بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 64 : ایمان و کفر - 1

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

کتاب الإیمان و الکفر

مقدمه

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

الحمد لله الذی فضل نوع الإنسان علی سائر الحیوان بالإسلام و الإیمان و جعل لهما جنودا من مکارم الشیم و محاسن الخصال لتکون لهما حصونا من نزعات الشیطان و الصلاة و السلام علی النبی الکریم الرءوف الرحیم الموصوف بالخلق العظیم المبعوث لتتمیم مکارم الأخلاق محمد و آله المخصوصین بین أصناف البرایا بأطیب الأعراق المنصوصین بالفضل و الشرف فی السبع الطباق الممدوحین بأطهر الصفات و أفخر السمات فی جمیع الآفاق أما بعد فهذا هو المجلد الخامس عشر من کتاب بحار الأنوار فی بیان الإسلام و الإیمان و شرائطهما و توابعهما من مکارم الأخلاق و محاسن الأعراق و آداب معاشرة أصناف الخلق من الأقارب و الأجانب و بیان معانی الکفر و ما یوجبه و النفاق و ما یستلزمه من مقابح الخصال و مذامّ الخلال و قد أفردت لأبواب العشرة کتابا لصلوحها لجعلها مجلدا برأسها و إن أدخلناها فی هذا المجلد فی الفهرس المذکور فی أول الکتاب و أطلب من الله المعونة فی نیل الحق و الصواب فی کل باب

سیجی ء فی کتاب العشرة و فی کتاب الآداب و السنن ما یتعلّق بهذه الأبواب من الأخبار فانتظره.

**[ترجمه]بسم الله الرحمن الرحیم

سپاس از آن خدا است که با مسلمانی و ایمان، برتری داد نوع آدمی را بر دیگر جانداران و از خوی های ارجمند و خصال نیک، برای این ایمان و اسلام یاورانی قرار داد تا آنها را از تحریک شیطان نگه دارد. نیز تحیت و درود فراوان بر پیغمبر کریم، رئوف، رحیم و آراسته به اخلاق بزرگوار که برای تکمیل اخلاق ستوده مبعوث شده؛ پیامبری که خودش محمد شنام دارد و خاندانش که در میان مردم از همه پاک نژادترند، فضل و شرفشان در هفت آسمان ورد زبان هاست، به پاک ترین اوصاف ستوده اند و در همه آفاق به افتخار شهره اند.

سپس باید دانست که این مجلد پانزدهم از کتاب بحارالانوار است در بیان اسلام و ایمان و شرایط آنها و آنچه به دنبال دارند، از قبیل مکارم اخلاق و پایه های نیکی کردن و خوش رفتاری با همه جور آفریدگان، از خودی و بیگانه؛ همچنین در بیان معانی کفر و آنچه بایدش؛ و نفاق و آنچه زاید، از قبیل خصال زشت و منش های ناپسند. با توجه به اینکه من ابواب آداب معاشرت را در کتاب جداگانه ای آورده ام، شایسته بود که آنها را در یک جلد کامل نیز گردآورم، اگرچه در فهرست آغاز کتاب، آن را در این مجلد آورده بودم. از خداوند می خواهم که مرا در جهت رسیدن به حق و درستی در هر باب، یاری فرماید.

در ضمن، ابواب ایمان، اسلام، شیعه گری، و معانی، فضل و وصف آنها را در کتاب عشرت و در کتاب آداب و سنن اخباری که وابسته به این ابواب است، خواهم آورد. منتظر آنها باش .

**[ترجمه]

أبواب الإیمان و الإسلام و التشیع و معانیها و فضلها و صفاتها

باب 1 فضل الإیمان و جمل شرائطه

الآیات

البقرة هُدیً لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ أُولئِکَ عَلی هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (1) و قال تعالی وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا

الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ الآیة(2)

و قال تعالی وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ (3) و قال عز و جل وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (4)

ص: 2


1- 1. البقرة: 1- 5.
2- 2. البقرة: 25.
3- 3. البقرة: 41.
4- 4. السورة: 72.

و قال تعالی أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (1) و قال جل و علا قُلْ بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (2) و قال عز من قائل مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ (3) و قال تعالی قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ ما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِی شِقاقٍ فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (4) و قال سبحانه إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (5) و قال تعالی فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی لَا انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ إلی قوله هُمْ فِیها خالِدُونَ (6) و قال تعالی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (7) و قال سبحانه آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا

ص: 3


1- 1. البقرة: 85.
2- 2. السورة: 93.
3- 3. السورة: 98.
4- 4. البقرة: 136 و 137.
5- 5. السورة: 248.
6- 6. البقرة: 256 و 257.
7- 7. السورة: 277 و 278.

غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ(1) آل عمران إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (2) و قال تعالی وَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ (3) و قال سبحانه إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ

آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ (4) و قال تعالی قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ عَلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (5) و قال سبحانه وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (6) و قال عز و علا فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ (7) و قال عز و جل وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ خاشِعِینَ لِلَّهِ لا یَشْتَرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا أُولئِکَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ (8) النساء وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِیلًا(9) و قال تعالی وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا(10)

ص: 4


1- 1. البقرة: 285.
2- 2. آل عمران: 49.
3- 3. آل عمران: 57.
4- 4. السورة: 68.
5- 5. السورة: 84.
6- 6. السورة: 152.
7- 7. آل عمران: 179.
8- 8. آل عمران: 199.
9- 9. النساء: 57.
10- 10. النساء: 122.

و قال تعالی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الَّذِی نَزَّلَ عَلی رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الَّذِی أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً(1) و قال تعالی وَ سَوْفَ یُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً(2) و قال سبحانه وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ أُولئِکَ سَوْفَ یُؤْتِیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً(3) و قال جل و علا فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَمَّا الَّذِینَ اسْتَنْکَفُوا وَ اسْتَکْبَرُوا فَیُعَذِّبُهُمْ عَذاباً أَلِیماً وَ لا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً(4) و قال فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ یَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِراطاً مُسْتَقِیماً(5) المائدة وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ (6) و قال سبحانه وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ (7) و قال تعالی إِنَّ

الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ الصَّابِئُونَ وَ النَّصاری مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (8)

ص: 5


1- 1. النساء: 136.
2- 2. النساء: 146.
3- 3. السورة: 152.
4- 4. النساء: 173.
5- 5. النساء: 175.
6- 6. المائدة: 9.
7- 7. المائدة: 66.
8- 8. المائدة: 69، و مثلها فی سورة البقرة الآیة 62، و سورة الحجّ الآیة: 17.

الأنعام فَمَنْ آمَنَ وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (1) و قال سبحانه وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ (2) و قال عز و علا إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (3) و قال جل و عز أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکافِرِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (4) و قال تعالی وَ هذا صِراطُ رَبِّکَ مُسْتَقِیماً قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ (5) و قال تعالی وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (6) و قال تعالی هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ (7) و قال تعالی قُلْ إِنَّنِی هَدانِی رَبِّی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ دِیناً قِیَماً مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (8) الأعراف اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ (9) و قال تعالی وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (10) و قال سبحانه وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤْتُونَ

ص: 6


1- 1. الأنعام: 48.
2- 2. الأنعام: 92.
3- 3. السورة: 99.
4- 4. السورة: 122.
5- 5. السورة: 127.
6- 6. الأنعام: 153.
7- 7. الأنعام: 158.
8- 8. الأنعام: 161.
9- 9. الأعراف: 3.
10- 10. الأعراف: 42.

الزَّکاةَ وَ الَّذِینَ هُمْ بِآیاتِنا یُؤْمِنُونَ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (1) الأنفال وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ

جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولئِکَ مِنْکُمْ (2) التوبة الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ (3) و قال تعالی وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (4) یونس وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ (5) و قال تعالی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ (6) و قال تعالی الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ(7) و قال عز و جل وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ (8) و قال جل و علا حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی

ص: 7


1- 1. الأعراف: 156 و 157.
2- 2. الأنفال: 73 و 74.
3- 3. براءة: 20.
4- 4. براءة: 72.
5- 5. یونس: 2.
6- 6. یونس: 9.
7- 7. یونس: 63 و 64.
8- 8. یونس: 87.

آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ (1) و قال سبحانه کَذلِکَ حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی فَلا أَعْبُدُ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (2) هود إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالْأَعْمی وَ الْأَصَمِّ وَ الْبَصِیرِ وَ السَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا أَ فَلا تَذَکَّرُونَ (3) الرعد قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ(4) إبراهیم وَ أُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ(5) النحل ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (6)

أسری وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً کَبِیراً(7) الکهف وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً ماکِثِینَ فِیهِ أَبَداً(8)

ص: 8


1- 1. یونس: 91.
2- 2. یونس: 102- 105.
3- 3. هود: 23 و 24.
4- 4. الرعد: 16.
5- 5. إبراهیم: 23- 27.
6- 6. النحل: 123.
7- 7. أسری: 9.
8- 8. الکهف: 2- 3.

و قال تعالی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا أُولئِکَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ(1) و قال سبحانه وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی وَ یَسْتَغْفِرُوا رَبَّهُمْ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمْ سُنَّةُ الْأَوَّلِینَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ قُبُلًا(2) و قال تعالی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا(3) مریم إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً(4) و قال تعالی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا(5) طه وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِکَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلی جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی (6) و قال تعالی وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی (7) الأنبیاء فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ وَ إِنَّا لَهُ کاتِبُونَ (8) الحج إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ(9) و قال تعالی إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ وَ هُدُوا

ص: 9


1- 1. الکهف: 30- 31.
2- 2. الکهف: 55.
3- 3. الکهف: 108 و 109.
4- 4. مریم: 60.
5- 5. مریم: 96.
6- 6. طه: 75 و 76.
7- 7. طه: 82.
8- 8. الأنبیاء: 94.
9- 9. الحجّ: 14.

إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ(1) و قال تعالی إِنَّ اللَّهَ یُدافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا(2) و قال تعالی فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ (3) و قال تعالی وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (4) و قال تعالی فَالَّذِینَ

آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ (5) المؤمنون قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ إلی قوله أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ (6) النور وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ إلی قوله إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (7) و قال سبحانه إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ (8) النمل هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ (9) القصص فَأَمَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَعَسی أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ (10) العنکبوت الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ (11)

ص: 10


1- 1. الحجّ: 23 و 24.
2- 2. الحجّ: 38.
3- 3. الحجّ: 50.
4- 4. الحجّ: 54.
5- 5. الحجّ: 56.
6- 6. المؤمنون: 1- 11.
7- 7. النور: 47- 51.
8- 8. النور: 62.
9- 9. النمل: 2- 3.
10- 10. القصص: 67.
11- 11. العنکبوت: 1- 3.

و قال تعالی وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ (1) و قال سبحانه وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ إلی قوله وَ لَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِینَ (2) و قال تعالی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (3) و قال سبحانه وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ وَ کَذلِکَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الْکافِرُونَ (4) و قال عز و جل أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَرَحْمَةً وَ ذِکْری لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (5) و قال سبحانه وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً إلی قوله یَتَوَکَّلُونَ (6) الروم فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَهُمْ فِی رَوْضَةٍ یُحْبَرُونَ (7) و قال تعالی فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ مُنِیبِینَ إِلَیْهِ وَ اتَّقُوهُ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکِینَ مِنَ الَّذِینَ فَرَّقُوا

دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ (8) و قال سبحانه فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ إلی قوله لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْ

ص: 11


1- 1. العنکبوت: 7.
2- 2. العنکبوت: 9- 11.
3- 3. العنکبوت: 24.
4- 4. السورة 46 و 47.
5- 5. السورة: 51.
6- 6. السورة: 58 و 59.
7- 7. الروم: 15.
8- 8. الروم: 30- 32.

فَضْلِهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ (1) و قال إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیاتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ (2) لقمان إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ خالِدِینَ فِیها وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (3) التنزیل إِنَّما یُؤْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ (4) و قال تعالی أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ (5) الأحزاب وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً(6) سبأ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ (7) فاطر 19 وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ(8) و قال سبحانه وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ(9) الآیة یس لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا الآیة(10) المؤمن الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ الآیات (11) و قال تعالی وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ الآیة(12)

و قال سبحانه إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ(13)

ص: 12


1- 1. الروم: 43- 45.
2- 2. الروم: 53.
3- 3. لقمان: 8 و 9.
4- 4. السجدة: 15.
5- 5. السجدة: 18 و 19.
6- 6. الأحزاب: 47.
7- 7. سبأ: 4.
8- 8. سبأ: 7.
9- 9. السورة: 19.
10- 10. یس: 70.
11- 11. المؤمن: 6- 9.
12- 12. المؤمن: 40.
13- 13. المؤمن: 51.

و قال تعالی وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ الآیة(1) و قال تعالی فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنا بِما کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ (2) السجدة إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ

عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ (3) حمعسق شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ (4) و قال تعالی وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ (5) و قال سبحانه وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ (6) الزخرف الَّذِینَ آمَنُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا مُسْلِمِینَ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ تُحْبَرُونَ (7) الجاثیة فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِی رَحْمَتِهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ (8) الأحقاف إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ (9) محمد الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ وَ الَّذِینَ

ص: 13


1- 1. المؤمن: 58.
2- 2. المؤمن: 84 و 85.
3- 3. فصّلت: 8.
4- 4. الشوری: 13.
5- 5. الشوری: 22 و 23.
6- 6. الشوری: 26.
7- 7. الزخرف: 69 و 70.
8- 8. الجاثیة: 30.
9- 9. الأحقاف: 13 و 14.

آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَ أَنَّ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ (1) و قال تعالی ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ(2) الفتح لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ یُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ کانَ ذلِکَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظِیماً(3) و قال تعالی فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً(4) و قال سبحانه وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً(5) الحجرات وَ لکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ أُولئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (6) الذاریات إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ (7) و قال تعالی وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ (8)

الحدید آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ وَ ما لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّکُمْ وَ قَدْ أَخَذَ مِیثاقَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلی عَبْدِهِ آیاتٍ بَیِّناتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ (9)

ص: 14


1- 1. القتال: 1- 3.
2- 2. القتال: 11- 12.
3- 3. الفتح: 5.
4- 4. الفتح: 26.
5- 5. الفتح: 29.
6- 6. الحجرات: 1- 7.
7- 7. الذاریات: 8- 9.
8- 8. الذاریات: 55.
9- 9. الحدید: 7- 9.

إلی قوله یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یَسْعی نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (1) إلی قوله تعالی وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ إلی قوله تعالی سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (2) و قال عز و جل یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (3) الحشر لا یَسْتَوِی أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُونَ (4) الصف یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ وَ أُخْری تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ کَما قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوارِیِّینَ مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ (5) المنافقین وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ (6) التغابن فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنا وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ

ص: 15


1- 1. الحدید: 12.
2- 2. الحدید: 19- 21.
3- 3. الحدید: 28.
4- 4. الحشر: 20.
5- 5. الصف: 1- 14.
6- 6. المنافقین: 8.

یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ ذلِکَ یَوْمُ التَّغابُنِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحاً یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ إلی قوله تعالی وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ (1) الطلاق الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ مُبَیِّناتٍ لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ

یَعْمَلْ صالِحاً یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً(2) التحریم یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعی بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(3) الملک أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (4) القلم أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ (5) الجن فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا یَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً(6) المطففین إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغامَزُونَ وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَکِهِینَ وَ إِذا رَأَوْهُمْ قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظِینَ فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ (7) الإنشقاق إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ (8) البروج إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا

ص: 16


1- 1. التغابن: 8- 11.
2- 2. الطلاق: 10- 11.
3- 3. التحریم: 8.
4- 4. الملک: 22.
5- 5. القلم: 35- 36.
6- 6. الجن: 13.
7- 7. المطففین: 29- 36.
8- 8. الانشقاق: 25.

الْأَنْهارُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْکَبِیرُ(1) البلد ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ(2) التین إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ (3) البینة إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ (4) العصر وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ السورة(5).

lt;meta info="- هُدیً لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ أُولئِکَ عَلی هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. - . بقره / 1 - 5 -

{(و) مایه هدایت تقواپیشگان است: آنان که به غیب ایمان می آورند، و نماز را بر پا می دارند، و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند و آنان که بدانچه به سوی تو فرود آمده، و به آنچه پیش از تو نازل شده است، ایمان می آورند و به آخرت یقین دارند. آنهایند که از هدایتی از جانب پروردگارشان برخوردارند و آنها همان رستگارانند.}

- «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ» - . بقره / 25 -

وخداوند متعال فرمود: {و کسانی را که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند، مژده ده که ایشان را باغ هایی خواهد بود.}

- وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ. - . بقره / 41 -

{و بدانچه نازل کرده ام - که مؤید همان چیزی است که با شماست - ایمان آرید و نخستین منکر آن نباشید.}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ. - . بقره / 82 -

{و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، آنان اهل بهشتند و در آن جاودان خواهند ماند.}

- أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ. - . بقره / 85 -

{آیا شما به پاره ای از کتاب (تورات) ایمان می آورید، و به پاره ای کفر می ورزید؟ پس جزای هر کس از شما که چنین کند، جز خواری در زندگی دنیا چیزی نخواهد بود، و روز رستاخیز ایشان را به سخت ترین عذاب ها باز برند، و خداوند از آنچه می کنید غافل نیست.}

- قُلْ بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ. - . بقره / 93 -

{بگو: «اگر مؤمنید (بدانید که) ایمانتان شما را به بد چیزی وامی دارد.»}

- مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ. - . بقره / 98 -

{هر که دشمن خدا، و فرشتگان و فرستادگان او، و جبرئیل و میکائیل است (بداند که) خدا یقیناً دشمن کافران است.}

- قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ ما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ

فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِی شِقاقٍ فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ. - . بقره / 136-137 -

{بگویید: «ما به خدا، و به آنچه بر ما نازل شده، و به آنچه بر ابراهیم و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل آمده، و به آنچه به موسی و عیسی داده شده، و به آنچه به همه پیامبران از سوی پروردگارشان داده شده، ایمان آورده ایم، میان هیچ یک از ایشان فرق نمی گذاریم و در برابر او تسلیم هستیم.» پس اگر آنان (هم) به آنچه شما بدان ایمان آورده اید، ایمان آوردند، قطعاً هدایت شده اند، ولی اگر روی برتافتند، جز این نیست که سر ستیز (و جدایی) دارند و به زودی خداوند (شر) آنان را از تو کفایت خواهد کرد، که او شنوای داناست.}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ. - . بقره / 248 -

{مسلما اگر مؤمن باشید، برای شما در این (رویداد) نشانه ای است.}

- فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی لَا انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ إلی قوله هُمْ فِیها خالِدُونَ. - .[2] بقره / 256 -257 -

{پس هر کس به طاغوت کفر ورزد، و به خدا ایمان آورد، به یقین، به دستاویزی استوار، که آن را گسستن نیست، چنگ زده است. و خداوند شنوایِ داناست. خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده اند. آنان را از تاریکی ها به سوی روشنایی به در می برد. و(لی) کسانی که کفر ورزیده اند، سرورانشان (همان عصیانگران) طاغوتند، که آنان را از روشنایی به سوی تاریکی ها به در می برند. آنان اهل آتشند که خود، در آن جاودانند.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ. - . بقره / 277 - 278 -

{کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده و نماز بر پا داشته و زکات داده اند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند. ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا کنید و اگر مؤمنید، آنچه از ربا باقی مانده است واگذارید.}

- آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ. - . بقره / 285 -

{پیامبر (خدا) بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است، و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب ها و فرستادگانش ایمان آورده اند (و گفتند:) «میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمی گذاریم» و گفتند: «شنیدیم و گردن نهادیم، پروردگارا، آمرزش تو را (خواستاریم) و فرجام به سوی تو است.»}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ. - . آل عمران / 49 -

{مسلماً در این (معجزات)، برای شما - اگر مؤمن باشید - عبرت است.}

- وَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ. - . آل عمران / 57 -

{و اما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، خداوند) مزدشان را به تمامی به آنان می دهد. و خداوند، بیدادگران را دوست نمی دارد.}

- إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ. - . آل عمران / 68 -

{در حقیقت، نزدیک ترین مردم به ابراهیم، همان کسانی هستند که او را پیروی کرده اند، و (نیز) این پیامبر و کسانی که (به آیین او) ایمان آورده اند و خدا سرور مؤمنان است.} - قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ عَلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ. - . آل عمران / 84 -

{بگو: «به خدا و آنچه بر ما نازل شده، و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل گردیده، و آنچه به موسی و عیسی و انبیای (دیگر) از جانب پروردگارشان داده شده، گرویدیم (و) میان هیچ یک از آنان فرق نمی گذاریم و ما او را فرمانبرداریم.»}

- وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ. - . آل عمران / 152 -

{و خدا نسبت به مؤمنان، با تفضل است.}

- فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ. - . آل عمران / 179 -

{پس، به خدا و پیامبرانش ایمان بیاورید و اگر بگروید و پرهیزگاری کنید، برای شما پاداشی بزرگ خواهد بود.}

- وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ خاشِعِینَ لِلَّهِ لا یَشْتَرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا أُولئِکَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ. - . آل عمران / 199 -

{و البته از میان اهل کتاب کسانی هستند که به خدا و بدانچه به سوی شما نازل شده و به آنچه به سوی خودشان فرود آمده ایمان دارند، در حالی که در برابر خدا خاشعند، و آیات خدا را به بهای ناچیزی نمی فروشند. اینانند که نزد پروردگارشان پاداش خود را خواهند داشت. آری! خدا زود شمار است.}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِیلًا. - . نساء / 57 -

{و به زودی کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغ هایی که از زیر (درختانِ) آن نهرها روان است درآوریم. برای همیشه در آن جاودانند، و در آنجا همسرانی پاکیزه دارند، و آنان را در سایه ای پایدار درآوریم.}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا. - . نساء / 122 -

{و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی آنان را در بوستان هایی که از زیر (درختان) آن، نهرها روان است درآوریم. همیشه در آن جاودانند. وعده خدا راست است و چه کسی در سخن، از خدا راستگوتر است؟}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الَّذِی نَزَّلَ عَلی رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الَّذِی أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً. - . نساء / 136 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، به خدا و پیامبر او و کتابی که بر پیامبرش فرو فرستاد، و کتاب هایی که قبلًا نازل کرده بگروید و هر کس به خدا و فرشتگان او و کتاب ها و پیامبرانش و روز بازپسین کفر ورزد، در حقیقت دچار گمراهی دور و درازی شده است.}

- وَ سَوْفَ یُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً. - . نساء / 146 -

{و به زودی خدا مؤمنان را پاداشی بزرگ خواهد بخشید.}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ أُولئِکَ سَوْفَ یُؤْتِیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً. - . نساء / 152 -

{و کسانی که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده و میان هیچ کدام از آنان فرق نگذاشته اند، به زودی (خدا) پاداش آنان را عطا می کند، و خدا آمرزنده مهربان است.}

- فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَمَّا الَّذِینَ اسْتَنْکَفُوا وَ اسْتَکْبَرُوا فَیُعَذِّبُهُمْ عَذاباً أَلِیماً وَ لا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً. - . نساء / 173 -

{امّا کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، پاداششان را به تمام (و کمال) خواهد داد، و از فضل خود به ایشان افزون تر می بخشد. و امّا کسانی که امتناع ورزیده و بزرگی فروخته اند، آنان را به عذابی دردناک دچار می سازد و در برابر خدا برای خود یار و یاوری نخواهند یافت.}

- فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ یَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِراطاً مُسْتَقِیماً. - . نساء / 175 -

{و امّا کسانی که به خدا گرویدند و به او تمسّک جستند، به زودی (خدا) آنان را در جوار رحمت و فضلی از جانب خویش درآورد، و ایشان را به سوی خود، به راهی راست هدایت کند.}

- وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ. - . مائده / 9 -

{خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به آمرزش و پاداشی بزرگ وعده داده است.}

- وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ. - . مائده / 65 - 66 -

{و اگر اهل کتاب ایمان آورده و پرهیزگاری کرده بودند، قطعاً گناهانشان را می زدودیم و آنان را به بوستان های پر نعمت درمی آوردیم. و اگر آنان به تورات و انجیل و آنچه از جانب پروردگارشان به سویشان نازل شده است، عمل می کردند، قطعاً از بالای سرشان (برکات آسمانی) و از زیر پاهایشان (برکات زمینی) برخوردار می شدند. از میان آنان گروهی میانه رو هستند، و بسیاری از ایشان بد رفتار می کنند.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ الصَّابِئُونَ وَ النَّصاری مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. - . مائده / 69 -

{کسانی که ایمان آورده و کسانی که یهودی و صابئی و مسیحی اند، هر کس به خدا و روز بازپسین ایمان آوَرَد و کار نیکو کند، پس نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین خواهند شد.}

- فَمَنْ آمَنَ وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. - . انعام / 48 -

{پس کسانی که ایمان آورند و نیکوکاری کنند بیمی بر آنان نیست و اندوهگین نخواهند شد.}

- وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ. - . انعام / 92 -

{و کسانی که به آخرت ایمان می آورند، به آن (قرآن نیز) ایمان می آورند، و آنان بر نمازهای خود مراقبت می کنند.}

- إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ. - . انعام / 99 -

{قطعاً در اینها برای مردمی که ایمان می آورند نشانه هاست.}

- أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکافِرِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. - . انعام / 122 -

{آیا کسی که مرده (دل) بود و زنده اش گردانیدیم و برای او نوری پدید آوردیم تا در پرتو آن، در میان مردم راه برود، چون کسی است که گویی گرفتار در تاریکی هاست و از آن بیرون آمدنی نیست؟ این گونه برای کافران آنچه انجام می دادند زینت داده شده است.}

- وَ هذا صِراطُ رَبِّکَ مُسْتَقِیماً قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ. - . انعام / 126 - 127 -

{و راه راست پروردگارت همین است. ما آیات (خود) را برای گروهی که پند می گیرند، به روشنی بیان کرده ایم. برای آنان، نزد پروردگارشان سرای عافیت است، و به (پاداش) آنچه انجام می دادند، او یارشان خواهد بود.}

- وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ. - . انعام / 153 -

{و (بدانید) این است راه راست من پس، از آن پیروی کنید. و از راه ها (ی دیگر) که شما را از راه وی پراکنده می سازد پیروی مکنید. اینهاست که (خدا) شما را به آن سفارش کرده است، باشد که به تقوا گرایید.}

- هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ. - . انعام / 158 -

{آیا جز این انتظار دارند که فرشتگان به سویشان بیایند، یا پروردگارت بیاید، یا پاره ای از نشانه های پروردگارت بیاید؟ (اما) روزی که پاره ای از نشانه های پروردگارت (پدید) آید، کسی که قبلًا ایمان نیاورده یا خیری در ایمان آوردن خود به دست نیاورده، ایمان آوردنش سود نمی بخشد. بگو: «منتظر باشید که ما (هم) منتظریم.»} - قُلْ إِنَّنِی هَدانِی رَبِّی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ دِیناً قِیَماً مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ. - . انعام / 161 -

{بگو: «آری! پروردگارم مرا به راه راست هدایت کرده است: دینی پایدار، آیین ابراهیمِ حق گرای! و او از مشرکان نبود.»}

- اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ. - . اعراف / 3 -

{آنچه را از جانب پروردگارتان به سوی شما فرو فرستاده شده است، پیروی کنید و جز او از معبودان (دیگر) پیروی مکنید. چه اندک پند می گیرید!}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ. - . اعراف / 42 -

{و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند - هیچ کسی را جز به قدر توانش تکلیف نمی کنیم - آنان همدم بهشتند (که) در آن جاودانند.}

- وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ الَّذِینَ هُمْ بِآیاتِنا یُؤْمِنُونَ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. - . اعراف / 156 - 157 -

{و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است و به زودی آن را برای کسانی که پرهیزگاری می کنند و زکات می دهند و آنان که به آیات ما ایمان می آورند، مقرر می دارم.» همانان که از این فرستاده، پیامبر درس نخوانده - که (نام) او را نزد خود، در تورات و انجیل نوشته می یابند - پیروی می کنند (همان پیامبری که) آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد، و از کار ناپسند باز می دارد، و برای آنان چیزهای پاکیزه را حلال و چیزهای ناپاک را بر ایشان حرام می گرداند، و از (دوش) آنان قید و بندهایی را که بر ایشان بوده است برمی دارد. پس کسانی که به او ایمان آوردند و بزرگش داشتند و یاریش کردند و نوری را که با او نازل شده است پیروی کردند، آنان همان رستگارانند.}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولئِکَ مِنْکُمْ. - . أنفال / 74 - 75 -

{و کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا به جهاد پرداخته، و کسانی که (مهاجران را) پناه داده و یاری کرده اند، آنان همان مؤمنان واقعی اند، برای آنان بخشایش و روزی شایسته ای خواهد بود. و کسانی که بعداً ایمان آورده و هجرت کرده و همراه شما جهاد کرده اند، اینان از زمره شمایند.}

- الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ. - . توبه / 20 -

{کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند.}

- وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ. - . توبه / 72 -

{خداوند به مردان و زنان با ایمان باغ هایی وعده داده است که از زیر (درختان) آن نهرها جاری است. در آن جاودانه خواهند بود، و (نیز) سراهایی پاکیزه در بهشت های جاودان (به آنان وعده داده است) و خشنودی خدا بزرگ تر است. این است همان کامیابی بزرگ.}

- وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ. - . یونس / 2 -

{و به کسانی که ایمان آورده اند مژده ده که برای آنان نزد پروردگارشان سابقه نیک است.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ. - . یونس / 9 -

{کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، پروردگارشان به پاس ایمانشان آنان را هدایت می کند به باغ های (پُر ناز و) نعمت، که از زیر (پای) آنان نهرها روان خواهد بود (در خواهند آمد).}

- الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ. - . یونس / 63 - 64 -

{همانان که ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیده اند. در زندگی دنیا و در آخرت مژده برای آنان است.}

- وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ. - . یونس / 87 -

{و مؤمنان را مژده ده.}

و قال جل و علا: «حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ.» - . یونس / 90 - 91 -

و خداوند سبحان فرمود: {تا وقتی که در شُرُفِ غرق شدن قرار گرفت، گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آنکه فرزندان اسرائیل به او گرویده اند، نیست، و من از تسلیم شدگانم.» اکنون؟ در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی؟}

- کَذلِکَ حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی فَلا أَعْبُدُ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ. - . یونس 103 - 105 -

{زیرا بر ما فریضه است که مؤمنان را نجات دهیم. بگو: «ای مردم، اگر در دین من تردید دارید، پس (بدانید که من) کسانی را که به جای خدا می پرستید نمی پرستم، بلکه خدایی را می پرستم که جان شما را می ستاند، و دستور یافته ام که از مؤمنان باشم.» و (به من دستور داده شده است) که به دین حنیف روی آور، و زنهار از مشرکان مباش.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ

مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالْأَعْمی وَ الْأَصَمِّ وَ الْبَصِیرِ وَ السَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا أَ فَلا تَذَکَّرُونَ. - . هود / 23 - 24 -

{بی گمان کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده و (با فروتنی) به سوی پروردگارشان آرام یافتند، آنان اهل بهشتند و در آن جاودانه خواهند بود. مَثَل این دو گروه، چون نابینا و کر (در مقایسه) با بینا و شنواست. آیا در مَثَل یکسانند؟ پس آیا پند نمی گیرید؟}

- قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ. - . رعد / 16 -

{بگو: «آیا نابینا و بینا یکسانند؟ یا تاریکی ها و روشنایی برابرند؟}

- وَ أُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ

تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ. - . ابراهیم / 23 - 27 -

{و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند به بهشت هایی درآورده می شوند که از زیر (درختان) آن جویبارها روان است که به اذن پروردگارشان در آنجا جاودانه به سر می برند، و درودشان در آنجا سلام است. آیا ندیدی خدا چگونه مَثَل زده: سخنی پاک که مانند درختی پاک است که ریشه اش استوار و شاخه اش در آسمان است؟ میوه اش را هر دم به اذن پروردگارش می دهد. و خدا مَثَل ها را برای مردم می زند، شاید که آنان پند گیرند. و مَثَلِ سخنی ناپاک چون درختی ناپاک است که از روی زمین کنده شده و قراری ندارد. خدا کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا و در آخرت با سخن استوار ثابت می گرداند، و ستمگران را بی راه می گذارد، و خدا هر چه بخواهد انجام می دهد.}

- ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ. - . نحل / 123 -

{سپس به تو وحی کردیم که: «از آیین ابراهیم حق گرای پیروی کن، (چرا که) او از مشرکان نبود.»}

- وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً کَبِیراً. - . أسراء / 9 -

{و به آن مؤمنانی که کارهای شایسته می کنند، مژده می دهد که پاداشی بزرگ برایشان خواهد بود.}

- وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً ماکِثِینَ فِیهِ أَبَداً. - . کهف / 2 - 3 -

{و مؤمنانی را که کارهای شایسته می کنند نوید بخشد که برای آنان پاداشی نیکوست در حالی که جاودانه در آن (بهشت) ماندگار خواهند بود.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا أُولئِکَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ. - . کهف / 30 - 31 -

{کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند (بدانند که) ما پاداش کسی را که نیکوکاری کرده است تباه نمی کنیم. آنانند که بهشت های عدن به ایشان اختصاص دارد که از زیر (قصرها) شان جویبارها روان است.}

- وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی وَ یَسْتَغْفِرُوا رَبَّهُمْ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمْ سُنَّةُ الْأَوَّلِینَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ قُبُلًا. - . کهف / 55 -

{و چیزی مانع مردم نشد از اینکه وقتی هدایت به سویشان آمد ایمان بیاورند، و از پروردگارشان آمرزش بخواهند، جز اینکه (مستحق شوند) تا سنت (خدا در مورد عذاب) پیشینیان، درباره آنان (نیز) به کار رود، یا عذاب رویارویشان بیاید.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا. - . کهف / 107 - 108 -

{بی گمان کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، باغ های فردوس جایگاه پذیرایی آنان است. جاودانه در آن خواهند بود، و از آنجا درخواست انتقال نمی کنند.}

- إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً. - . مریم / 60 -

{مگر آنان که توبه کرده و ایمان آورده و کار شایسته انجام دادند، که آنان به بهشت درمی آیند و ستمی بر ایشان نخواهد رفت.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا. - . مریم / 96 -

{کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی (خدای) رحمان برای آنان محبتی (در دل ها) قرار می دهد.} - وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِکَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلی جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی. - . طه / 75 - 76 -

{و هر که مؤمن به نزد او رود، در حالی که کارهای شایسته انجام داده باشد، برای آنان درجات والا خواهد بود: بهشت های عدن که از زیر (درختان) آن جویبارها روان است. جاودانه در آن می مانند، و این است پاداش کسی که به پاکی گراید.}

- وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی. - . طه / 82 -

{و به یقین، من آمرزنده کسی هستم که توبه کند و ایمان بیاورد و کار شایسته کند و به راه راست راهسپر شود.}

- فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ وَ إِنَّا لَهُ کاتِبُونَ. - . أنبیاء / 94 -

{پس هر که کارهای شایسته انجام دهد و مؤمن (هم) باشد، برای تلاش او ناسپاسی نخواهد بود، و ماییم که به سود او ثبت می کنیم.}

- إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ. - . حج / 14 -

{بی گمان، خدا کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند به باغ هایی درمی آورَد که از زیر (درختان) آن رودبارها روان است. خدا هر چه بخواهد انجام می دهد.}

- إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ. - . حج / 23 - 24 -

{خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغ هایی که از زیر (درختان) آن نهرها روان است درمی آورد: در آنجا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته می شوند، و لباسشان در آنجا از پرنیان است. و به گفتار پاک هدایت می شوند و به سوی راه (خدای) ستوده هدایت می گردند.}

- إِنَّ اللَّهَ یُدافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا. - . حج / 38 -

{ قطعاً خداوند از کسانی که ایمان آورده اند دفاع می کند.}

- فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ. - . حج / 50 -

{ پس آنان که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، آمرزش و روزی نیکو برای ایشان خواهد بود.}

- وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ. - . حج / 54 -

{و به راستی خداوند کسانی را که ایمان آورده اند، به سوی راهی راست راهبر است.}

- فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ. - .حج / 56 -

{و (در نتیجه) کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغ های پرناز و نعمت خواهند بود.}

- قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ إلی قوله أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ. تا آخر آیات. - . مؤمنون / 1 - 11 -

{به راستی که مؤمنان رستگار شدند، همانان که در نمازشان فروتنند، و آنان که از بیهوده رویگردانند، و آنان که زکات می پردازند، و کسانی که پاکدامنند، مگر در مورد همسرانشان یا کنیزانی که به دست آورده اند، که در این صورت بر آنان نکوهشی نیست. پس هر که فراتر از این جُوید، آنان از حد درگذرندگانند. و آنان که امانت ها و پیمان خود را رعایت می کنند، و آنان که بر نمازهایشان مواظبت می کنند، آنانند که خود وارثانند، همانان که بهشت را به ارث می برند و در آنجا جاودان می مانند.}

- وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ إلی قوله إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. - . نور / 47 - 51 -

{و می گویند: «به خدا و پیامبر (او) گرویدیم و اطاعت کردیم.» آن گاه دسته ای از ایشان پس از این (اقرار) روی برمی گردانند، و آنان مؤمن نیستند. و چون به سوی خدا و پیامبر او خوانده شوند، تا میان آنان داوری کند، بناگاه دسته ای از آنها روی برمی تابند. و اگر حق به جانب ایشان باشد، به حال اطاعت به سوی او می آیند. آیا در دل هایشان بیماری است، یا شک دارند، یا از آن می ترسند که خدا و فرستاده اش بر آنان ستم ورزند؟ (نه،) بلکه خودشان ستمکارند. گفتار مؤمنان - وقتی به سوی خدا و پیامبرش خوانده شوند تا میانشان داوری کند - تنها این است که می گویند: «شنیدیم و اطاعت کردیم.» اینانند که رستگارند.}

- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ. - . نور / 62 -

{جز این نیست که مؤمنان کسانی اند که به خدا و پیامبرش گرویده اند، و هنگامی که با او بر سر کاری اجتماع کردند، تا از وی کسب اجازه نکنند نمی روند. در حقیقت، کسانی که از تو کسب اجازه می کنند آنانند که به خدا و پیامبرش ایمان دارند.}

- هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ. - . نمل / 2 - 3 -

{که (مایه) هدایت و بشارت برای مؤمنان است. همانان که نماز برپا می دارند و زکات می دهند و خود به آخرت یقین دارند.}

- فَأَمَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَعَسی أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ. - . قصص / 67 -

{و امّا کسی که توبه کند و ایمان آورَد و به کار شایسته پردازد، امید که از رستگاران باشد.}

- الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ. - . عنکبوت / 1 - 3 -

{الف، لام، میم. آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟ و به یقین، کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغگویان را (نیز) معلوم دارد.}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ. - . عنکبوت / 7 -

{و کسانی که ایمان آورده، و کارهای شایسته کرده اند، قطعاً گناهانشان را از آنان می زداییم، و بهتر از آنچه می کردند پاداششان می دهیم.}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ إلی قوله وَ لَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِینَ. تا آخر آیات. - . عنکبوت / 9 - 11 -

{و کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، البتّه آنان را در زمره شایستگان درمی آوریم. و از میان مردم کسانی اند که می گویند: «به خدا ایمان آورده ایم» و چون در (راه) خدا آزار کشند، آزمایش مردم را مانند عذاب خدا قرار می دهند و اگر از جانب پروردگارت یاری رسد حتماً خواهند گفت: «ما با شما بودیم.» آیا خدا به آنچه در دل های جهانیان است داناتر نیست؟ و قطعاً خدا کسانی را که ایمان آورده اند می شناسد، و یقیناً منافقان را (نیز) می شناسد.}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ. - . عنکبوت / 24 -

{آری، در این (نجات بخشیِ خدا) برای مردمی که ایمان دارند قطعاً دلایلی است.}

- وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ وَ کَذلِکَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الْکافِرُونَ. - . عنکبوت / 46 - 47 -

{و بگویید: «به آنچه به سوی ما نازل شده و (آنچه) به سوی شما نازل گردیده، ایمان آوردیم و خدای ما و خدای شما یکی است و ما تسلیم اوییم.» و همچنین ما قرآن را بر تو نازل کردیم. پس آنان که بدیشان کتاب داده ایم بدان ایمان می آورند، و از میان اینان کسانی اند که به آن می گروند، و جز کافران (کسی) آیات ما را انکار نمی کند.}

- أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَرَحْمَةً وَ ذِکْری لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ. - . عنکبوت/ 51 -

{آیا برای ایشان بس نیست که این کتاب را که بر آنان خوانده می شود بر تو فروفرستادیم؟ در حقیقت، در این (کار) برای مردمی که ایمان دارند، رحمت و یادآوری است.}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً إلی قوله یَتَوَکَّلُونَ. - . عنکبوت / 58 - 59 -

{و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، قطعاً آنان را در غرفه هایی از بهشت جای می دهیم که از زیر آنها جوی ها روان است، جاودان در آنجا خواهند بود چه نیکوست پاداش عمل کنندگان! همان کسانی که شکیبایی ورزیده و بر پروردگارشان توکّل کرده اند.}

- فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَهُمْ فِی رَوْضَةٍ یُحْبَرُونَ. - . روم / 15 -

{امّا کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در گلستانی، شادمان می گردند.}

- فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ مُنِیبِینَ إِلَیْهِ وَ اتَّقُوهُ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکِینَ مِنَ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ. - . روم / 30 - 32 -

{پس روی خود را با گرایش تمام به حقّ، به سوی این دین کن، با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خدای تغییرپذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولی بیشتر مردم نمی دانند. به سویش توبه برید و از او پروا بدارید و نماز را برپا کنید و از مشرکان مباشید: از کسانی که دین خود را قطعه قطعه کردند و فرقه فرقه شدند هر حزبی بدانچه پیش آنهاست دلخوش شدند.}

- فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ إلی قوله لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ. - . روم / 43 - 45 -

{پس به سوی این دین پایدار روی بیاور، پیش از آنکه روزی از جانب خدا فرارسد که برگشت ناپذیر باشد، و در آن روز (مردم) دسته دسته می شوند. هر که کفر ورزد، کفرش به زیان اوست، و کسانی که کار شایسته کنند، (فرجام نیک را) به سود خودشان آماده می کنند. تا (خدا) کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به فضل خویش پاداش دهد، که او کافران را دوست نمی دارد.} - إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیاتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ.» - . روم / 53 -

{تو تنها کسانی را می شنوانی که به آیات ما ایمان می آورند و خود تسلیمند.}

سوره لقمان:

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ خالِدِینَ فِیها وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ. - . لقمان / 8 - 9 -

{در حقیقت، کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، باغ های پرنعمت خواهند داشت، که در آن جاودان می مانند، وعده خداست که حقّ است و هموست شکست ناپذیر سنجیده کار.}

- إِنَّما یُؤْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ. - . سجده / 15 -

{تنها کسانی به آیات ما می گروند که چون آن (آیات) را به ایشان یادآوری کنند، سجده کنان به روی درمی افتند، و به ستایش پروردگارشان تسبیح می گویند و آنان بزرگی نمی فروشند.}

- أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ. - . سجده / 18 - 19 -

{آیا کسی که مؤمن است، چون کسی است که نافرمان است؟ یکسان نیستند. اما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به (پاداشِ) آنچه انجام می دادند در باغ هایی که در آن جایگزین می شوند، پذیرایی می گردند.}

- وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً. - . أحزاب / 47 -

{و مؤمنان را مژده دِه که برای آنان از جانب خدا بخشایشی فراوان خواهد بود.} - لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ. - . سبأ / 4 -

{تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند به پاداش رساند آنانند که آمرزش و روزیِ خوش برایشان خواهد بود.}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ. - . فاطر / 7 -

{و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، برای آنان آمرزش و پاداشی بزرگ است.}

- وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ. - . فاطر / 19 -

{و نابینا و بینا یکسان نیستند.}

- لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا، تا آخر آیه. - . یس / 70 -

{تا هر که را (دلی) زنده است بیم دهد، و گفتار (خدا) درباره کافران محقّق گردد.}

- الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ، تا آخر آیات. - . غافر / 7 - 9 -

{کسانی که عرش (خدا) را حمل می کنند، و آنها که پیرامون آنند، به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و برای کسانی که گرویده اند طلب آمرزش می کنند: «پروردگارا، رحمت و دانش تو بر هر چیز احاطه دارد کسانی را که توبه کرده و راه تو را دنبال کرده اند ببخش و آنها را از عذاب آتش نگاه دار.» «پروردگارا، آنان را در باغ های جاوید که وعده شان داده ای، با هر که از پدران و همسران و فرزندانشان که به صلاح آمده اند، داخل کن، زیرا تو خود ارجمند و حکیمی. و آنان را از بدی ها نگاه دار، و هر که را در آن روز از بدی ها حفظ کنی، البتّه رحمتش کرده ای و این همان کامیابی بزرگ است.»}

- وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ تا آخر آیه. - . غافر / 40 -

{و هر که کار شایسته کند - چه مرد باشد یا زن - در حالی که ایمان داشته باشد، در نتیجه آنان داخل بهشت می شوند و در آنجا بی حساب روزی می یابند.}

- إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ. - . غافر / 51 -

{در حقیقت، ما فرستادگان خود و کسانی را که گرویده اند، در زندگی دنیا و روزی که گواهان برپای می ایستند قطعاً یاری می کنیم.}

- وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ تا آخر آیه. - . غافر / 58 -

{و نابینا و بینا یکسان نیستند، و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند (نیز) با (مردم) بدکار (یکسان) نیستند چه اندک پند می پذیرید.}

- فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنا بِما کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ. - . غافر / 84 - 85 -

{پس چون سختی (عذاب) ما را دیدند گفتند: «فقط به خدا ایمان آوردیم و بدانچه با او شریک می گردانیدیم کافریم.» و(لی) هنگامی که عذاب ما را مشاهده کردند، دیگر ایمانشان برای آنها سودی نداد. سنّت خداست که از (دیرباز) درباره بندگانش چنین جاری شده، و آنجاست که ناباوران زیان کرده اند.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ. - . فصلت / 8 -

{کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند آنان را پاداشی بی پایان است.}

- شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ. - . شوری/ 13 -

{از (احکامِ) دین، آنچه را که به نوح درباره آن سفارش کرد، برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم و آنچه را که درباره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش کردیم که: «دین را برپا دارید و در آن تفرقه اندازی مکنید.» بر مشرکان آنچه که ایشان را به سوی آن فرا می خوانی، گران می آید. خدا هر که را بخواهد، به سوی خود برمی گزیند، و هر که را که از در توبه درآید، به سوی خود راه می نماید.}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ. - . شوری / 22 - 23 -

{و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغ های بهشتند. آنچه را بخواهند نزد پروردگارشان خواهند داشت، این است همان فضل عظیم. این همان (پاداشی) است که خدا بندگان خود را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند (بدان) مژده داده است.}

- وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ. - . شوری / 26 -

{و (درخواستِ) کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند اجابت می کند و از فضل خویش به آنان زیاده می دهد.}

- الَّذِینَ آمَنُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا مُسْلِمِینَ

ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ تُحْبَرُونَ. - . زخرف / 69 - 70 -

{همان کسانی که به آیات ما ایمان آورده و تسلیم بودند. شما با همسرانتان شادمانه داخل بهشت شوید.}

- فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِی رَحْمَتِهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ. - . جاثیه / 30 -

{و امّا کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، پس پروردگارشان آنان را در جوار رحمت خویش داخل می گرداند. این همان کامیابی آشکار است.}

- إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ. - . أحقاف / 13 - 14 -

{محقّقاً کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ایستادگی کردند، بیمی بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد. ایشان اهل بهشتند که به پاداش آنچه انجام می دادند جاودانه در آن می مانند.}

- الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَ أَنَّ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ. - . محمد / 1 - 3 -

{کسانی که کفر ورزیدند و (مردم را) از راه خدا بازداشتند، (خدا) اعمال آنان را تباه خواهد کرد. و آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند و به آنچه بر محمّد (ص) نازل آمده گرویده اند - (که) آن خود حقّ (و) از جانب پروردگارشان است - (خدا نیز) بدی هایشان را زدود و حال (و روز) شان را بهبود بخشید. این بدان سبب است که آنان که کفر ورزیدند، از باطل پیروی کردند، و کسانی که ایمان آوردند از همان حقّ - که از جانب پروردگارشان است - پیروی کردند. این گونه خدا برای (بیداری) مردم مثال هایشان را می زند.}

- ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ. - . محمد / 11 - 12 -

{چرا که خدا سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند، ولی کافران را سرپرست (و یاری) نیست. خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغ هایی که از زیرِ (درختانِ) آنها نهرها روان است درمی آورد.}

- لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ یُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ کانَ ذلِکَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظِیماً. - . فتح / 5 -

{تا مردان و زنانی را که ایمان آورده اند در باغ هایی که از زیر (درختان) آن جویبارها روان است، درآوَرَد و در آن جاویدان بدارد، و بدی هایشان را از آنان بزداید و این (فرجام نیک) در پیشگاه خدا کامیابی بزرگی است.

- فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً. - . فتح / 26 -

{آن گاه که کافران در دل های خود، تعصّب (آن هم) تعصّب جاهلیّت ورزیدند، پس خدا آرامش خود را بر فرستاده خویش و بر مؤمنان فرو فرستاد، و آرمان تقوا را ملازم آنان ساخت، و (در واقع) آنان به (رعایت) آن (آرمان) سزاوارتر و شایسته (اتّصاف به) آن بودند، و خدا همواره بر هر چیزی داناست.}

- وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً. - . فتح / 29 -

{خدا به کسانی از آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، آمرزش و پاداش بزرگی وعده داده است.}

- وَ لکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ أُولئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ. - . حجرات / 7 - 8 -

{لیکن خدا ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید و آن را در دل های شما بیاراست و کفر و پلیدکاری و سرکشی را در نظرتان ناخوشایند ساخت. آنان (که چنین اند) ره یافتگانند. (و این) بخششی از خدا و نعمتی (از اوست)، و خدا دانای سنجیده کار است.}

- إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ. - . ذاریات / 8 - 9 -

{که شما (درباره قرآن) در سخنی گوناگونید. (بگوی) تا هر که از آن برگشته، برگشته باشد.}

- وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ. - . ذاریات / 55 -

{و پند ده، که مؤمنان را پند سود بخشد.}

- آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ وَ ما لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّکُمْ وَ قَدْ أَخَذَ مِیثاقَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلی عَبْدِهِ آیاتٍ بَیِّناتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ. - . حدید / 7 - 9 - إلی قوله یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یَسْعی نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ. - . حدید / 12 - - إلی قوله تعالی - وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ - . حدید / 19 - إلی قوله تعالی سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ. - .[6] حدید / 21 -

{به خدا و پیامبر او ایمان آورید، و از آنچه شما را در (استفاده از) آن، جانشین (دیگران) کرده، انفاق کنید. پس کسانی از شما که ایمان آورده و انفاق کرده باشند، پاداش بزرگی خواهند داشت. و شما را چه شده که به خدا ایمان نمی آورید و (حال آنکه) پیامبر (خدا) شما را دعوت می کند تا به پروردگارتان ایمان آورید، و اگر مؤمن باشید، بی شکّ (خدا) از شما پیمان گرفته است. او همان کسی است که بر بنده خود آیات روشنی فرو می فرستد، تا شما را از تاریکی ها به سوی نور بیرون کشاند. و در حقیقت، خدا (نسبت) به شما سخت رئوف و مهربان است.

به خدا و پیامبر او ایمان آورید، و از آنچه شما را در (استفاده از) آن، جانشین (دیگران) کرده، انفاق کنید. پس کسانی از شما که ایمان آورده و انفاق کرده باشند، پاداش بزرگی خواهند داشت.

و شما را چه شده که در راه خدا انفاق نمی کنید و (حال آنکه) میراث آسمان ها و زمین به خدا تعلّق دارد؟ کسانی از شما که پیش از فتح (مکّه) انفاق و جهاد کرده اند، (با دیگران) یکسان نیستند. آنان از (حیث) درجه بزرگ تر از کسانی اند که بعداً به انفاق و جهاد پرداخته اند. و خداوند به هر کدام وعده نیکو داده است، و خدا به آنچه می کنید آگاه است.

کیست آن کس که به خدا وامی نیکو دهد تا (نتیجه اش را) برای وی دوچندان گرداند و او را پاداشی خوش باشد؟

آن روز که مردان و زنان مؤمن را می بینی که نورشان پیشاپیششان و به جانب راستشان دوان است. (به آنان گویند:) «امروز شما را مژده باد به باغ هایی که از زیر (درختان) آن نهرها روان است در آنها جاودانید. این است همان کامیابی بزرگ.

آن روز، مردان و زنان منافق به کسانی که ایمان آورده اند می گویند: «ما را مهلت دهید تا از نورتان (اندکی) برگیریم.» گفته می شود: «بازپس برگردید و نوری درخواست کنید.» آن گاه میان آنها دیواری زده می شود که آن را دروازه ای است: باطنش رحمت است و ظاهرش روی به عذاب دارد.

(دو رویان،) آنان را ندا درمی دهند: «آیا ما با شما نبودیم؟» می گویند: «چرا، ولی شما خودتان را در بلا افکندید و امروز و فردا کردید و تردید آوردید و آرزوها شما را غرّه کرد تا فرمان خدا آمد و (شیطانِ) مغرورکننده، شما را درباره خدا بفریفت .

پس امروز نه از شما و نه از کسانی که کافر شده اند عوضی پذیرفته نمی شود: جایگاهتان آتش است آن سزاوار شماست و چه بد سرانجامی است.»

آیا برای کسانی که ایمان آورده اند هنگام آن نرسیده که دل هایشان به یاد خدا و آن حقیقتی که نازل شده نرم (و فروتن) گردد و مانند کسانی نباشند که از پیش بدانها کتاب داده شد و (عمر و) انتظار بر آنان به درازا کشید، و دل هایشان سخت گردید و بسیاری از آنها فاسق بودند؟

بدانید که خدا زمین را پس از مرگش زنده می گرداند. به راستی آیات (خود) را برای شما روشن گردانیده ایم، باشد که بیندیشید.

در حقیقت، مردان و زنان صدقه دهنده و (آنان که) به خدا وامی نیکو داده اند، ایشان را (پاداش) دوچندان گردد، و اجری نیکو خواهند داشت.

و کسانی که به خدا و پیامبران وی ایمان آورده اند، آنان همان راستینانند و پیش پروردگارشان گواه خواهند بود (و) ایشان راست اجر و نورشان و کسانی که کفر ورزیده و آیات ما را تکذیب کرده اند آنان همدمان آتشند.

بدانید که زندگی دنیا، در حقیقت، بازی و سرگرمی و آرایش و فخرفروشیِ شما به یکدیگر و فزون جویی در اموال و فرزندان است. (مَثَل آنها) چون مثل بارانی است که کشاورزان را رُستنی آن (باران) به شگفتی اندازد، سپس (آن کشت) خشک شود و آن را زرد بینی، آن گاه خاشاک شود. و در آخرت (دنیا پرستان را) عذابی سخت است و (مؤمنان را) از جانب خدا آمرزش و خشنودی است، و زندگانی دنیا جز کالای فریبنده نیست.

(برای رسیدن) به آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی که پهنایش چون پهنای آسمان و زمین است (و) برای کسانی آماده شده که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده اند، بر یکدیگر سبقت جویید. این فضل خداست که به هر کس بخواهد آن را می دهد، و خداوند را فزون بخشی بزرگ است.} - یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ. - . حدید / 28 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و به پیامبر او بگروید تا از رحمت خویش شما را دو بهره عطا کند و برای شما نوری قرار دهد که به (برکت) آن راه سپرید و بر شما ببخشاید، و خدا آمرزنده مهربان است.}

- لا یَسْتَوِی أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُونَ. - .[2] حشر / 20 -

{دوزخیان با بهشتیان یکسان نیستند، بهشتیانند که کامیابانند.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ وَ أُخْری تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ کَما قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوارِیِّینَ مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ. - . صف / 10 - 14 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، آیا شما را بر تجارتی راه نمایم که شما را از عذابی دردناک می رهاند؟ به خدا و فرستاده او بگروید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید. این (گذشت و فداکاری) اگر بدانید، برای شما بهتر است. تا گناهانتان را بر شما ببخشاید، و شما را در باغ هایی که از زیر (درختان) آن جویبارها روان است و (در) سراهایی خوش، در بهشت های همیشگی درآورد. این (خود) کامیابی بزرگ است. و (رحمتی) دیگر که آن را دوست دارید: یاری و پیروزی نزدیکی از جانب خداست. و مؤمنان را (بدان) بشارت ده. ای کسانی که ایمان آورده اید، یاران خدا باشید، همان گونه که عیسی بن مریم به حواریّون گفت: «یاران من در راه خدا چه کسانی اند؟» حواریّون گفتند: «ما یارانِ خداییم.» پس طایفه ای از بنی اسرائیل ایمان آوردند و طایفه ای کفر ورزیدند، و کسانی را که گرویده بودند، بر دشمنانشان یاری کردیم تا چیره شدند.}

- وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ. - . منافقین / 8 -

{و(لی) عزّت از آنِ خدا و از آنِ پیامبر او و از آنِ مؤمنان است لیکن این دورویان نمی دانند.}

- فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنا وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ ذلِکَ یَوْمُ التَّغابُنِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحاً یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ إلی قوله تعالی وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ. - . تغابن / 8 - 11 -

{پس به خدا و پیامبر او و آن نوری که ما فروفرستادیم ایمان آورید، و خدا به آنچه می کنید آگاه است. روزی که شما را برای روز گردآوری، گرد می آورد، آن (روز)، روز حسرت (خوردن) است، و هر کس به خدا ایمان آورده، و کار شایسته ای کرده باشد، بدی هایش را از او بسترد، و او را در بهشت هایی که از زیر (درختان) آن جویبارها روان است درآورد. در آنجا بمانند. این است همان کامیابی بزرگ. و کسانی که کفر ورزیده، و آیات ما را تکذیب کرده اند، آنان اهل آتشند (و) در آن ماندگار خواهند بود، و چه بد سرانجامی است. هیچ مصیبتی جز به اذن خدا نرسد، و کسی که به خدا بگرود، دلش را به راه آورَد، و خدا (ست که) به هر چیزی داناست.}

- الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ مُبَیِّناتٍ لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحاً یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً. - . طلاق / 10 - 11 -

{پس ای خردمندانی که ایمان آورده اید، از خدا بترسید. راستی که خدا سوی شما تذکاری فرو فرستاده است: پیامبری که آیات روشنگر خدا را بر شما تلاوت می کند، تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون بَرد، و هر کس به خدا بگرود و کار شایسته کند او را در باغ هایی که از زیر (درختان) آن جویبارها روان است، درمی آورد، جاودانه در آن می مانند. قطعاً خدا روزی را برای او خوش کرده است.}

- یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعی بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ. - . تحریم / 8 -

{در آن روز خدا پیامبر (خود) و کسانی را که با او ایمان آورده بودند خوار نمی گرداند: نورشان از پیشاپیش آنان، و سمت راستشان، روان است. می گویند: «پروردگارا، نور ما را برای ما کامل گردان و بر ما ببخشای، که تو بر هر چیز توانایی.»}

- أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ. - . ملک / 22 -

{پس آیا آن کس که نگونسار راه می پیماید هدایت یافته تر است یا آن کس که ایستاده بر راه راست می رود؟}

- أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ. - . قلم / 35 - 36 -

{پس آیا فرمانبرداران را چون بدکاران قرار خواهیم داد؟ شما را چه شده؟ چگونه داوری می کنید؟}

- فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا یَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً. - . جن / 13 -

{پس کسی که به پروردگار خود ایمان آورَد، از کمی (پاداش) و سختی بیم ندارد.} - إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغامَزُونَ وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَکِهِینَ وَ إِذا رَأَوْهُمْ قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظِینَ فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ. - . مطففین / 29 - 36 -

{(آری، در دنیا) کسانی که گناه می کردند، آنان را که ایمان آورده بودند به ریشخند می گرفتند. و چون بر ایشان می گذشتند، اشاره چشم و ابرو با هم ردّ و بدل می کردند. و هنگامی که نزد خانواده (های) خود بازمی گشتند، به شوخ طبعی می پرداختند. و چون مؤمنان را می دیدند، می گفتند: «اینها (جماعتی) گمراهند.» و حال آنکه آنان برای بازرسی (کار) شان فرستاده نشده بودند. و(لی) امروز، مؤمنانند که بر کافران خنده می زنند. بر تخت ها (ی خود نشسته)، نظاره می کنند. (تا ببینند) آیا کافران به پاداش آنچه می کردند رسیده اند؟}

- إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ. - . انشقاق / 25 -

{مگر کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، که آنان را پاداشی بی منّت خواهد بود.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْکَبِیرُ. - . بروج / 11 -

{کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، برای آنان باغ هایی است که از زیر (درختان) آن جوی ها روان است این است (همان) رستگاری بزرگ.}

- ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ. - . بلد / 17 - 18 -

{علاوه بر این از زمره کسانی باشد که گرویده و یکدیگر را به شکیبایی و مهربانی سفارش کرده اند اینانند خجستگان.}

- إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ. - . تین / 6 -

{مگر کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، که پاداشی بی منّت خواهند داشت.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ. - . بینه / 7 - 8 -

{در حقیقت کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، آنانند که بهترین آفریدگانند. پاداشِ آنان نزد پروردگارشان باغ های همیشگی است که از زیر (درختان) آن، نهرها روان است، جاودانه در آن همی مانند خدا از آنان خشنود است و (آنان نیز) از او خشنود این (پاداش) برای کسی است که از پروردگارش بترسد.}

- وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ .... - . عصر / 1 - 3 -

{سوگند به عصرِ (غلبه حقّ بر باطل)، که واقعاً انسان دستخوشِ زیان است مگر کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده و همدیگر را به حقّ سفارش و به شکیبایی توصیه کرده اند.}

**[ترجمه]

تفسیر

هُدیً أی بیان من الضلالة لِلْمُتَّقِینَ (6) الذین یتقون الموبقات و یتقون تسلیط السفه علی أنفسهم حتی إذا علموا ما یجب علیهم علمه عملوا بما یوجب لهم رضی ربهم و سیأتی

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: الْمُتَّقُونَ شِیعَتُنَا.

و إنما خصّ المتقین بالاهتداء به لأنهم المنتفعون به.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ أی بما غاب عن حواسهم من توحید الله و نبوة الأنبیاء و قیام القائم علیه السلام و الرجعة و البعث و الحساب و الجنة و النار و سائر الأمور التی یلزمهم الإیمان بها مما لا یعرف بالمشاهدة و إنما یعرف بدلائل نصبها الله عز و جل علیه وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ بإتمام رکوعها و سجودها و حفظ مواقیتها و حدودها و صیانتها مما یفسدها أو ینقصها وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ من الأموال و القوی و الأبدان و الجاه و العلم یُنْفِقُونَ أی یتصدقون یحتملون

ص: 17


1- 1. البروج: 11.
2- 2. البلد: 17- 18.
3- 3. التین: 6.
4- 4. البینة: 7- 8.
5- 5. العصر: 1- 3.
6- 6. البقرة: 2.

الکل و یؤدون الحقوق لأهالیها و یقرضون و یقضون الحاجات و یأخذون بأیدی الضعفاء یقودون الضریر و ینجون الضعفاء من المهالک و یحملون عنهم المتاع و یرکبون الراجلین و یؤثرون من هو أفضل منهم فی الإیمان علی أنفسهم بالمال و النفس و یساوون من کان فی درجتهم فیه و یبذلون العلم لأهله و یروون فضائل أهل البیت علیهم السلام لمحبیهم و لمن یرجون هدایته أکثر ما تقدم مأخوذ من تفسیر الإمام علیه السلام (1).

وَ فِی مَعَانِی الْأَخْبَارِ وَ الْعَیَّاشِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَیْ مِمَّا عَلَّمْنَاهُمْ یَبُثُّونَ (2).

بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ أی من القرآن و الشریعة وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ من التوراة و الإنجیل و الزبور و صحف إبراهیم و سائر کتب الله المنزلة بأنها حق و صدق من عند رب صادق حکیم کما قال الإمام علیه السلام (3).

وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ قَالَ علیه السلام بِالدَّارِ الْآخِرَةِ بَعْدَ هَذِهِ الدُّنْیَا یُوقِنُونَ لَا یَشُکُّونَ فِیهَا أَنَّهَا الدَّارُ الَّتِی فِیهَا جَزَاءُ الْأَعْمَالِ الصَّالِحَةِ بِأَفْضَلَ مِمَّا عَمِلُوا وَ عِقَابُ الْأَعْمَالِ السَّیِّئَةِ بِمِثْلِ مَا کَسَبُوهُ أُولئِکَ عَلی هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ قَالَ علیه السلام أَخْبَرَ عَزَّ جَلَالُهُ بِأَنَّ هَؤُلَاءِ الْمَوْصُوفِینَ بِهَذِهِ الصِّفَاتِ.

عَلی هُدیً أی بیان و صواب مِنْ رَبِّهِمْ و علم بما أمرهم به وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ أی الناجون مما منه یوجلون الفائزون بما یأملون

وَ قَالَ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی- وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا(4) بِاللَّهِ وَ صَدَّقُوکَ فِی نُبُوَّتِکَ فَاتَّخَذُوکَ إِمَاماً وَ صَدَّقُوکَ فِی أَقْوَالِکَ وَ صَوَّبُوکَ فِی أَفْعَالِکَ وَ اتَّخَذُوا

ص: 18


1- 1. یعنی التفسیر المنسوب الی الامام العسکریّ علیه السلام.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 26. و فیه« ینبئون».
3- 3. یعنی الامام العسکریّ فی التفسیر المنسوب إلیه علیه السلام.
4- 4. سورة البقرة: 25.

أَخَاکَ عَلِیّاً بَعْدَکَ إِمَاماً وَ لَکَ وَصِیّاً مَرْضِیّاً وَ انْقَادُوا لِمَا یَأْمُرُهُمْ بِهِ وَ صَارُوا إِلَی مَا أَصَارَهُمْ إِلَیْهِ وَ رَأَوْا لَهُ مَا یَرَوْنَ لَکَ إِلَّا النُّبُوَّةَ الَّتِی أُفْرِدْتَ بِهَا.

و أن الجنة لا تصیر لهم إلا بموالاته و موالاة من ینص لهم علیه من ذریته و موالاة سائر أهل ولایته و معاداة أهل مخالفته و عداوته و أن النیران لا تهدأ عنهم و لا یعدل بهم عن عذابها إلا بتنکبهم عن موالاة مخالفیهم و مؤازرة شانئیهم.

وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ من أداء الفرائض و اجتناب المحارم و لم یکونوا کهؤلاء الکافرین بک أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ بساتین تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ من تحت شجرها و مساکنها إلی آخر ما مرّ فی أبواب المعاد.

وَ قَالَ علیه السلام: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْیَهُودِ وَ آمِنُوا(1) أَیُّهَا الْیَهُودُ بِما أَنْزَلْتُ عَلَی مُحَمَّدٍ مِنْ ذِکْرِ نُبُوَّتِهِ وَ أَنْبَاءِ إِمَامَةِ أَخِیهِ عَلِیٍّ وَ عِتْرَتِهِ الطَّاهِرِینَ- مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ فَإِنَّ مَثَلَ هَذَا الذِّکْرِ فِی کِتَابِکُمْ أَنَّ مُحَمَّداً النَّبِیَّ سَیِّدُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ الْمُؤَیَّدُ بِسَیِّدِ الْوَصِیِّینَ وَ خَلِیفَةِ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَارُوقِ الْأُمَّةِ وَ بَابِ مَدِینَةِ الْحِکْمَةِ وَ وَصِیِّ رَسُولِ الرَّحْمَةِ- وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی الْمُنْزَلَةِ لِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ وَ إِمَامَةِ عَلِیٍّ وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ عِتْرَتِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَإِنَّ ذَلِکَ وَ إِنْ کَثُرَ فَإِلَی نَفَادٍ وَ خَسَارٍ وَ بَوَارٍ وَ إِیَّایَ فَاتَّقُونِ فِی کِتْمَانِ أَمْرِ مُحَمَّدٍ وَ أَمْرِ وَصِیِّهِ.

و قیل فی قوله تعالی وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ تعریض بأن الواجب أن تکونوا أول من آمن به لأنهم کانوا أهل النظر فی معجزاته و العلم بشأنه و المستفتحین به و المبشرین بزمانه.

قوله تعالی وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ (2) استدلوا بالعطف علی عدم دخول الأعمال فی الإیمان و هو کذلک لکنه لا ینفی الاشتراط بل استدل فی بعض الأخبار بالمقارنة علیه.

أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ (3) یدل علی اشتراط أجزاء الإیمان بعضها

ص: 19


1- 1. سورة البقرة: 41.
2- 2. سورة البقرة: 82.
3- 3. البقرة: 85.

ببعض و فسر الخزی فی الحیاة الدنیا بذل الجزیة إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ قیل أی إلی جنس أشد العذاب یتفاوت ذلک علی قدر تفاوت معاصیهم و الآیة فی الیهود و کذا قوله.

قُلْ بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمانُکُمْ (1) قیل أی بموسی و التوراة أن تکفروا بی إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ کما تزعمون بموسی و التوراة و لکن معاذ الله لا یأمرکم إیمانکم بموسی و التوراة بالکفر بمحمد صلی الله علیه و آله.

مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ (2) بأن یخالفه عنادا لإنعامه علی المقربین من عباده وَ مَلائِکَتِهِ المبعوثین لنصرتهم وَ رُسُلِهِ المخبرین عن فضلهم الداعین إلی متابعتهم وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ تخصیص بعد التعمیم للاهتمام فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ یدل علی وجوب الإیمان بالملائکة و الرسل و أن عداوتهما کفر.

وَ فِی تَفْسِیرِ الْإِمَامِ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ ذَمَّ الْیَهُودَ فِی بُغْضِهِمْ لِ جَبْرَئِیلَ الَّذِی کَانَ یُنَفِّذُ قَضَاءَ اللَّهِ فِیهِمْ فِیمَا یَکْرَهُونَ کَدَفْعِهِ عَنْ بُخْتَ نَصَّرَ أَنْ یَقْتُلَهُ دَانِیَالُ مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ جَنَی بُخْتَ نَصَّرُ حَتَّی بَلَغَ کِتَابُ اللَّهِ فِی الْیَهُودِ أَجَلَهُ وَ حَلَّ بِهِمْ مَا جَرَی فِی سَابِقِ عِلْمِهِ وَ ذَمَّهُمْ أَیْضاً وَ ذَمَّ النَّوَاصِبَ فِی بُغْضِهِمْ لِ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ مَلَائِکَةِ اللَّهِ النَّازِلِینَ لِتَأْیِیدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَلَی الْکَافِرِینَ حَتَّی أَذَلَّهُمْ بِسَیْفِهِ الصَّارِمِ.

وَ فِی تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی الْیَهُودِ الَّذِینَ قَالُوا لِرَسُولِ اللَّهِ لَوْ کَانَ الْمَلَکُ الَّذِی یَأْتِیکَ مِیکَائِیلَ آمَنَّا بِکَ فَإِنَّهُ مَلَکُ الرَّحْمَةِ وَ هُوَ صَدِیقُنَا وَ جَبْرَئِیلُ مَلَکُ الْعَذَابِ وَ هُوَ عَدُوُّنَا قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ (3).

فِی الْکَافِی وَ الْعَیَّاشِیِ (4)،

عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: إِنَّمَا عَنَی

ص: 20


1- 1. البقرة: 93.
2- 2. البقرة: 98.
3- 3. البقرة: 136.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 62، الکافی ج 1 ص 415 و 416 و لفظه: محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد، عن الحسن بن محبوب، عن محمّد بن النعمان، عن سلام، عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله تعالی: قولوا آمنا باللّه و ما أنزل الینا» الخ.

بِذَلِکَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ جَرَتْ بَعْدَهُمْ فِی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام ثُمَّ رَجَعَ الْقَوْلُ مِنَ اللَّهِ فِی النَّاسِ فَقَالَ- فَإِنْ آمَنُوا یَعْنِی النَّاسَ بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ الْآیَةَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا یَعْنِی الْقُرْآنَ- وَ ما أُنْزِلَ إِلی إِبْراهِیمَ یَعْنِی الصُّحُفَ- وَ الْأَسْباطِ حَفَدَةُ یَعْقُوبَ- وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی أَیِ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ- وَ ما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ جُمْلَةً الْمَذْکُورُونَ مِنْهُمْ وَ غَیْرُ الْمَذْکُورِینَ- مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ- کَالْیَهُودِ حَیْثُ آمَنُوا بِبَعْضٍ وَ کَفَرُوا بِبَعْضٍ.

و أحد لوقوعه فی سیاق النفی عم فساغ أن یضاف إلیه بین و نحن له أی لله مسلمون مذعنون مخلصون.

وَ فِی الْفَقِیهِ:(1) فِی وَصَایَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام لِابْنِهِ فُرِضَ عَلَی اللِّسَانِ الْإِقْرَارُ وَ التَّعْبِیرُ عَنِ الْقَلْبِ بِمَا عُقِدَ عَلَیْهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا الْآیَةَ.

فَإِنْ آمَنُوا أی سائر الناس بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ أی بما آمنتم به و المثل مقحم فی مثله (2) وَ إِنْ تَوَلَّوْا أَیْ أَعْرَضُوا فَإِنَّما هُمْ فِی شِقاقٍ أی کفر کذا فی المجمع (3) عن الصادق علیه السلام و أصله المخالفة و المناوأة فإن کل واحد من المتخالفین فی شق غیر شق الآخر فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ تسلیة و تسکین للمؤمنین وَ هُوَ السَّمِیعُ لأقوالکم الْعَلِیمُ بأخلاقکم

ص: 21


1- 1. یعنی فقیه من لا یحضره الفقیه و رواه فی الکافی ج 2 ص 35 عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی حدیث طویل فی باب أن الایمان مبثوث لجوارح البدن کلها: و فیه فرض اللّه علی اللسان القول و التعبیر عن القلب بما عقد علیه و أقربه، قال اللّه تبارک و تعالی: وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً و قال:« قُولُوا آمَنَّا باللّه و ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ فهذا ما فرض اللّه علی اللسان.
2- 2. أی فی مثل هذه الموارد.
3- 3. مجمع البیان ج 1 ص 218.

فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ (1) فی المجمع عن الصادق علیه السلام هو الشیطان (2).

أقول

و یستفاد من کثیر من الأخبار أنه یعم کل ما عبد من دون الله من صنم أو إمام ضلال أو صاد عن دین الله و هو فعلوت من الطغیان (3) و فی تفسیر علی بن إبراهیم هم الذین غصبوا آل محمد حقهم وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ بالتوحید و تصدیق الرسل فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی أی طلب الإمساک من نفسه بالحبل الوثیق و هی مستعارة لمتمسک الحق من النظر الصحیح و الدین القویم.

وَ فِی الْکَافِی عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام (4): هِیَ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ.

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: هِیَ مَوَدَّتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ لَا انْفِصامَ لَها لَا انْقِطَاعَ لَهَا.

وَ فِی مَعَانِی الْأَخْبَارِ عَنِ النَّبِیِّ: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَسْتَمْسِکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی الَّتِی لَا انْفِصَامَ لَهَا فَلْیَسْتَمْسِکْ بِوَلَایَةِ أَخِی وَ وَصِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّهُ لَا یَهْلِکُ مَنْ أَحَبَّهُ وَ تَوَلَّاهُ وَ لَا یَنْجُو مَنْ أَبْغَضَهُ وَ عَادَاهُ (5).

ص: 22


1- 1. البقرة 256.
2- 2. مجمع البیان ج 2 ص 364.
3- 3. قال فی المفردات: الطاغوت عبارة عن کل متعد، و کل معبود من دون اللّه، و یستعمل فی الواحد و الجمع، قال:« فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ، وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ، یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ» فعبارة عن کل متعد. و لما تقدم سمی الساحر، و الکاهن، و المارد من الجن، و الصارف عن طریق الخیر طاغوتا. و وزنه فیما قیل فعلوت نحو جبروت و ملکوت، و قیل أصله طغووت، و لکن قلب لام الفعل. نحو صاعقة و صاقعة، ثمّ قلب الواو ألفا لتحرکه و انفتاح ما قبله.
4- 4. رواه الکلینی فی الکافی ج 2 ص 14 باب فی أن الصبغة هی الإسلام تحت الرقم 1.
5- 5. معانی الأخبار ص 368 و 369. و سنده هکذا: حدّثنا محمّد بن علی ماجیلویه قال: حدّثنی عمی محمّد بن أبی القاسم، عن أحمد بن أبی عبد اللّه البرقی، عن أبیه، عن خلف بن حماد الأسدی، عن أبی الحسن العبدی، عن الأعمش، عن عبایة بن ربعی، عن عبد اللّه بن عبّاس قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إلخ.

وَ اللَّهُ سَمِیعٌ بِالْأَقْوَالِ عَلِیمٌ بِالْنِّیَّاتِ اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا مُتَوَلٍّ أُمُورَهُمْ یُخْرِجُهُمْ بهدایته و توفیقه مِنَ الظُّلُماتِ أی ظلمات الجهل و الذنوب إِلَی النُّورِ أی نور الهدی و المغفرة و سیأتی

عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ یَتَقَلَّبُ فِی خَمْسَةٍ مِنَ النُّورِ مَدْخَلُهُ نُورٌ وَ مَخْرَجُهُ نُورٌ وَ عِلْمُهُ نُورٌ وَ کَلَامُهُ نُورٌ وَ مَنْظَرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَی النُّورِ.

وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ فِی الْکَافِی، عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّوَاغِیتُ.

وَ فِی تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: هُمُ الظَّالِمُونَ آلَ مُحَمَّدٍ- أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ وَ هُمُ الَّذِینَ تَبِعُوا مَنْ غَصَبَهُمْ- یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ قِیلَ مِنْ نُورِ الْفِطْرَةِ إِلَی فَسَادِ الِاسْتِعْدَادِ.

وَ فِی الْکَافِی عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: النُّورُ آلُ مُحَمَّدٍ وَ الظُّلُمَاتُ عَدُوُّهُمْ (1).

وَ فِی الْکَافِی وَ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ یَعْنِی ظُلُمَاتِ الْکُفْرِ إِلَی نُورِ التَّوْبَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ لِوَلَایَتِهِمْ کُلَّ إِمَامٍ عَادِلٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ إِنَّمَا عَنَی بِهَذَا أَنَّهُمْ کَانُوا عَلَی نُورِ الْإِسْلَامِ فَلَمَّا أَنْ تَوَلَّوْا کُلَّ إِمَامٍ جَائِرٍ لَیْسَ مِنَ اللَّهِ خَرَجُوا بِوَلَایَتِهِمْ مِنْ نُورِ الْإِسْلَامِ إِلَی ظُلُمَاتِ الْکُفْرِ فَأَوْجَبَ اللَّهُ لَهُمُ النَّارَ مَعَ الْکُفَّارِ(2).

وَ زَادَ فِی الْعَیَّاشِیِّ قَالَ: قُلْتُ أَ لَیْسَ اللَّهُ عَنَی بِهَذَا الْکُفَّارَ حِینَ قَالَ- وَ الَّذِینَ کَفَرُوا قَالَ فَقَالَ وَ أَیُّ نُورٍ لِلْکَافِرِ فَأُخْرِجَ مِنْهُ إِلَی الظُّلُمَاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ.

الْعَیَّاشِیُّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فَأَعْدَاءُ

ص: 23


1- 1. الکافی ج 8 ص 289 و العیّاشیّ ج 1 ص 137.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 138، و تراه فی الکافی ج 1 ص 375، باب فیمن دان اللّه عزّ و جلّ بغیر امام من اللّه جلّ جلاله، تحت الرقم 3.

عَلِیٍّ هُمُ الْخَالِدُونَ فِی النَّارِ وَ إِنْ کَانُوا فِی أَدْیَانِهِمْ عَلَی غَایَةِ الْوَرَعِ وَ الزُّهْدِ وَ الْعِبَادَةِ(1).

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا(2) قیل أی بالله و رسله و بما جاءهم منه وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ عطفهما علی ما یعمهما لإنافتهما علی سائر الأعمال الصالحة وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ من آت وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ علی فائت إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (3) أی بقلوبکم فإن دلیله امتثال ما أمرتم أقول تشعر بأن من یأتی بالذنوب الموبقة لیس بمؤمن.

آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ (4) قال البیضاوی شهادة و تنصیص من الله علی صحة إیمانه و الاعتداد به و أنه جازم فی أمره غیر شاک فیه وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا یخلو من أن یعطف المؤمنون علی الرسول فیکون الضمیر الذی ینوب عنه التنوین راجعا إلی الرسول و المؤمنین أو یجعل مبتدأ فیکون الضمیر للمؤمنین و باعتباره یصح وقوع کل بخبره خبر المبتدإ و یکون إفراد الرسول بالحکم إما لتعظیمه أو لأن إیمانه عن مشاهدة و عیان و إیمانهم عن نظر و استدلال.

لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ أی یقولون لا نفرق و أحد فی معنی الجمع لوقوعه فی سیاق النفی و لذلک دخل علیه بین و المراد نفی الفرق بالتصدیق و التکذیب وَ قالُوا سَمِعْنا أجبنا وَ أَطَعْنا أمرک غُفْرانَکَ رَبَّنا أی اغفر لنا غفرانک أو نطلب غفرانک وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ أی المرجع بعد الموت و هو إقرار منهم بالبعث انتهی

ص: 24


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 139.
2- 2. سورة البقرة: 277.
3- 3. سورة البقرة: 282.
4- 4. البقرة: 285.

إِنَّ فِی ذلِکَ (1) أی فی إنبائکم بما تأکلون و ما تدّخرون فی بیوتکم لَآیَةً و معجزة لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ أی مصدقین غیر معاندین فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ (2) الإیفاء و التوفیة إعطاء الحق وافیا کاملا.

إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ (3) أی أخصهم به و أقربهم منه من الولی و هو القرب لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ من أمته وَ هذَا النَّبِیُ خصوصا وَ الَّذِینَ آمَنُوا من أمته لموافقتهم له فی أکثر ما شرع لهم علی الأصالة.

فِی الْکَافِی (4)

وَ الْعَیَّاشِیِ (5): هُمُ الْأَئِمَّةُ وَ مَنِ اتَّبَعَهُمْ.

وَ فِی الْمَجْمَعِ (6)

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ: إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِالْأَنْبِیَاءِ أَعْمَلُهُمْ بِمَا جَاءُوا بِهِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ قَالَ إِنَّ وَلِیَّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ إِنْ بَعُدَتْ لُحْمَتُهُ وَ إِنَّ عَدُوَّ مُحَمَّدٍ مَنْ عَصَی اللَّهَ وَ إِنْ قَرُبَتْ قَرَابَتُهُ.

وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ أی یتولّی نصرتهم قُلْ آمَنَّا(7) أمر للرسول بأن یخبر عن نفسه و متابعیه بالإیمان وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ أی منقادون مخلصون فی عبادته وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (8) یتفضّل علیهم بالعفو و غیره فی الأحوال کلها فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ (9) مخلصین وَ إِنْ تُؤْمِنُوا حقّ الإیمان وَ تَتَّقُوا النفاق فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ لا یقادر قدره لا یَشْتَرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا(10) کما فعله المحرّفون من أحبارهم

ص: 25


1- 1. آل عمران: 49.
2- 2. آل عمران: 57.
3- 3. آل عمران: 68.
4- 4. الکافی ج 1 ص 416.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 177.
6- 6. مجمع البیان ج 2 ص 458.
7- 7. آل عمران: 84.
8- 8. آل عمران: 152.
9- 9. آل عمران: 179.
10- 10. آل عمران: 199.

أُولئِکَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ و یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ کما وعدوا فی آیة أخری إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ لعلمه بالأعمال و ما یستوجبه کل عامل من الجزاء فیسرع فی الجزاء و یوصل الأجر الموعود سریعا.

أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ(1) أی من الدماء و درن الدنیا و أنجاسها و قیل من الأخلاق السیئة وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِیلًا أی دائما لا تنسخه الشمس مشتق من الظل لتأکیده کما قیل لیل ألیل وَعْدَ اللَّهِ (2) قال الطبرسی رحمه الله أی وعد الله ذلک وعدا حَقًّا مصدر مؤکّد لما قبله کأنه قال أحقه حقا وَ مَنْ أَصْدَقُ استفهام فیه معنی النفی أی لا أجد أصدق من الله قولا فیما أخبر و وعدا فیما وعد(3).

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ (4) أی آمنوا بألسنتهم و ظاهرهم آمنوا بقلوبکم و باطنکم لیوافق ظاهرکم باطنکم فالخطاب للمنافقین و قیل الخطاب للمؤمنین علی الحقیقة و المعنی اثبتوا علی هذا الإیمان فی المستقبل و داوموا علیه و اختاره الجبائی قال لأن الإیمان الذی هو التصدیق لا یبقی و إنما یستمر بأن یجدده الإنسان حالا بعد حال.

و قیل الخطاب لأهل الکتاب أمروا بأن یؤمنوا بالنبی و الکتاب الذی أنزل علیه کما آمنوا بما معهم من التوراة و الإنجیل و یکون وجه أمرهم بالتصدیق بهما و إن کانوا مصدّقین بهما أحد أمرین.

إما أن یکون لأن التوراة و الإنجیل فیهما صفات نبینا و تصحیح نبوّته فمن لم یصدقه و لم یصدق القرآن لا یکون مصدقا بهما لأن فی تکذیبه تکذیب التوراة و الإنجیل.

و إما أن یکون الله عز و جل أمرهم بالإقرار بمحمد و القرآن و بالکتاب

ص: 26


1- 1. النساء: 57.
2- 2. النساء: 122.
3- 3. مجمع البیان ج 3 ص 114.
4- 4. النساء: 136.

الذی أنزل من قبله و هو الإنجیل و ذلک لا یصح إلا بالإقرار بعیسی علیه السلام أیضا و أنه نبی مرسل.

وَ مَنْ یَکْفُرْ بِاللَّهِ أی یجحده أو یشبهه بخلقه أو یرد أمره و نهیه وَ مَلائِکَتِهِ أی ینفیهم أو ینزلهم منزلة لا تلیق بهم کما قالوا إنهم بنات الله وَ کُتُبِهِ فیجحدها وَ رُسُلِهِ فینکرهم وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أی یوم القیامة فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً أی ذهب عن الحق و قصد السبیل ذهابا بعیدا.

وَ لَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ (1) بأن آمنوا بجمیعهم أُولئِکَ سَوْفَ یُؤْتِیهِمْ أی یعطیهم أُجُورَهُمْ الموعودة لهم سمی الثواب أجرا للدلالة علی استحقاقهم لها و التصدیر بسوف للدلالة علی أنه کائن لا محالة و إن تأخر وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً لم یزل یغفر ما فرط منهم من المعاصی رَحِیماً یتفضل بأنواع الإنعام.

وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ (2) أی علی ما کان وعدهم به من الجزاء وَ أَمَّا الَّذِینَ اسْتَنْکَفُوا أی أنفوا عن الإقرار بوحدانیته وَ اسْتَکْبَرُوا أی تعظموا عن الإقرار له بالطاعة و العبودیة وَلِیًّا ینجیهم من عذابه وَ لا نَصِیراً أی ناصرا ینقذهم من عقابه (3).

وَ اعْتَصَمُوا بِهِ أی بحبل طاعته أو طاعة أنبیائه و حججه أو بدینه کما قال وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً

وَ فِی تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: الِاعْتِصَامُ التَّمَسُّکُ بِهِ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ وَلَایَةِ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُ.

فِی رَحْمَةٍ مِنْهُ أی ثواب مستحق أو نعمة منه و هی الجنة عن ابن عباس وَ فَضْلٍ أی إحسان زائد علیه و قیل أی ما یبسط لهم من الکرامة و تضعیف الحسنات و ما یزاد لهم من النعم علی ما یستحقونه وَ یَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِراطاً مُسْتَقِیماً قال الطبرسی رحمه الله (4) صراطا مفعول ثان لیهدیهم فإنه علی

ص: 27


1- 1. النساء: 152.
2- 2. النساء: 173.
3- 3. النساء: 175.
4- 4. مجمع البیان ج 3 ص 147.

معنی یعرفهم أو حال من الهاء فی إلیه أی یوفقهم لإصابة فضله الذی یتفضل به علی أولیائه و یسددهم لسلوک منهج من أنعم علیهم من أهل طاعته و اقتفاء آثارهم.

و أقول

فِی تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ (1): الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ عَلِیٌّ علیه السلام.

لَهُمْ مَغْفِرَةٌ(2) أی لذنوبهم وَ أَجْرٌ أی ثواب عَظِیمٌ قال الطبرسی رحمه الله الفرق بین الثواب و الأجر أن الثواب یکون جزاء علی الطاعات و الأجر قد یکون علی سبیل المعاوضة بمعنی الأجرة(3).

وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ (4) قال یعنی الیهود و النصاری آمَنُوا بمحمد وَ اتَّقَوْا الکفر و الفواحش لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ أی سترناها علیهم و غفرناها لهم وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ أی عملوا بما فیهما علی ما فیهما دون أن یحرفوا شیئا منهما أو عملوا بما فیهما بأن أقاموهما نصب أعینهم وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ أی القرآن و قیل کل ما دل الله علیه من أمور الدین لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ بإرسال السماء علیهم مدرارا وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ بإعطاء الأرض خیرها و قیل لأکلوا ثمار النخیل و الأشجار من فوقهم و الزروع من تحت أرجلهم.

و المعنی لترکوا فی بلادهم و لم یجلوا عن بلادهم و لم یقتلوا فکانوا یتمتعون بأموالهم و ما رزقهم الله من النعم و إنما خص سبحانه الأکل لأن ذلک أعظم الانتفاع و قیل کنایة عن التوسعة کما یقال فلان فی الخیر من قرنه إلی قدمه أی یأتیه الخیر من کل جهة یلتمسه منها.

أقول

و فی تفسیر علی بن إبراهیم مِنْ فَوْقِهِمْ المطر وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ

ص: 28


1- 1. تفسیر القمّیّ ص 606 و 612 و غیر ذلک من الموارد التی یفسر کلمة« الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ»* و هکذا رواه الصدوق فی المعانی ص 32 عن أبی عبد اللّه علیه السلام.
2- 2. المائدة: 9.
3- 3. مجمع البیان ج 3 ص 169.
4- 4. المائدة: 65 و 66.

النبات و أقول قال بعض أهل التحقیق مِنْ فَوْقِهِمْ الإفاضات و الإلهامات الربانیة وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ ما یکتسبونه بالفکر و النظر و مطالعة الکتب فهو محمول علی الرزق الروحانی.

مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ قد دخلوا فی الإسلام وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ و فیه معنی التعجب أی ما أسوأ عملهم و هم الذین أقاموا علی الجحود و الکفر.

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا(1) أی بالله و بما فرض علیهم الإیمان به وَ الَّذِینَ هادُوا أی الیهود وَ الصَّابِئُونَ قال علی بن إبراهیم إنهم لیسوا من أهل الکتاب و لکنهم یعبدون الکواکب و النجوم وَ النَّصاری مَنْ آمَنَ منهم أی نزع عن کفره فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ فی الآخرة حین یخاف الفاسقون وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ إذا حزن المخالفون.

أقول

قد ورد مثل هذه الآیة فی البقرة(2) فَمَنْ آمَنَ (3) أی صدق الرسل وَ أَصْلَحَ أی عمل صالحا فی الدنیا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ من العذاب وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ بفوت الثواب یُؤْمِنُونَ بِهِ (4) أی بالقرآن وَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ فإن من صدق بالآخرة خاف العاقبة و لا یزال الخوف یحمله علی النظر و التدبر حتی یؤمن به و یحافظ علی الطاعة و تخصیص الصلاة لأنها عماد الدین و علم الإیمان إِنَّ فِی ذلِکُمْ (5) أی فی إنزال الماء من السماء و إخراج النباتات و الأشجار و الثمار لَآیاتٍ علی وجود صانع علیم حکیم قدیر یقدره و یدبره و ینقله من حال إلی حال لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ فإنهم المنتفعون.

ص: 29


1- 1. المائدة: 69.
2- 2. البقرة: الآیة 62.
3- 3. الأنعام: 48.
4- 4. الأنعام: 92.
5- 5. الأنعام: 99.

أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً(1) قیل أی کافرا فَأَحْیَیْناهُ بأن هدیناه إلی الإیمان و إنما سمی الکافر میتا لأنه لا ینتفع بحیاته و لا ینفع غیره بحیاته فهو أسوأ حالا من المیت و سمی المؤمن حیا لأنه له و لغیره المصلحة و المنفعة و قیل نطفة فأحییناه وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ قیل المراد بالنور العلم و الحکمة لأن العلم یهتدی به إلی الرشاد کما یهتدی بالنور فی الطرقات أو القرآن و الإیمان کَمَنْ مَثَلُهُ مثل من هو فِی الظُّلُماتِ أی فی ظلمة الکفر.

و سمی القرآن و الإیمان و العلم نورا لأن الناس یبصرون بذلک و یهتدون به من ظلمات الکفر و حیرة الضلالة کما یهتدی بسائر الأنوار و سمی الکفر ظلمة لأن الکافر لا یهتدی بهداه و لا یبصر أمر رشده کما سمی أعمی کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکافِرِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ قال الحسن زینه و الله لهم الشیطان و أنفسهم.

وَ فِی الْکَافِی (2)

عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: مَیْتاً لَا یَعْرِفُ شَیْئاً وَ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ إِمَاماً یَأْتَمُّ بِهِ- کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ الَّذِی لَا یَعْرِفُ الْإِمَامَ.

وَ فِی الْعَیَّاشِیِ (3)

عَنْهُ علیه السلام: الْمَیِّتُ الَّذِی لَا یَعْرِفُ هَذَا الشَّأْنَ یَعْنِی هَذَا الْأَمْرَ- وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً إِمَاماً یَأْتَمُّ بِهِ یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام - کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ قَالَ بِیَدِهِ هَکَذَا هَذَا الْخَلْقُ الَّذِینَ لَا یَعْرِفُونَ شَیْئاً.

وَ فِی الْمَنَاقِبِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: کانَ مَیْتاً عَنَّا فَأَحْیَیْناهُ بِنَا.

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ (4)

جَاهِلًا عَنِ الْحَقِّ وَ الْوَلَایَةِ فَهَدَیْنَاهُ إِلَیْنَا قَالَ النُّورُ الْوَلَایَةُ فِی الظُّلُماتِ یَعْنِی وَلَایَةَ غَیْرِ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام

وَ فِی الْمَجْمَعِ (5)

عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ أَبِی جَهْلٍ.

وَ هذا صِراطُ رَبِّکَ (6) قیل یعنی طریقه و عادته فی التوفیق و الخذلان و قیل الإسلام أو القرآن مُسْتَقِیماً لا اعوجاج فیه و النصب علی الحال قَدْ فَصَّلْنَا

ص: 30


1- 1. الأنعام: 122.
2- 2. لم نجده فی الکافی.
3- 3. العیّاشیّ ج 1 ص 357.
4- 4. تفسیر القمّیّ ص: 203.
5- 5. مجمع البیان ج 4 ص 359.
6- 6. الأنعام: 122.

الْآیاتِ أی بیناها و میزناها لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ فیعلمون أن القادر هو الله و أن کل ما یحدث من خیر أو شر فهو بقضائه و أنه علیم بأحوال العباد حکیم عدل فیما یفعل بهم لَهُمْ للذین تذکروا و عرفوا الحق دارُ السَّلامِ أی دار الله أو دار السلامة من کل آفة.

و قال علی بن إبراهیم یعنی فی الجنة و السلام الأمان و العافیة و السرور عِنْدَ رَبِّهِمْ أی فی ضمانه یوصلهم إلیها لا محالة وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ قیل أی مولاهم و محبهم و قال علی بن إبراهیم أی أولی بهم بِما کانُوا یَعْمَلُونَ أی بسبب أعمالهم.

وَ أَنَّ هذا صِراطِی (1) أی و لأن تعلیل للأمر باتباعه و قیل الإشارة فیه إلی ما ذکر فی السورة فإنها بأسرها فی إثبات التوحید و النبوة و بیان الشریعة و قرئ إن بالکسر علی الاستئناف وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ أی الأدیان المختلفة المتشعبة عن الأهویة المتباینة فَتَفَرَّقَ بِکُمْ أی فتفرقکم و تزیلکم عَنْ سَبِیلِهِ الذی هو اتباع الوحی و اقتفاء البرهان ذلِکُمْ الاتباع وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ الضلال و التفرق عن الحق.

وَ فِی رَوْضَةِ الْوَاعِظِینَ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: فِی هَذِهِ الْآیَةِ سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَهَا لِعَلِیٍّ فَفَعَلَ (2).

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لِبُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ تَدْرِی مَا یَعْنِی بِ صِراطِی مُسْتَقِیماً قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ وَلَایَةُ عَلِیٍّ وَ الْأَوْصِیَاءِ قَالَ وَ تَدْرِی مَا یَعْنِی وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ وَلَایَةَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ قَالَ وَ تَدْرِی

ص: 31


1- 1. الأنعام: 153.
2- 2. و رواه ابن شهرآشوب فی المناقب عن إبراهیم الثقفی بإسناده الی أبی برذة الاسلمی ج 3 ص 72.

مَا مَعْنَی فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ یَعْنِی سَبِیلَ عَلِیٍّ علیه السلام (1).

هَلْ یَنْظُرُونَ (2) إنکار بمعنی ما ینتظرون إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أی ملائکة الموت أو العذاب أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أی أمره بالعذاب أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ

فِی الْإِحْتِجَاجِ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام: فِی مَعْنَی هَذِهِ الْآیَةِ إِنَّمَا خَاطَبَ نَبِیَّنَا صلی الله علیه و آله هَلْ یَنْتَظِرُ الْمُنَافِقُونَ أَوْ الْمُشْرِکُونَ- إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ فیعاینوهم أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ یَعْنِی بِذَلِکَ أَمْرَ رَبِّکَ وَ الْآیَاتُ هِیَ الْعَذَابُ فِی دَارِ الدُّنْیَا کَمَا عَذَّبَ الْأُمَمَ السَّالِفَةَ وَ الْقُرُونَ الْخَالِیَةَ(3).

یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ إلخ کأن المعنی أنه لا ینفع الإیمان حینئذ نفسا غیر مقدمة إیمانها أو مقدمة إیمانها غیر کاسبة فی إیمانها خیرا و الآیة تدل علی أن الإیمان لا ینفع و لا یقبل عند معاینة أحوال الآخرة و مشاهدة العذاب کإیمان فرعون و قد مرّ تفسیر الآیة بتمامها فی کتاب المعاد.

وَ فِی تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: نَزَلَتْ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً قَالَ إِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا آمَنَ النَّاسُ کُلُّهُمْ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها.

وَ فِی الْکَافِی وَ الْعَیَّاشِیِّ عَنِ الْبَاقِرِ وَ الصَّادِقِ علیهما السلام: فِی قَوْلِهِ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ قَالَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنَ الْمَغْرِبِ وَ خُرُوجُ الدَّجَّالِ وَ ظُهُورُ الدُّخَانِ وَ الرَّجُلُ یَکُونُ مُصِرّاً وَ لَمْ یَعْمَلْ عَمَلَ الْإِیمَانِ ثُمَّ تَجِی ءُ الْآیَاتُ فَلَا یَنْفَعُهُ إِیمَانُهُ.

وَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام: فِی قَوْلِهِ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً قَالَ الْمُؤْمِنُ الْعَاصِی حَالَتْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ إِیمَانِهِ کَثْرَةُ ذُنُوبِهِ وَ قِلَّةُ حَسَنَاتِهِ فَلَمْ یَکْسِبْ فِی إِیمَانِهِ خَیْراً(4).

ص: 32


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 383 و 384.
2- 2. الأنعام: 158.
3- 3. الاحتجاج ص 132.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 385.

وَ فِی الْکَافِی عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مِنْ قَبْلُ یَعْنِی فِی الْمِیثَاقِ- أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً قَالَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَوْصِیَاءُ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَاصَّةً، قَالَ لَا یَنْفَعُ إِیمَانُهَا لِأَنَّهَا سُلِبَتْ (1).

وَ فِی الْإِکْمَالِ عَنْهُ علیه السلام: فِی هَذِهِ الْآیَةِ یَعْنِی خُرُوجَ الْقَائِمِ الْمُنْتَظَرِ(2).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: الْآیَاتُ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام وَ الْآیَةُ الْمُنْتَظَرَةُ الْقَائِمُ علیه السلام فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها(3).

وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام: أَنَّهَا خُرُوجُ دَابَّةِ الْأَرْضِ مِنْ عِنْدِ الصَّفَا مَعَهَا خَاتَمُ سُلَیْمَانَ وَ عَصَا مُوسَی وَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا(4).

قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ وعید و تهدید أی انتظروا إتیان أحد الثلاثة فإنا منتظرون له و حینئذ لنا الفوز و لکم الویل.

قُلْ إِنَّنِی هَدانِی رَبِّی (5) أی بالوحی و الإرشاد و دِیناً أی هدانی دینا قِیَماً فیعل من قام کالسید و الهین مِلَّةَ إِبْراهِیمَ هدانی و عرفنی ملة إبراهیم فی حال حنیفیته

وَ فِی الْعَیَّاشِیِ (6)

عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: مَا أَبَقَتِ الْحَنِیفِیَّةُ شَیْئاً حَتَّی إِنَّ مِنْهَا قَصَّ الْأَظْفَارِ وَ الْأَخْذَ مِنَ الشَّارِبِ وَ الْخِتَانَ.

وَ عَنْهُ علیه السلام: مَا مِنْ أَحَدٍ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ یَدِینُ بِدِینِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام غَیْرَنَا وَ غَیْرَ شِیعَتِنَا.

وَ عَنِ السَّجَّادِ علیه السلام: مَا أَحَدٌ عَلَی مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلَّا نَحْنُ وَ شِیعَتُنَا وَ سَائِرُ النَّاسِ مِنْهَا بِرَاءٌ.

ص: 33


1- 1. الکافی ج 1 ص 428.
2- 2. اکمال الدین ج 2 ص 27.
3- 3. اکمال الدین ج 2 ص 5.
4- 4. اکمال الدین ج 2 ص 207 و 208 فی حدیث الدجال.
5- 5. الأنعام: 160- 161.
6- 6. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 388.

ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ (1) أی من القرآن و الوحی مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ أی شیاطین الجن و الإنس فیحملوکم علی الأهواء و البدع و یضلوکم عن دین الله و عما أمرتم باتباعه قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ أی تذکرا قلیلا تتذکرون لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها(2) اعتراض بین المبتدإ و الخبر للترغیب فی اکتساب النعیم المقیم بما یسعه طاقتهم و یسهل علیهم.

وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ(3) أی فی الدنیا فما من مسلم و لا کافر و لا مطیع و لا عاص و هو متقلب فی نعمتی أو فی الدنیا و الآخرة إلا أن قوما لم یدخلوها لضلالهم فَسَأَکْتُبُها أی فسأثبتها و أوجبها فی الآخرة لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ الشرک و المعاصی.

وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ (4) یستفاد من بعض الآیات تأویل الطیبات بأخذ العلم من أهله و الخبائث بقول من خالف و هو بطن من بطون الآیة و قد مر تفسیرها فی أبواب الأطعمة وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ أی یخفف عنهم ما کلفوا به من التکالیف الشاقة و أصل

الإصر الثقل (5)

و کذا الأغلال وَ عَزَّرُوهُ أی عظموه بالتقویة و الذب عنه و أصل التعزیر المنع و أما النور فقیل هو القرآن و فی کثیر من الأخبار أنه علی علیه السلام.

وَ هاجَرُوا(6) أی فارقوا أوطانهم و قومهم حبا لله و لرسوله و هم

ص: 34


1- 1. الأعراف: 3.
2- 2. الأعراف: 42.
3- 3. الأعراف: 156.
4- 4. الأعراف: 157.
5- 5. بل المراد: وعد الناس بأن الایمان به و التسلیم له یجب عما قبله فمن آمن به و أسلم له حط من عاتقه ثقل الآثام و الذنوب التی اکتسبها قبل ذلک حتّی حقوق الناس أی مظالمهم و أقول: علی ما ثبت من تأویل الآیة فی المهدی« ص» یکون الایمان به و التسلیم له یجب عما قبل ذلک من الآثام و الذنوب کلها، اللّهمّ اجعلنا من الآمنین به.
6- 6. الأنفال: 73.

المهاجرون من مکة إلی المدینة وَ الَّذِینَ آوَوْا أی آووهم إلی دیارهم وَ نَصَرُوا هم علی أعدائهم و هم الأنصار أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لأنهم حققوا إیمانهم بالهجرة و النصرة و الانسلاخ من الأهل و المال و النفس لأجل الدین لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ لا تبعة له و لا منة فیه وَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَکُمْ (1) یرید اللاحقین بعد السابقین فَأُولئِکَ مِنْکُمْ أی من جملتکم أیها المهاجرون و الأنصار و حکمهم حکمکم فی وجوب موالاتهم و نصرتهم و إن تأخر إیمانهم و هجرتهم.

أَعْظَمُ دَرَجَةً(2) أی ممن لم یستجمع هذه الصفات وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ أی المختصون بالفوز و نیل الحسنی عند الله.

وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً(3) أی یطیب فیها العیش فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ أی إقامة و خلود و قد مضت الأخبار فی ذلک من باب وصف الجنة وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ یعنی و شی ء من رضوانه أکبر من ذلک کله لأن رضاه سبب کل سعادة و موجب کل فوز و به ینال کرامته التی هی أکبر أصناف الثواب ذلِکَ الرضوان هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ الذی یستحقر دونه کل لذة و بهجة.

أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ (4) أی سابقة و فضلا سمیت قدما لأن السبق بها کما سمیت النعمة یدا لأنها بالید تعطی و إضافتها إلی الصدق لتحققها و التنبیه علی أنهم إنما ینالونها بصدق القول و النیة

وَ فِی الْمَجْمَعِ (5)

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ مَعْنَی قَدَمَ صِدْقٍ شَفَاعَةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.

و فی الکافی و العیاشی (6)

هو رسول الله صلی الله علیه و آله و فیهما بولایة أمیر المؤمنین علیه السلام و هذا لأن الولایة من شروط الشفاعة و هما متلازمتان.

بِإِیمانِهِمْ (7) أی بسبب إیمانهم للاستقامة علی سلوک الطریق المؤدی

ص: 35


1- 1. الأنفال: 74.
2- 2. براءة: 20.
3- 3. براءة: 22.
4- 4. یونس: 2.
5- 5. مجمع البیان ج 5 ص 89.
6- 6. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 117 و 118.
7- 7. یونس: 9.

إلی الجنة فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ لأن التمسک بسبب السعادة کالوصول إلیها أو یهدیهم فی الآخرة إلیها.

وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ (1) بالنصرة فی الدنیا و الجنة فی العقبی.

آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ (2) قال الطبرسی (3)

رحمه الله فیه إضمار أی قیل له آلآن آمنت حین لم ینفع الإیمان و لم یقبل لأنه حال الإلجاء و قد عصیت بترک الإیمان فی حال ما ینفعک الإیمان فهلا آمنت قبل ذلک و إیمان الإلجاء لا یستحق به الثواب فلا ینفع انتهی.

و ذکر الرازی لعدم قبول توبة فرعون وجوها منها أنه إنما آمن عند نزول العذاب و الإیمان فی هذا الوقت غیر مقبول لأنه عند نزول العذاب وقت الإلجاء و فی هذا الحال لا تکون التوبة مقبولة.

کَذلِکَ حَقًّا عَلَیْنا(4) أی مثل ذلک الإنجاء نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ منکم حین نهلک المشرکین و حَقًّا عَلَیْنا اعتراض یعنی حق ذلک علینا حقا

وَ فِی الْمَجْمَعِ (5)

وَ الْعَیَّاشِیِ (6) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مَا یَمْنَعُکُمْ أَنْ تَشْهَدُوا عَلَی مَنْ مَاتَ مِنْکُمْ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ أَنَّهُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ کَذلِکَ حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ.

وَ لکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ (7) فإنه هو الحقیق بأن یخاف و یرجی و یعبد و إنما خص التوفی بالذکر للتهدید وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ المصدقین بالتوحید فهذا دینی.

ص: 36


1- 1. یونس: 87.
2- 2. یونس: 91.
3- 3. مجمع البیان ج 5 ص 131.
4- 4. یونس: 102.
5- 5. مجمع البیان ج 5 ص 138.
6- 6. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 138.
7- 7. یونس: 103.

وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ (1) عطف علی أن أکون غیر أن صلة أن محکیة بصیغة الأمر و المعنی أمرت بالاستقامة و السداد فی الدین بأداء الفرائض و الانتهاء عن القبائح.

وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ (2) أی اطمأنوا إلیه و خشعوا له مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ أی الکافر و المؤمن کَالْأَعْمی وَ الْأَصَمِ أی کالأعمی و کالأصم أو کالأعمی الأصم وَ الْبَصِیرِ وَ السَّمِیعِ أی کالبصیر و کالسمیع أو کالبصیر السمیع و ذلک لتعامی الکافر عن آیات الله و تصامه عن استماع کلام الله و تأبیه عن تدبّر معانیه أَ فَلا تَذَکَّرُونَ بضرب الأمثال و التأمل فیها.

هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ(3) قال علی بن إبراهیم یعنی الکافر و المؤمن أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ قال الکفر و الإیمان کَلِمَةً طَیِّبَةً(4) قیل أی قولا حقا و دعاء إلی صلاح کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ یطیب ثمرها کالنخلة

وَ فِی الْمَجْمَعِ (5)

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ هَذِهِ الشَّجَرَةَ الطَّیِّبَةَ النَّخْلَةُ- أَصْلُها ثابِتٌ فِی الْأَرْضِ ضَارِبٌ بِعُرُوقِهِ فِیهَا- تُؤْتِی أُکُلَها أَیْ تُعْطِی ثَمَرَهَا کُلَّ حِینٍ أَیْ کُلَّ وَقْتِ وَقَّتَهُ اللَّهُ لِإِثْمَارِهَا- بِإِذْنِ رَبِّها أَیْ بِإِرَادَةِ خَالِقِهَا لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ لِأَنَّ فِی ضَرْبِ الْأَمْثَالِ تَذْکِیراً وَ تَصْوِیراً لِلْمَعَانِی بِالْمَحْسُوسَاتِ لِتَقْرِیبِهَا مِنَ الْأَفْهَامِ.

وَ فِی الْعَیَّاشِیِ (6)

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: هَذَا مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ لِأَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّهِ وَ لِمَنْ عَادَاهُمْ.

وَ فِی الْکَافِی،(7)

عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الشَّجَرَةِ فِی هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ- رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصْلُهَا وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَرْعُهَا وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیَّتِهِمَا أَغْصَانُهَا

ص: 37


1- 1. یونس: 105.
2- 2. هود: 23 و 24.
3- 3. الرعد: 16.
4- 4. إبراهیم: 24- 27.
5- 5. مجمع البیان ج 6 ص 312.
6- 6. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 224.
7- 7. الکافی ج 1 ص 428.

وَ عِلْمُ الْأَئِمَّةِ ثَمَرُهَا وَ شِیعَتُهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَرَقُهَا.

قال و الله إن المؤمن لیولد فتورق ورقة فیها و إن المؤمن لیموت فتسقط ورقة منها.

و فی الإکمال الحسن و الحسین ثمرها و التسعة من ولد الحسین أغصانها و فی معانی الأخبار(1) و غصن الشجرة فاطمة و ثمرها أولادها و ورقها شیعتنا و زاد فی الإکمال تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ ما یخرج من علم الإمام إلیکم فی کل سنة من کل فجّ عمیق.

وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ قیل أی قول باطل و دعاء إلی ضلال أو فساد کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ لا یطیب ثمرها کشجرة الحنظل اجْتُثَّتْ أی استؤصلت و أخذت جثته بالکلیة مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ لأن عروقها قریبة منه ما لَها مِنْ قَرارٍ أی استقرار

وَ فِی الْمَجْمَعِ (2)

عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: أَنَّ هَذَا مَثَلُ بَنِی أُمَیَّةَ.

وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْهُ علیه السلام: کَذَلِکَ الْکَافِرُونَ لَا تَصْعَدُ أَعْمَالُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ وَ بَنُو أُمَیَّةَ لَا یَذْکُرُونَ اللَّهَ فِی مَجْلِسٍ وَ لَا فِی مَسْجِدٍ وَ لَا تَصْعَدُ أَعْمَالُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ إِلَّا قَلِیلٌ مِنْهُمْ.

بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ قیل أی الذی ثبت بالحجة و البرهان عندهم و تمکن فی قلوبهم و اطمأنت إلیه أنفسهم فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا فلا یزلون إذا افتتنوا فی دینهم وَ فِی الْآخِرَةِ فلا یتلعثمون (3) إذا سئلوا عن معتقدهم وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ الذین ظلموا أنفسهم بالجحود و الاقتصار علی التقلید فلا یهتدون إلی الحق و لا یثبتون فی مواقف الفتن

وَ فِی التَّوْحِیدِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: یَعْنِی یُضِلُّهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَنْ دَارِ کَرَامَتِهِ- وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ مِنْ تَثْبِیتِ الْمُؤْمِنِینَ وَ خِذْلَانِ الظَّالِمِینَ.

و یظهر من کثیر من الأخبار أن التثبیت فی الدنیا عند الموت و فی الآخرة فی القبر أو الآخرة تشمل الحالتین و قد مضت الأخبار الکثیرة فی تفسیر الآیات المذکورة فی کتب الإمامة و الفتن و المعاد و قد أوردنا وجوها کثیرة فیها

ص: 38


1- 1. معانی الأخبار ص 400.
2- 2. مجمع البیان ج 6 ص 313.
3- 3. تلعثم: توقف و تلکأ.

فلا نعیدها.

حَنِیفاً(1) قال الراغب الحنف هو میل عن الضلال إلی الاستقامة و الجنف بالعکس (2) أَجْراً حَسَناً(3) هو الجنة أَبَداً بلا انقطاع إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمْ سُنَّةُ الْأَوَّلِینَ (4) إلا انتظار أن تأتیهم سنة الأولین و هی الإهلاک و الاستئصال أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ أی عذاب الآخرة قُبُلًا

أی عیانا کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ (5) قال فی المجمع (6)

أی کان فی حکم الله و علمه لهم بساتین الفردوس و هو أطیب موضع فی الجنة و أوسطها و أفضلها و أرفعها نُزُلًا أی منزلا و مأوی و قیل ذات نزل و قال الراغب النزل ما یعد للنازل من الزاد(7) لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا أی تحولا إذ لا یجدون أطیب منها حتی تنازعهم إلیه أنفسهم وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً(8) قیل أی لا ینقصون شیئا من جزاء أعمالهم و یجوز أن ینتصب شیئا علی المصدر.

سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا(9) قیل أی سیجعل لهم فی القلوب مودة و قد مر(10) فی أخبار کثیرة أنها نزلت فی أمیر المؤمنین علیه السلام حیث جعل الله له فی قلوب المؤمنین ودا و فرض مودته و ولایته علی الخلق

ص: 39


1- 1. النحل: 123.
2- 2. المفردات: ص 33 و فیه: و الجنف میل عن الاستقامة الی الضلال.
3- 3. الکهف: 2- 3.
4- 4. الکهف: 55.
5- 5. الکهف: 108.
6- 6. مجمع البیان ج 6 ص 498.
7- 7. المفردات: ص 489.
8- 8. مریم: 60.
9- 9. مریم: 96.
10- 10. راجع تاریخ أمیر المؤمنین علیه السلام الباب 14 ج 35 ص 360 من هذه الطبعة.

قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ (1) أی فی الدنیا لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلی أی المنازل الرفیعة جَنَّاتُ عَدْنٍ بدل من الدرجات مَنْ تَزَکَّی أی من تطهر من أدناس الکفر و المعاصی لِمَنْ تابَ (2) أی من الشرک وَ آمَنَ بما یجب الإیمان به ثُمَّ اهْتَدی أی إلی ولایة أهل البیت علیهم السلام کما ورد فی الأخبار الکثیرة التی قد مر بعضها و سیأتی بعضها إن شاء الله.

وَ هُوَ مُؤْمِنٌ (3) أی بالله و رسله فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ أی لا تضییع له استعیر لمنع الثواب کما استعیر الشکر لإعطائه وَ إِنَّا لَهُ أی لسعیه کاتِبُونَ أی مثبتون فی صحیفة عمله یَفْعَلُ ما یُرِیدُ(4) أی من إثابة الموحد الصالح و عقاب المشرک لا دافع له و لا مانع.

مِنْ أَساوِرَ(5) جمع أسورة و هی جمع سوار مِنْ ذَهَبٍ بیان له وَ لُؤْلُؤاً عطف علیها لا علی ذهب إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ قیل هو قولهم الحمد لله الذی صدقنا وعده أو کلمة التوحید و قال علی بن إبراهیم التوحید و الإخلاص وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ قیل أی المحمود نفسه أو عاقبته و هو الجنة أو الحق أو المستحق لذاته الحمد و هو الله تعالی و صراطه الإسلام.

وَ فِی الْمَحَاسِنِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: هُوَ وَ اللَّهِ هَذَا الْأَمْرُ الَّذِی أَنْتُمْ عَلَیْهِ.

وَ فِی الْکَافِی (6)

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ ذَاکَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ عُبَیْدَةُ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارٌ هُدُوا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ.

إِنَّ اللَّهَ یُدافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا(7) أی غائلة المشرکین وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ (8) قیل الکریم من کل نوع ما یجمع فضائله

ص: 40


1- 1. طه: 75- 76.
2- 2. طه: 82.
3- 3. الأنبیاء: 94.
4- 4. الحجّ: 14.
5- 5. الحجّ: 23 و 24.
6- 6. الکافی ج 1 ص 426.
7- 7. الحجّ: 38.
8- 8. الحجّ: 50.

إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (1) قالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ إِلَی الْإِمَامِ الْمُسْتَقِیمِ.

قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ (2)

فِی الْکَافِی (3)

عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: أَ تَدْرِی مَنْ هُمْ قِیلَ أَنْتَ أَعْلَمُ قَالَ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الْمُسَلِّمُونَ إِنَّ الْمُسَلِّمِینَ هُمُ النُّجَبَاءُ.

وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْجَنَّةَ قَالَ لَهَا تَکَلَّمِی فَقَالَتْ- قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الْآیَةَ.

و أقول تدل الآیات علی اشتراط تأثیر الإیمان فی دخول الجنة بالأعمال و إن أمکن تأویلها بما سیأتی و کذا قوله تعالی وَ یَقُولُونَ آمَنَّا إلی آخر الآیات تدل علی بعض شرائط الإیمان و أن من لم یتحاکم إلی الرسول و لم یرض بحکمه فلیس بمؤمن.

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ (4) حمل علی الکاملین فی الإیمان الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ أی من صمیم قلوبهم وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ کالجمعة و الأعیاد و الحروب و المشاورة فی الأمور حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ أی الرسول صلی الله علیه و آله إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أعاده مؤکدا علی أسلوب أبلغ فإنه یفید أن المستأذن مؤمن لا محالة و أن الذاهب بغیر إذن لیس کذلک تنبیها علی کونه مصداقا لصحة الإیمان و ممیزا للمخلص عن المنافق و تعظیما للجرم.

فَعَسی أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ (5) قیل عسی تحقیق علی عادة الکرام أو ترجی من التائب بمعنی فلیتوقع أن یفلح وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ (6) أی لا یختبرون

وَ فِی الْمَجْمَعِ (7)

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام:

ص: 41


1- 1. الحجّ: 54.
2- 2. المؤمنون: 51.
3- 3. الکافی ج 1 ص 391 و بعده: فالمؤمن غریب فطوبی للغرباء، و رواه فی المحاسن ص 272.
4- 4. المؤمنون: 62.
5- 5. القصص: 67.
6- 6. العنکبوت: 1- 3.
7- 7. مجمع البیان ج 8 ص 272.

مَعْنَی یُفْتَنُونَ یُبْتَلَوْنَ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ.

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قَالَ لَا بُدَّ مِنْ فِتْنَةٍ یُبْتَلَی بِهَا الْأُمَّةُ لِیَتَعَیَّنَ الصَّادِقُ مِنَ الْکَاذِبِ لِأَنَّ الْوَحْیَ قَدِ انْقَطَعَ وَ بَقِیَ السَّیْفُ وَ افْتِرَاقُ الْکَلِمَةِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

وَ فِی الْکَافِی (1)

عَنِ الْکَاظِمِ علیه السلام: أَنَّهُ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ مَا الْفِتْنَةُ قِیلَ الْفِتْنَةُ فِی الدِّینِ فَقَالَ یُفْتَنُونَ کَمَا یُفْتَنُ الذَّهَبُ ثُمَّ یُخَلَّصُونَ کَمَا یُخَلَّصُ الذَّهَبُ.

فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا أی فی الوجود بحیث یتمیز الذین صدقوا فی الإیمان و الذین کذبوا فیه بعد ما کان یعلمهم قبل ذلک أنهم سیوجدون و یمتحنون

وَ فِی الْمَجْمَعِ (2)

عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الصَّادِقِ علیهما السلام: أَنَّهُمَا قَرَءَا بِضَمِّ الْیَاءِ وَ کَسْرِ اللَّامِ فِیهِمَا مِنَ الْإِعْلَامِ أَیْ لَیُعَرِّفَنَّهُمُ النَّاسَ.

و أقول تدل علی أن الإقرار الظاهری غیر کاف فی الإیمان الواقعی أَحْسَنَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ (3) أی أحسن جزاء أعمالهم.

لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ (4) أی فی جملتهم أو فی زمرتهم فی الجنة وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ بلسانه فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ أی فی دینه أو فی ذاته جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ أی تعذیبهم و أذیتهم کَعَذابِ اللَّهِ فیرجع عن الدین کما ینبغی للکافر أن یترک دینه مخافة عذاب الله وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ أی فتح و غنیمة لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ فی الدین فأشرکونا فیه و المراد المنافقون أو قوم ضعف إیمانهم فارتدوا من أذی المشرکین و یؤید الأول أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِی صُدُورِ الْعالَمِینَ أی من الإخلاص و النفاق وَ لَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بقلوبهم وَ لَیَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِینَ فیجازی الفریقین.

وَ قُولُوا(5) أی لأهل الکتاب فی المجادلة و فی الدعوة إلی الدین فلا

ص: 42


1- 1. الکافی ج 1 ص 370.
2- 2. مجمع البیان ج 8 ص 271.
3- 3. العنکبوت: 7.
4- 4. العنکبوت: 9- 11.
5- 5. العنکبوت: 46 و 47.

یدل علی اشتراط الإیمان بالقول فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ أی علمه أی مؤمنو أهل الکتاب وَ مِنْ هؤُلاءِ یعنی من العرب أو من أهل مکة أو ممن فی عهد الرسول صلی الله علیه و آله من أهل الکتاب مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ أی بالقرآن وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا مع ظهورها و قیام الحجة علیها إِلَّا الْکافِرُونَ المتوغلون فی الکفر.

یُتْلی عَلَیْهِمْ (1) أی تدوم تلاوته علیهم إِنَّ فِی ذلِکَ أی الکتاب الذی هو آیة مستمرة و حجة مبینة لَرَحْمَةً أی لنعمة عظیمة وَ ذِکْری لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ أی تذکرة لمن همّه الإیمان دون التعنّت لَنُبَوِّئَنَّهُمْ (2) لَنُنْزِلَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ المخصوص بالمدح محذوف دل علیه ما قبله و هو الجنة أو الغرف الَّذِینَ صَبَرُوا علی المحن و المشاق فی الدین وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ أی لا یتوکلون إلا علی الله فَهُمْ فِی رَوْضَةٍ(3) قیل أی أرض ذات أزهار و أنهار یُحْبَرُونَ أی یسرون سرورا تهللت له وجوههم و قال علی بن إبراهیم أی یکرمون.

فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً(4) قیل أی مائلا مستقیما علیه و قیل هو تمثیل للإقبال و استقامة علیه و الاهتمام به و قال علی بن إبراهیم أی طاهرا

وَ رَوَی هُوَ وَ الْکُلَیْنِیُ (5)

عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: هُوَ الْوَلَایَةُ.

وَ فِی التَّهْذِیبِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: أَمَرَهُ أَنْ یُقِیمَ وَجْهَهُ لِقِبْلَةٍ لَیْسَ فِیهِ شَیْ ءٌ مِنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ.

فِطْرَتَ اللَّهِ نصب علی الإغراء أو المصدر لما دل علیه ما بعدها الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها أی خلقهم علیها قیل و هی قبولهم للحق و تمکنهم من إدراکه أو ملة الإسلام فإنهم لو خلوا و ما خلقوا علیه أدی بهم إلیها.

ص: 43


1- 1. العنکبوت: 51.
2- 2. العنکبوت: 58 و 59.
3- 3. الروم: 15.
4- 4. الروم: 30- 32.
5- 5. الکافی ج 1 ص 419.

وَ فِی الْکَافِی (1)

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ مَا تِلْکَ الْفِطْرَةُ قَالَ هِیَ الْإِسْلَامُ.

فطرهم الله حین أخذ میثاقهم علی التوحید قال أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ (2) و فیهم المؤمن و الکافر.

و فی کثیر من الأخبار(3)

فطرهم علی التوحید و فی بعضها فطرهم علی الولایة و فی بعضها فطرهم علی التوحید و محمد رسول الله صلی الله علیه و آله و آله و علی أمیر المؤمنین علیه السلاملیه السلام (4).

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام (5): فَطَرَهُمْ عَلَی التَّوْحِیدِ عِنْدَ الْمِیثَاقِ عَلَی مَعْرِفَةِ أَنَّهُ رَبُّهُمْ قَالَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یَعْلَمُوا مَنْ رَبُّهُمْ وَ لَا مَنْ رَازِقُهُمْ.

و قد مضت الأخبار و الأقوال فی ذلک فی کتاب العدل.

لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ أی لا یقدر أحد أن یغیره أو لا ینبغی أن یغیر ذلِکَ إشارة إلی الدین المأمور بإقامة الوجه له أو الفطرة إن فسرت بالملة الدِّینُ الْقَیِّمُ أی المستوی الذی لا عوج فیه وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ أی استقامته مُنِیبِینَ إِلَیْهِ أی راجعین إلیه مرة بعد أخری مِنَ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ أی اختلفوا فیما یعبدونه علی اختلاف أهوائهم و قرأ حمزة و الکسائی فارقوا أی ترکوا وَ کانُوا شِیَعاً أی فرقا یشایع کل إمامها الذی أصل دینها کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ أی مسرورون ظنا بأنه الحق (6).

لِلدِّینِ الْقَیِّمِ أی البلیغ الاستقامة لا مَرَدَّ لَهُ لتحتم مجیئه یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ أصله یتصدعون أی یتفرقون فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ

ص: 44


1- 1. الکافی ج 2 ص 12.
2- 2. الأعراف: 172.
3- 3. راجع الکافی کتاب الإیمان و الکفر باب فطرة الخلق علی التوحید.
4- 4. راجع الکافی ج 1 ص 412 و تراه فی کشف الحق بروایته عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله ج 1 ص 93.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 40.
6- 6. الروم: 43.

لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ (1) قیل أی لهم نعیم جنات فعکس للمبالغة خالِدِینَ فِیها حال من الضمیر فی لهم أو من جنات النعیم وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا مصدران مؤکدان الأول لنفسه و الثانی لغیره لأن قوله لَهُمْ جَنَّاتُ وعد و لیس کل وعد حقا وَ هُوَ الْعَزِیزُ الذی لا یغلبه شی ء فیمنعه عن إنجاز وعده و وعیده الْحَکِیمُ الذی لا یفعل إلا ما تستدعیه حکمته بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً(2) أی علی سائر الأمم أو علی أجر أعمالهم وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ أی لا تعب فیه و لا من علیه وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ(3) أی الکافر و المؤمن وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ أی و لا الباطل و لا الحق وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ أی و لا الثواب و لا العقاب و لا لتأکید نفی الاستواء و تکریرها علی الشقین لمزید التأکید و الحرور من الحر غلب علی السموم.

و قال علی بن إبراهیم الظل الناس و الحرور البهائم و کأنهم إنما سموا ظلا لتعیشهم فی الظلال و البهائم حرورا لتعیشهم فیها و فی بعض النسخ للناس و للبهائم و هو أصوب و فی بعضها و لا الحرور و الحرور السمائم و هو أظهر منهما وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ تمثیل آخر للمؤمنین و الکافرین أبلغ من الأول و لذلک کرر الفعل و قیل للعلماء و الجهلاء إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ

هدایته فیوفقه لفهم آیاته و الاتعاظ بعظاته وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ أی المصرین علی الکفر و قال علی بن إبراهیم قال هؤلاء الکفار لا یسمعون منک کما لا یسمع من فی القبور.

مَنْ کانَ حَیًّا(4) قال ره یعنی مؤمنا حی القلب و فی المجمع عن

ص: 45


1- 1. لقمان: 8 و 9.
2- 2. الأحزاب: 47.
3- 3. فاطر: 19.
4- 4. یس: 70.

أمیر المؤمنین علیه السلام أی عاقلا وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ أی تجب کلمة العذاب عَلَی الْکافِرِینَ (1) الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ (2) أخبر عنهم بالإیمان إظهارا لفضله و تعظیما لأهله وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فی الأخبار الکثیرة للذین آمنوا بولایتهم علیهم السلام رَبَّنا أی یقولون ربنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً أی وسعت رحمتک و علمک کل شی ء فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ قیل أی للذین علمت منهم التوبة و اتباع سبیل الحق وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ أی إیاها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ عطف علی هم الأول أی أدخلهم و معهم هؤلاء لیتم سرورهم أو الثانی لبیان عموم الوعد إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الذی لا یمتنع علیه مقدور الْحَکِیمُ الذی لا یفعل إلا ما تقتضیه حکمته و من ذلک الوفاء بالوعد وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ أی العقوبات أو جزاء السیئات أو المعاصی فی الدنیا لقوله وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ أی و من تقها فی الدنیا فقد رحمته فی الآخرة وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ یعنی الرحمة أو الوقایة أو مجموعهما.

وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ (3) قیل أی بغیر تقدیر و موازنة بالعمل بل أضعافا مضاعفة فضلا من الله و رحمة و لعل جعل العمل عمدة و الإیمان حالا للدلالة علی أنه شرط فی اعتبار العمل و أن ثوابه أعلی من ذلک.

إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا(4) قیل أی بالحجة و الظفر و الانتقام من الکفرة فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ الأشهاد جمع شاهد و المراد بهم من یقوم

ص: 46


1- 1. مجمع البیان ج 8 ص 432.
2- 2. المؤمن: 6- 9.
3- 3. المؤمن: 40.
4- 4. المؤمن: 51.

یوم القیامة للشهادة علی الناس من الملائکة و الأنبیاء و المؤمنین.

و قال علی بن إبراهیم هو فی الرجعة إذا رجع رسول الله صلی الله علیه و آله و الأئمة صلوات الله علیهم

وَ رَوَی بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: ذَلِکَ وَ اللَّهِ فِی الرَّجْعَةِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَنْبِیَاءَ اللَّهِ کَثِیرَةٌ لَمْ یُنْصَرُوا فِی الدُّنْیَا وَ قُتِلُوا وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِهِمْ قُتِلُوا وَ لَمْ یُنْصَرُوا وَ ذَلِکَ فِی الرَّجْعَةِ.

وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ(1) أی الجاهل و المستبصر وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لَا الْمُسِی ءُ أی و لا یستوی المؤمن المحسن و المسی ء مؤمنا کان أو غیره قَلِیلًا ما تَتَذَکَّرُونَ أی تذکرا ما قلیلا تتذکرون فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا(2) أی عذابنا النازل بهم قال فی المجمع (3) أی عند رؤیتهم بأس الله و عذابه لأنهم یصیرون عند ذلک ملجئین و فعل الملجإ لا یستحق به المدح سُنَّتَ اللَّهِ نصبها علی المصدر أی سن الله هذه السنة فی الأمم الماضیة کلها إذ لا ینفعهم إیمانهم إذا رأوا العذاب و المراد بالسنة هنا الطریقة المستمرة من فعله بأعدائه الجاحدین وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ بدخول النار و استحقاق النقمة و فوت الثواب و الجنة

وَ فِی الْعُیُونِ (4)

عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ لِأَیِّ عِلَّةٍ غَرَّقَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ قَدْ آمَنَ بِهِ وَ أَقَرَّ بِتَوْحِیدِهِ قَالَ لِأَنَّهُ آمَنَ عِنْدَ رُؤْیَةِ الْبَأْسِ وَ الْإِیمَانُ عِنْدَ رُؤْیَةِ الْبَأْسِ غَیْرُ مَقْبُولٍ وَ ذَلِکَ حُکْمُ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فِی السَّلَفِ وَ الْخَلَفِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا الْآیَتَیْنِ (5).

ص: 47


1- 1. المؤمن: 58.
2- 2. المؤمن: 84 و 85.
3- 3. مجمع البیان ج 8 ص 535.
4- 4. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 2 ص 77- ط دار العلم قم.
5- 5. قال بعد ذلک: و لعلة أخری أغرق اللّه عزّ و جلّ فرعون و هی انه استغاث بموسی لما أدرکه الغرق و لم یستغث باللّه، فأوحی اللّه عزّ و جلّ إلیه یا موسی لم تغث فرعون لانک لم تخلقه، و لو استغاث بی لاغثته. أقول: العلة الأولی لعدم قبول ایمانه، و هذه وجه عدم اغاثته و نجاته من الغرق.

و قال الرازی فی تفسیره فإن قیل اذکروا ضابطا فی الوقت الذی لا ینفع الإتیان بالإیمان قلنا إنه الوقت الذی یعاین فیه نزول ملائکة الرحمة و العذاب لأن فی ذلک الوقت یصیر المرء ملجأ إلی الإیمان فذلک الإیمان لا ینفع إنما ینفع مع القدرة علی خلافه حتی یکون المرء مختارا أما إذا عاینوا علامات الآخرة فلا ینفع قوله غَیْرُ مَمْنُونٍ (1) أی لا یمن به علیکم أو غیر مقطوع.

شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ (2) أی قرر لکم دین نوح و محمد و من بینهما من أرباب الشرائع علیهم السلام و هو الأصل المشترک فیما بینهم المفسر بقوله أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ و هو الإیمان بما یجب تصدیقه و الطاعة فی أحکام الله وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ أی و لا تختلفوا فی هذا الأصل أما فروع الشرائع فمختلفة کما قال لِکُلٍّ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ أی عظم علیهم ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ

من التوحید(3) اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ أی یجتلب إلیه و الضمیر لما تدعوهم أو للدین وَ یَهْدِی إِلَیْهِ بالإرشاد و التوفیق مَنْ یُنِیبُ أی یقبل إلیه و قال علی بن إبراهیم (4) هم الأئمة الذین اختارهم و اجتباهم

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ قَالَ الْإِمَامُ- وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کِنَایَةٌ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ مِنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام- مَنْ یَشاءُ کِنَایَةٌ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام.

و سیأتی خبر طویل فی تأویل هذه الآیة

ص: 48


1- 1. فصّلت: 8.
2- 2. الشوری: 13.
3- 3. فی الکافی ج 1 ص 418 فی حدیث الرضا علیه السلام أن المراد کبر علی المشرکین بولایة علیّ علیه السلام ما تدعوهم إلیه یا محمّد من ولایة علی، هکذا فی الکتاب مخطوطة.
4- 4. و هکذا رواه فی کنز جامع الفوائد ص 284.

فِی رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ (1) قیل أی فی أطیب بقاعها و أنزهها لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ أی ما یشتهونه ثابت لهم عند ربهم ذلِکَ إشارة إلی ما للمؤمنین هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ الذی یصغر دونه ما لغیرهم فی الدنیا ذلِکَ الَّذِی أی ذلک الثواب الذی یبشرهم الله به فحذف الجار ثم العائد أو ذلِکَ التبشیر الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا(2) قیل أی یستجیب الله لهم فحذف اللام و المراد إجابة الدعاء أو الإثابة علی الطاعة أو یستجیبون الله بالطاعة إذا دعاهم إلیها

وَ فِی الْمَجْمَعِ (3)

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ أَنَّ الْأَنْصَارَ عَرَضُوا عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَمْوَالَهُمْ فَنَزَلَتْ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی فَخَرَجُوا مِنْ عِنْدِهِ مُسَلِّمِینَ وَ قَالَ الْمُنَافِقُونَ إِنَّ هَذَا الشَّیْ ءَ افْتِرَاءٌ وَ سَاقَ إِلَی قَوْلِهِ وَ قَالَ وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هُمُ الَّذِینَ سَلَّمُوا لِقَوْلِهِ.

وَ فِی الْکَافِی (4)

عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: هُوَ الْمُؤْمِنُ یَدْعُو لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ فَیَقُولُ لَهُ الْمَلَکُ آمِینَ وَ یَقُولُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ وَ لَکَ مِثْلَا مَا سَأَلْتَ لِحُبِّکَ إِیَّاهُ.

وَ فِی الْمَجْمَعِ (5)

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ الشَّفَاعَةَ لِمَنْ وَجَبَتْ لَهُ النَّارُ مِمَّنْ أَحْسَنَ إِلَیْهِمْ فِی الدُّنْیَا.

الَّذِینَ آمَنُوا(6) صفة للمنادی فی قوله یا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ تُحْبَرُونَ أی تسرون أو تزینون أو تکرمون إکراما یبالغ فیه فِی رَحْمَتِهِ (7) التی من جملتها الجنة ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ لخلوصه

ص: 49


1- 1. الشوری: 22 و 23.
2- 2. الشوری: 26.
3- 3. مجمع البیان ج 9 ص 29.
4- 4. الکافی ج 2 ص 507.
5- 5. مجمع البیان ج 9 ص 30.
6- 6. الزخرف: 69- 70.
7- 7. الجاثیة: 30.

عن الشوائب.

قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا(1) قیل أی جمعوا بین التوحید الذی هو خلاصة العلم و الاستقامة فی الأمور التی هی منتهی العمل و ثم للدلالة علی تأخیر رتبة العمل و توقف اعتباره علی التوحید و قال علی بن إبراهیم استقاموا علی ولایة أمیر المؤمنین علیه السلام فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ من لحوق مکروه وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ علی فوات محبوب.

وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ (2) قال علی بن إبراهیم نزلت فی أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله الذین ارتدوا بعده و غصبوا أهل بیته حقهم و صدوا عن أمیر المؤمنین و عن ولایة الأئمة علیهم السلام أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ أی أبطل ما کان تقدم منهم مع رسول الله صلی الله علیه و آله من الجهاد و النصر

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ قَالَ بِمَا نُزِّلَ عَلَی مُحَمَّدٍ فِی عَلِیٍّ هَکَذَا نَزَلَتْ کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ قَالَ نَزَلَتْ فِی أَبِی ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ وَ عَمَّارٍ وَ الْمِقْدَادِ لَمْ یَنْقُضُوا الْعَهْدَ قَالَ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ أَیْ أُثْبِتُوا عَلَی الْوَلَایَةِ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ- وَ هُوَ الْحَقُ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام- بالَهُمْ أَیْ حَالَهُمْ.

ذلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ قال و هم الذین اتبعوا أعداء رسول الله و أمیر المؤمنین صلوات الله علیهما

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: فِی سُورَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله آیَةٌ فِینَا وَ آیَةٌ فِی أَعْدَائِنَا(3).

مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا(4) أی ناصرهم علی أعدائهم و قال علی بن إبراهیم یعنی الذین ثبتوا علی ولایة أمیر المؤمنین علیه السلام لا مَوْلی لَهُمْ فیدفع العذاب عنهم.

ص: 50


1- 1. الأحقاف: 13.
2- 2. القتال: 1- 3.
3- 3. راجع مجمع البیان ج 9 ص 95، و رواه فی کنز جامع الفوائد ص 302 و 334 عن علیّ علیه السلام.
4- 4. القتال: 11.

لِیُدْخِلَ (1) قیل أی فعل ما فعل و دبر ما دبر لیدخل وَ یُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ أی یغطیها و لا یظهرها فَوْزاً عَظِیماً لأنه منتهی ما یطلب من جلب نفع أو دفع ضرر وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (2) أی أنزل علیهم الثبات و الوقار وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی أی کلمة بها یتقی من النار أو هی کلمة أهل التقوی و قال الأکثر هی کلمة الشهادة و روی ذلک عن النبی صلی الله علیه و آله

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: هِیَ الْإِیمَانُ وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی وَصْفِ عَلِیٍّ علیه السلام هُوَ الْکَلِمَةُ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ (3).

وَ فِی أَخْبَارٍ کَثِیرَةٍ عَنْهُمْ علیهم السلام: نَحْنُ کَلِمَةُ التَّقْوَی.

أی ولایتهم وَ کانُوا أَحَقَّ بِها أی بتلک الکلمة من غیرهم وَ أَهْلَها أی المستأهل لها وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً فیعلم أهل کل شی ء و ییسره له.

حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ (4) أی جعله أحب الأدیان إلیکم بأن أقام الأدلة علی صحته و بما وعد من الثواب علیه وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ بالألطاف الداعیة إلیه و فیه إشعار بأن الإیمان من فعل القلب وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ بما وصف من العقاب علیه و بوجوه الألطاف الصارفة عنه وَ الْفُسُوقَ أی الخروج عن الطاعة إلی المعاصی وَ الْعِصْیانَ أی جمیع المعاصی و قیل الفسوق الکذب و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام (5).

وَ فِی الْکَافِی وَ غَیْرِهِ (6)

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ الْإِیمَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الثَّلَاثَةُ

ص: 51


1- 1. الفتح: 5.
2- 2. الفتح: 26.
3- 3. منها ما تراه فی ج 35 ص 300 من هذه الطبعة فی روایات المعراج، و تراه فی ج 36 ص 55 باب أنّه علیه السلام کلمة اللّه أحادیث فی ذلک.
4- 4. الحجرات: 7 و 8.
5- 5. رواه الطبرسیّ فی مجمع البیان ج 9 ص 133.
6- 6. راجع الکافی ج 1 ص 426، مناقب آل أبی طالب ج 3 ص 343 تفسیر القمّیّ ص 640.

الثَّلَاثَةُ عَلَی التَّرْتِیبِ.

وَ فِی الْمَحَاسِنِ (1)

عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ وَ قِیلَ لَهُ هَلْ لِلْعِبَادِ فِیمَا حَبَّبَ اللَّهُ صُنْعٌ قَالَ لَا وَ لَا کَرَامَةَ.

وَ فِی الْکَافِی (2)

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْحُبِّ وَ الْبُغْضِ أَ مِنَ الْإِیمَانِ هُوَ فَقَالَ وَ هَلِ الْإِیمَانُ إِلَّا الْحُبُّ وَ الْبُغْضُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ.

أُولئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ یعنی أولئک الذین فعل بهم ذلک هم الذین أصابوا الطریق السوی إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ (3) أی فی محمد صلی الله علیه و آله شاعر أو مجنون أو منکم مکذب و منکم مصدق و منکم شاک أو فی القرآن أنه سحر أو کهانة أو ما سطره الأولون یُؤْفَکُ

عَنْهُ مَنْ أُفِکَ الضمیر للرسول صلی الله علیه و آله أو القرآن أو الإیمان أی من صرف عنه صرف عن الخیرات کلها أو لا صرف أشد منه فکأنه لا صرف بالنسبة إلیه أو یصرف عنه من صرف فی علم الله و قضائه تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ (4) أی من قدر الله إیمانه أو من آمن فإنه یزداد بصیرة مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ (5) أی من الأموال التی جعلکم الله خلفاء فی التصرف فیها فهی حقیقة له لا لکم أو التی استخلفکم عمن قبلکم فی تملکها و التصرف فیها وَ ما لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ أی أیما عذر لکم فی ترک الإیمان وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ إلیه بالحجج و البینات وَ قَدْ أَخَذَ مِیثاقَکُمْ أی و قد أخذ الله میثاقکم بالإیمان قبل ذلک إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ لموجب ما فإن هذا موجب لا مزید علیه مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ أی من ظلمات الکفر إلی نور الإیمان

ص: 52


1- 1. المحاسن: 199.
2- 2. الکافی ج 2 ص 125. و تراه فی المحاسن ص 262.
3- 3. الذاریات: 8 و 9.
4- 4. الذاریات: 55.
5- 5. الحدید: 7- 9.

یَسْعی نُورُهُمْ (1) قیل أی ما یهتدون به إلی الجنة بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ من حیث یؤتون صحائف أعمالهم لأن السعداء یؤتون صحائف أعمالهم من هاتین الجهتین بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ أی یقولون لهم من یتلقاهم من الملائکة بُشْراکُمُ أی المبشر به جنات أو بشراکم دخول جنات ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ إشارة إلی ما تقدم من النور و البشری بالجنات المخلدة أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ (2)

فِی التَّهْذِیبِ عَنِ السَّجَّادِ علیه السلام: إِنَّ هَذِهِ لَنَا وَ لِشِیعَتِنَا.

وَ فِی الْمَحَاسِنِ (3)

عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ شِیعَتِنَا إِلَّا صِدِّیقٌ شَهِیدٌ قِیلَ أَنَّی یَکُونُ ذَلِکَ وَ عَامَّتُهُمْ یَمُوتُونَ عَلَی فُرُشِهِمْ فَقَالَ أَ مَا تَتْلُوا کِتَابَ اللَّهِ فِی الْحَدِیدِ- وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ قَالَ لَوْ کَانَ الشُّهَدَاءُ لَیْسَ إِلَّا کَمَا یَقُولُونَ کَانَ الشُّهَدَاءُ قَلِیلًا.

أقول

سیأتی أخبار کثیرة فی ذلک و قد مر بعضها لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ أی أجر الصدیقین و الشهداء و نورهم سابِقُوا(4) أی سارعوا مسارعة السابقین فی المضمار إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أی إلی موجباتها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ قیل أی کعرض مجموعهما إذا بسطتا یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا(5) أی بالرسل المتقدمة اتَّقُوا اللَّهَ فیما نهاکم عنه یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ أی نصیبین مِنْ رَحْمَتِهِ لإیمانکم بمحمد و إیمانکم بمن قبله وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ قیل یرید المذکور فی قوله یَسْعی نُورُهُمْ أو الهدی الذی یسلک به إلی جناب القدس.

و قال علی بن إبراهیم (6) کِفْلَیْنِ نصیبین مِنْ رَحْمَتِهِ أحدهما أن

ص: 53


1- 1. الحدید: 12.
2- 2. الحدید: 19.
3- 3. المحاسن: 163. و الحدیث عن زید بن أرقم عن الحسین بن علی علیهما السلام و فیه قال: قلت جعلت فداک أنی یکون ذلک إلخ.
4- 4. الحدید: 21.
5- 5. الحدید: 28.
6- 6. تفسیر القمّیّ: 666.

لا یدخله النار و ثانیهما أن یدخله الجنة وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً یعنی الإیمان

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام (1): کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ قَالَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ یَعْنِی إِمَاماً تَأْتَمُّونَ بِهِ.

وَ فِی الْمَنَاقِبِ قَالَ: وَ النُّورُ عَلِیٌّ علیه السلام.

لا یَسْتَوِی أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ (2) الْجَنَّةِ قیل أی لا یستوی الذین استکملوا نفوسهم فاستأهلوا الجنة و الذین استمهنوها فاستحقوا النار هُمُ الْفائِزُونَ بالنعیم المقیم.

تُؤْمِنُونَ (3) استئناف مبین للتجارة و هو الجمع بین الإیمان و الجهاد المؤدی إلی کمال عزهم و المراد به الأمر و إنما جی ء بلفظ الخبر إیذانا بأن ذلک مما لا یترک ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ یعنی ما ذکر من الإیمان و الجهاد إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ أی إن کنتم من أهل العلم إذ الجاهل لا یعتد بفعله یَغْفِرْ لَکُمْ جواب للأمر المدلول علیه بلفظ الخبر أو بشرط أو استفهام دل علیه الکلام تقدیره إن تؤمنوا و تجاهدوا أو هل تقبلون أن أدلکم یغفر لکم ذلِکَ إشارة إلی ما ذکر من المغفرة و إدخال الجنة وَ أُخْری أی و لکم إلی هذه النعمة المذکورة نعمة أخری و قیل مبتدأ خبره نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ فتح مکة و فی تفسیر علی بن إبراهیم یعنی فی الدنیا بفتح القائم علیه السلام وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ عطف علی محذوف مثل قل یا أیها الذین آمنوا و بشر أو علی تؤمنون به فإنه فی معنی الأمر مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ (4) أی من جندی متوجها إلی نصرة الله و الحواریّون أصفیاؤه فَآمَنَتْ طائِفَةٌ أی بعیسی فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا أی بالحجة أو بالحرب و ذلک بعد رفع عیسی علیه السلام فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ أی فصاروا غالبین وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ (5) أی لله الغلبة و القوة و لمن أعزه

ص: 54


1- 1. الکافی ج 1 ص 430، کنز جامع الفوائد: 334.
2- 2. الحشر: 20.
3- 3. الصف: 10.
4- 4. الصف: 14.
5- 5. المنافقون: 8.

من رسوله و المؤمنین وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ من فرط جهلهم و غرورهم وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنا(1) ذهب أکثر المفسرین إلی أنه القرآن و قال علی بن إبراهیم (2) النور أمیر المؤمنین علیه السلام

وَ فِی الْکَافِی (3)

عَنِ الْکَاظِمِ علیه السلام: الْإِمَامَةُ هِیَ النُّورُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی- فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنا قَالَ النُّورُ هُوَ الْإِمَامُ.

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام:(4) أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ النُّورُ وَ اللَّهِ الْأَئِمَّةُ الْخَبَرَ.

و الأخبار فی ذلک کثیرة أوردناها فی کتاب الإمامة(5).

یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ (6) لأجل ما فیه من الحساب و الجزاء و الجمع جمع الأولین و الآخرین ذلِکَ یَوْمُ التَّغابُنِ یغبن فیه بعضهم بعضا لنزول السعداء منازل الأشقیاء لو کانوا سعداء و بالعکس

وَ فِی مَعَانِی الْأَخْبَارِ(7)

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: یَوْمَ یَغْبِنُ أَهْلُ الْجَنَّةِ أَهْلَ النَّارِ.

وَ یَعْمَلْ صالِحاً أی عملا صالحا ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ إشارة إلی مجموع الأمرین و لذلک جعله الفوز العظیم لأنه جامع للمصالح من دفع المضار و جلب المنافع یَهْدِ قَلْبَهُ (8) قیل أی للثبات و الاسترجاع عند حلول المصیبة و قال علی بن إبراهیم أی یصدق الله فی قلبه فإذا بین الله له اختار الهدی و یزیده الله کما قال وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدیً

وَ فِی الْکَافِی (9)

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْقَلْبَ لَیَتَرَجَّجُ فِیمَا بَیْنَ الصَّدْرِ

ص: 55


1- 1. التغابن: 8.
2- 2. تفسیر القمّیّ ص 683.
3- 3. الکافی ج 1 ص 196.
4- 4. الکافی ج 1 ص 194 و 195 حدیثان.
5- 5. راجع ج 32 ص 3- 325.
6- 6. التغابن: 9.
7- 7. معانی الأخبار ص 156.
8- 8. التغابن: 11.
9- 9. الکافی ج 2 ص 421.

وَ الْحَنْجَرَةِ حَتَّی یُعْقَدَ عَلَی الْإِیمَانِ فَإِذَا عُقِدَ عَلَی الْإِیمَانِ قَرَّ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ.

أقول

کأنه علیه السلام قرأ بالهمز و رفع قلبه کما قرأ فی الشواذ(1) منسوبا إلی عکرمة و عمرو بن دینار أو هو بیان لحاصل المعنی فیوافق القراءة المشهورة أیضا أی یهدی الله قلبه فیسکن.

ذِکْراً رَسُولًا(2)

عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّ الذِّکْرَ هُنَا هُوَ الرَّسُولُ (3) وَ نَحْنُ أَهْلُ الذِّکْرِ.

و قال البیضاوی یعنی بالذکر جبرئیل علیه السلام لکثرة ذکره أو لنزوله بالذکر و هو القرآن أو لکونه مذکورا فی السماوات أو ذا ذکر أی شرف أو محمدا صلی الله علیه و آله لمواظبته علی تلاوة القرآن أو تبلیغه و عبر عن إرساله بالإنزال ترشیحا أو لأنه مسبب عن إنزال الوحی إلیه و أبدل عنه رسولا للبیان أو أراد به القرآن و رسولا منصوب بمقدر مثل أرسل أو ذکرا و الرسول مفعوله أو بدله علی أنه بمعنی الرسالة مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ من الضلالة إلی الهدی قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً قیل فیه تعجیب و تعظیم لما رزقوا من الثواب.

وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ (4) عطف علی النبی صلی الله علیه و آله إحمادا لهم و تعریضا لمن ناواهم و قیل مبتدأ خبره نُورُهُمْ یَسْعی بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ

فِی الْمَجْمَعِ (5)

عَنِ الصَّادِقِ: فِی هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ یَسْعَی أَئِمَّةُ الْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَیْنَ أَیْدِی الْمُؤْمِنِینَ وَ بِأَیْمَانِهِمْ حَتَّی یُنْزِلُوهُمْ مَنَازِلَهُمْ فِی الْجَنَّةِ.

و روی علی بن

ص: 56


1- 1. راجع مجمع البیان ج 10 ص 299.
2- 2. الطلاق: 10- 11.
3- 3. و ذلک لان« رسولا» بیان أو بدل عن« ذکرا» و لا یلزم کون الرسول منزلا فان التقدیر انا انزلنا الیکم ذکرا بل انا أرسلنا الیکم رسولا».
4- 4. التحریم: 9.
5- 5. مجمع البیان ج 10 ص 318 و هکذا رواه علیّ بن إبراهیم فی تفسیره ص 459.

إبراهیم: مثله

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: فَمَنْ کَانَ لَهُ نُورٌ یَوْمَئِذٍ نَجَا وَ کُلُّ مُؤْمِنٍ لَهُ نُورٌ.

یَقُولُونَ إذا طفئ أنوار المنافقین. رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا و قیل تتفاوت أنوارهم بحسب أعمالهم فیسألون إتمامه تفضلا.

أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا(1) یقال کببته فأکب و هو من الغرائب أی یعثر کل ساعة و یخرّ علی وجهه لوعورة طریقه و اختلاف أجزائه و لذلک قابله بقوله أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا أی قائما سالما من العثار عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ أی مستوی الأجزاء أو الجهة و المراد تشبیه

المشرک و الموحد بالسالکین و الدینین بالمسلکین و قیل المراد بالمکب الأعمی فإنه یعتسف فینکب و بالسوی البصیر و قیل من یمشی مکبا هو الذی یحشر علی وجهه إلی النار و من یمشی سویا الذی یحشر علی قدمیه إلی الجنة.

وَ فِی الْکَافِی (2)

عَنِ الْکَاظِمِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ ضَرَبَ مَثَلَ مَنْ حَادَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام کَمَنْ یَمْشِی عَلَی وَجْهِهِ لَا یَهْتَدِی لِأَمْرِهِ وَ جَعَلَ مَنْ تَبِعَهُ سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام.

أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ (3) إنکار لقولهم إن صح أنا نبعث کما یزعم محمد و من معه لم یفضلونا بل نکون أحسن حالا منهم کما نحن علیه فی الدنیا ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ التفات فیه تعجیب من حکمهم و استبعاد له و إشعار بأنه صادر من اختلال فکر و اعوجاج رأی.

فَلا یَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً(4) أی نقصا فی الجزاء أو أن یرهقه ذلة و قال علی بن إبراهیم البخس النقصان و الرهق العذاب.

ص: 57


1- 1. الملک: 20.
2- 2. الکافی ج 1 ص 433.
3- 3. القلم: 35.
4- 4. الجن: 13.

وَ فِی الْکَافِی (1)

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام قَالَ: قُلْتُ قَوْلُهُ لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدی آمَنَّا بِهِ قَالَ الْهُدَی الْوَلَایَةُ آمَنَّا بِمَوْلَانَا فَمَنْ آمَنَ بِوَلَایَةِ مَوْلَاهُ فَلا یَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً قُلْتُ تَنْزِیلٌ قَالَ لَا تَأْوِیلٌ.

یَضْحَکُونَ (2) أی یستهزءون وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغامَزُونَ أی یغمز بعضهم بعضا و یشیرون بأعینهم انْقَلَبُوا فَکِهِینَ أی ملتذین بالسخریة منهم و قال علی بن إبراهیم إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا الأول و الثانی و من تبعهما یَتَغامَزُونَ برسول الله إلی آخر السورة.

و فی المجمع (3)

قیل نزلت فی علی بن أبی طالب علیه السلام و ذلک أنه کان فی نفر من المسلمین جاءوا إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فسخر منهم المنافقون و ضحکوا و تغامزوا ثم رجعوا إلی أصحابهم فقالوا رأینا الیوم الأصلع فضحکنا منه فنزلت الآیات قبل أن یصل علی و أصحابه إلی النبی صلی الله علیه و آله.

و عن ابن عباس (4) إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا منافقو قریش و الَّذِینَ آمَنُوا علی بن أبی طالب علیه السلام.

وَ إِذا رَأَوْهُمْ (5) أی و إذا رأوا المؤمنین نسبوهم إلی الضلال وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ أی علی المؤمنین حافِظِینَ یحفظون علیهم أعمالهم و یشهدون برشدهم و ضلالهم فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ حین یرونهم أذلاء مغلولین فی النار.

و روی (6)

أنه یفتح لهم باب إلی الجنة فیقال لهم أخرجوا إلیها فإذا

ص: 58


1- 1. الکافی ج 1 ص 433، فی حدیث.
2- 2. المطففین: 28.
3- 3. مجمع البیان ج 10 ص 457.
4- 4. رواه أیضا فی المجمع عن أبی القاسم الحسکانی فی کتاب شواهد التنزیل.
5- 5. المطففین: 32.
6- 6. رواه الطبرسیّ عن أبی صالح ج 10 ص 457.

وصلوا أغلق دونهم فیضحک المؤمنون منهم هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ أی أثیبوا و جوزوا ما کانُوا یَفْعَلُونَ من السخریة بالمؤمنین و الاستفهام للتقریر.

غَیْرُ مَمْنُونٍ (1) أی غیر مقطوع أو ممنون به علیهم کما مر ذلِکَ الْفَوْزُ الْکَبِیرُ(2) إذ الدنیا و ما فیها یصغر دونه وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ(3) أی أوصی بعضهم بعضا بالصبر علی طاعة الله تعالی و المرحمة الرحمة علی عبادة أو بموجبات رحمة الله أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ أی الیمین أو الیمن و قال علی بن إبراهیم أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام.

وَ الْعَصْرِ قیل أقسم بصلاة العصر أو بعصر النبوة أو بالدهر لاشتماله علی الأعاجیب إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ أی فی خسران فی مساعیهم و صرف أعمارهم فی مطالبهم إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فإنهم اشتروا الآخرة بالدنیا ففازوا بالحیاة الأبدیة و السعادة السرمدیة وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ بالثابت الذی لا یصح إنکاره من اعتقاد أو عمل وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ عن المعاصی و علی الطاعات و علی المصائب.

وَ فِی الْإِکْمَالِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: الْعَصْرِ عَصْرُ خُرُوجِ الْقَائِمِ علیه السلام إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ یَعْنِی أَعْدَاءَنَا- إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا یَعْنِی بِآیَاتِنَا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَعْنِی بِمُوَاسَاةِ الْإِخْوَانِ- وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ یَعْنِی الْإِمَامَةَ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ یَعْنِی بِالْعِشْرَةِ.

و قال علی بن إبراهیم إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا بولایة أمیر المؤمنین علیه السلام وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ ذریاتهم و من خلفوا بالولایة تواصوا بها و صبروا علیها.

وَ فِی الْمَجْمَعِ (4)

عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُمَا قَرَءَا وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ- وَ إِنَّهُ فِیهِ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ.

ص: 59


1- 1. الانشقاق: 25 و التین 6.
2- 2. البروج: ج 12.
3- 3. البلد: 17.
4- 4. مجمع البیان ج 10 ص 536.

**[ترجمه]«هدایت»: بیان از گمراهی است. «متقین»: - . بقره / 2 - آنها که نگه­ می­دارند خود را از آنچه هلاک کند و از آنکه کم­خردی بر آنان چیره شود، تا چون واجبی را بدانند، آن را به کار می­بندند تا پروردگارشان به زودی خشنود گردد. از گفته امام صادق علیه السلام برمی­آید که:«متقین شیعه ما هستند.» و هدایت را ویژه متقین ساخت، چراکه آنان از آن بهره می­برند.

{آنها که به نادیده ایمان دارند}: از آنچه در حواس آنها نیاید، چون یگانگی خدا، پیغمبری پیغمبران، قیام قائم علیه­السلام، رجعت، برانگیخته شدن، حساب، بهشت، دوزخ، و هر آنچه باید به آن معتقد باشند، و به چشم نمی­آید، و به دلیل خدایی فهمیده می­شود.

{و برپا دارند نماز را}: به رکوع و سجود کامل، و حفظ اوقات و احکام و پاسداری از تباهی و کاستی.{و از آنچه روزیشان کردیم هزینه می­کنند}: از دارایی و نیروها و از تن و آبرو و دانش.{و در راه خدا می­بخشند}: و رنج می­برند و حق را به اهلش می­رسانند؛ وام می­دهند؛ نیازها را برآورده می­سازند، از مستمندان دستگیری می­کنند؛ دست نابینا را می­گیرند؛ ناتوا­­ن­ها را از مهلکه می­رهانند و بارشان را می­کشند؛ پیاده ها را سوار می­کنند؛ و مؤمن تر از خود را در مال و جان بر خود پیش می­دارند؛ با همپایه های خود برابری می­کنند؛ دانش را به اهلش می­بخشند؛ فضائل اهل­بیت را برای دوستان آنها بازمی­گویند، و برای هر کس که امید هدایت او می­رود.

بیشتر آنچه گذشت از تفسیر امام گرفته شده است. - . تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه­السلام - و در معانی الاخبار و تفسیر عیاشی، از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «یعنی از آنچه ما یادشان دادیم منتشر کنند.» - .[2]تفسیر عیّاشی 1 : 26 -

{به آنچه بر تو نازل شده}: از قرآن و شرع. و{آنچه پیش از تو نازل شده}: از تورات و انجیل و زبور و صحف ابراهیم و کتب نازل شده دیگر که همه درست و راست و از جانب خدا است، چنانچه در تفسیر امام عسکری آمده است .

{به آخرت یقین دارند}: آن حضرت فرمود: «به سرای دیگر پس از این جهان، و بدانند و تردید نکنند که در آن خانه پاداش کارهای خوب برتر از کردار داده می­شود و کیفر کارهای بد می­مانند.

{آنان به رهنمایی پروردگار خودند}: امام علیه­السلام فرمود: «خدا خبر داده که موصوفان به این وصف­ها در راه درست قدم برمی­دارند.»

{از جانب پروردگارشان}: و به فرمانش دانایند، و آنان رهایند از آنچه می ترسند، و کامیابند در آنچه آرزومندند.

و امام سجاد علیه­السلام، در تفسیر قول خدا: «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا» - . بقره / 25 - فرمود: «گرویدند به خدا و باور کردند پیغمبری­ات را، و تو را پیشوایی برگزیدند، و تصدیقت کردند در گفته هایت، و درستکارت شمردند، و علی علیه السّلام را پس از تو امام گرفتند و وصی پسندیده تو، و به آنچه می­فرمایدشان گردن می­نهند، و به هر سو که ببردشان، می­روند، و او را دارای هر آنچه تو داریمی­دانند، جز پیغمبری، که در آن تنهایی، و می­دانند که بهشت ندارند جز به موالات او، و هر کدام از فرزندانش که از او منصوص به امامت است، و دوستدار دوستان خاندان او هستند و دشمن مخالفانشان، و می­دانند که از دوزخ برکنار نیستند، جز به دوری از دوستی مخالفانشان و کمک بدگویانشان.»

«و عملوا الصالحات»: از انجام هر واجب، و برکناری از هر حرام، و نیستند چون ناباوران به تو. {بهشت­ها دارند که از زیرشان جوی­های روانند}: یعنی از زیر درختان و مساکن آنها. (تا آخر آنچه در ابواب معاد گذشت.)

امام سجاد علیه­السلام فرمود: «خدا به یهود گفته: {بگروید.} - . بقره / 41 - ای یهود،{به آنچه نازل کردم}: بر محمد­ صلی­الله­علیه­وسلم، از ذکر پیغمبری خودش و اخبار امامت برادرش علی علیه السّلام، و خاندان پاکش، که {مصدق همان است که در کتاب شما است} که: محمد صلّی­اللَّه­علیه­وآله، سید اولین و آخرین، و مؤید به سید اوصیاء و خلیفه رب­العالمین، فاروق امت، و باب مدینه علم است، و حکمت و وصی رسول رحمت است.{نخرید به آیاتم.}: درباره نبوت محمد و امامت علی علیه السّلام و عترت پاک او است. {بهای اندکی را.}: که هر چه هم بیش باشد، نابودی و زیان و بوار دارد،{و از من بترسید.}: در نهان کردن امر محمد و امر وصی او.»

و گفته اند اینکه فرموده: {اولین کافران به او نباشید.} تعریضی است به اینکه باید اولین مؤمنان به او باشید، زیرا صاحب نظرند در معجزه هایش و دانا به امر او هستند، و گشایش­خواه از او، و مژده­ده به زمان او.

«و عملوا الصالحات»: - . بقره / 82 - که پس از ایمان آمده، دلیل آورده­اند بر اینکه اعمال جزء ایمان نیستند، و حق هم همین است، ولی نفی شرط بودن را نمی­کند، بلکه در برخی اخبار، مقارنه را دلیل بر شرط بودن دانسته­اند.

{آیا بگروید به بهری از کتاب. } - . بقره / 85 - : دلیلی است بر اینکه اجزاء ایمان شرط یکدیگرند. و رسوایی در دنیا، تفسیر شده به خواری در پرداخت جزیه.

اشد عذاب}: یعنی از جنس اشّد، که مناسب هر گناه آنها است. آیه درباره یهود است و هم اینکه فرموده: {چه بد است آنچه وادارد شما را بدان ایمانتان.} - . بقره / 93 - به موسی و تورات، که کافر باشید به من «اگر مؤمن باشی» - آن گونه که می گویید - و به موسی وتورات، ولی معاذالله که چنین امری باشد.

{هر کس باشد دشمن خدا.} - . بقره / 98 - به عناد با او درباره انعام به بنده های مقربش، و{دشمن فرشته هایش.} که به یاری آنان فرستاده، و دشمن رسولانش باشد که خبر از برتری آنان دارند و دعوت به پیروی آنان کردند، و دشمن «جبرئیل و میکائیل» باشند، و نام آنها را به ویژه برده برای اهمیت آنها، پس{خدا دشمن کافران است.}: دلالت دارد به وجوب ایمان به فرشته ها و رسولان، و به اینکه دشمنی آنها کفر است .

در تفسیر امام سجاد علیه­السّلام آمده است: «خدا ذم یهود کرده در دشمنی با جبرئیل که اجرا می­کرد فرمان خدا را که ناخواه آنان بود، مانند اینکه نگذاشت دانیال بخت نصر را که بیگناه بود بکشد تا مدت یهود به سر رسد، و آنچه در علم خدا گذشته بر سر آنان بیاید، و ذم کرده دشمنان اهل بیت را درباره بغض با جبرئیل و میکائیل و فرشته ها که به کمک علی علیه­السّلام آمدند بر علیه کفار، تا همه را با تیغ برنده خود خوار کرد.»

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است: این آیه درباره قوم یهود نازل شد، که به رسول خدا گفتند: «اگر فرشته ای که نزدت می آید میکائیل بود به تو می گرویدیم، چون او فرشته رحمت و دوست ما است و جبرئیل فرشته عذاب و دشمن ما است.»

{و بگویید گرویدیم به خدا.} - . بقره / 136 - : از امام باقر علیه­السلام که: «جز آن نیست که مقصود از آن، علی، فاطمه، و حسن و حسین علیهماالسّلام باشد، و پس از آنان درباره ائمه هم رواست.» سپس خدا به همه مردم برگشته و فرموده:{اگر بگروند به مانند آنچه به شما گرویدید...} - تا آخر آیه.

{آنچه به ما نازل شده.}: قرآن است.{آنچه به ابراهیم نازل شده.}: صحف است. «اسباط» نواده های یعقوبند. «آنچه به موسی و عیسی دادند»: تورات است و انجیل.{آنچه که به پیامبران از سوی خدا داده شده.}: همه پیامبران، چه آنان که نامشان برده شده و چه آنان که نامی از آنان نیامده است.{ما میان پیامبران جدایی نمی اندازیم.}: مانند یهود که به برخی ایمان آوردند و برخی را نپذیرفتند. واژه «أحد» چون در سیاق نفی است، تعمیم را می رساند و در نتیجه می شود که واژه «بین» به آن اضافه شود. «ما برای او»: یعنی خدا. «تسلیم هستیم»: یعنی او را باور داریم و نسبت به اخلاص داریم.

در من­لایحضره­الفقیه، در سفارش­های امیرالمؤمنین به پسرش - علیهما­السلام - آمده است: «واجب شده بر زبان اعتراف و تعبیر از آنچه دل به آن بسته است، و خدا فرمود: «بگویید: «آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا.» {ایمان آوردیم به خداوند و آنچه به سوی ما نازل شده است}

پس اگر دیگر مردم{به مثل آنچه شما ایمان آوردید} ایمان آوردند، یعنی به همان چه که شما ایمان داشتید. واژه «مثل» در چنین مواردی معنا نمی شود،{و اگر اعراض کردند.}

{پس جز این نیست که آنان در شقاقند.}: از امام صادق علیه­السّلام روایت شده است: «یعنی در کفرند.» - . مجمع البیان 1 : 218 - و اصل معنایش مخالفت و دشمنی است که هر کدام از دو گروه مخالف در سمتی غیر سمت گروه دیگر است.{و خداوند به زودی کفایت اینها را از تو می کند.}: این جمله، تسلیت و تسکینی است برای مؤمنان. {خداوند شنوای گفتار شما است.} و{ بسیار عالم.} به اخلاق شما است.

،{پس هر کس که کفر ورزد به طاغوت.} - . بقره / 256 - : از امام صادق علیه­السّلام روایت شده است که: «آن شیطان است.» - . مجمع البیان 2 : 364 -

مؤلف

از اخبار بسیاری این نتیجه به دست می­آید که شامل همه معبودان جز خدا است؛ از بت و امام گمراهی یا جلوگیر از دین خدا، و معنی سرکشی دارد؛ و در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است: آنانند که حق آل محمد صلّی­اللَّه­علیه­وآله را غصب کردند.

{و باور دارد خدا را به یکتایی.}: و باور دارد رسولان را{و به حلقه استواری چسبیده.}: و خود را نگه­داشته، با تمسک به حق، از نظرگاه درست، و دین پایدار.

در کافی آمده است: «آن ایمان به خدای یکتا و بی شریک است.» - . کافی 2 : 1 - و از امام باقر علیه­السلام روایت شده است«دوستی ما خاندان است که بریده نمی­شود.» پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «هر کس دوست دارد بچسبد به حلقه استواری که بریده نشود، باید بچسبد به ولایت برادرم و وصی­ام علی بن ابی طالب علیه­السّلام که هلاک نشود هر کس دوستش دارد و پیرو او است، و نجات نمی­یابد هر کس که دشمن و بدخواه او است.» - . معانی الاخبار : 368 -

{و خداوند شنوا است.}: گفته ها را؛ و{آگاه است.}: از نیّت ها.

{خداوند سرپرست آنان است که گرویدند.}: کارهاشان را سرپرستی می­کند و آنها را تحت سرپرستی می­دهد. {آنها را بیرون می­آورد.}: به هدایت و توفیقش. {از تاریکی­ها}: تاریکی­های نادانی و گناهان.{به روشنی}: روشنی هدایت و آمرزش. علی علیه­السلام فرمود: «مؤمن در پنج نور می­چرخد: ورودش نور، خروجش نور، دانشش نور، سخنش نور، و دیدگاهش در رستاخیز به سوی نور است.»

{آنان که کافرند اولیاشان طاغوت است.}: از امام باقر علیه­السلام روایت شده و در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است: «طواغیت، ستمکاران بر آل محمدند.» - . کافی 8 : 289 -

{آنان پیروان خود را از نور به تاریکی­ها بیرون می برند.}: گفته شده است از نور فطرت بر تباهی استعداد؛ و از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «مقصود از نور، آل محمد صلّی­اللَّه­علیه­وآله هستند و ظلمات، دشمنان آنها.» - . کافی 8 : 289 - از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «از ظلمات به نور، یعنی از ظلمات کفر به نور توبه و آمرزش، به خاطر پذیرش ولایت هر امام عادل که از طرف خدا است.» و خداوند متعال فرمود:{و آنان که کافرند و اولیاشان طاغوت است، برآورندشان از نور به ظلمات.}: مقصودش این است که آنان نور مسلمانی دارند و به دلیل پیروی از پیشوای جائر، که از طرف خدا نیست، و به جهت ولایت آنها، از نور اسلام به ظلمات کفر بیرون می شوند و خدا دوزخ را برایشان واجب می­گرداند تا با کفار در آنجا به سر ببرند.» در عیاشی افزوده شده است:«گفتم مقصود از آنها کفار نیست، چراکه فرموده است: «و الذین کفروا»،{و کسانی که کافر شدند} :آن حضرت فرمود: «کافر را چه نوری است تا از آن به ظلمات بیرون آورده شود؟ آنان یاران دوزخ­اند و در آنجا جاویدان خواهند ماند.» و از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «آنان که در دوزخ جاویدند، دشمنان علی علیه­السلام هستند، گرچه در دین خود، در نهایت ورع و زهد و عبادت باشند.» - . تفسیر عیاشی 1 : 139 -

{راستی آنان که گرویدند.} - . بقره / 277 - : گفتند: «یعنی به خدا و رسولانش و به آنچه از سوی او آمده گرویدند.{و نماز را برپا داشتند و زکات را پرداختند.}: آنها را عطف کرده به آنچه شامل آنها است، چون برتری دارند بر کارهای خوب دیگر.

{اگر شما مومنید.} - . بقره / 282 - : یعنی از دل مومن هستید، چون دلیلش بردن هر گونه فرمان است. این آیه تایید می کند که هر کس گناهان بزرگ از او سر بزند، مومن نیست.

{باور دارد رسول به آنچه فرودش آمده از پروردگارش.} - . بقره / 285 - : بیضاوی می­گوید: این گواهی است و تصریح از خدا بر صحت ایمان او و اعتمادش به آن و جزم و نفی شک وی در آن، و مومنان همه به خدا و فرشته ها و کتاب­ها و رسولان الهی ایمان دارند. یا «مومنون» عطف به رسول است و در نتیجه، ضمیری که «تنوین» جایگزین او است، به رسول و مومنان بر می گردد، یا مومنون «مبتداء» است و ضمیر به مومنان برمی گردد، و در این فرض می تواند واژه «کل» با خبرش، خبر مبتداء باشد. ایمان رسول را جدا از دیگر مومنان آورده است، یا برای تعظیم رسول، یا چون ایمان رسول به مشاهده و عیان بوده، و از دیگران به دلیل و برهان .

{میان رسولان خدا تفاوتی نمی نهیم.}: یعنی می گویند: «ما فرقی .» واژه «أحد» به معنای «جمع» است، چرا که در سیاق نفی قرار دارد، و به همین جهت، واژه «بین» بر سر او درآمده، و منظور این است که ما میان رسولان فرقی در پذیرش و تکذیب نمی گذاریم.{و گفتند: شنیدیم.}: اجابت کردیم و اطاعت کردیم دستور تو را.{غفرانک ربّنا.}: یعنی تو ما را بیامرز، یا ما در خواست آمرزش تو را داریم. «و الیک المصیر»: یعنی رجوع ما پس از مرگ به سوی توست، و این اعترافی است از آنان به برانگیخته شدن در قیامت.

{راستی در آن}: - . آل عمران / 49 - یعنی در اخبار، از خوردنی و پس­انداز در خانه هایتان.{معجزه ای است.}: اگر باور کنید. یعنی اگر بپذیرید و عناد نورزید. «فیوفیهم اجورهم» - . آل عمران / 57 - : «ایفاء» و «توفیه»: پرداخت حق به طور کامل و تمام است.

{راستی وابسته ترین مردم به ابراهیم.} - . آل عمران / 68 - : یعنی ویژه­ترین مردم به ابراهیم و نزدیک­ترین آنها به او.{اولی}: از «ولّی» به معنای قرب و نزدیکی است.{کسانی هستند که پیروی کردند}: از امت ابراهیم.{و نیز این پیامبر.}: به ویژه.{و باز مومنان}: از امت پیامبر، چراکه با ابراهیم در بیشتر تشریعات اصلی موافقت دارند. در کافی و در تفسیر عیاشیآمده است که: مقصود ائمه و پیروان آنها هستند.

امیرالمومنین علیه­السلام فرمود: «وابسته ترین مردم به پیغمبران، کارکن ترین آنها هستند به آنچه آوردند.» - . مجمع البیان 2 : 458 - و آنگاه این آیه را خواند و گفت: «ولی محمد، آن کسی است که فرمان خدا می­برد گرچه نژاد او از وی دور باشد؛ و دشمن محمد آن کسی است که نافرمانی خدا می­کند گرچه خویش وی باشد.»

{بگو باور داریم.}: - . آل عمران / 84 - به رسول صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود که گزارش ایمان خود و پیروانش را بدهد.{ما برای او تسلیم هستیم.}: یعنی منقاد و با اخلاص در حال پرستش او هستیم. «والله ذوالفضل علی المومنین» - . آل عمران / 152 - : با عفو و غیر آن بر مومنان در همه حالات تفضل دارد. «فآمنوا بالله و رسله» - . آل عمران / 179 - : ایمان با اخلاص. و اگر آن گونه که شایسته ایمان است ایمان بیاورید و از نفاق بپرهیزید، برای شما پاداش بزرگی است که قدر آن معلوم نیست.

{و نفروشند آیات خدا را به بهای اندک.} - . آل عمران / 199 - : چنانچه تحریف کنندگان از علمای آنان کردند.{آنان را مزدشان باشد}: و دو بار مزد دارند، چنانچه در آیه دیگر وعده داده است.{خداوند سریع الحساب است.}: چون به اعمال بندگان و جزای هر عمل کننده­ای آگاه است و در جزادهی سرعت دارد، و نیز پاداش وعده داده شده را سریعاً می دهد.

{همسران پاکیزه} - . نساء / 57 - : از خون زنانه و چرک دنیا و پلیدی­هایش، و گفته اند از اخلاق بد. «ظل ظلیل»: یعنی پیوسته که خورشید آن را برنیندازد. «ظلیل» از «ظل» گرفته شده و تأکید آن است، همان گونه که گفته شده: «لیل ألیل.»

«وعد الله»: طبرسی می­گوید: یعنی خداوند این وعده حق را داده است. «حقّاً»: مصدری است که ماقبل را تأکید می کند و گویا گفته است: «اُحقّه حقّاً» «و من اصدق»: استفهام است برای نفی، یعنی نمی یابم راستگوتر از خدا در گفتار، در آنچه خبر داده است، و در وعده، در آنچه که وعده داده است.

{آیا آنان که گرویدید بگروید به خدا و رسولش.} - . نساء / 136 - : یعنی شما که به زبان گرویدید به دل هم بگروید تا بیرون و درون یکی باشد، و گفتگو با دورویان است، و گفته اند با مومنان حقیقی است، و منظور پایداری بر ایمان است در آینده؛ جبایی این نظر را برگزیده و گفته: «ایمان، که تصدیق است، نمی­ماند و باید پیاپی تازه گردد.» و گفته اند: سخن با اهل کتاب است که به آنها فرمان داده شده در باور داشتن پیغمبر اسلام و قرآنش، چنانچه باور داشتند آنچه خود دارند، از تورات و انجیل، و سبب فرمان آنها به باور داشتن کتاب خود، گرچه آنها را باور داشتند، یکی از دو چیز است:

1.

در تورات و انجیل وصف پیغمبر ما و نبوت او ثبت است، و هر کس که او و قرآنش را باور ندارد، به آنها هم باوری ندارد، چون تکذیب وی تکذیب تورات و انجیل است.

2.

خدای عزوجل فرمان داد آنها را به اعتراف به محمد صلّی­اللَّه­علیه­وآله و قرآن و به کتابی که پیش از او فرود آمده که انجیل است، و آن درست نیست جز با اعتراف به عیسی علیه­السلام، که او نیز پیغمبر مرسل است.

{و هر کس که کفر ورزد به خدا.}: یعنی منکر او شود یا او را مانند خلقش بداند یا فرمان او را نبرد.{و ملائکة}: یعنی ملائکه را نفی کند و یا آنان را در جایگاهی که شایسته آنان نیست قرار بدهد، آن­گونه که گفته­اند: فرشته­ها دختران خدا هستند. «و کتبه»: به این که آنها را انکار کنند. «و رسله»: که آنان را نپذیرند.«و الیوم الآخر»: یعنی روز قیامت. «فقد ضلّ ضلالاً بعیداً»: یعنی از حق و راه میانه دور افتاده است.

«و اماالذین استنکفوا»: یعنی از پذیرش وحدانیت خدا استنکاف می­ورزند. «و استکبروا»: یعنی از اقرار به اطاعت و بندگی برای خود بزرگی قائلند. «ولیّاً» دوستی که آنان را از عذاب خدا نجات بدهد. «و لا نصیراً»: یاوری که آنان را از کیفر خدا خلاص بسازد.

{و جدایی نیندازد میان آنان همه.} - . نساء / 152 - : و همه را باور داشته باشد.{مزد موعود را ببرد.}: یعنی ثواب را، و آن را مزد نامیده برای بیان استحقاق آن، و اینکه بر سر فعل مضارع «یوتیهم»، «سوف» درآمده، برای آن است که بگوید این کار قطعاً انجام می گیرد، گرچه به تأخیر بیفتد. «و کان الله غفوراً رحیماً»: پیوسته خداوند تفریط آنان را در مورد معاصی می­آمرزد. «رحیماً»: و با گونه های مختلف انعام بر آنان تفضّل می کند. «و یزیدهم من فضله» - . نساء / 173 - : یعنی از فضل خودش بر جزای موعودشان می افزاید.«و اماالذین استنکفوا»: یعنی از پذیرش وحدانیت خدا استنکاف می­ورزند. «و استکبروا»: یعنی از اقرار به اطاعت و بندگی برای خود بزرگی قائلند. «ولیّاً» دوستی که آنان را از عذاب خدا نجات بدهد. «و لا نصیراً»: یاوری که آنان را از کیفر خدا خلاص بسازد.

{و پناهنده اند به او.} - . نساء / 175 - : یعنی به رشته طاعت او یا طاعت پیمبران و حجج او، یا به دینش که فرمود:{پناهنده شوید به حبل خدا همگی.}

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است که منظور، تمسک به ولایت علی و ائمه پس از او است.

«فی رحمة منه»: یعنی پاداشی که استحقاق دارد و یا نعمتی از خدا که همان بهشت است. این تفسیر از ابن عباس است. و {فضل}: یعنی احسانی افزون بر پاداش، و گفته شده: منظور از فضل کرامتی است که برایشان گسترده می گردد، و نیز مضاعف­سازی حسنات و فزونی نعمت­ها، علاوه بر آنچه استحقاق آن را دارند؛ و{و راه­ نمایدشان به سوی او، به راهی راست.}

طبرسی گفته: «صراط» مفعول دوم است، یعنی شناسد به وسیله آنها راه راست را، یا حال از «هاء» در «الیه» است؛ یعنی به آنها توفیق بدهد که به فضل او که به اولیایش داده برسند، و به آنها کمک کند برای سلوک راه، هر کس که نعمتش داده از فرمانبرانش، و برای پیروی از آثارشان. - . مجمع البیان 3 : 147 -

مؤلف

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است که راه راست، علی علیه­السّلام است. - . تفسیر قمی 606 : 612 -

{آمرزش دارند.} - . مائده / 9 - : از گناهان. و{ مزد دارند.}: و ثواب بزرگ.

طبرسی گفته: فرق میان ثواب و مزد این است که ثواب، پاداش طاعات است و مزد چه­بسا عوض باشد، به معنای اجرت. - . مجمع البیان 3 : 169 -

{و اگر که اهل کتاب} - . مائده / 65 و 66 - :یعنی یهود و نصاری.{می­گروند.}: به محمد صلّی اللَّه علیه و آله.{و می­پرهیزند.}: از کفر و هرزگی­ها.{جبران کنیم گناهانشان را.}: نهانشان کنیم. و بیامرزیمشان.{و اگر تورات و انجیل را برپا دارند.}: با کردار به آنچه در آنها است بی تحریف چیزی از آنها، یا آنها را برابر چشم خود داشته باشند.{و هم آنچه فرو شده بر آنها از پروردگارشان.}: که قرآن است، و گفته­اند: هر آنچه خدا دلیل بر امور دین ساخته است.{البته بخورند از فراز خود.}: زیرا باران فراوان می­آید.{و از زیر پاهایشان.}: زیرا زمین خیر خود را می­دهد، و گفته­اند: میوه های نخل خرما و درخت­ها را از فراز خود می­خورند، و کشت را در زیر پاها.

مقصود این است که در بلاد خود می­مانند، از آنها دور نمی­شوند، کشته نمی شوند، و از دارایی و آنچه خدا روزیشان کرده، بهره می­برند. نام «خوردن» را برده زیرا بزرگ­ترین نفع است، و گفته­اند: کنایه از توسعه است؛ چنان که می­گویند: فلانی از سر تا پا غرق در خوبی است، یعنی از هر طرف خوبی نصیبش می­شود.

مؤلف

در تفسیر علی بن ابراهیم، «از فرازشان» به معنی باران است، و «از زیر پاهاشان» گیاه، و من می­گویم یک محققی گفته: «و از فراز»، افاضه و الهام­های ربانیه است، و «از زیر پا»، آنچه با اندیشه و کتاب­خوانی به دست می­آید، که حمل به رزق روحانی شده است .

{برخی از آنها ملتی میانه­رو هستند.}: کسانی که مسلمان شدند.{و بسیاریشان بدکردارند.}: در این جمله، اظهار شگفتی وجود دارد، یعنی چقدر کارشان زشت است، و اینان کسانی هستند که بر انکار خویش مانده اند.

{راستی آنان که گرویدند.} - . مائده / 69 - : به خدا و به آنچه که باید باور داشته باشند. منظور، قوم یهود است. {و صابئان}: آنان که به قول علی بن ابراهیم اهل کتاب نیستند و ستاره پرستند. {هر کدام باور دارند.}: و از کفر خود دست برمی­دارند{نه ترسی دارند.}: در دیگرسرا، که بزهکاران می­ترسند.{و نه اندوه خورند.}: آنجا که خلافکاران در اندوهند.

مؤلف

مانند این آیه در سوره بقره وجود داشت. - . بقره / 62 -

{پس هر که گروید.} - . انعام / 48 - : و باور کرد رسولان را.{و بِه شد.}: و در دنیا کار خوب کرد.{نه ترسی دارد از عذاب.}: و نه اندوه می­خورد از فوت ثواب.

{می­گروند بدو.} - . انعام / 92 - : که قرآن است.{و بر نماز خود نگهبانند.}: چون به آخرت باور دارد، از عاقبت می­ترسد و از ترس می­اندیشد تا به آن بگرود، و فرمان ببرد؛ و نام نماز را برده، چون ستون دین و پرچم ایمان است.

{راستی در آن.} - . انعام / 99 - : فرو آوردن باران و رویاندن گیاه­ها و درخت­ها و میوه ها.{نشانه ها است.}: بر هستی صانع دانا و حکیم و توانا، که آن را اندازه می­گیرد، تدبیر می­کند و از حالی به حالی می­گرداند، برای مردمی که باور می­دارند و از آن بهره­مند می­شوند.

{آیا کسی که مرده است؟} - . انعام / 122 - : گفته­اند: یعنی کافر. {و زنده اش ساختیم.}: و او را با ایمان راهنمایی کردیم. همانا کافر را مرده نامیده، زیرا از زندگیش سودی نمی­ برد و به دیگری نیز سودی نمی­دهد و از مرده بدتر است؛ و مومن را زنده نامیده، زیرا برای خود و دیگری خوبی و سود دارد؛ و گفته­اند: یعنی نطفه بی­جان بود و او را آدمی زنده کردیم و نوری برایش ساختیم که با آن میان مردم راه برود؛ و گفته­اند: دانش و حکمت است، زیرا دانش راهنمایی می­کند، مانند روشنی در راه­ها؛ یا مقصود قرآن و ایمان است و منظور از ظلمات، کفر است.

و قرآن و ایمان و دانش را نور گفته، چون مردم با آنها بینا می­شوند و از ظلمت کفر و سرگردانی گمراهی به راه می­آیند، آن گونه که به وسیله دیگر نورها هدایت می­یابند؛ و کفر، ظلمت نامیده شد، زیرا کافر راهبر نیست و به کار خود بینا نیست، و از این رو نابینا نامیده می­شود.{و چنین آراسته شده برای کفار کردارشان.}: به گفته حسن: شیطان و نفسشان آن را آراسته برایشان.

امام باقر علیه­السّلام فرمود:{مرده}: کسی است که هیچ نمی­دانست؛ و {نوری که با آن در میان مردم راه می­رود.}: همان امام است که به او اقتداء می کند؛{و آن کسی که در ظلمت است.}: امام­­نشناس است.»

همچنین، امام باقر علیه­السلام فرمود:{مرده}: آن کسی است که امامت را نمی­شناسد؛ و{نور ساخته}: منظور، امام است، تا پیرو او باشد، یعنی علی علیه السّلام؛ و{آن کسی که در ظلمات است.}: - با دست اشاره کرد - یعنی این مردمی که چیزی را نمی­شناسند. - . تفسیر عیاشی1 : 357 -

امام صادق علیه­السّلام فرمود: «مرده بود، جدا از ما، و زنده اش کردیم به همراه خود.»

و علی بن ابراهیم گفت: «نادان به حق بود، و ولایت، و او را راهنمایی کردیم به سوی خود، و نور، ولایت امامان است، و ظلمات، پیروی دیگران.» - . تفسیر قمی 1 : 203 -

امام باقر علیه­السّلام فرمود: «این آیه درباره عمار یاسر و ابوجهل نازل شده است.» - . مجمع البیان 4 : 359 -

{و این راه پروردگار تو است.} - . انعام / 122 - : گفته­اند: روش او در راهنمایی و به خود واگذاری؛ و گفته­اند: اسلام و یا قرآن است.{راست است.}: کجی ندارد. نصب «مستقیماً» برای حال بودن آن است.

«قد فضّلنا الآیات»: یعنی آیات را بیان کردم و جدا کردیم. «لقوم یذکّرون»: که بدانند قدرتمند خدا است، و هر خیر و شری که پدید می آید به قضای الهی است، و او از حالات بندگان آگاه است، و حکیم عادلی است در هر کاری که با بندگان می کند.{برای آنان}: برای کسانی که متذکّر شوند و حق را بشناسند. {دارالسلام}: خانه خدا و یا خانه سلامت از هر آفتی است.

علی­بن­ابراهیم می گوید: منظور از دارالسلام، در بهشت است، و سلام همان امان و عافیت و سرور است. «عند ربهم.» یعنی خداوند ضامن است که اینها را قطعاً به آن خانه سلام برساند «و هو ولیّهم»: گفته شده که به معنای مولا و دوست آنان است.

علی­بن­ابراهیم می­گوید: منظور از «ولی» تولای به آنان است. «بما کانوا یعملون»: یعنی به سبب اعمالشان. {و راستی این است راه من.} - . انعام / 153 - : که باید پیرو آن بود، و گفته­اند: اشاره به همه سوره است که در اثبات توحید و نبوت و بیان شریعت است؛ و «إن» با کسره خوانده شد تا استیناف باشد.{و از هر راهی پیروی نکنید.}: چون کیش­های گوناگون وجود دارند و هوس­های جداجدا. «فتفرق بکم»: یعنی شما را متفرق می سازدو جدا می کند. «عن سبیله»: منظور همان راه پیروی از وحی و پیگیری برهان است. «ذلکم»: یعنی این پیروی. «وصّاکم به لعلّکم تتقون»: تا از گمراهی و جدایی از حق بپرهیزید.

از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله روایت شده است: «از خدا خواستم آن را راه علی سازد، و پذیرفت.» امام باقر علیه­السّلام به برید عجلی فرمود: «می­دانی منظور از «راه مستقیم» چیست؟» گفتم: «نه.» فرمود: «ولایت علی و اوصیاء است.» و فرمود: «می­دانی {از هر راهی پیروی نکنید.} به چه معنی است؟» گفتم: «نه.» فرمود: «ولایت فلان و فلان.» فرمود: «می­دانی{جدا شدن از راه} به چه معنی است؟» گفتم: «نه.» فرمود: «یعنی از راه علی علیه­السّلام.» - . تفسیر عیاشی 1 : 383 - 384 -

{و آیا چشم به راهند؟} - . انعام / 158 - : انتظاری ندارند جز اینکه فرشته ها نزدشان بیایند و جانشان را بگیرند، یا عذابشان بدهند.{یا پروردگارت بیاید.}: و فرمان کیفر آنها برسد، یا برخی آیات پروردگارت برسد. از علی علیه­السّلام روایت شده است: «خداوند تعالی به پیغمبر ما گفته:{دورویان و مشرکان جز این انتظار را دارند که فرشته ها را به چشم ببینند، یا فرمان پروردگارت بی­واسطه به آنها برسد، و آیات عذاب دنیوی است که امت­های گذشته به آن دچار شدند.} - . احتجاج : 132 -

{روزی که آید عذاب پروردگارت.}: گویا مقصود این است که ایمان کسی که سابقه ندارد، سودی نمی­دهد؛ یا ایمان سابقه­داری که عملی همراه آن نبوده؛ و دلالت دارد به اینکه ایمان به اعیان آخرت و دیدار عذاب سودی نمی­دهد، مانند ایمان فرعون، که تفسیر این آیه در کتاب معاد آمده است.

امام باقر علیه­السّلام درباره «اکتسبت فی ایمانا خیرا» فرمود: چون خورشید از مغرب برمی­آید، همه مردم در آن روز ایمان می­آورند، و آن روز ایمان کسی سودی ندارد.»

از امام باقر و صادق علیهما­السلام روایت شده است: «روزی که برخی آیات پروردگارت می­آید، روز برآمدن خورشید تو است از مغرب، و خروج دجال و ظهور دود، و مردی کفراندوز بوده و کار ایمانی نکرده، و آنگاه این نشانه ها آمدند و ایمان او سودی ندارد.» و از یکی از دو امام، در تفسیر «أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً» روایت شده است که: «مومن گناهکار را گناه بسیار و کمبود حسنات، از ایمان بازمی­دارند، و در پرتو ایمانشان کار خیری نمی­کند.» - . تفسیر­عیاشی1 : 385 -

و از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «مقصود از «من قبل» دوران میثاق است، و منظور از «کسب خیر»، عقیده به انبیا و اوصیا و خصوصا امیر المومنین - علیهم­السلام - است، و ایمانش سودی نمی­دهد چون وجود ندارد.» - . کافی 1 : 428 -

و امام صادق علیه­السلام درباره این آیه فرمود: «مقصود روز خروج قائم منتظر است.» - . اکمال­الدین 2 : 27 - و از همین امام علیه­السّلام روایت شده است: «آیات امامانند، و آیت منتظره، امام قائم علیه­السلام، و آن روز است که ایمان سودی ندارد برای کسی که از پیش ایمانی نداشته باشد.» - . اکمال­الدین 2 : 5 -

و از امیرالمومنین علیه­السّلام روایت شده است: «آن آیه بیرون آمدن دابة الارض است نزد کوه صفا، و با او است خاتم سلیمان و عصای موسی و هم بر آمدن خورشید از مغربش.» - . اکمال­الدین 2 : 207 و 208 -

{و بگو منتظر باشید و ما هم منتظریم.}: بیم دادن است، یعنی هنگام رسیدن یکی از این سه، خوشا بر ما و بدا بر شما.

{بگو راستی ره­ نماید مرا پروردگارم.}: - . انعام / 161 - به وحی و ارشاد. {و به دین.}: دین استوار. {قیّم} از ریشه «قام» است، مانند «سیّد» و «هیّن».{ملّه ابراهیم}: یعنی مرا هدایت کرد و آیین ابراهیم را که حنفیت است به من معرّفی کرد.

امام باقر علیه­السّلام فرمود: «دین حنیف، از هیچ چیز فروگذار نکرده، تا برسد به ناخن چیدن و شارب زدن و ختنه کردن.» - . تفسیر عیاشی 2 : 388 -

و از همین امام علیه­السّلام روایت شده است: «هیچ امتی به کیش ابراهیم نیست، جز ما و شیعه ما.» و امام سجاد علیه­السّلام فرمود: «کسی بر ملت ابراهیم نیست، جز ما و شیعه ما، و مردمان دیگر از آن بیزارند.»

{و آنچه بر شما فروشده.} - . اعراف / 3 - : از قرآن و وحی. «مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ»: شیاطین پری و آدمی که شما را به هواپرستی و بدعت وامی­دارند، و از دین خدا گمراه می کنند، و از پیروی فرمانش. «قلیلاً ما تذکرون»: یعنی کم متذکر می شوید. «لا نکلف نفساً الّا وسعها» - . اعراف / 42 - : این جمله معترضه است که در بین مبتداء و خبر قرار گرفته تا به تحصیل نعمت ابدی، طبق وسع، و آن گونه که بر مردم آسان باشد، ترغیب کند.

{و رحمتم هرچه را فرا گیرد.} - . اعراف / 156 - : و در دنیا، هر مسلمان و کافر و فرمانبر و نافرمان از آن بهره می­برد و در نعمتم داخل است؛ یا هم در دنیا و هم در آخرت، و مردمی از نعمت آخرت بر کنارند که گمراهند. «و آن را ثبت کنم»: {برای پرهیزکاران.}: از شرک و گناه.

{و روا دارد برایشان پاکیزه ها را.} - . اعراف / 157 - : با استفاده از برخی آیات. منظور از پاکیزه ها، دانش­آموزی از اهل آن است. {خبائث}: قول مخالفان است، و این بطنی است از بطون این آیه، و تفسیرش در ابواب «اطعمه» نقل شده است.{و وانهد از آنها بار گران را.}: یعنی سبک کند تکالیف سخت آنان را.

اصل {أصر}، همان سنگینی است، و اغلال نیز چنین است. «و عَزَرَّوُهُ»: یعنی بزرگش می­دارند با کمک و دفاع از او. ریشه {تعزیر} همان «منع» است. {نور}: گفته اند: قرآن است، و در بسیاری از اخبار، علی علیه­السّلام .

{و کوچیدند.} - . انفال / 73 - : یعنی از وطن ها و اقوامشان به خاطر خدا و رسولش جدا شدند. منظور مهاجران از مکه به مدینه است. {و آنان که جا دادند.}: انصار مدینه اند که پذیرای مهاجران شدند.{و آنانند مومنان به راستی.}: چون با کوچیدن و یاری کردن، ایمان خود را پایدار ساختند و از خانمان و دارایی و جان خود برای دین گذشتند. «لهم مغفرة و رزق کریم»: که عوارض بدی ندارد و منّتی در آن نیست.

«و الذین آمنوا من بعد و هاجروا و جاهدوا معکم» - . انفال / 74 - : منظور کسانی هستند که بعداً به پیشتازان می پیوندند. «فاولئک منکم»: اینان از شمایند ای مهاجران و انصار، و حکمشان - در اینکه دوستی و یاریشان واجب است - همچون حکم شماست؛ گرچه ایمان و هجرت آنان به تأخیر افتاده و بعدا صورت گرفته است.

«أعظم درجة» - . برائت / 20 - : یعنی نسبت به کسی که این صفات را ندارد. «و اولئک هم الفائزون»: یعنی اینان مخصوص به رستگاری و دستیابی به خوبی نزد خدایند.

{و مسکن­های خوب.} - . برائت / 22 - : که زندگی در آنها خوش است.{در بهشت­های عدن.}: که ماندن در آنها جاوید است؛ و اخباری در این باره، در«باب بهشت» نقل شده است.{و رضوان خدا بزرگ­تر است.}: چون سبب هر پیروزی است، و ارج خدایی که بزرگ­ترین پاداش است.{و آن فوز بزرگ است.}: که هر گونه خوشی و خرمی در برابرش ناچیز است.

{راستی قدمی صادق دارند نزد پروردگارشان.} - . یونس / 2 - : منظور از قدم صدق، سابقه و فضل است؛ سابقه و فضیلت، قدم صدق نامیده شد، چون پیشتازی با قدم بوده، همان گونه که به نعمت «ید» ­می­گویند، چون با «ید» داده می شود؛ و «قدم» به «صدق» اضافه شد، برای سابقه و فضلی که با کوشش و قدم برداشتن دارا شدند، از روی راستی و صمیمیت .

امام صادق علیه­السّلام فرمود: «قدم صدق، شفاعت محمد صلّی­اللَّه­علیه­ آله وسلم است.» - . مجمع البیان 5 : 89 -

در کافی و تفسیر عیاشی آمده است: «منظور، رسول خدا است.» - . تفسیر عیاشی 2 : 117 - 118 - و در این هر دو کتاب آمده که: «منظور، ولایت علی علیه­السّلام است، چون ولایت شرط شفاعت است و این دو از هم جدا نمی­شوند.»

{به ایمانشان.} - . یونس / 9 - : به سبب ایمان و پایداری در پیمودن راه بهشت. «فی جنات النعیم»: چون چنگ زدن به سبب سعادت، مثل آن است که در جنات نعیم است، یا اینکه چنگ زدن، ما را به جنات نعیم می رساند

{و مژده ده مومنان را.} - . یونس / 87 - : برای یاری در دنیا، و در بهشت، در دیگرسرا.

{اکنون با اینکه نافرمانی کردی در پیش.}: - . یونس / 91 - طبرسی گفته: یعنی به او گفته شد اکنون گرویدی که سودی ندارد و پذیرفته نیست، چون دیگر اختیاری نمانده؛ یا اینکه در حال اختیار، که ایمان سودمند بود، ترکش کردی، و خوب بود پیش از این می­گرویدی؛ و ایمان به زور، سبب استحقاق ثواب نیست و سودی ندارد. - . مجمع البیان 5 : 131 -

رازی درباره پذیرفته نشدن توبه فرعون گفته است: چون ایمانش هنگام نزول عذاب بود، به زور بود و توبه در این حال پذیرفته نمی­شود.

{و چنین باید بر ما.} - . یونس / 102 - : یعنی مانند نجات دادن مومنان، لازم است بر ما نابود کردن مشرکان. جمله «حقاً علیناً» معترضه است، یعنی این بر ما ثابت و الزامی است .

از امام صادق علیه­السّلام روایت شده است: «چه باز می­دارد شما را که گواهی دهید بر هر کس که از شما بر عقیده امامت می­میرد از بهشتیان است؟ زیرا خداوند تعالی می­فرماید: «و چنین باید ما را که نجات دهیم مومنان را.»

{ولی بپرستم خدا را که جان شما را بگیرد؟} - . یونس / 103 - : که باید از او ترسید و امیدوار بود و او را پرستید. تعبیر جان گرفتن را آورده، برای بیم دادن.{من فرمان دارم بوده باشم از مومنان.}: باوردار یگانه پرستی، و این کیش من است.

{و اینکه برخیزان خود را.}: - . یونس / 105 - این آیه عطف بر «ان اکون» است، با این تفاوت که صله «ان» با صیغه امر آمده است. بر پایداری و استواری در دین، به انجام آنچه باید، و ترک آنچه زشت است و نباید.

«وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ» - . هود / 23 - 24 - :آرامند به درگاهش و ترسان هستند از او.{نمونه دو دسته مومن و کافر.}: چون نابینا و ناشنوا، یعنی مانند نابینا و به مانند ناشنوا، یا مانند نابینای ناشنوا. «والبصیر و السمیع»: یعنی مانند بینا و مانند شنوا، یا مانند بینای شنوا، و این تشبیه به این جهت آمده که کافر در دیدن آیات الهی کور است، و از شنیدن کلام خدا کر است، و از تدبّر در معانی آن ابا دارد. «افلا تذکرون»: با زدن مثال ها و تأمل در آن. {آیا برابرند کور و بینا؟} - . رعد / 16 - : به قول علی بن ابراهیم، کافر و مومن را می­گوید، یا برابر است ظلمات و نور، با کفر و ایمان.

{«سخن خوش} - . ابراهیم / 24 - 27 - : گفته­اند: یعنی سخن درست و دعوت برای خوبی.{مانند درخت خوب است.}: چون میوه خوب دارد، مانند نخل خرما. از پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله روایت شده است: «این درخت خوب، درخت خرما است.» - . مجمع البیان 6 : 312 - {بیخش پایدار است.} در زمین و در آن ریشه خلانیده.{خوردنی خود و میوه اش را می­ دهد.}،{در هر زمانی}: که خدا برایش مقرر داشته، به فرمان پروردگارش و{به خواست آفریدگارش.}،{چرا که در زدن مثال ها یادآوری است.}: و نیز مثل ها معانی ذهنی را در قالب محسوس به تصویر می کشند تا آن را به فهم نزدیک سازند.»

امام صادق علیه­السّلام فرمود: «خدا این مثل را برای خاندان پیغمبرش زده، و دشمنان آنها.» - . تفسیر عیاشی 2 : 224 - و از آن حضرت علیه­السّلام درباره «شجره» در این آیه پرسیده شد، فرمود: «رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم، بُن آن است و امیر مومنان برآمده از آن، و امامان از نژادش شاخه هایش، و دانش امامان میوه اش، و شیعه شان برگ هایش.» - . کافی1 : 428 -

همچنین فرمود: «به خدا، چون مومن زاده شود، برگی بر آن می­روید، و چون مومنی می­میرد، برگی از آن می­افتد.»

در اکمال آمده است که: «حسن و حسین میوه آنند، و نُه امام فرزندان حسین، شاخه های آن.»

همچنین آمده است: «شاخه آن درخت، فاطمه است، و میوه اش فرزندانش، و برگش شیعه ما.» - . معانی الاخبار : 400 - و در اکمال افزوده شده است: «می­دهد خوردنی­اش را در هر زمان»: آنچه از علم امام علیه­السّلام بیرون می­آید به سویتان، در هر سال، از هر دره ژرف.»

{و نمونه سخن بد}: گفته­اند: گفتار باطل و دعوت به گمراهی و فساد است.{چون درخت پلید است.}: که میوه اش خوب نیست، مانند هندوانه ابوجهل که{بوته اش روی زمین است.}: و ریشه هایش نزدیک آن است و{پایدار نیست.}

از امام باقر علیه­السّلام روایت شده است: «این مثل بنی­امیه است.» - . مجمع البیان 6 : 313 - و به روایت علی بن ابراهیم از آن حضرت علیه­السّلام: «چنین باشند کافران، که کردارشان به آسمان بالا نمی­رود؛ زادگان امیه یاد خدا نمی­کنند در مسجدی و نه مجلسی، و کردارشان به آسمان بالا نمی­رود، جز اندکی از آنها.»

{به گفته ثابت}: گفته­اند: آن چیزی است که به دلیل و برهان نزد آنان ثابت است، و در دلشان جا کرده و خاطر جمعند.{در زندگی دنیا}: نمی­لغزند و از دین برنمی­گردند.{و در آخرت}: زبانشان بند نمی­آید چون از عقیده شان بپرسند.{و گمراه کند خدا ستمکاران را.}: چراکه به خود ستم کردند با انکار حق، و به تقلید از دیگران اکتفا می­کنند، و به حق نمی­رسند، و در آزمایش بر جا نمی­مانند. از امام صادق علیه­السّلام روایت شده است که: «گمراه می­کند آنها را در قیامت، در راه رسیدن به خانه کرامت الهی». «و یفعل الله ما یشاء»: از تثبیت مومنان و رهاسازی ظالمان.

از بسیاری اخبار برمی­آید که پایداری در دنیا هنگام مرگ است و در آخرت در گور، یا آخرت شامل هر دو حالت است؛ و اخبار بسیاری در تفسیر آیات نامبرده در کتب امامت و فتن و معاد نقل شد و در آنها وجوه بسیاری ایراد کردیم و دوباره به آنها باز نمی­گردیم.

«حنیفاً»: - . نحل / 123 - دل دادن به راستی، و «جنف» عکس آن است، به قول راغب - . مفردات : 33 - .

«مزد خوب»: - . کهف / 2 - بهشت. «ابداً»: پیوسته، همیشه.

{جز آنکه آیدشان روش اولین.} - . کهف / 55 - : یعنی انتظار هلاک و عذاب، یا عذاب آخرت پیش روی آنها می­آید.

{باشد برایشان بهشت­های فردوس.} - . کهف / 108 - : در مجمع می­گوید: «در حکم خدا و علم او است که باغستان های فردوس برای آنها است، و آن پاکیزه ترین جای بهشت و برتر و بالاترین آنها است.» - . مجمع البیان 6 : 498 - «نزلاً»: یعنی منزل و جایگاه، و گفته شده که به معنای دارای نزل است. راغب می گوید: - . مفردات : 489 - «نزل» توشه ای است که برای کسی که منزل می کند، فراهم می شود. «لا یبغون عنها حولاً»: «حول» به معنای تحوّل است. از این باغستان ها نمی خواهند به جای دیگر بروند، چرا که بهتر و پاک­تر از اینها پیدا نمی کنند تا برای تصاحب آن با یکدیگر درگیر شوند. «ولا یظلمون شیئاً» - . مریم / 60 - :گفته شده که چیزی از جزای عملشان کم گذاشته نمی شود. «شیئاً» می تواند مفعول مطلق و منصوب باشد.

{بسازد برایشان خدای رحمان دوستی.} - . مریم / 96 - : گفته­اند: یعنی مهر آنها را در دل­ها بیندازد؛ همان گونه که پیش از این نقل شد.

در اخبار بسیاری آمده که این آیه نازل شده درباره امیر مومنان علیه­السّلام، که خدایش محبوب مومنان ساخته و مودت و ولایتش را بر خلق واجب کرده است.

{کارهای خوب کرده.} - . طه / 75 - 76 - : در دنیا. {و درجه های بلند دارد.}: ارجمند. «جنات عدن» بدل از درجات است. «من تزّکی» : چون پاکند از چرک کفر و گناه.

{برای کسی که توبه کند.} - . طه / 82 - : از شرک.{و بگرویده به آنچه بایدش.}: و راه یافته به ولایت اهل بیت، چنانچه در اخبار بسیاری آمده است، که برخی از آنها نقل شد و برخی خواهد آمد، ان­شاء­اللَّه.

{و او مومن است.} - . انبیاء / 94 - : به خدا و رسولانش{و کوشش او هدر نرود.}: در نامه عملش نوشته شده باشد .

واژه «کافران» برای منع پاداش، عاریه گرفته شده است، همان گونه که «شکر» برای دادن پاداش به استعاره می آید. {و انّا له}: یعنی نسبت به تلاش او. {کاتبون}: یعنی آن را در صحیفه عملش ثبت می کنیم. {و می­کند هر چه خواهد.} - . حج / 14 - : از پاداش دادن به یکتاپرست خوب و کیفر مشرک، جلوگیری نمی­کند.

«من اساور» - . حج / 23 - 24 - : «اساور» جمع «سوار» به معنی دستبند است. «من ذهب»: بیان آن است، و «لؤلؤاً» عطف بر «اساور» است نه «ذهب».

{به گفتار خودش}: گفته­اند: گفتار آنان است که: {سپاس از آن خدایی است که نویدش را برای ما انجام داده.} یا کلمه «توحید» است؛ و علی بن ابراهیم گفته: توحید و اخلاص است.

{راهنمایی شدند به راه پسندیده.}: گفته­اند: آن کس که خودش پسندیده است؛ یا سرانجام آن، که بهشت است؛ یا حق است؛ یا مستحق سپاس به ذات خود، که خدا است و راه او اسلام است.

امام باقر علیه­السّلام فرمود: «آن، همین روش شما امامیه است.»

و امام صادق علیه­السّلام فرمود: «آنها حمزه، جعفر، عبیده، سلمان، ابوذر، مقداد و عمار هستند که راهنمایی شدند به سوی امیرمومنان.» - . کافی 1 : 426 -

«انّ الله یدافع عن الذین آمنوا» - . حج / 38 - :یعنی غائله مشرکان را دفع می کند.

{و روزی کریم.} - . حج / 50 - : گفته­اند: کریم هر نوعی از آن است که فضائل آن را دارا است.

{به سوی راه راست.} - . حج / 54 - : علی بن ابراهیم گفته: یعنی امام راستین .

{البته که رستگار شدند مومنان.} - . مؤمنون / 1 - : امام باقر علیه­السّلام فرمود: «می­دانی کیانند؟» گفته شد: شما داناترید. فرمود: «رستگارند مومنان مسلمان، راستش مسلمانان نجبایند.» - . کافی 1 : 391 -

امام صادق علیه­السّلام فرمود: «چون خدا بهشت را آفرید، فرمودش: سخن بگو. گفت: «البته رستگارند مومنان.» تا آخر آیه.

مؤلف

این آیات دلالت دارند که تاثیر ایمان برای بهشت رفتن، مشروط است به اعمال دینی، گرچه می شود تاویل کرد آنها را به آنچه می آید، و چنین است قول خدای تعالی: {و می­گویند ایمان داریم...} - تا آخر آیات، که دلالت دارند بر برخی شرایط ایمان، و به اینکه کسی که داوری به خدا و رسول نبرد و به حکمشان خشنود نشود، مومن نیست.

{همانا مومنان} - . مؤمنون / 62 - :یعنی مومن کامل کسانی هستند که{گرویدند به خدا و رسولش.}: از ته دل؛{و چون همراه او هستند در کارهای عمومی.}: از جمعه و عیدها و نبردها و شور در کارها؛{اجازه می­خواهند.}: از پیغمبر.{راستی آنان که اجازه می­خواهند.}: بازگو می­کند برای تاکید بر اینکه اجازه­خواه مومن است، و آن کسی که بی اجازه می­رود، مومن نیست به ناچار؛ و این محک درستی ایمان و تشخیص مخلص است از منافق، و بزرگ بودن جرم. {امید آنکه از رستگاران باشد} - . قصص / 67 - : گفته شده که واژه «عسی» بر عادت کریمان برای تحقق است، یا آنکه از سوی توبه کننده امیدی می رود، به این معنی که او باید انتظار رستگاری را داشته باشد.

{و آنان آزموده نشوند.} - . عنکبوت / 1 - 3 - : امام صادق علیه­السّلام فرمود: «مقصود این است که آزموده شوند در دارایی­ و در جان هاشان.» - . مجمع البیان 8 : 272 - و از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله روایت شده است که چون این آیه نازل شد فرمود: «به ناچار فتنه ای باشد که گرفتار شوند و آزموده شوند با آن امت، تا راستگو از دروغگو روشن شود، زیرا وحی بریده می­شود و شمشیر و اختلاف کلمه می­مانند تا روز رستاخیز.»

از امام کاظم علیه­السّلام روایت شده است که این آیه را خواند و سپس فرمود: فتنه چیست؟» گفته شد: «فتنه در دین.» و او فرمود: «آزموده می­شوند چنانچه آزموده می­شود طلا، و آنگاه پاک می­شوند، همان گونه که طلا پاک می شود.» - . کافی 1 : 370 -

{تا بداند خدا آنان را که راستگویند.}: در عالم وجود، و ممتاز شوند از دروغگویان چنانچه می­دانست پیش از آنکه خواهند آمد، آزموده خواهند شد.

در مجمع البیان آمده که امام علی و امام صادق علیهما­السلام، به ضم «یاء» و کسر «لام» خوانده­اند، به معنی اعلام حال آنان به مردم.» - . مجمع البیان 8 : 271 -

مؤلف

دلالت دارد که اعتراف ظاهری در ایمان واقعی کافی نیست.

«أحسن الذی کانوا یعملون» - . عنکبوت / 7 - : یعنی بهترین جزای اعمالشان. «و درآوریم آنها را در خوبان.} - . عنکبوت / 9 - 11 - : یعنی در گروه آنان و در بهشت باشند.{برخی مردم باشند که می­گویند گرویدیم به خدا.}: با زبان.{و چون آزاری ببیند در راه خدا.}: در دین، یا جانش. {فتنه مردم را.}: که شکنجه و آزارشان باشد.{چون عذاب خدا می­داند.}: و از دین بازمی­گردد، همان گونه که برای کافر شایسته است که دینش را از ترس عذاب الهی رها سازد.{و اگر پیروزی پدید آید از خدا.}: فتح و غنیمت؛{می­گوید ما با شما هستیم.}: در دین، و ما را شریک کنید. مقصود، دوروها و سست­عقیده ها هستند که با آزار مشرکان از دین برمی­گردند، و نظر اول را تایید می­کند. «او لیس الله بأعلم بما فی صدور العالمین» : که آیا اخلاص دارد یا منافق است. «و لیعلمنّ الذین آمنوا»: ایمان با دل­هایشان. «و لیعلمنّ المنافقین»: و هر دو گروه را جزا می­دهد.

{و بگویید.} - . عنکبوت / 46 و 47 - : به اهل کتاب در مناظره دینی، و دلالت ندارد که گفتار شرط ایمان است. {آنها که بدانان کتاب دادیم}: یعنی علم کتاب و مومنان و دانایان اهل کتاب.{برخی از اینان.}: از عرب یا مکیان یا هم­عهدان پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم، از اهل کتاب.{کسانی هستند که باور دارند.}: یعنی قرآن را.{و انکار ندارد آیات ما را.}: با ظهور آنها و دلیل بر حقانیت آنها {جز کافران دل­سیاه.}: فرو رونده و غرق شده در کفر.

«یتلی علیهم» - . عنکبوت / 51 - : یعنی تلاوت بر اینان استمرار می­یابد. «ان فی ذلک»: منظور، قرآن است که آیه مستمر و حجت روشنگر است. «لرحمة»: یعنی نعمت بزرگ. «و ذکری لقوم یومنون»: یعنی یادآوری است برای کسی که قصدش پذیرش است، نه سخت­گیری.

«لنبوءنّهم» - . عنکبوت / 58 - 59 - : آنان را منزل می­دهیم. «من الجنة غرفاً تجری من تحتها الانهار خالدین فیها نعم اجر العالمین»: مخصوص به مدح حذف شده، و گذشته عبارت بر آن دلالت دارد، و آن بهشت و یا غرفه های بهشتی است. «الذین صبروا»: صبر بر سختی ها و مشقت ها در دین است. «و علی ربهم یتوکلون»: یعنی تنها بر خدا توکل می­کنند.

{آنان در بوستانی باشند شادمان.} - . روم / 15 - : گفته شده که روضه یعنی زمین دارای گل ها و نهرها.«یحبرون»: یعنی شاد می شوند، شادی­ای که چهره هایشان برای آن باز می شود. علی بن ابراهیم می­گوید: یعنی مورد اکرام قرار می گیرند .

{رو کن به سوی دین با راستی و اهتمام.} - . روم / 30 - 32 - : گفته شده: «حنیفاً» یعنی گرایش به دین و استقامت بر آن، و گفته شده این تشبیهی است برای توجه به دین و استقامت بر دین و اهتمام به آن. به قول علی بن ابراهیم: با پاکی؛ و او و کلینی از امام صادق علیه­السّلام روایت کرده­اند که: «مقصود ولایت است.» - . کافی 1 : 419 - همچنین، در تهذیب آمده که امام صادق علیه­السّلام فرمود: «به او فرمان داده رو به قبله ای کند که در آن پرستش بت­ها نباشد.»

{فطره خدا آفرینش بر سرشت یکتاپرستی است.}: «فطرة الله» منصوب است بر «اغراء»، و یا مفعول مطلق و مصدر است، چراکه جمله «الذی فطر الناس علیها» بر آن دلالت دارد. و گفته­اند: پذیرش حق و توان دریافت آن است، یا ملت مسلمانی است، زیرا اگر به سرشت آفرینش واگذار شوند، آنها را به سوی آن می کشاند.

از امام صادق علیه­السّلام پرسیدند: «آن فطرت چیست؟» فرمود: «مسلمانی که خدا آنها را بر آن سرشته، هنگامی که از آنها پیمان یکتاپرستی گرفته و فرموده: {آیا نیستم پروردگارتان.} - . اعراف / 172 - و در آنها مومن و کافر وجود داشت.» - . کافی 2 : 12 -

در بسیاری از اخبار آمده که آنها را به یکتاپرستی آفریده، و در برخی آمده که بر ولایت آفریده، و در خبری: «آنها را سرشته با اعتراف به یکتاپرستی و نبوت محمد صلّی­اللَّه­علیه­وآله و ولایت علی علیه­السّلام.» - . کافی1 : 412 -

امام باقر علیه­السّلام فرمود: «آنها را سرشت در میثاق بر شناخت اینکه او پروردگارشان است، و اگر این نبود، نمی­دانستند کیست پروردگارشان، و نه روزی ده­شان.» - . تفسیرعیاشی 2 : 40 - اخبار و اقوال مربوط به این مبحث در کتاب عدل ذکر شده است .

{دگرگونی در آفرینش خدا نباشد.}: کسی نمی­تواند آن را دگرگون کند، یا نباید دگرگونش کرد، و این اشاره است به فرمان توجه به او، و یا به فطرت، اگر به معنی «مله» باشد.{و دین قیم}: یعنی راست بی کژی. «ولکنّ اکثر الناس لایعلمون»: یعنی استقامت و استواری دین را. «منیبین الیه»: یعنی مکرّر به آن بازمی گردند. «من الذین فرقوا دینهم»: یعنی در معبودهایشان بر پایه اختلاف سلیقه هایشان اختلاف می کنند. در این مورد، قرائت حمزه و کسایی «فارقوا» است، به معنی ترک می کنند. «و کانوا شیعاً»: یعنی فرقه هایی که هرکدام از رهبری خود پیروی می­کنند، که اصل دینشان است. «کلّ حزب بما لدیهم فرحون»، : یعنی شادند به گمان اینکه آن حقّ است.

{برای دین پایدار} - . روم / 43 - : یعنی کاملاً. «لا مردّ له»،: چون قطعاً آمدنی است، و در آن روز از هم جدا می­شوند. «یصدّعون»،: اصل آن «یتصدّعون» به معنای «یتفرّقون» است، گروهی در بهشت و گروهی در دوزخ. «لهم جنّات النعیم»،: گفته شده که «لهم نعیم جنّات» و در نتیجه، عکس شده، تا مبالغه را برساند. «خالدین فیها»: «حال» از ضمیر در اسم، یا از «جنات النعیم» است. «وعد الله حقاً»: دو مصدر که برای تاکید است؛ اولی برای خودش و دومی برای غیر خودش؛ چون جمله «لهم جنّات» وعده است و هر وعده ای حق نیست. «و هو العزیز»: کسی که چیزی بر او غالب نمی­شود و مانع او از تحقق بخشیدن به وعده و وعیدش نمی­شود. «الحکیم»: کسی که جز آنچه را که حکمتش می­گوید عملی نمی­سازد. «بأن لهم من الله فضلاً کبیراً» - . أحزاب / 47 - : یعنی برتری بر سایر امت ها، یا برتری بر پاداش عملشان. «و رزق کریم»: یعنی رنج و منّت در آن نیست.

{و برابر نیستند کور و بینا.} - . فاطر / 19 - : که کافر و مومن هستند، و نه ظلمات و نور، که باطل و حق باشند؛ و نه سایه و سوز که ثواب و عقابند. و تکرار «لا» بر سر هر دو شقّ، برای تأکید بیشتر است. و «حرور» از «حرّ» به معنی گرما است، که بیشتر برای باد گرم به کار می رود. و به قول علی بن ابراهیم، سایه، مردم هستند و سوز، بهائم؛ چون مردم در سایه زندگی می­کنند و بهائم در سوز گرما. در برخی نسخه ها برای «مردم و بهائم» آمده، و این نسخه صحیح­تر است. همچنین، در بعضی نسخه ها آمده: «ولد الحرور و حرور سمائم»: بادهای گرم است، و این نسخه روشن­تر از نسخه اوّل است.

{و برابر نیستند زنده­ها و مرده ها}: تشبیه دیگری است برای مومن و کافر، شیواتر از اولی، و به همین جهت، فعل تکرار شده؛ و گفته­اند: تشبیه

دانشمندان و نادانان است.{راستی خدا شنواند هر که را خواهد.}: هدایت می­کند و توفیق فهم آیاتش و پندگیری از آنها را به آنان می­دهد. {و تو نشنوانی آنان را که در گورند.}: چون کافران سیه دل؛ و به قول علی بن ابراهیم: این کفار از تو نمی­شنوند، همان گونه که در گور خوابیده ها از تو نمی­شنوند. {هر که زنده است.} - . یس / 70 - : یعنی مومن زنده­دل.

از امیرالمومنین علیه­السّلام روایت شده است: «مقصود خردمند است، و واجب می­شود فرمان بر کفار، که فرمان عذاب است.» - . مجمع البیان 8 : 432 -

{آنان که بردارند عرش و هر که گرد آن است تسبیح گویند به حمد پروردگارشان او را باور دارند.} - . مؤمن / 6 - 9 - : خبر از ایمانشان می­دهد برای پدید کردن فضل آنها و بزرگداشت اهل ایمان.{و آمرزش خواهند برای مومنان.}: در اخبار بسیاری است که مقصود، مومنان به ولایت ائمه علیهم­السّلام هستند. «ربنا»: یعنی می­گویند پروردگارا:{رحمت و دانشت همه چیز را فرا دارند.}{پس بیامرز تائبان و پیروان راهت را.}: گفته شده یعنی کسانی که توبه و پیروی از راه حق آنان را دانستی. «و لهم عذاب الجحیم.» «ربّنا و ادخلهم جنّات عدن التی وعدتهم»،: یعنی بهشت ها را. «و من صلح من آبائهم و ازواجهم و ذریّاتهم»،: عطف است بر «هُم» اول، یعنی آنان را وارد کن به همراه اینان تا شادی­شان کامل گردد؛ یا عطف بر «هُم» دوم است تا بیان این باشد که وعده عام و عمومی است. «انک انت العزیز»،: کسی که بر هر کار مقدوری توانا است. «الحکیم»،: کسی که انجام نمی دهد مگر کاری را که حکمتش را بطلبد، و از جمله این کارها همان وفای به وعده است. «و لهم السیئات»: یعنی کیفرها و یا جزای سیئات، و یا گناه ها در دنیا؛ چون آیه می گوید: «و من تق السیئات یومئذٍ فقد رحمة»،: یعنی هر کس را که در دنیا حفظ کنی، به او در آخرت رحم کرده ای. «و ذلک الفوز العظیم»: یعنی رحمت، یا حفظ، و یا هر دو.

{و هر که کار خوب کند از مرد و زن با ایمان همان­ها به بهشت روند و روزی بی­حساب گیرند.} - . مؤمن / 40 - : گفته­اند: یعنی بی اندازه و بی سنجش با کردار، بلکه چند برابر، و چند برابر از فضل و رحمت خدا؛ اینکه عمل را «پایه» و ایمان را «حال» قرار داده، دلالت دارد که ایمان شرط در صحت عمل است و پاداش برتر دارد.

{راستی ما یاری کنیم رسولان خود را.}: - . مؤمن / 51 - گفته­اند: یاری با دلیل، و پیروزی، و کین­خواهی از کفار در زندگی دنیا است.{و روزی که به پا شوند گواهان.}: در قیامت، بر کردار مردم، چون فرشته ها و پیمبران و مومنان. «الاشهاد» جمع «شاهد» است.

و به گفته علی بن ابراهیم، این گواهی در دوران رجعت پیغمبر صلّی اللَّه علیه وآله و امامان علیهم­السلام است. امام صادق علیه­السّلام فرمود: «آن، به خدا در رجعت است. آیا نمی­دانی که پیمبران بسیاری در دنیا یاری نشدند و کشته شدند، و امامان پس از آنان هم کشته شدند و یاری نشدند؟ آن در رجعت است.» {و برابر نیستند کور و بینا.} - . مؤمن / 58 - : یعنی شخص نادان با شناسای حق. {و نه مومنان خوش کردار و بدکاران.}،{و کم است یادآوری شماها.}{چون دیدند عذاب ما را.} - . مؤمن / 84 - 85 - : که بر آنها نازل شده. در مجمع البیان آمده: «یعنی چون عذاب خدا را بینند؛ برای اینکه در آن زمان به آن کار وادار شده­اند، و کار وادار شده بی اختیار، سزاوار مدح نیست. - . مجمع­البیان 8 : 535 - {این روش خدا است.}: نصب «سنّه الله» بنا بر این است که مصدر و مفعول مطلق است. در امت­های پیشین که ایمانشان هنگام دیدن عذاب سودی برایشان نداشته است. منظور از سنّت در اینجا، شیوه همیشگی برخورد خدا با دشمنان انکارگر است.{و در آنجا کافران دچار زیان بودند.}: در رفتن به دوزخ و واماندن از پاداش و بهشت.

از امام رضا علیه­السّلام پرسیدند: «برای چه خدا فرعون را غرق کرد با اینکه به او ایمان آورد و به یگانگی­اش اعتراف کرد؟» فرمود: «چون با دیدن عذاب ایمان آورد، و ایمان با دیدن عذاب پذیرفته نیست، و این حکم خدا است در سلف و خلف؛ خدای عزوجل فرموده: {پس چون دیدند عذاب ما را...} - تا آخر. - . عیون اخبارالرضا 2 : 77 -

رازی در تفسیرش گفته: اگر بگویند روشن کنید وقتی را که ایمان در آن سود ندارد، می­گوییم آن وقتی است که فرشته های رحمت و عذاب را با چشم ببیند، زیرا آدمی در آن وادار است به ایمان و چاره ندارد، و آن ایمان سود ندارد، و جز آن نیست که سود بدهد با قدرت بر مخالفت، تا آدمی در آن مختار باشد، و چون نشانه های آخرت را به چشم ببیند، سودی ندارد.

«غیر ممنون» - . فصلت / 8 - : بی منت، یا نابریدنی و پیوسته.

{شرع نهاد برایتان در دین.} - . شوری / 13 - : یعنی مقرر داشت برایتان دین نوح و محمد و دیگر پیمبران علیهماالسّلام را، و شرع گذار میان آنان که وجه مشترکی دارند، که از آن تفسیر شده: برپا دارید دین را که گرویدن است به آنچه باورش باید، و فرمان بردن از احکام خدا است، و تفرقه نشوید در آن، و اختلاف در این اصل نکنید، ولی در فروع شرائع اختلاف دارند، که فرمود: {برای هر کدام شرع و برنامه ای مقرر داشتیم.}

{گران است بر مشرکان.}: که آنها را به یکتاپرستی می­خوانی.{و خدا می کشاند.}: به یکتاپرستی.{هر که را خواهد.}: ضمیر «الیه» بر می­گردد به «ما تدعوهم» و یا به دین حق. {و ره نماید به آن.}: با ارشاد و توفیق.{هر که بدان رو کند}: به گفته علی بن ابراهیم: آنها امامانند که برگزیده شده­اند. امام صادق علیه السّلام فرمود: «فرمان اقامه کنید دین را.» و این متوجه به امام است. {و جدایی نکنید در آن.}: درباره امامت امیرالمومنین علیه­السلام است. «ماتدعوهم» ولایت او است؛ و «من یشاء» کنایه از امیرالمومنین علی علیه­السلام است.» (به زودی خبری طولانی در تأویل این آیه خواهد آمد.)

{در بستان­های بهشت­ها.} - . شوری / 22 - 23 - : که خوش­ترین و خرم­ترین بخش­های آن است.{و هر چه خواهند در نزد پروردگارشان دارند.}: «ذلک» اشاره دارد به آنچه برای مومنان است. «هو الفضل الکبیر» فضیلت بزرگی که در برابر آن، هرچه را که برای دیگران در دنیا است کوچک می شمرند. «ذلک الذی»: یعنی «آنکه». پاداش «یبشّرهم الله» به «جارّ» آمده و سپس ضمیر عائد حذف شده، یا «ذلک» اشاره دارد به بشارتی که خدا به بندگانش می دهد.

{و پذیرا است خدا دعای مومنان را.}: - . شوری / 26 - و پاداش طاعتشان را می­دهد، و آنان هم فرمان او را پذیرایند. ابن عباس در حدیثی طولانی فرموده: «انصار دارایی خود را نزد پیغمبر نهادند و این آیه نازل شد: «بگو از شما مزدی نمی­خواهم جز دوستی خویشانم.» و از نزد آن حضرت رفتند باورکنان، ولی منافقان گفتند: «این را از پیش خود آورده.» - و کشانده تا آنجا که گفته: و فرمود: «و پذیرا شدند آنان که گرویدند.» و همان­ها هستند که گفته آن حضرت را پذیرفتند. - . مجمع البیان 9 : 29 -

امام باقر علیه­السلام فرموده: «آن مومن است، که دعا می­کند برای برادر دینی خود در غیاب او، و فرشته آمین می­گوید، و عزیز جبار می­فرماید: و برای تو دو برابر آنچه برای برادرت خواستی داری.} - . کافی 2 : 507 -

و پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود:{می­فزاید برایشان از فضل خود.} همان شفاعت برای دوزخیانی است که به آنها در دنیا نیکی کردند.» - . مجمع البیان 9 : 30 -

{آنان که گرویدند.} - . زخرف / 69 - 70 - : آنانند که خطاب به آنها فرمود: {ای بنده هایم، ترسی ندارید و شادمانید و ارجمند.}

{در رحمت او.} - . جاثیه / 30 - : که بهشت در آن است. {و آن کامیابی روشنی است.}: و آلودگی ندارد.

{گفتند: پروردگارمان خدا است و بر آن پایدار مانند.} - . احقاف / 13 - : گفته­اند: جمع کردند میان یکتاپرستی که خلاصه دانش است، و پایداری در کارها، که نهایت عمل و کردار است. و «ثم»: برای دلالت بر این نکته است که رتبه عمل پس از عقیده است، و اعتبارش متوقف بر توحید است. به گفته علی بن ابراهیم: پایداری کردند به ولایت علی علیه­السّلام.

{پس نه ترسی دارند.}: از ناخواه.{و نه اندوه می­خورند.}: بر فوت دلخواه.

{و بازداشتند از راه خدا.} - . محمد / 1 - 3 - : به گفته علی بن ابراهیم: نازل شده درباره آن یاران پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله که پس از او از دین برگشتند، و حق خاندانش را به زور بردند، و بازداشتند دیگران را از توجه به امیرمومنان و ولایت امامان.{گم شد کارهاشان.}: و بیهوده شد هر کاری که در پیش داشتند به همراه رسول خدا، از جهاد و نصرت.

امام صادق علیه­السّلام در تفسیر{و گرویدند به آنچه نازل شد.} فرمود: «نازل شد بر محمد صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم درباره علی علیه­السلام که چنین بوده:{جبران شده بدکاری­هاشان و از آن پاک شدند.} و فرمود: « نازل شد درباره ابی­ذر و سلمان و عمار و مقداد، که پیمان ولایت نشکستند و به ولایت پایدار ماندند که:{خدا فرو آورده بود بر پیغمبر.} و آن درست بود که علی امام است. «بالهم»: یعنی حال آنان.

«ذلک بان الذین کفروا اتبعوا الباطل»: فرمود: «و اینان کسانی هستند که از دشمنان رسول خدا صلی الله علیه و آله، و امیرالمومنین علیه­السلام پیروی کرده­اند.»

از امام صادق علیه­السلام روایت شده است که فرمود: «در سوره (محمد صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم) آیه ای است درباره ما، و آیه ای است درباره دشمنان ما. آن این است که:{کافران پیرو باطل شدند.} و آنان بودند که پیرو دشمنان رسول خدا و امیرالمومنین صلوات اللَّه علیهما گردیدند.»

امام صادق علیه­السّلام فرمود: «در سوره محمد (صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم) آیه ای است درباره ما، و آیه ای درباره دشمنان ما.»

{مولای آنان که گرویدند.} - . محمد / 11 - : یاور آنان بر دشمنانشان. به گفته علی بن ابراهیم: مقصود، آنانی هستند که پایدار ماندند به ولایت امیرالمومنین علیه­السلام.

{کافران یاری ندارند.}: تا عذاب را از آنها بگرداند.

{تا درآورد.} - . فتح / 5 - : گفته­اند: کرد آنچه باید و تدبیر نمود چنانچه شاید، تا دربیاورد و جبران کند گناهان آنها را، و بپوشاندشان، و پدیدارشان نکند .

{کامیابی بزرگ است.}: زیرا پایان سودجویی و جلوگیری از زیان است. {و بر مومنان.} - . فتح / 26 - : که پایداری و وقار بر آنها نازل شد.{و سخن اهل تقوی را به آنها چسباند.}: چون آن کلمه ای است که با آن از دوزخ می­پرهیزند، یا کلمه اهل تقوا است؛ و بیشتر علما گفته­اند که کلمه «شهادت» است، و آن از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله رسیده است.

از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «آن ایمان است.» و از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم در وصف علی علیه­السّلام روایت شده است: «او است کلمه ای که چسبانده به پرهیزکاران است.» و در اخبار بسیاری از امامان علیهم السّلام آمده که: «ماییم کلمه تقوی.» یعنی ولایت آنها.

{و بودند سزاوارتر بدان از دیگران.}: و بودند شایان آن. «و کان الله یکل شی علیماً»: خدا اهل هر چیزی را می داند و آن را برایش آسان می­سازد.

{محبوب کرد نزد شما ایمان را.} - . حجرات / 7 - 8 - : و آن را دوست­ترین دین­ها نزد شما ساخت؛ با اقامه دلیل­های صحت آن نزد آنان، و به نوید ثواب بر آن.{و آراست آن را در دل آنان.}: به لطف خود؛ و این اشعار دارد که ایمان کار دل است.{و بد نمود نزد شما کفر را.}: با وصف کردن کیفر آن، و با الطاف بازدارنده از آن، {و هم نافرمانی را}: یعنی خروج از طاعت به سوی معصیت. {و گناه را}: همه گناهان را و گفته شده فسوق دروغ است. و این از امام باقر علیه­السلام روایت شده است.

از امام صادق علیه­السّلام روایت شده است: «ایمانِ امیرمومنان علیه­السّلام است که محبوب است؛ و سه مکروه است همان سه تا، به ترتیب، غصب خلافت از آنها.» - . کافی 1 : 426 -

و از امام باقر علیه­السّلام درباره این آیه پرسیده شد که: «آیا بنده ها را درباره آنچه خدا محبوب ساخته عملی است؟» فرمود:« نه، و خوش هم نیست.» - . محاسن : 199 -

از امام صادق علیه­السّلام پرسیدند: «دوستی و دشمنی از ایمانند؟» فرمود: «آیا ایمان جز دوستی و دشمنی است؟» و آنگاه این آیه را خواندند: {آنانند همان راشدان که با آنها چنین شده و آنان به راه راست رسیدند.} - . کافی 2 : 125 -

{راستی شما در گفتاری گوناگونید.} - . ذاریات / 8 - 9 - : درباره محمد صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم می­گویید شاعر است یا دیوانه، یا برخی او را راستگو می­شمارید و برخی دروغگو، و برخی «شاک» هستید، یا درباره قرآن می­گویید جادو است یا کهانت یا داستان­های پیشینیان.{هر که از او باز افتد از همه خیرات باز افتاده.}: ضمیر در «عنه» به رسول یا قرآن یا ایمان برمی گردد، یعنی هرکس که از او بازداشته شد، از همه خوبی ها بازداشته می شود؛ یا به این معنا است که بازداشتنی سخت تر از آن نیست، پس بازداشتنی نسبت به او نیست، یا از آن بازداشته می­شود هرکس که در علم خدا و قضای او بازداشته شده است.

{و سود می­دهد به مومنان.} - . ذاریات / 55 - : که خدا مقدر کرده ایمانشان را، یا کسی که مومن است و بینایی از آن می­فزاید.

{وکیلان و گماشته هایید در آن.} - . حدید / 7 - 9 - : یعنی آنچه از دارایی که خدا شما را بر آن گمارده تا مصرف کنید، و آنها در حقیقت از او است نه از شما، یا آنچه از کسانی پیش از شما رسیده و مالک و متصرف آنند.{چیست شما را که باور ندارید؟}: چه عذری دارید در ترک ایمان، با اینکه رسول صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم شما را می­خواند با دلیل و برهان، و از شما پیمان گرفته بر ایمان، از این پیش. «ان کنتم مومنین»: اگر سببی را می پذیرد، چرا که بالاتر از این وجود ندارد. «من الظلمات الی النور»: یعنی از تاریکی های کفر به نور ایمان .

{و شتابد نورشان.} - . حدید / 12 - : تا راهنمایی کند آنان را به بهشت.{از برابرشان و سمت راستشان.}: تا نامه عملشان را بگیرند، زیرا سعادتمندان نامه عمل خود را از برابر یا سمت راست می­گیرند. «بشراتکم الیوم جنات»: یعنی فرشتگانی که با آنان ملاقات می کنند به آنان چنین می گویند: «بشرتکم»: یعنی بشارت شما.{بهشت ها است.}: یا بشارت شما دخول در بهشت­ها است. «ذلک هو الفوز العظیم»: اشاره است به آن نور، و به آن بشارت به بهشت­های جاودان، که نقل شد.

{آنانند همان صدیقان و گواهان نزد پروردگارشان.} - . حدید / 19 - : از امام سجاد علیه­السلام روایت شده است: «این فضیلت برای ما و شیعه ما است.» امام صادق از پدرش - علیهم­­السّلام - روایت کرده­اند که فرمود: «شیعه ما نیست کسی جز صدیق شهید. پرسیدند: «از کجا، با اینکه بیشتر آنها در بستر می­میرند؟ فرمود: «آیا نخوانده­اید کتاب خدا را در سوره الحدید که:{و آنان که گرویدند به خدا و رسولانش، آنانند صدیقان و شهیدان.} و فرمود:{اگر شهیدان آنانند که می­گویند، بسیار شهید کم باشد.} - . محاسن : 163 -

مؤلف

در ادامه، اخبار بسیاری در این باره ذکر خواهد شد، که البته برخی از آنها پیش از این نقل شده­اند.

{از آن آنان است مزدشان و نورشان.}: یعنی مزد و نور صدیقان و شهیدان.

{مسابقه کنید.} - . حدید / 21 - : چون مسابقه گران اسب­دوانی. «الی مغفرة ربکم»: یعنی به آنچه موجب آمرزش است.{پهنای آسمان و زمین.}: گفته­اند: پهنای هر دو با هم، زمانی که باز شوند. «یا ایهاالذین آمنوا» - . حدید / 28 - : یعنی ایمان به رسولان پیشین. «اتقوا الله»: در مورد آنچه شما را از آن بازداشته است .

{بدهدتان دو بهره.}: از رحمتش؛ یکی برای ایمان به محمد صلّی اللَّه علیه و آله­وسلم، و دیگری برای ایمان به کسان پیش از او.{نوری که با آن راه روند.}: گفته­اند: همان است که در آیه:{می­شتابد نورشان.} آمده بود، و هدایتی که با آن به جناب قدس راه می­یابند. به گفته علی بن ابراهیم: «دو بهره از رحمتش، یکی اینکه به دوزخ نمی­بردشان، و دیگر اینکه به بهشت می­بردشان.» - . تفسیر قمی : 666 -

{نوری برای شما می­سازد.}: ایمان است.

امام صادق علیه­السلام فرمود: «دو بهره از رحمت، حسن و حسین علیهماالسّلام هستند؛ نوری که با آن راه می­روند، امامی است که از او پیروی می کنند.» - . کافی 1 : 430 - و در مناقب آمده: «نور علی علیه­السّلام است.»

{برابر نیستند یاران دوزخ و یاران بهشت.} - . حشر / 20 - : گفته­اند: نفوس کامله شایان، بهشت را، و آنها که خود را خوار کردند، دوزخ را شایسته­اند. «هم الفائزون»: این فوز با نعمت جاودان است.

«تؤمنون» - . صف / 10 - : استیناف و بیان تجارت است، و جمع میان ایمان و جهاد است که آنها را به کمال عزت می­رساند. منظور از «تؤمنون» امر به ایمان است و تنها با لفظ خبری آمده تا اعلام کند که این کار نباید ترک شود. «ذلکم خیر لکم»: یعنی ایمان و جهاد یادشده. «ان کنتم تعلمون»: یعنی اگر از اهل علم باشید، زیرا که اعتنایی به کار جاهل نیست. «یغفر لکم ذنوبکم»: این جواب «امری» است که با لفظ «خبر» آمده، یا «شرطی» یا «استفهامی» آمده بود که سخن بر آن دلالت داشت، و تقدیر سخن این است: اگر ایمان بیاورید و جهاد کنید؛ یا آیا می پذیرید که شما را راهنمایی کنم که خدا شما را بیامرزد؟ «ذلک»: اشاره به مغفرت و وارد­سازی به بهشت است که از آن یاد شده است. «و أخری»: یعنی برای شما همراه با این نعمت، نعمت دیگری است، و گفته شده «أخری» مبتداء است، و خبر آن، جمله «نصر من الله و فتح قریب»: یاری از خدا و فتحی نزدیک که فتح مکه است. در تفسیر علی بن ابراهیم، فتح امام قائم علیه­السلام است در این جهان. «و بشر المومنین»: عطف به محذوف است، مانند «قل یا ایها الذین آمنوا و بشّر» یا عطف بر «تومنون به» است که در معنای «امر» است. «من انصاری الی الله» - . صف / 14 - : یعنی کیست لشکر من که به یاری خدا توجه داشته باشد، و حواریّون برگزیده عیسی علیه­السّلام هستند «فآمنت طائفة»: ایمان به عیسی علیه­السّلام است. «وأیّدنا الذین آمنوا»: یعنی با استدلال، یا با جنگ، و این پس از بالا رفتن عیسی علیه السّلام به آسمان­ها است. «فأصبحوا ظاهرین»: یعنی پیروز گردیدند. «ولله العزة و لرسوله و للمومنین» - . منافقون / 8 - : یعنی پیروزی و قدرت برای خدا است، و نیز برای کسی که خداوند او را عزیز کرده است، مانند پیامبر و مومنان. «ولکن المنافقین لایعلمون»: از فرط نادانی و غرور.

{و آن روشنی که فرو فرستادیم»: - . تغابن / 8 - بیشتر مفسران گفته­اند که آن قرآن است. به گفته علی بن ابراهیم: «نور امیر مومنان است.» - . تفسیر قمی : 683 - امام کاظم علیه­السّلام فرموده: «نور امامت است، که فرمود: {بگروید به خدا و رسولش و نوری که فرو آوردیم.} و فرمود: نور امام است.» - . کافی 1 : 196 -

از امام باقر علیه­السّلام درباره این آیه پرسش شد، فرمود: «نور، به خدا امامانند.» - . کافی 1 : 194

-

اخبار در این باره بسیار است و ما آنها در کتاب امامت آوردیم .

{روزی که فراهم آورد شما را برای روز جمع.} : برای حساب و پاداش روز افسوس و کمبود است. و به روایت معانی­الاخبار: «روزی که بهشتیان دوزخیان را مغبون می­سازند.» 6

«و یعمل صالحاً»: یعنی عمل صالح. «ذلک الفوز العظیم»: اشاره به مجموع دو جهت است، و به همین جهت، آن را فوز بزرگ دانسته است، چون جامع مصالح است، از دفع ضررها و جلب منفعت­ها.

{و آرام شود دلش.} - . تغابن / 11 - : گفته­اند: برجا باشد و در برابر مصیبت، «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» بگوید. به گفته علی بن ابراهیم: خدا را از دل باور دارند، و چون خدا برایش بیانی کند، رهنمایی را برمی گزیند و خدا بیفزایدش که فرمود: {و آنان که رهجویند فزاید رهنمایی­شان را.}

امام صادق علیه­السلام فرمود: «دل بالا و پایین می­شود میان سینه و گلوگاه تا بسته شود به ایمان، و چون به ایمان بسته شد، قرار می­گیرد، و این است تفسیر قول خدای عزوجل: {هر که خدا را باور کند دلش آرام گیرد.} - . کافی : 421 -

مؤلف

گویا با «همزه» خوانده و «رفع قلبه»، که قرائتی است شاذه، منسوب به «عکرمه» و «عمرو بن دینار»، یا بیان حاصل معنا است، موافق قرائت مشهوره نیز یعنی: خدا دلش را ره نماید و آرام گیرد.

{ذکری فرستاده.} - . طلاق / 10 - 11 - : از امام رضا علیه­السلام روایت شده است که: «ذکر در اینجا پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله است، و ما اهل ذکریم.»

و به گفته بیضاوی: ذکر جبرئیل است که بسیار یاد می کند، یا که بسیار فرو می آید و ذکر را می آورد که قرآن است، یا اینکه در آسمان­ها نامبردار است، یا به معنی دارای نام و شرف است، یا خود محمد صلّی­اللَّه­علیه­وآله است که مواظب خواندن قرآن و یا تبلیغش بود، و از ارسال به «انزال» تعبیر کرده، یا چون ارسال به سبب نازل کردن وحی بر او است، و «رسول» را از ذکر بدل آورده برای بیان و توضیح، یا منظور از قرآن است و «رسولاً» منصوب به فعل مقدّری است، مانند «أرسل»، و یا منصوب به «ذکراً» است، و «رسول» مفعول او است، یا بدل از آن، به این شکل که به معنای رسالت باشد.

«من الظلمات الی النور»: از گمراهی به هدایت. «قد أحسن الله له رزقاً»: گفته شده در این، تعجب و تعظیم ثوابی است. «و آنان که همراه وی­اند»: - . تحریم / 9 - این عطف به پیامبر صلی الله علیه و آله است، و این ستایش آنها است و تعریض به دشمنانشان، یا مبتداء است و خبرش این است که مومنانند که نورشان در برابر و سمت راستشان می­شتابد.

امام صادق علیه­السلام در تفسیر این آیه فرمود:{می­شتابند ائمه مومنان در رستاخیز جلو آنان و در سمت راستشان تا آنها را فرود آورند در خانه هایی که در بهشت دارند.» - . مجمع البیان 10 : 318 -

امام باقر علیه­السّلام فرمود: «هر کس که نوری دارد، آن روز رها می­شود، و هر مومنی نوری دارد، و چون نور منافقین خاموش شود، می­گویند: «پروردگارا، نور ما را به پایان برسان.» و گفته­اند: نور هر کس به نسبت عمل او است، و تفاوت دارند، و اتمام آن را از روی تفضل خواهند.

{آیا کسی که راه رود به رو افتاده.}: - . ملک / 20 - گفته می شود: «کببته فأکّب» و این از غرائب است، یعنی هر آنی به رو درافتد و چهره اش بر زمین خورد، برای سختی راهش و پستی و بلندی­اش، و از این رو آن را برابر کرد با کسی که راه می­رود درست و سالم بر راه راست هموار، که ایستاده و در سلامت از لغزش است؛ و مقصود، همانندی مشرک و یگانه­پرست است به راهروانی چنین، و همانندی دو کیش به این دو راه؛ و گفته­اند:

«مکب» کور است که می­لغزد و به رو درمی­افتد، و «سوی» بینا است؛ و گفته­اند: آن کسی که راه می رود به رو افتاده، آن است که به رو محشور می­شود به سوی دوزخ، و آن کسی که راه می­رود درست، کسی است که محشور می­شود سر دو پا، به سوی بهشت.

از امام کاظم علیه­السّلام درباره این آیه پرسیدند، فرمود: «خدا نمونه آورده برای کسی که از ولایت علی روی­گردان است، به عنوان کسی که راه می­رود بر چهره خود، و راه نمی­برد به کارش؛ و برای کسی که پیرو آن حضرت است، و راه می­رود بر راه راست؛ و راه راست، امیر مومنان است، علیه­السلام.» - . کافی 1 : 433 -

{آیا بسازیم مسلمانان را.} - . قلم / 35 - : انکار گفتار بت پرست­ها است که گفتند: «اگر درست باشد که ما زنده می­شویم - چنانچه محمد (صلّی اللَّه علیه و آله) می­پندارد و همراهانش - حال ما در دیگرسرا بهتر از آنها است، چنانچه در دنیا.»

{وای چیست شما را که چگونه داوری کنید»: و پریشان و کج بگویید. در این آیه، التفات است، و در آن، از حکم آنان تعجّب می کند و آن را استبعاد می نماید، و اشاره دارد که این حکم از فکر مختل و رای کج صادر شده است.

{نترسد از کاستی در پاداش و از خواری.} - . جن / 13 - : یعنی نمی ترسد از نقص در جزا، یا اینکه ذلتی او را فرا گیرد. به گفته علی بن ابراهیم: کاستی «بخس» است و «رهق» عذاب.

از محمد بن فضیل روایت شده که از امام کاظم علیه­السلام پرسیدم درباره قول خدا: «چون شنیدیم هدایت را بدان گرویدیم.» فرمود: «هدایت ولایت است، و گرویدیم به مولای خود، و هر کس به مولایش گروید، نمی­ترسد از کاستی و عذاب.» گفتم: «تنزیل آیه است؟» فرمود: «نه، تأویل است.» - . کافی 1 : 433 -

«یضحکون»: - . مطففین / 28 - یعنی مسخره می کنند. «و اذا مروا بهم یتغامرون»: به یکدیگر اشاره می کنند و به هم چشمک می زنند. «انقلبوا فکهین»: یعنی از مسخره کردن لذت می برند.

علی بن ابراهیم می­گوید: آنان که مجرمند، اولی و دومی­اند، و پیروانشان که چشمک می­زدند به رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله - تا آخر سوره.

گفته­اند: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه­السلام فرود آمده که: با چند تن از مسلمانان نزد پیغمبر صلّی اللَّه علیه­و­آله می آمدند و منافقان آنها را مسخره می­کردند و می­خندیدند و به آنها چشمک می­زدند؛ آنان نزد یاران خود برگشتند و گفتند: «ما امروز اصلع را (کسی که موی جلو سر ندارد) دیدیم و به او خندیدیم.» این آیه ها پیش از آنکه علی و یارانش به پیغمبر برسند نازل شدند.» - . مجمع البیان 10 : 457 -

از ابن عباس روایت شده است که: آنان که جرم کردند منافقان قریش بودند، و آنان که گرویدند، علی­بن­ابی­طالب علیه­السّلام.

{و چون آنها را بینند.} - . مطففین / 32 - : که مومنند، و گمراهان به گمراهی وابسته شان کنند.{و فرستاده نشدند.}: آن گمراهان بر مومنان تا پاسبانان آنها باشند و گواه رشد و گمراهی آنها گردند. «فالیوم الذین من الکفار یضحکون»: هنگامی که آنان را ذلیل و بسته در آتش می­بینند.

و روایت شده است: «گشوده می­شود برای مجرمان دری به بهشت، و گفته می­شود به سوی آن برآیند، و چون به آن می­رسند بر روی آنها بسته می­شود، و مومنان آن روز بر آنها بخندند.» - . مجمع البیان 10 : 457 -

{آیا پاداش داده شدند کفار؟}: در آنچه می­کنند، از مسخره کردن مومنان. استفهام برای تقریر و تثبیت است .

«غیر ممنون» - . انشقاق / 25 - : یعنی پیوسته است و بی منت. «ذلک الفوز الکبیر» - . بروج / 11 - : زیرا دنیا و هرچه در آن است در برابر آن کم است.

«و سفارش کنند به هم در شکیبا بودن»: - . بلد / 17 - در طاعت خدا و به مهربانی به بنده های او، و یا به کارهایی که موجب رحمت الهی است.

«و اصحاب میمنه»: از «یمین» به معنای راست، یا «یمن» به معنای برکت گرفته شده است. به گفته علی بن ابراهیم: یاران امیر مومنانند.

«و العصر»: سوگند به نماز عصر، یا عصر نبوت، یا همه روزگار پر از شگفتی­ها. «که آدمی در زیان است»: در کوشش و صرف عمر. {جز آنان که گرویدند و کارهای خوب کردند.}: و خریدند آخرت را به دنیا و کامجوشدند به زندگی همیشه و سعادت سرمدی.{و به هم سفارش کنند درباره حق پایدار.}: انکار ناپذیر عقیده است، یا کردار.{و به هم سفارش کنند به شکیبایی.}: از گناهان و بر طاعت و بر آسیب­ها.

امام صادق علیه­السلام فرمود: «عصر» خروج امام قائم علیه­السلام است. {و آدم زیانکار} دشمنان ما هستند؛ {جز آنان که گرویدند.} یعنی به آیات ما؛ {و کارهای خوب کردند.} به همراهی با برادران خود{و به هم سفارش کردند درباره حق.} یعنی امامت؛ {و به هم سفارش کردند به شکیبایی.} در معاشرت با مخالفان.»

به گفته علی بن ابراهیم: {جز آنان که گرویدند.} به ولایت امیرمومنان، {و سفارش کردند به حق.} فرزندان خود، و جانشینان خود را به ولایت ائمه و به هم سفارش کردند نسبت به آن، و صبر کردند بر آن.»

امام صادق علیه­السلام فرمود: «علی علیه­السلام پس از {لفی خسر} قرائت کردند: «و انه فیه الی آخر الدهر.»{و راستی آدمی در آن است تا پایان روزگار.} - . مجمع البیان 10 : 536 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

ع، [علل الشرائع] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَفَّانَ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً لِأَنَّهُ یُؤْمِنُ عَلَی اللَّهِ فَیُجِیزُ أَمَانَهُ (1).

**[ترجمه]علل الشرایع: امام صادق علیه­السلام فرمود: «همانا مومن را مومن نامیدند، چون از طرف خدا امان می­دهد، ولی امان او اجازه می شود.» - . علل الشرایع 2 : 219 - (یعنی می­تواند شفاعت گنهکار را کند)

**[ترجمه]

بیان

یؤمن علی الله أی یدعو و یشفع لغیره فی الدنیا و الآخرة فیستجاب له و تقبل شفاعته فیه و سیأتی التخصیص بالأخیرة.

**[ترجمه]یعنی دعا می­کند و شفاعت می­کند برای دیگری در دنیا و آخرت و از او پذیرفته و مقبول است، و چنین برمی­آید که همان مخصوص به شفاعت است.

**[ترجمه]

«2»

سن، [المحاسن] عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ مَرْوَکِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ سِنَانِ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لِمَ سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً فَقُلْتُ لَا أَدْرِی إِلَّا أَنَّهُ أُرَاهُ یُؤْمِنُ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَقَالَ صَدَقْتَ وَ لَیْسَ لِذَلِکَ سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً فَقُلْتُ لِمَ سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً قَالَ إِنَّهُ یُؤْمِنُ عَلَی اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَیُجِیزُ أَمَانَهُ (2).

**[ترجمه]محاسن: از سنان بن طریف روایت شده است«امام صادق علیه­السلام از من پرسیدند: «چرا مومن را مومن نامیدند؟» گفتم:«نمی­دانم، جز اینکه ایمان دارد به آنچه از نزد خدا آمده است.» فرمود:«راست گفتی، اما برای این نیست که مومن را مومن نامیدند.» گفتم:«پس چرا او را مومن نامیدند؟» فرمود:«چون در روز قیامت از طرف خدا امان می­دهد و امانش پذیرفته می شود.» - . محاسن : 329 -

**[ترجمه]

«3»

ع، [علل الشرائع] عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ لِمَ سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً لِإِیمَانِهِ النَّاسَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ مَنِ الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ النَّاسُ مِنْ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ الْخَبَرَ(3).

**[ترجمه]علل الشرایع: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «آیا به شما بگویم که چرا مومن، مومن نام دارد؟ برای اینکه مردم را امان می­دهد و آسوده می دارد بر جان و مالشان. آیا به شما از مسلمان بگویم؟ او کسی است که مردم از دست و زبانش در امانند.» - . علل الشرایع : 219 -

**[ترجمه]

بیان

فیه إیماء إلی أنه یشترط فی الإیمان أو کماله أن لا یخافه الناس علی أنفسهم و أموالهم و کذا الإسلام.

**[ترجمه]اشاره دارد به اینکه شرط ایمان یا کمال ایمان فرد مسلمان، این است که مردم بر جان و مال خود از او نترسند، و چنین است اسلام.

**[ترجمه]

«4»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی (4) قَالَ هِیَ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَحْدَهُ (5).

ص: 60


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 219.
2- 2. المحاسن: 329.
3- 3. علل الشرائع: 219.
4- 4. البقرة: 256.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 138.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه­السلام در تفسیر قول خدا:«العروة الوثقی» - . بقره / 256 - فرمود: «مقصود، ایمان به خدای یکتا است.» - . تفسیرعیاشی 1 : 138 -

**[ترجمه]

«5»

ختص، [الإختصاص] رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْمُؤْمِنُ هَاشِمِیٌّ لِأَنَّهُ هَشَمَ الضَّلَالَ وَ الْکُفْرَ وَ النِّفَاقَ وَ الْمُؤْمِنُ قُرَشِیٌّ لِأَنَّهُ أَقَرَّ لِلشَّیْ ءِ وَ نَحْنُ الشَّیْ ءُ وَ أَنْکَرَ لَا شَیْ ءَ الدُّلَامَ وَ أَتْبَاعَهُ وَ الْمُؤْمِنُ نَبَطِیٌّ لِأَنَّهُ اسْتَنْبَطَ الْأَشْیَاءَ تَعَرَّفَ الْخَبِیثَ عَنِ الطَّیِّبِ وَ الْمُؤْمِنُ عَرَبِیٌّ لِأَنَّهُ عُرِّبَ عَنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ الْمُؤْمِنُ أَعْجَمِیٌّ لِأَنَّهُ أَعْجَمَ عَنِ الدُّلَامِ فَلَمْ یَذْکُرْهُ بِخَیْرٍ وَ الْمُؤْمِنُ فَارِسِیٌّ لِأَنَّهُ تَفَرَّسَ فِی الْأَسْمَاءِ لَوْ کَانَ الْإِیمَانُ مَنُوطاً بِالثُّرَیَّا لَتَنَاوَلَهُ أَبْنَاءُ فَارِسَ یَعْنِی بِهِ الْمُتَفَرِّسَ فَاخْتَارَ مِنْهَا أَفْضَلَهَا وَ اعْتَصَمَ بِأَشْرَفِهَا وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اتَّقُوا فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ (1).

**[ترجمه]اختصاص: از امام صادق علیه­السلام روایت شده است که فرمود: « مومن هاشمی است، چون گمراهی را و کفر و نفاق را درهم شکسته است؛ مومن قریشی است، زیرا اعتراف کرده به شی ء و «ماییم شی ء»، و لا شی ء را منکر شده است، که دلام و پیروان او هستند؛ مومن نبطی است، زیرا هر چیز را بررسی کرده و پلید آن را از پاکش تشخیص داده است؛ مومن عربی است، زیرا از ما سخن گفته و ما را آشکارا کرده است؛ مومن اعجمی است، زیرا از دلام دم بسته و از او به نیکی یاد نکرده است؛ مومن فارسی است، زیرا در هر نامی جستجو دارد، و اگر ایمان از ستاره ثریا آویخته باشد، فارسیان به آن دست پیدا می کنند.» منظور از «فارس»، «متفرّس» است، که جستجو کردند و از آن برتر و شریف­ترش را برگزیدند و پناه خود ساختند. رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «بپرهیزید از فراست و دریافتِ مومن، چرا که او به نور خدا می­نگرد.» - . اختصاص : 143 -

**[ترجمه]

توضیح

کأن الغرض بیان فضل المؤمن و أنه یمکن أن یطلق علیه کل اسم حسن بوجه من الوجوه فبین علیه السلام أنه یمکن أن یعد فی الهاشمیین لأنه هشم الضلال و أشباهه أی کسرها و أبطلها.

فی القاموس الهشم کسر الشی ء الیابس أو الأجوف أو لکسر العظام و الرأس خاصة أو الوجه و الأنف أو کل شی ء هشمه یهشمه فهو مهشوم و هشیم و هاشم أبو عبد المطلب و اسمه عمرو لأنه أول من ثرد الثرید و هشمه (2)

و القرشی کأنه مبنی علی الاشتقاق الکبیر أو کان أصله ذلک کتأبط شرا فصار بکثرة الاستعمال کذلک و المراد بالشی ء الحق الثابت و باللاشی ء الباطل المضمحلّ و یمکن أن یکون بمعنی المشی ء أی ما یصلح أن تتعلق به المشیئة و الحق کذلک.

و الدلام بیان للا شی ء و یکنی به غالبا فی الأخبار عن عمر تقیة و قد یطلق علی سابقه أیضا إما لسواد ظاهرهما أو باطنهما بالکفر و النفاق أو لانتشار الظلم و الفتن بهما فی الآفاق

ص: 61


1- 1. الاختصاص: 143.
2- 2. القاموس ج 4 ص 190.

فی القاموس الدلام کسحاب السواد أو الأسود(1) و فی النهایة فیه أمیرکم رجل طوال أدلم الأدلم الأسود الطویل و منه الحدیث فجاء رجل أدلم فاستأذن علی النبی صلی الله علیه و آله قیل هو عمر بن الخطاب انتهی و هذا یدل علی أن الکنایة بعمر أنسب و القرش القطع و الجمع و فی تسمیة قریش أقوال شتی لا طائل فی ذکرها.

لأنه عرّب عنا کأنه علی بناء المجهول من التفعیل فإن التعریب تهذیب المنطق من اللحن فعن تعلیلیة أو علی بناء المعلوم من التعریب بمعنی التکلم عن القوم و الإعراب الإبانة و الإفصاح و عدم اللحن فی الکلام و الرد عن القبیح کل ذلک ذکره الفیروزآبادی (2).

و فی النهایة عربت عن القوم إذا تکلمت عنهم و قال الإعراب و التعریب الإبانة و الإیضاح و فی القاموس من لا یفصح کالاعجمی و استعجم سکت.

قوله علیه السلام لأنه تفرس فی الأسماء التفرس التثبت و النظر و إعمال الحدس الصائب فی الأمور و قوله فاختار عطف علی قوله تفرس و الحدیث معترض بینهما لبیان أن الفارس فی هذا الحدیث أیضا المتفرس و المعنی أن الذین مدحهم الرسول صلی الله علیه و آله لیس مطلق العجم بل أهل الدین و الیقین منهم کسلمان رضی الله عنه و التفرس فی الأسماء کالتفکر فی الإیمان و النفاق مثلا و اختیار الإیمان و فی التقوی و الفسق و اختیار التقوی أو التفکر فی أن الإیمان ما معناه و علی أی الفرق المختلفة یصح إطلاق المؤمن فیختار من الإیمان ما هو حقه و ما یصح أن یطلق علیه.

و الحاصل أنه یتدبر و یتفکر فی الدلائل و البراهین من الکتاب و السنة و الأدلة العقلیة و یختار من العقائد و الأعمال ما هو أحسنها و أوفقها للأدلة و فی النهایة فیه اتقوا فراسة المؤمن فإنه ینظر بنور الله یقال بمعنیین أحدهما

ص: 62


1- 1. القاموس ج 4 ص 113.
2- 2. المصدر ج 1 ص 102.

ما دل ظاهر هذا الحدیث علیه و هو ما یوقعه الله تعالی فی قلوب أولیائه فیعلمون أحوال الناس بنوع من الکرامات و إصابة الظن و الحدس و الثانی نوع یتعلم بالدلائل و التجارب و الخلق و الأخلاق فتعرف به أحوال الناس و للناس فیه تصانیف قدیمة و حدیثة و رجل فارس بالأمر أی عالم به بصیر.

**[ترجمه]گویا مقصود، بیان فضل مومن است و اینکه می شود هر نام نیکی را با وجوه گوناگون به کار برد. می شود او را هاشمی نامید، چون شکننده گمراهی و مانند آن، و از میان برنده آنها است. در قاموس آمده است:« «هشم»، شکستن چیز خشک و یا توخالی است، یا برای شکستن استخوان ها و مخصوص استخوان سر یا صورت و یا دماغ و یا هر چیزی است». «هشمه، یهشمه» اسم فاعل است و مفعول آن، «مهشوم» و «هشیم» است. هاشم پدر عبدالمطلب است و نامش عمرو است. او را هاشم گفتند، چون نخستین کسی بود که تَرید کرد و آن را شکست.» - . قاموس 4 : 190 - «قرشی»، بر پایه اشتقاق کبیر، اشتقاق از «اقّر للشی» است، یا آنکه اصلش چنین بود؛ مانند «تأبّط شرّا»ً و با کثرت استعمال چنین شده است.

مقصود از شی ء، حقِ ثابت است، و مقصود از لاشی ء، باطلِ نابود. چه­بسا شی ء به معنی «مشی ء» باشد؛ یعنی وابسته به مشیت، و حق چنین است.

«دلام» بیان لاشی ء است و مطابق اخبار، کنایه از عمر است، به جهت تقیه. چه بسا به آن سابقی او هم گفته شده است. برای اینکه سیاه­چرده بودند، یا سیاه­دل به کفر و نفاق، یا برای اینکه آفاق را با ستم و فتنه خود سیاه کردند .

در قاموس آمده است:«دلام» چون ابر سیاهی است.» - . قاموس 4 : 13 - در نهایه آمده که در حدیث آمده است: «امیر شما مردی دراز و ادلم است.» (ادلم، سیاه دراز است) و از آن است حدیث:«پس آمد مردی ادلم و اجازه خواست تا بر پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله وارد شود. گفته شد او عمر بن خطاب است.» این دلالت دارد که کنایه به عمر، صحیح­تر است. «قرش» به معنی «قطع» و جمع ا ست. درباره نامگذاری قریش، قول­ها وجود دارد و ذکرشان فائده­ای ندارد.

«لانه عرب عنا»: یعنی درست سخن بگوید از ما. گویا «عُرِّبَ» از باب تفعیل و مجهول است، چراکه تعریب، پاک­سازی گفتار از اشتباه است. بنابراین «عن» تعلیلی است و یا مبنی بر معلوم است، به معنای سخن گفتن از گروهی و درباره آنان.«اِعراب» آشکارسازی است و فصیح­گویی و عدم اشتباه در گفتار و برطرف کردن زشتی. اینها را فیروز آبادی آورده است. - . قاموس 1 : 102 -

در نهایه آمده است: «عربتُ عن القوم.» (هنگامی که از سوی آنان سخن بگویی) و می­گوید: اعراب و تعریب، به معنای آشکارسازی و روشن­سازی است. در قاموس آمده است: کسی که فصیح سخن نمی گوید، بسان اعجمی است. و «استعجم»: یعنی ساکت شد.

«لانه تفرس فی الاسماء»: «تفرس»: وارسی و اندیشه و حدس درست در امور است. گفته امام: «فاختار» عطف است بر گفته امام یعنی: «تفرس.» این حدیث بین این دو بخش آمده تا بیان کند که «فارس» در این حدیث نیز به معنای «متفرس» است. مقصود این است که پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم، افرادی از قوم عجم را ستوده است که آنها اهل دین و یقین هستند؛ افرادی چون سلمان.

تفرس در اسماء، اندیشیدن در ایمان و نفاق و مانند این­ها است؛ چون تقوی و فسق، و اختیار ایمان، و یا اندیشه در این موضوع که ایمان چه معنا دارد و به چه فرقه ای مومن باید گفت؟ سپس، شخص آنچه را که ایمان واقعی است برمی­گزیند و اطلاق ایمان بر چنین چیزی درست است. خلاصه اینکه فرد، در دلائل و براهین قرآن و سنت و عقل تدبر و اندیشه می کند و بهترین و مستدل­ترین عقیده را انتخاب می کند.

در نهایه آمده که در حدیث آمده است: «بپرهیزید از فراست مومن، زیرا به نور خدا می­نگرد.» این حدیث دو معنا دارد: یکی ظاهر حدیث که خدا در دل اولیای خود الهام می­کند و آنان به وسیله نوعی کرامت، احوال درونی مردم را درمی­یابند و گمان و حدس آنها درست است؛ معنی دوم، بر آموزش از طریق دلائل و تجارب و اخلاق دلالت دارد، و اینکه شخص به این وسیله، احوال درونی مردم را درمی­یابد. درباره مردم شناسی، از قدیم تاکنون، تألیفاتی صورت گرفته است. و مرد «فارِس» به امر، یعنی دانا و بینا نسبت به آن موضوع.

**[ترجمه]

«6»

صِفَاتُ الشِّیعَةِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ أَهْلِ السَّمَاءِ هَلْ یَرَوْنَ أَهْلَ الْأَرْضِ قَالَ لَا یَرَوْنَ إِلَّا الْمُؤْمِنِینَ لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ مِنْ نُورٍ کَنُورِ الْکَوَاکِبِ قِیلَ فَهُمْ یَرَوْنَ أَهْلَ الْأَرْضِ قَالَ لَا یَرَوْنَ نُورَهُ حَیْثُ مَا تَوَجَّهَ ثُمَّ قَالَ لِکُلِّ مُؤْمِنٍ خَمْسُ سَاعَاتٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَشْفَعُ فِیهَا(1).

**[ترجمه]صفات شیعه: از عمار ساباطی روایت شده است: «از امام صادق علیه­السلام پرسش شد: «آیا ساکنان آسمان­ها اهل زمین را می بینند؟» فرمود:« جز مومنان را نمی­بینند، زیرا مومن درخشندگی اختران را دارد.» پرسیده شد: «آیا آنان خود زمین را می بینند؟» فرمود: «نه، نور او را می­بینند، هر سو که برود.»سپس فرمود: «هر مومنی پنج ساعت در قیامت حق شفاعت دارد و شفاعت می­کند.» - . صفات شیعه : 181 -

**[ترجمه]

«7»

قَضَاءُ الْحُقُوقِ لِلصُّورِیِّ، بِإِسْنَادِهِ قَالَ: قِیلَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِمَ سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً قَالَ لِأَنَّهُ اشْتَقَّ لِلْمُؤْمِنِ اسْماً مِنْ أَسْمَائِهِ تَعَالَی فَسَمَّاهُ مُؤْمِناً وَ إِنَّمَا سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ لِأَنَّهُ یُؤْمَنُ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ تَعَالَی وَ یُؤْمِنُ عَلَی اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَیُجِیزُ لَهُ ذَلِکَ وَ لَوْ أَکَلَ أَوْ شَرِبَ أَوْ قَامَ أَوْ قَعَدَ أَوْ نَامَ أَوْ نَکَحَ أَوْ مَرَّ بِمَوْضِعِ قَذَرٍ حَوَّلَهُ اللَّهُ مِنْ سَبْعِ أَرَضِینَ طُهْراً لَا یَصِلُ إِلَیْهِ مِنْ قَذَرِهَا شَیْ ءٌ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَکُونُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِالْمَوْقِفِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَمُرُّ بِالْمَسْخُوطِ عَلَیْهِ الْمَغْضُوبِ غَیْرِ النَّاصِبِ وَ لَا الْمُؤْمِنِ وَ قَدِ ارْتَکَبَ الْکَبَائِرَ فَیَرَی مَنْزِلَةً عَظِیمَةً لَهُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَدْ عَرَفَ الْمُؤْمِنَ فِی الدُّنْیَا وَ قَضَی لَهُ الْحَوَائِجَ فَیَقُومُ الْمُؤْمِنُ اتِّکَالًا عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُعَرِّفُهُ بِفَضْلِ اللَّهِ فَیَقُولُ اللَّهُمَّ هَبْ لِی عَبْدَکَ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ قَالَ فَیُجِیبُهُ اللَّهُ تَعَالَی إِلَی ذَلِکَ قَالَ وَ قَدْ حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَوْلَهُمْ- فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ (2) مِنَ النَّبِیِّینَ- وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ مِنَ الْجِیرَانِ وَ الْمَعَارِفِ فَإِذَا أَیِسُوا مِنَ الشَّفَاعَةِ قَالُوا یَعْنِی مَنْ لَیْسَ بِمُؤْمِنٍ- فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (3).

**[ترجمه]قضاء الحقوق: از امام صادق علیه­السلام پرسیده شد: «چرا مومن را مومن نامیدند؟» فرمود: «نامی از نام­های خدا را برای او انتخاب کردند و او را مومن نامیدند، زیرا از عذاب خدا در امان است و در روز قیامت به دیگران امان می­دهد و امانش پذیرفته می شود. شخص مومن، اگر چیزی بخورد یا بنوشد، یا در جایی بایستد یا بنشیند، یا بخوابد، یا آمیزش کند، یا از مکان پلیدی گذر کند، خداوند هفت طبقه زمین را پاک می­کند و چیزی از پلیدی به او نمی­رسد.»

مومن در روز رستاخیز به همراه رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله در محشر است و گذر می­کند خشمگین، جز بر ناصب و جز مومنی که گناهان بزرگ دارد، و او مقام بلندش را نزد خدای عزوجل می­بیند، در حالی که آن مومن را در دنیا می شناخته و نیازهای او را برآورده می­کرده است. آن مومن برمی­خیزد و با اعتماد بر خدای عزوجل و به فضل او، آن فرد را معرفی می­کند و می­گوید: «پروردگارا، این بنده ات - فلان ابن فلان را - به من ببخش.» و خدا شفاعت او را می­پذیرد.

امام فرمود: «خدا حکایت آنها را، که چه گویند، در قرآن آورده است: « فَما لَنا مِنْ شافِعِین»،{نیست برای ما شفیعی.} - . شعراء / 100 - از پیغمبران، و نه دوست مهربانی از همسایه ها و آشناها، و چون از شفیع نومید شوند، آنان که مومن نیستند می­گویند: «کاش ما را برگشتی بود تا از مومنان بودیم.»

**[ترجمه]

بیان

بموضع قذر کأنه متعلق بجمیع الأفعال المتقدمة و المراد

ص: 63


1- 1. صفات الشیعة ص 181.
2- 2. الشعراء: 100.
3- 3. قضاء الحقوق مخطوط.

بالقذارة و الطهر المعنویان أو بالطهر فقط المعنوی و المراد بغیر الناصب و المؤمن المستضعف أو المؤمن الفاسق أو الأعم منهما.

**[ترجمه]«در جای پلید»: گویا به همه کارهای پیشین وابسته است و مقصود، پلیدی و پاکی معنوی است، یا همان پاکی معنوی. مقصود، شخص غیرناصب و مومن مستضعف است، یا مومن فاسق، یا هر دو.

**[ترجمه]

«8»

کِتَابُ الْمُؤْمِنِ، عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا جَالِسٌ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها(1) أَ یَجْرِی لِهَؤُلَاءِ مِمَّنْ لَا یَعْرِفُ مِنْهُمْ هَذَا الْأَمْرَ قَالَ إِنَّمَا هِیَ لِلْمُؤْمِنِینَ خَاصَّةً(2).

**[ترجمه]کتاب مؤمن: از زراره روایت شده است: « من در مجلسی بودم، از امام صادق علیه السلام درباره تفسیر قول خدای عزوجل: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»،{هر که حسنه بیاورد ده برابرش دارد.} - . انعام / 16 - پرسیدند: «آیا این آیه درباره کسانی که امامت شما را نمی­شناسند نیز روا است؟» فرمود: «همانا ویژه مومنان است.»

**[ترجمه]

«9»

وَ مِنْهُ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَی اللَّهِ ثَوَابٌ عَلَی عَمَلٍ إِلَّا لِلْمُؤْمِنِینَ.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: از یعقوب بن شعیب روایت شده است: «شنیدم که امام صادق علیه السلام می­فرمود: «کسی نزد خدا، به جهت کردار خویش، پاداشی نمی­یابد، مگر مومنان.»

**[ترجمه]

«10»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَحْسَنَ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ ضَاعَفَ اللَّهُ لَهُ عَمَلَهُ لِکُلِّ عَمَلٍ سَبْعُمِائَةِ ضِعْفٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ(3).

**[ترجمه]کتاب مؤمن: از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «چون بنده مومن نیکی کند، خدا چندان سازد کارش تا هفتصد برابر که فرمود: وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاء»،{و خدا فزاید برای هر که خواهد.} - . بقره / 261 -

**[ترجمه]

«11»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَزْهَرُ نُورُهُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا تَزْهَرُ نُجُومُ السَّمَاءِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ وَ قَالَ علیه السلام إِنَّ الْمُؤْمِنَ وَلِیُّ اللَّهِ یُعِینُهُ وَ یَصْنَعُ لَهُ وَ لَا یَقُولُ عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ وَ لَا یَخَافُ غَیْرَهُ.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: از یکی از دو امام علیهما­السّلام روایت شده است: «به راستی، نور مومن بر اهل آسمان می­درخشد، همان گونه که اختران بر اهل زمین نور می­افشانند.» و فرمود:«به راستی، مومن ولی خدا است و خداوند به او کمک می­رساند و کارهایش را روبه­راه می­سازد، و او جز حق و حقیقت به خدا نمی­گوید و از کسی جز او نمی ترسد.»

**[ترجمه]

«12»

وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ الْمُؤْمِنَیْنِ لَیَلْتَقِیَانِ فَیَتَصَافَحَانِ فَلَا یَزَالُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُقْبِلًا عَلَیْهِمَا بِوَجْهِهِ وَ الذُّنُوبُ تَتَحَاتُّ عَنْ وُجُوهِهِمَا حَتَّی یَفْتَرِقَا.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: و فرمود: «به راستی، هنگامی که دو مومن به یکدیگر برمی­خورند و با یکدیگر دست می­دهند، خدا پیوسته رو به آنها دارد و گناهانشان را از رخسارشان فرو می­ریزد تا اینکه از هم جدا شوند.»

**[ترجمه]

بیان

ولی الله أی محبه أو محبوبه أو ناصر دینه قال فی المصباح الولی فعیل بمعنی فاعل من ولیه إذا قام به و منه اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا(4) و یکون الولی بمعنی المفعول فی حق المطیع فیقال المؤمن ولی الله.

قوله یعینه أی الله یعین المؤمن و یصنع له أی یکفی مهماته و لا یقول أی المؤمن علی الله إلا الحق أی إلا ما علم أنه حق و لا یخاف غیره و فیه تفکیک بعض الضمائر و الأظهر أن المعنی یعین المؤمن دین الله

ص: 64


1- 1. الأنعام: 16.
2- 2. لم یطبع بعد.
3- 3. البقرة: 261.
4- 4. البقرة: 257.

و أولیاءه و یصنع له أی أعماله خالصة لله سبحانه فی القاموس صنع إلیه معروفا کمنع صنعا بالضم و ما أحسن صنع الله بالضم و صنیع الله عندک.

**[ترجمه]«ولی خدا»: دوست و محبوب یا یاور دین خدا است. در مصباح آمده است: «ولی» به معنی فاعل است، از «وَلِیَه»؛ زمانی که به آن قیام کند می آید، و قول پروردگار: «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا»، {خدا ولی آنان است که گرویدند.} - . بقره / 257 - به همین نکته اشاره دارد. «ولّی» به معنای مفعول، در مورد فرد مطیع است که گفته می شود: «مومن ولّی خداست.»

«او را کمک کند.»: یعنی خدا به مومن کمک می کند و کارهای او را روبه­راه می سازد. «نمی­گوید»: یعنی مومن. و «جز حق و حقیقت به خدا نمی­گوید»: یعنی آنچه او می­داند، حق است و از کسی جز او نمی­ترسد. در اینجا، مرجع ضمیرها از هم جدا است؛ برخی به «بنده» و برخی به «خدا» برمی­گردد. معنی روشن­تر این است: مومن به دین خدا و دوستانش کمک می­کند و هر کاری برای او انجام می­دهد. در قاموس آمده است:«صنع الیه معروفاً» مانند - «مَنَعَ - و «صُنعاً» با ضمه آمده است. همچنین آمده:«ما أحسن صُنع الله»، با ضمه؛ و «صنیع الله عندک.»

**[ترجمه]

«13»

الْمُؤْمِنُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا یَقْدِرُ الْخَلَائِقُ عَلَی کُنْهِ صِفَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَکَمَا لَا یَقْدِرُ عَلَی کُنْهِ صِفَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَکَذَلِکَ لَا یَقْدِرُ عَلَی کُنْهِ صِفَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَمَا لَا یَقْدِرُ عَلَی کُنْهِ صِفَةِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَکَذَلِکَ لَا یَقْدِرُ عَلَی کُنْهِ صِفَةِ الْإِمَامِ علیه السلام وَ کَمَا لَا یَقْدِرُ عَلَی کُنْهِ صِفَةِ الْإِمَامِ علیه السلام کَذَلِکَ لَا یَقْدِرُ عَلَی کُنْهِ صِفَةِ الْمُؤْمِنِ.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: « کسی نمی­تواند به ژرفای اوصاف خدا برسد، کسی نمی­تواند به ژرفای وصف رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله برسد، کسی نمی­تواند به ژرفای وصف امام علیه­السلام برسد، همچنین، کسی نمی تواند به ژرفای وصف مومن برسد.»

**[ترجمه]

«14»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ أَهَانَ لِی وَلِیّاً فَقَدْ أَرْصَدَ لِمُحَارَبَتِی وَ أَنَا أَسْرَعُ شَیْ ءٍ إِلَی نُصْرَةِ أَوْلِیَائِی وَ مَا تَرَدَّدْتُ فِی شَیْ ءٍ أَنَا فَاعِلُهُ کَتَرَدُّدِی فِی مَوْتِ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ إِنِّی لَأُحِبُّ لِقَاءَهُ فَیَکْرَهُ الْمَوْتَ فَأَصْرِفُهُ عَنْهُ وَ إِنَّهُ لَیَسْأَلُنِی

فَأُعْطِیهِ وَ إِنَّهُ لَیَدْعُونِی فَأُجِیبُهُ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الدُّنْیَا إِلَّا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ لَاسْتَغْنَیْتُ بِهِ عَنْ جَمِیعِ خَلْقِی وَ لَجَعَلْتُ لَهُ مِنْ إِیمَانِهِ أُنْساً لَا یَسْتَوْحِشُ إِلَی أَحَدٍ.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: امام صادق علیه­السّلام فرمود: «خدای تعالی می­فرماید: «هر کس به دوست من اهانت کند، در کمین نبرد با من درآمده است، و من بیشتر از هر کاری برای یاری دوستانم شتاب می کنم و در هیچ کار جز مرگ بنده مومنم، تردید نمی­کنم؛ چراکه دیدار او را خواهانم؛ و اگر او مرگ را نخواهد، آن را از او دور می کنم. به راستی، اگر او از من خواهش کند، او را می­بخشم. به راستی، اگر او مرا بخواند، دعوتش را اجابت می­کنم. اگر در دنیا هیچ کس جز یک بنده مومن وجود نداشته باشد، با وجود او، از همه آفریده های خود بی نیازم، و از ایمان او برایش همدمی می سازم تا از بی­کسی نهراسد.»

**[ترجمه]

«15»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَوْ کَانَتْ ذُنُوبُ الْمُؤْمِنِ مِثْلَ رَمْلِ عَالِجٍ وَ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ لَغَفَرَهَا اللَّهُ لَهُ فَلَا تَجْتَرُوا.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: امام باقر علیه­السّلام فرمود: «اگر گناهان مومن به اندازه ریگ تپه عالج و کف دریاها باشد، خدا او را می­آمرزد، پس دلیری نکنید.»

**[ترجمه]

بیان

یدل علی أنه لیس المراد بالمؤمن المؤمن الکامل لعدم اجتماع الإیمان الکامل مع هذه الذنوب الکثیرة و عدم الاجتراء إما لأنه قلما یبقی الإیمان مع الإصرار علی الذنوب الکثیرة أو لأن المغفرة و عدم العقوبات لا ینافی حط الدرجات و فوت السعادات.

**[ترجمه]این روایت، دلالت دارد بر اینکه در اینجا مراد، مومن کامل نیست، چون با این همه گناه، کمال ایمان حاصل نمی­شود. «دلیری نکنید»: به این جهت آمده است که ایمان، با اصرار بر گناه کمتر می شود و بسیار ماندگارتر می­شود؛ یا برای اینکه آمرزش و بی کیفری، با پایین آمدن درجات و از دست رفتن سعادات، منافات ندارد.

**[ترجمه]

«16»

الْمُؤْمِنُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُتَوَفَّی الْمُؤْمِنُ مَغْفُوراً لَهُ ذُنُوبُهُ وَ اللَّهِ جَمِیعاً.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «به خدا سوگند، وقتی مومن جان می­دهد، همه گناهانش آمرزیده شده است.»

**[ترجمه]

«17»

وَ مِنْهُ، عَنْهُ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا دَعَا اللَّهَ أَجَابَهُ فَشُخِصَ بَصَرِی نَحْوَهُ إِعْجَاباً(1)

بِمَا قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ لِخَلْقِهِ.

ص: 65


1- 1. و فی المطبوع« اعجابا بها قال فقال: و هو تصحیف.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: امام صادق علیه­السلام فرمود: «هنگامی که مومن دعا می­کند، خدا پذیرا است.» من شگفت­زده به ایشان چشم دوختم. حضرت فرمود: «خدا برای خلقش وسعت­دهنده است.»

**[ترجمه]

«18»

وَ مِنْهُ، عَنِ ابْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَهْلِ الْعِلْمِ قَالَ: إِذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ صَعِدَ مَلَکَاهُ فَقَالا یَا رَبِّ مَاتَ فُلَانٌ فَیَقُولُ انْزِلَا فَصَلِّیَا عَلَیْهِ عِنْدَ قَبْرِهِ وَ هَلِّلَانِی وَ کَبِّرَانِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ اکْتُبَا مَا تَعْمَلَانِ لَهُ.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: امام صادق علیه­السلام فرمود: «هنگامی که مومن می­میرد، دو فرشته او بالا می­روند و می­گویند: «پروردگارا، فلانی مرد.» می­فرماید: «فرو شوید و بر سر گورش نماز بخوانید و تا قیامت مرا تکبیر بگویید و ثواب کار خود را برای او بنگارید.»

**[ترجمه]

«19»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رَأْیُ الْمُؤْمِنِ وَ رُؤْیَاهُ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءاً مِنَ النُّبُوَّةِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یُعْطَی عَلَی الثُّلُثِ.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: امام صادق علیه­السلام فرمود: «رای مومن و خواب دیدنش هفتاد جزء از نبوت است.» و به برخی ثلث گفته­اند .

**[ترجمه]

بیان

و منهم من یعطی أی من المؤمنین الکاملین من یعطی ثلث أجزاء النبوة من الرأی و الرؤیا أو الأعم.

**[ترجمه]یعنی به برخی از مومنان کامل، یک سوم نبوت را از رای و رؤیا می دهند، یا هر دو را.

**[ترجمه]

«20»

الْمُؤْمِنُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَمَلَ الْمُؤْمِنِ یَذْهَبُ فَیَمْهَدُ لَهُ فِی الْجَنَّةِ کَمَا یُرْسِلُ الرَّجُلُ غُلَامَهُ فَیَفْرُشُ لَهُ ثُمَّ تَلَا- وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ (1).

**[ترجمه]امام صادق علیه­السلام فرمود: «کردار مومن می­رود و در بهشت برایش جا آماده می­کند، همان گونه که کسی غلامش را می­فرستد تا برایش بستر اندازد.» سپس این آیه را خواندند: «وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُون»، {هر کس کار خوب کند برای خودشان آماده می کنند.} - . روم / 44 -

**[ترجمه]

«21»

وَ مِنْهُ، عَنْهُ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَذُودُ الْمُؤْمِنَ عَمَّا یَکْرَهُ کَمَا یَذُودُ الرَّجُلُ الْبَعِیرَ الْغَرِیبَ لَیْسَ مِنْ أَهْلِهِ.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: و از همان حضرت روایت شده است: «خدای عزوجل، مومن را از انجام کار بد بازمی­دارد، همان گونه که کسی جلو شتر غریب ناآشنا را می­گیرد.»

**[ترجمه]

«22»

وَ مِنْهُ، عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کَمَا لَا یَنْفَعُ مَعَ الشِّرْکِ شَیْ ءٌ فَلَا یَضُرُّ مَعَ الْإِیمَانِ شَیْ ءٌ.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: و از همان حضرت روایت شده است: «با وجود شرک، هیچ چیز سودآور نیست، همان گونه که با وجود ایمان، هیچ چیزی زیان به دنبال ندارد.»

**[ترجمه]

بیان

کأنه محمول علی ترک الصغائر فإن ترک الکبائر من الإیمان أو علی الضرر الذی یوجب دخول النار أو الخلود فیها.

**[ترجمه]گویا، مقصود گناهان صغیره است، زیرا ترک گناهان کبیره جزء ایمان است؛ یا مقصود زیانی است که مایه دوزخ رفتن و خلود در آن است.

**[ترجمه]

«23»

الْمُؤْمِنُ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا تَرَدَّدْتُ فِی شَیْ ءٍ أَنَا فَاعِلُهُ کَتَرَدُّدِی عَلَی الْمُؤْمِنِ لِأَنِّی أُحِبُّ لِقَاءَهُ وَ یَکْرَهُ الْمَوْتَ فَأَزْوِیهِ عَنْهُ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَاحِدٌ لَاکْتَفَیْتُ بِهِ عَنْ جَمِیعِ خَلْقِی وَ جَعَلْتُ لَهُ مِنْ إِیمَانِهِ أُنْساً لَا یَحْتَاجُ فِیهِ إِلَی أَحَدٍ.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: اما باقر علیه­السلام فرمود: «خداوند عزوجل می فرماید: «من در انجام هیچ کاری تردید نمی کنم آن گونه که نسبت به مرگ مومن خود تردید دارم؛ چون من دیدارش را دوست دارم و او مرگ را خوش ندارد، پس مرگ را از او دور می کنم. اگر در زمین جز یک بنده مومن وجود نداشته باشد، من با وجود او از همه بندگان خود بی­نیاز می شوم، و از ایمانش برایش انسی می سازم تا به هیچ کس نیاز نداشته باشد.»

**[ترجمه]

«24»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مُؤْمِنٌ یَمُوتُ فِی غُرْبَةٍ مِنَ الْأَرْضِ فَیَغِیبُ عَنْهُ بَوَاکِیهِ إِلَّا بَکَتْهُ بِقَاعُ الْأَرْضِ الَّتِی کَانَ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَیْهَا وَ بَکَتْهُ أَثْوَابُهُ وَ بَکَتْهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ الَّتِی کَانَ یَصْعَدُ بِهَا عَمَلُهُ وَ بَکَاهُ الْمَلَکَانِ الْمُوَکَّلَانِ بِهِ.

ص: 66


1- 1. الروم: 44.

و أقول ستأتی الأخبار فی ذلک و شرحها فی کتاب الجنائز إن شاء الله.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن در غربت و در غیاب زنان گریان بر او، نمی­میرد، مگر اینکه هر تکه زمینی که خدا را در آن پرستیده، بر او بگریند، و جامه هایش بر او بگریند، و درهای آسمان، که عملش از آنها بالا رفته، بر او بگریند، و دو فرشته گماشته بر او نیز، بر جنازه اش بگریند.» اخباری در این باره و همچنین شرح آنها، ان­شاء­اللَّه در کتاب جنائز خواهد آمد.

**[ترجمه]

«25»

الْمُؤْمِنُ، عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: إِنَّ ذُنُوبَ الْمُؤْمِنِ مَغْفُورَةٌ فَیَعْمَلُ الْمُؤْمِنُ لِمَا یَسْتَأْنِفُ أَمَا إِنَّهَا لَیْسَتْ إِلَّا لِأَهْلِ الْإِیمَانِ.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: از یکی از همین دو امام علیهماالسلام فرموده­اند: «به راستی، گناهان مومن آمرزیده است، پس کردار خود را از سر گیرد و همانا که این فضیلت جز برای اهل ایمان نیست.»

**[ترجمه]

بیان

لما یستأنف أی لتحصیل الثواب لا لتکفیر السیئات.

**[ترجمه]یعنی برای درک ثواب - نه کفاره گناهان - عمل را از سر می­گیرد.

**[ترجمه]

«26»

نهج، [نهج البلاغة]: فِی بَعْضِ خُطَبِهِ علیه السلام سَبِیلٌ أَبْلَجُ الْمِنْهَاجِ أَنْوَرُ السِّرَاجِ فَبِالْإِیمَانِ یُسْتَدَلُّ عَلَی الصَّالِحَاتِ وَ بِالصَّالِحَاتِ یُسْتَدَلُّ عَلَی الْإِیمَانِ وَ بِالْإِیمَانِ یُعْمَرُ الْعِلْمُ وَ بِالْعِلْمِ یُرْهَبُ الْمَوْتُ وَ بِالْمَوْتِ تُخْتَمُ الدُّنْیَا وَ بِالدُّنْیَا تُحْرَزُ الْآخِرَةُ وَ بِالْقِیَامَةِ تُزْلَفُ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ وَ تُبَرَّزُ الْجَحِیمُ لِلْغَاوِینَ وَ إِنَّ الْخَلْقَ لَا مَقْصَرَ لَهُمْ عَنِ الْقِیَامَةِ مُرْقِلِینَ فِی مِضْمَارِهَا إِلَی الْغَایَةِ الْقُصْوَی (1).

**[ترجمه]در نهج البلاغه آمده است: «راه برنامه روشن و تابان­ترین چراغ که با ایمان، به کارهای خوب راهنمایی می­شود، و همچنین با کارهای خوب، به ایمان راهنمایی شود، و با ایمان دانش آباد می­گردد؛ با داشتن دانش، از مرگ هراسان می شوند، و با مرگ، دنیا به پایان می­رسد؛ در دنیا آخرت به دست می­آید و با رستاخیز، بهشت به پرهیزکاران نشان داده می­شود و دوزخ برای گمراهان پدیدار می­گردد. مردم از رستاخیز رهایی ندارند و در میدان مسابقه آن، شتابان، تا پایان دوردست می­تازند.» - . نهج البلاغه/ خطبه 154 : 301 -

**[ترجمه]

تبیین

بلج الصبح أی أضاء و أشرق و المنهاج الطریق و الظاهر أن الکلام فی وصف الدین و مناهجه قوانینه و سراجه الأنور الرسول الهادی إلیه و أوصیاؤه صلوات الله علیهم.

قال بعض شراح النهج یرید بالإیمان أولا مسماه اللغوی و هو التصدیق قال الله تعالی وَ ما أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنا وَ لَوْ کُنَّا صادِقِینَ (2) أی بمصدق و ثانیا بمعناه الشرعی أی التصدیق و الإقرار و العمل أی من حصل عنده التصدیق بالوحدانیة و الرسالة استدل بهما علی وجوب الأعمال الصالحة علیه أو ندبه إلیها و بأعماله الصالحة یعلم إیمانه و بهذا فر من الدور(3).

ص: 67


1- 1. نهج البلاغة عبده ط مصر ص 301 الخطبة 154.
2- 2. یوسف: 17.
3- 3. بل الصحیح أن الاستدلال لیس بمعناه المصطلح علیه عند الفلاسفة و المتکلّمین بل هو بمعناه اللغوی و هو الاستهداء و المراد أن الایمان یهدی الی عمل الصالحات فیمن آمن و لم یکن لیعمل الصالحات کما أن الصالحات تهدی الی الایمان باللّه فیمن یعمل الصالحات و لم یکن لیؤمن باللّه کما سیجی ء احتماله فیما بعد.

و قال بعضهم الصالحات معلولات للإیمان و ثمرات له فیستدل بوجوده فی قلب العبد علی ملازمته للصالحات استدلالا بالعلة علی المعلول و بصدورها عن العبد علی وجوده فی القلب استدلالا بالمعلول علی العلة.

و علی هذا الوجه یکون الإیمان فی الموضعین بالمعنی اللغوی و حینئذ یمکن أن یکون المعنی یستدل بالإیمان علی الصالحات أو یکون الإیمان دلیلا للإنسان نفسه و قائدا یؤدیه إلی فعل الصالحات و بأعماله الصالحة یعلم غیره أنه من المؤمنین فالاستدلال فی الموضعین لیس بمعنی واحد.

و یمکن أن یراد بالثانی أن مشاهدة الأعمال الصالحة یؤدی من یشاهدها إلی الإیمان.

و یحتمل أن یکون المراد أن الإیمان یهدی إلی صالح الأعمال و الأعمال الصالحة تورث کمال الإیمان أو الإیمان یقود الإنسان إلی الأعمال الصالحة و الأعمال الصالحة الناشیة من حسن السریرة و خلوص النیة تورث توفیق الکافر للإیمان.

أو یستدل بإیمان الرجل إذا علم علی حسن عمله و بقدر أعماله علی قدر إیمانه و کماله أو یستدل بکل منهما إذا علم علی الآخر و هذا قریب من الثانی و الغرض بیان شدة الارتباط و التلازم بینهما.

و بالإیمان یعمر العلم فإن العلم الخالی من الإیمان کالخراب لا ینتفع به و قیل لأن حسن العمل من أجزاء الإیمان و العلم بلا عمل کالخراب لا فائدة فیه.

و بالعلم یرهب الموت أی یخشی عقاب الله بعد الموت کما قال الله تعالی إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ(1) و بالموت تختم الدنیا و الموت لا مهرب منه فلا بد من القطع بانقطاع الدنیا و لا ینبغی للعاقل أن تکون همته مقصورة علیها.

ص: 68


1- 1. فاطر: 28.

و بالدنیا تحرز الآخرة أی تحاز و تجمع سعاداتهما فإن الدنیا مضمار الآخرة و محل الاستعداد و اکتساب الزاد لیوم المعاد أو المراد بالدنیا الأموال و نحوها أی یمکن للإنسان أن یصرف ما أعطاه الله من المال و نحوه علی وجه یکتسب به الآخرة و الزلفة و الزلفی بالضم فیهما القربة و أبرزه الشی ء إبرازا و برزه تبریزا أی أظهره و کشفه.

و الغاوی العامل بما یوجب الخیبة أی بالقیامة أو فیها یقرب الجنة للمتقین لیدخلوها أو لیستبشروا بها و یکشف الغطاء عن الجحیم للضالین کما قال سبحانه وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ (1) قیل و فی اختلاف الفعلین دلالة علی غلبة الوعد و القصر بالفتح الغایة کالقصاری بالضم و قصرت الشی ء حبسته و قصرت فلانا علی کذا رددته علی شی ء دون ما أراد کذا فی العین أی لا محبس للخلق أو لا غایة لهم دون القیامة أو لا مرد لهم عنها.

و أرقل أی أسرع و المضمار موضع تضمیر الفرس و مدّته و هو أن تعلفه حتی یسمن ثم ترده إلی القوت و فسر المضمار بالمیدان و هو أنسب بالمقام.

**[ترجمه]«بلج الصبح»: یعنی روشنایی و نور داد. «منهاج»: راه و روش است. ظاهرا، این سخنان در وصف دین است. «روش­های آن»: همان قوانین دین است، «و چراغ روشن­ترش»: پیغمبر راهنما و اوصیای او هستند، صلوات اللَّه علیهم.

یکی از شارحان نهج­البلاغه گفته است: «قصد او از ایمان، اولا معنای لغوی آن است که «باور کردن» است. خدا هم فرموده است: «وَ ما أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنا وَ لَوْ کُنَّا صادِقِین»، {تو به ما باور نکنی گرچه راستگویان باشیم.} - . یوسف / 17 - یعنی ما را باور و تصدیق نمی­کنی. ثانیا: معنای شرعی آن، تصدیق و اقرار و عمل است. یعنی هر کس خدای یکتا و رسالت پیامبران را باور دارد، آنها را دلیل وجوب کارهای خوب می­گیرد، یا او را به انجام کارهای خوب فرا می­خواند. و با انجام

کارهای خوب، می توان به درجه ایمان او پی برد و دوری لازم نیست.» یکی از شارحان گفته است: کارهای خوب، اثر ایمان و ثمره آن و دلیل وجود ایمان در دل بنده است و آنها با هم ملازم هستند. می شود ایمان را دلیل بر کارهای خوب دانست و علت را دلیل وجود معلول گرفت. همچنین، می شود کارهای خوب را دلیل وجود ایمان در دل بنده ساخت و از معلول پی به علت برد. بنابراین، ایمان در هر دو جا به همان معنی لغوی است. در این صورت، امکان دارد مقصود این باشد که ایمان، دلیل بر کارهای خوب است، یا اینکه ایمان راهنمای خود مومن است و او را به کارهای خوب می­کشاند و دیگران با توجه به کارهای خوب او، به درجه ایمان خود پی می­برند. واژه «استدلال» در هر دو جا به یک معنا نیست و امکان دارد مقصود از دومی، این باشد که مشاهده کارهای خوب، بیننده آنها را به سوی ایمان می­کشاند.

همچنین، احتمال دارد مقصود این باشد که ایمان، انسان را به سوی کارهای خوب راهنمایی می­کند و کارهای خوب، مایه کامل شدن ایمان به شمار می­آیند؛ یا اینکه ایمان، انسان را به سوی کارهای خوب می­کشاند، و انجام کارهای خوب از سوی فرد خوش­نهاد، کافر را به سوی ایمان می­کشاند و راهنمای او می­شود؛ یا اینکه ایمان انسان، دلیل کردارهای خوب او است و چگونگی کارهایش، به درجه ایمان و کمال آن بستگی دارد؛ یا می توان هر کدام را دلیل دیگری دانست. این، نزدیک به همان معنی دوم است و غرض، بیان هماهنگی ایمان و کار خوب است.

«با ایمان دانش آباد می شود»: زیرا دانش بی ایمان، چون ویرانه­ای است و سودی ندارد. گفته­اند: کردار خوب، خود جزیی از ایمان است و دانش بی ایمان، چون ویرانه­ای است و سودی ندارد.

«با دانش از مرگ هراسان می­شوند»: کیفر خدا است در سرای دیگر؛ چنانچه خدا فرموده است: «إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء»، {جز این نیست که می­ترسند از خدا دانشمندان.} - . فاطر / 28 -

«با مرگ دنیا پایان می­گیرد»: چون انسان چاره­ای ندارد و دنیا از دست می رود و شایسته نیست که انسان خردمند تنها به این دنیا دل ببندد. «به دنیا آخرت به دست می­آید»: زیرا آخرت میدان مسابقه است و جای آماده شدن و به دست آوردن توشه برای معاد؛ یا مقصود از دنیا، مال و جاه آن است که امکان دارد آدمی آن را برای کسب سعادت آخرت به کار ببرد. «زلفه» و «زلفی» - با ضمّ «زاء» - در هر دو واژه به معنای نزدیکی است. «ابرزه الشی ابرازاً و برزه تبریزاً»: یعنی آن را آشکار کرد و پرده از آن برگرفت.

«گمگشته و گمراه»: آن کسی است که کارمایه زیان و نومیدی به قیامت می کند؛ یا اینکه در رستاخیز، بهشت به پرهیزکاران نزدیک می­شود تا در آن درآیند و با آن مژده گیرند، و برای گمراهان، پرده از دوزخ برمی­دارند که خدا فرموده است: «وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِین»، {و نزدیک شود بهشت به پرهیزکاران و آشکار شده دوزخ بر گمراهان.} - . شعراء / 90 - 91 -

درباره اختلاف دو فعل، گفته شده که دلالت بر آن دارد که «وعد» خوب بر «وعید» غلبه دارد. «قصر» به فتح قاف، یعنی نهایت. مانند «قصاری» با ضمّ قاف. «قصرت الشئ» یعنی آن را حبس کردم. «قصرت فلاناً علی کذا» یعنی او را به چیزی کمتر از آنچه می خواست برگرداندم. در کتاب العین، این چنین آمده است: یعنی حبسی برای خلق نیست، یا نهایتی جز قیامت برایشان وجود ندارد، یا بازداری از قیامت برای آنان نیست.

«أرقل»: سرعت گرفت. «مضمار»: جایگاه پرورش اسب؛ با مدّت آن؛ و این است که به اسب علف بدهی تا چاق شود، سپس حیوان را به اندازه قوت برگردانی. مضمار نیز به «میدان» تفسیر شده و این معنی سازگارتر است.

**[ترجمه]

«27»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ کَمِثْلِ شَجَرَةٍ لَا یَتَحَاتُّ وَرَقُهَا شِتَاءً وَ لَا قَیْظاً قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا هِیَ قَالَ النَّخْلَةُ.

**[ترجمه]نوادر راوندی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم فرمود: «مومن چون درختی است که برگش در زمستان و تابستان نمی­ریزد.» گفتند: «یا رسول اللَّه، آن کدام درخت است؟» فرمود: «نخل خرما.»

**[ترجمه]

بیان

القیظ صمیم الصیف من طلوع الثریا إلی طلوع سهیل.

**[ترجمه]«قیظ» به معنای شدت گرمای تابستان از طلوع ثریّا تا طلوع سهیل است.

**[ترجمه]

«28»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ جَدِّهِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ الْکَاظِمِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یُعَیِّرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَبْداً مِنْ عِبَادِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَیَقُولُ عَبْدِی مَا مَنَعَکَ إِذْ مَرِضْتُ أَنْ تَعُودَنِی فَیَقُولُ سُبْحَانَکَ سُبْحَانَکَ أَنْتَ رَبُّ الْعِبَادِ لَا تَأْلَمُ وَ لَا تَمْرَضُ فَیَقُولُ مَرِضَ أَخُوکَ الْمُؤْمِنُ فَلَمْ تَعُدْهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْ عُدْتَهُ لَوَجَدْتَنِی عِنْدَهُ ثُمَّ لَتَکَفَّلْتُ بِحَوَائِجِکَ فَقَضَیْتُهَا لَکَ وَ ذَلِکَ مِنْ کَرَامَةِ عَبْدِیَ

ص: 69


1- 1. الشعراء: 90 و 91.

الْمُؤْمِنِ وَ أَنَا الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ (1).

**[ترجمه]امالی طوسی: پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم فرمود: «روز رستاخیز، خدا یکی از بندگان خود را سرزنش می­کند که: «چه چیزی باعث شد که وقتی من بیمار شدم، به عیادتم نیایی؟» آن بنده می­گوید: «منزهی، منزهی، تو پروردگار بندگان هستی که نه درد به سراغت می آید و نه بیماری.» می­فرماید: «برادر مومنت بیمار شد و او را عیادت نکردی؛ به عزت و جلالم سوگند اگر عیادتش می­کردی، مرا در کنار او می یافتی و من به احترام بنده مومنم، تمام نیازهایت برآورده می­ساختم، و من بخشنده و مهربانم.» - . امالی طوسی 2 : 242 -

**[ترجمه]

أَقُول

وَ رَوَی بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ: مِثْلَهُ مَعَ زِیَادَةِ السَّقْیِ وَ الْإِطْعَامِ.

**[ترجمه]در سندی از ابوهریره، حدیث دیگری مانند این، روایت شده و سیراب کردن مومن و خوراندن به او نیز، بر آن افزوده شده است.

**[ترجمه]

بیان

لوجدتنی أی وجدت رحمتی أو علمی عنده و الکلام مشتمل علی المجاز و الاستعارة مبالغة فی إکرام المؤمن.

**[ترجمه]«مرا نزد او یافتی»: مقصود رحمت یا دانش خدا است. در اینجا، سخن بر مبنای مجاز و استعاره است، برای مبالغه کردن در اکرام مومن.

**[ترجمه]

«29»

مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ مِنْکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَیَمُرُّ بِهِ الرَّجُلُ وَ قَدْ أُمِرَ بِهِ إِلَی النَّارِ فَیَقُولُ یَا فُلَانُ أَغِثْنِی فَإِنِّی کُنْتُ أَصْنَعُ إِلَیْکَ الْمَعْرُوفَ فِی دَارِ الدُّنْیَا فَیَقُولُ لِلْمَلَکِ خَلِّ سَبِیلَهُ فَیَأْمُرُ اللَّهُ بِهِ فَیُخَلِّی سَبِیلَهُ.

**[ترجمه]مشکات الانوار: امام صادق علیه­السلام فرمود: «در روز رستاخیز، مردی که فرمان دوزخ دارد، بر یکی از شما می­گذرد و می­گوید:«ای فلانی، به دادم برس که من در دنیا به تو خوبی کردم.» و او به فرشته می­گوید: «رهایش کن!» و خدا هم فرمان رهایی او را می­دهد.»

**[ترجمه]

«30»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُؤْتَی بِعَبْدٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَیْسَتْ لَهُ حَسَنَةٌ فَیُقَالُ لَهُ اذْکُرْ وَ تَذَکَّرْ هَلْ لَکَ حَسَنَةٌ فَیَقُولُ مَا لِی حَسَنَةٌ غَیْرُ أَنَّ فُلَاناً عَبْدَکَ الْمُؤْمِنَ مَرَّ بِی فَسَأَلَنِی مَاءً لِیَتَوَضَّأَ بِهِ فَیُصَلِّیَ فَأَعْطَیْتُهُ فَیُدْعَی بِذَلِکَ الْعَبْدُ فَیَقُولُ نَعَمْ یَا رَبِّ فَیَقُولُ الرَّبُّ جَلَّ ثَنَاؤُهُ قَدْ غَفَرْتُ لَکَ أَدْخِلُوا عَبْدِی جَنَّتِی.

**[ترجمه]مشکات الانوار: امام صادق علیه­السلام فرمود: «در روز رستاخیز، بنده ای را می­آورند که حسنه ای ندارد و به او می­گویند: «به یاد بیاور که آیا حسنه ای داری؟» می­گوید: «ندارم؛ جز اینکه روزی، فلان بنده مومن بر من گذر کرد و از من آب خواست تا وضو بسازد و نماز بخواند و من به او آب دادم.» آن بنده را فرا می­خوانند و او می گوید: «آری پروردگارا.» و خدا جل­شأنه می­فرماید:«من تو را آمرزیدم، بنده مرا به بهشت ببرید.»

**[ترجمه]

«31»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُقَالُ لِلْمُؤْمِنِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَصَفَّحْ وُجُوهَ النَّاسِ فَمَنْ کَانَ سَقَاکَ شَرْبَةً أَوْ أَطْعَمَکَ أُکْلَةً أَوْ فَعَلَ بِکَ کَذَا وَ کَذَا فَخُذْ بِیَدِهِ فَأَدْخِلْهُ الْجَنَّةَ قَالَ فَإِنَّهُ لَیَمُرُّ عَلَی الصِّرَاطِ وَ مَعَهُ بَشَرٌ کَثِیرٌ فَیَقُولُ الْمَلَائِکَةُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ إِلَی أَیْنَ یَا عَبْدَ اللَّهِ فَیَقُولُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ أَجِیزُوا لِعَبْدِی فَأَجَازُوهُ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً لِأَنَّهُ یُجِیزُ عَلَی اللَّهِ فَیُجِیزُ أَمَانَهُ.

**[ترجمه]مشکات الانوار: امام صادق علیه­السلام فرمود: «در روز رستاخیز، به فرد مومن می گویند: «چهره مردم را بررسی کن و هر کس به تو شربتی نوشانده یا لقمه ای خورانده، و یا چنین و چنان با تو کرده، دستش را بگیر و او را به بهشت ببر.» و فرمود: «او با مردمی بسیار، در حال گذشتن از پل صراط است که فرشتگان می گویند: «به کجا می­روی ای بنده خدا؟» پس، خدا جل­شأنه می­گوید: «به بنده ام اجازه عبور بدهید.» و فرشتگان به او اجازه عبور می­دهند. همانا مومن را مومن نامیدند برای اینکه از طرف خدا اجازه بدهد و درخواست او پذیرفته شود.»

**[ترجمه]

«32»

وَ مِنْهُ، عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیُفَوِّضُ اللَّهُ إِلَیْهِ- یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَیَصْنَعُ مَا یَشَاءُ قُلْتُ حَدِّثْنِی فِی کِتَابِ اللَّهِ أَیْنَ قَالَ قَالَ قَوْلُهُ لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ(2) فَمَشِیَّةُ اللَّهِ مُفَوَّضَةٌ إِلَیْهِ وَ الْمَزِیدُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا یُحْصَی ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ وَ لَا تَسْتَعِنْ بِعَدُوٍّ لَنَا فِی حَاجَةٍ وَ لَا تَسْتَطْعِمْهُ

ص: 70


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 242 ط النجف.
2- 2. ق: 35.

وَ لَا تَسْأَلْهُ شَرْبَةً أَمَا إِنَّهُ لَیُخْلَدُ فِی النَّارِ فَیَمُرُّ بِهِ الْمُؤْمِنُ فَیَقُولُ یَا مُؤْمِنُ أَ لَسْتُ فَعَلْتُ کَذَا وَ کَذَا فَیَسْتَحْیِی مِنْهُ فَیَسْتَنْقِذُهُ مِنَ النَّارِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً لِأَنَّهُ یُؤْمِنُ عَلَی اللَّهِ فَیُجِیزُ اللَّهُ أَمَانَهُ.

**[ترجمه]مشکات الانوار: از جابر بن یزید جعفی روایت شده که امام باقر علیه­السلام فرمود: «خدا در روز رستاخیز مومن را کارگزار کند و او هر چه بخواهد انجام می­دهد.» گفتم: «به من بگو این در کجای قرآن آمده است؟» فرمود: «براساس این گفته خدوند: «لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها وَ لَدَیْنا مَزِید»، {برای آنها است آنچه خواهند در آن و نزد ما فزونی است.} - . ق / 35 - و خواست خدا به او واگذار می­شود و فزونی از خدا قابل شمارش نیست.»

آنگاه فرمود: «ای جابر، از دشمن ما چیزی درخواست نکن، از او خوراکی نخواه و شربتی تقاضا نکن، چون او جاویدان در دوزخ است و فرد مومن بر او می گذرد و او می­گوید: «آیا در حق تو چنین و چنان نکردم؟» و او شرم می­کند و از دوزخ رهایش می­سازد. همانا مومن را مومن نامیدند، چون از طرف خدا امان می دهد و امانش پذیرفته می­شود.»

**[ترجمه]

«33»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ زَعِیمُ أَهْلِ بَیْتِهِ شَاهِدٌ عَلَیْهِمْ وَلَایَتَهُمْ وَ قَالَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ یَخْشَعُ لَهُ کُلُّ شَیْ ءٍ حَتَّی هَوَامُّ الْأَرْضِ وَ سِبَاعُهَا وَ طَیْرُ السَّمَاءِ.

**[ترجمه]مشکات الانوار: امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن، زعیم خاندان خود است و گواه آنها است و تهمتی ندارد.» و فرمود: «همه چیز در برابر مومن خاشع است، حتی خزنده­ها و درنده های زمین و و پرنده های آسمان.»

**[ترجمه]

«34»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ أَعْطَی الْمُؤْمِنَ ثَلَاثَ خِصَالٍ الْعِزَّ فِی الدُّنْیَا وَ فِی دِینِهِ وَ الْفَلَحَ فِی الْآخِرَةِ وَ الْمَهَابَةَ فِی صُدُورِ الْعَالَمِینَ.

**[ترجمه]مشکات الانوار: امام باقر علیه­السلام فرمود: «خدا به مومن سه خصلت داده است: عزت در دنیا و دینش، رستگاری در آخرت و ایجاد مهابت در دل جهانیان.»

**[ترجمه]

«35»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ أَعْظَمُ حُرْمَةً مِنَ الْکَعْبَةِ.

**[ترجمه]مشکات الانوار: امام صادق علیه­السلام فرمود: «حرمت مومن، از کعبه نیز بیشتر است.»

**[ترجمه]

«36»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِیَأْذَنْ بِحَرْبٍ مِنِّی مَنْ آذَی عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ وَ لْیَأْمَنْ غَضَبِی مَنْ أَکْرَمَ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الْأَرْضِ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ إِلَّا عَبْدٌ وَاحِدٌ مَعَ إِمَامٍ عَادِلٍ لَاسْتَغْنَیْتُ بِهِمَا عَنْ جَمِیعِ مَا خَلَقْتُ فِی أَرْضِی وَ لَقَامَتْ سَبْعُ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعُ أَرَضِینَ بِهِمَا وَ جَعَلْتُ لَهُمَا مِنْ إِیمَانِهِمَا أُنْساً لَا یَحْتَاجُونَ إِلَی أُنْسٍ سِوَاهُمَا.

**[ترجمه]مشکات الانوار: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «خدای تبارک و تعالی فرموده است: «هر کس بنده مومنم را آزار بدهد، اعلان جنگ با من داده است، و هر کس بنده مومنم را گرامی بدارد، باید از خشم من آسوده باشد. اگر بر روی زمین، از خاور تا باختر، جز یک بنده، به همراه امامی عادل، وجود نداشته باشد، من با وجود آنها، از هرچه بر روی زمین آفریده­ام بی نیاز هستم؛ هفت آسمان و هفت زمین به خاطر وجود آنها بر پا هستند، ومن از ایمانشان، برای آنها همدمی می­سازم تا به همدم دیگری نیاز نداشته باشند.»

**[ترجمه]

«37»

وَ مِنْهُ، قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ شَیْ ءٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنَ الْإِیمَانِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ وَ تَرْکِ مَا أَمَرَ أَنْ یَتْرُکَ.

**[ترجمه]مشکات الانوار: پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «نزد خدا، چیزی عزیزتر نیست از ایمان و کار خوب و ترک آنچه که او غدقن کرده است.»

**[ترجمه]

«38»

وَ مِنْهُ، عَنْهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا یُعَذِّبُ اللَّهُ أَهْلَ قَرْیَةٍ وَ فِیهَا مِائَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَا یُعَذِّبُ اللَّهُ أَهْلَ قَرْیَةٍ وَ فِیهَا خَمْسُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَا یُعَذِّبُ اللَّهُ أَهْلَ قَرْیَةٍ وَ فِیهَا عَشَرَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَا یُعَذِّبُ اللَّهُ أَهْلَ قَرْیَةٍ وَ فِیهَا خَمْسَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَا یُعَذِّبُ اللَّهُ أَهْلَ قَرْیَةٍ وَ فِیهَا رَجُلٌ وَاحِدٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ.

**[ترجمه]مشکات الانوار: پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­­وآله فرمود: «خدا عذاب نمی­کند مردم دهی را که در آن صد مومن وجود داشته باشد؛ خدا عذاب نمی­کند مردم دهی را که در آن پنجاه مومن وجود داشته باشد؛ خدا عذاب نمی­کند مردم دهی را که در آن ده مومن وجود داشته باشد؛ خدا عذاب نمی­کند مردم دهی را که در آن پنج مومن وجود داشته باشد؛ خدا عذاب نمی­کند مردم دهی را که در آن یک مرد مومن وجود داشته باشد.»

**[ترجمه]

«39»

وَ مِنْهُ، رُوِیَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَظَرَ إِلَی الْکَعْبَةِ فَقَالَ مَرْحَباً بِالْبَیْتِ مَا أَعْظَمَکَ وَ أَعْظَمَ حُرْمَتَکَ عَلَی اللَّهِ وَ اللَّهِ لَلْمُؤْمِنُ أَعْظَمُ حُرْمَةً مِنْکَ لِأَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ مِنْکَ وَاحِدَةً وَ مِنَ الْمُؤْمِنِ ثَلَاثَةً مَالَهُ وَ دَمَهُ وَ أَنْ یُظَنَّ بِهِ ظَنَّ السَّوْءِ.

ص: 71

**[ترجمه]مشکات الانوار: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله به کعبه نگریست و فرمود: «مرحبا به خانه خدا! وَه، تو چه بزرگواری و حرمتت نزد خدا چقدر بزرگ است؛ اما به خدا سوگند که حرمت مومن از تو بیشتر است، زیرا خدا به تو یک حرمت داده و به مومن سه حرمت: در مال، در خون، و در اینکه مورد بدگمانی قرار بگیرد.»

**[ترجمه]

«40»

وَ مِنْهُ، عَنْهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ آذَی مُؤْمِناً فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ آذَی اللَّهَ فَهُوَ مَلْعُونٌ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ.

**[ترجمه]مشکات الانوار: پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «هر کس مومنی را بیازارد، مرا آزرده است، و هر کس مرا آزار بدهد، خدای عزوجل را آزرده است، و هر کس خدا را بیازارد، در تورات، انجیل، زبور و قرآن، بر او لعنت شده است.»

**[ترجمه]

«41»

وَ مِنْهُ، عَنْهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَثَلُ الْمُؤْمِنِ کَمَثَلِ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ أَعْظَمُ حُرْمَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أَکْرَمُ عَلَیْهِ مِنْ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ مُؤْمِنٍ تَائِبٍ وَ مُؤْمِنَةٍ تَائِبَةٍ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ یُعْرَفُ فِی السَّمَاءِ کَمَا یَعْرِفُ الرَّجُلُ أَهْلَهُ وَ وُلْدَهُ.

**[ترجمه]مشکات الانوار: پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «مومن، چون فرشته مقرب است و حرمتش نزد خدا، از فرشته مقرب نیز بزرگ­تر و گرامی­تر است. نزد خدا، از مرد مومن تائب و یا زن مومن تائب، چیزی عزیزتر نیست. به راستی، مومن در آسمان­ها شناخته شده است، به مانند اینکه مردی، خانواده­اش را بشناسد.»

**[ترجمه]

«42»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ فَوَّضَ إِلَی الْمُؤْمِنِ أَمْرَهُ کُلَّهُ وَ لَمْ یُفَوِّضْ إِلَیْهِ أَنْ یَکُونَ ذَلِیلًا أَ مَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ (1) فَالْمُؤْمِنُ یَکُونُ عَزِیزاً وَ لَا یَکُونُ ذَلِیلًا وَ قَالَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ أَعَزُّ مِنَ الْجَبَلِ یُسْتَقَلُّ مِنْهُ بِالْمَعَاوِلِ وَ الْمُؤْمِنُ لَا یُسْتَقَلُّ مِنْ دِینِهِ.

**[ترجمه]مشکات الانوار: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدا همه کارهای مومن را به خودش واگذار کرده است، ولی به او اختیار نداده که خوار باشد. نشنیده­ای که خدای عزوجل می فرماید: «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِین»، {و از آن خداست عزت و از رسولش و از مومنان.} - . منافقون / 8 - پس، مومن عزیز است و خوار نیست، و فرمود:«به راستی، مومن از کوه عزیزتر و نفوذناپذیرتر است؛ با تیشه از کوه کاسته می­شود، اما از دین مومن هیچ کم نمی­شود­.»

**[ترجمه]

بیان

و لم یفوض إلیه أن یکون ذلیلا أی نهاه أن یذلّ نفسه و لو کان فی الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و سائر القرب فإذا علم أنه یصیر سببا لمذلته و إهانته و أذاه سقط ذلک عنه أو المعنی أن الله یعزّه بعزّة دینه و رفعته الواقعیة و إن أذلّ نفسه فإن الله أخبر بعزّته و ضمنها له و کان الاستشهاد بالآیة و آخر الخبر بالأخیر أنسب.

**[ترجمه]او را اختیار خوار شدن نداده و غدقن کرده که خود را خوار کند، حتی اگر دریابد که امر به ­معروف و نهی از منکر و کارهای الهی دیگر خواری و سبکی او را به دنبال خواهد داشت، انجام آن کارها از او ساقط می­شود؛ یا مقصود این است که خدا او را با این کار عزیز و والا می کند، گرچه خود را خوار کرده است، زیرا خدا از عزت او خبر داده و ضامن آن شده است. استشهاد به آیه و دنباله خبر به این معنا نزدیک­تر است.

**[ترجمه]

«43»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ شَرِیفِ بْنِ سَابِقٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَا فَضْلُ لَا تَزْهَدُوا فِی فُقَرَاءِ شِیعَتِنَا فَإِنَّ الْفَقِیرَ مِنْهُمْ لَیَشْفَعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی مِثْلِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ ثُمَّ قَالَ یَا فَضْلُ إِنَّمَا سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً لِأَنَّهُ یُؤْمِنُ عَلَی اللَّهِ فَیُجِیزُ اللَّهُ أَمَانَهُ ثُمَّ قَالَ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِی أَعْدَائِکُمْ إِذَا رَأَوْا شَفَاعَةَ الرَّجُلِ مِنْکُمْ لِصَدِیقِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ (2) الْخَبَرَ(3).

ص: 72


1- 1. المنافقون: 8.
2- 2. الشعراء: 100.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 46.

**[ترجمه]امالی طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: «ای فضل، به شیعه مستمند ما بی­اعتنا نباشید، چراکه یک نفر از آنان در روز رستاخیز به اندازه دو تیره ربیعه و مضر، اشخاص را شفاعت می­کند.» سپس فرمود: «ای فضل، مومن را مومن نامیدند، برای آنکه امان می­دهد از طرف خدا و امانش پذیرفته می شود.» آنگاه فرمود: «شنیده­ای که خدای تعالی درباره دشمنان شما می­فرماید: فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیم» - . شعراء / 100 - ،{چون در رستاخیز بینند که مردی از شماها برای دوستش شفاعت می­کند، می­گویند: نیست برای ما شفیعی و نه دوست مهربانی.} - . امالی طوسی 1 : 46 -

**[ترجمه]

«44»

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَوْ کُشِفَ الْغِطَاءُ عَنِ النَّاسِ فَنَظَرُوا إِلَی مَا وَصَلَ مَا بَیْنَ اللَّهِ وَ بَیْنَ الْمُؤْمِنِ خَضَعَتْ لِلْمُؤْمِنِ رِقَابُهُمْ وَ تَسَهَّلَتْ لَهُ أُمُورُهُمْ وَ لَانَتْ طَاعَتُهُمْ وَ لَوْ نَظَرُوا إِلَی مَرْدُودِ الْأَعْمَالِ مِنَ السَّمَاءِ لَقَالُوا مَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْ أَحَدٍ عَمَلًا(1).

**[ترجمه]محاسن: از ثمالی روایت شده است: «شنیدم که امام صادق علیه­السلام می­فرمود: «اگر پرده از دیده مردم بردارند و آنان پیوند میان خدا و مومن را ببینند، گردن برای مومن کج می­کنند، همواره در کنارش می­مانند و از او اطاعت می­کنند؛ و اگر بینند چه بسیار اعمال که در آسمان پذیرفته نمی­شود، می­گویند خدا از کسی کاری را نمی­پذیرد.» - . محاسن : 132 -

**[ترجمه]

باب 2 أن المؤمن ینظر بنور الله و أن الله خلقه من نوره

روایات

«1»

یر، [بصائر الدرجات] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ یَا سُلَیْمَانُ اتَّقِ فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ فَسَکَتُّ حَتَّی أَصَبْتُ خَلْوَةً فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ سَمِعْتُکَ تَقُولُ اتَّقِ فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ یَا سُلَیْمَانُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ نُورِهِ وَ صَبَغَهُمْ فِی رَحْمَتِهِ وَ أَخَذَ مِیثَاقَهُمْ لَنَا بِالْوَلَایَةِ وَ الْمُؤْمِنُ أَخُ الْمُؤْمِنِ لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ أَبُوهُ النُّورُ وَ أُمُّهُ الرَّحْمَةُ وَ إِنَّمَا یَنْظُرُ بِذَلِکَ النُّورِ الَّذِی خُلِقَ مِنْهُ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: از سلیمان جعفری روایت شده است: «نزد امام کاظم علیه­السلام بودم، فرمود: «ای سلیمان، از فراست مومن بپرهیز، چون او به نور خدا می­نگرد.» خاموش ماندم تا در تنهایی او را یافتم و گفتم: «جان من به قربانت، شنیدم که می­فرمودی: «بپرهیز از فراست مومن، چون به نور خدا می­نگرد.» فرمود: «آری ای سلیمان، به راستی، خدا مومن را از نور خود آفریده و در رحمت خود فرو برده و پیمان ولایت ما را از آنها گرفته است؛ مومن، برادرِ پدری و مادری مومن است؛ پدرش نور است و مادرش رحمت، و همانا به وسیله نوری که از آن آفریده شده، می­نگرد.» - . بصائر الدرجات : 79 -

**[ترجمه]

بیان

الفراسة الکاملة لکمّل المؤمنین و هم الأئمة علیهم السلام فإنهم یعرفون کلا من المؤمنین و المنافقین بسیماهم کما مر فی کتاب الإمامة و سائر المؤمنین یتفرّسون ذلک بقدر إیمانهم «خلق المؤمن من نوره» أی من روح طیّبة منوّرة بنور الله أو من طینة مخزونة مناسبة لطینة أئمتهم علیهم السلام «و صبغهم» أی غمسهم أو لوّنهم «فی رحمته» کنایة عن جعلهم قابلة لرحماته الخاصّة أو عن تعلّق

ص: 73


1- 1. المحاسن: 132.
2- 2. بصائر الدرجات: 79.

الروح الطیّبة التی هی محلّ الرحمة «أبوه النّور و أمّه الرّحمة» کأنه علی الاستعارة أی لشدّة ارتباطه بأنوار الله و رحماته کأن أباه النور و أمّه الرحمة أو النور کنایة عن الطینة و الرحمة عن الروح أو بالعکس.

**[ترجمه]فراست کامل از آنِ مومنان کامل است، یعنی از آنِ امامان؛ و آنان هر کدام از مومنان و منافقان را از روی چهره می­شناسند. (چنانچه در کتاب امامت ذکر شد) مومنان دیگر، به اندازه درجه ایمان خود فراست دارند.

«مومن از نورش آفریده شده»: چون روح پاک، به نور خدا روشن است، یا از سرشت مخزون، مناسب با سرشت امامان خود. «فرو بردن در رحمت»: کنایه از این است که آنها را آماده مهرهای مخصوص خود ساخته است، یا وابسته به روح پاکند که جایگاه مهربانی است. «پدرش نور و مادرش رحمت است»: استعاره است، و مقصود، شدت ارتباط مومن است با انوار و رحمت­های الهی؛ تا آنجا که می­گوید پدر و مادرش نور و رحمتند. چه­بسا نور، کنایه از سرشت است، و رحمت، کنایه از روح، یا برعکس.

**[ترجمه]

«2»

یر، [بصائر الدرجات] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عِیسَی بْنِ أَسْلَمَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا الْحَدِیثُ الَّذِی سَمِعْتُهُ مِنْکَ مَا تَفْسِیرُهُ قَالَ وَ مَا هُوَ قُلْتُ إِنَّ الْمُؤْمِنَ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ قَالَ یَا مُعَاوِیَةُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ نُورِهِ وَ صَبَغَهُمْ فِی رَحْمَتِهِ وَ أَخَذَ مِیثَاقَهُمْ لَنَا بِالْوَلَایَةِ عَلَی مَعْرِفَتِهِ یَوْمَ عَرَّفَهُ نَفْسَهُ فَالْمُؤْمِنُ أَخُ الْمُؤْمِنِ لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ أَبُوهُ النُّورُ وَ أُمُّهُ الرَّحْمَةُ فَإِنَّمَا یَنْظُرُ بِذَلِکَ النُّورِ الَّذِی خُلِقَ مِنْهُ (1).

فضائل الشیعة للصدوق عن أبیه عن سعد عن عباد بن سلیمان عن محمد بن سلیمان: مثله (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: از معاویة بن عمار کهک روایت شده است: «به امام صادق علیه­السلام گفتم: «جانم به قربانت، این حدیث که از شما شنیدم چه معنا دارد؟» فرمود: «چه حدیثی؟» گفتم: «این که مومن به نور خدا می­نگرد.» فرمود: «ای معاویه، به راستی، خدا مومن را از نور خود آفریده و او را به رحمت خود رنگین کرده و پیمان ولایت ما را از آنها گرفته است، در آن روز که خود را به آنان شناساند. پس، مومن برادر پدر و مادری مومن است، پدرش نور است و مادرش رحمت، و همانا به وسیله نوری که از آن آفریده شده می نگرد.» - . بصائر الدرجات: 80 -

در فضائل الشیعه صدوق، بر اساس سند، حدیثی مانند این روایت شده است. - . فضائل شیعة: 150 -

**[ترجمه]

«3»

یر، [بصائر الدرجات] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ لَنَا شِیعَةً فَجَعَلَهُمْ مِنْ نُورِهِ وَ صَبَغَهُمْ فِی رَحْمَتِهِ وَ أَخَذَ مِیثَاقَهُمْ لَنَا بِالْوَلَایَةِ عَلَی مَعْرِفَتِهِ یَوْمَ عَرَّفَهُمْ نَفْسَهُ فَهُوَ الْمُتَقَبِّلُ مِنْ مُحْسِنِهِمْ الْمُتَجَاوِزُ عَنْ مُسِیئِهِمْ مَنْ لَمْ یَلْقَ اللَّهَ بِمَا هُوَ عَلَیْهِ لَمْ یَتَقَبَّلْ مِنْهُ حَسَنَةً وَ لَمْ یَتَجَاوَزْ عَنْهُ سَیِّئَةً(3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدا از نور خود، شیعه ای برای ما ساخته، او را در رحمت خویش فرو برده و پیمان ولایت ما را، روزی که خود را به آنها شناسانده، از آنان گرفته است. او پذیرای شیعیان نیکوکار است، و گذشت کننده از بدکاران آنها. هر کس به کیش آنان نمیرد، از او حسنه ای نمی­پذیرد و از هیچ کدام از گناهان او نمی­گذرد.» - . بصائر الدرجات: 80 -

**[ترجمه]

«4»

یر، [بصائر الدرجات] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اتَّقُوا فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ ثُمَّ تَلَا(4) إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ (5).

ص: 74


1- 1. بصائر الدرجات ص 80.
2- 2. فضائل الشیعة 150.
3- 3. بصائر الدرجات ص 80.
4- 4. الحجر: 75.
5- 5. بصائر الدرجات: 357.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «بپرهیزید از فراست مومن، زیرا او به نور خدا می­نگرد.» و آنگاه این آیه را خواند: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِین» - . شعراء / 100 - ،{ راستی در آن نشانه ها است برای هوشمندان.} - . بصائر الدرجات: 357 -

**[ترجمه]

«5»

یر، [بصائر الدرجات] عَنْ أَبِی طَالِبٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ قَالَ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اتَّقُوا فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ لِقَوْلِ اللَّهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: امام باقر علیه­السلام در تفسیر قول خدا: {به راستی، در آن نشانه ها است برای هوشمندان.} فرمود: «آنان امامان­اند.» و رسول خدا صلّی­اللَّه­ علیه­و­آله­وسلم فرمود: «بپرهیزید از هوش مومنی که او به نور خدا می­نگرد، که خدا فرموده است: {راستی در آن نشانه ها است برای هوشمندان.} - . بصائر الدرجات : 357 -

**[ترجمه]

«6»

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَا سُلَیْمَانُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ نُورِهِ وَ صَبَغَهُمْ فِی رَحْمَتِهِ وَ أَخَذَ مِیثَاقَهُمْ لَنَا بِالْوَلَایَةِ فَالْمُؤْمِنُ أَخُ الْمُؤْمِنِ لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ أَبُوهُ النُّورُ وَ أُمُّهُ الرَّحْمَةُ فَاتَّقُوا فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ الَّذِی خُلِقَ مِنْهُ (2).

**[ترجمه]محاسن: از سلیمان جعفری روایت شده است: «امام رضا علیه­السلام به من فرمود: «ای سلیمان، خداوند تبارک و تعالی مومنان را از نور خویش آفریده و آنان را در رحمت خویش فرو برده، و بر ولایت، از آنان پیمان گرفته است. مومن، برادر پدری و مادری مومن است، و پدرش نور و مادرش رحمت. و از هوشمندی مومن بپرهیزید، چون مومن با نور خدا، که از آن آفریده شده است، می نگرد.» - . محاسن : 131 -

**[ترجمه]

«7»

سن، [المحاسن] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَجْرَی فِی الْمُؤْمِنِ مِنْ رِیحِ رَوْحِ اللَّهِ وَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ (3) رُحَماءُ بَیْنَهُمْ (4).

**[ترجمه]محاسن: امام باقر علیه­السلام فرمود: «به راستی، خدای تبارک و تعالی بوی روح اللَّه را در کالبد مومن روان کرده است. و خدای تبارک و تعالی است که می­فرماید: «رُحَماءُ بَیْنَهُمْ» - . فتح / 29 - ،{ مهربانند به یکدیگر.} - . همان -

**[ترجمه]

«8»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِیَّاکُمْ وَ فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]نوادر راوندی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «بپرهیزید از هوش مومن، زیرا او به نور خدای تعالی می­نگرد.»

**[ترجمه]

«9»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ (5).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم فرمود: «مومن به نور خدا می­نگرد.» - . عیون اخبارالرضا 2 : 200 -

**[ترجمه]

«10»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلاملیه السلام: اتَّقُوا ظُنُونَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ الْحَقَّ عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ (6).

**[ترجمه]نهج البلاغه: در باب حکم و مواعظ آمده است: «از گمان مومنان بپرهیزید که خدا حق را بر زبانشان روان کرده است.» - . نهج­البلاغه / 219 حکمت 309 -

**[ترجمه]

«11»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ: تَقَبَّضْتُ بَیْنَ یَدَیْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ رُبَّمَا حَزِنْتُ مِنْ غَیْرِ مُصِیبَةٍ تُصِیبُنِی أَوْ أَمْرٍ یَنْزِلُ بِی حَتَّی یَعْرِفُ ذَلِکَ أَهْلِی فِی وَجْهِی

ص: 75


1- 1. بصائر الدرجات: 357.
2- 2. المحاسن: 131.
3- 3. الفتح: 29.
4- 4. المحاسن: 131.
5- 5. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 200.
6- 6. نهج البلاغة: 219 تحت الرقم 309 من باب الحکم و المواعظ.

وَ صَدِیقِی قَالَ نَعَمْ یَا جَابِرُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ طِینَةِ الْجِنَانِ وَ أَجْرَی فِیهِمْ مِنْ رِیحِ رُوحِهِ فَلِذَلِکَ الْمُؤْمِنُ أَخُ الْمُؤْمِنِ لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ فَإِذَا أَصَابَ رُوحاً مِنْ تِلْکَ الْأَرْوَاحِ فِی بَلَدٍ مِنَ الْبُلْدَانِ حُزْنٌ حَزِنَتْ هَذِهِ لِأَنَّهَا مِنْهَا(1).

**[ترجمه]کافی: از جابر جعفی روایت شده است: «در برابر امام باقر علیه­السلام اندوهگین شدم و گفتم: «قربانت، چه­بسا اندوهگین می­شوم، بدون اینکه آسیبی به من رسیده باشد، یا حادثه ای رخ بدهد، آنچنان که خاندان و دوستانم از چهره ام به اندوه من پی می­برند.» فرمود: «آری جابر، به راستی، خدای عزوجل مومنان را از سرشت بهشت آفریده، و از بوی روح خود در آنان دمیده است، از این رو، مومن برادر پدری و مادری مومن است و اگر اندوهی به یکی از این ارواح در شهر دیگری برسد، آنها هم اندوه می­خورند، چون از او هستند.» - . کافی 2 : 166 -

**[ترجمه]

بیان

التقبض ظهور أثر الحزن عند الانبساط و فی المحاسن تنفست (2) أی تأوهت من ریح روحه أی من نسیم من روحه الذی نفخه فی الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام کما قال وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی (3) أو من رحمة ذاته

کَمَا قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: وَ اللَّهِ شِیعَتُنَا مِنْ نُورِ اللَّهِ خُلِقُوا وَ إِلَیْهِ یَعُودُونَ.

أو الإضافة بیانیة شبه الروح بالریح لسریانه فی البدن کما أن نسبة النفخ إلیه لذلک أی من الروح الذی هو کالریح و اجتباه و اختاره و یمکن أن یقرأ بفتح الراء أی من نسیم رحمته کما فی خبر آخر و أجری فیهم من روح رحمته لأبیه و أمه الظاهر تشبیه الطینة بالأم و الروح بالأب و یحتمل العکس.

ص: 76


1- 1. الکافی ج 2 ص 166. و تراه فی المحاسن: 133.
2- 2. أی بدل تقبضت.
3- 3. الحجر: 29، ص: 72.

**[ترجمه]«تقبّض»: ظهور آثار اندوه به هنگام انبساط و سرور است. در محاسن به جای «تقبضت»، «تنفست» (نفس عمیق کشیدم) آمده، یا «تأوهت» (آه کشیدم) - . محاسن: 133 - «بوی روح»: همان است که در پیغمبران و امامان دمیده، که فرموده: «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی»، {و دمیدم در او از روحم.} - . حجر / 29 - یا از مهر ذاتی او است، که امام صادق علیه­السلام فرمود: «به خدا، شیعیان ما از نور خدا آفریده شدند و به او بازمی­گردند.» یا اضافه بیانیّه است و مقصود، عود روح است، و آن را به باد تشبیه کرده است، چون در تن روان است؛ چنانچه نسبت «دمیدن» به آن داده است؛ یعنی از روحی که مانند باد است و آن را برگزیده، یا مقصود نسیم رحمت است، چنانچه در خبر دیگری آمده است: «روان کرد در آنان از نسیم رحمتش.»

«پدر و مادری»: ظاهرا تشبیه کردن سرشت است به مادر، و روح به پدر، و عکس آن هم روا است .

**[ترجمه]

باب 3 طینة المؤمن و خروجه من الکافر و بالعکس و بعض أخبار المیثاق زائدا علی ما تقدم فی کتاب التوحید و العدل

روایات

«1»

سن، [المحاسن] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ رَفَعَهُ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی شِیعَتَنَا مِنْ طِینَةٍ مَخْزُونَةٍ لَا یَشِذُّ مِنْهَا شَاذٌّ وَ لَا یَدْخُلُ فِیهَا دَاخِلٌ أَبَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(1).

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدای تبارک و تعالی شیعه ما را از سرشتی گنجینه شده آفرید، هیچ فردی از آن بیرون نمی­رود و هیچ بیگانه ای هرگز به آن داخل نمی­شود، تا روز رستاخیز.» - . محاسن: 134 -

**[ترجمه]

«2»

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّا وَ شِیعَتَنَا خُلِقْنَا مِنْ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ(2).

**[ترجمه]محاسن: امام باقر علیه­السلام فرمود: «ما و شیعه ما از یک سرشت آفریده شدیم.» - . محاسن: 135 -

**[ترجمه]

«3»

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْخَفَّافِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الْمُؤْمِنُ آنَسُ الْإِنْسِ جَیِّدُ الْجِنْسِ مِنْ طِینَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (3).

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن، همدمی است خوش­تر، از مایه ای خوب، از سرشت خاندان ما.» - . همان -

**[ترجمه]

بیان

آنس علی صیغة اسم الفاعل و یحتمل أفعل التفضیل و نسبته إلی الأنس علی المجاز و المراد الأنس بأئمتهم علیهم السلام أو بعضهم ببعض (4).

**[ترجمه]«آنس» صیغه فاعل است و احتمال می رود افعل تفضیل باشد، و نسبت آن به انس، مجاز است. مقصود، همدمی با امامان است، یا با یکدیگر از افراد خودشان.

**[ترجمه]

«4»

سن، [المحاسن] عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ الْمُؤْمِنَ مِنَ الْمُؤْمِنِ وَ الْمُؤْمِنَ مِنَ الْکَافِرِ بَعَثَ مَلَکاً فَأَخَذَ

ص: 77


1- 1. المحاسن: 134.
2- 2. المصدر: 135،.
3- 3. المصدر نفسه: 135.
4- 4. أو هو الانس خلاف الجن و المعنی أن المؤمن آنس أفراد الانس.

قَطْرَةً مِنْ مَاءِ الْمُزْنِ فَأَلْقَاهَا عَلَی وَرَقَةٍ فَأَکَلَ مِنْهَا أَحَدُ الْأَبَوَیْنِ (1)

فَذَلِکَ الْمُؤْمِنُ مِنْهُ (2).

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدای تبارک و تعالی هنگامی که خواست مومن را از مومن و یا از کافر بیافریند، فرشته­ای فرستاد تا قطره ای آب از ابر بارنده برگرفت و آن را بر برگی افکند؛ یکی از دو پدر (مومن یا کافر) از آن خوردند، و مومن از این مایه است.» - . همان: 138 -

**[ترجمه]

«5»

سن، [المحاسن] عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُیَسِّرٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ نُطْفَةَ الْمُؤْمِنِ لَتَکُونُ فِی صُلْبِ الْمُشْرِکِ فَلَا یُصِیبُهُ شَیْ ءٌ مِنَ الشَّرِّ حَتَّی یَضَعَهُ فَإِذَا صَارَ بَشَراً سَوِیّاً لَمْ یُصِبْهُ شَیْ ءٌ مِنَ الشَّرِّ حَتَّی یَجْرِیَ عَلَیْهِ الْقَلَمُ (3).

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه­السّلام فرمود: «نطفه مومن در پشت فرد بت پرستی است و به او آسیبی نمی­رسد تا آن نطفه را انتقال بدهد؛ سپس، چون نطفه شکل گرفت و انسانی درست و کامل شد، به او بدی نمی­رسد تا به سن تکلیف برسد.» - . همان -

**[ترجمه]

«6»

ختص، [الإختصاص] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ علیه السلام مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ طِینَةَ الْمُؤْمِنِ قَالَ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ قَالَ قُلْتُ فَمِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَ الْمُؤْمِنَ قَالَ مِنْ طِینَةِ الْأَنْبِیَاءِ فَلَنْ یُنَجِّسَهُ شَیْ ءٌ(4).

**[ترجمه]اختصاص: از محمد بن حمران روایت شده است: «از امام صادق علیه­السلام پرسیدم: «خدا سرشت مومن را از چه آفریده است؟» فرمود: «از سرشت آن بالا بالاها.» گفتم: «مومن را از چه آفریده است؟» فرمود: «از سرشت پیمبران، و چیزی آن را آلوده و پلید نمی­کند.» - . اختصاص: 25 -

**[ترجمه]

«7»

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ رِبْعِیٍّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ النَّبِیِّینَ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ قُلُوبَهُمْ وَ أَبْدَانَهُمْ وَ خَلَقَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ وَ خَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ وَ خَلَقَ الْکُفَّارَ مِنْ طِینَةِ سِجِّینٍ قُلُوبَهُمْ وَ أَبْدَانَهُمْ فَخَلَطَ بَیْنَ الطِّینَتَیْنِ فَمِنْ هَذَا یَلِدُ الْمُؤْمِنُ الْکَافِرَ وَ یَلِدُ الْکَافِرُ الْمُؤْمِنَ وَ مِنْ هَذَا یُصِیبُ الْمُؤْمِنُ السَّیِّئَةَ وَ مِنْ هَاهُنَا یُصِیبُ الْکَافِرُ الْحَسَنَةَ فَقُلُوبُ الْمُؤْمِنِینَ تَحِنُّ إِلَی مَا خُلِقُوا مِنْهُ وَ قُلُوبُ الْکَافِرِینَ تَحِنُّ إِلَی مَا خُلِقُوا مِنْهُ (5).

ص: 78


1- 1. و المراد الأب فانه صاحب النطفة، و به یلحق الولد، و هذا التعبیر و زان قوله علیه السلام:« اختاروا لنطفکم فان الخال أحد الضجیعین».
2- 2. المحاسن: 138.
3- 3. المصدر: 138.
4- 4. الاختصاص: 25. و مثله فی الکافی ج 2 ص 3 بإسناده عن صالح بن سهل قال: قلت لابی عبد اللّه علیه السلام: جعلت فداک من أی شی ء خلق اللّه عزّ و جلّ طینة المؤمن؟ فقال من طینة الأنبیاء فلم تنجس أبدا. قال المؤلّف قدّس سرّه فی شرحه مرآة العقول یعنی نجاسة الکفر و الشرک.
5- 5. الاختصاص: 24. و مثله فی الکافی ج 2 ص 2.

**[ترجمه]اختصاص: امام سجاد علیه­السلام فرمود: «خدا، دل و تن پیغمبران را از سرشت علیین آفرید؛ دل مومنان را هم از همان سرشت آفرید، اما تنشان را از فرودترِ آن خلق کرد. کفار را از سرشت سجّین آفرید، هم دل و هم تنشان را؛ آنگاه دو سرشت را با هم آمیخت؛ از اینجا است که از مومن، کافر بیرون می آید و از کافر، مومن. از اینجا است که مومن دچار گناه می­شود و کافر نیز دست به نیکوکاری می­زند. دل مومنان شیفته آن چیزی است که از آن آفریده شده­اند، و دل کافران شیفته همان چیزی که از آن خلق شده اند.» - . اختصاص: 24 -

**[ترجمه]

بیان

الخلق یکون بمعنی التکوین و بمعنی التقدیر و فی النهایة طِینَ علیه أی جُبِلَ و یقال طَانَهُ اللَّهُ عَلَی طِینَتِهِ خَلَقَهُ عَلَی جِبِلَّتِهِ و طِینَةُ الرَّجُل خَلْقُهُ و أَصْلُهُ و قال علّیّون اسم للسماء السابعة و قیل اسم لدیوان الملائکة الحفظة ترفع إلیه أعمال الصالحین من العباد.

و قیل أراد أعلی الأمکنة و أشرف المراتب و أقربها من الله تعالی فی الدار الآخرة و تعرب بالحروف و الحرکات کقِنَّسْرِینَ و أشباهها علی أنها جمع أو واحد انتهی.

و إضافة الطینة إما بتقدیر اللام أو من أو فی «قلوبهم و أبدانهم» بدل النبیین و یحتمل أن یراد بالقلب هنا العضو المعروف الذی یتعلق الروح أولا بالبخار اللطیف المنبعث منه فلا ینافی ما مر فی باب خلق أبدان الأئمة علیهم السلام من أن أجسادهم مخلوقة من طینة علیین و أرواحهم مخلوقة من فوق ذلک علی أنه لو أرید به الروح أمکن الجمع بجعل الطینة مبدأ لها مجازا باعتبار القرب و التعلق أو بتخصیص النبیین بغیر نبینا صلی الله علیه و آله و یؤیده بعض الأخبار و فی القاموس سجین کسکین موضع فیه کتاب الفجار و واد فی جهنم أو حجر فی الأرض السابعة و فی النهایة اسم علم للنار فعیل من السجن.

«فخلط الطینتین» أی فی جسد آدم علیه السلام فلذا حصل فی ذریته قابلیة المرتبتین و استعداد الدرجتین «و من هاهنا یصیب المؤمن السیئة» لخلط طینته بطینة الکافر و کذا العکس «فقلوب المؤمنین تحنّ» أی تمیل و تشتاق قال الجوهری الحنین الشوق و تَوَقَان النفس «إلی ما خلقوا منه» أی إلی الأعمال المناسبة لما خلقوا منه المؤدیة إلیها أو إلی الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام المخلوقین من الطینة التی خلق منها قلوبهم و کذا الفقرة الثانیة تحتمل الوجهین و قد مر الکلام منا فی أمثال هذا الخبر فی کتاب العدل.

و قال بعض المحدثین فی تأویله أن الله تعالی لما علم فی الأزل الأرواح التی تختار الإیمان باختیارها و التی تختار المعصیة باختیارها سواء خلقوا من طینة

ص: 79

علیین أو من طینة سجین فلما علم ذلک أعطی أبدان الأرواح التی علم أنهم یختارون الإیمان باختیارها کیفیة علیین للمناسبة و أعطی أبدان الأرواح التی علم أنها تختار الکفر باختیارها کیفیة السجین من غیر أن یکون للأمرین مدخل فی اختیارهم الإیمان و الکفر و خلط ما بین الطینتین من غیر أن یکون لذلک الخلط مدخل فی اختیار الحسنة و السیئة.

و قال بعض أرباب التأویل من المحققین (1)

المراد بعلیین أشرف المراتب و أقربها من الله تعالی و له درجات کما یدل علیه ما ورد فی بعض الأخبار من قولهم أعلی علیین و کما وقع التنبیه فی هذا الخبر بنسبة خلق القلوب و الأبدان کلیهما إلیه مع اختلافهما فی الرتبة. فیشبه أن یراد بهما عالم الجبروت و الملکوت جمیعا اللذین هما فوق عالم الملک أی عالم العقل و النفس و خلق قلوب النبیین من الجبروت معلوم لأنهم المقرّبون و أما خلق أبدانهم من الملکوت فذلک لأن أبدانهم الحقیقیة هی التی فی باطن هذه الجلود المدبرة لهذه الأبدان و إنما أبدانهم العنصریة أبدان أبدانهم لا علاقة لهم بها فکأنهم و هم فی جلابیب من هذه الأبدان قد نفضوها و تجرّدوا منها لعدم رکونهم إلیها و شدة شوقهم إلی النشأة الأخری و لهذا نعموا بالوصول إلی الآخرة و مفارقة هذه الأدنی و من هنا

ورد فی الحدیث: الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ(2).

ص: 80


1- 1. یرید به الفیلسوف المشهور ملا صدرا الشیرازی.
2- 2. قال العلامة الطباطبائی مد ظله فی بعض کلامه: الاخبار مستفیضة فی أن اللّه تعالی خلق السعداء من طینة علیین و خلق الاشقیاء من طینة سجین- من النار- و کل یرجع الی حکم طینته من السعادة و الشقاء، و قد أورد علیها اولا بمخالفة الکتاب و ثانیا باستلزام الجبر الباطل. أما البحث الأول فقد قال اللّه تعالی:« هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ طِینٍ» و قال:« بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ» فأفاد أن الإنسان مخلوق من طین، ثمّ قال تعالی:« وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ. مُوَلِّیها» الآیة. و قال:« ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها» الآیة: فأفاد أن للإنسان غایة و نهایة من السعادة و الشقاء، و هو متوجه إلیها، سائر نحوها و قال تعالی: کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ فَرِیقاً هَدی وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَةُ» الآیة. فأفاد أن ما ینتهی إلیه أمر الإنسان من السعادة و الشقاء هو ما کان علیه فی بدء خلقه طینا، فهذه الطینة طینة سعادة و طینة شقاء، و آخر السعید الی الجنة، و آخر الشقی الی النار، فهما أو لهما لکون الآخر هو الأول، و حینئذ صح أن السعداء خلقوا من طینة الجنة و الاشقیاء خلقوا من طینة النار. و قال تعالی:« کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ ... کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ کِتابٌ مَرْقُومٌ وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ» الآیات و هی تشعر بأن علیین و سجین هما ما ینتهی إلیه أمر الابرار و الفجار من النعمة و العذاب فافهم. و اما البحث الثانی و هو ان اخبار الطینة تستلزم أن تکون السعادة و الشقاء لازمین حتمیین للإنسان، و معه لا یکون أحدهما اختیاریا کسبیا للإنسان و هو الجبر الباطل. فالجواب عنه أن اقتضاء الطینة للسعادة أو الشقاء لیس من قبل نفسها بل من قبل حکمه تعالی و قضائه ما قضی من سعادة و شقاء، فیرجع الاشکال الی سبق قضاء السعادة الشقاء فی حقّ الإنسان قبل أن یخلق، و أن ذلک یستلزم الجبر، و الجواب أن القضاء متعلق بصدور الفعل عن اختیار العبد، فهو فعل اختیاری فی عین أنّه حتمی الوقوع، و لم یتعلق بالفعل سواء اختاره العبد أو لم یختره حتّی یلزم منه بطلان الاختیار.

و إنما نسب خلق أبدان المؤمنین إلی ما دون ذلک لأنها مرکّبة من هذه و من هذه لتعلّقهم بهذه الأبدان العنصریة أیضا ما داموا فیها و سجین أخس المراتب و أبعدها من الله سبحانه فیشبه أن یراد به حقیقة الدنیا و باطنها التی هی مخبوءة تحت عالم الملک أعنی هذا العالم العنصری فإن الأرواح مسجونة فیه و لهذا

ورد فی الحدیث: الْمَسْجُونُ مَنْ سَجَنَتْهُ الدُّنْیَا عَنِ الْآخِرَةِ.

ص: 81

و خلق أبدان الکفار من هذا العالم ظاهر و إنما نسب خلق قلوبهم إلیه لشدة رکونهم إلیه و إخلادهم إلی الأرض و تثاقلهم إلیها فکأنه لیس لهم من الملکوت نصیب لاستغراقهم فی الملک و الخلط بین الطینتین إشارة إلی تعلق الأرواح الملکوتیة بالأبدان العنصریة بل نشؤها منها شیئا فشیئا فکل من النشأتین غلبت علیه صار من أهلها فیصیر مؤمنا حقیقیا أو کافرا حقیقیا أو بین الأمرین علی حسب مراتب الإیمان و الکفر انتهی.

**[ترجمه]«خلق»: پدید آوردن و یا اندازه گرفتن است. در نهایه آمده است که طینت مرد، مایه آفرینش و خلق او است. گفته می شود: «طانه الله علی طینته»، یعنی او را بر مبنای طبیعتش آفرید. پس طینت مرد، همان مایه آفرینش و اصل او است. و گفته است: «علیون» نام آسمان هفتم است، و گفته­اند: نام دفتر فرشته های پاسبان است که اعمال بنده های خوب بر آن نوشته می­شود. و گفته­اند: مراد جاهای بالاتر و بلندمرتبه­تر است و نزدیک­تر به خدای تعالی، در سرای دیگر. علیون، هم اعراب به حروف و هم اعراب به حرکت می گیرد؛ مانند «قنسرین» و کلماتی مشابه آن، و این بستگی به پایه دارد که جمع باشد یا مفرد.

اضافه «طینة» با تقدیر گرفتن «لام» و یا «من» و یا «فی» است. «دلشان و جانشان»: چه­بسا مقصود، همان دل معروف صنوبری باشد که روحِ به بخار لطیف پراکنده، وابسته به آن است؛ و این مخالفتی ندارد با آنچه در باب خلق ابدان ائمه علیهم­السلام نقل شد، که تن آنان را از سرشت علیین آفریده است و روحشان را از سرشت بالاتر. حتی اگر مقصود از دل و جان، روح باشد، می توان آنها را با این تفسیر به هم ارتباط داد که: منظور از سرشت، مایه آن است، یا منظور از پیغمبران، کسی جز پیغمبر ما نیست. بعضی از روایات نیز بر این نکته تایید می کنند.

در قاموس آمده است: «سِجّین» بر وزن «سِکّین»، جایگاه عذاب فاجران است و یک وادی در دوزخ، یا سنگی در زمین هفتم؛ و در نهایه آمده که نامی است برای آتش، و «فعّیل» از مادّه سجن است.

«پس هر دو سرشت را به هم آمیخت»: در تن آدم، از این رو در نژادش آمادگی ظهور هر دو گروه فراهم شد. «مومن دچار گناه شد»: چون با سرشت کافر آمیخت و کافر نیکوکار شد. «پس دل مومن شیفته است»: یعنی میل و اشتیاق دارد. جوهری می­گوید که «حنین» شوق و نفس است. «به آن چیزی که از آن آفریده شده است»: از کارهای نیک مناسب وی، یا به سوی پیغمبران و امامان، چون از سرشت آنان آفریده شده است. همچنین در بند دوم، دو وجه احتمال دارد که ما در کتاب عدل، در مورد حدیثی مانند این، درباره­اش سخن گفته­ایم.

یک محدث در تأویل این حدیث گفته است: «چون خدای تعالی در ازل می دانست که کدام روح به اختیار خود پذیرای ایمان است و کدام روح پذیرای گناه - چه از سرشت علیین باشند و یا سجّین - بر اساس این دانش ازلی، به گروه نخست طینت علیین داده تا مناسب آنان باشد و به تن دسته دوم، سرشت سجین عطا کرده است، بدون آنکه در کفر و ایمان آنان اثری داشته باشد. درواقع، این دو سرشت را به هم آمیخته، بدون آنکه این مسئله در انتخاب خوب و بد نقشی داشته باشد.» تأویل­گر دیگری - از محققان - گفته است: «مقصود از علیین، بالاترین پایه و نزدیک­ترین آنها است به خدای تعالی، چون علیین، مراتب و پایه های مختلف دارد. چنانچه برخی اخبار بر آن دلالت دارند که فرموده «اعلی علیین». در این خبر هم، چنین برمی­آید که تن و دل را به هم وابسته، با اختلاف پایه آنها.

چنین به نظر می­رسد که مراد از آنها، عالم جبروت و ملکوت باشد، چون هر دو بالاتر از عالم ملک و عالم عقل و نفسند. آفرینش دل پیمبران از جبروت، طبیعی است، زیرا که آنان از مقربان هستند، اما آفرینش تن آنان از ملکوت، به این خاطر است که تن حقیقی آنان درون این تن و پوست است، و برای این تن­های خاکی آماده شده که تن است برای تن اصلی آنها و به آن علاقه­ای ندارند. گویا در زیر پوستین این تن خاکی، از هم اکنون آن را تکانده­ا­ند و از آن برهنه شده­اند، زیرا به آن اعتمادی ندارند و شیفته نشأه دیگری هستند. از این رو، رسیدن به سرای دیگر و جدا شدن از این جهان را خوش دارند. از اینجا است که در حدیث آمده: «دنیا زندان مومن است و بهشتِ کافر.»

همانا تن­های مومنان را با چیزی فرودتر از آن آفریده است، چون از هر دو ترکیب شده اند، و به جهت علاقه به تن عنصری است که در آن به سر می­برند. «سجین» مرتبه ای پایین­تر و دورتر از خدای تعالی است. به نظر می­رسد که مراد از سجین، حقیقت دنیا و درون آن است که زیر عالم ملک، نهان است؛ یعنی همین عالم خاکی که جان­ها در آن زندانی­اند. از این رو، در حدیث آمده است: «زندانی کسی است که دنیایش از سرای دیگر، در زندان کرده است.»

آفرینش تن­های کفار از این جهان، روشن است. آفرینش دلشان نیز به آن وابسته است؛ چون بر بدن­ها خزیدند، به زمین و این جهان چسبیده­اند و بر آن گرانبار شده­اند؛ چنان که گویی از ملکوت بهره­ای ندارند، چراکه در عالم ملک به سر می­برند. آمیزش میان این دو سرشت، اشاره­ای است به وابستگی ارواح ملکوتیه به ابدان خاکی، و بلکه برآوردنشان از آنها، خرده­خرده، تا هر نشانه­ای که بر آن چیره شد، از اهل آن گردیدند و به مومن حقیقی یا کافر حقیقی، یا چیزی میان آن دو، تبدیل شدند، برحسب مراتب کفر و ایمان. - . ملا صدرا شیرازی -

**[ترجمه]

و أقول

هو مبنی علی أصول و اصطلاحات لم تثبت حقیتها و لم تعرف حقیقتها و لا ضرورة فی الخوض فیها.

**[ترجمه]این سخنان، بر پایه اصول و اصطلاحات ثابت­نشده بیان شده است و حقیقت آنها نامعلوم است و خوض در آنها درست نیست.

**[ترجمه]

«7»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ الْجَازِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ طِینَةِ الْجَنَّةِ وَ خَلَقَ الْکَافِرَ مِنْ طِینَةِ النَّارِ وَ قَالَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً طَیَّبَ رُوحَهُ وَ جَسَدَهُ فَلَا یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ إِلَّا عَرَفَهُ وَ لَا یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الْمُنْکَرِ إِلَّا أَنْکَرَهُ قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الطِّینَاتُ ثَلَاثٌ طِینَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُؤْمِنُ مِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ إِلَّا أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ هُمْ مِنْ صَفْوَتِهَا هُمُ الْأَصْلُ وَ لَهُمْ فَضْلُهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ الْفَرْعُ مِنْ طِینٍ لازِبٍ کَذَلِکَ لَا یُفَرِّقُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ شِیعَتِهِمْ وَ قَالَ طِینَةُ النَّاصِبِ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ أَمَّا الْمُسْتَضْعَفُونَ فَ مِنْ تُرابٍ لَا یَتَحَوَّلُ مُؤْمِنٌ عَنْ إِیمَانِهِ وَ لَا نَاصِبٌ عَنْ نَصْبِهِ وَ لِلَّهِ الْمَشِیَّةُ فِیهِمْ (1).

**[ترجمه]امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدای عزوجل، مومن را از سرشت بهشت آفرید و کافر را از سرشت دوزخ.» و فرمود: «چون خدا خوبی بنده ای را بخواهد، جان و تنش را پاک می­سازد؛ چنان که او خیری نشنود، مگر اینکه آن را بشناسد، و سخن زشتی نشنود، مگر اینکه برایش ناشناس باشد.»

راوی می­گوید: «شنیدم که امام علیه­السلام می­فرمود: «سرشت بر سه گونه است: سرشت پیمبران، که فرد مومن نیز از همین سرشت است، با این تفاوت که پیمبران سرآمد آن­ هستند، و پایه آنند و برتری دارند، در حالی که مومنان شاخه آن هستند؛ از گلی چسبان. چنین است که خدای عزوجل، جدایی نمی­اندازد میان آنها و پیروانشان. و فرمود:« سرشت ناصب (دشمن اهل بیت) از لجنی سالخورده و بدبو آفریده شده، اما سرشت مستضعفان از خاک است. هیچ مومنی از ایمان خود نمی گذرد و هیچ ناصبی از عقیده­اش دست نمی­کشد، و خدا را درباره آنها خواسته ای است.» - . کافی 2 : 3 -

**[ترجمه]

تبیین

من طینة الجنة أی من طینة یعلم حین خلقه منها أنه یصیر إلی الجنة أو من طینة مرجحة لأعمال تصیر سببا لدخول الجنة لا علی الإلجاء إذا أراد الله بعبد خیرا أی حسن عاقبة و سعادة.

ص: 82


1- 1. الکافی ج 2 ص 3.

طیب روحه بالهدایات الخاصة و الألطاف المرجحة و ذلک بعد حسن اختیاره و ما یعود إلیه من الأسباب مِنْ طِینٍ لازِبٍ قال القاضی هو الحاصل من ضرب الجزء المائی إلی الجزء الأرضی و فی القاموس اللزوب اللصوق و الثبوت و لزب ککرم لزبا و لزوبا دخل بعضه فی بعض و الطین لزق و صلب.

**[ترجمه]«از سرشت بهشت»: خاک و سرشتی که خدای تعالی هنگام آفرینش آن، می­داند که بهشت می­رود، یا سرشتی که برای بهشت رفتن به دنبال کردارهای خوب است. «اگر خدا خوبی بنده ای را بخواهد»: یعنی حسن عاقبت و سعادت.

«پاک می­کند روحش را»: با هدایات خاصه و الطاف نیک، آن هم پس از حُسن اختیار خودش و تدارک وسائل این سرانجام .

«من طین لازب»: قاضی می­گوید که گل چسبنده، از آمیزش و به هم زدن مقداری آب و خاک زمین به دست می­آید. در قاموس آمده است: «الزوب» به معنای چسبیدن و ثابت ماندن است؛ و «لزب ککرم لزباً و لزوباً»: بعضی از آن در بعضی داخل شد. «لزب الطین»: چسبید و سفت شد.

**[ترجمه]

أقول

و یمکن أن یکون علی هذا التأویل للآیة الکریمة المراد باللزوب لصوقهم بالأئمة علیهم السلام و ملازمتهم لهم فقوله کذلک لا یفرق الله و فی بعض النسخ لذلک أی للزوبهم و لصوقهم بأئمتهم علیهم السلام و لصوق طینتهم بطینتهم لا یفرق الله بینهم و بینهم أو لکونهم من فرع تلک الطینة لا یفرق الله بینهما فی الدنیا و الآخرة لأن الفرع ملحق بالأصل و تابع له.

و الحمأ الطین الأسود و المسنون المتغیر المنتن و قیل أی مصبوب کأنه أفرغ حتی صار صورة و قیل إنه الرطب و قیل مصور و الحمأ المسنون طین سجین فمن تراب أی خلقوا من تراب غیر ممزوج بماء عذب زلال کما مزجت به طینة الأنبیاء و المؤمنین و لا بماء آسن أجاج کما مزجت به طینة الکافرین.

و کأن هذا وجه جمع بین الآیات الکریمة فإن ما دل علی أنه خلق مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ فهو فی الناصب و ما دل علی أنه خلق مِنْ طِینٍ لازِبٍ فهو فی الشیعة و ما دل علی أنه خلق مِنْ تُرابٍ فهو فی المستضعفین فیحتمل أن یکون المراد إدخال تلک الطینات فی بدن آدم علیه السلام لتحصیل قابلیة جمیع تلک الأمور و الأقسام فی ولده أو یکون المراد خلق کل صنف من طینة بإدخالها فی النطفة أو بحصول تلک النطفة من هذه الطینة.

فالأوسط أظهر

لِمَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی مَجَالِسِهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ فِی الْفِرْدَوْسِ لَعَیْناً أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ وَ أَلْیَنَ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَبْرَدَ

ص: 83

مِنَ الثَّلْجِ وَ أَطْیَبَ مِنَ الْمِسْکِ فِیهَا طِینَةٌ خَلَقَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهَا وَ خَلَقَ شِیعَتَنَا مِنْهَا فَمَنْ لَمْ یَکُنْ مِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ فَلَیْسَ مِنَّا وَ لَا مِنْ شِیعَتِنَا وَ هِیَ الْمِیثَاقُ الَّذِی أَخَذَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام َلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام- قَالَ عُبَیْدٌ فَذَکَرْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ هَذَا الْحَدِیثَ فَقَالَ صَدَقَکَ یَحْیَی بْنُ عَبْدِ اللَّهِ هَکَذَا أَخْبَرَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ عُبَیْدٌ أَشْتَهِی أَنْ تُفَسِّرَهُ لَنَا إِنْ کَانَ عِنْدَکَ تَفْسِیرٌ قَالَ نَعَمْ أَخْبَرَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ مَلَکاً رَأْسُهُ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ قَدَمَاهُ فِی تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَی بَیْنَ عَیْنَیْهِ رَاحَةُ أَحَدِکُمْ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَخْلُقَ خَلْقاً عَلَی وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَمَرَ ذَلِکَ الْمَلَکَ فَأَخَذَ مِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ فَرَمَی بِهَا فِی النُّطْفَةِ حَتَّی یَصِیرَ إِلَی الرَّحِمِ مِنْهَا یَخْلُقُ وَ هِیَ الْمِیثَاقُ.

قوله و لله المشیة فیهم أی فی المستضعفین و التعمیم بعید(1).

**[ترجمه]ممکن است بر پایه این تأویل از آیه کریمه، مقصود از گل چسبنده، چه­بسا چسبیدن آنها به امامان خود باشد و چسبیدن سرشت آنان به سرشت امامان؛ چراکه خدا میانشان جدایی نمی­اندازد؛ یا به این معنی است که شاخه آن سرشت هستند و در این جهان و سرای دیگر، به آن می­پیوندند و پیرو آن هستند.

«حمأ»: گل سیاه. «مسنون»: متغیر و بدبو. و گفته شده به معنی «فرو ریخته شده» است؛ به گونه ای که گویا ریخته شده تا شکل بگیرد. همچنین، گفته شده به معنای «خیس» است. باز گفته شده که به معنای «شکل گرفته» است. «حمأ مسنون» گل سجین است. «از خاکند»: یعنی خاکی که با آب زلال آمیخته نشده است، مانند سرشت پیمبران و نه با آب بدبو و تلخ و شور، مانند سرشت ناصبان و کافران.

گویا این راه، جمعی است میان تعبیرهای مختلف آیات کریمه قرآن در بیان آفرینش انسان؛ زیرا کسی که می­گوید آدمی از «حمأ مسنون» است، همان ناصب است، و آن کس که می­گوید از گل چسبنده است، همان شیعه است؛ و آنان که می­گویند از خاک است، مستضعفان هستند. چه­بسا مراد این است که همه این سرشت­ها در پیکر آدم درآمدند تا برای همه این امور و همه اقسام آماده باشد؛ یا مراد از آفرینش هر صنفی از سرشتی، این است که در نطفه­ای که مایه او است دربیاید؛ یا اینکه آن نطفه از آن سرشت باشد؛ به هرحال، وجه وسط بهتر به نظر می­آید و برای این روایت، روشنگرتر است.

رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله­وسلم فرمود: «در فردوس، چشمه ای است شیرین­تر از عسل و نرم­تر از کره و سفیدتر از برف و خوشبوتر از مشک، که در آن سرشتی است که خدای عزوجل، ما را از آن آفرید؛ و شیعه ما را هم از آن آفرید، و هر کس که از آن سرشت نیست، از ما و از شیعه ما نیست. این، همان پیمانی است که خدای عزوجل بر ولایت امیر­المومنین علیه­السلام گرفته است.»

عبید (راوی این حدیث) می­گوید: «این حدیث را برای محمد بن حسین گفتم و او گفت:« یحیی بن عبداللَّه به تو راست گفته و او به من خبر داد از پدرم، از جدم، از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله.» عبید گفت: «دلم می خواهد اگر این حدیث نزد تو تفسیری دارد برایم بگویی.» گفت: «برای خدا فرشته ای است که سرش زیر عرش است، گام­هایش در ژرفای زمین هفتم، و میان دو دیده اش به اندازه کف دست یکی از شما است؛ چون خدا بخواهد که آفریده ای را با دوستی علی­بن­ابی­طالب علیه­السلام بیافریند، فرمان می­دهد به آن فرشته، تا از آن سرشت برگیرد و آن را در نطفه پرتاب کند تا به درون رحم برود و شخص را از آن بیافریند، و آن پیمان است.» اینکه فرمود:«خدا را در آنها خواسته­ای است» درباره مستضعفین است و عمومش برای هر سه گروه دور است.

**[ترجمه]

«8»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُسْلِمٍ الْحُلْوَانِیِّ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ الصَّیْقَلِ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی الْجَنَّةِ لَشَجَرَةً تُسَمَّی الْمُزْنَ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَخْلُقَ مُؤْمِناً أَقْطَرَ مِنْهَا قَطْرَةً فَلَا تُصِیبُ بَقْلَةً وَ لَا ثَمَرَةً أَکَلَ مِنْهَا مُؤْمِنٌ أَوْ کَافِرٌ إِلَّا أَخْرَجَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ صُلْبِهِ مُؤْمِناً(2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «در بهشت درختی است به نام مزن؛ چون خدا بخواهد مومنی را بیافریند، قطره ای از آن را می­چکاند و به سبزه ای و میوه ای نرسد که مومنی یا کافری از آن بخورد مگر اینکه خدای عزوجل از پشت او مومنی برآورد.» - . کافی 2 : 14 -

**[ترجمه]

بیان

فی المصباح حلوان بالضم بلد مشهور من سواد العراق و هی آخر مدن العراق و بینها و بین بغداد نحو خمس مراحل و فی القاموس المزن بالضم

ص: 84


1- 1. بل للّه المشیة فیهم جمیعا و لیس المشیة مشیة جزافیة بل هی ما یجری علیه ناموس الکون و الفساد الحاکم علی الإنسان و قلبه و فکره و أفعاله کلها فمن آمن فقد آمن بمشیة اللّه و من کفر فقد کفر بمشیة اللّه و من ارتد عن الایمان الی النصب و العناد فقد ارتد بمشیة اللّه، فافهم ذلک.
2- 2. الکافی ج 2 ص 14.

السحاب أو أبیضه أو ذو الماء انتهی و کان التسمیة هنا علی التشبیه.

قیل هذا الحدیث کما یناسب ما قیل إن المراد بالطینة الأصول الممتزجات المنتقلة فی أطوار الخلقة کالنطفة و ما قبلها من موادها مثل النبات و الغذاء و ما بعدها من العلقة و المضغة و المزاج الإنسان القابل للنفس الناطقة المدبرة کذلک یناسب ما ذکر من أن المراد بالطینة طینة الجنة لأن طینة الجنة اختمارها و تربیتها بهذه القطرة کما أنه بماء العذب الفرات المذکور سابقا و بالجملة خلقه من طینة الجنة و مزجها بماء الفرات أولا و تربیتها بماء المزن ثانیا لطف منه تعالی بالنسبة إلی المؤمن لیحصل له الوصول إلی أعلی مراتب القرب انتهی.

و قال بعض المحققین من أهل التأویل الجنة تشتمل جنان الجبروت و الملکوت و المزن السحاب و هو أیضا یعم سحاب ماء الرحمة و الجود و الکرم و سحاب ماء المطر و الخصب و الدیم و کما أن لکل قطرة من ماء المطر صورة و سحابا انفصلت منه فی عالم الملک کذلک له صورة و سحاب انفصلت منه فی عالمی الملکوت و الجبروت و کما أن البقلة و الثمرة تتربی بصورتها الملکیة کذلک تتربی بصورتیها الملکوتیة و الجبروتیة المخلوقتین من ذکر الله تعالی اللتین من شجرة المزن الجنانی و کما أنهما تتربیان بها قبل الأکل کذلک تتربیان بها بعد الأکل فی بدن الآکل فإنها ما لم تستحل إلی صورة العضو فهی بعد فی التربیة.

فالإنسان إذا أکل بقلة أو ثمرة ذکر الله عز و جل عندها و شکر الله علیها و صرف قوتها فی طاعة الله سبحانه و الأفکار الإیمانیة و الخیالات الروحانیة فقد تربت تلک البقلة أو الثمرة فی جسده بماء المزن الجنانی فإذا فضلت من مادتها فضلة منویة فهی من شجرة المزن التی أصلها فی الجنة.

و إذا أکلها علی غفلة من الله سبحانه و لم یشکر الله علیها و صرف قوتها فی معصیة الله تعالی و الأفکار المموهة الدنیویة و الخیالات الشهوانیة فقد تربت

ص: 85

تلک البقلة أو الثمرة فی جسده بماء آخر غیر صالح لخلق المؤمن إلا أن یکون قد تحقق تربیتها بماء المزن الجنانی قبل الأکل.

و أما مأکولة الکافر التی یخلق منها المؤمن فإنما یتحقق تربیتها بذلک الماء قبل أکله لها غالبا و لذکر الله عند زرعها أو غرسها مدخل فی تلک التربیة و کذلک لحل ثمنها و تقوی زارعها أو غارسها إلی غیر ذلک من الأسباب.

**[ترجمه]در مصباح آمده است: «حلوان» - به ضم «حاء» - شهری مشهور است، از دورترین شهرهای عراق، و میان آن تا بغداد حدود پنج مرحله است. در قاموس آمده است: «مُزن» - به «ضم» - ابر یا ابر سفید یا ابر باران­دار است.» گویا این نام­گذاری به جهت همانندی صورت گرفته است.

مؤلف:

«این حدیث با این سخن تطابق دارد که طینت همان مایه های نخستِ درآمیخته است که در اطوار گوناگون آفرینش موجود است؛ مانند نطفه و مایه های بیش از آن؛ از گیاه و خوراک، و پس از آن، از علقه و مضغه و مزاج آدمی، که پذیرای نفس ناطقة تدبیرکننده است. این تفسیر، همچنین با این گفته که مقصود از طینت سرشت بهشتی است، تناسب دارد؛ زیرا که آن سرشت با این قطره پرورش می­یابد؛ چنانچه با آب شیرینِ پیش­گفته. خلاصه، آفرینش او از سرشت بهشت، آمیختنش با آب شیرین گوارا در آغاز، پرورش دوباره با آب مُزن، همه از لطف خدا به مومن است، تا به بالاترین پایه قرب برسد.»

یکی از محققان تأویل گر گفته است: بهشت، دارای جبروت و ملکوت است و مُزن - که ابر است - آب رحمت وجود و کرم و ابر بارنده و فراوانی است؛ و محصول دارد، چون هر قطره باران صورتی دارد و ابری که از آن می­چکد، در عالم ملک صورت دلبری دارد که از آن می­چکد در عالم ملکوت و جبروت؛ چنانچه سبزی و میوه، پروریده صورت مادی او است، همچنان پروریده صورت ملکوتی و جبروتی او نیز هست، که از ذکر خدا و درخت مزن بهشتی آفریده اند؛ و چنانچه پیش از خوردنشان از آن پرورش می­یابند، پس از خوردن هم، در تن خورنده از آن پرورش گیرند، زیرا تا به صورت عضو درنیامده، در جریان پرورش است؛ و آدمی که سبزی یا میوه بخورد و خدا را با آن یاد کند و شکر کند و نیرویش را در طاعت خدا صرف کند و در اندیشه های ایمانی و خیالات روحانی باشد، آن سبزی و میوه در تنش، با آب مزن جنانی پرورش می­یابد؛ و چون از آن منی درآید، از درخت مزنی است که در بهشت است.

اما چون در غفلت از خدا، آن سبزی و میوه را بخورد و خدا را به جهت آن شکر نکند و آن قوت را در نافرمانی صرف کند، اندیشه های آلوده دنیوی و خیالات شهوانی آن سبزی و میوه در تنش پرورش می­یابد که از آب دیگری است و شایسته آفرینش مومن نیست؛ مگر اینکه پیش از آن، با آب مزن بهشتی پرورش یافته باشد.

پرورش خوراک کافری که مومن از او پدید می­آید، با آبی است که پیش از خوردن در آن صرف شده؛ با ذکر خدا در هنگام کشتن و کاشتن آن؛ چرا که در پرورش اثر دارند؛ همچنین با مسائلی مانند حلال بودن بهایش و تقوای زارع و کاشتنده و دیگر اسباب پیدایش آن.

**[ترجمه]

«9»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ وَ غَیْرُ وَاحِدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَسَارٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ یُوسُفَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ کَیْسَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَنَا مَوْلَاکَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ کَیْسَانَ قَالَ أَمَّا النَّسَبُ فَأَعْرِفُهُ وَ أَمَّا أَنْتَ فَلَسْتُ أَعْرِفُکَ قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنِّی وُلِدْتُ بِالْجَبَلِ وَ نَشَأْتُ فِی أَرْضِ فَارِسَ وَ إِنَّنِی أُخَالِطُ النَّاسَ فِی التِّجَارَاتِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ فَأُخَالِطُ الرَّجُلَ فَأَرَی لَهُ حُسْنَ السَّمْتِ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ وَ کَثْرَةَ أَمَانَةٍ ثُمَّ أُفَتِّشُهُ فَأُفَتِّشُهُ عَنْ عَدَاوَتِکُمْ وَ أُخَالِطُ الرَّجُلَ فَأَرَی مِنْهُ سُوءَ الْخُلُقِ وَ قِلَّةَ أَمَانَةٍ وَ زَعَارَّةً ثُمَّ أُفَتِّشُهُ فَأُفَتِّشُهُ عَنْ وَلَایَتِکُمْ فَکَیْفَ یَکُونُ ذَلِکَ قَالَ فَقَالَ لِی أَ مَا عَلِمْتَ یَا ابْنَ کَیْسَانَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَخَذَ طِینَةً مِنَ الْجَنَّةِ طِینَةً مِنَ النَّارِ فَخَلَطَهُمَا جَمِیعاً ثُمَّ نَزَعَ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ وَ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ فَمَا رَأَیْتَ فِی أُولَئِکَ مِنَ الْأَمَانَةِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ وَ حُسْنِ السَّمْتِ فَمِمَّا مَسَّتْهُمْ مِنْ طِینَةِ الْجَنَّةِ وَ هُمْ یَعُودُونَ إِلَی مَا خُلِقُوا مِنْهُ وَ مَا رَأَیْتَ مِنْ هَؤُلَاءِ مِنْ قِلَّةِ الْأَمَانَةِ وَ سُوءِ الْخُلُقِ وَ الزَّعَارَّةِ فَمِمَّا مَسَّتْهُمْ مِنْ طِینَةِ النَّارِ وَ هُمْ یُعَادُونَ إِلَی مَا خُلِقُوا مِنْهُ (1).

**[ترجمه]کافی: از عبدالله بن کیسان روایت شده است: « به امام صادق علیه­السلام گفتم: «من، مولای تو عبداللَّه بن کیسانم.» فرمود: «نژاد تو را می­شناسم، اما خودت را نه.» گفتم: «زاده کوهستانم و پرورده سرزمین فارس؛ در تجارت و امور دیگر، با انواع مردم معاشرت می­کنم؛ با مردی معاشرت می­کنم خوش­سیما و خوش­رفتار و امین که به رسم دشمن شما رفتار می­کند؛ با مرد دیگری نیز معاشرت می­کنم، بدرفتار و ناامین و آلوده و فاسد که از دوستان شما به شمار می آید؛ چنین چیزی چگونه ممکن است؟» فرمود: «ای پسر کیسان، نمی­دانی که خدای عزوجل، سرشتی از بهشت گرفت و سرشت دیگری از دوزخ برداشت و آنها را با هم آمیخت و از یک دیگر درآورد؟ آنچه از امانت و خوش­رفتاری و خوش­سیمایی در آنان می­بینی، به این خاطر است که با سرشت بهشتی آمیخته و از آن نصیب برده اند، از این رو، به مایه آفرینش خود برمی­گردند؛ اما آنچه در آنان از ناامینی و بدخلقی و آلودگی می بینی، از آمیختن با طینت دوزخی مایه می­گیرد و آنها به اصل بهشتی آفرینش خود برمی­گردند.» - . کافی 2 : 4 -

**[ترجمه]

توضیح

عن عداوتکم التعدیة بعن لتضمین معنی الکشف و السمت الطریق و هیئة أهل الخیر و زعارة بالزای و الراء المشددة و یخفف الشراسة و سوء الخلق و فی بعض النسخ بالدال و العین و الراء المهملات و هو الفساد و الفسق

ص: 86


1- 1. الکافی ج 2 ص 4.

و الخبث فخلطهما جمیعا أی فی صلب آدم علیه السلام إلی أن یخرجوا من أصلاب أولاده و هو المراد بقوله ثم نزع هذه من هذه إذ یخرج المؤمن من صلب الکافر و الکافر من صلب المؤمن.

و حمل الخلط علی الخلطة فی عالم الأجساد و اکتساب بعضهم الأخلاق من بعض بعید جدا و قیل ثم نزع هذه من هذه معناه أنه نزع طینة الجنة من طینة النار و طینة النار من طینة الجنة بعد ما مست إحداهما الأخری ثم خلق أهل الجنة من طینة الجنة و أهل النار من طینة النار و أولئک إشارة إلی الأعداء و هؤلاء إلی الأولیاء و ما خلقوا منه فی الأول طینة النار و فی الثانی طینة الجنة.

**[ترجمه]«عن عداوتکم»: تعدیه به «عن» برای تضمین معنی کشف است. «سمت»: راه و سیمای اهل خیر است. «زعارة» - با «زاء» و «راء» مشدّد که گاه بدون تشدید هم می­آید - به معنای بدخلقی است و در بعضی از نسخ با «دال» و «عین» و «راء» بدون نقطه آمده و آن به معنای فساد و فسق و پلیدی است. «آنها را با هم آمیخت»: در پشت آدم تا از زنجیره نژاد او برآیند. همین است مقصود از اینکه فرمود:« از یکدیگر بیرون می­آورد» زیرا مومن از پشت کافر بیرون می­آید و کافر از پشت مومن.

تفسیر آمیزش، به آمیزش بدن­ها با هم و کسب اخلاق از هم، بسیار دور به نظر می­رسد. گفته اند: مقصود از اینکه آنها را از یکدیگر برآورد، این است که چون دو سرشت با هم آمیختند، آنها را از هم جدا کرد و بهشتی را از سرشت بهشتی آفرید و دوزخی را از دوزخی. «اولئک»: اشاره به دشمنان دارد و«هولاء» اشاره به دوستان. «آنچه از آن آفریده شدند»: در مورد اول، سرشت ناری است و در مورد دوم، سرشت بهشتی .

**[ترجمه]

«10»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ علیه السلام بَعَثَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فِی أَوَّلِ سَاعَةٍ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَقَبَضَ بِیَمِینِهِ قَبْضَةً فَبَلَغَتْ قَبْضَتُهُ مِنَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ أَخَذَ مِنْ کُلِّ سَمَاءٍ تُرْبَةً وَ قَبَضَ قَبْضَةً أُخْرَی مِنَ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْیَا

إِلَی الْأَرْضِ السَّابِعَةِ الْقُصْوَی فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَلِمَتَهُ فَأَمْسَکَ الْقَبْضَةَ الْأُولَی بِیَمِینِهِ وَ الْقَبْضَةَ الْأُخْرَی بِشِمَالِهِ فَفَلَقَ الطِّینَ فِلْقَتَیْنِ فَذَرَا مِنَ الْأَرْضِ ذَرْواً وَ مِنَ السَّمَاوَاتِ ذَرْواً فَقَالَ لِلَّذِی بِیَمِینِهِ مِنْکَ الرُّسُلُ وَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَوْصِیَاءُ وَ الصِّدِّیقُونَ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ السُّعَدَاءُ وَ مَنْ أُرِیدُ کَرَامَتَهُ فَوَجَبَ لَهُمْ مَا قَالَ کَمَا قَالَ وَ قَالَ لِلَّذِی بِشِمَالِهِ مِنْکَ الْجَبَّارُونَ وَ الْمُشْرِکُونَ وَ الْکَافِرُونَ وَ الطَّوَاغِیتُ وَ مَنْ أُرِیدُ هَوَانَهُ وَ شِقْوَتَهُ فَوَجَبَ لَهُمْ مَا قَالَ کَمَا قَالَ ثُمَّ إِنَّ الطِّینَتَیْنِ خُلِطَتَا جَمِیعاً وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی (1) فَالْحَبُّ طِینَةُ الْمُؤْمِنِینَ الَّتِی أَلْقَی اللَّهُ عَلَیْهَا مَحَبَّتَهُ وَ النَّوَی طِینَةُ

ص: 87


1- 1. الأنعام: 95 و ما بعدها ذیلها.

الْکَافِرِینَ الَّذِینَ نَأَوْا عَنْ کُلِّ خَیْرٍ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ النَّوَی مِنْ أَجْلِ أَنَّهُ نَأَی عَنْ کُلِّ خَیْرٍ وَ تَبَاعَدَ عَنْهُ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِ فَالْحَیُّ الْمُؤْمِنُ الَّذِی یَخْرُجُ طِینَتُهُ مِنْ طِینَةِ الْکَافِرِ وَ الْمَیِّتُ الَّذِی یُخْرَجُ هُوَ مِنَ الْحَیِّ هُوَ الْکَافِرُ الَّذِی یُخْرَجُ مِنْ طِینَةِ الْمُؤْمِنِ فَالْحَیُّ الْمُؤْمِنُ وَ الْمَیِّتُ الْکَافِرُ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ (1) فَکَانَ مَوْتُهُ اخْتِلَاطَ طِینَتِهِ مَعَ طِینَةِ الْکَافِرِ وَ کَانَ حَیَاتُهُ حِینَ فَرَّقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَیْنَهُمَا بِکَلِمَتِهِ کَذَلِکَ یُخْرِجُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُؤْمِنَ فِی الْمِیلَادِ مِنَ الظُّلْمَةِ بَعْدَ دُخُولِهِ فِیهَا إِلَی النُّورِ وَ یُخْرِجُ الْکَافِرَ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلْمَةِ بَعْدَ دُخُولِهِ إِلَی النُّورِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ-(2) لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِینَ (3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدای عزوجل، چون خواست آدم را بیافریند، در ساعت یکم روز جمعه، جبرئیل را فرستاد و او با دست راستش، از آسمان هفتم تا آسمان دنیا، مشتی خاک برگرفت و از هر آسمانی، تربتی برداشت. همچنین، او از زمین هفتم بالا تا زمین هفتم فرودین دوردست، مشتی خاک برگرفت. آنگاه خدای عزوجل به «کلمه» خود فرمود تا مشت نخست را با دست راستش برگرفت و مشت دیگر را با دست چپ، سپس آن گل را به دو پاره شکافت، بخشی از مایه زمینی و قسمتی از مایه آسمانی را به دست گرفت، به آن که در دست راستش بود فرمود: «از تو پیمبران و اوصیاء و صدیقان و مومنان و سعادتمندان و تمام ارجمندان را خواهم آفرینم.» و آنچه خدا فرمود در حق آنان، اتفاق افتاد. سپس به آن که در دست چپش بود فرمود: «از تو جباران و بت­پرستان و کافران و سرکشان و هر کس که خواری و شقاوتش را می­خواهم، می­آفرینم.» و آنچه در حق آنان فرمود، همان شد. و آنگاه هر دو سرشت با هم آمیخته شدند.» و این است تفسیر قول خدا عزوجل: إِنَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی» - . انعام / 95 - ،{خدا شکافنده دانه است و هسته.} - . کافی 2 : 5 -

دانه، سرشت مومنان است که مهرآگین است، و هسته، سرشت کافران، که به دور از هرگونه نیکی است. همانا «نّوی» به معنی هسته نامیده شده، برای آنکه از هر نیکی به دور و برکنار است. خدای عزوجل فرمود{برآرد زنده از مرده و مرده از زنده.} زنده، فرد مومن است که از سرشت کافر بیرون می­آید. مرده­ای که از زنده بیرون می­آید، کافری است که از سرشت مومن برمی­خیزد. زنده، مومن است و مرده، کافر. ازاین­رو، خدا فرمود: «أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناه»،{آیا آنکه مرده است و زنده اش کردیم.} - . انعام / 122 - چون مرگ او، به معنی آمیزش با سرشت کافر است و آنگاه زنده می­شود که خدا به فرمان خود آنها را از هم جدا کند. همچنین خدای عزوجل، مومن را در زایشش، بیرون می­آورد از تاریکی، پس از آنکه در نور است؛ و کافر را از نور به ظلمت فرو می­کشد، پس از آنکه در نور است. و این است تفسیر قول خدا عزوجل: «لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِین»، {تا آن را که زنده است بیم دهد و بایست کند فرمان را بر کافران.} - . یس / 70 -

تبیین: «در ساعت یکم...»: گفته اند: چون آفرینش آدم پس از آسمان­ها و زمین صورت گرفته است، به یقین، بسیط پیش از مرکب است. آفرینش آنها و خوراکی­هایشان در شش روز هفته بوده و همه در روز بعد، یعنی جمعه، فراهم بوده اند، پس آغاز آفرینش آدم در ساعت یکم انجام گرفته است.

«کلمه او»: همان جبرئیل است که فرمان­رسان خدای­تعالی، یا راهنمای مردم است، مانند کلام او؛ یا اینکه با ایراد کلمه کُن (باش)، آفریده شده است، بدون هیچ مایه­ای. گفته اند: مقصود از سماوات، درجات بهشت است و «بارضین» درکات سجین است، تا با اخبار دیگر تطابق داشته باشد؛ و چه­بسا مایه را از هر دو جا گرفته باشد. و گفته اند: مراد از تربت، هر آن چیزی است که در آماده شدن معجون پذیرای آفرینش چیزی، اثر دارد و طینت و آثار نیروهای آسمانی نطفه­پرور را در بر می­گیرد و تمامی اثرات آن، سبب قابلی دارد.

گفته­اند: اطلاق «تربت» بر چیز گرفته شده از آسمان­ها، «مجاز مشارفت» است، چون به تربت تغییر شکل می دهد. «قصوی»: مونث أقصی، به معنای دورتر است، و دلالت دارد که زمین هم مانند آسمان هفت طبقه دارد، همان­گونه که خدای تعالی فرموده است: «اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُن» ،{و خدایی که آفرید هفت آسمان و از زمین، مانند آن.} - . طلاق / 12 -

اینکه فرموده است: «شکافت گل را به دو پاره» یعنی خدا یا جبرئیل این کار را انجام داده­اند. همین گونه است جمله «فذرا»؛ و در قاموس آمده: «فلقه یفلقه»: شکافت او را به مانند فلقه. «فالق الحَب»:آفریننده دانه یا دوپاره کننده آن است که برگ را از آن بیرون می­آورد؛ و می­گوید:«ذرت الریح الشی او أذرته.»: یعنی او را پراند و برد. همچنین، گفته می شود: «وذرا هو بنفسه» (خودش رفت)

**[ترجمه]

تبیین

قوله فی أول ساعة إلخ قیل لما کان خلق آدم علیه السلام بعد خلق السماوات و الأرض ضرورة تقدم البسیط علی المرکب و کان خلق السماوات و الأرض و أقواتها فی ستة أیام من الأسبوع و قد جمعت جمیعا فی الجمعة صار بدو خلق الإنسان فیه و المراد بکلمته جبرئیل علیه السلام لأنه حامل کلمته أو لاهتداء الناس به کاهتدائهم بکلام الله أو لکونه مخلوقا بکلمة کن بلا مادة و قیل المراد بالسماوات درجات الجنة و بالأرضین درکات سجین لیطابق الأخبار الأخر و یحتمل أخذها منهما معا.

و قیل کأن المراد بالتربة ما له مدخل فی تهیئة المادة القابلة لأن یخلق منها شی ء فیشمل الطینة بمعنی الجبلة و آثار القوی السماویة المربیة للنطفة و بالجملة ما له مدخل فی السبب القابلی انتهی.

و قیل إطلاق التربة علی ما أخذ من السماوات من قبیل مجاز المشارفة أی ما یصیر تربة و ینقلب إلیهما و القصوی مؤنث الأقصی أی الأبعد و یدل علی أن الأرض سبع طبقات کالسماوات کما قال الله تعالی اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ

ص: 88


1- 1. الأنعام: 122.
2- 2. یس: 70.
3- 3. الکافی ج 2 ص 5.

سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَ (1) قوله علیه السلام ففلق الطین فلقتین ضمیر فلق إما راجع إلی الله أو إلی جبرئیل و کذا قوله فذرا و فی القاموس فلقه یفلقه شقه کفلقه و فالق الحب خالقه أو شاقه بإخراج الورق منه و قال ذرت الریح الشی ء أو أذرته و ذرته أطارته و أذهبته و ذرا هو بنفسه.

**[ترجمه]این حدیث چند تفسیر دارد:

1.

شکافتن گل، همان است که در پیش گفته: «مشتی با دست راست گرفت و مشتی دیگر با دست چپ و پخش کرد بر روی زمین، آنچه از گل زمین در دستش بود.» همچنین، در بار دوم، که پاشیدن آن باشد، خدا یا جبرئیل گفت به آنچه که در کف دست راستش بود، پیش از پاشیدن یا پس از آن.

2.

اینکه هر کدام از دو گل را دوپاره کرد، تا قسمتی از آنها سرشت مستضعفان و کودکان و دیوانه ها را تشکیل بدهد، و به آنچه در مشت راست باقی ماند، گفت: « از تو است رسولان و ...» و به آنچه در دست چپ ماند، گفت: « از تو است جباران و ...» بنابراین، بهتر است که مرجع ضمیر، «خدا» باشد. «ارید»: در هر دو جا صیغه متکلم است و به یک معنی دیگر، صیغه فعل غائب مجهول است.

3.

فرد فاضل­تری گفته است: «شکافتن، کنایه از جدا کردن هرچیزی است که برای آفرینش آدمی لازم است؛ و از هر دو ماده و از هر دو آنچه در آفرینش آدمی به کار نمی­آمده، پاشیده است تا مایه آفرینش موجودات دیگر گردد.»

اینکه گفته: «و آنگاه هر دو گل آمیخته شدند که در هر دو دست بودند، یا آنچه پاشیده و نپاشیده بود.» بنابراین «حب»، سرشت مومن است که خود یک بطن از آیه است. براساس این تأویل، مراد از شکافتن، بیرون کردن هر کدام از آنها است از دیگری، یا جدا کردن آنها از دیگری، و یا آفرینش آنها.

«به خاطر اینکه او دور شد»: گویا تناسب واژه «نأی» یا «نوی» از جهت اشتقاق کبیر، مبنی بر توافق بعضی از حروف دو کلمه است؛ چرا که حرف وسط واژه نخست، «همزه» است و دومی «معتل» است. احتمال می رود که ریشه «مهموز» از معتل باشد؛ عکس آن نیز احتمال دارد. چیزی که این احتمال را تأیید می­کند، آن است که صاحب کتاب المصباح المنیر، و «راغب» در مفردات، «نأی» را در باب «نون با واو» آورده اند. همچنین، گفته می­شود که در اینجا هدف بیان اشتقاق نیست، بلکه بیان­کننده این مطلب است که نوی به معنای بعد و دوری است، و ذکر «نأی» به خاطر تناسب دو لفظ است؛ چرا که «واوی» هم به همین معنی می آید. در قاموس، «نوی» نیز به معنی دوری آمده، مانند نأی.

در قرآن مجید آمده است:{راستی خدا شکافنده دانه و هسته است}، در مجمع البیان آمده است که شکافنده دانه خشک مرده است و از آن گیاه برمی­آید؛ شکافنده هسته خشکیده است و از آن نخل خرما و درخت می­روید. - . مجمع­البیان 4 : 338 - و گفته­اند:

یعنی آفریننده دانه و هسته و مبتکر آنها است. و باز گفته­اند: مقصود همان شکافی است که در شکم دانه و هسته به چشم می خورد، و از شگفتی­های قدرت خدا، راست و یکنواخت است.

«بیرون می­آورد زنده را از مرده و برآورنده مرده است از زنده»: که گیاه خرم و تازه و سبز را از دانه خشکیده می­رویاند و دانه خشکیده را از گیاه زنده، و «نامی» از «زجاج»؛ چون عرب، درخت خرم سر پا را زنده می­نامد و چون بریده یا کنده می­شود و می­خشکد، آن را مرده می­­نامد.

گفته­اند: یعنی زنده را از نطفه بی­جان و نطفه بی­جان را از زنده می­آفریند. این تفسیر از حسن و کسان دیگری است و بهتر به نظر می­رسد. بنا بر گفته­ای دیگر، یعنی پرنده را از تخم، و تخم را از پرنده بیرون می­آورد؛ از جبایی؛ و گفته­اند: مومن را از کافر و کافر را از مومن برمی­آورد.

خدا سبحانه، در همین سوره هم فرموده است: «أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها» ،{آیا کسی که مرده است و زنده اش کردیم و ساختیم برایش روشنی که با آن در میان مردم راه می­رود، چون کسی است که دچار تاریکی­ها است و از آن بیرون نشود؟} - . انعام / 122 - طبرسی گفته است :«مرده، کافر است و زنده شدنش به این معنی است که به سوی ایمان راهنمایی­اش کردیم.» - . مجمع البیان 4 : 359 - از گفته ابن عباس و دیگران است که: «خدا کفر را به مرگ تشبیه کرده و ایمان را به زندگی. و گفته­اند: یعنی نطفه بی­جان بود و زنده اش کردیم و نورش دادیم که دانش و حکمت یا قرآن و یا ایمان است، و ظلمات همان کفر است.

همانا خدا کافر را مرده خوانده، چون از زندگی­اش بهره نمی­برد و به کسی نیز بهره­ای نمی­دهد؛ و بدتر از مرده است، زیرا قابلیت کیفر دیدن ندارد و زیانش به کسی نمی­رسد؛ و مومن را زنده خوانده، چون برای خودش و دیگران در زندگی خوبی و سود دارد. در چند جا کافر را مرده و مومن را زنده خوانده، چون که فرموده: «إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی»،{راستی تو نشنوانی مرده ها را.} - . نمل / 80 - و «لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا» ،{تا بیم دهد هر که زنده است.} - . یس / 70 - و فرموده: «وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ»، {و برابر نی­اند زنده ها و مرده ها.} - . فاطر / 22 - و قرآن و ایمان و دانش را نور خوانده، زیرا مردم به وسیله آنها بینا می­گردند و در تاریکی­های کفر و سرگردانی و گمراهی، راهنمایی می­شوند، چنانچه به روشنی­های دیگر؛ و کفر را تاریکی خوانده، چون راه نمی­یابد و رهروی آن، بینا نمی­شود.

**[ترجمه]

أقول

الکلام یحتمل وجوها

الأول أن یکون قوله ففلق تفریعا و تأکیدا لما مضی أی فصار بقبض بعض الطین بالیمین و بعضه بالشمال الطین صنفین ففرق من الأرض أی ما کان فی یده من طین الأرض و کذا الثانی فقال الله أو جبرئیل للذی بیمینه قبل الذرو أو للذی کان بیمینه بعده.

الثانی أن یکون المعنی ففلق کل طین من الطینتین فلقة أی جعل کلا منهما حصتین ففرق من کل طین حصة لیکون طینة للمستضعفین و الأطفال و المجانین و قال لما بقی فی الیمین منک الرسل إلخ و لما بقی فی الشمال منک الجبارون إلخ و علی هذا لعل إرجاع الضمائر إلی الله أولی فیقرأ أرید فی الموضعین بصیغه المتکلم و علی الوجه الآخر یقرأ بصیغه الغائب المجهول.

الثالث ما ذکره بعض الأفاضل حیث قال کان الفلق کنایة عن إفراز ما یصلح من المادتین لخلق الإنسان و إنما ذرا من کل منهما ما ذرا لأنه کان فیهما ما لیس له مدخل فی خلق الإنسان و إنما کان مادة لسائر الأکوان خاصة.

قوله علیه السلام ثم إن الطینتین خلطتا أی ما کان فی الیدین أو جمیع الطینتین المذروء منهما و غیر المذروء.

قوله علیه السلام فالحب طینة المؤمنین هذا بطن من بطون الآیة و علی هذا التأویل المراد بالفلق شق کل منهما و إخراج الآخر منه أو شق کل منهما

ص: 89


1- 1. الطلاق: 12، و لکنها لا تدلّ علی أن الأرض ذات طباق کالسماوات و لعلّ المراد مثلهن عددا، أو مثلهن قطعا فینطبق مع سبع قارات لارضنا هذه التی نحن علیها.

عن صاحبه أو خلقهما. من أجل أنه نأی کأن مناسبة نأی و نوی من جهة الاشتقاق الکبیر المبنی علی توافق بعض حروف الکلمتین فإن الأول مهموز الوسط و الثانی من المعتل (1)

و یحتمل أن یکون أصل المهموز من المعتل أو بالعکس و یؤیده أن صاحب مصباح المنیر و الراغب فی المفردات ذکرا نأی فی باب النون مع الواو أو یقال لیس الغرض هنا بیان الاشتقاق بل بیان أن النوی بمعنی البعد و ذکر نأی لتناسب اللفظین فإن الواوی أیضا یطلق بهذا المعنی قال فی القاموس النیة الوجه الذی یذهب فیه و البعد کالنوی فیهما انتهی.

و الآیة فی سورة الأنعام هکذا إِنَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی (2) قال فی مجمع البیان (3) أی شاق الحبة الیابسة المیتة فیخرج منه النبات و شاق النواة الیابسة فیخرج منه النخل و الشجر و قیل معناه خالق الحب و النوی و منشئهما و مبدئهما و قیل المراد به ما فی الحبة و النواة من الشق و هو من عجیب قدرة الله تعالی فی استوائه.

یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِ (4) أی یخرج النبات الغض الطری الخضر من الحب الیابس و یخرج الحب الیابس من النبات الحی النامی عن الزجاج و العرب تسمی الشجرة ما دام غضا قائما بأنه حی فإذا یبس أو قطع أو قلع سموه میتا.

و قیل معناه یخلق الحی من النطفة و هی موات و یخلق النطفة و هی موات من الحی عن الحسن و غیره و هذا أصح و قیل معناه یخرج الطیر من البیض و البیض من

ص: 90


1- 1. و لعلّ ذلک إشارة الی أن الحب و هو ما کان له قشر و لباب یؤکل انما یناسب المؤمن ذا اللب و أن النوی و هو ما کان کله کالقشر و لیس له لباب یؤکل انما یناسب الکافر لیس له لب.
2- 2. الأنعام: 95.
3- 3. مجمع البیان ج 4 ص 338.
4- 4. الأنعام: 95.

الطیر عن الجبائی (1)

و قیل یخرج المؤمن من الکافر و الکافر من المؤمن.

ثم قال سبحانه فی هذه السورة أیضا أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها(2) قال الطبرسی (3) أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً أی کافرا فَأَحْیَیْناهُ بأن هدیناه إلی الإیمان عن ابن عباس و غیره شبه سبحانه الکفر بالموت و الإیمان بالحیاة و قیل معناه من کان نطفة فأحییناه وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً المراد بالنور العلم و الحکمة أو القرآن أو الإیمان و بالظلمات ظلمات الکفر.

و إنما سمی الله الکافر میتا لأنه لا ینتفع بحیاته و لا ینتفع غیره بحیاته فهو أسوأ حالا من المیت إذ لا یوجد من المیت ما یعاقب علیه و لا یتضرر غیره به و سمی المؤمن حیا لأنه له و لغیره المصلحة و المنفعة فی حیاته و کذلک سمی الکافر میتا و المؤمن حیا فی عدة مواضع مثل قوله إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی (4) و لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا(5) و قوله وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لَا

الْأَمْواتُ (6) و سمی القرآن و الإیمان و العلم نورا لأن الناس یبصرون بذلک و یهتدون به من ظلمات الکفر و حیرة الضلالة کما یهتدی بسائر الأنوار و سمی الکفر ظلمة لأن الکافر لا یهتدی بهداه و لا یبصر أمر رشده انتهی.

**[ترجمه]بر مبنای تأویل ذکر شده در خبر و ذکر در بیشتر تفسیرها، فرموده: «او بیرون می­آورد زنده را.» بیان همان فرموده او است که: «شکافنده دانه است.»

«آنگاه که جداشان کرد خدا به کلمه خود»: این کار، به واسطه توانایی و یا فرمان (کن) باشد، یا به واسطه جبرئیل؛ و این جدایی در زایمان است، یا در سرشت؛ و برداشت نخست روشن­تر است. و اینکه فرمود: برآوردن از تاریکی­ها به نور و برعکس آن را تشبیه کرد به برآوردن زنده از مرده و برعکس؛ و در اینکه مقصود در هر دو، برآوردن سرشت مومن است از سرشت کافر و برعکس، و منظور تأویل دنباله آیه: «أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً...» نیست، زیرا در آن نیامده: «بیرون بردن کافر از تاریکی به نور» بلکه از ماندن او در تاریکی­ها و بیرون نیامدن از آن، سخن گفته شده است؛ بلکه اشاره دارد به قول خدا: {خدا سرپرست آنان است که ایمان آوردند و برآردشان از ظلمات به نور...} و منافات ندارد با فرموده امام علیه السلام: «و بر آورد کافر را...» با اینکه در این آیه بیرون آوردن از نور را به طاغوت وابسته کرده است، زیرا خذلان خدا هم در این باره اثر دارد؛ با اینکه می شود «یخرج» مجرد معلوم و یا مجهول خوانده شود، به معنی «برآید» یا «برآورده شود» و استناد به خدا نداشته باشد.

و اینکه گفته­اند از این حدیث برمی­آید که برآوردن مومن از کافر و برعکس در دو وقت است، یکی در جدا کردن طینت و دیگری در زایش، روشن نیست چنانچه دانستی.

سپس امام علیه­السلام گواه آورده بر اینکه به ایمان، یا بر سرشت ایمان­آفرین، زندگی می­گویند. به قول خدای سبحانه: «تا بیم دهد هر که را زنده باشد.» یعنی از سرشت بهشتی باشد، بر اساس تاویل امام.

طبرسی در مجمع البیان گفته است: «یعنی ما قرآن را فرو آوردیم تا شخص مومن را نسبت به نافرمانی از خدا، بیمناک سازد؛ زیرا کافر چون مرده و بلکه فروتر از آن است. یا به این معنی است که هر کس خردمند است، بیمناک می­گردد. آن گونه که از علی علیه­السلام روایت شده است. یا گفته اند: هر کس که دل­زنده و بینا است. «و فرمان بر کافران حتمی است»: یعنی فرمان کیفر و عذاب. - . مجمع البیان 8 : 432 -

و بر مبنای تأویل امام علیه­السلام، می شود چنین نتیجه­گیری کرد که مقصود از قول، همان است که در حدیث نقل شد: «از تو باشند جباران و بت­پرستان و کافران ... - تا آخر.

**[ترجمه]

و أقول

علی التأویل المذکور فی الخبر و أکثر التفاسیر المذکورة قوله تعالی یُخْرِجُ الْحَیَ بیان لقوله فالِقُ الْحَبِ قوله حین فرق الله بینهما بکلمته أی بقدرته أو بأمر کن أو بجبرئیل

ص: 91


1- 1. و لیس بشی ء فان النطفة لیست بمیتة بل الحیوانات و النباتات کلها انما یخلقون من نطفة حی.
2- 2. الأنعام: 122.
3- 3. مجمع البیان ج 4 ص 359.
4- 4. النمل: 80.
5- 5. یس: 70.
6- 6. فاطر: 22.

و التفریق فی المیلاد أو فی الطینة و الأول أظهر فقوله کذلک تشبیه الإخراج من الظلمات إلی النور و بالعکس بإخراج الحی من المیت و بالعکس فی أن المراد فیهما إخراج طینة المؤمن من طینة الکافر و بالعکس.

و لیس المراد تأویل تتمة تلک الآیة أعنی قوله سبحانه أ و من کان میتا إلخ فإنه لم یذکر فیها إخراج الکافر من النور إلی الظلمة بل فیها أنه فی الظلمات لیس بخارج منها بل هو إشارة إلی قوله تعالی اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ الآیة.

و لا ینافیه قوله علیه السلام و یخرج الکافر مع أن فی الآیة نسب الإخراج إلی الطاغوت لأن لخذلانه سبحانه مدخلا فی ذلک مع أنه یمکن أن یقرأ علی بناء المجرد المعلوم أو علی بناء المجهول.

و ما قیل من أنه یظهر من هذا الحدیث أن إخراج المؤمن من الکافر و بالعکس فی وقتین وقت تفریق الطین و وقت الولادة فلیس بظاهر کما عرفت ثم استشهد علیه السلام لإطلاق الحیاة علی الإیمان أو کونه من طینة مقربة له بقوله سبحانه لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا أی کان من طینة الجنة علی تأویله علیه السلام.

قال الطبرسی (1)

أی أنزلناه لیخوف به من معاصی الله من کان مؤمنا لأن الکافر کالمیت بل أقل من المیت أو من کان عاقلا کما روی عن علی علیه السلام و قیل من کان حی القلب حی البصر وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِینَ أی یجب الوعید و العذاب علی الکافرین بکفرهم و أقول علی تأویله علیه السلام یحتمل أن یکون المراد بالقول ما مر من قوله سبحانه منک الجبارون و المشرکون و الکافرون إلی آخره.

**[ترجمه]معانی الاخبار: از امام حسن عسگری علیه­السلام درباره مرگ سوال شد که مرگ چیست؟ حضرت فرمود: «مرگ، پذیرش چیزی است که نیست. پدرم از پدرش، از جدش، از امام صادق علیه­السلام، روایت کرده است: «به راستی، چون مومن جان بدهد، مرده نیست، و مرده همان کافر است که خدا می­فرماید: «یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَی»، {برآرد زنده از مرده و بر آرد مرده از زنده} - . روم / 18 - یعنی مومن از کافر و کافر از مومن. - . معانی الاخبار: 290 -

**[ترجمه]

«11»

مع، [معانی الأخبار]: سُئِلَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام عَنِ الْمَوْتِ مَا هُوَ فَقَالَ هُوَ التَّصْدِیقُ بِمَا لَا یَکُونُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ- عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا مَاتَ لَمْ یَکُنْ مَیِّتاً فَإِنَّ الْمَیِّتَ هُوَ الْکَافِرُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ

ص: 92


1- 1. مجمع البیان ج 8 ص 432.

یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِ (1) یَعْنِی الْمُؤْمِنَ مِنَ الْکَافِرِ وَ الْکَافِرَ مِنَ الْمُؤْمِنِ (2).

**[ترجمه]کافی: از صالح بن سهل روایت شده است: «به امام صادق علیه­السلام گفتم: «قربانت گردم، خدای عزوجل سرشت مومن را از چه آفریده است؟» فرمود: «از سرشت پیغمبران، و هرگز پلید نگردد.» - . کافی 2 : 3 -

**[ترجمه]

«12»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ طِینَةَ الْمُؤْمِنِ فَقَالَ مِنْ طِینَةِ الْأَنْبِیَاءِ فَلَنْ تَنْجَسَ أَبَداً(3).

**[ترجمه]یعنی اگرچه به گناه آلوده می­گردد، به کفر و شرک آلوده نمی­شود و با توبه و شفاعت و رحمت پروردگار تعالی پاک می­شود. گفته اند: یعنی آلوده دنیاپرستی نمی­شود تا آنجا که از آخرت باز بماند.

**[ترجمه]

بیان

فلن تنجس أبدا أی بنجاسة الکفر و الشرک و إن نجست بالمعاصی فتطهر بالتوبة و الشفاعة و رحمة الرب تعالی و قیل أی لن یتعلق بالدنیا تعلق رکون و إخلاد یذهله عن الآخرة.

**[ترجمه]کافی: از صالح بن سهل روایت شده است: «از امام صادق علیه­السلام پرسیدم: «آیا مومنان از سرشت پیمبرانند؟» فرمود:«آری.» - . کافی 2 : 5 -

**[ترجمه]

«13»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْمُؤْمِنُونَ مِنْ طِینَةِ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ نَعَمْ (4).

**[ترجمه]یعنی از باقی­مانده سرشت آنان.

**[ترجمه]

بیان

أی من فضل طینتهم.

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه­السلام فرمود: «اگر مردم از آغاز آفرینش باخبر بودند، حتی دو نفر از آنان با هم اختلاف نمی­ورزیدند. به راستی، خدای عزوجل پیش از آفرینش خلق فرمود:«ای آب، شیرین و گوارا باش تا از تو بهشت خود و فرمانبرانم را بیافرینم؛ ای آب، شور و تلخ باش تا از تو، دوزخ خود و نافرمانانم را بیافرینم.» آنگاه به آنها فرمود تا با هم درآمیختند؛ از این رو مومن، کافر می­زاید و کافر، فرزند مومن. سپس، مشتی خاک از روی زمین برگرفت و آن را سخت مالید و سایید و ناگاه آنان مانند مورچه به جنبش درآمدند؛ آنگاه خطاب به اصحاب یمین فرمود: «به سلامتی به سوی بهشت بروید.» و به اصحاب شمال فرمود: «به سوی دوزخ بشتابید که من باکی از این کار ندارم.» سپس فرمود تا آتشی افروخته شود و به اصحاب شمال فرمود: «در آن درآیید.» و آنان از آتش ترسیدند؛ به اصحاب یمین فرمود: «در آتش درآیید.» و آنان درون آتش رفتند؛ و او به آتش فرمود: «سرد و سلامت باش.» و سرد و سلامت شد. اصحاب شمال گفتند: «پروردگارا، از ما بازگیر.» فرمود: «از شما بازگرفتم، پس به آتش درآیید.» و آنان کنار آتش رفتند و از آن ترسیدند. در آنجا بود که طاعت و معصیت هر گروه به ثبت رسید و از آن پس، نه فرمانبران می­توانند از نافرمانان شوند و نه اینان می­توانند از زمره فرمانبران گردند.» - . کافی 2 : 6 -

**[ترجمه]

«14»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَوْ عَلِمَ النَّاسُ کَیْفَ ابْتُدِئَ الْخَلْقُ لَمَا اخْتَلَفَ اثْنَانِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْخَلْقَ قَالَ کُنْ مَاءً عَذْباً أَخْلُقْ مِنْکَ جَنَّتِی وَ أَهْلَ طَاعَتِی وَ کُنْ مِلْحاً أُجَاجاً أَخْلُقْ مِنْکَ نَارِی وَ أَهْلَ مَعْصِیَتِی ثُمَّ أَمَرَهُمَا فَامْتَزَجَا فَمِنْ ذَلِکَ صَارَ یَلِدُ الْمُؤْمِنُ الْکَافِرَ وَ الْکَافِرُ الْمُؤْمِنَ ثُمَّ أَخَذَ طِینَةً مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ فَعَرَکَهُ عَرْکاً شَدِیداً فَإِذَا هُمْ کَالذَّرِّ یَدِبُّونَ فَقَالَ لِأَصْحَابِ الْیَمِینِ إِلَی الْجَنَّةِ بِسَلَامٍ وَ قَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ إِلَی النَّارِ وَ لَا أُبَالِی ثُمَّ أَمَرَ نَاراً فَأُسْعِرَتْ فَقَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ أُدْخُلُوهَا فَهَابُوهَا وَ قَالَ لِأَصْحَابِ الْیَمِینِ أُدْخُلُوهَا فَدَخَلُوهَا فَقَالَ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً فَکَانَتْ بَرْداً

ص: 93


1- 1. الروم: 18.
2- 2. معانی الأخبار: 290.
3- 3. الکافی ج 2: 3. و فیه فلم تنجس أبدا.
4- 4. الکافی ج 2: 5.

وَ سَلَاماً فَقَالَ أَصْحَابُ الشِّمَالِ یَا رَبِّ أَقِلْنَا قَالَ قَدْ أَقَلْتُکُمْ فَادْخُلُوهَا فَذَهَبُوا فَهَابُوهَا فَثَمَّ ثَبَتَتِ الطَّاعَةُ وَ الْمَعْصِیَةُ وَ لَا یَسْتَطِیعُ هَؤُلَاءِ أَنْ یَکُونُوا مِنْ هَؤُلَاءِ وَ لَا هَؤُلَاءِ مِنْ هَؤُلَاءِ(1).

**[ترجمه]«دو تن اختلاف نکردند»: درباره استطاعت و جبر و اختیار، یا درباره امور دین است، زیرا فهم و آمادگی و سرشت مردمان با هم اختلاف دارد؛ در غیراین صورت، درباره راهنمایی مردم اینهمه تلاش نمی­کردند.

«ای آب، گوارا و شیرین باش»: فرمان «ایجاد» است، یا ضرب­المثلی برای دانش خدای تعالی، نسبت به اختلاف مایه وجود مردم و آمادگی آنان و سرانجامشان. در قاموس آمده است: «ماء اجاج» آب شور و تلخ است. «ادیم النهار» همه روز و یا زمان روشن روز. «ادیهم الضحی» اول آن است، و ادیم آسمان و زمین، بخش آشکار آن است. سپس ادامه می­دهد: «عرکه» آن را مالید تا آن که از بین رفت. «ذّر»: مورچه ای کوچک و خرد و ریز است که صد تای آن، به اندازه یک دانه جو است. «ذره»: یک دانه از این مورچه است. «دبّ یدبّ دباً و دبیباً»: آهسته حرکت کرد. «أقلة»: به هم زدم آن را. «استقاله»: از او خواست که فسخ کند و به هم بزند. «هابه یهابه هیباً و مهابةً»: از او ترسید.

از مالک بن دحیه روایت شده است: «نزد علی علیه­السلام بودیم، درباره اختلاف مردم با هم، گفتگو پیش آمد، فرمود: «آغاز سرشت مردم میانشان جدایی افکنده است؛ چراکه آنان تکه ای از زمین شوره زار و شیرین بودند، با تمام ناهمواری و همواری­هایش. از این­رو، مردم به اندازه نزدیک بودن خاکشان به هم، با هم نزدیک هستند، و به اندازه دوری آن، با یکدیگر تفاوت دارند؛ آن کس که کاملا سیراب بوده، کم­خرد است، و آن کس که درازبالا، کوتاه­همت است. زمین حاصل خیز: زشت­منظر. کم­ژرف: جستجوگر. خوش­طبع: زشت­کشش. آن ­کس که دل پُرجوش دارد، خردش پراکنده است. و تیززبان، دل آهنین دارد.» - . نهج­البلاغه 1 : 253 -

ابن قیم در شرح نهج­البلاغه، در شرح گفته آن حضرت: «همانا جدایی انداخته میانشان» آورده است:

یعنی توافق در صورت و اخلاق، پیرو نزدیک بودن سرشت مردمان و نزدیک بودن خاستگاه­های آنان است؛ که آیا هموار بوده­اند یا ناهموار، شور یا شیرین، و تفاوت­های بین آنها، در خاستگاه های متفاوت آنان ریشه دارد. - . شرح نهج­البلاغه ابن میثم 419 -

اهل تأویل گفته­اند: مبادی سرشت «اضافه لامیّه» است، یعنی کنایه است از اجزاء عناصر که مایه مرکبات مزاج به شمار می­آیند، و شوره زار، کنایه است از گرم و خشک و شیرین، از گرم تر، هموار از سردتر و ناهموار از سرد خشک.

**[ترجمه]

تبیین

لما اختلف اثنان أی فی مسألة الاستطاعة و الاختیار و الجبر أو لما تنازع اثنان فی أمر من أمور الدین لاختلاف أفهامهم و قابلیاتهم و طینهم و لما بالغوا فی هدایة الخلق.

کن ماء عذبا أمر تکوینی أو استعارة تمثیلیة لبیان علمه تعالی باختلاف مواد الخلق و استعداداتهم و ما هم إلیه صائرون و فی القاموس ماء أجاج ملح مر و قال أدیم النار عامته أو بیاضه و من الضحی أوله و من السماء و الأرض ما ظهر و قال عرکه دلکه و حکه حتی عفاه و قال الذر صغار النمل و مائة منها زنة حبة شعیر الواحدة ذرة و قال دب یدب دبا و دبیبا مشی علی هنیئة و قال أقلته فسخته و استقاله طلب إلیه أن یقیله و قال هابه یهابه هیبا و مهابة خافه.

وَ قَالَ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ(2) رَوَی الْیَمَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ قُتَیْبَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مَالِکِ بْنِ دِحْیَةَ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام َلِیٍّ علیه السلام وَ قَدْ ذُکِرَ اخْتِلَافُ النَّاسِ قَالَ إِنَّمَا فَرَّقَ بَیْنَهُمْ مَبَادِی طِینِهِمْ وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ کَانُوا فِلْقَةً مِنْ سَبَخِ أَرْضٍ وَ عَذْبِهَا وَ حَزْنِ تُرْبَةٍ وَ سَهْلِهَا فَهُمْ عَلَی حَسَبِ قُرْبِ أَرْضِهِمْ یَتَقَارَبُونَ وَ عَلَی قَدْرِ اخْتِلَافِهِمْ یَتَفَاوَتُونَ فَتَامُّ الرُّوَاءِ نَاقِصُ الْعَقْلِ وَ مَادُّ الْقَامَةِ قَصِیرُ الْهِمَّةِ وَ زَاکِی الْعَمَلِ قَبِیحُ الْمَنْظَرِ وَ قَرِیبُ الْقَعْرِ بَعِیدُ السَّبْرِ وَ مَعْرُوفُ الضَّرِیبَةِ مُنْکَرُ الْجَلِیبَةِ وَ نَائِرُ الْقَلْبِ مُتَفَرِّقُ اللُّبِّ وَ طَلِیقُ اللِّسَانِ حَدِیدُ الْجَنَانِ.

و قال ابن میثم (3)

فی قوله علیه السلام إنما فرق بینهم إلخ أی تقاربهم فی

ص: 94


1- 1. الکافی ج 2: 6.
2- 2. نهج البلاغة ط مصر عبده ج 1 ص 253.
3- 3. شرح النهج لابن میثم ص 419 ط ایران قدیم.

الصور و الأخلاق تابع لتقارب طینهم و تقارب مبادیه و هی السهل و الحزن و السبخ و العذب و تفاوتهم فیها لتفاوت طینهم و مبادیه المذکورة.

و قال أهل التأویل الإضافة بمعنی اللام أی المبادی لطینهم کنایة عن الأجزاء العنصریة التی هی مبادی المرکبات ذوات الأمزجة(1)

أو السبخ کنایة عن الحار الیابس و العذب عن الحار الرطب و السهل عن البارد الرطب و الحزن عن البارد الیابس انتهی.

و أقول لا یبعد أن یکون الماء العذب کنایة عما خلق الله فی الإنسان من الدواعی إلی الخیر و الصلاح کالعقل و النفس الملکوتی و الماء الأجاج عما ینافی و یعارض ذلک و یدعو إلی الشهوات الدنیة و اللذات الجسمانیة من البدن و ما رکب فیه من الدواعی إلی الشهوات.

و مزجهما کنایة عن ترکیبهما فی الإنسان فقوله أخلق منک أی من أجلک جنتی و أهل طاعتی إذ لو لا ما فی الإنسان من جهة الخیر لم یکن لخلق الجنة فائدة و لم یکن یستحقها أحد و لم یصر أحد مطیعا له تعالی.

و کذا قوله أخلق منک ناری إذ لو لا ما فی الإنسان من دواعی الشرور لم یکن یعصی الله أحد و لم یحتج إلی خلق النار للزجر عن الشرور.

ثم لإظهار إحاطة علمه بما سیقع من کل فرد من أفراد البشر للملائکة لطفا لهم و لبنی آدم أیضا بعد إخبار الرسل بذلک جعلهم کالذر و میز من علم منهم الإیمان ممن علم منهم خلافه و کلفهم بدخول النار لیعلموا قبل التکلیف فی عالم الأجساد

ص: 95


1- 1. بل الصحیح کما أشرنا إلیه قبلا أن النطفة هی التی خلقت من سلالة من الطین فلیس الإنسان مرکبا من الماء و التراب و انما ذلک هو النطفة و لست أعنی الماء الدافق و لا« اسپرماتوزئید» علی اصطلاح المتأخرین بل هی شی ء آخر سمیت بالنطفة عند المتأخرین فی داخل« اسپرماتوزئید» و انما شخصیة الجنین بها فالنطفة التی اخذت و استلت من سهل الأرض غیر ما اخذت و استلت من حزنها و ما اخذت من طین لازب رس غیر ما اخذت من حما مسنون و هکذا.

أن ما علم منهم مطابق للواقع فثم ثبتت الطاعة و المعصیة و علم الملائکة من یطیع بعد ذلک و من یعصی و أثبت ذلک فی الألواح مطابقا لعلمه تعالی.

و قوله فمن ذلک صار یلد المؤمن الکافر أی لأجل ما قرر فی الإنسان من جهتی الخیر و الشر تری الأب یصیر تابعا للعقل و مقویا لدواعی الخیر و زاجرا للشهوات فیصیر من الأخیار و الابن یتبع الهوی و الشهوات و یسلطها علی العقل فیصیر من الأشرار مع نهایة الارتباط بینهما و قوله و لا یستطیع هؤلاء أی لا یتخلف ما علم الله تعالی منهم لکن لا یختارونها إلا باختیارهم و إرادتهم و استطاعتهم هذا ما خطر بالبال علی وجه الاحتمال و الله یعلم غوامض أسرارهم علیهم السلام.

و قال بعض أهل التأویل عبر عن المادة تارة بالماء و أخری بالتربة لاشتراکهما فی قبول الأشکال و لاجتماعهما فی طینة الإنسان و ترکیب خلقته و أدیم الأرض وجهها و کأنه کنایة عما ینبت منها مما یصلح أن یصیر غذاء للإنسان و یحصل منه النطفة أو تتربی به و العرک الدلک و کأنه کنایة عن مزجه بحیث یحصل منه المزاج و یستعد للحیاة و الذر النمل الصغار و وجه الشبه الحس و الحرکة و کونهم محل الشعور مع صغر الجثة و الخفاء.

و هذا الخطاب إنما کان فی عالم الأمر و لشدة ارتباط الملک بالملکوت و قوامه به جاز إسناد مادته إلیه و إن کان عالم الأمر مجردا عن المادة و اجتماعهم فی الوجود عند الله إنما هو لاجتماع الأجسام الزمانیة عنده تعالی دفعة واحدة فی عالم الأمر و إن کانت متفرقة مبسوطة متدرجة فی عالم الخلق.

و وجودهم فی عالم الأمر وجود ملکوتی ظلی ینبعث من حقیقته هذا الوجود الخلقی الجسمانی و هو صورة علمه سبحانه بها و عنه عبر بالظلال فی حدیث آخر.

و أمره تعالی إیاهم إلی الجنة و النار هدایته إیاهم إلی سبیلهما ثم توفیقه أو خذلانه و لعل المراد بالنار المسعرة بعد ذلک التکالیف الشرعیة و تحصیل المعرفة

ص: 96

المحرقة للقلوب لصعوبة الخروج عن عهدتها.

و استقالة أصحاب الشمال کنایة عن تمنیهم الإطاعة و عدم قدرتهم التامة علیها لغلبة الشهوة علیهم و کونهم مسخرة تحت سلطان الهوی کما قالوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ (1) انتهی.

و لعل إبداء تلک التأویلات فی الأخبار جرأة علی الله و رسوله و الأئمة الأخیار إلا أن یکون علی سبیل الاحتمال لکن بعد ثبوت ما بنوا علیه الکلام من المقدمات التی لم تثبت بالبرهان و الیقین بل بعضها مناف لما ثبت فی الدین المبین.

**[ترجمه]دور نیست آب شیرین همان انگیزه­های خدادادی باشد، برای انجام کار خوب یا بد که همان خرد و نفس ملکوتی هستند. آب شور نیز کنایه از مخالف و مانع آن است که انسان را به شهوات پست و کامیابی جسمانی وادار می­سازد؛ یعنی تمام آنچه که از دواعی شهوت در وجود انسان به هم آمیخته و ترکیب شده است.

اینکه فرمود: «از تو می­آفرینم»، یعنی: بهشت برای تو و فرمانبران من است؛ زیرا اگر آدمی خیرخواه نباشد، آفریدن بهشت سودی ندارد و کسی سزاوار آن نمی گردد و کسی فرمانبر خدا نمی­شود. همچنین عبارت «دوزخم را از تو آفریدم» همین معنا را دارد؛ زیرا اگر آدمی بدخواهی نداشته باشد، کسی از خدا نافرمانی نمی­کند و برای جلوگیری از بدکاری­ها نیازی به دوزخ نیست. از این گذشته، اظهار احاطه دانش الهی به فرشته ها - که هر فردی چه خواهد کرد - لطفی است در حق آنها و هم آدمیزاد؛ که پس از اخبار رسولان به آنها، همگی را چون مورچه ساخته و مومنان آینده را از غیرمومنان تمیز داده، با آزمایشِ رفتن درون آتش، پیش از تکلیف در عالم جسمانی؛ بنابراین، آنچه از آنها است مطابق واقع است .

«طاعت و گناه در آنجا به ثبت رسید»: و فرشته ها افراد فرمانبر و نافرمان را شناختند و موافق دانش الهی در دفترها نگاشتند.

«این آمیزش، باعث شد که از مومن فرزند کافر بیرون بیاید و از کافر، مومن»: یعنی آدمی، هم مایه خوبی و هم بدی را در وجود خود دارد؛ به همین دلیل است که می­بینی پدر به دنبال خرد و خیرخواهی می­رود و از شهوت­کشان و نیکان می­گردد، اما پسر در پی هوس و خواهش­های خود می­رود و آنها را بر خرد چیره می­سازد و از زمره بدان می­گردد، اگرچه آن دو به شدت به هم وابسته اند و پدر و پسرند.

اینکه فرمود: «و نتوانند اینان» یعنی: چیزی برخلاف آنچه خدا درباره انسان­ها دانسته، رخ نمی­دهد، ولی آنان به اختیار و خواست و توان خود عمل می کنند، نه از سر زور و اجبار. این فقط یک احتمال بود که از خاطرم گذشت. تنها خدا است که اسرار پیچیده و نهفته در گفتار امامان علیهم­السّلام را می­داند.

یکی از تأویل گران گفته است: ماده را یک بار آب خوانده و یک بار تربت، چراکه هر دو شکل­پذیر هستند و در سرشت آدمی و در ترکیب آفرینش او شریک اند. «ادیم الارض»: روی زمین است و گویا کنایه از گیاه و مایه های خوراک آدمی، که نطفه از آن برمی­خیزد یا توسط آن پرورده می­شود. «مالش آن»: گویا به هم آمیختن آن است تا از آن مزاج پدید بیاید و آماده زندگی شود. «مورچه خُرد»: به نژاد آدم تعبیر شده، چون مانند او، با همه خُردی، حس و جنبش دارد و باشعور است. این خطاب در عالم امر صورت گرفته و چون ملک و ملکوت به خوبی به هم پیوسته اند و پایداری عالم ملک به ملکوت است، ارجاع ماده به آن روا است، اگرچه عالم امر، ماده ندارد. فراهم بودن همه در کنار خدا، برای این است که اجسام زمانیه، در عالم امر، با هم نمو دارند، اگرچه در عالم وجود، جدا از هم و پهن و تدریجی هستند.

بودِ آنها در عالم امر، هستی ملکوتی ظلی است که از وجود خلق جسمانی برگرفته شده که همان صورت دانش الهی در حق آنها است که در حدیثی دیگر، به «ظلال» تعبیر شده­اند .

فرمان خدا به آنها برای رفتن به بهشت یا دوزخ، راهنمایی آنها است به هر دو راه، و توفیق یا خذلان وی درباره آنان. مقصود از آتش افروخته نیز، چه­بسا همان تکالیف شرعیه و تحصیل شناخت دلگداز است که انجام آن. بسیار سخت است.

بازگشت اصحاب شمال، کنایه از راه اطاعت است، چون در برابر غلبه شهوت خلاف و گناه تسلیم نمی­شوند، چنانچه می­گویند: {پروردگارا، شقاوت ما بر ما چیره شد و بودیم مردمی گمراه.} - . مؤمنون / 107 -

چه­بسا دست یازیدن به چنین تاویل­هایی در ارتباط با اخبار، گستاخی است بر خدا و رسولش و امامان نیک علیهم­السلام؛ مگر اینکه از راه احتمال باشد، و بر پایه مقدمات صحیح که پایه این سخن­ها است. این­گونه تأویل­ها نه تنها مبتنی بر برهان یقینی نیستند، بلکه برخی از آنها مخالف مقررات دین مبین­اند.

**[ترجمه]

«15»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ علیه السلام أَرْسَلَ الْمَاءَ عَلَی الطِّینِ ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَةً فَعَرَکَهَا ثُمَّ فَرَّقَهَا فِرْقَتَیْنِ بِیَدِهِ ثُمَّ ذَرَاهُمْ فَإِذَا هُمْ یَدِبُّونَ ثُمَّ رَفَعَ لَهُمْ نَاراً فَأَمَرَ أَهْلَ الشِّمَالِ أَنْ یَدْخُلُوهَا فَذَهَبُوا إِلَیْهَا فَهَابُوهَا وَ لَمْ یَدْخُلُوهَا ثُمَّ أَمَرَ أَهْلَ الْیَمِینِ أَنْ یَدْخُلُوهَا فَذَهَبُوا فَدَخَلُوهَا فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّارَ فَکَانَتْ عَلَیْهِمْ بَرْداً وَ سَلَاماً فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ أَهْلُ الشِّمَالِ قَالُوا رَبَّنَا أَقِلْنَا فَأَقَالَهُمْ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ ادْخُلُوهَا فَذَهَبُوا فَقَامُوا عَلَیْهَا وَ لَمْ یَدْخُلُوهَا فَأَعَادَهُمْ طِیناً وَ خَلَقَ مِنْهَا آدَمَ علیه السلام وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلَنْ یَسْتَطِیعَ هَؤُلَاءِ أَنْ یَکُونُوا مِنْ هَؤُلَاءِ وَ لَا هَؤُلَاءِ أَنْ یَکُونُوا مِنْ هَؤُلَاءِ قَالَ فَیَرَوْنَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَنْ دَخَلَ تِلْکَ النَّارَ فَلِذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ (2) قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ (3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «چون خدای عزوجل خواست آدم را بیافریند، آب را بر خاک روان کرد و سپس مشتی از آن برگرفت و آن را مالید، آنگاه آن را به دست خود دو قسمت کرد و سپس پاشید و به ناگاه به جنبش درآمدند، در همان حال آتشی برایشان برافروخت و به اهل شمال فرمود در آن درآیند، و آنان به سوی آتش رفتند و هراسیدند و درون آن پا نگذاشتند. آنگاه به دست راستی­ها فرمود به آتش درآیند و آنان رفتند و داخل آتش شدند؛ خدا به آتش فرمان داد تا بر آنها سرد و سلامت شد. چون دست چپی­ها آن را دیدند، گفتند: «پروردگارا، ما را بازگردان.» و خدا آنها را بازگرداند به فرمانش و فرمود در آن درآیید، و آنان رفتند و بر سر آن ماندند و در آن درنیامدند؛ آنگاه همه را به گل بازگرداند و از آن آدم را آفرید.»

امام صادق علیه­السلام در ادامه فرمود:« نه این دست راستی­ها می­توانند از آن دست چپی­ها شوند، نه این­ها می­توانند از زمره آنها گردند.» سپس فرمود که می­دانند رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله نخستین کسی بود که به آن آتش داخل شد. این است تفسیر قول خدای عزوجل: «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِین»، - . زخرف / 81 - {بگو اگر خدای رحمان را فرزندی بود من نخست پرستنده بودم.{ - . کافی 2 : 7 -

**[ترجمه]

بیان

فیرون أی علماء أهل البیت علیهم السلام قُلْ إِنْ کانَ الآیة قد مر فیه

ص: 97


1- 1. المؤمنون: 107.
2- 2. الزخرف: 81.
3- 3. الکافی ج 2: 7.

وجوه من التأویل (1)

الأول فأنا أول العابدین منکم فإن النبی یکون أعلم بالله و بما یصح له و بما لا یصح له و أولی بتعظیم ما یجب تعظیمه و من حق تعظیم الوالد تعظیم ولده و لا یستلزم ذلک إمکاک کینونة الولد و عبادته له فإن المحال قد یستلزم المحال بل المراد نفیهما.

و الثانی أن معناه إن کان له ولد فی زعمکم فأنا أول العابدین لله الموحدین له المنکرین لقولکم.

و الثالث أن المعنی فأنا أول الآنفین منه (2)

أو من أن یکون له ولد من عبد یعبد إذا اشتد أنفة(3).

الرابع أن کلمة إن نافیة أی ما کان له ولد فأنا أول الموحدین من أهل مکة و بناء الخبر علی التفسیر الأول إذ ظهر منه أنه صلی الله علیه و آله کان مبادرا إلی کل خیر و سعادة و إطاعة فلا بد أن یکون مبادرا فی دخول النار عند الأمر به.

**[ترجمه]می­دانند که مقصود از این آیه: «بگو اگر خدای رحمان را...» علمای اهل بیت هستند که درباره آن چند تأویل ذکر می­شود:

1.

«من، نخست پرستنده ام از شماها» چون پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله، داناتر است نسبت به خدا و آنچه شایسته و ناشایست او است، و همچنین به بزرگداشت آنچه باید اولی باشد؛ و بزرگداشت فرزند، حق بزرگداشت پدر است، و این لزوما به این معنی نیست که فرزند داشتن خدا و پرستش آن فرزند، شدنی باشد، و نشدنی نیست به دنبال ناشدنی دیگر.

2.

اگر او را فرزندی است به گمان شما، من نخست پرستنده خدایم که یکتاپرست و منکر گفته شما هستند.

3.

من نخستین کسی هستم که نسبت به آن فرزند تنفر می­ورزم؛ یا از اینکه خدا را فرزندی باشد، متنفر می­گردم؛ چون «عبد» به معنی شدت نفرت هم آمده است.

4.

«ما» نافیه است، یعنی «نیست خدا را فرزند و من نخستین یکتاپرست مکه ام.» این خبر، به تفسیر یکم توجه دارد و بیان این است که پیغمبر در راه هرگونه نیکی و فرمانبری از خدا، پیشتاز بود و در رفتن به درون آتش نیز به فرمان او پیشتاز بود.

**[ترجمه]

«16»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِیِّ وَ عُقْبَةَ جَمِیعاً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْخَلْقَ فَخَلَقَ مَنْ أَحَبَّ مِمَّا أَحَبَّ فَکَانَ مَا أَحَبَّ أَنْ خَلَقَهُ مِنْ طِینَةِ الْجَنَّةِ وَ خَلَقَ مَا أَبْغَضَ مِمَّا أَبْغَضَ وَ کَانَ مَا أَبْغَضَ أَنْ خَلَقَهُ مِنْ طِینَةِ النَّارِ ثُمَّ بَعَثَهُمْ فِی الظِّلَالِ

ص: 98


1- 1. راجع ج 3 ص 256 من هذه الطبعة الجدیدة.
2- 2. و اختاره علیّ بن إبراهیم فی تفسیره، و فی الاحتجاج عن أمیر المؤمنین علیه السلام أول العابدین أی الجاحدین.
3- 3. قال الجوهریّ: قال أبو زید: العبد بالتحریک: الغضب و الانف و الاسم العبدة مثل الانفة، و قد عبد أی أنف قال الفرزدق: اولئک أحلاسی فجئنی بمثلهم و أعبد أن أهجو کلیبا بدارم. قال أبو عمرو: و قوله تعالی: فأنا أول العابدین من الانف و الغضب.

فَقُلْتُ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ الظِّلَالُ فَقَالَ علیه السلام أَ لَمْ تَرَ إِلَی ظِلِّکَ فِی الشَّمْسِ شَیْئاً وَ لَیْسَ بِشَیْ ءٍ ثُمَّ بَعَثَ فِیهِمُ النَّبِیِّینَ فَدَعَوْهُمْ إِلَی الْإِقْرَارِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ (1) ثُمَّ دَعَوْهُمْ إِلَی الْإِقْرَارِ بِالنَّبِیِّینَ فَأَقَرَّ بَعْضُهُمْ وَ أَنْکَرَ بَعْضُهُمْ ثُمَّ دَعَوْهُمْ إِلَی وَلَایَتِنَا فَأَقَرَّ بِهَا وَ اللَّهِ مَنْ أَحَبَّ وَ أَنْکَرَهَا مَنْ أَبْغَضَ وَ هُوَ قَوْلُهُ- فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ (2) ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام کَانَ التَّکْذِیبُ ثَمَ (3).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه­السلام فرمود: «خدای عزوجل، خلق را آفرید و هر کس را که دوست داشت، از مایه ای که دوست می­داشت آفرید، و آن سرشتِ بهشت بود؛ و هر کس را که خواهانش نبود، از مایه­ای که ناخواهش بود آفرید، و آن سرشتِ دوزخ بود؛ آنگاه آنان را به ظلال فرستاد.» گفتم: «ظلال چیست؟» فرمود: «سایه خود را در برابر خورشید ندیدی که چیزی نماید و چیزی نباشد.» امام باقر علیه­السلام در ادامه فرمود:« آنگاه پیغمبران آن را به سوی آدمیان گسیل داشت تا آنها را به خدای عزوجل فرا بخوانند؛ از این رو فرمود: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّه»، {و اگر از بپرسی چه کسی آنها را آفریده البته گویند خدا.} - . زخرف 87 - سپس، آنان را فراخواندند تا اقرار کنند به پیمبران و برخی نکردند؛ آنگاه آنها را به اقرار بر ولایت ما خواندند، به خدا سوگند، هر کس را که خدا دوست داشت، اقرار کرد و هر که را بد می­داشت، به انکار برخاست. که فرموده است: «فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْل»، {باور نخواهند کرد آنچه را در پیش دروغ شمردند.} - . یونس / 74 - امام باقر علیه­السلام سپس فرمود:« دروغ شمردن در آنجا رخ داد.» - . کافی 2 : 10 -

**[ترجمه]

بیان

فخلق من أحب مما أحب قیل ما فی قوله ما أحب و ما أبغض مصدریة.

**[ترجمه]«فخلق من أحبّ مما احب»: گفته شده واژه «ما» در «ما أحب» و «ما أبغض» مصدری است.

**[ترجمه]

و أقول

یمکن تأویله بالعلم أی بأنه لما علم الله تعالی حین خلقهم أنهم سیصیرون من الأشقیاء و أبغضهم فکأنه خلقهم مما أبغض أو أنه إشارة إلی اختلاف استعداداتهم و قابلیاتهم فی اختیار الحق و قبوله.

و المراد بالظل إما عالم الأرواح أو عالم المثال فعلی الأول شبه الروح المجرد علی القول به أو الجسم اللطیف بالظل للطافته و عدم کثافته أو لکونه تابعا لعالم الأجساد الأصلیة و علی الثانی ظاهر.

و قوله شیئا بتقدیر تحسه أو الرؤیة بمعنی العلم لکن لا یناسبه تعدیتها بإلی و الأظهر شی ء کما ورد فی هذه الروایة بسند آخر و قیل أراد بقوله و لیس بشی ء أن الحیاة و التکلیف فی ذلک الوقت لا یصیران سببین للثواب و العقاب کأفعال النائم و لا یبقی بل مثال و حکایة عن الحیاة و التکلیف فی الأبدان و لذا سمی الوجود الذهنی بالوجود الظلی لعدم کونه منشأ للآثار و مبدأ للأحکام.

و قیل یمکن أن یراد به عالم الذر المباین لعالم الأجساد الکثیفة و هو

ص: 99


1- 1. الزخرف: 87.
2- 2. یونس: 74.
3- 3. الکافی ج 2: 10.

یحکی عن هذا العالم و یشبهه و لیس منه فهو ظل بالنسبة إلیه أو عالم الأرواح کما قال أمیر المؤمنین علیه السلام فی بعض خطبه إلا إن الذریة أفنان أنا شجرتها و دوحة أنا ساقتها و إنی من أحمد بمنزلة الضوء من الضوء کنا أظلالا تحت العرش قبل خلق البشر و قبل خلق الطینة التی کان منها البشر أشباحا خالیة لا أجساما نامیة.

لَیَقُولُنَّ اللَّهُ أی خلقنا الله أو الله خلقنا علی اختلاف فی تقدیم المحذوف و تأخیره و المشهور الأول و الغرض أن اضطرارهم إلی هذا الجواب بمقتضی العهد و المیثاق.

و قوله فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا الآیة فی سورة الأعراف (1) هکذا تِلْکَ الْقُری نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبائِها وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الْکافِرِینَ و کأن التغییر من النساخ أو النقل بالمعنی (2).

و قال البیضاوی فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا عند مجیئهم بالمعجزات بِما کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ أی بما کذبوه قبل الرسل بل کانوا مستمرین علی التکذیب أو فما کانوا لیؤمنوا مدة عمرهم بما کذبوا به أولا حین جاءتهم الرسل و لم یؤثر قط فیهم دعوتهم المتطاولة و الآیات المتتابعة و اللام لتأکید النفی و الدلالة علی أنهم ما صلحوا للإیمان لمنافاته لحالهم فی التصمیم علی الکفر و الطبع علی قلوبهم.

**[ترجمه]می شود آن را تأویل کرد به علم؛ چون خدا هنگام آفرینش می­دانست که آنها شقی می­شوند و آنها را بد داشت و گویا آنان را از مایه مبغوض خود آفرید. چه­بسا این، به اختلاف استعداد آدمیان در پذیرش حق اشاره داشته باشد. مراد از «ظلال» نیز، یا عالم ارواح است، یا عالم مثال که روح مجرد است، یا جسم لطیف که آن را به سایه مانند کرده، چون لطیف است؛ یا آنکه دنباله جسم سایه­دار است و به تفسیر عالم مثال، روشن است.

واژه «شیئاً» در تقدیر «تحسّه» دارد، یعنی حس می کنی که چیزی است؛ یا رویت به معنای علم است، ولی «متعدی» شدن آن با «الی» مناسب نیست، و روشن تر «شئ» است، همان گونه که در همین روایت ما، در سند دیگری آمده است.

گفته­اند: اینکه فرموده: «و چیزی نباشد.» یعنی زندگی و تکلیف در آن هنگام اثری در ثواب و عقاب ندارند و مانند کارهای خوب و پاینده نیستند، بلکه نمونه و نمایش زندگی و تکلیف در عالم تن­ هستند؛ از این رو، وجود ذهنی و تصوّری را وجود ظلی خوانند که اثر و حکمی ندارد. و گفته اند، می شود که عالم «ذر» باشد که از عالم اجساد جدا است و نمودی از این عالم است و از آن نیست و در برابر آن، به سایه می­ماند؛ یا آنکه عالم ارواح است که علی علیه­السلام در خطبه­ای فرموده است: «هلا، نژاد شاخه هایند و من درخت آنهایم، درختی تنومند، که من ساقه آن­ هستم. به راستی، من نسبت به احمد چون پرتوی هستم از پرتو؛ همه ظلالی بودیم زیر عرش، پیش از (آفرینش) آدمیان و پیش از آفرینش سرشتی که بشر از آن آفریده شد، نمونه هایی تهی از ماده، نه اجسامی نامیه.»

{البته می­گویند خدا ما را آفریده.}: و این تراوش همان اقرار در پیمان­ستانی نخست است.

«تِلْکَ الْقُری نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبائِها وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الْکافِرِین»،{چنین است این آبادی­ها است که داستان آنها را برای تو گزارش دادیم و آمد براشان رسولانشان از این پیش با معجزه ها و نگرویدند بدان چه از این پیش دروغ شمرده بودند چنین مهر نهاده خدا بر دل کافرها.} - . اعراف / 101 - (تغییر عبارت، یا از سهو نسخه­نویسان است، یا نقل به معنی شده است)

بیضاوی گفته است:« هنگامی که معجزه ها را دیدند، نگرویدند به آنچه از آن پیش دروغ می­دانستند؛ یعنی پیش از آمدن رسولان، و باز هم بر تکذیب پایداری کردند؛ یا اینکه تا آخر عمر باور نکردند آنچه را که از اول تکذیب می­کردند، هنگام آمدن رسولان، و نه دعوت طولانی رسولان در آنها اثر کرد و نه معجزات پیاپی آنان. «لام» برای تأکید نفی است و دلالت دارد بر اینکه این افراد شایسته ایمان آوردن نبودند، چون ایمان با حال این اشخاص، که تصمیم بر کفر دارند و بر دل هایشان مهر نهاده شده، ناسازگار است .

**[ترجمه]

«17»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ أَجَابُوا وَ هُمْ ذَرٌّ قَالَ جَعَلَ فِیهِمْ مَا إِذَا

ص: 100


1- 1. الأعراف: 101.
2- 2. بل کما أشرنا إلیه سابقا الآیة فی یونس 74 بزیادة لفظ« به» و هی قوله تعالی: ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلًا إِلی قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ کَذلِکَ نَطْبَعُ عَلی قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ».

سَأَلَهُمْ أَجَابُوا یَعْنِی فِی الْمِیثَاقِ (1).

**[ترجمه]کافی: از ابی بصیر روایت شده است: «به امام صادق علیه­السلام گفتم: «چگونه پاسخ گفتند با اینکه ذره بودند؟» فرمود: «خدا نیرویی را به آنها داد که بتوانند پاسخ پرسش او را بدهند، یعنی در عالم میثاق.» - . کافی 2 : 12 -

**[ترجمه]

بیان

ما إذا سألهم کلمة ما موصولة و العائد محذوف أی أجابوه به أی جعل فی کل ذرة العقل و آلة السمع و آلة النطق و من حمل الآیة علی الاستعارة و التمثیل حمل الخبر علی أن المراد به أنه جعلهم بحیث إذا سئلوا فی عالم الأبدان أجابوا بلسان المقال (2)

و هو بعید.

**[ترجمه]در «ما اذا سألهم» کلمه «ما» موصوله است و ضمیر و عائد محذوف است؛ یعنی «أجابوه به» بوده است، یعنی در هر ذره، خَرد و ابزار شنیدن و گویایی نهاد و هر کس آیه را به مثلی زدن تفسیر کرده، گفته: مقصود از خبر این است که آنها را طوری ساخت که چون در عالم ابدان پرسش شوند، به زبان خود پاسخ بگویند، و این دور از باور است.

**[ترجمه]

«18»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: أَتَاهُ ابْنُ الْکَوَّاءِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی هَلْ کَلَّمَ أَحَداً مِنْ وُلْدِ آدَمَ قَبْلَ مُوسَی- فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام قَدْ کَلَّمَ اللَّهُ جَمِیعَ خَلْقِهِ بَرَّهُمْ وَ فَاجِرَهُمْ وَ رَدُّوا عَلَیْهِ الْجَوَابَ فَثَقُلَ ذَلِکَ عَلَی ابْنِ الْکَوَّاءِ وَ لَمْ یَعْرِفْهُ فَقَالَ لَهُ کَیْفَ کَانَ ذَلِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- فَقَالَ لَهُ أَ وَ مَا تَقْرَأُ کِتَابَ اللَّهِ إِذْ یَقُولُ لِنَبِیِّکَ- وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی (3) فَأَسْمَعَهُمْ کَلَامَهُ وَ رَدُّوا عَلَیْهِ الْجَوَابَ کَمَا تَسْمَعُ فِی قَوْلِ اللَّهِ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ قالُوا بَلی فَقَالَ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَ أَنَا الرَّحْمَنُ فَأَقَرُّوا لَهُ بِالطَّاعَةِ وَ الرُّبُوبِیَّةِ وَ مَیَّزَ الرُّسُلَ وَ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَوْصِیَاءَ وَ أَمَرَ الْخَلْقَ بِطَاعَتِهِمْ فَأَقَرُّوا بِذَلِکَ فِی الْمِیثَاقِ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ شَهِدْنَا عَلَیْکُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا

ص: 101


1- 1. الکافی ج 2 ص 12.
2- 2. قال الفیض رحمه اللّه فی تفسیر الآیة: ان اللّه نصب لهم دلائل ربوبیته، و رکب فی عقولهم ما یدعوهم الی الإقرار بها، حتی صاروا بمنزلة الاشهاد علی طریقة التمثیل، نظیر ذلک قوله عزّ و جلّ:« إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» و قوله جل و علا« فقال لها و للأرض ائتیا قالتا أتینا طائعین» و معلوم أنّه لا قول ثمة، و انما هو تمثیل و تصویر للمعنی. و ذلک حین کانت أنفسهم فی أصلاب آبائهم العقلیّة، و معادنهم الاصلیة. یعنی شاهدهم و هم دقائق فی تلک الحقائق، و عبر عن تلک الآباء بالظهور، لان کل واحد منهم ظهر أو مظهر لطائفة من النفوس أو ظاهر عنده لکونه صورة عقلیة نوریة ظاهرة بذاتها.
3- 3. الأعراف: 171.

غافِلِینَ (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از اصبغ بن نباته روایت شده است: « ابن کواء نزد علی علیه­السلام آمد و گفت: «یا امیر­المؤمنین، به من بگو آیا خدای تبارک و تعالی پیش از موسی با یک آدمیزاده سخن گفته است؟» فرمود: «خدا با همه خلقش، از نیک و بد، سخن گفته است.» این سخن بر ابن کواء گران آمد و آن را نفهمید و گفت: «یا علی، این امر چگونه صورت گرفته است؟» فرمود: «نخواندی قرآن را که خدا به پیغمبرت می فرماید: «أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی»، {و چون برگرفت پروردگارت از آدمیزادگان، از پشت آنها نژادشان را، و گواهشان گرفت بر خود که آیا نباشم پروردگار شما؟ گفتند چرا.} - . اعراف / 171 - پس، خدا سخن خود را به آنها شنوانید و به او پاسخ هم دادند، چنانچه در کلام خدا می­شنوی، ای پسر کواء.» گفت: «آری» و فرمود:

من هستم که نیست شایان پرستشی جز من، و منم رحمان و بخشنده؛ پس اعتراف کردند به طاعت و ربوبیت و رسولان و پیغمبران و اوصیاء ممتاز شدند و خلق را به طاعتشان فرمان داد و در میثاق به آن اعتراف کردند و فرشته ها گفتند: أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافلین - . اعراف / 172 - {ای آدمیزادگان، ما گواه بر شما هستیم تا روز رستاخیز تا نگویید راستی که ما از آن بی خبر بودیم.} - . تفسیر عیاشی 2 : 41 -

**[ترجمه]

«19»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنِ الذَّرِّ حَیْثُ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی وَ اللَّهِ وَ أَسَرَّ بَعْضُهُمْ خِلَافَ مَا أَظْهَرَ کَیْفَ عَلِمُوا الْقَوْلَ حَیْثُ قِیلَ لَهُمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ فِیهِمْ مَا إِذَا سَأَلَهُمْ أَجَابُوهُ (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از ابی­بصیر روایت شده است: «به امام صادق علیه­السلام گفتم: «به من بگو از ذرّ، چون گواهشان گرفت بر خودشان که آیا نباشم پروردگارتان؟» فرمود: «چرا به­خدا، برخی در درون داشتند جز آنچه اظهار کرده بودند.» پرسیدم: «چگونه جواب را می­دانستند هنگامی که از آنها پرسیده شد آیا نیستم پروردگارتان؟» فرمود: «خدا به آنها داد آنچه را باید، که چون بپرسدشان پاسخ گویندش.» - . تفسیر عیاشی 2 : 42 -

**[ترجمه]

«20»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی قُلْتُ قَالُوا بِأَلْسِنَتِهِمْ قَالَ نَعَمْ وَ قَالُوا بِقُلُوبِهِمْ قُلْتُ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ کَانُوا یَوْمَئِذٍ قَالَ صَنَعَ فِیهِمْ مَا اکْتَفَی بِهِ (3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از ابی ­بصیر روایت شده است: {درباره قول خدا: «آیا نیستم پروردگارتان.} گفتند: چرا.» پرسیدم: «آیا با زبانشان گفتند؟» امام صادق علیه السّلام فرمود: «آری، و با دلشان هم گفتند.» گفتم: «آن روز چه بودند؟» فرمود: « ساخت در آنان آنچه لازم بود.» - . تفسیر عیاشی 2 : 40 -

**[ترجمه]

«21»

أَقُولُ وَجَدْتُ فِی بَعْضِ الْکُتُبِ مَرْوِیّاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیِّ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ اللَّیْثِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلْإِمَامِ الْبَاقِرِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنِ الْمُؤْمِنِ مِنْ شِیعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِذَا بَلَغَ وَ کَمُلَ فِی الْمَعْرِفَةِ هَلْ یَزْنِی قَالَ علیه السلام لَا قُلْتُ فَیَلُوطُ قَالَ لَا قُلْتُ فَیَسْرِقُ قَالَ لَا قُلْتُ فَیَشْرَبُ خَمْراً قَالَ لَا قُلْتُ فَیُذْنِبُ ذَنْباً قَالَ لَا قَالَ الرَّاوِی فَتَحَیَّرْتُ مِنْ ذَلِکَ وَ کَثُرَ تَعَجُّبِی مِنْهُ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی أَجِدُ مِنْ شِیعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مِنْ مَوَالِیکُمْ مَنْ یَشْرَبُ الْخَمْرَ وَ یَأْکُلُ الرِّبَا وَ یَزْنِی وَ یَلُوطُ وَ یَتَهَاوَنُ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ أَبْوَابِ الْبِرِّ حَتَّی إِنَّ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ یَأْتِیهِ

فِی حَاجَةٍ یَسِیرَةٍ فَلَا یَقْضِیهَا لَهُ فَکَیْفَ هَذَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ هَذَا قَالَ فَتَبَسَّمَ الْإِمَامُ علیه السلام وَ قَالَ یَا أَبَا إِسْحَاقَ هَلْ عِنْدَکَ شَیْ ءٌ غَیْرُ مَا ذَکَرْتَ قُلْتُ نَعَمْ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ إِنِّی أَجِدُ النَّاصِبَ الَّذِی لَا أَشُکُّ فِی کُفْرِهِ یَتَوَرَّعُ عَنْ هَذِهِ

ص: 102


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 41.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 42.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 40.

الْأَشْیَاءِ لَا یَسْتَحِلُّ الْخَمْرَ وَ لَا یَسْتَحِلُّ دِرْهَماً لِمُسْلِمٍ وَ لَا یَتَهَاوَنُ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصِّیَامِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ یَقُومُ بِحَوَائِجِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ لِلَّهِ وَ فِی اللَّهِ تَعَالَی فَکَیْفَ هَذَا وَ لِمَ هَذَا فَقَالَ علیه السلام یَا إِبْرَاهِیمُ لِهَذَا أَمْرٌ بَاطِنٌ وَ هُوَ سِرٌّ مَکْنُونٌ وَ بَابٌ مُغْلَقٌ مَخْزُونٌ وَ قَدْ خَفِیَ عَلَیْکَ وَ عَلَی کَثِیرٍ مِنْ أَمْثَالِکَ وَ أَصْحَابِکَ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُؤْذِنْ أَنْ یَخْرُجَ سِرُّهُ وَ غَیْبُهُ إِلَّا إِلَی مَنْ یَحْتَمِلُهُ وَ هُوَ أَهْلُهُ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی وَ اللَّهِ لَمُحْتَمِلٌ مِنْ أَسْرَارِکُمْ وَ لَسْتُ بِمُعَانِدٍ وَ لَا بِنَاصِبٍ فَقَالَ علیه السلام یَا إِبْرَاهِیمُ نَعَمْ أَنْتَ کَذَلِکَ وَ لَکِنْ عِلْمُنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ إِنَّ التَّقِیَّةَ مِنْ دِینِنَا وَ دِیْنِ آبَائِنَا وَ مَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ فَلَا دِینَ لَهُ یَا إِبْرَاهِیمُ لَوْ قُلْتُ إِنَّ تَارِکَ التَّقِیَّةِ کَتَارِکِ الصَّلَاةِ لَکُنْتُ صَادِقاً یَا إِبْرَاهِیمُ إِنَّ مِنْ حَدِیثِنَا وَ سِرِّنَا وَ بَاطِنِ عِلْمِنَا مَا لَا یَحْتَمِلُهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مُؤْمِنٌ مُمْتَحَنٌ قُلْتُ یَا سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ فَمَنْ یَحْتَمِلُهُ إِذاً قَالَ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ شِئْنَا أَلَا مَنْ أَذَاعَ سِرَّنَا إِلَّا إِلَی أَهْلِهِ فَلَیْسَ مِنَّا ثَلَاثاً أَلَا مَنْ أَذَاعَ سِرَّنَا أَذَاقَهُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ ثُمَّ قَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ خُذْ مَا سَأَلْتَنِی عِلْماً بَاطِناً مَخْزُوناً فِی عِلْمِ اللَّهِ تَعَالَی الَّذِی حَبَا اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ بِهِ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله وَ حَبَا بِهِ رَسُولَهُ وَصِیَّهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ قَرَأَ علیه السلام هَذِهِ الْآیَةَ عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ (1) وَیْحَکَ یَا إِبْرَاهِیمُ إِنَّکَ قَدْ سَأَلْتَنِی عَنِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ شِیعَةِ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام َلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ عَنْ زُهَّادِ النَّاصِبَةِ وَ عُبَّادِهِمْ مِنْ هَاهُنَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً(2) وَ مِنْ هَاهُنَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ عامِلَةٌ

ص: 103


1- 1. الجن: 27 و 28.
2- 2. الفرقان: 21.

ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ(1) وَ هَذَا النَّاصِبُ قَدْ جُبِلَ عَلَی بُغْضِنَا وَ رَدِّ فَضْلِنَا وَ یُبْطِلُ خِلَافَةَ أَبِینَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام وَ یُثْبِتُ خِلَافَةَ مُعَاوِیَةَ وَ بَنِی أُمَیَّةَ وَ یَزْعُمُ أَنَّهُمْ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ یَزْعُمُ أَنَّ مَنْ خَرَجَ عَلَیْهِمْ وَجَبَ عَلَیْهِ الْقَتْلُ وَ یَرْوِی فِی ذَلِکَ کَذِباً وَ زُوراً وَ یَرْوِی أَنَّ الصَّلَاةَ جَائِزَةٌ خَلْفَ مَنْ غَلَبَ وَ إِنْ کَانَ خَارِجِیّاً ظَالِماً وَ یَرْوِی أَنَّ الْإِمَامَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا کَانَ خَارِجِیّاً خَرَجَ عَلَی یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ وَ یَزْعُمُ أَنَّهُ یَجِبُ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ أَنْ یَدْفَعَ زَکَاةَ مَالِهِ إِلَی السُّلْطَانِ وَ إِنْ کَانَ ظَالِماً یَا إِبْرَاهِیمُ هَذَا کُلُّهُ رَدٌّ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله سُبْحَانَ اللَّهِ قَدِ افْتَرَوْا عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ تَقَوَّلُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْبَاطِلَ وَ خَالَفُوا اللَّهَ وَ خَالَفُوا رَسُولَهُ وَ خُلَفَاءَهُ یَا إِبْرَاهِیمُ لَأَشْرَحَنَّ لَکَ هَذَا مِنْ کِتَابِ اللَّهِ الَّذِی لَا

یَسْتَطِیعُونَ لَهُ إِنْکَاراً وَ لَا مِنْهُ فِرَاراً وَ مَنْ رَدَّ حَرْفاً مِنْ کِتَابِ اللَّهِ فَقَدْ کَفَرَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِی سَأَلْتُکَ فِی کِتَابِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ هَذَا الَّذِی سَأَلْتَنِی فِی أَمْرِ شِیعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ أَمْرِ عَدُوِّهِ النَّاصِبِ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَذَا بِعَیْنِهِ قَالَ نَعَمْ هَذَا بِعَیْنِهِ فِی کِتَابِ اللَّهِ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ یَا إِبْرَاهِیمُ اقْرَأْ هَذِهِ الْآیَةَ- الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ (2) أَ تَدْرِی مَا هَذِهِ الْأَرْضُ قُلْتُ لَا قَالَ علیه السلام اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ أَرْضاً طَیِّبَةً طَاهِرَةً وَ فَجَّرَ فِیهَا مَاءً عَذْباً زُلَالًا فُرَاتاً سَائِغاً فَعَرَضَ عَلَیْهَا وَلَایَتَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَبِلَتْهَا فَأَجْرَی عَلَیْهَا ذَلِکَ الْمَاءَ سَبْعَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ نَضَبَ عَنْهَا ذَلِکَ الْمَاءُ بَعْدَ السَّابِعِ فَأَخَذَ مِنْ صَفْوَةِ ذَلِکَ الطِّینِ طِیناً فَجَعَلَهُ طِینَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام ثُمَّ أَخَذَ جَلَّ جَلَالُهُ ثُفْلَ

ص: 104


1- 1. الغاشیة: 4.
2- 2. النجم: 32.

ذَلِکَ الطِّینِ فَخَلَقَ مِنْهُ شِیعَتَنَا وَ محبونا [مُحِبِّینَا] مِنْ فَضْلِ طِینَتِنَا فَلَوْ تَرَکَ یَا إِبْرَاهِیمُ طِینَتَکُمْ کَمَا تَرَکَ طِینَتَنَا لَکُنْتُمْ أَنْتُمْ وَ نَحْنُ سَوَاءً قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا صَنَعَ بِطِینَتِنَا قَالَ مَزَجَ طِینَتَکُمْ وَ لَمْ یَمْزُجْ طِینَتَنَا قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ بِمَا ذَا مَزَجَ طِینَتَنَا قَالَ علیه السلام خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَیْضاً أَرْضاً سَبِخَةً خَبِیثَةً مُنْتِنَةً وَ فَجَّرَ فِیهَا مَاءً أُجَاجاً مَالِحاً آسِناً ثُمَّ عَرَضَ عَلَیْهَا جَلَّتْ عَظَمَتُهُ وَلَایَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام فَلَمْ تَقْبَلْهَا وَ أَجْرَی ذَلِکَ الْمَاءَ عَلَیْهَا سَبْعَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ نَضَبَ ذَلِکَ الْمَاءُ عَنْهَا ثُمَّ أَخَذَ مِنْ کُدُورَةِ ذَلِکَ الطِّینِ الْمُنْتِنِ الْخَبِیثِ وَ خَلَقَ مِنْهُ أَئِمَّةَ الْکُفْرِ وَ الطُّغَاةَ وَ الْفَجَرَةَ ثُمَّ عَمَدَ إِلَی بَقِیَّةِ ذَلِکَ الطِّینِ فَمَزَجَ بِطِینَتِکُمْ وَ لَوْ تَرَکَ طِینَتَهُمْ عَلَی حَالِهِ وَ لَمْ یَمْزُجْ بِطِینَتِکُمْ مَا عَمِلُوا أَبَداً عَمَلًا صَالِحاً وَ لَا أَدَّوْا أَمَانَةً إِلَی أَحَدٍ وَ لَا شَهِدُوا الشَّهَادَتَیْنِ وَ لَا صَامُوا وَ لَا صَلَّوْا وَ لَا زَکَّوْا وَ لَا حَجُّوا وَ لَا أَشْبَهُوکُمْ فِی الصُّوَرِ أَیْضاً یَا إِبْرَاهِیمُ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَعْظَمُ عَلَی الْمُؤْمِنِ أَنْ یَرَی صُورَةً حَسَنَةً فِی عَدُوٍّ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْمُؤْمِنُ لَا یَعْلَمُ أَنَّ تِلْکَ الصُّورَةَ مِنْ طِینِ الْمُؤْمِنِ وَ مِزَاجِهِ یَا إِبْرَاهِیمُ ثُمَّ مُزِجَ الطِّینَتَانِ بِالْمَاءِ الْأَوَّلِ وَ الْمَاءِ الثَّانِی فَمَا تَرَاهُ مِنْ شِیعَتِنَا مِنْ رِبًا وَ زِنًا وَ لِوَاطَةٍ وَ خِیَانَةٍ وَ شُرْبِ خَمْرٍ وَ تَرْکِ صَلَاةٍ وَ صِیَامٍ وَ زَکَاةٍ وَ حَجٍّ وَ جِهَادٍ فَهِیَ کُلُّهَا مِنْ عَدُوِّنَا النَّاصِبِ وَ سِنْخِهِ وَ مِزَاجِهِ الَّذِی مُزِجَ بِطِینَتِهِ وَ مَا رَأَیْتَهُ فِی هَذَا الْعَدُوِّ النَّاصِبِ مِنَ الزُّهْدِ وَ الْعِبَادَةِ وَ الْمُوَاظَبَةِ عَلَی الصَّلَاةِ وَ أَدَاءِ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ أَعْمَالِ الْبِرِّ وَ الْخَیْرِ فَذَلِکَ کُلُّهُ مِنْ طِینِ الْمُؤْمِنِ وَ سِنْخِهِ وَ مِزَاجِهِ فَإِذَا عُرِضَ أَعْمَالُ الْمُؤْمِنِ وَ أَعْمَالُ النَّاصِبِ عَلَی اللَّهِ یَقُولُ جَلَّ وَ عَزَّ أَنَا عَدْلٌ لَا أَجُورُ وَ مُنْصِفٌ لَا أَظْلِمُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی مَا أَظْلِمُ مُؤْمِناً بِذَنْبٍ مُرْتَکَبٍ مِنْ سِنْخِ النَّاصِبِ وَ طِینِهِ وَ مِزَاجِهِ هَذِهِ الْأَعْمَالُ الصَّالِحَةُ کُلُّهَا مِنْ طِینِ الْمُؤْمِنِ وَ مِزَاجِهِ وَ الْأَعْمَالُ الرَّدِیَّةُ

ص: 105

الَّتِی کَانَتْ مِنَ الْمُؤْمِنِ مِنْ طِینِ الْعَدُوِّ النَّاصِبِ وَ یُلْزِمُ اللَّهُ تَعَالَی کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَا هُوَ مِنْ أَصْلِهِ وَ جَوْهَرِهِ وَ طِینَتِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِعِبَادِهِ مِنَ الْخَلَائِقِ کُلِّهِمْ أَ فَتَرَی هَاهُنَا ظُلْماً وَ جَوْراً وَ عُدْوَاناً ثُمَّ قَرَأَ علیه السلام مَعاذَ اللَّهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنا مَتاعَنا عِنْدَهُ إِنَّا إِذاً لَظالِمُونَ (1): یَا إِبْرَاهِیمُ إِنَّ الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ فَبَدَا شُعَاعُهَا فِی الْبُلْدَانِ کُلِّهَا أَ هُوَ بَائِنٌ مِنَ الْقُرْصَةِ أَمْ هُوَ مُتَّصِلٌ بِهَا شُعَاعُهَا تَبْلُغُ فِی الدُّنْیَا فِی الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ حَتَّی إِذَا غَابَتْ یَعُودُ الشُّعَاعُ وَ یَرْجِعُ إِلَیْهَا أَ لَیْسَ ذَلِکَ کَذَلِکَ قُلْتُ بَلَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ فَکَذَلِکَ یَرْجِعُ کُلُّ شَیْ ءٍ إِلَی أَصْلِهِ وَ جَوْهَرِهِ وَ عُنْصُرِهِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَنْزِعُ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ الْعَدُوِّ النَّاصِبِ سِنْخَ الْمُؤْمِنِ وَ مِزَاجَهُ وَ طِینَتَهُ وَ جَوْهَرَهُ وَ عُنْصُرَهُ مَعَ جَمِیعِ أَعْمَالِهِ الصَّالِحَةِ وَ یَرُدُّهُ إِلَی الْمُؤْمِنِ وَ یَنْزِعُ اللَّهُ مِنَ الْمُؤْمِنِ سِنْخَ النَّاصِبِ وَ مِزَاجَهُ وَ طِینَتَهُ وَ جَوْهَرَهُ وَ عُنْصُرَهُ مَعَ جَمِیعِ أَعْمَالِهِ السَّیِّئَةِ الرَّدِیَّةِ وَ یَرُدُّهُ إِلَی النَّاصِبِ عَدْلًا مِنْهُ جَلَّ جَلَالُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ وَ یَقُولُ لِلنَّاصِبِ لَا ظُلْمَ عَلَیْکَ هَذِهِ الْأَعْمَالُ الْخَبِیثَةُ مِنْ طِینَتِکَ وَ مِزَاجِکَ وَ أَنْتَ أَوْلَی بِهَا وَ هَذِهِ الْأَعْمَالُ الصَّالِحَةُ مِنْ طِینَةِ الْمُؤْمِنِ وَ مِزَاجِهِ وَ هُوَ أَوْلَی بِهَا الْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْیَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ (2) أَ فَتَرَی هَاهُنَا ظُلْماً وَ جَوْراً قُلْتُ لَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ بَلْ أَرَی حِکْمَةً بَالِغَةً فَاضِلَةً وَ عَدْلًا بَیِّناً وَاضِحاً ثُمَّ قَالَ علیه السلام أَزِیدُکَ بَیَاناً فِی هَذَا الْمَعْنَی مِنَ الْقُرْآنِ قُلْتُ بَلَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ أَ لَیْسَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- الْخَبِیثاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَ الْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثاتِ وَ الطَّیِّباتُ لِلطَّیِّبِینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّباتِ أُولئِکَ مُبَرَّؤُنَ مِمَّا یَقُولُونَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ (3) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ

ص: 106


1- 1. یوسف: 79.
2- 2. المؤمن: 17.
3- 3. النور: 24.

فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ (1) فَقُلْتُ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِیمِ وَ مَا أَوْضَحَ ذَلِکَ لِمَنْ فَهِمَهُ وَ مَا أَعْمَی قُلُوبَ هَذَا الْخَلْقِ الْمَنْکُوسِ عَنْ مَعْرِفَتِهِ فَقَالَ علیه السلام یَا إِبْرَاهِیمُ مِنْ هَذَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی- إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا(2) مَا رَضِیَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یُشَبِّهَهُمْ بِالْحَمِیرِ وَ الْبَقَرِ وَ الْکِلَابِ وَ الدَّوَابِّ حَتَّی زَادَهُمْ فَقَالَ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا یَا إِبْرَاهِیمُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذِکْرُهُ فِی أَعْدَائِنَا النَّاصِبَةِ- وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً(3) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً(4) وَ قَالَ جَلَّ جَلَالُهُ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْ ءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُونَ (5) وَ قَالَ جَلَّ وَ عَزَّ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمالُهُمْ کَسَرابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتَّی إِذا جاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً(6) کَذَلِکَ النَّاصِبُ یَحْسَبُ مَا قَدَّمَ مِنْ عَمَلِهِ نَافِعَةً حَتَّی إِذَا جَاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً ثُمَّ ضَرَبَ مَثَلًا آخَرَ أَوْ کَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ(7) ثُمَّ قَالَ علیه السلام یَا إِبْرَاهِیمُ أَزِیدُکَ فِی هَذَا الْمَعْنَی مِنَ الْقُرْآنِ قُلْتُ بَلَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً

ص: 107


1- 1. الأنفال: 37 و 38.
2- 2. الفرقان: 44.
3- 3. الفرقان: 21.
4- 4. الکهف: 105.
5- 5. المجادلة: 18.
6- 6. النور: 40.
7- 7. النور: 41.

رَحِیماً(1) یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِ شِیعَتِنَا حَسَنَاتٍ وَ حَسَنَاتِ أَعْدَائِنَا سَیِّئَاتٍ- یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یَحْکُمُ ما یُرِیدُ- لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ وَ لَا رَادَّ لِقَضَائِهِ- لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ هَذَا یَا إِبْرَاهِیمُ مِنْ بَاطِنِ عِلْمِ اللَّهِ الْمَکْنُونِ وَ مِنْ سِرِّهِ الْمَخْزُونِ أَ لَا أَزِیدُکَ مِنْ هَذَا الْبَاطِنِ شَیْئاً فِی الصُّدُورِ قُلْتُ بَلَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ علیه السلام قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِیلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلِینَ مِنْ خَطایاهُمْ مِنْ شَیْ ءٍ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ وَ لَیُسْئَلُنَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَمَّا کانُوا یَفْتَرُونَ (2) وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فالِقُ الْإِصْباحِ- فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَقَدْ أَخْبَرْتُکَ بِالْحَقِّ وَ أَنْبَأْتُکَ بِالصِّدْقِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ وَ أَحْکَمُ.

**[ترجمه]در کتابی به روایت از احمد بن محمد کوفی از حنان بن سدیر از پدرش سدیر صیرفی از ابی اسحاق لیثی یافتم که روایت شده است: «به امام باقر علیه­السلام گفتم: «یا ابن رسول اللَّه، به من بگو شیعه مؤمن امیر مؤمنان چون در معرفت بالغ و کامل گردد ، آیا زنا می­کند؟» فرمود: « نه.» گفتم: «لواط می­کند؟» فرمود:«نه.» گفتم: «دست به دزدی می­زند؟» فرمود:«نه.» گفتم: «شراب می­نوشد؟» فرمود: « نه.» گفتم: « گناهی از او سر می­زند؟» فرمود: «نه.»

راوی می­گوید من گیج شدم از آن جواب­ها و بسیار در شگفت ماندم، گفتم: «یا ابن رسول­اللَّه، من از شیعه های امیرمؤمنان و از دوستان شما، کسی را می­شناسم که شراب می نوشد و ربا می­خورد و زنا و لواط انجام می­دهد و در امر نماز و زکات و روزه و حج و جهاد و هر راه خیری سست­قدم است؛ تا آنجا که برادر مؤمنش برای اندک نیازی به او رو می­آورد و کاری برایش انجام نمی­دهد. چگونه چنین چیزی ممکن است؟ و دلیل این قضیه چیست یا ابن رسول اللَّه؟»

راوی می­گوید امام لبخندی زد و فرمود: «ای ابااسحاق، چیزی دیگر داری بگویی جز آنچه گفتی؟» گفتم: «آری یا ابن رسول اللَّه؛ من فردی ناصبی را نشان می­دهم که در کفرش شکی ندارم، اما از همه این کارها پارسایی ورزد؛ نه می را روا می­داند و نه یک درهم مال مسلمان را، و سستی نمی­کند در نماز و زکات و روزه و حج و جهاد و انجام حوائج مسلمانان و برای خدا و در راه خدا برپا می­خیزد. چگونه چنین چیزی ممکن است و چرا؟»

فرمود:«ای ابراهیم، این امر، درونی دارد و رازی سرپوشیده و دری بسته است بر روی تو و بسیاری مانند تو و یارانت، و خدای عزوجل اجازه نداده که راز نهفته اش آشکار شود، جز برای کسی که آن را باور کند و اهلش باشد.» گفتم: «یا ابن رسول اللَّه، به خدا اسرار شما را باور دارم و معاند و دشمن خاندان شما نیستم.» فرمود: «ای ابراهیم، آری تو چنینی، ولی دانش ما بسیار سخت و دور از باور است و درک و دریافت نمی­کند آن را، جز فرشته ای مقرب، یا پیغمبری مرسل، یا مؤمنی که خدا دلش را برای ایمان آزموده و آبدیده شده است. همانا، تقیه از دین ما و پدران ما است و هر کس تقیه ندارد دین ندارد. ای ابراهیم، اگر بگویم ترک­کننده تقیه مانند بی­نماز است راستگو باشم. ای ابراهیم، راستی که دانش درونی و حدیث و اسرار ما چیزهایی است که حتی فرشته مقرب و پیغمبر مرسل و مؤمن آزموده تحمل آن را ندارند.» گفتم: «ای آقایم، پس چه کسی قادر به تحمل آن است؟» فرمود: «آن کسی که خدا خواهد و ما خواهیم. هلا، هر کس راز ما را جز برای اهلش فاش کند از ما نیست.» سپس، حضرت سه بار تکرار کرد: «هلا، هر کس راز ما را فاش کند خدا سوزش آهن را به او بچشاند.»

آنگاه حضرت فرمود: «ای ابراهیم، جواب پرسشت را بگیر: دانشی درونی و گنجینه­ای از دانش خدای تعالی وجود دارد که خدای جل جلاله آن را به رسولش بخشیده و رسولش به وصی خود امیر مؤمنان.» سپس، این آیه را خواند: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُول»، {دانای نهان است و آگاه نکند بر نهانش کسی را جز رسولی که او را پسندد.} - . جن 27 - 28 - آنگاه فرمود: «وای بر تو ای ابراهیم، تو درباره مؤمنان شیعه مولای ما امیرمؤمنان علی­بن­ابی­طالب و از زاهدان ناصبی­ها و عابدان آنان پرسیدی، خداوند فرموده است: «وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً »، {و رویم به سوی هر چه کردند و آن را گردی پراکنده سازیم.} - . فرقان / 21 - از همین رو، فرموده: «عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَة»، {پر کار و پُرنصب (رنج و خستگی) درگیرد در آتش سوزان و نوشانندش از چشمه داغ.} - . غاشیه / 3 - 5 -

این گونه ناصبی، تصمیم گرفته با ما دشمنی ورزد و فضیلت­های ما را رد کند و خلافت پدر ما امیر مؤمنان را باطل می­پندارد؛ در حالی که او خلافت معاویه و بنی­امیه را ثابت می­داند و می­پندارد آنان خلفاء خدایند در زمینش، و می­پندارد هر کس بر آنها بشورد، کشتنش واجب است؛ و به دروغ و ناراستی، درباره این موضوع روایت ارائه می­کند و روایت می­کند که پشت سر کسی که چیره شده، نماز روا است، گرچه خارجی و ستمکار باشد؛ و روایت می­کند که امام حسین­ابن­علی علیه­السّلام، بر یزیدبن­معاویه شوریده است؛ و می­پندارد بر هر مسلمانی واجب است که زکات مالش را به سلطان بدهد، گرچه ستمکار باشد.

ای ابراهیم، همه اینها ردی بر خدای تعالی و رسول او است. سبحان اللَّه، به خدا دروغ بستند و به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله، باطل و بیهوده افترا زدند و با خدا و رسول و خلفایش مخالفت ورزیدند.

ای ابراهیم، همه اینها را برای تو از روی قرآن خدا بیان می­کنم که آنان نتوانند انکارشان کنند و بگریزند؛ کسی که یک حرف از قرآن را رد کند، البته که به خدا و رسولش کافر است.» گفتم: «یا­ابن­رسول­اللَّه، به راستی آنچه از تو پرسیدم در قرآن است؟» فرمود: «آری، آنچه درباره شیعه امیر مؤمنان علیه­السّلام و دشمن ناصبی او پرسیدی در کتاب خدای عزوجل است.» گفتم: «یا­ابن­رسول­اللَّه، خود همین؟» فرمود: «آری، خودش در کتابی است که بیهوده در پیش و پس آن نیست و از خدای حکیم پسندیده نازل شده است. ای ابراهیم، بخوان این آیه را: «الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْض»، {«آنان که کناره گیرند از گناهان بزرگ و هرزگی­ها جز در عالم خیال، راستی که پروردگارت آمرزش فراگیر دارد، او داناتر است به شما چون برآورد شما را از زمین.} - . نجم / 32 - می­دانی این زمین کدام است؟»

گفتم:« نه.» و فرمود: «بدان که خدا زمینی خوب و پاکیزه آفرید و برگشود در آن آبی شیرین و زلال و خوشگوار و خوش­نوش و پیشنهاد کرد به آن زمین، ولایت خاندان ما را، و او آن را پذیرفت. خداوند آن آب را تا هفت روز بر آن زمین روان ساخت و پس از روز هفتم، آن را قطع کرد و از برگزیده آن گل، گلی برداشت و آن را سرشت و امامان را ساخت و ته مانده اش را برگرفت و از آن شیعیان ما را آفرید، و دوستان ما را از باقی­مانده آن گل سرشت. اگر که سرشت ما را وانهاده بود، همان­گونه که ما را سرشت، شما و ما برابر بودیم.»

گفتم: «یا ­ابن ­رسول ­اللَّه، با سرشت ما چه کرد؟» فرمود: « سرشت شما را آمیخت و سرشت ما را نیامیخت.» گفتم: «یا ابن رسول اللَّه، سرشت ما را با چه آمیخت ؟» فرمود: «باز خدا زمینی شوره و پلید و بدبو آفرید و آبی تلخ و شور و بدمزه بر آن روان کرد و ولایت امیر مؤمنان را بر آن پیشنهاد کرد و نپذیرفت؛ آن آب را هفت روز بر آن روان داشت، سپس از آن باز گرفت و از تیره آن گل بدبو و پلید برگرفت و از آن امامان کفر و سرکشان و هرزگان را آفرید؛ آنگاه، باقی­مانده آن سرشت را با سرشت شما آمیخت. اگر آن گل را به حال خود نهاده بود و با سرشت شما نمی­آمیخت، هرگز کار خوبی نمی­کردند، امانتی به کسی نمی پرداختند، شهادتین نمی گفتند، نماز نمی­خواندند، روزه نمی­گرفتند، زکات نمی­دادند، به حج نمی­رفتند و هم­شکل شما هم نبودند.

ای ابراهیم، بر مؤمن هیچ چیز گران­تر از این نیست که صورتی خوب در میان دشمنان خدای عزوجل ببیند و مؤمن نداند که این صورت از سرشت و مزاج خود او است.

ای ابراهیم، آنگاه هر دو سرشت را با آب یکم و دوم درآمیخت؛ آنچه در شیعیان ما می­بینی، از ربا، زنا، لواط، جنایت و می­خواری و ترک نماز و روزه و زکات و حج و جهاد، همه از دشمن ناصبی است و برخاسته از طبع و مزاج او، چون سرشتش آمیخته است؛ و آنچه در این دشمن می­بینی، از زهد و عبادت و مواظبت بر نماز و پرداخت زکات و روزه و حج و جهاد و کارهای خیر و خوب، همه از مؤمن و طبع و مزاج او است.

چون کردارهای مؤمن و ناصبی را به عرض خدا می­رسانند، خدای عزوجل می­فرماید: «من عادلم و ناروا نکنم، منصفم و ستم نکنم؛ به عزت و جلال و مقام بلندم سوگند، به مؤمن ستم نمی­کنم به گناهی که از طبع و سرشت و مزاج ناصبی برخاسته؛ این کردارهای خوب، همه از سرشت مؤمن و طبع او است، و کردارهای بد که از مؤمن سر می­زند، همه از سرشت دشمن ناصبی است. و خداوند تعالی هر کدام را گردن­گیر کردار جوهر و سرشت خود کند، چون او به احوال بندگانش ازهمه داناتر است... آیا در اینجا ستم و ناروا و تجاوز می­بینی؟»

آنگاه آن حضرت این آیه را خواند: «مَعاذَ اللَّهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنا مَتاعَنا عِنْدَهُ إِنَّا إِذاً لَظالِمُون»، {پناه بر خدا که دستگیر کنیم جز کسی را که کالای خود را نزد او یافتیم، در این صورت ما از ستمکاران باشیم.} - . یوسف / 79 -

ای ابراهیم، چون خورشید بتابد و پرتوش در همه جا پایدار گردد، آیا پرتو از قرص جدا است یا پیوسته است؟ پرتوش به خاور و باختر جهان برسد و چون نهان شود، به خودش برمی­گردد، آیا چنین نیست؟» گفتم: «آری یا ابن رسول اللَّه.» فرمود:«همچنین، هر چیز به اصل و جوهر و مایه خود برمی­گردد؛ و چون رستاخیز شود، خدا از دشمن ناصبی­، منش مؤمن و مزاج و سرشت و جوهر و مایه او را، با همه کارهای خوب، از او می­ستاند و آن را به مؤمن برمی­گرداند؛ از مؤمن نیز، منش و مزاج و سرشت و جوهر و مایه او را، با هر کار بدی که کرده باشد، از او می­ستاند و به ناصبی برمی­گرداند، از روی عدالت جلۀ­جلاله و تقدّست أسمائه؛ و به ناصبی می­فرماید بر تو ستم نشده، این کارهای بد از سرشت و مزاج تو است و تو به داشتن آنها سزاواری، این کارهای خوب از سرشت و مزاج مؤمن است و او به آنها سزاوار است که: «الْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْیَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِساب»، {امروز سزا بیند هر کس به آنچه به دست آورده ستم نیست امروز راستی خدا زود به حساب رسد.} - . مؤمن / 17 -

ای ابراهیم، آیا در اینجا ستم و ناروا می­بینی؟» گفتم:« نه یا ابن رسول اللَّه، بلکه حکمتی رسا و خوب و روشن و آشکار ارائه دادی.»

آنگاه فرمود: «در این باره، از قرآن توضیح بیشتری به تو بدهم؟» گفتم: «آری ای زاده رسول.» فرمود: «آیا خدای عزوجل نفرموده است: « الْخَبِیثاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَ الْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثاتِ وَ الطَّیِّباتُ لِلطَّیِّبِینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّباتِ أُولئِکَ مُبَرَّؤُنَ مِمَّا یَقُولُونَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیم»،{«زنان پلید از مردان پلیدند و مردان پلید از آن زنان پلید و زنان پاکیزه از آن مردان پاکیزه و مردان پاکیزه از آن زنان پاکیزه، آنان برکنارند از آنچه گویند درباره شان آمرزش و روزی ارجمند دارند.} - . نور / 24 - و فرموده: «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُون»، {و آنان که کافرند به دوزخ محشور شوند تا خدا تمیز دهد پلید را از پاک و بنهد پلید را بر هم و انباشته کند همه را و بنهد در دوزخ، آنان همان زیان­کارانند.} - . أنفال / 37 - 38 -

گفتم: «سبحان اللَّه، چه روشن است آن برای هر کس که بفهمد، و این خلق وارونه در شناختش چه کوردل­اند.» فرمود: «ای ابراهیم، کیستند آنها که خدا درباره شان می­فرماید: «إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلا» ،{نیستند آنان جز چون چهارپایان، بلکه گمراه تر در راه.} - . فرقان / 44 - خدا نپسندید آنان را به مانند خر و گاو و سگان و دواب می­سازد، پس گفت گمراه­ترند از آنها.

ای ابراهیم، خدای عزوجل­ذکره، درباره دشمنان ناصبی ما فرموده: «وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً» ،{و برویم به سوی هر کاری کردند و آن را گردی پاشیده سازیم که نابود شود.} - . فرقان / 21 - و فرموده: { پندارند خوب کاری می­کنند.} - . کهف / 105 - و فرموده: «یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْ ءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُون» ،{و پندارند چیزی دارند هلاکه آنان هم آن دروغگویانند.} - . مجادله / 18 - و فرموده: «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمالُهُمْ کَسَرابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتَّی إِذا جاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئا»، {و آنان که کافرند کارهاشان مانند سراب است در دشت پهناور که تشنه آبش پندارد و چونش آید چیزی نیابدش.} - . نور / 40 - ناصبی نیز همین­طور است. او می پندارد آنچه از توشه اعمالش پیش فرستاده سودمند است، تا آن زمان که به سراغ آن می­رود و می بیند که چیزی نیست.»

امام علیه­السلام در ادامه، نمونه دیگری آورد و فرمود: یا چون تاریکی­ها در دریای ژرف، موج روی موج و فرازش ابر تیره تاریکی­ها روی هم، که چون دست خود فرا برآرد، چه­بسا آن را نبیند{و هر که را خدا نوری نداده، نوری ندارد.} - . نور / 41 - آنگاه فرمود: «ای ابراهیم، آیا درباره این معنا از قرآن، بیشتر با تو سخن گویم؟» گفتم: «آری ای زاده رسول.» فرمود: «خدا فرمود: «یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیما» ،{بدل کند خدا گناهانشان را به حسنات و خدا پُر آمرزنده و مهربان است.} - . فرقان / 71 - خدا گناهان شیعه ما را بدل به حسنات می­کند و حسنات دشمنان ما را بدل به سیئات می­گرداند. خدا هر چه خواهد و حکم کند به آنچه شایسته است، حکمش پی گیر ندارد و فرمانش ردکننده ندارد؛ او پرسش نمی­شود از آنچه کند، و آنانند که پرسش شوند.

ای ابراهیم، این از درون دانش پوشیده الهی بود و از گنجینه اسرارش؛ آیا از این رازهای درونی برای دل­های آماده بیشتر بگویم؟» گفتم: «آری ای زاده رسول خدا.» فرمود: «قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِیلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلِینَ مِنْ خَطایاهُمْ مِنْ شَیْ ءٍ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ وَ لَیُسْئَلُنَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَمَّا کانُوا یَفْتَرُون»، {و گفتند آنان که کافرند برای مؤمنان، از راه ما پیروی کنید و گناهان شما به گردن ماها و آنها هیچ آنان را به گردن نگیرند، راستش که از دروغگویانند و البته که بارها روی بارها خود به دوش گیرند و پرسش شوند روز رستاخیز از آنچه به دروغ بستند.} - . عنکبوت / 12 - 13 - سوگند به خدا، که نیست شایسته پرستشی جز او، شکافنده بامدادها و آفریننده آسمان­ها و زمین، که به تو درست گزارش دادم و به راستی آگاهت کردم، و خدا داناتر و حکیم تر است.» - . علل­الشرایع 2 : 293 -

**[ترجمه]

بیان

قد مر هذا الخبر نقلا من العلل (3)

مع اختلاف ما و زیادة و نقص و هو من غوامض الأسرار.

و قال بعض المحققین فی شرحه جملة القول فی بیان السر فیه أنه قد تحقق و ثبت أن کلا من العوالم الثلاثة له مدخل فی خلق الإنسان و فی طینته و مادته من کل حظ و نصیب و لعل الأرض الطیبة کنایة عما له فی جملة طینته من آثار عالم الملکوت الذی منه الأرواح المثالیة و القوی الخیالیة الفلکیة المعبر عنهم بالمدبرات أمرا.

و الماء العذب عما له فی طینته من إفاضات عالم الجبروت الذی منه الجواهر القدسیة و الأرواح العالیة المجردة عن الصور المعبر عنهم بالسابقات سبعا.

و الأرض الخبیثة عما له فی طینته من أجزاء عالم الملک الذی منه الأبدان العنصریة المسخرة تحت الحرکات الفلکیة المسخرة لما فوقها

ص: 108


1- 1. الفرقان: 71.
2- 2. العنکبوت: 12 و 13.
3- 3. راجع علل الشرائع ج 2: 293.

و الماء الأجاج المالح الآسن عما له فی طینته من تهیجات الأوهام الباطلة و الأهواء المموهة الردیة الحاصلة من ترکیب الملک مع الملکوت مما لا أصل له و لا حقیقة.

ثم الصفوة من الطینة الطیبة عبارة عما غلب علیه إفاضة الجبروت من ذلک و الثفل منه ما غلب علیه أثر الملکوت منه و کدورة الطین المنتن الخبیث مما غلب علیه طبائع عالم الملک و ما یتبعه من الأهواء المضلة.

و إنما لم یذکر نصیب عالم الملک للأئمة علیهم السلام مع أن أبدانهم العنصریة منه لأنهم لم یتعلقوا بهذه الدنیا و لا بهذه الأجساد تعلق رکون و إخلاد فهم و إن کانوا فی النشأة الفانیة بأبدانهم العنصریة و لکنهم لیسوا من أهلها کما مضی بیانه.

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فِی حَدِیثِ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ: یَا حَفْصُ مَا أَنْزَلْتُ الدُّنْیَا مِنْ نَفْسِی إِلَّا بِمَنْزِلَةِ الْمَیْتَةِ إِذَا اضْطُرِرْتُ إِلَیْهَا أَکَلْتُ مِنْهَا.

فلا جرم نفضوا أذیالهم منها بالکلیة إذا ارتحلوا عنها و لم یبق معهم منها کدورة و إنما لم یذکر نصیب الناصب و أئمة الکفر من إفاضة عالم الجبروت مع أن لهم منه حظ الشعور و الإدراک و غیر ذلک لعدم تعلقهم و لا رکونهم إلیه و لذا تراهم تشمئز نفوسهم من سماع العلم و الحکمة و یثقل علیهم فهم الأسرار و المعارف فلیس لهم من ذلک العالم إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ فلا جرم ذهب عنهم نصیبهم من ذلک العالم حین أخلدوا إلی الأرض وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ فإذا جاء یوم الفصل و میز الله الخبیث من الطیب ارتقی من غلب علیه إفاضات عالم الجبروت إلی الجبروت و أعلی الجنان و التحق بالمقربین و من غلب علیه آثار الملکوت إلی الملکوت و مواصلة الحور و الولدان و التحق بأصحاب الیمین و بقی من غلب علیه الملک فی الحسرة و الثبور و الهوان و التعذیب بالنیران إذ فرق الموت بینه و بین محبوباته و مشتهیاته.

ص: 109

فالأشقیاء و إن انتقلوا إلی نشأة من جنس نشأة الملکوت خلقت بتبعیتها بالعرض إلا أنهم یحملون معهم من الدنیا من صور أعمالهم و أخلاقهم و عقائدهم مما لا یمکن انفکاکهم عنه مما یتأذون به و یعذبون بمجاورته من سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ و من حیات و عقارب و ذوات لدغ و سموم و من ذهب و فضة کنزوها فی دار الدنیا و لم ینفقوها فی سبیل الله و أشرب فی قلوبهم محبتها فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ و من آلهة یعبدونها من دون الله من حجر أو خشب أو حیوان أو غیرها مما یعتقدون فیه أنه ینفعهم و هو یضرهم إذ یقال إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ و بالجملة المرء مع من أحب فمحبوب الأشقیاء لما کان من متاع الدنیا الذی لا حقیقة له و لا أصل بل هو مَتاعُ الْغُرُورِ فإذا کان یوم القیامة و برزت و حواق الأمور کسد متاعهم و صار لا شیئا محضا فیتألمون بذلک و یتمنون الرجوع إلی الدنیا التی هی وطنهم المألوف لأنهم من أهلها لیسوا من أهل النشأة الباقیة لأنهم رَضُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَنُّوا بِها فإذا فارقوها عذبوا بفراقها فی نار جهنم.

أعمالهم التی أحاطت بهم و جمیع المعاصی و الشهوات یرجع إلی متاع هذه النشأة الدنیاویة و محبتها فمن کان من أهلها عذب بمفارقتها لا محالة و من لیس من أهلها و إنما ابتلی بها و ارتکبها مع إیمان منه بقبحها و خوف من الله سبحانه فی إتیانها فلا جرم یندم علی ارتکابها إذا رجع إلی عقله و أناب إلی ربه فیصیر ندامته علیها و الاعتراف بها و ذل مقامه بین یدی ربه حیاء منه تعالی سببا لتنویر قلبه و هذا المعنی تبدیل سیئاتهم حسنات.

فالأشقیاء إنما عذبوا بما لم یفعلوا لحنینهم إلی ذلک و شهوتهم له و عقد ضمائرهم علی فعله دائما أن تیسر لهم لأنهم کانوا من أهله و من جنسه وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ و السعداء إنما لم یخلدوا فی العذاب و لم یشتد علیهم العقاب بما فعلوا من القبائح لأنهم ارتکبوا علی کره من عقولهم و خوف من ربهم لأنهم لم

ص: 110

یکونوا من أهلها و لا من جنسها بل أثیبوا بما لم یفعلوا من الخیرات لحنینهم إلیه و عزمهم علیه و عقد ضمائرهم علی فعله إن تیسر لهم.

فإنما الأعمال بالنیات و إنما لکل امرئ ما نوی و إنما ینوی کل ما ناسب طینته و یقتضیه جبلته کما قال الله سبحانه قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ (1) و لهذا ورد فی الحدیث أن کلا من أهل الجنة و النار إنما یخلدون فیما یخلدون علی نیاتهم و إنما یعذب بعض السعداء حین خروجهم من الدنیا بسبب مفارقة ما مزج بطینتهم من طینة الأشقیاء مما أنسوا به قلیلا و ألفوه بسبب ابتلائهم به ما داموا فی الدنیا.

وَ رَوَی الشَّیْخُ الصَّدُوقُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی اعْتِقَادَاتِهِ مُرْسَلًا: أَنَّهُ لَا یُصِیبُ أَحَداً مِنْ أَهْلِ التَّوْحِیدِ أَلَمٌ فِی النَّارِ إِذَا دَخَلُوهَا وَ إِنَّمَا یُصِیبُهُمْ آلَامٌ عِنْدَ الْخُرُوجِ مِنْهَا فَیَکُونُ تِلْکَ الْآلَامُ جَزَاءً بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ انْتَهَی.

**[ترجمه]این خبر به نقل از علل­الشرائع ذکر شد؛ با اندک اختلاف و کم و زیاد. این خبر از رموز پیچیده است که یک محقق در شرحش گفته است:«خلاصه سخن در بیان راز این خبر، این است که ثابت شده سه عالم در آفرینش آدم اثرگذارند و او در سرشت و مایه خود ، از هر کدام بهره می­برد. چه­بسا زمین پاکیزه، اشاره است به اثری که از عالم ملکوت در سرشت انسان است؛ چراکه هم ارواح مثالیه از آنند و هم نیروهای آسمانی، که آنها را «مدبرات امر» خوانند .

«آب شیرین»: افاضات عالم جبروت در سرشت آدمی است، که از آنند جواهر قدسیه و ارواح عالیة مجرد از صورت، که آنها را «پیشتازان سبع» تعبیر کرده­اند.

«زمین پلید»: هر آنچه در سرشت او است، از اجزاء عالم ملک محسوس است، که تن­های خاکی مسخر حرکات افلاک، از آنند که خود زیر فرمان بالاتر هستند.

«آب تلخ و شور و بدبو»: هر آنچه در سرشت او است، از اوهام باطله و هوس­های پست که از ترکیب مُلک با ملکوت پدید می­آیند و اصل و حقیقتی ندارند. «برگزیده سرشت پاک»: چکیده از جبروت است و ته نشین آن، همان است که از ملکوت است، و تیرگی سرشت بدبو و پلید، اثر طبایع عالم ملک است و آنچه به دنبال آن است، از هوس­های گمراه­کننده.

همانا نامی از بهره عالم ملک امامان علیهماالسلام نبرده با اینکه تن عنصریشان از آن است؛ زیرا از دل و پایش به این جهان و به ان تن­ها وابسته نیستند. آنان گرچه با تن خاکی در این جهانند، ولی از اهل آن نباشند، چنانچه بیان شد.

امام صادق علیه­السلام فرمود:« ای حفص، من دنیا را برای خود در حساب نگرفتم، مگر همپایه یک مردار که به ناچار از آن می­خورم.» ازین رو، آنان به کلی دامن از این جهان می­تکانند و چون از آن می­کوچند، تیرگی آن را به همراه ندارند. همانا آن حضرت، بهره جبروتی فرد ناصبی و پیشوایان کفر را یاد نکرد، با اینکه شعور و ادراکشان از آن است، چون توجه و اعتمادی به آن ندارند. از این رو، می بینی که از شنیدن علم و حکمت نفرت دارند و فهم اسرار و معارف برایشان سنگین می­آید. بهره آنها از این عالم، چیزی نیست جز چون کسی که مشت باز می­­کند تا آب به دهانش برساند، اما موفق به این کار نمی­شود. دعای کافران نیز، نیست جز در گمراهی، چون فراموش کرده­اند خدا را و خدا نیز آنها را به فراموشی سپرده است؛ از این رو، بهره آنها از این عالم، به هدر می­رود، چراکه به جاویدان بودن در زمین دل بسته­اند و پیرو هوس­هایشان شده­اند .

و چون روز جدایی می­آید و خدا ناپاک را از پاک جدا می­کند، از آنجا که افاضات عالم جبروت بر او چیره است، به عالم جبروت و بالاترین بهشت­ها برمی آید و به مقربان می­پیوندد. هر کس آثار ملکوت بر او چیره است، به ملکوت برمی­آید، به حوریان و پسران زیبا می­پیوندد، با اصحاب یمین می­آمیزد، اما آن کس که عالم مُلک بر او چیره است، در افسوس و واویل و خواری می­ماند و شکنجه آتش را می­چشد، زیرا مرگ، او را از هرآنچه دلخواهش بوده جدا کرده است.

و اشقیاء گرچه به نشانه ای از ملکوت می­روند که به طفیلی از آن آفریده شدند، اما آنها را با صورت کردار و اخلاق و عقیده خود به آنجا می­برند و نمی­توانند از آن صورت جدا شوند و با همان شکنجه می­شوند و از همراهی با آن آزار می بینند؛ چون باد گرم و هوای سوزان و سایه دودگونه و مارها و کژدم­ها دارد و به جهت ذخیره کردن نقره و طلا در دنیا و خرج نکردن آنها در راه خدا و به خاطر دلبستگی به آنها، سوزش­ها همراه دارند؛ پیشانی­ها، پهلوها و پشت­هایشان با آنها داغ می­شود، که اینها همان ذخایری است که برای خود اندوختید و اکنون بچشید آنچه را که برای خود گنجینه ساختید؛ و همراه آنها است آنچه می­پرستیدند غیر از خدا، از چوب و سنگ و جانور و بقیه چیزها که می­پنداشتند سودی برایشان دارد، در حالی برای آنها زیان به دنبال داشته است؛ زیرا به آنها گفته می­شود شما و هر آنچه جز خدا پرستیدید، سنگریزه دوزخید.

و خلاصه، هر کس در آنجا با دوست خود است؛ دوست اشقیا، کالای دنیا است که حقیقت و اصالتی ندارد و تنها فریبنده است؛ چون رستاخیز بیاید و حقایق فاش شوند، کالای آنها کساد می­شود و نابود می­گردد؛ از این رو، درد می­کشند و آرزو می­کنند که به دنیا برگردند که وطن مهرورز آنها بوده، زیرا اهل زندگی در دیگرسرا نبودند و دلخوشی و مایه آرامششان، زندگی در دنیا بود؛ و اکنون چون از آن جدا می­شوند، در فراق آن، در آتش دوزخ شکنجه می­بینند.

کردار چنین کسانی در پیرامونشان و همه آن گناهان و شهوات، همان کالای دنیا و دوستی آن است؛ و هر کس اهل آن است، به ناچار از دوری­اش شکنجه می کشد؛ اما هر کس که اهل این چیزها نیست و به آن گرفتار شده و درافتاده، با عقیده به زشتی آن، و ترس از خدا در انجام آن امور، به ناچار از آن پشیمان شده است، چون به خودش بیاید و به خدا بازگردد، این پشیمانی و اعتراف به گناهان و زبونی در برابر پروردگارش از شرم، باعث روشنی دلش می­گردد و این، خود، بدل شدن گناهان است به حسنات.

پس، اشقیاء همانا شکنجه می­شوند بابت کارهایی که انجام ندادند، اما شیفته آن بودند و دلخواهشان بود و همیشه در نهادشان آهنگ آن را داشتند و اگر موقعیتی برایشان فراهم می­شد، چون اهل آن بودند و هم جنسش، اگر دوباره به دنیا بازگردند، باز هم به همان اموری که از آن نهی شده بودند رجوع می­کنند.

و سعداء، بابت کارهای زشتی که کردند، جاودانه در شکنجه و کیفر سخت به سر نمی­برند، زیرا با بدخواهی خردشان و ترس از پروردگارشان آن را انجام دادند و اهل آن نبودند و هم­جنسشان نبودند، بلکه ثواب خیراتی را هم که نکردند، می­برند، چون شیفته آنها بودند و تصمیم داشتند اگر موقعیت فراهم شود، آن اعمال را به جا بیاورند. بنابراین، هر کاری به نیت شخص وابسته است و برای هر کس همان است که در دل دارد و می­خواهد؛ البته او، همان چیزی را در در دل دارد و خواهان آن است که موافق سرشت و منش آفرینش او است؛ چنانچه خدای تعالی فرموده: «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِه» ،{بگو هر کس کار کند بر پیکره مناسب خود.} - . أسراء / 84 - و در حدیث هم آمده که هر کدام از بهشتی­ها و دوزخی­ها در آن حال جاوید می­مانند و به جهت جاویدانی نیت و نهاد خود پس از رفتن از دنیا عذاب می­کشند، تا آنچه از سرشت اشقیاء با سرشت آنها آمیخته و اندکی به آن انس گرفته­اند و برای گرفتاری در دنیا به آن دل سپرده­اند، از آنها جدا شود و پاک شوند.

و شیخ صدوق در کتاب اعتقادات خود، بدون سند روایت کرده که به هیچ یکتاپرستی که به دوزخ وارد می­شود، هیچ دردی نمی­رسد و آنان فقط هنگام بیرون شدن، به سزای آنچه کردند، درد می­کشند، و خدا هرگز در حق بندگان ستم نمی ورزد .

**[ترجمه]

و أقول

بناء هذه التأویلات علی أمور لیست مخالفتها لأصول متکلمی الإمامیة أقل من مخالفة ظواهر تلک الأخبار و قد تکلمنا فی أمثال هذه الروایات فی کتاب العدل و کان ترک الخوض فیها و فی أمثالها و رد علمها مع صحتها إلی من صدرت عنه أحوط و أولی کما قال مولانا أمیر المؤمنین صلوات الله علیه و قد سئل عن القدر طریق مظلم فلا تسلکوه و بحر عمیق فلا تلجوه و سر الله فلا تتکلفوه.

**[ترجمه]پایه این تأویل­ها بر اموری است که مخالفت آنها با اصول متکلمان امامیه، کمتر از مخالفت با ظواهر این اخبار نیست. ما درباره این گونه روایات در کتاب عدل سخن گفتیم و بررسی نکردن این احادیث و روایاتی مانند آنها و وانهادن علوم آنها، اگر درست باشند، همان گونه که فرموده، احوط و اولی است؛ چنانچه از مولا امیرالمؤمنین درباره قدر پرسیدند، فرمود: «راهی است تاریک، از این راه نروید؛ دریایی است ژرف، در آن نخزید؛ از رازهای خدا است، خود را برای درک آن به رنج و زحمت نیندازید.»

**[ترجمه]

«22»

کا [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی (2) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَقَالَ وَ أَبُوهُ یَسْمَعُ علیهما السلام حَدَّثَنِی أَبِی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ قَبَضَ قَبْضَةً مِنْ تُرَابِ التُّرْبَةِ الَّتِی خَلَقَ اللَّهُ

ص: 111


1- 1. أسری: 84.
2- 2. الأعراف: 171.

مِنْهَا آدَمَ علیه السلام فَصَبَّ عَلَیْهَا الْمَاءَ الْعَذْبَ الْفُرَاتَ ثُمَّ تَرَکَهَا أَرْبَعِینَ صَبَاحاً ثُمَّ صَبَّ عَلَیْهَا الْمَاءَ الْمَالِحَ الْأُجَاجَ فَتَرَکَهَا أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فَلَمَّا اخْتَمَرَتِ الطِّینَةُ أَخَذَهَا فَعَرَکَهَا عَرْکاً شَدِیداً فَخَرَجُوا کَالذَّرِّ مِنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ وَ أَمَرَهُمْ جَمِیعاً أَنْ یَقَعُوا فِی النَّارِ فَدَخَلَ أَصْحَابُ الْیَمِینِ فَصَارَتْ عَلَیْهِمْ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ أَبَی أَصْحَابُ الشِّمَالِ أَنْ یَدْخُلُوهَا(1).

**[ترجمه]کافی: از زراره روایت شده است: «مردی از امام باقر علیه­السلام پرسید از قول خدای عزو­جل: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی» ،{و چون گرفت پروردگارت از آدمیزادها از پشتشان نژادشان را و گواهشان کرد بر خود که آیا نیستم پروردگار شماها، گفتند: چرا.} - . اعراف / 171 - - تا آخر آیه؛ و امام علیه­السلام فرمود - و پدرش می شنید - که: «پدرم به من بازگفت: خدای عزوجل مشتی از خاکی که از آن آدم را آفرید برگرفت و بر آن آبی شیرین خوشگوار ریخت و آنگاه تا چهل روز آن را به حال خود باقی گذاشت. سپس بر آن آب شور و تلخ ریخت و چهل شبانه­روز آن را به حال خود گذاشت. هنگامی که آن سرشت مایه گرفت و آماده شد، آن را برداشت و سخت فشرد و مالید، از آن موجوداتی مورچه­مانند بیرون آمدند، از طرف راست و چپ او، و به همه فرمان داد در آتش بیفتید؛ راستی­ها به آتش درآمدند و آتش بر آنها سرد و سلامت شد، اما چپی­ها از رفتن میان آتش سر باز زدند.» - . کافی 2 : 7 -

**[ترجمه]

بیان

ظاهر الحدیث أن السؤال عن الباقر علیه السلام کان فی زمن أبیه علیه السلام و هو حاضر و فیه أنه لم یعهد إدراک زرارة علی بن الحسین علیه السلام فیحتمل أن یکون روی ذلک عن الرجل السائل و لم یکن زرارة حاضرا عند السؤال مع أنه یمکن إدراکه زمان السجاد علیه السلام و عدم روایته عنه و لذا لم یعد فی أصحابه.

و فی تفسیر العیاشی (2)

هکذا عن زرارة أن رجلا سأل أبا عبد الله علیه السلام إلی آخر الخبر و هو أصوب.

وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ قال البیضاوی أی أخرج من أصلابهم نسلا علی ما یتوالدون قرنا بعد قرن و مِنْ ظُهُورِهِمْ بدل من بنی آدم بدل البعض و قرأ نافع و أبو عمرو و ابن عامر و یعقوب ذریاتهم وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ أی نصب لهم دلائل ربوبیته و رکب فی عقولهم ما یدعوهم إلی الإقرار بها حتی صاروا بمنزلة من قیل أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی فنزل تمکینهم من العلم بها و تمکنهم منه منزلة الإشهاد و الاعتراف علی طریقة التمثیل و یدل علیه قوله قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ أی کراهة أن تقولوا إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ لم نتنبه علیه بدلیل أو تقولوا عطف علی أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَکَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ کُنَّا ذُرِّیَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ فاقتدینا بهم لأن

ص: 112


1- 1. الکافی ج 2 ص 7.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 39.

التقلید عند قیام الدلیل و التمکن من العلم به لا یصلح عذرا أَ فَتُهْلِکُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ یعنی آباءهم المبطلین بتأسیس الشرک و قیل لما خلق الله آدم أخرج من ذریته ذریة کالذر و أحیاهم و جعل لهم العقل و النطق و ألهمهم ذلک لحدیث رواه عمر(1)

انتهی.

و قال بعض المحققین لعل معنی إشهاد ذریة بنی آدم علی أنفسهم بالتوحید استنطاق حقائقهم بألسنة قابلیات جواهرها و ألسن استعدادات ذواتها و أن تصدیقهم به کان بلسان طباع الإمکان قبل نصب الدلائل لهم أو بعد نصب الدلائل أو أنه نزل تمکینهم من العلم و تمکنهم منه بمنزلة الإشهاد و الاعتراف علی طریقة التخیل نظیر ذلک قوله عز و جل إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ ءٍ(2) إلخ و قوله عز و علا فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ (3) و معلوم أنه لا قول ثمة و إنما هو تمثیل و تصویر للمعنی و یحتمل أن یکون النطق باللسان الملکوتی الذی به یسبح کل شی ء بحمد ربه و ذلک لأنهم مفطورون علی التوحید.

قوله علیه السلام من تراب التربة هذا من قبیل إضافة الجزء إلی الکل قوله من یمینه و شماله الضمیران راجعان إلی الملک المأمور بهذا الأمر کجبرئیل أو العرش أو إلی التراب فاستعار الیمین للجهة التی فیها الیمن و البرکة و الشمال للأخری أو الیمین لصفة الرحمانیة و الشمال لصفة القهاریة فالضمیران راجعان إلی الله تعالی کما فی الدعاء و الخیر فی یدیک أی کلما یصدر منک من خیر أو شر أو نفع أو ضر فهو خیر و مشتمل علی المصالح الجلیلة.

**[ترجمه]از ظاهر حدیث چنین برمی­آید که پرسش از امام باقر علیه­السلام در زمان پدرش و در حضور او صورت گرفته است. پس می­توان بر آن خرده گرفت که زراره (راوی حدیث) نباید خدمت امام سجاد را درک کرده باشد. البته چه­بسا که خبر را از مرد پرسنده روایت کرده و خود زراره هنگام پرسش حاضر نبوده است .

همچنین، امکان دارد که زراره زمان امام سجاد علیه­السّلام را دریافته باشد، ولی از آن حضرت روایت نکرده و از این رو، از اصحابش شمرده نشده است. در عیاشی - . تفسیر عیاشی 4 : 39 - چنین آمده است:« از زراره، از مردی که پرسید از امام صادق علیه­السلام.» و این درست تر است.

«و چون برگرفت پروردگارت از آدمیزاده ها از پشتشان»: بیضاوی گفته است: یعنی برآورد از پشت آنها نژادی که می آوردند در هر قرنی به دنبال قرنی؛ و «من ظهورهم»، بدل از بنی­آدم است، بدل بعضی از کل. و نافع و ابوعمر و ابن غامر و یعقوب «ذریّاتهم» خوانده اند نه «ذریتهم». «گواهشان گرفت بر خودشان که آیا نیستم من پروردگارتان»: که دلائل پروردگاریش را در وجودشان نهاد و خِردی به آنها داد که آنها را بخواند به اعتراف به وی تا اینکه زمینه این پرسش و پاسخ فراهم شد و علم و آمادگی آنها مانند گواه گرفتن و اعتراف گردید. این ضرب­المثل است و دلالت دارد بر آنکه گفتند: آری گواهیم. «تا نگویند در رستاخیز»: که ما از آن بی خبر بودیم. «او تقولوا» عطف بر «ان تقولوا» است.

«نگویید همانا پدران ما از این پیش مشرک شدند و ما نژادشان بودیم و پیروشان شدیم»: زیرا تقلید پس از وجود دلیل و امکان دانستن مطلب، درست و پذیرفته نیست. «آیا هلاک کنی ما را به آنچه بیهودگان کردند»: گفته­اند: چون خدا آدم را آفرید از نژادشان، نژادی مورچه­مانند برآورد و زنده کرد و خرد و گویایی داد و به آنها الهام کرد؛ این حدیث را عمر روایت کرده است. - . درّ منثور 3 : 142 -

یک محقق گفته: شاید گواهی نژاد آدمی بر خود به یگانگی، زبان حال گوهر - . نحل / 40 - آمادگی­های آنها است و تصدیق آنها به زبان طبع امکان پیش از نصب دلائل برایشان و پس از آن؛ یا اینکه دانش­پژوهی آنان چون گواهی و اعتراف گردیده، به روش تخیل ادبی و مانند آن .

قول خدای عزوجل است که: إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ ء»، {همانا فرمان ما به چیزی.}2 همچنین خدای عزوعلا فرموده است: «َقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِین»، {پس گفت برایش و برای زمین بیایید به دلخواه یا ناخواه گفتند آمدیم به دلخواه.} - [1]. فصلت / 11

- و معلوم است که گفته ای در آنجا نبوده و این یک ضرب­المثل و صورت­سازی معنا است. چه­بسا گفتار به زبان ملکوتی باشد که هر چیزی با آن زبان، به سپاس پروردگار تسبیح­گو است. این کلام برای این گفته شده که یکتاپرستی سرشت همگان است.

گفته امام علیه­السلام: «من تراب الیه التربة» از قبیل اضافه جزء به کل است. «از راست و چپش»: یعنی راست و چپِ مأمور به این فرمان، چون جبرئیل؛ یا به معنی دو سوی عرش است؛ یا خود خاک. و راست، همان سویی است که خوشی و برکت دارد، و چپ برخلاف آن است. یا راست، وصف بخشایندگی است و چپ، وصف قهاریت است و به خدا برمی­گردند، چنانچه در دعا آمده است: «و همه خیر در دو دست تو است.» یعنی هر چه از تو صادر می­شود، از خوب و بد و سود و زیان، خیر است و مصالح والا دارد.

**[ترجمه]

«23»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ

ص: 113


1- 1. راجع الدّر المنثور ج 3 ص 142، ففیه أحادیث متعدّدة عن رسول اللّه« ص» بأسانید مختلفة.
2- 2. النحل: 40.
3- 3. فصّلت: 11.

دَاوُدَ الْعِجْلِیِّ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی حَیْثُ خَلَقَ الْخَلْقَ خَلَقَ مَاءً عَذْباً وَ مَاءً مَالِحاً أُجَاجاً فَامْتَزَجَ الْمَاءَانِ فَأَخَذَ طِیناً مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ فَعَرَکَهُ عَرْکاً شَدِیداً فَقَالَ لِأَصْحَابِ الْیَمِینِ وَ هُمْ کَالذَّرِّ یَدِبُّونَ إِلَی الْجَنَّةِ بِسَلَامٍ وَ قَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ إِلَی النَّارِ وَ لَا أُبَالِی ثُمَّ قَالَ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ ثُمَّ أَخَذَ الْمِیثَاقَ عَلَی النَّبِیِّینَ فَقَالَ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ وَ أَنَّ هَذَا مُحَمَّدٌ رَسُولِی وَ أَنَّ هَذَا عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَالُوا بَلَی فَثَبَتَتْ لَهُمُ النُّبُوَّةُ وَ أَخَذَ الْمِیثَاقَ عَلَی أُولِی الْعَزْمِ أَنَّنِی رَبُّکُمْ وَ مُحَمَّدٌ رَسُولِی وَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَوْصِیَاؤُهُ مِنْ بَعْدِهِ وُلَاةُ أَمْرِی وَ خُزَّانُ عِلْمِی وَ أَنَّ الْمَهْدِیَّ أَنْتَصِرُ بِهِ لِدِینِی وَ أُظْهِرُ بِهِ دَوْلَتِی وَ أَنْتَقِمُ بِهِ مِنْ أَعْدَائِی وَ أُعْبَدُ بِهِ طَوْعاً وَ کَرْهاً قَالُوا أَقْرَرْنَا یَا رَبِّ وَ شَهِدْنَا وَ لَمْ یَجْحَدْ آدَمُ وَ لَمْ یُقِرَّ فَثَبَتَتِ الْعَزِیمَةُ لِهَؤُلَاءِ الْخَمْسَةِ فِی الْمَهْدِیِّ وَ لَمْ یَکُنْ لِآدَمَ عَزْمٌ عَلَی الْإِقْرَارِ بِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً(1) قَالَ إِنَّمَا هُوَ فَتَرَکَ ثُمَّ أَمَرَ نَاراً فَأُجِّجَتْ فَقَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ ادْخُلُوهَا فَهَابُوهَا وَ قَالَ لِأَصْحَابِ الْیَمِینِ ادْخُلُوهَا فَدَخَلُوهَا فَکَانَتْ عَلَیْهِمْ بَرْداً وَ سَلَاماً فَقَالَ أَصْحَابُ الشِّمَالِ یَا رَبِّ أَقِلْنَا فَقَالَ قَدْ أَقَلْتُکُمْ اذْهَبُوا فَادْخُلُوهَا فَهَابُوهَا فَثَمَّ ثَبَتَتِ الطَّاعَةُ وَ الْوَلَایَةُ وَ الْمَعْصِیَةُ(2).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه­السلام فرمود: «خدای تبارک و تعالی هنگام آفرینش خلق، آب گوارا و آب شور و تلخ آفرید و هر دو را به هم آمیخت و خاکی از روی زمین گرفت و آن را به سختی مالید؛ آنگاه به راستی­ها که چون مورچه در جنبش بودند فرمود: «با سلامتی به سوی بهشت بروید.» و به چپی­ها فرمود: «به سوی دوزخ، و من باکی ندارم.» سپس فرمود: «آیا نیستم پروردگار شماها؟» گفتند: «چرا، گواهیم.» تا نگویید روز رستاخیز که ما از آن بی خبر بودیم.

آانگاه پیمان از پیغمبران گرفت و فرمود: «آیا نیستم پروردگار شما و اینکه محمد صلّی اللَّه علیه و آله فرستاده من است و اینکه این علی امیرمؤمنان علیه­السّلام است؟» گفتند: «چرا.» و پیغمبری آنان پایدار شد و از اولو­العزم پیمان گرفت که: «من پروردگار شمایم، و محمد صلّی اللَّه علیه و آله رسول من است و علی علیه السّلام امیرمؤمنان است و اوصیاء پس از وی، صاحب فرمان و گنجینه های دانش من به شمار می­آیند؛ و از وجود مهدی علیه­السّلام، یاری می­گیرم برای دینم و دولتم را آشکار می­سازم و از دشمنانم کین­خواهی می­کنم و پرستش می­شوم.» آنان، خواه­ناخواه گفتند:«اعتراف داریم پروردگارا و گواهیم.» و آدم، خودش نه انکار کرد و نه اقرار، و از این پنج اولو­العزم، تصمیم درباره مهدی علیه­السّلام گرفته شد و خود آدم تصمیم نگرفت به اقرار بر وی؛ و این است تفسیر قول خدا: {و سفارش کردیم به آدم از این پیش و نیافتیم در او تصمیم، پس او فراموش کرد.} - . طه / 115 - فرمود: «همانا همان چیزی است که وانهاد، آنگاه آتشی برافروخت و به چپی­ها فرمود: «در آن درآیید.» از آن هراسیدند. به راستی­ها فرمود: «در آن درآیید.» درآمدند و آتش بر آنها سرد و سلامت شد. چپی­ها گفتند: «پروردگارا، ما را بازگردان.» فرمان داد و فرمود: «بازگرداندم، بروید و در آن درآیید.» باز هم از آن هراسیدند، و آنجا بود که طاعت و ولایت و معصیت آدمی به ثبت رسید.» - . کافی 2 : 8 -

**[ترجمه]

توضیح

قوله علیه السلام فأخذ طینا أی مزجه بالماءین لیحصل فیه استعداد الخیر و الشر إلی الجنة أی امضوا إلیها سالمین من العذاب و النکال أو إلی ما یوجب الجنة سالمین من شبه الشیاطین و وساوسهم.

أن تقولوا کذا فی أکثر النسخ بصیغة الخطاب کما فی القراءات المشهورة

ص: 114


1- 1. طه: 115.
2- 2. الکافی ج 2 ص 8.

فیکون ذکر تتمة الآیة استطرادا و الأصوب هنا أن یقولوا بصیغة الغیبة موافقا لقراءة أبی عمرو فی الآیة قوله علیه السلام ثم أخذ لعل کلمة ثم هنا للتراخی الرتبی لا الزمانی لما بین المیثاقین من التفاوت و إلا فالظاهر تقدم أخذ المیثاق من النبیین علی غیرهم کما أن میثاق أولی العزم مقدم علی غیرهم أیضا و أرید بأولی العزم نوح و إبراهیم و موسی و عیسی و محمد صلوات الله علیهم و لا ینافی دخول الإقرار بنبوة نبینا صلی الله علیه و آله فیما عهد إلیهم دخوله فی المعهود إلیهم.

قیل و لما کانوا معهودین معلومین جاز أن یشار إلیهم بهؤلاء الخمسة مع عدم ذکرهم مفصلا و إنما زاد فی أخذ المیثاق علی من زاد فی رتبته و شرفه لأن التکلیف إنما یکون بقدر الفهم و الاستعداد فکلما زاد زاد و أنما یعرف مراتب الوجود من له حظ منها و بقدر حظه منها و أما آدم فلما لم یعزم علی الإقرار بالمهدی لم یعد من أولی العزم و إنما عزم علی الإقرار بغیره من الأوصیاء.

إنما هو فترک یعنی معنی فنسی هنا لیس إلا فترک و لعل السر فی عدم عزمه علیه السلام علی الإقرار بالمهدی استبعاده أن یکون لهذا النوع الإنسانی اتفاق علی أمر واحد انتهی.

**[ترجمه]«گرفت خاک را»: و با هر دو آب آمیخت تا آماده نیکی و بدی باشد. «به سوی بهشت بروید»: در امان از شکنجه و کیفر، یا به آنچه بهشت واجب کند بروید، در امان از شبهه و وسوسه شیاطین. «ان تقولوا»: در بیشتر نسخه ها با همین «صیغه مخاطب» آمده است؛ همان­گونه که در قراآت مشهور قرآن چنین است. در نتیجه، امام بقیه آیه را «استطراداً» آورده است. صحیح تر در این جا «ان یقولوا» با صیغه غائب است که با قرائت ابوعمر در آیه، موافقت دارد. در گفته امام علیه السلام: «ثم افذ» شاید کلمه «ثم» برای «تراغی» و «رتبی» باشد نه زمانی؛ چرا که این دو میثاق متفاوتند؛ وگرنه ظاهراً پیمان عموم پیمبران بعد از آن و به دنبال پیمان اولوالعزم صورت گرفته و در پیش­تر ذکر کرده است. از این رو، کلمه (ثم) را آورده است. پیامبران اولوالعزم، نوح و ابراهیم و موسی و عیسی هستند و محمد صلّی اللَّه علیه و آله که به همراه اقرار آنان، به نبوت خود نیز اقرار کرده است.

گفته اند: چون اولوالعزم شناخته شده و معروفند، با تعبیر«آن پنج» از آنها یاد کرده و نام آنها را نبرده است. اخذ پیمان اضافی از آنان، که در رتبه و شرف پیشند، برای این است که به اندازه فهم و آمادگی به آدمی تکلیف می­شود و هر چه آنان بهره­مندتر باشند، پیشتر به حساب می­آیند؛ و از اندازه بهره هر کس، به مراتب پیشی او پی می­برند. آدم چون تصمیم نگرفت به مهدی علیه­السلام اقرار کند، اولی­العزم شمرده نشد، و همانا تصمیم گرفت که بر دیگر اوصیاء اقرار کند.

«آن را وانهاد»: یعنی تصمیم نگرفت. شاید راز این تصمیم این باشد که آدم بعید می­دانست نوع آدمی به واسطه وجود مهدی علیه­السّلام یگانه شوند و اختلافاتشان از میان برداشته شود.

**[ترجمه]

و أقول

الظاهر أن المراد بعدم العزم عدم الاهتمام به و بتذکره أو عدم التصدیق اللسانی حیث لم یکن شی ء من ذلک واجبا لا عدم التصدیق به مطلقا فإنه لا یناسب منصب النبوة بل و لا ما هو أدون منه و قوله إنما هو فترک أی معنی النسیان هنا الترک لأن النسیان غیر مجوز علی الأنبیاء علیهم السلام أو کان فی قراءتهم علیهم السلام فترک مکان فنسی أو المعنی أن العزم إنما هو ما ذکر أی العزم علی الإقرار المذکور فترک آدم علیه السلام أو کان المطلوب الإقرار التام و لم یأت به أو عزم أولا ثم ترک و الأول کأنه أظهر.

و فی القاموس الأجیج تلهب النار کالتأجج و أججتها تأجیجا فتأججت.

ص: 115

**[ترجمه]در اینجا، منظور از بی تصمیمی این است که به آن اهمیت نداد و به یاد نسپرد، یا به زبان نیاورد؛ چون هیچ کدام از اینها واجب نیست؛ و به این معنی نیست که باور نداشت؛ زیرا باور نداشتن مناسب مقام نبوت نیست و به مراتب پایین­تر تعلق دارد. اینکه گفت: «همانا آن را وانهاد» یعنی در اینجا به معنای فراموشی است و به کار بردن چنین لفظی درباره پیمبران، حقیقتا ناروا است. چه­بسا در قرائت مخصوص امامان علیهم­السلام، عبارت«فترک» به جای «فنسی» به کار برده شده است؛ یا شاید مقصود این است که عزم بر اقرار مذکور را رها کرد؛ یا اقرار کامل نکرد و نیاورد؛ یا نخست اقرار کرد و آنگاه آن را رها کرد، و معنی نخست روشن­تر است.

در قاموس آمده: «اجیج» به معنای برافروخته شدن آتش است، همچون«تأجّج» و «اججتها تأجیجاً فتأججت»: آتش را برافروختیم، پس برافروخته شد.

**[ترجمه]

«24»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَخْرَجَ ذُرِّیَّةَ بَنِی آدَمَ مِنْ ظَهْرِهِ لِیَأْخُذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ بِالرُّبُوبِیَّةِ لَهُ وَ بِالنُّبُوَّةِ لِکُلِّ نَبِیٍّ فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ أَخَذَ لَهُ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ بِنُبُوَّتِهِ- مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لآِدَمَ انْظُرْ مَا ذَا تَرَی قَالَ فَنَظَرَ آدَمُ علیه السلام إِلَی ذُرِّیَّتِهِ وَ هُمْ ذَرٌّ قَدْ مَلَئُوا السَّمَاءَ قَالَ آدَمُ علیه السلام یَا رَبِّ مَا أَکْثَرَ ذُرِّیَّتِی وَ لِأَمْرٍ مَا خَلَقْتَهُمْ فَمَا تُرِیدُ مِنْهُمْ بِأَخْذِکَ الْمِیثَاقَ عَلَیْهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ یَعْبُدُونَنِی وَ لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ یُؤْمِنُونَ بِرُسُلِی وَ یَتَّبِعُونَهُمْ قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ فَمَا لِی أَرَی بَعْضَ الذَّرِّ أَعْظَمَ مِنْ بَعْضٍ وَ بَعْضَهُمْ لَهُ نُورٌ کَثِیرٌ وَ بَعْضَهُمْ لَهُ نُورٌ قَلِیلٌ وَ بَعْضَهُمْ لَیْسَ لَهُ نُورٌ أَصْلًا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَذَلِکَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَهُمْ فِی کُلِّ حَالاتِهِمْ قَالَ آدَمُ علیه السلام یَا رَبِّ فَتَأْذَنُ لِی فِی الْکَلَامِ فَأَتَکَلَّمَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ تَکَلَّمْ فَإِنَّ رُوحَکَ مِنْ رُوحِی وَ طَبِیعَتَکَ خِلَافُ کَیْنُونَتِی قَالَ آدَمُ علیه السلام فَلَوْ کُنْتَ خَلَقْتَهُمْ عَلَی مِثَالٍ وَاحِدٍ وَ قَدْرٍ وَاحِدٍ وَ طَبِیعَةٍ وَاحِدَةٍ وَ جِبِلَّةٍ وَاحِدَةٍ وَ أَلْوَانٍ وَاحِدَةٍ وَ أَعْمَارٍ وَاحِدَةٍ وَ أَرْزَاقٍ سَوَاءٍ لَمْ یَبْغِ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ لَمْ یَکُ بَیْنَهُمْ تَحَاسُدٌ وَ لَا تَبَاغُضٌ وَ لَا اخْتِلَافٌ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْأَشْیَاءِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا آدَمُ بِرُوحِی نَطَقْتَ وَ بِضَعْفِ طَبِیعَتِکَ تَکَلَّمْتَ مَا لَا عِلْمَ لَکَ بِهِ وَ أَنَا الْخَالِقُ الْعَلِیمُ بِعِلْمِی خَالَفْتُ بَیْنَ خَلْقِهِمْ وَ بِمَشِیَّتِی یَمْضِی فِیهِمْ أَمْرِی وَ إِلَی تَدْبِیرِی وَ تَقْدِیرِی صَائِرُونَ وَ لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِی إِنَّمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ لِیَعْبُدُونِی وَ خَلَقْتُ الْجَنَّةَ لِمَنْ عَبَدَنِی فَأَطَاعَنِی مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ رُسُلِی وَ لَا أُبَالِی وَ خَلَقْتُ النَّارَ لِمَنْ کَفَرَ بِی وَ عَصَانِی وَ لَمْ یَتَّبِعْ رُسُلِی وَ لَا أُبَالِی وَ خَلَقْتُکَ وَ خَلَقْتُ ذُرِّیَّتَکَ مِنْ غَیْرِ فَاقَةٍ بِی إِلَیْکَ وَ إِلَیْهِمْ وَ إِنَّمَا خَلَقْتُکَ وَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَکَ وَ أَبْلُوَهُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا فِی دَارِ الدُّنْیَا فِی حَیَاتِکُمْ وَ قَبْلَ مَمَاتِکُمْ-

ص: 116

فَلِذَلِکَ خَلَقْتُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةَ وَ الْحَیَاةَ وَ الْمَوْتَ وَ الطَّاعَةَ وَ الْمَعْصِیَةَ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ کَذَلِکَ أَرَدْتُ فِی تَقْدِیرِی وَ تَدْبِیرِی وَ بِعِلْمِیَ النَّافِذِ فِیهِمْ خَالَفْتُ بَیْنَ صُوَرِهِمْ وَ أَجْسَامِهِمْ وَ أَلْوَانِهِمْ وَ أَعْمَارِهِمْ وَ أَرْزَاقِهِمْ وَ طَاعَتِهِمْ وَ مَعْصِیَتِهِمْ فَجَعَلْتُ مِنْهُمُ الشَّقِیَّ وَ السَّعِیدَ وَ الْبَصِیرَ وَ الْأَعْمَی وَ الْقَصِیرَ وَ الطَّوِیلَ وَ الْجَمِیلَ وَ الدَّمِیمَ وَ الْعَالِمَ وَ الْجَاهِلَ وَ الْغَنِیَّ وَ الْفَقِیرَ وَ الْمُطِیعَ وَ الْعَاصِیَ وَ الصَّحِیحَ وَ السَّقِیمَ وَ مَنْ بِهِ الزَّمَانَةُ وَ مَنْ لَا عَاهَةَ بِهِ فَیَنْظُرُ الصَّحِیحُ إِلَی الَّذِی بِهِ الْعَاهَةُ فَیَحْمَدُنِی عَلَی عَافِیَتِهِ وَ یَنْظُرُ الَّذِی بِهِ الْعَاهَةُ إِلَی الصَّحِیحِ فَیَدْعُونِی وَ یَسْأَلُنِی أَنْ أُعَافِیَهُ وَ یَصْبِرُ عَلَی بَلَائِی فَأُثِیبُهُ جَزِیلَ عَطَائِی وَ یَنْظُرُ الْغَنِیُّ إِلَی الْفَقِیرِ فَیَحْمَدُنِی وَ یَشْکُرُنِی وَ یَنْظُرُ الْفَقِیرُ إِلَی الْغَنِیِّ فَیَدْعُونِی وَ یَسْأَلُنِی وَ یَنْظُرُ الْمُؤْمِنُ إِلَی الْکَافِرِ فَیَحْمَدُنِی عَلَی مَا هَدَیْتُهُ فَلِذَلِکَ (1)

خَلَقْتُهُمْ

لِأَبْلُوَهُمْ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ فِیمَا أُعَافِیهِمْ وَ فِیمَا أَبْتَلِیهِمْ وَ فِیمَا أُعْطِیهِمْ وَ فِیمَا أَمْنَعُهُمْ وَ أَنَا اللَّهُ الْمَلِکُ الْقَادِرُ وَ لِی أَنْ أَمْضِیَ جَمِیعَ مَا قَدَّرْتُ عَلَی مَا دَبَّرْتُ وَ لِی أَنْ أُغَیِّرَ مِنْ ذَلِکَ مَا شِئْتُ إِلَی مَا شِئْتُ وَ أُقَدِّمَ مِنْ ذَلِکَ مَا أَخَّرْتُ وَ أُؤَخِّرَ مِنْ ذَلِکَ مَا قَدَّمْتُ وَ أَنَا اللَّهُ الْفَعَّالُ لِمَا أُرِیدُ لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ أَنَا أَسْأَلُ خَلْقِی عَمَّا هُمْ فَاعِلُونَ (2).

**[ترجمه]کافی: از حبیب سیستانی روایت شده است: «شنیدم امام باقر علیه­السلام می فرمود: «چون خدای عزوجل نژاد آدمیزاده را از پشتش درآورد تا از آنها پیمان بر ربوبیت بستاند برای خود، و پیش از نبوت هر پیغمبر، نخست پیمان بر نبوت محمدبن­عبداللَّه صلّی اللَّه علیه و آله گرفت، آنگاه فرمود: «به آدم بنگر، ببین چه می­بینی.» فرمود: «آدم به نژادش نگریست که ذره بودند و آسمان را انباشته بودند و گفت: «پروردگارا، نژاد من چه بسیارند. آنها را برای کار بزرگی آفریدی؛ در برابر گرفتن پیمان، از آنان چه می­خواهی؟» خدای عزوجل فرمود: «که مرا بپرستند و هیچ شریکی نیاورند و باور دارند رسولانم را و پیرو آنها باشند.»

آدم گفت: «پروردگارا، چه اتفاقی برای من رخ داده که می­بینم برخی بزرگ­تر از دیگران هستند، برخی نور بیشتر دارند، برخی نور کمتر و برخی هیچ؟» خدای عزوجل فرمود: «چنین آفریدمشان تا آنها را در هر حال بیازمایم.»

آدم گفت: «پروردگارا، اجازه می­دهی به سخن گفتن تا سخنی بگویم؟» به او فرمود: «سخن بگو، که جانت از من است و طبعت از وجود من.» آدم گفت: «کاش همه را شبیه هم آفریده بودی؛ در یک اندازه و یک منش و یک غریزه و یک رنگ و یک عمر مساوی و روزی برابر، تا به یکدیگر ستم نکنند و حسد و کینه نورزند و در چیزی اختلاف پیدا نکنند.» خدای عزوجل فرمود: «ای آدم، به سبب جانی که از من داری، گویا شدی، و بر اساس طبع سست خود، از چیزی سخن گفتی که درباره­اش چیزی نمی­دانی. من آفریننده­ای دانا هستم، و بر اساس دانش خویش، میان آفریدگانم اختلاف انداختم؛ به خواست من، فرمانم درباره آنها به اجرا درمی­آید و با تدبیر و تقدیر من، آنها روانه می­شوند، و آفرینش من دگرگون نمی­گردد. همانا، پری و آدمی را آفریدم تا مرا بپرستند و بهشت را آفریدم برای هر کس که مرا بپرستد و از من فرمان ببرد و از رسولانم پیروی کند؛ و باکی ندارم؛ و دوزخ را آفریدم برای هر کس که به من کافر شود و گناه کند و از رسولانم پیروی نکند؛ و باکی ندارم، و آفریدم تو را و نژادت را، و به تو و آنان بی نیازم؛ همانا تو و دیگران را آفریدم تا بیازمایمت و بیازمایمشان، تا معلوم گردد که کدام خوش­کردارترند در این دنیا و در زندگی و پیش از مرگتان؛ و از این رو دنیا و آخرت را آفریدم، و زندگی و مرگ و طاعت و معصیت و بهشت و دوزخ را، چراکه در تقدیر و تدبیرم چنین خواستم؛ و براساس دانشم که در آنان نافذ است، صورت و تن و رنگ و عمر و روزی و طاعت و گناه آنان را به انواع گوناگون ساختم، و از میان آنها، افراد خوشبخت و بدبخت و بینا و کور و کوتاه و بلند و زیبا و زشت و دانا و نادان و توانگر و درویش و فرمانبر و نافرمان و تندرست و بیمار و زمین گیر و بی آفت، به وجود آوردم. پس، فرد تندرست به شخص معیوب می­نگرد و به خاطر عافیت خود، مرا سپاس می­گوید؛ آفت­زده نیز به او نگاه می­کند و از من عافیت می­خواهد و در این بلای من، صبوری می­ورزد و من عطای شایان به او می­بخشم؛ همچنین، توانگر به درویش می­نگرد و مرا سپاس و شکر می­گوید؛ درویش به توانگر نظر می­کند و از سر خواهش، به درگاهم دعا می­کند؛ مؤمن نیز به کافر می­نگرد و مرا به سبب راهنمایی کردن خود، سپاس می­گوید.

به این سبب آنها را این­گونه آفریدم تا در خوشی و ناخوشی و در عافیت بخشی و بلا دادن، و در آنچه به آنها می­دهم یا دریغ می­کنم، بیازمایمشان. منم خدای مالک توانا و این توانایی در من است که آنچه مقدر کرده­ام، طبق تدبیر خویش اجرا کنم؛ در توانایی من است که هر جور بخواهم، مقدرات خود را دگرگون سازم، و آنچه را پس انداختم، پیش بیندازم، و آنچه را پیش داشتم، پس بیندازم. - . هود / 118 - ،{منم خدایی که هر کار بخواهم، انجام می دهم و هر چه کنم بازپرسی ندارد، و بازپرسی کنم از هر چه خلقم کنند.} - . کافی 2 : 8 - 10 -

**[ترجمه]

تبیین

قوله فکان و ثم قال و فنظر الکل معطوف علی أخرج و قوله قال آدم جواب لما و لأمر ما أی لأمر عظیم قوله یَعْبُدُونَنِی أی أرید منهم أن یعبدونی قوله لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً حال أو استئناف بیانی قوله و کذلک خلقتهم فی بعض النسخ لذلک أی لأجل الاختلاف کما قال سبحانه وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ (3) علی بعض التفاسیر أو لأن یعبدونی و لا یشرکوا بی شیئا.

ص: 117


1- 1. فکذلک ظ، و زان قوله فیما سبق و کذلک خلقتهم، و کذلک أردت فی تقدیری.
2- 2. الکافی ج 2 ص 8- 10.
3- 3. هود: 118.

من روحی أی من روح اصطفیته و اخترته أو من عالم المجردات بناء علی تجرد النفس قیل الروح الأول النفس و الثانی جبرئیل و لا یخفی ما فیه.

و طبیعتک أی خلقتک الجسمانیة البدنیة أو صفاتها التابعة لها خلاف کینونتی أی وجودی فإنها من عالم المادیات و لا تناسب عالم المجردات و الخطاء و الوهم ناش منها.

و قیل الکینونة هنا مصدر کان الناقصة و الإضافة أیضا للتشریف أی صفاتک البدنیة مخالفة للآداب المرضیة لی ککونک صابرا و قانعا و راضیا بقضائه تعالی و الجبلة بکسر الجیم و الباء و تشدید اللام الخلقة قوله و بضعف طبیعتک تکلفت ما لا علم لک به فی بعض النسخ و بضعف قوتک تکلمت.

و الحاصل أن حکمک بأنهم إذا کانوا علی صفات واحدة کان أقرب إلی الحکمة و الصواب أنما نشأ من الأوهام التابعة للقوی البدنیة فإنهم لو کانوا کذلک لم یتیسر التکلیف المعرض لهم لأرفع الدرجات و لم یبق نظام النوع و لم یرتکبوا الصناعات الشاقة التی بها بقاء نوعهم إلی غیر ذلک من الحکم و المصالح.

بعلمی خالفت بین خلقهم إذ علمت أن فی مخالفة خلقتهم صلاحهم و بقاء نوعهم و بمشیتی أی إرادتی التابعة لحکمتی یمضی فیهم أمری أی الأمر التکوینی أو التکلیفی أو الأعم لا تبدیل لخلقی أی لتقدیری أو لما قررت فیهم من القابلیات و الاستعدادات و قیل أی من حسنت أحواله فی ذلک الوقت حسنت أحواله فی الدنیا و من حسنت أحواله فی الدنیا حسنت أحواله فی الآخرة و من قبحت أحواله فی ذلک الوقت قبحت أحواله فی الموطنین الآخرین لا یتبدل هؤلاء إلی هؤلاء و لا هؤلاء إلی هؤلاء.

**[ترجمه]این گفته ها: «فطان» و «ثم قال» و «منتظر»، همه به «اخرج» است؛ و این گفته: «قال آدم» جواب «لمّا» است. و «لأمر ما»، یعنی برای کار بزرگی؛ و اینکه فرمود: «تا مرا بپرستند، خواست من است و با من چیزی را شریک نکنند.» بیان حال آن است.

«چنین آنها را آفریدم»: در یک نسخه آمده است برای این آفریدمشان که اختلاف کنند. چنانچه فرموده: {و پیوسته مختلفند، جز آن کسی که پروردگار به او مهر ورزید.} «برای آن آفریدشان»: به یک تفسیر، یعنی به سبب یکتاپرستی. «از روح خودم»: چه آن کسی که او را برگزیدم و خوش داشتم، چه کسی که او را از عالم مجردات ساختم؛ به جهت اینکه روح و نفس مجردند. و گفته اند: روحِ نخست نفس است و روح دوم، جبرئیل؛ و سستی این تفسیر روشن است.

«منش تو»: که آفرینش تن یا اوصاف پیرو آن است، چراکه وجود آدم از عالم ماده است و نسبتی با عالم تجرد ندارد و خطا و وهم از ماده برمی­خیزد.

گفته شده «کینونة» در اینجا مصدر «کان ناقصه» است و «اضافه» نیز «تشریفی» است، یعنی اوصاف تن، خلاف آداب مورد پسند من است و تو باید صابر و قانع و راضی به قضای من باشی. «جبّلة» - به کسر «جیم» و «باء» و با تشدید «لام» - به معنای خلقت است. گفته «و بضعف طبیعتک تکلّفت ما لا علم لک به» در برخی از نسخه ها چنین است: «و بضعف قوّتک لکلّمک.»

خلاصه اینکه، تو گویی اگر همه یک جور بودند، به حکمت و درستی نزدیک­تر بود؛ این مسأله تابع نیروی تن است، زیرا اگر چنین بودند، نمی­شد به آنها تکلیف کرد که باید به بالاترین پایه برسند؛ چون نظام نوع پابرجا نمی­ماند و آنان زیر بار هنرهای سخت، که پایه هایش بر نوع استوار است، نمی­رفتند، تا برسد به حکم­ها و مصالح دیگر.

«بعلمی خالفت بین خلقهم»: زیرا می­دانستم که مصلحت و بقای نوع آنان، در تخالف آفرینش آنها نهفته است. «بمشیّتی»: یعنی اراده­ام که پیرو حکمت من است. «فرمانم در آنان روان است»: فرمان­های تکوینی یا تکلیفی و یا هر دو. «دگرگونی ندارد آفرینشم»: چون اندازه کردم و قرار دادم در آنان از آمادگی ها. و گفته اند: خوب بودن در این عالم، در درجه نخست، باعث خوب بودن شخص در همین دنیا است، و هم مایه خوبی احوال او در جهان دیگر. زشتی حال در دنیا نیز چنین حکمی دارد و کسی که به دنبال آن است، در هر دو دنیا زشتی و بدحالی نصیبش می­شود، و این دو دسته با هم عوض نمی­شوند.

**[ترجمه]

أقول

قد مر و سیأتی الکلام فی تفسیر قوله تعالی لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ (1) و کان هذا إشارة إلیه و إنما خلقت الجن و الإنس لیعبدونی إشارة إلی قوله

ص: 118


1- 1. الروم: 30.

تعالی وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ (1) و أورد علی ظاهر الآیة أن بعض الجن و الإنس لا یعبدون أصلا إما لکفر أو جنون أو موت قبل البلوغ أو نحو ذلک و عدم ترتب العلة الغائیة علی فعل الحکیم ممتنع و أجیب بوجوه أربعة.

الأول أنه أراد سبحانه بالجن و الإنس اللذین بلغوا حد التکلیف قبل الممات و التعلیل المفهوم من اللام أعم من العلة الغائیة

کَمَا رَوَی الصَّدُوقُ فِی التَّوْحِیدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَعْنَی قَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله اعْمَلُوا فَکُلٌّ مُیَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ (2)

إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ لِیَعْبُدُوهُ وَ لَمْ یَخْلُقْهُمْ لِیَعْصُوهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ فَیَسَّرَ کُلًّا لِمَا خُلِقَ لَهُ فَالْوَیْلُ لِمَنِ اسْتَحَبَّ الْعَمَی عَلَی الْهُدَی.

الثانی أنه إن سلمنا أن المراد بالجن و الإنس ما هو أعم من المکلفین و أن اللام للعلیة الغائیة لا نسلم العموم فی ضمیر الجمع فی قوله لیعبدون إذ لعل المراد عبادة بعض الجن و الإنس.

الثالث إن سلمنا عموم ضمیر یعبدون أیضا فلا نسلم رجوع الضمیر إلی الجن و الإنس إذ یمکن عوده إلی المؤمنین المذکورین قبل هذه الآیة فی قوله تعالی وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ فتدل علی أن خلق غیر المؤمنین لأجل المؤمنین کما یومئ إلیه قوله تعالی فی هذا الخبر و ینظر المؤمن إلی الکافر فیحمدنی فلذلک خلقتهم إلخ.

الرابع لو سلمنا جمیع ذلک نقول ترتب الغایة علی فعل الحکیم و وجوبه

ص: 119


1- 1. الذاریات: 56.
2- 2. قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ما منکم من أحد الا و قد کتب مقعده من النار و مقعده من الجنة قالوا یا رسول اللّه أ فلا نتکل علی کتابنا و ندع العمل، قال اعملوا فکل میسر لما خلق له اما من کان من أهل السعادة فسییسر لعمل السعادة، و أمّا من کان من أهل الشقاوة فسییسر لعمل الشقاوة، متفق علیه، کما فی مشکاة المصابیح ص 20.

أنما هو فیما هو غایة بالذات و الغایة بالذات هنا إنما هی التکلیف بالعبادة و العبادة غایة بالعرض و التکلیف شامل لجمیع أفراد الجن و الإنس للروایات الدالة علی أن الأطفال و المجانین یکلفون فی القیامة کما سیأتی فی کتاب الجنائز.

قوله و قبل مماتکم کأن تخصیص قبل الممات بالذکر و إن کان داخلا فی الحیاة للتنبیه علی أن المدار علی العاقبة فی السعادة و الشقاوة لأبلوک و أبلوهم أی لأعاملک و إیاهم معاملة المختبر أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا مفعول ثان للبلوی بتضمین معنی العلم.

قوله و الطاعة و المعصیة إسناد خلقهما إلیه سبحانه إسناد إلی العلة البعیدة أو المراد به جعل المعصیة معصیة و الطاعة طاعة أو المراد بالخلق التقدیر علی عموم المجاز أو الاشتراک و ظاهره أن الجنة و النار مخلوقتان کما هو مذهب أکثر الإمامیة بل کلهم و أکثر العامة و قد مر الکلام فیه فی کتاب المعاد.

و بعلمی النافذ فیهم أی المتعلق بکنه ذواتهم و صفاتهم و أعمالهم کأنه نفذ فی أعماقهم أو الجاری أثره فیهم فجعلت منهم الشقی و السعید أی من کنت أعلم عند خلقه أنه یصیر شقیا أو المادة القابلة للشقاوة و إن لم یکن مجبورا علیها و کذا السعید و البصیر أی بصرا أو بصیرة و کذا الأعمی.

و الذمیم فی أکثر النسخ بالذال المعجمة أی المذموم الخلقة فی القاموس ذمه ذما و مذمة فهو مذموم و ذمیم و بئر ذمیم و ذمیمة قلیلة الماء و غزیرة ضد و به ذمیمة أی زمانة تمنعه الخروج و کأمیر بثر یعلو الوجوه من حر أو جرب (1) و فی بعض النسخ بالدال المهملة فی القاموس (2) و الدمة بالکسر الرجل القصیر الحقیر و أدم أقبح أو ولد له ولد قبیح دمیم و قال الزمانة العاهة و قوله لأبلوهم بدل لقوله لذلک خلقتهم قوله و لی أن أغیر إشارة إلی أن

ص: 120


1- 1. القاموس ج 4 ص 115 و 116.
2- 2. القاموس: ج 4 ص 113.

الطینات المختلفة و الخلق منها و تقدیر الأمور المذکورة فیهم لیس مما ینفی اختیار الخیر و الشر أو من الأمور الحتمیة التی لا تقبل البداء.

لا أسأل عما أفعل إنما لا یسأل لأنه سبحانه الکامل بالذات العادل فی کل ما أراد العالم بالحکم و المصالح الخفیة التی لا تصل إلیها عقول الخلق بخلاف غیره فإنهم مسئولون عن أعمالهم و أحوالهم لأن فیها الحسن و القبیح و الإیمان و الکفر لا بالمعنی الذی تذهب إلیه الأشاعرة أنه یجوز أن یدخل الأنبیاء علیهم السلام النار و الکفار الجنة و لا یجب علیه شی ء.

و قیل إن هذا إشارة إلی عدم الوجوب السابق و جواز تخلف المعلول عن العلة التامة کما اختاره هذا القائل.

و قال بعض أرباب التأویل فی شرح هذا الخبر إنما ملئوا السماء لأن الملکوت إنما هو فی باطن السماء و قد ملئوها و کانوا یومئذ ملکوتیین و السر فی تفاوت الخلائق فی الخیرات و الشرور و اختلافهم فی السعادة و الشقاوة اختلاف استعداداتهم و تنوع حقائقهم لتباین المواد السفلیة فی اللطافة و الکثافة و اختلاف أمزجتهم فی القرب و البعد من الاعتدال الحقیقی و اختلاف الأرواح التی بإزائها فی الصفاء و الکدورة و القوة و الضعف و ترتب درجاتهم فی القرب من الله سبحانه و البعد عنه کما أشیر إلیه

فِی الْحَدِیثِ:(1) النَّاسُ مَعَادِنُ کَمَعَادِنِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ خِیَارُهُمْ فِی الْجَاهِلِیَّةِ خِیَارُهُمْ فِی الْإِسْلَامِ.

و أما سر هذا السر أعنی سر اختلاف الاستعدادات و تنوع الحقائق فهو تقابل صفات الله سبحانه و أسمائه الحسنی التی هی من أوصاف الکمال و نعوت الجلال و ضرورة تباین مظاهرها التی بها یظهر أثر تلک الأسماء فکل من الأسماء یوجب تعلق إرادته سبحانه و قدرته إلی إیجاد مخلوق یدل علیه من حیث اتصافه بتلک الصفة فلا بد من

ص: 121


1- 1. رواه الکلینی فی الکافی ج 8 ص 177 و لفظه: الناس معادن کمعادن الذهب و الفضة فمن کان له فی الجاهلیة أصل فله فی الإسلام أصل، و رواه السیوطی فی الجامع الصغیر و لفظه کما فی المتن و بعده:« إذا تفقهوا».

إیجاد المخلوقات کلها علی اختلافها و تباین أنواعها لتکون مظاهر لأسمائه الحسنی جمیعا و مجالی لصفاته العلیا قاطبة کما أشیر إلی لمعة منه فی هذا الحدیث انتهی.

**[ترجمه]درباره تفسیر قول خدای تعالی: «لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّه»،{دگرگونی در خلق خدا نیست.} - . ذاریات / 56 - مطالبی نقل شد که باز هم به آن خواهیم پرداخت. همچنین، و همانا آفریدم پری و آدمی را تا مرا بپرستند، اشاره است به آیه: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُون.» - . روم / 30 - {و جن و انس را نیافریدم جز برای آن که مرا پرستش کنند}

درباره این آیه اعتراضی صورت گرفته که: پاره ای از پریان و آدمیان، هرگز خدا را نمی­پرستند؛ به سبب کفر یا دیوانگی یا مرگ در کودکی و مانند اینها، و بی هدف شدن کار حکیم، نشدنی است.

به این گفته، چهار پاسخ داده شده است:

1.

منظور، پری و انسانِ مکلف است پیش از مردن، و منظور، بیان هدف نیست؛ چنانچه صدوق در توحید از امام کاظم علیه­السلام روایت کرده است که: «قول پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله، یعنی هر کس آماده است برای آنچه آفریده شده است؛ به این معنا که خدای عزوجل پری و آدمی را آفریده تا او را بپرستند، نه اینکه از او نافرمانی کنند؛ و این است تفسیر قول خدای عزوجل: «و نیافریدم پری و آدمی را جز برای اینکه مرا بپرستند.» و آماده کرده همه را برای آنچه که آنها را آفریده است، و وای بر آنکه گمراهی را از راهنمایی بیشتر دوست می­دارد.»

2.

اگر بپذیریم که مقصود از پری و آدمی، همه باشند و «لام» هم بیان علت باشد، نمی­توانیم بپذیریم که ضمیر جمع «لیعبدون» شامل همه گردد، و چه­بسا پرستش برخی از آنان علت آفرینش همگان باشد.

3.

اگر هم ضمیر عام باشد، مرجع آن، نه تمامی پریان و آدمیان، بلکه مؤمنین هستند که پیشتر در قول خدای عزوجل ذکر شده است.

{یاد آور که یادآوری سود دهد مؤمنان را.}: دلالت دارد که آفرینش نامؤمنان برای خاطر مؤمنان صورت گرفته است؛ چنانچه در این خبر به آن اشاره می­ کند: «مؤمن به کافر می­نگرد و مرا سپاس می­گوید، و به همین خاطر آفریدمشان.»

4.

اگر همه اینها را پذیریم می­گوییم: هدف ذاتی باید به دنبال کار حکیم بیاید و آن تکلیف به عبادت است نه خود آن، و تکلیف شامل همه پریان و آدمیان است و روایات دلالت دارند که کودکان و دیوانگان نیز در روز قیامت برای امتحان مکلف می­شوند؛ چنانچه در کتاب جنائز خواهد آمد.

و اینکه فرمود: «پیش از مردن شما» با اینکه حیات آن را می­رساند، از این موضوع آگهی می­دهد که در سعادت و شقاوت باید سرانجام را سنجید. «لأبلوک و أبلوهم»: یعنی تعامل با تو و آنان تعاملی از سر آزمایش است. «ایّکم»: مفعول دوم «بلوی» است، با تضمین معنای علم در بلوی. اینکه طاعت و معصیت را در مخلوقات خود می­آورد، از نظر اسناد، به علت دوری برمی­گردد که آفرینش خود بشر است، گرچه فعل آنها است؛ یا منظور از خلق، اندازه گیری است و ظاهرش این است که بهشت و دوزخ آفریده شدند، چنانچه عقیده بیشتر امامیه و بلکه همه آنها، و بیشتر عامه است، که در این باره در کتاب معاد بحث شد.

«به دانش نافذم»: در مورد آنها که به ژرف ذات و اوصاف و کردارشان می رسد و در آنها روان است. «ساختم از آنها شقی و سعید»: چون هنگام آفریدن او، می­دانستم که شقی خواهد شد به اختیار خود، یا منظور ماده شقاوت­پذیر است، گرچه به آن وادار نمی­شود. این موضوع درباره افراد سعید نیز صدق می­کند. «البصر»: یعنی بصر و بینایی، یا «بصیرة» و همین طور «أعمی.»

«ذمیم»: در این نسخه، در بیشتر جاها با «ذال» نقطه دار آمده و به معنی زشت­چهره است. در قاموس آمده: «ذمّۀ ذماً و مذّمة فهو مذموم و ذمیم و بئر ذمیم و ذمیمة» یعنی چاه کم­آب، و غریزه ضدّ آن است. «به ذمیمة»: یعنی «زمانتی» (زمین گیری، آسیب و آفت) که او را از بیرون آمدن بازمی دارد، و مانند «امیر»: دانه ای که از گرما و یا به خاطر گَری، بر روی گونه ها پدید می آید. در یک نسخه، با «دال» بی نقطه آمده که به معنی کوتاه­قدِ زبون است. در قاموس - . قاموس 4 : 113 - آمده: «الدّمّة» - با کسره - مرد کوتاه حقیر. «أدمّ»: زشت کرد، و یا فرزندی زشت و کوتاه برای او متولّد شد؛ و می­گوید: زمانه همان بیماری و آفت است. «لأبلوهم» بدل از «لدنک خلقهم» است. «من توان آن را دارم که دگرگون کنم.»: زیرا سرشت و تقدیر در آنها ذاتی نیست و مخالف با اختیار خیر و شر نیست و اگر هم حتمی باشد، بداءپذیر است.

«مسئول نیستم نسبت به کاری که انجام می­دهم»: زیرا موافق حکمت و صلاح و پسند عقل است، گرچه به اسرار آن پی برده نشود؛ برخلاف دیگران که در برابر خداوند مسئول کردار خویش هستند، از کردار خود که خوب و بد و ایمان و کفر دارد، و چنان نیست که اشاعره می­گویند که روا است خدا پیغمبران را به دوزخ ببرد و کافران را به بهشت و بر او اعتراضی نباشد.

و گفته­اند: اشاره است به اینکه این موضوع حتمی نیست و می شود معلول از علت تامه جدا بیفتد، چنانچه اشاعره می­گویند.

یک تأویل­گر در شرح این خبر گفته است: «آسمان را پر کردند، چون ملکوت در درون آسمان است؛ و آن را پر کردند که در آن روز همه از ملکوت بودند، و راز اختلاف مردمان در خوبی­ها و بدی­ها و در سعادت و شقاوت، به اختلاف آمادگی و چندگونگی مواد پایین­مرتبه آنها برمی­گردد: در لطافت و کثافت و اختلاف مزاج آنها در نزدیکی و دوری به اعتدال حقیقی، و اختلاف جان­ها که در برابر آنهایند، در روشنی و تیرگی و نیرو و سستی پایه شان در نزدیکی و دوری از خدا، چنانچه بدان اشاره شده است. در حدیث «مردم همچون معادن هستند، معدن طلا و نقره، که خوبان آنها در زمان جاهلیت، خوبان آنها به شمار می­آیند در مسلمانی.» - . کافی 8 : 177 - و راز اختلاف آمادگی و چندگونگی حقایق، در این خاطر است که صفات خدا و اسماء حسنایش، که اوصاف کمال و نعوت جلال او هستند، در برابر هم قرار دارند، که به ناچار نمایشگر آنها که اثر این اسماء هستند، از هم جدایند و با هر نامی که اراده خدا و نیرویش، با آفرینش آفریده ای مرتبط شود، دلالت دارد بر او، از نمایش همان وصف؛ پس، به ایجاد آفریده های گوناگون و جدایی گونه های آنها تحقق می­بخشد تا نمایشگر همه اسماء حسنی شوند و پرتوگاه همه صفات برتر خدا، چنانچه در این حدیث به نمودی از آن اشاره شد.»

**[ترجمه]

هذه الکلمات مبنیة علی خرافات الصوفیة إنما نورد أمثالها لتطلع علی مسالک القوم فی ذلک و آرائهم.

**[ترجمه]این سخنان بر پایه خرافات صوفیان بیان شده است و همانا نمونه­ای از آن را آوردیم تا از روش های این گروه و نظریاتشان در این باره آگاه شوی.

**[ترجمه]

«25»

کا، [الکافی] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی لَأَرَی بَعْضَ أَصْحَابِنَا یَعْتَرِیهِ النَّزَقُ وَ الْحِدَّةُ وَ الطَّیْشُ فَأَغْتَمُّ لِذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً وَ أَرَی مَنْ خَالَفَنَا فَأَرَاهُ حَسَنَ السَّمْتِ قَالَ لَا تَقُلْ حَسَنَ السَّمْتِ فَإِنَّ السَّمْتَ سَمْتُ الطَّرِیقِ وَ لَکِنْ قُلْ حَسَنَ السِّیمَاءِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ (1) قَالَ قُلْتُ فَأَرَاهُ حَسَنَ السِّیمَاءِ لَهُ وَقَارٌ فَأَغْتَمُّ لِذَلِکَ قَالَ لَا تَغْتَمَّ لِمَا رَأَیْتَ مِنْ نَزَقِ أَصْحَابِکَ وَ لِمَا رَأَیْتَ مِنْ حُسْنِ سِیمَاءِ مَنْ خَالَفَکَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ خَلَقَ تِلْکَ الطِّینَتَیْنِ ثُمَّ فَرَّقَهُمَا فِرْقَتَیْنِ فَقَالَ لِأَصْحَابِ الْیَمِینِ کُونُوا خَلْقاً بِإِذْنِی فَکَانُوا خَلْقاً بِمَنْزِلَةِ الذَّرِّ یَسْعَی وَ قَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ کُونُوا خَلْقاً بِإِذْنِی فَکَانُوا خَلْقاً بِمَنْزِلَةِ الذَّرِّ یَدْرُجُ.

ثُمَّ رَفَعَ لَهُمْ نَاراً فَقَالَ (2) ادْخُلُوهَا بِإِذْنِی فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ دَخَلَهَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله ثُمَّ اتَّبَعَهُ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ أَوْصِیَاؤُهُمْ وَ أَتْبَاعُهُمْ ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ ادْخُلُوهَا بِإِذْنِی فَقَالُوا رَبَّنَا خَلَقْتَنَا لِتُحْرِقَنَا فَعَصَوْا فَقَالَ لِأَصْحَابِ الْیَمِینِ اخْرُجُوا بِإِذْنِی مِنَ النَّارِ فَخَرَجُوا لَمْ تَکْلِمْ مِنْهُمُ النَّارُ کَلْماً وَ لَمْ تُؤَثِّرْ فِیهِمْ أَثَراً فَلَمَّا رَآهُمْ أَصْحَابُ الشِّمَالِ قَالُوا رَبَّنَا نَرَی أَصْحَابَنَا قَدْ سَلِمُوا فَأَقِلْنَا وَ مُرْنَا بِالدُّخُولِ قَالَ قَدْ أَقَلْتُکُمْ فَادْخُلُوهَا فَلَمَّا دَنَوْا وَ أَصَابَهُمُ الْوَهَجُ رَجَعُوا فَقَالُوا یَا رَبَّنَا لَا صَبْرَ لَنَا عَلَی الِاحْتِرَاقِ فَعَصَوْا فَأَمَرَهُمْ بِالدُّخُولِ ثَلَاثاً کُلَّ ذَلِکَ یَعْصُونَ وَ یَرْجِعُونَ وَ أَمَرَ أُولَئِکَ ثَلَاثاً کُلَّ ذَلِکَ یُطِیعُونَ وَ یَخْرُجُونَ فَقَالَ لَهُمْ کُونُوا طِیناً بِإِذْنِی فَخَلَقَ مِنْهُ آدَمَ

ص: 122


1- 1. الفتح: 29.
2- 2. فقال لاصحاب الیمین ظ.

قَالَ فَمَنْ کَانَ مِنْ هَؤُلَاءِ لَا یَکُونُ مِنْ هَؤُلَاءِ وَ مَنْ کَانَ مِنْ هَؤُلَاءِ لَا یَکُونُ مِنْ هَؤُلَاءِ وَ مَا رَأَیْتَ مِنْ نَزَقِ أَصْحَابِکَ وَ خُلُقِهِمْ فَمِمَّا أَصَابَ مِنْ لَطْخِ أَصْحَابِ الشِّمَالِ وَ مَا رَأَیْتَ مِنْ حُسْنِ سِیمَاءِ مَنْ خَالَفَکُمْ وَ وَقَارِهِمْ فَمِمَّا أَصَابَهُمْ مِنْ لَطْخِ أَصْحَابِ الْیَمِینِ (1).

**[ترجمه]کافی: از عبداللَّه بن سنان روایت شده است: «به امام صادق علیه­السلام گفتم: «جانم به قربانت، برخی از یاران خودمان را می­بینم که گرفتار کج­خلقی و تندی و آشفتگی می­شوند و بسیار غمگین می­شوم از اینکه می­بینم در میان مخالفان ما، کسانی خوش­سمْت وجود دارند.» امام صادق علیه­السلام فرمود: ­«مگو خوش­سمْت، سمت به راه می­گویند، بگو خوش­سیما، چون خدای عزوجل می­فرماید: «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِم»، {سیماشان در چهره هاشان.} - . فتح / 29 - گفتم: «افرادی خوش­سیما و باوقار می­بینم و به این خاطر اندوه می­خورم.» فرمود: «به سبب دیدن کج­خلقی یارانت و خوشی­سیمایی مخالفانت، اندوه مخور. به راستی، خدای تبارک و تعالی چون خواست آدم را بیافریند، دو گونه سرشت آفرید، آنگاه آنها را دو دسته کرد و به راستی­ها گفت: «آفریده شوید به فرمانم.» و آنان آفریده ای شدند چون مورچه که می­شتافتند؛ و به چپی­ها فرمود: «آفریده شوید.» و آفریده شدند چون مورچه­هایی که می­لولیدند.

آنگاه آتشی برایشان برافروخت و به راستی­ها فرمود: «در آن درآیید، و نخست کسی که در آن داخل شد، محمد صلّی اللَّه علیه و آله بود؛ سپس رسولان اولو­العزم از او پیروی کردند و بعد، اوصیاء و پیروانشان؛ آنگاه به چپی­ها فرمود: «در آن درآیید به فرمانم.»گفتند: «پروردگارا، ما را آفریدی تا بسوزانی؟» و نافرمانی کردند. به راستی­ها فرمود: «به فرمان من، بیرون بیایید از آتش.» و بیرون آمدند و آتش هیچ آسیبی به آنها نزده بود. چون چپی­ها آنها را دیدند، گفتند: «پروردگارا، می­بینیم که یاران ما همه سالم ماندند، از ما بگذر و بفرما تا به درون آتش برویم.» فرمود: «گذشتم، بروید در آن.» و چون نزدیک آتش شدند و گرمی­اش به آنها رسید، برگشتند و گفتند: «پروردگارا، ما را شکیبایی سوختن نیست.» و نافرمانی کردند. سه بار به آنها فرمان داد و هر بار نافرمانی کردند و برگشتند. به راستی­ها سه بار فرمان داد و آنها هر سه بار فرمان­برداری کردند و بیرون آمدند. آنگاه به همه فرمود: «به فرمانم خاک شوید.» و از آن خاک، آدم را آفرید،

آن حضرت فرمود: «هر کس از اینان باشد، از آنان نشود؛ و هر کس از آنان باشد، از اینان نخواهد شد. هرچه کج­خلقی می­بینی از یارانت، از آلودگی چپی­ها است و آنچه خوش­­سیمایی و وقار از آلودگی می­بینی از مخالفان، از راستی­ها است.» - [1]. کافی 2 : 11 -

**[ترجمه]

توضیح

یقال عراه و اعتراه أی غشیه و أتاه و النزق بالفتح و التحریک الخفة عند الغضب و الحدة و الطیش قریبان منه و قال الجوهری السمت الطریق و سمت یسمت بالضم أی قصد و السمت هیئة أهل الخیر یقال ما أحسن سمته أی هدیه (2) و قال السیما مقصور من الواو قال تعالی سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ و قد یجی ء السیماء و السیمیاء ممدودین (3).

و قال الفیروزآبادی السمت الطریق و هیئة أهل الخیر و السیر علی الطریق بالظن و حسن النحو و قصد الشی ء(4)

و قال السیمة و السیماء و السیمیاء بکسرهن العلامة(5).

و قال الجزری السمت الهیئة الحسنة و منه فینظرون إلی سمته و هدیه أی حسن هیئته و منظره فی الدین و لیس من الحسن و الجمال و قیل هو من السمت الطریق یقال الزم هذا السمت و فلان حسن السمت أی حسن القصد.

و قال الزمخشری السمت أخذ النهج و لزوم المحجة یقال ما أحسن سمته أی طریقته التی ینتهجها فی تحری الخیر و التزیی بزی الصالحین.

و فی المصباح السمت الطریق و القصد و السکینة و الوقار و الهیئة انتهی.

و لعل منعه علیه السلام عن إطلاق السمت لأن السمت یکون بمعنی سمت الطریق فیوهم أن طریقهم و مذهبهم حسن فعبر علیه السلام بعبارة أخری لا یوهم ذلک أو لما

ص: 123


1- 1. الکافی ج 2 ص 11.
2- 2. الصحاح ص 254.
3- 3. الصحاح: 1956.
4- 4. القاموس ج 1 ص 150.
5- 5. القاموس ج 4 ص 133.

لم یکن السمت بمعنی هیئة أهل الخیر فصیحا أمر بعبارة أخری أفصح منه أو أنه علیه السلام علم أنه أراد بالسمت السیماء لا هیئة أهل الخیر و الطریقة الحسنة و الأفعال المحمودة فلذا نبهه علیه السلام بأن السمت لم یأت بالمعنی الذی أردت و هذا قریب من الأول.

و الوقار الاطمئنان و السکینة البدنیة لأصحاب الیمین أی للذین کانوا فی یمین الملک الذی أمره بتفریقها أو للذین کانوا فی یمین العرش أو للذین علم أنهم سیصیرون من المؤمنین الذین یقفون فی القیامة عن یمین العرش.

کونوا خلقا أی مخلوقین ذوی أرواح و قیل أی کونوا أرواحا بمنزلة الذر أی النمل الصغار یسعی و إطلاق السعی هنا و الدرج فیما سیأتی إما لمحض التفنن فی العبارة أو المراد بالسعی سرعة السیر و بالدرج المشی الضعیف کما یقال درج الصبی إذا مشی أول مشیه فیکون إشارة إلی مسارعة الأولین إلی الخیرات و بطء الآخرین عنها و قیل المراد سعی الأولین إلی العلو و الآخرین إلی السفل و لا دلالة فی اللفظ علیهما.

ثم اتبعه أولو العزم أی سائرهم علیهم السلام و الکلم الجرح و الفعل کضرب و قد یبنی علی التفعیل و فی القاموس وهج النار تهج وهجا و وهجانا اتقدت و الاسم الوهج محرکة.

**[ترجمه]«عراه و اعتراه»: پوشاند و آن را فرا گرفت. «الفزق»- بافتح و حرکت - سبک­مغزی به هنگام خشم. معنی«حدة وطیش» نزدیک به «نزق» است. جوهری می­گوید: سمْت، راه و جهت است، و با ضمه یعنی: قصد کرد؛ و سمت، حالت اهل خیر است. گفته می شود: «ما أحسن سمته» یعنی حالت او. - . صحاح: 254 - و می­گوید: سیما مقصور است و «واوی» است. خدای تعالی فرمود: «سیماشان در چهره هایشان.» و گاه «سیماء و سیمیاء» با «مدّ » می آیند. - . صحاح : 1956 -

فیروزآبادی می­گوید: «سمت، راه و هیئت خوبان و حرکت در راه است، با گمان و حسن نحو، و قصد چیزی.» - . قاموس 1 : 150 - و می­گوید: «السیمة و السیماء و السیمیاء» با کسره، به معنای علامت است.» - . همان -

جزری گفته که سمت، هیئت خوب و نمود نیک دینی است و به معنی زیبایی و جمال نیست. و گفته شده که از سمت، به معنای از راه است؛ و گفته می شود: «الزم هذا السمت و فلان حسن السمت.»: یعنی حسن القصد است.

زمخشری می­گوید: سمت، گرفتن راه و ملازم بودن با طریق است. گفته می شود: «ماأحسن سمته»: یعنی راهی که آن را در پیگیری خوبی و به لباس صالحان درآمدن، برای خود برمی گزیند. در مصباح آمده که سمت، راه، قصد، آرامش و وقار و هیئت است.

شاید نهی کردن امام از اطلاق سمت، برای این است که به معنی روش و مذهب خوب است و از تعبیر دیگری استفاده می­کند تا این توهم پیش نیاید؛ یا اینکه این واژه در هیئت نیکان، شیوا نیست و تعبیر شیواتری آورده است؛ یا آنکه امام می دانست منظورش از سمت، چهره است نه هیئت، یا اهل خیر و روش پسندیده و کارهای خوب، و طرف را از این نکته آگاه کرد، و این نزدیک به نظر اول است.

«وقار»: آرامش و سنگینی اندام است. «راستی­ها»: کسانی که در سمت راست فرشته ای بودند که فرمان جدا کردن آنها را داشت، یا آنان که در سمت راست عرش بودند، یا آنان که خداوند می دانست مؤمن می­شوند، و در روز رستاخیز در سمت راست عرش قرار دارند.

«کونوا خلقاً»: یعنی مخلوق با روح و جان. به قولی: یعنی روح باشید. «بمنزلة الذّر»: یعنی مورچه های کوچک. درباره راستی­ها فرمود: «می­شتافتند» و درباره چپی­ها: «می لولیدند.» این تفاوت تعبیر، یا برای عبارت­پردازی است، یا اشاره به این است که راستی­ها در انجام خیرات پیشتازند و چپی­ها کُند هستند. به قولی: سعی اولین گروه به سوی بالا است، و سعی گروه دوم به سوی فرود؛ اما لفظ بر این معنی دلالت ندارد. «ثم أتبعه اولوالعزم»: یعنی دیگر پیامبران اولوالعزم. «الکلم»: یعنی جراحت، و فعل آن همچون «ضرب» است و گاه از باب تفعیل می آید. در قاموس آمده: «وهج النار تهج و هجاً و وهجاناً.» یعنی به آتش روشن شد. اسم مصدر «وهج» با «تحریک» است.

**[ترجمه]

و أقول

یمکن أن یقال فی تأویل هذا الخبر أنه لما کان من علم الله منهم السعادة تابعین للعقل و لمقتضیات النفس المقدس فکأنها طینتهم و من علم الله منهم الشقاوة تابعین للشهوات البدنیة و دواعی النفس الأمارة فکأنها طینتهم و لما مزج الله بینهما فی عالم الشهود جری فی غالب الناس الطاعة و المعصیة و الصفات القدسیة و الملکات الردیة فما کان من الخیرات فهو من جهة العقل و النفس و هما طینة أصحاب الیمین و إن کان فی أصحاب الشمال و ما کان من الشرور و المعاصی فهو من الأجزاء البدنیة التی هی طینة أصحاب الشمال و إن کان فی أصحاب الیمین.

ص: 124

و یمکن أیضا أن یقال المعنی أن الله تعالی قرر فی خلقة آدم علیه السلام و طینته دواعی الخیر و الشر و علم أنه یکون فی ذریته السعداء و الأشقیاء و خلق آدم علیه السلام مع علمه بذلک فکأنه خلط بین الطینتین و لما کان أولاد آدم مدنیین بالطبع لا بد لهم فی نشأة الدنیا من المخالطة و المصاحبة فالسعداء یکتسبون الصفات الذمیمة من مخالطة الأشقیاء و بالعکس فلعل قوله من لطخ أصحاب الشمال و من لطخ أصحاب الیمین إشارة إلی هذا المعنی.

و لما کان السبب الأقوی فی اکتساب السعداء صفات الأشقیاء استیلاء أئمة الجور و أتباعهم علی أئمة الحق و أتباعهم و علم الله أن المؤمنین إنما یرتکبون الآثام لاستیلاء أهل الباطل علیهم و عدم تولی أئمة الحق لسیاستهم فیعذرهم بذلک و یعفو عنهم و یعذب أئمة الجور و أتباعهم بتسببهم لجرائم من خالطهم مع ما یستحقون من جرائم أنفسهم و سیأتی مزید تحقیق لذلک فی الأخبار الآتیة إن شاء الله تعالی.

**[ترجمه]می شود این خبر را تأویل کرد به اینکه علم خدا نسبت به سعادت یک دسته و پیروی آنها از عقل و مقتضیات نفس مقدس، چون سرشت آنها است؛ و علم او به شقاوت و پیروی شهوت و دعوت نفس اماره از دیگران، چون سرشت آنها است؛ و چون خدا در جهان محسوس آنها را به هم آمیخت، طاعت و معصیت و صفات قدسیه و نهادهای پست در مردم به وجود آمد. هر چه از خیرات است، از عقل و نفس قدسیه تراویده که سرشت راستی­ها است، گرچه در چپی­ها باشد؛ و آنچه از بدی و گناه است، از تراوش بدن مادی است که سرشت چپی­ها است، گرچه در وجود راستی­ها باشد.

همچنین، می شود چنین تفسیر کرد که خدا، هم دواعی خیر و هم شر را در سرشت و آفرینش آدم نهاد؛ و می­دانست که در نژاد او، هم سعادتمندان و هم اشقیاء وجود دارند و با همین دانش، آدم را آفرید. این به منزله آمیختن دو سرشت با هم است. و چون فرزندان آدم، بر مبنای طبع خود اجتماعی­اند و در دنیا از آمیزش و همراهی با یکدیگر ناگزیرند، سعداء در معاشرت با اشقیاء، صفات بد آنان را کسب می­کنند، و برعکس. آلودگی چپی­ها و راستی­ها از یکدیگر، به این معنا اشاره دارد.

از آنجا که سبب عمده آلوده شدن سعداء به اوصاف اشقیاء، تسلط پیشوایان ناروا و پیروان آنها بر پیشوایان حق و پیروان آنها است، و خدا می­دانست که گناهکاری مؤمنان به خاطر تسلط اهل باطل بر آنان و بی­نصیبی از بی سرپرستی امامان حق است، به این سبب آنها را معذور داشت، از آنها گذشت و عذاب آنها را به پیشوایان ناروا و پیروان آنها افزود؛ همان کسانی که سبب افزوده شدن این جرم­ها بروی جرم­های خودشان شدند. در این زمینه، تحقیق بیشتری در اخبار آینده خواهد آمد، ان­شاء­اللَّه­تعالی.

**[ترجمه]

«26»

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ وَ جَلَالِ کِبْرِیَائِهِ فَمَنْ طَعَنَ عَلَی الْمُؤْمِنِ أَوْ رَدَّ عَلَیْهِ فَقَدْ رَدَّ عَلَی اللَّهِ فِی عَرْشِهِ وَ لَیْسَ هُوَ مِنَ اللَّهِ فِی وَلَایَةٍ وَ إِنَّمَا هُوَ شِرْکُ شَیْطَانٍ (1).

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدای تبارک و تعالی مومن را از نور بزرگواری و جلال کبریایی خود آفرید و هر کس به مومن بد بگوید یا سخن او را رد کند، خدا را در عرشش رد کرده و با خدا پیوندی ندارد و شریک شیطان است.» - . محاسن : 132 -

**[ترجمه]

بیان

و لیس هو من الله فی ولایة أی لیس من أولیاء الله و أحبائه و أنصاره أو لیس من المؤمنین الذین ینصرهم الله و یوالیهم کما قال تعالی ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ (2) أو لیس من حزب الله بل هو من حزب الشیطان کما ورد فی خبر آخر خرج من ولایة الله إلی ولایة الشیطان.

**[ترجمه]«با خدا پیوندی ندارد»: یعنی از دوستان و یاران خدا نیست، یا آن مومنی نیست که خدا یاری­اش کند و به او بپیوندد؛ چنانچه فرمود: «ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُم»، { آن به این است که خدا مولا است برای آنان که گرویدند و اینکه کافران مولا ندارند.} - . محمد / 11 - یا اینکه از حزب خدا نیست و بلکه از حزب شیطان است؛ چنانچه در خبر دیگری روایت شده است: «بیرون شود از ولایت خدا به ولایت شیطان.»

**[ترجمه]

«27»

رِیَاضُ الْجِنَانِ، لِفَضْلِ اللَّهِ بْنِ مَحْمُودٍ الْفَارِسِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ بِشْرِ بْنِ أَبِی عُتْبَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً مِنْ طِینَةٍ مِنْ

ص: 125


1- 1. المحاسن: 132.
2- 2. القتال 11.

جَوْهَرَةٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ وَ إِنَّهُ کَانَ لِطِینَتِهِ نَضْجٌ فَجَعَلَ طِینَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام مِنْ نَضْجِ طِینَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ لِطِینَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام نَضْجٌ فَجَعَلَ طِینَتَنَا مِنْ فَضْلِ طِینَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَانَتْ لِطِینَتِنَا نَضْجٌ فَجَعَلَ طِینَةَ شِیعَتِنَا مِنْ نَضْجِ طِینَتِنَا فَقُلُوبُهُمْ تَحِنُّ إِلَیْنَا وَ قُلُوبُنَا تَعْطِفُ عَلَیْهِمْ کَعَطْفِ الْوَالِدِ عَلَی الْوَلَدِ وَ نَحْنُ لَهُمْ خَیْرٌ مِنْهُمْ لَنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَنَا خَیْرٌ وَ نَحْنُ لَهُ خَیْرٌ.

**[ترجمه]ریاض الجنان: امام باقر، یا امام صادق علیهماالسلام فرمودند: «خداوند، محمد صلّی­اللَّه علیه و آله را از سرشت گوهر زیر عرش آفرید و سرشت او پختگی داشت، پس سرشت امیر­المؤمنین علیه­السّلام را از پختگی سرشت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله ساخت، و آن هم پختگی داشت؛ سرشت ما را هم از آن ساخت، و از پختگی سرشت ما نیز، سرشت شیعه ما را ساخت که دل­هایشان شیفته ما است و دل­های ما بر آنها مهربان است، مانند مهر پدر به فرزند، و ما برایشان بهتریم تا آنان برای ما، و رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله برای ما خوب است و ما برای او خوبیم».

**[ترجمه]

«28»

وَ مِنْهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی الْحَجَّاجِ قَالَ قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: یَا أَبَا الْحَجَّاجِ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ طِینِ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ (1)

مِنْ طِینِ عِلِّیِّینَ فَقُلُوبُ شِیعَتِنَا مِنْ أَبْدَانِ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ عَدُوَّ آلِ مُحَمَّدٍ مِنْ طِینِ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ أَخْبَثَ مِنْ ذَلِکَ وَ خَلَقَ شِیعَتَهُمْ مِنْ طِینٍ دُونَ طِینِ سِجِّینٍ فَقُلُوبُهُمْ مِنْ أَبْدَانِ أُولَئِکَ وَ کُلُّ قَلْبٍ یَحِنُّ إِلَی بَدَنِهِ.

**[ترجمه]ریاض الجنان: از ابی­حجاج روایت شده است: «امام باقر علیه­السلام به او فرمود: «ای ابی­حجاج، به راستی که خدا محمد و خاندانش را از سرشت علیین آفرید، و دل­های (شیعیان) را هم از سرشت علیین آفرید؛ دل­ شیعیان از جنس تن خاندان محمد صلّی اللَّه علیه و آله است و به راستی، خدا دشمن خاندان محمد صلّی اللَّه علیه و آله را از سرشت سجین آفرید و دلشان را از چیزی پلیدتر، و شیعه شان را از سرشتی فروتر، و دل­هاشان از جنس تن آنها است، و هر دلی شیفته تن خود است.»

**[ترجمه]

«29»

بشا، [بشارةُ المصطفی] عَنِ ابْنِ الشَّیْخِ عَنْ وَالِدِهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْمُنْعِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْمُنْعِمِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَ لَا أُبَشِّرُکَ أَلَا أَمْنَحُکَ قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَإِنِّی خُلِقْتُ أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ فَفَضَلَتْ مِنْهَا فَضْلَةٌ فَخَلَقَ مِنْهَا شِیعَتَنَا فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ دُعِیَ النَّاسُ بِأُمَّهَاتِهِمْ إِلَّا شِیعَتَکَ فَإِنَّهُمْ یُدْعَوْنَ بِأَسْمَاءِ آبَائِهِمْ لِطِیبِ مَوْلِدِهِمْ (2).

**[ترجمه]بشارة المصطفی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله به علی علیه­السلام فرمود: «آیا به تو مژده ندهم، به تو بخشش نکنم؟» گفت: «بله، یا رسول­اللَّه.» فرمود: «من و تو از یک سرشتیم، و از آن باقی­مانده ای بود که شیعه ما از آن آفریده شدند. در روز رستاخیز همه مردم را زاده مادرشان می­خوانند، جز شیعیان تو که زاده پدر خوانده می­شوند، چراکه حلال زاده اند.» - . بشارة المصطفی 115 و 17 -

**[ترجمه]

«30»

بشا، [بشارة المصطفی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَهْرِیَارَ الْخَازِنِ عَنْ أَبِی مَنْصُورٍ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْمُعَدِّلِ عَنْ أَبِی عُمَیْرٍ السَّمَّاکِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَهْدِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْعَبَّاسِ الْحِمَّصِیِّ عَنْ أَبِی زِیَادٍ

ص: 126


1- 1. کأنّه یعنی قلوب شیعتهم.
2- 2. بشارة المصطفی ص 115 و 17.

عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَلِیٍّ علیه السلام أَ لَا أُبَشِّرُکَ یَا عَلِیُّ قَالَ بَلَی بِأَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَنَا وَ أَنْتَ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ خُلِقْنَا مِنْ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ وَ فَضَلَتْ مِنْهَا فَضْلَةٌ فَجَعَلَ (1)

مِنْهَا شِیعَتَنَا وَ مُحِبِّینَا فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ دُعِیَ النَّاسُ بِأَسْمَاءِ أُمَّهَاتِهِمْ مَا خَلَا نَحْنُ وَ شِیعَتَنَا وَ مُحِبِّینَا فَإِنَّهُمْ یُدْعَوْنَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ (2).

**[ترجمه]بشارة المصطفی: از ابی­هریره روایت شده است: «شنیدم رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله به علی علیه­السلام می­فرمود: «آیا به تو مژده ندهم ای علی؟»گفت: «بله، پدر و مادرم به قربانت یا رسول­اللَّه.» فرمود: «من و تو و فاطمه و حسن و حسین علیهماالسلام همه از یک سرشتیم؛ چیزی از آن سرشت افزون آمده بود، شیعه و دوستانمان را از آن ساختند. در روز رستاخیز، مردم، زاده مادرشان خوانده می­شوند، به جز ما و شیعه و دوستانمان که به نام خود و زاده پدرشان خوانده می­شوند.» [1]

**[ترجمه]

«31»

بشا، [بشارة المصطفی] عَنِ ابْنِ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الثَّلْجِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْهَاشِمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الزُّرَارِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی زَکَرِیَّا الْمَوْصِلِیِّ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ أَنْتَ الَّذِی احْتَجَّ اللَّهُ بِکَ فِی ابْتِدَاءِ الْخَلْقِ حَیْثُ أَقَامَهُمْ أَشْبَاحاً فَقَالَ لَهُمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی قَالَ وَ مُحَمَّدٌ رَسُولِی قَالُوا بَلَی قَالَ وَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَأَبَی الْخَلْقُ جَمِیعاً إِلَّا اسْتِکْبَاراً وَ عُتُوّاً عَنْ وَلَایَتِکَ إِلَّا نَفَرٌ قَلِیلٌ وَ هُمْ أَقَلُّ الْقَلِیلِ وَ هُمْ أَصْحَابُ الْیَمِینِ (3).

**[ترجمه]بشارة المصطفی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله به علی علیه­السلام فرمود: «تو کسی هستی که خدا در آغاز آفرینش، حجت را بر تو تمام کرد، چون از همه نمونه ای برپا داشت و به آنان فرمود: «آیا نیستم پروردگارتان؟» گفتند:«آری.» و فرمود: «آیا محمد صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرستاده من است؟» گفتند: «آری.» و فرمود: «علی امیرالمؤمنین است، و همه خلق از روی تکبر و سرکشی از ولایت تو سرباز زدند، جز اندکی، و آنان کمتر از کم­اند و آنان راستی­ها باشند.» - . بشارة المصطفی 144 -

**[ترجمه]

«32»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی وَ غَیْرِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلَفٍ عَنْ أَبِی نَهْشَلٍ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَنَا مِنْ أَعْلَی عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِنَا مِمَّا خَلَقَنَا مِنْهُ وَ خَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ وَ قُلُوبُهُمْ تَهْوَی إِلَیْنَا لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقْنَا ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ (4) وَ خَلَقَ عَدُوَّنَا مِنْ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِهِمْ مِمَّا خَلَقَهُمْ مِنْهُ وَ أَبْدَانَهُمْ

ص: 127


1- 1. فخلق خ ل.
2- 2. بشارة المصطفی 24.
3- 3. بشارة المصطفی: 144.
4- 4. المطففین: 18- 21.

مِنْ دُونِ ذَلِکَ فَقُلُوبُهُمْ تَهْوَی إِلَیْهِمْ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقُوا مِنْهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ- کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ کِتابٌ مَرْقُومٌ (1) وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (2).

**[ترجمه]کافی: از ابی­حمزه ثمالی روایت شده است «شنیدم امام باقر علیه­السلام می فرمود: «به راستی، خدای عزوجل ما را از اعلا علیین آفرید، و دل شیعه ما را آفرید از آنچه ما را آفرید، و تن آنها را از فروتر آفرید، و دل آنها هوای ما را دارد، چون در مایه آفرینش با هم بودیم.» آنگاه این آیه را خواند: «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُون» - . مطففین 18 - 21 - ،{نه هرگز که کتاب نیکان البته در علیین است تو چه دانی که علیین چیست، کتابی است نوشته، که مقربان بر آن گواهند.} - . کافی 2 : 4 -

«و دشمن ما را از سجین آفرید و دل شیعه آنها را از فروتر از آن و تنشان را از فروتر آن و دلشان هوای آنان را دارد که از آن آفریده شدند.» سپس این آیه را خواند: «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ کِتابٌ مَرْقُوم»، {نه هرگز راستش کتاب فاجران البته در سجین است ندانی که سجین چیست؟ کتابی است نوشته} «وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِین» {وای آن روز بر دروغ شماران.} - . مطففین 7 - 10 -

**[ترجمه]

بیان

قد مر الخبر و شرحه فی باب خلق أبدان الأئمة علیهم السلام(3).

و قال بعض أرباب التأویل کل ما یدرکه الإنسان بحواسه یرتفع منه أثر إلی روحه و یجتمع فی صحیفة ذاته و خزانة مدرکاته و کذلک کل مثقال ذرة من خیر أو شر یعمله یری أثره مکتوبا ثمة و سیما ما رسخت بسبب الهیئات و تأکدت به الصفات و صار خلقا و ملکة.

فالأفاعیل المتکررة و العقائد الراسخة فی النفوس هی بمنزلة النقوش الکتابیة فی الألواح کما قال الله تعالی أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ (4) و هذه الألواح النفیسة یقال لها صحائف الأعمال و إلیه الإشارة بقوله سبحانه وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ (5) و قوله عز و جل وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً(6) فیقال له لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ(7) هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (8) فمن کان من أهل السعادة و أصحاب الیمین و کانت معلوماته أمورا قدسیة و أخلاقه زکیة و أعماله صالحة فقد أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ (9) أعنی من الجانب

ص: 128


1- 1. المطففین: 7- 10.
2- 2. الکافی ج 2 ص 4.
3- 3. کتاب الإمامة المجلد السابع.
4- 4. المجادلة: 22.
5- 5. کورت 10.
6- 6. أسری: 13.
7- 7. ق: 22.
8- 8. الجاثیة: 28.
9- 9. أسری: 71- الحاقة: 19.

الأقوی الروحانی و هو جهة علیین و ذلک لأن کتابه من جنس الألواح العالیة و الصحف المکرمة المرفوعة المطهرة بِأَیْدِی سَفَرَةٍ کِرامٍ بَرَرَةٍ(1) یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ و من کان من الأشقیاء المردودین و کانت معلوماته مقصورة علی الجرمیات و أخلاقه سیئة و أعماله خبیثة فقد أُوتِیَ کِتابَهُ بِشِمالِهِ أعنی من جانبه الأضعف الجسمانی و هو جهة سجین و ذلک لأن کتابه من جنس الأوراق السفلیة و الصحائف الحسیة القابلة للاحتراق فلا جرم یعذب بالنار و إنما عود الأرواح إلی ما خلقت منه کما قال سبحانه کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ (2) کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ (3) فما خلق من علیین فکتابه فی علیین و ما خلق من سجین فکتابه فی سجین انتهی.

و سیاق تلک التحقیقات علی مذاقه من أصول الدین و لما لم یصرح بنفی ما حققه جماهیر الإمامیة من أصحاب الیقین لا أدری أنها ثبتت له فی علیین أو سجین وفقنا الله لسلوک مسالک المتقین.

**[ترجمه]این خبر، همراه با شرح آن، در کتاب «خلق تن امامان علیهم­السلام» ذکر شد.

یک تأویل­گر گفته: «هرچه آدمی از طریق حواسش دریابد، اثری از آن بر روحش ظاهر می­شود و نامه ای می­شود در صحیفه ذات و خزانه مدرکاتش؛ هر ذره ای نیز، هر آنچه از خوبی و بدی بکند، اثرش در آنجا نوشته است، به­ویژه آنچه سخت پایدار شده و وصف مؤکد و روش و نهاد گردیده است.

تکرار کارها و عقاید پابرجا در نفوس آدمی، چون نقش نوشته شده بر الواح است، که خدا فرمود: «أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمان»، {آنانند که نوشته شده در دلشان ایمان.} - . مجادله / 22 - این صحیفه های نفوس را نامه اعمال می­نامند و به آنها اشاره دارد قول خدا: «وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَت»، »، {و چون نامه ها گشوده شوند.} - . تکویر / 10

- و این قول خدا: «وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُورا »،{و به گردن هر آدمی نامه­پرانی چسبیده و برآریم برایش روز رستاخیز کتابی که بدان برخورد گشوده.} - . أسراء / 13 - و «لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِید»، { بدو گویند بیخبر بودی از این و پرده از تو برگرفتیم و امروز چشمت تیز است.} - . ق / 22 - و: «هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُون»، {این است کتاب ما، گویا است بر شما به درستی، راستش ما نسخه برداشتیم هر آنچه می کردید.} - . جاثیه / 28 -

و هر کس که سعادتمند و از راستی­ها است و دانستنی­هایش امور قدسیه و اخلاقش پاکیزه و کارهاش خوب است. «أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِه»، {داده شود نامه اش به دست راستش.} - . أسراء / 71 - حاقه / 19 - که سوی نیرومند روحانی و سوی علیین است، زیرا نامه اش از الواح عالیه و صحف مکرمه است و فرازمند و پاک است و به دست سفیرانی ارجمند و نیک بوده و {گواهانش مقربانند.} - . اقتباس از عبس / 13- 16 -

و هر کس از اشقیاء است و مردود و معلوماتش همان خاکی و زمینی است و اخلاقش بد و کارهاش پلید، نامه او از چپ باشد، که سوی ناتوانی جسمانی و سوی سجین است، زیرا نامه او برگه­های فرودین و صحیفه های بد و سوختنی است و از این رو با آتش شکنجه شود.

و همانا ارواح برمی­گردند به آنچه از آن آفریده شده اند، که خدا فرموده: «کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُون»، {چنانچه آغازتان کرد بازگردیدی.} - . اعراف / 29 - و «کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ»، {چنانچه آغاز کردیم آفرینش را بازش گردانیم.} - . انبیاء / 104 - و آنچه از علیین آفریده شده، نامه اش در علیین است و آنچه از سجین، نامه اش در سجین.»

سیاق این تحقیقات بر پایه ذوق نویسنده درباره اصول دین است، و چون عقیده عموم امامیه را درباره آن انکار نکرده، نمی­دانم این تحقیقات برای او در علیین ثابت شده است یا در سجین. خدا ما را برای رفتن به راه پرهیزکاران موفق دارد.

**[ترجمه]

«33»

بشا، [بشارة المصطفی] عَنِ ابْنِ الشَّیْخِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّا وَ شِیعَتَنَا خُلِقْنَا مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ اللَّهُ عَدُوَّنَا مِنْ طِینَةِ خَبَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ (4).

**[ترجمه]بشارة المصطفی: امام باقر علیه­السلام فرمود: «به راستی، ما و شیعه ما از سرشت علیین آفریده شده­ایم، و دشمن ما از سرشت خبال، از لجن بدبو.» - . بشارة المصطفی: 105 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة فیه من شرب الخمر سقاه الله من طینة الخبال یوم القیامة جاء تفسیره فی الحدیث أن الخبال عصارة أهل النار و الخبال فی الأصل الفساد و یکون من الأفعال و الأبدان و العقول.

ص: 129


1- 1. اقتباس من قوله تعالی فی عبس: 13- 16.
2- 2. الأعراف: 29.
3- 3. الأنبیاء: 104.
4- 4. بشارة المصطفی: 105.

**[ترجمه]در نهایه آمده است که در حدیث آمده: «هر کس شراب می نوشد، خدا از طینت خبال در روز قیامت به او خواهد نوشاند.» در حدیث آمده که «خبال» فشرده­ای از دوزخیان است؛ و خبال در اصل لغت به معنی تباهی است که می­تواند شامل کارها و تن­ها و خردها گردد .

**[ترجمه]

باب 4 فطرة الله سبحانه و صبغته

الآیات

البقرة صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ (1) الروم فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (2).

lt;meta info="- صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ. - . بقره / 138 -

{این است نگارگری الهی و کیست خوش نگارتر از خدا؟ و ما او را پرستندگانیم.}

- فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُون. - . روم / 30 -

{پس روی خود را با گرایش تمام به حقّ، به سوی این دین کن، با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خدای تغییرپذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولی بیشتر مردم نمی دانند.}

**[ترجمه]

تفسیر

صِبْغَةَ اللَّهِ قال البیضاوی أی صبغنا الله صبغته و هی فطرة اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها فإنها حلیة الإنسان کما أن الصبغة حلیة المصبوغ أو هدانا هدایته و أرشدنا حجته أو طهر قلوبنا بالإیمان تطهیره و سماه صبغة لأنه ظهر أثره علیهم ظهور الصبغ علی المصبوغ و تداخل فی قلوبهم تداخل الصبغ الثوب أو للمشاکلة فإن النصاری کانوا یغمسون أولادهم فی ماء أصفر یسمونه المعمودیة و یقولون هو تطهیر لهم و به تحقق نصرانیتهم و نصبها علی أنه مصدر مؤکد لقوله آمنا و قیل علی الإغراء و قیل علی البدل من ملة إبراهیم.

وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً لا صبغة أحسن من صبغته وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ تعریض بهم أی لا نشرک به کشرککم.

ص: 130


1- 1. البقرة: 138.
2- 2. الروم: 30.

و أقول قد مضی تفسیر الآیة الثانیة فی باب فضل الإیمان (1).

**[ترجمه]«رنگ­آمیزی خدا»: به قول بیضاوی، یعنی ما را رنگ­آمیزی کرده و آن، سرشتی است که خدا مردم را به آن سرشته و زیور ایمان است؛ چنانچه زیور رنگ شده است؛ یا منظور هدایت و ارشاد او است به جهت خود ما؛ یا پاکیزه کردن دل ما با ایمان که آن را رنگ­آمیزی نامیده است، چون به مانند رنگ پدیدار می­شود و به دل درمی­آید، همچون رنگ جامه؛ یا برای هم­شکلی در تعبیر است؛ مانند ترسایان که نوزاد خود را در آب زردی فرو می­کردند که آن را «معمودیه» می نامیدند و می­گفتند که نوزادان پاکیزه می­شوند و ترسا می­گردند. «نصب فطرة الله» منصوب بودن فطرة الله بر این پایه است که مصدر است و گفته «آمنّا» را تأکید می کند. گفته شده که نصب، بنابر اغرا، به بودن است، و گفته شده بدل از«ملّة ابراهیم» است.«ما او را می­پرستیم به یگانگی»: نه چون شما که عیسی علیه­السلام را و مادرش را شریک او می­سازید.

مؤلف

تفسیر آیه دوم، در فصل فضیلت ایمان ذکر شد.

**[ترجمه]

الأخبار

روایت1.

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً(2) قَالَ الْإِسْلَامُ وَ قَالَ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی (3) قَالَ هِیَ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ (4).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام، در تفسیر آیه: «صبغة اللَّه.» - . بقره / 138 - فرمود: «رنگ خدایی، اسلام است.» - . کافی 2 : 14 - و در تفسیر قول خدای عزوجل: «قَالَ هِیَ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَه»،{به تحقیق چنگ زده به حلقه استوارتر.} - . بقره / 256 - فرمود: «آن (رنگ) ایمان به خدای یکتا و بی شریک است.» - . بقره / 136 -

**[ترجمه]

بیان

قیل علی هذه الأخبار یحتمل أن تکون صبغة منصوبة علی المصدر من مسلمون فی قوله تعالی قبل ذلک لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (5) ثم یحتمل أن یکون معناها و موردها مختصا بالخواص و الخلص المخاطبین ب قُولُوا فی صدر الآیات حیث قال قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا(6) دون سائر أفراد بنی آدم بل یتعین هذا المعنی أن فسر الإسلام بالخضوع و الانقیاد للأوامر و النواهی کما فعلوه و إن فسر بالمعنی العرفی فتوجیه التعمیم فیه کتوجیه التعمیم فی فطرة الله کما سیأتی إن شاء الله.

و قیل صبغة الله إبداع الممکنات و إخراجها من العدم إلی الوجود و إعطاء کل ما یلیق به من الصفات و الغایات و غیرهما.

قوله فَقَدِ اسْتَمْسَکَ قال تعالی فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی لَا انْفِصامَ لَها و فسر الطاغوت فی الأخبار بالشیطان و بأئمة الضلال و الأولی التعمیم لیشمل کل من عبد من دون الله من صنم أو صاد عن سبیل الله و یُؤْمِنْ بِاللَّهِ بالتوحید و تصدیق الرسل و أوصیائهم.

فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی أی طلب الإمساک من نفسه بالحبل الوثیق

ص: 131


1- 1. راجع ص 43 و 44 فیما سبق.
2- 2. البقرة: 138.
3- 3. البقرة: 256.
4- 4. الکافی ج 2 ص 14.
5- 5. البقرة: 136.
6- 6. البقرة: 136.

و هی مستعار لمتمسک الحق من النظر الصحیح و الدین القویم لَا انْفِصامَ لَها أی لا انقطاع لها و ما ورد فی الخبر من تفسیره بالإیمان کأن المراد به أنه تعالی شبه الإیمان الکامل بالعروة الوثقی.

و علی ما ورد فی کثیر من الأخبار من أن المراد بالطاغوت الغاصبون للخلافة فالمعنی من رفض متابعة أئمة الضلال و آمن بما جاء من عند الله فی علی و الأوصیاء من بعده علیهم السلام فقد آمن بالله وحده لا شریک له و إلا فهو مشرک

کَمَا رُوِیَ فِی مَعَانِی الْأَخْبَارِ(1)،

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَسْتَمْسِکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی الَّتِی لَا انْفِصامَ لَها فَلْیَسْتَمْسِکْ بِوَلَایَةِ أَخِی وَ وَصِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّهُ لَا یَهْلِکُ مَنْ أَحَبَّهُ وَ تَوَلَّاهُ وَ لَا یَنْجُو مَنْ أَبْغَضَهُ وَ عَادَاهُ.

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: أَنَّ الْعُرْوَةَ الْوُثْقَی هِیَ مَوَدَّتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.

**[ترجمه]بر پایه این روایت، محتمل است که «صبغة» منصوب باشد، بنابر اینکه مصدر و«مفعول مطلق» باشد برای «مسلمون» در گفته پیشین خدا: «لا نفرق بین احد منهم و نحن له مسلمون.» گفته اند: بر پایه این اخبار، معنا و مورد آیه، مخصوص خواص و مخلصان از مخاطبان صدر آیه است که فرموده: «قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا»، {بگویید گرویدیم به خدا و آنچه بر ما نازل شد.} - . همان - نه همه آدمیان؛ و این معنا دومی ندارد، اگر اسلام به خضوع و گردن نهادن به امر و نهی خدا تفسیر شود - که ان­شاء­اللَّه به آن پرداخته خواهد شد - ولی اگر اسلام به همان معنای عرفی اش تفسیر شود، تعمیم در آن، مثل تعمیم در فطرت الله است، که در ادامه به آن خواهیم پرداخت، ان­شاء­الله.

و گفته اند: «صبغة اللَّه» رنگ­آمیزی هستی و آفرینش است و دادن هر چه بهره شود، از صفات و غایات و جز آنها .

«بچسبیده»: خدا فرموده: {هر که کافر شود به طاغوت و باور کند خدا را، چسبیده به حلقه استواری که نگسلد طاغوت.} در اخبار، طاغوت تفسیر شده به شیطان و پیشوایان گمراهی، اما بهتر است عمومیت پیدا کند به هر کس جز خدا، که پرستش شود، خواه بت باشد یا سدکننده راه خدا؛ و ایمان به خدا، یگانه پرستی و باور داشتن رسولان و امامان است که اوصیاء آنان به شمار می­آیند.

{چسبیده به حلقه استوار}: یعنی تمسک به راه حق و دین درست، که بریدن ندارد؛ و مقصود از تفسیر آن به ایمان، در متن خبر، گویا مانند کردن ایمان کامل است به حلقه استوار.و اینکه در بسیاری از اخبار روایت شده که مراد از طاغوت، غصب کنندگان خلافت هستند، مقصود این است که هر کس از پیروی پیشوایان گمراهی کناره بگیرد و بپیوندد به آنچه از خدا رسیده درباره علی علیه­السلام و اوصیای پس از او، در واقع، به خدای یگانه و بی شریک گرویده است، وگرنه مشرک به حساب می­آید؛ چنانچه از پیغمبر­ صلّی­اللَّه­علیه و­آله­وسلم روایت شده است: «هر کس می­خواهد به حلقه استواری بچسبد که بریدن نداشته باشد، به ولایت برادر و وصی من، علی­بن ابی­طالب (علیه­السلام) بچسبد که هلاک نمی­شود هر کس او را دوست دارد و از او پیروی می­کند؛ و نجات ندارد هر کس او را دشمن می­دارد و با او عداوت می ورزد.» - . معانی الاخبار: 368 - همچنین، از امام باقر علیه­السلام روایت شده است: «عروة الوثقی، دوستی خاندان ما است.»

**[ترجمه]

«2»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً قَالَ الصِّبْغَةُ هِیَ الْإِسْلَامُ (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام درباره گفته خدای عزوجل: «صبغة الله و من أحسن من الله صبغة»،{این است نگارگری الهی؛ و کیست خوش نگارتر از خدا؟} فرمود: «صبغة اللَّه، اسلام است.» - . کافی 2 : 14 -

**[ترجمه]

«3»

ید، [التوحید] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْعَلَا بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها قَالَ عَلَی التَّوْحِیدِ(3).

**[ترجمه]توحید صدوق: از علاء بن فضیل روایت شده است: «از امام صادق علیه­السّلام پرسیدم درباره تفسیر قول خدای عزوجل: «فطرة الله التی فطر الناس علیها»، {فطرت خدا است که مردم را بر آن آفریده.} - . روم / 30 - فرمود: «آن یگانه پرستی است.» - . کتاب­ توحید: 341 -

**[ترجمه]

«4»

یر، [بصائر الدرجات] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها(4) قَالَ فَقَالَ عَلَی التَّوْحِیدِ وَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام (5).

ص: 132


1- 1. معانی الأخبار: 368.
2- 2. الکافی ج 2: 14.
3- 3. کتاب التوحید: 341.
4- 4. الروم: 30.
5- 5. بصائر الدرجات: 78.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: امام صادق علیه­السلام درباره گفته خدا: { فطرت خدا است که مردم را بر آن آفریده} فرمود: «بر توحید و اینکه محمد رسول خداست و علی علیه­السلام امیرالمومنین است.» - . بصائرالدرجات: 78 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة فیه کل مولود یولد علی الفطرة الفطر الابتداء و الاختراع و الفطرة منه الحالة کالجلسة و الرکبة و المعنی أنه یولد علی نوع من الجبلة و الطبع المتهیأ لقبول الدین فلو ترک علیها لاستمر علی لزومها و لم یفارقها إلی غیرها و إنما یعدل عنه من یعدل لآفة من آفات البشر و التقلید ثم تمثل بأولاد الیهود و النصاری فی اتباعهم لآبائهم و المیل إلی أدیانهم عن مقتضی الفطرة السلیمة.

و قیل معناه کل مولود یولد علی معرفة الله و الإقرار به فلا تجد أحدا إلا و هو یقر بأن الله صانعه و إن سماه بغیر اسمه أو عبد معه غیره و منه حدیث حذیفة علی غیر فطرة محمد أراد دین الإسلام الذی هو منسوب إلیه انتهی.

و قیل الفطرة بالکسر مصدر للنوع من الإیجاد و هو إیجاد الإنسان علی نوع مخصوص من الکمال و هو التوحید و معرفة الربوبیة مأخوذا علیهم میثاق العبودیة و الاستقامة علی سنن العدل.

و قال بعض العامة الفطرة ما سبق من سعادة أو شقاوة فمن علم الله سعادته ولد علی فطرة الإسلام و من علم شقاوته ولد علی فطرة الکفر تعلق بقوله تعالی لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ (1) و بحدیث الغلام الذی قتله الخضر علیه السلام طبع یوم طبع کافرا فإنه یمنع من کون تولده علی فطرة الإسلام.

و أجیب عن الأول بأن معنی لا تَبْدِیلَ لا تغییر یعنی لا یکون بعضهم علی فطرة الکفر و بعضهم علی فطرة الإسلام و یؤیده قوله صلی الله علیه و آله کل مولود یولد علی الفطرة فأبواه یهودانه و ینصرانه فإن المراد بهذه الفطرة فطرة الإسلام.

و عن الثانی بأن المراد بالطبع حالة ثانیة طرأت و هی التهیؤ للکفر عن الفطرة التی ولد علیها.

و قال بعضهم المراد بالفطرة کونه خلقا قابلا للهدایة و متهیئا لها لما أوجد فیه من القوة القابلة لها لأن فطرة الإسلام و صوابها موضوع فی العقول

ص: 133


1- 1. الروم: 30.

و إنما یدفع العقول عن إدراکها تغییر الأبوین أو غیرهما.

و أجیب عنه بأن حمل الفطرة علی الإسلام لا یأباه العقل و ظاهر الروایات یدل علیه و حملها علی خلاف الظاهر لا وجه له من غیر مستند.

**[ترجمه]در نهایه آمده که در حدیث است: «هر نوزادی بر فطرت زاده شود.» «فطر»: آغاز کردن و ایجاد ابتدایی است، و «فطرة» حالتی از آن است، مانند «جلسه» و «رکبه»، و مقصود این است که بر طبعی زاده می­شود که آماده پذیرفتن دین است و اگر او را به حال خود واگذارند، در اعتقاد خود ثابت­قدم است و به راه دیگری جز آن نمی­رود؛ و بیرون رفتنش از آن راه، به سبب آفتی است که دچارش می­گردد، مانند تقلید از دیگران. و در ادامه، از فرزندان یهود و نصاری نمونه آورده شده، در پیروی از پدرشان و توجه به دین آنان و جدایی از آنچه تراوش فطرت درست است.

گفته­اند: مقصود این است که هر نوزادی با شناخت خدا و اعتراف به وجود او به دنیا می­آید و هیچ کس را نمی­یابی که اقرار نداشته باشد به اینکه او را صانعی است، گرچه نام دیگری بر او بگذارد، یا دیگری را با او بپرستد؛ و به این معنا نزدیک است حدیث حذیفه: «بر جز فطرت محمد صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم، دین اسلام را خواسته که به آن حضرت وابسته است.»

و گفته­اند: فطرت، به معنای فطرة - با کسر - مصدر است و برای یک آفرینش ویژه، که آفریدن آدمی است بر اساس نوعی تکامل که یگانه پرستی و خداشناسی است، و از او پیمان بندگی و استواری بر روش­های عادلانه گرفته شده است.

فردی از عامه گفته است: پیش­داشت سعادت یا شقاوت است در علم خدا، و برای هر کس سعادت باشد، به فطرت اسلام زاده می­شود، و برای هر کس شقاوت، با فطرت کفر به دنیا می­آید؛ و دلیل آورده از قول خدای تعالی: «لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ»،{تغییری در آفرینش خداوند نیست} و از حدیث: «پسربچه­ای که خضر علیه­السّلام او را کشت.» چراکه طبع او کفر بود و آن، مانع از این است که با فطرت اسلام زاده شده باشد.

درباره آیه اول، پاسخ داده­اند تفسیرش این است که چند گونگی در آفرینش خدا نیست که یکی به فطرت اسلام باشد و یکی به کفر، و قول پیغمبر صلّی اللَّه علیه وآله موید آن است: «هر نوزادی بر اساس فطرت زاییده می­شود و پدر و مادرش او را یهودی یا ترسا می­سازند.» منظور از این فطرت همان اسلام است. و منظور از دومی، طبع آن پسر و حالت دومی است که عارض او شده و آن آمادگی او است برای کفر بر خلاف فطرت ولادت.

یکی گفته است: مراد از فطرت، آفرینش آماده هدایت است برای نیروی پذیرایی که به او داده شده؛ زیرا فطرت اسلام و درستی آن در خردها نهاده شده و جلوگیری از خرد برای دریافت آن، دگرگون کردن پدر و مادر یا جز آنها است. (مانند استاد و محیط زندگی) و جوابش این است که تفسیر فطرت به اسلام، خلاف عقل نیست و ظاهر روایات دلیل بر آن است و حمل بر خلاف ظاهر، وجهی ندارد.

**[ترجمه]

«5»

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها قَالَ فَطَرَهُمْ عَلَی مَعْرِفَةِ أَنَّهُ رَبُّهُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یَعْلَمُوا إِذَا سُئِلُوا مَنْ رَبُّهُمْ وَ مَنْ رَازِقُهُمْ (1).

**[ترجمه]از زراره روایت شده است: « از امام باقر علیه­السلام، درباره قول خدای عزوجل: «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها» پرسیدم؛ فرمود: «آنها را به خداشناسی آفرید و اگر آن نبود، در برابر این پرسش که پروردگار آنها و روزی­ده آنها کیست؟ چیزی نمی­دانستند.» - . محاسن : 241 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی المصباح المنیر فطر الله الخلق فطرا من باب قتل خلقهم و الاسم الفطرة بالکسر قال الله تعالی فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَی الْفِطْرَةِ.

قیل معناه الفطرة الإسلامیة و الدین الحق و إنما أبواه یهودانه و ینصرانه أی ینقلانه إلی دینهما.

و هذا التفسیر مشکل إن حمل اللفظ علی حقیقته فقط لأنه یلزم منه أن لا یتوارث المشرکون مع أولادهم الصغار قبل أن یهودوهم و ینصروهم و اللازم منتف بل الوجه حمله علی حقیقته و مجازه معا.

أما حمله علی مجازه فعلی ما قبل البلوغ و ذلک أن إقامة الأبوین علی دینهما سبب لجعل الولد تابعا لهما فلما کانت الإقامة سببا جعلت تهویدا و تنصیرا مجازا ثم أسند إلی الأبوین توبیخا لهما و تقبیحا علیهما کأنه قال أبواه بإقامتهما علی الشرک یجعلانه مشرکا و یفهم من هذا أنه لو أقام أحدهما علی الشرک و أسلم الآخر لا یکون مشرکا بل مسلما و قد جعل البیهقی هذا معنی الحدیث فقال قد جعل رسول الله صلی الله علیه و آله حکم الأولاد قبل أن یختاروا لأنفسهم حکم الآباء فیما یتعلق بأحکام الدنیا و أما حمله علی الحقیقة فعلی ما بعد البلوغ لوجود الکفر من الأولاد.

**[ترجمه]در مصباح المنیر آمده: «فطرة الله خلق فطراً»، یعنی آفریدشان، و اسم مصدر آن «فطرة» به کسر است. درباره آیه «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها» و قول پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله: «هر نوزادی بر فطرت زاید.» گفته شده است:«گفته اند: معنایش فطرت اسلامیه و دین حق است و همانا پدر و مادرش او را یهود یا ترسا می­کنند و او را از دین می گردانند.» و این تفسیر مشکل است، زیرا از آن برمی­آید که مشرکین از فرزندان خردسال و نابالغ خود ارث نمی­برند و به او ارث نمی­دهند، چون هم­دین نیستند؛ اما چنین نیست و باید این سخن را حمل بر حقیقت و مجاز کرد؛ حمل بر مجاز، از نظر پیش از بلوغ نوزاد است که چون پدر و مادر بر دین خود باقی بمانند، فرزند نیز تابع آنها است. و پایداری آنان بر کیش خود، سبب می­شود که آن نوزاد نیز، یهودی یا ترسا باشد، به طور مجاز. این قضیه را به پدر و مادر مربوط دانسته برای سرزنش و زشت شمردن کارشان و از این برمی­آید که اگر پدر یا مادر مسلمان شود، نوزاد نابالغ نیز مشرک نمی­ماند و بلکه مسلمان است. بیهقی همین را معنی حدیث دانسته و گفته است که پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله، حکم فرزندان نابالغ را، پیش از آنکه به تکلیف برسند و کیش و آیینی انتخاب کنند، حکم پدران دانسته در احکام دنیویه و حمل آن بر حقیقت نظریه پس از بلوغ است که فرزند کافر باشد.

**[ترجمه]

«6»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ

ص: 134


1- 1. المحاسن: 241 و الآیة فی الروم: 30.

سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها مَا تِلْکَ الْفِطْرَةُ قَالَ هِیَ الْإِسْلَامُ فَطَرَهُمُ اللَّهُ حِینَ أَخَذَ مِیثَاقَهُمْ عَلَی التَّوْحِیدِ(1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام در پاسخ به پرسش عبداللَّه بن سنان از تفسیر آیه: «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها.» - . روم / 30 - فرمود: «فطرت همان اسلام است و خدا سرشت آنها را هنگام گرفتن پیمان، بر یکتاپرستی نهاد.» - . کافی 2 : 12 -

**[ترجمه]

بیان

علی التوحید متعلق بفطر و أخذ علی التنازع.

**[ترجمه]«علی التوحید» متعلّق به فطر، و أخذ است از باب تنازع.

**[ترجمه]

«7»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ حُنَفاءَ لِلَّهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ (2) قَالَ الْحَنِیفِیَّةُ مِنَ الْفِطْرَةِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ قَالَ فَطَرَهُمْ عَلَی الْمَعْرِفَةِ بِهِ فَقَالَ زُرَارَةُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی (3) قَالَ أَخْرَجَ مِنْ ظَهْرِ آدَمَ ذُرِّیَّتَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَخَرَجُوا کَالذَّرِّ فَعَرَّفَهُمْ وَ أَرَاهُمْ نَفْسَهُ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یَعْرِفْ أَحَدٌ رَبَّهُ وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَی الْفِطْرَةِ یَعْنِی عَلَی الْمَعْرِفَةِ بِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَالِقُهُ وَ کَذَلِکَ قَوْلُهُ-(4) وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ (5).

**[ترجمه]کافی: از زراره روایت شده است: «از امام باقر علیه­السلام درباره تفسیر قول خدای عزوجل: «حُنَفاءَ لِلَّهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ»، - . حج / 31 - پرسیدم، فرمود: «حنیف بودن همان فطرتی است که خدا مردم را به آن سرشته و آفرینش خدا دگرگونی ندارد.» و فرمود: «آنها را بر [اساس] شناسایی خودش سرشته است.» - . کافی 2 : 12 - 13 -

زراره می­گوید: «درباره قول خدای عزوجل: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی»، {و چون برگرفت پروردگارت از آدمیزاده ها...» - . اعراف / 171 - پرسیدم، فرمود: «نژاد آدم را تا روز رستاخیز از پشت او درآورد و چون مورچه درآمدند و خود را به آنها شناساند و اگر آن[اتفاق] نبود، کسی پروردگارش را نمی­شناخت.» و فرمود: «رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرموده: «هر نوزاد بر فطرت زاده شود تا بشناسد که خدای عزوجل آفریننده است، که خدا فرموده: «و اگرشان بپرسی که آفریده آسمان­ها و زمین را؟ البته می­گویند خدا.» - . لقمان / 25 -

**[ترجمه]

تبیین

قوله حُنَفاءَ لِلَّهِ إشارة إلی قوله سبحانه فی سورة الحج فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ حُنَفاءَ لِلَّهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ أی اجتنبوا الرجس الذی هو الأوثان کما یجتنب الأنجاس و کل افتراء

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ الشِّطْرَنْجُ وَ قَوْلَ الزُّورِ الْغِنَاءُ.

ص: 135


1- 1. الکافی ج 2 ص 12، و الآیة فی الروم: 30.
2- 2. الحجّ: 31.
3- 3. الأعراف: 171.
4- 4. لقمان: 25.
5- 5. الکافی ج 2: 12 و 13.

قال الطبرسی (1)

رحمه الله حُنَفاءَ لِلَّهِ أی مستقیمی الطریقة علی ما أمر الله مائلین عن سائر الأدیان غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ أی حجاجا مخلصین و هم مسلمون موحدون لا یشرکون فی تلبیة الحج به أحدا.

و قال فی النهایة فیه خلقت عبادی حنفاء أی طاهری الأعضاء من المعاصی لا أنه خلقهم کلهم مسلمین لقوله تعالی هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ (2) و قیل أراد أنه خلقهم حنفاء مؤمنین لما أخذ علیهم المیثاق أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی فلا یوجد أحد إلا و هو مقر بأن له ربا و إن أشرک به و اختلفوا فیه.

و الحنفاء جمع حنیف و هو المائل إلی الإسلام الثابت علیه و الحنیف عند العرب من کان علی دین إبراهیم و أصل الحنف المیل و منه

الحدیث بُعِثْتُ بِالْحَنِیفِیَّةِ السَّمْحَةِ السَّهْلَةِ.

انتهی.

لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ أی بأن یکونوا کلهم أو بعضهم عند الخلق مشرکین بل کان کلهم مسلمین مقرین به أو قابلین للمعرفة و أراهم نفسه أی بالرؤیة العقلیة الشبیهة بالرؤیة العینیة فی الظهور لیرسخ فیهم معرفته و یعرفوه فی دار التکلیف و لو لا تلک المعرفة المیثاقیة لم یحصل لهم تلک القابلیة و فسر علیه السلام الفطرة فی الحدیث بالمجبولیة علی معرفة الصانع و الإذعان به.

کذلک قوله أی هذه الآیة أیضا محمولة علی هذا المعنی وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ أی کفار مکة کما ذکره المفسرون أو الأعم کما هو الأظهر من الخبر لَیَقُولُنَّ اللَّهُ لفطرتهم علی المعرفة و قال البیضاوی لوضوح الدلیل المانع من إسناد الخلق إلی غیره بحیث اضطروا إلی إذعانه انتهی.

و المشهور أنه مبنی علی أن کفار قریش لم یکونوا ینکرون أن الصانع هو الله بل کانوا یعبدون الأصنام لزعمهم أنها شفعاء عند الله و ظاهر الخبر أن

ص: 136


1- 1. مجمع البیان ج 8 ص 83.
2- 2. التغابن: 2.

کل کافر لو خلی و طبعه و ترک العصبیة و متابعة الأهواء و تقلید الأسلاف و الآباء لأقر بذلک کما ورد ذلک فی الأخبار الکثیرة قال بعض المحققین الدلیل علی ذلک ما تری أن الناس یتوکلون بحسب الجبلة علی الله و یتوجهون توجها غریزیا إلی

مسبب الأسباب و مسهل الأمور الصعاب و إن لم یتفطنوا لذلک و یشهد لهذا قول الله عز و جل قال أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَةُ أَ غَیْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِکُونَ (1)

وَ فِی تَفْسِیرِ مَوْلَانَا الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ مَوْلَانَا الصَّادِقُ عَنِ اللَّهِ فَقَالَ لِلسَّائِلِ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ هَلْ رَکِبْتَ سَفِینَةً قَطُّ قَالَ بَلَی قَالَ فَهَلْ کُسِرَ بِکَ حَیْثُ لَا سَفِینَةَ تُنْجِیکَ وَ لَا سِبَاحَةَ تُغْنِیکَ قَالَ بَلَی قَالَ فَهَلْ تَعَلَّقَ قَلْبُکَ هُنَاکَ أَنَّ شَیْئاً مِنَ الْأَشْیَاءِ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یُخَلِّصَکَ مِنْ وَرْطَتِکَ قَالَ بَلَی قَالَ الصَّادِقُ فَذَلِکَ الشَّیْ ءُ هُوَ اللَّهُ الْقَادِرُ عَلَی الْإِنْجَاءِ حِینَ لَا مُنْجِیَ وَ عَلَی الْإِغَاثَةِ حِینَ لَا مُغِیثَ.

و لهذا جعلت الناس معذورین فی ترکهم اکتساب المعرفة بالله عز و جل متروکین علی ما فطروا علیه مرضیا عنهم بمجرد الإقرار بالقول و لم یکلفوا الاستدلال العلمیة فی ذلک و إنما التعمق لزیادة البصیرة و لطائفة مخصوصة و أما الاستدلال فللرد علی أهل الضلال.

ثم إن أفهام الناس و عقولهم متفاوتة فی قبول مراتب العرفان و تحصیل الاطمئنان کما و کیفا شدة و ضعفا سرعة و بطئا حالا و علما و کشفا و عیانا و إن کان أصل المعرفة فطریا إما ضروری أو یهتدی إلیه بأدنی تنبیه فلکل طریقة هداه الله عز و جل إلیها إن کان من أهل الهدایة و الطرق إلی الله بعدد أنفاس الخلائق و هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ

ص: 137


1- 1. الأنعام: 40 و 41.

قال بعض المنسوبین إلی العلم اعلم أن أظهر الموجودات و أجلاها هو الله عز و جل فکان هذا یقتضی أن یکون معرفته أول المعارف و أسبقها إلی الأفهام و أسهلها علی العقول و نری الأمر بالضد من ذلک فلا بد من بیان السبب فیه.

و إنما قلنا إن أظهر الموجودات و أجلاها هو الله لمعنی لا تفهمه إلا بمثال هو أنا إذا رأینا إنسانا یکتب أو یخیط مثلا کان کونه حیا من أظهر الموجودات فحیاته و علمه و قدرته للخیاطة أجلی عندنا من سائر صفاته الظاهرة و الباطنة إذ صفاته الباطنة کشهوته و غضبه و خلقه و صحته و مرضه و کل ذلک لا نعرفه و صفاته الظاهرة لا نعرف بعضها و بعضها نشک فیه کمقدار طوله و اختلاف لون بشرته و غیر ذلک من صفاته.

أما حیاته و قدرته و إرادته و علمه و کونه حیوانا فإنه جلی عندنا من غیر أن یتعلق حس البصر بحیاته و قدرته و إرادته فإن هذه الصفات لا تحس بشی ء من الحواس الخمس ثم لا یمکن أن یعرف حیاته و قدرته و إرادته إلا بخیاطته و حرکته فلو نظرنا إلی کل ما فی العلم سواء لم نعرف به صفاته فما علیه إلا دلیل واحد و هو مع ذلک جلی واضح.

و وجود الله و قدرته و علمه و سائر صفاته یشهد له بالضرورة کل ما نشاهده و ندرکه بالحواس الظاهرة و الباطنة من حجر و مدر و نبات و شجر و حیوان و سماء و أرض و کوکب و بر و بحر و نار و هواء و جوهر و عرض بل أول شاهد علیه أنفسنا و أجسامنا و أصنافنا و تقلب أحوالنا و تغیر قلوبنا و جمیع أطوارنا فی حرکاتنا و سکناتنا.

و أظهر الأشیاء فی علمنا أنفسنا ثم محسوساتنا بالحواس الخمس ثم مدرکاتنا بالبصیرة و العقل و کل واحد من هذه المدرکات له مدرک واحد و شاهد و دلیل واحد و جمیع ما فی العالم شواهد ناطقة و أدلة شاهدة بوجود خالقها و مدبرها و مصرفها و محرکها و دالة علی علمه و قدرته و لطفه و حکمته.

و الموجودات المدرکة لا حصر لها فإن کانت حیاة الکاتب ظاهرة عندنا

ص: 138

و لیس یشهد له إلا شاهد واحد و هو ما أحسسنا من حرکة یده فکیف لا یتصور فی الوجود شی ء داخل نفوسنا و خارجها إلا و هو شاهد علیه و علی عظمته و جلاله إذ کل ذرة فإنها تنادی بلسان حالها أنه لیس وجودها بنفسها و لا حرکتها بذاتها و إنما یحتاج إلی موجد و محرک لها یشهد بذلک أولا ترکیب أعضائنا و ائتلاف عظامنا و لحومنا و أعصابنا و نبات شعورنا و تشکل أطرافنا و سائر أجزائنا الظاهرة و الباطنة فإنا نعلم أنها لم تأتلف بنفسها کما نعلم أن ید الکاتب لم یتحرک بنفسها.

و لکن لما لم یبق فی الوجود مدرک و محسوس و معقول و حاضر و غائب إلا و هو شاهد و معرف عظم ظهوره فانبهرت العقول و دهشت عن إدراکه فإذن ما یقصر عن فهمه عقولنا له سببان أحدهما خفاؤه فی نفسه و غموضه و ذلک لا یخفی مثاله و الآخر ما یتناهی وضوحه و هذا کما أن الخفاش یبصر باللیل و لا یبصر بالنهار لا لخفاء النهار و استتاره و لکن لشدة ظهوره فإن بصر الخفاش ضعیف یبهره نور الشمس إذا أشرق فیکون قوة ظهوره مع ضعف بصره سببا لامتناع إبصاره فلا یری شیئا إلا إذا امتزج الظلام بالضوء و ضعف ظهوره.

فکذلک عقولنا ضعیفة و جمال الحضرة الإلهیة فی نهایة الإشراق و الاستنارة و فی غایة الاستغراق و الشمول حتی لا یشذ عن ظهوره ذرة من ملکوت السماوات و الأرض فصار ظهوره سبب خفائه فسبحان من احتجب بإشراق نوره و اختفی عن البصائر و الأبصار بظهوره.

و لا تتعجب من اختفاء ذلک بسبب الظهور فإن الأشیاء تستبان بأضدادها و ما عم وجوده حتی لا ضد له عسر إدراکه فلو اختلف الأشیاء فدل بعضها دون البعض أدرکت التفرقة علی قرب و لما اشترکت فی الدلالة علی نسق واحد أشکل الأمر.

و مثاله نور الشمس المشرق علی الأرض فإنا نعلم أنه عرض من الأعراض

ص: 139

یحدث فی الأرض و یزول عند غیبة الشمس فلو کانت الشمس دائمة الإشراق لا غروب لها لکنا نظن أن لا هیئة فی الأجسام إلا ألوانها و هی السواد و البیاض و غیرها فإنا لا نشاهد فی الأسود إلا السواد و فی الأبیض إلا البیاض و أما الضوء فلا ندرکه وحده لکن لما غابت الشمس و أظلمت المواضع أدرکنا تفرقة بین الحالتین فعلمنا أن الأجسام کانت قد استضاءت بضوء و اتصفت بصفة فارقتها عند الغروب فعرفنا وجود النور بعدمه و ما کنا نطلع علیه لو لا عدمه إلا بعسر شدید و ذلک لمشاهدتنا الأجسام متشابهة غیر مختلفة فی الظلام و النور.

هذا مع أن النور أظهر المحسوسات إذ به یدرک سائر المحسوسات فما هو ظاهر فی نفسه و هو مظهر لغیره انظر کیف تصور استبهام أمره بسبب ظهوره لو لا طریان ضده فإذن الرب تعالی هو أظهر الأمور و به ظهرت الأشیاء کلها و لو کان له عدم أو غیبة أو تغیر لانهدمت السماوات و الأرض و بطل الملک و الملکوت و لأدرکت التفرقة بین الحالتین و لو کان بعض الأشیاء موجودا به و بعضها موجودا بغیره لأدرکت التفرقة بین الشیئین فی الدلالة و لکن دلالته عامة فی الأشیاء علی نسق واحد و وجوده دائم فی الأحوال یستحیل خلافه فلا جرم أورث شدة الظهور خفاء فهذا هو السبب فی قصور الأفهام.

و أما من قویت بصیرته و لم یضعف منته فإنه فی حال اعتدال أمره لا یری إلا الله و أفعاله و أفعاله أثر من آثار قدرته فهی تابعة فلا وجود لها بالحقیقة و إنما الوجود للواحد الحق الذی به وجود الأفعال کلها و من هذا حاله فلا ینظر فی شی ء من الأفعال إلا و یری فیه الفاعل و یذهل عن الفعل من حیث إنه سماء و أرض و حیوان و شجر بل ینظر فیه من حیث إنه صنع فلا یکون نظره مجاوزا له إلی غیره کمن نظر فی شعر إنسان أو خطه أو تصنیفه و رأی فیه الشاعر و المصنف و رأی آثاره من حیث هی آثاره لا من حیث إنه حبر و عفص و زاج مرقوم علی بیاض فلا یکون قد نظر إلی غیر المصنف.

ص: 140

فکل العالم تصنیف الله تعالی فمن نظر إلیها من حیث إنها فعل الله و عرفها من حیث إنها فعل الله و أحبها من حیث إنها فعل الله لم یکن ناظرا إلا فی الله و لا عارفا إلا بالله و لا محبا إلا لله و کان هو الموحد الحق الذی لا یری إلا الله بل لا ینظر إلی نفسه من حیث نفسه بل من حیث هو عبد الله فهذا هو الذی یقال فیه إنه فنی فی التوحید و إنه فنی فی نفسه و إلیه الإشارة بقول من قال کنا بنا ففنینا عنا فبقینا بلا نحن.

فهذه أمور معلومة عند ذوی البصائر أشکلت لضعف الأفهام عن درکها و قصور قدرة العلماء عن إیضاحها و بیانها بعبارة مفهمة موصلة للغرض إلی الأفهام و لاشتغالهم بأنفسهم و اعتقادهم أن بیان ذلک لغیرهم مما لا یغنیهم.

فهذا هو السبب فی قصور الأفهام عن معرفة الله تعالی و انضم إلیه أن المدرکات کلها التی هی شاهدة علی الله إنما یدرکها الإنسان فی الصبی عند فقد العقل قلیلا قلیلا و هو مستغرق الهم بشهواته و قد أنس بمدرکاته و محسوساته إلفها فسقط وقعها عن قلبه بطول الأنس و لذلک إذا رأی علی سبیل الفجأة حیوانا غریبا أو فعلا من أفعال الله خارقا للعادة عجیبا انطلق لسانه بالمعرفة طبعا فقال سبحان الله و هو یری طول النهار نفسه و أعضاءه و سائر الحیوانات المألوفة و کلها شواهد قاطعة و لا یحس بشهادتها لطول الأنس بها و لو فرض أکمه بلغ عاقلا ثم انقشعت الغشاوة عن عینه فامتد بصره إلی السماء و الأرض و

الأشجار و النبات و الحیوان دفعة واحدة علی سبیل الفجأة یخاف علی عقله أن ینبهر لعظم تعجبه من شهادة هذه العجائب علی خالقها.

و هذا و أمثاله من الأسباب مع الانهماک فی الشهوات و هی التی سدت علی الخلق سبیل الاستضاءة بأنوار المعرفة و السباحة فی بحارها الواسعة و الجلیات إذا صارت مطلوبة صارت معتاصة(1)

فهذا سد الأمر فلیتحقق و لذلک قیل

ص: 141


1- 1. اعتاص علیه الامر: أی التوی، منه رحمه اللّه.

لقد ظهرت فلا تخفی علی أحد***إلا علی أکمه لا یعرف القمرا

لکن بطنت بما أظهرت محتجبا***فکیف یعرف من بالعرف استترا

وَ فِی کَلَامِ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَی جَدِّهِ وَ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَخِیهِ وَ عَلَیْهِ وَ بَنِیهِ مَا یُرْشِدُکَ إِلَی هَذَا الْعِیَانِ بَلْ یُغْنِیکَ عَنْ هَذَا الْبَیَانِ حَیْثُ قَالَ فِی دُعَاءِ عَرَفَةَ: کَیْفَ یُسْتَدَلُّ عَلَیْکَ بِمَا هُوَ فِی وُجُودِهِ مُفْتَقِرٌ إِلَیْکَ أَ یَکُونُ لِغَیْرِکَ مِنَ الظُّهُورِ مَا لَیْسَ لَکَ حَتَّی یَکُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَکَ مَتَی غِبْتَ حَتَّی تَحْتَاجَ إِلَی دَلِیلٍ یَدُلُّ عَلَیْکَ وَ مَتَی بَعُدْتَ حَتَّی تَکُونَ الْآثَارُ هِیَ الَّتِی تُوصِلُ إِلَیْکَ عَمِیَتْ عَیْنٌ لَا تَرَاکَ وَ لَا تَزَالُ عَلَیْهَا رَقِیباً وَ خَسِرَتْ صَفْقَةُ عَبْدٍ لَمْ تَجْعَلْ لَهُ مِنْ حُبِّکَ نَصِیباً وَ قَالَ أَیْضاً تَعَرَّفْتَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ فَمَا جَهِلَکَ شَیْ ءٌ وَ قَالَ تَعَرَّفْتَ إِلَیَّ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ فَرَأَیْتُکَ ظَاهِراً فِی کُلِّ شَیْ ءٍ فَأَنْتَ الظَّاهِرُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ انْتَهَی.

و أقول قد مضی أکثر أخبار هذا الباب فی کتاب التوحید(1).

ص: 142


1- 1. راجع ج 3 ص 276- 282 من هذه الطبعة، باب الدین الحنیف و الفطرة و صبغة اللّه و التعریف فی المیثاق.

**[ترجمه]اینکه فرمود: «حنفاء للَّه» یادآور این آیه است: «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ حُنَفاءَ لِلَّهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِه»، {کناره کنید پلیدی را که بت­هایند و کناره کنید از گفتار ناروا، حنیف باشید برای خدا و به درستی یکتاپرست باشید و از هر بت و افتراء به مانند نجس کناره کنید.} - . حج / 31 -

و از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «پلیدی بتان، شطرنج است، و گفتار ناروا سرود و غنا.»

طبرسی می­گوید: «حنفاء للَّه» روشی مستقیم و راست دارند بر آنچه خدا فرموده و از دیگر دین­ها رویگردان هستند؛ مشرک به او نیستند و حج کننده هایی با اخلاصند؛ مسلمان و یکتاپرست که در تلبیه حج، احدی را شریک خدا نمی­گیرند.»

در نهایه آمده که در حدیث است: «آفریدم بنده هایم را حنفاء، که اندامشان پاک است از گناه؛ نه اینکه همه مسلمان باشند، چراکه خدای تعالی فرمود: «هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ»، {او است که آفریده شما را، از شما کافر است و از شما مومن.} - . تغابن / 2 -

و گفته اند: آنها را حنفاء مومنین آفرید، چون میثاق از آنها گرفته و پیمان «أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی.» و کسی نباشد مگر اینکه اقرار داشته باشد او را پروردگاری است، گرچه شریک بر او گیرد، و در آن اختلاف دارند.

«حنفاء» را دلداده های به اسلام و از پایداران بدان. حنیف نزد عرب، کسی است که بر کیش ابراهیم است. اصل حنف، «میل» باشد و از آن است حدیث: «مبعوث شدم به دین حنیف هموار آسان.» «دگرگونی نیست در آفرینش خدا»: چون همه یا برخی مشرک باشند، بلکه همه مسلمان و مُقر به آن­اند، یا آماده شناخت خدایند. «و خود را به آنها نمود»: به دید عقل وجدانی، مانند دیدن با چشم، تا شناختش در آنها ریشه کند و در جهان تکلیف او را بازشناسند؛ اگر آن شناخت پیمانی نبود، این آمادگی شناخت برهانی برایشان وجود نداشت. و امام علیه­السّلام، واژه «فطرت» را در این حدیث، تفسیر کرده به نهاد خداشناسی و اذعان به آن.

«و قول او چنان است»: یعنی در مورد این آیه{از آنان

بپرسی}: یعنی کفار مکه یا همه کفار، که روشن­تر است در این خبر به فطرت خداشناسی. «می­گویند خدا است که ما را آفریده است»: به قول بیضاوی، برای اینکه دلیل جلوگیری از آفریدگار بودن جز او، روشن است و از اعتراف به او ناگزیر است.

و مشهور این است که کفار مکه منکر نبودند که صانع خدا است، بلکه به گمان اینکه بت­ها شفیعان آنانند به درگاه خدا، آنها را می پرستیدند. ظاهر خبر این است که کافران اگر به خود باشند، تعصب و پیروی از هواها را کنار بگذارند و تقلید از گذشتگان و پدران را رها کنند، البته که اقرار دارند به خدا، چنانچه در اخبار بسیاری آمده است.

یک محقق گفته: دلیلش این است که می­بینی مردم بر اساس طبع خود توکل به خدا دارند و توجه غریزی به سبب­ساز و کارگشای غیبی دارند، اگرچه خود ملتفت نیستند؛ و گواهش قول خدای عزوجل است: «أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَةُ أَ غَیْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِکُون»، {بگو به من بگویید اگر آمد شما را عذاب خدا یا آمد بر سرتان هنگامه (چون رستاخیز) آیا جز خدا را بخوانید اگر باشید شما راستگویان؟ بلکه او را بخوانید و برگشایدتان گرهی برای آنش خواندید اگر خواهد و فراموش کنید (آنگاه) آنچه که بدان شرک می ورزید.} - . انعام / 40 - 41 -

و در تفسیر مولای ما، امام عسکری علیه­السلام آمده است: «پرسش شد از امام صادق علیه­السلام در مورد خدا، و به پرسنده فرمود: «ای بنده خدا، آیا هرگز بر کشتی سوار شدی؟» گفت: «آری.» فرمود: «آیا پیش آمده که کشتی تو شکسته باشد و آنجا که کشتی دیگری نباشد تا رهایت کند و شنایی نه که سودت دهد؟» گفت: «آری.» فرمود: «آیا در آنجا به دلت افتاده که یک چیزی می تواند تو را نجات بدهد از نابودی و گرفتاری؟» گفت: «آری.» امام صادق علیه­السلام فرمود: «آن چیز همان خدای توانا است بر نجات دادن در جایی که نجات­بخشی نیست، و بر دادرسی آنجا که دادرسی نیست.»

از این رو، مردم در ترک بررسی در شناخت خدا معذورند، و به همان شناخت فطری رها شدند و تنها همان اقرار زبانی از آنها پسندیده و پذیرفته است و به استدلال علمی مکلف نیستند؛ بررسی و ژرف کاوی برای بینایی بیشتر و گروه بخصوصی است و استدلال برای پاسخ به گمراهان لازم است.

آنگاه، فهم و خرد مردم در مراتب عرفان با هم تفاوت دارند؛ همچنین در تحصیل اطمینان، که تا چند باشد و تا چون سخت باشد یا سست، به شتاب باشد یا کُند، حالت دل باشد یا دانش مغز، یا به کشف باشد و دید دل، اگرچه خود شناخت خدا فطری است و با بداهت دریافت می­شود و یا با اندک راهنمایی روشن می­گردد؛ و هر کسی را راهی به سوی خدا است که خدای عزوجل به او نشان داده، اگر اهل هدایت باشد؛ و راه به سوی خدا به شمار نفوس خلائق است و آنان را در نزد خدا پایه ها است؛ بالا می­برد کسانی از شما را که گرویدند، و کسانی که به آنان دانش عطا شد.

یکی از دانش­پژوهان گفته: «بدان که روشن­تر و پرتودار­ترین همه هستی­ها همان خدای عزوجل است، و این نکته بدیهی است که او شناخته تر از همه شناخته­ها باشد و پیشتر از همه فهمیده شود و بر خردها آسان­تر باشد؛ و ببینیم که آیا امر ضد آن است که باید شناخت، و چرا؟ و همانا گفتیم که روشن­تر و پرتودارتر همه هستی ها است به یک معنا، که جز به نمونه­سنجی آنها چیزی نمی­فهمی، و آن این است که چون ما آدمی را می­بینیم که می­نویسد یا می­دوزد، فی­المثل، زنده بودنش روشن­تر موجودات است و زندگی و دانش و توانایی او در هنرش، پرتودارتر است نزد ما از دیگر اوصاف درونی و بیرونی او، چون شهوت و خشم و خُلق و تندرستی و بیماری­اش، که همه آنها را نمی­دانیم و تنها از اوصاف بیرونی­اش کم و بیش خبر داریم، و در بعضی نیز تردید داریم، چون اندازه، درازای گونه، رنگ چهره و از اوصاف دیگر؛ ولی زندگی، توانایی، خواست، دانش و جاندار بودن او، نزد ما روشن است، بی آنکه زندگی و توان و خواستش برای ما محسوس باشد؛ زیرا این اوصاف با حواس پنجگانه ظاهری دریافت نمی­شوند، با اینکه این سه صفت را جز به زندگی و جنبش او نمی­توان شناخت؛ و اگر بنگریم به هر آنچه که در برابر دانش صفات او نمی­دانیم و جز یک دلیل بر آن نداریم، با این حال هویدا و روشن است.

هستی خدا و توان و دانش و دیگر اوصافش گواه بدیهی است که هر آنچه مشاهده می­کنیم و درمی­یابیم با حواس ظاهره و باطنه، از سنگ و کلوخ، گیاه و درخت، جانور و آسمان، زمین و اختران، خشکی و دریا، آتش و هوا، جوهر و عرض، نخستین گواه آنها خود ما هستیم و تن ما، اصناف ما، دگرگونی احوال و دل های ما و همه اطوار ما در جنبش و آرامش؛ روشن­ترین چیز در دانش ما، خود ما هستیم؛ آنگاه، آنچه با حواس پنجگانه ظاهری درمی­یابیم، سپس، آنچه با بینایی دل و خرد درمی­یابیم، همه را یک مدرک است و یک گواه و یک دلیل؛ و همه آنچه در جهانند، گواهان گویا و دلیل­های دیدنی باشند بر هستی آفریننده خود و ِسّر کار خود، و گردانند و چرخانده خود و دلیلند بر دانش و توانایی و ریزه کاری و فرزانگی او؛ و هستی­ها که دریافته اند بی شمارند. اگر زندگی نویسنده­ای که در دید نیست و جز به یک گواه برای ما روشن نیست و آن این است که دستش می­جنبد، پس هستی خدا دریافت نمی­شود که هر چه درون ما و بیرون ما است، گواه آن است و گواه بزرگی و والایی­اش؛ زیرا هر ذره با زبان حالش فریاد می­کند که خودبخود هستی ندارد و جنبش ندارد و نیاز به هستی­بخش و جنباننده دارد. نخستین گواه ترکیب اندام ما و پیوست استخوان­های ما و گوشت و پی ما و روییدن موی ما و شکل گرفتن هر سوی ما و همه بخش­های بیرونی و درونی ما است که می­دانیم خود بخود پیوند نیافته­اند و چنانچه می­دانیم، دست نویسنده خودبخود نمی­جنبد، ولی چون در جهان هستی، مُدرک و دیدنی و فهمیدنی و پدیدار و نهانی نیست، مگر اینکه گواه و شناسنده خدا باشد، چنان روشن شده هستی او که خردها را خیره کرده و ادراک را هراسان ساخته است.

و اینکه فهم او در خردهای ما نمی­گنجد، دو سبب دارد: یکی هستی پیچیده و نهان او است، و دیگری ظهور بی پایانش؛ نمونه اش شب پره است که شب­هنگام می بیند و در روز کور است، نه برای نهان بودن روز تابان و پرده داشتن آن، بلکه برای اینکه روز بسیار روشن است و چشم شب پره ناتوان و پرتو خورشید آن را خیره می­کند با تابش خود و ظهور نیرومند خورشید؛ و به سبب ناتوانی دیده او است که نمی­تواند چیزی را ببیند، مگر در روشنی تیره شب.

همچنین، خردهای ما ناتوانند و جمال الهی بسیار تابنده و پرتوافکن و همه جاگیر که ذره ای از ملکوت آسمان­ها و زمین از آن بر کنار نیست، و روشنی او مایه نهانی او است. منزه است آنکه پرتو نورش پرده­دار او است و از نمود خود، از بینایی دل و دیده نهان است.

و در شگفت مباش که روشنی مایه نهانی است، زیرا هر چیزی با ضد خود شناخته می­شود. آنچه همه جا و همه سو باشد و ضدی نداشته باشد دریافتش دشوار است. اگر چیزها در گواهی بر حضرت او دچار اختلاف بودند و برخی دلالت داشتند و برخی نداشتند، این جدایی، او را به فهم نزدیک می­کرد، ولی چون همه یکنواخت بر او دلالت دارند کار مشکل شده است.

و نمونه آن، روشنی خورشید است که بر زمین می­تابد که به روشنی می­دانیم یک عرضی است که بر زمین رخ می­دهد و هنگام غروب خورشید نابود می شود. اگرخورشید پیوسته بر زمین می­تابید و غروبی نداشت، ما می­پنداشتیم که اجسام هستی جز رنگ خود - یعنی سیاهی و سپیدی و دیگر رنگ­ها - چیزی ندارند ، زیرا در سیاهی جز سیاهی و در سفید جز سفیدی نمی­بینیم و به هیچ وجه خود نور را جداگانه دریافت نمی­کنیم، ولی همین که خورشید نهان می­شود و زمین تاریک، تفاوت میان دو حال را می­فهمییم و می­دانیم که روشنی اجسام از پرتوی است که هنگام غروب از آنها جدا می شود. پس، وجود نور را از عدمش می­فهمیم و اگر عدمش نبود، نور را نمی­فهمیدیم، مگر به دشواری و سختی، و این به سبب دیدن همه اجسام است، مانند هم و بی اختلاف در تاری و روشنی.

این را در نظر داشته باش که نور روشن­ترین تمام دیدنی­ها است و هر دیدنی با او دیده می­شود، و آنچه که خود روشن است و جز خود را هم می­نماید، ببین برای ظهور کردن، اگر ضدش وجود نداشت، چگونه کارش مبهم و درهم می­شد؛ در این صورت، پروردگار تعالی که روشن­ترین تمام چیزها است و هر چیز با او نمودار می گردد و اگر او نبود یا نهانی بود، آسمان­ها دگرگون و زمین ویران می­شد، و ملک و ملکوت نابود، آنگاه جدایی دو حالت دریافت می­گردید.

اگر پاره­ای چیزها از او هستی داشت و پاره ای از دیگری، جدایی میان دو چیز دریافت می­شد، ولی دلالت همه چیز یکنواخت است و وجود خدا پیوسته و در همه حال برقرار و خلافش محال، از این رو، شدت ظهور، مایه نهان شدن است و سبب کوتاهی فهم درباره خدا.

کسی که دلی بسیار بینا دارد و نیروی معنوی رسا و خردی میانه رو، در جهان، هیچ دیدنی جز خدا و کارهای او نمی­بیند و کارهایش را اثر توان او می­بیند، چون پیرو او هستند و از خود هستی ندارند و هستی یکتای پابرجا آن است که همه کارها و پدیده ها از هستی او است و کسی که چنین است، در چیزی نمی­نگرد مگر اینکه آفریننده را در آن ببیند، و اگر از خود پدیده چشم برگیرد، آسمان و زمین و جاندار و درخت را در شما نمی­گیرد، بلکه آنها را هنر خدا می­بیند و چشم دل از خدا برنمی­گیرد تا به دیگری بدوزد؛ چنانچه کسی در موی آدمی بنگرد، یا در نوشته او، یا کتاب او و شاعر و نویسنده را در آن ببیند و هنر او را بنگرد، نه مرکب و ابزاری که در سفیدی ورق نگاشته، و دیده جز بر نگارنده نیفکند.

همه جهان ساخته و پرداخته خدای سبحان است و هر کس به این سبب به آنها بنگرد که کار خدا هستند و دوستشان داشته باشد چون کار خدایند، نظری به جز بر خدا ندارد و شناختی جز از او ندارد و دوستی جز او ندارد، و او است یگانه پرست واقعی که نمی­بیند جز خدا، و بلکه خود را هم نمی­بیند که خود است و خود را بنده خدا می­بیند و چنین کسی به مقام فناء در خدا رسیده و به یکتاپرستی پا گذاشته و وجودی ندارد؛ همچون گفته آن عارف که: «ما «خود» بودیم و از خود گذشتیم و دیگر ما نیستیم.»

اینها اموری است که نزد دل های بینا شناخته شده و برای فهم­های ناتوان دشوار است و دانشمندان کم­بضاعت، از دریافت و روشن ساختن آن عاجزند و این مفاهیم در عبارت نمی­گنجد؛ چنین کسانی به خود مشغولند و می­پندارند بیان آنها برای دیگران سودی ندارد؛ دلیل کوتاهی فهم عموم از شناخت خدا همین است. همه مدرکاتی که گواه بر هستی خدایند، همانا هر آدمی در کودکی و بی­خردی، آنها را خرده خرده درمی­یابد، اما چون در شهوت خود اسیر شده و با دیدنی­های مادی انس گرفته و به سبب بروز یک پدیده الهی، از چشم او افتاده­اند، وقتی به ناگاه جانوری غریب یا پدیده­ای خارق العاده و عجیب می­بیند، زبان شناخت او باز می­شود و می گوید: سبحان اللَّه. انسان با اینکه در طول شبانه روز، خود و اندامش را و جانداران همدمش را که گواهان قطعی خدایند می­بیند، به خاطر انس به آنها، گواهی­شان را درنمی­یابد.

اگر فرض شود کور مادرزادی به بلوغ و عقل برسد، وقتی که پرده از چشمش برداشته می­شود و ناگهان به آسمان و زمین و درخت­ها و گیاه­ها و جانوران چشم می­اندازد، به یکباره خردش خیره می­گردد و از گواهی این عجایب بر آفریدگار خود، غرق در شگفتی می­شود.

نمونه دیگر موانع شناخت خدا، داخل شدن انسان در شهوات است که پرتو انوار معرفت را بر خلق می بندد و از شناوری آنها در دریاهای پهناور معرفت جلوگیری می کند، چراکه خواستنی هستند. این مسأله کار را پیچیده می­سازد و سد راه معرفت می­شود و باید در این زمینه تحقیق کرد. از این رو، گفته شده است:

آشکاری و نهان بر کس نه­ای / جز به کوری کو نبیند ماه را

در درون پرده ای بس روشنی / کی شناسد خالق خورشید و ربِ ماه را

در سخن سیدالشهدا ابی عبداللَّه الحسین - صلوات خدا بر جدّ و پدر و مادر و برادر و بر او و فرزندانش - آمده است: «آنچه تو را به این عیان رهبر است و از این بیان بی نیاز می­کند، آنجا است که در دعای عرفه می­گوید: «خدایا چگونه دلیل آرند بر تو به آنچه در هستی خود نیاز دارد به تو؟ آیا دیگری ظهوری دارد که تو نداری تا او مظهر تو گردد؟ [نه هرگز] کی نهان شدی تا نیازت به دلیل باشد که به تو ره نماید؟ کی دور شدی تا آثار کسی را به تو رسانند؟ کور باد دیده ای که تو را نبیند با اینکه پیوسته دیده بان اویی، و زیان به دست آورد بنده ای که بهره ای از دوستی تو ندارد.»

و نیز فرموده: «خود را به هر چیز شناساندی و چیزی ناشناسای تو نیست.»

و باز فرموده: تو خود را در هر چیزی به من شناساندی و تو را در هر چیز روشن دیدم و تو روشنی برای هر چیز.»

**[ترجمه]

باب 5 فیما یدفع الله بالمؤمن

روایات

«1»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ التَّیْمِیِ (1)

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَیَدْفَعُ بِالْمُؤْمِنِ الْوَاحِدِ عَنِ الْقَرْیَةِ الْفَنَاءَ(2).

**[ترجمه]امام باقر علیه­السلام می­فرماید: «خدا به خاطر یک مومن، نیستی را از آبادی دور کند.» - . کافی، ج 2، ص 247 -

**[ترجمه]

بیان

عن القریة أی عن أهلها بحذف المضاف کما فی قوله تعالی وَ سْئَلِ الْقَرْیَةَ(3) و ذلک الدفع إما بدعائه أو ببرکة وجوده فیهم.

**[ترجمه]یعنی از اهل آبادی؛ چنانچه خدای تعالی فرمود: {بپرس از آبادی.} - . یوسف / 82 - و این گرداندن بلایا با دعای او صورت می­پذیرد، یا به برکت وجود او در میان آنان.

**[ترجمه]

«2»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا یُصِیبُ قَرْیَةً عَذَابٌ وَ فِیهَا سَبْعَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (4).

**[ترجمه]امام باقر علیه­السلام فرمود: «نمی­رسد عذاب به آن آبادی که در آن هفت مومن باشند.» - . کافی 2 : 247 -

**[ترجمه]

بیان

و یمکن رفع التنافی بینه و بین الأول بوجوه الأول أن الأول محمول علی النادر و الثانی علی الغالب أو الحتم الثانی أن یراد بالمؤمن فی الأول الکامل و فی الثانی غیره الثالث أن یحملا علی اختلاف المعاصی و استحقاق العذاب فیها فإنها مختلفة ففی القلیل و الخفیف منها یدفع بالواحد و فی الکثیر و الغلیظ منها

ص: 143


1- 1. منسوب الی تیم اللات، و الرجل علیّ بن الحسن بن فضال الفطحی الثقة. و فی نسخة الکمبانیّ« المیثمی» و هو تصحیف.
2- 2. الکافی ج 2 ص 247.
3- 3. یوسف: 82.
4- 4. الکافی ج 2 ص 247.

لا یدفع إلا بالسبعة مع أن المفهوم لا یعارض المنطوق.

**[ترجمه]می­توان این دو حدیث را از چند راه با حدیث نخست

جمع کرد:

1. حدیث نخست نادر است و دومی به طور غالب و حتمی.

2. مومن در حدیث نخست، مومن کامل است و در دومی از عموم مومنین به شمار می­آید.

3. در صورتی که اندازه گناه و استحقاق تفاوت داشته باشد. اگر کم و سبک باشد، با یک مومن هم دفع می­شود، اما اگر بسیار و سنگین باشد، رفع بلا نمی­شود، مگر با هفت مومن. از این گذشته، مفهوم عدد، معارض منطوق نمی­شود و تعارضی در میان نیست.

**[ترجمه]

«3»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قِیلَ لَهُ فِی الْعَذَابِ إِذَا نَزَلَ بِقَوْمٍ یُصِیبُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنْ یَخْلُصُونَ بَعْدَهُ (1).

**[ترجمه]از امام صادق علیه­السلام پرسیدند: «وقتی عذاب بر مردمی نازل می­شود، آیا به مومنان هم می­رسد؟» فرمود: «آری، ولی پس از آن رها می­شوند.» - . کافی 2 : 247 -

**[ترجمه]

بیان

و لکن یخلصون بعده أی ینجون بعد نزول العذاب بهم فی البرزخ و القیامة فی المصباح خلص الشی ء من التلف خلوصا من باب قعد و خلاصا و مخلصا سلم و نجا و خلص الماء من الکدر صفا انتهی.

و یشکل الجمع بینه و بین الخبرین السابقین و یمکن الجمع بوجوه الأول حمل العذاب فی الأولین علی نوع منه کعذاب الاستیصال کما أنه سبحانه أخرج لوطا و أهله من بین قومه ثم أنزل العذاب علیهم و هذا الخبر علی نوع آخر کالوباء و القحط.

الثانی أن یحمل هذا علی النادر و ما مر علی الغالب علی بعض الوجوه.

الثالث حمل هذا علی أقل من السبعة و حمل الواحد علی النادر و ما قیل إن المراد بالخلاص الخلاص فی الدنیا فهو بعید مع أنه لا ینفع فی دفع التنافی.

ص: 144


1- 1. الکافی ج 2 ص 247.

**[ترجمه]از روایت سوم می­توان چنین برداشت کرد که مومنان کمتر از هفت نفرند و روایت «یک مومن را» از موارد نادر است. اینکه گفتند مقصود رهایی در دنیا است، دور از باور است، با اینکه برای دفع تنافی سودی ندارد .پس از درگیر شدن با عذاب رها می­شوند.

«ولکن یخلصون بعده»: یعنی پس از نزول عذاب بر آنان، در برزخ و قیامت خلاصی می یابند. در مصباح آمده: «خلص التی من التلف خلوصاً از باب قعد و خلاصاً و مخلصاً» یعنی سالم ماند و نجات یافت. «خلص الماء من الکدر» یعنی صاف شد.

این مسأله با دو خبر پیش همخوانی ندارد و با همه اشکال­هایی که دارد، می توان از چند راه آنها را جمع کرد:

1. در صورتی که عذاب مورد اشاره در حدیث­های اول و دوم، از نوع خاص باشد، مثلا نابودی و ریشه­کن شدن؛ مانند عذاب قوم لوط که پس از اینکه خدا او و خاندانش را از میان مردم بیرون آورد، آنها را ریشه کن کرد. اما منظور این خبر، چیز دیگری است و به عذاب­هایی چون وبا و قحطی اشاره دارد.

2. خبر سوم، مورد نادر و کمیاب است و خبرهای اول و دوم، به یک وجه حمل بر غالب می­شوند.

3. از روایت سوم می­توان چنین برداشت کرد که مومنان کمتر از هفت نفرند و روایت «یک مومن را» از موارد نادر است. اینکه گفتند مقصود رهایی در دنیا است، دور از باور است، با اینکه برای دفع تنافی سودی ندارد .

**[ترجمه]

باب 6 حقوق المؤمن علی الله عز و جل و ما ضمن الله تعالی له

روایات

«1»

ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْیَشْکُرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّی الْحَضْرَمِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لِلْمُؤْمِنِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِشْرُونَ خَصْلَةً یَفِی لَهُ بِهَا لَهُ عَلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ لَا یَفْتِنَهُ وَ لَا یُضِلَّهُ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یُعْرِیَهُ وَ لَا یُجَوِّعَهُ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا

یُشْمِتَ بِهِ عَدُوَّهُ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یَهْتِکَ سِتْرَهُ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یَخْذُلَهُ وَ یُعِزَّهُ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یُمِیتَهُ غَرَقاً وَ لَا حَرَقاً وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یَقَعَ عَلَی شَیْ ءٍ وَ لَا یَقَعَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ یَقِیَهُ مَکْرَ الْمَاکِرِینَ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ یُعِیذَهُ مِنْ سَطَوَاتِ الْجَبَّارِینَ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ یَجْعَلَهُ مَعَنَا فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یُسَلِّطَ عَلَیْهِ مِنَ الْأَدْوَاءِ مَا یَشِینُ خِلْقَتَهُ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ یُعِیذَهُ مِنَ الْبَرَصِ وَ الْجُذَامِ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یُمِیتَهُ عَلَی کَبِیرَةٍ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یُنْسِیَهُ مَقَامَهُ فِی الْمَعَاصِی حَتَّی یُحْدِثَ تَوْبَةً وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یَحْجُبَ عَنْهُ عِلْمَهُ وَ مَعْرِفَتَهُ بِحُجَّتِهِ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یَغْرِزَ فِی قَلْبِهِ الْبَاطِلَ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ یَحْشُرَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ نُورُهُ یَسْعَی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ یُوَفِّقَهُ لِکُلِّ خَیْرٍ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یُسَلِّطَ عَلَیْهِ عَدُوَّهُ فَیُذِلَّهُ وَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَنْ یَخْتِمَ لَهُ بِالْأَمْنِ وَ الْإِیمَانِ وَ یَجْعَلَهُ مَعَنَا فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی هَذِهِ شَرَائِطُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْمُؤْمِنِینَ (1).

ص: 145


1- 1. الخصال: ج 2: 99.

**[ترجمه]کافی: از امام باقر علیه­السلام روایت شده است: «مومن را بر خدا بیست خصلت باشد که آنها را به او می­پردازد: بر خدا حق دارد که در حق او فتنه­گری نکند و گمراهش نسازد؛ بر خدا است که لخت و گرسنه­اش نگذارد؛ بر خدا است که او را دشمن­شاد نکند؛ بر خدا است که پرده­اش را ندرد، بر خدا است که او را واننهد و عزیزش دارد؛ بر خدا است که او را با غرق شدن و سوختن نمیراند؛ بر خدا است که او روی چیزی نیفتد و چیزی بر روی او نیفتد؛ بر خدا است که او را از نیرنگ مکاران نگه­ دارد؛ بر خدا است که او را از یورش زورگویان پناه بدهد؛ بر خدا است که او را در این جهان و سرای دیگر همراه ما سازد؛ بر خدا است که به او دردی ندهد که زشتش کند؛ بر خدا است که او را از پیسی و خوره در امان نگه دارد؛ بر خدا است که او را بر گناه کبیره نمیراند؛ بر خدا است که گناهش را فراموش نکند تا توبه کند؛ بر خدا است که دانش و شناخت خود را با دلیل از او باز نپوشد؛ بر خدا است که باطل در دلش رخنه نکند؛ بر خدا است که روز رستاخیز او را محشور کند با نورش که پیشاپیش او می­شتابد؛ بر خدا است که او را به انجام هر امر خیری توفیق بدهد؛ بر خدا است که دشمنش را بر او چیره نکند تا خوارش سازد؛ بر خدا است که سرانجامش دهد به امن و ایمان، و او را در رفیق اعلی با ما سازد؛ این است شرایط خدای عزوجل برای مومنان.» - . کافی 2 : 247 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام و لا یضله عطف تفسیر لقوله لا یفتنه و هتک الستر الفضیحة بالعیوب و المعاصی و ذکر البرص و الجذام بعد قوله ما یشین خلقه تخصیص بعد التعمیم و بذلک عدا شیئین و کذلک تسلیط العدو و سطوات الجبارین بینهما العموم و الخصوص فالمراد بالعدو غیر الجبارین أن لا یحجب عنه علمه أی بالحجة أو مطلقا بعد الفحص.

و فی المصباح غرزته غرزا من باب ضرب أثبته بالأرض و فی النهایة فی حدیث الدعاء و ألحقنی بالرفیق الأعلی الرفیق جماعة الأنبیاء الذین یسکنون أعلی علیین و هو اسم جاء علی فعیل و معناه الجماعة کالصدیق و الخلیط یقع علی الواحد و الجمع و منه قوله تعالی وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً(1) انتهی. ثم إن أکثر هذه الخصال یحتمل أن تکون مبنیة علی الغالب و مشروطة بالشرائط.

**[ترجمه]گفته امام علیه­السلام: «و لا یضله» عطف بیان تفسیری است برای گفته «لدیفتنه»؛ و «هتک الستر» همان رسوایی با عیوب و معاصی است. اینکه پس از عموم هر چه او را زشت کند، پیسی و خوره را آورده، خاص پس از عام است و روی همین جهت دو چیز را شمرده است. همچنین، چیره نکردن دشمن بر او و حفظ یورش و زورگویان میانشان، عموم و خصوص است. منظور از دشمن، غیر زورگویان است. جمله «ان لا یحجب عنه علمه» معنایش این است که با دلیل و یا مطلقاً پس از تفحص. در المصباح آمده: «غرزته غرزاً» از باب ضرب. «أثبته بألارض»: او را در زمین ثابت کردم.

«رفیق اعلی»: براساس تفسیر نهایه: گروه پیغمبرانی هستند که در اعلی علیین جا دارند؛ و این اسم بر وزن «فعیل» است و معنایش جماعت است، مانند «صدیق» و «خلیط» که بر واحد و جمع اطلاق می شوند؛ از همین رو، خدا فرموده: «وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقا»، {و چه خوب رفیقانی باشند آنان.} - . نساء / 69 -

از اینها گذشته، چه­بسا بیشتر این خصلت­ها از نظر غالب مومنان باشد، یا شرایطی داشته باشند.

**[ترجمه]

«2»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی ضَمِنَ لِلْمُؤْمِنِ ضَمَاناً قَالَ قُلْتُ مَا هُوَ قَالَ ضَمِنَ لَهُ إِنْ أَقَرَّ لِلَّهِ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْإِمَامَةِ وَ أَدَّی مَا افْتُرِضَ عَلَیْهِ أَنْ یُسْکِنَهُ فِی جِوَارِهِ قَالَ فَقُلْتُ هَذِهِ وَ اللَّهِ هِیَ الْکَرَامَةُ الَّتِی لَا تُشْبِهُهَا کَرَامَةُ الْآدَمِیِّینَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اعْمَلُوا قَلِیلًا تَنَعَّمُوا کَثِیراً(2).

ثو، [ثواب الأعمال] ابن المتوکل: مثله (3).

ص: 146


1- 1. النساء: 69.
2- 2. أمالی الشیخ ص 195.
3- 3. ثواب الأعمال ص 5.

**[ترجمه]امالی طوسی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدا برای مومن ضمانتی دارد.» گفتم:« چه باشد؟» فرمود: «اینکه اگر به پروردگاری خدا، و نبوت محمد صلّی اللَّه علیه و آله وسلم، و امامت علی علیه­السّلام اقرار کند، و هر چه بر او واجب است انجام بدهد، او را در جوار خود جا خواهد داد.» گفتم: «به خدا، این کرامتی است که به کرامت آدمیان نمی­ماند.» آنگاه فرمود: «کمی کار کنید و نعمت بسیار ببرید.» - . امالی طوسی : 195 -

در ثواب الاعمال، حدیث­هایی مانند این آمده است. - . ثواب الاعمال : 15 -

**[ترجمه]

باب 7 الرضا بموهبة الإیمان و أنه من أعظم النعم و ما أخذ الله علی المؤمن من الصبر علی ما یلحقه من الأذی

روایات

«1»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْفَحَّامُ عَنِ الْمَنْصُورِیِّ عَنْ عَمِّ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهم السلام قَالَ: إِنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی سَیِّدِنَا الصَّادِقِ علیه السلام فَشَکَا إِلَیْهِ الْفَقْرَ فَقَالَ لَیْسَ الْأَمْرُ کَمَا ذَکَرْتَ وَ مَا أَعْرِفُکَ فَقِیراً قَالَ وَ اللَّهِ یَا سَیِّدِی مَا اسْتَبَنْتَ وَ ذَکَرَ مِنَ الْفَقْرِ قِطْعَةً وَ الصَّادِقُ علیه السلام یُکَذِّبُهُ إِلَی أَنْ قَالَ خَبِّرْنِی لَوْ أُعْطِیتَ بِالْبَرَاءَةِ مِنَّا مِائَةَ دِینَارٍ کُنْتَ تَأْخُذُ قَالَ لَا إِلَی أَنْ ذَکَرَ أُلُوفَ دَنَانِیرَ وَ الرَّجُلُ یَحْلِفُ أَنَّهُ لَا یَفْعَلُ فَقَالَ لَهُ مَنْ مَعَهُ سِلْعَةٌ یُعْطَی هَذَا الْمَالَ لَا یَبِیعُهَا هُوَ فَقِیرٌ؟.

**[ترجمه]امالی طوسی: از امام کاظم علیه­السلام روایت شده است: «مردی نزد آقای ما - امام صادق علیه­السلام - آمد و نزد او از فقر شکایت کرد. فرمود: «مطلب چنان نیست که تو می­گویی، و من تو را به عنوان فردی فقیر نمی­شناسم.» گفت: «ای آقای من، به خدا خوب به حال من پی نبرده­ای.» و شمه ای از فقر و نیاز خود را یادآور شد. امام صادق علیه­السلام باز هم او را دروغگو ­شمرد؛ تا اینکه فرمود: «به من بگو، اگر صد اشرفی طلا به تو بدهند تا از ما بیزاری بجویی، آیا آن مبلغ را می­گیری؟» گفت: «نه.» آن حضرت تا هزارها اشرفی فرمود، و آن مرد سوگند می­خورد که نه. فرمود:

«کسی که متاعی با خود دارد که با این همه پول نمی­فروشد، آیا او فقیر است؟»

**[ترجمه]

بیان

ما استبنت أی ما حققت حالی و ما استوضحتها حیث لم تعرفنی فقیرا.

**[ترجمه]جمله «ما استبنت»: یعنی حالم را به دست نیاورده ای و به روشنی آن را نیافته ای که هم اکنون مرا فقیر نمی دانی.

**[ترجمه]

«2»

یر، [بصائر الدرجات] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ أَبِی یُوسُفَ الْبَزَّازِ قَالَ: تَلَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَلَیْنَا هَذِهِ الْآیَةَ فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ (1) قَالَ أَ تَدْرِی مَا آلَاءُ اللَّهِ قُلْتُ لَا قَالَ هِیَ أَعْظَمُ نِعَمِ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ هِیَ وَلَایَتُنَا(2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: از ابی­یوسف بزاز نقل شده است: «امام صادق علیه­السلام، برای ما خواند این آیه را: « فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّه»،»،{یاد کنید نعمت­های خدا را.} - . اعراف / 74 - و فرمود: «می­دانی نعمت های خدا چه هستند؟» گفتم: «نه.» فرمود: «بزرگ­ترین نعمت خدا بر خلقش، و آن ولایت ما است.» - . بصائر الدرجات : 81 -

**[ترجمه]

«3»

سن، [المحاسن] عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ أَبِی أُمَیَّةَ یُوسُفَ بْنِ ثَابِتِ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنْ تَکُونُوا وَحْدَانِیِّینَ فَقَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 147


1- 1. الأعراف: 74.
2- 2. بصائر الدرجات: ص 81.

وَحْدَانِیّاً یَدْعُو النَّاسَ فَلَا یَسْتَجِیبُونَ لَهُ وَ لَقَدْ کَانَ أَوَّلَ مَنِ اسْتَجَابَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ قَدْ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی (1).

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه­السلام فرمود: «اگر شما تک هستید، البته رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم هم تک بود، و مردم را دعوت می­کرد و آنان از او نمی پذیرفتند. نخستین پذیرنده او، علی­بن­­ابی­­طالب علیه­السلام بود، که رسول خدا درباره اش فرمود: «تو برای من، مانند هارونی در برابر موسی، با این تفاوت که پیغمبری پس از من نیست.» - . محاسن : 159 -

**[ترجمه]

«4»

سن، [المحاسن] عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ شَجَرَةَ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ مِنْ إِیمَانِهِ أُنْساً یَسْکُنُ إِلَیْهِ حَتَّی لَوْ کَانَ عَلَی قُلَّةِ جَبَلٍ لَمْ یَسْتَوْحِشْ إِلَی مَنْ خَالَفَهُ (2).

**[ترجمه]محاسن: از زراره روایت شده است: «شنیدم امام صادق علیه­السلام می­فرمود: «کسی مومن نیست مگر اینکه خدا از ایمانش برایش همدمی بسازد که با او بیارامد، و اگرچه بر فراز کوهی باشد، هراسی ندارد و تمایلی به بودن با مخالف در وجودش نیست تا با او همدم شود.» - . محاسن : 159 -

**[ترجمه]

بیان

القلة بالضم أعلی الجبل و قلة کل شی ء أعلاه یستوحش إلی من خالفه أی ممن خالفه و الظاهر لم یستوحش کما فی بعض النسخ بتضمین معنی المیل أی لم یستوحش من الوحدة فیمیل إلی من خالفه فی الدین و یأنس به فی القاموس الوحشة الهم و الخلوة و الخوف و استوحش وجد الوحشة.

**[ترجمه]«قلّه» - با «ضمه» - بالاترین جاهای کره زمین است، و قله هر چیزی بالاترین نقطه آن است. «یستوحش الی من خالفه»: یعنی از مخالفش وحشت می کند و ظاهراً «لم یستوحش» است. در برخی از نسخه ها به معنای «تمایل» آمده است. یعنی از تنهایی وحشت نمی کند و تمایلی به آن کس که دو دین با او مخالف است ندارد و با او انس نمی گیرد. در قاموس آمده: «الوحشة»: هم خلوت و هم ترس. «استوحش»: وحشت پیدا کرد.

**[ترجمه]

«5»

سن، [المحاسن] عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ فُضَیْلٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَا تَرَدَّدْتُ فِی شَیْ ءٍ أَنَا فَاعِلُهُ کَتَرَدُّدِی عَنِ الْمُؤْمِنِ فَإِنِّی أُحِبُّ لِقَاءَهُ وَ یَکْرَهُ الْمَوْتَ فَأَزْوِیهِ عَنْهُ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَاحِدٌ لَاکْتَفَیْتُ بِهِ عَنْ جَمِیعِ خَلْقِی وَ جَعَلْتُ لَهُ مِنْ إِیمَانِهِ أُنْساً لَا یَحْتَاجُ مَعَهُ إِلَی أَحَدٍ(3).

**[ترجمه]محاسن: از ابی­حمزه­ثمالی روایت شده است: « شنیدم امام صادق علیه­السلام می فرمود: «خدای تبارک و تعالی می­فرماید: «در آنچه کنم تردید نکنم به مانند کار مومن که او را نزد خود خواهم و او مرگ را نخواهد، و آن را از او دور می­کنم؛ و اگر نباشد در روی زمین جز یک مومن، با وجود او، از همه آفریده­های خویش بی نیازم، و ایمانش را همدم او می­سازم تا نیاز به دیگری نداشته باشد.» - . محاسن : 159 - 160 -

**[ترجمه]

«6»

سن، [المحاسن] عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِیَأْذَنْ بِحَرْبٍ مِنِّی مُسْتَذِلُّ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ وَ مَا تَرَدَّدْتُ فِی شَیْ ءٍ کَتَرَدُّدِی فِی مَوْتِ الْمُؤْمِنِ إِنِّی لَأُحِبُّ لِقَاءَهُ وَ یَکْرَهُ الْمَوْتَ فَأَصْرِفُهُ عَنْهُ وَ إِنَّهُ لَیَدْعُونِی فِی أَمْرٍ فَأَسْتَجِیبُ لَهُ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الدُّنْیَا إِلَّا وَاحِدٌ مِنْ عَبِیدِی مُؤْمِنٌ لَاسْتَغْنَیْتُ بِهِ عَنْ جَمِیعِ خَلْقِی وَ لَجَعَلْتُ لَهُ مِنْ إِیمَانِهِ

ص: 148


1- 1. المحاسن: 159.
2- 2. المحاسن: 159.
3- 3. المحاسن: 159 و 160.

أُنْساً لَا یَسْتَوْحِشُ فِیهِ إِلَی أَحَدٍ(1).

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه­السلام می­فرماید: «خدای تبارک و تعالی فرموده: «باید اعلام نبرد مرا دریابد کسی که بنده مومنم را خوار بخواهد. من در چیزی تردید نمی کنم مانند تردید در مرگ مومنی که دیدار او را خواهانم و او مرگ را بد دارد و آن را از او دور می­کنم؛ به راستی، اگر او از من خواهشی کند، من بهتر از آن را به او می­دهم؛ و اگر در دنیا جز یکی از بنده های مومن من وجود نداشته باشد، با وجود او، من از همه خلقم بی نیازم، و از ایمانش برایش همدمی می­سازم تا از کسی نهراسد.» - . محاسن : 160 -

**[ترجمه]

بیان

لیأذن بحرب منی أی لیعلم أنی أحاربه کنایة عن شدة غضبه علیه أو أنه فی حکم محاربی کما قال تعالی فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (2) قال الطبرسی أی اعلموا بحرب و المعنی أنکم فی امتناعکم حرب لله و لرسوله قوله لاستغنیت به أی لأقمت نظام العالم و أنزلت الماء من السماء و رفعت عن الناس العذاب و البلاء لوجود هذا المؤمن لأن هذا یکفی لبقاء هذا النظام لا یستوحش فیه کان کلمة فی تعلیلیة و الضمیر للإیمان و لیست هذه الکلمة فی أکثر الروایات و هو أظهر.

**[ترجمه]«اعلام نبرد»: یعنی بداند که من با او می جنگم و کنایه از سختی خشم خداوند است؛ یا اینکه او را چون جنگاور با خود دانسته، چنانچه در قرآن فرمود: «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِه»، {اگر نکنید [ترک ربا را] اعلام شوید به نبرد با خدا و رسولش.} - . بقره / 279 - طبرسی گفته: یعنی امتناع شما، جنگ با خدا و رسول او است.

«بی نیاز شوم به او»: در برپا داشتن نظام جهان و فرو آوردن باران از آسمان و رفع عذاب و بلا، به سبب وجود همان یک مومن که برای بقای جهان بس باشد. «لا یستوحش فیه»: گویا واژه «فی» تعلیلیه است، یعنی به معنای «لام» است و ضمیر آن به «ایمان» برمی گردد. کلمه «فی» در اکثر روایات نیست و این روشن­تر است .

**[ترجمه]

«7»

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ أَخِی أُدَیْمٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا یَضُرُّ أَحَدَکُمْ أَنْ یَکُونَ عَلَی قُلَّةِ جَبَلٍ یَجُوعُ یَوْماً وَ یَشْبَعُ یَوْماً إِذَا کَانَ عَلَی دِینِ اللَّهِ (3).

**[ترجمه]محاسن: از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «اگر بر فراز کوهی باشید، یک روز گرسنه و یک روز سیر، به هیچ کدام از شما زیانی نمی­رسد، اگر بر دین خدا باشید.» - . محاسن : 160 -

**[ترجمه]

«8»

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ رِبْعِیٍّ عَنْ فُضَیْلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَلَامَةُ الدِّینِ وَ صِحَّةُ الْبَدَنِ خَیْرٌ مِنْ زِینَةِ الدُّنْیَا حَسْبُ (4).

**[ترجمه]محاسن: از امام باقر علیه­السلام روایت شده است: «دین­درستی و تندرستی از تمام زیورهای دنیا بهترند و تو را کفایت می­کنند.» - . محاسن : 219 -

**[ترجمه]

«9»

عُدَّةُ الدَّاعِی، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِیَأْذَنْ بِحَرْبٍ مِنِّی مَنْ آذَی عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ وَ لْیَأْمَنْ غَضَبِی مَنْ أَکْرَمَ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ مِنْ خَلْقِی فِی الْأَرْضِ فِیمَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَاحِدٌ مَعَ إِمَامٍ عَادِلٍ لَاسْتَغْنَیْتُ بِعِبَادَتِهِمَا عَنْ جَمِیعِ مَا خَلَقْتُ فِی أَرْضِی وَ لَقَامَتْ سَبْعُ أَرَضِینَ وَ سَبْعُ سَمَاوَاتٍ بِهِمَا وَ لَجَعَلْتُ لَهُمَا مِنْ إِیمَانِهِمَا أُنْساً لَا یَحْتَاجَانِ إِلَی الْبَشَرِ سِوَاهُمَا(5).

ص: 149


1- 1. المحاسن: 160.
2- 2. البقرة: 279.
3- 3. المحاسن: 160.
4- 4. المحاسن: 219.
5- 5. عدّة الداعی: 138.

**[ترجمه]عدة الداعی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «خدای تبارک­وتعالی فرموده است: «کسی که بنده مومنم را می­آزارد، باید اعلام نبرد مرا دریابد، و باید از خشمم آسوده باشد، کسی که بنده مومنم را گرامی می­دارد. اگر در همه روی زمین من، از خاور تا باختر، جز یک مومن به همراه پیشوای دادگری نبود، پرستش آنان مرا از همه آفریده های زمینم بی نیاز می­سازد، و با وجود آنان، هفت زمین و هفت آسمان برپا می­مانند؛ و از ایمانشان برایشان همدمی می­سازم که نیاز به آدمی دیگر جز خود نداشته باشند.» - . عدة الداعی : 138 -

**[ترجمه]

«10»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ کُلَیْبِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَا یَنْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یَسْتَوْحِشَ إِلَی أَخِیهِ فَمَنْ دُونَهُ الْمُؤْمِنُ عَزِیزٌ فِی دِینِهِ (1).

**[ترجمه]کافی: از کلیب بن معاویه روایت شده است: «شنیدم امام صادق علیه­السلام می­فرمود: «شایسته نیست مومن هراس کند و به همدمی برادرش یا کمتر از او، گرایش پیدا کند، چراکه مومن در دین خود عزت دارد.» - . کافی 1 : 245 -

**[ترجمه]

بیان

أن یستوحش أی یجد الوحشة و لعله ضمن معنی المیل و السکون فعدی بإلی أی استوحش من الناس مائلا أو ساکنا إلی أخیه.

قال فی الوافی ضمن الاستیحاش معنی الاستیناس فعداه بإلی و إنما لا ینبغی له ذلک لأنه ذل فلعل أخاه الذی لیس فی مرتبته لا یرغب فی صحبته.

و قال بعضهم إلی بمعنی مع و المراد بأخیه أخوه النسبی و من موصولة و دون منصوب بالظرفیة و الضمیر لأخیه أی لا ینبغی للمؤمن أن یجد وحشة مع أخیه النسبی إذا کان کافرا فمن کان دون هذا الأخ من الأقارب و الأجانب و قیل أی لا ینبغی للمؤمن أن یستوحش من الله و من الإیمان به إلی أخیه فکیف من دونه إذ للمؤمن أنس بالإیمان و قرب الحق من غیر وحشة فلو انتفی الأنس و تحققت الوحشة انتفی الإیمان و القرب.

**[ترجمه]«ان یستوحش»: یعنی وحشت پیدا کند. شاید معنای تمایل و آرامش در آن تضمین شده باشد، از این رو، «بِالی» متعدی گردیده، یعنی از مردم وحشت کن و تمایل و یا حس آرامش نسبت به برادرش داشته باشد. یعنی از مردم هراس کند و به دیگران بگراید. در وافی گفته است: «چون خوار می شود و چه بسا که برادر از او فروتر است و او را نمی­پذیرد.» بعضی گفته اند: «الی» به معنای «مع» است و منظور، برادر نسبی است. «من» موصول است و «دون» منصوب است بنابراین که «ظرف» باشد و ضمیر «دونه» هم به «أخیه» برمی گردد.

به گفته کس دیگری، شایسته نیست که مومن از برادر کافرش یا دیگر خویشانش یا بیگانه بهراسد. و طبق گفته دیگری، شایسته نیست مومن از خدا و ایمانش بهراسد و به برادرش و جز او بگراید. اثر ایمان، همدمی با خدا و قرب او است بدون هراس، و اگر چنین چیزی نباشد ایمان نیست.

**[ترجمه]

و أقول

الأظهر ما ذکرنا أولا من أن المؤمن لا ینبغی أن یجد الوحشة من قلة أحبائه و موافقیه و کثرة أعدائه و مخالفیه فیأنس لذلک و یمیل إلی أخیه الدینی أو النسبی فمن دونه من الأعادی أو الأجانب و قوله المؤمن عزیز فی دینه جملة استئنافیة فکأنه یقول قائل لم لا یستوحش فیجیب بأنه منیع رفیع القدر بسبب دینه فلا یحتاج فی عزه و کرامته و غلبته إلی أن یمیل إلی أحد و یأنس به و الحاصل أن عزته بالدین لا بالعشائر و التابعین فکلمة فی سببیة.

**[ترجمه]روشن­تر همان است که ما از نخست یاد کردیم که شایسته نیست مومن از کمی دوست و هم­کیش و زیادی دشمن و مخالف بهراسد و به برادر خود و دیگران - از دشمن و بیگانه - بگراید. گفته«المومن عزیز فی دینه» جمله «استینافی» است. مثلا گوینده­ای بگوید: چرا وحشت نمی کنی؟ و در جواب بشنود که او به خاطر دینش مناعت دارد و بسیار ارزشمند است، پس برای عزّت و کرامت و مناعت خویش نیاز به تمایل و انس با احدی ندارد؛ حاصل آنکه: عزّت او به دین است نه به قبیله و پیروانش. پس واژه «فی» معنای سببیّت را می دهد.

**[ترجمه]

فی بعض النسخ عمن دونه و فی بعضها عن دونه فهو صلة للاستیحاش أی یأنس بأخیه مستوحشا عمن هو غیره.

**[ترجمه]در برخی نسخه ها آمده: «عمّن دونه» و در برخی «عنه دونه»، بنابراین، صله «استیحاش» است، یعنی به برادرش انس بگیرد و از هرکس غیر از او وحشت کند.

**[ترجمه]

«11»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ وَ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی

ص: 150


1- 1. الکافی ج 2 ص 245.

أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی مَرْضَةٍ مَرِضَهَا لَمْ یَبْقَ مِنْهُ إِلَّا رَأْسُهُ فَقَالَ یَا فُضَیْلُ إِنَّنِی کَثِیراً مَا أَقُولُ مَا عَلَی رَجُلٍ عَرَّفَهُ اللَّهُ هَذَا الْأَمْرَ لَوْ کَانَ فِی رَأْسِ جَبَلٍ حَتَّی یَأْتِیَهُ الْمَوْتُ یَا فُضَیْلَ بْنَ یَسَارٍ إِنَّ النَّاسَ أَخَذُوا یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ إِنَّا وَ شِیعَتَنَا هُدِینَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ یَا فُضَیْلَ بْنَ یَسَارٍ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَوْ أَصْبَحَ لَهُ (1) مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ کَانَ ذَلِکَ خَیْراً لَهُ وَ لَوْ أَصْبَحَ مُقَطَّعاً أَعْضَاؤُهُ کَانَ ذَلِکَ خَیْراً لَهُ یَا فُضَیْلَ بْنَ یَسَارٍ إِنَّ اللَّهَ لَا یَفْعَلُ بِالْمُؤْمِنِ إِلَّا مَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ یَا فُضَیْلَ بْنَ یَسَارٍ لَوْ عَدَلَتِ الدُّنْیَا عِنْدَ اللَّهِ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ مَا سَقَی عَدُوَّهُ مِنْهَا شَرْبَةَ مَاءٍ یَا فُضَیْلَ بْنَ یَسَارٍ إِنَّهُ مَنْ کَانَ هَمُّهُ هَمّاً وَاحِداً کَفَاهُ اللَّهُ هَمَّهُ (2)

وَ مَنْ کَانَ هَمُّهُ فِی کُلِّ وَادٍ لَمْ یُبَالِ اللَّهُ بِأَیِّ وَادٍ هَلَکَ (3).

محص، [التمحیص] عن الفضیل: مثله بأدنی تغییر و اختصار

**[ترجمه]کافی: از فضیل بن یسار روایت شده است: «نزد امام صادق علیه­السلام رفتم، در بیماری­ای که از او جز سرش به جا نبود. (همه اندامش کاسته شده بودند) فرمود: «ای فضیل، من بسیار می­گفتم که باکی نباشد بر کسی که امام شناس است و خدای تعالی به او این امر را شناسانده که بر سر کوهی بماند تا مرگش فرا برسد. ای فضیل، مردم به این سو و آن سو رفتند و به راستی، ما و شیعه ما به راه راست راهنمایی شدیم.

ای فضیل بن یسار، به راستی، مومن اگر دارای همه جهان - از مشرق تا مغرب - شود، برایش خوب است، و اگر هم بر سر ایمان خود تکه­تکه شود، همان هم برایش خوب است. ای پسر یسار، اگر دنیا نزد خدا به اندازه بال پشه ای ارزش داشت و با آن برابر بود، از آن به دشمن خود شربت آبی نمی­نوشاند. ای پسر یسار، هر کس دل به یک سو داشته باشد، خدا دلخواه او را برایش فراهم می­سازد و آن کسی که دل به هر سو دارد، خدا را باکی نیست که کجا نابود شود.» - . کافی2 : 246 -

در تمحیص، با اندکی کم و بیش و اختصار، مانند این حدیث آمده است.

**[ترجمه]

بیان

فی مرضة بالفتح أو بالتحریک و کلاهما مصدر مرضها أی مرض بها و قیل البارز فی مرضها مفعول مطلق للنوع لم یبق منه إلا رأسه من للتبعیض و الضمیر للإمام علیه السلام أی من أعضائه أو للتعلیل و الضمیر للمرض و الأول أظهر و المعنی أنه نحف جمیع أعضائه و هزلت حتی کأنه لم یبق منها شی ء إلا رأسه فإنه لقلة لحمه لا یعتریه الهزال کثیرا أو المراد أنه لم یبق قوة الحرکة فی شی ء من أعضائه إلا فی رأسه و الأول أظهر.

کثیرا ما أقول ما زائدة للإبهام و ما فی قوله ما علی رجل نافیة أو استفهامیة للإنکار و حاصلهما واحد أی لا ضرر و لا وحشة علیه أخذوا یمینا و شمالا أی عدلوا عن الصراط المستقیم إلی أحد جانبیه من الإفراط کالخوارج أو التفریط کالمخالفین له ما بین المشرق أی و الحال أن له ما بینهما أو أصبح بمعنی صار مقطعا علی بناء المفعول للتکثیر أعضاؤه

ص: 151


1- 1. فی التمحیص: لو أصبح له ملک ما بین المشرق إلخ.
2- 2. فی التمحیص: کفاه اللّه ما أهمه.
3- 3. الکافی ج 2 ص 246.

بدل اشتمال من الضمیر المستتر فی مقطعا و منهم من قرأ أعضاء بالنصب علی التمیز.

و قوله علیه السلام إن الله لا یفعل بالمؤمن تعلیل لهاتین الجملتین فإنه تعالی لو أعطی جمیع الدنیا المؤمن لم یکن ذلک علی سبیل الاستدراج بل لأنه علم أنه یشکره و یصرفه فی مصارف الخیر و لا یصیر ذلک سببا لنقص قدره عند الله کما فعل ذلک بسلیمان علیه السلام بخلاف ما إذا فعل ذلک بغیر المؤمن فإنه لإتمام الحجة علیه و استدراجه فیصیر سببا لشدة عذابه و کذا إذا قدر للمؤمن تقطیع أعضائه فإنما هو لمزید قربه عنده تعالی و رفعة درجاته فی الآخرة فینبغی أن یشکره سبحانه فی الحالتین و یرضی بقضائه فیهما.

و لما کان الغالب فی الدنیا فقر المؤمنین و ابتلائهم بأنواع البلاء و غنی الکفار و الأشرار و الجهال رغب الأولین بالصبر و حذر الآخرین عن الاغترار بالدنیا و الفخر بقوله علیه السلام لو عدلت الدنیا عند الله جناح بعوضة ما سقی عدوه منها شربة ماء فما أعطاه أعداءه لیس لکرامتهم عنده بل لهوانهم علیه و لذا لم یعطهم من الآخرة التی لها عنده قدر و منزلة شیئا و قد قال تعالی وَ لَوْ لا

أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ (1) إنه من کان همه هما واحدا الهم القصد و العزم و الحزن و الحاصل أنه من کان مقصوده أمرا واحدا و هو طلب دین الحق و رضی الله تعالی و قربه و طاعته و لم یخلطه بالأغراض النفسانیة و الأهواء الباطلة فإن الحق واحد و للباطل شعب کثیرة أو غرضه فی العبادات قربه تعالی و رضاه دون الأغراض الدنیویة کفاه الله همه أی أعانه علی تحصیل ذلک المقصود و نصره علی النفس و الشیطان و جنود الجهل و من کان همه فی کل واد من أودیة الضلالة و الجهالة لم یبال الله بأی واد هلک أی صرف الله لطفه و توفیقه عنه و ترکه مع نفسه و

ص: 152


1- 1. الزخرف: 33.

أهوائها حتی یهلک باختیار واحد من الأدیان الباطلة أو الأغراض الباطلة أو کل واد من أودیة الدنیا و کل شعبة من شعب أهواء النفس الأمارة بالسوء من حب المال و الجاه و الشرف و العلو و لذة المطاعم و المشارب و الملابس و المناکح و غیر ذلک من الأمور الفانیة الباطلة.

و الحاصل أن من اتبع الشهوات النفسانیة أو الآراء الباطلة و لم یصرف نفسه عن مقتضاها إلی دین الحق و طاعة الله و ما یوجب قربه لم یمدده الله بنصره و توفیقه و لم یکن له عند الله قدر و منزلة و لم یبال بأی طریق سلک و لا فی أی واد هلک و قیل بأی واد من أودیة جهنم و قیل یمکن أن یراد بالهم الواحد القصد إلی الله و التوکل علیه فی جمیع الأمور فإنه تعالی یکفیه هم الدنیا و الآخرة بخلاف من اعتمد علی رأیه و قطع علاقة التوکل عن نفسه و یحتمل أن یکون المراد بالهم الحزن و الغم أی من کان حزنه للآخرة کفاه الله ذلک و أوصله إلی سرور الأبد و من کان حزنه للدنیا وکله الله إلی نفسه حتی یهلک فی واد من أودیة أهوائها.

**[ترجمه]«فی مرضة»: با «فتح» و یا با «تحریک»، هر دو مصدر است. «مرضها»: یعنی به واسطه آن بیمار شده بود. گفته شده: البارز «فی مرضها» مفعول «النوع» جز سر او نمانده بود، «من» برای تبعیض است و ضمیر «منه» به امام علیه السلام برمی گردد؛ یعنی از اعضای امام علیه­السلام؛ یا «من» برای تعلیل است و ضمیر به مرض بازمی گردد و احتمال اول روشن تر است؛ به این معنی که اندام امام علیه­السّلام لاغر و کاسته شده بود و جز سرش به چشم نمی­آمد، چراکه سر آدمیزاد، کم­گوشت و پُراستخوان است؛ یا مقصود این است که توان جنبش از همه اندامش رفته بود جز از سرش، و اولی روشن­تر است. «کثیراً ما اقول»: «ما» زائده است و برای ابهام. «ما» در این گفته: «ما علی رجل»، «نافیه» یا استفهام انکاری است و نتیجه هر دو یکی است، یعنی ضرر و وحشتی بر او نیست.

«از این سو و آن سو، از راست و چپ»: یعنی از راه راست به در رفتند به سوی افراط چون خوارج، یا از سر تفریط، چون مخالفان. «ما بین المشرق»: یعنی در حالی که مابین شرق و غرب برای او باشد، یا «أصبح» به معنای «صار»، یعنی «گردید.» «مقطّعاً»: مبنی بر مفعول است برای تکثیر. «أعضاوه»: بدل استمال از ضمیر پنهان در مقطعاً است. برخی، «اعضاء» را به «نصب» خوانده اند که «تمیز» باشد.

«خدا به مومن نمی­کند جز خوبی»: بیان این است که اگر همه دنیا را هم به او بدهد، برای فریب و غافلگیری او نیست، بلکه برای اینکه شکر او را می­کند و به مصرف خیر می­رساند؛ چنانچه با سلیمان علیه­السلام کرده است. در حالی که اگر آن را به غیرمومن بدهد، برای اتمام حجت است و غافلگیری و مایه سختی عذاب او .

«چنانچه اگر مقدر مومن باشد، اندامش تکه­تکه شوند.»: همانا برای نزدیک­تر شدن به خدا و بالا رفتن درجه های او در دیگرسرا است و باید در هر حال شاکر باشد و راضی به قضای خدا.

و چون مومنان در این جهان بیشتر دچار فقر و هرگونه بلا هستند و کافران و اشرار و جاهلان توانگرند، مومنان را به شکیبایی تشویق کرد و دیگران را از فریب دنیا و از افتخار کردن به آن برحذر داشت، که فرمود اگر دنیا نزد خدا برابر بال پشه ای بود، به دشمنش یک جرعه­ای آب نمی داد، و آنچه خدا به دشمنانش داده برای گرامی داشتن آنها نیست، بلکه برای زبون کردن آنها است، و از آخرت، که ارزش و مقامی نزد خدا دارد، چیزی به آنها نداده و فرموده: «وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ»، {و اگرنه که مردم یک امت بودند، البته که می­ساختیم برای آنان که کافر به خدای رحمانند خانه ها با سقف نقره و پلکان­ها که بر آن برآیند.} - . زخرف / 33 -

«هر که یک دلخواه و دلبند دارد.»: «همّ»، قصد و تصمیم و حزن است؛ حاصل اینکه: هرکس مقصودش یک چیز باشد و آن کیش حق و رضای خدای تعالی و قرب و طاعت او است، بی غرض نفسانی و هوس بیهوده که حق یکی است و باطل چند و چون­ها دارد. با اینکه در عبادت همان رضای خدا است نه اغراض دنیا.

کفایت کند خدا همّش را و کمک کند به او برای به دست آوردن مقصود، و یاری بدهد او را بر نفس و شیطان و لشکرهای جهل و هر کس دلش به هر وادی است، از گمراهی و نادانی. «لم یبال الله بأیّ و اذهلک»: یعنی خدا لطف و توفیقش را از او دریغ می­دارد و او را به خودش و هوس­هایش وامی­گذارد تا یک کیش باطل و یا هدف باطل برگزیند، یا به خاطر دره ای از دنیا درافتد و دنبال هر فرمان نفس بدخواه برود و دچار مال­دوستی و جاه طلبی و شرافت و والایی و خوش­خوری و خوش­نوشی و خوش­پوشی و همسران دلبر و امور نابود شدنی دیگر شود .

خلاصه اینکه: هر کس پیرو دلخواه نفس و رای باطل گردد و از درخواست آنها به دین حق نگراید و طاعت خدا و قرب او را نجوید، خدا به او کمک و توفیق نمی­دهد و پیش خدا ارزشی ندارد و خدا را باکی نیست که به چه راهی برود و کجا نابود شود و گفته اند: در کدام جهنم دره بیفتد.

گفته­اند: چه­بسا که قصد خدا است و توکل به او در همه کار، که خدا کار دنیا و دیگر سرای او را کفایت کند، برخلاف آنکه به رأی خود باشد و بی توکل کار کند.و چه­بسا که منظور از هَم، اندوه و غم است که هر که تنها غم آخرت دارد، خدا او را بس است و او را به شادی جاوید می­رساند، و هر که غم دنیا دارد، او را به خود وامی­نهد تا در پرتگاه هوس­های خودش نابود گردد.

**[ترجمه]

«12»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ الْمُخْتَارِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: یَا عَبْدَ الْوَاحِدِ مَا یَضُرُّ رَجُلًا إِذَا کَانَ عَلَی ذَا الرَّأْیِ مَا قَالَ النَّاسُ لَهُ وَ لَوْ قَالُوا مَجْنُونٌ وَ مَا یَضُرُّهُ وَ لَوْ کَانَ عَلَی رَأْسِ جَبَلٍ یَعْبُدُ اللَّهَ حَتَّی یَجِیئَهُ الْمَوْتُ (1).

**[ترجمه]کافی: از عبدالواحد بن مختار انصاری روایت شده است که امام باقر علیه السلام به او فرمود: «ای عبدالواحد، زیانی ندارد، و چه زیانی دارد که به کسی که بر عقیده شیعه است، مردم هرچه می­خواهند درباره اش بگویند؟ اگرچه بگویند که دیوانه است؛ و زیانی ندارد، و چه زیانی دارد اگر او بر سر کوهی، زندگی را با پرستش خدا بگذراند تا مرگش فرا برسد.» - . کافی 2 : 254 -

**[ترجمه]

بیان

ما یضر ما نافیة و یحتمل الاستفهام علی الإنکار علی ذا الرأی أی علی هذا الرأی و هو التشیع ما قال فاعل ما یضره و لو قالوا مجنون فإن هذا أقصی ما یمکن أن یقال فیه کما قالوا فی الرسول صلی الله علیه و آله و ما یضره أی قول الناس و هذا أیضا یحتمل الاستفهام علی الإنکار و لو کان علی رأس جبل أی لکثرة قول الناس فیه هربا من أقوالهم فیه و ضررهم یعبد الله

ص: 153


1- 1. الکافی ج 2 ص 245.

حال أو استئناف کأنه سئل کیف لا یضره ذلک قال لأنه یعبد الله حتی یأتیه الموت.

**[ترجمه]«ما یضرّ» ما برای نفی است و می تواند برای استفهام انکاری باشد «علی ذا الرأی» یعنی «علی هذا الرأی» که تشیع است «ما قال» فاعل «لایضره» است «و لو قالوا مجنون»: چرا که این نهایت سختی است که درباره او می­گویند آن گونه که در مورد رسول خدا صلی­الله­علیه­وآله گفتند «و ما یضره»: یعنی حرف مردم، و این نیز احتمال استفهام انکاری را دارد. «و لو کان علی رأس جبل»: یعنی به دلیل حرف زیاد مردم در مورد او از ترس حرف ها و آسیب رسانی­شان «یعبد الله»: حال و یا استیناف است. گویا سوال شده که چگونه برای او آسیبی ندارد و حضرت می گوید: چون بندگی خدا کند تا مرگش فرا برسد .

**[ترجمه]

«13»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَاحِدٌ لَاسْتَغْنَیْتُ بِهِ عَنْ جَمِیعِ خَلْقِی وَ لَجَعَلْتُ لَهُ مِنْ إِیمَانِهِ أُنْساً لَا یَحْتَاجُ إِلَی أَحَدٍ(1).

**[ترجمه]کافی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «خدای تبارک و تعالی فرمود: «اگر در زمین نباشد جز یک مومن، با وجود او، از همه خلقم بی نیاز هستم و از ایمانش همدمی برایش می­سازم که نیاز به کسی نداشته باشد.» - . کافی 2 : 254 -

**[ترجمه]

بیان

یحتمل أن یکون هذا المؤمن الواحد الإمام أو لا بد من أحد غیره یؤمن به و الأول أظهر لما مر من کون إبراهیم علیه السلام أمة و قد مر ما یؤید الثانی أیضا و أما کون الإیمان سببا للأنس و عدم الاستیحاش لأنه یتفکر فی الله و صفاته و فی صفات الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام و حالاتهم و فی درجات الآخرة و نعمها و یتلو کتاب الله و یدعوه فیعبده فیأنس به سبحانه کما سئل عن راهب لم لا تستوحش عن الخلوة قال لأنی إذا أردت أن یکلمنی أحد أتلو کتاب الله و إذا أردت أن أکلم أحدا أناجی الله.

**[ترجمه]چه­بسا این یک مومن، خود امام باشد، یا اینکه باید دیگری باشد که به او بگرود و اولی روشن­تر است؛ مانند ابراهیم علیه­السلام - چنان که گذشت - که خودش به تنهایی امتی بود. «ایمان مایه انس و بی­هراسی است»: برای اینکه همیشه درباره خدا و اوصافش و اوصاف پیغمبران و امامان و احوالشان و درباره درجات آخرت و نعمت­هایش بیندیشد و قرآن بخواند و دعا و عبادت کند و به وسیله آن با خدا انس بگیرد؛ چنانچه از گوشه نشینی پرسیدند چرا از تنهایی هراس نداری؟ پاسخ داد: «چون که اگر بخواهم کسی با من سخن بگوید، قرآن می­خوانم، و اگر بخواهم با کسی سخن بگویم، با خدا راز می­گویم.»

**[ترجمه]

«14»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی عَنِ ابْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا یُبَالِی مَنْ عَرَّفَهُ اللَّهُ هَذَا الْأَمْرَ أَنْ یَکُونَ عَلَی قُلَّةِ جَبَلٍ یَأْکُلُ مِنْ نَبَاتِ الْأَرْضِ حَتَّی یَأْتِیَهُ الْمَوْتُ (2).

**[ترجمه]کافی: از امام باقر علیه­السلام روایت شده است: «باک ندارد آن کسی که خدا با روش شیعه، او را راهنمایی کرده که بر سر کوهی از گیاه زمین بخورد تا آنکه عمرش به سر بیاید و بمیرد.» - . کافی 2 : 254 -

**[ترجمه]

بیان

ما یبالی خبر أو المعنی ینبغی أن لا یبالی من عرفه هذا الأمر أی دین الإمامیة.

**[ترجمه]«ما یبالی»: خبر است، یا اینکه شایسته است هر کس که دین امامیه دارد و شیعه است، چنین پابرجا باشد.

**[ترجمه]

«15»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مَنْصُورٍ الصَّیْقَلِ وَ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالا سَمِعْنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا تَرَدَّدْتُ فِی شَیْ ءٍ أَنَا فَاعِلُهُ کَتَرَدُّدِی فِی مَوْتِ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ إِنَّنِی لَأُحِبُّ لِقَاءَهُ وَ یَکْرَهُ الْمَوْتَ فَأَصْرِفُهُ عَنْهُ وَ إِنَّهُ

ص: 154


1- 1. الکافی ج 2 ص 245.
2- 2. المصدر ج 2 ص 245.

لَیَدْعُونِی فَأُجِیبُهُ وَ إِنَّهُ لَیَسْأَلُنِی فَأُعْطِیهِ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الدُّنْیَا إِلَّا وَاحِدٌ مِنْ عَبِیدِی مُؤْمِنٌ لَاسْتَغْنَیْتُ بِهِ عَنْ جَمِیعِ خَلْقِی وَ لَجَعَلْتُ لَهُ مِنْ إِیمَانِهِ أُنْساً لَا یَسْتَوْحِشُ إِلَی أَحَدٍ(1).

**[ترجمه]کافی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «خداوند عزوجل فرمود: «من در مورد هیچ چیز تردید نمی کنم مانند ترددی که در مرگ بنده مومنم دارم. من دیدارش را دوست می دارم، اما او از مرگ خوشش نمی آید، پس، من مرگ را از او برمی گردانم؛ او مرا می خواند و من پاسخش می­دهم؛ او از من می خواهد و من به او می دهم. اگر در تمام دنیا جز یک بنده مومنم وجود نداشت، با وجود او، از همه خلقم بی­نیاز می­شدم و برای او، از ایمانش مایه انسی می ساختم تا وحشتی پیدا نکند و نخواهد با کسی انس بگیرد.» - . کافی 2 : 246 -

**[ترجمه]

تبیین

ما ترددت فی شی ء هذا الحدیث من الأحادیث المشهورة بین الفریقین و من المعلوم أنه لم یرد التردد المعهود من الخلق فی الأمور التی یقصدونها فیترددون فی إمضائها إما لجهلهم بعواقبها أو لقلة ثقتهم بالتمکن منها لمانع و نحوه و لهذا قال أنا فاعله أی لا محالة أنا أفعله لحتم القضاء بفعله أو المراد به التردد فی التقدیم و التأخیر لا فی أصل الفعل و علی التقدیرین فلا بد فیه من تأویل و فیه وجوه عند الخاصة و العامة أما عند الخاصة فثلاثة.

الأول أن فی الکلام إضمارا و التقدیر لو جاز علی التردد ما ترددت فی شی ء کترددی فی وفاة المؤمن.

الثانی أنه لما جرت العادة بأن یتردد الشخص فی مساءة من یحترمه و یوقره کالصدیق و أن لا یتردد فی مساءة من لیس له عنده قدر و لا حرمة کالعدو بل یوقعها من غیر تردد و تأمل صح أن یعبر عن توقیر الشخص و احترامه بالتردد و عن إذلاله و احتقاره بعدمه فالمعنی لیس لشی ء من مخلوقاتی عندی قدر و حرمة کقدر عبدی المؤمن و حرمته فالکلام من قبیل الاستعارة التمثیلیة.

الثالث أنه ورد من طریق الخاصة و العامة أن الله سبحانه یظهر للعبد المؤمن عند الاحتضار من اللطف و الکرامة و البشارة بالجنة ما یزیل عنه کراهة الموت و یوجب رغبته فی الانتقال إلی دار القرار فیقل تأذیه به و یصیر راضیا بنزوله و راغبا فی حصوله فأشبهت هذه المعاملة معاملة من یرید أن یؤلم حبیبه ألما یتعقبه نفع عظیم فهو یتردد فی أنه کیف یوصل هذا الألم إلیه علی وجه یقل تأذیه.

فلا یزال یظهر له ما یرغبه فیما یتعقبه من اللذة الجسمیة و الراحة العظیمة

ص: 155


1- 1. الکافی ج 2: 246.

إلی أن یتلقاه بالقبول و یعده من الغنائم المؤدیة إلی إدراک المأمول فیکون فی الکلام استعارة تمثیلیة.

و أما وجوهه عند العامة فهی أیضا ثلاثة الأول أن معناه ما تردد عبدی المؤمن فی شی ء أنا فاعله کتردده فی قبض روحه فإنه متردد بین إرادته للبقاء و إرادتی للموت فأنا ألطفه و أبشره حتی أصرفه عن کراهة الموت فأضاف سبحانه تردد نفس ولیه إلی ذاته المقدسة کرامة و تعظیما له کما یقول غدا یوم القیامة لبعض من یعاتبه من المؤمنین فی تقصیره عن تعاهد ولی من أولیائه عبدی مرضت فلم تعدنی فیقول کیف تمرض و أنت رب العالمین فیقول مرض عبدی فلان فلم تعده فلو عدته لوجدتنی عنده و کما أضاف مرض ولیه و سقمه إلی عزیز ذاته المقدسة عن نعوت خلقه إعظاما لقدر عبده و تنویها بکرامة منزلته کذلک أضاف التردد إلی ذاته لذلک.

الثانی أن ترددت فی اللغة بمعنی رددت مثل قولهم فکرت و تفکرت و دبرت و تدبرت فکأنه یقول ما رددت ملائکتی و رسلی فی أمر حکمت بفعله مثل ما رددتهم عند قبض روح عبدی المؤمن فارددهم فی إعلامه بقبضی له و تبشیره بلقائی و بما أعددت له عندی کما ردد ملک الموت علیه السلام إلی إبراهیم و موسی علیهما السلام فی القصتین المشهورتین إلی أن اختار الموت فقبضهما کذلک خواص المؤمنین من الأولیاء یرددهم إلیهم رفقا و کرامة لیمیلوا إلی الموت و یحبوا لقاءه تعالی.

الثالث أن معناه ما رددت الأعلال و الأمراض و البر و اللطف و الرفق حتی یری بالبر عطفی و کرمی فیمیل إلی لقائی طمعا و بالبلایا و العلل فیتبرم بالدنیا و لا یکره الخروج منها.

و ما دل علیه هذا الحدیث من أن المؤمن یکره الموت لا ینافی ما دلت الروایات الکثیرة علیه من أن المؤمن یحب لقاء الله و لا یکرهه إما لما ذکره

ص: 156

الشهید فی الذکری من أن حب لقاء الله غیر مقید بوقت فیحمل علی حال الاحتضار و معاینة ما یحب فإنه لیس شی ء حینئذ أحب إلیه من الموت و لقاء الله أو لأنه یکره الموت من حیث التألم به و هما متغایران و کراهة أحد المتغایرین لا یوجب کراهة الآخر أو لأن حب لقاء الله یوجب حب کثرة العمل النافع وقت لقائه و هو یستلزم کراهة الموت القاطع له و اللازم لا ینافی الملزوم قوله تعالی و إنه لیدعونی بأن یقول یا الله مثلا فأجیبه بأن یقول له لبیک مثلا و إنه لیسألنی أی یطلب حاجته کأن یقول اصرف عنی الموت لاستغنیت به أی اکتفیت به فی إبقاء نظام العالم للمصلحة و ضمن یستوحش معنی الاحتیاج و نحوه فعدی بإلی کما مر.

**[ترجمه]«تردید ندارم در چیزی»: این حدیث میان فریقین مشهور است و معلوم است که به معنی تردید انسانی نیست که درباره کاری که قصد انجام آن را دارند، تردید می­ورزند، چراکه فرجام آن را نمی­دانند یا اعتماد ندارند که بتوانند با پدیدار شدن موانع، آن را انجام بدهند؛ از این رو فرمود که من کننده آن هستم، و قضای حتمی است و تردید در پیش و پسی آن است. به هر جهت، باید این لفظ تأویل شود و در این مورد، نزد خاصه و عامه چند وجه ذکر شده است. این سخن، نزد خاصه سه وجه دارد:

1.

تقدیر سخن این است که: اگر بر من تردید روا بود، در چیزی مانند وفات مومن تردید نداشتم.

2.

«تردّدت»: در لغت به معنای «رددّت» است؛ مانند گفته آنان که: «فکّرت و تفکّرت و دبّرت و تدبّرت» و مقصود، بیان ارجمندی مومن است نزد خدا؛ زیرا معمول این است که درباره بد کردن به فرد گرامی و دوست تردید می­کنند، نه در آزار دادن کسی که ارزشی ندارد. پس، مقصود این است که هیچ یک از آفریده هایم نزد من ارزش مومن را ندارند، و این سخن برای مثل زدن است.

3.

اینکه از طریق خاصه و عامه رسیده که خدای سبحان هنگام جان گرفتن از مومن، لطف و کرامت و مژده بهشت را به او می­دهد تا کراهت مرگ را از او بزداید و او را به انتقال به خانه آخرت تشویق کند تا آزار کمتری از مرگ بکشد و از آن خشنود گردد و استقبال کند. مثل این می­ماند که کس بخواهد درد کمی به دوستی برساند که در پی آن، سود کلانی است، و دل­دل می­کند که چگونه این درد را به او برساند که آزارش کم باشد، و پیوسته به او نشان بدهد چیزهایی را که تشویقش کند به آن لذت جسمانی و آسایش به دنبال آن، تا آن را بپذیرد و غنیمت آرزو را برای او بشمارد. این معنی، این­گونه در حدیث نمونه­سازی شده است .

توجیهات عامه نیز سه گونه است:

1.

این سخن، به این معنی است که دودلی بنده مومن در هیچ کار من، مانند دودلی او در دادن جانش نیست؛ چون تردید دارد میان خواستن زیست در دنیا و خواستن مرگ خودش؛ و من با او نرمش می­کنم و مژده اش می­دهم تا مکروه داشتن مرگ را از او دور کنم. خدا دودلی دوستش را به خود نسبت داده، برای احترام و بزرگداشتش؛ چنانچه فردای رستاخیز، از یک دوستش چنین گله کند: «ای بنده، من بیمار شدم و مرا عیادت نکردی.» و او می­گوید: «تو که پروردگار جهانیانی چگونه بیمار شوی؟» می­فرماید: «فلان بنده ام بیمار شد و تو از او عیادت نکردی، و اگر کرده بودی، مرا در کنارش می­یافتی.» خدای تعالی همین گونه که بیماری دوستش را به ذات عزیز مقدس خویش ارجاع داده، برای بزرگداشت قدر بنده اش و ارجمندی مقام او، تردید و دو دلی او را هم به خود نسبت داده است.

2.

مقصود این است که در هیچ کارم فرشته ها و رسولانم را میانجی نکردم چنانچه در مرگ بنده مومنم، تا جان گرفتن و مژده دیدار مرا و آنچه برایش آماده است، به او بدهند؛ مانند میانجی گری ملک­الموت در جان گرفتن از ابراهیم و موسی علیهما­السلام در آن دو داستان مشهور، که مرگ را خواهان شدند و جانشان را گرفت؛ و چنین باشند خواص مومنان از دوستان خدا که میانجی بر آنها می­گمارد تا مرگ را بخواهد و آنان دیدار خدا را دوست دارند.

3.

من واسطه نکردم علت و بیماری و لطف و نرمش را بر مومن تا به نیکی من نگرد و دیدار مرا از راه طمع بخواهد و با بلاها و بیماری­ها از دنیا بیزار شود و از بیرون آمدن از آن، کراهت نداشته باشد.

آنچه از این حدیث برمی­آید: که مومن خواستار مرگ نیست، مخالف نیست با اخبار بسیاری که دلالت دارند بر اینکه مومن لقای خدا را دوست دارد و ناخواهش نیست؛ یا برای توجیه شهید در ذکری است که دوستی لقاء خدا در خصوص لحظه جان دادن مومن است و دیدن آنچه که او دوست دارد؛ و آن لحظه، چیزی را بیشتر از مرگ و لقای خدا دوست­ ندارد؛ یا اینکه لقای خدا را دوست دارد و از تلخی جان دادن بدش می­آید و این دوستی و کراهت با هم مخالفت ندارند؛ یا برای اینکه دوستی دیدار خدا مایه کارهای بسیار سودمند در دیدار است و بد داشتن مرگ ملزوم آن است و بین لازم و ملزوم منافات نیست.

اینکه فرمود: او مرا خواند و منش اجابت می­کنم، مثلا در پاسخ «ای خدا»ی او، لبیک می­گویم؛ یا اینکه او خواهش نیازی می­کند و من برآورده می­سازم؛ مانند اینکه بگوید مرگ را از من بگردان، و من به او بی نیازم در نگه­داری نظم جهان و از روی صلاح آدمیان.

در «یستوحش»، معنای احتجاج و مانند آن تضمین شده و روی همین جهت با «الی» متعدّی گشته، آن­گونه که گذشت .

**[ترجمه]

باب 8 قلة عدد المؤمنین و أنه ینبغی أن لا یستوحشوا لقلتهم و أنس المؤمنین بعضهم ببعض

الآیات

قال تعالی: وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ(1)

و قال: وَ قَلِیلٌ ما هُمْ (2)

و قال: وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ (3)

و قال سبحانه: بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ (4)

و قال: وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ (5)

ص: 157


1- 1. سبأ: 13.
2- 2. ص: 24.
3- 3. هود: 40.
4- 4. العنکبوت: 63.
5- 5. یونس: 60 النمل: 73.

lt;meta info="- وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ. - . سبأ / 13 -

{و از بندگان من اندکی سپاسگزارند.}

- وَ قَلِیلٌ ما هُمْ. - . ص / 24 -

{و اینها بس اندک­اند.}

- وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ. - . هود / 40 -

{و با او جز [عدّه] اندکی ایمان نیاورده بودند.}

- بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ. - . عنکبوت / 63 -

{با این همه، بیشترشان نمی اندیشند.}

- و قال وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ. - . یونس / 60 نمل / 73 -

{ولی بیشترشان سپاسگزاری نمی کنند.}

**[ترجمه]

و أقول

مثله کثیر فی القرآن و الغرض رفع ما یسبق إلی الأوهام العامیة أن الکثرة دلیل الحقیة و القلة دلیل البطلان و لذا یمیل أکثر الناس إلی السواد الأعظم مع أن فی أعصار جمیع الأنبیاء کان أعداؤهم أضعاف أضعاف أتباعهم و أولیائهم و قد ذم الکثیر و مدح القلیل الرب الجلیل فی التنزیل و الله یهدی إلی سواء السبیل.

**[ترجمه]مانندش در قرآن بسیار است و مقصود جلوگیری از توهم عوام است که بسیاری، دلیل درستی است و کمی، دلیل بطلان و نادرستی. از این رو، بیشتر مردم به سواد اعظم رو می­کنند با اینکه در عصر هر پیغمبر دشمنان آنها چندین برابر پیروان و دوستانشان بوده است. پروردگار جلیل در قرآن، بسیار را نکوهش و اندک را ستایش کرده و خدا است که به راه راست هدایت می­کند.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلاملیه السلام: أَیُّهَا النَّاسُ لَا تَسْتَوْحِشُوا فِی طَرِیقِ الْهُدَی لِقِلَّةِ أَهْلِهِ فَإِنَّ النَّاسَ اجْتَمَعُوا عَلَی مَائِدَةٍ شِبَعُهَا قَصِیرٌ وَ جُوعُهَا طَوِیلٌ (1).

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیر مومنان علیه­السلام در نهج البلاغه فرموده است: «ای مردم، از راه حق برای کمی اهلش هراس نکنید، زیرا مردم گرد سفره دنیا فراهم شدند که دوران سیری آن اندک و گرسنگی آن دراز است.» - . نهج البلاغه : خطبه 199 -

**[ترجمه]

بیان

لما کانت العادة جاریة بأن یستوحش الناس من الوحدة و قلة الرفیق فی الطریق لا سیما إذا کان طویلا صعبا غیر مأنوس فنهی عن الاستیحاش فی تلک الطریق و کنی به عما عساه یعرض لبعضهم من الوسوسة بأنهم لیسوا علی الحق لقلتهم و کثرة مخالفیهم کما أشرنا إلیه.

و أیضا قلة العدد فی الطرق الحسیة مظنة الهلاک و السلامة مع الکثرة فنبههم علیه السلام علی أنهم فی طریق الهدی و السلامة و إن کانوا قلیلین و لا یجوز مقایسة طرق الآخرة بطرق الدنیا.

ثم نبه علی علة قلة أهل طریق أهل الهدی و هی اجتماع الناس علی الدنیا فقال فإن الناس و استعار للدنیا المائدة لکونهما مجتمع اللذات و کنی عن قصر مدتها بقصر شبعها و عن استعقاب الانهماک فیها للعذاب الطویل فی الآخرة بطول جوعها.

قیل و لفظ الجوع مستعار للحاجة الطویلة بعد الموت إلی المطاعم الحقیقیة الباقیة من الکمالات النفسانیة و هو بسبب الغفلة فی الدنیا فلذلک نسب الجوع إلیها.

**[ترجمه]چون معمولا مردم از تنهایی و کمی رفیق در راه هراس دارند، به ویژه اگر راه دراز و سخت و ناشناس باشد، آن حضرت نهی کرده از هراس تنهایی در این راه و کنایه زده به کسی که چه­بسا به وسوسه افتاده که چون کم­اند، بر حق نیستند در برابر مخالفان بسیار خود. همچنین، کمی رفیق در راه این جهان چه­بسا هلاکت بار است و سلامت در جمع مسافران بسیار است و آنها را آگاه می­کند که آنان در راه هدایت و سلامتند گرچه اندکند و نباید راه آخر خود را با راه در دنیا بسنجید.

سپس، آگاهی داده و به سبب کمی مردم، رهنما شده و آن این است که مردم برای دنیا گرد می­آیند و باکی از دیگرسرا ندارند. می­فرماید که خوان این جهان که لذتگاه همگان است، زمانش اندک است و دوران دراز و کیفر و عذاب به دنبال دارد. گفته­اند واژه گرسنگی، به استعاره، به جهت نیاز طولانی پس از مرگ به غذاهای حقیقی و پایدار، که همان کمالات نفسانی است، به کار رفته است؛ این به دلیل غفلت در دنیا است و به همین جهت، گرسنگی به دنیا نسبت داده شده است.

**[ترجمه]

«2»

صِفَاتُ الشِّیعَةِ لِلصَّدُوقِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ

ص: 158


1- 1. نهج البلاغة: 442، الخطبة 199.

علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی کَمْ شِیعَتُنَا بِالْکُوفَةِ قَالَ قُلْتُ خَمْسُونَ أَلْفاً فَمَا زَالَ یَقُولُ إِلَی أَنْ قَالَ وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنْ یَکُونَ بِالْکُوفَةِ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ رَجُلًا یَعْرِفُونَ أَمْرَنَا الَّذِی نَحْنُ عَلَیْهِ وَ لَا یَقُولُونَ عَلَیْنَا إِلَّا الْحَقَ (1).

**[ترجمه]صفات شیعه: از مفضل بن قیس روایت شده است: «امام صادق علیه­السلام به من فرمود: «تعداد شیعیان ما در کوفه چه مقدار است؟» گفتم: «پنجاه هزار.» و آن حضرت پیوسته می­گفت: «چند است و چند؟» تا اینکه فرمود: «به خدا، دوست داشتم در کوفه بیست و پنج مرد باشند که روش ما را به درستی بدانند و جز راست و درست بر ما نگویند.» - . صفات شیعه : 180 -

**[ترجمه]

«3»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ قُتَیْبَةَ الْأَعْشَی قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: الْمُؤْمِنَةُ أَعَزُّ مِنَ الْمُؤْمِنِ وَ الْمُؤْمِنُ أَعَزُّ مِنَ الْکِبْرِیتِ الْأَحْمَرِ فَمَنْ رَأَی مِنْکُمُ الْکِبْرِیتَ الْأَحْمَرَ(2).

**[ترجمه]کافی: از قتیبه اعشی روایت شده است: «شنیدم که امام صادق علیه­السلام می فرمود: «زن باایمان کمیاب­تر است از مرد باایمان و مرد با ایمان کمیاب­تر از کبریت احمر، کدام شما کبریت احمر را دیده­اید؟» - . کافی 2 : 242 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس عز یعز عزا و عزة بکسرهما صار عزیزا کتعزز و قوی بعد ذلة و الشی ء قل فلا یکاد یوجد فهو عزیز(3)

و قال الکبریت من الحجارة الموقد بها و الیاقوت الأحمر و الذهب و جوهر معدنه خلف التبت بوادی النمل (4) انتهی.

و المشهور أن الکبریت الأحمر هو الجوهر الذی یطلبه أصحاب الکیمیاء و هو الإکسیر و حاصل الحدیث أن المرأة المتصفة بصفات الإیمان أقل وجودا من الرجل المتصف بها و الرجل المتصف بها أعز وجودا من الإکسیر الذی لا یکاد یوجد ثم أکد قلة وجود الکبریت بقوله فمن رأی منکم و هو استفهام إنکاری أی إذا لم تروا الکبریت الأحمر فکیف تطمعون فی رؤیة المؤمن الکامل الذی هو أعز وجودا منه أو فی کثرته.

**[ترجمه]در قاموس گفته: «عزّ یعزّ عزّاً» و «عزّة» با کسره، هر دو یعنی «عزیز شد.» مانند «تعزّز و قوی بعد ذلّة»: عزیز شد و پس از ذلّت قدرتمند گردید. «الشئ»: پس یافت نمی شود. «فهو عزیز»: یعنی چیز کمیاب. - . قاموس 2 : 182 - و می­گوید: کبریت: زغال سنگ؛ یاقوت سرخ؛ طلا و گوهری که کانش در تبت است، در دره مورچه ها.» - . قاموس 2 : 155 -

و معروف است که کبریت احمر اکسیری است که کیمیاگران در جستجوی آن هستند. مقصود این است که زنِ دارای صفات ایمان، کمتر از مرد این­چنینی است، و مردش هم چه­بسا نایاب­تر است از اکسیر و آن را تأیید کرد. «کدامتان کبریت احمر را دیده؟»: یعنی شما که کبریت احمر را ندیده­اید، چطور طمع دیدار مومن کامل را دارید که از آن کمیاب­تر است.

**[ترجمه]

«4»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ مُثَنًّی الْحَنَّاطِ عَنْ کَامِلٍ التَّمَّارِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: النَّاسُ کُلُّهُمْ بَهَائِمُ ثَلَاثاً إِلَّا قَلِیلٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنُ غَرِیبٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (5).

ص: 159


1- 1. صفات الشیعة ص 170.
2- 2. الکافی ج 2: 242.
3- 3. القاموس ج 2 ص 182.
4- 4. المصدر ج 1 ص 155.
5- 5. الکافی ج 2 ص 242.

**[ترجمه]کافی: از کامل خرمافروش روایت شده است: «شنیدم امام باقر علیه­السلام سه بار فرمود: «همه مردم بهائم هستند، جز اندکی مومن.» و سه بار فرمود: «مومن غریب است.» - . کافی 2 : 242 -

**[ترجمه]

بیان

کلهم بهائم أی شبیه بها فی عدم العقل و إدراک الحق و غلبة الشهوات النفسانیة علی القوی العقلانیة کما قال تعالی إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا إلا قلیل کذا فی أکثر النسخ و فی بعضها إلا قلیلا و هو أصوب.

المؤمن غریب لأنه قلما یجد مثله فیسکن إلیه فهو بین الناس کالغریب الذی بعد عن أهله و وطنه و دیاره ثلاث مرات أی قال هذا الکلام ثلاث مرات و کذا قوله ثلاثا و فی بعض النسخ عزیز مکان غریب.

**[ترجمه]یعنی مردم همه در کم­خردی و درک حق و شهوت پرستی و سستی خرد، مانند حیوانات هستند که خدا هم فرموده: {نیستند آنان جز چهارپایان، و بلکه گمراه تر.} «الا قلیل»: در بیشتر نسخه ها چنین آمده است و در برخی نسخه ها «الّا قلیلاً» و این درست­تر است.

«مومن غریب است»: زیرا کمتر مانند خود را می­بیند تا با او آرامش بیابد و آواره است میان مردم و از خاندان و وطن و دیارش دور است. «ثلاثة مرّات»: یعنی این سخن را سه بار فرمود، و همین گونه است «ثلاثا» در برخی نسخه ها به جای «غریب» عزیز آمده است.

**[ترجمه]

«5»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لِأَبِی بَصِیرٍ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنِّی أَجِدُ مِنْکُمْ ثَلَاثَةَ مُؤْمِنِینَ یَکْتُمُونَ حَدِیثِی مَا اسْتَحْلَلْتُ أَنْ أَکْتُمَهُمْ حَدِیثاً(1).

**[ترجمه]کافی: از ابن رئاب روایت شده است: «شنیدم که امام صادق علیه­السلام به ابی بصیر می­فرمود: «به خدا، اگر من سه مومن از میان شما می­یافتم که حدیثم را از دشمن نهان می­داشتند، روا نمی­دانستم حدیثی را ناگفته بگذارم و نهان دارم.» - . کافی 2 : 242 -

**[ترجمه]

بیان

ثلاثة مؤمنین ثلاثة إما بالتنوین و مؤمنین صفتها أو بالإضافة فمؤمنین تمیز و یدل علی أن المؤمن الکامل الذی یستحق أن یکون صاحب أسرارهم و حافظها قلیل و أنهم کانوا یتقون من أکثر الشیعة کما کانوا یتقون من المخالفین لأنهم کانوا یذیعون فیصل ذلک إما إلی خلفاء الجور فیتضررون علیهم السلام منهم أو إلی نواقص العقول الذین لا یمکنهم فهمها فیصیر سببا لضلالتهم.

و یمکن أن یقال فی سبب تعیین الثلاثة إن الواحد لا یمکنه ضبط السر و کذا الاثنان و أما إذا کانوا ثلاثة فیأنس بعضهم ببعض و یذکرون ذلک فیما بینهم فلا یضیق صدرهم و یخف علیهم الاستتار عن غیرهم کما هو المجرب.

**[ترجمه]«ثلاثه مومنین»: ثلاثه یا با تنوین است و مومنین صفت آن، یا با اضافه است و مومنین «تمیز» آن. این حدیث دلالت دارد که مومن کامل رازدار برای کم بوده و آن حضرت در نزد بیشتر شیعیان، چون در نزد مخالفان خود، تقیه می کرده­اند، زیرا گفته آنها را فاش می­کردند و به گوش خلفاء جور می­رسید و از آنان زیانمند می­شدند، یا به کم خردان می­رسید و نمی­توانستند بفهمند و گمراه می­شدند.

عدد سه، برای این است که یکی و دوتا نتوانند راز را در دل نهان نگه دارند، اما سه تن می­توانند با هم انجمن کنند و همدم شوند و راز را به هم بگویند و سینه را سبک سازند و نهان داشتن راز بر آنها آسان می­شود، چنانچه آزمایش شده است.

**[ترجمه]

«6»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ وَ اللَّهِ مَا یَسَعُکَ الْقُعُودُ قَالَ وَ لِمَ یَا سَدِیرُ قُلْتُ لِکَثْرَةِ مَوَالِیکَ وَ شِیعَتِکَ وَ أَنْصَارِکَ وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا لَکَ مِنَ الشِّیعَةِ وَ الْأَنْصَارِ وَ الْمَوَالِی مَا طَمِعَ فِیهِ تَیْمٌ وَ لَا عَدِیٌ

ص: 160


1- 1. الکافی ج 2: 242.

فَقَالَ یَا سَدِیرُ کَمْ عَسَی أَنْ یَکُونُوا قُلْتُ مِائَةَ أَلْفٍ قَالَ مِائَةَ أَلْفٍ قُلْتُ نَعَمْ وَ مِائَتَیْ أَلْفٍ فَقَالَ وَ مِائَتَیْ أَلْفٍ قُلْتُ نَعَمْ وَ نِصْفَ الدُّنْیَا قَالَ فَسَکَتَ عَنِّی ثُمَّ قَالَ یَخِفُّ عَلَیْکَ أَنْ تَبْلُغَ مَعَنَا إِلَی یَنْبُعَ قُلْتُ نَعَمْ فَأَمَرَ بِحِمَارٍ وَ بَغْلٍ أَنْ یُسْرَجَا فَبَادَرْتُ فَرَکِبْتُ الْحِمَارَ فَقَالَ یَا سَدِیرُ تَرَی أَنْ تُؤْثِرَنِی بِالْحِمَارِ قُلْتُ الْبَغْلُ أَزْیَنُ وَ أَنْبَلُ قَالَ الْحِمَارُ أَرْفَقُ بِی فَنَزَلْتُ فَرَکِبَ الْحِمَارَ وَ رَکِبْتُ الْبَغْلَ فَمَضَیْنَا فَحَانَتِ الصَّلَاةُ فَقَالَ یَا سَدِیرُ انْزِلْ بِنَا نُصَلِّی ثُمَّ قَالَ هَذِهِ أَرْضٌ سَبِخَةٌ لَا یَجُوزُ الصَّلَاةُ فِیهَا فَسِرْنَا حَتَّی صِرْنَا إِلَی أَرْضٍ حَمْرَاءَ وَ نَظَرَ إِلَی غُلَامٍ یَرْعَی جِدَاءً فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا سَدِیرُ لَوْ کَانَ لِی شِیعَةٌ بِعَدَدِ هَذِهِ الْجِدَاءِ مَا وَسِعَنِی الْقُعُودُ وَ نَزَلْنَا وَ صَلَّیْنَا فَلَمَّا فَرَغْنَا مِنَ الصَّلَاةِ عَطَفْتُ إِلَی الْجِدَاءِ فَعَدَدْتُهَا فَإِذَا هِیَ سَبْعَةَ عَشَرَ(1).

**[ترجمه]کافی: از سدیر صیرفی روایت شده است: «نزد امام صادق علیه­السلام گفتم:«خانه نشینی برایت روا نیست.» فرمود:« چرا ای سدیر؟» گفتم: «چون دوستان و شیعه و یارانت بسیارند. به خدا، اگر امیر مومنان علیه­السّلام این همه شیعه و یاور و دوست که داری می­داشت، تَیم و عَدَی در حق او طمع نمی­کردند.» فرمود: «ای سدیر، به چه تعداد می­رسند؟» گفتم: «صدهزار.» و فرمود: «صدهزار؟» گفتم: «آری، بلکه دویست هزار.» فرمود دویست هزار؟» گفتم: «آری، و نیمی از دنیا.» سدیر صیرفی می­گوید: «امام خاموش شد، آنگاه فرمود: «بر تو آسان است که با ما تا ینبع بیایی؟» گفتم: «آری.» فرمود الاغی و استری زین کردند و من به سوی الاغ شتافتم و سوارش شدم. فرمود: «آی سدیر، می­خواهی الاغ را برای خود در برابر من برگزینی؟» گفتم: «استر، خوش نماتر است و برای بزرگان شایسته­تر.» فرمود: «الاغ برای من هموارتر است.» من فرو آمدم، ایشان سوار الاغ شد و من سوار استر.

می­رفتیم که هنگام نماز شد. فرمود: «ای سدیر، ما را فرود آور تا نماز بگزاریم.» سپس فرمود: «این زمین شوره زار است و نماز در آن نشاید.» و رفتیم تا به زمینی سرخ رسیدیم. نگریست به یک پسربچه که بزغاله می­چرانید و فرمود: « به خدا ای سدیر، اگر من به تعداد این بزغاله ها شیعه داشتم، خانه نشینی برایم روا نبود.» فرود آمدیم و نماز خواندیم. چون نماز به پایان رسید، من رو به بزغاله ها کردم و آنها را شمردم، هفده تا بودند.» - . کافی 2 : 242 -

**[ترجمه]

بیان

سدیر کأمیر ما یسعک القعود أی ترک القتال و الجهاد و فی المصباح قعد عن حاجته تأخر عنها و الموالی الأحباء المخلصون من الشیعة و تیم قبیلة أبی بکر و عدی قبیلة عمر أی ما طمع من غصب خلافته التیمی و العدوی أو قبیلتهما قال مائة ألف علی سبیل التعجب و الإنکار یخف علیک بکسر الخاء أی یسهل و لا یثقل و فی القاموس خف القوم ارتحلوا مسرعین.

و قال ینبع کینصر حصن له عیون و نخیل و زروع بطریق حاج مصر(2) و فی النهایة علی سبع مراحل من المدینة من جهة البحر انتهی و قیل علی أربع مراحل و هو من أوقاف أمیر المؤمنین علیه السلام و هو علیه السلام أجری عینه کما یظهر من الأخبار.

أن یسرجا بدل اشتمال لقوله حمار و بغل أزین أی الزینة فی

ص: 161


1- 1. الکافی ج 2 ص 242.
2- 2. القاموس ج 3: 87.

رکوبه أکثر و عند الناس أحسن و فی القاموس النبل بالضم الذکاء و النجابة نبل ککرم نبالة فهو نبیل و امرأة نبیلة فی الحسن بینة النبالة و کذا الناقة أو الفرس و الرجل (1)

و الحاصل أنی إنما اخترت لک البغل لأنه أشرف و أفضل و اختار علیه السلام الحمار لأن التواضع فیه أکثر مع سهولة الرکوب و النزول و السیر.

فحانت الصلاة أی قرب أو دخل وقتها فی القاموس حان یحین قرب و آن و کأن الأمر بالنزول أولا ثم الإعراض عنه للتنبیه علی عدم جواز الصلاة فیها و فی المشهور محمول علی الکراهة إلا أن یحصل الاستقرار و سیأتی فی کتاب الصلاة و کره الصلاة فی السبخة إلا أن تکون مکانا لینا تقع علیه الجبهة مستویا و سنتکلم علیه إن شاء الله.

و قال الجوهری الجدی من ولد المعز و ثلاثة أجد فإذا کثرت فهی الجداء و لا تقل الجدایا و لا الجدی بکسر الجیم (2)

و قال عطفت أی ملت و یومئ إلی أن الصاحب علیه السلام مع کثرة من یدعی التشیع لیست له شیعة واقعیة بهذا العدد و قیل أی لا بد أن یکون فی عسکر الإمام علیه السلام هذا العدد من المخلصین حتی یمکنه طلب حقه بهذا العسکر لا أن هذا العدد کاف فی جواز الخروج.

**[ترجمه]«سدیر» بر وزن امیر است. خانه نشینی به معنای ترک جهاد است. در مصباح آمده: «قعد عن حاجته»: در انجام کارش تأخیر کرد. «موالی»: دوستان مخلص شیعه بودند. «تَیم»: تیره ابی­بکر. «عدی»: تیره عُمر. یعنی این تیمی و عدوی یا تیره آنها، خلافتش را غصب نمی­کردند. «صد هزار» که امام فرمود، از روی تعجب و انکار بود. «یخّف علیک»: با کسر «خاء» یعنی آسان است و سنگین نیست. در قاموس آمده: «خفّ القوم» یعنی با شتاب کوچ کردند. «ینبع»: قلعه ای است بر سر راه حجاج مصری و چشمه ها و نخلستان و زراعت­کاری دارد. - . قاموس 3 : 87 - به قول نهایه: هفت منزل از مدینه به سوی دریا است و گفته اند: چهار منزل، و از اوقاف علی علیه السلام است و چنانچه از اخبار بر می­آید، چشمه اش را آن حضرت روان کرده است.

«ان یسرّجا»: «بدل اشتمال» از حمار و بغل است. «أزین...»: یعنی زینت در سواری آن بیشتر است و نزد مردم بهتر است. در قاموس آمده: «النبل - با ضمّه - خوبی و نجابت است. «نبل ککرم»: نبالة فاعل آن نبیل. «امرأة نبیلة»: در خوبی؛ یعنی خوبی او روشن است، و همین طور شتر و اسب و مرد. - . قاموس 4 : 54 - خلاصه اینکه: من تنها استر را برای او انتخاب کردم چون شرافتمندتر و بهتر بود، ولی امام علیه­السلام الاغ را برگزید، چون تواضع در آن بیشتر است؛ به علاوه، آسانی سوار شدن و پیاده شدن و حرکت کردن نیز مطرح بوده است.

«فحانت الصلاة»: یعنی وقت نماز نزدیک شد و یا داخل شد. در قاموس آمده: «حان یحین»: یعنی نزدیک شد و رسید. اینکه ابتدا فرمان نزول داد برای نماز و سپس رو گرداند، برای بیان روا نبودن نماز است در زمین شوره زار و نمک­زار، و به قول مشهور، به کراهت تفسیر شده، مگر آنکه استقرار فراهم شود. در کتاب نماز آمده است: «و مکروه است نماز در نمک­زار، جز آنکه نرم باشد و پیشانی درست بر آن برقرار شود.» و ان­شاء­اللَّه درباره آن سخن خواهیم گفت. جوهری می­گوید: «الجدی» از بچّه های بز است و «ثلاثه أجد»: یعنی سه بز؛ و چون زیاد شود «جداء» گفته می­شود؛ و نگو: «الجدایا» و نه «الجدی» به کسر جیم. - . صحاح : 2299 -

«من رو کردم و بزغاله ها را شمردم»: اشاره دارد که حضرت صاحب الزمان علیه­السلام با بسیاری مدعیان تشیع به این شماره شیعه درست ندارد، و گفته­اند: باید در قشون امام باین شمار شیعه مخلص باشد تا بتواند با قشون خود حق خود را بخواهد، نه اینکه همین شماره برای خروج بس باشد.

**[ترجمه]

«7»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: قَالَ لِی عَبْدٌ صَالِحٌ علیه السلام یَا سَمَاعَةُ أَمِنُوا عَلَی فُرُشِهِمْ وَ أَخَافُونِی أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کَانَتِ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا إِلَّا وَاحِدٌ یَعْبُدُ اللَّهَ وَ لَوْ کَانَ مَعَهُ غَیْرُهُ لَأَضَافَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ حَیْثُ یَقُولُ- إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّةً قانِتاً لِلَّهِ حَنِیفاً وَ لَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (3) فَصَبَرَ(4)

بِذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ آنَسَهُ بِإِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ فَصَارُوا ثَلَاثَةً

ص: 162


1- 1. القاموس ج 4 ص 54.
2- 2. الصحاح: 2299.
3- 3. النحل: 120.
4- 4. فغبر، خ ل- کما فی متن الکافی.

أَمَا وَ اللَّهِ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَقَلِیلٌ وَ إِنَّ أَهْلَ الْکُفْرِ کَثِیرٌ أَ تَدْرِی لِمَ ذَاکَ فَقُلْتُ لَا أَدْرِی جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ صُیِّرُوا أُنْساً لِلْمُؤْمِنِینَ یَبُثُّونَ إِلَیْهِمْ مَا فِی صُدُورِهِمْ فَیَسْتَرِیحُونَ إِلَی ذَلِکَ وَ یَسْکُنُونَ إِلَیْهِ (1).

**[ترجمه]کافی: امام کاظم علیه­السلام به سماعه فرمود: «ای سماعه، در بستر خود آسودند و مرا دچار ترس کردند. به خدا، دنیا بود و در آن جز یک خداپرست نبود، و اگر بود، خدایش را به همراه او یاد می­فرمود، در آنجا که فرموده: «إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّةً قانِتاً لِلَّهِ حَنِیفاً وَ لَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِین»، {راستی ابراهیم خود یک امتی بود، فرمانبر کامل و یکتاپرست، و نبود از بت پرستان.} - . نحل / 120 - و بر آن شکیبا و پایدار ماند ماشاء­اللَّه، آنگاه خدا همدمی را، که اسماعیل و اسحاق بودند، داد و سه تا شدند.

آی، به خدا که مومن کم است و اهل کفر بسیار، می­دانی برای چه؟» گفتم نمی­دانم، جانم به قربانت.» فرمود: «برای اینکه همدم باشند و راز دل خود را به هم بگویند و با آن آرامش بجویند.» - . کافی 2 : 243 -

**[ترجمه]

بیان

أخافونی أی بالإذاعة و ترک التقیة و الضمیر فی أمنوا راجع إلی المدعین للتشیع الذین لم یطیعوا أئمتهم فی التقیة و ترک الإذاعة و أشار بذلک إلی أنهم لیسوا بشیعة لنا ثم ذکر لرفع استبعاد السائل عن قلة المخلصین بقوله لقد کانت الدنیا و ما فیها الواو للحال و ما نافیة و لو کان معه غیره أی من أهل الإیمان لأضافه الله عز و جل إلیه لأن الغرض ذکر أهل الإیمان التارکین للشرک حیث قال و لم یک من المشرکین فلو کان معه غیره من المؤمنین لذکره معه.

إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّةً قال فی مجمع البیان (2) اختلف فی معناه فقیل قدوة و معلما للخیر قال ابن الأعرابی یقال للرجل العالم أمة و قیل أراد إمام هدی و قیل سماه أمة لأن قوام الأمة کان فیه و قیل لأنه قام بعمل أمة و قیل لأنه انفرد فی دهره بالتوحید فکان مؤمنا وحده و الناس کفار قانِتاً لِلَّهِ أی مطیعا دائما علی عبادته و قیل مصلیا حَنِیفاً أی مستقیما علی الطاعة و طریق الحق و هو الإسلام وَ لَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ بل کان موحدا انتهی.

و قیل یحتمل أن یکون من للابتداء أی لم یکن فی آبائه مشرک و هو بعید و فی النهایة فی حدیث قس أنه یبعث یوم القیامة أمة واحدة الأمة الرجل المتفرد بدین کقوله تعالی إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّةً قانِتاً لِلَّهِ انتهی.

**[ترجمه]«مرا دچار ترس کردند.»: به سبب فاش کردن راز کیش خود و ترک تقیه. و ضمیر در «آمنوا» برمی گردد به مدّعیان تشیّع که با اینکه دعوی تشیع داشتند ولی درباره تقیه، از امامان خود را فرمان نمی­بردند. این اشاره دارد که آنان شیعه واقعی نیستند برای ما. سپس، برای اینکه از پرسنده رفع کند، استبعاد کم بودن مخلص را فرمود: که در دنیا تنها یک خداپرست بود و او برای حال. «ما» برای نفی است در جمله «کانت الدنیا و ما فیها» و «اگر دیگری بود به همراه او یاد می­کرد»: زیرا در مقام بیان یکتاپرستان بود که فرمود او از بت پرستها نبود و اگر مومن دیگری بود با او می­فرمود.

«ابراهیم یک امت بود»: در مجمع البیان گفته: «در معنای آن چند قول است: یکی پیشوا و استاد و آموزنده خیر. - . مجمع البیان 6 : 391 - ابن اعرابی می­گوید: به مرد دانشمند می­گویند «امت» و گفته اند پیشوای هدایت است و به گفته­ای، او را امت نامید، چون پایگاه امتی بود که در میان آنان بود، یا گفته اند: چون کار امتی را انجام می­داد؛ و باز به گفته­ای، چون در روزگار خود تنها یکتاپرست بود و دیگر مردم کافر، و فرمانبر پیوسته خدا بود؛ و گفته­اند: چون نمازخوان استوار بر طاعت در راه حق بود که اسلام است و از بت پرست­ها نبود و یکتاپرست بود.»

و گفته­اند: احتمال می رود که «من» برای ابتلاء باشد و مقصود این است که از نژاد بت پرست­ها نبود و این بعید است در معنای آیه. در نهایه است که در حدیث «قس» آمده که روز قیامت یک امت محشور شود. امت مردی است که تنها دینی دارد که خدا فرموده: {راستش ابراهیم بود امتی فرمانبر خدا.}

**[ترجمه]

و أقول

کأن هذا کان بعد وفاة لوط علیه السلام أو أنه لما لم یکن معه و کان مبعوثا علی قوم آخر لم یکن ممن یؤنسه و یقویه علی أمره فی قومه فغبر بذلک

ص: 163


1- 1. الکافی ج 2: 243.
2- 2. مجمع البیان ج 6: 391.

فی أکثر النسخ بالغین المعجمة و الباء الموحدة أی مکث أو مضی و ذهب کما فی القاموس فعلی الأول فیه ضمیر مستتر راجع إلی إبراهیم و علی الثانی فاعله ما شاء الله و فی بعض النسخ فصبر فهو موافق للأول و فی بعضها بالعین المهملة فهو موافق للثانی.

و إن أهل الکفر کثیر المراد بالکفر هنا مقابل الإیمان الکامل کما قال سبحانه وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ (1) أ تدری لم ذاک هذا بیان لحقیة هذا الکلام أی قلة عدد المؤمنین مع أنهم بحسب الظاهر کثیرون أو لأن الله تعالی لم جعل هؤلاء

فی صورة المؤمنین أو لم خلقهم و المعنی علی التقادیر أن الله جعل هؤلاء المتشیعة أنسا للمؤمنین لئلا یستوحشوا لقلتهم أو یکون علة لخروج هؤلاء عن الإیمان فالمعنی أن الله تعالی جعل المخالفین أنسا للمؤمنین فیبثون أی المؤمنون إلی المخالفین أسرار أئمتهم فبذلک خرجوا عن الإیمان.

و یؤید الاحتمالات المتقدمة خبر علی بن جعفر(2)

فیستریحون إلی ذلک إلی بمعنی مع أو ضمن فی متعلقه معنی التوجه و نحوه.

**[ترجمه]این تنها بودن ابراهیم گویا پس از وفات لوط اتفاق افتاده، یا اینکه چون به همراه او نبوده و به قوم دیگری مبعوث بوده، در برابر قومش همدم و کمک او نبوده است.

«فغبر بذلک»: در بیشتر نسخه ها با «غین» نقطه­دار و «باء» تک­نقطه آمده است. به قول قاموس، به معنی «درنگ کرد» یا «گذشت» است. مطابق با معنی یکم، مقصود، ابراهیم علیه­السلام است، و ماشاء­اللَّه به معنی دوم، و در نسخه ای (فصبر) موافق با معنی یکم است و در دیگری (عبر) با «عین» بی نقطه، موافق معنی دوم.

«و به راستی، اهل کفر بسیارند در برابر مومن کامل»: خدا هم فرموده: «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُون»، {و نگروند به خدا جز که بیشترشان بت پرستند.} - . یوسف / 106 -

«آنگاه فرمود: می­دانی چرا؟»: حقیقت را بیان می­کند که مومنان کم­اند اگرچه مدعی ایمان بسیار است. اینکه چرا اینان را به شکل مومنان قرار داد و یا چرا آنان را آفرید؟ منظور در هر سه فرض این است که خدا این مومنان ظاهری را که شیعه مآب­اند، آرامش مومنان واقعی ساخته تا از کمی خود نهراسند، و بیان یا علت خروج اینان از ایمان است و معنا چنین است که علت بی ایمانی بیشتر آنها فاش کردن رازهای امامان نزد مخالفان است که مایه بیرون شدن آنها از ایمان است؛ و موید احتمال­های گذشته است خبر آینده علی بن جعفر. «فیستریحون الی ذلک»: «الی» به معنای «مع» است، یا اینکه در متعلق «الی»، معنای توجه و مانند آن تضمین شده است.

**[ترجمه]

«8»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی خَالِدٍ الْقَمَّاطِ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا أَقَلَّنَا لَوِ اجْتَمَعْنَا عَلَی شَاةٍ مَا أَفْنَیْنَاهَا فَقَالَ أَ لَا أُحَدِّثُکَ بِأَعْجَبَ مِنْ ذَلِکَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ ذَهَبُوا إِلَّا وَ أَشَارَ بِیَدِهِ ثَلَاثَةً قَالَ حُمْرَانُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا حَالُ عَمَّارٍ قَالَ رَحِمَ اللَّهُ عَمَّاراً أَبَا الْیَقْظَانِ بَایَعَ وَ قُتِلَ شَهِیداً فَقُلْتُ فِی نَفْسِی مَا شَیْ ءٌ أَفْضَلَ مِنَ الشَّهَادَةِ فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ لَعَلَّکَ تَرَی أَنَّهُ مِثْلُ الثَّلَاثَةِ أَیْهَاتَ أَیْهَاتَ (3).

**[ترجمه]کافی: از حمران بن اعین روایت شده است که به امام باقر علیه­السلام گفتم: «جانم به قربانت، چقدر ما کم هستیم؟ آنقدر که اگر بر سر خوراک گوسفندی جمع شویم، آن را تمامی نخوریم.» فرمود: «عجیب تر از این به تو بازنگویم: همه مهاجر و انصار رفتند جز...» - و با دست به سه اشاره کرد؛ من گفتم: «قربانت، حال عمار چگونه است؟» فرمود: «خدا عمار را، ابویقظان را رحمت کند. بیعت کرد و شهید شد.» من با خود گفتم: «چیزی از شهادت بهتر نیست.» به من نگریست و فرمود: «شاید او را چون آن سه دانی، هیهات، هیهات!» - . کافی 2 : 244 -

**[ترجمه]

بیان

ما أقلنا صیغة تعجب ما أفنیناها أی ما نقدر علی أکل جمیعها و أشار کلام الراوی و المراد به الإشارة بثلاثة أصابع من یده علیه السلام و ثلاثة کلام الإمام و المراد بالثلاثة سلمان و أبو ذر و المقداد

کَمَا رَوَی الْکَشِّیُ

ص: 164


1- 1. یوسف: 106.
2- 2. الآتی تحت الرقم 9.
3- 3. الکافی ج 2 ص 244.

عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام (1)

أَنَّهُ قَالَ: ارْتَدَّ النَّاسُ إِلَّا ثَلَاثَةَ نَفَرٍ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ قَالَ الرَّاوِی فَقُلْتُ فَعَمَّارٌ قَالَ کَانَ جَاضَ جَیْضَةً ثُمَّ رَجَعَ ثُمَّ إِنْ أَرَدْتَ الَّذِی لَمْ یَشُکَّ وَ لَمْ یَدْخُلْهُ شَیْ ءٌ فَالْمِقْدَادُ فَأَمَّا سَلْمَانُ فَإِنَّهُ عَرَضَ فِی قَلْبِهِ أَنَّ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ لَوْ تَکَلَّمَ بِهِ لَأَخَذَتْهُمُ الْأَرْضُ وَ هُوَ هَکَذَا وَ أَمَّا أَبُو ذَرٍّ فَأَمَرَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بِالسُّکُوتِ وَ لَمْ یَأْخُذْهُ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ فَأَبَی إِلَّا أَنْ یَتَکَلَّمَ.

جاض أی عدل عن الحق و مال.

و قال الجوهری (2)

هیهات کلمة تبعید و التاء مفتوحة مثل کیف و أصلها هاء و ناس یکسرونها علی کل حال بمنزلة نون التثنیة و قد تبدل الهاء الأولی همزة فیقال أیهات مثل هراق و أراق قال الکسائی و من کسر التاء وقف علیها بالهاء فقال هیهاه و من نصبها وقف بالتاء و إن شاء بالهاء.

**[ترجمه]«ما اقلّنا»: صیغه تعجّب است. «ما افنیناها»: یعنی نمی توانیم همه آن را بخودیم.«و أشار»: کلام راوی است. مقصود از اشاره با دست، اشاره کردن به سه تا انگشت است و آنها سلمان و ابوذر و مقدادند؛ چنانچه کشی - . رجال کشی : 16 - از امام باقر علیه السلام روایت کرده است: «مردم برگشتند جز سه نفر: سلمان و ابوذر و مقداد. راوی گفت: «پس عمار؟» فرمود: «یک کژی کرد آنگاه برگشت. اگر حقیقتش را بخواهی، کسی که هیچ شک نکرد همان مقداد بود، اما سلمان به دلش افتاد که اسم اعظم نزد امیر مومنان است و کاش آن را به لب می آورد و زمین آن دشمنان را در خود می گرفت و او چنین بود. اما امیر مومنان درباره ابوذر فرمود: «خاموش بماند و برای آن از سوی خدا سرزنشی نمی­شود.» و او نمی­خواست جز برخلاف مخالفان سخن نگوید.»

«جاض»: یعنی از حق عدول کرد و منحرف شد. جوهری گفته: «هیهات» برای دور کردن است. و «تاء» با فتحه است، مانند «کیف» و اصل آن ها که مردم در هر حال آن را کسره می دهند، به سان نون تثنیه؛ و گاه «هاء اول» تبدیل به همزه می شود. گفته می­شود «أیهات» مثل «هراق.» - . صحاح 2258 - اراق کسایی می­گوید: هرکس «تاء» را کسره می­دهد، وقف به «هاء» می کند و می­گوید: «هیهاه» و هرکس «تاء» را نصب می­دهد، وقف به «تاء» می­کند و اگر خواست، وقف به «هاء» می­کند .

**[ترجمه]

«9»

کا، [الکافی] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: لَیْسَ کُلُّ مَنْ یَقُولُ بِوَلَایَتِنَا مُؤْمِناً وَ لَکِنْ جُعِلُوا أُنْساً لِلْمُؤْمِنِینَ (3).

**[ترجمه]کافی: از علی بن جعفر روایت شده است: «شنیدم امام کاظم علیه­السلام می فرمود: «نه هر که دم از دوستی ما می­زند مومن است، ولی برای آرامش مومنانند.» - . کافی 2 : 245 -

**[ترجمه]

«10»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ یُونُسَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَسْکُنُ إِلَی الْمُؤْمِنِ کَمَا یَسْکُنُ الظَّمْآنُ إِلَی الْمَاءِ الْبَارِدِ(4).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن با مومن آرامش می­یابد ، همان گونه که تشنه با آب سرد.» - . کافی 2 : 247 -

**[ترجمه]

بیان

إلی المؤمن قیل إلی بمعنی مع

**[ترجمه]«الی المومن»: گفته شده «الی» به معنای «مع» است.

**[ترجمه]

و أقول

کأن فیه تضمینا و هذا تشبیه کامل للمعقول بالمحسوس فإن للظمآن اضطرابا فی فراق الماء و یشتد طلبه له فإذا وجده استقر و سکن و یصیر سببا لحیاته البدنی فکذلک المؤمن یشتد شوقه إلی المؤمن و تعطشه فی لقائه فإذا وجده سکن

ص: 165


1- 1. رجال الکشّیّ ص 16.
2- 2. الصحاح: 2258.
3- 3. الکافی ج 2: 245.
4- 4. الکافی ج 2: 247.

و مال إلیه و یحیا به حیاة طیبة روحانیة فإنه یصیر سببا لقوة إیمانه و إزالة شکوکه و شبهاته و زوال وحشته.

و قیل هذا السکون ینشأ من أمرین أحدهما الاتحاد فی الجنسیة للتناسب فی الطبیعة و الروح کما مر و المتجانسان یمیل أحدهما إلی الآخر و کلما کان التناسب و التجانس أکمل کان المیل أعظم کما روی أن الأرواح جنود مجندة ما تعارف منها ائتلف و ما تناکر منها اختلف و ثانیهما المحبة لأن المؤمن لکمال صورته الظاهرة و الباطنة بالعلم و الإیمان و الأخلاق و الأعمال محبوب القلوب و تلک الصورة قد تدرک بالبصر و البصیرة و قد تکون سببا للمحبة و السکون بإذن الله تعالی و بسبب العلاقة فی الواقع و إن لم یعلم تفصیلها.

**[ترجمه]گویا در آن ضمین است، و معقول را به محسوس مانند کرده، زیرا تشنه از بی آبی دل­پریشان است و پیوسته آن را می­جوید و چون می­یابد، می­آساید و می­آرامد و آب، مایه زندگی تن او می­شود؛ مومن هم بسیار شیفته شود به مومن و تشنه دیدار او است و چون او را می­یابد، می­آرامد و به او می­گراید و با او زندگی خوش روحانی پیدا می­کند، چراکه سبب قوت ایمان و رفع تردیدها و شبهات و هراس او می­شود.

گفته اند: این آرامش از دو جا مایه می­گیرد: یکی هم­جنسی برای تناسب در منش و جان - چنانچه گذشت - و دو هم­جنس به هم می­گرایند و هر چه هم­جنسی بیشتر، گرایش افزون­تر؛ چنانچه روایت است، جان­ها چون قشون­های آماده اند و هر کدام با هم آشنا هستند، به هم می­گرایند، و هر کدام ناآشنا، از هم جدا می­شوند.

دوم: دوستی چون مومن، صورت و سیرتش به دانش و ایمان و اخلاق نیک و کردار پسندیده آراسته است و دلبر همه کس است. آن صورت، گاه دریافت می­شود به دیده و بینایی دل، و گاه مایه دوستی و آرامش است به فرمان خدای تعالی و برای پیوند واقعی، گرچه تفصیل آن بر ما معلوم نیست .

**[ترجمه]

باب 9 أصناف الناس فی الإیمان

الآیات

التوبة الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً وَ أَجْدَرُ أَلَّا یَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ وَ مِنَ الْأَعْرابِ مَنْ یَتَّخِذُ ما یُنْفِقُ مَغْرَماً وَ یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوائِرَ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ وَ مِنَ الْأَعْرابِ مَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَتَّخِذُ ما یُنْفِقُ قُرُباتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَ صَلَواتِ الرَّسُولِ أَلا إِنَّها قُرْبَةٌ لَهُمْ سَیُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِی رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (1) الشعراء وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ (2)

ص: 166


1- 1. البراءة 97- 99.
2- 2. الشعراء: 198.

محمد وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ (1)

lt;meta info="- الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً وَ أَجْدَرُ أَلَّا یَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ وَ مِنَ الْأَعْرابِ مَنْ یَتَّخِذُ ما یُنْفِقُ مَغْرَماً وَ یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوائِرَ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ وَ مِنَ الْأَعْرابِ مَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَتَّخِذُ ما یُنْفِقُ قُرُباتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَ صَلَواتِ الرَّسُولِ أَلا إِنَّها قُرْبَةٌ لَهُمْ سَیُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِی رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ.

{بادیه نشینانِ عرب، در کفر و نفاق [از دیگران] سخت تر، و به اینکه حدود آنچه را که خدا بر فرستاده اش نازل کرده، ندانند، سزاوارترند. و خدا دانای حکیم است. و برخی از آن بادیه نشینان کسانی هستند که آنچه را [در راه خدا] هزینه می کنند، خسارتی [برای خود] می دانند، و برای شما پیشامدهای بد انتظار می برند. پیشامدِ بد برای آنان خواهد بود، و خدا شنوای داناست. و برخی [دیگر] از بادیه نشینان کسانی اند که به خدا و روز بازپسین ایمان دارند و آنچه را انفاق می کنند مایه تقرّب نزد خدا و دعاهای پیامبر می دانند. بدانید که این [انفاق] مایه تقرّب آنان است. به زودی خدا ایشان را در جوار رحمت خویش درآوَرَد، که خدا آمرزنده مهربان است. - . توبه / 97 - 99 - }

- وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مومِنِینَ. - . شعراء / 198 - 199 -

{و اگر آن را بر برخی از غیر عرب زبانان نازل می کردیم، و [پیامبر] آن را بر ایشان می خواند به آن ایمان نمی آوردند.} -َ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ. - . محمد / 38 -

{و اگر روی برتابید [خدا] جای شما را به مردمی غیر از شما خواهد داد که مانند شما نخواهند بود.}

**[ترجمه]

تفسیر

الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً الأعراب سکان البادیة الذین لم یهاجروا إلی النبی صلی الله علیه و آله قال الراغب العرب أولاد إسماعیل و الأعراب جمعه فی الأصل و صار ذلک اسما لسکان البادیة قال تعالی قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا و قال الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً انتهی (2).

و کونهم أشد کفرا و نفاقا من أهل الحضر لتوحشهم و قساوتهم و جفائهم و نشوهم فی بعد من مشاهدة العلماء و سماع التنزیل وَ أَجْدَرُ أَلَّا یَعْلَمُوا أی أحق بأن لا یعلموا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ من الشرائع فرائضها و سننها و أحکامها وَ اللَّهُ عَلِیمٌ یعلم حال کل أحد من أهل الوبر و المدر حَکِیمٌ فیما یصیب به مسیئهم و محسنهم عقابا و ثوابا.

وَ مِنَ الْأَعْرابِ مَنْ یَتَّخِذُ أی یعد ما یُنْفِقُ أی یصرفه فی سبیل الله و یتصدق به مَغْرَماً أی غرامة و خسرانا إذ لا یحتسبه عند الله و لا یرجو علیه ثوابا و إنما ینفق رئاء و تقیة وَ یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوائِرَ أی ینتظر بکم صروف الزمان و حوادث الأیام من الموت و القتل و المغلوبیة فیرجع إلی دین المشرکین و یتخلص من الإنفاق عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ اعتراض بالدعاء علیهم بنحو ما یتربصونه أو إخبار عن وقوع ما یتربصون علیهم وَ اللَّهُ سَمِیعٌ لما یقولون عند الإنفاق و غیره عَلِیمٌ بما یضمرون.

قُرُباتٍ أی سبب قربات وَ صَلَواتِ الرَّسُولِ أی و سبب دعواته لأنه کان یدعو للمتصدقین بالخیر و البرکة و یستغفر لهم أَلا إِنَّها قُرْبَةٌ لَهُمْ شهادة من الله لهم بصحة معتقدهم و تصدیق لرجائهم سَیُدْخِلُهُمُ اللَّهُ وعد لهم بإحاطة الرحمة علیهم إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ تقریر له.

ص: 167


1- 1. القتال: 38.
2- 2. المفردات: 328، و فیه الاعراب ولد إسماعیل.

ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ (1) لفرط عنادهم و استنکافهم من اتباع العجم و ما قیل من أن المراد بالأعجمین البهائم فهو فی غایة البعد.

وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا(2) عطف علی وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ (3) و قال علی بن إبراهیم یعنی عن ولایة أمیر المؤمنین علیه السلام.

یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ أی یقم مکانکم قوما آخرین و قال علی بن إبراهیم یدخلهم فی هذا الأمر ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ قال فی معاداتکم و خلافکم و ظلمکم لآل محمد علیه و علیهم السلام.

قال فی المجمع وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا أی تعرضوا عن طاعته و عن أمر رسوله یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ أمثل و أطوع منکم ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ بل یکونوا خیرا منکم و أطوع لله منکم.

وَ رَوَی أَبُو هُرَیْرَةَ: أَنَّ نَاساً مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ ذَکَرَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ کَانَ سَلْمَانُ إِلَی جَنْبِ رَسُولِ اللَّهِ فَضَرَبَ صلی الله علیه و آله یَدَهُ عَلَی فَخِذِ سَلْمَانَ فَقَالَ هَذَا وَ قَوْمُهُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ کَانَ الْإِیمَانُ مَنُوطاً بِالثُّرَیَّا لَتَنَاوَلَهُ رِجَالٌ مِنْ فَارِسَ.

وَ رَوَی أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنْ تَتَوَلَّوْا یَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ- یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ یَعْنِی الْمَوَالِیَ.

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَدْ وَ اللَّهِ أَبْدَلَ بِهِمْ خَیْراً مِنْهُمُ الْمَوَالِیَ (4)

**[ترجمه]اعراب بیابانگرد بودند که نکوچیدند نزد پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله و سلم، و به قول راغب، عرب­ها فرزندان اسماعیلند و اعراب در اصل جمع آنها بوده و نام بیابانگردان شده که خدا فرموده: {و گفتند اعراب ایمان آوردیم.} و فرموده: «الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً»، {اعراب در کفر و نفاق سخت ترند.} - . مفردات: 328 -

بیابانی­ها در کفر و نفاق از شهری­ها سخت ترند، چون وحشی و سخت­دل و جفاگرند و دور از حضور علماء و قرآن بزرگ شدند و کمتر به حدود شرع - از واجب و مستحب و دیگر احکام - آشنایند. «و الله علیم» حال هر کس از چادر نشین ها وصحرانشینان را می داند. «حکیم» در کیفری که به بد های شما و پاداشی که به خوبانتان می دهد حکیم است. و آنچه در راه خدا هزینه کنند، امید ثواب بر آن ندارند و تنها از روی ریا و تقیه هزینه می کنند و چشم به راهند تا شما گرفتار پیشامدهای بد شوید؛ گرفتاری­هایی چون مرگ و کشتار دشمن و شکست، تا به کیش بت پرستی برگردند و از هزینه های اسلامی رها شوند، {بد بر آنها باد و البته خواهد بود.}: جمله معترضه است که نفرین بر آنهاست به آنچه آنها برای شما چشم به راهند، یا اخبار آن است. «و الله سمیع» گفته های آنان را به هنگام انفاق و غیر آن می شنود و «علیم» است نسبت به آنچه در نهان دارند. «قربات»: یعنی سبب قربات.

صلوات رسول دعاهای خیر او است زیرا آن حضرت به صدقه­پردازها دعای به خیر و برکت می­کرد و آمرزش آنها را می­خواست. «الا إنّها قربة لهم: این گواهی از سوی خدا برای آنهاست که عقیده شان درست و امیدشان پذیرفته است .

«سیدخلهم الله»: وعده ای است به آنان تا رحمت الهی آنان را فراگیرد. «ان الله غفور رحیم» : تثبیت این رحمت است.

«ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ»،{بدان مومن نمی­شدند.} - . شعراء / 198 - : چون سخت لجباز و روگردانند از پیروی عجم و اینکه به قول برخی اعجمین بهائم بی زبانند که بسیار بعید است.

«وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا»، {و اگر رو برگردانید} - . محمد / 38 - : عطف است بر «و ان تومنوا وتتّقوا یوتکم اجورکم.» - . محمد / 36 - به قول علی بن ابراهیم: یعنی از ولایت امیر مومنان علیه­السلام، مردمی را به جای شما قرار دهد که شیعه باشند و چون شما نباشند در دشمنی کردن و خلاف و ستم بر خاندان محمد صلّی­اللَّه­علیه وآله­وسلم.

در مجمع گفته: اگر رو گردانید از فرمان خدا و رسولش، به جای شما مردمی را قرار می­دهند بهتر و فرمانبرتر از شما، و آنها مانند شما نباشند بلکه بهتر و فرمانبرتر از شما هستند. - . مجمع البیان 9 : 108 -

به روایت ابی­هریره، چند تن از اصحاب رسول اللَّه صلّی­اللَّه­علیه­وآله گفتند: «یا رسول اللَّه، چه کسانی هستند آنان که خدا در قرآنش یاد کرده است؟» سلمان پهلوی رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله بود. آن حضرت دست بر ران او زد و فرمود: «این، و تیره او، بدان که جانم به دست او است. اگر ایمان به ستاره ثریا آویخته باشد، مردانی از فارس آن را به دست می­آورند.»

به روایت ابی بصیر از امام باقر علیه السلام: « ای گروه عرب، اگر رویگردان شوید، به جای شما مردمی دیگر، از گروه­های غیرعرب، قرار می­دهد.» همچنین، از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «البته به خدا که به جای آنان بهتر از آنان را قرار داد، از وابستگان دیگران.»

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ مَنْ لَمْ یَکُنْ عَرَبِیّاً صَلْباً وَ مَوْلًی صَرِیحاً فَهُوَ سِفْلِیٌّ فَقَالَ وَ أَیُ

ص: 168


1- 1. الشعراء: 198.
2- 2. القتال: 38.
3- 3. القتال: 36.
4- 4. مجمع البیان ج 9 ص 108.

شَیْ ءٍ الْمَوْلَی الصَّرِیحُ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ مَنْ مُلِکَ أَبَوَاهُ قَالَ وَ لِمَ قَالُوا هَذَا قَالَ لِقَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَوْلَی الْقَوْمِ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا بَلَغَکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَنَا مَوْلَی مَنْ لَا مَوْلَی لَهُ أَنَا مَوْلَی کُلِّ مُسْلِمٍ عَرَبِیِّهَا وَ عَجَمِیِّهَا فَمَنْ وَالَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ لَیْسَ یَکُونُ مِنْ نَفْسِ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهُمَا أَشْرَفُ مَنْ کَانَ مِنْ نَفْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ مَنْ کَانَ مِنْ نَفْسِ أَعْرَابِیٍّ جِلْفٍ بَائِلٍ عَلَی عَقِبَیْهِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام مَنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ رَغْبَةً خَیْرٌ مِمَّنْ دَخَلَ رَهْبَةً وَ دَخَلَ الْمُنَافِقُونَ رَهْبَةً وَ الْمَوَالِی دَخَلُوا رَغْبَةً(1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: مردی به امام صادق علیه­السلام گفت: «مردم می گویند هر که عربی اصل یا مولا و وابسته صریح نباشد، سفلی و زبون است.» فرمود: «وابسته صریح کدام است؟» و آن مرد گفت: «آن کس که پدر و مادرش مملوک بودند و او آزادشده.» فرمود: « برای چه این را می­گویند؟» گفت: «برای اینکه رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه وآله فرموده: مولا و آزاد کرده، مردمی از خود آنهایند.» فرمود: «سبحان اللَّه! آیا نرسیده به تو که رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «منم مولای هر که مولا ندارد و منم مولای هر مسلمان از عرب و عجم؟ پس، کسی که مولا و وابسته رسول خدا است آیا از خود رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله نیست؟»

آنگاه فرمود: «کدام شریفترند؟ آنکه از خود رسول خدا است، یا آنکه از یک عرب جلف شاشو بر پاشنه های خویش است.» سپس فرمود: «آن کس که از سر خواهش دل مسلمان شده بهتر است از کسی که از ترس مسلمان شده است؛ منافقان از ترس مسلمان شدند و موالی از سر میل خود.» - . معانی الاخبار 405 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس الصلب بالضم الشدید و الحسب و القوة و قال الصریح الخالص من کل شی ء و قال (2)

السفل و السفلة بکسرهما نقیض العلو و قد سفل ککرم و علم و نصر سفالا و سفولا و تسفل و سفل فی خلقه و علمه ککرم سفلا و یضم و سفالا ککتاب و فی الشی ء سفولا نزل من أعلاه إلی أسفله و سفلة الناس بالکسر کفرحة أسافلهم و غوغاؤهم.

مولی القوم من أنفسهم کان غرضه صلی الله علیه و آله حثهم علی إکرام موالیهم و معتقیهم و رعایتهم و عدم الإزراء بشأنهم و تعییرهم بخسة نسبهم لا أنهم فی حکمهم فی جمیع الأمور کما فهمه بعض العامة قال فی النهایة فی حدیث الزکاة مولی القوم منهم الظاهر من المذهب و المشهور أن موالی بنی هاشم و المطلب لا یحرم علیهم أخذ الزکاة لانتفاء النسب الذی به حرم علی بنی هاشم و المطلب و فی مذهب الشافعی علی وجه أنه یحرم علی الموالی أخذها لهذا الحدیث و وجه الجمع بین الحدیث و نفی التحریم أنه إنما قال هذا القول تنزیها لهم و بعثا علی التشبه بسادتهم و الاستنان بسنتهم فی اجتناب مال الصدقة التی هی أوساخ الناس.

ص: 169


1- 1. معانی الأخبار: 405.
2- 2. القاموس ج 3: 396.

**[ترجمه]در قاموس آمده که صلب یعنی سخت، حسب و قوّت. می­گوید: «الصریح»، یعنی ناب از هر چیز. می­گوید: «السفل والسفلة» با کسر هر دو، نقیض علو است. «قد سفُل» یعنی مانند کرم و علم و نصر. «سفالاً و سفولاً و تسفّل و سفل فی خلقه و علمه»، مانند کرم سفلاً و مضموم است. سفالاً مثل کتاب و «فی الشی سفولاً» یعنی از بالای آن به پایین آن آمد. «سفلة الناس»، با کسر، مانند «فِرحة»، یعنی مردم پست و اراذل. اینکه فرمود: مولای هر قوم از خود آنها است، برای تشویق آنها است به احترام آزادشده ها و رعایت آنان و پست نکردن مقامشان و سرزنش آنها به پستی نژادشان، نه اینکه چون خود آنهایند در همه چیز، چنانچه برخی عامه فهمیدند. - . قاموس 3 : 396 -

در نهایه، در شرح حدیث زکات آمده است: مولا و آزاد کرده، مردمی از خود آنها است. آنچه که ظاهرا از مذهب فهمیده می­شود و مشهور است، این است که آزاد کرده های بنی­هاشم و مُطلب، روا است زکات بگیرند و بر آنها حرام نیست، چون پیوند نژادی که سبب حرمت زکات دادن به بنی هاشم و مطلب است در میان نیست. در مذهب شافعی، از راهی، گرفتن زکات برای این حدیث بر موالی آنها حرام است

و وجه جمع میان حدیث و نفی حرمت این است که همانا این را فرموده برای پاکی آنها و تشویقشان کرده که مانند آقایان خود باشند و با روش آنها از زکات بر کنار باشند.

**[ترجمه]

و أقول

غرض القائل أنه لیس غیر العرب من نجباء الناس و لما قال رسول الله صلی الله علیه و آله مولی القوم من أنفسهم فالمولی الصریح أیضا ملحق بهم فحمل الروایة علی الحقیقة و العموم و سائر الناس من أهل فارس و غیرهم من سقاط الناس و أراذلهم و لیسوا من أکفاء العرب کما کان عمر یقوله و ذلک أنه سمع من النبی صلی الله علیه و آله أن أنصار علی و أهل بیته علیهم السلام یکونون من العجم و لذا حکم بقتل العجم جمیعا لما استولی علی بلاد فارس فمنعه أمیر المؤمنین علیه السلام عن ذلک

وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سُنُّوا بِهِمْ سُنَّةَ أَهْلِ الْکِتَابِ.

فصار أولادهم من أهل العراق و غیرهم من أصحاب أئمتنا صلوات الله علیهم و أنصارهم و محل أسرارهم و دونوا الأصول و انتشر ببرکتهم علوم أهل البیت صلوات الله علیهم فی العالم.

و هذا الکلام الذی نقله الراوی عن المتعصبین من المخالفین الذین کانوا أعداء أهل البیت و شیعتهم و موالیهم کان مبنیا علی ما ذکرنا فأجاب علیه السلام متعجبا من کلامهم بأن النبی صلی الله علیه و آله و إن قال مولی القوم من أنفسهم قال أیضا أنا مولی من لا مولی له فالعجم کلهم رسول الله مولاهم.

و أیضا له صلی الله علیه و آله ولاء کل مسلم من العرب و العجم أی هو أولی بأمورهم و ناصرهم و معینهم فی الدنیا و الآخرة و إن ماتوا و لا وارث لهم فهو وارثهم و علیه نفقتهم إن کانوا فقراء و یجب علیه قضاء دیونهم إن ماتوا و لا مال لهم من بیت مال المسلمین و کذا بعده أوصیاؤه علیهم السلام موالیهم بتلک المعانی

کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِاتِّفَاقِ الْمُخَالِفِ وَ الْمُؤَالِفِ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ.

ثم بین علیه السلام أنهم أشرف من الموالی الصریح الذی ذکره الراوی لأنه علی مقتضی قوله إذا أعتق والدی رجل أعرابی جلف یبول علی عقبیه و لا یغسلهما للشقاق الذی فیهما و کان ذلک عادتهم و لذا أمرهم رسول الله صلی الله علیه و آله بغسل رجلیهم قبل الصلاة و قال ویل للأعقاب من النار فتوهموا أن ذلک فی الوضوء

ص: 170

کما ذکره الجزری فی النهایة أو هو کنایة عن عدم احترازهم عن البول فیصل إلی أرجلهم رشاشته و لا یغسلونها و الأول أظهر فکان (1) هذا الرجل مولی صریحا للعرب و هو عندهم أشرف من العجم مع أن العجم مولی رسول الله صلی الله علیه و آله بمقتضی الخبر الثانی فهو من نفس رسول الله صلی الله علیه و آله بمقتضی الخبر الأول فکیف لا یکون أشرف منه و من مولاه.

ثم بین علیه السلام بوجه آخر أن العجم الذین کانوا فی ذلک الزمان من شیعتهم و أصحابهم أفضل من العرب الذین یفتخرون هؤلاء بالانتساب بهم فإن الموالی أی أولاد فارس دخلوا فی الإسلام رغبة و هم کانوا منافقین أظهروا الإسلام خوفا و رهبة فقوله فمن والی رسول الله صلی الله علیه و آله أی دخل فی الإسلام و لا مولی له و صار رسول الله مولاه و الجلف فی أکثر النسخ بالجیم فی القاموس الجلف بالکسر الرجل الجافی و فی النهایة الجلف الأحمق و فی بعض النسخ بالخاء المفتوحة و اللام الساکنة و هو الردی ء من کل شی ء.

**[ترجمه]مقصود گوینده این بوده که مردم غیرعرب نجیب و بزرگوار نیستند و چون پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله و سلم فرموده آزاد کرده، مردمی از خود آنها است، مولای صریح هم به آنان می­پیوندد. این شخص روایت را حمل بر حقیقت و عمومش کرده و از نظر او، بقیه مردم، از فارسیان و دیگران، مردمی زبون و واافتاده اند و هم­ترازوی عرب نیستند، چنانچه عمر می­گفته است. این برای آن بوده که عمر از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله شنیده بود که یاران علی و خاندانش از عجم هستند، از این رو، وقتی بر ایران تسلط یافت، فرمان کشتار عجم ها را داد و امیر مومنان علیه­السلام جلو او را گرفت و فرمود: «رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرموده: « با آنان به روش اهل کتاب عمل کنید.» و فرزندان آنها، از عراقی و دیگران، اصحاب و انصار و رازداران امامان ما علیهم­السلام شدند، کتاب­های اصول شیعه را نوشتند؛ به برکت آنها، علوم اهل بیت در جهان منتشر شد و این سخن، که راوی از متعصبان مخالف که دشمن خاندان پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله و شیعه و دوستان آنهایند نقل کرد، بر پایه ای بود که گفتیم؛ و امام با تعجب از کلام پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله که فرموده مولای هر مردمی از خود آنها است، پاسخ داد و نیز فرمود: «پیغمبر فرموده: «من مولای هر بی مولایم.» و مولای همه عجم، رسول خدا است.

همچنین، آن حضرت مولای هر مسلمانی است از عرب و عجم و سرپرست و یاور آنها است در دنیا و دیگرسرا؛ اگر آنان بی وارث بمیرند، وارث آنها است، اگر مسکین باشند، هزینه آنها بر او است و باید وامشان را بپردازد؛ اگر بمیرند و مالی نداشته باشند، پرداخت آن از بیت المال مسلمانان است؛ پس از آن حضرت نیز، اوصیای او همین مقام را دارند، با همین معانی؛ چنانچه به اتفاق مخالف و موافق، رسول خدا فرموده هر کس را من مولایم پس علی مولا است .

آنگاه بیان کرد که آنان شریفترند از مولای صریح که راوی گفت، زیرا به گفته او، چون پدر یا مادری تازی و سبک­سر که بر پاشنه های خود می­شاشند و آنها را نمی­شویند، زیرا ترکیده­اند، و بنده ای را آزاد می­کنند و این شیوه آنها بوده، از این رو، رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله به آنها فرموده پایشان را پیش از نماز بشویند و فرمود: «وای بر پاشنه ها از دوزخ.» و آنان پنداشتند که شستن پا جزء وضو است چنانچه جزری در نهایه گفته است؛ یا کنایه از این است که از ادرار کردن خودداری ندارند و به پاهاشان می­پاشد و آن را نمی­شویند، و فرض اول روشن­تر است. چنین آزادشده ای وابسته و مولای صریح است برای عرب و اشرف از عجم است. بپندار که عجم همه آزاد کرده رسول خدا هستند بر اساس حکم خبر دوم، و از خود رسول هستند بر اساس حکم خبر اول، پس چرا اشرف از خود او و مولای او نباشند؟

آنگاه از راه دیگر بیان کرد که مردم عجم که در آن زمان شیعه و اصحاب امامان بودند برترند از عرب که به نژاد خود می­بالیدند، زیرا موالی، که فارسی­زاده بودند، از رغبت دل مسلمان شدند، در حالی که عرب منافق بودند و از ترس و هراس اظهار مسلمانی کردند. هر کس مسلمان شود و مولا نداشته باشد، رسول خدا مولای او باشد.

«الجلف» در بیشتر نسخه ها با «جیم» آمده است. در قاموس آمده: «الجلف» با کسره، مرد خشک­سر است. در نهایه آمده: «الجلف» یعنی احمق، و در برخی از نسخه ها با «خاء مفتوح» و «لام ساکن» آمده، به معنای پست­تر از هر چیز.

**[ترجمه]

«2»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَثِ عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا شِیعَتُنَا الْمَعَادِنُ وَ الْأَشْرَافُ وَ أَهْلُ الْبُیُوتَاتِ وَ مَنْ مَوْلِدُهُ طَیِّبٌ قَالَ عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ فَسَأَلْتُهُ عَنْ تَفْسِیرِ ذَلِکَ فَقَالَ الْمَعَادِنُ مِنْ قُرَیْشٍ وَ الْأَشْرَافُ مِنَ الْعَرَبِ وَ أَهْلُ الْبُیُوتَاتِ مِنَ الْمَوَالِی وَ مَنْ مَوْلِدُهُ طَیِّبٌ مِنْ أَهْلِ السَّوَادِ(2).

**[ترجمه]معانی الاخبار: از امام کاظم علیه السلام روایت شده است: «همانا شیعه ما مردم اصیل و اشرافند و مردم خانواده دار و هر کس که حلال­زاده است.» علی بن جعفر گفت: «تفسیرش را از آن حضرت پرسیدم، فرمود:« مردم اصیل از قریش باشند، اشراف از عرب، خانواده­داران از موالی و حلال زاده ها از اهل سواد.» - . معانی الاخبار : 158 -

**[ترجمه]

بیان

أهل السواد أهل العراق لأن أصلهم کانوا من العجم ثم اختلط العرب بهم بعد بناء الکوفة فلا یعدون من العرب و لا من العجم قال فی المصباح العرب تسمی الأخضر الأسود لأنه یری کذلک علی بعد و منه سواد العراق لخضرة أشجاره و زروعه.

**[ترجمه]اهل سواد، اهل عراقند که ریشه عجمی دارند و پس از بنای کوفه، با عرب­ها آمیخته شدند و اکنون دیگر نه عرب هستند و نه عجم. در المصباح گفته: عرب سبزه را سواد خوانند، زیرا از دور چنان نماید و از این معنا گرفته شده سواد عراق، به دلیل سبزه های اشجار و زراعتش.

**[ترجمه]

«3»

ع، [علل الشرائع] الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام یَقُولُ: الْمُؤْمِنُ عَلَوِیٌّ لِأَنَّهُ عَلَا فِی الْمَعْرِفَةِ

ص: 171


1- 1. جواب قوله:« إذا أعتق».
2- 2. معانی الأخبار: 158.

وَ الْمُؤْمِنُ هَاشِمِیٌّ لِأَنَّهُ هَشَمَ الضَّلَالَةَ وَ الْمُؤْمِنُ قُرَشِیٌّ لِأَنَّهُ أَقَرَّ بِالشَّیْ ءِ الْمَأْخُوذِ عَنَّا وَ الْمُؤْمِنُ عَجَمِیٌّ لِأَنَّهُ اسْتَعْجَمَ عَلَیْهِ أَبْوَابَ الشَّرِّ وَ الْمُؤْمِنُ عَرَبِیٌّ لِأَنَّ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله عَرَبِیٌّ وَ کِتَابَهُ الْمُنْزَلَ بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ وَ الْمُؤْمِنُ نَبَطِیٌّ لِأَنَّهُ اسْتَنْبَطَ الْعِلْمَ وَ الْمُؤْمِنُ مُهَاجِرِیٌّ لِأَنَّهُ هَجَرَ السَّیِّئَاتِ وَ الْمُؤْمِنُ أَنْصَارِیٌّ لِأَنَّهُ نَصَرَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ أَهْلَ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ وَ الْمُؤْمِنُ مُجَاهِدٌ لِأَنَّهُ یُجَاهِدُ أَعْدَاءَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی دَوْلَةِ الْبَاطِلِ بِالتَّقِیَّةِ وَ فِی دَوْلَةِ الْحَقِّ بِالسَّیْفِ (1).

**[ترجمه]علل الشرایع: از عماره روایت شده است: «شنیدم امام صادق علیه­السلام می­فرمود: «مومن علوی است چون در معرفت بالا است؛ مومن هاشمی است چون گمراهی را درهم شکسته است؛ مومن قریشی است چون اقرار دارد به چیزی که از ما دریافت شده است؛ مومن، عجمی است چون درهای بد به روی او بسته است؛ مومن عربی است چون پیغمبرش عربی است و کتابش به عربی مبین نازل شده است؛ مومن نبطی است زیرا دانش را استنباط کرده است؛ مومن مهاجری است چون از گناهان کوچیده؛ مومن انصاری است چون خدا و رسولش و خاندان رسولش را یاری کرده؛ مومن مجاهد است چون با دشمنان خدا عزوجل جهاد می­کند، در دولت باطل با تقیه و در دولت حق، با شمشیر.» - . علل الشرائع 2 : 152 -

**[ترجمه]

بیان

کأن المقصود من هذه الروایة أن مناط الشرف و الفضل و الکرامة الإیمان و التقوی و العمل الصالح فإذا انضمت إلیه سائر الجهات کانت أحسن و أشرف و إن افترقتا فصاحب الإیمان و التقوی أشرف و بالکرامة أحری.

بل یمکن إثبات تلک الصفات له أیضا لأنه متصف بما هو مناط الشرف فیها فالمؤمن علوی لأن فضل العلوی من جهة الانتساب إلی علی علیه السلام من جهة النسب و فضله علیه السلام من جهة کماله فی الإیمان و المعرفة و العلم و العمل فمن انتسب إلیه علیه السلام بهذه الجهات کان انتسابه الروحانی إلیه أقوی من الانتساب الجسمانی من جهة النسب فقط فهو علوی لعلوه فی المعرفة و انتسابه إلیه من هذه الجهة.

و کذا الهاشمی لأن شرافة الانتساب إلی هاشم إما لشرفه أو لشرف الرسول صلی الله علیه و آله فإن الانتساب إلیه یستلزم قرابته فعلی الأول ففضل هاشم من جهة کونه من أوصیاء إبراهیم علیه السلام و کسره للضلالة و البدع أقوی من إطعامه و کسره للثرید فالانتساب إلیه من هذه الجهة أقوی و المؤمن منسوب إلیه من تلک الجهة و أما علی الثانی فظاهر بتقریب ما مر فی العلوی.

قال الفیروزآبادی (2)

الهشم کسر الشی ء الیابس أو الأجوف أو کسر العظام و الرأس خاصة أو الوجه و الأنف أو کل شی ء و هاشم أبو عبد المطلب

ص: 172


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 152.
2- 2. القاموس ج 2 ص 190. و قد مر نقله فیما سبق.

و اسمه عمرو لأنه أول من ثرد الثرید و هشمه و هذا البیان بوجهه جاء فی القرشی و قوله لأنه أقر بالشی ء لرعایة المناسبة اللفظیة لا لبیان جهة الاشتقاق و إن أمکن حمله علی الاشتقاق الکبیر.

قال فی القاموس (1)

قرشه یقرشه و یقرشه قطعه و جمعه من هاهنا و هاهنا و ضم بعضه إلی بعض و منه قریش لتجمعهم إلی الحرم أو لأنهم کانوا یتقرشون البیاعات فیشترونها أو لأن النضر بن کنانة اجتمع فی ثوبه یوما فقالوا تقرش أو لأنه جاء إلی قومه فقالوا کأنه جمل قریش أی شدید أو لأن قصیا کان یقال له القرشی أو لأنهم کانوا یفتشون الحاج فیسدون خلتها إلی أن قال و النسبة قرشی و قریشی.

و قال (2)

العجم بالضم و بالتحریک خلاف العرب و الأعجم من لا یفصح کالاعجمی و الأخرس و العجمی من جنسه العجم و إن أفصح و أعجم فلان الکلام ذهب به إلی العجمة و استعجم سکت و القراءة لم یقدر علیها لغلبة النعاس.

و فی النهایة کل من لا یقدر علی الکلام فهو أعجم و مستعجم و منه الحدیث فإذا قام أحدکم من اللیل فاستعجم القرآن علی لسانه أی أرتج علیه فلم یقدر أن یقرأ کأنه صار عجمة انتهی. و الحاصل أنه لا یهتدی إلی الشر و لا یأتی منه إلا الخیر فهو علی بناء المجهول و یحتمل المعلوم و سیأتی الکلام فی النبطی و سائر الفقرات ظاهرة مما مر.

و یحتمل أن یکون المعنی أن المؤمن لشرفه و کماله یمکن أن یطلق علیه کل من هذه الألفاظ بوجه حسن و إن کان قریبا مما مر أو المعنی أنه من أی هذه الأصناف کان فإطلاقه علیه بوجه حسن یتضمن مدحا عظیما و الأول أظهر.

**[ترجمه]گویا منظور این روایت این است که مناط شرف و فضل و کرامت، ایمان و تقوی و کردار خوب است و اگر جهت دیگری به آن اضافه شود، بهتر و با شرافت تر باشد، وگرنه کسی که ایمان و تقوی دارد اشرف است و سزاوار احترام است.

همچنین، می توان اوصاف دیگری را هم برایش ثابت کرد، زیرا که مایه شرف آنها را هم دارا است و می­توان گفت مومن هر که باشد علوی است، زیرا شرافت علوی به پیوستگی نژاد او است با علی علیه السلام. این فضیلت برای کمال ایمان و معرفت و علم و عمل آن حضرت است و هر که آنها را دارد فرزند روحانی او است که پیوست روحانی قو­ی­تر است از صرف پیوست جسمانی؛ و او علوی است چون در معرفت عالی است و از این رو به آن حضرت وابسته است؛ و چنین است هاشمی، زیرا شرافت نسبت به هاشم یا برای شرف خود او است یا شرف پیغمبر صلّی­اللَّه علیه­و­آله که از خویشان او است. شرف هاشم از این است که از اوصیای حضرت ابراهیم بوده و در هم شکستن ضلالت و بدعت به دست او، اقوی است از اطعام او و شکستن ترید برای مهمانانش، و نسبت با او از این جهت اقوی است و از این رو، مومن با او نسبت پیدا می­کند. اما از جهت انتساب او به رسول، مطلب روشن است نسبت به آنچه درباره علوی گفته شد.

در قاموس گفته: «هشم» شکستن چیز خشک و یا توخالی است، یا شکستن استخوان ها، مخصوصاً استخوان سر یا صورت و دماغ، یا شکستن هر چیزی. هاشم پدر عبدالمطلب و نامش عمرو است، زیرا نخستین کسی بود که ترید کرد و آن را شکست.» - . قاموس 2 : 190 -

همین بیان در قریشی نیز هست و اینکه فرمود: «اقر بالشی ء»، برای رعایت تناسب لفظی است نه بیان جهت اشتقاق، اگرچه می شود آن را حمل به اشتقاق کبیر کرد.

در قاموس گفته: «قُرش به معنی فراهم کردن چیزی است از اینجا و آنجا و پیوستن آن با هم.» - . قاموس 2 : 283 - 284 - به این دلیل که قریش عرب در حرم مکه جمع می­شدند، یا به این دلیل که اجناس را جمع می کردند و آنها را می فروختند؛ یا به این دلیل که نضر بن کنانه یک روز خود را در لباسش جمع کرد و گفتند:« تفرّش»، یعنی در لباسش جمع شد؛ یا به این دلیل که نزد تیره اش آمد و آنان گفتند: «جمل قریش»، یعنی شتری سخت؛ یا به این دلیل که به «قصّی» گفته می شد قرشی؛ یا به این جهت که حاجیان را تفتیش می کردند و فقرشان را جبران می کردند تا آن که گوید: و نسبت قرشی و قریشی است. همچنین، گفته: «عجم با ضمه و نیز با حرکت، خلاف عرب است و «الاعجم» کسی است که خوب صحبت نمی کند، مانند اعجمی و اخرس. و عجمی کسی است که جنس او عجم است گرچه فصیح صحبت کند. «اعجم فلان الکلام»: یعنی درست صحبت نمی کند. «استعجم»: یعنی ساکت شد. «استعجم القرائه»: یعنی توان قرائت ندارد چون خواب بر او چیره شده است.» در نهایه گفته: «هر کس نتواند سخن بگوید اعجم و مستعجم است و از آن است حدیث: «هر گاه یکی از شماها شب برخیزد و بسته شود زبانش از خواندن قرآن.» یعنی زبانش بند بیاید و نتواند بخواند و گویا زبانش بسته شده باشد.» - . قاموس 4 : 147 -

حاصل اینکه: راه به بدی ندارد و جز خوبی نمی­آورد. «استعجم» مجهول است و احتمال معلوم بودن هم در آن می رود. از معنی نبطی سخن به میان می­آید و عبارات دیگر حدیث روشن باشند. چه­بسا مقصود حدیث این است که به جهت شرف و کمال مومن می شود هر یک از این الفاظ را با معنای خوبی به او اطلاق کرد و این نزدیک همان معنا است که گذشت؛ یا مقصود این است که مومن از هر کدام این دسته ها باشد، اطلاق آنها بر او به وجه نیکو، ستایش بزرگی برایش به شمار می آید، و معنی تفسیر اول روشن­تر است.

**[ترجمه]

«4»

فس، [تفسیر القمی]: وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ (3)

ص: 173


1- 1. المصدر ج 2: 283 و 284.
2- 2. المصدر ج 4: 147.
3- 3. الشعراء: 198.

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَوْ نُزِّلَ الْقُرْآنُ عَلَی الْعَجَمِ مَا آمَنَتْ بِهِ الْعَرَبُ وَ قَدْ نُزِّلَ عَلَی الْعَرَبِ فَآمَنَتْ بِهِ الْعَجَمُ فَهَذِهِ فَضِیلَةُ الْعَجَمِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است: «وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِین»، {و اگر فرو آورده بودیم به یکی از عجمان و خوانده بودش بر آنان، نبودند بدان مومنان.} - . شعراء / 198 - امام صادق علیه­السلام در این باره فرمود: «اگر قرآن بر عجم فرو شده بود، عرب به آن نمی­گرویدند، اما بر عرب فرو شد و عجم به آن گرویدند، و این است فضل عجم بر عرب.»

**[ترجمه]

«5»

فس، [تفسیر القمی] عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ قَیْسٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا ابْنَ قَیْسٍ وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ (1) عَنَی أَبْنَاءَ الْمَوَالِی الْمُعْتَقِینَ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: در تفسیر علی بن ابراهیم، از یعقوب بن قیس روایت شده است که امام صادق علیه­السّلام به او فرمود: «وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُم»، {اگر روی برگردانید، به جای شما مردمی می­آیند جز شما، و آنگاه نباشند به مانند شما.} - . محمد / 38 - مقصود، فرزندان آزاد شده موالی است.»

**[ترجمه]

«6»

ب، [قرب الإسناد] عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ کَانَ الْعِلْمُ مَنُوطاً بِالثُّرَیَّا لَتَنَاوَلَتْهُ رِجَالٌ مِنْ فَارِسَ (2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله­وسلم فرمود: «اگر دانش به ثریا آویخته باشد مردانی از پارس آن را به دست می­آورند.» - . قرب الاسناد: 52 چاپ سنگی -

**[ترجمه]

«7»

ب، [قرب الإسناد] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی فَارِسَ ضَرَبْتُمُوهُمْ عَلَی تَنْزِیلِهِ وَ لَا تَنْقَضِی الدُّنْیَا حَتَّی یَضْرِبُوکُمْ عَلَی تَأْوِیلِهِ (3).

**[ترجمه]قرب الاسناد: پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم درباره پارسیان فرمود: «شما به حکم تنزیل قرآن آنها را بزنید و دنیا نگذرد تا آنها شما را به حکم تأویل آن، بزنند.» - . قرب الاسناد: 52 چاپ سنگی -

**[ترجمه]

«8»

ع، [علل الشرائع] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَسُبُّوا قُرَیْشاً وَ لَا تُبْغِضُوا الْعَرَبَ وَ لَا تُذِلُّوا الْمَوَالِیَ وَ لَا تُسَاکِنُوا الْخُوزَ وَ لَا تُزَوِّجُوا إِلَیْهِمْ فَإِنَّ لَهُمْ عِرْقاً یَدْعُوهُمْ إِلَی غَیْرِ الْوَفَاءِ(4).

**[ترجمه]علل الشرایع: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «دشنام ندهید به قریش، دشمنی نکنید با عرب، خوار ندارید موالی را، همنشینی نکنید با خوزی­ها و از آنها زن نگیرید و زن ندهید زیرا در آنها رگ بی­وفایی است.» - . علل الشرائع 2 : 79 -

**[ترجمه]

بیان

الموالی المعتقون و أبناؤهم و من لحق بقبیلة و لیس منهم و کأن المراد فی الأخبار العجم فإن أولاد الفرس غلب العرب علی آبائهم فکأنهم أعتقوهم أو أنهم لإیمانهم ألحقوا بأئمتهم فصاروا موالی العرب و فی القاموس (5) الخوز بالضم جیل من الناس و اسم لجمیع بلاد خوزستان.

**[ترجمه]«موالی»: آزادشده ها و فرزندانشان هستند. «هر کس به قبیله ای وابسته و از نژاد آن نیست.»: بر اساس اخبار، گویا مقصود عجم باشند، زیرا عرب بر پدران آنها غلبه کردند، پس گویا که آنان را آزاد کردند؛ یا به دلیل ایمانشان، به امامانشان ملحق شدند و موالی عرب شدند. در قاموس - . قاموس 2 : 175 - گفته: خوز - به ضمه - تیره ای است از مردم، و نامی است برای همه بلاد خوزستان.

**[ترجمه]

«9»

ع، [علل الشرائع] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَاصِمٍ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَفْتَرِی عَلَی الرَّجُلِ

ص: 174


1- 1. القتال: 38.
2- 2. قرب الإسناد: 52 ط حجری.
3- 3. قرب الإسناد ص 52.
4- 4. علل الشرائع ج 2: 79.
5- 5. القاموس ج 2: 175.

مِنْ جَاهِلِیَّةِ الْعَرَبِ قَالَ یُضْرَبُ حَدّاً قُلْتُ حَدّاً قَالَ نَعَمْ إِنْ (1)

یَدْخُلْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).

**[ترجمه]علل الشرایع: از ابی­بکر خضرمی، روایت شده است: «از امام صادق علیه­السلام پرسیدم درباره مردی که به مردی از عرب­های جاهلی افترا بزند؛ فرمود: «او را حد باید.» گفتم: «حد؟» فرمود: «آری، اگر برخورد به رسول خدا دارد و ننگین است برای آن حضرت.» - . علل الشرائع 2 : 79 -

**[ترجمه]

بیان

کأنه محمول علی ما إذا سری شینه إلیه صلی الله علیه و آله کأجداده و جداته أو أقاربه القریبة کما یومئ إلیه قوله إنه یدخل أی عیبه و عاره أو هو من الدخل بمعنی العیب و لو کان إن یدخل کما فی بعض النسخ کان ما ذکرنا أظهر.

**[ترجمه]«اگر زشتی آن به اجداد یا جدّات یا خویشان نزدیک آن حضرت برخورد کند.»: گفته حضرت به آن اشاره دارد که «انّه یدخل» یعنی عیب و عارش بر رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم وارد می شود. «الدخل»: به معنای عیب است. اگر «إن یدخل» باشد، آن گونه که در برخی از نسخه ها آمده است، مطلبی که آوردیم روشن تر خواهد بود.

**[ترجمه]

«10»

ع، [علل الشرائع] عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ حَرْبٍ عَنْ شَیْخٍ مِنْ بَنِی أَسَدٍ یُقَالُ لَهُ عَمْرٌو عَنْ ذَرِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَصَابَ بَعِیراً لَنَا عِلَّةٌ وَ نَحْنُ فِی مَاءٍ لِبَنِی سُلَیْمٍ فَقَالَ الْغُلَامُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا مَوْلَایَ أَنْحَرُهُ قَالَ لَا تَلَبَّثْ فَلَمَّا سِرْنَا أَرْبَعَةَ أَمْیَالٍ قَالَ یَا غُلَامُ انْزِلْ فَانْحَرْهُ وَ لَأَنْ تَأْکُلَهُ السِّبَاعُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ تَأْکُلَهُ الْأَعْرَابُ (3).

**[ترجمه]علل الشرایع: امام صادق علیه­السلام فرمود: «یک شتر از کاروانش بر سر آب بنی سلیم بیمار شد و غلامش به آن حضرت گفت: «ای آقای من، آیا آن را نحر کنم؟» فرمود: «نه، درنگ کن.» و چون چهار میل رفتیم، فرمود: «ای غلام، فرود آی و آن را نحر کن، که اگر درنده ها بخورندش، مرا خوش­تر است تا اعراب بیابانی آن را بخورند.» - . علل الشرائع 2 : 286 -

**[ترجمه]

«11»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمِنْبَرَ یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ ذَهَبَ عَنْکُمْ بِنَخْوَةِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ تَفَاخُرِهَا بِآبَائِهَا أَلَا إِنَّکُمْ مِنْ آدَمَ وَ آدَمُ مِنْ طِینٍ وَ خَیْرُ عِبَادِ اللَّهِ عِنْدَهُ أَتْقَاهُمْ إِنَّ الْعَرَبِیَّةَ لَیْسَتْ بِأَبٍ وَالِدٍ وَ لَکِنَّهَا لِسَانٌ نَاطِقٌ فَمَنْ قَصَرَ بِهِ عَمَلُهُ (4)

فَلَمْ یُبْلِغْهُ رِضْوَانَ اللَّهِ حَسَبَهُ أَلَا إِنَّ کُلَّ دَمٍ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ أَوْ إِحْنَةٍ فَهُوَ تَحْتَ قَدَمَیَّ هَاتَیْنِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(5).

**[ترجمه]معانی الاخبار: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله در روز فتح مکه بر منبر شد، آنگاه فرمود: «ای مردم، خدای تبارک و تعالی تکبر دوران جاهلیت و بالیدن به پدرها را از شما دور ساخت؛ هلا، شما همه از آدم باشید و آدم از خاک است؛ بهترین بنده نزد خدا پرهیزکارترین آنها است؛ عربیت، پدری نیست که بزاید، ولی زبانی است گویا، و هر کس در عمل کوتاه بیاید، نژادش او را به رضوان خدا نمی­رساند؛ هر خونی که در زمان جاهلیت ریخته شده و هر کینه ای که بوده، در زیر این دو پای من است تا روز رستاخیز.» - . معانی الاخبار: 207 -

**[ترجمه]

بیان

إن العربیة إلخ أی العربیة الممدوحة إنما هی باللسان بأن

ص: 175


1- 1. انه یدخل، خ ل.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 79.
3- 3. علل الشرائع ج 2: 286.
4- 4. علمه و لم یبلغه خ ل.
5- 5. معانی الأخبار: 207.

یقر بالحق و یلحق بالرسول و أهل بیته و إن کان من العجم لا یکون آباؤه من العرب ثم بین علیه السلام أن الحسب لا ینفع بدون العمل تحت قدمی أی أبطلته لا یطلب به فی الإسلام.

**[ترجمه]عربیت به زبان گویا است، چون پسندیده است برای اعتراف به خدا و پیوستن به رسول و خاندانش، اگرچه شخص از نژاد عجم باشد و پدرانش عرب نباشند. سپس، بیان می­کند که نژاد و خانواده، بدون کردار خوب سود ندارد. «تحت قدّمی»: یعنی آن را باطل کردم و چنین چیزی در اسلام مورد مطالبه قرار نمی گیرد.

**[ترجمه]

«12»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ قَالَ: النَّاسُ ثَلَاثَةٌ عَرَبِیٌّ وَ مَوْلًی وَ عِلْجٌ فَأَمَّا الْعَرَبُ فَنَحْنُ وَ أَمَّا الْمَوْلَی فَمَنْ وَالانَا وَ أَمَّا الْعِلْجُ فَمَنْ تَبَرَّأَ مِنَّا وَ نَاصَبَنَا(1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام کاظم علیه­السلام فرمود: «مردم سه دسته اند: عرب، مولا و علج. ما عربیم، مولا دوستان ما هستند، علج، هر کسی است که از ما بیزاری بجوید و با ما دشمنی بورزد.» - . معانی الاخبار : 403 -

**[ترجمه]

بیان

فی النهایة العلج الرجل من کفار العجم و غیرهم.

**[ترجمه]در نهایه آمده است که علج کافر است؛ از عجم یا غیر عجم.

**[ترجمه]

«13»

مع، [معانی الأخبار] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ ضُرَیْسِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: نَحْنُ قُرَیْشٌ وَ شِیعَتُنَا الْعَرَبُ وَ عَدُوُّنَا الْعَجَمُ (2).

**[ترجمه]معانی الاخبار: از ضریس بن عبدالملک روایت شده است: «شنیدم که امام صادق علیه­السلام می­فرمود: «ما قریش هستیم، شیعه ما عربند و دشمن ما عجم است.» - . همان -

**[ترجمه]

بیان

و شیعتنا العرب أی العرب الممدوح من کان شیعتنا و إن کان عجما و العجم المذموم من کان عدونا و إن کان عربا.

**[ترجمه]یعنی عرب پسندیده، هرکسی است که شیعه ما است اگرچه از نژاد عجم باشد؛ و عجم نکوهیده، دشمن ما است اگرچه از نژاد عرب باشد.

**[ترجمه]

«14»

مع، [معانی الأخبار] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ سَلَمَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدِ بْنِ خُثَیْمٍ عَنْ أَخِیهِ مَعْمَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: نَحْنُ الْعَرَبُ وَ شِیعَتُنَا مِنَّا سَائِرُ النَّاسِ هَمَجٌ أَوْ هَبَجٌ قَالَ قُلْتُ وَ مَا الْهَمَجُ قَالَ الذُّبَابُ فَقُلْتُ وَ مَا الْهَبَجُ قَالَ الْبَقُ (3).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام جواد علیه­السلام فرمود: «ما عربیم و شیعه ما از ما باشند و دیگر مردم همج یا هبج اند.» راوی می­گوید: «پرسیدم که همج چیست؟» فرمود: «مگس.» گفتم: «هبج چیست؟» فرمود: «پشه.» - . همان: 404 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس الهمج محرکة ذباب صغیر کالبعوض یسقط علی وجوه الغنم و الحمیر و الهبج بهذا المعنی لم أجده فی کتب اللغة قال فی القاموس الهبج محرکة کالورم فی ضرع الناقة.

**[ترجمه]در قاموس آمده است که همج، مگس ریزی است که بر روی گوسفند و الاغ می­نشیند. واژه «هبج» را با این معنا، در کتاب­های لغت نیافتم؛ در قاموس، آن را به ورم پستان ماده شتر معنی کرده است.

**[ترجمه]

«15»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ

ص: 176


1- 1. معانی الأخبار: 403.
2- 2. المصدر: 403.
3- 3. المصدر: 404.

دَاوُدَ بْنِ الْحُصَیْنِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا یَزَالُ الرَّجُلُ مِمَّنْ یَنْتَحِلُ أَمْرَنَا یَقُولُ لِمَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِ بِالْإِسْلَامِ یَا نَبَطِیُّ قَالَ فَقَالَ نَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ النَّبَطُ مِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْرَاهِیمَ (1)

إِنَّمَا هُمَا نَبَطَانِ مِنَ النَّبَطِ الْمَاءِ وَ الطِّینِ وَ لَیْسَ بِضَارِّهِ فِی ذُرِّیَّتِهِ شَیْ ءٌ فَقَوْمٌ اسْتَنْبَطُوا الْعِلْمَ فَنَحْنُ هُمْ (2).

**[ترجمه]معانی الاخبار: از یعقوب بن شعیب روایت شده است: «به امام صادق علیه­السلام گفتم: «مردی که پیوسته هم­کیش ما است، به کسی که خدا به او منت نهاده و مسلمان شده می­گوید: «ای نبطی!» فرمود: «ما خاندان پیغمبریم و نبط از نژاد ابراهیم؛ از نژاد آدم و ابراهیم، دو نبطی از آب و گل؛ همانا آنان از نبط بودند؛ نژادی از آب و گل، و هیچ زیانی به نژادش نداشت و مردمی بودند که دانش را برآوردند و ما همانان هستیم.» - . معانی الاخبار : 404 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی المصباح النبط جیل من الناس کانوا ینزلون سواد العراق ثم استعمل فی أخلاط الناس و عوامهم و الجمع أنباط کسبب و أسباب الواحد نباطی بزیادة ألف و النون تضم و تفتح قال اللیث و رجل نبطی و منعه ابن الأعرابی و استنبطت الحکم استخرجته بالاجتهاد و أنبطته إنباطا مثله و أصله من استنبط الحافر الماء و أنبطه إنباطا إذا استخرجه بعلمه.

و فی النهایة نبط الماء ینبط إذا نبع و أنبط الحفار بلغ الماء فی البئر و الاستنباط الاستخراج و النبط و النبیط الماء یخرج من قعر البئر إذا احتفرت و فی حدیث عمر تمعدوا و لا تستنبطوا أی تشبهوا بمعد و لا تشبهوا بالنبط النبط و النبیط جیل معروف کانوا ینزلون بالبطایح بین العراقین و منه حدیثه الآخر لا تنبطوا فی المدائن أی لا تشبهوا بالنبط فی سکناها و اتخاذها العقار و الملک.

و حدیث ابن عباس نحن معاشر قریش من النبط من أهل کوثی (3) قیل لأن إبراهیم الخلیل صلوات الله علیه ولد بها و کان النبط سکانها و منه حدیث عمرو بن معدیکرب سأله عمر عن سعد فقال أعرابی فی حبوته نبطی فی جبوته أراد أنه فی جبایة الخراج و عمارة الأرضین کالنبط حذقا بها و مهارة فیها لأنهم کانوا سکان العراق و أربابها.

ص: 177


1- 1. من ذرّیة آدم و إبراهیم انما هما نبطیان من أنبط الماء و الطین خ ل.
2- 2. معانی الأخبار ص 404.
3- 3. کوثی- بالضم- بلدة بالعراق قاله الفیروزآبادی.

و فی حدیث الشعبی أن رجلا قال لآخر یا نبطی قال لا حد علیه کلنا نبط یرید الجوار و الدار دون الولادة.

و فی الصحاح (1)

فی کلام أیوب بن القریة أهل عمان عرب استنبطوا و أهل البحرین نبیط استعربوا.

و فی القاموس النبط محرکة أول ما یظهر من ماء البئر و أنبط الحافر انتهی إلیها و غور المرء و جیل ینزلون بالبطایح بین العراقین کالنبیط و الأنباط و هو نبطی محرکة و تنبط تشبه بهم أو تنسب إلیهم و الکلام استخرجه و کل ما أظهر بعد خفاء فقد أنبط و استنبط مجهولین و استنبط الفقیه استخرج الفقه الباطن بفهمه و اجتهاده (2).

إذا عرفت هذا فاعلم أن الخبر یحتمل وجهین أحدهما أن المراد أنا أهل البیت و النبط جمیعا من ذریة إبراهیم إما علی الحقیقة أو علی التأویل لأنه علیه السلام کان یساکنهم فی دیارهم فلهم أیضا شرافة النسب ثم بین علیه السلام فضلهم من جهة اشتقاق اللفظ فقال النبط له اشتقاقان.

أحدهما من استنباط الماء و تعمیر الأرض و هذا لا یضرهم إن لم یفعلوا مثل أفعالهم فإن فعل الآباء لا یضر الأبناء فهذا لا یصیر سببا لذمهم کما یوهمه کلام عمر و ثانیهما استنباط العلم و الحکمة فنحن أنباط بهذا المعنی و شیعتنا الذین یستنبطون منا داخلون فی ذلک کما قال سبحانه لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ (3) و ثانیهما أن یکون المعنی أنا أهل بیت النبی صلی الله علیه و آله و خلفاؤه و بذلک لنا الفضیلة علی سائر الخلق و لیس لغیرنا فضل علی النبط لأنهم أیضا من

ص: 178


1- 1. الصحاح: 1162.
2- 2. القاموس ج 2 ص 387.
3- 3. النساء: 83.

ذریة إبراهیم.

ثم بین علیه السلام أن للنبطی بحسب الاشتقاق معنیین أحدهما مستخرج الماء من الطین و هذا لا یضرهم فی شرافة نسبهم و الآخر استنباط العلم فنحن هم فلا یکون النبطی شتما لهم بل هو مدح لهم و علی التقدیرین ضمیر ضاره عائد إلی إبراهیم علیه السلام و کذا ضمیر ذریته و یحتمل عودهما إلی النبطی و عود الأول إلی النبطی و الثانی إلی إبراهیم علیه السلام و فی بعض النسخ من ذریة آدم و إبراهیم و لا یختلف المعنی و یحتمل أن یکون المراد بالنبط من یقال له علی وجه الذم نبطی أی الذین أسلموا بعد الکفر و الأسر و هم کانوا غالبا إما من قریش أو أهل الکتاب و هم من ذریة إبراهیم علیه السلام و یحتمل الخبر وجوها أخر تظهر مما ذکرنا للمتدبر.

**[ترجمه]در مصباح گفته: «نبط» تیره ای از مردمند که در دشت عراق فرو می آمدند و سپس به مردم درهم و عوام نیز گفته شد؛ جمع آن «انباط» است، همان گونه که سبب و اسباب یکی را «نباطی» می­گویند، با زیادتی «الف» و «ضمّه» و «فتحه نون». لیث می­گوید: «رجل نبطی»، ولی ابن­اعرابی آن را نمی پذیرد. استنباط حکم: استخراج آن است به اجتهاد. «انبطته انباطاً» مانند آن است و ریشه آن از «استنبط الحافر الماء»؛ و«أنبطه انبطاً» زمانی است که با دانشش آن را استخراج کند.

در نهایه گفته شده است: «نبط الماء ینبط»: جوشیدن آب چشمه است. «أنبط الحفّار»: چاه­کن به آب در چاه رسید. و «استنباط» برآوردن است .

در حدیث عمر است که معدی شوید، ولی نبطی نشوید؛ یعنی به مانند معد گردید نه مانند نبطی. «نبط» و «نبیط»، تیره ای شناخته بودند که در دشت­های هموار میان کوفه و بصره فرود می آمدند؛ و از آن است حدیث دیگر عمر که: «چون نبط مدائن نشوید که در آن نشیمن کنید و آب و ملک فراهم سازید.»

در حدیث ابن عباس است که: ما گروه­های قریش از نبط کوثی (یک آبادی در عراق) هستیم. گفتند: به این دلیل که ابراهیم خلیل در آنجا زاده شده بود و نبط در آنجا نشیمن داشتند.

و از این معنا است حدیث عمرو بن معدیکرب که چون عمر حال سعد را از او پرسید، پاسخ گفت: «در بخشش، اعرابی است و در مالیات­ستانی، نبطی.» یعنی در بازستانی خراج و آباد کردن زمین­ها چون نبط دانا و استاد است، زیرا آنان ساکن و مالک عراق بودند.

در حدیث شعبی آمده است که مردی به دیگری گفت: «ای نبطی!» پاسخ گفت: «حد ندارد؛ همه ما نبط هستیم، یعنی همسایه و همخانه آنهاییم، نه زاییده آنها.» در صحاح آمده: «در کلام ایّوب بن قریّه که: «اهل عمان عرب­هایی هستند که نبطی شده اند؛ و اهل بحرین، نبطی هایی که عرب شده اند.» - . الصحاح : 1162 - در قاموس آمده: «النبط» با حرکت نخستین، آبی است از چاه که ظاهر می شود و «أنبط الحافر» یعنی چاه­کن به آب رسید. همچنین، نبط به معنای «غور المرء» (نهان­مرد) نیز می آید؛ همچنین، به معنای دسته ای است که در سرزمین های بین بصره و کوفه فرود می آیند، مانند «النبیط و الانباط.» و «هو نبطی» با حرکت. «تنبط»: یعنی شبیه آنان شد، یا خود را به آنان منسوب ساخت. «تنبط الکلام»: یعنی آن استخراج کرد؛ و باز به هر چیزی که پس از نهان آشکار شود، گفته می شود «انبط و استنبط» به صیغه مجهول در هر دو. «استنبط الفقیه»: یعنی فقه باطن را با فهم و اجتهادش استخراج کرد. - . قاموس2 : 387 -

چون این را دانستی، بدان که این خبر دو تفسیر دارد: الف: اینکه ما خانواده و تیره نبط، هر دو از نژاد ابراهیم علیه­السلام هستیم، یا بر پایه حقیقت و یا تأویل و یا از اینکه ابراهیم در دیارشان همنشین آنها بوده، آنها هم شرف نژادی دارند؛ آنگاه بیان کرد که نام آنها شرافت دارد زیرا:

1.

یابندگان آب و آبادکنندگان زمین بودند و این به آنها زیانی نمی­رساند اگرچه خود مانند پدرانشان آباد کننده نیستند، زیرا کار پسران به پدران زیان نمی رساند و مایه نکوهش آنان نمی­شود، چنانچه از سخن عمر برمی­آید.

2.

به معنی استنباط دانش و حکمت است. بر طبق این معنی، ما نیز از انباط هستیم و شیعه ما هم که اهل استنباطند، به جهت ما، در این شرف داخلند، همان گونه که خدا سبحانه هم فرموده است: {البته بدانند آن را آنان که استنباط نمایند از آنها.} - . نساء / 83 -

3.

مقصود این باشد که ما خاندان خلفای پیغمبریم و این فضیلت را بر دیگر مردم داریم و دیگران را بر مردم نبط برتری نباشد زیرا آنها هم از نژاد ابراهیم هستند.

آنگاه بیان کرد که نبطی از نظر ریشه لغت دو معنی دارد: یکی بر آوردن آب از میان خاک و گل، و این زیانی ندارد به شرافت نسب؛ و دیگری، برآوردن دانش که ما خود از آنیم و نبطی دشنامی نباشد بلکه ستایشی باشد برایشان. در هر دو فرض، ضمیر «ضارّه» به ابراهیم علیه­السّلام باز می گردد، و همین­طور ضمیر «ذرّیته.» احتمال می رود که هر دو ضمیر به نبطی برگردد، و نیز احتمال آن است که اوّلی به نبطی و دومی به ابراهیم علیه­السّلام بازگردد. در برخی نسخه ها آمده: «من ذرّیة آدم و ابراهیم» و البته معنی تغییر نمی کند. چه­بسا مراد از نبط، کسی باشد که او را به خاطر نبطی بودن نکوهش می­کنند، یعنی آنان که پس از کفر و اسیری مسلمان شدند و بیشترشان یا از قریش بودند یا اهل کتاب و همه از نژاد ابراهیم علیه­السّلام. این خبر را تفسیرهای دیگری هم می­توان کرد، اما آنچه گفتیم برای اندیشمند روشن است.

**[ترجمه]

«16»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَخِی دَارِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ وُلِدَ فِی الْإِسْلَامِ فَهُوَ عَرَبِیٌّ وَ مَنْ دَخَلَ فِیهِ طَوْعاً أَفْضَلُ مِمَّنْ دَخَلَ فِیهِ کَرْهاً وَ الْمَوْلَی هُوَ الَّذِی یُؤْخَذُ أَسِیراً مِنْ أَرْضِهِ وَ یُسْلِمُ فَذَلِکَ الْمَوْلَی (1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: از محمد بن مسلم روایت شده است: «شنیدم که امام باقر علیه­السّلام می­فرمود: «هر کس که مسلمان زاده شده، عرب است، و هر کس به دلخواه مسلمان شود، برتر است از آن کس که به ناخواه مسلمان شده است؛ و مولا ، کسی است که اسیرش کرده­اند و مسلمان شده است، و آن است مولا.» - . معانی الاخبار : 404 -

**[ترجمه]

«17»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ عَبْدِ رَبِّهِ بْنِ نَافِعٍ عَنِ الْحُبَابِ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ وُلِدَ فِی الْإِسْلَامِ حُرّاً فَهُوَ عَرَبِیٌّ وَ مَنْ کَانَ لَهُ عَهْدٌ فَخَفَرَ فِی عَهْدِهِ فَهُوَ مَوْلَی رَسُولِ الله صلی الله علیه و آله وَ مَنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ طَوْعاً فَهُوَ مُهَاجِرٌ(2).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام کاظم علیه­السلام فرمود: «هر کس در مسلمانی آزاد زاده شده، عربی است، و هر که پیمانی داشته و آن را شکسته، مولای پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله است، و هر کس به دلخواه مسلمان شده، مهاجر است.» - . معانی الاخبار : 405 -

**[ترجمه]

بیان

فهو عربی أی فی حقیقته الشرعیة أو فی حکم وجوب الإکرام و الاحترام و من کان له عهد أی ذمة و أمان من مسلم فهو مولی رسول الله فإنه حکم بوجوب إمضاء عهده و أمانه فإذا خفر فی عهده و نقض أمانه فقد نقض عهد مولی رسول الله.

ص: 179


1- 1. معانی الأخبار: 404.
2- 2. معانی الأخبار: 405.

فی القاموس خفره و به و علیه یخفر و یخفر خفرا أجاره و منعه و آمنه و خفر به خفرا و خفورا نقض عهده و غدره کأخفره (1) و قال المولی العبد و المعتق و المعتق و الجار و الحلیف و المنعم و المنعم علیه فهو مهاجر أی فی حکمه فی الأجر و الحرمة.

**[ترجمه]«عربی است»: یعنی به زبان شرع، یا حکم او را دارد در وجوب احترام؛ و هر کس پیمان امان دارد از یک مسلمانی، مولای رسول خدا است که آن را مقرر داشته و امضاء کرده، و هر که آن را بشکند، پیمان پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله را شکسته است.

در قاموس گفته: «خفره و به و علیه یخفر و یخفُر خفراً»: پناه داد او را و از او دفاع کرد و او را امان داد. «خفر به خفراً خفوراً»: عهدش را شکست و به او خیانت کرد مانند أخفره. همچنین می­گوید: «مولا»: بنده آزادکننده، آزاد شده، همسایه، هم­پیمان، دهنده نعمت و نعمت گیرنده است. و «مهاجر است»: یعنی در ثواب و احترام. - . قاموس 2 : 22 -

**[ترجمه]

«18»

ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: النَّاسُ ثَلَاثَةٌ عَرَبِیٌّ وَ مَوْلًی وَ عِلْجٌ فَأَمَّا الْعَرَبُ فَنَحْنُ وَ أَمَّا الْمَوَالِی فَمَنْ وَالانَا وَ أَمَّا الْعِلْجُ فَمَنْ تَبَرَّأَ مِنَّا وَ نَاصَبَنَا(2).

**[ترجمه]خصال: امام کاظم علیه­السلام فرمود: «مردم سه دسته­اند: عربی، مولا و علج. ما عربیم، مولا دوستان ماهستند، و «علج»، هر کس که از ما بیزاری بجوید و با ما دشمنی بورزد.» - . خصال 1 : 60 -

**[ترجمه]

«19»

مع، [معانی الأخبار] رُوِیَ أَنَّ الصَّادِقَ علیه السلام قَالَ: مَنْ وُلِدَ فِی الْإِسْلَامِ فَهُوَ عَرَبِیٌّ وَ مَنْ دَخَلَ فِیهِ بَعْدَ مَا کَبِرَ فَهُوَ مُهَاجِرٌ وَ مَنْ سُبِیَ وَ أُعْتِقَ فَهُوَ مَوْلًی وَ مَوْلَی الْقَوْمِ مِنْ أَنْفُسِهِمْ (3).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام صادق علیه­السلام فرمود: «هر کس در مسلمانی زاده، عربی است، و هر کس پس از بزرگسالی در آن درآمده مهاجر است، و هر کس اسیر شده و آزاد شده، مولی است، و آزاد کرده، مردمی از خود آنها است.» - . معانی الاخبار : 239 -

**[ترجمه]

«20»

سن، [المحاسن] عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَرِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: جَاءَنِی ابْنُ عَمِّکَ کَأَنَّهُ أَعْرَابِیٌّ مَجْنُونٌ عَلَیْهِ إِزَارٌ وَ طَیْلَسَانٌ وَ نَعْلَانِ فِی یَدِهِ فَقَالَ لِی إِنَّ قَوْماً یَقُولُونَ فِیکَ فَقُلْتُ أَ لَسْتَ عَرَبِیّاً قَالَ بَلَی فَقُلْتُ إِنَّ الْعَرَبَ لَا تُبْغِضُ عَلِیّاً ثُمَّ قُلْتُ لَهُ لَعَلَّکَ مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِالْحَوْضِ أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ أَبْغَضْتَهُ ثُمَّ وَرَدْتَ عَلَیْهِ الْحَوْضَ لَتَمُوتَنَّ عَطَشاً(4).

**[ترجمه]محاسن: از اسحاق بن جریر روایت شده است: «امام صادق علیه­السلام به من فرمود: «عموزاده ات نزدم آمد، همچون یک اعرابی دیوانه، که یک سردوشی و لباده و دو جفت نعل در دست داشت و به من گفت: «مردم درباره تو سخن­ها می­گویند.» گفتم: «تو عرب نیستی؟ گفت: «چرا.» گفتم: «مگر اعراب علی را دشمن نمی­دارند؟» سپس به او گفتم: «شاید تو حوض کوثر را دروغ می­دانی؛ هلا، به خدا اگر او را دشمن داری و بر سر حوض بر او درآیی، البته از تشنگی خواهی مرد.» - . محاسن : 89 - 90 -

**[ترجمه]

بیان

یقولون فیک أی بالإمامة أو أقوالا.

**[ترجمه]«سخن­ها گویند»: درباره امامت تو یا چیزهای دیگر.

**[ترجمه]

«21»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ

ص: 180


1- 1. القاموس ج 2: 22.
2- 2. الخصال ج 1: 60.
3- 3. معانی الأخبار: 239.
4- 4. المحاسن: 89 و 90.

عَلَی الْکافِرِینَ (1) قَالَ الْمَوَالِی (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: مردی از امام صادق علیه­السلام از تفسیر این آیه پرسید: «فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّة عَلَی الْکافِرِین»، {به زودی آورد خدا مردمی که دوستشان دارد و دوستش دارند، رامند برای مومنان و گردن فرازند بر کافران.} - . مائده / 54 -

فرمود: «آن مردم موالی باشند.» - . تفسیر عیاشی 1 : 327 -

**[ترجمه]

بیان

الموالی العجم.

**[ترجمه]«موالی» همان عجم هستند.

**[ترجمه]

«22»

کِتَابُ الْإِسْتِدْرَاکِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا بْنِ شَیْبَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: نَحْنُ الْعَرَبُ وَ شِیعَتُنَا الْمَوَالِی وَ سَائِرُ النَّاسِ هَمَجٌ.

**[ترجمه]در کتاب استدراک، از منصور بن حازم روایت شده است: «شنیدم امام صادق علیه­السلام می­فرمود: «ما عرب هستیم، و شیعه ما موالی، و دیگر مردم مگس دم باد.»

**[ترجمه]

باب 10 لزوم البیعة و کیفیتها و ذم نکثها

الآیات

النحل: وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلًا إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ إلی قوله تعالی وَ لا تَتَّخِذُوا أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَکُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ وَ لا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا إِنَّما عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (3)

ص: 181


1- 1. المائدة: 54.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1: 327.
3- 3. النحل: 91- 95.

الفتح: إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً(1)

الممتحنة: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنِینَ وَ لا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا یَأْتِینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبایِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (2)

lt;meta info="- وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلًا إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ إلی قوله تعالی وَ لا تَتَّخِذُوا أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَکُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ وَ لا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا إِنَّما عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ. - . نحل / 91 - 95 -

{و چون با خدا پیمان بستید، به پیمان خود وفا کنید و سوگندهای [خود را] پس از استوار کردن آنها مشکنید، با اینکه خدا را بر خود ضامن [و گواه] قرار داده اید، زیرا خدا آنچه را انجام می دهید می داند. و مانند آن [زنی] که رشته خود را پس از محکم بافتن، [یکی یکی] از هم می گسست مباشید که سوگندهای خود را میان خویش وسیله [فریب و] تقلب سازید [به خیال این] که گروهی از گروه دیگر [در داشتن امکانات] افزونترند. جز این نیست که خدا شما را بدین وسیله می آزماید و روز قیامت در آنچه اختلاف می کردید، قطعاً برای شما توضیح خواهد داد. و اگر خدا می خواست قطعاً شما را امّتی واحد قرار می داد، ولی هر که را بخواهد بیراه و هر که را بخواهد هدایت می کند و از آنچه انجام می دادید حتماً سؤال خواهید شد. و زنهار، سوگندهای خود را دستاویز تقلب میان خود قرار مدهید، تا گامی بعد از استواریش بلغزد، و شما به [سزای] آنکه [مردم را] از راه خدا باز داشته اید دچار شکنجه شوید و برای شما عذابی بزرگ باشد. و پیمان خدا را به بهای ناچیزی مفروشید، زیرا آنچه نزد خداست - اگر بدانید - همان برای شما بهتر است.}

- إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً. - . فتح / 10 -

{در حقیقت، کسانی که با تو بیعت می کنند، جز این نیست که با خدا بیعت می کنند دست خدا بالای دست­های آنان است. پس هر که پیمان شکنی کند، تنها به زیان خود پیمان می شکند، و هر که بر آنچه با خدا عهد بسته وفادار بماند، به زودی خدا پاداشی بزرگ به او می بخشد.}

- یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمومِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنِینَ وَ لا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا یَأْتِینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبایِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . ممتحنه / 12. -

{ای پیامبر، چون زنان باایمان نزد تو آیند که [با این شرط] با تو بیعت کنند که چیزی را با خدا شریک نسازند، و دزدی نکنند، و زنا نکنند، و فرزندان خود را نکشند، و بچه های حرامزاده ای را که پس انداخته اند با بُهتان [و حیله] به شوهر نبندند، و در [کار] نیک از تو نافرمانی نکنند، با آنان بیعت کن و از خدا برای آنان آمرزش بخواه، زیرا خداوند آمرزنده مهربان است.}

**[ترجمه]

تفسیر

وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ قال الطبرسی (3)

رحمه الله قال ابن عباس الوعد من العهد و قال المفسرون العهد الذی یجب الوفاء به هو الذی یحسن فعله و عاهد الله لیفعلنه فإنه یصیر واجبا علیه وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ هذا نهی منه سبحانه عن حنث الأیمان و قوله بَعْدَ تَوْکِیدِها أی بعد عقدها و إبرامها و توثیقها باسم الله تعالی و قیل بعد تشدیدها و تغلیظها بالعزم و العقد علی الیمین بخلاف لغو الیمین وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلًا أی حسیبا فیما عاهدتموه علیه و قیل کفیلا بالوفاء إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ من نقض العهد أو الوفاء به فإیاکم أن تلقوه و قد نقضتم و هذه الآیة نزلت فی الذین بایعوا النبی صلی الله علیه و آله علی الإسلام فقال سبحانه للمسلمین الذین بایعوه لا یحملنکم قلة المسلمین و کثرة المشرکین علی نقض البیعة فإن الله حافظکم أی اثبتوا علی ما عاهدتم علیه الرسول و أکدتموه بالأیمان انتهی.

وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها أی کالمرأة غزلت ثم نکثت غزلها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أی من بعد إحکام و فتل أَنْکاثاً جمع نکث بالکسر و هو ما ینکث فتله

ص: 182


1- 1. الفتح: 10.
2- 2. الممتحنة: 12.
3- 3. مجمع البیان ج 6: 382.

وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ (1) عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: الَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا امْرَأَةٌ مِنْ بَنِی تَیْمِ بْنِ مُرَّةَ یُقَالُ لَهَا رَیْطَةُ بِنْتُ کَعْبِ بْنِ سَعْدِ بْنِ تَیْمِ بْنِ لُؤَیِّ بْنِ غَالِبٍ کَانَتْ حَمْقَاءَ تَغْزِلُ الشَّعْرَ فَإِذَا غَزَلَتْهُ نَقَضَتْهُ ثُمَّ عَادَتْ فَغَزَلَتْهُ فَقَالَ اللَّهُ کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها الْآیَةَ.

قال إن الله تعالی أمر بالوفاء و نهی عن نقض العهد فضرب لهم مثلا تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أی دغلا و خیانة و مکرا و خدیعة و ذلک لأنهم کانوا حین عهدهم یضمرون الخیانة و الناس یسکنون إلی عهدهم.

و الدخل أن یکون الباطن خلاف الظاهر و أصله أن یدخل فی الشی ء ما لم یکن منه أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ یعنی لا تنقضوا العهد بسبب أن تکون جماعة و هم کفرة قریش أزید عددا و أوفر مالا من أمة یعنی جماعة المؤمنین إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ أی إنما یختبرکم بکونکم أربی لینظر أ توفون بعهد الله أم تغترون بکثرة قریش و قوتهم و ثروتهم و قلة المؤمنین و ضعفهم و فقرهم وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وعید و تحذیر من مخالفة الرسول صلی الله علیه و آله.

وَ لا تَتَّخِذُوا تصریح بالنهی عنه بعد التضمین تأکیدا و مبالغة فی قبح المنهی عنه فَتَزِلَّ قَدَمٌ عن محجة الإسلام بَعْدَ ثُبُوتِها علیها أی فتضلوا عن الرشد بعد أن تکونوا علی هدی یقال زل قدم فلان فی أمر کذا إذا عدل عن الصواب و المراد أقدامهم و إنما وحد و نکر للدلالة علی أن زلل قدم واحدة عظیم فکیف بأقدام کثیرة وَ تَذُوقُوا السُّوءَ فی الدنیا بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أی بصدودکم أو بصدکم غیرکم عنها لأنهم لو نقضوا العهد و ارتدوا لاتخذ نقضها سنة یستن بها وَ لَکُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ فی الآخرة

وَ فِی الْجَوَامِعِ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: نَزَلَتْ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ وَ الْبَیْعَةِ لَهُ حِینَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ.

lt;meta info="{و بیایید به پیمان خدا.}: طبرسی از قول ابن عباس گفته است: وعده هم از عهد است و به قول مفسران، عهد واجب الوفاء درباره کار خوب است و با خدا عهد می­کند که البته آن را خواهد کرد و بر او واجب می­گردد و خدا شکستن آن را غدقن کرده پس از آنکه با نام خدا محکم گردد و تصمیم بر آن گرفته شود، برخلاف سوگند بیهوده و سرسری. - . مجمع البیان 6 : 382 - «و قد جعلتم الله علیکم وکیلاً» : یعنی خدا را حسابگر خود در پیمانی که با او بستید قرار دادید. گفته شده «وکیلاً» به معنای «کفیلاً بالوفاء» است، یعنی خدا را ضامن وفای خود قرار دادید. «انّ الله یعلم ما تفعلون»: نقص پیمان می کنید یا به آن پای­بند می مانید مبادا که با خدا در حالی دیدار کنید که پیمان شکسته اید. این آیه نازل شد درباره آنان که با پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله پیمان مسلمانی بستند و فرمود: «کمی مسلمانان و بسیاری مشرکان شما را به شکستن پیمان واندارد که خدا نگهدار شما است.»

«و نباشید چون آن زنی که رشته خود را واتابید. «من بعد قوّة»: پس از محکم­سازی و پیچیدن. «انکاثاً»: جمع نکث است - به کسر - و آن چیزی است که پیچیدگی اش باز شود. به روایت علی بن ابراهیم - . تفسیر قمی : 365 - از امام باقر علیه­السّلام: زنی بود از بنی­تمیم بن مره، به نام «ریطه»، از نواده های لوی بن غالب، که کم­خرد بود و می رشت و آنگاه وامی­تابید و خدا به او مثل زد.

فرمود:{سوگندهای خود را وسیله فریب مردم نسازید و به آنها خیانت نورزید.} و این بدان جهت است که آنان به هنگام پیمان بستن، در دل تصمیم به خیانت داشتند و مردم به پیمانشان آرام می گیرند. «الدخل»: یعنی اینکه باطن برخلاف ظاهر باشد و اصل آن این است که در چیزی داخل کند چیزی را که از آن نیست. «ان تکون امّة هی اربی من امّة»: یعنی پیمان را نشکنید به این دلیل که جماعتی - همان کافران قریش - از نظر تعداد بیشتر و از جهت مال فزون­تر از امّت دیگر - جماعت مومنان - هستند. «انّما یبلوکم الله به»: یعنی تنها شما را با این که بیشترید می آزماید تا ببیند که به پیمان خدا پایبندید یا فریب کثرت قریش و قوّت و ثروتشان و کمی مومنان و ضعف و فقرشان را می خورید. «ولیبیّن لکم یوم القیامة»: این وعید و بیم­دهی از مخالفت با رسول است. «و لا تتخذوا»: تصریح به نهی از آن است پس از تضمین، برای تأکید و مبالغه در زشتی آنچه از آن نهی شده است .

«فتزّل قدم»: بلغزد قدمی از راه اسلام. «بعد ثبوتها»: پس از ثبوت آن بر راه اسلام. یعنی از رشد و هدایت گمراه شدید پس از آن که بر رشد بودید. گفته می شود: «زل قدم فلان فی امر کذا»: زمانی که از راه درست عدول کند، و منظور قدم­هایشان است؛ و تنها مفرد و نکره آمده تا دلالت کند که لغزش یک قدم بزرگ است چه رسد به قدم های بسیار. «و تذوقوا السوء»: بدی را در دنیا بچشید. «بما صددتم عن سبیل الله»: یعنی به خاطر بازداشتنتان و یا به خاطر بازداشتن دیگران از راه خدا؛ چرا که اگر نقض عهد کنند و مرتد شوند، نقض عهد سنتی می شود که از آن پیروی می گردد. «ولکم عذاب عظیم»: در آخرت.

در «جوامع» از امام صادق علیه­السلام روایت شده است که این آیه درباره بیعت با علی علیه­السلام نازل شد آنگاه که پیغمبر فرمود: «به فرماندهی او بر مومنان بر او سلام کنید.» و او را فرمانده مومنان ساخت.

**[ترجمه]

و أقول

قد مر أن فی قراءتهم علیهم السلام أن تکون أئمة هی أزکی

ص: 183


1- 1. تفسیر القمّیّ: 365.

من أئمتکم (1).

إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ (2) لأنه المقصود بیعته یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ یعنی یدک التی فوق أیدیهم فی حال بیعتهم إیاک إنما هی بمنزلة ید الله لأنهم فی الحقیقة یبایعون الله عز و جل ببیعتک فَمَنْ نَکَثَ أی نقض العهد فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ أی لا یعود ضرر نکثه إلا علیه وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ أی فی مبایعته فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً هو الجنة.

وَ لا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَ (3) یرید البنات أو الأسقاط وَ لا یَأْتِینَ بِبُهْتانٍ فی الجوامع کانت المرأة تلتقط المولود فتقول لزوجها هذا ولدی منک کنی بالبهتان المفتری بین یدیها و رجلیها عن الولد الذی تلصقه بزوجها کذبا لأن بطنها الذی تحمله فیه بین الیدین و فرجها الذی تلده به بین الرجلین وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ أی فی حسنة تأمرهن بها فَبایِعْهُنَ بضمان الثواب علی الوفاء بهذه الأشیاء.

وَ فِی الْمَجْمَعِ،(4) رَوَی الزُّهْرِیُّ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُبَایِعُ النِّسَاءَ بِالْکَلَامِ بِهَذِهِ الْآیَةِ- أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ مَا مَسَّتْ یَدٌ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا بَایَعَ النِّسَاءَ دَعَا بِقَدَحِ مَاءٍ فَغَمَسَ یَدَهُ فِیهِ ثُمَّ غَمَسْنَ أَیْدِیَهُنَّ فِیهِ وَ قِیلَ إِنَّهُ کَانَ یُبَایِعُهُنَّ مِنْ وَرَاءِ الثَّوْبِ عَنِ الشَّعْبِیِّ.

**[ترجمه]در تاریخ امیر مومنان که در قرائت ائمه علیهم السلام است، آمده است: «أن تکون ائمة هی ازکی من ائمتکم.»

«إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّه»، {همانا با خدا بیعت کردند.} - . فتح / 10 - : منظور بیعت است. و دست تو چون دست خداست که روی دست آنها است در بیعت و آنان گویا با خدا بیعت کرد­ه­ا­ند. «و من نکث»: کسی که پیمانش را بشکند. «فأنما ینکث علی نفسه»: ضرر پیمان شکنی اش تنها به خود او بازمی گردد. و هر کس بر سر بیعتش بماند ، اجر بزرگی دارد که همان بهشت است.

«وَ لا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُن»،{و نکشند فرزندان خود را} - . ممتحنه / 12 - : چون دخترانی که زنده به گور کنند یا شکم­هایی که سقط جنین کنند و بهتان نبندند. در تفسیر جوامع آمده است که زنی بچه دیگری را برمی­داشت و به شوهرش می­گفت این زاده من است و با بهتان، افتراء می بست به شوهرش، از شکمش که جلو او است و از فرجش که میان دو پایش، کنایه از آن فرزند آمده است. «و لا یعصینک فی المعروف»: یعنی در کار خوبی که تو آنان را به انجام آن دستور می دهی.

{پس بیعت کن با آن زن­ها با ضمانت ثواب به وفاداری آنها.}: در مجمع البیان به روایت زهری، از عایشه آورده که: «پیغمبر با زن­ها زبانی بیعت می­کرد با این آیه تا مشرک نباشند؛ و دست به دست آنها نمی­شد، بلکه دست در کاسه آبی فرو می­برد، آنگاه آنها دست در آن فرو می بردند» - . مجمع البیان 6 : 276 - و به گفته شعبی، از پشت جامه با آنها بیعت می­کرد.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِهِ إِلَی الرَّیَّانِ بْنِ شَبِیبٍ: أَنَّ الْمَأْمُونَ لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَأْخُذَ الْبَیْعَةَ لِنَفْسِهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لِلرِّضَا علیه السلام بِوَلَایَةِ الْعَهْدِ وَ لِلْفَضْلِ بِالْوِزَارَةِ أَمَرَ بِثَلَاثَةِ کَرَاسِیَّ فَنُصِبَتْ لَهُمْ فَلَمَّا قَعَدُوا عَلَیْهَا أَذِنَ لِلنَّاسِ فَدَخَلُوا یُبَایِعُونَ فَکَانُوا یُصَفِّقُونَ بِأَیْمَانِهِمْ عَلَی أَیْمَانِ الثَّلَاثَةِ مِنْ أَعْلَی الْإِبْهَامِ إِلَی الْخِنْصِرِ وَ یَخْرُجُونَ حَتَّی

ص: 184


1- 1. راجع ج 36 ص 81 و 148 من تاریخ أمیر المؤمنین علیه السلام و تراه فی تفسیر العیّاشیّ ج 2: 268.
2- 2. الفتح: 10.
3- 3. الممتحنة: 12.
4- 4. مجمع البیان ج 9: 276.

بَایَعَ فِی آخِرِ النَّاسِ فَتًی مِنَ الْأَنْصَارِ فَصَفَّقَ بِیَمِینِهِ مِنْ أَعْلَی الْخِنْصِرِ إِلَی أَعْلَی الْإِبْهَامِ فَتَبَسَّمَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ کُلُّ مَنْ بَایَعَنَا بَایَعَ بِفَسْخِ الْبَیْعَةِ غَیْرَ هَذَا الْفَتَی فَإِنَّهُ بَایَعَنَا بِعَقْدِهَا فَقَالَ الْمَأْمُونُ وَ مَا فَسْخُ الْبَیْعَةِ وَ مَا عَقْدُهَا قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام عَقْدُ الْبَیْعَةِ هُوَ مِنْ أَعْلَی الْخِنْصِرِ إِلَی أَعْلَی الْإِبْهَامِ وَ فَسْخُهَا مِنْ أَعْلَی الْإِبْهَامِ إِلَی أَعْلَی الْخِنْصِرِ قَالَ فَمَاجَ النَّاسُ فِی ذَلِکَ وَ أَمَرَ الْمَأْمُونُ بِإِعَادَةِ النَّاسِ إِلَی الْبَیْعَةِ عَلَی مَا وَصَفَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ النَّاسُ کَیْفَ یَسْتَحِقُّ الْإِمَامَةَ مَنْ لَا یَعْرِفُ عَقْدَ الْبَیْعَةِ إِنَّ مَنْ عَلِمَ أَوْلَی بِهَا مِمَّنْ لَا یَعْلَمُ فَحَمَلَهُ ذَلِکَ عَلَی مَا فَعَلَهُ مِنْ سَمِّهِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: در عیون اخبارالرضا آمده است: «هنگامی که مأمون خواست برای امیر المومنینی خود و ولایت عهد امام رضا علیه­السلام بیعت بگیرد، و برای وزارت فضل، دستور داد که سه کرسی نهادند، و چون هر سه بر آنها نشستند، به مردم اجازه داد آمدند و بیعت کردند؛ مردم، دست به آنها می­دادند، از انگشت بزرگ تا کوچک، و بیرون می­رفتند؛ تا اینکه در پایان، یک جوان انصاری آمد و برعکس، از بالای انگشت کوچک تا انگشت بزرگ، دست داد؛ امام رضا علیه­السلام لبخندی زد و فرمود:« کار همه بیعت شکنی بود جز این جوان که بستن پیمان بود.» مأمون گفت: «فسخ بیعت کدام است و بستن آن کدام؟» فرمود: «بستن بیعت، از بالای انگشت کوچک آغاز شود تا بالای انگشت بزرگ پایان یابد، و وارونه آن فسخ بیعت است؛ مردم در این باره به شور افتادند و مأمون دستور داد بیعت را مطابق دستور امام رضا علیه­السلام دوباره انجام دادند؛ مردم گفتند چگونه سزاوار امامت است آن کسی که بیعت بستن را نداند؟ و این بود که او را به زهر دادن امام علیه­السلام وادار کرد.» - . عیون اخبار الرضا 2 : 238 باب 59 -

**[ترجمه]

«2»

ل، [الخصال] عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدَوَیْهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ نَصْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ کَرَامَةَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ شَیْبَانَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثَةٌ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (2) رَجُلٌ بَایَعَ إِمَاماً لَا یُبَایِعُهُ إِلَّا لِدُنْیَا إِنْ أَعْطَاهُ مِنْهَا مَا یُرِیدُهُ وَفَی لَهُ وَ إِلَّا کَفَّ وَ رَجُلٌ بَایَعَ رَجُلًا بِسِلْعَةٍ بَعْدَ الْعَصْرِ فَحَلَفَ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَقَدْ أَعْطَی بِهَا کَذَا وَ کَذَا فَصَدَّقَهُ وَ أَخَذَهَا وَ لَمْ یُعْطِ فِیهَا مَا قَالَ وَ رَجُلٌ عَلَی فَضْلِ مَاءٍ بِالْفَلَاةِ یَمْنَعُهُ ابْنَ السَّبِیلِ (3).

**[ترجمه]خصال: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «خدا با سه کس سخن نمی­گوید و آنان را پاکیزه نمی­سازد و عذاب دردناک دارند:

1.

مردی که با امامی بیعت نمی­کند جز برای دنیای او؛ آن چنان که اگر هر چه خواست به او بدهد، می­پاید، وگرنه صرف­نظر می­کند.

2.

کسی که پس از عصر، برای دیگری در معامله متاعی دست دهد و به خدای عزوجل سوگند بخورد که به بهای چنین و چنانش گرفته و او حرفش را باور کند و آن را بخرد و در بهایش دروغ گفته باشد.

3.

مردی که در بیابان، فزون­تر از نیاز خود آب دارد و آن را از رهگذر دریغ می­کند. » - . خصال 1 : 53 -

**[ترجمه]

بیان

لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ أی بما یسرهم أو بشی ء أصلا فإن الملائکة یسألونهم أو هو کنایة عن سخطه سبحانه علیهم وَ لا یُزَکِّیهِمْ أی لا یثنی علیهم أو لا یقبل منهم عملا أو لا یطهرهم مما یوجب العذاب بالعفو و المغفرة.

**[ترجمه]«خدا با چنین کسانی سخن نمی­گوید»: سخنی که با آن شاد گردند، یا با هیچ سخنی. «زیرا فرشته ها از آنها بازرسی کنند»: یا منظور خشم بر آنها است، و پاکیزه شان نمی­کند با ستایش آنان، یا منظور پذیرش کردارشان است، یا از آنچه مایه عذاب است که آن را با آمرزش و گذشت از آنها نمی­شوید.

**[ترجمه]

«3»

سن، [المحاسن] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَمْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ مُوبِقَاتٌ نَکْثُ الصَّفْقَةِ وَ تَرْکُ السُّنَّةِ وَ فِرَاقُ

ص: 185


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 238. الباب 59.
2- 2. اقتباس من قوله تعالی فی البقرة: 174.
3- 3. الخصال ج 1: 53.

الْجَمَاعَةِ(1).

**[ترجمه]محاسن: امام کاظم علیه­السلام فرمود: «سه چیز هلاک کننده است: بیعت شکنی، ترک سنت و جدایی از جماعت.» - . محاسن : 94 -

**[ترجمه]

«4»

الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، قَالَ الرِّضَا علیه السلام: لَا یَعْدَمُ الْمَرْءُ دَائِرَةَ السَّوْءِ مَعَ نَکْثِ الصَّفْقَةِ.

**[ترجمه]الدرة الباهرة: امام رضا علیه­السلام فرمود: بیعت­شکن از پیشامد بد برکنار نمی­ماند.

**[ترجمه]

بیان

قال الراغب الدائرة فی المکروه کما یقال دولة فی المحبوب قال تعالی نَخْشی أَنْ تُصِیبَنا دائِرَةٌ(2) و قولُهُ یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوائِرَ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ(3) أی محیط به السوء إحاطة الدائرة فلا سبیل لهم إلی الانفکاک منه بوجه (4)

و قال الجوهری صفقت له بالبیع و البیعة صفقا أی ضربت بیدی علی یده و تصافق القوم عند البیعة(5).

**[ترجمه]«دائره سوء»: به قول راغب: بدی فراگیر است و چاره و راه گریز ندارد. خدای تعالی فرموده: «نَخْشی أَنْ تُصِیبَنا دائِرَة»، {بترسیم از دائره سوء.} - . مائده / 52 - و فرمود: «یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوائِرَ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْء»، {در انتظار دایره سوءاند برای شما و دائره سوء بر آنها باد.} - . توبه / 98 -

**[ترجمه]

«5»

شا، [الإرشاد]: فِی بَیْعَةِ النَّاسِ لِلرِّضَا علیه السلام عِنْدَ الْمَأْمُونِ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ ذَکَرَ فِیهِ أَنَّهُ جَلَسَ الْمَأْمُونُ وَ وَضَعَ لِلرِّضَا علیه السلام وِسَادَتَیْنِ عَظیِمَتَیْنِ وَ أَجْلَسَ الرِّضَا علیه السلام عَلَیْهِمَا فِی الْخُضْرَةِ وَ عَلَیْهِ عِمَامَةٌ وَ سَیْفٌ ثُمَّ أَمَرَ ابْنَهُ الْعَبَّاسَ أَنْ یُبَایِعَ لَهُ فِی أَوَّلِ النَّاسِ فَرَفَعَ الرِّضَا یَدَهُ فَتَلَقَّی بِهَا وَجْهَهُ وَ بِبَطْنِهَا وُجُوهَهُمْ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ ابْسُطْ یَدَکَ لِلْبَیْعَةِ فَقَالَ الرِّضَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَکَذَا کَانَ یُبَایَعُ فَبَایَعَهُ النَّاسُ وَ یَدُهُ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ (6).

lt;meta info=". ارشاد: در ارشاد، در مورد بیعت مردم با امام رضا علیه­السلام نزد مأمون، آمده است: «مأمون نشست و دو پشتی بزرگ برای امام رضا علیه­السلام نهادند و برابر آنها نشاندند، در جامه سبز و عمامه بر سر و شمشیر بر کمر؛ آنگاه مامون به پسرش عباس فرمود که پیش از دیگران با آن حضرت بیعت کند. امام رضا علیه­السلام دست بالا برد و در برابر چهره اش قرار داد و کف دستش را در برابر چهره مردم گرفت. مأمون گفت: «دستت را برای بیعت باز کن.» امام رضا علیه­السلام فرمود: «رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله این گونه بیعت می­کرد.» و مردم با او بیعت کردند و دست او روی دستشان بود.» - . ارشاد : 291 -

**[ترجمه]

«6»

ل، [الخصال] بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ یَذْکُرُ فِیهِ أَحْکَامَ النِّسَاءِ قَالَ وَ لَا تُبَایِعَ إِلَّا مِنْ وَرَاءِ الثِّیَابِ (7).

**[ترجمه]خصال: امام باقر علیه­السلام در حدیثی طولانی درباره احکام زنان فرموده است: «و با زن بیعت نشود جز از روی جامه.» - . خصال 2 : 141 -

**[ترجمه]

«7»

ثو، [ثواب الأعمال] بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی

ص: 186


1- 1. المحاسن: 94.
2- 2. المائدة: 52.
3- 3. براءة: 98.
4- 4. المفردات فی غریب القرآن: 174.
5- 5. الصحاح: 1057.
6- 6. الإرشاد: 291.
7- 7. الخصال ج 2: 141.

النَّارِ لَمَدِینَةً یُقَالُ لَهَا الْحَصِینَةُ أَ فَلَا تَسْأَلُونِّی مَا فِیهَا فَقِیلَ لَهُ وَ مَا فِیهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فِیهَا أَیْدِی النَّاکِثِینَ (1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امیر مومنان علیه­السلام فرمود: «به راستی، شهری در دوزخ است به نام «حصینه» و نپرسید که در آن چیست.» پرسیدند: «در آن چیست؟» فرمود: «دسته­ پیمان شکن­ها.» - . ثواب الاعمال : 227 -

**[ترجمه]

«8»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ بَایَعَ الرِّجَالُ ثُمَّ جَاءَتْهُ النِّسَاءُ یُبَایِعْنَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (2) قَالَتْ هِنْدٌ أَمَّا الْوَلَدُ فَقَدْ رَبَّیْنَا صِغَاراً وَ قَتَلْتَهُمْ کِبَاراً وَ قَالَتْ أُمُّ حَکِیمٍ بِنْتُ الْحَارِثِ بْنِ هِشَامٍ وَ کَانَتْ عِنْدَ عِکْرِمَةَ بْنِ أَبِی جَهْلٍ- یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا ذَلِکَ الْمَعْرُوفُ الَّذِی أَمَرَنَا اللَّهُ أَنْ لَا نَعْصِیَکَ فِیهِ قَالَ لَا تَلْطِمْنَ خَدّاً وَ لَا تَخْمِشْنَ وَجْهاً وَ لَا تَنْتِفْنَ شَعْراً وَ لَا تَشْقُقْنَ جَیْباً وَ لَا تُسَوِّدْنَ ثَوْباً وَ لَا تَدْعِینَ بِوَیْلٍ فَبَایَعَهُنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی هَذَا فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ نُبَایِعُکَ قَالَ إِنَّنِی لَا أُصَافِحُ النِّسَاءَ فَدَعَا بِقَدَحٍ مِنْ مَاءٍ فَأَدْخَلَ یَدَهُ ثُمَّ أَخْرَجَهَا فَقَالَ أَدْخِلْنَ أَیْدِیَکُنَّ فِی هَذَا الْمَاءِ فَهِیَ الْبَیْعَةُ(3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «هنگامی که پیغمبر مکه را گشود، مردها بیعت کردند، سپس زن­ها برای بیعت آمدند و خدا این آیه را فرستاد: «آیا پیغمبر چون زن­ها آمدند با تو بیعت کنند...» تا آنجا که فرمود: «إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیم» - . ممتحنه / 12 - ، {راستی که خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.}

آن حضرت فرمود: «هند گفت: «ما فرزندان خود را از خردسالی پرورش دادیم و تو در سالخوردگی آنها را کشتی.» ام­حکیم، دختر حارث که زن عکرمه پسر ابوجهل بود، گفت: «یا رسول­اللَّه، آن کار خوب که خدا فرموده در آن تو را نافرمانی نکنیم چیست؟» فرمود: «سیلی به رخ نزنید و چهره نخراشید، مو نکنید و گریبان ندرید، جامه سیاه نکنید و «وای» نگویید.» و رسول خدا براساس این قرار با آنان بیعت کرد، و آنان گفتند: «یا رسول­اللَّه، چگونه با تو بیعت کنیم؟» فرمود: «من با زن ها دست نمی­دهم.» و کاسه آبی خواست و دست در آن نهاد و برآورد و فرمود: «شما هم در آن دست فرو ببرید، و این بیعت است.» - . کافی 5 : 527 -

**[ترجمه]

«9»

کا، [الکافی] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ مَاسَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النِّسَاءَ حِینَ بَایَعَهُنَّ قَالَ دَعَا بِمِرْکَنِهِ الَّذِی کَانَ یَتَوَضَّأُ فِیهِ فَصَبَّ فِیهِ مَاءً ثُمَّ غَمَسَ یَدَهُ فَکُلَّمَا بَایَعَ وَاحِدَةً مِنْهُنَّ قَالَ اغْمِسِی یَدَکِ فَتَغْمِسُ کَمَا غَمَسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ هَذَا مُمَاسَحَتَهُ إِیَاهُنَ (4).

**[ترجمه]کافی: از مفضل روایت شده است: «به امام صادق علیه­السلام گفتم: «چگونه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله، هنگام بیعت کردن دست زنان را سایید؟» آن حضرت فرمود: «لگنی را که در آن وضو می­ساخت خواست و آب در آن ریخت و دستش را در آن فرو برد، و برای بیعت کردن، به هر کدام از آنها فرمود دست خود را در آن فرو ببرند، همان گونه که رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله دست در آن فرو برده بود، و این ساییدنش بود با آنان.» - . کافی 5 : 526 -

**[ترجمه]

بیان

المرکن کمنبر الإجانة.

**[ترجمه]«هرکس مانند منبر»: ظرف است.

**[ترجمه]

«10»

کا، [الکافی] بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَ تَدْرِی کَیْفَ

ص: 187


1- 1. ثواب الأعمال: 227.
2- 2. الممتحنة: 13.
3- 3. الکافی ج 5 ص 527.
4- 4. الکافی ج 5 ص 526.

بَایَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النِّسَاءَ قُلْتُ اللَّهُ أَعْلَمُ وَ ابْنُ رَسُولِهِ أَعْلَمُ قَالَ جَمَعَهُنَّ حَوْلَهُ ثُمَّ دَعَا بِتَوْرِ بِرَامٍ فَصَبَّ فِیهِ مَاءً نَضُوحاً ثُمَّ غَمَسَ یَدَهُ فِیهِ ثُمَّ قَالَ اسْمَعْنَ یَا هَؤُلَاءِ أُبَایِعُکُنَّ عَلَی أَنْ لَا تُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لَا تَسْرِقْنَ وَ لَا تَزْنِینَ وَ لَا تَقْتُلْنَ أَوْلَادَکُنَّ وَ لَا تَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ تَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیکُنَّ وَ أَرْجُلِکُنَّ وَ لَا تَعْصِینَ بُعُولَتَکُنَّ فِی مَعْرُوفٍ أَقْرَرْتُنَّ قُلْنَ نَعَمْ فَأَخْرَجَ یَدَهُ مِنَ التَّوْرِ ثُمَّ قَالَ لَهُنَّ اغْمِسْنَ أَیْدِیَکُنَّ فَفَعَلْنَ فَکَانَتْ یَدُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الطَّاهِرَةُ أَطْیَبَ مِنْ أَنْ یَمَسَّ بِهَا کَفَّ أُنْثَی لَیْسَتْ لَهُ بِمَحْرَمٍ (1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «آیا می دانی رسول خدا صلی الله علیه و آله چگونه با زنان بیعت کرد؟» گفتم: «خداوند داناتر و فرزند رسول خدا داناتر است.» حضرت فرمود: «پیامبر زنان را در اطراف خویش جمع کرد، آنگاه ظرف سنگی بزرگی خواست و در آن آب پاکی ریخت، سپس، دستش را در آن فرو برد و فرمود: «گوش کنید ای گروه، من با شما بیعت می کنم بر این پایه که با چیزی به خداوند شرک نورزید، دزدی نکنید، زنا ندهید، فرزندانتان را نکشید و بهتانی نیاورید که آن را بین دست­هایتان و پاهایتان به افتراء ببندید و در کار خوب از شوهرخود نافرمانی نکنید؛ آیا پذیرفتید؟» گفتند: «آری.» پس، حضرت دستش را از آن ظرف بیرون آورد و سپس به آنان گفت: «دست­هایتان را فرو کنید.» و چنین کرد. بنابراین، دست پاک رسول خدا پاکیزه تر بود از اینکه کف زن بیگانه را بساید.» - . کافی 5 : 256 -

**[ترجمه]

بیان

فی النهایة التور إناء من صفر أو حجارة کالإجانة و قد یتوضأ منه و قال البرمة بالضم القدر مطلقا و جمعها برام و هی فی الأصل المتخذة من الحجر المعروف بالحجاز و الیمن و النضوح کصبور طیب.

**[ترجمه]در نهایه آمده که «تور» ظرفی از مس یا سنگ است مانند «اجّانه»، و گاهی در آن وضو می گیرند. همچنین می­گوید: «برمه» - با فتحه - هر گونه دیگی است، و جمع آن، «برام» است. در اصل، دیگی است که از سنگ معروف حجاز و یمن ساخته می شود. «نضرح»: مانند صبور به معنای خوب است.

**[ترجمه]

أقول

قد مر تفسیر الآیات و سائر الأخبار فی النکث و کیفیة البیعة فی باب فتح مکة(2) و أبواب نکث طلحة و الزبیر.

ص: 188


1- 1. الکافی ج 5 ص 256.
2- 2. راجع ج 21 ص 95- 99.

**[ترجمه]تفسیر آیات و اخبار دیگر درباره بیعت شکنی و چگونگی بیعت، در فصل «فتح مکه» و باب­های «بیعت شکنی طلحه و زبیر» نقل شده است .

**[ترجمه]

باب 11 آخر فی أن المؤمن صنفان

روایات

«1»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ نُصَیْرٍ أَبِی الْحَکَمِ الْخَثْعَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنَانِ فَمُؤْمِنٌ صَدَقَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ وَفَی بِشَرْطِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ (1) فَذَلِکَ الَّذِی لَا تُصِیبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْیَا وَ لَا أَهْوَالُ الْآخِرَةِ وَ ذَلِکَ مِمَّنْ یَشْفَعُ وَ لَا یُشْفَعُ لَهُ وَ مُؤْمِنٌ کَخَامَةِ الزَّرْعِ تَعْوَجُّ أَحْیَاناً وَ تَقُومُ أَحْیَاناً فَذَلِکَ مِمَّنْ یُصِیبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْیَا وَ أَهْوَالُ الْآخِرَةِ وَ ذَلِکَ مِمَّنْ یُشْفَعُ لَهُ وَ لَا یَشْفَعُ (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرموده است: «مومن دو گونه است: مومنی که به پیمان خدا درست عمل کرده و به شرط او وفا کرده است، که خدا فرموده: «رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْه»، {مردانی که درست انجام دادند آنچه را خدا با آنها عهد کرد.} - . احزاب / 23 - و چنین کسی، نه هراس­های­ دنیا و نه هراس­های سرای دیگر را می­بیند؛ چنین کسی است که شفاعت می­کند و شفاعت لازم ندارد؛ اما مومن دسته دیگر، کسی است که چون دسته زراعت تازه و نرم، یک بار خم می­شود و یک بار سر پا است؛ چنین کسی است که هم هراس­های دنیا و هراس­های سرای دیگر را می­بیند؛ و او است که شفاعت می­خواهد و شفاعت نمی­کند.» - . کافی 2 : 248 -

**[ترجمه]

بیان

قال الله سبحانه مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ قال البیضاوی من الثبات مع الرسول و المقاتلة لأعداء الدین من صدقنی إذا قال لک الصدق فإن العاهد إذا وفی بعهده فقد صدق فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ أی نذره بأن قاتل حتی استشهد کحمزة و مصعب بن عمیر و أنس بن النضر و النحب النذر استعیر للموت لأنه کنذر لازم فی رقبة کل حیوان وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ أی الشهادة وَ ما بَدَّلُوا العهد و لا غیروه تَبْدِیلًا أی شیئا من التبدیل.

ص: 189


1- 1. الأحزاب: 23.
2- 2. الکافی ج 2 ص 248.

و قال الطبرسی رحمه الله (1) فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ یعنی حمزة بن عبد المطلب و جعفر بن أبی طالب وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ یعنی علی بن أبی طالب علیه السلام.

وَ رُوِیَ فِی الْخِصَالِ (2) عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلاملیه السلام: لَقَدْ کُنْتُ عَاهَدْتُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أَنَا وَ عَمِّی حَمْزَةُ وَ أَخِی جَعْفَرٌ وَ ابْنُ عَمِّی عُبَیْدَةُ عَلَی أَمْرٍ وَفَیْنَا بِهِ لِلَّهِ تَعَالَی وَ لِرَسُولِهِ فَتَقَدَّمَنِی أَصْحَابِی وَ تَخَلَّفْتُ بَعْدَهُمْ لِمَا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِینَا- مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ الْآیَةَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ عُبَیْدَةُ وَ أَنَا وَ اللَّهِ الْمُنْتَظِرُ وَ مَا بَدَّلْتُ تَبْدِیلًا.

فإذا عرفت ذلک فاعلم أنه علیه السلام استدل بهذه الآیة علی أن المؤمنین صنفان لأنه تعالی قال مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ فصنف منهم مؤمن صدق بعهد الله قیل الباء بمعنی فی أی فی عهد الله فقوله صدق کنصر بالتخفیف ففیه إشارة إلی أن فی الآیة أیضا الباء مقدرة أی صدقوا بما عاهدوا الله علیه و یمکن أن یقرأ صدق بالتشدید بیانا لحاصل معنی الآیة أی صدقوا بعهد الله و ما وعدهم من الثواب و ما اشترط فی الثواب من الإیمان و العمل الصالح و الأول أظهر و المراد بالعهد أصول الدین من الإقرار بالتوحید و النبوة و الإمامة و المعاد و الوفاء بالشرط الإتیان بالمأمورات و الانتهاء عن المنهیات و قیل أراد بالعهد المیثاق بقوله أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ و بالشرط قوله تعالی إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ (3)

**[ترجمه]خداوند سبحان می­گوید: «من المومنین رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه.» بیضاوی می­گوید: پیمان و عهدی که با خدا بسته اند، همان پایداری با رسول خدا و جنگ با دشمنان دین است، از ریشه «صدقنی» زمانی که به تو راست بگوید، چون متعهّد زمانی که به عهدش وفا کند، راست گفته است. «فمنهم من قضی نحبه»: یعنی نذرش را که جنگیدن تا کشته شدن است، انجام داده است؛ مانند حمزه و مصعب بن عمیر و انس بن نضر. «النحب»: به معنای نذر است و استعاره برای مرگ؛ چون مرگ به سال، نذری است که به گردن هر حیوانی چسبیده است. «و منهم من ینتظر»: یعنی انتظار شهادت را می کشد. «و ما بدلوا»: عهد و پیمان را تبدیل و تغییر نداده اند. «تبدیلاً»: هیچ تبدیلی .

طبرسی می­گوید: در«فمنهم من قضی نحبه» منظور حمزه­بن­عبدالمطلب و جعفر­بن­ابی­طالب است. «و منهم من ینتظر»، منظور علی بن ابی طالب علیه­السلام است. - . مجمع البیان 8 : 349 -

از امام باقر علیه­السلام در حدیثی طولانی روایت شده است: «امیرمومنان علیه­السّلام فرمود: «من و عمویم حمزه و برادرم جعفر و عموزاده ام عبیده، عهد کردیم با خدا و رسولش بر امری (جانبازی در راه خدا) که ثابت­قدم باشیم برای خدای تعالی و رسولش، و یاران من پیش افتادند در جانبازی و من به جا ماندم برای آنچه خدای تعالی خواسته و درباره ما فرود آورد: «مِنَ الْمومِنِینَ رِجالٌ...» - تا آخر آیه - که آنان حمزه و جعفر و عبیده بودند و من به خدا انتظار دارم و هیچ دگرگون نکرده ام.» - . خصال 2 :21 -

چون این را دانستی، بدان که آن حضرت با بیان این آیه، دلیل آورده که مومنین دو دسته هستند؛ چراکه خدا فرموده: {از مومنین باشند مردانی که یک دسته صادق در عهدند.}

گفته شده: «باء» به معنای «فی» است؛ یعنی عهد و پیمان خدا. پس «صدق» به مانند «نصر»، بدون تشدید است، و در آن، اشاره است به اینکه در آیه نیز «باء» در تقدیر است؛ یعنی به عهدی که با خدا بسته اند، و ممکن است که صدّق با تشدید خوانده شود تا بیان حاصل معنای آیه باشد؛ یعنی به عهد خدا و وعده ثواب الهی تصدیق دارند، و نیز به «اشتراط» ثواب ایمان و عمل صالح، و احتمال نخست روشن­تر است. مراد از عهد، اصول دین است؛ از اقرار به توحید و نبوت و امامت و معاد گرفته، تا وفای به شرط انجام فرمان­های خدا و باز ایستادن از آنچه نهی کرده است؛ و گفته اند: عهد، میثاق «الست بربکم» است و شرط آنچه خدا فرموده است؛ یعنی: «إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ»، {اگر کناره کنید از حرام­های بزرگ، جبران کنیم بدکرداری­های شما را.} - . نساء / 31 -

**[ترجمه]

و أقول

یحتمل أن یکون المراد بهما ما مر فِی کِتَابِ الْإِمَامَةِ عَنْهُ علیه السلام حَیْثُ قَالَ: إِنَّکُمْ لَا تَکُونُونَ صَالِحِینَ حَتَّی تَعْرِفُوا وَ لَا تَعْرِفُونَ حَتَّی تُصَدِّقُوا وَ لَا تُصَدِّقُونَ حَتَّی تُسَلِّمُوا أَبْوَاباً أَرْبَعَةً لَا یَصْلُحُ أَوَّلُهَا إِلَّا بِآخِرِهَا ضَلَّ أَصْحَابُ الثَّلَاثَةِ وَ

ص: 190


1- 1. مجمع البیان ج 8 ص 349، و فیه: قال ابن عبّاس. من قضی نحبه حمزة بن عبد المطلب، و من قتل معه، و أنس بن نضر و أصحابه، و روی الحاکم أبو القاسم الحسکانی بالاسناد عن عمرو بن ثابت، عن أبی إسحاق عن علیّ علیه السلام قال: فینا نزلت رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ المنتظر. و ما بدلت تبدیلا. نعم ما نقله رحمه اللّه انما یوجد فی تفسیر القمّیّ ص 527.
2- 2. الخصال ج 2: 21.
3- 3. النساء: 31.

تَاهُوا تَیْهاً بَعِیداً إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا یَقْبَلُ إِلَّا الْعَمَلَ الصَّالِحَ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ إِلَّا الْوَفَاءَ بِالشُّرُوطِ وَ الْعُهُودِ فَمَنْ وَفَی لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِشَرْطِهِ وَ اسْتَعْمَلَ مَا وَصَفَ فِی عَهْدِهِ نَالَ مَا عِنْدَهُ وَ اسْتَعْمَلَ عَهْدَهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَخْبَرَ الْعِبَادَ بِطَرِیقِ الْهُدَی وَ شَرَعَ لَهُمْ فِیهَا الْمَنَارَ وَ أَخْبَرَهُمْ کَیْفَ یَسْلُکُونَ فَقَالَ وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی (1) وَ قَالَ إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ (2) إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.

فالشروط و العهود هی التوبة و الإیمان و الأعمال الصالحة و الاهتداء بالأئمة علیهم السلام.

فذلک الذی لا تصیبه أهوال الدنیا و لا أهوال الآخرة قیل المراد بأهوال الدنیا القحط و الطاعون و أمثالهما فی الحیاة و ما یراه عند الموت من سکراته و أهواله و أهوال الآخرة ما بعد الموت إلی دخول الجنة و قیل المراد بأهوال الدنیا الهموم من فوات نعیمها لأن الدنیا و نعیمها لم تخطر بباله فکیف الهموم من فواتها أو المراد أعم منها و من عقوباتها و مکارهها و مصائبها لأنها عنده نعمة مرغوبة لا أهوال مکروهة أو لأنها لا تصیبه لأجل المعصیة فلا ینافی إصابتها لرفع الدرجة و لا یخفی بعد تلک الوجوه.

**[ترجمه]چه­بسا مقصود از آن دو، همان است که در «کتاب امامت» از آن حضرت علیه­السلام نقل شد، آنجا که فرمود: «شماها خوب نباشید تا شناسا شوید، و شناسا نشوید تا باور دارید، و باور ندارید تا بپذیرید چهار باب را، که بهتر نمی­شود آغاز آنها جز به پایانشان؛ گمراهند کسانی که سه تایی شدند و در دوردستِ گمگشتگی گرفتار شدند، زیرا خدای تعالی نمی­پذیرد جز کار خوب، و نمی­پذیرد جز وفای به شروط و عهود، و هر کس که وفا کرد به شرط او، و به کار برد آنچه در پیمان خود گنجانیده، به آنچه در بر او است می­رسد، و او به کار بسته و انجام داده پیمانش را.

به راستی، خدا تبارک و تعالی از راه هدایت، به بنده هایش خبر داده و چراغی فرا راهشان روشن کرده و به آنها گزارش داده که چگونه در آن راه بروند و فرموده: «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی»، {و راستش من پُر آمرزنده ام کسی را که بازگشته و گرویده و کار خوب کرده و آنکه راه یافته.} - . طه / 82 - و فرموده: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِین»،{ همانا خدا پذیرد از پرهیزکاران.} - . مائده / 27 - : شروط و عهود، همان توبه است و ایمان و کارهای خوب و راه­یابی به امامان علیهم­السّلام.

«به همین سبب هراس­های دنیا به او نمی­رسد»: گفته­اند: منظور قحط و طاعون و مانند آنها است در زندگی و سختی­های جان کندن و هراس­های آن. «هراس­های سرای دیگر»: هراس­های پس از مردن است تا هنگام رفتن به بهشت؛ گفته اند: هراس­های دنیا، غم از دست رفتن نعمت­های آن است که مومن کامل آن را در نظر ندارد و غم آن را ندارد؛ یا همان است، و هم کیفرها و بدی­ها و مصائبش، زیرا همه در کنار او، نعمت خواستن است نه هراس نخواستن؛ یا اینکه در سزای گناه به او نمی­رسند، و منافات ندارد که برای بالا رفتن درجه به او برسند و دور بودن این تفسیرها نهان نیست.

**[ترجمه]

بیان

و الأظهر عندی أن المراد بأهوال الدنیا ارتکاب الذنوب و المعاصی لأنها عنده من أعظم المصائب و الأهوال بقرینة ما سیأتی فی الشق المقابل له و یحتمل أن یکون إطلاق الأهوال علیها علی مجاز المشاکلة.

و ذلک ممن یشفع علی بناء المعلوم أی یشفع للمؤمنین من المذنبین و لا یشفع له علی بناء المجهول أی أنه لا یحتاج إلی الشفاعة لأنه من المقربین الذین لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ و لا یحزنون و إنما الشفاعة لأهل المعاصی.

کخامة الزرع قال فی النهایة فیه مثل المؤمن مثل الخامة من الزرع تفیئها الریاح هی الطاقة الغضة اللینة من الزرع و ألفها منقلبة عن واو انتهی.

ص: 191


1- 1. طه: 82.
2- 2. المائدة: 27.

و أشار علیه السلام إلی وجه الشبه بقوله یعوج أحیانا و المراد باعوجاجه میله إلی الباطل و هو متاع الدنیا و الشهوات النفسانیة و بقیامه استقامته علی طریق الحق و مخالفته للأهواء و الوساوس الشیطانیة و لا یشفع أی لا یؤذن له فی الشفاعة.

**[ترجمه]برداشت روشن­تر این است که مقصود از هراس­های دنیا، انجام گناه و نافرمانی نسبت به خداوند است که در نزد او، از بزرگ­ترین هراس­ها به شمار می­ روند. این برداشت، به قرینه صفاتی است که در دسته دیگر آمده و چه بسا از راه هم­شکلی در تعبیر، به آنها هراس گفته است.

«آن است مومنی که نیاز به شفاعت ندارد»: «یشفع» صیغه معلوم است، یعنی مومن برای گنهکاران شفاعت می کند. «ولایشفع له»: صیغه مجهول است، یعنی احتیاجی به شفاعت ندارد، چون از مقربانی است که نه ترس دارند و نه اندوه می خورند، و نیاز به شفاعت، مخصوص گنهکاران است. درباره تشبیه مومن به شاخه خرم و نرم، در نهایه آمده است: مومن را به خامه زراعت که بادها او را برمی گردانند، تشبیه کرده است. در زراعت، به دسته تازه و نرم گندم «خامه» می­گویند. «الف» آن، اصلش «واو» بوده است. منظور این است که گاه برای میل به باطل و متاع دنیا و شهوات نفسانیه کج می­شود، و برپا می­ایستد، برای پایداری در پیمودن راه حق و مخالفت با هوس­ها و وسوسه های شیطانی. «ولا یشفع»: یعنی اذن شفاعت به او داده نمی شود.

**[ترجمه]

«2»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ خَالِدٍ الْقُمِّیِّ عَنْ خِضْرِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنَانِ مُؤْمِنٌ وَفَی لِلَّهِ بِشُرُوطِهِ الَّتِی اشْتَرَطَهَا عَلَیْهِ فَذَلِکَ مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً وَ ذَلِکَ مِمَّنْ یَشْفَعُ وَ لَا یُشْفَعُ لَهُ وَ ذَلِکَ مِمَّنْ لَا یُصِیبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْیَا وَ لَا أَهْوَالُ الْآخِرَةِ وَ مُؤْمِنٌ زَلَّتْ بِهِ قَدَمٌ کَخَامَةِ الزَّرْعِ کَیْفَمَا کَفَتْهُ الرِّیحُ انْکَفَأَ وَ ذَلِکَ مَنْ تُصِیبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْیَا وَ أَهْوَالُ الْآخِرَةِ وَ یُشْفَعُ لَهُ وَ هُوَ عَلَی خَیْرٍ(1).

**[ترجمه]کافی: از خضر بن عمرو روایت شده است: «شنیدم امام صادق علیه­السلام می فرمود: « مومنین دو گونه­اند: مومنی که هر شرطی خدا با او کرده انجام داده، که او به همراه پیغمبران و صدیقان و شهیدان و نیکان است و چه خوب رفیقانی هستند آنان؛ چنین کسی شفاعت می­کند و شفاعت نمی­شود، و هراس­های دنیا و سرای دیگر به او نمی­رسد. مومن دسته دیگر، کسی است که پایش می­لغزد و مانند شاخه زراعت، خرم و نرم است و باد او را به هر سو سرازیر می­کند؛ چنین کسی است که هراس­های دنیا و سرای دیگر به او می­رسد و شفاعت می­خواهد و سرانجامش خیر و خوبی است.» - . کافی 2 : 248 -

**[ترجمه]

بیان

خضر بکسر الخاء و سکون الضاد أو بفتح الخاء و سکون الضاد صحح بهما فی القاموس و غیره وفی لله بشروطه العهود داخلة تحت الشروط هنا فذلک مع النبیین إشارة إلی قوله تعالی وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً(2) و هذا مبنی علی ما ورد فی الأخبار الکثیرة أن الصدیقین و الشهداء و الصالحین هم الأئمة علیهم السلام و المراد بالمؤمن فی المقسم هنا غیرهم من المؤمنین و قد مر

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ بَعْدَ قِرَاءَةِ هَذِهِ الْآیَةِ فَمِنَّا النَّبِیُّ وَ مِنَّا الصِّدِّیقُ وَ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ.

و فی تفسیر علی بن إبراهیم (3)

قال النَّبِیِّینَ رَسُولُ اللَّهِ وَ الصِّدِّیقِینَ عَلِیٌ وَ الشُّهَداءِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الصَّالِحِینَ الْأَئِمَّةُ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً الْقَائِمُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ.

ص: 192


1- 1. الکافی ج 2: 248.
2- 2. النساء: 69.
3- 3. تفسیر القمّیّ ص 131.

فلا یحتاج إلی ما قیل إن الظاهر أنه کان من النبیین لأن الصنف الأول إما نبی أو صدیق أو شهید أو صالح و الصنف الثانی یکون مع هؤلاء بشفاعتهم زلت به قدم کان الباء للتعدیة أی أزلته قدم و إقدام علی المعصیة و قیل الباء للسببیة أی زلت بسببه قدمه أی فعله عمدا من غیر نسیان و إکراه و کیفما مرکب من کیف للشرط نحو کیف تصنع أصنع و ما زائدة للتأکید.

و فی النهایة یقال کفأت الإناء و أکفأته إذا کببته و إذا أملته و فی القاموس کفاه کمنعه صرفه و کبه و قلبه کأکفأه و اکتفاه و انکفأ رجع و لونه تغیر(1).

**[ترجمه]«خضر»، با کسر «هاء» و سکون «ضاد»، یا به فتح «خاء» و سکون «ضاد»، هر دو در قاموس و دیگر کتاب های لغت تصحیح شده است. «و فی الله بشروطه»: عهدها هم در اینجا در شروط داخل است. «او به همراه پیغمبران است»: اشاره دارد به گفته خدای تعالی: «النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقا»، {هر که پیروی کرده خدا و رسولش را، آنان به همراه کسانی­اند که خدا به آنها نعمت داده از پیغمبران و صدیقان و شهیدان و نیکان و چه خوب رفیقان باشند آنان.} - . نساء / 69 - و این با مضمون اخبار بسیاری مطابقت دارد که صدیقان و شهیدان و نیکان همان امامانند؛ اما مقصود از مومن در اینجا، کسانی جز آنان هستند؛ و روایت شد از امام باقر علیه السلام که پس از خواندن این آیه فرمود: «پس، از ما است پیغمبر و از ما است صدیق و از ما هستند شهیدان و نیکان.»

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است که مقصود از پیغمبران، رسول خدا است، صدیقان: علی علیه­السلام، شهیدان: حسن و حسین، نیکان: ائمه، و رفیق خوب: قائم آل محمد صلوات اللَّه علیهم.» - . تفسیر قمی: 131 -

و نیازی نیست که گفته شود آن مومن وفادار از پیغمبران است، زیرا دسته یکم یا پیغمبرند و یا صدیق و یا شهید و یا صالح؛ و دسته دوم با اینانند به شفاعت آنها. «زلّت به قدم »: گویا «باء» برای متعدّدی کردن است، یعنی قدم و اقدام بر معصیت، او را به لغزش واداشت. گفته شده است که «باء» برای سببیّت است، یعنی به سبب آن قدمش لرزید؛ یعنی به سبب آن کار عمدی، که بدون نسیان و اکراهی صورت گرفته بود. «و کیفما»: ترکیب شده از «کیف» که برای شرط است، مانند «کیف تصنع اصنع»: هرکاری بکنی می کنم؛ و «ما» زائد است، برای تأکید.

در نهایه آمده است: گفته می شود که «کفأت الافاء و أکفأته»: یعنی هنگامی که آن را وارونه کنی و هنگامی که آن را کج کنی. در قاموس - . قاموس 1 : 26 - آمده: «کفأه» مانند «منعه»، یعنی آن را بازداشت و وارونه کرد و گرداند، مانند «اکفاه و اکتفاه». و «انکفا»: یعنی برگشت. و «انکفأ لونه»: یعنی رنگش تغییر کرد.

**[ترجمه]

«3»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مِهْرَانَ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَامَ رَجُلٌ بِالْبَصْرَةِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنَا عَنِ الْإِخْوَانِ فَقَالَ الْإِخْوَانُ صِنْفَانِ إِخْوَانُ الثِّقَةِ وَ إِخْوَانُ الْمُکَاشَرَةِ فَأَمَّا إِخْوَانُ الثِّقَةِ فَهُمُ الْکَفُّ وَ الْجَنَاحُ وَ الْأَهْلُ وَ الْمَالُ فَإِذَا کُنْتَ مِنْ أَخِیکَ عَلَی حَدِّ الثِّقَةِ فَابْذُلْ لَهُ مَالَکَ وَ بَدَنَکَ وَ صَافِ مَنْ صَافَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ اکْتُمْ سِرَّهُ وَ عَیْبَهُ وَ أَظْهِرْ مِنْهُ الْحَسَنَ وَ اعْلَمْ أَیُّهَا السَّائِلُ أَنَّهُمْ أَقَلُّ مِنَ الْکِبْرِیتِ الْأَحْمَرِ وَ أَمَّا إِخْوَانُ الْمُکَاشَرَةِ فَإِنَّکَ تُصِیبُ لَذَّتَکَ مِنْهُمْ فَلَا تَقْطَعَنَّ ذَلِکَ مِنْهُمْ وَ لَا تَطْلُبَنَّ مَا وَرَاءَ ذَلِکَ مِنْ ضَمِیرِهِمْ وَ ابْذُلْ لَهُمْ مَا بَذَلُوا لَکَ مِنْ طَلَاقَةِ الْوَجْهِ وَ حَلَاوَةِ اللِّسَانِ (2).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه­السلام فرمود: «مردی در بصره برخاست نزد امیرمومنان و گفت: «ای امیرمومنان، به ما بگو از برادران.» فرمود: «برادران دو دسته اند: برادران مورد اعتماد، و برادران خوش­معاشرت و خندان؛ برادران مورد اعتماد، همان دست و بال و اهل و مال­اند؛ چون به برادرت اعتماد داری، مال و تن خود را به او ببخش و دوست باش با هر که او دوست است و دشمن باش با هر که دشمن است، و راز و عیبش را بپوشان و خوبی­اش را فاش کن؛ و بدان ای پرسنده، که آنان از کبریت احمر نیز کمیاب­ترند.

اما برادران خوش­معاشرت: آنان برایت لذت و خوشی دارند، پس، تو هم آن را از ایشان دریغ مدار، و بیش از آن هم از دل آنها مخواه، و بده به آنها همان را که به تو می­دهند، از خوشرویی و شیرین­زبانی.» - . کافی 2 : 248 -

**[ترجمه]

بیان

الإخوان صنفان المراد بالإخوان إما مطلق المؤمنین فإن المؤمنین إخوة أو المؤمنین الذین یصاحبهم و یعاشرهم و یظهرون له المودة و الأخوة

ص: 193


1- 1. القاموس ج 1: 26.
2- 2. الکافی ج 2: 248.

أو الأعم من المؤمنین و غیرهم إذا کانوا کذلک و المراد بإخوان الثقة أهل الصلاح و الصدق و الأمانة الذین یثق بهم و یعتمد علیهم فی الدین و عدم النفاق و موافقة ظاهرهم لباطنهم و بإخوان المکاشرة الذین لیسوا بتلک المثابة و لکن یعاشرهم لرفع الوحشة أو للمصلحة و التقیة فیجالسهم و یضاحکهم و لا یعتمد علیهم و لکن ینتفع بمحض تلک المصاحبة منهم لإزالة الوحشة و دفع الضرر.

قال فی النهایة فیه إنا لنکشر فی وجوه أقوام الکشر ظهور الأسنان فی الضحک و کاشره إذا ضحک فی وجهه و باسطه و الاسم الکشرة کالعشرة.

فهم الکف الحمل علی المبالغة و التشبیه أی هم بمنزلة کفک فی إعانتک و کف الأذی عنک فینبغی أن تراعیه و تحفظه کما تحفظ کفک.

قال فی المصباح قال الأزهری الکف الراحة مع الأصابع سمیت بذلک لأنها تکف الأذی عن البدن و قال جناح الطائر بمنزلة الید للإنسان و فی القاموس الجناح الید و العضد و الإبط و الجانب و نفس الشی ء و الکنف و الناحیة انتهی و أکثر المعانی مناسبة و العضد أظهر و الحمل کما سبق أی هم بمنزلة عضدک فی إعانتک فراعهم کما تراعی عضدک و کذا الأهل و المال و یمکن أن یکون المراد بکونهم مالا أنهم أسباب لحصول المال عند الحاجة إلیه.

فإذا کنت من أخیک أی بالنسبة إلیه کَقَوْلِ النَّبِیِّ: أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی.

علی حد الثقة أی علی مرتبة الثقة و الاعتماد أو علی أول حد من حدودها و الثقة فی الأخوة و الدیانة و الاتصاف بصفات المؤمنین و کون باطنه موافقا لظاهره.

فابذل له مالک و بدنک بذل المال هو أن یعطیه من ماله عند حاجته إلیه سأل أم لم یسأل و بذل البدن هو أن یخدمه و یدفع الأذی عنه قولا و فعلا و هما متفرعان علی کونهم الکف و الجناح و الأهل و المال و صاف من صافاه

ص: 194

أی أخلص الود لمن أخلص له الود قال فی المصباح صفا خلص من الکدر و أصفیته الوداد أخلصته و فی القاموس صافاه صدقه الإخاء کأصفاه.

و عاد من عاداه أی فی الدین أو الأعم إذا کان الأخ محقا و إنما أطلق لأن المؤمن الکامل لا یکون إلا محقا و یؤید هاتین الفقرتین

مَا رُوِیَ عَنْهُ فِی النَّهْجِ (1)

أَنَّهُ قَالَ: أَصْدِقَاؤُکَ ثَلَاثَةٌ وَ أَعْدَاؤُکَ ثَلَاثَةٌ فَأَصْدِقَاؤُکَ صَدِیقُکَ وَ صَدِیقُ صَدِیقِکَ وَ عَدُوُّ عَدُوِّکَ وَ أَعْدَاؤُکَ عَدُوُّکَ وَ عَدُوُّ صَدِیقِکَ وَ صَدِیقُ عَدُوِّکَ.

و اکتم سره أی ما أمرک بإخفائه أو تعلم أن إظهاره یضره و عیبه أی إن کان له عیب نادرا أو ما یعیبه الناس علیه و لم یکن قبیحا واقعا کالفقر و الأمراض الخفیة و أظهر منه الحسن بالتحریک أی ما هو حسن ممدوح عقلا و شرعا من الصفات و الأخلاق و الأعمال و یمکن أن یقرأ بالضم.

فإنک تصیب لذتک منهم أی تلتذ بحسن صحبتهم و مؤانستهم و تحصیل بعض المنافع الدنیویة منهم بل الأخرویة أیضا أحیانا بمذاکرتهم و مفاوضتهم فلا تقطعن ذلک الحظ منهم بالاستیحاش عنهم و ترک مصاحبتهم فتصیر وحیدا لندرة النوع الأول

کَمَا قَالَ علیه السلام فِی حَدِیثٍ آخَرَ: زُهْدُکَ فِی رَاغِبٍ فِیکَ نُقْصَانُ حَظٍّ وَ رَغْبَتُکَ فِی زَاهِدٍ فِیکَ ذُلُّ نَفْسٍ.

و لا تطلبن ما وراء ذلک من ضمیرهم أی ما یضمرون فی أنفسهم فلعله یظهر لک منهم حسد و عداوة و نفاق فتترک مصاحبتهم فیفوتک ذلک الحظ منهم أو یظهر لک منهم سوء عقیدة و فساد رأی فتضطر إلی مفارقتهم لذلک أو المعنی لا تتوقع منهم موافقة ضمیرهم لک و حبهم الواقعی و اکتف بالمعاشرة الظاهرة و إن علمت عدم موافقة قلبهم للسانهم کما یرشد إلیه قوله علیه السلام و ابذل لهم ما بذلوا لک من طلاقة الوجه أی تهلله و إظهار فرحه برؤیتک و تبسمه.

ص: 195


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 217 تحت الرقم 295 من الحکم و المواعظ.

فی المصباح رجل طلق الوجه أی فرح ظاهر البشر و هو طلیق الوجه قال أبو زید متهلل بسام.

و فی الحدیث حث علی حسن المعاشرة و الاکتفاء بظواهر أحوالهم و عدم تجسس ما فی بواطنهم فإنه أقرب إلی هدایتهم و إرشادهم إلی الحق و تعلیم الجهال و هدایة أهل الضلال و أبعد من التضرر منهم و التنفر عنهم و الأخبار فی حسن المعاشرة کثیرة لا سیما مع المدعین للتشیع و الإیمان وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ.

**[ترجمه]«اخوان دو دسته اند»: مقصود همه مومنان است، یا یاران و معاشران از مومنان که اظهار دوستی و برادری دارند، یا شامل کسانی هم که اظهار دوستی می­کنند، می شود، اعم از مومن و غیرمومن.

مقصود از برادران مورد اعتماد، مردمان درست و راستگو و امانت­دارند؛ افرادی مورد وثوق و یکدل که بیرون و درونشان یکی است. اخوان خوش­معاشرت، کسانی هستند که چنین نیستند، ولی برای رفع هراس تنهایی و مصلحت زندگی، یا تقیه، در برخورد با آنها خنده و گفتگو روا است، اما شخص، اعتمادی بر آنان نمی کند و تنها از همدمی با آنها بهره می­برد و جلو زیان خود را می­گیرد.

در نهایه می­گوید: در حدیث آمده که «انّا لنکشر فی وجوه اقوام.» «کشر» یعنی آشکار شدن دندان ها به هنگام خنده، و «کاشره»: زمانی که به روی او بخندند و با روی باز با او برخورد کنند. اسم مصدر «کشرة» مانند «عشرة» است. «چون دستند»: حمل بر مبالغه و تشبیه است؛ یعنی آنان به منزله دست تواند، چون به تو کمک می دهند و آزار را از تو بازمی دارند؛ پس شایسته است که آن را رعایت و حفاظت کنی آن گونه که کف خود را حفظ می کنی.

در مصباح می­گوید: ازهری گفت که مقصود از «کف»، کف دست به همراه انگشتان است. و نام کف بر آن نهادند چون آزار را از بدن بازمی دارد. همچنین می گوید: بال پرنده به منزله دست برای انسان است. در قاموس آمده است: «جناح»: دست، بازو، زیر بغل، جانب، خود شئ، و کتف و ناحیه است.

اکثر این معانی در اینجا برای «جناح» مناسب­ و برای «بازو» روشن تر است. «حمل»: به مانند گذشته برای مبالغه و تشبیه است؛ یعنی آنان در یاری­رسانی به تو به مانند بازویت هستند، پس آنان را رعایت کن آن گونه که از بازویت مراقبت می کنی. « اهل و مال به سان کف و جناح است»: ممکن است منظور از مال بودن آنان، این باشد که به هنگام نیاز، سبب حصول مال هستند. «چون به برادرت اعتماد داری»: «من اخیک»: یعنی نسبت به او؛ همان گونه که پیامبرفرمود: «نسبت تو به من، همچون نسبت و منزلت هارون است نزد موسی.» «علی حدّ الثبقه»: یعنی در رتبه وثوق و اعتماد، یا بر اولین حدّ آن؛ و وثوق در برادری و دیانت، و اتصاف به صفات مومنان، و اینکه باطنش مثل ظاهرش باشد.

«مال و جانت را در راهش بده»: هنگام نیاز او مال خود را به او بده، چه بخواهد و چه نخواهد. «با تن خود به او خدمت کن»: با کردار و گفتار جلو آزار او را بگیر. این دو، متفرع بر آن است که اینان کف و جناح و اهل و مال باشند.

«دوست یکدل دوست او باش»: یعنی دوستی ات را برای کسی که با او مخلصانه دوست است، قرار بده. در مصباح آمده است: «صفا»: خالص از کدورت شد. «أصفیته الولاد»: یعنی دوستی را برای او خالص ساختم. در قاموس آمده: «صافاه»: یعنی دوستی صادقانه ای با او دارد، مانند «أصفاه». و «دشمن دشمن او»: درباره دین یا هر چیز دیگر، در صورتی که حق با او باشد؛ و مطلق می­آورد، چون مومن کامل همیشه حقجو و حقگو است.

و موید این دو فقره است آنچه از آن حضرت در نهج البلاغه روایت شده است: «دوستانت سه دسته اند و دشمنانت نیز سه دسته؛ دوستانت: دوست تو و دوستِ دوستت و دشمن دشمنت؛ و دشمنانت: دشمن خودت و دشمن دوستت و دوست دشمنت.» - . نهج البلاغه 2 : 217 در شماره 29 از حکم و مواعظ -

«رازش بپوش»: چون به تو سپرده و گفته نهان باشد، یا می­دانی که فاش کردنش به او زیان می­رساند. «وعیبه»: اگر عیبی دارد، یا آنچه را که مردم عیب او می گیرند و زشت نیست، مانند فقر و بیماری های پنهان. «و أضهر منه الحسن»: حَسَن، با حرکت، یعنی آنچه عقلاً و شرعاً حسن و مورد مدح است، از صفات و اخلاق و اعمال؛ همچنین می توان آن را با «ضمّه» خواند، یعنی حُسن. «لذت می بری از آنها»: به خوش صحبتی در دنیا و شاید برای سرای دیگر، با گفتگو و جستجو از آنان، و خود را از آنها جدا مکن و تنها مشو که در حدیث دیگری فرمود: «و اگر منش­ات از کسی که خواهان تو است کاستن بهره است و رو کردن، بر رویگردان از تو، خواری است.»

«راز درون دل آنها مخواه»: زیرا چه­بسا حسد و دشمنی و بدبینی باشد و تو را به قطع رابطه وادارد، یا عقیده باطل پیدا کنی و ناچار شوی آنها را ترک بگویی؛ پس، دوستی از دل از آنها مجو و فقط به همان خوشرویی و خوش­گویی آنها توجه کن.

شاید معنی­اش این است که در انتظار توافق باطنی آنان با تو و محبت واقعی آنان مباش و به معاشرت ظاهری آنان اکتفا کن، گرچه دلشان با زبانشان همراه نباشد؛ همان گونه که گفته امام علیه السلام به آن اشاره دارد که: «و ابذل لهم ما بذلوا لک من طلاقة الوجه». «طلاقة وجه»: همان گشاده­رویی و اظهار شادمانی است. در مصباح آمده است: «رجل طلق الوجه»: یعنی شاد و خوش­رو. «هو طلیق الوجه»: به گفته ابوزید، یعنی باز و با تبسّم.

حدیث دیگری تشویق کرده به خوش­رفتاری با آنان و اکتفا به ظاهر حالشان و ترک بازرسی از درونشان که خود موثرتر است در ارشاد آنان به حق و به آموزش نادانان و رهنمایی گمراهان و دفع ضرر و نفرت آنها از مومنان. اخبار در حسن معاشرت بسیار است، به­ویژه معاشرت با مدعیان تشیع و ایمان، و اللَّه المستعان .

**[ترجمه]

باب 12 شدة ابتلاء المؤمن و علته و فضل البلاء

الآیات

البقرة: أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتی نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ (1)

آل عمران: لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذیً کَثِیراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ(2)

الأنعام: وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ

ص: 196


1- 1. البقرة: 214.
2- 2. آل عمران: 188.

یَتَضَرَّعُونَ فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا وَ لکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ حَتَّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ (1)

lt;meta info="- أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتی نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ. - . بقره / 214 -

{آیا پنداشتید که داخل بهشت می شوید و حال آنکه هنوز مانند آنچه بر [سرِ] پیشینیان شما آمد، بر [سرِ] شما نیامده است؟ آنان دچار سختی و زیان شدند و به [هول و] تکان درآمدند، تا جایی که پیامبر [خدا] و کسانی که با وی ایمان آورده بودند گفتند: «یاری خدا کی خواهد بود؟» هش دار، که پیروزی خدا نزدیک است.}

سوره آل عمران

- لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذیً کَثِیراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ. - . آل عمران / 186 -

{قطعاً در مال­ها و جان­هایتان آزموده خواهید شد، و از کسانی که پیش از شما به آنان کتاب داده شده و [نیز] از کسانی که به شرک گراییده اند، [سخنان دل] آزار بسیاری خواهید شنید، و[لی] اگر صبر کنید و پرهیزگاری نمایید، این [ایستادگی] حاکی از عزم استوار [شما] در کارهاست.}

- وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا وَ لکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ حَتَّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ. - . أنعام / 44 - 46 -

{و به یقین، ما به سوی امّت­هایی که پیش از تو بودند [پیامبرانی] فرستادیم، و آنان را به تنگی معیشت و بیماری دچار ساختیم، تا به زاری و خاکساری درآیند. پس چرا هنگامی که عذاب ما به آنان رسید تضرّع نکردند؟ ولی [حقیقت این است که] دل­هایشان سخت شده، و شیطان آنچه را انجام می دادند برایشان آراسته است. پس چون آنچه را که بدان پند داده شده بودند فراموش کردند، درهای هر چیزی [از نعمت­ها] را بر آنان گشودیم، تا هنگامی که به آنچه داده شده بودند شاد گردیدند، ناگهان [گریبان] آنان را گرفتیم، و یکباره نومید شدند.}

**[ترجمه]

تفسیر

أَمْ حَسِبْتُمْ قال فی المجمع (2) أی أ ظننتم و خلتم أیها المؤمنون أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ و لما تمتحنوا و تبتلوا بمثل ما امتحن الذین مضوا من قبلکم به فتصبروا کما صبروا و هذا استدعاء إلی الصبر و بعده الوعد بالنصر.

ثم ذکر سبحانه ما أصاب أولئک فقال مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ و المس و اللمس واحد و البأساء نقیض النعماء و الضراء نقیض السراء و قیل البأساء القتل و الضراء الفقر وَ زُلْزِلُوا أی حرکوا بأنواع البلایا و قیل معناه هنا أزعجوا بالمخافة من العدو و ذلک لفرط الحیرة.

مَتی نَصْرُ اللَّهِ قیل هذا استعجال للموعود کما یفعله الممتحن و إنما قاله الرسول استبطاء للنصر و قیل إن معناه الدعاء لله بالنصر و لا یجوز أن یکون علی جهة الاستبطاء لنصر الله لأن الرسول یعلم أن الله لا یؤخره عن الوقت الذی توجبه الحکمة ثم أخبر الله أنه ناصر لأولیائه فقال أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ و قیل إن هذا من کلامهم فإنهم قالوا عند الإیاس مَتی نَصْرُ اللَّهِ ثم تفکروا و علموا أن الله منجز وعده فقالوا أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ و قیل إنه ذکر کلام الرسول و المؤمنین جملة و تفصیله و قال المؤمنون مَتی نَصْرُ اللَّهِ و قال الرسول أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ انتهی.

**[ترجمه]«آیا پنداشتید»: در مجمع البیان گفته: «گمان کردید بهشت می­روید و آزمایش نمی­شوید مانند آنان که پیش از شماها بودند، و باید شکیبا باشید به مانند آنها.» این، دعوت به صبر است و پس از آن وعده پیروزی می­دهد. سپس، خدای سبحان یاد کرده از آنچه به آنان رسیده است و می­فرماید: «مسّتهم البأساء و الضّراء.» و «مس و یمس» یکی است و «بأساء» (سختی) نقیض «نعماء» (ناز و نعمت) است. «ضرّاء» (بدحالی) نیز، نقیض «سرّاء» (خوشحالی) است. - . مجمع البیان 2 : 308 -

برخی گفته­اند «بأساء» به معنی کشتار است و «ضراء» به معنی نداری. «و زلزلوا»: یعنی با انواع بلاها تکان داده شدند؛ و گفته شده معنایش این است که در فشار قرار گرفتند با ترس از دشمن و این به دلیل فرط حیرت بود.

«یاری خدا کی است»: گفته اند: از زود رسیدن موعود سخن می­گوید، همان گونه که محنت­زده انجام می دهد، و آن را پیغمبر گفته که: «یاری دیر شده است»؛ و گفته­اند: خواهش یاری است از خدا، نه اینکه آن را دور شمارد، زیرا پیغمبر صلّی اللَّه­علیه ­وآله می­دانست که خدا در این کار از موعد خود تاخیر نمی­کند. آنگاه خبر می­دهد که خدا یار دوستان خود است و می­گوید که البته یاری خدا نزدیک است. و گفته­اند: این گفته از مردم است نه از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله، چون وقتی آنها نومید شدند گفتند: «مَتی نَصْرُ اللَّهِ.» سپس، اندیشه کردند و دانستند که خدا را وعده خلاف نیست و گفتند: «هلا که یاری خدا نزدیک است.»

و گفته­اند: این ترکیبی است از سخن رسول و مومنان، به این شرح که مومنان گفتند: «یاری خدا کی باشد؟» و رسول صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «هلا که یاری خدا نزدیک است.»

**[ترجمه]

وَ أَقُول

رُوِیَ فِی الْخَرَائِجِ عَنْ زَیْنِ الْعَابِدِینَ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: فَمَا تَمُدُّونَ أَعْیُنَکُمْ لَقَدْ کَانَ مَنْ قَبْلَکُمْ مِمَّنْ هُوَ عَلَی مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ یُؤْخَذُ فَتُقْطَعُ یَدُهُ وَ رِجْلُهُ وَ یُصْلَبُ ثُمَّ تَلَا أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ الْآیَةَ.

ص: 197


1- 1. الأنعام: 44- 46.
2- 2. مجمع البیان ج 2 ص 308، و فیه: معناه: بل أ ظننتم و خلتم إلخ.

وَ رُوِیَ فِی الْکَافِی عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقْرَأُ- وَ زُلْزِلُوا ثُمَّ زُلْزِلُوا حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ.

و قال فی المجمع (1)

فی قوله تعالی لَتُبْلَوُنَ أی لتوقع علیکم المحن و تلحقکم الشدائد فِی أَمْوالِکُمْ بذهابها و نقصانها وَ فی أَنْفُسِکُمْ أیها المؤمنون بالقتل و المصائب و قیل بفرض الجهاد و غیره وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ یعنی الیهود و النصاری وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا یعنی کفار مکة و غیرهم أَذیً کَثِیراً من تکذیب النبی صلی الله علیه و آله و من الکلام الذی یغمهم مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ أی مما بان رشده و صوابه و وجب علی العاقل العزم علیه و قیل أی من محکم الأمور.

و قال فی قوله تعالی (2) وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا أی رسلا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فخالفوهم فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ یرید بالفقر و البؤس و الأسقام و الأوجاع عن ابن عباس لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ معناه لکی یتضرعوا فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا معناه فهلا تضرعوا إذ جاءهم بأسنا وَ لکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ فأقاموا علی کفرهم و لم تنجع فیهم العظة وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ بالوسوسة و الإغراء بالمعصیة لما فیها من عاجل اللذة ما کانُوا یَعْمَلُونَ یعنی أعمالهم.

فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أی ترکوا ما وعظوا به فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ أی کل نعمة و برکة من السماء و الأرض و المعنی أنه تعالی امتحنهم بالشدائد لکی یتضرعوا و یتوبوا فلما ترکوا ذلک فتح علیهم أبواب النعم و التوسعة فی الرزق لیرغبوا بذلک فی نعیم الآخرة حَتَّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا من النعیم و اشتغلوا بالتلذذ و لم یروه نعمة من الله حتی یشکروه أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً أی مفاجاة من حیث لا یشعرون فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ أی آیسون من النجاة و الرحمة.

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا رَأَیْتَ اللَّهَ یُعْطِی عَلَی الْمَعَاصِی فَذَلِکَ اسْتِدْرَاجٌ

ص: 198


1- 1. مجمع البیان ج 2 ص 551 و الآیة فی آل عمران: 186.
2- 2. مجمع البیان ج 4: 301، و الآیة فی الانعام: 44.

مِنْهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ نَحْوُهُ مَا رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام أَنَّهُ قَالَ یَا ابْنَ آدَمَ إِذَا رَأَیْتَ رَبَّکَ یُتَابِعُ عَلَیْکَ نِعَمَهُ فَاحْذَرْهُ.

انتهی (1).

و یظهر من الآیات أن البلایا و المصائب نعم من الله لیتعظوا و یتذکروا بها و یترکوا المعاصی

کَمَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلاملیه السلام (2): وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِینَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ فَزِعُوا إِلَی رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِیَّاتِهِمْ وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهِمْ لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ شَارِدٍ وَ أَصْلَحَ لَهُمْ کُلَّ فَاسِدٍ.

و تدل علی أن تواتر النعم علی العباد و عدم ابتلائهم بالبلایا استدراج منه سبحانه غالبا کما قال علی بن إبراهیم لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ یعنی کی یتضرعوا فلما لم یتضرعوا فتح الله علیهم الدنیا و أغناهم لفعلهم الردی فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ أی آیسون و ذلک قول الله فی مناجاته لموسی علیه السلام.

حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی مُنَاجَاةِ اللَّهِ تَعَالَی لِمُوسَی یَا مُوسَی إِذَا رَأَیْتَ الْفَقْرَ مُقْبِلًا فَقُلْ مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِینَ وَ إِذَا رَأَیْتَ الْغِنَی مُقْبِلًا فَقُلْ ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ فَمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَی أَحَدٍ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا إِلَّا بِذَنْبٍ لِیُنْسِیَهُ ذَلِکَ الذَّنْبَ فَلَا یَتُوبَ فَیَکُونُ إِقْبَالُ الدُّنْیَا عَلَیْهِ عُقُوبَةً لِذُنُوبِهِ (3).

وَ رَوَی الْکَشِّیُ (4)

وَ الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ أَبِی الْحَسَنِ صَاحِبِ الْعَسْکَرِ علیه السلام: أَنَّ قَنْبَراً مَوْلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام أُدْخِلَ عَلَی الْحَجَّاجِ فَقَالَ مَا الَّذِی کُنْتَ تَلِی مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ کُنْتُ أُوَضِّیهِ فَقَالَ لَهُ مَا کَانَ یَقُولُ إِذَا فَرَغَ مِنْ وُضُوئِهِ فَقَالَ کَانَ یَتْلُو هَذِهِ الْآیَةَ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ إِلَی قَوْلِهِ:

ص: 199


1- 1. مجمع البیان ج 4: 302.
2- 2. نهج البلاغة ج 1: 353 تحت الرقم 176 من الخطب.
3- 3. أخرجه الدیلمیّ فی إرشاد القلوب: 219، الباب 48، و تراه فی الکافی ج 2 ص 263. راجع تفسیر القمّیّ ذیل هذه الآیة.
4- 4. رجال الکشّیّ: 70.

فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ (1) فَقَالَ الْحَجَّاجُ أَظُنُّهُ کَانَ یَتَأَوَّلُهُ عَلَیْنَا قَالَ نَعَمْ (2).

**[ترجمه]در خرائج، روایت شده است از زین­العابدین علیه­السلام، از پدرانش علیهم­السلام که: «چه شده که دیده هاتان را خیره کردید؟ کسانی را که پیش از شما به روش حق شما بودند، می­گرفتند و دست و پایش را می­بریدند و به دارش می زدند.» و آنگاه این آیه را خواند: «أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ...»

از بکر بن محمد روایت شده است: «شنیدم که امام صادق علیه­السلام می خواند : «و زلزلوا ثم زلزلوا.»

در مجمع البیان، در تفسیر قول خدای تعالی:{لتبلون...} گفته شده: در محنت بیفتید و سختی بکشید در اموال خود که از میان بروند و کاسته شوند، و در جان­های خود به کشته شدن و مصیبت دیدن، و گفته­اند: به واجب شدن جهاد و جز آن. و بشنوید از اهل کتاب که یهود و ترسایانند و از بت­پرستان مکه و جز آنان، آزار بسیار، از دروغ شمردن پیغمبر و سخنان اندوه­آور. «من عزم الامور»: از آنچه هدایت و دوستی اش روشن است و باید که عاقل بر آن تصمیم بگیرد. و گفته شده است: یعنی از امور محکم. - . مجمع البیان 2 : 551 -

و درباره قول خدای تعالی: «و لقد ارسلنا» گفته است: فرستادیم رسولانی به امت­های پیشین و نپذیرفتند و به آنها فقر و سختی و بیماری­ها و دردها دادیم. به گفته ابن عباس، {تا زاری کنند به درگاه ما»، معنایش این است که چرا زاری نکردند از سختی و شکنجه ما و دلشان سخت شد و پند نپذیرفتند و آراست شیطان برایشان به وسوسه و فریب گناه، چراکه در گناه لذت نقد بود. «ما کانوا یعملون»: منظور کارهایشان است. - . مجمع البیان 4 : 301 -

{و چون یادآوری را فراموش کردند.}: و پند را رها کردند. {هر نوع نعمت و برکتی از آسمان و زمین به آنها دادیم.}: مقصود این است که خدا آنها را با سختی­ها آزمود تا زاری کنند و بازگردند، و چون نکردند، به آنها نعمت و روزی فراوان داد تا به نعمت آخرت رو کنند. {چون شاد شدند.}: به آن نعمت و به لذت روی آوردند و آن را از خدا ندانستند تا شکر کنند. {به ناگاه آنها را برگرفتیم.}: و نومید شدند از نجات و رحمت.

از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله روایت شده است: «اگر می­بینی که خدا در گنهکاری می­بخشد، این برای غافلگیری است.» و آنگاه این آیه را خواند. و حدیث دیگری مانند این، از امیرالمومنین روایت شده است که: «ای آدمیزاده، چون دیدی که پروردگارت پیاپی به تو نعمت می­دهد، از آن حذر کن.» - . مجمع البیان 4 : 302 -

از آیات چنین برمی­آید که بلاها و مصائب نعمت خدا هستند برای پند گرفتن و یادآوری و ترک گناهان؛ چنانچه امیر مومنان علیه­السلام فرمود: «اگر مردم هنگام دیدن بلا و زوال نعمت با دل درست به خدای خود پناه می بردند، هر چه از دست رفته بود به آنها بر می­گرداند و هر فاسدی را برایشان نیکو می­ساخت.» - . نهج البلاغه 1 : 353 خطبه 176 -

و دلالت دارد که نزول نعمت پیاپی بر بنده، برای غافلگیر کردن او و هم رفع بلا از او است، به حسب غالب؛ چنانچه علی بن ابراهیم گفته: «شاید زاری کنند و چون زاری به درگاه خدا نکنند، خدا در دنیا را بر آنها می­گشاید و توانگرشان می کند برای بدکاری.» «فاذا هم یبلسون»: یعنی نومید گردند و این است گفته خدا در مناجات موسی علیه­السلام که به سند پدرم، از امام صادق علیه­السلام رسیده، که خدا در مناجات موسی علیه­السلام فرمود: «ای موسی، چون دیدی نداری رو آورد، بگو خوش آمد روش نیکان؛ و چون دیدی توانگری رو آورد، بگو کیفر گناهی است شتاب کرده، که خدا در این دنیا به کسی گشایش ندهد جز به سزای گناهی که آن گناه را فراموش کند و از آن توبه نکند و اقبال دنیا بر او، به سبب کیفر گناهان او است.»

امام حسن عسکری علیه­السلام فرمود: «قنبر - آزاد کرده علی علیه­السلام - را نزد حجاج بردند، گفت: «تو چه خدمتی به علی­بن­ابی­طالب می­کردی؟» گفت «متصدی کار وضویش بودم.» گفت: «چون وضو را پایان می­داد چه می­گفت؟» گفت: «این آیه را می­خواند: {چون فراموش کردند آنچه را یادآور شده بودند...} تا: «فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِین»،{به گناه نومیدشدگانند، و بُرید دنباله مردمی که ستم می­کردند و سپاس از آن خدا پروردگار جهانیان.} - . انعام / 45 - حجاج گفت: «به گمانم این آیه را درباره ما تأویل می­کرده؟» گفت: «آری.»

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

کِتَابُ صِفَاتِ الشِّیعَةِ، لِلصَّدُوقِ رَحِمَهُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْبَرَصُ شِبْهُ اللَّعْنَةِ لَا یَکُونُ فِینَا وَ لَا فِی ذُرِّیَّتِنَا وَ لَا فِی شِیعَتِنَا.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنْ لَمْ یُؤْمِنِ الْمُؤْمِنَ مِنَ الْبَلَایَا فِی الدُّنْیَا وَ لَکِنْ آمَنَهُ مِنَ الْعَمَی فِی الْآخِرَةِ وَ مِنَ الشَّقَاءِ یَعْنِی عَمَی الْبَصَرِ(3).

**[ترجمه]صفات شیعه: امام صادق علیه­السلام فرمود: «پیسی مانند لعنت است و در ما و نژاد ما و شیعه ما وجود ندارد.» - . صفات شیعه : 180 - و همچنین فرمود: «اگر مومن را در دنیا از بلاها آسوده نکرد، او را در آخرت از کوری و شقاوت آسوده می­دارد، یعنی کوری چشم.»

**[ترجمه]

«2»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْإِسْلَامَ بَدَأَ غَرِیباً وَ سَیَعُودُ غَرِیباً کَمَا بَدَأَ فَطُوبَی لِلْغُرَبَاءِ فَقِیلَ وَ مَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ الَّذِینَ یَصْلُحُونَ إِذَا فَسَدَ النَّاسُ إِنَّهُ لَا وَحْشَةَ وَ لَا غُرْبَةَ عَلَی مُؤْمِنٍ وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَمُوتُ فِی غُرْبَتِهِ إِلَّا بَکَتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ رَحْمَةً لَهُ حَیْثُ قَلَّتْ بَوَاکِیهِ وَ فُسِحَ لَهُ فِی قَبْرِهِ بِنُورٍ یَتَلَأْلَأُ مِنْ حَیْثُ دُفِنَ إِلَی مَسْقَطِ رَأْسِهِ.

**[ترجمه]نوادر راوندی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «اسلام غریب آغاز شد و به غربت باز خواهد گشت چنانچه در آغاز بود، و خوشا بر غریبان.» گفتند غریبان چه کسانی هستند یا رسول اللَّه؟» فرمود: «آنان که خوب هستند هنگامی که مردم تباه و بد گردند؛ راستش، بر مومن هراس و غریبی نباشد؛ نمی­میرد مومنی در غربت مگر اینکه فرشته ها به رحمت بر او بگریند ، چون کمتر زنی بر او می­گرید؛ و گورش با پرتو نوری گشاده می­شود و می­تابد از آنجا، تا زادبومش.»

**[ترجمه]

«3»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِیَاءُ ثُمَّ الَّذِینَ یَلُونَهُمْ ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ (4).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «سخت ترین بلا بر مردم، بر پیغمبران است، سپس کسانی که در کنار آنانند، و بعد، هر کس که به آنها مانندتر است، به ترتیب.» - . کافی 2 : 252 -

**[ترجمه]

بیان

أشد الناس بلاء قیل المراد بالناس هنا الکمل من الأنبیاء و الأوصیاء و الأولیاء فإنهم الناس حقیقة و سائر الناس نسناس کما ورد فی الأخبار و البلاء ما یختبر و یمتحن به من خیر أو شر و أکثر ما یأتی مطلقا الشر و ما أرید به الخیر یأتی مقیدا کما قال تعالی بَلاءً حَسَناً(5) و أصله المحنة.

ص: 200


1- 1. الأنعام: 45.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1: 359.
3- 3. صفات الشیعة: 180.
4- 4. الکافی ج 2: 252.
5- 5. الأنفال: 17.

و الله تعالی یبتلی عبده بالصنع الجمیل لیمتحن شکره و بما یکره لیمتحن صبره یقال بلاه الله بخیر أو شر یبلوه بلوا و أبلاه إبلاء و ابتلاه ابتلاء بمعنی امتحنه و الاسم البلاء مثل سلام و البلوی و البلیة مثله.

و قال فی النهایة فیه أشد الناس بلاء الأنبیاء ثم الأمثل فالأمثل أی الأشرف فالأشرف و الأعلی فالأعلی فی الرتبة و المنزلة ثم یقال هذا أمثل من هذا أی أفضل و أدنی إلی الخیر و أماثل الناس خیارهم انتهی.

ثم الذین یلونهم أی یقربون منهم و یکونون بعدهم فی المصباح الولی مثل فلس القرب و فی الفعل لغتان أکثرهما ولیه یلیه بکسرتین و الثانیة من باب وعد و هی قلیلة الاستعمال و جلست مما یلیه أی یقاربه و قیل الولی حصول الثانی بعد الأول من غیر فصل انتهی و المراد بهم الأوصیاء علیهم السلام.

**[ترجمه]«أشدّ الناس بلاء»: گفته­اند که مراد از مردم در اینجا، کاملان از پیغمبران و اوصیا و اولیا هستند، زیرا مردم حقیقی آنهایند و مردم دیگر نسناس­اند، چنانچه در اخبار آمده است؛ و بلا، ابزار آزمایش خوب یا بد است، و اگر مطلق باشد بیشتر در بدی می­آید، و اگر مقصود از آن خوب باشد، با «قید» می­آید؛ چنانچه خدا می­فرماید: «بلاء أحسنا.» » - . انفال / 17 - و اصلش به معنی محنت است.

خدای تعالی به بنده اش احسان می­کند تا شکرگزاری­اش را بیازماید، و بلا می­دهد تا صبرش را آزمایش کند. گفته می شود: «بلاه الله بخیر او شرّ یبلوه بلاءً، و أبلاه ابلاءً، و ابتلاه». «ابتلاءً»: یعنی او را آزمایش کرد، و اسم مصدر «بلاء» است، مانند سلام، و «بلوی» و «بلیة» مانند بلاء است.

در نهایه هم می­گوید: در حدیث آمده که: «اشدّ الناس بلاءً الانبیاء ثم الأمثل فالامثل.» منظور مراتب شرافت و والایی است. سپس گفته می شود: «هذا امثل من هذا.»: یعنی برتر و نزدیک­تر به خوبی؛ و «أمثل الناس»: یعنی خوبانشان.

«آنگاه آنان که پهلوی آنهایند»: یعنی به آنان نزدیک می شوند و پس از آنان هستند. در مصباح آمده: «ولی مثل فلس»، یعنی قرب؛ و در فعل، دو لغت است بیشتر: «ولیه یلیه» با دو کسره، و دومی از باب «قعد»، و این استعمال کم است. «و جلست فما یلیه»: یعنی نزدیک او، و گفته اند یعنی بی فاصله پایان، و مقصود اوصیاء هستند .

**[ترجمه]

«4»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ نَاجِیَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ الْمُغِیرَةَ یَقُولُ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یُبْتَلَی بِالْجُذَامِ وَ لَا بِالْبَرَصِ وَ لَا بِکَذَا وَ لَا بِکَذَا فَقَالَ إِنْ کَانَ لَغَافِلًا عَنْ صَاحِبِ یَاسِینَ إِنَّهُ کَانَ مُکَنَّعاً ثُمَّ رُدَّ أَصَابِعُهُ فَقَالَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی تَکْنِیعِهِ أَتَاهُمْ فَأَنْذَرَهُمْ ثُمَّ عَادَ إِلَیْهِمْ مِنَ الْغَدِ فَقَتَلُوهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ یُبْتَلَی بِکُلِّ بَلِیَّةٍ وَ یَمُوتُ بِکُلِّ مِیتَةٍ إِلَّا أَنَّهُ لَا یَقْتُلُ نَفْسَهُ (1).

**[ترجمه]کافی: از ناجیه روایت شده است: «به امام باقر علیه­السلام گفتم: «مغیره می­گوید که مومن به خوره و پیسی و به چنین و چنان گرفتار نمی­شود؟» فرمود: «او از صاحب یاسین بی­خبر است که انگشتانش چلاق و کج و کوله بود، آنگاه انگشتان بر گرداند، فرمود: گویا من از چلاقی آنها نگرانم. نزد آنها آمد و بیمشان داد و فردا نزد آنها برگشت و او را کشتند.» سپس فرمود: «مومن به هر بلایی گرفتار می­شود و با هر گونه مرگی جان می­دهد، جز اینکه خودکشی نمی­کند.» - . کافی 2 : 254 -

**[ترجمه]

بیان

المغیرة هو المغیرة بن سعید و قد ذکر الکشی (2) أحادیث کثیرة فی لعنه و قال العلامة قدس سره إنه کان یدعو إلی محمد بن عبد الله بن الحسن و قال رحمه الله فی مناهج الیقین القائلون بإمامة الباقر علیه السلام اختلفوا بعد موته فالإمامیة ساقوها إلی ولده الصادق علیه السلام و منهم من قال إنه لم یمت و منهم من ساقها إلی غیر ولده فذهب بعضهم إلی أن الإمام بعد الباقر علیه السلام محمد بن عبد الله بن الحسن بن الحسن و هم أصحاب المغیرة بن سعید.

ص: 201


1- 1. الکافی ج 2: 254.
2- 2. رجال الکشّیّ: 194- 198.

وَ رَوَی الْکَشِّیُ (1) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ یَوْماً لِأَصْحَابِهِ لَعَنَ اللَّهُ الْمُغِیرَةَ بْنَ سَعِیدٍ وَ لَعَنَ اللَّهُ یَهُودِیَّةً کَانَ یَخْتَلِفُ إِلَیْهَا یَتَعَلَّمُ مِنْهَا السِّحْرَ وَ الشُّعْبَذَةَ وَ الْمَخَارِیقَ إِنَّ الْمُغِیرَةَ کَذَبَ عَلَی أَبِی علیه السلام فَسَلَبَهُ اللَّهُ الْإِیمَانَ وَ إِنَّ قَوْماً کَذَبُوا عَلَیَّ مَا لَهُمْ أَذَاقَهُمُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ.

وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنِ الرِّضَا علیه السلام(2)

أَنَّهُ قَالَ: کَانَ الْمُغِیرَةُ یَکْذِبُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَأَذَاقَهُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ.

و قال فی المواقف قال مغیرة بن سعید العجلی الله جسم علی صورة إنسان من نور علی رأسه تاج و قلبه منبع الحکمة و لما أراد أن یخلق الخلق تکلم بالاسم الأعظم فطار فوقع تاجا علی رأسه ثم إنه کتب علی کفه أعمال العباد فغضب من المعاصی فعرق فحصل منه بحران أحدهما مالح مظلم و الآخر حلو نیر ثم اطلع فی البحر النیر فأبصر فیه ظله فانتزعه فجعل منه الشمس و القمر و أفنی الباقی من الظل نفیا للشریک ثم خلق الخلق من البحرین فالکفار من المظلم و المؤمنین من النیر.

ثم أرسل محمدا و الناس فی ضلال و عرض الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ و هو أبو بکر بأمر عمر بشرط أن یجعل الخلافة بعده له و قوله تعالی کَمَثَلِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اکْفُرْ(3)

ص: 202


1- 1. رجال الکشّیّ: 196.
2- 2. المصدر نفسه ص 194. و روی بإسناده الی هشام بن الحکم أنّه سمع أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: کان المغیرة بن سعید یتعمد الکذب علی أبی، و یأخذ کتب أصحابه- و کان أصحابه المستترون بأصحاب أبی یأخذون الکتب من أصحاب أبی فیدفعونها الی المغیرة-. فکان یدس فیها الکفر و الزندقة، و یسندها الی أبی، ثمّ یدفعها الی أصحابه فیأمرهم أن یبثوها فی الشیعة، فکلما کان فی کتب أصحاب أبی من الغلو، فذاک مما دسه المغیرة ابن سعید فی کتبهم.
3- 3. الحشر: 16.

نزلت فی أبی بکر و عمر.

و الإمام المنتظر هو زکریا بن محمد بن علی بن الحسین بن علی و هو حی فی جبل حاجر إلی أن یؤمر بالخروج و قتل المغیرة فقال بعض أصحابه بانتظاره و بعضهم بانتظار زکریا انتهی.

و قیل هو المغیرة بن سعد و کان یلقب بالأبتر فنسبت إلیه البتریة من الزیدیة و لم أدر من أین أخذه (1).

فقال إن کان لغافلا إن مخففة من المثقلة و صاحب یاسین هو حبیب النجار و إنذاره إشارة إلی قوله تعالی وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا أَصْحابَ الْقَرْیَةِ(2) و هذه القریة هی أنطاکیة فی قول المفسرین إِذْ جاءَهَا الْمُرْسَلُونَ إِذْ أَرْسَلْنا إِلَیْهِمُ اثْنَیْنِ أی رسولین من رسلنا فَکَذَّبُوهُما أی الرسولین قال ابن عباس ضربوهما و سجنوهما فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ أی فقوینا و شددنا ظهورهما برسول ثالث قیل کان اسم الرسولین شمعون و یوحنا و الثالث بولس و قال ابن عباس و کعب صادق و صدوق و الثالث سلوم و قیل إنهم رسل عیسی

ص: 203


1- 1. قال الفیروزآبادی فی القاموس ج 1 ص 366 فی مادة« بتر»: و الابتر لقب المغیرة بن سعد و البتریة- بالضم- من الزیدیة تنسب إلیه. و لکن قال الکشّیّ فی رجاله ص 202: البتریة هم أصحاب کثیر النواء و الحسن بن صالح بن یحیی[ حی ظ]، و سالم بن أبی حفصة و الحکم بن عتیبة و سلمة بن کهیل و أبو المقدام ثابت الحداد، و هم الذین دعوا الی ولایة علیّ علیه السلام ثمّ خلطوها بولایة أبی بکر و عمر و یثبتون لهما امامتهما و یبغضون عثمان و طلحة و الزبیر و عائشة، و یرون الخروج مع بطون ولد علیّ بن أبی طالب إلخ. و انما قیل لهم البتریة لان جماعة من الزیدیة دخلوا علی أبی جعفر الباقر علیه السلام و کان عنده زید بن علیّ، فأظهروا عقائدهم و ما یقولون به، فقال لهم زید: بترتم أمرنا بترکم اللّه.
2- 2. یس: 13. و ما بعدها ذیلها.

و هم الحواریون و إنما أضافهم إلی نفسه لأن عیسی علیه السلام أرسلهم بأمره فَقالُوا إِنَّا إِلَیْکُمْ مُرْسَلُونَ قالُوا یعنی أهل القریة ما أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا فلا تصلحون للرسالة کما لا نصلح نحن لها وَ ما أَنْزَلَ الرَّحْمنُ مِنْ شَیْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَکْذِبُونَ قالُوا رَبُّنا یَعْلَمُ إِنَّا إِلَیْکُمْ لَمُرْسَلُونَ وَ ما عَلَیْنا إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ إلی قوله تعالی وَ جاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِینَةِ رَجُلٌ یَسْعی و کان اسمه حبیب النجار عن ابن عباس و جماعة من المفسرین و کان قد آمن بالرسول عند ورودهم القریة و کان منزله عند أقصی باب من أبواب المدینة فلما بلغه أن قومه قد کذبوا الرسل و هموا بقتلهم جاء یعدو و یشتد قالَ یا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِینَ الذین أرسلهم الله إلیکم و أقروا برسالتهم.

قالوا و إنما علم هو نبوتهم لأنهم لما دعوه قال أ تأخذون علی ذلک أجرا قالوا لا و قیل إنه کان به زمانة أو جذام فابرءوه فآمن بهم عن ابن عباس اتَّبِعُوا مَنْ لا یَسْئَلُکُمْ أَجْراً وَ هُمْ مُهْتَدُونَ وَ ما لِیَ لا أَعْبُدُ الَّذِی فَطَرَنِی وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ یُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً وَ لا یُنْقِذُونِ إِنِّی إِذاً لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ إِنِّی آمَنْتُ بِرَبِّکُمْ فَاسْمَعُونِ فاسمعوا قولی و اقبلوه و قیل إنه خاطب بذلک الرسل أی فاسمعوا ذلک حتی تشهدوا لی به عند الله عن ابن مسعود.

قال ثم إن قومه لما سمعوا ذلک القول منه وطئوه بأرجلهم حتی مات فأدخله الله الجنة و هو حی فیها یرزق و هو قوله قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ و قیل رجموه حتی قتلوه و قیل إن القوم لما أرادوا أن یقتلوه رفعه الله إلیه فهو فی الجنة و لا یموت إلا بفناء الدنیا و هلاک الجنة عن الحسن و مجاهد و قالا إن الجنة التی دخلها یجوز هلاکها.

و قیل إنهم قتلوه إلا أن الله سبحانه أحیاه و أدخله الجنة فلما دخلها قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ بِما غَفَرَ لِی رَبِّی وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ

ص: 204

وَ فِی تَفْسِیرِ الثَّعْلَبِیِّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: سُبَّاقُ الْأُمَمِ ثَلَاثَةٌ لَمْ یَکْفُرُوا بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ- عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ صَاحِبُ یَاسِینَ وَ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ فَهُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ عَلِیٌّ أَفْضَلُهُمْ.

کل ذلک ذکره الطبرسی (1)

رحمه الله فی مجمع البیان و الأخبار الطویلة المشتملة علی تلک القصة قد تقدمت فی المجلد الخامس.

أنه کان مکنعا فی أکثر النسخ بالنون المشددة المفتوحة و فی بعضها بالتاء و فی القاموس کنع کمنع کنوعا انقبض و انضم و أصابعه ضربها فأیبسها و کفرح یبس و تشنج و لزم و شیخ کنع ککتف شنج و الکنیع المکسور الید و الأکنع الأشل و کمعظم و مجمل المقفع الید أی متشنجها أو المقطوعها و کنع یده أشلها(2)

و قال کتع کمنع انقبض و انضم و الأکتع من رجعت أصابعه إلی کفه و ظهرت رواجبه (3).

و أقول کأنه کان الجذام سببا لتکنیع أصابعه کما سیأتی تفسیره بالجذام أو کان هذا الداء أیضا مذکورا فی الأدواء التی نفاها عن المؤمن أو الغرض بیان أن الابتلاء بالأدواء العظیمة الشنیعة لا ینافی کمال الإیمان و قیل کانت أصابعه سقطت من الجذام فأشار علیه السلام بضم أصابعه إلی کفه إلی ذلک.

ثم رد أصابعه هذا من کلام الراوی أی رد علیه السلام أصابعه إلی کفه إشارة إلی تکنیعه فقال کأنی أنظر إلی تکنیعه أی أعلم ذلک و کیفیته بعین الیقین أتاهم أی حبیب فأنذرهم و خوفهم عقاب الله علی ترک اتباع الرسل بما حکی الله تعالی عنه و ربما یتوهم التنافی بین هذا الخبر و بین مَا وَرَدَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ: إِذَا بَلَغَ الْمُؤْمِنُ أَرْبَعِینَ سَنَةً آمَنَهُ اللَّهُ مِنَ الْأَدْوَاءِ الثَّلَاثَةِ الْبَرَصِ وَ الْجُذَامِ وَ الْجُنُونِ.

و یمکن أن یجاب بأنه محمول علی الغالب فلا ینافی الابتلاء بعد

ص: 205


1- 1. مجمع البیان ج 8 ص 417- 421.
2- 2. القاموس ج 3 ص 80.
3- 3. القاموس ج 3 ص 77.

الأربعین نادرا مع أنه یمکن أن یکون ابتلاء المؤمن قبل الأربعین و أیضا الخبر لیس بصریح فی ابتلائه بالجذام.

و المیتة بالکسر للحال و الهیئة و یدل علی أن قاتل نفسه لیس بمؤمن سواء قتلها بحربة أو بشرب السم أو بترک الأکل و الشرب أو ترک مداواة جراحة أو مرض علم نفعها أما لو أحرق العدو السفینة فألقی من فیها نفسه فی البحر فمات فالظاهر أنه أیضا داخل فی هذا الحکم خلافا لبعض العامة فإنه أخرجه منه لأنه فر من موت إلی موت و هو ضعیف و ربما یحمل علی من استحل قتل نفسه و الظاهر أن المراد بالمؤمن الکامل.

**[ترجمه]مغیره پسر سعید است و کشیدر کتاب رجال، احادیث بسیاری در لعن او آورده است. - . رجال کشی : 194 - 198 - علامه گفته: «او به [پیروی از] محمد بن عبداللَّه بن حسن دعوت می­کرد.» در مناهج الیقین گفته است: «معتقدان به امامت امام باقر علیه­السلام پس از او درباره جانشینش اختلاف پیدا کردند؛ امامیه، پسرش امام صادق علیه السلام را امام پس از او دانستند؛ برخی گفتند او نمرده است و برخی فرزندان دیگرش را امام دانستند؛ برخی نیز گفتند که امام پس از او محمد ابن عبداللَّه بن حسن بن حسن است؛ آنان یاران مغیرة بن سعیدند.

امام صادق علیه­السلام روزی به اصحابش فرمود: «خدا لعنت کند مغیرة بن سعید را، و زنی یهودیه را که با او رفت و آمد داشت و به او جادو و شعبده و کارهای فوق­العاده یاد می­داد؛ به راستی، مغیره به پدرم دروغ بست، و خدا ایمان او را برگرفت؛ مردمی هم به من دروغ بستند، چیست برایشان، خدا سوزش آهن را به آنها بچشاند.» - . رجال کشی : 196 -

همچنین، از امام رضا علیه­السلام روایت شده است: «مغیره بر امام باقر علیه السلام دروغ بست و خدا سوزش آتش را به او چشاند.» - . رجال کشی : 194 -

در مواقف آمده که مغیرة بن سعید عجلی گفت: «خدا جسمی است، چون پیکر آدمی از نور؛ تاجش بر سر و دلش سرچشمه حکمت؛ و چون خواست خلق را بیافریند، به اسم اعظم سخن گفت و پرید و تاجی بر سرش افتاد؛ آنگاه بر کف­اش نامه اعمال بنده ها را نوشت، و از گناهان به خشم افتاد و عرق کرد و از آن دو دریا برآمد، یکی شور و تاریک و دیگری شیرین و درخشان؛ آنگاه در دریای درخشان سر کشید و سایه خود را در آن دید، و آن را برکند و از آن خورشید و ماه ساخت و ته مانده آن سایه را نابود کرد تا شریکی نباشد، سپس، از این دو دریا مردم را آفرید، کفار از آن دریای تاریکند و مومنان از آن دریای درخشان.

آنگاه محمد صلّی­اللَّه­علیه­وآله را فرستاد، و مردم در گمراهی بودند، و امانت را بر آسمان­ها و زمین و کوه­ها پیشنهاد کرد و نخواستند آن را بردارند و از آن ترسیدند؛ آدمی، که آن ابوبکر بود، به فرمان عمر آن را برداشت؛ با این شرط که عمر را پس از خود خلیفه سازد؛ قول خدا در: «کَمَثَلِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اکْفُرْ»، {چون شیطان که به آدمی گفت کافر شو.} - . حشر / 16 - درباره ابوبکر و عمر نازل شده است.

و امام منتظر، زکریا بن محمد بن علی بن الحسین علیه­السلام است. او در کوه حاجر زنده است تا هنگامی که فرمان خروج یابد. مغیره کشته شد، در حالی که برخی یارانش او را امام منتظر می­دانستند و برخی زکریا را.»

و گفته­اند که مغیرة بن سعید را ابتر می­گفتند و «بتریه زیدیه» را به او منسوب دانسته اند.

مؤلف:

نمی­دانم که این گفته بر اساس کدام مدرک بیان شده است .

«که او بی­خبر بود»: «ان» از «محففه»، از «مثقّله» است. صاحب یاسین نامش حبیب نجار بود. «بیم دادن»: اشاره دارد به قول خدای تعالی: «وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا أَصْحابَ الْقَرْیَة»، {بیاور برایشان نمونه آن قریه را.} - . یس / 13 - 14 - که به گفته مفسران، منظور انطاکیه است. {چون که فرستاده ها آمدند در آن، چون دو رسول برایشان آمده، آن دو را دروغگو شمردند.}: ابن عباس گفته: «آنها را زدند و به زندان انداختند.»

«و تقویت کردیم آنها را»: با رسول سوم. گفته اند: نام رسولان اول و دوم شمعون بود و یوحنا؛ و نام رسول سوم، بولس. ابن عباس و کعب گفته­اند که نام آنها صادق بود و صدوق و سلوم. گفته اند: اینان فرستاده های عیسی علیه­السلام بودند از حواریون، و آنها را رسول خود خواند برای اینکه عیسی علیه­السلام آنها را به فرمان او فرستاد. پس گفتند: {ما سه تن رسول نزد شماییم.} مردم آن آبادی گفتند: {نباشید شما جز آدمی چون ما.} و رسالت خدا شما را نمی­شاید چنانچه ما را نشاید. {خدای رحمان چیزی نفرستاده و شما نباشید جز دروغگو. گفتند: پروردگار ما داند که ما به شما فرستاده ایم البته و نباشد بر ما جز رساندن پیغام آشکارا.} تا فرموده خدا: {و آمد از جای دورتر شهر مردی کوشا و شتاب می­کرد.}به گفته ابن عباس و گروهی از مفسران، نام آن شخص حبیب نجار بود که هنگام آمدن رسولان به آنها گرویده بود، و خانه اش در کنار یکی از دروازه های دور شهر بود، و چون باخبر شد که قومش رسولان را دروغ شمردند و آهنگ کشتن آنها را دارند، تند دوید و آمد و گفت: {ای مردم من پیروی کنید از رسولان.} که خدا برای شما فرستاده، و اعتراف کرد به رسالت آنان.

گفتند: نبوت آنها را از این جا دانست که چون او را خواندند، گفت: «مزدی بابت آن می­خواهید؟» گفتند: «نه.» و گفته­اند که او زمین گیر بود یا دچار خوره، و او را شفا دادند و او هم به آنها گروید. این مطلب از ابن عباس نقل شده است.

{پیروی کنید از کسانی که مزدی از شما نخواهند و راه یافته اند، و چرا من نپرستم آن کس که مرا آفریده و بسوی او برگردانده شوید، آیا برگیرم جز او معبودانی که چون خدای رحمان زیان مرا خواهد؟ میان­داری آنان هیچ سودی به من ندهد و مرا رها نکنند، من در این صورت البته در گمراهی روشنم، من گرویدم به پروردگار شما، از من بشنوید.} این اعتراف را و بپذیرید؛ و گفته­اند که این سخن را با رسولان گفت و آنها را گواه گرفت با آن، نزد خدا، و این سخن از ابن مسعود است .

گفت: چون مردمش این سخن را از او شنیدند، او را زیر لگد مالیدند تا مُرد و خدا او را به بهشت برد و در آن زنده و روزی­خور است، که گفت: «گفته شد درآ به بهشت.» و گفته­اند که او را سنگسار کردند تا کشتند؛ و به گفته حسن و مجاهد: «چون آن مردم آهنگ کشتن او را کردند، خدا او را بالا برد و او در بهشت است و نمی­میرد تا دنیا نابود و بهشت نایاب شود.» و گفته­اند: «آن بهشت که او در آن درآمده، تواند که نایاب شود و جاویدان نیست.»

و گفته­اند: چون او را کشتند، خدا او را زنده کرد و به بهشت برد و چون در آن درآمد، گفت: {کاش مردم من می­دانستند به آمرزش پروردگارم برایم و اینکه مرا از ارجمندان داشته.} - . یس / 13 - 27 -

پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله و سلم فرمود: «پیشتازان امت­ها سه نفرند؛ کسانی که یک چشم به هم زدن به خدای یکتا کافر نبودند: علی بن ابی طالب علیه­السلام، صاحب یاسین، و مومن آل فرعون؛ و آنان صدیقان و خوش­باورانند و علی برترین آنان است.»

همه اینها را طبرسی در مجمع البیان آورده است. - . مجمع البیان 8 : 417 - 421 -

اخباری که این داستان را در بر دارند، در مجلد پنجم نقل شده­اند.

«او چلاق بود یا دست­بریده»: «مکنّعاً» در اکثر نسخه ها با نون تشدیددار مفتوح است و در برخی از نسخه ها با «تاء». در قاموس - . قاموس 3 : 80 - آمده: «کنع» مانند «منع کنوعاً»: یعنی جمع شد و به هم ضمیمه شد. «کنع اصابعه»: یعنی به انگشتان او زد و آن را خشک کرد. «کنِع» مانند «فرِح»: خشک شد و تشنج گرفت و چسبید. «شیخ کَنِع» - مانند «کتف» - تشنج گرفته. «کنیع»: یعنی دست­شکسته. «اکنع»: یعنی َشل. و - مانند معظّم و مجمل - مقفّع الید است: یعنی کسی که دستش تشنج دارد و یا قطع شده است. «کنّع یده»: یعنی شلّ کرد دستش را. و می­گوید: «کتع» - مانند «منع» - یعنی جمع شد و به هم ضمّ شد. «اکتع»: کسی است که انگشتانش به کفش برگشته و مفاصل کف او آشکار شده است - . قاموس 3 : 77 - .

مؤلف:

گویا به سبب بیماری خوره انگشتانش چنین بودند، چنانچه تفسیر آن به خوره خواهد آمد؛ یا اینکه این درد هم از دردهایی نبوده که مغیره آن را از مومن دور دانسته؛ یا مقصود، بیان این است که گرفتاری به بیماری­های بزرگ و رسواگر با کمال ایمان مخالفت ندارد. و گفته­اند: گویا انگشتان او به دنبال بیماری خوره افتاده بودند، چون اشاره کرده که انگشتانش به کف­ دستش چسبیده بودند.

«و آنگاه انگشتانش را به کف­اش برگرداند»: از سخن راوی است - یعنی امام علیه­السلام – که چلاقی او را با دست خود نشان داد که چنین بود و فرمود: «گویا من می­نگرم به چلاقی او.» یعنی

آن را با دیده دل می­بینم.

حبیب نجار آمد و آنها را بیم داد و از کیفر خدا بر پیروی نکردن از پیغمبران ترساند که خدا از او حکایت کرده است. چه­بسا توهم شود که این روایت منافات دارد با آنچه از امام صادق علیه­السلام رسیده که: «چون مومن به چهل سالگی برسد، خدایش از سه درد در امان نگه می­دارد: پیسی، خوره و دیوانگی.»

می شود این گونه پاسخ داد که این حدیث بر حسب غالب است و منافات ندارد با ابتلای پس از چهل سال به طور کمیاب، یا اینکه ممکن است ابتلای مومن نامبرده پیش از سال چهلم عمرش باشد، یا اینکه خبر گویا نیست که گرفتار خوره بوده است.

«به هر مردنی»: «میته» با «کسر» برای حالت و هیئت است به هر حال و هر گونه، و دلالت دارد که فرد خودکش، مومن نیست، خواه با ابزاری خود را بکشد، و یا با نوشیدن زهر، یا با نخوردن و ننوشیدن و اعتصاب غذا، یا درمان نکردن زخم و بیماری خود با چیزهایی که برایش سودمند است؛ اما اگر دشمن کشتی­ها را آتش بزند و او خود را به دریا بیفکند و بمیرد، در ظاهر خودکشی کرده است، اما برخی عامه آن را خودکشی نمی­دانند، زیرا او از یک گونه مردن به گونه دیگر گریخته، و این سخن سست است؛ چه­بسا که تفسیر شده به آن که خودکشی را حلال بداند. ظاهرا مقصود از مومن، مومن کامل است.

**[ترجمه]

«5»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ عُثْمَانَ النَّوَّاءِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَبْتَلِی الْمُؤْمِنَ بِکُلِّ بَلِیَّةٍ وَ یُمِیتُهُ بِکُلِّ مِیتَةٍ وَ لَا یَبْتَلِیهِ بِذَهَابِ عَقْلِهِ أَ مَا تَرَی أَیُّوبَ کَیْفَ سَلَّطَ اللَّهُ إِبْلِیسَ عَلَی مَالِهِ وَ عَلَی وُلْدِهِ وَ عَلَی أَهْلِهِ وَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ مِنْهُ وَ لَمْ یُسَلِّطْ عَلَی عَقْلِهِ تُرِکَ لَهُ لِیُوَحِّدَ اللَّهَ بِهِ (1).

**[ترجمه]امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدای عزوجل مومن را به هر بلا گرفتار می­کند، و به هر گونه مردن می­میراند، و به دیوانگی و بی­خردی گرفتارش نمی­کند. آیا نمی­دانی که چگونه خدا ابلیس را بر مال و فرزند و همه چیز ایوب مسلط کرد و او را بر خردش مسلط نکرد و آن را به او وانهاد تا با آن یکتاپرست بماند.» - . کافی 2 : 256 -

**[ترجمه]

بیان

و لا یبتلیه بذهاب عقله لأن فائدة الابتلاء التصبر و التذکر و الرضا و نحوها و لا یتصور شی ء من ذلک بذهاب العقل و فساد القلب و لا ینافی ذهاب العقل لا لغرض الابتلاء علی أن الموضع هو المؤمن و المجنون لا یتصف بالإیمان کذا قیل لکن ظاهر الخبر أن المؤمن الکامل لا یبتلی بذلک و إن لم یطلق علیه فی تلک الحال اسم الإیمان و کان بحکم المؤمن.

و یمکن أن یکون هذا غالبیا فإنا نری کثیرا من صلحاء المؤمنین یبتلون فی أواخر العمر بالخرافة و ذهاب العقل أو یخص بنوع منه و الوجه الأول لا یخلو من وجه و علی کل شی ء منه ظاهره تسلطه علی جمیع أعضائه و قواه سوی عقله و قد یؤول بتسلطه علی بیته و أثاث بیته و أمثال ذلک و أحبائه و أصدقائه

ص: 206


1- 1. الکافی ج 2 ص 256.

و قد سبق بسط القول فی قصص أیوب علیه السلام و دفع الشبه الواردة فیها فی المجلد الخامس فلا نعیدها حذرا من التکرار.

**[ترجمه]«و به رفتن خرد او گرفتارش نکند»: زیرا سود گرفتاری، شکیبایی و یاد خدا و رضا به قضا و مانند آن است، و با دیوانگی و رفتن خرد و تباهی دل، هیچ کدام از آنها فراهم نمی­شود، و این با گرفتاری به دیوانگی، که منظور از آن آزمایش نیست، منافات ندارد.

با اینکه مورد روایت مومن است و دیوانه مومن نیست، چنین گفته شده، ولی ظاهر خبر این است که مومن کامل دیوانه نمی­شود، اگرچه با وجود دیوانگی مومن نیست و در حکم مومن است.

امکان دارد منظور از حدیث، نظر به غالب باشد، زیرا بسیاری از مومنان خوب را می­بینیم که در پایان عمر خِرف و دیوانه می­شوند؛ یا اینکه منظور یک گونه از دیوانگی است، و وجه نخست، بی وجه نیست.

«و بر همه چیز او»: ظاهرا تسلط شیطان است بر همه اندام و نیروهای ایوب، جز خرد او؛ و چه­بسا تفسیر شود به تسلط او بر خانه و اثاث خانه و مانند آنها، و بر دوستان و یارانش.

داستان­های ایوب و رفع شبهه های وارده بر آنها، به تفصیل، در جلد پنجم مورد بررسی قرار گرفت و ما برای دوری از تکرار، به آنها نمی­پردازیم.

**[ترجمه]

«6»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: ذُکِرَ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْبَلَاءُ وَ مَا یَخُصُّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ الْمُؤْمِنَ فَقَالَ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ أَشَدُّ النَّاسِ بَلَاءً فِی الدُّنْیَا فَقَالَ النَّبِیُّونَ ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ وَ یُبْتَلَی الْمُؤْمِنُ بَعْدُ عَلَی قَدْرِ إِیمَانِهِ وَ حُسْنِ أَعْمَالِهِ فَمَنْ صَحَّ إِیمَانُهُ وَ حَسُنَ عَمَلُهُ اشْتَدَّ بَلَاؤُهُ وَ مَنْ سَخُفَ إِیمَانُهُ وَ ضَعُفَ عَمَلُهُ قَلَّ بَلَاؤُهُ (1).

محص، [التمحیص] عن عبد الرحمن: مثله

**[ترجمه]کافی: در محضر امام صادق علیه­السلام، از بلا و خصوصیاتی که خدای عزوجل به مومنین داده، یاد شد و آن حضرت فرمود: «از رسول خدا پرسیدند کدام مردم در دنیا بلای سخت­تر می­کشند؟» فرمود: «پیغمبران، و سپس هر کس که مانندتر است به آنها - مانندتر به حسب درجه - و مومن هم به اندازه ایمان و خوش کرداری­اش گرفتار می­شود؛ هر کس ایمانش درست و کردارش نیک است، بلایش سخت است، و هر کس ایمانش سبک و کردارش سست، بلایش کم است.» - . کافی 2 : 252 -

در تمحیص، حدیثی مانند این از عبدالرحمن روایت شده است.

**[ترجمه]

بیان

السخف الخفة فی العقل و غیره ذکره الجزری و الفعل ککرم و ضعف عمله أی بالکمیة أو بالکیفیة أو بهما.

**[ترجمه]«سخف»: سبکی عقل و غیر آن است؛ جزری آن را گفته است، و فعل آن مانند «کرُم» است. «سستی کردار»: در اندازه و در گونه و یا در هر دو است.

**[ترجمه]

«7»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَظِیمَ الْأَجْرِ لَمَعَ عَظِیمِ الْبَلَاءِ وَ مَا أَحَبَّ اللَّهُ قَوْماً إِلَّا ابْتَلَاهُمْ (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «ثواب بزرگ در برابر بلای بزرگ است، و خدا دوست ندارد مردمی را، مگراینکه آنان را مبتلا سازد.» - . کافی 2 : 252 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی أن عظیم البلاء سبب للأجر العظیم و علامة لمحبة الرب الرحیم إذا کان فی المؤمن الکریم.

**[ترجمه]دلالت دارد که بلای بزرگ اجر بزرگ دارد، و نشانه دوستی پروردگار رحیم است، اگر در مومن کریم باشد.

**[ترجمه]

«8»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَاداً فِی الْأَرْضِ مِنْ خَالِصِ عِبَادِهِ مَا یُنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ تُحْفَةً إِلَی الْأَرْضِ إِلَّا صَرَفَهَا عَنْهُمْ إِلَی غَیْرِهِمْ وَ لَا بَلِیَّةً إِلَّا صَرَفَهَا إِلَیْهِمْ (3).

نبه، [تنبیه الخاطر] عن ابن رئاب و کرام بن عمرو عن أبی بصیر: مثله

ص: 207


1- 1. الکافی ج 2 ص 252.
2- 2. الکافی ج 2 ص 252.
3- 3. المصدر ص 253.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدای عزوجل را در روی زمین بنده هایی پاک است، که از آسمان پیشکشی به زمین فرو نیاید مگراینکه از آنها بگرداندش به دیگری، و بلایی نیاید، مگر اینکه به سوی آنان بگرداند.» - . کافی 2 : 253 -

در تنبیه الخاطر، از ابن رئاب و کرام بن عمر و از ابی بصیر، حدیثی مانند این ذکر شده است.

**[ترجمه]

بیان

ما ینزل من السماء أی یقدر فیها تحفة أی من التحف الدنیویة و کذا البلیة.

**[ترجمه]«فرو شدن از آسمان»: به معنی «تقدیر» در آن است و پیشکش دنیوی است و همچنین بلا.

**[ترجمه]

«9»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ وَ عِنْدَهُ سَدِیرٌ إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً غَتَّهُ بِالْبَلَاءِ غَتّاً وَ إِنَّا وَ إِیَّاکُمْ یَا سَدِیرُ لَنُصْبِحُ بِهِ وَ نُمْسِی (1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام در حضور سدیر فرمود: «به راستی، چون خدا بنده ای را دوست دارد، یکباره او را در بلا فرو می­برد، و ما و شماها ای سدیر، بامداد و شامگاه در آنیم.» - . کافی 2 : 253 -

**[ترجمه]

بیان

غته أی غمسه و الباء بمعنی فی و یحتمل القهر و الغم فی النهایة فیه یغتهم الله فی العذاب غتا أی یغمسهم فیه غمسا متتابعا و منه حدیث الدعاء یا من لا یغته دعاء الداعین أی یغلبه و یقهره و فی حدیث الحوض یغت فیه میزابان مدادهما من الجنة أی یدفقان فیه الماء دفقا دائما متتابعا و فی القاموس غته بالأمر کده و فی الماء غطه و فلانا غمه و خنقه (2)

لنصبح به أی بالغت أو بالبلاء.

**[ترجمه]«غتّه»: یعنی «غمسه» و «یاء» به معنای «فی» است و احتمال قهر و غم دارد. در نهایه گفته: در حدیث است که: «یغتهم اللَّه فی العذاب غتا»، یعنی فرو برد آنان را در عذاب، فرو بردنی پی­درپی؛ و در حدیث دعا آمده است: «یا من لا یغته دعاء الداعین»، یعنی دعای دعاکنندگان او را مغلوب و مقهور نمی­سازد.

در حدیث حوض آمده است: «یغت فیه میزابان مدادهما من الجنة.» یعنی پی­درپی در آن آب می­ریزد. و در قاموسآمده: «غتّه بلأمر»، یعنی او را به رنج انداخت. «غتّه فی الماء»: یعنی او را پوشاند. «غتّ فلاناً»: یعنی او را غمناک و گلوگیر کرد. «لنصیح به»: یعنی با فروتنی و یا بلا. - . قاموس 1 : 153 -

**[ترجمه]

«10»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا أَحَبَّ عَبْداً غَتَّهُ بِالْبَلَاءِ غَتّاً وَ ثَجَّهُ بِالْبَلَاءِ ثَجّاً فَإِذَا دَعَاهُ قَالَ لَبَّیْکَ عَبْدِی لَئِنْ عَجَّلْتُ لَکَ مَا سَأَلْتَ إِنِّی عَلَی ذَلِکَ لَقَادِرٌ وَ لَئِنِ ادَّخَرْتُ لَکَ فَمَا ادَّخَرْتُ لَکَ خَیْرٌ لَکَ (3).

جع، [جامع الأخبار] عنه علیه السلام: مثله (4)

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه­السلام فرمود: «خداوند تبارک و تعالی چون بنده ای را دوست بدارد، او را در بلا فرو می­برد، فرو بردنی؛ و او را در بلا می­آلاید، و چون او را بخواند، می­فرماید: «لبیک عبدی! اگر آنچه را خواهش کردی زود به تو بدهم، من بر آن توانایم، و اگر آن را پس­انداز کنم برایت بهتر است.» - . کافی 2 : 253 -

در جامع الاخبار، حدیثی مانند این از امام علیه­السلام نقل شده است.

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس ثج الماء سال و ثجه أساله و فی النهایة فیه أفضل الحج العج الثج الثج سیلان دماء الهدی و الأضاحی یقال ثجه

ص: 208


1- 1. المصدر ص 253.
2- 2. القاموس ج 1 ص 153.
3- 3. الکافی ج 2 ص 253.
4- 4. روی الصدوق فی معانی الأخبار ص 223 بإسناده عن النخعیّ عن عمه عن إسماعیل بن مسلم، عن جعفر بن محمّد، عن آبائه، عن علی علیهم السلام قال: نزل جبرئیل علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فقال: یا محمد! مر أصحابک بالعج و الثج، فالعج رفع الأصوات بالتلبیة، و الثج نحر البدن.

یثجه ثجا و منه فحلب فیه ثجا أی لبنا سائلا کثیرا و حدیث المستحاضة إنی أثجه ثجا انتهی.

**[ترجمه]در قاموس آمده: «ئجِّ الماء»: یعنی جاری شد. «وئجّه»: یعنی آن را جاری ساخت. در نهایه گفته شده: در حدیث است که بهترین اعمال حج، ناله و تلبیه و خون­ریزی در قربانی است. «الئجّ»: جریان خون های هدی و قربانی ها است. گفته می شود: «ئجّه ئجّه ئجّاً» و از آن است که دوشید در آن «ئج»؛ یعنی شیر روان بسیار، و در حدیث مستحاضه آمده: «انی ائجه ئجّا»: به همین معنا.

**[ترجمه]

و أقول

ما فی هذا الخبر یحتمل أن یکون علی الحذف و الإیصال و الباء زائدة أی ثج علیه البلاء أو یکون تسییله کنایة عن شدة ألمه و حزنه کأنه یذوب من البلاء و یسیل أو عن توجهه إلی جناب الحق سبحانه بالدعاء و التضرع لدفعه و قیل أی أسال دم قلبه بالبلاء.

**[ترجمه]آنچه در این روایت است ممکن است با حذف و ایصال باشد و «باء» زائد است. منظور از ئج در این خبر، این است که بلا بر او ریخته شود؛ یا روان گشتن، کنایه از شدت درد و اندوه آن بر او باشد تا گویا از بلا آب شود و روان شود؛ یا مقصود، توجه او است به آستان خدا، یا دعا و تضرّع؛ و گفته اند: خون دلش را از بلا روان کند .

**[ترجمه]

و أقول

فی جامع الأخبار(1)

و غیره بجه بالباء الموحدة و البج الشق و الطعن بالرمح.

فإذا دعاه أی لدفع البلاء أو لغیره من المطالب أیضا و فی القاموس ألب أقام کلب و منه لبیک أی أنا مقیم علی طاعتک إلبابا بعد إلباب و إجابة بعد إجابة أو معناه اتجاهی و قصدی لک من داری تلب داره أی تواجهها أو معناه محبتی لک من امرأة لبة محبة لزوجها أو معناه إخلاصی لک من حسب لباب خالص (2).

**[ترجمه]در جامع الاخبار و غیر آن، به جای ئج، «بجّ» آمده است، با «باء» یک نقطه؛ که به معنی شکافتن و دریدن با نیزه است. - . جامع الاخبار : 134 -

«در پاسخ دعایش»: برای رفع بلا است یا جز آن. همچنین در قاموس آمده: «ألبت»: به معنای ماند، مانند «لبّ»؛ و از همین ریشه است «لبّیک»: یعنی من بر طاعت تو می مانم، ماندنی پس از ماندن، و اجابت می کنم پس از اجابت کردن؛ یا معنایش این است که جهت­گیری و قصد من برای تو است از این ریشه که «داری تلّب داره»: خانه من روبروی خانه او است؛ یا معنایش این است که: دوستی ام برای تو است؛ از این ریشه: «امرأة لبّة»: یعنی زنی که دوستدار شوهرش است؛ یا معنایش اخلاصم برای توست، از این ریشه: «حب لباب»: یعنی حبی خالص. - . قاموس 1 : 126 و 127 -

**[ترجمه]

«11»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ زَیْدٍ الزَّرَّادِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ عَظِیمَ الْبَلَاءِ یُکَافَأُ بِهِ عَظِیمُ الْجَزَاءِ فَإِذَا أَحَبَّ اللَّهُ عَبْداً ابْتَلَاهُ اللَّهُ بِعَظِیمِ الْبَلَاءِ فَمَنْ رَضِیَ فَلَهُ عِنْدَ اللَّهِ الرِّضَا وَ مَنْ سَخِطَ الْبَلَاءَ فَلَهُ عِنْدَ اللَّهِ السَّخَطُ(3).

ل، [الخصال] عن أبیه عن محمد العطار عن سهل عن الحسن اللؤلؤی عن محمد بن سنان عن زید الشحام عنه علیه السلام: مثله (4)

محص، [التمحیص] عن الشحام: مثله

**[ترجمه]کافی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «بلای بزرگ پاداش بزرگ دارد، و چون خدا بنده ای را دوست دارد، او را بلای بزرگ می­دهد، و هر کس پسندد، خدا او را می­پسندد، و هر کس خشم بورزد، خدا بر او خشم می­گیرد.» - . کافی 2 : 253 -

در خصال،حدیثی مانند این آمده است. - . خصال 1 : 12 - همچنین در تمحیص، از شحام، حدیثی این گونه روایت شده است.

**[ترجمه]

بیان

یکافأ به علی بناء المجهول أی یجازی أو یساوی فی القاموس

ص: 209


1- 1. جامع الأخبار: 134.
2- 2. القاموس ج 1 ص 126 و 127.
3- 3. الکافی ج 2 ص 253.
4- 4. الخصال ج 1 ص 12.

کافأه مکافأة و کفاء جازاه و فلانا ماثله و راقبه (1) و الحمد لله کفاء الواجب أی ما یکون مکافئا له.

فإذا أحب الله عبدا أی أراد أن یوصل الجزاء العظیم إلیه و یرضی عنه و وجده أهلا لذلک ابتلاه بعظیم البلاء من الأمراض الجسمانیة و المکاره الروحانیة فمن رضی أی ببلائه و قضائه و الظاهر أن المراد بالموصول فی الموضعین أعم من العبد المحبوب المتقدم فإن العبد المحبوب لله سبحانه لا یسخط قضاءه و یحتمل أن یکون المراد بالمحبة تعریضه للمثوبة سواء رضی أم لا فمن رضی فله عند الله الرضا أی یرضی الله عنه و من سخط القضاء فله عند الله السخط أی الغضب.

**[ترجمه]«یکافأ به»: مبنی بر «صیغه مجهول» است، یعنی جزا داده می شود و یا برابر می شود. در قاموس آمده: «کافأه مکافأۀ و کفاءً»: او را جزا داد؛ و «فلاناً»: یعنی مانند او شد و یا مراقب او شد.» - . قاموس 1 : 26 - «و الحمد لله کفاء الواجب»: یعنی سپاس خدا را به اندازه با واجب برابری کند. «چون خدا بنده ای را دوست دارد»: بخواهد به او پاداش بزرگی برساند، و او را پسندد و اهل آتش داند، بلای بزرگی به او می­دهد، از بیماری­های تن و یا آشفتگی جان و دل. «هر بنده که رضایت بدهد»: یعنی به بلا و قضای الهی؛ و بنده، اعم از بنده محبوب پیشین است، زیرا بنده محبوب از قضای خدا در خشم نمی­شود؛ و چه­بسا مقصود از دوستی، پیشنهاد کار ثواب دار باشد، خواه پسند او باشد یا نه. «هر کس پسندد»: یعنی خدا او را می­پسندد. «هر کس خشم بورزد»: یعنی خدا بر او خشم می­گیرد.

**[ترجمه]

«12»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ الْحُرِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا یُبْتَلَی الْمُؤْمِنُ فِی الدُّنْیَا عَلَی قَدْرِ دِینِهِ أَوْ قَالَ عَلَی حَسَبِ دِینِهِ (2).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه­السلام فرمود: «همانا مومن در دنیا بلا می­بیند به اندازه دینش، یا بر حسب دینش.» - . کافی 2 : 253 -

**[ترجمه]

بیان

أو قال الشک من الراوی و الحسب بالتحریک المقدار فمآل الروایتین واحد قال فی المصباح قولهم یجزی المرء علی حسب عمله أی علی مقداره.

**[ترجمه]تردید از راوی است و «حسب» هم به معنی مقدار است و هر دو یک معنی دارند. در مصباح می­گوید: اینکه گویند پاداش مرد به حسب کار او است، یعنی به اندازه کار او.

**[ترجمه]

«13»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّی الْحَضْرَمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بُهْلُولِ بْنِ مُسْلِمٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ بِمَنْزِلَةِ کِفَّةِ الْمِیزَانِ کُلَّمَا زِیدَ فِی إِیمَانِهِ زِیدَ فِی بَلَائِهِ (3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «همانا بنده مومن چون کفه ترازو است و هر چه ایمانش فزونی یابد، بلایش افزوده می­شود.» - . کافی 2 : 254 -

**[ترجمه]

بیان

إنما المؤمن کان المعنی أن حال المؤمن فی إیمانه و بلائه بمنزلة کفتی المیزان کما ورد الصلاة میزان فمن وفی استوفی و قیل المعنی أن المؤمن ککفة المیزان فی أنه کلما وضع فیه یوضع فی الکفة الأخری

ص: 210


1- 1. القاموس ج 1 ص 26.
2- 2. الکافی ج 2 ص 253.
3- 3. الکافی ج 2 ص 254.

ما یوازنه عند الوزن فکلما زید فی المؤمن من الإیمان زید فی الکفة الأخری و هو الکافر الذی بلاء المؤمن بسببه سواء کان من الإنس أو الجن فیزید بلاؤه و أذاه للمؤمن بحسب زیادة إیمان المؤمن.

**[ترجمه]یعنی ایمان و بلای مومن چون دو کفه ترازو باشند چنانچه در این باره آمده است: نماز ترازو است؛ هر کس خوب بپردازد خوب دریافت می­کند. و گفته­اند خود مومن یک کفه ترازو است و کافر کفه دیگر، و هر چه ایمان مومن افزوده شود، در کفه کافر هم که سبب بلای او است، سنگین­تر می­شود، خواه از آدمی باشد و خواه پری، که بلا و آزارش به مومن به اندازه فزونی ایمان او است.

**[ترجمه]

«14»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: الْمُؤْمِنُ لَا یَمْضِی عَلَیْهِ أَرْبَعُونَ لَیْلَةً إِلَّا عَرَضَ لَهُ أَمْرٌ یَحْزُنُهُ یُذَکَّرُ بِهِ (1).

**[ترجمه]کافی: از محمد بن مسلم روایت شده است: «شنیدم امام صادق علیه­السلام می­فرمود: «بر مومن چهل شب نمی­گذرد مگر اینکه رخ بدهد برایش چیزی که اندوهش بدهد و یادآورش بشود.» - . کافی 2 : 253 -

**[ترجمه]

بیان

أمر یحزنه بالضم قال فی المصباح حزن حزنا من باب تعب و الاسم الحزن بالضم فهو حزین و یتعدی فی لغة قریش بالحرکة یقال حزننی الأمر یحزننی من باب قتل قاله تغلب و الأزهری و فی لغة تمیم بالألف و مثل الأزهری باسم الفاعل و المفعول فی اللغتین علی بابهما و منع أبو زید الماضی من الثلاثی فقال لا یقال حزنه و إنما یستعمل المضارع من الثلاثی فیقال یحزنه انتهی.

و قوله یذکر به علی بناء المفعول من التفعیل کأنه سئل عن سبب عروض ذلک الأمر فقال یذکر به ذنوبه و التوبة منها لقوله سبحانه ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ (2) و ربه القادر علی دفع ذلک عنه فیتضرع لذلک و یدعو الله لرفعه و سفالة الدنیا(3)

و دناءتها لشیوع أمثال ذلک فیها فیزهد فیها و الآخرة و خلوص لذاتها عن الأحزان و الکدورات فیرغب إلیها و لا یصلح القلب إصلاح الحزن شی ء و قد قیل إن القلب الذی لا حزن فیه کالبیت الخراب.

**[ترجمه]«أمر یحزنه»: با «ضم» است. در مصباح می­گوید: «حزن حزناً» از باب «تعب» و اسم مصدر آن، «حزن» با «ضمّ» است؛ اسم فاعل آن، «حزین» است، و در لغت قریش با حرکت «متعدی» می شود و گفته می شود «حزننی الأمر یحزننی» از باب «قتل». تغلب و ازهری چنین گفته اند، و در لغت«تمیم»، با «الف» می­آید .

ازهری به اسم فاعل و مفعول در دو لغت، طبق بابشان، مثال زده است. ابوزید ماضی را از باب ثلاثی نپذیرفته و گفته: «گفته نمی شود «حزنه» و تنها از «ثلاثی مضارع» استعمال می شود و گفته می شود: «یحزنه.»

گفته امام علیه­السلام - «یذّکر به» - به «صیغه مجهول» از باب «تفعیل» است. گویا از سبب این امر سوال شده و گفته است: «یادآور او شود گناه او را و توبه را، چون خدا فرموده: «ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُم»، {هر آسیبی به شما رسد به سزای دستاورد شما باشد.} - . شوری / 30 - و پروردگارش توانا است بر دفع آن و زاری می­کند به درگاه او و رفع آن را می­خواهد و یادآور پستی دنیا می­شود که بلا در آن فراوان است و بدان بی­رغبت می­گردد و یاد آخرت می­کند و لذت­های بی غم آن، و دل بدان می­بندد و چیزی به مانند اندوه دل را التیام نمی­بخشد، و گفته اند: دل بی اندوه چون ویرانه است.»

**[ترجمه]

«15»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَبِأَفْضَلِ مَکَانٍ ثَلَاثاً إِنَّهُ لَیَبْتَلِیهِ بِالْبَلَاءِ ثُمَّ یَنْزِعُ نَفْسَهُ عُضْواً عُضْواً

ص: 211


1- 1. المصدر 253.
2- 2. الشوری: 30.
3- 3. أی و یذکر سفالة الدنیا. و هکذا قوله: و الآخرة إلخ.

مِنْ جَسَدِهِ وَ هُوَ یَحْمَدُ اللَّهَ عَلَی ذَلِکَ (1).

**[ترجمه]کافی: از عبید بن زراره روایت شده است: «شنیدم که امام صادق علیه السلام تا سه بار ­فرمود: «مومن نزد خدا برترین مقام را دارد؛ او را گرفتار بلا می­کند و جانش را از هر اندامش می­کشد و آن بنده، خدا را بر آن سپاس می­گوید.» - . کافی 2 : 254 -

**[ترجمه]

بیان

من الله أی بالنسبة إلیه ثلاثا أی قال هذا الکلام ثلاث مرات نفسه عضوا عضوا أی روحه من بدنه بالتدریج و قیل أراد بقطع بدنه عضوا عضوا فکلما قطع منه عضو سلب الروح منه و قال بعضهم النفس بضم النون و الفاء جمع نفیس أی یقطع أعضاءه النفیسة بالجذام و لا یخفی ما فیه و الأول أظهر.

**[ترجمه]«من الله»: یعنی نسبت به خدا. «ثلاثاً»: یعنی این سخن را امام سه بار فرمود. «نفسه عضواً عضواً»: یعنی روحش از بدنش به تدریج؛ یا گفته­اند: برآوردن جان از تن او، عضو به عضو، و بریدن هر عضو است تا جان از او برآید. همچنین، گفته­اند: یعنی ارزنده ترین اعضای او را با بیماری خوره می­برد. دور بودن این معنی، نهان نیست و معنی نخست روشن­تر است.

**[ترجمه]

«16»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی الْجَنَّةِ مَنْزِلَةً لَا یَبْلُغُهَا عَبْدٌ إِلَّا بِالابْتِلَاءِ فِی جَسَدِهِ (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «در بهشت مقامی است که بنده به آن نمی­رسد مگر با بلای تنش.» - . کافی 2 : 255 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی أن بعض درجات الجنة یمکن البلوغ إلیها بالعمل و السعی و بعضها لا یمکن الوصول إلیها إلا بالابتلاء فی الجسد فیمن الله تعالی علی من أحب من عباده بالابتلاء لیصلوا إلیها.

**[ترجمه]دلالت دارد که با سعی و عمل، به برخی از مقام­های بهشت می­توان رسید، اما به برخی نمی­توان رسید، مگر با بلا دیدن تن؛ و خدا منت می­گذارد به هر کس که دوستش دارد، با بلای تن او، تا به آن مقام برسد.

**[ترجمه]

«17»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْحَنَّاطِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: شَکَوْتُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا أَلْقَی مِنَ الْأَوْجَاعِ وَ کَانَ مِسْقَاماً فَقَالَ لِی یَا عَبْدَ اللَّهِ لَوْ یَعْلَمُ الْمُؤْمِنُ مَا لَهُ مِنَ الْجَزَاءِ فِی الْمَصَائِبِ لَتَمَنَّی أَنَّهُ قُرِّضَ بِالْمَقَارِیضِ (3).

**[ترجمه]کافی: از عبداللَّه بن ابی یعفور روایت شده است: «از دردهایی که می­کشیدم شکوه کردم به امام صادق علیه­السلام، و او بسیار بیمار بود، و در پاسخ به من فرمود: «ای عبداللَّه، اگر مومن از پاداش مصیبت باخبر بود، آرزو می­کرد با قیچی تکه­تکه شود.» - . کافی 2 : 255 -

**[ترجمه]

بیان

و کان مسقاما هذا کلام أبی یحیی و ضمیر کان عائد إلی عبد الله و المسقام بالکسر الکثیر السقم و المرض أنه قرض علی بناء المفعول بالتخفیف أو بالتشدید للتکثیر و المبالغة.

و فی المصباح قرضت الشی ء قرضا من باب ضرب قطعته بالمقراضین و المقراض أیضا بکسر المیم و الجمع مقاریض و لا یقال إذا جمع بینهما مقراض کما تقوله العامة و إنما یقال عند اجتماعهما قرضته قرضا من باب قطعته بالمقراضین

ص: 212


1- 1. الکافی ج 2 ص 254.
2- 2. الکافی ج 2 ص 255.
3- 3. المصدر ج 2 ص 255.

و فی الواحد قطعته بالمقراض.

**[ترجمه]«و کان مسقاماً»: این سخن ابی یحیی است و ضمیر« کان» به عبدالله بن ابی یعفور برمی گردد.«مسقام»: با کسر، به معنای بسیار بیمار است. «انّه قرّض»: به صیغه مجهول است، با تخفیف و یا با تشدید، برای تکثیر و مبالغه. در مصباح آمده: «قرضت الشئ قرضاً» از باب ضرب؛ یعنی با دو مقراض آن را قطع کردم. «المقراض» با کسر «میم» است و جمع آن «مقاریض» است و گفته نمی شود مقراض، آن زمان که بین آن دو مقراض را جمع کنی آن گونه که عوام مردم می گویند؛ تنها وقتی که دو لبه مقراض را با هم جمع می کنی گفته می شود: «قرضته قرضاً» از باب «قطعته بالمقراضین» و در قیچی یک­لبه، می گویی: «قطعته بالمقراض».

**[ترجمه]

«18»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ رِبَاطٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ أَهْلَ الْحَقِّ لَمْ یَزَالُوا مُنْذُ کَانُوا فِی شِدَّةٍ أَمَا إِنَّ ذَلِکَ إِلَی مُدَّةٍ قَلِیلَةٍ وَ عَافِیَةٍ طَوِیلَةٍ(1).

نبه، [تنبیه الخاطر] عن ابن رباط: مثله

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام ­فرمود: «به راستی، اهل حق تا بودند، پیوسته در سختی بودند؛ اما زمان این سختی کوتاه است و عافیتی دراز به دنبال دارد.» - . کافی 2 : 255 -

در تنبیه الخاطر، حدیثی مانند این از ابن رباط نقل شده است.

**[ترجمه]

بیان

منذ کانوا تامة و فی شدة خبر لم یزالوا إلی مدة قلیلة أی إلی انتهاء مدة قلیلة هی العمر ینتهی إلی عافیة طویلة فی البرزخ و الآخرة و قیل إلی بمعنی مع.

**[ترجمه]«منذ کانوا»: کانَ تامّه است. «و فی شدّۀ»: خبر «لم یزالوا» است. «الی مدۀ قلیلۀ»: یعنی تا پایان مدّت کمی که همان عمر است. «عافیۀ طویلۀ»: عافیت طولانی در برزخ و آخرت. همچنین گفته شده: «الی» به معنای «مع» است .

**[ترجمه]

«19»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَیَتَعَاهَدُ الْمُؤْمِنَ بِالْبَلَاءِ کَمَا یَتَعَاهَدُ الرَّجُلُ أَهْلَهُ بِالْهَدِیَّةِ مِنَ الْغَیْبَةِ وَ یَحْمِیهِ الدُّنْیَا کَمَا یَحْمِی الطَّبِیبُ الْمَرِیضَ (2).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه­السلام فرمود: «خدای عزوجل مومن را با بلا یادآوری می­کند و می­نوازد، چنانچه کسی خانواده خود را با هدیه و ارمغان سفر می­نوازد، و او را از دنیا پرهیز می­دهد، چنانچه پزشک، بیمار را.» - . کافی 2 : 255 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس تعهده و تعاهده تفقده و أحدث العهد به و قال حمی المریض ما یضره منعه إیاه فاحتمی و تحمی امتنع.

**[ترجمه]در قاموس آمده: «تعهّده و تعاهده» و «نفقده و احدث العهد به»: از او خبر گرفت و با او تجدید عهد کرد؛ و می­گوید: «حمی المریض ما یضرّه»: او را از آنچه برایش ضرر دارد بازداشت. «فاحتمی و تحمی»: امتناع کرد.

**[ترجمه]

و أقول

وجه الشبه فی الفقرتین فی المشبه و إن کان أقوی لکن المشبه به عند الناس أظهر و أجلی.

**[ترجمه]گرچه وارسی و دلنوازی خدا نیرومندتر است، ولی آنچه به او مانند شده، نزد مردم روشن­تر و پدیدارتر است.

**[ترجمه]

«20»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخَثْعَمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بُهْلُولٍ الْعَبْدِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَمْ یُؤْمِنِ اللَّهُ الْمُؤْمِنَ مِنْ هَزَاهِزِ الدُّنْیَا وَ لَکِنَّهُ آمَنَهُ مِنَ الْعَمَی فِیهَا وَ الشَّقَاءِ فِی الْآخِرَةِ(3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدا مومن را از بلاهای تکان دهنده دنیا در امان نداشته، ولی او را از کوردلی در دنیا و بدبختی دیگرسرا در امان نگاه داشته است.» - . کافی 2 : 255 -

**[ترجمه]

بیان

من هزاهز الدنیا أی الفتن و البلایا التی یهتز فیها الناس و العمی

ص: 213


1- 1. الکافی ج 2 ص 255.
2- 2. المصدر ج 2 ص 255.
3- 3. المصدر نفسه.

عمی القلب الموجب للجهل بالله و التنفر عن الحق و البعد عن لوازم الإیمان و کل ذلک یوجب الشقاء و التعب فی الآخرة.

**[ترجمه]«من هزاهز الدنیا»: یعنی فتنه ها و بلایایی که مردم در آنها تکان می خورند. «کوردلی»: نادانی به خدا و نفرت از حق و دوری از لوازم ایمان است که همه مایه بدبختی و رنج در دیگرسرا هستند.

**[ترجمه]

«21»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: دُعِیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی طَعَامٍ فَلَمَّا دَخَلَ مَنْزِلَ الرَّجُلِ نَظَرَ إِلَی دَجَاجَةٍ فَوْقَ حَائِطٍ قَدْ بَاضَتْ فَتَقَعُ الْبَیْضَةُ عَلَی وَتِدٍ فِی حَائِطٍ فَثَبَتَتْ عَلَیْهِ وَ لَمْ تَسْقُطْ وَ لَمْ تَنْکَسِرْ فَتَعَجَّبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْهَا فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ أَ عَجِبْتَ مِنْ هَذِهِ الْبَیْضَةِ فَوَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ مَا رُزِئْتُ شَیْئاً قَطُّ.

فَنَهَضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَأْکُلْ مِنْ طَعَامِهِ شَیْئاً وَ قَالَ مَنْ لَمْ یُرْزَأْ فَمَا لِلَّهِ فِیهِ مِنْ حَاجَةٍ(1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «پیغمبر را به خوراکی دعوت کردند. هنگامی که به خانه میزبان درآمد، مرغی را روی دیوار دید که تخم نهاد و آن تخم روی میخی افتاد که در دیوار بود و بر آن ماند و نیفتاد و نشکست و پیغمبر صلّی اللَّه علیه­وآله در شگفت شد. مرد میزبان به آن حضرت گفت: «از این تخم مرغ در شگفت شده­ای؟ سوگند به آن خدا که تو را برانگیخته، من هرگز آسیبی ندیده­ام و از مالم کاسته نشده است.» رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله برخاست و از خوراکش چیزی نخورد، و فرمود: «کسی که آسیب ندیده، خدا به او نیازی ندارد.» - . کافی 2 : 256 -

**[ترجمه]

بیان

فتقع أی فوقعت و استعمال المضارع فی الماضی فی أمثال هذه المواضع شائع ما رزئت شیئا أی ما نقصت فی القاموس رزأه ماله کجعله و علمه رزءا بالضم أصاب منه شیئا کارتزأه ماله و رزأ الشی ء نقصه و الرزیئة المصیبة و ما رزئته بالکسر ما نقصته (2).

و فی النهایة فی حدیث سراقة فلم یرزءانی شیئا أی لم یأخذا منی شیئا یقال رزأته أرزأه و أصله النقص فقوله رزئت علی بناء المجهول و مفعوله الثانی محذوف.

فما لله فیه من حاجة استعمال الحاجة فی الله سبحانه مجاز و المراد أنه لیس من خلص المؤمنین و ممن أعده الله لهدایة الخلق و لعبادته و معرفته فإن نظام العالم لما کان بوجود هؤلاء فکأنه محتاج إلیهم فی ذلک أو أنهم لما کانوا من حزب الله و عبدته حقیقة و أنصار دینه فکأنه سبحانه محتاج إلیهم کما أن سائر الخلق محتاجون إلی مثل ذلک.

أو المراد حاجة الأنبیاء و الأوصیاء فی ترویج الدین و نسب ذلک إلی ذاته

ص: 214


1- 1. الکافی ج 2: 256.
2- 2. القاموس ج 1: 16.

تعظیما لهم کما ورد فی قوله تعالی إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ (1) وَ ما ظَلَمُونا(2) و أمثالهما.

أو أنه تعالی لما طلب من عباده العبادات بالأوامر و غیرها کطلب ذی الحاجة ما یحتاج إلیه فاستعملت الحاجة فیه مجازا أو سلب الحاجة کنایة عن سلب اللطف به و ترک الإقبال علیه لأن اللطف و الإقبال منا لا زمان للحاجة فنفی الملزوم و أراد نفی اللازم و الوجوه متقاربة.

و إنما امتنع صلی الله علیه و آله من طعامه لأن ما ذکره کان من صفات المستدرجین و من لا خیر فیه لا خیر فی طعامه و المال الذی لم ینقص منه شی ء ملعون کالبدن و قد

قَالَ صلی الله علیه و آله: مَلْعُونٌ کُلُّ مَالٍ لَا یُزَکَّی مَلْعُونٌ کُلُّ بَدَنٍ لَا یُزَکَّی (3).

مع أنه یمکن أن یکون علم صلی الله علیه و آله من تقریره أنه لا یؤدی الحقوق الواجبة أیضا و أیضا لما کانت الخصلة التی ذکرها صاحب الطعام مرغوبة بالطبع لسائر الخلق أراد صلی الله علیه و آله المبالغة فی ذمها لئلا ترغب الصحابة فیها و لیعلموا أنها لیست من صفات المؤمنین.

**[ترجمه]«فتقع»: یعنی «وقعت». استعمال مضارع در مورد ماضی در امثال چنین مواردی فراوان است. «ما رزئت شیئاً»: از من چیزی کم نشده. در قاموس آمده: «رزأه ماله» - مانند «جعله» و «علمه» - «رُزءاً» با ضمّه: از مال او چیزی به دست آورد، مانند «ارتزأه ماله و رزأه الشی»: آن را کم کرد. «الرزییه»: مصیبت. «ما رزئته»: - با کسره - او را کم نکردم. - . قاموس 1 : 16 -

در نهایه آمده: در حدیث سرامه است که: «فلم یرزءانی شیئاً»: آن دو چیزی از من نگرفتند. گفته می شود «رزأته» و اصل آن همان نقص و کاستی است. پس، گفته امام – رزئت - به صیغه مجهول است و مفعول دوم حذف شده است.

«خدا به او نیازی ندارد»: انتساب «نیاز» به خدا مجاز است؛ به این معنا که مومن پاک نیست و خدا او را آماده راهنمایی مردم و عبادت خود و شناخت خود نساخته، و چون نظام جهان به آنان وابسته است، به آن می­ماند که خدا برای اداره جهان به آنها نیاز دارد؛ یا اینکه چون آنان حزب خدا و پرستنده حقیقی او و یاوران دینش هستند، گویا خدا به آنها نیاز دارد، چنانچه مردم در مقاصد خود این گونه­اند.

چه­بسا مقصود، نیاز پیغمبران و اوصیاء است به مومن پاک، در ترویج دین، و نسبت دادن آن به خدا برای بزرگداشت آنها است؛ چنانچه در قول خدای تعالی آمده است: «إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُم»، {اگر یاری کنید خدا را یاری کند شما را.} - . محمد / 7 - و «وَ ما ظَلَمُونا»، {و به ما ستم نکردند.} - . بقره / 57 - و مانند اینها.

یا اینکه چون خدا از بنده هایش عبادت و کارهای دیگر خواسته، این خود چون نیازی است به آنها، و واژه نیاز به طور مجاز در آن به کار رفته است؛ یا بی نیازی کنایه از بی لطفی و بی توجهی به او است، زیرا لطف و اقبال ما مردم روی نیاز است و بی نیازی لازمه بی لطفی و بی توجهی است .

«و همانا از خوراکش نخورد»: برای اینکه آنچه آن مرد درباره خود گفت، وصف آنان است که در غافلگیری خدا به سر می­برند و خیری ندارند و خوراکشان هم خوب نیست. و مالی که از آن کاسته نشود، لعنت شده است، مانند تن بی کاهش. پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «ملعون است هر مالی که زکات آن را ندهند، و هر بدنی که زکات آن داده نشود.» یا اینکه می شود از بیان آن حضرت دریافت که حقوق واجبه را هم نپرداخته است.

همچنین، چون خصلتی که میزبان برای خود بیان کرد نزد دیگر مردمان مرغوب است، آن حضرت خواست در نکوهش آن مبالغه کند تا اصحابش دل به آن نبندند و بدانند که چنین چیزی شایسته مومن نیست.

**[ترجمه]

«22»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا حَاجَةَ لِلَّهِ فِیمَنْ لَیْسَ لَهُ فِی مَالِهِ وَ بَدَنِهِ نَصِیبٌ (4).

**[ترجمه]کافی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «برای خدا نیازی نیست در کسی که از مال و تنش بهره­ای نبرد.» - . کافی 2 : 256 -

**[ترجمه]

بیان

فیمن لیس له أی لله و إرجاعه إلی المؤمن کما زعم بعید و الظاهر أن المراد بالنصیب النقص الذی وقع بقضاء الله و قدره فی ماله أو بدنه بغیر اختیار و یحتمل شموله للاختیاری أیضا کأداء الحقوق المالیة و إبلاء البدن بالطاعة.

**[ترجمه]یعنی خدا از مال و تنش بهره نمی­برد نه خودش، و مراد از بهره خدا کاستی چیزهایی است که به قضا و قدر خدا مربوط است، بی اختیار او؛ و چه­بسا اختیاری را هم شامل شود، مانند پرداخت حقوق مالی و در طاعت خدا بلا کشیدن.

**[ترجمه]

«23»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِ

ص: 215


1- 1. القتال 7.
2- 2. البقرة: 57.
3- 3. سیأتی الحدیث ص 219.
4- 4. الکافی ج 2 ص 256.

بْنِ عُقْبَةَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّهُ لَیَکُونُ لِلْعَبْدِ مَنْزِلَةٌ عِنْدَ اللَّهِ فَمَا یَنَالُهَا إِلَّا بِإِحْدَی الْخَصْلَتَیْنِ إِمَّا بِذَهَابِ مَالِهِ أَوْ بِبَلِیَّةٍ فِی جَسَدِهِ (1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «بنده را نزد خدا مقامی است که به آن نمی­رسد مگر با یکی از این دو خصلت: از دست رفتن مالش، یا مبتلا شدن تنش به بلایی.» - . کافی 2 : 257 -

**[ترجمه]

بیان

بذهاب ماله بکسر اللام و قد یقرأ بالفتح و علی الأول یمکن أن یکون علی المثال فیشمل ذهاب ولده و أهله و أقاربه و أشباه ذلک و المراد بالعبد المؤمن الخالص الذی یحبه الله.

**[ترجمه]«از دست رفتن دارایی»: یا هر آنچه که دارد. «بذهاب ماله» به کسر لام و گاهی با فتحه خوانده می شود؛ بنا بر تلفظ نخست، می تواند نمونه باشد و رفتن فرزند و خاندان و خویشان و مانند آنها را هم فرا بگیرد. و این بنده، مومن پاک خدا دوست است و محبوب خدا .

**[ترجمه]

«24»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُثَنًّی الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَوْ لَا أَنْ یَجِدَ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنُ فِی قَلْبِهِ لَعَصَّبْتُ رَأْسَ الْکَافِرِ بِعِصَابَةِ حَدِیدٍ لَا یُصَدَّعُ رَأْسُهُ أَبَداً(2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدای عزوجل فرمود: «اگر دل بنده مومنم شکسته و گسسته نمی­شد، سر کافر را با سربند آهنین می­بستم تا هرگز سر درد نگیرد.» - . کافی 2 : 257 -

**[ترجمه]

بیان

لو لا أن یجد عبدی المؤمن فی قلبه کأن مفعول الوجدان محذوف أی شکا أو حزنا شدیدا أو یکون الوجد بمعنی الغضب أو بمعنی الحزن فقوله فی قلبه للتأکید أی وجدا مؤثرا فی قلبه باقیا فیه.

فی المصباح وجدته أجده وجدانا بالکسر و وجدت علیه موجدة فی الغضب و وجدت به فی الحزن وجدا بالفتح انتهی.

و العصابة بالکسر ما یشد علی الرأس و العمامة و العصب الطی الشدید و عصب رأسه بالعصابة و عصب أیضا بالتشدید أی شده بها و الصداع کغراب وجع الرأس یقال صدع علی بناء المفعول من التفعیل و جوز فی الشعر التخفیف و ذکر الرأس هنا علی التجرید و العصب بالحدید کنایة عن حفظه مما یؤلمه و یؤذیه.

و تخصیص الرأس لأن أکثر الأمراض العظیمة ینشأ منه و أکثر القوی فیه و ذکر الصداع لأنه أقل مراتب الآلام و الأوجاع و أخفها أی فکیف ما فوقه و یحتمل کون تخصیص الرأس لذلک.

و الحاصل أنه لو لا مخافة انکسار قلب المؤمن أو ضعف یقینه لما یراه علی

ص: 216


1- 1. الکافی ج 2 ص 257.
2- 2. المصدر ج 2 ص 257.

الکافر من العافیة المستمرة لقویت الکافر و صححت جسمه حتی لا یری وجعا و ألما فی الدنیا أبدا.

و قیل تعصیب الرأس کنایة عن وضع تاج السلطنة علی رأسه و ذکر الحدید کنایة عن شدة ملکه بحیث لا تحصل فیه ثلمة و لا یخفی بعده.

و فیه إشارة إلی قوله سبحانه لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً(1) قال الطبرسی رحمه الله أی لو لا أن یجتمع الناس علی الکفر فیکونوا کلهم کفارا علی دین واحد لمیلهم إلی الدنیا و حرصهم علیها لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ فالسقف إذا کان من فضة فالحیطان من فضة وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ أی و جعلنا درجا و سلالیم من فضة لتلک السقف علیها یعلون و یصعدون.

وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَیْها أی علی تلک السرر یَتَّکِؤُنَ وَ زُخْرُفاً أی ذهبا أی و جعلنا لهم مع ذلک ذهبا و قیل الزخرف النقوش و قیل هو الفرش و متاع البیت و المعنی لأعطی الکافر فی الدنیا غایة ما یتمناه فیها لقلتها و حقارتها عنده و لکنه سبحانه لم یفعل ذلک لما فیه من المفسدة وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ خاصة لهم (2).

**[ترجمه]«لولا ان یجد المومن قلبه»: گویا مفعول وجدان حذف شده است؛ یعنی شک و یا حزن شدید و یا وجد به معنای غضب و خشم و یا به معنای حزن است، پس گفته: «فی قلبه»، و این برای تأکید است، یعنی وَجدی که در قلبش اثر بگذارد و بماند.

در مصباح آمده: «وجدته اجده وجداناً» - با کسره - و «وجدت علیه موجدۀ» در مورد خشم، و «وجدت به» در مورد حزن، و «وجداً» با «فتحه».

«عصابه»: - با کسره - چیزی است که بر سر بسته می شود و نیز عمامه؛ و «عصب»: پیچیدگی شدید است و «عصب رأسه بالعصابۀ» و عصّب نیز با «تشدید»: یعنی سرش را با عصابه بست. «صداع»: - مانند «غراب» - درد سر است. گفته می شود: «صُدِّع» به شکل صیغه مجهول، از باب تفعیل، و در شعر بدون تشدید تجویز شده است. ذکر سر در اینجا به عنوان مثال است. سربند آهنی کنایه از نگه­داری او است از هر چه به دردش آورد و آزارش بدهد. برای این نام «سر» را برده که بیشتر بیماری­های بزرگ از آنجا مایه می­گیرد، مانند سردرد، که کمترین و سبک­ترین دردها است، چه برسد به بالاتر از آن، و چه­بسا به همین جهت نام سر را برده است.

و خلاصه اگر ترس از دل­شکستگی مومن و سست شدن عقیده او نبود، از دیدن عافیت کامل و تندرستی کافر، به او کمک می­کردم تا در دنیا هرگز درد و آزاری نبیند.

و گفته­اند که بستن سر، کنایه است از گذاشتن تاج بر سر او برای شاهی؛ و ذکر آهن، اشاره است به نیرومندی شاهی او که رخنه ای در آن نیست؛ و دوری این تفسیر از فهم، روشن است .

در این حدیث، اشاره شده است به گفته خدای متعال که: «لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَة»، {اگر نبودند مردم یک امت...} - . زخرف / 33 - 35 - تا آخر.

طبرسی گفته: اگر نبود که همه مردم کافر می­شدند، به سبب دنیاپرستی، و همه یک دین واحد اختیار می­کردند، به خدای رحمان، خانه ها با سقف نقره می­ساختم، و چون سقف نقره باشد دیوارها هم نقره خواهد بود، و نردبان­های نقره تا از آن سقف ها بالا بروند؛ خانه هایی که درها داشته باشند و تخت­هایی که بر آن پشت بدهند و طلا و یا نگارها داشته باشند. و گفته­اند که فرش و اثاث خانه، و خلاصه، به کافر در این دنیا هر چه آرزو داشت می­داد برای زبونی و پستی او، ولی خدا این کار را نکرد، چون تباهی به دنبال داشت؛ به راستی که همه اینها کالای دنیا است و دیگرسرا نزد پروردگارت برای پرهیزکاران است. - . مجمع البیان 9 : 47 -

**[ترجمه]

«25»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَثَلُ الْمُؤْمِنِ کَمَثَلِ خَامَةِ الزَّرْعِ تُکْفِئُهَا الرِّیَاحُ کَذَا وَ کَذَا وَ کَذَلِکَ الْمُؤْمِنُ تُکْفِئُهُ الْأَوْجَاعُ وَ الْأَمْرَاضُ وَ مَثَلُ الْمُنَافِقِ کَمَثَلِ الْإِرْزَبَّةِ الْمُسْتَقِیمَةِ الَّتِی لَا یُصِیبُهَا شَیْ ءٌ حَتَّی یَأْتِیَهُ الْمَوْتُ فَیَقْصِفَهُ قَصْفاً(3).

**[ترجمه]کافی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم فرمود: «نمونه مومن، چون شاخه تازه و سبز زراعت است که باد آن را چنان و چنین وارونه می­کند، و دردها و بیماری­ها نیز مومن را وارونه می­سازند؛ اما منافق چون عصای آهنی راست است که به آن آسیبی نمی­رسد تا مرگ از راه برسد و آن را یکباره بشکند.» - . کافی 2 : 257 -

**[ترجمه]

بیان

قد مر معنی خامة الزرع فی باب أن المؤمن صنفان (4) و الفرق

ص: 217


1- 1. الزخرف: 33- 35.
2- 2. مجمع البیان ج 9 ص 47.
3- 3. الکافی ج 2 ص 257.
4- 4. راجع ص 191 فیما سبق.

بین التشبیه هنا و بین ما سبق حیث شبه هناک بعض المؤمنین بها و هاهنا جمیعهم بها هو أنه شبه المعاصی هناک بالریح و هاهنا شبه البلایا و الأمراض بها تکفئها بالهمز أی تقلبها فی القاموس کفأه کمنعه صرفه و کبه و قلبه کأکفأه (1) و قال الإرزبة و المرزبة مشددتان أو الأولی فقط عصیة من حدید(2) و حتی فی قوله حتی یأتیه الموت متعلق بالجار و المجرور فی قوله کمثل الإرزبة و فی المصباح قصفت العود قصفا فانقصفت مثل کسرته فانکسر لفظا و معنا.

وَ مِثْلُ هَذِهِ الرِّوَایَةِ رَوَاهَا مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَثَلُ الْمُؤْمِنِ مَثَلُ الْخَامَةِ مِنَ الزَّرْعِ تُکْفِئُهَا الرِّیَاحُ تَصْرِفُهَا مَرَّةً وَ تَعْدِلُهَا أُخْرَی حَتَّی یَأْتِیَهُ أَجَلُهُ وَ مَثَلُ الْمُنَافِقِ مَثَلُ الْأَرْزَةِ(3) الْمُجْذِیَةِ الَّتِی لَا یُصِیبُهَا شَیْ ءٌ حَتَّی یَکُونَ انْجِعَافُهَا مَرَّةً وَاحِدَةً.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: مَثَلُ الْکَافِرِ.

قال عیاض الخامة هی الزرع أول ما ینبت و معنی تکفئها بضم التاء تمیلها الریح و تلقیها بالأرض کالمصروع ثم تقیمه یقوم علی سوقه و معنی المجذیة الثابتة یقال أجذی یجذی و الانجعاف الانقطاع یقال جعفت الرجل صرعته.

و قال محیی الدین الأرزة بالفتح و قال بعضهم هی الآرزة بالمد و کسر الراء علی وزن فاعلة و أنکره أبو عبید و قال أهل اللغة الآرزة بالمد الثابتة و هذا المعنی صحیح هاهنا فإنکار أبی عبید إنکار الروایة لا إنکار اللغة.

و قال أبو عبید شبه المؤمن بالخامة التی تمیلها الریح لأنه یرزأ فی نفسه و ماله و شبه الکافر بالأرزة لأنه لا یرزأ فی شی ء حتی یموت و إن رزئ لم یؤجر حتی یلقی الله بذنوب جمة.

**[ترجمه]تفسیر «خامه زرع» در باب «اینکه مومن دو صنف است» مورد بررسی قرار گرفت. تنها فرق آنها این است که تشبیه در آنجا از نظر بار گناه بود و راجع به برخی مومنین، اما در اینجا از نظر درد و بیماری است و همه را فرا می­گیرد. «تکفئها»: - با «همزه» - یعنی

آن را می گرداند. در قاموس آمده: «کفأه» - مانند «منعه» - یعنی بازداشت و وارونه کرد و برگرداند او را مانند «أکفأه» - . قاموس 1 : 26 - و می­گوید: «إرزبّه» و «مزربّه» هر دو با تشدیدند، یا فقط اولی، و به معنای آهن سرسخت است. - . قاموس 1 : 73 - «حتی» در این گفته: «حتی یأتیه الموت» متعلق به «جار» است و «مجرور» این گفته که: «مثل الإزربّه»؛ و در مصباح آمده: «قصفت العود قصفاً فانقصفت» مانند «کسرته» و «فانکسر» است، هم در لفظ و هم در معنا، یعنی: شکستم، پس شکست.

مسلم، مانند در صحیح، بر اساس سند مربوطه، از پیغمبر صلّی اللَّه­علیه­وآله این روایت را آورده است: «نمونه مومن چون شاخه زرع تازه و سبز است که باد آن می­غلطاند و خم می­کند یک بار و راستش می­کند بار دیگر، تا مرگش فرا برسد؛ و منافق چون درخت ثابت و پایدار است که چیزی به آن نمی­رسد تا یکباره بریده شود.»

عیاض گفته: «خامه»، زراعت تازه است که باد آن را به زمین می­افکند و آنکه بر ساقه اش برپا می­دارد، «تکفئها» با ضمّه «تاء» است؛ و معنای «مجذیه» همان «ثابت» است و گفته می شود «اجذی یجذی»؛ و «انجعاف» یعنی «انقطاع»، و گفته می شود: «صبت الرجل»: او را به زمین زدم. محیی­الدین گوید: «ارزه» با «فتح» است و برخی می­گویند: آن همان «آرزة« به «مد» و کسر «راء» بر وزن «فاعله» است، و ابوعبید این را انکار کرده است. اهل لغت می­گویند: «آرزه» به «مدّ»، همان «ثابت» است و این معنی اینجا صحیح است؛ پس انکار ابوعبید، انکار روایت است نه انکار لغت.

ابو عبیده گفته: مومن را به زراعت تازه مانند کرده، چون باد آن را خم می­کند و جان و مالش آسیب می­بیند؛ و مانند کرده کافر را به ساقه محکم، چون آسیبی نمی­بیند تا بمیرد، و اگر آسیب ببیند ثواب ندارد، تا با همه گناهانش با خدا روبرو شود.

**[ترجمه]

«26»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ

ص: 218


1- 1. القاموس ج 1 ص 26.
2- 2. القاموس ج 1 ص 73.
3- 3. فی نسخة الکمبانیّ« الارزبة» و هو تصحیف.

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَوْماً لِأَصْحَابِهِ مَلْعُونٌ کُلُّ مَالٍ لَا یُزَکَّی مَلْعُونٌ کُلُّ جَسَدٍ لَا یُزَکَّی وَ لَوْ فِی کُلِّ أَرْبَعِینَ یَوْماً مَرَّةً فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَمَّا زَکَاةُ الْمَالِ فَقَدْ عَرَفْنَاهَا فَمَا زَکَاةُ الْأَجْسَادِ فَقَالَ لَهُمْ أَنْ تُصَابَ بِآفَةٍ قَالَ فَتَغَیَّرَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ سَمِعُوا ذَلِکَ مِنْهُ فَلَمَّا رَآهُمْ قَدْ تَغَیَّرَتْ أَلْوَانُهُمْ قَالَ لَهُمْ هَلْ تَدْرُونَ مَا عَنَیْتُ بِقَوْلِی قَالُوا لَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ بَلَی الرَّجُلُ یُخْدَشُ الْخَدْشَةَ وَ یُنْکَبُ النَّکْبَةَ وَ یَعْثِرُ الْعَثْرَةَ وَ یَمْرَضُ الْمَرْضَةَ وَ یُشَاکُ الشَّوْکَةَ وَ مَا أَشْبَهَ هَذَا حَتَّی ذَکَرَ فِی آخِرِ حَدِیثِهِ اخْتِلَاجَ الْعَیْنِ (1).

**[ترجمه]کافی: پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم روزی به اصحابش فرمود: «ملعون است هر مالی زکات داده نشود؛ ملعون است هر تنی زکات داده نشود، گرچه در چهل روز یک بار باشد.» گفتند: «یا رسول اللَّه، زکات مال را شناختیم، زکات تن­ها چیست؟» فرمود: «اینکه آسیب بینند.»

فرمود: چون اصحاب این را شنیدند چهره هاشان دگرگون شد. آن حضرت فرمود: «می­دانید مقصودم چیست؟» گفتند: «نه، یا رسول اللَّه!» فرمود: «آری، از این رو است که مرد خراشی می­بیند، یا نکبتی می­کشد، یا می­لغزد، یا به یک بیماری دچار می­شود، یا خاری به او می­خلد... و آنچه به این چیزها می­ماند.» تا آنجا که در پایان حدیث، در هم شدن پلک چشم را آورده است. - . کافی 2 : 258 -

**[ترجمه]

بیان

ملعون کل مال لا یزکی قال الشیخ البهائی برد الله مضجعه أی بعید عن الخیر و البرکة یعنی لا خیر فیه لصاحبه و لا برکة و یجوز أن یراد ملعون صاحبه علی حذف مضاف أی مطرود مبعد عن رحمة الله تعالی و قس علیه قوله صلی الله علیه و آله ملعون کل جسد لا یزکی و ذکر الزکاة هنا من باب المشاکلة و یجوز أن یکون استعارة تبعیة و وجه الشبه أن کلا منهما و إن کان نقصا بحسب الظاهر إلا أنه موجب لمزید الخیر و البرکة فی نفس الأمر.

فتغیرت وجوه الذین سمعوا ذلک لأنهم ظنوا أن مراده بالآفة العاهة و البلیة الشدیدة التی کثیرا ما یخلو عنهما الإنسان سنین عدیدة فضلا عن أربعین یوما قال بلی أقول کأنه جواب عن سؤال مقدر کأن القوم قالوا ألا تفسر لنا قال بلی.

و صحف بعض الأفاضل فقرأ بلی الرجل مصدرا مضافا إلی الرجل أی خلقه کأن البلایا تبلی الجسد و تخلقها و یخدش صفة الرجل لأن اللام للعهد الذهنی و لا یخفی ما فیه.

و قال الشیخ المتقدم ذکره قدس سره یخدش بالبناء للمفعول و کذا ینکب و الخدشة تفرق اتصال فی الجلد من ظفر و نحوه سواء خرج منه الدم أو لا.

ص: 219


1- 1. الکافی ج 2 ص 258.

**[ترجمه]«ملعون است هر مالی زکات داده نشود»: شیخ بهایی گفته است: «دور است از خیر و برکت و برای صاحبش خیری و برکتی ندارد؛ دور نیست که منظور لعنت کردن بردارنده آن باشد، و مضاعف حذف شده باشد؛ یعنی او رانده و دور است از رحمت خدا، و بر این سنجش کن این جمله را: «ملعون است هر تنی زکات داده نشده»؛ واژه زکات، از مشاکله در تعبیر است و می تواند «استعاره تبعیّه» باشد. آسیب تن به زکات مال مانند شده، چون هر دو در ظاهر کاستی باشند ولی مایه خیر و برکتند. در واقع «فتغیّرت وجوه الذین سمعوا ذلک» زیرا پنداشتند که منظور حضرت از آفت، بیماری و بلای سختی است؛ بسیار پیش می­آید که انسان در سال های طولانی چنین بلایی نمی بیند چه برسد به چهل روز.

«قال بلی»: مولف: این جواب از سوال مقدّر است. گویا مردم گفتند: آیا برای ما توضیح و تفسیر ارائه نمی­کنی؟ و حضرت فرمود: «آری.» بعضی از افاضل به اشتباه خوانده­اند: «بلی الرجل» و «بلی» را مصدر گرفته و به «الرجل» اضافه کرده­اند؛ یعنی کهنه شدن فرد، که گویا بلاها تن را پوسیده می کند و کهنه می سازد. «یخدش»: صفت مرد است، چون «لام» برای عهد ذهنی است، و اشکال این نظر روشن است.

همین شخص بزرگ، که از او یاد شد، گفته است: «یخدش» به صیغه مجهول است و همین طور «ینکب» و «خدشه»، فاصله گرفتن پوست است، چه ناخن و چه غیر آن، خواه خون بیاید، خواه نیاید.

**[ترجمه]

و أقول

النکبة أن یقع رجله علی الحجارة و نحوها أو یسقط علی وجهه أو أصابته بلیة خفیفة من بلایا الدهر فی القاموس النکب الطرح و نکب الإناء هراق ما فیه و الکنانة نثر ما فیها و الحجارة رجله لثمتها أو أصابتها فهو منکوب و نکب و به طرحه و النکبة بالفتح المصیبة و نکبه الدهر نکبا و نکبا بلغ منه أو أصابه بنکبة(1).

و فی النهایة و قد نکب بالحرة أی نالته حجارتها و أصابته و منه النکبة و هی ما یصیب الإنسان من الحوادث و منه الحدیث أنه نکبت إصبعه أی نالته الحجارة.

و یعثر العثرة فی القاموس العثرة المرة من العثار فی المشی و قال الشیخ رحمه الله المراد عثرة الرجل و یجوز أن یراد بها ما یعم عثرة اللسان أیضا لکنه بعید.

و یشاک الشوکة یقال شاکته الشوکة تشوکه شاکة و شیکة إذا دخلت فی جسده و انتصاب الشوکة بالمفعولیة المطلقة کانتصاب الخدشة و النکبة و العثرة فإن قلت تلک مصادر بخلاف الشوکة فکیف یکون مفعولا مطلقا قلت قد یجی ء المفعول المطلق غیر مصدر إذا لابس المصدر بالآلیة و نحوها نحو ضربته سوطا و إن أبیت فاجعل انتصابها بنزع الخافض أی یشاک بالشوکة.

**[ترجمه]«النکبة» آن است که پایش بر سنگ یا مانند آن قرار گیرد یا به رو بیفتد، یا بلای سبکی از بلایای روزگار به او برسد. در قاموس آمده: «نکب»: پرت شدن؛ و «نکب الإناء»: آنچه در ظرف بود ریخت؛ و «نکب الکنانه»: آنچه در آن بود پخش شد؛ و «نکب الحجارة رجله»: سنگ پایش را سوراخ کرد یا به پایش خورد .

اسم فاعل و مفعول، «منکوب و نکب» و «نکب به»: آن را پرت کرد؛ و «نکبه» با فتحه: مصیبت؛ و «نکبه الدهر نکباً و نکباً»: مصیبتی به او رساند و یا به او زد. - . قاموس 1 : 134 -

در نهایه آمده: «و قد نکب بالحّره»: یعنی سنگ آن به او رسید و به او خورد. و نکبه از همین ریشه است و آن حادثه ای است که به انسان می رسد. این روایت از همین واژه است که «انّه نکبت اصبعه»: یعنی سنگ به انگشتش رسید. درباره «و یعثر العثره» در قاموس آمده: «العثرة» یک بار گیر کردن پا در راه رفتن است. شیخ رحمة الله می­گوید: منظور گیر کردن پا است و می تواند منظور اعم باشد و گیر کردن زبان را نیز شامل شود، ولی این بعید است.

«و یشاک الشوکۀ»: گفته می شود «شاکته الشوکة، تشوکه شاکة و شیکة»: زمانی که خار در بدن وارد شود؛ و «نصب الشوکه» بنا بر مفعول مطلق بودن است، مانند نصب خدشه و نکبه و عثرة.

اگر بگویی اینها مصادری برخلاف «شوکه»اند و چگونه می تواند شوکه مفعول مطلق باشد؟ من مولف می­گویم: گاهی مفعول مطلق مصدر نیست هنگامی که با مصدر شبیه باشد، مثل اینکه «آلت» باشد یا مانند آن، مثل: «ضربته سوطاً» و اگر نپذیری که مفعول مطلق باشد، پس آن را منصوب به «نزع خافض» قرار بده، یعنی: «یشاک بالشوکة.»

**[ترجمه]

أقول

و فی القاموس شاکته الشوکة دخلت فی جسمه و شکته أنا أشوکه و أشکته أدخلتها فی جسمه و شاک یشاک شاکة و شیکة بالکسر وقع فی الشوک و الشوکة خالطها و ما أشاکه شوکة و لا شاکه بها ما أصابه بها انتهی (2)

فعلی بعض الوجوه یمکن أن یکون الشوکة مفعولا ثانیا من غیر تقدیر.

و قال و ما أشبه هذا یحتمل أن یکون من کلام النبی صلی الله علیه و آله و أن یکون من کلام الراوی.

ص: 220


1- 1. القاموس ج 1 ص 134.
2- 2. القاموس ج 3 ص 309.

**[ترجمه]در قاموس آمده: «شاکته الشوکة»: خار در بدن او فرو رفت؛ و «شکته انا اشوکه و أشکته»: خار را در جسمش وارد کردم؛ و «شاک یشاک شاکة و شیکة» - به کسر- : در خار و خاشاک افتاد و آمیخته با خار شد؛ و «ما اشاکه شوکة و لا شاکه بها»: خاری به او نرسانده. - . قاموس3 : 309 -

بنا بر برخی از وجوه، شوکه می تواند مفعول دوم باشد، بدون آن که چیزی در تقدیر بگیریم .

اینکه فرمود: «و آنچه مانند آن است»، چه­بسا از سخن پیغمبر باشد و چه­بسا از سخن راوی.

**[ترجمه]

الظاهر أنه من کلام الصادق علیه السلام إلی آخر الخبر و ضمیر حدیثه راجع إلی النبی صلی الله علیه و آله و قال قدس سره عد صلی الله علیه و آله اختلاج العین من الآفات لأن الاختلاج مرض من الأمراض و قد ذکره الأطباء و هو حرکة سریعة متواترة غیر عادیة یعرض لجزء من البدن

کالجلد و نحوه بسبب رطوبة غلیظة لزجة تنحل فتصیر ریحا بخاریا غلیظا یعسر خروجه من المسام و تزاول الدافعة دفعه فتقع بینهما مدافعة و اضطراب.

**[ترجمه]به ظاهر از سخن امام صادق علیه­السلام است تا آخر خبر؛ و ضمیر «حدیثه» به پیغمبر برمی­گردد. همچنین، آن حضرت فرموده که درزیدن دیده را از بیماری­ها شمرده­اند، زیرا درزیدن عضو، یک نوع بیماری است و پزشکان از آن یاد کرده­اند، و آن، جنبش شتابان پیاپی است بر خلاف عادت که در قسمتی از بدن رخ بدهد، مانند اینکه پوست بر اثر رطوبت غلیظ و چسبنده، منحل می­شود و بادی می­گردد بخاری و غلیظ، و دشوار است که از سوراخ­های ریز تن بیرون بیاید و نیروی دافعه می­خواهد که آن را براند و میان آنها مرافعه و پریشانی مشاهده می­شود.

**[ترجمه]

«27»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ یُبْتَلَی الْمُؤْمِنُ بِالْجُذَامِ وَ الْبَرَصِ وَ أَشْبَاهِ هَذَا قَالَ فَقَالَ وَ هَلْ کُتِبَ الْبَلَاءُ إِلَّا عَلَی الْمُؤْمِنِ (1).

**[ترجمه]کافی: از ابن بکیر روایت شده است: «پرسیدم از امام صادق علیه­السلام که آیا مومن دچار خوره و پیسی و مانند اینها می­شود؟» فرمود: «آیا بلا جز بر مومن نوشته شده است؟» - . کافی 2 : 258 -

**[ترجمه]

بیان

و هل کتب البلاء إلا علی المؤمن أی غالبا.

**[ترجمه]این به حسب غالب، بلای بر مومن است.

**[ترجمه]

«28»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَکْرُمُ عَلَی اللَّهِ حَتَّی لَوْ سَأَلَهُ الْجَنَّةَ بِمَا فِیهَا أَعْطَاهُ ذَلِکَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْتَقِصَ مِنْ مُلْکِهِ شَیْئاً وَ إِنَّ الْکَافِرَ لَیَهُونُ عَلَی اللَّهِ حَتَّی لَوْ سَأَلَهُ الدُّنْیَا بِمَا فِیهَا لَأَعْطَاهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ مُلْکِهِ شَیْئاً وَ إِنَّ اللَّهَ لَیَتَعَاهَدُ عَبْدَهُ الْمُؤْمِنَ بِالْبَلَاءِ کَمَا یَتَعَاهَدُ الْغَائِبُ أَهْلَهُ بِالطُّرَفِ وَ إِنَّهُ لَیَحْمِیهِ الدُّنْیَا کَمَا یَحْمِی الطَّبِیبُ الْمَرِیضَ (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن نزد خدا ارجمند است و اگر بهشت و هر چه در آن است را از او بخواهد، به او می­دهد، بی آنکه از ملکش چیزی کم شود؛ و کافر بی ارج است نزد خدا، آن چنان که اگر دنیا را با هر چه دارد از او بخواهد، به او می­دهد، بدون آنکه از ملکش چیزی کم شود؛ و به راستی، خدا پرس وجو می­کند از بنده مومنش با بلا؛ چنانچه پرس­وجو می­کند مسافر، خاندانش را با ارمغان­های خوب؛ و او پرهیز می­دهد مومن را از دنیا، چنانچه طبیب، بیمار را.» - . کافی 2 : 258 -

**[ترجمه]

بیان

کلمة لو فی الموضعین شرطیة امتناعیة و أعطاه جزاؤه أی لو سأل المؤمن الجنة أعطاه لکنه لا یسأله ذلک لأنه یعلم عدم المصلحة فی ذلک أو یحب الشرکاء فیها و لا یطلب التفرد مع أنه یمکن أن یعطیه ما هو جنة بالفعل و یخلق أمثالها و أضعافها لغیره.

و أما الکافر فإنه أیضا لا یسأل جمیع الدنیا لأنه لا یؤمن بالله و سعة قدرته بل یعد ذلک ممتنعا و قیل لأنه ممتنع أن یسأل الله لأنه سبحانه لا یدرک

ص: 221


1- 1. الکافی ج 2 ص 258.
2- 2. المصدر ج 2 ص 258.

بالکنه و لا بالشخص بل معرفته منحصرة فی أن یعرف بصفات الربوبیة و الکافر لا یعرفه کذلک و إلیه یشیر قوله تعالی أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ (1) و انتقص یکون لازما و متعدیا و المراد هنا الثانی فی القاموس نقص لازم متعد و أنقصه و انتقصه و نقصه نقصه فانتقص (2) و قیل شیئا قائم مقام المفعول المطلق فی الموضعین بمعنی انتقاصا و فی المصباح الطرفة ما یستطرف أی یستملح و الجمع طرف مثل غرفة و غرف و فی القاموس أطرف فلانا أعطاه ما لم یعطه أحد قبله و الاسم الطرفة بالضم.

**[ترجمه]کلمه «لو» درهر دو مورد روایت شرطی امتناعی است و «اعطاه» جزای «لو» شرطیه است؛ یعنی اگر مومن بهشت را با آنچه در اوست از خدا بخواهد، خداوند به او می دهد، ولی چنین درخواستی را نخواهد داشت، زیرا صلاح او در آن نیست و تنهایی را دوست ندارد؛ و کافر نیز همه دنیا را از خدا نمی­خواهد، زیرا به او عقیده ندارد و توانایی او را فراگیر نمی­داند و آن را نشدنی می­شمارد؛ و گفته اند: خواهش کافر از خدا نشدنی است ، زیرا حضرت او، با کنه ذات و با شخصیت او قابل شناخت نیست و شناخت او تنها به اوصاف ربوبیت است که کافر آنها را نمی­فهمد و به آنها عقیده ندارد؛ و اشاره دارد به قول خدا در: «أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعان»، {پذیرایم دعوت خواننده خود را چون بخواند مرا.} - . بقره / 185 -

«انتقص» هم لازم است و هم متعدی، و منظور در اینجا دومی است. در قاموس آمده: «نقص» لازم و متعدی است و «انقصه و انتقصه و نقّصه» به معنای نقص است، یعنی این نقص را پذیرفت؛ و گفته شده است که «شیاً»، قائم­مقام مفعول مطلق و به معنای «انتقاصاً» است. - . قاموس 2 : 320 - در مصباح آمده: «الطرفه»: چیزی که طریف است، یعنی بانمک است و جمعش «طُرَف» است، مانند «غرفه» و «غرف». در قاموس آمده: «اطرف فلاناً»: یعنی چیزی به او داد که قبلاً کسی به او نداده بود؛ و اسم مطرف، «ُطرفه» با ضم است.

**[ترجمه]

«29»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ بَلَاءً النَّبِیُّونَ ثُمَّ الْوَصِیُّونَ ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ وَ إِنَّمَا یُبْتَلَی الْمُؤْمِنُ عَلَی قَدْرِ أَعْمَالِهِ الْحَسَنَةِ فَمَنْ صَحَّ دِینُهُ وَ حَسُنَ عَمَلُهُ اشْتَدَّ بَلَاؤُهُ

وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَجْعَلِ الدُّنْیَا ثَوَاباً لِمُؤْمِنٍ وَ لَا عُقُوبَةً لِکَافِرٍ وَ مَنْ سَخُفَ دِینُهُ وَ ضَعُفَ عَمَلُهُ قَلَّ بَلَاؤُهُ وَ أَنَّ الْبَلَاءَ أَسْرَعُ إِلَی الْمُؤْمِنِ التَّقِیِّ مِنَ الْمَطَرِ إِلَی قَرَارِ الْأَرْضِ (3).

ع، [علل الشرائع] عن أبیه عن السعدآبادی عن البرقی عن ابن محبوب: مثله (4)

جع، [جامع الأخبار] عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ (5)

إِلَّا أَنَّ قَوْلَهُ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ إِلَی قَوْلِهِ لِکَافِرٍ فِی آخِرِ الْخَبَرِ وَ هُوَ أَنْسَبُ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «در کتاب علی علیه­السلام آمده است که بلاکش ترین مردم، پیغمبران هستند، سپس اوصیا، وآنگاه هر کس که بیشتر به آنها شبیه است، به ترتیب؛ و همانا مومن به اندازه کارهای نیکش بلا می­کشد، و هر که دینش درست و کردارش نیک است، بلایش سخت­تر­ است، برای آنکه خدای عزوجل دنیا را نه پاداش مومن ساخته و نه کیفر کافر، و هر که دینش سبک و عملش سست است، بلایش کم است، و به راستی، بلا شتابان­تر است به سوی مومن باتقوی، از باران به سوی قرارگاه زمین.» - . کافی 2 : 259 -

در علل الشرائع: با سند مربوطه، حدیثی مانند این از ابن محبوب آمده است. - . علل الشرائع 1 : 42 -

در جامع الاخبار، از پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله، حدیثی مانند این آمده است؛ با این تفاوت که: «و این برای آن است... تا کافر» در آخر خبر آمده است، و این مناسب­تر است. - . جامع الاخبار : 133 -

**[ترجمه]

بیان

و ذلک أن الله أقول دفع لما یتوهم من أن المؤمن لکرامته علی الله کان ینبغی أن یکون بلاؤه أقل و المعنی أن المؤمن لما کان محل ثوابه الآخرة لأن الدنیا لفنائها و انقطاعها لا یصح أن یکون ثوابا له فینبغی

ص: 222


1- 1. البقرة: 185.
2- 2. القاموس ج 2 ص 320.
3- 3. الکافی ج 2 ص 259.
4- 4. علل الشرائع ج 1 ص 42.
5- 5. جامع الأخبار ص 133.

أن لا یکون له فی الدنیا إلا ما یوجب الثواب فی الآخرة و کذا الکافر لما کانت عقوبته فی الآخرة لأن الدنیا لانقطاعها لا تصلح أن تکون عقوبته فیها فلا یبتلی فی الدنیا کثیرا بل إنما یکون ثوابه لو کان له عمل فی الدنیا بدفع البلاء و السعة فی النعماء.

و فی القاموس القرار و القرارة ما قر فیه و المطمئن من الأرض (1) شبه علیه السلام البلاء النازل إلی المؤمن بالمطر النازل إلی الأرض و وجه الشبه متعدد و هو السرعة و الاستقرار بعد النزول و کثرة النفع و التسبب للحیاة فإن البلاء للمؤمن سبب للحیاة الأبدیة و المطر سبب للحیاة الأرضیة.

**[ترجمه]«و این برای آن است که خدا»: برای دفع این توهم است که چون مومن نزد خدا عزیز است پس باید بلایش نیز کمتر باشد؛ و می­فرماید چون پاداش مومن آخرت است، شایسته نیست که دنیای فانی و پایان­پذیر ثواب او باشد و باید در دنیا نداشته باشد جز آنچه مایه ثواب در آخرت است؛ و چنان است کافر که کیفر او در سرای دیگر است، چون نشاید که دنیای پایان­پذیر کیفر او شود، و در دنیا بلای زیادی نمی­کشد، بلکه اگر عمل خیری هم دارد، ثوابش را در دنیا می­بیند، به دفع بلا و وسعت در نعمت دنیا. و در قاموس آمده: «قرار» و «قراره» قرارگاه است و زمینی که انسان در آن قرار می گیرد. - . قاموس 2 : 115 -

و مانند کرده بلای نازل بر مومن را به باران نازل بر زمین، از چند راه، که شتاب و بر جا ماندن پس از نزول و پُرسودی و حیات­بخشی است ، چراکه بلای مومن زندگی جاوید می­آورد و باران زندگی بر زمین می­تراود.

**[ترجمه]

«30»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ هَذَا الَّذِی ظَهَرَ بِوَجْهِی یَزْعُمُ النَّاسُ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَبْتَلِ بِهِ عَبْداً لَهُ فِیهِ حَاجَةٌ قَالَ فَقَالَ لِی لَقَدْ کَانَ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ مُکَنَّعَ الْأَصَابِعِ فَکَانَ یَقُولُ هَکَذَا وَ یَمُدُّ یَدَیْهِ وَ یَقُولُ- یا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِینَ (2) ثُمَّ قَالَ لِی إِذَا کَانَ الثُّلُثُ الْأَخِیرُ مِنَ اللَّیْلِ فِی أَوَّلِهِ فَتَوَضَّأْ وَ قُمْ إِلَی صَلَاتِکَ الَّتِی تُصَلِّیهَا فَإِذَا کُنْتَ فِی السَّجْدَةِ الْأَخِیرَةِ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ فَقُلْ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ یَا عَلِیُّ یَا عَظِیمُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا سَامِعَ الدَّعَوَاتِ یَا مُعْطِیَ الْخَیْرَاتِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعْطِنِی مِنْ خَیْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ اصْرِفْ عَنِّی مِنْ شَرِّ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ أَذْهِبْ عَنِّی هَذَا الْوَجَعَ وَ تُسَمِّیهِ فَإِنَّهُ قَدْ غَاظَنِی وَ أَحْزَنَنِی وَ أَلِحَّ فِی الدُّعَاءِ قَالَ فَمَا وَصَلْتُ إِلَی الْکُوفَةِ حَتَّی أَذْهَبَ اللَّهُ بِهِ عَنِّی کُلَّهُ (3).

**[ترجمه]کافی: از یونس بن عمار روایت شده است: «به امام صادق علیه­السلام گفتم: «این که بر چهره من برآمده، مردم می­گویند خدا بنده ای را به آن دچار نمی­کند اگر او را بخواهد.» فرمود: «هر آینه، مومن آل فرعون انگشتانش چلاق بود - و پیوسته می­فرمود: «این چنین» و دستش را دراز می­کرد - و آن مومن آل فرعون می­گفت: «یا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِین»، {ای مردم، پیرو باشید رسولان را.} - . یس / 20 - و آنگاه به من فرمود: «چون ثلث پایانی شب باشد، در آغازش وضو بساز، به نماز شبت که می خوانی بایست، و چون در سجده آخر دو رکعت اول باشی، در همان سجده بگو: ای والا، ای بزرگ، ای بخشنده، ای مهربان، ای شنوای دعا، ای بخشنده نیکی­ها، رحمت بفرست بر محمد و خاندانش و بده به من خیر دنیا و دیگرسرا را، آنچه تو را سزاوار است، و بگردان از من بدی دنیا و دیگرسرا را که تو را شایسته است، و دور کن از من این درد را - و نام درد را ببر - مرا به خشم آورده و اندوهم داده و در دعا اصرار ورز.» راوی می­گوید به کوفه نرسیده بودم که خدا همه آن درد را از من برد.» - . کافی 2 : 259 -

**[ترجمه]

بیان

الظاهر أن الآثار التی ظهرت بوجهه کان برصا و یحتمل الجذام و

ص: 223


1- 1. القاموس ج 2: 115.
2- 2. یس: 13.
3- 3. الکافی ج 2 ص 259.

علی الأول ذکر المؤمن لبیان أنه إذا جاز ابتلاء المؤمن بالجذام جاز ابتلاؤه بالبرص بطریق أولی لأن الجذام أشد و أخبث.

و أما ذکر مؤمن آل فرعون فی هذا الخبر فلعله من اشتباه الرواة أو النساخ لأن الآیة المذکورة إنما هی فی قصة آل یاسین کما مر فی هذا الباب أیضا(1) و ربما یوجه بوجهین أحدهما أن المراد بالفرعون هنا فرعون عیسی علیه السلام و هو الجبار الذی کان بالأنطاکیة حین ورده رسل عیسی علیه السلام و الفرعون یطلق علی کل جبار متکبر نعم شاع إطلاقه علی ثلاثة فرعون الخلیل و اسمه سنان و فرعون یوسف و اسمه الریان بن الولید و فرعون موسی و اسمه الولید بن مصعب و إضافته إلی آل فرعون عیسی بأدنی الملابسة و هو کونه فیهم و اشتغاله بإنذارهم أو باعتبار کونه منهم فی نفس الأمر.

و ثانیهما کونهما واحدا و کان طویل العمر جدا و مع إدراکه زمان موسی أدرک زمان عیسی علیهما السلام أیضا مع أنه کان بینهما علی روایة ابن الجوزی فی التنقیح ألف و ستمائة و اثنتان و ثلاثون سنة و کان اسمه حبیبا النجار و کان یلقب بمؤمن آل یاسین کما مر فی الخبر و قال فی القاموس خربیل کقندیل اسم مؤمن آل یاسین (2).

و قال علی بن إبراهیم (3)

فی قوله تعالی وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ (4) قال کتم إیمانه ستمائة سنة قال و کان مجذوما مکنعا و هو الذی قد وقعت أصابعه و کان یشیر إلی قومه بیدیه المکنوعتین و یقول یا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشادِ(5) و فی بعض النسخ مکتعا و هو الذی قد عقفت

ص: 224


1- 1. تحت الرقم: 4.
2- 2. القاموس ج 3 ص 367.
3- 3. تفسیر القمّیّ ص 585.
4- 4. المؤمن: 30.
5- 5. غافر: 38.

أصابعه و کان یسیر بیدیه المعقوفتین و یقول و العقف العطف و لا یخفی بعد الوجهین لا سیما الأخیر فإنه ینافیه أخبار کثیرة دالة علی تعدد المؤمنین.

و إذا کان الثلث کان تامة و قیل ناقصة و اسمه ضمیر مستتر راجع إلی العالم أو نحوه و الثلث منصوب بالظرفیة الزمانیة بقرینة فی أوله فإنه بدل الثلث و الظرف خبر کان و تسمیة کلام الإمام علیه السلام اعترض بین الدعاء أی و تسمی الوجع بأن تقول مکان هذا الوجع هذا البرص و فیه إشعار بأن الدعاء لا یخص البرص.

و أحزننی و فیما سیأتی فی کتاب الدعاء حزننی و کلاهما صحیح فیقال حزنه و أحزنه و الإلحاح المداومة و المبالغة بالتضرع و التکرار و الاستشفاع بالنبی صلی الله علیه و آله و الأئمة صلوات الله علیهم و أشباه ذلک قال فی المصباح ألح السحاب إلحاحا دام مطره و منه ألح الرجل علی الشی ء إذا أقبل علیه مواظبا.

**[ترجمه]ظاهر این است که نمود پیسی در چهره اش پدیدار شده بود، و چه بسا که خوره بوده است. در فرض اول، یاد مومن آل فرعون برای این است که چون روا باشد گرفتاری مومن به خوره، گرفتاری­اش به پیسی رواتر است، چون خوره سخت تر و بدتر است.

چه­بسا ذکر نام مومن آل فرعون در این خبر، از اشتباه راوی یا نسخه­بردارها باشد، زیرا این آیه در داستان آل یس است، چنانچه در همین باب (شماره 40) گذشت و چه­بسا بتوان دو توجیه برای آن ذکر کرد:

1.

فرعون در اینجا فرعون زمان عیسی علیه­السلام است که زورگوی انطاکیه بوده هنگام ورود رسولان عیسی علیه­السلام به آن شهر، زیرا هر جباری را فرعون می­گویند و درباره این سه نفر مشهور است: فرعون زمان خلیل علیه­السلام به نام سنان، فرعون عهد یوسف علیه­السلام به نام ریان بن ولید، و فرعون زمان موسی علیه­السلام به نام ولید بن مصعب؛ و انتساب آن به خاندان فرعون عهد عیسی علیه السّلام با کمترین ارتباط، در واقع برای همکاری آن دو و یگانه بودن آنها است.

2.

اینکه هر دو یکی بوده­اند، و این عمر بسیار طولانی بوده است، زیرا از زمان موسی تا عیسی زنده بوده که به روایت ابن جوزی در تنقیح، 1632 سال است؛ و آن فرد مومن، حبیب نجار بوده و لقبش مومن آل یاسین است، چنانچه در آن خبر گذشت. در قاموس گفته: «خربیل» - چون قندیل - نام مومن آل یاسین. - . قاموس 3 : 367 -

به گفته علی بن ابراهیم درباره قول خدای تعالی: «وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَه»، {و گفت مردی مومن از خاندان فرعون که ایمانش را نهان می­داشت.} - . غافر / 28 - ششصد سال ایمانش را نهان داشته و خوره زده و چلاق بوده، و انگشتانش افتاده بودند و با دو دست چلاقش اشاره می­کرده و می­گفته: «یا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشاد» - . غافر / 38 - ،{«ای مردم، پیرو من باشید تا شما را به راه راست رهنمایم.} - . تفسیر قمی: 585 -

در نسخه ای (مکتع) ضبط شده که: انگشت برگشته باشد، و او با هر دو دست برگشته اش اشاره می کرد؛ و می گوید: «عقف» به معنای عطف است و هر دو توجیه دور از ظاهر خبر هستند، به­ویژه دومی، چرا که روایات بسیاری دلالت دارند که مومن ها متعدد بوده اند نه یکی. «و اذا کان الثلث»: «کان» تامه است و گفته شده که «ناقصه» است و اسم «کان»، ضمیر پنهان در او است که باز می گردد به عالم یا مانند آن. «ثلث»: ظرف زمان است و منصوب است و به قرینه «فی اوله»، چرا که بدل از ثلث است و ظرف هم خبر «کان» و «تسمیه» این کلام امام است که در بین دعا قرار گرفته است، یعنی نام درد را می بری به اینکه به جای درد می گویی: این پیسی؛ و اینکه در ضمن دعا فرموده نام درد را ببر، اشعار دارد که این دعا خاص برص نیست. «احزننی» در آینده در کتاب دعا خواهد آمد: «حزننی» و هر دو صحیح است؛ پس گفته می شود: «حزنه و احزنه»؛ و «الحاح»: مداومت و مبالغه در تضرع و تکرار است و پیامبر و امامان را شفیع قرار دادن و مانند آن. در مصباح گوید: «الحّ الصحاب الحاحاً»: یعنی بارانش تداوم یافت، و از همین جاست: «الحّ رجل علی الشئ»: زمانی که به آن رو بیاورد و از آن مراقبت کند .

**[ترجمه]

«31»

ب، [قرب الإسناد] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ یُبْتَلَی الْمُؤْمِنُ بِالْجُذَامِ وَ الْبَرَصِ وَ أَشْبَاهِ هَذَا قَالَ وَ هَلْ کُتِبَ الْبَلَاءُ إِلَّا عَلَی الْمُؤْمِنِ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: از عبداللَّه بن بکیر روایت شده است: «از امام صادق علیه­السلام پرسیدم: «آیا مومن دچار خوره و پیسی و مانند آنها می شود؟» حضرت فرمود: «آیا بلا جز بر مومن نوشته شده است؟» - . قرب الاسناد : 81 -

**[ترجمه]

«32»

ل، [الخصال] عَنِ ابْنِ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ بُطَّةَ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ إِلَی زُرَارَةَ بْنِ أَوْفَی قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَقَالَ یَا زُرَارَةُ النَّاسُ فِی زَمَانِنَا عَلَی سِتِّ طَبَقَاتٍ أَسَدٍ وَ ذِئْبٍ وَ ثَعْلَبٍ وَ کَلْبٍ وَ خِنْزِیرٍ وَ شَاةٍ فَأَمَّا الْأَسَدُ فَمُلُوکُ الدُّنْیَا یُحِبُّ کُلُّ وَاحِدٍ أَنْ یَغْلِبَ وَ لَا یُغْلَبَ وَ أَمَّا الذِّئْبُ فَتُجَّارُکُمْ یَذُمُّونَ إِذَا اشْتَرَوْا وَ یَمْدَحُونَ إِذَا بَاعُوا وَ أَمَّا الثَّعْلَبُ فَهَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ بِأَدْیَانِهِمْ وَ لَا یَکُونُ فِی قُلُوبِهِمْ مَا یَصِفُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ أَمَّا الْکَلْبُ یَهِرُّ عَلَی النَّاسِ بِلِسَانِهِ وَ یَکْرَهُهُ النَّاسُ مِنْ شِرَّةِ لِسَانِهِ

ص: 225


1- 1. قرب الإسناد ص 81.

وَ أَمَّا الْخِنْزِیرُ فَهَؤُلَاءِ الْمُخَنَّثُونَ وَ أَشْبَاهُهُمْ لَا یُدْعَوْنَ إِلَی فَاحِشَةٍ إِلَّا أَجَابُوا وَ أَمَّا الشَّاةُ فَالَّذِینَ تُجَرُّ شُعُورُهُمْ (1)

وَ یُؤْکَلُ لُحُومُهُمْ وَ یُکْسَرُ عَظْمُهُمْ فَکَیْفَ تَصْنَعُ الشَّاةُ بَیْنَ أَسَدٍ وَ ذِئْبٍ وَ ثَعْلَبٍ وَ کَلْبٍ وَ خِنْزِیرٍ(2).

**[ترجمه]خصال: از زرارة بن اوفی روایت شده است: «نزد امام سجاد علیه­السلام رفتم، فرمود: «ای زراره، مردم در زمان ما شش طبقه اند: شیر، گرگ، روباه، سگ، خوک و گوسفند.

شیر: شاهان جهانند و هر کدام دوست دارند پیروز شوند و شکست نخورند.

گرگ: بازرگانان شما هستند که چون می­خرند، نکوهش متاع می­کنند و چون می­فروشند، ستایش.

روباه: کسانی هستند که به نام دین نان می­خورند و عقیده ندارند به آنچه با زبان می­گویند.

سگ: آن کس که با زبانش زوزه می­کشد به سوی مردم و مردم از بدزبانی او بدشان می­آید.

خوک: آن زن­صفت­ها و مانند آنها از هرزه ها هستند که به هر هرزگی که خوانده می­شوند، تن می­دهند.

و اما گوسفند: آنان که مویشان را می­کشند و گوشتشان را می­خورند و استخوانشان را خرد می­کنند، و چه کند گوسفندی میان شیر و گرگ و روباه و سگ و خوک؟» - . خصال 2 : 165 -

**[ترجمه]

بیان

المراد بالشاة المؤمن المبتلی بهؤلاء و جر الشعر کنایة عن الاستیلاء علیهم و جرهم إلی بیوت الظلمة للدعاوی الباطلة أو الاستخفاف بهم و فی بعض النسخ بالزای فهو بالمعنی الأخیر و أکل لحومهم غیبتهم و کسر عظمهم ضربهم و شدة الجور علیهم.

**[ترجمه]«گوسفند»: همان مومن گرفتار به همه آنان است. «مو کشیدن»: چیرگی بر آنها و کشیدنشان به خانه ستمکاران برای دعاوی بیهوده، یا خوار داشتن آنها است. در نسخه ای «جُز» آمده - با «زاء» - که به معنی اخیر است. «خوردن گوشت»: بدگویی از آنها است. «شکستن استخوان»: زدن و ستم سخت بر آنان روا داشتن .

**[ترجمه]

«33»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا کَانَ وَ لَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مُؤْمِنٌ إِلَّا وَ لَهُ جَارٌ یُؤْذِیهِ (3).

صح، [صحیفة الرضا]عنه علیه السلام: مثله (4).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «نبوده، و تا رستاخیز نباشد مومنی، مگر اینکه همسایه ای آزاردهنده داشته باشد.» - . عیون اخبارالرضا 2 : 33 -

حدیثی مانند این، در صحیفه امام رضا علیه السلام نیز آمده است. - . صحیفة الرضا : 32 -

**[ترجمه]

«34»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنِ الْفَحَّامِ عَنِ الْمَنْصُورِیِّ عَنْ عَمِّ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیهم السلام: مِثْلَهُ (5)

وَ فِیهِ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ.

**[ترجمه]امالی طوسی: مانند همین روایت را از امام صادق علیه­السلام آورده است؛ در این روایت آمده: «مرد مومنی.» - . امالی طوسی 1 : 286 -

**[ترجمه]

«35»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنِ الْغَضَائِرِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَالِکِیِّ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَوْ لَا أَنِّی أَسْتَحْیِی مِنْ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ مَا تَرَکْتُ عَلَیْهِ خِرْقَةً یَتَوَارَی بِهَا وَ إِذَا کَمَلَتْ لَهُ الْإِیمَانُ ابْتَلَیْتُهُ بِضَعْفٍ فِی قُوَّتِهِ وَ قِلَّةٍ فِی رِزْقِهِ فَإِنْ هُوَ حَرِجَ أَعَدْتُ إِلَیْهِ فَإِنْ صَبَرَ بَاهَیْتُ بِهِ مَلَائِکَتِی

ص: 226


1- 1. فی المصدر المطبوع: تجز شعورهم بالزای.
2- 2. الخصال ج 2 ص 165.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 33.
4- 4. صحیفة الرضا ص 32.
5- 5. أمالی الشیخ ج 1 ص 286.

أَلَا وَ قَدْ جَعَلْتُ عَلِیّاً عَلَماً لِلنَّاسِ فَمَنْ تَبِعَهُ کَانَ هَادِیاً وَ مَنْ تَرَکَهُ کَانَ ضَالًّا لَا یُحِبُّهُ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُهُ إِلَّا مُنَافِقٌ (1).

**[ترجمه]امالی طوسی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «خدای عزوجل فرمود: «اگر از بنده مومنم شرم نداشتم، تکه جامه ای برایش نمی­گذاشتم تا خود را با آن بپوشاند؛ و چون ایمانش را کامل کنم، به سستی نیرو و کمی روزی دچارش می­کنم؛ و اگر دلتنگ و ناشکیبا شود، به او باز می­دهم، و اگر شکیبا شود، نزد فرشته هایم به وجود او می­بالم.

هلا که علی علیه­السلام را پیشوای مردم ساختم، و هر که پیرو او شود رهنما است و هر که او را رها کند گمراه، دوستش ندارد جز مومن و دشمنش نباشد جز دورو و منافق.» - . همان: 312 -

**[ترجمه]

بیان

فإن هو حرج کفرح أی ضاق صدره و لم یصبر أعدت إلیه أی ما أخذت منه الرزق أو القوة.

**[ترجمه]«فان هو حرَِجَ»: - مانند فَرِح - یعنی اگر سینه اش تنگ آید و شکیبایی نورزد، به او باز می­دهم آنچه را که از روزی یا نیرویش گرفتم.

**[ترجمه]

«36»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ شِبْلٍ عَنْ ظَفَرِ بْنِ حُمْدُونٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْمُطَلِّبِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ التَّمِیمِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام فَأَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی لَأُحِبُّکَ فِی السِّرِّ کَمَا أُحِبُّکَ فِی الْعَلَانِیَةِ قَالَ فَنَکَتَ بِعُودِهِ ذَلِکَ فِی الْأَرْضِ طَوِیلًا ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ صَدَقْتَ إِنَّ طِینَتَنَا طِینَةٌ مَرْحُومَةٌ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَهَا یَوْمَ أَخَذَ الْمِیثَاقَ فَلَا یَشِذَّ مِنْهَا شَاذٌّ وَ لَا یَدْخُلُ فِیهَا دَاخِلٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ أَمَا إِنَّهُ فَاتَّخِذْ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً(2) فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ الْفَاقَةُ إِلَی مُحِبِّیکَ أَسْرَعُ مِنَ السَّیْلِ مِنْ أَعْلَی الْوَادِی إِلَی أَسْفَلِهِ (3).

**[ترجمه]امالی طوسی: از ابن نباته روایت شده است: «نزد امیرمومنان نشسته بودم، مردی نزد او آمد و گفت: «به خدا ای امیرمومنان، به راستی، از دل دوستت دارم چنانچه در آشکارا.»

راوی می­گوید: «آن حضرت، چوبی را که در دست داشت مدتی طولانی به زمین کوبید، آنگاه سر برداشت و فرمود: «راست گفتی، سرشت ما سرشت رحمت شده است، خدا پیمانش را روز اخذ پیمان گرفته، از آن هیچ به در نمی­شود و هیچ به آن در نمی­آید تا روز رستاخیز؛ هلا، برای درویشی تن پوشی برگیر که من شنیدم رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله می­فرمود: «نداری به دوستان تو شتابان­تر است از سیلاب بر فراز وادی، به هنگام فرودش.» - . امالی طوسی 2 : 24 -

**[ترجمه]

بیان

أما إنه کأنه سقط هنا شی ء و فیه تقدیر أی أما إنه إن کان کذلک فاتخذ و فی البصائر أما فاتخذ

وَ فِی النِّهَایَةِ فِی حَدِیثِ عَلِیٍّ: مَنْ أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَلْیُعِدَّ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً.

أی لیزهد فی الدنیا و لیصبر علی الفقر و القلة و الجلباب الإزار و الرداء و قیل هو کالمقنعة تغطی به المرأة رأسها و ظهرها و صدرها و جمعه جلابیب کنی به عن الصبر لأنه یستر الفقر کما یستر الجلباب البدن و قیل إنما کنی بالجلباب عن اشتماله بالفقر أی فلیلبس الفقر و یکون منه

ص: 227


1- 1. أمالی الشیخ ج 1 ص 312.
2- 2. روی الصدوق فی معانی الأخبار ص 182، بإسناده عن أحمد بن المبارک قال: قال رجل لابی عبد اللّه علیه السلام: حدیث یروی أن رجلا قال لأمیر المؤمنین علیه السلام: انی احبک فقال له: أعد للفقر جلبابا، فقال علیه السلام: لیس هکذا: قال: انما قال له: أعددت لفاقتک جلبابا- یعنی یوم القیامة.
3- 3. أمالی الشیخ ج 2: 24.

علی حالة تعمه و تشتمله لأن الغنی من أحوال أهل الدنیا و لا یتهیأ الجمع بین حب الدنیا و حب أهل البیت.

**[ترجمه]«اما انّه»: گویا از اینجا چیزی افتاده است و در آن تقدیر است، که فرمود: «اگر چنین باشد آماده درویشی باش و نداری.» و در نسخه بصائر آمده: « أما فاتّخذ.» در نهایه آمده است که در حدیث علی علیه السلام آمده: «هر کس ما خانواده را دوست دارد، باید برای فقر روپوشی آماده سازد، یعنی باید از دنیا زهد ورزد و به مستمندی و کم­بهره بودن شکیبا باشد.

«جلباب»: ازار و رداء است که به تن می­پوشند، و گفته­اند: چون روسری زنان است که سر و پشت و سینه آنها را می­پوشاند و جمع آن «جلابیب» است که کنایه از صبر است، چون ناداری را می پوشاند آن گونه که جلباب پوشش بدن است.

و گفته­اند که جلباب کنایه از این است که فقر را بپوشاند و به تن کند و باید سرتاپا فقیر باشد، چون توانگری از اعمال دنیا است و جمع میان دوستی دنیا و دوستی اهل بیت، امکان­پذیر نیست.

**[ترجمه]

«37»

ع، [علل الشرائع] عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْجَامُورَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ أَنَّ مُؤْمِناً کَانَ فِی قُلَّةِ جَبَلٍ لَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ مَنْ یُؤْذِیهِ لِیَأْجُرَهُ عَلَی ذَلِکَ (1).

**[ترجمه]علل الشرایع: امام صادق علیه­السلام فرمود: «اگر مومنی بر سر کوه باشد، خدای عزوجل کسی را به سوی او برمی­انگیزد که آزارش بدهد تا مزدش دهد بابت آن.» - . علل الشرایع 1 : 42 -

**[ترجمه]

بیان

قلة الجبل بالضم أعلاه و المراد بالبعث التخلیة و عدم الصرف.

**[ترجمه]«قلّة الجبل»: - با ضمّه - به معنای بالاترین نقطه کوه است. منظور از فرستادن آزارکننده، رها کردن و جلو او را نگرفتن است.

**[ترجمه]

«38»

ع، [علل الشرائع] عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ حُمْدُونٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ حُصَیْنٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلامَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا زِلْتُ أَنَا وَ مَنْ کَانَ قَبْلِی مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُؤْمِنِینَ مُبْتَلَیْنَ بِمَنْ یُؤْذِینَا وَ لَوْ کَانَ الْمُؤْمِنُ عَلَی رَأْسِ جَبَلٍ لَقَیَّضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ مَنْ یُؤْذِیهِ لِیَأْجُرَهُ عَلَی ذَلِکَ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلاملیه السلام: مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ وَلَدَتْنِی أُمِّی حَتَّی إِنْ کَانَ عَقِیلٌ لَیُصِیبُهُ رَمَدٌ فَیَقُولُ لَا تَذُرُّونِّی (2) حَتَّی تَذُرُّوا عَلِیّاً فَیَذُرُّونِّی وَ مَا بِی مِنْ رَمَدٍ(3).

**[ترجمه]علل الشرایع: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «پیوسته من و پیمبران پیشین و مومنان، دچار کسی بودیم که آزارمان دهد، و اگر مومن بر سر کوهی باشد، برپا می دارد خدای عزوجل کسی را که آزارش کند تا به او ثواب دهد به جهت آن.» - . علل الشرایع 1 : 42 -

و امیرمومنان فرمود: «از روزی که مادرم مرا زاد، پیوسته ستم دیدم، تا آنجا که عقیل چشمش درد می­گرفت و می­گفت دارو در چشمم نریزید تا در چشم علی بریزید، و دارو در چشمم می­کردند و من چشم درد نداشتم.»

**[ترجمه]

«39»

ع، [علل الشرائع] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الصَّاعِقَةُ لَا تُصِیبُ الْمُؤْمِنَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ فَإِنَّا قَدْ رَأَیْنَا فُلَاناً یُصَلِّی فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَأَصَابَتْهُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ کَانَ یَرْمِی حَمَامَ الْحَرَمِ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: الصَّاعِقَةُ تُصِیبُ الْمُؤْمِنَ وَ الْکَافِرَ وَ لَا تُصِیبُ ذَاکِراً(4).

ص: 228


1- 1. علل الشرائع ج 1 ص 42.
2- 2. یقال: ذر الملح: نثره و فرقه و الدواء فی العین: بذره.
3- 3. علل الشرائع ج 1 ص 42.
4- 4. علل الشرائع ج 2 ص 147.

**[ترجمه]علل الشرایع: امام صادق علیه­السلام فرمود: «صاعقه به مومن نمی­رسد.» مردی به او گفت: «ما دیدیم که یکی در مسجدالحرام نماز می­خواند و به آن دچار شد.» آن حضرت فرمود: «راستش او تیر به کبوتران حرم می زد.» - . علل الشرایع 2 : 147 -

و با همین سند آورده که فرمود: «صاعقه به مومن و کافر هر دو می­رسد و به کسی که در ذکر خدا باشد نمی­رسد.»

**[ترجمه]

بیان

إنه کان یرمی یدل علی أن المراد بالمؤمن فی أول الخبر المؤمن الکامل کما یدل علیه الروایة الآتیة و یحتمل أن لا یکون من أصابته مؤمنا و لم یر علیه السلام المصلحة فی إظهار ذلک فأسنده إلی بعض أعماله و الأول أظهر.

**[ترجمه]«تیر می­زد به کبوتر حرم»: دلالت دارد که منظور از مومن در آغاز خبر، مومن کامل است و روایت آینده دلیل آن است. چه­بسا آن کسی که صاعقه دیده، مومن نبوده و امام صلاح در اظهار آن ندیده و آن را به کارش نسبت داده، و برداشت نخست روشن­تر است.

**[ترجمه]

«40»

ع، [علل الشرائع] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ مَلَکَیْنِ هَبَطَا مِنَ السَّمَاءِ فَالْتَقَیَا فِی الْهَوَاءِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ فِیمَا هَبَطْتَ قَالَ بَعَثَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی بَحْرِ إِیلٍ أَحْشُرُ سَمَکَةً إِلَی جَبَّارٍ مِنَ الْجَبَابِرَةِ اشْتَهَی عَلَیْهِ سَمَکَةً فِی ذَلِکَ الْبَحْرِ فَأَمَرَنِی أَنْ أَحْشُرَ إِلَی الصَّیَّادِ سَمَکَ الْبَحْرِ حَتَّی یَأْخُذَهَا لَهُ لِیُبَلِّغَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ غَایَةَ مُنَاهُ فِی کُفْرِهِ فَفِیمَا بُعِثْتَ أَنْتَ قَالَ بَعَثَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی أَعْجَبَ مِنَ الَّذِی بَعَثَکَ فِیهِ بَعَثَنِی إِلَی

عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ الصَّائِمِ الْقَائِمِ الْمَعْرُوفِ دُعَاؤُهُ وَ صَوْتُهُ فِی السَّمَاءِ لِأُکْفِئَ قِدْرَهُ الَّتِی طَبَخَهَا لِإِفْطَارِهِ لِیُبَلِّغَ اللَّهُ فِی الْمُؤْمِنِ الْغَایَةَ فِی اخْتِبَارِ إِیمَانِهِ (1).

**[ترجمه]علل الشرایع: امام باقر علیه­السلام فرمود: «دو فرشته از آسمان به زمین فرو شدند و در هوا به یکدیگر رسیدند، یکی از دیگری پرسید: برای چه فرو شدی؟ گفت: خدا مرا فرستاده به دریای ایل تا ماهی­ها را برانم برای جباری که دلش از ماهی­های آن دریا خواسته، و ماهی را به سوی ماهیگیر آن دریا می­رانم تا بگیرد و خدا آرزوی او را برآورده می­سازد، چون کافر است... تو را برای چه فرستاده است؟» گفت: «برای کاری عجیب تر از کار تو؛ مرا فرستاده به سوی یک بنده مومن روزه دار شب زنده­دار که آواز و دعایش در آسمان شناخته است، تا دیگی را که برای افطارش پخته وارونه کنم تا خدا آزمایش این مومن را به پایان برساند.»

**[ترجمه]

توضیح

کأن إیل اسم بحر و هو غیر معروف فی اللغة اشتهی علیه کذا فی النسخ و یمکن إرجاع الضمیر إلی الله أی سأل الله فی ذلک و اعتمد علیه و هو لا ینافی کفره کدعاء فرعون أو إلی نفسه أی لنفسه أو ملزما علی نفسه کنایة عن الاهتمام بها و کأنه کان فی علته کما سیأتی نقلا من تفسیر الإمام و فی القاموس کفأه کمنعه کبه و قلبه کأکفأه و قال القدر بالکسر معروف أنثی أو یؤنث.

**[ترجمه]گویا «ایل» نام دریا است، اما در کتاب­های لغت شناخته شده نیست. «اشتهی علیه»: در نسخه ها چنین است و می شود ضمیر را به خدا برگرداند و مقصود این باشد که آن را از خدا خواسته و به او اعتماد کرده و آن مخالف با کفرش نیست، مانند دعا کردن فرعون؛ یا به خودش برمی­گرداند، یعنی برای خودش خواسته و یا آن را برخویش لازم کرده است؛ و کنایه از اهتمام به صید آن ماهی است. آن گونه که از تفسیر امام حسن عسگری علیه­السلام برمی آید، گویا این جریان در زمان بیماری آن ستمگر اتفاق افتاده است. در قاموس آمده: «کفأه»: - مانند منعه - یعنی آن را وارونه کرد و گرداند، مانند «أکفأه»، و می­گوید: قدر به «کسر» معروف است (دیگ) و مونث است یا مونث محسوب می شود.

**[ترجمه]

«41»

ع، [علل الشرائع] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ السِّمْطِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَبْدٍ خَیْراً فَأَذْنَبَ ذَنْباً تَبِعَهُ بِنَقِمَةٍ وَ یُذَکِّرُهُ الِاسْتِغْفَارَ وَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَبْدٍ شَرّاً فَأَذْنَبَ ذَنْباً تَبِعَهُ بِنِعْمَةٍ لِیُنْسِیَهُ الِاسْتِغْفَارَ وَ یَتَمَادَی بِهِ وَ هُوَ

ص: 229


1- 1. لم نظفر علیه.

قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ (1) بِالنِّعَمِ عِنْدَ الْمَعَاصِی (2).

**[ترجمه]علل الشرایع: امام صادق علیه­السلام فرمود: «چون خدای عزوجل خیر بنده ای را بخواهد و او گناهی کند، فورا کیفرش می­دهد و آمرزش­خواهی را به او یادآور می شود؛ و چون خدای عزوجل بد بنده ای را بخواهد و او گناهی کند، در پی گناهش نعمتی به او می­دهد تا آمرزش را فراموش کند و به گناه ادامه بدهد، و این است قول خدای عزوجل: «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُون»، {و غافلگیر کنیم آنها را از آنجا که نمی­دانند.} - . اعراف / 182 - یعنی با نعمت ها، به هنگام انجام معاصی.» - . علل الشرایع 2 : 248 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس استدرجه خدعه و أدناه و استدراج الله تعالی العبد أنه کلما جدد خطیئة جدد له نعمة و أنساه الاستغفار و أن یأخذه قلیلا قلیلا و لا یباغته (3).

**[ترجمه]در قاموس گفته: «استدراج» کرد، یعنی فریب داد و او را نزدیک کرد، و استدراج خدا در حق بنده این است که هر گناهی کند، خدا نعمتی تازه به او می­دهد و استغفار را از یادش می­برد و خرده­خرده او را می­گیرد، نه ناگهانی. - . قاموس 1 : 188 -

**[ترجمه]

«42»

ع، [علل الشرائع] عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ غَالِبٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً قَالَ عَنَی بِذَلِکَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ أَنْ یَکُونُوا عَلَی دِینٍ وَاحِدٍ کُفَّاراً کُلُّهُمْ- لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ (4) وَ لَوْ فَعَلَ ذَلِکَ بِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَحَزِنَ الْمُؤْمِنُونَ وَ غَمَّهُمْ ذَلِکَ وَ لَمْ یُنَاکِحُوهُمْ وَ لَمْ یُوَارِثُوهُمْ (5).

**[ترجمه]علل الشرایع: از سعید بن مسیب روایت شده است: «از امام سجاد علیه­السلام پرسیدم از قول خدا عزوجل: «لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَة»، {و اگر نه اینکه مردم یک امت می شوند.} - . زخرف / 33 -

فرمود: «امت محمد صلّی­اللَّه­علیه­وآله را خواسته که اگر همه کافر بودند، برای آنان که کافر می­شدند، به خدای رحمان خانه ها می­ساختیم که سقفشان نقره بود، و نردبان­ها که بر پشت بام آنها می­رفتند، و اگر با امت محمد صلّی­اللَّه­علیه­وآله چنین می­شد، مومنان در اندوه بودند و کافران با آنها ازدواج نمی­کردند و به آنها ارث نمی­دادند.» - . علل الشرائع 2 : 276 -

**[ترجمه]

بیان

لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً قال البیضاوی لو لا أن یرغبوا فی الکفر إذا رأوا الکفار فی سعة و تنعم لحبهم الدنیا فیجتمعوا علیه وَ مَعارِجَ أی مصاعد جمع معرج عَلَیْها یَظْهَرُونَ أی یعلون لحقارة الدنیا وَ لِبُیُوتِهِمْ بدل من لِمَنْ بدل الاشتمال أو علة کقولک هیأت له ثوبا لقمیصه.

**[ترجمه]بیضاوی گفته: اگر دل به کفر نمی­دادند، چون کافران را در وسعت و نعمت می دیدند برای دوستی دنیا که گردش فراهم می شدند. «معارج» جمع «معرج» است، یعنی نردبان­ها که «علیها یظهرون»: بر آنها بالا می­روند، چون دنیا بی ارزش است. «و لبیوتهم»: «بدل اشتمال» از «لمن» است و یا «علّت» است، مانند این گفته: «هیأت له ثوباًَ لقمیصه»: برای او جامه ای آماده کردم برای پیراهنش.

**[ترجمه]

«43»

ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلاملیه السلام: مَا مِنَ الشِّیعَةِ عَبْدٌ یُقَارِفُ أَمْراً نَهَیْنَاهُ عَنْهُ فَیَمُوتُ حَتَّی یُبْتَلَی بِبَلِیَّةٍ تُمَحَّصُ بِهَا ذُنُوبُهُ إِمَّا فِی مَالٍ وَ إِمَّا فِی وَلَدٍ وَ إِمَّا فِی نَفْسِهِ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا لَهُ ذَنْبٌ وَ إِنَّهُ لَیَبْقَی عَلَیْهِ الشَّیْ ءُ مِنْ ذُنُوبِهِ فَیُشَدَّدُ بِهِ عَلَیْهِ عِنْدَ مَوْتِهِ (6).

ص: 230


1- 1. الأعراف: 182، القلم: 44.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 248.
3- 3. القاموس ج 1 ص 188. و فیه و أدناه کدرجه- بالتشدید- و أقلقه حتّی ترکه یدرج علی الأرض.
4- 4. الزخرف: 34.
5- 5. علل الشرائع ج 2 ص 276.
6- 6. الخصال ج 2 ص 169.

**[ترجمه]خصال: امیرمومنان علیه­السلام فرمود: «در شیعه نباشد کسی که غدقن ما را بشکند در امری و بمیرد تا دچار شود به بلایی که او را از گناهش پاک کند، که بلا در مال او باشد یا در جان او، برای اینکه خدا را ملاقات کند بی­گناه، و راستش اینکه گناهی بر او می ماند تا مرگ را بر او سخت گیرد تا جبران شود.» - . خصال 2 : 169 -

**[ترجمه]

«44»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ یَرْفَعُهُ فَقَالَ: الْتَقَی مَلَکَانِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ أَیْنَ تُرِیدُ قَالَ بَعَثَنِی رَبِّی أَحْبِسُ السَّمَکَ فَإِنَّ فُلَانَ الْمَلِکَ اشْتَهَی سَمَکَةً فَأَمَرَ بِی أَنْ أَحْبِسَهُ لَهُ لِیُؤْخَذَ لَهُ الَّذِی یَشْتَهِی مِنْهُ فَأَنْتَ أَیْنَ تُرِیدُ قَالَ بَعَثَنِی رَبِّی إِلَی فُلَانٍ الْعَابِدِ فَإِنَّهُ قَدْ طَبَخَ قِدْراً وَ هُوَ صَائِمٌ فَأَرْسَلَنِی رَبِّی أُکْفِؤُهَا.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام علیه السلام فرمود: «دو فرشته با هم دیدار کردند، یکی به رفیقش گفت: «قصد کجا را داری؟» او گفت: «پروردگارم مرا برای گرفتن یک ماهی فرستاده است، چرا که فلان پادشاه ماهی ای خواسته، خداوند به من دستور داده تا آن ماهی را برای او گیر دهم تا برای او گرفته شود هر مقدار که می خواهد... ولی تو قصد کجا را داری؟» گفت: «پروردگارم مرا به سوی فلان عابد فرستاده، چرا که او روزه است و دیگی غذا پخته، پروردگارم مرا فرستاده که آن را وارونه سازم.»

**[ترجمه]

«45»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِیَاءُ ثُمَّ الَّذِینَ یَلُونَهُمْ ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه­السلام فرمود: «سخت ترین بلاها را پیامبران [متحمل می­شوند] و سپس کسانی که در رتبه بعد اینان هستند، و آنگاه کسانی که به آنان شبیه ترند، به ترتیب.»

**[ترجمه]

«46»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامٍ: مِثْلَهُ (1).

**[ترجمه]بر اساس سند دیگری، مانند این حدیث، در امالی شیخ آمده است. - . امالی شیخ 2 : 273 -

**[ترجمه]

«47»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْبَلَاءُ زَیْنُ الْمُؤْمِنِ وَ کَرَامَةٌ لِمَنْ عَقَلَ لِأَنَّ فِی مُبَاشَرَتِهِ وَ الصَّبْرِ عَلَیْهِ وَ الثَّبَاتِ عِنْدَهُ تَصْحِیحَ نِسْبَةِ الْإِیمَانِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ أَشَدُّ النَّاسِ بَلَاءً فَالْمُؤْمِنُ مِنَ الْأَمْثَلِ فَالْأَمْثَلِ وَ مَنْ ذَاقَ طَعْمَ الْبَلَاءِ تَحْتَ سِتْرِ حِفْظِ اللَّهِ لَهُ تَلَذُّذُهُ أَکْثَرُ مِنْ تَلَذُّذِهِ بِالنِّعْمَةِ وَ یَشْتَاقُ إِلَیْهِ إِذَا فَقَدَهُ لِأَنَّ تَحْتَ یَدِ الْبَلَاءِ وَ الْمِحْنَةِ أَنْوَارُ النِّعْمَةِ وَ تَحْتَ أَنْوَارِ النِّعْمَةِ نِیرَانُ الْبَلَاءِ وَ الْمِحْنَةِ وَ قَدْ یَنْجُو مِنَ الْبَلَاءِ کَثِیرٌ وَ یَهْلِکُ فِی النِّعْمَةِ کَثِیرٌ.

وَ مَا أَثْنَی اللَّهُ تَعَالَی عَلَی عَبْدٍ مِنْ عِبَادِهِ مِنْ لَدُنْ آدَمَ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِلَّا بَعْدَ ابْتِلَائِهِ وَ وَفَاءِ حَقِّ الْعُبُودِیَّةِ فِیهِ فَکَرَامَاتُ اللَّهِ فِی الْحَقِیقَةِ نِهَایَاتٌ بِدَایَاتُهَا الْبَلَاءُ وَ مَنْ خَرَجَ مِنْ سَبِیکَةِ الْبَلْوَی جُعِلَ سِرَاجَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مُونِسَ الْمُقَرَّبِینَ وَ دَلِیلَ الْقَاصِدِینَ وَ لَا خَیْرَ فِی عَبْدٍ شَکَا مِنْ مِحْنَةٍ تَقَدَّمَهَا آلَافُ نِعْمَةٍ وَ اتَّبَعَهَا آلَافُ رَاحَةٍ وَ مَنْ لَا یَقْضِی حَقَّ الصَّبْرِ عَلَی الْبَلَاءِ حُرِمَ قَضَاءَ الشُّکْرِ فِی النَّعْمَاءِ کَذَلِکَ

ص: 231


1- 1. أمالی الشیخ ج 2 ص 273.

مَنْ لَا یُؤَدِّی حَقَّ الشُّکْرِ فِی النَّعْمَاءِ یُحْرَمُ عَنْ قَضَاءِ الصَّبْرِ فِی الْبَلَاءِ وَ مَنْ حُرِمَهُمَا فَهُوَ مِنَ الْمَطْرُودِینَ.

وَ قَالَ أَیُّوبُ علیه السلام فِی دُعَائِهِ: اللَّهُمَّ قَدْ أَتَی عَلَیَّ سَبْعُونَ فِی الرَّخَاءِ حَتَّی أَتَی عَلَیَّ سَبْعُونَ فِی الْبَلَاءِ.

وَ قَالَ وَهْبٌ: الْبَلَاءُ لِلْمُؤْمِنِ کَالشِّکَاکِ لِلدَّابَّةِ وَ الْعِقَالِ لِلْإِبِلِ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلاملیه السلام: الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ رَأْسُ الصَّبْرِ الْبَلَاءُ وَ مَا یَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ (1).

**[ترجمه]مصباح الشریعة: امام صادق علیه­السلام فرمود: «بلا زیور مومن است، و ارجمندی برای هر کس که خرد دارد، زیرا در برخورد با آن و شکیبایی و پایداری بر آن، نسبت ایمان تصحیح می­گردد. پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله فرمود: «ما گروه پیغمبران بلاکش ترین مردمان هستیم، و پس از ما، آن کس که مومن است و هر کس که به ما شبیه­تر باشد و مانندتر؛ و هر کس که مزه بلا را بچشد در زیر پرده، لذتی از آن به وی دست می­دهد، بیشتر از لذت نعمت، و چون آن را از دست بدهد، به آن شیفته می­گردد، زیرا در زیردست بلا، انوار نعمت است و در زیر انوار نعمت، آتش بلا و محنت؛ چه بسیار که از بلا می­رهند، و چه بسیار که با نعمت هلاک و نابود می­شوند.

و خدا نستوده هیچ یک از بندگان خود را، از آدم تا خاتم صلّی­اللَّه­علیه­وآله، مگر پس از بلا دادن و آزمایش او و وفای او به حق بندگی وی. کرامت­های خدا در حقیقت پایان بلاها هستند، و هر کس از بوته بلا بیرون بیاید، چراغ مومنان می­گردد، و همدم مقربان و رهنمای قاصدان حق؛ و خیر نیست در بنده ای که شکوه کند از دردی و محنتی که پیش از آن، هزارها نعمت بوده و به دنبالش هزارها راحت است؛ هر کس حق شکیبایی بر بلا را نپردازد، از شکر نعمت دور می­افتد، و هر کس هم شکر نعمت نکند، از شکیب در بلا به دور است و از راندگان به شمار می­آید.

ایوب در دعایش گفت: «بار خدایا، هفتاد بر من در خوشی گذشت، تا هفتاد در بلایم سپری شود.»

وهب گفته: «بلا برای مومن چون پابند است برای دابه، و زانوبند برای شتر.»

امیر مومنان علیه­السلام فرمود: «شکیبایی در پیکر ایمان، چون سر است از تن، و سرِ شکیبایی بلا است که جز خردمندان آن را نمی­فهمند.» - . مصباح الشریعة : 61 باب 90 -

**[ترجمه]

بیان

و وفاء حق العبودیة أی وفاؤه بما هو حق العبودیة فیه أی فی البلاء من الصبر و الشکر و الرضا بالقضاء الشکاک [الشکال] ککتاب اسم للحبل الذی یشد به قوائم الدابة و العقال ککتاب أیضا ما یعقل به رجل البعیر و المعنی أن البلایا تمنع المؤمن من ارتکاب الخطایا.

**[ترجمه]«وفای حق بندگی»: آن گونه که شایسته بندگی است. در بلا است که صبر و شکر و خشنودی به قضاء است. «شطاک» - مانند کتاب - : ریسمانی است که با آن دست و پای حیوان بسته می شود. «عقال» نیز - مانند کتاب - چیزی است که با آن پای شتر را می­بندند و منظور این است که بلا، او را از گناهان بازمی دارد.

**[ترجمه]

«48»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ تَمْحِیصَ ذُنُوبِ شِیعَتِنَا فِی الدُّنْیَا بِمِحْنَتِهِمْ لِتَسْلَمَ بِهَا طَاعَاتُهُمْ وَ یَسْتَحِقُّوا عَلَیْهَا ثَوَابَهَا فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ یَحْیَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّا لَا نُجَازَی بِذُنُوبِنَا إِلَّا فِی الدُّنْیَا قَالَ نَعَمْ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُطَهِّرُ شِیعَتَنَا مِنْ ذُنُوبِهِمْ فِی الدُّنْیَا بِمَا یَبْتَلِیهِمْ بِهِ مِنَ الْمِحَنِ وَ بِمَا یَغْفِرُهُ لَهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ(2) حَتَّی إِذَا وَرَدُوا الْقِیَامَةَ تَوَفَّرَتْ عَلَیْهِمْ طَاعَاتُهُمْ وَ عِبَادَاتُهُمْ وَ إِنَّ أَعْدَاءَ آلِ مُحَمَّدٍ یُجَازِیهِمْ عَنْ طَاعَةٍ تَکُونُ مِنْهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ إِنْ کَانَ لَا وَزْنَ لَهَا لِأَنَّهُ لَا إِخْلَاصَ مَعَهَا وَ إِذَا وَافَوُا الْقِیَامَةَ حُمِلَتْ عَلَیْهِمْ ذُنُوبُهُمْ وَ بُغْضُهُمْ لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ خِیَارِ أَصْحَابِهِ فَقُذِفُوا فِی النَّارِ.

ص: 232


1- 1. مصباح الشریعة ص 61. الباب 90.
2- 2. الشوری: 30.

وَ لَقَدْ سَمِعْتُ مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّهُ کَانَ فِیمَا مَضَی قَبْلَکُمْ رَجُلَانِ أَحَدُهُمَا مُطِیعٌ لِلَّهِ مُؤْمِنٌ وَ الْآخَرُ کَافِرٌ بِهِ مُجَاهِرٌ بِعَدَاوَةِ أَوْلِیَائِهِ وَ مُوَالاةِ أَعْدَائِهِ وَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مَلِکٌ عَظِیمٌ فِی قُطْرٍ مِنَ الْأَرْضِ فَمَرِضَ الْکَافِرُ فَاشْتَهَی سَمَکَةً فِی غَیْرِ أَوَانِهَا لِأَنَّ ذَلِکَ الصِّنْفَ مِنَ السَّمَکِ کَانَ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ فِی اللُّجَجِ بِحَیْثُ لَا یُقْدَرُ عَلَیْهِ فَآیَسَتْهُ الْأَطِبَّاءُ مِنْ نَفْسِهِ وَ قَالُوا اسْتَخْلِفْ فِی مُلْکِکَ مَنْ یَقُومُ بِهِ فَلَسْتَ بِأَخْلَدَ مِنْ أَصْحَابِ الْقُبُورِ فَإِنَّ شِفَاءَکَ فِی هَذِهِ السَّمَکَةِ الَّتِی اشْتَهَیْتَهَا وَ لَا سَبِیلَ إِلَیْهَا فَبَعَثَ اللَّهُ مَلَکاً وَ أَمَرَهُ أَنْ یُزْعِجَ تِلْکَ السَّمَکَةَ إِلَی حَیْثُ یَسْهُلُ أَخْذُهَا فَأُخِذَتْ لَهُ تِلْکَ السَّمَکَةُ فَأَکَلَهَا وَ بَرَأَ مِنْ مَرَضِهِ وَ بَقِیَ فِی مُلْکِهِ سِنِینَ بَعْدَهَا ثُمَّ إِنَّ ذَلِکَ الْمَلِکَ الْمُؤْمِنَ مَرِضَ فِی وَقْتٍ کَانَ جِنْسُ ذَلِکَ السَّمَکِ بِعَیْنِهِ لَا یُفَارِقُ الشُّطُوطَ الَّتِی یَسْهُلُ أَخْذُهُ مِنْهَا مِثْلَ عِلَّةِ الْکَافِرِ فَاشْتَهَی تِلْکَ السَّمَکَةَ وَ وَصَفَهَا لَهُ الْأَطِبَّاءُ وَ قَالُوا طِبْ نَفْساً فَهَذَا أَوَانُهُ تُؤْخَذُ لَکَ فَتَأْکُلُ مِنْهَا وَ تَبْرَأُ فَبَعَثَ اللَّهُ ذَلِکَ الْمَلَکَ فَأَمَرَهُ أَنْ یُزْعِجَ جِنْسَ تِلْکَ السَّمَکَةِ عَنِ الشُّطُوطِ إِلَی اللُّجَجِ لِئَلَّا یُقْدَرَ عَلَیْهِ فَلَمْ تُوجَدْ حَتَّی مَاتَ الْمُؤْمِنُ مِنْ شَهْوَتِهِ وَ

بِعَدَمِ دَوَائِهِ فَعَجِبَ مِنْ ذَلِکَ مَلَائِکَةُ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ ذَلِکَ الْبَلَدِ فِی الْأَرْضِ حَتَّی کَادُوا یُفْتَنُونَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی سَهَّلَ عَلَی الْکَافِرِ مَا لَا سَبِیلَ لَهُ إِلَیْهِ وَ عَسَّرَ عَلَی الْمُؤْمِنِ مَا کَانَ السَّبِیلُ إِلَیْهِ سَهْلًا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی مَلَائِکَةِ السَّمَاءِ وَ إِلَی نَبِیِّ ذَلِکَ الزَّمَانِ فِی الْأَرْضِ إِنِّی أَنَا اللَّهُ الْکَرِیمُ الْمُتَفَضِّلُ الْقَادِرُ لَا یَضُرُّنِی مَا أُعْطِی وَ لَا یَنْقُصُنِی مَا أَمْنَعُ وَ لَا أَظْلِمُ أَحَداً مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فَأَمَّا الْکَافِرُ فَإِنَّمَا سَهَّلْتُ لَهُ أَخْذَ السَّمَکَةِ فِی غَیْرِ أَوَانِهَا لِیَکُونَ جَزَاءً عَلَی حَسَنَةٍ کَانَ عَمِلَهَا إِذْ کَانَ حَقّاً أَلَّا أُبْطِلَ لِأَحَدٍ حَسَنَةً حَتَّی یَرِدَ الْقِیَامَةَ وَ لَا حَسَنَةَ فِی صَحِیفَتِهِ وَ یَدْخُلَ النَّارَ بِکُفْرِهِ وَ مَنَعْتُ الْعَابِدَ ذَلِکَ السَّمَکَةَ بِعَیْنِهَا لِخَطِیئَةٍ کَانَتْ مِنْهُ فَأَرَدْتُ تَمْحِیصَهَا عَنْهُ بِمَنْعِ تِلْکَ الشَّهْوَةِ وَ إِعْدَامِ ذَلِکَ الدَّوَاءِ وَ لِیَأْتِیَنِی وَ لَا ذَنْبَ

ص: 233

عَلَیْهِ فَیَدْخُلَ الْجَنَّةَ(1).

**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری: از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «امیر مومنان به عبداللَّه بن یحیی فرمود: «سپاس از آن خدا است که پاک شدن شیعه ما را از گناه به وسیله محنت، در دنیا مقرر کرده تا طاعت­هاشان به جا بماند و با آنها مستحق ثواب گردند.

عبداللَّه بن یحیی گفت: «ای امیر مومنان، به راستی، ما به گناهان خود جز در دنیا سزا نکشیم؟» فرمود: «آری، مگر نشنیدی گفته رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله را که: «دنیا زندان مومن است و بهشت کافر»؟راستش، خدا پاکیزه کند شیعه ما را از گناهانشان در دنیا با دچار کردنشان به محنت و با آمرزش آنها که خدا می­فرماید: «وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیر»، {هر آسیبی به شما رسد، به سزای کردار شما است و بگذرد از بسیاری.} - . شوری / 30 - تا چون به رستاخیز آیند، طاعت و عبادتشان فراوان باشد و عوض طاعت دشمنان آل محمد صلّی­اللَّه­علیه­وآله را در دنیا به آنها بدهد، و اگرچه ارزشی ندارد، چون از روی اخلاص نباشد؛ و چون به رستاخیز آیند، همه گناهانشان بر دوش آنها است، با بغض خاندان محمد صلّی اللَّه­علیه­وآله و خود او و نیکان یاران او، و به دوزخ پرتاب می­شوند، و هر آینه، شنیدم که محمد رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله می­فرمود:

«پیش از شماها دو مرد بودند: یکی فرمانبر خدا، و دیگری کافر به او، و آشکارا با دوستان او دشمنی می­کرد و با دشمنانش دوستی، و هر کدام در پهنای زمین پادشاهی بزرگ بودند. آن کافر بیمار شد و دلش نابهنگام یک ماهی خواست؛ زیرا این بخش از ماهی در آن زمان در ژرفای دریا بود و به آن دسترسی نبود، و پزشک­هایش او را از زندگی نومید کردند و گفتند برای خود جانشینی بگمار، تو ماندنی تر نیستی از آنها که در گور شدند، زیرا درمان تو در این ماهی است که دلخواه تو است و دسترسی به آن نیست؛ و خدا یک فرشته فرستاد و فرمودش آن ماهی را براند تا آنجا که آسان باشد گرفتنش، پس گرفتند برایش [آن ماهی را] و خورد و بهبودی یافت و سال­ها در شاهی زیست.

سپس، آن شاه مومن بیمار شد، در وقتی که این ماهی در کناره ها بود و آسان بود گرفتنش، و بیماری شاه چون درد آن کافر بود و دلش همان ماهی را می­خواست و پزشکان آن را برایش نسخه دادند و گفتند: خوش باش که هنگام شکار آن ماهی است، بگیرند و از آن بخور و به سلامت شو! و خدا آن فرشته را فرستاد، به او فرمود آن جنس ماهی را از کناره ها به ژرفای دریا براند تا بر آن دست نیابد، و یافت نشد تا آن مومن مرد، از خواست آن ماهی و نبودن درمان.

فرشته ها در آسمان از آن ماجرا در شگفت شدند، و اهل آن شهر در زمین، آن چنان که نزدیک بود از دین برگردند، زیرا خدا برای کافر فراهم کرد چیزی را که راهی به آن نبود، و بر مومن دشوار کرد آنچه آسان بود، و خدا به فرشته های آسمان و پیغمبر آن زمان وحی کرد در زمین، که راستش منم خدای کریم، با فضل و توانا، هر چه بدهم زیانی به من نمی­رساند، و هر چه دریغ کنم چیزی از من کاسته نمی شود، و به کسی به اندازه ذره­ای ستم نمی­کنم. برای کافر دست یافتن به آن ماهی را بی­وقت آسان کردم، به پاداش کار نیک او، زیرا مرا باید که کار نیک کسی را بی مزد نگذارم تا او در رستاخیز آید و حسنه در نامه عمل خود نیاورد و به سزای کفرش به دوزخ برود؛ و عابد را از آن ماهی معین دریغ کردم به سبب گناهی که کرده بود، و خواستم با جلوگیری از این خواهش، و با نابود کردن این دارو، او را از آن گناه پاک کنم تا بی­گناه نزد من آید و به بهشت رود.» - . تفسیر الامام : 8 -

**[ترجمه]

بیان

فلست بأخلد من أصحاب القبور لعل المعنی أن الله لم یجعلک من الخالدین فی الدنیا و أسباب موتک قد تسببت فلا بد من موتک أو المعنی أن بقاءک فی الدنیا مع هذا المرض کحیاة أصحاب القبور فی الاستحالة العادیة.

**[ترجمه]«تو ماندنی تر نیستی از گور خوابیده ها»: چه­بسا به این معنا است که خدا تو را در دنیا جاویدان نساخته و وسیله مرگت آماده است و باید بمیری؛ یا اینکه ماندن تو در دنیا با این بیماری مانند زنده بودن کسانی که در گورند، نشدنی است.

**[ترجمه]

«49»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَجَباً لِلْعَبْدِ الْمُؤْمِنِ مِنْ شِیعَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنْ یُنْصَرَ فِی الدُّنْیَا عَلَی أَعْدَائِهِ فَقَدْ جُمِعَ لَهُ خَیْرُ الدَّارَیْنِ وَ إِنِ امْتُحِنَ فِی الدُّنْیَا فَقَدِ ادُّخِرَ لَهُ فِی الْآخِرَةِ مَا لَا یَکُونُ لِمِحْنَتِهِ فِی الدُّنْیَا قَدْرٌ عِنْدَ إِضَافَتِهَا إِلَی نِعَمِ الْآخِرَةِ وَ کَذَلِکَ عَجَباً لِلْعَبْدِ الْمُخَالِفِ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ إِنْ خُذِلَ فِی الدُّنْیَا وَ غُلِبَ بِأَیْدِی الْمُؤْمِنِینَ فَقَدْ جُمِعَ عَلَیْهِ عَذَابُ الدَّارَیْنِ وَ إِنْ أُمْهِلَ فِی الدُّنْیَا وَ أُخِّرَ عَنْهُ عَذَابُهَا کَانَ لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ عَجَائِبِ الْعَذَابِ وَ ضُرُوبِ الْعِقَابِ مَا یَوَدُّ لَوْ کَانَ فِی الدُّنْیَا مُسْلِماً وَ مَا لَا قَدْرَ لِنِعَمِ الدُّنْیَا الَّتِی کَانَتْ لَهُ عِنْدَ الْإِضَافَةِ إِلَی تِلْکَ الْبَلَایَا فَلَوْ أَنَّ أَحْسَنَ النَّاسِ نَعِیماً فِی الدُّنْیَا وَ أَطْوَلَهُمْ فِیهَا عُمُراً مِنْ مُخَالِفِینَا غُمِسَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی النَّارِ غَمْسَةً ثُمَّ سُئِلَ هَلْ لَقِیتَ نَعِیماً قَطُّ لَقَالَ لَا وَ لَوْ أَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَیْشاً فِی الدُّنْیَا وَ أَعْظَمَهُمْ بَلَاءً مِنْ مُوَافِقِینَا وَ شِیعَتِنَا غُمِسَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی الْجَنَّةِ غَمْسَةً ثُمَّ سُئِلَ لَقِیتَ بُؤْساً قَطُّ لَقَالَ لَا فَمَا ظَنُّکُمْ بِنَعِیمٍ وَ بُؤْسٍ هَذِهِ صِفَتُهُمَا فَذَلِکَ النَّعِیمُ فَاطْلُبُوهُ وَ ذَلِکَ الْعَذَابُ فَاتَّقُوهُ.

**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «شگفتا بر بنده مومن شیعه محمد و علی علیهماالسلام، که اگر در دنیا بر دشمنانش پیروز شود خیر دو جهان را می­برد، و اگر در دنیا محنت کشد، در دیگرسرا پس اندازی دارد که محنت دنیایش در برابر آن همه نعمت دیگرسرا ارزشی ندارد؛ و همچنین، شگفتا از بنده مخالف با خانواده ما، که اگر در دنیا سرکوب شود و در برابر مومنان شکست بخورد، عذاب دو جهان را می برد، و اگر مهلت یابد و عذاب او پس افتد، در دیگرسرا عذاب­های عجیب و کیفرهای گوناگون می­کشد که آرزو کند کاش در دنیا مسلمان بود، و نعمت­های دنیا در برابر آن عذاب­ها ارجی ندارند.

اگر خوش نعمت ترین مردم دنیا و پرعمرترین مخالفان، در روز رستاخیز یک بار در دوزخ فرو شود و از او پرسند آیا نعمتی را برخوردی؟ می­گوید: «نه.» و اگر بدزندگانی ترین مردم دنیا و بلاکش ترین آنها، از موافقان و شیعیان ما، در روز رستاخیز یک بار به بهشت داخل شود و از او بپرسند: «سختی دیده ای هرگز؟» البته می­گوید: «نه.» پس، چه گمان دارید درباره نعمت و عذابی که چنین باشند؟ این است نعمت، آن را بجویید، و این است عذاب، از آن پرهیزید.»

**[ترجمه]

«50»

جا، [المَجالسُ لِلْمُفِیدِ] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عُتَیْبَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا کَثُرَتْ ذُنُوبُهُ وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ مَا یُکَفِّرُهَا ابْتَلَاهُ اللَّهُ تَعَالَی بِالْحُزْنِ لِیُکَفِّرَ عَنْهُ ذُنُوبَهُ (2).

محص، [التمحیص] عن الحکم: مثله.

ص: 234


1- 1. تفسیر الإمام صلوات الله علیه ذیل تفسیر البسملة.
2- 2. مجالس المفید ص 22 تحت الرقم: 3.

**[ترجمه]مجالس مفید: امام صادق علیه­السلام فرمود: «چون گناه بنده زیاد شود و وسیله جبران نداشته باشد، خدا او را به اندوه دچار می­کند تا کفاره گناهانش شود.» - . مجالس مفید : 22 شماره 3 -

**[ترجمه]

«51»

جا، [المجالس للمفید] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ طَاهِرٍ الْمُوسَوِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْقُمِّیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنْ کَانَ النَّبِیُّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَیُبْتَلَی بِالْجُوعِ حَتَّی یَمُوتَ جُوعاً وَ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَیُبْتَلَی بِالْعَطَشِ حَتَّی یَمُوتَ عَطَشاً وَ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَیُبْتَلَی بِالْعَرَاءِ حَتَّی یَمُوتَ عُرْیَاناً وَ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَیُبْتَلَی بِالسُّقْمِ وَ الْأَمْرَاضِ حَتَّی تُتْلِفَهُ وَ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ لَیَأْتِی قَوْمَهُ فَیَقُومُ فِیهِمْ یَأْمُرُهُمْ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی تَوْحِیدِ اللَّهِ وَ مَا مَعَهُ مَبِیتُ لَیْلَةٍ فَمَا یَتْرُکُونَهُ یَفْرُغُ مِنْ کَلَامِهِ وَ لَا یَسْتَمِعُونَ إِلَیْهِ حَتَّی یَقْتُلُوهُ وَ إِنَّمَا یَبْتَلِی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عِبَادَهُ عَلَی قَدْرِ مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ (1).

**[ترجمه]مجالس مفید: از احمد بن سلیمان قمی روایت شده است: «شنیدم امام صادق علیه السلام می­فرمود: «به راستی، پیغمبری بوده که از گرسنگی بمیرد؟ به راستی، پیغمبری دچار تشنگی شده تا از آن بمیرد، به راستی، پیغمبری دچار برهنگی شده تا از لختی بمیرد، به راستی، پیغمبری بوده که از درد و بیماری­ها نابود شده باشد؟ به راستی، پیغمبری بوده که نزد مردمش می آمد و به کار آنها داخل می­شد، می­فرمود: «خدا را فرمانبرند و آنها را به یگانه پرستی دعوت می­کرد، و خوابگاه شبانه نداشت و نمی گذاشتند سخن خود را پایان دهد و از او نمی­شنیدند تا او را می­کشتند، و همانا خدای تبارک و تعالی بنده هایش را به اندازه مقامی که نزد او دارند گرفتار بلا می کند.» - . مجالس مفید : 31 شماره 5 -

**[ترجمه]

«52»

جا، [المجالس للمفید] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ(2) عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ عَطِیَّةَ عَنِ ابْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِیمَا نَاجَی اللَّهُ بِهِ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ أَنْ یَا مُوسَی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ وَ إِنِّی إِنَّمَا ابْتَلَیْتُهُ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِمَا یُصْلِحُ عَبْدِی فَلْیَصْبِرْ عَلَی بَلَائِی وَ لْیَشْکُرْ نَعْمَائِی وَ لْیَرْضَ بِقَضَائِی أَکْتُبْهُ فِی الصِّدِّیقِینَ عِنْدِی إِذَا عَمِلَ بِمَا یُرْضِینِی وَ أَطَاعَ أَمْرِی (3).

**[ترجمه]مجالس مفید: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدا در مناجات به موسی بن عمران فرمود: ای موسی، آفریده ای نیافریدم دوست­تر نزد خود از بنده مومنم، و راستش او را گرفتار می­کنم به آنچه خیر او است؛ من داناترم به آنچه صلاح بنده ام باشد، باید بر بلایم شکیبا و بر نعمتم شاکر باشد و به قضایم راضی، او را در صدیقان نزد خود می نویسم چون کار مورد پسند مرا کند و فرمانم را ببرد.» - . مجالس مفید : 63 شماره 11 -

**[ترجمه]

«53»

ضه، [روضة الواعظین] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا کَثُرَتْ ذُنُوبُهُ وَ لَمْ یَجِدْ مَا یُکَفِّرُهَا بِهِ ابْتَلَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْحُزْنِ فِی الدُّنْیَا لِیُکَفِّرَهَا بِهِ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ وَ إِلَّا فَعَذَّبَهُ فِی قَبْرِهِ لِیَلْقَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ یَشْهَدُ عَلَیْهِ بِشَیْ ءٍ مِنْ ذُنُوبِهِ.

**[ترجمه]مجالس مفید: امام صادق علیه­السلام فرمود: چون گناه بنده بسیار شد و نزد وی چیزی که کفاره گناهش شود وجود نداشت، خداوند او را در دنیا به اندوه مبتلا می سازد تا کفاره گناهش شود. و اگر آن را نمود، چه بهتر، وگرنه او را در گورش عذاب می­کند تا خدای عزوجل روبرو شود با او در روز برخورد، و چیزی گواه گناهی بر او نباشد.»

**[ترجمه]

«54»

جع، [جامع الأخبار] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلامَلِیٌّ علیه السلام. الْجَزَعُ عِنْدَ الْبَلَاءِ تَمَامُ الْمِحْنَةِ.

وَ قَالَ ع (4): إِنَّ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحَانٌ وَ لِلْأَنْبِیَاءِ دَرَجَةٌ وَ لِلْأَوْلِیَاءِ کَرَامَةٌ.

ص: 235


1- 1. مجالس المفید ص 31 تحت الرقم: 5.
2- 2. هو أحمد بن محمّد بن الحسن بن الولید.
3- 3. مجالس المفید ص 63 تحت الرقم: 11.
4- 4. فی المصدر: و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1): مَنِ ابْتُلِیَ فَصَبَرَ وَ أُعْطِیَ فَشَکَرَ وَ ظَلَمَ فَغَفَرَ وَ ظَلَمَ فَاسْتَغْفَرَ قَالُوا مَا بَالُهُ قَالَ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ.

وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ یَتَعَاهَدُ وَلِیَّهُ بِالْبَلَاءِ کَمَا یَتَعَاهَدُ الْمَرِیضَ أَهْلُهُ بِالدَّوَاءِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَیَحْمِی عَبْدَهُ الدُّنْیَا کَمَا یُحْمَی الْمَرِیضُ الطَّعَامَ.

وَ رُوِیَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ خَیْراً ابْتَلَاهُمْ.

وَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَزَالُ الْبَلَاءُ فِی الْمُؤْمِنِ وَ الْمُؤْمِنَةِ فِی جَسَدِهِ وَ مَالِهِ وَ وُلْدِهِ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ وَ مَا عَلَیْهِ مِنْ خَطِیئَةٍ.

وَ قَالَ علیه السلام: لَیَوَدَّنَّ أَهْلُ الْعَافِیَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنَّ جُلُودَهُمْ قُرِضَتْ بِالْمَقَارِیضِ لِمَا یَرَوْنَ مِنْ ثَوَابِ أَهْلِ الْبَلَاءِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا دَاوُدُ قُلْ لِعِبَادِی یَا عِبَادِی مَنْ لَمْ یَرْضَ بِقَضَائِی وَ لَمْ یَشْکُرْ نَعْمَائِی وَ لَمْ یَصْبِرْ عَلَی بَلَائِی فَلْیَطْلُبْ رَبّاً سِوَائِی.

وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: یَا بُنَیَّ مَنْ کَتَمَ بَلَاءً ابْتُلِیَ بِهِ مِنَ النَّاسِ وَ شَکَا ذَلِکَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُعَافِیَهُ مِنْ ذَلِکَ الْبَلَاءِ قَالَ علیه السلام یُبْتَلَی الْمَرْءُ عَلَی قَدْرِ حُبِّهِ.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا مِنْ عَبْدٍ أُرِیدُ أَنْ أُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ إِلَّا ابْتَلَیْتُهُ فِی جَسَدِهِ فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِهِ وَ إِلَّا ضَیَّقْتُ عَلَیْهِ فِی رِزْقِهِ فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِهِ وَ إِلَّا شَدَّدْتُ عَلَیْهِ الْمَوْتَ حَتَّی یَأْتِیَنِی وَ لَا ذَنْبَ لَهُ ثُمَّ أُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ أُرِیدُ أَنْ أُدْخِلَهُ النَّارَ إِلَّا صَحَّحْتُ جِسْمَهُ فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ تَمَاماً لِطَلِبَتِهِ وَ إِلَّا آمَنْتُ [خَوْفَهُ] لَهُ وَ عَنْ سُلْطَانِهِ فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ تَمَاماً لِطَلِبَتِهِ وَ إِلَّا هَوَّنْتُ عَلَیْهِ الْمَوْتَ حَتَّی یَأْتِیَنِی وَ لَا حَسَنَةَ لَهُ ثُمَّ أَدْخَلْتُهُ النَّارَ.

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَیَتَعَاهَدُ الْمُؤْمِنَ بِالْبَلَاءِ إِمَّا بِمَرَضٍ فِی جَسَدِهِ أَوْ بِمُصِیبَةٍ فِی أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ مُصِیبَةٍ مِنْ مَصَائِبِ الدُّنْیَا

ص: 236


1- 1. فی المصدر: و قال علیه السلام.

لِیَأْجُرَهُ عَلَیْهَا.

وَ قَالَ علیه السلام: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ هُوَ یُذَکَّرُ فِی کُلِّ أَرْبَعِینَ یَوْماً بِبَلَاءٍ إِمَّا فِی مَالِهِ أَوْ فِی وَلَدِهِ أَوْ فِی نَفْسِهِ فَیُؤْجَرُ عَلَیْهِ أَوْ هَمٍّ لَا یَدْرِی مِنْ أَیْنَ هُوَ.

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی الْجَنَّةِ لَمَنْزِلَةً لَا یَبْلُغُهَا الْعَبْدُ إِلَّا بِبَلَاءٍ فِی جَسَدِهِ.

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ مُوسَی علیه السلام فَمَرَّ بِرَجُلٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَذَهَبَ بِهِ حَتَّی خَرَجَ إِلَی الظَّهْرِ فَقَالَ لَهُ اجْلِسْ حَتَّی أَجِیئَکَ وَ خَطَّ عَلَیْهِ خَطَّةً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ إِنِّی اسْتَوْدَعْتُکَ صَاحِبِی وَ أَنْتَ خَیْرُ مُسْتَوْدَعٍ ثُمَّ مَضَی فَنَاجَاهُ اللَّهُ بِمَا أَحَبَّ أَنْ یُنَاجِیَهُ ثُمَّ انْصَرَفَ نَحْوَ صَاحِبِهِ فَإِذَا أَسَدٌ قَدْ وَثَبَ عَلَیْهِ فَشَقَّ بَطْنَهُ وَ فَرَثَ لَحْمَهُ وَ شَرِبَ دَمَهُ قُلْتُ وَ مَا فَرْثُ اللَّحْمِ قَالَ قَطْعُ أَوْصَالِهِ فَرَفَعَ مُوسَی رَأْسَهُ فَقَالَ یَا رَبِّ اسْتَوْدَعْتُکَ وَ أَنْتَ خَیْرُ مُسْتَوْدَعٍ فَسَلَّطْتَ عَلَیْهِ شَرَّ کِلَابِکَ فَشَقَّ بَطْنَهُ وَ فَرَثَ لَحْمَهُ وَ شَرِبَ دَمَهُ فَقِیلَ یَا مُوسَی إِنَّ صَاحِبَکَ کَانَتْ لَهُ مَنْزِلَةٌ فِی الْجَنَّةِ لَمْ یَکُنْ یَبْلُغُهَا إِلَّا بِمَا صَنَعْتُ بِهِ انْظُرْ وَ کَشَفَ لَهُ الْغِطَاءَ فَنَظَرَ مُوسَی فَإِذَا مَنْزِلٌ شَرِیفُ فَقَالَ رَبِّ رَضِیتُ.

وَ عَنِ الْکَاظِمِ علیه السلام قَالَ: لَنْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ حَتَّی تَعُدُّوا الْبَلَاءَ نِعْمَةً وَ الرَّخَاءَ مُصِیبَةً وَ ذَلِکَ أَنَّ الصَّبْرَ عِنْدَ الْبَلَاءِ أَعْظَمُ مِنَ الْغَفْلَةِ عِنْدَ الرَّخَاءِ.

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَا تَکُونُ مُؤْمِناً حَتَّی تَعُدَّ الْبَلَاءَ نِعْمَةً وَ الرَّخَاءَ مِحْنَةً لِأَنَّ بَلَاءَ الدُّنْیَا نِعْمَةٌ فِی الْآخِرَةِ وَ رَخَاءَ الدُّنْیَا مِحْنَةٌ فِی الْآخِرَةِ.

وَ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالُوا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا قَارَفَ الذُّنُوبَ ابْتُلِیَ بِهَا بِالْفَقْرِ فَإِنْ کَانَ فِی ذَلِکَ کَفَّارَةٌ لِذُنُوبِهِ وَ إِلَّا ابْتُلِیَ بِالْمَرَضِ فَإِنْ کَانَ فِی ذَلِکَ کَفَّارَةٌ لِذُنُوبِهِ وَ إِلَّا ابْتُلِیَ بِالْخَوْفِ مِنَ السُّلْطَانِ یَطْلُبُهُ فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِهِ وَ إِلَّا ضُیِّقَ عَلَیْهِ عِنْدَ خُرُوجِ نَفْسِهِ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ حِینَ یَلْقَاهُ وَ مَا لَهُ مِنْ ذَنْبٍ یَدَّعِیهِ عَلَیْهِ فَیَأْمُرُ بِهِ إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِنَّ الْکَافِرَ وَ الْمُنَافِقَ لَیُهَوَّنُ عَلَیْهِمَا خُرُوجُ أَنْفُسِهِمَا حَتَّی یَلْقَیَا اللَّهَ حِینَ

ص: 237

یَلْقَیَانِهِ وَ مَا لَهُمَا عِنْدَهُ مِنْ حَسَنَةٍ یَدَّعِیَانِهَا عَلَیْهِ فَیَأْمُرُ بِهِمَا إِلَی النَّارِ.

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: کُلَّمَا ازْدَادَ الْعَبْدُ إِیمَاناً ازْدَادَ ضِیقاً فِی مَعِیشَتِهِ (1).

**[ترجمه]جامع الاخبار: امیر مومنان علیه­السلام فرمود:

«بیتابی در هنگام بلا، فزونی بر محنت باشد.»

و فرمود: «به راستی، بلا برای ستمکار تأدیبی است، و برای مومن آزمایشی، و برای پیمبران درجه ای، و برای اولیا، کرامت.»

و رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «هر کس بلا دید و صبر کرد، نعمت یافت و شکر کرد، مورد ستم قرار گرفت و گذشت، ستم کرد و آمرزش خواست...» گفتند چه شود با او؟» فرمود: «آنانند که آسوده اند و ره یافته اند.» و فرمود: «به راستی، خدا احوالپرسی کند از دوستش با بلا، چنانچه احوالپرسی می­کند بیمار را خاندانش با دارو، و راستی که خدا پرهیز می­دهد بنده اش را از دنیا، چنانچه پرهیز می­دهند بیمار را از خوراک [ناسازگار].»

و در روایت انس فرمود: «چون خدا خیر مرد را بخواهد، به او بلا می­دهد.»

و رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله در روایت ابی­هریره فرمود: «پیوسته بلا در تن و مال و فرزند مرد و زن مومن باشد، تا حضور در پیشگاه خدا، بیگناه.»

و رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «عافیت­داران دنیا در روز رستاخیز، دوست می­دارند که پوستشان مقراض شده بود در برابر آنچه که می­بینند از ثواب بلاکشان؛ و خدای تعالی فرمود: {ای داود، به بنده هایم بگو: هر کس نپسندد قضایم، و شکر نکند نعمت­هایم را، و صبر نداشته باشد بر بلایم، بجوید پروردگاری جز من.»}

امام باقر علیه­السلام فرمود: «پسر جانم، هر کس بلایی دید و از مردم نهان داشت، و به همان خدای عزوجل شکوه کرد، بر خدا است که او را از آن بلا برهاند.» همچنین فرمود: «هر کس به اندازه دوستی خود گرفتار می شود.»

رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود:)«خدای عزوجل فرموده: «بنده ای نباشد که بخواهم به بهشتش ببرم، مگر اینکه به تنش بلا بدهم، که آن کفاره گناهش گردد، وگرنه روزیش را کم می­کنم که کفاره گناهش شود، وگرنه جانش را سخت می­گیرم تا نزدم آید بیگناه، و به بهشتش می­برم، و بنده ای نباشد که به دوزخش ببرم، مگر اینکه تندرستش بدارم. و اگر همان خواسته او است، وگرنه او را آسوده و از سوی سلطانش در او آسایش باشد، و اگر همان خواسته او است، و گرنه جانش را آسان بگیرم، تا نزد من آید بی حسنه، آنگاه او را به دوزخ ببرم.»

از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «خدای تبارک و تعالی بنده خود را با بلا می­آزماید؛ یا با بیماری تنش، یا آسیب در اهل یا مالش، یا آسیبی از آسیب­های دنیا، تا به این وسیله به او ثواب بدهد.» همچنین، امام علیه­السلام فرمود: «مومنی نباشد مگر اینکه در هر چهل روز با بلا یادآوری شود؛ در مال یا جان یا فرزندش، تا اجر ببرد، یا اندوهی ببیند که نداند از کجاست؟»

و از آن حضرت علیه­السلام روایت شده است: «در بهشت مقامی است که بنده به آن نمی­رسد مگر با بلای در تنش.» و از امام باقر علیه­السلام روایت شده است: «موسی بیرون آمد و به مردی اسرائیلی گذر کرد، و او را با خود برد تا ظهر شد و به او فرمود: «بنشین تا نزد تو آیم.» و خطی بر او کشید، و سر به آسمان برداشت و گفت: «من یار خود را به تو سپردم که بهترین امانت­داری.» آنگاه رفت، و خدا با او راز گفت به آنچه می­خواست، سپس پیش یارش برگشت، و به ناگاه شیری بر او حمله برد و شکمش را درید و رگ­های گوشتش را برید و خونش را نوشید. موسی سر برآورد و گفت: «پروردگارا، به تو سپردمش که بهترین امانت­داری، و تو بدترین سگ­های خود را بر او چیره کردی تا شکمش را درید و رگ­های گوشتش را برید و خونش را نوشید.» فرمود: «ای موسی، یارت مقامی در بهشت داشت که به آن نمی­رسید جز با این کاری که با او کردم... حالا بنگر!» و پرده برداشتند و موسی مقام شریفی را دید و گفت: «پروردگارا خشنودم.»

امام کاظم علیه­السلام فرمود: «مومن نباشید تا هنگامی که بلا را نعمت بشمارید، و خوشی را محنت، زیرا صبر در بلا بزرگ­تر است از غفلت در خوشی.»

رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «چون مومن آلوده به گناه شود، گرفتار فقر می­گردد، و اگر همان کفاره گناهش باشد فبها، وگرنه بیمار می­شود، و اگر همان کفاره گناهش گردد فبها، وگرنه دچار ترس از سلطان می­شود که او را دنبال می­کند، و اگر همان کفاره گناه او گردد فبها، وگرنه جانش به سختی گرفته می­شود تا با خدا روبرو شود هنگام برخوردش، و بیگناهی است که بر او دعوی می­کند، و او را به بهشت می­برد؛ و جان گرفتن بر کافر و منافق آسان می­گردد تا با خدا روبرو شوند هنگام برخوردش، و حسنه ای نباشد که از او اجرش را بخواهند و آنها را امر به دوزخ فرماید.» و از همان امام علیه­السلام است: «هرچه ایمان بنده فزونی می­بابد، زندگی بر او تنگ می­آید.» - . جامع الاخبار : 132 باب 70 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس فرث الجلة یفرث و یفرث نثر ما فیها و کبده یفرثها ضربها و هو حی کفرثها تفریثا فانفرثت کبده انتثرت (2).

**[ترجمه]در قاموس آمده: «فرث الجلّة الفرث و یفرث»: پخش کرد هرچه در آن بود، و «فرث کبده یفرثها ضربها و هو حیّ»: در حالی که زنده بود به کبد او زد، مانند «فرّثها تفریثاً فانفرثت کبده»: یعنی پخش شد. - . قاموس 1 : 172 -

**[ترجمه]

«55»

بشا، [بشارة المصطفی] عَنِ ابْنِ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ زَیْدِ بْنِ مُحَمَّدٍ السُّلَمِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَکَمِ الْکِنْدِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ صَبِیحٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ الْعَلَاءِ عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو قَالَ: کُنْتُ جَالِساً مَعَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ علیه السلام إِذْ جَاءَهُ رَجُلٌ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ فَقَالَ الرَّجُلُ کَیْفَ أَنْتُمْ فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدٌ أَ وَ مَا آنَ لَکُمْ أَنْ تَعْلَمُوا کَیْفَ نَحْنُ إِنَّمَا مَثَلُنَا فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ مَثَلُ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانَ یُذَبَّحُ أَبْنَاؤُهُمْ وَ تُسْتَحْیَا نِسَاؤُهُمْ أَلَا وَ إِنَّ هَؤُلَاءِ یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَنَا وَ یَسْتَحْیُونَ نِسَاءَنَا زَعَمَتِ الْعَرَبُ أَنَّ لَهُمْ فَضْلًا عَلَی الْعَجَمِ فَقَالَ الْعَجَمُ وَ بِمَا ذَاکَ؟ قَالُوا کَانَ مُحَمَّدٌ مِنَّا عَرَبِیٌّ قَالُوا لَهُمْ صَدَقْتُمْ وَ زَعَمَتْ قُرَیْشٌ أَنَّ لَهَا فَضْلًا عَلَی غَیْرِهَا مِنَ الْعَرَبِ فَقَالَتْ لَهُمُ الْعَرَبُ مِنْ غَیْرِهِمْ وَ بِمَا ذَاکَ؟ قَالُوا کَانَ مُحَمَّدٌ قُرَشِیّاً قَالُوا لَهُمْ صَدَقْتُمْ فَإِنْ کَانَ الْقَوْمُ صَدَقُوا فَلَنَا فَضْلٌ عَلَی النَّاسِ لِأَنَّا ذُرِّیَّةُ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ خَاصَّةً وَ عِتْرَتُهُ لَا یَشْرَکُنَا فِی ذَلِکَ غَیْرُنَا فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُحِبُّکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ قَالَ فَاتَّخِذْ لِلْبَلَاءِ جِلْبَاباً فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ لَأَسْرَعُ إِلَیْنَا وَ إِلَی شِیعَتِنَا مِنَ السَّیْلِ فِی الْوَادِی وَ بِنَا یُبْدَأُ الْبَلَاءُ ثُمَّ بِکُمْ وَ بِنَا یُبْدَأُ الرَّخَاءُ ثُمَّ بِکُمْ (3).

**[ترجمه]بشارة المصطفی: از منهال بن عمرو روایت شده است: «با امام باقر علیه­السلام نشسته بودم که مردی نزد آن حضرت آمد و بر او سلام کرد و پاسخش را داد و آن مرد گفت: «حال شما چگونه است؟» و آن حضرت فرمود: «آیا وقت آن نرسیده که بدانید حال ما چون است؟ همانا نمونه ما در این امت، نمونه زاده های اسرائیل است، که پسرانشان را سر می­بریدند و زنانشان را زنده نگاه می­داشتند. هلا، اینان هم پسران ما را سر می­برند و زنان ما را زنده نگاه می­دارند.» عرب گفتند که برتری دارند بر عجم، عجم گفتند: چرا؟ گفتند: «چون محمد صلّی­اللَّه­علیه­وآله­وسلم از ما است و عرب است.» گفتند: «راست گفتید. قریش گفتند برتری دارند بر دیگر عرب، افراد دیگری از عرب­ها گفتند: «چرا؟» گفتند: «چون محمد از قریش است.» و گفتند: «راست گفتید.»

اگر آنها راست گفتند، پس ما برترین مردم هستیم، چون ما نژاد محمد و خاندان او و خاصان او و عترت او هستیم، و دیگری در این باره با ما شریک نیست.»

آن مرد گفت: «به خدا من شما خاندان را دوست دارم.» و آن حضرت فرمود: «پس آماده بلا باش، به خدا که آن شتابان­تر است به سوی ما و شیعه ما، از سیلاب در وادی، و بلا برای ما آغاز می­شود، آنگاه برای شما، و خوشی برای ما آغاز می شود سپس برای شماها.» - . بشارة المصطفی :7 10 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری آن أینک أی حان حینک و آن لک أن تفعل کذا یئین أینا عن أبی زید أی حان مثل أنی لک و هو مقلوب منه (4).

**[ترجمه]جوهری می­گوید: «آن اینک»، یعنی «حان حینک»: زمان تو رسید؛ «و آن لک ان تفعل کذا یئین أیناً» ابوزید می­گوید: یعنی رسید زمانش، شد مانند آن «لک» و آن قلب شده از آن است. - . صحاح : 2076 -

**[ترجمه]

«56»

جع، [جامع الأخبار] قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ وَ قَالَ:

ص: 238


1- 1. جامع الأخبار: 132، الباب 70.
2- 2. القاموس: ج 1 ص 172.
3- 3. بشارة المصطفی ص 107.
4- 4. الصحاح ص 2076.

لَوْ کَانَ الْمُؤْمِنُ فِی جُحْرِ فَأْرَةٍ لَقَیَّضَ اللَّهُ فِیهِ مَنْ یُؤْذِیهِ وَ قَالَ الْمُؤْمِنُ مُکَفَّرٌ.

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا یَکُونُ فِی الدُّنْیَا مُؤْمِنٌ إِلَّا وَ لَهُ جَارٌ یُؤْذِیهِ.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا کَانَ وَ لَا یَکُونُ وَ لَا هُوَ کَائِنٌ-(1) نَبِیٌّ وَ لَا مُؤْمِنٌ إِلَّا وَ لَهُ قَرَابَةٌ یُؤْذِیهِ أَوْ جَارٌ یُؤْذِیهِ (2).

**[ترجمه]جامع الاخبار: پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «دنیا زندان مومن است و بهشت کافر.» و فرمود: «اگر مومن در سوراخ موشی باشد، برپا دارد خدا در آنجا کسی را که آزارش بدهد.» و فرمود: «مومن مکفّر است.» (کفاره گناهانش داده شده است) - . جامع الاخبار : 150 باب 87 -

و از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله است که: «نباشد در دنیا مومنی، مگر اینکه همسایه ای دارد که او را بیازارد.»

و رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «نبوده و نباشد و نخواهد بود پیغمبری یا مومنی مگر اینکه خویشی دارد که او را بیازارد، یا همسایه ای که او را آزار بدهد.»

**[ترجمه]

«57»

ختص، [الإختصاص] عَنْ رِبْعِیٍّ عَنِ الْفُضَیْلِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الشَّیَاطِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَکْثَرُ مِنَ الزَّنَابِیرِ عَلَی اللَّحْمِ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا بِیَدِهِ إِلَّا مَا دَفَعَ اللَّهُ (3).

**[ترجمه]اختصاص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «به راستی، شیطان­های گرد مومن بیش از زنبورهای اطراف گوشت هستند - و آنگاه با دستش چنین اشاره کرد - جز آنچه خدا جلو گیرد.» - . اختصاص : 30 -

**[ترجمه]

بیان

کأنه علیه السلام أشار إلی جهة السماء.

**[ترجمه]گویا آن حضرت به سوی آسمان اشاره کرده است.

**[ترجمه]

«58»

ختص، [الإختصاص] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ وَ أَوْلَادَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَتْبَاعَ الْأَنْبِیَاءِ خُصُّوا بِثَلَاثِ خِصَالٍ السُّقْمِ فِی الْأَبْدَانِ وَ خَوْفِ السُّلْطَانِ وَ الْفَقْرِ(4).

**[ترجمه]اختصاص: امام کاظم علیه­السلام فرمود: «پیغمبران و فرزندانشان و پیروانشان را سه خصلت مخصوص باشد: بیماری در تن، ترس از سلطان و فقر و نداری.» - . اختصاص : 213 -

**[ترجمه]

«59»

محص، [التمحیص] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ وَ کَرَّامٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْبَلَاءَ أَسْرَعُ إِلَی شِیعَتِنَا مِنَ السَّیْلِ إِلَی قَرَارِ الْوَادِی (5).

**[ترجمه]تمحیص: علی علیه­السلام فرمود: «بلا در نزد شیعه، شتابان­تر است از سیلاب در ته وادی.»

**[ترجمه]

«60»

محص، [التمحیص] عَنْ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْجُوعُ وَ الْخَوْفُ أَسْرَعُ إِلَی شِیعَتِنَا مِنْ رَکْضِ الْبَرَاذِینِ.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: «گرسنگی و ترس شتابان­ترند به سوی شیعه ما از دویدن استرها.»

**[ترجمه]

بیان

الرکض تحریک الرجل و منه ارْکُضْ بِرِجْلِکَ (6) و الدفع

ص: 239


1- 1. فی المصدر: و لیس بکائن.
2- 2. جامع الأخبار: 150. الباب 87.
3- 3. الاختصاص ص 30.
4- 4. الاختصاص ص 213.
5- 5. کتاب التمحیص مخطوط.
6- 6. ص: 42.

و استحثاث الفرس للعدو و الهرب و العدو و رکض الفرس کعنی فرکض هو عدا فهو راکض و مرکوض ذکره الفیروزآبادی (1).

**[ترجمه]«الرکض»: یعنی تکان دادن پا؛ و از همین است «ارکض برجلک»: با پایت بزن، و به معنای دفع هم می آید؛ و «استحثاث الفرس للعدد»: برانگیختن اسب برای دویدن؛ و «الدب»: فرار؛ و «العدد»: دویدن؛ و «رکض الفرس» مانند « فرکض هو عدا»: دونده شد اسب، پس دوید. اسم فاعل و مفعول: «راکض و مرکوض.» فیروزآبادی اینها را آورده است. - . قاموس 2 : 332 -

**[ترجمه]

«61»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَوْ أَنَّ مُؤْمِناً عَلَی لَوْحٍ فِی الْبَحْرِ لَقَیَّضَ اللَّهُ لَهُ مُنَافِقاً یُؤْذِیهِ.

جع، [جامع الأخبار] عنه علیه السلام: مثله (2).

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «اگر مومن بر تخته ای باشد و بر روی دریا، خدا فراهم کند دورویی را که او را بیازارد.»

در جامع الاخبار حدیثی مانند این آمده است. - . جامع الاخبار : 150 باب 87 -

**[ترجمه]

«62»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: یَا زِیَادُ إِنَّ اللَّهَ یَتَعَهَّدُ عَبْدَهُ الْمُؤْمِنَ بِالْبَلَاءِ کَمَا یَتَعَهَّدُ الْغَائِبُ أَهْلَهُ بِالْهَدِیَّةِ وَ یَحْمِیهِ الدُّنْیَا کَمَا یَحْمِی الطَّبِیبُ الْمَرِیضَ.

**[ترجمه]تمحیص: امام باقر علیه­السلام فرمود: «ای زیاد، به راستی که خدا می­نوازد بنده خود را با بلا، چنانچه مسافر خاندانش را با ارمغان، و پرهیز می­دهد او را از دنیا، چنانچه پزشک بیمار را.»

**[ترجمه]

«63»

محص، [التمحیص] عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نِعْمَ جُرْعَةُ الْغَیْظِ لِمَنْ صَبَرَ عَلَیْهَا وَ إِنَّ عَظِیمَ الْأَجْرِ مَعَ عَظِیمِ الْبَلَاءِ وَ مَا أَحَبَّ اللَّهُ قَوْماً إِلَّا ابْتَلَاهُمْ.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «چه خوب است جرعه­ای خشم برای آن کس که بر آن می­شکیبد، و راستی مزد بزرگ بر بلای بزرگ است، و دوست ندارد خدا مردمی را مگراینکه بلا به آنها بدهد.»

**[ترجمه]

«64»

محص، [التمحیص] عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْمُؤْمِنِینَ فِی دَارِ الدُّنْیَا غَرَضاً لِعَدُوِّهِمْ.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدا مومنان را در دنیا هدف تیر دشمن ساخته است.»

**[ترجمه]

«65»

محص، [التمحیص] عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا أَبَا حَمْزَةَ مَا کَانَ وَ لَنْ یَکُونَ مُؤْمِنٌ إِلَّا وَ لَهُ بَلَایَا أَرْبَعٌ إِمَّا یَکُونُ لَهُ جَارٌ یُؤْذِیهِ أَوْ مُنَافِقٌ یَقْفُو أَثَرَهُ أَوْ مُنَافِقٌ یَرَی قِتَالَهُ جِهَاداً أَوْ مُؤْمِنٌ یَحْسُدُهُ ثُمَّ قَالَ أَمَا إِنَّهُ أَشَدُّ الْأَرْبَعَةِ عَلَیْهِ لِأَنَّهُ یَقُولُ فَیُصَدَّقُ عَلَیْهِ وَ یُقَالُ هَذَا رَجُلٌ مِنْ إِخْوَانِهِ فَمَا بَقَاءُ الْمُؤْمِنِ بَعْدَ هَذِهِ.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «ای اباحمزه، نبوده و نیست مومنی مگر اینکه چهار بلا داشته باشد: یا همسایه ای که او را بیازارد، یا دورویی که دنبال او باشد، یا دورویی که کشتار با او را جهاد در راه خدا بشمارد، یا مومنی که بر او حسد برد.» آنگاه فرمود: «اما آن آخری از همه سخت تر است، چون می­گوید و باور می شود بر زیان او و می­گویند این خود از برادران او است، پس از این چه زیستی برای مومن باشد؟»

**[ترجمه]

«66»

محص، [التمحیص] عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ یَعْلَمُ الْمُؤْمِنُ مَا لَهُ فِی الْمَصَائِبِ مِنَ الْأَجْرِ لَتَمَنَّی أَنْ یُقْرَضَ بِالْمَقَارِیضِ.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «اگر مومن می­دانست در آسیب­ها چه ثوابی دارد، آرزو می­کرد تا قیچی شود تنش با قیچی ها.»

**[ترجمه]

«67»

محص، [التمحیص] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُبَارَکِ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام یَقُولُ: إِذَا أُضِیفَ الْبَلَاءُ إِلَی الْبَلَاءِ کَانَ مِنَ الْبَلَاءِ عَافِیَةٌ وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنْ

ص: 240


1- 1. القاموس ج 2 ص 332.
2- 2. جامع الأخبار ص 150 الباب: 87.

أَصَابَکُمْ تَمْحِیصٌ فَاصْبِرُوا فَإِنَّمَا یَبْتَلِی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَمْ یَزَلْ إِخْوَانُکُمْ قَلِیلًا أَلَا وَ إِنَّ أَقَلَّ أَهْلِ الْمَحْشَرِ الْمُؤْمِنُونَ.

**[ترجمه]تمحیص: از عبداللَّه بن مبارک روایت شده است: «شنیدم امام صادق علیه­السلام می­فرمود: «چون بلا را با بلا افزایند، از بلا عافیت باشد.»

و از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «اگر آزمایشی به شما رسید شکیبا باشید، همانا خدا بلا دهد به مومنان، و پیوسته برادران شما اندکند. هلا، کمتر مردم محشر از مومنان هستند.»

**[ترجمه]

بیان

کان من البلاء عافیة لعل المعنی أن عند اشتداد البلاء و تواتره یرجی الفرج کما قال تعالی إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً(1).

**[ترجمه]«بلا عافیت شود»: شاید مقصود این است که در سختی بلا و پیاپی بودنش امید گشایش می­رود که خدا فرموده: «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرا»، {راستی با دشواری آسانی است.} - . انشراح / 5 -

**[ترجمه]

«68»

محص، [التمحیص] عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ هُوَ یَذَّکَّرُ لِبَلَاءٍ یُصِیبُهُ فِی کُلِّ أَرْبَعِینَ یَوْماً أَوْ بِشَیْ ءٍ فِی مَالِهِ وَ وُلْدِهِ لِیَأْجُرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ أَوْ بِهَمٍّ لَا یَدْرِی مِنْ أَیْنَ هُوَ.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «نباشد مومنی مگر اینکه یادآوری شود با بلایی که در هر چهل روز به او می­رسد، یا به آنچه در مالش و برای فرزندش رخ می­دهد، تا خدا با آن ثوابش دهد، یا به اندوهی که نداند از کجا است.»

**[ترجمه]

«69»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَحْمَسِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ لَیَتَعَهَّدُ عَبْدَهُ الْمُؤْمِنَ بِأَنْوَاعِ الْبَلَاءِ کَمَا یَتَعَهَّدُ أَهْلَ الْبَیْتِ سَیِّدُهُمْ بِطُرَفِ الطَّعَامِ.

**[ترجمه]تمحیص: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله فرمود: «به راستی، خدا نوازش کند بنده مومنش را با هر نوع بلا، چنانچه نوازش می­کند اهل خانه را آقای آنها با خوراک های خوب و تازه.»

**[ترجمه]

توضیح

الظاهر أن الأحمسی هو الحسین بن عثمان الثقة و أهل البیت بالنصب و سیدهم بالرفع و فی القاموس الطریف القریب من الثمر و غیره.

**[ترجمه]ظاهراً «أحمسی» همان حسین بن عثمان است که ثقه است و اهل البیت منصوب است، و «سیدهم» مرفوع است، و در قاموس آمده: «طریف»: میوه و یا چیز دیگری که غریب و نادر باشد.

**[ترجمه]

«70»

محص، [التمحیص] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَفْلَتَ الْمُؤْمِنُ مِنْ وَاحِدَةٍ مِنْ ثَلَاثٍ وَ رُبَّمَا اجْتَمَعَتِ الثَّلَاثُ عَلَیْهِ إِمَّا أَنْ یَکُونَ مَعَهُ فِی الدَّارِ مَنْ یُغْلِقُ عَلَیْهِ الْبَابَ یُؤْذِیهِ أَوْ جَارٌ یُؤْذِیهِ أَوْ شَیْ ءٌ فِی طَرِیقِهِ وَ حَوَائِجِهِ یُؤْذِیهِ وَ لَوْ أَنَّ مُؤْمِناً عَلَی قُلَّةِ جَبَلٍ لَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِ شَیْطَاناً وَ یَجْعَلُ لَهُ مِنْ إِیمَانِهِ أُنْساً لَا یَسْتَوْحِشُ إِلَی أَحَدٍ.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: « «مومن به در نمی­رود از یکی از سه تا و بسا هر سه برای او فراهم شوند: یا شریک خانه ای دارد که در را به روی او می بندد و آزارش می­دهد؛ یا همسایه ای که او را می­آزارد؛ یا چیزی بر سر راه و نیازهایش او را می­آزارد؛ و اگر مومنی بر سر کوهی باشد، خدا شیطان را بر او می گمارد و ایمانش را همدم او می­سازد تا از کسی نهراسد.»

**[ترجمه]

«71»

محص، [التمحیص] عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِیَاءُ ثُمَّ الَّذِینَ یَلُونَهُمْ ثُمَّ الَّذِینَ یَلُونَهُمْ.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «انبیا از همه مردم بلایشان سخت تر است، سپس کسانی که پس از آنان باشند، و آنگاه کسانی که پس از آنان باشند.»

**[ترجمه]

«72»

محص، [التمحیص] عَنْ سَدِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام هَلْ یَبْتَلِی اللَّهُ الْمُؤْمِنَ فَقَالَ وَ هَلْ یُبْتَلَی إِلَّا الْمُؤْمِنُ حَتَّی إِنَّ صَاحِبَ یَاسِینَ- قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ (2) کَانَ مُکَنَّعاً قُلْتُ وَ مَا الْمُکَنَّعُ قَالَ کَانَ بِهِ جُذَامٌ.

ص: 241


1- 1. الانشراح: 5.
2- 2. یس: 130.

**[ترجمه]تمحیص: از سدیر روایت شده است: «به امام صادق علیه­السلام گفتم: «آیا خدا به مومن بلا می­دهد؟» فرمود: «آیا کسی جز مومن بلا می­کشد؟ تا آنجا که صاحب یس گفت: «قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُون»، {کاش قومم می­دانستند.} - . یس / 26 - و او مکنع بود.» گفتم: «مکنع چیست؟» فرمود: «خوره داشت.»

**[ترجمه]

«73»

محص، [التمحیص] عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ بِهِ وَجَعٌ فِی شَیْ ءٍ مِنْ بَدَنِهِ لَا یُفَارِقُهُ حَتَّی یَمُوتَ یَکُونُ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِهِ.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومنی نیست مگر اینکه دردی در تنش دارد که از او جدا نمی­شود تا بمیرد، و این کفاره گناهان او است.»

**[ترجمه]

«74»

محص، [التمحیص] عَنِ الْأَحْمَسِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَزَالُ الْغُمُومُ وَ الْهُمُومُ بِالْمُؤْمِنِ حَتَّی لَا تَدَعَ لَهُ ذَنْباً.

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا یَمْضِی عَلَی الْمُؤْمِنِ أَرْبَعُونَ لَیْلَةً إِلَّا عَرَضَ لَهُ أَمْرٌ یَحْزُنُهُ یُذَکِّرُهُ رَبَّهُ.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «پیوسته غم­ها و اندوه­ها با مومن هستند تا گناهی از او باقی نگذارند.»

و از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «بر مومن چهل شب نمی­گذرد مگر اینکه پیشامدی اندوهبار برای او رخ بدهد، تا پروردگارش را به یادش آورد.»

**[ترجمه]

«75»

محص، [التمحیص] عَنِ الْحَارِثِ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ لَیَهْتَمُّ فِی الدُّنْیَا حَتَّی یَخْرُجَ مِنْهَا وَ لَا ذَنْبَ لَهُ.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «به راستی که بنده مومن در دنیا اندوه می­خورد تا بیگناه از آن بیرون برود.»

**[ترجمه]

«76»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: قَالَ اللَّهُ لَوْ لَا أَنْ یَجِدَ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنُ فِی نَفْسِهِ لَعَصَّبْتُ الْمُنَافِقَ عِصَابَةً لَا یَجِدُ أَلَماً حَتَّی یَمُوتَ.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدا فرموده: «اگر بنده مومنم در دل خود اندوه و خشم نمی­خورد، سر منافق را با سربندی می­بستم که دردی نچشد تا بمیرد.»

**[ترجمه]

بیان

فی النهایة فی حدیث الإیمان إنی سائلک فلا تجد علی أی لا تغضب من سؤالی یقال وجد علیه یجد وجدا و موجدة.

**[ترجمه]در نهایه، در حدیث ایمان آمده است که من از تو می­پرسم و بر من مشور؛ یعنی از پرسشم خشم مگیر. و گفته می شود: «وجد علیه یجد وجداً و موجدة.»

**[ترجمه]

«77»

محص، [التمحیص] عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیُرَوَّعُ فِیهَا وَ أَمَّا الْکَافِرُ فَیُمَتَّعُ فِیهَا.

**[ترجمه]تمحیص: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «دنیا زندان مومن است و بهشت کافر؛ مومن در آن می­هراسد و کافر از آن بهره می­برد.»

**[ترجمه]

بیان

الروع الفزع کالارتیاع و التروع و الروعة الفزعة و راع أفزع کروع لازم متعد(1).

**[ترجمه]«روع»: یعنی فزع و ترس، مانند «ارتیاع و تروّع». والروعه»: یعنی ترس. «وراع»: یعنی به فزع واداشت، و مانند «روّع» لازم و متعدّی می آید. - . قاموس 3 : 32 -

**[ترجمه]

«78»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ لَیَکْرُمُ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی حَتَّی إِنَّهُ لَوْ سَأَلَهُ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا أَعْطَاهُ إِیَّاهَا وَ لَمْ یَنْقُصَاهُ ذَلِکَ وَ لَوْ سَأَلَهُ مِنَ الْجَنَّةِ شِبْراً حَرَمَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ یَتَعَهَّدُ الْمُؤْمِنَ بِالْبَلَاءِ کَمَا یَتَعَهَّدُ الْغَائِبُ أَهْلَهُ بِالْهَدِیَّةِ وَ یَحْمِیهِ الدُّنْیَا کَمَا یَحْمِی الطَّبِیبُ الْمَرِیضَ.

**[ترجمه]تمحیص: امام باقر علیه­السلام فرمود: بنده تا آنجا نزد خدای تعالی ارجمند می شود که اگر از او خواهش کند، دنیا و آنچه را که دارد به او می­دهد و کم نمی گذارد، ولی اگر وجبی از بهشت را از او بخواهد، محرومش می­سازد؛ و راستی که خدا مومن را با بلا می­نوازد، چنانچه بنوازد مسافر خانواده اش را با هدیه و ارمغانی، و پرهیزش می­دهد از دنیا، چنانچه پزشک، بیمار را.»

**[ترجمه]

بیان

الظاهر أنه سقط من صدر الخبر فقرات.

**[ترجمه]ظاهرا از آغاز خبر چند فقره افتاده است.

**[ترجمه]

«79»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ بِعَرْضِ کُلِّ خَیْرٍ لَوْ قُطِعَ أَنْمُلَةً أَنْمُلَةً کَانَ خَیْراً لَهُ وَ لَوْ وُلِّیَ شَرْقَهَا وَ غَرْبَهَا کَانَ خَیْراً لَهُ.

ص: 242


1- 1. القاموس ج 3 ص 32.

**[ترجمه]تمحیص: امام کاظم علیه­السلام فرمود: «مومن در معرض هر خوبی است، اگر بند انگشت به بند انگشت تکه­تکه شود، و اگر بر شرق و غرب عالم ولایت داشته باشد برای او خوب است.

**[ترجمه]

بیان

بعرض کل خیر أی بمعرض کل خیر و محل عروضه و ظهوره لو قطع أنملة أنملة فی المصباح الأنملة من الأصابع العقدة و بعضهم یقول الأنامل رءوس الأصابع و الأنملة بفتح الهمزة و فتح المیم أکثر من ضمها و ابن قتیبة یجعل المضموم من لحن العوام و بعض المتأخرین من النحاة حکی تثلیث الهمزة مع تثلیث المیم فتصیر تسع لغات.

**[ترجمه]«بعرض کل خیر»: یعنی در معرض هر گونه خوبی است و جایگاه عرضه و ظهور خوبی است. «او قطع انملة انملة»: اگر بندبند انگشتانش قطع شود. در مصباح آمده: «الا نملة من الاصابع العقده»: بند انگشتان، و برخی می­گویند: «انامل» سرانگشتان است و «انمله» - با فتح «همزه» و «میم» - بیشتر از مضموم کردن آن است. ابن قتیبه «میم» مضموم را از اشتباه عوام می داند. برخی از متاخران نحویین، تلثیث «همزه» را با تثلیث «میم» حکایت کرده­اند؛ پس، نُه لغت می شود.

**[ترجمه]

و أقول

کان المعنی قطع جمیع بدنه بمقدار الأنملة و کون المراد قطع أنامل یدیه و رجلیه تدریجا بعید.

**[ترجمه]گویا مقصود این است که تمام تنش به این اندازه تکه­تکه شود؛ و تنها بریدن بند انگشتان دست­ها و پاها، به تدریج و کم­کم، دور از ظاهر خبر است.

**[ترجمه]

«80»

محص، [التمحیص] عَنْ عِیسَی بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یَذُودُ الْمُؤْمِنَ عَمَّا یَشْتَهِیهِ کَمَا یَذُودُ أَحَدُکُمُ الْغَرِیبَ عَنْ إِبِلِهِ لَیْسَ مِنْهَا.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «خدا دور می­کند مومن را از دلخواهش، چنانچه یکی از شما عرب­ها شتر بیگانه را از شترانش.»

**[ترجمه]

بیان

فی المصباح ذاد الراعی إبله عن الماء ذودا و ذیادا منعها.

**[ترجمه]فی المصباح ذاد الراعی إبله عن الماء ذودا و ذیادا منعها.

**[ترجمه]

«81»

محص، [التمحیص] عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ لَیَطْلُبُ الْإِمَارَةَ وَ التِّجَارَةَ حَتَّی إِذَا أَشْرَفَ مِنْ ذَلِکَ عَلَی مَا کَانَ یَهْوَی بَعَثَ اللَّهُ مَلَکاً وَ قَالَ لَهُ عُقْ عَبْدِی وَ صُدَّهُ عَنْ أَمْرٍ لَوِ اسْتَمْکَنَ مِنْهُ أُدْخَلَهُ النَّارَ فَیُقْبِلُ الْمَلَکُ فَیَصُدُّهُ بِلُطْفِ اللَّهِ فَیُصْبِحُ وَ هُوَ یَقُولُ لَقَدْ دُهِیتُ وَ مَنْ دَهَانِی فَعَلَ اللَّهُ بِهِ وَ فَعَلَ وَ مَا یَدْرِی أَنَّ اللَّهَ النَّاظِرُ لَهُ فِی ذَلِکَ وَ لَوْ ظَفِرَ بِهِ أَدْخَلَهُ النَّارَ.

**[ترجمه]تمحیص: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «بنده مومن به دنبال فرمان­فرمایی و بازرگانی است و چون به آن دست یابد، آن چنان که دلخواه او است، خدای سبحان فرشته ای می­فرستد و به او می­فرماید: «باز دار بنده ام را و راه او را ببند از کاری که اگر بر آن چیره شود او را به دوزخ می­برد.» و فرشته می­پذیرد و جلو او را به نرمی می­گیرد و آن بنده، شب را صبح می­کند و می­گوید: «بلا گیر شدم و هر کس مرا بلا گیر کرد، خدایش چنین و چنان کند.» و نمی­داند که خدا در کار او نظر کرده، و اگر پیروز می­شد به دوزخ می­رفت.»

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس دهاه دهیا و دهاه أصابه بداهیة و هی الأمر العظیم (1) و فعل الله به و فعل کنایة عن شتم کثیر و دعاء علیه بالسوء.

**[ترجمه]در قاموس آمده: «دهاه دهیاً و دهّاه»: داهیه ای به او زد؛ و داهیه همان کار بزرگ است. - . قاموس 4 : 329 - «خدا به او چنین و چنان کند»: کنایه از دشنام بسیار و نفرین بر او است.

**[ترجمه]

«82»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: مَثَلُ الْمُؤْمِنِ مَثَلُ کَفَّتَیِ الْمِیزَانِ کُلَّمَا زِیدَ فِی إِیمَانِهِ زِیدَ فِی بَلَائِهِ لِیَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا خَطِیئَةَ لَهُ (2).

ص: 243


1- 1. القاموس ج 4 ص 329، و فیه: دهاه دهیا و دهاه: نسبه الی الدهاء، أو عابه و تنقصه، أو أصابه بداهیة إلخ.
2- 2. أمالی الشیخ ج 2 ص 244.

محص، [التمحیص] عن علی بن أبی حمزة عنه علیه السلام: مثله (1)

جع، [جامع الأخبار] عنه علیه السلام: مثله.

**[ترجمه]امالی طوسی: امام کاظم علیه­السلام فرمود: «نمونه مومن چون دو کفه ترازو است، هر چه ایمانش فزونی یابد، بلایش فزون­تر می­شود، تا در پیشگاه خدای عزوجل حاضر شود، بی گناه.» - . امالی شیخ 2 : 244 -

در تمحیص، حدیثی مانند این آمده است.

در جامع الاخبار نیز حدیثی مانند این آمده است. - . جامع الاخبار: 134 -

**[ترجمه]

«83»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: السُّقْمُ یَمْحُو الذُّنُوبَ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله سَاعَاتُ الْوَجَعِ یُذْهِبْنَ سَاعَاتِ الْخَطَایَا وَ قَالَ صلی الله علیه و آله سَاعَاتُ الْهُمُومِ سَاعَاتُ الْکَفَّارَاتِ وَ لَا یَزَالُ الْهَمُّ بِالْمُؤْمِنِ حَتَّی یَدَعَهُ وَ مَا لَهُ مِنْ ذَنْبٍ.

**[ترجمه]الامامة و التبصرة: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «بیماری گناه را نابود می­کند.» و فرمود: «ساعت­های درد، ساعت­های گناهان را می­برد.» و فرمود: «ساعت­های اندوه، ساعت­های کفاره گناهانند، و پیوسته اندوه با مومن است تا او را بیگناه وانهد.»

**[ترجمه]

«84»

کش، [رجال الکشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْعَمْرَکِیِّ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَبِیبٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَصَمِّ عَنْ ذَرِیحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: خَرَجْتُ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ أَنَا وَجِعٌ ثَقِیلٌ فَقِیلَ لَهُ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَجِعٌ فَأَرْسَلَ إِلَیَّ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام بِشَرَابٍ مَعَ الْغُلَامِ مُغَطًّی بِمِنْدِیلٍ فَنَاوَلَنِیهِ الْغُلَامُ وَ قَالَ لِی اشْرَبْهُ فَإِنَّهُ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ لَا أَرْجِعَ حَتَّی تَشْرَبَهُ فَتَنَاوَلْتُهُ فَإِذَا رَائِحَةُ الْمِسْکِ عَنْهُ وَ إِذَا شَرَابٌ طَیِّبُ الطَّعْمِ بَارِدٌ فَإِذَا شَرِبْتُهُ قَالَ لِیَ الْغُلَامُ یَقُولُ لَکَ إِذَا شَرِبْتَهُ فَتَعَالَ فَفَکَّرْتُ فِیمَا قَالَ لِی وَ لَا أَقْدِرُ عَلَی النُّهُوضِ قَبْلَ ذَلِکَ عَلَی رِجْلِی فَلَمَّا اسْتَقَرَّ الشَّرَابُ فِی جَوْفِی فَکَأَنَّمَا نَشِطْتُ مِنْ عِقَالٍ فَأَتَیْتُ بَابَهُ فَاسْتَأْذَنْتُ عَلَیْهِ فَصَوَّتَ بِی صَحَّ الْجِسْمُ ادْخُلْ ادْخُلْ فَدَخَلْتُ وَ أَنَا بَاکٍ وَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ قَبَّلْتُ یَدَیْهِ وَ رَأْسَهُ فَقَالَ لِی وَ مَا یُبْکِیکَ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَبْکِی عَلَی اغْتِرَابِی وَ بُعْدِ الشُّقَّةِ وَ قِلَّةِ الْمَقْدُرَةِ عَلَی الْمُقَامِ عِنْدَکَ وَ النَّظَرِ إِلَیْکَ فَقَالَ أَمَّا قِلَّةُ الْمَقْدُرَةِ فَکَذَلِکَ جَعَلَ اللَّهُ أَوْلِیَاءَنَا وَ أَهْلَ مَوَدَّتِنَا وَ جَعَلَ الْبَلَاءَ إِلَیْهِمْ سَرِیعاً وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنَ الْغُرْبَةِ فَلَکَ بِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أُسْوَةٌ بِأَرْضٍ نَاءٍ عَنَّا بِالْفُرَاتِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ بُعْدِ الشُّقَّةِ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ فِی هَذِهِ الدَّارِ غَرِیبٌ وَ فِی هَذَا الْخَلْقِ الْمَنْکُوسِ حَتَّی یَخْرُجَ مِنْ هَذِهِ الدَّارِ إِلَی رَحْمَةِ اللَّهِ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ

ص: 244


1- 1. جامع الأخبار ص 134.

مِنْ حُبِّکَ قُرْبَنَا وَ النَّظَرَ إِلَیْنَا وَ أَنَّکَ لَا تَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ فَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا فِی قَلْبِکَ وَ جَزَاؤُکَ عَلَیْهِ (1).

قب، [المناقب لابن شهرآشوب] مرسلا: مثله (2)

ختص، [الإختصاص] عن عدة من أصحابه عن محمد بن جعفر المؤدب عن البرقی عن بعض أصحابنا عن الأصم عن مدلج: مثله (3)

**[ترجمه]رجال کشی: از محمد بن مسلم روایت شده است: «از مدینه بیرون آمدم و درد گرانی داشتم و به امام باقر علیه­السلام گفتند که محمد بن مسلم درد دارد. آن حضرت، شربتی را که روپوشی داشت، با غلامی نزد من فرستاد و غلام آن را به من داد و گفت: «بنوشش که به من فرموده برنگردم تا آن را بنوشی.» و من شربت را گرفتم، که بوی مشک می­داد، و آن را نوشیدم؛ خوشمزه و سرد بود، و چون آن را نوشیدم، غلام به من گفت: «حضرت فرمودند وقتی آن را نوشیدی، نزد ما بیا.» در اندیشه شدم که نمی­توانستم پیش از آن از جا برخیزم روی پایم، اما وقتی آن شربت در درونم جا گرفت، گویا از بندی آزاد شدم و به در خانه او آمدم و اجازه ورود خواستم؛ آواز داد که: «خوبی... درآ، درآ.» و من درآمدم و گریان بودم و بر او سلام دادم، و دست­ها و سرش را بوسیدم؛ به من فرمود: «ای محمد، چه چیزی تو را می گریاند؟» گفتم: «قربانت، گریه ام بر غربت خود و دوری راه است و کم­توانی بر ماندن نزد شما و نگاه به شما.» فرمود:

«اما کم­توانی که خدا وابستگان ما و دوستان ما را چنین ساخته و بلا را به آنها شتابانده؛ و اما آنچه درباره غربت و دوری از وطن یاد کردی، تو را با امام حسین علیه­السلام همدردی است، که در سرزمینی دور از ما و کنار فرات است؛ و اما آنچه درباره دوری راه و رنج آن گفتی، راستش مومن در این جهان غریب است، در میان این مردم وارونه تا روزی که از این خانه دنیا به سوی رحمت خدا برود؛ و اما آنچه درباره دوست داشتن نزدیک بودن به ما و نگاه به ما گفتی، و اینکه بر آن توانا نیستی، خدا می­داند آنچه را که در دل تو است و پاداش تو بر عهده او است.» - . رجال کشی : 150 شماره 67 -

در مناقب، حدیثی مانند این آمده است - . مناقب آل ابی طالب 2 : 181 - .

در اختصاص، با سند مربوطه، حدیثی مانند این آمده است. - . اختصاص: 52 -

**[ترجمه]

بیان

قیل له أی لأبی جعفر علیه السلام و فی المناقب قیل لأبی جعفر علیه السلام و فی النهایة فی حدیث السحر فکأنما أنشط من عقال أی حل و کثیرا ما یجی ء فی الروایة کأنما نشط من عقال و لیس بصحیح یقال نشطت العقدة إذا عقدتها و أنشطتها إذا حللتها و فی القاموس الشقة بالضم و الکسر البعد و الناحیة التی یقصدها المسافر و السفر البعید و المشقة.

فلک بأبی عبد الله أی الحسین صلوات الله علیه أسوة أی اقتداء أی شابهته فی الغربة و التفکر فی حالة یسهل علیک غربتک و یکشف هذا الحزن عنک فی القاموس الأسوة بالکسر و الضم القدوة و ما یأتسی به الحزین و أساه تأسیة فتأسی عزاه فتعزی (4).

و فی هذا الخلق عطف علی قوله و فی هذه الدار أی بین هذا الخلق غریب و إنما وصفهم بالنکس لأنهم انخلعوا عن الإنسانیة فصاروا کالبهائم و الأنعام أو انقلبوا عن حدود الإنسانیة إلی حد البهیمیة أو هم منکوسو القلوب لا تعی قلوبهم شیئا من الحق أو هو کنایة عن الخیبة و الخسران أو شبه أسوأ حالاتهم الروحانیة بأسوإ حالاتهم الجسمانیة أو أنهم لما أعرضوا عن العروج علی معارج الکمالات الروحانیة و قصروا نظرهم علی الشهوات الجسمانیة

ص: 245


1- 1. رجال الکشّیّ ص 150، تحت الرقم: 67.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 2 ص 181.
3- 3. الاختصاص ص 52.
4- 4. القاموس ج 4 ص 299.

فکأنهم انتکسوا و انقلبوا.

و فی المناقب و فی هذا الخلق منکوس أی یرونه کذلک أو بینهم بشر الأحوال لا یقدر علی شی ء کالمنکوس فی القاموس نکسه قلبه علی رأسه کنکسه و النکس بالکسر الضعیف و کمحدث الفرس لا یسمو برأسه و لا بهادیه إذا جری ضعفا أو الذی لم یلحق الخیل و انتکس وقع علی رأسه (1).

و فی النهایة فی حدیث أبی هریرة تعس عبد الدنیا و انتکس أی انقلب علی رأسه و هو دعاء علیه بالخیبة لأن من انتکس فی أمره فقد خاب و خسر و فی حدیث ابن مسعود قیل له إن فلانا یقرأ القرآن منکوسا فقال ذلک منکوس القلب.

فالله یعلم ما فی قلبک فی المناقب فلک ما فی قلبک و ما فی رجال الکشی أظهر.

**[ترجمه]به جای «قیل له» - یعنی«به امام باقر علیه­السلام گفت» - در مناقب آمده: «قیل لابی جعفر علیه­السلام» و در نهایه آمده: در حدیث سحر است که «فکانّما اُنشط من عقال»: یعنی باز شد؛ و در روایت بسیار می آید که: «کانّما نشط من عقال» و این صحیح نیست. گفته می شود: «نشطت العقدة»: زمانی که آن را ببندی؛ و «انشطتها»: زمانی که آن را باز کنی؛ و در قاموس آمده: «الشقّة» - با ضمّه و کسره - به معنای بُعد و دوری و ناحیه ای است که مسافر قصد آن را دارد، و سفر طولانی، و مشقّت و سختی. «تو را از ابی عبداللَّه الحسین پیروی است»: چون در غریبی مانند او هستی و اندیشه در حال او، تحمل غربت را بر تو آسان می­کند، و اندوه تو را می­برد. در قاموس آمده: «اُسوه» - با کسر و ضمّ - به معنای «قدوة» و آنچه که محزون به آن اقتدا می کند؛ و «أسّاه تأسیة فتأسی»: یعنی «عزّاه فتعزّی»: به او تعزیب گفت و او پذیرفت و تسلّی یافت. - . قاموس 4 : 299 -

و «و فی هذا الخلق»: عطف است بر این گفته: «و فی هذه الدار»: یعنی در میان این خلق هم غریبی؛ و آنها را وارونه خواند، چون از آدمیت جدا شدند و مانند بهائم و چهارپایان گردیدند؛ یا از حدود آدمیت به مقام جانوری برگشتند؛ یا دلشان وارونه شده و چیزی از حق نمی­فهمند؛ یا کنایه از نومیدی و زیانکاری است؛ یا بدترین حال روحی آنها را مانند کرده به بدترین حال جسمانی آنها؛ یا اینکه چون رو گرداندند از بالا رفتن به درجات کمالات روحانیه و تنها به شبهات جسمانیه نگرانند، گویا وارونه اند.

در مناقب آمده: «و فی هذا الخلق منکوس»: یعنی دیگران مومن را چنین می بینند، یا در میان مردم بدترین حال را دارد و قدرت بر چیزی ندارد. «سال «منکوس»؛ در قاموس آمده است: «نکسه قلبه علی راسه»: آن را به سر وارونه کرد؛ مانند «کنّسه» و «نکس» - با کسره - یعنی ضعیف؛ و «منکّس» - مانند محدِّث - اسبی است که ضعیف حرکت می کند و سرش را بلند نمی کند و به آن کس که او را می برد نگاه نمی کند؛ یا اسبی که از خیل اسبان بازمانده؛ و «انتکس»: بر روی سرش افتاده است. - . قاموس 2 : 256 -

در نهایه آمده است، در حدیث ابی هریره: «تعس عبد الدنیا و انتکس»: یعنی دنیاپرست بر سر وارونه باد؛ و این نفرین بر او است، زیرا وارونه در کار خود نومید و زیانکار است، و در حدیث ابن مسعود: به او گفتند: «فلانی قرآن را وارونه می خواند.» گفت: «او وارونه­دل است.»

«خدا می­داند آنچه در دل تو است»: در مناقب آمده: از آن تو است آنچه در دل تو است، و آنچه در رجال کشی آمده است، روشن­تر است.

**[ترجمه]

«85»

کِتَابُ الْمُؤْمِنِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَجَاءَ جَمِیلٌ الْأَزْرَقُ فَدَخَلَ عَلَیْهِ قَالَ فَذَکَرُوا بَلَایَا لِلشِّیعَةِ وَ مَا یُصِیبُهُمْ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ أُنَاساً أَتَوْا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسٍ فَذَکَرُوا لَهُمَا نَحْوَ مَا ذَکَرْتُمُ قَالَ فَأَتَیَا الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام فَذَکَرَا لَهُ ذَلِکَ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ اللَّهِ الْبَلَاءُ وَ الْفَقْرُ وَ الْقَتْلُ أَسْرَعُ إِلَی مَنْ أَحَبَّنَا مِنْ رَکْضِ الْبَرَاذِینِ وَ مِنَ السَّیْلِ إِلَی صِمْرِهِ قُلْتُ وَ مَا الصِّمْرُ قَالَ مُنْتَهَاهُ وَ لَوْ لَا أَنْ تَکُونُوا کَذَلِکَ لَرَأَیْنَا أَنَّکُمْ لَسْتُمْ مِنَّا.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: از سعد بن طریف روایت شده است: «نزد امام باقر علیه السلام بودم، جمیل ازرق نزد او آمد و درباره بلاهای شیعه و آنچه به آنها می­رسد گفتگو شد. امام باقر علیه­السلام فرمود: «مردمی نزد امام سجاد علیه­السلام و عبداللَّه بن عباس آمدند، و عین این گفتگوها را کردند و با هم نزد حسین بن علی علیه­السلام آمدند و امام حسین فرمود: «به خدا، بلا و فقر و کشتار شتابان­ترند به دوستان ما از دویدن اشتران، و از آب به صمر.» با خود گفتم: صمر چیست؟ حضرت فرمود: « جایگاهی که نهایتاً سیل به آنجا می رسد. (دریا) و اگر چنین نبودید، می­دانستیم که از ما نیستید.»

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس صمر الماء جری من حدور فی مستوی فسکن و هو جار و الصمر بالکسر مستقره (2).

**[ترجمه]در قاموس آمده: «صمر الماء»: یعنی آب از جایی که سرازیر می شود، به جایگاهش جاری شد و آرام گرفت، و آب جاری است، و «صمر» - با کسره - جایگاه آب جاری است. - . قاموس 2 : 72 -

**[ترجمه]

«86»

الْمُؤْمِنُ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الشَّیَاطِینَ أَکْثَرُ عَلَی الْمُؤْمِنِ مِنَ الزَّنَابِیرِ عَلَی اللَّحْمِ.

**[ترجمه]کتاب مؤمن: امام صادق علیه­السلام فرمود: «به راستی، شیطان­ها بر سر مومن بیشترند از زنبورها بر سر گوشت.»

**[ترجمه]

«87»

محص، [التمحیص] عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَحَبَّ اللَّهُ عَبْداً نَظَرَ إِلَیْهِ فَإِذَا نَظَرَ إِلَیْهِ أَتْحَفَهُ مِنْ ثَلَاثٍ بِوَاحِدَةٍ إِمَّا صُدَاعٍ وَ إِمَّا حُمًّی وَ إِمَّا رَمَدٍ.

ص: 246


1- 1. القاموس ج 2 ص 256.
2- 2. القاموس ج 2: 72.

**[ترجمه]تمحیص: امام باقر علیه­السلام فرمود: «چون خدا بنده ای را دوست دارد، به او می­نگرد، و چون به او می­نگرد، یکی از این سه را به او هدیه می­دهد: یا دردسر، یا تب، و یا درد چشم.»

**[ترجمه]

«88»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: وَ قَدْ تُوُفِّیَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ الْأَنْصَارِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ بِالْکُوفَةِ مَرْجِعَهُ مَعَهُ مِنْ صِفِّینَ وَ کَانَ مِنْ أَحَبِّ النَّاسِ إِلَیْهِ لَوْ أَحَبَّنِی جَبَلٌ لَتَهَافَتَ.

قال السید رضی الله عنه و معنی ذلک أن المحبة تغلظ علیه فتسرع المصائب إلیه و لا یفعل ذلک إلا بالأتقیاء الأبرار و المصطفین الأخیار

وَ هَذَا مِثْلُ قَوْلِهِ علیه السلام: مَنْ أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَلْیَسْتَعِدَّ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً.

و قد تؤول ذلک علی معنی آخر لیس هذا موضع ذکره (1).

**[ترجمه]نهج البلاغه: چون سهل بن حنیف انصاری پس از برگشت از صفین در کوفه در گذشت، و محبوب­ترین مردمان بود نزد امیرمومنان علیه­السلام، آن حضرت فرمود: «اگر کوهی مرا دوست بدارد، از هم می­پاشد.» سید رضی گفته: یعنی دوستی بر او فشار می­آورد و مصائب بر او می­بارند و این ممکن نیست مگر با پرهیزکاران نیک و برگزیده های خوب؛ و این مانند گفته او است که: «هر که ما خاندان را دوست دارد باید آماده فقر باشد.» و چه­بسا برای آن تفسیر دیگر شده که اینجا مناسب بیانش نیست. - . نهج البلاغه 2 : 168 شماره 111 مواعظ و حکم -

**[ترجمه]

تبیان

مرجعه منصوب علی الظرفیة و التهافت التساقط قطعة قطعة من هفت کضرب إذا سقط کذلک و قیل هفت أی تطایر لخفته و المراد تلاشی الأجزاء و تفرقها لعدم الطاقة و تغلظ فی بعض النسخ علی صیغة المجهول من باب التفعیل و فی بعضها علی صیغة المجرد المعلوم یقال غلظ الشی ء ککرم ضد رق کما فی النسخة و جاء کضرب و الاستعداد للشی ء التهیؤ له.

و لفظ الروایة علی ما ذکره ابن الأثیر فی النهایة أظهر

قَالَ فِی حَدِیثِ عَلِیٍّ علیه السلام: مَنْ أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَلْیُعِدَّ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً(2).

أی لیزهد فی الدنیا و لیصبر علی الفقر و العلة و الجلباب الإزار و الرداء و قیل هو کالمقنعة تغطی به المرأة رأسها و ظهرها و صدرها و جمعه جلابیب کنی به عن الصبر لأنه یستر الفقر کما یستر الجلباب البدن.

و قیل إنما کنی بالجلباب عن اشتماله بالفقر أی فلیلبس إزار الفقر و یکون منه علی حالة تعمه و تشمله لأن الغنی من أحوال أهل الدنیا و لا یتهیأ الجمع بین حب الدنیا و حب أهل البیت انتهی.

وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ(3)

قَدْ ثَبَتَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا یُحِبُّکَ إِلَّا مُؤْمِنٌ

ص: 247


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 168 تحت الرقم 111 من الحکم و المواعظ.
2- 2. قد مر فی ذیل ص 227 حدیث عن المعانی، یقول فیه الصادق علیه السلام أن أصل الحدیث« من أحبنا فلیعده للفقر جلبابا، فراجع.
3- 3. راجع شرح النهج ج 4 ص 289 ط مصر.

وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مُنَافِقٌ.

وَ قَدْ ثَبَتَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ الْبَلْوَی أَسْرَعُ إِلَی الْمُؤْمِنِ مِنَ الْمَاءِ إِلَی الْحَدُورِ.

هاتان المقدمتان یلزمهما نتیجة صادقة هی أنه علیه السلام لو أحبه جبل لتهافت و لعل هذا هو مراد الرضی رضی الله عنه بقوله معنی آخر لیس هذا موضع ذکره انتهی و فیه تأمل.

و قال ابن میثم (1)

الجلباب مستعار لتوطین النفس علی الفقر و الصبر علیه و وجه الاستعارة کونهما ساترین للمستعد بهما من عوارض الفقر و ظهوره فی سوء الخلق و ضیق الصدر و التحیر الذی ربما أدی إلی الکفر کما یستر بالملحفة و لما کانت محبتهم علیهم السلام بصدق یستلزم متابعتهم و الاستشعار بشعارهم و من شعارهم الفقر و رفض الدنیا و الصبر علی ذلک وجب أن یکون کل محب مستشعرا للفقر و مستعدا له جلبابا من توطین النفس علیه و الصبر.

و قد ذکر ابن قتیبة هذا المعنی بعبارة أخری فقال من أحبنا فلیقتصر علی التقلل من الدنیا و التقنع فیها قال و شبه الصبر علی الفقر بالجلباب لأنه یستر الفقر کما یستر الجلباب البدن قال و یشهد بصحة هذا التأویل

مَا رُوِیَ: أَنَّهُ رَأَی قَوْماً عَلَی بَابِهِ فَقَالَ یَا قَنْبَرُ مَنْ هَؤُلَاءِ فَقَالَ شِیعَتُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ مَا لِی لَا أَرَی فِیهِمْ سِیمَاءَ الشِّیعَةِ قَالَ وَ مَا سِیمَاءُ الشِّیعَةِ قَالَ خُمْصُ الْبُطُونِ مِنَ الطَّوَی یُبْسُ الشِّفَاهِ مِنَ الظَّمَاءِ عُمْشُ الْعُیُونِ مِنَ الْبُکَاءِ.

و قال أبو عبید إنه لم یرد الفقر فی الدنیا أ لا تری أن فیمن یحبهم مثل ما فی سائر الناس من الغنی و إنما أراد الفقر یوم القیامة و أخرج الکلام مخرج الوعظ و النصیحة و الحث علی الطاعات فکأنه أراد من أحبنا فلیعد لفقره یوم القیامة ما یحسره من الثواب و التقرب إلی الله تعالی و الزلفة عنده.

قال و قال السید المرتضی ره و الوجهان جمیعا حسنان و إن کان قول ابن قتیبة أحسن فذلک معنی قول السید رضی الله عنه و قد تؤول ذلک علی معنی آخر انتهی کلام ابن میثم.

ص: 248


1- 1. شرح النهج لابن میثم البحرانیّ ص 594.

و قال القطب الراوندی رحمه الله بعد ذکر المعنیین المحکیین عن ابن قتیبة و أبی عبید و قال المرتضی فیه وجها ثالثا أی من أحبنا فلیزم نفسه و لیقدها إلی الطاعات و لیذللها علی الصبر عما کره منها فالفقر أن یحز أنف البعیر فیلوی علیه حبل یذلل به الصعب یقال فقره إذا فعل به ذلک انتهی.

و لا یخفی أنه لو کان المراد الصبر علی الفقر و ستره و الکف عن إظهار الحاجة إلی الناس و ذلک هو المعبر عنه بالجلباب کما أشیر إلیه أولا لا یقدح فیه ما ذکره أبو عبید من أن فیمن یحبهم مثل ما فی سائر الناس من الغنی لأن الأمر بالصبر و الستر حینئذ یتوجه إلی من ابتلاه الله بالفقر فالمراد أن من ابتلی من محبینا

بالفقر فلیصبر علیه و لا یکشفها و لا یستفاد منه فقد الغنی من الشیعة.

و أما الخبر الأول فقد قیل یحتمل أن تکون مفاده صعوبة حمل محبتهم الکاملة

فَیَکُونُ قَرِیباً مِنْ قَوْلِهِ علیه السلام: إِنَّ أَمْرَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ (1).

فتهافت الجبل حینئذ لثقل هذا الحمل و شدة المهابة کقوله تعالی لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ (2) و قوله تعالی إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها(3) و الظاهر من المقام أنه لیس المراد بالمحبة ما فی العوام و الأوساط بل ما یستلزم التشبه به علیه السلام علی وجه کامل و الاقتداء التام به علیه السلام فی الفضائل و محاسن الأعمال علی قدر الطاقة و إن کانت درجته الرفیعة فوق إدراک الأفهام و أعلی من أن تناله الأوهام و حق للجبل أن یتهافت عن حمل مثل ذلک الحمل.

ص: 249


1- 1. راجع الکافی ج 1 ص 401. بصائر الدرجات ص 20.
2- 2. الحشر: 21.
3- 3. الأحزاب: 73.

**[ترجمه]«مرجعه» بنابر ظرفیت منصوب است، و «التهافت»: یعنی فروریختن، از ریشه «هفت» زمانی که این گونه بیفتد و سقوط کند، و گفته شده هفت یعنی پرید، چون سبک بود؛ و منظور متلاشی شدن اجزاء و از هم جدا شدن آنها است؛ و «تغلظ» در برخی نسخه ها به صیغه مجهول، از باب تفعیل است و در برخی نسخه ها به «صیغه ثلاثی مجرد معلوم» گفته می شود: «غلظ الشئ» مانند کرم ضدّ رقّ است، آن گونه که در این نسخه آمده و مانند «ضرب» نیز آمده و استعداد برای چیزی، آمادگی برای آن است.

لفظ روایت به نقل ابن اثیر در نهایه، روشن­تر است: در حدیث علی علیه السلام گفته شده است: «هر که ما خانواده را دوست دارد باید آماده کند برای فقر تن پوشی؛ یعنی باید زهد ورزد در دنیا و صبر کند بر فقر و درد، و تن پوش، ازار است و ردای دوش، و به قولی «جلباب» تن­پوشی مانند مقنعه است که زنان سر و پشت و سینه شان را با آن می پوشانند، و جمع آن «جلابیب» است. جلباب کنایه از صبر است، چون صبر فقر را می پوشاند، آن گونه که جلباب تن را می­پوشاند. و گفته اند:

جلباب و تن پوش کنایه از این است که سراپایش را فقر بگیرد، یعنی باید لباس فقر بپوشد و در ارتباط با فقر به گونه ای باشد که او را فرابگیرد، زیرا ثروت از احوال دنیا است و میان حب دنیا و حب اهل بیت جمع نمی­شود.

ابن ابی الحدید گفته: ثابت است که پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «دوستت ندارد جز مومن و دشمنت ندارد جز منافق دودل.» و ثابت است که پیغمبر صلّی اللَّه علیه­وآله فرموده: «بلا به مومن شتابان­تر است از آب به گودی­ها؛ و نتیجه درست این دو مقدمه این است که اگر کوهی او را دوست داشته باشد، از هم می پاشد.» - . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 4 : 289 - شاید مقصود سید رضی از معنی دیگری که گفت، همین بوده و اینجا جای ذکر آن نیست، اگرچه جای تأمل دارد.

ابن میثم گفته: «تن پوش، مستعار است برای دل دادن به فقر و صبر بر آن؛ برای اینکه پوشش فقر است برای کسی که آماده آنها است و در بدخلقی و تنگدلی پدیدار می شود، و در سرگرانی که چه­بسا به کفر می کشد؛ چنانچه پوشیده شود با پتو، و چون دوستی درست آنان پیروی از آنان و شیوه آنان را در پی دارد، و شیوه آنها فقر و ترک دنیا و صبر بر آن است، باید هر دوستی به شیوه فقر باشد و آماده آن گردد و تن پوشی از دل دادن و صبر فراهم سازد.» - . شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی : 594 -

ابن قتیبه این معنا را با تعبیر دیگری آورده و گفته: هر کس ما را دوست دارد با کمترینِ دنیا بسازد و زندگی را با آن بگذراند.

همچنین گفته: صبر بر فقر را به تن پوش مانند کرده، زیرا فقر را می­پوشاند چنانچه تن پوش، تن را؛ و گفته: آنچه روایت شده، گواه این تفسیر است که آن حضرت مردمی را بر در سرای خود دید و فرمود: «ای قنبر، اینان کیانند؟» گفت: «شیعه تو یا امیرالمومنین.» فرمود: «مرا چه شده که در آنها چهره شیعه نمی­بینم؟» گفت: «چهره شیعه چگونه باشد؟» فرمود: «شکم­های به پشت چسبیده از گرسنگی، لب­های خشکیده از تشنگی، و دیده های آشفته از گریه.»

ابوعبید گفته: مقصودش فقر در دنیا نبوده است. نمی­بینی که در میان دوستان آنان مانند دیگر مردم توانگرانی هستند؟ و منظور از فقر، در دیگرسرا است، در روز رستاخیز، و این سخن را برای پند و نصیحت و تشویق طاعت گفته، و گویا چنین اراده کرده که هر کس که ما را دوست دارد، خود را برای فقر در رستاخیز و آنچه او را در رنج می­اندازد آماده کند، از عمل ثواب و تقرب به خدای تعالی و نزدیکی به او .

همچنین گفته: سید مرتضی گفته هر دو توجیه خوبند، اگرچه تفسیر ابن قتیبه بهتر است، و این است مقصود رضی که چه بسا تفسیر شود به معنی دیگر. - پایان سخن ابن میثم.

قطب راوندی پس از ذکر و تفسیر کلام ابن قتیبه و ابی عبید گفته: «مرتضی در آن، تفسیر سومی هم آورده: یعنی هر کس ما را دوست دارد، خود را مهار کند و به سوی طاعات بکشاند، و او را رام کند به شکیبایی بر آنچه نخواهد. فقر این است که بینی را سوراخ کنند و ریسمانی در آن بکشند و با آن رامش بسازند.»

و نهان نیست اگر مقصود صبر بر فقر و نهان کردن آن و خودداری از اظهار نیاز باشد به مردم، که از آن به تن پوش تعبیر شده چنانچه در آغاز بدان اشاره شد، اعتراض ابی­عبید وارد نیست که گفته در دوستان این خانواده چون دیگران توانگران نیز وجود دارند، زیرا در این صورت، خصوصا همان مستمندانشان فرمان صبر دارند و دستوری است برای آنان که ندارند و باید صبر کنند و آن را فاش نکنند، و دلالت ندارد بر نفی ثروت در میان شیعیان؛ اما درباره خبر نخست، گفته­اند: چه­بسا مقصود از آن سختی، دوستی آنان باشد به طور کامل و این نزدیک است به قول آن حضرت: «راستی کار ما سخت و سختی­آور است و جز فرشته مقرب تحمل آن را ندارد ، یا پیغمبر مرسل، یا بنده ای که خدا دل او را به ایمان آزموده است.» - . کافی 1 : 401 -

و از هم پاشیدن کوه از محبت او، به سبب سنگینی این بار است و سختی مهابتش و چون گفته خداوند است که: «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّه»، {و اگر فرو آورده بودیم این قرآن را بر کوه می­دیدی که خاشع و درهم شکسته بود از ترس خدا.} - . حشر / 21 - و همچنین این گفته خداوند: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها»، {ما پیشنهاد کردیم امانت را بر آسمان­ها و زمین و کوه­ها رو گرداندند از اینکه آن را بردارند و هراس کردند از آن.} - . احزاب / 73 - و ظاهر این است که مقصود از دوستی در حدیث، دوستی عوام و عموم مردم نیست، بلکه آن دوستی است که مایه همانندی به آن حضرت است به وجه کامل و پیروی تمام از او در فضائل و کردارهای نیک به اندازه توان، اگرچه پایه بلند او را درک نمی­توان کرد، و از دسترس وهم و گمان بیرون است و کوه باید از برداشتن چنین بار سنگینی از هم بپاشد.

**[ترجمه]

تتمیم

فی هذه الأحادیث الواردة من طرق الخاصة و العامة دلالة واضحة علی أن الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام فی الأمراض الحسیة و البلایا الجسمیة کغیرهم بل هم أولی بها من الغیر تعظیما لأجرهم الذی یوجب التفاضل فی الدرجات و لا یقدح ذلک فی رتبتهم بل هو تثبیت لأمرهم و أنهم بشر إذ لو لم یصبهم ما أصاب سائر البشر مع ما یظهر فی أیدیهم من خرق العادة لقیل فیهم ما قالت النصاری فی نبیهم.

و قد ورد هذا التأویل فی الخبر و ابتلاؤهم تحفة لهم لرفع الدرجات التی لا یمکن الوصول إلیها بشی ء من العمل إلا ببلیة کما أن بعض الدرجات لا یمکن الوصول إلیها إلا بالشهادة فیمن الله سبحانه علی من أحب من عباده بها تعظیما و تکریما له

کَمَا وَرَدَ فِی خَبَرِ شَهَادَةِ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ علیه السلام: أَنَّهُ رَأَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ فَقَالَ لَهُ یَا حُسَیْنُ لَکَ دَرَجَةٌ فِی الْجَنَّةِ لَا تَصِلُ إِلَیْهَا إِلَّا بِالشَّهَادَةِ.

و استثنی أکثر العلماء ما هو نقص و منفر للخلق عنهم کالجنون و الجذام و البرص و حمل استعاذة النبی صلی الله علیه و آله عنها علی أنها تعلیم للخلق.

و قال المحقق الطوسی قدس سره فی التجرید فیما یجب کونه فی کل نبی العصمة و کمال العقل و الذکاء و الفطنة و قوة الرأی و عدم السهو و کلما ینفر عنه الخلق من دناءة الآباء و عهر الأمهات و الفظاظة و الغلظة و الأبنة و شبهها و الأکل علی الطریق و شبهه.

و قال العلامة فی شرحه و أن یکون منزها عن الأمراض المنفرة نحو الأبنة و سلس الریح و الجذام و البرص لأن ذلک کله مما ینفر عنه فیکون منافیا للغرض من البعثة و ضم القوشجی سلس البول أیضا.

و قال القاضی عیاض من علماء المخالفین فی کتاب الشفاء قال الله تعالی:

ص: 250

وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ (1) و قال مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ (2) و قال وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ یَمْشُونَ فِی الْأَسْواقِ (3) و قال قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَ (4) فمحمد صلی الله علیه و آله و سائر الأنبیاء من البشر أرسلوا إلی البشر و لو لا ذلک لما أطاق الناس مقاومتهم و القبول عنهم و مخاطبتهم قال الله تعالی وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلًا(5) أی لما کان إلا فی صورة البشر الذین یمکنکم مخالطتهم إذ لا تطیقون مقاومة الملک و مخاطبته و رؤیته إذا کان علی صورته و قال لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ مَلائِکَةٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولًا(6) أی لا یمکن فی سنة الله إرسال الملک إلا لمن هو من جنسه أو من خص الله تعالی و اصطفاه و قواه علی مقاومته کالأنبیاء و الرسل.

فالأنبیاء و الرسل وسائط بین الله و خلقه یبلغونهم أوامره و نواهیه و وعده و وعیده و یعرفونهم بما لم یعلموه من أمره و خلقه و جلاله و سلطانه و جبروته و ملکوته فظواهرهم و أجسادهم و بنیتهم متصفة بأوصاف البشر طارئ علیها ما یطرأ علی البشر من الأعراض و الأسقام و الموت و الفناء و نعوت الإنسانیة و أرواحهم و بواطنهم متصفة بأعلی من أوصاف البشر متعلقة بالملإ الأعلی متشبهة بصفات الملائکة سلیمة من التغییر و الآفات و لا یلحقها غالبا عجز البشریة و لا ضعف الإنسانیة.

ص: 251


1- 1. آل عمران: 144.
2- 2. المائدة: 78.
3- 3. الفرقان: 20.
4- 4. الکهف: 11.
5- 5. الأنعام: 9.
6- 6. الإسراء: 95.

إذ لو کانت بواطنهم خالصة للبشریة کظواهرهم لما أطاقوا الأخذ عن الملائکة و رؤیتهم و مخاطبتهم کما لا یطیقه غیرهم من البشر و لو کانت أجسامهم و ظواهرهم متسمة بنعوت الملائکة و بخلاف صفات البشر لما أطاق البشر و من أرسلوا إلیه مخاطبتهم کما تقدم من قول الله تعالی.

فجعلوا من جهة الأجسام و الظواهر مع البشر و من جهة الأرواح و البواطن مع الملائکة کَمَا قَالَ صلی الله علیه و آله: تَنَامُ عَیْنَایَ وَ لَا یَنَامُ قَلْبِی. وَ قَالَ: إِنِّی لَسْتُ کَهَیْئَتِکُمْ إِنِّی أَظَلُّ یُطْعِمُنِی رَبِّی وَ یَسْقِینِی. فبواطنهم منزهة عن الآفات مطهرة من النقائص و الاعتلالات.

و قال فی موضع آخر قد قدمنا أنه صلی الله علیه و آله و سائر الأنبیاء و الرسل من البشر و أن جسمه و ظاهره خالص للبشر یجوز علیه من الآفات و التغییرات و الآلام و الأسقام و تجرع کأس الحمام ما یجوز علی البشر هذا کله لیس بنقیصة فیه لأن الشی ء إنما یسمی ناقصا بالإضافة إلی ما هو أتم منه و أکمل من نوعه و قد کتب الله علی أهل هذه الدار فِیها تَحْیَوْنَ وَ فِیها تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُونَ (1) و خلق جمیع البشر بمدرجة الغیر فقد مرض صلی الله علیه و آله و اشتکی و أصابه الحر و القر و أدرکه الجوع و العطش و لحقه الغضب و الضجر و ناله الإعیاء و التعب و مسه الضعف و الکبر و سقط فجحش شقه و شجه الکفار و کسروا رباعیته و سقی السم و سحر و تداوی و احتجم و تعوذ ثم قضی نحبه فتوفی صلی الله علیه و آله و لحق بالرفیق الأعلی و تخلص من دار الامتحان و البلوی.

و هذه سمات البشر التی لا محیص عنها و أصاب غیره من الأنبیاء ما هو أعظم منها و قتلوا قتلا و رموا فی النار و وشروا بالمیاشیر(2)

و منهم من وقاه الله

ص: 252


1- 1. الأعراف: 25.
2- 2. المیاشیر: المناشیر: جمع میشار بمعنی منشار.

ذلک فی بعض الأوقات و منهم من عصمه کما عصم نبینا صلی الله علیه و آله بعد من الناس.

فلئن لم یکف عن نبینا ربه تعالی ید ابن قمیئة یوم أحد و لا حجبه عن عیون عداه عند دعوة أهل الطائف فلقد أخذ علی عیون قریش عند خروجه إلی ثور و أمسک عنه سیف غورث و حجر أبی جهل و فرس سراقة و لئن لم یقه من سحر ابن الأعصم فلقد وقاه ما هو أعظم من سم الیهودیة و کذا سائر أنبیائه مبتلی و معافی.

و ذلک من تمام حکمته لیظهر شرفهم فی هذه المقامات و یبین أمرهم و یتم کلمته فیهم و لیحقق بامتحانهم بشریتهم و یرتفع الالتباس عن أهل الضعف فیهم لئلا یضلوا بما یظهر من العجائب علی أیدیهم ضلال النصاری بعیسی ابن مریم و لیکون فی محنهم تسلیة لأممهم و وفور لأجورهم عند ربهم تماما علی الذی أحسن إلیهم.

قال بعض المحققین و هذه الطواری و التغییرات المذکورة إنما یختص بأجسامهم البشریة المقصود بها مقاومة البشر و معاناة بنی آدم لمشاکلة الجسم و أما بواطنهم فمنزهة غالبا عن ذلک معصومة منه متعلقة بالملإ الأعلی و الملائکة لأخذها عنهم تلقیها الوحی منهم

وَ قَدْ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ عَیْنَیَّ تَنَامَانِ وَ لَا یَنَامُ قَلْبِی.

وَ قَالَ: إِنِّی لَسْتُ کَهَیْئَتِکُمْ إِنِّی أَبِیتُ عِنْدَ رَبِّی یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِی.

وَ قَالَ: إِنِّی لَسْتُ أَنْسَی وَ لَکِنْ أَنْسَی لِیُسْتَنَّ بِی.

فأخبر أن سره و باطنه و روحه بخلاف جسمه و ظاهره و أن الآفات التی تحل ظاهره من ضعف و جوع و نوم و سهر لا یحل منها شی ء باطنه بخلاف غیره من البشر فی حکم الباطن لأن غیره إذا نام استغرق النوم جسمه و قلبه و هو فی نومه علیه السلام حاضر القلب کما هو فی یقظته حتی إنه جاء فی بعض الآثار أنه کان محروسا من الحدث فی نومه لکون قلبه یقظان کما ذکرناه.

ص: 253

و کذلک غیره إذا جاع ضعف لذلک جسمه و حارت قوته و بطلت فی الکلیة حملته و هو علیه السلام قد أخبر أنه لا یعتریه ذلک و أنه بخلافهم بقوله لست کهیئتکم و کذلک أقول إنه فی هذه الأحوال کلها من وصب و مرض و سحر و غضب لم یجر علی باطنه ما یحل به و لا فاض منه علی لسانه و جوارحه ما لا یلیق به کما یعتری غیره من البشر.

**[ترجمه]در این اخبار که از طریق خاصه و عامه رسیده، دلالت روشنی است بر اینکه پیغمبران و اوصیای علیهم­السلام نیز در بیماری­های محسوسه و بلاهای جسمانی چون دیگرانند و به گفته­ای، به آن سزاوارترند؛ برای اینکه ثواب بیشتر می­برند، و این زیانی به پایه بلند آنها نمی­رساند، بلکه پایدار کردن آنها را به دنبال دارد؛ همچنین، بیان این است که آنان آدم هستند، زیرا اگر از آسیب­های بشری آسوده بودند، با معجزاتی که داشتند، مطالبی درباره آنان گفته می­شد، همان گونه که ترسایان درباره پیغمبرشان عیسی علیه­السلام گفته­اند.

و این تأویل در خبر، وارد است؛ بلا برای آنها هدیه ای است از خدا برای رسیدن به درجاتی که به آنها دسترسی نیست جز از راه بلا کشیدن؛ همان گونه که درجاتی وجود دارد که به آنها نمی­توان رسید مگر با شهادت؛ و خدا با آن، منت می گذارد بر بنده ای که دوستش دارد، برای بزرگداشت و ارجمندی او؛ چنان که در خبر شهادت امام حسین علیه­السلام آمده که پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله را در خواب دید که به او فرمود: «ای حسین، تو را در بهشت درجه ای است که به آن نمی­رسی جز به وسیله شهادت.»

بیشتر علما چیزهایی را که نقص به شمار می­آید و مردم از نزدیکی به آنها نفرت دارند، جدا کردند، بیماری­هایی چون دیوانگی و خوره و پیسی؛ و دعای پناه بردن از آنها به خدا، که پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله می­خوانده، برای آموختن به دیگران بوده است، چراکه خود از آنها مصونیت داشته­اند .

محقق طوسی در تجرید، در شمار آنچه باید در هر پیغمبری وجود داشته باشد، گفته است: عصمت و کمال عقل، هوش و تیزفهمی، رأی متین و سهو نکردن و آنچه مایه نفرت مردم است: از پستی پدران و زنای مادران، و دل­سختی و تندی و اُبنه و مانند آنها و خوردن غذا در میان راه.

علامه در شرح این مطلب گفته: باید برکنار باشد از بیماری­های نفرت­آوری چون اُبنه (گرهی در بند پا)، سلس الریح، خوره و پیسی، زیرا همه اینها مایه نفرت از او است و مخالف غرض بعثت؛ و قوشچی، سلسل البول را هم به آنها افزوده است.

قاضی عیاض، از علمای مخالفین، در کتاب شفاء خود گفته: «خدا فرموده: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ»، {و نیست محمد جز رسولی که رسولانی پیش از او بودند، آیا اگر مرد یا کشته شد شماها از دین بر می­گردید.} - . آل عمران / 144 - و باز فرمود: مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعام»، {نبود مسیح زاده مریم، جز رسولی که پیش از او رسولانی بودند و مادرش صدیقه بود و هر دو خوراک می­خوردند.} - . مائده / 75 - و باز فرموده: «وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ یَمْشُونَ فِی الْأَسْواق»، {ما نفرستادیم پیش از تو از فرستاده ها، جز که می­خوردند خوراک و می رفتند در بازارها.} - . فرقان / 20 - و فرمود: «قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَی»، {بگو همانا من یک آدمم مانند شما که به من وحی می­رسد.} - . کهف / 110 -

پس محمد صلّی­اللَّه­علیه­وآله و دیگر پیغمبران آدمی بودند، و به سوی آدمیان فرستاده شدند، و اگر آدمی نبودند مردم نمی­توانستند با آنها روبرو شوند، و از آنها بپذیرند، و با آنها گفتگو کنند. خدا فرموده: «وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلا»، {و اگرش فرشته می­ساختیم او را مردی می­نمودیم.} - . انعام / 9 - که نمی­بود جز در پیکر آدمی که بتواند آمیزش کند با مردم، زیرا نتوانند روبرو شوند با فرشته و با او گفتگو کنند و او را بینند در پیکره خود او؛ و فرموده: «لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ مَلائِکَةٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولا»، {اگر در زمین فرشته هایی راه می­رفتند پابرجا البته فرو آوردیم بر آنها از آسمان رسولی.} - . اسراء / 95 - که در روش خدا، نمی­شود که فرشته جز برای هم­جنس خود رسول باشد، یا کسی که خدا او را برگزیده و نیروی روبرو شدن با وی را به او داده باشد، مانند پیغمبران و رسولان خدا.

و پیمبران و رسولان میانجی میان خدا و مردمند و فرمان­های او و وعد و وعیدش را به آنها می­رسانند، و آنها را شناسا می­کنند به آن اموری که از آنها چیزی نمی­دانند، و از خلق، و جلال و سلطنت و جبروت و ملکوتش که از آنها بیخبرند، و از نظر ظاهر و تن و ساختمان، آنها به شکل آدمی هستند، و هرچه برای آدمیان رخ می­دهد برای آنها نیز رخ می­دهد، از پدیده ها و دردها، و مرگ و نیستی؛ و اوصاف انسانی و روح و درونشان والاتر از آدمیان دیگر است و وابسته به ملاء اعلی و هم وصف فرشته هایند و از دگرگونی و آفات معنویه در امان هستند، و غالبا دچار درماندگی آدمیان و سستی آدمیت نمی­شوند؛ زیرا اگر درونشان چون بیرون تن­های بشری بود، تاب نداشتند که از فرشته ها چیزی دریابند و آنها را ببینند و با آنها گفتگو کنند، همان گونه که آدم­های دیگر نمی­توانند؛ و اگر تن و ظاهرشان چون فرشته­ها بود، و بر خلاف دیگر آدمیان بود، بشر و کسانی که به سوی آنها گسیل می­شدند تاب گفتگو با آنها را نداشتند، چنانچه پیش از این در قول خدای تعالی بیان شد.

و تن برونشان چون آدمیان ساخته شده و روح و درونشان به همراه فرشته ها است که پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «دو چشمم بخوابند و دلم بیدار است.» و فرمود: «من چون شماها نیستم، من شب­بیدارم و پروردگارم مرا بخوراند و بنوشاند.» پس درونشان پاک است از آفت، و پاکیزه است از کاستی و علت.

و در جای دیگر گفته: «پیش داشتیم که آن حضرت صلّی­اللَّه­علیه­وآله و دیگر پیغمبران و رسولان آدمند و تن و برونشان تنها آدم است و رواست بر آنان آفت­ها، دگرگونی­ها، و دردها و بیماری­ها، و نوشیدن جام مرگ، که روا باشند بر همه آدمیان، و همه اینها نقصان در آنان نباشد، چون کاستی هر چیز به سنجش با اَتمّ و اکمل از نوع خود او است، و خدا نوشته بر جهانیان: «فِیها تَحْیَوْنَ وَ فِیها تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُون»،{در آن زنده باشید و در آن بمیرید و از آن بیرون روید.} - . اعراف / 25 - و همه آدمیان را بر راه دگرگونی­ها آفریده است.

آن حضرت صلّی­اللَّه­علیه­وآله هم بیمار می­شد، دچار گرما و سرما می گردید، گرسنه و تشنه می­شد، خشم و دلتنگی می­گرفت، رنج و خستگی به او می­رسید، سستی و پیری داشت، او بود که افتاد و یک نیمه او خراشید و کفار سرش را شکستند و دندانش را شکستند، به او زهر نوشاندند، و جادویش کردند که درمان کرد، حجامت کرد و به خدا پناه برد و آنگاه مرد و جان داد - صلّی اللَّه علیه و آله - و به رفیق اعلی پیوست و از خانه آزمایش و بلا رها شد.

اینها نشانه های ناگزیر آدمی هستند، و به پیمبران دیگر آسیب­های بزرگ­تر از این رسید که به سختی کشته شدند، و در آتش افکنده شدند، آنها را اره­بُر کردند، و برخی را خدا در پاره ای اوقات نگه­داشت، و برخی در پناه خدا بودند، مانند پیغمبر ما، از شر مردم.

و اگر خدا باز نمی­داشت ابن قمیئه را از پیغمبر ما در روز احد، و او را نهان نمی­کرد از چشم دشمنانش نزد دعوت مردم طائف، البته چشم قریش را از دیدار او بست در هنگام بیرون رفتن او به سوی غار ثور، و شمشیر غورث را از او دور کرد، و سنگ ابی­جهل و اسب سراقه را، و اگر او را از جادوی ابن اعصم حفظ نکرد، از آنچه بزرگ­تر بود حفظش کرد، و آن زهر زن یهودیه بود. همچنین، پیغمبران دیگر نیز گرفتاری­ها و عافیت­ها داشتند.

این از کمال حکمت خدا بود تا شرفشان را در این موارد آشکار کند، و امر آنها را روشن سازد، و سخن آنها را درباره آنها به کمال برساند، و با آزمایش خود آدمیت آنها را ثابت کند، و اشتباه را از ناتوانان بزداید، تا با دیدن عجائب معجزاتی که از دست آنها هویدا می­شد، گمراه نشوند؛ چون گمراهی ترسایان بر عیسی بن مریم علیه­السلام، تا در بلا کشیدن آنان، برای امت­هایشان دلداری باشد و مایه وفور ثوابشان باشد نزد پروردگارشان، و برای اتمام احسان بر آنها.

یکی از محققان گفته: پیشامدها و دگرگونی­های نامبرده، همانا مخصوص تن های بشری آنان بود که غرض از آن، روبرو شدن با بشر و مبارزه با آدمیزادها بود که هم­شکل آنان باشند؛ اما درونشان در بیشتر موارد از آن پیشامدها پاک بود و معصوم بود و وابسته به ملاء اعلی و فرشته ها، تا از آنها دریافت کنند و وحی را بگیرند، و پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرموده: «دو چشمم در خوابند و دلم بیدار است.» و فرمود: «به راستی، من چون شما نیستم، من شب­گذرانم نزد پروردگارم، و خوراکم دهد و نوشاندم.» و فرمود: «من آدمی نیستم، ولی آدمی­ام تا آدمیان دیگر به راه من درآیند.»

و گزارش داد که راز و درون و جانش بر خلاف تن و بیرون او است، و آفت هایی که بیرونش را می­گیرند: از ناتوانی، گرسنگی، خواب و بیداری، به درونش راه ندارند. برخلاف دیگر آدمیان از نظر درون؛ زیرا دیگری چون می­خوابد، تن و روحش را خواب فرامی­گیرد، ولی آن حضرت در خواب، دلی هوشیار داشت، مانند لحظات بیداری خود، تا آنجا که در روایتی آمده: آن حضرت در خواب از حدث مصون بود، چون همان گونه که گفتیم دلش بیدار بود.

همچنین، هر کس جز او، در هنگام گرسنگی تنش ناتوان می­گردد و نیرویش سست و به تمامی از میان می­رود، اما پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله گزارش داد که این اتفاق­ها برای او رخ نمی­دهند و او برخلاف دیگران است؛ که فرمود: «من چون شما نیستم.» و همچنین می­گویم که همه این احوال، رنج و بیماری و جادو و خشم به درون او راه نداشت، و از زبان او چیزی که او را نشاید شنیده نمی­شد، و نه از اندام دیگرش، آن گونه که برای آدمیان دیگر رخ می­دهد.

**[ترجمه]

تذییل

قال المحقق الطوسی قدس الله روحه فی التجرید بعض الألم قبیح یصدر منا خاصة و بعضه حسن یصدر منه تعالی و منا و حسنه إما لاستحقاقه أو لاشتماله علی النفع أو دفع الضرر الزائدین أو لکونه عادیا أو علی وجه الدفع و یجوز فی المستحق کونه عقابا و لا یکفی اللطف فی ألم المکلف فی الحسن و لا یشترط فی الحسن اختیار المتألم بالفعل و العوض نفع مستحق خال عن تعظیم و إجلال و یستحق علیه تعالی بإنزال الآلام و تفویت المنافع لمصلحة الغیر و إنزال الغموم سواء استندت إلی علم ضروری أو مکتسب أو ظن لا ما یستند إلی فعل العبد و أمر عباده بالمضار و إباحته أو تمکین غیر العاقل بخلاف الإحراق عند الإلقاء فی النار و القتل عند شهادة الزور و الانتصاف علیه تعالی واجب عقلا و سمعا فلا یجوز تمکین الظالم من الظلم من دون عوض فی الحال یوازی ظلمه.

فإن کان المظلوم من أهل الجنة فرق الله أعواضه علی الأوقات أو تفضل علیه بمثلها و إن کان من أهل العقاب أسقط بها جزءا من عقابه بحیث لا یظهر له التخفیف بأن یفرق الناقص علی الأوقات و لا یجب دوامه لحسن الزائد بما یختار معه الألم و إن کان منقطعا و لا یجب حصوله فی الدنیا لاحتمال مصلحة التأخیر و الألم علی القطع ممنوع مع أنه غیر محل النزاع و لا یجب إشعار صاحبه بإیصاله عوضا و لا یتعین منافعه و لا یصح إسقاطه و العوض علیه تعالی یجب

ص: 254

تزایده إلی حد الرضا عند کل عاقل و علینا تجب مساواته.

و قال العلامة نور الله ضریحه فی شرحه اعلم أنا قد بینا وجوب الألطاف و المصالح و هی ضربان مصالح فی الدین و مصالح فی الدنیا أعنی المنافع الدنیاویة و مصالح الدین إما مضار أو منافع و المضار منها آلام و أمراض و غیرهما کالآجال و الغلاء و المنافع الصحة و السعة فی الرزق و الرخص.

و اختلف الناس فی قبح الألم و حسنه فذهبت الثنویة إلی قبح جمیع الآلام و ذهبت المجبرة إلی حسن جمیعها من الله تعالی و ذهبت البکریة و أهل التناسخ و العدلیة إلی حسن بعضها و قبح الباقی و اختلفوا فی وجه الحسن إلی أن قال و قالت المعتزلة إنه یحسن عند شروط أحدها أن یکون مستحقا و ثانیها أن یکون نفع عظیم یوفی علیها و ثالثها أن یکون فیها دفع ضرر أعظم منها و رابعها أن یکون مفعولا علی مجری العادة کما یفعله الله تعالی بالحی إذا ألقیناه فی النار و خامسها أن یکون مفعولا علی سبیل الدفع عن النفس کما إذا آلمنا من یقصد قتلنا لأنا متی علمنا اشتمال الألم علی أحد هذه الوجوه حکمنا بحسنه قطعا و شرط حسن الألم المبتدإ الذی یفعله الله تعالی کونه مشتملا علی اللطف إما للمتألم أو لغیره لأن خلو الألم عن النفع الزائد الذی یختار المولم معه الألم یستلزم الظلم و خلوه عن اللطف یستلزم العبث و هما قبیحان و لذا أوجب أبو هاشم فی أمراض الصبیان مع الأعواض الزائدة اشتمالها علی اللطف لمکلف آخر و جوز المصنف کأبی الحسین البصری أن تقع الآلام فی الکفار و الفساق عقابا للکافر و الفاسق و منع قاضی القضاة من ذلک و جزم بکون أمراضهم محنا لا عقوبات و ذهب المصنف کالقاضی و الشیخین إلی أنه لا یکفی اللطف فی ألم المکلف فی الحسن بل لا بد من عوض خلافا لجماعة اکتفوا باللطف و لو فرضنا اشتمال اللذة علی اللطف الذی اشتمل علیه الألم هل یحسن منه تعالی فعل الألم بالحی

ص: 255

لأجل لطف الغیر مع العوض الذی یختار المکلف لو عرض علیه قال أبو هاشم نعم و أبو الحسین منع ذلک و تبعه المصنف.

و لا یشترط فی حسن الألم المفعول ابتداء من الله تعالی اختیار المتألم للعوض الزائد علیه بالفعل و قید الخلو عن تعظیم و إجلال لیخرج به الثواب.

و الوجوه التی یستحق به العوض علی الله تعالی أمور الأول إنزال الآلام بالعبد کالمرض و غیره.

الثانی تفویت المنافع إذا کانت منه تعالی لمصلحة الغیر فلو أمات الله تعالی ابنا لزید و کان فی معلومه تعالی أنه لو عاش لا ینفع به زید لاستحق علیه تعالی العوض عما فاته من منافع ولده و لو کان فی معلومه تعالی عدم انتفاعه به لأنه یموت قبل الانتفاع منه لم یستحق منه عوضا لعدم تفویت المنفعة منه تعالی و لذلک لو أهلک ماله استحق العوض بذلک سواء أشعر بهلاک ماله أو لم یشعر لأن تفویت المنفعة کإنزال الألم و لو آلمه و لم یشعر به لاستحق العوض و کذا لو فوت علیه منفعة لم یشعر بها و عندی فی هذا الوجه نظر.

الثالث إنزال الغموم بأن یفعل الله تعالی أسباب الغم أما الغم الحاصل من العبد نفسه فإنه لا عوض فیه علیه تعالی.

الرابع أمر الله تعالی عباده بإیلام الحیوان أو إباحته سواء کان الأمر للإیجاب أو للندب فإن العوض فی ذلک کله علی الله تعالی.

الخامس تمکین غیر العاقل مثل سباع الوحش و سباع الطیر و الهوام و قد اختلف أهل العدل هنا علی أربعة أقوال فذهب بعضهم إلی أن العوض علی الله تعالی مطلقا و یعزی إلی الجبائی و قال آخرون إن العوض علی فاعل الألم عن أبی علی و قال آخرون لا عوض هنا علی الله تعالی و لا علی الحیوان.

و قال القاضی إن کان الحیوان ملجأ إلی الإیلام کان العوض علیه تعالی و إن لم یکن ملجأ کان العوض علی الحیوان و إذا طرحنا صبیا فی النار فاحترق فإن الفاعل للألم هو الله تعالی و العوض علینا و یحسن لأن فعل الألم واجب

ص: 256

فی الحکمة من حیث إجراء العادة و الله قد منعنا من طرحه و نهانا عنه فصار الطارح کأنه الموصل إلیه الألم فلهذا کان العوض علینا دونه تعالی و کذلک إذا شهد عند الإمام شاهدا زور بالقتل فإن العوض علی الشهود و إن کان الله تعالی قد أوجب القتل و الإمام تولاه و لیس علیهما عوض لأنهما أوجبا بشهادتهما علی الإمام إیصال الألم إلیه من جهة الشرع فصار کأنهما فعلاه لأن قبول الشاهدین عادة شرعیة یجب إجراؤها علی قانونها کالعادات الحسیة.

و اختلف أهل العدل فی وجوب الانتصاف علیه تعالی فذهب قوم منهم إلی أن الانتصاف للمظلوم من الظالم واجب علی الله تعالی عقلا لأنه هو المدبر لعباده فنظره نظر الوالد لولده و قال آخرون منهم إنه یجب سمعا و المصنف رحمه الله اختار وجوبه عقلا و سمعا و هل یجوز أن یمکن الله تعالی من الظلم من لا عوض له فی الحال یوازی ظلمه فمنع منه المصنف قدس سره.

و قد اختلف أهل العدل هنا فقال أبو هاشم و الکعبی إنه یجوز لکنهما اختلفا فقال الکعبی یجوز أن یخرج من الدنیا و لا عوض له یوازی ظلمه و قال إن الله تعالی یتفضل علیه بالعوض المستحق علیه و یدفعه إلی المظلوم و قال أبو هاشم لا یجوز بل یجب التقیة لأن الانتصاف واجب و التفضل لیس بواجب و لا یجوز تعلیق الواجب بالجائز.

و قال السید المرتضی رضی الله عنه إن التقیة تفضل أیضا فلا یجوز تعلیق الانتصاف بها فلهذا وجب العوض فی الحال و اختاره المصنف رحمه الله لما ذکرناه.

و اعلم أن المستحق للعوض إما أن یکون مستحقا للجنة أو للنار فإن کان مستحقا للجنة فإن قلنا إن العوض دائم فلا بحث و إن قلنا إنه منقطع توجه الإشکال بأن یقال لو أوصل العوض إلیه ثم انقطع عنه حصل له الألم بانقطاعه.

و الجواب من وجهین الأول أنه یوصل إلیه عوضه متفرقا علی الأوقات بحیث لا یتبین له انقطاعه فلا یحصل له الألم الثانی أن یتفضل الله تعالی علیه

ص: 257

بعد انقطاعه بمثله دائما فلا یحصل له ألم و إن کان مستحقا للعقاب جعل الله عوضه جزءا من عقابه بمعنی أنه یسقط من عقابه بإزاء ما یستحقه من الأعواض إذ لا فرق فی العقل بین إیصال النفع و دفع الضرر فی الإیثار.

فإذا خفف عقابه و کانت آلامه عظیمة علم أن آلامه بعد إسقاط ذلک القدر من العقاب أشد و لا یظهر له أنه کان فی راحة أو نقول إنه تعالی ینقص من آلامه ما یستحقه من أعواضه متفرقا علی الأوقات بحیث لا تظهر له الخفة من قبل.

و اختلف فی أنه هل یجب دوام العوض أم لا فقال الجبائی یجب دوامه و قال أبو هاشم لا یجب و اختاره المصنف رحمه الله و لا یجب إشعار مستحق العوض بتوفیره عوضا له بخلاف الثواب و حینئذ أمکن أن یوفره الله تعالی فی الدنیا علی بعض المعوضین غیر المکلفین و أن ینتصف لبعضهم من بعض فی الدنیا و لا تجب إعادتهم فی الآخرة و العوض لا یجب إیصاله فی منفعة معینة دون أخری بل یصح توفیره بکل ما یحصل فیه شهوة المعوض بخلاف الثواب لأنه یجب أن یکون من جنس ما ألفه المکلف من ملاذه.

و لا یصح إسقاط العوض و لا هبته ممن وجب علیه فی الدنیا و لا فی الآخرة سواء کان العوض علیه تعالی أو علینا هذا قول أبی هاشم و القاضی و جزم أبو الحسین بصحة إسقاط العوض علینا إذا استحل الظالم من المظلوم و جعله فی حل بخلاف العوض علیه تعالی فإنه لا یسقط لأن إسقاطه عنه تعالی عبث لعدم انتفاعه به.

ثم قال بعد إیراد دلیل القاضی علی عدم صحة الهبة مطلقا و الوجه عندی جواز ذلک لأنه حقه و فی هبته نفع للموهوب و یمکن نقل هذا الحق إلیه و علی هذا لو کان العوض مستحقا علیه تعالی أمکن هبة مستحقه لغیره من العباد أما الثواب المستحق علیه تعالی فلا یصح منا هبته لغیرنا لأنه مستحق بالمدح فلا یصح نقله إلی من لا یستحقه.

ص: 258

ثم قال العوض الواجب علیه تعالی یجب أن یکون زائدا علی الألم الحاصل بفعله أو بأمره أو بإباحته أو بتمکینه لغیر العاقل زیادة تنتهی إلی حد الرضا من کل عاقل بذلک العوض فی مقابلة ذلک الألم لو فعل به لأنه لو لا ذلک لزم الظلم أما مع مثل هذا العوض فإنه یصیر کأنه لم یفعل.

و أما العوض علینا فإنه یجب مساواته لما فعله من الألم أو فوته من المنفعة لأن الزائد علی ما یستحق علیه من الضمان یکون ظلما و لا یخرج ما فعلناه بالضمان عن کونه ظلما قبیحا فلا یلزم أن یبلغ الحد الذی شرطناه فی الآلام الصادرة عنه تعالی.

انتهی ملخص ما ذکره قدس سره و إنما ذکرناها بطولها لتطلع علی ما ذکره أصحابنا تبعا لأصحاب الاعتزال و أکثر دلائلهم علی جل ما ذکر فی غایة الاعتلال بل ینافی بعض ما ذکروه کثیر من الآیات و الأخبار و نقلها و تحصیلها و شرحها و تفصیلها لا یناسب هذا الکتاب و الله أعلم بالصواب و سیأتی بعض القول إن شاء الله تعالی عن قریب.

**[ترجمه]محقق طوسی در تجرید گفته: تنها یک رنج قبیح نیست که از ما سر بزند و یکی هم خوب، از خدای تعالی و از ما هر دو، و خوبی­ا­ش یا برای سزای بدکاری است، یا سودی دارد و یا زیانی را در بر دارد که فزونی دارد بر آن درد، چون شیوه بر آن جاری است، یا برای رفع زیان است.

و روا است که در مورد سزا، کیفر بدکاری باشد، و صِرف لطف در درد آوردن مکلف، برای خوبی آن بس نیست، و اختیار کشنده درد در حال آن، شرط خوبی آن نیست، عوض سودی است برای پاداش بی بزرگداشت و احترامی که در حق خداوند بایست به جا آورد، در برابر دردهایی که برای بنده ها فرود می­آورد ، و در برابر تفویت منافع کسی برای مصلحت دیگری، و هم در برابر غمناک کردن مکلف و هر بنده دیگر، خواه به استناد علم بدیهی باشد، یا علم از روی دلیل، یا گمان غم آور. نه آنچه مستند باشد به کار خود بنده که عوض آن از سوی خدا واجب نیست؛ و یا فرمان دادن به بنده هایش برای انجام کار زیان­بخش و مباح کردن آن، یا توانا کردن نابخردان در انجام آنها، چون کودک و دیوانه، برخلاف سوزاندن و دنبال افکندن در آتش یا کشتن در گواهی دروغ، و عدالت بر خدا بایست است به حکم خرد و دلیل شرع، و روا نیست ستمکار را به ستم تمکین کند، بی عوض نقدی که برابر ستم او باشد و آن را جبران کند.

و اگر ستمدیده بهشتی باشد، عوض­هایی که او را باید پخش بر اوقات کند، یا به مانند آنها بر او تفضل کند، و اگر دچار عقاب است، در عوض، جزیی از عقابش را بیندازد به طوری که سبکی آن پدید نشود به واسطه پخش کردن آن مقدار ناقص بر اوقات، و واجب نیست پیوسته بودن و همیشگی عوض برای نیکو بودن آنچه بر مختار با درد فزون است، گرچه دنباله آن بریده شود، و نباید عوض در دنیا باشد برای احتمال مصلحت در تأخیر آن، و دردناک بودن قطع عوض، منع می شود.

با اینکه اینجا، محل نزاع این موضوع نیست، و لازم نیست که به صاحب آن فهماند که عوض است و سود معینی نباید و اسقاط عوض دردها، نشاید، و عوض بر خدا واجب است که فزوده شود تا اندازه ای که هر خردمند به آن خشنود گردد و بر ما به اندازه برابر واجب است.

و علامه نوراللَّه ضریحه در شرح آن گفته: ما بیان کردیم که لطف و صلاح بینی هر دو واجبند و آن بر دو بخشند: مصالح دینی و مصالح دنیوی، که سودهایی در دنیا باشند، و مصالح دینی که برای مکلف زیان­آورند (چون دادن زکات و جانبازی در جهاد) یا سودآور هستند؛ زیان­آورها دردها و بیماری­ها، و مانند آنها، از مرگ و میرها و گرانی و قحطی هستند، و سودها، مانند تندرستی و وسعت روزی و ارزانی.

مردم درباره نیکی درد و زشتی آن اختلاف دارند. ثنویه (باورمندان به دو خدایی) معتقدند هر گونه دردی زشت است؛ جبریان می­گویند هر آنچه از خدا است نیک است؛ بکریه و اهل تناسخ و عدلیه، برخی را نیک می­دانند و باقی را زشت، و در وجه نیکی آن هم اختلاف دارند.

علامه در ادامه می­گوید: معتزله می­گویند درد به چند شرط نیکو است:

1.

برای سزاواری دردناک.

2.

برای سود بزرگی که با دردناکی پرداخت شود.

3.

برای دفع زیانی بزرگ­تر از آن درد.

4.

با شیوه عادی انجام شود، همچون کاری که خدا می­کند با کسی که زنده است و ما او را در آتش می­افکنیم.

5.

اینکه برای حفظ جان انجام شود، چنانچه ما درد نثار کسی می­کنیم که آهنگ کشتن ما دارد، زیرا اگر بدانیم که درد آوردن شامل یکی از این وجوه است، به طور قطع آن را نیکو می­دانیم. شرط خوبی درد ابتدایی که خدا به بنده وارد می­کند این است که دارای لطف باشد برای شخص دردکشیده یا برای دیگری؛ زیرا دردی که سودی بیشتر از خود نداشته باشد تا به این سبب، شخص آن را برگزیند، ستم به شمار می­آید، و اگر لطفی ندارد، بیهوده است، و هر دو زشتند و بر خدا روا نیستند. از این رو، ابوهاشم در مورد بیماری کودکان، با وجود داشتن پاداش بیشتر، لطف را برای مکلف دیگر لازم دانسته است.

مصنف (محقق طوسی) چون ابی­حسین بصری، روا داشته که در مورد کفار و فساق، دردها کیفر آنان باشند؛ و قاضی القضات از آن منع کرده و عقیده دارد بیماری­های آنان محنت است نه کیفر؛ و مصنف چون قاضی و شیخین گفته: صرف لطف در خوبی دردمندی کفار بس نیست، بلکه عوض لازم است، برخلاف جمعی که آن را کافی دانسته­اند؛ و اگر فرض شود لذتی هم در لطف دارای درد باشد، آیا سزا است که خدای تعالی آن درد را به زندگان بدهد، در قبال لطف در حق کس دیگری؛ با عوضی که مکلف بپذیرد، اگر به او پیشنهاد شود؟ ابوهاشم گفته: آری، و ابوحسین گفته: نه، و مصنف (محقق طوسی) هم پیرو او شده است.

و شرط نیست در حسن دردی که خدا آغاز کند، پسندیدن شخص دردکش، عوض بیشتر از آن را در حال حاضر؛ و اینکه گفته عوض بی پیرایه، بزرگداشت و احترام است، برای این است که از ثواب طاعت جدا است.

آنچه در آن عوض بر خدای تعالی، لازم است مستحق بداند، چند چیز است:

1.

دردمند کردن بنده به بیماری و مانند آن.

2.

تفویت سودها که از خدا برای صلاح دیگری انجام شود. پس، اگر خدای تعالی پسر زید را بمیراند، چون می­داند اگر بماند پدر از او سودی می­برد، باید که به پدر از منافع فرزندش عوض بدهد؛ و اگر می­دانسته برایش سودی ندارد - زیرا او پیش از سودمندی خواهد مرد - عوضی لازم نیست، چون خدا سودی از او را از میان نبرده است؛ از این رو، اگر مالش را تلف کند باید عوض بدهد، خواه آن را بداند، یا نه؛ زیرا تفویت سود چون دادن درد باشد، و اگر دردی به او داد و نفهمید، عوض باید بدهد؛ همچنین است اگر سودی برای او قرار بدهد و نفهمد، و مرا در این باره تأمل است.

3.

غمناک کردن؛ که خدا وسیله غم فراهم می­کند و اگر غم از خود بنده باشد، عوضی بر خدای تعالی ندارد.

4.

فرمان خدا به بنده هایش مبنی بر درد وارد کردن بر جانوران، یا مباح کردن آن برای خوردن و جز آن، خواه فرمان واجب باشد چون قربانی در حج، یا مستحب چون قربانی دیگر، عوض همه اینها بر خدا است.

5.

نابخردانی چون درنده های وحشی و پرنده های شکاری، و خزنده هایی مانند مار و کژدم را تسلط دادن بر آزار آدمیان، که نزد عدلیه مورد اختلاف است و چهار قول دارد:

1.

عوض بر خدا باید مطلقا، که به «جبایی» منسوب است .

2.

عوض بر عهده کسی است که آزار می­دهد، و این از ابی­علی نقل شده است.

3.

در اینجا، عوض نه بر عهده خدا است و نه بر جانور.

4.

قاضی گفته: اگر جانور ناچار باشد از آزار کردن، عوض بر خدا است، وگرنه بر خود جانور است. اگر کودکی را در آتش بیفکنیم و بسوزد، آزاردهنده و سوزاننده، خدا است و عوض آن بر عهده ما است؛ و چون آزار باید طبق حکمت باشد، نیک است که برای اجرای شیوه آفرینش و خدا، ما را از این کار غدقن کنند؛ و گویا آن کسی که در آتش افکنده است آزاررسان است و عوض بر عهده ما است نه بر خدا. همچنین، اگر دو گواه دروغ نزد حاکم بر قتلی اقامه شوند، عوض بر گواهان است، نه بر خدا که قصاص را واجب کرده، و نه بر امام که انجام داده و بر آن دو عوض لازم نیست. چون با گواهی آن گواهان، بر امام لازم شده که آزار بدهد به حکم شرع، و گویا آزاردهنده گواهان بودند، زیرا پذیرش گواهی، یک شیوه شرعی است که باید طبق قانون انجام شود، مانند شیوه های حسی و تکوینی.

عدلیه اختلاف دارند در اینکه انتقام و کین­ستانی برای خدا واجب است یا نه؟ گروهی گفته­اند: بر خدا باید، تا براساس حکم خرد انتقام ستمدیده را از ستمگر بستاند، زیرا او سرپرست بنده ها است و نظرش چون نظر پدر است بر آنها.

و کسانی گفته­اند که با دلیل شرعی، پاداش بر خدا لازم است، نه به حکم خرد؛ و مصنف (محقق طوسی) آن را به حکم خرد و شرع بر خدا لازم شمرده است. آیا سزاوار است که خدا به ستمگری نیروی ستمگری ببخشد در صورتی که پاداشی حاضر برای جبران آن ندارد؟ مصنف گفته: نه؛ و عدلیه درباره این موضوع با دیگران اختلاف دارند.

ابوهاشم و کعبی گفته­اند: آری، ولی کعبی گفته: روا است که ستمگر بمیرد و در برابر، ظلمی نداشته باشد و خدا عوض را به ستمدیده تفضل کند و به او بدهد. ابو هاشم گفته: نه، بلکه تقیه لازم است، زیرا انتقام واجب است و تفضل واجب نیست و روا نیست واجب به جایز مشروط شود .

سید مرتضی گفته: تقیه نیز تفضل است و نمی­توان انتقام را به آن وابسته کرد، از این رو، عوض فوری لازم است. مصنف هم آن را پسندیده است.

بدان که پاداش­خواه یا بهشتی است یا دوزخی؛ اگر بهشتی است و گفتیم جزا تا همیشه است که بحثی نیست، و اگر گفتیم پایان یابد، اعتراض می­شود که قطع آن، خود درد و آزار باشد.

از دو راه به این اعتراض پاسخ داده­اند:

1.

پاداش را بخش بر اوقات بسیار کنند و به او رسانند تا قطع آن را در نیابد و آزاری نکشد.

2.

خدا پس از پایان آن به وی تفضل می­کند و مانندش را همیشه به او می رساند تا آزاری و دردی بر او نباشد؛ و اگر دوزخی است و سزاوار کیفر، خدا به اندازه عوضی که برای او لازم است از کیفر او می­کاهد، زیرا به حکم خرد سود رسانی با دفع زیان از هم جدا نیست؛ و چون کیفرش سبک ­گردد و آزارهایش کلان باشد، می­داند که کیفرش پس از اینکه این قدر از آن کاسته شده سخت تر خواهد بود، و از این رو آسایشی ندارد. یا می­گوییم خدای تعالی عوض آزارهایش را چنان بر اوقات کیفرش بخش کند که سبکی کیفر را درنیابد.

در کل، علما خلاف دارند که دوام عوض بایست یا نه؟ جبایی گفته: آری، و ابوهاشم گفته: نه، و مصنف آن را پسندیده است. پس، لازم نیست به عوض­خواه بفهمانند که فراوانی در زندگی او عوض است برای او، برخلاف ثواب که باید دانسته به او پرداخت شود. بنابراین، می شود خدا در دنیا به برخی از عوض­خواهان نامکلف فراوانی بدهد و آنها نفهمند که عوض است؛ یا اینکه کین­خواهی کند برای برخی از مردم در این جهان و بازگشت آنان در دیگرسرا لازم نیست. عوض، سود خاصی نیست بلکه با هر سودی که دلخواه عوض­ستان است پرداخت می شود، برخلاف ثواب که باید برای مکلف از جنس لذت­های شناخته شده او باشد.

همچنین، نمی­شود عوض را گذشت کرد و از طرف عوض­خواه بخشید، نه در دنیا و نه دیگرسرا، خواه بر عهده خداوند باشد یا دیگری. این گفته ابی­هاشم و قاضی است و ابوالحسین عقیده دارد که اگر عوض بر ما باشد می توان با گذشت عوض خواه ساقط گردد و ستمگر از ستمکش حلالیت طلبد و او حلالش کند، برخلاف عوضی که بر عهده خدا است که اسقاط ندارد، زیرا اسقاطش از خدا بیهوده است، چراکه سودی برای او ندارد.

آنگاه، پس از اینکه دلیل قاضی را بر عدم صحت همه آن به طور مطلق آورده، گفته: موجّه نزد من جواز بخشش آن است، زیرا حق او است و بخشش آن برای طرف سود دارد و می شود حق را به او واگذاشت. بنابراین، اگر عوض بر خدا باشد می شود عوض­خواهش آن را به بنده دیگری ببخشد، اما ثواب طاعت را که بر عهده خدا است، نمی­شود به دیگری بخشید و خود را بی بهره کرد، زیرا به عنوان ستودن داده می­شود و نمی­توان آن را به ناستوده داد.

آنگاه گفته: عوضی که بر عهده خدا است، لازم است بیش از آزار و دردی باشد که از کار خدا یا فرمانش یا اباحه و یا مسلط کردن نابخرد بوده، و آن فزونی، رضایت­بخش هر خردمندی است، که در برابر آن عوض، آزار کشیده است، زیرا اگر آن عوض نباشد، ستم آشکار می­گردد، و اگر برابر همان درد و آزار باشد، آن را گویا نابود کرده و چیزی عاید کشنده درد نشده است. ولی عوضی که بر ماها باید، برابر همان آزار و درد، سزاوار است؛ یا آنچه که سود را از میان برده است، زیرا فزون­تر از آنچه غرامت است، ستم است بر عوض­ده، و غرامتی که در عهده است، زشتی آن ستم را از میان نمی­برد؛ و نباید به آن اندازه باشد که در درد و آزار از خدا شرط کردیم.»

خلاصه، آنچه را که علامه در این باره ذکر کرده، با همه درازی، آوردیم تا آگاه شوی بر آنچه اصحاب ما به پیروی از معتزله گفته­اند. بیشتر دلیل­هایی که آنها برای دعواهای خود آورده­اند علیل است، و بلکه برخی از آنها مخالف با بسیاری از آیات و اخبار هستند، و نقل و شرح و تفصیل آنها مناسب این کتاب نیست، و خدا داناتر است به صواب، و پاره ای گفتار در این باره به زودی بیان خواهد شد .

**[ترجمه]

باب 13 أن المؤمن مکفر

روایات

أقول

سنورد إن شاء الله تعالی عدة أخبار فی هذا المعنی فی طی بابین من أبواب کتاب العشرة کما ستعرف و لنذکر هنا أیضا شطرا منها.

**[ترجمه]ان­شاء­اللَّه تعالی تعدادی از اخبار را در این باره، در دو باب از ابواب کتاب العشره می­آوریم چنانچه خواهی دانست، و باید در اینجا پاره ای از آن را یادآور شویم.

**[ترجمه]

«1»

ع، [علل الشرائع] عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ بِإِسْنَادِهِ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْمُؤْمِنُ مُکَفَّرٌ وَ ذَلِکَ أَنَّ مَعْرُوفَهُ یَصْعَدُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا یَنْتَشِرُ فِی النَّاسِ وَ الْکَافِرَ مَشْهُورٌ وَ ذَلِکَ أَنَّ مَعْرُوفَهُ لِلنَّاسِ یَنْتَشِرُ فِی النَّاسِ

ص: 259

وَ لَا یَصْعَدُ إِلَی السَّمَاءِ(1).

**[ترجمه]علل الشرایع: امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن مکفر است و زیر پرده، برای آنکه نیکی او به سوی خدای عزوجل بالا رود و در میان مردم منتشر نمی­شود؛ و کافر مشهور می­شود، زیرا نیکی او در میان مردم منتشر می­شود و به آسمان بالا نمی رود.» - . علل الشرائع 2 : 247 -

**[ترجمه]

«2»

ع، [علل الشرائع] عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلامَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُکَفَّراً لَا یُشْکَرُ مَعْرُوفُهُ وَ لَقَدْ کَانَ مَعْرُوفُهُ عَلَی الْقُرَشِیِّ وَ الْعَرَبِیِّ وَ الْعَجَمِیِّ وَ مَنْ کَانَ أَعْظَمَ مَعْرُوفاً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی هَذَا الْخَلْقِ وَ کَذَلِکَ نَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ مُکَفَّرُونَ لَا یُشْکَرُ مَعْرُوفُنَا وَ خِیَارُ الْمُؤْمِنِینَ مُکَفَّرُونَ لَا یُشْکَرُ مَعْرُوفُهُمْ (2).

**[ترجمه]علل الشرایع: امام علی علیه­السلام فرمود: «رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله زیر پرده بود و نیکویی او تقدیر نمی شد و نیکی و احسانش بر قریشی و عربی و عجمی، همه شایان بود، و احسان چه کسی بزرگ­تر است از رسول خدا­صلّی­اللَّه­علیه­وآله بر این مردم، و همچنین ما خاندان زیر پرده نهان هستیم و از احسان ما قدردانی نمی­شود و خوبان مومنان هم زیر پرده هستند و از احسانشان قدردانی نمی­شود.» - . همان -

**[ترجمه]

«3»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ مُکَفَّرٌ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی وَ ذَلِکَ أَنَّ مَعْرُوفَهُ یَصْعَدُ إِلَی اللَّهِ فَلَا یُنْشَرُ فِی النَّاسِ وَ الْکَافِرُ مَشْکُورٌ(3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن مکفّر است و زیر پرده.» - . کافی 2 : 251 - و در روایت دیگری آمده است: «آن برای این است که نیکی او به آسمان برآید، و در میان مردم منتشر نگردد، و از کافر قدردانی شود.»

**[ترجمه]

بیان

المؤمن مکفر علی بناء المفعول من التفعیل أی لا یشکر الناس معروفه بقرینة تتمة الخبر و قد قال الفیروزآبادی المکفر کمعظم المجحود النعمة مع إحسانه و الموثق فی الحدید و قال الجزری فی النهایة فیه المؤمن مکفر أی مرزأ فی نفسه و ماله لتکفر خطایاه انتهی و هذا الوجه لا یحتمل فی هذه الأخبار.

و کأن المراد بالتعلیل أن معروفه لما کان خالصا لله مقبولا عنده لا یرضی له بأن یثیبه فی الدنیا فتکفر نعمته لیکمل ثوابه فی الآخرة و الکافر لما لم یکن مستحقا لثواب الآخرة یثاب فی الدنیا کعمل الشیطان.

و قیل هو مبنی علی أن المؤمن یخفی معروفه من الناس و لا یفعله رئاء و لا سمعة فیصعد إلی الله و لا ینتشر فی الناس و الکافر یفعله علانیة ریاء و سمعة

ص: 260


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 247.
2- 2. المصدر ج 2 ص 247.
3- 3. الکافی ج 2 ص 251.

فینتشر فی الناس و لا یقبله الله و لا یصعد إلیه.

و قیل المعنی أن معروفه الکثیر الذی یدل علیه صیغة التفعیل لا یعلمه إلا الله و من علمه بالوحی من قبله تعالی لأن معروفه لیس من قبیل الدراهم و الدنانیر بل من جملة معروفه حیاة سائر الخلق و بقائهم بسببه و أمثال ذلک من النعم العظیمة المخفیة.

و ربما یقال فی وجه التعلیل إن المؤمن یجعل معروفه فی الضعفاء و الفقراء الذین لیس لهم وجه عند الناس و لا ذکر فلا یذکر ذلک فی الخلق و الکافر یجعل معروفه فی المشاهیر و الشعراء و الذین یذکرونه فی الناس فینتشر فیهم.

فإن قیل بعض تلک الوجوه ینافی ما سیأتی فی باب الرئاء أن الله تعالی یظهر العمل الخالص و یکثره فی أعین الناس و من أراد بعمله الناس یقلله الله فی أعینهم قلنا یمکن حمل هذا علی الغالب و ذاک علی النادر أو هذا علی المؤمن الخالص و ذاک علی غیرهم أو هذا علی العبادات المالیة و ذاک علی العبادات البدنیة.

**[ترجمه]«المومن مکفّر»: مکفّر به صیغه مجهول از باب تفعیل است؛ یعنی مردم از کار خوب او تقدیر و تشکر نمی کنند. با توجّه به ادامه خبر، فیروزآبادی می گوید: مکفّر - مانند معظّم - کسی است که احسانش مورد انکار قرار می گیرد، و نیز کسی که در آهن بسته شده است. جزری در نهایه می­گوید: «در حدیث است که «المومن مکفّر»: یعنی مصیبت به خودش و مالش می رسد تا گناهانش را جبران کند.» این معنی در این روایات راه ندارد و گویا مقصود از علت این است که چون نیکی او خالص برای خدا است و مورد پسند او، خدا نمی­خواهد او پاداشی در دنیا داشته باشد و نعمت او زیر پرده می­ماند تا ثواب دیگرسرایش کامل باشد؛ و کافر چون شایسته ثواب دیگرسرا نیست، پاداش دنیایی دارد، چون عبادت­های شیطان.

و گفته­اند: این برای آن است که مومن نیکی خود را از مردم نهان کند، و خود نمایی و شهرت طلبی نداشته باشد و به سوی خدا بالا رود و در مردم منتشر نشود، و کافر آشکارا برای خودنمایی و شهرت طلبی کار می­کند و در مردم منتشر می­شود، و خدایش نمی­پذیرد و به درگاه او بالا نمی­رود.

و گفته­اند: کارهای نیک بسیاری دارد که جز خدا و آموخته های وحی او نمی­دانند، زیرا نیکی او همان دادن پول و کالا نیست بلکه مانند زنده بودن مردم است به وجود او، و مانند آنها، از نعمت­های بزرگ نهانی.

و برخی گفته­اند: برای این است که مومن نیکی به ناتوانان و مستمندان می­کند و آنان نزد مردم آبرویی ندارند و نامور نیستند و از این رو، نیکی او زبانزد مردم نمی­شود؛ در حالی که کافر به معروفین و شاعران و مردان نامور نیکی می­کند و پر آوازه می­شود.

اگر کسی بگوید: برخی از این توجیهات، منافی است با آنچه در باب ریا خواهد آمد، که: خدای تعالی کردار خالص را پدیدار می­کند، و در چشم مردم بیش می­نماید، و هر کس برای مردم کاری می­کند، خدا آن را در دیده مردم اندک می سازد؛ ما می­گوییم که می شود این اخبار را حمل بر غالب کرد و آن دیگری را به کمیاب و نادر؛ یا این را به مومن خالص و آن را به دیگران؛ یا این را بر عبادت مالی و آن را بر عبادت بدنی، حمل کرد .

**[ترجمه]

باب 14 علامات المؤمن و صفاته

الآیات

الأنفال: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ (1)

التوبة: وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ

ص: 261


1- 1. الأنفال: 2- 4.

اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (1)

یوسف: وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ (2)

المؤمنون: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ (3)

القصص: الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ وَ إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ قالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجاهِلِینَ (4)

التنزیل: إِنَّما یُؤْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ (5)

حمعسق: وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ وَ الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ وَ الَّذِینَ اسْتَجابُوا

ص: 262


1- 1. براءة 71.
2- 2. یوسف: 106.
3- 3. المؤمنون: 1- 11.
4- 4. القصص: 52- 55.
5- 5. السجدة: 15- 19.

لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ وَ الَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ (1)

الفتح: مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا

الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً(2)

البینة: وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ إلی قوله إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ (3)

lt;meta info="- إِنَّمَا الْمومِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ أُولئِکَ هُمُ الْمومِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ. - . أنفال / 2 - 4 -

{مومنان، همان کسانی اند که چون خدا یاد شود دل­هایشان بترسد، و چون آیات او بر آنان خوانده شود بر ایمانشان بیفزاید، و بر پروردگار خود توکّل می کنند. همانان که نماز را به پا می دارند و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند. آنان هستند که حقّاً مومنند، برای آنان نزد پروردگارشان درجات و آمرزش و روزیِ نیکو خواهد بود.}

- وَ الْمومِنُونَ وَ الْمومِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ. - . توبه / 71 -

{و مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند، که به کارهای پسندیده وا می دارند، و از کارهای ناپسند بازمی دارند، و نماز را بر پا می کنند و زکات می دهند، و از خدا و پیامبرش فرمان می برند. آنانند که خدا به زودی مشمول رحمتشان قرار خواهد داد، که خدا توانا و حکیم است.}

- وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ. - . یوسف / 106 -

{و بیشترشان به خدا ایمان نمی آورند جز اینکه [با او چیزی را] شریک می گیرند.}

- قَدْ أَفْلَحَ الْمومِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ. - . مؤمنون / 1 - 11 -

{به راستی که مومنان رستگار شدند، همانان که در نمازشان فروتنند، و آنان که از بیهوده رویگردانند، و آنان که زکات می پردازند، و کسانی که پاکدامنند، مگر در مورد همسرانشان یا کنیزانی که به دست آورده اند، که در این صورت بر آنان نکوهشی نیست. پس هر که فراتر از این جُوید، آنان از حد درگذرندگانند. و آنان که امانت­ها و پیمان خود را رعایت می کنند، و آنان که بر نمازهایشان مواظبت می نمایند، آنانند که خود وارثانند، همانان که بهشت را به ارث می برند و در آنجا جاودان می مانند.}

- الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ وَ إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ قالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجاهِلِینَ. - . قصص / 52 - 55 -

{کسانی که قبل از آن، کتاب [آسمانی] به ایشان داده ایم، آنان به [قرآن] می گروند. و چون بر ایشان فرو خوانده می شود، می گویند: «بدان ایمان آوردیم که آن درست است [و] از طرف پروردگار ماست ما پیش از آن [هم] از تسلیم شوندگان بودیم.» آنانند که به [پاس] آنکه صبر کردند و [برای آنکه] بدی را با نیکی دفع می نمایند و از آنچه روزی شان داده ایم انفاق می کنند، دو بار پاداش خواهند یافت. و چون لغوی بشنوند از آن روی برمی تابند و می گویند: «کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما، جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم.}

- إِنَّما یُؤْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ أَ فَمَنْ کانَ مومِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ. - . سجده / 15 - 19 -

{تنها کسانی به آیات ما می گروند که چون آن [آیات] را به ایشان یادآوری کنند، سجده کنان به روی درمی افتند، و به ستایش پروردگارشان تسبیح می گویند و آنان بزرگی نمی فروشند. پهلوهایشان از خوابگاه­ها جدا می گردد [و] پروردگارشان را از روی بیم و طمع می خوانند، و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند. هیچ کس نمی داند چه چیز از آنچه روشنی بخش دیدگان است به [پاداش] آنچه انجام می دادند برای آنان پنهان شده است. آیا کسی که مومن است، چون کسی است که نافرمان است؟ یکسان نیستند. اما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به [پاداشِ] آنچه انجام می دادند در باغ­هایی که در آن جایگزین می شوند، پذیرایی می گردند.}

- وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ وَ الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ وَ الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ وَ الَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ. - . شوری / 36 - 40 -

{و آنچه پیش خداست برای کسانی که گرویده اند و به پروردگارشان اعتماد دارند بهتر و پایدارتر است. و کسانی که از گناهان بزرگ و زشتکاریها خود را به دور می دارند و چون به خشم درمی آیند درمی گذرند. و کسانی که [ندای] پروردگارشان را پاسخ [مثبت] داده و نماز برپا کرده اند و کارشان در میانشان مشورت است و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند. و کسانی که چون ستم بر ایشان رسد، یاری می جویند [و به انتقام برمی خیزند]. و جزای بدی، مانند آن، بدی است. پس هر که درگذرد و نیکوکاری کند، پاداش او بر [عهده] خداست. به راستی او ستمگران را دوست نمی دارد.}

- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً. - . فتح / 29 -

{محمّد صلّی­اللَّه­علیه­و­آله پیامبر خداست و کسانی که با اویند، بر کافران، سختگیر [و] با همدیگر مهربانند. آنان را در رکوع و سجود می بینی. فضل و خشنودی خدا را خواستارند. علامتِ [مشخّصه] آنان بر اثر سجود در چهره هایشان است. این صفت ایشان است در تورات، و مَثَلِ آنها در انجیل چون کشته ای است که جوانه خود برآورد و آن را مایه دهد تا ستبر شود و بر ساقه های خود بایستد و دهقانان را به شگفت آورد، تا از [انبوهیِ] آنان [خدا] کافران را به خشم دراندازد. خدا به کسانی از آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، آمرزش و پاداش بزرگی وعده داده است.}

- وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ إلی قوله إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ. - . بینه / 5 - 8 -

{و فرمان نیافته بودند جز اینکه خدا را بپرستند، و در حالی که به توحید گراییده اند، دین [خود] را برای او خالص گردانند، و نماز برپا دارند و زکات بدهند و دین [ثابت و] پایدار همین است. کسانی از اهل کتاب که کفر ورزیده اند و [نیز] مشرکان در آتش دوزخند، [و] در آن همواره می مانند اینانند که بدترین آفریدگانند.

{در حقیقت کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، آنانند که بهترین آفریدگانند. پاداشِ آنان نزد پروردگارشان باغهای همیشگی است که از زیر [درختان] آن، نهرها روان است، جاودانه در آن همی مانند خدا از آنان خشنود است و [آنان نیز] از او خشنود این [پاداش] برای کسی است که از پروردگارش بترسد.}

**[ترجمه]

تفسیر

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ (4) قیل أی الکاملون فی الإیمان وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ أی فزعت لذکره استعظاما له و هیبة من جلاله زادَتْهُمْ إِیماناً ازدادوا بها یقینا و طمأنینة نفس وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ أی و إلیه یفوضون أمورهم فیما یخافون و یرجون أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لأنهم حققوا إیمانهم بضم مکارم الأخلاق و محاسن أفعال الجوارح إلیه لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ أی کرامة و علو منزلة وَ مَغْفِرَةٌ لما فرط منهم وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ أعد لهم فی الجنة.

قال علی بن إبراهیم (5)

نزلت فی أمیر المؤمنین علیه السلام و أبی ذر و سلمان

ص: 263


1- 1. الشوری: 36- 40.
2- 2. الفتح: 29.
3- 3. البینة: 5- 8.
4- 4. الأنفال: 2.
5- 5. تفسیر القمّیّ ص 236.

و المقداد.

أَوْلِیاءُ بَعْضٍ (1) أی أحباؤهم و أنصارهم أو أولی بتولی أمورهم سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ السین مؤکدة للوقوع.

إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ (2) قیل بعبادة غیره أو باتخاذ الأحبار أربابا أو نسبة التبنی إلیه أو القول بالنور و الظلمة أو النظر إلی الأسباب و نحو ذلک و سیأتی تفسیرها فی الأخبار أنها شرک طاعة أطاعوا فیها الشیطان أو الاستعانة أو التوسل بغیره تعالی و نحو ذلک.

قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ (3) عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: أَنَّهُمُ الْمُؤْمِنُونَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّ الْمُسْلِمِینَ هُمُ النُّجَبَاءُ(4). خاشِعُونَ قال علی بن إبراهیم غضک بصرک فی صلاتک و إقبالک علیها و روی رمی البصر إلی الأرض و سیأتی تفسیرها فی کتاب الصلاة إن شاء الله تعالی.

و فسر اللغو فی بعض الأخبار بالغناء و الملاهی و فی بعضها بکل قول لیس فیه ذکر و فی بعضها بالاستماع إلی القصاص و فی بعضها أن یتقول الرجل علیک بالباطل أو یأتیک بما لیس فیک فتعرض عنه فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ أی الکاملون فی العدوان.

لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ أی لما یؤتمنون و یعاهدون من جهة الحق أو الخلق راعُونَ قائمون بحفظها و إصلاحها یُحافِظُونَ أی علی أوقاتها و حدودها أُولئِکَ الجامعون لهذه هُمُ الْوارِثُونَ

وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام: أَنَّ هَذِهِ الْآیَةَ فِیَّ نَزَلَتْ (5).

ص: 264


1- 1. براءة: 71.
2- 2. یوسف 106.
3- 3. المؤمنون: 1.
4- 4. رواه الکلینی فی الکافی ج 1 ص 391 بإسناده عن کامل التمار عنه علیه السلام.
5- 5. تفسیر القمّیّ ص 445.

الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ قیل نزلت فی مؤمنی أهل الکتاب آمَنَّا بِهِ أی بأنه کلام الله إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ لما رأوا ذکره فی الکتب المتقدمة بِما صَبَرُوا

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: بِمَا صَبَرُوا عَلَی التَّقِیَّةِ وَ قَالَ الْحَسَنَةُ التَّقِیَّةُ وَ السَّیِّئَةُ الْإِذَاعَةُ.

و قال علی بن إبراهیم هم الأئمة علیهم السلام قال و قوله وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أی یدفعون سیئة من أساء إلیهم بحسناتهم.

یُنْفِقُونَ أی فی سبیل الخیر وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ تکرما و قال علی بن إبراهیم قال اللغو الکذب و اللهو و الغناء قال و هم الأئمة علیهم السلام یعرضون عن ذلک کله وَ قالُوا أی للاغین سَلامٌ عَلَیْکُمْ قالوا ذلک متارکة لهم و تودیعا لا نَبْتَغِی الْجاهِلِینَ لا نطلب صحبتهم و لا نریدها.

إِذا ذُکِّرُوا بِها(1) أی وعظوا بها خَرُّوا سُجَّداً خوفا من عذاب الله وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ أی نزهوه عما لا یلیق به کالعجز عن البعث حامدین له شکرا علی ما وفقهم للإسلام و آتاهم الهدی وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ عن الإیمان و الطاعة تَتَجافی جُنُوبُهُمْ أی ترفع و تتنحی عَنِ الْمَضاجِعِ أی عن الفرش و مواضع النوم.

فِی الْمَجْمَعِ،(2)

عَنِ الْبَاقِرِ وَ الصَّادِقِ علیهما السلام: هُمُ الْمُتَهَجِّدُونَ بِاللَّیْلِ الَّذِینَ یَقُومُونَ عَنْ فُرُشِهِمْ لِلصَّلَاةِ.

و یَدْعُونَ رَبَّهُمْ داعین إیاه خَوْفاً من سخطه وَ طَمَعاً فی رحمته مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ أی مما تقر به عیونهم.

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مَا مِنْ عَمَلٍ حَسَنٍ یَعْمَلُهُ الْعَبْدُ إِلَّا وَ لَهُ ثَوَابٌ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا صَلَاةُ اللَّیْلِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُبَیِّنْ ثَوَابَهَا لِعِظَمِ خَطَرِهِ (3).

فقال تَتَجافی جُنُوبُهُمْ إلی قوله یَعْمَلُونَ کَمَنْ کانَ فاسِقاً أی خارجا عن الإیمان لا یَسْتَوُونَ فی الشرف و المثوبة

ص: 265


1- 1. السجدة: 15.
2- 2. مجمع البیان ج 8: 331.
3- 3. رواه أیضا فی المجمع ج 8 ص 331.

نُزُلًا النزل ما یعد للنازل من طعام و شراب و صلة.

وَ ما عِنْدَ اللَّهِ (1) أی ثواب الآخرة خَیْرٌ وَ أَبْقی لخلوص نفعه و دوامه وَ الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ أی قبلوا ما أمروا به وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ أی تشاور بینهم لا ینفردون برأی حتی یتشاوروا و یجتمعوا علیه و ذلک من فرط یقظتهم فی الأمور قال علی بن إبراهیم (2)

یشاورون الإمام فیما یحتاجون إلیه من أمر دینهم.

هُمْ یَنْتَصِرُونَ أی ینتقمون ممن بغی علیهم من غیر أن یعتدوا و قیل أی یتناصرون ینصر بعضهم بعضا و قیل جعل الله المؤمنین صنفین صنف یعفون و صنف ینتصرون (3) و قیل وصفهم بالشجاعة بعد وصفهم بسائر أمهات الفضائل و هو لا ینافی وصفهم بالغفران فإن الغفران ینبئ عن عجز المغفور و الانتصار یشعر بمقاومة الخصم و الحلم عن العاجز محمود و عن المتغلب مذموم لأنه إجراء و إغراء علی البغی.

سَیِّئَةٌ مِثْلُها سمی الثانیة سیئة للازدواج و لأنها تسوء من تنزل به و هذا منع عن التعدی فی الانتصار فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ بینه و بین عدوه فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ عدة مبهمة تدل علی عظم الموعود.

وَ رُوِیَ فِی الْمَجْمَعِ،(4)

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَی مُنَادٍ مَنْ کَانَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ فَلْیَدْخُلِ الْجَنَّةَ فَیُقَالُ مَنْ ذَا الَّذِی أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ فَیُقَالُ الْعَافُونَ عَنِ النَّاسِ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ... بِغَیْرِ حِسابٍ.

إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ أی المبتدءین بالسیئة و المتجاوزین فی الانتقام.

ص: 266


1- 1. الشوری: 36.
2- 2. تفسیر القمّیّ ص 654.
3- 3. الزیادة من مجمع البیان للطبرسیّ: قال: و قیل جعل اللّه المؤمنین صنفین: صنف یعفون عمن ظلمهم و هم الذین ذکروا قبل هذه الآیة و هو قوله« وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ» و صنف ینتصرون ممن ظلمهم و هم الذین ذکروا فی هذه الآیة.
4- 4. مجمع البیان ج 9 ص 34.

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (1) جملة مبینة للمشهود به فی قوله وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً أو استئناف مع معطوفه و ما بعدهما خبر وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ أی یغلظون علی من خالف دینهم و یتراحمون فیما بینهم تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً لأنهم مشتغلون بالصلاة فی أکثر أوقاتهم یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً أی یطلبون الثواب و الرضا سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ قیل یرید السمة التی تحدث فی جباههم من کثرة الصلاة وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: هُوَ السَّهَرُ فِی الصَّلَاةِ.

أی أثره.

ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ أی صفتهم العجیبة الشأن المذکورة فیها أی أخبر الله تعالی فی التوراة و الإنجیل بأن هذه صفتهم أَخْرَجَ شَطْأَهُ أی فراخه فَآزَرَهُ أی فقواه فَاسْتَغْلَظَ أی فصار من الدقة إلی الغلظ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ هو جمع ساق أی فاستوی علی قصبه یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ بکثافته و قوته و غلظه و حسن منظره.

قیل هو مثل ضربه الله للصحابة قلوا فی بدو الإسلام ثم کثروا و استحکموا فترقی أمرهم بحیث أعجب الناس لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ علة لتشبیههم بالزرع فی ذکائه و استحکامه.

و فی مجالس الصدوق أنها نزلت فی أمیر المؤمنین علیه السلام و الذین تحت لوائه فی القیامة ینادون أن ربکم یقول لکم عندی مغفرة و أجر عظیم یعنی الجنة.

مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ (2) أی لا یشرکون به حُنَفاءَ أی مائلین عن العقائد الزائغة ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ أی دین الملة القیمة أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ أی الخلیقة و فی الأخبار أَنَّهُمْ عَلِیٌّ و شِیعَتُهُ (3) وَ رَضُوا عَنْهُ لأنه بلغهم أقصی أمانیهم ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ فإن الخشیة ملاک الأمر و الباعث علی کل خیر.

ص: 267


1- 1. الفتح: 29.
2- 2. البینة: 5.
3- 3. راجع سعد السعود: 108.

**[ترجمه]«انما المومنون» - . انفال / 2 - : منظور، مومنان کاملد هستند.«وجلت قلوبهم»: یعنی برای یاد خدا فزع و ترس دارند، چرا که خدا را بزرگ می دارند و هیبت از جلال او دارند. «زادتهم ایماناً»: با آیات، یقین و آرامش نفس آنان زیاد می شود. «و علی ربّهم یتوکّل»: و توکل آنان واگذاری هر کارشان است به خدا در بیم و امید، و حق ایمانشان این است که دارای مکارم اخلاق و کردار نیک و پایه هاشان نزد خدا ارجمندی و والایی و آمرزش گناهان گذشته آنها است و روزی ارجمندی دارند در بهشت. به گفته علی بن ابراهیم این آیه درباره امیرمومنان و ابی­ذر و سلمان و مقداد نازل شده است. - . تفسیر قمی : 236 -

«دوستان یکدیگرند»: - . توبه / 71 - و یاران و یا سرپرست کارهای هم. «سیرحمهم الله»: «سین» تأکید بر وقوع دارد.

«إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُون»،{جز اینکه مشرکانند.} - . یوسف / 106 - : گفته اند: در پرستیدن جز خدا، یا به سبب اینکه دانشمندان خود را ارباب می­گیرند، یا برای خدا پسر می­سازند، یا نور و ظلمت را دو مبداء جدا می­دانند، یا با نظر به تأثیر اسباب در امور و مانند آن، و تفسیر آن در اخبار خواهد آمد که منظور شرک در طاعت است از شیطان، و یا یاری خواستن و توسل به جز خدا و مانند آنها. «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون»، {رستگارند مومنان.} - . مؤمنون / 1 - : از امام باقر علیه­السلام روایت شده است که: «مومنان، مسلم­اند و نجیب هستند.» - . کافی 1 : 391 -

{که خاشعند.}: در نماز خود؛ و به قول علی بن ابراهیم: «دیده فرو می­گیرند و دل به آن می­دهند.» - . تفسیر قمی : 445 -

و به روایتی: «دیده به زمین می­دوزند.» و تفسیرش در کتاب صلاة خواهد آمد.

در برخی اخبار، «لغو» به سرود و ملاهی تفسیر شده، و در برخی به هر گفتاری که ذکر خدا در آن نباشد، و در برخی به گوش سپردن به داستان­ها، و در برخی این است که کسی به تو سخنی بندد به ناحق، یا وصفی از تو کند که نداری و باید از آن رو گردانی. «اولئک هم العادون»: یعنی در عدوان و تجاوز کاملند.

{رعایت امانت و عهد}: با خدا یا مردم، و وفای به آن است و اصلاح آن. {محافظت بر نماز}: مواظبت بر اوقات و احکام آن. «اولئک»: یعنی اینان که اوصاف را دارند. «هم الوارثون»: همان وارثانند؛ و از امیرمومنان است که: این آیه درباره من نازل شده است.

«الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ »،{آنان که کتابشان دادیم} - . قصص / 52 - : گفته اند درباره مومنان اهل کتاب نازل شده که گفتند ما قرآن را کلام خدا می­دانیم و از این پیش مسلمان بودیم، چون در کتاب­های پیشین یادآور بوده است. «در برابر صبر آنها»: از امام صادق علیه­السلام روایت شده که مقصود صبر بر تقیه است. حسنه، تقیه است و سیئه، فاش کردن راز ائمه؛ و به قول علی بن ابراهیم، خود امامانند علیهم­السلام که با نیکی­های خود جلو بدی مخالفان خود را می­بندند. {انفاق می­کنند.}: در راه خیر هزینه می­نهند. {چون سخن بیهوده می­شنوند و از آن رو می­گردانند.}: به قول علی بن ابراهیم، لغو، دروغ است و لهو و سرود، و گفته همان امامان است علیهم­السلام که از همه اینها رویگردان هستند. {و گفتند.}: به لغوگویان. {سلام بر شما.}: خداحافظ، برای بدرود آنها. «لا نبتغی الجاهلین»: خواهان هم­صحبتی آنان نیستیم.

«إِذا ذُکِّرُوا بِها»، {چون یادآور شوند بدانها.} - . سجده / 15 - و پند داده شوند، {به سجده افتند}: از خوف عذاب خدا. «و سبّحوا بحمد ربّهم»: یعنی او را از آنچه شایسته او نیست تنزیه کنند، مانند ناتوانی در برانگیختن مردگان. {و حمد او گویند.}: به سپاس خدا، برای اینکه آنان را بر اسلام موفق داشت و هدایت به آنان داد. «و هم لا یستکبرون»: استکبار از ایمان و اطاعت نمی کنند. «تتجافی جنوبهم»: یعنی بالا می آید و از بسترها دور می شود. {از بسترها}: یعنی فرش ها و بستر خواب.

در مجمع­البیان از امام باقر و صادق علیهما­السلام روایت شده است که: «نماز شب خوانانند که از بستر برمی­خیزند برای نماز.» - «و یدعون ربّهم»: خدایشان را می خوانند. «خوفاً»: از ترس خشم او. «و طمعاً»: و امید به رحمت او. «من قرّة أعین»: یعنی از آنچه چشم هایشان به آنها شاد می شود. - . مجمع البیان 8 : 331 -

از امام صادق علیه­السلام روایت شده که: «کردار خوبی از بنده خدا نیست جز که در قرآن ثوابی برای آن آمده، مگر نماز شب که خدا از کلانی آن بیانش نکرده است.» و فرموده: «تتجافی جنوبهم...» - تا: «یعلمون»

«کمن کان فاسقاً»: یعنی خارج از ایمان. «لا یستوون»: در شرافتمندی و ثواب. «ُنزلاً»: «انزل» چیزی است که بر فردی که در جایی فرود می آید و منزل می کند فراهم می شود، مانند غذا و آب و ... «و ما عند الله» - . شوری / 36 - : یعنی ثواب آخرت .«خیر و أبقی»: چون سود خالص است و دوام دارد. «و الذین استجابوا لربّهم»: یعنی پذیزفتند آنچه را که به آنها دستور داده شده بود.

«وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُم»، {و کارهاشان به مشورت میان آنها است.} - . شوری / 38 - : یعنی میان آنان مشورت است و استبداد به رای ندارند تا آن که مشورت کنند و بر یک قطر جمع شوند و این از شدّت بیماری و هوشیاری آنان در امور است. به قول علی بن ابراهیم: در هر کار دینی با امام مشورت می­کنند. {که نیاز دارند آنان کین­خواهی کنند از کسی که به آنها ستم می­کند.}: بی تجاوز از حد؛ و گفته­اند: یکدیگر را یاری می­کنند؛ و گفته­اند: مومنان را دو دسته کرده: یکی اهل گذشت (و یکی کین ستان) و گفته اند: آنها را به دلیری ستوده پس از ستودن به فضائل مهم، و این منافات ندارد با ستودن آنها به گذشت، زیرا گذشت دلیل ناتوانی کسی است که از او گذشت شده، و کین­خواهی اشعار دارد به ایستادگی در برابر دشمن، و بردباری در برابر درمانده پسندیده است و برابر زورگو، ناپسند؛ زیرا او را گستاخ می­کند {و به ستم وامی دارد}: هر کس که بگذرد و با مخالف سازش کند. {مزدش با خدا است.}: وعده ای است مبهم که دلیل بزرگی موعود است.

در مجمع البیان، از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله روایت شده است: «در روز رستاخیز جارچی جار می­کشد: «هر کس مزدش با خدا است به بهشت می­رود.» می­گویند کیست که مزدش با خدا است؟ پاسخ می­دهند: «گذشت کننده های از مردم، بی حساب به بهشت می­روند.» - . مجمع البیان 9 : 34 -

«انّه لا یحبّ الظالمین»: منظور از ظالمان، آغازگران به بدی است و کسانی که در انتقام­گیری تجاوز می کنند

«مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» - . فتح / 29 - : بیان مورد گواهی است که خدا فرموده است: {برای گواه بس است.} یا آغاز سخن است، به همراه آنچه به او عطف شده، و آنچه پس از این دو است خبر محسوب می شود. «و الذین معه اشداء علی الکفّار رحماء بینهم»: یعنی بر مخالفان خویش سخت اند و در میان خود با رحمت هستند. {می بینی آنها در رکوع و سجودند.}: زیرا بیشتر اوقات در کار نمازند و ثواب و رضوان خدا را می­جویند. {سیمای چهره شان.}: که نشانه ای است بر پیشانی آنها از بسیاری نماز خواندن. از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «آن، اثر بی خوابی برای نماز خواندن است.»

{این نمونه آنها است در تورات.}: که ستایش شگفت آور نامبرده در آن است و خدا گزارش آن را در تورات داده و در انجیل است. {نمونه شان چون زرعی است.}: که نهال برآورده و نیرو داده شده و کلفت شده و بر ساقه­اش استوار گردیده که پسند زراعتکاران است از پُری و نیرو و کلفتی و خوش­نمایی. «اسوق» جمع ساق است.

گفته­اند: این مثل صحابه پیغمبر است که در آغاز اسلام کم بودند و سپس بسیار شدند و استوار، و کارشان پیش رفت که مردم در شگفت شدند تا کفار از آنها به خشم آیند.

در مجالس صدوق آمده است که این آیه درباره علی علیه­السلام نازل شده و آنان که در رستاخیز زیر پرچم او هستند، که جار می­زنند: راستی پروردگار شما می­فرماید: {برای شما نزد من آمرزش و مزد بزرگی است که بهشت است.}

«مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّین»، {اخلاص دارنده در دینداری برای او.} - . بینه / 5 - : کسانی که شرک نیاورند به او. و از هر کیش باطل رو می­آورند به یکتاپرستی او، {آن است کیش پایدار.}: آنان بهترین آفریده ها هستند؛ در اخبار آمده است که آنان علی علیه السّلام و شیعه او هستند. - . سعد السعود: 108 - «و رضوا عنه»: و از خدا راضی اند چون آنان را به بالاترین آرمان هایشان می­رساند. «ذلک لمن خشی ربّه»: چرا که خشیت و ترس از خدا ملاک امر و انگیزه هر خوبی است .

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ غَالِبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَنْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ تَکُونَ فِیهِ ثَمَانُ خِصَالٍ وَقُوراً عِنْدَ الْهَزَاهِزِ صَبُوراً عِنْدَ الْبَلَاءِ شَکُوراً عِنْدَ الرَّخَاءِ قَانِعاً بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ لَا یَظْلِمُ الْأَعْدَاءَ وَ لَا یَتَحَامَلُ لِلْأَصْدِقَاءِ بَدَنُهُ مِنْهُ فِی تَعَبٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ إِنَّ الْعِلْمَ خَلِیلُ الْمُؤْمِنِ وَ الْحِلْمَ وَزِیرُهُ وَ الْعَقْلَ أَمِیرُ جُنُودِهِ وَ الرِّفْقَ أَخُوهُ وَ الْبِرَّ وَالِدُهُ (1).

کا، [الکافی] عن علی عن أبیه عن ابن محبوب عن جمیل بن صالح عن عبد الله بن غالب عنه علیه السلام: مثله (2)

ل، [الخصال] عن ابن المتوکل عن الحمیری عن ابن عیسی عن ابن محبوب عن جمیل عن عبد الله: مثله (3)

ل، [الخصال] عن أبیه عن سعد عن ابن عیسی: مثله (4)

محص، [التمحیص] عنه علیه السلام: مثله.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «شایسته است در مومن هشت خصلت باشد: در برابر پیشامدهای لرزاننده سنگین و آرام باشد، در بلا دیدن شکیبا باشد، در آسایش و خوشی شکرگزار باشد، به آنچه خدا روزیش کرده قانع باشد، به دشمنانش ستم روا ندارد، در حق دوستانش کار ناروا نکند، تن خود را در رنج اندازد، و مردم از او در آسایش باشند. به راستی، دانش­دوست مومن است، بردباری وزیر او، و خِرد فرمانده لشکر او، و نرمش برادرش، و نیکی کردن، پدرش.» - . کافی 2 : 47 -

حدیثی مانند این، در کافی آمده است. - . کافی 2 : 230 -

و در خصال، - . خصال 2 : 38 - و در تمحیص، حدیثی مانند این، از آن حضرت روایت شده است.

**[ترجمه]

بیان

أقول ما فی تلک الأسانید من عبد الله أظهر من عبد الملک لأن عبد الملک غیر مذکور فی کتب الرجال و عبد الله بن غالب الأسدی الشاعر مذکور فیها ثقة و هو الذی

قَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ مَلَکاً یُلْقِی عَلَیْهِ الشِّعْرَ وَ أَنَا أَعْرِفُ ذَلِکَ الْمَلَکَ (5).

فی سائر الکتب و السند الثانی للکافی وقور و صبور و شکور و قانع بالرفع و الوقور فعول من الوقار بالفتح و هو الحلم و الرزانة و الهز

ص: 268


1- 1. الکافی ج 2: 47.
2- 2. الکافی ج 2 ص 230.
3- 3. الخصال ج 2 ص 38.
4- 4. المصدر ج 2 ص 38 و فیه: و الصبر أمیر جنوده.
5- 5. راجع رجال الکشّیّ: 288 تحت الرقم 176.

التحریک و الهزاهز الفتن التی یفتتن الناس بها أی لا یعرض له شک عند الفتن التی تصیر سببا لشک الناس و کفرهم.

صبورا عند البلاء البلاء اسم لما یمتحن به من خیر أو شر و کثر استعماله فی الشر و هو المراد هنا و الصبر حبس النفس علی الأمور الشاقة علیها و ترک الاعتراض علی المقدر لها و عدم الشکایة و الجزع و هو من أعظم خصال الإیمان.

شکورا عند الرخاء الرخاء النعمة و الخصب و سعة العیش و الشکر الاعتراف بالنعمة ظاهرا و باطنا و معرفة المنعم و صرفها فیما أمر به و الشکور مبالغة فیه قانعا بما رزقه الله أی لا یبعثه الحرص علی طلب الحرام و الشبهة و تضییع العمر فی جمع ما لا یحتاج إلیه.

لا یظلم الأعداء الغرض نفی الظلم مطلقا و إنما خص الأعداء بالذکر لأنهم مورد الظلم غالبا و لأنه یستلزم ترک ظلم غیرهم بالطریق الأولی.

و لا یتحامل للأصدقاء فی القاموس تحامل فی الأمر و به تکلفه علی مشقة و علیه کلفه ما لا یطیق (1)

فالکلام یحتمل وجوها الأول أنه لا یظلم الناس لأجل الأصدقاء.

الثانی أنه لا یتحمل الوزر لأجلهم کأن یشهد لهم بالزور أو یکتم الشهادة لرعایتهم أو یسعی لهم فی حرام.

الثالث أن یراد به أنه لا یحمل علی نفسه للأصدقاء ما لا یمکنه الخروج عنه.

بدنه منه فی تعب لاشتغاله بالعبادات و إعراضه عن الرسوم و العادات و سعیه فی إعانة المؤمنین و الناس منه فی راحة لعدم تعرضه لهم و إعانته إیاهم.

إن العلم استئناف و لیس من جملة العدد خلیل المؤمن الخلة الصداقة و المحبة التی تخللت القلب فصارت خلاله أی فی باطنه و الخلیل الصدیق

ص: 269


1- 1. القاموس ج 3 ص 361.

فعیل بمعنی فاعل و إنما کان العلم خلیل المؤمن لأنه لا ینتفع بخلیل انتفاعه بالعلم فی الدنیا و الآخرة فکما لا یفارق الخلیل و لا یتجاوز عن مصلحته ینبغی أن لا یفارق العلم و لا یتجاوز عن مقتضاه (1).

و الحلم وزیره فإنه یعاونه فی أمور دنیاه و آخرته کمعاونة الوزیر الناصح الملک و العقل أمیر جنوده إذ جنوده فی رفع وساوس الشیطان و صولاتهم الأعمال الصالحة و الأخلاق الحسنة و کلها تابعة للعقل کما مر بیانه فی باب جنود العقل.

و فی ثانی سندی الکافی و سائر الکتب و الصبر أمیر جنوده و هو أیضا کذلک و الرفق أخوه أی اللین و اللطف و المداراة مع الصدیق و العدو و تمشیة الأمور بتدبیر و تأمل بمنزلة الأخ له فی أنه یصاحبه و لا یفارقه أو فی إعانته و إیصال النفع إلیه و البر أی الإحسان إلی الوالدین أو إلی جمیع من یستحق البر والده أی بمنزلة والده فی رعایته و اختیاره علی جمیع الأمور أو فی الانتفاع منه و کونه سببا لحیاته المعنویة.

و فی ثانیة روایتی الکافی و اللین والده و الفرق بینه و بین الرفق إما بحمل الرفق علی اللطف و الإحسان و هو أحد معانیه و اللین علی ترک الخشونة أو بحمل الرفق علی ترک العنف و اللین علی شدة الرفق و کثرته أو الرفق علی المعاملات و اللین علی المعاشرات و سیأتی بعض القول فیهما(2).

**[ترجمه]در این سندها آمده که عبدالله روشن تر از عبدالملک است. نام عبدالملک در کتاب های رجالی ذکر نشده است، اما نام عبدالله بن غالب اسدی، که شاعر هم هست، در کتاب های رجال ذکر شده و این شخص ثقه هم هست؛ او همان کسی است که امام صادق علیه­السلام در شأن او فرمود: «فرشته ای شعر را به او القاء می کند و من آن فرشته را می شناسم.»

در دیگر کتاب ها و سند دوم کافی، وفور، صبور و شکور و قانع، مرفوع آمده است. «وقور»: - مانندفعول - از «وقار» - به فتح - است و آن همان حلم و سنگینی است. «الهزّ»: به معنای حرکت دادن است. «الهزاهز»: فتنه هایی است که مردم با آنها آزمایش می شوند. یعنی تردیدی برای آنها پدید نمی آید در برابر پیشامدهای لرزاننده و فتنه هایی که مردم را می­ربایند، و در دین شک می­کنند و چه­بسا کافر می­شوند .

«شکیبا باشد نزد بلا»: «بلا» اسم است برای آنچه که آزمایش شود با آن، چه خوب باشد، چه ناگوار، و بیشتر در مورد بلاهای ناگوار به کار می­رود و در اینجا هم همان است.

«شکیبایی»: خودداری است بر کارهای دشوار و رخ دادهای ناهموار، و بی اعتراض بر آنها که مقدرند، و شکوه نکردن و بیتابی نداشتن و آن بزرگ­ترین خصلت ایمان است.

«شاکر باشد در فراوانی»: در نعمت و فراوانی و وسعت عیش. «شکر»: اعتراف به نعمت است از بیرون و درون، با شناخت بخشنده آن و به کار بردنش در آنچه فرموده. «شکور»: بسیار شکرکننده است که قناعت می­کند به آنچه خدایش روزی کرده و آز، او را به دنبال مال حرام و بلکه شبهه ناک نمی­کشاند، و عمر را در گرد آوردن آنچه به آن نیاز ندارد نمی­گذراند.

«ستم نکند بر دشمنان»: هدف، نفی مطلق ظلم است، و فقط مورد دشمنان را ذکر کرد چون غالباً آنها مورد ظلم قرار می گیرند، چراکه نفی ظلم به دشمنان، به طریق اولی، مستلزم نفی ظلم به دیگران است.

«و بر خود بار نکند برای دوستان»: آنچه تاب آن را ندارد. این سخن چند تفسیر دارد:

1.

به کسی ستم نمی­کند به خاطر دوستانش.

2.

برای خاطر آنها گناه نمی­ورزد، مانند گواهی دروغ به سود آنها، یا نهان کردن گواهی بر آنها، یا کوشش ناروا برای انجام کار نامشروع آنها.

3.

بر خود بار نکند و به عهده نمی­گیرد برای دوستان، آنچه را که نتواند از عهده برآید.

«تنش از او در رنج است»: در کار عبادت، و روگردانی از رسوم و عادات و کوشش در کمک به مومنان. «و مردم از او در آسایشند»: چون به آنها دست­درازی نمی­کند و کمکشان می­کند.

«دانش­دوست، مومن است»: این استیناف است و جزو هشت خصلت نیست. «خلیل المومن»: «خلّة» همان دوستی و محبت است که در لابلای دل وارد می­شود و در باطن قلب است و خلیل، صدیق (دوست) است، فعیل به معنای فاعل، و تنها علم­دوست مومن است؛ به این جهت که مومن آن قدر که از علم در دنیا و آخرت سود می برد از دوست نمی برد، و همان گونه که از دوست جدا نمی شود و از خیر خواهی برای او نمی گذرد، شایسته است که از علم جدا نشود و از مقتضای آن نگذرد.

«بردباری وزیر او است»: چون او را در کار دنیا و دیگرسرایش کمک می کند، زیرا وزیر که خیرخواه پادشاه است و عقل فرمانده لشکرهای او است، برای دفاع از وسوسه های شیطان و یورش­هایشان، و انجام کارهای خوب و اخلاق پسندیده، و همه پیرو خردند، چنانچه در باب لشکرهای عقل گذشت.

در سند دوم کافی و کتاب­های دیگر آمده است: صبر، فرمانده لشکرهای او است و آن هم چنین است، و نرمش و مدارا برادر او است، با دوست و دشمن، و مایه انجام کارهای او است، چون برادر که با او است و جدا نمی­شود، یا کمک­رسان و سود­رسان است. «البِر»: یعنی احسان به پدر و مادر، یا به همه کسانی که شایسته نیکی هستند «والده»: به منزله پدر او است در اینکه باید رعایت نیکی را بکند و آن را بر همه امور ترجیح بدهد، یا در بهره مندی از آن، و اینکه نیکی سبب حیات معنوی او است.

در دومین روایت کافی آمده: «واللین والده»: و فرق بین «لین» و «رفق» این است که یا رفق بر لطف و احسان، که یکی از معانی رفق است، حمل می شود؛ این بر ترک خشونت، یا رفق بر ترک فشار، و این بر شدّت رفق و کثرت رفق حمل می شود؛ یا رفق بر معاملات، و این بر معاشرت ها حمل می شود. در آینده درباره رفق و این موضوعات سخن خواهیم گفت.

**[ترجمه]

«2»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ یَصْمُتُ لِیَسْلَمَ وَ یَنْطِقُ لِیَغْنَمَ لَا یُحَدِّثُ أَمَانَتَهُ الْأَصْدِقَاءَ وَ لَا یَکْتُمُ شَهَادَتَهُ مِنَ الْبُعَدَاءِ وَ لَا یَعْمَلُ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ رِئَاءً وَ لَا یَتْرُکُهُ حَیَاءً إِنْ زُکِّیَ خَافَ مِمَّا یَقُولُونَ وَ یَسْتَغْفِرُ

ص: 270


1- 1. فی نسخة الکمبانیّ طبع هناک ما جعلناه بین العلامتین بعد عشرة أسطر.
2- 2. ما بین العلامتین طبع فی نسخة الکمبانیّ قبل ذلک و هو فی غیر محله کما لا یخفی.

اللَّهَ لِمَا لَا یَعْلَمُونَ لَا یَغُرُّهُ قَوْلُ مَنْ جَهِلَهُ وَ یَخَافُ إِحْصَاءَ مَا عَمِلَهُ (1).

**[ترجمه]کافی: امام سجاد علیه­السلام فرمود: «مومن خاموش است تا سالم بماند، و سخن می­گوید تا سود بجوید، سپرده اش را به دوستان نمی­گوید، و گواهش را از بیگانه ها نهان نمی­سازد، هیچ کار خیری را برای خودنمایی انجام نمی­دهد و آن را به سبب شرم از دیگران وانمی­نهد، اگر از او تعریف کنند، از آنچه می­گویند می­ترسد، و به خاطر کارهای ناشایست پنهان خود آمرزش می­خواهد؛ گفته آن کسی که از درون او باخبر نیست، گولش نمی­زند، و از آمار آنچه کرده هراسان است.» - . کافی 2 : 231 -

**[ترجمه]

بیان

لیغنم أی الفوائد الأخرویة أو لیزید علمه لا لإظهار الکمال و لا یکتم شهادته من البعداء أی من الأباعد عنه نسبا أو محبة فکیف الأقارب و فی بعض النسخ من الأعداء خاف مما یقولون إن یصیر سببا لغروره و عجبه لما لا یعلمون أی من ذنوبه. لا یغره قول من جهله أی لا یخدعه ثناء من جهل ذنوبه و عیوبه فیعجب بنفسه و یخاف إحصاء ما عمله أی إحصاء الله و الحفظة أو إحصاء نفسه و علی الأخیر یحتمل أن یکون منصوبا بنزع الخافض أی یخاف الله لإحصائه ما قد عمله و فی المجالس کما سیأتی إحصاء من قد علمه.

**[ترجمه]سودجویی از سخن برای دیگرسرا است، یا افزودن دانش و نه فقط نمایش آن. «کتمان گواهی بیگانه ها در نژاد»: و یا ناآشناها نمی­کند، چه برسد به خویشان و آشنایان .(در یک نسخه به جای بیگانگان، دشمنان آمده است.)

«می­ترسد از آنچه در وصف او می­گویند»: که مایه غرور و خودبینی او شود. و ترس دارد از اینکه خدا و نویسنده های اعمال همه کارهای او را آمار گیرند. «لا یغّره قول من جهله»: یعنی ستایش کسی که با گناهان و عیب های وی آشنا نیست، او را فریب نمی­دهد که عجب به نفس پیدا کند. «و یخاف احصاء ما عمله»: و از اینکه خدا و نگهبانان اعمال و یا خودش حساب اعمالش را دارد، بیمناک است. بنابر احتمال اخیر، شاید «احصاء منصوب به نزع خافض» باشد، یعنی از خدا می ترسد، چرا که خودش حساب کارهایی را که کرده دارد. در کتاب مجالس، همان گونه که خواهد آمد، احصاء، من قدر علمه آمده است.

**[ترجمه]

«3»

کا، [الکافی] عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ بَعْضِ مَنْ رَوَاهُ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ لَهُ قُوَّةٌ فِی دِینٍ وَ حَزْمٌ فِی لِینٍ وَ إِیمَانٌ فِی یَقِینٍ وَ حِرْصٌ فِی فِقْهٍ وَ نَشَاطٌ فِی هُدًی وَ بِرٌّ فِی اسْتِقَامَةٍ وَ عِلْمٌ فِی حِلْمٍ وَ کَیْسٌ فِی رِفْقٍ وَ سَخَاءٌ فِی حَقٍّ وَ قَصْدٌ فِی غِنًی وَ تَجَمُّلٌ فِی فَاقَةٍ وَ عَفْوٌ فِی قُدْرَةٍ وَ طَاعَةٌ لِلَّهِ فِی نَصِیحَةٍ وَ انْتِهَاءٌ فِی شَهْوَةٍ وَ وَرَعٌ فِی رَغْبَةٍ وَ حِرْصٌ فِی جِهَادٍ وَ صَلَاةٌ فِی شُغُلٍ وَ صَبْرٌ فِی شِدَّةٍ وَ فِی الْهَزَاهِزِ وَقُورٌ وَ فِی الْمَکَارِهِ صَبُورٌ وَ فِی الرَّخَاءِ شَکُورٌ وَ لَا یَغْتَابُ وَ لَا یَتَکَبَّرُ وَ لَا یَقْطَعُ الرَّحِمَ وَ لَیْسَ بِوَاهِنٍ وَ لَا فَظٍّ وَ لَا غَلِیظٍ لَا یَسْبِقُهُ بَصَرُهُ وَ لَا یَفْضَحُهُ بَطْنُهُ وَ لَا یَغْلِبُهُ فَرْجُهُ وَ لَا یَحْسُدُ النَّاسَ یُعَیَّرُ وَ لَا یُعَیِّرُ وَ لَا یُسْرِفُ (2)

یَنْصُرُ الْمَظْلُومَ وَ یَرْحَمُ الْمِسْکِینَ نَفْسُهُ مِنْهُ فِی عَنَاءٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ لَا یَرْغَبُ فِی عِزِّ الدُّنْیَا وَ لَا یَجْزَعُ مِنْ ذُلِّهَا لِلنَّاسِ هَمٌّ قَدْ أَقْبَلُوا عَلَیْهِ وَ لَهُ هَمٌّ قَدْ شَغَلَهُ

ص: 271


1- 1. الکافی ج 2 ص 231.
2- 2. و لا یحسد الناس بعز: و لا یقتر، و لا یسرف خ ل.

لَا یُرَی فِی حُکْمِهِ نَقْصٌ وَ لَا فِی رَأْیِهِ وَهْنٌ وَ لَا فِی دِینِهِ ضَیَاعٌ یُرْشِدُ مَنِ اسْتَشَارَهُ وَ یُسَاعِدُ مَنْ سَاعَدَهُ وَ یَکِیعُ عَنِ الْخَنَاءِ وَ الْجَهْلِ (1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن در دین نیرومند است، و نرمش او همراه با دوراندیشی است، و ایمانش همراه با باور، و آزمند فقه و دانستن است، و در رهنمایی نشاط دارد، و در کار خیر استوار است؛، دانش او به همراه بردباری، و زیرکی­ا­­ش با سازگاری است، سخاوتش در حق و راستی است؛ ناتوانگری میانه رو است، و تجمل او در فقر است؛ گذشت دارد در اوج قدرت؛ فرمانبریش برای خدا در خیرخواهی است؛ در شهوت خوددار است، در رغبت پارسا؛ در جهاد آزمند؛ در نماز، کارگزار؛ و در برابر سختی­ها شکیبا است.

در برابر ناگواری­های تکان­دهنده خوددار است، در مقابل بدی­ها شکیبا، در خوشی­ها شکرگزار؛ غیبت نمی­کند و بزرگی نمی­فروشد، قطع رحم نمی­کند؛ نه سست است و نه بدخلق و نه سخت­دل؛ چشمش بر او پیشی نمی­گیرد، شکمش او را رسوا نمی­کند، فرجش بر او چیره نمی­گردد؛ به مردم حسد نمی­ورزد؛ سرزنش می­شود و سرزنش نمی­کند؛ اسراف نمی­کند و یار ستمکش است و دلسوز مستمند.

خودش از خودش در رنج است، و مردم از او در آسایش؛ دل به عزت دنیا نمی­بازد، و از خواری­ خود بیتابی نمی­کند؛ مردم را کار مهمی است که به او رو کرده اند، و او را کار مهمی است برای خود که با آن درگیر است؛ در داوری او کاستی دیده نمی­شود و در رای او سستی نیست؛ در دینش اهمالی ندارد؛ رهبری می­کند هر کسی را که با او شور می­کند، و کمک می­دهد به هر کسی که به او کمک می­رساند؛ و می­گریزد از بدزبانی و نادانی.» - . کافی 2 : 231 -

**[ترجمه]

بیان

المؤمن له قوة فی دین قد عرفت أنه فی بعض تلک الفقرات الظرف لغو و فی بعضها مستقر و هو تفنن حسن و إن أمکن أن یکون فی الجمیع لغوا بتکلفات بعیدة لا حاجة إلیها ففی هذه الفقرة الظاهر أن الظرف لغو و فی للظرفیة أی قوی فی أمر الدین متصلب و حزم فی لین أی مع لین فالظرف مستقر بأن یکون صفة أو حالا و یحتمل أن یکون لغوا أی هو فی اللین صاحب حزم لکنه بعید.

و قال بعض الأفاضل أی له ضبط و تیقظ فی أموره الدینیة و الدنیویة ممزوجا بلین الطبع و عدم الفظاظة و الخشونة مع معاملیه و هو فضیلة العدل فی المعاملة مع الخلق و قد تکون عن تواضع و قد تکون عن مهانة و ضعف نفس و الأول هو المطلوب و هو المقارن للحزم فی الأمور و مصالح النفس و الثانی رذیلة لا یمکن معه الحزم لانفعال المهین عن کل حادث.

و بیان الظرفیة علی ثلاثة أوجه الأول أن الظرفیة مجازیة بتشبیه ملابسة الحزم للین الطبع فی الاجتماع معه بملابسة المظروف للظرف فتکون لفظة فی استعارة تبعیة.

الثانی أن یعتبر تشبیه الهیئة المنتزعة من الحزم و اللین و مصاحبة أحدهما الآخر بالهیئة المنتزعة من المظروف و الظرف و مصاحبتهما فیکون الکلام استعارة تمثیلیة لکنه لم یصرح من الألفاظ التی هی بإزاء المشبه به إلا بکلمة فی فإن مدلولها هو العمدة فی تلک الهیئة و ما عداه تبع له یلاحظ معه فی ضمن ألفاظ منویة فلا تکون لفظة فی استعارة بل هی علی معناها الحقیقی.

الثالث أن تشبه اللین بما یکون محلا و ظرفا للشی ء علی طریقة الاستعارة بالکنایة و تکون کلمة فی قرینة و تخییلا.

ص: 272


1- 1. الکافی ج 2 ص 231.

و إیمان فی یقین أی مع یقین أی بلغ إیمانه حد الیقین فی جمیع العقائد أو فی الثواب و العقاب أو فی القضاء و القدر کما عرفت فی باب الیقین و حرص فی فقه أی هو حریص فی معرفة مسائل الدین أو حریص فی العبادة مع معرفته لمسائل الدین و نشاط فی هدی أی ناشط راغب فی العبادة مع اهتدائه إلی الحق و معرفته بأصول الدین کما مر فی تفسیر قوله تعالی لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی (1) و راغب فی الاهتداء و ما یصیر سببا لهدایته أو فی هدایة غیره.

و بر فی استقامة أی مع الاستقامة فی الدین کما قال تعالی الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا(2) أو المراد به الاستقامة فی البر أی یضع البر فی محله و موضعه و علم فی حلم أی مع أناة و عفو أو مع عقل و کیس فی رفق أی کیاسة مع رفق بالخلق لا کالأکیاس فی أمور الدنیا یریدون التسلط علی الخلق و إیذاءهم أو یستعمل الکیاسة فی الرفق فیرفق فی محله و یخشن فی موضعه.

و سخاء فی حق أی سخاوته فی الحقوق اللازمة لا فی الأمور الباطلة کما ورد أَسْخَی النَّاسِ مَنْ أَدَّی زَکَاةَ مَالِهِ أو مع رعایة الحق فیه بحیث لا ینتهی إلی الإسراف و التبذیر و یؤکده قوله و قصد فی غنی أی یقتصد بین الإسراف و التقتیر فی حال الغنی و الثروة أو مع استغنائه عن الخلق.

و تجمل فی فاقة التجمل التزین و الفاقة الفقر و الحاجة أی یتزین فی حال الفقر لتضمنه الشکایة من الله أو یظهر الغنی لذلک کما قال الجوهری التجمل تکلف الجمیل و قد یقرأ بالحاء المهملة أی تحمل و صبر فی الفقر.

فی قدرة أی علی الانتقام فی نصیحة أی مع نصیحة لله أو لأئمة المسلمین أو للمؤمنین أو الأعم من الجمیع و نصیحة الله إخلاص العمل له.

و فی النهایة فیه إن الدین النصیحة لله و لرسوله و لکتابه و لأئمة

ص: 273


1- 1. طه: 82.
2- 2. فصّلت: 33 الاحقاف 13.

المسلمین و عامتهم النصیحة کلمة یعبر بها عن جملة هی إرادة الخیر للمنصوح له و أصل النصح فی اللغة الخلوص و معنی نصیحة الله صحة الاعتقاد فی وحدانیته و إخلاص النیة فی عبادته و النصیحة لکتاب الله هو التصدیق به و العمل بما فیه و نصیحة رسوله صلی الله علیه و آله التصدیق بنبوته و رسالته و الانقیاد لما أمر به و نهی عنه و نصیحة الأئمة أن یطیعهم فی الحق و نصیحة عامة المسلمین إرشادهم إلی مصالحهم انتهی.

و انتهاء فی شهوة أی یقبل نهی الله فی حال شهوة المحرمات فی الصحاح نهیته عن کذا فانتهی عنه و تناهی أی کف و ورع فی رغبة أی یتورع عن الشبهات فی حال الرغبة فیها فإن الورع یطلق غالبا فی ترک الشبهات و قیل فی الرغبة عنها و عدم المیل إلیها و هو بعید.

و حرص فی جهاد الجهاد بالکسر و المجاهدة القتال مع العدو و یطلق علی مجاهدة النفس أیضا و هو الجهاد الأکبر أی حرص فی القتال أو فی العبادة مع مجاهدة النفس و علی الأول فی بمعنی علی و فی بعض النسخ فی اجتهاد و صلاة فی شغل أی مع شغل القلب بها أو فی حال اشتغاله بالأمور الدنیویة کما قال سبحانه رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ(1)

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ أَنَّهُ قَالَ: کَانُوا أَصْحَابَ تِجَارَةٍ فَإِذَا حَضَرَتِ الصَّلَاةُ تَرَکُوا التِّجَارَةَ وَ انْطَلَقُوا إِلَی الصَّلَاةِ وَ هُمْ أَعْظَمُ أَجْراً مِمَّنْ لَا یَتَّجِرُ(2).

و قیل المراد ذکر الله فی أشغاله و هو بعید و فی الهزاهز وقور عطف علی قوله له قوة فی دین و لیس بواهن أی فی أمور الدین و لا فظ و لا غلیظ الفظ الخشن الخلق فی القول و الفعل و الغلظة غلظة القلب کما قال تعالی وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ (3)

ص: 274


1- 1. النور: 37.
2- 2. مجمع البیان ج 7: 145.
3- 3. آل عمران: 159.

فی القاموس الفظ الغلیظ الجانب السیئ الخلق القاسی الخشن الکلام انتهی (1)

و المعنی أن قوته الغضبیة قائمة علی حد الاعتدال خرجت عن الوهن المتضمن للتفریط و الفضاضة الموجبة للإفراط.

و لا یسبقه بصره أی یملک بصره و لا ینظر إلی شی ء إلا بعد علمه بأنه یحل له النظر إلیه و لا یضره فی الدنیا و الآخرة و لا یفضحه بطنه بأن یرتکب بسبب شهوات البطن ما یفضحه فی الدنیا و الآخرة کالسرقة و الظلم و قیل بأن یحضر طعاما بغیر طلب و لا یغلبه أی لا یغلب عقله فرجه أی شهوة فرجه فیوقعه فی الزنا و اللواطة و أشباههما من المحرمات و الشبهات.

یعیر بفتح الیاء المشددة و لا یعیر بکسر الیاء أی یعیره الناس بسبب عدم التعارف و أمثاله و هو لا یعیر أحدا.

و فی بعض النسخ لا یحسد الناس بعز أی بسبب عزه و لا یقتر و لا یسرف و لعله أصوب و ما سیأتی بروایة الخصال أظهر و العناء بالفتح و المد النصب و المشقة.

للناس هم أی فکر و مقصد من الدنیا و عزها و فخرها و مالها و له هم أی فکر و قصد من أمر الآخرة قد شغله عما أقبل الناس علیه لا یری علی بناء المفعول فی حکمه أی بین الناس أو فی حکمته و فی الخصال فی حله و لا فی رأیه وهن أی هو صاحب عزم قوی و لیس رأیه ضعیفا واهنا و لا فی دینه ضیاع أی دینه قوی متین لا یضیع بالشکوک و الشبهات و لا بارتکاب السیئات.

و یساعد من ساعده أی یعاون من عاونه و حمله علی طلب الإعانة بعید من اللفظ و قیل المراد بمن ساعده جمیع المؤمنین فإن کل مؤمن یساعد سائر المؤمنین بتصدیق دینهم و موافقته لهم فی الإیمان و یکیع کیبیع بالیاء المثناة التحتانیة و فی بعض نسخ الخصال بالتاء المثناة الفوقانیة و فی بعضها بالنون

ص: 275


1- 1. القاموس ج 2 ص 397.

و الکل متقاربة فی المعنی قال فی القاموس کعت عنه أکیع و أکاع کیعا إذا هبته و جبنت عنه و قال کنع عن الأمر کمنع هرب (1) و جبن و قال کتع کمنع هرب و فی النهایة الخناء الفحش فی القول و الجهل مقابل العلم أو السفاهة و السب.

**[ترجمه]«المومن له قوّة فی دین»: در بعضی از بندهای روایت دانستی که ظرف لغو است و در برخی از آنها ظرف مستقر، و این تنوع زیبایی است، اگرچه ممکن است که در همه موارد ظرف لغو باشد، البتّه با تکلفات بعیده ای که نیاز به آن نیست. در این بند از روایت ظاهراً ظرف لغو است و واژه «فی» برای ظرفیّت است؛ یعنی در مورد دین قدرتمند و سرسخت است. «و حزم فی لین»: یعنی همراه با این، پس ظرف مستقر است؛ به این شکل که صفت یا حال است و احتمال می رود که لغو باشد، یعنی او در این نرمی، صاحب حزم و دوربینی در انجام عمل است، ولی این برداشت بعید است.

شخص فاضلی گفته: یعنی انضباط و بیداری دارد در کارهای دین، و دنیایش آمیخته به نرمی طبع است، بدون بدخلقی و تندی با همکارانش؛ و این فضیلتِ داد و دهش است در معامله با مردم، و چه بسا که از تواضع باشد، و چه بسا از زبونی و ضعف نفس؛ فرض نخست، مطلوب و همراه با حزم در کارها است و مصلحت­بینی برای خود، و فرض دوم، خلق پست است و نمی­شود با حزم باشد، زیرا فرد زبون از هر پیشامدی تاثیر می­پذیرد .

ظرفیّت سه گونه است؛ یک: ظرفیّت مجازی است، به این شکل که ملابست حزم با این طبع را، در اینکه با آن جمع شده است، به ملابست مظروف با ظرف تشبیه کرده باشد، و در نتیجه، واژه «فی» استعاره تبعی است.

دو: اینکه تشبیه هیئت انتزاعی از حزم و دین و همراهی یکی با دیگری را تصریح نکرده مگر با واژه «فی»، چون مفاد آن در آن هیئت عمده بوده است و غیر آن تابع آن بوده که با آن دیده می شود، همراه با لفظ «منویّ»؛ پس واژه «فی» استعاره نیست، بلکه بر معنای حقیقی خود است.

سه: اینکه دین تشبیه شود به چیزی که جایگاه و ظرف چیزی است به شیوه استعاره بالکنایه، و واژه «فی» قرینه و تخیّل­بخشی برای این جهت باشد.

«ایمان در یقین»: که همراه آن است و به آن رسیده، درباره همه معتقدات، یا در ثواب و عقاب، یا در قضاء و قدر، چنانچه در باب یقین دانستی.

«و آزمند در فقه»: و مسائل دینی و معرفت آنها است، یا در عبادت. «نشاط در راهنمایی»: دانستن مسائل دین، و شیفته عبادت است با مسأله­دانی و شناخت اصول دین که در تفسیر قول خدا: «مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثم اهتدی.» - . طه / 82 - گذشت؛ و او، به هدایت شدن و چیزی که سبب هدایت خود او یا سبب هدایت دیگری است، رغبت دارد.

«نیکوکاری با استواری»: یعنی استقامت در دین، که خدای تعالی فرموده: «الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا»،د{ آنان که گفتند پروردگار ما خدا است و آنگاه استوار و پایدار ماندند.} - . فصلت / 33، احقاف / 13 - یا آنکه استوار ماندند بر کار نیک و آن را در جای خود انجام دادند، «و علم فی علم»: یعنی با تأنّی و گذشت و یا با عقل، زیرکند در نرمش با مردم، نه چون زیرک­های کارهای دنیا که خواهند بر مردم چیره باشند و آزارشان می­کنند، یا اینکه زیرکی در نرمش دارند و آن را در جای خود به کار می­برند و در جز آن تند باشند .

«سخاوت در حق و راستی»: درباره حقوق واجبه، نه در امور بیهوده، چنانچه وارد است، سخاوتمندترین مردم آن کسی است که زکات مالش را می­پردازد، یا در آن درستی را رعایت می­کنند و کار را به اسراف و تبذیر نمی­کشانند، و موید آن است که فرمود: «با وجود توانگری میانه رو هستند و در حال ثروت و یا بی نیازی از مردم، نه اسراف می­کنند و نه تنگ می­گیرند. «و تجمّل فی فأقه»: تجمّل همان «تزیّن» است، و فاقه، فقر و نیاز است؛ یعنی در حال فقر حالت زینت کردن به خود می گیرد، چون شکایت از خدا را در خود دارد، یا به این جهت اظهار غنی بودن و بی نیازی می کند. آن گونه که جوهری می گوید: تجمّل: تکلّف است (زیبایی را به مشقت برخود می بندد) و گاه با «حاء» بدون نقطه خوانده می شود، یعنی در فقر تحمّل و صبر دارد. طاعت، در نصیحت برای خدا یا پیشوایان مسلمانان است، یا برای مومنان، یا همه اینان، و نصیحت برای خدا این است که در عبادت او با اخلاص باشد.

در نهایه آمده است: در حدیث است که: «دین، نصیحت برای خدا است و رسولش و قرآنش، و امامان مسلمانان و همه آنان.» نصیحت، خیرخواهی است برای طرف و به معنی پاکی است؛ نصیحت برای خدا، اعتقاد درست به یگانگی او و خلوص نیت در پرستش او است؛ نصیحت قرآن، باور داشتن آن و عمل بر آن است؛ نصیحت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله، باور داشتن پیغمبری او و فرمانبری از او است؛ نصیحت پیشوایان، فرمانبری از آنها است در آنچه راست باشد؛ و نصیحت عموم مسلمانان، ارشاد آنها است به مصالحشان.

«و باز ایستادن در شهوت»: یعنی از آنچه خدا غدقن کرده. در صحاح آمده: «نهیته عن کذا فانتهی عنه» و «تناهی» یعنی دست کشید. «و ورع فی رغبة»:

و پارسایی از خواهش خود در آنچه شبهه دارد. چون ورع غالباً به ترک شبهات اطلاق می شود و گفته شده ورع در مورد اعراض از شبهات و عدم تمایل به شبهات، و این بعید است .

«حرص در جهاد»: نبرد با دشمن دین و با نفس سرکش که جهاد اکبر است، و در عبادت، و در احتمال اوّل «فی» به معنای «علی» است، و در نسخه ای، حرص در کوشش.

«و صلاة فی شغل»: نماز گزاردن همراه با مشغول بودن قلب به نماز، و یا نماز خواندن با مشغله دنیا، که خدا فرموده: «رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاة»، {مردانی که بازندارد آنها را بازرگانی و نه فروش از ذکر خدا و برپا داشتن نماز.} - . نور / 37 - و روایتی از امام صادق علیه­السلام، در تفسیر این آیه آمده است: «بازرگان بودند و چون وقت نماز می­رسید، آن را رها می­کردند و به نماز می­رفتند، و ثوابشان بیش از آنها بود که کار بازرگانی نمی­کردند.»

و گفته­اند: مقصود ذکر خدا است در هر کار، و این دور از ظاهر است. «و فی الهزاهز وقور»: عطف است بر این که: «له قوّة فی دین» و «و لیس بواهن»: یعنی در امور دین سست نیست. «نه فظ و نه غلیظ»: «فظ» تندخو در گفتار و کردار است، و غلیظ، سخت­دل، که خدا فرموده: «وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ»، {اگر بودی تندخو و سخت­دل می­پاشیدند از گرد تو.} - . آل عمران / 159 - و در قاموس آمده: «فظّ»: سخت­جنبه، بدخلق، قسّی خشن در گفتار.» - . قاموس 2 : 397 - و معنی آن است که نیروی خشمش در حال میانه است، نه سستی دارد که تفریط است و نه سختی که افراط.

«پیشی نگیرد از او چشمش»: و مهار آن را دارد و نمی­نگرد جز به چیزی که روا است و زیان دنیا و دیگرسرا را ندارد. «و شکمش او را رسوا نکند»: که دنبال دزدی و ستم برود برای شکم، و گفته­اند بر سر خوراک دیگران برود. «و لا یغلبه»: یعنی فرجش بر عقلش غالب نمی شود. منظور شهوت فرج است تا او را در زنا و لواط و مانند آن، از محرمات و شبهات قرار ندهد .

«یعیّر»: با فتح «یاء» مشدد. «و لا یعیّر» - به کسر «یاء» - : یعنی مردم او را در رفتارش چون نمی شناسند سرزنش می کنند، ولی او کسی را سرزنش نمی کند. در برخی نسخه ها آمده: «لا یحسد الناس بعزّ»، یعنی به دلیل عزتش به مردم حسادت نمی کند. «و لا یقتر و لا یسرف»: و شاید این نسخه درست­تر باشد و نقل کتاب خصال که بعداً می آید، روشن تر است. و «عناء» - با «فتحه» و «مدّ» - سختی و مشقّت است.

«مردم را مقصد دنیا است»: از عزت و افتخار و مال، و او هم دیگرسرا را دارد که از آنچه مقصد مردم است او را بازداشته. «لا یری»: به صیغه مجهول است. «فی حکمه»: یعنی میان مردم و یا در حکمت او؛ و در کتاب خصال «فی حلّة» آمده است. «و لا فی وهن»: یعنی او صاحب تصمیم و قوی است و رأی او ضعیف و سست نیست. «و لا فی دینه ضیاع»: یعنی دینش قوی و محکم است و با شک ها و شبهات از بین نمی رود، و نیز با ارتکاب گناهان.

«و یساعد من ساعده»: یعنی کمک می کند به آن کس که به او کمک کند، و حمل آن بر کسی که درخواست کمک دارد، به دور از واژه «ساعده» است؛ و گفته شده که منظور از «من ساعده» همه مومنان است، چراکه هر مومنی دیگر مومنان را با پذیرش دین آنان و سازگاری با آنان در ایمان، یاری و کمک می کند. و «یکیع» - مانند «یبیع» - با «یاء» دو نقطه زیرین و در برخی از نسخه های خصال با «تاء» دو نقطه بالا، و در بعضی نسخه ها با «نون» آمده، و همه در معنا به هم نزدیکند. در قاموس می­گوید: «کعِت عنه أکیع وأکاع کیعاً»: زمانی که از او بترسی؛ و می­گوید: «کنع عن الأمر» - مانند منع - یعنی فرار کرد و ترسید؛ و می­گوید: کنع مانند منع، یعنی فرار کرد. در نهایه آمده: «خناء»: فحش در گفتار و جهل در مقابل علم و یا کم خردی و دشنام­گویی است. - . قاموس 3 : 80 -

**[ترجمه]

«4»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: مَرَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِمَجْلِسٍ مِنْ قُرَیْشٍ فَإِذَا هُوَ بِقَوْمٍ بِیضٍ ثِیَابُهُمْ صَافِیَةٍ أَلْوَانُهُمْ کَثِیرٍ ضَحِکُهُمْ یُشِیرُونَ بِأَصَابِعِهِمْ إِلَی مَنْ یَمُرُّ بِهِمْ ثُمَّ مَرَّ بِمَجْلِسٍ لِلْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ فَإِذَا أَقْوَامٌ بَلِیَتْ مِنْهُمُ الْأَبْدَانُ وَ دَقَّتْ مِنْهُمُ الرِّقَابُ وَ اصْفَرَّتْ مِنْهُمُ الْأَلْوَانُ وَ قَدْ تَوَاضَعُوا بِالْکَلَامِ فَتَعَجَّبَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْ ذَلِکَ وَ دَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی إِنِّی مَرَرْتُ بِمَجْلِسٍ لآِلِ فُلَانٍ ثُمَّ وَصَفَهُمْ وَ مَرَرْتُ بِمَجْلِسٍ لِلْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ فَوَصَفَهُمْ ثُمَّ قَالَ وَ جَمِیعٌ مُؤْمِنُونَ فَأَخْبِرْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ بِصِفَةِ الْمُؤْمِنِ فَنَکَسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ عِشْرُونَ خَصْلَةً فِی الْمُؤْمِنِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ فِیهِ لَمْ یَکْمُلْ إِیمَانُهُ إِنَّ مِنْ أَخْلَاقِ الْمُؤْمِنِینَ یَا عَلِیُّ الْحَاضِرُونَ الصَّلَاةَ وَ الْمُسَارِعُونَ إِلَی الزَّکَاةِ(2) وَ الْمُطْعِمُونَ الْمَسَاکِینَ الْمَاسِحُونَ رَأْسَ الْیَتِیمِ الْمُطَهِّرُونَ أَطْمَارَهُمْ الْمُتَّزِرُونَ عَلَی أَوْسَاطِهِمْ الَّذِینَ إِنْ حَدَّثُوا لَمْ یَکْذِبُوا وَ إِذَا وَعَدُوا لَمْ یُخْلِفُوا وَ إِذَا ائْتُمِنُوا لَمْ یَخُونُوا وَ إِذَا تَکَلَّمُوا صَدَقُوا رُهْبَانٌ بِاللَّیْلِ أُسُدٌ بِالنَّهَارِ صَائِمُونَ النَّهَارَ قَائِمُونَ اللَّیْلَ لَا یُؤْذُونَ جَاراً وَ لَا یَتَأَذَّی بِهِمْ جَارٌ الَّذِینَ مَشْیُهُمْ عَلَی الْأَرْضِ هَوْنٌ وَ خُطَاهُمْ إِلَی بُیُوتِ الْأَرَامِلِ وَ عَلَی أَثَرِ الْجَنَائِزِ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِنَ الْمُتَّقِینَ (3).

لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ مَاجِیلَوَیْهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ

ص: 276


1- 1. القاموس ج 3 ص 80.
2- 2. زاد فی أمالی الصدوق: و الحاجون لبیت اللّه الحرام. و الصائمون فی شهر رمضان، و هو الصحیح.
3- 3. الکافی ج 2 ص 232.

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ صِفَةِ الْمُؤْمِنِ فَنَکَسَ صلی الله علیه و آله رَأْسَهُ ثُمَّ رَفَعَهُ فَقَالَ فِی الْمُؤْمِنِینَ عِشْرُونَ خَصْلَةً فَمَنْ لَمْ یَکُنْ فِیهِ لَمْ یَکْمُلْ إِیمَانُهُ یَا عَلِیُّ إِنَّ الْمُؤْمِنِینَ هُمُ الْحَاضِرُونَ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(1)

وَ سَنُشِیرُ إِلَی بَعْضِ الِاخْتِلَافِ.

**[ترجمه]کافی: در کافی آمده است: «امیر مومنان به یک مجلس قریش گذر کرد که در آن مردمی بودند سفیدجامه و با رنگ زلال و پُرخنده، و به هر کدام از آنها که گذر می­کرد، با انگشت به او اشاره می­کردند. (و او را دست می انداختند) سپس به مجلس مردم اوس و خزرج گذر کرد؛ تن پلاسیده بودند و گردن­نازک و رنگ زرد، و فروتن در گفتار، و از آن تفاوت در شگفت شد، و نزد رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله درآمد و گفت: «پدر و مادرم به قربانت، من به مجلس آل فلان گذر کردم.» - و آنان را وصف کرد - «و به مجلس اوس و خزرج گذشتم.» - و آنها را وصف کرد - و آنگاه فرمود : «هر دو گروه مومن هستند، به من گزارش بده از وصف مومن.»

رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله سر به زیر انداخت، آنگاه سر بالا کرد و فرمود: «مومن را بیست صفت باید، و اگر همه را ندارد ایمانش کامل نیست. ای علی، از اخلاق مومنان است که: در نماز حاضرند، و در پرداخت زکات شتابان؛ (حج خانه خدا می­کنند، و در ماه رمضان روزه­دارند) - . امالی صدوق - خوراک ده مستمندان، نوازش­کن یتیمان، پاک­جامه ها، و کمربسته ها، آنان که چون بازمی­گویند، دروغ شمرده نشود؛ چون وعده بدهند خلاف نمی­کنند؛ چون سپرده بگیرند خیانت نمی­ورزند؛ چون سخن بگویند راست می­گویند؛ در شب در گوشه عبادتند و در روز شیران نبرد؛ روزها روزه دارند و شب­ها را زنده می­دارند به عبادت؛ همسایه­آزار نیستند، و همسایه از آنان در آزار نیست؛ آنان آهسته بر زمین می­روند، و گام برمی­دارند به سوی خانه بیوه­زن­ها و دنبال جنازه مرده ها؛ خدا ما را و شما را از پرهیزکاران سازد.» - . کافی 2 : 232 -

از ابن نباته روایت شده است: «از امیرمومنان علیه­السلام شنیدم که می فرمود: «از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره وصف مومن پرسیدم، رسول خدا صلی الله علیه­وآله سر پایین انداخت، سپس برداشت و فرمود: « ای علی مومنان، ده خصلت در مومنان است، پس هر کس که این ده خصلت در او نیست ایمانش کامل نیست؛ همان ها که اکنون در نماز حاضرند...» - و تا آخر خبر، که ما به برخی از موارد اختلاف اشاره می کنیم. - . امالی صدوق : 326 مجلس 81 -

**[ترجمه]

بیان

بیض بالکسر جمع أبیض و یحتمل فیه و فی نظائره الجر و الرفع یشیرون بأصابعهم استهزاء و إشارة إلی عیوبهم و الأوس و الخزرج (2) قبیلتان من الأنصار بلیت منهم الأبدان أی خلقت و نحفت لکثرة العبادة و الریاضة و دقت منهم الرقاب لنحافتهم و اصفرت منهم الألوان لکثرة سهرهم و صومهم و قد تواضعوا بالکلام الباء بمعنی فی أی کانوا یتکلمون بالتواضع بعضهم لبعض أو تکلموا معه بالتواضع.

و فی بعض النسخ تواصفوا بالصاد المهملة و الفاء أی کان یصف بعضهم لبعض بالکلام لا بالإشارة کما مر فی الفرقة الأخری أو لم یکن کلامهم لغوا بل کانوا یصفون ما سمعوا من الرسول صلی الله علیه و آله و جمیع مؤمنون أی ظاهرا و یحتمل الاستفهام بصفة المؤمن أی الواقعی و فی القاموس الناکس المتطأطئ رأسه و نکس الرأس لعسر العمل بتلک الصفات و الاتصاف بها و ترکها بعد السماع أسوأ لهم کما مر فی حقوق الإخوان.

و قیل النکس کان للتأسف علی أحوال قریش و التفکر فیما علم أنهم یفعلونه بأوصیائه و أهل بیته بعده الحاضرون الصلاة أی للإتیان بها جماعة إلی

ص: 277


1- 1. أمالی الصدوق ص 326، المجلس: 81.
2- 2. هما بطنان عظیمان من الازد من القحطانیة، و هم بنو أوس و بنو الخزرج ابنا حارثة بن ثعلبة البهلول بن عمرو مزیقیاء بن عامر ماء السماء بن حارثة الغطریف بن امرئ القیس البطریق ابن ثعلبة العنقاء بن مازن بن الازد. کانوا فی الجاهلیة یعبدون مناة، و إذا حجوا وقفوا مع الناس، فإذا نفروا أتوا مناة و حلقوا رءوسهم عنده، و أقاموا عنده لا یرون لحجهم تماما الا بذلک.

الزکاة أی إلی أدائها عند أول وقت وجوبها.

و فی المجالس بعد ذلک و الحاجون لبیت الله الحرام و الصائمون فی شهر رمضان و هو أظهر لأن بهما یتم العدد و علی ما فی الکافی قد یتکلف بجعل خطاهم إلی الجنائز خصلتین و الدعاء آخر الخبر خصلة إشارة إلی التقوی.

الماسحون رأس الیتیم شفقة علیهم المطهرون أطمارهم أی ثیابهم البالیة بالغسل أو بالتشمیر و هما مرویان فی قوله سبحانه وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ(1) قال الطبرسی قدس سره أی و ثیابک الملبوسة فطهرها من النجاسة للصلاة و قیل و ثیابک فقصر روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام قال الزجاج لأن تقصیر الثوب أبعد من النجاسة فإنه إذا انجر علی الأرض لم یؤمن أن یصیبه ما ینجسه و قیل لا یکن لباسک من حرام وَ رَوَی أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلاملیه السلام: غَسْلُ الثِّیَابِ یُذْهِبُ الْهَمَّ وَ الْحُزْنَ وَ هُوَ طَهُورٌ لِلصَّلَاةِ وَ تَشْمِیرُ الثِّیَابِ طَهُورٌ لَهَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ أَیْ فَشَمِّرْ(2).

و فی القاموس الطمر بالکسر الثوب الخلق أو الکساء البالی من غیر الصوف و الجمع أطمار.

**[ترجمه]«بیض» - با کسره - جمع «ابیض» است و در آن و نظائر آن «جرّ و رفع» احتمال می رود. «یشیرون باصابعهم»: مسخره کردن، و اشاره به عیبشان است. «الاوس و الخزرج»: دو قبیله از انصارند. «بلیت منهم الابدان»: یعنی کهنه شد و نحیف شد بدن هایشان به سبب کثرت عبادت و ریاضت. «و دقّت منهم الرقاب»: برای لاغری شان. «و اصفرّت منهم الابدان»: به دلیل بیداری و روزه گرفتن. «و قد تواضعوا بالکلام»: «باء» به معنای «فی» است، یعنی تواضع سخن داشتند و فروتن با هم سخن می­گفتند. در یک نسخه «تواصفوا» - با «صاد» و «فاء» - آمده، یعنی با هم سخن می­گفتند در وصف دیگران و اشاره نمی­کردند مانند آنان؛ یا اینکه سخن آنها بیهوده نبود و وصف بیانات پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله بود که شنیده بودند.

«همه مومنند»: به ظاهر، و چه­بسا پرسیده است که آیا هر دو گروه مومنند یا نه؟ در قاموس آمده: «ناکس»، کسی است که سرش را پایین می اندازد. سربزیری برای دشواری این صفات و آراستگی به آنها است، که پس از شنیدن و دانستن برایشان بدتر بود، چنانچه در حقوق اخوان گذشت. و گفته اند: برای اندیشه در حال قریش بوده که در آینده با اوصیاء و خاندانش چه خواهند کرد.

«حاضرنمازند»: و آن را به جماعت می­خوانند. «شتاب در زکات دارند»: و در سر موقع می­پردازند. در مجالس صدوق، به دنبال آن آمده: «حج خانه خدا کنند و روزه ماه رمضان گیرند.» و این روشن­تر است برای اینکه شماره بیست تمام شود. و بنابر روایت کافی، زورگویی شده که دنبال جنازه رفتن دو تا باشد، دعای آخر خبر هم باید به خصلت تقوی اشاره داشته باشد تا شماره تمام باشد.

«پاکیزه کننده جامه کهنه خود باشند»: با شستن و یا کوتاه کردن، که به زمین کشیده نشود؛ و هر دو روایت شده در تفسیر قول خدا: «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّر»، {و جامه ات را پاک کن.} - . مدثر / 5 - که طبرسی گفته: «جامه تنت را پاک­دار از نجاست برای نماز خواندن.» - . مجمع البیان 10 : 285 - و گفته­اند: جامه ات را کوتاه دار، که از امام صادق علیه السّلام روایت شده است. زجاج گفته: چون جامه کوتاه از نجاست دورتر است، زیرا چون بلند باشد و به زمین کشیده شود، چه­بسا باشد که نجس شود، و گفته شده که لباست از حرام نباشد. در روایت ابی بصیر، امام صادق علیه­السّلام فرمود: «علی علیه­السّلام فرموده: «شستن جامه اندوه و غم را می­برد و پاکیزگی نماز باشد، و بالا زدن جامه، پاک کننده آن است و خدا فرموده: {و جامه ات را پاک کن.} یعنی به کمر بزن. و در قاموس آمده: «طمر» - با کسره - لباس کهنه است و یا کسای پوسیده و از غیر پشم، و جمع آن «أطمار» است.

**[ترجمه]

أقول

و یمکن جعل هذا إشارة إلی خصلتین هما التطهیر و الاکتفاء بلبس أخلاق الثیاب فینفع فی إتمام العدد علی بعض الوجوه.

و فی المجالس المطهرون أظفارهم و له وجه المتزرون علی أوساطهم أی یشدون المئزر علی وسطهم احتیاطا لستر العورة فإنهم کانوا لا یلبسون السراویل أو المراد شد الوسط بالإزار کالمنطقة لیجمع الثیاب و ما توهمه بعض الأصحاب من کراهة ذلک لم أر له مستندا و قیل هو کنایة عن الاهتمام فی العبادة فی القاموس الإزار الملحفة و یؤنث کالمئزر و ائتزر به و تأزر و لا تقل اتزر و قد جاء فی بعض الأحادیث و لعله من تحریف الرواة(3).

ص: 278


1- 1. المدّثّر: 5.
2- 2. مجمع البیان ج 10: 385.
3- 3. القاموس ج 1 ص 363.

و فی النهایة فی حدیث الاعتکاف کان إذا دخل العشر الأواخر أیقظ أهله و شد المئزر و المئزر الإزار و کنی بشده عن اعتزال النساء و قیل أراد تشمیره للعبادة یقال شددت لهذا الأمر مئزری أی تشمرت له و فی الحدیث کان یباشر بعض نسائه و هی مؤتزرة فی حالة الحیض أی مشدودة الإزار و قد جاء فی بعض الروایات و هی متزرة و هو خطأ لأن الهمزة لا تدغم فی التاء.

و إن حدثوا لم یکذبوا فیه شائبة تکرار مع قوله و إن تکلموا صدقوا و یمکن حمل الأول علی الحدیث عن النبی و الأئمة علیهم السلام و الثانی علی سائر الکلام أو یقرأ حدثوا علی بناء المجهول من التفعیل و لم یکذبوا علی بناء المعلوم من التفعیل و یمکن عدهما خصلة واحدة للتأکید علی بعض الوجوه.

و إذا وعدوا لم یخلفوا علی بناء الإفعال و المشهور بین الأصحاب استحباب الوفاء بالوعد و یظهر من الآیة و بعض الأخبار الوجوب و لا یمکن الاستدلال بهذا الخبر علی الوجوب لاشتماله علی کثیر من المستحبات و إذا ائتمنوا علی مال أو عرض أو

کلام لم یخونوا رهبان باللیل أی یمضون إلی الخلوات و یتضرعون رهبة من الله أو یتحملون مشقة السهر و العبادة کالرهبان و فسر الرهبانیة فی قوله تعالی وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها(1) بصلاة اللیل.

قال الراغب الترهب التعبد و هو استعمال الرهبة و الرهبانیة غلو فی تحمل التعبد من فرط الرهبة قال تعالی وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها و الرهبان یکون واحدا و جمعا(2).

أسد بالنهار أی شجعان فی الجهاد کالأسد فی الصحاح الأسد جمعه أسود و أسد مقصور مثقل منه و أسد مخفف (3)

قائمون باللیل الفرق بینه و بین رهبان باللیل أن الرهبان إشارة إلی التضرع و الرهبة أو التخلی

ص: 279


1- 1. الحدید: 27.
2- 2. مفردات غریب القرآن ص 204.
3- 3. الصحاح: 438.

و الترهب و قیام اللیل للصلاة لا یستلزم شیئا من ذلک و لا یتأذی بهم جار الفرق بینه و بین ما سبق أن المراد بالجار فی الأول من آمنه و فی الثانی جار الدار أو فی الأول جار الدار و فی الثانی من یجاوره فی المجلس أو فی الأول الإیذاء بلا واسطة و فی الثانی تأذیه بسبب خدمه و أعوانه فالجار فی الموضعین جار الدار.

مشیهم علی الأرض هون إشارة إلی قوله سبحانه وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً(1) قال البیضاوی أی هینین أو مشیا هینا مصدر وصف به و المعنی أنهم یمشون بسکینة و تواضع إلی بیوت الأرامل للصدقة علیهن و إعانتهن و علی إثر الجنائز کأن فیه إشعارا باستحباب المشی خلف الجنازة.

**[ترجمه]می شود این را بیان دو خصلت دانست: یکی تطهیر و دیگری قناعت به جامه کهنه، و این در اتمام عدد اثر دارد.

در مجالس آمده: «آنان که ناخن­هاشان پاکیزه است»، و این هم وجهی دارد.

«کمر خود را بندند با ازار»: برای احتیاط در پوشیدن عورت، زیرا آنان زیر جامه نمی پوشیدند؛ یا برای فراهم کردن جامه ها؛ و آنچه برخی فقها توهم کردند که چنین چیزی مکروه است، دلیلی برایش نیافتم؛ و گفته­اند: کنایه است از اهتمام به عبادت. در قاموس آمده: «ازار» همان ملحفه است و مونث است، مانند «مئزر و ائتزر به و تأزّر» و مگو: «اتّزر»؛ ولی در برخی احادیث «اتّزر» آمده و شاید تحریف راویان است.» - . قاموس 1 : 363 - در نهایه آمده است، در حدیث اعتکاف، که چون دهه آخر می­رسید، بیدار می­کرد خانواده خود را و لنگ می بست، و این کنایه از کناره گیری هر چه بیشتر از زن­ها است، و گفته اند:

کمر بستن برای عبادت است، و می­گویند برای این کار لنگ خود را محکم بستم، یعنی دامن به کمر زدم برایش؛ و در حدیث است که آن حضرت با برخی زنان خود مباشرت می­کرد که لنگ بسته بود در حال حیض. با تعبیر «و هی متزرّه» که این اشتباه است، چون «همزه» در «تاء» ادغام نمی شود.

«و اگر حدیث کنند دروغ نگویند»: در این جمله، و اینکه فرموده: «اگر سخن بگویند راستگویند» تکرار دیده می­شود؛ ممکن است آن را به حدیثی از پیغمبر و ائمه تفسیر کرد، و دومی را به سخن گفتن با مردم، که جز آن باشد؛ یا «حدّثوا» مجهول از باب تفعیل باشد و «لم یکذبوا» معلوم از باب تفعیل است. و می شود هر دو یک خصلت باشند و برای تأکید تکرار شده­اند.

«و چون وعده دهند خلف نکنند»: «لم یخلفوا» از باب افعال است. مشهور میان فقها، استحباب وفا به وعده است و از آیه و برخی اخبار این وجوب فهمیده می­شود، و نمی­شود این خبر را دلیل وجوب آورد، چون بسیار مستحبات در آن است.

«و اذا ائتنوا»: اگر بر مال و یا آبرو و یا سخنی امین شمرده شوند خیانت نمی­کنند. «رهبان شب»: یعنی خلوت کنند برای زاری و ترس از خدا و ریاضت بی خوابی در عبادت، مانند رهبانان صومعه نشین؛ و رهبانیت در قول خدای تعالی «وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها»، {و رهبانیتی که آن را از خود درآوردند.} - . حدید / 27 - تفسیر شده به نماز شب. راغب می­گوید: «ترهب» یعنی تعبّد، و «آل»: به کار گرفتن رهبت و ترس است، و رهبانیّت غلو در تحمل تعبّد است و از افراط رهبت است. خدای متعال فرمود: «و رهبایة ابتدعوها»و واژه رهبان، هم مفرد و هم جمع است. «اُسد بالنهار»: یعنی در جنگ و جهاد شجاعند چون شیر. در صحاح آمده: «اسد» و جمع آن «اُسود» و أسد مقصود است - با تشدید - و اسد با تخفیف است. «شب زنده­دارند»: جدا است از رهبانیت در شب، زیرا رهبانیت زاری و ترس از خدا است و خلوت گزینی و نماز شب وابسته به اینها نیست.

«و آزار نکشد از آنها همسایه خانه»: همسایه پیش پناهنده است، یا همسایه خانه و همسایه در مجلس، یا منظور از آزار، ابتدا به دست خود او است و بعد به دست خدمتکار و یارانش، با اینکه هر دو همسایه خانه اند.

«راه رفتن آنان در زمین هموار است»: اشاره دارد به گفته خدا: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْنا»، {و بنده های خدای رحمان راه روند در زمین هموار و سبک.} - . فرقان / 63 - بیضاوی گفته: یعنی نرمند و یا با رفتن نرم؛ «هوناً» مصدری است که وصف است، یعنی با وقار و فروتن به خانه های بیوه­زنان رفتن برای صدقه دادن و کمک به آنان، و به دنبال جنازه ها، که گویا راه رفتن به دنبال آنها مستحب است.

**[ترجمه]

«5»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ ابْنِ مُوسَی عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُبَارَکٍ مَوْلَی الرِّضَا عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: لَا یَکُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً حَتَّی یَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ سُنَّةٌ مِنْ رَبِّهِ وَ سُنَّةٌ مِنْ نَبِیِّهِ وَ سُنَّةٌ مِنْ وَلِیِّهِ فَأَمَّا السُّنَّةُ مِنْ رَبِّهِ فَکِتْمَانُ سِرِّهِ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ (2) وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ نَبِیِّهِ فَمُدَارَاةُ النَّاسِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِمُدَارَاةِ النَّاسِ فَقَالَ خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ (3) وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ وَلِیِّهِ فَالصَّبْرُ فِی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ یَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ (4) وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ (5).

ص: 280


1- 1. الفرقان: ص 63.
2- 2. الجن: 27.
3- 3. الأعراف: 199.
4- 4. البقرة: 177.
5- 5. أمالی الصدوق ص 198 المجلس 53.

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] عن أبیه عن أحمد بن إدریس عن الأشعری عن سهل عن الحارث بن الدلهاث مولی الرضا عنه علیه السلام: مثله (1).

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ سَهْلِ بْنِ الْحَرْثِ عَنِ الدِّلْهَاثِ مَوْلَی الرِّضَا علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَالصَّبْرُ فِی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ لَیْسَ فِیهِ ذِکْرُ الْآیَةِ وَ لَیْسَ فِیهِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ أَیْضاً وَ کَأَنَّهُمَا سَقَطَا مِنْ بَعْضِ الرُّوَاةِ(2).

**[ترجمه]امالی صدوق: امام رضا علیه­السلام فرمود: «مومن، مومن نیست تا در او سه خصلت نباشد: روشی از پروردگارش، و روشی از پیغمبرش، و روشی از ولی او.

روش پروردگارش رازپوشی است که فرموده: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُول»، {دانای نهان است و آگاه نکند بر نهان خود جز کسی که پسندد برای رسالت.} - . جن / 26 - 27 - و اما سنت و روش از پیغمبرش: که فرمود: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِین»، {گذشت کردن را برگیر و به خوبی وادار و از نادان­ها رو گردان.} - . اعراف / 199 - و اما سنت از ولی او: شکیبایی در تنگی و سختی است که خدا جل­جلاله فرموده: «وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُون» - . بقره / 177 - ، {و شکیبایان در سختی و تنگی و هنگام نبرد همانانند که راست گفتند و آنانند پرهیزکار.} - . امالی صدوق : 198 مجلس 53 -

در عیون، حدیثی مانند این از امام رضا علیه­السلام آمده است. - . عیون اخبار الرضا 1 : 256 -

در کافی، از دلهاث - مولای امام رضا علیه­السلام - حدیثی مانند این ذکر شده تا آنجا که می­گوید: «صبر در بأساء و ضراء» اما آیه در آن نیست، و «وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ» هم ندارد و گویا هر دو از چشم برخی راویان افتاده­اند. - . کافی 2 : 141 -

**[ترجمه]

بیان

عالِمُ الْغَیْبِ قال الطبرسی رحمه الله أی هو عالم الغیب یعلم متی تکون القیامة فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً أی لا یطلع علی الغیب أحدا من عباده ثم استثنی فقال إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ یعنی الرسل فإنه یستدل علی نبوتهم بأن یخبروا بالغیب لیکون آیة معجزة لهم و معناه إلا من ارتضاه و اختاره للنبوة و الرسالة فإنه یطلعه علی ما شاء من غیبه علی حسب ما یراه من المصلحة انتهی (3).

وَ قَدْ مَرَّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ وَ اللَّهِ مُحَمَّدٌ مِمَّنِ ارْتَضَاهُ.

وَ فِی الْخَرَائِجِ، عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ قَالَ فَرَسُولُ اللَّهِ عِنْدَ اللَّهِ مُرْتَضَی وَ نَحْنُ وَرَثَةُ ذَلِکَ الرَّسُولِ الَّذِی أَطْلَعَهُ اللَّهُ عَلَی مَا یَشَاءُ مِنْ غَیْبِهِ فَعَلَّمَنَا مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(4).

و فی تفسیر علی بن إبراهیم إلا من ارتضی من رسول یعنی علیا المرتضی من الرسول و هو منه (5).

ثم اعلم أن الاستشهاد بالآیة الکریمة یدل علی أن المراد بکتمان السر

ص: 281


1- 1. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 1 ص 256.
2- 2. الکافی ج 2: 141.
3- 3. مجمع البیان ج 10 ص 374.
4- 4. مختار الخرائج و الجرائح ص 204 فی حدیث طویل.
5- 5. تفسیر القمّیّ ص 699.

الکتمان عن غیر أهله و عمن لا یکتمه.

خُذِ الْعَفْوَ قال فی المجمع أی خذ یا محمد ما عفی من أموال الناس أی ما فضل من النفقة فکان رسول الله صلی الله علیه و آله یأخذ الفضل من أموالهم لیس فیها شی ء موقت ثم نزلت آیة الزکاة فصار منسوخا بها و قیل معناه خذ العفو من أخلاق الناس و اقبل المیسور منها و معناه أنه أمره بالتساهل و ترک الاستقصاء فی القضاء و الاقتضاء و هذا یکون فی الحقوق الواجبة لله و للناس و فی غیرها و قیل هو العفو فی قبول العذر عن المعتذر و ترک المؤاخذة بالإساءة.

وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ یعنی بالمعروف و هو کل ما حسن فی العقل فعله أو فی الشرع و لم یکن منکرا و لا قبیحا عند العقلاء و قیل بکل خصلة حمیدة وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ معناه و أعرض عنهم عند قیام الحجة علیهم و الإیاس من قبولهم و لا تقابلهم بالسفه صیانة لقدرک فإن مجاوبة السفیه تضع عن القدر.

و لا یقال هذه الآیة منسوخة بآیة القتال لأنها عامة خص عنها الکافر الذی یجب قتله بدلیل (1) وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ(2)

**[ترجمه]«دانای نهان»: طبرسی گفته: او دانای هنگام رستاخیز است و آگاه نکند بر غیب بنده اش را. سپس او جدا کرده و فرموده: جز آنکه پسندد برای رسالت که نشانه رسالت آنها گزارش دادن از غیب است که معجزه آنها است و به هر اندازه از غیب که صلاح بداند برگزیده های نبوت و رسالت را آگاه می­سازد. - . مجمع البیان 10 : 374 -

و از امام باقر علیه­السلام روایت شده است: «به خدا، محمد از آنها بود پسندیده بود.» و در خرائج است از امام رضا علیه­السلام، درباره قول خدای تعالی: {جز هر که پسندد برای رسالت.} که فرمود: «رسول خدا نزد خدا پسندیده است و ماییم وارثان آن رسول صلّی­اللَّه­علیه­وآله که آگاهش کرده خدا بر هر چه از غیب خود خواسته و دانستیم آنچه بوده و می باشد تا روز رستاخیز.» و در تفسیر علی بن ابراهیم آمده: درباره «جز هر که پسندد از رسول.» فرمود: «علی مرتضی از رسول است و او هم از او است.» - . تفسیر قمی : 699 -

آنگاه گواه آوردن از آیه کریمه، دلالت دارد که کتمان، سر پوشاندن آن است از کسی که اهلش نیست و از کسی که آن را نهان ندارد و فاش کند.

«خذ العفو»: در مجمع البیان می­گوید: {ای محمد، بگیر فزونی از اموال مردم را از هزینه آنان.} و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله، فزونی اموال را می­ستد و نصاب و اندازه ای نداشت، سپس آیه زکات نازل شد و آن را نسخ کرد. - . مجمع البیان 4 : 512 -

و گفته­اند: یعنی با اخلاق مردم بساز و با آنان مدارا کن و سخت نگیر و آنچه می شود بگیر، چه در حقوق واجبه برای خدا و یا مردم و جز آن؛ و گفته­اند: گذشت کن از پوزش­خواه و چشم بپوش.

«و وادار به هر نیکی»: که خرد و یا شرع پسندد و زشت و بد نباشد نزد خردمندان؛ و گفته­اند: به هر خصلت پسندیده، و روگردان از نادانان که نپذیرند و لجبازند و آبروی خود نگهدار و با آنها درنیاویز. نباید گفت که این آیه با آیه جهاد نسخ شده، زیرا آیه جهاد تنها کافر را از آن تخصیص داده است .

**[ترجمه]

أقول

الآیة هکذا لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ و الأکثر علی أن نصب الصابرین علی المدح و قال البیضاوی عن الأزهری البأساء فی الأموال کالفقر و الضراء فی الأنفس کالمرض وَ حِینَ الْبَأْسِ وقت مجاهدة العدو و یدل الخبر علی أن هذه الآیة نزلت فی الأئمة علیهم السلام فهم

ص: 282


1- 1. مجمع البیان ج 4: 512.
2- 2. البقرة: 177.

الصادقون الذین أمر الله بالکون معهم حیث قال وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ (1).

**[ترجمه]«و صابران در سختی»: من مولف می­گویم: آیه این است: «لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُون»، {نیست نیکی اینکه رو کنید به سوی خاور و باختر ولی نیکی این است که بگرود کسی به خدا و باور دارد روز رستاخیز را و فرشته ها را و کتاب را و پیغمبران را و بدهد مال را با دوستی آن به خویشان و یتیمان و مستمندان و در راه مانده ها و گدایان و آزاد کردن بنده ها و بر پا دارد نماز و بدهد زکات و پاینده بر پیمان که بندند و شکیبایان در سختی و تنگی و هنگام نبرد همان آنانند که راست گفتند و آنانند پرهیزکاران.} - . بقره / 177 - و اکثر بر این هستند که «نصب» صابران بنا بر «مدح» است.

بیضاوی گفته «بأساء» سختی در مال است، مانند نداری، و «ضراء» تنگی در جان، چون بیماری. «و حین البأس»: زمان جهاد با دشمن است و روایت دلالت دارد که آیه درباره ائمه علیهم­السلام نازل شده، چون هم آنانند که راستند درباره دین و خدا فرموده:»،{ با آنان باشید.}

**[ترجمه]

«6»

الشِّهَابُ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ غِرٌّ کَرِیمٌ وَ الْفَاجِرُ خَبٌّ لَئِیمٌ.

**[ترجمه]رسول خدا فرمود: «مومن ساده و ارجمند است و تبهکار، فاجر فریبنده است و پست.»

**[ترجمه]

الضوء

ضوء الشهاب رجل غر و غریر أی غیر مجرب و جاریة غرة و غریرة و غر أیضا بینة الغرارة و جمع الغر أغرار و الغریر أغراء و قد غر یغر بالکسر غرارة و الاسم الغرة یقال کان ذلک فی غرارتی و حداثتی أی فی غرتی و الغرة الغفلة و الغار الغافل و اغتره أتاه علی غرة منه و اغتر بالشی ء خدع به (2).

و الکرم الجود و إذا وصف الله بالکرم فهو عبارة عن الإحسان و الإنعام المترادف و إذا کان وصفا للآدمی فهو للأخلاق و الأفعال المحمودة فیه و الکرم کالحریة إلا أنه أکبر منها درجة و نقیض الکرم اللؤم و قد کرم الرجل فهو کریم و قوم کرام و کرماء و نسوة کرائم و یقال رجل کرم و امرأة کرم و نسوة کرم و قال فتنبو العین عن کرم عجاف (3) و الکرام کالکریم و الکرام فوق ذلک (4).

و الفجور الفسق و أصل ف ج ر الشق و منه الفجر الطالع و فجر الماء فکأن الفجور شق لباس الدین و أکثر ما یذکر فی القرآن و الحدیث یراد به الکافر.

ص: 283


1- 1. براءة: 119.
2- 2. أخذه من صحاح الجوهریّ راجع ص 768.
3- 3. قیل: الشعر لمرداس بن أدیة و قیل لسعید الشیبانی، و نسبه فی اللسان الی أبی خالد القنانی و الأبیات هکذا: لقد زاد الحیاة الی حبا***بناتی انهن من الضعاف مخافة أن یرین البؤس بعدی***و أن یشربن رنقا بعد صاف و أن یعرین ان کسی الجواری***فتنبو العین عن کرم عجاف و لو لا ذاک قد سومت مهری***و فی الرحمن للضعفاء کاف الخ.
4- 4. راجع الصحاح: 2020.

و الخب الخداع الجربز(1)

و قد خببت یا رجل تخب خبا بالکسر و قد خبب فلان فلانا أی خدعه و اللؤم الدناءة و الشح و أصله الهمز و قد لؤم لؤما و ملأمة و لآمة کقولک لئامة و یا ملأمان خلاف یا مکرمان.

فوصف صلی الله علیه و آله المؤمن بالغفلة عما لا یعنیه و الإهمال لما لیس من شأنه و بالجود الذی هو تاج المفاخر و واسطة المآثر و عکس ذلک کله للکافر فوصفه بالجربزة و الخبث و الشیطنة و قرن بذلک اللؤم و الشح و جعله لا یبض حجره (2) و لا یورق شجره و هو وصف معناه الترغیب فی خصال الخیر و تجنب خصال الشر و فائدة الحدیث الأمر بالتغافل عن بعض الأمور و ترک الاستقصاء فیها و المساهلة فی المعاملة و النهی عن الخب و سوء المعاملة و الخداع و الاستهزاء و البخل بما فی الید و راوی الحدیث أبو هریرة.

**[ترجمه]«رجل غرّ و غریر» یعنی با تجربه نیست؛ و «جاریه غرّة و غریرة» و نیز«غرّ» دختری است که بی­تجربگی اش روشن است. جمع غرّ، «اغرار» است، و جمع «غریر»، «اغرّاء» است «و قد غرّ یغرّ» - به کسر- غراره و اسم مصدر است. گفته می شود: «کان ذلک فی غرارتی و حداثنی»: یعنی در غرّه (بی­تجربگی) من بود. «غره»: زودباوری و خامی و غفلت است؛ و «غار» یعنی غافل، و «کرم» جود است؛ و در وصف خدا، احسان و انعام پیاپی و در وصف آدمی کردار و نهاد پسندیده؛ کرم در آدمی یک درجه بالاتر از آزادی است. نقیض کرم، «لؤم» و پستی است. «و قد کرم الرجل فهو کریم و قدم کرام و کرماء و نسوة کرائم»؛ و گفته می شود: «رجل کرم و امرأة کریم و نسوة کرم» و می­گوید: «فتنبو العین عن کرم عجاف»؛ و «کرام» مانند کریم و «کرّام» فوق آن است.

«فجور» تبهکاری است و در اصل به معنی شکافتن است و از همین جا در سپیده­دم می­آید و در چشمه آب و منظور شکافتن جامه دین است در زبان قرآن و حدیث؛ و «خبّّ»: فریبنده زرنگ است و کلاه بردار. «و قد خببت یا رجل تخّب خبّاً» - با کسره - «و قد خبَّب فلان فلاناً»: یعنی فریب داد او را. و «لوم»: پستی و بخل است و اصل آن همزه است؛ «و قد لؤم لؤماً و ملأمة»: مانند این گفته: «لئامة» و «یا ملأمان» است، برخلاف «یا مکرمان.»

و امام علیه­السلام مومن را ستوده به بی خبری از آنچه نبایدش و اهمال در آنچه نشایدش، و به وجود و بخشش که تاج مفاخر است و میاندار فضائل؛ و معنی کافر وارونه آن است که او را ستوده به زرنگی و پلیدی و شیطنت و لؤم و دریغ را قرین آن ساخته که خیرش به کسی نمی­رسد و درختش برگی نمی­آورد. منظور از این توصیف، تشویق به خصال نیک و برکناری از خصال بد است؛ و سود حدیث، فرمان به بی توجهی به پاره ای از کارها و خرده نگرفتن و مسامحه در معامله و نهی از پستی و بدمعامله ای، و فریب و استهزاء است، و دریغ از آنچه دارد. راوی این حدیث ابوهریره است.

**[ترجمه]

مزید إیضاح

قال فی النهایة فیه المؤمن غر کریم و الفاجر خب لئیم غر أی لیس بذی نکر فهو ینخدع لانقیاده و لینه و هو ضد الخب یقال فتی غر و فتاة غر و قد غررت تغر غرارة یرید أن المؤمن المعهود من طبعه الغرارة و قلة الفطنة للشر و ترک البحث عنه و لیس ذلک منه جهلا و لکنه کرم و حسن خلق.

و منه حدیث الجنة یدخلنی غرة الناس أی البله الذین لم یجربوا الأمور فهم قلیلو الشر منقادون فإن من آثر الخمول و إصلاح نفسه و التزود لمعاده و نبذ أمور الدنیا فلیس غرا فیما قصد له و لا مذموما بنوع من الذم و الخب بالفتح الخداع و هو الجربز الذی یسعی بین الناس بالفساد رجل خب و امرأة خبة و قد تکسر خاؤه و أما المصدر فبالکسر لا غیر.

**[ترجمه]در نهایه، در شرح حدیث گفته: «غر» یعنی ساده و گول­خور و ضد «خبّ» است که زرنگ باشد. گفته می شود: «فتی غرّ و فتّاه غرّة و قد غررت تغرّ غرارة»: و مقصودش این است که طبع مومن، با سادگی و زودباوری و بیهوشی برای بدی و وانرسیدن از آن همراه است و این نادانی نیست، بلکه بزرگواری و خوشرفتاری است.

و از این معنا است که در حدیث آمده است، از گفته بهشت، که در من درآیند مردم ساده­دل که کم­تجربه و کم بدی و زودباورند؛ زیرا کسی که گوشه گیر باشد و به خود پردازد و توشه معاد خواهد و کارهای دنیا را پشت سر اندازد، در آنچه خواسته گول نخورده و نکوهشی ندارد؛ و «خبّ»، فریبکار و زرنگ است در کوشش به فساد. «رجل خبّ و امرأة خبّة» و گاهی «خاء» آن مکسور می شود، اما مصدر تنها با کسره می­آید.

**[ترجمه]

«7»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی

ص: 284


1- 1. الخب- بالفتح و الکسر- و الجربز- بالضم- الخب الخبیث معرب کربز و المصدر الجربزة قاله الفیروزآبادی، و قال فی برهان قاطع: کربز بضم الأول و الثالث هو قثاء الحمار.
2- 2. أی لا ینال خیره.

الْحَسَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: رَفَعَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَوْمٌ فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَنِ الْقَوْمُ فَقَالُوا مُؤْمِنُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ مَا بَلَغَ مِنْ إِیمَانِکُمْ قَالُوا الصَّبْرُ عِنْدَ الْبَلَاءِ وَ الشُّکْرُ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ الرِّضَا بِالْقَضَاءِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حُلَمَاءُ(1) عُلَمَاءُ کَادُوا مِنَ الْفِقْهِ أَنْ یَکُونُوا أَنْبِیَاءَ إِنْ کُنْتُمْ کَمَا تَصِفُونَ فَلَا تَبْنُوا مَا لَا تَسْکُنُونَ وَ لَا تَجْمَعُوا مَا لَا تَأْکُلُونَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (2).

**[ترجمه]امام کاظم علیه­السلام فرمود: «در یک نبرد، مردمی را نزد رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله آوردند و فرمود: «کیانند؟» گفتند: «مومنان هستند یا رسول اللَّه.» فرمود: «در ایمان خود به کجا رسیدند؟» گفتند: «صبر در بلا، شکر در رفاه و رضا به قضاء.» فرمود:

«دانشمندانی فرزانه و بردبارید، دانشمندانی که از فهم و دانش نزدیک است پیغمبر باشید، اگر چنانید که خود را ستودید، نسازید آنچه را در آن ننشینید، و گرد نیاورید آنچه را که نمی­خورید، و بترسید از آن خدا که به سوی او باز می­گردید.» - . کافی 2 : 48 -

**[ترجمه]

بیان

رفع إلی رسول الله صلی الله علیه و آله کمنع علی بناء المعلوم أی أسرعوا إلیه أو علی بناء المجهول أی ظهروا فإن الرفع ملزوم للظهور قال فی المصباح رفعته أذعته و منه رفعت علی العامل رفیعة و رفع البعیر فی سیره أسرع و رفعته أسرعت به یتعدی و لا یتعدی انتهی.

و قال الکرمانی فی شرح البخاری فیه فرفعت لنا صخرة أی ظهرت لأبصارنا و فیه فرفع لی البیت المعمور أی قرب و کشف انتهی و یمکن أن یقرأ بالدال و لکن قد عرفت أنه لا حاجة إلیه قال فی المصباح رفعت إلی کذا بالبناء للمفعول انتهیت إلیه.

من القوم أی من أی صنف من الناس أنتم فقالوا مؤمنون أی نحن مؤمنون و ما بلغ من إیمانکم من تبعیضیة أی بأی حد بلغ بعض إیمانکم أی اذکروا بعض شرائط الإیمان منکم بأی حد بلغ أو زائدة أو سببیة أی ما بلغکم و وصل إلیکم بسبب إیمانکم أو البلوغ بمعنی الکمال و من للتبعیض أی ما کمل من صفات إیمانکم.

حلماء أی هم حلماء من الحلم بالکسر بمعنی العقل أو عدم المبادرة عند الغضب ما لا تسکنون أی ما یزید علی ما اضطررتم إلیه من المسکن و کذا لا تجمعوا ما لم تدعکم الضرورة للأکل إلیه و یمکن تعمیم الأکل بحیث

ص: 285


1- 1. حکماء خ ل.
2- 2. الکافی ج 2 ص 48.

یشمل سائر ما یحتاجون إلیه کقوله تعالی وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ (1) وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ (2) أو خصهما بالذکر لأنهما عمدة مطالب الراغبین فی الدنیا و اتقوا الله إلخ لما کانت تلک الصفات تقتضی الزهد فی الدنیا و التقوی حثهم فی تلک الفقرات علیهما.

**[ترجمه]«رفع الی رسول الله صلی الله علیه و آله»: - مانند منع - با صیغه معلوم، یعنی با شتاب نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتند؛ و با صیغه مجهول، یعنی آشکار شدند؛ چراکه بالا برده شدن لازمه اش ظهور است. در مصباح می­گوید: «رفعته»، یعنی او را آشکار کردم، و از همین است: «رفعت علی العامل رفیعةٌ» و :رفع البعیر فی سیر»، یعنی شتاب کرد، و رفعته، یعنی «اسرعت» به متعدی می شود و نمی شود.

کرمانی در شرح بخاری می­گوید: در حدیث آمده: «مرفعت انا صخرة»، یعنی در برابر چشمانمان سنگی ظاهر شد؛ و در حدیث آمده است که: «فرفع لی البیت المعمور»، یعنی بیت المعمور برایم نزدیک گشت و مکشوف شد.» و ممکن است که با «دال» خوانده شود، ولی شناختی که نیازی به آن نیست. در مصباح می­گوید: «رفعت الی کذا» - به صیغه مجهول - یعنی: به آن رسیدم.

«این مردها کیانند؟»: یعنی از چه دسته اند. «فقالوا مومنون»: یعنی ما مومن هستیم. «و ما بلغ من ایمانکم»: «من» تبعیضی است، یعنی بعضی از ایمان شما به چه حدّی رسیده؟ یعنی بعضی از شرایط ایمانتان را ذکر کنید که به حدّی رسیده است؛ و یا «من» زائده است و یا «سببیه»، یعنی به سبب ایمانتان چه به شما رسیده است؛ یا بلوغ به معنای کمال است و «من» برای تبعیض آمده؛ یعنی از صفات ایمانتان چه کامل شده است. «حلماء»: یعنی اینها حلیم هستند؛ از «حکم» - به کسر- به معنای عقل، یا به معنای شتاب نکردن در هنگام خشم.

«آنچه ننشینید در آن»: یعنی بیش از نیاز شما باشد، و «جمع نکنید»: آنچه برای خوراک به آن نیاز ندارید و چه­بسا هر آنچه را که در زندگی به آن نیاز دارید شامل شود، که خدا فرموده: (برگرفته از قول خدا)، {نزدیک مال یتیم نروید جز به آنچه بهتر است برای او.}

همچنین فرمود: «وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُم»، {نخورید مال­هاتان را میان خود.} - . بقره / 188 - یا نام آنها را برده که مسکن و خوراک است، برای اینکه عمده دلخواه دنیاجویان است. «و اتقواالله ...»: چون این صفات زهد در دنیا و تقوای الهی را می طلبد، در این بندها آنان را به زهد و تقوی ترغیب می کند.

**[ترجمه]

«8»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ إِذْ لَقِیَهُ رَکْبٌ فَقَالُوا السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ مَا أَنْتُمْ فَقَالُوا نَحْنُ مُؤْمِنُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ فَمَا حَقِیقَةُ

إِیمَانِکُمْ قَالُوا الرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ التَّفْوِیضُ إِلَی اللَّهِ وَ التَّسْلِیمُ لِأَمْرِ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهُ عُلَمَاءُ حُکَمَاءُ کَادُوا أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْحِکْمَةِ أَنْبِیَاءَ فَإِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ فَلَا تَبْنُوا مَا لَا تَسْکُنُونَ وَ لَا تَجْمَعُوا مَا لَا تَأْکُلُونَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (3).

ید،(4) [التوحید] مع، [معانی الأخبار] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ: مِثْلَهُ إِلَّا فِی تَقْدِیمِ التَّسْلِیمِ عَلَی التَّفْوِیضِ (5).

ل، [الخصال] عن أبیه عن سعد عن ابن أبی الخطاب: مثله (6)

مشکاة الأنوار، نقلا من کتاب المحاسن (7): مثله

**[ترجمه]توحید: امام باقر علیه­السلام فرمود: «رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله در سفری بود و کاروانی به او برخورد و گفتند: «درود بر تو ای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله!» فرمود: «شماها چه باشید؟» گفتند: «ما مومنانیم یا رسول اللَّه.» فرمود: «حقیقت ایمانتان چه باشد؟» پاسخ دادند: «رضا به قضای خدا، و واگذاری کار به خدا، و گردن نهادن به فرمان خدا.» رسول خدا فرمود: «دانشمندانی فرزانه باشند و نزدیک است از فرزانگی پیغمبر باشند، اگر شما راستگویید، نسازید آنچه که در آن نشیمن نکنید، و گرد نیاورید آنچه نمی­خورید، و بترسید از خدایی که به او باز می­گردید.» - . کافی 2 : 52 -

در توحید و معانی­الاخبار و خصال، بر اساس سند، و در مشکاة الانوار به نقل از محاسن، حدیثی مانند این آمده است. - . توحید : 379 معانی الاخبار : 187 خصال 2 : 71 -

**[ترجمه]

توضیح

بینا رسول الله بینا هی بین الظرفیة أشبعت فتحتها

ص: 286


1- 1. اقتباس من قوله تعالی: وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ: أسری: 34 و الانعام: 152.
2- 2. البقرة: 188.
3- 3. الکافی ج 2: 52.
4- 4. التوحید: 379.
5- 5. معانی الأخبار: 187.
6- 6. الخصال ج 2 ص 71.
7- 7. راجع المحاسن ص 226.

فصارت ألفا و یقع بعدها حینئذ إذ الفجائیة غالبا و عاملها محذوف یفسره الفعل الواقع بعد إذ عند بعض و بعضهم یجعلها خبرا عن مصدر مسبوک من الفعل أی بین أوقات سفره لقاء الرکب و قد یقع بعدها إذا الفجائیة أیضا و الرکب جمع راکب کصحب و صاحب.

فقال ما أنتم أی أی صنف أنتم من الناس قیل کما أن ما تکون سؤالا عن حقیقة الشی ء تکون سؤالا عن خواصه و آثاره المترتبة علیه و هو المراد هنا فلذلک أجابوا بها فقالوا نحن مؤمنون انتهی.

و قال الراغب فی معانی ما الثالث الاستفهام و یسأل به عن جنس ذات الشی ء و نوعه و عن جنس صفات الشی ء و نوعها و قد یسأل به عن الأشخاص و الأعیان فی غیر الناطقین انتهی (1).

فما حقیقة إیمانکم لما کانت للإیمان حقائق مختلفة و درجات متفاوتة سألهم صلی الله علیه و آله عن حقیقة الإیمان الذی یدعونه فأجابوا بلوازمه و آثاره لیظهر حقیقة ما ادعوه أو المراد بالحقیقة ما یحقه و یثبته أی الإیمان أمر قلبی إنما یثبت بآثاره فما ظهر من آثار إیمانکم لیدل علی ثبوته فی قلوبکم و المعنی الأول أنسب بما مر من مضمون هذا الخبر حیث قال و ما بلغ من إیمانکم فإن الظاهر اتحاد الواقعة و التفویض إلی الله هنا التوکل علیه فی جمیع الأمور.

**[ترجمه]«بینا رسول الله»: «بینا» همان بین است که ظرف است، و «فتحه» آن «اشباع» شده و «الف» گردیده است. در چنین هنگامی، بیشتر« اذ مفاجاة» پس از آن قرار می گیرد و عامل آن محذوف است و فعلی که پس از «اذ» است محذوف را تفسیر می کند. برخی «بینا» را خبر از مصدری می گیرند که از آن فعل ریخته می شود، یعنی بین اوقات سفرش دیدار با آن سواران صورت گرفت؛ و گاهی پس از «بینا»، «اذا» که آن نیز برای مفاجاة است قرار می گیرد. «رکب» جمع «راکب»، مانند «صحب و صاحب» است. «گفت: شما چه باشید؟» یعنی چه کاره اید. گفته شده همان گونه که «ما» سوال از حقیقت یک چیز خواهد بود، می تواند سوال از خواص و آثار مترتب بر آن نیز باشد؛ و این معنی در اینجا مراد است، و روی همین جهت پاسخ دادند و گفتند: ما مومن هستیم.

راغب در معانی «ما» می­گوید: سوم: استفهام است و با آن از جنس ذات یک چیز و نوع آن سوال می شود، و گاه با آن از اشخاص و اعیان - البته غیرناطق - سوال می شود. - . مفردات غریب القرآن : 479 -

«ایمان شما چه حقیقتی دارد؟»: چون ایمان، حقایق گوناگون و چندین درجه دارد، و از آنها پایه ایمانشان را پرسید که دعوی کردند؛ یا پرسش از پایداری ایمان است که به آثارش شناخته می­شود، زیرا خود او در دل نهان است، و معنی نخست مناسب­تر است با خبری که در این باره نقل شد که فرمود: «ایمان شما به چه پایه رسیده است؟ زیرا ظاهر این است که مورد هر دو حدیث یکی است. و »تفویض» (واگذاری به خدا) در اینجا همان توکل بر خدا در همه امور است.

**[ترجمه]

«9»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اسْتَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَارِثَةَ بْنَ مَالِکِ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَنْصَارِیَّ فَقَالَ لَهُ کَیْفَ أَنْتَ یَا حَارِثَةَ بْنَ مَالِکٍ النُّعْمَانِیَّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مُؤْمِنٌ حَقّاً فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِکُلِّ شَیْ ءٍ حَقِیقَةٌ فَمَا حَقِیقَةُ قَوْلِکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَزَفَتْ نَفْسِی عَنِ الدُّنْیَا فَأَسْهَرَتْ لَیْلِی وَ أَظْمَأَتْ هَوَاجِرِی وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی عَرْشِ رَبِّی وَ قَدْ وُضِعَ لِلْحِسَابِ وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ یَتَزَاوَرُونَ فِی الْجَنَّةِ وَ کَأَنِّی أَسْمَعُ عُوَاءَ أَهْلِ النَّارِ فِی النَّارِ

ص: 287


1- 1. مفردات غریب القرآن ص 479.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَبْدٌ نَوَّرَ اللَّهُ قَلْبَهُ أَبْصَرْتَ فَاثْبُتْ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ لِی أَنْ یَرْزُقَنِی الشَّهَادَةَ مَعَکَ فَقَالَ اللَّهُمَّ ارْزُقْ حَارِثَةَ الشَّهَادَةَ فَلَمْ یَلْبَثْ إِلَّا أَیَّاماً حَتَّی بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِسَرِیَّةٍ فَبَعَثَهُ فِیهَا فَقَاتَلَ فَقَتَلَ تِسْعَةً أَوْ ثَمَانِیَةً ثُمَّ قُتِلَ.

وَ فِی رِوَایَةِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: اسْتُشْهِدَ مَعَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام بَعْدَ تِسْعَةِ نَفَرٍ وَ کَانَ هُوَ الْعَاشِرَ(1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله با حارثة بن مالک بن نعمان انصاری روبرو شد و به او فرمود: «چگونه ای ای حارثة بن مالک؟» پاسخ داد: «یا رسول اللَّه، مومنی درست.» رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «هر چه را حقیقتی است، حقیقت گفتار تو چیست؟» گفت: «یا رسول اللَّه، دلم از دنیا برکنده شده، شب­ها بیدارم و روزهای گرمم را با تشنگی و روزه سپری می­کنم، و گویا به عرش پروردگارم می­نگرم که برای بررسی حساب نهاده اند، و گویا می­نگرم به بهشتی­ها که با هم دیدار می کنند، و گویا می­شنوم بانگ سگانة دوزخیان را.»

رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «بنده ای است که خدا دلش را روشن کرده، بینا شدی و پایدار باشی­.» گفت: «یا رسول اللَّه، دعا کن برایم به درگاه خدا که شهادت به همراهی تو را روزی­ام کند.» فرمود: «بارخدایا، شهادت را به حارثه روزی کن.» و چند روز نگذشته بود که پیغمبر سرجوخه ای به سوی دشمنان فرستاد و حارثه را هم با آنها روانه کرد، و او جنگید و به دنبال نفر نهم یا هشتم، کشته شد.» - . کافی 2 : 54 -

و در روایت قاسم بن برید، به نقل از ابی بصیر آمده است که با جعفر بن ابی طالب شهید شد، پس از نه تن، و او نفر دهم بود.

**[ترجمه]

تبیین

مؤمن حقا قوله حقا مصدر مؤکد کقولهم هذا عبد الله حقا و الحاصل أنی مؤمن حق الإیمان و کما ینبغی أن یکون المؤمن فأسهرت لیلی علی صیغة الغیبة بإرجاع الضمیر إلی النفس أو علی صیغة التکلم و کذا الفقرة التالیة تحتمل الوجهین.

و یقال تزاوروا أی زار بعضهم بعضا و قال فی النهایة فی حدیث حارثة کأنی أسمع عواء أهل النار أی صیاحهم و العواء صوت السباع و کأنه بالذئب و الکلب أخص و فی القاموس عوی یعوی عیا و عواء بالضم لوی خطمه ثم صوت أو مد صوته و لم یفصح و قال السریة من خمسة أنفس إلی ثلاث مائة أو أربعمائة و فی الصحاح السریة قطعة من الجیش و قوله و فی روایة القاسم بن برید یحتمل الإرسال أو یکون الراوی عنه ابن سنان.

ثم اعلم أن هاتین الروایتین تدلان علی أن حارثة استشهد فی زمن الرسول صلی الله علیه و آله و قال بعضهم و ینافیه ما ذکر الشیخ فی رجاله حیث قال حارثة بن النعمان الأنصاری کنیته أبو عبد الله شهد بدرا و أحدا و ما بعدهما من المشاهد و ذکر هو أنه رأی جبرئیل دفعتین علی صورة دحیة الکلبی أولهما حین خرج رسول الله صلی الله علیه و آله إلی بنی قریظة و الثانی حین رجع من حنین و شهد مع أمیر المؤمنین القتال و توفی فی زمن معاویة انتهی.

و هو خطأ لأن المذکور فی الخبر حارثة بن مالک و جده النعمان و ما

ص: 288


1- 1. الکافی ج 2 ص 54. و تراه فی المحاسن ص 246 و 250.

ذکره الشیخ حارثة بن النعمان و هو غیره نعم ما سیأتی من ذهاب بصره ینافی ذلک فی الجملة و یمکن توجیهه بتکلف و العجب أن هذا الحدیث مذکور فی کتب العامة أیضا کما یظهر من النهایة و هذا الرجل غیر مذکور فی رجالهم و کأنه لعدم الروایة عنه کما أن أصحابنا أیضا لم یذکروه لذلک.

**[ترجمه]«مومنم به درستی و چنانچه باید»: «حقاً» مصدر تأکیدی است، مانند این گفته که: «هذا عبدالله حقّاً» و حاصل آنکه من مومنم به حقّ ایمان و همان گونه که شایسته مومن است. «فأسهرت لیلی»: به صیغه غایب، با ارجاع ضمیر به نفس و یا با صیغه متکلم، و همین طور بند بعدی این دو احتمال را دارد.

و گفته می شود: «تزاوروا» یعنی با هم دیدار کردند. در نهایه گفته: در حدیث حارثه است که گویا می­شنوم «عواء» دوزخیان را، یعنی شیون آنها را؛ عواء، آواز درنده ها است، و بیشتر برای بانگ گرگ و سگ به کار می­رود. در قاموس آمده: «عوی یعوی عیاً و عواء» با ضمّه، «لوی خطمه ثم صوّت او مدّ صوته و لم یفصح»: یعنی دهان را پیچید و صدا را کشید و یا صدایش را کشید و گویا نکرد؛ و می­گوید: «سریه» - که جوخه باشد - از پنج تا سیصد و چهارصد تن است. و در صحاح آمده: سریّه، بخشی از لشکر است؛ و گفته: «فی روایة القاسم بن برید» احتمال ارسال می دهد، یا اینکه رویت کننده از او، محمد بن سنان است .

باید بدانی که این دو روایت دلالت دارند بر اینکه حارثه در زمان خود پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله شهید شده، و برخی هم گفته­اند، ولی مخالف گفته شیخ است در کتاب رجالش که گفته: حارثة بن نعمان انصاری، با کنیه ابوعبداللَّه، حاضر در بدر و احد و نبردهای پس از آنها بود، و گفتند دو بار جبرئیل را به صورت دحیه کلبی دیده است؛ نخست در یورش پیغمبر به بنی قریظه، و دوم در برگشت از جنگ حنین؛ و با امیرالمومنین در جبهه جنگ همراه بود و در زمان معاویه درگذشت.

این گفته اشتباه است، زیرا در خبر حارثة بن مالک آمده که نعمان نیای او است و سخن شیخ درباره حارثة بن نعمان است و او کسی جز او است. آری، اینکه او نابینا شده، با این دو روایت اندکی مخالف است و به زور می شود آن را توجیه کرد. شگفت اینکه این حدیث در کتب مخالفان هم هست، چنانچه در نهایه آمده است، ولی او را در رجال خود نام نبرده اند؛ شاید به این خاطر که از او روایتی نرسیده و اصحاب ما هم به عنوان راوی از او نام نبردند.

**[ترجمه]

«10»

ل، [الخصال] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: ذَکَرَ رَجُلٌ الْمُؤْمِنَ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ الَّذِی إِذَا سَخِطَ لَمْ یُخْرِجْهُ سَخَطُهُ مِنَ الْحَقِّ وَ الْمُؤْمِنُ الَّذِی إِذَا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِی بَاطِلٍ وَ الْمُؤْمِنُ الَّذِی إِذَا قَدَرَ لَمْ یَتَعَاطَ مَا لَیْسَ لَهُ (1).

ل، [الخصال] عَنِ الطَّالَقَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ عَنْ صَالِحٍ الْکِنَانِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحِمَّانِیِّ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ مُعَاذٍ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ لَمْ یَتَنَاوَلْ مَا لَیْسَ لَهُ (2).

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه­السلام فرمود: «چون نام مومن را نزد او بردند، فرمود: «همانا مومن آن است که چون خشم بگیرد، از حد به در نبرد؛ مومن آن کسی است که چون خشنود شود و بپسندد، پسندش او را به باطل درنیاورد؛ مومن آن کسی است که چون توانا شود، دست نیندازد به آنجا که نبایدش.» - . خصال 1 : 52 -

خصال، بر اساس سند مربوطه، از امام باقر علیه­السلام حدیثی مانند این را آورده؛ حدیثی طولانی، با این تفاوت که در آن گفته است: «دست نیازد به آنچه از او نباشد.» - . خصال 1 : 51 -

**[ترجمه]

«11»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلاملیه السلام: إِنَّ لِأَهْلِ الدِّینِ عَلَامَاتٍ یُعْرَفُونَ بِهَا صِدْقُ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ رَحْمَةُ الضُّعَفَاءِ وَ قِلَّةُ الْمُؤَاتَاةِ لِلنِّسَاءِ وَ بَذْلُ الْمَعْرُوفِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ سَعَةُ الْخُلُقِ (3) وَ اتِّبَاعُ الْعِلْمِ وَ مَا یُقَرِّبُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ وَ طُوبَی شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی دَارِ النَّبِیِّ وَ لَیْسَ مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ فِی دَارِهِ غُصْنٌ مِنْهَا لَا تَخْطُرُ عَلَی قَلْبِهِ شَهْوَةُ شَیْ ءٍ إِلَّا أَتَاهُ بِهِ ذَلِکَ الْغُصْنُ وَ لَوْ أَنَّ رَاکِباً مُجِدّاً صَارَ فِی ظِلِّهَا مِائَةَ عَامٍ مَا خَرَجَ مِنْهَا وَ لَوْ طَارَ مِنْ أَسْفَلِهَا غُرَابٌ مَا بَلَغَ أَعْلَاهَا حَتَّی یَسْقُطَ هَرِماً أَلَا فِی هَذَا فَارْغَبُوا.

ص: 289


1- 1. الخصال ج 1 ص 52. و فیه« ما لیس له بنفسه».
2- 2. الخصال: ج 1 ص 51.
3- 3. وسعة الحلم خ ل.

إِنَّ الْمُؤْمِنَ نَفْسُهُ مِنْهُ فِی شُغُلٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ إِذَا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ افْتَرَشَ وَجْهَهُ وَ سَجَدَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَکَارِمِ بَدَنِهِ یُنَاجِی الَّذِی خَلَقَهُ فِی فَکَاکِ رَقَبَتِهِ أَلَا هَکَذَا فَکُونُوا(1).

**[ترجمه]خصال: علی علیه­السلام فرمود: «به راستی، برای دینداران نشانه هایی است که با آنها شناخته می­شوند: راستی در حدیث، پرداخت سپرده، پایداری بر سر پیمان، صله رحم، مهرورزی با ناتوانان، همراهی اندک با زنان، بخشش خوبی، حسن خلق، گشادگی در چهره، پیروی از دانش، و آنچه مایه تقرب به خدا عزوجل است، درخت طوبی ارزانی آنها باد، و چه خوب بازگشتی است!

طوبی درختی است در بهشت که ریشه­اش در خانه پیغمبر است؛ و مومن نیست کسی که در خانه اش شاخه ای از آن نباشد، و در دلش خواهش چیزی نمی گذرد مگر اینکه آن شاخه برایش به بار می­آورد؛ و اگر سواری تندرو صد سال زیر سایه آن درخت بتازد، از آن بیرون نمی­رود، و اگر از فرودش کلاغی بپرد، تا پیر شود به فرازش نمی­رسد. هلا، به این دل ببندید و رو کنید.

به راستی، مومن به خود مشغول است و مردم از او در آسایشند و آزاری نمی­بینند؛ چون شب او را در خود می­گیرد، چهره بر خاک می­نهد و برای خدا سجده می­کند، با اندام ارجمند تنش، و راز می­گوید با خدا درباره آزاد کردن خود (از دوزخ) و هلا، که چنین باشید.»

**[ترجمه]

«12»

ل، [الخصال] الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ لِأَهْلِ التَّقْوَی عَلَامَاتٍ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ کَمَا مَرَّ إِلَّا أَنَّ فِیهِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ وَ قِلَّةُ الْفَخْرِ وَ الْبُخْلِ وَ صِلَةُ الْأَرْحَامِ وَ فِیهِ لَا یَنْوِی فِی قَلْبِهِ شَیْئاً إِلَّا أَتَاهُ وَ فِیهِ وَ لَوْ أَنَّ غُرَاباً طَارَ مِنْ أَصْلِهَا مَا بَلَغَ أَعْلَاهَا حَتَّی یَبْیَاضَّ هَرَماً(2).

مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْمَحَاسِنِ: إِلَی قَوْلِهِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ.

**[ترجمه]خصال: امیر مومنان علیه­السلام فرمود: «راستش مردم پرهیزکار را نشانه ها است...» و حدیث را ادامه داد چنانچه گذشت، با این تفاوت که در آن آمده است: «وفای به عهد و کمی فخر و بخل، و صله ارحام.» و آمده: «چیزی در دل نخواهد مگر اینکه برایش فراهم گردد.» و همچنین گفته: «اگر کلاغی از پای آن بپرد، به فرازش نمی­رسد تا پرهایش از پیری سپید گردد.» - . خصال 2، : 87 -

در مشکات الانوار، به نقل از محاسن، تا «طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ» آمده است.

**[ترجمه]

بیان

فی النهایة فیه خیر النساء المؤاتیة لزوجها المؤاتاة حسن المطاوعة و الموافقة و أصله الهمز فخفف و کثر حتی صار یقال بالواو الخالصة و لیس بالوجه و بذل المعروف أی الإحسان بالمال أو غیره فی ظلها أی تحت أغصانها فإنه لیس فی الجنة ظل بل کلها ظل ممدود کما قیل و لذا قال فی النهایة إن فی الجنة شجرة یصیر الراکب فی ظلها مائة عام أی فی ذراها و ناحیتها قوله غراب إنما خص به لأنه أطول الطیور أعمارا و فی القاموس ابیض و ابیاض ضد اسود و اسواد و ابیضاض الغراب عند غایة کبره و سیأتی شرحه مبسوطا فی باب جوامع المکارم إن شاء الله.

**[ترجمه]در نهایه آمده است از حدیث، که بهترین زن­ها آمیزنده با شوهر هستند، یعنی خوش­پذیرا و سازگار، و اصل آن با «همزه» است؛ پس سبک شده است؛ و همزه زیاد شده تا آنجا که با «واو» خالص گفته می شود و درست هم نیست. «بذل معروف»: احسان با مال است و جز آن. «در سایه اش»: زیر شاخه هایش باشد زیرا در بهشت سایه نیست، بلکه همه یکنواخت چون سایه ای کشیده است، چنان که گفته شده، و از این رو در نهایه آمده است: در بهشت، درختی است که سوار در سایه آن صد سال می­رود؛ یعنی در فرود آن؛ و نام کلاغ را برده چون از هر پرنده­ای درازعمرتر است. در قاموس است: «ابیضّ و ابیاضَّ ضدّ اسودّ و اسوادّ» و در نهایت عمر اوست؛ و شرح مبسوط آن در باب «جوامع المکارم» خواهد آمد ان­شاءاللَّه.

**[ترجمه]

«13»

لی، [الأمالی للصدوق] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ دُبَیْسٍ الْمُفَسِّرِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْبُهْلُولِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ هُرْمُزَ دِیَارِ الطَّبَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ شُجَاعٍ الْبَلْخِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ کَادِحِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الضَّحَّاکِ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ ابْنَ عَبَّاسٍ مَا الَّذِی أَخْفَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنَ الْجَنَّةِ وَ قَدْ أَخْبَرَ

ص: 290


1- 1. أمالی الصدوق.
2- 2. الخصال ج 2 ص 87.

عَنْ أَزْوَاجِهَا وَ عَنْ خَدَمِهَا وَ طِیبِهَا وَ شَرَابِهَا وَ ثَمَرِهَا وَ مَا ذَکَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ أَمْرِهَا وَ أَنْزَلَهُ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ هِیَ جَنَّةُ عَدْنٍ خَلَقَهَا اللَّهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ ثُمَّ أَطْبَقَ عَلَیْهَا فَلَمْ یَرَهَا مَخْلُوقٌ مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ حَتَّی یَدْخُلَهَا أَهْلُهَا قَالَ لَهَا عَزَّ وَ جَلَّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ تَکَلَّمِی فَقَالَتْ طُوبَی لِلْمُؤْمِنِینَ قَالَ جَلَّ جَلَالُهُ طُوبَی لِلْمُؤْمِنِینَ وَ طُوبَی لَکِ.

قَالَ مُقَاتِلٌ قَالَ الضَّحَّاکُ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: أَلَا مَنْ کَانَ فِیهِ سِتُّ خِصَالٍ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ مَنْ صَدَقَ حَدِیثُهُ وَ أَنْجَزَ مَوْعُودَهُ وَ أَدَّی أَمَانَتَهُ وَ بَرَّ وَالِدَیْهِ وَ وَصَلَ رَحِمَهُ وَ اسْتَغْفَرَ مِنْ ذَنْبِهِ فَهُوَ مُؤْمِنٌ (1).

**[ترجمه]امالی صدوق: از ضحاک روایت شده است«مردی از ابن­عباس پرسید: «خدا در بهشت چه پنهان دارد با اینکه از همسران و خدمتکاران و عطرها و نوشابه و میوه اش گزارش داده، و آنچه در قرآن درباره آن آمده است؟» پاسخ داد: «آن بهشت عدن است که آن را در روز جمعه آفرید و درش را بست، و هیچ آفریده آسمانی و زمینی آن را نمی­بیند تا اهلش در آن درآیند. خدای عزوجل سه بار به او فرمود: «سخن بگو.» گفت: «طوبی از آن مومنان است.» و خدا فرمود: {طوبی از آن مومنان و خوشا بر تو!} - . امالی صدوق : 164 ط قم -

از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله روایت شده است: «هر کس در او شش خصلت باشد، از آنها است: راست بگوید، به وعده وفا کند، سپرده را بپردازد، به پدر و مادرش نیکی کند، صله رحم کند، و از گناهش آمرزش خواهد، و او مومن باشد.»

**[ترجمه]

بیان

کأن سؤاله عن قوله سبحانه فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ (2) قوله صلی الله علیه و آله من صدق علی بناء التفعیل أی جعل حدیثه صادقا أو علی بناء المجرد فحدیثه مرفوع أمانته أی الأمانة التی عنده من الناس.

**[ترجمه]گویا پرسش آن مرد از قول خدا بوده: {نداند کسی آنچه نهان است برایشان از چشم روشنی.} - . سجده / 17 - و گفته پیامبر صلی الله علیه و آله. «من صدّق»: از باب تفعیل است، یعنی سخنش را راست قرار دهد؛ و یا از «ثلاثی مجرد» است که در این فرض، حدیثه «مرفوع» خواهد بود. «امانته»: یعنی امانتی که از مردم نزد او است.

**[ترجمه]

«14»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ ابْنِ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: الْمُؤْمِنُ خَلَطَ عِلْمَهُ بِالْحِلْمِ یَجْلِسُ لِیَعْلَمَ وَ یُنْصِتُ لِیَسْلَمَ وَ یَنْطِقُ لِیَفْهَمَ لَا یُحَدِّثُ أَمَانَتَهُ الْأَصْدِقَاءَ وَ لَا یَکْتُمُ شَهَادَتَهُ الْأَعْدَاءَ وَ لَا یَفْعَلُ شَیْئاً مِنَ الْحَقِّ رِیَاءً وَ لَا یَتْرُکُهُ حَیَاءً إِنْ زُکِّیَ خَافَ مَا یَقُولُونَ وَ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِمَّا لَا یَعْلَمُونَ لَا یَغُرُّهُ قَوْلُ مَنْ جَهِلَهُ وَ یَخْشَی إِحْصَاءَ مَنْ قَدْ عَلِمَهُ وَ الْمُنَافِقُ یَنْهَی وَ لَا یَنْتَهِی وَ یَأْمُرُ بِمَا لَا یَأْتِی إِذَا قَامَ فِی الصَّلَاةِ اعْتَرَضَ وَ إِذَا رَکَعَ رَبَضَ وَ إِذَا سَجَدَ نَقَرَ وَ إِذَا جَلَسَ شَغَرَ یُمْسِی وَ هَمُّهُ الطَّعَامُ وَ هُوَ مُفْطِرٌ وَ یُصْبِحُ وَ هَمُّهُ النَّوْمُ وَ لَمْ یَسْهَرْ إِنْ حَدَّثَکَ کَذَبَکَ وَ إِنْ وَعَدَکَ أَخْلَفَکَ وَ إِنِ ائْتَمَنْتَهُ

ص: 291


1- 1. أمالی الصدوق: 164 ط قم المجلس 46 تحت الرقم: 9.
2- 2. السجدة: 17.

خَانَکَ وَ إِنْ خَالَفْتَهُ اغْتَابَکَ (1).

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الثُّمَالِیِّ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ یَخْشَی إِحْصَاءَ مَا قَدْ عَمِلَهُ (2).

**[ترجمه]امالی صدوق: امام سجاد علیه­السلام فرمود: «مومن دانش را با بردباری آمیخته، می نشیند تا بداند، و خاموش است تا سلامت بماند، و می­گوید تا بفهمد، و راز سپرده خود را به دوستانش نمی­گوید، و گواهی خود را حتی در رابطه با دشمنانش کتمان نمی­کند، کاری درست را با خودنمایی انجام نمی­دهد و از شرم آن را وانمی­نهد، و اگر او را خوب وصف کنند، می­ترسد از آنچه درباره او می­گویند، و آمرزش می­خواهد از آنچه نمی­دانند، فریبش نمی­دهد گفته کسی که به او نادان است، و می­ترسد از شمارش کسی که به او آگاه است.

منافق نهی می­کند و خود بازنمی­ایستد، و فرمان می­دهد به آنچه خود انجام نمی­دهد، چون به نماز می­ایستد پهن می­شود و در رکوع می­خسبد، و در سجود نوک به زمین می­زند، (مانند مرغ و زود سر برمی­دارد) و چون می­نشیند یک پا را بلند می­کند، چون به شب می­رسد دل به خوراک دارد با اینکه روزه نبوده، و در بامداد دل به خواب می­دهد با اینکه شب­بیداری نکرده؛ اگر او با تو سخن بگوید دروغ می گوید، و اگر به تو وعده بدهد خلاف وعده می­کند؛ اگر چیزی به او بسپاری خیانت می­کند، و چون به او پشت کنی غیبت تو را می­کند.» - . امالی صدوق : 295 مجلس 74 -

در کافی، براساس سندش، حدیثی مانند این از ثمالی روایت شده، تا آنجا که: «و می­ترسد از احصاء آنچه کرده است.» - . کافی 2 : 231 -

**[ترجمه]

بیان

خلط علمه فی الکافی عمله بتقدیم المیم و ما هنا أوفق بسائر الأخبار و أظهر إذ العلم بلا عمل یصیر غالبا سببا للتکبر و الترفع و السفاهة و ترک الحلم یجلس لیعلم أی یختار مجلسا یحصل فیه التعلم و إنما یجلس له لا للأغراض الفاسدة لیسلم أی من مفاسد الکلام و ینطق لیفهم أی إنما ینطق فی تلک المجالس لیفهم ما أفاده العالم إن لم یفهمه لا للمجادلة و إظهار الفضل لا یحدث أمانته أی السر أو المال الذی ائتمن علیه أو أسرار أموره التی یخشی علیه الضرر فإطلاق الأمانة باعتبار أنه یجعله أمانة عند من یحدثه الأصدقاء فکیف الأعداء.

و لا یکتم أی لو کان عنده شهادة لعدو لا تحمله عداوته علی أن لا یقول له أنا شاهد لک أو لا یکتمه إذا استشهده فالمراد للأعداء شیئا من الحق أی العبادات الحقة لیراه الناس و فیه إشعار بأنه لا یفعل غیر الحق و لا یأتی ببدعة و لا یترکه أی الحق حیاء لأنه لا حیاء فی الحق کما قال الله تعالی وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِ (3) إن زکی أی أثنی علیه و مدح بما یفعله خاف ما یقولون و فی الکافی مما یقولون أی خاف أن یکون قولهم سببا لإعجابه بنفسه و عمله فیضیع عمله أو یکونوا کاذبین و رضی بکذبهم فیعاقب علی ذلک مع أنه لا ینفع تزکیتهم کما قال تعالی فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ (4) بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ(5)

ص: 292


1- 1. أمالی الصدوق: 295 ط قم المجلس 74.
2- 2. تری شطره الأول فی الکافی ج 2 ص 231. باب المؤمن و علاماته تحت الرقم 3، و شطره الثانی ص 396 باب صفة النفاق و المنافق تحت الرقم 3 أیضا.
3- 3. الأحزاب: 53.
4- 4. النجم: 32.
5- 5. النساء: 49.

مما لا یعلمون أی عیوبه و معاصیه التی صار عدم علمهم بها سببا لتزکیتهم لا یغره تأکید لما سبق أو استئناف بیانی و کذا الفقرة الآتیة علی اللف و النشر المرتب أی لا یغتر بتزکیة من لا یطلع علی عیوبه الخفیة فیعجب بقولهم.

إحصاء من قد علمه أی الرب أو الأعم منه و من النبی و الأئمة علیهم السلام و الملائکة الکاتبین و فی الکافی ما قد علمه فیکون إضافة إلی المفعول أی إحصاء ما تقدم ذکر أعماله و سیأتی شرح تتمة الخبر فی باب صفات المنافق إن شاء الله.

**[ترجمه]در کافی به جای «آمیخته علمش را به حلم»، «عملش را» آمده، به معنی کردار؛ و آنچه در اینجا است سازگارتر است با اخبار و روشن­تر، زیرا علم بی عمل بیشتر اوقات مایه تکبر و بلندپردازی و کم­خردی است.

«می­نشیند تا بداند»: که مجلسی را برگزیند برای آموختن، نه برای مقاصد فاسده. «در مجلس علم­اندوزی»: یعنی گویا می­شود تا سخن عالم را بهتر بفهمد. «و اگر نفهمیده»: نه اینکه مجادله کند و اظهار فضل نماید، امانت خود را بازگو نکند. «رازی باشد بدو سپرده»: یا مالی یا اسرار کارهایی که فاش کردن آنها مایه زیان است و نباید آنها را به دوستان بگوید، چه برسد به دشمنان.

«و نهان نکند»: گواهی که به نفع دشمن دارد برای دشمنی با او، و از گواه شدن برای او دریغ نمی­ورزد. «در هیچ کار حق خودنمایی ندارد»: چون جز کار حق نمی­کند و بدعت نمی­آورد و حق را برای شرم از آن وانمی­نهد که خدا فرموده: «وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَق»، {و خدا شرم نکند از بیان حق.} - . احزاب / 53 -

«ان زکیّ»: یعنی اگر ستایش شود و مدح کارش را بکنند، بیم می کند از حرف هایشان؛ و در کافی آمده: «فما یقولون» یعنی ترس او از تمجید دیگران برای اینکه مبادا خودبین شود و کارش تباه گردد، یا دروغ بگویند و به آن خشنود شود و بر آن کیفر ببیند و سودی از تمجید آنها نبرد، چنانچه خدای تعالی فرموده: «فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُم»، {پس خودتان را پاک مشمارید.} - . نجم / 32 - و «بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ»، {بلکه خدا تزکیه کند هر که را خواهد.} - . نساء / 49 -

«ممّا لا یعلمون»: یعنی عیوب و معاصی اش که عدم علم دیگران به آنها سبب تمجید آنان شده است. «لا یغرّ»: تأکید گذشته و یا استیناف بیانی است، و همین طور بند بعدی که طبق «لف و نشر» مرتّب است؛ یعنی مغرور نمی شود به تمجید کسی که عیب مخفی او را نمی داند تا از گفته آنان عجب به نفس پیدا کند.

«از شمارش آن کسی که می­داند»: یعنی خدا، یا او و پیغمبر و ائمه علیهم السّلام و فرشته های نویسنده؛ و در کافی، این گونه احصاء به عمل آمده: «ما قد علمه» که اضافه به مفعول است، یعنی «احصاء ما تقدّم ذکر اعماله»؛ و شرح باقیمانده روایت در باب «صفات منافق» خواهد آمد ان­شاءالله.

**[ترجمه]

«15»

ل، [الخصال] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ النَّضْرِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمَکِّیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ صَالِحِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی عُثْمَانَ عَبْدِ بْنِ مَیْمُونٍ السَّکُونِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَعْنٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الطَّاوُسِ بْنِ الْیَمَانِ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ: عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ قُلْتُ وَ مَا هُنَّ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ الْوَرَعُ فِی الْخَلْوَةِ وَ الصَّدَقَةُ فِی الْقِلَّةِ وَ الصَّبْرُ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ وَ الْحِلْمُ عِنْدَ الْغَضَبِ وَ الصِّدْقُ عِنْدَ الْخَوْفِ (1).

الدرة الباهرة، عنه علیه السلام: مثله

**[ترجمه]خصال: از طاوس یمانی روایت شده است: «شنیدم که امام سجاد علیه­السلام می­فرمود: «نشانه های مومن پنج­اند.» گفتم: «ای زاده رسول، کدامند؟» فرمود: «پارسایی در تنهایی، صدقه در کم­داری، شکیبایی در آسیب زدگی، بردباری در هنگام خشم، و راستی با ترس.» - . خصال 2 : 129 -

در درة الباهرة، حدیثی مانند این از آن حضرت روایت شده است .

**[ترجمه]

بیان

عند الخوف کأنه محمول علی خوف لم یصل إلی حد وجوب التقیة.

**[ترجمه]«با ترس»: که به اندازه وجوب تقیه نیست.

**[ترجمه]

«16»

ل، [الخصال] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرِهِ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَاهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْمُؤْمِنُ مَنْ طَابَ مَکْسَبُهُ وَ حَسُنَتْ خَلِیقَتُهُ وَ صَحَّتْ سَرِیرَتُهُ وَ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ کَلَامِهِ وَ کَفَی النَّاسَ مِنْ شَرِّهِ وَ أَنْصَفَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ (2).

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُنْذِرِ بْنِ جَیْفَرٍ عَنْ آدَمَ أَبِی الْحَسَنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ وَ کَفَی النَّاسَ شَرَّهُ (3).

ص: 293


1- 1. الخصال ج 2 ص 129.
2- 2. الخصال ج 2 ص 7.
3- 3. الکافی ج 2 ص 234.

**[ترجمه]خصال: امیر مومنان علیه­السلام فرمود: «مومن آن است که کسبش حلال است، خُلقش نیک، درونش درست، و فزونی مالش را در راه خدا انفاق می­کند، و فزونی سخن خود را نگه می­دارد، مردم از شرش آسوده­اند، و میان خود و مردم به انصاف رفتار می­کند و داوری به جا می­آورد.» - . خصال 2 : 7 -

در کافی، از امام صادق علیه­السلام حدیثی مانند این، آمده است، با این تفاوت که در آن آمده: «و کفی الناس شرّه.» (بدون مِن) - . کافی 2 : 234 -

**[ترجمه]

بیان

فی رجال الشیخ آدم أبو الحسین من طاب مکسبه أی یکون ما یکتسبه من المال حلالا و فی القاموس فلان طیب المکسب و المکسب أی طیب الکسب خلیقته أی طبیعته بالتخلی عن الرذائل أو التحلی بالفضائل سریرته أی نیته أو بواطن أمره بأن لا یکون باطنه خلاف ظاهره أو قلبه بصحة عقائده و نیاته و فی القاموس السریرة ما یکتم.

و أنفق الفضل من ماله أی أنفق ما یفضل عن نفقة نفسه و عیاله فی سبیل الله و الفضل من کلامه ما لا نفع فیه لآخرته و کفی الناس شره بأن یکف عنهم ضره و أنصف الناس من نفسه بأن یحکم لهم علیها و یحب لهم ما یحب لها و یکره لهم ما یکره لها.

**[ترجمه]در رجال شیخ آدم ابوالحسین آمده: «من طاب مکسبه»، یعنی مالی را که به دست می آورد حلال است. و در قاموس آمده: «فلان طیّب المکسَب» و المکسِب، یعنی کسب او پاک است. «خلیقته»: یعنی طبیعت او، و اینکه اگر از رذائل برهنه و به فضائل آراسته باشد درونش درست است؛ و اینکه ظاهر و باطنش یکی باشد و دو رو نباشد؛ یا در دلش عقیده و نیت خوب و پاک باشد. «سریره»: آنچه مکتوم و نهان است. «و أنفق الفضل من ماله»: یعنی آنچه از فرح خود و عیالش اضافه می آید در راه خدا انفاق می­کند. «و الفضل من کلامه»: یعنی سخنی که برای آخرتش سودمند نیست. «و کفی الناس شرّه»: اینکه ضررش را از مردم بازمی­دارد. «با مردم به انصاف رفتار کند»: و داوری کند به سود آنان و زیان خود، و دوست داشته باشد برای آنها هر چیزی را که برای خود دوست دارد، و نخواهد برایشان هر چه را که برای خود نخواهد.

**[ترجمه]

«17»

ل، [الخصال]: فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ لِلْمُؤْمِنِ ثَمَانُ خِصَالٍ وَقَارٌ عِنْدَ الْهَزَاهِزِ وَ صَبْرٌ عِنْدَ الْبَلَاءِ وَ شُکْرٌ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ قُنُوعٌ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ لَا یَظْلِمُ الْأَعْدَاءَ وَ لَا یَتَحَامَلُ لِلْأَصْدِقَاءِ بَدَنُهُ مِنْهُ فِی تَعَبٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ(1).

**[ترجمه]خصال: در سفارش پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله آمده است: «ای علی، شایسته است مومن را هشت خصلت باشد: آرامی در برابر پیشامدهای لرزاننده، صبر در بلا، شکر در خوشی، قناعت به آنچه خدا به او داده، ستم بر دشمنان نکند، ناروا برای دوستان بر دوش نکشد، تنش را رنج دهد، و برای مردم آسایش فراهم کند.» - . خصال 2 : 38 -

**[ترجمه]

«18»

ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی سُلَیْمَانَ الْحُلْوَانِیِّ أَوْ عَنْ رَجُلٍ عَنْهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صِفَةُ الْمُؤْمِنِ قُوَّةٌ فِی دِینٍ وَ حَزْمٌ فِی لِینٍ وَ إِیمَانٌ فِی یَقِینٍ وَ حِرْصٌ فِی فِقْهٍ وَ نَشَاطٌ فِی هُدًی وَ بِرٌّ فِی اسْتِقَامَةٍ وَ إِغْمَاضٌ عِنْدَ شَهْوَةٍ وَ عِلْمٌ فِی حِلْمٍ وَ شُکْرٌ فِی رِفْقٍ وَ سَخَاءٌ فِی حَقٍّ وَ قَصْدٌ فِی غِنًی وَ تَجَمُّلٌ فِی فَاقَةٍ وَ عَفْوٌ فِی قُدْرَةٍ وَ طَاعَةٌ فِی نَصِیحَةٍ وَ وَرَعٌ فِی رَغْبَةٍ وَ حِرْصٌ فِی جِهَادٍ وَ صَلَاةٌ فِی شُغُلٍ وَ صَبْرٌ فِی شِدَّةٍ وَ فِی الْهَزَاهِزِ وَقُورٌ وَ فِی الْمَکَارِهِ صَبُورٌ وَ فِی الرَّخَاءِ شَکُورٌ لَا یَغْتَابُ وَ لَا یَتَکَبَّرُ وَ لَا یَبْغِی وَ إِنْ بُغِیَ عَلَیْهِ صَبَرَ وَ لَا یَقْطَعُ الرَّحِمَ وَ لَیْسَ بِوَاهِنٍ وَ لَا فَظٍّ غَلِیظٍ وَ لَا یَسْبِقُهُ بَصَرُهُ وَ لَا یَفْضَحُهُ بَطْنُهُ وَ لَا یَغْلِبُهُ فَرْجُهُ وَ لَا یَحْسُدُ النَّاسَ وَ لَا یَقْتُرُ وَ لَا یُبَذِّرُ وَ لَا یُسْرِفُ بَلْ یَقْتَصِدُ یَنْصُرُ الْمَظْلُومَ وَ یَرْحَمُ الْمَسَاکِینَ.

ص: 294


1- 1. الخصال ج 2 ص 38.

نَفْسُهُ مِنْهُ فِی عَنَاءٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ لَا یَرْغَبُ فِی عِزِّ الدُّنْیَا وَ لَا یَجْزَعُ مِنَ الْمَهَانَةِ لِلنَّاسِ هَمٌّ قَدْ أَقْبَلُوا عَلَیْهِ وَ لَهُ هَمٌّ قَدْ شَغَلَهُ لَا یُرَی فِی حِلْمِهِ نَقْصٌ وَ لَا فِی رَأْیِهِ وَهْنٌ وَ لَا فِی دِینِهِ ضَیَاعٌ یُرْشِدُ مَنِ اسْتَشَارَهُ وَ یُسَاعِدُ مَنْ سَاعَدَهُ وَ یَکِیعُ عَنِ الْبَاطِلِ وَ الْخَنَاءِ وَ الْجَهْلِ فَهَذِهِ صِفَةُ الْمُؤْمِنِ (1).

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه­السلام فرمود: «وصف مومن، قوت در دین است و حزم با نرمش، ایمان با یقین و حرص در فهم و دانش، نشاط در راهنمایی و نیکی درست، خودداری در شهوت، و دانش در بردباری، شکر در نرمی، و سخاوت بجا و درست، میانه روی در توانگری و تحمل در نداری، گذشت با قدرت، و طاعت در نصیحت، پارسایی با رغبت، و حرص در جهاد، نماز با شغل و صبر در سختی.

[مومن] در تندبادها سنگین است، و در بدآمدها شکیبا؛ در خوشی شاکر است، غیبت نمی­کند، کبر نمی­ورزد، ستم نمی­کند و اگر ستم دید، صبوری می­ورزد، و قطع رحم نمی­کند، سست و کج­خلق (سخت دل) نیست، چشمش پیش از او نمی­رود، شکمش او را رسوا نمی­کند، فرْجش بر او چیره نمی­شود، به مردم حسد نمی­ورزد، تنگ نمی­گیرد و تبذیر و اسراف نمی­کند و میانه رو است، یار ستمدیده و مهربان بر مستمند است، خود را رنج می­دهد و مردم از او در آسایشند، دل به عزت دنیا نمی بندد و از زبونی بیتابی نمی­کند، مردم همه دنبال مقصدی هستند و او را هم مقصدی به خود واداشته، در بردباری­اش کاستی نمی­بیند و در رایش سستی، و نه در دینش از دست رفتن؛ راه می­نماید به هر کس که با او مشورت کند، و کمک می­دهد به هر کس که کمکش می­کند، و بیزار است از باطل و دشمنی و نادانی؛ اینها اوصاف مومن است.» - . خصال 2 : 131 -

**[ترجمه]

بیان

قد مر شرحه بروایة الکلینی (2)

و إنما أعدناه للاختلاف الکثیر بینهما و شکر أی لله بالطاعة مع رفق فیها و عدم المبالغة فیها بحیث یتضجر و یضعف عنها أو مع رفق بالخلق و یحتمل أن یکون المراد شکر الخلق و فیما مر و کیس.

**[ترجمه]شرح آن به روایت از کلینی گذشت و دوباره آن را آوردیم، چون اختلاف میان این دو بسیار است.«و ُشکر را با رفق کند»: یعنی خدا را اطاعت کند به آرامی و بر خود سخت نگیرد تا ناتوان گردد و وامانده شود. چه­بسا که مدارا با مردم و قدردانی از آنها مقصود باشد، و در روایت کلینی - که قبلاً گذشت - آمده بود: «و کیّس»

**[ترجمه]

«19»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَمُلَ إِیمَانُهُ وَ إِنْ کَانَ مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ ذُنُوبٌ لَمْ یَنْقُصْهُ ذَلِکَ وَ هِیَ الصِّدْقُ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ الْحَیَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ (3).

محص، [التمحیص] عن أمیر المؤمنین علیه السلام عن النبی صلی الله علیه و آله: مثله- کا، [الکافی] عن محمد بن یحیی عن ابن عیسی: مثله (4)

**[ترجمه]امالی طوسی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «هر کس اگر چهار صفت داشته باشد ایمانش کامل است، و اگرچه سر تا پا گناه باشد، او را نکاهد، و آن چهار: راستی، پرداخت امانت، شرم و حسن خُلق است.» - . امالی شیخ 1 : 43 -

در تمحیص، حدیثی مانند این از امیر مومنان علیه­السلام نقل شده است.

همچنین در کافی، حدیثی مانند این آمده است. - . کافی 2 : 98 -

**[ترجمه]

بیان

أربع مبتدأ أی خصال أربع و الموصول بصلته خبره و إن کان من قرنه مبالغة فی الکثرة أو کنایة عن صدورها من کل جارحة من جوارحه و یمکن حملها علی الصغائر فإن صدور الکبائر الکثیرة من صاحب تلک الخصال بعید و یحتمل أن یکون المراد أنه یوفق للتوبة و هذه الخصال تدعوه إلیها فإن کلا منها یمنع کثیرا من الذنوب کما لا یخفی.

ص: 295


1- 1. الخصال ج 2: 131.
2- 2. تحت الرقم 3 ص 271.
3- 3. أمالی الشیخ ج 1 ص 43.
4- 4. الکافی ج 2: 98.

**[ترجمه]«اربع»: «مبتدا» است، یعنی خصلت های چهارگانه و «موصول» به همراه «صله»اش خبر آن مبتداء است. «از سر تا پا»: مبالغه در بسیاری گناه است یا کنایه از این که از هر اندامش گناه صادر شده است؛ و می شود تفسیر به گناهان صغیره شود، زیرا گناه کبیره از دارای این خصال بسیار دور است؛ و چه­بسا مقصود این است که او توفیق توبه می­یابد، و این خصال او با آن خصوصیاتش همخوانی دارند، زیرا هر کدام جلوگیر بسیاری از گناهانند، چنانچه نهان نباشد.

**[ترجمه]

«20»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ کَانَ أَبِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ: أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَمَلَ إِیمَانُهُ وَ مُحِّصَتْ عَنْهُ ذُنُوبُهُ وَ لَقِیَ رَبَّهُ وَ هُوَ عَنْهُ رَاضٍ مَنْ وَفَی لِلَّهِ بِمَا جَعَلَ عَلَی نَفْسِهِ لِلنَّاسِ وَ صَدَقَ لِسَانُهُ مَعَ النَّاسِ وَ اسْتَحْیَا مِنْ کُلِّ قَبِیحٍ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ النَّاسِ وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ أَهْلِهِ (1).

سن، [المحاسن] عن أبیه عن ابن محبوب: مثله (2)

**[ترجمه]امالی طوسی: امام سجاد علیه­السلام فرمود: «هر کس در او چهار [صفت] باشد ایمانش کامل است و گناهانش نابود، و با پروردگارش روبرو می­شود در حالی که از خشنود است: هر کس که بپردازد به مردم هر حقی را که خدا برای آنها به گردن او نهاده است، و زبانش با مردم راست باشد، و شرم کند از هر چه زشتی است نزد خدا و مردم، و با خاندانش خوشرفتار باشد.» - . امالی شیخ 1 : 71 -

در محاسن،حدیثی مانند این آمده است. - . محاسن : 8 -

**[ترجمه]

بیان

فی النهایة أصل المحص التخلیص و منه تمحیص الذنوب أی إزالتها بما جعل علی نفسه للناس أی بالنذر أو العهد أو الیمین کما یومئ إلیه قوله وفی لله و یحتمل التعمیم لأن الوفاء بالعهد إن لم یکن واجبا فلا ریب فی رجحانه و عند الناس أی إذا لم یکن مستحسنا عند الله أو المراد بالناس کملهم مع أهله التخصیص لأنه أفضل و أهم.

**[ترجمه]در نهایه آمده: اصل «محص» همان تلخیص است (ناب­سازی) و از همین ریشه است «تمحیص ذنوب»، یعنی پاک­سازی آن. «به آنچه بر عهده او است برای مردم»: به نذر و عهد و یمین که از کلمه «و فی للَّه» فهم می­شود، و چه­بسا هر عهدی باشد، زیرا وفای به عهد اگر واجب نباشد، بدون شک خوب است. «نزد مردم»: در صورتی که نزد خدا پسندیده نباشد؛ یا منظور مردان کاملند. «با خاندانش خوشرفتار باشد»: و با دیگران، و نام آنها را برده به سبب برتری و اهمیت آن.

**[ترجمه]

«21»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ طَاهِرِ بْنِ مِدْرَارٍ عَنْ رَزِینِ بْنِ أَنَسٍ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام یَقُولُ: لَا یَکُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً حَتَّی یَکُونَ کَامِلَ الْعَقْلِ وَ لَا یَکُونُ کَامِلَ الْعَقْلِ حَتَّی یَکُونَ فِیهِ عَشْرُ خِصَالٍ الْخَیْرُ مِنْهُ مَأْمُولٌ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونٌ یَسْتَقِلُّ کَثِیرَ الْخَیْرِ مِنْ نَفْسِهِ وَ یَسْتَکْثِرُ قَلِیلَ الْخَیْرِ مِنْ غَیْرِهِ وَ یَسْتَکْثِرُ قَلِیلَ الشَّرِّ مِنْ نَفْسِهِ وَ یَسْتَقِلُّ کَثِیرَ الشَّرِّ مِنْ غَیْرِهِ لَا یَتَبَرَّمُ بِطَلَبِ الْحَوَائِجِ قِبَلَهُ وَ لَا یَسْأَمُ مِنْ طَلَبِ الْعِلْمِ عُمُرَهُ الذُّلُّ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْعِزِّ وَ الْفَقْرُ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْغِنَی حَسْبُهُ مِنَ الدُّنْیَا قُوتٌ وَ الْعَاشِرَةُ وَ مَا الْعَاشِرَةُ لَا یَلْقَی أَحَداً إِلَّا قَالَ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی وَ أَتْقَی إِنَّمَا النَّاسُ رَجُلَانِ رَجُلٌ خَیْرٌ مِنْهُ وَ أَتْقَی وَ آخَرُ شَرٌّ مِنْهُ وَ أَدْنَی فَإِذَا لَقِیَ

ص: 296


1- 1. أمالی الشیخ ج 1 ص 71.
2- 2. المحاسن ص 8.

الَّذِی هُوَ خَیْرٌ مِنْهُ وَ أَتْقَی تَوَاضَعَ لَهُ لِیَلْحَقَ بِهِ وَ إِذَا لَقِیَ الَّذِی هُوَ شَرٌّ مِنْهُ وَ أَدْنَی قَالَ لَعَلَّ شَرَّ هَذَا ظَاهِرٌ وَ خَیْرَهُ بَاطِنٌ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ عَلَا وَ سَادَ أَهْلَ زَمَانِهِ (1).

**[ترجمه]امالی طوسی: از رزین بن انس روایت شده است: «شنیدم امام صادق علیه­السلام می فرمود: «مومن، مومن نیست، تا کامل­عقل شود، و عقلش کامل نیست، تا ده خصلت را دارا باشد: از او خیر خواهند، از شر او آسوده باشند، خیر بسیار خود را کم شمارد و خیر کم دیگران را بسیار، شرِ اندک خود را بسیار شمارد و شر بسیار دیگران را اندک، از نیازخواهی نزد وی کسی به تنگ نیاید، تمام عمر از طلب دانش خسته نشود، خواری را از عزت بیشتر دوست داشته باشد و فقر را از ثروت، از دنیا تنعا قوْتش کافی باشد... و دهمین خصلت کدام است ؟ اینکه برنخورد به کسی مگر اینکه بگوید او بهتر از من است و پرهیزگارتر.

همانا مردم دو کس باشند: یکی بهتر و پرهیزکارتر از او، و دیگری بدتر و فروتر؛ چون به بهتر از خودش برسد، فروتن باشد برایش تا آنکه به او برسد، و چون به بدتر از خود برسد، بگوید: شاید ظاهر او بد به نظر می­آید و درونش بهتر از من است، و چون چنین کند، بالا رود و آقای اهل زمانش باشد.» - . امالی 1 : 152 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس البرم محرکة السأمة و الضجر و أبرمه فبرم کفرح و تبرم أمله فمل قبله بکسر القاف و فتح الباء أی عنده الذل أحب إلیه من العز لعل المعنی أن ذله عند نفسه أحب إلیه من العز و التکبر أو یحب الذل إذا علم أن العز یصیر سببا لفساده و بغیه أو إذا أذله الله یرضی بذلک و یکون أحب إلیه لقلة مفاسده کما هو الظاهر من الفقرة التی بعدها لئلا ینافی ما ورد من أنه تعالی لا یرضی بذل المؤمن و لم یدع إلیه أن یذل نفسه حسبه من الدنیا قوت أی یکتفی بالقوت و لا یطلب أکثر منه.

و اعلم أن الخصال المذکورة اثنتا عشرة فلا یوافق العدد المذکور أولا و یمکن توجیهه بوجوه الأول عد استقلال الخیر من نفسه و استکثاره من غیره واحدا لتلازمهما غالبا و کذا عد القرینتین بعدهما واحدا لذلک.

الثانی عد تقلیل الخیر من نفسه و تکثیر الشر منها واحدا لقربهما و تلازمهما و کذا تقلیل الشر و تکثیر الخیر من الغیر.

الثالث عد کون الخیر مأمولا منه و الشر مأمونا واحدا للتلازم غالبا و جعل الاکتفاء بالقوت من تتمة الفقرة السابقة لا خصلة أخری.

الرابع عد قوله الذل إلی قوله قوت خصلة واحدة لتقارب الجمیع و لکل وجه و إن کان لا یخلو شی ء منها من تکلف و ساد أهل زمانه أی صار سیدهم و أشرفهم حسبا و کرامة.

**[ترجمه]در قاموس آمده: «البرم» - با تحریک - خستگی و گرفتگی، و «أبرمه فبرم» مانند فرح، و «تبرّم أمّله فملّ»: او را خسته کرد و او خسته شد. «قبله»: - یا کسره «قاف» و فتحه «باء» - یعنی نزد او خواری خواستنی­تر است از عزت؛ چه­بسا مقصود این است که خوار داشتن خود را دوست­تر دارد از عزت طلبی و تکبر؛ یا اینکه خواری را دوست­تر دارد از عزتی که او را فاسد و ستمکار می سازد؛ یا اینکه اگر خدا او را خوار کرد، این را بیشتر دوست دارد چون فسادش کم است، چنانچه روشن شود از عبارت دنبال آن، تا با آنچه وارد است منافات نداشته باشد، زیرا خدای تعالی به خواری مومن راضی نیست و او را وانداشته که خود را خوار کند. «حسبه من الدنیا قوت»: یعنی به قوْت بسنده می کند و بیش از آن نمی خواهد .

و آگاه باش که دوازده خصلت ذکر شده که با شماره ده - که یاد شده - سازگار نیست و می شود از چند راه آن را توجیه کرد:

1.

کم شمردن خیر خود و بیش شمردن خیر دیگران یکی است، چون غالبا با هم می­آیند، و همچنین دو قرینه دنبال آنها.

2.

کم گرفتن خیر خود و بیش گرفتن شر خود را یکی دانسته، چون با هم هستند، و همچنین کم گرفتن بدی دیگران و بیش شمردن خیر آنان را.

3.

خیرش را خواهند و از شرش آسوده باشند، یکی است، چون غالبا ملازم هم هستند؛ همچنین، اکتفا ب قوت را دنباله فقره پیش دانسته، نه یک خصلت جدا.

4.

از قول او «خواری» تا واژه «قوت»، یک خصلت است، چون همه باهم هستند، و هر کدام از این وجوه را راهی باشد، اگرچه هیچ کدام بی تکلف نیستند. و «و ساد اهل زمانه»، یعنی از نظر حسب و کرامت سرور و اشرف آنان خواهد شد.

**[ترجمه]

«22»

جا،(2) [المجالس للمفید] ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْقَمَّاطِ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ سَمِعْتُ

ص: 297


1- 1. أمالی الشیخ الطوسیّ ج 1 ص 152.
2- 2. مجالس المفید ص 219. المجلس 42.

أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَا یَکْمُلُ إِیمَانُ الْعَبْدِ حَتَّی یَکُونَ فِیهِ أَرْبَعُ خِصَالٍ یُحَسِّنُ خُلُقَهُ وَ یَسْتَخِفُّ نَفْسَهُ (1)

وَ یُمْسِکُ الْفَضْلَ مِنْ قَوْلِهِ وَ یُخْرِجُ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ (2).

سن، [المحاسن] عن أبیه عن أبی سعید القماط: مثله (3).

**[ترجمه]از مفضل روایت شده است: «شنیدم امام صادق علیه­السلام می­فرمود: «ایمان بنده کامل نیست تا در او چهار خصلت نباشد: خوش­خُلق باشد، خود را کم گیرد، پرگویی نکند و سخن زائدش را نگه­دارد و مازاد مالش را در راه خیر انفاق کند.» - . مجالس مفید : 219 ، امالی طوسی 1 : 235 -

در محاسن، حدیثی مانند این آمده است. - . محاسن : 8 -

**[ترجمه]

«23»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْمُؤْمِنُ غِرٌّ کَرِیمٌ وَ الْفَاجِرُ خَبٌّ لَئِیمٌ وَ خَیْرُ الْمُؤْمِنِینَ مَنْ کَانَ مَأْلَفَةً لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لَا خَیْرَ فِیمَنْ لَا یَأْلَفُ وَ لَا یُؤْلَفُ قَالَ وَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ شِرَارُ النَّاسِ مَنْ یُبْغِضُ الْمُؤْمِنِینَ وَ تُبْغِضُهُ قُلُوبُهُمْ الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِیمَةِ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الْأَحِبَّةِ الْبَاغُونَ لِلْبِرَاءِ الْعَیْبَ أُولَئِکَ لا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ ثُمَّ تَلَا صلی الله علیه و آله هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ (4)

أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ (5).

**[ترجمه]امالی طوسی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «مومن ساده و ارجمند است، و تبهکار زیرک و پست؛ بهترین مومن کسی است که وسیله الفت مومنان باشد، و خیر ندارد کسی که الفت نگیرد و الفت ندهد.

[راوی] می­گوید: «و شنیدم که رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله می فرمود: «بدترین مردم کسانی هستند که مومنان را دشمن می­دارند و کینه آنان را در دل دارند؛ [افرادی] بسیار دونده در سخن­چینی، جداافکن میان دوستان و عیب جو برای پاکان؛ آنانند که خدا در روز رستاخیز به آنها نمی­نگرد، و پاکیزه نمی­کند آنها را.» و آنگاه این آیه را خواند: «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ» - . انفال / 62 - ، {او است که کمک کرد تو را به یاری خود و به مومنان و مهربان کرد دل­هاشان را با هم.} - . امالی طوسی 2 : 78 -

**[ترجمه]

بیان

مألفة أی محلا لألفتهم یألفون به أو یألفهم أیضا قال فی المصباح المألف الموضع الذی یألفه الإنسان و ألفته من باب علمت أنست به و أحببته و الاسم الألفة بالضم و الألفة أیضا اسم من الائتلاف و هو الالتیام و الاجتماع و النمیمة نقل الحدیث من قوم إلی قوم علی جهة الإفساد و الشر.

الباغون أی الطالبون للبراء من العیوب العیب لا یَنْظُرُ الله إِلَیْهِمْ کنایة من عدم اللطف أو المعنی لا ینظر الله إلیهم نظر رحمة وَ لا یُزَکِّیهِمْ أی لا یثنی علیهم و لا یقبل أعمالهم أو لا ینمی أعمالهم و الاستشهاد بالآیة لدلالتها علی

ص: 298


1- 1. فی الأمالی و یسخو نفسه.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 235.
3- 3. المحاسن ص 8.
4- 4. الأنفال: 62. و الآیة التی بعدها فی الأنفال: 63.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 78.

حسن التألیف بین قلوب المؤمنین و التزاما علی قبح التفریق بینهم.

**[ترجمه]«مألفه»: مجلس انس و همدمی که به واسطه آن با هم مهربان و همدم می­شوند. در مصباح می­گوید: «المألف»: جایی است که انسان با آن انس دارد و «ألفته» - از باب «علمت» - یعنی با او انس گرفتم و او را دوست داشتم. اسم مصدر «اُلفته» با ضمّه است و «اُلفه» نیز اسم است از «ائتلاف»، و آن التیام و اجتماع است. «نمیمه»: نقل سخن قومی به قومی با هدف افساد و شر.

«الباغون»: یعنی طلب کنندگان. «للبراء» برای کسی که از عیب ها پاک است. «خدا به آنها ننگرد»: کنایه از بی لطفی است، یا اینکه خدا نظر رحمت به آنها ندارد. «و آنها را پاکیزه نمی­کند»: نمی­ستاید و کردارشان را نمی­پذیرد، یا اینکه کردارشان را پیشرفت نمی­دهد؛ و گواه آوردن آیه، دلالت دارد بر خوبی مهربان کردن دل مومنان با هم، که لازمه آن زشتی جداافکنی میان آنها است.

**[ترجمه]

«24»

ع، [علل الشرائع] عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: قِیلَ لَهُ مَا بَالُ الْمُؤْمِنِ أَحَدُّ شَیْ ءٍ قَالَ لِأَنَّ عِزَّ الْقُرْآنِ فِی قَلْبِهِ وَ مَحْضَ الْإِیمَانِ فِی صَدْرِهِ وَ هُوَ بَعْدُ مُطِیعٌ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ مُصَدِّقٌ قِیلَ فَمَا بَالُ الْمُؤْمِنِ قَدْ یَکُونُ أَشَحَّ شَیْ ءٍ قَالَ لِأَنَّهُ یَکْسِبُ الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ وَ مَطْلَبُ الْحَلَالِ عَزِیزٌ فَلَا یُحِبُّ أَنْ یُفَارِقَهُ لِشِدَّةِ مَا یَعْلَمُ مِنْ عُسْرِ مَطْلَبِهِ وَ إِنْ هُوَ سَخَتْ نَفْسُهُ لَمْ یَضَعْهُ إِلَّا فِی مَوْضِعِهِ قِیلَ لَهُ فَمَا بَالُ الْمُؤْمِنِ قَدْ یَکُونُ أَنْکَحَ شَیْ ءٍ قَالَ لِحِفْظِهِ فَرْجَهُ مِنْ فُرُوجِ مَا لَا یَحِلُّ لَهُ وَ لَکِنْ لَا تَمِیلُ بِهِ شَهْوَتُهُ هَکَذَا وَ لَا هَکَذَا فَإِذَا ظَفِرَ بِالْحَلَالِ اکْتَفَی بِهِ وَ اسْتَغْنَی بِهِ عَنْ غَیْرِهِ قَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ قُوَّةَ الْمُؤْمِنِ فِی قَلْبِهِ أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّهُ قَدْ تَجِدُونَهُ ضَعِیفَ الْبَدَنِ نَحِیفَ الْجِسْمِ وَ هُوَ یَقُومُ اللَّیْلَ وَ یَصُومُ النَّهَارَ وَ قَالَ الْمُؤْمِنُ أَشَدُّ فِی دِینِهِ مِنَ الْجِبَالِ الرَّاسِیَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْجَبَلَ قَدْ یُنْحَتُ مِنْهُ وَ الْمُؤْمِنُ لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ عَلَی أَنْ یَنْحَتَ مِنْ دِینِهِ شَیْئاً وَ ذَلِکَ لِضَنِّهِ بِدِینِهِ وَ شُحِّهِ عَلَیْهِ (1).

**[ترجمه]علل الشرایع: از امام باقر علیه­السلام پرسیدند: «چرا مومن از هر چیزی تیزتر است؟» فرمود: «چون عزت قرآن را در دل دارد، و ایمان پاک را در سینه، و از آن پس، فرمانبر خدا و باوردار رسول او است.» پرسیدند: «چه شود مومن را که گاهی از هر چه دریغ کن تر باشد؟» فرمود: «زیرا روزی را از راه حلال می­جوید و جستجوی حلال کمیاب است، و نمی­خواهد از آن جدا شود، چون می­داند که به دست آوردنش دشوار است؛ و اگر آن را به او ببخشند، جز در جای شایسته آن هزینه نمی­کند.»

پرسیدند: «چه شود که مومن بسا از هر کس جماع کن تر باشد؟» فرمود: «چون خودنگهدار است از آنچه بر او روا نیست و شهوتش به این سو و آن سو سر نمی کشد، و هنگامی که به حلال می­رسد، او را بس است و از غیر، بی نیاز می­شود.» - . علل الشرائع 2 : 244 -

پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «به راستی، نیروی مومن در دل او است؛ نمی بینید که چه­بسا او را ناتوان می­یابید، با تن ضعیف و لاغر اندام، با اینکه شب­ها را با عبادت بیدار است ، و روزها را روزه دار.» و فرمود: «مومن در دینش سخت تر است از کوه­های بلند استوار؛ زیرا چه­بسا کوه را با تیشه بتراشند، اما کسی نمی­تواند از دین مومن بتراشد؛ برای اینکه از دین خود دریغ دارد و بر آن بخیل است.»

**[ترجمه]

بیان

لأن عز القرآن فی قلبه أی حدته إنما هی فی الدین لتنمره فی ذات الله و عدم المداهنة فی دین الله.

**[ترجمه]چون عزت قرآن در دل او است، یعنی تندی او در دین همانا برای پلنگ­صفتی او است درباره خدا و سازش و سستی نداشتن او در دین خدا.

**[ترجمه]

«25»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ الْعِجْلِیِّ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً حَارِثَةَ بْنَ النُّعْمَانِ الْأَنْصَارِیَّ قَالَ لَهُ کَیْفَ أَصْبَحْتَ یَا حَارِثَةُ قَالَ أَصْبَحْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مُؤْمِناً حَقّاً قَالَ إِنَّ لِکُلِّ إِیمَانٍ حَقِیقَةً فَمَا حَقِیقَةُ إِیمَانِکَ قَالَ عَزَفَتْ نَفْسِی عَنِ الدُّنْیَا وَ أَسْهَرَتْ لَیْلِی وَ أَظْمَأَتْ نَهَارِی فَکَأَنِّی بَعَرْشِ رَبِّی وَ قَدْ قَرُبَ لِلْحِسَابِ وَ کَأَنِّی بِأَهْلِ الْجَنَّةِ فِیهَا یَتَزَاوَرُونَ وَ أَهْلِ النَّارِ فِیهَا یُعَذَّبُونَ

ص: 299


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 244.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتَ مُؤْمِنٌ نَوَّرَ اللَّهُ الْإِیمَانَ فِی قَلْبِکَ فَاثْبُتْ ثَبَّتَکَ اللَّهُ فَقَالَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَنَا عَلَی نَفْسِی مِنْ شَیْ ءٍ أَخْوَفَ مِنِّی عَلَیْهَا مِنْ بَصَرِی فَدَعَا لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَذَهَبَ بَصَرُهُ (1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام صادق علیه­السلام فرمود: «رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله روزی به حارثة بن نعمان انصاری برخورد و به او فرمود: «چگونه صبح کردی ای حارثه؟» گفت: «یا رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله، صبح کردم، مومن به راستی و حق.» آن حضرت فرمود: «برای هر ایمانی حقیقتی است، حقیقت ایمان تو چیست؟» گفت: «دلم از دنیا برکنده شده، شبم را بیدارم و روزم را تشنه و روزه­دار، و گویا به عرش پروردگارم می نگرم که برای حسابرسی نزدیک آمده، و گویا می­بینم که بهشتیان در بهشت با هم دیدار می­کنند و دوزخیان در دوزخ عذاب می­کشند.»

رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «تو به راستی مومنی؛ خدا دلت را به نور ایمان روشن کرده، خوب برجا و پایدار باش.» گفت: «یا رسول اللَّه، من بر خود از هیچ چیز ترساتر نیستم، جز از چشم.» رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله دعا کرد و دیدش از چشمش رفت و نابینا شد.» - . معانی الاخبار : 187 -

**[ترجمه]

«26»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ حَرْبِ بْنِ الْحَسَنِ الطَّحَّانِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا یَبْلُغُ أَحَدُکُمْ حَقِیقَةَ الْإِیمَانِ حَتَّی یَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ الْمَوْتُ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْحَیَاةِ وَ الْفَقْرُ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْغِنَی وَ الْمَرَضُ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الصِّحَّةِ قُلْنَا وَ مَنْ یَکُونُ کَذَلِکَ قَالَ کُلُّکُمْ ثُمَّ قَالَ أَیُّمَا أَحَبُّ إِلَی أَحَدِکُمْ یَمُوتُ فِی حُبِّنَا أَوْ یَعِیشُ فِی بُغْضِنَا فَقُلْتُ نَمُوتُ وَ اللَّهِ فِی حُبِّکُمْ أَحَبُّ إِلَیْنَا قَالَ وَ کَذَلِکَ الْفَقْرُ وَ الْغِنَی وَ الْمَرَضُ وَ الصِّحَّةُ قُلْتُ إِی وَ اللَّهِ (2).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام باقر علیه­السلام فرمود: «کسی از شما به حقیقت ایمان نمی­رسد مگر اینکه سه خصلت در او وجود داشته باشد: مرگ را از زندگی دوست­تر دارد، نداری را از توانگری بیشتر دوست داشته باشد، و نزد او، بیماری دوست تر باشد از تندرستی.» گفتیم: «چه کسی چنین باشد؟» فرمود: «همه شماها.» آنگاه فرمود: «کدام شماها دوست­تر دارد در دوستی ما بمیرد یا در دشمنی ما زنده ماند؟» گفتیم: «به خدا، دوست­تر داریم در دوستی شما بمیریم.» فرمود: «به همین معنا است دوست­تر داشتن نداری و توانگری و بیماری و تندرستی.» گفتم: «آری به خدا.» - . معانی الاخبار : 189 -

**[ترجمه]

«27»

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَیْفٍ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: لَا یَسْتَکْمِلُ عَبْدٌ حَقِیقَةَ الْإِیمَانِ حَتَّی یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ ثَلَاثٌ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ حُسْنُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعِیشَةِ وَ الصَّبْرُ عَلَی الرَّزَایَا(3).

**[ترجمه]محاسن: امام باقر علیه­السلام فرمود: «بنده ای حقیقت ایمان را به کمال نمی رساند مگر اینکه در او سه خصلت باشد: مسأله­دانی و فهم مسائل در دین، خوب اندازه گرفتن زندگانی، و صبر بر مصائب و پیشامدهای بد.» - . محاسن : 5 -

**[ترجمه]

«28»

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَاصِمٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أُمِّهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ الْحُسَیْنِ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثُ خِصَالٍ مَنْ کُنَّ فِیهِ یَسْتَکْمِلُ خِصَالَ الْإِیمَانِ الَّذِی إِذَا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِی بَاطِلٍ وَ إِذَا غَضِبَ لَمْ یُخْرِجْهُ غَضَبُهُ مِنَ الْحَقِّ وَ إِذَا قَدَرَ لَمْ یَتَعَاطَ مَا لَیْسَ لَهُ (4).

کا، [الکافی] عن العدة عن البرقی: مثله (5)

ص: 300


1- 1. معانی الأخبار ص 187.
2- 2. معانی الأخبار ص 189.
3- 3. المحاسن ص 5.
4- 4. المحاسن: 6.
5- 5. الکافی ج 2 ص 239.

ل، [الخصال] عن أبیه عن محمد بن علی بن الصلت عن البرقی عن ابن فضال عن عاصم عن الثمالی عن عبد الله بن الحسن عن أمه فاطمة بنت الحسین بن علی عن أبیها(1): مثله

**[ترجمه]محاسن: از فاطمه بنت الحسین علیه­السلام روایت شده است: «رسول خدا صلّی اللَّه­علیه­وآله فرمود: «هر کس سه خصلت را داشته باشد خصال ایمان را کامل کرده است: آن کس که چون پسندد از پسندش خشنود شود و در باطل و بیهوده نکشاند، و چون خشم بگیرد، خشمش او را از حق جدا نکند، و چون توانا شود دست نیازد به آنچه از آن حقی ندارد.» - . محاسن : 6 -

در کافی، حدیثی مانند این آمده است. - . کافی 2 : 239 -

در خصال، حدیثی مانند این از امام حسین علیه­السلام آمده است. - . خصال 1 : 52 -

**[ترجمه]

بیان

الظاهر أن فیه إرسالا لأن فاطمة بنت الحسین علیه السلام لم تعهد روایتها عن النبی صلی الله علیه و آله بل لم تلقه و کأنه کان عن فاطمة بنت الحسین عن الحسین کما فی الخصال.

یستکمل أی لا تحصل هذه الأخلاق فی مؤمن إلا و قد حصلت فیه سائر الخصال لأنها أشقها و أشدها و أیضا أنها مستلزمة للعدل و هو التوسط بین الإفراط و التفریط و هو معیار جمیع الکمالات و فی القاموس التعاطی التناول و تناول ما لا یحق و التنازع فی الأخذ و رکوب الأمر انتهی (2)

أی بعد القدرة لا یأخذ أو لا یرتکب ما لیس له.

**[ترجمه]ظاهر این است که سند روایت محاسن افتادگی دارد، زیرا مشخص نیست که فاطمه بنت الحسین علیه­السلام از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله روایت کرده باشد و بلکه او را درک کرده باشد. گویا فاطمه از پدرش روایت کرده، چنانچه در خصال است.

«خصال ایمان را کامل کرده»: زیرا این اخلاق در وجود مومن نیست، مگر اینکه همه خصال ایمان را دارا باشد، چون این ها پررنج تر و سخت ترین آنانند، و همچنین مستلزم عدل است که تعادل میان افراط و تفریط است، و معیار همه کمالات. در قاموس آمده: «تعاطی»، گرفتن است، گرفتن چیزی که حقی در آن ندارد، و تنازع در گرفتن است و سوار بر کاری شدن. یعنی مومن با توانایی نمی گیرد، یا انجام نمی­دهد آنچه را که نباید انجام بدهد.

**[ترجمه]

«29»

سن، [المحاسن] رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سِتَّةٌ لَا تَکُونُ فِی مُؤْمِنٍ قِیلَ وَ مَا هِیَ قَالَ الْعُسْرُ وَ النَّکَدُ وَ اللَّجَاجَةُ وَ الْکَذِبُ وَ الْحَسَدُ وَ الْبَغْیُ وَ قَالَ لَا یَکُونُ الْمُؤْمِنُ مُحَارِباً(3).

**[ترجمه]محاسن: از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «شش چیز در مومن نیست.» پرسیده شد: «چه باشند؟» فرمود: «دشواری، نکول، لجبازی، دروغ، حسد و ستم­کاری.» و فرمود: «مومن جنگ­آور نیست.» - . محاسن : 158 -

**[ترجمه]

بیان

العسر الشدة فی المعاملات و عدم السهولة و النکد العسر و الخشونة فی المعاشرات و قلة العطاء و البخل و هو أظهر فی القاموس نکد عیشهم کفرح اشتد و عسر و البئر قل ماؤها و نکد فلانا کنصر منعه ما سأله أو لم یعطه إلا أقله و النکد بالضم قلة العطاء و یفتح و اللجاجة الخصومة.

قوله محاربا أی بغیر حق و فی بعض النسخ مجازفا و الجزاف معرب گزاف و هو بیع الشی ء لا یعلم کیله و لا وزنه و المجازفة فی البیع المساهلة فیه قال فی المصباح یقال لمن یرسل کلامه إرسالا من غیر قانون جازف فی کلامه

ص: 301


1- 1. الخصال ج 1 ص 52.
2- 2. القاموس ج 4 ص 364.
3- 3. المحاسن: 158 و فیه: مجازفا.

فأقیم نهج الصواب مقام الکیل و الوزن انتهی.

**[ترجمه]دشواری در معامله و داد و ستد، و هموار نبودن و نکول، دشواری و زبری در معاشرت و کم­گذشتی و کم­بخششی و بخل، و آن روشن تر است. در قاموس آمده: «نکد عیشهم» - مانند فرح - : سخت و بافشار شد. «نکد البئر»: آب چاه کم شد. «نکد فلاناً» - مانند نصر - :آنچه را خواسته بود از او بازداشت و یا به او نداد مگر اندکش را. «نکد» - با ضمه - کم دادن، و با فتحه نیز می­آید. «لجاجه»: لجبازی و ستیزه­گری است.

«جنگ­آور نیست»: به ناحق؛ در یک نسخه «مجازف» آمده، یعنی گزاف­کار. «جزاف»: معرّب گزاف است و آن فروش چیزی است بی وزن و کیل. «مجازفت در بیع»: مسامحه در خرید و فروش است. در مصباح می­گوید: به کسی گفته می شود که سخنش را بی قانون رها می کند، «جازف فی کلامه»؛ و در نتیجه شیوه درست به جای کیل و وزن نشسته است

**[ترجمه]

و أقول

کأنه المراد هنا و فی بعض النسخ بالحاء و الراء المهملتین و المجارف بفتح الراء المحروم المحدود الذی سد علیه أبواب الرزق و فی کونه منافیا للإیمان الکامل إشکال إلا أن یکون مبنیا علی الغالب.

**[ترجمه]گویا مقصود در اینجا همان است، و در نسخه ای، «محارف» با «حاء» و «راء» بی نقطه آمده، یعنی کسی که درهای روزی بر روی او بسته می­شود، و منافی بودن آن با ایمان کامل مورد اشکال است، مگر اینکه مبنی بر غالب باشد.

**[ترجمه]

«30»

سن، [المحاسن] عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ الْکُوفِیِّ عَنْ مُیَسِّرِ بْنِ سَعِیدٍ الْقَصِیرِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُعْرَفُ مَنْ یَصِفُ الْحَقَّ بِثَلَاثِ خِصَالٍ یُنْظَرُ إِلَی أَصْحَابِهِ مَنْ هُمْ وَ إِلَی صَلَاتِهِ کَیْفَ هِیَ وَ فِی أَیِّ وَقْتٍ یُصَلِّیهَا فَإِنْ کَانَ ذَا مَالٍ نُظِرَ أَیْنَ یَضَعُ مَالَهُ (1).

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه­السلام فرمود: «کسی که حق می­گوید، با سه خصلت شناخته می­شود، بنگرند یاران و اصحابش که او چگونه کسی است و نمازش چگونه است، و در چه وقتی آن را می­خواند، و اگر مال دارد باید دید کجا آن را مصرف می­کند.» - . محاسن : 254 -

**[ترجمه]

«31»

سن، [المحاسن] عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنِ ابْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی النُّعْمَانِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِالْمُؤْمِنِ الْمُؤْمِنُ مَنِ ائْتَمَنَهُ الْمُؤْمِنُونَ عَلَی أَمْوَالِهِمْ وَ أُمُورِهِمْ وَ الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ وَ الْمُهَاجِرُ مَنْ هَجَرَ السَّیِّئَاتِ فَتَرَکَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ (2).

**[ترجمه]محاسن: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «شما را آگاه کنم به مومن؟ مومن کسی است که مومنان او را بر مال و کارهای خود امین سازند، مسلمان کسی است که مسلمانان از زبان و دستش سالم بمانند، و مهاجر کسی است که از گناهان کوچیده و هر چه خدا حرام کرده وانهاده است.» - . محاسن : 285 -

**[ترجمه]

«32»

شا، [الإرشاد] رُوِیَ عَنْ صَعْصَعَةَ بْنِ صُوحَانَ الْعَبْدِیِّ قَالَ: صَلَّی بِنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ صَلَاةَ الصُّبْحِ فَلَمَّا سَلَّمَ أَقْبَلَ عَلَی الْقِبْلَةِ بِوَجْهِهِ یَذْکُرُ اللَّهَ لَا یَلْتَفِتُ یَمِیناً وَ لَا شِمَالًا حَتَّی صَارَتِ الشَّمْسُ عَلَی حَائِطِ مَسْجِدِکُمْ هَذَا یَعْنِی جَامِعَ الْکُوفَةِ قِیسَ رُمْحٍ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ علیه السلام فَقَالَ لَقَدْ عَهِدْتُ أَقْوَاماً عَلَی عَهْدِ خَلِیلِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّهُمْ لَیُرَاوِحُونَ فِی هَذَا اللَّیْلِ بَیْنَ جِبَاهِهِمْ وَ رُکَبِهِمْ فَإِذَا أَصْبَحُوا أَصْبَحُوا شُعْثاً غُبْراً بَیْنَ أَعْیُنِهِمْ شِبْهُ رُکَبِ الْمِعْزَی فَإِذَا ذَکَرُوا الْمَوْتَ مَادُوا کَمَا یَمِیدُ الشَّجَرَةُ فِی الرِّیحِ ثُمَّ انْهَمَلَتْ عُیُونُهُمْ حَتَّی تُبَلَّ ثِیَابَهُمْ ثُمَّ نَهَضَ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ کَأَنَّمَا الْقَوْمُ بَاتُوا غَافِلِینَ (3).

ص: 302


1- 1. المحاسن ص 254.
2- 2. المحاسن ص 285.
3- 3. الإرشاد ص 114.

**[ترجمه]ارشاد: از صعصعة بن صوحان عبدی روایت شده است: «یک روز علی علیه السلام نماز بامداد را برای ما خواند و چون سلام داد، رو به قبله نشست و ذکر خدا می­گفت و به راست و چپ خود رو نمی­کرد تا اینکه خورشید به اندازه یک نیزه به دیوار مسجد شما افتاد - که جامع کوفه بود - آنگاه رو به ما کرد و فرمود: «به یاد دارم مردمی را در زمان دوستم - رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله - که در این شب پیوسته یک بار پیشانی­ها بر خاک می­نهادند و یک بار زانوها، و چون بامداد می رسید، همه آشفته و خاک­آلود بودند و جای سجده آنها در پیشانیشان مانند زانوی بز پینه بسته بود، و چون یاد مرگ می­کردند، چون درخت در برابر باد می­لرزیدند و اشک آنها فرو می­بارید تا جامه شان را تر و خیس می­کرد، آنگاه برخاست و فرمود: «گویا این مردم شب را به بی­خبری گذراندند.» - . ارشاد : 114 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس قیس رمح بالکسر و قاسه قدره (1).

**[ترجمه]در قاموس آمده: «قیس رمح» با کسره، و «قاسه» یعنی اندازه یک نیزه.

**[ترجمه]

«33»

قب، [المناقب لابن شهرآشوب] قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَعْطَی الْمُؤْمِنَ الْبَدَنَ الصَّحِیحَ وَ اللِّسَانَ الْفَصِیحَ وَ الْقَلْبَ الصَّرِیحَ وَ کَلَّفَ کُلَّ عُضْوٍ مِنْهَا طَاعَةً لِذَاتِهِ وَ لِنَبِیِّهِ وَ لِخُلَفَائِهِ فَمِنَ الْبَدَنِ الْخِدْمَةُ لَهُ وَ لَهُمْ وَ مِنَ اللِّسَانِ الشَّهَادَةُ بِهِ وَ بِهِمْ وَ مِنَ الْقَلْبِ الطُّمَأْنِینَةُ بِذِکْرِهِ وَ بِذِکْرِهِمْ فَمَنْ شَهِدَ بِاللِّسَانِ وَ اطْمَأَنَّ بِالْجَنَانِ وَ خَدَمَ بِالْأَرْکَانِ أَنْزَلَهُ اللَّهُ الْجِنَانَ (2).

**[ترجمه]مناقب: امام باقر علیه­السلام فرمود: «خدا به مومن تن درست و زبان شیوا و دل پاک داده و به هر اندامش تکلیفی نهاده؛ برای خودش و پیغمبرش و جانشینانش تکلیف بدن، خدمت به او و آنان است، و تکلیف زبان، گواهی به او و آنان، و تکلیف دل، آرامش به ذکر او و ذکر آنان؛ و هر کس به زبان گواه باشد و به دل آرامش یابد و با همه اندام به خدمت پردازد، خدایش به بهشت­ها می­اندازد.» - . مناقب آل أبی طالب 4 : 18 -

**[ترجمه]

بیان

البدن الصحیح کأن المعنی الصحة من الذنوب و العیوب المعنویة أو الصحة من الآفات التی تورث الشین فیکون مختصا بالأنبیاء و الأئمة علیهم السلام و الصریح الخالص من کل شی ء و المراد به هنا الخالص من الغل و الحسد و الشک و الشبهة.

**[ترجمه]«تن درست»: گویا به معنی سلامت از گناه و آفت­های دینی است، یا سالم از عیب­ها که مایه زشتی و نفرتند؛ پس، ویژه پیغمبران و امامان علیهم­السلام است. و «الصیرع»: یعنی خالص و ناب از هر چیز، و منظور در اینجا دل پاک از دغلی و حسد و شک و شبهه است.

**[ترجمه]

«34»

کِتَابُ صِفَاتِ الشِّیعَةِ، لِلصَّدُوقِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنِ ابْنِ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ وَ لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا وَرَعَ لَهُ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ صَفْوَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ الَّذِی إِذَا غَضِبَ لَمْ یُخْرِجْهُ غَضَبُهُ مِنْ حَقٍّ وَ الَّذِی إِذَا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِی بَاطِلٍ وَ الَّذِی إِذَا قَدَرَ لَمْ یَأْخُذْ أَکْثَرَ مِنْ مَالِهِ (3).

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَاءَتْهُ سَیِّئَتُهُ وَ سَرَّتْهُ حَسَنَتُهُ فَهُوَ مُؤْمِنٌ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَبِیبٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَقْبَحَ بِالْمُؤْمِنِ أَنْ تَکُونَ لَهُ رَقَبَةٌ تُذِلُّهُ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ أَشَدُّ

ص: 303


1- 1. القاموس ج 2 ص 244.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 180.
3- 3. مما له خ.

مِنْ زُبَرِ الْحَدِیدِ إِنَّ زُبَرَ الْحَدِیدِ إِذَا دَخَلَ النَّارَ تَغَیَّرَ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَوْ قُتِلَ ثُمَّ نُشِرَ ثُمَّ قُتِلَ لَمْ یَتَغَیَّرْ قَلْبُهُ (1).

**[ترجمه]صفات شیعه: امام صادق علیه­السلام فرمود: «دین ندارد کسی که تقیه ندارد؛ ایمان ندارد کسی که در او پارسایی نیست.» - . صفات شیعة : 179 -

امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن آن کسی است که چون خشم گیرد، خشمش او را از حق و درستی به در نبرد؛ و آن کسی که چون پسندد و خشنود باشد، خشنودیش او را در باطل درنیاورد؛ و آن کسی که چون تواند، بیش از مال خود نستاند.»

از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله فرمود: «هر کس که از گناه بدش بیاید و از حسنه خوشش بیاید، او مومن است.»

امام صادق علیه­السلام فرمود: «چه زشت است بر شخص مومن، گردنی که او را خوار و بی مقدار دارد.»

و امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن سخت­تر است از پاره های آهن که چون درون آتش تافته می­شوند دگرگون می­گردند؛ و مومن اگر کشته شود و سپس زنده گردد، و باز کشته شود، قلبش دگرگون نمی­گردد.»

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس الزبرة بالضم القطعة من الحدید و الجمع زبر و زبر لم یتغیر قلبه أی عقائده التی فی قلبه.

**[ترجمه]در قاموس گفته: «زبره» - به «ضم» - پاره ای آهن است و «زبَر و زِبُر» جمع آن است، و نادگرگونی او این است که عقایدی که در دل دارد دگرگون نمی­شوند .

**[ترجمه]

«35»

صِفَاتُ الشِّیعَةِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَصْلٍ وَاحِدٍ لَا یَدْخُلُ فِیهِمْ دَاخِلٌ وَ لَا یَخْرُجُ مِنْهُمْ خَارِجٌ مَثَلُهُمْ وَ اللَّهِ مَثَلُ الرَّأْسِ فِی الْجَسَدِ وَ مَثَلُ الْأَصَابِعِ فِی الْکَفِّ فَمَنْ رَأَیْتُمْ یُخَالِفُ ذَلِکَ فَاشْهَدُوا عَلَیْهِ بَتَاتاً أَنَّهُ مُنَافِقٌ (2).

**[ترجمه]صفات شیعه: امام صادق علیه­السلام فرمود: «به راستی، خدای تبارک و تعالی مومنان را از یک اصل آفریده و بیگانه ها در آنها درنمی­آیند، و از آنها کسی به در نمی­شود؛ نمونه شان به خدا، نمونه سر است از تن، و نمونه انگشتان در مشت انسان؛ هر کس را که دیدید از آن جدا است، به طور قطع گواه دهید که بی عقیده و مخالف است.» - . صفات شیعه : 179 -

**[ترجمه]

بیان

مثلهم أی ینبغی أن یکون منزلة کل مؤمن من سائر المؤمنین منزلة الرأس من الجسد فی التواصل و التعاون و اهتمام المؤمنین بهم بعضهم بتاتا أی بتا و قطعا.

**[ترجمه]«نمونه آنها»: یعنی سزا است که هر مومنی برای دیگر مومنان چون سر باشد از تن، در پیوست و در یاری یکدیگر و توجه مومنان به همدیگر. «بتاتاٌ»: یعنی «بتّاً» و قطعاً.

**[ترجمه]

«36»

صِفَاتُ الشِّیعَةِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الشِّتَاءُ رَبِیعُ الْمُؤْمِنِ یَطُولُ فِیهِ لَیْلُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی قِیَامِهِ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ غَزْوَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الْمُؤْمِنُ لَا یَکُونُ مُحَارَفاً(3).

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ صَالِحِ بْنِ هَیْثَمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ اسْتَکْمَلَ خِصَالَ الْإِیمَانِ مَنْ صَبَرَ عَلَی الظُّلْمِ وَ کَظَمَ غَیْظَهُ وَ احْتَسَبَ وَ عَفَا کَانَ مِمَّنْ یُدْخِلُهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ شُفِّعَ فِی مِثْلِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ حَتَّی تَکُونُوا مُؤْتَمَنِینَ وَ حَتَّی تَعُدُّوا نِعْمَةَ الرَّخَاءِ مُصِیبَةً وَ ذَلِکَ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَی الْبَلَاءِ أَفْضَلُ مِنَ الْعَافِیَةِ عِنْدَ الرَّخَاءِ.

ص: 304


1- 1. صفات الشیعة ص 179.
2- 2. صفات الشیعة ص 179.
3- 3. مجازفا خ ل.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ مَنْ یَخَافُهُ کُلُّ شَیْ ءٍ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ عَزِیزٌ فِی دِینِ اللَّهِ وَ لَا یَخَافُ مِنْ شَیْ ءٍ وَ هُوَ عَلَامَةُ کُلِّ مُؤْمِنٍ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ یَخْشَعُ لَهُ کُلُّ شَیْ ءٍ ثُمَّ قَالَ إِذَا کَانَ مُخْلِصاً لِلَّهِ قَلْبَهُ أَخَافَ اللَّهُ مِنْهُ کُلَّ شَیْ ءٍ حَتَّی هَوَامَّ الْأَرْضِ وَ سِبَاعَهَا وَ طَیْرَ السَّمَاءِ(1).

**[ترجمه]صفات شیعه: امام صادق علیه­السلام فرمود: «زمستان، بهار مومن است که شبش بلند است، و کمک می­گیرد از آن برای شب زنده­داری و عبادت.» - . صفات شیعه : 179 - 181 -

و امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن روزی­بسته نیست.» (در نسخه ای: گزافه­گو و گزافه­کار).

و امام صادق علیه­السلام فرمود: «سه چیز است که در هر کس باشد، خصال ایمانش کامل است: هر کس که بر ستم شکیبا است، و خشم خود را فرو می­خورد، و به حساب خدا وامی­گذارد و گذشت می­کند، از آنها است که خدا او را به بهشت می برد و شفاعتش را می­کند، مانند ربیعه و مضر.»

و از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «مومن نباشید مگر اینکه امین باشید و نعمت خوشی را مصیبت شمارید، زیرا صبر بر بلا برتر است از عافیت در خوشی.»

و از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «البته هر چیزی از مومن می ترسد، چون او در دین خداوند عزیز است، و نمی­ترسد از چیزی، و این است نشانه هر مومن.» و امام صادق علیه­السلام فرمود: «هر چیزی برای مومن خاشع است.» و سپس فرمود: «هر گاه کسی از دل، مخلص خدا باشد، خدا هر چیزی را از او می ترساند، تا خزنده های زمین و درنده هایش و پرنده­های آسمان.»

**[ترجمه]

«37»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: الْمُؤْمِنُ بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِی قَلْبِهِ أَوْسَعُ شَیْ ءٍ صَدْراً وَ أَذَلُّ شَیْ ءٍ نَفْساً یَکْرَهُ الرِّفْعَةَ وَ یَشْنَأُ السُّمْعَةَ طَوِیلٌ غَمُّهُ بَعِیدٌ هَمُّهُ کَثِیرٌ صَمْتُهُ مَشْغُولٌ وَقْتُهُ شَکُورٌ صَبُورٌ مَغْمُورٌ بِفِکْرَتِهِ ضَنِینٌ بِخَلَّتِهِ سَهْلُ الْخَلِیقَةِ لَیِّنُ الْعَرِیکَةِ نَفْسُهُ أَصْلَبُ مِنَ الصَّلْدِ وَ هُوَ أَذَلُّ مِنَ الْعَبْدِ(2).

**[ترجمه]نهج البلاغة: امیر مومنان علیه­السلام فرموده است: «مومن را خرمی در چهره است و اندوه در دل. سینه او از هر چه گشاده تر است و نفس او از هر چیز خوارتر. از والایی بدش می­آید و شهرت را دشمن می­دارد. اندوهش دراز است و همتش دور پرواز. بسیار خموش است. همیشه در کار، فراوان شکر می­کند و شکیبا است. اندر اندیشه خود است و دست دوستی به هر کسی نمی­دهد. خلقتی هموار دارد و جانبی نرمش دار. نفس او از سنگ خاره سخت تر است و خود او از بنده ای رام تر و خوارتر.» - . نهج البلاغه 2 ک 224 حکمت 333 -

**[ترجمه]

توضیح

البشر بالکسر الطلاقة و کتمان الحزن من الشکر و لا یختص بحزن الآخرة کما قیل و سعة صدره کنایة عن قوة حلمه و شدة تحمله للمشاق و ذلة نفسه للتواضع و النظر إلی عظمة الله و استحقار العمل.

یکره الرفعة أی الشرف و العلو فی الدنیا و یشنأ کیمنع و یسمع یبغض السمعة أی إسماع العمل الناس أو فعله لذلک و طول الغم لذکر الموت و الآخرة و عدم العلم بالعاقبة بعید همه أی حزنه تأکیدا أو الهم بمعنی القصد و العزم أی همته عالیة مصروفة إلی الأمور الباقیة مشغول وقته أی مستغرق فی العبادة و الذکر و التفکر فی آیات الله و تحصیل العلم و بذله و نحو ذلک و الحاصل أنه لا یضیع العمر.

مغمور بفکرته یقال عمره الماء کنصر أی غطاه و الفکر و الفکرة إعمال النظر و المراد به التفکر فی آلاء الله و عبره و علوم الله و حکمه.

ضنین بخلته الضنة البخل و الخلة بالضم الصداقة و المحبة التی تخللت القلب فصارت خلاله أی فی باطنه کما فی النهایة و فی المصباح الخلة بالفتح الصداقة

ص: 305


1- 1. صفات الشیعة ص 179- 181.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 224 تحت الرقم 333 من الحکم.

و الضم لغة و بالفتح الفقر و الحاجة. فالفقرة تحتمل وجوها الأول أنه ضنین بخلته لترصده مواقع الخلة و أهلها الذین هم إخوان الصدق فی الله و هم قلیلون.

الثانی أن یکون المراد أنه إذا خال أحدا أی صادقه ضن أن یضیع خلته أو یهمل خلیله فالمراد استحکام مودته.

الثالث أن یکون بفتح الخاء کما روی أی إذا عرضت له حاجة ضن بها أن یسأل أحدا فیها و یظهرها.

و الخلیقة الطبیعة و سهولتها خلوها عن الفظاظة و الخشونة و العریکة النفس و الطبیعة یقال فلان لین العریکة إذا کان مطاوعا منقادا قلیل الخلاف و النفور منکسر النخوة و حجر صلد بالفتح أی صلب أملس و صلابته لثباته فی طاعة الله و إمضاء أموره و شجاعته و حمیته أو شدة إیمانه و یقینه و عدم تزلزله فی الفتن و ذلته تواضعه.

**[ترجمه]«بشر»: - با کسره - یعنی گشاده­رویی. و نهان داشتن غم خود، گونه ای شکر است و ویژه غم آخرت نیست آن گونه که گفته اند. گشادگی سینه، نیرومندی بردباری است و در خورد سختی­ها و رنج­ها، و خواری نفس او از فزونی و تواضع است و نظر به بزرگی خداوند و کم شمردن کردار خود.

«از والایی بدش می­آید»: چون شرف دنیا و برتری در دنیا است. «یشناء» - مانند «یمنع» و «یسمع» - یعنی مبغوض می دارد. «السمعه»: یعنی کارش را به گوش مردم می­رساند و یا کارش را برای اینکه به گوش مردم برسد انجام می­دهد. اندوه درازش برای یادآوری مرگ است و دیگرسرا و ندانستن سرانجام خود. «همتش بلند است»: چون صرف کارهای پایدار می شود، و همیشه در کار عبادت و ذکر و فکر در آیات خدا است، و تحصیل دانش و گسترش آن و مانند آن، و خلاصه اینکه عمرش را ضایع نمی کند. «دائم در اندیشه است»: گفته می شود: «غمره الماء» - مانند نصر- یعنی آب آن را پوشاند. فکر و «الفکرة» به کارگیری اندیشه است و منظور از آن تفکّر در نعم الهی و عبرت­های او و علوم خدا و حکم او است .

«ضنین بخلته»: «ضنة» یعنی بخل، و «خلة» - به ضم - دوستی و محبتی است که به قلب راه پیدا می کند و در باطن قلب جای می گیرد، آن گونه که در نهایه آمده است. و در مصباح آمده: «خلة» - به فتح - دوستی است، و با ضم آن لغتی است، و با فتح، ناداری و نیاز است. این بند روایت چند توجیه دارد:

1.

چون بررسی کند جایی را که شایسته دوستی باشد و کسانی که اهل دوستی باشند و آنان برادران درست در راه خدایند و بسیار کمند.

2.

چون کسی را دوست دارد از دل، دریغ دارد که دوستی او را از دست بدهد و در دوستی پایدار است.

3.

«ضنه» - با فتحه «خاء» - آن گونه که روایت شده است، به این معنا است که چون نیازی برای او رخ بدهد، دریغ دارد از کسی برای انجام آن خواهشی کند و آن را آشکار سازد.

خُلقی هموار دارد که سختی و زبری ندارد و نرمش جانب او برای این است که خوش­پذیر و اندک­خلاف و کم­نفرت است و سر بزرگی ندارد، و سختی او در طاعت خدا و انجام فرمان­های او است، از دلیری و غیرت در دین، یا سختی ایمان و باور او است که در پیشامدها لرزان و پریشان نمی­گردد.

**[ترجمه]

«38»

الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، قَوْلُهُ علیه السلام مِنْ جُمْلَةِ کَلَامٍ: الْعِلْمُ خَلِیلُ الْمُؤْمِنِ وَ الْحِلْمُ وَزِیرُهُ وَ الْعَقْلُ دَلِیلُهُ وَ الْعَمَلُ قَیِّمُهُ وَ اللِّینُ أَخُوهُ وَ الرِّفْقُ وَالِدُهُ وَ الصَّبْرُ أَمِیرُ جُنُودِهِ (1).

الشِّهَابُ، عَنْهُ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ وَ الْعَمَلُ قَائِدُهُ وَ الْبِرُّ أَخُوهُ.

قال السید رضی الله عنه هذه الألفاظ کلها مستعارة منها فالمراد بقوله علیه السلام العلم خلیل المؤمن أنه یأنس به من الوحشة کما یسکن الحمیم إلی حمیمه و المراد بقوله علیه السلام و الحلم وزیره أنه یقوی به علی الأمور و یوازره علی کظم المکروه و المراد بقوله علیه السلام و العقل دلیله أنه بالعقل یهتدی فی ظلم المشکلات و ینجو من مضایق الغمرات فهو کالدلیل الذی یرشد فی المضال و یجنب عن المزال.

ص: 306


1- 1. المجازات النبویّة ص 123.

و المراد بقوله علیه السلام و العمل قیمه أن العمل یثقف میله و یقوم زلله و یسد خلله فهو کالقیم الذی یأتی بمصالح ما یقوم علیه و مراشد ما یوکل إلیه و المراد بقوله علیه السلام و اللین أخوه أن اللین یفیده مواخاة الإخوان و مخالصتهم و یحفظ علیه صفاءهم و مودتهم فجعله علیه السلام أخاه من حیث کان سببا لاجتلاب الإخوان إلیه و حفظ المودات علیه.

و المراد بقوله علیه السلام و الرفق والده کالمراد بقوله و اللین أخوه لأن الرفق یقبل إلیه بالقلوب و یظأر علیه کوامن الصدور فیصیر کل أحد فی الحنو علیه و المیل إلیه کالوالد الرءوف و الحدب العطوف (1).

و المراد بقوله علیه السلام و الصبر أمیر جنوده أن الصبر ملاک أمره و شداد أزره و به یبلغ الآداب و یدرک المحاب فهو کأمیر جنده الذی یقوی به علی أعدائه و یصل به إلی أغراضه و طلباته و قد یجوز أن یکون المراد أن الصبر رأس خلاله و رئیس خصاله فهو متقدم علیها و کالأمیر لسائرها کما أن الأمیر متقدم علی رعیته و سائس علی من فی طبقته.

**[ترجمه]المجازات النبویة: پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «دانش، دوست مومن است، بردباری وزیر او است، خرد رهنما، و کردار سر کار و برپادار او است، نرمش برادر او، و سازش پدرش، و شکیبایی، فرمانده لشکرش.» - . المجازات النبویة : 123 -

در الشهاب نیز، از قول پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله، حدیثی مانند این آمده، با این تفاوت که در آن آمده است: «و کردار پیشوای او است و نیکی برادرش.»

سید رضی گفته: همه این واژه ها استعاره است و مقصود از اینکه فرموده: دانش دوست مومن است، این است که همدم او است در تنهایی، مانند همدمی دو یار و دوستدار با هم. «بردباری وزیر او است»: چون در هر کار به او نیرو می­دهد و در برخورد با بدی­ها به او کمک می­دهد. «خرد رهنمای او است»: چون با آن در تاریکی مشکلات راه می­جوید و رها می­شود از تنگنای گرفتاری­ها به مانند رهنما در جاهای گم گاه؛ و اینکه فرموده: «کار سرپرست او است» برای این است که کار خواهش، او را می­پرورد و لغزش او را به راستی می­کشاند و نیاز او را برمی­آورد به مانند سرپرست کودک یا دیوانه در زندگی او تا برایش مصلحت­اندیشی کند و کارهایش را که به او واگذار است، به درستی انجام دهد.

«نرمش برادر او است«: چون مانند برادران برایش سودمند است و صفا و مودت برایش به بار می­آورد، و برادرانی برای او فراهم می­سازد، و از دوستی­ها

پاسبانی می­کند، و به همین معنا، سازش پدر او است، زیرا سازش دلربای دیگران است و دل را از غبار کینه می­شوید، و هر کس گرد او می­آید و دوستی او می­جوید، و به او می­پوید چون پدر مهربان و دلسوز فرزندان.

«شکیبایی فرمانده لشکر او است»: چراکه او را بر پا می­دارد و پشت او را محکم می­کند، و او را به آداب می­رساند به هر چه می­خواهد، مانند فرمانده خوب لشکریان که دشمن را نابود و دلخواه را موجود می­کند، و چه بسا مقصود این است که شکیبایی خود سر همه اوصاف نیک او است و سرور خصال شایسته وی، و بر آنها پیشتاز است، و فرمانده همه آنها است، همان گونه که فرمانده، پیشتاز بر زیردستان خود است، و سیاستمدارِ هر کس که در پیرامون او است.

**[ترجمه]

«39»

الشِّهَابُ، قَالَ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ یَسِیرُ الْمَئُونَةِ.

الضوء، ضوء الشهاب هذا إخبار معناه الأمر أمر رسول الله صلی الله علیه و آله المؤمن أن یکون یسیر المئونة قانعا بالموجود صابرا عن المفقود شاکرا ذاکرا لا طامح البصر إلی زبرج الدنیا و لا جشعا تواقا إلی العلیا منکسر القلب ذلیل النفس للرب تکفیه الکسرة و ترویه الشربة و یواریه الجرد و یلفحه الحر و ینفحه البرد کما وصفه أمیر المؤمنین علیه السلام هُوَ مِنْ نَفْسِهِ فِی تَعَبٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ و فائدة الحدیث الحث علی التخفف من الدنیا و الابتذال فیها و راویه أبو هریرة.

**[ترجمه]شهاب: پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «مومن کم­هزینه است.»

الضوء: این گزارشی است که فرمان می­آورد. رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله مومن را فرموده تا کم­هزینه باشد در زندگی و قناعت­پیشه. از آنچه ندارد شکیبا باشد و شاکر و ذاکر. دیده ندوزد به زیور این جهان، و شیفته نباشد به والایی سروران. دل شکسته و خودخوار باشد در برابر پروردگار. پاره­نانی او را بس و جرعه آبی او را سیراب سازد. کهنه­جامه ای او را می­پوشاند، گرما می­سوزاند، و سرما به او می­دمد؛ چنانچه امیر مومنان او را ستوده، او خود رنج باشد و مردم از او در آسایش.

سود این حدیث، تشویق به سبکباری در این جهان و کم گرفتن آن است و راویش ابوهریره است .

**[ترجمه]

أقول

الجرد بالفتح الخلق البالی و لفح النار بحرها أحرقت و نفحت الریح هبت.

**[ترجمه]«جرد» با فتحه: کهنه و پوسیده. «لفح النار بحّرها»: سوزاند. «نفخت الریح»: باد وزید.

**[ترجمه]

«40»

الشِّهَابُ، قَالَ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ کَیِّسٌ فَطِنٌ حَذِرٌ.

ص: 307


1- 1. الحدب ککتف: العطوف، فذکر العطوف بعده تأکید.

**[ترجمه]شهاب: پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «مومن زیرک، هوشمند و پُرحذر است.»

**[ترجمه]

الضوء،

ضوء الشهاب الکیاسة ضد الحمق و الکیس الظریف یقال هو کیس مکیس و ینسب إلی أمیر المؤمنین علیه السلام أنه قال

أ ما ترانی کیسا مکیسا***بنیت بعد نافع مخیسا(1).

و مخیس اسم سجن بناه أمیر المؤمنین علیه السلام بالعراق و کان بنی قبله نافعا و حرقه لصوص حبسوا فیه و کان مبنیا من القصب فبنی مخیسا بالجص و الآجر و یقال مخیس أی ذلیل و مخیس أی موضع التذلیل و قد کاس الغلام یکیس کیسا و کیاسة و تکیس تظرف و کایسته فکسته أی غلبته.

و الفطنة کالفهم و رجل فطن و قد فطن فطنة و فطانة و فطانیة و الحذر احتراز عن مخیف یقال حذر حذرا و حذرته و حذار أی احذر و الحذر التحرز مثل الحذر و رجل حذر و حذر أی متیقظ متحرز و الجمع حذرین و حذاری.

و هذا الحدیث أیضا ظاهره إخبار و معناه أمر یأمر رسول الله صلی الله علیه و آله الرجل المؤمن أن یکون کیسا ظریفا ضابطا أمر دینه و دنیاه فطنا غیر غافل عما سیدهمه متحرزا غایة التحرز.

و قال الحسن المؤمن فطن هدم دنیاه و بنی بها آخرته و لم یهدم آخرته و یبنی بها دنیاه.

و قال علی بن بکار ذهب الأخیار فلم یبق إلا من یؤثر الدرهمین علی دینه.

و قال یحیی بن معاذ الدرهم عقرب فإن لم تحسن رقیتها فلا تأخذه فإنها إن لذعتک قتلتک بسمها قیل و ما رقیتها قال أخذها من حلها و وضعها فی حلها.

ص: 308


1- 1. ذکره الجوهریّ: 923 و 969، و نسبه الی الراجز، و ذکره الفیروزآبادی ج 2 ص 213، قال: المخیس- کمعظم و محدث- السجن، و سجن بناه علی رضی اللّه تعالی عنه و کان أولا جعله من قصب و سماه نافعا فنقبه اللصوص فقال: أ ما ترانی کیسا مکیسا***بنیت بعد نافع مخیسا بابا حصینا و أمینا کیسا.

و إنما شرط صلی الله علیه و آله هذه الخلال للمؤمن لأن فیها جوامع الخیر یکون کیسا نظارا فی الدلائل الموصلة إلی العلم فطنا فهما عالما بما یأتی و یذر حذرا متحرزا مع ذلک کله لأن المؤمن منزله بین الخوف و الرجاء.

و فائدة الحدیث الحث علی التنبه و التقیظ و قلة الرکون إلی الدنیا الخداعة المکاره و راوی الحدیث أنس بن مالک.

**[ترجمه]زیرکی ضد کم­خردی است، و زیرک ریزبین است. گفته می شود: «هو کیّس مکیّس» (او زیرک است) و به امیرالمومنین علیه­السلام منتسب است که فرموده: «آیا نمی­بینی زیرکی پرورده ام، از پس، نافع مخیس آورده ام.»

«مخیس»: نام زندانی بود که علی علیه­السلام در عراق ساخت. پیش از آن، زندانی به نام نافع، از نی ساخته بود که دزدان زندانی آن را سوزاندند و از آن پس، مخیس را با گچ و آجر ساخت که به معنی جایگاه خواری است. «و قد کاس الغلام یکیس کیساً و کیاسة»؛ «تکیّس»: ریزبین شد. «کایسته فکسته»: بر او چیره شدم.

«فطنه»: به معنی فهم است. «حذر»: دوری کردن از ترساننده. و گفته می شود: «حذر حذراً و حذرته»، و «حذار»: یعنی بترس. «حذر» دوری کردن است، مانند «حذر»؛ و «رجل حذر و حذُر» یعنی بیدار، و جمع آن «حذرین» و «حذاری» است.

این حدیث هم در ظاهر گزارش فرمانی است از رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله که: مومن باید زیرک و باریک­بین و باانضباط باشد در کار دنیا و دین؛ هوشمند باشد و بیخبر نماند از آنچه چه بسا گرفتارش کند، و باید خود را از آن بپاید.

حسن گفته: مومن باهوش است، دنیایش را ویران کرده تا با آن آخرتش را بسازد، و آخرتش را ویران نکند تا با آن دنیای خود را بسازد.

علی بن بکار گفته: نیکان رفتند و به جا نمانده مگر کسی که دو درهم را گزیده تر می­دارد از دین خود.

یحیی بن معاذ گفته: پول کژدم است اگر نتوانی حفظش کنی. دست به آن میاز که اگر تو را بگزد با زهرش تو را می­کشد. گفتند: حفظش چیست و چگونه است؟ گفت: به دست آمدن از راه حلال و بجا صرف کردن آن .

و همانا آن حضرت این اوصاف را برای مومن شرط کرده، زیرا همه گونه خیر و خوبی در آنها است. او زیرک است و نگران در دلائلی که او را به دانش می رسانند. باهوش است و می­فهمد آنچه آید و باشد و کند و نهد، و با این همه، از خود مواظبت می­کند و دوری می­کند، زیرا مومن همیشه میان بیم و امید به سر می برد.

سود این حدیث، تشویق به آگاهی و بیداری و کم تکیه کردن به دنیای فریبکار و پر نیرنگ است. راوی حدیث، انس بن مالک است.

**[ترجمه]

«41»

الشِّهَابُ، قَالَ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ إِلْفٌ مَأْلُوفٌ.

**[ترجمه]شهاب: پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله فرمود: «مومن مهرآمیز و همدم است.»

**[ترجمه]

الضوء

ضوء الشهاب الإلف اجتماع مع التیام یقال ألفت بین القوم و ألفت الموضع آلفه ألفا و آلفنیه زید فأنا آلف و آلفت الموضع أولفه إیلافا و آلفته أؤالفه مؤالفة و إلافا علی أفعل و فاعل (1)

و التألیف جمع أجزاء متفرقة علی ترتیب یقدم فیه المقدم و یؤخر المؤخر و أوالف الطیر التی ألفت الدور.

فیقول علیه السلام إن المؤمن ینبغی أن یکون آلفا مستأنسا بالخلق مستأنسا به غیر نافر منفر و لا منفور منه یخف إلی حاجات أخیه المؤمن غیر رافع نفسه عنه یغفر زلته و یقبل عثرته و لا یحسد و لا یحقد علیه موافقا غیر منافق محالفا غیر مخالف مناصحا غیر مفاضح.

و فائدة الحدیث الحث علی الإلف و حسن المصادقة و راوی الحدیث جابر بن عبد الله رضی الله عنه.

**[ترجمه]«إلف»: اجتماعی است پیوسته و از دل. گفته می شود: «اُلفت بین القوم، و الفت الموضع و آلفه ألف و آلفنیه و زیه، فانا آلف و آلف الموضع اولفه ایلافاً و آلفته اُؤالفه موالفة و إلافاً» بر وزن أفعل و فاعل، و «تألیف» گرد آوردن تکه های پراکنده است با ترتیب، که آنچه پیش باید، پیش باشد و آنچه به دنبال، در دنبال باشد، و پرنده های خانگی را «أوالف» گویند.

آن حضرت می­فرماید: باید مومن مهرورز و همدم مردم باشد، و با او همدم شوند. نه اهل نفرت باشد و نه نفرت­آور. برای انجام نیازهای برادر مومنش سبک خیز باشد و خود را از او بالاتر نگیرد. از لغزش او گذشت کند و خطایش را نادیده بگیرد. بر او حسد نبرد و کینه او را به دل نگیرد. با او همآهنگ باشد. دورو نباشد. هم­پیمان او باشد و نه مخالف او. خیرخواه و اندرز گو باشد، نه رسوا کن و عیبجو.»

سود حدیث، تشویق به همدمی و خوش­یاری است و راوی حدیث، جابر بن عبد اللَّه انصاری.

**[ترجمه]

«42»

الشِّهَابُ، قَالَ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ مَنْ أَمِنَهُ النَّاسُ عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ.

**[ترجمه]شهاب: پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «مومن آن است که مردمش بر جان­ها و دارایی­های خود امینش دانند و آنها را به او بسپارند.»

**[ترجمه]

الضوء

ضوء الشهاب الأمن طمأنینة النفس و زوال الخوف و الأمن و الأمانة و الإیمان و الأمنة قریب من قریب و الله تعالی مؤمن لأنه آمن عباده من ظلمه إیاهم و رجل أمنة و أمنة(2)

یثق بکل أحد.

ص: 309


1- 1. و عبارة الجوهریّ فی الصحاح: 1332: فصار صورة أفعل و فاعل فی الماضی واحدا.
2- 2. الأول بالتحریک و الثانی کهمزة.

و هذا الحدیث أیضا ظاهره إخبار و هو فی معنی الأمر أی ینبغی أن یکون المؤمن موثوقا به مأمون الجانب نقیا من المعایب غیر خائن فی نفس أو مال و لا مخفر ذمة و لا ناقض عهد و لا ناکث عقد.

و فائدة الحدیث الحث علی الدیانة و الأمانة و الصیانة و اتباع الأحسن فی المعاملة و إیثار الصدق و المجاملة و راویا الحدیث أنس بن مالک و فضالة بن عبید.

**[ترجمه]«أمن» آسودگی خاطر و نترسیدن است و امن و امانت و ایمان و امنه به هم نزدیکند. خدای تعالی را مومن می­گویند چون بنده هایش را از ستم خود آسوده داشته. مرد «أَمنه و اُمنه» کسی است که به هر کس اعتماد می­کند .

این حدیث نیز در پدیده گزارش است و در معنای فرمان، که مومن باید خود را مورد وثوق و اعتماد سازد، و همه از جانب او در امان باشند و پاک از نکوهش ها، و در جان و مال کسی خیانت نورزد، و پیمان نگسلد و عهد و عقد خود را نشکند.

سود حدیث، تشویق به دیانت و امانت و صیانت و خودداری است و بهترین روش­گزینی در معامله با مردم و پیش­داشت راستی و خوشباش­گویی. راویان حدیث انس ابن مالک و فضالة بن عبید هستند.

**[ترجمه]

«43»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِیَّاکُمْ وَ مَا یُعْتَذَرُ مِنْهُ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یُسِی ءُ وَ لَا یَعْتَذِرُ وَ الْمُنَافِقُ یُسِی ءُ کُلَّ یَوْمٍ وَ یَعْتَذِرُ مِنْهُ (1).

**[ترجمه]نوادر: امام صادق علیه­السلام فرمود: «بپرهیزید از آنچه پوزش در پی دارد، زیرا مومن نه بد می­کند و نه پوزش می­خواهد، و دورو، هر روز بد می­کند و پوزش می­طلبد.»

**[ترجمه]

«44»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ لَا یَغْلِبُهُ فَرْجُهُ وَ لَا یَفْضَحُهُ بَطْنُهُ.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه­السلام فرمود: «بر مومن، فرْجش چیره نمی­شود، و شکمش او را رسوا نمی­کند.»

**[ترجمه]

«45»

محص، [التمحیص] رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا یَکْمُلُ الْمُؤْمِنُ إِیمَانُهُ حَتَّی یَحْتَوِیَ عَلَی مِائَةٍ وَ ثَلَاثِ خِصَالٍ فِعْلٍ وَ عَمَلٍ وَ نِیَّةٍ وَ بَاطِنٍ وَ ظَاهِرٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا الْمِائَةُ وَ ثَلَاثُ خِصَالٍ فَقَالَ یَا عَلِیُّ مِنْ صِفَاتِ الْمُؤْمِنِ أَنْ یَکُونَ جَوَّالَ الْفِکْرِ جَوْهَرِیَّ الذِّکْرِ(2)

کَثِیراً عِلْمُهُ عَظِیماً حِلْمُهُ جَمِیلَ الْمُنَازَعَةِ کَرِیمَ الْمُرَاجَعَةِ أَوْسَعَ النَّاسِ صَدْراً وَ أَذَلَّهُمْ نَفْساً

ضِحْکُهُ تَبَسُّماً وَ اجْتِمَاعُهُ تَعَلُّماً مُذَکِّرَ الْغَافِلِ مُعَلِّمَ الْجَاهِلِ لَا یُؤْذِی مَنْ یُؤْذِیهِ وَ لَا یَخُوضُ فِیمَا لَا یَعْنِیهِ وَ لَا یَشْمَتُ بِمُصِیبَةٍ وَ لَا یَذْکُرُ أَحَداً بِغِیبَةٍ بَرِیئاً مِنَ الْمُحَرَّمَاتِ وَاقِفاً عِنْدَ الشُّبُهَاتِ کَثِیرَ الْعَطَاءِ قَلِیلَ الْأَذَی عَوْناً لِلْغَرِیبِ وَ أَباً لِلْیَتِیمِ بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِی قَلْبِهِ مُتَبَشِّراً بِفَقْرِهِ أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ وَ أَصْلَدَ مِنَ الصَّلْدِ لَا یَکْشِفُ سِرّاً وَ لَا یَهْتِکُ سِتْراً لَطِیفَ

ص: 310


1- 1. هذه المصادر کلها مخطوط.
2- 2. جهوری الذکر، خ ل.

الْحَرَکَاتِ حُلْوَ الْمُشَاهَدَةِ کَثِیرَ الْعِبَادَةِ حَسَنَ الْوَقَارِ لَیِّنَ الْجَانِبِ طَوِیلَ الصَّمْتِ حَلِیماً إِذَا جُهِلَ عَلَیْهِ صَبُوراً عَلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْهِ یُبَجِّلُ الْکَبِیرَ وَ یَرْحَمُ الصَّغِیرَ أَمِیناً عَلَی الْأَمَانَاتِ بَعِیداً مِنَ الْخِیَانَاتِ إِلْفُهُ التُّقَی وَ حِلْفُهُ الْحَیَاءُ کَثِیرَ الْحَذَرِ قَلِیلَ الزَّلَلِ حَرَکَاتُهُ أَدَبٌ وَ کَلَامُهُ عَجَبٌ مُقِیلَ الْعَثْرَةِ وَ لَا یَتَتَبَّعُ الْعَوْرَةَ وَقُوراً صَبُوراً رَضِیّاً شَکُوراً قَلِیلَ الْکَلَامِ صَدُوقَ اللِّسَانِ بَرّاً مَصُوناً حَلِیماً رَفِیقاً عَفِیفاً شَرِیفاً لَا لَعَّانٌ وَ لَا کَذَّابٌ وَ لَا مُغْتَابٌ وَ لَا سَبَّابٌ وَ لَا حَسُودٌ وَ لَا بَخِیلٌ هَشَّاشاً بَشَّاشاً لَا حَسَّاسٌ وَ لَا جَسَّاسٌ یَطْلُبُ مِنَ الْأُمُورِ أَعْلَاهَا وَ مِنَ الْأَخْلَاقِ أَسْنَاهَا مَشْمُولًا بِحِفْظِ اللَّهِ مُؤَیَّداً بِتَوْفِیقِ اللَّهِ ذَا قُوَّةٍ فِی لِینٍ وَ عَزْمَةٍ فِی یَقِینٍ لَا یَحِیفُ عَلَی مَنْ یُبْغِضُ وَ لَا یَأْثَمُ فِیمَنْ یُحِبُّ صَبُوراً فِی الشَّدَائِدِ لَا یَجُورُ وَ لَا یَعْتَدِی وَ لَا یَأْتِی بِمَا یَشْتَهِی الْفَقْرُ شِعَارُهُ وَ الصَّبْرُ دِثَارُهُ قَلِیلَ الْمَئُونَةِ کَثِیرَ الْمَعُونَةِ کَثِیرَ الصِّیَامِ طَوِیلَ الْقِیَامِ قَلِیلَ الْمَنَامِ قَلْبُهُ تَقِیٌّ وَ عَمَلُهُ زَکِیٌّ إِذَا قَدَرَ عَفَا وَ إِذَا وَعَدَ وَفَی یَصُومُ رَغْباً وَ یُصَلِّی رَهْباً وَ یُحْسِنُ فِی عَمَلِهِ کَأَنَّهُ نَاظِرٌ إِلَیْهِ غَضَّ الطَّرْفِ سَخِیَّ الْکَفِّ لَا یَرُدُّ سَائِلًا وَ لَا یَبْخَلُ بِنَائِلٍ مُتَوَاصِلًا إِلَی الْإِخْوَانِ مُتَرَادِفاً لِلْإِحْسَانِ یَزِنُ کَلَامَهُ وَ یُخْرِسُ لِسَانَهُ لَا یَغْرَقُ فِی بُغْضِهِ وَ لَا یَهْلِکُ فِی حُبِّهِ وَ لَا یَقْبَلُ الْبَاطِلَ مِنْ صَدِیقِهِ وَ لَا یَرُدُّ الْحَقَّ عَلَی عَدُوِّهِ وَ لَا یَتَعَلَّمُ إِلَّا لِیَعْلَمَ وَ لَا یَعْلَمُ إِلَّا لِیَعْمَلَ قَلِیلًا حِقْدُهُ کَثِیراً شُکْرُهُ یَطْلُبُ النَّهَارَ مَعِیشَتَهُ وَ یَبْکِی اللَّیْلَ عَلَی خَطِیئَتِهِ إِنْ سَلَکَ مَعَ أَهْلِ الدُّنْیَا کَانَ أَکْیَسَهُمْ وَ إِنْ سَلَکَ مَعَ أَهْلِ الْآخِرَةِ کَانَ أَوْرَعَهُمْ لَا یَرْضَی فِی کَسْبِهِ بِشُبْهَةٍ وَ لَا یَعْمَلُ فِی دِینِهِ بِرُخْصَةٍ یَعْطِفُ عَلَی أَخِیهِ بِزَلَّتِهِ وَ یَرْعَی مَا مَضَی مِنْ قَدِیمِ صُحْبَتِهِ (1).

ص: 311


1- 1. التمحیص مخطوط.

**[ترجمه]تمحیص: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «ایمان مومن کامل نیست تا یک صد و سه خصلت را دارا نباشد، در کار و کردار و نیت و درون و یبرون.

امیر مومنان علیه­السلام فرمود: «یا رسول اللَّه، آن صد و سه چه باشند؟» فرمود: «ای علی، از اوصاف مومن است که: گَردان اندیشه باشد و گوهرین ذکر، بسیاردانش و بزرگ­حلم، زیباکشمکش و ارجمند­مراجعه، از همه مردم دریادل تر و از همه خود­خوارتر، خنده اش لبخند باشد و همراهی­اش آموزش، یادآور غافل باشد و آموزنده نادان، نیازارد آن کسی را که می­آزاردش، داخل نمی­شود در آنچه که به کار نمی­آیدش.

سرزنش نکند آسیب دیده را، پشت سر کسی بد نمی­گوید، بیزار است از حرام ها، خوددار است از هر شبهه ناک، بسیاربخشش است و کم­آزار، یار غریبان است و پدر یتیمان، خرم­چهره و گرفته­دل، به نداری خود خوشدل، شیرینتر از انگبین و سخت تر از خاره سنگین.

رازی فاش نمی­کند و پرده ای را نمی­درد، حرکاتش مهرآمیز است و دیدارش شیرین، خوش­وقار و نرمش دار و درازخموش، بردبار است در برابر نادانی دیگران، شکیبا بر آن کسی که بد می­کند به او، سالخورده را گرامی می­دارد و خردسال را می­نوازد.

بر سپرده ها امین است و از خیانت­ها به دور، همدمش تقوی است و هم قسمش حیا، بسیار حذر می­کند و کم لغزش می­یابد، حرکاتش با ادب است و سخنش مورد پسند و شگفت آور، گذرنده از لغزش دیگران است و کنکاش در عورت کسان نمی­کند، بسیار باوقار، فراوان شکیبا، خشنود، بسیار شکرگزار، کم حرف، راست گو، نیکی­کن، آبرومند، بردبار، رفیق، پارسا، شریف، نه لعنت­گو، نه دروغگو، نه غیبت­کن و نه دشنام­گو، نه بخیل، خوش است و خرم، نه فضول است و نه جاسوس.

از هرچه برترش را می­جوید و از اخلاق بالاترین را، در حمایت خدا است و کمک گیر از توفیق او، در نرمش نیرومند است و در یقین با تصمیم ، ستم روا نمی دارد به آن کس که او را دشمن می­دارد، گناه نمی­ورزد برای آن کس که دوستش دارد، در برابر سختی­ها پُرشکیب است، نه جور می­کند و نه تجاوز، نه به دنبال دلخواه، فقر شعارش او است، و شکیبایی تن­پوشش، کم­هزینه است و بسیار کمک رسان، روزه اش بسیار است و شب زنده داری­اش دراز و خوابش کم.

دلش پاک، و دانشش تابناک؛ چون دست یافت می­گذرد، و چون وعده می دهد می­پاید، روزه دارد به دلخواه، و نماز می­خواند از ترس خدا، چنان نیکو کار می­کند که گویا خدایش بینا است، دیده­فرود و سخاوتمند و دست­ودل­باز، خواهش کننده را رد نمی­کند و از بخشش دریغ ندارد، پیوسته با برادران است و پیاپی احسان می­کند، سخنش را می­سنجد و زبانش را می­بندد، در خشم فرو نمی­رود، و در دوستی نابود نمی­گردد، باطل را از یار خود نمی­پذیرد، و حق را از دشمنش رد نمی کند، نمی­آموزد جز برای اینکه بداند، و یاد نمی­گیرد جز برای اینکه به کار بندد.

کینه اش اندک، شُکرش بسیار، در روز روزی و زندگی می­جوید و شب بر گناه خود می­گرید، اگر با دنیاداران راه برود از همه زیرک­تر است و اگر با آخرت طلبان، از همه پارساتر، در کسب، روزی شبهه ناک نمی­پسندد، در دینش به دنبال رخصت نمی­رود، در لغزش برادرش به او مهربانی می­کند، و صحبت خوش گذشته با او را فرا یاد می­آورد.»

**[ترجمه]

بیان

جوال الفکر أی فکره فی الحرکة دائما جهوری الذکر فی القاموس کلام جهوری أی عال أی یعلن ذکر الله أو ذکره عال فی الناس و فی بعض النسخ جوهری و کأنه کنایة عن خلوص ذکره و نفاسته و الظاهر أنه تصحیف.

و فی القاموس الصلد و یکسر الصلب الأملس و صلدت الأرض صلبت و التبجیل التعظیم و الإلف بالکسر من تألفه و یألفک و الحلف بالکسر الصدیق یحلف لصاحبه أن لا یغدر به مصونا أی عرضه أو عن الخطاء.

و فی القاموس الحس الحیلة(1)

و القتل و الاستئصال و بالکسر الصوت و الحاسوس الجاسوس و حسست به بالکسر أیقنت و أحسست ظننت و وجدت و أبصرت و التحسس الاستماع لحدیث القوم و طلب خبرهم فی الخیر.

و قال (2)

الجس تفحص الأخبار کالتجسس و منه الجاسوس و لا تجسسوا أی خذوا ما ظهر و دعوا ما ستر الله عز و جل أو لا تفحصوا عن بواطن الأمور أو لا تبحثوا عن العورات انتهی.

ص: 312


1- 1. قال فی القاموس ج 2 ص 206 ط مصر: الحس: الجلبة، و قال المحشی فی هامشه: هکذا فی النسخ و صوابه: الجبلة و هو عن ابن الاعرابی کما نقله الصاغانی و صاحب اللسان، کذا قال الشارح، و لا وجه لهذا التصویب فان المجد مطلع. و قال الشرتونی فی أقرب الموارد ج 1 ص 191: الحس بالفتح مصدر و- الحیلة تقول: أحسست منه حسا أی حیلة، و نقل فی الذیل ص 133 عن اللسان أن الحس بمعنی الجلبة. أقول: و الظاهر أن« حیلة» و« جلبة» کلیهما تصحیف و الصحیح کما صوبه ابن الاعرابی الجبلة- کالابلة- و هی السنة المجدبة کالحس- بالکسر- و الحسوس.
2- 2. القاموس ج 2 ص 204.

و الحاصل أن الحساس و الجساس متقاربان فی المعنی و کأن الأول إعمال الظنون فی الناس و الثانی تجسس أحوالهم و یحتمل الأول بعض المعانی المتقدمة کما لا یخفی.

مشمولا بحفظ الله من شر الشیاطین رغبا فی الثواب رهبا من العقاب کأنه ناظر إلیه أی یشاهده بعین الیقین و یحتمل إرجاع الضمیر إلی الله بقرینة المقام کقوله صلی الله علیه و آله الإحسان أن تعبد الله کأنک تراه أو المعنی کأنه جعل ناظرا علی نفسه.

یزن کلامه أی یتفکر فیه هل له قدر فی میزان الأجر و القبول فیتکلم به و إلا فیترکه لا یغرق فی بغضه من الإغراق و هو المبالغة أو کیفرح کنایة عن الهلاک فکلمة فی سببیة و العدد المذکور فی التفصیل أکثر مما ذکر أولا لتکرار بعضها معنی.

**[ترجمه]«گردان­اندیشه»: چون پیوسته اندیشه او در جنبش است. در قاموس آمده: «جهوری الذکر» یعنی با آواز بلند ذکر خدا می­کند. «کلام جهوری» یعنی آشکار می کند یاد خدا را، یا نامش در میان مردم بلند است. در بعضی از نسخه ها آمده: «جوهری» یعنی ذکر او پاک و باارزش است و ظاهراً تصحیف است. در قاموس آمده: «صلد»، و مکسور می شود، به معنای سخت و صاف؛ و «صلدت الارض» یعنی سخت شد. «تبجیل»: یعنی تنظیم، و «الف» با کسره، از «تألفه» و «یألفک»؛ و حلف با کسره درست است، یعنی به رفیقش خیانت نمی کند. خوددار است و آبرو نگهدار، و یا از خطا برکنار.

در قاموس آمده: «حَسّ» یعنی حیله و قتل و نابودسازی، و با کسره به معنی صوت است. «حاسوس» و «جاسوس» به یک معنا است. «حَسِست به» - با کسره - یعنی یقین کردم. «احسست طننت و وجدت و ابصرت»: گمان کردم، یافتم، بینا شدم. «تحسس»: گوش دادن به گفته مردمی و خبرگیری از آنان در مورد خوب، و می گوید: «جسّ» یعنی تفحص از اخبار، به مانند تجسّس، و از همین ریشه است جاسوس. «و لا تجسسوا»: یعنی آنچه عیان است بگیرید و آنچه را که نهان است از طرف خدای عزوجل، وانهید؛ یا اینکه از درون کارها به کاوش نپردازید، یا عورت­ها را بررسی نکنید.

و خلاصه، «حساس» و «جساس» در معنی به هم نزدیکند. گویا واژه نخست، گمانه­زنی در باره مردم است و دومی، بازرسی از احوال آنان، و چه­بسا اولی به معنای حیله گری یا کشتار و یا ریشه کنی مردم باشد.

«در حفظ خدا است»: از شر شیاطین. «رغبت»: در ثواب است. «ترس»: از کیفر و عذاب. «گویا به آن نگران است»: به چشم دل و از روی یقین، یا اینکه به خدا نگران است، چون قول پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله که فرموده: «احسان این است که خدا را بپرستی، به گونه­ای که گویا او را می­نگری؛ یا مقصود این است که گویا او را ناظر و دید­ه­بان خود کرده است .

«سنجش سخن»: این است که در آن اندیشد: آیا در ترازوی ثواب و پذیرش ارزشی دارد یا نه؟ اگر دارد بگوید و اگر نه، نگوید. «و اندر خشم نشود»: یعنی با آن نابود نگردد. «لا یغرق» از اغراق به معنای مبالغه­گویی است، مانند «یفرح» است و کنایه از هلاک و نابودی. شماره ای که در تفصیل آمده، بیش از آن است که در آغاز شماره داده، چون از نظر معنا دوباره­گویی دارد.

**[ترجمه]

«46»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِحَارِثِ بْنِ مَالِکٍ کَیْفَ أَصْبَحْتَ فَقَالَ أَصْبَحْتُ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِکُلِّ مُؤْمِنٍ حَقِیقَةٌ فَمَا حَقِیقَةُ إِیمَانِکَ قَالَ أَسْهَرْتُ لَیْلِی وَ أَنْفَقْتُ مَالِی وَ عَزَفْتُ عَنِ الدُّنْیَا وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی عَرْشِ رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ وَ قَدْ أُبْرِزَ لِلْحِسَابِ وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ فِی الْجَنَّةِ یَتَزَاوَرُونَ وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی أَهْلِ النَّارِ فِی النَّارِ یَتَعَاوَوْنَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا عَبْدٌ قَدْ نَوَّرَ اللَّهُ قَلْبَهُ قَدْ أَبْصَرْتَ فَالْزَمْ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ لِی بِالشَّهَادَةِ فَدَعَا لَهُ فَاسْتُشْهِدَ یَوْمَ الثَّامِنِ.

**[ترجمه]نوادر راوندی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله به حارث بن مالک فرمود: «چگونه صبح کردی؟» پاسخ داد: «به خدا یا رسول­اللَّه، صبح کردم از مومنان.» رسول خدا صلّی اللَّه­علیه­وآله فرمود: «هر مومنی حقیقتی دارد، حقیقت ایمان تو چیست؟» گفت: «شبم را بیدار ماندم، مالم را در راه خدا انفاق کردم و از دنیا گذشتم، و گویا به عرش پروردگارم می­نگرم - جل­جلاله - که برای حساب بیرون آورده شده، و گویا می­نگرم به بهشتیان که در بهشت با هم دیدار می­کنند، و می­نگرم به دوزخیان که در دوزخ با هم بانگ سگانه می­کنند.»

رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله فرمود: «این بنده ای است که خدا دلش را روشن کرده، بینا شدی، برجا باش.» گفت: «یا رسول اللَّه، دعا کن تا شهید شوم.» برای او دعا کرد و در هشتمین روز شهید شد.»

**[ترجمه]

«47»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلاملیه السلام: الْمُؤْمِنُ لَا یَحِیفُ عَلَی مَنْ یُبْغِضُ وَ لَا یَأْثَمُ فِیمَنْ یُحِبُّ وَ إِنْ بُغِیَ عَلَیْهِ صَبَرَ حَتَّی یَکُونَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هُوَ الْمُنْتَصِرَ لَهُ (1).

ص: 313


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 193.

**[ترجمه]امالی طوسی: امیر مومنان علیه­السلام فرمود: «مومن ستم نمی­کند به کسی که او را دشمن می­دارد، و گنهکار نمی­شود برای کسی که او را دوست می­دارد، و اگر به او تجاوزی شد، شکیبایی می­ورزد تا خدای عزوجل برای او کین­خواهی کند.» - . امالی طوسی 2 : 193 -

**[ترجمه]

«48»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الْمُؤْمِنُ صَبُورٌ فِی الشَّدَائِدِ وَقُورٌ فِی الزَّلَازِلِ قَنُوعٌ بِمَا أُوتِیَ لَا یَعْظُمُ عَلَیْهِ الْمَصَائِبُ وَ لَا یَحِیفُ عَلَی مُبْغِضٍ وَ لَا یَأْثَمُ فِی مُحِبٍّ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ وَ النَّفْسُ مِنْهُ فِی شِدَّةٍ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن شکیبا است در سختی­ها، سنگین و باوقار است در لرزش­ها، قانع است به آنچه داده شده، مصائب به چشم او بزرگ نمی­آیند، بر هیچ دشمنی ستم نمی­کند، در باره دوستی گنهکار نمی­شود، مردم از او در آسایشند، و خودش از خود در سختی است.»

**[ترجمه]

«49»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلاملیه السلام: کَانَ لِی فِیمَا مَضَی أَخٌ فِی اللَّهِ وَ کَانَ یُعْظِمُهُ فِی عَیْنِی صِغَرُ الدُّنْیَا فِی عَیْنِهِ وَ کَانَ خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ بَطْنِهِ فَلَا یَشْتَهِی مَا لَا یَجِدُ وَ لَا یُکْثِرُ إِذَا وَجَدَ وَ کَانَ أَکْثَرَ دَهْرِهِ صَامِتاً فَإِنْ قَالَ بَذَّ الْقَائِلِینَ وَ نَقَعَ غَلِیلَ السَّائِلِینَ وَ کَانَ ضَعِیفاً مُسْتَضْعَفاً فَإِذَا جَاءَ الْجِدُّ فَهُوَ لَیْثُ غَادٍ(1) وَ صِلُّ وَادٍ لَا یُدْلِی بِحُجَّةٍ حَتَّی یَأْتِیَ قَاضِیاً وَ کَانَ لَا یَلُومُ أَحَداً عَلَی مَا لَا یَجِدُ الْعُذْرَ فِی مِثْلِهِ حَتَّی یَسْمَعَ اعْتِذَارَهُ وَ کَانَ لَا یَشْکُو وَجَعاً إِلَّا عِنْدَ بُرْئِهِ وَ کَانَ یَقُولُ مَا یَفْعَلُ وَ لَا یَقُولُ مَا لَا یَفْعَلُ وَ کَانَ إِنْ غُلِبَ عَلَی الْکَلَامِ لَمْ یُغْلَبْ عَلَی السُّکُوتِ وَ کَانَ عَلَی مَا یَسْمَعُ (2) أَحْرَصَ مِنْهُ عَلَی أَنْ یَتَکَلَّمَ وَ کَانَ إِذَا بَدَهَهُ أَمْرَانِ نَظَرَ أَیُّهُمَا أَقْرَبُ إِلَی الْهَوَی فَخَالَفَهُ فَعَلَیْکُمْ بِهَذِهِ الْخَلَائِقِ فَالْزَمُوهَا وَ تَنَافَسُوا فِیهَا فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِیعُوهَا فَاعْلَمُوا أَنَّ أَخْذَ الْقَلِیلِ خَیْرٌ مِنْ تَرْکِ الْکَثِیرِ(3).

وَ قَالَ علیه السلام: لَا یُصَدَّقُ 9 إِیمَانُ عَبْدٍ حَتَّی یَکُونَ بِمَا فِی یَدِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَوْثَقَ مِنْهُ بِمَا فِی یَدِهِ (4).

وَ قَالَ علیه السلام: عَلَامَةُ الْإِیمَانِ أَنْ تُؤْثِرَ الصِّدْقَ حَیْثُ یَضُرُّکَ عَلَی الْکَذِبِ حَیْثُ یَنْفَعُکَ وَ أَنْ لَا یَکُونَ فِی حَدِیثِکَ فَضْلٌ عَنْ عِلْمِکَ وَ أَنْ تَتَّقِیَ اللَّهَ فِی حَدِیثِ غَیْرِکَ (5).

ص: 314


1- 1. لیث غاب خ ل.
2- 2. علی أن یسمع خ ل.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 214 تحت الرقم 289 من الحکم.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 219، تحت الرقم 310 من الحکم.
5- 5. نهج البلاغة ج 2 ص 251، تحت الرقم 458 من الحکم.

**[ترجمه]نهج البلاغة: امیر مومنان علیه­السلام فرمود: «در زمانی که گذشت، برادری داشتم در راه خدا و او را در نظرم بزرگ می­کرد خُردی دنیا در چشم او؛ و زیر فرمان شکمش نبود؛ آنچه نیافتی نخواستی، و از آنچه یافتی پُر نخوردی؛ بیشتر روزگارش خاموش بود، و اگر سخن می­گفتی، گوینده ها را سرآمد بودی؛ و تشنگی پرسنده ها را فرو نشاندی، و ناتوانی بود که ناتوان شمرده می­شد؛ و چون روز کوشش می­رسید، چون شیر بیشه بود و چون مار گزنده بیابان.

حجتی به میان نمی آورد تا داوری باشد؛ سرزنش کسی را نمی­کرد در آنچه عذرپسند بود تا عذر او را بشنود؛ از دردی شکوه نمی­کرد جز پس از بهبودیش؛ و همیشه آنچه را می­کرد به زبان می آورد؛ و نمی گفت آنچه نمی­کرد؛ و اگر در گفتار شکست می­خورد، در خاموشی از همه پیش بود و بی شکست؛ و پیوسته برای شنیدن حریص تر بود تا برای گفتن؛ و همیشه چون در برابر دو پیشامد قرار می­گرفت، نگاه می­کرد، هر کدام هوسناک­تر بود با آن مخالفت می­ورزید.

بر شما باد [پیروی] از این اخلاق، به آن بچسبید و در آنها با هم رقابت کنید؛ و اگر نتوانید به آنها دست یابید، بدانید که برگرفتن اندک بهتر است از ترک بسیار.»

و فرمود: «ایمان بنده ای باور نشود تا به آنچه در دست خدا است اعتمادش بیشتر باشد از آنچه خود دارد.»

و فرمود: «نشانه ایمان این است که راستی با زیان را برگزینی بر دروغ سودبخش، و اینکه نباشد در بازگویی تو، فزونی بر آنچه دانی، و اینکه از خدا بترسی در بازگویی از دیگری.» - . نهج البلاغه : حکمت 289 -

**[ترجمه]

«50»

نهج، [نهج البلاغة] رُوِیَ: أَنَّ صَاحِباً لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1) یُقَالُ لَهُ هَمَّامٌ کَانَ رَجُلًا عَابِداً فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صِفْ لِیَ الْمُتَّقِینَ حَتَّی کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ فَتَثَاقَلَ عَنْ جَوَابِهِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام یَا هَمَّامُ اتَّقِ اللَّهَ وَ أَحْسِنْ فَإِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ فَلَمْ یَقْنَعْ هَمَّامٌ بِذَلِکَ الْقَوْلِ حَتَّی عَزَمَ عَلَیْهِ قَالَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ خَلَقَ الْخَلْقَ حِینَ خَلَقَهُمْ غَنِیّاً عَنْ طَاعَتِهِمْ آمِناً مِنْ مَعْصِیَتِهِمْ لِأَنَّهُ لَا تَضُرُّهُ مَعْصِیَةُ مَنْ عَصَاهُ وَ لَا تَنْفَعُهُ طَاعَةُ مَنْ أَطَاعَهُ فَقَسَمَ بَیْنَهُمْ مَعَایِشَهُمْ وَ وَضَعَهُمْ مِنَ الدُّنْیَا مَوَاضِعَهُمْ فَالْمُتَّقُونَ فِیهَا هُمْ أَهْلُ الْفَضَائِلِ مَنْطِقُهُمُ الصَّوَابُ وَ مَلْبَسُهُمُ الِاقْتِصَادُ وَ مَشْیُهُمُ التَّوَاضُعُ غَضُّوا أَبْصَارَهُمْ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ وَقَفُوا أَسْمَاعَهُمْ عَلَی الْعِلْمِ النَّافِعِ لَهُمْ نُزِّلَتْ أَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِی الْبَلَاءِ کَالَّذِی نُزِّلَتْ فِی الرَّخَاءِ لَوْ لَا الْأَجَلُ الَّذِی کَتَبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ لَمْ تَسْتَقِرَّ أَرْوَاحُهُمْ فِی أَجْسَادِهِمْ طَرْفَةَ عَیْنٍ شَوْقاً إِلَی الثَّوَابِ وَ خَوْفاً مِنَ الْعِقَابِ عَظُمَ الْخَالِقُ فِی أَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مَا دُونَهُ فِی أَعْیُنِهِمْ فَهُمْ وَ الْجَنَّةُ کَمَنْ قَدْ رَآهَا فَهُمْ فِیهَا مُنَعَّمُونَ وَ هُمْ وَ النَّارُ کَمَنْ قَدْ رَآهَا فَهُمْ فِیهَا مُعَذَّبُونَ قُلُوبُهُمْ مَحْزُونَةٌ وَ شُرُورُهُمْ مَأْمُونَةٌ أَجْسَادُهُمْ نَحِیفَةٌ وَ حَاجَاتُهُمْ خَفِیفَةٌ وَ أَنْفُسُهُمْ عَفِیفَةٌ صَبَرُوا أَیَّاماً قَصِیرَةً أَعْقَبَتْهُمْ رَاحَةً طَوِیلَةً تِجَارَةٌ مُرْبِحَةٌ یَسَّرَهَا لَهُمْ رَبُّهُمْ أَرَادَتْهُمُ الدُّنْیَا فَلَمْ یُرِیدُوهَا وَ أَسَرَتْهُمْ فَفَدَوْا أَنْفُسَهُمْ مِنْهَا أَمَّا اللَّیْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ تَالِینَ لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهُ تَرْتِیلًا یُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَ یَسْتَثِیرُونَ بِهِ دَوَاءَ دَائِهِمْ فَإِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَشْوِیقٌ رَکَنُوا إِلَیْهَا طَمَعاً وَ تَطَلَّعَتْ نُفُوسُهُمْ إِلَیْهَا شَوْقاً وَ ظَنُّوا أَنَّهَا نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ وَ إِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَخْوِیفٌ أَصْغَوْا إِلَیْهَا مَسَامِعَ قُلُوبِهِمْ وَ ظَنُّوا أَنَّ زَفِیرَ جَهَنَّمَ وَ شَهِیقَهَا فِی أُصُولِ آذَانِهِمْ

ص: 315


1- 1. رواه الکلینی فی الکافی ج 2 ص 226 باب المؤمن و علاماته و صفاته مع اختلاف.

فَهُمْ حَانُونَ عَلَی أَوْسَاطِهِمْ مُفْتَرِشُونَ لِجِبَاهِهِمْ وَ أَکُفِّهِمْ وَ رُکَبِهِمْ وَ أَطْرَافِ أَقْدَامِهِمْ یَطْلُبُونَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَکَاکَ رِقَابِهِمْ وَ أَمَّا النَّهَارَ فَحُلَمَاءُ عُلَمَاءُ أَبْرَارٌ أَتْقِیَاءُ قَدْ بَرَاهُمُ الْخَوْفُ بَرْیَ الْقِدَاحِ یَنْظُرُ إِلَیْهِمُ النَّاظِرُ فَیَحْسَبُهُمْ مَرْضَی وَ مَا بِالْقَوْمِ مِنْ مَرَضٍ وَ یَقُولُ قَدْ خُولِطُوا وَ لَقَدْ خَالَطَهُمْ أَمْرٌ عَظِیمٌ لَا یَرْضَوْنَ مِنْ أَعْمَالِهِمُ الْقَلِیلَ وَ لَا یَسْتَکْثِرُونَ الْکَثِیرَ فَهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ مُتَّهِمُونَ وَ مِنْ أَعْمَالِهِمْ مُشْفِقُونَ وَ إِذَا زُکِّیَ أَحَدٌ مِنْهُمْ خَافَ مِمَّا یُقَالُ لَهُ فَیَقُولُ أَنَا أَعْلَمُ بِنَفْسِی مِنْ غَیْرِی وَ رَبِّی أَعْلَمُ مِنِّی بِنَفْسِی اللَّهُمَّ لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا یَقُولُونَ وَ اجْعَلْنِی أَفْضَلَ مِمَّا یَظُنُّونَ وَ اغْفِرْ لِی مَا لَا یَعْلَمُونَ فَمِنْ عَلَامَةِ أَحَدِهِمْ أَنَّکَ تَرَی لَهُ قُوَّةً فِی دِینٍ وَ حَزْماً فِی لِینٍ وَ إِیمَاناً فِی یَقِینٍ وَ حِرْصاً فِی عِلْمٍ وَ عِلْماً فِی حِلْمٍ وَ قَصْداً فِی غِنًی وَ خُشُوعاً فِی عِبَادَةٍ وَ تَجَمُّلًا فِی فَاقَةٍ وَ صَبْراً فِی شِدَّةٍ وَ طَلَباً فِی حَلَالٍ وَ نَشَاطاً فِی هُدًی وَ تَحَرُّجاً عَنْ طَمَعٍ یَعْمَلُ الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةَ وَ هُوَ عَلَی وَجَلٍ یُمْسِی وَ هَمُّهُ الشُّکْرُ وَ یُصْبِحُ وَ هَمُّهُ الذِّکْرُ یَبِیتُ حَذِراً وَ یُصْبِحُ فَرِحاً حَذِراً لِمَا حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَةِ وَ فَرِحاً بِمَا أَصَابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَةِ إِنِ اسْتَصْعَبَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ فِیمَا تَکْرَهُ لَمْ یُعْطِهَا سُؤْلَهَا فِیمَا تُحِبُّ قُرَّةُ عَیْنِهِ فِیمَا لَا یَزُولُ وَ زَهَادَتُهُ فِیمَا لَا یَبْقَی یَمْزُجُ الْحِلْمَ بِالْعِلْمِ وَ الْقَوْلَ بِالْعَمَلِ تَرَاهُ قَرِیباً أَمَلُهُ قَلِیلًا زَلَلُهُ خَاشِعاً قَلْبُهُ قَانِعَةً نَفْسُهُ مَنْزُوراً أَکْلُهُ سَهْلًا أَمْرُهُ حَرِیزاً دِینُهُ مَیِّتَةً شَهْوَتُهُ مَکْظُوماً غَیْظُهُ الْخَیْرُ مِنْهُ مَأْمُولٌ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونٌ إِنْ کَانَ فِی الْغَافِلِینَ کُتِبَ فِی الذَّاکِرِینَ وَ إِنْ کَانَ فِی الذَّاکِرِینَ لَمْ یُکْتَبْ مِنَ الْغَافِلِینَ یَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ یُعْطِی مَنْ حَرَمَهُ وَ یَصِلُ مَنْ قَطَعَهُ بَعِیداً فُحْشُهُ لَیِّناً قَوْلُهُ غَائِباً مُنْکَرُهُ حَاضِراً مَعْرُوفُهُ مُقْبِلًا خَیْرُهُ مُدْبِراً شَرُّهُ فِی الزَّلَازِلِ وَقُورٌ وَ فِی الْمَکَارِهِ صَبُورٌ وَ فِی الرَّخَاءِ شَکُورٌ لَا یَحِیفُ عَلَی مَنْ یُبْغِضُ وَ لَا یَأْثَمُ فِیمَنْ یُحِبُّ یَعْتَرِفُ بِالْحَقِّ قَبْلَ أَنْ یُشْهَدَ عَلَیْهِ لَا یُضِیعُ مَا

ص: 316

اسْتُحْفِظَ وَ لَا یَنْسَی مَا ذُکِّرَ وَ لَا یُنَابِزُ بِالْأَلْقَابِ وَ لَا یُضَارُّ بِالْجَارِ وَ لَا یَشْمَتُ بِالْمَصَائِبِ وَ لَا یَدْخُلُ فِی الْبَاطِلِ وَ لَا یَخْرُجُ مِنَ الْحَقِّ إِنْ صَمَتَ لَمْ یَغُمَّهُ صَمْتُهُ وَ إِنْ ضَحِکَ لَمْ یَعْلُ صَوْتُهُ وَ إِنْ بُغِیَ عَلَیْهِ صَبَرَ حَتَّی یَکُونَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی یَنْتَقِمُ لَهُ نَفْسُهُ مِنْهُ فِی عَنَاءٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ أَتْعَبَ نَفْسَهُ لِآخِرَتِهِ وَ أَرَاحَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ بُعْدُهُ عَمَّنْ تَبَاعَدَ عَنْهُ زُهْدٌ وَ نَزَاهَةٌ وَ دُنُوُّهُ مِمَّنْ دَنَا مِنْهُ لِینٌ وَ رَحْمَةٌ لَیْسَ تَبَاعُدُهُ بِکِبْرٍ وَ عَظَمَةٍ وَ لَا دُنُوُّهُ بِمَکْرٍ وَ خَدِیعَةٍ قَالَ فَصَعِقَ هَمَّامٌ صَعْقَةً کَانَتْ نَفْسُهُ فِیهَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام

أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أَخَافُهَا عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ الْبَالِغَةُ بِأَهْلِهَا فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ فَمَا بَالُکَ أَنْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ علیه السلام وَیْحَکَ إِنَّ لِکُلِّ أَجَلٍ وَقْتاً لَا یَعْدُوهُ وَ سَبَباً لَا یَتَجَاوَزُهُ فَمَهْلًا لَا تَعُدْ لِمِثْلِهَا فَإِنَّمَا نَفَثَ الشَّیْطَانُ عَلَی لِسَانِکَ (1).

**[ترجمه]روایت شده است که امیر مومنان علیه­السلام را یاری بود به نام همام، که مردی عابد بود؛ روزی به آن حضرت گفت: «یا امیرالمومنین، پرهیزکاران را برایم وصف کن و آنها را در برابرم مجسم ساز، آن چنان که گویی به آنها می­نگرم.» آن حضرت در پاسخش سرگرانی کرد، سپس فرمود: «ای همام، از خدا بترس و نیکی کن که خدا با آنان است که پرهیزکارند و آنان که هم آنها نیکوکارانند.» همام به این پاسخ قناعت نکرد و آن حضرت را سوگند داد. امام علیه­السلام خدا را سپاس گفت و ستود و رحمت بر پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله خواست و آنگاه فرمود:

«اما بعد، راستش خدا - که منزه بادا - آفریده ها را آفرید و هنگام آفرینش آنها از طاعتشان بی نیاز بود و از نافرمانیشان آسوده، زیرا نافرمانی هر نافرمانی او را زیانی ندارد، و فرمانبری فرمانبرانش سودی ندهد، زندگانیشان را میان آنها پخش کرد و هر کدام را در این جهان به جای خودش که باید، نهاد.

پرهیزکاران در آن، همان اهل هر فضیلت­اند؛ گفتارشان درست، پوشاک­شان میانه روی، و راه رفتنشان تواضع و فروتنی است. دیده بر هم می­نهند بر آنچه خدا بر آنها غدقن کرده، و گوش فرا می­دارند به آنچه از دانش که برایشان سودمند است. خود را در حال بلا چنان می­دارند که در هنگام خوشی و رفاه. و اگر نبود عمری برای زیست در این جهان که خدا بر آنها نوشته، جان­هاشان یک چشم به هم­زدن در تن­هاشان نمی­ماندند، از شوق به ثواب و ترس از کیفر و عقاب.

آفریدگار در دلشان بزرگوار نمود و هرچه جز او در چشمشان خرد و بی مقدار آمد. آنان با بهشت چنانند که گویا آن را دیده و در آن نعمت چشیده، و با دوزخ، چون کسی هستند که گویی آن را به چشم دیده و در آن در شکنجه­اند. دل هاشان اندوهبار، و شرور و بدی­هاشان برکنار است. تن­هاشان لاغر، نیازهاشان سبک و نفوسشان پارسا است. شکیبایند و اندک­روزی، و به دنبال دارند آسایشی دراز. بازرگانی پُرسودی است که پروردگارشان برایشان فراهم کرده است. دنیا آنها را خواست و آنها او را نخواستند، آنها را دستگیر کرد و به بهای جانشان از آن آزاد شدند.

شب بر سر گام استوارند، اجزاء قرآن خوانند، و آن را شمرده و روشن ادا کنند، و با آن خود را در اندوه آخرت کشند، درمان درد خود را از آن فراهم آرند، چون به آیه ای رسند که مشوق است، برای طمع در ثواب به آن اعتماد کنند، و جانشان از شیفتگی به سوی آن سر کشد، و برآید، و پندارند که جلو چشم آنها آماده است، و چون به آیه ای رسند که در آن بیم و ترساننده است، با گوش دل آن را بشنوند و پندارند که شیهه و فریاد دوزخ در بن گوش آنها است.

کمر خم دارند و پیشانی­ها و پشت­ها و زانوها و سر پاها را بر خاک نهند، و از خدای تعالی آزادی خود را از دوزخ بجویند.

اما در روز، بردبارانند، دانشمندانند، نیکوهانند، پرهیزکارانند. ترس خدا چون چوبه تیر آنها را تراش داده و گوشت تنشان را آب کرده و در چشم بیننده بیمار آیند، و در آن مردم بیماری نیست. و بیننده می­گوید: آنان پریشان­دلند، و در آنها پریشانی دل از امری است بزرگ که خدا و دیگرسرا است. از کردار خود اندک نپسندند، و بسیار هم به چیزی نشمارند. آنان نزد خود تهمت زده اند، و از کردار خود نگرانند، و چون یکی از آنها را ستایند و پاکیزه از گناه دانند، از آنچه در باره او گفته شود، بترسد و گوید من خود را از دیگری بهتر شناسم و پروردگارم به من از خود من داناتر است. پروردگارا، به آنچه گویند مرا مگیر، از آنچه پندارند بهترم ساز و آنچه را از کردار بدم ندانند، بیامرز.

نشان یکی­شان این است که در او می­بینی قوه در دین، حزم در نرمش، ایمان در یقین، حرص در دانش و دانش در بردباری، میانه­روی در توانگری، خشوع در عبادت، جمال­نمایی در نداری، شکیبایی در سختی،جویایی حلال و نشاط در رهنمایی، خودداری از طمع، کارهای خوب کند و ترسان است، شام کند و همتش شکر خدا است، صبح کند و همتش ذکر است.

در حذر کردن، شب می­گذراند ، و صبح می­کند شادمان، در حذر از آنچه بایدش از بیخبری و شادی، به آنچه رسدش از فضل و رحمت الهی؛ اگر نفسش سرکش باشد در آنچه بد دارد، نیاز او در آنچه خواهد برنیارد.چشم­روشنی او در نعمت بی پایان است، و زهدش در آنچه نمی­ماند. دانش را به بردباری آمیخته و گفتار را به کرداربینی. کوتاه­آرزو است و کم­لغزش. دلش ترسان، و نفسش قانع است. کم خوراک و کارش آسان است. دینش محفوظ، و شهوتش مرده است، و خشمش را فرو خورده. خیر او را آرزو دارند، و از شر او آسوده اند .

اگر میان غافلان باشد، او را از ذاکران نویسند، و اگر در ذاکران، او را از غافلان ننویسند. بگذرد از آن کسی که ستمش کند، و ببخشد به آن که محرومش سازد، و پیوندد به آن کس که از او ببرّد. دشنام از او دور است، و گفتارش نرم و هموار. زشتی و زشتکاری از او نهان است، و احسان و کار خوب او عیان. خیر او رو آورده و شر او پشت داده و رفته.

در لرزش­ها باوقار است، در بدآمدها شکیبا، در خوشی و رفاه بسیار شکرگزار. ستم نکند بر آن کسی که دشمن دارد، و گناه نکند برای آن کس که دوستش باشد.

به حق اعتراف کند پیش از آنکه بر او گواهی دهند، ضایع نکند آنچه را باید نگه­دارد، و فراموش نکند آنچه به یادش باید. کسی را به نام بد نخواند، و به همسایه زیان نزند، و به آسیب­ها که بیند سرزنش نکند. در باطل درنیاید، و از حق به در نشود. اگر خموش ماند، اندوه از خموشی ندارد، و اگر خندد، قهقهه نزند.اگر به او تجاوز شود و ستم گردد، شکیبا باشد تا خدا برای او کین کشد و انتقام جوید.

خود را در رنج دارد و مردم از او در آسایشند. خود را برای دیگرسرا در رنج افکند، و مردم را از خود آسوده سازد. از هر کس دوری کند، برای زهد در دنیا و پاکی از آلودگی است، و به هر که نزدیک شود، نرمش و مهرورزی دارد. دور کردنش، از کبر و بزرگواری­خواهی نیست و نزدیک شدنش نیرنگ و فریب نباشد.»

راوی می­گوید: «همام ناله ای زد و جان داد، و امیر مومنان علیه­السلام فرمود: «هلا، به خدا، از این بود که به جان او می­ترسیدم.» سپس فرمود: «این­چنین می­کند پندهای رسا به پندپذیران.» یکی به آن حضرت گفت: «خودت را چه می شود ای امیر مومنان؟»

فرمود: «وای بر تو! راستش هر عمری را سر آمدنی است که از آن نگذرد، و سببی است که از آن تجاوز نکند، آرام باش و بازگو مکن مانند آن را، که همانا شیطان آن را بر زبان تو دمید.» - . نهج البلاغه 1 : 419 خطبه 191 عبده، -

**[ترجمه]

تبیین

قال الکیدری الهمام البعید الهمة و کان السائل کاسمه و قال ابن أبی الحدید(2) همام هو همام بن شریح بن یزید بن مرة و کان من شیعة أمیر المؤمنین علیه السلام و أولیائه و کان ناسکا عابدا و تثاقله عن جوابه لأنه علم أن المصلحة فی تأخیر الجواب و کأنه حضر المجلس من لا یحب علیه السلام أن یجیب و هو حاضر و لعله بتثاقله علیه السلام یشتد شوق همام إلی سماع الموعظة و لعله من باب تأخیر البیان إلی وقت الحاجة لا عن وقت الحاجة.

و قال ابن میثم (3)

تثاقله علیه السلام لخوفه علی همام کما یدل علیه قوله علیه السلام أما و الله لقد کنت أخافها علیه و أقول هذا أظهر.

اتق الله و أحسن أی لیس علیک أن تعرف صفات المتقین علی التفصیل و لعل الأصلح لک القناعة بما تعرفه مجملا من صفاتهم و مراعاة التقوی و الإحسان و کأن المراد بالتقوی الاجتناب عما نهی الله عنه و بالإحسان فعل ما أمر الله به

ص: 317


1- 1. نهج البلاغة ج 1 ص 419 ط عبده مصر، تحت الرقم 191 من الخطب.
2- 2. شرح النهج لابن أبی الحدید ط مصر ج 2 ص 547.
3- 3. شرح النهج لابن میثم ص 364.

فالکلمة جامعة لصفات المتقین و فضائلهم.

حتی عزم علیه عزمت علی فلان أقسمت علیه و عزمت علی الأمر أی قطعت علیه و أردت فعله حتما فالضمیر فی علیه یحتمل عوده إلیه علیه السلام و إلی ما سأله من الوصف علی التفصیل و الأول أظهر و روایة الصدوق تعینه (1).

و التعرض للغناء و الأمن (2)

لدفع توهم أن مدح المتقین و الترغیب فی الطاعة و التخویف من المعصیة لانتفاعه سبحانه و دفع المضرة عنه و لیس المعنی أن أفعال الله سبحانه لیست معللة بالأغراض کما زعمه الحکماء بل إشارة إلی ما ذکره المتکلمون من أن الغرض لا یعود إلیه سبحانه بل إلی العباد لأنه أراد أن یثیبهم فی الآخرة و الثواب هو النفع المقارن للتعظیم و الإجلال و فعله لمن لا یستحق أصلا قبیح عقلا فلذا کلفهم و بعث إلیهم الرسل و وعدهم و أوعدهم و عرضهم للمثوبات الدائمة الجلیلة و تفصیل ذلک فی کتب الکلام.

و المعایش بالیاء جمع معیشة و هی ما یعاش به أو فیه و ما یکون به الحیاة قال الله تعالی نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا(3) و مواضع الخلق مراتبهم قال الله تعالی وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ (4) و هی إشارة إلی الدرجات الدنیویة

کالغناء و الفقر و الصحة و المرض أو الدینیة لاختلاف استعداداتهم و قابلیاتهم فی العلم و العمل أو الأعم منهما و هو أظهر و التفریع یؤید الأخیرین.

منطقهم الصواب المنطق النطق أی لا یقولون إلا حقا و یحترزون عن الکذب و الفحش و الغیبة و سائر الأقاویل الباطلة و قیل أی لا یتکلمون إلا فی مقام التکلم کذکر الله تعالی و إظهار حق و إبطال باطل و کأن الابتداء

ص: 318


1- 1. حیث قال: فقال همام: یا أمیر المؤمنین أسألک بالذی أکرمک بما خصک إلخ و الروایة فی الأمالی ص 340 المجلس: 84 کما سیأتی.
2- 2. یعنی فی قوله علیه السلام: خلقهم غنیا عن طاعتهم آمنا من معصیتهم إلخ.
3- 3. الزخرف: 32.
4- 4. الزخرف: 32.

بالمنطق لکون النفع و الضرر فی القول أکثر فی الأغلب من أعمال سائر الجوارح.

و الملبس بفتح الباء ما یلبس و الاقتصاد التوسط بین طرفی الإفراط و التفریط و المعنی أنهم لا یلبسون ما یلحقهم بدرجة المترفین و لا ما یلحقهم بأهل الخسة و الدناءة أو یصیر سببا لشهرتهم بالزهد کما هو دأب المتصوفین أو المعنی أن الاقتصاد فی الأقوال و الأفعال صار شعارا لهم محیطا بهم کاللباس للإنسان کما مر.

و مشیهم التواضع أی لا یمشون مشی المختالین و المتکبرین کما قال عز و جل وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً(1) الآیة أو المراد أن سیرتهم و سلوکهم بین الخلق أو فی سبیل الله بالتواضع و التذلل غضوا أبصارهم غض فلان طرفه کمد أی خفضه و کذلک غض من صوته و کل شی ء کففته فقد غضضته.

و وقفت کضربت أی دمت قائما و وقفته أنا وقفا أی فعلت به ما وقف و وقفت الرجل عن الشی ء وقفا أی منعته عنه و وقفت الدار وقفا أی حبستها فی سبیل الله و المراد الاقتصار علی استماع العلم النافع و فیه إیماء إلی ذم الإصغاء إلی القصص الکاذبة بل و کثیر من الصادقة کما سیأتی إن شاء الله.

و الرخاء بالفتح سعة العیش قال القطب الراوندی رحمه الله یعنی أن المتقین یتعبون أبدانهم فی الطاعات فیطیبون نفسا بتلک المشقة التی یحتملونها مثل طیب قلب الذی نزلت نفسه فی الرخاء و لا بد من تقدیر مضاف لأن تشبیه الجمع بالواحد لا یصح أی کل واحد منهم إذا نزل فی البلاء یکون کالرجل الذی نزلت نفسه فی الرخاء و نحوه قوله تعالی مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ (2) قال و یجوز أن یکون الذی بمعنی ما المصدریة کقوله تعالی وَ خُضْتُمْ کَالَّذِی خاضُوا(3) أی نزوله فی البلاء کنزوله فی الرخاء

ص: 319


1- 1. الإسراء: 37.
2- 2. البقرة: 171.
3- 3. براءة: 70.

و قال ابن میثم یحتمل أن یکون المراد بالذی الذین فحذف النون کما فی قوله تعالی و خُضْتُمْ کَالَّذِی خاضُوا و قال ابن أبی الحدید(1) موضع کالذی نصب لأنه صفة مصدر محذوف و المراد کالنزول الذی و قد حذف العائد إلیه و هو الهاء فی نزلته کقولک ضربت الذی ضربت أی ضربت الذی ضربته و تقدیر الکلام نزلت أنفسهم منهم فی حال البلاء نزولا کالنزول الذی نزلته منهم فی حال الرخاء.

و قال الکیدری قدس سره نزلت أنفسهم إلخ لأنهم کسروا سورة الشهوة البهیمیة و طیبوا عن أنفسهم نفسا و وقفوا أشباحهم و أرواحهم علی مرضاة الله و حبسوها فی سبیله فلا مطمح لهم إلی ما فیه نصیب أنفسهم بل جل عنایتهم مصروفة إلی تحصیل ما خلقوا لأجله من إعداد زاد المعاد و الإقبال بکل الوجوه علی عبادة رب العباد و التفاتهم إلی الأبدان یکون علی طریق الطبع کالتفات سالک البادیة للحج الحقیقی إلی رعی الجمل و علموا یقینا أن ما أصابهم من الکد فی الطریق و إن کان عظیما فإنه کلا شی ء فی جنب ما یصلون به إلیه من لقاء المحبوب و نیل المطلوب فالمحن عندهم کالملح و البلیة کالنعم.

و قوله کالذی نظیر قوله تعالی وَ خُضْتُمْ کَالَّذِی خاضُوا(2) و بیت الحماسة عسی الأیام أن یرجعن یوما کالذی کانوا أی نزلت فی البلاء کالنزول الذی نزلت فی الرخاء انتهی.

و المراد بالبلاء المرض و الضیق و نحوهما أو الأعم من احتمال المشقة أیضا و لیس مخصوصا به و طیب قلوبهم للرضا بقضاء الله کما فی المجالس (3) فصغر ما دونه فی أعینهم فی اختلاف التعبیر دلالة علی أن الخالق تمکن فی قلوبهم بخلاف ما دونه فلم یتجاوز أعینهم.

ص: 320


1- 1. راجع ج 2: ص 548- 549. ط مصر.
2- 2. براءة: 70.
3- 3. حیث قال: نزلت أنفسهم منهم فی البلاء کالتی نزلت منهم فی الرخاء، رضی منهم عن اللّه بالقضاء.

فهم و الجنة قال الراوندی رحمه الله الواو بمعنی مع و قال ابن أبی الحدید بنصب الجنة و قد روی بالرفع علی أنه معطوف علی هم و الأول أحسن و قوله کمن قد رآها و قوله فهم فیها منعمون إما کلاهما لقوة الإیمان و الیقین أو لشدة الخوف و الرجاء أو الرؤیة إشارة إلی قوة الیقین و التنعم و العذاب أی شدة الرجاء و الخوف و هما أیضا من فروع الیقین و اختار الوالد قدس سره الأخیر و قال الکیدری أی حصل لهم من العلوم الیقینیة ما یجری مجری الضروریة کما قال علیه السلام لَوْ کُشِفَ الْغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ یَقِیناً و روی و الجنة بالنصب فیکون الواو بمعنی مع و یکون خبر المبتدإ الکاف فی کمن رآها.

قلوبهم محزونة حزن قلوبهم للخوف من العقاب لاحتمال التقصیر و عدم شرائط القبول کما قال عز و جل وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُونَ (1) و الأمن من شرورهم لأنهم لا یهمون بظلم أحد کما ورد فی الخبر الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ و قیل لأن أفعالهم حسنة فی الواقع و إن کانت سیئة فی الظاهر و هو بعید.

نحیفة أی مهزولة لکثرة الصیام و السهر و الریاضات أو للخوف أو لهما و خفة حاجاتهم لقلة الرغبة فی الدنیا و ترک اتباع الهوی و قصر الأمل و قناعتهم بما رزقهم الله.

و العفة کف النفس عن المحرمات بل عن الشبهات و المکروهات أیضا و جملة أعقبتهم صفة للأیام و تجارة عطف بیان للراحة أو بدل منه أو منصوب علی المدح أو علی الحال أو علی تقدیر فعل أی اتجروا تجارة.

قال الراوندی رحمه الله نصب المصدر مع حذف فعله کثیر فی الکلام و ربح الرجل فی تجارته کعلم و یسند إلی التجارة مجازا قال تعالی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ (2) و قال الأزهری ربح الرجل فی تجارته أی صادف سوقا ذات ربح و أربحت

ص: 321


1- 1. المؤمنون: 60.
2- 2. البقرة: 16.

الرجل أرباحا أعطیته ربحا فالتجارة المربحة کأنها تعطی ربحا أو هی الرابحة من أفعل بمعنی فعل.

و قال الکیدری تجارة انتصابه علی المصدر من معنی الکلام السابق لأن مضمون قوله صبروا أیاما إلخ یدل علی أنهم اتجروا بذلک أو یکون منصوبا بفعل مضمر یفسره ما بعده أی یسر لهم ربهم تجارة أو علی المدح أو التخصیص أی أعنی تجارة أو أخص تجارة و جعلها بدلا من راحة علی ما زعم صاحب المنهاج لیس بالقوی لأن التجارة المربحة لیست بنفس الراحة و إنما صبرهم المستعقب لتلک الراحة هی التجارة انتهی.

أرادتهم الدنیا أی أقبلت إلیهم من الوجوه المذمومة أو مطلقا و تمکنوا من تحصیلها بکسب المال و الجاه فلم یقبلوها و لم یسعوا فی تحصیلها و قیل و یحتمل أن یراد أهل الدنیا و أسره کضربه أی شده و حبسه و الفدیة زخارف الدنیا و ملاذها التی سلموها إلی الدنیا بالترک و الإعراض عنها.

**[ترجمه]کیدری گفته: همام دارای همت بلند است و این پرسنده هم چون نامش، بلندهمت بوده است.

ابن ابی الحدید گفته: همام پسر شریح بن یزید است، از شیعه علی علیه­السلام و دوستان آن حضرت، و خداپرست و عابد بود. سرگرانی در پاسخ دادن به او، برای مصلحت در تأخیر بیان بوده تا زمان حاجت، نه از زمان حاجت. گویا در مجلس کسی حاضر بوده که امام حضور او را به هنگام جواب دوست نمی داشته است، یا شاید با سرگرانی حضرت، شوق همّام به شنیدن موعظه تشدید شده است.

ابن میثم گفته: سرگرانی در پاسخ، برای ترس بر جان همام بوده، و بر این نکته دلالت دارد قول امام علیه­السلام: «هلا، به خدا که از آن بر وی می ترسیدم.» و من مولف می­گویم: این وجه روشن­تر است.

«از خدا بپرهیز و نیکی کن»: که بر تو واجب نیست اوصاف پرهیزکاران را با تفصیل بدانی و سازگار با تو، اکتفا به آن است که وصف آنها را به طور خلاصه می دانی، و تو را باید همان رعایت تقوی و احسان؛ و گویا منظورش از تقوی، اجتناب از هر چیزی است که خدا نهی کرده است؛ و احسان، انجام هرچه خدا فرموده؛ و این، سخن جامع همه فضائل پرهیزکاران و اوصاف آنها است.

«سوگند داد آن حضرت را به خودش»: تا اینکه او تصمیم گرفت اوصاف پرهیزکاران را بیان کند. ضمیر در «علیه» احتمال دارد که به امام برگردد و به وصف تفضیلی متقیان که مورد درخواست همّام بود، ولی احتمال نخست روشن تر است و روایت شیخ صدوق آن را معین می کند.

و اینکه خدا را بی نیاز از عبادت و آسوده از زیان نافرمانی وصف کرده، برای دفع این توهم است که مدح متقیان و تشویق در طاعت، و بیم دادن از گناه، به سود او باشد، یا جلوگیری از زیانش. منظور این نیست که کارهای خدا هیچ هدفی ندارند و لازمه وجود او هستند آن گونه که حکماء پنداشته اند، بلکه اشاره به سخن متکلمین است که غرض و هدف در تکلیف به خدا برنمی­گردد بلکه به خود بندگان برمی گردد، زیرا خدا خواسته که در آخرت به آنها ثواب برساند، که سودی است به همراه بزرگداشت و احترام، و دادن آن به ناشایسته، به حکم خرد زشت است. از این رو، آنها را مکلف کرد و رسولانی برای راهنمایی آنها فرستاد و به آنها وعده و وعید داد، و در معرض ثواب های پیوسته بزرگ نهاد؛و تفصیل این سخن در کتب کلام است.

«معایش»: جمع معیشت، و وسائل زندگی یا جای زندگی است، و آنچه مایه زنده بودن است، که خدای تعالی فرموده: «نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا»، {بخش کردیم میان آنان و زندگیشان را در دنیا.} - . زخرف / 32 - و مواضع آفریده ها، مراتب آنها است که خدا فرموده در همان آیه: {و بالا بردیم درجات آنها را نسبت به یکدیگر.} و منظور از آن، درجه های در دنیا است، چون توانگری و درویشی، تندرستی و بیماری، یا درجه های دینی، از نظر آمادگی و پذیرش در دانش و کردار، یا هر دو، که این روشن­تر است و نتیجه ای که گرفته، دو وجه اخیر را تایید می­کند.

«گفتارشان حق است»: و دروغ نمی­گویند، یا بیجا نمی­گویند و از دروغ، فحش، غیبت و دیگر گفته های باطل دوری می­کنند، و هر چه می­گویند، ذکر خدا و اظهار حق و از میان بردن باطل است. آغاز به گفتار فرموده، چه­بسا برای اینکه سود و زیان زبان بیشتر از بقیه اعضای بدن است.

«ملبس»: با فتحه، یعنی لباس­پوشیده، و اقتصاد، حدّ میانه بین افراط و تفریط است، یعنی نه جامه خوش گذران­ها را می­پوشند و نه گداها را که پستی و زبونی دارند؛ یا جامه شهرت نمی­پوشند، مانند جامه مخصوص صوفیان؛ یا اینکه اقتصاد در گفتار و کردار شعار آنها شده، و چون جامه­ای آنها را در بر گرفته.

«راه رفتن آنها تواضع است»: چون متکبران راه نمی­روند و بزرگی نمی فروشند که خدای عزوجل هم فرموده: «وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحا»، {و راه نرو بر زمین خوش گذرانه.} - . اسراء / 37 - یا روش آنها میان مردم یا در راه خدا با فروتنی است. «غضّوا ابصارهم»: «غضّ فلان طرفه»، مانند مدّ، یعنی چشمش را پایین انداخت؛ و همین طور: «غضّ من صوته»: صدایش را فرو انداخت؛ و هرچه را که بازداری آن را غضّ کرده ای. گوش­های خود را واداشتند برای شنیدن دانش سودمند.

«وقفت»: - مانند ضربت -- یعنی پیوسته ایستادم. «وقفته انا وقفاً» یعنی «فعلت به ما وقف»، کاری با او کردم که ایستاد. «وقفت الرجل عن الشئ وقفاً»: یعنی آن را در راه خدا قرار دادم و منظور اکتفاء به شنیدن دانش سودمند است و اشاره دارد به ذم گوش سپردن به داستان­های دروغ، و بلکه بسیاری داستان­های راست بی فروغ، چنانچه خواهد آمد ان­شاءاللَّه.

«و الرخاء»: با فتحه، راحتی زندگی است. قطب راوندی گفته: پرهیزکاران رنج دهند تن­های خود را در طاعت و خوشدل هستنند به آن رنج و مشقت که بر خود هموار کرده­اند، چون خوشدلی در رفاه زندگی، و هر کدام از آنها که چنین باشند؛ و لازم است که «مضافی» در «تقدیر» گرفت، چون تشبیه جمع به واحد صحیح نیست، یعنی هرکدام از اینان هنگامی که در بلا باشند، مانند مردی هستند که خود را در رخاء قرار داده است. و نمونه آن، قول خدای تعالی است: «مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ»، {نمونه آنان که کافرند چون کسی است که بانگ کند.} - . بقره / 171 - :یعنی چون هر کدام از آنها است.

چه­بسا مقصود این است که نمود آنها در بلا، چون نزول آنها است در خوشی و رفاه، مانند قول خداوند: {و اندر شوید چون اندر شدن آنان.} - . توبه / 69 - یعنی نزولشان در بلا چون نزول آنهاست در خوشی و رفاه. و جایز است که «الذی» به معنای «ما» مصدری باشد. ابن میثم می­گوید: احتمال است که منظور به «الذی» باشد و نون حذف شده باشد، مثل آنچه که در گفته خدای تعالی آمده ست: «و خضتم کالذی خاضوا.»،

ابن ابی الحدید می­گوید: محل «کالذی»، «نصب» است، چون مصدر محذوف است و منظور مانند نزولی است که ضمیر عائد حذف شده است که «هاء» در «نزلته» است مانند گفته تو که: « «ضربت الذی ضربت» مانند «ضربت الذی ضربته»؛ و تقدیر سخن «نزلت انفسهم منهم فی حال البلاء نزولاً کانزول الذی نزاته منهم فی حال الرخاء.»

کیدری گفته: «نزلت انفسهم... (تا آخر) چون شور شهوت حیوانی خود را در هم شکستند و جان خود را به خوبی پاکیزه کردند، و پیکرها و جان­های خود را وقف رضای خدا کردند، و در راه او واداشتند، و نظری به بهره خود در این جهان گذرا ندارند، و همه توجهات­شان صرف به دست آوردن هدف آفرینش خویش است، از آماده کردن توشه معاد، و از هر سو رو کردن به پرستش پروردگار عباد، و توجهشان به تن­ها، تنها به طبع است.

چون توجه رهروان حج حقیقی به شترچرانی، و دانستند به طور یقینی که هر رنجی در این راه بکشند، گرچه کلان باشد، در برابر آنچه به آن می­رسند - از ملاقات دوست تا به دست آوردن خواسته خود - ناچیز است، و محنت نزد آنها چون نمک زندگی است، و بلا چون نعمت، و اینکه فرمود: (کالذی ...) مانند قول خدا است که: {اندر شوید چنانچه اندر شدند.} و چون این بیت حماسی که سروده است:

چه بسا روزها که باز گردند/ چون برگشتن روزی که بودند.

یعنی در بلا خوددارند، چون خودداری در هنگام خوشی و رفاه.

و مقصود از بلا، بیماری و سختی و مانند آنها است، یا هر دو، با تحمل رنج، و به همان مخصوص نیست، و خوشدلی آنها در رضا به قضای خدا است، چنانچه در مجالس آمده است، که آن را تفسیر کرده به رضای آنها به قضای خدا.

«خرد و کوچک شده جز آن در چشم­هاشان»: از این عبارت، اختلاف در تعبیر فهمیده می­شود که خدا بر دل آنان نشسته و جز او از دیده آنان نگذشته است.

«آنان به همراه بهشتند»: راوندی می­گوید: او به معنای «مع» است، و ابن ابی الحدید می­گوید: به نصب «جنّة» و به «رفع» هم روایت شده، بر این پایه که عطف بر «هم» باشد و احتمال اول بهتر است. در آن نعمت­خواره، مانند کسی که آن را به چشم دیده بر اثر قوه ایمان، و یقین یا شدت خوف و رجاء، یا دیدار نشانه قوت یقین است و تنعم و عذاب به دنبال امید و بیم، که هر دو از نتائج یقین هستند، و پدرم (قده) معنی آخری را برگزیده است.

کیدری گفته: دانش و عقاید آنها برایشان بدیهی شده که امیر مومنان علیه السّلام فرمود: «اگر پرده برگیرند مرا یقین فزوده نمی­شود.» و روایت شده که «الجنة» به «نصب» است و در نتیجه، «واو» به معنای «مع» و خبر مبتداء «کاف» در «کمن رآها» است.

«دل­هاشان اندوهبارند»: برای ترس از عقاب، زیرا چه­بسا تقصیرکارند و شرایط پذیرش در کارشان نبوده که خدای عزوجل فرموده: «وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُونَ»، {و آنان که بدهند به دیگران از آنچه بدانها دادند و دلشان ترسان است که به سوی پروردگارشان گردانند.} - . مؤمنون / 60 - و از شرور آنان آسوده اند که قصد ستم به کسی نمی­کنند که در خبر است: «مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبانش در امانند.» و گفته اند: چون کارهاشان حسن واقعی دارند گرچه بد نمایند؛ و در این تفسیر تأمل باید که دور از ظاهر است.

«لاغرند»: از روزه بسیار و بی­خوابی شب تار و ریاضت­های ناهموار؛ یا از ترس خدا، یا هر دو؛ سبک­نیازند چون دلی به دنیا ندارند، و هوسرانی نمی­کنند، چون آرزوهاشان کوتاه است و با آنچه خدا داده می­سازند.

عفت، خودداری از همه حرام ها است، بلکه از هر شبهه و مکروهی. روزهای کمی در دنیا ماندند که به دنبال آنها آسایش درازی به دست آوردند و این خود بازرگانی سودمندی است که دیگران ندارند. خدا در وصف منافقان فرمود: فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُم»، {سود نداشت بازرگانی آنان.} - . بقره / 16 - «أعقبتهم» صفت ایّام است و «تجارة» عطف بیان برای راحت است، یا بدل از آن، یا منصوب به مدح، یا حال، یا فعلی مقدّر است، یعنی «استجروا تجارة» .

راوندی گوید: «نصب» مصدر است در حالی که فعلش محذوف است و این اتفاق فراوان می­افتد؛ و رنج فی تجارت، مانند علم و ربح به تجارت، مجازاً اسناد داده می شود. و خدای متعال فرمود: «فما ربحت تجارتهم»،

ازهری می­گوید: «ربح الرجل فی تجارته»: یعنی مصادف شد با بازاری سود آور؛ و «اربحت الرجل ارباحاً»: به او سود دادی، پس تجارت سودآور؛ گویا سود می دهد و یا سوددار است، از «افعل» که به معنای فعل می­آید.

کیدری می­گوید: نصب تجارت برپایه مصدر است که از معنای کلام گذشته برداشت می­شود، چون مفاد این گفته: «صبروا ایّاماً» که دلالت دارد که آنان با این صبر چندروزه تجارت کرده اند؛ یا منصوب است و به فعل مقدّری که بعد از آن تفسیرش می کند: یعنی پروردگارشان برای آنان تجارتی فراهم کرد؛ یا بر مدح و یا تخصیص است، یعنی «أعنی تجارة»: قصد می کنم تجارتی را؛ و یا «اخص تجارة»: ویژه می سازم تجارتی را؛ و آن را بدل از «راحه» قرار دادن، آن گونه که صاحب منهاج می­گوید، قوی نیست، چون خود راحة سودآور نیست و تنها صبر آنان است که این راحتی پس از تجارت را به دنبال دارد.

«دنیا خواستارشان شد»: از راه­های بد، یا از هر راه، می­توانستند مال و جاهی به دست بیاورند، اما آن را نپذیرفتند و در آن نکوشیدند؛ و گفته اند:

چه­بسا مقصود اهل دنیا باشند که به آنها رو آوردند و آنها پذیراشان نشدند. «و أسره» - مانند ضربه - یعنی او را بست و زندانی کرد. «فدیه»: زخارف دنیا و لذت­هایی است که ترک و اعراض از آنها را به دنیا واگذار کردند.

**[ترجمه]

أقول

و نقل الکیدری قدس سره روایة تمثل الدنیا لأمیر المؤمنین علیه السلام و إعراضه عنها کما سننقلها عنه فی باب ذم الدنیا ثم قال فهذا معنی قوله علیه السلام أرادتهم الدنیا و لم یریدوها و إذا تدبرت الخلال المذکورة فی هذه الخطبة وجدت أمیر المؤمنین علیه السلام هو الموصوف بها کلها و قد أوردت هذه الأبیات و أمثالها فی أنوار العقول من أشعار وصی الرسول.

فأما أسرها إیاهم فلأن أرواح الأولیاء قدسیة و مقامها فی العالم الجسد أی علی خلاف مقتضی طبیعتها فهی غریبة فی هذا العالم و صغوها بالکلیة إلی عالمها فهی أسیرة هنا من حیث الغربة و عدم الملاءمة فدائما یستعد و یتهیأ للسفر الحقیقی و یزیل المثبطات و یرفعها من البین و ذلک فداؤها.

أما اللیل فی بعض النسخ بالنصب علی حذف حرف الجر أی أما حالهم فی اللیل فالمقصود تفصیل حالهم فی اللیل و النهار و فی بعض النسخ بالرفع فالغرض تفصیل حال لیلهم و نهارهم و الصف ترتیب الجمع علی صف و صف القدمین

ص: 322

وضعهما فی الصلاة بحیث یتحاذی الإبهامان و یتساوی البعد بین الصدر و العقب.

و فی بعض النسخ تالون مکان تالین یرتلونه أی القرآن و روی یرتلونها فالضمیر لأجزاء القرآن وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا أی أحسن تألیفه

وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام: أَنَّهُ حِفْظُ الْوُقُوفِ وَ أَدَاءُ الْحُرُوفِ.

و هو جامع لما یعتبره القراء.

و الحزن الهم و حزنه الأمر کنصر أی جعله حزینا و حزن کعلم أی صار حزینا و حزنه تحزینا جعل فیه حزنا و فی أکثر النسخ علی التفعیل و فی بعضها کینصرون و تحزین النفوس بآیات الوعید ظاهر و أما آیات الوعد فللخوف من الحرمان و عدم الاستعداد.

و ثار الغبار إذا سطع و هاج و ثار القطا إذا نهضت من موضعها و أثار الغبار و استثاره هیجه و لعل المراد بالدواء العلم و بالداء الجهل و استثارة العلم بالتدبر و التذکر قال فی النهایة فی الحدیث أثیروا القرآن فإن فیه علم الأولین و الآخرین و یحتمل أن یراد استثارة العلم الکامنة فی النفس علی حسب الاستعداد و الکمال بالتدبر و التفکر و التذکر.

و قال الوالد قدس سره المراد أنهم یداوون بآیات الخوف داء الرجاء الغالب الذی کاد أن یبلغ حد الاغترار و الأمن لمکر الله و بآیات الرجاء داء الخوف إذا قرب من القنوط و بما یستکمل الیقین داء الشبهة و بالعبر داء القسوة و بما ینفر عن الدنیا و المیل إلیها داء الرغبة فیها و نحو ذلک.

و رکن إلی الشی ء کنصر کما فی النسخ و کعلم أیضا أی مال و سکن و التطلع إلی الشی ء الاستشراف له و الانتظار لوروده و نصب الشی ء رفعه و أن یستقبل به شی ء و الکلمة منصوبة علی الظرفیة أی ظنوا أنها فیما نصب بین أیدیهم و فی بعض النسخ مرفوعة علی أنها خبر أن.

و قال الکیدری و تطلعت نفوسهم إلیها أی کادت تطلع شموس نفوسهم من أفق عوالم أبدانهم فتصعد إلی العالم العلوی شوقا إلی ما وعدوا به فی تلک

ص: 323

الآیات من أخائر الذخائر و عظائم الکرائم و انتصاب نصب أعینهم علی الظرف أی فی موضع یقابل أعینهم و یجوز فیه الرفع.

و قال الراوندی رحمه الله الظن هنا بمعنی الیقین قال تعالی أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ (1) أی أیقنوا أن الجنة معدة لهم بین أیدیهم و قال ابن أبی الحدید و یمکن أن یکون علی حقیقته.

و صغی إلیه کرضی أی مال و أصغی سمعه إلیه أی أماله و زفیر النار صوت توقدها و الزفیر أیضا إخراج النفس بعد مدة فالمراد زفیر أهل جهنم و الشهیق تردد البکاء فی الصدر مع سماع الصوت من الحلق و شهیق الحمار صوته و کونهما فی أصول الآذان کنایة عن تمکنها فی الآذان.

حانون أوساطهم حنی ظهره یحنیه و یحنوه أی عطفه فانحنی و حنوهم علی أوساطهم وصف لحال رکوعهم و الافتراش البسط علی الأرض و هو وصف لحال سجودهم.

قال الکیدری فهم حانون أی منعطفون للرکوع و حنی قد جاء متعدیا و لازما و تعدیته أکثر فیکون تقدیره حانون ظهورهم علی أوساطهم.

یطلبون إلی الله أی یسألونه راغبین و متوجهین إلیه و فک الرقبة کمد أی أعتقها و الأسیر خلصه و أما النهار بالنصب و الرفع کما تقدم قال الکیدری أما النهار انتصابه علی الظرفیة و تعلقه بما بعده من الصفات کحلماء و غیره و حلماء خبر مبتدإ محذوف أی فهم حلماء فی النهار و یجوز فیه الرفع علی تقدیر أما النهار فهم حلماء فیه فیکون مبتدأ و الجملة بعده خبره و فیها ضمیر مقدر یعود إلیه و الحلماء ذوو الأناة أو العقلاء و بری السهم یبریه أی نحته و القداح جمع قدح بالکسر فیهما و هو السهم قبل أن یراش و ینصل و هو کنایة عن نحافة البدن و ضعف الجسد أو زوال الآمال و المطالب الدنیویة.

و خولط فلان فی عقله إذا اختل عقله و صار مجنونا و خالطه أی مازجه

ص: 324


1- 1. المطففین: 4.

و قال الراوندی و غیره المعنی یظن الناظر بهم الجنون و ما بهم من جنة بل مازج قلوبهم أمر عظیم و هو الخوف فتولهوا لأجله و قیل و لقد خالطهم أی صار سببا لجنونهم الذی یظنه الناظر أمر عظیم هو الخوف.

و قال الکیدری قد براهم الخوف أی أنضاهم و أنحفهم خولطوا أی خالط عقولهم جنون.

و الاستکثار عد الشی ء کثیرا و اتهمت فلانا أی ظننت فیه ما نسب إلیه و اتهمته فی قوله أی شککت فی صدقه و الاسم التهمة کرطبة و السکون لغة و أصل التاء واو و المراد أنهم یظنون بأنفسهم التقصیر أو المیل إلی الدنیا أو عدم الإخلاص فی النیة أو الأعم أو یشکون فی شأنها و نیاتها و یخافون أن یکون مقصودها فی العبادات الرئاء و السمعة و أن تجرها العبادة إلی العجب فلا یعتمدون علیها.

و الإشفاق الخوف و إشفاقهم من السیئات و إن تابوا منها لاحتمال عدم قبول توبتهم و من الحسنات لاحتمال عدم القبول لاختلال بعض الشرائط و شوب النیة أو للأعمال السیئة و قد قال الله عز و جل إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ (1) إذا زکی أحدهم التزکیة المدح و خوفهم من الوقوع فی العجب و الاتکال علی العمل و سؤال عدم المؤاخذة لذلک و یحتمل أن یکون کنایة عن عدم الرضا بما یقولون و التبری من التزکیة و ظن البراءة بالنفس فإن النفس أمارة بالسوء إلا ما رحم الله.

و اجعلنی أفضل مما یظنون أی وفقنی لدرجة فوق ما یظنون بی من حسن العمل و القبول.

و قال ابن أبی الحدید قد قاله لقوم مر علیهم و هم مختلفون فی أمره فمنهم الحامد له و منهم الذام فقال علیه السلام اللهم إن کان ما یقوله الذامون

ص: 325


1- 1. المائدة: 27.

حقا فلا تؤاخذنی به و إن کان ما یقوله الحامدون حقا فاجعلنی أفضل مما یظنون فمن علامة أحدهم أنک تری له فی بعض النسخ لهم فالضمیر راجع إلی معنی أحدهم و القوة فی الدین أن لا یتطرق إلی الإیمان الشک و الشبهات و إلی الأعمال الوساوس و الخطرات أو أن لا یدرک العزم فی الأمور الدینیة ونی و لا فتور للوم و غیره قال تعالی یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ (1) و الحزم بالفتح ضبط الأمر و الأخذ فیه بالثقة و الحذر من فواته و کأن المعنی أنه لا یصیر حزمه سببا لخشونته بل مع الحزم یداری الخلق و یلاینهم.

و القصد التوسط بین طرفی الإفراط و التفریط و ترک الإسراف و التقتیر أی یقتصد فی حال الغنی أو فی تحصیل الغنی أو فی الإنفاق مع غنی النفس و التجمل التزین و تکلف الجمیل و إظهاره و التجمل فی الفاقة سلوک مسلک الأغنیاء و المتجملین فی حال الفقر و ذلک بترک الشکوی إلی الخلق و الابتهاج بما أعطی الله و إظهار الغنی عن الخلق أو التجمل و التزین فی الفاقة بما أمکن و عدم إظهار الفاقة للناس إلا ما لا یمکن ستره أو زائدا علی ما هو الواقع کالفقراء الطامعین فیما فی أیدی الناس.

و الصبر فی الشدة الصبر علی شدة الفقر أو العبادة أو المصائب أو الأعم و الطلب فی الحلال الکسب من غیر الطرق التی نهی عنها و النشاط بالفتح طیب النفس للعمل و غیره و الهدی الرشاد و الدلالة أی ینشط لهدایة الناس أو لاهتدائه فی نفسه و التحرج التأثم و المعنی جعل الطمع حرجا و عده إثما و عیبا.

و قال ابن أبی الحدید حرف الجر فی بعض هذه المواضع یتعلق بالظاهر

ص: 326


1- 1. المائدة: 54.

فیکون موضعه نصبا بالمفعولیة و فی بعضها یتعلق بمحذوف فیکون موضعه أیضا نصبا علی الصفة ففی قوله فی دین یتعلق بالظاهر أی قوة یقال فلان قوی فی کذا و علی کذا و فی لین یتعلق بمحذوف أی حزما کائنا فی لین و فی یقین و فی علم یتعلق بالظاهر و فی بمعنی علی کقوله تعالی وَ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ (1) و فی غنی یتعلق بمحذوف و فی عبادة یحتمل الأمرین و فی فاقة بمحذوف و فی شدة یحتمل الأمرین و فی حلال یتعلق بالظاهر و فی بمعنی اللام و فی هدی یحتملهما و عن طمع بالظاهر.

و الوجل الخوف و خوفهم من التقصیر فی العمل کما أو کیفا أو من عذاب الله إشارة إلی قوله سبحانه یُؤْتُونَ ما آتَوْا الآیة(2) و الهم أول العزم و ما قصده الإنسان و أضمره فی نفسه و کأن تخصیص الشکر بالمساء لأن الرزق و إفاضة النعم و الفوز بالمکاسب یکون فی الیوم غالبا و تخصیص الذکر بالصباح لأن الشواغل عن الذکر فی الیوم أکثر و کل یوم کأنه وقت استئناف العمل.

و الحذر و الفرح ککتف صفتان من الحذر و الفرح بالتحریک و المراد بالفضل و الرحمة التوفیق و الهدایة أو ما یشمل النعم الدنیویة و هذا الفرح یعود إلی الشکر و قال بعض الشارحین لیس المقصود تخصیص البیات بالحذر و الصباح بالفرح بل کما یقول أحدنا یمسی و یصبح حذرا فرحا و کذلک تخصیص الشکر بالمساء و الذکر بالصباح و یحتمل أن لا یکون مقصودا.

و الصعب نقیض الذلول و استصعبت علی فلان دابته أی صعبت و استصعبت علیه نفسه أی لم تطعه فی العبادات المکروهة للنفس و ترک المعاصی لأن النفس أمارة بالسوء إلا ما رحم الله.

ص: 327


1- 1. طه: 71.
2- 2. المؤمنون: 60.

و لم یعطها سؤلها فیما تحب أی لم یطاوع النفس فیما تریده من هذا الأمر الذی استصعبت علیه أو فی غیره من اللذات لتنقاد و تترک الاستصعاب إذ إطاعة النفس فی لذاتها توجب طغیانها و قوتها فی الباطل و بعدها عن الله و لذا تری القوة علی العبادة فی المرتاضین و من أنحلتهم العبادة أکثر منها فی الأقویاء و المترفین بالنعم.

و قرت عین فلان و أقر الله عینه کفر و عض أی سر و فرح و معناه أبرد الله دمعة عینه لأن دمعة الفرح و السرور باردة و دمعة الحزن حارة و قیل معنی أقر الله عینک بلغک أمنیتک حتی ترضی نفسک و تسکن عینک فلا تستشرف إلی غیره و قیل معناه أبرد الله عینک بأن ینقطع بکاؤها و قرة عین کل أحد مأموله و منتهی رضاه.

و ما لا یزول ما عند الله و الدار الآخرة و ما لا یبقی الدنیا و زخارفها یمزج الحلم بالعلم أی یحلم للعلم بفضله لا لضعف النفس و عدم المبالاة بما قیل له أو فعل به أو لا یطیش فی المحاورات و المباحثات مع أنه یقول عن علم و قیل المراد بالحلم العقل أی یتعلم عن تفکر و تدبر و لا یعتمد علی الظنون و الآراء الواهیة أو یتفکر فیما علم و یحفظه حتی یتمکن فی قلبه و القول بالعمل أی إذا أمر الناس بمعروف أو نهاهم عن منکر عمل به أو یفی بالوعد أو یقرن الإیمان بالأعمال الصالحة أو یجمع بین القول الجمیل و الفعل الحسن.

و النزر و المنزور القلیل و الأکل کعنق الحظ من الدنیا و فی بعض النسخ أکله بالفتح أی لا یمتلئ من الطعام لأنه من أسباب الکسل عن العبادة و کثرة النوم و الحرز الموضع الحصین و حرز حریز کحصن حصین و حرزه کنصره حفظه و المراد عدم إهماله فی أمر دینه و عدم تطرق الخلل إلیه و المأمول المرجو.

إن کان فی الغافلین لعل الغرض من القرینتین أنه لا یزال ذاکرا لله سواء کان مع الغافلین أو مع الذاکرین أما إذا کان فی الغافلین فیذکر الله

ص: 328

بقلبه أو بلسانه أیضا فیصیر سببا لذکرهم أیضا فیکتب أنه فی الذاکرین.

و قوله علیه السلام لم یکتب من الغافلین کأنه تفنن فی العبارة أو المعنی أنه لیس ذکره بمحض اللسان لیکتب من الغافلین بل قلبه أیضا مشغول بذکره تعالی.

و الغالب فی الصلة و القطع الاستعمال فی الرحم و قد یستعملان فی الأعم أیضا.

و بعیدا عود إلی السیاق السابق و الجمل معترضة أو حال عن فاعل یصل و قد یعبر بالبعد عن العدم و کذلک الغیبة و الحضور و الإقبال و الإدبار و یحتمل القلة فإن التقوی غیر العصمة و یمکن أن یراد بالإقبال الازدیاد و بالإدبار الانتقاص أی لا یزال یسعی فیزداد خیره و ینتقص شره.

و قال الوالد رحمه الله یمکن أن یراد بالمعروف و المنکر الإحسان و الإساءة إلی الخلق.

و الزلازل الشدائد و الوقور فعول من الوقار بالفتح و هو الحلم و الرزانة و الرخاء سعة العیش و الحیف الجور و الظلم و المراد بالإثم المیل عن الحق و الغرض أنه لا یترک الحق للعداوة و المحبة إذا کان حاکما أو لا یجور علی العدو و لا یساعد المحب بما یخرج عن الحق.

لا یضیع ما استحفظ أی ما أودع عنده من الأموال و الأسرار و التضییع فی الأول بالخیانة و التفریط و فی الثانیة بالإذاعة و الإفشاء و یحتمل شموله لما استحفظه الله من دینه و کتابه و لا ینسی ما ذکر أی ما أمر بتذکره من آیات الله و عبره و أمثاله أو الأعم منها و من أحکام الله و الموت و المصیر إلی الله و أهوال الآخرة.

و النبز بالتحریک اللقب قیل و کثر فیما کان ذما و المنابزة و التنابز التعایر و التداعی بالألقاب و المضارة الإضرار و الجار المجاور فی السکنی و من آجرته من أن یظلم و شمت کفرح شماتة بالفتح أی فرح ببلیة العدو لا یدخل فی الباطل أی فی مجالس الفسق و اللهو و الفساد أو المراد عدم ارتکاب الباطل و کذا

ص: 329

الخروج من الحق أی من مجالسه أو عدم ترک الحق.

لم یغمه صمته لعلمه بمفاسد الکلام و عدم التذاذه بالباطل من القول أو لاشتغال قلبه حین الصمت بذکر الله لم یعل صوته أی لا یشتد صوته أو یکتفی بالتبسم إذ الخروج عنه یکون غالبا بالضحک بالصوت العالی و الواسطة نادرة و أراح الناس لاشتغاله بنفسه و الزهد خلاف الرغبة و کثیرا ما یستعمل فی عدم الرغبة فی الدنیا و النزاهة بالفتح التباعد عن کل قدر و مکروه و إنما کان تباعده زهدا و نزاهة لأنه إنما یرغب عن أهل الدنیا و أهل الباطل و قیل نزاهة عن تدنس العرض.

و الخدیعة ککریهة الاسم من خدعه أی ختله و أراد به المکروه من حیث لا یعلم و صعق کسمع أی غشی علیه من صوت شدید سمعه أو من غیره و ربما مات منه کانت نفسه فیها أی مات بها و یحتمل أن یراد بالصعقة الصیحة کما هو الغالب فی هذا المقام و یراد بکون نفسه فیها خروج روحه بخروجها و ویح کلمة رحمة و یستعمل فی التعجب کما مر مرارا و التلطف فی مثل هذا المقام من قبیل الإحسان إلی من أساء و قد مر الکلام فی هذا المقام و فی بعض ما تقدم فی شرح روایة الکافی (1)

فلا نعیده.

و أقول روی فی تحف العقول أیضا مثله (2).

و أقول لما سلک قدوة المحققین ابن میثم البحرانی فی شرح هذا الحدیث مسلکا آخر أردت إیراده لیطلع الناظر فی کتابنا علی أکثر ما قیل فی ذلک فأوردته.

قال قدس سره وصف علیه السلام المتقین بالوصف المجمل فقال فالمتقون فیها هم أهل الفضائل أی الذین استجمعوا الفضائل المتعلقة بإصلاح قوتی العلم و العمل ثم شرع فی تفصیل تلک الفضائل و نسقها.

فالأولی الصواب فی القول و هو فضیلة العدل المتعلقة باللسان و حاصله

ص: 330


1- 1. بل سیجی ء فی آخر الباب.
2- 2. تحف العقول: 154- 158 ط اسلامیة.

أن لا یسکت عما ینبغی أن یقال فیکون مفرطا و لا یقول ما ینبغی أن یسکت عنه فیکون مفرطا بل یضع کلا من الکلام فی موضعه اللائق به و هو أخص من الصدق لجواز أن یصدق الإنسان فیما لا ینبغی من القول.

الثانیة و ملبسهم الاقتصاد و هو فضیلة العدل فی الملبوس فلا یلبس ما یلحقه بدرجة المترفین و لا یلحقه بأهل الخسة و الدناءة مما یخرج به عن عرف الزاهدین فی الدنیا.

الثالثة مشی التواضع و التواضع ملکة تحت العفة یعود إلی العدل بین رذیلتی المهانة و الکبر و مشی التواضع مستلزم للسکون و الوقار.

الرابعة غض الأبصار عما حرم الله و هو ثمرة العفة.

الخامسة وقوفهم أسماعهم علی سماع العلم النافع و هو فضیلة العدل فی قوة السمع و العلوم النافعة ما هو کمال القوة النظریة من العلم الإلهی و ما یناسبه و ما هو کمال للقوة العملیة و هی الحکمة العملیة.

السادسة نزول أنفسهم منهم فی البلاء کنزولها فی الرخاء أی لا تقنط من بلاء ینزل بها و لا تبطر برخاء یصیبها بل مقامها فی الحالین مقام الشکر و الذی صفة مصدر محذوف و الضمیر العائد إلیه محذوف أیضا و التقدیر نزلت کالنزول الذی نزلته فی الرخاء و یحتمل أن یکون المراد بالذی الذین فحذف النون کما فی قوله تعالی کَالَّذِی خاضُوا(1) و یکون المقصود تشبیههم حال نزول أنفسهم منهم فی البلاء بالذی نزلت أنفسهم منهم فی الرخاء و المعنی واحد.

السابعة غلبة الشوق إلی ثواب الله و الخوف من عقابه علی نفوسهم إلی غایة أن أرواحهم لا تستقر فی أجسادهم من ذلک لو لا الآجال التی کتبت لهم و هذا الشوق و الخوف إذا بلغ إلی حد الملکة فإنه یستلزم دوام الجد فی العمل و الإعراض عن الدنیا و مبدؤهما تصور عظمة الخالق و بقدر ذلک یکون تصور عظمة وعده و وعیده و بحسب قوة ذلک التصور یکون قوة الخوف و الرجاء

ص: 331


1- 1. براءة: 70.

و هما بابان عظیمان للجنة.

الثامنة عظم الخالق فی أنفسهم و ذلک بحسب الجواذب الإلهیة إلی الاستغراق فی محبته و معرفته و بحسب تفاوت تصور عظمته تعالی یکون تصورهم لأصغریة ما دونه و نسبته إلیه فی أعین بصائرهم.

و قوله فهم و الجنة کمن قد رآها إلی قوله معذبون إشارة إلی أن العارف و إن کان فی الدنیا بجسده فهو فی مشاهدته بعین بصیرته لأحوال الجنة و سعادتها و أحوال النار و شقاوتها کالذین شاهدوا الجنة بعین حسهم و تنعموا فیها و کالذین شاهدوا

النار و عذبوا فیها و هی مرتبة عین الیقین فبحسب هذه المرتبة کانت شدة شوقهم إلی الجنة و شدة خوفهم من النار التاسعة حزن قلوبهم و ذلک ثمرة الخوف الغالب.

العاشرة کونهم مأمونی الشرور و ذلک أن مبدأ الشرور محبة الدنیا و أباطیلها و العارفون بمعزل عن ذلک.

الحادیة عشر نحافة أجسادهم و مبدأ ذلک کثرة الصیام و السهر و جشوبة المطعم و خشونة الملبس و هجر الملاذ الدنیویة.

الثانیة عشر خفة حاجاتهم و ذلک لاقتصارهم من حوائج الدنیا علی القدر الضروری من ملبس و مأکل و لا أخف من هذه الحاجة.

الثالثة عشر عفة أنفسهم و ملکة العفة فضیلة القوة الشهویة و هی الوسط بین رذیلتی خمود الشهوة و الفجور.

الرابعة عشر الصبر علی المکاره أیام حیاتهم من ترک الملاذ الدنیویة و احتمال أذی الخلق و قد عرفت أن الصبر مقاومة النفس الأمارة بالسوء لئلا ینقاد إلی قبائح اللذات و إنما ذکر قصر مدة الصبر و استعقابه للراحة الطویلة ترغیبا فیه و تلک الراحة بالسعادة فی الجنة کما قال تعالی وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً(1) الآیة و قوله تجارة مربحة استعار لفظ التجارة لأعمالهم الصالحة

ص: 332


1- 1. الإنسان: 12.

و امتثال أوامر الله و وجه المشابهة کونهم متعوضین بمتاع الدنیا و بحرکاتهم فی العبادة متاع الآخرة و رشح بلفظ الربح لأفضلیة متاع الآخرة و زیادته فی النفاسة علی ما ترکوه و ظاهر أن ذلک بتیسیر الله لأسبابه و إعدادهم له بالجواذب الإلهیة.

الخامسة عشر عدم إرادتهم للدنیا مع إرادتها لهم و هو إشارة إلی الزهد الحقیقی و هو ملکة تحت العفة و کنی بإرادتها لهم عن کونهم أهلا لأن یکونوا فیها رءوسا و أشرافا کقضاة و وزراء و نحو ذلک و کونها بمعرض أن تصل إلیهم لو أرادوها و یحتمل أن یرید أرادهم أهل الدنیا فحذف المضاف.

السادسة عشر افتداء من أسرته لنفسه منها و هو إشارة إلی من ترکها و زهد فیها بعد الانهماک فیها و الاستمتاع بها ففک بذلک الترک و الإعراض و التمرن علی طاعة الله أغلال الهیئات الردیة المتلبسة منها عن عنقه و لفظ الأسر استعارة فی تمکن تلک الهیئات من نفوسهم و لفظ الفدیة استعارة لتبدیل ذلک الاستمتاع بها بالإعراض عنها و المواظبة علی طاعة الله و إنما عطف بالواو فی قوله و لم یریدوها و بالفاء فی قوله ففدوا لأن زهد الإنسان فی الدنیا کما یکون متأخرا عن إقبالها علیه کذلک قد یکون متقدما علیه لقوله صلی الله علیه و آله وَ مَنْ جَعَلَ الْآخِرَةَ أَکْبَرَ هَمِّهِ جَمَعَ اللَّهُ عَلَیْهِ هَمَّهُ وَ أَتَتْهُ الدُّنْیَا وَ هِیَ رَاغِمَةٌ فلم یحسن العطف هنا بالفاء و أما الفدیة فلما لم یکن إلا بعد الأسر لا جرم عطفها بالفاء.

السابعة عشر کونهم صافین أقدامهم باللیل یتلون القرآن و یرتلونه إلی قوله آذانهم و ذلک إشارة إلی تطویع نفوسهم الأمارة بالسوء بالعبادات و شرح لکیفیة استیثارهم للقرآن العزیز فی تلاوته و غایة ترتیلهم له بفهم مقاصده و تحزینهم لأنفسهم به عند ذکر الوعیدات من جملة استیثارهم لدواء دائهم و لما کان داؤهم هو الجهل و سائر الرذائل العملیة کان دواء الجهل بالعلم و دواء کل رذیلة الحصول علی الفضیلة المضادة لها فهم بتلاوة القرآن یستثیرون بالتحزین الخوف عن وعید الله المضاد للانهماک فی الدنیا و داؤه العلم الذی هو دواء الجهل و کذلک کل فضیلة حث القرآن علیها فهی دواء لما یضادها من الرذائل و باقی الکلام شرح

ص: 333

لکیفیة التحزین و التشویق.

و قوله فهم حانون علی أوساطهم ذکر لکیفیة رکوعهم و قوله مفترشون لجباههم إلی قوله أقدامهم إشارة إلی کیفیة سجودهم و ذکر الأعظم السبعة و قوله یطلبون إلی قوله رقابهم إشارة إلی غایتهم من عبادتهم تلک.

الثامنة عشر من صفاتهم بالنهار کونهم حکماء و أراد الحکمة الشرعیة و ما فیها من کمال القوة العلمیة و العملیة لکونها المتعارفة بین الصحابة و التابعین و روی حلماء و الحلم فضیلة تحت ملکة الشجاعة هی الوسط بین رذیلتی المهانة و الإفراط فی الغضب و إنما خص اللیل بالصلاة لکونها أولی بها من النهار.

التاسعة عشر کونهم علماء و أراد کمال القوة النظریة بالعلم النظری و هو معرفة الصانع و صفاته.

العشرون کونهم أبرارا و البر یعود إلی العفیف لمقابلته الفاجر.

الحادیة و العشرون کونهم أتقیاء و المراد بالتقوی هاهنا الخوف من الله و قد مر ذکر العفة و الخوف و إنما کررهما هنا فی عداد صفاتهم بالنهار و ذکرها هناک فی صفاتهم المطلقة و قوله و قد براهم الخوف إلی قوله عظیم شرح لفعل الخوف الغالب بهم و إنما یفعل الخوف ذلک لاشتغال النفس المدبرة للبدن به عن النظر فی صلاح البدن و وقوف القوة الشهویة و الغاذیة عن أداء بدل ما یتحلل و شبه بری الخوف لهم ببری القداح و وجه التشبیه شدة النحافة و یتبع ذلک تغیر السحنات (1) و الضعف عن الانفعالات النفسانیة من الخوف و الحزن حتی یحسبهم الناظر مرضی و إن لم یکن بهم مرض.

و یقول قد خولطوا و ذلک إشارة إلی ما یعرض لبعض العارفین عند اتصال نفسه بالملإ الأعلی و اشتغالها عن تدبیر البدن و ضبط حرکاته أن یتکلم بکلام خارج عن المتعارف یستبشع بین أهل الشریعة الظاهرة فینسب ذلک منه إلی الاختلاط

ص: 334


1- 1. السحنة- بالتحریک- الهیئة و اللون، و لین البشرة و النعمة.

و الجنون و تارة إلی الکفر و الخروج عن الدین و قوله و لقد خالطهم أمر عظیم هو اشتغال أسرارهم بملاحظة جلال الله و مطالعة أنوار الملإ الأعلی.

الثانیة و العشرون کونهم لا یرضون من أعمالهم القلیل إلی قوله الکبیر و ذلک لتصورهم شرف غایتهم المقصودة بأعمالهم و قوله فهم لأنفسهم متهمون إلی قوله ما لا یعلمون فتهمتهم لأنفسهم و خوفهم من أعمالهم یعود إلی شکهم فیما یحکم به أوهامهم من حسن عبادتهم و کونها مقبولة أو واقعة علی الوجه المطلوب الموصل إلی الله تعالی فإن هذا الوهم یکون مبدأ للعجب بالعبادة و التقاصر عن الازدیاد عن العمل و التشکک فی ذلک و تهمة النفس بانقیادها فی ذلک الحکم للنفس الأمارة یستلزم خوفها أن یکون تلک الأعمال قاصرة عن الوجه المطلوب و غیر واقعة علیه و ذلک باعث علی العمل و کاسر للعجب به و قد عرفت أن العجب من المهلکات

کَمَا قَالَ علیه السلام: ثَلَاثٌ مُهْلِکَاتٌ شُحٌّ مُطَاعٌ وَ هَوًی مُتَّبَعٌ وَ إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ.

و کذلک خوفهم من تزکیة الناس لهم هو الدواء لما ینشأ من تلک التزکیة من الکبر و العجب بما یزکون به فیکون جواب أحدهم عند تزکیته أنی أعلم بنفسی من غیری إلی آخره.

ثم شرع علیه السلام بعد ذلک فی علاماتهم التی بجملتها یعرف أحدهم و الصفات السابقة و إن کان کثیر منها مما یخص أحدهم و یعرف به إلا أن بعضها قد یدخله الریاء فلا یدل علی التقوی الحقة فجمعها هاهنا و نسقها.

فالأولی القوة فی الدین و ذلک أن یقاوم فی دینه الوسواس الخناس و لا یدخل فیه خداع الناس و هذا إنما یکون فی الدین العالم.

الثانیة الحزم فی الأمور الدنیویة و الدینیة و التثبت فیها ممزوجا باللین للخلق و عدم الفضاضة علیهم کما فی المثل لا تکن حلوا فتسترط و لا مرا فتلفظ(1)

ص: 335


1- 1. ذکره الجوهریّ فی« سرط»( الصحاح ص 1130) و لفظه: لا تکن حلوا فتسترط و لا مرا فتعقی» و تعقی بمعنی تلفظ من قولهم: أعقیت الشی ء: إذا أزلته من فیک لمرارته کما یقال: أشکیت الرجل: إذا أزلته عما یشکوه. و هکذا ذکره المیدانی فی مجمع الامثال تحت الرقم 3604 ج 2 ص 232: و قال: الاستراط: الابتلاع، و الاعقاء: أن تشتد مرارة الشی ء حتّی یلفظ لمرارته و بعضهم یروی« فتعقی» بوزن فتسترط و الصواب کسر القاف: یقال: أعقی الشی ء، و المعنی لا تتجاوز الحد فی المرارة فترمی، و لا فی الحلاء فتبلع، أی کن متوسطا.

و هی فضیلة العدل فی المعاملة مع الخلق و قد علمت أن اللین قد یکون للتواضع المطلوب بقوله وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (1) و قد یکون من مهانة و ضعف یقین و الأول هو المطلوب و هو المقارن للحزم فی الدین و مصالح النفس و الثانی رذیلة و لا یمکن معه الحزم لانفعال المهین عن کل جاذب.

الثالثة الإیمان فی الیقین و لما کان الإیمان عبارة عن التصدیق بالصانع و بما وردت به الشریعة و کان ذلک التصدیق قابلا للشدة و الضعف فتارة یکون عن التقلید و هو الاعتقاد المطابق لا لموجب و تارة یکون عن العلم و هو الاعتقاد المطابق لموجب هو الدلیل و تارة عن العلم به مع العلم بأنه لا یکون إلا کذلک و هو علم الیقین و محققو السالکین لا یقفون عند هذه المرتبة بل یطلبون بعین الیقین بالمشاهدة بعد طرح حجب الدنیا و الإعراض عنها أراد أن علمهم علم الیقین لا یتطرق إلیه احتمال.

الرابعة الحرص فی العلم و الازدیاد منه.

الخامسة مزج العلم و هو فضیلة القوة الملکیة بالحلم و هو من فضائل القوة السبعیة.

السادسة القصد فی الغنی و هو فضیلة العدل فی استعمال متاع الدنیا و حذف الفضول عن قدر الضرورة.

السابعة الخشوع فی العبادة و هو من ثمرة الفکر فی جلال المعبود و ملاحظة عظمته الذی هو روح العبادة.

ص: 336


1- 1. الشعراء: 115.

الثامنة التجمل فی الفاقة و ذلک بترک الشکوی إلی الخلق و الطلب منهم و إظهار الغنی عنهم و ینشأ عن القناعة و الرضا و علو الهمة و یعین علی ذلک ملاحظة الوعد العاجل و ما أعد للمتقین.

التاسعة و کذلک الصبر فی الشدة.

العاشرة الطلب فی الحلال و ینشأ عن العفة.

الحادیة عشر النشاط فی الهدی و سلوک سبیل الله و ینشأ عن قوة الاعتقاد فیما وعد المتقون و تصور شرف الغایة.

الثانیة عشر عمل الصالحات علی وجل أی من أن یکون علی غیر الوجه اللائق فلا یقبل کما روی عن زین العابدین علیه السلام أنه کان فی التلبیة و هو علی راحلته و خر مغشیا علیه فلما أفاق قیل له فی ذلک فقال خَشْیَةَ أَنْ یَقُولَ لِی لَا لَبَّیْکَ وَ لَا سَعْدَیْکَ.

الثالثة عشر أن یکون همهم عند المساء الشکر علی ما رزقوا بالنهار و ما لم یرزقوا و یصبحوا و همهم الذکر لله لیذکرهم الله فیرزقهم من الکمالات النفسانیة و البدنیة کما قال تعالی فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ (1) الرابعة عشر أن یبیت حذرا و یصبح فرحا و قوله حذرا إلی قوله الرحمة تفسیر للمحذور و ما به الفرح و لیس مقصوده تخصیص البیات بالحذر و الصباح بالفرح بل کما یقول أحدنا یمسی فلان و یصبح حذرا فرحا و کذلک تخصیصه الشکر بالمساء و الذکر بالصباح یحتمل أن لا یکون مقصودا.

الخامسة عشر إن استصعبت إلی قوله تحب إشارة إلی مقاومته لنفسه الأمارة بالسوء عند استصعابها علیه و قهره لها علی ما تکره و عدم متابعته لها فی میولها الطبیعیة و محابها.

السادسة عشر أن یری قرة عینه فیما لا یزول أی من الکمالات النفسانیة الباقیة کالعلم و الحکمة و مکارم الأخلاق المستلزمة للذات الباقیة و السعادة

ص: 337


1- 1. البقرة: 152.

الدائمیة و قرة عینه کنایة عن لذته و ابتهاجه لاستلزامهما لقرار العین و بردها برؤیة المطلوب و زهادته فیما لا یبقی من متاع الدنیا السابعة عشر أن یمزج العلم بالحلم فلا یجهل و یطیش و القول بالعمل فلا یقول ما لا یفعل فلا یأمر بمعروف فیقف دونه و لا ینهی عن منکر ثم یفعله و لا یعد فیخلف فیدخل فی مقت الله کما قال تعالی کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ (1) الثامنة عشر قصر أمله و قربه و ذلک لکثرة ذکر الموت و الوصول إلی الله.

التاسعة عشر قلة زلله و قد عرفت أن زلل العارفین یکون من باب ترک الأولی لأن صدور الخیرات عنهم صار ملکة و الجواذب فیهم إلی الزلل و الخطیئات نادرة تکون لضرورة منهم أو سهو و لا شک فی قلته.

العشرون خشوع قلبه عن تصور عظمة المعبود.

الحادیة و العشرون قناعة نفسه و ینشأ عن ملاحظة حکمة الله فی قدرته و قسمته الأرزاق و یعین علیها تصور فوائدها الحاضرة و غایتها فی الآخرة.

الثانیة و العشرون قلة أکله و ذلک لما یتصور فی البطنة من ذهاب الفطنة و زوال الرقة و حدوث القسوة و الکسل عن العمل.

الثالثة و العشرون سهولة أمره أی لا یتکلف لأحد و لا یکلف أحدا.

الرابعة و العشرون حرز دینه فلا یهمل منه شیئا و لا یطرق إلیه خللا.

الخامسة و العشرون موت شهوته و لفظ الموت مستعار لخمود شهوته عما حرم علیه و یعود إلی العفة.

السادسة و العشرون کظم غیظه و هو من فضائل القوة الغضبیة.

السابعة و العشرون کونه مأمول الخیر و ذلک لأکثریة خیریته مأمون الشرور و ذلک لعلم الخلق بعدم قصده للشرور.

الثامنة و العشرون قوله إن کان من الغافلین إلی قوله الغافلین أی إن رآه

ص: 338


1- 1. الصف: 3.

الناس فی أعداد الغافلین عن ذکر الله لترکه الذکر باللسان کتب عند الله من الذاکرین لاشتغال قلبه بالذکر و إن ترکه بلسانه و إن کان من الذاکرین بلسانه بینهم فظاهر أنه لا یکتب من الغافلین و لذکر الله ممادح کثیرة و هو باب عظیم من أبواب الجنة و الاتصال بجناب الله و قد أشرنا إلی فضیلته و أسراره.

التاسعة و العشرون عفوه عمن ظلمه و العفو فضیلة تحت الشجاعة و خص من ظلمه لیتحقق عفوه مع قوة الداعی إلی الانتقام.

الثلاثون و یعطی من حرمه و هی فضیلة تحت السخاء.

الحادیة و الثلاثون و یصل من قطعه و المواصلة فضیلة تحت العفة.

الثانیة و الثلاثون بعد فحشه و أراد ببعد الفحش عنه أنه قلما یخرج فی أقواله إلی ما لا ینبغی.

الثالثة و الثلاثون لینه فی القول عند محاورات الناس و وعظهم و معاملتهم و هو من أجزاء التواضع.

الرابعة و الثلاثون غیبة منکره و حضور معروفه و ذلک للزومه حدود الله.

الخامسة و الثلاثون إقبال خیره و إدبار شره و هو کقوله الخیر منه مأمول و الشر منه مأمون و یحتمل بإقبال خیره أخذه فی الازدیاد من الطاعة و تشمیره فیها و بقدر ذلک یکون إدباره عن الشر لأن من استقبل أمرا و سعی فیه بعد عما یضاده و أدبر عنه.

السادسة و الثلاثون وقاره فی الزلازل و کنی بها عن الأمور العظام و الفتن الکبار المستلزمة لاضطراب القلوب و أحوال الناس و الوقار ملکة تحت الشجاعة.

السابعة و الثلاثون کثرة صبره فی المکاره و ذلک عن ثباته و علو همته عن أحوال الدنیا.

الثامنة و الثلاثون کثرة شکره فی الرخاء و ذلک لمحبته المنعم الأول جلت قدرته فیزداد شکره فی رخائه و إن قل.

التاسعة و الثلاثون کونه لا یحیف علی من یبغض و هو سلب للحیف و الظلم

ص: 339

مع قیام الداعی إلیهما و هو البغض لمن یتمکن من حیفه و ظلمه.

الأربعون کونه لا یأثم فیمن یحب و هو سلب لرذیلة الفجور عنه باتباع الهوی فیمن یحب إما بإعطائه ما لا یستحق أو دفع ما یستحق علیه عنه کما یفعله قضاة السوء و أمراء الجور فالمتقی لا یأثم بشی ء من ذلک مع قیام الداعی إلیه و هو المحبة لمن یحبه بل یکون علی فضیلة العدل فی الکل علی السواء.

الحادیة و الأربعون اعترافه بالحق قبل أن یشهد علیه و ذلک لتحرزه فی دینه من الکذب إذ الشهادة إنما یحتاج إلیها مع إنکار الحق و ذلک کذب.

الثانیة و الأربعون کونه لا یضیع أماناته و لا یفرط فیما استحفظه الله من دینه و کتابه و ذلک لورعه و لزوم حدود الله.

الثالثة و الأربعون و لا ینسی ما ذکر من آیات الله و عبره و أمثاله و لا یترک العمل بها و ذلک لمداومة ملاحظتها و کثرة إخطارها بباله و العمل بها لعنایته المطلوبة منه.

الرابعة و الأربعون و لا ینابز بالألقاب و ذلک لملاحظته النهی فی الذکر الحکیم وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ (1) و لسر ذلک النهی و هو کون ذلک مستلزما لإثارة الفتن و التباغض بین الناس و الفرقة المضادة لمطلوب الشارع.

الخامسة و الأربعون و لا یضار بالجار لملاحظة وصیة الله تعالی به وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ (2) و وصیة رسول الله صلی الله علیه و آله فی المرفوع إلیه أوصانی ربی بالجار حتی ظننت أنه یورثه و لغایة ذلک و هی الألفة و الاتحاد فی الدین.

السادسة و الأربعون و لا یشمت بالمصائب و ذلک لعلمه بأسرار القدر و ملاحظته لأسباب المصائب و أنه فی معرض أن تصیبه فیتصور أمثالها فی نفسه فلا یفرح بنزولها علی غیره.

السابعة و الأربعون أنه لا یدخل فی الباطل و لا یخرج عن الحق أی لا یدخل

ص: 340


1- 1. الحجرات: 11.
2- 2. النساء: 36.

فیما یبعد عن الله تعالی من باطل الدنیا و لا یخرج عما یقرب إلیه من مطالبه الحقة و ذلک لتصور شرف غایته.

الثامنة و الأربعون کونه لا یغمه صمته لوضعه کلا من الصمت و الکلام فی موضعه و إنما یستلزم الغم الصمت عما ینبغی من القول و هو صمت فی غیر موضعه.

التاسعة و الأربعون کونه لا یعلو ضحکه و ذلک لغلبة ذکر الموت و ما بعده علی قلبه و مما نقل من صفات الرسول صلی الله علیه و آله کان أکثر ضحکه التبسم و قد یفتر أحیانا و لم یکن من أهل القهقهة و الکرکرة و هما کیفیتان للضحک.

الخمسون صبره فی البغی علیه إلی غایة انتقام الله له و ذلک منه نظرا إلی ثمرة الصبر إلی الوعد الکریم ذلِکَ وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ (1) الآیة و قوله وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ (2) الحادیة و الخمسون کون نفسه منه فی عناء أی نفسه الأمارة بالسوء لمقاومته لها و قهرها و مراقبته إیاها و الناس من أذاه فی راحة لذلک.

الثانیة و الخمسون کون بعده عمن تباعد عنه لزهده فیما فی أیدی الناس و نزاهته عنه لا عن کبر و تعظم علیهم و کذلک دنوه ممن دنا منه عن لین و رحمة منه لهم لا لمکر بهم و خدیعة لهم عن بعض المطالب کما هو عادة الخبیث المکار و هذه الصفات و العلامات قد یتداخل بعضها و لکن تورد بعبارة أخری أو تذکر مفردة ثم تذکر ثانیا مرکبة مع غیرها(3).

**[ترجمه]کیدری روایتی آورده در چگونگی تجسم دنیا در برابر امیر مومنان علیه­السلام و رو گرداندن وی از آن، که در باره نکوهش دنیا آورده است، و گفته: معنی آن جمله این است: چون در صفاتی که در این خطبه یاد شده­اند اندیشه کنی، درمی­یابی که همه در خود علی علیه­السلام وجود داشتند، و من این شعرها و مانند آنها را در کتاب انوار العقول از اشعار وصی رسول - صلّی­اللَّه­علیه­­وآله - آورده­ام.

اسیری جان­ها برای این است که ارواح اولیایی از عالم قدسند، و جاگیری آنها در عالم مادی تن برخلاف طبع ملکوتی آنها است، و در این جهان آواره اند و همه میل به عالم خود دارند، و به سبب اینکه آواره است و سازشی با جهان ماده ندارد اسیر است و پیوسته آماده کوچ به جهان خویش است و می­کوشد موانع را از میان بردارد و دنیا را فدا کند.

«شب چنین باشند و روز چنین»: در برخی نسخه ها «لیل» منصوب است، بنابر اینکه حرف «جر» حذف شده باشد، یعنی «اما حالهم فی اللیل»، پس مقصود تفضیل حال آنان است در شب و روز؛ و در برخی نسخه ها «مرفوع» است، پس هدف تفضیل حال شب و روز است. در شب، پا را در صف می­نهند، به گونه­ای که دو انگشت بزرگ آنها برابر باشند و دو روی پاها و پاشنه ها به یک اندازه از هم دور باشند. در بعضی نسخه ها به جای «تالین»، «ثالون» آمده است.

در «قرآن خوانند با ترتیل»، «یرتّلونه» ضمیر به قرآن باز می گردد و نیز «یرتّلونها» روایت شده که ضمیر «ها» به اجزاء قرآن بازمی­گردد. از امیر مومنان علیه­السّلام رسیده است که: «ترتیل، حفظ وقوف و مواردی در خواندن است و اداء کامل حروف قرآن.» و این تفسیر، هر آنچه را که قراء در قرائت معتبر می­دانند در بر می­گیرد. حزن یعنی «همّ» و اندوه؛ «حزنه الامر» - مانند نصر - یعنی او را محزون ساخت. «حزن» - مانند علم - یعنی محزون گردید. «حزّنه تحزیناً»: در او حزن قرار داد. در بیشتر نسخه ها از باب تفعیل است و در برخی به مانند «ینصرون».

اندوه خوردن به دنبال آیه های تهدید، روشن است، اما در آیات مژده و نوید، به سبب بیم از نیافتن و آماده نبودن است. «ثار الغبار»: زمانی که غبار بلند شود و حرکت کند. «ثار القطا»: زمانی که از جایش بلند شود. «أثار الغبار و استثاره»: غبار را حرکت داد.

چه­بسا در اینجا مقصود از دارو، دانش است و از درد، نادانی؛ و استشاره از قرآن، به اندیشه و تأمل است که آنچه در آن است به در آورد و به دنبال آن برود. در حدیث نهایه آمده است که بکاوید قرآن را، زیرا در آن است دانش اولین و آخرین؛ و چه بسا مقصود این است که بکاوید و به در آورید دانشی را که نهفته در جان است به حسب آمادگی و کمال با اندیشه و یادآوری .

پدر من - مولف - گفته: مراد این است که با آیه های خوف، درد امیدواری مفرط را درمان کنند تا به فریب و امن از مکر خدا برسد؛ و با آیه های امید، درد ترسی که به نومیدی می­کشد درمان شود، و به تکمیل یقین، درد شبهه را که رخ می دهد، و به وسیله صبر، درد قساوت را، و با آنچه مایه نفرت از دنیا و خواست آن است، درد دنیاخواهی را، و مانند آن.

«و رکن الی الشئ» - مانند نصر - آن گونه که در نسخه ها آمده، و نیز مانند علم، یعنی تمایل پیدا کرد و آرام گرفت؛ و منصوب بودن «نصب اعینهم» بنابر ظرفیت است، یعنی در جایگاهی که مقابل چشمانشان است و رفع آن جایز است.

تطلع، سر کشیدن به سوی چیزی است و چشم به راه بودن آن. «نصب الشئ»: همان بلند کردن آن و در برابر گذاشتن آن است. واژه «نصب» بنابر ظرفیت، منصوب است، یعنی گمان کردند که آن در میان دست­هایشان قرار گرفته است. در برخی نسخه ها مرفوع است تا خبر «انّ» باشد. کیدری گفته: یعنی نزدیک است خورشید جان­هاشان از افق عالم تن برآید و به عالم بالا برود از شوق به وعده های در آن عالم، در آیات قرآنی که بهترین ذخیره ها و ارجمندترین بخشش­های الهی است.

به قول راوندی، ظن در اینجا معنی یقین دارد، مانند قول خدای تعالی: «أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُون»، {آیا ظن ندارند آنان که آنها به راستی زنده خواهند شد.} - . مطففین / 4 - یعنی یقین دارند بهشت برابر آنها برایشان آماده است.

ابن ابی الحدید گفته: چه­بسا به معنی «گمان» باشد. «صفی الیه» - مانند رضی - یعنی به او متمایل شد. «أصفی سمعه الیه»: یعنی آن را متمایل ساخت. زفیر آتش صدای برافروخته شدن آن است. همچنین، زفیر به معنای بیرون دادن نفس است پس از مدتی. پس منظور، زفیر اهل جهنم است. «شهیق» گشتن گریه در سینه با شنیدن صدا از حلق است. «شهیق الاغ» صدای او است. بودن زفیر و شهیق در اصل گوش هایشان، کنایه از جاگیر شدن آن در گوش ها است .

«حانون اوساطهم»: «حنی ظهره و یحنبه و یحنوه» یعنی آن را پیچید، یا تا کرد؛ پس تا شدن بر میانه هایشان، وصف حال رکوع آنان است؛ و «افتراش» همان پهن شدن بر زمین است، و وصف سجده های آنان.

کیدری گوید: «فهم حانون» یعنی تا می شوند برای رکوع. «حنی» هم متعدّی و هم لازم آمده، و متعدی بودن آن بیشتر است. در نتیجه، تقدیر آن چنین است: «حانون ظهورهم علی اوساطهم»

«یطلبون الی الله» یعنی از خدا می خواهند و میل و توجّه به او دارند. «فَکَّ الرقبه» - مانند مدّ - یعنی آزاد ساخت گردن را؛ و «نک الاسیر»: خلاص کرد اسیر را. «و امّا النهار» با نصب و رفع، همان گونه که قبلاً گذشت. کیدری می­گوید: «امّا النهار» نصب آن بر ظرفیت است و وابسته است به صفاتی که پس از آن آمده، مانند «حلماء» و غیر آن؛ و حلماء، خبر مبتدای محذوف است، یعنی «فهم حلماء فی النهار» و رفع آن جایز است، به این شکل که: «امّا النهار فهم حلماء فیه» پس مبتدا هستند. و «بری السهم یبریه» یعنی تراشید آن را؛ و «قداح» جمع قدح - با کسره در هر دو - و آن تیر است پیش از آنکه پر به آن گذاشته شود و تیزی در آن نهند، و کنایه از لاغری بدن و ضعف تن است، یا زوال آرزوها و خواسته های دنیوی.

خلط در عقل، به معنی دیوانگی است، راوندی گفته و دیگران گفته­اند: یعنی هر کس به آنها بنگرد گمان می­کند دیوانه­اند، ولی دیوانه نیستند و از ترس شیدا شده­اند. گفته شده «و لقد خالطهم» یعنی سبب دیوانگی آنان که بیننده گمان می کرد. «امر عظیم» همان ترس است. کیدری می­گوید: «قد براهم الخوف»، یعنی ترس آنان را نحیف و لاغر کرده است. «خولطوا» یعنی جنونی با عقولشان آمیخته است. و استکثار، زیاد سحر و آن یک چیز است.

«اتّهمت فلاناً»: یعنی نسبتی که به او داده می شد در او گمان می کردم. «اتّهمته فی قوله» یعنی در راستگویی­اش تردید کردم. و اسم «تهمّه» است - مانند رطبه - و به سکون خواندن هم یک لغت است، و اصل با «واو» است و منظور این است که به خود تهمت می­زنند که کوتاهی کرد­ه­اند، و دنبال دنیا رفتند، یا نیت آنها پاک نبوده، یا به همه این معانی، و می­ترسند در عبادت خودبین و شهرت­طلب باشند، یا به عجب کشیده شوند، و نگرانند از گناه، گرچه از آن توبه­کارند که چه­بسا پذیرفته نشده، چون جامع شرایط نبوده­اند، با اینکه خدا هم فرموده: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِین»، {همانا بپذیرد خدا از پرهیزکاران و بس.} - . مائده / 27 -

«اذا زکّی أحدهم»: تزکیه همان مدح و ستودن است و ترسشان از کشیده شدن به عجب و خودبینی و تکیه بر عمل داشتن است، و اینکه از خدا می خواهد او را مواخذه نکند برای همین است. احتمال می رود کنایه از عدم رضایت به حرف های مردم و تبرّی از ازکیه و گمان پاکی نفس است، چون به بدی دستور می دهد مگر اینکه خداوند رحم کند.

«و اجعلنی افضل مما یظنون»: پایه مرا برتر از اندازه گمان آنها در خوش کرداری­ام بساز. این جمله از ابن ابی الحدید است. آنگاه فرمود: بر گروهی گذر کرد، و آنان در باره او اختلاف داشتند. برخی او را می­ستودند، و برخی نکوهش می­کردند. فرمود: (بار خدایا) اگر گفته نکوهش­کنندگان درست است، مرا مواخذه مکن؛ و اگر گفته ستایشگران درست است، مرا بهتر از آن ساز.

«فمن علامة احدهم انک تری له»: در برخی نسخه ها آمده «لهم»، پس ضمیر برمی گردد به معنای «احدهم.» وقوت در دین، این است که شک و شبهه به ایمان نخلد، و وسوسه و خطر به اعمال نرسد، و نیت در کارهای دینی به سبب سرزنش بدخواهان و جز آن، سست نشود. خدای تعالی فرموده: «یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ»، {جهاد می­کنند در راه خدا و نمی­ترسند از سرزنش سرزنش گر.} - . مائده / 54 - و حزم به فتح، محکم­سازی کار و محکم گرفتن آن و برحذر بودن از قوّت آن است، و گویا معنی چنین است که حزم او مایه خشونت نیست بلکه با حزم با مردم مدارا و نرمی می کند.

«قصد»: میانه­روی است، نه افراط و نه تفریط؛ در اسراف و تنگ گیری در ثروتمندی، یا در به دست آوردن ثروت، یا در انفاق، با بی نیازی از دل. «تجمل»: زینت کردن است و زیبایی و با اظهار آن خود را به رنج انداختن، و تجمّل در عین ناداری و احتیاج، پیمودن راه ثروتمندان و اهل تجمّل در حال فقر است، به این معنی که شکایتی به خلق نمی­کند و به آنچه خدا به او داده شاد است و ابراز بی نیازی از خلق می­کند؛ یا به این معنی است که در حال نیاز و نداری به آن مقدار که ممکن است به تجمّل و زینت می­پردازد و نیاز خود را برای مردم فاش نمی­سازد مگر مقداری که پوشاندش ممکن نیست، یا بیش از واقع می­پوشاند، به اندازه فقیرانی که به آنچه در دست مردم است طمع دارند.

«صبر در شدّت»: صبر بر شدّت فقر، یا عبادت، یا مصیبت ها، یا همه؛ و طلب در حلال، یعنی کسب مال از غیر راه هایی که خداوند از آن نهی کرده است. «نشاط» با فتحه، خوش­نفسی برای عمل و غیر آن. «هدی»: راهنمایی کردن، یعنی برای انسان، هدایت کردن مردم و یا هدایت­یابی خویش نشاط دارد. «تحرّج»: گناه دیدن و معنی این است که طمع را گناه و عیب می بیند.

ابن ابی الحدید می­گوید: حرف «جر» در برخی از موارد به ظاهر متعلّق است و محلش «منصوب» است تا مفعول باشد، و در برخی موارد به محذوف متعلّق است و محلش «نصب» است تا صفت باشد. در گفته «فی دین» به ظاهر متعلق است، یعنی به قوّة؛ گفته می شود: «فلان قویّ فی کذا علی کذا» و در «فی لین» به «محذوف» متعلق است؛ یعنی «حزماً کائناً فی لین»؛ و «فی یقین» و «فی علم» به ظاهر متعلّق است و «فی» به معنای «علی»، مثل فرموده خداوند: «و لاُصلبنکم فی جذوع النخل.» - . طه / 71 - و «فی غنیّ» متعلق به محذوف است ، همچنین «فی عباده»، و هر دو جهت احتمال می رود. «فی فاقة» به محذوف و «فی شدّة» هر دو جهت احتمال دارد. «فی حلال» به ظاهر متعلّق است. «فی» به معنای «لام» است. «فی هدی» هر دو احتمال وجود دارد. «عن طمع» به ظاهر متعلّق است .

ترس آنان از کوتاه آمدن در کردار بوده در اندازه و چگونگی، یا از عذاب خدا، با اشاره به آیه«یؤتون مآ ءاتوا» - . مؤمنون / 60 -

«هم»: آغاز تصمیم است و آنچه آدمی در دل دارد. شکر را از آنِ شام دانسته، چراکه روزی و افاضه نعمت و رسیدن به سود کسب بیشتر در روز است؛ و ذکر در بامداد، چون موانع آن در روز بیشتر است. و هر روز گویا وقت شروع عمل است. «حذر» و «فرح» - مانند کَتِف - دو صفت است از حذر و فرح، با «حرکت» و منظور از فضل و رحمت، توفیق و هدایت یا چیزی است که شامل نعم دنیوی نیز شود و این فرح و شادی به شکر برمی گردد. بعضی از شارحان می­گویند: منظور این نیست که شب حذر دارد و صبح فرح و شادی، بلکه مثل گفته ما است که می گوییم: شب و صبح را با ترس و شادی سپری می­کند. همین طور است مخصوص کردن شکر به شب، و ذکر به صبح، و ممکن است مقصود این نباشد. و صعب (سخت) نقیض ذلول (نرم) است. «استصعب علی فلان دابّته»: یعنی سخت شد، و «استصعب علیه نفسه» یعنی او از او اطاعت نکرد در مورد عبادتی که خوشش نمی آید، یا در مورد ترک گناهان، چون نفس دستور بدی می دهد، مگر اینکه خدا رحم کند.

«و نمی­دهد به نفس چیزی را که دوست دارد»: و نفس می­خواهد از چیزی اطاعت کند که برایش دشوار است، یا از لذت­های دیگر، تا گردن نهد و رام شود، زیرا پیروی نفس از کامجویی­اش، مایه سرکشی او و رو آوردن به باطل و دوری از خدا است، و از این رو می­بینی که نیروی عبادت در ریاضت کشان و آنان که عبادت آنها را لاغر کرده بیش از نیرومندان و خوشگذران­ها است.

و «قرة عین فلان» و «أقّرالله عینه» مانند فرّ و عضّ، یعنی شاد و خوشحال شد، و معنای آن این است که خدا اشک چشمش را خنک کرد، چون اشک سرور و شادی خنک است و اشک اندوه گرم، و گفته شده «أقرّالله عینک» یعنی تو را به آرزویت رساند تا خوشنود شوی و چشمت آرام بگیرد و به دیگری نظر نداشته باشی ؛ و گفته شده معنای آن این است که خدا چشمت را خنک سازد به اینکه گریه اش قطع شود، و «قرّة العین» هرکس آرزو و نهایت رضایت او است.

«و ما لا یزول» (چیزی که از بین نمی رود) همان است که نزد خدا است و دیگرسرا؛ و «ما لا بیقی» (چیزی که نمی ماند) همان دنیا و زخارف دنیا است.

«دانش را آمیخته با بردباری»: چون می­داند که برتری دارد، نه اینکه سستی دارد و بی مبالات است نسبت به آنچه به او می­گویند یا در حقش انجام می­دهند؛ یا اینکه در گفتگو تند نمی­شود با اینکه دانسته سخن می­گوید. گفته اند:

حلم به معنی خرد است، زیرا در آموزش اندیشه می­کند، و گمان و رأی سست را نمی­پذیرد، یا اندیشه می­کند در باره چیزهایی که می­داند، و آن را به خاطر می­سپارد تا در دلش پایدار گردد.

«آمیزش گفتار و کردار»: این است که چون مردم را به کار خوبی وامی­دارد یا از بدی بازمی­دارد، خود نیز آن را به کار می­بندد، یا به وعده وفامی­کند، یا ایمان را با کردار نیک توام می­سازد، یا اینکه گفتار خوب را با کردار خوب همراه می­کند.

«نزر و منزور»: یعنی کم؛ و«الاُکل» - مانند عنق - بهره دنیایی است. در برخی نسخه ها «أکله» به فتحه آمده، یعنی شکمش را از غذا پر نمی کند، چون پرخوری یکی از اسباب کسالت در عبادت و باعث زیادخوابی است. «حرز» جای محفوظ است، و «حرزٌ حریز» - مانند حصن حصین - و «حرزه» - مانند نصره - یعنی او را حفظ کرد، و منظور، عدم اهمال در امور دینی او است، و عدم راهیابی آسیب به دین او. «مأمول»: آرزو و امید. «ان کان فی الغافلین»: شاید هدف از این دو، قرین آن باشد که پیوسته به یاد خدا است، چه با غافلان باشد یا با ذاکران، اما زمانی که با غافلان است خدا را با قلب و زبان یاد می کند و این باعث ذکر غافلان نیز می شود و او در میان ذاکران نامش مکتوب می گردد.

این گفته که: «لم یکتب من الغافلین» گویا تفنن در عبادت است، یا به این معنی است که ذکر او تنها با زبان صورت نمی­گیرد تا از غافلان محسوب شود، بلکه دلش نیز مشغول ذکر خدای متعال است .

همچنین، در مورد صله و قطع استعمال آن در مورد رحم است، و گاه در اعمّ نیز به کار گرفته می شود. «و بعیداً»: برگشت به سیاق پیشین است و جمله معترضه، یا حال از فاعل «یصل» است. گاهی نیز، از عدم تعبیر به «بعد» می کنند، و همچنین است غیبت و حضور و اقبال و ادبار، و احتمال می رود که منظور از بعد، قلّت و کمی باشد،چون تقوی غیر از عصمت است، و ممکن است که منظور از اقبال فزونی باشد و از ادبار، کمی؛ یعنی پیوسته تلاش می کند تا خیرش فراوان و شرّش کم گردد.

پدر مولف فرموده: ممکن است که منظور از معروف و منکر، خوبی کردن و بدی کردن به خلق باشد؛ و «زلازل» یعنی شدائد؛ و «وقور»، «فعول» است از «وقار» با فتحه، و آن بردباری و سنگینی است؛ و «رخاء»: رفاه و وسعت زندگی است. «وصیف» همان جور و ستم است. منظور از «اثم»، انحراف از حق است و هدف این است که حق را به خاطر دشمنی و دوستی رها نمی کند اگر حکم و داوری می کند، و به دشمن ستم نمی­ورزد و به دوست کمک نمی­کند تا او را از حق بیرون نکند.

«لا یضیع ما استحفظ»: یعنی اموال و اسراری را که به امانت نزد او نهاده اند ضایع نمی کند. ضایع نمودن، در مورد اول به معنی خیانت کردن و کوتاهی کردن، و در مورد دوم به معنای افشاء کردن و پخش کردن است؛ و ممکن است شامل آنچه خداوند از دین و کتابش به او سپرده است نیز بشود. «و لا ینسی ما ذکر»: یعنی فراموش نمی کند آنچه را که دستور داده اند از آیات خدا، و عبرت ها و مثل ها را به خاطر می­سپارد، یا فراتر از اینها، از خدا و مرگ تا بازگشت به آخرت و ترس های آخرت را در بر می­گیرد.

«نبز» با «حرکت»، لقب است و گفته شده بیشتر در مورد لقب های مذموم به کار می رود. «منابزه» و «تنابز»: سرزنش کردن یکدیگر است و با لقب های بد یکدیگر را خواندن است. «مضارة»: ضرررسانی. «جار»: همسایه منزل، و نیز کسی که به او پناه دادهای تا به او ستم نشود. «شمت» مانند فرح است، و «شماتة» با فتحه، یعنی به گرفتاری دشمن شاد شد. «لا یدخل فی الباطل»: یعنی در مجالس فسق و لهو و فساد نمی رود، یا مرتکب کار باطل نمی شود؛ و همین طور است «خروج من الحق»: از مجالس حق بیرون نمی رود، یا حق را ترک نمی کند.

«لم یغّمه صمته»: چون از مفاسد سخن گفتن آگاه است و از گفته باطل لذّت نمی برد، یا به دلیل اینکه دلش به هنگام سکوت به ذکر خدا مشغول است. «لم یعل صوته»: یعنی صدای خنده اش بلند نمی شود، یا به تبسم بسنده می کند، زیرا بیرون رفتن از تبسّم غالباً با خنده با صدای بلند همراه است و حدّ متوسط کمتر است. «و اراح الناس»: چون به خودش مشغول است زهد بر خلاف تمایل و رغبت است، و بیشتر در مورد عدم رغبت به دنیا به کار می رود. «نزاهه» با فتحه، دوری از هر گونه پلیدی و امور ناخوشایند است، و زهد و نزاهه، چون از اهل دنیا و اهل باطل اعراض می کند، و گفته شده برای دوری از کثیف شدن آبرو است.

«خدیعه» - مانند کریمه - اسم از خدعه است، یعنی او را گول زد ، به گونه ای که نفهمد می خواهد به او ناخوشایندی برساند. «صعق» - مانند سمع - یعنی بیهوش شد از شنیدن صدای صیحه و غیر آن؛ و «ویح» واژه رحمت است و در هنگام شگفتی به کار می رود آن گونه که بارها مورد استفاده قرار گرفت. «تلطف»: در این گونه موارد، به معنای احسان به کسی است که بدی کرده است، و پیش از این، در این باره سخن گفته شد، و نیز در مورد برخی از جملات گذشته در شرح روایت کافی، که دیگر آنها را تکرار نمی کنیم.

و من (علامه مجلسی) می­گویم: در تحف العقول - . تحف العقول : 154 - 158 - نیز مانند این آمده است.

و باز هم می­گویم: چون پیشوای محققان، ابن میثم بحرانی، در شرح این حدیث راه دیگری رفته، خواستم آن را بیاورم تا خواننده از بیشتر آنچه در باره آن گفته شده آگاه شود. او گفته: آن حضرت یک توصیف کلی از پرهیزکاران کرده و فرموده: پرهیزکاران همان اهل فضائلند و هر فضیلت وابسته به اصلاح، دو نیروی دانش و کردار را در خود دارند؛ آنگاه او آن فضائل را شرح داده و این گونه دسته­بندی کرده است: .

1.

درستی گفتار که عدالت زبان است، و خلاصه اش این که: از آنچه باید بگوید خاموش نماند تا تقصیر کند، و آنچه باید از این خاموش بود نگوید تا زیاده روی کند، و سخن را به جای شایسته آن بگوید، و آن خصوصی تر از صرف راستگویی است، زیرا برخی راستی­ها را چه­بسا نشاید گفت.

2.

جامه شان میانه است و این عدالت در پوشاک است، نه چون جامه خوشگذران­های خودنما، و جامه گدایان یهودی که در خور زاهدان نیست.

3.

راه رفتن با تواضع، چون تواضع دنباله­روی ملکه عفت است، و میانه به خواری رفتن و سبکسری و بزرگی فروختن و گنده­دماغی است، و باید آرام و با وقار باشد.

4.

چشم پوشی از آنچه خدا حرام کرده، که ثمره­اش پارسایی است.

5.

تنها گوش دادن به دانش سودمند که عدالت در نیروی شنوایی است، و دانش­های سودمند آنهایی هستند که نیروی اندیشه را به کمال مخی­رسانند؛ از علم الهیات و هرچه با آن مناسب است، و آنچه نیروی قوه عملیه را به کمال می­رساند که همان حکمت عملیه است.

6.

خود را در بلا و خوشی به یک جا وادارند و در برابر هر دو بی تفاوت باشند، از آمدن بلا نامید نشوند و از خوشی که به آن برسند مست نگردند، و در هر دو حال شکر خدا را کنند. «الذی» صفت مصدر محذوف است و ضمیر عائد است و تقدیر آن چنین است که: «نزلت کانزول الذی نزلته فی الرخاء»، و احتمال می رود که منظور از«الذی»، «الذین» باشد و «نون» حذف شده باشد، مثل گفته خدای متعال: «کالذی خاضوا» - . توبه / 69 - و چه­بسا مقصود مانند کردن حال نزول در بلا است به حال نزول خوشی و رفاه، و مقصود یکی است.

7.

شیفتگی به ثواب خدا و بیم از عقاب او، تا آنجا که جانشان در تنشان بیقرار و گریزان است، و اگر نبود مدت عمر مقدر و این شوق و خوف هرگاه وجدانی شوند، کوشش در کردار و روگردانی از این جهان را به دنبال دارند، و آغاز آنها تصور بزرگی آفریدگار است و به همان اندازه تصور بزرگی وعد و وعید او است، و همان اندازه بیم و امید به دنبال دارد که دو باب بزرگ بهشتند.

8.

بزرگواری آفریننده در دل آنها تا آنجا که کشش­های خداخواهی آنان را در دوستی و شناسایی به هم درآمیزد و به آن نسبت، جز خدا را کوچک شمارند در دیده دل خود.

و اینکه فرمود: «[حالت] آنان و [در برابر] بهشت، چون کسی است که آن را دیده - تا آنجا که فرمود: معذبند.» اشاره است به اینکه عارف گرچه با تن خود در دنیا است، ولی با بینایی دلش به احوال بهشت و سعادت آن، و احوال دوزخ و بدبختی آن پی می­برد، چون حاضر در بهشت و نعمت آن است، و حاضر در دوزخ و عذابش، و این مقام عین­الیقین است و برابر این مقام است شوقشان به بهشت و ترسشان از دوزخ.

9.

اندوه دل­هاشان، و آن ثمره ترسی است که بر آنها چیره است.

10.

بی آزاریشان، که سرچشمه رها کردن دنیاپرستی است و بیهوده هایش، و عارفان از آن برکنارند.

11.

لاغریشان، که از بسیاری روزه و بی­خوابی، و خوراک ناهموار و جامه خشن و ترک لذت­های دنیا است.

12.

سبکی نیازهاشان، زیرا به همان ضرورت خورد و پوش بس کنند، و سبک­تر از این نیازی نیست.

13.

پارسایی آنان، که نهاد عفت و فضیلت نیروی شهوت است که میانه دو رذیله بی شهوتی و هرزگی است.

14.

شکیبایی بر ناگواری­های روزگار و زندگی که ترک کامجویی­ها و تحمل آزار مردم است، و دانستی که شکیبایی، ایستادگی در برابر نفس سرکش است تا دنبال کام جویی­های زشت نرود، و همانا یادآور شد که زمان شکیبایی کوتاه است و به دنبالش آسایش طولانی است تا بر آن وادارد، و این آسایش طولانی به خوشبختی در بهشت است که خدا فرموده: «وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً»، {و پاداششان را در برابر شکیبایی بهشت و دیبا...} - . انسان / 12 - تا آخر آیه. و بازرگانی سودمند، که استعاره آورده برای کارهای خوب و انجام فرمان­های خدا، و وجه مشابهت این است که بهای آن را با کالای دنیا دادند، و با عبادت کالای آخرت خریدند؛ و لفظ ربح را آورد، یعنی از این معامله سود بردند، زیرا کالای دیگرسرا فزون­تر و با ارزش­تر است از کالای دنیا، و روشن است که فراهم شدن وسائل آن از سوی خدا است و آمادگی به آن، از کشش­های الهی است.

15.

دنیا را نمی­خواهند و او خواستار آنها است، و زهد راستین دارند، که از وجدان پارسایی است، و خواستگاری دنیا از آنها این است که می­توانند سرور و اشراف باشند و قاضی و وزیر گردند و مانند آنها، و اگر بخواهند، زمینه­اش را دارند که به آن برسند، و چه­بسا مقصود خواستن دنیاداران باشد.

16.

و خود را به بهای دنیا از اسیری در آن رها کردند، اشاره است به کسی که در دنیا می­زیسته و از آن بهره مند بوده، و با ترک و روگردانی از آن و تمرین طاعت خدا، زنجیرهای پست دنیاداری را از گردن خود گشوده و آزاد شده است؛ و تعبیر به اسارت، استعاره است از اینکه وضع دنیاداری بر دل آنها پایدار بوده و واژه «فدیه» به معنی عوض کردن بهره مندی از دنیا و رویگردانی از آن و مواظبت بر طاعت خدا است، و تنها با «واو» عطف داد در «ولم یریدوها»، و با «فاء» در «ففدو»، برای اینکه زهد در دنیا چه­بسا پیش از دنیاداری است و چه­بسا پس از آن، که پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم فرمود: «هر کس مقصد بزرگ­تر خود را آخرت ساخت، خدا او را خاطرجمع می­کند، و دنیا در برش می­آید بینی به خاک مالیده و ناکام.» پس در اینجا عطف به «فاء»، زیبا نیست، اما فدیه چون پس از اسارت می­آید، آن را با «فاء» عطف داده است.

17.

گام­هاشان را شب­هنگام برای عبادت در صف می­کنند، و قرآن را با ترتیل می­خوانند، تا فرموده «گوش­هایشان» که اشاره است به فرمانگزار گران­نفوس سرکش خود به عبادات و کاوش قرآن عزیز در خواندن آن، و نهایت شمرده خواندن برای فهم مقاصد آن، و اندوه خوردن از ذکر وعیدها و تهدیدها هم کاوشی است برای درمان دردهایشان.

و چون مایه دردشان همان نادانی است و رذیله های دیگر، در عمل، درمان نادانی دانش است، و درمان هر صفت بد، به دست آوردن فضیلتی است که ضد آن است، و با خواندن قرآن و کاوش آن، و با اندوه­خوری از تهدید خدا، دنیاپرستی را درمان می­کند، و درمانش همان دانش است که درمان نادانی است، و هر فضیلت که قرآن به آن تشویق کرده، درمان ضد آن است از اخلاق بد، و باقی گفتار در چگونگی اندوه­خوری و شیفتگی است.

«خم شونده اند بر میان خود»: بیان چگونگی رکوع آنان است.

«به خاک نهادن پیشانی بیان وضع سجده است، و کلام آن حضرت: «هفت استخوانی که بر زمین نهاده می شوند» تا: «گام­هایشان»، هدف از آن عبادت­ها را توضیح می­دهد.

18.

فرمود: در روز حکمایند به روش شرع که کمال قوه علمیه و عملیه است، زیرا همان بوده که میان صحابه و تابعین معروف بوده نه حکمت یونانی. و در روایتی «حلماء» (بردباران) آمده، چون بردباری فضیلتی است از نهاد شجاعت که میانه دو صفت بد زبونی و تهوری است که از فرط خشم باشد؛ و برای نماز نام شب را برده، چون برای عبادت از روز شایسته تر است.

19.

از علما و دانشمندان هستند و قوه نظر و اندیشه دارند در شناخت خدا و صفات او.

20.

از نیکوان هستند؛ نیکی به پارسایی برمی­گردد چون در برابر «هرزه» آمده است.

21.

پرهیزکارانند، و مقصود از آن در اینجا ترس از خدا است. پیش از این، درباره عفت و خوف مطالبی بیان شد و اکنون ضمن اوصاف روزانه آنها، دوباره آن را در اینجا آورده، در حالی که آنجا مطلق آورده بود .

«ترس آنها را تراشیده»: آن فرمایش عظیم، شرح اثر خوف است که بر آنها چیره شده، و خوف این اثر را دارد، برای آنکه نفس کارگزار تن را از کارش باز می­دارد و قوه شهوت و خوراک را از کار خودشان می­اندازد؛ و اثر خوف را به تراش تیر مانند کرده، برای بیان شدت لاغری، و دگرگونی چهره به دنبال آن آمده است ، و سستی پدید آمده از انفعالات نفسانیه، چون خوف و اندوه تا آنجا که چهره بیمار دارند و گرچه بیمار نباشند.

می­گوید دیوانه اند، که اشاره است به آنچه رخ می­دهد برای برخی از عارفان که به عالم بالا می­پیوندند و از تدبیر تن باز می­مانند و سخنی می­گویند بیرون از آنچه باید، و زشت است نزد ظاهر شریعت، و آن را به دیوانگی تفسیر می­کنند، و چه­بسا به کفر و بی­دینی، و آن امر بزرگی که با آن درآمیختند، پرداخت به رازهای آنان است از ملاحظه جلال خدا، و مطالعه انوار عالم بالا.

22.

اینکه کمتر از کردار خود را نمی­پسندند، تا آنجا که فرموده: «بزرگ»، برای تصور شرافتی است که هدف کردار آنها است. و می­فرماید: «به خود تهمت می­زنند...» تا آنجا که: «آنچه ندانند» و تهمتشان ترس از تردید آنها است در قضاوت و به حسن عبادتشان، و اینکه نزد خدا پذیرفته است و خدا پسندد و به خدا رسانند، زیرا این وهم مایه خودبینی در عبادت و کوتاهی از فزودن بر آن است، و این شک و تهمت خود به پیروی از نفس اماره، مایه ترس می­شود، از اینکه این اعمال نارسا باشند به آنچه باید و شاید، و این برانگیزاننده کردار و شکننده عجب است؛ و دانستی که عُجب و خودبینی از مهلکات است چنانچه فرمود: «سه تا هلاک کننده اند: بخل پیروی شده، هوس رانی، و خودبینی به خویش.» و همچنین، ترس آنان از تمجیدشان درمان دردی است که از این تمجید برمی­آید، از تکبر و خودبینی به آنچه سبب تمجید است، و پاسخ هر کدام آنها در برابر تمجید دیگران از او این است که می­گوید: من خودم را بهتر از دیگری می­شناسم.

آنگاه شروع می­کند به بیان نشانه ها که روی هم نشانه هر کدام است، و اوصاف پیشین، گرچه بیشتر آنها ویژه و معرف هر یک هستند، جز اینکه ریا در برخی راه دارد و دلیل بر تقوای راستین نیست، و آنها را باز به شرح زیر، گرد آورده و دسته­بندی کرده است:

یکم: قوت در دین، که در برابر وسواس خناس ایستادگی کند، و فریب مردم را نخورد، و او دیندار و دانشمند است.

دوم: عاقبت سنجی در کارهای دین و دنیا، و پایداری در آن با نرمش با مردم، و سخت نگرفتن به آنها که در مثل آمده: «شیرین نباش تا آنجا که بلعیده شوی، و نه تلخ، تا آنجا که به دور افکنده شوی.» و این ثمره عدالت در معامله با مردم است، و دانستی که نرمش چه­بسا از فروتنی خوب­تر است که فرموده: «وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ»، {و فروتنی کن برای مومنان که پیرو تواند.} - . شعراء / 215 - و گاه از زبونی و سستی یقین است که بد است و مورد نخست خوب است، و همراه با حزم در دین، و مصالح نفس است، و دومی صفتی پست است که نمی­شود حزم با آن همراه باشد، زیرا نفس زبون از همه سو تاثیرپذیر است.

سوم: ایمان با یقین، چون ایمان، باور کردن صانع است و آنچه در شریعت آمده، و این باور سخت و سست دارد؛ یک بار تقلیدی است که اعتقاد درست بی دلیل است، و یک بار علمی است که با دلیل همراه است؛ و بار دیگر این علم با علم به این است که جز آن نیست و آن «علم الیقین» است و سالکان محقق بر سر آن نمی­ایستند و به دنبال عین الیقین هستند که مقام شهود است به واسطه دور کردن پرده های طبیعت و روگردانی از دنیا، و مرادش این است که علم آنها به پایه علم الیقین است و احتمال در آن راه ندارد.

چهارم: حرص در دانش و فزونی آن.

پنجم: علم با حلم که نیروی فرشته ای، با بردباری که فضیلت نیروی در زندگی است به هم می­پیوندد.

ششم: میانه­روی با وجود ثروت، و آن عدالت در به کار بردن کالای دنیا است و دور انداختن فزونی بیش از اندازه ضرورت و ناچاری .

هفتم: خشوع در عبادت است که ثمره اندیشه در جلال معبود است، و ملاحظه بزرگواری او که جان عبادت است.

هشتم: جمال­نمایی در نداری، با ترک شکوه به خلق و درخواست از آنها و اظهار بی نیازی از آنها که از قناعت و رضا و بلندهمتی برمی­آید، و توجه به وعده نزدیک خدا و آنچه برای پرهیزکاران آماده شده به آن کمک می­کند.

نهم: صبر بر سختی.

دهم: طلب روزی حلال که از پارسایی است.

یازدهم: نشاط در رهجویی و پیمودن راه خدا که از اعتقاد به سرانجام پرهیزکاران و تصور شرف هدف آنان زاییده می­شود.

دوازدهم: کارهای خوب با نگرانی از اینکه به وجه شایان نباشند و پذیرفته نشوند، چنانچه از امام سجاد علیه­السلام روایت شده است: «سواره «تلبیه» گفت و افتاد و از هوش رفت، و چون به هوش آمد، سبب پرسیدند، فرمود: «از ترس اینکه به من فرمود: «لا لبیک و لا سعدیک».

سیزدهم: شب­هنگام شکر می­کنند به آنچه روزی در روز نصیبشان شده، و نشد، و صبح هم­ّشان ذکر خدا است تا خدا هم از آنان یاد کند و کمالات نفسانیه و بدنیه را به آنها روزی کند. که فرمود: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُون»، {یادم کنید تا یادتان کنم و شکرم کنید و ناسپاسی نکنید.} - . بقره / 152 -

چهاردهم: شب را در حذر کردن بگذراند و صبح کند شادمان، و مقصود از آوردن کلمه حذر و رحمت، تفسیر آن چیزی است که باید از آن در حذر بود و یا با آن شاد شد؛ منظور، اختصاص شب گذرانی به حذر و صبح کردن به شادی نیست، بلکه باید در هر دگرگونی چنین بود، چنانچه شکر شبانه و ذکر بامدادی هم به همین معنا است و چه­بسا مقصود «اختصاص» باشد .

پانزدهم: «اگر سرکشی کرد... - تا آنجا که فرمود: دوست دارد» ایستادگی در برابر نفس سرکش است هنگام سرکشی او، و وادار کردن او است بر آنچه نخواهد، و پیروی نکردن از امیال طبیعیه و خواهش­های او است.

شانزدهم: چشم­روشنی او در چیزهای پایدار است، که کمالات نفسانیه ماندنی هستند، مانند دانش و حکمت و اخلاق خوب که لذات باقیه و سعادت جاوید به دنبال دارند؛ و روشنی چشم، کامیابی و خرمی است که مورد نیاز است، و روشنی دیده و خنکی آن را، با دیدن مطلوب خود و زهد او در آنچه نمی­ماند از لذت­های دنیا، دنبال می­کنند.

هفدهم: دانش را با بردباری درمی­آمیزد و نادانی و تندی نمی­کند، و گفتار را با کردار می­آمیزد و آنچه را که خود نمی­کند، نمی­گوید، و به کار خیر وانمی­دارد، در حالی که خود انجامش نمی­دهد، و از زشتی باز نمی­دارد ، در حالی که خود آن را به جا می­آورد، و وعده­ای نمی­دهد که خود خلافش را کند، چون در این صورت دشمن خدایی است که فرمود: «کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُون»، {چه دشمنی کلانی است نزد خدا که بگویید آنچه نکنید.} - . صف / 3 -

هیجدهم: آرزو را کوتاه و نزدیک می­دارد، برای اینکه بسیار یاد مرگ و یاد رسیدن به خدا را می­کند.

نوزدهم: کم­لغزشی است، و دانستی که لغزش عارفان ترک اولی است، چون کار خیر شیوه آنها است، و کشش به لغزش و خطا در آنها کم است، و از روی ناچاری یا سهو است، و شکی نیست که کم است.

بیستم: هراس دل از تصور بزرگواری معبود.

بیست و یکم: قناعت است، که از ملاحظه حکمت خدا برمی­آید و دریافت روزی از او، و کمک آن است تصور سودهای امروزه آن و نتیجه آن در سرای دیگر.

بیست و دوم: کم­خوری است، از ملاحظه اینکه پُری شکم هوش را می­برد و رقت را می­زداید و قساوت و تنبلی به بار می­آورد .

بیست و سوم: آسانی در کار او است، تا از کسی زور نشنود و به کسی زور نگوید.

بیست و چهارم: نگهداری دین او است، تا در آن اهمال نکند، و خلل بدان نرساند.

بیست و پنجم: مرگ شهوت او است که خموش است از آنچه نباید، و برگشت آن به پارسایی است.

بیست و ششم: فرو خوردن خشم است که از فضائل نیروی خشم­آفرین است.

بیست و هفتم: خیر از او آرزو دارند که بیشتر کار خیر کند و آزارش به کسی نمی­رسد و مردم می­دانند شرانگیز نیست.

بیست و هشتم: ذکر میان غافلان و بی غفلتی میان ذاکران است، که اگر مردم او را خموش از ذکر بینند، چون دم بسته باشد، او را از غافلان می­شمارند، اما در بر خدا او را از ذاکران می­نویسند، زیرا دلش به یاد خدا بوده، و اگر در میان غافلان با زبان ذکر خدا بگوید، روشن است که از غافلان نوشته نمی­شود. ذکر خدا را مدح بسیاری است، و آن دری است بزرگ از درهای بهشت و پیوسته به آستان خدا، و ما به فضیلت و اسرارش اشاره کردیم.

بیست و نهم: گذشت دارد از کسی که بر او ستم می­کند. گذشت از فضائل شجاعت است، و نام ستمکارش را برده، چون داعی انتقام در باره او بیشتر است و عفو او برتر.

سی ام: کسی که او را محروم کرده می­بخشد، و این فضیلت از سخاوت برمی خیزد.

سی و یکم: پیوند برقرار می­کند با کسی که از او بریده، و این از عفت و پارسایی برمی­خیزد.

سی و دوم: دشنام از او دور است و کمتر گفتار ناهنجار به زبان می­آورد.

سی و سوم: نرم سخن است در گفتگو با مردم، و در پند و معامله با آنها، و آن پاره ای از تواضع است .

سی و چهارم: کار زشت از او نایاب است و کار خوب، حاضر باب؛ زیرا پابند حدود الهی است.

سی و پنجم: خیرش روآور و شرش در گذر است، و این مانند «شماره بیست و هفت» است.

و چه­بسا روآوری خیر او، فزون از طاعت است و کمر بستن برای آن، و به همان اندازه شر او گذرا است، زیرا هر کس در کاری کوشا است، از ضدش بری است.

سی و ششم: باوقار است در لرزش­ها و رخدادهای بزرگ و فتنه هایی که دل و حال مردم را پریشان می­­کند، و این وقار از شجاعت است.

سی و هفتم: در بدآمدها بسیار شکیبا است، چون پایدار است و همتش بالاتر از امور دنیا است.

سی و هشتم: در رفاه و خوشی بسیار شکرگزار است، زیرا نعمت­بخشی را دوست دارد.

سی و نهم: ستم نمی­کند بر کسی که دشمن او است، با وجود داعی بر آن که دشمن است.

چهلم: برای دوستش به گناه نمی­افتد، و این کناره گیری از هرزگی و هوسرانی درباره محبوب است، که آنچه را نشاید به او می­دهد، یا جلو آنچه را که بر او باید، بگیرد، چنانچه قاضیان بد و فرماندهان جور، ناروا و ناحق می­کنند، و پرهیزکار بدین کارها گنهکار نمی­شود، با وجود داعی بر آن که دوستی است، و عدالت را در همه چیز رعایت می­کند و به همه برابر نگاه می­کند.

چهل و یکم: به حق اعتراف می­کند پیش از آنکه گواه بر او گواهی بدهد، زیرا دروغگو نیست، و گواه با انکار حق مورد نیاز است.

چهل و دوم: سپرده را نگه­می­دارد و در آن چیزی که خدا از دین و قرآن به او سپرده، کوتاهی نمی­کند، چون پارسا است و پایبند به حدود خدا.

چهل و سوم: هر چه از آیات خدا در یاد دارد، و از عبرت­ها و مثل­ها، فراموش نمی­کند و به کار می­بندد، چون پیوسته منظور دارد، و به خاطر می­گذراند .

چهل و چهارم: نام و لقب­های بد نمی­پراند، چون خدا در قرآن از آن غدقن کرده و فرموده: «وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقاب»، {و نپرانید القاب بد را.} - . حجرات / 11 - برای اینکه کاری است فتنه­انگیز و کینه­خیز میان مردم و جدایی­افکن و مخالف خواست شارع.

چهل و پنجم: زیان به همسایه نمی­رساند، چون پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم در باره او سفارش کرده، و خداوند: «وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُب»، {همسایه خویشاوند و همسایه خانه در پهلوی آن.} - . نساء / 36 - و سفارش پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله در روایتی است که: «سفارش کرد مرا پروردگارم به همسایه، آنچنان که پنداشتم او را وارث خواهد شناخت.» به جهت هدف آن، که مهرورزی و یگانگی در دین است.

چهل و ششم: به سبب مصیبت­های وارده سرزنش نمی­کند، چون اسرار قدر و علت مصائب را می­داند، و خود را در معرض آنها می­شناسد، و از مصیبت زدگی دیگران شاد نمی­شود.

چهل و هفتم: در امر باطل مداخله نمی­کند و از حق بیرون نمی­شود که باطل او را از خدا دور کند، و حقش به خدا نزدیک، که خواست او است و شرافت سرانجام آن را می­داند.

چهل و هشتم: خموشی او را غمگین نمی­سازد، که خاموشی و سخن را بجا دارد، و غم در خاموشی از حقی است که بیانش باید، و بیجا باشد.

چهل و نهم: در خنده قهقهه نمی­زند، چون یاد مرگ و دنباله­اش بر دل او چیره است، و در اوصاف پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله رسیده که بیشتر خنده او تبسم بود و گاهی دندان نما بود و اهل قهقهه و کرکره در خندیدن نبود، که دو گونه خنده همراه با صدا است.

پنجاهم: چون ستم می­بیند شکیبایی می­ورزد تا خدا برای او کین کشد، زیرا نتیجه صبر را، که وعده ارجمندی است، می­داند، که خدا فرموده: «ذلِکَ وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّه»، {آن است و هر کس که کیفر خود کشید و بر او ستم شد البته که خدایش یاری کند.} - . حج / 60 - و فرموده: «وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِین»، {و اگر شکیبا باشد البته که آن بهتر است برای شکیبایان.} - . نحل / 126 -

پنجاه و یکم: خودش از او در رنج است که سرکش و بدخواه است، چون در برابرش ایستادگی می­کند، و او را مقهور می­سازد و بیاید و مردم از آزار او آسوده اند.

پنجاه و دوم: دوری کردنش از آنان که دور شود برای زهد او است از آنچه در دست مردم است و بر کناری از آن، نه از تکبر و بزرگ شمردن خود؛ و همچنین، نزدیکی او به دیگران برای نرمش و مهرورزی با آنان است، نه برای نیرنگ و فریب آنان از برخی مطالب، چنانچه شیوه پلید نیرنگ­باز است. این اوصاف و نشانه ها چه بسا در یکدیگر درآیند، ولی به تعبیری دیگر آورده شوند، یا تنها گفته شوند، سپس بار دوم با جز آن ترکیب گردند.» - . شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی : 364 - 369 -

**[ترجمه]

«51»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ الْهَاشِمِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: قَامَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام یُقَالُ لَهُ هَمَّامٌ وَ کَانَ عَابِداً فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صِفْ لِیَ الْمُتَّقِینَ حَتَّی کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ فَتَثَاقَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَنْ جَوَابِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ وَیْحَکَ یَا هَمَّامُ اتَّقِ اللَّهَ وَ أَحْسِنْ فَ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا

ص: 341


1- 1. الحجّ: 60.
2- 2. النحل: 126.
3- 3. شرح النهج لابن میثم البحرانیّ ص 364- 369.

وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ.

فَقَالَ هَمَّامٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَسْأَلُکَ بِالَّذِی أَکْرَمَکَ بِمَا خَصَّکَ بِهِ وَ حَبَاکَ وَ فَضَّلَکَ بِمَا آتَاکَ وَ أَعْطَاکَ لَمَّا وَصَفْتَهُمْ لِی فَقَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَائِماً عَلَی قَدَمَیْهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْخَلْقَ حَیْثُ خَلَقَهُمْ غَنِیّاً عَنْ طَاعَتِهِمْ آمِناً لِمَعْصِیَتِهِمْ لِأَنَّهُ لَا تَضُرُّهُ مَعْصِیَةُ مَنْ عَصَاهُ مِنْهُمْ وَ لَا تَنْفَعُهُ طَاعَةُ مَنْ أَطَاعَهُ مِنْهُمْ وَ قَسَمَ بَیْنَهُمْ مَعَایِشَهُمْ وَ وَضَعَهُمْ فِی الدُّنْیَا مَوَاضِعَهُمْ وَ إِنَّمَا أَهْبَطَ اللَّهُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ علیهما السلام مِنَ الْجَنَّةِ عُقُوبَةً لِمَا صَنَعَا حَیْثُ نَهَاهُمَا فَخَالَفَاهُ وَ أَمَرَهُمَا فَعَصَیَاهُ فَالْمُتَّقُونَ فِیهَا هُمْ أَهْلُ الْفَضَائِلِ مَنْطِقُهُمُ الصَّوَابُ وَ مَلْبَسُهُمُ الِاقْتِصَادُ وَ مَشْیُهُمُ التَّوَاضُعُ خَشَعُوا لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالطَّاعَةِ فَتَهَبَّوْا(1) فَهُمْ غَاضُّونَ أَبْصَارَهُمْ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَاقِفِینَ أَسْمَاعَهُمْ عَلَی الْعِلْمِ نُزِّلَتْ أَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِی الْبَلَاءِ کَالَّتِی نُزِّلَتْ مِنْهُمْ فِی الرَّخَاءِ رِضاً مِنْهُمْ عَنِ اللَّهِ بِالْقَضَاءِ وَ لَوْ لَا الْآجَالُ الَّتِی کُتِبَتْ عَلَیْهِمْ لَمْ تَسْتَقِرَّ أَرْوَاحُهُمْ فِی أَجْسَادِهِمْ طَرْفَةَ عَیْنٍ شَوْقاً إِلَی الثَّوَابِ وَ خَوْفاً مِنَ الْعِقَابِ عَظُمَ الْخَالِقُ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ وُضِعَ مَا دُونَهُ فِی أَعْیُنِهِمْ فَهُمْ وَ الْجَنَّةُ کَمَنْ رَآهَا فَهُمْ فِیهَا مُتَّکِئُونَ وَ هُمْ وَ الدَّارُ کَمَنْ رَآهَا فَهُمْ فِیهَا مُعَذَّبُونَ قُلُوبُهُمْ مَحْزُونَةٌ وَ شُرُورُهُمْ مَأْمُونَةٌ وَ أَجْسَادُهُمْ نَحِیفَةٌ وَ حَوَائِجُهُمْ خَفِیفَةٌ وَ أَنْفُسُهُمْ عَفِیفَةٌ وَ مَئُونَتُهُمْ مِنَ الدُّنْیَا عَظِیمَةٌ صَبَرُوا أَیَّاماً قِصَاراً أَعْقَبَتْهُمْ رَاحَةً طَوِیلَةً تِجَارَةٌ مُرْبِحَةٌ یَسَّرَهَا لَهُمْ رَبٌّ کَرِیمٌ أَرَادَتْهُمُ الدُّنْیَا فَلَمْ یُرِیدُوهَا وَ طَلَبَتْهُمْ فَأَعْجَزُوهَا أَمَّا اللَّیْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ تَالِینَ لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهُ

تَرْتِیلًا یُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَ یَسْتَتِرُونَ بِهِ (2)

وَ یَهِیجُ أَحْزَانُهُمْ بُکَاءً عَلَی ذُنُوبِهِمْ وَ وَجَعِ کُلُومِ جِرَاحِهِمْ وَ إِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَخْوِیفٌ أَصْغَوْا إِلَیْهَا مَسَامِعَ قُلُوبِهِمْ وَ أَبْصَارَهُمْ فَاقْشَعَرَّتْ مِنْهَا

ص: 342


1- 1. فبهتوا خ ل.
2- 2. فیستنیرون خ ل، فیستثیرون خ ل، فیستبشرون خ ل.

جُلُودُهُمْ وَ وَجِلَتِ مِنْهَا قُلُوبُهُمْ فَظَنُّوا أَنَّ صَهِیلَ جَهَنَّمَ وَ زَفِیرَهَا وَ شَهِیقَهَا فِی أُصُولِ آذَانِهِمْ وَ إِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَشْوِیقٌ رَکَنُوا إِلَیْهَا طَمَعاً وَ تَطَلَّعَتْ أَنْفُسُهُمْ إِلَیْهَا شَوْقاً وَ ظَنُّوا أَنَّهَا نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ جَاثِینَ عَلَی أَوْسَاطِهِمْ یُمَجِّدُونَ جَبَّاراً عَظِیماً مُفْتَرِشِینَ جِبَاهَهُمْ وَ أَکُفَّهُمْ وَ رُکَبَهُمْ وَ أَطْرَافَ أَقْدَامِهِمْ تَجْرِی دُمُوعُهُمْ عَلَی خُدُودِهِمْ یَجْأَرُونَ إِلَی اللَّهِ فِی فَکَاکِ رِقَابِهِمْ أَمَّا النَّهَارَ فَحُلَمَاءُ عُلَمَاءُ بَرَرَةٌ أَتْقِیَاءُ قَدْ بَرَاهُمُ الْخَوْفُ فَهُمْ أَمْثَالُ الْقِدَاحِ یَنْظُرُ إِلَیْهِمُ النَّاظِرُ فَیَحْسَبُهُمْ مَرْضَی وَ مَا بِالْقَوْمِ مِنْ مَرَضٍ أَوْ یَقُولُ قَدْ خُولِطُوا فَقَدْ خَالَطَ الْقَوْمَ أَمْرٌ عَظِیمٌ إِذَا فَکَّرُوا فِی عَظَمَةِ اللَّهِ وَ شِدَّةِ سُلْطَانِهِ مَعَ مَا یُخَالِطُهُمْ مِنْ ذِکْرِ الْمَوْتِ وَ أَهْوَالِ الْقِیَامَةِ فَزَّعَ ذَلِکَ قُلُوبَهُمْ فَطَاشَتْ حُلُومُهُمْ وَ ذَهَلَتْ عُقُولُهُمْ فَإِذَا اسْتَقَامُوا(1)

بَادَرُوا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْأَعْمَالِ الزَّکِیَّةِ لَا یَرْضَوْنَ لِلَّهِ بِالْقَلِیلِ وَ لَا یَسْتَکْثِرُونَ لَهُ الْجَزِیلَ فَهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ مُتَّهِمُونَ وَ مِنْ أَعْمَالِهِمْ مُشْفِقُونَ إِنْ زُکِّیَ أَحَدُهُمْ خَافَ مَا یَقُولُونَ وَ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِمَّا لَا یَعْلَمُونَ وَ قَالَ أَنَا أَعْلَمُ بِنَفْسِی مِنْ غَیْرِی وَ رَبِّی أَعْلَمُ مِنِّی بِنَفْسِی اللَّهُمَّ لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا یَقُولُونَ وَ اجْعَلْنِی خَیْراً مِمَّا یَظُنُّونَ وَ اغْفِرْ لِی مَا لَا یَعْلَمُونَ فَإِنَّکَ عَلَامُ الْغُیُوبِ وَ سَاتِرُ الْعُیُوبِ وَ مِنْ عَلَامَةِ أَحَدِهِمْ أَنَّکَ تَرَی لَهُ قُوَّةً فِی دِینٍ وَ حَزْماً فِی لِینٍ وَ إِیمَاناً فِی یَقِینٍ وَ حِرْصاً عَلَی الْعِلْمِ وَ فَهْماً فِی فِقْهٍ وَ عِلْماً فِی حِلْمٍ وَ کَسْباً فِی رِفْقٍ وَ شَفَقَةً فِی نَفَقَةٍ وَ قَصْداً فِی غِنًی وَ خُشُوعاً فِی عِبَادَةٍ وَ تَجَمُّلًا فِی فَاقَةٍ وَ صَبْراً فِی شِدَّةٍ وَ رَحْمَةً لِلْمَجْهُودِ وَ إِعْطَاءً فِی حَقٍّ وَ رِفْقاً فِی کَسْبٍ وَ طَلَباً لِلْحَلَالِ وَ نَشَاطاً فِی الْهُدَی وَ تَحَرُّجاً عَنِ الطَّمَعِ وَ بِرّاً فِی اسْتِقَامَةٍ وَ إِغْمَاضاً عِنْدَ شَهْوَةٍ: لَا یَغُرُّهُ ثَنَاءُ مَنْ جَهِلَهُ وَ لَا یَدَعُ إِحْصَاءَ مَا عَلِمَهُ مُسْتَبْطِئاً لِنَفْسِهِ فِی الْعَمَلِ یَعْمَلُ الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةَ وَ هُوَ عَلَی وَجَلٍ یُمْسِی وَ هَمُّهُ الشُّکْرُ وَ یُصْبِحُ وَ شُغْلُهُ

ص: 343


1- 1. استفاقوا خ ل.

الذِّکْرُ یَبِیتُ حَذِراً وَ یُصْبِحُ فَرِحاً حَذِراً لِمَا حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَةِ فَرِحاً لِمَا أَصَابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَةِ إِنِ اسْتَصْعَبَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ لَمْ یُعْطِهَا سُؤْلَهَا فِیمَا فِیهِ مَضَرَّتُهُ فَفَرَحُهُ فِیمَا یُخَلَّدُ وَ یَدُومُ وَ قُرَّةُ عَیْنِهِ فِیمَا لَا یَزُولُ وَ رَغْبَتُهُ فِیمَا یَبْقَی وَ زَهَادَتُهُ فِیمَا یَفْنَی یَمْزُجُ الْعِلْمَ بِالْحِلْمِ وَ یَمْزُجُ الْحِلْمَ بِالْعَقْلِ تَرَاهُ بَعِیداً کَسَلُهُ دَائِماً نَشَاطُهُ قَرِیباً أَمَلُهُ قَلِیلًا زَلَلُهُ مُتَوَقِّعاً أَجَلَهُ خَاشِعاً قَلْبُهُ ذَاکِراً رَبَّهُ خَائِفاً ذَنْبَهُ قَانِعَةً نَفْسُهُ مُتَغَیِّباً جَهْلُهُ سَهْلًا أَمْرُهُ حَرِیزاً لِدِینِهِ مَیِّتَةً شَهْوَتُهُ کَاظِماً غَیْظَهُ صَافِیاً خُلُقُهُ آمِناً مِنْهُ جَارُهُ ضَعِیفاً کِبْرُهُ مَتِیناً صَبْرُهُ کَثِیراً ذِکْرُهُ مُحْکَماً أَمْرُهُ لَا یُحَدِّثُ بِمَا یُؤْتَمَنُ عَلَیْهِ الْأَصْدِقَاءَ وَ لَا یَکْتُمُ شَهَادَتَهُ الْأَعْدَاءَ وَ لَا یَعْمَلُ شَیْئاً مِنَ الْحَقِّ رِئَاءً وَ لَا یَتْرُکُهُ

حَیَاءً الْخَیْرُ مِنْهُ مَأْمُولٌ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونٌ إِنْ کَانَ مِنَ الْغَافِلِینَ (1)

کُتِبَ مِنَ الذَّاکِرِینَ وَ إِنْ کَانَ مِنَ الذَّاکِرِینَ (2)

لَمْ یُکْتَبْ مِنَ الْغَافِلِینَ یَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ یُعْطِی مَنْ حَرَمَهُ وَ یَصِلُ مَنْ قَطَعَهُ وَ لَا یَعْزُبُ حِلْمُهُ وَ لَا یَعْجَلُ فِیمَا یُرِیبُهُ وَ یَصْفَحُ عَمَّا قَدْ تَبَیَّنَ لَهُ بَعِیداً جَهْلُهُ لَیِّناً قَوْلُهُ غَائِباً مَکْرُهُ قَرِیباً مَعْرُوفُهُ صَادِقاً قَوْلُهُ حَسَناً فِعْلُهُ مُقْبِلًا خَیْرُهُ مُدْبِراً شَرُّهُ فَهُوَ فِی الزَّلَازِلِ وَقُورٌ وَ فِی الْمَکَارِهِ صَبُورٌ وَ فِی الرَّخَاءِ شَکُورٌ وَ لَا یَحِیفُ عَلَی مَنْ یُبْغِضُ وَ لَا یَأْثَمُ فِیمَنْ یُحِبُّ وَ لَا یَدَّعِی مَا لَیْسَ لَهُ وَ لَا یَجْحَدُ حَقّاً عَلَیْهِ یَعْتَرِفُ بِالْحَقِّ قَبْلَ أَنْ یُشْهَدَ عَلَیْهِ لَا یُضِیعُ مَا اسْتُحْفِظَ وَ لَا یَتَنَابَزُ بِالْأَلْقَابِ لَا یَبْغِی عَلَی أَحَدٍ وَ لَا یَهُمُّ بِالْحَسَدِ وَ لَا یُضِرُّ بِالْجَارِ وَ لَا یَشْمَتُ بِالْمَصَائِبِ سَرِیعٌ لِلصَّوَابِ مُؤَدٍّ لِلْأَمَانَاتِ بَطِی ءٌ عَنِ الْمُنْکَرَاتِ یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ لَا یَدْخُلُ فِی الْأُمُورِ بِجَهْلٍ وَ لَا یَخْرُجُ عَنِ الْحَقِّ بِعَجْزٍ إِنْ صَمَتَ لَمْ یَغُمَّهُ الصَّمْتُ وَ إِنْ نَطَقَ لَمْ یَقُلْ خَطَأً وَ إِنْ ضَحِکَ لَمْ یَعْدُ صَوْتُهُ سَمْعَهُ قَانِعاً بِالَّذِی قُدِّرَ لَهُ لَا یَجْمَحُ بِهِ الْغَیْظُ وَ لَا یَغْلِبُهُ الْهَوَی وَ لَا یَقْهَرُهُ الشُّحُ

ص: 344


1- 1. فی الغافلین خ.
2- 2. فی الذاکرین خ.

وَ لَا یَطْمَعُ فِیمَا لَیْسَ لَهُ یُخَالِطُ النَّاسَ لِیَعْلَمَ وَ یَصْمُتُ لِیَسْلَمَ وَ یَسْأَلُ لِیَفْهَمَ وَ یَبْحَثُ لِیَعْلَمَ لَا یُنْصِتُ لِلْخَیْرِ لِیَفْخَرَ بِهِ وَ لَا یَتَکَلَّمُ بِهِ لِیَتَجَبَّرَ عَلَی مَنْ سِوَاهُ إِنْ بُغِیَ عَلَیْهِ صَبَرَ حَتَّی یَکُونَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی یَنْتَقِمُ لَهُ نَفْسُهُ مِنْهُ فِی عَنَاءٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ أَتْعَبَ نَفْسَهُ لِآخِرَتِهِ وَ أَرَاحَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ بُعْدُ مَنْ تَبَاعَدَ عَنْهُ بِغَضٍّ وَ نَزَاهَةٍ وَ دُنُوُّ مَنْ دَنَا مِنْهُ لِینٌ وَ رَحْمَةٌ(1)

فَلَیْسَ تَبَاعُدُهُ بِکِبْرٍ وَ لَا عَظَمَةٍ وَ لَا دُنُوُّهُ لِخَدِیعَةٍ وَ لَا خِلَابَةٍ بَلْ یَقْتَدِی بِمَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنْ أَهْلِ الْخَیْرِ فَهُوَ إِمَامٌ لِمَنْ خَلْفَهُ مِنْ أَهْلِ الْبِرِّ قَالَ فَصَعِقَ هَمَّامٌ صَعْقَةً کَانَتْ نَفْسُهُ فِیهَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أَخَافُهَا عَلَیْهِ وَ أَمَرَ بِهِ فَجُهِّزَ وَ صَلَّی عَلَیْهِ وَ قَالَ هَکَذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ الْبَالِغَةُ بِأَهْلِهَا فَقَالَ قَائِلٌ فَمَا بَالُکَ أَنْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ وَیْلَکَ إِنَّ لِکُلٍّ أَجَلًا لَنْ یَعْدُوَهُ وَ سَبَباً لَا یُجَاوِزُهُ فَمَهْلًا لَا تَعُدْ فَإِنَّهُ إِنَّمَا نَفَثَ هَذَا الْقَوْلَ عَلَی لِسَانِکَ الشَّیْطَانُ (2).

کتاب سلیم بن قیس،: مثله

**[ترجمه]امالی صدوق: امام صادق علیه­السلام فرمود: «مردی از یاران امیر مومنان به نام همام، که عابد بود، برخاست و گفت: «ای امیر مومنان، پرهیزکاران را برایم وصف کن و مجسم ساز، چنان که گویی به آنها می­نگرم.»

آن حضرت از پاسخ دادن سرگرانی کرد، سپس فرمود: «وای بر تو ای همام، از خدا بترس و نیکوکار باش، زیرا خدا با آنان است که پرهیزکارند، و آنان که احسان کننده اند.»

همام گفت: از تو خواهش دارم [سخن بگویی] سوگند به آن که ارجمندت داشت به هرچه مخصوص تو است، و به تو بخشید، و برتری­ات داد با آنچه به تو داد، و بخشید که آنها را وصف کنی برایم.» امیر مومنان روی دو پا ایستاد و خدا را سپاس گفت و ستود و رحمت بر پیغمبر و خاندانش فرستاد وآنگاه فرمود: اما بعد، راستش خدای عزوجل آفرید خلق را و هنگام آفرینش از طاعت آنها بی نیاز بود و از نافرمانیشان آسوده، زیرا زیانش ندارد نافرمانی هر کس و سودش ندارد طاعت هیچ کس.

زندگی آنان را میانشان بخش کرد، و هر کدام را به آنجا که بایدش، جا داد، و همانا آدم و حوا علیهما­السلام را از بهشت فرود آورد برای آنچه کردند، و نهی کردشان و خلاف کردند، و فرمانشان داد و نافرمانی کردند.

پس، پرهیزکاران در آن همان، دارنده های فضائلند، گفتارشان درست است، و جامه شان میانه رو، و راه رفتنشان تواضع، خاشعند در فرمانبری خدای عزوجل، پس دست از دنیا شستند ، و آنان چشم بر هم نهاده اند از آنچه خدا بر آنها حرام کرده.

گوش­های خود را وقف دانش کردند، و خود را در بلا وامی­دارند، چنانچه در رفاه و خوشی برای رضای به قضای خدا، و اگر نبود عمر سرنوشت، جانشان یک چشم­برهم­زدن در تنشان نمی­ماند از شوق به ثواب و خوف از عقاب؛ و آفریننده در چشم آنها بزرگ آمد و هر چه جز او از چشم آنها افتاد.

آنان چون کسی باشند که بهشت را دیده و همه در آن بر پشتی آرمیده­اند، آنان با دوزخ چون کسی باشند که آن را دیده و در آن عذاب کشیده­اند. دل­هاشان غمنده است، از شرشان آسوده اند، تن­هاشان لاغر است، نیازهاشان سبک، نفوسشان پارسا، و کمک آنها به دنیا، بزرگ.

چند روزی اندک شکیبا شدند که به دنبالش آسایش دراز است، بازرگانی پُر سودی است،؛ پروردگار کریم آن را برایشان فراهم ساخته، دنیا خواستگارشان شده و آنان آن را نخواستند، و جویاشان شده، و او را درمانده کردند.

اما در شب، گام­ها در صف می­نهند؛ قرآن­خوان، آن را شمرده و با ترتیل می خوانند، و خود را با آن محزون می­کنند، خود را با آن می­پوشند (روشن می­کنند) (به کاوش وامی­دارند) (مژده یاب می­سازند)، غم­هاشان برمی­جهند از گریه بر گناهانشان، و از درد زخم دل­هاشان .

و چون به آیه تهدید می­گذرند، آن را از گوش دل می­شنوند و با بینایی آن، و پوستشان از آن می­لرزد و دلشان می­ترسد، و می­پندارند شیهه دوزخ و ناله و شیونش در بیخ گوش آنها است.

و چون به آیه تشویق می­رسند، از روی طمع به آن اعتمادمی­کنند، و جانشان از شوق بر آن می­آویزد، و می­پندارند که برابر چشم آنها است.

زانو به میان خم می­کنند و جبار بزرگی را تمجید می­گویند، پیشانی و مشت و سر زانو و اطراف قدم بر خاک نهاده و اشکشان بر گونه شان روان است، و به خدا پناهنده باشند برای آزاد کردنشان.

اما روز بردباران، دانشمندان، نیکان، پرهیزکاران است، در حالی که ترس آنها را مانند چوبه تیر تراشیده، بیننده به آنها می­نگرد و می­پندارد بیمارانند، اما بیماری ندارند، یا می­گوید:دیوانه اند.

آری، دیوانه امر بزرگی هستند، چون در بزرگی خدا و سلطان محکم او می اندیشند با آنچه در نهاد آنها درمی­آید از یاد مرگ و هراس­های رستاخیز که دلشان را پریشان می­سازد. و بردباریشان را پراکنده می­کند، و خودشان را می­گسلد، و چون استوار شوند، به سوی خدا می­شتابند با کارهای نیکو.

برای خدا به اندک خشنود نیستند، و شایان را بزرگ نمی­گیرند و بیش دانند، خود را تهمت می­زنند، و از کردار خود نگرانند، و اگر از یکی­شان تمجید شود، می ترسد از آنچه می­گویند، و آمرزش می­خواهد از خدا برای آنچه که آنها نمی­دانند، و می­گوید من خود را بهتر می­دانم از دیگران و خدایم به من داناتر است از خودم، بارخدایا، مگیرم به آنچه می­گویند، و مرا بهتر ساز از آنچه می­پندارند، و بیامرز برایم آنچه را که نمی­دانند، زیرا تو نهان­ها را به تمامی می­دانی و عیب­ها را می­پوشانی.

و نشانه هر کدام که در او می­بینی، قوت در دین است، و حزم همراه با لین(نرمی)، ایمان با یقین، حرص در علم، فهم در فقه، علم با حلم، کسب به آرامی، مهرورزی در هزینه، میانه­روی در توانگری، خشوع در عبادت، تحمل در فاقه و نداری، صبر بر سختی، رحمت در دسترنج، بخشش در راه حق، نرمش در کسب و جستن حلال، نشاط در رهیابی، دوری از طمع، نیکی به راستی، و چشم­پوشی از شهوت.

فریبش نمی­دهد ستایش آن کسی که او را نداند، شماره آنچه خوددارند وانمی­گذارد، خود را در کردار سست می­انگارد، کارهای خوب می­کند و ترسان است، شام می­کند و همّ او شکر است، صبح می­کند و کارش ذکر، شب می­گذراند با حذر، و بامداد می­کند با شادی، حذرش از غفلت است، و شادیش از آنچه به دست آورده از فضل و رحمت.

اگر نفس او بر او چموشی کند، خواستش را نمی­دهد در آنچه به او زیان می زند، شادیش در آن است که جاوید بماند، و روشنی چشمش در آنچه همیشه باشد و نابود نشود، دل بدان دارد که ماند، نه در آنچه نماند.

دانش را به بردباری می­آمیزد، بردباری را می­خرد، می­بینی که تنبلی از او دور است، نشاطش پیوسته است، آرزویش نزدیک است و لغزشش کم، در انتظار مرگ خود است، دلش خاشع، و به یاد پروردگار خود است؛ از گناهش ترسان و نفسش قانع، نادانی­اش نهان است و کارش آسان، نگهدار دین خود است و شهوتش مرده، خشم فروخور، پاک­خُلق، آسوده­همسایه، اندک­تکبر، محکم­صبر، بسیارذکر، محکم کار.

از سپرده خود به دوستانش نمی­گوید، و گواهی را برای دشمن نهان نمی­دارد؛ کار درست را با خودبینی انجام نمی­دهد، و از روی شرم آن را وانمی­ننهد؛ آرزوی خیر از او دارند و از شرش آسوده اند؛ اگر در غافلان باشد از ذاکران نوشته می­شود، و اگر از ذاکران است جزو غافلان نوشته نمی­شود.

می­گذرد از آن کسی که بر او ستم می­کند، و می­بخشد به آن کسی که محرومش می­سازد، و می­پیوندد به آن کسی که از او می­ُبرد؛ حلمش نایاب نمی­شود، و در آنچه شک دارد نمی­شتابد، و از آنچه بر او روشن شده چشم می­پوشد؛ نادانی اش دور است، گفتارش نرم، مکرش نهان، احسانش نزدیک، گفتارش راست، کارش خوب، خیرش روآور، و شرش در گذر است .

در پیشامدهای لرزاننده باوقار است، در بدآمدها شکیبا، در رفاه و خوشی بسیار شکرگزار، ستم نمی­کند به آن کسی که دشمن دارد، و گناه نمی­ورزد به خاطر دوست، دعوی نمی­کند آنچه از او نیست، و انکار نمی­کند حقی را که بر او است.

حق را پذیرا است بی گواه، آن کس که حفظش باید، ضایع نمی­گذارد، و القاب بد نمی­پراند، به کسی ستم نمی­کند، حسد نمی­ورزد، به همسایه زیان نمی­رساند، در مصائب شماتت نمی­کند، زود درستکار است، پردازنده سپرده ها است، کند است در کارهای زشت، به خوبی وامی­دارد، از زشتی باز می­دارد، ندانسته دست به کاری نمی­زند، در انجام حق، درمانده به در نمی­رود.

اگر خموش ماند غمناک نباشد از آن، و اگر گوید، خطا نباشد؛ اگر بخندد، آواز آن از گوشش نمی­گذرد؛ به آنچه برایش مقدر شده قانع است؛ خشم او را از جا به در نمی­کند؛ هوس بر او چیره نمی­گردد، و دریغ او را مقهور نمی­کند، و در آنچه از او نیست طمع نمی­ورزد.

با مردم درمی­آمیزد تا بداند، خموش می­ماند تا سالم بزید؛ می­پرسد تا بفهمد؛ بررسی می­کند تا بداند؛ گوش به سخن خوب نمی­دهد تا با آن ببالد؛ و نمی­گویدش تا زور به دیگری کند، اگر به او ستم شود، صبر می­کند تا خدا برایش کین کشد.

نفْسش از او در رنج است، و مردم از او در آسایش؛ خود را رنج می­دهد برای دیگرسرا، و آسوده می­دارد مردم را از خویش؛ دوری می­گزیند از ناخواهی و برای پاکی، و نزدیکی او به هر کس باشد، همراه با نرمش و مهربانی است؛ دوری­اش تکبر و بزرگی کردن نیست، و نزدیکی­اش نیرنگ و هرزگی نیست. بلکه پیروی می کند از هر کس که پیش از او اهل خیر بوده، و پیشوای آینده ها است از نیکخواهان.

راوی می­گوید: همام نعره ای زد که جانش با آن درآمد، و امیر مومنان علیه السّلام فرمود: «هلا، به خدا که من از این بر او ترسان بودم.» و فرمود او را آماده کردند و بر او نماز خواند و فرمود: «پندهای رسا چنین کنند با اهل آنها.»

یکی گفت: «خودت را چه شود یا امیر مومنان؟ (که زنده ماندی) فرمود: «وای بر تو، هر کس را اجلی باشد که از آن نگذرد، و سببی که از آن تجاوز نکند؛ آرام باش، و بازگو مکن، زیرا جز این نیست که شیطان این گفتار را به زبانت دمید.» - . امالی صدوق : 340 مجلس 84 -

در کتاب سلیم بن قیس هلالی، حدیثی مانند این آمده است.

**[ترجمه]

توضیح

إنما کررنا ذکر هذه الخطبة الشریفة لئلا یفوت عن الناظر فی الکتاب الفوائد التی اختصت کل روایة بها مع أنها المسک کلما کررته یتضوع.

بما خصک به من قرابة الرسول صلی الله علیه و آله و الاختصاص به و حباک أی أعطاک من الوصایة و الخلافة بما آتاک من السوابق و المناقب و أعطاک من العلم و القرب و مکارم الأخلاق و یحتمل التعمیم و التأکید.

و لما إیجابیة أی أسألک فی جمیع الأحوال إلا حال الوصف و هو حصول المطلوب و قد مر الکلام فی تأویل معصیة آدم و حواء علیهما السلام و ذکرها لبیان

ص: 345


1- 1. بعده عمن تباعد عنه زهد و نزاهة، و دنوه ممن دنا منه لین و رحمة، خ ل.
2- 2. أمالی الصدوق ص 340 المجلس: 84.

فضیلة التقوی و ذم خلافها و بیان سبب حصول بنی آدم فی الدنیا و احتیاجهم إلی المعایش و اختلافهم فی المنازل الدینیة و المراتب الدنیویة و حصول الشهوات فیهم و ترقیهم فی الکمالات لذلک.

فتهبوا أی نفضوا أیدیهم عن الدنیا و تفرغوا للآخرة فی النهایة یقال جاء یتهبی إذا جاء فارغا ینفض یدیه.

و یحتمل أن یکون من هب فقلب الثانی (1)

أی انتبهوا من نوم الغفلة و أسرعوا فی الطاعة أو بلیت أبدانهم لکثرة العبادة فی القاموس الهب الانتباه من النوم و نشاط کل سائر و سرعته و تهبب الثوب بلی و فی بعض النسخ فبهتوا أی تحیروا فی ملاحظة عظمة الله سبحانه أو یحسبهم الناس کذلک کما سیأتی.

و وضع ما دونه علی بناء المفعول أی ذل و حط قدره أو علی بناء المعلوم ککرم یقال فی حسبه ضعة أی انحطاط و لؤم و خسة و قد وضع ککرم و وضعه غیره کذا فی القاموس و فی بعض النسخ و صغر و مئونتهم من الدنیا عظیمة المئونة الثقل و القوت و التعب و الشدة.

قال الجوهری (2)

المئونة یهمز و لا یهمز و هی فعولة و قال الفراء هی مفعلة من الأین و هو التعب و الشدة و یقال هو مفعلة من الأون و هو الخرج و العدل لأنه ثقل علی الإنسان قال الخلیل و لو کان مفعلة لکان مئینة مثل معیشة و عند الأخفش یجوز أن تکون مفعلة انتهی.

**[ترجمه]همانا این خطبه شریفه را دوباره نقل کردیم تا خواننده کتاب از سودهای خاص کل روایت برخوردار شود و آن را از دست ندهد. به راستی که عطر مشک هر اندازه هم که تکرار شود، باز هم بوییدنی است.

«به آنچه مخصوص تو ساخت»: از خویشی با پیغمبر و آنچه از مقام وصایت و خلافت به تو داد، و آنچه از سوابق و مناقب به تو بخشید و از علم و قرب و اخلاق گزیده و یا از همه آنها، به تو داد.

«لما»: معنی استثناء دارد، یعنی در هر حال خواهان وصف آنهایم جز حال وصف کردن آنها؛ و پیش از این در باره تفسیر گناه آدم و حوا سخن گفته شده و یادآوری­اش در اینجا برای بیان فضیلت تقوی و نکوهش بی تقوایی است، و همچنین، برای بیان آمدن بنی­آدم به دنیا و نیازشان به معیشت و تفاوتشان در مراتب دینی و دنیایی و پدید آمدن شهوات در آنان و ترقی آنان در کمالات.

«فتّهبوا»: یعنی دست از دنیا تکاندند و به کار دیگرسرا پرداختند. در نهایه می­ گوید: گفته می شود: «جاء بتهبّی»، یعنی زمانی که فارغ بیاید در حالی که دستش را می تکاند؛ و چه­بسا این کلمه از «هب» بیاید، که در این صورت معنی آن می­شود: بیدار شدند از خواب غفلت و شتاب کردند در طاعت، یا تن­های آنها در عبادت پوسید. در قاموس آمده: «هیبت» به معنی بیداری از خواب است، و نیز نشاط هر سیرکننده ای و سرعت او؛ «تهبب الثوب»: یعنی کهنه شد و پوسید. و در یک نسخه ها «فبهتوا» آمده، یعنی از ملاحظه عظمت خدا سبحانه خیره و سرگردان شدند، یا اینکه مردم آنها را چنین می­پندارند، چنانچه خواهد آمد.

«و وضع ما دونه»: به «صیغه مجهول»، یعنی خوار شد و ارزشش پایین آمد؛ و به «صیغه معلوم»: مانند کرم؛ و گفته می شود «فی حسبه ضعة»، یعنی در حسب او انحطاط و پستی و خسّت است. «قد وضع» - مانند کرم - و «وضعه» غیره این گونه در قاموس آمده، و در برخی نسخه ها «و صغر» آمده است

«و مئونه آنها از دنیا بزرگ است»: «مئونه»: ثقل، قوت، رنج و سختی را می گویند. جوهری می­گوید: «مئونه» با همزه و بی همزه می­آید، مانند «فعوله»؛ و فرّاء می­گوید: آن «مفعله» از «أین» به معنای رنج و سختی است، و گفته می شود هر مفعله از «أون» است که همان خورجین و جوال است، چراکه برای انسان سنگین است. خلیل می­گوید: اگر «مفعله» باشد باید بروزن «مئینه» باشد، مانند «معیشت»؛ و از نظر اخفش، می تواند مفعله باشد.

**[ترجمه]

و أقول

تحتمل هذه الفقرة وجوها الأول أن یکون المعنی أن تعبهم و مشقتهم بسبب ترک الدنیا و مجاهدة النفس فی الإعراض عنها عظیمة.

الثانی أن یکون المعنی أن الرزق مضیق علیهم لإعراضهم عن الحرام و الشبهة و مکسب الحلال قلیل مع أن أولیاء الله غالبا مبتلون بالفقر فالعظیمة

ص: 346


1- 1. فان القیاس کان أن یقال: فتهببوا.
2- 2. الصحاح: 2198.

بمعنی الشدة أو المئونة بمعنی التعب.

الثالث أن یراد أن ما یحصل لهم من القوت فی الدنیا یعدونه عظیما و یشکرونه و إن کان قلیلا.

الرابع أنهم لکثرة توسعهم علی العیال و ذوی الأرحام و الفقراء مئونتهم کثیرة.

الخامس أن یکون المعنی أن بلیتهم بسبب معاشرة الخلق و کثرة الأعادی و قلة من یؤنسهم و یوافقهم فی الطریقة عظیمة.

السادس ما ذکره الوالد قدس سره أن المراد بمؤنتهم ما یکسبونه لزاد الآخرة من الطاعات و القربات و الصدقات أی یأخذون حظا عظیما من الدنیا للآخرة.

و یحتمل وجوها أخر و کأنه لخفاء معناها أسقطها فی النهج و فیما سیأتی فی باب صفات الشیعة و معونتهم فی الإسلام عظیمة و هو أظهر.

و طلبتهم فأعجزوها أی عن أن تصل إلیهم و تدرکهم و یستترون به أی یخفونه عن الناس خوفا من الرئاء و فی بعض النسخ و یستبشرون به أی یفرحون بالحزن أو بالتلاوة شکرا لما وفقهم الله لذلک و یهیج أحزانهم کأنه علی بناء التفعیل و بکاء فاعله و أحزانهم مفعوله و وجع عطف علی بکاء أو علی بناء المجرد و أحزانهم فاعله و بکاء منصوب علی العلة و وجع عطف علی ذنوبهم و الکلوم کعلوم جمع الکلام بالفتح و هو الجرح و الجراح جمع جراحة بالکسر فیهما و الإضافة للتأکید أو الجراح مصدر أی الجراحات التی حدثت من جراحاتهم لأنفسهم بالذنوب و المعاصی.

و فی النهایة فیه ملأ الله مسامعه هی جمع مسمع و هو آلة السمع أو جمع سمع علی غیر قیاس کمشابه و ملامح و المسمع بالفتح خرقها انتهی و أبصارهم بالنصب عطف علی مسامع أی أبصار قلوبهم أو بالجر عطفا علی قلوبهم فالأبصار بمعنی البصائر و الصهیل صوت الفرس شبه به صوت توقد النار لرفعته و شدته.

ص: 347

جاثین علی أوساطهم الغالب فی الجثو أن یطلق علی الجلوس علی الرکبتین و قد یطلق علی القیام علی أطراف الأصابع و المراد هنا إما الجلوس علی وجه الخضوع و النسبة إلی الأوساط علی المجاز أو القیام کذلک أو الرکوع بتضمین معنی الانحناء فی القاموس جثا کدعا و رمی جثوا و جثیا بضمهما جلس علی رکبتیه أو قام علی أطراف أصابعه و أجثاه غیره و هو جاث و فی بعض نسخ حانین کما فی سائر الروایات و هو أظهر.

و فی القاموس مجده عظمه و أثنی علیه و قال جأر کمنع جأرا و جؤارا رفع صوته بالدعاء و تضرع و استغاث فزع علی بناء التفعیل و الإشارة إلی التفکر طاشت أی اضطربت و تحیرت فی القاموس الطیش النزق و الخفة طاش یطیش طیشا و ذهاب العقل و جواز السهم الهدف و قال الحلم بالکسر الأناة و العقل و الجمع أحلام و حلوم.

فإذا استقاموا أی استقامت أحوالهم و ذهبت عنهم تلک الدهشة و فی بعض النسخ استفاقوا و هو أنسب فی القاموس أفاق من مرضه رجعت الصحة إلیه أو رجع إلی الصحة کاستفاق.

بالأعمال الزکیة أی الطاهرة من الریاء و ما یفسد العمل أو النامیة و الجزیل الکثیر و العظیم و فهما فی فقه الفقه بالکسر العلم بالشی ء و الفهم له و الفطنة و غلب علی علم الدین لشرفه ذکره الفیروزآبادی فالمعنی أن له فهما فی علوم الدین أو یفهم ما یتفقه و لا یکتفی بظاهر التعلم و کسبا فی رفق أی یکسب المال و لا یبالغ فیه و هو الإجمال فی الطلب و یحتمل کسب العلم

أیضا فالرفق عدم المجادلة و السفاهة و شفقة فی نفقة الشفقة المبالغة فی النصح و الخوف فالمعنی أن له شفقة علی المؤمنین مع الإنفاق علیهم أو أنه یخاف فی النفقة أن تکون إسرافا أو یکون مکسبها حراما.

و فی النهایة یقال جهد الرجل فهو مجهود إذا وجد مشقة و جهد الناس فهم مجهودون إذا أجدبوا و رفقا فی کسب کأنه تأکید مع تفنن فی العبارة أو فی

ص: 348

الأول المقصود بالذات الکسب و فی الثانی الرفق أو فی الأول المراد کسب العلم و فی الثانی کسب المال أو الرفق فی أحدهما اللطف مع المعاملین و فی الآخر عدم المبالغة فی الطلب و لا یبعد أن یکون کسبا فی الأول تصحیف کیسا کما سیأتی.

و برا فی استقامة أی مع استقامة فی الدین أو من غیر تقتیر و تبذیر أو مداوما علیه أو یضعه فی مواضعه و البر إما بر الوالدین أو الأعم و الأخیر أظهر و إغماضا عند شهوة أی یغمض عینه عن الحرام مع شهوته للنظر و یحتمل أن یکون الإغماض کنایة عن الترک لما سیأتی فی بعض انتهاء مکانه.

ما علمه أی من سیئاته بل یحصیها و یعدها علی نفسه و فی بعض النسخ إحصاء علمه مستبطئا لنفسه أی یعدها بطیئة عن الأعمال الصالحة مقصرة فیها و یمزج الحلم بالعقل أی یحلم فیما یحکم العقل بحسنه فیه الأصدقاء فکیف الأعداء الأعداء فکیف الأصدقاء(1) و لا یترکه حیاء لأنه لا حیاء فی الحق و فی القاموس العزوب الغیبة یعزب و یعزب و الذهاب و لا یعجل فیما یریبه أی لا یعجل فی أمر له شک فی أنه یجوز له الدخول فیه أم لا حتی یستیقن ذلک أو إذا شک فی صدور خیانة أو ضرر عن غیره لا یعجل فی انتقامه حتی یتیقن ذلک و هذا أنسب بما بعده.

قال فی النهایة الریب الشک و قیل هو الشک مع التهمة یقال رابنی الشی ء و أرابنی بمعنی شککنی و قیل أرابنی فی کذا أی شککنی و أوهمنی الریبة فیه فإذا استیقنته قلت رابنی بغیر ألف و منه الحدیث دع ما یریبک إلی ما لا یریبک یروی بفتح الیاء و ضمها.

و یصفح عما قد تبین له أی من إساءة الناس و ضررهم و فی القاموس

ص: 349


1- 1. یعنی أنه« لا یحدث بما یؤتمن علیه الاصدقاء» فکیف الاعداء« و لا یکتم شهادته الاعداء» فکیف الاصدقاء.

بغی علیه یبغی بغیا علا و ظلم و عدل عن الحق و استطال بعجزه أی بضعف النیة و فتور العزم.

و فی القاموس جمح الفرس کمنع اعتز فارسه و غلبه لیسلم أی من شرور اللسان أو شرور الناس و البحث التفتیش و المراد أن إعادته السؤال لحسن الفهم و مزید العلم لا للمراء و إظهار الفضل.

بعد من تباعد إضافة إلی المفعول و کذا دنو من دنا منه.

**[ترجمه]این عبارت چند توجیه دارد:

1.

رنج و سختی آنها برای ترک دنیا و مجاهده با نفس سرکش خود در روگردانی از آن، بزرگ است.

2.

روزی بر آنها تنگ است، چون از حرام و شبهه روی­گردانند ، و درآمد حلال اندک است، با اینکه اولیاء خدا بیشتر دچار نداری هستند؛ و «عظیمه» به معنی شدت است، و «مئونه» به معنی رنج.

3.

قوْتی را که در دنیا به دست می­آورند بزرگ می­شمارند و به سبب آن شکرگزاری می­کنند­، اگرچه اندک است.

4.

چون برای نان­خوران و خویشان و فقرا هزینه می­پردازند و از آنان پذیرایی می­کنند خرج آنها بسیار زیاد است.

5.

گرفتاریشان در معاشرت با مردم و دشمنان زیاد است و برای همکیش اندک، بزرگ.

6.

مقصود پدرم (پدر علامه جلسی) از این گفته - که مقصود از «مئونه» آنها، زاد راه آخرت آنها است، از طاعات و قربات و صدقات - این است که بهره بزرگی از دنیا برای دیگرسرا برگیرند.

در این زمینه، توجیه های دیگری هم در میان هست و گویا برای ابهام این جمله، آن را در نهج البلاغه از قلم انداخته، و در باب «صفات الشیعه» به جای آن آمده: «معونتهم فی الاسلام عظیمة» یعنی کمک آنها در اسلام بزرگ است، و این معنی روشن­تر است.

«و خواستشان و درمانده اش کردند»: از اینکه به آنها برسد و به آنان آویزد. «و نهان کنند آن را»: یعنی از ترس خودنمایی و ریا. و در نسخه ای «یستترون به» آمده است، به این معنی که شادند به اندوه، یا به خواندن قرآن به شکر توفیق خدا به آنها در آن کار. و «یهیّج أخزانهم» گویا از باب تفعیل است و «بکاء» فاعل آن، «احزانهم» مفعول آن، و «وجع» عطف است بر بکاء؛ یا «یهیج» را از مدّتی «مجرد» می گیریم و «احزانهم» را فاعل آن. بکاء منصوب است و علت را بیان می دارد. «وجع» عطف به «ذنوبهم» است. «کلوم» - مانند علوم - به «فتح» است و به معنی جراحت؛ و «جراح» جمع «جراحة» است و هر دو مکسور هستند، و اضافه برای تأکید است؛ یا «جراح» مصدر است، یعنی جراحتی که پدید آمده از جراحاتی است که با انجام گناهان و معاصی به خودشان زده اند.

در نهایه آمده: در حدیث است که «ملأ الله مسامعه»؛ در اینجا «مسامع» جمع «مسمع» است و آن وسیله شنیدن است، یعنی گوش؛ یا جمع «سمع» است، البته جمع غیرقیاسی، مانند: مشابه و ملامح؛ و «مسمع» با فتحه، سوراخ گوش است.

«و ابصارهم»: - به نصب - عطف به مسامع است، یعنی چشم های دل­هایشان؛ و به «جرّ»، عطف بر «قلوبهم» است؛ پس «ابصار» به معنای بصیرت ها است؛ و «صهیل» صدای اسب است که صدای برافروخته شدن آتش به آن تشبیه شده است، چون بلند و سخت است.

«جاثین علی اوساطهم»: در اصل به معنی نشستن بر سر زانوها است و چندک زدن، و چه­بسا در هنگام ایستادن بر انگشتان پاها به کار برود، و مقصود از آن در اینجا، یا نشستن خاضعانه است که نسبت آن به «اوساط» مجاز است، یا ایستادن خاضعانه با همین توجیه؛ یا رکوع کردن، به گونه­ای که به معنی خم شدن باشد. در قاموس آمده: «جثاً» - مانند دعا - و «رمی جثوّاً و جثیّاً» - با ضمّه - هر دو به این معنا است: نشست بر دو زانویش، یا ایستاد بر روی کناره های انگشتانش. همچنین است: «أجثأه غیره و هو جاث.» در نسخه ای «حانین» آمده است، چنانچه در روایات دیگر، و آن روشن­تر است. در قاموس آمده: «مجّده عظمه و اثنی علیه»: او را تمجید کرد، یعنی تعظیم و ستایش کرد، و می­گوید: «جأر - مانند منع - جؤاراً» یعنی صدایش را به دعا بلند کرد و به تضرّع و استغاثه پرداخت. «فزّع» از باب تفعیل است. «ذلک» به تفکّر اشاره دارد. «طاشت» یعنی مضطرب و متحیّر شد. در قاموس آمده است: «طیش» به معنی سبک­سری است، و «طاش یطیش طیشاً» از دست رفتن عقل است، و گذشتن تیر از هدف. و می­گوید: «الحلم» - با کسره - حوصله و عقل است، و جمع آن «احلام» و «حلوم» است.

«فاذا استقاموا»: چون استوار شوند، و این هراس از آنها برود؛ و در نسخه ای «استفاقوا» آمده است، یعنی به هوش آمدند، و آن مناسب­تر است.

«اعمال زکیه»: اعمال پاک از ریا و همراه با موجبات فساد، یا نامیه و شایان و جزیل یعنی کثیر و زیاد. «فهما فی فقه» فقه با کسر فاء به معنای علم به اشیاء است و فهم آنها و زیرکی است که معنای غالب آن علم دین شده است به دلیل شرافت آن. فیروز آبادی این مطلب را گفته است. پس معنای جمله این می شود که برای مومن فهم در علوم دینی است یا آنچه را می خواند می فهمد و اکتفاء به صرف تعلم نمی کند. «و کسبا فی رفق» یعنی کسب مال و ثروت می کند بدون زیاده روی و در طلب میانه رو است و ممکن است مقصود رفق و مدارا در کسب علم نیز باشد. رفق به معنای پرهیز از جدال و سفاهت است. «شفقه در نفقه»: مهرورزی همراه با نگرانی و غم خواری مومنان، با انفاق بر آنان؛ یا نگرانی بابت هزینه خود که مبادا اسراف شود یا از حرام باشد. در نهایه آمده: گفته می شود «جهد الرجل» وصف آن مجهود است زمانی که سختی ببیند، و «جهد الناس»، پس مردم مجهودون هستند زمانی که قحطی می­بینند.

«و رفق در کسب»: گویا تأکید است و تفنن در تعبیر و در عبارت؛ در مورد نخست، مقصود ذاتی کسب است و در دومی، رفق؛ یا در مورد نخست، کسب دانش و در مورد دوم، کسب مال؛ یا مقصود از رفق در مورد یکم، لطف با طرف معامله است، و در دیگری چانه نزدن، و دور نیست لفظ «کسب» در مورد اول، تصحیف «کیس» باشد، به معنی «زیرک»، چنانچه خواهد آمد.

«و برّ در استقامت در دین»: یا بدون تنگ گیری و اسراف، یا با دوام، یا نیکی بجا؛ و برّ، در باره پدر و مادر است، یا در مورد همه چیز، و تعبیر دوم روشن­تر است.

«اغماض در شهوت»: چشم­پوشی از حرام با تمنای دیدن؛ یا کنایه است از ترک، همان گونه که در برخی روایات به جای اغماض آمده: «انتهاء»، یعنی باز ایستادن.

«احصاء ما علمه»: شماره گناهان خود؛ و در یک نسخه «احصاء علم» آمده است. «مستبطئاً لنفسه»: یعنی خودش را کُند می داند نسبت به انجام کارهای شایسته و مقصّر می داند در زمینه «و یمزج الحلم بالعقل»: یعنی در موردی که عقل حلم را نیک می داند، حلم می ورزد. «الاصدقاء»: چه رسد به دشمنان. «الاعداء»: چه رسد به دوستان. «و لا یترکه حیاءً»: چون در حق حیا نیست. در قاموس آمده: «العزوب» غائب شدن، و مضارع آن: «یعزِب» و «یعزُب» است و باز به معنای رفتن می آید.

«شتاب نکند در آنچه ریبه دارد»: و اگر جواز آن را نداند به دنبال یقین بگردد، یا اگر شک کند در اینکه خیانتی به او کرده، یا زیانی زده، در کین خواهی شتاب نکند تا به یقین برسد، و این معنی مناسب­تر است برای آنچه به دنبال دارد.

در نهایه می­گوید: «ریب» همان شک است، و گفته شده شک همراه با اتهام زنی است. گفته می شود: «رابنی الشئ» و «ارابنی» به معنای «شککنی»، یعنی مرا به شک واداشت؛ و گفته شده: «ارابنی فی کذا»، یعنی مرا به شک واداشت و تردید در آن را به ذهنم آورد و چون یقین کردی آن را گویی. «رابنی بغیر الف» یعنی رابنی بدون «الف»؛ و از آن است حدیث: واگذار آنچه را شک داری به آنچه در آن شک نداری، با فتحه و ضمه آن روایت می شود.

«و یصفح عما قد تبین له»: یعنی از بدی کردن مردم و ضرررسانی آنان. در قاموس آمده: «یغی علیه یبغی بغیاً علا و ظلم، و عدل عن الحق و استطال» یعنی برتری کرد و ستم روا داشت و از حق عدول کرد و بزرگی نمود. «بعجزه»: یعنی به ضعف و سستی تصمیم نیست.

در قاموس آمده: «جمح الفرس» - مانند منع - یعنی سوارش را عزّت داد و او را پیروز کرد.» «یسلم»: یعنی از شرور نهان و یا شرور مردم. «و البحث»: یعنی تفتیش، و منظور این است که تکرار سوال برای بهتر فهمیدن و علم بیشتر است، نه برای مراء (خودنمایی) و اظهار فضیلت.

**[ترجمه]

«52»

نهج، [نهج البلاغة]: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَعْضِ خُطَبِهِ یَا أَیُّهَا النَّاسُ طُوبَی لِمَنْ شَغَلَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیُوبِ النَّاسِ وَ طُوبَی لِمَنْ لَزِمَ بَیْتَهُ وَ أَکَلَ قُوتَهُ وَ اشْتَغَلَ بِطَاعَةِ رَبِّهِ وَ بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ فَکَانَ مِنْ نَفْسِهِ فِی شُغُلٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ(1).

**[ترجمه]نهج البلاغة: امیر مومنان علیه­السلام در خطبه ای فرمود: « ای مردم، خوشا بر کسی که بپردازد به عیب خود از میان عیب مردم، و خوشا بر کسی که در خانه اش بماند، خوراکش را بخورد، به طاعت پروردگارش بپردازد، بر گناهانش بگرید، و به خود مشغول باشد، و مردم از او در آسایش باشند و آزار نبینند.» - . نهج البلاغه 1 : 353 خطبه 174 -

**[ترجمه]

بیان

لمن لزم بیته أی لم یخرج منه لتهییج شر و لیس المراد ترک الخروج لطلب الرزق أو للعبادة کالجهاد و عیادة المرضی و تشییع الجنائز و قضاء حوائج المؤمنین و نحوها أو هو مختص ببعض أزمنة الفتن و أکل قوته أی اکتفی بما قدر الله له من قوته و لم یطلب أکثر من ذلک و لم یشترک فی قوت غیره.

**[ترجمه]«در خانه اش بماند»: و بیرون نرود برای شرانگیزی و کار بد، نه برای جستن روزی و انجام عباداتی چون جهاد، دیدار بیمار، و تشییع جنازه، و برآوردن نیاز مومن و مانندش؛ یا ویژه زمان شورش است، و نانش را بخورد و فزونی نخواهد، و از خوراک دیگری نخورد.

**[ترجمه]

«53»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ سَرَّتْهُ حَسَنَةٌ وَ سَاءَتْهُ سَیِّئَةٌ فَهُوَ مُؤْمِنٌ (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «هر کس از حسنه خوشش بیاید و از گناه بدش بیاید، مومن است. » - . کافی 2 : 232 -

**[ترجمه]

بیان

حسنة أی حسنة نفسه أو أعم من أن یکون من نفسه أو من غیره و یؤید الأول أن فی بعض النسخ حسنته و سیئته کما سیأتی و السرور بالحسنة لا یستلزم العجب فإنه یمکن أن یکون عند نفسه مقصرا فی الطاعة لکن یسر بأن لم یترکها رأسا و کان هذا أولی منازل الإیمان مع أن السرور الواقعی بالحسنة یستلزم السعی فی الإتیان بکل حسنة و المساءة الواقعیة بالسیئة تستلزم التنفر من کل سیئة و الاهتمام بترکها و هذان من کمال الإیمان.

**[ترجمه]حسنه از خود باشد، یا اعم از اینکه از خودش باشد یا دیگری؛ و تایید کننده صورت نخست، آن است که در یک نسخه «حسنه او و سیئه او» آمده است، چنانچه ذکر خواهد شد.

و خوشامد از حسنه، نباید به خودبینی بینجامد، زیرا چه­بسا خود را در طاعت مقصر می­شمارد ولی خوش است به اینکه یکباره آن را از دست نداده. و گویا این منزل یکم ایمان است، چون سُرور واقعی از حسنه، کوشش در انجام حسنات دیگر را به دنبال دارد، و بد آمدن راستین از هر بدی و گناه، باید با نفرت از هر گونه سیئه و اهتمام به ترک آن، همراه باشد، و این دو، کمال ایمان به شمار می­آیند.

**[ترجمه]

«54»

کِتَابُ زَیْدٍ الزَّرَّادِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام نَخْشَی أَنْ

ص: 350


1- 1. نهج البلاغة ج 1 ص 353 الخطبة ص 174.
2- 2. الکافی ج 2 ص 232.

لَا نَکُونَ مُؤْمِنِینَ قَالَ وَ لِمَ ذَاکَ فَقُلْتُ وَ ذَلِکَ أَنَّا لَا نَجِدُ فِینَا مَنْ یَکُونُ أَخُوهُ عِنْدَهُ آثَرَ مِنْ دِرْهَمِهِ وَ دِینَارِهِ وَ نَجِدُ الدِّینَارَ وَ الدِّرْهَمَ آثَرَ عِنْدَنَا مِنْ أَخٍ قَدْ جَمَعَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ مُوَالاةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لیه السلام قَالَ کَلَّا إِنَّکُمْ مُؤْمِنُونَ وَ لَکِنْ لَا تُکْمِلُونَ إِیمَانَکُمْ حَتَّی یَخْرُجَ قَائِمُنَا فَعِنْدَهَا یَجْمَعُ اللَّهُ أَحْلَامَکُمْ فَتَکُونُونَ مُؤْمِنِینَ کَامِلِینَ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الْأَرْضِ مُؤْمِنُونَ کَامِلُونَ إِذاً لَرَفَعَنَا اللَّهُ إِلَیْهِ وَ أَنْکَرْتُمُ الْأَرْضَ وَ أَنْکَرْتُمُ السَّمَاءَ بَلْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ فِی الْأَرْضِ فِی أَطْرَافِهَا مُؤْمِنِینَ مَا قَدْرُ الدُّنْیَا کُلِّهَا عِنْدَهُمْ تَعْدِلُ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ وَ لَوْ أَنَّ الدُّنْیَا بِجَمِیعِ مَا فِیهَا وَ عَلَیْهَا ذَهَبَةٌ حَمْرَاءُ عَلَی عُنُقِ أَحَدِهِمْ ثُمَّ سَقَطَ عَنْ عُنُقِهِ مَا شَعَرَ بِهَا أَیُّ شَیْ ءٍ کَانَ عَلَی عُنُقِهِ وَ لَا أَیُّ شَیْ ءٍ سَقَطَ مِنْهَا لِهَوَانِهَا عَلَیْهِمْ فَهُمُ الْخَفِیُّ عَیْشُهُمْ الْمُنْتَقِلَةُ دِیَارُهُمْ مِنْ أَرْضٍ إِلَی أَرْضٍ الْخَمِیصَةُ بُطُونُهُمْ مِنَ الصِّیَامِ الذُّبْلَةُ شِفَاهُهُمْ مِنَ التَّسْبِیحِ الْعُمْشُ الْعُیُونِ مِنَ الْبُکَاءِ الصُّفْرُ الْوُجُوهُ مِنَ السَّهَرِ فَذَلِکَ سِیمَاهُمْ مَثَلًا ضَرَبَهُ اللَّهُ فِی الْإِنْجِیلِ لَهُمْ وَ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْفُرْقَانِ وَ الزَّبُورِ وَ الصُّحُفِ الْأُولَی وَصَفَهُمْ فَقَالَ سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ

فِی الْإِنْجِیلِ (1) عَنَی بِذَلِکَ صُفْرَةَ وُجُوهِهِمْ مِنْ سَهَرِ اللَّیْلِ هُمُ الْبَرَرَةُ بِالْإِخْوَانِ فِی حَالِ الْعُسْرِ وَ الْیُسْرِ الْمُؤْثِرُونَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ فِی حَالِ الْعُسْرِ کَذَلِکَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فَقَالَ وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (2) فَازُوا وَ اللَّهِ وَ أَفْلَحُوا إِنْ رَأَوْا مُؤْمِناً أَکْرَمُوهُ وَ إِنْ رَأَوْا مُنَافِقاً هَجَرُوهُ إِذَا جَنَّهُمُ اللَّیْلُ اتَّخَذُوا أَرْضَ اللَّهِ فِرَاشاً وَ التُّرَابَ وِسَاداً وَ اسْتَقْبَلُوا بِجِبَاهِهِمُ الْأَرْضَ یَتَضَرَّعُونَ إِلَی رَبِّهِمْ فِی فَکَاکِ رِقَابِهِمْ مِنَ النَّارِ فَإِذَا أَصْبَحُوا اخْتَلَطُوا بِالنَّاسِ لَا یُشَارُ إِلَیْهِمْ بِالْأَصَابِعِ

ص: 351


1- 1. الفتح: 29.
2- 2. الحشر: 9.

تَنَکَّبُوا الطُّرُقَ وَ اتَّخَذُوا الْمَاءَ طِیباً وَ طَهُوراً أَنْفُسُهُمْ مَتْعُوبَةٌ وَ أَبْدَانُهُمْ مَکْدُودَةٌ وَ النَّاسُ مِنْهُمْ فِی رَاحَةٍ فَهُمْ عِنْدَ النَّاسِ شِرَارُ الْخَلْقِ وَ عِنْدَ اللَّهِ خِیَارُ الْخَلْقِ إِنْ حَدَّثُوا لَمْ یُصَدَّقُوا وَ إِنْ خَطَبُوا لَمْ یُزَوَّجُوا وَ إِنْ شَهِدُوا لَمْ یُعْرَفُوا وَ إِنْ غَابُوا لَمْ یُفْقَدُوا قُلُوبُهُمْ خَائِفَةٌ وَجِلَةٌ مِنَ اللَّهِ أَلْسِنَتُهُمْ مَسْجُونَةٌ وَ صُدُورُهُمْ وِعَاءٌ لِسِرِّ اللَّهِ إِنْ وَجَدُوا لَهُ أَهْلًا نَبَذُوهُ إِلَیْهِ نَبْذاً وَ إِنْ لَمْ یَجِدُوا لَهُ أَهْلًا أَلْقَوْا عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ أَقْفَالًا غَیَّبُوا مَفَاتِیحَهَا وَ جَعَلُوا عَلَی أَفْوَاهِهِمْ أَوْکِیَةً صُلَّبٌ صِلَابٌ أَصْلَبُ مِنَ الْجِبَالِ لَا یُنْحَتُ مِنْهُمْ شَیْ ءٌ خُزَّانُ الْعِلْمِ وَ مَعْدِنُ الْحِکْمَةِ وَ تُبَّاعُ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ أَکْیَاسٌ یَحْسَبُهُمُ الْمُنَافِقُ خُرْساً عُمْیاً بُلْهاً وَ مَا بِالْقَوْمِ مِنْ خَرَسٍ وَ لَا عَمًی وَ لَا بَلَهٍ إِنَّهُمْ لَأَکْیَاسٌ فُصَحَاءُ عُلَمَاءُ حُلَمَاءُ حُکَمَاءُ أَتْقِیَاءُ بَرَرَةٌ صَفْوَةُ اللَّهِ أَسْکَتَهُمُ الْخَشْیَةُ لِلَّهِ وَ أَعْیَتْهُمْ أَلْسِنَتُهُمْ خَوْفاً مِنَ اللَّهِ وَ کِتْمَاناً لِسِرِّهِ وَا شَوْقَاهْ إِلَی مُجَالَسَتِهِمْ وَ مُحَادَثَتِهِمْ یَا کَرْبَاهْ لِفَقْدِهِمْ وَ یَا کَشْفَ کَرْبَاهْ لِمُجَالَسَتِهِمْ اطْلُبُوهُمْ فَإِنْ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ اقْتَبَسْتُمْ مِنْ نُورِهِمْ اهْتَدَیْتُمْ وَ فُزْتُمْ بِهِمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ هُمْ أَعَزُّ فِی النَّاسِ مِنَ الْکِبْرِیتِ الْأَحْمَرِ حِلْیَتُهُمْ طُولُ السُّکُوتِ وَ کِتْمَانُ السِّرِّ وَ الصَّلَاةُ وَ الزَّکَاةُ وَ الْحَجُّ وَ الصَّوْمُ وَ الْمُوَاسَاةُ لِلْإِخْوَانِ فِی حَالِ الْیُسْرِ وَ الْعُسْرِ فَذَلِکَ حِلْیَتُهُمْ وَ مَحَبَّتُهُمْ یَا طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ هُمْ وَارِثُو الْفِرْدَوْسِ خَالِدِینَ فِیهَا وَ مَثَلُهُمْ فِی أَهْلِ الْجِنَانِ مَثَلُ الْفِرْدَوْسِ فِی الْجِنَانِ وَ هُمُ الْمَطْلُوبُونَ فِی النَّارِ الْمَحْبُورُونَ فِی الْجِنَانِ فَذَلِکَ قَوْلُ أَهْلِ النَّارِ ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ(1) فَهُمْ أَشْرَارُ الْخَلْقِ عِنْدَهُمْ فَیَرْفَعُ اللَّهُ مَنَازِلَهُمْ حَتَّی یَرَوْنَهُمْ فَیَکُونُ ذَلِکَ حَسْرَةً لَهُمْ فِی النَّارِ فَیَقُولُونَ یا لَیْتَنا نُرَدُّ(2) فَنَکُونَ مِثْلَهُمْ فَلَقَدْ کَانُوا هُمُ الْأَخْیَارَ وَ کُنَّا نَحْنُ الْأَشْرَارَ فَذَلِکَ حَسْرَةٌ لِأَهْلِ النَّارِ.

**[ترجمه]کتاب زید زراد: از زید زراد روایت شده است: به امام صادق علیه السلام گفتم: «می ترسم که ما مومن نباشیم.» فرمود: «برای چه؟» گفتم: «چون میان ما کسی وجود ندارد که برادرش نزد او از پولش عزیزتر باشد، از این رو، درمی­یابم که پول نزد ما عزیزتر است از برادر هم­کیش، که هر دو دوست پیرو امیر مومنان هستیم.»

آن حضرت فرمود: «نه، هرگز، شما مومن هستید، ولی ایمانتان کامل نیست؛ تا زمانی که قائم ما خروج کند، آنگاه خدا شما را صاحب یک آرمان می­کند و همه مومن کامل خواهید شد. اگر در روی زمین مومنین کامل نباشند، در آن صورت خدا ما را به سوی خود بالا می­برد؛ شما، هم زمین را منکر هستید، هم آسمان را.

آری، سوگند به آن که جانم به دست او است، در اطراف زمین مومنانی وجود دارند که با وجود آنها همه دنیا ارزش بال پشه ای را ندارد؛ و اگر دنیا با همه آنچه در آن است و بر آن است، طلای سرخ باشد و گردن­بند یکی از آنها باشد، و از گردنش بیفتد، او توجه نمی­کند که چه بر گردن داشته، و چه چیزی از گردنش افتاده، از بس که نزد او خوار است.

آنانند که زندگیشان نهان است، آواره اینجا و آنجای زمینند، شکمشان از روزه به پشت چسبیده، لب­هاشان از ذکر تسبیح پلاسیده، دیده هاشان از گریه ژولیده، رنگ روشان از بی خوابی پریده. این است چهره و ظاهر آنان که خدا را در انجیل برایشان نمونه آورده، و در تورات و فرقان و صحف پیشین آنها را وصف کرده، که فرموده: «َسِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیل»، {نشانه آنها در چهره هاشان از اثر سجده است، آن است نمونه آنها در تورات، و نمونه شان در انجیل.} - . فتح / 29 - و مقصودش زردی رخ­هاشان بوده از بی خوابی شبانه .

آنان برادران خوب هستند در دشواری و آسانی؛ بر خود پیش می­دارند دیگران را در دشواری که خدا آنها را وصف کرده و فرموده: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون»، {و پیش دارند بر خود و گرچه در تنگی باشند، و هر کس از دریغ خویش محفوظ ماند هم آنان باشند رستگاران.} - . حشر / 9 - و پیروز شدند و به خدا رستگار شدند.

آنان اگر مومنی را بینند گرامی­اش می­دارند، و اگر منافقی را ببینند او را واگذارند؛ چون تاریکی شب آنها را فرو گیرد، زمین خدا را بستر می­سازند و خاکش را بالش، و پیشانی بر زمین می­سایند و به درگاه پروردگارشان برای رهایی از دوزخ زاری می­کنند و می­نالند؛ و بامدادان میان مردم می­آیند و انگشت­نما نیستند.

از راه­ها دور­باش می­کنند، و آب را عطرآگین و پاک می­کنند و برمی­گیرند؛ خودشان در رنجند و تنشان در سختی و مردم از آنها آسوده.

آنان در برابر مردم، بدترین خلق هستند و در برابر خدا بهترین خلق؛ اگر خبری بدهند مردم باور نمی­کنند، و اگر خواستگاری بروند به آنها زن نمی­دهند، اگر حاضر باشند شناخته نمی­شوند، و اگر غایب، کسی درباره آنها پرس و جو نمی­کند؛ دلشان ترسان و هراسان است از خدا، زبانشان در کام است و بسته، و سینه شان گنجینه اسرار خدا است، و اگر اهل آن را بیابند اندکی از آن را بپراکنند، و اگر نیابند زبان­ها را قفل می­کنند و کلیدهایش را نهان می­سازند، و برای دهانشان دربند می سازند.

آنان سفت و سختند، سخت تر از کوه­ها، و هیچ ابزاری آنها را نمی­تراشد و کم نمی­کند؛ آنان گنج بانان دانشند، و کان حکمت، و پیروان پیمبران و صدیقان و شهیدان و خوبان؛ زیرکانی که منافق آنان را گنگ و کور و ابله می­پندارد و در آن مردم، نه گنگی باشد و نه کوری و نه ابلهی.

راستی که آنان زیرکانی شیوا، دانشمندانی بردبار، و فرزانگانی پرهیزکارند؛ آنان نیکانند، برگزیده های خدایند، و ترس خدا زبانشان را بسته، از ترس خدا زبان هاشان درمانده، برای نهان داشتن راز او؛ و چه شیفتگی است به همنشینی و گفتگو با آنان، افسوس از اینکه دسترس نیستند. ای کاش موانع همنشینی با آنها برداشته می­شد؛ پس بجوییدشان اگر آنان را یافتید، و اگر از نورشان بهره­مند شدید، در دنیا و دیگر سرا، رهبری شده و پیروز هستید.

آنان میان مردم از کبریت احمر کمیاب­ترند؛ زیورشان خموشی دراز است و نهان داشتن راز؛ نماز و زکات و حج و روزه، همدردی با برادران در توانگری و درویشی، اینها است زیورشان و دوستیشان؛ ای خوشا بر آنان و چه سرانجام خوبی؛آنان وارثان فردوسند، در آن جاویدانند، و نمونه آنان در میان بهشت، چون فردوس است در میان بهشت­ها.

آنان کسانی هستند که در دوزخ به دنبال آنها می­گردند، و در بهشت شادمانند؛ این است که اهل دوزخ می­گویند: «ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرار»، {ما را چه شده که نبینیم مردانی را که می­شمردیم آنان را از بدان، آنان در چشمشان اشرار مردم بودند.} - . ص/ 62 - و خدا از مقام آنها برمی­دارد تا آنان را بینند، و افسوس می خورند از آنان در دوزخ و می­گویند: «یا لَیْتَنا نُرَد»، {ای کاش ما برگشتیم.} - . انعام / 27 - و مانند آنها بودیم که آنان نیکان بودند و ما بدان، و این است حسرت دوزخیان.»

**[ترجمه]

بیان

إنکار الأرض و السماء أن یشاهدوا فیهما آثارا غریبة لم یروا فیهما

ص: 352


1- 1. ص: 62.
2- 2. الأنعام: 27.

قبل ذلک فهم الخفی عیشهم أی یعیشون مختفین من الناس للخوف منهم أو لعدم موافقة طریقتهم لهم و کذا الانتقال من أرض إلی أخری لذلک تنکبوا الطرق أی عدلوا عن الطرق العامرة لئلا یعرفهم الناس أو عن طرقهم و مسالکهم و أطوارهم و اتخذوا الماء أی اکتفوا بالماء لتطییب أبدانهم بالغسل و الغسل من غیر استعمال للطیب متعوبة أی یتعبونها فی الطاعات و ترک الشهوات مکدودة أی یحملون أبدانهم علی الکد و المبالغة فی الطاعات و تحمل الشدائد فی القاموس الکد الشدة و الإلحاح فی الطلب و کده و اکتده طلب منه الکد لم یصدقوا علی بناء المفعول من التفعیل أی لا یصدقهم الناس لسوء ظنهم بهم و حقارتهم فی أعینهم لم یفتقدوا أی لا یطلبهم الناس عند غیبتهم لعدم معرفتهم أو لعدم الاعتناء بشأنهم و فی بعض النسخ لم یفقدوا و الأول أظهر.

فی القاموس تفقده طلبه عند غیبته و مات غیر فقید و لا حمید و غیر مفقود غیر مکترث لفقدانه.

مسجونة أی محبوسة کنایة عن قلة الکلام غیبوا مفاتیحها کنایة عن امتناعهم عن إفشاء الأسرار جدا کأن علیها أقفالا کثیرة لم تحضر مفاتیحها فیکلفوا فتحها ثم أکد علیه السلام ذلک بقوله و جعلوا علی أفواههم أوکیة و الأوکیة جمع الوکاء بالکسر و هو الخیط الذی یشد به رأس الکیس و نحوه شبه أفواههم بکیس أو قربة شد رأسها فلا یخرج منها شی ء قال فی النهایة الوکاء الخیط الذی یشد به الصرة و الکیس و غیرهما فیه أنه کان یوکی بین الصفا و المروة سعیا أی لا یتکلم کأنه أوکی فاه فلم ینطق.

صلب بضمتین أو کسکر جمع الصلب و کذا الصلاب بالکسر تأکیدا أی هم فی غایة الصلابة فی الدین لا ینحت أی لا یبری و لا ینقص من دینهم شی ء قال تعالی وَ تَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً(1) یحسبهم المنافق خرسا بالضم جمع أخرس لقلة کلامهم فی الباطل و حفظهم

ص: 353


1- 1. الشعراء: 149.

للأسرار عمیا لقلة نظرهم إلی المحرمات و إلی الدنیا و زینتها و تغافلهم عما یرون من أهلها و البله بالضم جمع الأبله و هو الذی لا عقل له و أعیتهم ألسنتهم کأن المعنی أن ألسنتهم لا تطاوعهم فی الکلام للخوف فکأنها أعیتهم.

**[ترجمه]«انکار زمین و آسمان»: از این است که در آن آثار غریبی می­بینند که از آن پیش ندیده­اند.

«زندگانی نهانی دارند»: و زیرزمینی، از ترس مردم، یا ناهماهنگی با آنان در روش زندگانی؛ از این رو آواره هستند و از جایی به جای دیگری می­روند و راهی را در پیش می­گیرند جز راه­های شوسه تا مردم آنها را نشناسند و از روش آنها باخبر نشوند؛ و جز شستشو با آب، عطری به کار نمی­برند و به همان شستن تن و غسل اکتفا می­کنند .

تن­هاشان رنجیده است از طاعت و ترک شهوت، و در سختی است از انجام عبادت و تحمل شدائد. در قاموس آمده: «کدّ» یعنی شدت و اصرار در طلب؛ «کدّ واکتده»: به شدت طلب کرد. «لم یصدّقو»: به صیغه مجهول، از باب تفعیل، یعنی مردم سخن آنها باور ندارند زیرا به آنها بدگمانند و آنها را زبون می­شمارند. «لم یفتقدوا»: یعنی به هنگامی که حضور ندارند مردم در پی آنان نیستند، چون آنان را نمی شناسند، یا چون اعتنایی به شأن آنان ندارند. در برخی نسخه ها آمده: «لم یفقدوا» ولی اوّلی روشن تر است.

در قاموس آمده: «تفقّده» یعنی از او خبر گرفت در زمانی که غایب بود. «مات غیرفقید و لا حمید و غیرمفقود»: یعنی مرد در حالی که فقدان وی مهم نبود.

«مسبحونة»: یعنی محبوس، کنایه از کم سخن­گویی آنان است. «غیّبوا مفاتیحها»: کنایه از امتناع آنان از افشای رازها است. گویا که بر رازها قفل های بسیاری است و کلیدهای آن حاضر نیست تا از اینها بخواهد که آن قفل ها را بگشایند. سپس امام علیه­السلام همین حقیقت را به این شکل گفته­اند که: «و جعلوا علی افواههم اوکیة»: «اوکیه» جمع «وکاء» با کسره است، و آن نخی است که با آن سر کیسه ها و مانند آن را می بندند. دهن هایشان به کیسه ها و یا مَشکی که سرش بسته است و چیزی از آن بیرون آورده نمی شود، تشبیه شده است. در نهایه می­گوید: «وکاء» نخی است که با آن کیسه پول و کیسه ها و دیگر چیزها را می بندند. در حدیث آمده: «کان یدکی بین الصفا و المروة سعیاً»: یعنی حرف نمی زد و گویا وکایی بر دهانش زده و سخن نمی گوید.

«صلب»: با دو ضمه، یا مانند شکّر، جمع صلب است و همین­طور «صلاب» با کسره، و تاکید است، یعنی آنان در نهایت سرسختی در دین هستند. «لا ینحت»: یعنی تراشیده نمی شود و از دینشان چیزی کم نمی شود. خدای متعال فرمود: «و تنحتون من الجبال بیوتاً.» - . شعراء / 149 -

«یحسبهم الجاهل خرساً»: با ضمه، جمع «اخرس» است، چون سخن باطل کم می­گویند و رازها را فاش نمی­سازند «عمیاً»: چون به محرّمات الهی نگاه نمی­کنند و نیز به زیبا و زشت آن و آنچه را که از اهل دنیا می بینند ندیده می انگارند و خود را به تغافل می زنند. «والبله»: به ضمه، جمع ابله است، و او کسی است که عقل ندارد. «أعینهم السنتهم»: گویا معنی این است که زبانشان با آنان در سخن گفتن همراهی نمی کند، چرا که می ترسند، پس، گویی که آنان را خسته کرده اند.

**[ترجمه]

«55»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ الَّذِی إِذَا غَضِبَ لَمْ یُخْرِجْهُ غَضَبُهُ مِنْ حَقٍّ وَ إِذَا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِی بَاطِلٍ وَ إِذَا قَدَرَ لَمْ یَأْخُذْ أَکْثَرَ مِمَّا لَهُ (1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «همانا مومن آن کسی است که چون خشمگین شود خشمش او را از حق به در نبرد، و چون پسندد، پسندش او را به باطل نکشاند، و چون توانا شود، بیش از آنچه که حق او است، نمی­ستاند.» - . کافی 2 : 233 -

**[ترجمه]

بیان

لم یخرجه غضبه من حق بأن یحکم علی من غضب علیه بغیر حق أو یظلمه أو یکتم شهادة له عنده و إذا رضی أی عن أحد لم یدخله رضاه عنه فی باطل بأن یشهد زورا أو یحکم له باطلا أو یحمیه فی أن لا یعطی الحق اللازم علیه و أشباه ذلک و قوله مما له فی بعض النسخ بوصل من بما فاللام مفتوحة و فی بعضها بالفصل فاللام مکسورة.

**[ترجمه]«خشمش او را از حق به در نبرد»: یعنی بر آن کسی که خشم گرفته حکم ناحق کند، یا ستم بورزد، یا گواهی او را نهان دارد؛ و «پسندش او را به باطل نکشاند»: یعنی گواهی دروغ بدهد، یا حکم ناحق بدهد، یا از دوستش حمایت کند در ندادن حقی که بایدش و مانند آن؛ گفته امام علیه­السلام: «عمّاله»، در بعضی از نسخه ها این گونه آمده: با وصل کردن «من» به «ما» و پس از آن «لام» مفتوح؛ و در برخی از نسخه ها: «من» از «ما» جدا است و «لام» مکسور است.

**[ترجمه]

«56»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: یَا سُلَیْمَانُ أَ تَدْرِی مَنِ الْمُسْلِمُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَنْتَ أَعْلَمُ قَالَ الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ

الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ ثُمَّ قَالَ وَ تَدْرِی مَنِ الْمُؤْمِنُ قَالَ قُلْتُ أَنْتَ أَعْلَمُ قَالَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ مَنِ ائْتَمَنَهُ الْمُسْلِمُونَ عَلَی أَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ الْمُسْلِمُ حَرَامٌ عَلَی الْمُسْلِمِ أَنْ یَظْلِمَهُ أَوْ یَخْذُلَهُ أَوْ یَدْفَعَهُ دَفْعَةً تُعَنِّتُهُ (2).

**[ترجمه]از سلیمان بن خالد روایت شده است: «امام باقر علیه­السلام به او فرمود: «ای سلیمان، می­دانی مسلمان کیست؟» راوی می­گوید که گفتم: «قربانت شوم، تو داناتری.» فرمود: «مسلمان آن کسی است که مسلمانان از دست و زبانش در امان هستند و آزار نمی­کشند.» سپس فرمود: «می­دانی مومن کیست؟»

سلیمان می­گوید که گفتم: «تو داناتری.»

فرمود: «مومن آن کسی است که مسلمانان او را بر مال و جان خود امین بدانند؛ بر مسلمان غدقن است که به مسلمان دیگری ستم کند، یا او را در برابر دشمن رها کند، یا او را چنان از خود براند که به رنج اندازد.» - . کافی 2 : 234 -

**[ترجمه]

توضیح

المسلم أی المسلم الکامل الذی یحق أن یسمی مسلما و کذا المؤمن و قیل الغرض بیان المناسبة بین المعنی اللغوی و الاصطلاحی و یکفی لذلک اتصاف کمل أفراد کل منهما بما ذکر و لا یخذله أی لا یترک نصرته مع القدرة علیها أو یدفعه دفعة تعنته أی إذا لم یقدر علی نصرته یجب علیه أن یعتذر منه و یرده برد جمیل و لا یدفعه دفعة تلقیه تلک فی العنت و المشقة و یحتمل أن یکون کنایة عن مطلق الضرر الفاحش و قیل یدفعه عن خیر و یرده إلی شر یوجب عنته.

ص: 354


1- 1. الکافی ج 2: 233.
2- 2. الکافی ج 2 ص 234.

و فی المصباح دفعته دفعا نحیته و دافعته عن حقه ماطلته و الدفعة بالفتح المرة و بالضم اسم لما یدفع بمرة و فی القاموس العنت محرکة الفساد و الإثم و الهلاک و دخول المشقة علی الإنسان و أعنته غیره و لقاء الشدة و الزنا و الوهی و الانکسار و اکتساب المأثم و عنته تعنیتا شدد علیه و ألزمه ما یصعب علیه أداؤه (1).

**[ترجمه]در وصف مسلمان کامل است که باید مسلمانش خواند، و در باره مومنینی این­گونه است؛ یا گفته اند: منظور بیان مناسبت میان معنای لغوی و اصطلاحی است، و کافی است که افراد کامل هر کدام موصوف باشند به آنچه ذکر کرده است.

«او را ننهد»: با توانایی، و اگر نتواند، با خوشی به او پاسخ رد بدهد و از او پوزش بخواهد و او را به رنج نیندازد. احتمال می رود که کنایه از مطلق ضرر فاحش باشد، و گفته شده: او را از خوبی کنار نمی زند و به بدی برنمی گرداند که موجب آزار وی شود.

در مصباح آمده: «دفعته دفعاً»: او را دور کردم. «دافعته عن حقّه»: یعنی پرداخت حق او را به تأخیر می اندازم. «الدفعه» با فتحه، برای مرّه است، و با «ضمه» اسم چیزی است که یکباره دفع می شود. در قاموس آمده: «عنت» - با تحریک - به معنای فساد و گناه و نابودی و درد و مشقّت وارد بر انسان است. «أعنته» غیر از عنت است؛ از معانی دیگر «عنت»، سختی دیدن، زنا، پوسیدگی و سرشکستگی و به دست آوردن گناهان است. «عنّته تعنیتاً»: بر او سخت گرفت و او را ملزم به کاری کرد که انجام آن بر او سخت است.

**[ترجمه]

«57»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ الَّذِی إِذَا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِی إِثْمٍ وَ لَا بَاطِلٍ وَ إِذَا سَخِطَ لَمْ یُخْرِجْهُ سَخَطُهُ مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ وَ الَّذِی إِذَا قَدَرَ لَمْ یُخْرِجْهُ قُدْرَتُهُ إِلَی التَّعَدِّی إِلَی مَا لَیْسَ لَهُ بِحَقٍ (2).

ل، [الخصال] عن ابن المتوکل عن الحمیری عن ابن عیسی عن ابن محبوب: مثله (3)

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه­السلام فرمود: «همانا مومن آن است که پسندش او را در گناه و باطل نیندازد؛ و چون خشم کند، از گفتار درست به در نرود؛ و چون توانا شود، این توانایی او را به تجاوز به آنچه از او نیست، نکشاند.» - . کافی 2 : 234 -

خصال مشابه همین روایت را از ابن­محبوب نقل کرده است. - . خصال 1 : 52 -

**[ترجمه]

بیان

المراد بالباطل ما لا فائدة فیه إلی ما لیس له بحق أی یأخذ زائدا عن حقه.

**[ترجمه]مقصود از باطل آن است که سودی ندارد. «به آنچه از او نیست»: یعنی بیش از حد خود و حق خود نگیرد .

**[ترجمه]

«58»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ رَفَعَهُ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: الْمُؤْمِنُونَ هَیْنُونَ لَیْنُونَ کَالْجَمَلِ الْأَنِفِ إِنْ قِیدَ انْقَادَ وَ إِنْ أُنِیخَ عَلَی صَخْرَةٍ اسْتَنَاخَ (4).

**[ترجمه]کافی، با سندش، آورده که شنیدمش می فرمود: «مومنان آسان و نرمند چون نره­شتری که از بینی مهار شده و رام است، اگر او را بکشند منقاد است، و اگر بر سنگی بخوابانند، می­خوابد.» - . کافی 2 : 234 -

**[ترجمه]

تبیین

أبو البختری وهب بن وهب القرشی عامی ضعیف و هو راوی الصادق علیه السلام و تزوج بأمه فالظاهر کون ضمیر سمعته راجعا إلی الصادق علیه السلام فالمراد بالرفع نسبة الحدیث إلیه علیه السلام و یحتمل أن یکون الرفع إلی أمیر المؤمنین علیه السلام و ضمیر سمعته للرسول صلی الله علیه و آله فإن دأب هذا الراوی لکونه عامیا رفع الحدیث

ص: 355


1- 1. القاموس ج 1 ص 153.
2- 2. الکافی ج 2 ص 234.
3- 3. الخصال ج 1 ص 52.
4- 4. الکافی ج 2 ص 234.

یقول عن جعفر عن أبیه عن آبائه عن علی علیهم السلام و یؤیده أن الحدیث نبوی روته العامة أیضا عنه صلی الله علیه و آله.

قال فی النهایة فیه المسلمون هینون لینون هما تخفیف الهین و اللین قال ابن الأعرابی العرب تمدح بالهین و اللین مخففین و تذم بهما مثقلین و هین فیعل من الهون و هی السکینة و الوقار و السهولة فعینه واو و شی ء هین و هین أی سهل.

و قال فی أنف فیه المؤمنون هینون لینون کالجمل الأنف أی المأنوف و هو الذی عقر الخشاش أنفه فهو لا یمتنع علی قائده للوجع الذی به و قیل الأنف الذلول یقال أنف البعیر یأنف أنفا فهو أنف إذا اشتکی أنفه من الخشاش و کان الأصل أن یقال مأنوف لأنه مفعول به کما یقال مصدور و مبطون للذی یشتکی صدره و بطنه و إنما جاء هذا شاذا و یروی کالجمل الآنف بالمد و هو بمعناه انتهی.

إن قید صفة للمشبه به أو المشبه و إن أنیخ علی صخرة کنایة عن نهایة انقیاده فی الأمور المشروعة و عدم استصعابه فیها قال الجوهری أنخت الجمل فاستناخ أبرکته فبرک انتهی.

و قیل إنما شبه بالجمل لا بالناقة إشارة إلی أن المؤمن قادر علی الامتناع و لکن له مانع عظیم من الإیمان و أحکامه تمنعه عن ذلک.

**[ترجمه]«ابوالبختری» وهب بن وهب قریشی، فردی عامی و ضعیف است و او است که از امام صادق علیه­السلام روایت می کند، و او است که امام صادق علیه السلام با مادرش ازدواج کرده است. در اینجا، ظاهراً ضمیر «سمعته» به امام صادق علیه­السلام برمی گردد. منظور از «رفع» (در سند حدیث) نسبت دادن حدیث به امام علیه­السلام است، و احتمال می رود که «رفع» تا امیرمومنان علیه­السلام باشد و ضمیر «سمعته» به پیامبر صلی­الله­علیه­وآله برگردد؛ زیرا عادت این راوی - به سبب عامی بودن او - رفع حدیث است و می گوید: «از جعفر، از پدرش، از پدرانش، از علی علیه­السلام» و این احتمال را تأیید می کند که حدیث نبوی است و عامّه (اهل سنت) این حدیث را از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده اند.

در نهایه می­گوید: در حدیث است که «المسلمون هینون لینون» این دو واژه مخفف «هین» و «لین» است

ابن اعرابی می­گوید: عرب واژه هین و لین را مخففاً برای مدح می آورد و با واژه «مثقلاً» مذمّت می کند. «وهیّن» بر وزن فعیل، از «هون» است که به معنای آرامش، وقار و آسانی است؛ پس عین الفعلش «واو» است و «شئ هیّن و هین» یعنی آسان.

نهایه درباره واژه «انف» می­گوید: در حدیث است که «المومن هینون لینون کالجمل الأنف.» یعنی مأنوف همان حیوانی است که چوب بینی اش را زخم کرده است و او به دلیل دردی که دارد هیچ از سوارش سرباز نمی زند؛ همچنین، گفته شده که «انف» همان حیوان رام است و گفته می شود: «انف البعیر یأنف أنفاً فهو أنف.» هنگامی که بیشتر بینی اش از چوبی که در بینی اش می گذارند ناراحت باشد؛ و اصل آن باید «مأنوف» باشد، چون «مفعول­به» است، آن گونه که گفته می شود: «مصدور و مبطون»، به کسی که از ناحیه سینه و شکم ناراحت است؛ و این - یعنی انف - به طور «شاذ» و مخالف قائده آمده است. همچنین، روایت شده مانند «جمل آنف» با مدّ، و این هم به معنای «أنف» است.

«ان قید»: صفت «مشبه­به» است و یا مشبه. «و ان انیخ علی صخرة»: کنایه از نهایت انقیاد او در کارهای مشروع است و اینکه در این گونه امور هیچ سختی نشان نمی دهد. جوهری می­گوید: «أنخت الجمل فاستناخ»: یعنی او را خواباندم و خوابید.

و گفته­اند: به نره­شتر مانند کرده نه به ماده شتر، برای اشاره به اینکه مومن می­تواند از خود دفاع کند ولی ایمان و مقرراتش جلوگیر او است.

**[ترجمه]

أقول

و فی بعض النسخ الألف باللام من الألفة و الأول أظهر.

**[ترجمه]در یک نسخه نره­شتر با «الف» آمده، ولی اولی روشن­تر است.

**[ترجمه]

«59»

وَ أَقُولُ رُوِیَ فِی شِهَابِ الْأَخْبَارِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُونَ هَیْنُونَ لَیْنُونَ.

**[ترجمه]مؤلف:

در شهاب­الاخبار از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­­وآله روایت شده است: «مومنان آسان و نرمند.»

**[ترجمه]

الضوء

و قال فی الضوء الهون السکینة و الوقار قال تعالی یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً(1) و الهون مصدر هان علیه الشی ء و شی ء هین علی فیعل أی سهل و هین مخفف منه و الجمع أهوناء و قوم هینون لینون و الهون بالضم الهوان و یقال خذ أمرک بالهون و الهوینا أی بالرفق و اللین و الهوینا تصغیر الهونی و الهونی تأنیث الأهون کالکبری تأنیث الأکبر.

ص: 356


1- 1. الفرقان: 63.

و قال ابن الأعرابی تمدح بالهین و اللین مخففا و تذم بالهین و اللین مثقلا و قال غیره هما جمیعا واحد و الأصل التثقیل و ترکیب ه و ن فی کلام العرب علی وجهین أحدهما تذلل الإنسان فی نفسه بما لا غضاضة فیه و هو مما یمدح فیه کما قال یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً و الآخر أن یکون من التسخیر و الإذلال و الإهانة کقوله تعالی فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُونِ (1) و لا یبعد أن یکون الهاوون من هذا لأنه یهون به الصلاب الشداد و هو عربی صحیح و لا یجوز هاون.

فوصف علیه السلام المؤمنین بأنهم هینون لینون و المعنی أمر یأمرهم بالهون و لین الجانب و دماثة الأخلاق و سکون الریح و الهدوء و خفض الجناح و تمام الحدیث مثل الجمل الأنف إن قدته انقاد و إن أنخته استناخ و الأنف البعیر الذی یشتکی أنفه یقال أنف البعیر فهو أنف مثل تعب فهو تعب و قیل الأنف المأنوف الذی عقر الخشاش أنفه فهو لا یمتنع علی قائده لما یجده من الوجع و قیل الأنف الذلول و أنخت الجمل فاستناخ أی أبرکته فبرک.

وَ قَالَ علیه السلام: حُرِّمَتِ النَّارُ عَلَی الْهَیْنِ اللَّیْنِ السَّهْلِ الْقَرِیبِ.

و قال سعید بن عبد الرحمن الزبیدی یعجبنی من القراء کل سهل طلق مضحاک فأما من تلقاه ببشر و یلقاک بعبوس یمن علیک بعمله فلا کثر الله فی المسلمین مثله.

وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ مِنَ الصَّدَقَةِ أَنْ تُسَلِّمَ عَلَی النَّاسِ بِوَجْهٍ طَلِیقٍ.

و فائدة الحدیث الحث علی الأخلاق الحسنة و الأخذ بالجمیل و راوی الحدیث ابن عمر.

**[ترجمه]«هون» به معنی سکینه و وقار است. خدای تعالی فرموده: «یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً»،{راه می روند در زمین باوقار.} - . فرقان / 63 - و «هون» مصدر همان «علیه الشئ» است، و «شئ هیّن» - بر وزن فیعل - یعنی آسان، و «هین» مخفف آن است و جمع آن «أهوناء» است. «قوم هینون لینون، و «هون» به ضم، به معنای خواری است. گفته می شود: «خذ أمرک بالنون و الهوینا»، یعنی به رفق و نرمی. «الهوینا» مصغر «هونی» است. «هونی» مونث «أهون» است، مانند کبری که مونث أکبر است.

ابن­الاعرابی می­گوید: با واژه «هین ولین» مخفف، مدح می­کنند و با «هین ولین» با تشدید، نکوهش­ می­کنند. دیگری گفته که هر دو به یک معنا هستند و اصل واژه با تشدید است، و هون در کلام عرب بر دو وجه می­آید:

1.

اینکه آدمی به طبع خود رام و هموار باشد تا آنجا که زنندگی نداشته باشد، و این مدح او است که فرمود: «راه روند در زمین رام و هموار.»

2.

به دنبال تسخیر و خوار کردن و اهانت زورگو باشد، که خدا فرموده: «فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُون»،{درگرفت آنان را عذاب خواری.} - . فصلت / 17 - و دور نیست که واژه «هاون» (که با آن چیزها را می­کوبند) از این معنا گرفته شده باشد، زیرا با آن چیزهای سخت و سفت نرم می­شوند، و آن واژه عربی درست است و هاون با یک «واو» نادرست است.

پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله­وسلم، مومنان را وصف کرده که «هینون لینون» باشند، و مقصود، فرمان به آنها است که با نرمش و خوش­اخلاق باشند، و باد و بروت نکنند و آرام و فروتن باشند. دنباله حدیث این است که: مانند نره­شتر اگرمهار در بینی­اش بکشی، فرمان می­برد و اگر او را بخوابانی، می­خوابد. گفته­اند:

«انف» آن است که بینی او از فشار مهار زخم شده و از درد آن در برابر قائدش هیچ مقاومتی ندارد؛ و گفته اند: انف به معنی رام است، و «أنخته الجمل فاستناخ» یعنی آن را خواباندم و خوابید.

و پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «حرام است دوزخ بر هموار نرم آسانِ نزدیک.»

و سعید بن عبدالرحمن زبیدی گفت: «خوش می­آید مرا از عالمان قرآن­خوان، چون هر کدام خوش­برخورد و خنده رو هستند، اما آن کسی که با خوشرویی به او برمی­خوری و او با چهره عبوس و گره­زده با تو برخورد می­کند، و با کارش بر تو منت می­نهد، خدا در میان مسلمانان مانند او را بسیار نکند.»

و پیامبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله فرمود: «از صدقه این است که سلام کنی به مردم با خوشرویی.»

سود حدیث، تشویق به اخلاق خوش و خوش­رفتاری است، و راوی حدیث ابن­عمر است .

**[ترجمه]

«60»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثَةٌ مِنْ عَلَامَاتِ الْمُؤْمِنِ الْعِلْمُ بِاللَّهِ وَ مَنْ یُحِبُّ وَ مَنْ یَکْرَهُ (2).

ص: 357


1- 1. فصّلت: 17.
2- 2. الکافی ج 2 ص 235.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: « این سه چیز از نشانه های مومن است: شناخت خدا، شناخت دوست او، و شناخت بدخواه و ناخواه او.» - . کافی 2 : 235 -

**[ترجمه]

بیان

العلم بالله أی بالربوبیة و صفاته الکمالیة فیؤمن به و من یحب أی یحبه الله من النبی و الأئمة علیهم السلام و أتباعهم فیوالیهم و یتابعهم أو من یحبه المؤمن و یلزمه محبته و من یکره أی یکرهه الله فیبغضه و لا یوالیه أو من یجب أن یکرهه.

و ربما یقرأ الفعلان علی بناء المجهول و هذه الثلاثة أصل الإیمان و عمدته.

**[ترجمه]«شناخت خدا»: به پروردگاری و اوصاف کمالش و باور آنها؛ و «کسی که دوست دارد»: یعنی خدا او را، از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله و ائمه علیهم السلام گرفته تا پیروان آنها، که دوستدار و پیرو آنها گردد؛ یا کسی که مومن او را دوست دارد، به دوستی او پایبند است.

« کسی که ناخواه او است»: و خدا را دشمن می­دارد و با او پیوستی ندارد، یا آن کسی که او را بد داشت؛ و چه­بسا دو فعل به صیغه مجهول خوانده شوند. این سه، اصول دیانت و ستون­های آن هستند.

**[ترجمه]

«61»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ الْأَعْجَمِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ حَلِیمٌ لَا یَجْهَلُ وَ إِنْ جُهِلَ عَلَیْهِ یَحْلُمُ وَ لَا یَظْلِمُ وَ إِنْ ظُلِمَ غَفَرَ وَ لَا یَبْخَلُ وَ إِنْ بُخِلَ عَلَیْهِ صَبَرَ(1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن بردبار است و نادانی ندارد؛ و اگر بر او نادانی شود بردبار است؛ و ستم نمی­کند و اگر مورد ستم قرار بگیرد، گذشت می­کند؛ و بخل ندارد و دریغ نمی­کند و اگر از او دریغ شود، شکیبایی از خود نشان می­دهد.» - . کافی 2 : 235 -

**[ترجمه]

بیان

لا یبخل فی بعض النسخ بالنون و الجیم (2)

و هو الطعن و الشق و نجل الناس شارهم و تناجلوا تنازعوا أی إن طعنه أحد و سفه علیه صبر و لم یقابله بمثله.

**[ترجمه]«لا یبخل»: در یک نسخه «لا ینجل» آمده، با «نون» و «جیم»، که به معنی طعنه زدن و جدایی است. «بخل الناس شارّهم» یعنی با مردم دشمنی کرد، و «تنازعوا» یعنی نزاع کردند. یعنی اگر کسی طعنه­ای به او زد و نسبت به او بی خردی کرد، صبر می­کند و مقابله به مثل نمی­کند.

**[ترجمه]

«62»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی کَهْمَشٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِالْمُؤْمِنِ مَنِ ائْتَمَنَهُ الْمُؤْمِنُونَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِالْمُسْلِمِ مَنْ

سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ وَ الْمُهَاجِرُ مَنْ هَجَرَ السَّیِّئَاتِ وَ تَرَکَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ الْمُؤْمِنُ حَرَامٌ عَلَی الْمُؤْمِنِ أَنْ یَظْلِمَهُ أَوْ یَخْذُلَهُ أَوْ یَغْتَابَهُ أَوْ یَدْفَعَهُ دَفْعَةً(3).

**[ترجمه]کافی: رسول خدا صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم فرمود: «آیا آگاه نکنم شما را به مومن؟ او کسی است که مومنان او را بر جان و مال خود امین می­دانند،؛ آیا آگاه نکنم شما را به مسلمان؟ او کسی است که مسلمانان از دست و زبانش آسوده­اند؛ و مهاجر، کسی است که از گناهان کوچیده و آنچه را که خدا حرام کرده، وانهاده است؛ و بر مومن غدقن است که به مومن دیگر ستم کند، یا او را وانهد و یاری­اش نکند، یا غیبت او را کند و پشت سرش بد بگوید، یا او را یکباره براند و از خود دور کند.» - . کافی 2 : 235 -

**[ترجمه]

بیان

المهاجر من هجر السیئات أی لیس المهاجر الذی مدحه الله مقصورا علی من هاجر من مکة إلی المدینة قبل الفتح أو هاجر من البدو إلی المدینة أو هاجر من بلاد الکفر عند خوف الجور و الفساد و عدم التمکن من إظهار شعائر الإسلام کما قیل فی قوله تعالی یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیَّایَ

ص: 358


1- 1. المصدر ج 2 ص 235.
2- 2. أی« لا ینجل».
3- 3. المصدر نفسه.

فَاعْبُدُونِ (1) و هذه هی المعانی المشهورة له بل یشمل من هجر السیئات لأن فضل الهجرة بالمعانی المذکورة إنما هو للبعد عن الکفر و المعاصی و لذا لا فضل لمن هجر منافقا أو کافرا کالمنافقین الغاصبین لحقوق أئمة الدین فإنه لا فضل لهم و لا یعدون من المهاجرین فمن هجر الکفر و السیئات و الجهل و الضلال مشارکون معهم فی الفضل و الکمال.

و یحتمل أن یکون المراد أن المهاجرین بالمعانی المذکورة إنما یستحقون هذا الاسم إذا هجروا السیئات علی سیاق سائر الفقرات.

قال فی النهایة الهجرة فی الأصل اسم من الهجر ضد الوصل و قد هجره هجرا و هجرانا ثم غلب علی الخروج من أرض إلی أرض و ترک الأولی للثانیة یقال منه هاجر مهاجرة و الهجرة هجرتان إحداهما التی وعد الله علیها الجنة فی قوله إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ(2) فکان الرجل یأتی النبی صلی الله علیه و آله و یدع أهله و ماله لا یرجع فی شی ء منه و ینقطع بنفسه إلی مهاجره فلما فتحت مکة صارت دار إسلام کالمدینة و انقطعت الهجرة و الهجرة الثانیة من هاجر من الأعراب و غزا مع المسلمین و لم یفعل کما فعل أصحاب الهجرة الأولی فهو مهاجر و لیس بداخل فی فضل من هاجر تلک الهجرة و هو المراد بقوله لا تنقطع الهجرة حتی تنقطع التوبة فهذا وجه الجمع بین الحدیثین و فیه هاجروا و لا تهجروا أی أخلصوا الهجرة لله و لا تتشبهوا بالمهاجرین علی غیر صحة منکم انتهی.

و قال الراغب (3)

المهاجرة فی الأصل مصارمة الغیر و متارکته من قوله وَ الَّذِینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا(4) و أمثاله فالظاهر منه الخروج من دار الکفر إلی

ص: 359


1- 1. العنکبوت: 56.
2- 2. براءة: 111.
3- 3. مفردات غریب القرآن ص 537.
4- 4. البقرة: 218.

دار الإیمان کما هاجر من مکة إلی المدینة و قیل یقتضی ذلک ترک الشهوات و الأخلاق الذمیمة و الخطایا و قوله إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی (1) أی تارک لقومی و ذاهب إلیه و کذا المجاهدة تقتضی مع مجاهدة العدی مجاهدة النفس

کَمَا رُوِیَ فِی الْخَبَرِ: رَجَعْتُمْ مِنَ الْجِهَادِ الْأَصْغَرِ إِلَی الْجِهَادِ الْأَکْبَرِ وَ هُوَ مُجَاهَدَةُ النَّفْسِ.

**[ترجمه]«مهاجر آن کسی است که از گناهان کوچیده»: و مهاجری که خدا او را ستوده، تنها همان کسانی نیستند که از مکه به مدینه کوچیدند، پیش از فتح مکه؛ یا از بیابان به مدینه آمده­اند؛ یا از بلاد کفر، از ترس جور و فساد، و ناتوانی از اظهار شعائر مسلمانی، به بلاد اسلام کوچیده­اند؛ همان گونه که در تفسیر قول خدا تعالی: «یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیَّای فَاعْبُدُون»، {ای بنده هایم که گرویدید راستی زمین من پهناور است تنها مرا پرستید.} - . عنکبوت / 56 - گفته شده، و این معانی برای مهاجر مشهورند؛ پس، کسی که که از گناهان بکوچد و رو به طاعت بیاورد نیز مهاجر است، زیرا با این معانی از برتری هجرت یاد شده، که همانا برای دور شدن از کفر و نافرمانی است، و از این رو، کسی که با دورویی و کفر کوچیده برتری ندارد، مانند منافقان غاصب حقوق امامان دین که برتری ندارند و مهاجر ستوده به شمار نمی­آیند؛ پس، هر کس که از کفر و گناهان و گمراهی بیرون برود و بکوچد به ایمان، در فضل و کمال با مهاجران یکسان است.

و چه­بسا مقصود این است که مهاجران با آن معانی یاد شده، شایسته این نام هستند، چون از گناهان و بدکرداری­ها هم می­کوچند، به روش فقره های دیگر خبر.

در نهایه گفته: هجرت در اصل لغت، ضد پیوست و وصلت است، «و قد هجره هجراً و هجرانا ً» سپس اطلاق شده به خصوص بیرون شدن از سرزمینی به سرزمینی دیگر و ترک آن سرزمین نخست؛ و برای سرزمین دوّم، گفته نمی شود «منه هاجر مهاجرة» یعنی از آنجا هجرت کرد.

هجرت دو گونه است:

1.

آنکه خدا در برابر آن وعده بهشت داده و در قول خدای متعال آمده است: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّة»، {راستی خدا خریداری کرده جان و مال مومنان را به بهای بهشت برای آنان.} - . توبه / 111 -

و کسانی بودند که نزد پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم می آمدند و اهل و مال خود را از دست می نهادند، و به هیچ روی از آنان برنمی­گشتند و در دار هجرت خود می­ماندند، و چون مکه فتح شد، مانند مدینه دار اسلام شد و هجرت پایان یافت.

2.

کسانی از عرب­ها که بیابان نشین بودند و به همراه مسلمانان نبرد می­کردند، ولی مانند مهاجران شماره یک ترک یار و دیار نمی­کردند، آنان هم مهاجر بودند، ولی در رتبه فضل مهاجران درجه یک نبودند؛ و همین است مقصود پیغمبر صلّی اللَّه علیه­وآله در گفته خود: «هجرت پایان نپذیرد و بریده نشود تا توبه به پایان رسد.» که هنگام مرگ باشد، و این است شیوه جمع کردن میان دو حدیث.

و در حدیث است که: «بکوچید و کوچیدن به خود نبندید.» یعنی در کوچ مخلص خدا باشید و رضای او بجویید، و خود را مانند مهاجران نکنید، بی نیت درست و قربت.

راغب گفته: مهاجرت در اصل لغت، بریدن از دیگری و متارکه با او است. ولی ظاهرا مقصود از مهاجرت در قول خدا: «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا»،{و آنان که کوچیدند و جهاد کردند.} - . بقره / 218 - و مانند آن، این است که از دار کفر بیرون برود و به دار ایمان پا بگذارد، چنانچه از مکه به مدینه. (پیش از فتح مکه) - . مفردات القرآن : 537 - و گفته­اند: لازمه این کار، ترک شهوات و اخلاق بد و گناهان است، که فرمود: «إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی»، {راستی من کوچانم به سوی پروردگار.} - . عنکبوت / 26 - یعنی قوم خود را رها می­کنم و به سوی خدایم می­روم؛ همچنین در پیکار با دشمن اسلام و مجاهدت و پیکار با نفس هم این گونه باید بود، که روایت است: «برگشتید از جهاد کوچک به سوی جهاد بزرگ­تر، و آن جهاد با نفس است.»

**[ترجمه]

«63»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: صَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْفَجْرَ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ فِی مَوْضِعِهِ حَتَّی صَارَتِ الشَّمْسُ عَلَی قِیدِ رُمْحٍ وَ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ بِوَجْهِهِ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَدْرَکْتُ أَقْوَاماً یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً یُخَالِفُونَ بَیْنَ جِبَاهِهِمْ وَ رُکَبِهِمْ کَأَنَّ زَفِیرَ النَّارِ فِی آذَانِهِمْ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ عِنْدَهُمْ مَادُوا کَمَا یَمِیدُ الشَّجَرُ کَأَنَّمَا الْقَوْمُ بَاتُوا غَافِلِینَ قَالَ ثُمَّ قَامَ فَمَا رُئِیَ ضَاحِکاً حَتَّی قُبِضَ علیه السلام (2).

**[ترجمه]کافی: امام سجاد علیه­السلام فرمود: «امیر مومنان علیه­السلام نماز بامداد را خواند و آنگاه در جای خود پیوسته ماند، تا خورشید به اندازه یک نیزه شد، و رو به مردم کرد و فرمود: «به خدا، مردمی را دریافتم که شب را به روز می آوردند، با سجده و ایستادن برابر پروردگارشان، و جابجا می­کردند پیشانی­های خود را با زانوهاشان در عبادت، و گویا ناله دوزخ در گوششان بود. چون نام خدا نزد آنها برده می­شد، می­لرزیدند چنانچه درخت می­لرزد؛ گویا آن مردم شب را به روز آورده بودند غافل و بیخبر.»

می­گوید: «آنگاه برخاست و دیگر خندان دیده نشد تا جان داد.» - . کافی 2 : 236 -

**[ترجمه]

بیان

القید بالکسر القدر فی النهایة یقال بینی و بینه قید رمح و قاد رمح أی قدر رمح یخالفون بین جباههم و رکبهم أی یضعون جباههم علی التراب خلف رکبهم یأتون بأحدهما عقیب الآخر و هو قریب من المراوحة التی وردت فی غیره و قیل أی یجعلون التفاوت بین جلوسهم و سجودهم فکان سجودهم أطول من جلوسهم.

ثم اعلم أن الرکب یحتمل أن یکون المراد به الجلوس کما فهمه الأکثر أو الرکوع لوضع الید علیه أو القیام لکون الاعتماد علیه و الأخیر أوفق بما مر کأن زفیر النار فی آذانهم إشارة إلی سبب تمرنهم بالطاعات و إحیاء اللیالی بالعبادات و هو کون علمهم بأحوال الجنة و النار فی مرتبة عین الیقین و الزفیر صوت توقد النار.

مادوا أی اضطربوا و تحرکوا و اقشعروا من الخوف و هو تلمیح إلی

ص: 360


1- 1. العنکبوت: 26.
2- 2. الکافی ج 2 ص 236.

قوله سبحانه إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ (1) فی القاموس ماد یمید میدا و میدانا تحرک و السراب اضطرب کأنما القوم کأن المراد بالقوم الجماعة الحاضرون أو أهل زمانه فی هذا الوقت أی لعدم اهتمامهم فی أمور الآخرة و اشتغالهم بالدنیا کأنهم باتوا غافلین و فی بعض النسخ ماتوا أی کأنهم بسبب غفلتهم أموات غیر أحیاء و یحتمل أن یکون المراد بالقوم الذین ذکر أوصافهم أی کانوا إذا ذکر الله عندهم مادوا من الخوف کأنهم باتوا غافلین و لم یعبدوا الله فی اللیل و یؤید الأول ما سیأتی فی روایة المفید.

**[ترجمه]«قید»: با کسره به معنای قدرت است. در نهایه آمده: گفته می شود که بینی و بینه» قید «رمح» است؛ و «قاد رمح» یعنی اندازه یک نیزه پیشانی­ها و زانوهاشان را جابجا می­نهادند، یعنی پیشانی­هاشان را به خاک می­گذاشتند، پس از آنکه زانوشان را به خاک مینهادند، یا پس زانوشان را، و می آوردند یکی را به دنبال دیگری، و این نزدیک به معنی «مراوحه» است که در جزء این خبر وارد است؛ و گفته اند: یعنی میان نشستن و سجده شان تفاوت می گذاشتند و سجده شان از نشستن آنها درازتر بود.

و آنگاه بدان که «رکب زانوان» چه­بسا به معنی نشستن باشد، چنانچه بیشتر فهمیدند، یا به معنی رکوع باشد که دست بر آن می­نهند، یا ایستادن که بر آن اعتماد کنند، و معنی آخری سازگارتر است با آنچه گذشت.

«گویا ناله دوزخ در گوش آنها است»: چون به طاعت تمرین می­کنند و با شب­زنده­داری عبادت می­کنند، برای اینکه علم آنها به احوال بهشت و دوزخ به مرتبه عین الیقین رسیده؛ و زفیر صدای برافروخته شدن آتش است.

«می­لرزیدند»: و پریشان می­شدند و به جنبش می افتادند و لرز می­کردند از ترس، و این اشاره ای دارد به قول خدای تعالی: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُم»، {همانا مومن ها آنانند که چون ذکر خدا شود بهراسد دل­هاشان.} - . انفال / 2 - در قاموس آمده: «ماد یمید میداً»: حرکت کرد، و «ماد السراب» یعنی سراب تکان خورد.

«گویا آن مردم»: چه­بسا مقصودش گروه حاضر یا مردم زمان او باشند که از بی توجهی به امور آخرت و سرگرمی به دنیا، گویا شب­گذرانند و غافل و بیخبر، و در نسخه است که: «مردند»، یعنی به سبب غفلت، مردگانند نه زندگان.

چه­بسا مقصود همان مردمی باشند که آنها را ستود که چون نزد آنها نام خدا ببرند، از ترس چنان می­لرزند که گویا شب خود را غافل گذرانده­اند، و عبادت خدا را نکرده­اند، و موید معنی یکم است آنچه در روایت مفید خواهد آمد.

**[ترجمه]

«64»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ: إِنَّ الْمَعْرِفَةَ بِکَمَالِ دِینِ الْمُسْلِمِ تَرْکُهُ الْکَلَامَ فِیمَا لَا یَعْنِیهِ وَ قِلَّةُ مِرَائِهِ وَ حِلْمُهُ وَ صَبْرُهُ وَ حُسْنُ خُلُقِهِ (2).

**[ترجمه]کافی: از امام صادق علیه­السلام روایت شده است که: «علی بن الحسین علیه السّلام بسیار می­فرمود: «به راستی، شناخت کمال دین یک مسلمان این است که سخن بیهوده که سودی برایش ندارد نگوید، و کمی جدال او در مسائل دین، و بردباری و شکیبایی و خوش­خلقی او.» - . کافی 2 : 240 -

**[ترجمه]

توضیح

إن المعرفة أی سبب المعرفة و ما یوجبها أو الحمل علی المبالغة فی السببیة فیما لا یعنیه أی فیما لا یهمه و لا ینفعه و قلة مرائه أی مجادلته فی المسائل الدینیة و غیرها و قیل هو المجادلة و الاعتراض علی کلام الغیر من غیر غرض دینی و حلمه أی تحمله و صبره علی ما یصیبه من الغیر أو عقله و صبره عند البلاء.

**[ترجمه]«وسیله شناخت است»: یا مبالغه در وسائل است که آنها را خود به «شناخت» تعبیر کرد.

«در آنچه سودش ندارد»: و به کار او نیاید و به او وابسته نیست.

«کمی مراء»: یعنی کمی مجادله و ستیزه در مسائل دین و جز آن، و گفته اند: مقصود مجادله و اعتراض به سخن دیگری است، بدون غرض دینی. «حلمه»: یعنی تحمّل او. «صبره»: صبرش بر آنچه از دیگری به او می رسد، یا عقل و صبرش به هنگام بلا .

**[ترجمه]

«65»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: مِنْ أَخْلَاقِ الْمُؤْمِنِ الْإِنْفَاقُ عَلَی قَدْرِ الْإِقْتَارِ وَ التَّوَسُّعُ عَلَی قَدْرِ التَّوَسُّعِ وَ إِنْصَافُ النَّاسِ وَ ابْتِدَاؤُهُ إِیَّاهُمْ بِالسَّلَامِ عَلَیْهِمْ (3).

**[ترجمه]کافی: امام سجاد علیه­السلام فرمود: «از اخلاق مومن است که هزینه کند به اندازه ای که کم­روزی است، و توسعه بدهد در هزینه به اندازه ای که پُرروزی است، و به مردم انصاف بدهد، و در سلام بر آنها پیشی بگیرد.» - . کافی 2 : 241 -

**[ترجمه]

بیان

الإنفاق علی قدر الإقتار أی الإنفاق بالتقتیر علی قدر الإقتار من

ص: 361


1- 1. الأنفال: 2.
2- 2. الکافی ج 2 ص 240.
3- 3. الکافی ج 2: 241.

الله و الحاصل أنه یقتر علی أهله و عیاله بقدر ما قتر الله علیه و یوسع علیهم بقدر ما وسع الله علیه و قیل الإنفاق هنا الافتقار کما فی القاموس قال أنفق افتقر أی یعامل معاملة الفقراء.

**[ترجمه]«تنگ گیرد در هزینه خاندان و نانخوارانش»: به اندازه ای که خدا بر او تنگ گرفته، و به آنها توسعه بدهد به اندازه ای که خدا به او توسعه داده است؛ گفته اند: انفاق در اینجا به معنی «افتقار» است، آن گونه که در قاموس آمده و می­گوید: «أنفق» یعنی «افترق»، به این معنی که همچون فقیران رفتار می کند.

**[ترجمه]

«66»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ أَصْلَبُ مِنَ الْجَبَلِ تَسْتَقِلُّ مِنْهُ وَ الْمُؤْمِنُ لَا یُسْتَقَلُّ مِنْ دِینِهِ شَیْ ءٌ(1).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه­السلام فرمود: «مومن از کوه سخت تر است؛ از کوه کم می­شود و از دین مومن چیزی کم نمی­شود.» - . کافی 2 : 241 -

**[ترجمه]

بیان

الجبل یستقل منه من القلة أی ینقص و یؤخذ منه بعضه بالفأس و المعول و نحوهما و المؤمن لا ینقص من دینه شی ء بالشکوک و الشبهات.

**[ترجمه]از کوه کم می­شود و به وسیله تبر و تیشه و مانند آنها از آن کاسته گردد، و از دین مومن به وسیله شک و شبهه چیزی کاسته نمی­شود و دچار کمبود نمی­گردد.

**[ترجمه]

«67»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ حَسَنُ الْمَعُونَةِ خَفِیفُ الْمَئُونَةِ جَیِّدُ التَّدْبِیرِ لِمَعِیشَتِهِ لَا یُلْسَعُ مِنْ جُحْرٍ مَرَّتَیْنِ (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: «مومن خوب کمک کاری می­کند، و کم هزینه است، و زندگی خود را خوب اداره می­کند، و از یک سوراخ و لانه دو بار گزیده نمی­شود.» - . کافی 2 : 241 -

**[ترجمه]

بیان

فی المصباح العون الظهیر علی الأمر و استعان به فأعانه و قد یتعدی بنفسه فیقال استعانه و الاسم المعونة و المعانة أیضا بالفتح و وزن المعونة مفعلة بضم العین و بعضهم یجعل المیم أصلیة و یقول هی مأخوذة من الماعون و یقول هی فعولة و المئونة الثقل و فی القاموس القوت و الحاصل أنه یعین الناس کثیرا و یکتفی لنفسه بقلیل من القوت و اللباس و أشباههما.

و فی القاموس المعیشة التی تعیش بها من المطعم و المشرب و ما یکون به الحیاة و ما یعاش به أو فیه و الجمع معایش.

و فی النهایة فیه لا یلسع المؤمن من جحر مرتین و فی روایة لا یلدغ اللسع و اللدغ سواء و الجحر ثقب الحیة و هو استعارة هاهنا أی لا یدهی المؤمن من جهة واحدة مرتین فإنه بالأولی یعتبر و قال الخطابی یروی بضم العین و کسرها فالضم علی وجه الخبر و معناه أن المؤمن هو الکیس الحازم الذی لا یؤتی

ص: 362


1- 1. المصدر ج 2 ص 241.
2- 2. المصدر نفسه.

من جهة الغفلة فیخدع مرة بعد مرة و هو لا یفطن لذلک و لا یشعر به و المراد به الخداع فی أمر الدین لا أمر الدنیا و أما الکسر فعلی وجه النهی أی لا یخدعن المؤمن و لا یؤتین من ناحیة الغفلة فیقع فی مکروه أو شر و هو لا یشعر به و لیکن فطنا حذرا و هذا التأویل یصلح أن یکون لأمر الدین و الدنیا معا انتهی.

**[ترجمه]در مصباح آمده: «عون» همان کمک در کاری است. «استعان به فاعانه»: از او کمک خواست و او کمکش کرد. گاه متعدّی «بنفسه» باشد، پس گفته می شود «استعانه» و اسم «معونه» و «معانه» است، به فتحه، و وزن «معونه» مفعله است، با ضم «عین»؛ و برخی «میم» را اصلی قرار می دهند و می گویند «معونه» از «ماعون» گرفته شده است، و می گویند آن «فعوله» است، و «مئونه» سنگینی و به قول قاموس قوت و خوراک است. خلاصه اینکه مومن به مردم بسیار کمک می­کند و برای خود، به اندک خوراک و جامه و جز آنها اکتفا می­کند؛ و به قول قاموس، «معیشه» آن چیزی است که با آن زنده هستند، از خوراک و پوشاک که مایه زیست هستند گرفته، تا آنچه که با آن زندگی می کنند، یا در آن زندگی می کنند؛ و جمع آن «معایش» است.

در نهایه آمده است که در حدیث آمده: «گزیده نشود مومن از یک سوراخ دو بار.» «جحر» سوراخ مار است و مقصود در اینجا این است که مومن در یک موضوع دو بار دچار تنبیه نمی­شود، زیرا از بار نخست درس عبرت می­گیرد.

خطابی گفته: با ضمه و کسره «عین» روایت شده و ضمه آن، فعل را «نفی» و «خبری» می کند. معنایش این است که مومن باهوش است و عاقبت­سنج آن کسی که دو بار غافلگیر نشود، و هر باره گول نخورد و به آن متوجه نباشد؛ مقصود، فریب در امر دین است نه دنیا، و «کسره» آن بر وجه «نهی» است، یعنی نباید مومن فریب بخورد و از جهت غفلت آسیب ببیند، و بدون آنکه بفهمد در کاری ناخوشایند و بد گرفتار شود، و باید باهوش و هوشیار باشد؛ این تأویل، هم با امور دین و هم امور دنیایی سازگار است.

**[ترجمه]

و أقول

روی مسلم فی صحیحه مثل هذا الخبر(1)

و ذکر فی إکمال الإکمال هذین الوجهین اللذین ذکرهما فی النهایة ثم قال و ذکر عیاض هذین الوجهین و رجح الخبر بأن سبب قوله صلی الله علیه و آله هذا أن أبا عزة الشاعر أخا مصعب بن عمیر کان أسر یوم بدر فسأل النبی صلی الله علیه و آله أن یمن علیه ففعل و عاهده أن لا یحرض علیه و لا یهجوه فلما لحق بأهله عاد إلی ما کان علیه فأسر یوم أحد فسأله أیضا أن یمن علیه فقال النبی صلی الله علیه و آله هذا الکلام البلیغ الجامع الذی لم یسبق إلیه و فیه تنبیه عظیم علی أنه إذا رأی الأذی من جهة لا یعود إلیها ثانیة(2).

و قال الآبی رجح الخطابی النهی بعد ذکر الوجهین و کأنه لم یبلغه أی الخطابی سبب قوله صلی الله علیه و آله هذا الکلام و لو بلغه لم یحمله علی النهی.

و أجاب الطیبی بأنه و إن بلغه السبب فلا یبعد النهی بل هو أولی من الخبر و ذلک أنه صلی الله علیه و آله لما دعته نفسه الزکیة الکریمة إلی الحلم و الصفح جرد

ص: 363


1- 1. أخرجه فی مشکاة المصابیح: 429، و قال متفق علیه.
2- 2. قال ابن هشام فی السیرة ج 2 ص 104 قال أبو عبیدة: و أخذ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی جهة ذلک- یعنی حمراء الأسد- قبل رجوعه الی المدینة معاویة بن المغیرة بن أبی العاص ابن أمیّة بن عبد شمس و هو جد عبد الملک بن مروان أبو أمه عائشة بنت معاویة، و أبا عزة الجمحی، و کان رسول اللّه« ص» أسره ببدر ثمّ من علیه. فقال: یا رسول اللّه أقلنی! فقال رسول اللّه« ص»: و اللّه لا تمسح عارضیک بمکّة بعدها و تقول: خدعت محمّدا مرتین، اضرب عنقه یا زبیر فضرب عنقه. قال ابن هشام: و بلغنی عن سعید بن المسیب أنّه قال: قال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: ان المؤمن لا یلدغ من جحر مرتین، اضرب عنقه یا عاصم بن ثابت، فضرب عنقه.

من نفسه مؤمنا حازما فطنا و نهاه أن ینخدع لهذا المتمرد الخائن و کان مقام الغضب لله تعالی فأبی إلا الانتقام من أعداء الله لأن الانتقام منهم مطلوب و التجرید أحد ألقاب البدیع و محسناته.

و بیان أنه أولی أنه إذا حمل علی الخبر تفوت دلالة الحدیث علی طلبه الانتقام.

**[ترجمه]مسلم، مانند این خبر را در صحیح خود آورده، و در «اکمال الاکمال» این دو وجه نهایه را یاد کرده و آنگاه گفته: و عیاض این دو وجه را - خبر یا انشاء - بیان کرده و خبر بودن را ترجیح داده، برای اینکه سبب این گفته پیامبر صلّی اللَّه علیه­وآله این بوده که ابا عزه شاعر - برادر مصعب بن عمیر - در روز جنگ بدر اسیر شد و از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­و­آله­وسلم درخواست کرد بر او منت نهد و آزادش کند؛ آن حضرت پذیرفت و از او پیمان گرفت که بر علیه آن حضرت تبلیغ نکند و او را هجو نکند، اما او هنگامی که نزد خاندانش برگشت، به همان شیوه گذشته خود بازگشت، و در روز جنگ احد برای بار دوم اسیر شد و باز از آن حضرت درخواست کرد که بر او منت نهد و آزادش کند؛ پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله وسلم این سخن شیوا و جامع را فرمود، که بی­سابقه بوده و در آن آگاهی روشنی است مبنی بر اینکه هرگاه از راهی آزاری دید، بار دوم به آن بازنگردد .

پدرم - پدر علامه مجلسی - گفته: خطابی پس از ذکر دو وجه، نهی را برگزیده، و گویا سبب بیان این گفتار به او نرسیده و اگر رسیده بود، آن را تفسیر به نهی نمی­کرد.

طیبی به او پاسخ داده که اگر هم سببش به او رسیده بود، دور نبود که نهی باشد، بلکه آن شایسته تر است از اینکه خبر باشد، برای اینکه چون نفس پاک و ارجمندش او را به بردباری و گذشت می­کشاند و وامیداشت، از خود مومنی عاقبت سنج و با هوش ساخت، و او را از اینکه از این متمرد خیانت­پیشه گول بخورد، بازداشت. با اینکه بجا بود برای رضای خدای تعالی به خشم بیاید و از دشمنان خدا جز کین کشی نخواهد، زیرا انتقام از آنها مطلوب بود؛ و این تجرید است و خود یکی از عناوین بدیع است و از محسنات آن. و دلیل اینکه «نهی» اولی است، این است که اگر به خبر تفسیر شود دلالت حدیث بر انتقام از دست می­رود.

**[ترجمه]

«68»

ل، [الخصال] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنِ الْجَازِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: لَا یُؤْمَنُ رَجُلٌ فِیهِ الشُّحُّ وَ الْحَسَدُ وَ الْجُبْنُ وَ لَا یَکُونُ الْمُؤْمِنُ جَبَاناً وَ لَا حَرِیصاً وَ لَا شَحِیحاً(1).

صفات الشیعة، للصدوق بإسناده عنه علیه السلام: مثله (2).

**[ترجمه]خصال: امام باقر علیه­السلام فرمود: «ایمان ندارد کسی که در او بخل و حسد و ترس باشد، و مومن ترسو و حریص و بخیل نیست.» - . خصال 1 : 41 -

در صفات الشیعه صدوق، حدیثی مانند این از آن حضرت نقل شده است. - . صفات شیعه : 182 -

**[ترجمه]

«69»

ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثُ خِصَالٍ مَنْ کُنَّ فِیهِ اسْتَکْمَلَ خِصَالَ الْإِیمَانِ مَنْ صَبَرَ عَلَی الظُّلْمِ وَ کَظَمَ غَیْظَهُ وَ احْتَسَبَ وَ عَفَا وَ غَفَرَ کَانَ مِمَّنْ یُدْخِلُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ یُشَفِّعُهُ فِی مِثْلِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ(3).

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه­السلام فرمود: «سه خصلت وجود دارد که هر کس آنها را داشته باشد، همه خصال ایمان او کامل است: هر کس که شکیبا باشد بر ستم، و خشمش را فرو خورد برای خدا، و ببخشد و گذشت کند، از آنها است که خدای عزوجل او را بی حساب به بهشت می­برد، و شفاعتش را مانند دو تیره ربیعه و مضر می­پذیرد.» - . خصال 1 : 51 -

**[ترجمه]

بیان

کأن قوله و احتسب تتمة للخصلة الثانیة أو تمهید للثالثة و الاحتساب طلب الأجر و کون فعله مقرونا بالقربة و یحتمل أن یکون هو الخصلة الثانیة و قوله و کظم غیظه تتمة للأولی فالمراد بالاحتساب المبادرة إلی الأعمال الصالحة.

قال فی النهایة فیه من صام رمضان إیمانا و احتسابا أی طلبا لوجه الله و ثوابه و الاحتساب من الحسب کالاعتداد من العد و إنما قیل لمن ینوی وجه الله احتسبه لأن له حینئذ أن یعتد عمله فجعل فی حال مباشرة الفعل کأنه معتد به و الاحتساب

ص: 364


1- 1. الخصال ج 1 ص 41.
2- 2. صفات الشیعة ص 182.
3- 3. الخصال ج 1 ص 51.

فی الأعمال الصالحات و عند المکروهات هو البدار إلی طلب الأجر و تحصیله بالتسلیم و الصبر أو باستعمال أنواع البر و القیام بها علی الوجه المرسوم فیها طلبا للثواب المرجو منها انتهی. و ربیعة و مضر قبیلتان عظیمتان (1).

**[ترجمه]گویا اینکه فرمود: «برای رضای خدا»، دنباله خصلت دوم است، یا زمینه­سازی برای خصلت سوم، و مقصود این است که امید ثواب داشته باشد با قصد قربت، و می شود که خودش خصلت دوم باشد؛ و «کظم غیظ» دنباله خصلت یکم، و مقصود از آن، پیشگیری برای کارهای خوب است.

در نهایه گفته: در حدیث آمده است که هر کس ماه رمضان را با ایمان و احتساب روزه بگیرد، یعنی برای رضای خدا و ثواب او. و «احتساب» از «حسب» است، مانند «اعتداد» از «عدّ»، و اینکه برای هر کس که قصد رضای خدا کند می­گویند احتساب کرد، برای این است که در این صورت به کردار خود اعتماد دارد و آن را در شمار می­آورد.

احتساب در کارهای خوب و در ترک کارهای بد، همان پیش گیری به درخواست مزد و تحصیل آن است، برای تسلیم و صبر، یا به کار بردن هر جور کار نیک، و انجام آنها بر حسب دستور برای ثوابی که در آنها امید می­رود. و «ربیعه و مضر» دو تیره بزرگ هستند. - . جد آنها ربیعه و مضر، دو پسر نزار بن معد بن عدنان هستند و دو عشیره بزرگند که تیره های بزرگ و خانواده­ها و شاخه های بسیار دارند، و برای بسیاری مثل آورده می­شوند. ابن عبدالبر در کتاب ابناء، ص 96 گفته: و همه دانشمندان به انساب اتفاق دارند که لبّ و صریح فرزندان اسماعیل بن ابراهیم علیه­السلام، ربیعه و مضر باشند - دو پسر نزار بن معد بن عدنان - و در آن خلافی نباشد. -

**[ترجمه]

«70»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ دَاهِرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ یَحْیَی عَنْ قُثَمَ أَبِی قَتَادَةَ الْحَرَّانِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَامَ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ هَمَّامٌ وَ کَانَ عَابِداً نَاسِکاً مُجْتَهِداً إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ یَخْطُبُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صِفْ لَنَا صِفَةَ الْمُؤْمِنِ کَأَنَّنَا نَنْظُرُ إِلَیْهِ فَقَالَ یَا هَمَّامُ الْمُؤْمِنُ هُوَ الْکَیِّسُ الْفَطِنُ بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِی قَلْبِهِ أَوْسَعُ شَیْ ءٍ صَدْراً وَ أَذَلُّ شَیْ ءٍ نَفْساً زَاجِرٌ عَنْ کُلِّ فَانٍ حَاضٌّ عَلَی کُلِّ حَسَنٍ لَا حَقُودٌ وَ لَا حَسُودٌ وَ لَا وَثَّابٌ وَ لَا سَبَّابٌ وَ لَا عَیَّابٌ وَ لَا مُغْتَابٌ یَکْرَهُ الرِّفْعَةَ وَ یَشْنَأُ السُّمْعَةَ طَوِیلُ الْغَمِّ بَعِیدُ الْهَمِّ کَثِیرُ الصَّمْتِ وَقُورٌ ذَکُورٌ صَبُورٌ شَکُورٌ مَغْمُومٌ بِفِکْرِهِ مَسْرُورٌ بِفَقْرِهِ سَهْلُ الْخَلِیقَةِ لَیِّنُ الْعَرِیکَةِ رَصِینُ الْوَفَا قَلِیلُ الْأَذَی لَا مُتَأَفِّکٌ وَ لَا مُتَهَتِّکٌ إِنْ ضَحِکَ لَمْ یَخْرَقْ وَ إِنْ غَضِبَ لَمْ یَنْزَقْ ضِحْکُهُ تَبَسُّمٌ وَ اسْتِفْهَامُهُ تَعَلُّمٌ وَ مُرَاجَعَتُهُ تَفَهُّمٌ کَثِیرٌ عِلْمُهُ عَظِیمٌ حِلْمُهُ کَثِیرُ الرَّحْمَةِ لَا یَنْجَلُ وَ لَا یَعْجَلُ وَ لَا یَضْجَرُ وَ لَا یَبْطَرُ وَ لَا یَحِیفُ فِی حُکْمِهِ وَ لَا یَجُورُ فِی عِلْمِهِ نَفْسُهُ أَصْلَبُ مِنَ الصَّلْدِ وَ مُکَادَحَتُهُ أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ لَا جَشِعٌ وَ لَا هَلِعٌ وَ لَا عَنِفٌ وَ لَا صَلِفٌ وَ لَا مُتَکَلِّفٌ وَ لَا مُتَعَمِّقٌ جَمِیلُ الْمُنَازَعَةِ کَرِیمُ الْمُرَاجَعَةِ عَدْلٌ إِنْ غَضِبَ رَفِیقٌ إِنْ طَلَبَ لَا یَتَهَوَّرُ وَ لَا یَتَهَتَّکُ وَ لَا یَتَجَبَّرُ خَالِصُ الْوُدِّ وَثِیقُ الْعَهْدِ وَفِیُّ الْعَقْدِ شَفِیقٌ وَصُولٌ حَلِیمٌ حَمُولٌ قَلِیلُ الْفُضُولِ رَاضٍ عَنِ اللَّهِ

ص: 365


1- 1. هما ربیعة و مضر ابنا نزار بن معد بن عدنان بطنان عظیمان فیهما قبائل عظام و بطون و أفخاذ یضرب المثل بهما للکثرة قال ابن عبد البر فی الانباء: 96: أن العرب و جمیع أهل العلم بالنسب أجمعوا علی أن اللباب و الصریح من ولد إسماعیل بن إبراهیم علیهما السلام ربیعة و مضر ابنا نزار بن معد بن عدنان، لا خلاف فی ذلک.

عَزَّ وَ جَلَّ مُخَالِفٌ لِهَوَاهُ لَا یَغْلُظُ عَلَی مَنْ دُونَهُ وَ لَا یَخُوضُ فِیمَا لَا یَعْنِیهِ نَاصِرٌ لِلدِّینِ مُحَامٍ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ کَهْفٌ لِلْمُسْلِمِینَ لَا یَخْرِقُ الثَّنَاءُ سَمْعَهُ وَ لَا یَنْکِی الطَّمَعُ قَلْبَهُ وَ لَا یَصْرِفُ اللَّعِبُ حُکْمَهُ وَ لَا یُطْلِعُ الْجَاهِلَ عِلْمَهُ قَوَّالٌ عَمَّالٌ عَالِمٌ حَازِمٌ لَا بِفَحَّاشٍ وَ لَا بِطَیَّاشٍ وَصُولٌ فِی غَیْرِ عُنْفٍ بَذُولٌ فِی غَیْرِ سَرَفٍ وَ لَا بِخَتَّالٍ وَ لَا بِغَدَّارٍ وَ لَا یَقْتَفِی أَثَراً وَ لَا یُخِیفُ بَشَراً رَفِیقٌ بِالْخَلْقِ سَاعٍ فِی الْأَرْضِ عَوْنٌ لِلضَّعِیفِ غَوْثٌ لِلْمَلْهُوفِ لَا یَهْتِکُ سِتْراً وَ لَا یَکْشِفُ سِرّاً کَثِیرُ الْبَلْوَی قَلِیلُ الشَّکْوَی إِنْ رَأَی خَیْراً ذَکَرَهُ وَ إِنْ عَایَنَ شَرّاً سَتَرَهُ یَسْتُرُ الْعَیْبَ وَ یَحْفَظُ الْغَیْبَ وَ یُقِیلُ الْعَثْرَةَ وَ یَغْفِرُ الزَّلَّةَ لَا یَطَّلِعُ عَلَی نُصْحٍ فَیَذَرَهُ وَ لَا یَدَعُ جُنْحَ حَیْفٍ فَیُصْلِحَهُ أَمِینٌ رَصِینٌ تَقِیٌّ نَقِیٌّ زَکِیٌّ رَضِیٌّ یَقْبَلُ الْعُذْرَ وَ یُجْمِلُ الذِّکْرَ وَ یُحْسِنُ بِالنَّاسِ الظَّنَّ وَ یَتَّهِمُ عَلَی الْغَیْبِ نَفْسَهُ یُحِبُّ فِی اللَّهِ بِفِقْهٍ وَ عِلْمٍ وَ یَقْطَعُ فِی اللَّهِ بِحَزْمٍ وَ عَزْمٍ لَا یَخْرَقُ بِهِ فَرَحٌ وَ لَا یَطِیشُ بِهِ مَرَحٌ مُذَکِّرٌ لِلْعَالِمِ مُعَلِّمٌ لِلْجَاهِلِ لَا یُتَوَقَّعُ لَهُ بَائِقَةٌ وَ لَا یُخَافُ لَهُ غَائِلَةٌ کُلُّ سَعْیٍ أَخْلَصُ عِنْدَهُ مِنْ سَعْیِهِ وَ کُلُّ نَفْسٍ أَصْلَحُ عِنْدَهُ مِنْ نَفْسِهِ عَالِمٌ بِعَیْبِهِ شَاغِلٌ بِغَمِّهِ لَا یَثِقُ بِغَیْرِ رَبِّهِ قَرِیبٌ وَحِیدٌ حَزِینٌ یُحِبُّ فِی اللَّهِ وَ یُجَاهِدُ فِی اللَّهِ لِیَتَّبِعَ رِضَاهُ وَ لَا یَنْتَقِمُ لِنَفْسِهِ بِنَفْسِهِ وَ لَا یُوَالِی فِی سَخَطِ رَبِّهِ مُجَالِسٌ لِأَهْلِ الْفَقْرِ مُصَادِقٌ لِأَهْلِ الصِّدْقِ مُؤَازِرٌ لِأَهْلِ الْحَقِّ عَوْنٌ لِلْغَرِیبِ أَبٌ لِلْیَتِیمِ بَعْلٌ لِلْأَرْمَلَةِ حَفِیٌّ بِأَهْلِ الْمَسْکَنَةِ مَرْجُوٌّ لِکُلِّ کَرِیهَةٍ مَأْمُولٌ لِکُلِّ شِدَّةٍ هَشَّاشٌ بَشَّاشٌ لَا بِعَبَّاسٍ وَ لَا بِجَسَّاسٍ صَلِیبٌ کَظَّامٌ بَسَّامٌ دَقِیقُ النَّظَرِ عَظِیمُ الْحَذَرِ(1) لَا یَبْخَلُ وَ إِنْ بُخِلَ عَلَیْهِ صَبَرَ عَقَلَ فَاسْتَحْیَا وَ قَنِعَ فَاسْتَغْنَی حَیَاؤُهُ یَعْلُو شَهْوَتَهُ وَ وُدُّهُ یَعْلُو حَسَدَهُ وَ عَفْوُهُ یَعْلُو حِقْدَهُ لَا یَنْطِقُ بِغَیْرِ صَوَابٍ وَ لَا یَلْبَسُ إِلَّا الِاقْتِصَادَ مَشْیُهُ التَّوَاضُعُ خَاضِعٌ لِرَبِّهِ بِطَاعَتِهِ رَاضٍ عَنْهُ فِی کُلِّ حَالاتِهِ نِیَّتُهُ خَالِصَةٌ أَعْمَالُهُ لَیْسَ فِیهَا غِشٌّ وَ لَا خَدِیعَةٌ نَظَرُهُ عِبْرَةٌ وَ سُکُوتُهُ فِکْرَةٌ وَ کَلَامُهُ حِکْمَةٌ مُنَاصِحاً مُتَبَاذِلًا مُتَوَاخِیاً نَاصِحٌ فِی

ص: 366


1- 1. لا یجهل و ان جهل علیه یحلم خ.

السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ لَا یَهْجُرُ أَخَاهُ وَ لَا یَغْتَابُهُ وَ لَا یَمْکُرُ بِهِ وَ لَا یَأْسَفُ عَلَی مَا فَاتَهُ وَ لَا یَحْزَنُ عَلَی مَا أَصَابَهُ وَ لَا یَرْجُو مَا لَا یَجُوزُ لَهُ الرَّجَاءُ وَ لَا یَفْشَلُ فِی الشِّدَّةِ وَ لَا یَبْطَرُ فِی الرَّخَاءِ یَمْزُجُ الْحِلْمَ بِالْعِلْمِ وَ الْعَقْلَ بِالصَّبْرِ تَرَاهُ بَعِیداً کَسَلُهُ دَائِماً نَشَاطُهُ قَرِیباً أَمَلُهُ قَلِیلًا زَلَلُهُ مُتَوَقِّعاً لِأَجَلِهِ خَاشِعاً قَلْبُهُ ذَاکِراً رَبَّهُ قَانِعَةً نَفْسُهُ مَنْفِیّاً جَهْلُهُ سَهْلًا أَمْرُهُ حَزِیناً لِذَنْبِهِ مَیِّتَةً شَهْوَتُهُ کَظُوماً غَیْظَهُ صَافِیاً خُلُقُهُ آمِناً مِنْهُ جَارُهُ ضَعِیفاً کِبْرُهُ قَانِعاً بِالَّذِی قُدِّرَ لَهُ مَتِیناً صَبْرُهُ مُحْکَماً أَمْرُهُ کَثِیراً ذِکْرُهُ یُخَالِطُ النَّاسَ لِیَعْلَمَ وَ یَصْمُتُ لِیَسْلَمَ وَ یَسْأَلُ لِیَفْهَمَ وَ یَتَّجِرُ لِیَغْنَمَ لَا یُنْصِتُ لِلْخَیْرِ لِیَفْخَرَ بِهِ (1) وَ لَا یَتَکَلَّمُ لِیَتَجَبَّرَ بِهِ عَلَی مَنْ سِوَاهُ نَفْسُهُ مِنْهُ فِی عَنَاءٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ أَتْعَبَ نَفْسَهُ لآِخِرَتِهِ فَأَرَاحَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ إِنْ بُغِیَ عَلَیْهِ صَبَرَ حَتَّی یَکُونَ اللَّهُ الَّذِی یَنْتَصِرُ لَهُ بُعْدُهُ مِمَّنْ تَبَاعَدَ مِنْهُ بُغْضٌ وَ نَزَاهَةٌ وَ دُنُوُّهُ مِمَّنْ دَنَا مِنْهُ لِینٌ وَ رَحْمَةٌ لَیْسَ تَبَاعُدُهُ تَکَبُّراً وَ لَا عَظَمَةً وَ لَا دُنُوُّهُ خَدِیعَةً وَ لَا خِلَابَةً بَلْ یَقْتَدِی بِمَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنْ أَهْلِ الْخَیْرِ فَهُوَ إِمَامٌ لِمَنْ بَعْدَهُ مِنْ أَهْلِ الْبِرِّ قَالَ فَصَاحَ هَمَّامٌ صَیْحَةً ثُمَّ وَقَعَ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أَخَافُهَا عَلَیْهِ وَ قَالَ هَکَذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ الْبَالِغَةُ بِأَهْلِهَا فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ فَمَا بَالُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- فَقَالَ إِنَّ لِکُلٍّ أَجَلًا لَنْ یَعْدُوَهُ وَ سَبَباً لَا یُجَاوِزُهُ فَمَهْلًا لَا تُعِدْ فَإِنَّمَا نَفَثَ عَلَی لِسَانِکَ شَیْطَانٌ (2).

**[ترجمه]کافی: از امام صادق علیه­السلام روایت شده است: «مردی به نام همام، که عابدی ناسک و کوشا در راه خدا بود، نزد امیر مومنان علیه­السلام رفت، که در سخنرانی بود، و گفت: «ای امیر مومنان، برای ما مومن را وصف کن، و آن­گونه برای ما مجسم کن که گویا به او می­نگریم.» فرمود: «ای همام، مومن زیرک و هوشمند است؛ چهره­اش خوشرو، و دلش لبریز از غم است؛ سینه اش پهناورتر از هر چه، و نفسش رام­تر از هر چه؛ از هر چیز نابودشدنی جلوگیری می­کند، و به هر چیز خوب وامی­دارد؛ نه کینه توز است، و نه حسود؛ نه جهنده، و نه دشنام­گو؛ نه عیبجو، و نه بدگو در پشت سر.

بد می­دارد والایی را، و دشمن می­دارد شهرت را؛ دراز اندوه، بلند­همت، بسیار خاموش، با وقار، بسیار ذکرگو، بیش از اندازه شکیبا، و فراوان شکرگزار است؛ غمش از اندیشه او است، و به فقر خود شاد است؛ هموارطبع، و با نرمش است؛ پایدار وفا، و کم­آزار است؛ نه افتراء می­بندد و نه آبروریز است؛ اگر بخندد لب نمی درد، و اگر خشمگین شود از جا نمی­جهد.

خنده اش دندان­نما است؛ پرسش او: آموختن؛ مراجعه او: برای فهمیدن؛ بسیار دانش بزرگ بردباری؛ لبریز از مهربانی؛ بی کشمکش و بی شتاب؛ بی تنگدلی و بی مستی و خوشی؛ در داوری­اش خلاف نمی­گوید؛ در دانشش ناروا نیست؛ خودش از سنگ خاره سخت تر، و رنج کشیدن در کنار او از انگبین شیرین تر؛ نه پرخور است، و نه پُر بیتاب و آزمند؛ نه زورگو و نه لافزن، نه به­خودبند و نه وارس؛ خوش ستیزه، و مردانه­برگشت.

داد می­دهد گرچه با خشم برود؛ نرمش دارد اگر بجوید؛ نه تهور دارد و نه آبروریزی و نه زورگویی؛ دوستی­اش پاک، پیمانش محکم، و قراردادش پاینده؛ مهربان، چسبنده، بردبار، پُرتحمل کم فضولی، از خدای عزوجل خشنود، مخالف هوا و هوس، و سخت نمی­گیرد بر زیردست، داخل نمی­شود در کاری که سودی به او نمی­دهد، یاور دین است، حامی مومنین، و پناه مسلمین؛ ستایش به گوش او نمی نشیند و آن را می­درد؛ طمع دلش را سوراخ نمی­کند و در آن فرو نمی­رود؛ بازی در داوری­اش اثر ندارد، و نادان از دانش او آگاه نمی­شود.

پُرگفتار باکردار است؛ دانای عاقبت­سنج است؛ نه هرزه است و نه تند؛ می چسبد بدون زور؛ بخشنده است بدون اسراف؛ نه فریبکار است و نه پُرنیرنگ؛ نه دنبال کسی را می­گیرد و نه آدمی را می­ترساند؛ با مردم مهربان است؛ در زمین کوشا؛ یار ناتوان است، دادرس بیچاره؛ نه پرده ای می­درد، و نه رازی را فاش می­کند؛ بسیار بلا می­بیند و کم شکوه می­کند؛ اگر خیری ببیند به یاد می­سپارد، و اگر بدی ببیند در خاک دفن می­کند؛ عیب می­پوشاند و عیب نگه­می­دارد؛ از لغزش گذشت می­کند و از آن می­گذرد و آن را می­بخشد.

بر اندرزی دست نمی­یابد که آن را واگذارد؛ هر نمود ستمی را بدون اصلاح وانمی­نهد؛ امین پایدار، پرهیزکار، پاک ورزیده، پسندیده، عذرپذیر، خوشنام، خوشبین به مردم، و تهمت­زن به خویش است؛ دوستی می­کند در راه خدا از روی فهم و دانش، و جدا می­شود از دیگران در راه خدا با عاقبت­اندیشی و تصمیم؛ هیچ شادی او را از جا نمی­کند، و هیچ خوشی او را تند نمی­سازد.

یادآور به دانا است، و آموزنده به شاگرد؛ از او بدکرداری توقع نمی­رود، و از حیله گری او ترسی نیست؛ هر کوشش را از کوشش خود پاک­تر می­داند، و هر نفسی را از نفس خویش صالح تر؛ دانای عیب خویش است و گرفتار غم خود؛ اعتماد ندارد جز به پروردگارش، و با نزدیکی به مردم تنها اندوهناک می­گردد.

در راه خدا دوستی می­کند، و در راه خدا جهاد می­کند تا رضای او را بجوید؛ خودش برای خودش کین نمی­شد، و پیاپی خود را در خشم پروردگارش نمی­اندازد؛ همنشین درویشان است، یار و دوست راستگویان، پشتوانه حق جویان، کمک­کار خویشان، پدر یتیمان، شوهر بیوه­زنان، مهرورز با مستمندان، امید هر بدآمد، امید هر پیشامد سخت، خوش­گو، خنده رو، نه گره در جبین، و نه وارس آن و این؛ سخت خشم­خور، متبسم، باریک­بین، پُرحذر، بیدریغ، و اگر از او دریغ کنند، شکیبا است؛ فهمیده است و شرم دارد؛ قانع است و بی نیاز شده؛ شرمش بر شهوتش بالا گرفته، و دوستی­اش بر حسدش برتری دارد.

گذشتش بر فراز کینه او است؛ نمی­گوید جز درست، و نمی­پوشد جز بر اساس میانه روی؛ راه رفتنش تواضع است، در طاعت پروردگارش خاضع است، و در هر حال از او راضی؛ نیتش پاک است و در کردارش دغلی و فریب نیست؛ دیدش عبرت است، و خموشی­اش اندیشه، و سخنش حکمت؛ اندرزگو، بخشاینده، و به جا آورنده حق برادری؛ پیش رو و پشت سر خیرخواه است؛ دست از برادرش نمی­کشد، غیبت او را نمی­کند، و به او نیرنگ نمی­زند؛ بر آنچه از دست داده افسوس نمی­خورد؛ به سبب آسیبی که به او می­رسد اندوه ندارد؛ و به آنچه که نباید، امیدوار نیست؛ در سختی خود را نمی­بازد، و در خوشی و رفاه سرمستی نمی­کند.

بردباری را با دانش می­آمیزد، و عقل را با شکیبایی؛ می­بینی که تنبلی از او دور است و پیوسته در نشاط به سر می­برد؛ آرزویش کوتاه، و لغزشش اندک است؛ چشم به راه مرگ است و دل خاشع دارد؛ ذکر پروردگارش را می­کند، و خود را قانع می­سازد؛ نادانی ندارد. کارش آسان است، و برای گناهش غمگین است .

شهوتش مرده، خشمش خفته، طبعش پاک و همسایه اش از او آسوده است؛ سر بزرگیش سست، و به آنچه مقدر او است، پایبند؛ صبرش استوار، امرش پایدار، و ذکرش بسیار؛ با مردم در می­آمیزد تا بداند، و خموش است تا سالم بماند؛ می­پرسد تا بفهمد، و بازرگانی می­کند تا سود ببرد؛ دل به کار خیر نمی­دهد تا افتخار کند، و سخن نمی­گوید تا به دیگری زور نگوید؛ خودش در رنج است از خود، و مردم از او در آسایش؛ خود را رنج می­دهد برای دیگرسرایش، و مردم را از خود آسوده می سازد.

اگر بر او ستم شود صبر می­کند تا خدا برایش کین بخواهد؛ از هر کس دوری می­کند، برای ناخواهی او و پاکی خویش است، و به هر کس نزدیک می­شود، از نرمش و مهرورزی است؛ نه دوری او تکبر است، و نه نزدیکی او فریب و هرزه درآیی، بلکه پیروی می­کند از خیرمندان پیش از خود، و پیشوا و رهبر است برای هر کس که پس از او است، از مردم نیک و نیکوکار.»

آن حضرت فرمود: «در اینجا همام یک شیون زد و افتاد و از هوش رفت، و امیر مومنان فرمود: «به خدا من از این واقعه ترسان بودم.» و فرمود: «چنین کند پندهای رسا با اهلش.»

یکی به او گفت: «پس تو را چه شود یا امیر مومنان؟» (که خود زنده ماندی) فرمود:

«هر عمری را سررسیدی است که از آن نمی­گذرد، و دلیلی دارد که از آن تجاوز نمی­کند؛ آرام باش ای گوینده و بازگو مکن، که همانا شیطان این گفتار را به زبانت دمید.» - . کافی 2 : 226 - 230 -

**[ترجمه]

بیان

سیأتی (3)

روایة همام نقلا عن نهج البلاغة و مجالس الصدوق باختلاف کثیر و فیه أنه قال صف لی المتقین و یمکن أن یکون سأل عن صفات المؤمنین

ص: 367


1- 1. لا ینصب للخیر لیفجر به. خ.
2- 2. الکافی ج 2 ص 226- 330.
3- 3. بل قد مر تحت الرقم 50 و الظاهر أن المصنّف رضوان اللّه علیه بعد ما أخرج حدیث الکافی هذا و فسر لغاته و مضامینه، أراد أن یلحق حدیث الهمام من النهج و الأمالی بعد ذلک مع ما کتب رحمه اللّه فی تفسیر لغاته فاشتبه علی النسّاخ و ألحقوه قبل ذلک، فلا یخلو الباب عن تکرار.

و المتقین معا فاکتفی فی بعض الروایات بذکر الأولی و فی بعضها بذکر الثانیة.

و همام بفتح الهاء و تشدید المیم و فی القاموس الهمام کغراب الملک العظیم الهمة و السید الشجاع السخی و کشداد بن الحارث و ابن زید و ابن مالک صحابیون.

و ما ذکر فی الروایتین من تثاقله علیه السلام فی الجواب أنسب بقوله علیه السلام فی آخر الخبر لقد کنت أخافها علیه و فی القاموس النسک مثلثة و بضمتین العبادة و کل حق لله عز و جل و قیل المراد هنا المواظب علی العبادة و المجتهد المبالغ فی العبادة فی القاموس جهد کمنع جد کاجتهد و قال الکیس خلاف الحمق و قال الفطنة بالکسر الحذق.

**[ترجمه]روایت همام به نقل از نهج البلاغه و مجالس صدوق، با اختلاف بسیاری ذکر خواهد شد. - . بلکه در شماره پنجاه گذشتند و چنان برمی­آید که مصنف روایت کافی را برآورده و تفسیر کرده و شرح داده که حدیث همام را از نهج و امالی بدان ملحق سازد و با تفسیر و شرح آن و بر نسخه نویسان اشتباه شده و آنها را پیش انداختند و این باب دچار تکرار شده. - و در آن آمده است که همام گفت: «پرهیزکاران را برایم وصف کن»، و می شود در باره اوصاف مومنان و هم پرهیزکاران پرسش کرده باشد، که در روایتی ابتدا از آن یاد شده، و در روایت دیگر، در مرتبه دوم قرار گرفته است.

همام، به فتح «هاء» و تشدید »میم» میانه، و به قول قاموس بر وزن «غُراب»، به پادشاه والاهمت و سید شجاع و سخاوتمند می­گویند، و بر وزن «شداد»، نام حارث و پسر زید و پسر مالک، از افراد صحابه است.

آنچه در دو روایت پیش است که امام علیه­السلام در پاسخ او سرگرانی کرد، سازگارتر است با آنچه که در آخر خبر است که: «البته من می­ترسیدم از آن بر وی.» در قاموس، «نسک» را با سه «حرکت» حرف اول و با دو ضمه، به «عبارت» تفسیر کرده و به هر حق الهی؛ و گفته اند: در اینجا به معنی مواظبت بر عبادت است. همچنین، «مجتهد» به معنی کوشا در عبادت است. در قاموس آمده: «جهد» - مانند منع - جدّ مانند اجتهاد است، و می­گوید: «کیس» خلاف «حمق» است، و می­گوید: «فطته» با کسر، همان حاذق بودن است.

**[ترجمه]

و أقول

الکیس کسید و الفطن بفتح الفاء و کسر الطاء و تعریف الخبر باللام و توسیط الضمیر للحصر و التأکید کأن الفرق بینهما أن الکیاسة ما کان خلقة و الفطنة ما یحصل بالتجارب أو الأول ما کان فی الکلیات و الثانی ما کان فی الجزئیات و یحتمل التأکید.

و فی القاموس البشر بالکسر الطلاقة أوسع شی ء صدرا کنایة عن کثرة العلم أو وفور الحلم و أذل شی ء نفسا أی لا یترفع و لا یطلب الرفعة و یتواضع للناس و یری نفسه أخس من کل أحد و قیل أی صارت نفسه الأمارة ذلیلة لروحه المقدسة و صارت مخالفته للنفس شعاره فعلی الثانی من الذل بالکسر و هو السهولة و الانقیاد و علی الأول من الذل بالضم بمعنی المضلة و الهوان.

زاجرا أی نفسه أو غیره أو الأعم منهما عن کل فان أی عن جمیع الأمور الدنیویة فإنها فی معرض الفناء و الحض الترغیب و التحریص و هذا أیضا یحتمل النفس و الغیر و الأعم و الحقد إمساک العداوة و البغض فی القلب و الحقود الکثیر الحقد و قیل لا للمبالغة فی النفی لا لنفی المبالغة کما قیل فی قوله

ص: 368

تعالی وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ(1) فلا یلزم ثبوت أصل الفعل و کذا فی البواقی و یحتمل أن یکون إشارة إلی أن النادر منها لا ینافی الإیمان.

و لا وثاب أی لا یثب فی وجوه الناس بالمنازعة و المعارضة و فی القاموس رفع ککرم رفعة بالکسر شرف و علا قدره و قال شنأه کمنعه و سمعه شنأ و یثلث و شنأة و شنآنا أبغضه و قال الجوهری تقول فعله رئاء و سمعة أی لیراه الناس و یسمعوا به طویل الغم أی لما یستقبله من سکرات الموت و أحوال القبر و أهوال الآخرة بعید الهم إما تأکید للفقرة السابقة فإن الغم و الهم متقاربان أی یهتم للأمور البعیدة عنه من أمور الآخرة أو المراد بالهم القصد أی هو عالی الهمة لا یرضی بالدون من الدنیا الفانیة أو لا یرضی من السعادات الباقیة و الکمالات النفسانیة بأدانیها بل یطلب معالیها و قیل أی یتفکر فی العواقب فی القاموس الهم الحزن و الجمع هموم و ما هم به فی نفسه و الهمة بالکسر و یفتح ما هم به من أمر لیفعل.

کثیر الصمت أی عما لا یعنیه وقور أی ذو وقار و رزانة لا یستعجل فی الأمور و لا یبادر فی الغضب و لا تجره الشهوات إلی ما لا ینبغی فعله فی القاموس الوقار کسحاب الرزانة و رجل وقار و وقور و وقر کندس (2)

ذکور کثیر الذکر لله و لما ینفعه فی الآخرة صبور عند البلاء شکور عند الرخاء.

مغموم بفکره أی بسبب فکره فی أمور الآخرة مسرور بفقره لعلمه بقلة خطره و یسر الحساب فی الآخرة و قلة تکالیف الله فیه سهل الخلیقة أی لیس فی طبعه خشونة و غلظة و قیل أی سریع الانقیاد للحق و فی القاموس الخلیقة الطبیعة قال الله تعالی وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ (3) لین العریکة هی قریبة من الفقرة السابقة مؤکدة لها فی القاموس العریکة کسفینة النفس و رجل لین العریکة سلس الخلق منکسر النخوة و فی النهایة فی صفته

ص: 369


1- 1. ق: 29.
2- 2. القاموس ج 2 ص 156.
3- 3. آل عمران: 159.

صلی الله علیه و آله أصدق الناس لهجة و ألینهم عریکة العریکة الطبیعة یقال فلان لین العریکة إذا کان سلسا مطاوعا منقادا قلیل الخلاف و النفور.

رصین الوقار بالراء و الصاد المهملتین و ما فی بعض نسخ الکافی بالضاد المعجمة تصحیف أی محکم الوفاء بعهود الله و عهود الخلق فی القاموس رصنه أکمله و أرصنه أحکمه و قد رصن ککرم و کأمیر المحکم الثابت و الحفی بحاجة صاحبه قلیل الأذی إنما ذکر القلة و لم ینف الأذی رأسا لأن الإیذاء قد یکون حسنا بل واجبا کما فی الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و جهاد الکفار و قیل إنما قال ذلک لأنه یؤذی نفسه و لا یخفی بعده لا متأفک کأنه مبالغة فی الإفک بمعنی الکذب أی لا یکذب کثیرا أو المعنی لا یکذب علی الناس و فی بعض النسخ لا مستأفک أی لا یکذب علی الناس فیکذبوا علیه فکأنه طلب منهم الإفک و قیل المتأفک من لا یبالی أن ینسب إلیه الإفک و لا متهتک أی لیس قلیل الحیاء لا یبالی أن یهتک ستره أو لا یهتک ستر الناس فی القاموس هتک الستر و غیره یهتکه فانهتک و تهتک جذبه فقطعه من موضعه أو شق منه جزءا فبدا ما وراءه و رجل منهتک و متهتک و مستهتک لا یبالی أن یهتک ستره.

إن ضحک لم یخرق أی لا یبالغ فیه حتی ینتهی إلی الخرق و السفه بل یقتصر علی التبسم کما سیأتی فی القاموس الخرق بالضم و بالتحریک ضد الرفق و أن لا یحسن الرجل العمل و التصرف فی الأمور و الحمق و قیل هو من الخرق بمعنی الشق أی لم یشق فاه و لم یفتحه کثیرا.

و إن غضب لم ینزق فی القاموس نزق الفرس کسمع و نصر و ضرب نزقا و نزوقا نزا أو تقدم خفة و وثب و أنزقه و نزقه غیره و کفرح و ضرب طاش و خف عند الغضب ضحکه تبسم فی القاموس بسم یبسم بسما و ابتسم و تبسم و هو أقل الضحک و أحسنه و فی المصباح بسم بسما من باب ضرب ضحک قلیلا من غیر صوت و ابتسم و تبسم کذلک.

و استفهامه تعلم أی للتعلم لا لإظهار العلم و مراجعته أی معاودته فی السؤال

ص: 370

تفهم أی لطلب الفهم لا للمجادلة کثیر الرحمة أی ترحمه علی العباد کثیر لا یبخل بالباء الموحدة ثم الخاء المعجمة کیعلم و یکرم و ربما یقرأ بالنون ثم الجیم من النجل و هو الرمی بالشی ء أی لا یرمی بالکلام من غیر رویة و هو تصحیف (1).

و لا یعجل أی فی الکلام و العمل و لا یضجر فی القاموس ضجر منه و به کفرح و تضجر تبرم و فی الصحاح الضجر القلق من الغم و قال البطر الأشر و هو شدة المرح و قد بطر بالکسر یبطر و البطر أیضا الحیرة و الدهش و فی القاموس البطر محرکة النشاط و الأشر و قلة احتمال النعمة و الدهش و الحیرة و الطغیان بالنعمة و کراهة الشی ء من غیر أن یستحق الکراهة فعل الکل کفرح و قال الحیف الجور و الظلم.

و لا یجور فی علمه أی لا یظلم أحدا بسبب علمه أو لا یظهر خلاف ما یعلم و ربما یقرأ یجوز بالزای أی لا یتجاوز عن العلم الضروری إلی غیره نفسه أصلب من الصلد أی من الحجر الصلب کنایة عن شدة تحمله للمشاق أو عن عدم عدوله عن الحق و تزلزله فیه بالشبهات و عدم میله إلی الدنیا بالشهوات و فی القاموس الصلد و یکسر الصلب الأملس.

و مکادحته أحلی من الشهد فی القاموس کدح فی العمل کمنع سعی و عمل لنفسه خیرا أو شرا و کد و وجهه خدش أو عمل به ما یشینه ککدحه أو أفسده و لعیاله کسب کاکتدح و فی الصحاح الکدح العمل و السعی و الخدش و الکسب یقال هو یکدح فی کذا أی یکد و قوله تعالی إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً(2) أی تسعی انتهی و الشهد العسل و قیل المکادحة هنا المنازعة أی منازعته لرفعة فیها أحلی من العسل و کأنه أخذه من الکدح بمعنی الخدش و العض استعیر هنا لمطلق المنازعة فی النهایة کل أثر من خدش أو عض فهو کدح.

**[ترجمه]«کیس» بر وزن «سید» است، و «فطن» به فتح «فاء» و کسر «طاء» است، و خبر را «معرفه» آورده، با «الف» و «لام»، و ضمیر را در وسط آورده برای دلالت بر حصر مومن در دلداری این دو وصف، و برای تأکید؛ و گویا فرق میان زیرک و هوشمند این است که زیرکی به آفرینش است، و هوش به تجربه؛ یا اولی در امور کلی است و دومی در جزئیات؛ و چه بسا هر دو یک معنا دارند و برای تأکید باشد.

در قاموس آمده: «بشر» با کسره، به معنای خوشرویی است. «وسعت صدر»: کنایه از بسیاری دانش و وفور بردباری است. «ذلت نفس»: برای این است که جاه طلب نیست و برای مردم فروتن است و خود را از هر کس پست تر می­داند، و گفته اند: یعنی نفس اماره و سرکش او رام شده برای روح مقدس او و مخالفت با نفس، شیوه او شده است. به معنی دوم، ذلت بعنی رام بودن، و به معنی نخست، یعنی خواری و زبونی. اولی با کسره و دومی با ضمه است.

«جلوگیر است»: از خودش، یا دیگری، یا هر دو. «از هر چیز نابودشدنی»: که همه امور دنیا است که در معرض نابودی و فنا است. «واداری»: خودش را، یا دیگری، یا هر دو را. «نه بسیار کینه ورز است»: و این «نه» برای مبالغه در نفی است، نه نفی مبالغه، چنانچه در تفسیر قول خدا: «وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِید»، {و نیستم من پُر ستمکار به بنده ها.} - . ق / 29 - گفته­اند، و ثبوت اصل فعل لازم نمی­آید، و همچنین در عبارات دیگر، و چه­بسا اشاره باشد که کمیاب بودن آنها با ایمان منافات ندارد.

«و لا وثاب»: یعنی به ستیزه و معارضه به روی مردم نمی­جهد. در قاموس آمده: «رفع» مانند «کَرَمَ» است. «رفعة» با کسره، به معنای «شرف» است؛ و «علا قدره»: شرافت پیدا کرد و ارزشش بالا رفت؛ و می­گوید: «شنأه» مانند «منعه» و «سمعه»، و «شنأ» سه گونه خوانده می شود، و «شنأة و شناتاً»: یعنی به او کینه ورزید.

جوهری گفته: کار از روی ریا و «سمعه» کرد، یعنی برای اینکه مردم بینند و بشنوند. «غم طولانی دارد»: برای آنچه در پیش دارد، از سختی جان کندن و هراس های گور و دیگرسرا. «بعید الهم»: یا تأکید عبارت پیشین است، زیرا غم و هّم به هم نزدیکند، و همت می­گمارد به چیزهای دور، که در آخرت هستند، یا اینکه بلندهمت است و به امور پست دنیا نمی­پردازد، یا در سعادت باقیه و کمالات نفسانیه هم به پست آنها خشنود نمی­شود و مقامات عالیه را می­جوید؛ و گفته اند: یعنی اندیشه انجام آن را دارد. در قاموس آمده: «هّم» همان حزن است، و جمع آن «هموم»، و نیز به معنای همّی است که در خود دارد؛ و «الهمة» با کسره است، و به معنای آن چیزی که به آن اهتمام ورزیده می شود تا انجام شود و انجام داده می شود.

«بسیار خاموش است»: از آنچه سودی برایش ندارد. «بسیار باوقار است»: و سنگین و شتاب نمی­کند در انجام کارها، و زود خشم نمی­گیرد، و شهوت او را به آنچه نباید نمی­کشاند. در قاموس آمده: «وقار» - مانند سحاب - سنگینی است؛ و «رجل وقار و وقور و وقر» مانند «ندس»؛ و «ذکور»: کسی است که بسیار یاد خدا و آنچه را که برای او در آخرت سودمند است، می­کند. «پُر شکیب»: در بلا. «بسیار شکرگزار»: در خوشی و رفاه.

«مغموم است در اندیشه خود»: برای امور آخرت. «شاد است به نداری و درویشی»: چون می­داند که خطرش کم است و حسابش در آن جهان آسان، و تکلیف او در این جهان، کمتر. «هموار طبع است»: زبری و سختی ندارد، و گفته اند زود منقاد حق می­شود. در قاموس، «خلیقه» را به طبیعت تفسیر کرده است. خدای تعالی فرموده: «وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ»، {اگر بودی بدخو و سخت­دل پراکنده می­شدند از گردت.} - . آل عمران / 159 -

«لین عریکه»: نزدیک به همان عبارت پیش است و تأکید بر آن است. در قاموس آمده است که «عریکه» چون سفینه نفس است و مردِ لین العریکه، خوش خَلق و بی تکبر.

در نهایه می­گوید: در وصف پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله آمده که او راستگوترین مردم بود، و طبعش نرم­تر از همه، و می­گویند فلانی لین العریکه است، چون هموار و انعطاف­پذیر و منقاد است و کم اختلاف­ می­افکند و نفرت­ می­پراکند.

«رصین الوفاء»: با «راء» و «صاد» بی نقطه، و آنچه در نسخه ای از کافی آمده است، با «ضاد» نقطه­دار، تصحیف است و مقصود این است که در وفاداری استوار است نسبت به پیمان­های خدا و خلق خدا. در قاموس آمده:«رصنه»: کامل کرد او را، و «أرصنه»: محکم کرد او را؛ «و قد رصن» - مانند کرم و مانند امیر - همان محکم ثابت است و کسی که در برآوردن نیاز برادرش مصرّ باشد

«کم­آزار»: نه بی آزار، زیرا چه­بسا آزار کردن خوب و بلکه واجب باشد، چنانچه در امر به معروف و نهی از منکر و جهاد کفار؛ و گفته اند: برای اینکه خود آزار است، و دوری این معنی نهان نیست .

«نه دروغ­بند باشد»: که بسیار دروغ بگوید و به مردم دروغ ببندد. در بعضی نسخه­ها «لا مستأفک» آمده، یعنی دروغ بر مردم نبندد تا بر او دروغ بندند، و گویا از آنها دروغ خواسته باشد؛ و گفته اند: «متأفک» یعنی بی باک از اینکه به او دروغ ببندند.

« نه پرده­در و کم­شرم»: چون باک ندارد که آبرویش را ببرند یا آبروی دیگران را ببرد. در قاموس آمده: «هتک الستر و غیره، «یهتکه فانهتک و تهتک جذبه فقطعه من موضعه»، یعنی آن را کشید و از جایش جدا کرد.« اوشقّ منه جزءً فبدا ماوراءه»، یا جزیی از آن را پاره کرد و پس آشکار شد؛ و «رجل منهتک و متهتک»، یعنی باکی ندارد که پرده اش پاره شود.

«اگر بخندد قهقهه نمی­زند»: آن چنان که دهانش بشکافد و به سفاهت برساند، بلکه به لبخند اکتفا می­کند. در قاموس آمده: «نزق الفرس»، مانند سمع و نصر و ضرب؛ «نزقاً و نزوقاً» یعنی جستن کرد یا از سبکی جلو افتاد و جهید.؛ «و انزقه نزقه غیره» - مانند فرح و ضرب - یعنی عقل از سرش پرید و به هنگام خشم سبک­عقل شد.

«اگر خشم کند نجهد و سبک سری نکند»: در قاموس آمده: «بسم یبسم بسماً» و «ابتسم و تبسّم» و این کمترین خنده و زیباترین است. در مصباح آمده: «بسم بسماً» - از باب ضرب - کم خندید و بی صدا؛ « ابتسم تبسّم» نیز همین است.

«خنده او تبسم است»: کمترین خنده و خنده بی آواز. (به نقل از قاموس)

«پرسیدنش برای یاد گرفتن است»: نه اظهار دانش و خودستایی. «مراجعه او»: بازگشت به پرسش از استاد برای فهمیدن است نه ستیز. «کثیر الرحمة»: یعنی ترحم او بر بندگان زیاد است. «لا یبخل»: با «باء» یک نقطه و به دنبالش «خاء» نقطه دار، و چه­بسا با «نون» و «جیم» خوانده شده، یعنی سخن­پرانی نکند و بی اندیشه سخن نگوید، و این تصحیف است. «ولا یعجل»: یعنی در سخن و کار شتاب نمی­کند. «و لا یضجر»: در قاموس آمده: «ضجر منه و به»، مانند فرح، و«تضجر» یعنی ناراحت شد؛ و در صحاح آمده: «ضجر» گرفتگی از غم و اندوه است .

«بطر»: خوشی بسیار است، تا حد مستی،؛ و «قد بطر» با کسره، «یبطر» و نیز «بطر» به معنای حیرت، بیهوشی و مستی است. در قاموس آمده: «بطر» با «تحریک»، نشاط و مستی و بی تحملی و قدرنشناسی نعمت، و بیهوشی و حیرت و طغیان با وجود نعمت، و بد آمدن از چیزی است که شایسته بد آمدن نیست. فعل همه این معانی مانند فرح است، و می­گوید: «حیف» همان جور و ستم است.

«در دانش خود جور نمی­کند»: و به سبب آن بر کسی ستم روا نمی­دارد، یا خلاف آنچه می­داند نمی­گوید؛ و چه­بسا «یجوز» با «زاء» خوانده شود، یعنی از حد علم ضروری نمی­گذرد به گمان.

«نفسش از سنگ خاره سخت تر است»: و رنج­کش است، یا اینکه در حق به شبهه نمی­افتد، و به دنیاپرستی دچار نمی­شود. در قاموس آمده: «الصلد» - مکسور- به معنای سخت و صاف است.

«و ستیز و کوشش او برای کمال شیرین تر از انگبین است»: در قاموس آمده: «کدح فی العمل» - مانند منع - یعنی برای خود تلاش کرد، خیر یا شر و رنج کشید. و «کدّ ووجهه»: یعنی چهره اش را مخدوش کرد، یا با او کاری کرد که او را معیوب ساخت، مانند «کدحه»، و یا آن را فاسد ساخت؛ و «کدح لعیاله»: برای عیالش کار کرد. مانند «اکتدح» و در صحاح آمده: «کدح» یعنی عمل، سعی، مخدوش کردن و کار کردن. گفته می شود: «هو یکدح فی کذا»: رنج می برد؛ و خدا فرموده: «إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحا»، {راستی تو کوشایی به سوی پروردگارت کوشیدنی.} - . انشقاق / 6 - یعنی سعی می کنی و در پایان، شهد عسل است؛ و گفته شده «و مکادحه» در اینجا منازعه است، یعنی منازعه او برای برتری­ای که دارد از عسل شیرین تر است؛ و گویا از «کدح» به معنای مخدوش کردن و دندان گرفتن، گرفته شده، و در اینجا، برای هر منازعه ای عاریه گرفته شده است. در نهایه آمده: هر اثر خدشه زدن و یا گاز گرفتن همان «کدح» است .

**[ترجمه]

یحتمل أن یکون المعنی أن سعیه فی تحصیل المعیشة و الأمور الدنیویة لمساهلته فیها حسن لطیف و قیل الکدح الکد و السعی و حلاوة مکادحته

ص: 371


1- 1. لکنه الانسب بالسجع.
2- 2. الانشقاق: 6.

لحلاوة ثمرتها فإن التعب فی سبیل المحبوب راحة.

لا جشع فی القاموس الجشع محرکة أشد الحرص و أسوؤه و أن تأخذ نصیبک و تطمع فی نصیب غیرک و قد جشع کفرح فهو جشع و قال الهلع محرکة أفحش الجزع و کصرد الحریص و الهلوع من یجزع و یفزع من الشر و یحرص و یشح علی المال أو الضجور لا یصبر علی المصائب و قال العنف مثلثة العین ضد الرفق و قال الصلف بالتحریک قلة نماء الطعام و برکته و أن لا تحظی المرأة عند زوجها و التکلم بما یکرهه صاحبک و التمدح بما لیس عندک أو مجاوزة قدر الظرف و الادعاء فوق ذلک تکبرا و هو صلف ککتف و أقول أکثر المعانی مناسبة.

و قال المتکلف العریض لما لا یعنیه و نحوه قال الجوهری و قال تکلفت الشی ء تجشمته أی ارتکبته علی مشقة و لا متعمق أی لا یتعمق و لا یبالغ فی الأمور الدنیویة و قیل لا یطول الکلام و لا یسعی فی تحسینه لإظهار الکمال قال فی القاموس عمق النظر فی الأمور بالغ و تعمق فی کلامه تنطع و قال تنطع فی الکلام تعمق و غالی و تأنق و یحتمل أن یکون المراد عدم التعمق فی المعارف الإلهیة فإنه أیضا ممنوع لقصور العقول عن الوصول إلیها لما مر فی کتاب التوحید بسند صحیح قال سئل علی بن الحسین عن التوحید فقال إن الله عز و جل علم أنه یکون فی آخر الزمان أقوام متعمقون فأنزل الله تعالی قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ و الآیات من سورة الحدید إلی قوله عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ فمن رام وراء ذلک فقد هلک (1).

جمیل المنازعة أی إن احتاج إلی منازعة یأتی بها علی أحسن الوجوه کریم المراجعة قد مر أن مراجعته فی السؤال تفهم و هنا یصفها بالکرم أی یأتی بها فی غایة الملاینة و حسن الأدب و قیل المراد بالمراجعة هنا الرجوع عن الذنب أو السهو أو الخطاء

عدل إن غضب أی لا یصیر غضبه سببا لجوره علی من غضب علیه رفیق إن طلب أی إن طلب شیئا من أحد یطلبه برفق سواء کان له عنده حق أم لا و یمکن أن یقرأ علی بناء المجهول أی إن طلب أحد رفاقته یصاحبه

ص: 372


1- 1. راجع ج 3 ص 263 و 264 من هذه الطبعة.

برفق أو إن طلب أحد منه حقه یجیبه برفق.

لا یتهور التهور الإفراط فی الشجاعة و هو مذموم قال فی القاموس تهور الرجل وقع فی الأمر بقلة مبالاة و لا یتهتک قد مر ذلک فهو تأکید أو المراد هنا هتک ستر الغیر فیکون تأسیسا لکن لا یساعده اللغة کما عرفت و لا یتجبر أی لا یتکبر علی الغیر أو لا یعد نفسه کبیرا خالص الود أی محبته خالصة لله أو مخصوصة بالله أو محبته خالصة لکل من یوده غیر مخلوطة بالخدیعة و النفاق و کأن هذا أظهر وثیق العهد أی عهده مع الله و مع الخلق محکم.

وفی العقد أی یفی بما یصدر عنه من العقود الشرعیة کما قال سبحانه أَوْفُوا بِالْعُقُودِ(1) علی بعض الوجوه قال فی مجمع البیان اختلف فی هذه العقود علی أقوال أحدها أن المراد بها العهود التی کان أهل الجاهلیة عاهد بعضهم بعضا فیها علی النصرة و المؤازرة و المظاهرة علی من حاول ظلمهم أو بغاهم سوءا و ذلک هو معنی الحلف.

و ثانیها أنها العهود التی أخذ الله سبحانه علی عباده بالإیمان به و الطاعة فیما أحل لهم أو حرم علیهم.

و ثالثها أن المراد بها العقود التی یتعاقدها الناس بینهم و یعقدها المرء علی نفسه کعقد الأیمان و عقد النکاح و عقد العهد و عقد البیع و عقد الحلف.

و رابعها أن ذلک أمر من الله سبحانه لأهل الکتاب بالوفاء بما أخذ به میثاقهم من العمل بما فی کتبهم من تصدیق نبینا صلی الله علیه و آله و ما جاء به من عند الله و أقوی هذه الأقوال عن ابن عباس أن المراد بها عقود الله التی أوجبها علی العباد فی الحلال و الحرام و الفرائض و الحدود و یدخل فی ذلک جمیع الأقوال الأخر فیجب الوفاء بجمیع ذلک إلا ما کان عقدا فی المعاونة علی أمر قبیح انتهی (2).

ص: 373


1- 1. المائدة: 1.
2- 2. مجمع البیان ج 3 ص 151 و 152.

و العلماء مدارهم فی الاستدلال علی لزوم العقود بهذه الآیة و قد یحمل العقد فی هذا الخبر علی الاعتقاد.

و فی القاموس الشفق حرص الناصح علی صلاح المنصوح و هو مشفق و شفیق و حاصله أنه ناصح و مشفق علی المؤمنین و قیل خائف من الله و الأول أظهر وصول للرحم أو الأعم منهم و من سائر المؤمنین و الحلم الأناة و العقل کما فی القاموس و قال

الراغب الحلم ضبط النفس و الطبع عن هیجان الغضب و جمعه أحلام قال الله تعالی أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ بِهذا قیل معناه عقولهم و لیس الحلم فی الحقیقة هو العقل لکن فسروه بذلک لکونه من مسببات العقل (1).

خمول فی أکثر النسخ بالخاء المعجمة و فی بعضها بالحاء المهملة فعلی الأول المعنی أنه خامل الذکر غیر مشهور بین الناس و کأنه محمول علی أنه لا یحب الشهرة و لا یسعی فیها لا أن الشهرة مطلقا مذمومة فی القاموس خمل ذکره و صوته خمولا خفی و أخمله الله فهو خامل ساقط لا نباهة له و علی الثانی إما المراد به الحلم تأکیدا أو المراد بالحلیم العاقل أو أنه یتحمل المشاق للمؤمنین و الأول أظهر فی القاموس حمل عنه حلم فهو حمول ذو حلم.

قلیل الفضول الفضول جمع الفضل و هی الزوائد من القول و الفعل فی القاموس الفضل ضد النقص و الجمع فضول و الفضولی بالضم المشتغل بما لا یعنیه مخالف لهواه أی لما تشتهیه نفسه مخالفا للحق قال الراغب (2)

الهوی میل النفس إلی الشهوة و یقال ذلک للنفس المائلة إلی الشهوة و قیل سمی بذلک لأنه یهوی بصاحبه فی الدنیا إلی کل داهیة و فی الآخرة إلی الهاویة و قد عظم الله ذم اتباع الهوی فقال أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ (3) و قال وَ لا تَتَّبِعِ

ص: 374


1- 1. مفردات غریب القرآن ص 129.
2- 2. المفردات ص 548.
3- 3. الجاثیة: 23.

الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ (1) وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً(2) وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ (3) و قال وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ (4) وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ (5) وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ (6) انتهی.

لا یغلظ علی بناء الإفعال یقال أغلظ له فی القول أی خشن أو علی بناء التفعیل أو علی بناء المجرد ککرم قال فی المصباح غلظ الرجل اشتد فهو غلیظ و فیه غلظة أی غیر لین و لا سلس و أغلظ له فی القول إغلاظا و غلظت علیه فی الیمین تغلیظا شددت علیه و أکدت.

علی من دونه دینا أو دنیا أو الأعم و لا یخوض أی لا یدخل فیما لا یعنیه أی لا یهمه فی القاموس عناه الأمر یعنیه و یعنوه عنایة و عنایة أهمه و اعتنی به اهتم ناصر للدین أصوله و فروعه قولا و فعلا محام عن المؤمنین أی یدفع الضرر عنهم فی

القاموس حامیت عنه محاماة و حماء منعت عنه کهف للمسلمین فی القاموس الکهف الوزر و الملجأ لا یخرق الثناء سمعته کأن المراد بالخرق الشق و عدمه کنایة عن عدم التأثیر فیه کأنه لم یسمعه و ما قیل من أنه علی بناء الإفعال أی لا یصیر سمعه ذا خرق و حمق فلا یخفی بعده.

و لا ینکی الطمع قلبه أی لا یؤثر فی قلبه و لا یستقر فیه و فیه إشعار بأن الطمع یورث جراحة القلب جراحة لا تبرأ فی القاموس نکأ القرحة کمنع قشرها قبل أن تبرأ فندیت و قال فی المعتل نکی العدو و فیه نکایة قتل و جرح و القرحة نکأها

ص: 375


1- 1. ص: 26.
2- 2. الکهف: 28.
3- 3. الجاثیة: 18.
4- 4. البقرة: 120.
5- 5. المائدة: 77.
6- 6. القصص: 50.

**[ترجمه]چه­بسا مقصود این است که وقتی کوشش او در تحصیل روزی و کارهای دنیا همواری گیرد، خوب است و لطیف، و گفته اند: شیرینی تلاش برای نتیجه خوب و شیرین آن است، چراکه رنج در راه محبوب راحتی است.

«جشع ندارد»: در قاموس، آن را با «تحریک»، به شدیدترین نوع حرص و بدترین آن تفسیر کرده، و به طمع در بهره دیگران، با دریافت بهره خود. و «قد جشع» مانند فرح، و صفت آن «جشع» است.

«هلع»: با «تحریک»، زشت ترین بی­تابی، و مانند «صرد الحریص». «هلوع»: کسی که بدترین بی تابی را در برابر ناگواری و حرص بر مال و بی شکیبایی بر مصائب، از خود نشان می­دهد. و می­گوید: «عنف» که «عین» آن با سه حرکت خوانده می شود، بر ضد «رفق» است. و می­گوید: «صلف» - با تحریک - کمیِ نمود برکت غذا است، و نیز اینکه زن نزد شوهرش جایگاه خوبی نداشته باشد، و نیز سخن گفتنی که صاحب آن را خوش ندارد، و مدح­گویی نسبت به چیزی که نزد تو نیست، یا گزاف­گویی در اندازه ظرف و ادعای بیشتر، از روی تکبر؛ و اسم فاعل «صلف» مانند «کتف» است، و من می­گویم بیشتر معانی مناسب است.

و می­گوید: «متکلف» آن کسی است که متعرض شود به آنچه که سودی برایش نداشته باشد، و با او پیوندی ندارد. به قول جوهری: ارتکاب با سختی است. «تجشّمته»: یعنی به سختی مرتکب آن شدم.

«نامتعمق»: کسی که در کار دنیا بسیار وارسی و ژرف کاوی نکند؛ و گفته اند: پُرگویی و سخن­آرایی نمی­کند. در قاموس می­گوید: «عمق النظر فی الامور» یعنی زیاد نظر کرد، و «تعمّق فی الکلامه» یعنی «تنطّع»، و می­گوید: «تنطع فی الکلام، یعنی تعمّق و غالی و تأنق.» (تعمّق کرد و زیاده­روی و دقّت اضافی) و چه­بسا مقصود، ژرف کاوی نکردن در معارف الهیه است که آن هم غدقن است، برای اینکه خرد آدمی به آنها رسا نیست؛ چنان که در کتاب توحید نقل شد، با سند صحیح، که: «پرسش شد از امام سجاد علیه­السلام، درباره توحید و یکتاشناسی، و فرمود: «خدای عزوجل می­دانست که در آخر­الزمان مردمانی می­آیند ژرف کاو، و فرو فرستاده «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» و آیه های سوره الحدید را، تا «عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» و هر کس که واپس آنها را خواهد، هلاک و گمراه می­گردد.»

«خوش­ستیزه»: اگر او به ستیزه و کشمکش نیاز پیدا کند، به خوشی این کار را انجام می­دهد و از حد به در نمی­برد.

«کریم المراجعه»: پیش از این نقل شد که مراجعه او در پرسش، برای فهم است، و در اینجا آن را ارجمند وصف کرده که در نهایت نرمش و حسن ادب انجام شود، و گفته اند: در اینجا مقصود برگشت از گناه و اشتباه و خطا است.

«داد دهد در خشم»: و خشم او مایه ستم بر کسی که بر او خشم گرفته، نمی شود. «نرمش دارد اگر جوید»: چیزی را از کسی، چه حق داشته باشد و چه نه؛ و چه­بسا مقصود این است که اگر کسی رفاقت او را بخواهد، با نرمی رفیق او می شود، یا اگر کسی طلبش را از او بخواهد، به نرمی پاسخ می­دهد، خواه حقی نزد او داشته باشد، یا نه. و ممکن است که به «صیغه مجهول» خوانده شود، یعنی اگر کسی بخواهد با او رفاقت کند، با رفق با او همراهی می کند، و یا اگر کسی حقش را از او بخواهد، با رفق به او می دهد.

«تهور ندارد»: و در دلیری افراط نمی­کند که مذموم است، و به گفته قاموس: تهور، بی­باکی و پرده دری نیست - همان طور که گذشت - و برای تأکید است؛ یا مقصود در اینجا هتک پرده دیگری است که «تأسیس» می شود، ولی این برداشت با لغت سازگار نیست.

«زورگویی ندارد»: و بزرگی بر دیگران نمی­فروشد، یا خود را بزرگ نمی گیرد. «دوستی او پاک است»: برای خدا، یا ویژه خدا است، یا برای هر کس که دوست است پاک است، و فریب و نفاق ندارد، و این معنی روشن­تر است.

«محکم­پیمان است»: با خدا و خلق خدا. «پاینده به عقد است»: هر عقد شرعی که می­بندد، به آن پایبند می­ماند؛ همان گونه که خدای سبحانه فرموده: «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»، {بپایید و وفا کنید به همه عقدها.} - . مائده / 1 - بنا بر برخی تفاسیر آن، در مجمع البیان، گفته شده که در این عقود اختلاف است و چند قول در این باره وجود دارد:

1.

مقصود پیمان­های دوران جاهلیت است که با یکدیگر بسته بودند، برای یاری و کمک و پشتیبانی در برابر کسی که بخواهد به آنها ستم کند، یا به آنها بدی برساند، و به آن «حلف» می­گویند.

2.

مقصود، پیمان­هایی است که خدا از بنده هایش گرفته، مبنی بر ایمان و گرویدن به حضرت او و فرمان­گزاری در هر چه بر آنان حلال کرده و یا حرام ساخته است.

3.

مراد پیمان­ها و قراردادهایی است که مردم در امور خود با هم می­بندند، یا کسی با خود عهدی می­کند، چون قرارداد سوگندها، عقد نکاح، و قرارداد عهد، و عقد خرید و فروش، و قرارداد «حلف».

4.

این فرمان خدای سبحانه برای اهل کتاب است، مبنی بر وفای بر پیمانی که از آنها گرفته، برای به کار بستن آنچه در کتاب­های آسمانی آنها است، در باره تصدیق پیغمبر ما صلّی اللَّه علیه و آله، و آنچه از نزد خدا می­آورد. - . مجمع البیان 3 : 151 و 152 -

و قوی ترین قول­ها از ابن عباس است که گفته: مقصود از آن، عقودی است که خدا بر بنده ها واجب کرده در حلال و حرام، و فرائض و حدود، و همه اقوال در آن می­گنجند، و وفای به همه اینها واجب است، جز قرارداد و پیمان بر کار زشت و ناروا.

و مدار علمای فقه، در استدلال به لزوم عقود، بر پایه این آیه است، و چه­بسا در این خبر، «عقد» به «اعتقاد» تفسیر شود.

«شفق»: به گفته قاموس، حریص بودن اندرزگو به مصلحت اندرزخواه است، و او مشفق و شفیق است، و خلاصه اینکه اندرزگو مهربان است بر مومنان، و گفته اند: نگران و ترسان است از خدا، و تفسیر نخست روشن تر است .

«بسیار پیوند دارد»: و چسبنده است به خویش، یا به او و همچنین به مومنان دیگر. «حلم»: آرامش، آن گونه که در قاموس آمده، و به قول راغب: خودداری از تندی است هنگام خشم، و جمع آن «احلام» است؛ - . مفردات غریب القرآن : 129 - و خدا فرموده: {یا فرمان دهد به آنها احلامشان به این.} و گفته­اند: یعنی عقولشان؛ و حلم در حقیقت به معنای عقل نیست، ولی آن را به دانش تفسیر کرده­اند، چون ثمره عقل است.

«خمول»: در بیشتر نسخه ها با «خاء» نقطه دار آمده، به معنی گمنام در نزد مردم؛ و در برخی نسخه ها با «حاء» بی نقطه آمده، و منظور از آن حلم است و تأکید است، یا مقصود از حلیم، خردمند است، یا اینکه متحمل مشقت از مومنان است، و تفسیر نخست روشن­تر است. به قول قاموس: «حمل عنه حلم» یمعنی حلم نشان داد، و اسم فاعل آن «حول» است، یعنی صاحب حلم.

«کم­فضول»: کسی که فزونی در گفتار و کردار ندارد. در قاموس آمده: فضل ضد نقص است و جمع آن فضول است، و فضولی با ضمه: کسی که بپردازد به آن چیزی که به او کمکی نمی­رساند و سودی برایش ندارد.

«مخالف هوا و هوس»: و آنچه دلخواه او است و با حق ناساز است. راغب - . مفردات، ص 548 - گفته: هوا، شهوت جویی است از دل، و آن را «هوی» گفتند، چون در این جهان صاحبش را به هر کار ناگواری گرفتار می­کند و در دیگرسرا به دوزخ می­اندازد، و خدا پیروی از هوی را مذمت شایان کرده و فرموده: «أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواه»، {آیا بینی کسی که معبودش هوای او است.} - . جاثیه / 23 - و فرموده: «وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّه»، {و پیروی هوی نکن تا تو را از راه خدا گمراه سازد.} - . ص / 26 - و: «وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطا»، {پیرو هوی شد و کارش از دست رفت.} - . کهف / 28 - و: « وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جاءَکَ مِنَ الْعِلْم»، {اگر پیروی کنی هوای آنها را پس از آنچه آمد برایت از دانش.} - . بقره / 120 -

(نباشد برایت از سوی خدا هیچ سرپرست و یاوری) و: «وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ»،{پیروی مکن هواهای آنان که نمی­دانند.} - . جاثیه / 18 - و: « وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ»، {پیروی نکنید هواهای مردمی را که گمراه شدند از پیش.} - . مائده / 77 - و: «وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّه»، {کیست گمراه تر از کسی که پیرو هوای خود باشد بی رهنمایی از خدا.} - . قصص / 50 -

«سختی نشان ندهد در گفتار»: «لا یغلظ» از باب «افعال» است، و گفته می شود: «أغلظ له فی القول»، یعنی خشونت کرد؛ و یا از باب «تفعیل» است، یا از «باب ثلاثی مجرد»، مانند کرم. در مصباح می­گوید: «غلظ الرجل اشتدّ فهو غلیظ و فیه غلظة»: یعنی نرم و روان نیست، و «أغلظ له فی القول اغلاظاً و غلّظت علیه فی الیمین تغلیظاً»: یعنی سخت گرفتم بر او و تأکید کردم، و سخت نگیرد بر زیردستش در دین، یا دنیا، یا هر دو، و در نمی­آید در آنچه برایش مهم نیست و سود برایش ندارد. در قاموس آمده: «عناه الأمر یعنیه و یعنوه عنایة و عنایة اهمّه»: برایش مهم بود؛ «و اعتنی به ااهتم»

«ناصر دین است»: از اصول و فروع، در گفتار و کردار. «حامی مومنان است»: و جلو زیان آنها را می­گیرد. در قاموس آمده: «حامیت عنه محاماة و حماءً منعت عنه»: پناه مسلمانان است و از آنها نگهداری می­کند. در قاموس آمده: «کهف» به معنای پناهگاه است.

«ستایش در گوش او اثر ندارد»: تا او را از حق بگرداند و آن را نشنیده انگارد، و گفته اند: گوشش دریده نمی­شود و حماقت نمی­کند، و این تفسیر دور از ظاهر است. در این فرض، «لا یخرق» از باب «افعال» است .

«زخم نزند طمع به دلش»: و در آن اثر نمی­کند و پابرجا نمی­شود، و این اشعار دارد به اینکه طمع دل را زخم می­کند و بهبود نمی­یابد. در قاموس آمده: «نکأ القرحه» مانند «منع» است، و «قشرها قبل ان تبرأ فندیت»: پیش از آنکه زخم خوب شود، پوست آن را کند و تر شد. و در معتل گفته: «نکی العدو و فیه نکایه»: قتل و جرح گشت و مجروح کرد؛ و «لالقرحة نکاهاً»: زخم را باز کرد.

**[ترجمه]

أقول

فهنا یمکن أن یقرأ مهموزا و غیر مهموز. و لا یصرف اللعب حکمه أی حکمته و المعنی لا یلتفت إلی اللعب لحکمته کما قال تعالی وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً(1) أو المعنی أن الأمور الدنیویة لا تصیر سببا لتغییر حکمه کما قال تعالی وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ (2) و لا یطلع الجاهل علمه لا یطلع علی بناء الإفعال و المراد بالجاهل المخالفون أی یتقی منهم أو ضعفاء العقول فالمراد بالعلم ما لا یستطیعون فهمه کما مر قوال أی کثیر القول لما یحسن قوله عمال کثیر الفعل و العمل بما یقوله عالم قیل هو ناظر إلی قوله قوال و حازم ناظر إلی قوله عمال و الحزم رعایة العواقب و فی القاموس الحزم ضبط الأمر و الأخذ فیه بالثقة لا بفحاش فی القاموس الفحش عدوان الجواب و قال الراغب الفحش و الفحشاء و الفاحشة ما عظم قبحه من الأفعال و الأقوال.

و فی القاموس الطیش النزق و الخفة طاش یطیش فهو طائش و طیاش و ذهاب العقل و الطیاش من لا یقصد وجها واحدا.

وصول فی غیر عنف کأن فی بمعنی مع أی یعاشر الأرحام و المؤمنین و یحسن إلیهم بحیث لا یصیر سببا للثقل علیهم أو وصله دائم غیر مشوب بعنف أو یصلهم بالمال و لا یعنف علیهم عند العطاء و لا یؤذیهم بالقول و الفعل.

بذول فی غیر سرف أی یبذل المال مع غیر إسراف و لا بختار و فی بعض النسخ و لا بختال فی القاموس الختر الغدر و الخدیعة أو أقبح الغدر و هو خاتر و ختار و قال ختله یختله و یختله ختلا و ختلانا خدعه و الذئب الصید تخفی له فهو خاتل و ختول و خاتله خادعه و تخاتلوا تخادعوا لا یقتفی أثرا أی لا یتبع عیوب الناس أو لا یتبع أثر من لا یعلم حقیقة.

ص: 376


1- 1. الفرقان: 72.
2- 2. العنکبوت: 64.

و لا یحیف بشرا بالحاء المهملة و فی بعض النسخ بالمعجمة فعلی الأول هو من الحیف الجور و الظلم و علی الثانی من الإخافة ساع فی الأرض أی لقضاء حوائج المؤمنین و عیادة مرضاهم و شهود جنائزهم و هدایتهم و إرشادهم.

و الغوث اسم من الإغاثة و هی النصرة و أغاثهم الله برحمته کشف الله شدتهم و فی القاموس لهف کفرح حزن و تحسر کتلهف علیه و الملهوف و اللهیف و اللهفان و اللاهف المظلوم المضطر یستغیث و یتحسر انتهی.

و هتک الستر إفشاء العیوب و لا یکشف سرا أی سر نفسه أو سر غیره أو الأعم و الشکوی الشکایة إن رأی خیرا بالنسبة إلیه أو مطلقا ذکره عند الناس و إن عاین شرا بالنسبة إلیه أو مطلقا ستره عن الناس و حفظ الغیب أن یکون فی غیبة أخیه مراعیا لحرمته کرعایته عند حضوره.

و یقیل العثرة أصل الإقالة هو أن یبیع الإنسان من آخر شیئا فیندم المشتری فیستقیل البائع أی یطلب عنه فسخ البیع فیقیله أی یقبل ذلک منه فیترکه ثم یستعمل ذلک فی أن یفعل أحد بغیره ما یستحق تأدیبا أو ضررا فیعتذر منه و یطلب العفو فیعفو عنه کأنه وقع بینهما معاوضة فتتارکا و منه قولهم أقال الله عثرته.

و غفر الزلة أیضا قریب من ذلک یقال أرض مزلة تزل فیه الأقدام و زل فی منطقه أو فعله یزل من باب ضرب زلة أخطأ و یمکن أن تکون الثانیة تأکیدا أو تکون إحداهما محمولة علی ما یفعل به و الأخری علی الخطاء الذی صدر منه من غیر أن یصل ضرره إلیه أو تکون إحداهما محمولة علی العمد و الأخری علی الخطإ أو إحداهما علی القول و الأخری علی الفعل أو إحداهما علی نقض العهد و الوعد و الأخری علی غیره.

لا یطلع علی نصح فیذره لا یطلع بالتشدید علی بناء الافتعال أی إذا اطلع علی نصح لأخیه لا یترکه بل یذکره له و لا یدع جنح حیف فیصلحه فی القاموس الجنح بالکسر الجانب و الکنف و الناحیة و من اللیل الطائفة منه و یضم و قال الحیف الجور و الظلم و الحاصل أنه لا یدع شیئا من الظلم یقع منه أو من غیره علی

ص: 377

أحد بل یصلحه أو لا یصدر منه شی ء من الظلم فیحتاج إلی أن یصلحه و فی بعض النسخ جنف بالجیم و النون و هو محرکة المیل و الجور.

أمین یأتمنه الناس علی مالهم و عرضهم رصین بالصاد المهملة و تقدم و فی بعض النسخ بالضاد المعجمة و فی القاموس المرضون شبه المنضود من حجارة و نحوها یضم بعضها إلی بعض فی بناء و غیره تقی عن المعاصی نقی عن ذمائم الأخلاق أو مختار یقال انتقاه أی اختاره زکی أی طاهر من العیوب أو تام فی الکمالات أو صالح فی القاموس زکا یزکو زکاء نما کأزکی و زکاه الله و أزکاه و الرجل صلح و تنعم فهو زکی من أزکیاء و فی بعض النسخ بالذال أی یدرک المطالب العلیة من المبادی الخفیة بسهولة رضی أی راض عن الله و عن الخلق أو مرضی عندهما کما قال تعالی وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا(1) أی مرضیا عندک قولا و فعلا.

و یجمل الذکر علی بناء الإفعال أی یذکرهم بالجمیل و یتهم علی العیب نفسه بالعین المهملة و فی بعض النسخ بالمعجمة أی یتهم نفسه غائبا عن الناس لا کالمرائی الذی یظهر ذلک عند الناس و لیس کذلک أو یتهم نفسه علی ما یغیب عن الناس من عیوبه الباطنة الخفیة.

یحب فی الله بفقه و علم أی یحب فی الله و لله من یعلم أنه محبوب لله و یلزم محبته لا کالجهال الذین یحبون أعداء الله لزعمهم أنهم أولیاء الله کالمخالفین و یقطع فی الله بحزم و عزم أی یقطع من أعداء الله بحزم و رعایة للعاقبة فإنه قد تلزم مواصلتهم ظاهرا للتقیة و هو عازم علی قطعهم لا کمن یصل یوما و یقطع یوما.

لا یخرق به فرح یخرق کیحسن و الباء للتعدیة أی لا یصیر الفرح سببا لخرقه و سفهه قال فی المصباح الفرح یستعمل فی معان أحدها الأشر و البطر و علیه قوله تعالی إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ (2) و الثانی الرضا و علیه قوله تعالی

ص: 378


1- 1. مریم: 7.
2- 2. القصص: 76.

کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ (1) و الثالث السرور و علیه قوله تعالی فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ (2) و یقال فرح بشجاعته و بنعمة الله علیه و بمصیبة عدوه فهذا الفرح لذة القلب بنیل ما یشتهی.

و لا یطیش به مرح أی لا یصیر شدة فرحه سببا لنزقه و خفته و ذهاب عقله أو عدوله عن الحق و میله إلی الباطل فی القاموس الطیش جواز السهم الهدف و أطاشه أماله عن الهدف و قال مرح کفرح أشر و بطر و اختال و نشط و تبختر و قال الجوهری المرح شدة الفرح و النشاط.

مذکر العالم الآخرة أو مسائل الدین لا یتوقع له بائقة أی لا یخاف أن یصدر منه داهیة و شر فی القاموس توقع الأمر انتظر کونه و قال البائقة الداهیة و باق جاء بالشر و الخصومات و قال الجوهری فلان قلیل الغائلة و المغالة أی الشر الکسائی الغوائل الدواهی.

کل سعی أخلص عنده من سعیه أی لحسن ظنه بالناس و اتهامه لنفسه سعی کل أحد فی الطاعات أخلص عنده من سعیه و قریب منه الفقرة التالیة و قوله عالم بعیبه کالدلیل علیها شاغل بغمه أی غمه لآخرته شغله عن أن یلتفت إلی عیوب الناس أو إلی الدنیا و لذاتها.

قریب فی أکثر النسخ بالقاف أی قریب من الله أو قریب عن الناس لا یتکبر علیهم أو من فهم المسائل و الاطلاع علی الأسرار قال فی النهایة فیه اتقوا قراب المؤمن فإنه ینظر بنور الله و روی قرابة المؤمن یعنی فراسته و ظنه الذی هو قریب من العلم و التحقق لصدق حدسه و إصابته انتهی.

**[ترجمه]در اینجا ممکن است با همزه و بی­همزه خواند.

«و بازیگری حکم او را دگرگون نمی­کند»: و او را از حکمت و فرزانگی به در نمی­برد، چنانچه خدای سبحان فرموده است: «وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً»، {و چون گذرند ببیهوده ارجمند گذرند.} - . فرقان / 72 - یا مقصود این است که کارهای دنیا حکمت و فرزانگی او را دیگرگون نمی­سازند، چنانچه خدای تعالی فرموده: «وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ»، {و نیست این زندگی دنیا جز سرگرمی و بازیگری.} - . عنکبوت / 64 -

«آگاه نمی­سازد نادان را از دانش خود»: «لا یطلع» از باب «افعال» است و منظور از جاهل کسانی هستند که با روش او مخالفت می­ورزند و او از آنها تقیه می­کند، یا کم خردند و دانش او را فهم نمی­کنند.

«پُرگفتار است»: در آنچه باید گفت. «پُرکردار است»: نسبت به آنچه می­گوید و می­داند، و گفته اند: عالم تا حازم، شرح پُرکرداری است، و حزم، عاقبت سنجی است. در قاموس آمده: «حزم» محکم کردن کار و محکم گرفتن آن است.

«و فحاش نیست»: گویا «فی» به معنای «مع» است، یعنی در قاموس آمده: «فحش» تجاوز در جواب است. به قول راغب: «فحش و فحشاء و فاحشه» بر آن گفتار و کرداری است که بسیار زشت است. درقاموس آمده: «طیش نزق و والخفّة»، یعنی جستن و سبکی کردن. «طاش یطیش» وصف «طائش» و «طیّاش» است، و معنای طیش، از بین رفتن عقل است، و طیّاش، کسی است که به یک جهت توجّه ندارد .

«وصول بی عنف»: که با خویشان و مومنان معاشرت دارد و به آنها نیکی می کند، بدون آنکه بر آنها گران و ناگوار بیاید، یا اینکه پیوست او همیشگی است و زور در آن نیست، یا اینکه کمک مالی به آنها می­دهد و در بخشش، زوری بر آنان روا نمی­دارد، و با گفتار و کردار خویش آنها را نمی­آزارد.

«بذل مال می­کند بدون اسراف»: در آن که بیجا بدهد. «و لا بختار»: در برخی نسخه ها «و لا بخّتال» آمده، و در قاموس آمده: «الختر» خیانت و فریب است، یا زشت ترین عذر، و صفت آن «خاتر» و «ختّار» است، و می­گوید: «ختله یختله و یختله ختلاً و ختلاناً»: فریب داد او را؛ و و «ختل الذئب الصید»: مخفی شد برای او. و صفت آن «خاتل» و «ختول» است، و «خاتله»: فریب داد او را، و «تخاتلوا»: فریب دادند.

«نیرنگ و فریب ندارد»: و در عیب مردم کنکاش نمی­کند. یا دنبال اثر کسی که حقیقتی را نمی داند نمی رود.

«لا یحیف بشرا»: ستم نمی­کند به هیچ آدمی. در بعضی نسخه­ها با «خاء» نقطه دار آمده است، یعنی نمی­ترساند کسی را. در فرض نخست، که «لا یحیف»، یا «حاء» بدون نقطه باشد، از ریشه «حیف» به معنای جور و ستم است؛ و در فرض دوم، که «لا یخیف» با «خاء» نقطه دار باشد، از ریشه «اخافه» است و به معنی ترساندن.

«دونده است در زمین»: برای انجام نیازهای مومنان و دیدار بیمار آنان، و شهود بر سر مرده هایشان و راهنمایی و ارشاد آنان. «غوث»: اسم از «اغاثه» است و به معنای «یاری» است. «اغاثهم الله برحمته» به معنای« کشف الله شدّتهم» است، یعنی خداوند سختی آنان را برداشت. در قاموس آمده: «لهف» - مانند فرح - یعنی «حزن»: محزون شد؛ و «تحسّر» مانند تلهّف علیه و ملهوف و لهیف و لهفان و الاهف»: که همان مظلوم مفتطر است که کمک می طلبد و حسرت می خورد.

«هتک ستر»: فاش کردن عیب­ها است. «کشف سر نمی­کند»: چه راز خودش باشد و چه راز کسی دیگر، و چه اعم؛ و «شکوی» همان شکایت است. «اگر خوبی ببیند»: و به خودش یا دیگران نیکی شود، آن را به مردم می­گوید .

«و اگر بدی ببیند»: و در حق خودش یا دیگری بدی شده باشد، آن را نهان می­دارد از مردم و حفظ غیب می­کند، و آن این است که در غیاب برادرش حرمت او را مراعات کند، همان گونه که در حضورش رعایت می کند.

«اقاله عثره کند»: اصل «اقاله» این است که آدمی به دیگری چیزی بفروشد و خریدار پشیمان شود و از فروشنده بخواهد که بیع را فسخ کند، و او بپذیرد و جنس فروخته شده را پس بگیرد، و این اصطلاح در هنگام درگذشتن از تقصیر دیگران و پوزش­خواهی به کار می­رود ، چنان که گویا میان آنها معاوضه­ای شده و پس گرفته اند. و از همین جا است این گفته که: «اقال الله عثرته.»

آمرزش لغزش هم نزدیک به همین معنی است. گفته می شود: «ارض مزّلة، تزلّ فیه الاقدام»: زمینی که قدم در آن می لغزد، و «زلّ فی منطقه او فعله یزل» از باب ضرب، «زلّةً» یعنی خطا کرد، و چه­بسا که تأکید همان فقره پیش باشد، یا یکی درباره آزار باشد و یکی در مورد خطای بی آزار؛ یکی درباره تعمد باشد و دیگری در باره خطای بدون عمد؛ یکی در باره گفتار باشد و دیگری درباره کردار؛ یکی در نقض عهد و وعده باشد و دیگری در جز آنها.

«و آگاه نمی­شود بر نصیحتی و آن را وانمی­نهد»: و به اندرز و خیرخواهی برادرش اقدام می­کند. «لا یطلع» با تشدید، از باب «افتعال» است، یعنی زمانی که بر نصیحت و خیرخواهی برادرش واقف می­شود آن را ترک نمی کند، بلکه به او یاد آوری می شود و نمی­گذارد ستم او یا دیگری دامن گیر کسی شود. در قاموس آمده: «جنح» با کسره، به معنی پهلو است و کتف و ناحیه، و «جنح از شب»، بخشی از شب است و «مضموم» هم می شود؛ و می­گوید: «حیف» همان جور و ستم است و حاصل اینکه: نمی گذارد ستمی از خودش یا دیگری بر کسی وارد بیاید، بلکه آن را اصلاح می­کند؛ یا اینکه از او هیچ ستمی به دیگری نمی­رسد تا نیاز به اصلاحش باشد. در یک نسخه «جنف» آمده، با «جیم» و «نون» و آن - با حرکت نون - به معنی جور است.

«امین است»: و مردم او را بر مال و آبروی خود امین می­سازند. «رصین» با «صاد» مهمله، قبلاً بررسی شد؛ در برخی نسخه ها با «ضاد» نقطه­دار است. در قاموس آمده: «مرضون» شبیه سنگ و مانند آن، در ساختمان و مانند آن، کنار هم قرار می گیرند و چیده می شوند.

«پرهیزکار است»: از گناهان، و پاک از اخلاق بد، یا برگزیده در کنار دیگران. گفته می شود «انتقاه» یعنی او را برگزید. «پاکیزه است»: از عیب­ها، یا کمالات او تمام است یا خوب است. در قاموس آمده «زکا یزکو زکاوً» به معنای رشد کرد، مانند «ازکاه، و «زکی الرجل»: مرد صالح، و «تنعّم» وصف «زکّی» است. در یک نسخه با «ذال» آمده، یعنی باهوش، که مطالب عالیه را از مقدمات نهان به راحتی درمی­یابد.

«رضی»: پسندیده در نزد خدا و خشنود از مردم، یا پسندیده نزد هر دو، که خدا فرمود: «وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا»، {و چه­بسا از او را پسندیده.} - . مریم / 6 - در پیشگاه خود، و در گفتار و کردار.

«و به خوبی یاد می­کند دیگران را»: «یجمل» از باب «افعال» است. «و خود را تهمت می­زند به بدی»: «عیب» با عین بدون نقطه، و در نسخه ای با «غین» نقطه دار آمده، یعنی خود را در نهان از مردم تهمت می­زند، نه اینکه در حضور آنها خودنمایی کند، یا اینکه خود را متهم سازد به عیب­هایی که از مردم نهانند.

«دوست دارد در راه خدا و برای خدا از روی دانش»: هر کسی را که بداند محبوب خدا است و به آن پایبند باشد، نه چون نادان­ها که دشمن خدا را دوست دارند به گمان اینکه اولیاء اللَّه هستند، مانند مخالفان.

«و ببُرد در راه خدا با دوراندیشی و تصمیم»: از دشمنان خدا، زیرا چه­بسا در ظاهر به آنها می­پیوندد از روی تقیه، و عازم بر قطع رابطه با آنها است، نه مثل کسی که یک روز ارتباط دارد و یک روز قطع رابطه می کند.

«شادی او را از جا به در نمی­برد»: و کم­خرد نمی­سازد. «یخرق» - مانند یحسن - و «باء» برای «تعدیه» است، یعنی شادی و فرح سبب جهیدن و کم­خردی او نمی­شود. در مصباح گفته: فرح در چند معنا به کار می­رود:

1.

خوشی و سرمستی، که خدا فرموده: «إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِین»، {راستی خدا دوست ندارد شادمان­ها را.} - . قصص / 76 -

2.

رضا و خشنودی، که خدا فرموده: «کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُون»، {هر گروهی به آنچه نزد آنها است شادند.} - . روم / 32 -

3.

سرور، که خدا فرموده: «فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِه»، {مسرور به آنچه خدا از فضل خود به آنها داده.} - . آل عمران / 170 - گفته می شود: «فرح شجاعته و بنعمة الله علیه و بمصیبته عدوّه.» شادمان شد به شجاعتش و به نعمت خدا بر او و گرفتاری دشمنش، «فهذا الفرح» این شادمانی است که لذت قلب است از رسیدن به آنچه دوست دارد.

«شادمانی او را سبک­سر و بی عقل نمی­سازد»: یا او را از حق به در نمی­برد و به باطل نمی­کشاند. در قاموس آمده: «طیش»: گذشتن تیر از هدف است. «اطاشه»: یعنی او را از هدف منحرف کرد. و می­گوید: «مرح» - مانند فرح - به معنای «اشر و بطر» است، یعنی خوش و سرمست شد و جوهری می­گوید: «مرح» شدّت فرح و نشاط است.

«یادآور دانشمند است»: آخر تو را، یا مسائل دین را، و شری از او توقع نمی­رود. در قاموس آمده: «توقّع الأمر» یعنی منتظر تحقق آن بود، و می­گوید: «بائقه» یعنی داهیه، و «باق» یعنی «جاء بالشر»: شر و خصومت آورد. جوهری می گوید: «فلان قلیل الغائله و المغاله»: یعنی شرش کم ­است. کسایی می­گوید: «غوائل» یعنی دواهی.

«هر کوششی نزد او از کوشش خودش پاک­تر است»: چون به مردم خوشبین است و خود را تهمت می­زند به تنبلی، و اینکه می­گوید به عیب خود دانا است، دلیل آن است .

«در غم آخرت خود گرفتار است»: و از عیوب مردم برکنار، و از دنیا و کامجویی هایش بیزار.

«قریب» در اکثر نسخه ها با «قاف» آمده است، یعنی نزدیک به خدا، یا به مردمی که تکبر ندارند، یا نزدیک­اند به فهم مسائل و اطلاع از اسرار. در نهایه آمده است که در حدیث آمده: «بپرهیزید از قرابت مومنی که به نور خدا می­نگرد.» یعنی از فراست مومن بپرهیزید که نزدیک به واقع است، چون حدس او درست است.

**[ترجمه]

و أقول

کونه مأخوذا منه لیس بقریب و الأظهر غریب بالغین کما فی بعض النسخ أی لا یجد مثله فهو بین الناس غریب و لذا یعیش فردا لا یأنس بأحد قال فی النهایة فیه إن الإسلام بدا غریبا و سیعود کما بدا فطوبی للغرباء أی أنه کان

ص: 379


1- 1. الروم: 32.
2- 2. آل عمران: 170.

فی أول أمره کالغریب الوحید الذی لا أهل له عنده لقلة المسلمین یومئذ و سیعود غریبا کما کان أی یقل المسلمون فی آخر الزمان فیصیرون کالغرباء فطوبی للغرباء أی الجنة لأولئک المسلمین الذین کانوا فی أول الإسلام و یکونون فی آخره و إنما خصهم بها لصبرهم علی أذی الکفار أولا و آخرا و لزومهم دین الإسلام انتهی.

وحید أی یصبر علی الوحدة أو فرید لا مثل له حزین لضلالة الناس و قلة أهل الحق لا ینتقم لنفسه بنفسه بل یصبر حتی ینتقم الله له فی الدنیا أو فی الآخرة و لا یوالی فی سخط ربه أی لیس موالاته لمعاصی الله و فی القاموس الصداقة المحبة و المصادقة و الصداق المخالة کالتصادق و الموازرة و المعاونة.

عون أی معاون للغریب النائی عن بلده أو للقرباء من أهل الحق کما ورد أن المؤمن غریب أب للیتیم أی کالأب له و کذا البعل و فی الصحاح الأرملة المرأة التی لا زوج لها و فی القاموس امرأة رملة محتاجة أو مسکینة و الجمع أرامل و أراملة و الأرمل العزب و هی بهاء أو لا یقال للعزبة الموسرة أرملة.

حفی بأهل المسکنة قال الراغب الحفی البر اللطیف فی قوله عز ذکره إِنَّهُ کانَ بِی حَفِیًّا(1) و یقال حفیت بفلان و تحفیت به إذا عنیت بإکرامه و الحفی العالم بالشی ء.

مرجو لکل کریهة أی یرجی لرفع کل کریهة و یأمله الناس لدفع کل شدة و لو بالدعاء إن لم تمکنه الإعانة الظاهرة و فی القاموس الکریهة الحرب أو الشدة فی الحرب و النازلة و قیل المرجو أقرب إلی الوقوع من المأمول.

هشاش بشاش قال الجوهری الهشاشة الارتیاح و الخفة للمعروف و قد هششت بفلان بالکسر أهش هشاشة إذا خففت إلیه و ارتحت له و رجل هش بش و قال البشاشة طلاقة الوجه و رجل هش بش أی طلق الوجه لا بعباس أی کثیر العبوس و لا بجساس أی لا کثیر التجسس لعیوب الناس

ص: 380


1- 1. مریم: 47 راجع المفردات: 125.

صلیب أی متصلب شدید فی أمور الدین کظام یکظم الغیظ کثیرا یقال کظم غیظه أی رده و حبسه بسام أی کثیر التبسم دقیق النظر أی نافذ الفکر فی دقائق الأمور عظیم الحذر عن الدنیا و مهالکها و فتنها لا یبخل بمنع حقوق الناس واجباتها و مندوباتها و إن بخل علیه بمنع حقوقه صبر.

عقل أی فهم قبح المعاصی فاستحیا من ارتکابها أو عقل أن الله مطلع علیه فی جمیع أحواله فاستحیا من أن یعصیه و قنع بما أعطاه الله فاستغنی عن الطلب من المخلوقین حیاؤه من الله و من الخلق یعلو شهوته فیمنعه عن اتباع الشهوات النفسانیة و وده للمؤمنین یعلو حسده أی یمنعه عن أن یحسدهم علی ما أعطاهم الله و عفوه عن زلات إخوانه و ما أصابه منهم من الأذی یعلو حقده علیهم.

و لا یلبس إلا الاقتصاد أی یقتصد و یتوسط فی لباسه فلا یلبس ما یلحقه بدرجة المسرفین و المترفین و لا ما یلحقه بأهل الخسة و الدناءة فإن الله یحب أن یری أثر نعمته علی خلقه أو یصیر سببا لشهرتهم بالزهد کما هو دأب المتصوفة و یحتمل أن یکون المراد جعله الاقتصاد فی جمیع أموره شعارا و دثارا علی الاستعارة.

و مشیه التواضع أی لا یختال فی مشیه و قیل هو العدل بین رذیلتی المهانة و الکبر.

**[ترجمه]دور نیست که به این معنی باشد، ولی روشن­تر غریب با «غین» است، چنانچه در برخی نسخه هاآمده است، زیرا مانند خود را کم می­یابد، و میان مردم تنها است، و تنها زندگی می­کند و همدمی ندارد.

در نهایه آمده است که: اسلام آغاز شد غریب و باز خواهد گشت، آن چنان که آغاز شد، و خوشا به حال غریبان.» یعنی در آغاز تنها بود و همدمی نداشت، زیرا مسلمانان در آن زمان اندک بودند، و باز خواهد گشت به غربت، چنان که در آغاز بود؛ یعنی در آخرالزمان مسلمانان کم می­شوند و چون غریبان هستند، و طوبی از آن غریبان است؛ یعنی بهشت از آن مسلمان­هایی است که در آغاز اسلام و در آخر آن، وجود داشته­اند، و بهشت را ویژه آنان دانسته، برای صبرشان بر آزار کفار در آغاز و انجام، و چسبیدن آنها به دین اسلام.

«تنها است»: و بی یار و بی­مانند. «غمناک»: برای گمراهی مردم و کمی اهل حق. «خودش برای خود کین نمی­کشد»: بلکه صبر می­کند تا خدا برای او کین بکشد، در دنیا یا در آخرت.

«دوستی نمی­کند در خشم خدا»: و با گنهکاران یار و مددکار نمی­شود. در قاموس آمده: «صداقة» همان محبت است، و «مصداقة و صداق» «مخّاله» است، یعنی درستی کردن، مانند «تصادق»، و نیز به معنای «موازره» و «معاونة» است.

«کمک آواره دور از وطن است»: یا غریبان اهل حق، که آمده: مومن غریب است.

«پدر یتیم پدر مرده است»: و در باره او مهرورزی پدرانه می­کند، و به همین معنا شوهر بیوه­زن است که مستمند است. در مصباح آمده: «ارمله» زنی است که شوهر ندارد. و در قاموس آمده: «امرأة ارملة محتاجه او مسکینة» و جمع آن «ارامل» و «ارمله» است، و «ارمل» عزب است و برای مونث با «هاء» می آید، یا به زن بی­شوهر بیوه پول­دار گفته نمی شود «ارمله.»

«مهربان است با مستمندان خاک نشین»: راغب گفته: «حفی« نیکوکار با لطف است، در قول خدای تعالی: «إِنَّهُ کانَ بِی حَفِیًّا»، {راستی که او مهربان بود.} - . مریم / 47 - و گفته می شود: «حفیت بفلان و تحفّیت»: زمانی که به اکرام مشغول شوی، و «حفی»: آگاه به چیزی را می­گویند.

«برای هر بدآمد به او امید دارند»: تا از آن جلو گیری کند، و اگر یاری نتواند، دعا کند. در قاموس آمده: «کریهه»، جنگ است و یا شدت در جنگ و بلای فرود آمده، و گفته شده: «مرجوّ» به وقوع نزدیک­تر از مأمول است

«هشاش بشاش»: جوهری گفته: «هشاشه» خرمی و سبکی در کار خوب و احسان است، «و قد هششت بفلان» با کسره، و «أهشّ هشاشه»: زمانی که با او سبک شوی و در کنار آن راحت باشی. و می­گوید«مرد «هش بش»، و گفته: «بشاشه» خوشرویی است.

«بسیار عبوس نیست»: و گره در جبین ندارد و ترشرو نباشد.

«و نه جسّاس است»: در جستجوی عیب دیگران.

«صلیب است»: و سخت در امور دین.

«کظام است»: بسیار خشمش را فرو می­خورد. گفته می شود «کظم» یعنی خشمش را برگزید و حبس کرد.

«و بسیار لبخند می­زند»: و باریک­بین است در کارها.

«و بسیارحذر می­کند از دنیا»: و محاکمه ها و فتنه هایش.

«از پرداخت حقوق مردم دریغ نمی­کند»: چه واجب باشد و چه مستحب، گرچه بر او دریغ ورزند و حقش را ندهند .

«خردمند است»: و زشتی گناهان را فهمیده و شرم دارد از انجام آنان، یا دانسته که خدا در همه حال بر او آگاه است و شرم دارد که دست به گناه بزند.

«قانع است»: به آنچه خدا به او داده، و بی نیاز است از درخواست از آفریده ها.

«شرمش»: از خدا و از خلق بالاتر از شهوت او است، و او را از پیروی هوس­های نفسانی بازمی­دارد.

«دوستی­اش برای مومنان بر فراز حسد او است»: و جلو او را می­گیرد از اینکه در باره آنچه خدا به آنها داده حسد بورزد.

«و گذشت او»: از لغزش­های برادرانش؛ و آزارها که از آنها به او می­رسد، برتر از کینه او است بر آنها تا در سینه اش جا بدهد.

«نپوشد جز میانه رو» به تن نمی­کند جامه مسرفان و خوشپوشان را، و نه جامه گدایان و زبونان را، زیرا خدا دوست دارد نمودهای نعمت خود را بر خلقش در آنها ببیند، و جامه ای نپوشد که مایه شهرت و انگشت­نمایی او شود، چنان که شیوه صوفیان است؛ و چه­بسا مقصود این است که میانه­روی در همه چیز شعار و جامه تن او شده است.

«و راه رفتن او، تواضع است»: و در راه رفتن به خود نمی­بالد، و گفته اند: آن، میانه در دو صفت بد زبونی و تکبر است.

**[ترجمه]

یحتمل أن یکون المراد مسلکه و طریقته التواضع.

بطاعته أی بأن یطیعه أو بسبب طاعته فی کل حالاته أی من الشدة و الرخاء و النعمة و البلاء خالصة أی لله سبحانه لیس فیها غش لله أو للخلق أو الأعم فی القاموس غشه لم یمحضه النصح أو أظهر له خلاف ما أضمر و الغش بالکسر الاسم منه.

نظره إلی المخلوقات عبرة و استدلال علی وجود الخالق و علمه و قدرته و لطفه و حکمته و إلی الدنیا عبرة بفنائها و انقضائها و سکوته فکرة أی تفکر فی عظمة الله و قدرته و فناء الدنیا و عواقب أموره و الحمل فی تلک الفقرات للمبالغة

ص: 381

فی السببیة فإن النظر سبب للعبرة و السکوت سبب للفکرة مناصحا نصبه و أختیه علی الحال مما أضیف إلیه المبتدأ علی القول بجوازه و قیل نصبها علی الاختصاص أی ینصح أخاه و یقبل منه النصح متباذلا أی یبذل أخاه من المال و العلم و یقبل منه متواخیا أی یواخی مع خلص المؤمنین لله و فی الله.

ناصحا فی السر و العلانیة أی ینصح فی السر إن اقتضته المصلحة و فی العلانیة إن اقتضته الحکمة أو المراد بالسر القلب و بالعلانیة اللسان إشارة إلی أن نصحه غیر مشوب بالخدعة.

لا یهجر أخاه الهجر ضد الوصل أی لا یترک صحبته و لا یأسف علی ما فاته أی من النعم فی القاموس الأسف محرکة أشد الحزن أسف کفرح و علیه غضب و لا یحزن علی ما أصابه أی من البلاء و لا یرجو ما لا یجوز له الرجاء کان یرجو البقاء فی الدنیا أو درجة الأنبیاء و الأوصیاء أو الأمور الدنیویة کالمناصب الباطلة.

و لا یفشل فی الشدة أی لا یکسل فی العبادة فی حال الشدة أو لا یضطرب و لا یجبن فیها بل یصبر أو یقدم علی دفعها بالجهاد و نحوه فی القاموس فشل کفرح فهو فشل کسل و ضعف و تراخی و جبن یمزج العلم بالحلم أی بالعفو و کظم الغیظ أو

العقل و الأول أظهر لأن العلم یصیر غالبا سببا للتکبر و الترفع و ترک الحلم و المزج الخلط و الفعل کنصر و العقل بالصبر أی مع وفور عقله یصبر علی جهل الجهال أو یصبر علی المصائب لقوة عقله و قیل أی مع عقله و فهمه أحوال الخلائق یصبر علیها.

تراه بعیدا کسله أی فی العبادات دائما نشاطه أی رغبته فی الطاعات فی القاموس نشط کسمع نشاطا طابت نفسه للعمل و غیره قریبا أمله أی لا یأمل ما یبعد حصوله من أمور الدنیا أو لا یأمل ما یتوقف حصوله علی عمر طویل بل یعد موته قریبا و الحاصل أنه لیس له طول الأمل أو لا یؤخر ما یریده من الطاعة و لا یسوف فیها قلیلا زلله لتیقظه و أخذه بالحائطة لدینه متوقعا لأجله أی

ص: 382

منتظرا له یعده قریبا منه خاشعا قلبه أی خاضعا منقادا لأمر الله متذکرا له خائفا منه سبحانه قانعة نفسه بما أعطاه ربه منفیا جهله لوفور علمه سهلا أمره أی هو خفیف المئونة أو یصفح عن السفهاء و لا یصر علی الانتقام منهم و قیل أی لا یتکلف لأحد و لا یکلف أحدا.

میتة شهوته أی هو عفیف النفس صافیا خلقه عن الغلظ و الخشونة محکما أمره أی أمر دینه أو الأعم لیسلم أی من آفات اللسان و یتجر لیغنم أی لیحصل الغنیمة و الربح لا للفخر و الحرص علی جمع الأموال و الذخیرة أو المراد بالغنیمة الفوائد الأخرویة أی یتجر لینفق ما یحصل له فی سبیل الله فتحصل له الغنائم الأخرویة کذا أفاده الوالد رحمه الله أو المراد بالتجارة أیضا التجارة الأخرویة کما قال تعالی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (1) لا ینصت للخیر لیفخر به أی لا یسکت مستمعا لقول الخیر لینقله فی مجلس آخر فیفخر به فی القاموس نصت ینصت و أنصت و انتصت سکت و أنصته و له سکت له و استمع لحدیثه و أنصته أسکته و فی بعض النسخ لا ینصب للخیر لیفجر به أی لا یقبل المنصب الشرعی لیفجر به و یحکم بالفجور و یرتشی و یقضی بالباطل و لا یتکلم أی بالخیر.

نفسه منه فی عناء لریاضتها فی الطاعات و الناس منه فی راحة و فسر هذا بقوله أتعب نفسه لآخرته فأراح الناس من نفسه لأن شغله بأمر نفسه یشغله عن التعرض لغیره و ربما یفرق بین الفقرات بأن المراد بالفقرتین الأولیین أن نفسه الأمارة منه فی عناء و تعب لمنعها عن هواها و زجرها عن مشتهاها فصار الناس منه فی راحة لأن المداومة علی الطاعات و الریاضات تصیر النفس سلیمة حلیمة غیر مائلة إلی المعارضات الذی ینتصر له أی ینتقم له.

ص: 383


1- 1. الصف: 11.

بعده ممن تباعد منه بغض و نزاهة أی إنما یبعد عن الکفار و الفساق للبغض فی الله و النزاهة و البعد عن أعمالهم و أفعالهم و النزاهة بالفتح التباعد عن کل قذر و مکروه و دنوه ممن دنا منه من المؤمنین لین و رحمة أی ملاینة و ملاطفة و ترحم و لا

عظمة أی تجبرا و عد النفس عظیما و قیل المراد بها العظمة الواقعیة و فی القاموس خلبه کنصره خلبا و خلابا و خلابة بکسرهما خدعه بل یقتدی أی فی هذا البعد و الدنو.

**[ترجمه]چه­بسا مقصود این است که روش و دیدن او در زندگی تواضع و فروتنی است.

«در طاعتش»: خاضع است و فروتن در برابر پروردگارش.

«در همه حالاتش»: مانند سختی در رفاه، و نعمت و بلا.

«و پاک است»: برای خدا.

«و در آن دغلی و دورویی نیست»: در باره خدا یا مردم، یا هر دو؛ و در قاموس آمده: «غشّه.» خیرخواهی خالص برای او ندارد و یا خلاف آنچه در دل دارد برای او ظاهر می­سازد، و «غش» با کسره، اسم مصدر است .

«دیدارش»: از آفریده ها، که «عبرت گرفتن» است و دلیل خواستن بر هستی آفریدگار و دانش و توانش و لطف و حکمت او و نگاهش به دنیا، عبرت گرفتن برای نابودی و گذشت آن است.

«و خاموشی او اندیشه است»: و بزرگواری و توانایی خدا، و نابود شدن این جهان و انجام کارهایش؛ و حمل در این بندها برای مبالغه در سببیت است، چراکه نظر، سبب عبرت، و سکوت سبب تفکر است.

«اندرزگو و اندرزشنو است»: از برادر هم کیش خود. نصب «مناصحاً» و دو واژه دیگر، بر پایه حال است، برای همان که «مبتدا» به آن اضافه شده، بنابر قول به جواز آن، و گفته شده نصبش بر پایه اختصاص است.

«به او می­بخشد و از او بخشش می­پذیرد»: در دارایی و دانش و برادرانه رفتار می­کند با مومنان پاک دل در راه خدا.

«اندرزگو است در نهان و آشکار»: اگر صلاح را در آن بداند، و چه­بسا مقصود از نهان، دل است، و از آشکار، زبان و بیان؛ این است که اندرز او پاک است و به فریب آلوده نیست.

«نمی­بُرد از برادرش»: که همکیش او است و از او قهر نمی­کند و او را وانمی نهد.

«و افسوس نمی­خورد بر آنچه از دستش رفته»: از نعمت ها. در قاموس آمده: «اسف» با حرکت، شدیدترین اندوه است. «اسف» مانند فرح، و نیز «أسف علیه» یعنی خشم گرفت.

«و اندوه نمی­خورد از آنچه به او می­رسد»: از آسیب و بلا.

«و امیدوار نشود به آنچه امید به آن شایسته نیست»: چون امید به زیست جاوید در این جهان، یا امید به رسیدن به پایه پیغمبران و امامان، یا امید به رسیدن به پایه های ناروای حکومتی.

«در سختی شل نمی­شود»: و از انجام کار عبادت تنبل نمی­گردد، یا اینکه پریشان و ترسان نیست، بلکه شکیبا است در جلوگیری از آن، و گام پیش می­نهد در کارزار و مانند آن، که در راه خدا باشد. در قاموس آمده: «فشل» - مانند فرح - وصف «فَشِل»: یعنی کسالت پیدا کرد و ناتوان شد، سست گردید و ترسید.

«دانش را با بردباری می­آمیزد»: و با گذشت و فروخوردن خشم، یا خرد، و تفسیر نخستین روشن­تر است، زیرا دانش بیشرمانه، سر بزرگی و جاه­خواهی و تندی است؛ و «مزج» همان «خلط» است و فعل آن مانند «نصر» است؛ و خرد را با شکیبایی می­آمیزد در برابر نادانی­های دیگران و بدآمدهای دوران.

«می­بینی­اش که تنبلی از او دور است»: در عبادت، و پیوسته در نشاط است و شوق به طاعت، و به آن خوشدل است. در قاموس آمده: «نشط» - مانند سمع - «نشاطاً» برای کار و مانند آن خوشدل شد.

«آرزویش کوتاه است»: و آرزویی ندارد به آنچه در آینده به دست می­آید، از امور دنیا؛ یا اینکه چیزی را که عمری دراز می­خواهد آرزو نمی­کند، بلکه مرگ خود را نزدیک می­شمارد، و خلاصه، آرزوی دراز ندارد، یا اینکه طاعتی که دوست دارد پس نمی­اندازد و در باره آن امروز و فردا نمی­کند.

«کم است لغزش او»: چون بیدار است و خودنگهدار و پاسبان دین خویش.

«چشم به راه مرگ است»: و آن را نزدیک می­شمارد و برای کوچ از این جهان آماده می­شود.

«دلش خاشع و ترسان است»: و در زیر بار فرمان خدا است، و در یاد او است، و از او ترسان است.

«قانع است به آنچه خدا به او داده»: و آزمند نیست، و برای فزونی دوندگی نمی­کند.

«نابود است نادانی او»: چون دانش فراوان دارد و کارش آسان است و هزینه اش سبک، یا اینکه از کم خردان گذشت دارد و پی گیر کین ستانی از آنان نیست، و گفته اند: زور از کسی نمی­شنود و به کسی زور نمی­گوید.

«مرده است شهوت او»: و پارسا است، و دنبال هرزگی نمی­رود.

«پاک است خلق او»: از سختی و تندی و زبری در گفتار و کردار .

«محکم کار است»: در دین خود، یا در هر کاری که به او مربوط می­شود و آن را انجام می­دهد.

«خموش است»: تا سالم بماند از بدآوردهای زبان و سرش بر باد نرود.

«بازرگانی کند تا بهره ببرد»: و سود به دست بیاورد، نه برای فخر کردن و آزمندی در گردآوردن دارایی و پس انداز؛ یا مقصود بهره بردن برای دیگرسرا است که از درآمدش هزینه می­کند در راه خدا، و بهره های دیگرسرا را می­جوید، همان گونه که پدرم رحمه اللَّه آن را تفسیر کرده است.

یا مقصود از بازرگانی، تجارت اخرویه است، چنانچه خدای تعالی فرموده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُون»، {آیا آنان که گرویدید آیا رهنمایی کنم شما را بر یک بازرگانی که رهاندتان از عذاب دردناک. بگروید به خدا و رسولش و پیکار کنید در راه خدا با دارایی خود و جان­های خود، آن است که بهتر است برای شما اگر باشید که بدانید.} - . صف / 10 - 11 -

«گوش نمی­سپارد به سخن خوب تا مایه فخر او باشد»: و آن را یاد بگیرد تا در جای دیگری بگوید و به آن افتخار کند. در قاموس آمده: «نصت ینصت» به معنای ساکت شد؛ و «انصته و له» یعنی برای آن ساکت شد و به سخنش گوش داد؛ «و انصته» یعنی او را ساکت کردم؛ و در نسخه ای آمده است: «لا ینصب» که مقصود این است که منصب و مقام شرعی را نمی­پذیرد تا مایه فخر او باشد بر دیگران، و داوری ناروا کند و رشوه بگیرد و حکم به باطل کند.

«و سخن خوب نمی­گوید»: تا آن را وسیله زورگویی بر دیگری بسازد.

«خودش را رنج می­دهد»: در طاعت خدا، و مردم از او در آسایش به سر می­برند و از او آزار نمی­بینند؛ و آن را تفسیر کرد و فرمود به رنج می­اندازد خود را برای دیگرسرایش، و آسوده می­کند مردم را از خودش، زیرا پرداختن او به کار خود، او را باز می­دارد از پرداختن به دیگران؛ و چه­بسا میان این تعبیرها جدایی بیندازند به اینکه منظور دو فقره نخست این است که نفس اماره و سرکش او از او در رنج و سختی است، زیرا او را بازمی­دارد از هوس خود، و جلوگیری می­کند از آنچه خواهش دارد، و مردم از او آسود­ه­اند، زیرا پیوستگی در طاعت و ریاضت نفس، او را سازگار و بردبار می­سازد و از مبارزه و درافتادن با دیگران کناره می­کند. «الذی ینتصر له»: برای او انتقام می­گیرد.

«دوری­اش از دیگران از دشمنی و پاکدامنی است»: که همانا از کافران و بدکاران دوری می­کند در راه خدا، و خود را پاک نگه­می­دارد از کردار آنها. و «نزاهه» با فتحه، دوری از هر پلیدی و ناخوشایندی است و گفتار.

«و نزدیکی او به نزدیکانش»: هر کس باشد، از مومنان.

«نرمش و مهربانی است»: یعنی ملایمت و ملاطفت و ترحم.

«و بزرگی کردن نیست»: و گفته اند: مقصود از آن بزرگی راستین است. در قاموس آمده: «خلبه» - مانند نصره - و «خلباً و خلاباً و خلابة» با کسره، هر دو به معنای فریب داد او را.

«بلکه پیروی کند»: در دوری و نزدیکی با آنان که پیش از او بودند.

**[ترجمه]

أقول

هذه الصفات قد یتداخل بعضها فی بعض و لکن تورد بعبارة أخری أو تذکر مفردة ثم تذکر ثانیة مرکبة مع غیرها و هذا النوع من التکرار فی الخطب و المواعظ مطلوب لمزید التذکار.

ثم وقع مغشیا علیه کأن المراد به أنه مات من غشیته کما سیأتی (1) فی روایة النهج هکذا تصنع المواعظ البالغة هکذا فی محل النصب نائب للمفعول المطلق لقوله تصنع و التقدیم للحصر و المشار إلیه نوع من التأثیر صار فی همام سبب موته بأهلها أی بمن تؤثر فیه و یتدبرها و یفهمها کما ینبغی.

فما بالک یا أمیر المؤمنین أی ما حالک حیث لم یفعل العلم بتلک الصفات أو ذکرها أو سماعک من الرسول صلی الله علیه و آله ما فعل بهمام أو لم أتیت بتلک الموعظة مع خوفک علیه فعلی الأول الجواب یحتمل وجوها الأول أن المشار إلیه بهکذا التأثیر الکامل و صیرورته فی همام سبب موته لضعف نفسه و قلة حوصلته و عدم اتصافه ببعض تلک الصفات لا یستلزم صیرورته سببا للموت فی کل أحد لا سیما فیه صلوات الله علیه.

الثانی ما ذکره بعض المحققین و هو أنه أجابه علیه السلام بالإشارة إلی السبب البعید و هو الأجل المحتوم به القضاء الإلهی و هو جواب مقنع للسامع مع أنه حق و صدق و أما السبب القریب الفرق بینه و بین همام و نحوه لقوة نفسه القدسیة علی قبول الواردات الإلهیة و تعوده بها و بلوغ ریاضته حد السکینة عند ورود أکثرها و ضعف

ص: 384


1- 1. بل مر تحت الرقم 50 ص 271.

نفس همام عما ورد علیه من خوف الله و رجائه و أیضا فإنه علیه السلام کان متصفا بهذه الصفات لم یفقدها حتی یتحسر علی فقدها.

قیل و لم یجب علیه السلام بمثل هذا الجواب لاستلزامه تفضیل نفسه أو لقصور فهم السائل و هذا قریب من الأول لکن الأول أظهر لأنه علیه السلام أشار إلی الفرق إجمالا بأن الآجال منوطة بالأسباب و الأسباب فی المواد مختلفة فیمکن أن یؤثر فی بعض المواد و لا یؤثر فی بعضها.

الثالث أن یکون المعنی أن قولنا هکذا تصنع المواعظ علی تقدیر کون هکذا إشارة إلی الموت لیس کلیا بل المراد أنه قد تصنع ذلک إذا صادف قلة ظرف سامعه أو غیر ذلک و لیس سببا مستقلا للموت بالنسبة إلی أهلها فإن لکل أحد أجلا منوطا بأسباب و دواعی و مصالح و الوجوه الثلاثة متقاربة.

و قیل یمکن أن یکون کلام السائل مبنیا علی أن هکذا إشارة إلی الإماتة و حاصل الجواب حینئذ التنبیه علی بطلان هذا التوهم و أن المشار إلیه التأثیر الکامل کما مر.

و علی الثانی حاصل الجواب أنی لم أکن أعلم أنه یفعل به ما فعل و الخوف یحصل بمحض الاحتمال و محض الاحتمال لا یکفی لترک بیان ما أمر الله ببیانه کما قال ابن میثم.

إن قیل کیف جاز منه علیه السلام أن یجیبه مع غلبة ظنه بهلاکه و هو کالطبیب یعطی کلا من المرضی بحسب احتمال طبیعته من الدواء قلت إنه لم یکن یغلب علی ظنه إلا الصعقة عن الوجد الشدید فأما أن تلک الصعقة فیها موته فلم یکن مظنونا له انتهی.

**[ترجمه]این اوصاف چه­بسا در یکدیگر آمیخته شوند، ولی با تعبیر دیگر هم بیان شده­اند، یا تنها ذکر شده­اند، و آنگاه بار دیگر مرکب، با وصف دیگر آورده شده اند، و این نوع از تکرار در سخن رانی و پندآموزی، برای یادآوری بیشتر مطلوب است.

«و آنگاه بیهوش افتاد همام»: چون خواستار این توصیف بود. گویا مقصود این است که از بیهوشی جان داد، همان گونه که در روایت نهج البلاغه خواهد آمد، (بلکه در شماره 50) گذشت.

«این­چنین کند پندهای رسا با اهل آنها»: تا در او اثر بخشد و آن را بفهمد چنانچه باید، و آنها را بکشد. «هکذا»: محلاً «منصوب» است و نائب از «مفعول مطلق» برای «تصنع» و تقدیم آن برای افاده «حصر» است .

«چه باشد تو را ای امیر مومنان؟»: و چه حالی داری که با دانستن این اوصاف، یا یادآوری­شان، یا شنیدن آنها از زبان پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله، در تو همان اثری را نگذاشتند که با همام کردند؟ یا: چرا آنها را یادآور کردی و این پند را آموختی با اینکه بر جان همام نگران بودی؟

بر مبنای تفسیر نخست، چند پاسخ می­توان گفت:

1.

آنچه به آن اشاره شده اثر کامل است و اینکه سبب مرگ همام شد، سستی نفس و حوصله تنگ او بود، و دارا نبودن همه این اوصاف، و این لزوما سبب مرگ هر کس نمی­شود، به­ویژه آن حضرت علیه­السلام که نفسش در نهایت نیرومندی بود و دریای بردباری به شمار می­آمد و دارای همه آن اوصاف بود.

2.

آنچه یک محقق گفته: که آن حضرت با اشاره به سبب دور مرگ همام پاسخ معترض را داد، و آن مرگ مقدر حتمی و قضای الهی بوده است، و آن پاسخ شنونده را قانع کرد با اینکه درست و راست بود، اما سبب نزدیک، امتیاز آن حضرت بود نسبت به همام، از نظر قوت قدسیه برای پذیرش پیش­آوردهای الهی، و عادت ایشان به آنها، و رسیدن ریاضت آن حضرت به حد آرامش دل، در برخورد با بیشتر آنها، با اینکه نفس همام در برابر خوف از خدا و امید به رحمت او ناتوان و بی تاب بود، و بعلاوه، آن حضرت همه آن اوصاف را دارا بود و فاقد هیچ کدام نبود تا از افسوس بر آن جان بدهد.

گفته­اند: با این صراحت پاسخ نداد، زیرا نوعی خودستایی بود، یا فهم پرسش کننده به آن نمی­رسید. این نزدیک به پاسخ نخست است، ولی آن روشن­تر است، زیرا آن حضرت اشاره کرد به طور کلی که هر مرگی را سببی باید، و اسباب مرگ موارد گوناگونی دارند، و چه­بسا سببی در موردی اثر دارد و در موردی ندارد.

3.

اگر مقصود این باشد که موعظه رسا مرگ­آور است، به طور کلی این گونه نیست که در همه جا و برای همه کس این چنین باشد، بلکه گاهی برای کم­ظرفیتی شنونده این اثر را دارند و علت تامه مردن نیستند، برای اهل خود، زیرا هر کسی را مرگی است وابسته به اسباب و دواعی و مصالح خاص به او. و هر سه جواب به هم نزدیکند .

و گفته­اند: می شود «هکذا» اشاره باشد به اینکه: تو او را کشتی، و خلاصه جواب در این صورت، آگاه کردن بر بطلان این توهم است و بی­مایه بودن آن، و اینکه مقصود از «هکذا» اشاره به تأثیر کامل است نه میراندن، و بنا بر تفسیر دوم که: چرا با وجود نگرانی از مرگش این موعظه را آوردی؟ خلاصه پاسخ این است که من نمی­دانستم که در او چنان اثری می­بخشد و جان می­دهد. واژه «ترس» به همین احتمال می­آید، و صرف احتمال برای ترک آنچه خدا به بیانش فرمان داده بس نیست.

و چنانچه ابن میثم گفته:

اگر گفته شود که چگونه روا بود برای آن حضرت علیه­السلام که به او پاسخ بدهد، با گمان غالب به اینکه خواهد مرد، در حالی که او چون پزشک است و به هر بیماری به اندازه توان طبعش دارو می­دهد؟

مولف:

گمان غالب جز این نبوده که به سختی جیغ می­کشد، اما اینکه این جیغ زدن مرگ او را به دنبال داشته باشد، به گمان آن حضرت نرسیده بود.

**[ترجمه]

و یحتمل أن یکون المراد أن هذا کان أجلا مقدرا له و لا یمکن الفرار من الأجل المقدر بترک ما أمر الله به کما قال تعالی قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ (1) علی بعض التفاسیر

ص: 385


1- 1. آل عمران: 154.

و یمکن أن یجوز له علیه السلام ذلک مع العلم بموته لعهد من الرسول صلی الله علیه و آله فیشبه قصة الغلام و صاحب موسی علیه السلام.

و سببا لا یجاوزه الضمیر راجع إلی السبب و قال الجوهری المهل بالتحریک التؤدة و أمهله أنظره و تمهل فی أمره أی اتأد و قولهم مهلا یا رجل و کذلک للاثنین و الجمع و المؤنث و هی موحدة بمعنی أمهل (1)

و قال النفث شبیه بالنفخ و هو أقل من التفل.

**[ترجمه]چه بسا مقصود این است که چنین مرگی برایش مقدر بوده و نمی­شود از مرگ مقدر گریخت برای ترک دستور خدا؛ چنانچه خدای سبحان فرموده: «قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِم»، {اگر که در خانه های خود هم بودید، بیرون می­شدند آنان که کشتار بر آنها نوشته شده بود به آرامگاه و قتلگاه خودشان.} - . آل عمران / 154 - - بنا بر یک تفسیر.

و می­توان گفت که این کار برای آن حضرت روا بوده، گرچه می­دانسته که همام خواهد مرد، چون از پیغمبر صلّی­اللَّه­علیه­وآله به او سفارش شده بود، و مانند داستان پسربچه ای است که یار موسی او را کشت.

«و سببی که از آن سبب نمی­گذرد»: ضمیر در «لا یجاوزه» به سبب برمی گردد .

«مهل»: جوهری گفته: «مهل» با حرکت وسط، کندی در کاری است؛ و «أمهله»: مهلت داد به او؛ و «تهمّل فی امره»: تأنی کرد؛ و اینکه گویند: «مهلا یا رجل»، و همین تعبیر برای دو تا و گروه و برای مونث به معنی «امهل» آمده، یعنی آرام باش؛ و گفته: «نفث» به مانند دمیدن و فوت کردن است و فروتر از تف کردن است.

**[ترجمه]

و ربما یتوهم التنافی بین ما تضمن هذا الخبر من صیحة همام عند سماع الموعظة و بین ما سیأتی فی کتاب القرآن من ذم أبی جعفر علیه السلام قوما إذا ذکروا شیئا من القرآن أو حدثوا به صعق أحدهم (2)

و یمکن أن یجاب بأن عروض ذلک نادرا لا ینافی ذمه علیه السلام قوما کان دأبهم ذلک و کانوا متعمدین لفعله رئاء و سمعة کالصوفیة.

ص: 386


1- 1. الصحاح ص 1822.
2- 2. تراه فی الکافی ج 2 ص 616 باب فیمن یظهر الغشیة عند قراءة القرآن.

**[ترجمه]چه­بسا به نظر بیاید منافات آنچه در این خبر است: از جیغ زدن همام هنگام شنیدن پند و میان آنچه خواهد آمد در کتاب القرآن، و نکوهش امام باقر علیه­السلام مردمی را که چون چیزی از قرآن شنوند، یا به آن بازگو شوند، جیغ زنند و شیون کنند. - . کافی 2 : 616 -

و می شود این­گونه پاسخ داد که: رخ دادن این وضع نادر بوده، و منافات ندارد با نکوهش آن حضرت از مردمی که آن را شیوه خود ساخته بودند، و در آن کار تعمد داشتند، برای خودنمایی و شهرت طلبی، مانند صوفیان.

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

**[ترجمه]

کلمة المحقّق

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

الحمد لله و الصلاة و السلام علی رسول الله محمّد و آله أمناء الله.

و بعد: فمن سعادتی الخالدة و الشکر لواهبها و منعمها أن وفّقنی الله العزیز لخدمة الدین القویم و الخوض فی تراثه الذهبیّ القیّم تحقیقاً لآثار الوحی و الرسالة و تصحیحها و تبریزها بصورة تناسب أدنی شأنها و شأنها أن تکتب بالتبر علی ألواح الزبرجد.

و فی مقدّمتها هذا الموسوعة الکبری بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار الباحث عن المعارف الإسلامیّة الدائرة بین المسلمین فلله المنّ و الشکر علی توفیقه لذلک.

و هذا الجزء الذی نقدّمها إلی القرّاء الکرام هو الجزء الأوّل من المجلّد الخامس عشر فی بیان الإسلام و الإیمان و شرائطهما و صفات المؤمنین و المتّقین من مکارم الاخلاق و محاسن الأعراق و بیان معانی الکفر و النفاق و موجباتها و علائم الکفار و المنافقین و مقابح خصالهم و مذامّ خلالهم إلی غیر ذلک من المباحث النافعة الکثیرة التی ستمرّ علیکم فی طیّ أجزائها.

و قد اعتمدنا فی تصحیح أحادیثها و تحقیقها علی النسخة المصحّحة المشهورة بکمبانیّ بعد تخریج أحادیثه من المصادر و تعیین موضع النصّ منها إلّا فی المصادر المخطوطة.

نرجو من الله العزیز أن یوفّقنا لإتمام ذلک و یعیننا فی إخراج سائر أجزائه متوالیا متواترا و أن یعصمنا عن الزلل و الخطاء إنّه ولیّ العصمة و التوفیق.

محمد الباقر البهبودی

ص: 387

**[ترجمه]ص: 387

**[ترجمه]

کلمة المصحّح

بسمه تعالی

إلی هنا انتهی الجزء الأول من المجلّد الخامس عشر و هو الجزء الرابع و الستّون حسب تجزئتنا یحتوی علی أربعة عشر باباً

و لقد بذلنا الجهد فی تصحیحنا فخرج بعون الله و مشیّته نقیّا من الأغلاط إلّا نزرا زهیدا زاغ منه البصر و حسر عنه النظر الّلهمّ ما بنا من نعمة فمنک وحدک لا شریک لک فوفّقنا لأقرب من هذا رشداً.

السیّد إبراهیم المیانجی محمّد الباقر البهبودی

ص: 388

**[ترجمه]ص: 388

**[ترجمه]

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

عناوین الأبواب/ رقم الصفحة

أبواب الإیمان و الإسلام و التشیّع و معانیها و فضلها و صفاتها

«1»

باب فضل الإیمان و جمل شرائطه 73- 2

«2»

باب أنّ المؤمن ینظر بنور اللّه و أن اللّه خلقه من نوره 79- 73

«3»

باب طینة المؤمن و خروجه من الکافر و بالعکس و بعض أخبار المیثاق زائدا علی ما تقدّم فی کتاب التوحید و العدل 129- 77

«4»

باب فطرة اللّه سبحانه و صبغته 142- 130

«5»

باب فیما یدفع اللّه بالمؤمن 144- 143

«6»

باب حقوق المؤمن علی اللّه عزّ و جلّ و ما ضمن اللّه تعالی له 146- 145

«7»

باب الرضا بموهبة الإیمان و أنّه من أعظم النعم و ما أخذ اللّه علی المؤمن من الصبر علی ما یلحقه من الأذی 157- 147

«8»

باب قلّة عدد المؤمنین و أنه ینبغی أن لا یستوحشوا لقلتهم و أنس المؤمنین بعضهم ببعض 169- 157

«9»

باب أصناف الناس فی الإیمان 181- 169

«10»

باب لزوم البیعة و کیفیّتها و ذم نکثها 188- 181

«11»

باب آخر فی أنّ المؤمن صنفان 196- 189

«12»

باب شدّة ابتلاء المؤمن و علّته و فضل البلاء 259- 196

«13»

باب أنّ المؤمن مکفّر 261- 259

«14»

باب علامات المؤمن و صفاته 386- 261

ص: 389

ص: 390

**[ترجمه]ص: 389

ص: 390

**[ترجمه]

تعريف مرکز

بسم الله الرحمن الرحیم
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
(التوبه : 41)
منذ عدة سنوات حتى الآن ، يقوم مركز القائمية لأبحاث الكمبيوتر بإنتاج برامج الهاتف المحمول والمكتبات الرقمية وتقديمها مجانًا. يحظى هذا المركز بشعبية كبيرة ويدعمه الهدايا والنذور والأوقاف وتخصيص النصيب المبارك للإمام علیه السلام. لمزيد من الخدمة ، يمكنك أيضًا الانضمام إلى الأشخاص الخيريين في المركز أينما كنت.
هل تعلم أن ليس كل مال يستحق أن ينفق على طريق أهل البيت عليهم السلام؟
ولن ينال كل شخص هذا النجاح؟
تهانينا لكم.
رقم البطاقة :
6104-3388-0008-7732
رقم حساب بنك ميلات:
9586839652
رقم حساب شيبا:
IR390120020000009586839652
المسمى: (معهد الغيمية لبحوث الحاسوب).
قم بإيداع مبالغ الهدية الخاصة بك.

عنوان المکتب المرکزي :
أصفهان، شارع عبد الرزاق، سوق حاج محمد جعفر آباده ای، زقاق الشهید محمد حسن التوکلی، الرقم 129، الطبقة الأولی.

عنوان الموقع : : www.ghbook.ir
البرید الالکتروني : Info@ghbook.ir
هاتف المکتب المرکزي 03134490125
هاتف المکتب في طهران 88318722 ـ 021
قسم البیع 09132000109شؤون المستخدمین 09132000109.