بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 61 : آسمان وجهان - 8

یُوزَعُونَ حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ إلی قوله تعالی وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ فَمَکَثَ غَیْرَ بَعِیدٍ فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ إلی قوله سبحانه قال سَنَنْظُرُ أَ صَدَقْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْکاذِبِینَ اذْهَبْ بِکِتابِی هذا فَأَلْقِهْ إِلَیْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ ما ذا یَرْجِعُونَ

العنکبوت: وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ

لقمان: وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ

ص: وَ الطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ

الزخرف: وَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها الجاثیة وَ فِی خَلْقِکُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ

الملک: أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ یَقْبِضْنَ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ بَصِیرٌ التکویر وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ

الفیل: أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ إلی آخر السورة.

lt;meta info="- وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ یَطیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ. - . انعام / 38 -

{و هیچ جنبنده ای در زمین نیست و نه هیچ پرنده ای که با دو بال خود پرواز می کند مگر آنکه آن ها [نیز] گروه هایی مانند شما هستند، ما هیچ چیزی را در کتاب [لوح محفوظ] فروگذار نکرده ایم سپس [همه] به سوی پروردگارشان محشور خواهند گردید.}

- وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِکَةُ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُون. - . نحل / 49 -

{و آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین از جنبندگان و فرشتگان است، برای خدا سجده می کنند و تکبّر نمی ورزند.}

- أَلَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ مُسَخَّراتٍ فی جَوِّ السَّماءِ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ اللَّهُ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُون. - . نحل / 79 -

{آیا به سوی پرندگانی که در فضای آسمان، رام شده اند ننگریسته اند؟ جز خدا کسی آنها را نگاه نمی دارد. راستی در این [قدرت نمایی] برای مردمی که ایمان می آورند نشانه هایی است.}

- وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْرَ وَ کُنَّا فاعِلین. - . انبیاء / 79 -

{و کوه ها را با داوود و پرندگان به نیایش واداشتیم، و ما کننده [این کار] بودیم.}

- أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَهُ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِما یَفْعَلُونَ. - . نور / 41 -

{آیا ندانسته ای که هر که [و هر چه] در آسمان ها و زمین است برای خدا تسبیح می گویند، و پرندگان [نیز] در حالی که در آسمان پر گشوده اند [تسبیح او می گویند]؟ همه ستایش و نیایش خود را می دانند، و خدا به آنچه می کنند داناست.}

- وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلی بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلی رِجْلَیْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلی أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ. - . نور / 45 -

{و خداست که هر جنبنده ای را [ابتدا] از آبی آفرید. پس پاره ای از آن ها بر روی شکم راه می روند و پاره ای از آنها بر روی دو پا و بعضی از آن ها بر روی چهار [پا] راه می روند. خدا هر چه بخواهد می آفریند. در حقیقت، خدا بر هر چیزی تواناست.}

- وَ قالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبینُ *وَ حُشِرَ لِسُلَیْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ فَهُمْ یُوزَعُونَ*حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُون. - . نمل / 16 - 18 -

{و گفت: ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم و از هر چیزی به ما داده شده است. راستی که این همان امتیاز آشکار است. و برای سلیمان سپاهیانش از جنّ و انس و پرندگان جمع آوری شدند و [برای رژه] دسته دسته گردیدند. تا آن گاه که به وادی مورچگان رسیدند. مورچه ای [به زبان خویش] گفت: ای مورچگان، به خانه هایتان داخل شوید، مبادا سلیمان و سپاهیانش- ندیده و ندانسته- شما را پایمال کنند.}

- وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبینَ * لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبینٍ * فَمَکَثَ غَیْرَ بَعیدٍ فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقینٍ. - . نمل / 20-22 -

{و جویای [حالِ] پرندگان شد و گفت: مرا چه شده است که هدهد را نمی بینم؟ یا شاید از غایبان است؟ قطعاً او را به عذابی سخت عذاب می کنم یا سرش را می برم مگر آنکه دلیلی روشن برای من بیاورد. پس دیری نپایید که [هدهد آمد و] گفت: از چیزی آگاهی یافتم که از آن آگاهی نیافته ای، و برای تو از (سبا) گزارشی درست آورده ام.}

- قالَ سَنَنْظُرُ أَ صَدَقْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْکاذِبین * اذْهَبْ بِکِتابی هذا فَأَلْقِهْ إِلَیْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ ما ذا یَرْجِعُون. - . نمل / 27 - 28 -

{گفت: خواهیم دید آیا راست گفته ای یا از دروغگویان بوده ای این نامه مرا ببر و به سوی آن ها بیفکن، آن گاه از ایشان روی برتاب، پس ببین چه پاسخ می دهند.}

- وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیم. - . عنکبوت / 60 -

{و چه بسیار جاندارانی که نمی توانند متحمّل روزی خود شوند. خداست که آن ها و شما را روزی می دهد، و اوست شنوای دانا.}

- وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّهٍ. - . لقمان / 10 -

{و در آن از هر گونه جنبنده ای پراکنده گردانید.}

- وَ الطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ. - . ص / 19 -

{و پرندگان را از هر سو [بر او] گرد [آوردیم] همگی [به نوای دلنوازش] به سوی او بازگشت کننده [و خدا را ستایشگر] بودند.}

- وَ الَّذی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها. - . زخرف / 12 -

{و همان کسی که جُفتها را یکسره آفرید}

- وَ فی خَلْقِکُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ. - . جاثیه / 4 -

{و در آفرینش خودتان و آنچه از [انواع] جنبنده [ها] پراکنده می گرداند، برای مردمی که یقین دارند نشانه هایی است.}

- أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ یَقْبِضْنَ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ بَصیرٌ. - . ملک / 19 -

{آیا در بالای سرشان به پرندگان ننگریسته اند [که گاه] بال می گسترند و [گاه] بال می زنند؟ جز خدای رحمان [کسی] آن ها را نگاه نمی دارد، او به هر چیزی بیناست.}

- وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ. - . تکویر / 5 -

{و آن گه که وحوش را همی گرد آرند}

- أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفیل * ألَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فی تَضْلیل * وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابیلَ * تَرْمیهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ * فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُول. - . فیل / 1- 5 - ٍ

{مگر ندیدی پروردگارت با پیلداران چه کرد؟ آیا نیرنگشان را بر باد نداد؟ و بر سر آن ها، دسته دسته پرندگانی «ابابیل» فرستاد که بر آنان سنگ هایی از گِلِ [سخت] می افکندند. و [سرانجام، خدا] آنان را مانند کاه جویده شده گردانید.}

**[ترجمه]

و أقول: قیل إنها تشمل الحیتان أیضا إما بدخولها فی الأول لأنها تدب فی الماء أو فی الثانی و لا یخفی بعدهما.

و قال الرازی فی قوله إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ قال الفراء یقال کل صنف من البهائم أمة و جاء فی الحدیث لو لا أن الکلاب أمة تسبح لأمرت (1) بقتلها فجعل الکلاب أمة إذا ثبت هذا فنقول الآیة دلت علی أن هذه الدواب و الطیور أمثالنا و لیس فیها ما یدل علی أن هذه المماثلة فی أی المعانی حصلت و لا یمکن أن یقال المراد حصول المماثلة من کل الوجوه و إلا لکان یجب کونها أمثالنا(2) فی الصورة و الصفة و الخلقة و ذلک باطل فظهر أنه لا دلالة فی الآیة علی أن تلک المماثلة حصلت فی أی الأحوال و الأمور فاختلف الناس فی تفسیر الأمر الذی حکم الله فیه بالمماثلة بین البشر و بین الدواب و الطیور و ذکروا فیه أقوالا.

الأول نقل الواحدی عن ابن عباس أنه قال یرید یعرفوننی و یوحدوننی و یسبحوننی و یحمدوننی و إلی هذا القول ذهبت طائفة عظیمة من المفسرین و قالوا إن هذه الحیوانات تعرف الله و تحمده و تسبحه و احتجوا علیه بقوله وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ (3) و بقوله فی صفة الحیوانات کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ (4) و لأنه تعالی (5) خاطب النمل و الهدهد.

و عن أبی الدرداء قال أبهمت عقول البهم عن کل شی ء إلا أربعة(6) أشیاء

ص: 3

معرفة الإله و طلب الرزق و معرفة الذکر و الأنثی و تهیأ کل واحد منهما لصاحبه.

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَتَلَ عُصْفُوراً عَبَثاً جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَعِجُّ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی یَقُولُ یَا رَبِّ إِنَّ هَذَا قَتَلَنِی عَبَثاً لَمْ یَنْتَفِعْ بِی وَ لَمْ یَدَعْنِی فَآکُلَ مِنْ حُشَارَةِ(1) الْأَرْضِ.

الثانی أن المراد کونها أمثالکم فی کونها أمما و جماعات و فی کونها مخلوقة بحیث یشبه بعضها بعضا و یأنس بعضها ببعض و یتوالد بعضها من بعض إلا أن للسائل أن یقول حمل الآیة علی هذا الوجه لا یفید فائدة معتبرة إذ معلوم لکل أحد کونها کذلک.

الثالث أن المراد أنها أمثالنا فی أن دبرها الله تعالی و خلقها و تکفل برزقها و هذا یقرب من القول الثانی فیما ذکر.

الرابع أن المراد أنه تعالی کما أحصی فی الکتاب کل ما یتعلق بأحوال البشر من العمر و الرزق و الأجل و السعادة و الشقاوة فکذلک أحصی فی الکتاب جمیع هذه الأحوال فی حق کل الحیوانات قالوا و الدلیل علیه قوله تعالی ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ و الخامس أنه أراد تعالی أنها أمثالها(2) فی أنها تحشر یوم القیامة و توصل (3) إلیها حقوقها کما

رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ یُقْتَصُّ لِلْجَمَّاءِ مِنَ الْقَرْنَاءِ.

السادس ما رواه الخطابی عن سفیان بن عیینة أنه لما قرأ هذه الآیة قال ما فی الأرض آدمی إلا و فیه شبه من بعض البهائم فمنهم من یقدم إقدام الأسد و منهم من یعدو عدو الذئب و منهم من ینبح نباح الکلب و منهم من یتطوس

ص: 4

کفعل الطاوس و منهم من یشبه الخنزیر فإنه لو ألقی إلیه الطعام الطیب ترکه و إذا أقام الرجل عن رجیعة ولغت (1) فیه و کذلک نجد من الآدمیین من لو سمع خمسین حکمة لم یحفظ واحدة منها فإن أخطأت مرة واحدة حفظها و لم یجلس مجلسا إلا رواه عنه.

ثم قال فاعلم یا أخی أنک إنما تعاشر البهائم و السباع فبالغ فی الاحتراز.

ثم قال ذهب القائلون بالتناسخ إلی أن الأرواح البشریة إن کانت سعیدة مطیعة لله موصوفة بالمعارف الحقة و بالأخلاق الطاهرة فإنها بعد موتها تنقل إلی أبدان الملوک فربما قالوا إنها تنقل إلی مخالطة عالم الملائکة و إن کانت شقیة جاهلة عاصیة فإنها تنقل إلی أبدان الحیوانات و کلما کانت تلک الأرواح أکثر شقاوة و استحقاقا للعذاب نقلت إلی بدن حیوان أخس و أکثر تعبا و شقاء و احتجوا علی صحة قولهم بهذه الآیة فقالوا صریح هذه الآیة یدل علی أنه لا دابة و لا طیر إلا و هی أمم أمثالنا و لفظ المماثلة یقتضی حصول المساواة فی جمیع الصفات الذاتیة و أما الصفات العرضیة المفارقة فالمساواة فیها غیر معتبرة فی حصول المماثلة.

ثم إن القائلین بهذا القول زادوا علیه و قالوا قد ثبت بهذا أن أرواح جمیع الحیوانات عارفة بربها و عارفة بما تحصل لها من السعادة و الشقاوة و أن الله تعالی أرسل إلی کل جنس منها رسولا من جنسها.

و احتجوا علیه بأنه ثبت بهذه الآیة أن الدواب و الطیور أمم ثم إنه تعالی قال وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ(2) و ذلک تصریح بأن لکل طائفة من هذه الحیوانات رسولا أرسله الله إلیه ثم أکدوا ذلک بقصة الهدهد و النمل و سائر القصص المذکورة فی القرآن. و اعلم أن القول بالتناسخ قد أبطلناه بالدلائل الجیدة فی علم الأصول و أما

ص: 5

هذه الآیة فقد ذکرنا أنه یکفی فی ضبط حصول المماثلة(1) فی بعض الأمور المذکورة فلا حاجة إلی إثبات ما ذکره أهل التناسخ (2) انتهی.

و قال الطبرسی رحمه الله إِلَّا أُمَمٌ أی أصناف مصنفة تعرف بأسمائها یشتمل کل صنف علی العدد الکثیر عن مجاهد أَمْثالُکُمْ قیل یرید أشباهکم فی إبداع الله إیاها و خلقه لها و دلالته علی أن لها صانعا و قیل إنما مثلت الأمم من غیر الناس بالناس فی الحاجة إلی مدبر یدبرهم فی أغذیتهم و أکلهم و لباسهم و نومهم و یقظتهم و هدایتهم إلی مراشدهم إلی ما لا یحصی کثرة من أحوالهم و مصالحهم و أنهم یموتون و یحشرون و بین بهذا أنه لا یجوز للعباد أن یتعدوا فی ظلم شی ء منها فإن الله خالقها و المنتصف لها.

ثم قال فی قوله سبحانه إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ معناه یحشرون إلی الله بعد موتهم یوم القیامة کما یحشر العباد فیعوض الله تعالی ما یستحق العوض منها و ینتصف لبعضها من بعض.

و فیما رووه عن أبی هریرة أنه قال یحشر الله الخلق یوم القیامة البهائم و الدواب و الطیر و کل شی ء فیبلغ من عدل الله تعالی یومئذ أن یأخذ للجماء من القرناء(3) ثم یقول کونی ترابا فلذلک یقول الکافر یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً(4)

«14»

وَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ: بَیْنَا أَنَا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا انْتَطَحَتْ (5)

عَنْزَانِ (6) فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَ تَدْرُونَ فِیمَ انْتَطَحَا فَقَالُوا لَا نَدْرِی قَالَ لَکِنَّ اللَّهَ یَدْرِی

ص: 6

وَ سَیَقْضِی بَیْنَهُمَا وَ عَلَی (1) هَذَا فَإِنَّمَا جُعِلَتْ أَمْثَالَنَا فِی الْحَشْرِ وَ الْقِصَاصِ (2).

و استدلت جماعة من أهل التناسخ بهذه الآیة علی أن البهائم و الطیور مکلفة لقوله أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ و هذا باطل لأنا قد بینا أنها من أی جهة تکون أمثالنا و لو وجب حمل ذلک علی العموم لوجب أن تکون أمثالنا فی کونها علی مثل صورنا و هیئاتنا و خلقتنا و أخلاقنا فکیف یصح تکلیف البهائم و هی غیر عاقلة و التکلیف لا یصح إلا مع کمال العقل انتهی (3).

و قال الرازی للفضلاء فیه قولان.

الأول أنه تعالی یحشر البهائم و الطیور لإیصال الأعواض إلیها و هو قول المعتزلة و ذلک لأن إیصال الآلام إلیها من غیر سبق جنایة لا یحسن إلا للعوض و لما کان إیصال العوض إلیها واجبا فالله تعالی یحشرها لیوصل تلک الأعواض إلیها.

و القول الثانی قول أصحابنا إن الإیجاب علی الله تعالی محال بل الله یحشرها بمجرد الإرادة و المشیة و مقتضی الإلهیة.

و احتجوا علی أن القول بوجوب العوض علی الله تعالی باطل بأمور. الأول أن الوجوب عبارة عن کونه مستلزما للذم عند الترک و کونه تعالی مستلزما للذم محال لأنه کامل لذاته و الکامل لذاته لا یعقل کونه مستحقا للذم بسبب أمر منفصل لأن ما یکون لازما بالذات لا یبطل عند عروض أمر من الخارج (4).

الثانی أنه لو حسن إیصال الضرر إلی الغیر لأجل العوض لوجب أن یحسن منا إیصال المضار إلی الغیر لأجل التزام العوض من غیر رضاه و ذلک باطل فثبت أن القول بالعوض باطل.

إذا عرفت هذا فلنذکر بعض التفاریع الذی ذکرها القاضی فی هذا الباب.

ص: 7

الأول قال کل حیوان استحق العوض عن (1) الله مما لحقه من الآلام و کان ذلک العوض لم یصل إلیه فی الدنیا فإنه یجب علی الله حشره (2)

فی الآخرة لیوفر علیه العوض و الذی لا یکون کذلک فإنه لا یجب حشره عقلا إلا أنه تعالی أخبر أنه یحشر الکل فمن حیث السمع یقطع بذلک و إنما قلنا إن فی الحیوانات من لا یستحق العوض البتة لأنه ربما بقیت مدة حیاتها مصونة عن الآلام ثم إنه تعالی یمیتها من غیر إیلام أصلا فإنه لم یثبت بالدلیل أن الموت لا بد و أن یحصل معه شی ء من الآلام (3) و علی هذا التقدیر فإنه لا یستحق العوض البتة.

الثانی کل حیوان أذن الله فی ذبحه فالعوض علی الله و هی علی أقسام.

منها ما أذن فی ذبحها لأجل الأکل و منها ما أذن فی ذبحها لأجل کونها مؤذیة مثل السباع العادیة و الحشرات المؤذیة و منها ما أوذی بالأمراض (4).

و منها ما أذن الله فی حمل الأحمال الثقیلة علیها و استعمالها بالأفعال الشاقة و أما إذا ظلمها الناس فذلک العوض علی ذلک الظالم و إذا ظلم بعضها بعضا فذلک العوض علی ذلک الظالم.

فإن قیل إذا ذبح ما یؤکل لحمه لا علی وجه التذکیة فعلی من العوض.

أجاب بأن ذلک ظلم و العوض علی الذابح و لذلک

نَهَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ ذَبْحِ الْحَیَوَانِ إِلَّا لِأَکْلِهِ (5).

الثالث المراد من العوض منافع عظیمة بلغت فی الجلالة و الرفعة إلی حیث لو کانت هذه البهیمة عاقلة و علمت أنه لا سبیل لها إلی تحصیل تلک المنفعة إلا بواسطة تحمل ذلک الذبح فإنها کانت ترضی به فهذا هو العوض الذی لأجله یحسن الإیلام و الإضرار.

ص: 8

الرابع مذهب القاضی و أکثر معتزلة البصرة أن العوض منقطع قال القاضی و هو قول أکثر المفسرین لأنه قال إنه تعالی بعد توفیر العوض علیها یجعلها ترابا و عنده یقول الکافر یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً(1) قال أبو القاسم یجب کون العوض دائما(2).

و احتج القاضی علی قوله بأنه یحسن من الواحد منا أن یلتزم عملا شاقا لمنفعة منقطعة(3) فعلمنا أن إیصال الألم إلی الغیر غیر مشروط بدوام الأجر(4).

و احتج البلخی علی قوله بأن قال لا یمکن قطع ذلک العوض إلا بإماتة تلک البهیمة و إماتتها توجب الألم و ذلک الألم یوجب عوضا آخر و هکذا إلی ما لا آخر له.

و الجواب عنه أنه لم یثبت بالدلیل أن الإماتة لا یمکن تحصیلها إلا مع الإیلام.

الخامس أن البهیمة إذا استحقت علی بهیمة أخری عوضا فإن کانت البهیمة الظالمة قد استحقت علی الله عوضا فإن الله تعالی ینقل ذلک العوض إلی المظلوم و إن لم یکن الأمر کذلک فالله تعالی یکمل هذا العوض فهذا مختصر من أحکام الأعواض علی قول المعتزلة انتهی کلامه فی هذا المقام (5).

و قال فی قوله تعالی وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ قد ذکرنا أن السجود علی نوعین سجود هو عبادة کسجود المسلمین لله و سجود عبارة عن الانقیاد و الخضوع (6) و یرجع حاصل هذا السجود إلی أنها فی أنفسها ممکنة الوجود و العدم قابلة لهما فإنه لا یرجح (7)

ص: 9

أحد الطرفین علی الآخر إلا لمرجح فمن (1) الناس من قال المراد هنا المعنی الثانی لأن اللائق بالدابة لیس له إلا هذا السجود و منهم من قال المراد هو المعنی الأول لأنه اللائق بالملائکة و منهم من قال هو لفظ مشترک و حمل المشترک علی معنییه جائز و هو ضعیف (2).

و قال فی قوله تعالی أَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ هذا دلیل آخر علی کمال قدرة الله تعالی و حکمته فإنه لو لا أنه تعالی خلق الطیر خلقة معها یمکنه الطیران و خلق الجو خلقة معها یمکن الطیران فیها(3) لما أمکن ذلک فإنه تعالی أعطی الطیر جناحا یبسطه مرة و یکسره أخری مثل ما یعمل السابح فی الماء و خلق الهواء خلقة لطیفة رقیقة یسهل خرقه (4) و النفاذ فیه و لو لا ذلک لما کان الطیران ممکنا ما یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا اللَّهُ المعنی أن جسد الطیر جسم ثقیل و الجسم الثقیل یمتنع بقاؤه فی الجو معلقا من غیر دعامة تحته و لا علاقة فوقه فوجب أن یکون الممسک له فی ذلک الجو هو الله تعالی قال القاضی إنما أضاف الله تعالی هذا الإمساک إلی نفسه لأنه تعالی هو الذی أعطی الآلات التی لأجلها یتمکن الطیر من تلک الأفعال فلما کان تعالی هو السبب لذلک لا جرم صحت الإضافة انتهی (5).

قوله تعالی: " والطیر " أی والطیر أیضا تسبح، وقد مر أن تسبیحها إما محمول علی الحقیقة بناء علی شعورها، أو جعلها الله فی هذا الوقت ذات شعور معجزة لداود علیه السلام، أو تسبیحها بلسان الحال، کما مر فی تسبیح الجمادات، أو هو من السباحة قال الرازی: وأما الطیر فلا امتناع فی أن یصدر عنها الکلام، ولکن أجمعت الأمة علی

ص: 10

أن المکلفین إما الجن أو الإنس أو الملائکة فیمتنع فیها أن تبلغ فی العقل إلی درجة التکلیف بل یکون حاله (1) کحال الطفل فی أن یؤمر و ینهی و إن لم یکن مکلفا فصار ذلک معجزة من حیث جعلها فی الفهم بمنزلة المرافق (2).

و قال الطبرسی رحمه الله تسخیر الطیر له تسبیح یدل علی أن مسخرها قادر لا یجوز علیه ما یجوز علی العباد عن الجبائی و علی بن عیسی و قیل إن الطیر کانت تسبح معه بالغداة و العشی معجزة له عن وهب وَ کُنَّا فاعِلِینَ أی قادرین علی فعل هذه الأشیاء ففعلناها دلالة علی نبوته (3).

قوله سبحانه أَ لَمْ تَرَ قال الرازی أی أ لم تعلم و ظاهره الاستفهام و المراد به التقریر و البیان.

و اعلم أنه إما أن یکون المراد من التسبیح دلالته بهذه الأشیاء(4) علی کونه تعالی منزها عن النقائص موصوفا بنعوت الجلال (5) و إما أن یکون المراد منه فی حق البعض الدلالة علی التنزیه و فی حق الباقین النطق باللسان و الأول أقرب و أما القسم الثالث فهو أن یقال استعمل اللفظ الواحد فی الحقیقة و المجاز معا و هو غیر جائز فلم یبق إلا الأول.

فإن قیل فالتسبیح بهذا المعنی حاصل لجمیع المخلوقات فما وجه تخصیصه هنا بالعقلاء.

قلنا لأن خلقة العقلاء أشد دلالة علی وجود الصانع سبحانه لأن العجائب فیها أکثر(6).

ص: 11

و لما ذکر(1)

أن أهل السماوات و أهل الأرض یسبحون ذکر أن الذین استقروا فی الهواء و هو الطیر یسبحون و ذلک لأن إعطاء الجرم الثقیل القوة التی تقوی بها علی الوقوف فی جو السماء صافة باسطة أجنحتها بما فیها من القبض و البسط من أعظم الدلائل علی قدرة الصانع المدبر سبحانه و جعل طیرانها سجودا منها له سبحانه و ذلک یؤکد ما ذکرناه أن المراد من التسبیح دلالة هذه الأمور علی التنزیه لا النطق اللسانی کُلٌّ قَدْ عَلِمَ أی علم الله و یدل علیه قوله وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِما یَفْعَلُونَ و هو اختیار جمهور المتکلمین.

و الثانی أن یعود الضمیر فی علم و الصلاة و التسبیح علی لفظ کل أی أنهم یعلمون ما یجب علیهم من الصلاة و التسبیح.

و الثالث أن تکون الهاء راجعة إلی الله (2)

یعنی قد علم کل مسبح و کل مصل صلاته (3) التی کلفه إیاها و علی هذین التقدیرین فقوله وَ اللَّهُ عَلِیمٌ استئناف

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی ثَابِتٍ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ(4) الْبَاقِرِ علیه السلام فَقَالَ لِی أَ تَدْرِی مَا تَقُولُ هَذِهِ الْعَصَافِیرُ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ بَعْدَ طُلُوعِهَا قَالَ (5) فَإِنَّهُنَّ یُقَدِّسْنَ رَبَّهُنَّ وَ یَسْأَلْنَهُ قُوتَ یَوْمِهِنَّ.

و استبعد المتکلمون ذلک فقالوا الطیر لو کانت عارفة بالله لکانت کالعقلاء الذین یفهمون کلامنا و إشارتنا لکنها لیست کذلک فإنا نعلم بالضرورة أنها أشد نقصانا

ص: 12

من الصبی الذین لا یعرف هذه الأمور فبأن یمتنع ذلک فیها أولی و إذا ثبت أنها لا تعرف الله استحال کونها مسبحة له بالنطق فثبت أنها لا تسبح الله إلا بلسان الحال.

ثم ذکر کثیرا من الحیل الدقیقة الصادرة عن الحیوانات کما سیأتی و استدل بها علی شعورها و عقلها ثم قال و الأکیاس من العقلاء یعجزون عن أمثال هذه الحیل فإذا جاز ذلک فلم لا یجوز أن یقال إنها ملهمة عن الله سبحانه بمعرفته و الثناء علیه و کانت (1) غیر عارفة بسائر الأمور التی یعرفها الناس و لله در شهاب السمعانی حیث قال جل جناب العز و الجلال عن أن یوزن بمیزان الاعتزال (2).

و قال فی قوله سبحانه وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فی هذه الآیة سؤالات الأول قال الله خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ مع أن کثیرا من الحیوانات غیر مخلوقة من الماء کالملائکة(3) و هو أعظم المخلوقات عددا و أنهم (4) مخلوقون من النور و أما الجن فهم مخلوقون من النار و خلق الله آدم من التراب (5)

و خلق الله عیسی من الریح لقوله فَنَفَخْنا فِیهِ مِنْ رُوحِنا(6) و أیضا نری أن کثیرا من الحیوانات یتولد لا عن النطفة.

و الجواب من وجوه أحدها و هو الأحسن ما قاله القفال و هو أن مِنْ ماءٍ صلة کُلَّ دَابَّةٍ و لیس هو من صلة خَلَقَ و المعنی أن کل دابة متولدة من الماء فهی مخلوقة لله.

و ثانیها أن أصل جمیع المخلوقات الماء علی ما روی أول ما خلق الله تعالی جوهرة فنظر إلیها بعین الهیبة فصارت ماء ثم من ذلک الماء خلق النار و الهواء و النور

ص: 13

و لما کان المقصود من هذه الآیة بیان أصل الخلقة و کان الأصل الأول هو الماء لا جرم ذکره علی هذا الوجه.

و ثالثها أن المراد من الدابة الذی یدب (1)

علی وجه الأرض و مسکنهم هناک لتخرج الملائکة و الجن (2)

و لما کان الغالب جدا من هذه الحیوانات کونهم مخلوقین من الماء إما لأنها متولدة من النطفة و إما لأنها لا تعیش إلا بالماء لا جرم أطلق الکل تنزیلا للغالب منزلة الکل.

الثانی لم سمی الزحف علی البطن مشیا و الجواب هذا علی سبیل الاستعارة کما یقال فلان لا یمشی له أمر و علی طریق المشاکلة.

الثالث أنه لم تنحصر(3)

القسمة لأنا نجد ما یمشی علی أکثر من أربع مثل العناکب و العقارب و مثل الحیوان الذی له أربع و أربعون رجلا الذی یسمی دخال الأذن.

و الجواب القسم الذی ذکرتم کالنادر فکان ملحقا بالعدم و لأن الفلاسفة یقولون ما له قوائم کثیرة فالاعتماد له إذا مشی علی أربع جهاته لا غیر فکأنه یمشی علی أربع و لأن قوله یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ تنبیه علی أن الحیوانات کما اختلف بحسب کیفیة المشی فکذا هی مختلفة بحسب أمور أخر.

و لنذکر هاهنا بعض تلک التقسیمات التقسیم الأول الحیوانات قد تشترک فی أعضاء و قد تتباین بأعضاء أما الشرکة فمثل اشتراک الإنسان و الفرس فی أن لهما لحما و عصبا و عظما و أما التباین فإما أن یکون فی نفس العضو أو فی صفته.

ص: 14

أما الأول فعلی وجهین أحدهما أن لا یکون العضو حاصلا للآخر و إن کانت أجزاؤه حاصلة للثانی کالفرس و الإنسان فإن الفرس له ذنب و الإنسان لیس له ذنب و لکن أجزاء الذنب لیس إلا العظم و العصب و اللحم و الجلد و الشعر و کل ذلک حاصل للإنسان.

و الثانی أن لا یکون ذلک العضو حاصلا للثانی لا بذاته و لا بأجزائه مثل أن للسلحفاة صدفا یحیط به و لیس للإنسان و للسمک فلوس (1)

و للقنفذ شوک و لیس شی ء منها للإنسان.

و أما التباین فی صفة العضو فإما أن یکون من باب الکمیة أو الکیفیة أو الوضع أو الفعل أو الانفعال أما الذی فی الکمیة فإما أن یتعلق بالمقدار مثل أن عین البوم کبیرة و عین العقاب صغیرة أو بالعدد مثل أن أرجل بعض العناکب ستة و أرجل ضرب آخر ثمانیة أو عشرة و الذی فی الکیفیة فکاختلافها فی الألوان و الأشکال و الصلابة و اللین و الذی فی الوضع فمثل اختلاف وضع ثدی الفیل فإنه قریب من الصدور و ثدی الفرس فإنه عند السرة و أما الذی فی الفعل فمثل کون أذن الفیل للذب (2) مع کونه آلة للسمع و لیس کذلک الإنسان (3) و کون أنفه آلة للقبض دون أنف غیره و أما الذی فی الانفعال فمثل کون عین الخفاش سریعة التحیر فی الضوء و عین الخطاف خلاف ذلک. التقسیم الثانی للحیوان إما أن یکون مائیا بأن یکون مسکنه الأصلی هو الماء أو أرضیا أو یکون مائیا ثم یصیر أرضیا أما الحیوانات المائیة فتعتبر أحوالها من وجوه الأول إما أن یکون مکانه و غذاؤه و نفسه مائیا فله بدل التنفس

ص: 15

جذب الماء إلی بطنه ثم رده (1)

و لا یعیش إذا فارقه و السمک کله کذلک (2) أو مکانه و غذاؤه مائی لا یتنفس و لا یستنشق مثل أصناف من الصدف لا تظهر للهواء و لا تستدخل الماء إلی باطنها.

الثانی الحیوانات المائیة بعضها ماؤها الأنهار الجاریة و بعضها ماؤها البطائح مثل الضفادع و بعضها ماؤها میاه البحر(3).

الثالث منها لجیة و منها شطیة و منها طینیة و منها صخریة.

الوجه الرابع الحیوان المنتقل فی الماء منه ما یعتمد فی غوصه علی رأسه و فی السباحة علی أجنحته کالسمک و منه ما یعتمد فی السباحة علی أرجله کالضفادع و منه ما یمشی فی قعر الماء کالسرطان و منه ما یزحف مثل ضرب من السمک لا جناح له کالدود.

و أما الحیوانات البریة فتعتبر أحوالها أیضا من وجهین الأول أن منها ما یتنفس من طریق واحد کالفم و الخیشوم و منه ما لا یتنفس کذلک بل علی نحو آخر(4) مثل الزنبور و النحل.

الثانی أن الحیوانات الأرضیة منها ما له مأوی معلوم و منها ما مأواه کیف اتفق إلا أن تلد فیقیم للحضانة و اللواتی لها مأوی فبعضها مأواه قلة رابیة(5) و بعضها مأواه وجه الأرض.

ص: 16

الثالث الحیوان البری کل طائر منه ذو جناحین فإنه یمشی برجلیه و من جملة ذلک مشیه صعب علیه کالخطاف الکبیر الأسود و الخفاش و أما الذی جناحه جلد أو غشاء فقد یکون عدیم الرجل کضرب من الحیات بالحبشة تطیر.

الرابع الطیر تختلف فبعضها تتعایش معا کالکراکی و بعضها تعیش منفردا کالعقاب و جمیع الجوارح التی تتنازع علی الطعم لاحتیاجها إلی الاجتهاد لتصید(1) و منها ما تتعایش زوجا کالقطا و منها ما تجتمع تارة و تنفرد أخری ثم إن المنفرد قد تکون مدنیة و قد تکون بریة صرفة و قد تکون بستانیة.

و الإنسان من بین الحیوان هو الذی لا یمکنه أن یعیش وحده فإن أسباب حیاته و معیشته تلتئم بالمشارکة المدنیة و النحل و بعض الفراش یشارک الإنسان فی ذلک لکن الحدا و الکراکی (2)

تطیع رئیسا واحدا و النمل لها اجتماع و لا رئیس لها.

الخامس الطیر منه آکل لحم و منه لاقط حب و منه آکل عشب و قد یکون للبعض طعم معین کالنحل فإن غذاءه الزهر و العنکبوت فإن غذاءه الذباب و قد یکون بعضه متفق الطعم.

و أما القسم الثالث و هو الحیوان الذی یکون تارة مائیا و أخری بریا فیقال إنه حیوان یکون فی البحر و یعیش فیه ثم إنه یبرز إلی البر و یبقی فیه.

القسم الثالث منه ما هو إنسی بالطبع فمنه ما یسرع استیناسه (3) و یبقی

ص: 17

مستأنسا کالفیل و منه ما یبطئ کالأسد و یشبه أن یکون من کل نوع صنف إنسی و صنف وحشی حتی من الناس.

التقسیم الرابع من الحیوان ما هو مصوت و منه ما لا صوت له و کل مصوت فإنه یصیر عند الاغتلام و حرکة شهوة الجماع أشد تصویتا حتی الإنسان (1) و منه ما له شبق یسفد کل وقت کالدیک و منه عفیف له وقت معین.

التقسیم الخامس بعض الحیوانات هادئ الطبع قلیل الغضب مثل البقر و بعضه شدید الجهل حاد الغضب کالخنزیر البری و بعضها حلیم حمول کالبعیر و بعضها سریع الحرکات کالحیة(2) و بعضها قوی جری ء شهم کبیر النفس کریم الطبع کالأسد و منها قوی محتال (3)

وحشی کالذئب و بعضها محتال مکار ذی الحرکات (4)

کالثعلب و بعضها غضوب شدید الغضب سفیه إلا أنه ملق متودد کالکلب و بعضها شدید اللین مستأنس کالفیل و القرد و بعضها حسود مباه (5)

بجماله کالطاوس و بعضها شدید الحفظ(6) کالجمل و الحمار لا ینسی کل منهما الطریق الذی رآه.

التقسیم السادس من الحیوانات ما تناسله بأن تلد حیوانا(7) و بعضها ما تناسله بأن تلد أنثاه دودا(8) انتهی.

و قال النیسابوری منه ولود و منه بیوض و کل أذون ولود و کل

ص: 18

صموخ بیوض سوی الخشاف.

و فی قوله إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ إشارة إلی أن اختصاص کل حیوان بهذه الخواص و بأمثالها لا یکون إلا عن قادر مختار قهار(1) انتهی.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ النطق و المنطق فی المتعارف کل لفظ یعبر به عما فی الضمیر مفردا کان أو مرکبا و قد یطلق لکل ما یصوت به علی التشبیه و التبع کقولهم نطقت الحمامة و منه الناطق و الصامت للحیوان و الجماد فإن الأصوات الحیوانیة من حیث إنها تابعة للتخیلات منزلة منزلة العبارات سیما و فیها ما تتفاوت باختلاف الأغراض بحیث یفهمها

ما من جنسه (2)

و لعل سلیمان مهما سمع صوت حیوان علم بقوته القدسیة التخیل الذی صوته و الغرض الذی توخاه (3) به و من ذلک ما حکی أنه مر ببلبل یتصوت و یترقص فقال یقول إذا أکلت نصف تمرة فعلی الدنیا العفاء و صاحت فاختة فقال إنها تقول لیت الخلق لم یخلقوا فلعله کان صوت البلبل عن شبع و فراغ بال و صیاح الفاختة عن مقاساة شدة و تألم قلب فَهُمْ یُوزَعُونَ یحبسون بحبس أولهم عن آخرهم لیتلاحقوا حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ واد بالشام کثیر النمل و التعدیة بعلی إما لأن إتیانهم کان من علی أو لأن المراد قطعه من قولهم أتی الشی ء إذا أنفده و بلغ آخره کأنهم أرادوا أن ینزلوا أخریات الوادی قالَتْ نَمْلَةٌ کأنها لما رأتهم متوجهین إلی الوادی فرت عنهم مخافة حطمهم فتبعها غیره (4) فصاحت صیحة نبهت (5)

بها ما بحضرتها من النمال فتبعتها فشبه ذلک بمخاطبة العقلاء و مناصحتهم و لذلک أجروا مجراهم مع أنه لا یمتنع أن خلق

ص: 19

الله فیها العقل و النطق (1).

و قال النیسابوری قال المفسرون إنه تعالی جعل الطیر فی أیامه مما له عقل (2) و لیس کذلک حال الطیر فی أیامنا و إن کان فیها ما قد ألهمه الله تعالی الدقائق التی خصت بالحاجة إلیها یحکی أنه مر علی بلبل فی شجرة فقال لأصحابه إنه یقول أکلت نصف تمرة و علی الدنیا العفاء أی التراب و صاحت فاختة فأخبر الناس أنها تقول لیت ذا الخلق لم یخلقوا و صاح طاوس فقال یقول کما تدین تدان و أخبر أن الهدهد یقول استغفروا الله یا مذنبون و الخطاف یقول قدموا خیرا تجدوه و الرخمة(3) تقول سبحان ربی الأعلی مل ء سمائه و أرضه و القمری یقول سبحان ربی الأعلی و القطاة تقول من سکت سلم و الببغاء(4)

تقول ویل لمن الدنیا همه و الدیک یقول اذکروا الله یا غافلون و النسر یقول یا ابن آدم عش ما شئت و آخرک الموت و العقاب یقول فی البعد من الناس أنس (5).

و قال الطبرسی قدس سره أهل العربیة یقولون لا یطلق النطق علی غیر بنی آدم و إنما یقال الصوت لأن النطق عبارة عن الکلام و لا کلام للطیر إلا أنه لما فهم سلیمان معنی صوت الطیر سماه منطقا مجازا و قیل إنه أراد حقیقة

ص: 20

المنطق لأن من الطیر ما له کلام یهجی کالطوطی قال المبرد العرب تسمی کل مبین عن نفسه ناطقا و متکلما و قال علی بن عیسی إن الطیر کانت تکلم سلیمان معجزة له کما أخبر عن الهدهد و منطق الطیر صوت تتفاهم به معانیها علی صیغة واحدة بخلاف منطق الذی یتفاهمون به المعانی علی صیغ مختلفة و لذلک لم نفهم عنها مع طول مصاحبتها و لم تفهم هی عنا لأن أفهامنا مقصورة علی تلک الأمور المخصوصة و لما جعل سلیمان یفهم عنها کان قد علم منطقها(1).

و قال رحمه الله و اختلف فی سبب تفقده (2) للهدهد من بین الطیر فقیل إنه احتاج إلیه فی سفره لیدله علی الماء لأنه یقال أنه یری الماء فی بطن الأرض کما نراه فی القارورة عن ابن عباس، وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِالْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ أَبُو حَنِیفَةَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ تَفَقَّدَ سُلَیْمَانُ الْهُدْهُدَ مِنْ بَیْنِ الطَّیْرِ قَالَ لِأَنَّ الْهُدْهُدَ یَرَی الْمَاءَ فِی بَطْنِ الْأَرْضِ کَمَا یَرَی أَحَدُکُمُ الدُّهْنَ فِی الْقَارُورَةِ فَنَظَرَ أَبُو حَنِیفَةَ إِلَی أَصْحَابِهِ وَ ضَحِکَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا یُضْحِکُکَ قَالَ ظَفِرْتُ بِکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ الَّذِی یَرَی الْمَاءَ فِی بَطْنِ الْأَرْضِ لَا یَرَی الْفَخَّ فِی التُّرَابِ حَتَّی تَأْخُذَ بِعُنُقِهِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا نُعْمَانُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ إِذَا نَزَلَ الْقَدَرُ أَغْشَی الْبَصَرَ(3).

ثم قال رحمه الله فی قوله لَأُعَذِّبَنَّهُ کما صح نطق الطیر و تکلیفه فی زمانه معجزة له جازت معاتبته علی ما وقع منه من تقصیر فإنه کان مأمورا بطاعته فاستحق العقاب علی غیبته (4).

و قال فی قوله تعالی وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ الآیة قال الجبائی لم یکن

ص: 21

الهدهد عارفا بالله تعالی و إنما أخبر بذلک کما یخبر مراهقو صبیاننا لأنه لا تکلیف إلا علی الملائکة و الإنس و الجن فیرانا الصبی علی عبادة الله فیتصور أن ما خالفها باطل فکذلک الهدهد تصور له أن ما خالف فعل سلیمان باطل و هذا الذی ذکره خلاف ظاهر القرآن لأنه لا یجوز أن یفرق بین الحق الذی هو السجود لله و بین الباطل الذی هو السجود للشمس و أن أحدهما حسن و الآخر قبیح إلا العارف بالله سبحانه و بما یجوز علیه و بما لا یجوز هذا مع نسبة تزیین أعمالهم و صدهم عن طریق الحق إلی الشیطان و هذه مقالة من یعرف العدل و أن القبیح غیر جائز علی الله تعالی (1).

و قال قدس سره فی قوله سبحانه فی سورة العنکبوت وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا أی و کم من دابة لا یکون رزقها مدخرا معدا عن الحسن و قیل معناه لا یطیق حمل رزقها لضعفها و تأکل بأفواهها عن مجاهد و قیل إن الحیوان أجمع من البهائم و الطیور و غیرها مما یدب علی وجه الأرض لا یدخر القوت لغدها إلا بنی آدم و النملة و الفأرة بل تأکل منها قدر کفایتها فقط عن ابن عباس اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ أی یرزق تلک الدابة الضعیفة التی لا تقدر علی حمل رزقها و یرزقکم أیضا فلا تترکوا الهجرة بهذا السبب عن ابن عمر قال خرجنا مع رسول الله صلی الله علیه و آله حتی دخل بعض حیطان الأنصار فجعل یلتقط من التمر و یأکل فقال یا ابن عمر ما لک لا تأکل فقلت لا أشتهیه یا رسول الله فقال و لکنی أشتهیه و هذه صبیحة رابعة منذ لم أذق طعاما و لو شئت لدعوت ربی فأعطانی مثل ملک کسری و قیصر فکیف بک یا ابن عمر إذا بقیت مع قوم یخبئون رزق سنتهم لضعف الیقین فو الله ما برحنا حتی نزلت الآیة وَ هُوَ السَّمِیعُ أی لأقوالکم عند مفارقة أوطانکم الْعَلِیمُ بأحوالکم لا یخفی علیه شی ء من سرکم و إعلانکم (2).

ص: 22

و قال قدس الله روحه وَ الطَّیْرَ أی و سخرنا الطیر مَحْشُورَةً أی مجموعة إلیه تسبح الله تعالی معه کُلٌ یعنی کل الطیر و الجبال لَهُ أَوَّابٌ رجاع إلی ما یرید مطیع له بالتسبیح معه قال الجبائی لا یمتنع أن یکون الله تعالی خلق فی الطیور من المعارف ما یفهم به أمر داود و نهیه فیطیعه فیما یرید منها و إن لم تکن کاملة العقل مکلفة(1).

و قال الرازی فإن قیل کیف یصدر تسبیح الله عن الطیر مع أنه لا عقل له قلنا لا یبعد أن یقال إن الله تعالی کان یخلق لها عقولا حتی تعرف الله فتسبحه حینئذ و کل ذلک کان معجزة لداود علیه السلام انتهی (2).

خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها قیل یعنی أزواج الحیوان من ذکر و أنثی و قیل أی الأشکال و قیل أی الأصناف و قیل کل ممکن فهو زوج ترکیبی و الواحد الحق و الفرد المطلق هو الله تعالی وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ أی و فی خلق ما یفرق علی وجه الأرض من الحیوان علی اختلاف أجناسها و منافعها و المقاصد المطلوبة منها دلالات واضحات علی وجوده سبحانه و علمه و قدرته و حکمته و لطفه لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ قیل أی یطلبون علم الیقین بالتدبر و التفکر.

قوله سبحانه صافَّاتٍ قیل أی باسطات أجنحتهن فی الجو عند طیرانها فإنهن إذا بسطنها صففن قوادمها وَ یَقْبِضْنَ أی و یضممنها إذا ضربن بها جنوبهن وقتا بعد وقت للاستظهار به علی التحرک و لذلک عدل به إلی صیغة الفعل للتفرقة بین الأصیل فی الطیران و الطاری علیه ما یُمْسِکُهُنَ فی الجو علی خلاف طبعهن إِلَّا الرَّحْمنُ الشامل رحمته کل شی ء بأن خلقهن علی أشکال و خصائص هیئاتهن للحرکة فی الهواء إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ بَصِیرٌ یعلم کیف یخلق الغرائب و یدبر العجائب.

و أقول فی سورة الفیل و قصته دلالة علی شعور الحیوانات و کونها مطیعة

ص: 23

لأمره سبحانه فإن الظاهر أن الطیور کانت حیوانات و لم تکن من الملائکة و إن احتملت ذلک و کذا الفیلة حیث امتنعت من دخول الحرم و فهمت کلام عبد المطلب و سجدت له رضی الله عنه کما مر مفصلا فی ذکر تلک القصة نعم یمکن أن یکون الله تعالی جعلها فی ذلک الوقت ذوات شعور و معرفة کرامة للبیت و عبد المطلب و إرهاصا لنبوة نبینا صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]مرحوم طبرسی - . مجمع 4 : 297 - در مورد کلام خدای متعال «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ» {هیچ جنبنده ای در سطح زمین نیست} و عبارت «وَ لا طائِرٍ یَطیرُ بِجَناحَیْهِ» {و نه هیچ پرنده ای که با دو بال خود پرواز می کند} گفته: خدای متعال با این دو لفظ، همه جانوران را جمع نموده، چون هیچ حیوانی از این دو حال خارج نیست، یا با دو بالش پرواز می کند و یا می­جنبد و جمله «یَطیرُ بِجَناحَیْهِ» را برای تاکید و رفع اشتباه آورده، زیرا گوینده گاهی اوقات می گوید «طِر فی حاجتی» یعنی در مورد حاجت من شتاب کن، یا برای این آورده که ماهی هم در آب پرواز [شنا] می کند، اما هیچ بالی ندارد و ماهی از زمره پرندگان خارج شده، زیرا از جنبندگان دریایی است و خدای متعال هم در این آیه هرچه را که در زمین و جوّ است اراده فرموده [نه آبزیان دریایی را.]

مؤلف:

گفته شده که این آیه ماهیان را هم در بر می گیرد، یا به دلیل اینکه در مورد اولی قرار می­گیرند، چون در آب می­جنبند و یا اینکه مشمول مورد دومی می­شوند، ولی این قول بعید است.

فخر رازی - .[2] مفاتیح الغیب 12 : 213215 - - درباره فرموده حق تعالی: «إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ» می گوید:

فرّاء گفته: هر دسته ازچهارپایان امتی هستند، در حدیث هم آمده که «اگر سگ ها امتی نبودند که تسبیح انجام می­دادند، قطعا فرمان به قتل آن ها می­دادم» پس سگ ها را امت قرار داده، وقتی این حرف ثابت شود، مدلول آیه چنین می شود که همه جنبنده ها و پرنده ها، مانند ما هستند و در آیه شرح نداده که این همانندی در کدام یک از معانی است و نمی­شود گفت که این همانندی از همه جهت است وگرنه باید آن ها در صورت و صفت و خلقت همانند ما باشند و این نادرست است. پس آشکار شد که در آیه هیچ دلالتی مبنی بر اینکه این همانندی مربوط به همه احوال و امور باشد، نیست. در تفسیرِ آن امری که خدای متعال در مورد آن، حکم به همانندی بین بشر و چهارپایان و پرندگان نموده است اختلاف وجود دارد و در مورد آن اقوالی را ذکر کرده اند:

1.

واحدی از ابن عباس نقل کرده که مقصود این است که: (مرا می­شناسند و یگانه می­دانند و مرا تسبیح می گویند و حمد می­کنند) و گروه بزرگی از مفسران بر این قولند و گفته اند: این حیوانات خدا را می شناسند و او را حمد می­کنند و تسبیح می­گویند و بر این حرف دلیل آورده اند به قول خدای سبحان «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِه» - . اسراء / 44 - {و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش، تسبیح او می گوید} و همچنین به فرموده او در وصف جانوران «کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَهُ» - . نور / 41 - {همه ستایش و نیایش خود را می دانند} همچنین به دلیل اینکه خداوند به مورچه و هدهد خطاب نموده است.

ابی درداء می گوید: عقل چهارپایان، در همه چیز، به جز چهار مورد بسته و نارسا است: خداشناسی، روزی خواهی، شناخت نر و ماده [خود] و آماده شدن هر کدام برای همراه خود [جفتش] و از پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت شده که هر کس گنجشکی را بیهوده بکشد، روز قیامت آن گنجشک به خدای تعالی شیون و ناله کند و گوید: پروردگارا این شخص مرا بیهوده کشت؛ از من سودی نبرد و مرا رها هم نکرد تا از حشرات زمین بخورم.

2.

مراد از اینکه جانوران همانند شما [انسان ها] هستند از جهت امت بودن و گروه گروه بودن آن هاست و از این جهت که مخلوقاتی هستند که بعضی به بعضی دیگر شبیه اند و به هم انس می­گیرند و با هم زاد و ولد می کنند، مگر اینکه سائل بگوید: حمل آیه بر این معنا فایده معتبری ندارد، زیرا این امور برای هرکسی واضح است.

3.

مقصود از همانندی آن ها با انسان در این است که امر آن ها هم [مثل انسان ها] توسط خدای متعال تدبیر شده و او خلقشان نموده و روزی شان را عهده دار شده و این وجه نزدیک به قول دوم است .

1.

مقصود این است که خدای متعال همان طور که در قرآن کریم هر چیزی را که مربوط به بشر است از عمر و رزق و اجل و سعادت و شقاوت آورده، در مورد حیوانات هم همه این احوال را ذکر نموده و دلیل بر این مطلب قول خدای متعال است که فرموده «ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ء».

2.

مقصود از اینکه این ها همانند ما هستند این است که، در قیامت محشور می­شوند و حقوقشان به آنها می رسد، همان طور که از پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت شده که برای [حیوان] بی شاخ از شاخدار قصاص انجام می شود.

3.

خطّابی از سفیان بن عیینه روایت کرده که او وقتی این آیه را خواند گفت: در زمین هیچ آدمی نیست جز اینکه برای او شبیهی از یکی از چهارپایان وجود دارد؛ بعضی از آن ها چون شیر یورش برند، بعضی چون گرگ تجاوز کنند، بعضی مثل سگ بانگ زنند، بعضی مثل طاووس خود را بیارایند، و یکی هم مثل خوک است که اگر طعام پاک بدو رسد، آن را وا نهد، و چون کسی از باقی مانده غذایش دست کشد در آن زبان کشد و همچنین آدمیانی را می­بینیم که اگر پنجاه سخن حکمت بشنوند، یکی را هم حفظ نکنند و اگر یک بار خطا کنی آن را بخاطر سپارند و در هیچ مجلسی ننشینند مگر اینکه آن را نقل کنند. سپس گفته: پس ای برادر، بدان که با بهائم و درنده ها معاشرت داری، پس تا می توانی خود را از [شر] آن ها حفظ کن.

آن گاه گفته: معتقدان به تناسخ می­گویند: اگر ارواح بشر، سعادتمند، مطیع خدای متعال، موصوف به معارف حقه و اخلاق طاهره باشند، پس از مرگ، به کالبد پادشاهان منتقل می­شوند و چه بسا گویند که به جهان فرشته ها انتقال می­یابند و اگر شقی، نادان و نافرمان باشند، به بدن حیوانات منتقل می­شوند و هر اندازه که آن ارواح شقی تر و مستحق عذاب بیشتری باشند، به بدن حیوانی پست تر و رنجکش تر و بدبخت تر درآیند و برای اثبات حرف خود، به همین آیه احتجاج کرده اند و گفته اند که این آیه به صراحت، دلالت دارد که هیچ جنبنده و پرنده ای نیست، مگر اینکه امتی همانند ماست. و کلمه [مماثلت: همانندی] اقتضای حصول مساوات، در جمیع صفات ذاتیه را دارد و اما مساوات در صفات عَرَضیه که موجب فرق بین موجودات می­شود، در حصول همانندی [موجودات] اعتباری ندارد. سپس قائلین به این قول بر مطلب خود افزوده اند و گفته اند: از این مطلب ثابت شد که ارواح همه حیوانات، پروردگار خویش را می­شناسند و [همچنین] به سعادت یا شقاوتی که [در آینده] برای آن ها حاصل می شود شناخت دارند. و نیز این هم ثابت شد که خدای متعال به سوی هر صنفی از حیوانات، رسولی را از جنس خودشان فرستاده است. و دلیل گفته خود را چنین بیان کرده اند که به وسیله این آیه ثابت شد که چهارپایان و پرندگان، امت هستند و خدای متعال هم فرموده که «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خَلا فیها نَذیرٌ» - . فاطر / 24 - {و هیچ امّتی نبوده مگر اینکه در آن هشدار دهنده ای گذشته است.}و این صریح است در اینکه برای هر طایفه از این حیوانات رسولی وجود دارد که خدای متعال به سوی آن ها فرستاده، آن گاه بر این مطلب با بیان قصه هدهد و مورچه و سایر قصصی که در قرآن آمده، تاکید کرده اند.

و بدان که ما قول به تناسخ را در علم اصول با دلائل خوبی ابطال نموده ایم و در مورد این آیه هم گذشت که این آیه افاده حصول همانندی [بین انسان و حیوان] در بعضی از امور مذکور را دارد، پس نیازی به اثبات آنچه که اهل تناسخ گفته اند نیست. (پایان نقل قول)

مرحوم طبرسی - . مجمع 4 : 297 - از مجاهد نقل کرده: «إلا أمم» یعنی اصناف معینی که به نام خود شناخته می­شوند و هر صنفی مشتمل بر شمار زیادی است و درباره «امثالکم» گفته شده: منظور این است که [این موجودات]، در ابداع، آفرینش و دلالت بر اینکه خالقی دارند همانند شما هستند. و همچنین گفته شده همانندی انسان ها با حیوانات برای این است که [هر دو گروه] احتیاج به مدبری دارند که امر خوراک، جامه، خواب، بیداری، هدایت به سوی راه های [درست]، مرگ، حشر و بسیاری از احوال و مصالحی را که قابل شمارش نیست تدبیر کند. و با این جمله بیان کرده که هیچ کس حق ندارد به هیچ کدام از این حیوانات ستمی کند، چون که خدای متعال خالق و دادخواه آن هاست .

سپس درباره کلام خدای متعال «إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ» {[همه] به سوی پروردگارشان محشور خواهند گردید.} گفته: یعنی همان طور که بندگان در روز قیامت به سوی خدای متعال محشور می­شوند، این ها هم پس از مرگ نزد پروردگارشان محشور می­شوند و خدا پاداشی که آن ها را سزد بدهد و دادِ یکی را از دیگری بستاند. و در آنچه از ابی هریره روایت کرده اند آمده است که خدا در روز قیامت، همه خلائق از جمله چهارپایان، جنبنده ها و پرنده ها را محشور سازد، و عدالت خدای متعال در آن روز بدان جا رسد که برای جانور بی­شاخ از شاخدار حق ستاند. سپس می­فرماید: خاک شو، و از این رو کافر هم گوید: «یا لَیْتَنی کُنْتُ تُراباً» - . نباء / 40 - {کاش من خاک بودم.}

و از ابوذر نقل است: یک بار که من نزد رسول خدا بودم، ناگهان دو بز به هم شاخ زدند، پیغمبر [به اصحاب] فرمود: آیا می­دانید این دو برای چه به هم شاخ زدند؟ گفتند: نه. حضرت فرمود: ولی خدا می­داند و میان آن ها قضاوت خواهد کرد. و بر طبق این حدیث، همانندی حیوانات با ما فقط در حشر و قصاص است.

و جمعی از معتقدان به تناسخ این آیه را دلیل دانسته اند بر اینکه چهارپایان و پرنده ها مکلفند، به خاطر عبارت «أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ» و این درست نیست، زیرا ما بیان کردیم همانندی آن ها از چه جهت است و اگر حمل این همانندی بر عموم واجب باشد، واجب است که آن ها در صورت و هیئت و خلقت و اخلاق هم مثل ما باشند، پس چگونه تکلیف بهائم صحیح باشد در حالی که آن ها غیر عاقلند و تکلیف کردن هم، جز با کمال عقل صحیح نیست، - . مجمع البیان 4 : 297 - 298 - (پایان نقل قول)

فخر رازی - . مفاتیح الغیب 12 : 218 - می گوید: فضلاء در تفسیر این آیه دو قول دارند:

خدا بهائم و پرنده ها را محشور می کند تا به ایشان پاداش دهد و این عقیده معتزله است، زیرا درد رساندن به آن ها، بدون پیشینه انجام هرگونه جنایتی

1.

نیکو نیست، جز برای پاداش و چون دادن پاداش بدانها واجب است، خدای متعال محشورشان می کند، تا آن پاداش را به آن ها بدهد.

2.

اصحاب ما می­گویند که واجب شدن [چیزی] بر خدای متعال محال است، بلکه خدا به مجرد خواست و اراده و به مقتضای الوهیت خود آن ها را محشور می کند و بر اینکه وجوب پاداش بر خدای متعال باطل است، چند دلیل آورده اند:

اول: وجوب به این معناست که ترک [آن عمل] مستلزم نکوهش باشد، و اینکه خدای متعال مستلزم نکوهش باشد محال است، زیرا او در ذات خود کامل است و هر چیزی که چنین باشد، عقلانی نیست که به سبب یک امر خارجی مستلزم نکوهش شود، زیرا هر چیزی که لازمه ذات باشد با عارض شدن یک امر خارجی باطل نمی شود.

دوّم: اگر زیان زدن به دیگری برای پاداش، نیکو بود قطعا واجب می شد که ضرر رساندن ما هم به دیگری، بدون رضایتش، به خاطر لزومِ وجودِ پاداش نیکو باشد، در حالی که این نادرست است. پس بطلان نظریه پاداش ثابت شد.

حال که این مطلب را دانستی، برخی از فروعی را که قاضی در این باب ذکر کرده یاد آور می­شویم.

1.

هر جانوری که به خاطر آنچه از دردهایی که در دنیا به او رسیده مستحق پاداش شده و در دنیا هم آن پاداش به او داده نشده، بر خدای متعال واجب است که در آخرت او را محشور کند، تا پاداشش را به او بدهد و هر حیوانی که چنین نباشد، عقلا حشر او واجب نیست، جز اینکه خدای تعالی خبر داده همه جانوران را زنده می کند و از دلیل نقلی در مورد این حرف قطعیت وجود دارد.

مؤلف:

ما گفتیم که در این میان، حیواناتی وجود دارند که به هیچ وجه مستحق پاداش نیستند، زیرا چه بسا در طول مدت زندگیشان مصون از دردها بوده اند و بعدا هم خدای متعال، بدون هیچ رنجی آن ها را می میراند - چون که ثابت نشده مرگ، حتما همراه با درد و الم است - بنابراین این گونه از حیوانات، هرگز مستحق پاداش نیستند .

1.

هر حیوانی را که خدای متعال اذن ذبح او را داده، پاداشش بر عهده خود اوست و این دارای چند قسم است:

اول: بعضی از آن ها را اجازه ذبح داده برای خوردن، بعضی دیگر را اجازه کشتن داده چون که آزار رساننده هستند، مثل درنده های متجاوز و حشرات موذی و بعضی دیگر هم با بیماری ها اذیت می­رسانند. بعضی دیگر را خدای متعال اذن فرموده که بارهای سنگین را حمل کنند و برای کارهای سخت مورد استفاده قرار گیرند و با این حال اگر افرادی به آن ها ستم کنند، پرداخت آن غرامت، بر عهده ایشان است. و اگر یکی از این حیوانات به دیگری ظلم کند، آن غرامت بر عهده حیوان ظالم است [که خدای متعال آن را از او می­ستاند.]

و اگر گفته شود حیوانی که گوشتش خورده می شود، ولی بر طبق شرع ذبح نشده، غرامتش بر عهده کیست؟ جواب می دهیم که این کار ظلم است و غرامت بر عهده کشنده آن حیوان است، و به همین دلیل نبی مکرم صلی الله علیه وآله از ذبح حیوان، جز برای خوردن نهی فرموده اند.

دوم: مقصود از غرامت(پاداش)، منافع عظیمی از لحاظ جلالت و رفعت است که اگر آن چهارپا عاقل بود و می فهمید که برای تحصیل آن منفعت، هیچ راهی جز تحمل ذبح شدن وجود ندارد، به آن راضی می­شد و این همان پاداشی است که به خاطر آن درد رساندن و ضرر رساندن نیکو است.

سوم: عقیده قاضی و بیشتر معتزلیان بصره این است که عوض، پایان پذیر است و او می گوید: این قول اکثر مفسران است، زیرا وقتی که خدای متعال غرامت را به جانور پرداخت، او را به خاک تبدیل می­نماید و آن گاه کافر می­گوید: «یا لَیْتَنی کُنْتُ تُراباً.» - . نباء / 40 - ابو القاسم گفته: باید عوض بی پایان و جاوید باشد. قاضی بر این حرف اعتراض کرده، با این بیان که برای ما انسان ها نیکو است که کار دشواری را برای سود پایان پذیری انجام دهیم، پس معلوم می شود که درد رساندن به دیگری، مشروط به مزد بی پایان نیست .

بلخی بر این قول اعتراض نموده، تا آنجا که گفته: قطع غرامت، جز با میراندن آن چهارپا ممکن نیست و میراندن هم موجب درد می شود و خود این درد، موجب غرامتی دیگر می شود و این چنین تا بی پایان پیش می­رود.

جوابش این است که، با دلیل ثابت نشده که میراندن، جز به وسیله درد رساندن ممکن نیست.

1.

اگر چهارپایی مستحق دریافت غرامت از دیگری باشد و آن چهارپای ظالم هم [از جایی دیگر] مستحق دریافت غرامت از خدای متعال باشد، خدای متعال آن غرامت را به چهارپای مورد ظلم واقع شده انتقال می­دهد، اما اگر جانور ظالم مستحق دریافت غرامت نبود، خود خدای متعال غرامت حیوان مظلوم را کامل می کند. آنچه گفته شد مختصری از احکام غرامت و پاداش بر طبق عقیده معتزله بود. کلام فخر رازی در این بخش به پایان رسید. - . مفاتیح الغیب 4 : 218-220 -

فخر رازی در تفسیر کلام خدای متعال «وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ» گفته است: البته یادآور شدیم که سجده دو نوع است: یکی سجده ای است که عبادت است، مثل سجده مسلمانان برای خدا، و دیگری عبارت است از سجده انقیاد و خضوع، که نتیجه چنین سجده ای این است که همه این ها ممکن الوجود هستند و قابلیت نیستی و عدم برای هر دو [ملائکه و دابه] وجود دارد، چون بدون وجود مرجح، هیچ کدام از این دو بر دیگری ارجحیت ندارند. در این میان برخی می­گویند: مقصود در اینجا معنای دوم است، چون آنچه که متناسب با جنبنده است، جز این نوع از سجده نیست و برخی گویند: مقصود معنی نخست است که متناسب با فرشتگان است و برخی دیگر گویند: این یک لفظ مشترک است و حمل لفظ مشترک بر هر دو معنا جایز است، اما به نظر من این قول ضعیف است. - . مفاتیح الغیب 20 : 42 و 44 -

فخر رازی در مورد کلام خدای متعال «أَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ» گفته است: - . مفاتیح الغیب 20 : 90 - این دلیل دیگری بر کمال قدرت خدای متعال و حکمت او می­باشد، زیرا اگر در نوع خلقت پرندگان، امکان پرواز را قرار نداده بود و همچنین جو را طوری خلق نکرده بود که امکان پرواز در آن وجود داشته باشد، این امر امکان پذیر نبود؛ یعنی خدای متعال به پرندگان بالی داده که گاهی آن را باز می­کنند و گاهی می­بندند، مثل کاری که شناگر در آب می­کند، و هوا را چنان لطیف و رقیق آفریده که به آسانی شکافته شده و نفوذ می­پذیرد که اگر چنین نبود، پرواز امکان نداشت. «ما یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا اللَّهُ» یعنی اینکه جسم پرنده سنگین است و جسم سنگین، بقایش در جو به صورت معلق، بدون اینکه تکیه گاهی از پایین یا اتصالی به بالا داشته باشد، ممتنع است، پس واجب است که نگهدارنده او در آن فضا، خدای متعال باشد، قاضی گفته: خدای متعال این نگهداری در جو را به خود نسبت داده، به دلیل اینکه اسبابی را که به وسیله آن ها پرواز کردن - با انجام افعالی خاص- امکان پذیر است، او به پرندگان عنایت فرموده، پس وقتی که خدای متعال سبب این امر باشد، انتساب این فعل به او هم صحیح است. (پایان نقل قول) - . مفاتیح الغیب 2 : 90 - 91 -

اینکه فرمود: «و الطیر» یعنی پرندگان هم تسبیح می­کنند و قبلا گذشت که تسبیح آن ها یا حمل بر حقیقت می شود، چون دارای شعور هستند و یا در آن وقت خداوند آن ها را به معجزه داود علیه السّلام دارای شعور قرار داده، یا مقصود، تسبیح ایشان به زبان حال است، همان طور که در تسبیح جمادات گذشت یا مقصود، شنای آن ها در فضا است.

فخر رازی گفته: مانعی ندارد که پرندگان هم سخن گویند، ولی همه امت اجماع دارند که مکلفین فقط جنیان، انسان ها و فرشتگان هستند، پس اینکه پرندگان به درجه ای از عقل برسند که شایان تکلیف باشند، ممتنع است، بلکه حالشان مثل حال طفلی است که با اینکه مکلف نیستند، اما امر و نهی می شوند و این کار، معجزه ای از حضرت داود علیه السّلام بود که آن ها را از نظر فهم، در منزله چون کودک خردسال دستور پذیر قرار داد. - . مفاتیح الغیب 22 : 200 -

طبرسی رحمه الله از جبائی و علی بن عیسی نقل کرده که، خودِ مسخر کردن پرندگان برای داود علیه السّلام، تسبیحی بود دال بر این که تسخیر کننده آن ها قادری است که آنچه بر بندگان جایز است بر او جایز نیست، (غیر از بندگان است) و همچنین از قول وهب نقل شده که پرندگان به همراه او صبح و شام تسبیح می­کردند و این معجزه ای برای حضرت داود علیه السّلام بود. «وَ کُنَّا فاعِلینَ» یعنی اینکه ما بر انجام چنین چیزهایی قادریم و این افعال را به عنوان دلالت بر نبوت داود علیه السّلام انجام دادیم. - . مجمع البیان 7 : 58 -

فخر رازی در مورد «أَ لَمْ تَرَ» گفته است: یعنی آیا نمی­دانید؟ که ظاهر این کلام استفهامی است، اما مقصود از آن بیان و تقریر است.

و بدان مقصود از تسبیح، یا دلالت این چیزها است بر اینکه خدای متعال، منزه از کاستی هاست و موصوف به صفات جلال است، و یا مراد این است که در باره برخی دلالت بر تنزیه می کند و در مورد دیگران، منظور، گفتار با زبان است، و وجه اول بهتر است و اما قسم سوم و آن این است که گفته شود: یک لفظ، در هر دو معنی حقیقی و مجازی استعمال شده و این جایز نیست، پس همان وجه نخست باقی می­ماند.

و اما اگر گفته شود: تسبیح، در این معنا برای همه مخلوقات ثابت است، پس وجه تخصیص آن در این جا به عقلاء چیست؟

پاسخ می دهیم: به دلیل اینکه خلقت عقلاء دلالت بیشتری بر وجود صانع دارد، چون که عجائب موجود در آن بیشتر است.

و چون یادآور شد که اهل آسمان ها و زمین تسبیح می­گویند ذکر کرد که آن ها هم که در هوایند، یعنی پرنده ها هم تسبیح می­گویند، واین [عطف «والطیر صافات» به ماقبل] برای این است که دادن نیرو به یک جِرم سنگین برای اینکه بتواند به وسیله آن در هوا بماند و بال بگشاید و ببندد، از بزرگ ترین دلائل، بر توانایی صانعی مدبّر می باشد و پروازشان را سجده ای از طرف آن ها برای خود قرار داده و این تاییدی است بر آنچه ما گفتیم که مقصود از تسبیح، دلالت این امور است بر تنزیه، نه گفتار به زبان. «کُلٌّ قَدْ عَلِمَ» یعنی خدا می­داند و دلیل این حرف «وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِما یَفْعَلُونَ» می­باشد و جمهور متکلمین این قول را اختیار نموده اند.

نظر دوم در مورد این آیه این است که ضمیر در «علم، الصلاه، التسبیح» به لفظ «کل» برگردد، در نتیجه معنا چنین می شود که همه آفریده ها، نماز و تسبیحی را که بر ایشان واجب است می­دانند.

و قول سوم این است که ضمیر «هاء» در «صلاته و تسبیحه» به خدای متعال برگردد و مقصود این است که هر تسبیح کننده و نماز گذارنده ای، نماز و تسبیحی را که خدای متعال بر او تکلیف کرده می داند. بنا بر قول دوم و سوم، عبارت «وَ اللَّهُ عَلِیمٌ» جمله ای استینافی است [جدا از بقیه آیه است.]

و از ابی ثابت روایت شده که نزد ابی جعفر، حضرت باقر علیه السّلام نشسته بودم، ایشان به من فرمود: آیا می­دانی این گنجشک ها هنگام طلوع خورشید و پس از آنچه می­گویند؟ گفتم: نه، حضرت فرمود: پروردگار خود را تقدیس می­کنند و از او غذای روز خود را می­خواهند.

اما متکلمین این را [تسبیح به زبان را] بعید دانسته اند و گفته اند: اگر پرنده خداشناس بود، قطعا مثل عقلایی بود که سخن و اشاره ما را می­فهمند، ولی چنین نیست، چون ما با علم بدیهی می دانیم که پرندگان از طفلی که هنوز این امور را هم نمی­فهمد، کم فهم تر هستند، پس ممتنع بودن این گونه از دریافت ها در پرنده سزاوارتر است. وقتی ثابت شد که پرندگان خدای متعال را نمی­شناسند، پس اینکه بگوییم با زبان تسبیح می کنند هم امری محال می شود، بنابر این ثابت می شود که آن ها فقط با زبان حال خدای متعال را تسبیح می گویند.

سپس بسیاری از چاره جویی های دقیق جانداران را چنانچه بیاید یادآوری کرده و آن ها را دلیل بر شعور و عقل آن ها آورده و آن گاه گفته است: خردمندان زیرک، از این گونه چاره جویی ها عاجزند، پس وقتی چنین چیزی جایز باشد، پس چرا جایز نباشد که بگوییم: این جانداران از سوی خدای متعال به معرفت و ثنای او آگاه شده اند، گرچه به امور دیگری که انسان ها می­دانند آشنا نباشند؟ و چه خوب گفته شهاب سمعانی که گفته: خدای صاحب عزت و جلال، والاتر از آن است که با ترازوی اعتزال سنجیده شود. - . مفاتیح الغیب 24 : 10- 12 -

و در مورد کلام خدای متعال «وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ» گفته که در این آیه پرسش هایی مطرح است:

اول اینکه، خدای متعال فرموده «خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ» با اینکه بسیاری ازحیوانات هستند که از آب آفریده نشده اند، مثل فرشته ها که تعدادشان از همه آفریده ها بیشتر است و از نور آفریده شده اند، و جنیان هم که از آتش آفریده شده اند، و خداوند متعال، آدم را از خاک و عیسی را هم از باد آفریده، زیرا فرموده «فَنَفَخْنا فیهِ مِنْ رُوحِنا» - . تحریم / 12 - {و در او از روح خود دمیدیم}. و نیز بسیاری از جانوران را می بینیم که از نطفه ایجاد نمی­شوند.

و جواب این سوالات از چند وجه است:

یکی از جواب ها که بهتر از همه است، چیزی است که قفال بیان کرده و آن این است که «مِنْ ماءٍ» قید «دابه» است، نه قید «خَلَقَ» و مقصود این است که هر جانوری از آب پدیدار شود، آفریده خدا است.

جواب دوم این است که اصل همه مخلوقات آب است، بر طبق آنچه روایت شده که، اولین چیزی که خدای تعالی آفرید جوهر بود، خداوند با دیده هیبت به آن نگریست شد و آن جوهر تبدیل به آب شد. سپس خداوند از آن آب، آتش و هوا و نور را آفرید، و چون مقصود از این آیه بیان اصل آفرینش است و اصل اولی هم آب بوده، پس آیه هم به همین خاطر تعبیر به «ماء» نموده است.

جواب سوّم این است که مقصود از دابه آن چیزی است که بر روی زمین می­جنبد و محل سکونت او آنجاست، تا ملائکه و جن از این حیطه خارج شوند و چون بیشتر این جانوران از آب خلق شده اند؛ حال یا به خاطر اینکه از نطفه اند و یا به این دلیل که فقط در آب زندگی می­کنند، از این رو همه را از آب تعبیر کرده؛ یعنی وجه غالبی را به منزله کل تلقی نموده است .

سوال دوم این است که چرا خزیدن بر روی شکم را راه رفتن نامیده است؟

جواب این است که بر طبق استعاره چنین می­گویند، همان طور که گفته می شود: فلانی کارش راه نیفتاده، همچنین این کار بر طبق مشاکله هم هست.

سوال سوم این است که این سه بخش، همه حیوانات را دربر نمی­گیرد، زیرا جاندارانی هستند که بر بیش از چهار پا راه می­روند، مثل عنکبوت ها و عقرب ها و هزار پا که با چهل و چهار پا راه می رود.

جواب این است که بخشی را که شما یادآور شدید، نادر و کمیابند و ملحق به عدم محسوب می­آیند، به علاوه فلاسفه می­گویند: جانداری که بیش از چهار پا دارد، در راه رفتن، روی همان چهار پا تکیه دارد و همچنین جمله «یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ» به ما آگاهی می­دهد که حیوانات همان طور که در شیوه راه رفتن با یکدیگر تفاوت دارند، در امور دیگری هم با یکدیگر تفاوت دارند که در اینجا برخی از این تقسیمات را ذکر می­کنیم:

تقسیم اول: حیوانات در بعضی از اعضاء با یکدیگر مشترک و در بعضی دیگر با یکدیگر متفاوتند، در اشتراکات، مثل انسان و اسب که هر دو دارای گوشت و عصب و استخوان اند، اما اختلافات دو قسم است؛ یا دو حیوان در اصل عضو با هم اختلاف دارند و یا در وصفش.

اما تباینی که در اصل عضو است، خود دارای دو قسم است: اول اینکه عضو یک حیوان با حیوان دیگر فرق می کند، اما اجزایش همان اجزاء عضو حیوان دوم است، مثل انسان و اسب که اسب دم دارد، ولی انسان ندارد، ولی اجزاء دم به جز استخوان و عصب و گوشت و پوست و مو نیست که همه این ها برای انسان هم حاصل است[پس ماده یکسان و عضو متفاوت است.]

و قسم دوم این است که عضو حیوان اول، با عضو حیوان دوم، نه در ذات یکسان است و نه در اجزاء، مثل لاک پشت که پوششی [غلاف] دارد که انسان ندارد و همچنین فلسی که ماهی و خاری که خارپشت دارد، ولی انسان ندارد.

و اما اختلاف در صفت عضو، در کمیت، کیفیت، وضع، فعل و انفعال می باشد، اما کمیت، یا در اندازه است، مثل چشم جغد که درشت است و چشم عقاب که کوچک است و یا در تعداد، مثل پای پاره ای از عنکبوت ها که شش تاست و پاره ای دیگر که هشت یا ده تاست. اما آنچه که در کیفیت مطرح است، مانند اختلاف در رنگ ها، اشکال، سفتی، نرمی و آنچه که مربوط به وضع است، مثل تفاوت محل قرارگیری پستان فیل که نزدیک به سینه او است و پستان اسب که نزدیک ناف است و آنچه که در فعل [کار] مطرح است، مثل تفاوت کار گوش فیل که علاوه بر استماع، برای دفع [حشرات] هم هست به خلاف آدمی و همچنین بینی فیل که آلتی برای گرفتن اشیاء است، برخلاف بینی حیوانات دیگر و اما انفعال، مانند چشم خفاش که به سرعت در نور خیره شود و چشم چلچله که عکس آن است.

تقسیم دوم: جاندار یا آبی است و مسکن اصلیش آب است یا زمینی است و یا اینکه نخست آبی است و بعدا زمینی می شود. جانداران آبی احوالشان چند وجه دارند: یا مکان، غذا و نَفَس کشیدن آن ها در آب است و به جای تنفس با هوا، آب را به درون خود می­کشند و سپس آن را برون می­دهند و اگر از آب جدا شوند زنده نمی مانند، مثل همه ماهی ها که چنین اند، و یا اینکه جایش و غذایش آب است، نفس نمی­کشد و استنشاق هم ندارد، مثل برخی از رسته های صدف که در معرض هوا قرار نمی­گیرند و آب هم به درون خود نمی­کشند.

دوم اینکه جای برخی از جانوران آبی نهرهای جاری است و برخی دیگر آب های راکد، مثل قورباغه و جای برخی دیگر در دریاست.

سوم اینکه برخی از آبها در ژرفا باشند، برخی در کناره، برخی در گِل و برخی دیگر در سنگ.

وجه چهارم اینکه جانورانی که در آب رفت و آمد دارند، برخی با سر در آب فرو می­روند و با بال شنا می کنند، مثل ماهی و برخی دیگر بر پاها شنا می­کنند، مثل قورباغه ها، برخی در قعر آب راه می­روند، مثل خرچنگ و برخی هم می­خزند، مثل اقسامی از ماهی ها که همانند کرم هایند و بال ندارند.

اما جانوران خشکی هم از دو نظر حالشان سنجیده می شود:

اول اینکه، برخی از یک طریق، مثل دهان و بینی نفس می­کشند و برخی چنین نیستند و به شیوه ای دیگر نفس می­کشند، مانند مگس و زنبور عسل .

دوم: جانوران زمین برخی دارای جایگاه مشخصی هستند، و برخی جای مشخصی ندارند و هر جایی که شد مأوی می­گیرند، به جز اینکه بچه بیاورند و برای پرستاریش بر سر آن بمانند، و آن ها که جا دارند برخی بر قله تپه هایند و برخی روی زمین.

سوم: جانوران خشکی­ زی که از صنف پرندگان اند، دارای دو بال اند و با دو پا راه می­رود، برخی نیز راه رفتن برایشان دشوار است، مثل چلچله بزرگ و خفاش و اما آنکه بالش پوست یا پرده است، پا ندارد، مثل نوعی مار پرنده در حبشه.

چهارم: پرنده ها مختلفند؛ برخی با هم زندگی می­کنند، مانند درنا و برخی تنها زندگی می­کنند، مانند عقاب و همه پرنده های شکاری که بر سر طعمه ستیزه دارند، چون برای شکار نیاز به کوشش دارند، و برخی دیگر هم مثل مرغ سنگ خوار جفت زندگی می­کنند، برخی دیگر گاهی با هم زندگی می­کنند و گاهی هم به صورت انفرادی، و آنکه تنها زندگی می کند، چه بسا شهری باشد و یا بیابانی و یا اینکه در باغ ها زندگی کند.

از میان همه جانداران تنها انسان است که نمی­تواند تنها زندگی کند، زیرا وسائل زندگی و معاشش با مشارکت در جمع اصلاح می شود و زنبور عسل و برخی از پروانه ها هم در اجتماعی بودن مثل انسانند، ولی زغن و درنا، پیرو یک رئیس اند. مورچه ها هم اجتماعی هستند و رئیسی ندارند.

پنجم: در میان پرندگان، بعضی گوشت خوار و برخی دانه چین و برخی هم گیاه خوارند. برخی غذای معینی دارند، مثل زنبور عسلکه تنها از گُل تغذیه می­کند و عنکبوت که تنها غذایش مگس است و برخی دیگر هم در غذا با یکدیگر اشتراک دارند.

و اما قسم سوم؛ جانوری است که گاهی در آب زندگی می کند و گاهی در خشکی و می­گویند که جانوری است که در دریاست و در آن زندگی می­کند، سپس به خشکی می­آید و در آن می­ماند.

برخی از این جانوران به صورت ذاتی با هم انس دارند (مثل انسان ها) و برخی دیگر با توالد با یکدیگر مأنوس می­شوند، مثل گربه و اسب و برخی مثل یوزپلنگ با فشار، به یکدیگر انس گیرند و برخی دیگر، مثل ببر اصلا با هم مأنوس نمی­شوند، برخی از حیواناتی که با فشار به یکدیگر انس می­گیرند، بعد از این کار به سرعت با هم مأنوس می­شوند، برخی دیگر به سرعت با هم انس می­گیرند و مأنوس باقی می­مانند، مثل فیل و برخی دیر مأنوس می­شوند، مثل شیر و چه بسا که از هر نوعی دسته ای باشند که با دیگران انس می­گیرند و دسته ای دیگر وحشی باشند، حتی آدمیان هم، چنین هستند.

تقسیم چهارم: برخی جانداران آواز دارند و برخی دیگر صوتی ندارند، و آوازدارها موقع غلبه شهوت و جماع بیشتر آواز می­کنند به جز انسان، برخی پیوسته شهوت جماع دارند، چون خروس و برخی دیگر عفیف اند و وقت معین برای این کار دارند.

تقسیم پنجم: برخی جانوران طبع آرامی دارند و خشمشان اندک است، مثل گاو و برخی بسی کودن و عصبانی اند، مثل خوک خشکی زی، برخی چون شتر، بردبار و بارکش، و برخی چون مار دارای جنبش سریع اند، برخی همانند شیر، نیرومند، شجاع، چالاک، دارای نفسی بزرگ و منشی بزرگوارانه اند و برخی نیرومند، نیرنگ باز و وحشی مثل گرگ، برخی مثل روباه، حیله گر و مکار و پر حرکت اند و برخی همانند سگ، بسیار غضبناک و سفیه ولی تملق گو و دوستدار، برخی مثل فیل و میمون، بسیار نرم [ضد خشن] و انس گیرنده اند و برخی مثل طاوس، حسود و فخر فروش نسبت به جمال خود هستند و برخی هم مثل شتر و خر، آن چنان پر حافظه اند که راهی را که رفته اند از یاد نمی­برند.

تقسیم ششم: برخی از نژادهای حیوانی، زاد و ولدشان از طریق زاییدن فرزندی است و برخی دیگر این است که جانور ماده کِرمی تولید می کند و بعدا به جانور تبدیل می­شود، - . مفاتیح الغیب 24 : 16- 19 - (پایان نقل قول) (مانند زنبور عسل و عنکبوت که کرم می­زایند، بعدا اندام آن کامل شده و به حیوان تبدیل می شود. و برخی دیگر هم ماده شان تخم می­گذارد و بعدا جوجه می شود­.) نیشابوری گفته: برخی می­زایند و برخی تخم می­گذارند، و هر حیوانی که داری گوش است، زاینده و هر حیوان بی گوشی جز خفاش، تخم می­گذارد.

و در مورد کلام خدای متعال «إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیر ٌ» گفته: اشاره است به اینکه اختصاص هر جاندار بدین خواص و امثال آن ها، جز از سوی خدای قادر مختار قهار نیست. - . تفسیر نیشابوری 3 : 91 - (پایان نقل قول)

بیضاوی در مورد کلام خدای متعال «وَ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ» گفته: نطق و گفتار در عرف، هر واژه ای است که برای نمایش دادن چیزی است که در درون فرد وجود دارد، حال چه مفرد باشد یا مرکّب، و گاهی اوقات بر هر آوازی من باب تشبیه و متابعت اطلاق می شود، مثل آنکه می گویند: کبوتر سخن گفت و اطلاق ناطق و صامت برای جاندار و جماد از این باب است، زیرا آواز جانداران چون تابع خیال های آن هاست، پس به نوعی نازل یافته عبارات است و به ویژه که برای هر مقصودی آوازشان فرق می کند، به طوری که هم جنسشان، آن را می­فهمد، و شاید سلیمان علیه السّلام وقتی آواز هر جانوری را می­شنید، به نیروی قدسی خود خیال و هدف او را می­فهمید. چنانچه حکایت است که بر بلبلی گذشت که با شتاب بالا و پایین می­رفت و آواز می­خواند، سلیمان علیه السّلام فرمود: می گوید: چون نصف خرما بخورم دیگر تف بر همه جهان، و فاخته ای آواز داد، ایشان فرمود: می گوید: کاش، این خلق آفریده نشده بودند. و چه بسا که آواز بلبل از سیری و فراغت بال بوده و آواز فاخته از سختی رنج و دردِ دل، «فَهُمْ یُوزَعُونَ» یعنی لشکر سلیمان علیه السّلام نگه داشته می­شدند، تا همگی به یکدیگر ملحق شوند «حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ» {تا آن گاه که به وادی مورچگان رسیدند} منظور وادی ای است در شام، که تعداد مورچگان در آن بسیار زیاد است و دلیل اینکه فعل (أتی) با (علی) متعدی شده، یا برای این است که آمدن حضرت سلیمان و لشکریانش از سمت بالا بوده و یا اینکه مقصود پیمودن و طی کردن آن مسیر است چون که عرب می گوید (اتی الشیء) و منظورش وقتی است که به پایان و آخر چیزی رسیده، پس گویا سلیمان و لشکریانش قصد داشتند که در پایان آن وادی، منزل بگیرند. «قالَتْ نَمْلَةٌ» گویا آن مورچه وقتی آن ها را دید که به سوی آن وادی می­آیند، از ترس اینکه او را پایمال کنند فرار کرد و دیگر مورچه ها هم به تبعیت از او همین کار را کردند. او فریادی کشید و به وسیله آن، مورچه های دیگری را هم که کنارش بودند آگاه کرد و آن ها هم از او تبعیت کردند. و خدای متعال این خطاب را تشبیه به خطاب عقلا و خیرخواهی ایشان به یکدیگر نموده است. به همین دلیل مورچگان، به شیوه عقلا به یکدیگر خطاب کردند، علاوه بر اینکه مانعی ندارد که خدای متعال در آن ها هم عقل و گفتار آفریده باشد. - . انوار التنزیل 2 : 194- 195 -

و نیشابوری گفته: مفسران گفته اند خدای تعالی پرندگان را در زمان سلیمان دارای عقل آفریده بود، اما در زمان ما وضعیت پرندگان چنین نیست، اگرچه خدای متعال دقائقی را که در زندگی بدان نیازمندند به آن ها الهام می­کند. حکایت است که سلیمان علیه السّلام بر بلبلی که بر درختی بود، گذشت و به یارانش فرمود: او می گوید نیمی از خرما را خوردم و خاک بر سر دنیا، و فاخته ای آواز داد، ایشان به مردم گزارش داد که می گوید: کاش این خلق آفریده نشده بودند و طاووس آواز داد ایشان فرمود: می گوید: همان طور که بدهی می­ستانی، و فرمود: هدهد می گوید: ای گنهکاران از خدا آمرزش خواهید، و چلچله می گوید: خوبی را پیش فرستید تا آن را بیابید و کرکس می­گوید: پروردگار بلند مرتبه خود را به اندازه آسمان و زمین تسبیح می­کنم و و قمری می گوید: پاک و منزه است پروردگار بلند مرتبه من، مرغ سنگخوار می­گوید: هر که ساکت باشد، سالم می­ماند، طوطی گوید: وای بر کسی که همت او دنیاست، خروس می­گوید: ای غافلان، خدا را یاد کنید، کرکس گوید: ای آدمیزاده، هر چه خواهی زندگی کن که پایانت مرگ است، و عقاب می­گوید: در دوری از مردم آرامش و آسودگی است.

مرحوم طبرسی قدس سره گفته: اهل زبان عربی می­گویند، (نطق) بر غیر آدمیزاد اطلاق نمی شود، و فقط صوت گفته می شود، زیرا نطق عبارت از سخن است و برای پرندگان هم که سخن نمی گویند، ولی چون سلیمان علیه السّلام معنی صوت پرنده ها را می­فهمید آن را بطور مجاز، منطق نامید، و گفته شده که او حقیقت سخنگویی را اراده فرموده، زیرا برخی از پرنده ها سخنی دارند که دارای حروف است مانند طوطی. مبرد گفته: عرب هر کس را که آشکار کننده راز درون خود باشد، ناطق و متکلم می­نامد. علی بن عیسی گفته: پرندگان از روی معجزه حضرت سلیمان با ایشان سخن می گفتند، همان طور که از هدهد گزارش شده و سخن پرندگان آوازی است که با یک صیغه مقاصدشان را می­فهمانند، به خلاف سخن مردم که معانی را با صیغه های مختلف به یکدیگر می­فهمانند و به همین دلیل، با اینکه ما مصاحبت طولانی با پرندگان داریم، اما سخن آن ها را نمی­فهمیم و آن ها هم چیزی از ما نمی­فهمند، زیرا فهم ما محدود به همان امور مخصوصه است و چون سلیمان علیه السّلام این فهم را داشت، منطق [سخن] آن ها را هم می­فهمید. - . مجمع البیان 7 : 214 -

همچنین مرحوم طبرسی گفته: درباره اینکه چرا سلیمان علیه السّلام از میان پرندگان، به جستجوی هدهد برآمد اختلاف وجود دارد. از ابن عباس نقل شده که سلیمان در سفرش نیازمند به هدهد شد، تا ایشان را به آب راهنمایی کند، چون گفته اند که هدهد آب را در درون زمین می­بیند، همان طور که ما آن را در شیشه می بینیم. و عیاشی به سند خود روایت کرده که ابوحنیفه به امام صادق علیه السّلام گفت: چرا سلیمان در میان پرندگان از هدهد جستجو کرد؟ حضرت فرمود: زیرا هدهد آب را در درون زمین می­بیند، همان طور که یکی از شماها روغن را در میان شیشه می­بیند. پس ابو حنیفه به اصحاب خود نگاه کرد و خندید، حضرت فرمود: چه چیز تو را خندانید؟ گفت قربانت گردم، بر تو پیروز شدم، حضرت فرمود: چگونه؟ گفت: آنکه آب را در درون زمین می­بیند، آیا دام را در زیر خاک نمی­بیند، تا آن را بگیرد؟! فرمود: ای نعمان، آیا نمی­دانی که وقتی قَدَر فرود آید، دیده نابینا می­گردد؟ - . مجمع البیان 7 : 217 - 218 -

سپس مرحوم طبرسی در مورد (لأعذّبنّه) گفته: همان طور که سخن گفتن و تکلیف کردن پرندگان در زمان سلیمان به معجزه ایشان درست است، جایز است که او را به خاطر کوتاهی اش سرزنش کند، زیرا هدهد به اطاعت از سلیمان امر شده بود، پس به خاطر غیبتش مستحق عقاب شد. - . مجمع البیان 7 : 218 -

و درباره کلام خدای متعال «وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ» تا آخر آیه گفته که جبائی گوید: هدهد عارف به خدا نبود. این مطلب را آن طوری بیان کرد که کودکان ما بیان می کنند، زیرا تکلیف، مخصوص فرشتگان و جنیان و انسان است. همان طوری که بچه های ما عبادت های ما را می بینند و تصور می کنند که خلاف آن باطل است، هدهد هم که اعمال سلیمان را دیده بود، تصور کرد که خلاف عمل سلیمان باطل است. اما آنچه که او بیان کرده با ظاهر قرآن مخالفت دارد، زیرا تنها کسی می تواند بین سجده ای که برای خداوند می­باشد و حق است و سجده برای خورشید که باطل است، فرق قائل شود و بفهمد که یکی نیکو و دیگری عمل زشتی است، که خدا را بشناسد و آنچه را که شایسته او و آنچه را هم که درخور او نیست، بشناسد، به خصوص که هدهد تزیین اعمال ایشان و جلوگیری کردن ایشان از راه حق را به شیطان نسبت می­دهد، چنین سخنی از کسی سر می زند که عدل را بشناسد و بداند که کار قبیح بر خداوند متعال روا نیست. - . مجمع البیان 7 : 218 -

و ایشان قدس سره، در مورد کلام خدای سبحان «وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا» از سوره عنکبوت گفته: یعنی چه بسا جنبنده ای که روزیش ذخیره شده و آماده نیست، چنان که (حسن) تفسیر نموده ولی (مجاهد) گوید: مقصود آن است که، چون آن جنبنده ناتوان است، نمی­تواند روزیش را با خود حمل کند، بلکه هر مقدار که شد با دهان می­خورد، اما (ابن عباس) گفته که، یعنی تمام حیوانات از چهارپایان تا پرندگان گرفته و غیر آن ها از آنچه که روی زمین زندگی می­کنند، غذا را برای فردای خود ذخیره نمی­کنند، بلکه به قدر کفایت از آن می­خورند، به جز انسان، مورچه و موش. «اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ»: یعنی خداوند است که شما و آن حیوان ضعیفی را که قدرت ندارد غذای فردای خود را جمع کند، روزی می­دهد، پس به این خاطر هجرت را ترک نکنید. از ابن عمر نقل شده که او گوید: که با رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله- از شهر- بیرون رفتیم، تا اینکه حضرت داخل باغ یکی از انصار شدند. رسول خدا از روی زمین دانه های خرما را برداشته و تناول می­فرمود. سپس روی به من کردند و فرمود: ای پسر عمر، چرا [از این خرما] نمی خوری؟ عرض کردم: میل ندارم ای رسول خدا، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اما من میل دارم و اکنون صبح چهارمی است که هیچ غذایی نچشیده ام، و اگر می­خواستم پروردگارم را می­خواندم و او همانند پادشاه کسری و قیصر به من عطا می­فرمود. پس تو ای فرزند عمر، چگونه خواهی بود در بین ملتی که بر اثر سستی یقین، غذای یک سال خود را پنهان می­کنند؟ [ابن عمر گوید:] به خدا سوگند، هنوز قدمی برنداشته بودیم که این آیه نازل شد «وَ هُوَ السَّمِیعُ» یعنی به گفتار شما هنگامی که وطن هایتان را ترک می کنید شنواست «العَلیم» یعنی آگاه به احوالتان است و هیچ امر پنهانی و یا آشکار شما بر او مخفی نخواهد بود - . مجمع البیان 8 : 991 - .

و طبرسی قدس سره گفته: «و الطّیر» یعنی مسخر کردیم پرنده را «مَحشُورةً» یعنی آن ها را کنار داود علیه السّلام جمع کردیم، تا همراه ایشان، خدای متعال را تسبیح کنند «کُلٌّ» یعنی همه پرندگان و همه کوه ها «لَه أَوّابٌ» یعنی بسیار رجوع می کردند به مراد [خواسته] داود و در تسبیح کردن با ایشان، مطیع بودند. جبائی گفته: مانعی ندارد که خدای متعال معرفتی را در پرندگان قرار داده باشد، که به واسطه آن، امر و نهی داود علیه السّلام را بفهمند و هر چه از آن را که ایشان بخواهد اطاعت کنند، گرچه کامل العقل و مکلف هم نباشند. - . مجمع البیان 8 : 496 -

و فخر رازی گفته: اگر گفته شود چگونه ممکن است از پرندگان، با اینکه هیچ عقلی ندارند، تسبیح خدای متعال صادر شود؟ می­گوییم: بعید نیست که بگوییم خدای متعال در آن زمان، به آن ها عقولی داده بود که خدا را بشناسند و او را تسبیح گویند و همه این ها معجزه ای برای حضرت داود علیه السّلام بوده است. (پایان نقل قول) - . مفاتیح الغیب 26 : 186 -

«خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها» گفته شده: یعنی زوج های همه حیوانات از نر و ماده و گفته شده: یعنی أشکال و گفته شده یعنی اصناف، و همچنین گفته شده: هر ممکن الوجودی، زوج ترکیبی است و یگانه حق و یکتای مطلق، فقط خدای تعالی است «وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ» یعنی در آفرینش همه حیواناتی که در زمین پراکنده اند، با همه اختلافی که در جنس و منافع و هدف مطلوبی که دارند، نشانه های روشنی بر وجود خدای سبحان، علم، قدرت، حکمت و لطفش وجود دارد. «لقَومٍ یُوقِنُونَ» یعنی کسانی که علم الیقین را با تدبر و تفکر طلب می­کنند.

در مورد کلام خدای سبحان «صافّات» گفته شده: یعنی هنگام پرواز در جو، بال های خود را می­گسترانند، زیرا پرندگان وقتی که بال های خود را می گشایند، پاهایشان را بر هم می­نهند. «و یقبضن» یعنی وقتی که بال ها را برای کمک گرفتن برای پرواز به پهلوهای خود می­زنند، آن ها را به خود می­چسبانند و به همین دلیل از صیغه اسم فاعل [صافات] به صیغه فعل [یقبضن] عدول کرد، تا فرق بین پرواز اصیل و غیر اصیل را مشخص کند. «ما یمسکهن» یعنی به جز خدای رحمان، کسی آن ها را بر خلاف طبعشان، در جو نگه نمی دارد. «إلّا الرحمن» یعنی کسی که رحمتش هر چیزی را فراگرفته و پرندگان را به شکل های مختلف و خصوصیات ظاهری مناسبی آفریده، که می­توانند در هوا حرکت کنند. «إنه بکل شیء بصیر» یعنی می داند که شگفتی ها را چگونه خلق کند و عجائب را چگونه تدبیر کند.

مؤلف:

نظر بنده چنین است که در سوره فیل و داستان آن دلالتی است بر اینکه جانداران شعور دارند و فرمانبر خدای سبحانند، زیرا ظاهر این است که آن پرنده ها از جانوران بودند، نه از فرشته ها، گرچه احتمال آن هست. و همچنین فیل که از داخل شدن به حرم خودداری کرد و سخن عبد المطلب را فهمید و برای او سر بر خاک نهاد، چنانچه در داستان مفصل آن گذشت. آری ممکن است خداوند متعال در آن هنگام، به خاطر کرامت خانه کعبه و حضرت عبد المطلب و همچنین زمینه چینی برای نبوت پیغمبر ما صلی اللَّه علیه و آله، آن شعور و معرفت را به آن ها داده باشد .

**[ترجمه]

و بهائم و سباع و الطیر کله سبع و بهیمة و همج و الخشاش ما لطف جرمه و صغر جسمه (1) و کان عدیم السلاح و الهمج لیس من الطیر و لکنه یطیر و هو فیما یطیر کالحشرات فیما یمشی و السبع من الطیر ما أکل اللحم خالصا و البهیمة ما أکل الحب خالصا و المشترک کالعصفور فإنه لیس بذی مخلب و لا منسر و هو یلقط الحب و هو مع ذلک یصید النمل إذا طار و یصید الجراد و یأکل اللحم و لا یزق فراخه کما یزق الحمام فهو مشترک الطبیعة و أشباه العصافیر من المشترک کثیرة و لیس کل ما طار بجناحین من الطیر فقد یطیر الجعلان و الذباب و الزنابیر و الجراد و النمل و البعوض و الفراش و الأرضة و النحل و غیر ذلک و لا یسمی

طیورا و کذلک الملائکة تطیر و لها أجنحة و لیست من الطیر و کذلک جعفر بن أبی طالب ذو جناحین یطیر بهما فی الجنة و لیس من الطیر(2).

**[ترجمه]دمیری از قول جاحظ گفته: جانوران چهار قسم اند: یکی راه می­رود، یکی پرواز می کند، یکی شنا می­کند و یکی هم در زمین می­خزد، جز اینکه هر پرنده ای، راه هم می­رود، ولی هر چیزی که راه می­رود، پرنده نیست. آنکه راه می­رود، خود دارای سه قسم است: انسان، چهارپایان و درنده ها، و پرندگان همگی درنده و چهارپایند و حالت وحشی دارند، و «خشاش» آنانند که جرمی لطیف و جسمی کوچک دارند و سلاح [یعنی چنگال و منقار] ندارند، «همج» از پرنده ها نیست، ولی پرواز می کند و آن ها در میان پرندگان مثل حشراتند در میان روندگان و پرندگانِ درنده آنانند که تنها گوشت می­خورند و بهیمه آن هایند که تنها دانه می­خورند و آنکه مثل گنجشک ویژگی های مشترک دارد، چنگال و منقار ندارد، دانه برمی­چیند ولی در هنگام پرواز، مورچه و ملخ هم شکار می­کند و گوشت می­خورد، و مانند کبوتر، خوراک به دهان جوجه اش نمی­ریزد، یعنی طبع دوگانه ای دارد و امثال این پرندگان در دوگانه طبعی فراوانند. و هر چیزی که با دو بال می­پرد پرنده نیست، چون که خنفساء [جانور بدبوی کوچک و سیاه]، مگس ها، زنبورها، ملخ ها، مورچه ها، پشه ها، پروانه ها، موریانه ها و زنبور عسل هم پرواز می­کنند، ولی پرنده نامیده نشده اند و همچنین فرشتگان نیز پرواز می­کنند و دارای بال هم هستند، ولی جزء پرندگان نیستند و همچنین جعفر بن ابی طالب دارای دو بال است که با آن دو در بهشت پرواز می کند، ولی از پرندگان نیست. - . حیاة الحیوان: 206 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]علل الشرایع: امام صادق علیه السّلام فرمود: حیوانات وحشی، پرندگان، درندگان و هر چیزی که خداوند متعال خلق فرموده، بعضی با بعضی دیگر مختلط بودند، زمانی که قابیل هابیل را کشت، تنفر بین حیوانات پدید آمد، ایشان به فزع درآمدند و از یک دیگر جدا شدند و هر کدام به هم نوع خود پیوست. - . علل الشرایع 1 : 5 -

**[ترجمه]

فَلَمْ تَلْبَثْ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی رَجَعَتْ قَدْ فَرَغَتْ مَا فِی ضَرْعِهَا فَرَبَطَهَا نَبِیُّ اللَّهِ کَمَا کَانَتْ ثُمَّ سَأَلَ لِمَنْ هَذَا الصَّیْدُ قَالُوا(1) یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذِهِ لِبَنِی فُلَانٍ فَأَتَاهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ الَّذِی اقْتَنَصَهَا(2) مِنْهُمْ مُنَافِقاً فَرَجَعَ عَنْ نِفَاقِهِ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ فَکَلَّمَهُ النَّبِیُّ لِیَشْتَرِیَهَا مِنْهُ (3) قَالَ بَلْ أُخَلِّی سَبِیلَهَا فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ أَنَّ الْبَهَائِمَ یَعْلَمُونَ مِنَ الْمَوْتِ مَا تَعْلَمُونَ أَنْتُمْ مَا أَکَلْتُمْ مِنْهَا سَمِیناً(4).

**[ترجمه]مجالس ابن الشیخ: حضرت علی علیه السّلام فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه واله از کنار ماده آهویی گذشتند که با طناب های خیمه ای بسته شده بود. وقتی که آهو رسول خدا صلی الله علیه واله را دید، خدای عزّ و جلّ زبانش را گشود، پس با ایشان تکلم کرد و گفت: ای رسول خدا، من مادر دو نوزاد تشنه هستم و این دو پستانم پر از شیرند، پس مرا رها کن، تا بروم آن دو را شیر بدهم، سپس برمی­گردم تا مرا ببندی، چنانچه قبلا بودم. رسول الله صلی الله علیه و آله به او فرمود: چگونه؟ در حالی که تو بسته شده یک قوم و شکار آن هایی. گفت: آری ای رسول خدا، من می آیم و مرا مثل قبل به دست خود می بندی، پس حضرت از او پیمانی خدایی گرفتند که برگردد و رهایش کردند، دیری نپایید که بازگشت، در حالی که هر چه در پستانش بود، خالی شده بود و پیغمبر خدا همانند قبل، او را بست، سپس پرسید: این شکار برای کیست؟ گفتند: ای رسول خدا، این از بنی فلان است. پس پیامبر صلی الله علیه واله به سوی آن ها آمدند و کسی که آهو را شکار کرده بود، فرد منافقی بود [بعد از شنیدن ماجرا] از نفاق خود برگشت و اسلام آوردنش نیکو گشت. پیغمبر با او برای خرید آهو گفتگو کردند، او گفت: پدر و مادرم به فدایت ای پیغمبر خدا، اصلا آن را رها می­کنم، آن گاه رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اگر بهائم آنچه را که شما از مرگ می­دانید می­دانستند، هیچ حیوان فربهی از آن ها را نمی­خوردید. - . امالی ابن الشیخ 2 : 68 و 289 -

**[ترجمه]

وَ إِذَا صَاحَ الْبَاشَقُ یَقُولُ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ إِذَا صَاحَتِ الحداء [الْحِدَأَةُ](1)

تَقُولُ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ تُرْزَقْ وَ إِذَا صَاحَ الْعُقَابُ یَقُولُ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ لَمْ یَشْقَ وَ إِذَا صَاحَ الشَّاهِینُ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ حَقّاً حَقّاً وَ إِذَا صَاحَتِ الْبُومَةُ یَقُولُ الْبُعْدُ مِنَ النَّاسِ أُنْسٌ وَ إِذَا صَاحَ الْغُرَابُ یَقُولُ یَا رَازِقُ ابْعَثِ الرِّزْقَ الْحَلَالَ وَ إِذَا صَاحَ الْکُرْکِیُّ یَقُولُ اللَّهُمَّ احْفَظْنِی مِنْ عَدُوِّی وَ إِذَا صَاحَ اللَّقْلَقُ یَقُولُ مَنْ تَخَلَّی عَنِ النَّاسِ نَجَا مِنْ أَذَاهُمْ وَ إِذَا صَاحَ الْبَطَّةُ تَقُولُ غُفْرَانَکَ یَا اللَّهُ وَ إِذَا صَاحَ الْهُدْهُدُ یَقُولُ مَا أَشْقَی مَنْ عَصَی اللَّهَ وَ إِذَا صَاحَ الْقُمْرِیُّ یَقُولُ یَا عَالِمَ السِّرِّ وَ النَّجْوَی یَا اللَّهُ وَ إِذَا صَاحَ الدُّبْسِیُ (2) یَقُولُ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ سِوَاکَ یَا اللَّهُ وَ إِذَا صَاحَ الْعَقْعَقُ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ خَافِیَةٌ وَ إِذَا صَاحَ الْبَبَّغَاءُ یَقُولُ مَنْ ذَکَرَ رَبَّهُ غَفَرَ ذَنْبَهُ وَ إِذَا صَاحَ الْعُصْفُورُ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِمَّا یُسْخِطُ اللَّهَ وَ إِذَا صَاحَ الْبُلْبُلُ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً وَ إِذَا صَاحَ الْقَبْجَةُ(3)

تَقُولُ قَرُبَ الْحَقُّ قَرُبَ وَ إِذَا صَاحَتِ السُّمَانَاةُ(4)

یَقُولُ یَا ابْنَ آدَمَ مَا أَغْفَلَکَ عَنِ الْمَوْتِ وَ إِذَا صَاحَ السَّوْذَنِیقُ (5) یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ خِیَرَةُ اللَّهِ وَ إِذَا صَاحَتِ الْفَاخِتَةُ یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا فَرْدُ یَا صَمَدُ وَ إِذَا صَاحَ الشِّقِرَّاقُ یَقُولُ مَوْلَایَ أَعْتِقْنِی مِنَ النَّارِ وَ إِذَا صَاحَتِ الْقُنْبُرَةُ تَقُولُ مَوْلَایَ تُبْ عَلَی کُلِّ مُذْنِبٍ مِنَ الْمُذْنِبِینَ وَ إِذَا صَاحَ الْوَرَشَانُ یَقُولُ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ ذَنْبِی شَقِیتُ وَ إِذَا صَاحَ الشِّفْنِینُ (6)

یَقُولُ لَا قُوَّةَ إِلَّا

ص: 28

بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ وَ إِذَا صَاحَتِ النَّعَامَةُ تَقُولُ لَا مَعْبُودَ سِوَی اللَّهِ وَ إِذَا صَاحَتِ الْخُطَّافَةُ فَإِنَّهَا تَقْرَأُ سُورَةَ الْحَمْدِ وَ تَقُولُ یَا قَابِلَ تَوْبَةِ التَّوَّابِینَ یَا اللَّهُ لَکَ الْحَمْدُ وَ إِذَا صَاحَتِ الزَّرَافَةُ تَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ وَ إِذَا صَاحَ الْحَمَلُ یَقُولُ کَفَی بِالْمَوْتِ وَاعِظاً وَ إِذَا صَاحَ الْجَدْیُ یَقُولُ عَاجَلَنِیَ الْمَوْتُ ثَقُلَ ذَنْبِی وَ ازْدَادَ وَ إِذَا صَاحَ الْأَسَدُ یَقُولُ أَمْرُ اللَّهِ مُهِمٌّ مُهِمٌّ وَ إِذَا صَاحَ الثَّوْرُ یَقُولُ مَهْلًا مَهْلًا یَا ابْنَ آدَمَ أَنْتَ بَیْنَ یَدَیْ مَنْ یَرَی وَ لَا یُرَی وَ هُوَ اللَّهُ وَ إِذَا صَاحَ الْفِیلُ یَقُولُ لَا یُغْنِی عَنِ الْمَوْتِ قُوَّةٌ وَ لَا حِیلَةٌ وَ إِذَا صَاحَ الْفَهْدُ یَقُولُ یَا عَزِیزُ یَا جَبَّارُ یَا مُتَکَبِّرُ یَا اللَّهُ وَ إِذَا صَاحَ الْجَمَلُ یَقُولُ سُبْحَانَ مُذِلِّ الْجَبَّارِینَ سُبْحَانَهُ وَ إِذَا صَهَلَ الْفَرَسُ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّنَا سُبْحَانَهُ وَ إِذَا صَاحَ الذِّئْبُ یَقُولُ مَا حَفِظَ اللَّهُ لَنْ یَضِیعَ أَبَداً وَ إِذَا صَاحَ ابْنُ آوَی یَقُولُ الْوَیْلُ الْوَیْلُ لِلْمُذْنِبِ الْمُصِرِّ وَ إِذَا صَاحَ الْکَلْبُ یَقُولُ کَفَی بِالْمَعَاصِی ذُلًّا وَ إِذَا صَاحَ الْأَرْنَبُ یَقُولُ لَا تُهْلِکْنِی یَا اللَّهُ لَکَ الْحَمْدُ وَ إِذَا صَاحَ الثَّعْلَبُ یَقُولُ الدُّنْیَا دَارُ غُرُورٍ وَ إِذَا صَاحَ الْغَزَالُ یَقُولُ نَجِّنِی مِنَ الْأَذَی وَ إِذَا صَاحَ الْکَرْکَدَّنُ یَقُولُ أَغِثْنِی وَ إِلَّا هَلَکْتُ یَا مَوْلَایَ وَ إِذَا صَاحَ الْإِبِلُ یَقُولُ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ إِذَا صَاحَ النَّمِرُ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ تَعَزَّزَ بِالْقُدْرَةِ سُبْحَانَهُ وَ إِذَا سَبَّحَتِ الْحَیَّةُ تَقُولُ مَا أَشْقَی مَنْ عَصَاکَ یَا رَحْمَانُ وَ إِذَا

سَبَّحَتِ الْعَقْرَبُ تَقُولُ الشَّرُّ شَیْ ءٌ وَحْشٌ ثُمَّ قَالَ علیه السلام مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا وَ لَهُ تَسْبِیحٌ یَحْمَدُ بِهِ رَبَّهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ(1) إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ (2).

**[ترجمه]در خرائج و جرائح روایت است که از امام حسین علیه السّلام در ایام خردسالیشان از صدای حیوانات سوال شد، زیرا یکی از شرائط امام این است که، دانا به همه زبان ها، حتی صدای حیوانات باشد. پس حضرت فرمود: وقتی کرکس فریاد می­زند، می گوید: ای فرزند آدم، هر چه خواهی زندگی کن که آخرش مرگ است. و هنگامی که باز آواز می­دهد، می­گوید: ای دانا به تمام پنهانی ها و ای برطرف کننده بلاها. و چون طاوس صدا دهد، می گوید: ای مولای من، به خودم ستم کردم و به زیورم مغرور شدم، پس مرا بیامرز. و هنگامی که درّاج [پرنده ای کوچک و رنگین] آواز خواند، گوید: «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» {خدای رحمان که بر عرش استیلا یافته است.} و وقتی خروس می­خواند می­گوید: هر که خدا بشناسد، یاد او را فراموش نکند. و چون مرغ خانگی قُد قُد کند، می­گوید: ای معبود بر حق، تو حقی و گفتارت حق است، ای خدا، ای حق. و هنگامی که قرقی آواز کند، بگوید: به خدا و روز جزا ایمان آوردم. و وقتی که زغن می­خواند، می­گوید: بر خدا توکل کن، روزی داده می­شوی. و وقتی عقاب آواز کند، می گوید: هر که خدا را اطاعت کند، بدبخت نمی شود. و چون شاهین بخواند، می­گوید: خدا را به حقیقت، تسبیح می­کنم. و وقتی جغد آواز کند، بگوید: در دوری از مردم، آسودگی است. و وقتی کلاغ آواز خواند، گوید: ای روزی دهنده، روزی حلال بفرست. و چون دُرنا آواز بخواند، بگوید: خدایا مرا از [شر] دشمنم حفظ کن. و وقتی لک لک می­خواند، می­گوید: هر که با مردم نیست، از آزارشان ایمن است. و هنگامی که مرغابی فریاد کند، بگوید: آمرزشت را می­طلبم ای خدا. و چون هدهد آواز دهد، بگوید: چقدر بدبخت است کسی که نافرمانی خدا را کند. و قمری در هنگام آواز گوید: ای آگاه به درون و حرف های مخفیانه، ای خدا. و کبوتر دشتی در آوازش، گوید: تویی خدایی که هیچ معبودی جز تو نیست ای الله. و وقتی عکّه آواز می­خواند، می­گوید: تسبیح می­کنم خدایی را که هیچ امر پنهانی بر او پوشیده نیست. و وقتی طوطی بخواند، می­گوید: هر که پروردگارش را یاد کند، گناهش آمرزیده شود. و گنجشک در آوازش می گوید: از آنچه که خدا را غضبناک می کند آمرزش می­طلبم. و بلبل هنگام آواز خواندنش می گوید: به حق و حقیقت، هیچ معبودی جز خدای یگانه نیست. و وقتی که کبک آواز سر دهد، بگوید: نزدیک شدن به حق، قرب [حقیقی] است. و بلدرچین در آوازش می­گوید: ای فرزند آدم، چه چیز تو را از مرگ غافل کرده؟ و شاهین در آوازش می­گوید: هیچ معبودی جز خدای یگانه نیست و محمد و آل او برگزیدگان خدا هستند. و وقتی فاخته آواز کند، می­گوید: ای یگانه، ای یکی، ای یکتا، ای بی نیاز. و چون شقراق [نوعی کلاغ] آواز سر دهد، بگوید: ای مولای من، مرا از آ تش دوزخ آزاد فرما.

و وقتی شانه به سَر می­خواند، می­گوید: مولایم بر همه گناهکاران بازگشت کن [گناه همه گناهکاران را بیامرز]. و قمری در آوازش می­گوید: اگر گناهم را نیامرزی بدبختم. شفنین (یک نوع کبوتر) گوید: هیچ نیرویی، جز نیروی خدای بلند مرتبه و بزرگ وجود ندارد. و چون شترمرغ فریاد زند، گوید: معبودی جز الله نیست. و وقتی چلچله آواز سر می­دهد، سوره حمد می­خواند و می­گوید: ای پذیرای توبه توبه کاران، ای خدا، سپاس از آن تو است. و چون زرافه فریاد زند، گوید: معبودی جز خدای یگانه نیست و او یکتاست. برّه کوچک، چون بانگ دهد، می­گوید: مرگ، برای پند دهندگی کافی است. و چون بزغاله صدا دهد، گوید: ای مرگم بشتاب که گناهم سنگین شد و به فزون رفت. وقتی که شیر غرش می کند، می­گوید: فرمان خداوند مهم است مهم. و چون گاو، بانگ دهد، می گوید: ای فرزند آدم، صبر کن، تو در برابر کسی هستی که می­بیند ولی دیده نمی شود و او خداست. و هنگامی که فیل صدا دهد، می­گوید: هیچ نیرو و چاره ای بی نیاز کننده از مرگ نیست [جلو مردن را نمی­گیرد]. و چون یوزپلنگ بانگ دهد می­گوید: ای شکست ناپذیر، ای قاهر، ای صاحب کبریا و عظمت ای الله و چون شتر نعره زند می­گوید: تسبیح می­کنم خوار کننده زورگویان را، تسبیح می­کنم او را. و هنگامی که اسب شیهه زند می­گوید: تسبیح می­کنم پروردگارمان را، تسبیح می­گویم او را. و چون گرگ نعره زند، گوید: هر چه را خدا حفظ کند هرگز ضایع [تباه] نگردد. و چون شغال صدا دهد، گوید: وای وای بر گنهکاری که بر گناه خود پافشاری می کند. و چون سگ بانگ دهد، گوید: گناهان، برای ذلت و خواری کافی است. و وقتی که خرگوش صدا دهد، می­گوید: ای خدا مرا هلاک نکن، سپاس از آن توست. و روباه با صدایش می­گوید: دنیا خانه فریب است. و چون آهو بانگ دهد، می­گوید: مرا از آزار و اذیت نجات بده. و چون کرگدن نعره زند، گوید: ای مولای من، به فریادم برس وگرنه نابود می­شوم. و چون شتر فریاد کند، بگوید: خدا برای من کافی است و او بهترین حمایتگر است، خدا برای من کافی است. و چون پلنگ غرش کند، بگوید: تسبیح گویم کسی را که به واسطه قدرت، شکست ناپذیر و گرامی است. و چون مار تسبیح کند، بگوید: چه بدبخت است کسی که نافرمانیت کند ای رحمان. و عقرب در تسبیح خود گوید: بدی چیز وحشتناکی است، سپس فرمود: خداوند هیچ چیزی را نیافریده، مگر اینکه او تسبیحی دارد که با آن پرودگارش را سپاس می گوید و آن گاه حضرت این آیه را تلاوت کردند «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ» - . خرائج و جرائح: 248 - {و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش، تسبیح او می گوید، ولی شما تسبیح آن ها را درنمی یابید.}

**[ترجمه]

صیاحه ابن آدم عش ما شئت فإن الموت ملاقیک کذا قال الحسن بن علی رضی الله عنهما قال و فی هذا مناسبة لما خص النسر به من طول العمر یقال إنه من أطول الطیر عمرا و إنه یعمر ألف سنة

وَ فِی کِتَابِ نَفَخَاتِ الْأَزْهَارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: سَمِعْتُ حَبِیبِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ هَبَطَ عَلَیَّ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ سَیِّداً فَسَیِّدُ الْبَشَرِ آدَمُ وَ سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ أَنْتَ وَ سَیِّدُ الرُّومِ صُهَیْبٌ وَ سَیِّدُ فَارِسَ سَلْمَانُ وَ سَیِّدُ الْحَبَشِ بِلَالٌ وَ سَیِّدُ الشَّجَرِ السِّدْرُ وَ سَیِّدُ الطَّیْرِ النَّسْرُ وَ سَیِّدُ الشُّهُورِ رَمَضَانُ وَ سَیِّدُ الْأَیَّامِ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ سَیِّدُ الْکَلَامِ الْعَرَبِیَّةُ وَ سَیِّدُ الْعَرَبِیَّةِ الْقُرْآنُ وَ سَیِّدُ الْقُرْآنِ سُورَةُ الْبَقَرَةِ(1).

و قال البازی أفصح لغاته مخففة الیاء و الثانیة باز و الثالثة بازی بتشدید الیاء و التثنیة بازان (2) و الجمع بزاة و فی عجائب المخلوقات لا یکون إلا أنثی و ذکرها من أنواع أخر(3)

من الحداء و الشواهین و لهذا اختلف أشکالها(4).

و قال طاوس فی طبعه العفة و حب الزهو(5) بنفسه و الخیلاء و الإعجاب بریشه و عقده لذنبه کالطاق لا سیما إذا کانت الأنثی ناظرة إلیه إلی آخر ما سیأتی (6).

و قال فی الدراج و هو القائل بالشکر قدوم النعم و صوته مقطع علی هذه الکلمات (7).

ص: 30

و فی القاموس القرقرة هدیر البعیر و صوت الحمام انتهی (1).

و الباشق معرب باشه (2) و هو معروف و الحدأة کعنبة طائر معروف (3) و قال الدمیری إن العقاب إذا صاحت تقول فی البعد من الناس راحة(4).

و قال الکرکی طائر کبیر معروف و الجمع الکراکی و هو من الحیوان الذی لا یصح إلا برئیس و فی طبعه التناصر و لا تطیر الجماعة منه متفرقة بل صفا واحدا یقدمها واحد منها کالرائس (5) و هی تتبعه یکون ذلک حینا ثم یخلفه آخر منها مقدما حتی یصیر الذی کان مقدما مؤخرا(6)

و قال الدبسی بفتح الدال و ضمها طائر صغیر منسوب إلی دبس الرطب و هو قسم من الحمام البری (7) و قال العقعق کثعلب تسمی کندش و هو طائر علی قدر الحمامة و علی شکل الغراب و جناحاه أکبر من جناحی الحمامة و هو ذو لونین أبیض و أسود طویل الذنب لا یأوی تحت سقف و لا یستظل به و فی طبعه الزنا و الخیانة و یوصف بالسرقة و الخبث (8) و قال الببغاء بثلاث باءات موحدات أولاهن و ثالثتهن مفتوحات (9) و الثانیة ساکنة و بالغین المعجمة هی الطائر الأخضر المسمی بالدرة و هی فی قدر الحمامة یتخذها الناس للانتفاع بصوتها و لها قوة علی حکایة الأصوات و قبول

ص: 31

التلقین یتخذها الملوک و الأکابر لتنم ما تسمع من الأخبار و تتناول مأکولها برجلها(1) کما یتناول الإنسان الشی ء بیده (2) و فی القاموس الببغاء و قد تشدد الباء الثانیة طائر أخضر(3).

قوله قرب الحق علی بناء المجرد أو التفعیل و الحق الرب سبحانه أو القیامة أو ضد الباطل.

و قال الدمیری القبجة اسم جنس تقع علی الذکر و الأنثی (4).

و قال السمانی بضم السین و فتح النون (5) اسم طائر یلبد بالأرض و لا یکاد یطیر إلا أن یطار و إذا سمع الرعد مات و یسکت فی الشتاء و إذا أقبل الربیع یصیح (6).

و فی القاموس السوذنیق کزنجبیل و یضم أوله و السیذنوق بضم أوله و فتحه و کسر النون و فتحه و السذانق بفتح النون و ضمه و السوذنیق الصقر و الشاهین (7).

و قال الدمیری الفاختة واحدة الفواخت من ذوات الأطواق و هی بفتح الفاء و کسر الخاء المعجمة و بالتاء المثناة فی آخرها قاله فی الکفایة و زعموا أن الحیات تهرب من صوتها و فیها فصاحة و حسن صوت و فی طبعها الأنس بالناس و تعیش فی الدور و العرب تصفها بالکذب فإن صوتها عندهم هذا أوان الرطب تقول ذلک و النخل لم تطلع.

و أقول المشهور أنها بالتاء المثناة الفوقانیة کما فی القاموس و غیره و قال الدمیری الشقراق بفتح الشین و کسرها و ربما قالوا الشرقراق طائر هو صغیر

ص: 32

یسمی الأخیل و العرب تتشأم به و هو أخضر ملیح بقدر الحمامة خضرته حسنة مشبعة فی أجنحته سواد و له مشتی و مصیف و یکون مخططا بحمرة و خضرة و سواد(1) و فی القاموس القبر کسکر و صرد طائر الواحدة بهاء و یقال القنبراء و الجمع قنابر و لا تقل قنبرة کقنفذة أو لغیة(2).

و قال الدمیری الورشان ساق حر و هو ذکر القماری و قیل إنه طائر متولد بین الفاختة و الحمامة یوصف بالحنو علی أولاده حتی أنه ربما قتل نفسه إذا رآها فی ید القانص قال عطاء إنه یقول لدوا للموت و ابنوا للخراب و هذه لام العاقبة مجازا(3).

و قال الشفنین بالکسر متولد بین نوعین مأکولین و عده الجاحظ فی أنواع الحمام و قیل هو الذی تسمیه العامة الیمام و صوته فی الترنم کصوت الرباب و فیه تحزین و تحسن أصواتها إذا اختلطت و من طبعه إذا فقد أنثاه لم یزل أغرب إلی أن یموت و کذلک الأنثی (4).

و قال ذکر الثعلبی أن آدم علیه السلام لما خرج من الجنة اشتکی الوحشة(5) فآنسه الله بالخطاف و ألزمها البیوت فهی لا تفارق بنی آدم أنسا لهم قال و معها أربع آیات من کتاب الله عز و جل لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ إلی آخر السورة(6) و تمد صوتها بقوله الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (7)

ص: 33

و قال الزرافة بفتح الزای و ضمها حسنة الخلق طویلة الیدین قصیره الرجلین مجموع یدیها و رجلیها نحو عشرة أذرع رأسها کرأس الإبل و قرنها کقرن البقر و جلدها کجلد النمر و قوائمها و أظلافها کالبقر و ذنبها کذنب الظبی لیس لها رکب فی رجلیها إنما رکبتاها فی یدیها و إذا مشت قدمت الرجل الیسری و الید الیمنی بخلاف ذوات الأربع فإنها تقدم الید الیسری و من طبعها التودد و التأنس (1)

و لما علم الله أن قوتها فی الشجر(2) جعل یدیها أطول من رجلیها لتستعین بذلک علی المرعی منها(3) و قیل هی متولدة بین ثلاثة حیوانات الناقة الوحشیة و البقرة الوحشیة و الضبعان (4).

**[ترجمه]دمیری گفته: کرکس پرنده ای معروف است و او رئیس پرندگان است و در آوازش می گوید: فرزند آدم، هرچه می­خواهی زندگی کن که مرگ تو را ملاقات خواهد کرد و این مطلب را حسن بن علی رضی اللَّه عنهما هم فرموده است و گفته: این با عمر درازی که به کرکس اختصاص داده شده، مناسبت دارد. گفته می شود او از جمله پرندگانی است که طولانی ترین عمرها را دارد و هزار سال عمر می کند. و در کتاب نفحات الأزهار از علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت است که فرمود: از حبیبم؛ رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیدم که فرمود: جبرئیل بر من نازل شد و گفت: ای محمّد، هر چیزی آقایی دارد، آقای بشر؛ آدم است، آقای فرزندان آدم؛ تویی و آقای روم؛ صهیب است، آقای فارس؛ سلمان و آقای حبش؛ بلال است، آقای درختان؛ سدر، آقای پرنده ها؛ کرکس، آقای ماه ها؛ ماه رمضان و آقای روزها؛ روز جمعه است، آقای زبان ها؛ عربی، آقای عربیّت؛ قرآن و آقای قرآن؛ سوره بقره است. - . حیاة الحیوان: 251 - 252 -

و گفته (البازی)، فصیح ترین حالتش این است که یاء به صورت مخفف خوانده می شود، حالت دوم به صورت باز خوانده شده و حالت سوم هم این است که به صورت تشدید یاء خوانده شود و مثنی آن (بازان) و جمعش (بزاة) است و در عجائب المخلوقات آمده که بازها همگی ماده اند و نر آن ها از نوعی دیگر است، مثل زغن و شاهین و به همین دلیل شکل آن ها گوناگون است. - . حیاة الحیوان: 77 -

و همچنین گفته: طاوس در طبعش عفت و حب افتخار به خود و تکبر و بالیدن به پَرَش و چتر زدن با دمش وجود دارد، به ویژه زمانی که ماده اش به او نگاه کند، تا آخر آنچه که در آینده بیاید. - . حیاة الحیوان 2 : 59 -

و درباره (درّاج) گفته که: می­خواند: با شکر نعمت، نعمت ها سرازیر می­شوند و آوازش بدین کلمات تقطیع شود. - . حیاة الحیوان 1 : 243 -

و در قاموس آمده که به بانگ شتر و آواز کبوتر (قرقره) گویند. (باشق) معرب کلمه (باشه) و معروف است و (حداة) بر وزن (عنبه)، نام پرنده معروفی است. و دمیری گفته: هنگامی که عقاب آواز سر دهد، می گوید: در دوری از مردم، آسودگی و راحتی است. - . حیاة الحیوان 2 : 87 -

و درباره کرکی(قرقی) گفته: که پرنده بزرگ معروفی است و جمعش کراکی است و جانداری است که بدون رئیس زندگی نمی کند و یاری به یکدیگر، در طبع اوست، و گروه آن ها در هنگام پرواز به صورت جدا از هم پرواز نمی کنند، بلکه در صفی واحد قرار می­گیرند که یکی از آن ها، همانند یک رئیس، جلوتر قرار می­گیرد که تا مدتی بقیه پرندگان دنباله روی اویند و سپس یکی دیگر از آن ها جای او را می­گیرد و پیشرو می شود، تا اینکه پرنده ای که جلوتر از بقیه قرار داشت پشت سر بقیه قرار می­گیرد. - . حیاة الحیوان 2 : 194 - و گفته که: (دبسی) که با فتحه و ضمه دال هر دو خوانده می شود، پرنده ای کوچک است که منسوب به منطقه (دبس الرطب) می­باشد و نوعی از کبوتر دشتی است. - . حیاة الحیوان 1 : 238 - و گفته: (عقعق) بر وزن ثعلب، «کندش» نامیده می شود و پرنده ای است به اندازه کبوتر و شکل کلاغ و دو بالش بزرگ تر از دو بال کبوتر است و دو رنگ دارد: سفید و سیاه، دمش دراز است، در زیر سقف و سایه آن مأوی نمی­گیرد، و در طبعش، زنا و خیانت وجود دارد و به دزدی و پلیدی وصف می شود. - . حیاة الحیوان 2 : 102 - و گفته (ببغاء) دارای سه باء موحدات است که اولی و سومی فتحه دار و دومی ساکن است و دارای غین معجمه است و آن پرنده سبز رنگی است که (الدره) هم نامیده می شود که به اندازه کبوتر است و مردم برای بهره گیری از صدایش آن را می­گیرند و دارای نیرویی است که می تواند صداها را بازگو کند و همچنین تلقین پذیر است و پادشاهان و بزرگان او را می­گیرند، تا هر چه از اخبار را که می­شنود پخش کند و با کمک پاهایش غذایش را می­خورد، همان طور که انسان غذا را با دستش می­خورد - . حیاة الحیوان 1 : 80 - و در قاموس آمده (ببغاء) که گاهی اوقات باء دومی اش مشدد می شود؛ پرنده ای سبز رنگ است.

فعل (قرب) در قرب الحق یا ثلاثی مجرد است و یا باب تفعیل و منظور از حق یا پروردگار سبحان است و یا قیامت و یا منظور ضد باطل است. و دمیری گفته که (قبجه) اسم جنسی است که بر ماده و نر اطلاق می شود. - . حیاة الحیوان 2 : 169 -

و همچنین گفته (سمانی) که با ضمه سین و فتحه نون خوانده می شود، اسم پرنده ای است که در زمین اقامت دارد و اگر پرواز داده نشود، خودش معمولا پرواز نمی کند و وقتی که صدای رعد را بشنود می میرد و در فصل زمستان ساکت است و وقتی که بهار می آید، آوازخوان می شود. - . حیاة الحیوان 2 : 18 -

و در قاموس آمده که (سوزنیق) بر وزن (زنجبیل) است و حرف اولش ضمه دار است و (سیذنوق) حرف اولش با ضمه و فتحه و نون آن با کسره و فتحه خوانده شده و (سذانق) نونش با فتحه و ضمه آمده و سوذنیق همان شاهین یا باز است.

دمیری گفته: (فاخته) مفرد کلمه (فواخت) است که از طوق داران است و فاء آن فتحه دار و خاء آن کسره دار است و دارای تاء گرد در آخرش می­باشد. در کفایه گفته: پنداشته اند که مارها از آوازش می­گریزند و صوتش دارای شیوایی و نیکویی است و در طبعش موانست با انسان ها وجود دارد و در خانه ها زندگی میکند و عرب ها آن را دروغگویی وصف می کنند، زیرا هنوز خرما گل نکرده که فریاد می­زند: زمان رطب است.

مؤلف:

مشهور این است که دارای تاء گرد فوقانی است، همان طور که در قاموس و غیر آن هم آمده و دمیری گفته: (شقراق) با فتحه و کسره شین خوانده شده و چه بسا گفته اند (شرقراق) و آن پرنده کوچکی است که (اخیل) نامیده شده و عرب ها بدان فال بد زنند و پرنده بانمک و سبز رنگی است که به اندازه کبوتر است و رنگش سبز پر رنگ زیبایی است، در بال هایش سیاهی وجود دارد، ییلاق و قشلاق می­کند و مخطط به رنگ های سرخ، سبز و سیاه است، - . حیاة الحیوان 2 : 38 - در قاموس آمده که (قبّر) بر وزن سکّر و صرد، پرنده ای است که مفردش با تاء می­آید و همچنین گفته می شود: (قنبراء) که جمعش (قنابر) است و نگویید (قنبره) بر وزن (قنفذه) یا (لغیّه).

دمیری درباره ورشان گفته: «ساق حر» است و همان قُمری نر است، گفته شده که پرنده ای است که از فاخته و کبوتر متولد می شود که به مهربانی با فرزندان وصف شده، تا آنجا که چه بسا خود را بکشد، اگر فرزندش را در دست شکارچی بیند. عطاء گفته: او می گوید: برای مرگ بزایید و برای ویرانی بسازید و این لام [در متن عربی]، مجازا لام عاقبت است. - . حیاة الحیوان 2 : 284 -

و گفته: (شفنین) با کسره خوانده می شود که از دو نوع دیگر پدید می­آید و جاحظ او را در شمار کبوتران شمرده و گفته شده که این همان پرنده ای است که عوام او را (یمام) می­نامند و صدایش در ترنم همچون صدای عود(یکی از آلات موسیقی) است و اندوه بار است و هنگامی که صداهایشان با یکدیگر ترکیب شود، نیکو می شود و در طبعش چنین است که اگر ماده اش را از دست دهد، پیوسته آواره است، تا اینکه می میرد و ماده اش همچنین است.

و گفته: ثعلبی گوید: چون آدم علیه السّلام از بهشت خارج شد، از تنهایی شکایت کرد، پس خدا او را با چلچله [پرستو] همدم نمود و او را ملازم خانه ها کرد و او به خاطر انس با انسان ها، از آن ها جدا نمی شود. و گفته: چهار آیه از قرآن با او است «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقرآن عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ» تا آخر سوره - . حشر / 20 - 24 - و آوازش را در «الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» می­کَشَد. - . حیاة الحیوان 2 : 36 -

و گفته: (زرافه) که فتحه و ضمه زاء خوانده می شود، حیوانی خوش خوست و دو دستش بلند و دو پایش کوتاه است، و دو دست و دو پایش، ده ذراع [تقریبا پنج متر] است، سرش، مانند سر شتر و شاخش، مثل شاخ گاو، پوستش مانند پوست پلنگ و تکیه گاه هایش [یعنی دست و پا] و سمش، مانند گاو و دمش، چون دم آهوست، در پاهایش زانو وجود ندارد و زانوهایش در دو دست او است، و وقتی راه می­ر­ود، پای چپ و دست راست را پیش نهد، برخلاف چهارپایان دیگر که دست چپ را و پای راست پیش می­نهند، در طبع او دوستداری و موانست وجود دارد و چون خدا می­دانست که غذایش در درختان است، دو دستش را از دو پایش بلندتر آفرید، تا برای دستیابی آسان به گیاه و علف آن درخت از آن دو کمک بگیرد. و گفته شده که او متولد از سه جانور است، شتر وحشی، گاو وحشی و کفتار. - . حیاة الحیوان 2 : 4 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]در کتاب مناقب از تفسیر ثعلبی نقل شده که امام صادق علیه السّلام از قول حسین بن علی علیهما السّلام فرموده اند: چون کرکس بانگ دهد، گوید: ای فرزند آدم، هرچه خواهی زندگی کن که پایانش مرگ است. و چون کلاغ آواز کند، گوید: همانا در دوری از مردم آسودگی است. و قنبره در آوازش گوید: خدایا دشمنان خاندان محمّد صلی اللَّه علیه و آله را لعنت کن. و چون چلچله آواز سر دهد، سوره حمد بخواند و «الضالین» را مانند قاری بکشد. - . مناقب ابن شهر آشوب 3 : 223 -

**[ترجمه]

اللَّهُمَّ وَسِّعْ عَلَی سَیِّدِیَ الرِّزْقَ وَ یَقُولُ فِی وَسَطِ النَّهَارِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَحَبَّ إِلَی سَیِّدِی مِنْ أَهْلِهِ وَ مَالِهِ وَ یَقُولُ فِی آخِرِ نَهَارِهِ اللَّهُمَّ ارْزُقْ سَیِّدِی عَلَی ظَهْرِیَ الشَّهَادَةَ(1).

**[ترجمه]اختصاص: ابن عباس می گوید: در مجلس امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السّلام بودیم که ناگهان، تعدادی از عجم ها آمدند و به ایشان سلام کردند و سپس گفتند: آمده ایم تا از شش خصلت از شما بپرسیم، اگر به ما جواب دهید، ایمان می­آوریم و تصدیق می­کنیم وگرنه دروغ می­شماریم و انکار می­کنیم. پس علی علیه السّلام فرمود: بپرسید برای فهمیدن نه برای آزار دادن. گفتند: به ما خبر دهید که اسب در شیهه خود و خر در عرعرش و درّاج در بانگش و شانه سر در آوازش و خروس در صیحه اش و قورباغه در قرقرش چه می گوید؟ علی علیه السّلام فرمود: چون دو گروه [در جنگ] به هم برخورند، و مردان جنگی با شمشیر به سوی یکدیگر روند، اسب سرش را بلند می کند و می­گوید: تسبیح می­کنم فرمانروای پاک را. و خر در عرعرش می­گوید: خدایا عشارین [ده یک گیرندگان، شاید منظور مالیات چیان است] را لعنت کن. و خروس در آواز سحرهایش گوید: ای غافلان، خدا را یاد کنید. و قورباغه در قرقرش می­گوید: تسبیح می­کنم کسی را که در اعماق دریاها مورد پرستش واقع می شود. و درّاج گوید: «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» {خدای رحمان که بر عرش استیلا یافته است.} و شانه سر در آوازش گوید: خدایا دشمنان آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله را لعنت کن. ابن عباس می­گوید: گفتند: ایمان آوردیم و باور کردیم و در روی زمین کسی که از تو داناتر باشد وجود ندارد. فرمود: آیا نمی­خواهید [بیشتر] به شما خبر دهم؟ گفتند: چرا ای امیر المؤمنین، پس حضرت فرمود: به درستی که در هر روز برای اسب سه دعای مستجاب وجود دارد؛ در آغاز روزش می­گوید: خدایا در روزی آقایم وسعت قرار ده، و در وسط روز می­گوید: خدایا مرا نزد آقایم از خاندانش و مالش محبوب تر ساز، و در پایان روز می­گوید: خدایا به آقای من، در حالی که بر پشت من سوار است، شهادت روزی کن. - . اختصاص: 136 -

**[ترجمه]

إِلَی مَکَّةَ فَلَمَّا دَخَلْنَا الْأَبْوَاءَ کَانَ عَلَی رَاحِلَتِهِ وَ کُنْتُ أَمْشِی فَوَافَی غَنَماً وَ إِذَا نَعْجَةٌ قَدْ تَخَلَّفَتْ عَنِ الْغَنَمِ وَ هِیَ تَثْغُو ثُغَاءً شَدِیداً وَ تَلْتَفِتُ وَ إِذَا رِخْلَةٌ خَلْفَهَا تَثْغُو وَ تَشْتَدُّ فِی طَلَبِهَا فَلَمَّا قَامَتِ الرِّخْلَةُ ثَغَتِ النَّعْجَةُ فَتَبِعَتْهَا الرِّخْلَةُ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَا عَبْدَ الْعَزِیزِ أَ تَدْرِی مَا قَالَتِ النَّعْجَةُ قُلْتُ لَا وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی قَالَ فَإِنَّهَا قَالَتِ الْحَقِی بِالْغَنَمِ فَإِنَّ أُخْتَهَا عَامَ الْأَوَّلِ تَخَلَّفَتْ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَأَکَلَهَا الذِّئْبُ (1).

**[ترجمه]اختصاص: محمد بن حسن بن ابی خالد می گوید: با امام زین العابدین علیه السّلام به سوی مکه خارج شدیم و چون به ابواء رسیدیم، در حالی که حضرت بر مرکب خود سوار بودند و من پیاده می­رفتم به گله گوسفندی برخوردیم، ناگهان یک میش از گله جا ماند، در حالی که به شدت بع بع می­کرد و ماده بره ای هم به دنبالش بع بع می­کرد و به دنبالش می­گشت، چون آن ماده بره ایستاد، آن میش بانگی زد و آن ماده بره به دنبالش آمد، سپس امام علیه السّلام فرمود: ای عبد العزیز، آیا می­دانی آن میش چه گفت؟ گفتم: نه به خدا نمی­دانم، فرمود: او گفت: به گله ملحق شو، زیرا خواهرت در سال اول [گذشته] در اینجا جا ماند و گرگ او را خورد. - . اختصاص: 294 -

**[ترجمه]

هَذِهِ الظَّبْیَةُ قَالُوا لَا قَالَ تَزْعُمُ هَذِهِ الظَّبْیَةُ أَنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ رَجُلًا مِنْ قُرَیْشٍ اصْطَادَ خِشْفاً لَهَا فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ إِنَّمَا جَاءَتْ أَنْ أَسْأَلَهُ أَنْ یَضَعَ الْخِشْفَ بَیْنَ یَدَیْهَا فَتُرْضِعَهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ قُومُوا بِنَا فَقَامُوا بِأَجْمَعِهِمْ فَأَتَوْهُ فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ لِأَبِی مُحَمَّدٍ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی مَا جَاءَ بِکَ فَقَالَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّی عَلَیْکَ إِلَّا أَخْرَجْتَ إِلَیَّ الْخِشْفَ الَّذِی اصْطَدْتَهَا الْیَوْمَ فَأَخْرَجَهَا فَوَضَعَهَا بَیْنَ یَدَیْ أُمِّهَا فَأَرْضَعَتْهَا فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَسْأَلُکَ یَا فُلَانُ لَمَّا وَهَبْتَ لَنَا الْخِشْفَ قَالَ قَدْ فَعَلْتُ فَأَرْسَلَ الْخِشْفَ مَعَ الظَّبْیَةِ فَمَضَتِ الظَّبْیَةُ فَبَصْبَصَتْ وَ حَرَّکَتْ ذَنَبَهَا فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام تَدْرُونَ مَا قَالَتِ الظَّبْیَةُ قَالُوا لَا قَالَ قَالَتْ رَدَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ کُلَّ غَائِبٍ لَکُمْ وَ غَفَرَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ کَمَا رَدَّ عَلَیَّ وَلَدِی (1).

**[ترجمه]اختصاص: حمران می گوید: امام سجاد علیه السّلام با گروهی از یارانشان نشسته بودند که ماده آهویی نزد ایشان آمد و دمش را جنبانید و دست هایش را بر زمین زد، ابو محمد علیه السّلام فرمود: آیا می­دانید این ماده آهو چه می گوید؟ گفتند: نه، فرمود: او می­پندارد که فلان بن فلان- مردی از قریش- بچه او را امروز شکار کرده، و برای این اینجا آمده، تا من از آن مرد بخواهم بچه اش را پیش او نهد تا شیرش دهد.

و آن گاه حضرت به یارانشان فرمود: برخیزید. پس همگی برخاستند و نزد آن شکارچی آمدند، او بیرون آمد و به امام علیه السّلام گفت: پدر و مادرم به فدایت، چه چیز شما را به اینجا آورده؟ حضرت فرمود: از تو می خواهم به حقی که بر تو دارم، بچه آهویی را که امروز شکار کرده ای پیش من بیاوری. پس مرد آن را آورد و جلوی مادرش گذاشت و مادر به او شیر داد. سپس امام فرمود: فلانی از تو خواهش می­کنم که بچه آهو را به ما ببخشی، گفت: انجام دادم و آن را با مادرش رها کرد، پس ماده آهو دمش را تکان داد. امام علیه السّلام فرمود: آیا می­دانید ماده آهو چه گفت؟ گفتند: نه. فرمود: او گفت: خدا هر غائبی را به شما برگرداند و علی بن الحسین را بیامرزد، همان طور که بچه ام را به من برگرداند. - . اختصاص: 297، بصائر الدرجات :103، دلائل الامامه: 89 -

**[ترجمه]

الطَّیْرُ الطَّیْرَ وَ الْوَحْشُ الْوَحْشَ وَ السِّبَاعُ السِّبَاعَ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ هَذَا یَوْمٌ صَالِحٌ (1).

**[ترجمه]نوادر راوندی: امام صادق علیه السّلام از پدرانشان علیهم السلام نقل می­کنند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: وقتی که روز جمعه می شود، پرندگان، وحوش و درندگان، هم جنس خود را صدا می­زنند و می­گویند: درود بر شما، این روز خوبی است. - . نوادر راوندی: 24 -

**[ترجمه]

کَالنَّبَاتِ مَا لَهُمْ زَارِعٌ وَ لَا لِاخْتِلَافِ صُوَرِهِمْ مَانِعٌ وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَی حُجَّةٍ فِیمَا ادَّعَوْا وَ لَا تَحْقِیقٍ لِمَا أَوْعَوْا وَ هَلْ یَکُونُ بِنَاءٌ مِنْ غَیْرِ بَانٍ أَوْ جِنَایَةٌ مِنْ غَیْرِ جَانٍ وَ إِنْ شِئْتَ قُلْتَ فِی الْجَرَادَةِ إِذْ خَلَقَ لَهَا عَیْنَیْنِ حَمْرَاوَیْنِ وَ أَسْرَجَ لَهَا حَدَقَتَیْنِ قَمْرَاوَیْنِ وَ جَعَلَ لَهَا السَّمْعَ الْخَفِیَّ وَ فَتَحَ لَهَا الْفَمَ السَّوِیَّ وَ جَعَلَ لَهَا الْحِسَّ الْقَوِیَّ وَ نَابَیْنِ بِهِمَا تَقْرِضُ وَ مِنْجَلَیْنِ بِهِمَا تَقْبِضُ یَرْهَبُهَا الزُّرَّاعُ فِی زَرْعِهِمْ وَ لَا یَسْتَطِیعُونَ ذَبَّهَا وَ لَوْ أَجْلَبُوا بِجَمْعِهِمْ حَتَّی تَرِدَ الْحَرْثَ فِی نَزَوَاتِهَا وَ تَقْضِیَ مِنْهُ شَهَوَاتِهَا وَ خَلْقُهَا کُلُّهُ لَا یُکَوِّنُ إِصْبَعاً مُسْتَدِقَّةً فَتَبَارَکَ اللَّهُ الَّذِی یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ یُعَفِّرُ لَهُ (1) خَدّاً وَ وَجْهاً وَ یُلْقِی بِالطَّاعَةِ إِلَیْهِ سِلْماً وَ ضَعْفاً وَ یُعْطِی لَهُ الْقِیَادَ رَهْبَةً وَ خَوْفاً فَالطَّیْرُ مُسَخَّرَةٌ لِأَمْرِهِ أَحْصَی عَدَدَ الرِّیشِ مِنْهَا وَ النَّفَسَ وَ أَرْسَی قَوَائِمَهَا عَلَی النَّدَی وَ الْیَبَسِ قَدَّرَ أَقْوَاتَهَا وَ أَحْصَی أَجْنَاسَهَا فَهَذَا غُرَابٌ وَ هَذَا عُقَابٌ وَ هَذَا حَمَامٌ وَ هَذَا نَعَامٌ دَعَا کُلَّ طَیْرٍ بِاسْمِهِ وَ تَکَفَّلَ بِرِزْقِهِ (2) وَ أَنْشَأَ السَّحَابَ الثِّقَالَ فَأَهْطَلَ دِیَمَهَا وَ عَدَّدَ قِسَمَهَا فَبَلَّ الْأَرْضَ بَعْدَ جُفُوفِهَا وَ أَخْرَجَ نَبْتَهَا بَعْدَ جُدُوبِهَا(3).

**[ترجمه]نهج البلاغه از خطبه امیرالمؤمنین علیه السّلام در وصف آفرینش شگفت چند دسته از جانداران: اگر مردم در عظمت قدرت خدا، و بزرگی نعمت های او می اندیشیدند، به راه راست باز می گشتند و از آتش سوزان می ترسیدند، امّا دل ها بیمار، و چشم ها معیوب است. آیا به مخلوقات کوچک خدا نمی نگرند که چگونه آفرینش آن ها را استحکام بخشیده و ترکیب اندامشان را سامان داده، و گوش و چشم برایشان پدید آورده، و استخوان و پوست متناسب خلق کرده است؟ به کوچکی جثّه و ظرافت اندام مورچه که نزدیک است از دید چشم و عرصه شناخت، دور ماند بنگرید که چگونه روی زمین می­جنبد و به روزی خود بخل می­ورزد، دانه را به لانه خود منتقل می سازد، و در قرارگاه خویش آماده اش کند، در فصل گرما برای فصل سرمایش جمع می کند و به هنگام درون رفتن، بیرون آمدن را یاد دارد، روزی اش تضمین گردیده، و با توجه به طبعش روزی داده شده. خداوند منّان از او غفلت نمی کند، و پروردگار پاداش دهنده محرومش نمی سازد، گرچه در دل سنگی خشک و صاف یا در میان صخره ای سخت باشد. اگر در مجاری خوراک و قسمت های بالا و پایین دستگاه گوارش و آنچه در درون شکم او، از غضروف های آویخته به شکم، و آنچه که در سر اوست، از چشم و گوش، اندیشه نمایی، از آفرینش مورچه دچار شگفتی شده و از وصف او به زحمت خواهی افتاد. پس بلند مرتبه است خدایی که مورچه را بر روی دست و پایش بر پاداشت، و او را بر ستون های [بدنش] ایجاد کرد، در آفرینش آن، هیچ کسی شریک او نبوده و در خلقتش هیچ قدرتی او را کمک نکرده است. اگر اندیشه ات را به کار گیری تا به غایت آفرینش پی ببری، دلائل روشن بر تو دلالت خواهند کرد که آفریننده مورچه [کوچک]، همان آفریدگار درخت [بزرگ] خرماست، به جهت دقّتی که جدا جدا در آفرینش هر چیزی به کار رفته، و اختلافات و تفاوت های پیچیده ای که در خلقت هر موجود زنده ای نهفته است. همه موجودات بزرگ و نازک اندام، سنگین و سبک، نیرومند و ضعیف، در آفرینش یکسانند، و خلقت آسمان و هوا و بادها و آب همچنین است. پس اندیشه کن در آفتاب و ماه، گیاه و درخت، آب و سنگ، آمد و شد این شب و روز، شکافته شدن این دریاها، فراوانی این کوه ها، بلندای این قلّه ها، گوناگونی این لغت ها، و تفاوت زبان ها، [که نشانه های روشن پروردگارند]، پس وای بر آن کسی که تقدیر کننده را نپذیرد، و تدبیر کننده را انکار کند. گمان کرده اند که مثل گیاهانی اند که زارعی ندارند، و برای تفاوت صورت هایشان، سازنده ای نیست، بر آنچه ادّعا کرده اند به دلیلی استناد نکرده اند [حجّت و دلیلی ندارند]، و بر آنچه نگه داشته اند تحقیقی نکرده اند. آیا ممکن است ساختمانی بدون سازنده، یا جنایتی بدون جنایتکار باشد؟ و اگر خواهی در شگفتی ملخ سخن گو، که خدا برای او دو چشم سرخ آفریده و دو حدقه چونان ماه تابان روشن کرده، و به او گوش پنهان، و دهانی متناسب با اندامش بخشیده است، او را دارای حواس نیرومند، و دو دندان پیشین قرار داده که گیاهان را می چیند، و دو پای داس مانند، که با آن اشیاء را می­گیرد. کشاورزان در زراعتشان از او می ترسند و قدرت دفعش را ندارند، گرچه همه متّحد شوند، تا آنجا که ملخ ها نیرومندانه وارد کشتزار می شوند و امیال خود را از آن برمی­آورند، در حالی که تمام اندامشان به اندازه یک انگشت باریک هم نیست.

پس پر خیر و برکت است خداوندی که تمام موجودات آسمان و زمین، خواه و ناخواه او را سجده می کنند، و در برابر او گونه و چهره بر خاک می نهند، و طاعت او را در تندرستی و ناتوانی انجام می­دهند، و از روی ترس و بیم، زمام خود را به او می سپارند. و پرندگان رام فرمان اویند، تعداد پرها و نفس های آن ها در شمارش اوست [از آن آگاه است]، و پاهای آنها را بر تَری و خشکی استوار نموده و روزی آن ها را مقدّر فرموده، و اقسام گوناگون آن ها در شمارش اوست، پس این کلاغ است و دیگری عقاب، این کبوتر و دیگری شتر مرغ. هر پرنده ای را با نام خاصّی فرا خواند، و روزی اش را بر عهده گرفت. خدایی که ابرهای سنگین را ایجاد کرد، و باران های پی در پی را فرستاد، و سهم باران هر جایی را معیّن فرمود، پس زمین را بعد از خشکی اش مرطوب نمود، و گیاهان را پس از خشکسالی، از زمین رویاند.

**[ترجمه]

الشی ء اعتدل و سویته عدلته و النملة واحدة النمل و الجثة بالضم للإنسان شخصه قاعدا أو نائما فإن کان منتصبا فهو طل بالتحریک و الشخص عام کذا قیل. و فی القاموس جثة الإنسان شخصه و لطف الشی ء ککرم لطافة بالفتح و قیل هو اسم أی صغر و دق و الهیئة حال الشی ء و کیفیته و نلته بالکسر أنیله أی أصبته و اللحظ فی الأصل النظر بمؤخر العین و هو أشد التفاتا من الشزر و فی بعض النسخ بلحظ النظر و استدرک الشی ء و أدرکه بمعنی ذکره الجوهری و استدرکت ما فات و تدارکته بمعنی و استدرکت الشی ء بالشی ء أی حاولت إدراکه به و الفکر کعنب جمع فکرة بالکسر و هو إعمال النظر و قیل اسم من الافتکار کالعبرة من الاعتبار و فی بعض النسخ الفکر بسکون العین و مستدرک الفکر علی بناء المفعول یحتمل أن یکون مصدرا أی إدراک الفکر أو یطلبها الإدراک و لعله أنسب بقوله علیه السلام بلحظ البصر و أن یکون اسم مفعول أی بالفکر الذی یدرکه الإنسان و یصل إلیه أو یطلب إدراکه أی منتهی طلبه لا یصل إلی إدراک ذلک و أن یکون اسم مکان و الباء بمعنی فی و دب کفر أی مشی رویدا و صبت علی بناء المفعول من الصب و هو فی الأصل الإراقة و قیل هو علی العکس أی صبت رزقها علیها و الظاهر أنه لا حاجة إلیه أی کیف ألهمت حتی انحطت علی رزقها و استعیر له الصب لهجومها علیه و فی بعض النسخ و ضنت بالضاد المعجمة و النون علی بناء المعلوم أی بخلت برزقها و ذکر دبیبها لأنه متوقف علی القوائم و المفاصل و القوی الجزئیة و ترکبها فیها مع غایة صغرها علی وجه تنتظم به حرکاتها السریعة المتتابعة مظهر للقدرة و لطیف الصنعة و ذکر الصب أو الضنة للدلالة علی علمها بحاجتها إلی الرزق و حسن نظرها فی الإعداد و الحفظ و الجحرة بالضم الحفرة التی تحتفرها الهوام و السباع لأنفسها و أعده أی هیأه و مستقرها موضع استقرارها و الورود فی الأصل الإشراف علی الماء للشرب و الصدر بالتحریک رجوع الشاربة من الورود کأن المعنی تجمع فی أیام التمکن من الحرکة لأیام العجز عنها فإنها تظهر فی الصیف و تخفی فی الشتاء لعجزها عن البرد و کفل کنصر و قیل کعلم و شرف أی

ص: 41

ضمن قیل تقول کفلته و به و عنه إذا تحملت به بوفقها أی بقدر کفایتها(1) و أغفلت الشی ء إغفالا أی ترکته إهمالا من غیر نسیان و المنان المنعم المعطی من المن بمعنی العطاء لا من المنة و قد یشتق منه و هو مذموم و حرمه کمنعه ضد أعطاه و الدیان الحاکم و القاضی و قیل القهار و قیل السائس و هو القائم علی الشی ء بما یصلحه کما تفعل الولاة و الأمراء بالرعیة و وجه المناسبة علی الأخیر واضح و لعله علی الأول هو أن أعطاه کل شی ء ما یستحقه و لو علی وجه التفضل من فروع الحکم بالحق و علی الثانی

الإشعار بأن قهره سبحانه لا یمنعه عن العطاء کما یکون فی غیره أحیانا و الصفا مقصورا الحجارة و قیل الحجر الصلد الضخم لا ینبت شیئا و الواحدة صفاة و جمس و جمد بمعنی و قیل أکثر ما یستعمل فی الماء جمد و فی السمن و غیره جمس و صخرة جامسة أی ثابتة فی موضعها و الأکل بالضم کما فی بعض النسخ و بضمتین کما فی بعضها المأکول و الأکلة بالضم اللقمة و علوها و سفلها بالضم فیهما فی بعض النسخ و بالکسر فی بعضها و الضمیران کالسوابق.

قال بعض شراح النهج علوها رأسها و ما یلیه إلی الجزء المتوسط و یحتمل رجوعهما إلی المجاری و الشراسیف مقاط الأضلاع و هی أطرافها التی تشرف علی البطن و قیل الشرسوف کعصفور غضروف معلق بکل ضلع مثل غضروف الکتف و لا حاجة إلی الحمل علی المجاز کما یظهر من کلام بعض الشارحین و الأذن بضمتین فی النسخ و القضاء یکون بمعنی الأداء قال الله تعالی فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ (2) و قال فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ(3) و قضاء العجب أو التعجب الکامل و قال بعض الشارحین یحتمل أن یکون بمعنی الموت من قولهم قضی فلان أی مات أی لقضیت نحبک من شدة تعجبک و یکون عجبا نصبا علی المفعول له و لا یخفی بعده و الدعامة و الدعام بالکسر فیهما عماد البیت و الخشب المنصوب للتعریش

ص: 42

و فیه تشبیه لها بالبیت المبنی علی الدعائم و فی بعض النسخ لم یعنه و الضرب فی الأرض السیر فیها أو الإسراع فیه و الدلالة بالفتح کما فی بعض النسخ و بالکسر کما فی بعضها الاسم من قولک دله إلی الشی ء و علیه أی أرشده و سدده و الغامض خلاف الواضح و الغرض من الکلام دفع توهم یسر الخلق و سهولة الإبداع فی بعض الأشیاء للصغر و خفاء دقائق الصنع و الجلیل العظیم یقال جل کفر جلالة بالفتح أی عظم و الغرض استواء نسبة القدرة الکاملة إلی الأنواع کذلک السماء قیل المشبه به الأمور المتضادة السابقة و المشبه هو السماء و الهواء و الریاح و الماء و وجه الشبه هو حاجتها فی خلقها و ترکیبها و أحوالها المختلفة و المتفقه إلی صانع حکیم و یحتمل أن یکون التشبیه فی استواء نسبة القدرة.

فانظر إلی الشمس و القمر إلخ أی تدبر فیما أودع فی هذه الأشیاء من غرائب الصنعة و لطائف الحکمة و قیل استدلال بإمکان الأعراض علی ثبوت الصانع بأن یقال کل جسم یقبل لجسمیته المشترکة بینه و بین سائر الأجسام ما یقبله غیره من الأجسام فإذا اختلف الأجسام فی الأعراض فلا بد من مخصص و هو الصانع الحکیم انتهی.

و اختلاف اللیل و النهار تعاقبهما و فجر الماء أی فتح له طریقا فتفجر و انفجر أی جری و سال و المراد بالبحار الأنهار العظیمة أو البحار المعروفة و تفجرها جریانها لو وجدت طریقا و القلال کجبال جمع قلة بالضم و هی أعلی الجبل و قیل الجبل و تفرق اللغات اختلافها و تباینها کما قال عز و جل وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ (1) و الویل الحزن و الهلاک و المشقة من العذاب و علم واد فی جهنم و الجملة تحتمل الإخبار و الدعاء قال سیبویه الویل مشترک بین الدعاء و الخبر.

و المراد بالنبات ما ینبت فی الصحاری و الجبال من غیر زرع و لیس المراد أن النبات لیس له مقدر و لا مدبر بل المعنی أن النبات المذکور کما أنه لیس له مدبر من البشر یزعمون أن الإنسان یحصل من غیر مدبر أصلا و قیل المراد أنهم قاسوا

ص: 43

أنفسهم علی النبات الذی جعلوا من الأصول المسلمة أنه لا مقدر له بل ینبت بنفسه من غیر مدبر و ذکر الاختلاف فی الصور لأنه من الدلائل الواضحة علی الصانع لم یلجئوا أی لم یستندوا و الغرض استنادهم فی دعواهم إلی قیاس باطل و ظن ضعیف کما قال عز و جل وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ (1) و أوعی الشی ء و وعاه علی المجرد کما فی بعض النسخ أی حفظه و جمعه أی لم یرتبوا العلوم الضروریة و لم یحصلوا المقدمات علی وجهها حتی تفضی إلی نتیجة صحیحة و جنی فلان جنایة بالکسر أی جر جریرة علی نفسه و قومه و یقال جنیت الثمرة أجنیها و اجتنیتها أی اقتطفتها و اسم الفاعل منها جان إلا أن المصدر من الثانی جنی لا جنایة و الغرض دعوی الضرورة فی الاحتیاج إلی الصانع و الفاعل کالبناء و الجنایة لا الاستناد إلی القیاس.

قلت فی الجرادة أی تکلمت فی بدیع صنعتها و عجیب فطرتها و أسرج لها حدقتین أی جعلهما مضیئتین کالسراج قمراوین أی منیرتین کاللیلة القمراء المضیئة بالقمر و جعل لها السمع الخفی أی عن أعین الناظرین و قیل المراد بالخفی اللطیف السامع لخفی الأصوات فوصف بالخفة مجازا من قبیل إطلاق اسم المقبول علی القابل و هو أنسب بقوله علیه السلام و جعل لها الحس القوی و قیل أراد بحسها قوتها الوهمیة و بقوته حذقتها(2)

فیما ألهمت إیاه من وجوه معاشها و تصرفها یقال لفلان حس حاذق إذا کان ذکیا فطنا دراکا و الناب فی الأصل السن خلف الرباعیة و قرض کضرب أی قطع و المنجل کمنبر حدیدة یقضب بها الزرع و قیل المنجلان رجلاها شبههما بالمناجل لعوجهما و خشونتهما و رهبه کعلم أی خاف و ذب عن حریمه کمد أی دفع و حمی و أجلبوا أی تجمعوا و تألبوا و أجلب علی فرسه أی استحثه للعدو بوکز أو صیاح أو نحو ذلک بجمعهم أی بأجمعهم و کلمة

ص: 44

لو للوصل و الحرث الزرع و نزا کدعا أی وثب و خلقها الجملة حالیة و استدق صار دقیقا الذی یسجد أی حقیقة فإنه یسجد له الملائکة و المؤمنون من الثقلین طوعا حالتی الشدة و الرخاء و الکفرة له کرها حال الشدة و الضرورة أو أعم منها و من السجدة المجازیة و هی الخضوع و الدخول تحت ذل الافتقار و الحاجة کما مر مرارا و العقر بالتحریک و قد یسکن وجه الأرض و یطلق علی التراب و عفره فی التراب کضرب و عفره تعفیرا أی مرغه فیه و کان التعفیر فی البعض کأهل السماوات کنایة عن غایة الخضوع و الإلقاء بالطاعة مجاز عن الانقیاد و فی بعض النسخ بالطاعة إلیه و السلم بالکسر کما فی بعض النسخ الصلح و بالتحریک کما فی بعضها الاستسلام و الانقیاد و القیاد بالکسر ما یقاد به و إعطاء القیاد الانقیاد و الرهبة الخوف و أرسی أی أثبت و الندی (1) البلل و المطر و الیبس بالتحریک ضد الرطوبة و طریق یبس أی لا نداوة فیه و لا بلل و الحمام بالفتح کل ذی طوق

من الفواخت و القماری و الوراشین و غیرها و الحمامة تقع علی الذکر و الأنثی کالحیة و النعامة و اسم الجنس من النعامة نعام بالفتح و الغرض بیان عموم علمه سبحانه و قدرته دعا کل طائر باسمه قیل الدعاء استعارة فی أمر کل نوع بالدخول فی الوجود و قد عرفت أن ذلک الأمر یعود إلی حکم القدرة الإلهیة علیه بالدخول فی الوجود کقوله تعالی فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا(2) الآیة و لما استعار الدعاء رشح بذکر الاسم لأن الشی ء إنما یدعی باسمه و یحتمل أن یرید الاسم اللغوی و هو العلامة فإن لکل نوع من الطیر خاصة و سمة لیست للآخر و یکون المعنی أنه تعالی أجری علیها حکم القدرة بما لها من السمات و الخواص فی العلم الإلهی و اللوح المحفوظ و قال بعضهم أراد أسماء الأجناس و ذلک أن الله تعالی کتب فی اللوح المحفوظ کل لغة تواضع علیها العباد فی المستقبل و ذکر

ص: 45

الأسماء التی یتواضعون علیها و ذکر لکل اسم مسماة فعند إرادة خلقها نادی کل نوع باسمه فأجاب داعیه و أسرع فی إجابته و کفل برزقه أی ضمن و السحاب جمع سحابة و هی الغیم و الهطل بالفتح تتابع المطر أو الدمع و سیلانه و قیل تتابع المطر المتفرق العظیم القطر و الدیمة بالکسر مطر یدوم فی سکون بلا رعد و برق و الجمع دیم کعنب و تعدید القسم إحصاء ما قدر منها لکل بلد و أرض علی وفق الحکمة و البلة بالکسر ضد الجفاف یقال بله فابتل و الجفوف بالضم الجفاف بالفتح و الجدوب بالضم انقطاع المطر و یبس الأرض.

**[ترجمه]«تفکیر» یعنی اعمال نظر در شیء که استعمالات مختلف آن بدین ترتیب است: فَکََر مثل ضَرَب، فکّر با تشدید کاف، افکر و تفَکَّر، «جسیم» یعنی بزرگ، «حریق» اسم است که از احتراق گرفته شده. «بصائر» جمع بصیرت است که مانند بَصَر به معنای علم و معرفت عمیق است و در بعضی از نسخ به جای «بصائر»، «ابصار» آمده. «دَخَل» هر چیزی است که موجب فساد در عقل و یا جسم می شود و به معنای عیب و دغل است، گفته می شود: در این امر عیب و دغل وجود دارد و گاهی اوقات، دخل مثل فرِح به کار می­رود؛ یعنی مکسور العین است[یعنی دخِل] و گاهی هم به صورت مجهول است[دُخِل]، «اِحکام» به معنای اِتقان می­باشد، «رکّبه ترکیبا» یعنی بعضی را بر روی بعضی دیگر گذاشت و آن ها با هم ترکیب شدند، «فلق» که در تلفظ مانند ضرب است به معنای شکافتن می­باشد و «فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی» هم بدین معناست. «و استوی الشیء» یعنی آن چیز راست و استوار شد، «سَوّیتُه» یعنی آن را معتدل و مستقیم کردم. «نمله» مفرد نمل است، استعمال «جثه» برای انسان به معنای شخص انسان است که نشسته و یا خوابیده باشد، اما اگر ایستاده باشد به او «طل» گفته می شود و همچنین گفته شده: شخص، عمومیت دارد، در قاموس آمده که «جثه» یعنی شخص [جسد] انسان. «لطف» که بر وزن «کَرُمَ» است به معنای باریک بینی و دقت است. «هیئت» یعنی حال و کیفیت یک شیء، «نِلتُه- اَنیلُه» یعنی به آن رسیدم، «لحظ» در اصل به معنای نگاه با عقب چشم است که میزان التفات [بینائی] در آن از «شزر» [با گوشه چشم نگاه کردن در حالت خشم] بیشتر است و در بعضی از نسخ آمده «بلحظ النظر». استدرک در «استدرک الشیء» به معنای ادرک است [یعنی هنگام آن چیز رسید] این را جوهری گفته و «استدرکت» هم به معنای «تدارکت» [یعنی طلب کرد جبران آنچه را که از دست رفته] می­باشد و «استدرکت الشئ بالشئ» یعنی تلاش کرد چیزی را به واسطه شیئی دیگر جبران کند. «فکر» که بر وزن «عِنَب» است به معنای اعمال نظر و دیدگاه است و گفته شده: اسمی است که از افتکار گرفته شده همان طور که عبرت از اعتبار گرفته شده و در بعضی از نسخ فکر با سکون کاف آمده و «مستدرک الفکر» اگر آن را مجهول فرض کنیم، احتمال دارد که معنای مصدری داشته باشد، یعنی در اصل چنین باشد «ادراک الفکر» و یا «یطلبها الادراک» و شاید این وجه با کلام حضرت «بلحظ البصر» تناسب بیشتری داشته باشد و احتمال هم دارد که اسم مفعول باشد، یعنی فکری که انسان آن را درک می کند و به آن دست می یابد، و یا اینکه طلب ادراک آن را دارد، یعنی با تمام درخواستش به فهم آن دست نمی­یابد و ممکن است اسم مکان باشد و باء در آن به معنای «فی» باشد و «دَبّ» بر وزن «کفر» یعنی آهسته راه پیمود و «صُبّت» که فعل مجهول است در اصل به معنای ریختن است و همچنین برعکس این جمله هم گفته شده، یعنی «صبت رزقها علیها» اما ظاهر این است که نیازی به این حرف نیست، یعنی چگونه بدو الهام شده تا بر روی رزقش فرود آید. و در این جمله «صب» به منظور استعاره برای رزق آمده چون او به سوی رزقش هجوم می­آورد و در بعضی از نسخ به جای «صبت» فعل معلوم «ضَنّت» آمده که به معنای این است که به رزقش بخل می­ورزد و حضرت جنبندگان زمین را ذکر کرده اند، زیرا بر دست و پاها و مفصَل ها و قوای جزئی ای استوارند و ترکیب این اجزاء- با همه کوچکی ای که دارند- به نحوی که حرکات سریع پشت سرهم را منظم کند، نشان دهنده قدرت و صناعتی ظریف است و بدین دلیل «صب» و یا «ضن» را یادآور شده، تا آگاهی او نسبت به نیازش به رزق و حسن نظرش در جمع آوری و حفظ آن را بفهماند. «جحره» آن حفره ای است که حشرات و درندگان برای خودشان حفر می­کنند. «اَعَدّه» یعنی آن را آماده کرد، «مستقرها» یعنی مکان استقرار آن، «ورود» در اصل به معنای مسلط شدن و نزدیک شدن به آب برای نوشیدن آن است و «صدر» یعنی بازگشتِ نوشنده آب از محل آب، گویی معنا چنین است که در روزهایی که توانایی حرکت دارد برای روزهای ناتوانیش غذا جمع می کند، پس در ایام تابستان ظاهر و آشکار است، اما در زمستان به دلیل عجز در برابر سرما مخفی می شود. و «کفل» بر وزن «نَصَر» است و گفته شده بر دو وزن عَلِم و شَرَف است که به معنای ضمانت کردن می­باشد، گفته شده که «کفلته و بِه و عَنه» همگی به معنای بر عهده گرفتن است، «بِوفقها» یعنی به اندازه کفایتش، و «اغفلت الشیء اغفالا» یعنی آن چیز را از روی سهل انگاری رهاکردم، نه از روی فراموشی، «المنان» یعنی نعمت دهنده عطا بخش که از «مَنّ» به معنای عطا و بخشش گرفته شده و نه از «منّت»، البته گاهی از منّت هم مشتق می شود که این کار مذموم است و متضاد اعطاء، «حرم» بر وزن «مَنَع» است، «دیّان» به معنای حکم کننده و قضاوت گر است و بعضی به معنای قهار گرفته اند و بعضی گفته اند به معنای تدبیر کننده است؛ یعنی کسی که بر چیزی مسلط است به آنچه که آن را اصلاح می­کند. همان طور که والیان و امراء در مورد زیردستان خود چنین اند و وجه تناسب معنای آخری [یعنی سائس] با «دیان» واضح است و شاید وجه تناسبش با معنای اولی همچنین باشد که از فروع حکم کردن به حق این است که به هرچیزی هر آنچه را که استحقاق دارد، باید عطا شود، اگرچه از روی تفضل هم باشد. و وجه تناسب با معنای دومی هم می­تواند چنین باشد که قهر و غضب خدای سبحان، او را از عطا کردن باز نمی­دارد، برخلاف دیگران که احیانا ممکن است چنین باشند. و «صَفا» که با الف مقصوره نوشته می شود، به معنای سنگ است و گفته شده سنگ سخت درشتی است که هیچ چیزی نمی­رویاند، مفرد این کلمه «صفاة» است، «جمس» و «جمد» هم به یک معنا هستند و گفته شده که «جمد» بیشتر در آب کاربرد دارد و «جمس» بیشتر در خاک «سمن» و غیر آن، و «صخره جامسه» یعنی صخره ای که در جایش ثابت است، و «اُکل» که دارای ضمه اول و در بعضی از نسخ دارای دو ضمه است «اُکُل» به معنای ماکول [غذا] است، «علوها» و «سفلها» در بعضی از نسخ با ضمه خوانده شده و در بعضی دیگر با کسره و ضمیر ها در آن دو نیز همان است که در قبل بود (یعنی به النمله برمی گردد.) بعضی از شراح نهج البلاغه گفته اند: «علوها» یعنی سر و هر آنچه که به دنبال آن تا قسمت میانی بدنش هست و احتمال دارد که منظور از «علوها» و «سفلها»، بالا و پائین مجاری باشد. «شراسیف» یعنی «مقاط الاضلاع» که به معنای کناره های استخوان است که به شکم نزدیک هستند و بعضی گفته اند «شرسوف» که بر وزن «عُصفور» است به معنای غضروفی است که به هر استخوانی آویزان است، مثل غضروف کتف، و آن طور که از کلام بعضی از شارحین بر می­آید نیازی به حمل بر مجاز در این کلمه وجود ندارد. «اُذُن» در نسخ با دو ضمه آمده، «قضاء» به معنای اداء است، مثل کلام خدای متعال «فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ» - . بقره / 200 - {و چون آداب ویژه حجّ خود را به جای آوردید} و «فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ»2{و چون نماز را به جای آوردید}، و «قضاء العَجب» به معنای تعجب و یا تعجب کامل است و بعضی از شارحین گفته اند: احتمال دارد که به معنای مرگ باشد، زیرا عرب می گوید «قضی فلان» و منظورش این است که فلانی مُرد، بنابراین معنای جمله حضرت این است که از شدت تعجب خواهی مرد، «عجبا» چون مفعول له است منصوب شده، اما این حرف بعید به نظر می­رسد. [اینکه قضی به معنی مردن و عجبا مفعول له باشد.]، «دعامه» و «دعام» که در هر دو، دال، کسره دار است به معنای ستون خانه و چوب هایی است که برای داربند قرار داده می شود. و در این تعبیر تشبیه مورچه به خانه بنا شده بر ستون­ها است. در بعضی از نسخ آمده «لم یعنه»، «الضرب فی الارض» یعنی حرکت در زمین و یا تسریع در حرکت، «دلالت» در بعضی از نسخ با فتحه دال است و در بعضی دیگر با کسره دال، که اسم است. جمله «دله الی الشیء و علیه» یعنی او را راهنمایی و به راه راست ارشاد کرد، «غامض» متضاد «واضح» است و غرض از این جمله این است که می­خواهد از آسانی خلقت و سهولت آفرینش بعضی از اشیاء دفع توهم کند، به دلیلِ ریزی و پنهان بودن ریزه کاری های آفرینش. جلیل یعنی بزرگ، گفته می شود. «جَلّ جلالة» بر وزن «فرّ» و منظور این است که بزرگ است و غرض از این جمله یکسان بودن نسبت اِعمال قدرت خدای متعال نسبت به انواع موجودات است، در مورد جمله «کذالک السماء» گفته شده که مشبه به، امور متضاد ذکر شده قبل از آن هستند و مشبه، آسمان و هوا و بادها و آب اند و وجه شبه، نیاز این خلائق در آفرینش، ترکیب و احوال مختلف و مطابق، به سازنده ای حکیم است و احتمال دارد که تشبیه در یکسانیِ نسبتِ قدرت باشد.

«فانظر الی الشمس و القمر» تا آخر یعنی در آنچه خدای متعال در این اشیاء از عجائب آفرینش و حکمت های ظریف به ودیعت نهاده، تدبر کن و گفته شده که در این عبارت، بر اثبات خدای متعال به وسیله امکان اعراض، استدلال شده، بدین صورت که هر جسمی برای جسمیت مشترک بین خودش و سایر اجسام، چیزی را می­پذیرد که اجسام دیگر می­پذیرند، پس وقتی که اجسام در اعراض با یکدیگر متفاوت باشند، نیاز به مخصص دارند که همان صانع حکیم است. (پایان نقل قول)

«و اختلاف اللیل و النهار» یعنی پشت سرهم بودن این دو، «فجر الماء» یعنی راهی را برای آن گشود پس آب جاری شد، «انفجر» یعنی جاری و روان شد و منظور از بحار نهرهای عظیم و یا دریاهای شناخته شده است و «تفجر البحار» یعنی جریان یافتن دریاها در صورت وجود راه، «قلال» که بر وزن «جِبال» است جمع قله و به معنای بلندترین نقطه کوه است، بعضی هم به معنای خود کوه گرفته اند، «تفرّق اللغات» یعنی اختلاف و تفاوت های آن ها همان طور که خدای عزوجل هم فرموده «وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ» - . روم / 22 - {و اختلاف زبان های شما و رنگ های شماست}، «ویل» یعنی حزن، هلاکت و سختی عذاب و اسم علم برای وادی ای در جهنم است و جمله، هم می­تواند خبری و هم می­تواند دعایی باشد، سیبویه گفته: ویل در جمله خبری و دعایی مشترک است [می تواند در هر دو قرار گیرد].

مراد از نبات هرچیزی است غیر از زراعت، که در صحراها و کوه ها می­روید و مراد از جمله این نیست که گیاه هیچ مدبر و مقدری ندارد، بلکه منظور این است که انسان ها گمان می­کنند همان طور که برای گیاه مذکور، مدبری بشری وجود ندارد، برای انسان هم هیچ مدبری وجود ندارد. و بعضی گفته اند منظور این است که اینان خودشان را با گیاهی مقایسه کردند که از اصول مسلم خود قرار داده بودند که این گیاه مقدری ندارد و بدون نیاز به مدبر، خودش می­روید، و اختلاف صور را ذکر کرده، زیرا یکی از دلائل واضح بر وجود صانع است، «لم یلجأوا» یعنی استناد نکرده اند، یعنی اینکه در دعوی خود به قیاس باطل و ظن ضعیف استناد می­کنند، همان طور که در کلام خدای متعال است که «ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّونَ» - . جاثیه / 24 - {[و] جز [طریق] گمان نمی سِپرند.} «اوعی الشیء» و به صورت صیغه مجرد «وَعاه» که در بعضی از نسخ آمده، یعنی آن شیء را حفظ و جمع نمود و مقصود این است که علوم ضروری را به کار نگرفتند و مقدمات را به شیوه ای درست به دست نیاورده اند، تا منجر به نتیجه ای صحیح شود، «جنی فلان جنایة» یعنی مرتکب جنایتی بر نفس و قومش شد و اینکه گفته می شود «جنیت الثمر اجنیها و اجتنیتها» به معنای چیدن میوه است و اسم فاعل آن «جان» است و فرق این دو این است که مصدر دومی «جنی» است، نه «جنایت» و مقصود از این جمله، آوردن دعوی بدیهی در احتیاج بر وجود صانع و فاعل است نه اینکه قیاس باشد.

«قلتَ فی الجراده» یعنی در آفرینش تازه و خلقت عجیب ملخ صحبت کنی، «اَسرج لها حدقتین» یعنی دو حدقه چشم او را مثل چراغ روشن کرد، «قمراوین» یعنی روشن مثل شبی که با نور ماه روشن است، «جعل لها السمع الخفی» یعنی گوشی که از دید بینندگان مخفی است و بعضی گفته اند منظور از «خفی»، گوش ظریفی است که اصوات پنهانی را می­شنود، پس اینکه گوش به خفی بودن وصف شده به صورت مجازی است، مثل اینکه به صورت مجازی، اسم مقبول بر قابل اطلاق می شود و این وجه با کلام حضرت که فرموده اند: «و جعل لها الحس القوی» مناسب تر است و گفته شده که مراد از «حس»، قوه وهمیه و قوه مهارت اوست، در آنچه که در وجوه مختلف زندگی و رفتارش به او الهام شده، گفته می شود: «لفلان حس حاذق»، وقتی که او تیزهوش، فهمیده و چیز فهم باشد، «ناب» در اصل لغت دندانِ پشت دندان رباعی (دندان نیش) است. «قرض» بر وزن «ضرب» به معنی بریدن است. «منجل» که بر وزن «مِنبَر» است، به معنای آهنی است که با آن زراعت را می چینند [داس] و گفته شده که دو پای ملخ را به خاطر کجی و خشونتی که دارند به داس تشبیه نموده است. «رهب» بر وزن َعلم به معنای ترسیدن می­باشد، «ذب عن حریمه» که بر وزن «مدّ» می­باشد؛ به معنای دفاع و حمایت کردن است، «اجلبوا» یعنی گرد آمدند و جمع شدند و «اجلب علی فرسه» یعنی اسبش را با زدن و یا داد کشیدن و امثال این کارها به دویدن تشویق کرد، «بجمعهم» یعنی همه اشان و کلمه «الو» وصلیه است، حرث یعنی زراعت، «نزا» بر وزن «دعا» به معنای جستن و پریدن ناگهانی است. «و خلقها» جمله حالیه است، «استدق» یعنی دقیق شد، منظور از «الذی یسجد» سجده حقیقی است، زیرا ملائکه و جن و انس مومن، برای او سجده می­کنند، «طوعا» یعنی در حالت سختی و آسایش، از روی رغبت مطیع اند و کافران به خدای متعال، در حالت سختی و نیاز از روی اجبار مطیع می­شوند، همچنین سجده می­تواند اعم از، سجده حقیقی و سجده مجازی که همان خضوع و داخل شدن در ذلت فقر و نیاز به خدای متعال است باشد، همان طور که چند بار قبلا گفتیم. «عَفَر» که گاهی هم با سکون فاء است به معنای روی زمین است و بر خاک هم اطلاق می شود و «عفره فی التراب» که بر وزن «ضرب» است و همچنین «عَفَََّره تعفیرا» یعنی آن را به خاک مالید و استعمال تعفیر در مورد بعضی از مخلوقات، کنایه از نهایت خضوع است، «الالقاء بالطاعه» مجاز از گردن نهادن و فرمان بردن است و در بعضی از نسخ آمده که «بالطاعه الیه»، «سِلم» که در بعضی از نسخ آمده به معنای صلح است و «سَلَم» که در نسخه های دیگر است، به معنای تسلیم شدن و فرمان بردن است، «قِیاد» آن چیزی است که به وسیله اش قیادت و رهبری صورت می­گیرد و «اعطاء القیاد» به معنای فرمان بردن و گردن نهادن است. «رهبه» یعنی ترس، «ارسی» یعنی ثابت و محکم کرد، «بلل» به تَری و باران گفته می شود. «یَبَس» متضاد رطوبت است و (طریق یبس) یعنی راهی که هیچ تری و رطوبتی در آن نیست، «حَمام» به هر پرنده طوق داری از انواع فاخته ها، قمری ها و کبوتران زمینی و غیر آن ها گفته می شود و (حمامه) مانند نعامه [شتر مرغ] و حیه [مار] بر هر دو جنس مذکر و مونث اطلاق می­گردد و اسم جنس از «نعامه»، «نَعام» است و غرض از این جمله بیان عمومیت علم و قدرت خدای سبحان است. درباره «دعا کل طائر باسمه» گفته شده «الدعاء» در اینجا برای هر نوعی از موجودات، استعاره ای برای پاگذاشتن به عرصه وجود است و فهمیدی که این امر به حکم قدرت الهی برمی­گردد، که به آن موجود، داخل شدن در عرصه وجود را حکم می کند، مانند کلام خدای متعال «فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعینَ» - . فصلت / 11 - {و به زمین فرمود: خواه یا ناخواه بیایید. آن دو گفتند: فرمان پذیر آمدیم} و چون دعاء، استعاره برای ورود به عرصه وجود قرار گرفته، با ذکر نام هر یک از این موجودات این استعاره تقویت را کرده، زیرا یک شیء فقط با نامش خوانده می شود، احتمال هم دارد که منظور از «اسم»، همان اسم لغوی باشد که به معنای علامت و نشانه است، زیرا برای هر نوعی از پرندگان خصوصیات و علامت هایی وجود دارد که دیگران آن را ندارند و معنی چنین می شود که خدای متعال به واسطه علامت ها و خواصی که در علم الهیه و لوح محفوظ، در مورد هریک از پرندگان وجود داشت، حکم قدرت خویش را در ایشان جاری نمود و بعضی دیگر گفته اند: منظور اسم جنس است به خاطر اینکه خدای متعال هر زبانی را که بندگان در آینده وضع می­کنند، در لوح محفوظ نوشته و اسم هایی را هم که بر آن ها قرار می­دهند آورده و برای هر اسمی مسمای آن را هم ذکر نموده، پس وقتی که می­خواهد این ها را خلق کند، هر نوعی را با نامش صدا می­زند، سپس او به خدا جواب می­دهد و به سوی اجابت فرمانش می­شتابد. «کفل برزقه» یعنی روزیش را به عهده گرفته، «سحاب» جمع کلمه سحابه به معنای ابر است، «هطل» به معنای باران یا اشک پی در پی و جاری شدن آن است و بعضی گفته اند یعنی پی در پی باریدن بارانی که به صورت پراکنده و دارای شدت است، «دیمه»؛ بارانی است که در حالت سکون، بدون هیچ رعد و برقی به صورت مداوم می­بارد و جمع آن «دِیَم» بر وزن «عِنَب» است، «تعدید القسم» یعنی در شماره بودن [دانستن] مقدار بارانی که برای هر بلاد و زمینی طبق حکمت مقدر شده، «بِلّه» متضاد خشکی است، گفته می شود: «بَلّه فابتَلَّ». «جُفوف، جَفاف، جُدوب» به معنای ایستادن باران و خشک شدن زمین است.

**[ترجمه]

صَهِیلِهِ وَ مَا یَقُولُ الدُّرَّاجُ فِی صَوْتِهِ وَ مَا تَقُولُ الْقُنْبُرَةُ فِی صَوْتِهَا وَ مَا یَقُولُ الضِّفْدِعُ فِی نَقِیقِهِ وَ مَا یَقُولُ الْهُدْهُدُ فِی صَوْتِهِ قَالَ فَأَطْرَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ أَعِدْ عَلَیَّ یَا یَهُودِیُّ قَالَ فَأَعَادَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا الْحِمَارُ فَیَلْعَنُ الْعَشَّارَ وَ أَمَّا الْفَرَسُ فَیَقُولُ الْمُلْکُ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ وَ أَمَّا الدُّرَّاجُ فَیَقُولُ الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی وَ أَمَّا الدِّیکُ فَیَقُولُ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ وَ أَمَّا الضِّفْدِعُ فَیَقُولُ اذْکُرُوا اللَّهَ یَا غَافِلِینَ وَ أَمَّا الْهُدْهُدُ فَیَقُولُ رَحِمَکَ اللَّهُ یَا دَاوُدُ یَعْنِی سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ وَ أَمَّا الْقُنْبُرَةُ فَیَقُولُ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ یُبْغِضُ أَهْلَ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

**[ترجمه]در یک اصل قدیمی به خطّ تلعکبری رحمه الله: امام صادق علیه السّلام از پدرانشان علیهم السلام نقل می­کنند که یک مرد یهودی به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله گفت: ای محمّد، به من خبر ده که الاغ در عرعر خود چه می­گوید؟ و اسب در شیهه خود چه می­گوید؟ و درّاج و چکاوک در آواز خود چه می­گویند؟ و قورباغه در قرقرش چه می­گوید؟ و هدهد در آوازش چه می گوید؟ رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله سر به زیر افکندند و آن گاه فرمود: ای یهودی، دوباره بگو و باز گفت، و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اما الاغ، مالیات چی را لعنت می­کند، و اسب می­گوید: فرمانروایی مخصوص خدای یکتای بسیار غالب و تواناست، درّاج می­گوید: «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» {خدای رحمان که بر عرش استیلا یافته است.} خروس می­گوید: پاک و منزه است پروردگار فرشتگان و روح. و قورباغه می­گوید: ای غافلان، خدا را یاد کنید. هدهد می­گوید: ای داود، خدا تو را رحمت کند، مقصودش سلیمان بن داود است. و چکاوک می­گوید: خدا لعنت کند هرکسی را که با خاندان رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله دشمنی می کند.

**[ترجمه]

ظَلُوماً لِنَفْسِهِ جَهُولًا(1) لِأَمْرِ رَبِّهِ مَنْ لَمْ یُؤَدِّهَا بِحَقِّهَا فَهُوَ ظَلُومٌ غَشُومٌ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: امیر المؤمنین علیه السّلام درباره کلام خدای تعالی «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ» فرمود: خداوند امانت مرا (که امامت و ولایت ایشان است) بر آسمان های هفت گانه، به شرط ثواب در پذیرش و عقاب در عدم پذیرش، عرضه کرد گفتند: پروردگارا، ما آن را به شرط ثواب و عقاب تحمل نمی­کنیم، بلکه بدون ثواب و عقاب آن را حمل می­کنیم، و خدا امانت و ولایت مرا بر پرندگان عرضه داشت و اولین پرنده ای که به آن ایمان آورد بازهای سفید و شانه سرها بودند و اولین منکرش هم جغد و سیمرغ بودند، اما جغد به خاطر دشمنی پرندگان با او، در روز نمی­تواند آشکار شود و سیمرغ هم در دریاها نهان است و دیده نمی شود. و خدا ولایت مرا بر زمین ها عرضه کرد و هر قسمتی که به ولایت من ایمان آورد، خدا آن را پاک و پاکیزه قرار داد و گیاه و میوه اش را شیرین و گوارا و آبش را زلال نمود و هر قسمتی که منکر امامت و ولایت من شد، خدا آن را نمک زار قرار داد و گیاهش را تلخ و میوه اش را خاردار و هندوانه ابو جهل گردانید و آبش را شور و تلخ نمود. سپس فرمود: «وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ» یعنی امت تو ای محمّد، ولایت امیر المؤمنین و امامتش را به خاطر ثواب [در پذیرش] و عقابی [در عدم پذیرش] که در آن است پذیرفتند. «إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً» یعنی به نفسش و «جَهُولاً» یعنی به امر پروردگارش که هرکس حق ولایت را ادا نکند، ظالم و ستمکار است. - . مناقب ابن شهر آشوب2 : 141 - 142 -

**[ترجمه]

وَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ عَنْ 17 کَعْبٍ الْحِبْرِ قَالَ: جَاءَتْ هَامَّةٌ(1) إِلَی سُلَیْمَانَ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَقَالَ وَ عَلَیْکِ السَّلَامُ یَا هَامُّ أخبرنی [أَخْبِرِینِی] کَیْفَ لَا تَأْکُلِینَ الزَّرْعَ فَقَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ لِأَنَّ آدَمَ عَصَی رَبَّهُ بِسَبَبِهِ فَلِذَلِکَ لَا آکُلُهُ قَالَ فَکَیْفَ لَا تَشْرَبِینَ الْمَاءَ قَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ أَغْرَقَ بِالْمَاءِ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ تَرَکْتُ شُرْبَهُ قَالَ فَکَیْفَ تَرَکْتِ الْعُمْرَانَ وَ سَکَنْتِ الْخَرَابَ قَالَتْ لِأَنَّ الْخَرَابَ مِیرَاثُ اللَّهِ وَ أَنَا أَسْکُنُ فِی مِیرَاثِ اللَّهِ وَ قَدْ(2) ذَکَرَ اللَّهُ ذَلِکَ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ وَ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَها إِلَی قَوْلِهِ وَ کُنَّا نَحْنُ الْوارِثِینَ (3).

وَ عَنْ 17 أَبِی الصِّدِّیقِ النَّاجِی قَالَ: خَرَجَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ یَسْتَسْقِی بِالنَّاسِ فَمَرَّ عَلَی (4) نَمْلَةٍ مُسْتَلْقِیَةٍ عَلَی قَفَاهَا رَافِعَةٍ قَوَائِمَهَا إِلَی السَّمَاءِ وَ هِیَ تَقُولُ اللَّهُمَّ أَنَا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِکَ لَیْسَ لَنَا غِنًی عَنْ رِزْقِکَ فَإِمَّا أَنْ تَسْقِیَنَا وَ إِمَّا أَنْ تُهْلِکَنَا فَقَالَ سُلَیْمَانُ لِلنَّاسِ ارْجِعُوا فَقَدْ سَقَاکُمْ بِدَعْوَةِ غَیْرِکُمْ (5).

وَ عَنْ أَبِی الدَّرْدَاءِ قَالَ: کَانَ دَاوُدُ علیه السلام یَقْضِی بَیْنَ الْبَهَائِمِ یَوْماً وَ بَیْنَ النَّاسِ یَوْماً فَجَاءَتْ بَقَرَةٌ فَوَضَعَتْ قَرْنَهَا عَلَی حَلْقَةِ الْبَابِ ثُمَّ نَغَمَتْ (6) کَمَا تَنْغَمُ الْوَالِدَةُ عَلَی وَلَدِهَا وَ قَالَتْ کُنْتُ شَابَّةً کَانُوا یُنْتِجُونِّی وَ یَسْتَعْمِلُونِّی ثُمَّ إِنِّی کَبِرْتُ فَأَرَادُوا أَنْ یَذْبَحُونِی فَقَالَ 17 دَاوُدُ أَحْسِنُوا إِلَیْهَا لَا تَذْبَحُوهَا ثُمَّ قَرَأَ(7) عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ(8).

ص: 49

وَ عَنْ نَوْفٍ وَ الْحَکَمِ قَالا: کَانَ النَّمْلُ فِی زَمَنِ سُلَیْمَانَ أَمْثَالَ الذُّبَابِ (1).

وَ عَنِ 17 ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ سُئِلَ کَیْفَ تَفَقَّدَ سُلَیْمَانُ الْهُدْهُدَ مِنْ بَیْنِ الطَّیْرِ قَالَ إِنَّ سُلَیْمَانَ نَزَلَ مَنْزِلًا فَلَمْ یَدْرِ مَا بُعْدُ الْمَاءِ وَ کَانَ الْهُدْهُدُ یَدُلُّ سُلَیْمَانَ عَلَی الْمَاءِ فَأَرَادَ أَنْ یَسْأَلَهُ عَنْهُ فَفَقَدَهُ قِیلَ کَیْفَ ذَاکَ وَ الْهُدْهُدُ یُنْصَبُ لَهُ الْفَخُّ یُلْقَی عَلَیْهِ التُّرَابُ وَ یَضَعُ لَهُ الصَّبِیُّ الْحِبَالَةَ فَیُغَیِّبُهَا فَیَصِیدُهَا فَقَالَ إِذَا جَاءَ الْقَضَاءُ ذَهَبَ الْبَصَرُ(2).

**[ترجمه]الدرالمنثور: از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده که زمانی که ابراهیم علیه السّلام در آتش افکنده شد، هیچ جنبنده ای در زمین نبود، جز آنکه آتش را از او خاموش می­کرد، غیر از وزغ که آتش را بر ایشان می­دمید، پس رسول خدا صلی الله علیه واله فرمان به قتل او دادند.

و از اُمّ شریک نقل است که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمان به قتل وزغ ها دادند و فرمود که وزغ ها در آتش ابراهیم علیه السّلام می­دمیدند.

و از قتاده نقل شده که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: قورباغه آتش را بر ابراهیم خاموش می­کرد و وزغ در آن می­دمید، پس کشتن قورباغه قدغن شد و به کشتن وزغ فرمان داده شد.

و از انس نقل است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: به قورباغه دشنام ندهید که آوازش تسبیح و تقدیس و تکبیر است، به راستی همه بهائم از پروردگارشان اجازه خواستند که آتش را بر ابراهیم علیه السّلام خاموش کنند و خداوند به قورباغه ها اجازه داد، پس برای آن روی هم قرار گرفتند و خدا به جای سوز آتش، آب سرد به آن ها داد. - . درّ المنثور 4 : 321 - 322 -

و از ابن مسعود نقل است که کعب الحبر گفت: جغدی نر نزد سلیمان علیه السّلام آمد و گفت: درود بر شما ای پیغمبر خدا. حضرت پاسخش دادند: و درود بر تو ای نرّه جغد، و فرمود: به من بگو چرا از زراعت نمی خوری؟ گفت ای پیغمبر خدا، برای اینکه آدم به خاطر آن، نافرمانی خدا کرد و از این رو من از آن نمی­خورم. حضرت فرمود: چرا آب نمی­نوشی؟ گفت ای پیغمبر خدا، برای آنکه خدا قوم نوح را با آب غرق کرد؛ از این رو نوشیدنش را ترک کردم. فرمود: چرا آبادانی را رها کرده ای و در ویرانه سکنی گزیده ای؟ گفت: چون ویرانه میراث خداست و من هم در میراث خدا ساکن می­شوم و خدای متعال این را در کتابش یاد کرده و فرموده «وَ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعیشَتَها» {و چه بسیار شهرها که هلاکش کردیم، [زیرا] زندگی خوش، آن ها را سرمست کرده بود} تا آنجا که می­فرماید «وَ کُنَّا نَحْنُ الْوارِثینَ» - . الدر المنثور 5 : 103 - {و ماییم که وارث آنان بودیم.}

و از ابی الصدیق ناجی نقل است: سلیمان بن داود بیرون شد تا طلب باریدن باران برای مردم کند. به مورچه ای گذر کرد که به پشت افتاده بود و دست و پایش را به طرف آسمان کرده بود و می­گفت: خدایا ما آفریده ای از آفریدگان توایم و هیچ کس از ما بی نیاز از روزی تو نیست، پس ما را سیراب و یا نابود کن. سلیمان به مردم فرمود: برگردید که به دعای دیگری سیراب شدید. - . الدر المنثور 5 : 103 -

و ابی درداء می گوید: داود علیه السّلام یک روز میان بهائم قضاوت می­کرد و یک روز هم میان مردم. روزی گاوی آمد و شاخش را روی حلقه دَر قرار داد و مانند مادری که بر فرزندش می­نالد، ناله سر داد و گفت: تا جوان بودم از من بهره می­گرفتند و از من استفاده می­کردند و حال پیر شده ام و می­خواهند مرا ذبح کنند. داود فرمود: به او نیکی کنید و سرش را نبرید و سپس خواند «عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ» - . نمل / 16 - {ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم و از هر چیزی به ما داده شده است.} - . الدر المنثور 5 : 103 -

و نوف و حکم گفته اند: مورچه در زمان سلیمان شبیه مگس بود. - . الدر المنثور 5 : 104 -

و از ابن عبّاس نقل است که از او پرسیده شد: چرا سلیمان از میان پرنده ها هدهد را جستجوکرد؟ گفت سلیمان در منزلی فرود آمد و نمی­دانست که آب چه اندازه دور است، و این هدهد بود که سلیمان را به سوی آب راهنمایی می­کرد، پس خواست که در مورد آب از او بپرسد و او را نیافت. گفته شد چگونه؟ در حالی که هدهد به دامی که خاک بر روی آن ریخته شده گرفتار می شود، و بچه ها برایش دام می­گذارند و شکارش می­کنند؟ گفت: چون قضا [حکم حتمی] آید، بینایی برود. - . الدر المنثور 5 : 104 -

**[ترجمه]

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ: مِثْلَهُ (1).

الْفَقِیهُ، بِإِسْنَادِهِ الصَّحِیحِ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ: مِثْلَهُ.

ثُمَّ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ أَمَّا الْخَبَرُ الَّذِی رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَوْ عَرَفَتِ الْبَهَائِمُ مِنَ الْمَوْتِ مَا تَعْرِفُونَ مَا أَکَلْتُمْ مِنْهَا سَمِیناً قَطُّ.

فلیس بخلاف هذا الخبر لأنها تعرف الموت لکنها لا تعرف منه ما تعرفون (2).

**[ترجمه]خصال: ابو حمزه ثمالی می گوید: امام سجاد علیه السّلام می­فرمود: هر چیزی را که بهائم از درکش محروم باشند، از فهم چهار چیز عاجز نیستند: شناخت پروردگار تبارک و تعالی، شناخت مرگ، شناسایی ماده از نر، شناسایی چراگاه خوب. - . خصال 1 : 260 -

در کافی هم از ابن محبوب مانند این روایت آمده است. - . کافی 6 : 539 -

شیخ صدوق رحمه الله در من لا یحضره الفقیه مانند این روایت را به سند صحیح از ابن رئاب آورده و گفته: خبری که از امام صادق علیه السّلام روایت شده که (اگر بهائم از مرگ می­دانستند آنچه را که شما می­دانید، هرگز فربهی از آن ها را نمی­خوردید) مخالف با این خبر نیست، زیرا آن ها مرگ را می­فهمند، ولی به اندازه انسان نمی فهمند. - . من لایحضره الفقیه 2 : 188 -

**[ترجمه]

سَقَطَ وَ قَالُوا عَلَیْکِ الْخَرَابُ وَ عَلَیْنَا الْمَاءُ وَ الطِّینُ فَلَا تَکَادُ تَرَاهَا فِی مَوْضِعٍ إِلَّا رَأَیْتَ مَاءً وَ طِیناً(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السّلام فرمود: شیاطین از موریانه قدردانی کردند، زمانی که عصای سلیمان علیه السّلام را خورد تا حضرت افتاد و گفتند: ویرانی بر عهده تو و آب و گِل به گردن ما، پس نزدیک است که موریانه را در جایی نبینی، مگر اینکه آب و گل هم می­بینی. [یعنی هر جا موریانه هست آب وگل هم هست.] - . علل الشرائع 1 : 70 -

**[ترجمه]

وَلَایَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ مِنْ وُلْدِهِ فَلَمَّا أَنْ آمَنَ بِوَلَایَتِکُمْ أَمَرَنِی رَبِّی فَقَذَفْتُهُ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَقَالَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام ارْجِعْ أَیُّهَا الْحُوتُ إِلَی وَکْرِکَ وَ اسْتَوَی الْمَاءُ(1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: عبد اللَّه بن عمر بر امام سجاد علیه السّلام وارد شد و گفت یا ابن الحسین، آیا شما می­گویید یونس بن متّی آنچه را که از ماهی بدو رسید، برای این بود که ولایت جدّم بر او عرضه شد و بر آن توقف کرد؟ حضرت فرمود: آری، مادرت به عزایت نشیند. گفت: اگر از راستگویانی، نشانه آن را به من نشان بده. پس حضرت دستور دادند چشمان خودشان و چشمان مرا با دستمالی ببندند. پس از لحظه ای فرمود که چشم ما را باز کنند که ناگهان دیدم، ما در کناره دریای متلاطمی هستیم. پس ابن عمر گفت: ای آقای من، خونم به گردن تو است، خدا را خدا را در مورد جان من در نظر گیر. فرمود: آری و اگر از راستگویانم، آن را به تو نشان خواهم داد. سپس فرمود: ای ماهی، و او مانند کوهی بزرگ سر از دریا برآورد، در حالی که می­گفت لبیک، لبیک یا ولی اللَّه [گوش به فرمان توام ای ولی خدا] فرمود: تو کیستی؟ گفت: ای آقایم، من ماهی یونس هستم. فرمود: ما را به خبر [قضیه یونس] آگاه کن، گفت ای آقای من، به راستی که خدای متعال مبعوث نکرده پیغمبری را از حضرت آدم، تا برسد به جدّ شما محمّد صلی اللَّه علیه و آله، جز اینکه ولایت شما اهل بیت را بر آن ها عرضه کرده، پس هر یک از انبیاء که آن را پذیرفت، سالم ماند و رهایی یافت، و هر کس که بر آن توقف کرد و تحمل آن بر او دشوار آمد، گرفتار شد. مثل آنچه که از معصیت به آدم رسید و آنچه که به نوح از غرق شدن و آنچه که به ابراهیم از آتش و آنچه که به یوسف از چاه و آنچه که به ایوب از بلا و آنچه که به داود از آن خطا رسید تا اینکه خدای متعال یونس را فرستاد و بدو وحی کرد که ای یونس، ولایت امیر المؤمنین علی علیه السّلام و امامان هدایت یافته از صلب او را بپذیر. در کلام یونس است که گفت: چگونه سرپرست بگیرم کسی را که ندیده ام و نمی­شناسم؟ و خشمناک رفت. پس خدا به من وحی کرد که یونس را ببلع و هیچ استخوانی از او را نشکن. پس چهل روز در شکم من ماند، در حالی که با من در دریاها در درون سه تاریکی می­گردید و فریاد می زد «لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ» {معبودی جز تو نیست، منزّهی تو، راستی که من از ستمکاران بودم.} و می­گفت ولایت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب و امامان هدایت یافته، از فرزندانش را پذیرفتم و چون به ولایت شما ایمان آورد، پروردگارم به من امر کرد، تا اینکه او را به کناره دریا افکندم. پس امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: ای ماهی، به آشیانه ات برگرد و آب آرام شد. - . مناقب ابن شهر آشوب 3 : 281 -

**[ترجمه]

إِذَا حَاوَلَ طَلَبَ الرَّعْیِ وَ لِبَعْضِهَا حَوَافِرُ مُلَمْلَمَةٌ ذَوَاتُ قَعْرٍ کَأَخْمَصِ الْقَدَمِ تَنْطَبِقُ عَلَی الْأَرْضِ لِیَتَهَیَّأَ لِلرُّکُوبِ وَ الْحَمُولَةِ تَأَمَّلِ التَّدْبِیرَ فِی خَلْقِ آکِلَاتِ اللَّحْمِ مِنَ الْحَیَوَانِ حِینَ خُلِقَتْ (1)

ذَوَاتُ أَسْنَانٍ حِدَادٍ وَ بَرَاثِنَ شِدَادٍ وَ أَشْدَاقٍ وَ أَفْوَاهٍ وَاسِعَةٍ فَإِنَّهُ لَمَّا قُدِّرَ أَنْ یَکُونَ طُعْمُهَا اللَّحْمَ خُلِقَتْ خِلْقَةً تُشَاکِلُ ذَلِکَ وَ أُعِینَتْ بِسِلَاحٍ وَ أَدَوَاتٍ تَصْلُحُ لِلصَّیْدِ وَ کَذَلِکَ تَجِدُ سِبَاعَ الطَّیْرِ ذَوَاتَ مَنَاقِیرَ وَ مَخَالِیبَ مُهَیَّأَةٍ لِفِعْلِهَا وَ لَوْ کَانَتِ الْوُحُوشُ ذَوَاتَ مَخَالِبَ کَانَتْ قَدْ أُعْطِیَتْ مَا لَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ لِأَنَّهَا لَا تَصِیدُ وَ لَا تَأْکُلُ اللَّحْمَ وَ لَوْ کَانَتِ السِّبَاعُ ذَوَاتَ أَظْلَافٍ کَانَتْ قَدْ مُنِعَتْ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ أَعْنِی السِّلَاحَ الَّذِی بِهِ تَصِیدُ وَ تَتَعَیَّشُ أَ فَلَا تَرَی کَیْفَ أُعْطِیَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَ الصِّنْفَیْنِ مَا یُشَاکِلُ صِنْفَهُ وَ طَبَقَتَهُ بَلْ مَا فِیهِ بَقَاؤُهُ وَ صَلَاحُهُ انْظُرِ الْآنَ إِلَی ذَوَاتِ الْأَرْبَعِ کَیْفَ تَرَاهَا تَتْبَعُ أُمَّهَاتِهَا(2) مُسْتَقِلَّةً بِأَنْفُسِهَا لَا تَحْتَاجُ إِلَی الْحَمْلِ وَ التَّرْبِیَةِ کَمَا تَحْتَاجُ أَوْلَادُ الْإِنْسِ فَمِنْ أَجْلِ أَنَّهُ لَیْسَ عِنْدَ أُمَّهَاتِهَا مَا عِنْدَ أُمَّهَاتِ الْبَشَرِ مِنَ الرِّفْقِ وَ الْعِلْمِ بِالتَّرْبِیَةِ وَ الْقُوَّةِ عَلَیْهَا بِالْأَکُفِّ وَ الْأَصَابِعِ الْمُهَیَّأَةِ لِذَلِکَ أُعْطِیَتِ النُّهُوضَ وَ الِاسْتِقْلَالَ بِأَنْفُسِهَا وَ کَذَلِکَ تَرَی کَثِیراً مِنَ الطَّیْرِ کَمِثْلِ الدَّجَاجِ وَ الدُّرَّاجِ وَ الْقَبْجِ (3)

تَدْرُجُ وَ تَلْقُطُ حِینَ یَنْقَابُ عَنْهَا الْبَیْضُ فَأَمَّا مَا کَانَ مِنْهَا ضَعِیفاً لَا نُهُوضَ فِیهِ کَمِثْلِ فِرَاخِ الْحَمَامِ وَ الْیَمَامِ وَ الْحُمَّرِ فَقَدْ جُعِلَ فِی الْأُمَّهَاتِ فَضْلُ عَطْفٍ عَلَیْهَا فَصَارَتْ تَمُجُّ الطَّعَامَ فِی أَفْوَاهِهَا بَعْدَ مَا تُوعِیهِ حَوَاصِلُهَا فَلَا تَزَالُ تَغْذُوهَا حَتَّی تَسْتَقِلَّ بِأَنْفُسِهَا وَ لِذَلِکَ لَمْ تُرْزَقِ الْحَمَامُ فِرَاخاً کَثِیرَةً مِثْلَ مَا تُرْزَقُ الدَّجَاجُ لِتَقْوَی الْأُمُّ عَلَی تَرْبِیَةِ فِرَاخِهَا فَلَا تَفْسُدَ وَ لَا تَمُوتَ فَکُلٌّ أُعْطِیَ بِقِسْطٍ مِنْ تَدْبِیرِ الْحَکِیمِ اللَّطِیفِ الْخَبِیرِ

ص: 54

انْظُرْ إِلَی قَوَائِمِ الْحَیَوَانِ کَیْفَ تَأْتِی أَزْوَاجاً لِتَهَیَّأَ(1) لِلْمَشْیِ وَ لَوْ کَانَتْ أَفْرَاداً لَمْ تَصْلُحْ لِذَلِکَ لِأَنَّ الْمَاشِیَ یَنْقُلُ بَعْضَ قَوَائِمِهِ وَ یَعْتَمِدُ عَلَی بَعْضٍ فَذُو الْقَائِمَتَیْنِ یَنْقُلُ وَاحِدَةً وَ یَعْتَمِدُ عَلَی وَاحِدَةٍ وَ ذُو الْأَرْبَعِ یَنْقُلُ اثْنَیْنِ وَ یَعْتَمِدُ عَلَی اثْنَیْنِ وَ ذَلِکَ مِنْ خِلَافٍ لِأَنَّ ذَا الْأَرْبَعِ لَوْ کَانَ یَنْقُلُ قَائِمَتَیْنِ مِنْ أَحَدِ جَانِبَیْهِ وَ یَعْتَمِدُ عَلَی قائِمَتَیْنِ مِنَ الْجَانِبِ الْآخَرِ لَمَا یَثْبُتُ عَلَی الْأَرْضِ کَمَا لَا یَثْبُتُ السَّرِیرُ وَ مَا أَشْبَهَهُ فَصَارَ یَنْقُلُ الْیُمْنَی مِنْ مَقَادِیمِهِ مَعَ الْیُسْرَی مِنْ مَآخِیرِهِ وَ یَنْقُلُ الْأُخْرَیَیْنِ أَیْضاً مِنْ خِلَافٍ فَیَثْبُتُ عَلَی الْأَرْضِ وَ لَا یَسْقُطُ إِذَا مَشَی أَ مَا تَرَی الْحِمَارَ کَیْفَ یَذِلُّ لِلطَّحْنِ وَ الْحَمُولَةِ وَ هُوَ یَرَی الْفَرَسَ مُودَعاً مُنَعَّماً وَ الْبَعِیرَ لَا یُطِیقُهُ عِدَّةُ رِجَالٍ لَوِ اسْتَعْصَی کَیْفَ کَانَ یَنْقَادُ لِلصَّبِیِّ وَ الثَّوْرَ الشَّدِیدَ کَیْفَ کَانَ یُذْعِنُ لِصَاحِبِهِ حَتَّی یَضَعَ النِّیرَ عَلَی عُنُقِهِ وَ یَحْرِثَ بِهِ وَ الْفَرَسَ الْکَرِیمَ یَرْکَبُ السُّیُوفَ وَ الْأَسِنَّةَ بِالْمُوَاتَاةِ(2) لِفَارِسِهِ وَ الْقَطِیعَ مِنَ الْغَنَمِ یَرْعَاهُ رَجُلٌ وَاحِدٌ وَ لَوْ تَفَرَّقَتِ الْغَنَمُ فَأَخَذَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهَا فِی نَاحِیَةٍ لَمْ یَلْحَقْهَا وَ کَذَلِکَ جَمِیعُ الْأَصْنَافِ الْمُسَخَّرَةِ لِلْإِنْسَانِ (3) فَبِمَ کَانَتْ کَذَلِکَ إِلَّا بِأَنَّهَا عَدِمَتِ الْعَقْلَ وَ الرَّوِیَّةَ فَإِنَّهَا لَوْ کَانَتْ تَعْقِلُ وَ تُرَوِّی (4) فِی الْأُمُورِ کَانَتْ خَلِیقَةً أَنْ تَلْتَوِیَ عَلَی الْإِنْسَانِ فِی کَثِیرٍ مِنْ مَآرِبِهِ (5) حَتَّی یَمْتَنِعَ الْجَمَلُ عَلَی قَائِدِهِ وَ الثَّوْرُ عَلَی صَاحِبِهِ وَ تَتَفَرَّقَ الْغَنَمُ عَنْ رَاعِیهَا وَ أَشْبَاهُ هَذَا مِنَ الْأُمُورِ وَ کَذَلِکَ هَذِهِ السِّبَاعُ لَوْ کَانَتْ ذَاتَ عَقْلٍ وَ رَوِیَّةٍ فَتَوَازَرَتْ عَلَی النَّاسِ کَانَتْ خَلِیقَةً أَنْ تُحَاجَّهُمْ (6) فَمَنْ کَانَ یَقُومُ لِلْأُسْدِ وَ الذِّئَابِ وَ النُّمُورَةِ وَ الدِّبَبَةِ لَوْ

ص: 55

تَعَاوَنَتْ وَ تَظَاهَرَتْ عَلَی النَّاسِ أَ فَلَا تَرَی کَیْفَ حُجِرَ ذَلِکَ عَلَیْهَا وَ صَارَتْ مَکَانَ مَا کَانَ یُخَافُ مِنْ إِقْدَامِهَا وَ نِکَایَتِهَا(1)

تَهَابُ مَسَاکِنَ النَّاسِ وَ تُحْجِمُ عَنْهَا ثُمَّ لَا تَظْهَرُ وَ لَا تَنْتَشِرُ لِطَلَبِ قُوتِهَا إِلَّا بِاللَّیْلِ فَهِیَ مَعَ صَوْلَتِهَا کَالْخَائِفِ لِلْإِنْسِ بِلَا مَقْمُوعَةٍ(2)

مَمْنُوعَةٍ مِنْهُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَسَاوَرَتْهُمْ فِی مَسَاکِنِهِمْ وَ ضَیَّقَتْ عَلَیْهِمْ (3) ثُمَّ جُعِلَ فِی الْکَلْبِ مِنْ بَیْنِ هَذِهِ السِّبَاعِ عَطْفٌ عَلَی مَالِکِهِ وَ مُحَامَاةٌ عَنْهُ وَ حِفَاظٌ لَهُ فَهُوَ یَنْتَقِلُ عَلَی الْحِیطَانِ وَ السُّطُوحِ فِی ظُلْمَةِ اللَّیْلِ لِحِرَاسَةِ مَنْزِلِ صَاحِبِهِ وَ ذَبِّ الدَّغَّارِ عَنْهُ (4) وَ یَبْلُغُ مِنْ مَحَبَّتِهِ لِصَاحِبِهِ أَنْ یَبْذُلَ نَفْسَهُ لِلْمَوْتِ دُونَهُ وَ دُونَ مَاشِیَتِهِ وَ مَالِهِ وَ یَأْلَفُهُ غَایَةَ الْإِلْفِ حَتَّی یَصْبِرَ مَعَهُ عَلَی الْجُوعِ وَ الْجَفْوَةِ فَلِمَ طُبِعَ الْکَلْبُ عَلَی هَذِهِ الْإِلْفِ إِلَّا لِیَکُونَ حَارِساً لِلْإِنْسَانِ لَهُ عَیْنٌ بِأَنْیَابٍ وَ مَخَالِیبَ وَ نُبَاحٌ هَائِلٌ لِیُذْعَرَ مِنْهُ السَّارِقُ وَ یَتَجَنَّبَ الْمَوَاضِعَ الَّتِی یَحْمِیهَا وَ یَحْضُرُهَا(5) یَا مُفَضَّلُ تَأَمَّلْ وَجْهَ الدَّابَّةِ کَیْفَ هُوَ فَإِنَّکَ تَرَی الْعَیْنَیْنِ شَاخِصَتَیْنِ أَمَامَهَا لِتُبْصِرَ مَا بَیْنَ یَدَیْهَا لِئَلَّا تَصْدِمَ حَائِطاً أَوْ تَتَرَدَّی فِی حُفْرَةٍ وَ تَرَی الْفَمَ مَشْقُوقاً شَقّاً فِی أَسْفَلِ الْخَطْمِ وَ لَوْ شُقَّ کَمَکَانِ الْفَمِ مِنَ الْإِنْسَانِ فِی مُقَدَّمِ الذَّقَنِ لَمَا اسْتَطَاعَ أَنْ یَتَنَاوَلَ

بِهِ شَیْئاً مِنَ الْأَرْضِ أَ لَا تَرَی أَنَّ الْإِنْسَانَ لَا یَتَنَاوَلُ الطَّعَامَ بِفِیهِ وَ لَکِنْ بِیَدِهِ تَکْرِمَةً لَهُ عَلَی سَائِرِ الْآکِلَاتِ فَلَمَّا لَمْ یَکُنْ لِلدَّابَّةِ یَدٌ تَتَنَاوَلُ بِهَا الْعَلَفَ جُعِلَ خَطْمُهَا مَشْقُوقاً مِنْ أَسْفَلِهِ لِتَقْبِضَ بِهِ عَلَی الْعَلَفِ ثُمَّ تَقْضَمَهُ وَ أُعِینَتْ بِالْجَحْفَلَةِ تَتَنَاوَلُ بِهَا مَا قَرُبَ وَ مَا بَعُدَ اعْتَبِرْ بِذَنَبِهَا وَ الْمَنْفَعَةِ لَهَا فِیهِ فَإِنَّهُ بِمَنْزِلَةِ الطَّبَقِ عَلَی الدُّبُرِ وَ الْحَیَاءِ جَمِیعاً یُوَارِیهِمَا وَ یَسْتُرُهُمَا وَ مِنْ مَنَافِعِهَا فِیهِ أَنَّ مَا بَیْنَ الدُّبُرِ وَ مَرَاقَّیِ الْبَطْنِ مِنْهَا وَضَرٌ یَجْتَمِعُ عَلَیْهِ الذُّبَابُ وَ الْبَعُوضُ فَجُعِلَ لَهَا الذَّنَبُ کَالْمَذَبَّةِ تَذُبُّ بِهَا عَنْ ذَلِکَ الْمَوْضِعِ

ص: 56

وَ مِنْهَا أَنَّ الدَّابَّةَ تَسْتَرِیحُ إِلَی تَحْرِیکِهِ وَ تَصْرِیفِهِ یَمْنَةً وَ یَسْرَةً فَإِنَّهُ لَمَّا کَانَ قِیَامُهَا عَلَی الْأَرْبَعِ بِأَسْرِهَا وَ شُغِلَتِ الْمُقَدِّمَتَانِ بِحَمْلِ الْبَدَنِ عَنِ التَّصَرُّفِ وَ التَّقَلُّبِ کَانَ لَهَا فِی تَحْرِیکِ الذَّنَبِ رَاحَةٌ وَ فِیهِ مَنَافِعُ أُخْرَی یَقْصُرُ عَنْهَا الْوَهْمُ یُعْرَفُ مَوْقِعُهَا فِی وَقْتِ الْحَاجَةِ إِلَیْهَا فَمِنْ ذَلِکَ أَنَّ الدَّابَّةَ تَرْتَطِمُ فِی الْوَحَلِ (1) فَلَا یَکُونُ شَیْ ءٌ أَعْوَنَ عَلَی نُهُوضِهَا مِنَ الْأَخْذِ بِذَنَبِهَا وَ فِی شَعْرِ الذَّنَبِ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ کَثِیرَةٌ یَسْتَعْمِلُونَهَا فِی مَآرِبِهِمْ ثُمَّ جُعِلَ ظَهْرُهَا مُسَطَّحاً مَبْطُوحاً(2) عَلَی قَوَائِمَ أَرْبَعٍ لِیُتَمَکَّنَ مِنْ رُکُوبِهَا وَ جُعِلَ حَیَاؤُهَا بَارِزاً مِنْ وَرَائِهَا لِیَتَمَکَّنَ الْفَحْلُ مِنْ ضَرْبِهَا وَ لَوْ کَانَ أَسْفَلَ الْبَطْنِ کَمَکَانِ الْفَرْجِ مِنَ الْمَرْأَةِ لَمْ یَتَمَکَّنِ الْفَحْلُ مِنْهَا أَ لَا تَرَی أَنَّهُ لَا تستطیع [یَسْتَطِیعُ] أَنْ یَأْتِیَهَا کِفَاحاً کَمَا(3) یَأْتِی الرَّجُلُ الْمَرْأَةَ تَأَمَّلْ مِشْفَرَ الْفِیلِ وَ مَا فِیهِ مِنْ لَطِیفِ التَّدْبِیرِ فَإِنَّهُ یَقُومُ مَقَامَ الْیَدِ فِی تَنَاوُلِ الْعَلَفِ وَ الْمَاءِ وَ ازْدِرَادِهِمَا(4) إِلَی جَوْفِهِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا اسْتَطَاعَ أَنْ یَتَنَاوَلَ شَیْئاً مِنَ الْأَرْضِ لِأَنَّهُ لَیْسَتْ لَهُ رَقَبَةٌ یَمُدُّهَا کَسَائِرِ الْأَنْعَامِ فَلَمَّا عَدِمَ الْعُنُقَ أُعِینَ مَکَانَ ذَلِکَ بِالْخُرْطُومِ الطَّوِیلِ لِیَسْدُلَهُ (5) فَیَتَنَاوَلَ بِهِ حَاجَتَهُ فَمَنْ ذَا الَّذِی عَوَّضَهُ مَکَانَ الْعُضْوِ الَّذِی عَدِمَهُ مَا یَقُومُ مَقَامَهُ إِلَّا الرَّءُوفُ بِخَلْقِهِ وَ کَیْفَ یَکُونُ هَذَا بِالْإِهْمَالِ کَمَا قَالَتِ الظَّلَمَةُ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ فَمَا بَالُهُ لَمْ یَخْلُقْ ذَا عُنُقٍ کَسَائِرِ الْأَنْعَامِ قِیلَ لَهُ إِنَّ رَأْسَ الْفِیلِ وَ أُذُنَیْهِ أَمْرٌ عَظِیمٌ وَ ثِقْلٌ ثَقِیلٌ وَ لَوْ کَانَ ذَلِکَ عَلَی عُنُقٍ عَظِیمَةٍ لَهَدَّهَا وَ أَوْهَنَهَا فَجَعَلَ رَأْسَهُ مُلْصَقاً بِجِسْمِهِ لِکَیْلَا یَنَالَ مِنْهُ مَا وَصَفْنَا وَ خَلَقَ لَهُ مَکَانَ الْعُنُقِ هَذَا الْمِشْفَرَ لِیَتَنَاوَلَ بِهِ غِذَاءَهُ فَصَارَ مَعَ عَدَمِهِ الْعُنُقَ مُسْتَوْفِیاً مَا فِیهِ بُلُوغُ حَاجَتِهِ

ص: 57

انْظُرِ الْآنَ کَیْفَ حَیَاءُ الْأُنْثَی مِنَ الْفِیَلَةِ فِی أَسْفَلِ بَطْنِهَا فَإِذَا هَاجَتْ لِلضِّرَابِ ارْتَفَعَ وَ بَرَزَ حَتَّی یَتَمَکَّنَ الْفَحْلُ مِنْ ضَرْبِهَا فَاعْتَبِرْ کَیْفَ جُعِلَ حَیَاءُ الْأُنْثَی مِنَ الْفِیَلَةِ عَلَی خِلَافِ مَا عَلَیْهِ فِی غَیْرِهَا مِنَ الْأَنْعَامِ ثُمَّ جُعِلَتْ فِیهِ هَذِهِ الْخَلَّةُ لِیَتَهَیَّأَ لِلْأَمْرِ الَّذِی فِیهِ قِوَامُ النَّسْلِ وَ دَوَامُهُ فَکِّرْ فِی خَلْقِ الزَّرَافَةِ(1) وَ اخْتِلَافِ أَعْضَائِهَا وَ شِبْهِهَا بِأَعْضَاءِ أَصْنَافٍ مِنَ الْحَیَوَانِ فَرَأْسُهَا رَأْسُ فَرَسٍ وَ عُنُقُهَا عُنُقُ جَمَلٍ وَ

أَظْلَافُهَا أَظْلَافُ بَقَرَةٍ وَ جِلْدُهَا جِلْدُ نَمِرٍ وَ زَعَمَ نَاسٌ مِنَ الْجُهَّالِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ نِتَاجَهَا مِنْ فُحُولٍ شَتَّی قَالُوا وَ سَبَبُ ذَلِکَ أَنَّ أَصْنَافاً مِنْ حَیَوَانِ الْبَرِّ إِذَا وَرَدَتِ الْمَاءَ تَنْزُو عَلَی بَعْضِ السَّائِمَةِ وَ یُنْتَجُ مِثْلُ هَذَا الشَّخْصِ الَّذِی هُوَ کَالْمُلْتَقَطِ مِنْ أَصْنَافٍ شَتَّی وَ هَذَا جَهْلٌ مِنْ قَائِلِهِ وَ قِلَّةُ مَعْرِفَتِهِ بِالْبَارِی جَلَّ قُدْسُهُ وَ لَیْسَ کُلُّ صِنْفٍ مِنَ الْحَیَوَانِ یُلْقِحُ کُلَّ صِنْفٍ فَلَا الْفَرَسُ یُلْقِحُ الْجَمَلَ وَ لَا الْجَمَلُ یُلْقِحُ الْبَقَرَ وَ إِنَّمَا یَکُونُ التَّلْقِیحُ مِنْ بَعْضِ الْحَیَوَانِ فِیمَا یُشَاکِلُهُ وَ یَقْرُبُ مِنْ خَلْقِهِ کَمَا یُلْقِحُ الْفَرَسَ الحمارة [الْحِمَارُ] فَیَخْرُجُ بَیْنَهُمَا الْبَغْلُ وَ یُلْقِحُ الذِّئْبُ الضَّبُعَ فَیَخْرُجُ بَیْنَهُمَا السِّمْعُ عَلَی أَنَّهُ لَیْسَ یَکُونُ فِی الَّذِی یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِهِمَا عُضْوٌ مِنْ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا کَمَا فِی الزَّرَافَةِ عُضْوٌ مِنَ الْفَرَسِ وَ عُضْوٌ مِنَ الْجَمَلِ وَ أَظْلَافٌ مِنَ الْبَقَرَةِ بَلْ یَکُونُ کَالْمُتَوَسِّطِ بَیْنَهُمَا الْمُمْتَزِجِ مِنْهُمَا کَالَّذِی تَرَاهُ فِی الْبَغْلِ فَإِنَّکَ تَرَی رَأْسَهُ وَ أُذُنَیْهِ وَ کَفَلَهُ وَ ذَنَبَهُ وَ حَوَافِرَهُ وَسَطاً بَیْنَ هَذِهِ الْأَعْضَاءِ مِنَ الْفَرَسِ وَ الْحِمَارِ وَ شَحِیجَهُ (2) کَالْمُمْتَزِجِ مِنْ صَهِیلٍ وَ نَهِیقِ الْحِمَارِ فَهَذَا دَلِیلٌ عَلَی أَنَّهُ لَیْسَتِ الزَّرَافَةُ مِنْ لِقَاحِ أَصْنَافٍ شَتَّی مِنَ الْحَیَوَانِ کَمَا زَعَمَ الْجَاهِلُونَ بَلْ هِیَ خَلْقٌ عَجِیبٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ لِلدَّلَالَةِ عَلَی قُدْرَتِهِ الَّتِی لَا یُعْجِزُهَا شَیْ ءٌ وَ لِیُعْلِمَ أَنَّهُ خَالِقُ أَصْنَافِ الْحَیَوَانِ کُلِّهَا یَجْمَعُ بَیْنَ مَا یَشَاءُ مِنْ أَعْضَائِهَا فِی أَیِّهَا شَاءَ وَ یُفَرِّقُ مَا شَاءَ مِنْهَا فِی أَیِّهَا شَاءَ وَ یَزِیدُ فِی الْخِلْقَةِ مَا شَاءَ وَ یَنْقُصُ مِنْهَا مَا شَاءَ دَلَالَةً عَلَی قُدْرَتِهِ عَلَی الْأَشْیَاءِ وَ أَنَّهُ لَا یُعْجِزُهُ شَیْ ءٌ

ص: 58

أَرَادَهُ جَلَّ وَ تَعَالَی فَأَمَّا طُولُ عُنُقِهَا وَ الْمَنْفَعَةُ لَهَا فِی ذَلِکَ فَإِنَّ مَنْشَأَهَا وَ مَرْعَاهَا فِی غَیَاطِلَ (1) ذَوَاتِ أَشْجَارٍ شَاهِقَةٍ ذَاهِبَةٍ طُولًا فِی الْهَوَاءِ فَهِیَ تَحْتَاجُ إِلَی طُولِ الْعُنُقِ لِتَنَاوَلَ بِفِیهَا أَطْرَافَ تِلْکَ الْأَشْجَارِ فَتَتَقَوَّتَ مِنْ ثِمَارِهَا تَأَمَّلْ خَلْقَ الْقِرْدِ وَ شِبْهَهُ بِالْإِنْسَانِ فِی کَثِیرٍ مِنْ أَعْضَائِهِ أَعْنِی الرَّأْسَ وَ الْوَجْهَ وَ الْمَنْکِبَیْنِ وَ الصَّدْرَ وَ کَذَلِکَ أَحْشَاؤُهُ شَبِیهَةٌ أَیْضاً بِأَحْشَاءِ الْإِنْسَانِ وَ خُصَّ مَعَ ذَلِکَ بِالذِّهْنِ وَ الْفِطْنَةِ الَّتِی بِهَا یَفْهَمُ عَنْ سَائِسِهِ مَا یُومِئُ إِلَیْهِ (2) وَ یَحْکِی کَثِیراً مِمَّا یَرَی الْإِنْسَانَ بِفِعْلِهِ حَتَّی أَنَّهُ یَقْرُبُ مِنْ خَلْقِ الْإِنْسَانِ وَ شَمَائِلِهِ فِی التَّدْبِیرِ فِی خِلْقَتِهِ عَلَی مَا هِیَ عَلَیْهِ أَنْ یَکُونَ (3) عِبْرَةً لِلْإِنْسَانِ فِی نَفْسِهِ فَیَعْلَمَ أَنَّهُ مِنْ طِینَةِ الْبَهَائِمِ وَ سِنْخِهَا(4) إِذْ کَانَ یَقْرُبُ مِنْ خَلْقِهَا هَذَا الْقُرْبَ وَ لَوْ لَا أَنَّهُ فَضِیلَةٌ(5)

فَضَّلَهُ (6) بِهَا فِی الذِّهْنِ وَ الْعَقْلِ وَ النُّطْقِ کَانَ کَبَعْضِ الْبَهَائِمِ عَلَی أَنَّ فِی جِسْمِ الْقِرْدِ فُضُولًا أُخْرَی یُفَرَّقُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْإِنْسَانِ کَالْخَطْمِ وَ الذَّنَبِ الْمُسَدَّلِ وَ الشَّعْرِ الْمُجَلِّلِ لِلْجِسْمِ کُلِّهِ وَ هَذَا لَمْ یَکُنْ مَانِعاً لِلْقِرْدِ أَنْ یُلْحَقَ بِالْإِنْسَانِ لَوْ أُعْطِیَ مِثْلَ ذِهْنِ الْإِنْسَانِ وَ عَقْلِهِ وَ نُطْقِهِ وَ الْفَصْلُ الْفَاصِلُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْإِنْسَانِ بِالصِّحَّةِ(7)

هُوَ النَّقْصُ فِی الْعَقْلِ وَ الذِّهْنِ

وَ النُّطْقِ انْظُرْ یَا مُفَضَّلُ إِلَی لُطْفِ اللَّهِ جَلَّ اسْمُهُ بِالْبَهَائِمِ کَیْفَ کُسِیَتْ أَجْسَامُهُمْ هَذِهِ الْکِسْوَةَ مِنَ الشَّعْرِ وَ الْوَبَرِ وَ الصُّوفِ لِیَقِیَهَا مِنَ الْبَرْدِ وَ کَثْرَةِ الْآفَاتِ وَ أُلْبِسَتِ

ص: 59

الْأَظْلَافَ (1) وَ الْحَوَافِرَ وَ الْأَخْفَافَ لِیَقِیَهَا مِنَ الْحَفَاءِ إِذْ کَانَتْ لَا أَیْدِیَ لَهَا وَ لَا أَکُفَّ وَ لَا أَصَابِعَ مُهَیَّأَةً لِلْغَزْلِ وَ النَّسْجِ فَکُفُوا بِأَنْ جُعِلَ کِسْوَتُهُمْ فِی خِلْقَتِهِمْ بَاقِیَةً عَلَیْهِمْ مَا بَقُوا لَا یَحْتَاجُونَ إِلَی تَجْدِیدِهَا وَ الِاسْتِبْدَالِ بِهَا فَأَمَّا الْإِنْسَانُ فَإِنَّهُ ذُو حِیلَةٍ وَ کَفٍّ مُهَیَّأَةٍ لِلْعَمَلِ فَهُوَ یَنْسِجُ وَ یَغْزِلُ وَ یَتَّخِذُ لِنَفْسِهِ الْکِسْوَةَ وَ یَسْتَبْدِلُ بِهَا حَالًا بَعْدَ حَالٍ وَ لَهُ فِی ذَلِکَ صَلَاحٌ مِنْ جِهَاتٍ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ یَشْتَغِلُ بِصَنْعَةِ اللِّبَاسِ عَنِ الْعَبَثِ وَ مَا یُخْرِجُهُ إِلَیْهِ الْکِفَایَةُ وَ مِنْهَا أَنَّهُ یَسْتَرِیحُ إِلَی خَلْعِ کِسْوَتِهِ (2) وَ لُبْسِهَا إِذَا شَاءَ وَ مِنْهَا أَنَّهُ یَتَّخِذُ لِنَفْسِهِ مِنَ الْکِسْوَةِ ضُرُوباً لَهَا جَمَالٌ وَ رَوْعَةٌ(3) فَیَتَلَذَّذُ بِلُبْسِهَا وَ تَبْدِیلِهَا وَ کَذَلِکَ یَتَّخِذُ بِالرِّفْقِ مِنَ الصَّنْعَةِ ضُرُوباً مِنَ الْخِفَافِ وَ النِّعَالِ یَقِی بِهَا قَدَمَیْهِ وَ فِی ذَلِکَ مَعَایِشُ لِمَنْ یعلمه [یَعْمَلُهُ] مِنَ النَّاسِ وَ مَکَاسِبُ یَکُونُ فِیهَا مَعَاشُهُمْ وَ مِنْهَا أَقْوَاتُهُمْ وَ أَقْوَاتُ عِیَالِهِمْ فَصَارَ الشَّعْرُ وَ الْوَبَرُ وَ الصُّوفُ یَقُومُ لِلْبَهَائِمِ مَقَامَ الْکِسْوَةِ وَ الْأَظْلَافُ وَ الْحَوَافِرُ وَ الْأَخْفَافُ مَقَامَ الْحِذَاءِ فَکِّرْ یَا مُفَضَّلُ فِی خِلْقَةٍ عَجِیبَةٍ فِی الْبَهَائِمِ فَإِنَّهُمْ یُوَارُونَ أَنْفُسَهُمْ إِذَا مَاتُوا کَمَا یُوَارِی النَّاسُ مَوْتَاهُمْ وَ إِلَّا فَأَیْنَ جِیَفُ هَذِهِ الْوُحُوشِ وَ السِّبَاعِ وَ غَیْرِهَا لَا یُرَی مِنْهَا شَیْ ءٌ وَ لَیْسَتْ قَلِیلَةً فَتَخْفَی لِقِلَّتِهَا بَلْ لَوْ قَالَ قَائِلٌ إِنَّهَا أَکْثَرُ مِنَ النَّاسِ لَصَدَقَ فَاعْتَبِرْ ذَلِکَ بِمَا تَرَاهُ فِی الصَّحَارِی وَ الْجِبَالِ مِنْ أَسْرَابِ الظِّبَاءِ وَ الْمَهَا وَ الْحَمِیرِ وَ الْوُعُولِ وَ الْأَیَائِلِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنَ الْوُحُوشِ وَ أَصْنَافِ السِّبَاعِ مِنَ الْأُسُدِ وَ الضِّبَاعِ وَ الذِّئَابِ وَ النُّمُورِ وَ غَیْرِهَا وَ ضُرُوبِ الْهَوَامِّ وَ الْحَشَرَاتِ وَ دَوَابِّ الْأَرْضِ وَ کَذَلِکَ أَسْرَابُ الطَّیْرِ مِنَ الْغِرْبَانِ وَ الْقَطَا وَ الْإِوَزِّ وَ الْکَرَاکِی (4) وَ الْحَمَامِ وَ سِبَاعِ الطَّیْرِ

ص: 60

جَمِیعاً وَ کُلُّهَا لَا یُرَی مِنْهَا إِذَا مَاتَتْ (1) إِلَّا الْوَاحِدُ بَعْدَ الْوَاحِدِ یَصِیدُهُ قَانِصٌ وَ یَفْتَرِسُهُ سَبُعٌ فَإِذَا أَحَسُّوا بِالْمَوْتِ کَمَنُوا(2) فِی مَوَاضِعَ خَفِیَّةٍ فَیَمُوتُونَ فِیهَا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَامْتَلَأَتِ الصَّحَارِی مِنْهَا حَتَّی تَفْسُدَ رَائِحَةُ الْهَوَاءِ وَ یُحْدَثَ الْأَمْرَاضُ وَ الْوَبَاءُ فَانْظُرْ إِلَی هَذَا الَّذِی یَخْلُصُ إِلَیْهِ النَّاسُ وَ عَمِلُوهُ بِالتَّمْثِیلِ الْأَوَّلِ الَّذِی مُثِّلَ لَهُمْ کَیْفَ جُعِلَ طَبْعاً وَ فِی الْبَهَائِمِ وَ غَیْرِهَا ادِّکَاراً لِیَسْلَمَ النَّاسُ مِنْ مَعَرَّةِ مَا(3)

یُحْدَثُ عَلَیْهِمْ مِنَ الْأَمْرَاضِ وَ الْفَسَادِ فَکِّرْ یَا مُفَضَّلُ فِی الْفَطَنِ الَّتِی جُعِلَتْ فِی الْبَهَائِمِ لِمَصْلَحَتِهَا بِالطَّبْعِ وَ الْخِلْقَةِ لُطْفاً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ لِئَلَّا یَخْلُوَ مِنْ نِعَمِهِ جَلَّ وَ عَزَّ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِهِ لَا بِعَقْلٍ وَ رَوِیَّةٍ فَإِنَّ الْأُیَّلَ یَأْکُلُ الْحَیَّاتِ فَیَعْطَشُ عَطَشاً شَدِیداً فَیَمْتَنِعُ مِنْ شُرْبِ الْمَاءِ خَوْفاً مِنْ أَنْ یَدِبَّ السَّمُّ فِی جِسْمِهِ فَیَقْتُلَهُ وَ یَقِفُ عَلَی الْغَدِیرِ وَ هُوَ مَجْهُودٌ عَطَشاً فَیَعِجُّ عَجِیجاً عَالِیاً وَ لَا یَشْرَبُ مِنْهُ وَ لَوْ شَرِبَ لَمَاتَ مِنْ سَاعَتِهِ فَانْظُرْ إِلَی مَا جُعِلَ مِنْ طِبَاعِ هَذِهِ الْبَهِیمَةِ مِنْ تَحَمُّلِ الظَّمَاءِ الْغَالِبِ خَوْفاً مِنَ الْمَضَرَّةِ فِی الشُّرْبِ وَ ذَلِکَ مِمَّا لَا یَکَادُ الْإِنْسَانُ الْعَاقِلُ الْمُمَیِّزُ یَضْبِطُهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ الثَّعْلَبَ إِذَا أَعْوَزَهُ الطُّعْمُ تَمَاوَتَ وَ نَفَخَ بَطْنَهُ حَتَّی یَحْسَبَهُ الطَّیْرُ مَیِّتاً فَإِذَا وَقَعَتْ عَلَیْهِ لِتَنْهَشَهُ وَثَبَ عَلَیْهَا فَأَخَذَهَا فَمَنْ أَعَانَ الثَّعْلَبَ الْعَدِیمَ النُّطْقِ وَ الرَّوِیَّةِ بِهَذِهِ الْحِیلَةِ إِلَّا مَنْ تَوَکَّلَ بِتَوْجِیهِ الرِّزْقِ لَهُ مِنْ هَذَا وَ شِبْهِهِ فَإِنَّهُ لَمَّا کَانَ الثَّعْلَبُ یَضْعُفُ عَنْ کَثِیرٍ مِمَّا یَقْوَی عَلَیْهِ السِّبَاعُ مِنْ مُسَاوَرَةِ الصَّیْدِ أُعِینَ بِالدَّهَاءِ(4) وَ الْفِطْنَةِ وَ الِاحْتِیَالِ لِمَعَاشِهِ وَ الدُّلْفِینَ یَلْتَمِسُ صَیْدَ الطَّیْرِ فَیَکُونُ حِیلَتُهُ فِی ذَلِکَ أَنْ یَأْخُذَ السَّمَکَ فَیَقْتُلَهُ وَ یَشْرَحَهُ (5) حَتَّی یَطْفُوَ عَلَی

ص: 61

الْمَاءِ ثُمَّ یَکْمُنُ تَحْتَهُ وَ یُثَوِّرُ الْمَاءَ الَّذِی عَلَیْهِ حَتَّی لَا یَتَبَیَّنَ شَخْصُهُ فَإِذَا وَقَعَ الطَّیْرُ عَلَی السَّمَکِ الطَّافِی وَثَبَ إِلَیْهَا فَاصْطَادَهَا فَانْظُرْ إِلَی هَذِهِ الْحِیلَةِ کَیْفَ جُعِلَتْ طَبْعاً فِی هَذِهِ الْبَهِیمَةِ لِبَعْضِ الْمَصْلَحَةِ قَالَ الْمُفَضَّلُ فَقُلْتُ خَبِّرْنِی یَا مَوْلَایَ عَنِ التِّنِّینِ وَ السَّحَابِ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ السَّحَابَ کَالْمُوَکَّلِ بِهِ یَخْتَطِفُهُ حَیْثُمَا ثَقِفَهُ کَمَا یَخْتَطِفُ حَجَرُ الْمِغْنَاطِیسِ الْحَدِیدَ فَهُوَ لَا یَطْلُعُ رَأْسَهُ فِی الْأَرْضِ خَوْفاً مِنَ السَّحَابِ وَ لَا یَخْرُجُ إِلَّا فِی الْقَیْظِ مَرَّةً إِذَا سحت [صَحَتِ] السَّمَاءُ فَلَمْ یَکُنْ فِیهَا نُکْتَةٌ مِنْ غَیْمَةٍ قُلْتُ فَلِمَ وَکَّلَ السَّحَابَ بِالتِّنِّینِ یَرْصُدُهُ وَ یَخْتَطِفُهُ إِذَا وَجَدَهُ قَالَ لِیَدْفَعَ عَنِ النَّاسِ مَضَرَّتَهُ قَالَ الْمُفَضَّلُ فَقُلْتُ قَدْ وَصَفْتَ لِی یَا مَوْلَایَ مِنْ أَمْرِ الْبَهَائِمِ مَا فِیهِ مُعْتَبَرٌ لِمَنِ اعْتَبَرَ فَصِفْ لِیَ الذَّرَّةَ(1) وَ النَّمْلَ وَ الطَّیْرَ فَقَالَ علیه السلام یَا مُفَضَّلُ تَأَمَّلْ وَجْهَ الذَّرَّةِ الْحَقِیرَةِ الصَّغِیرَةِ هَلْ تَجِدُ فِیهَا نَقْصاً عَمَّا فِیهِ صَلَاحُهَا فَمِنْ أَیْنَ هَذَا التَّقْدِیرُ وَ الصَّوَابُ فِی خَلْقِ الذَّرَّةِ إِلَّا مِنَ التَّدْبِیرِ الْقَائِمِ فِی صَغِیرِ الْخَلْقِ وَ کَبِیرِهِ انْظُرْ إِلَی النَّمْلِ وَ احْتِشَادِهَا فِی جَمْعِ الْقُوتِ وَ إِعْدَادِهِ فَإِنَّکَ تَرَی الْجَمَاعَةَ مِنْهَا إِذَا نَقَلَتِ الْحَبَّ إِلَی زُبْیَتِهَا بِمَنْزِلَةِ جَمَاعَةٍ مِنَ النَّاسِ یَنْقُلُونَ الطَّعَامَ أَوْ غَیْرَهُ بَلْ لِلنَّمْلِ فِی ذَلِکَ مِنَ الْجِدِّ وَ التَّشْمِیرِ مَا لَیْسَ لِلنَّاسِ مِثْلُهُ أَ مَا تَرَاهُمْ یَتَعَاوَنُونَ عَلَی النَّقْلِ کَمَا یَتَعَاوَنُ النَّاسُ عَلَی الْعَمَلِ ثُمَّ یَعْمِدُونَ إِلَی الْحَبِّ فَیُقَطِّعُونَهُ قِطَعاً لِکَیْلَا یَنْبُتَ فَیَفْسُدَ عَلَیْهِمْ (2) فَإِنْ أَصَابَهُ نَدًی أَخْرَجُوهُ فَنَشَرُوهُ حَتَّی یَجِفَّ ثُمَّ لَا یَتَّخِذُ النَّمْلُ الزُّبْیَةَ(3) إِلَّا فِی نَشَزٍ مِنَ الْأَرْضِ کَیْ لَا یُفِیضَ السَّیْلُ فَیُغْرِقَهَا(4)

فَکُلُّ هَذَا مِنْهُ بِلَا عَقْلٍ

ص: 62

وَ لَا رَوِیَّةٍ بَلْ خِلْقَةٌ خُلِقَ عَلَیْهَا لِمَصْلَحَةٍ لُطْفاً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْظُرْ إِلَی هَذَا الَّذِی یُقَالُ لَهُ اللَّیْثُ وَ تُسَمِّیهِ الْعَامَّةُ أَسَدَ الذُّبَابِ وَ مَا أُعْطِیَ مِنَ الْحِیلَةِ وَ الرِّفْقِ فِی مَعَاشِهِ فَإِنَّکَ تَرَاهُ حِینَ یُحِسُّ بِالذُّبَابِ قَدْ وَقَعَ قَرِیباً مِنْهُ تَرَکَهُ مَلِیّاً حَتَّی کَأَنَّهُ مَوَاتٌ لَا حَرَاکَ بِهِ فَإِذَا رَأَی الذُّبَابَ قَدِ اطْمَأَنَّ وَ غَفَلَ عَنْهُ دَبَّ دَبِیباً دَقِیقاً(1) حَتَّی یَکُونَ مِنْهُ بِحَیْثُ یَنَالُهُ وَثْبُهُ ثُمَّ یَثِبُ عَلَیْهِ فَیَأْخُذُهُ فَإِذَا أَخَذَهُ اشْتَمَلَ عَلَیْهِ بِجِسْمِهِ کُلِّهِ مَخَافَةَ أَنْ یَنْجُوَ مِنْهُ فَلَا یَزَالُ قَابِضاً عَلَیْهِ حَتَّی یُحِسَّ بِأَنَّهُ قَدْ ضَعُفَ وَ اسْتَرْخَی ثُمَّ یُقْبِلُ عَلَیْهِ فَیَفْتَرِسُهُ وَ یَحْیَا بِذَلِکَ مِنْهُ فَأَمَّا الْعَنْکَبُوتُ فَإِنَّهُ یَنْسِجُ ذَلِکَ النَّسْجَ فَیَتَّخِذُهُ شَرَکاً وَ مَصْیَدَةً لِلذُّبَابِ ثُمَّ یَکْمُنُ فِی جَوْفِهِ فَإِذَا نَشِبَ (2) فِیهِ الذُّبَابُ أَحَالَ (3) عَلَیْهِ یَلْدَغُهُ سَاعَةً بَعْدَ سَاعَةٍ فَیَعِیشُ بِذَلِکَ مِنْهُ فَکَذَلِکَ یُحْکَی صَیْدُ الْکِلَابِ وَ النُّهُودِ وَ هَکَذَا یُحْکَی صَیْدُ الْأَشْرَاکِ وَ الْحَبَائِلِ فَانْظُرْ إِلَی هَذِهِ الدُّوَیْبَةِ الضَّعِیفَةِ کَیْفَ جَعَلَ طَبْعَهَا مَا لَا یَبْلُغُهُ الْإِنْسَانُ إِلَّا بِالْحِیلَةِ وَ اسْتِعْمَالِ آلَاتٍ فِیهَا فَلَا تَزْدَرِ(4) بِالشَّیْ ءِ إِذَا کَانَتِ الْعِبْرَةُ فِیهِ وَاضِحَةً کَالذَّرَّةِ وَ النَّمْلَةِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ فَإِنَّ الْمَعْنَی النَّفِیسَ قَدْ یُمَثَّلُ بِالشَّیْ ءِ الْحَقِیرِ فَلَا یَضَعُ مِنْهُ (5) ذَلِکَ کَمَا لَا یَضَعُ مِنَ الدِّینَارِ وَ هُوَ مِنْ ذَهَبٍ أَنْ یُوزَنَ بِمِثْقَالٍ مِنْ حَدِیدٍ تَأَمَّلْ یَا مُفَضَّلُ جِسْمَ الطَّائِرِ وَ خِلْقَتَهُ فَإِنَّهُ حِینَ قُدِّرَ أَنْ یَکُونَ طَائِراً فِی

ص: 63

الْجَوِّ خُفِّفَ جِسْمُهُ وَ أُدْمِجَ خَلْقُهُ فَاقْتَصَرَ بِهِ مِنَ الْقَوَائِمِ الْأَرْبَعِ عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ مِنَ الْأَصَابِعِ الْخَمْسِ عَلَی أَرْبَعٍ وَ مِنْ مَنْفَذَیْنِ لِلزِّبْلِ وَ الْبَوْلِ عَلَی وَاحِدٍ یَجْمَعُهُمَا ثُمَّ خُلِقَ ذَا جُؤْجُؤٍ مُحَدَّدٍ لِیَسْهُلَ عَلَیْهِ أَنْ یَخْرِقَ الْهَوَاءَ کَیْفَ مَا أَخَذَ فِیهِ کَمَا جُعِلَ السَّفِینَةُ بِهَذِهِ الْهَیْئَةِ لِتَشُقَّ الْمَاءَ وَ تَنْفُذَ فِیهِ وَ جُعِلَ فِی جَنَاحَیْهِ وَ ذَنَبِهِ رِیشَاتٌ طِوَالٌ مِتَانٌ لِیَنْهَضَ بِهَا لِلطَّیَرَانِ وَ کُسِیَ کُلُّهُ الرِّیشَ لِیُدَاخِلَهُ الْهَوَاءُ فَیُقِلَّهُ وَ لَمَّا قُدِّرَ أَنْ یَکُونَ طُعْمُهُ الْحَبَّ وَ اللَّحْمَ یَبْلَعُهُ بَلْعاً بِلَا مَضْغٍ نُقِصَ مِنْ خَلْقِهِ الْأَسْنَانُ وَ خُلِقَ لَهُ مِنْقَارٌ صُلْبٌ جَاسٍ یَتَنَاوَلُ بِهِ طُعْمَهُ فَلَا ینسجح [یَنْسَحِجُ] مِنْ لَقْطِ الْحَبِّ وَ لَا یَتَقَصَّفُ مِنْ نَهْشِ اللَّحْمِ وَ لَمَّا عَدِمَ الْأَسْنَانَ وَ صَارَ یَزْدَرِدُ الْحَبَ (1) صَحِیحاً وَ اللَّحْمَ غَرِیضاً أُعِینَ بِفَضْلِ حَرَارَةٍ فِی الْجَوْفِ تَطْحَنُ لَهُ الطُّعْمَ طَحْناً یَسْتَغْنِی بِهِ عَنِ الْمَضْغِ وَ اعْتَبِرْ ذَلِکَ بِأَنَّ عَجَمَ الْعِنَبِ وَ غَیْرِهِ یَخْرُجُ مِنْ أَجْوَافِ الْإِنْسِ صَحِیحاً وَ یُطْحَنُ فِی أَجْوَافِ الطَّیْرِ لَا یُرَی لَهُ أَثَرٌ ثُمَّ جُعِلَ مِمَّا یَبِیضُ بَیْضاً وَ لَا یَلِدُ وِلَادَةً لِکَیْلَا یَثْقُلَ عَنِ الطَّیَرَانِ فَإِنَّهُ لَوْ کَانَتِ الْفِرَاخُ فِی جَوْفِهِ تَمْکُثُ حَتَّی تَسْتَحْکِمَ لَأَثْقَلَتْهُ وَ عَاقَتْهُ عَنِ النُّهُوضِ وَ الطَّیَرَانِ فَجُعِلَ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنْ خَلْقِهِ مُشَاکِلًا لِلْأَمْرِ الَّذِی قُدِّرَ أَنْ یَکُونَ عَلَیْهِ ثُمَّ صَارَ الطَّائِرُ السَّائِحُ فِی هَذَا الْجَوِّ یَقْعُدُ عَلَی بَیْضِهِ فَیَحْضُنُهُ أُسْبُوعاً وَ بَعْضُهَا أُسْبُوعَیْنِ وَ بَعْضُهَا

ثَلَاثَةَ أَسَابِیعَ حَتَّی یَخْرُجَ الْفَرْخُ مِنَ الْبَیْضَةِ ثُمَّ یُقْبِلُ عَلَیْهِ فَیَزُقُّهُ الرِّیحَ لِتَتَّسِعَ حَوْصَلَتُهُ لِلْغِذَاءِ ثُمَّ یُرَبِّیهِ وَ یُغَذِّیهِ بِمَا یَعِیشُ بِهِ فَمَنْ کَلَّفَهُ أَنْ یَلْقُطَ الطُّعْمَ وَ یَسْتَخْرِجَهُ بَعْدَ أَنْ یَسْتَقِرَّ فِی حَوْصَلَتِهِ وَ یَغْذُوَ بِهِ فِرَاخَهُ وَ لِأَیِّ مَعْنًی یَحْتَمِلُ هَذِهِ الْمَشَقَّةَ وَ لَیْسَ بِذِی رَوِیَّةٍ وَ لَا تَفَکُّرٍ وَ لَا یَأْمُلُ فِی فِرَاخِهِ مَا یَأْمُلُ الْإِنْسَانُ فِی وَلَدِهِ مِنَ الْعِزِّ وَ الرِّفْدِ(2) وَ بَقَاءِ الذِّکْرِ فَهَذَا مِنْ فِعْلٍ یَشْهَدُ(3) بِأَنَّهُ مَعْطُوفٌ عَلَی فِرَاخِهِ لَعَلَّهُ لَا یَعْرِفُهَا وَ لَا یُفَکِّرُ فِیهَا وَ هِیَ دَوَامُ النَّسْلِ وَ بَقَاؤُهُ لُطْفاً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ

ص: 64

انْظُرْ إِلَی الدَّجَاجَةِ کَیْفَ تُهَیَّجُ لِحِضْنِ الْبَیْضِ وَ التَّفْرِیخِ وَ لَیْسَ لَهَا بَیْضٌ مُجْتَمَعٌ وَ لَا وَکْرٌ(1)

مُوَطَّأٌ بَلْ تَنْبَعِثُ وَ تَنْتَفِخُ وَ تُقَوْقِی وَ تَمْتَنِعُ مِنَ الطُّعْمِ حَتَّی یُجْمَعَ لَهَا الْبَیْضُ فَتَحْضُنُهُ فَتُفَرِّخُ فَلِمَ کَانَ ذَلِکَ مِنْهَا إِلَّا لِإِقَامَةِ النَّسْلِ وَ مَنْ أَخَذَهَا بِإِقَامَةِ النَّسْلِ وَ لَا رَوِیَّةَ وَ لَا تَفَکُّرَ لَوْ لَا أَنَّهَا مَجْبُولَةٌ عَلَی ذَلِکَ اعْتَبِرْ بِخَلْقِ الْبَیْضَةِ وَ مَا فِیهَا مِنَ الْمُحِ (2) الْأَصْفَرِ الْخَاثِرِ وَ الْمَاءِ الْأَبْیَضِ الرَّقِیقِ فَبَعْضُهُ لِیُنْشَرَ مِنْهُ الْفَرْخُ وَ بَعْضُهُ لِیُغَذَّی (3) بِهِ إِلَی أَنْ تَنْقَابَ عَنْهُ الْبَیْضَةُ وَ مَا فِی ذَلِکَ مِنَ التَّدْبِیرِ فَإِنَّهُ لَوْ کَانَ نَشْوُ الْفَرْخِ فِی تِلْکَ الْقِشْرَةِ الْمُسْتَحْصَنَةِ(4)

الَّتِی لَا مَسَاغَ لِشَیْ ءٍ إِلَیْهَا لَجُعِلَ مَعَهُ فِی جَوْفِهَا مِنَ الْغِذَاءِ مَا یَکْتَفِی بِهِ إِلَی وَقْتِ خُرُوجِهِ مِنْهَا کَمَنْ یُحْبَسُ فِی حِصْنٍ حَصِینٍ (5) لَا یُوصَلُ إِلَی مَنْ فِیهِ فَیُجْعَلُ مَعَهُ مِنَ الْقُوتِ مَا یَکْتَفِی بِهِ إِلَی وَقْتِ خُرُوجِهِ مِنْهُ فَکِّرْ فِی حَوْصَلَةِ الطَّائِرِ وَ مَا قُدِّرَ لَهُ فَإِنَّ مَسْلَکَ الطُّعْمِ إِلَی الْقَانِصَةِ(6) ضَیِّقٌ لَا یَنْفُذُ فِیهِ الطَّعَامُ إِلَّا قَلِیلًا قَلِیلًا فَلَوْ کَانَ الطَّائِرُ لَا یَلْقُطُ حَبَّةً ثَانِیَةً حَتَّی تَصِلَ الْأُولَی الْقَانِصَةَ لَطَالَ عَلَیْهِ وَ مَتَی کَانَ یَسْتَوْفِی طُعْمَهُ فَإِنَّمَا یَخْتَلِسُهُ اخْتِلَاساً لِشِدَّةِ الْحَذَرِ فَجُعِلَتِ الْحَوْصَلَةُ کَالْمِخْلَاةِ الْمُعَلَّقَةِ أَمَامَهُ لِیُوعِیَ (7) فِیهَا مَا أَدْرَکَ مِنَ الطُّعْمِ بِسُرْعَةٍ ثُمَّ تُنْفِذُهُ إِلَی الْقَانِصَةِ عَلَی مَهْلٍ وَ فِی الْحَوْصَلَةِ أَیْضاً خَلَّةٌ أُخْرَی فَإِنَّ مِنَ الطَّائِرِ مَا یَحْتَاجُ إِلَی أَنْ یَزُقَّ فِرَاخَهُ فَیَکُونُ رَدُّهُ لِلطُّعْمِ مِنْ قُرْبٍ أَسْهَلَ عَلَیْهِ

ص: 65

قَالَ الْمُفَضَّلُ فَقُلْتُ إِنَّ قَوْماً مِنَ الْمُعَطِّلَةِ یَزْعُمُونَ أَنَّ اخْتِلَافَ الْأَلْوَانِ وَ الْأَشْکَالِ فِی الطَّیْرِ إِنَّمَا یَکُونُ مِنْ قِبَلِ امْتِزَاجِ أَخْلَاطٍ وَ اخْتِلَافِ مَقَادِیرِهَا بِالْمَرَجِ (1) وَ الْإِهْمَالِ فَقَالَ یَا مُفَضَّلُ هَذَا الْوَشْیُ (2) الَّذِی تَرَاهُ فِی الطَّوَاوِیسِ وَ الدُّرَّاجِ وَ التَّدَارِجِ (3)

عَلَی اسْتِوَاءٍ وَ مُقَابَلَةٍ کَنَحْوِ مَا یُخَطُّ بِالْأَقْدَامِ کَیْفَ یَأْتِی بِهِ الِامْتِزَاجُ (4) الْمُهْمَلُ عَلَی شَکْلٍ وَاحِدٍ لَا یَخْتَلِفُ وَ لَوْ کَانَ بِالْإِهْمَالِ لَعَدِمَ الِاسْتِوَاءَ وَ لَکَانَ مُخْتَلِفاً تَأَمَّلْ رِیشَ الطَّیْرِ کَیْفَ هُوَ فَإِنَّکَ تَرَاهُ مَنْسُوجاً کَنَسْجِ الثَّوْبِ مِنْ سُلُوکٍ (5) دِقَاقٍ قَدْ أُلِّفَ بَعْضُهُ إِلَی بَعْضٍ کَتَأْلِیفِ الْخَیْطِ إِلَی الْخَیْطِ وَ الشَّعْرَةِ إِلَی الشَّعْرَةِ ثُمَّ تَرَی ذَلِکَ النَّسْجَ إِذَا مَدَدْتَهُ یَنْفَتِحُ قَلِیلًا وَ لَا یَنْشَقُّ لِتُدَاخِلَهُ الرِّیحُ فَیَقِلَّ الطَّائِرُ إِذَا طَارَ وَ تَرَی فِی وَسَطِ الرِّیشَةِ عَمُوداً غَلِیظاً مَتِیناً قَدْ نُسِجَ عَلَیْهِ الَّذِی هُوَ مِثْلُ الشَّعْرِ لِیُمْسِکَهُ بِصَلَابَتِهِ وَ هُوَ الْقَصَبَةُ الَّتِی فِی وَسَطِ الرِّیشَةِ وَ هُوَ مَعَ ذَلِکَ أَجْوَفُ لِیَخِفَّ عَلَی الطَّائِرِ وَ لَا یَعُوقَهُ عَنِ الطَّیَرَانِ هَلْ رَأَیْتَ یَا مُفَضَّلُ هَذَا الطَّائِرَ الطَّوِیلَ السَّاقَیْنِ وَ عَرَفْتَ مَا لَهُ مِنَ الْمَنْفَعَةِ فِی طُولِ سَاقَیْهِ فَإِنَّهُ أَکْثَرُ ذَلِکَ فِی ضَحْضَاحٍ مِنَ الْمَاءِ فَتَرَاهُ بِسَاقَیْنِ طَوِیلَیْنِ کَأَنَّهُ رَبِیئَةٌ فَوْقَ مَرْقَبٍ وَ هُوَ یَتَأَمَّلُ مَا یَدِبُّ فِی الْمَاءِ فَإِذَا رَأَی شَیْئاً مِمَّا یَتَقَوَّتُ بِهِ خَطَا خُطُوَاتٍ

ص: 66

رَقِیقاً(1) حَتَّی یَتَنَاوَلَهُ وَ لَوْ کَانَ قَصِیرَ السَّاقَیْنِ وَ کَانَ یَخْطُو نَحْوَ الصَّیْدِ لِیَأْخُذَهُ یُصِیبُ بَطْنُهُ الْمَاءَ فَیَثُورُ وَ یُذْعَرُ(2)

مِنْهُ فَیَتَفَرَّقُ عَنْهُ فَخُلِقَ لَهُ ذَلِکَ الْعَمُودَانِ لِیُدْرِکَ بِهِمَا حَاجَتَهُ وَ لَا یَفْسُدَ عَلَیْهِ مَطْلَبُهُ تَأَمَّلْ ضُرُوبَ التَّدْبِیرِ فِی خَلْقِ الطَّائِرِ فَإِنَّکَ تَجِدُ کُلَّ طَائِرٍ طَوِیلِ السَّاقَیْنِ طَوِیلَ الْعُنُقِ وَ ذَلِکَ لِیَتَمَکَّنَ مِنْ تَنَاوُلِ طُعْمِهِ مِنَ الْأَرْضِ وَ لَوْ کَانَ طَوِیلَ السَّاقَیْنِ قَصِیرَ الْعُنُقِ لَمَا اسْتَطَاعَ أَنْ یَتَنَاوَلَ شَیْئاً مِنَ الْأَرْضِ وَ رُبَّمَا أُعِینَ مَعَ طُولِ الْعُنُقِ بِطُولِ الْمَنَاقِیرِ لِیَزْدَادَ الْأَمْرُ عَلَیْهِ سُهُولَةً لَهُ وَ إِمْکَاناً أَ فَلَا تَرَی أَنَّکَ لَا تُفَتِّشُ شَیْئاً مِنَ الْخِلْقَةِ إِلَّا وَجَدْتَهُ عَلَی غَایَةِ الصَّوَابِ وَ الْحِکْمَةِ انْظُرْ إِلَی الْعَصَافِیرِ کَیْفَ تَطْلُبُ أُکُلَهَا بِالنَّهَارِ فَهِیَ لَا تَفْقِدُهُ وَ لَا هِیَ تَجِدُهُ مَجْمُوعاً مُعَدّاً بَلْ تَنَالُهُ بِالْحَرَکَةِ وَ الطَّلَبِ وَ کَذَلِکَ الْخَلْقُ کُلُّهُ فَسُبْحَانَ مَنْ قَدَّرَ الرِّزْقَ کَیْفَ قَوَّتَهُ (3) فَلَمْ یَجْعَلْ مِمَّا لَا یُقْدَرُ عَلَیْهِ إِذْ جَعَلَ لِلْخَلْقِ حَاجَةً إِلَیْهِ وَ لَمْ یَجْعَلْهُ مَبْذُولًا یَنَالُهُ (4) بِالْهُوَیْنَا إِذَا کَانَ لَا صَلَاحَ فِی ذَلِکَ فَإِنَّهُ لَوْ کَانَ یُوجَدُ مَجْمُوعاً مُعَدّاً کَانَتِ الْبَهَائِمُ تَتَقَلَّبُ عَلَیْهِ وَ لَا تَتَقَلَّعُ عَنْهُ حَتَّی تَبْشَمَ فَتَهْلِکَ وَ کَانَ النَّاسُ أَیْضاً یَصِیرُونَ بِالْفَرَاغِ إِلَی غَایَةِ الْأَشَرِ وَ الْبَطَرِ حَتَّی یَکْثُرَ الْفَسَادُ وَ یَظْهَرَ الْفَوَاحِشُ أَ عَلِمْتَ مَا طُعْمُ هَذِهِ الْأَصْنَافِ مِنَ الطَّیْرِ الَّتِی لَا تَخْرُجُ إِلَّا بِاللَّیْلِ کَمِثْلِ الْبُومِ وَ الْهَامِ (5)

وَ الْخُفَّاشِ قُلْتُ لَا یَا مَوْلَایَ

ص: 67

قَالَ إِنَّ مَعَاشَهَا مِنْ ضُرُوبٍ تَنْتَشِرُ فِی هَذَا الْجَوِّ مِنَ الْبَعُوضِ وَ الْفَرَاشِ وَ أَشْبَاهِ الْجَرَادِ وَ الْیَعَاسِیبِ وَ ذَلِکَ أَنَّ هَذِهِ الضُّرُوبَ مَبْثُوثَةٌ فِی الْجَوِّ لَا یَخْلُو مِنْهَا مَوْضِعٌ وَ اعْتَبِرْ ذَلِکَ بِأَنَّکَ إِذَا وَضَعْتَ سِرَاجاً بِاللَّیْلِ فِی سَطْحٍ أَوْ عَرْصَةِ دَارٍ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ مِنْ هَذَا شَیْ ءٌ کَثِیرٌ فَمِنْ أَیْنَ یَأْتِی ذَلِکَ کُلُّهُ إِلَّا مِنَ الْقُرْبِ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ إِنَّهُ یَأْتِی مِنَ الصَّحَارِی وَ الْبَرَارِی قِیلَ لَهُ کَیْفَ یُوَافِی تِلْکَ السَّاعَةَ مِنْ مَوْضِعٍ بَعِیدٍ وَ کَیْفَ یُبْصِرُ مِنْ ذَلِکَ الْبُعْدِ سِرَاجاً فِی دَارٍ مَحْفُوفَةٍ بِالدُّورِ فَیَقْصِدُ إِلَیْهِ مَعَ أَنَّ هَذِهِ عِیَاناً تَتَهَافَتُ عَلَی السِّرَاجِ (1)

مِنْ قُرْبٍ فَیَدُلُّ ذَلِکَ عَلَی أَنَّهَا مُنْتَشِرَةٌ فِی کُلِّ مَوْضِعٍ مِنَ الْجَوِّ فَهَذِهِ الْأَصْنَافُ مِنَ الطَّیْرِ تَلْتَمِسُهَا إِذَا خَرَجَتْ فَتَتَقَوَّتُ بِهَا فَانْظُرْ کَیْفَ وُجِّهَ الرِّزْقُ لِهَذِهِ الطُّیُورِ الَّتِی لَا تَخْرُجُ إِلَّا بِاللَّیْلِ مِنْ هَذِهِ الضُّرُوبِ الْمُنْتَشِرَةِ فِی الْجَوِّ وَ اعْرِفْ ذَلِکَ الْمَعْنَی فِی خَلْقِ هَذِهِ الضُّرُوبِ الْمُنْتَشِرَةِ الَّتِی عَسَی أَنْ یَظُنَّ ظَانٌّ أَنَّهَا فَضْلٌ لَا مَعْنَی لَهُ خُلِقَ الْخُفَّاشُ خِلْقَةً عَجِیبَةً بَیْنَ خِلْقَةِ الطَّیْرِ وَ ذَوَاتِ الْأَرْبَعِ بَلْ هُوَ إِلَی ذَوَاتِ الْأَرْبَعِ أَقْرَبُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ ذُو أُذُنَیْنِ نَاشِزَتَیْنِ وَ أَسْنَانٍ وَ وَبَرٍ وَ هُوَ یَلِدُ وِلَاداً وَ یَرْضِعُ وَ یَبُولُ وَ یَمْشِی إِذَا مَشَی عَلَی أَرْبَعٍ (2)

وَ کُلُّ هَذَا خِلَافُ صِفَةِ الطَّیْرِ ثُمَّ هُوَ أَیْضاً مِمَّا یَخْرُجُ بِاللَّیْلِ وَ یَتَقَوَّتُ مِمَّا یَسْرِی فِی الْجَوِّ مِنَ الْفَرَاشِ وَ مَا أَشْبَهَهُ وَ قَدْ قَالَ الْقَائِلُونَ إِنَّهُ لَا طُعْمَ لِلْخُفَّاشِ وَ إِنَّ غِذَاءَهُ مِنَ النَّسِیمِ وَحْدَهُ وَ ذَلِکَ یَفْسُدُ وَ یَبْطُلُ مِنْ جِهَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا خُرُوجُ مَا یَخْرُجُ مِنْهُ مِنَ الثُّفْلِ وَ الْبَوْلِ فَإِنَّ هَذَا لَا یَکُونُ مِنْ غَیْرِ طُعْمٍ وَ الْأُخْرَی أَنَّهُ ذُو أَسْنَانٍ وَ لَوْ کَانَ لَا یَطْعَمُ شَیْئاً لَمْ یَکُنْ لِلْأَسْنَانِ فِیهِ مَعْنًی وَ لَیْسَ فِی الْخِلْقَةِ شَیْ ءٌ لَا مَعْنَی لَهُ وَ أَمَّا الْمَآرِبُ فِیهِ فَمَعْرُوفَةٌ حَتَّی أَنَّ زِبْلَهُ یَدْخُلُ فِی

ص: 68

بَعْضِ الْأَعْمَالِ (1)

وَ مِنْ أَعْظَمِ الْأَرْبِ فِیهِ خِلْقَتُهُ الْعَجِیبَةُ الدَّالَّةُ عَلَی قُدْرَةِ الْخَالِقِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ تَصَرُّفِهِ فِیمَا شَاءَ کَیْفَ شَاءَ لِضَرْبٍ مِنَ الْمَصْلَحَةِ فَأَمَّا الطَّائِرُ الصَّغِیرُ الَّذِی یُقَالُ لَهُ ابْنُ تُمَّرَةَ فَقَدْ عَشَّشَ فِی بَعْضِ الْأَوْقَاتِ فِی بَعْضِ الشَّجَرِ فَنَظَرَ إِلَی حَیَّةٍ عَظِیمَةٍ قَدْ أَقْبَلَتْ نَحْوَ عُشِّهِ فَاغِرَةً(2) فَاهَا لِتَبْلَعَهُ فَبَیْنَمَا هُوَ یَتَقَلَّبُ وَ یَضْطَرِبُ فِی طَلَبِ حِیلَةٍ مِنْهَا إِذْ وَجَدَ حَسَکَةً(3) فَحَمَلَهَا فَأَلْقَاهَا فِی فَمِ الْحَیَّةِ فَلَمْ تَزَلِ الْحَیَّةُ تَلْتَوِی وَ تَتَقَلَّبُ حَتَّی مَاتَتْ أَ فَرَأَیْتَ لَوْ لَمْ أُخْبِرْکَ بِذَلِکَ کَانَ یَخْطُرُ بِبَالِکَ أَوْ بِبَالِ غَیْرِکَ أَنَّهُ یَکُونُ مِنْ حَسَکَةٍ مِثْلُ هَذِهِ الْمَنْفَعَةِ الْعَظِیمَةِ أَوْ یَکُونُ مِنْ طَائِرٍ صَغِیرٍ أَوْ کَبِیرٍ مِثْلُ هَذِهِ الْحِیلَةِ اعْتَبِرْ بِهَذَا وَ کَثِیرٍ مِنَ الْأَشْیَاءِ تَکُونُ فِیهَا مَنَافِعُ لَا تُعْرَفُ إِلَّا بِحَادِثٍ یُحْدَثُ بِهِ وَ الْخَبَرِ یُسْمَعُ بِهِ (4) انْظُرْ إِلَی النَّحْلِ وَ احْتِشَادِهِ فِی صَنْعَةِ الْعَسَلِ وَ تَهْیِئَةِ الْبُیُوتِ الْمُسَدَّسَةِ وَ مَا تَرَی فِی ذَلِکَ

اجْتِمَاعَهُ مِنْ دَقَائِقِ الْفِطْنَةِ(5)

فَإِنَّکَ إِذَا تَأَمَّلْتَ الْعَمَلَ رَأَیْتَهُ عَجِیباً لَطِیفاً وَ إِذَا رَأَیْتَ الْمَعْمُولَ وَجَدْتَهُ عَظِیماً شَرِیفاً مَوْقِعُهُ مِنَ النَّاسِ وَ إِذَا رَجَعْتَ إِلَی الْفَاعِلِ أَلْفَیْتَهُ غَبِیّاً جَاهِلًا بِنَفْسِهِ فَضْلًا عَمَّا سِوَی ذَلِکَ فَفِی هَذَا أَوْضَحُ الدَّلَالَةِ عَلَی أَنَّ الصَّوَابَ وَ الْحِکْمَةَ فِی هَذِهِ الصَّنْعَةِ لَیْسَتْ لِلنَّحْلِ بَلْ هِیَ لِلَّذِی طَبَعَهُ عَلَیْهَا وَ سَخَّرَهُ فِیهَا لِمَصْلَحَةِ النَّاسِ انْظُرْ إِلَی هَذِهِ الْجَرَادِ مَا أَضْعَفَهُ وَ أَقْوَاهُ فَإِنَّکَ إِذَا تَأَمَّلْتَ خَلْقَهُ رَأَیْتَهُ کَأَضْعَفِ

ص: 69

الْأَشْیَاءِ وَ إِنْ دَلَفَتْ (1)

عَسَاکِرُهُ نَحْوَ بَلَدٍ مِنَ الْبُلْدَانِ لَمْ یَسْتَطِعْ أَحَدٌ أَنْ یَحْمِیَهُ مِنْهُ أَ لَا تَرَی أَنَّ مَلِکاً مِنْ مُلُوکِ الْأَرْضِ لَوْ جَمَعَ خَیْلَهُ وَ رَجِلَهُ لِیَحْمِیَ بِلَادَهُ مِنَ الْجَرَادِ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی ذَلِکَ أَ فَلَیْسَ مِنَ الدَّلَائِلِ عَلَی قُدْرَةِ الْخَالِقِ أَنْ یَبْعَثَ أَضْعَفَ خَلْقِهِ إِلَی أَقْوَی خَلْقِهِ فَلَا یَسْتَطِیعُ دَفْعَهُ انْظُرْ إِلَیْهِ کَیْفَ یَنْسَابُ (2) عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ مِثْلَ السَّیْلِ فَیُغْشِی السَّهْلَ وَ الْجَبَلَ وَ الْبَدْوَ وَ الْحَضَرَ حَتَّی یَسْتُرَ نُورَ الشَّمْسِ بِکَثْرَتِهِ فَلَوْ کَانَ مِمَّا یُصْنَعُ بِالْأَیْدِی مَتَی کَانَ یَجْتَمِعُ مِنْهُ هَذِهِ الْکَثْرَةُ وَ فِی کَمْ مِنْ سَنَةٍ کَانَ یَرْتَفِعُ فَاسْتَدِلَّ بِذَلِکَ عَلَی الْقُدْرَةِ الَّتِی لَا(3)

یَئُودُهَا شَیْ ءٌ وَ لَا یُکْثِرُ عَلَیْهَا تَأَمَّلْ خَلْقَ السَّمَکِ وَ مُشَاکَلَتَهُ لِلْأَمْرِ الَّذِی قُدِّرَ أَنْ یَکُونَ عَلَیْهِ فَإِنَّهُ خُلِقَ غَیْرَ ذِی قَوَائِمَ لِأَنَّهُ لَا یَحْتَاجُ إِلَی الْمَشْیِ إِذَا کَانَ مَسْکَنُهُ الْمَاءَ وَ خُلِقَ غَیْرَ ذِی رِئَةٍ لِأَنَّهُ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَتَنَفَّسَ وَ هُوَ مُنْغَمِسٌ فِی اللُّجَّةِ(4)

وَ جُعِلَتْ لَهُ مَکَانَ الْقَوَائِمِ أَجْنِحَةٌ شِدَادٌ یَضْرِبُ بِهَا فِی جَانِبَیْهِ کَمَا یَضْرِبُ الْمَلَّاحُ بِالْمَجَاذِیفِ (5)

جَانِبَیِ السَّفِینَةِ وَ کُسِیَ جِسْمُهُ قُشُوراً مِتَاناً مُتَدَاخِلَةً کَتَدَاخُلِ الدُّرُوعِ وَ الْجَوَاشِنِ لِتَقِیَهُ مِنَ الْآفَاتِ فَأُعِینَ بِفَضْلِ حِسٍّ فِی الشَّمِّ لِأَنَّ بَصَرَهُ ضَعِیفٌ وَ الْمَاءُ یَحْجُبُهُ فَصَارَ یَشَمُّ الطُّعْمَ مِنَ الْبُعْدِ الْبَعِیدِ فَیَنْتَجِعُهُ (6) وَ إِلَّا فَکَیْفَ یَعْلَمُ بِهِ بِمَوْضِعِهِ وَ اعْلَمْ أَنَّ مِنْ فِیهِ إِلَی صِمَاخَیْهِ مَنَافِذَ فَهُوَ یَعُبُ (7) الْمَاءَ بِفِیهِ وَ یُرْسِلُهُ مِنْ صِمَاخَیْهِ (8) فَیَتَرَوَّحُ إِلَی ذَلِکَ کَمَا یَتَرَوَّحُ غَیْرُهُ مِنَ الْحَیَوَانِ إِلَی أَنْ تَنَسَّمَ هَذَا النَّسِیمَ فَکِّرِ الْآنَ فِی کَثْرَةِ نَسْلِهِ وَ مَا خُصَّ بِهِ

ص: 70

مِنْ ذَلِکَ فَإِنَّکَ تَرَی فِی جَوْفِ السَّمَکَةِ الْوَاحِدَةِ مِنَ الْبَیْضِ مَا لَا یُحْصَی کَثْرَةً وَ الْعِلَّةُ فِی ذَلِکَ أَنْ یَتَّسِعَ لِمَا یَغْتَذِی بِهِ مِنْ أَصْنَافِ الْحَیَوَانِ فَإِنَّ أَکْثَرَهَا یَأْکُلُ السَّمَکَ حَتَّی أَنَّ السِّبَاعَ أَیْضاً فِی حَافَاتِ الْآجَامِ (1) عَاکِفَةٌ عَلَی الْمَاءِ(2) أَیْضاً کَیْ تُرْصِدَ السَّمَکَ فَإِذَا مَرَّ بِهَا خَطِفَتْهُ فَلَمَّا کَانَتِ السِّبَاعُ تَأْکُلُ السَّمَکَ وَ الطَّیْرُ یَأْکُلُ السَّمَکَ وَ النَّاسُ یَأْکُلُونَ السَّمَکَ وَ السَّمَکُ یَأْکُلُ السَّمَکَ کَانَ مِنَ التَّدْبِیرِ فِیهِ أَنْ یَکُونَ عَلَی مَا هُوَ عَلَیْهِ مِنَ الْکَثْرَةِ فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَعْرِفَ سَعَةَ حِکْمَةِ الْخَالِقِ وَ قِصَرَ عِلْمِ الْمَخْلُوقِینَ فَانْظُرْ إِلَی مَا فِی الْبِحَارِ مِنْ ضُرُوبِ السَّمَکِ وَ دَوَابِّ الْمَاءِ وَ الْأَصْدَافِ وَ الْأَصْنَافِ الَّتِی لَا تُحْصَی وَ لَا تُعْرَفُ مَنَافِعُهَا إِلَّا الشَّیْ ءُ بَعْدَ الشَّیْ ءِ یُدْرِکُهُ النَّاسُ بِأَسْبَابٍ تُحْدَثُ مِثْلُ الْقِرْمِزِ فَإِنَّهُ إِنَّمَا عَرَفَ النَّاسُ صِبْغَهُ بِأَنَّ کَلْبَةً تَجُولُ عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ فَوَجَدَتْ شَیْئاً مِنَ الصِّنْفِ الَّذِی یُسَمَّی الْحَلَزُونَ فَأَکَلَتْهُ فَاخْتَضَبَ خَطْمُهَا بِدَمِهِ فَنَظَرَ النَّاسُ إِلَی حُسْنِهِ فَاتَّخَذُوهُ صِبْغاً وَ أَشْبَاهُ هَذَا مِمَّا یَقِفُ النَّاسُ عَلَیْهِ حَالًا بَعْدَ حَالٍ وَ زَمَاناً بَعْدَ زَمَانٍ (3).

**[ترجمه]توحید مفضل: امام صادق علیه السّلام فرمود: ای مفضّل، در این سه صنف از حیوان [یعنی انسان، چهار پایان و پرندگان] و خلقتشان بیندیش که هر یک را آنچه که مناسب وجود او است به او عطا کرده است. پس چون برای انسان ها مقدّر شده بود که صاحب عقل و زیرکی و چاره برای صنعت هایی مانند بنّایی، نجّاری، زرگری، خیاطی و غیر اینها باشند، برای ایشان دست های بزرگ با انگشتان غلیظ قوی خلق شد، تا بتوانند اشیاء را در دست بگیرند ، و مهم­تر از آن، این صنعت ها را به عمل آورند. و چون برای حیوانات گوشت خوار مقدّر شد که زندگی ایشان از شکار باشد، برای ایشان دست هایی باریک و در نهایت استحکام با ناخن ها و چنگال ها که برای گرفتن شکار مناسب است و برای صنعت های بشر به کار نمی آید، آفریده شد. و گیاه خواران، چون مقدر شد که نه صاحب صنعت باشند و نه صاحب شکار، برای بعضی از ایشان سم هایی آفریده شد، تا زمانی که در طلب چراگاه هستند، پای آن ها را از سختی زمین محافظت کند و برای بعضی دیگر سم های به هم پیوسته ای که دارای گودی ای، مانند کف پای آدمی اند و بر زمین منطبق می شوند آفریده شد، تا برای سواری و بارکشی مهیّا باشند.

در تدبیر خلقت حیوانات گوشت خوار، تأمل کن که چگونه برای ایشان نیش های تیز و برنده و چنگال های محکم سخت و دهان های گشاده، آفریده شده، زیرا زمانی که مقدر شد تا غذایش گوشت باشد، طوری آفریده شد که مناسب با آن باشد و به اسلحه و ادواتی که برای شکار مناسب باشد، یاری داده شد. و هم چنین پرندگان درنده را صاحب منقارها و چنگال هایی می یابی که مهیای کار ایشان است. اگر وحشیان علف خوار، دارای چنگال بودند، به آن ها چیزی داده شده بود که به آن احتیاجی نداشتند، زیرا شکار نمی کنند و گوشت هم نمی خورند. و اگر درندگان، دارای سم بودند، از آنچه که به آن احتیاج داشتند، یعنی سلاحی که به وسیله آن شکار و امرار معاش کنند، منع شده بودند، آیا نمی بینی که چگونه به هر یک از این دو گونه از حیوان، آنچه که مناسب گونه و طبقه اوست، بلکه بقاء و صلاح او در آن است، داده شده است؟

اکنون به سوی چهار پایان نظر کن که بعد از ولادت چگونه خودشان به طور مستقل به دنبال مادران خود می روند و احتیاج به حمل و تربیت کردن ندارند، آنطور که انسان ها محتاجند؟ پس چون مادران ایشان آنچه را که مادران آدمیان، از مدارا، علم به تربیت و قوّت بر نگهداری با دست ها و انگشتان که برای این کار آماده شده را ندارند، مقارن با ولادت به ایشان، قوّت بر پا ایستادن و مستقل شدن داده شده و همچنین بسیاری از پرندگان مانند مرغ، درّاج و کبک را می یابی که زمانی که از تخم بیرون می آیند، راه می روند و دانه بر می چینند، و اما آن ها که ضعیفند و قدرت برخواستن [پرواز] ندارند، مانند جوجه کبوتر اهلی و وحشی و حمر [پرنده کوچکی به نام زورگ]، خالق منّان در مادران ایشان زیادتی قرار داده تا به بچه هایشان مهربانی کنند، پس دانه را در چینه دان خود جمع می کنند و در دهان جوجه های خود می ریزند و دائما آن ها را غذا می­دهند، تا هنگامی که خودشان مستقل شوند، پس به این سبب خدای تعالی به کبوتر مانند مرغ، جوجه های بسیار نداده، تا مادر بتواند جوجه هایش را تربیت کند، تا تباه نشوند و نمیرند، پس هر یک [مناسب با حال خود] از تدبیرِ حکیمِ لطیفِ خبیر بهره ای داده شده اند.

به سوی دست و پای حیوانات نظر کن که چگونه جفت در آمده، تا آنکه برای راه رفتن آماده شوند و اگر یکی بود، برای این کار مناسب نبود، زیرا حیوانی که راه می رود، بعضی از دست و پایش را برمی دارد و تکیه بر دست و پای دیگرش می کند، پس حیوانی که دست و پایش دو تاست [در هنگام حرکت] یکی را بر می­دارد و بر دیگری تکیه می کند و حیوانی که چهار دست و پا دارد، دو تا را بر می­دارد و بر دو تای دیگر تکیه می کند، اما به خلاف یک دیگر [یعنی یک پا از یک جانب و پای دیگر از جانب دیگر]، زیرا حیوانی که چهار دست و پا دارد، اگر دست و پای یک طرف بدنش را بخواهد بردارد و بر دست و پای طرف دیگرش تکیه کند، نمی تواند روی زمین بایستد همان طور که تخت و امثال آن [اگر دو پایه آن را از یک طرف بردارند] نمی ایستد، پس دست راست را با پای چپ بر می دارد و دو تای دیگر را هم به خلاف هم بر می­دارد، تا بتواند روی زمین بایستد و در هنگام راه رفتن روی زمین نیفتد.

آیا نمی بینی که چگونه خر به آسیا کردن و بار برداشتن تن در می دهد، با آنکه می بیند اسب از دادن این خدمات معاف است و دارای رفاه است؟ و شتر که اگر عاصی شود، جمع بسیاری از مردان، طاقت مواجهه با او را ندارند، چگونه از یک کودک فرمان می­برد؟ و گاو بخیل چگونه از صاحبش فرمانبری می نماید، تا اینکه خیش به گردنش می نهد و به وسیله اش شخم می­زند؟ و اسب اصیل نجیب، به خاطر موافقت با صاحبش، سوار بر شمشیرها و نیزه ها می شود؟ [هرچه درد و رنج بدو می­رسد تحمّل می کند] و گلّه گوسفند را که فقط یک مرد می چراند؟ که اگر آن ها پراکنده شوند و هر کدامشان به طرفی روند نمی تواند آن ها را به گله ملحق کند؟ و اینچنین است حال همه اصناف حیوانات که برای فرزند آدم رام گردیده اند، حال، چرا اینچنین است؟ آیا غیر از این است که اینها عقل و فکر ندارند، زیرا اگر در کارها تعقل و تفکر می­کردند، سزاوار بودند که از برآوردن بسیاری از حوائج انسان امتناع بورزند، تا آنکه شتر از ساربانش اطاعت نمی­کرد، و گاو از صاحبش فرمان نمی­بُرد، و گوسفندان از کنار چوپان پراکنده می شدند، و امثال این کارها [از طرف سایر حیوانات].

و هم چنین این درندگان، اگر صاحب عقل و فکر بودند و علیه مردم، با یک دیگر اتفاق می کردند، سزاوار بودند که آن ها را مستأصل و نابود کنند و چه کسی در مقابل شیرها، گرگ ها، پلنگ ها و خرس ها می ایستاد، اگر علیه مردم، همدیگر را یاری می­دادند و از یکدیگر پشتیبیانی می­کردند؟ نمی بینی که خدای مدبّر حکیم چگونه آن ها را از این امور ممنوع گردانیده و به جای آنکه آدمیان از آمدن و قلع و قمع آن ها بترسند، آن ها از محل سکونت انسان ها وحشت دارند و از منازل ایشان کناره می گیرند و برای طلب روزی خود به جز در شب پدیدار نمی­شوند و بیرون نمی آیند و با همه صولت و قوّتی که دارند، از انسان ها می­ترسند بلکه مقهور و ذلیل ایشانند و از آسیب رساندن به ایشان باز داشته شده اند و اگر چنین نبود، قطعا در میان خانه های آدمیان، بر ایشان حمله می­کردند و کار را بر ایشان تنگ می کردند. سپس در میان این درندگان، سگ را بر صاحبش مهربان گردانیده و حامی و محافظ او قرار داده، پس او در تاریکی شب، برای پاسبانی از خانه صاحبش و دفع کردن دزدان از آن، بر بالای دیوارها و پشت بام، می­رود و در محبّت صاحبش به مرتبه ای می رسد که جان خود را به پای او و حیوانات و مال او می دهد و چنان با او الفت می­گیرد، تا آنجا که با او بر گرسنگی و جفای[روزگار] صبر می کند، پس خدای متعال برای چه سرشت سگ را دارای الفت قرار داده؟ آیا غیر از این است که نگهبانی برای صاحبش باشد؟ برای او نیش ها، چنگال ها و پارس کردنی هولناک قرار داده، تا دزد از آن بترسد و از مکان هایی که تحت حمایت او[سگ] است و در آنجا حاضر است دور شود.

ای مفضّل، در مورد صورت چهار پایان تأمل کن که چگونه است؟ به راستی که دو چشم خیره در جلو آن می­بینی [تا با آن دو] آنچه را که در برابرشان قرار دارد، ببینند، تا به دیواری بر نخورد یا به چاله ای نیفتند، و می­بینی که شقّ دهانشان در پایین بینی قرار داده شده، که اگر دهانشان، مانند دهان انسان در بالای چانه بود، قطعا نمی­توانستند به وسیله آن، چیزی را از زمین برگیرند، آیا نمی­بینی که انسان غذا را با دهانش نمی­گیرد، بلکه به خاطر تکریم و احترامش در برابر سایر خورندگان، با دستش غذا می­گیرد و [می­خورد]، پس چون که چهارپایان دستی ندارند، تا با آن علف را برگیرند، دهانشان در پایین [صورت] قرار داده شده، تا با آن علف را بگیرند و سپس بخورند و به آن ها پوزهای دراز داده شده، تا به وسیله آن دهانشان به نزدیک و دور برسد.

از دم چهارپا و منافعی که برای او در آن است عبرت بگیر، زیرا به منزله پوششی بر دو عورت اوست که آن دو را پنهان کرده و می­پوشاند و منفعت دیگری که برای او در دم است این است که بین پشت او و بین ناف تا فرجش، کثافتی جمع می شود که مگس ها و پشه ها گرد آن جمع می­شوند، و این دم، مانند بادبزنی قرار داده شده که این حشرات را از این مواضع می راند. یکی دیگر از منافعش این است که حیوان با حرکت دادن و گرداندن آن به راست و چپ، استراحت می کند؛ یعنی چون که ایستادنش بر همه چهار دست و پا است و دو قدم جلوئی اش، به خاطر حمل بدن، نمی توانند بگردند و تغییر حالت دهند، در حرکت دادن دم [در این حالت] برای حیوان استراحتی وجود دارد. و منافع بسیار دیگری در آن هست که در وهم نمی­گنجد و موقع آن، در وقت احتیاج، شناخته می شود، که از جمله آن، این است که هنگامی که حیوان در گِل فرو می رود برای بیرون آوردنش هیچ چیزی کمک کننده تر [بهتر] از گرفتن دمش نیست. و در موی دمش منافع بسیاری برای مردم هست که در حوائج خود به کار می برند. سپس پشتشان را هموار و افکنده بر روی چهار دست و پا قرار داده، تا بتوان سوار آن ها شد و فرجش را در پشت سرش پدیدار کرده تا نر به آسانی بتواند با او مجامعت کند و اگر مانند فرج زنان، در پایین شکمش بود، نر نمی توانست با او آمیزش کند، آیا نمی­بینی که نمی­تواند همان طور که انسان از روبرو با زن در می­آمیزد، آمیزش کند؟ در خرطوم فیل و تدبیر دقیقی که در آن است تامل کن، زیرا به منزله دست است در گرفتن علف و آب و بلعیدن آن دو به سوی شکم، و اگر خرطوم نبود، [فیل] نمی توانست چیزی را از زمین برگیرد، زیرا مانند سایر چهارپایان، گردنی ندارد تا آن را بکشد، و چون گردنی نداشت، به جای آن، خرطوم درازی به او داده شد، تا آن را پائین بیاورد و به وسیله آن به حاجتش برسد، پس چه کسی غیر از خدای مهربان به خلائق، به جای عضوی که [فیل] فاقد آن است، عضو دیگری را که به منزله همان عضو است، برای او جایگزین نموده است؟ و چگونه چنین چیزی، آن طور که ستمکاران [یعنی ملحدان] می گویند، می­تواند از روی سهل انگاری باشد؟

پس اگر گوینده ای بگوید: چرا [فیل]، مانند سایر چهارپایان، دارای گردن آفریده نشده؟

به او گفته می شود: سَر فیل و گوشهای آن امری عظیم و باری سنگین است و اگر این ها بر گردنی بزرگ قرار داشت، قطعا آن گردن را می­شکست و سست و ضعیف می­کرد، پس سر فیل را چسبیده به بدنش گردانید، تا آنچه را که توصیف کردیم، به او نرسد و به جای گردن، این خرطوم را برای او خلق کرد، تا به وسیله آن غذایش را برگیرد، پس با بی گردنی اش در آنچه که رسیدن به حاجتش در آن است، کامل گشته است. [به تمام نیاز خود دست یافته است.]

اکنون نظر کن که چگونه فرج فیل ماده را در زیر شکمش آفریده که هرگاه شهوت آمیزش بر او غلبه نماید، بالا می­آید و ظاهر می گردد، تا نر بتواند با او مقاربت کند، پس عبرت بگیر که چگونه خدای متعال فرج فیل ماده را، بر خلاف آنچه که در دیگر چهارپایان است، قرار داده، و این خصوصیت را در او نهاده، تا برای امری که قوام و دوام نسلش به آن است، مهیا گردد.

در خلقت زرّافه و اختلاف اعضای آن و مشابهت هر عضوی از آن با صنفی از حیوانات تفکر کن، زیرا که سرش، مانند سر اسب است، و گردنش، مانند گردن شتر، و سمش، مثل سم گاو، و پوستش، مثل پوست پلنگ و گروهی از مردم خدانشناس گمان میکنند که بچه اش حاصل آمیزش نرهای مختلف است، گفته اند و سبب این آن است که گونه هایی از حیوانات خشکی زی وقتی که سرِ آب میآیند، با بعضی از چرندگان دیگر آمیزش می­کنند و مثل چنین حیوانی که مانند حیوانی است که مخلوط از گونه های مختلفی است تولید می شود، و این حرف از طرف گوینده آن به دلیل جهل و کمی شناخت او به آفریننده ای است که قداست او عظیم است، زیرا چنین نیست که هر گونه ای از حیوانات با گونه های دیگر آمیزش کنند، نه اسب با شتر مقاربت می کند و نه شتر با گاو و فقط آمیزش بین بعضی از حیواناتی است که با هم شباهت دارند و خلقتشان به هم شبیه است، همان طور که اسب با خر آمیزش می کند و از این دو قاطر تولید می شود و گرگ با کفتار مقاربت می کند و از آن ها حیوانی به نام (سِمع) به وجود می­آید، با این حال در حیوانی که از این دو حیوان تولید می شود، هیچ کدام از عضوهای دو طرف وجود ندارد، [یعنی] مثل زرافه نیست که یک عضو از اسب، یک عضو از شتر و سم هایی از گاو را دارد، بلکه حد وسط و مخلوطی از آن دو حیوان است، مانند آنچه که در قاطر می­بینی، زیرا سر، دو گوش، دم و سم هایش را می­بینی که حد وسطی از اعضاء اسب و خر هستند و صدایش هم گویا در هم شده شیهه اسب و عرعر خر است، پس این دلیلی است بر اینکه زرافه، آن طور که خدانشناس ها گمان کرده اند، از لقاح گونه های مختلف حیوانی به وجود نیامده، بلکه خلقی است عجیب از میان آفریده های خدای متعال، تا دلالتی باشد بر قدرتی که هیچ چیزی آن را درمانده و ناتوان نمی کند و اینکه دانسته شود که او خالق همه گونه های حیوانی است که در هر کدامشان بخواهد، بین اعضائشان جمع کند[مشابه هم قرار دهد] و در هرکدام که بخواهد، تفاوت بگذارد و در خلقت هر چه که بخواهد، بیفزاید و از هر کدام که بخواهد، بکاهد تا اینکه دلالتی باشد بر قدرتش بر روی همه اشیاء و اینکه چیزی را که اراده ی[خلقتش] را نموده، او را درمانده نمی کند. اما سبب درازی گردن زرافه و منفعت آن این است که محل تولد و چراگاه او در بیشه هائی است که دارای درختهای بلندی است که از نظر طول به هوا[آسمان] رفته، پس محتاج به گردن بلندی است، تا با دهانش کناره های آن درختان را بگیرد و از میوه هایش روزی خورد.

در خلقت میمون و مشابهت آن با انسان در بسیاری از اعضایش، یعنی سر، صورت، دو تا شانه، سینه و همچنین امعاء و احشای[آنچه که درون شکم است مثل معده و روده] او که شبیه به انسان است، تأمل کن است و با این وجود، عقل و زیرکی ای به اختصاص داده شده که با آن، هر آنچه را که مولایش به آن اشاره می کند، می فهمد، و بسیاری از چیزهایی را که از انسان در می­بیند، با اعمالش حکایت می کند [تقلید می کند]، تا آنجا که در تدبیر خلقتش شبیه خلقت انسان و شمایل او است. و چنین خلق شده تا عبرتی برای انسان باشد و او بداند که از سرشت و سنخ بهائم است زیرا در خلقت اینچنین به آن ها نزدیک است [مشابهت دارد] و اگر برتری انسان- که خدای متعال او را از نظر عقل و نطق فضیلت داده- نبود، او هم مانند بهائم بود، به علاوه اینکه در جسم میمون زیادتی وجود دارد که بین او و انسان فرق ایجاد می کند، مانند بینی تو رفته، دم دراز و مویی که همه تن را می­پوشاند و این ها برای میمون مانعی نبود، تا به انسان ها ملحق شود، اگر عقل و نطق انسانی به او اعطاء شده بود، پس فرق حقیقی بین او و انسان، همان نقصان عقل و نطق است.

ای مفضّل، به سوی لطف خداوند کریم نسبت به حیوانات، بنگر که چگونه بدن آن ها را اینچنین با مو، کرک و پشم پوشانیده که آن ها را از سرما و آفات بسیار محافظت می­نماید. و به آن ها سم های گوناگون و کفش هایی را پوشانده، تا آن ها را از پا برهنگی حفظ کند و چون دست ها و انگشتانی برای ریسیدن و بافتن ندارند، کفایت شده اند [برای ایشان فراهم شده است]، به اینکه خدای متعال، لباسشان را در خلقتشان منظور داشته، به طوری که تا زمانی که هستند، برایشان باقی می­ماند و نیازی به تازه کردن و عوض کردن آن ندارند، ولی آدمی چاره جو است و مشتی آماده برای کار دارد، پس می­بافد و می­ریسد و برای خودش جامه اتخاذ می کند [می­سازد] و آن را وقت به وقت عوض می­کند و برای او در این کار از چند جهت مصلحت وجود دارد، از جمله آنکه: با مشغول شدن به جامه سازی از بیهوده کاری برکنار می­ماند و همین که او را از بیهودگی برهاند بس است و دیگر اینکه انسان با درآوردن لباسش، آسایش می­یابد و هر وقت خواست [دوباره] آن را می­پوشد و اینکه انسان برای خودش از میان لباس ها اقسامی را بر می­گیرد که زیبا و نیکو منظر است تا با پوشیدن و عوض کردنش لذت ببرد و همچنین با صنایع ظریف، انواعی از کفش ها و نعلین ها را می­سازد، تا با آن ها پاهایش را محافظت کند و در این کار، برای افرادی که آن را بَلَدند، معیشت و درآمدی است که گذران زندگیشان در آن است و برای بعضی، غذای خود و خانواده اشان از این راه تامین می­گردد، پس مو، کرک و پشم در بهائم، به جای لباس است و انواع سمها به جای کفش است.

ای مفضل، در خلقت عجیبی که در بهائم به کار رفته تفکر کن، زیرا خودشان را مخفی می­کنند، وقتی که می­میرند، همان طور که انسان ها مرده هایشان را پنهان [دفن] می­کنند و اگر این طور نیست، پس کجاست لاشه این وحوش و درندگان و غیر اینها که هیچ چیزی از آن دیده نمی شود و اندک هم نیستند تا به خاطر کم بودن پنهان باشند، بلکه اگر کسی گوید که از انسان ها بیشترند، درست گفته است.

تفکّر کن ای مفضّل، در خلق عجیبی که حق تعالی بهایم را بر آن مجبول گردانیده، که در هنگام مردن، جثّه خود را پنهان می کنند از مردم، چنانچه مردم مرده های خود را پنهان می کنند. و اگر این نباشد پس در کجاست مردار وحشیان و درندگان و مرغها و غیر اینها که هیچ یک به نظر نمی آید، پس به سبب آنچه که از گلّه های گوزن وحشی، گاو وحشی، گورخر، بز کوهی و غیر اینها از وحشیان و اصناف درندگان از شیرها، کفتارها، گرگ ها، پلنگ ها و غیر اینها و اقسام حشرات و جنبندگان زمینی و همچنین فوج های پرندگان از کلاغ ها، مرغ سنگ خوار، مرغابی، درناها، کبوتر و همه پرندگان درنده در صحراها و کوهها می­بینی، از این[مطلب] عبرت بگیر که همه اینها وقتی می­میرند، هیچ چیزی از آن ها دیده نمی شود، مگر آن را که شکارچی صید می کند و درنده ای می­درد، پس زمانی که فرا رسیدن مرگ را احساس می­کنند، در مکانهای پنهانی، مخفی می­شوند و در آن می­میرند و اگر چنین نبود، قطعا دشت ها از لاشه آن ها پر می­شد، تا آنکه بوی هوا متعفن شده و بیماری ها و وبا ایجاد می­شد.

پس نگاه کن حق تعالی، آنچه را که انسان ها بدان رسیدند و به تمثیلی که در اول خلقت برای ایشان آورده شد عمل کردند، [یعنی دفن کردن مردگان که بنی آدم در اول عالم، در قصّه کشته شدن هابیل توسط قابیل و پیدا شدن دو مرغ که یکی دیگری را کشت و در خاک پنهان کرد آموختند] چگونه آن را در این حیوانات، در سرشتشان قرار داده و در بهائم و غیر آن، به صورت درک و فهم نهاده، تا مردم از زیان بیماریها و مفسده لاشه های حیوانات در امان بمانند.

ای مفضّل، تفکر کن در زیرکی ای که حق تعالی در بهایم بدون تعقل و تفکری برای مصلحت، در سرشت و خلقتشان نهاده، به خاطر لطفی که از جانب خودش به ایشان داشته، تا هیچ کدام از خلائقش از نعمتهایش بی بهره نباشند چنان که گوزن مارها را می خورد و بسیار تشنه می شود و از نوشیندن آب خودداری می کند، برای آنکه مبادا به واسطه خوردن آب، سم در تمام جسدش سرایت کند و او را بکشد. لذا در حالی که از عطش، اشتهای زیادی به آب دارد بر برکه آب توقف می کند و ناله ای بلند سر می­دهد، اما از آب نمی­نوشد و اگر بنوشد، فوراً می میرد. پس بنگر به آنچه که خدای متعال در طبع این حیوان قرار داده، تا تشنگی مفرط را به خاطر بیم از زیانِ نوشیدن آب تحمل کند و این از چیزهایی است که انسان عاقل ممیز هم در مورد خودش مراقبت نمی کند.

و روباه وقتی که طعمه به دستش نیاید خود را به مردگی می­زند و شکمش را باد می کند، به طوری که پرندگان گمان می­کنند مرده است. پس وقتی که روی او می­نشینند تا از گوشت او بخورند، آن گاه روباه رویشان می پرد و ایشان را می­گیرد، پس چه کسی جز خداوندی که هدایت به سوی روزی روباه را بدین طریق و راه های دیگر بر عهده گرفته، به روباهی که قدرت تکلم و تفکر ندارد، چنین چاره ای را عطا کرده است؟ پس چون که روباه بسیاری از توانایی هایی را که سایر درندگان در یورش به شکار خود دارند، ندارد به او زیرکی، تیزهوشی و چاره جویی برای معاش داده شده. و دلفین که به دنبال شکار پرندگان است، حیله اش در هنگام شکار این است که ماهی را می­گیرد و آن را قطعه قطعه می کند، تا آنکه آن را روی آب شناور می کند، سپس زیر آن پنهان می شود و آبی را که ماهی روی آن است بر می انگیزاند [به حرکت در می­آورد] تا خودش نمایان نباشد. پس وقتی که پرندگان بر ماهی مرده ای که روی آب است، می­نشینند، به سمتشان می­جهد و شکارشان می کند، پس نظر کن که این حیله چگونه به خاطر بعضی مصالح در سرشت این جانور قرار داده شده است؟ مفضّل می گوید: گفتم: ای مولای من، از افعی و ابر به من خبر دهید. حضرت فرمود: ابر مانند موکّلی بر افعی است که هر کجا او را بیابد، می رباید چنان که سنگ مغناطیس آهن را می رباید، پس افعی به خاطر ترس از ابر سر از زمین بیرون نمی آورد، و فقط یک بار در وسط تابستان که آسمان صاف است و در آن هیچ ابری نیست بیرون می­آید. گفتم: چرا ابر را بر افعی موکّل ساخته تا هر وقت او را یافت برباید؟ حضرت فرمود: تا ضررش را از مردم دفع کند.

مفضّل می گوید: عرض کردم: ای مولای من، برای من از چهارپایان [و غرایب خلقت] ایشان، آن مقدار که کافی است برای کسی که عبرت گیرد، وصف کردی، پس برای من [غرایب خلقت] مورچه ها و پرندگان را وصف کنید.

حضرت فرمود: ای مفضّل، بر روی صورت مورچه حقیر کوچک، تامل کن آیا در آنچه که صلاح او در آن است، نقصی می یابی؟ پس از کجاست این حسن تقدیر و درستی [در آفرینش مورچه حقیر]، به جز از تدبیر کسی که مدبرِ امرِِ مخلوقات کوچک و بزرگ است.

به مورچه ها و جمعیتشان در جمع آوری غذا و آماده سازی آن نگاه کن، زیرا جماعتی از ایشان را می­بینی که وقتی که دانه را به سوی خانه های خود می برند، مانند جماعتی از مردمند که طعام یا غیر آن را انتقال می­دهند، بلکه مورچه ها در این کار جدیت و اهتمامی دارند که انسان ها مثل آن را ندارند. آیا ایشان را نمی­بینی که در انتقال مواد به یکدیگر کمک می کنند، همان طور که انسان ها برای کار به هم می کنند، پس دانه را می­گیرند و تکه تکه می کنند، تا نروید و ضایع نشود و اگر رطوبتی به دانه برسد، آن را از لانه اشان بیرون می آورند و پخش [پهن] می کنند، تا خشک شود و سوراخ هایشان را فقط در مکان های مرتفعی از زمین اتخاذ [می­سازند] می­کنند، تا سیل جاری نشود و غرقشان کند. اینها همه بدون عقل و تفکّر از ایشان به انجام می­رسد، بلکه به دلیل خلقت و سرشتی است که به خاطر لطفی از جانب خدای متعال، از روی مصلحتی بر آن خلق شده اند.

به سوی جانوری که آن را (لیث) می نامند و عامه مردم او را (اسد الذباب) می گویند [یعنی شیر مگس] و حیله و تدبیر معاشی که به او داده شده، نظر کن. او را می بینی که زمانی که احساس می کند مگس نزدیک او نشست، آن را مدتی طولانی رها می کند، تا آنجا که گویا مرده ای است که حرکتی ندارد، پس چون که دید مگس مطمئن شد و از او غافل گردید، به آرامی حرکت می کند، تا جائی که فاصله اش با او به اندازه ای باشد که با پریدنش به او برسد، سپس بر او می­جهد و او را می­گیرد و چون او را گرفت، از ترس اینکه از او نجات یابد، همه جسمش را روی او می­اندازد و پیوسته او را چنین می­گیرد، تا هنگامی که احساس نماید ضعیف و سست شده، آن گاه به سویش می­آید و او را می­درد و با این کار از او حیات می­یابد[غذایش را تامین می کند] و اما عنکبوت که این چنین می­تند، آن را دامی برای مگس قرار می­دهد و در میانش پنهان می گردد و چون مگس در آن دام افتاد، به سویش می­آید و او را ساعت به ساعت نیش می­زند[مجروح می­سازد و او را می­مکد] و اینچنین با خوردن او زندگی می کند. و طریقه شکار کردن شیر مگس، شکار کردن سگ شکاری و یوز را هم حکایت می کند [آن ها هم همین حیله را بکار می­برند]. و شکار کردن عنکبوت، شکار به وسیله تله و دام را حکایت می کند. [طریقه شکارش، مانند انسان ها به وسیله دام است.]

پس نظر کن به این جانور ضعیف که چگونه مدبّر علیم، طبع او را طوری قرار داده که انسان ها بدون حیله ها و به کار بردن آلت ها نمی­توانند به آن برسند. پس چیزی را که عبرت در آن واضح و روشن است، مانند مورچه و هر چه که شبیه به آن است، حقیر مشمار، زیرا گاهی اوقات چیز گرانبهایی را به چیزی حقیر تمثیل می نمایند و این کار هیچ چیزی از منزلت چیز نفیس نمی­کاهد، چنانچه چیزی از دینار طلا، از اینکه با آهن، وزن شود، کاسته نمی شود.

ای مفضل، در جسم پرندگان و خلقت ایشان تامل کن، زیرا وقتی که حق تعالی مقدّر فرمود که در هوا پرواز کند، جسمش را سبک گردانید و خلقتش را نیکو ساخت و از چهار عدد پا [که در سایر حیوانات آفریده] در او، به دو پا اکتفا نمود و از پنج انگشت، به چهار انگشت و از دو سوراخ برای دفع بول و سرگین، به یک سوراخ که هر دو را با آن دفع کند، اکتفا کرد، سپس او را دارای سینه و استخوان های سینه تیز، خلق نمود تا شکافتن هوا برایش آسان باشد همان طور که کشتی هم به همین شکل ساخته می شود تا آب را بشکافد و در آن نفوذ کند و در دو بال و دمش، پرهای دراز سفتی قرار داده، تا به وسیله آن ها، برای پرواز برخیزد، و کل بدنش را با پر پوشانده، تا هوا داخلش شود و او را سبک کند و چون مقدر شد که غذایش دانه و گوشت باشد که آن ها را بدون جویدن ببلعد، از دندان محروم شد و برای او منقار سفت و زبری خلق شد تا با آن غذایش را برگیرد و از بر چیدن دانه ساییده و کوتاه نشود و از دریدن گوشت نشکند. و چون دندان ندارد و دانه سالم و گوشت تازه را می­بلعد، حرارتی در شکم، به او تفضل شده، تا طوری غذا را برایش آسیاب کند که از جویدن بی نیاز باشد.

از این عبرت بگیر که که هسته انگور و غیر آن، از شکم انسان سالم بیرون می­آید، در حالی که در شکم پرندگان آرد می شود و هیچ اثری از آن دیده نمی شود، سپس پرندگان را از آن هایی قرار داده که تخم می­گذارند و بچه نمی زایند، تا برای پرواز کردن سنگین نشوند، زیرا اگر جوجه در شکمشان می­ماند تا استحکام یابد، قطعا موجب سنگینیشان می­شد و ایشان را از برخواستن و پرواز کردن منصرف می­کرد [مانع پرواز می­شد]. پس خدای متعال همه آفریدگان خود را متناسب با امری قرار داده که تقدیر کرده بر آن باشند، سپس پرنده ای که در این جو پرواز و شنا می کند، طوری قرار داده شده که بر روی تخمش می­نشیند و یک هفته آن را در زیر بالش به خود می چسباند و بعضی دیگر دو هفته و بعضی سه هفته چنین می­کنند، تا جوجه از تخم بیرون آید، بعد به او روی آورده و باد در دهانش می­دمد تا چینه­دانَش برای غذا گشاد گردد، سپس او را تربیت می کند و به آنچه که با آن زندگی کند، غذایش می­دهد. پس چه کسی بر عهده او نهاده که غذا را برگیرد و بعد از آنکه در چینه­دانش قرار گرفت، آن را بیرون آورد و جوجه اش را با آن غذا دهد؟ و برای چه مقصودی این سختی را تحمل می کند در حالی که صاحب فکر و اندیشه نیست و در مورد جوجه اش آن آرزویی را که انسان ها در مورد فرزندشان از عزت و کمک رسانی و بقاء یاد و نام دارند، او ندارد، پس این کاری است که شهادت می­دهد او به جوجه اش مهربان و متوجه است، برای دلیلی که آن را نمی­شناسد [نمی­داند] و در موردش فکر هم نمی کند و آن، همان دوام نسل و بقاء آن است که لطفی از جانب خدای تعالی است.

به مرغ خانگی نگاه کن که چگونه برای جوجه گیری و خوابیدن روی تخم به هیجان درمی­آید، در حالی که تخمِ جمع شده و آشیانه آماده ای هم ندارد، بلکه بر انگیخته می شود و باد می کند و قت قت می کند و از غذا خوردن خودداری می کند، تا تخم برایش جمع شود[به وسیله صاحبش]، تا آن را زیر بالش قرار داده و به خود بچسباند و جوجه کند، پس برای چه چیزی جز اقامه [بقاء] نسل، این عمل از سوی او انجام می شود؟ و چه کسی او را به اقامه نسل واداشته، در حالی که اگر این امر در فطرت او نهاده نشده بود، خودش هیچ فکر و اندیشه ای [در این باره] نداشت؟

از آفرینش تخم مرغ و آنچه از زرده زرد غلیظ و آب سفید رقیقی که در آن است و همچنین تدبیر موجود در آن، پند و عبرت بگیر، پس قسمتی برای این است که جوجه از آن پدید آید، و قسمتی دیگر برای آن است که جوجه، تا هنگامی که از تخم مرغ بیرون می­آید، از آن تغذیه کند، زیرا اگر نشو و نمای جوجه در پوسته محکمی باشد که هیچ چیزی راه آسانی برای ورود به آن وجود ندارد، قطعا در داخلش غذایی قرار می­دهد که، تا وقت خروج از پوسته، به آن اکتفا کند، مانند کسی که حبس است در قلعه محکمی که چیزی به فردی که داخل آن است نمی­رسد، پس همراه او غذایی گذاشته می شود که، تا زمان خروجش به آن اکتفا کند.

در چینه دان پرندگان و آنچه که برای آن مقدر شده، تفکر کن، زیرا راه غذا به سمت سنگدان طوری تنگ است که غذا فقط کم کم به سمت آن خارج می شود و اگر پرنده، دانه دوم را بر نمی­گرفت، تا اینکه دانه اولی به سنگدان برسد، قطعا به طول می­انجامید و کِی می توانست استیفاء طعمه خود بکند؟ [به اندازه کافی غذا بخورد] پس به طور پنهانی، به خاطر شدت ترسی که [از شکارچیان] دارد، دانه را می­رباید و چینه دانی، مانند توبره ای آویزان در جلویش قرار داده شده، تا هر غذایی را که به سرعت بر می­گیرد، در آن نگه دارد و سپس آن را به آرامی به سوی سنگدان خارج می کند [می­فرستد] و همچنین خاصیت دیگری هم در چینه دان وجود دارد، زیرا بعضی از پرندگان اند که نیاز دارد غذا را در دهان جوجه خود بگذارند، پس برایشان بازگرداندن غذا از جایی که نزدیک تر است، [یعنی چینه دان] آسان تر است.

مفضّل می گوید: عرض کردم که بعضی از ملحدین می­پندارند که تفاوت رنگ ها و شکل های پرندگان از جهت مخلوط شدن مزاج ها و اختلاف مقادیرشان با آشفتگی و سهل انگاری است. [یعنی می­گویند: تدبیری از سوی خدای متعال در این باره وجود ندارد.]

حضرت فرمود: ای مفضّل، این رنگ آمیزی های گوناگونی را که در طاوس ها، درّاج، قرقاول ها به صورت یکسان و مقابل هم، مانند آنچه که با قلم کشیده می شود، می­بینی، چگونه یک دَرهم آمیختگی مهمل، این ها را به صورت شکل واحدی درمی­آورد که با هم هیچ تفاوتی ندارند؟ و قطعا اگر از روی سهل انگاری و اهمال کاری بود، این ها با هم یکسان نبودند و با هم تفاوت داشتند.

در مورد پَر پرندگان تامل کن که چگونه است؟ زیرا می­بینی که مانند بافتن لباس، از رشته های ریزی که بعضی به بعضی دیگر پیچیده شده، بافته شده، مثل آمیخته شدن یک نخ به نخی دیگر و یک مو به مویی دیگر، سپس این بافتن را می­بینی که وقتی آن را می­کشی، مقداری باز می شود و جدا نمی شود، تا باد وارد آن شود و پرنده را در هنگام پرواز سبک کند. و در میان پَر، ستون سفت و محکمی را می­بینی که چیزی که مو مانند است بر آن بافته شده تا عمود، با محکمی اش آن را نگه دارد و این همان نِی است که در میان پر قرار دارد و علاوه بر این، تو خالی هم هست، تا برای پرنده سبک باشد و مانع پرواز او نشود.

ای مفضل، آیا این پرنده درازپا را دیده ای؟ و آیا می دانی درازپا بودن برای او چه منفعتی دارد؟ نفعش این است که این پرنده اکثر اوقات در میان آب است و او را می­بینی که با دو پای درازش، مانند دیده بانی است که بر بلندی ایستاده باشد و در مورد هرچه که در آب می­جنبد، تامل می کند. زمانی که چیزی را که به آن روزی می خورد ببیند، گام های آهسته ای برمی­دارد تا به آن برسد و اگر پاهایش کوتاه بود و مانند شکارچی گام بر می داشت تا او را بگیرد، شکمش به سطح آب می­خورد و آن را برمی­انگیخت و شکار از او می­ترسید و پراکنده [دور] می­شد، پس این دو تکیه گاه برای او خلق شده، تا به وسیله این دو، به حاجتش برسد و درخواستش با او [یعنی با ساختار جسمش] بیگانه نگردد. [ساختار جسمش طوری باشد تا بتواند نیازهای او را برآورد.]

در انواع تدبیر خلقت پرندگان تامل کن، پس هر پرنده پادرازی را گردن دراز هم می­یابی، و این برای آن است که بتواند غذایش را از زمین برگیرد و اگر پا دراز و کوتاه گردن بود، نمی­توانست چیزی را از زمین برگیرد و چه بسا که همراه با درازی گردن، درازی منقار هم به او عطا شده، تا بر آسانی و امکان این امر [یعنی برگرفتن غذا از زمین] بیفزاید، پس آیا نمی­بینی که هیچ چیزی از خلقت را جستجو نمی­کنی، مگر آنکه در آن، نهایت درستی و حکمت را می­یابی؟

به سوی گنجشک ها نظر کن که چگونه در طول روز غذای خود را که نه آن را گم می کند و نه اینکه برای ایشان مجتمع و مهیّا باشد، می­جویند، بلکه با حرکت و طلب کردن به آن می­رسند و همه خلائق این­چنین اند، پس تنزیه می کنم خداوندی را، که روزی را چنانچه شاید و باید [برای هریک] مقدر ساخته و چنان قرار نداده که بر آن دست نیابند، زیرا برای خلائق، نیاز به آن را قرار داده و آن را زمانی که مصلحتی در کار نباشد، به صورت آماده و سهل الوصول نگردانیده است، زیرا اگر روزی [حیوانات] به صورت یک جا و آماده یافت می­شد آن را زیر و رو می­کردند و از آن جدا نمی­شدند، تا آنکه آن قدر سیر می­خوردند تا می­مردند و همچنین انسان ها از بی کاری به نهایت طغیان و تکبر می­رسیدند، تا آنکه فساد، زیاد و فواحش، آشکار می­شد.

آیا می دانی گونه هایی از پرندگان مثل جغد، هامه [نوعی جغد] و خفاش، که فقط در شب بیرون می­آیند چه می­خورند؟ گفتم نه، ای مولای من.

فرمود: معاش ایشان از اقسامی [از حشرات] است که در هوا پراکنده اند، مانند پشه ها، پروانه ها، و امثال ملخ و زنبورهای عسل و این، برای آن است که این حشرات در جو پراکنده اند و هیچ موضعی از آن ها خالی نیست. از این عبرت بگیر که وقتی چراغی را بر بام یا عرصه خانه ای قرار می­دهی، بسیاری از این قسم جانداران، دور آن جمع می­شوند، پس اینها به جز از [مکانی] نزدیک، از کجا می­آیند؟

اگر گوینده ای بگوید که از صحراها و بیابان ها می آیند، به او گفته می شود: چگونه در آن ساعت از مکانی دور سر می رسد؟ و چگونه از دور چراغی را در خانه ای که با خانه های دیگر احاطه شده می­بیند و قصد آن را می کند؟ با اینکه واضح است که از نزدیک بر چراغ می پرند، پس این دلالت دارد که این حشرات در همه جای جو پراکنده اند و این گروه از پرندگان [یعنی خفاش و جغد]، زمانی که بیرون می­آیند، این حشرات را می­جویند و از آن ها روزی می­خورند.

پس ببین چگونه برای این پرندگانی که فقط در شب بیرون می­آیند، از این اقسام [حشرات] پراکنده در جو، روزی را روانه کرده و این مقصود از خلقت این اقسام [حشرات] پراکنده را، که چه بسا کسی گمان برد که زیادی هستند و هیچ مقصودی برای خلقشان وجود ندارد بشناس.

خفاش به طور عجیبی حد وسط خلقت پرندگان و خلقت چهارپایان آفریده شده [به هر دو گروه شباهت دارد]، بلکه به چهارپایان نزدیک تر است، زیرا دو گوش برآمده، دندان و کرک دارد و بچه می زاید و شیر می دهد و بول می کند و وقتی راه برود، بر چهار پا راه می رود و همه اینها بر خلاف صفت پرندگان است. او هم از آن هایی است که در شب بیرون می­آید و از آنچه که در جو مثل پروانه ها و امثال آن می­گردند، روزی می­خورد و گویندگان گفته اند: غذایی برای خفاش وجود ندارد و غذای آن از نسیم، به تنهایی است. این حرف از دو جهت فاسد و باطل است: یکی از آن دو بیرون آمدن بول و سرگین از اوست که این دو از غیر غذا موجود نمی شود و دیگر اینکه او دارای دندان است و اگر چیزی نمی خورد، بودن دندان در او معنایی نداشت، در حالی که در خلقت، چیزی نیست که مقصودی برایش نباشد و اما نیازهای [یعنی منافع] وجود او معروف است، تا آنجا که فضله اش، در بعضی از اعمال وارد می شود [به کار می آید] و از بزرگ ترین حوائج [یعنی منافع] آن، خلقت عجیب اوست که دلالت بر قدرت خدای خالق جل ثنائه و تصرفش در هرچیزی که بخواهد و به هرنحو که به خاطر مصلحتی اراده نماید، می کند. اما پرنده کوچکی که به او ابن تمره [مرغ آفتاب] گفته می شود، یک بار در درختی لانه ساخت، سپس نگاه کرد به مار بزرگی که به سوی لانه اش می­آمد، در حالی که دهانش را گشوده بود، تا او را ببلعد، پس در حالی که او می­گردید و حیران در طلب چاره ای از [خلاصی از شر] مار بود، حسکه ای [گیاهی خاردار] را یافت. آن را آورد و در دهان مار انداخت. مار پیوسته [به خود] می­پیچید و می­گردید تا اینکه مرد. آیا به نظرت، اگر من تو را به این آگاه نمی کردم، به ذهن تو و یا غیر تو خطور می­کرد که چنین منفعت بزرگی برای حسکه وجود دارد؟ یا اینکه آیا برای پرنده کوچک و یا بزرگی، مثل چنین حیله ای وجود دارد؟ از این و بسیاری از چیزهایی که منافعی در آن است و تو به جز اینکه پدیده ای رخ دهد و یا خبری شنیده شود، آن را نمی­شناسی، پند و عبرت بگیر.

به زنبور عسل و اجتماعش در ساختن عسل و آماده سازی خانه های شش ضلعی و آنچه از زیرکی های دقیق و ظریف که در آن می­بینی، نظر کن، زیرا وقتی که در این کار تامل کنی، آن را عجیب و دقیق می­بینی و چون معمول [یعنی عمل آورده شده، عسل] را ببینی آن را نزد مردم، بزرگ و ارجمند می­یابی و وقتی که به سوی فاعل [زنبور عسل] برمی­گردی، او را نسبت به خود بی­خبر و نادان می­یابی، چه رسد به غیر خود، پس این امر دلیلی است در نهایت وضوح، بر آنکه درستی و حکمت در این صنعت [ساختن عسل]، برای [از جانب] زنبور عسل نیست، بلکه برای کسی است که او را بر این طبع مجبول گردانیده و او را در این صنعت، برای مصلحت مردم رام کرده است.

به این ملخ نگاه کن که چقدر ضعیف و چقدر قوی است، زیرا وقتی که در خلقتش تامل کنی، او را ضعیف ترین چیزها می­بینی و [همین ملخ] اگر لشکرهایش را به سوی سرزمینی از سرزمین ها گسیل کند، هیچ کس نمی­تواند او را از آن سرزمین دفع کند. آیا نمی­بینی اگر پادشاهی از پادشاهان زمین، [لشکر] سواره ها و پیاده های خود را جمع کند، تا سرزمینش را از ملخ منع کند، [حفظ کند] بر این کار قادر نیست؟ پس، آیا یکی از دلائل قدرت خالق این نیست که ضعیف ترین خلقش را به سوی قوی ترین خلقش می­فرستد و او نمی­تواند دفعش کند؟ به او نگاه کن که چگونه مانند سیل به سرعت، روی زمین راه می­رود و دشت و کوه و بیابان و شهر را فرا می­گیرد، تا آنجا که با کثرتش، نور خورشید را می­پوشاند، پس اگر از آن چیزهایی بود که با دست [انسان] ساخته می­شد، تا کِی چنین کثرتی [تعدادی] از آن جمع می­شد؟ و در چند سال بر می­آمد [تولید می­شد]، پس خدای متعال با [خلقت] این، دلیل آورده بر قدرتی که چیزی آن را نداشته و بر آن فزونی نمی­یابد.

در خلقت ماهی و تناسبش با امری که مقدر شده تا بر [طبق] آن باشد، تامل کن، زیرا بدون دست و پا خلق شده، برای اینکه وقتی محل سکونتش آب باشد، نیازی به راه رفتن ندارد و بدون ریه خلق شده، زیرا نمی­تواند نفس بکشد و در عمق آب غوطه ور است. و به جای دست و پا، بال های محکمی برایش قرار داده شده که آن را در دو طرفش می­زند [به حرکت در می­آورد]، همان گونه که کشتیبان در دو طرف کشتی پارو می­زند و جسمش با پوست های محکمی که مانند زره ها و جوشن ها به هم آمیخته شده اند، پوشانده شده، تا او را از آفات حفظ کند و زیادتی در حس بویایی به او عطا شده [بویایی قوی ای دارد] زیرا چشمش ضعیف است و آب مانع دیدش می شود، پس بوی غذا را از مسافت دوری استشمام می کند و برای جستجوی آن می­رود و گرنه چگونه به محل غذایش آگاه می­شد؟! و بدان که از دهانش تا سوراخ گوش هایش منافذی است و او با دهانش آب را می­بلعد و از سوراخ گوش هایش آن را رها می کند و با این کار آسایش می­یابد، همان طور که حیوانات دیگر با وزیدن نسیم. اکنون در زیادی نسل و آنچه که در این مورد به او اختصاص داده شده تفکر کن، که در شکم ماهی واحدی، آنقدر تخم می­بینی که به خاطر کثرت، قابل شمارش نیست و علت آن این است که برای گونه های حیوانی که از او تغذیه می­کنند، توسعه داده شود، زیرا اکثر حیوانات ماهی می­خورند، تا آنجا که درندگان هم در نواحی بیشه زار، ملازم و مقیم آب می­شوند، تا ماهی ها را در نظر بگیرند و چون از آن بگذرند، آن ها را می­ربایند، پس وقتی که درندگان ماهی می­خورند، پرندگان هم ماهی می­خورند و انسان ها هم ماهی می­خورند و ماهی هم ماهی می­خورد. تدبیر خلقت او این بوده که اینچنین زیاد باشد، پس اگر خواستی وسعت علم خالق و ناچیزی علم مخلوقین را بدانی، نگاه کن به آنچه که در دریاها از انواع ماهی ها و جنبندگان آب و صدف ها و گونه هایی است که قابل شمارش نیستند، و منافعشان جز اندک اندک شناخته نمی شود؛ [یعنی] انسان ها با حوادثی که اتفاق می­افتد آن ها را می­فهمند، مانند قرمز که مردم رنگ کردن به آن را، از آن رو فهمیدند که سگی بر ساحل دریا می گردید و چیزی از حیوانی که حلزون نامیده می شود را خورد و بینی اش با خون آن رنگین شد، پس مردم به زیبایی اش نگاه کردند و آن را به عنوان رنگ برگزیدند و امثال اینها که مردم در گردش روزگار و طول زمان بر آن واقف شده اند. - . بحار3 : 92 -110 -

**[ترجمه]

الحمرة تزف علی رسول الله صلی الله علیه و آله (1)

و أصحابه فقال لأصحابه أیکم فجع هذه فقال رجل یا رسول الله أخذت بیضها و فی روایة الحاکم فریخها(2) فقال صلی الله علیه و آله رده رده رحمة لها انتهی (3).

و فی القاموس الحمر کصرد طائر و تشدد المیم و المودع بفتح الدال المستریح و نیر الفدان الخشبة المعترضة فی عنق الثورین و الدببة کعنبة جمع الدب و العین بالفتح الغلظ فی الجسم و الخشونة و الخطم بالفتح من کل دابة مقدم أنفه و فمه و الجحفلة بمنزلة الشفة للبغال و الحمیر و الخیل و الحیاء الفرج و المراد بمراقی البطن ما ارتفع منه من وسطه أو قرب منه و الوضر الدرن.

و قال الدمیری ذکر القزوینی أن فرج الفیلة تحت إبطها فإذا کان وقت الضراب ارتفع و برز للفحل حتی یتمکن من إتیانها فسبحان من لا یعجزه شی ء(4).

**[ترجمه]«أوکدها»: یعنی مهمترین چیزهایی که به این نوع خلقت نیاز دارند صنعت­ها هستند. و ممکن است که این کلمه فعل باشد و ضمیر هاء به جنس بشر برگردد، یعنی این صنعت ها را بر انسان لازم گردانید و به او الهام نمود. همچنین اینکه ضمیر هاء به کف هم برگردد بعید نیست، «ململم» که با فتحه هر دو لام خوانده می شود؛ یعنی جمع شده، مدور و میان پر، «یمام» کبوتر وحشی است و اصمعی در حیاة الحیوان گفته: (یمام) همان کبوتر وحشی است، که مفرد آن «یمامه» است و کسائی گفته: پرنده ای است که به خانه ها الفت می گیرد. - . حیاة الحیوان 2 : 296 - و گفته: (حمر) که با ضمه حاء و تشدید میم و راء مهمله خوانده می شود، نوعی از پرنده مانند گنجشک است و ابوداود طیالسی و حاکم- که گفته سند روایت صحیح است- از ابن مسعود روایت کرده اند که گفت: نزد پیامبر صلی الله علیه واله بودیم، که مردی داخل نیزاری شد و تخم حمره را از آن بیرون آورد، پس حمره آمد در حالی که بر سر رسول خدا صلی الله علیه واله و یارانش پرواز می­کرد و شتاب می­گرفت، پس حضرت به یارانشان فرمود: کدامتان این را دردمند ساخته؟ مردی گفت: ای رسول خدا، من تخمش را برداشتم - در روایت حاکم جوجه او را - پس حضرت فرمود: آن را بازگردان، آن را بازگردان، به خاطر رحمت به او [به او رحم کن]. - . حیاة الحیوان 2 : 191 - 192 - (پایان نقل قول) و در قاموس آمده که «حمر» بر وزن صرد، پرنده ای است و با تشدید میم است، «مودَّع» یعنی آسایش یابنده و«نیر الفدان» آن چوبی است که در گردن دو گاو قرار می­گیرد [برای شخم] و «دببه» بر وزن عنبه جمع «دبّ» می­باشد و «عَین» به معنای سفتی و سختی جسم است، (خطم) در هر جنبنده ای به جلوی بینی و دهانش گفته می شود و «جحفله» به منزله لب برای قاطرها، الاغ ها و اسب هاست و «حیاء» به معنای فرج است و مراد از «مراقی البطن» هر چیزی است که بالای شکم [به بعد است] از وسط شکم یا نزدیک آن، «وضر» یعنی چرک.

دمیری از قول قزوینی گفته که فرج فیل ماده، زیر بغل اوست، زمانی که وقت آمیزش فرا برسد، بالا می­آید و برای نر آشکار می شود، تا بتواند بر آن برآید، پس تنزیه می­کنم خدایی را که هیچ چیزی او را درمانده نمی کند. - . حیاة الحیوان 2 : 160 -

**[ترجمه]

جعل یدیها أطول من رجلیها و تستعین (1)

بذلک علی الرعی منها و فی تاریخ ابن خلکان فی ترجمة محمد بن عبد الله العتبی البصری الأخباری الشاعر أنه کان یقول الزرافة بفتح الزای و ضمها الحیوان المعروف و هی متولدة بین ثلاثة حیوانات الناقة الوحشیة(2)

و البقر الوحشیة و الضبعان و هو الذکر من الضباع فیقع الضبعان علی الناقة فیأتی بولد بین الناقة و الضبع فإن کان الولد ذکرا وقع علی البقرة فتأتی بالزرافة و ذلک فی بلاد الحبشة و لذلک قیل لها الزرافة و هی فی الأصل الجماعة فلما تولدت من جماعة قیل لها ذلک و العجم یسمونها أشتر گاو پلنگ (3)

و قال قوم إنها متولدة من حیوانات (4) و سبب ذلک اجتماع الدواب و الوحوش فی القیظ عند المیاه فتتسافد فیلقح منها ما یلقح و یمتنع ما یمتنع و ربما سفد الأنثی من الحیوان ذکور کثیرة فتختلط میاهها فیأتی منها خلق مختلف الصور و الأشکال و الألوان و الجاحظ لا یرتضی هذا القول و یقول إنه جهل شدید لا یصدر إلا عمن لا تحصیل لدیه لأن الله تعالی یَخْلُقُ ما یَشاءُ و هو نوع من الحیوان قائم بنفسه کقیام الخیل و الحمیر و مما یحقق ذلک أنه یلد مثله و قد شوهد ذلک (5). و قال السمع بکسر السین ولد الذئب من الضبع و هو سبع مرکب فیه شدة الضبع و قوتها و جرأة الذئب و خفته و یزعمون أنه کالحیة لا یعرف العلل و لا یموت حتف أنفه و أنه أسرع عدوا من الریح (6) و قال القرد حیوان معروف و جمعه قرود و قد یجمع علی قردة بکسر القاف

ص: 73

و فتح الراء المهملة و الأنثی قردة بکسر القاف و إسکان الراء و جمعها قرد بکسر القاف و فتح الراء و بالدال فی آخره مثل قربة و قرب و کنیته أبو خالد و أبو حبیب و أبو زنة و أبو قشة(1) و هو حیوان قبیح ملیح ذکی سریع الفهم یتعلم الصنعة أهدی ملک النوبة إلی المتوکل قردا خیاطا و آخر صائغا و أهل الیمن یعلمون القردة القیام بحوائجهم حتی أن البقال و القصاب یعلم القردة حفظ الدکان حتی یعود صاحبه و یعلم السرقة فیسرق نقل الشیخان عن القاضی حسین أنه قال لو علم قرد النزول إلی الدار و إخراج المتاع ثم نقب و أرسل القرد فأخرج المتاع ینبغی أن لا یقطع لأن للحیوان اختیارا و روی عن أحمد بن طاهر أنه قال شهدت بالرملة قردا صائغا فإذا أراد أن ینفخ أشار إلی رجل حتی ینفخ له انتهی (2).

و سیأتی سائر أحواله فی باب المسوخ.

و شحیج البغل و الحمار صوتهما و الأسراب جمع السرب و هو القطیع من الظبا و القطا و الخیل و نحوها و المها جمع المهاة و هی البقر الوحشیة.

قال الدمیری و قیل المها نوع من البقر الوحشی و الأنثی من المها إذا حملت هربت من البقر و من طبعها الشبق و الذکر لفرط شهوته یرکب ذکرا آخرا و المها أشبه شی ء بالمعز الأهلیة و قرونها صلاب جدا و مخها یطعم صاحب القولنج ینفعه نفعا و من استصحب معه شعبة من قرن المها نفرت منه السباع و إذا بخر بقرنه أو جلده أو ظفره فی بیت نفرت منه الحیات و رماد قرنه یذر علی السن المتأکلة یسکن وجعها و شعره إذا بخر به بیت هربت منه الفأر و الخنافس و إذا أحرق قرنه و جعل فی طعام صاحب حمی الربع (3)

فإنها تزول عنه و إذا شرب فی شی ء من الأشربة زاد فی الباه و قوی العصب و زاد فی الإنعاظ و إذا نفخ فی أنف الراعف قطع

ص: 74

دمه و إذا أحرق قرناه حتی یصیرا رمادا و أدیفا(1) بخل و طلی به موضع البرص مستقبل الشمس فإنه یزول و إذا استف (2) منه مقدار مثقال فإنه لا یخاصم أحدا إلا غلب علیه (3) و الوعل بالفتح و ککتف تیس الجبل و الجمع أوعال و وعول قال الدمیری الوعل بفتح الواو و کسر العین المهملة الأروی و هو التیس الجبلی و فی طبعه أنه یأوی إلی الأماکن الوعر الخشنة و لا یزال مجتمعا فإذا کان وقت الولادة تفرق و إذا اجتمع فی ضرع أنثی لبن امتصته و الذکر إذا عجز عن النزو أکل البلوط فتقوی شهوته و إذا لم یجد الأنثی انتزع المنی بالامتصاص من فیه (4) و ذلک إذا جذبه الشبق و فی طبعه أنه إذا أصابه جرح طلب الخضرة التی

فی الحجارة فیمصها و یجعلها فی الجرح (5)

فیبرأ و إذا أحس بقناص و هو فی مکان مرتفع استلقی علی ظهره ثم یزج نفسه فینحدر و یکون قرناه و هما فی رأسه إلی عجزه یقیانه ما یخشی من الحجارة و یسرعان به لملوستهما علی الصفا انتهی (6).

و الأیل بضم الهمزة و کسرها و فتح الیاء المشددة و کسید الذکر من الأوعال و یقال هو الذی یسمی بالفارسیة گوزن و الجمع أیاییل قال الدمیری و أکثر أحواله شبیهة ببقر الوحش و إذا خاف من الصید یرمی نفسه من رأس الجبل و لا یتضرر بذلک و عدد سنی عمره العقد التی فی قرنه و إذا لسعته الحیة أکل السرطان و یصادق السمک فهو یمشی إلی الساحل لیری السمک و السمک یقرب من البر لیراه و الصیادون یعرفون هذا فیلبسون جلده لیقصدهم السمک فیصطادون

ص: 75

منه و هو مولع بأکل الحیات یطلبها حیث وجدها و ربما لسعته فتسیل دموعه إلی نقرتین تحت محاجر عینیه یدخل الإصبع فیها فتجمد تلک الدموع فتصیر کالشمع فیتخذ دریاقا لسم الحیات و هو البادزهر الحیوانی و أجوده الأصفر و أماکنه بلاد السند و الهند و فارس و إذا وضع علی لسع الحیات و العقارب نفعها و إن أمسکه شارب السم فی فیه نفعه و له فی دفع السموم خاصیة عجیبة و هذا الحیوان لا تنبت له قرون إلا بعد مضی سنتین من عمره فإذا نبت قرناه نبتا مستقیمین کالوتدین و فی الثالثة یتشعب (1) و لا تزال التشعب فی زیادة إلی تمام ست سنین فحینئذ یکونان کشجرتین فی رأسه ثم بعد ذلک یلقی قرنیه فی کل سنة مرة ثم ینبتان فإذا نبتا تعرض بهما للشمس لیصلبا و الأیل فی نفسه جبان دائم الرعب و هو یأکل الحیات أکلا ذریعا و إذا أکل الحیات بدأ بأکل ذنبها إلی رأسها و هو یلقی قرونه فی کل سنة و ذلک إلهام من الله تعالی لما للناس فیها من المنفعة لأن الناس یطردون بقرنه کل دابة سوء و ییسر عسر الولادة و ینفع الحوامل و یخرج الدود من البطن إذا أحرق جزء منه و لعق بالعسل.

و قال أرسطو إن هذا النوع یصاد بالصفیر و الغناء و لا ینام ما دام یسمع ذلک فالصیادون یشغلونه بذلک و یأتونه من ورائه فإذا رأوه قد استرخت أذناه أخذوه و ذکر من عصب لا لحم و لا عظم و قرنه مصمت لا تجویف فیه و یسمن هذا الحیوان سمنا کثیرا فإذا اتفق له ذلک هرب خوفا من أن یصاد و إن الأیائل تأکل الأفاعی فی الصیف فتحمی و تلتهب لحرارتها فتطلب الماء فإذا رأته امتنعت من شربه و حامت علیه تتنسمه (2)

لأنها لو شربته فی تلک الحالة فصادف الماء السم الذی فی أجوافها هلکت فلا تزال تمتنع من شرب الماء حتی یطول بها الزمان فیذهب ثوران السم ثم تشربه فلا یضرها و إذا بخر بقرنه طرد الهوام و کل ذی سم و إذا أحرق

ص: 76

قرنه و استیک به قلع الصفرة و الحفر من الأسنان و شد أصولها و من علق علیه شیئا من أجزائه لم ینم ما دام علیه و إذا جفف قضیبه و سفی هیج الباه و إذا شرب دمه فتتت الحصاة التی فی المثانة انتهی (1).

و القانص الصائد و المراد بالتمثیل ما ذکر الله تعالی فی قصة هابیل المعرة الأذی قوله علیه السلام لا یعقل لعل المراد أن هذه الأمور بمحض لطفه سبحانه حیث یلهمهم ذلک لا بعقل و رویة.

و قال الفیروزآبادی الدلفین بالضم دابة بحریة تنجی الغریق و قال الدمیری الدلفین (2)

ضبطه الجوهری فی باب السین بضم الدال فقال الدخس مثل الصرد دابة فی البحر تنجی الغریق تمکنه من ظهرها تستعین (3) علی السباحة و تسمی الدلفین و قال بعضهم إنه خنزیر البحر و هو دابة تنجی الغریق و هو کثیر بأواخر نیل مصر من جهة البحر المالح لأنه یقذف به البحر إلی النیل و صفته کصفة الزق المنفوخ و له رأس صغیر جدا و لیس فی دواب البحر دابة لها رئة سواه و لذا یسمع منه النفخ و النفس و هو إذا ظفر بالغریق کان أقوی الأسباب فی نجاته لأنه لا یزال یدفعه إلی البر حتی ینجیه و لا یؤذی أحدا و لا یأکل إلا السمک و ربما ظهر علی وجه الماء کأنه میت (4) و هو یلد و یرضع و أولاده تتبعه حیث ذهب و لا یلد إلا فی الصیف و فی طبعه الأنس (5)

و خاصة بالصبیان و إذا صید جاءت دلافین کثیرة لقتال صائده و إذا لبث فی العمق حینا حبس نفسه و صعد بعد ذلک مسرعا مثل السهم لطلب النفس فإن کانت بین یدیه سفینة وثب وثبة و ارتفع بها عن

ص: 77

السفینة و لا یری منها ذکر إلا مع أنثی انتهی (1).

و قال الفیروزآبادی التنین کسکین حیة عظیمة و قال الدمیری ضرب من الحیات کأکبر ما یکون منها(2)

و قال القزوینی فی عجائب المخلوقات إنه شر من الکوسج فی فمه أنیاب مثل أسنة الرماح و هو طویل کالنخلة السحوق أحمر العینین مثل الدم واسع الفم و الجوف براق العینین یبتلع کثیرا من الحیوانات یخافه حیوان البر و البحر إذا تحرک یموج البحر لشدة قوته و أول أمره تکون حیة متمردة تأکل من دواب البر ما تری فإذا کثر فسادها احتملها ملک و ألقاها فی البحر فتفعل فی دواب البحر ما کانت تفعل (3)

بدواب البر فیعظم بدنها فیبعث الله تعالی إلیها ملکا یحملها و یلقیها إلی یأجوج و مأجوج (4) و روی بعضهم أنه

رأی تنینا طوله نحو فرسخین و لونه مثل لون النمر مفلسا مثل فلوس السمک بجناحین عظیمین علی هیئة جناحی السمک و رأسه کرأس الإنسان لکنه کالتل العظیم و أذناه طویلتان و عیناه مدورتان کبیرتان جدا انتهی (5).

و أقول لم أر فی کلامهم اختطاف السحاب للتنین و قال الفیروزآبادی القیظ صمیم الصیف من طلوع الثریا إلی طلوع السهیل و الزبیة بالضم الحفرة و النشز بالفتح و بالتحریک المکان المرتفع و قال الجوهری اللیث الأسد و ضرب من العناکب یصطاد الذباب بالوثب و یقال أحال علیه بالسوط یضربه أی أقبل قوله فکذلک أی کفعل اللیث و قوله هکذا أی کفعل العنکبوت قال الدمیری العنکبوت دویبة تنسج فی الهواء و جمعها عناکب و الذکر عنکب و

ص: 78

وزنه فعللوت و هی قصار الأرجل کبار العیون للواحد ثمانیة أرجل و ست أعین (1) فإذا أراد صید الذباب لطأ بالأرض و سکن إلی أطرافه و جمع نفسه ثم وثب علی الذباب فلا یخطئه. قال أفلاطون أحرص الأشیاء الذباب و أقنع الأشیاء العنکبوت فجعل الله رزق أقنع الأشیاء أحرص الأشیاء فسبحان اللطیف الخبیر و هذا النوع یسمی الذباب و منها نوع یضرب بالحمرة له زغب و له فی رأسه أربع إبر ینهش بها و هو لا ینسج بل یحفر بیته فی الأرض و یخرج باللیل کسائر الهوام منها الرتیلا قال الجاحظ الرتیل نوع من العناکب و تسمی عقرب الحیات (2) لأنها تقتل الحیات و الأفاعی و قیل إنها ستة أنواع و قیل ثمانیة و کلها من أصناف العنکبوت و قال الجاحظ ولد العنکبوت أعجب من الفروخ الذی یخرج إلی الدنیا کاسبا کاسیا لأن ولد العنکبوت یقوی علی النسج ساعة یولد من غیر تلقین و لا تعلیم و یبیض و یحضن و أول ما یولد یکون دودا صغارا ثم یتغیر و یصیر عنکبوتا و تکمل صورته عند ثلاثة أیام و هو یطاول للفساد فإذا أراد الذکر الأنثی جذب بعض خیوط نسجها من الوسط فإذا فعل ذلک فعلت الأنثی مثله فلا یزالان یتدانیان حتی یتشابکا فیصیر بطن الذکر قبالة بطن الأنثی و هذا النوع من العناکب حکیم و من حکمته أنه یمد السدی ثم یعمل اللحمة و یبتدئ من الوسط و یهیئ موضعا لما یصیده من مکان آخر کالخزانة فإذا وقع شی ء فیما نسجه و تحرک عمد إلیه و شبک علیه شیئا یضعفه (3) فإذا علم ضعفه حمله و ذهب به إلی خزانته فإذا خرق الصید من النسج شیئا عاد إلیه و رمه و الذی تنسجه لا یخرجه من جوفها بل من خارج جلدها و فمها مشقوق بالطول (4)

و هذا النوع ینسج بیته دائما مثلث الشکل و تکون سعة بیتها بحیث

ص: 79

یغیب فیه شخصها انتهی (1). و یقال وضع عنه أی حط من قدره و أقله أی حمله و رفعه و جسا کدعا صلب و یبس و سحجت جلده فانسحج أی قشرته فانقشر و التقصف التکسر و الغریض الطری أی غیر مطبوخ و العجم بالتحریک النوی و تقوقی أی تصیح و المح بضم المیم و الحاء المهملة صفرة البیض و فی بعض النسخ بالخاء المعجمة و تنقاب أی تنفلق و ماء ضحضاح قریب القعر و الربیئة بالهمز العین و الطلیعة الذی ینظر للقوم لئلا یدهمهم عدو و المرقب الموضع المشرف یرتفع علیه الرقیب و البشم محرکة التخمة بشم کفرح و الفراش هی التی تقع فی السراج و الیعسوب أمیر النحل و طائر أصغر من الجرادة أو أعظم و فی القاموس التمرة کقبرة أو ابن تمرة طائر أصغر من العصفور و قال القرمز صبغ أرمنی یکون من عصارة دود فی آجامهم و قال الحلزون محرکة دابة تکون فی الرمث أی بعض مراعی الإبل أقول و یظهر من الخبر اتحادهما و یحتمل أن یکون المراد أن من صبغ الحلزون تفطنوا بأعمال القرمز للصبغ لتشابههما.

قال الدمیری الحلزون دود فی جوف أنبوبة حجریة یوجد فی سواحل البحار و شطوط الأنهار و هذه الدود تخرج بنصف بدنها من جوف تلک الأنبوبة الصدفیة و تمشی یمنة و یسرة تطلب مادة تغتدی بها فإذا أحست برطوبة و لین انبسطت إلیها و إذا أحست بخشونة أو صلابة انقبضت و غاصت فی جوف الأنبوبة الصدفیة حذرا من المؤذی لجسمها و إذا انسابت جرت بیتها معها انتهی (2).

**[ترجمه]إن شاء الله احوال فیل در باب المسوخ خواهد آمد و دمیری گفته: «زرافه» که با فتحه زاء و ضمه آن و راء مخفف خوانده می شود، دارای خلقی نیکو، دو دستی دراز و دو پای کوچکی است که مجموع دو دست و دو پایش، نزدیک ده زراع است، سرش مانند سر شتر، شاخش مانند شاخ گاو، پوستش مثل پوست پلنگ، چهار دست و پا و ناخن هایش مانند گاو و دمش مثل دم آهوست. در دو پایش زانویی نیست و دو زانویش تنها در دو دستش هستند و وقتی که راه می­رود، پای چپ و دست راست را پیش می­گذارد، برخلاف همه چهارپایان، زیرا آن ها دست چپ و پای راست را پیش می­گذارند و در سرشتش دوستداری، موانست است. نشخوار می­کند و سرگین می­اندازد. و چون خدای متعال می­دانست که غذایش از درخت است، دو دستش را بلندتر از دو پایش قرار داد تا برای دستیابی آسان به گیاه و علف آن درخت از آن دو کمک بگیرد و در تاریخ ابن خلکان در ترجمه محمد بن عبدالله العتبی البصری الاخباری الشاعر آمده که او می­گفت: «زرافه» با فتحه و ضمه زاء، حیوان شناخته شده ای است که متولد از سه حیوان است، شتر وحشی، گاو وحشی و ضبعان که کفتار نر است؛ یعنی کفتار روی شتر می­افتد و بچه ای بینابین شتر و کفتار بیرون می­آید، اگر این بچه نر بود بر روی گاو می­اُفتد و زرافه متولد می شود و این در بلاد حبشه است و به همین دلیل به او زرافه گفته اند، زیرا «زرافه» در اصل به معانی جماعت است و چون این حیوان از جماعتی از حیوانات متولد می شود، به او «زرافه» گفته شده است و فارسی زبان ها او را شترگاوپلنگ می­نامند و گروهی گفته اند که او متولد از حیوانات [گوناگون] است و سبب آن هم جمع شدن حیوانات و وحوش بر سر آب و آمیزش ایشان با یکدیگر است، پس بر یکدیگر می­جهند [لقاح انجام می­دهند] که برخی از آن ها باردار می­شوند و برخی باردار نمی­شوند و چه بسا که بر حیوان ماده ای، نرهای زیادی بجهند و نطفه های آن ها با هم مخلوط شود و موجودی متفاوت، در صورت، شکل و رنگ به وجود آید. جاحظ با این قول موافق نیست و می گوید که این حرف، جهل شدیدی است، که جز از کسی که هیچ تحصیلاتی ندارد، صادر نمی شود، زیرا خدای متعال هر چیزی را که بخواهد خلق می کند و «زرافه» گونه ای از حیوان است که مستقل است، مانند مستقل بودن اسب و الاغ و از چیزهایی که این حرف را تایید می کند، این است که مانند خود را می­زاید و این مشاهده شده است. - . حیاة الحیوان 2 : 4 -

و گفته (کسر) که با کسره سین است بچه گرگ از کفتار است و آن درنده ای است که صلابت و نیروی کفتار و جرأت و سبک وزنی گرگ در او ترکیب شده و می­پندارند که مانند مار، بیماری ها را نمی­شناسد [هیچ گاه بیمار نمی شود] و به طور طبیعی [اگر کشته نشود] نمی میرد و در دویدن، از باد هم سریع تر است. - . حیاة الحیوان 2 : 19 -

و گفته «قرد» حیوان شناخته شده ای است و جمعش «قرود» است و گاهی هم بر «قرده» به کسره قاف و فتحه راء جمع بسته می شود و ماده اش «قرده» به کسره قاف و سکون راء است که جمعش قرد به کسره قاف و فتحه راء و دارای دال در آخر، می­باشد، مانند «قربه» که جمعش «قرب» است. و کنیه اش ابوخالد، ابوحبیب، ابوزنه و ابوقشه است و حیوانی است زشت، با نمک، باهوش و تندفهم که صنعت را یاد می­گیرد. پادشاه نوبه، میمون هایی به متوکل هدیه کرد که یکی خیاط و دیگری زرگر بود و اهل یمن انجام نیازهایشان را به میمون یاد می­دهند، تا آنجا که بقال و قصاب حفظ مغازه را به او می­آموزند، تا صاحبش بازگردد و به او دزدی یاد می­دهند و دزدی می کند. شیخان، از قاضی حسین نقل کرده اند که گفته: اگر کسی ورود به خانه و خارج کردن کالایی را به او آموخت و سپس خانه را سوراخ کرد و میمون را فرستاد و او کالا را خارج نمود، سزاوار است که دستش قطع نشود، زیرا برای این حیوان اختیاری هست و از محمد بن طاهر روایت شده که گفته در شن زار، میمون زرگری را دیدم که وقتی می­خواست بدمد، به مردی اشاره کرد تا برایش بدمد. - . حیاة الحیوان 2 : 171 - 172 - (پایان نقل قول)

و سایر احوالاتش در باب المسوخ خواهد آمد.

و «شحیجِ» قاطر و الاغ؛ یعنی صدای آن دو و اسراب جمع سرب است که منظور گله [و دسته] آهو، مرغ سنگخوار، اسب و مثل این هاست و «مها» جمع کلمه مهاة است که همان گاو وحشی است. دمیری می گوید: گفته شده که «مها» نوعی گاو وحشی است که چون ماده اش آبستن شود، از گاو بگریزد و شهوت رانی در طبع اوست و از شدت شهوت، نرش بر نری دیگر سوار می شود و «مها» شبیه ترین چیز به بز خانگی است و شاخ هایش واقعا محکم است و کسی که قولنج دارد، مغزش را می­خورد و برایش بسیار سودمند است و کسی که تکه ای از شاخ آن را به همراه خود داشته باشد، درندگان از او می­ترسند و اگر شاخ، پوست یا ناخنش در خانه ای دود شود، مارها از خانه کناره می­گیرند و اگر خاکستر شاخش بر دندان کرم خورده ریخته شود، دردش آرامش می­یابد و اگر مویش در خانه ای دود شود موش ها و چسنه ها [جانور بدبوی کوچک] از آن فرار می­کنند و چون شاخش سوزانده شود و در غذای کسی که دچار تب نوبه قرار داده شود تب از او زایل گردد و اگر در هر نوشیدنی ریخته شود و نوشیده شود، قدرت جماع را زیاد کرده و عصب را قوی می کند و حرص مرد و زن را به جماع افزایش می­دهد و اگر در بینیِ خون دماغ دمیده شود، خونش قطع گردد و اگر دو شاخش سوزانده شود تا خاکستر شوند و با سرکه مخلوط شود و در مقابل خورشید به موضع پیسی مالیده شود، از بین می­رود و اگر مثقالی از آن را مخلوط نکرده برگیرد، با هیچ کسی مخاصمه نکند، مگر اینکه بر او غالب شود. - . حیاة الحیوان 2 : 236 - 237 -

«وعل» با فتحه واو بر وزن کتف، به معنای بز نر کوهی و جمع آن «اوعال و وعول» است. دمیری گفته: «وعل» با واو فتحه دار و عین کسره دار به معنای «الأروی»؛ یعنی همان بز نر کوهی است و طبعش چنین است که در مکان های وحشتناک و سخت، مأوی می­گیرد و پیوسته به صورت جمعی زندگی می کند و چون هنگام زایش شود، جدا می شود و زمانی که در پستان حیوان ماده، شیر جمع شود، آن را می­مکد و نر چون از آمیزش با ماده درماند، بلوط خورد تا شهوتش نیرو گیرد و چون ماده را نیابد، منی را به وسیله مکیدن با دهانش، برمی کند و این زمانی است که شهوت بر او غلبه کند و در طبعش چنین است که زمانی که جراحتی به او برسد، سبزی ای که در سنگ است را می­جوید و آن را می­مکد و بر روی زخم قرار می­دهد و خوب ­می شود و اگر در حالی که بر بلندی قرار دارد احساس وجود شکارچی کند، بر پشتش می­خوابد، سپس خودش را می­غلطاند و سقوط می کند و دو شاخش که از سر تا رانش هستند او را از [آسیب] آنچه از سنگ ها که می­ترسد حفظ می­کنند و چون نرمند، به سرعت او را از سنگ ها می­گذرانند. - . حیاة الحیوان 2 : 290 - 291 - (پایان نقل قول)

(ایل) که با ضمه همزه و کسره آن و فتحه یاء مشدد خوانده می شود و بر وزن (سیّد) است به معنای بز کوهی نر است و گفته می شود: همان چیزی است که در فارسی گوزن نامیده می شود و جمع آن (ایاییل) است. دمیری گفته: بیشتر حالاتش شبیه به گاو وحشی است و چون از صیاد بترسد، خودش را از قله کوه می­اندازد و از این کار آسیبی نمی­بیند و شماره سال های عمرش همان تعداد گره هایی است که در شاخ او است. و چون مار او را بگزد، خرچنگ می­خورد و ماهی را دوست دارد، به سوی ساحل می­رود تا ماهی ببیند، و ماهی هم نزدیک خشکی می آید تا او را بیند. صیادان این را می­دانند، پس پوست گوزن می­پوشند، تا ماهی به سمتشان آید و از آن شکار کنند. به خوردن مارها اشتها دارد، هرجا آن ها را بیابد به سراغشان می­رود و چه بسا او را می­گزند و اشک هایش تا دو گودی زیر کاسه چشمانش جاری می شود، انگشتش را به آن وارد می کند و آن اشک ها خشک شده و مانند شمع می­شوند و آن را برای سم مارها به عنوان دریاق که همان پادزهر باشد، می­گیرند که بهترش زرد رنگ است و جاهایش بلاد سند و هند و ایران است و چون [قسمتی از آن] بر محل گزش مارها و عقرب ها گذاشته شود، سودمند است. و اگر کسی که زهر نوشیده، آن را در دهن نگهدارد برایش نافع است و در دفع سموم، خاصیّت عجیبی دارد. و برای این حیوان جز بعد از گذشت دو سال از عمرش، شاخی نمی­روید و زمانی که دو شاخش بروید، مانند دو میخ، راست می­روید و در سال سوم پخش و شعبه شعبه می شود و تا پایان شش سالگی، پیوسته این تشعب در حال زیادی است که آن وقت، دو شاخ، مانند دو درخت در سرِ گوزن هستند. سپس بعد از آن، دو شاخش در هر سال یک بار می­افتند و دوباره می­رویند و چون برویند آن دو را در معرض خورشید قرار می­دهد، تا محکم شوند و گوزن در جانش، ترسو و همیشه در هراس است و مارها را به سختی می­خورد و چون [بخواهد] آن ها را بخورد، شروع می کند به خوردن دُم تا برسد به سرش و در هر سال شاخ هایش را می­اندازد و این الهامی از سوی خدای متعال است به خاطر منفعتی که برای مردم در آن است، زیرا مردم به وسیله شاخش هر حیوان شری را دفع می­کنند و سختی زایمان را آسان می کند و برای باردارها سودمند است و اگر قسمتی از آن سوزانده شود و با عسل مخلوط شود، کرم شکم را خارج می کند.

و ارسطو گفته: به درستی که این گونه حیوانی با صوت و آواز خوانی شکار می شود و تا زمانی که آن را می­شنود، نمی­خوابد، پس صیادان او را به آن مشغول می­کنند و از پشتش به سوی او می­آیند و چون دیدند که دو گوشش شل شد، او را می­گیرند. و آلتش از عصب و پی است؛ نه گوشتی دارد و نه استخوانی. شاخش توپر است و هیچ جای خالی در آن نیست و این حیوان خیلی چاق می شود، پس چون چنین شد، به خاطر ترس از اینکه شکار شود، فرار می کند. گوزن ها در تابستان افعی ها را می­خورند و به خاطر حرارتش داغ و ملتهب می­شوند، پس به دنبال آب می­روند و چون آن را ببینند، از نوشیدنش خودداری کرده و دور آن می­گردند و آن را می­بویند، زیرا اگر در آن حال آب را بنوشند و آب با سمّی که در شکمشان هست برخورد کند، می­میرند. پس پیوسته از نوشیدن آب خودداری می­کنند، تا زمان بر آن ها بگذرد و[خطر] انتشار سم از بین برود، سپس آب می­نوشند تا برایشان ضرری نداشته باشد. و چون شاخش دود شود، جانوران و هر جانور زهر داری را براند و چون شاخش سوزانده شود و با آن مسواک شود، زردی و سوراخ های دندان را از بین ببرد و ریشه هایش را محکم کند و هرکس تکه ای از آن، بر او آویخته شود، تا زمانی که بر او آویزان است، خواب نرود و اگر آلتش خشک کرده شود و خورده شود قدرت جماع را تحریک می کند و اگر خونش آشامیده شود، سنگ ریزه هایی را که در مثانه است می­شکند. - . حیاة الحیوان 1 : 76 - 77 - (پایان نقل قول)

«قانص» به معنای شکارچی است و مقصود از «تمثیل»، آن چیزی است که خدای متعال در قصه [کشته شدن] هابیل ذکر کرده، «معره» به معنای اذیت و آزار است و شاید مراد حضرت از اینکه فرموده اند «لا یعقل» این است که این امور، صرفا به خاطر لطف خدای سبحان است که آن را به ایشان الهام نموده، نه اینکه از روی عقل و فکر[خودشان] باشد.

فیروز آبادی گفته: «دلفین» با ضمه دال، جانور دریایی است که غرق شده را نجات می­دهد و دمیری گفته: جوهری «دلفین» را در باب سین با ضمه دال ضبط نموده. و گفته «دخس» بر وزن «صرد»؛ جانوری است در دریا که غرق شده را نجات می­دهد و او را بر پشت خود می­گیرد تا بتواند شنا کند، و دلفین نامیده می شود و بعضی دیگر گفته اند که او خوک دریایی است و حیوانی است که غرق شده را نجات می­دهد و در اواخر رود نیل در مصر که به سوی دریای شور است، زیاد است، زیرا دریا او را به رود نیل می­اندازد و مثل مَشک باد کرده ای است و سر خیلی کوچکی دارد و از بین حیوانات دریایی، به جز او حیوانی وجود ندارد که شش داشته باشد و از این رو از او باد و نفس شنیده می شود. و زمانی که به غریقی می­رسد، قوی ترین وسیله برای نجات او همین است، زیرا پیوسته او را به سمت خشکی می­کشد تا نجاتش دهد. به هیچ کس آزار نمی­رساند و فقط ماهی می­خورد و چه بسا مانند مرده بر روی آب پدیدار شود. او می­زاید و شیر می­دهد و هرکجا برود، بچه هایش به دنبالش می­روند و فقط در تابستان می­زاید. در طبعش موانست با انسان، خصوصا کودکان وجود دارد و زمانی که شکار شود، دلفین های بسیاری برای مبارزه با صید کننده اش می­آیند و چون مدتی در عمق آب بماند، نفسش حبس شده و بعد از آن با شتاب، مانند تیر، برای نفس گرفتن بالا می­آید و اگر در جلویش کشتی ای باشد، جهشی می کند و به وسیله آن از کشتی بالاتر می رود و نرش جز با ماده اش دیده نمی شود. - . حیاة الحیوان 1 : 245 - (پایان نقل قول)

فیروز آبادی گفته: «تنین» بر وزن «سکین»؛ مار بزرگی است و دمیری گفته: گونه ای از مارهاست که گویا بزرگ ترین آن هاست و قزوینی در عجائب المخلوقات گفته: او بدتر از کوسه است، در دهانش دندان هایی است مانند سرنیزه ها و مثل درخت خرمای بلند دراز است، دو چشمان سرخ، مانند خون دارد، دهان و شکم گشاده دارد و دارای دو چشمی براق است، بسیاری از حیوانات را می­بلعد، حیوانات خشکی و آبی [همه] از او می­ترسند، زمانی که حرکت کند، دریا به خاطر شدت نیرویش موج بر می­دارد، در ابتدای کار، مار نافرمانی است که هر چه از حیوانات خشکی را که ببیند می­خورد، زمانی که فسادش زیاد شد، فرشته ای آن را برمی­دارد و در دریا می­اندازد و آنچه را که با حیوانات خشکی انجام می­داد، با حیوانات دریایی هم انجام می­دهد و بدنش بزرگ می شود. خدای متعال فرشته ای را به سوی او می­فرستد تا او را بردارد و پیش یاجوج و ماجوج بیندازد. و یکی روایت کرده که تنینی دیده که طولش نزدیک دو فرسخ بوده. رنگش مانند رنگ پلنگ است و مانند ماهی فلس دار است و دو بال بزرگ، مانند باله های ماهی دارد و سرش مانند سر انسان است، اما مانند تپه ای بزرگ و دو گوشش دراز و چشمانش گرد و خیلی بزرگند. - . حیاة الحیوان 1 : 120 - (پایان نقل قول) مؤلف: در کلامشان، ربودن تنین توسط ابر را ندیدم. و فیروز آبادی گفته: «قیظ» به معنای چله [وسط] تابستان است؛ یعنی از طلوع ثریا تا طلوع سهیل و «زبیه» با ضمه؛ به معنای حفره است و «نشز» که با فتحه نون و همچنین تحریک [همه حروف به فتحه] می­آید، به معنای مکان مرتفع است و جوهری گفته: «لیث» یعنی شیر و گروهی از عنکبوت ها، با جهیدن مگس را شکار می­کنند و گفته می شود «احال علیه بالسوط یضربه» یعنی به سمتش آمد و او را زد، «فکذلک» یعنی مانند فعل شیر و «هکذا» یعنی مانند فعل عنکبوت. دمیری گفته: «عنکبوت» حیوانی است که در هوا می­بافد و جمعش «عناکب» و مذکرش «عنکب» و بر وزن فعللوت است، او پا کوتاه و چشم درشت است، برای هر کدامشان هشت پا و شش چشم وجود دارد و چون بخواهد مگس شکار کند، به زمین چسبیده و اطرافش را آرام می کند و نفسش را جمع [حبس] می کند، سپس روی مگس می­پرد و به او می رسد.

افلاطون گفته: مگس، حریص ترین چیزها و عنکبوت، قانع ترین چیزهاست و خدای متعال روزیِ قانع ترین چیزها را حریص ترین آن ها قرار داده، پس تنزیه می­کنم کسی را که باریک بین و آگاه است و این نوع، مگس نامیده می شود و گونه ای هم دارد که به سرخی می­زند که دارای کرک و چهار نیش در سر است که با آن ها می­گزد. و این گونه خانه نمی­بافد، بلکه خانه اش را در زمین می کند و مانند سایر جانوران موذی در شب خارج می شود و رتیل از آن هاست. جاحظ گفته: «رتیل» نوعی عنکبوت است و عقربِ مارها نامیده می شود، زیرا مارها و افعی ها را می­کشد و بعضی گفته اند: شش نوع و بعضی گفته اند: هشت نوع است و همگی از دسته عنکبوت ها هستند. جاحظ گفته: فرزند عنکبوت از جوجه ای که به دنیا می­آید، عجیب تر است، زیرا فرزند عنکبوت لحظه ای که متولد می شود توانایی بر بافتن می­یابد، بدون تلقین و تعلیم، و تخم می­گذارد و آن را زیر بال گرفته بر آن می­خوابد و نخست که متولد می شود، کرم کوچکی است، سپس تغییر می کند و عنکبوت می شود و صورتش در سه روز کامل می شود و آماده جفتگیری می­شود و چون نر میل به ماده کند، بعضی از رشته های بافتنش را از وسط می­کشد و چون چنین کرد، ماده هم مثل آن را انجام می­دهد و پیوسته به یکدیگر نزدیک می­شوند، تا اینکه بر هم می­ جهند و شکم نر روبروی شکم ماده قرار می­گیرد و این گونه از عنکبوتیان حکیم اند و از حکمت او آن است که [نخست] تار می­کشد و سپس پود می­سازد و از وسط آغاز می­کند و برای آنچه که شکار می کند، موضعی را در مکانی دیگر مانند انبار آماده می کند و چون چیزی در آنچه که ریسیده بیفتد و بجنبد، به سویش می­رود و بر او می­تند تا ناتوانش کند و چون ضعفش را بفهمد، او را برداشته و به انبارش می­برد و اگر شکار، چیزی از بافت را پاره کند، برگشته و آن را مرمت می کند و چیزی را که می­تند از شکمش خارج نمی کند، بلکه از بیرون پوستش [خارج می کند.] دهانش به درازا شکافته شده و این گونه خانه اش را دائما مثلث شکل می­تند و وسعت خانه اش به اندازه ای است که خودش در آن پنهان شود. - . حیاة الحیوان 1 : 266 و 2 : 114 - (پایان نقل قول)

و گفته می شود: «وضع عنه» که یعنی از منزلتش کاست و «اقله» یعنی آن را برداشت و بلند کرد [بالا برد] و «جسا» بر وزن «دعا» به معنای سخت و خشک است و «سحجت جلده فانسحج» یعنی پوستش را کندم، پس کنده شد و «تقصف» یعنی شکستن و «غریض» یعنی تر و تازه و پخته نشده. و «عجم» با تحریک عین و جیم یعنی هسته، «تقوقی» یعنی آواز می­خواند و «مح» با ضمه میم و حاء مهمله؛ یعنی زرده تخم مرغ و در بعضی از نسخ با خاء معجمه آمده و «تنقاب» یعنی سوراخ می کند و «ماء ضحضاح» آبی است که عمقش نزدیک [کم] است، «ربیئه» با همزه؛ به معنای دیده بان و طلیعه داری است که برای قوم دیده بانی می کند، تا دشمن نابودشان نکند، «مرقب» موضع بلندی است که نگهبان بر آن بالا می­رود و «بشم» که بر وزن «فرح» است؛ یعنی پر خوردن و «فراش»، همان چیزی است که در چراغ می­افتد [بر دور آن پرسه می­زند] و «یعسوب» فرمانروای زنبورهای عسل است و پرنده ای است کوچک تر و یا بزرگ تر از ملخ و در قاموس آمده که «تمّره» یا «ابن تمّره» بر وزن «قبّره»؛ پرنده ای کوچکتر از گنجشک است و گفته قرمز؛ رنگی ارمنی است که از عصاره کرم ها، درون بیشه هایشان است و «حلزون» با تحریک حاء و لام؛ جنبنده ای است که در «رمث» یعنی بعضی از چراگاه های شتر است .

مؤلف:

از خبر، یکی بودن این دو [قرمز و حلزون] برمی­آید و احتمال دارد مقصود این باشد که از رنگ حلزون به کارکرد قرمز برای رنگ آمیزی پی بردند، به خاطر شباهت این دو.

دمیری گفته: حلزون؛ کرمی است درون لوله ای سنگی که در کنار دریاها و نهرها یافت می،شود و این کرم نصف بدنش را از درون آن لوله صدفی بیرون می دهد و به راست و چپ می­رود، ماده ای را می­جوید تا با آن تغذیه کند. و چون احساس رطوبت و نرمی کند بر آن پهن می شود [می­خوابد] و وقتی که احساس سفتی و سختی کند، از ترس اذیت کننده جسمش، جمع شده و داخل آن لوله صدفی می شود، و چون حرکت کند، خانه اش را با خود ببرد. - . حیاة الحیوان 1 : 171 - (پایان نقل قول)

**[ترجمه]

قد أوردنا الخبر بتمامه و شرحناه علی وجه آخر فی کتاب التوحید تذییل نفعه جلیل اعلم أنه قد ظهر من سیاق هذا الخبر فی مواضع أن الأعمال الصادرة عن الحیوانات العجم لیست علی جهة الفهم و الشعور و إنما هی طبائع طبعت علیها و قد لاح من ظواهر کثیر من الآیات و الأخبار أن لها شعورا

ص: 80

و معرفة بل لهم تکالیف یعاقبون علی ترک بعضها فی الدنیا و علی ترک بعضها فی الآخرة لا علی الدوام بل فی مدة یحصل فیها التقاص بین مظلومها و ظالمها و قد اختلف الحکماء و المتکلمون من الخاص و العام فی ذلک فالحکماء ذهبوا إلی تجرد النفوس الناطقة الإنسانیة و إلی أنه لا یتأتی إدراک الکلی إلا من المجرد فلذا خصوا إدراکه بالإنسان و أما سائر الحیوانات فتدرک بالقوی الدراکة البدنیة الأمور الجزئیة کإدراک الشاة معنی جزئیا فی الذئب یوجب نفورها عنه و أکثر المتکلمین أیضا نفوا عنها الفهم و الشعور و العقل التی هی مناط التکلیف و أولوا الآیات و الأخبار الواردة فی ذلک کما عرفت سابقا و سیأتی و الحق أنه لم یدل دلیل قاطع علی نفی العقل و التکلیف عنها مطلقا بل إنما یدل علی أنها لیست فی درجة الإنسان فی إدراک المعانی الدقیقة و التکالیف العظیمة التی کلف بها الإنسان و الوعد بالنعیم الدائم و الوعید بالعذاب المخلد فیحتمل أن تکون مدرکة لبعض الأمور الکلیة و المصالح الجلیة المتعلقة ببقاء نوعها و غذائها و نموها و ملهمة بمعرفة صانعها و طاعة إمام الزمان و سائر الأمور الواردة فی الأخبار المعتبرة و لا استحالة فی ذلک و لا یلزم من ذلک أن تکون کسائر المکلفین مکلفة بجمیع التکالیف معاقبة علی ترک کلها و أیضا نفی التکلیف لا یدل علی سلب العقول و الشعور مطلقا فإن المراهقین غیر مکلفین قد یکون لهم من إدراک العلوم و تحقیق المطالب ما لم یحصل لکثیر من المکلفین علی أنه یمکن حمل بعض الآیات و الأخبار علی أنه تعالی لإظهار المعجز لنبی

أو وصی أو الکرامة لولی أعطاها فی ذلک الوقت عقلا و شعورا بها یصدر منها بعض أقوال العقلاء و أفعالهم کما مر أو أوجد فیها کلاما أو فعلا بحیث لا تشعر لما ذکروا و إن کان بعیدا و أما القول بأن صدور الأعمال الوثیقة و الصنائع الدقیقة منها إنما هی من طبع طبعت علیها من غیر شعور بها و فائدتها ففی غایة البعد و یمکن تأویل ما یوهم ذلک فی حدیث المفضل علی أن المعنی أن الله تعالی یلهمها عند حاجة إلی أمر من الأمور و مصلحة من المصالح ذلک من غیر أن یحصل لها ذلک العلم بالأخذ من معلم أو بتحصیل تجربة أو الرجوع إلی کتاب کما

ص: 81

تتفق تلک الأمور لأکثر أفراد البشر العاقلین کما أن الطفل عند الولادة یلقی علیه شهوة الغذاء و البکاء لتحصیله و یلهم کیفیة مص الثدی و أمثال ذلک مما مر شرحه و تفصیله.

و لنذکر هنا بعض ما ذکره محققو أصحابنا و غیرهم فی ذلک فمنها ما ذکره السید المرتضی رضی الله عنه فی کتاب الغرر حیث سئل ما القول فی الأخبار الواردة فی عمدة کتب من الأصول و الفروع بمدح أجناس من الطیر و البهائم و المأکولات و الأرضین و ذم أجناس منها کمدح الحمام و البلبل و القنبر و الحجل و الدراج و ما شاکل ذلک من فصیحات الطیر و ذم الفواخت و الرخم و ما یحکی من أن کل جنس من هذه الأجناس المحمودة ینطق بثناء علی الله تعالی و علی أولیائه و دعاء لهم و دعاء علی أعدائهم و أن کل جنس من هذه الأجناس المذمومة ینطق بضد ذلک من ذم الأولیاء علیهم السلام و کذم الجری و ما شاکله من السمک و ما نطق به الجری من أنه مسخ بجحده الولایة و ورود الآثار بتحریمه لذلک و کذم الدب و القرد و الفیل و سائر المسوخ المحرمة و کذم البطیخة التی کسرها أمیر المؤمنین علیه السلام فصادفها مرة فقال من النار إلی النار(1) و دحا بها من یده ففار من الموضع الذی سقطت فیه دخان و کذم الأرضین السبخة و القول بأنها جحدت الولایة أیضا و قد جاء فی هذا المعنی ما یطول شرحه و ظاهره مناف لما تدل العقول علیه من کون هذه الأجناس مفارقة لقبیل ما یجوز تکلیفه و یسوغ أمره و نهیه و فی هذه الأخبار التی أشرنا إلیها أن بعض هذه الأجناس یعتقد الحق و یدین به و بعضها یخالفه و هذا کله مناف لظاهر ما العقلاء علیه.

و منها ما یشهد أن لهذه الأجناس منطقا مفهوما و ألفاظا تفید أغراضها و أنها بمنزلة الأعجمی و العربی اللذین لا یفهم أحدهما صاحبه و أن شاهد ذلک من قول الله سبحانه فیما حکاه عن سلیمان علیه السلام یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ

ص: 82

وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ (1) و کلام النملة أیضا مما حکاه الله سبحانه و کلام الهدهد و احتجاجه و فهمه و جوابه فلینعم بذکر ما عنده مثابا إن شاء الله و بالله التوفیق.

و أجاب رضی الله عنه اعلم أن المعول فیما نعتقد علی (2) ما تدل الأدلة علیه من نفی و إثبات فإذا دلت الأدلة علی أمر من الأمور وجب أن نبنی کل وارد من الأخبار إذا کان ظاهره بخلافه علیه و نسوقه إلیه و نطابق بینه و بینه و نخلی ظاهرا إن کان له و نشرط إن کان مطلقا و نخصه إن کان عاما و نفضله إن کان مجملا و نوفق بینه و بین الأدلة من کل طریق اقتضی الموافقة و آل إلی المطابقة و إذا کنا نفعل ذلک و لا نحتشمه فی ظواهر القرآن المقطوع علی صحته المعلوم وروده فکیف نتوقف عن ذلک فی أخبار آحاد لا توجب علما و لا تثمر یقینا فمتی وردت علیک أخبار فأعرضها علی هذه الجملة و ابنها علیها و افعل فیها ما حکمت به الأدلة و أوجبته الحجج العقلیة و إن تعذر فیها بناء و تأویل و تخریج و تنزیل فلیس غیر الإطراح لها و ترک التعریج علیها و لو اقتصرنا علی هذه الجملة لاکتفینا فیمن یتدبر و یتفکر و قد یجوز أن یکون المراد بذم هذه الأجناس من الطیر أنها ناطقة بضد الثناء علی الله و بذم أولیائه و نقص أصفیائه ذم متخذیها(3) و مرتبطیها و أن هؤلاء المغرین بمحبة هذه الأجناس و اتخاذها هم الذین ینطقون بضد الثناء علی الله تعالی و یذمون أولیاءه و أحباءه فأضاف النطق إلی هذه الأجناس و هو لمتخذیها أو مرتبطیها للتجاور و التقارب و علی سبیل التجوز و الاستعارة کما أضاف الله تعالی السؤال فی القرآن إلی القریة و إنما هو لأهل القریة و کما قال تعالی وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِساباً شَدِیداً وَ

ص: 83

عَذَّبْناها عَذاباً نُکْراً فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ کانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً(1) و فی هذا کله حذوف و قد أضیف فی الظاهر الفعل إلی من هو فی الحقیقة متعلق بغیره و القول فی مدح أجناس من الطیر و الوصف لها بأنها تنطق بالثناء علی الله و المدح لأولیائه یجری علی هذا المنهاج الذی نهجناه.

فإن قیل کیف یستحق مرتبط هذه الأجناس مدحا بارتباطها و مرتبط بعض آخر ذما بارتباطه حتی علقتم المدح و الذم بذلک.

قلنا ما جعلنا لارتباط هذه الأجناس حظا فی استحقاق مرتبطیها مدحا و لا ذما و إنما قلنا إنه غیر ممتنع أن تجری عادة المؤمنین الموالین لأولیاء الله تعالی و المعادین لأعدائه بأن بالغوا(2) ارتباط أجناس من الطیر و کذلک تجری عادة بعض أعداء الله تعالی باتخاذ بعض أجناس الطیر فیکون متخذ بعضها ممدوحا لا من أجل اتخاذه لکن لما هو علیه من الاتخاذ الصحیح فیضاف المدح إلی هذه الأجناس و هو لمرتبطها و النطق بالتسبیح و الدعاء الصحیح إلیها و هو لمتخذها تجوزا و اتساعا و کذلک القول فی الذم المقابل للمدح. فإن قیل فلم نهی عن اتخاذ بعض هذه الأجناس إذا کان الذم لا یتعلق باتخاذها و إنما یتعلق ببعض متخذیها لکفرهم و ضلالهم.

قلنا یجوز أن یکون فی اتخاذ هذه البهائم المنهی عن اتخاذها و ارتباطها مفسدة و لیس یقبح خلقها فی الأصل لهذا الوجه لأنها خلقت لینتفع بها من سائر وجوه الانتفاع سوی الارتباط و الاتخاذ الذی لا یمتنع تعلق المفسدة به و یجوز أیضا أن یکون فی

اتخاذ هذه الأجناس المنهی عنها شؤم و طیرة فللعرب فی ذلک مذهب معروف و یصح هذا النهی أیضا علی مذهب من نفی الطیرة علی التحقیق لأن الطیرة و التشؤم و إن کان لا تأثیر لهما علی التحقیق فإن النفوس تستشعر ذلک و یسبق

ص: 84

إلیها ما یجب علی کل حال تجنبه و التوقی عنه (1)

و علی هذا یحمل معنی قوله علیه السلام لا یورد ذو عاهة علی مصح و أما تحریم السمک الجری و ما أشبهه فغیر ممتنع لشی ء یتعلق بالمفسدة فی تناوله کما نقول فی سائر المحرمات فأما القول بأن الجری نطق بأنه مسخ لجحده الولایة فهو مما یضحک منه و یتعجب من قائله و الملتفت إلی مثله فأما تحریم الدب و القرد و الفیل فکتحریم کل محرم فی الشریعة و الوجه فی التحریم لا یختلف و القول بأنها ممسوخة إذا تکلفنا حملناه علی أنها کانت علی خلق حمیدة غیر منفور عنها ثم جعلت علی هذه الصور الشنیة علی سبیل التنفیر عنها و الزیادة عن الصد(2) فی الانتفاع بها لأن بعض الأحیاء لا یجوز أن یکون غیره علی الحقیقة و الفرق بین کل حیین معلوم ضرورة فکیف یجوز أن یصیر حی حیا آخر غیره و إذا أرید بالمسخ هذا فهو باطل و إن أرید غیره نظرنا فیه و أما البطیخة فقد یجوز أن یکون أمیر المؤمنین علیه السلام لما ذاقها و نفر عن طعمها و زادت کراهیته له قال من النار و إلی النار أی هذا من طعام أهل النار و ما یلیق بعذاب أهل النار کما یقول أحدنا ذلک فیما یستوبیه و یکرهه و یجوز أن یکون فوران الدخان عند الإلقاء لها علی سبیل التصدیق لقوله علیه السلام من النار و إلی النار و إظهار المعجز له و أما ذم الأرضین السبخة و القول بأنها جحدت الولایة فمتی لم یکن محمولا معناه علی ما قدمناه من جحد هذه الأرض و سکانها الولایة لم یکن معقولا و یجری ذلک مجری قوله تعالی وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ (3) و أما إضافة اعتقاد الحق إلی بعض البهائم و اعتقاد الباطل و الکفر إلی بعض آخر فمما تخالفه العقول و الضرورات لأن هذه البهائم غیر عاقلة و لا کاملة و لا مکلفة فکیف تعتقد حقا أو باطلا و إذا ورد أثر فی ظاهره شی ء من هذه المحالات فالوجه فیه إما إطراح أو تأول علی المعنی الصحیح و قد نهجنا

ص: 85

طریق التأویل و بینا کیف التوصل إلیه فأما حکایته تعالی عن سلیمان علیه السلام یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ (1) فالمراد به أنه علم ما یفهم به ما تنطق به الطیر و تتداعی فی أصواتها و أغراضها و مقاصدها بما یقع منها من صیاح علی سبیل المعجزة لسلیمان علیه السلام و أما الحکایة عن النملة بأنها قالت یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ (2) فقد یجوز أن یکون المراد به أنه ظهر منها دلالة القول علی هذا المعنی و أشعرت باقی النمل و خوفتهم من الضرر بالمقام و أن النجاة فی الهرب إلی مساکنها فتکون إضافة القول إلیه مجازا أو استعارة کما قال الشاعر:

و شکا إلی بعیرة و تحمحم (3).

و کما قال الآخر

و قالت له العینان سمعا و طاعة.

و یجوز أن یکون وقع من النملة کلام ذو حروف منظومة کما یتکلم أحدنا یتضمن المعانی المذکورة و یکون ذلک معجزة لسلیمان علیه السلام لأن الله تعالی سخر له الطیر و أفهمه معانی أصواتها علی سبیل المعجز له و لیس هذا بمنکر فإن النطق بمثل هذا الکلام المسموع منا لا یمتنع وقوعه ممن لیس بمکلف (4) و لا کامل العقل أ لا تری أن المجنون و من لم یبلغ الکمال من الصبیان قد یتکلمون بالکلام المتضمن للأغراض و إن کان التکلیف و الکمال عنهم زائلین و القول فیما حکی عن الهدهد یجری علی الوجهین اللذین ذکرناهما فی النملة فلا حاجة بنا إلی إعادتهما و أما حکایة أنه قال لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ (5)

ص: 86

و کیف یجوز أن یکون ذلک فی الهدهد و هو غیر مکلف و لا یستحق مثله العذاب فالجواب عنه أن العذاب اسم للضرر الواقع و إن لم یکن مستحقا فلیس یجری مجری العقاب الذی لا یکون إلا جزاء علی أمر تقدم فلیس یمتنع أن یکون معنی لأعذبنه أی لأؤلمنه و یکون الله تعالی قد أباحه الإیلام له کما أباحه الذبح له لضرب من المصلحة کما سخر له الطیر یصرفها فی منافعه و أغراضه و کل هذا لا ینکر فی نبی مرسل تخرق له العادات و تظهر علی یده المعجزات و إنما یشتبه علی قوم یظنون أن هذه الحکایات تقتضی کون النملة و الهدهد مکلفین و قد بینا أن الأمر بخلاف ذلک (1).

و قال قدس الله روحه أیضا فی جواب المسائل الطرابلسیات فأما الاستبعاد فی النملة أن تنذر باقی النمل بالانصراف عن الموضع و التعجب من فهم النملة عن الأخری و من أن یخبر عنها بما نطق القرآن به من قوله یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا الآیة فهو فی غیر موضعه لأن البهیمة قد تفهم عن الأخری بصوت یقع منها أو فعل کثیرا من أغراضها و لهذا نجد الطیور و کثیرا من البهائم یدعو الذکر منها الأنثی بضرب من الصوت یفرق بینه و بین غیره من الأصوات التی لا تقتضی الدعاء و الأمر فی ضروب الحیوانات و فهم بعضها عن بعض مرادها و أغراضها بفعل یظهر أو صوت یقع أظهر من أن یخفی و التغابی عن ذلک مکابرة فما المنکر علی هذا أن یفهم باقی النمل من تلک النملة التی حکی عنها ما حکی الإنذار و التخویف فقد نری مرارا نملة تستقبل أخری و هی متوجهة إلی جهة فإذا حاذتها و باشرها عادت عن جهتها و رجعت معها و تلک الحکایة البلیغة الطویلة لا یجب أن تکون النملة قائلة لها و لا ذاهبة إلیها و إنها لما خوفت من الضرر الذی أشرف النمل علیه جاز أن یقول الحاکی لهذه الحال تلک الحکایة

البلیغة المرتبة لأنها لو کانت قائلة ناطقة و مخوفة بلسان و بیان لما قالت إلا مثل ذلک و قد یحکی العربی عن الفارسی کلاما مرتبا مهذبا

ص: 87

ما نطق به الفارسی و إنما أشار إلی معناه فقد زال التعجب من الموضعین معا و أی شی ء أحسن و أبلغ و أدل علی قوة البلاغة و حسن التصرف فی الفصاحة من أن تشعر نملة لباقی النمل بالضرر لسلیمان و جنده بما یفهم به أمثالها عنها فیحکی هذا المعنی الذی هو التخویف و التنفیر بهذه الألفاظ المونقة و الترتیب الرائق الصادق و إنما یضل عن فهم هذه الأمور و سرعة الهجوم علیها من لا یعرف مواقع الکلام الفصیح و مراتبه و مذاهبه (1).

و قال شارح المقاصد ذهب جمهور الفلاسفة إلی أنه لیست لغیر الإنسان من الحیوانات نفوس مجردة مدرکة للکلیات و بعضهم إلی أننا لا نعرف وجود النفس لها لعدم الدلیل و لا نقطع بالانتفاء لقیام الاحتمال و ما یتوهم من أنه لو کانت لها نفوس لکانت إنسانا لأن حقیقته النفس و البدن لا غیر لیس بشی ء لجواز اختلاف النفسین بالحقیقة و جواز التمیز بفصول آخر لا نطلع علی حقیقتها و ذهب جمع من أهل النظر إلی ثبوت ذلک تمسکا بالمعقول و المنقول أما المعقول فهو أنا نشاهد منها أفعالا غریبة تدل علی أن لها إدراکات عقلیة کالنحل فی بناء بیوته المسدسة و الانقیاد لرئیس و النمل فی إعداد الذخیرة و الإبل و البغل و الخیل و الحمار فی الاهتداء إلی الطریق فی اللیالی المظلمة و الفیل فی غرائب أحوال تشاهد منه و کثیر من الطیور و الحشرات فی علاج أمراض تعرض لها إلی غیر ذلک من الحیل العجیبة التی یعجز عنها کثیر من العقلاء و أما المنقول فکقوله تعالی وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ (2) الآیة و قوله تعالی وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ (3) الآیة و قوله تعالی یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَ الطَّیْرَ(4) و قوله تعالی حکایة عن الهدهد أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ

ص: 88

بِهِ (1) و حکایة عن النملة یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا(2) مَساکِنَکُمْ الآیة(3).

و قال الرازی فی المطالب العالیة فی البحث عن نفوس سائر الحیوانات أما الفلاسفة المتأخرون فقد اتفقوا علی أن لها قوی جسمانیة و أنه یمتنع أن تکون لها نفوس مجردة و لم یذکروا فی تقریره حجة و لا شبهة و لیس لأحد أن یقول لو کانت نفوسها نفوسا مجردة لوجب کونها مساویة للنفوس البشریة فی تمام الماهیة فیلزم وقوع الاستواء فی العلوم و الأخلاق و ذلک محال فإنا

نقول الاستواء فی التجرد استواء فی قید سلبی و قد عرفت أن الاستواء فی القیود السلبیة لا یوجب الاستواء فی تمام الماهیة و أما سائر الناس فقد اختلفوا فی أنه هل لها نفوس مجردة و هل لها شی ء من القوة العقلیة أم لا فزعم طائفة من أهل النظر و من أهل الأثر أن ذلک ثابت و احتجوا علی صحته بالمعقول و المنقول أما المعقول فهو أنهم قالوا إنا نشاهد من هذه الحیوانات أفعالا لا یصدر إلا من أفاضل العقلاء و ذلک یدل علی أن لها قدرا من العقل و بینوا ذلک بوجوه.

الأول أن الفأرة تدخل ذنبها فی قارورة الدهن ثم تلحسه و هذا الفعل لا یصدر عنها إلا لعلمها بمجموع مقدمات فأحدها أنها محتاجة إلی الدهن و ثانیها أن رأسها لا تدخل فی القارورة و ثالثها أن ذنبها تدخل و رابعها أن المقصود حاصل بهذا الطریق فوجب الإقدام علیه.

الثانی أن النحل یبنی البیوت المسدسة و هذا الشکل فیه منفعتان لا یحصلان إلا من المسدس و تقریره أن الأشکال علی قسمین منها أشکال متی ضم بعضها إلی بعض امتلأت العرصة منها إلا أن زوایاها ضیقة فتبقی معطلة و منها أشکال لیست کذلک فالقسم الأول کالمثلثات و المربعات فإنهما و إن امتلأت العرصة منها إلا أن زوایاها ضیقة فیبقی معطلة و أما المسبع و المثمن و غیرهما فزوایاها و إن کانت واسعة إلا أنه لا تمتلأ العرصة

ص: 89

منها بل یبقی بینها فضاء فأما الشکل المستجمع لکلتا المنفعتین فلیس إلا المسدس و ذلک لأن زوایاها واسعة فلا یبقی شی ء من الجوانب فیه معطلا و إذا ضمت المسدسات بعضها إلی بعض لم یبق فیما بینها فرجة ضائعة فإذا ثبت أن الشکل الموصوف بهاتین الصفتین هذا المسدس لا جرم اختار النحل بناء بیوتها علی هذا الشکل و لو لا أنه تعالی أعطاها من الإلهام و الذکاء لما حصل هذا الأمر و فیه أعجوبة ثانیة و هی أن البشر لا یقدر علی بناء البیت المسدس إلا بالمسطر و البرکار و النحل یبنی تلک البیوت من غیر حاجة إلی شی ء من الآلات و الأدوات. و اعلم أن عجائب أحوال النحل فی رئاسته و فی تدبیره لأحوال الرعیة و فی کیفیة خدمة الرعیة لذلک الرئیس کثیرة مذکورة فی کتاب الحیوان.

الثالث أن النمل یسعی فی إعداد الذخیرة لنفسها و ما ذاک إلا لعلمها بأنها قد تحتاج فی الأزمنة المستقبلة إلی الغذاء و لا تکون قادرة علی تحصیله فی تلک الأوقات فوجب السعی فی تحصیله فی هذا الوقت الذی حصلت فیه القدرة علی تحصیل الذخیرة و من عجائب أحوالها أمور ثلاثة أحدها أنها إذا أحست بنداوة المکان فإنها تشق الحبة بنصفین لعلمها بأن الحبة لو بقیت سالمة و وصلت النداوة إلیها لنبت منها و تفسد الحبة علی النملة أما إذا صارت مشقوقة بنصفین لم تنبت و ثانیها إذا وصلت النداوة إلی تلک الأشیاء ثم طلعت الشمس فإنها تخرج تلک الأشیاء من جحرها و تضعها حتی تجف و ثالثها أن النملة إذا أخذت فی نقل متاعها إلی داخل الجحر أنذر ذلک بنزول الأمطار و هبوب الریاح و هذه الأحوال تدل علی حصول ذکاء عظیم لهذا الحیوان الصغیر.

الرابع أن العنکبوت تبنی بیوتها علی وجه عجیب و ذلک لأنها ما نسجت الشبکة التی هی مصیدتها إلا بعد أن تفکرت أنه کیف ینبغی وضعها حتی یصلح لاصطیاد الذباب بها و هذه الأفعال فکریة لیست أقل من الأفکار الإنسانیة.

الخامس أن الجمل و الحمار إذا سلکا طریقا فی اللیلة الظلماء ففی المرة الثانیة یقدر علی سلوک ذلک الطریق من غیر إرشاد مرشد و لا تعلیم معلم حتی أن

ص: 90

الناس إذا اختلفوا فی ذلک الطریق و قدموا الجمل و تبعوه وجدوا الطریق المستقیم عند متابعته.

و أیضا إن الإنسان لا یمکنه الانتقال من بلد إلی بلد إلا عند الاستدلال بالعلامات المخصوصة إما الأرضیة کالجبال و الریاح أو السماویة کأحوال الشمس و القمر و أما القطا فإنه یطیر فی الهواء من بلد إلی بلد طیرانا سویا من غیر غلط و لا خطاء و کذلک الکراکی تنتقل من طرف من أطراف العالم إلی طرف آخر لطلب الهواء الموافق من غیر غلط البتة فهذا فعل یعجز عنه أفضل البشر و هذا النوع من الحیوان قادر علیه.

السادس أن الدب إذا أراد أن یفترس الثور علم أنه لا یمکنه أن یقصده ظاهرا فیقال إنه یستلقی فی ممر ذلک الثور فإذا قرب الثور و أراد نطحه جعل قرنیه فیما بین ذراعیه و لا یزال ینهش ما بین ذراعیه حتی یثخنه و أیضا أنه یأخذ العصا و یضرب الإنسان حتی یتوهم أنه مات فیترکه و ربما عاد یشمه و یتجسس نفسه (1) و أیضا یصعد الشجر أخف صعود و یأخذ الجوز بین کفیه و یضرب ما فی أحد کفیه علی ما فی الکف الآخر ثم ینفخ فیه و یزیل القشور و یأکل اللب.

السابع أن الثعلب إذا اجتمع البق الکثیر و البعوض الکثیر علی جلده أخذ بفیه قطعة من جلد حیوان میت ثم إنه یضع یده و رجلیه فی الماء و لا یزال یغوص فیه قلیلا قلیلا فإذا أحس البق و البعوض بالماء أخذت تصعد إلی المواضع الخارجة من الثعلب من الماء ثم إن الثعلب لا یزال یغوص قلیلا قلیلا و تلک الحیوانات ترتفع قلیلا قلیلا فإذا غاص کل بدنه فی الماء و بقی رأسه خارج الماء تصاعد کل تلک الحیوانات إلی الرأس ثم إنه یغوص رأسه فی الماء قلیلا قلیلا فتلک الحیوانات تنتقل إلی تلک الجلدة المیتة و تجتمع فیها فإذا أحس الثعلب بانتقالها إلی تلک الجلدة رماها فی الماء و خرج من الماء سلیما فارغا عن تلک الحیوانات الموذیة و لا شک أنها حیلة عجیبة فی دفع الموذیات.

ص: 91

الثامن یقال إن من خواص الفرس أن کل واحد منها یعرف صوت الفرس الذی قاتله و الکلاب تتعالج بالعشبة المعروفة لها و الفهد إذا سقی الدواء المعروف بخانق الفهد(1) طلب زبل الإنسان فأکله و التمساح تفتح فاها لطائر مخصوص یدخل فی فمها و ینظف ما بین أسنانها و علی رأس ذلک الطیر شی ء کالشوک فإذا هم التمساح بالتقام ذلک الطیر تأذی من ذلک الشوک ففتح فاه فخرج ذلک الطیر و السلحفاة تتناول بعد أکل الحیة صعترا جبلیا ثم تعود قد شوهد ذلک و حکی بعض الثقات المحبین للصید أنه شاهد الحباری تقاتل الأفعی و تنهزم عنه إلی بقلة تتناول منها ثم تعود و لا تزال تفعل ذلک و کان ذلک الشیخ قاعدا فی کن غائر کما تفعله الصیادون و کانت البقلة قریبة فی ذلک الموضع فلما اشتغل الحباری بالأفعی قلع الرجل تلک البقلة فعادت الحباری إلی

منبتها فأخذت تدور حول منبتها دورانا متتابعا ثم سقطت و ماتت فعلم ذلک الرجل أنها کانت تتعالج بأکلها من لسعة الأفعی و تلک البقلة هی الخس البری (2) و أما ابن عرس فإنه یستظهر فی قتال الحیة بأکل السداب فإن النکهة السدابیة مما یکرهها الأفعی و الکلاب إذا تدود بطنها أکلت سنبل الحیة و إذا جرحت اللقالق بعضها بعضا عالجت تلک الجراحات بالصعتر الجبلی فتأمل من أین حصلت لهذه الحیوانات هذا الطب و هذا العلاج.

التاسع أن القنافذ قد تحس بریح الشمال و الجنوب قبل الهبوب فتغیر المدخل إلی حجرتها یحکی أنه کان بالقسطنطنیة رجل قد جمع مالا کثیرا بسبب أنه کان ینذر بالریاح قبل هبوبها و ینتفع الناس بذلک الإنذار و کان السبب فیه قنفذ فی داره یفعل الفعل المذکور.

العاشر أن الخطاف صناع حسن فی اتخاذ العش لنفسه من الطین و قطع الخشب فإذا أعوزه الطین ابتل و تمرغ فی التراب لیحمل جناحاه قدرا من الطین و إذا أفرخ بالغ فی تعهد الفراخ و یأخذ زرقها بمنقارها و یرمیها عن العش ثم

ص: 92

تعلمها إلقاء الزرق بالتولیة نحو طرف العش.

الحادی عشر إذا قرب الصائد من مکان فرخ القبجة ظهرت له القبجة و قربت منه مطیعة لأجل أن یتبعها ثم تذهب إلی جانب آخر سوی جانب فراخها.

الثانی عشر ناقر الخشب قلما یجلس علی الأرض بل یجلس علی الشجر و ینقر الموضع الذی یعلم أن فیه دودا.

الثالث عشر الغرانیق (1) تصعد فی الجو جدا عند الطیران فإن حصل عباب (2) أو سحاب یحجب بعضها عن بعض أحدثت عن أجنحتها حفیفا مسموعا و یصیر ذلک الصوت سببا لاجتماعها و عدم تفرقها و إذا نامت نامت علی فرد رجل قد اضطبعت (3) الرءوس إلا القائد فإنه ینام مکشوف الرأس فیسرع انتباهه و إذا أحس بأحد أو صوت صاح تنبیها للباقین.

الرابع عشر النعامة إذا اجتمع لها من بیضها عشرون أو ثلاثون قسمتها ثلاثة أثلاث فتدفن ثلثا منها فی التراب و ثلثا تترکها فی الشمس و ثلثا تحتضنه فإذا خرجت الفراریخ کسرت ما کان فی الشمس و سقت تلک الفراریخ ما فیها من الرطوبات التی ذوبتها الشمس و رققتها فإذا قویت تلک الفراریخ أخرجت الثلث الثانی الذی دفنته فی الأرض و ثقبتها و قد اجتمع فیها النمل و الذباب

و الدیدان و الحشرات فتجعل تلک الأشیاء طعمة لتلک الفراریخ فإذا تم ذلک فقد صارت تلک الفراریخ قادرة علی الرعی و الطلب و لا شک أن هذا الطریق حیلة عجیبة فی تربیة الأولاد.

و لنکتف من هذا النوع بهذا القدر الذی ذکرناه فإن الاستقصاء فیه مذکور فی کتاب الحیوان و قد ظهر منها أن هذه الحیوانات قد تأتی بأفعال یعجز أکثر

ص: 93

الأذکیاء من الناس عنها و لو لا کونها عاقلة فاهمة لما صح شی ء من ذلک فهذا ما یتعلق بالعقل و أما النقل فقد تمسکوا فی إثبات قولهم بآیات فإحداها قوله تعالی حکایة عن سلیمان علیه السلام یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ (1) و الثانیة(2) قوله تعالی حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ (3) و الثالثة(4) وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ(5) و هذا التهدید لا یعقل إلا مع العاقل.

و الرابعة(6) قوله تعالی حکایة عن الهدهد أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ (7) إلی آخر الآیة.

و الخامسة(8) قوله وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ (9) قیل معناه کل من الطیر قد علم صلاته و تسبیحه.

قَالَ بَعْضُهُمْ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام فَقَالَ لِی أَ تَدْرِی مَا تَقُولُ هَذِهِ الْعَصَافِیرُ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ بَعْدَ طُلُوعِهَا قُلْتُ لَا قَالَ إِنَّهَا تُقَدِّسُ رَبَّهَا وَ تَسْأَلُهُ قُوتَ یَوْمِهَا.

ص: 94

**[ترجمه]تمام این خبر را در کتاب التوحید آورده ایم و به نحوی دیگر شرح نموده ایم.

دنباله ای پر سود:

بدان که از سیاق این خبر در مواضعی، روشن است که کارهای صادره از جانوران زبان بسته، از روی فهم و شعور نیست، بلکه این ها فقط [بر طبق] سرشتی است که بر آن مجبول شده اند، در حالی که از ظواهر بسیاری از آیات و اخبار برمی­آید که شعور و شناخت دارند، بلکه وظائفی دارند که به ترک برخی از آن ها در دنیا کیفر می شوند و به ترک برخی در آخرت، ولی نه همیشه، بلکه در مدتی که قصاص مظلوم از ظالم حاصل شود [گرفته شود]، و حکماء و متکلمین خاصه و عامه در این باره اختلاف کرده اند. حکما به سمت تجرد نفوس ناطقه انسانی و اینکه ادراک کلی، جز از مجرد تحقق نمی­یابند، رفته اند و از این رو ادراک آن را به انسان اختصاص داده اند. و اما سایر حیوانات به وسیله نیروهای مُدرک بدنی امور جزئیه را درک می­کنند، مانند گوسفند که در گرگ مقصودی را درک می کند که موجب نفرتش از او می شود و همچنین اکثر متکلمین از آن ها فهم و شعور و عقل را که ملاک تکلیف است نفی کرده اند. و آیات و اخبار وارده در این باره را چنانچه قبلا دانستی و در آینده هم بیاید تاویل کرده اند و حقیقت این است که دلیل قطعی، بر نفی عقل و تکلیف در آن ها به طور مطلق، دلالت ندارد [وجود ندارد] بلکه فقط بر این دلالت دارد که آنان در ادراک معانی دقیقه و در تکالیف بزرگی که انسان بر انجام آن ها مکلف شده در مرتبه انسان نیستند و نوید به نعمت دائم و هشدار از کیفر جاوید ندارند. پس احتمال دارد که نسبت به برخی از امور کلیه و مصالح آشکاری که متعلق به بقاء نوع، غذا و رشدشان است، فهیم باشند و ملهم به شناخت صانع و اطاعت امام زمان و سایر اموری که در اخبار معتبر وارد شده، باشند و این محال نیست و از این حرف لازم نمی­آید که مانند سایر مکلفین، مکلف به همه تکالیف باشند و در صورت ترک همه آن ها مورد عذاب واقع شوند و همچنین نفی تکلیف، دلالت بر سلب عقل و شعور به صورت مطلق، ندارد؛ زیرا بچه های در آستانه بلوغ، غیر مکلف اند، در حالی که گاهی دارای ادراک علوم و تحقیق مطالبی هستند که برای بسیاری از مکلفین حاصل نیست [آن را ندارند.]

به علاوه ممکن است برخی آیات و اخبار حمل شوند بر این که، خداوند متعال برای آشکار ساختن معجزه ای برای پیامبر یا وصی ای و یا کرامتی برای ولی ای، در آن وقت به جانوری عقل و شعور عطا نموده که به واسطه آن بعضی از اقوال عقلا و افعالشان از او صادر گردیده همان طور که گذشت، یا سخنی و کاری در او ایجاد کرده به طوری که خودش هم احساس نکرده - با توجه به دلائلی که ذکر کرده اند- اگرچه که این حرف هم بعید است و اما این قول که صدور اعمال محکم و صنایع دقیق از آن ها فقط به خاطر طبعی است که بر آن مجبول شده اند، بدون اینکه بر این کارها و فوائدش شعوری داشته باشند، در نهایت بُعد است. و می­توان آنچه را که در حدیث مفضل، موهم این مطلب است، تاویل بر این معنا کرد که خدای متعال این ها را به ایشان، در هنگام نیاز به امری از امور و مصلحتی از مصالح الهام می کند، بدون اینکه آن علم، با گرفتن از معلمی و یا کسب تجربه و یا رجوع به کتابی حاصل شود، کما اینکه این امور برای بیشتر افراد بشر عاقل اتفاق می افتد، چنانچه به طفل در هنگام ولادت، میل به غذا و گریه برای کسب آن، القاء می شود و چگونگی مکیدن پستان و امثال آن به او الهام می­گردد، که شرح و تفصیلش گذشت .

و باید در اینجا برخی از چیزهایی را که اصحاب محققمان و دیگران در این باره ذکر کرده اند، یادآور شویم که یکی از آن ها، آن چیزی است که سید مرتضی- رضی الله عنه- در کتاب غرر ذکر کرده، آنجایی که از ایشان سوال شد: نظر شما در مورد اخبار وارده در عمده کتب اصول و فروع، به ستایش گونه هایی از پرندگان، چهارپایان، خوردنی ها و زمین ها و نکوهش گونه هایی دیگر چیست؟ مانند مدح کبوتر، بلبل، چکاوک، کبک نر و درّاج و پرندگان شیوایی که مانند آن هایند و نکوهش فاخته ها و لاشخورها. و آنچه حکایت است که هر کدام از این گونه های ستوده شده، به ستایش خدای تعالی و اولیائش و دعا برای ایشان و نفرین بر دشمنانشان، سخن می­گویند و هرکدام از گونه های نکوهیده، بر خلاف آن نطق می­کنند، مثل ذم اولیاء علیهم السّلام، مانند نکوهش از جری [نوعی از ماهیان است، ظاهرا مارماهی است] و هر ماهی که شبیه به اوست و آنچه که مارماهی می گوید، زیرا او به خاطر انکار ولایت مسخ شده و اخباری که می گوید به همین سبب [گوشتش] حرام شده و مانند نکوهش خرس، میمون، فیل و سایر مسخ شدگان که حرام گوشتند، و مانند نکوهش خربزه ای که امیر المؤمنین علیه السّلام آن را شکستند و یک بار بدان برخوردند و فرمود: از دوزخ است تا به دوزخ و آن را از دستشان انداختند و از مکانی که در آن افتاد، دودی بالا رفت. و مانند نکوهش زمین شوره زار و این حرف که او هم ولایت را منکر شد، و در این معنا آمده آنچه از [اخبار مختلفی] که شرحش به درازا می­کشد و ظاهرش با آنچه که عقل، بدان راهنمایی می کند، منافات دارد، زیرا این گونه ها، با آن هایی که تکلیف و امر و نهی کردنشان جایز است، فرق دارند، در حالی که در این اخباری که به آن ها اشاره کردیم، آمده که بعضی از این گونه ها به حق اعتقاد دارند و بدان پاداش می­گیرند و برخی از آن ها با آن مخالفت می­کنند و همه این ها مخالف آن چیزی است که عقلا برآنند.

و برخی از این ها [اخبار]، گواهی می­دهند که این گونه ها، کلامی مفهوم و واژه هایی که مفید [رساندن] مقصودشان باشد، دارند و اینکه به منزله زبان عجمی و عربی اند که یکی زبان دیگری را نمی­فهمد. و شاهد این حرف، کلام خدای سبحان است در آنچه که از سلیمان علیه السّلام حکایت نموده که «یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبین»ُ - . نمل / 16 - {ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم و از هر چیزی به ما داده شده است. راستی که این همان امتیاز آشکار است.} و همچنین کلام مورچه، که خدای متعال حکایت کرده و کلام هدهد و احتجاج و فهم و جوابش. پس [سید مرتضی] نعمت دهد [منت نهد] به ذکر آن چیزی که در نزد اوست و إن شاءالله ثواب برد و بالله التوفیق.

سید مرتضی رضی الله عنه جواب داده که، اتکال بدان، در آن [یعنی در جواب این مساله] چیزی است که اعتقاد داریم ادله، از جهت نفی و یا اثبات بر آن دلالت می­کنند، پس اگر ادله بر امری از امور دلالت کنند، واجب است اخبار وارده را اگر ظاهرشان مخالف آن است، بر آن بنا نهیم [حمل کنیم] و بدان برگردانیم و بین آن دو تطابق ایجاد کنیم؛ بدین گونه که اگر ظهوری دارد دست از آن برداریم و اگر مطلق است، مشروط کنیم و اگر عام است، تخصیص بزنیم و اگر مجمل است، تفصیل دهیم و از هر طریقی که اقتضای موافقت است و به مطابقت بازگشت می کند [منجر می شود]، بین آن خبر و ادله، هماهنگی ایجاد کنیم و وقتی که ما این کار را در مورد ظواهر قرآن، که صحتش قطعی و ورودش معلوم است، انجام می­دهیم و شرمی از آن نداریم، پس چگونه خود را از این کار، در مورد اخبار آحادی که موجب علم نمی شود و یقینی هم به بار نمی­آورد، بازداریم؟ پس هر وقت، اخباری بر تو وارد شد آن ها را بر این جمله عرضه کن و بنایش را بر آن گذار [یعنی آن را به ادله قطعی عرضه کن] و در مورد آن اخبار، چیزی را انجام ده که ادله به آن حکم می کند و دلیل های عقلی لازمش گردانیده و اگر بنا گذاشتن، تاویل، تخریج و تنزیل در آن ممتنع شد، راهی غیر از کنار گذاشتن و ترک اقامه نمودن آن [به عنوان دلیل] نیست و اگر بر همین جمله بسنده کنیم، قطعا برای کسی که تدبر و تعقل می کند کافی است و جایز است که منظور از نکوهش این گونه ها از پرندگان، که برضد ثنای الهی و نکوهش اولیاء و نقص اصفیای او گویایند، نکوهش گیرنده ها و وابستگان به ایشان باشد و اینکه این هایی که از محبت این گونه ها و گرفتنشان، دچار شگفتی و سرگشتگی شده اند، کسانی اند که بر خلاف ثنا بر خدای متعال تکلم می­کنند و اولیاء و دوستانش را نکوهش می­کنند، پس نطق را به خاطر مجاورت و نزدیکی و بر طبق مجاز و استعاره، به این گونه ها اضافه نموده [نسبت داده]، در حالی که برای گیرندگان و وابستگان به ایشان است، همان طور که خدای متعال در قرآن، سوال کردن را به قریه اضافه فرموده، در حالی که مربوط به اهل قریه است و چنانچه فرموده «وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِساباً شَدیداً وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُکْراً * فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ کانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً» - . طلاق / 8 - 9 - {و چه بسیار شهرها که از فرمان پروردگار خود و پیامبرانش سرپیچیدند و از آن ها حسابی سخت کشیدیم و آنان را به عذابی [بس] زشت عذاب کردیم. تا کیفر زشت عمل خود را چشیدند، و پایان کارشان زیان بود.} و در همه این ها [یعنی جمله ها] محذوفی وجود دارد و در ظاهر فعل را به چیزی نسبت داده که در حقیقت، متعلق به غیر اوست و سخن در مدح گونه هایی از پرندگان و وصف کردنشان به اینکه به ثنا بر خدای متعال و مدح اولیائش تکلم می­کنند، بر طبق همین روشی است که ما نشان دادیم.

پس اگر گفته شود: چگونه وابستگان به این گونه ها، به خاطر نسبتشان با ایشان مستحق مدح اند و وابستگان به بعضی دیگر با نسبتشان مستحق نکوهش، که شما مدح و نکوهش را وابسته به آن نموده اید؟

می­گوییم: ما برای وابستگی به این گونه ها، بهره ای در استحقاق وابستگانشان به مدح و یا ذم قرار ندادیم و فقط گفتیم، ممتنع نیست که شیوه مومنینِ دوستدارِ اولیای خدای متعال و دشمنان دشمنش بر این جاری شود که به وابستگی به گونه هایی از پرندگان الفت بگیرند و همچنین شیوه بعضی از دشمنان خدای تعالی بر گرفتن بعضی [دیگر] از گونه های پرندگان، پس گیرنده بعضی از ایشان ممدوح است، نه به خاطر گرفتنش، بلکه به خاطر گرفتن صحیحش، پس مدح را به این گونه ها نسبت داده، در حالی که برای وابسته به آن ها است و تکلم به تسبیح و دعاء درست را به آن ها نسبت داده در حالی که مجازاً و اتساعًا برای گیرنده ایشان است و سخن در مورد ذمی هم که مقابل مدح است، همین است .

و اگر گفته شود: اگر نکوهش مربوط به گرفتن این ها نیست و فقط متعلق به بعضی از گیرندگان آن ها، به خاطر کفر و گمراهیشان است، پس چرا از گرفتن بعضی از این گونه ها نهی شده است؟

می­گوییم: جایز است که در گرفتن این بهائمی که از گرفتن و وابستگیشان نهی شده، مفسده ای باشد و خلقتشان در اصل، به خاطر این وجه قبیح نیست، زیرا خلق شده اند تا از سایر وجوه انتفاعشان، به جز وابستگی و گرفتنی که تعلق مفسده به آن ممتنع نیست، نفع داده شوند [نفع برسانند] و همچنین جایز است در گرفتن این گونه های نهی شده، شومی و فال بد زدن وجود داشته باشد و برای عرب در این باره شیوه معروفی موجود است و همچنین این نهی بر طبق شیوه کسی که فال بد زدن را با تحقیق نفی می کند، صحیح است، زیرا فال بد زدن و بد دلی اگرچه در حقیقت برایشان اثری نیست، اما جان ها آن را احساس می­کنند و به سوی چیزهایی می­شتابند که در هر حال دوری کردن و پرهیز از آن ها واجب است و معنای کلام حضرت که فرمود: «دردمند بر تندرست وارد نمی شود» بر همین معنا حمل می شود، اما تحریم ماهی جری و امثال آن ممتنع نیست که برای چیزی باشد، که در خوردنش، متعلق به مفسده است [مفسده آور است]، همان طور که در مورد سایر محرمات هم می­گوییم. اما این حرف که می گوید جری به خاطر انکار ولایت مسخ شده از آن چیزهایی است که خنده آور است و از گوینده اش و کسی که به امثال این حرف توجه کند، مایه تعجب می شود و اما تحریم گوشت خرس و میمون و فیل، مانند تحریم هر حرام [دیگری] در شریعت است و سبب تحریم فرق نمی کند.

و قول به اینکه مسخ شده اند را اگر به زور بپذیریم، بر این حمل می­کنیم که بر خلقتی ستوده شده [خوب و زیبا] که کسی نفرتی از آن نداشت، بودند، سپس بر این صورت های زشت، بر مدار نفرت و افزونی در امتناع بهره وری از ایشان قرار داده شدند، زیرا در حقیقت یک موجود زنده جایز نیست که دیگری باشد و فرق بین دو موجود زنده بداهتا مشخص است، پس چگونه جایز است که یک موجود زنده تبدیل به موجود زنده دیگری شود و اگر از مسخ چنین اراده شود، باطل است، اما اگر غیر آن منظور شود در آن تامل می­کنیم و اما خربزه جایز است که برای وقتی باشد که امیر المومنین علیه السّلام آن را چشید و از طعمش نفرت گرفت و کراهتش به آن افزون گردید، و فرمود (از آتش و به سوی آتش است) یعنی این جزء غذای اهل آتش و آن چیزی است که شایسته عذاب اهل آتش است، همان طور که یکی از ما این حرف را در مورد آنچه که بد می­داند و اکراه دارد می گوید و جایز است که برخاستن دود هنگام انداختن آن [توسط حضرت] برای تصدیق کلام حضرت علیه السّلام که فرمود (از آتش و به سوی آتش است) و اظهار معجزه ای برای ایشان، باشد و اما نکوهش زمین های شوره زار و این حرف که ولایت را انکار نموده، زمانی که معنایش بر آنچه که پیش از این، از انکار ولایت توسط زمین و ساکنانش گفتیم حمل نشود، معقول نیست و این مانند قول خدای متعال است که فرموده «وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ» - . طلاق / 8 - و اما نسبت [داشتن] اعتقاد حق به بعضی از جانوران و اعتقاد باطل و کفر به برخی دیگر از چیزهایی است که با عقول و بدیهیات مخالفت دارد، زیرا این جانوران غیر عاقلند و کامل و مکلف نیستند، پس چگونه به حق یا باطل اعتقاد دارند؟ و اگر اثری وارد شود که در ظاهرش چیزی از این محالات باشد، نحوه مواجهه با آن یا به دور انداختن و یا برگرداندن بر معنای صحیح است و ما نحوه تاویل را نشان داده ایم و تبیین نموده ایم که چگونه می­توان به آن رسید. و اما حکایت خدای متعال از سلیمان علیه السّلام که «یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبینُ» - . نمل / 16 - {ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم و از هر چیزی به ما داده شده است. راستی که این همان امتیاز آشکار است.} منظور این است که به سبب معجزه می­دانسته چیزی را، که به وسیله آن فهمیده می شود آنچه که پرندگان می­گویند و در صداها و اغراض و مقاصدشان که از طریق آوازشان اتفاق می­افتد، تداعی می­کنند. و اما حکایت از مورچه به اینکه گفته «یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ» - . نمل / 18 - {ای مورچگان، به خانه هایتان داخل شوید، مبادا سلیمان و سپاهیانش- ندیده و ندانسته- شما را پایمال کنند.}، جایز است که مقصود از آن این باشد که دلالت سخن گفتن در این معنا، از او آشکار شده است [یعنی چنین نیست که مورچه حتما سخن هم گفته باشد بلکه به روشی دیگر به مورچه ها فهمانده] و بقیه مورچه ها را آگاه کرده و آن ها را از ماندن در جای خود ترسانده و [آگاهی داده به] اینکه نجات، در فرار به سوی خانه هایشان است، پس نسبت سخن به او مجاز یا استعاره است همان طور که شاعر گفته:

آن دابه با اشک ریختن و ناله [شیهه] به او شکایت کرد

و همان طور که دیگری گفته:

دو دیده به او گفتند بر روی چشم، فرمان برداریم

و جایز است که از مورچه، کلامی دارای حروف منظم واقع شده باشد، همان طور که یکی از ماها صحبتی می کند، که معانی مذکوره را در برمی­گیرد و این معجزه ای برای حضرت سلیمان علیه السّلام است، زیرا خدای متعال، پرندگان را رام او گردانید و به سبب [اعطای] معجزه، معانی صداهای آنان را به ایشان فهمانید و این ناشناخته نیست، زیرا تکلم به مثل این کلامی که از ما شنیده می شود، وقوعش از کسی که مکلف و کامل العقل نیست، ممتنع نیست. آیا نمی­بینی که دیوانه و کودکانی که به کمال نرسیده اند، گاهی اوقات به کلام متضمن اغراض، سخن می­گویند، اگرچه که تکلیف و کمال از ایشان زایل است؟ و سخن در مورد آنچه که از هدهد حکایت شده طبق دو وجهی است که در مورد مورچه ذکر کردیم و نیازی به بازگویی آن دو نیست و اما حکایت اینکه سلیمان علیه السّلام گفته «لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبینٍ» - . نمل / 21 - {قطعاً او را به عذابی سخت عذاب می کنم یا سرش را می برم مگر آنکه دلیلی روشن برای من بیاورد.} و اینکه چگونه جایز است در مورد هدهد باشد، در حالی که او غیر مکلف است و مثل اوئی مستحق عذاب نیست؟ جوابش این است که «عذاب»، اسمی است برای زیان واقع، اگرچه که مستحق هم نباشد و مانند «عقاب» نیست که به جز برای پاداش امری که پیشی گرفته [قبلا انجام شده] نباشد، پس اینکه معنای «لاعذبنه»، «لاولمنه» [قطعا او را دردمند خواهم ساخت] باشد و خدای متعال درد رساندن به او را برای مصلحتی مباح گردانیده باشد، همان طور که ذبحش را مباح نموده، ممتنع نیست، همان طور که پرندگان را برای او رام گردانیده تا آن ها را برای اغراض و منافعش صرف کند و همه این ها در مورد نبی مرسلی که عادات، برایش گشوده می شود [خرق عادت می کند] و معجزات به دستش آشکار می­گردد، مورد انکار نیست و بر گروهی مشتبه شده که می­پندارند این حکایات، اقتضای آن را دارد که مورچه و هدهد مکلف باشند، در حالی که روشن نمودیم که امر بر خلاف آن است. - . غرر الفوائد: 395- 397 -

و ایشان قدس الله روحه در پاسخ به مسائل طرابلسیات گفته: اما استبعاد در مورچه ای که بقیه مورچگان را به روی گردانی از آن مکان هشدار دهد و تعجب از فهم یک مورچه از مورچه ای دیگر و [همچنین تعجب از] گزارشی که از آن داده شده و تعجب طبق آنچه که قرآن از کلامش گفته «یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا» تا آخر آیه، بی جاست، زیرا گاهی جانوری از جانور دیگری به وسیله صدا یا فعلی که از او صادر می شود، بسیاری از مقاصدش را درمی­یابد و به خاطر همین پرندگان و بسیاری از جانوران را می­یابیم که جنس نرش، ماده را به صدایی می خواند، و بین آن و صداهای دیگری که اقتضای خواندن ندارد، فرق می­گذارد و امر در مورد گونه های مختلف حیوانات و فهم بعضی از آن ها از بعضی از مراد و اغراض دیگری به وسیله فعلی که پدید می­آید و یا صدایی که واقع می شود، روشن تر از آن است که پنهان باشد و انکار آن خودخواهی است.

پس چه جای انکار است این که بقیه مورچه ها از آن مورچه ای که هشدار و بیم دادن از او حکایت شده، [چیزی] بفهمند، زیرا ما بارها دیده ایم که مورچه ای به سوی مورچه ای دیگر روان است، در حالی که او متوجه به جهتی است و چون برابر و جلوی او قرار می­گیرد، از جهتش برگشته و با او برمی­گردد، و واجب نیست که آن حکایت رسای طویل را، مورچه قائلش باشد و تصورش کند و وقتی از زیانی که بر مورچگان نزدیک شد، ترسید، جایز است که حکایت کننده این حالت، این حکایت رسای مرتب را بگوید، زیرا اگر مورچه گویا و ناطق بود و با زبان و بیان، بیم می­ داد، جز مثل این را نمی­گفت. و گاهی یک عرب از یک فارسی زبان، سخن مرتب و پیراسته ای را حکایت می کند که فارسی زبان آن را نگفته و فقط به معنایش اشاره نموده، پس تعجب از هر دو موضع، از بین رفت و چه چیزی بهتر و رساتر و گویاتر است بر قوت بلاغت و حسن تصرف در فصاحت، از اینکه مورچه ای ضرر ناشی از سلیمان و لشکرش، را با چیزهایی که امثال آن مورچه می­فهمند به بقیه مورچه ها بفهماند. پس [خداوند] این مقصود را که بیم دادن و نفرت انگیختن است، با این الفاظ زیبا و ترتیب روشن درست، حکایت می کند و تنها کسی از فهم این امور و سرعت دستیابی بر آن گمراه می شود که موقعیت های کلام فصیح و مراتب و روش های آن را نشناسد. - . جواب المسائل الطرابلسیات -

شارح مقاصد گفته: بیشتر فلاسفه چنین پنداشته اند که از میان حیوانات، برای غیر از انسان، نفس مجردی که مدرک کلیات است وجود ندارد و برخی دیگر پنداشته اند [گفته اند]: ما به خاطر عدم دلیل، وجود نفس را برای حیوانات نمی­شناسیم [قطعی نمی­دانیم] و به خاطر احتمال، وجودش را هم به کلی منتفی نمی­دانیم و آنچه توهم شده که اگر حیوانات نفوسی داشتند، انسان بودند؛ چون حقیقت انسان نفس و بدن است، درست نیست، زیرا جایز است که دو نفس، حقیقتا [در ذات] با یکدیگر اختلاف داشته باشند و در قسمت های دیگری که ما بر حقیقتش مطلع نیستیم تمایز داشته باشند و جمعی از اندیشمندان قائل به ثبوت این [یعنی وجود نفوس مدرک کلیات در جانوران دیگر]، با تمسک به عقل و نقل شده اند، اما دلیل عقلی این است که ما از آن ها افعال عجیبی را مشاهده می­کنیم که دلالت دارد که این ها ادراکات عقلی دارند، مانند زنبور عسل در ساختن خانه های شش ضلعی و فرمان بری از رئیس و مانند مورچه در فراهم کردن ذخیره و شتر و قاطر و اسب و الاغ در راهجویی در شب تاریک و فیل در احوال عجیبی که از او مشاهده می شود و بسیاری از پرندگان و حشرات در درمان بیماری هایی که بر ایشان عارض می شود و غیر آن، از بسیاری از حیله های عجیبی که بسیاری از عقلا از آن عاجزند و اما دلیل نقلی، کلام خدای متعال «وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ» - . نور / 41 - تا آخر آیه و کلامش «وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ» - . نمل / 68 - تا آخر آیه و کلامش «یا جِبالُ أَوِّبی مَعَهُ وَ الطَّیْرَ» - . سبأ / 10 - و کلام خدای تعالی که حکایت از هدهد است «أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ» - .[4] نمل / 22 - و حکایت از مورچه «یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ» - . همان / 18 - تا آخر آیه. - . شرح المقاصد -

و رازی در مطالب العالیه در بحث از نفوس سایر حیوانات گفته: فلاسفه متقدم متفقند بر اینکه حیوانات، قوای جسمانی دارند و وجود نفوس مجرده برای آن ها ممتنع است و در تقریر این مطلب دلیل و شبهه ای را ذکر نکرده اند و نباید کسی بگوید: اگر نفوسشان، نفوس مجردی بود، لازم بود که در تمام ماهیت، مساوی با نفوس بشری باشد که از آن، وقوع تساوی در علوم و اخلاق لازم بیاید و این محال است، زیرا ما می­گوییم تساوی در تجرد، تساوی در قید سلبی است و دانستی که تساوی در قیود سلبی، موجب تساوی در تمام ماهیت نمی شود، اما افراد دیگر اختلاف کرده اند در اینکه آیا جانوران نفوس مجرد دارند و آیا چیزی از قوه عقلیه را دارند و یا نه؟ گروهی از اندیشمندان و اهل اثر پنداشته اند که این امر ثابت است و بر صحتش با عقل و نقل دلیل آورده اند، اما دلیل عقلی آن است که گفته اند ما از این حیوانات افعالی را مشاهده می­کنیم که جز از عقلای فاضل صادر نمی شود و این دلالت می کند که اینها مقداری عقل دارند و این مطلب را با وجوهی روشن کرده اند:

اول: موش، دمش را داخل شیشه روغن می کند، سپس آن را می­لیسد و این کار از او صادر نمی شود، جز به خاطر علمش به مجموعه ای از مقدمات: اول اینکه او محتاج به روغن است دوم اینکه سرش در شیشه وارد نمی شود سوم اینکه دمش داخل می شود و چهارم اینکه مقصود، از این طریق به دست می­آید، پس اقدام به آن واجب است .

دوم: زنبور عسل، خانه های شش ضلعی می­سازد و در این شکل دو منفعت است که، به جز از شش ضلعی حاصل نمی شود و تقریرش این است که اشکال بر دو قسمند: بعضی اشکالی اند که وقتی یکی از آن ها به دیگری می­چسبد عرصه آن را پر می کند، جز اینکه زوایایش تنگ است و [بیرون] و خالی می­ماند و بعضی دیگر اشکالی اند که اینچنین نیستند، قسم اول، مثل سه ضلعی ها و چهار ضلعی هایند، که این دو اگرچه عرصه شان پر می شود، اما زوایای تنگ [تند] دارند که خالی می­ماند، اما هفت ضلعی ها و هشت ضلعی ها با اینکه زوایای باز دارند، اما عرصه شان را پر نمی کند، بلکه بینشان فضایی باقی می­ماند، اما شکلی که جامع این دو منفعت است، فقط شش ضلعی است، بدین خاطر که زوایایش باز است و چیزی از جوانب در آن، خالی باقی نمی­ماند و وقتی یک شش ضلعی به دیگری بچسبد، در بین آن دو، شکاف بی خودی باقی نمی­ماند. پس وقتی ثابت شد که شکل موصوف به این دو صفت، این شش ضلعی است، به ناچار زنبور عسل ساخت خانه هایش را بر این شکل انتخاب می کند و اگر خدای متعال الهام و زیرکی را به او عطا نکرده بود، به این امر دست نمی­یافت و شگفتی دومی هم در او هست و آن این است که بشر، بر ساختن خانه شش ضلعی جز با خط کش و پرگار قادر نیست، در حالی که زنبور عسل این خانه ها را بدون نیازی به این وسایل و تجهیزات می­سازد.

بدان که شگفتی های احوال زنبور عسل در ریاستش و در تدبیر احوال رعیتش و در کیفیت خدمت رعیت به این ملکه، زیاد است که در کتاب الحیوان ذکر شده است.

سوم: مورچه در فراهم کردن ذخیره برای خودش تلاش می کند و این نیست جز به خاطر علمش به اینکه در زمان های آینده به غذا احتیاج دارد و در آن اوقات، قادر به دست آوردن آن نیست، پس سعی کردن در به دست آوردنش در این زمان، که در آن قدرت بر به دست آوردن ذخیره، حاصل است، واجب است. و از شگفتی های احوالش سه امر است: اول اینکه چون احساس رطوبت در مکان کند، دانه را به دو نصف می­شکافد، به خاطر علمش به اینکه اگر دانه سالم باقی بماند و رطوبت بدان برسد، قطعا می­روید و دانه برایش تباه می شود، اما اگر به دو نیم شکافته شود، نمی­روید. دوم اینکه وقتی رطوبت به آن اشیاء برسد و سپس خورشید طلوع کند، آن اشیاء را از لانه اش بیرون آورده و می­گذارد، تا خشک شوند. و سوم اینکه چون مورچه شروع به بردن دانه به داخل لانه اش کند، آن را به بارش باران ها و وزیدن بادها هشدار می­دهد و این حالات، دلالت بر حصول ذکاوت بزرگی برای این حیوان کوچک می کند.

چهارم: عنکبوت خانه هایش را به صورت عجیبی می­سازد و این برای آن است که شبکه ای را که دام اوست، نمیتند، جز بعد از اینکه تفکر کند که شایسته است آن را چگونه قرار دهد تا برای شکار مگس به وسیله آن خوب باشد و اینها کارهای فکری است که کمتر از افکار انسانی نیست.

پنجم: شتر و الاغ، چون راهی را در شب تاریک بپیمایند، در دفعه دوم می­توانند آن راه را بدون راهنمایی راهبر و تعلیم معلمی بپیمایند، تا آنجا که اگر مردم در مورد آن راه اختلاف کنند و شتر را پیش بیندازند و به دنبال او بروند در پیروی از او راه مستقیم را می­یابند.

و همچنین اینکه انسان نمی­تواند از بلدی به بلدی دیگر برود، جز در هنگام استدلال به علامت های مخصوص، حال یا زمینی، مثل کوه ها و بادها و یا آسمانی، مثل احوال خورشید، در حالی که مرغ سنگ خوار، در هوا، از بلدی به بلدی دیگر، به طور مستقیم، بدون اشتباه و خطا پرواز می کند و همچنین اردک ماهی از گوشه ای از گوشه های عالم به گوشه ای دیگر برای طلب هوای سازگار، منتقل می شود، بدون هیچ گونه اشتباهی و این کاری است که بهترین بشر، از انجام آن عاجز است در حالی که این گونه حیوانی بر آن قادر است.

ششم: خرس، چون خواهد گاو را شکار کند، می­داند که نمی­تواند آشکارا قصد او را کند. گفته می شود که در گذرگاه آن گاو، می­خوابد و چون گاو نزدیک شد و خواست شاخش بزند، دو شاخش را بین دو بازویش قرار داده و پیوسته بین آنچه را که بین دو بازویش قرار گرفته، دندان می­گیرد، تا او را از پای می­اندازد و همچنین چوب را می­گیرد و انسان را می­زند، تا آنکه می­پندارد او مرده، پس رهایش می کند و چه بسا برگردد و بویش کند و نفَسَش را جستجو کند و همچنین به سبُکی بالای درخت رفته و گردو را بین دو دستش می­گیرد و آنچه که در یکی از دستانش هست را بر آنچه که در دست دیگرش هست می­زند، سپس در آن دمیده و پوستش را می کند و مغزش را می­خورد.

هفتم: روباه، چون مگس و پشه بسیار بر پوستش جمع شود، با دهانش قطعه ای از پوست حیوان مرده ای را می­گیرد، سپس دست و دو پایش را در آب قرار داده و پیوسته کم کم در آن فرو می­رود. چون مگس و پشه ها احساس آب کنند، شروع به بالا رفتن از مواضعی از روباه می­کنند که خارج از آب است، سپس پیوسته روباه اندک اندک فرو می­رود و آن حیوانات، اندک اندک بالا می­روند. زمانی که همه بدنش در آب فرو رفت و سرش بیرون از آب باقی ماند، همه آن حیوانات به سوی سر بالا می­روند، سپس کم کم سرش را در آب فرو می­برد و آن حیوانات به آن پوست حیوان مرده منتقل شده و در آن جمع می­شوند. زمانی که روباه احساس به انتقال آن ها به آن پوست کند، آن را در آب انداخته و سالم و آسوده از آن حیوانات موذی، از آب خارج می شود و شکی نیست که این، حیله ای عجیب در دفع موذیان است.

هشتم: گفته می شود از خواص اسب ها این است که هر کدام از آن ها صدای اسبی را که با او جنگیده می شناسد و سگ ها با گیاهی که برایشان شناخته شده [خود را] معالجه می­کنند و یوزپلنگ چون دوای معروف به خانق الفهد را بنوشد، فضله انسان را می­جود و می­خورد و تمساح دهانش را برای پرنده مخصوصی می­گشاید، که وارد دهانش شده و آنچه را که بین دندان هایش هست، تمیز می کند و بر سر آن پرنده چیزی مانند خار است، وقتی تمساح قصد می کند که آن پرنده را ببلعد، از آن خار اذیت می شود، پس دهانش را باز می کند تا آن پرنده خارج شود، و لاک پشت بعد از خوردن مار، پودینه کوهی می­خورد و سپس بر می­گردد، این مشاهده شده است و یکی از موثقین شکار دوست، حکایت کرده که هوبره را مشاهده کرده که با افعی می­جنگد و از او شکست خورده به سمت سبزه زار رفته و از آن می­خورد، سپس بر می­گردد و پیوسته چنین می کند و آن پیرمرد در یک پناهگاه گودی، مانند کاری که شکارچیان انجام می­دهند نشسته بود و سبزه زار نزدیک به آن مکان بود. زمانی که هوبره به افعی مشغول شد، مرد آن سبزه زار را از بین برد، پس هوبره به محل روییدن سبزه بازگشت و پشت سر هم شروع به چرخیدن دور آن کرد. سپس افتاد و مُرد و آن مرد فهمید که او با خوردن سبزه، گزش افعی را معالجه می­کرده و آن سبزه، همان کاهوی دشتی است. و اما ابن عرس [حیوانی است شبیه به موش] با خوردن تُرپ، در جنگیدن با مار کمک می­گیرد، زیرا بوی ترپ از چیزهایی است که افعی آن را خوش ندارد. و سگ ها چون شکمشان کِرم کند خوشه گندم را می­خورند. و چون یکی از لک لک ها دیگری را مجروح کند، آن جراحات را با کاهوی دشتی معالجه می کند، پس تامل کن که از کجا این طب و علاج برای این حیوانات به دست آمده است.

نهم: خارپشت ها، گاهی قبل از وزش باد، احساس [وزش] باد شمالی و جنوبی می­کنند و راه ورود به لانه شان را تغییر می­دهند. حکایت شده که در قسطنطنیه مردی بود که مال بسیاری جمع کرده بود، به سبب اینکه هشدار به وزش بادها، قبل از وزش آن ها می­داد و مردم از آن هشدار سود می­بردند و دلیل آن هم خارپشتی بود که در خانه اش بود، که کار ذکر شده را انجام می­داد [یعنی راه ورود به لانه اش را تغییر می­داد و مرد از آن، وزش باد را تشخیص می­داد.]

دهم: چلچله [پرستوی کوچک] سازنده خوبی در برگرفتن [ساختن] لانه برای خودش، از گل و قطعات چوب است و چون نیازمند به گل شود، خود را خیس کرده و در خاک می­غلطد، تا دو بالش مقداری گل برگیرد و چون جوجه کند، در نگه داری جوجه ها بسیار می­کوشد و فضله آن ها را با منقارش گرفته و از لانه بیرون می اندازد، سپس با پشت کردن به لانه، [بیرون] انداختن فضله را به او می­آموزد.

یازدهم: چون شکارچی به مکان جوجه های کبک نزدیک شود، کبک در حالی که مطیع است برای شکارچی پدیدار شده، به او نزدیک می شود، تا او را دنبال کند، سپس به سمتی غیر از سمت جوجه هایش می­رود [تا او را از جوجه هایش دور کند.] دوازدهم: سوراخ کننده چوب ها [ناقر الخشب: نام پرنده ای است مثل شانه به سر یا دارکوب] کمتر روی زمین می­نشیند، بلکه بر درخت می­نشیند و مکانی را که می­داند در آن کرمی قرار دارد، سوراخ می کند.

سیزدهم: غرانیق - . به غین ضمه دار و نون با فتحه، پرنده سفید گردن دراز که از پرندگان آبی است. - در هنگام پرواز خیلی اوج می­گیرند و اگر مه یا ابری بعضی از آن ها را از بعضی دیگر پنهان سازد، از بال هایشان صدایی را که شنیده شود، ایجاد می­کنند و آن صوت، سبب اجتماع و عدم پراکندگی شان می شود و چون بخوابند، بر روی یک پا، در حالی که سر زیر بال نهاده اند می­خوابند، به جز سردسته که با سرِ باز می­خوابد، تا سریع بیدار شود و چون کسی یا صدایی را احساس کند، برای آگاهی بقیه فریاد می­زند.

چهاردهم: وقتی برای شترمرغ بیست یا سی تخم جمع شود، آن را به سه بخش تقسیم می کند و یک سوم آن را در خاک دفن می کند و یک سومش را در آفتاب رها می کند و یک سوم را زیر بال گرفته بر آن می­خوابد، وقتی جوجه ها بیرون آمدند، آنچه را که در آفتاب است شکسته و رطوباتی را که خورشید ذوب و رقیقشان نموده به جوجه ها می­نوشاند و چون آن جوجه ها قوت گیرند، ثلث دومی را که در زمین دفن کرده بود، بیرون آورده و آن ها را سوراخ می کند، در حالی که مورچه و مگس و کرم ها و حشرات در آن جمع شده اند، پس این چیزها را طعمه آن جوجه ها قرار می­دهد و چون این تمام شود، دیگر آن جوجه ها قادر به چریدن و خوراک جستن شده اند و شکی نیست که این راه، چاره عجیبی در پرورش فرزندان است.

و باید از این گونه [مثال ها] به همین اندازه ای که ذکر کردیم، بسنده کنیم، زیرا همه موارد آن، در کتاب الحیوان ذکر شده و از این مثال ها روشن شد که این حیوانات، گاهی کارهایی را انجام می­دهند که بیشتر افراد باهوش از انجام آن عاجزند و اگر این ها عاقل و چیز فهم نبودند، هیچ یک از این کارها صحیح نبود [انجام نمی شد]، این ها، آن چیزهایی است که مربوط به دلائل عقلی است و اما در دلائل نقلی برای اثبات حرفشان به آیاتی تمسک کرده اند که اولینش کلام خدای متعال در حکایت از سلیمان علیه السّلام است که «یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبینُ» - . نمل / 16 - و دومینش کلام باری تعالی «حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُم» - . نمل / 18 - و سومینش «وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبینَ» - . نمل / 20 - است که این تهدید، جز برای عاقل، [که هدهد است] عاقلانه نیست.

و چهارم کلام خدای تعالی در حکایت از هدهد است که «أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ» - . نمل / 22 - تا آخر آیه می­باشد.

و پنجم کلام «وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَه» - . نور / 41 - که گفته شده معنایش این است که همه پرندگان، نماز و تسبیح خود را می­دانند.

یکی گفته: نزد ابی جعفر، امام باقر علیه السّلام نشسته بودم که حضرت به من فرمود: آیا می­دانی این گنجشک ها هنگام طلوع خورشید و بعد از آن چه می­گویند؟ گفتم نه، فرمود: آن ها پروردگارشان را تقدیس می کنند و غذای روزشان را از او درخواست می­کنند.

**[ترجمه]

و قال الدمیری الغرنیق بضم الغین و فتح النون قال الجوهری و الزمخشری إنه طائر أبیض من طیر الماء طویل العنق (1) و قال فی النهایة إنه الذکر من طیر الماء و یقال غرنیق و غرنوق و قیل هو الکرکی و قیل الغرانیق و الغرانقة طیر أسود فی حد البط(2) و قال القزوینی الغرنیق (3) من الطیور القواطع و هی إذا أحست بتغیر الزمان عزمت علی الرجوع إلی بلادها فعند ذلک تتخذ قائدا حارسا ثم تنهض معا فإذا طارت ترتفع فی الهواء حتی لا یعرض لها شی ء من السباع فإذا رأت غیما أو غشیها اللیل أو سقطت للطعم أمسکت عن الصیاح کیلا یحس بها العدو و إذا أرادت النوم أدخل کل واحد منها رأسه تحت جناحه لعلمه بأن الجناح أحمل للصدمة من الرأس لما فیه من العین التی هی أشرف الأعضاء و الدماغ الذی هو ملاک البدن و ینام کل واحد منها قائما علی إحدی رجلیه حتی لا یکون نومها(4) ثقیلا و أما قائدها و حارسها فلا ینام و لا یدخل رأسه فی جناحه و لا یزال ینظر فی جمیع الجوانب فإذا أحس بأحد صاح بأعلی صوته (5) انتهی.

قوله قد اضطبعت أی أدخلت رأسها فی ضبعها.

ص: 96

**[ترجمه]در کتابی دیده ام که در یک زمانی، قحطی شدت گرفت و گرمای تابستان زیاد شد و مردم برای طلب باران بیرون رفتند و چون درمانده شدند، می گوید(مولف کتاب): من به سوی کوهی بیرون رفتم و دیدم ماده آهویی به مکانی که درگذشته پر از آب بوده - که شاید او از آن می نوشیده- آمد. وقتی ماده آهو به آن رسید، در آنجا چیزی از آب نیافت و اثر عطش شدید، در آن ماده آهو آشکار بود، پس ایستاد و سرش را به سوی آسمان جنبانید که ابرهای بسیاری پدیدار شدند و باران بسیاری آمد.

سپس طرفداران این قول گفته اند: وقتی با دلیل روشن نمودیم که این حیوانات به چاره جویی هایی دقیق، راه می­برند، پس چه استبعادی دارد که گفته شود آن ها می­دانند که پروردگار و تدبیر کننده و خالقی دارند؟ این همه گفتار، در دلائل این گروه است.

و منکران عاقل و عارف بودن این حیوانات، دلیل آورده اند به اینکه، اگر این ها عاقل بودند، واجب بود که آثار عقل در ایشان ظاهر شود، زیرا حصول عقل برای این ها، با اینکه به هیچ وجه امکان بهره وری از آن عقل را ندارند، بیهوده است و این شایسته فاعل حکیم نیست. با این حال، آثار عقل در این ها پدیدار نیست، زیرا از کارهای زشت دوری نمی­جویند و بین آنچه که به سودشان است و آنچه که به ضررشان است فرق نمی­گذارند، پس، قطع به اینکه غیر عاقل اند واجب است.

و جواب دهنده می­تواند جواب دهد و بگوید که درجات علوم و معارف بسیار است و احتمال تفاوت نفوس در ماهیتشان هم وجود دارد، و شاید خصوصیت هرکدام از این نفوس، فقط اقتضای نوع خاصی از عقل و نوع خاصی از معرفت را داشته باشد، پس اگر منظور از عقل، همه علوم حاصل برای انسان ها باشد، حقیقت این است که این ها عاقل نیستند و اگر مراد از عقل، معرفت گونه ای از این گونه هاست، روشن است که موصوف به این معرفت هستند [یعنی این نوع معرفت را دارند] و اجمالا حکم کردن به ثبوت و عدم [عقل] برای این حیوانات، حکم بر غیب است و غیب را هم فقط خدا می­داند و باید اینجا پایان سخن ما در مورد نفوس حیوانی باشد، خدا داناتر است. (پایان نقل قول)

دمیری گفته: «غرنیق» که به ضمه غین و فتحه نون است، جوهری و زمخشری [در موردش] گفته اند که، پرنده سفیدی از پرندگان آبی است که گردن دراز است و در نهایه گفته: آن پرنده آبی نر است و گفته می شود، «غرنیق و غرنوق» و بعضی گفته اند که همان کرکی است و گفته شده که «غرانیق و غرانقه»؛ پرندگانی سیاه رنگ در اندازه مرغابی اند و قزوینی گفته: «غرنیق» از پرندگان راه بر است [آنکه جلودار است، می­برد و بر می­گرداند] و زمانی که احساس تغییر زمان کنند، تصمیم به بازگشت به بلدشان می­گیرند و در این هنگام رهبر پاسبانی را برگزیده و سپس با او برمی­خیزند [برای پرواز] و وقتی پرواز کنند، در هوا اوج می­گیرند، تا چیزی از درندگان بر ایشان برنخورد و وقتی ابری را ببینند یا شبِ تاریک شود یا برای طعمه پایین آیند، از بانگ دادن خودداری می­کنند تا دشمن [وجود]شان را حس نکند و وقتی می­خواهند بخوابند، هر کدام از آن ها سرش را زیر بالش قرار می­دهد، به سبب علمش به اینکه بال برای آسیب دیدن قابل اعتمادتر از سر است، زیرا در سر چشم قرار دارد که شریف ترین اعضاست و مخ است که مایه قوام بدن است، و هر کدام از آن ها [به صورت] ایستاده بر یک پا، می­خوابد تا خوابش سنگین نباشد و اما رهبر و پاسبانشان نمی­خوابد و سرش را زیر بالش نمی کند و پیوسته به همه طرف می­نگرد و چون احساس [وجود] کسی کند، با بلندترین آوازش فریاد می­زند. - . حیاة الحیوان 2 : 125 - 126 - (پایان نقل قول)

سخن «قد اضطبعت» یعنی سرش را زیر بالش داخل کرد .

**[ترجمه]

و قال عز و جل: أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدِینا أَنْعاماً فَهُمْ لَها مالِکُونَ وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ فَمِنْها رَکُوبُهُمْ وَ مِنْها یَأْکُلُونَ وَ لَهُمْ فِیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ أَ فَلا یَشْکُرُونَ71-73.

الزمر: وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ6.

المؤمن: اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَنْعامَ لِتَرْکَبُوا مِنْها وَ مِنْها تَأْکُلُونَ وَ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ وَ لِتَبْلُغُوا عَلَیْها حاجَةً فِی صُدُورِکُمْ وَ عَلَیْها وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ 79و80.

حمعسق: جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ 42.

الزخرف: وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ12.

الغاشیة: أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ 17.

lt;meta info="- أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهیمَةُ الْأَنْعامِ. - . مائده / 1 -

{برای شما [گوشت] چارپایان حلال گردیده}

- وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَکائِنا فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ. - . انعام / 136 -

{و [مشرکان،] برای خدا از آنچه از کِشت و دام ها که آفریده است سهمی گذاشتند، و به پندار خودشان گفتند: (این ویژه خداست و این ویژه بتان ما.) پس آنچه خاص بتانشان بود به خدا نمی رسید، و [لی] آنچه خاص خدا بود به بتانشان می رسید. چه بد داوری می کنند.}

- وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ لا یَطْعَمُها إِلاَّ مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا افْتِراءً عَلَیْهِ سَیَجْزیهِمْ بِما کانُوا یَفْتَرُونَ * وَ قالُوا ما فی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ خالِصَةٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَةً فَهُمْ فیهِ شُرَکاءُ سَیَجْزیهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حَکیمٌ عَلیمٌ * قَدْ خَسِرَ الَّذینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِراءً عَلَی اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ ما کانُوا مُهْتَدینَ. - . انعام / 138 -140 -

{و به زعم خودشان گفتند: (این ها دام ها و کشتزار [های] ممنوع است، که جز کسی که ما بخواهیم نباید از آن بخورد، و دام هایی است که [سوار شدن بر] پشت آن ها حرام شده است.) و دام هایی [داشتند] که [هنگام ذبح] نام خدا را بر آن [ها] نمی بردند به صرف افترا بر [خدا] به زودی [خدا] آنان را به خاطر آنچه افترا می بستند جزا می دهد. و گفتند: (آنچه در شکم این دام هاست اختصاص به مردان ما دارد و بر همسران ما حرام شده است، و اگر [آن جنین] مرده باشد، همه آنان [از زن و مرد] در آن شریکند. به زودی [خدا] توصیف آنان را سزا خواهد داد، زیرا او حکیم داناست. کسانی که از روی بی خردی و نادانی، فرزندان خود را کشته اند، و آنچه را خدا روزیشان کرده بود- از راه افترا به خدا- حرام شمرده اند، سخت زیان کردند. آنان به راستی گمراه شده، و هدایت نیافته اند.}

- وَ مِنَ الْأَنْعامِ حَمُولَةً وَ فَرْشاً کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ. - . انعام / 142 -

{و [نیز] از دام ها، حیوانات بارکش و حیوانات کرک و پشم دهنده را [پدید آورد]. از آنچه خدا روزیتان کرده است بخورید، و از پی گام های شیطان مروید که او برای شما دشمنی آشکار است.}

- وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ * وَ لَکُمْ فیها جَمالٌ حینَ تُریحُونَ وَ حینَ تَسْرَحُونَ * وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغیهِ إِلاَّ بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحیمٌ * وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زینَةً وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ. - . نحل / 5- 8 -

{و چهارپایان را برای شما آفرید: در آن ها برای شما [وسیله] گرمی و سودهایی است، و از آن ها می خورید. و در آن ها برای شما زیبایی است، آن گاه که [آن ها را] از چراگاه برمی گردانید، و هنگامی که [آن ها را] به چراگاه می برید. و بارهای شما را به شهری می برند که جز با مشقت بدن ها بدان نمی توانستید برسید .

قطعاً پروردگار شما رئوف و مهربان است. و اسبان و استران و خران را [آفرید] تا بر آن ها سوار شوید و [برای شما] تجمّلی [باشد]، و آنچه را نمی دانید می آفریند.}

- وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُیُوتاً تَسْتَخِفُّونَها یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلی حینٍ. - . نحل /80 -

{و از پوست دام ها برای شما خانه هایی نهاد که آن [ها] را در روز جابجا شدنتان و هنگام ماندنتان سبک می یابید، و از پشم ها و کرک ها و موهای آن ها وسایل زندگی که تا چندی مورد استفاده است [قرار داد.]}

- وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهیمَةِ الْأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقیرَ * ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتیقِ * ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ حُرُماتِ اللَّهِ فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ أُحِلَّتْ لَکُمُ الْأَنْعامُ إِلاَّ ما یُتْلی عَلَیْکُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ * حُنَفاءَ لِلَّهِ غَیْرَ مُشْرِکینَ بِهِ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَکَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوی بِهِ الرِّیحُ فی مَکانٍ سَحیقٍ * ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ * لَکُمْ فیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتیقِ * وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَکاً لِیَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهیمَةِ الْأَنْعامِ فَإِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتینَ * الَّذینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الصَّابِرینَ عَلی ما أَصابَهُمْ وَ الْمُقیمِی الصَّلاةِ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ * وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ. - . حج / 28- 36 -

{و نام خدا را در روزهای معلومی بر دام های زبان بسته ای که روزی آنان کرده است ببرند. پس، از آن ها بخورید و به درمانده مستمند بخورانید. سپس باید آلودگی خود را بزدایند و به نذرهای خود وفا کنند و بر گِرد آن خانه کهن [کعبه] طواف به جای آورند. این است [آنچه مقرر شده] و هر کس مقررات خدا را بزرگ دارد، آن برای او نزد پروردگارش بهتر است، و برای شما دام ها حلال شده است، مگر آنچه بر شما خوانده می شود. پس، از پلیدیِ بت ها دوری کنید، و از گفتار باطل اجتناب ورزید. در حالی که گروندگان خالص به خدا باشید نه شریک گیرندگان [برای] او! و هر کس به خدا شرک ورزد چنان است که گویی از آسمان فرو افتاده و مرغان [شکاری] او را ربوده اند یا باد او را به جایی دور افکنده است. این است [فرایض خدا] و هر کس شعایر خدا را بزرگ دارد در حقیقت، آن [حاکی] از پاکی دل هاست. برای شما در آن [دام ها] تا مدتی معین سودهایی است، سپس جایگاه [قربانی کردن آن ها و سایر فرایض] در خانه کهن [کعبه] است. و برای هر امتی مناسکی قرار دادیم، تا نام خدا را بر دام های زبان بسته ای که روزی آن ها گردانیده یاد کنند. پس [بدانید که] خدای شما خدایی یگانه است، پس به [فرمان] او گردن نهید. و فروتنان را بشارت ده. همانان که چون [نام] خدا یاد شود، دل هایشان خشیت یابد و [آنان که] بر هر چه بر سرشان آید صبر پیشگانند و برپا دارندگان نمازند، و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند. و شتران فربه را برای شما از [جمله] شعایر خدا قرار دادیم: در آن ها برای شما خیر است. پس نام خدا را بر آن ها- در حالی که برپای ایستاده اند- ببرید و چون به پهلو درغلتیدند از آن ها بخورید و به تنگدست [سائل] و به بینوا [ی غیر سائل] بخورانید. این گونه آن ها را برای شما رام کردیم، امید که شکرگزار باشید.}

- وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقیکُمْ مِمَّا فی بُطُونِها وَ لَکُمْ فیها مَنافِعُ کَثیرَةٌ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ * وَ عَلَیْها وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ. - . مومنون / 21 - 22 -

{و البته برای شما در دام ها [ی گلّه درس] عبرتی است: از [شیری] که در شکم آن هاست، به شما می نوشانیم، و برای شما در آن ها سودهای فراوان است و از آن ها می خورید. و بر آن ها و بر کشتی ها سوار می شوید.}

- وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ. - . فاطر / 28 -

{و از مردمان و جانوران و دامها که رنگ هایشان همان گونه مختلف است [پدید آوردیم.]} - وَ خَلَقْنا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ ما یَرْکَبُونَ. - . یس /42 -

{و مانند آن برای ایشان مرکوب ها [ی دیگری] خلق کردیم.}

- أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدینا أَنْعاماً فَهُمْ لَها مالِکُونَ * وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ فَمِنْها رَکُوبُهُمْ وَ مِنْها یَأْکُلُونَ * وَ لَهُمْ فیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ أَ فَلا یَشْکُرُونَ. - . یس / 71- 73 -

{آیا ندیده اند که ما به قدرت خویش برای ایشان چهارپایانی آفریده ایم تا آنان مالک آن ها باشند؟ و آن ها را برای ایشان رام گردانیدیم. از برخی شان سواری می گیرند و از بعضی می خورند. و از آن ها سودها و نوشیدنی ها دارند. پس چرا شکرگزار نیستید؟}

- وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ. - . زمر / 6 -

{و برای شما از دام ها هشت قسم پدید آورد.}

- اللَّهُ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَنْعامَ لِتَرْکَبُوا مِنْها وَ مِنْها تَأْکُلُونَ * وَ لَکُمْ فیها مَنافِعُ وَ لِتَبْلُغُوا عَلَیْها حاجَةً فی صُدُورِکُمْ وَ عَلَیْها وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ. - . غافر / 79 - 80 -

{خدا [همان] کسی است که چهارپایان را برای شما پدید آورد تا از برخی از آن ها سواری گیرید و از برخی از آن ها بخورید. و در آن ها برای شما سودهاست تا با [سوار شدن بر] آن ها به مقصودی که در دل هایتان است برسید، و بر آن ها و بر کشتی حمل می شوید.}

- جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً یَذْرَؤُکُمْ فیهِ. - . شوری / 11 -

{از خودتان برای شما جفت هایی قرار داد، و از دام ها [نیز] نر و ماده [قرار داد]. بدین وسیله شما را بسیار می گرداند.}

- وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ - . زخرف / 12 - .

{و برای شما از کشتی ها و دام ها [وسیله ای که] سوار شوید قرار داد.} - أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ. - . غاشیه / 17 -

{آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده؟}

**[ترجمه]

و أبی عبد الله علیه السلام.

و ثالثها أن بهیمة الأنعام وحشیها کالظبی (1) و البقر الوحشی و حمر الوحش و الأولی حمل الآیة علی الجمیع انتهی (2) و الآیة تدل علی حل أکل لحوم البهائم بل سائر أجزائها بل جمیع الانتفاعات منها إلا ما أخرجه الدلیل وَ جَعَلُوا أی مشرکو العرب لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ أی خلق مِنَ الْحَرْثِ أی الزرع وَ الْأَنْعامِ نَصِیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ من غیر أن یؤمروا به وَ هذا لِشُرَکائِنا یعنی الأوثان فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِمْ و روی أنهم کانوا یعینون شیئا من حرث و نتاج لله و یصرفونه فی الضیفان و المساکین و شیئا منهما لآلهتهم و ینفقون علی سدنتها(3) و یذبحون عندها ثم إن رأوا ما عینوا لله أزکی بدلوه بما لآلهتهم و إن رأوا ما لآلهتهم أزکی ترکوه لها حبا لها و اعتلوا لذلک بأن الله أغنی و روی فی المجمع عن أئمتنا علیهم السلام أنه کان إذا اختلط ما جعل للأصنام بما جعل لله ردوه و إذا اختلط ما جعل الله بما جعلوه للأصنام ترکوه و قالوا الله أغنی و إذا انخرق الماء(4) من الذی لله فی الذی للأصنام لم یسدوه و إذا انخرق (5) من الذی للأصنام فی الذی لله سدوه و قالوا الله غنی (6) ساءَ ما یَحْکُمُونَ أی ساء الحکم حکمهم هذا(7) وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ أی حرام لا یَطْعَمُها إِلَّا مَنْ نَشاءُ(8) یعنون خدمة الأوثان و الرجال دون النساء بِزَعْمِهِمْ أی بغیر حجة وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها(9) یعنی البحائر و السوائب و الحوامی وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ

ص: 99

اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا فی الذبح بل یسمون آلهتهم و قیل لا یحجون علی ظهورها افْتِراءً عَلَیْهِ نصب علی المصدر سَیَجْزِیهِمْ بِما کانُوا یَفْتَرُونَ وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ یعنون أجنة البحائر و السوائب خالِصَةٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا أی إن ولد حیا وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَةً فَهُمْ فِیهِ شُرَکاءُ أی الذکور و الإناث فیه سواء سَیَجْزِیهِمْ وَصْفَهُمْ أی جزاء وصفهم الکذب علی الله فی التحلیل و

التحریم إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ أی بناتهم سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ من البحائر و نحوها افْتِراءً عَلَی اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ إلی الحق و الصواب وَ مِنَ الْأَنْعامِ أی و أنشأ من الأنعام.

حَمُولَةً وَ فَرْشاً قیل فیه وجوه الأول أن الحمولة کبار الإبل أو الأعم و الفرش صغارها الدانیة من الأرض مثل الفرش المفروش علیها الثانی أن الحمولة ما یحمل علیه من الإبل و البقر و الفرش الغنم الثالث أن الحمولة کل ما حمل من الإبل و البقر و الخیل و البغال و الحمیر و الفرش الغنم روی ذلک عن ابن عباس فکأنه ذهب إلی أنه یدخل فی الأنعام الحافر علی وجه التبع.

و الرابع أن معناه ما ینتفعون به فی الحمل و ما یفترشونه فی الذبح فمعنی الافتراش الاضطجاع للذبح.

و الخامس أن الفرش ما یفرش من أصوافها و أوبارها أی من الأنعام ما یحمل علیه و منها ما یتخذ من أوبارها و أصوافها ما یفرش و یبسط و قیل أی ما یفرش المنسوج من شعره و صوفه و وبره و یدل علی جواز حمل ما یقبل الحمل منها و ذبح ما یستحق الذبح منها أو افتراش أصوافها و أوبارها و أشعارها(1).

کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قال الطبرسی رحمه الله أی استحلوا الأکل مما أعطاکم الله و لا تحرموا شیئا منها کما فعله أهل الجاهلیة فی الحرث و الأنعام و علی هذا یکون الأمر علی ظاهره و یمکن أن یکون المراد نفس الأکل فیکون بمعنی

ص: 100

الإباحة(1).

وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ قال البیضاوی أی فی التحلیل و التحریم من عند أنفسکم إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ ظاهر العداوة ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ بدل من حمولة و فرشا أو مفعول کلوا و لا تتبعوا معترض بینهما أو فعل دل علیه أو حال من ماء بمعنی مختلفة أو متعددة و الزوج ما معه آخر من جنسه یزاوجه و قد یقال لمجموعهما و المراد الأول (2).

مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ قال الطبرسی قدس سره معناه ثمانیة أفراد لأن کل واحد من ذلک یسمی زوجا فالذکر زوج الأنثی و الأنثی زوج الذکر و قیل معناه ثمانیة أصناف مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ یعنی الذکر و الأنثی وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ الذکر و الأنثی و الضأن ذوات الصوف من الغنم و المعز ذوات الشعر منه و واحد الضأن ضائن و الأنثی ضائنة و واحد المعز ماعز و قیل المراد بالاثنین الأهلی و الوحشی من الضأن و المعز و البقر و المراد بالاثنین من الإبل العراب و البخاتی و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام قُلْ یا محمد صلی الله علیه و آله لهؤلاء المشرکین الذین یحرمون ما أحل الله تعالی آلذَّکَرَیْنِ من الضأن و المعز حَرَّمَ الله أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ منهما أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَیَیْنِ أی أم حرم ما اشتمل علیه رحم الأنثی من الضأن و الأنثی من المعز و إنما ذکر الله هذا علی وجه الاحتجاج علیهم بین به فریتهم و کذبهم علی الله تعالی فیما ادعوا من أن ما فی بطون الأنعام حلال للذکور و حرام علی الإناث و غیر ذلک مما حرموه فإنهم لو قالوا حرم الذکرین لزمهم أن یکون کل ذکر حراما و لو قالوا حرم الأنثیین لزمهم أن یکون کل أنثی حراما و لو قالوا حرام ما اشتملت علیه رحم الأنثی من الضأن و المعز لزمهم تحریم الذکور و الإناث فإن أرحام الإناث تشتمل علی الذکور و الإناث فیلزمهم بزعمهم تحریم هذا الجنس صغارا و کبارا ذکورا و إناثا و لم یکونوا یفعلون ذلک بل کانوا یخصون

ص: 101

بالتحریم بعضا دون بعض فقد لزمتهم الحجة ثم قال نَبِّئُونِی بِعِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ معناه أخبرونی بعلم عما ذکرتموه من تحریم ما حرمتموه و تحلیل ما حللتموه إن کنتم صادقین فی ذلک وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ قُلْ یا محمد آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ الله منهما أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَیَیْنِ أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ أی حضورا إِذْ وَصَّاکُمُ اللَّهُ بِهذا أی أمرکم به و حرمه علیکم حتی تضیفوه إلیه و إنما ذکر ذلک لأن طرق العلم إما الدلیل الذی یشترک العقلاء فی إدراک الحق به أو المشاهدة التی یختص بها بعضهم دون بعض فإذا لم یکن أحد من الأمرین سقط المذهب فَمَنْ أَظْلَمُ لنفسه مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أی أضاف إلیه تحریم ما لم یحرمه و تحلیل ما لم یحلله لِیُضِلَّ النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ أی یعمل عمل القاصد إلی إضلالهم من أجل دعائه إیاهم إلی ما لا یثق بصحته مما لا یأمن أن یکون فیه هلاکهم و إن لم یقصد إضلالهم إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ إلی الثواب لأنهم مستحقون العقاب الدائم بکفرهم و ضلالهم (1).

**[ترجمه]بیشتر مفسران در مورد «بَهیمَةُ الْأَنْعامِ» گفته اند که اضافه بیانی و یا اضافه صفت به موصوف است که منظور از آن، گروه های هشت گانه است و مستفاد از بیشتر اخبار این است که بیان است. (حل الانعام) در آیات دیگر است و در اینجا منظور از آن، بیان جنین هایی است که در شکم چارپایان هستند و در کافی در حدیثی که حسن کاالصحیح است، از محمد بن مسلم روایت شده که می گوید: از یکی از امام باقر و امام صادق علیهما السّلام از قول خدای عزوجل «أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهیمَةُ الْأَنْعامِ» سوال نمودم، حضرت فرمود: جنین در شکم مادرش وقتی مو در آورد و کرک کند، ذبح او همان ذبح مادرش است [نیازی به ذبح جدید ندارد]، این چیزی است که مقصود خدای عزوجل است. - . کافی 6 : 234 -

بنابراین، اضافه به تقدیر«من» یا «لام» است و می­توان خبر را بر این حمل کرد که، مقصود این است که جنین هم، داخل در این آیه است که غرض از آن، بیان فرد نهان است و یا اینکه برای نامگذاری اولش به بهیمه و حلال بودنش از آن وقت، حد معین کرده و منافات با تعمیم دادن هم ندارد. طبرسی رحمة الله علیه گفته: در تاویل این آیه در اقوالی اختلاف شده: اولینش این است که مقصود انعام است و بهیمه فقط برای تاکید ذکر شده که معنایش این است که انعام؛ یعنی شتر و گاو و گوسفند، برای شما حلال گردید.

دومینش این است که مراد از این آیه، جنین هایی است که در شکم های مادرانشان هستند، زمانی که مو در می­آورند و مادرانشان ذبح می­شوند و ایشان [در شکم مادرانشان] مرده اند، ذبح ایشان همان ذبح مادرانشان است که این از امام باقر و امام صادق علیهما السّلام روایت شده است .

سوم اینکه: [منظور از آیه] گونه وحشی بهیمه الانعام، مانند آهو، گاو وحشی و الاغ های وحشی است و شایسته تر حمل کردن آیه بر همه است [نه فقط وحشی ها]. (پایان نقل قول) - . مجمع البیان 3 : 152 - و آیه دلالت دارد بر حلّیت خوردن گوشت های چهارپایان، بلکه سایر اجزائشان و حتی همه سودهائی که از آن ها برده می شود، جز آن چیزی را که دلیل خارج[استثنا] کرده «وَ جَعَلُوا» یعنی مشرکان عرب «لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ» یعنی [آن چیزی که] خلق کرده «مِنَ الْحَرْثِ» یعنی زراعت «وَ الْأَنْعامِ نَصیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِم» بدون اینکه به آن فرمان داده شوند «وَ هذا لِشُرَکائِنا» یعنی بت ها «فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِم» روایت شده که آن ها چیزی از زراعت و نتاج [بچه های چهارپایان] را برای خدا تعیین می­کردند و در پذیرایی مهمان و مساکین صرف می­کردند و قسمتی از آن دو را برای خدایانشان اختصاص داده و برای خادمان و دربانان آنان خرج می­کردند و در پیشگاه خدایانشان قربانی می­کردند، سپس اگر می­دیدند آنچه را که برای خدا تعیین کرده اند بهتر است، آن را با آنچه که برای خدایانشان تعیین کرده بودند، عوض می­کردند و اگر می­دیدند آنچه که برای خدایانشان است بهتر است، آن را به خاطر حُب به خدایان، برایشان وا می­نهادند [می­گذاردند] و برای آن عذر می­آوردند که خدا بی­نیازتر است و در مجمع البیان از امامان ما علیهم السّلام روایت شده که، زمانی که آن چیزی که برای بت ها قرار داده شده بود با آن چیزی که برای خدا تعیین شده بود مخلوط می گردید، آن را بر می گرداندند و اگر آن چیزی که برای خدا قرار داده شده بود با آن چیزی که برای بت ها تعیین شده بود مخلوط می­گردید، آن را وا می­نهادند و می­گفتند خدا بی نیازتر است. و اگر آب از چیزی که برای خدا بود در [به سوی] آن که برای بت ها بود شکافته و باز می­شد، آن را نمی بستند و اگر از آن چیزی که برای بت ها بود به سوی چیزی که برای خدا بود باز می­شد، آن را می­بستند و می گفتند خدا بی نیاز است، «ساءَ ما یَحْکُمُونَ» یعنی این حکم کردنشان، چه حکم کردن بدی است. - . مجمع البیان 4 : 370 - «وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ» یعنی حرام است، «لا یَطْعَمُها إِلاَّ مَنْ نَشاءُ» منظورشان خدمه های بت ها و مردان، بدون زنان است «بِزَعْمِهِم» یعنی بدون دلیل «وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها» یعنی بحیره ها، سائبه ها و حام ها «وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا» یعنی در هنگام ذبح آن ها [نام خدا را نمی­برند]، بلکه نام خدایانشان را می­برند و گفته شده که بر پشتشان حج بجا نمی­آورند، «افْتِراءً عَلَیْه» که منصوب بر مصدر است «سَیَجْزیهِمْ بِما کانُوا یَفْتَرُونَ * وَ قالُوا ما فی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعام» منظورشان جنین های بحیره ها و سائبه هاست. «خالِصَةٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا» یعنی اگر زنده متولد شوند. «وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَةً فَهُمْ فیهِ شُرَکاء» یعنی مردان و زنان در آن، برابرند. «سَیَجْزیهِمْ وَصْفَهُمْ» یعنی پاداش وصف دروغشان بر خدای متعال در حلال کردن و حرام کردن. «إِنَّهُ حَکیمٌ عَلیم * قَدْ خَسِرَ الَّذینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُم» یعنی دخترانشان را. «سَفَهاً بِغَیر عِلمٍ و حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللهُ» از بحیره ها و امثال آن ها «افْتِراءً عَلَی اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ ما کانُوا مُهْتَدینَ» به سوی حقیقت و درستی [هدایت نشده اند]. «وَ مِنَ الْأَنْعام» یعنی از انعام [یعنی دام ها] پدید آورد.

«حَمُولَةً وَ فَرْشاً» در آن وجوهی گفته شده: اول اینکه «حموله»؛ شتر بزرگ و یا اعم از آن است و «فرش»؛ شتر کوچک است که مانند فرشی که روی زمین گسترده شده به زمین نزدیک است، دوم اینکه «حموله» شتر و گاوی است که بر او بار حمل می شود و «فرش» گوسفند است، سوم اینکه «حموله» هر شتر و گاو و اسب و قاطر و الاغی است که بار بر است و «فرش» گوسفند است. این از ابن عباس روایت شده گویی اینکه او گفته: حیوانات سم دار هم بالتبع، داخل در انعام می­شوند.

چهارم: معنایش آن چیزی است که در باربری از او سود می­برند و هر چیزی است که در ذبح، او را روی زمین می­خوابانند، پس معنای افتراش، خواباندن برای سر بریدن است.

پنجم: «فرش» آن چیزی است که از پشم و کرکش برای فرش استفاده می شود، یعنی بعضی از دام ها هستند که بار بر آن ها قرار داده می شود و بعضی هستند که از کرک و پشمشان، هر چیزی که فرش و گسترده می شود اتخاذ [ساخته] می شود و گفته شده: یعنی هر چیزی که مو، کرک و پشم بافته شده اش باز و گسترده می شود [و از آن ها فرش ساخته می شود] و دلالت دارد بر جواز بارگذاردن، بر آن هایی که بارپذیرند و جواز ذبح و یا گستردن پشم و کرک و موی آن هایی که استحقاقش را دارند. - . مجمع البیان 4 : 376 -

«کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ» طبرسی رحمة الله علیه گفته: یعنی حلال بدانید خوردن آن چیزی را که خدا به شما عطا کرده و چیزی از آن را حرام نکنید، همان طور که اهل جاهلیت در مورد زراعات و انعام کردند و بنا براین امر بر ظاهرش [حمل شده] و ممکن است که منظور خودِ خوردن باشد، که به معنای اباحه[مباح بودن آن چیزی است که بیان کرده] است. - . مجمع البیان 4 : 377 -

«وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ» بیضاوی گفته: یعنی در حلال و حرام کردن از جانب خودتان [پیروی شیطان نکنید]. «إّنَهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِین» یعنی دشمنی اش آشکار است. «ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ» بدل از «حموله و فرشاً» و یا مفعول «کلوا» است و «لا تَتَّبِعُوا» جمله معترضه ای بین آن دو یا فعلی است که بر آن دلالت دارد، و یا حال از «ما» به معنای مختلف و متعدد است و «زوج» چیزی است که هم جنس دیگری با اوست، که با او آمیزش می کند و گاهی هم به هر دوتایشان گفته می شود و منظور، معنای اول است. - . انوار التنزیل 1 : 406 -

«مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ» طبرسی قدس سره گفته: معنایش هشت فرد است، زیرا هر کدام از این ها زوج نامیده می­شوند، پس مذکر، زوج مونث و مونث، زوج مذکر است و گفته شده معنایش هشت صنف است. «مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ» یعنی مذکر و مونث «وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ» یعنی مذکر و مونث [هر دو حلال شده] و «ضأن»؛ گوسفندان دارای پشم اند و «معز»؛ گوسفندان دارای مو و مفرد «ضأن»، «ضائن» و مونثش «ضائنه» و مفرد «معز»، «ماعز» است و گفته شده منظور از «اثنین» گوسفند و بز و گاو اهلی و وحشی است و منظور از «اثنین» در شتر، عراب و بختانی است. و این از امام صادق علیه السّلام روایت شده «قل» ای محمد به این مشرکانی که آنچه را که خدا حلال کرده، حرام می­کنند «آلذَّکَرَیْنِ» گوسفندان و بزها را «حَرَّمَ» خدا «أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ» [ماده] آن دو را «أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَیَیْنِ» یعنی یا آنچه را که رحم ماده گوسفند و ماده بز در بر می­گیرد، حرام کرده و خدای متعال این وجه را فقط به خاطر احتجاج بر آن ها ذکر کرده و به وسیله آن، افتراء و دروغشان بر خدای متعال، در آنچه که ادعا کردند که هر چه که در شکم این دام هاست، برای مردان، حلال و برای زنان، حرام است و غیر از این، از چیزهایی که حرام کردند را آشکار کرده، زیرا مشرکان، اگر می­گفتند خدا نرها را حرام کرده، بر ایشان الزام می کرد که هر نری حرام باشد و اگر می­گفتند ماده ها را حرام کرده، بر ایشان لازم می­شد که هر ماده ای حرام باشد. و اگر می­گفتند هر چیزی را که رحم جنس ماده گوسفند و بز در برمی­گیرد حرام است، تحریم ماده ها و نرها را الزامشان می­کرد، زیرا رحم ماده ها، نر و ماده را دربر می­گیرد، پس به زعمشان، تحریم کوچک و بزرگ و نر و ماده این جنس را بر ایشان الزام می کند، اما چنین نمی­کردند، بلکه برخی را بدون برخی دیگر به تحریم اختصاص می دادند که حجت و دلیل آن ها را الزام کرد [گرفت]. «نَبِّئُونِی بِعِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» - . انعام / 143 - یعنی اگر راست می گویید از آنچه حلال یا حرام شمرده اید، از روی علم به من خبر دهید. «وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ» - . انعام / 144 - {و از شتر دو، و از گاو دو} «قُلْ» بگو ای محمد صلّی الله علیه و آله: «آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ» آیا خدا نرهای آن­ها را حرام کرده؟ «أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَیَیْنِ» {یا ماده را؟ یا آنچه را که رحم آن دو ماده در بر گرفته است؟} «أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ» یعنی آیا شما آنجا حاضر بودید؟ «إِذْ وَصَّاکُمُ اللَّهُ بِهذا» وقتی شما را امر به آن نمود و آن چیز دیگر را بر شما حرام نمود، تا اینکه شما این حکم را به او نسبت دهید. سؤال اخیر را به این جهت طرح می کند که در راه تحصیل علم، یا دلیلی است که عقلا برای رسیدن به حق دنبال می کنند یا مشاهده است که عمومی نیست و اختصاص به عدّه خاصی دارد. هر گاه هیچ کدام از این دو راه برای تحصیل علم نباشد، علمی وجود ندارد و مذهب باطل می شود. [مقصود این است که آیا شما این مطلب را به دلیل کتب آسمانی می گویید یا خداوند با خود شما در میان گذاشته است؟ اوّلی را که باور ندارید، دوّمی هم که دروغ است؛ پس گفتار شما باطل است.] «فَمَنْ أَظْلَمُ» پس کیست ستمکارتر به خودش «مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً» از کسی که به خدا نسبت دروغ دهد و چیزی که از جانب خدا تحریم نشده، حرام شمارد و چیزی که از جانب او تحریم شده را حلال بشمارد؟ «لِیُضِلَّ النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ» برای آنکه کاری کند تا مردم را بدون دانش به گمراهی افکند و به آن­ها چیزی بگوید که خود به درستی آن اطمینان ندارد و باعث هلاک آن­ها شود، اگرچه ممکن است واقعاً قصد هلاک آن­ها را نداشته باشد!؟ «إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» خداوند مردم ستمکار را به ثواب هدایت نمی کند، زیرا آن­ها به واسطه کفر و گمراهیشان، سزاوار کیفر دائمی هستند. - . مجمع البیان 4 : 377 -

**[ترجمه]

فی موضع آخر سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ(1) فعلم أنها تقی البرد أیضا فکذلک هاهنا و قیل إن معناه و خلق الأنعام لکم أی لمنافعکم ثم ابتدأ و أخبر فقال فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ أی و لکم فیها منافع أخر من الحمل و الرکوب و إثارة الأرض و الدر(2) و النسل وَ مِنْها

تَأْکُلُونَ أی و من لحومها تأکلون وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ أی حسن منظر و زینة حِینَ تُرِیحُونَ أی حین تردونها إلی مراحها و هو حیث تأوی إلیه لیلا وَ حِینَ تَسْرَحُونَ أی ترسلونها بالغداة إلی مراعیها و أحسن ما تکون إذا راحت عظاما ضروعها ممتلیة بطونها منتصبة أسنمتها(3) و کذلک إذا سرحت إلی المراعی رافعة رءوسها فیقول الناس هذا جمال فلان و مواشیه فیکون له فیها جمال وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ أی أمتعتکم إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ أی و تحمل الإبل و بعض البقر أحمالکم الثقیلة إلی بلد بعید لا یمکنکم أن تبلغوه من دون الأحمال إلا بمشقة و کلفة تلحق أنفسکم فکیف تبلغونه مع الأحمال لو لا أن الله سخر هذه الأنعام لکم حتی حملت أثقالکم إلی أین شئتم و قیل إن الشق معناه الشطر و النصف فیکون المراد إلا بأن یذهب شطر قوتکم أی نصف قوة الأنفس و قیل معناه تحمل أثقالکم إلی مکة لأنها من بلاد الفلوات عن ابن عباس و عکرمة إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ أی ذو رأفة و رحمة و لذلک أنعم علیکم بخلق هذه الأنعام ابتداء منه بهذا الإنعام (4). وَ الْخَیْلَ أی و خلق لکم الخیل وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوها فی حوائجکم و تصرفاتکم وَ زِینَةً أی و لتتزینوا بها من الله سبحانه علی خلقه بأن خلق لهم من الحیوان ما یرکبونه و یتجملون به و لیس فی هذا ما یدل علی تحریم أکل لحومها

ص: 103

وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ (1) من أصناف الحیوان و النبات و الجماد لمنافعکم (2) وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ أی الأنطاع و الأدم بُیُوتاً تَسْتَخِفُّونَها أی خیاما و قبابا یخف علیکم حملها فی أسفارکم یَوْمَ ظَعْنِکُمْ أی ارتحالکم من مکان إلی مکان وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ أی الیوم الذی تنزلون موضعا تقیمون فیه أی لا یثقل علیکم فی الحالین (3) وَ مِنْ أَصْوافِها و هی للضأن وَ أَوْبارِها و هی للإبل وَ أَشْعارِها و هی للمعز أَثاثاً أی مالا عن ابن عباس و قیل أنواعا من متاع البیت من الفرش و الأکیسة و قیل طنافس و بسطا و ثیابا و کسوة و الکل متقارب وَ مَتاعاً تتمتعون به و معاشا تتجرون فیه إِلی حِینٍ أی إلی یوم القیامة أو إلی وقت الموت و یحتمل أن یکون المراد به موت المالک أو موت الأنعام و قیل إلی وقت البلی و الفناء(4) و فیه إشارة إلی أنها فانیة فلا ینبغی للعاقل أن یختارها علی نعیم الآخرة انتهی (5).

قوله سبحانه عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ یدل علی حل الأنعام الثلاثة و التسمیة عند ذبحها علی بعض الوجوه إِلَّا ما یُتْلی عَلَیْکُمْ أی تحریمه من المیتة و المنخنقة و الموقوذة و ما لم یذکر اسم الله علیه و سائر ما سیأتی.

و قال الطبرسی رحمه الله البدن جمع بدنة و هل الإبل المبدنة بالسمن قال الزجاج یقولون بدنت الإبل أی سمنتها و قیل أصل البدن الضخم و کل ضخم بدن و قیل البدن الناقة و البقرة مما یجوز فی الهدی و الأضاحی مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ أی من أعلام دینه و قیل من أعلام مناسک الحج لَکُمْ فِیها خَیْرٌ أی نفع فی الدنیا و الآخرة و قیل أراد

ص: 104

بالخیر ثواب الآخرة کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُمْ أی ذللناها لکم حتی لا تمتنع عما تریدون منها من النحر و الذبح بخلاف السباع الممتنعة و لتنتفعوا برکوبها و حملها و نتاجها نعمة منا علیکم لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ذلک (1) وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً أی دلالة تستدلون بها علی قدرة الله تعالی نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِها أراد به اللبن وَ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ کَثِیرَةٌ فی ظهورها و ألبانها و أولادها(2)

و أصوافها و أشعارها وَ مِنْها تَأْکُلُونَ أی من لحومها و أولادها و التکسب بها وَ عَلَیْها یعنی علی الإبل الخاصة وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ و هذا کقوله وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ(3) أما فی البر فالإبل و أما فی البحر فالسفن (4) وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِ التی تدب علی وجه الأرض وَ الْأَنْعامِ کالإبل و الغنم و البقر مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ أی کاختلاف الثمرات و الجبال (5) وَ خَلَقْنا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ ما یَرْکَبُونَ أی و خلقنا لهم من مثل سفینة نوح سفنا یرکبون فیها و قیل إن المراد به الإبل و هی سفن البر عن مجاهد و قیل مثل السفینة من الدواب کالإبل و البقر و الحمیر عن الجبائی أَ وَ لَمْ یَرَوْا أی أ و لم یعلموا أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ أی لمنافعهم مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدِینا أی مما ولینا خلقه بإبداعنا و إنشائنا لم نشارک فی خلقه و لم نخلقه بإعانة معین و الید فی اللغة علی أقسام منها الجارحة و منها النعمة و منها القوة و منها تحقیق الإضافة یقال فی معنی النعمة لفلان عندی ید بیضاء و بمعنی القدرة(6) تلقی فلان قولی بالیدین أی بالقوة و التقبل و یقولون هذا ما جنت یداک و هو المعنی فی الآیة و إذا قال الواحد منا عملت هذا بیدی دل ذلک علی انفراده بعمله من غیر أن یکله إلی

ص: 105

أحد أَنْعاماً یعنی الإبل و البقر و الغنم فَهُمْ لَها مالِکُونَ و لو لم نخلقها(1) لما ملکوها و لما انتفعوا بها و بألبانها و رکوبها و لحومها و قیل فهم لها ضابطون قاهرون لم نخلقها وحشیة نافرة منهم لا یقدرون علی ضبطها فهی مسخرة لهم و هو قوله وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ أی سخرناها لهم حتی صارت منقادة فَمِنْها رَکُوبُهُمْ وَ مِنْها یَأْکُلُونَ قسم الأنعام بأن جعل منها ما یرکب و منها ما یذبح فینتفع بلحمه

و یؤکل قال مقاتل الرکوب الحمولة یعنی الإبل و البقر وَ لَهُمْ فِیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ فمن منافعها لبس أصوافها و أشعارها و أوبارها و أکل لحومها و رکوب ظهرها(2) إلی غیر ذلک من أنواع المنافع الکثیرة فیها و المشارب من ألبانها أَ فَلا یَشْکُرُونَ الله علی هذه النعم (3).

وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ فیه وجوه أحدها أن معنی الإنزال هنا الإحداث و الإنشاء کقوله قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً(4) و لم ینزل اللباس و لکن أنزل الماء الذی هو سبب القطن و الصوف و اللباس یکون منهما فکذلک الأنعام تکون بالنبات و النبات بالماء.

و الثانی أنه أنزلها بعد أن خلقها فی الجنة عن الجبائی قال و فی الخبر الشاة من دواب الجنة و الإبل من دواب الجنة و الثالث أن المعنی جعلها نزلا و رزقا لکم و یعنی بالأزواج الثمانیة من الأنعام الإبل و البقر و الغنم الضأن و المعز من کل صنف اثنان هما زوجان (5).

**[ترجمه]البته تفسیر سایر آیات در ابواب آینده هم می­آید.

«وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها» - . نحل / 5 - مرحوم طبرسی می­گوید: و چارپایان را نیز از آب آفرید، همان طور که شما را از آن آفرید، آنجا که می فرماید: «وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ» - . نور / 45 - {و خداست که هر جنبنده ای را [ابتدا] از آبی آفرید.} کلمه انعام، بیشتر در مورد گوسفندان به کار می رود، ولی شامل گاو و شتر نیز می شود و در لغت، انعام به معنای اسب به کار نرفته است. «لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ» {در آن­ها برای شما [وسیله] گرمی است.} ابن عباس و دیگران گفته­اند: یعنی از آن­ها لباس تهیه می کنید. برخی گفته­اند: یعنی هر چه که از پشم و کرک و موی آن­ها تهیه کنند و برای جلوگیری از سرما بپوشند، بنابراین شامل گلیم و لحاف و لباس و ... می شود. زجاج گوید: خداوند بیان می کند که در چارپایان چیزهایی است که ما را گرم می کند، نه چیزهایی که جلو سرما را بگیرد. بدیهی است که این بیان جامع­تر است، زیرا چیزی که برای پوشش بدن به کار می رود، هم مانع سرما می شود، هم مانع گرما. نظیر آن، آیه: «سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ» - . نحل / 81 - {برای شما تن پوش­هایی مقرّر کرده که شما را از گرما [و سرما] حفظ می کند.} است، چرا که مقصود این نیست که فقط از سرما نگه می­ دارد، بلکه هم از سرما و هم از گرما حفظ می کند. برخی دیگر گفته­اند: یعنی چارپایان را به خاطر منافع شما آفرید. آن گاه، جمله دیگری را آغاز کرده و فرموده: «فِیهَا دِفْ ءٌ وَ مَنَافِعُ» - . نحل / 5 - یعنی چارپایان منافع دیگری هم برای شما دارند، مثل: بارکشی، سواری، شخم زمین، آبکشی و تولید نسل، «وَ مِنْها تَأْکُلُونَ» یعنی شما از گوشت آن­ها نیز استفاده می کنید. «وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ» - . نحل / 6 - یعنی برای شما زیبایی منظر و زینت هستند، «حِینَ تُرِیحُونَ» شبانگاهان که آن­ها را از چراگاه بر می گردانید، «وَ حِینَ تَسْرَحُونَ» و هنگامی که صبحگاهان آن­ها را به چراگاه می برید. بدیهی است که این چارپایان هنگامی که از چراگاه بر می گردند با شکم پر و پستان­های مملوّ از شیر و کوهان­های برجسته، جلوه خاصی دارند و برای صاحب خود، جمال شمرده می شوند، همچنین وقتی با سر­های بالا به سوی چراگاه می­روند نیز جمال و زیبایی محسوب می­شوند، تا جایی که مردم می گویند: این­ها جمال و چهار پایان فلانی هستند. «وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ» - . نحل / 7 - یعنی بار و کالا­های شما را، «إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ» شتران و بعضی از گاوها بارهای شما را به جاهای دور دست می برند که شما بدون داشتن بار، با زحمت و مشقت می توانید به آنجا بروید، چه رسد به اینکه بار داشته باشید؛ لکن خداوند متعال این چارپایان را برای شما رام کرده است تا به راحتی بتوانید مسافرت کنید و در نقل و انتقال بارها و توشه ها به هر کجا که می­خواهید، به زحمت نیفتید. برخی گفته­اند: «شقّ» به معنای نصف است، پس مراد آیه این است که: چارپایان بارهای شما را به جاهایی می برند که اگر شما بخواهید بدون داشتن چارپایان به آنجا سفر کنید، نیمی از تاب و توان شما، به هدر خواهد رفت. ابن عباس و عکرمه گفته­اند: یعنی بارهای شما را به مکه- که از شهرهای بیابانی است- می برند. «إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ» همانا پروردگار شما صاحب رأفت و رحمت است، از این رو بدون اینکه از او درخواست کنید، این نعمت­ها را در دسترس شما قرار داده است. «وَ الخََْیْلَ وَ الْبِغَالَ وَ الْحَمِیرَ» یعنی خداوند اسبان و قاطرها و الاغ­ها را آفرید، «لِترَْکَبُوهَا» برای اینکه بر آن­ها سوار شوید و کارهای خود را انجام دهید. «وَ زِینَةً» و دیگر اینکه این حیوانات، زینت زندگی شما هستند. از این آیه، بر نمی آید که خوردن گوشت اسب و قاطر و الاغ، حرام است. «وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ» و خداوند چیزهایی از انواع حیوانات و نباتات و جمادات، برای منافع شما خلق می کند که شما نمی دانید. «وَ جَعَلَ لَکمُ مِّن جُلُودِ الْأَنْعَامِ بُیُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا» از پوست چارپایان برای شما خیمه هایی آفرید که حمل و نقل آن­ها در سفر برای شما آسان باشد. «یَوْمَ ظَعْنِکُمْ» وقتی از جایی به جای دیگر کوچ می­کنید، «وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ» و روزی که در جایی اقامت می­کنید و از چهار­پایان خود پایین می­آیید؛ این پوست ها در هر حال برای شما سنگینی ندارند، [خواه هنگامی که برای بدست آوردن آب و چراگاه در حرکت هستید و خواه وقتی که در یک نقطه، اقامت می کنید.] «وَ مِنْ أَصْوافِها» یعنی پشم گوسفند، «وَ أَوْبارِها» یعنی کرک شتر، «وَ أَشْعارِها» یعنی موی بز، «أَثاثاً» خدا از این­ها برای شما اثاث و وسائل زندگی قرار داد، این تفسیر از آیه به نقل از ابن عباس است. برخی گفته­اند: مقصود فرش و گلیم و دیگر وسائل خانه است. برخی دیگر گفته­اند: منظور لباس و رختخواب است. همه این معانی، نزدیک به هم هستند. «وَ مَتاعاً» کالا­هایی که از آن بهره مند می شوید و سرمایه­ای که با آن تجارت می­کنید، «إِلی حِینٍ» تا روز قیامت یا تا لحظه مرگ، و احتمالا منظور از مرگ، مرگ مالک یا مرگ خود چهار­پا باشد. برخی گویند: تا وقتی که کهنه نشده اند، و این تعبیر اشاره به این دارد که این­ها فناپذیرند و عاقل نباید دل به آن ها ببندد و آن­ها را بر نعمت­های آخرت ترجیح دهد.

آیه شریفه: «عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ» - . حج / 28 - دلالت دارد بر حلال بودن شتر و گاو و گوسفند و لازم بودن بردن نام خدا در هنگام ذبح آن­ها، بنا بر وجهی «إِلَّا مَا یُتْلیَ عَلَیْکُمْ» یعنی حرام شمردن مردار و حیوان خفه شده و کوفته شده و حیوانی که در هنگام ذبح، نام خدا بر آن برده نشده و حرام­های دیگر که خواهد آمد.

مرحوم طبرسی گفته: «بُدن» جمع «بدنه»، به معنای شتر فربه است، زجاج گفته: می­گویند: «بدنت الابل» یعنی شتر را فربه کردم، و نیز گفته شده: معنای بُدن در اصل، درشت است و هرچه درشت و ضخیم باشد، بُدن است. و برخی گفته­اند: بُدن، گاو و شتری است که بتوان آن را قربانی کرد، «من شَعَائرِِ الله» یعنی نشانه­های دین، برخی گفته­اند: منظور علائم مناسک حج است، «لَکمُ ْ فِیهَا خَیرْ» یعنی سود دنیا و آخرت، و برخی گفته­اند: خیر، همان ثواب آخرت است، «کَذَلِکَ سَخَّرْنَاهَا لَکمُ ْ» یعنی آن­ها را در فرمان شما آوردیم و برای شما رام کردیم تا به نحر و ذبح تن دهند، به خلاف درنده های سر پیچ، و تا از سواری و باربری و نتاجشان - محصول زاد و ولد - سود برید و این به عنوان نعمتی از طرف ما برای شماست، «لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» امید که شکرگزار باشید. - . مجمع البیان 7 : 85 - 86 -

«وَ إِنَّ لَکمُ ْ فیِ الْأَنْعَامِ لَعِبرَْةً» یعنی در وجود این چهارپایان دلیلی بر توانایی و قدرت خدای متعالی وجود دارد، «نُّسْقِیکمُ مِّمَّا فیِ بُطُونهَِا» یعنی از شیری که در شکم آن­­هاست به شما می­نوشانیم، «وَ لَکمُ ْ فِیهَا مَنَافِعُ کَثِیرَةٌ» و در آن­ها منافع بسیاری دارید، در پشتشان و شیرشان و فرزندانشان و پشم و مویشان «وَ مِنهَْا تَأْکلُُونَ» و از گوشت آن­ها و فرزندانشان می­خورید و همچنین از درآمدی که با فروش آن­ها به دست می­آورید. «وَ عَلَیهَْا» و بر شتر «وَ عَلیَ الْفُلْکِ تحُْمَلُونَ» و بر کشتی سوار می­شوید، چنان که در جای دیگر فرمود: «وَ حَمَلْنَاهُمْ فیِ الْبرَِّ وَ الْبَحْرِ» شما را در خشکی بر شتر و در دریا بر کشتی­ها سوار کردیم. - . مجمع البیان 7 : 103 -

«وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابّ ِ» از مردمان و جانوران که در روی زمین می­جنبند، «وَ الْأَنْعَامِ» و چهارپایان، مثل شتر و گاو و گوسفند، «مخُْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ کَذَالِکَ» رنگارنگند، همچنان که میوه ها و کوه ها هستند. «وَ خَلَقْنَا لهَُم مِّن مِّثْلِهِ مَا یَرْکَبُون» یعنی برایشان مانند کشتی نوح، کشتی­هایی که بر آن سوار شوند، آفریدیم. مجاهد گفته: منظور از آن، شتر است که کشتی خشکی محسوب می­شود، و جبّایی گفته: مثل کشتی در میان جنبندگان، شتر و گاو و الاغ است.

«أَوَ لَمْ یَرَوْاْ» یعنی آیا نمی­دانند «أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ» که بدون تردید ما ایجاد کردیم برای بهره برداری و منافع ایشان «مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدِینا» یعنی از آنچه که به اختراع و ایجادمان، متولّی و متصدّی آفریدن آن شدیم و شریکی در آفریدن آن نداشتیم، و با کمک و یاور هم آن را نیافریدیم. و «ید» در لغت بر چند قسم است: یک قسم آن، به معنای عضو است و قسم دیگر آن، نعمت است و قسمی از آن قوّه و نیرو است، و یک قسم آن هم تحقیق اضافه است، در معنای نعمت گفته می­شود: «لفلان عندی ید بیضاء» برای فلانی در نزد من حق نعمت است، و به معنای قوّه هم می­گویند: «تلقّی فلان قولی بالیدین»، یعنی فلانی گفته مرا تلقّی به قبول و توان نمود (آن را عملی ساخت). و می­گویند: «هذا ما جنت یداک»، این نتیجه جنایت دو دست تو است، و این معنای آیه محل بحث است، و وقتی یک نفر بگوید: «عملت هذا بیدی» این دلالت می کند بر تنهایی او در عملش بدون آنکه به کسی وا گذاشته باشد و یا دیگری کمکش کرده باشد. «أَنْعاماً» یعنی شتر و گاو و گوسفند، «فَهُمْ لَها مالِکُونَ» یعنی اگر ما آن­ها را نیافریده بودیم، هرگز مالک آن­ها نمی­شدند و از آن­ها و شیرشان و سوار شدن بر پشتشان و خوردن گوشت آن­ها بهره نمی بردند. و بعضی گفته اند: یعنی پس ایشان آن­ها را حبس و حفظ می­کنند و بر آن­ها تسلّط دارند، و ما آن­ها را وحشی نیافریدیم تا از ایشان فرار کنند و نتوانند آن­ها را نگاه دارند؛ پس آن حیوانات مسخّر و تحت اختیار ایشانند و این همان است که می­فرماید: «وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ» یعنی ما آن­ها را مسخّر ایشان گردانیدیم تا مطیع و رام آن­ها شدند. «فَمِنْها رَکُوبُهُمْ وَ مِنْها یَأْکُلُونَ» انعام را تقسیم فرمود به اینکه بعضی را مَرکب سواری قرار داد (مانند اسب و الاغ و قاطر) و بعضی را برای ذبح شدن قرار داد تا از گوشتش بهره مند شده و از آن بخورند، مقاتل گوید: (رکوب حموله) یعنی شتر و گاو، «وَ لَهُمْ فِیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ» پس برخی از منافع آن­ها عبارت است از: پوشیدن پوست و پشم و مو و کرک آن­ها، خوردن گوشت آن­ها، سوار شدن بر پشت آن­ها، نوشیدن از شیر آن­ها و منافع فراوان دیگری که در آن­هاست. «أَفَلا یَشْکُرُونَ» آیا خدای تعالی را بر این نعمت­ها سپاس نمی­کنید؟! - . مجمع البیان 8 : 433 -

«وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ» - . زمر / 6 - در بیان مقصود این آیه نظرهای مختلفی گفته شده:

اوّل: لفظ (إنزال) در اینجا به معنای ایجاد و پدید آوردن است، چنانکه خداوند متعالی می فرماید: «قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً» - . اعراف / 26 - {در حقیقت، ما برای شما لباسی فرو فرستادیم.} که منظور نزول خود لباس نیست بلکه منظور سبب نزول آن است که باران باشد که از آسمان نازل شده و در اثر آن پنبه و پشم به وجود آمده و سپس به صورت لباس درآمده است. پس چهارپایان نیز به همین ترتیب از گیاه رشد کرده و گیاه هم از آب به وجود آمده است.

دوم: خداوند پس از خلقت چهارپایان در بهشت، آن­ها را به زمین فرو فرستاده است، این قول جبّائی است و گفته که در خبر وارد شده که: گوسفند و شتر، از چهار­پایان بهشتی می باشند.

سوم: مقصود از نزول در این آیه رزق قرار دادن آنها می باشد، و مراد از جفت­های هشتگانه، شتر و گاو و گوسفند و بز و جفت­های آن­ها می باشد.

**[ترجمه]

و قال البیضاوی وَ أَنْزَلَ لَکُمْ أی و قضی أو قسم لکم فإن قضایاه توصف بالنزول من السماء حیث کتب فی اللوح أو أحدث بأسباب نازلة منها کأشعة

ص: 106

الکواکب و الأمطار(1) اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَنْعامَ قال فی المجمع من الإبل و البقر و الغنم لِتَرْکَبُوا مِنْها أی لتنتفعوا برکوبها وَ مِنْها تَأْکُلُونَ یعنی أن بعضها للرکوب و الأکل کالإبل و البقر و بعضها للأکل کالأغنام و قیل المراد بالأنعام هاهنا الإبل خاصة لأنها التی ترکب و تحمل علیها فی أکثر العادات و اللام فی قوله لِتَرْکَبُوا لام الغرض و إذا کان الله تعالی خلق هذه الأنعام و أراد أن ینتفع خلقه بها و کان جل جلاله لا یرید القبیح و لا المباح فلا بد أن یکون أراد انتفاعهم بها علی وجه القربة إلیه و الطاعة له وَ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ من جهة ألبانها و أصوافها و أوبارها و أشعارها وَ لِتَبْلُغُوا عَلَیْها حاجَةً فِی صُدُورِکُمْ بأن ترکبوها و تبلغوا المواضع التی تقصدونها بحوائجکم وَ عَلَیْها أی و علی الأنعام و هی الإبل هنا وَ عَلَی الْفُلْکِ أی و علی السفن تُحْمَلُونَ یعنی علی الإبل فی البر و علی الفلک فی البحر تحملون فی الأسفار(2).

جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ قال البیضاوی من جنسکم أَزْواجاً نساء وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً أی و خلق للأنعام من جنسها أزواجا أو خلق لکم من الأنعام أصنافا أو ذکورا و إناثا یَذْرَؤُکُمْ یکثرکم من الذرء و هو البث فِیهِ فی هذا التدبیر و هو جعل الناس و الأنعام أزواجا یکون بینهم توالد فإنه کالمنبع للبث و التکثیر(3).

أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ قال الطبرسی قدس سره کانت الإبل عیشا من عیشهم فیقول أ فلا یتفکرون فیها و ما یخرج الله من ضروعها مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً سائِغاً لِلشَّارِبِینَ یقول کما صنعت هذا لهم فکذلک أصنع لأهل الجنة فی الجنة و قیل معناه أ فلا یعتبرون بنظرهم إلی الإبل و ما رکبه الله علیه من عجیب الخلق فإنه مع عظمته و قوته یذلله الصغیر فینقاد له بتسخیر الله إیاه لعباده فیبرکه و یحمل علیه ثم یقوم و لیس ذلک فی غیره من ذوات الأربع فلا یحمل علی شی ء منها

ص: 107

إلا و هو قائم فأراهم الله سبحانه هذه الآیة فیه لیستدلوا علی توحیده بذلک و سئل الحسن عن هذه الآیة و قیل له الفیل أعظم من الإبل فی الأعجوبة فقال أما الفیل فالعرب بعید العهد بها ثم هو خنزیر لا یرکب ظهرها و لا یؤکل لحمها و لا یحلب درها و الإبل من أعز مال العرب و أنفسه تأکل النوی و القت و تخرج اللبن و یأخذ الصبی بزمامها فیذهب بها حیث شاء مع عظمها فی نفسها و یحکی أن فأرة أخذت تجرها و هی تتبعها حتی دخلت الجحر فجرت الزمام و برکت الناقة فجرت فقربت فمها من جحر الفأر انتهی (1).

و قال الرازی للإبل خواص منها أنه تعالی جعل الحیوان الذی یقتنی (2)

أصنافا شتی فتارة یقتنی لیؤکل لحمه و تارة لیشرب لبنه و تارة لیحمل الإنسان فی الأسفار و تارة لینقل أمتعة الإنسان من بلد إلی بلد و تارة لیکون به زینة و جمال و هذه المنافع بأسرها حاصلة فی الإبل و إن شیئا من سائر الحیوانات لا تجتمع فیه هذه الخصال (3).

و ثانیها أنه فی کل واحد من هذه الخصال أفضل من الحیوان الذی لا توجد فیه إلا هذه الخصلة لأنها إن جعلت حلوبة سقت فأروت الکثیر و إن جعلت أکولة أطعمت و أشبعت الکثیر و إن جعلت رکوبة أمکن أن یقطع بها من المسافة المدیدة(4)

ما لا یمکن قطعه بحیوان آخر و ذلک لما رکب فیها من القوة علی مداومته علی السیر(5) و الصبر علی العطش و الاجتزاء من العلوفات ما لا یجتزئ (6) به حیوان آخر و إن جعلت حمولة(7) استقلت بحمل الأحمال الثقلیة التی لا یستقل بها سواها و منها

ص: 108

أن هذا الحیوان کان أعظم الحیوانات وقعا فی قلوب العرب و لذلک جعلوا دیة(1) قتل الإنسان إبلا و کان ملوکهم إذا أرادوا(2) المبالغة فی إعطاء الشاعر الذی جاء من المکان البعید أعطوه مائة(3) بعیر لأن امتلاء العین منه أشد من امتلاء العین من غیره و لهذا قال وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ (4) الآیة و منها أنی کنت مع جماعة فی مفازة فضللنا الطریق فقدموا جملا و تبعوه فکان ذلک الإبل (5) ینعطف من تل إلی تل و من جانب إلی جانب و الجمیع کانوا یتبعونه حتی وصل إلی الطریق بعد زمان طویل و هذا من قوة(6) تخیل ذلک الحیوان بالمرة الواحدة(7) کیف انحفظت فی خیاله صورة تلک المعاطف حتی أن الذی عجز جمع من العقلاء إلی الاهتداء إلیه فإن ذلک الحیوان اهتدی إلیه.

و منها أنها مع کونها فی غایة القوة علی العمل مباینة لغیرها فی الانقیاد و الطاعة لأضعف الحیوانات کالصبی و مباینة لغیرها أیضا فی أنها یحمل علیها و هی بارکة ثم تقوم فهذه الصفات الکثیرة الموجودة فیها توجب علی العاقل أن ینظر فی خلقتها و ترکیبها و یستدل بذلک علی وجود الصانع الحکیم سبحانه ثم إن العرب من أعرف الناس بأحوال الإبل فی صحتها و سقمها و منافعها و مضارها فلهذه الأسباب حسن من الحکیم تعالی أن یأمر بالتأمل فی خلقتها(8).

**[ترجمه]بیضاوی گفته: «أَنْزَلَ لَکُمْ» یعنی برای شما حکم کرد و یا قسمت نمود، چون احکام الهی به نازل شدن از آسمان وصف شده است، از آن جهت که در لوح محفوظ نوشته است یا وسائلی که [این احکام] از آن­ها فرود آمده­است، را ایجاد نموده، مثل پرتو ستارگان و باران. - . انوار التنزیل 2 : 353 -

«اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَنْعَام» مرحوم طبرسی در مجمع گفته: از شتر و گاو و گوسفند «لِترَْکَبُواْ مِنهَْا» تا سوارشان شوید، «وَ مِنهَْا تَأْکلُُونَ» و از آن­ها بخورید، یعنی برخی برای سواری و خوردن هستند، مانند شتر و گاو و برخی فقط برای خوردن، مثل گوسفند، و برخی گفته­اند: مقصود از انعام در اینجا خصوص شتر است چون آن است که بیشتر بر آن سوار می­شوند، و لام در جمله (لترکبوا) برای تعلیل است، و از آنجا که خدای تعالی این چهار­پایان را آفریده و هم خواسته خلقش از آن­ها سود برند، و از طرف دیگر خدای متعالی هیچ گاه اراده کاری که قبیح یا مباح است را نمی کند؛ پس اراده فرمود که با نیّت قربت به وی و فرمانبری او از این چهارپایان بهره مند شوند. «وَ لَکُمْ فِیهَا مَنَافِعُ» از شیر و پشم و کرک و موی آن­ها استفاده می­کنید، «وَ لِتَبْلُغُواْ عَلَیهَْا حَاجَةً فیِ صُدُورِکُمْ» به اینکه سوار آن­ها شوید و به جاهایی برسید که برای حوائجتان قصد دارید به آنجا بروید و نیازهای خود را برآورید، «وَ عَلَیْهَا» و بر چهار­پایان که در اینجا خصوص شتر است «وَ عَلیَ الْفُلْکِ تحُْمَلُونَ» و بر کشتی­ها سوار شوید، یعنی با شتر در خشکی و با کشتی در دریا سفر کنید. - . مجمع البیان

8.

: 534 -

«جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکمُ ْ» بیضاوی گفته: از جنس خودتان «أَزْوَاجًا» زنان را «وَ مِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا» و برای چهار­پایان هم جفت­هایی از جنس خودشان آفرید، یا انواع چهار­پایان را برای شما آفریده، یا نر و ماده آفریده، «یَذْرَؤُکُمْ» تا شما را فراوان کند، از ریشه «ذرء» به معنای پراکندن «فِیهِ» در این تدبیر، و تدبیر این است که انسان ها و چهار­پایان را زوج قرار داد تا آن­ها همچون منبعی برای گسترش و تکثیر، به تولید نسل بپردازند. - . انوار التنزیل 2 : 394 -

«أَفَلَا یَنظُرُونَ إِلیَ الْابِلِ کَیْفَ خُلِقَت» مرحوم طبرسی گفته: شتر، متاعی از وسائل عیش و زندگی آن­ها بود، لذا خدای متعالی می فرماید: پس آیا در شتر و شیر خالص و گوارایی که خدا آن را از پستان­ او­، و از میان چرک و خون، برای نوش کنندگان خارج می کند، تفکّر نمی­کنند؟ می­فرماید: همان گونه که این را برای ایشان آفریدم، برای اهل بهشت در بهشت هم خواهم آفرید. برخی گفته­اند: یعنی آیا با نگاه کردنشان به شتر و خلقت عجیبش عبرت نمی­گیرند که موجودی صغیر آن را با تمام بزرگی و قوّتش رام می­کند، و به موجب اینکه خدای متعالی آن را مسخّر بندگانش کرده، مطیع او می­شود، پس [انسان] آن را بر روی زمین می­خواباند و بر آن سوار می­شود، آن گاه بلند می شود و در غیر شتر از میان چهار­پایان [نیازی به خوابانیدن آن ها نیست] و بر هیچ کدام آن­ها چیزی حمل نمی شود مگر آنکه آن حیوان ایستاده است. پس خداوند این نشانه را در شتر به ایشان نشان داد تا به سبب آن بر یگانگی خدا استدلال کنند. از حسن درباره این آیه سؤال شد و به او گفته شد: فیل که در شگفتی، بزرگ تر از شتر است، چرا خدا نفرمود: أفلا ینظرون الی الفیل کیف خلقت؟ حسن گفت: به این خاطر که فیل از خاطر و ذهن عرب دور است و در نزد او معهود نیست و پس از فیل، خوک است که عرب سوار بر آن نمی شود و گوشتش را نمی خورد، و شیرش را نمی­دوشد، ولی شتر از بهترین مال عرب و نزد ایشان از نفیس ترین چیزهاست، هسته خرما می­خورد و بچّه می آورد و شیر می­دهد، و یک کودک افسار او را گرفته و با وجود بزرگی جثّه­اش، او را به هر کجا که بخواهد می­برد. و حکایت شده که موشی، افسار شتری را گرفته بود و آن را هدایت می نمود و می­کشید تا موش داخل سوراخش شده و افسار را کشید و شتر خوابید و دهانش را به سوراخ موش نزدیک کرد.

رازی گفته: شتر چند ویژگی دارد:

1.

خدای تعالی حیواناتی را که برای کار خاصی نگهداری می­شوند را چند دسته قرار داده است؛ گاهی برای خوردن گوشتش و گاهی برای نوشیدن شیرش و یک بار برای سفر کردن با آن و بار دیگر برای بارکشی از شهری به شهر دیگر و گاهی نیز برای زیور نگهداری می­شوند و همه این منافع در شتر جمع است، و هیچ حیوانی همه این ویژگی­ها را با هم ندارد.

2.

در هر کدام از این منافع، شتر از حیوانات دیگر که برای یک ویژگی خاص نگهداری می­شوند سر است؛ چون اگر از لحاظ شیر دهی در نظر گرفته شود، بیشتر از آن­ها شیر می­دهد و اگر از نظر گوشت در نظر گرفته شود، گوشت بیشتری دارد و تعداد بیشتری را سیر می کند. از نظر ویژگی های دیگر نیز همین گونه است؛ مسافتی را که پیمودن آن با حیوان دیگری ممکن نیست، می­پیماید، چون به راه رفتن توانمند و بردبار است و به تشنگی شکیباست و و خوراک او از علوفه­ها، کمتر از خوراکی است که حیوانات دیگر نیاز دارند و بارهای سنگینی را که دیگر حیوانات را یارای حمل آن نیست، حمل می کند.

3.

شتر بیشتر از همه حیوانات در دل عرب جا گرفته بود، از این رو آن را دیه کشتن انسان قرار داده بودند و پادشاهان آن­ها وقتی می­خواستند به شاعری که از راه دور آمده بود جایزه کلانی بدهند، صد شتر به او می­دادند چرا که از حیوانات دیگر چشمگیرتر بود، از این رو فرمود: «وَ لَکُمْ فِیهَا جَمَالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُون» - . نحل / 6 - {و در آنها برای شما زیبایی است، آن گاه که [آنها را] از چراگاه برمی گردانید، و هنگامی که [آنها را] به چراگاه می برید.}

4.

من با گروهی به راهی می­رفتیم، پس راه را گم کردیم و آن­ها شتری را جلو انداختند و خود به دنبال او به راه افتادند. او از تپّه ای به تپّه ای و از سویی به سویی می­رفت و همه دنبالش بودند تا پس از زمانی دراز به راه رسید، و این به سبب نیروی خیال این حیوان است که چگونه با یک بار گذر، همه این تپّه ها و پیچ ها را در خیال خود حفظ می کند، تا آنجا که گروهی از خردمندان در پیدا کردن راه درمانده شدند، امّا شتر راه را پیدا کرد.

5.

شتر با اینکه بسیار نیرومند است، امّا از همه حیوانات فرمانبرتر است تا آنجا که به فرمان کودکی می­رود و همچنین بر خلاف حیوانات دیگر، به صورت نشسته بار را بر او حمل می­کنند، سپس برمی­خیزد.

این اوصاف ویژه فراوان که در شتر وجود دارد، بر خردمند لازم می­دارد تا در آفرینش و ترکیبش بیندیشد و به وسیله آن به آفریننده حکمت مدار رهنمون شود، و از آنجا که عرب زبانان از همه مردم به تندرستی و بیماری و سود و زیان شتر آگاه­تر بودند، از این رو جا داشت خدا تعالی آن­ها را [در ابتدا] به اندیشه در آفرینش او امر کند.

**[ترجمه]

و قال الدمیری فی حیاة الحیوان الإبل الجمال و هی اسم واحد یقع علی

ص: 109

الجمع لیس بجمع و لا اسم جمع إنما هو دال علی الجنس

وَ رَوَی ابْنُ مَاجَهْ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْإِبِلُ عِزٌّ لِأَهْلِهَا وَ الْغَنَمُ بَرَکَةٌ وَ الْخَیْرُ مَعْقُودٌ فِی نَوَاصِی الْخَیْلِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

و الإبل من الحیوان العجیب (1) و إن کان عجبها سقط من أعین الناس لکثرة رؤیتهم لها و هو أنه حیوان عظیم الجسم شدید الانقیاد ینهض بالحمل الثقیل و یبرک به و تأخذ زمامة فأرة تذهب به حیث شاءت و تحمل علی ظهره بیتا یقعد فیه الإنسان (2)

مع مأکوله و مشروبه و ملبوسه و ظروفه و وسائده کما فی بیته و تتخذ للبیت سقفا(3)

و هو یمشی بکل هذه و لهذا قال تعالی أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ و عن بعض الحکماء أنه حدث عن البعیر و عظم خلقه (4)

و کان قد نشأ بأرض لا إبل بها ففکر(5) ثم قال یوشک أن تکون طوال الأعناق و حین أراد الله (6) بها أن تکون سفائن البر صبرها علی احتمال العطش حتی أن ظمأها یرتفع إلی العشر و جعلها ترعی کل شی ء نابت فی البراری و المفاوز ما لا یرعاه سائر البهائم و فی الحدیث لا تسبوا الإبل فإن فیها رقوء الدم و مهر الکریمة أی تعطی (7) فی الدیات فتحقن بها الدماء فتقطع عن أن یهراق (8) دم القاتل و قال أصحاب الکلام فی طبائع الحیوان لیس لشی ء من الفحول مثل ما للجمل عند هیجانه إذ یسوء خلقه و یظهر زبده و رغاؤه فلو حمل ثلاثة أضعاف عادته حمل و یقل أکله (9)

وَ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الصَّلَاةِ

ص: 110

فِی مَبَارِکِ الْإِبِلِ فَقَالَ لَا تُصَلُّوا فِی مَبَارِکِ الْإِبِلِ فَإِنَّهَا مِنَ الشَّیَاطِینِ (1)

وَ سُئِلَ عَنِ الصَّلَاةِ فِی مَرَابِضِ الْغَنَمِ فَقَالَ صَلُّوا فِیهَا(2) فَإِنَّهَا بَرَکَةٌ(3).

وَ فِی مُسْنَدِ أَحْمَدَ وَ الْحَاکِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله دَخَلَ حَائِطاً لِبَعْضِ الْأَنْصَارِ فَإِذَا فِیهِ جَمَلٌ فَلَمَّا رَأَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله ذَرَفَتْ عَیْنَاهُ فَمَسَحَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَنَامَهُ (4) فَسَکَنَ ثُمَّ قَالَ مَنْ رَبُّ هَذَا الْجَمَلِ فَجَاءَ فَتًی مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ هُوَ لِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَ لَا تَتَّقِی اللَّهَ فِی هَذِهِ الْبَهِیمَةِ الَّتِی مَلَّکَکَ اللَّهُ إِیَّاهَا فَإِنَّهُ یَشْکُو(5)

إِلَیَّ أَنَّکَ تُجِیعُهُ وَ تُذِیبُهُ.

وَ رَوَی الطَّبَرَانِیُّ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ ذَاتِ الرِّقَاعِ حَتَّی إِذَا کُنَّا بِحَرَّةِ(6)

وَاقِمٍ أَقْبَلَ جَمَلٌ یَرْفُلُ حَتَّی دَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَرْغُو عَلَی هَامَتِهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذَا الْجَمَلَ یَسْتَعْدِینِی عَلَی صَاحِبِهِ یَزْعُمُ أَنَّهُ کَانَ یَحْرُثُ عَلَیْهِ مُنْذُ سِنِینَ حَتَّی أَجْرَبَهُ (7) وَ أَعْجَفَهُ وَ کَبُرَ سِنُّهُ أَرَادَ نَحْرَهُ اذْهَبْ یَا جَابِرُ

ص: 111

إِلَی صَاحِبِهِ فَأْتِ بِهِ قَالَ مَا أَعْرِفُهُ قَالَ إِنَّهُ سَیَدُلُّکَ عَلَیْهِ قَالَ فَخَرَجَ بَیْنَ یَدَیَّ مُعْنِقاً حَتَّی وَقَفَ بِی مَجْلِسَ بَنِی حَطْمَةَ(1) فَقُلْتُ أَیْنَ رَبُّ هَذَا الْجَمَلِ قَالُوا هَذَا لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فَجِئْتُهُ فَقُلْتُ أَجِبْ رَسُولَ اللَّهِ فَخَرَجَ مَعِی حَتَّی إِذَا جَاءَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ جَمَلَکَ یَزْعُمُ أَنَّکَ حَرَثْتَ عَلَیْهِ زَمَاناً حَتَّی إِذَا أَجْرَبْتَهُ وَ أَعْجَفْتَهُ وَ کَبُرَ سِنُّهُ أَرَدْتَ نَحْرَهُ (2)

قَالَ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ إِنَّ ذَلِکَ کَذَلِکَ (3)

قَالَ صلی الله علیه و آله مَا هَکَذَا جَزَاءُ الْمَمْلُوکِ الصَّالِحِ ثُمَّ قَالَ بِعْنِیهِ (4) قَالَ نَعَمْ فَابْتَاعَهُ مِنْهُ ثُمَّ أَرْسَلَهُ صلی الله علیه و آله فِی الشَّجَرِ حَتَّی نَصَبَ سَنَامُهُ وَ کَانَ إِذَا اعْتَلَّ عَلَی بَعْضِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ مِنْ نَوَاضِحِهِمْ شَیْ ءٌ أَعْطَاهُ إِیَّاهُ فَمَکَثَ کَذَلِکَ زَمَاناً(5).

و قال البقر اسم جنس یقع علی الذکر و الأنثی و إنما دخلته الهاء للوحدة و الجمع بقرات و هو حیوان شدید القوة کثیر المنفعة خلقه الله ذللا(6) و لم یخلق له سلاحا شدیدا کما للسباع لأنه فی رعایة الإنسان فالإنسان یدفع عنه عدوه فلو کان له سلاح لصعب علی الإنسان ضبطه و البقر الأجم (7) یعلم أن سلاحه فی رأسه فیستعمل محل القرن کما تری فی العجاجیل قبل نبات قرونها تنطح برءوسها تفعل ذلک طبعا و هی أجناس منها الجوامیس و هی أکثرها ألبانا و أعظمها أجسادا(8)

و منها العراب و هی جرد ملس الألوان و منها نوع آخر یقال له الدربانة(9) و البقر ینزو ذکورها

ص: 112

علی إناثها إذا تمت لها سنة من عمرها فی الغالب و هی کثیرة المنی و کل الحیوان إناثه أرق صوتا من الذکور إلا البقر فإن الأنثی أفخم و أجهر و لیس لجنس البقر ثنایا علیا فهی تقطع الحشیش بالسفلی.

و ذکر صاحب الترغیب و الترهیب و البیهقی فی الشعب عن ابن عباس أن ملکا من الملوک خرج یتصید فی مملکته مختفیا من الناس (1) فنزل علی رجل له بقرة فراحت علیه تلک البقرة فحلبت مقدار ثلاثین بقرة فحدث الملک نفسه أن یأخذها فلما کان من الغد غدت البقرة إلی مرعاها ثم راحت فحلبت نصف ذلک فدعا الملک صاحبها فقال أخبرنی عن بقرتک هذه لم نقص حلابها أ لم یکن مرعاها الیوم مرعاها بالأمس قال بلی و لکن أری الملک أضمر لبعض الرعیة سوء فنقص لبنها فإن الملک إذا ظلم أو هم بظلم ذهبت البرکة قال فعاهد الملک ربه أن لا یأخذها و لا یظلم أحدا قال فغدت ثم راحت (2) فحلبت حلابها فی الیوم الأول فاعتبر الملک بذلک و عدل و قال إن الملک إذا ظلم أو هم بظلم ذهبت البرکة لا جرم لأعدلن و لأکونن علی أفضل الحالات (3).

و قال الغنم الشاة لا واحد له من لفظه

وَ رَوَی عَبْدُ بْنُ حُمَیْدٍ بِسَنَدِهِ إِلَی عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: افْتَخَرَ أَهْلُ الْإِبِلِ وَ أَهْلُ الْغَنَمِ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ السَّکِینَةُ وَ الْوَقَارُ فِی أَهْلِ الْغَنَمِ وَ الْفَخْرُ وَ الْخُیَلَاءُ فِی الْفَدَّادِینَ أَهْلِ الْإِبِلِ.

و هو فی الصحیحین بألفاظ مختلفة منها السکینة(4) فی أهل الغنم و الفخر و الریاء فی الفدادین أهل الخیل و الوبر و فی لفظ الفخر و الخیلاء فی أصحاب الإبل و السکینة و الوقار فی أصحاب الشاة.

أراد بالسکینة السکون و بالوقار التواضع و أراد بالفخر التفاخر بکثرة

ص: 113

المال و الجاه و غیر ذلک من مراتب أهل الدنیا و بالخیلاء التکبر و التعاظم و منه قوله تعالی إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ(1) و مراده بالوبر أهل الإبل لأنه لها کالصوف للغنم (2) و الشعر للمعز و لذلک قال تعالی وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلی حِینٍ (3) و هذا منه صلی الله علیه و آله إخبار عن أکثر حال أهل الغنم و أهل الإبل و أغلبه و قیل أراد به أی بأهل الغنم أهل الیمن لأن أکثرهم أهل الغنم بخلاف ربیعة و مضر فإنهم أصحاب إبل.

و الغنم علی ضربین ضائنة و ماعزة قال الجاحظ و اتفقوا علی أن الضأن أفضل من الماعز(4)

و استدلوا علیه بأوجه منها أن الله تعالی بدأ بذکر الضأن فی القرآن فقال مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ (5) و منها قوله إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً(6) و منها فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ (7) و مما یذکر من فضلها أنها تلد فی السنة مرة و تفرد غالبا و المعز تلد مرتین و قد تثنی و تثلث و البرکة فی الضأن أکثر و من ذلک أن الضأن إذا رعت شیئا من الکلأ فإنه ینبت و إذا رعت الماعز شیئا لا ینبت لأن المعز تقلعه من أصولها و الضأن ترعی ما علی وجه الأرض و أیضا فإن صوف الضأن أفضل من شعر المعز و أعز قیمة و لیس الصوف إلا للضأن و منها أنهم کانوا إذا مدحوا

ص: 114

شخصا قالوا إنما هو کبش و إذا ذموه قالوا ما هو إلا تیس (1) و مما أهان الله به التیس أن جعله مهتوک الستر مکشوف القبل و الدبر بخلاف الکبش و لذا شبه رسول الله صلی الله علیه و آله المحلل بالتیس المستعار.

و منها أن رءوس الضأن أطیب و أفضل من رءوس الماعز و کذلک لحمها فإن أکل لحم الماعز یحرک المرة السوداء و یولد البلغم و یورث النسیان و یفسد الدم و لحم الضأن عکس ذلک قال أبو زید یقال لما تضعه الغنم و المعز حالة وضعه سخلة ذکرا کان أو أنثی و جمعها سخل بفتح السین و سخال بکسرها ثم لا یزال اسمه ذلک ما دام یرضع اللبن ثم یقال للذکر و الأنثی بهمة بفتح الباء و الجمع بهم بضمها و یقال لولد المعز حین یولد سلیل و سلیط فإذا بلغ أربعة أشهر و فصل عن أمه و أکل من البقل فإن کان من أولاد المعز فهو جفر و الأنثی جفرة و الجمع جفار فإذا قوی و أتی علیه حول فهو عریض و جمعه عرضان بکسر العین و العتود نوع منه و جمعه أعتدة و عتدان و هو فی ذلک جدی (2)

و الأنثی عناق إذا کان من أولاد المعز و یقال له إذا تبع أمه تلو لأنه یتلو أمه و یقال للجدی أمر بضم الهمزة و تشدید المیم و الراء المهملة فی آخره و یقال له هلع و هلعة بضم الهاء و تشدید اللام و البکرة العناق أیضا و العطعط الجدی فإذا أتی علیه حول فالذکر تیس و الأنثی عنز ثم یکون جذعا فی السنة الثانیة و الأنثی جذعة فإذا طعن فی السنة الثالثة فهو ثنی و الأنثی ثنیة فإذا طعن فی السنة الرابعة کان رباعیا و الأنثی رباعیة(3) ثم تکون سدسا و الأنثی سدسة(4) ثم یکون ضالعا و الأنثی کذلک و یقال ضلع یضلع ضلوعا و الجمع الضلع

ص: 115

بتشدید اللام (1) و قال الجلان و الجلام (2) من أولاد المعز خاصة و فی الحدیث فی الأرنب یصیبها المحرم جلان (3).

قال الجاحظ و قد قالوا فی أولاد الضأن کما قالوا فی أولاد المعز إلا فی مواضع قال الکسائی هی خروف (4) فی العریض من أولاد المعز و الأنثی خروفة و یقال له حمل و الأنثی رخل بفتح الراء المهملة و کسر الخاء المعجمة و الجمع رخال بضم الراء و هو مما جمع علی غیر قیاس کما قالوا فی المرضع ظئر و ظؤار و للشاة القریبة العهد بالنتاج ربی و رباب و البهمة للذکر و الأنثی من أولاد الضأن و المعز جمیعا و لا یزال کذلک حتی یأکل و یجتر ثم هو قرقر بقافین مکسورتین و الجمع قرقار و قرقور و هذا کله حین یأکل و یجتر و الجلام بکسر الجیم الجدی أیضا و البذج بفتح الباء و الذال المعجمة و بالجیم فی آخره من أولاد الضأن خاصة و الجمع بذجان.

وَ رَوَی ابْنُ مَاجَهْ بِإِسْنَادٍ صَحِیحٍ عَنْ أُمِّ هَانِی قَالَتْ: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لَهَا اتَّخِذِی غَنَماً فَإِنَّ فِیهَا الْبَرَکَةَ وَ شَکَتْ إِلَیْهِ امْرَأَةٌ أَنَّ غَنَمَهَا لَا تَزْکُو فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَا أَلْوَانُهَا قَالَتْ سُودٌ فَقَالَ عَفِّرِی أَیِ اسْتَبْدِلِی أَغْنَاماً بِیضاً فَإِنَّ الْبَرَکَةَ فِیهَا.

وَ فِی الْحَدِیثِ: صَلُّوا فِی مَرَابِضِ الْغَنَمِ وَ امْسَحُوا رُغَامَهَا.

و الرغام ما یسیل من الأنف.

وَ رَوَی أَبُو دَاوُدَ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَتْ لَهُ مِائَةُ شَاةٍ لَا یُرِیدُ أَنْ تَزِیدَ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله کُلَّمَا وُلِدَتْ سَخْلَةٌ ذَبَحَ مَکَانَهَا شَاةً.

ص: 116

وَ رَوَی مَالِکٌ وَ أَبُو دَاوُدَ وَ الْبُخَارِیُّ وَ النَّسَائِیُّ وَ ابْنُ مَاجَهْ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یُوشِکُ أَنْ یَکُونَ خَیْرُ مَالِ الْمُسْلِمِ غَنَماً یَتْبَعُ بِهَا شَعَفَ الْجِبَالِ وَ مَوَاضِعَ الْقَطْرِ یَفِرُّ بِدِینِهِ مِنَ الْفِتَنِ.

شعف الجبال بفتح الشین المعجمة و العین المهملة رءوسها و شعف کل شی ء أعلاه قال أبو الزناد خص علیه السلام الغنم من بین سائر الأشیاء حضا علی التواضع و تنبیها علی إیثار الخمول و ترک الاستعلاء و الظهور و قد رعاها الأنبیاء و الصالحون

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا رَاعِیَ غَنَمٍ (1).

وَ أَخْبَرَ صلی الله علیه و آله: أَنَّ السَّکِینَةَ فِی أَهْلِ الْغَنَمِ.

وَ فِی الْحَدِیثِ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَا مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا وَ قَدْ رَعَی الْغَنَمَ قِیلَ وَ أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ أَنَا(2).

قیل و الحکمة أن الله عز و جل جعل الرعی فی الأنبیاء تقدمة لهم لیکونوا رعاة الخلق و تکون (3) أممهم رعایا لهم.

وَ رَوَی الْحَاکِمُ فِی مُسْتَدْرَکِهِ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رَأَیْتُ غَنَماً سُوداً دَخَلَتْ فِیهَا غَنَمٌ کَثِیرٌ بِیضٌ فَقَالُوا فَمَا أَوَّلْتَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْعَجَمُ (4) یَشْرَکُونَکُمْ فِی دِینِکُمْ وَ أَنْسَابِکُمْ قَالُوا الْعَجَمُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله لَوْ کَانَ الْإِیمَانُ مُعَلَّقاً بِالثُّرَیَّا لَنَالَهُ رِجَالٌ مِنَ الْعَجَمِ.

و فی عجائب المخلوقات عن موسی بن عمران علیه السلام: أنه اجتاز بعین ماء فی سفح جبل فتوضأ منها ثم ارتقی الجبل لیصلی إذ أقبل فارس فشرب من ماء العین و ترک عنده کیسا فیه دراهم و ذهب مارا فجاء بعده راعی غنم فرأی الکیس فأخذه و مضی ثم جاء بعده شیخا علیه أثر البؤس و علی رأسه حزمة حطب فوضعها هناک ثم

ص: 117

استلقی لیستریح فما کان إلا قلیلا حتی عاد الفارس فطلب کیسه (1) فلم یجده فأقبل علی الشیخ یطالبه فأنکر فلم یزالا کذلک حتی ضربه و لم یزل یضربه حتی قتله فقال موسی یا رب کیف العدل فی هذه الأمور فأوحی الله إلیه أن الشیخ کان قتل أبا الفارس و کان علی أب الفارس دین لأب الراعی مقدار ما فی الکیس فجری بینهما القصاص و قضی الدین و أنا حکم عدل (2).

**[ترجمه]دمیری در حیاة الحیوان گفته: «ابل» اسم جنس به معنای شتر است و بر جمع اطلاق می­شود، امّا جمع و اسم جمع نیست. ابن ماجه روایت کرده که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «شتر مایه عزّت صاحبش است، و گوسفند برکت است و خیر و خوبی به پیشانی اسب تا روز رستاخیز گره خورده است.»

و شتر از حیوانات شگفت­آور است، اگرچه چون مردم زیاد او را می­بینند برایشان عادی شده و شگفتی ندارد. شتر حیوانی تنومند و بسیار فرمانبر است. با بار سنگین بلند می­شود و با آن می­نشیند و یک موش افسارش را گرفته و به هر کجا که بخواهد می­کشاند، بر پشتش خانه ای سقف دار حمل می کند که انسانی به همراه خوراک و نوشیدنی و لباس و ظروف و بستر خواب در آن می­نشیند، چنان که در اتاق مسکونی خود می­نشیند، و او همه این ها را با خود می­برد. از این رو خدا تعالی فرموده: «أَفَلَا یَنظُرُونَ إِلیَ الْابِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ» - . غاشیه / 17 - {آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده؟} و از یکی از حکماء نقل است که درباره شتر و بزرگیش سخن می­راند؛ حال آنکه هنوز شتر را ندیده بود. پس فکری کرد و آنگه گفت: باید گردنش دراز باشد.

و چون خدای تعالی اراده فرمود که او را کشتی خشکی­ قرار دهد، بر تحمّل تشنگی صبورش ساخت به طوری که وقتی یک بار آب بنوشد، تا ده روز سیراب می­ماند، و از هر گیاهی که در بیابان­ها و درّه ها بروید و دیگر چهار­پایان از آن نخورند تغذیه می کند. و در حدیث است که: (به شتر دشنام ندهید، چرا که مانع خون ریزی می شود و مهریه دوشیزه های ارجمند می­گردد.) یعنی آن را به عنوان خون بهای مقتول، از قاتل می­گیرند و به ولی دم می دهند و به این وسیله قاتل از قصاص رهایی می­یابد. و متکلّمان گفته­اند: هیچ حیوانی در حال شهوت مانند شترِ نر نیست؛ زیرا بد رفتار می­شود و دهانش کف می­کند و اگر سه برابر بار بر او نهند بکشد و خوراکش کم می­شود. و از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله درباره نماز خواندن در خوابگاه شتران پرسیدند، فرمود: در خوابگاه شتران نماز نخوانید که آنجا جایگاه شیاطین است، و همچنین درباره نماز خواندن در آغل گوسفندان پرسیدند، حضرت فرمود: در آنجا نماز بخوانید، چرا که آن­ها مبارک هستند. - . حیاة الحیوان: 9 - 11 -

و در مسند احمد و حاکم از عبد اللَّه بن جعفر نقل شده که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به نخلستان یک نفر از انصار وارد شد و به ناگاه در آن شتری را مشاهده نمود. وقتی چشم شتر به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله افتاد اشک ریخت. پس رسول اکرم صلّی الله علیه و آله دست به کوهانش کشید و او آرام شد، آن گاه فرمود: صاحب این شتر کیست؟ جوانی از انصار به نزد حضرت آمد و گفت: از آن من است یا رسول اللَّه، فرمود: آیا درباره این زبان بسته از خدا نمی­ترسی که آن را به تو داده؟ او شکوه دارد که گرسنه اش می­داری و آبش می­کنی [از شدّت گرسنگی او را لاغر می­کنی.]

و طبرانی از جابر روایت کرده که به همراه رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نبرد ذات الرقاع رفتیم و چون به حرّه واقم رسیدیم، شتری دوان دوان پیش آمد تا نزدیک رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله رسید با صدای بلند صدا می­کرد. حضرت فرمود: این شتر از صاحبش به من شکایت می­کند و می­پندارد که سالیانی است آنقدر از او برای کشت، کار کشیده که او را عاجز و لاغر کرده و حال که پیر شده می­خواهد او را بکشد. ای جابر برو صاحبش را بیاور. جابر گفت: او را نمی­شناسم، فرمود: تو را راهنمایی می­کند. گفت: پس شتر گردنکشان پیشاپیش من حرکت کرد تا مرا به مجلس بنی حطمه برد و آنجا نگه داشت. گفتم: صاحب این شتر کجاست؟ گفتند: این مال فلان بن فلان است. نزدش آمدم و گفتم: رسول خدا صلّی الله علیه و آله را اجابت کن، همراه من آمد تا به محضر رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله رسید. حضرت به او فرمود: شترت گمان می کند که تو مدّتی با او کشت کرده­ای و او را عاجز و لاغر نموده­ای و حال که پیر شده می­خواهی او را بکشی! گفت: قسم به کسی که تو را به پیامبری برانگیخت، مطلب چنین است. فرمود: پاداش مملوک شایسته چنین نیست. سپس فرمود: آن را به من بفروش. گفت: چَشم، و پیامبر او را خرید و در چراگاه رها کرد تا فربه شد. و هرگاه شتر آبکش یکی از مهاجرین و یا انصار بیمار می­شد، آن را به حضرت می داد [و ایشان با شتر همین گونه رفتار می­کرد] و او سال­ها این چنین زنده بود .

و گفته: «بقر» اسم جنس برای مذکر و مؤنّث گاو است و تاء آن برای وحدت است [نه برای تأنیث]، و او حیوانی است نیرومند و پر سود، و خدا او را رام آفریده، بدون ابزاری که درنده ها دارند؛ چون تحت حمایت انسان است و انسان از او نگهداری و دشمنش را دفع می کند. پس اگر ابزار درندگی داشت، نگهداریش برای انسان دشوار بود، و گاو بی شاخ می­داند ابزارش در سر او است و آن را به جای شاخ به کار می­برد، مثل گوساله ها که هنوز شاخ بر نیاورده­اند، امّا فطرتا می­دانند که با سر شاخ بزنند و از خود دفاع کنند. و گاوها چند دسته اند: برخی گاومیش نام دارند که پرشیرتر و تنومندتر از همه هستند و برخی عراب نام دارند که کم مو و دو رنگند و دسته دیگر را دربانه گویند. و غالبا اینگونه است که چون گاو نر یک ساله می­شود بر روی ماده گاو می­جهد و او [در این موقع] پر منی می­باشد. و همه حیوانات ماده، آواز نرم­تری نسبت به حیوانات نر دارند به جز گاو که صدای ماده اش کلفت تر و رساتر است. و گاو دندان­های پیشین بالا ندارد و علف را با دندان­های زیرین می­بُرد.

مؤلف کتاب ترغیب و ترهیب و بیهقی در الشعب از ابن عباس آورده­اند که پادشاهی مخفیانه در کشورش به شکار رفت، پس مهمان مردی شد که ماده گاوی داشت و آن ماده گاو، شب از چراگاه برگشت و به اندازه سی گاو شیر داد. پادشاه تصمیم گرفت که آن گاو را از صاحبش بستاند. فردا که گاو از چراگاه برگشت، نیمی از آن شیر را داشت. پادشاه به صاحبش گفت: چرا شیر گاوت کم شد؟ مگر در چراگاه دیروز نبود؟ گفت: چرا ولی به نظرم پادشاه تصمیم بدی برای یکی از رعایا گرفته از این رو شیرش کم شده، زیرا وقتی پادشاه ستم کند یا قصد ستم داشته باشد، برکت می­رود. راوی گوید: پادشاه با خود پیمان بست که آن گاو را نستاند و به کسی ستم نکند. فردا آن گاو به چراگاه رفت و شب آمد و شیر روز نخست را داشت و پادشاه از آن عبرت گرفت و عدالت پیشه نمود و گفت: وقتی پادشاه ستم کند یا قصد ستم نماید برکت برود، پس من باید عادل باشم و بهترین وضع را داشته باشم. - . حیاة الحیوان 1 : 105 - 107 -

و نیز گفته: «غنم» اسم جمع به معنای گوسفند است که از لفظ خودش مفرد ندارد. ابی سعید خدری گوید: شتر داران و گوسفند داران نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به یکدیگر فخر و مباهات کردند، پس آن حضرت فرمود: سنگینی و آرامش در گوسفندداران است، و به خود بالیدن و تکبّر از ویژگی­های شترداران است. و این روایت در صحیح بخاری و مسلم با الفاظ مختلف آمده، از آن جمله: آرامش در گوسفندداران است، و به خود بالیدن و تظاهر از ویژگی­های اسب داران و شترداران است. و به لفظ دیگر چنین است: به خود بالیدن و تکبّر از ویژگی­های شترداران است و سنگینی و آرامش در گوسفندداران است.

سکینه یعنی آرامش، و وقار یعنی فروتنی، و مراد از فخر بالیدن به بسیاری مال و جاه و غیر آن از شؤون اهل دنیا است، و مراد از خیلاء، تکبّر می­باشد و از همین باب است سخن خدای تعالی که می­فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لَا یحُِبُّ کلَ مخُْتَالٍ فَخُورٍ» - . لقمان / 18 - {خدا خودپسندِ لاف زن را دوست نمی دارد.} و مقصود از اهل وبر شتردارانند؛ زیرا «وبر» موی شتر است، همان طور که صوف پشم گوسفند و شعر موی بز است، و از این رو خدای تعالی فرموده: «وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلی حِینٍ» {و از پشم­ها و کرک­ها و موهای آن ها وسایل زندگی که تا چندی مورد استفاده است [قرار داد].} و این بیان حال غالب گوسفندداران و شترداران است، و برخی گفته­اند: منظور از گوسفندداران، مردم یمن هستند، زیرا بیشترشان گوسفند دارند بر خلاف ربیعه و مضرّ که شتر دارند.

گوسفند دو نوع است: میش و بز. جاحظ گفته: اتّفاق نظر دارند که میش برتر از بز است و چند دلیل هم آورده­اند.

1.

خدای تعالی در قرآن نام میش را بر نام بز مقدّم داشته و فرموده: «مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ» - . انعام / 143 -

2.

اینکه فرموده: «إِنَّ هَذَا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لیِ َ نَعْجَةٌ وَاحِدَة» - . ص / 23 - {این [شخص] برادر من است. او را نود و نه میش، و مرا یک میش است.}، و نفرموده نود و نه ماده بز برای او و یکی برای من.

3.

اینکه فرموده: «وَ فَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ» - . صافات / 107 - {و او را در ازای قربانیِ بزرگی باز رهانیدیم.} [و چنان که جاحظ گفته آن بره نری بوده است.]

4.

میش، سالی یک بار می­زاید و یک فرزند به دنیا می­آورد، ولی بز، دو بار می­زاید و دو تا سه بچه به دنیا می­آورد و برکت میش بیشتر است.

5.

چراگاه میش دوباره می­روید؛ زیرا او گیاه را از ریشه نمی خورد بلکه آنچه را روی زمین برآمده می خورد، ولی چراگاه بز دوباره نمی­روید چون او گیاه را ریشه کن می­کند.

6.

پشم میش، از موی بز برتر است و ارزش بیشتری دارد و فقط میش پشم دارد.

7.

وقتی عرب می­خواهد کسی را به خوبی بستاید می گوید: همانا فلانی کبش (میش) است و هرگاه می خواهد از کسی نکوهش کند می گوید: فلانی جز نرّه بز نیست.

8.

از جمله چیز­هایی که خداوند در خلقت بز قرار داده و موجب خواری اوست این است که عورتین او را آشکار قرار داده است به خلاف کبش، از این رو رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله محلّل - . یعنی کسی که بعد از سه طلاقه شدن زن برای حلال شدن مجدّد او بر شوهر اوّلش با او ازدواج کرده و سپس او را طلاق می­دهد. - را به نرّه بز عاریه تشبیه نموده است.

9.

سر میش و گوشتش خوشبوتر و بهتر از سر و گوشت بز است، چون گوشت بز خلط سوداء را تحریک می کند، ایجاد بلغم می کند و موجب فراموشی می­گردد و مایه فساد خون می­شود، بر عکس گوشت میش .

ابوزید گفته: به بچّه تازه تولّد یافته گوسفند و بز «سخله» گفته می­شود، نر باشد یا ماده، و جمع آن «سَخل و سِخال» است، و تا زمانی که شیر خوار است این نام را دارد، بعد از آن به نر و ماده آن «بَهمه» گفته می­شود و جمع آن «بُهم» است. و به بچّه بز در وقت ولادت «سلیل و سلیط» گفته می­شود، وقتی به چهار ماهگی رسید و از مادر جدا شد و سبزی خوار شد؛ اگر بچّه بز باشد، به نر آن «جفر» و به ماده­اش «جفره» گفته می­شود و جمع آن «جفار» است. و آن گاه که بدنش قوی شد و یکسال بر او گذشت «عریض» نامیده می­شود و جمعش «عِرضان» است و به نوعی از آن، «عتود» که جمع آن «أعتده و عتدان» است، گفته می­شود و آن را در تمام این مراحل اگر بچّه بزِ نر باشد «جدی»، و اگر بچّه بز ماده باشد «عناق» می­نامند، و آن زمان که به دنبال مادرش حرکت می کند به او «تلو» می­­گویند؛ چرا که به دنبال او حرکت می کند. از دیگر نام­های «جدی، أُمّر و هلّع و هلّعه و عطعط» است و به عناق، بُکره نیز گفته می­شود. پس وقتی که یک ساله شد نر آن «تیس» و ماده­اش را «عنز» می­نامند، و در سال دوم به آن­ها «جذع و جذعه» می­گویند. و در سال­های بعد به ترتیب به آن «ثنیّ و ثنیّه، رباعیّ و رباعیّه، سدس و سدسه، ضالع و ضالعه» گفته می­شود و عرب می گوید: «ضَلَعَ یضلع ضلوعا» و جمع آن ضُلّع است. ابو زید همچنین گفته: در خصوص بچّه بز «حلّان و جلّام» هم گفته می­شود. و در حدیث آمده: «فی الإرنب یصیبها المحرِم جلّان» یعنی اگر کسی در حال احرامِ حج خرگوشی را شکار کند، کفّاره­اش یک جلّان است.

جاحظ گفته: برخی درباره فرزندان میش این نام­ها را به کار برده­اند، همان طور که به فرزندان بز نیز گفته شده؛ به جز موارد اندکی که با هم تفاوت دارند. کسایی گفته: میش در اندازه بزِ «عریض» خروف و مؤنث آن خروفه است. و به نرِ آن، (حمل) نیز گفته می­شود و به مادهِ آن «رَخِل» که جمع آن «رُخال» است و از جمله جمع­های غیر قیاسی می­باشد، همان طور که عرب جمع کلمه ظُئر را ظؤار استعمال نموده است. و به گوسفندی که به زودی فرزندی به دنیا می­آورد «ربّی و رباب» گفته می­شود، و به فرزندان نر و ماده میش و بز، به همگی این­ها، «بهمه» گفته می­شود، تا زمانی که به سنی برسند که بخورند و نشخوار کنند. در این زمان به آن­ها «قِرقِر» گفته می­شود و جمع آن «قرقار و قرقور» است. و (جِلاّم) به جدی هم گفته می­شود، و «بَذَج» تنها به فرزندان میش گفته می­شود که جمع آن «بِذجان» است.

و ابن ماجه با سند صحیح از امّ هانی روایت کرده که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به او فرمود: گوسفندی تهیّه کن که برکت دارد.

و زنی به آن حضرت شکایت کرد که گوسفندانش رشد نمی کنند، حضرت فرمود: گوسفندانت چه رنگی دارند؟ گفت: سیاه، فرمود: با گوسفندان سفید عوض کن که برکت دارد.

و در حدیث آمده است که در آغل گوسفندان نماز بخوانید و آب بینی آن­ها را با دست پاک کنید.

و ابو داود روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه و آله صد گوسفند داشت و نمی­خواست از این مقدار بیشتر شود و هرگاه گوسفندی زاییده می­شد، حضرت به جای آن یکی را ذبح می­کرد.

و مالک، ابو داود، بخاری، نسائی و ابن ماجه همه از ابی سعید خدری روایت کرده­اند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: نزدیک است که بهترین دارایی مسلمان گوسفند باشد؛ چرا که [برای چرانیدن او] به دنبالش به قلّه کوه­ها و جاهایی که باران خیز است می رود و دینش را از فتنه می­رهاند.

ابو زنّاد گفته: آن حضرت از میان سایر چیز­ها، تنها گوسفند را نام برد، برای آنکه مردم را به فروتنی تشویق کند و به برگزیدن گمنامی و ترک برتری جویی و خود نمایی توجّه دهد. و به راستی که پیامبران و صالحان همگی این کار - چرانیدن گوسفند - را انجام داده­اند. و نبیّ مکرّم صلی اللَّه علیه و آله فرموده که خدا هیچ پیامبری را نفرستاده مگر اینکه شبان بوده است.

و همچنین آن حضرت خبر داده که آرامش در گوسفندداران است. و در حدیث است که آن حضرت فرمود: هیچ پیامبری نبوده مگر اینکه گوسفند چرانیده، به ایشان گفته شد: یا رسول اللَّه شما هم [این چنین بودید]؟ فرمود: آری من هم [شبان بوده­ام] .

برخی گفته­اند: حکمتش این است که خدای عزّ و جلّ شبانی را برای آماده سازی انبیاء قرار داده تا بتوانند شبان مردم شوند و امّت هایشان را تحت سرپرستی خود بگیرند. و حاکم در مستدرک خود از ابن عمر نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: در خواب، گوسفندان سیاهی را دیدم که گوسفندان فراوان سفیدی در میان آن­ها درآمده بودند. گفتند: ای رسول خدا آن را به چه تعبیر کردی؟ فرمود: به عجم، که در دین شما و در نژاد شما شریک می­شوند. گفتند: ای رسول خدا، عجم [در دین و نسب ما شریک می­شود]؟ فرمود: اگر ایمان در ستاره ثریا آویخته شده باشد، مردانی از عجم به آن دست می­یابند.

و در کتاب عجائب المخلوقات به نقل از حضرت موسی بن عمران علیه السّلام آمده که وی از چشمه آبی که در دامنه کوهی قرار داشت عبور کرد و با آب آن وضو گرفت. سپس از کوه بالا آمد تا نماز بخواند. ناگاه سواری رسید و از آن چشمه نوشید و کیسه پولی از درهم در آن نهاد و رفت. پس از او، شبان گوسفندانی آمد و آن کیسه را دید و برگرفت و رفت و به جای او پیرمرد تنگدستی سر چشمه آمد که بسته هیزمی بر سر داشت. پس آن بسته را در آنجا نهاد و دراز کشید تا استراحت کند. طولی نکشید که آن سوار برگشت و به دنبال آن کیسه گشت، امّا آن را نیافت. پس به سوی آن پیرمرد آمد و کیسه را از او طلب نمود. شیخ منکر [برداشتن کیسه] شد. و این کشمکش پیوسته در میان آن دو ادامه داشت تا اینکه او را مورد ضرب و شتم قرار داد تا کشته شد. موسی علیه السّلام گفت: پروردگارا آیا این اتّفاقات عادلانه بود؟ خدای سبحان به او وحی کرد: این پیرمرد پدر این اسب سوار را کشته بود و پدر اسب سوار نیز به پدر شبان به اندازه آنچه در کیسه بود بدهکار بود؛ پس میان آن­ها قصاص شد و دِین پرداخته شد و من قضاوت کننده عادلی هستم .

**[ترجمه]

القاموس الجلد محرکة الشاة یموت ولدها حین تضع کالجلدة محرکة فیهما و الکبار من الإبل لا صغار فیها و من الغنم و الإبل ما لا أولاد لها و لا ألبان و ککتاب من الإبل الغزیرات اللبن کالمجالید أو ما لا لبن لها و لا نتاج و الجلد الذکر وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا(1) أی لفروجهم (2).

**[ترجمه]شاید مقصود از جلود در روایت نخست، جانوران پوست دار است، و فیروز آبادی در قاموس گفته: «جَلَد» گوسفندی است که نوزادش بمیرد، مانند «جَلَدة» و نیز به معنای شتران پیری است که خردسال در میان آن ها نباشد و همچنین به گوسفند و شتری که نه بچّه دارد و نه شیر می­دهد گفته می­شود. و «جِلاد» بر وزن کتاب به معنای شتران پر شیر است، مثل «مجالید» که به همین معناست، یا مراد شتری است که شیر و بچّه ندارد، و «جِلد» به معنای آلت مردانگی است، خدای تعالی می­فرماید: «وَ قَالُواْ لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتمُ ْ عَلَیْنَا» - . فصّلت / 21 - یعنی به فروج خود می­گویند. - . قاموس 1 : 283 -

**[ترجمه]

الدِّفْ ءُ بالکسر و یحرک نقیض حدة البرد و إبل مُدْفِئَةٌ و مُدْفَأَةٌ و مُدَفَّأَةٌ و مُدَفِّئَةٌ کثیر الأوبار و الشحوم و الدِّفْ ءُ بالکسر نتاج الإبل و أوبارها و الانتفاع بها(1).

و قال الراغب الدف ء خلاف البرد قال تعالی لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ و هو لما یدفئ و رجل دفآن و امرأة دفأی و بیت دفی ء(2) قوله من البیوت أی الخیم من الشعر و الصوف قوله و لم یقل إلی آخره کان غرضه أنها لیست مما أعدت للأکل و رغب فی أکلها إلا أنها محرمة(3) فیدل علی کراهتها کما هو المشهور.

**[ترجمه]حواشی شتر یعنی بچّه های کوچکش و این تفسیری متفاوت با تفاسیر مشهور، امّا موافق با لغت است. فیروزآبادی گفته: «حشو» مانند «حاشیه» به معنای بچّه شتر است، و نیز گفته: «دِف ء»، نقیض سرمای سخت [و به معنای گرمای شدید] است، و «ابل مدفئه» شتری است که کرک و پیه فراوان دارد و «دِف ء» به معنای بچّه شتر و کرک آن و سود بردن از آن است .

و راغب در مفردات خود گفته: «دِفء» مخالف برودت [و به معنای گرما] است، خدای متعالی می­فرماید: «لَکُمْ فِیهَا دِفْ ءٌ وَ مَنَافِعُ» و دفء به چیز­های گرمازا گفته می­شود، و عرب می گوید: «رجل دفآن» مرد با حرارت، «امرأة دفأی» زن با حرارت، «بیت دفیء» خانه گرم. - . مفردات: 170 -

و اینکه فرموده: «من البیوت» یعنی چادرهای از جنس مو و پشم، و اینکه گفته: «و لم یقل لترکبوها و تأکلوها» گویا غرضش این باشد که آن­ها از چیز­هایی که آماده برای خوردن شده­، و مورد رغبت مردم باشند، نیستند، نه اینکه حرام باشند، - . در نسخ موجود عبارت (إلّا أنّها محرّمه) آمده، امّا ظاهراً صحیح آن (لا أنّها) می­باشد که ترجمه مطابق آن است. - پس آیه دلیل بر کراهت آن­ها است چنان که مشهور [بین فقها] است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]ابن اثیر در نهایه گفته: از حضرت درباره شتر سؤال شد، فرمود: اعنان شیاطین هستند، اعنان یعنی نواحی، گویا منظور حضرت این بوده که شتر به خاطر فراوانی آفاتش، از نظر اخلاق و طبیعت مثل نواحی و گوشه های شیطان است، در حدیث دیگری آمده است: در خوابگاه شتران نماز نخوانید چون از اعنان شیاطین آفریده شدند. - . نهایه 3 : 153 -

**[ترجمه]

قوله الراسیات فی الوحل أی النخیل التی نشبت عروقها فی الطین و ثبتت فیه و هی تطعم أی تثمر فی المحل و هو بالفتح الجدب و انقطاع المطر و التخصیص بها لأنها تحمل العطش أکثر من سائر الأشجار قوله فإنما ثمنه هو قائم مقام الخبر کأنه قیل فلا یری خیرا لأن ثمنه فلذا خلا عن العائد أو هو خبر بإرجاع ضمیر ثمنه إلی الموصول قوله صلی الله علیه و آله بمنزلة رماد اقتباس من قوله تعالی مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ(1) و العصف اشتداد الریح وصف به زمانه للمبالغة کقولهم نهاره صائم و لیله قائم و اشتدت به أی حملته و أسرعت الذهاب به و الشاهق المرتفع من الجبال و الأبنیة و غیرها إلا أن یخلف مکانها أی مثله أو الأعم و الأول أظهر و الشقاء الشدة و العسر أو هو ضد السعادة و الجفاء البعد عن الشی ء و ترک الصلة و البر و غلظ الطبع و فی القاموس جفا علیه کذا ثقل و جفا ماله لم یلازمه و أجفی الماشیة أتعبها و لم یدعها تأکل.

lt;meta info="(قد تبع بها)، باء در این جمله برای متعدی ساختن فعل یا برای مصاحبت و یا برای سببیّت است. یعنی به خاطر گوسفندش به دنبال جاهایی که باران می­بارد می­گردد؛ و هرجا آب و علفی بیابد، اطراق می کند. «تغدو بخیر و تروح بخیر» یعنی در صبح و شام شیر می­دهد، و خیر، هر آن چیزی است که مورد رغبت باشد و سود داشته باشد، راغب گفته: خیر و شر به دو گونه به کار می­رود: یکی کاربرد اسمی، مانند قول خداوند که می فرماید: «وَ لْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلیَ الخَْیرِْ» - . آل عمران / 104 - {و باید از میان شما، گروهی، [مردم را] به نیکی دعوت کنند.}، و دوم کاربرد وصفی به معنای بهتر از این یا بدتر از این، مانند این فرموده خدای تعالی: «مَا نَنسَخْ مِنْ ءَایَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بخَِیرٍْ مِّنهَْا» - . بقره / 106 - {هر حکمی را نسخ کنیم، یا آن را به [دست] فراموشی بسپاریم، بهتر از آن را می آوریم.} «الرّاسیات فی الوحل» یعنی درختان خرمایی که ریشه­هایش در گل و لای روییده و در آن محکم و ثابت گردیده و در «محل» یعنی وقت قحطی و خشکسالی میوه می­دهد. و اینکه تنها درخت خرما را نام برد به این خاطر است که نسبت به درختان دیگر بیشتر تاب تشنگی را دارد. در جمله «فمن باعه فإنّما ثمنه بمنزلة رماد»، خبر «من» نیامده و جمله «فإنما ثمنه الخ» جایگزین آن شده و تقدیر عبارت چنین است: «فمن باعه فلا یری خیرا لأنّ ثمنه بمنزلة رماد» و دلیل بر خبر نبودنش، نداشتن ضمیر رابط است، و این احتمال نیز وجود دارد که خبر باشد و مرجع ضمیر در «ثمنه» را موصول بدانیم نه نخل. و اینکه فرمود: «بمنزلة رماد» برگرفته از این آیه شریفه است که می­فرماید: «مَّثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فیِ یَوْمٍ عَاصِفٍ لَّا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُواْ عَلیَ شَیَ ْء» - . ابراهیم / 18 - {مَثَل کسانی که به پروردگار خود کافر شدند، کردارهایشان به خاکستری می ماند که بادی تند در روزی طوفانی بر آن بوزد؛ از آنچه به دست آورده اند هیچ [بهره ای] نمی توانند ببرند.} «عصف» یعنی شدّت باد، و «عاصف» در حقیقت صفت باد است که از روی مبالغه برای زمان آن یعنی «یوم» آورده شده، نظیر اینکه عرب می گوید: نهاره صائم - یعنی روز او روزه است - و لیله قائم - یعنی شب او ایستاده است - در حالی که قائم و صائم صفت شخص است. «و اشتدّت به» یعنی او را به تندی می­برد، و «شاهق» یعنی کوه­ها و ساختمان­های بلند، «إلّا أن یخلف مکانها» یعنی مگر اینکه درخت نخل یا درخت دیگری را جایگزین آن کند و احتمال اینکه مقصود جایگزین کردن درخت نخل دیگری باشد، قوی تر است. «شقاء» یعنی سختی و دشواری یا اینکه ضد سعادت است، و جفا یعنی دوری گزیدن از چیزی و ترک ارتباط و نیکی به او و سختی طبع، در قاموس آمده: «جفا علیه کذا» یعنی بر او سنگین آمد، «و جفا مالَه» یعنی از مالش جدا شد، «و أجفی الماشیة» یعنی حیوان را دنبال کرد و نگذاشت چیزی بخورد.

**[ترجمه]

بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْغَنَمُ إِذَا أَقْبَلَتْ أَقْبَلَتْ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ أَقْبَلَتْ وَ الْبَقَرُ إِذَا أَقْبَلَتْ أَقْبَلَتْ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ أَدْبَرَتْ وَ الْإِبِلُ أَعْنَانُ الشَّیَاطِینِ إِذَا أَقْبَلَتْ أَدْبَرَتْ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ أَدْبَرَتْ وَ لَا یَجِی ءُ خَیْرُهَا إِلَّا مِنَ الْجَانِبِ الْأَشْأَمِ (1)

قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَنْ یَتَّخِذُهَا بَعْدَ ذَا قَالَ فَأَیْنَ الْأَشْقِیَاءُ الْفَجَرَةُ.

قال صالح و أنشد إسماعیل بن مهران:

هی المال لو لا قلة الخفض حولها***فمن شاء داراها و من شاء باعها(2).

المعانی عن محمد بن هارون الزنجانی عن علی بن عبد العزیز عن أبی عبید أنه قال قوله أعنان الشیاطین أعنان کل شی ء نواحیه و أما الذی یحکیه أبو عمرو فأعنان الشی ء نواحیه قالها أبو عمرو و غیره فإن کانت الأعنان محفوظة فأراد أن الإبل من نواحی الشیاطین أی أنها علی أخلاقها و طبائعها و قوله لا تقبل إلا مولیة و لا تدبر إلا مولیة فهذا عندی کالمثل الذی یقال فیها إنها إذا أقبلت أدبرت و إذا أدبرت أدبرت و ذلک لکثرة آفاتها و سرعة فنائها و قوله لا یأتی خیرها إلا من جانبها الأشأم یعنی الشمال یقال للید الشمال الشؤمی (3) و منه قول الله عز و جل وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ(4) یرید أصحاب الشمال و معنی قوله لا یأتی نفعها إلا من هناک یعنی أنها لا تحلب و لا ترکب إلا من شمالها و هو الجانب الذی یقال له الوحشی فی قول الأصمعی لأنه الشمال قال و الأیمن هو الإنسی و قال بعضهم لا و لکن الإنسی هو الذی یأتیه الناس فی الاحتلاب و الرکوب و الوحشی هو الأیمن لأن الدابة لا تؤتی من جانبها الأیمن إنما تؤتی من الأیسر

ص: 123

قال أبو عبید فهذا هو القول عندی و إنما الجانب الوحشی الأیمن لأن الخائف إنما یفر من موضع المخافة إلی موضع الأمن (1).

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السّلام از پدران بزرگوارش از علی علیه السّلام نقل می کند که پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: گوسفند اگر رو آورد، رو می آورد [و سود می دهد] و اگر پشت کند باز رو می آورد و گاو اگر رو آورد، رو می آورد و اگر پشت کند، پشت می کند و [ضرر می­رساند] و شتر از نواحی شیطان است؛ اگر رو کند، پشت می کند و [ضرر می­رساند] و اگر پشت کند، باز پشت می کند و [ضرر می رساند] و خیر آن - یعنی شیر آن - تنها از طرف چپ آنکه شوم است می رسد. گفته شد: یا رسول اللَّه، بعد از این چه کسی آن را نگه می دارد؟ فرمود: بدبخت های فاجر کجایند؟

صالح (یکی از راویان خبر) گفت: اسماعیل بن مهران (راوی دیگر) این شعر را خواند: مال همان است گر که کسر نمی­شد

هر که بخواهد بسازدش ور نه اش بفروشد .

در کتاب معانی الأخبار، بعد از ذکر این روایت، این گونه آمده: زنجانی به سند خود از ابو عبید برایم نقل کرد که: در شرح جمله «أعنان الشیاطین» گفته: اعنان هر چیز، اطراف و جوانب آن است، و از ابو عمرو و دیگران نیز این معنا بازگو شده، و اگر لفظ «أعنان» درست ضبط شده باشد، مقصودش این است که شتر از نواحی شیطان­هاست، یعنی خوی و شیوه آن­ها را دارد. و اینکه فرموده: چه به انسان رو کند و چه از او روی بگرداند در هر حال از روی گردان است، به نظرم این مثلی است که درباره شتر گفته می شود: شتر وقتی به انسان رو کند، در حقیقت از او روی گردانده و وقتی هم که رو بگرداند که روگردانیده [یعنی رو کردن و روی گرداندنش یکی است]، به دلیل پر آفت بودن و زود نابود شدن آن. و اینکه فرموده: «خیرش جز از جانب أشأم نیاید» یعنی از جانب چپ، به دست چپ «شؤم» گفته می شود، و فرمایش خدای عزّ و جلّ هم به همین معناست: «هُمْ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ» مقصود، کسانی هستند که نامه عمل به دست چپ دارند. و معنای این جمله حضرت که فرمود: خیر آن، تنها از طرف چپ آنکه شوم است می رسد، این است که فقط از سمت چپ آن شیرش را می دوشند و سوار بر آن می گردند، و آن جانب چپ به گفته أصمعی «وحشی» نامیده شده زیرا چپ است، و چنین گفته که به سمت راست «انسیّ» گویند. امّا برخی از ادبا گفته اند: چنین نیست، بلکه جانب «انسیّ» سمتی است که مردم جهت دوشیدن و سوار شدن از آن استفاده می کنند، که سمت چپ حیوان می باشد، و «وحشی» سمت راست حیوان است، چون از سمت راستش استفاده نمی کنند. أبو عبید گفته: عقیده من هم همین است، و سمت «وحشی» همان طرف راست حیوان است، زیرا شخص ترسو از جای ترسناک به محلّ امن می­گریزد. - . معانی الأخبار: 321 - 322 -

**[ترجمه]

و قال فی النهایة لا یأتی خیرها إلا من جانبها الأشأم یعنی الشمال و منه قولهم للید الشمال الشؤمی تأنیث الأشأم یرید بخیرها لبنها لأنها إنما تحلب و ترکب من الجانب الأیسر(1) انتهی.

و قال الجوهری الوحشی الجانب الأیمن من کل شی ء هذا قول أبی زید و أبی عمرو قال عنترة:

و کأنما تنأی بجانب دفها***الوحشی من هزج العشی مئوم

و إنما تنأی بالجانب الوحشی لأن سوط الراکب فی یده الیمنی.

و قال الراعی:

فمالت علی شق وحشیها***و قد ریع جانبها الأیسر.

و یقال لیس شی ء یفزع إلا مال علی جانبه الأیمن لأن الدابة لا تؤتی من جانبها الأیمن و إنما تؤتی فی الاحتلاب و الرکوب من جانبها الأیسر فإنما خوفه منه و الخائف إنما یفر من موضع المخافة إلی موضع الأمن و کان الأصمعی یقول الوحشی الجانب الأیسر من کل شی ء و فی المصباح المنیر الوحشی من کل دابة الجانب الأیمن قال الأزهری قال أئمة العربیة الوحشی من جمیع الحیوان غیر الإنسان الجانب الأیمن و هو الذی لا یرکب منه الراکب و لا یحلب منه الحالب و الإنسی الجانب الآخر و هو الأیسر و روی أبو عبیدة عن الأصمعی أن الوحشی هو الذی یأتی منه الراکب و یحلب منه الحالب لأن الدابة تستوحش عنده فتفر منه إلی الجانب الأیمن قال الأزهری و هو غیر صحیح عندی قال ابن الأنباری ما من شی ء یفزع إلا مال إلی جانبه الأیمن لأن الدابة إنما تؤتی للحلب و الرکوب من الجانب الأیسر فتخاف منه فتفر من موضع المخافة و هو الجانب الأیسر إلی موضع الإنس و هو الجانب الأیمن فلهذا قیل الوحشی الجانب الأیمن انتهی.

و أقول یرد فی الخبر إشکال و هو أن الحلب و الرکوب من الجانب الأیمن

ص: 125

لا اختصاص لهما بالإبل فکیف صارا سببا لذم خصوص الإبل و التکلف الذی ارتکبه الجاحظ فی غایة السماجة و الرکاکة إلا أن یقال الرکوب من بین الأنعام الثلاثة مختص بالإبل و الحلب و إن کان مشترکا لکن قد تحلب الشاة بل البقرة أیضا من جانب الخلف و أیضا فیهما من السهولة و البرکة ما یقاوم ذلک و قد یقال یمکن أن یکون کون الخبر من الجانب الأشأم کنایة عن أن نفعها مشوب بضرر عظیم فإن الیمن منسوب إلی الیمین و الشؤم منسوب إلی الیسار أو یکون الأشأم أفعل تفضیل من الشأمة و یکون الغرض موتها و استیصالها أی خیرها فی عدمها مبالغة فی قلة نفعها کان عدمها أنفع من وجودها.

**[ترجمه]زمخشری در فائق گفته: «سئل عن الابل فقال: اعنان الشیطان لا تقبل الا مولیّة و لا تدبر الا مولیّة و لا یأتی نفعها الا من جانبها الاشأم»، اعنان یعنی نواحی و اطراف، جمع عَنِن و عنّ، گفته می­شود: «أخذنا کلّ عَنّ و سَنّ و فَنّ» یعنی همه جوانب و اطراف و لبه ها را گرفتیم، از فعل «عَنَّ» گرفته شده مثل «عَرض» که از فعل «عَرَضَ» مأخوذ است. و در حدیث است که: مسلمانان نماز خواندن در «أعطان: آبشخور» شتر را ناخوش می­داشتند، زیرا از «أعنان» شیاطین آفریده شده. جاحظ گفته: برخی مردم می­پندارند چون شتر پرآفت است، رو کردنش به انسان، پشت کردن به دنبال دارد و وقتی پشت کند، پشت کردنش همراه با فنا و نیستی می­باشد و منفعتش که همان سواری و شیر دادن است حاصل نمی­شود، مگر از جانب چپ او که عادت عرب این است که آن را شوم و نامبارک می­داند و از همین رو، جهت شمال را شؤمی می­خوانند. شاعر گفته:

فأنحی علی شؤمی یدیه فذادها

بر دست چپش سقوط کرد پس او را راند.

بنابراین شتر زمینه­ای برای فتنه و جولانگاهی برای شیاطین است؛ چرا که اوّلا شترداران را تشویق به ناسپاسی نعمت بزرگی که در وجود آن هاست، می­کنند، و چون خداوند در پی ناسپاسی، نعمت را از آن­ها بگیرد، شیاطین آن­ها را از وظیفه صبر که شایسته این گونه مواقع است، غافل می­سازند و به دل آن­ها می­اندازند که نعمت سواری و شیر دادن، از جانب شوم شتر است، با آنکه در حقیقت با میمنت و با برکت است. و نیز گفته: از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله پرسیده شد: کدام دارایی ما برتر است؟ فرمود: کشت و کار، گفتند: ای رسول خدا، پس شتر چه؟ فرمود: آن­ها (عناجیج) شیاطینند.

اسب و شتر «عنجوج» یعنی گردن دراز، بر وزن فعلول از «عَنَجَه» یعنی گردنش را کج و مایل کرد، زیرا او به خاطر درازی گردنش، آن را به هر جهت که بخواهد می­پیچاند، و سوار بر او، با افسار، او را به جهتی که می خواهد می­گرداند. و منظور روایت این است که شتران مرکب­های شیاطین هستند و از همین باب است سخن آن حضرت که فرمود: «همانا بر کوهان هر شتری شیطانی است»، ابن اثیر در نهایه گفته: «لا یأتی خیرها الّا من جانبها الاشأم» یعنی از جانب چپ، چنان که دست چپ را «شؤمی» می­خوانند که مؤنث «أشأم» است، مقصود از خیر شتر، شیر آن است، زیرا از سمت چپ، شیرش را می دوشند و سوارش می­شوند. (پایان نقل قول) - . نهایه 2 : 217 - جوهری گفته: وحشی، یعنی سمت راست هر چیزی، این گفته ابی زید و ابی عمره است. عتنره گفته:

و کأنّما تنأی بجانب دفّها الوحشیّ من هزج العشیّ مؤوّم

هنگام راه رفتن به نشاط جانب راستش را کج می­کند چنانکه گویی از آزار آواز کننده­ای گنده سر در شب، می­ترسد.

و به این خاطر به طرف وحشی یعنی راست متمایل می­شود که شلّاق سوار کار به دست راست اوست. و راعی گفته:

فمالت علی شقّ وحشیّها وقد ریع جانبها الایسر

پس به جانب راست خود میل کرد در حالی که جانب چپش بلند شده بود.

و گفته می­شود: هر جانداری بترسد به طرف راست خود مایل می­شود، زیرا از سوی راست جاندار به او دست اندازی نمی­شود، بلکه برای دوشیدن و سواری از طرف چپش به سوی او می­آیند، پس هراسش از همان جانب است و کسی که بترسد از جای هراس­انگیز به جای امن می­گریزد. اصمعی می­گفت: وحشیّ یعنی طرف چپ هر چیز، و در مصباح المنیر آمده: منظور از وحشی در حیوانات، طرف راست آن­ها می­باشد، ازهری گفته: بزرگان علم عربی گفته­اند: منظور از وحشی در تمام حیوانات به غیر از انسان، طرف راست آن­هاست و آن طرفی است که سوار کار از آن طرف سوار نمی­شود و از آن طرف شیر حیوان را نمی­دوشند، و در مورد انسان، به طرف چپ گفته می­شود. و ابو عبیده از اصمعی نقل کرده که جانب وحشی طرفی است که شخص از آن سوار بر حیوان می­شود و از او شیر می­دوشد، زیرا حیوان از او می­ترسد و به جانب راست می­گریزد، ازهری گفته: من این را قبول ندارم، ابن الانباری گفته: هر جانداری که بترسد به طرف راست خود مایل می­شود، زیرا برای دوشیدن و سواری از طرف چپ حیوان به سوی او می­آیند، پس از او می­ترسد و از جای ترسناک که طرف چپ است به جای امن که طرف راست است می­گریزد، از این رو گفته شده: وحشی، طرف راست است. (پایان نقل قول) مؤلف: به روایت اشکالی وارد می­شود و آن این است که دوشیدن و سوار شدن از سوی چپ ویژه شتر نیست و در حیوانات دیگر نیز هست، پس چرا تنها موجب نکوهش شتر شده است؟ و توجیه تکلّف آمیز جاحظ زشت و رکیک است، مگر اینکه گفته شود از میان شتر و گاو و گوسفند، سواری مختصّ شتر است و کسی بر گاو و گوسفند سوار نمی­شود و دوشیدن اگرچه مشترک میان هر سه است ولی گوسفند و گاو را گاهی از پشت می­دوشند و به علاوه آسانی و برکت این دو، با شومی آن­ دو مقابله می کند. و گاهی گفته می­شود که: ممکن است مقصود از اینکه خیر از جانب أشأم شتر حاصل می­شود، کنایه از این باشد که منفعتش آمیخته با زیان بزرگی است؛ چون برکت منسوب به جانب راست و شومی منسوب به جانب چپ است و یا اینکه أشأم، افعل تفضیل از (شأمة) و به معنای شوم تر باشد. [بر خلاف احتمال قبلی که افعل وصفی به معنای شوم بود] و منظور از آن مرگ و نابودی شتر است، یعنی خوبی آن در نبودن آن است و این کنایه است از اینکه نبودنش سودمندتر از بودنش است، برای اینکه مبالغه در کمی منفعت کرده باشد.

**[ترجمه]

الْفَقِیهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ الْحِمْیَرِیِّ جَمِیعاً عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ مَوْضِعُ مَنْخِرَیْهِ فِی بَطْنِ أُمِّهِ (1).

**[ترجمه]خصال: حمّاد بن عثمان گفته: به امام صادق علیه السّلام گفتم: در میان دست های چهارپایان نشانی می بینیم مانند نشان داغ، این جهتش چیست؟ حضرت فرمود: آن، اثر دو سوراخ بینی [بر روی دستان آن ها] در شکم مادر است، [چرا که چهار پایان در شکم مادر وارونه­اند و اطراف بینی آن­ها در میان دست های آن­ها چسبیده و از این جهت نشانی در آنجا ایجاد شده به خلاف] آدمی که در شکم مادر مستوی القامه و راست می باشد و به خاطر همین است که حق تعالی در قرآن می فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ» - . بلد / 4 - {ما انسان را در شکم مادر مستوی القامه آفریدیم.} و اولاد حیوانات غیر از فرزند آدم، در شکم مادر، سرشان در پشت و دو دستشان مقابلشان می باشد. - . خصال 2 : 181 -

در کتاب من لا یحضره الفقیه حمّاد همین سؤال را از محضر امام صادق علیه السّلام پرسیده و آن حضرت پاسخ داده­اند: آن، اثر دو سوراخ بینی آن­ها [بر روی دستان آن­ها] در شکم مادر است. - . من لا یحضره الفقیه 2 : 189 -

**[ترجمه]