المعادن و النباتات و الحیوانات و خواصها و حلها و حرمتها و صیدها و ذبحها و منافع الأدویة و الثمار و الحشائش و العقاقیر و خواصها و فوائدها و أحوال الإنسان و النفس و الروح و تشریح الأبدان و علم الطب و أحوال البقاع و البلدان و الأصقاع و سائر ما یتعلق بتلک الأعیان و هذا مما لم یسبقنی إلیه أحد من علمائنا و المخالفین و أرجو بفضله سبحانه أن یکون مما تقر به أعین المؤمنین و یسخن (1)

عیون المنافقین و الملحدین و أستمد المعونة فی ذلک من ربی جل شأنه ثم من موالی الأکرمین و حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ.

**[ترجمه]بسم الله الرحمن الرحیم

به اوست اعتمادم و بس. سپاس از آن خدا است که آفریننده زمین ها و آسمان ها و فرازنده افراشته ها و گسترش دهنده همه زمین های گسترده و خارج کننده بندگانش به سوی روشنی از تاریکی ها، جفت کننده آباء علویه با مادران زمینی و به بارآورنده نوزادان از رحم های عناصر بسیط و آشکار کننده انواع زایش و پرورش از دهانه های استعدادها است.

و درود بر اشرف مخلوقات آدمیان و گوهرگوهرنشان همه موجودات و برترین فرزندان پدران و مادران، محمّد مصطفی و خاندان پاکش که به وسیله آنان هر نعمتی بر کائنات روا است و در پرتو نورشان راه های سعادت روشن است و با یاد شفاعتشان اضطراب دل های مجرمان و گنه کاران درمان می یابد.

اما بعد، محتاج ترین بنده ها به عفو پروردگار آمرزنده، محمد بن محمد تقی که او را باقر می خوانند و خدا سعادت آخرت را نصیبشان کند و گام هایشان را از لغزیدن در هر لغزشگاهی مستحکم نگه دارد، می گوید که اینجلد 14 کتاب بحار الانوار به نام کتاب «السماء و العالم» - آسمان و جهان - است، چون مشتمل است به کشف پیچیدگی های اسرار آیات و روایات در رابطه با موضوع آفرینش لوح و قلم، عرش و کرسی، سراپرده جلالش و آسمان ها، انواع فرشته ها، ستاره ها و اختران و اوصاف و احکام و آثارشان و هم آنچه درباره زمین ها است و عناصر و آفریده ها از معادن و گیاهان و جانداران و ویژگی های آنان و حلال و حرام و شکار و ذبح حیوانات و نیز درباره فواید ادویه ها و میوه ها وسبزی ها و ریشه های دارویی و خواص و فایده آن ها و درباره احوال انسان و روح و جان و تشریح بدن و دانش پزشکی و در احوال سرزمین ها و شهرها و نواحی دور و هر آنچه به آن ها تعلق دارد و در این تألیف هیچ کس از دانشمندان ما و دیگران بر من پیشدستی نکرده است و امیدوارم که به فضل خدای سبحان، مایه نوربخشی چشم مؤمنان و آزردگی و افسوس منافقان و ملحدان باشد و در این باره از پروردگار عظیمم و سپس از سروران باکرامتم (اهل بیت علیهم السلام) یاری می خواهم و کفایت می کند برای ما خدا، و او چه نیکو کارپردازی است .

**[ترجمه]

یونس: إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ(1)

هود: وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا(2)

الکهف: ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً(3)

الأنبیاء: أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ أَ فَلا یُؤْمِنُونَ (4)

الفرقان: الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ الرَّحْمنُ فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً(5)

التنزیل: اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ (6)

فصلت: قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً ذلِکَ رَبُّ الْعالَمِینَ وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَکَ فِیها وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِینَ ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها وَ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ وَ حِفْظاً ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ (7)

ص: 3

ق: وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ (1)

الحدید: هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ (2)

النازعات: أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها رَفَعَ سَمْکَها فَسَوَّاها وَ أَغْطَشَ لَیْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ (3)

الأعلی: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی (4)

lt;meta info="- هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُم مَّا فِی الأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ اسْتَوَی إِلَی السَّمَاء فَسَوَّیهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ. - . بقره / 29 -

{اوست آن کسی که آنچه در زمین است همه را برای شما آفرید سپس به [آفرینش] آسمان پرداخت و هفت آسمان را استوار کرد و او به هر چیزی داناست.}

- الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ . - . انعام / 1 -

{ستایش خدایی را که آسمان ها و زمین را آفرید و تاریکی ها و روشنایی را پدید آورد.}

- إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ . - . اعراف / 54 -

{در حقیقت پروردگار شما آن خدایی است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر عرش [جهانداری] استیلا یافت.}

- إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الأَمْرَ. - . یونس / 3 -

{پروردگار شما آن خدایی است که آسمان ها و زمین را در شش هنگام آفرید سپس بر عرش استیلا یافت کار [آفرینش] را تدبیر می کند.}

- وَهُوَ الَّذِی خَلَق السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاء لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً. - . هود / 7 -

{و اوست کسی که آسمان ها و زمین را در شش هنگام آفرید و عرش او بر آب بود تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید.}

- مَا أَشْهَدتُّهُمْ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَا خَلْقَ أَنفُسِهِمْ وَمَا کُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا. - . کهف / 51 -

{[من] آنان را نه در آفرینش آسمانها و زمین به شهادت طلبیدم و نه در آفرینش خودشان و من آن نیستم که گمراه گران را همکار خود بگیرم.}

- أَوَلَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاء کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ أَفَلَا یُؤْمِنُونَ. - . انبیاد / 30 -

{آیا کسانی که کفر ورزیدند ندانستند که آسمان ها و زمین هر دو به هم پیوسته بودند و ما آن دو را از هم جدا ساختیم و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم آیا [باز هم] ایمان نمی آورند.}

- الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْئلْ بِهِ خَبِیرًا. - . فرقان / 59 -

{همان کسی که آسمان ها و زمین و آنچه را که میان آن دو است در شش روز آفرید، آنگاه بر عرش استیلا یافت رحمتگر عام [اوست] در باره وی از خبره ای بپرس [که می داند].}

- اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ. - . سجده / 4 -

{خدا کسی است که آسمان ها و زمین و آنچه را که میان آن دو است در شش هنگام آفرید آنگاه بر عرش [قدرت] استیلا یافت.}

- قُلْ أَئِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَندَادًا ذَلِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ *وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَکَ فِیهَا وَقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَوَاء لِّلسَّائِلِینَ *ثُمَّ اسْتَوَی إِلَی السَّمَاء وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِیَا طَوْعًا أَوْ کَرْهًا قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ *فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَأَوْحَی فِی کُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا وَزَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَحِفْظًا ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ. - . فصلت / 9 - 12 -

{بگو آیا این شمایید که واقعا به آن کسی که زمین را در دو هنگام آفرید کفر می ورزید و برای او همتایانی قرار می دهید، این است پروردگار جهانیان. و در [زمین] از فراز آن [لنگرآسا] کوه ها نهاد و در آن خیر فراوان پدید آورد و مواد خوراکی آن را در چهار روز اندازه گیری کرد [که] برای خواهندگان درست [و متناسب با نیازهایشان] است.سپس آهنگ [آفرینش] آسمان کرد و آن بخاری بود پس به آن و به زمین فرمود، خواه یا ناخواه بیایید. آن دو گفتند: فرمان پذیر آمدیم. پس آنها را [به صورت] هفت آسمان در دو هنگام مقرر داشت و در هر آسمانی کار [مربوط به] آن را وحی فرمود و آسمان [این] دنیا را به چراغ ها آذین کردیم و [آن را نیک] نگاه داشتیم این است اندازه گیری آن نیرومند دانا.}

- وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ. - . ق / 38 -

{و در حقیقت آسمان ها و زمین و آنچه را که میان آن دو است در شش هنگام آفریدیم و احساس ماندگی نکردیم.}

- هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ - . حدید / 4 -

{اوست آن کس که آسمان ها و زمین را در شش هنگام آفرید آنگاه بر عرش استیلا یافت.} - أَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاء بَنَاهَا *رَفَعَ سَمْکَهَا فَسَوَّیهَا *وَأَغْطَشَ لَیْلَهَا وَأَخْرَجَ ضُحَاهَا *وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا *أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءهَا وَمَرْعَاهَا *وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا *مَتَاعًا لَّکُمْ وَلِأَنْعَامِکُمْ. - . نازعات / 27 - 33 -

{آیا آفرینش شما دشوارتر است یا آسمانی که [او] آن را برپا کرده است. سقفش را برافراشت و آن را [به اندازه معین] درست کرد. و شبش را تیره و روزش را آشکار گردانید. و پس از آن زمین را با غلتانیدن گسترد. آبش و چراگاهش را از آن بیرون آورد.و کوه ها را لنگر آن گردانید. [تا وسیله] استفاده برای شما و دام هایتان باشد.}

- سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی *الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی *وَالَّذِی قَدَّرَ فَهَدَی. - . اعلی / 1 - 3 -

{نام پروردگار والای خود را به پاکی بستای. همان که آفرید و هماهنگی بخشید. و آنکه اندازه گیری کرد و راه نمود.}

**[ترجمه]

إذا قصده قصدا مستویا من غیر أن یلوی علی شی ء و قیل استوی أی استولی و ملک قال الشاعر

قد استوی بشر علی العراق***من غیر سیف و دم مهراق

و المراد بالسماء الأجرام العلویة أو(1)

جهات العلو کما قیل.

فَسَوَّاهُنَ أی عدلهن و خلقهن مصونة من العوج و الفطور و قیل هن ضمیر السماء إن فسرت بالأجرام لأنها جمع أو فی معنی الجمع و إلا فمبهم یفسره ما بعده کقولهم ربه رجلا سَبْعَ سَماواتٍ بدل أو تفسیر و السبع لا ینافی التسع التی أثبتوها أصحاب الأرصاد إذ الثامن و التاسع مسمیان فی لسان الشرع بالکرسی و العرش (2) وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ قیل فیه تعلیل کأنه قال و لکونه

عالما بتلک الأشیاء کلها خلق ما خلق علی هذا النمط الأکمل و الوجه الأنفع و الاستدلال بأن من کان فعله علی هذا النسق العجیب و الترتیب الأنیق کان علیما و تدل الآیة علی حدوث السماوات بل الأرض أیضا کما سیأتی بیانه.

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أخبر بأنه تعالی حقیق بالحمد

ص: 5

و نبه علی أنه المستحق له علی هذه النعم الجسام حمد أو لم یحمد لیکون حجة علی الذین هُمْ بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ و جمع السماوات دون الأرض و هی مثلهن لأن طبقاتها مختلفة بالذات متفاوتة الآثار و الحرکات و قدمها لشرفها و علو مکانها وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ أی أنشأهما و الفرق بین خلق و جعل الذی له مفعول واحد أن خلق فیه معنی التقدیر و جعل فیه معنی التضمین و لذلک عبر عن إحداث النور و الظلمة بالجعل تنبیها علی أنهما لا یقومان بأنفسهما کما زعمت الثنویة و جمع الظلمات لکثرة أسبابها و الأجرام الحاملة لها أو لأن المراد بالظلمة الضلال و بالنور الهدی و الهدی واحد و الضلال متعدد و تقدیمها لتقدم الأعدام علی الملکات.

فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ المشهور أن المراد بالأیام هنا مقدار أیام الدنیا و

روی عن ابن عباس: أنها من أیام الآخرة کل یوم منها أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ.

أقول

و بمثل هذا الخبر لا یمکن صرف الآیة عن ظاهرها ثم إنه سبحانه إنما خلق فی هذه المدة مع أنه کان قادرا علی خلقها فی طرفة عین إما لعبرة من خلقها من الملائکة إذ الاعتبار فی التدریج أکثر کما ورد فی الخبر أو لیعلم بذلک أنها صادرة من قادر مختار عالم بالمصالح و وجوه الأحکام إذ لو حصلت من مطبوع أو موجب لحصلت فی حالة واحدة أو لیعلم الناس التأنی فی الأمور و عدم الاستعجال فیها

کَمَا رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وَ لَوْ شَاءَ أَنْ یَخْلُقَهَا فِی أَقَلَّ مِنْ لَمْحِ الْبَصَرِ لَخَلَقَ وَ لَکِنَّهُ جَعَلَ الْأَنَاءَ(1) وَ الْمُدَارَاةَ مِثَالًا لِأُمَنَائِهِ وَ إِیجَاباً لِلْحُجَّةِ عَلَی خَلْقِهِ.

و أورد هنا إشکال و هو أن الیوم إنما یحصل بحرکة الشمس و طلوعها و غروبها فما معنی الیوم هاهنا و یمکن أن یجاب بوجوه.

الأول أن مناط تمایز الأیام و تقدرها إنما هو حرکة الفلک الأعلی دون السماوات السبع و المخلوق فی الأیام المتمایزة إنما هو السماوات السبع و

ص: 6

الأرض و ما بینهما دون ما فوقهما و لا یلزم من ذلک الخلأ لتقدم الماء الذی خلق منه الجمیع علی الجمیع. الثانی أن المراد بالأیام الأوقات کقوله تعالی وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ (1) الثالث أن المراد فی مقدار ستة أیام و مرجع الجمیع إلی واحد إذ قبل وجود الشمس لا یتصور یوم حقیقة فالمراد إما مقدار من الزمان مطلقا أو مقدار حرکة الشمس هذا القدر و علی التقدیرین إما مبنی علی کون الزمان أمرا موهوما منتزعا من بقائه سبحانه أو من أول الأجسام المخلوقة کالماء أو من الأرواح المخلوقة قبل الأجسام علی القول به أو من الملائکة کما هو ظاهر الخبر الآتی و إما بالقول بخلق فلک متحرک قبل ذلک بناء علی القول بوجود الزمان و أنه مقدار حرکة الفلک فإن التجدد و التقضی و التصرم الذی هو منشأ تحقق الزمان عندهم فی الجمیع متصور(2).

ص: 7

و قال بعض الصوفیة للزمان المادی زمان مجرد کالنفس للجسد و للمکان

ص: 8

المادی مکان مجرد و هما عارضان للمجردات و لا یمکن فهمه و خارج عن طور العقل کسائر خیالاتهم و أقوالهم.

و علی أی حال هذه الآیة و ما سیأتی من أشباهها تدل علی حدوث السماوات و الأرض و ما بینهما لأن الحادث فی الیوم الأخیر مثلا مسبوق بخمسة أیام فیکون متناهی البقاء منقطع الوجود فی جهة الماضی و الموجود فی الیوم الأول زمان وجوده أزید علی الأخیر بقدر متناه فالجمیع متناهی الوجود حادث فیرد علی الحکماء کون الزمان أیضا حادثا متناهیا لأنه عندهم مقدار حرکة الفلک و أما ما ذکره الرازی فی تفسیره (1) من أن المراد بستة أیام ستة أحوال (2) و ذلک لأن السماء و الأرض و ما بینهما ثلاثة أشیاء و لکل واحد منهما ذات و صفة فنظرا(3)

إلی خلقة(4) ذات السماء حالة و إلی (5)

خلقة(6)

صفاتها أخری و نظرا(7) إلی خلقة(8)

ذات الأرض و إلی صفاتها کذلک و نظرا(9) إلی ذوات ما بینها و إلی صفاتها أخری (10) فهی ستة أشیاء فی ستة أحوال و إنما ذکر الأیام لأن الإنسان إذا رأی (11) إلی الخلق رآه فعلا و الفعل ظرفه الزمان و الأیام أشهر الأزمنة و إلا فقبل السماوات لم

یکن لیل و لا نهار و هذا مثل ما یقول القائل لغیره إن یوما ولدت فیه کان یوما مبارکا و قد یجوز أن یکون ولد ذلک لیلا(12)

و لا یخرج عن مراده لأن المراد الزمان (13) الذی هو ظرف

ص: 9

ولادته فهو تکلف بعید مستغنی عنه و ما ذکرنا أقرب إلی لفظ الآیة الکریمة و أوفق بالمراد و سیأتی معانی (1)

العرش و استوی (2) علیه.

وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ قال البیضاوی (3) أی قبل خلقهما لم یکن حائل بینهما لا أنه کان موضوعا علی متن الماء و استدل به علی إمکان الخلاء و أن الماء أول حادث بعد العرش من أجرام هذا العالم و قیل کان الماء علی متن الریح و الله أعلم بذلک انتهی و قال الطبرسی (4) و فی هذا دلالة علی أن العرش و الماء کانا موجودین قبل خلق السماوات و الأرض و کان الماء قائما بقدرة الله علی غیر موضع قرار بل کان الله یمسکه بکمال قدرته و فی ذلک أعظم الاعتبار لأهل الإنکار و قیل المراد(5) بقوله عَرْشُهُ بناؤه یدل علیه وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ أی یبنون فالمعنی (6)

و کان بناؤه علی الماء فإن البناء علی الماء أبدع و أعجب عن أبی مسلم انتهی.

و قال الرازی فی تفسیره (7)

قال کعب خلق الله تعالی یاقوتة خضراء ثم نظر إلیها بالهیبة فصارت ماء یرتعد ثم خلق الریح فجعل الماء علی متنها ثم وضع العرش علی الماء قال أبو بکر الأصم و معنی قوله وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ کقولهم السماء علی الأرض و لیس ذلک علی سبیل کون أحدهما ملتصقا بالآخر و کیف کانت الواقعة یدل (8)

علی أن العرش و الماء کانا قبل السماوات و الأرض قالت المعتزلة و فی الآیة دلالة علی وجود الملائکة قبل خلقهما لأنه لا یجوز أن

ص: 10

یخلق ذلک و لا أحد ینتفع بالعرش و الماء انتهی.

و فی بعض الأخبار: أن المراد حمل علمه و دینه الماء.

و ربما یؤول من قال بالهیولی الماء بها.

لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا أی خلقهن لحکمة بالغة و هی أن یجعلها مساکن لعباده و ینعم علیهم فیها بفنون النعم و یکلفهم و یعرضهم لثواب الآخرة و لما أشبه ذلک اختبار المختبر قال لِیَبْلُوَکُمْ أی لیفعل بکم ما یفعل المبتلی لأحوالکم کیف تعملون

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: لَیْسَ یَعْنِی أَکْثَرُکُمْ عَمَلًا وَ لَکِنْ أَصْوَبُکُمْ عَمَلًا وَ إِنَّمَا الْإِصَابَةُ خَشْیَةُ اللَّهِ وَ النِّیَّةُ الصَّادِقَةُ.

ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قال الطبرسی رحمه الله (1) أی ما أحضرت إبلیس و ذریته خلق السماوات و الأرض و لا خلق أنفسهم مستعینا بهم علی ذلک و لا استعنت ببعضهم علی خلق بعض و هذا إخبار عن کمال قدرته و استغنائه عن الأنصار و الأعوان و یدل علیه قوله وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً أی الشیاطین الذین یضلون الناس أعوانا یعضدوننی علیه و کثیرا ما یستعمل العضد بمعنی العون (2)

و قیل المعنی أنکم اتبعتم الشیاطین کما یتبع من یکون عنده علم لا ینال إلا من جهته و أنا ما أطلعتهم علی خلق السماوات (3) و لا علی خلق أنفسهم و لم أعطهم العلم بأنه کیف یخلق الأشیاء فمن أین یتبعونهم و قیل معناه ما أحضرت مشرکی العرب و هؤلاء الکفار خلق السماوات و الأرض و لا بعضهم خلق بعض بل لم یکونوا موجودین فخلقتهم فمن أین قالوا إن الملائکة بنات الله و من أین ادعوا ذلک انتهی.

و زاد الرازی وجهین آخرین (4)

أحدهما أن الضمیر عائد إلی الکفار

ص: 11

الذین قالوا له صلی الله علیه و آله إن لم تطرد عن مجلسک هؤلاء الفقراء فلا نؤمن بک فکأنه تعالی قال إن هؤلاء الذین أتوا بهذا الاقتراح الفاسد و التعنت الباطل ما کانوا شرکائی فی خلق العالم و تدبیر الدنیا و الآخرة بل هم کسائر الخلق فلم أقدموا علی هذا الاقتراح و نظیره إن من اقترح علیک اقتراحات عظیمة فإنک تقول له لست بسلطان البلد و لا وزیر الملک حتی نقبل منک هذه الاقتراحات.

و ثانیهما أن یکون المراد هؤلاء الکفار أیضا و یکون المعنی أنتم جاهلون بما جری به القلم من أحوال السعادة و الشقاوة فکیف یمکنکم أن تحکموا لأنفسکم بالرفعة و الکمال و العلو و لغیرکم بالذل و الدناءة انتهی.

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: اللَّهُمَّ أَعِزَّ(1)

الْإِسْلَامَ بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ أَوْ بِأَبِی جَهْلِ بْنِ هِشَامٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ بِعَیْنِهِمَا.

وَ فِی الْکَافِی (2)، عَنِ الْجَوَادِ علیه السلام: أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمْ یَزَلْ مُتَفَرِّداً بِوَحْدَانِیَّتِهِ ثُمَّ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ فَمَکَثُوا أَلْفَ دَهْرٍ ثُمَّ خَلَقَ جَمِیعَ الْأَشْیَاءِ فَأَشْهَدَهُمْ خَلْقَهَا وَ أَجْرَی طَاعَتَهُمْ عَلَیْهَا وَ فَوَّضَ أَمْرَهَا(3) إِلَیْهِمْ الْخَبَرَ. و هذا الخبر صریح فی حدوث جمیع أجزاء العالم.

أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا قال الطبرسی رحمه الله استفهام یراد به التقریع (4) و المعنی أ و لم یعلموا أن الله سبحانه (5) الذی یفعل هذه الأشیاء و لا یقدر علیها غیره فهو الإله المستحق للعبادة دون غیره أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما تقدیرها کانتا ذواتی رتق (6) و المعنی کانتا ملتزقتین منسدتین ففصلنا

ص: 12

بینهما بالهواء عن ابن عباس و غیره (1) و قیل کانت السماوات مرتتقة مطبقة ففتقناها سبع سماوات و کانت الأرض کذلک ففتقناها سبع أرضین عن مجاهد و السدی و قیل کانت السماء رتقا لا تمطر و الأرض رتقا لا تنبت ففتقنا السماء بالمطر و الأرض بالنبات عن عکرمة و عطیة و ابن زید و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام (2). انتهی.

و قال الرازی الرؤیة إما بمعنی الإبصار أو العلم و الأول مشکل لأن القوم ما رأوهما و لقوله تعالی ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ و الثانی أیضا مشکل لأن (3)

الأجسام قابلة للرتق و الفتق فی أنفسها فالحکم علیها بالرتق أولا و بالفتق ثانیا لا سبیل إلیه إلا السمع و المناظرة مع الکفار المنکرین للرسالة فکیف یجوز مثل هذا الاستدلال و دفع الإشکال بعد اختیار الثانی بوجوه.

أحدها أنا نثبت نبوة محمد صلی الله علیه و آله بسائر المعجزات ثم نستدل بقوله ثم نجعلهما دلیلا علی حصول المصالح فی العالم و انتفاء الفساد عنه و ثانیها أن نحمل الرتق و الفتق علی إمکانهما و العقل یدل علیه لأن الأجسام یصح علیها الاجتماع و الافتراق فاختصاصها بالاجتماع دون الافتراق أو بالعکس یستدعی مخصصا و ثالثها أن الیهود و النصاری کانوا عالمین بذلک فإنه جاء فی التوراة أن الله تعالی خلق جوهرة ثم نظر إلیها بعین الهیبة فصارت ماء ثم خلق السماوات و الأرض و فتق بینهما و کان بین عبدة الأوثان و بین الیهود نوع صداقة بسبب الاشتراک فی عداوة محمد صلی الله علیه و آله فاحتج الله تعالی علیهم بهذه الحجة بناء علی أنهم یقبلون قول الیهود فی ذلک.

ثم قال اختلف المفسرون فی المراد من الرتق و الفتق علی أقوال أحدها و ذکر الوجه الأول من وجوه الطبرسی ثم قال هذا القول یوجب أن خلق

ص: 13

الأرض مقدم علی خلق السماء لأنه تعالی لما فصل بینهما ترک الأرض حیث هی و أصعد الأجزاء السماویة قال کعب خلق الله السماوات و الأرضین ملتصقتین ثم خلق ریحا توسطهما ففتقتا بها ثم ذکر الثانی و الثالث و رجح الثالث بقوله تعالی وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ و بقوله سبحانه وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍ ثم قال و رابعها قول أبی مسلم الأصفهانی قال یجوز أن یراد بالفتق الإیجاد و الإظهار کقوله فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فأخبر عن الإیجاد بلفظ الفتق و عن الحال قبل الإیجاد بلفظ الرتق.

أقول

و تحقیقه أن العدم نفی محض فلیس فیه ذوات متمیزة و أعیان متباینة بل کأنه أمر واحد متصل متشابه فإذا وجدت الحقائق فعند الوجود و التکوین یتمیز بعضها عن بعض فبهذا الطریق جعل الرتق مجازا عن العدم و الفتق عن الوجود. و خامسها أن اللیل سابق علی النهار بقوله وَ آیَةٌ لَهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ فکانت السماوات و الأرض مظلمة ففتقهما الله بإظهار النهار المبصرة انتهی (1).

و أقول سیأتی فی الأخبار ما یؤید الوجه الثالث و یومئ بعض خطب أمیر المؤمنین علیه السلام إلی الثانی کما ستعرف

وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ فِی الرَّوْضَةِ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِ (2)

ص: 14

قَالَ: سَأَلَ نَافِعٌ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَهْبَطَ(1)

آدَمَ إِلَی الْأَرْضِ وَ کَانَتِ السَّمَاوَاتُ رَتْقاً لَا تَمْطُرُ شَیْئاً وَ کَانَتِ الْأَرْضُ رَتْقاً لَا تُنْبِتُ شَیْئاً فَلَمَّا تَابَ (2)

اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی آدَمَ علیه السلام أَمَرَ السَّمَاءَ فَتَقَطَّرَتْ بِالْغَمَامِ ثُمَّ أَمَرَهَا فَأَرْخَتْ عزالاها(3)

[عَزَالِیَهَا] ثُمَّ أَمَرَ الْأَرْضَ فَأَنْبَتَتِ الْأَشْجَارَ وَ أَثْمَرَتِ الثِّمَارَ وَ تَفَهَّقَتْ بِالْأَنْهَارِ فَکَانَ ذَلِکَ رَتْقَهَا وَ هَذَا فَتْقَهَا فَقَالَ نَافِعٌ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.

و هذا یدل علی الثالث.

وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍ قال الطبرسی أی و أحیینا بالماء الذی ننزله من السماء کل شی ء حی و قیل و خلقنا من النطفة کل مخلوق (4) و الأول أصح

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ (5) قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ طَعْمِ الْمَاءِ فَقَالَ (6)

سَلْ تَفَقُّهاً وَ لَا تَسْأَلْ تَعَنُّتاً(7)

طَعْمُ الْمَاءِ طَعْمُ الْحَیَاةِ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍ.

و قیل معناه و جعلنا من الماء حیاة کل ذی روح و نماء کل نام فیدخل فیه الحیوان و النبات و الأشجار عن أبی مسلم (8).

أَ فَلا یُؤْمِنُونَ أی أ فلا یصدقون بالقرآن و بما یشاهدون من الدلیل و البرهان الرَّحْمنُ قیل خبر للذی إن جعلته مبتدأ و لمحذوف إن جعلته صفة

ص: 15

للحی أو بدل من المستکن فی اسْتَوی و قرئ بالجر صفة للحی فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً أی فاسأل عما ذکر من الخلق و الاستواء عالما یخبرک بحقیقته و هو الله تعالی أو جبرئیل أو من وجده فی الکتب المتقدمة لیصدقک فیه و قیل الضمیر للرحمن و المعنی إن أنکروا إطلاقه علی الله فاسأل عنه من یخبرک من أهل الکتاب لیعرفوا ما یرادفه فی کتبهم و علی هذا یجوز أن یکون الرحمن

مبتدأ و الخبر ما بعده و السؤال کما یعدی بعن لتضمنه معنی التفتیش یعدی بالباء لتضمنه معنی الاعتناء و قیل إنه صلة خبیرا قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ قال البیضاوی أی مقدار یومین أو بنوبتین و خلق فی کل نوبة ما خلق فی أسرع ما یکون و لعل المراد بالأرض ما فی جهة السفل من الأجرام البسیطة و من خلقها فی یومین أنه خلق لها أصلا مشترکا ثم خلق لها صورا صارت لها أنواعا و کفرهم به إلحادهم فی ذاته و صفاته وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً و لا یصح أن یکون له ند ذلِکَ الذی خلق الأرض فی یومین رَبُّ الْعالَمِینَ خالق جمیع ما وجد من الممکنات و مربیها وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ استئناف غیر معطوف علی خلق للفصل بما هو خارج عن الصلة مِنْ فَوْقِها مرتفعة علیها لیظهر للنظار ما فیها من وجوه الاستبصار و تکون منافعها معرضة للطلاب (1).

أقول

و قال الرازی إذ لو جعلت تحتها لأوهم ذلک أنها أساطین تمسکها فجعلها فوقها لیری الإنسان أن الأرض و الجبال أثقال علی أثقال و کلها مفتقرة إلی ممسک و حافظ و لیس ذلک إلا الله سبحانه (2).

وَ بارَکَ فِیها قال البیضاوی أی و أکثر خیرها بأن خلق فیها أنواع النبات و الحیوانات وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها أی أقوات أهلها بأن عین لکل نوع ما یصلحه و یعیش به أو أقواتا تنشأ منها بأن خص حدوث کل قوت بقطر من

ص: 16

أقطارها و قرئ وَ قَسَّمَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ أی فی تتمة أربعة أیام کقولک سرت من البصرة إلی بغداد فی عشر(1)

و إلی الکوفة فی خمس عشرة(2) و لعله قال ذلک و لم یقل فی یومین للإشعار باتصالهما للیومین (3) الأولین و التصریح علی الفذلکة(4).

أقول

و قد یحمل علی أن المراد أربعة أوقات و هی التی یخرج الله فیها أقوات العالم من الناس و البهائم و الطیر و حشرات الأرض و ما فی البر و البحر من الخلق من الثمار و النبات و الشجر و ما یکون فیه معاش الحیوان کله و هی الربیع و الصیف و الخریف و الشتاء و لا یخفی بعده عن السیاق.

سَواءً أی استوت سواء بمعنی استواء و الجملة صفة أیام و یدل علیه قراءة یعقوب بالجر و قیل حال من الضمیر فی أَقْواتَها أو فی فِیها و قرئ بالرفع علی هی سواء للسائلین متعلق بمحذوف تقدیره هذا الحصر للسائلین عن مدة خلق الأرض و ما فیها أو بمقدر أی قدر فیها الأقوات للطالبین.

ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ قصد نحوها من قولهم استوی إلی مکان کذا إذا توجه إلیه توجها لا یلوی علی غیره وَ هِیَ دُخانٌ قال البیضاوی أی أمر ظلمانی و لعله أراد به مادتها و الأجزاء(5)

المتصغرة التی رکبت منها(6) و قال الطبرسی قال ابن عباس کانت بخار الأرض و قیل معناه ثم استوی أمره إلی السماء(7)

و قال الرازی و ذکر صاحب الأثر أنه کان عرش الله علی الماء

ص: 17

منذ(1)

خلق السماوات و الأرض فأحدث الله فی ذلک الماء سخونة فارتفع منه زبد و دخان (2)

فبقی علی وجه الماء فخلق الله تعالی فیه (3) الیبوسة و أحدث منه الأرض و أما الدخان فارتفع و علا فخلق الله منه السماوات و اعلم أن هذه القصة غیر موجودة فی القرآن فإن دل علیها دلیل صحیح قبلت (4) و إلا فلا و هذه القصة مذکورة فی أول الکتاب الذی تزعم الیهود أنه التوراة و فیه أنه تعالی خلق السماء من أجزاء مظلمة و هذا هو المعقول لأنا(5) قد دللنا فی المعقولات علی أن الظلمة لیست کیفیة وجودیة بل هی عبارة عن عدم النور(6)

فالله سبحانه لما خلق الأجزاء التی لا تتجزی فقبل أن یخلق فیها کیفیة الضوء کانت مظلمة عدیمة النور ثم إذ رکبها(7) و جعلها سماوات و کواکب و شمسا و قمرا و أحدث صفة الضوء فیها فحینئذ صارت مستنیرة فثبت أن تلک الأجزاء حین قصد الله تعالی أن یخلق منها السماوات و الشمس و القمر کانت مظلمة فصح تسمیتها بالدخان لأنه لا معنی للدخان إلا أجزاء متفرقة غیر متواصلة عدیمة النور(8).

فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا قال البیضاوی أی بما خلقت فیکما من التأثیر و التأثر و أبرزا ما أودعتکما من الأوضاع المختلفة و الکائنات المتنوعة أو ائتیا فی الوجود علی أن الخلق السابق بمعنی التقدیر أو الترتیب للرتبة أو الإخبار أو إتیان السماء بحدوثها و إتیان الأرض أن تصیر مدحوة أو لیأت کل منکما الأخری فی حدوث ما أرید تولیده منکما و یؤیده قراءة آتیا من المؤاتاة أی

ص: 18

لیوافق کل واحدة منکما أختها فیما أردت منکما طَوْعاً أَوْ کَرْهاً شئتما ذلک أو أبیتما أو المراد إظهار کمال قدرته و وجوب وقوع مراده لا إثبات الطوع و الکره لهما و هما مصدران وقعا موقع الحال قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ أی منقادین بالذات و الأظهر أن المراد

تصویر تأثیر قدرته فیهما و تأثرهما بالذات عنها و تمثیلها(1) بأمر المطاع و إجابة المطیع الطائع کقوله کُنْ فَیَکُونُ و ما قیل إنه تعالی خاطبهما و أقدرهما علی الجواب إنما یتصور علی الوجه الأول و الأخیر و إنما قال طائِعِینَ علی المعنی باعتبار کونهما مخاطبتین کقوله تعالی ساجِدِینَ و قال الطبرسی قدس سره قال ابن عباس أتت السماء بما فیها من الشمس و القمر و النجوم و أتت الأرض بما فیها من الأنهار و الأشجار و الثمار و لیس هناک أمر بالقول حقیقة(2)

و لا جواب لذلک القول بل أخبر(3) سبحانه عن اختراعه السماوات و الأرض و إنشائه لهما من غیر تعذر و لا کلفة و لا مشقة بمنزلة ما یقال (4)

افعل فیفعل من غیر تلبث و لا توقف و لا تأن (5)

فعبر عن ذلک بالأمر و الطاعة و هو کقوله إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ و إنما قال أَتَیْنا طائِعِینَ و لم یقل طائعتین لأن المعنی أتینا بمن فینا من العقلاء(6)

فغلب حکم العقلاء و قیل إنه لما خوطبن خطاب من یعقل جمعن جمع من یعقل کما قال وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ (7) فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ قال البیضاوی أی فخلقهن خلقا إبداعیا و أتقن

ص: 19

أمرهن و الضمیر للسماء علی المعنی (1) أو مبهم و سَبْعَ سَماواتٍ حال علی الأول و تمییز علی الثانی فِی یَوْمَیْنِ قیل خلق السماوات یوم الخمیس و الشمس و القمر و النجوم یوم الجمعة وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها شأنها و ما یتأتی منها بأن حملها علیه اختیارا أو طبعا و قیل أوحی إلی أهلها بأوامره وَ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ فإن الکواکب کلها تری کأنها تتلألأ علیها وَ حِفْظاً أی و حفظناها من الآفات أو من المسترقة حفظا و قیل مفعول له علی المعنی کأنه قال خصصنا السماء الدنیا بمصابیح زینة و حفظا ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ البالغ فی القدرة و العلم.

وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ قال الطبرسی أی تعب و نصب أکذب الله تعالی بهذا الیهود فإنهم قالوا استراح الله یوم السبت فلذلک لا نعمل فیه شیئا(2).

و قال الرازی فی تفسیره قال بعض المفسرین المراد من الآیة الرد علی الیهود حیث قالوا بدأ الله خلق العالم یوم الأحد و فرغ منه فی ستة أیام آخرها یوم الجمعة و استراح یوم السبت و استوی (3)

علی عرشه فقال تعالی وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ رادا(4)

علیهم و

الظاهر أن المراد الرد علی المشرک أی ما تعبنا بالخلق الأول حتی لا نقدر علی الإعادة ثانیا و أما ما قاله الیهود و نقلوه من التوراة فهو إما تحریف منهم أو لم یعلموا تأویله و ذلک لأن الأحد و الإثنین أزمنة متمیزة بعضها عن بعض فلو کان خلق السماوات ابتداء یوم الأحد لکان الزمان متحققا قبل الأجسام و الزمان لا ینفک عن الأجسام فیکون قبل الأجسام (5)

أجسام أخر

ص: 20

فیلزم القول بقدم العالم و هو مذهب الفلاسفة انتهی (1).

و أقول تعیین تلک الأیام موجودة فی الأخبار المعتبرة کما ستعرف و ما توهم من لزوم قدم العالم خطأ کما عرفت سابقا أنه یمکن تصحیحه بوجوه متعددة شی ء منها لا یستلزم ذلک و أما تعیین الأیام فیمکن أن تقدر الأزمنة بحیث تکون بعد خلق الشمس و حرکة الأفلاک و تعیین الأیام تلک الأزمان الماضیة موافقة لهذه الأیام الستة بحیث إذا کانت الشمس متحرکة فیها کانت تلک الأیام بعینها فتأمل.

**[ترجمه]«هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُم مَّا فِی الأَرْضِ جَمِیعاً»،{اوست آن کسی که آنچه در زمین است همه را برای شما آفرید.}مّنتی است که بر بندگان گذاشته شده، برای آفریدن هر آنچه زندگی شان به آن وابسته است و کمال معیشت آن ها است و فرمود «لکم»،{برای شما.}یعنی برای اینکه از آن ها در این جهان سود ببرید و در مصلحت خویش به واسطه یا بی واسطه به کار اندازید و برای امور دین خود بدان دلیل بیاورید و اندرز بگیرید و لذت ها و دردهای آخرت را بشناسید، این آیه دلالت دارد بر اینکه همه چیز مباح است جز آنچه دلیلی آن را از این حکم خارج کند. و«ما» شامل هر چیزی است که در روی زمین است و خود زمین را شامل نمی شود مگر آنکه مقصود از زمین، سمت و جهت پائین باشد چنانچه مقصود از لفظ سماء، سمت بالا است. «ثم استوی إلی السماء»،{سپس بر آسمان استوار شد.} یعنی قصد آنکرد و خواست آن را، وقتی قصدش استیلا یافتن بر آن باشد نه صاحب شدن آن. و نیز گفته ا ند «استوی» به معنی استیلا و دارا بودن آن است، چنانچه شاعر گفته:

قد استوی بشر علی العراق من غیر سیف و دم مهراق

استوار شد بشر بر عراق بی شمشیرزدن و بی خونریزی

و مقصود از آسمان، اجرام عالم بالا یا فضای بالا است همچنانکه گفته شد. «فسویهن» یعنی طبقه بندی کرد و آن ها را بی کژی و سستی آفریده است و گفته شد «هنّ» ضمیر سماء است، اگر أجرام جمع یا در معنی جمع تفسیر شود. و اگر مبهم باشد جمله مابعد آن تفسیرش می کند همچنانکه گفته است «سبع سماوات» که بدل است و یا تفسیر آن. و هفت آسمان در اینجا با نه فلکی که کیهان شناسان بیان کرده اند در تناقض نیست زیرا فلک هشتم و نهم در زبان دین به کرسی و عرش نام برده شده اند.

«و هو بکل شی علیم»،{و او به هر چیزی دانا است.}بیان علت آفرینش است به جهت خلق آگاهانه همه مخلوقات بر وجه اکمل و نیکوترین صورت و دلیل آن است که این نظم شگفت انگیز و ترتیب هماهنگ آن، دلیل بر دانش او است و این آیه دلالت می کند بر آفرینش آسمان ها و نیز زمین، چنانچه در ادامه خواهد آمد.

«الحمدلله الّذی خلق السموات و الأرض»،{سپاس از آن خدا است که آسمان ها و زمین راآفریده.}بیان می دارد که خدا شایسته سپاس است برای نعمت های بزرگ، ستایش شود یا نشود، تا حجتی باشد بر آنان که از پروردگارشان روی گردانند. سماوات را جمع آورد و زمین را مفرد، با اینکه مانندآن ها است؛ زیرا طبقات آسمان در ذات خود مختلفند و در آثار و حرکات متفاوت، و آن را به جهت شرافت و برتری مکانش مقدم داشت.

«و جعل الظلمات و النّور» یعنی آن ها را برآورد و نمودار کرد و فرق میان «خلق» و «جعل» که یک مفعول واحد دارند این است که در خلق، اندازه گیری منظور شده و اصالت دارد ولی جعل، امری است ضمنی و فرعی که به خودی خود وجودی ندارد، آن گونه که ثنویه ظلمت را یک مبدأ جدا و اصیل دانسته اند، بلکه ظلمت نابودی نور است و ظلمات را به لفظ جمع آورده، به خاطر اسباب و لوازمی که بر آن بار می شود و اگر مقصود از ظلمت گمراهی باشد و منظور از نور هدایت، ظلمت به معنی گمراهی، تعدد دارد و متکثر است چرا که راه راست یکی است و کژراهه بسیار. و مقدم بودن ظلمات، به خاطر پیش بودن عدم بر وجود است.

«فی ستۀ أیام» مشهور این است که مقصود از أیام در اینجا همان اندازه روزهای دنیا است و در روایتی از ابن عباس روایت شده که منظور روزهای آخرت است که هر روزی از آن معادل هزار سال شمرده می شود.

به عقیده من، با این خبر نمی شود آیه را از ظاهر خودش برگرداند، زیرا خدا که می توانست همه چیز را در چشم به هم زدنی بیافریند، جهان را در شش روز به تدریج آفرید، برای اینکه پندی باشد برای ملائکه؛ زیرا عبرت پذیری به صورت فرایندی تدریجی، بیشتر است چنانچه در خبری آمده است و نیزآگاهی پیدا کنند که این ها همه از خداوند توانا و مختار دانا به مصالح و جوانب حکمت ها صادر شدند زیرا اگر از سر طبع یا ناچاری بودند، همه در یک حال محقق می شدند. و هم اینکه تا به انسان ها تأنی و آرامش و عدم شتاب زدگی در انجام کارها را بیاموزد؛ چنانچه از امیر المؤمنین علیه السّلام روایت شده که: اگر می خواست همه را در کمتر از چشم به هم زدنی بیافریند، می آفرید ولی این تأخیر و مدارا را نمونه ای آورد برای امنایش و حجتی نمود بر آفرید گانش.

در اینجا اشکالی مطرح کرده اند و آن این است که روز از حرکت خورشید و طلوع و غروبش ایجاد می شود و در اینجا روز به چه معنایی است؟

به چند وجه می­توان به این پاسخ گفت:

1.

معیار اندازه گیری روز همان چرخش فلک نهم است نه هفت آسمان. وآفریده های روزهای مشخص ششگانه، همان هفت آسمان و زمین و آنچه میان آن ها است هستند نه آنچه برتر از آن ها است و این سبب خلأ نمی شود زیرا آبی که مایه آفرینش همه آن هاست، پیش از آن ها بوده و فضا را پر کرده بوده است .

2.

منظور از روزها لحظه است چنانچه خداوند فرموده است «وَمَن یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ »، - . الانفال / 16 - {و هر که در آن هنگام به آنان پشت کند.}

3.

مقصود از شش روز، مقدار آن است و مرجع همه یکی است زیرا پیش از وجود خورشید، روز حقیقی تحقق پذیر نیست، پس مقصود، یا اندازه است از زمان مطلق، یا اندازه حرکت خورشید به مقدار شش روز، بر فرض وجود آن؛ و به هر تقدیر اساس این است که زمان امری است انتزاعی و برگرفته از بقاء ذات الهی یا مخلوقی که بوده مانند آب، یا روح بنا بر قول تقدم آفرینش آن بر اجسام، یا فرشته ها چنانچه در خبر بعدی آمده است و یا باید گفت، پیش از آن فلکی آفریده بوده، بنا بر اینکه زمان، وجودی دارد و آن مقدار حرکت فلک است؛ زیرا گردش زمان و سپری شدن وقت ها، منشأ تحقق زمانی است که در نزد حکماء در همه متصوراست.

برخی صوفی مسلکان گفته اند، زمان هم روح مجردی دارد که مانند نفس است برای جسم، چنانچه مکان هم روح مجردی دارد و روح زمان و مکان از عوارض مجردات هستند و این نظر مانند بسیاری از خیال بافی ها و گفته های دیگرشان قابل فهم نیست و از چارچوب عقل خارج است. و به هرحال این آیه و آیه های دیگر که در ادامه می آید، اشاره دارد برآفرینش آسمان ها و هر آنچه در آن است، زیرا آنچه در روز آخر ایجاد شد، مثلاً پنج روز گذشته در پیش از خود دارد و بقایش پایان پذیر است و وجودش در گذشته به نیستی می پیوندد و هر چه قبل از خود عدم بوده، حادث است و آنچه در روز نخست پدید شده، به اندازه محدودی از وجود آخری وجود دارد، پس همه موجودی پایان پذیر و حادث هستند و این ایراد بر حکماء وارد می شود که خود زمان هم حادث است زیرا زمان در نزد آنان مقدار حرکت فلکی است.

فخر رازی در تفسیرش می گوید: مراد از شش روز، شش حال و وضعیت است زیرا آسمان و زمین و ما بین آن ها خود سه چیزند و هر کدام از آن ها ذاتی دارند و صفتی، و چگونگی خلق ذات آسمان که خود یک حالت است؛ و دیگر اینکه نظر می کند بر خلق صفات و ویژگی های آن و نیز بر آفرینش حقیقت زمین و صفات و ویژگی های آن، و همچنین نظر می کند بر حقیقت آنچه که بین آن هاست و بر صفات آن ها، که این ها با همشش چیز می شوند، در شش حالت و موقعیت. و این دوران آفرینش، هر کدام به روزی تعبیر شده، چون آدمی فعل را می نگرد و آفرینش را از روزنه زمان می نگرد که ظرف هر کاری است و أیام،مشهورترین و متعارف ترین زمان ها است و گر نه پیش از آفرینش آسمان ها شب و روزی نبوده و این مثل آن است که یکی به دیگری بگوید، «روزی که در آن تولد یافتی مبارک بود» و چه بسا که در شب متولد شده است، ولی منافاتی با مقصودش ندارد زیرا منظورش زمان، یعنی ظرف این کار است، ولی آنچه او گفته تکلفی است دور از فهم که به آن نیازی نیست و آنچه ما گفتیم به تعبیر آیه کریمه نزدیکتر است و با مقصود قرآن مطابقت بیشتری دارد و به زودی معنای «عرش» و «استوای علی العرش» بیان خواهد شد.

بیضاوی در رابطه با «و کان عرشه علی الماء»،{و عرش او بر آب بود.} گفته است: یعنی قبل از خلق آن ها چیزی میان عرش او و آب فاصله نبود، نه اینکه عرش بر روی آب بود و آن را دلیل بر امکان خلأ دانسته و بر اینکه نخستین چیزی که از اجرام این جهان ایجاد شد، پس از عرش، آب است و گفته شده آب بر دوش باد بوده است و خداوند به این امر آگاه تر است. پایان

طبرسی گفته، این آیه دلیل است بر اینکه عرش و آب پیش از آسمان ها و زمین بوده اند و آب به اراده و قدرت خداوند بدون هیچ مکان استواری برقرار بوده است و خداوند به قدرت عظیمش آن را استوار نگه می داشته و این خود بزرگترین عبرت است برای انکارکنندگان. و ابی مسلم گفته، عرش به معنی ساختمان و بنا است چنانچه یعرشون در «مِمَّا یَعْرِشُونَ» به معنی بنا می کنند آمده است. یعنی بنای آفرینش او بر پایه و مایه آب بوده که این معنی بدیع تر و شگفت انگیزتر است.

در تفسیر رازی آمده است که: کعب گفت: خدای تعالی یک دانه یاقوت سبز آفرید و با عظمت و هیبت نگاهش بر آن نگریست و آن آبی شد که جریان پیدا کرد و سپس باد را آفرید و آب را بر دوشش نهاد و سپس عرش را بر آن استوار کرد. ابوبکر اصم می گوید: «و کان عرشه علی الماء»،{و عرش او بر آب بود.} مانند آن است که بگویند آسمان بر زمین است و مقصود این نیست که یکی بر روی دیگری قرار گرفته و هر گونه که بوده، دلالت می کند بر اینکه عرش و آب پیش از آسمان ها و زمین بوده اند. معتزله اعتقاد دارند، این آیه دلیل است بر اینکه ملائکه پیش از آفرینش آسمان و زمین بوده اند، زیرا شایسته نیست که آن ها را بیافریند و کسی نباشد که از آن ها بهره مند شود.

و در برخی روایات آمده است که مقصود از این جمله آن است که دانش و کیش خویش را به دوش آب نهاده، و کسانی دیگر کلمه آب را به هیولا تعبیر کرده اند.

«لیبلوکم أیکم أحسن عملا»{تا بیازماید شما را که کدام نیکو کردارترید.} یعنی حکمت بالغه آفرینش آسمان و زمین آن است که تسکین دهنده بنده هایش باشند و انواع نعمتها را به آنها ارزانی کند. و بر آنها تکلیف کند تا به پاداش آخرت برساند، این خود همانند آزمایشی است که فرمود: «تا بیازماید شما را» یعنی تا با شما کاری کند که با یک فردی که مورد آزمون قرار گرفته می کند، تا ببیند چه کار می کنید و از امام صادق علیه السّلام نقل است که مقصود بسیاری عمل نیست بلکه مقصود درستی و صواب بودن عمل است که درستی کار بنده، در ترس و خشیت در برابر خدا و نیت درست و اخلاص است.

«ما أشهدتهم خلق السموات و الأرض و لاخلق انفسهم و ما کنت المضلین عضدا» {[من] آنان را نه در آفرینش آسمانها و زمین به شهادت طلبیدم و نه در آفرینش خودشان. و من آن نیستم که گمراهگران را همکار خود بگیرم.}

طبرسی در این باره گفته است - . مجمع البیان 6 : 476 - یعنی ابلیس و ذریه او را در آفرینش آسمان ها و زمین و نه در آفرینش خودشان حاضر نساختم که مرا یاری کنند و یا بر آفرینش یکدیگر یاری کنند؛ و این بیانگر کمال قدرت و بی نیازی او از یاران و کمک کاران است .

و این آیه: «و ما کنت متّخذ المضلّین عضدا»،{من گمراه کننده ها را پشتیبان نگرفته ام.} هم بر آن دلالت دارد. یعنی شیاطینی که مردم را گمراه کنند را یاران خود قرار ندادم تا به من کمک دهند؛ و بسیاری کلمه عضد را به معنی یار به کار برده و گفته اند، مقصود این است که شما چنان پیروی شیطان کنید که گویا او دانشی مخصوص دارد که از جز او به دست نمی آید و من آن ها را به آفرینش آسمان ها و بر آفرینش خودشان مطلع نساختم و به آن ها نیاموختم که چگونه اشیاء آفریده می­شود. پس از کجا پیرو آن ها می شوند؟ و گفته اند مقصود این است که مشرکان عرب و این کفار در خلق آسمان ها و زمین حضور نداشتند و بر آفرینش یکدیگر واقف نشدند و موجود نبودند که من آن ها را آفریدم، پس از کجا می گویند فرشته ها دختران خدایند و از کجا چنین ادعایی می کنند؟

فخر رازی دو وجه دیگر بر تفسیر این آیه افزوده است: - . مفاتیح الغیب 5 : 729 -

- نخست در پاسخ کافرانی که به پیغمبر گفتند، اگر فقرا و مستمندان را از مجلست نرانی ما به تو ایمان نمی آوریم، خداوند فرمود: این پیشنهاد دهنده ها و زورگویان بیهوده و یاوه­گو، در آفرینش جهان و تدبیر دنیا و آخرت شریک من نبودند و بلکه همانند دیگران بودند پس چرا چنین پیشنهادی و مانند آن می دهند؟ کسی که پیشنهادهای بزرگی به تو می کند، تو در پاسخ می گویی، من پادشاه کشور یا وزیر پادشاه نیستم که این پیشنهادها را از تو بپذیریم.

- باز مقصود کفار است و منظور این است که شما یعنی کافران، به چگونگی سعادت و شقاوت و سرنوشت نادانید و ناتوانید و چگونه است که خود را کامل و برتر از دیگران می دانید و به دیگران نسبت خواری و پستی می دهید؟

و عیاشی از امام باقر علیه السّلام روایت کرده که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: بار خدایا، اسلام را به برکت عمر بن خطاب یا ابوجهل بن هشام عزت ببخش و خدا این آیه را درباره آن ها نازل کرد .

و از امام جواد علیه السّلام نقل شده است که خدای تعالی، همواره در یگانگی خود یکتا بود و سپس محمّد و علی و فاطمه علیهم السّلام را آفرید و مدت زیادی ماندند و سپس همه چیز را آفرید و آنان را گواه آفرینش آن ها نمود و فرمانبری شان را بر آن ها واجب نمود و کار همه را به آن ها واگذاشت ... تا آخر خبر. و این خبر تصریح دارد بر حادث بودن همه اجزاء عالم. - . کافی ج 1 : 440 -

«أولم یرالّذین کفروا»،{آیا نبینند آنان که کافرند؟} طبرسی ره می گوید، پرسشی است برای سرکوبی و عتاب تند و معنایش این است که آیا نمی دانند که خدای سبحان است که این کارها می کند و جز او بر آنها توانا نیست؟ پس او است آن معبود شایسته پرستش و عبادت، نه دیگری؛ «أن السموات و الأرض کانتا رتقاً ففتقناهما»،{به راستی که آسمان ها و زمین هر دو بسته بودند و ما آن ها را گشادیم.} یعنی هر دو به هم چسبیده بودند و بسته بودند و ما آن ها را به وسیله هوا از هم جدا کردیم، و این از ابن عباس و دیگران نقل شده. و گفته شده: همه آسمان ها در هم بودند و ما آن ها را از هم باز گشودیم تا هفت آسمان شدند و زمین هم چنین بود و آن را به هفت زمین بازگشودیم واز مجاهد و سدی چنین نقل شده است. و گفته اند: آسمان بسته بود و باران نمی بارید و زمین بسته بود و گیاهی نمی رویید و ما آسمان را به باران گشودیم و زمین را به گیاه. و این از عکرمه و عطیه و ابن زید است و از امام باقر و امام صادق علیهما السلام هم چنین روایت شده است. - . مجمع البیان 7 : 45 -

رازی می گوید: رؤیت یا به معنی دیدن است یا علم و آگاهی؛ و در اولی اشکال وارد است چون مردم آن را ندیدند و خدا هم فرموده: «من آ ن ها را گواه آفرینش آسمان و زمین نساختم» و دومی هم اشکال دارد، برای آنکه هر جسم قابلیت رتق و فتق یعنی بسته بودن و گشودگی را دارد ولی حکم به اینکه نخست بسته بوده و سپس گشوده شده، راهی جز بیان شرع ندارد و مناظره با کفار منکر رسالت به این صورت امکان ندارد، پس چگونه چنین استدلالی جایز است؟و پس از اختیار وجه دوم، اشکال را به چند وجه پاسخ داده است:

1.

ما نبوت محمّد صلی الله علیه و آله را با معجزه های دیگر ثابت می کنیم و سپس به گفته اش استدلال می کنیم و هر دو را دلیلی برتحقق مصالح جهان و نابودی فساد قرار می دهیم.

2.

مقصود از رتق و فتق، امکان آن ها است و عقل دلالت دارد بر اینکه همه اجسام ممکن است که با هم باشند و یا جدا از هم باشند و حکم به اجتماع آنان و جداشدنشان از هم یا بالعکس، نیاز به دلیل دارد.

3.

یهود و نصاری این معنا را می دانستند زیرا در تورات آمده که خدای تعالی گوهری آفرید و به دیده هیبت بر آن نگریست و ناگهان آب شد و آسمان ها و زمین را از آن آفرید و آن ها را از هم جدا نمود. بت پرست ها با یهود در دشمنی پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله دوستی و نزدیکی داشتند و خداوند این دلیل را برای آن ها آورد به جهت اینکه آنان گفته یهود را در این زمینه باور داشتند.

سپس گفته است که مفسرین در معنی رتق و فتق اختلاف دارند به چند قول که یکی همان وجه اول طبرسی است که گفته، این وجه مستلزم آن است که آفرینش زمین مقدم باشد بر آسمان زیرا خدای تعالی چون آن ها را از هم جدا کرد زمین را به حال خود گذاشت و اجزاء آسمانی را به بالا برافراشت. کعب در این باره می گوید: خدا آسمان ها و زمین را به هم چسبیده آفرید سپس میان آن ها بادی آفرید و به وسیله آن از همدیگر جدا ساخت.

سپس وجه دوم و سوم را آورده و وجه سوم را ترجیح داده و تأیید کرده به فرموده خدای تعالی که فرمود:«والسماء ذات الرجع و الأرض ذات الصدع»،{سوگند به آسمان بارش انگیز وسوگند به زمین شکاف دار [آماده کشت].} و هم فرمود: «و جعلنا من الماء کلّ شیء حیّ»،{هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم.} سپس گفته: تفسیر چهارم، قول ابی مسلم اصفهانی است که می گوید، مقصود از رتق و فتق می تواند ایجاد و اظهار باشد، همانندفرموده خداوند «فاطِر السّموات و الأرض»، - . فاطر / 1 - {فاطر و آفریننده آسمان و زمین.} و ایجاد را به لفظ فتق بیان کرده است و وضعیت پیش از ایجاد را به رتق. به نظر من، معنی دقیق آن این است که در نیستی محض، اشیاء و موجودات متمایز و جدا از هم نیستند و و به صورت امری متصل و به هم بسته و پیوسته هستند و حقائق در پرتو هستی و وجود از هم جدا می شوند و از این رو رتق را در تعبیر به نیستی آورده، و فتق را برای هستی و وجود.

قول پنجم، شب پیش از روز است همانطور که فرمود: «و آیة َلهمُ اللّیل نَسلخُ مِنهُ النّهار»، - . یس/ 37 - { نشانه ای [دیگر] برای آن ها شب است که روز را [مانند پوست] از آن برمی کنیم.}و آسمان و زمین در تاریکی به هم بسته بودند و خدا با اظهار روز روشن آن ها را از هم جدا نمود. - . مفاتیح الغیب 6 : 144 -

به نظر من آنچه از اخبار به آن اشاره خواهد شد، وجه سوم را تایید می کنند و برخی خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام به وجه دوم اشاره دارد همانطور که خواهید دانست. کلینی در «روضه کافی»از ابی حمزه ثمالی روایت کرده است: نافع از امام پنجم علیه السّلام از تفسیر آیه «أولم یر الذین کفروا أن السموات و الأرض کانتا رتقاً ففتقناهما» پرسید. فرمود: خدای تبارک و تعالی آدم را بر زمین فرود آورد و آسمان بسته بود و هیچ نمی بارید و زمین بسته بود و هیچ نمی روئید و چون خدای بلند مرتبه توبه آدم علیه السلام را پذیرفت فرمود: تا آسمان ابر باران زا برگرفت و آنگاه امر کرد تا درهای خود را گشود و فرو بارید و زمین را فرمود تا درخت ها برآورد و میوه ها به بار آورد و جوی ها روان سازد و آن رتق بود و این فتق آن. نافع گفت راست گفتی ای فرزند رسول خدا و تا آخر خبر، و این دلیل وجه سوم است.

«و جعلنا من الماء کلّ شیء حیّ»،{هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم.} طبرسی می گوید: یعنی با آبی که از آسمان فرود آوردیم همه چیز را زنده کردیم، و گفته اند: یعنی هر آفریده ای را از نطفه برآوردیم و اولی صحیح تر است. عیاشی به سندش از حسین بن علوان روایت کرده که از امام صادق علیه السّلام از مزه آب سؤال شد و فرمود: برای فهمیدن و آگاهی بپرس نه برای رنج دادن و به مشقت انداختن. مزه آب همان مزه زندگی است. خدای سبحان فرمود: «از آب هر چیز زنده را آفریدیم.» و از ابی مسلم آمده که گفته اند: یعنی به وسیله آب، زندگی هر جاندار و رشد و نمو او را قرار دادیم و این شامل حیوانات و گیاهان و درخت ها همه می شود. - . مجمع البیان 7 : 45 -

«أفلا یؤمنون»،{آیا ایمان نمی آورید؟}یا آیا تأیید نمی کنید و به قرآن و به آنچه مشاهده می کنید از دلیل و برهان،ایمان نمی آورید.

وضیح

«الرحمن» در آیه 59 سوره فرقان، خبرالذی است اگر آن را مبتدا بگیریم، یا بدل ضمیر در (استوی) یا صفت «الحی» در آیه سابق. «فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً» یعنی بپرس درباره آفرینش و استواری بر عرش از دانشمندی که حقیقت را برای تو بیان کند و آن خدای تعالی یا جبرئیل یادانایان به کتاب های آسمانی پیشین هستند. و برخی گفته اند، ضمیر برای الرحمن است و معنا این است که اگر منکر اطلاق (رحمان) بر خداوند هستند، از اهل کتاب بپرسند که چنین لفظی در کتاب هایشان بدین معنا بر خدا اطلاق شده است. و به این جهت الرّحمن می شود مبتدا و آنچه پس از آن آمده خبر است و سؤال در «فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً»، اگر با «عن» متعدی شود به معنی تفتیش است و اگر با «باء» متعدی شود به معنی توجه و اعتنا است. و گفته شده که در اینجا حرف صله است.

«قل أئنکم لتکفرون بالّذی خلق الأرض فی یومین»،{بگو به راستی آیا شما کافرید به آن که زمین را در دو روز آفریده؟} بیضاوی می گوید: یعنی در مقدار دو روز یا در دو نوبت و در هر نوبت با شتاب هر چه بیشتر، آنچه را باید، آفریده است. و شاید مقصود از زمین، اجرام بسیط زیر آسمان است و منظور از دو بار آفرینش این است که یک بار ماده مشترک آنها را آفریده و سپس صورت های مخصوص به هر کدام را خلق کرده. و کفرشان، ناروا گویی و الحاد نسبت به ذات و صفات خداونداست. «وتجعلون له أندادا»، {و می سازید برایش همتاها.} با اینکه کسی شایستگی همتایی او را ندارد. «ذلک» کسی است که زمین را در دو روز آفریده، «رب العالمین» است، آفریننده هر چه است وپرورنده آن ها «و جعل فیها رواسی»،{و نهاده در زمین لنگرها از کوه.} بر بالای زمین بر افراشته تا بیننده ها از آن بصیرت یابند و جوینده ها سودها برند. - . أنوار التنزیل 2 :384 -

رازی در تفسیر خود گفته: چون اگر کوه ها را زیر زمین می ساخت گمان می کردند ستون هایی آن ها را نگه می دارند و بر روی قرار داد تا آدمی ببیند زمین و کوه ها بار سنگینی بر یکدیگرند و نیازمند نگهدارنده ای پایدارند، و او کسی نیست جز خدای سبحان. - . مفاتیح الغیب 7 : 353 - «و بارک فیها»، {و برکت داد در آن.} بیضاوی می گوید: یعنی خیر بسیار داد به آفرینش هر گونه گیاه و جاندار «قدر فیها أقواتها»،{و اندازه گرفت در آن قوتهایش را.} یعنی خوراک اهل زمین را و برای هر نوعی خوراک شایسته او را معین کردو یا در هر سرزمینی خوراک مناسب آن آفرید و به جای قدّر، «قسّم» هم خوانده شده. «فی أربعه أیام» مقصود تتمه چهار روز است نه چهار روز جدا از دو روز آفرینش زمین که با هم شش روز شوند، چنانچه مثلا ًکسی بگوید از بصره تا بغداد ده روز رفتم و تا کوفه پانزده روز. و شاید آنکه دو روز نگفته، برای بیان پیوسته بودنشان به دو روز نخست بوده است. - . أنوار التنزیل 2 : 384 -

به نظر من احتمال دارد که منظور از این چهار روز ، چهار وقت باشد که خدا در آنها خوراک و قوت جهان را آماده کرده، از انسان ها و چهارپایان و پرنده ها و حشرات و خزنده های زمین و آنچه در بیابان و دریا است از میوه ها و گیاه و درخت و همه آنچه وسیله زندگی و معاش هر جانداری است و آن چهار فصل بهار و تابستان و پائیز و زمستان است و این تأویل از سیاق به دور است.

«سواء»: استوار شد. سواء به معنی استوار شدن، و دلیلش قرائت یعقوب است که آن را مجرور خوانده به وصف ایام و گفته اند: حال از ضمیر «اقواتها» یا در«فیها» است و مرفوع قرائت شده که خبر «هی» مقدر است. «للسائلین» یعنی برای پرسش کننده ها از مدت آفرینش زمین و آنچه در آن است. یا به این معنا که خوراک و قوت را برای خواستاران، در چهار روز اندازه و تعیین کرده است .

«ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماء»{سپس استوار شد به سوی آسمان} و آهنگ آن کرد. چنانچه گفته می شود «استوار پیدا کردبه سوی فلان مکان» هنگامی که تنها به آن سمت روی کند«وهی دخان»{و آن دود بود.}و بیضاوی در تفسیرش گفته: و چیزی تاریک بوده و شاید مایه و اجزاء ریزی بوده که از آن فراهم شده است. - . أنوار التنزیل 2 : 385 - و طبرسی در مجمع البیان گفته، ابن عباس گفته بخار زمین بوده و گفته اند، یعنی فرمانش بر آسمان استوار شد - . مجمع البیان 7. : 385 - و رازی در تفسیرش می گوید: صاحب اثر آورده است که عرش خدا بر آب بود، از هنگامی که که آسمان ها و زمین را آفرید، و خدا در آب حرارت و گرما ایجاد کرد و از آن کف و دودی برخاست و آن کف بر روی آب ماند و خدا از آن خشکی را آفرید و از آن، زمین را برآورد و دود برافراشت و بالا رفت و خدا از آن، آسمان ها را آفرید. و بدان که این داستان در قرآن نیست و اگر دلیل متقن ودرستی باشد پذیرفته است و اگر نه مورد قبول نیست و این داستان در آغاز کتابی که به گمان یهود، تورات است آمده و در آن آمده که خدای تعالی آسمان ها را از اجزاء و تکه های تیره آفریده و این از نظر عقل مورد قبول است زیرا ما در علم معقول ثابت کردیم که تاریکی، یک کیفیت وجودی نیست بلکه عدم و نیستی نور است و چون خدای سبحان، اجزایی که پیوسته بودند را آفرید، پیش از آنکه به آن ها روشنی دهد، تیره و بی نور بودند و چون آن ها را فراهم آورد و آسمان ها و اختران و خورشید و ماه ساخت و در آن ها صفت روشنی را ایجاد کرد و نورانی شدند و این اجزاء آنگاه که خدا می خواست از آن ها آسمان و خورشید و ماه را بیافریند، تیره و تاریک بودند، پس نام دود یا دخان بر آن ها صحیح به نظر می رسد، زیرا مقصود از دود، اجزاء از هم پاشیده بی نور است. - . مفاتیح الغیب 7 : 385 -

«فقال لها و للأرض ائتیا» {پس گفت به آن آسمان ها و به زمین بیائید.} بیضاوی می گوید: یعنی اثر بخشی و اثرپذیری خود را بردارید و آنچه را در شما نهادم، از حالات و وضعیت های گوناگون و موجودات گوناگون، هویدا کنید؛ یا آنکه به وجود درآئید، بنا بر اینکه خلقت پیش از این به معنی اندازه گیری و پایه بندی و گزارش دادن بوده، یا معنی آمدن آسمان، پدیدار شدن آن است و آمدن زمین، گسترانیدن و خشک شدن آن است، یا آنکه هر کدام، هرچه را از شما خواستم که زاده شود برآورید و مؤید این معنی است کلمه«آتیا» از مؤاتات، یعنی هر کدام همانند دیگری را بسازید، در آنچه از شما خواستم، با میل و رغبت خود یا به اجبار و بخواهید یا نخواهید. یا مقصود اظهار کمال قدرت است که باید خواست او انجام شود نه حقیقت رغبت آنان و یا اجبارشان در این باره، و هر دو مصدر در نقش حال قرار گرفتند. از اینجا است که «قالتا أتینا طائعین»،{گفتند آمدیم به دلخواه خود.}، یعنی فرمانبردار و مطیعانه و آنچه روشن تر به نظر می رسد این است که منظور اثر پذیری آن ها است از نیروی وی مانند فرمانی مطاع و پذیرش شده همچون فرموده او که گفت «کن فیکون»، {باش، پس می باشد.} و آنچه گفته اند که با آن ها سخن گفت و و آن ها را قادر به پاسخ گویی کرد، تصور می شود که بنا بر وجه اول و آخری است.

طبرسی می گوید: ابن عباس می گوید: آسمان، خورشید و ماه و اختران و ستارگانش را آورد و زمین جوی ها و درختان و میوه هایش را و سخنی در اینجا به میان نبوده و پاسخی به زبان نیامده،بلکه خدای سبحان از آفرینش آسمان ها و زمین خود خبر داده که بدون سختی و مشقت ایجاد شده و این همانند آن است که به مأمور امر شود که «انجام بده» و انجام می شود، بدون هیچ مکث و توقف و درنگی و و از آن به امر و اطاعت و فرمان پذیری تعبیر کرده. و همانند آن در جایی می گوید: «إنما أمره إدا أراد شیئاً أن یقول له کن فیکون»،{همانا فرمانش هنگام خواست چیزی این است که می­گوید باش و می باشد}. و گفته شده «أتینا طائعین» و نگفت طائعتین چون جمع عاقل است و حکم عقلا بر آن غلبه دارد و گفته می شود، هنگامی که می خواهد جمع عاقلی را مورد خطاب قرار دهد، از جمع عاقل استفاده می کند مانند اینکه می گوید: «و کلٌّ فی فلکٍ یسبحون»، {و همه در فلک شناورند}. - . مجمع البیان 9 : 6 -

«فَقَضیهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ»،{آفریدشان هفت آسمان.} بیضاوی می گوید: یعنی بدون طرح و نقشه قبلی و محکم آن ها را آفرید و ضمیر برای سماوات به صورت مؤنث آمده، به اعتبار معنای کثرت آن. «فی یومین»، در دو روز. روز پنجشنبه آسمان ها را آفرید و روز جمعه خورشید و ماه و ستاره ها را «و أوحی فی کلّ سماء أمرها»،{و وحی کرد در هر آسمانی فرمان خود را.}یعنی کار خود را و آنچه از او برآید که بر آن وادارد و تحمیل کند، به اختیار یا از طبع و روال همیشگی، و گفته اند: وحی او، به وحی اوامرش بوده به اهل آن.

«و زینّا السّماء الدّنیا بمصابیح»،{و آراستیم آسمان نزدیکتر را به چراغ ها.}زیرا همه ستارگان و اختران بر آن می درخشند. «و حفظاً» یعنی حفظ کردیم آن ها را از هر آفت و دست اندازی. و گفته شده که در معنی مفعول له است. همچنانکه گفته شده، ویژه ساختیم آسمان دنیا را با مصابیح و چراغ ها به خاطر زینت و زیور و نگه دارندگی آنها. «ذلک تقدیر العزیز العلیم»،{این است تقدیر و تدبیر خداوند با عزت و دانا.} که قدرت و دانش او کامل است.

در آخر آیه سوره ق می فرماید: «و ما مسّنا من لغوب»، {نرسید به ما هیچ رنج و خستگی.} طبرسی می گوید، منظور تعب و سختی است و خداوند به وسیله آن، این سخن یهود را دروغ می شمرد که گفتند: خدا روز شنبه آسایش یافت زیرا که آفرینش را به پایان رسانده بود و از این رو ما در آن هیچ کاری نکنیم. - . مجمع البیان 9 : 150 -

رازی در تفسیرش می گوید: برخی مفسران می گویند که مقصود آیه، ردّ بر یهود است که گفتند: خدا روز یکشنبه آفرینش جهان را آغاز کرد و تا شش روز دیگر آن که به روز جمعه پایان یافت، و روز شنبه آرام شد و بر عرشش استوار گردید و خداوند متعال فرمود:«و ما مسنا من لغوب» که ردّی است بر گفته آنان، و ظاهر آن است که مقصود او ردّی است برمشرکین. یعنی ما به آفرینش نخست رنج ندیدیم تا قادر نباشیم به تکرار آن در مرتبه دوم و آنچه یهود گفتند و از تورات گرفتند، یا تحریفی است از آن و یا تفسیرش را ندانستند؛ زیرا یکشنبه و دوشنبه زمانی است از هم جدا و با هم فرق دارند و اگر آفرینش آسمان از روز یکشنبه باشد، باید زمان پیش از اجسام و موجودات باشد، ولی زمان نمی تواند از اجسام جدا باشد و در این صورت باید پیش از این اجسام، اجسام دیگری باشند و باید قدم عالم را بپذیریم که فلاسفه بر آن عقیده اند. - . مفاتیح الغیب 7 : 644 -

تعیین این ایام در آفرینش در اخبار معتبری آمده که به زودی خواهید دید، و فرض لزوم قدم عالم باطل است چنانچه پیش از این دانستی. زیرا تصحیح آن به چند وجه ممکن است که پذیرش قدم لازم نیست و تعیین ایام را به تقدیر زمان آن ها می شود کرد، به طوری که پس از آفرینش خورشید و حرکت افلاک بر آن تطبیق شوند و به فرض وجود خورشید در حرکت، همان ایام باشند؛ پس بیاندیش.

**[ترجمه]

الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی أی خلق کل شی ء فسوی خلقه بأن جعل له ما به یتأتی کماله و یتم معاشه وَ الَّذِی قَدَّرَ أی قدر أجناس الأشیاء و أنواعها و أشخاصها و مقادیرها و صفاتها و أفعالها و آجالها فَهَدی فوجهه إلی أفعاله طبعا أو اختیارا بخلق المیول و الإلهامات و نصب الدلائل و إنزال الآیات.

تحقیق فی دفع شبهة

اعلم أن بعض الملاحدة أوردوا تناقضا بین آیات سورتی البقرة و السجدة و بین آیات سورة النازعات حیث زعموا أن الأولة تدل علی تقدم خلق الأرض علی السماء و الأخیرة علی العکس و أجیب عنه بوجوه.

أحدها أن خلق الأرض قبل السماء إلا أن دحوها متأخر عن خلق السماء و استشکل بوجهین الأول أن الأرض جسم عظیم فامتنع انفکاک خلقها عن التدحیة فإذا کانت التدحیة متأخرة عن خلق السماء کان خلقها لا محالة أیضا متأخرا عن خلق السماء. و الثانی أن الآیة الأولی تدل علی أن خلق الأرض و خلق کل ما فیها مقدم علی خلق السماء و خلق الأشیاء فی الأرض لا یکون إلا بعد ما کانت مدحوة و أجیب عن الأول بأنا لا نسلم امتناع انفکاک خلق الأرض عن دحوها و المناقشة فی إطلاق خلق الأرض علی إیجادها غیر مدحوة مناقشة لفظیة و عن الثانی بأن قوله تعالی وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها یقتضی تقدم خلق السماء علی دحو الأرض و لا یقتضی تقدم تسویة السماء علی دحو الأرض فجاز أن تکون تسویة السماء متأخرة عن دحو الأرض فیکون خلق الأرض قبل السماء و خلق السماء قبل دحو الأرض و دحو الأرض قبل تسویة السماء فارتفع التنافی و یرد علیه أن الآیة الثالثة تقتضی تقدم تسویة السماء علی دحو الأرض و الثانیة تقتضی تقدم خلق الأرض بما فیها علی تسویتها سبع سماوات و خلق ما فی الأرض قبل دحوها مستبعد و یمکن أن یجاب بأن المراد بالخلق فی الأولی التقدیر و هو شائع فی العرف و اللغة أو بأن المراد بخلق ما فی الأرض خلق موادها کما أن خلق

ص: 22

الأرض قبل دحوها عبارة عن مثل ذلک فتکون تسویة السماء متقدمة علی دحو الأرض کما هو ظاهر الآیة الثالثة أو بأن یفرق بین تسویتها المذکورة فی الثالثة و بین تسویتها سبع سماوات کما فی الأولی و حینئذ فتسویتها مطلقا متقدمة علی دحو الأرض و تسویتها سبعا متأخرة عنه و لعل هذا أوفق فی الجمع أو بأن یقال الفاء فی قوله تعالی فَسَوَّاها بمعنی ثم و المشار إلیه بذلک فی قوله تعالی وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها هو بناء السماء و خلقها لا مجموع ما ذکر قبله أو بأن یقال کلمة ثم فی الأولی للترتیب الذکری و تقدیم خلق ما فی الأرض فی معرض الامتنان لمزید الاختصاص فیکون خلق ما فی الأرض بعد دحوها کما هو الظاهر و تسویة السماء متقدمة علیه و علی دحو الأرض کما هو ظاهر الآیة الثالثة لکن هذا لا یخلو من نوع (1)

منافرة لظاهر الآیة الثانیة و قد أوردنا بعض التوجیهات لها فی شرح بعض الأخبار الآتیة.

و قال البیضاوی کلمة ثم فی آیتی البقرة و السجدة لتفاوت (2) ما بین الخلقین و فضل خلق السماء علی خلق الأرض کقوله تعالی ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا لا للتراخی فی المدة(3) فإنه یخالف ظاهر قوله تعالی وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها فإنه یدل علی تأخر دحو الأرض المتقدم علی خلق ما فیها عن خلق السماء و تسویتها إلا أن یستأنف بدحیها مقدرا لنصب الأرض فعلا آخر دل علیه أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً مثل تعرف الأرض و تدبر أمرها بعد ذلک لکنه خلاف الظاهر(4) انتهی.

و الوجه الثانی مما قد أجیب به عن أصل الإشکال أن یقال کلمة بعد فی الآیة الثالثة لیست للتأخر الزمانی إنما هو علی جهة تعداد النعم و الإذکار

ص: 23

لها کما یقول القائل أ لیس قد أعطیتک و فعلت بک کذا و کذا و بعد ذلک خلطتک و ربما یکون بعض ما تقدم فی اللفظ متأخرا بحسب الزمان لأنه لم یکن الغرض الإخبار عن الأوقات و الأزمنة بل المراد ذکر النعم و التنبیه علیها و ربما اقتضت الحال إیراد الکلام علی هذا الوجه.

و الثالث ما ذکره الرازی و هو أن لا یکون معنی دَحاها مجرد البسط بل یکون المراد أنه بسطها بسطا مهیأ لنبات الأقوات و هذا هو الذی بینه بقوله أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها و ذلک لأن (1)

الاستعداد لا یحصل للأرض إلا بعد وجود السماء فإن الأرض کالأم و السماء کالأب و ما لم یحصلا لم یتولد أولاد المعادن و النبات و الحیوان.

و الرابع ما ذکره أیضا و هو أن یکون قوله وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ أی مع ذلک کقوله عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ أی مع ذلک و کقولک للرجل أنت کذا و کذا ثم أنت بعدها کذا لا ترید(2)

الترتیب و قال تعالی فَکُّ رَقَبَةٍ إلی قوله ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا و المعنی و کان و هذا تقریر ما نقل عن ابن عباس و غیره قالوا فی قوله وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها أی مع میاده دحاها(3).

أقول

و هذا قریب من الثانی ثم المشهور أن خلق الأرض قبل خلق السماء و هو الأظهر و قیل بالعکس نقل الواحدی فی البسیط عن مقاتل أنه قال خلق الله السماء قبل الأرض و تأویل قوله ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ ثم کان قد استوی وَ هِیَ دُخانٌ قبل أن یخلق الأرض فأضمر فیه کان کما قال تعالی قالُوا إِنْ یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ معناه إن یکن سرق.

و قال الرازی المختار عندی أن یقال خلق السماء مقدم علی خلق الأرض

ص: 24

بقی أن یقال کیف تأویل هذه الآیة یعنی آیة السجدة فنقول الخلق لیس عبارة عن التکوین و الإیجاد و الدلیل علیه قوله تعالی إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ فلو کان الخلق عبارة عن الإیجاد و التکوین لصار معنی الآیة أوجده من تراب ثم قال له کن فیکون و هذا محال لأنه یلزم أنه تعالی قد قال لشی ء وجد کن و إذا ثبت هذا فنقول قوله خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ معناه أنه قضی بحدوثها فی یومین و قضاء الله بأنه سیحدث کذا فی مدة کذا لا یقتضی حدوث ذلک الشی ء فی الحال فقضاء الله بحدوث الأرض فی یومین مقدم علی إحداث السماء و لا یلزم منه تقدم إحداث الأرض علی إحداث السماء(1)

انتهی و لا یخفی ما فیه و ستطلع علی حقیقة الأمر فی ضمن شرح الأخبار إن شاء الله تعالی.

**[ترجمه]«أأنتم أشد خلقاً»، {آیا آفرینش شما دشوارتر است؟} بیضاوی در تفسیرش گفته، یعنی آفرینش شما دشوارتر است یا آسمان که آن را آفرید و سپس به بیان چگونگی خلق آن اشاره می کند. «بناها» و می گوید چگونه ساخته شد. «رفع سمکها»و آن را از زمین برافراشت یا سقفش را تا بلندی رسانید و «فسوّیها» آن را به اندازه معین درست کرد و هموار نمود و یا با آفرینش ستارگان و اختران و اجسام گردان و دیگر چیزها تکمیلش کرد و همانطور که گفته می­شود «سوّی فلان أمره» یعنی اصلاحش کرد.«و أغطش لیلها» شبش را تیره نمود، همانطور که گفته می شود «غطش اللّیل» یعنی شب تیره شد. و به خاطر اینکه با حرکتش ایجاد می شود ادامه داد که «و أخرج ضحیها»،{وزش را آشکار گردانید.}یعنی پرتو آفتابش را برآورد و روز شد چنانچه خدای متعال در جای دیگر می فرماید «والشمس و ضحیها» که منظور روز است.«و الأرض بعد ذلک دحیها»،{و پس از آن زمین را با غلتانیدن، گسترد.}زمین را پس از آن غلطاند و برای سکونت هموار کرد.«و أخرج منها ماءها» یعنی آبش را با چشمه های جوشان برآورد و «و مرعیها» هم چراگاهش را. «والجبال أرسیها» کوه ها را لنگرش کرد و ثابتش کرد «متاعاً لکم و لأنعامکم»،{[تا وسیله] استفاده برای شما و دام هایتان باشد.} تا خود و دام هایتان از آن بهره مند شوید. - . انوار التنزیل 2 : 644 -

«الذی خلق فسوّی»یعنی همان که آفرید و هماهنگی بخشید در آفرینش آن و برای او هر چه در زندگی به آن نیاز دارد و لازم است را فراهم کرد «والذی قدّر» یعنی و اندازه گرفت و تعیین کرد جنس همه چیز را و نوع آن را و شخصیت و مقدار و ویژگی ها و کاربرد و عمر آن ها را، «فهدی» و پس هدایت کرد آن ها را به کار خود، به طبع یااختیار به آفریدن امیال و الهام و آوردن دلیل و نازل کردن آیات.

رفع شبهه:

برخی ملحدین ایراد کرده­اند و میان آیات سوره بقره و سجده با آیات سوره نازعات تناقض می بینند، چون که پنداشته اند اولی دلالت بر این دارد که آفرینش زمین پیش از آسمان است و دومی بر عکس. و برای این اشکال، چند جواب داده شده است:

1.

خلق زمین پیش از آسمان بوده ولی گسترش و پهناوری آن پس از آفرینش آسمان بوده و اینجا به دو صورت اشکال کرده اند: یکی آنکه زمین جسمی است بزرگ و ممکن نیست آفرینش زمین ازگسترش آن جدا باشد و اگر دحو و گسترش یافتن آن پس از آفرینش آسمان بوده، خلقش هم به دنبال آن بوده است و دوم اینکه، آیه اولی دلالت دارد بر اینکه آفرینش زمین و هر چه در آن است پیش از خلق آسمان بوده و خلق اشیاء زمین به ناچار پس از کشش و گسترش یافتن آن بوده است.

به اشکال اول اینگونه پاسخ داده اند که نمی توانیم عدم جدا بودن آفرینش زمین از دحو و گسترانیدن آن را بپذیریم لذا مناقشه در زمینه آفرینش زمین بدون دحو و گسترانیدن آن مناقشه ای است لفظی. و درباره اشکال دوم گفته می شود که این گفته خداوند متعال که «والأرض بعد ذلک دحیها» دلالت دارد بر تقدم آفرینش آسمان بر گسترانیدن زمین و دلالت ندارد بر تقدم هماهنگ ساختن و استقرار آسمان بر دحو و گسترانیدن زمین. پس می شود که استقرار و تسویه آسمان پس از گسترانیدن زمین باشد و دحو و گسترانیدن زمین پس از استقرار آسمان و این با هم منافات ندارد. و ایراد کرده اند که آیه سوم دلالت دارد بر اینکه استقرار آسمان مقدم است بر دحو و گسترانیدن زمین و آیه دوم دلالت دارد بر اینکه خلق زمین و هر چه در آن است، مقدم است بر استقرار یافتن هفت آسمان؛ و خلق آنچه در زمین است، پیش از گسترانیدن آن بعید به نظر می رسد. و ممکن است جواب داد که مقصود از خلق در آیه اول، اندازه گیری و نقشه آن است که در عرف و لغت معروف است، یا مقصود از خلق آنچه در زمین است، خلق ماده آن ها است مانند آنکه خلق زمین هم پیش از دحو و گسترانیدن آن همین معنا را دارد؛ پس استقرار آسمان پیش از گسترانیدن زمین است، چنانچه از ظاهر آیه سوم اینگونه برمی آید. یا اینکه تسویه و استقرار مذکور در آیه سوم و استقرار هفت آسمان در آیه اولی دو معنا دارند و استقرار مطلق بر دحو و گسترانیدن زمین مقدم است و استقرار هفت آسمان پس از آن است و شاید این در جمع میان آیات بهتر است؛ یا گفته شود (فاء) در «فسوّیها» به معنی «ثم» آمده و لفظ «ذلک» در «وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحیها» اشاره دارد به بنا و ساختن آسمان و اصل خلق آن، نه آنچه پیش از آن ذکر شده است؛ یا گفته می شود لفظ «ثم» برای ترتیب در بیان است نه در آفرینش، و تقدیم خلق آنچه در زمین استدر معرض امتنانآمده، پس خلق آنچه در زمین است، پس از دحو و گسترانیدن آن بوده است، چنانچه به ظاهر همین است و استقرارآسمان پیش از آن و پیش از دحو و گسترانیدن زمین است، همچنانکه از ظاهر آیه سوم برمی آید؛ ولی این با آیه دوم یک اختلاف و تناقضی در تعبیر دارد و ما توجیهاتی در این باره در شرح اخبار آینده آورده ایم.

بیضاوی در تفسیرش گفته است، کلمه (ثم) در دو آیه بقره و سجده برای بیان تفاوت خلق آسمان و زمین است و درفضل خلق آسمان بر زمین، نه در وجود. همانطور که لفظ آن در آیه «ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا»؛ زیرا اگر برای تأخیر در وجود باشد با ظاهر آیه «وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحیها»تناقض دارد زیرا که آن دلالت دارد بر تأخر دحو و گسترانیدن زمین که مقدم است بر خلق ما فی الارض، نسبت به آفرینش آسمان و استقرار آن. مگر اینکه «دحیها» جمله جدایی باشد و «الارض» به فعل مقدری منصوب باشد که دلالت کند بر«أنتم أشد خلقاً» همچون: «تعرف الأرض و تدبّر أمرها بعد ذلک». ولی مطابق با ظاهرآیه نیست. - . أنوار التنزیل 1 : 62 -

جواب دوم برای رفع اصل اشکال این است که لفظ «بعد» در آیه سوم برای تأخر زمانی نیست بلکه برای شمارش نعمت ها است و یادآوری آن. اگر چهاز نظر زمانی در قبل و یا بعد باشند. زیرا منظور گزارش زمان و اوقات نیست بلکه مقصود خبر دادن و ذکر نعمت و یادآوری آن است و شاید اقتضای این جمله در این جا بر این وجه باشد.

سوم، رازی در تفسیرش گفته است، معنی «دحیها»

گسترانیدن تنها نیست بلکه گسترانیدنی است برای آمادگی جهت رویش خوراک ها که آن را بیان کرد و گفت «أخرج منها ماءها و مرعیها»، {بیرون آورد از آن آب و چراگاهش را.}و این آمادگی زمین حاصل نمی شود مگر پس از خلق آسمان. برای آنکه زمین چون مادر است و آسمان مانند پدر، و تا هر دو نباشند، نوزاد آن یعنی معادن و گیاه و حیوان به وجود نمی آیند. - . مفاتیح الغیب 8 : 365 -

چهارم، همانطور که گفته شد و آن اینکه «و الأرض بعد ذلک»، «مع ذلک» است یعنی به همراه آن. چون قول خدا «عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ» که به معنی مع ذلک است و چنانچه تو به مردی بگویی، تو چنین و چنانی و پس از آن هم چنینی. و مقصودت ترتیب در کارهای او نیست و خدای تعالی فرمود «فَکُّ رَقَبَةٍ» تا آنجا که می گوید: «ثم کان من الذین آمنوا»، {سپس بوده از آنان که ایمان آوردند.} و همان بودن منظور است نه ترتیب آن و این بیان، تفسیری است که از ابن عباس نقل شده که گفته «وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحیها» یعنی با غلطاندن زمین، آن را گسترش داد. - . مفاتیح الغیب 8 : 465 -

به نظر من، این جواب نزدیک به همان جواب دوم است، پس مشهور این است که آفرینش زمین پیش از آسمان بوده و اظهر همان است و برعکس هم گفته اند. واحدی در کتاب بسیط از مقاتل آورده که گفت: خدا آسمان را پیش از زمین آفرید و تأویل «ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ» یا «ثمّ کان قداستوی» این است که پیش از آن بر آسمان استوار شد که دودی بود پیش از آفرینش زمین، و لفظ کان را در آن مقدر گرفته، چنانچه خداوند فرموده: «إِنْ یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ»، - . یوسف / 77 - {گفتند اگر او دزدی کرده، پیش از این [نیز] برادرش دزدی کرده است.} معنا این است که اگر بوده که دزدی کرده.

رازی در تفسیرش می گوید: نظر من این است که آفرینش آسمان پیش از زمین بوده؛ پس این باقی می ماند که تفسیر این آیه یعنی آیه سجده چیست؟ من می گویم خلق، به معنی ایجاد نیست، به دلیل قول خدای تعالی که فرمود: «إن مثل عیسی عندالله کمثل آدم خلقه من تراب ثمّ قال له کن فیکون»، - . آل عمران / 59 - {در واقع مثل عیسی نزد خدا همچون مثل [خلقت] آدم است [که] او را از خاک آفرید سپس بدو گفت باش، پس وجود یافت.} و اگر خلق به معنی ایجاد بود، در واقع می شد«أوجده من تراب» یعنی آن رااز خاک ایجاد کردم و آفریدم و سپس به او می گوید، کن فیکون و این محال است که خداوند به موجودی که وجود دارد بگوید باش. و چون این ثابت شد، می گوییم خلق ارض در دو روز به معنی صدور فرمان آفرینش او است و خلق زمین در فلان مدت، و نه به معنی ایجاد آن، و این فرمان پیش از ایجاد آسمان بوده و مستلزم مقدم بودن وجود زمین بر آسمان نیست. - . مفاتیح الغیب 7 : 358 -

و این امر مبهمی نیست و در ضمن شرح اخبار آینده، بر حقیقت این امر آگاه می شوی.

**[ترجمه]

النسخ بکسر الهمزة مصدر أرتج الباب أی أغلقه و فی بعضها بالفتح جمع رتج بالتحریک أو رتاج بالکسر و الأول الباب العظیم و الثانی الباب المغلق أو الذی علیه باب صغیر و الداجی المظلم و الساجی الساکن و الفجاج جمع الفج بالفتح و هو الطریق الواسع بین الجبلین و المهاد بالکسر الفراش و اعتمدت علی الشی ء اتکأت علیه و کل حی یعتمد علی رجله فی المشی و علی غیرها و یمکن أن یراد به القوة و التصرف و أبدعت الشی ء و ابتدعته أی استخرجته و أحدثته و الابتداع الخلق علی غیر مثال و وراثة أی الباقی بعد فنائهم و المالک لما ملکوا ظاهرا و لا یخفی صراحته فی حدوث العالم.

**[ترجمه]«من غیر رویة» یعنی بدون تفکر زیرا آن مستلزم جهل و حدوث چیزی است که در او نبوده و نیز مستلزم کمال بعد از نقص می باشد. «الذی لم یزل قائما» یعنی قائم به ذاتش یا به امور خلق. - که بارها گذشت -. «دائما» یعنی به ذاتش باقی است بدون علتی. «ذات أبراج» یعنی برجها یا ستارگان درخشان. «الحُجُب» جمع حجاب و منظور از آن در اینجا آن چیزی است که بعدا خواهیم گفت یعنی حجابهای نورانی پایین عرش و یا منظور آسمانهاست که از آن به دو لفظ تعبیر کرده است. «الأرتاج» در بعضی نسخه ها به کسر همزه مصدر «أرتج الباب» یعنی در را بست. و در بعضی با فتحه جمع رَتَج یا رِتاج که اولی در بزرگ و دومی در بسته یا چیزی است که در کوچکی بر آن است. «الداجی»: تاریک. «الساجی»: ساکن. «الفجاج» جمع فَج و آن راه گشاد بین دو کوه است. «المِهاد»: فرش. «اعتمدت علی الشی ء»: تکیه دادم بر آن. و هر زنده ای هنگام راه رفتن بر پایش یا چیز دیگر تکیه می کند و ممکن است منظور قوت و تصرف باشد. «أبدعت الشی ء و ابتدعته»: آن را خارج ساختم و ایجاد کردم. «الابتداع» خلق کردن بدون نمونه ای. «وراثة» یعنی باقی بعد از فنایشان. «المالک» مالک آنچه ظاهرا مالکش هستند. و صراحت این کلام بر حدوث عالم پوشیده نیست.

**[ترجمه]

**[ترجمه]هدف اثبات اوّلیت و آخریّت حقیقی برای خداوند سبحان است. و ظاهر صفت اول(اولیت خدا) حدوث ماسوی الله است. و به صفت دوم به معدوم شدن تمام عالم قبل از قیامت - که نظر اکثر متکلمین است - استدلال شده است. و ممکن است آخریت خداوند به این اعتبار باشد که جز خدا در تغییر و دگرگونی از حالی به حال دیگر است - چنانچه در روایت آمده - و گفته شده اولیت خدا به حسب خارج و آخریت خدا به حسب ذهن است. یا اینکه خدا در سلسله نیاز آخر است زیرا همه به او نیاز دارند.

**[ترجمه]

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: سپاس از آن خدا است که خلقت را دلیل وجود خود ساخت و حدوث خلقش را دلیل همیشه بودنش - . نهج البلاغه 1 : 274 -

و در ضمن آن فرمود: سپاس از آن خداوند است که آفریننده بنده ها و گشاینده بسترها و ایجادگر سیل دره ها، و نعمت دهنده بلندی ها و تپه ها است، نخستین او را آغازی نیست و ازلیتش را پایانی نیست. او است نخستینی که همیشگی است، و پاینده ای که پایانی ندارد - تا آنجا که می گوید - پیش از هر پایان و مدت است و هر آمار و شمارش - تا آنجا که - نیافریده اشیاء را از اصولی که همیشه بودند، و نه از اوائلی که ابدی باشند، بلکه آنچه را آفریده، حدی بر آن نهاده و آنچه به تصویر کشیده، به زیباترین وجه به تصویر کشیده است. - . نهج البلاغه 1 : 300 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]«الساطح»: پهن شده. «المسیل»: محل جریان. «الوهاد» جمع وهدة و آن زمین گود است. «أخصب الله الأرض» یعنی خدا زمین را پر سبزه و چراگاه قرار داد. «النِجاد»: جمع نَجد و آن زمین مرتفع است.

ازلیتش را پایانی نیست، یعنی از سوی ابد بریده نشود و ازلیتش قرین ابدیت است و این اشاره است به آن که ازلی بودن مستلزم ابدی بودن است زیرا آنچه قدم آن ثابت شود عدمش غیرممکن است، چون به خود موجود است و فنا پذیر نیست و دلالت این عبارات بر ازلی بودن تنها ذات او و حدوث هر چه جز او است،امر روشنی است زیرا ذکر اوصاف مشترک میان او و خلقش موجب مدح و ستایش او نمی شود. سپس فرمود: اشیاء را از اصولی ازلی نیافریده است. برای جواب و ردّ اندیشه برخی دانشمندان که به هیولای قدیم معتقدند. و ابد، روزگار است و دائم و قدیم به معنی ازلی است چنانچه در قاموس آمده و بعضی آن را زمان درازی دانسته­اند که حد و پایان ندارد و ظاهر آن است که آن تفسیر عبارت اول است و احتمال دارد که مقصودصورت هایی باشد که خدا اشیاء را طبق آن آفریده و آن ها را نفی می کند و در برخی نسخه ها «بدیة» آمده و بدی مانند رضی، به معنی نمونه های پیش از ایجاد است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]نهج البلاغه والاحتجاج: در خطبه امیر المؤمنین علیه السّلام است که: آن که دلیل آورد بر قدم خود با حدوث خلقش، و اثبات کرد وجود خود را با حدوث و آفرینش خلق خود - تا آنجا که می گوید - حدوثِ همه چیز را گواه گرفت بر ازلی بودن خود. - . نهج البلاغه 1 : 350 ، الاحتجاج : 107 -

**[ترجمه]

مِنْهَا إِذْ صَنَعَهُ وَ لَمْ یَؤُدْهُ مِنْهَا خَلْقُ مَا بَرَأَهُ وَ خَلَقَهُ (1)

وَ لَمْ یُکَوِّنْهَا لِتَشْدِیدِ سُلْطَانٍ وَ لَا لِخَوْفٍ مِنْ زَوَالٍ وَ نُقْصَانٍ وَ لَا لِلِاسْتِعَانَةِ بِهَا عَلَی نِدٍّ مُکَاثِرٍ وَ لَا لِلِاحْتِرَازِ بِهَا مِنْ ضِدٍّ مُثَاوِرٍ وَ لَا لِلِازْدِیَادِ بِهَا فِی مُلْکِهِ وَ لَا لِمُکَاثَرَةِ شَرِیکٍ فِی شِرْکِهِ وَ لَا لِوَحْشَةٍ کَانَتْ مِنْهُ فَأَرَادَ أَنْ یَسْتَأْنِسَ إِلَیْهَا ثُمَّ هُوَ یُفْنِیهَا بَعْدَ تَکْوِینِهَا لَا لِسَأْمٍ دَخَلَ عَلَیْهِ فِی تَصْرِیفِهَا وَ تَدْبِیرِهَا وَ لَا لِرَاحَةٍ وَاصِلَةٍ إِلَیْهِ وَ لَا لِثِقَلِ شَیْ ءٍ مِنْهَا عَلَیْهِ لَمْ یُمِلَّهُ طُولُ بَقَائِهَا فَیَدْعُوَهُ إِلَی سُرْعَةِ إِفْنَائِهَا لَکِنَّهُ سُبْحَانَهُ دَبَّرَهَا بِلُطْفِهِ وَ أَمْسَکَهَا بِأَمْرِهِ وَ أَتْقَنَهَا بِقُدْرَتِهِ ثُمَّ یُعِیدُهَا بَعْدَ الْفَنَاءِ مِنْ غَیْرِ حَاجَةٍ مِنْهُ إِلَیْهَا وَ لَا اسْتِعَانَةٍ بِشَیْ ءٍ مِنْهَا عَلَیْهَا وَ لَا لِانْصِرَافٍ مِنْ حَالِ وَحْشَةٍ إِلَی حَالِ اسْتِئْنَاسٍ وَ لَا مِنْ حَالِ جَهْلٍ وَ عَمًی إِلَی عِلْمٍ (2) وَ الْتِمَاسٍ وَ لَا مِنْ فَقْرٍ وَ حَاجَةٍ إِلَی غِنًی وَ کَثْرَةٍ وَ لَا مِنْ ذُلٍّ وَ ضَعَةٍ إِلَی عِزٍّ وَ قُدْرَةٍ(3).

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علی علیه السلام در خطبه مشهور دیگری می فرماید: هیچ وقتی به همراه آن (خدا نیست) و هیچ ابزاری به گرد او نرسد (زیرا در کار نیاز به ابزار ندارد)، بودنش پیش از زمان است و هستی او پیش از نیستی، آغاز همه چیز، ازلی بودن او است. ایستایی و جنبش بر او روا نیستند و در او رخ نمی دهد و جریان پیدا نمی کند و چگونه بر او روا باشند آنچه خود او به وجود آورده و چگونه به او برگردد، آنچه خودش ایجاد کرده است، و رخ دهد در او، آنچه او آفریده است؟ اگر چنین شود، گوناگونی و تجزیه در ذاتش رخنه می کنند و ازلیت او ناممکن می شود...هر چه را اراده کند می گوید: باش، پس می باشد، نه آوازی در اینجا است و نه فریادی شنیدنی و سخنش چیزی جز همان آفرینش هستی نیست که پیش از آن نبوده و اگر قدیم می بود، معبود دومی به شمار می آمد و درباره او گفته نمی شود بود، پس از آنکه نبود، تا اوصاف موجودات بر او روا شود و در او رخ دهد و میان او و آن ها جدایی نمی باشد و او را بر آن ها برتری نیست، پس سازنده و ساخته شده برابر شوند و آفریده و آفریدگار همتا می باشند. همه آفریده ها را بی نمونه ای قبلی آفرید و در آفرینش آن ها از هیچ کدام از آفریده هایش یاری نجست. زمین را آفرید و بی هیچ سختی نگهش داشت، و بی پایه در لنگرش انداخت، و بی ستون آن را محکم داشت، و بی پشتیبان آن را برافراشت، و از کجی و کاستی آن را حفظ کرد، و از پاشیده شدن و از هم گسیختن آن را بازداشت، لنگر پایه اش داد و بندها بر او نهاد، چشمه هایش را جوشان نمود، و رودهایش را بر کند. نه آنچه ساخت سست بود، و نه آنچه نیرو داد ناتوان...او است که نابودشان کند پس از هستی تا هستی آن ها تبدیل به نیستی شود. نیست شدن جهان پس از پیدایش آن عجیب تر نیست از آفرینش و ایجاد آن. راستی که خدا پس از نیست شدن دنیا باز تنها می گردد و چیزی همراه او نخواهد بود. چونان که پیش از آفرینش جهان، تنها بوده است، پس از فنای آن نیز خواهد بود که نه گاه و جایی است و نه هنگام و زمانی. در آن صورت مدت ها و وقت ها نیستند، و سال ها و ساعت ها نیست می گردند و نمی ماند جز خداوند یکتای قهّار، که سررشته همه کارها با او است. ناتوان بودند که آفرینش آن ها را آغاز کرد و نمی توانند از نابودی و فنای خود جلوگیری کنند. و اگر می توانستند، همیشه می ماندند. ساختن هیچ کدامش برای او رنج نیاورد، و آفرینش هر چه پدید کرد و آفرید بر او دشوار نبود. آن ها را نیافرید تا پادشاهی­اش را محکم کنند و نه از بیم نیستی و کاستی و نه برای کمک در برابر شریک و همتائی فزونگر. یا دشمنی طغیانگر، و نه برای فزونی در ملک، و نه برای رقابت با شریکی، و نه از بیم تنهایی برای آرامش و آسایش، سپس او است که همه را نیست خواهد کرد، نه از دل تنگی در اداره امور آن ها و نه برای آسایش خود، و نه از سنگینی چیزی از آن ها بر او. آزرده نسازد او را هر چقدر بمانند، تا در نیست کردنشان شتاب کند، ولی خدای سبحان آن ها را به لطف خود سرپرستی کرده و به فرمان خود نگه داشت، و به نیروی خود محکم ساخت، سپس پس از فناء، آن ها را باز گرداند، بدون نیازش به آن ها، و نه برای یاری جستن از آن ها، و نه برای فرار از وحشت و هراس به آرامش، و نه از نادانی و نابینایی به دانش و آگاهی و التماس، و نه از فقر و نیازمندی به توانگری و فزونی، و نه از خواری و زبونی به عزت و توانمندی. - . نهج البلاغه 1 : 354 -

**[ترجمه]

قوله مستشهد بحدوث الأشیاء علی أزلیته.

لا تصحبه الأوقات یحتمل وجهین أحدهما نفی المصاحبة علی الدوام بل وجوده سابق علی الأزمان کالزمانیات (1)

کما قال سبق الأوقات کونه و ثانیهما نفی الزمانیة عنه سبحانه مطلقا کما ذهب إلیه الحکماء من أن الزمان نسبة المتغیر إلی المتغیر و لا یکون

فیما لا تغیر فیه أصلا فالمراد بسبق کونه علی الأوقات عدم لحوقها له و امتناع مقارنته سبحانه لها و ربما یؤید ذلک بقوله علیه السلام و کیف یجری علیه ما هو أجراه فإنه علیه السلام استدل علی عدم جریان السکون و الحرکة علیه بأنه موجدهما فلا یکونان من صفاته الکمالیة لأن الفعل لا یکون کمالا للفاعل و اتصافه بهما لا علی وجه الکمال یوجب التغیر أو النقص و هذا جار فی الزمان أیضا.

و کذا قوله و یعود فیه ما هو أبداه أی أظهره فقیل المعنی أنه سبحانه أظهر الحرکة و السکون فکانا متأخرین عنه ذاتا فلو کانا من صفاته لزم أن یعود المتأخر و یصیر متقدما لأن صفاته سبحانه عین ذاته فلا یجوز خلوه عنها فی مرتبة الإظهار و الإیجاد و یحدث فیه ما هو أحدثه لأن الشی ء لا یکون فاعلا و قابلا لشی ء واحد أو لما مر من لزوم الاستکمال بغیره و النقص فی ذاته.

ص: 32

إذا لتفاوتت ذاته أی حصل الاختلاف و التغیر فی ذاته و لتجزأ کنهه أی کانت حقیقته ذات أجزاء و أبعاض لأن الحرکة و السکون مستلزمان للتحیز المستلزم للجسمیة أو لکان فیه ما به بالقوة و ما به بالفعل و لامتنع من الأزل معناه أی ذاته المقصودة من أسمائه الحسنی و الامتناع من الأزل للجسمیة و حدوث ما لا ینفک عن الحرکة و السکون لا بصوت یقرع أی یقرع الأسماع و القرع الدق و فی بعض النسخ علی بناء المجهول أی یحصل من قرع شی ء.

و مثله أی أقامه و قیل البارئ تعالی مثل القرآن لجبرئیل علیه السلام بالکتابة فی اللوح و یقال مثلته بین یدی أی أحضرته فلما کان الله تعالی فعل القرآن واضحا بینا کأن قد مثله للمکلفین انتهی و الظاهر أن المراد أن قوله کن فیکون لیس المراد به الکلام الحقیقی الذی له صوت بل کنایة عن تعلق الإرادة و تمثیل لحصول الأشیاء بمحض إرادته بلا تأخر و لا توقف علی أمر.

و لو کان قدیما لکان إلها ثانیا هذا صریح فی أن الإمکان لا یجامع القدم و أن الإیجاد إنما یکون لما هو مسبوق بالعدم (1)

فالقول بتعدد القدماء مع القول بإمکان بعضها قول بالنقیضین فتجری علی المعلوم (2)

و فی بعض النسخ علی المجهول علیه الصفات المحدثات فی أکثر النسخ الصفات معرفة باللام فالمحدثات صفة له و فی بعضها بدون اللام علی الإضافة و هو أنسب أی لو کان محدثا لجرت علیه صفات الأجسام المحدثة فلم یکن بینه و بینها فرق.

و الفصل القطع و الحاجز بین الشیئین و المبتدع فی بعض النسخ علی صیغة الفاعل و فی بعضها علی صیغة المفعول فعلی الأول البدیع بمعنی المبدع علی بناء المفعول و علی الثانی بمعنی المبدع علی بناء الفاعل.

علی غیر مثال خلا أی مضی و سبق من غیر اشتغال أی لم یشغله إمساکها

ص: 33

عن غیره من الأمور و أرساها أی أثبتها علی غیر قرار أی مقر یتمکن علیه بل قامت بأمره لا علی شی ء بغیر قوائم أی لا کدابة تقوم بقوائمها و الدعامة بالکسر عماد البیت الذی یقوم علیه و حصنه تحصینا أی جعله منیعا و الأود بالتحریک الاعوجاج و العطف للتفسیر و التهافت التساقط قطعة قطعة أوتادها أی جبالها التی هی للأرض بمنزلة الأوتاد و ضرب أسدادها السد بالفتح و بالضم الجبل و الحاجز بین الشیئین و قیل بالضم ما کان مخلوقا لله تعالی و بالفتح ما کان من فعلنا و ضرب الأسداد نصبها یقال ضربت الخیمة أی نصبتها أو تعیینها کضرب الخراج و لعل المعنی خلق الجبال فیها و الأنهار التی هی کالحدود لها لیتمیز بعضها عن بعض علی حسب اقتضاء الحکمة الکاملة و قال الجوهری السد أیضا واحد السدود و هی السحائب السود عن أبی زید.

و استفاض عیونها أی جعلها فائضة جاریة و خد أودیتها أی شقها و منه الأخدود أی الحفرات المستطیلة فی الأرض حتی یصیر موجودها کمفقودها لعل المراد بالمفقود ما لم یوجد أصلا أی حتی یصیر کأن لم یکن و یحتمل أن تکون الکاف زائدة و قوله علیه السلام کما کان قبل ابتدائها إلی آخر الکلام صریح فی حدوث ما سوی الله تعالی و ظاهره نفی الزمان أیضا قبل العالم و عدم زمانیته سبحانه إلی أن یحمل علی الأزمنة المعینة من اللیالی و الأیام و الشهور و السنین و یدل علی فناء جمیع أجزاء الدنیا بعد الوجود و هذا أیضا ینافی القدم لأنهم أطبقوا علی أن ما ثبت قدمه امتنع عدمه و أقاموا علیه البراهین العقلیة.

لم یتکاءده فی أکثر النسخ علی صیغة التفاعل (1)

و فی بعضها علی صیغة التفعل (2) و کلاهما بمعنی نفی المشقة و فی بعض النسخ لم یتکاره علی صیغة التفاعل من الکره یقال فعل الأمر علی تکره و تکاره أی علی تسخط و عدم الرضا به و الغرض أنه سبحانه لم یکن مجبورا مکرها فی خلق الأشیاء.

ص: 34

و آده الأمر یؤده أثقله و برأه أی خلقه و تشدید السلطان إحکام السلطنة و حفظها عن تطرق الخلل فیها و الند بالکسر المثل قالوا و لا یکون الند إلا مخالفا و المکاثرة المغالبة بالکثرة و الضد بالکسر النظیر و الکفو و قیل مثل الشی ء و خلافه و هو من الأضداد و الثور بالفتح الهیجان و الوثب و ثاوره أی واثبه و الشرک بالکسر الاسم من شرکته کعلمت فی البیع و المیراث شرکه و فی النسخ فی شرکة بالتاء موضع الضمیر و الاستئناس اتخاذ الأنیس ضد الاستیحاش و السأم بالتحریک الملال و التصریف التغییر و تحویل الشی ء من حال إلی حال و من وجه إلی وجه و الثقل بالکسر کما فی بعض النسخ و کعنب کما فی بعضها ضد الخفة و لم یمله علی صیغة الإفعال أی لم یجعله سئما و فی بعض النسخ و لا یمله و ذکر السرعة لأن الإفناء لا یستدعی زمانا طویلا إذا کان عن قدرة کاملة أو لأنه إذا کان عن ملالة من البقاء یکون بسرعة. و أتقنها أحکمها و الالتماس الطلب و المراد طلب علم مجهول و الضعة بالفتح کما فی النسخ و بالکسر انحطاط الدرجة ضد الرفعة و الضمیر فی قوله علیه السلام یعیدها راجع إلی الدنیا کالضمائر السابقة و جوز بعض شارحی النهج عودها إلی الأمور فی قوله علیه السلام إلیه مصیر جمیع الأمور و علی أی حال ظاهره انعدام جمیع المخلوقات حتی الأرواح و الملائکة ثم عودها فیدل علی جواز إعادة المعدوم و قد سبق الکلام فیه فی المجلد الثالث.

**[ترجمه]«آنکه دلیل آورد بر قدم خود با حدوث خلقش» و آنچه بعد از آن آمد، دلالت دارد بر اینکه علت، نیاز به مؤثر و تأثیرگذاری در حدوث است، و اثر بخشی در وجود ازلی قدیم، امری محال است، همانند عبارت بعد که می فرماید: «حدوث همه چیز را بر ازلی بودن خودگواه گرفت».

«هیچ وقتی به همراه او نیست» می تواند دو معنی داشته باشد، یکی آنکه هیچ گاه وقتی با او نبوده زیرا وجودش پیش از زمان است همانطور که گفت «وجودش پیش تر از زمان است». دوم نفی مطلق مفهوم زمان از ذات خداوند سبحان. چنان که حکماء گفته اند، زمان نسبت متغیری است به متغیری دیگر، و در آنچه تغییر نپذیرد راه ندارد و مقصود این است که مفهوم زمان به ذات او ملحق نمی شود و نمی تواند قرین او باشد، و چه بسا که این معنا تأیید شود به این گفته که: «چگونه او را روا باشد و در او رخ دهد آنچه خود پدید آورده است» زیرا در استدلال مبرا بودن او از سکون و حرکت وجنبش چنین آورده که او آفریننده آن ها است و نمی توانند از صفات کمالیه او باشند، زیرا فعل کمال فاعل نمی شودو اگر به این اوصاف خوانده شود مایه دگرگونی و کاستی او می شوند، و این دلیل در زمان هم صدق می کند.

و همچنین است گفته او «و برگردد به او آنچه خود ایجاد کرده» و چنین بیان شده که خدای تعالی حرکت و سکون را پدید آورده و این دو در ذات خود از او متأخرند، و اگر از صفات او شوند لازم است که متأخر بازگردد و بر آن مقدم شود. چون صفات خدا عین ذات اوست و روا نیست در مقام اظهار و ایجاداز چیزی تهی باشد.

«چگونه رخ دهد در او آنچه او آفریده»، و نمی شود چیزی نسبت به یک چیز، هم اثر بخشی و فاعلیت داشته باشد و هم اثر پذیری و قابلیت، یا چنانچه گذشت، در این صورت باید در ذات او کاستی و نقص باشد و از موجود دیگری کمال یابد. «در این صورت گوناگونی در ذاتش رخنه می کند» یعنی اختلاف و دگرگونی در آن حاصل می شود «و کنه و ذاتش تجزیه می شود» یعنی حقیقتی است دارای اجزاء و بخش ها، زیرا حرکت و سکون، تحیّز و محدوده و جا می خواهند و این جز در جسم صورت نمی پذیرد و یا اینکه باید استعداد و قابلیت و فعلیت در او باشد تا حرکت و سکون، محقق شود.

و درباره او استعداد محال است «و ازلیت او ناممکن می شود» یعنی ازلیت ذات او که از اسماء حسنای او محسوب می شود، چون که دارای حرکت و سکون است، محال است ازلی باشد. «و نه آوازی اینجا است» یعنی آوازی و صوتی شنیده نمی شود. «مثّله» یعنی آن را برپا داشته، و گفته اند: خدا قرآن را به نوشتن در لوح محفوظ برای جبرئیل نمونه ساخت و آورد و گفته شد: «مثّلته بین یدی» یعنی او را پیش خود حاضر کردم، و چون خدا قرآن را واضح و روشن کرده، چنان است که آن را برای مکلفین و مخاطبان مثل و نمونه ساخته. پایان

و ظاهر این است که گفته «کن فیکون» کلام نیست که با صوتی باشد و شنیدنی، بلکه کنایه و مثل است از تعلق اراده و حصول هر چیز به محض اراده او بدون هیچ تأخیر و توقف و تأملی.

«و اگر قدیم بود خدای دومی می شد» تصریح دارد بر اینکه ممکن بودن با قدیم بودن جمع نمی شود و ایجاد و به وجود آمدن به موجودی تعلق دارد که قبلاً نبوده. پس قول تعدد قدیم ها با ممکن بودن بعضی ها در تناقض است. «فتجری» به صورت معلوم آمده و در برخی نسخ به صورت مجهول.

«علیه الصفات المحدثات» و در این صورت صفات موجوداتی که پدید آورده در آن وجود دارد. و در اکثر نسخه ها صفات با حرف تعریف و معرفه به الف و لام آمده است. و محدثات، صفت آن است و در برخی بدون الف و لام و به اضافه آمده و به اضافه مناسب تر است، یعنی اگر حادث باشد، با اجسام حادث در صفات حدوث شریک می گردد و فرقی میان آن ها نمی ماند. «الفصل» به معنی نقطه جدایی و پرده و فاصله میان دو شی را می گویند. و«المبتدع» در برخی نسخه ها در صیغه فاعل آمده است و در برخی دیگر در صیغه مفعول و در اولی بدیع به معنی مُبدع مبنی بر مفعول است و در دومی به معنی مبدع مبنی بر فاعل.

«علی غیر مثال خلا» یعنی نمونه ای سابق. «من غیر اشتغال» یعنی نگه داشتن آن خدا را از امور دیگر باز نداشت. «أرساها»: برقرارش کرد «علی غیر قرار» بدون جایگاهی که بر آن قرار گیرد بلکه به امر خدا و نه بر چیزی قرار گرفت «بغیر قوائم» یعنی نه چون چارپایی که بر دست و پایش قرار می گیرد. «الدِعامة»: ستون خانه که بر آن قرار گیرد. «حصنه تحصینا»: آن را محکم گردانید. «الأَوَد»: کجی. و عطف برای تفسیر است. «التهافت»: تکه تکه افتادن. «أوتادها»: کوههایی که برای زمین به منزله میخ هستند. «ضرب أسدادها»: السد با فتحه و با ضمه یعنی کوه و واسط بین دو چیز. و گفته شده با ضمه یعنی آنچه مخلوق خدا باشد و با فتحه آنچه از افعال ما باشد. «ضرب الأسداد» یعنی نصب آنها. گفته می شود «ضربت الخیمة» یعنی خیمه را نصب کردم. یا به معنای تعیین کردن است مانند ضرب مالیات. و ممکن است معنا خلق کوهها و رودهایی در زمین باشد که مانند حدود آن هستند تا بعضی از بعضی متمایز شوند بر حسب اقتضای حکمت کامل الهی. جوهری به نقل از ابی زید گفته: «السد» همچنین واحد سدود به معنای ابرهای سیاه است. «و استفاض عیونها»: چشمه ها را جاری ساخت. «و خد أودیتها» و سرزمینهایش را شکافت. و لغت «الأخدود» از این ریشه است یعنی حفره های مستطیلی در زمین. «حتی یصیر موجودها کمفقودها» شاید منظور از مفقود چیزی باشد که اصلا به وجود نیامده یعنی چنان شد که گویا نبوده. و ممکن کاف زائده باشد.

«چنانچه پیش از آفرینش آن ها بود» تا آخر کلام تصریح دارد بر اینکه جز خدای تعالی همه چیز حادث است، و ظاهرش این است که پیش از آفرینش جهان، زمان هم نبوده و عدم راه داشتن مفهوم زمان بروجود خدای سبحان، جز اینکه حمل شود بر زمان های مشخص مانند شب ها و روزها و ماه ها و سال ها، دلالت دارد که همه اجزاء جهان پس از هستی نیست می شوند و این نیز با قدیم بودن جهان منافات دارد زیرا

آنان اتفاق نظر دارند بر اینکه هر چیزی که قدیم بودنش ثابت شود، عدم نمی پذیرد و نیست نمی شود، و در این زمینه برهان و استدلال های عقلی ارائه کرده اند.

«لم یتکاءده» در اکثر نسخه ها به صیغه تفاعل است و در بعضی به تفعل. و هر دو به معنای نفی مشقت است. و در بعضی نسخه ها «لم یتکاره» به صیغه تفاعل از الکره است. گفته می شود: «فعل الأمر علی تکره و تکاره» یعنی کار را از روی نفرت و عدم رضایت به آن انجام داد. و مقصود این است که خداوند سبحان در خلق چیزها مجبور و با اکراه نبود. «آده الأمر یؤده» یعنی برایش گران آمد. «برأه» یعنی خلقش کرد. «تشدید السلطان»: محکم نمودن سلطنت و حفظ آن از راه یافتن خلل در آن. «النِد»: مثل. گفته اند نِد جز مخالف نیست. «المکاثرة» غلبه با کثرت. «الضِد»: نظیر و کفو. و گفته شده یعنی مثل چیزی و خلاف آن و از اضداد است. «الثور» با فتحه هیجان و جهش. «ثاوره»: به او حمله کرد. «الشِرک» اسم است از باب «شرکته فی البیع و المیراث شرکه» و در بعضی نسخه ها «شرکة» با تاء به جای ضمیر آمده .

«الاستئناس»: گرفتن مونس ضد استیحاش است. «السَأَم»: خستگی. «التصریف» تغییر و دگرگونی شی ء از حالی به حالی و از گونه ای به گونه ای. «الثقل» با کسره چنانچه در بعضی نسخه ها هست. و یا بر وزن عِنَب چنانچه در بعضی دیگر آمده ضد سبکی است. «لم یمله» به صیغه إفعال یعنی او را خسته نکرد. و در بعضی نسخه ها «و لا یمله». و امام سرعت را ذکر فرمود زیرا نابود کردن وقتی ناشی از قدرت کامل باشد نیاز به زمان طولانی ندارد. یا برای اینکه وقتی ناشی از خستگی از بقا باشد با سرعت انجام شود. «أتقنها»: محکمش کرد. «الالتماس»: طلب. و مراد طلب علم مجهول است. «الضعة» با فتحه چنانچه در نسخه ها هست و با کسره یعنی انحطاط درجه و ضد رفعت است.

«یعیدها» جهان را یا امور را بر می گرداند، و برخی شارحین نهج البلاغه گفته اند که به «الامور» برمی گردد. در این قول که «إلیه مصیر جمیع الامور» ظاهرش این است که همه چیز نابود می شود، حتی روح ها و ملائکه، سپس بر می گردد. پس دلالت دارد به جواز برگشت معدوم و در جلد سوم این کتاب درباره آن سخن گفتیم.

**[ترجمه]

الْأَیْنَ کَانَ وَ لَا أَیْنَ وَ هُوَ کَیَّفَ الْکَیْفَ کَانَ وَ لَا کَیْفَ (1) الْخَبَرَ.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا و التوحید: امام رضا علیه السلام می فرماید: او مکان را پدید آورد. او بود و مکانی نبود. و او چگونگی را پدید آورد، او بود و چگونگی نبود...تا آخر خبر. - . عیون اخبار الرضا ح 28 : 131 ، التوحید : 178 -

**[ترجمه]

السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ فَاطِرُهُمَا وَ مُبْتَدِعُهُمَا بِغَیْرِ عَمَدٍ خَلَقَهُمَا فَاسْتَقَرَّتِ الْأَرَضُونَ بِأَوْتَادِهَا فَوْقَ الْمَاءِ ثُمَّ عَلَا رَبُّنَا فِی السَّماواتِ الْعُلی الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری إِلَی قَوْلِهِ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ کُنْتَ إِذْ لَمْ تَکُنْ سَمَاءٌ مَبْنِیَّةٌ وَ لَا أَرْضٌ مَدْحِیَّةٌ وَ لَا شَمْسٌ مُضِیئَةٌ وَ لَا لَیْلٌ مُظْلِمٌ وَ لَا نَهَارٌ مُضِی ءٌ وَ لَا بَحْرٌ لُجِّیٌّ وَ لَا جَبَلٌ رَاسٍ وَ لَا نَجْمٌ سَارٍ وَ لَا قَمَرٌ مُنِیرٌ وَ لَا رِیحٌ تَهُبُّ وَ لَا سَحَابٌ یَسْکُبُ وَ لَا بَرْقٌ یَلْمَعُ وَ لَا رُوحٌ تَتَنَفَّسُ وَ لَا طَائِرٌ یَطِیرُ وَ لَا نَارٌ تَتَوَقَّدُ وَ لَا مَاءٌ یَطَّرِدُ کُنْتَ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ کَوَّنْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ ابْتَدَعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ.

**[ترجمه]مهج الدعوات: امیر المؤمنین علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله این دعا را به من آموخت و فضیلت بسیاری در باره آن نقل کرد: سپاس از آن خدا است که نیست شایسته پرستشی جز او که فرمانروایی است که حق است و روشنی بخش، مدبری است بی وزیر و با هیچ آفریده ای مشورت نکند. نخستی که دگرگونی ندارد، پاینده ای است پس از فناء و نابودی آفریده ها. بزرگ پروردگار. نور آسمان ها و زمین، و آفریننده آن ها و آغازکننده شان، بی ستون آفریدشان، و زمین ها به وسیله کوه های خود بر روی آب برقرار شدند، سپس پروردگار مابه بالا نظر کرد. در آسمان های بلند، بخشاینده ای که بر عرش استوار شد، از او است هر چه در آسمان ها و در زمین است. و میان آن ها و هر چه زیر خاک است ادامه داده و می فرماید: تو خداوندی هستی که شایسته پرستشی جز تو نیست، بودی آنگاه که نه آسمانی ساخته شده بود، و نه زمینی گسترانیده شده بوده و نه خورشیدی تابان، و نه شبی تیره، و نه روزی فروزان و روشن، و نه دریائی جوشان، و نه کوهی بلند و استوار و نه اختری روان. و نه ماهی نور بخش، و نه بادی وزان، و نه ابری باران دهنده، و نه برقی درخشان، و نه جنبنده و جانی نفس کشان و زنده، و نه پرنده ای پروازکنان، و نه آتشی سوزنده، و نه آبی در جریان. بودی پیش از هر چیز، و آفریدی هر چیز و آغاز کردی آفرینش هر چیز را... تا آخر دعا.

**[ترجمه]

آخرین بتقریب ما مر(1) و یؤید الأول مَا رَوَاهُ فِی التَّوْحِیدِ أَیْضاً عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ لَمْ یَزَلِ اللَّهُ مُرِیداً فَقَالَ إِنَّ الْمُرِیدَ لَا یَکُونُ إِلَّا لِمُرَادٍ مَعَهُ بَلْ لَمْ یَزَلْ عَالِماً قَادِراً ثُمَّ أَرَادَ.

**[ترجمه]لزوم شرک از این جهت است که اگر اراده و خواست ازلی باشند، مراد و مقصود و آنچه که خواسته شده هم ازلی می شوند و اثر بخشی در قدیم محال است و باید بپذیریم که خدای دومی هست، چنانچه چندین بار پیش از این بیان شد، یا اینکه آن دو مانند عین ذات نیستند، همیشه بودنشان با خدای سبحان نشانگر وجود دو خدای دیگر است، نزدیک به آن چیزی که گفته شد. و مؤید معنی اولی است آنچه نیز در «التوحید» آورده شد که عاصم بن حمید ازامام صادق علیه السّلام پرسید: خداوند از ازل مرید و خواهان بوده؟ پس فرمود: کسی مرید نیست مگر اینکه مراد و مقصودی همراه آن باشد، بلکه از ازل دانا و توانا بود، سپس اراده کرده است .

**[ترجمه]

فِی مَرَاسِیهَا وَ أَلْزَمَهَا قَرَارَتَهَا(1) فَمَضَتْ رُءُوسُهَا فِی الْهَوَاءِ وَ رَسَتْ أُصُولُهَا فِی الْمَاءِ فَأَنْهَدَ جِبَالَهَا عَنْ سُهُولِهَا وَ أَسَاخَ قَوَاعِدَهَا فِی مُتُونِ أَقْطَارِهَا وَ مَوَاضِعِ أَنْصَابِهَا فَأَشْهَقَ قِلَالَهَا وَ أَطَالَ أَنْشَازَهَا وَ جَعَلَهَا لِلْأَرْضِ عِمَاداً وَ أَرَزَّهَا فِیهَا أَوْتَاداً فَسَکَنَتْ عَلَی حَرَکَتِهَا(2) مِنْ أَنْ تَمِیدَ بِأَهْلِهَا أَوْ تَسِیخَ بِحِمْلِهَا أَوْ تَزُولَ عَنْ مَوَاضِعِهَا فَسُبْحَانَ مَنْ أَمْسَکَهَا بَعْدَ مَوَجَانِ مِیَاهِهَا وَ أَجْمَدَهَا بَعْدَ رُطُوبَةِ أَکْنَافِهَا فَجَعَلَهَا لِخَلْقِهِ مِهَاداً وَ بَسَطَهَا لَهُمْ فِرَاشاً فَوْقَ بَحْرٍ لُجِّیٍّ رَاکِدٍ لَا یَجْرِی وَ قَائِمٍ لَا یَسْرِی تُکَرْکِرُهُ الرِّیَاحُ الْعَوَاصِفُ وَ تَمْخُضُهُ الْغَمَامُ الذَّوَارِفُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِمَنْ یَخْشی (3).

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علی علیه السلام در یکی از خطبه ها می فرماید: از قدرت و جبروت و لطائف شگفت او است که از آب دریای جوشان متراکم چیزی آفرید خشک و جامد، و از آن چند طبقه برآورد و آن را به هفت آسمان برگشود، پس از آنکه در هم پیوسته و بسته بودند، و به فرمان او در جای خود نگه داشته شدند و تا حد و اندازه ای که از او خواسته بودند برپا ماندند. آن ها را آب سبزی ژرف و جاری و دریائی مسخر و پر آب حمل می کند، که به فرمانش زبون و آرام شده و هیبت او را پذیرفته و از ترس و خشیت او برجای خویش مانده، و سنگ های سخت و برآمدگی ها و تپه ها را بر پشت آن سرشت، و کوه هایش را و آن ها را در لنگرگاه افکند و در جایگاه خود محکم نگه داشت، و سرهایشان تا فضا برآمد و ریشه شان در آب نشست، و کوه هایش را چون پستانی از دشت های آن بالا آورد، و پایه های آن ها را در همه نواحی­اش فرو برد و در جایگاه های مقرر خود گذاشت و قله های آن کوه ها را بسیار بلند کرد و تپه هایشان را گسترده و دراز نمود، و آن ها را ستون زمین ساخت و در آن چون میخ ها پابرجا کرد و از جنبش باز ایستاد تا ساکنان خود را نلرزاند و آنچه بر دوش دارد در خود فرو نبَرَد و از جا برنکند. منزه باد خدایی که آن را پس از موج زدن آب هایش نگه داشت، و پس از تر بودن اطراف و اکنافش خشک کرد، و آن را بستر آسایش خلق خود نمود و آن را همچون بستری بر روی دریائی ژرف و ایستاده و بی جریان و راکد و بی حرکت گشود. آن را بادهای سخت و طوفانی به موج می آورد و ابرهای بارنده خیس می کند. راستی که در این عبرتی است برای کسی که می ترسد. - . نهج البلاغه 1 : 426 -

**[ترجمه]

بعضها فوق بعض ففتقها و فرقها و باعد بعضها عن بعض فحصلت سبع سماوات متمیزات بینها أفضیة للملائکة.

و الاستمساک الاحتباس و الاعتصام و الغرض عدم تفرقها کان بعضها معتصم ببعض و قیامها علی حده کنایة عن وقوفها علی ما حده لها من المکان و المقدار و الشکل و الهیئة و النهایات و الطبائع و عدم خروجها عن تلک و الضمیر فی حده راجع إلی الله أو إلی الیبس.

و قال الکیدری و الأخضر الماء و العرب تصفه بالخضرة و المثعنجر علی صیغة اسم الفاعل کما فی النسخ السائل من ماء أو دمع و بفتح الجیم وسط البحر و لیس فی البحر ما یشبهه ذکره الفیروزآبادی و قال الجزری

فی حدیث علی علیه السلام: یحملها الأخضر المثعنجر.

هو أکثر موضع فی البحر ماء و المیم و النون زائدتان و

مِنْهُ حَدِیثُ ابْنِ عَبَّاسٍ: فَإِذَا عِلْمِی بِالْقُرْآنِ فِی عِلْمِ عَلِیٍّ کَالْقَرَارَةِ فِی الْمُثْعَنْجِرِ.

القرارة الغدیر الصغیر.

و القمقام بالفتح کما فی النسخ و قد یضم البحر و یکون بمعنی السید و الأمر العظیم و العدد الکثیر و المسخر فی بعض النسخ بالخاء المعجمة و فی بعضها بالجیم فی القاموس سجر النهر ملأه و تسجیر الماء تفجیره و الضمیر فی قوله علیه السلام منه راجع إلی ماء البحر أو إلی الیبس الجامد فیکون الدخان الذی خلق منه السماوات مرتفعا منه و فی استمسکت إلی الأطباق أو إلی ما یرجع إلیه الضمیر فی یحملها و هو الیبس الجامد(1) و التأنیث لأن المراد به الأرض.

و أذعن له أی خضع و انقاد و الجاری منه أی السائل بالطبع فوقوفه عدم جریانه طبعا بإرادته سبحانه أو السائل منه قبل إرادته و أمره بالجمود و یحتمل

ص: 40

أن تکون الضمائر فی ذل و أذعن و وقف راجعة إلی الأخضر أو القمقام و هو أنسب بتذکیر الضمیر و الجریان.

و جبل کنصر و ضرب أی خلق و الجلمد بالفتح و الجلمود بالضم الحجر العظیم الصلب و النشز بالفتح المکان المرتفع و الجمع نشوز بالضم و المتن ما صلب من الأرض و ارتفع و الطود بالفتح الجبل أو العظیم منه و الضمائر راجعة إلی الأرض المعبر عنها بالیبس الجامد و أرساها أی أثبتها فی مراسیها أی فی مواضعها المعینة بمقتضی الحکم الإلهیة و القرارة موضع القرار و رست أی ثبتت و فی بعض النسخ رسبت یقال رسب کنصر إذا ذهب إلی أسفل و إذا ثبت و یقال نهد ثدی الجاریة کمنع و نصر أی کعب و أشرف و السهل من الأرض ضد الحزن و ساخت قوائمه فی الأرض تسوخ و تسیخ أی دخلت فیها و غابت و أساخها غیبها و قواعد البیت أساسه و القطر بالضم الناحیة أی غیب قواعد الجبال فی متون نواحی الأرض و قیل أی فی جوانب أقطارها و النصب بالفتح و یحرک العلم المنصوب و بالضم و بضمتین کل ما جعل علما و کل ما عبد من دون الله و المراد بالأنصاب الجبال و بمواضعها الأمکنة الصالحة للجبال بمقتضی الحکمة و القلال بالکسر جمع قلة بالضم و هی أعلی الجبل أو أعلی کل شی ء و الشاهق المرتفع أی جعل قلالها مرتفعة و إطالة الأنشاز مؤکدة لها و العماد بالکسر الخشبة التی یقوم علیها البیت و الأبنیة الرفیعة و الظاهر أن المراد بجعلها للأرض عمادا ما یستفاد من الفقرة التالیة و قیل المراد جعلها مواضع رفیعة فی الأرض و أرز بتقدیم المهملة کنصر و ضرب و علم أی ثبت و أرز بتشدید المعجمة أی أثبت و فی أکثر النسخ بالتخفیف و فتح العین و فی بعضها بالتشدید قال فی النهایة فی کلام علی علیه السلام أرزها فیها أوتادا.

أی أثبتها إن کانت الزای مخففة فهی من أرزت الشجرة تأرز إذا أثبت فی الأرض و إن کانت مشددة فهی من أرزت الجرادة إذا أدخلت ذنبها فی الأرض لتلقی فیها بیضها و رززت الشی ء فی الأرض رزا أثبتته فیها و حینئذ تکون الهمزة زائدة

ص: 41

انتهی و قیل و روی آرز بالمد من قولهم شجرة آرزة أی ثابتة فی الأرض.

فسکنت علی حرکتها أی حال حرکتها التی هی من شأنها لأنها محمولة علی سائل متموج کما قیل أو علی أثر حرکتها بتموج الماء من أن تمید أی تتحرک و تضطرب أو تسیخ بحملها أی تغوص بالماء مع ما علیها قال ابن أبی الحدید لو تحرکت الأرض فإما أن تتحرک علی مرکزها أو لا و الأول هو المراد بقوله علیه السلام تمید بأهلها و الثانی ینقسم إلی أن تنزل إلی تحت و هو المراد بقوله علیه السلام تسیخ بحملها و أن لا تنزل إلی تحت و هو المراد بقوله تزول عن مواضعها انتهی.

و یحتمل أن یراد بقوله علیه السلام تمید بأهلها تحرکها و اضطرابها بدون الغوص فی الماء کما یکون عند الزلزلة و بسوخها بحملها حرکتها علی وجه یغوص أهلها فی الماء سواء کانت علی المرکز أم لا فتکون الباء للتعدیة و بزوالها عن مواضعها خراب قطعاتها بالریاح و السیول أو بتفرق القطعات و انفصال بعضها عن بعض فإن الجبال کالعروق الساریة فیها تضبطها عن التفرق کما سیأتی و یؤیده إیراد المواضع بلفظ الجمع.

و صیغة فعلان بالتحریک فی المصدر تدل علی الاضطراب و التقلب و التنقل کالمیدان و النزوان و الخفقان و لعل المراد بهذا الموجان ما کان غامرا للأرض أو أکثرها و إمساکها بخلق الجبال التی تقدم فی الکلام و رطوبة أکنافها أی جوانبها لمیدانها قبل

خلق الجبال و المهاد بالکسر الفراش و الموضع یهیأ للصبی و یوطأ و الفراش ما یبسط و اللجة بالضم معظم الماء و رکد کنصر أی ثبت و سکن و سری عرق الشجر کرمی أی دب تحت الأرض.

و قال الجوهری الکرکرة تصریف الریاح (1)

السحاب إذا جمعته بعد تفرق و قال باتت تکرکره الجنوب و أصله تکرره من التکریر(2)

و کرکرته عنی

ص: 42

أی دفعته و رددته.

و الریاح العواصف الشدیدة الهبوب و مخض اللبن یمخضه مثلثة أی أخذ زبده و فی النسخ الفتح و الضم و الغمام جمع غمامة و هی السحابة البیضاء أو الأعم و ذرف الدمع کضرب أی سال و ذرف عینه أی سال دمعها و ذرف العین دمعها أی أسالها و من یخشی العلماء کما قال سبحانه إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ و یحتمل أن یکون التخصیص لأجل أن عدم الخشیة یوجب عدم المبالاة بالعبر و الالتفات إلیها.

**[ترجمه]«الاقتدار علی الشی ء»: قدرت بر آن. «االجبروت» بر وزن فعلوت از جبر به معنای غلبه است. «البدیع» به معنای مُبدَع یعنی تازه ساخته شده است. «اللطیف»: دقیق. «زخر البحر» پر شد و بالا آمد. «المتراکم»: روی هم انباشته. «تقاصف البحر»: امواجش به هم خوردند. ابن أبی الحدید گفته: «الیَبَس»: مکانی که مرطوب باشد سپس خشک شود. خدای تعالی فرمود: «فاضرب لهم طریقا فی البحر یبسا» و «الیبس» با سکون یعنی چیزی که ذاتا خشک باشد. گفته می شود: «حطب یبس»: هیزم خشک. و این سخن اهل لغت است اما در آن اشکالی هست زیرا هیزم ذاتا خشک نیست بلکه قبلا مرطوب بوده. و صحیح تر آن است که گفته شود این لفظ جز درباره مکان نباید با تحریک بیاید. پایان سخن.

«الجامد» ضد مایع است و مراد از «الیبس» زمین خشک است. «الفَطر»: خلق و ایجاد است. «الأطباق» با فتحه جمع طَبَق و آن پوشش هر چیز است. «الطبق» از هر چیز همچنین به معنای آنچه با آن مساوی است می باشد.

و این گفته حضرت که فرمود: «و فتقها»، و برگشود آن را، اشاره دارد به قول خدای تعالی «أولم یر الذین کفروا أن السموات و الأرض کانتا رتقاً ففتقناهما»،{آیا نبینند آنان که کافرند! البته آسمان ها و زمین بسته بودند و ما آن ها را گشودیم.}که از وجوه مختلف تفسیر آن بیان شد و این شرح، مؤید بعضی از آن ها است که گفته اند، آسمان ها در هم بودند و خداوند آن ها را به هفت آسمان از هم برگشود و دلالت دارد بر حدوث آسمان ها و بر اینکه نخست، در حقیقت از هم جدا بودند و در ظاهر به هم پیوسته و روی هم بودند و خدا آن ها را از هم گشود و از هم جدا و دور کرد و هفت آسمان جدا گردیدند و میان آن ها فضایی برای ملائکه ایجاد شد .

برپا ماندن آسمان ها بر حد و مرز مقرر، کنایه است از برقراری هر کدام در مکان خود به اندازه و شکل و هیئت و طبیعت مشخص و خارج نشدن آن ها از این حد؛ و ضمیر در «حده» به الله یا به «یبس» برمی گردد.

کیدری می گوید: «الأخضر» یعنی آب و عرب آن را به سبز توصیف می کند. «مثعنجر» به صیغه اسم فاعل، همانطور که در برخی نسخه ها آمده: آب یا اشک جاری و با فتح جیم، میانه دریا که در سطح دریا مانندی ندارد؛ فیروزآبادی چنین گفته. و جزری در ذکر این بیان علی علیه السّلام که «یحملها الاخضر المثعنجر» گفته: آن بخشی از دریا که از همه ژرف تر و پرآب تر است، و میم و نونش زائده اند و در همین معنا است این حدیث ابن عباس «دانش من به قرآن، در برابر دانش علی علیه السّلام مانند حوض کوچکی است در دریای ژرف».

القرارة: برکه کوچک. «القمقام» با فتحه - طبق نسخه ها - و گاهی با ضمه می آید یعنی دریا. و به معنای سرور و بزرگ و أمر عظیم و عدد کثیر می آید. «المسخر» و در بعضی نسخه ها با جیم آمده. در قاموس «سجر النهر»: آن را پر کرد. «تسجیر الماء»: جاری ساختن آب. و ضمیر در سخن امام «منه» به آب دریا یا به خشک جامد(الیبس الجامد) بر می گردد پس دودی که آسمانها از آن خلق شده از آن بلند می شود. و ضمیر در «استمسکت» به أطباق بر می گردد یا به چیزی که ضمیر «یحملها» به آن بر می گردد یعنی «الیبس الجامد». و تانیث آن به این دلیل است که مراد از آن زمین است. «أذعن له» یعنی خضوع و فرمانبری کرد. «و الجاری منه» یعنی جاری به طبع. پس ایستادن آن عدم جریان طبعی آن به اراده خداوند سبحان است. یا اینکه منظور بخش جاری از آن قبل از اراده خداوند و امر او به جمود است. و ممکن است ضمیرها در «ذل» و «أذعن» و «وقف» راجع به «الأخضر» یا «القمقام» باشد که این با مذکر بودن ضمیر و «الجریان» مناسب تر است.

«جَبَل»: خلق کرد. «الجَلمد» و «الجُلمود»: سنگ بزرگ سخت. «النَشز»: مکان مرتفع و جمع آن نُشوز است. «المتن»: قسمت سخت و بلند زمین. «الطَود»: کوه یا کوه بزرگ. و ضمیرها به زمین بر می گردد که از آن به «الیبس الجامد» تعبیر فرمود. «أرساها»: ثابتش کرد «فی مراسیها» در مواضع معینش به مقتضای حکمت الهی. «القرارة»: موضع استقرار. «رست»: قرار گرفت.در بعضی نسخه ها «رسبت» آمده، گفته می شود: «رَسَب»: وقتی به پایین رفت و هنگامی قرار گرفت. «نهد ثدی الجاریة»: پستان دختر گرد شد و برآمد. «السهل من الأرض»: زمین نرم. «ساخت قوائمه فی الأرض تسوخ و تسیخ»: پایه هایش در زمین رفت و پنهان شد. «أساخها»: پنهانش کرد. «قواعد البیت»: پایه های خانه. «القُطر»: ناحیه، طرف. یعنی پایه های کوهها را در عمق اطراف زمین پنهان ساخت. و گفته شده یعنی در کناره های نواحی زمین. «النصب» با فتحه و گاهی با تحریک: نشانه نصب شده. و با ضم و دو ضمه: آنچه که به عنوان نشانه قرار داده شود. و هر آنچه غیر از خدا عبادت شود. و منظور از انصاب، کوهها و منظور از مواضع آنها، مکانهای مناسب برای کوهها به مقتضای حکمت است. «القِلال»: جمع قُلة و آن بالاترین جای کوه یا بالاترین جای هر چیزی است. «الشاهق»: مرتفع. یعنی قله های کوهها را مرتفع قرار داد و «إطالة الأنشاز» تأکید بر آن است. «العِماد»: چوبی است که خانه و بناهای بلند بر آن بنیان نهاده می شود. و ظاهر آن است که منظور از قرار دادن کوهها به عنوان ستون برای زمین چیزی است که از فقره بعد فهمیده می شود. و گفته شده منظور قرار دادن کوهها به عنوان مواضعی بلند در زمین است. «أَرَِز»: ثابت شد و قرار گرفت. و «أرّز»: ثابت کرد و قرار داد. و در اکثر نسخه ها بدون تشدید و با فتحه عین الفعل و در بعضی با تشدید است. در النهایة گفته: کلام علی علیه السلام: «أرزها فیها أوتادا» یعنی قرار داد. اگر که زاء بدون تشدید باشد که از «أرزت الشجرة تأرز» یعنی درخت در زمین ثابت شد، است. و اگر مشدد باشد از «أرزت الجرادة» یعنی ملخ دمش را در زمین داخل کرد تا تخمهایش را آنجا گذارد. و «رززت الشی ء فی الأرض رزا» یعنی در زمین ثابتش کردم. و در این صورت همزة زائد است. پایان.

و گفته شده به صورت «آرز» با مد روایت شده از این کلام عرب که گوید: «شجرة آرزة» یعنی درخت ثابت در زمین.

«فسکنت علی حرکتها»: یعنی در حال حرکتی که شأن آن است. زیرا آن بر روی جسمی روان و موجدار حمل می شود - چنانچه گفته شده - یا بر اثر حرکتش به علت موج زدن آب. «من أن تمید»: از اینکه حرکت کند و بجنبد. «أو تسیخ بحملها» یعنی با آنچه روی آن است در آب فرو رود. ابن أبی الحدید گوید: اگر زمین حرکت کند یا بر مرکزش حرکت می کند یا نه؛ اولی منظور حضرت از «تمید بأهلها» و دومی دو قسم دارد. یا به طرف پایین حرکت می کند که منظور از «تسیخ بحملها» همان است و یا اینکه حرکت به طرف پایین نیست که منظور از «تزول عن مواضعها» آن می باشد. پایان.

و ممکن است منظور از «تمید بأهلها» تحرک و جنبش آن بدون فرو رفتن در آب باشد چنانچه در زلزله اتفاق می افتد. و منظور از «تسیخ بحملها» حرکتش به گونه ای باشد که ساکنانش را در آب فرو برد. خواه حرکت بر مرکز باشد خواه نباشد. پس باء برای تعدیه است. و منظور از زوال زمین از جایگاههایش، خراب شدن قطعاتش با بادها و سیلها یا منظور پراکنده شدن قطعات زمین و جدا شدن آنها از یکدیگر باشد. زیرا کوهها همچون رگهایی جاری در قطعات زمین هستند که آنها را از پراکندگی نگه می دارند - چنانچه خواهد آمد. و آمدن «المواضع» به لفظ جمع این نظر را تأیید می کند.

و صیغه فَعَلان در مصدر دلالت بر اضطراب و دگرگونی و جابجایی دارد مثل مَیَدان و نَزَوان و خَفَقان. و شاید منظور از مَوَجان در اینجا آن چیزی است که باعث فرو رفتن زمین یا اکثر آن در آب شود. و منظور از «إمساکها» خلق کوههایی است که قبلا در کلام آمد. «رطوبة أکنافها» یعنی رطوبت جوانب زمین به دلیل حرکتش قبل از خلقت کوهها. «المِهاد»: فرش و جایی که برای کودک آماده می کنند و چیزی که پا بر آن گذارند و چیزی که پهن می شود. «اللجة»: قسمت فراوان آب. «رکد»: ثابت و ساکن شد. «سری عرق الشجر»: ریشه درخت زیر زمین رشد کرد.

جوهری گفته: «الکرکرة»: حرکت دادن بادها ابرها را وقتی که آنها را بعد از پراکندگیشان جمع می کند. «باتت تکرکره الجنوب» و أصل آن «تکرره» از ریشه تکریر است و «کرکرته عنی» یعنی آن را دفع کردم و رد کردم.

«الریاح العواصف»: بادهای پر سرعت. «مخض اللبن یمخضه» یعنی کره شیر را گرفت. و در نسخه ها با فتحه و ضمه است. «الغمام» جمع غمامة و آن ابر سفید یا اعم از آن است. «ذَرَف الدمع»: اشک جاری شد. و «ذرف عینه»: اشکش جاری شد. و «ذرف العین دمعها»: چشم اشکش را جاری ساخت.

«و من یخشی» و آنان که می ترسند، مقصود علما هستند، چنانچه خدای سبحان فرموده: «إنّما یخشی الله من عباده العلماء»، {همانا فقط علما هستند که از خدا می ترسند.} و بسا که تخصیص برای این است که نترسیدن مایه بی مبالاتی به عبرت ها و توجه نکردن به آن ها است.

**[ترجمه]

لَا مَخْلُوقَ وَ تَأْوِیلُ السَّمْعِ وَ لَا مَسْمُوعَ لَیْسَ مُنْذُ خَلَقَ اسْتَحَقَّ مَعْنَی الْخَالِقِ (1)

وَ لَا بِإِحْدَاثِهِ الْبَرَایَا اسْتَفَادَ مَعْنَی البرائیة [الْبَارِئِیَّةِ] کَیْفَ وَ لَا تَغِیبُهُ (2) مُذْ وَ لَا تُدْنِیهِ قَدْ وَ لَا تَحْجُبُهُ لَعَلَّ وَ لَا یُوَقِّتُهُ (3)

مَتَی وَ لَا تَشْمَلُهُ حِینٌ وَ لَا تُقَارِنُهُ (4)

مَعَ إِلَی قَوْلِهِ فَکُلُّ مَا فِی الْخَلْقِ لَا یُوجَدُ فِی خَالِقِهِ وَ کُلُّ مَا یُمْکِنُ فِیهِ یَمْتَنِعُ مِنْ (5)

صَانِعِهِ لَا تَجْرِی عَلَیْهِ الْحَرَکَةُ وَ السُّکُونُ وَ کَیْفَ یَجْرِی عَلَیْهِ مَا هُوَ أَجْرَاهُ أَوْ یَعُودُ إِلَیْهِ (6)

مَا هُوَ ابْتَدَاهُ إِذاً لَتَفَاوَتَتْ ذَاتُهُ وَ لَتَجَزَّأَ کُنْهُهُ وَ لَامْتَنَعَ مِنَ الْأَزَلِ مَعْنَاهُ إِلَی قَوْلِهِ لَیْسَ فِی مُحَالِ الْقَوْلِ حُجَّةٌ وَ لَا فِی الْمَسْأَلَةِ عَنْهُ جَوَابٌ وَ لَا فِی مَعْنَاهُ لِلَّهِ (7) تَعْظِیمٌ وَ لَا فِی إِبَانَتِهِ عَنِ الْخَلْقِ ضَیْمٌ إِلَّا بِامْتِنَاعِ الْأَزَلِیِّ أَنْ یُثَنَّی وَ لِمَا(8) لَا بَدْءَ لَهُ أَنْ یَبْدَأَ(9) إِلَی آخِرِ الْخُطْبَةِ.

الْإِحْتِجَاجُ، مُرْسَلَةً(10): مِثْلَهُ.

مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مَرْوَکِ بْنِ عُبَیْدٍ

ص: 44

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدٍ الطَّبَرِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: مِثْلَهُ.

مَجَالِسُ الْمُفِیدِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ: مِثْلَهُ.

**[ترجمه]التوحید و عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السّلام در خطبه ای طولانی می فرماید: آغاز پرستش خدا شناخت و معرفت به او است، و اصل و اساس شناخت خدا توحید و یگانه دانستن او، و حقیقت توحید خدا نفی صفات از او است، زیرا عقل شهادت می دهد و حکم می کند که هر صفت و موصوفی مخلوقند، و هر مخلوقی شهادت می دهد که آفریدگاری دارد که نه صفت است و نه موصوف، هر صفت و موصوفی گواهند که قرین هم هستند و قرین بودن گواه حدوث است و حدوث گواه غیرازلی بودن، ازلی که از حدوث نیست و به خودی خود وجود دارد... وجودش پیش تر از زمان است و هستی او پیش از نیستی، آغاز همه چیز، ازلی بودن او است. میان آن ها به پیش بودن و پس بودن جدایی انداخت تا دانسته شود که او را نه پیش هست و نه پس. خبر داد که برای آن ها وقتی است و وقت گذارشان را وقتی نیست. حقیقت و معنای ربوبیت در او بود آنگاه که مربوب و تربیت یافته ای نبود، حقیقت الوهیت و خدایی را داشت گرچه پرستش کننده ای نبود، دارای علم بود آنگاه که معلوم و دانسته شده نبود، و معنی خالق و آفریدگاری داشت آنگاه که آفریده ای نبود، و حقیقت شنوائی بود و مسموع و شنیده شدنی نبود. این طور نیست که از آنگاه که آفرید، شایستگی مقام خالقیت را پیدا کرده باشد، و نه اینکه با پدید کردن آفریده ها معنی پدید آورنده یافت. چگونه چنین باشد، با اینکه «از آنگاه» او را نهان نسازد، و از «این گاه» او را نزدیک نکند. و «شاید» پرده او نشود، و «از کی؟» وقتی بدو نیاورد. زمان او را در برنگیرد، و معیت وی را همراهی نکند... هر آنچه که در آفریده است، در آفریدگارش یافت نشود، و هر چه در مخلوق باشد در صانعش نمی تواند باشد. حرکت و سکون در او روا نیست، و چگونه در او روا باشد و رخ دهد، آنچه که خود ایجاد کرده؟ یا به او باز گردد، آنچه خودش آفریده و پدید کرده؟ در این صورت گوناگونی و تجزیه در ذاتش رخنه می کند، و وجودش بخش بخش می شود و ازلیتش ناممکن می گردد. گفته محال و نشدنی نمی تواند حجت باشد و پرسش از آن پاسخ ندارد، و مقصود از آن، بزرگداشت خداوند نیست. جدا بودنش از آفریده ها در ازل ستم نیست؛ جز اینکه دو چیز با هم نمی توانند ازلی باشند و آنچه آغازی ندارد، آغازی نپذیرد . تا آخر خطبه. - . التوحید: 15، العیون :150 -

نیز در احتجاج، بی ذکر سند، مانند آن آمده است. - . الاحتجاج : 217 - و در مجالس ابن الشیخ هم از امام رضا علیه السّلام مانند آن را آورده و در مجالس شیخ مفید هم از حسن بن حمزه مانند آن روایت شده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]التوحید: از همان آمده که امام صادق علیه السّلام همیشه می فرمود: سپاس از آن خدا است که بود پیش از آنکه بودنی باشد و بود شدن نمی تواند وجودش را وصف کند، بلکه خود از نخست بوده، و بودکننده ای او را بود نکرده، والا است ستایش او. بلکه بود کرده همه چیز را پیش از بودن آن ها و به وجود آمده، چنانچه او بودش کرده. دانسته آنچه را بوده و آنچه را هست. بوده است آنگاه که چیزی نبوده و سخنی از آن نیامده، پس او بوده است آنگاه که بود شدن نبوده است. - . التوحید : 28 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]التوحید: منصور بن حازم می گوید: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم: آیا امروز چیزی وجود دارد که درعلم خدای عز و جل نبوده؟ فرمود: نه، بلکه همواره در علمش بوده، پیش از آنکه آسمان ها و زمین را ایجاد کند. - . التوحید: 85 -

**[ترجمه]

عَنِ الْکَائِنِ الْأَوَّلِ وَ عَمَّا خَلَقَ قَالَ علیه السلام سَأَلْتَ فَافْهَمْ أَمَّا الْوَاحِدُ فَلَمْ یَزَلْ وَاحِداً کَائِناً لَا شَیْ ءَ مَعَهُ بِلَا حُدُودٍ وَ لَا أَعْرَاضٍ وَ لَا یَزَالُ کَذَلِکَ ثُمَّ خَلَقَ خَلْقاً مُبْتَدِعاً مُخْتَلِفاً بِأَعْرَاضٍ وَ حُدُودٍ مُخْتَلِفَةٍ لَا فِی شَیْ ءٍ أَقَامَهُ وَ لَا فِی شَیْ ءٍ حَدَّهُ وَ لَا عَلَی شَیْ ءٍ حَذَاهُ (1) وَ مَثَّلَهُ (2)

لَهُ فَجَعَلَ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ الْخَلْقِ صَفْوَةً وَ غَیْرَ صَفْوَةٍ وَ اخْتِلَافاً وَ ائْتِلَافاً وَ أَلْوَاناً وَ ذَوْقاً وَ طَعْماً لَا لِحَاجَةٍ کَانَتْ مِنْهُ إِلَی ذَلِکَ وَ لَا لِفَضْلِ مَنْزِلَةٍ لَمْ یَبْلُغْهَا إِلَّا بِهِ وَ لَا رَأَی لِنَفْسِهِ فِیمَا خَلَقَ زِیَادَةً وَ لَا نَقْصاً(3)

تَعْقِلُ هَذَا یَا عِمْرَانُ قَالَ نَعَمْ وَ اللَّهِ یَا سَیِّدِی قَالَ علیه السلام وَ اعْلَمْ یَا عِمْرَانُ أَنَّهُ لَوْ کَانَ خَلَقَ مَا خَلَقَ لِحَاجَةٍ لَمْ یَخْلُقْ إِلَّا مَنْ یَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی حَاجَتِهِ وَ لَکَانَ یَنْبَغِی أَنْ یَخْلُقَ أَضْعَافَ مَا خَلَقَ لِأَنَّ الْأَعْوَانَ کُلَّمَا کَثُرُوا کَانَ صَاحِبُهُمْ أَقْوَی وَ الْحَاجَةُ یَا عِمْرَانُ لَا تَسَعُهَا(4)

لِأَنَّهُ لَمْ یُحْدِثْ مِنَ الْخَلْقِ شَیْئاً إِلَّا حَدَثَتْ فِیهِ (5)

حَاجَةٌ أُخْرَی وَ لِذَلِکَ أَقُولُ

ص: 48

لَمْ یَخْلُقِ الْخَلْقَ لِحَاجَةٍ وَ لَکِنْ نَقَّلَ بِالْخَلْقِ بِالْحَوَائِجِ بَعْضَهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ فَضَّلَ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ بِلَا حَاجَةٍ مِنْهُ إِلَی مَنْ فَضَّلَ وَ لَا نَقِمَةٍ مِنْهُ عَلَی مَنْ أَذَلَّ فَلِهَذَا خَلَقَ (1)

قَالَ عِمْرَانُ یَا سَیِّدِی أَ لَا تُخْبِرُنِی عَنْ حُدُودِ خَلْقِهِ کَیْفَ هِیَ وَ مَا مَعَانِیهَا وَ عَلَی کَمْ نَوْعٍ تَکُونُ (2)

قَالَ قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمْ إِنَّ حُدُودَ خَلْقِهِ عَلَی سِتَّةِ أَنْوَاعٍ مَلْمُوسٍ وَ مَوْزُونٍ وَ مَنْظُورٍ إِلَیْهِ وَ مَا لَا وَزْنَ لَهُ وَ مَا لَا ذَوْقَ (3)

لَهُ وَ هُوَ الرُّوحُ وَ مِنْهَا مَنْظُورٌ إِلَیْهِ وَ لَیْسَ لَهُ وَزْنٌ وَ لَا لَمْسٌ وَ لَا حِسٌّ وَ لَا لَوْنٌ (4) وَ التَّقْدِیرُ وَ الْأَعْرَاضُ وَ الصُّوَرُ وَ الطُّولُ وَ الْعَرْضُ وَ مِنْهَا الْعَمَلُ وَ الْحَرَکَاتُ الَّتِی تَصْنَعُ (5) الْأَشْیَاءَ وَ تَعْمَلُهَا وَ تُغَیِّرُهَا مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ وَ تَزِیدُهَا وَ تَنْقُصُهَا وَ أَمَّا الْأَعْمَالُ وَ الْحَرَکَاتُ فَإِنَّهَا تَنْطَلِقُ لِأَنَّهُ (6)

لَا وَقْتَ لَهَا أَکْثَرَ مِنْ قَدْرِ مَا یُحْتَاجُ إِلَیْهِ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الشَّیْ ءِ انْطَلَقَ بِالْحَرَکَةِ وَ بَقِیَ الْأَثَرُ وَ یَجْرِی مَجْرَی الْکَلَامِ الَّذِی یَذْهَبُ وَ یَبْقَی أَثَرُهُ قَالَ لَهُ عِمْرَانُ یَا سَیِّدِی أَ لَا تُخْبِرُنِی عَنِ الْخَالِقِ إِذَا کَانَ وَاحِداً لَا شَیْ ءَ غَیْرُهُ وَ لَا شَیْ ءَ مَعَهُ أَ لَیْسَ قَدْ تَغَیَّرَ بِخَلْقِهِ الْخَلْقَ قَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام لَمْ یَتَغَیَّرْ عَزَّ وَ جَلَّ بِخَلْقِ الْخَلْقِ وَ لَکِنَّ الْخَلْقَ یَتَغَیَّرُ بِتَغْیِیرِهِ (7)

قَالَ عِمْرَانُ یَا سَیِّدِی أَ لَا تُخْبِرُنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَلْ یُوَحَّدُ بِحَقِیقَةٍ أَوْ یُوَحَّدُ بِوَصْفٍ قَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ الْمُبْدِئَ الْوَاحِدَ الْکَائِنَ الْأَوَّلَ لَمْ یَزَلْ وَاحِداً لَا شَیْ ءَ مَعَهُ فَرْداً لَا ثَانِیَ مَعَهُ لَا مَعْلُوماً وَ لَا مَجْهُولًا وَ لَا مُحْکَماً وَ لَا مُتَشَابِهاً وَ لَا

ص: 49

مَذْکُوراً وَ لَا مَنْسِیّاً وَ لَا شَیْئاً یَقَعُ عَلَیْهِ اسْمُ شَیْ ءٍ مِنَ الْأَشْیَاءِ(1)

وَ لَا مِنْ وَقْتٍ کَانَ وَ لَا إِلَی وَقْتٍ یَکُونُ وَ لَا بِشَیْ ءٍ قَامَ وَ لَا إِلَی شَیْ ءٍ یَقُومُ وَ لَا إِلَی شَیْ ءٍ اسْتَنَدَ وَ لَا فِی شَیْ ءٍ اسْتَکَنَّ وَ ذَلِکَ کُلُّهُ قَبْلَ الْخَلْقِ إِذْ لَا شَیْ ءَ غَیْرُهُ وَ مَا أَوْقَعَتْ (2) عَلَیْهِ مِنَ الْکُلِّ فَهِیَ صِفَاتٌ مُحْدَثَةٌ وَ تَرْجَمَةٌ یَفْهَمُ بِهَا مَنْ فَهِمَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِبْدَاعَ وَ الْمَشِیَّةَ وَ الْإِرَادَةَ مَعْنَاهَا وَاحِدٌ وَ أَسْمَاؤُهَا ثَلَاثَةٌ وَ کَانَ أَوَّلُ إِبْدَاعِهِ وَ إِرَادَتِهِ وَ مَشِیَّتِهِ الْحُرُوفَ الَّتِی جَعَلَهَا أَصْلًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ دَلِیلًا عَلَی کُلِّ مُدْرَکٍ وَ فَاصِلًا لِکُلِّ مُشْکِلٍ وَ بِتِلْکَ الْحُرُوفِ تَفْرِیقُ (3) کُلِّ شَیْ ءٍ مِنِ اسْمِ حَقٍّ أَوْ بَاطِلٍ أَوْ فِعْلٍ أَوْ مَفْعُولٍ أَوْ مَعْنًی أَوْ غَیْرِ مَعْنًی وَ عَلَیْهَا اجْتَمَعَتِ الْأُمُورُ کُلُّهَا وَ لَمْ یَجْعَلْ لِلْحُرُوفِ فِی إِبْدَاعِهِ

لَهَا مَعْنًی أَوْ غَیْرَ مَعْنًی وَ عَلَیْهَا اجْتَمَعَتِ الْأُمُورُ کُلُّهَا وَ لَمْ یَجْعَلْ لِلْحُرُوفِ فِی إِبْدَاعِهِ لَهَا مَعْنًی غَیْرَ أَنْفُسِهَا بِتَنَاهٍ (4)

وَ لَا وُجُودَ لَهَا لِأَنَّهَا مُبْدَعَةٌ بِالْإِبْدَاعِ وَ النُّورُ فِی هَذَا الْوَضْعِ (5) أَوَّلُ فِعْلِ اللَّهِ الَّذِی هُوَ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْحُرُوفُ هِیَ الْمَفْعُولُ بِذَلِکَ الْفِعْلِ وَ هِیَ الْحُرُوفُ الَّتِی عَلَیْهَا الْکَلَامُ وَ الْعِبَارَاتُ کُلُّهَا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَّمَهَا خَلْقَهُ وَ هِیَ ثَلَاثَةٌ وَ ثَلَاثُونَ حَرْفاً فَمِنْهَا ثَمَانِیَةٌ وَ عِشْرُونَ حَرْفاً تَدُلُّ عَلَی اللُّغَاتِ الْعَرَبِیَّةِ وَ مِنَ الثَّمَانِیَةِ وَ الْعِشْرِینَ اثْنَانِ وَ عِشْرُونَ حَرْفاً تَدُلُّ عَلَی اللُّغَاتِ السُّرْیَانِیَّةِ وَ الْعِبْرَانِیَّةِ وَ مِنْهَا خَمْسَةُ أَحْرُفٍ مُتَحَرِّفَةٌ فِی سَائِرِ اللُّغَاتِ مِنَ الْعَجَمِ لِأَقَالِیمِ (6) اللُّغَاتِ کُلِّهَا وَ هِیَ خَمْسَةُ أَحْرُفٍ تَحَرَّفَتْ مِنَ الثَّمَانِیَةِ وَ الْعِشْرِینَ الْحُرُوفِ مِنَ اللُّغَاتِ فَصَارَتِ الْحُرُوفُ ثَلَاثَةً وَ ثَلَاثِینَ حَرْفاً فَأَمَّا الْخَمْسَةُ الْمُخْتَلِفَةُ فَبِحُجَجٍ (7) لَا یَجُوزُ ذِکْرُهَا أَکْثَرَ مِمَّا ذَکَرْنَاهُ ثُمَّ جَعَلَ الْحُرُوفَ

ص: 50

بَعْدَ إِحْصَائِهَا وَ إِحْکَامِ عِدَّتِهَا فِعْلًا مِنْهُ کَقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ کُنْ فَیَکُونُ وَ کُنْ مِنْهُ صُنْعٌ وَ مَا یَکُونُ بِهِ الْمَصْنُوعُ فَالْخَلْقُ الْأَوَّلُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْإِبْدَاعُ لَا وَزْنَ لَهُ وَ لَا حَرَکَةَ وَ لَا سَمْعَ وَ لَا لَوْنَ وَ لَا حِسَّ وَ الْخَلْقُ الثَّانِی الْحُرُوفُ لَا وَزْنَ لَهَا وَ لَا لَوْنَ وَ هِیَ مَسْمُوعَةٌ مَوْصُوفَةٌ(1)

غَیْرُ مَنْظُورٍ إِلَیْهَا وَ الْخَلْقُ الثَّالِثُ مَا کَانَ مِنَ الْأَنْوَاعِ کُلِّهَا مَحْسُوساً مَلْمُوساً ذَا ذَوْقٍ مَنْظُوراً إِلَیْهِ وَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَابِقٌ لِلْإِبْدَاعِ لِأَنَّهُ لَیْسَ قَبْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ شَیْ ءٌ وَ لَا کَانَ مَعَهُ شَیْ ءٌ وَ الْإِبْدَاعُ سَابِقٌ لِلْحُرُوفِ وَ الْحُرُوفُ لَا تَدُلُّ عَلَی غَیْرِ أَنْفُسِهَا(2)

قَالَ الْمَأْمُونُ وَ کَیْفَ لَا تَدُلُّ عَلَی غَیْرِ أَنْفُسِهَا(3)

قَالَ الرِّضَا علیه السلام لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَجْمَعُ مِنْهَا شَیْئاً لِغَیْرِ مَعْنًی أَبَداً فَإِذَا أَلَّفَ مِنْهَا أَحْرُفاً أَرْبَعَةً أَوْ خَمْسَةً أَوْ سِتَّةً أَوْ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ أَوْ أَقَلَّ لَمْ یُؤَلِّفْهَا لِغَیْرِ(4) مَعْنًی وَ لَمْ یَکُ (5)

إِلَّا لِمَعْنًی مُحْدَثٍ لَمْ یَکُنْ قَبْلَ ذَلِکَ شَیْئاً قَالَ عِمْرَانُ فَکَیْفَ لَنَا مَعْرِفَةُ ذَلِکَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام أَمَّا الْمَعْرِفَةُ فَوَجْهُ ذَلِکَ وَ بَیَانُهُ (6) أَنَّکَ تَذْکُرُ الْحُرُوفَ إِذَا لَمْ تُرِدْ بِهَا غَیْرَ نَفْسِهَا ذَکَرْتَهَا فَرْداً فَقُلْتَ أ ب ت ث ج ح خ حَتَّی تَأْتِیَ عَلَی آخِرِهَا فَلَمْ تَجِدْ لَهَا مَعْنًی غَیْرَ أَنْفُسِهَا فَإِذَا أَلَّفْتَهَا وَ جَمَعْتَ مِنْهَا أَحْرُفاً وَ جَعَلْتَهَا اسْماً وَ صِفَةً لِمَعْنَی مَا طَلَبْتَ وَ وَجْهِ مَا عَنَیْتَ کَانَتْ دَلِیلَةً عَلَی مَعَانِیهَا دَاعِیَةً إِلَی الْمَوْصُوفِ بِهَا أَ فَهِمْتَهُ قَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَالَ یَا سَیِّدِی أَ لَا تُخْبِرُنِی عَنِ الْإِبْدَاعِ أَ خَلْقٌ هُوَ أَمْ غَیْرُ خَلْقٍ قَالَ الرِّضَا علیه السلام بَلْ خَلْقٌ سَاکِنٌ لَا یُدْرَکُ بِالسُّکُونِ وَ إِنَّمَا صَارَ خَلْقاً لِأَنَّهُ شَیْ ءٌ مُحْدَثٌ وَ اللَّهُ الَّذِی أَحْدَثَهُ فَصَارَ

ص: 51

خَلْقاً لَهُ وَ إِنَّمَا هُوَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَلْقُهُ لَا ثَالِثَ بَیْنَهُمَا وَ لَا ثَالِثَ غَیْرُهُمَا فَمَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَعْدُ أَنْ یَکُونَ خَلْقَهُ وَ قَدْ یَکُونُ الْخَلْقُ سَاکِناً وَ مُتَحَرِّکاً وَ مُخْتَلِفاً وَ مُؤْتَلِفاً وَ مَعْلُوماً وَ مُتَشَابِهاً وَ کُلُّ مَا وَقَعَ عَلَیْهِ حَدٌّ فَهُوَ خَلْقُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْلَمْ أَنَّ کُلَّ مَا أَوْجَدَتْکَ الْحَوَاسُّ فَهُوَ مَعْنًی مُدْرَکٌ لِلْحَوَاسِّ وَ کُلَّ حَاسَّةٍ تَدُلُّ عَلَی مَا جَعَلَ (1) اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهَا فِی إِدْرَاکِهَا وَ الْفَهْمَ مِنَ الْقَلْبِ بِجَمِیعِ ذَلِکَ کُلِّهِ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْوَاحِدَ الَّذِی هُوَ قَائِمٌ بِغَیْرِ تَقْدِیرٍ وَ لَا تَحْدِیدٍ خَلَقَ خَلْقاً مُقَدَّراً بِتَحْدِیدٍ وَ تَقْدِیرٍ وَ کَانَ الَّذِی خَلَقَ خَلْقَیْنِ اثْنَیْنِ التَّقْدِیرَ وَ الْمُقَدَّرَ وَ لَیْسَ فِی (2)

وَاحِدٍ مِنْهُمَا لَوْنٌ وَ لَا وَزْنٌ وَ لَا ذَوْقٌ فَجَعَلَ أَحَدَهُمَا یُدْرَکُ بِالْآخَرِ وَ جَعَلَهُمَا مُدْرَکَیْنِ بِنَفْسِهِمَا وَ لَمْ یَخْلُقْ شَیْئاً فَرْداً قَائِماً بِنَفْسِهِ دُونَ غَیْرِهِ لِلَّذِی أَرَادَ مِنَ الدَّلَالَةِ عَلَی نَفْسِهِ وَ إِثْبَاتِ وُجُودِهِ فَاللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَرْدٌ وَاحِدٌ لَا ثَانِیَ مَعَهُ یُقِیمُهُ وَ لَا یَعْضُدُهُ وَ لَا یَکُنُّهُ (3) وَ الْخَلْقُ یُمْسِکُ بَعْضُهُ بَعْضاً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مَشِیَّتِهِ وَ إِنَّمَا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِی هَذَا الْبَابِ حَتَّی تَاهُوا وَ تَحَیَّرُوا وَ طَلَبُوا الْخَلَاصَ مِنَ الظُّلْمَةِ بِالظُّلْمَةِ فِی وَصْفِهِمُ اللَّهَ بِصِفَةِ أَنْفُسِهِمْ فَازْدَادُوا مِنَ الْحَقِّ بُعْداً وَ لَوْ وَصَفُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِصِفَاتِهِ وَ وَصَفُوا الْمَخْلُوقِینَ بِصِفَاتِهِمْ لَقَالُوا بِالْفَهْمِ وَ الْیَقِینِ وَ لَمَا اخْتَلَفُوا فَلَمَّا طَلَبُوا مِنْ ذَلِکَ مَا تَحَیَّرُوا فِیهِ ارْتَبَکُوا وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (4) تَمَامَ الْخَبَرِ.

**[ترجمه]التوحید و عیون اخبار الرضا: عمران صابی به امام رضا علیه السّلام گفت: مرا آگاه کن از نخستین موجود و از آنچه آفرید. امام فرمود:

پرسیدی پس بفهم! اما خدای یکتا همیشه تنها بود و چیزی با او نبود، حدودی و نمودی نداشت. او پیوسته چنین بود، سپس آفرید، آفریده ای بی نمونه و بدون سابقه قبلی، دارای نمودها و حدود گوناگون، نه بر چیزی آن را برپا داشت و نه مرزی برایش تعیین کرد و نه با چیزی برابرش نمود و نمونه ای ایجاد کرد و ساخت پس از آن، آفرینش برگزیده و برنگزیده ای، و گوناگون و هماهنگی، و رنگ ها و ذائقه ها و مزه ها، نه برای نیازی که به آن ها داشت و نه بالارفتن منزلتی که بدون آن به آن نمی رسید، و در آنچه آفرید برای خود اضافه و کاستی ندید. ای عمران! آیا در این باره می اندیشی؟ گفت: آری به خدا قسم ای مولای من! فرمود: بدان ای عمران! اگر آنچه آفریده بود برای نیازی بود، نمی آفرید جز کسی را که از او یاری می خواست، و می بایست چند برابر آنچه آفرید بیافریند، چون هر چه یار بیشتر باشد، صاحبشان قدرت بیشتری پیدا می کند. ای عمران! او برای رفع نیاز این کار را نکرد زیرا هیچ چیزی از خلق پدیدار نمی شود جز آنکه نیازی دیگر به واسطه آن پدید می آید و از این است که می گویم خلق را برای نیاز نیافریده؛ ولی خلق را به یکدیگر نیازمند کرده و بر یکدیگر برتری داده و به آن که برترش ساخته نیازی نداشته و آن را که زبون کرده، او را سرافکنده نکرده و از او انتقام نکشیده و برای آن نیافریده است.

عمران گفت: مولای من!آیا مرا از حدود آفریده هایش که چگونه است آگاه نمی کنی؟ و این که چه معنایی دارند؟ و چند نوعند؟ فرمود: پرسیدی پس آگاه شو، به راستی حدود آفریده هایش بر شش نوع است.

لمس پذیر و وزن دار و آنچه که به چشم می آید. 2. آنچه نه وزن دارد و نه مزه چشیدنی و آن روح است. 3. آنچه که به چشم دیده می شود ولی وزن ندارد و ملموس نیست و غیر محسوس و بی رنگ است. 4. اندازه ها و اعراض مانند صور و طول و و عرض. 5. اعراض محسوسه مانند رنگ و نور. 6. کار و حرکتی که اشیاء را می­سازد و آن ها را به کار می اندازد و آ ن ها را از حالی به حالی دیگر دگرگون می کند و می افزاید آن ها را و می کاهد. اما کارها و حرکت ها از دست می روند و ناپایدارند زیرا بیش از آنچه به آن ها نیاز است وقتی نمی طلبند؛ و چون فراغت از چیزی حاصل شود، حرکت آن می رود و تنها اثر باقی می ماند و این همانند سخن گفتن است که خودش می رود و اثرش می ماند.

عمران گفت: ای مولای من! آیا به من نمی گویی که چون آفریننده تنها بود و چیزی با او در آفرینش نبود، آیا خلق دگرگونی نیافت؟ امام رضا علیه السّلام فرمود: خدای عز و جل با آفرینش خلق دگرگون نشد، ولی خلق دچار دگرگونی خویش است و در خود دگرگونی دارد.

عمران گفت: ای مولای من! مرا آگاه نمی کنی از اینکه آیا خداوند به حقیقت یگانه است یا در وصف یگانگی دارد؟ فرمود: به راستی خدا مبدئی است یگانه، نخستین هستی، پیوسته یکتا بود و چیزی با او نبود، تنها بود و دومی نداشت، نه معلوم بود نه مجهول، نه محکم نه متشابه، نه در یاد بوده و نه در فراموشی، نه دارای نامی و نه محدود به وقتی، نه بر چیزی استوار است و نه به سوی چیزی، نه به چیزی پشت داده، و نه در چیزی جا گرفته، همه این ها نظر به پیش از آفرینش خلق است که چیزی با او نبوده و این واژه ها که برایش آوردم، همه اوصاف محدثی است که شایسته او نیستند ولی شرحی است برای فهم کسی که بفهمد.

و بدان که ابداع و مشیت و اراده سه نامند و یک معنا دارند و نخستین پدیده آن ها حروف است که خدا آن ها را مایه هر چیزی ساخته و دلیل هر چه درک شود و شارح و حل کننده هر مشکلی که باشد و به این حروف هر چیزی ممتاز گردد، از حق و باطل و فعل و مفعول و معناو غیر معنا و سرچشمه همه امور هستند، حروف در مرحله ابداعشان معنائی جز خود ندارند، وجود مستقلی نیستند چون نمایشی از ابداع هستند و در این مرحله نور نخست کار خدا است که خود نور آسمان ها و زمین است و حروف، انجام دهنده به این کارند، آن حروفی که سخن و عبارت همه بر پایه آن ها است و خدای عز و جل آن ها را به خلقش آموخته و آن ها 33 حرفند که 28 از آن ها واژه های عربی را دلیل باشند و از این 28 حرف، 22 حرف زبان سریانی و عبرانی را دلیلند و پنج دگر بر زبان عجم در اقالیم دیگر در آمده و این پنج حرف از همان 28 حرف تحریف شده اند و همه حروف تلفظ 33 گردیده و آن پنج حرف جدا شده دلیلی دارند که ذکرشان بیش از آنچه گفتیم نیازی نیست، و پس از احصاء و آماده شدن حروف، فعل را از آن ها ساخت، همچنان که گفت «کن: باش»، فیکون: پس بود» و از «کن» ساخت و «آنچه بود شد» همان مصنوع بود. و آفرینش نخست خدای عز و جل همان ابداع است که نه وزن دارد نه حرکت نه صوت وشنیدن، نه رنگ نه حسّ و خلق دوم: حروف است که نه وزن دارد و نه رنگ ولی شنیدنی هستند و وصف شدنی و به چشم دیده می شوند و خلق سوّم انواع آفریده هایند که همه محسوس و ملموس و مزه دارند و چشیدنی اند و به چشم دیده می شوند. و خدای تبارک و تعالی پیش از ابداع است زیرا پیش از خدای عز و جل چیزی نبوده و به همراه او هم چیزی نبوده و ابداع پیش از حروف است و حروف بر جز خود دلالت ندارند.

مأمون گفت: چگونه بر جز خود دلالت ندارند؟ امام رضا علیه السّلام فرمود: برای اینکه خدا عز و جل هرگز آن ها را بی معنا ترکیب نکرده و چون ترکیب کند، از آن ها چهار حرف یا پنج یا شش یا بیشتر یا کمتر بی معنا نباشد و معنی تازه پدید آید که پیش از آن نبوده.

عمران گفت: چگونه ما آن را بفهمیم؟ امام رضا علیه السّلام فرمود: راهش این است که تو وقتی حروف را می شماری، جز خود آن ها را در دل نمی آوری و تنها به زبان می آوری و گویی: ا ب ت ث ج ح خ تا آخر می شماری و جز خودشان معنائی در نمی یابی و چون آن ها را جمع می کنی و چند تا را ترکیب می کنی، نامی یا صفتی برای هر معنا که می خواهی می سازی و آن را دلیل بر آن معنا می کنی و آن را به موصوف می خوانی. آیا فهمیدی؟ گفت: آری. سپس گفت: ای آقای من! آیا مرا آگاه نمی کنی که خود ابداع خلق است یا نه؟ امام رضا علیه السّلام فرمود: بلکه خلقی است ساکن که سکونش هم درک نشود و همانا آن هم خلق است چون که پدیده ای است محدث و خدا است که پدیدارش کرده، پس خلق او شده و همانا او خدای عز و جل بود و خلق او و سومی میانشان نبوده و سومی جز آن ها نبوده و آنچه خدای عز و جل آفریده جز خلق او نیست و بسا که خلق ساکن باشد و متحرک و گوناگون و هماهنگ و معلوم باشد و مبهم و متشابه، و هر چه حدی و اندازه ای دارد، پس خلق خدای عز و جل است.

و بدان که آنچه حواس آن را درمی یابد معنائی است که حواس تو دریافته و هر نیروی حسی دلیل است بر آنچه خدای عز و جل به او ادراک داده و در قلب، نیروی فهم همه آن ها را نهاده، و بدان که یکتای استوار بی اندازه و حد، خلقی را که آفریده، اندازه و حد دارد و آنچه را آفریده، دو موجود بوده و هر یک اندازه و حد خود را دارد؛ در هیچ کدامشان رنگ و وزن و ذوق یکسان نبوده و به گونه ای آن ها را آفریده که یکی از آن ها می تواند دیگری را درک کند و هر کدام می تواند خود را ادراک کند و به صورت فرد جدا و مستقلی نیافریده که تنها قائم به خود باشد نه دیگری؛ برای آنکه خواسته است دلیل وجود او باشند، زیرا خدا تبارک و تعالی یگانه و یکتا است و دومی به همراهش نیست که او را نگهدارد یا کمک کند و یا در حقیقت با او ترکیب شود و مخلوقات هستند که همدیگر را به فرمان و مشیّت خدا نگه می دارند، و همانا مردم در این بابت با هم اختلاف کردند تا متحیّر و سرگردان شدند و خواستند از تاریکی به تاریکی رها شوند، به وسیله اینکه خدا را متصف به صفات خود نمودند و از این طریق از حق بیشتر دور شدند و اگر خدای را عز و جل به صفات شایسته او وصف می کردند و مخلوقات را به صفات شایسته خودشان، از روی فهم و یقین سخن گفته بودند و اختلافی نداشتند و چون در این باره متحیّر و سرگردان در جستجو شدند، به خطا دچار گردیدند، و خدا هر که را خواهد، به راه راست هدایت می کند... تا آخر خبر. - . التوحید: 318

العیون 1 : 169 -

**[ترجمه]

له أی مثل أولا ذلک الشی ء للشی ء الکائن ثم خلق الکائن علی حذوه کما هو شأن المخلوقین و یحتمل أن یکون ضمیر له راجعا إلی الصانع تعالی و الحاجة یا عمران لا یسعها أی لا یسع خلق الحاجة و لا یدفعها لأن کل من خلق لو کان علی وجه الاحتجاج لکان یحتاج لحفظه و تربیته و رزقه و دفع الشرور عنه إلی أضعافه و هکذا علی ستة أنواع لعل الأول ما یکون ملموسا و موزونا و منظورا إلیه.

و الثانی ما لا تکون له تلک الأوصاف کالروح و إنما عبر عنه بما لا ذوق له اکتفاء ببعض صفاته و فی بعض النسخ و ما لا لون له و هو الروح و هو أظهر للمقابلة. و الثالث ما یکون منظورا إلیه و لا یکون ملموسا و لا محسوسا و لا موزونا و لا لون له

کالهواء و السماء فالمراد بکونه منظورا إلیه أنه یظهر للنظر بآثاره و قد یری و لا لون له بالذات أو یراد به الجن و الملک و أشباههما و الظاهر أن قوله و لا لون زید من النساخ. و الرابع التقدیر و یدخل فیه الصور و الطول و العرض.

و الخامس الأعراض القارة المدرکة بالحواس کاللون و الضوء و هو الذی عبر عنه بالأعراض. و السادس الأعراض غیر القارة کالأعمال و الحرکات التی تذهب هی و تبقی آثارها و یمکن تصویر التقسیم بوجوه أخر ترکناها لمن تفکر فیه.

هل یوحد بحقیقة بالحاء المهملة المشددة أی هل یتأتی توحیده مع تعقل کنه حقیقته أو إنما(1) یوحد مع تعقله بوجه من وجوهه و صفة من صفاته و فی بعض النسخ بالجیم من الوجدان أی یعرف و هو أظهر فأجاب علیه السلام بأنه سبحانه یعرف بالوجوه التی هی محدثة فی أذهاننا و هی مغایرة لحقیقته تعالی و ما ذکره أولا لبیان أنه قدیم أزلی و القدیم یخالف المحدثات فی الحقیقة و کل شی ء غیره فهو حادث و قوله علیه السلام لا معلوما تفصیل و تعمیم للثانی أی لیس معه غیره لا معلوم و لا مجهول و المراد بالمحکم ما یعلم حقیقته و بالمتشابه ضده و یحتمل أن یکون إشارة إلی نفی قول من قال بقدم القرآن فإن المحکم و المتشابه

ص: 53

یطلق (1)

علی آیاته و لم یجعل للحروف فی إبداعه لها معنی أی إنما خلق الحروف المفردة التی لیس لها موضوع غیر أنفسها و لم یجعل لها وضعا و لا معنی ینتهی إلیه و یوجد و یعرف بذلک الحرف و یحتمل أن یکون المراد بالمعنی الصفة أی أول ما خلقها کان غیر موصوف بمعنی و صفة ینتهی إلیها و یوجد لأنها کانت مبدعة بمحض الإبداع و لم یکن هناک شی ء غیر الإبداع و الحروف حتی یکون معنی للحروف أو صفة لها و المراد بالنور الوجود إذ به تظهر الأشیاء کما تظهر الموجودات للحس بالنور و الإبداع هو الإیجاد و بالإیجاد تصیر الأشیاء موجودة فالإبداع هو التأثیر و الحروف هی الأثر موجودة بالتأثیر و بعبارة أخری الحروف محل التأثیر و عبر عنه بالمفعول و الفعل و الأثر هو الوجود.

فأما الخمسة المختلفة فبحجج کذا فی أکثر النسخ أی إنما حدثت بأسباب و علل من انحراف لهجات الخلق و اختلاف منطقهم لا ینبغی ذکرها و فی بعضها فبحح بالحاءین من البحة و هی الغلظة فی الصوت و الأظهر أنه علیه السلام ذکر تلک الحروف فاشتبه علی الرواة و صحفوها فالخمسة الگاف فی قولهم بگو أی تکلم و الچیم المنقوطة بثلاث نقاط کما فی قولهم چه میگوئی و الژاء فی قولهم ژاله و الپاء فی قولهم پیاده و پیاله و التاء فی الهندیة ثم رکب الحروف و أوجد الأشیاء(2)

و جعلها فعلا منه کما قال إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ فکن صنع و إیجاد للأشیاء و ما یوجد به هو المصنوع فأول صادر عنه تعالی هو الإیجاد و هو معنی لا وزن له و لا حرکة و لیس بمسموع و لا ملون و لا محسوس و الخلق الثانی یعنی الحروف غیر موزون و لا ملون لکنها مسموعة موصوفة و لا یمکن إبصارها و الخلق الثالث و هو ما وجد بهذه الحروف من السماوات و الأرضین و غیرهما هی محسوسة ملموسة مذوقة مبصرة فالله مقدم بوجوده

ص: 54

علی الإبداع الذی هو الخلق الأول لأنه لیس شی ء قبله حتی یسبقه أیضا إبداع و لا کان شی ء دائما معه و الإبداع متقدم علی الحروف لوجودها به و معنی کون الحروف غیر دالة علی معنی غیر نفسها هو أن الحروف المفردة إنما وضعت للترکیب و لیس لها معنی تدل علیه إلا بعد الترکیب قوله علیه السلام بل خلق ساکن أی نسبة و إضافة بین العلة و المعلول فکأنه ساکن فیهما أو عرض قائم بمحل لا یمکنه مفارقته و قوله لا یدرکه بالسکون أی أمر إضافی اعتباری ینتزعه العقل و لا یشار إلیه فی الخارج و لا یدرک بالحواس و إن کان ما یتعلق به من المحسوسات و إنما قلنا إنه خلق لأن هذه النسبة و التأثیر غیره تعالی و هو محدث و لا یمکن نفی الوجود عنه رأسا لأنه شی ء حادث بعد أن لم یکن فله خروج عن کتم العدم و دخول فی نحو من أنحاء الوجود و کل محدث معلول فلا یتوهم أنه خلق یحتاج إلی تأثیر آخر و هکذا حتی یلزم التسلسل بل لیس فی الحقیقة إلا الرب و مخلوقه الذی أوجده و الإیجاد معنی صار سببا لوجود المعلول بتأثیره تعالی فکل شی ء خلقه الله لم یعد و لم یتجاوز أن یصدق علیه إن الله خلقه فهذا هو معنی الإبداع لا غیر و هذا المعنی یقع علیه حد و کل ما یقع علیه حد فهو خلق الله أو یقال أشار بقوله و الله الذی أحدثه إلی رفع توهم أنه مع کونه موجودا حادثا لا یجوز أن یستند إلیه تعالی لأنه حینئذ یجب أن یتعلق به إبداع آخر و هکذا إلی غیر نهایة و استناد کل من هذه السلسلة موقوف علی استناد سابقة فلا یحصل إلا بعد تحقق الأمور الغیر المتناهیة و هو محال فکذا الموقوف علیه فأثبت علیه السلام أولا استناده إلیه تعالی من جهة أن الحادث بتبعیة حادث آخر فی مرتبته من محدث لا یتصور أن یکون مستندا إلی غیره ثم أیده ثانیا بنفی ثالث بینهما صالح لأن یستند إلیه کما هو المفروض ثم أکده ثالثا بنفی ثالث صالح لذلک مطلقا بناء علی أن الکلام فی مطلق الإبداع و من أفراده الإبداع الأول الذی لا یتصور تقدم شی ء علیه سوی الله تعالی فسائر

ص: 55

أفراده کذلک لعدم الفرق ضرورة ثم أوثقه رابعا بدفع توهم بعید هو أن یکون مستندا إلیه و لا یکون مخلوقا له بالإشارة إلی أن الاستناد و کل ما یعبر به عن هذا المعنی یرجع إلی معنی الخلق فلا یمکن أن یکون خلقه فتجاوز عن کونه مخلوقا له ثم أحکمه خامسا بدفع شبهة لزوم التسلسل بالفرق بین حقائق الموجودات و تفاوت مراتبها فی المقتضیات و عدم جواز قیاس بعضها علی بعض فی جمیع الحالات لیسهل به التصدیق بجواز أن یکون حکم الموجودات الرابطیة مخالفا لحکم الموجودات الحقیقیة فلا یلزم من ثبوت إبداع لها ثبوته للرابطیة أیضا کما اشتهر أن الإرادة لیس لها إرادة أخری فلا یلزم التسلسل و یمکن أن یحمل علی الإشارة إلی دفع مثل هذا التسلسل باعتبار الفرق المذکور

مَا رُوِیَ فِی الْکَافِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَلَقَ اللَّهُ الْمَشِیَّةَ بِنَفْسِهَا ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ بِالْمَشِیَّةِ(1).

ثم أفاد علیه السلام سادسا ضابطة و علامة لمعرفة خلقه تعالی تتمیما للمقصود و تأکیدا لصحته بأن کل ما لوجوده حد لم یکن قبله موجودا فلا بد له من أن یکون مخلوقا له تعالی لثبوت الإمکان و لزوم الاحتیاج.

قوله علیه السلام و کان الذی خلق خلقین اثنین لعله إشارة إلی الخلق الأول و هی الحروف ففی خلقتها یخلق شیئان حرف و تحدید و تقدیر قائم به و لیس شی ء من الحروف و العرض القائم به ذا لون و وزن و ذوق و جعل أحدهما یدرک بالآخر أی الحروف تعرف بالحدود القائمة بها فیعرف بأنه شی ء محدود و المعنی أنه لو لم یکن محدودا لم یکن مدرکا بالحواس و جعل الحرف و حده کلیهما مدرکین بنفسهما لا بآثارهما فإن الأمور المحسوسة إنما تدرک بأنفسها لا بآثارها و لم یخلق شیئا فردا عن الحدود و التقدیرات قائما بنفسه دون غیره أی من غیر أن یخلق معه غیره کالحدود لأنه أراد أن یکون حروفا و أصواتا دالة علی نفسه و إثبات وجوده و ما یکون دالا علی المعانی هادیا للناس إلی المعرفة لا یکون

ص: 56

إلا محسوسا و کل محسوس یکون محدودا و المعنی أنه أراد أن یکون محدودا لیدل بکونه علی هذه الحالة علی إمکانه و افتقاره إلی الصانع فیکون بوجوده بنفسه دالا علی الصانع لا باعتبار مدلوله و یحتمل أن یکون المراد بالتقدیر أولا الإبداع أیضا و المحدث إنما یدرک و یظهر بالإبداع و فی کل خلق یحدث شیئان مبدع و إبداع متعلق به لکن فی تطبیق ما بعده علیه یحتاج إلی نوع عنایة تظهر بالتأمل الصادق و قد سبق الخبر بتمامه مع شرحه فی المجلد الرابع و إنما أوردنا هنا ما یناسب المقام.

**[ترجمه]«و لا فی شی ء أقامه» در چیزی آن را برپا نداشت، یعنی در چیزی قدیمی و پیشتر، چنانچه فلاسفه گمان می کردند، و «مثله» یعنی نمونه ای ایجاد کرد. اول اینکه آن چیز برای ایجاد کننده بود، سپس آن را خلق کرد، نه به شیوه مخلوق(نقشه ای از آن برایش نکشید) و احتمال دارد که ضمیر در له به صانع برگردد. «و الحاجة یا عمران لا یسعها» یعنی اگر نیازی منظور بود، خلق جهان مانع آن نبود، زیرا هر آفریده برای نگهداری و پرورش و روزی و دفع شر و بدی ها نیاز به چند برابر داشت و همچنین به دنبال آن «علی ستة انواع» شاید:

1.

لمس پذیر و وزن دار و چشمگیر باشد.

2.

آنچه این اوصاف را ندارد چون روح. همانا از آن تعبیر به چیزی کرده که ذوق و مزه ندارد و به ذکر برخی صفات آن اکتفاء نموده، و در برخی نسخه ها آمده که «آنچه بی رنگ است» و آن روح است و شاید این معنی روشن تر باشد.

3.

آنچه به چشم می آید و لمس پذیر و محسوس و وزن دار و دارای رنگ نیست مانند هوا و آسمان و مقصود از آن این است که آثارش دیدنی است، و چه بسا که چیزی که در جوهر و ذات خود رنگ ندارد (مانند آب) دیده شود؛یا مقصود از آن جن و فرشته و مانند آن ها است، و به نظر می رسد که «ولا لون»، رنگی ندارد را برخی نسخه نویسان افزوده اند.

4.

اندازه پذیری مانند اشکال و طول و عرض.

5.

اعراض ثابت که به حواس دریافت می شوند، مانند رنگ و نور و از آن به اعراض تعبیر کرده.

6.

اعراض غیرثابت و زودگذر مانندکارها و حرکت ها که خود می روند و اثرشان باقی می ماند، و ممکن است به وجوهی دیگر تقسیم شود که اندیشه در این زمینه را به دیگر اندیشمندان می سپاریم.

«هل یوحد بحقیقة» به حاء بدون نقطه و مشدّد، یعنی حقیقت یگانگی او در خرد می گنجد یا فهم یگانگی او به یک وجهی و وصفی میسر است. در بعضی نسخه ها «یوجد» که به جیم آمده، یعنی آیا شناخته می شود یا آیا آن روشن تر است؟ و امام علیه السّلام در جواب فرمود که خدای سبحان به وجوهی شناخته می شود که مخلوقات و پدیده های محدثی هستند در ذهن ما و در مغایرت با حقیقت وجودی او هستند و جدا از حقیقت اویند و آن طور که بیان شد، او قدیم ازلی است. در حقیقت، قدیم بودن او، مخالف است با محدث ها و مخلوقات؛ و هر چه جز او است حادث است و این فرموده که «لامعلوماً» تفصیل و تعمیم است برای دومی، یعنی نیست با او دیگری، که آن دیگر نه معلوم بود و نه مجهول. و مقصود از محکم چیزی است که حقیقتش روشن باشد و مقصود از متشابه ضد آن است و احتمال دارد که اشاره داشته باشد به نفی قول کسانی که قرآن را قدیم دانسته اند. زیرا محکم و متشابه به آیات قرآن اطلاق می شود.

«و برای حروف در آفرینش خود معنائی نساخت» یعنی حروف راجداگانه آفرید که جز خود معنا ندارندو برای معنایی جز خود وضع نشدند و برای آن معنای خاصی متصور نیست که به وسیله آن شناخته شوند و ممکن است مقصود از معنا که در حروف نیست، صفت باشد به این معنی که نخستین چیزی که آفرید، دارای صفتی نبوده که بدان موصوف باشد زیرا به طور ابتکاری آفریده شده و در آنجا چیزی جز ابداع و حروف نبوده تا معنای حروف یا صفت آن ها باشد. و مقصود از نور، هستی است که مظهر هر چیز است چنانچه در پرتو روشنی، موجودات در حس ظاهر می شوند. ابداع همان ایجاد است و به ایجاد هر چیزی موجود شود. ابداع، تأثیر است و حروف اثر آن است و به عبارت دیگر، حروف محل تأثیرند، و از آن به مفعول و فعل تعبیر شده و اثر همان وجود است.

«و اما برای آن پنج تا که جداشده اند، دلیل هایی است»، در بیشتر نسخه ها چنین است یعنی آن­ها به اسباب و علل مختلفی به وجود آمده اند مانند اختلاف لهجه ها و اختلاف زبان مردم که نیازی به ذکر آن نیست، و در پاره ای نسخ «فبحح» با دو حاء است از «بحّه» که غلظت در صوت دارد، و به نظر می رسد که این حروف را ذکر فرموده و بر راویان مشتبه شده و آن ها را تصحیف کردند و آن پنج تا: «گاف فارسی است» در بگو، یعنی «تکلّم» و چ که سه نقطه دارد در «چه می­گویی» و «ژ» در «ژاله» و «پ» در «پیاده و پیاله»، «ث» در تلفظ هندی که میان ت و ث می آید، سپس حروف را ترکیب کرد و از آن ها همه چیز آفرید، و آن ترکیب را فعل آن نامید.

چنانچه فرمود: «إنما أراد شیئاً أن یقول له کن فیکون»، {همانا آن هنگام که اراده کند چیزی را، گوید باش و می باشد.} و کن، ساختن و آفریدن همه چیز است، و آنچه بدان یافت شود، همان مصنوع و ساخته شده؛ و نخستین صادر شده از پروردگار، همان ایجاد است که نه وزن دارد و نه حرکت، و نه شنیدنی است و نه دارای رنگ و نه محسوس. و آفریده دوم حروف است که وزن و رنگ ندارند ولی شنیدنی و وصف شدنی اند و دیدنی نیستند. و آفریده سوم هر آنچه با این حروف یافت می شود از آسمان ها و زمین که همه محسوسند و لمس پذیر و چشیدنی و دیدنی، پس خدا پیش از ابداع است که خلق نخست است زیرا چیزی پیش از آن نیست تا ابداع دیگر بر آن مقدم باشد و هیچ گاه چیزی به همراه او نیست. و ابداع بر حروف مقدم است چرا که از آن هست شدند و مقصود از اینکه حروف جز خود معنائی ندارند این است که حروف برای ترکیب وضع شدند و معنایی ندارند که بر آن دلالت کنند، جز پس از ترکیب.

و فرمود: «بلکه خلق ساکن است» یعنی نسبتی است میان علت و معلول و در آن ها ساکن است، یا چون عرضی است قائم به محل و جایی که از آن نمی تواند جداشود. «لا یدرکه بالسکون» این سکون درک نمی شود، یعنی امری است اضافی و اعتباری که عقل آن را انتزاع می کند و در خارج، وجود قابل اشاره­ای ندارد و محسوس نیست گرچه مربوط به محسوس است.

و همانا گفتیم که آن آفریده است. برای اینکه این نسبت و تأثیر جز خدا است و باید پدیده ای باشد، و نمی شود گفت اصلاً نیست زیرا چیزی است که نبوده و پدید شده و از نیستی بیرون شده و یک نحوه هستی یافته و هر پدیده آفریده ای است و نباید تصور شود که آن هم نیاز به تأثیر دیگری دارد و همچنان در این صورت تسلسل ایجاد می شود، بلکه در حقیقت چیزی نیست جز خدا و آفریده ای که به وجود آورده، و ایجاد، خود وجود معلول را در پی دارد. پس هرچه را خدا آفریده بیرون از این نیست که خدا آن را آفریده و این خود معنی ابداع است نه چیز دیگر و این معنا حد دارد و محدود است و هر چه اندازه دارد و محدود است،همان آفریده خدا است. یا اینکه گفته شود: اشاره دارد به این بیان که «و اللَّه الذی أحدثه» برای رفع این توهم است که وجود او موجودی است حادث که نمی تواند به خدای تعالی منسوب باشد چرا که در این صورت باید متعلق به ابداعی دیگر باشد تا او را به خدا منسوب سازد و اینچنین تا بی نهایت. و این ارتباط و تسلسل تا بی نهایت تحقق می یابد و آن محال است و توقف آن هم محال است و امام علیه السّلام از چند راه جواب آن را داده است.

هر پدیده که دنبال پدیده دیگر باشد و هم پایه آن، نمی تواند مستند به علت دیگری باشد.

در این میان، وجود سومی نیست که این دنباله به او مستند و ختم گردد.

سخن در مطلق ابداع است نه در فرد خاصی از آن، و تصور نمی شود که جز خدا بر مطلق ابداع مقدم باشد؛ و همه افرادش چنین باشند، چون فرقی نیست.

برای رفع توهم اینکه چیزی مستند به او باشد و مخلوق او نباشد، فرمود:هر استنادی و هر چه چنین معنایی از آن تعبیر شود، همان خلق است و نمی شود آفریده او جز این باشد که آفریده او است.

شبهه تسلسل را کاملاً بر طرف می کند با اینکه میان حقائق موجودات فرق است و مراتب اقتضائی آن ها با هم تفاوت دارند و روا نیست در هر حال آن ها را با هم سنجید و یکنواخت دانست تا به آسانی باور شود که حکم موجودات ربطی، مخالف با موجودات حقیقی و عینی است و ابداع موجودات عینی مستلزم ابداع موجود ربطی که خود ابداع است نیست و آن به دنبالش خود به خود موجود است، چنانچه مشهور است که اراده نیاز به اراده دیگری ندارد و مستلزم تسلسل نیست و ممکن است اشاره به رفع این تسلسل باشد به اعتبار فرقی که ذکر شد، مطابق آنچه در روایت کافی است که امام صادق علیه السّلام فرمود: خدا مشیت را خود به خود آفرید و سپس همه چیز را به مشیت آفرید. - . اصول کافی 1 : 110 -

برای مقصود خود یک قاعده کلی بیان کرد که نشانه شناختن خلق خدا باشد و فرمود: «هر چه وجودش محدود است، پیش از آن وجود نداشته» و لذا می بایست آفریده خدا باشد چون ممکن است و نیاز به علت دارد.

«و آنچه آفرید دو موجود بود» شاید اشاره دارد به همان خلق اول که حروف هستند که در آفریدنشان دو چیز است: حرف و حد و اندازه آن که قائم بر آن است، و حرف و عرض قائم بر آن، رنگ و وزن و ذوق ندارند و هر یک به وسیله دیگری شناخته می شود. یعنی حروف به حدودی که قائم به آن ها است شناخته می شود و دانسته می شود که چیزی است محدود و مقصود این است که اگر محدود نباشد، به حواس دریافت نمی شود و حرف و حدش هر دو خود به خود دریافت می شوند نه با اثر خود (زیرا اثری ندارند که معرف آن ها شود) زیرا امور محسوس به خود درک شوند نه به اثر خود.

«و نیافرید چیزی را به صورت منفرد و جدا از حد و اندازه قائم به خویش و بی ربط با دیگری» یعنی چیزی بی حد نیافریده که بی نهایت باشد زیرا خواسته است حروف و اصوات بر خود دلالت کنند و خود را ثابت کنند و آنچه دلالت بر معنا دارد و هدایت کننده مردم به معرفت و آگاهی است، جز محسوس نباشد و هر محسوسی محدود است و مقصود این است که خواسته که محدود باشد تا دلیل امکانش گردد و نیازش به آفریننده، و خود به خود دلالت بر صانع بکند نه به اعتبار مدلول خود، و احتمال دارد که مراد از تقدیر و حد و اندازه، همان ابداع باشد که هر پدیده همانا به ابداع درک شود و عیان گردد؛ و در آفرینش، دو پدیده شکل می دهد یکی آفریده شده و دیگری آفریدن مربوط به آن. ولی در مطابقت عبارات بعدی بر این معنا، دقت و عنایتی لازم است که باتأمل بیشتر مشخص می شود. تمام این خبر با شرحش در مجلد چهارم از نظر گذشت و بخشی از آن که لازم است در اینجا ذکر شد.

**[ترجمه]

حکم علیه السلام فی هذا الخبر مرارا بأنه لا یکون قدیم سوی الله و أنه لا یعقل التأثیر بالإرادة و الاختیار فی شی ء لم یزل معه (1).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا و التوحید: در ضمن مناظره طولانی امام رضا علیه السلام با سلیمان مروزی آمده که سلیمان گفت: به راستی که او از ازل مرید و خواهان بوده. امام فرمود: ای سلیمان: اراده اش به غیر خودش بود؟ گفت: آری. فرمود: پس تو با این حرف ثابت می کنی که از ازل کسی همراه او بوده است، سلیمان گفت: نه ثابت نکردم. فرمود: اراده پدیده است ای سلیمان! زیرا هر چه ازلی نباشد پدیده است و محدث و اگر پدیده نباشد ازلی است ... و مناظره ادامه پیدا کرد تا آنجا که امام علیه السّلام فرمود: به من بگو اراده فعل است یا غیر فعل؟ گفت: آن فعل است. فرمود: پس پدیده است و محدث، زیرا هر فعلی پدیده است. گفت: فعل نیست. فرمود: پس از ازل کس دیگری با او بوده؟ سلیمان گفت: اراده ساخته شده. فرمود: پس پدیده است و سخن به آنجا رسید تا اینکه سلیمان گفت: مقصودم این است که از ازل فعل خدا است.امام علیه السلام فرمود: تو نمی دانی که چیزی که ازلی باشد مفعول نیست و قدیم و حادث با هم جمع نمی شود؛ و او دیگر جوابی نداشت سپس حضرت سخنش راتکرار کرد و فرمود:آنچه ازلی است مفعول نیست. سلیمان گفت اشیاء اراده نیستند و در ازل چیزی را اراده نکرده اند. فرمود: ای سلیمان! دچار وسواس و تردید شدی. پس انجام داده و آفریده، آنچه را آفریدن و فعلش را اراده نکرده بود؟ این وصف کسی است که نداند چه می کند، منزه و برتر است خدا از آن، سپس سخن را تکرار کرد و فرمود: اراده پدیده است و گرنه به همراه او دیگری باشد. - . العیون 1 : 183 التوحید : 323 -

در الاحتجاج مانند آن را بی سند ذکر کرده. - . الاحتجاج : 218 -

در این خبر چند بار تکرار کرده و فرموده: قدیم جز خدا نیست و معقول نیست تأثیر به اراده و اختیار در چیزی که از ازل با خدا بوده است.

**[ترجمه]

قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَیْرَ یَوْمَ الْأَحَدِ وَ مَا کَانَ لِیَخْلُقَ الشَّرَّ قَبْلَ الْخَیْرِ وَ فِی یَوْمِ الْأَحَدِ وَ الْإِثْنَیْنِ خَلَقَ الْأَرَضِینَ وَ خَلَقَ أَقْوَاتَهَا فِی یَوْمِ الثَّلَاثَاءِ وَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ فِی یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَ یَوْمِ الْخَمِیسِ وَ خَلَقَ أَقْوَاتَهَا یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ (1).

الْعَیَّاشِیُّ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ وَ خَلَقَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ السَّمَاوَاتِ وَ خَلَقَ یَوْمَ الْخَمِیسِ أَقْوَاتَهَا وَ الْجُمُعَةِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ (2) خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ فَلِذَلِکَ أَمْسَکَتِ الْیَهُودُ یَوْمَ السَّبْتِ.

**[ترجمه]روضۀ الکافی: عبد اللَّه بن سنان می گوید: شنیدم امام صادق علیه السّلام می فرمود: به راستی خدا خیر را روز یکشنبه آفرید و نمی شد که شر را پیش از خیر بیافریند و در روز یکشنبه و دوشنبه زمین ها را آفرید و خوراک آن ها را روز سه شنبه آفرید و آسمان ها را روز چهارشنبه و پنجشنبه، قوتهایشان را روز جمعه و این است فرموده خدای عز و جل که «خلق السموات و الأرض فی ستۀ أیام»، {آفرید آسمان ها و زمین را و آنچه میان آن هاست در شش روز.} - . روضۀ الکافی : 145 -

عیاشی هم از ابن سنان مانند آن را ذکر کرده با این تفاوت که: روز چهارشنبه آسمان ها را آفرید و روز پنجشنبه و جمعه قوت هایشان را. و این است فرموده خدا که «و آفرید آسمان و زمین را در شش روز» و از این رو یهود روز شنبه دست از کار می کشند.

**[ترجمه]

لأهلها و فی الخبر فصل ذلک لبیان اختلاف موضع التقدیرین و عن الثانیة بنحو مما ذکره البیضاوی بأن لا تکون لفظة ثم للترتیب و التراخی فی المدة.

و من غرائب ما سنح لی أنی لما کتبت شرح هذا الخبر اضطجعت فرأیت فیما یری النائم إنی أتفکر فی هذه الآیة فخطر ببالی فی تلک الحالة أنه یحتمل أن یکون المراد بأربعة أیام تمامها لا تتمتها و یکون خلق السماوات أیضا من جملة تقدیر أرزاق أهل الأرض فإنها من جملة الأسباب و محال بعض الأسباب کالملائکة العاملة و الألواح المنقوشة و الشمس و القمر و النجوم المؤثرة بکیفیاتها کالحرارة و البرودة فی الثمار و النباتات و تکون لفظة ثم فی قوله تعالی ثُمَّ اسْتَوی للترتیب فی الأخبار لتفصیل ذلک الإجمال بأن یومین من تلک الأربعة کانا مصروفین فی خلق السماوات و الآخرین فی خلق سائر الأسباب و لو لا أنه سنح لی فی هذه الحال لم أجسر علی إثبات هذا الاحتمال و إن لم یقصر عما ذکره المفسرون و به یندفع الإشکالان و أما روایة العیاشی فالظاهر أن فیها تصحیفا و تحریفا و لا تستقیم علی وجه.

**[ترجمه]«و نمی شود آفریده باشد شر را پیش از خیر»، شاید منظور این است که خدای سبحان آفرینش همه جهان را روز یک شنبه آغاز کرد زیرا خدا که خیر محض است، می باید پیش از خیر، شر را نیافریند و آغاز آفرینش خیر روز یک شنبه بوده و پیش از آن هیچ چیزی نیافریده و بدان که معنی این خبر با آنچه در آیات کریمه گذشت،از دو جهت منافات دارد:

1. ظاهر آیه این بود که آفرینش قوت های زمین و تقدیرش در دو روز بود و خبر دلالت دارد بر اینکه خلق نیروهای زمین در یک روز بود و خلق اقوات آسمان در یک روز.

2. آیه دلالت دارد که دو روز خلق قوت ها و خوراک، بر دو روز خلق آسمان ها مقدم بوده و خبر دلالت دارد که یک روزش از آن مؤخر بوده؛ و ممکن است درباره اولی پاسخ داد که مقصود از خلق قوت های آسمان، خلق موجبات قوت و خوراک مردم زمین است که از آسمان می آید مانند باران و برف و لوح های مقدرارزاق و فرشته های گماشته بر آن ها و مؤیدش آن است که اهل آسمان قوت و خوراک و پوشاکی ندارند، یک روز اسباب زمینی قوت و خوراک اهل زمین را مقدر کرده و یک روز اسباب آسمانی آن را و در آیه هر دو را نسبت به زمین داده و در خبر،تفاوت محل تقدیر آن را شرح کرده؛ و در پاسخ به دومی می توان گفت، ممکن است طبق گفته بیضاوی جواب داده شود که لفظ «ثم» برای ترتیب و تقدیم تأخر در مدت نیامده بلکه منظور همان ترتیب بیانی است.

و از پیشامدهای شگفت انگیز این است که چون شرح این خبر را نوشتم دراز کشیدم و گویا در خواب دیدم که در باره این آیه فکر می کردم و این فکر به ذهنم خطور کرد که مقصود از چهار روز تقدیر قوت ها و خوراک زمین، همه چهار روز است نه تتمه آن ها و خلق آسمان هم در ضمن تقدیر ارزاق مردم زمین صورت گرفته زیرا آن هم خود یکی از اسباب آن است و مکان اسباب دیگر؛ چون فرشته های به کار گرفته شده و الواح منقوشه (مقدر اسباب) و خورشید و ماه و ستاره ها که در کیفیت های آن مانند حرارت و سردی در پرورش میوه ها و گیاهان تأثیر دارند. و لفظ «ثم» در بیان خدای تعالی «ثُمَّ اسْتَوی» برای ترتیب در بیان خبر است و برای شرح آن به طور اجمال باید گفت که دو روز از این چهار روز صرف آفرینش آسمان ها شده و دو روز دیگر در آفرینش دیگر اسباب؛ و اگر این معنا در آن حال بر ذهنم خطور نمی کرد جرأت نمی کردم آن را بیان کنم، اگر چه کمتر از آن معانی ای نیست که مفسران آورده اند و به وسیله آن اشکال رفع می شود. ولی به نظر می رسد روایت عیاشی دچار تصحیف و تحریف شده و نمی توان به هیچگونه آن را توجیه کرد.

**[ترجمه]

وَقْتٌ مُعْتَدِلٌ حَارٌّ وَ بَارِدٌ فَیُخْرِجُ الشَّجَرُ ثِمَارَهُ وَ الْأَرْضُ نَبَاتَهَا فَیَکُونُ أَخْضَرَ ضَعِیفاً ثُمَّ یَجِی ءُ مِنْ بَعْدِهِ وَقْتُ الصَّیْفِ وَ هُوَ حَارٌّ فَیَنْضَجُ الثِّمَارُ وَ یُصْلَبُ (1)

الْحُبُوبُ الَّتِی هِیَ أَقْوَاتُ الْعِبَادِ وَ جَمِیعِ الْحَیَوَانِ ثُمَّ یَجِی ءُ مِنْ بَعْدِهِ وَقْتُ الْخَرِیفِ فَیُطَیِّبُهُ وَ یُبَرِّدُهُ وَ لَوْ کَانَ الْوَقْتُ کُلُّهُ شَیْئاً وَاحِداً لَمْ یَخْرُجِ النَّبَاتُ مِنَ الْأَرْضِ لِأَنَّهُ لَوْ کَانَ الْوَقْتُ کُلُّهُ رَبِیعاً لَمْ تَنْضَجِ (2)

الثِّمَارُ وَ لَمْ تَبْلُغِ الْحُبُوبُ وَ لَوْ کَانَ الْوَقْتُ کُلُّهُ صَیْفاً لَاحْتَرَقَ کُلُّ شَیْ ءٍ فِی الْأَرْضِ وَ لَمْ یَکُنْ لِلْحَیَوَانِ مَعَاشٌ وَ لَا قُوتٌ وَ لَوْ کَانَ الْوَقْتُ کُلُّهُ خَرِیفاً لَمْ یَتَقَدَّمْهُ شَیْ ءٌ مِنْ هَذِهِ الْأَوْقَاتِ لَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ یَتَقَوَّتُ بِهِ الْعَالَمُ فَجَعَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْأَقْوَاتَ فِی هَذِهِ الْأَرْبَعَةِ الْأَوْقَاتِ فِی الشِّتَاءِ وَ الرَّبِیعِ وَ الصَّیْفِ وَ الْخَرِیفِ وَ قَامَ بِهِ الْعَالَمُ وَ اسْتَوَی وَ بَقِیَ وَ سَمَّی اللَّهُ هَذِهِ الْأَوْقَاتَ أَیَّاماً سَواءً لِلسَّائِلِینَ یَعْنِی الْمُحْتَاجِینَ لِأَنَّ کُلَّ مُحْتَاجٍ سَائِلٌ وَ فِی الْعَالَمِ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ مَنْ لَا یَسْأَلُ وَ لَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنَ الْحَیَوَانِ کَثِیرٌ فَهُمْ سَائِلُونَ وَ إِنْ لَمْ یَسْأَلُوا وَ قَوْلُهُ ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ أَیْ دَبَّرَ وَ خَلَقَ وَ قَدْ سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَمَّنْ (3) کَلَّمَ اللَّهُ لَا مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ فَقَالَ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ فِی قَوْلِهِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ فَقَضاهُنَ أَیْ خَلَقَهُنَ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ یَعْنِی فِی وَقْتَیْنِ ابْتِدَاءً وَ انْقِضَاءً وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها فَهَذَا وَحْیُ تَقْدِیرٍ وَ تَدْبِیرٍ(4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: در تفسیر علی بن ابراهیم آمده : «بگو ای محمّد! آیا شما انکار می کنید به آن که زمین را در دو روز آفرید» یعنی در دو روز یا دو وقت: آغاز آفرینش و پایان آن «وجعل فیها رواسی من فوقها و بارک فیها و قدّرفیها أقواتها»،{و نهاد در آن لنگرها از فرازش و برکت نهاد در آن و مقدر ساخت قوت هایش را} یعنی نیست نمی شوند و باقی می مانند «فی اربعۀ أیام سواء للسائلین»،{در چهار روز برابر برای پرسش کننده ها.} یعنی در چهار وقت و آن ها اوقاتی است که خدا در آن ها خوراک جهان را برآورد و فراهم کرد، از مردم و چهارپایان و پرنده ها و خزنده ها و آنچه از خلق در بیابان و دریا است و هم میوه ها و گیاه و درخت و آنچه وسیله معاش همه جانداران است و آن اوقات بهار و تابستان و پائیز و زمستان است؛ در زمستان خدا بادها و باران ها و آب از آسمان فرو می فرستد و درخت بارور می گردد؛ و زمین و درخت سیراب می شوند و آن هنگام سرما است، سپس بهار می آید که وقت معتدل است، گرم و سرد و درخت میوه برمی آورد و از زمین، گیاه و سبزه کم مقدارمی روید و به دنبالش تابستان گرم می آید و میوه ها می رسد و دانه ها که خوراک مردمان و جانورانند سخت می شوند و خشک؛ سپس پائیز می آید و هوا را خوش و خنک می سازد و اگر همه وقت به یک وضعیت بود؛ گیاهی از زمین نمی روئید؛ اگر همیشه بهار بود میوه نمی رسید و حبوبات نمی رسیدند، و اگر همیشه تابستان بود همه چیز در زمین می سوخت و معاش و خوراکی برای جانداران پیدا نبود، و اگر همیشه پائیز بود و این اوقات پیش از آن نبودند، چیزی نبود که مردم جهان از آن بخورند، و خدا قوت و خوراک ها را در این اوقات نهاد: در زمستان و بهار و تابستان و پائیز و جهان به آن پایدار شد و استوار گردید و به جا ماند و خداوند آن ها را أیام خواند «أیاماً سواء للسائلین» یعنی نیازمندان زیرا هر نیازمندی خواستار است و در جهان از خلق خدا بسیارند از موجودات که زبان خواهش ندارند و آنان خواستارند گر چه خواهش خود را به زبان نمی آورند.و این گفته که «ثم استوی إلی السماء»،{سپس بر آسماناستوار شد.}یعنی آن را تدبیر کرد و آفرید. و از امام رضا علیه السّلام از آنچه خدا با آن سخن گفت در حالی که نه جن بود و نه انس پرسیدند، فرمود: آسمان ها و زمین بودند در این آیه که «آتیا طوعاً أو کرهاً قالتا أتینا طائعین»، {بیایید به دلخواه یا بدون میل خود، گفتند آمدیم به دلخواه.} « فقضیهنّ»، {پس فرمانشان داد.} یعنی آفریدشان «سبع سموات فی یومین»، {هفت آسمان در دو روز.} یعنی در دو وقت که آغاز و پایان بودند و«و أوحی فی کلّ سماء أمرها»، {وحی کرد در هر آسمانی فرمانش را.}این وحی، تقدیر و تدبیر بود. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 590 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]این برداشت و تفسیراز آیه نزدیک تر است به آنچه گذشت و شاید معنی دقیق و باطن آیه باشد و با ظاهر آیه نیز تعارض نداشته باشد. «لا تزول و تبقی» یعنی منظور تقدیر پیوسته است و ممکن است که آن تفسیر «بارَکَ فِیها» باشد این گفته که «و ان لم یسألوا» یعنی خواستارند به زبان احتیاج و بیچارگی از پروردگار سبحان که به گوش فیض بخشی و فضل و رحمانیت خود می شنود و زبان حال رساتر و تأثیرگذارتر از زبان گفتاراست.

**[ترجمه]

إثبات أن الأجسام ممکنة الوجود مصنوعة معلولة تحتاج إلی صانع یصنعها و یوجدها و علی الثانی یکون مبنیا علی ما سبق فی الأخبار الکثیرة أن کل قدیم لا یکون إلا واجبا بالذات و المعلول لا یکون إلا حادثا بالزمان و هو أظهر و هکذا فهمه الصدوق و أورده فی باب حدوث العالم و عقبه بالدلائل المشهورة عند المتکلمین علی الحدوث و قیل حاصل استدلاله علیه السلام إما راجع إلی دلیل المتکلمین من أن عدم الانفکاک من الحوادث یستلزم الحدوث و إما إلی أنه لا یخلو إما أن یکون بعض تلک الأحوال الزائلة المتغیرة قدیما أو یکون کلها حوادث و هما محالان أما الأول فلما تقرر عندهم أن ما ثبت قدمه امتنع عدمه و أما الثانی فلاستحالة التسلسل فی الأمور المتعاقبة و الأول أظهر(1).

**[ترجمه]این خبر طولانی به همراه شرحش در کتاب التوحید آمده و ابهامی دارد و احتمال دارد که مقصود از آن حدوث و قدم ذاتی باشد یا زمانی و اگر اولی باشد، منظور اثبات این مطلب است که همه اجسام ممکن الوجود و مصنوع و نیازمند سازنده ای هستند که آن ها را بیافریند.اگر مقصود دومی باشد، بر این اساس است که در بسیاری از اخبار است که قدیم جز واجب الوجود نمی تواند باشد و مخلوق جز حادث زمانی نیست و این روشن تر است و صدوق علیه الرحمه هم اینچنین فهمیده و آن را در باب حدوث عالم ذکر کرده و به دنبال آن ادله مشهور متکلمان را در حادث بودن جهان نقل کرده و گفته شده: حاصل استدلال امام علیه السلام یا به دلیل متکلمین برمی گردد که گفتند دچار بودن به حوادث، مستلزم حدوث است، یا به اینکه اگر جسم قدیم باشد این احوال دگرگون و نابود هم قدیمند، یا همه حادثند و هر دو محال است زیرا فرض اول برای آن محال است که همان طور که نزد حکماء بیان شده که: هر چه قدمش ثابت شد امکان ندارد عدم باشد، و اما فرض دوم، تسلسل در اموری که به دنبال هم می آیند محال است، ومعنی اول روشن تر و نزدیک تر است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]کافی: مالک جهنی از امام صادق علیه السلام پرسید، درباره این بیان خداوند عز و جل که: «أولم یری الإنسان أنا خلقناه» - . یس / 77 - «و لم یک شیئا» - . مریم / 67 - ،{آیا نمی داند انسان که او را آفریدیم درحالی که چیزی نبود.}امام فرمود: نه اندازه شده بود و نه هستی داشت. مالک گفت: درباره این

کلام خدای عز و جل پرسیدم که «هل أتی علی الإنسان حین من الدهر لم یکن شیئاً مذکورا»، - . انسان / 1 - {آیا زمانی طولانی بر انسان گذشت که چیز قابل ذکری نبود؟} فرمود: اندازه شده بود و چیز قابل ذکری نبود. - . الکافی 1 : 147 -

**[ترجمه]

إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍ (1)

عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: إِنَّ خَلْقَ الْبَیْتِ قَبْلَ الْأَرْضِ (2)

ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِ فَدَحَاهَا مِنْ تَحْتِهِ (3).

الکافی، عن محمد بن یحیی عن محمد بن أحمد عن الحسن بن علی عن عدة من أصحابنا عن الثمالی: مثله.

**[ترجمه]علل الشرایع: امام باقر علیه السّلام فرمود: به راستی آفرینش خانه خدا پیش از (گسترش) زمین بوده و خدا پس از آن زمین را از زیر آن گستراند. - . العلل الشرایع 2 : 85 -

در اصول کافی: از ابی حمزه ثمالی مانندش را آورده.

**[ترجمه]

یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَزَلْ مُتَفَرِّداً بِوَحْدَانِیَّتِهِ ثُمَّ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ فَمَکَثُوا أَلْفَ دَهْرٍ ثُمَّ خَلَقَ جَمِیعَ الْأَشْیَاءِ فَأَشْهَدَهُمْ خَلْقَهَا وَ أَجْرَی طَاعَتَهُمْ عَلَیْهَا(1)

الْحَدِیثَ.

**[ترجمه]کافی: محمّد بن سنان نقل می کند: نزد امام جواد علیه السلام بودم و مسئله اختلاف شیعه را به میان کشیدم، فرمود: ای محمّد! به راستی خدای تبارک و تعالی همیشه در یکتائی خود یگانه بوده، سپس محمّد و علی و فاطمه صلوات اللَّه علیهم اجمعین راآفرید و هزار روزگار(سال) ماندند، سپس همه چیز را آفرید و آن ها را گواه گرفت و اطاعت و فرمانبرداری ایشان را بر همه مقرر داشت...تا آخر حدیث.

**[ترجمه]

عِزَّ لِأَنَّهُ کَانَ قَبْلَ عِزِّهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ وَ کَانَ خَالِقاً وَ لَا مَخْلُوقَ (1)

فَأَوَّلُ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ مِنْ خَلْقِهِ الشَّیْ ءُ الَّذِی جَمِیعُ الْأَشْیَاءِ مِنْهُ وَ هُوَ الْمَاءُ فَقَالَ السَّائِلُ فَالشَّیْ ءَ خَلَقَهُ مِنْ شَیْ ءٍ أَوْ مِنْ لَا شَیْ ءَ فَقَالَ خَلَقَ الشَّیْ ءَ لَا مِنْ شَیْ ءٍ کَانَ قَبْلَهُ وَ لَوْ خَلَقَ الشَّیْ ءَ مِنْ شَیْ ءٍ إِذاً لَمْ یَکُنْ لَهُ انْقِطَاعٌ أَبَداً وَ لَمْ یَزَلِ اللَّهُ إِذاً وَ مَعَهُ شَیْ ءٌ وَ لَکِنْ کَانَ اللَّهُ وَ لَا شَیْ ءَ مَعَهُ فَخَلَقَ الشَّیْ ءَ الَّذِی جَمِیعُ الْأَشْیَاءِ مِنْهُ وَ هُوَ الْمَاءُ(2).

**[ترجمه]التوحید: جابر جعفی می گوید: مردی از دانشمندان شام نزد امام باقر علیه السّلام آمد و گفت، من آمدم مسأله ای از شما بپرسم که کسی را که آن را برایم تفسیر و توضیح دقیقی دهد پیدا نکردم، و از سه گروه مردم آن را پرسیدم و هر دسته جواب دیگری دادند، امام علیه السّلام فرمود: آن مسأله چیست؟ گفت سؤال من این است که اولین آفریده خدا چیست؟ از بعضی که پرسیدم گفتند، توانایی است، و بعضی گفتند علم است، و برخی دیگر گفتند روح است. امام باقر علیه السلام فرمود: درست نگفتند، من به تو می گویم که: خداوند بلندمرتبه؛ بود و جز او نبود، عزیز و بزرگ بود و عزت دیگری نبود چون او پیش از هر عزتی بود و این است فرموده او که«سبحان ربّک ربّ العزۀ عمّا یصفون»، - . صافات / 181 - { منزه است پروردگار تو، پروردگار شکوهمند از آنچه وصف می کنند.} آفریننده بود و آفریده ای نبود و سرآغاز آنچه آفرید چیزی بود که همه چیزها از آن بود، و آن آب بود. پرسید: [چیزی را] خدا از چیزی آفرید یا از هیچ؟ فرمود: اشیاء را آفرید و چیزی پیش از آن نبود و اگر چیزی را از چیزی می آفرید هرگز این زنجیره قطع نمی شد و نمی برید که خدا همیشه بوده و چیزی با او بوده، ولی خدا بود و چیزی با او نبود، پس آفرید چیزی را که همه چیز از آن بود شد، و آن آب است. - . التوحید : 32 -

**[ترجمه]

عزة فلو کان عزه بغیره کان ذلک الغیر رَبِّ الْعِزَّةِ و هذا الخبر نص صریح فی الحدوث و لا یقبل التأویل بوجه.

**[ترجمه]این قول که «برخی کسانی که از او پرسیدم گفتند توانایی است» چه بسا شاید کسانی که چنین پاسخی دادند پنداشته اند صفات خدای تعالی بر ذات اواضافه شده است و آفریده او است، چنانچه عقیده جمعی از عامه نیز چنین است. و در روایت کلینی خواهد آمد که نخست آفریده «قدر است» و شاید که او گمان کرده تقدیر خدا تعالی جوهر است، یا مقصودش از قدرت لوحی است که خدا تقدیر امور را در آن ثبت کرده؛ و همچنین این قول که نخستین مخلوق، علم است، بر اساس عقیده مخلوق بودن صفات بیان شده. در کافی به جای آن «قلم» آمده و آن مطابق برخی اخبار است که بعد می آید، و ما وجه جمع میان آن ها و اخبار دیگر را ذکر خواهیم کرد.

این قول حضرت که «لأنّه کان قبل عزه»، {قبل از هر عزتی بوده.}،شاید مراد این است که خدا غالب و عزیز بود پیش از آنکه عزت و غلبه اش بر همه چیز در قالب آفریدن آن ها نمایان شود، از این رو فرمود: «رب العزة» زیرا فعلیت عزت و نمودارشدن آن به وسیله او است، و معنا این است که در برابر او دیگری عزت ندارد، و مراد از عزت در آیه، عزت مخلوقات است، و در کافی آمده که «و لا أحد کان قبل عزه»، کسی پیش از عزت او نبوده؛ و معنی گفته او این است که یعنی کسی پیش از او نبوده که خدا به او عزیز باشد و به خداوند عزت ببخشد و دلیلش را این قول خداوند یعنی «رب العزة» آورده، زیرا دلالت دارد بر اینکه که خدای سبحان سبب هر عزتی است، و اگر دیگری به او عزت می بخشید، همان دیگری رب العزه بود و این خبر صراحت دارد بر حدوث و هیچ تاویل و تفسیر دیگری ندارد.

**[ترجمه]

نَعَمْ قَالَ لَهُمْ أَ قُلْتُمْ إِنَّ الْعَالَمَ قَدِیمٌ لَیْسَ بِمُحْدَثٍ (1) وَ أَنْتُمْ عَارِفُونَ بِمَعْنَی مَا أَقْرَرْتُمْ بِهِ وَ بِمَعْنَی مَا جَحَدْتُمُوهُ قَالُوا نَعَمْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَذَا الَّذِی نُشَاهِدُهُ (2)

مِنَ الْأَشْیَاءِ بَعْضُهَا إِلَی بَعْضٍ یَفْتَقِرُ لِأَنَّهُ لَا قِوَامَ لِلْبَعْضِ إِلَّا بِمَا یَتَّصِلُ إِلَیْهِ (3)

کَمَا تَرَی (4) الْبِنَاءَ مُحْتَاجاً بَعْضُ أَجْزَائِهِ إِلَی بَعْضٍ وَ إِلَّا لَمْ یَتَّسِقْ وَ لَمْ یَسْتَحْکِمْ وَ کَذَلِکَ سَائِرُ مَا نَرَی (5) قَالَ فَإِنْ کَانَ هَذَا الْمُحْتَاجُ بَعْضُهُ إِلَی بَعْضٍ لِقُوَّتِهِ وَ

تَمَامِهِ هُوَ الْقَدِیمَ فَأَخْبِرُونِی أَنْ لَوْ کَانَ مُحْدَثاً کَیْفَ کَانَ یَکُونُ وَ کَیْفَ إِذاً کَانَتْ تَکُونُ صِفَتُهُ قَالَ فَبُهِتُوا وَ عَلِمُوا أَنَّهُمْ لَا یَجِدُونَ لِلْمُحْدَثِ صِفَةً یَصِفُونَهُ بِهَا إِلَّا وَ هِیَ مَوْجُودَةٌ فِی هَذَا الَّذِی زَعَمُوا أَنَّهُ قَدِیمٌ فَوَجَمُوا وَ قَالُوا سَنَنْظُرُ فِی أَمْرِنَا(6) الْخَبَرَ.

**[ترجمه]الاحتجاج و تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: امام از پدرانش علیهم السّلام: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بر دهریّون حجت آورد و فرمود: چه چیزشما را کشانده و خوانده به گفتن اینکه اشیاء جهان نقطه آغازی ندارند، و آن ها همیشه بودند و همیشه خواهند بود؟ گفتند برای اینکه ما قضاوت نمی کنیم مگر بدان چه مشاهده کنیم، و اشیاء را حادث و پدیدشده نیافتیم و اینگونه قضاوت کردیم که همیشه بودند، و برای آن ها پایانی و فنایی نیافتیم و قضاوت کردیم که همیشه خواهند بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شما قدیم بودن آن ها را مشاهده کردید یا باقی بودن همیشگی و جاودانشان را؟ اگر بگوئید که شما مشاهده کردید، خود را وادار کردید که بگوئید همیشه بر این وضع بودید، و عقلی که دارید بی پایان است و همیشه چنین هستید، و اگر چنین بگویید، آشکار و عیان را انکار کرده اید و همه جهانیانی که شما را مشاهده می کنند، شما را دروغگو می شمارند.

گفتند: بلکه، نه قدیم بودن آن ها را مشاهده کردیم و نه ماندن جاویدان آن ها را. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس چرا موجب شد که قضاوت کنید به بقاء همیشگی و ابدیت و قدیم بودن؟ زیرا آن را مشاهده نکردید و حکم به حدوث و پایان پذیری آن، سزاوارتر است به عدم تشخیص و تمیز دادن آن برای شما، پس باید قضاوت کنید به حدوث و پایان پذیری و عدم پیوستگی آن، چون قدم و ابدیت آن را مشاهده نکردید. آیا شما شب و روز را و اینکه یکی به دنبال دیگری است نمی نگرید؟ گفتند: چرا. فرمود آیا می دانید که همیشه بودند و همیشه هستند؟ گفتند: آری. فرمود آیا به نظر شما می شود که شب و روز با هم جمع شوند؟ گفتند: نه. فرمود: در این صورت یکی از دیگری جدا می شود و زنجیره اتصال قطع می گردد و به ناچار یکی پیش بوده و دومی پس از آن آمده.

گفتند: چنین است؛ فرمود: شما قضاوت کردید که آنچه از شب و روز گذشته حادث است با اینکه آن ها را ندیدید، پس منکر قدرت خدا نباشید! سپس فرمود: آیا می گوئید آنچه از شب و روز، پیش از شما بوده، پایان پذیرند یا بی پایانند؟ و اگر بگوئید بی پایانند به پایانی رسیده اید که آغازش پایان ندارد، و اگر بگوئید پایان پذیرند و نهایتی دارند، باید بوده باشددر حالی که هیچ کدام نبودند. گفتند آری. به آن ها فرمود: آیا می گویید عالم قدیم است و حادث نیست و شما معنی آنچه بیان می کنید ومعنی آنچه انکار می کنید را می دانید؟ گفتند: آری. رسول خدا (ص) فرمود: آنچه را که از اشیاء مشاهده کنیم به هم نیاز دارند، زیرا برخی قوام و پایندگی ندارند مگر به آنچه به او مربوط است و به او اتصال دارد. همانطور که می بینی یک ساختمان در اجزاء خود به هم نیاز دارند، و گرنه مرتب نمی شوند و استوار نمی گردند، و نیز سایر آنچه را که می بینیم. فرمود: اگر این جهان که هر جزء آن به جزء دیگر برای نیرو و توانش و تکمیل شدنش نیازمند است، قدیم است، به من بگوئید، اگر حادث بود چگونه می شد؟ و در آن صورت چگونه توصیف می شد؟ آورده که: همه سرافکنده شدند و دانستند که برای حادث بودن آن هیچ وصفی پیدا نمی کنند تا با آن توصیفش کنند جز آنکه موجود است در این جهانی که پنداشته بودند قدیم است، پس خاموش شدند و دم نزدند و گفتند ما در کار خود خواهیم نگریست ... تا آخر خبر. - . الاحتجاج : 10 -

**[ترجمه]

إنکارهم (1)

وجود ما لا تدرکه الحواس و إثبات لوجود الإیمان بالغیب عند قیام البرهان و ذلک لأنهم یحکمون بالقدم و بتقدم اللیل و النهار فی الأزمنة الماضیة و عدم اجتماعهما فیها مع أنهم لم یشاهدوا شیئا من ذلک فیلزمهم أن یعترفوا بوجود ما یغیب عن حواسهم و یحتمل أن یکون إلی قوله أ و لستم تشاهدون اللیل و النهار إثباتا للحدوث الزمانی جدلا بأنهم کما یحکمون بالقدم لعدم مشاهدة الحدوث یلزمهم أن یحکموا بالحدوث لأنهم لم یشاهدوا القدم و البقیة لإثبات الإیمان بالغیب أو البقیة لإثبات الحدوث بالدلیل المشهور عند المتکلمین من عدم الانفکاک عن الحوادث أو أن الحکم بحدوث کل لیل و نهار یکفی لاحتیاجها إلی الصانع و لا ینفع قدم الطبیعة و من قوله أ تقولون ما قبلکم إلی قوله علیه السلام أ قلتم إثبات لانقطاع اللیل و النهار من جهة الماضی لاستحالة ما لا نهایة له و هو انقطاع الزمان و یلزم منه انقطاع الحرکات و حدوث الأجسام و الأعراض القائمة بها و من قوله أ قلتم إثبات لإمکان العالم المستلزم لوجود الصانع تعالی شأنه.

و یحتمل أن یکون صلی الله علیه وآله تدرج فی الاحتجاج فنزلهم أولا عن مرتبة الإنکار إلی الشک ثم أخذ فی الاحتجاج فمن قوله أ تقولون إلی آخر الکلام یحتمل أن یکون دلیلا واحدا حاصله أنه لا یخلو من أن یکون الزمان متناهیا أو غیر متناه و علی الأول لا بد للأشیاء لحدوثها من صانع فقوله فقد کان و لا شی ء منهما أی کان الصانع قبل وجود شی ء منهما ثم أبطل الثانی بأنکم إنما حکمتم بقدمها لئلا یحتاج إلی صانع و العقل یحکم بأن ما یوجب الحکم فی الحادث بالحاجة إلی الصانع یحکم فی القدیم أیضا و یحتمل أن یکون إلی آخر الکلام دلیلین و قد فصلنا الکلام فیه فی المجلد الرابع فلا نعید هنا و دلالته علی الحدوث علی کل الوجوه ظاهرة.

**[ترجمه]دهریّه گفته اند جهان، قدیم زمانی است و همیشه بوده، و گفتند همه چیز پیوسته هست، بلکه برخی پدیده های شبانه روزی را منکرند و می گویند، هر چه در جهان ظاهر می شود در درون جهان است و از ازل بوده، تا بر قدیم بودن پدیده های شبانه روزی صحه بگذارند، و وجود آنچه را در حواس پنجگانه(دیدن و شنیدن و لامسه و بوئیدن و چشیدن) نگنجد را منکرند و از این رو وجود خدای صانع را انکار می کنند، چون با حواس نمی شود آن را درک کرد و می گویند، وجود موجودات به صورت طبیعی به دنبال هم آمدند و پایان ندارند.

چون این را ثابت کردیم، آگاه باش که ظاهر حدیث، اثبات حدوث زمانی است، زیرا ظاهر لفظ «بدء» و آغاز بدء زمانی است، و این جمله مؤید آن است «و آنها همیشه بوده اند و همیشه هستند».

و این قول که «آیا یافتید - تا این گفته که - آیا می گوئید آنچه از شب و روز پیش از شما بوده» برای ابطال گفته آن ها است در انکار وجود آنچه با حواس قابل درک نیست، و اثبات وجود ایمان به غیب با ارائه کردنبرهان، زیرا آن ها به قدم جهان و به تقدم شب و روز بر هم در زمان های گذشته و به عدم اجتماع آن ها با هم با اینکه هیچ کدام را ندیده اند حکم می کنند، و این مستلزم آن است که به غیب و نادیده و آنچه در حواس آن ها نمی گنجد معترف باشند. و احتمال دارد که تا اینجای گفته او: «آیا شما شب و روز را مشاهده نمی کنید» اثبات حدوث زمانی است از راه جدل، برای اینکه آن ها حکم به قدم می کنند به علت اینکه حدوث و پدیده ها را ندیده اند و لازم می شود که حکم به حدوث کنند، چون قدم را هم ندیده اند.

و بقیه کلام برای اثبات ایمان به غیب است یا برای اثبات حدوث به دلیل معروف متکلمین که جهان جدا از حوادث نیست و باید حادث باشد، یا حکم به اینکه شب و روز حادث هستند، به خاطر احتیاج آن ها به صانع که آن ها را پدید کند و قدیم بودن طبیعت سودی ندارد.

و اینکه فرمود: آیا می گوئید آنچه شبانه روز پیش از شما بوده - تا آنجا که می گوید -«آیا می گوئید»، برای اثبات انقطاع و عدم پیوستگی شب و روز است در زمان گذشته، برای بیان محال بودن پایان ناپذیری چیزی است که همان انقطاع و عدم پیوستگی زمان است و لازمه آن انقطاع حرکات و حدوث اجسام است و اعراض قائم به آن ها، و این قول «أقلتم» - آیا می گوئید - اثبات ممکن بودن جهان است که مستلزم وجود صانعی است که بلند مرتبه است .

و احتمال دارد که در الاحتجاج، خود درجه بندی کرده و در آغاز آن ها را از حالت انکار به حالت شک آورده، سپس از آنجا که فرموده «أتقولون»، دلیل آورده که تا آخر کلام ممکن است یک دلیل واحد باشد و حاصلش اینکه یا زمان پایان پذیر است یا پایان ناپذیر و بنا بر اولی، اشیاء نیاز به صانع و آفریننده دارند چون حادثند؛ پس فرموده او که «فقد کان و لاشیء منهما»پس بوده اند و هیچ کدام نباشند، یعنی صانع پیش از وجود هر کدام از آن ها بود، سپس دومی را رد کرده به اینکه شما حکم به قدم آن ها کردید تا نیاز به صانع نباشد و عقل حکم می کند به اینکه آنچه موجب حکم نمودن به نیاز حادث به صانع و آفریننده می شود، موجب حکم به قدیم بودن قدیم است؛ و شاید که تا آخر کلام دو دلیل ذکر شده باشد و ما در باره آن به تفصیل در مجلد چهارم سخن گفتیم و اینجا دوباره تفصیل نمی دهیم، و دلالت این حدیث بر حدوث، به هر وجه روشن است.

**[ترجمه]

الْهَوَاءَ ثُمَّ خَلَقَ الْقَلَمَ فَأَمَرَهُ أَنْ یَجْرِیَ فَقَالَ یَا رَبِّ بِمَا أَجْرِی فَقَالَ بِمَا هُوَ کَائِنٌ ثُمَّ خَلَقَ الظُّلْمَةَ مِنَ الْهَوَاءِ وَ خَلَقَ النُّورَ مِنَ الْهَوَاءِ وَ خَلَقَ الْمَاءَ مِنَ الْهَوَاءِ وَ خَلَقَ الْعَرْشَ مِنَ الْهَوَاءِ وَ خَلَقَ الْعَقِیمَ مِنَ الْهَوَاءِ وَ هُوَ الرِّیحُ الشَّدِیدَةُ وَ خَلَقَ النَّارَ مِنَ الْهَوَاءِ وَ خَلَقَ الْخَلْقَ کُلَّهُمْ مِنْ هَذِهِ السِّتَّةِ الَّتِی خُلِقَتْ مِنَ الْهَوَاءِ فَسَلَّطَ الْعَقِیمَ عَلَی الْمَاءِ فَضَرَبَتْهُ فَأَکْثَرَتِ الْمَوْجَ وَ الزَّبَدَ وَ جَعَلَ یَثُورُ دُخَانُهُ فِی الْهَوَاءِ فَلَمَّا بَلَغَ الْوَقْتُ الَّذِی أَرَادَ قَالَ لِلزَّبَدِ اجْمُدْ فَجَمَدَ فَقَالَ لِلْمَوْجِ اجْمُدْ فَجَمَدَ فَجَعَلَ الزَّبَدَ أَرْضاً وَ جَعَلَ الْمَوْجَ جِبِالًا رَوَاسِیَ لِلْأَرْضِ فَلَمَّا أَجْمَدَهُمَا قَالَ لِلرُّوحِ وَ الْقُدْرَةِ سَوِّیَا عَرْشِی عَلَی السَّمَاءِ فَسَوَّیَا عَرْشَهُ عَلَی السَّمَاءِ(1) وَ قَالَ لِلدُّخَانِ اجْمُدْ فَجَمَدَ ثُمَّ قَالَ لَهُ ازْفِرْ فَزَفَرَ فَنَادَاهَا وَ الْأَرْضَ جَمِیعاً ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَ فَلَمَّا أَخَذَ فِی رِزْقِ خَلْقِهِ خَلَقَ السَّمَاءَ وَ جَنَّاتِهَا وَ الْمَلَائِکَةَ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ خَلَقَ الْأَرْضَ یَوْمَ الْأَحَدِ وَ خَلَقَ دَوَابَّ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ هُمَا الْیَوْمَانِ اللَّذَانِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَ خَلَقَ الشَّجَرَ وَ نَبَاتَ الْأَرْضِ وَ أَنْهَارَهَا وَ مَا فِیهَا وَ الْهَوَامَّ فِی یَوْمِ الثَّلَاثَاءِ وَ خَلَقَ الْجَانَّ وَ هُوَ أَبُو الْجِنِّ یَوْمَ السَّبْتِ وَ خَلَقَ الطَّیْرَ فِی یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَ خَلَقَ آدَمَ فِی سِتِّ سَاعَاتٍ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَفِی هَذِهِ السِّتَّةِ أَیَّامٍ (2) خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما(3).

**[ترجمه]در تفسیر علی بن ابراهیم آمده که «و هو الذی خلق السموات و الأرض فی ستۀ أیام و کان عرشه علی الماء»،{و او است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید و عرش او بر آب بود.} و این در آغاز آفرینش است که پروردگار تبارک و تعالی هوا را آفرید سپس قلم را، و امر کرد که روان شود و بنگارد، گفت: پروردگارا چه بنگارم؟ فرمود: او بود، سپس تاریکی را از هوا برآورد، و روشنی را از هوا آفرید و آب را از هوا، و عرش را از هوا آفرید، و عقیم - که همان باد شدید است - را از هوا آفرید و آتش را از هوا آفرید و همه خلق را از این شش آفرید که از هوا بودند، و باد تند را بر آب مسلط کرد و بر آن زد و موج و کف بسیاری برآورد و دودش در فضا پراکنده شد، و چون وقت به آنجا رسید که می خواست، به کف فرمود خشک شو! خشک شد و به موج فرمود خشک شو! و خشک شد، و کف را زمین نمود و موج ها را کوه هایی لنگرگاه برای زمین. و چون آن دو را خشک ساخت، به روح و قدرت فرمود: عرشم را بر روی آسمان بسازید، و عرشش را بر آسمان ساختند، و به دود فرمود: خشک باش و خشک شد، و به او فرمود سوت بکشید و سوت کشیدند، پس به او و زمین هر دو ندا داد که: «آتیا طوعاً أو کرهاً»،{بیائید به دلخواه یا به اجبار.} گفتند آمدیم به دلخواه. و آن ها را هفت آسمان ساخت در دو روز و زمین را هم مانند آن ها ساخت، و چون آفرینش روزی خلقش راآغاز نمود، آسمان و بهشت و فرشته ها را روز پنج شنبه آفرید، و زمین را یکشنبه، و جانوران بیابان و دریا را روز دوشنبه و آن دو روزی است که خدای عز و جل فرماید: «أئنّکم لتکفرون بالّذی خلق الأرض فی یومین»، {آیا شما به آن که زمین را در دو روز آفرید کافر می شوید؟} و درخت و گیاه زمین و جوی های آن و آنچه در آن هاست و جانوران گزنده را روز سه شنبه آفرید، و جانّ که پدر اجنّه است را روز شنبه، و پرنده ها را روز چهار شنبه، و آدم را در شش ساعت روز جمعه، و در این شش روز خدا آسمان ها و زمین و هر چه میان آن ها است را آفرید. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 297 -

**[ترجمه]

أیام علی حساب أهل النجوم و یؤیده قوله فی ست ساعات و علی التقادیر لا یخلو عن غرابة و سیأتی بعض القول فی ذلک.

**[ترجمه]«یوم السبت» روز شنبه. در پاره ای از نسخه ها نیست، و آن روشن تر است، و در صورتی که باشد، گر چه خلاف مشهور است، ممکن است که جمعه، در شش روز به حساب نیاید، چون پس از آفرینش جهان بوده، یا اینکه آفرینش جانّ را در خلق جهان محسوب نکرده، چون مقصود از جهان آن است که مشاهده شود و قابل دیدن باشد و ذکر فرشته ها هم به مناسبت شرافت آنان است؛ یا حساب شش روز را از روی ترکیب آورده و آغاز آفرینش، ظهر روز شنبه بوده و پایانش ظهر روز جمعه که به حساب نجومی شش روز می شود، و اینکه فرمود: «در شش ساعت» مؤید آن است و به هر تقدیر این حدیث خالی از شگفتی نیست و گفتگوئی در این باره خواهد آمد.

**[ترجمه]

وَ کَانَتَا مَرْتُوقَتَیْنِ لَیْسَ لَهُمَا أَبْوَابٌ وَ لَمْ یَکُنْ لِلْأَرْضِ أَبْوَابٌ وَ هُوَ النَّبْتُ وَ لَمْ تُمْطِرِ(1) السَّمَاءُ عَلَیْهَا فَتُنْبِتَ فَفَتَقَ السَّمَاءَ بِالْمَطَرِ وَ فَتَقَ الْأَرْضَ بِالنَّبَاتِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما فَقَالَ الْأَبْرَشُ وَ اللَّهِ مَا حَدَّثَنِی بِمِثْلِ هَذَا الْحَدِیثِ أَحَدٌ قَطُّ أَعِدْ عَلَیَّ فَأَعَادَ عَلَیْهِ وَ کَانَ الْأَبْرَشُ مُلْحِداً فَقَالَ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّکَ ابْنُ نَبِیٍّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (2).

**[ترجمه]در تفسیر علی بن ابراهیم آمده که ابی بکر حضرمی از امام صادق علیه السلام می گوید: هشام بن عبد الملک به همراه أبرش کلبی هر دو که در حج بودند و به امام صادق علیه السلام در مسجد الحرام برخوردند، هشام به أبرش گفت: او را می شناسی؟ گفت: نه، گفت همین است که شیعه از فزونی علمش او را پیغمبری می پندارند. أبرش گفت: از او مسأله ای می پرسم که پاسخش را کسی نمی داند جز پیغمبر یا وصی پیغمبر. هشام به أبرش گفت: دوست دارم این کار را بکنی. أبرش نزد امام صادق علیه السلام رفت و به او گفت: یا ابا عبد اللَّه، مرا از این این کلام عز و جل آگاه کن که «أولم یر الذین کفروا أنّ السموات و الأرض کانتا رتقاً ففتقناهما»،{آیا آنان که کافرند نمی دانند که آسمان ها و زمین بسته بودند و ما آن ها را گشودیم؟}بگو بسته بودنشان چه بود و گشودنشان چه بود؟ امام صادق علیه السلام فرمود: ای أبرش! آن مثل همان است که خدا خود را اینگونه توصیف کرده که «و کان عرشه علی الماء»، {عرش او بر آب بود.} و آب بر هوا بود، و هوا حد و مرزی نداشت، و در آن روز غیر آن دو نبودند، و آب آن روز شیرین و گوارا بود. و چون خدا خواست زمین را بیافریند، باد را فرمود تا بر آب زد و موج ایجاد کرد و کف نمود و به هم پیوست و یکی شد و آن را در مکان خانه کعبه گرد آورد و کوهی از کف ساخت و زمین را از زیر آن گستراند، و این است که خدا فرمود: «إن أوّل بیتٍ وُضع للنّاس بِبَکّۀ مبارکا»،{در حقیقت نخستین خانه ای که برای [عبادت] مردم نهاده شده، همان است که در مکه است و مبارک.}سپس خدای تعالی درنگ کرد تا (زمانی که) می خواست، و چون خواست آسمان را بیافریند، باد را فرمود تا بر دریا وزید و آن ها را کف آلود کرد، و از آن میان آن موج و کف، دودی برآورد پراکنده شده از غیر آتش و آسمان را از آن آفرید و در آن برج ها و اختران و منازل خورشید و ماه ساخت و آن ها را در فلک روان کرد و آسمان سبز بود به رنگ آب شیرین سبز و زمین هم سبز بود و به رنگ آب، و هر دو بسته بودند و درهایی نداشتند و زمین بسته بود و درهایی که گیاه باشند نداشت و آسمان بر آن نمی بارید تا گیاه بروید و خدا آسمان را به باران گشود، و زمین را به گیاه و این است معنی کلام خدای عز و جل «أولم یر الذین کفروا أنّ السموات و الأرض کانتا رتقاً ففتقناهما». أبرش گفت: به خدا هیچ کس هرگز مانند این سخن را برایم نگفته بود، دوباره برایم بگو، و دوباره تکرار کرد و أبرش ملحد بود و سه بار گفت: من شهادت می دهم که تو زاده پیغمبری. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 427 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السّلام از پدرانش علیهم السلام نقل می کند: علی علیه السّلام در مسجد جامع کوفه بود که مردی اهل شام در برابرش ایستاد و گفت: مرا آگاه کن از نخستین چیزی که خدا آفرید. فرمود: نور را آفرید. گفت: پس آسمان ها را از چه آفریده؟ فرمود: از بخار آب. گفت: زمین را از چه آفریده؟ فرمود: از کف آب. گفت: کوه ها را از چه آفریده؟ فرمود: از موج ها...تا آخر خبر. - . العیون 1 : 240 -

**[ترجمه]

عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِ (1) عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: سَأَلَ الْمَأْمُونُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ الْعَرْشَ وَ الْمَاءَ وَ الْمَلَائِکَةَ قَبْلَ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ کَانَتِ الْمَلَائِکَةُ تَسْتَدِلُّ بِأَنْفُسِهَا وَ بِالْعَرْشِ وَ الْمَاءِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ جَعَلَ عَرْشَهُ عَلَی الْمَاءِ لِیُظْهِرَ بِذَلِکَ قُدْرَتَهُ لِلْمَلَائِکَةِ فَتَعْلَمَ (2) أَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ ثُمَّ رَفَعَ الْعَرْشَ بِقُدْرَتِهِ وَ نَقَلَهُ فَجَعَلَهُ فَوْقَ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ ثُمَ (3) خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ هُوَ مُسْتَوْلٍ عَلَی عَرْشِهِ وَ کَانَ قَادِراً عَلَی أَنْ یَخْلُقَهَا فِی طَرْفَةِ عَیْنٍ وَ لَکِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَهَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ لِیُظْهِرَ لِلْمَلَائِکَةِ مَا یَخْلُقُهُ مِنْهَا شَیْئاً بَعْدَ شَیْ ءٍ فَتَسْتَدِلَ (4)

بِحُدُوثِ مَا یَحْدُثُ (5) عَلَی اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ مَرَّةً بَعْدَ مَرَّةٍ وَ لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ الْعَرْشَ لِحَاجَةٍ بِهِ إِلَیْهِ لِأَنَّهُ غَنِیٌّ عَنِ الْعَرْشِ وَ عَنْ جَمِیعِ مَا خَلَقَ لَا یُوصَفُ بِالْکَوْنِ عَلَی الْعَرْشِ لِأَنَّهُ لَیْسَ بِجِسْمٍ (6)

تَعَالَی عَنْ صِفَةِ خَلْقِهِ عُلُوّاً کَبِیراً وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا فَإِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ خَلْقَهُ لِیَبْلُوَهُمْ بِتَکْلِیفِ طَاعَتِهِ وَ عِبَادَتِهِ لَا عَلَی سَبِیلِ الِامْتِحَانِ وَ التَّجْرِبَةِ لِأَنَّهُ لَمْ یَزَلْ عَلِیماً بِکُلِّ شَیْ ءٍ

ص: 75

فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَرَّجْتَ عَنِّی یَا أَبَا الْحَسَنِ فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکَ (1).

**[ترجمه]التوحید: ابی صلت هروی نقل می کند: مأمون از امام رضا علیه السلام از تفسیر آیه «وَهُوَ الَّذِی خَلَق السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاء لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»،{و اوست کسی که آسمان ها و زمین را در شش هنگام آفرید و عرش او بر آب بود، تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید.}پرسید و امام در پاسخ فرمود: به راستی که خدای تبارک و تعالی عرش و آب و فرشته ها را پیش از آسمان ها و زمین آفرید، و فرشته ها به خود و به عرش و آب، دلیل بر وجود خدا عز و جل آوردند؛ سپس عرش خود را بر آب نهاد تا به وسیله آن توانائی­اش به فرشته ها روشن شود و بدانند که خدا بر هر چیز توانا است، سپس عرش را با قدرت خود برافراشت، و برآورد و آن را بالای هفت آسمان قرار داد.

سپس آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید در حالی که بر عرش استوار بود، و می توانست همه را در یک چشم به همزدن بیافریند. ولی خدای عز و جل آن ها را در شش روز آفرید تا بر فرشته ها آنچه را بخش بخش می آفریندروشن شود، و از آن بر حدوث آنچه از خدای تعالی پدید شده، و پی در پی آمدن آن­ها، دلیل و مدرک پیدا کنند. و عرش را برای آنکه نیازی به او داشت نیافرید زیرا خدا بی نیاز است از عرش و از همه آفریده ها، نمی توان او را اینگونه توصیف کرد که بر عرش قرار دارد،زیرا خدا جسم نیست و بسیار از صفت آفریده هایش برتر است.

و اما درباره اینکه فرمود «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»، {تا بیازماید کدام نیکوکارترید.}خدای عز و جل خلقش را آفرید تا آن ها را به فرمانبری و پرستش خود بیازماید اما نه به جهت تجربه و امتحان، زیرا او همیشه به هر چیز دانا است. مامون گفت: ای ابا الحسن! عقده دلم را گشودی، خدا به تو گشایش دهد. - . التوحید : 236 -

**[ترجمه]

قَالَ هُوَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ وَ یَوْمُ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ قَالَ فَالسَّبْتَ قَالَ یَوْمٌ مَسْبُوتٌ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْقُرْآنِ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ فَمِنَ الْأَحَدِ إِلَی الْجُمُعَةِ سِتَّةُ أَیَّامٍ وَ السَّبْتُ مُعَطَّلٌ الْخَبَرَ(1).

**[ترجمه]علل الشرایع: روایت است که ابن سلام گفت: مرا آگاه کن از نخستین روزی که خدای عز و جل خلق کرد؟ پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: روز یکشنبه. گفت: چرا یکشنبه نام گرفت؟ فرمود: چون یکی بود و مشخص بود. گفت: و دوشنبه؟ فرمود آن روز دوم دنیا بود. گفت: پس سه شنبه؟ فرمود: آن روز سوم دنیا بود. گفت: پس چهارشنبه؟ فرمود: آن روز چهارم دنیا بود. گفت: پس پنجشنبه؟ فرمود: روز پنجم دنیا بود، و آن روز آرامش است. ابلیس در آن روز لعن شده، و ادریس به اوج رفته. گفت: پس جمعه؟ فرمود: روزی است که در آن جمع می شوند، و آن روزی است مشهود، و روز شاهد است و مشهود. گفت: پس شنبه؟ فرمود: روز آرامش و عدم تحرک است، و آن است قول خدای عز و جل در قرآن که «وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ»،{و در حقیقت آسمان ها و زمین و آنچه را که میان آن دو است، در شش هنگام آفریدیم.}و از یکشنبه تا جمعه شش روز است و شنبه بدون فعالیت وکار(تعطیل) شد...تا آخر خبر. - . العلل 2 : 156 -

**[ترجمه]

وَ سَمَّوْا کُتُبَهُمْ أَسَاطِیرَ الْأَوَّلِینَ (1) وَ وَضَعُوا لِأَنْفُسِهِمْ دِیناً بِرَأْیِهِمْ (2) وَ اسْتِحْسَانِهِمْ إِنَّ الْأَشْیَاءَ تَدُلُّ عَلَی حُدُوثِهِا مِنْ دَوَرَانِ الْفَلَکِ بِمَا فِیهِ وَ هِیَ سَبْعَةُ أَفْلَاکٍ وَ تَحَرُّکِ الْأَرْضِ وَ مَنْ عَلَیْهَا وَ انْقِلَابِ الْأَزْمِنَةِ وَ اخْتِلَافِ الْوَقْتِ وَ الْحَوَادِثِ الَّتِی تَحْدُثُ فِی الْعَالَمِ مِنْ زِیَادَةٍ وَ نُقْصَانٍ وَ مَوْتٍ وَ بَلَاءٍ(3)

وَ اضْطِرَارِ النَّفْسِ إِلَی الْقَرَارِ(4)

بِأَنَّ لَهَا صَانِعاً وَ مُدَبِّراً أَ مَا تَرَی الْحُلْوَ یَصِیرُ حَامِضاً وَ الْعَذْبَ مُرّاً وَ الْجَدِیدَ بَالِیاً وَ کُلٌّ إِلَی تَغَیُّرٍ وَ فَنَاءٍ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ قَالَ الزِّنْدِیقُ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَزَلْ وَ مَعَهُ طِینَةٌ مُؤْذِیَةٌ فَلَمْ یَسْتَطِعِ التَّفَصِّیَ مِنْهَا إِلَّا بِامْتِزَاجِهِ بِهَا وَ دُخُولِهِ فِیهَا فَمِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ قَالَ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَعْجَزَ إِلَهاً یُوصَفُ بِالْقُدْرَةِ لَا یَسْتَطِیعُ التَّفَصِّیَ مِنَ الطِّینَةِ إِنْ کَانَتِ الطِّینَةُ حَیَّةً أَزَلِیَّةً فَکَانَا إِلَهَیْنِ قَدِیمَیْنِ فَامْتَزَجَا وَ دَبَّرَا الْعَالَمَ مِنْ أَنْفُسِهِمَا فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ کَذَلِکَ فَمِنْ أَیْنَ جَاءَ الْمَوْتُ وَ الْفَنَاءُ وَ إِنْ کَانَتِ الطِّینَةُ مَیِّتَةً فَلَا بَقَاءَ لِلْمَیِّتِ مَعَ الْأَزَلِیِّ الْقَدِیمِ وَ الْمَیِّتُ لَا یَجِی ءُ(5)

مِنْهُ حَیٌّ هَذِهِ مَقَالَةُ الدَّیَصَانِیَّةِ أَشَدِّ الزَّنَادِقَةِ قَوْلًا ثُمَّ قَالَ علیه السلام فِی مَوَاضِعَ مِنْ هَذَا الْخَبَرِ لَوْ کَانَتْ قَدِیمَةً أَزَلِیَّةً لَمْ تَتَغَیَّرْ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ وَ إِنَّ الْأَزَلِیَّ لَا تُغَیِّرُهُ الْأَیَّامُ وَ لَا یَأْتِی عَلَیْهِ الْفَنَاءُ(6).

**[ترجمه]الاحتجاج: زندیقی از امام صادق علیه السلام پرسید: خدا اشیاء را از چه چیزی آفریده؟ فرمود: از هیچ. گفت: چگونه از هیچ، چیزی می آید؟ امام فرمود: اشیاء از این دو حالت خارج نیستند: یا از چیزی آفریده شدند یا از هیچ، و اگر از چیزی آفریده باشد، با او بوده است و آن چیز هم قدیم می شود و قدیم حادث نبوده و نیست نمی شود و دگرگونی و تغییر در آن راه ندارد و این چیز جز آن نیست که جوهری واحد باشد و یک رنگ. پس این رنگ های گوناگون و جوهرهای فراوان موجود و درشکل های مختلف در این جهان از کجا آمده اند؟ و اگر آنچه اشیاء را از آن آفریده، همیشه زنده بوده است، پس مرگ از کجا آمده است؟ و اگر مرده بوده، حیات و زندگی از کجا آمده؟ و نمی شود که آن چیز قدیم هم زنده و هم مرده باشد و هر دو ازلی باشند، زیرا از زنده ای که ازلی است مرده بر نمی آید و نمی شود که مرده، ازلی باشد با اینکه مرده است، زیرا مرده توانایی و بقائی ندارد.

گفت: پس از کجا می گویند همه چیز ازلی است؟ فرمود: این گفتار مردمی است که وجود مدّبر و تدبیرکننده اشیاء را انکار می کنند و رسولان خدا و گفته هایشان را دروغ می پندارند، و پیغمبران و آنچه از آن خبرداده اند را تکذیب کردند و کتب آن ها را افسانه های دیرین نامیدند، و برای خود در نظرشان کیش و آیینی ساختند و و آن را نیک شمردند.

به راستی همه اشیاء بر حدوث خود دلالت می کنند، از چرخش فلک به آنچه در آن است که هفت فلک است و از حرکت زمین و آنچه بر آن است و از دگرگونی زمان ها و اختلاف وقت ها و همه پدیده های حادث جهان، از فزونی و کاستی و مرگ و گرفتاری و بلا، و ناچاری هر کس به اینکه اقرار کند صانعی و مدبری دارد. آیا نمی بینی که شیرین ترش می شود، و خوشمزه تلخ می شود و نو کهنه می گردد، و همه چیز دچار دگرگونی و فنا است؟

و حدیث را ادامه داده تا آنجا که می گوید: زندیق گفت: و می پندارد، خدا همیشه بوده و در کنار او و به همراهش، طینت و سرشتی آزاردهنده هم بوده که خدا نتوانسته خود را از آن خلاص کند، جز به اینکه با آن آمیخته و در آن درآمده باشد، و پس از آن سرشت اشیاء را آفریده. امام فرمود: سبحان اللَّه، چه خدای عاجز و درمانده ای است که به قدرت و توانایی توصیفش می کنند ولی قادر نباشد خود را از سرشتی و گلی بی جان رها کند! اگر آن سرشت زنده و ازلی باشد، پس دو خدای قدیم هستند که به هم آمیخته و خودشان جهان را تدبیر کرده اند و اگر هر دو زنده بودند، دیگر مرگ و نابودی از کجا آمده اند؟ و اگر آن سرشت مرده و بی جان بوده، برای مرده در برابر وجودازلی قدیم، بقا و مقاومتی وجود ندارد و از مرده، زنده بر نمی آید. این گفته دیصانیه است که بدترین زندیق ها هستند، سپس در چند جای این خبر فرموده: اگر قدیم و ازلی باشد، از حالی به حالی دیگر دگرگون نمی شود و روزگار موجود ازلی را دگرگون نمی کند، و نابودی در او راه ندارد. - . الاحتجاج : 184 ، 188 -

**[ترجمه]

لم تزل مع المبدع فأنکر علیه سائر الحکماء و قالوا إن الهیولی لو کانت أزلیة قدیمة لما قبلت الصور و لما تغیرت من حال إلی حال و لما قبلت فعل غیرها إذ الأزلی لا یتغیر.

و قوله علیه السلام فمن أین جاءت هذه الألوان المختلفة لعله مبنی علی ما زعموا من أن کل حادث لا بد له من منشإ و مبدإ یشاکله و یناسبه فی الذات و الصفات فألزمه علیه السلام بحسب معتقده أو المراد أن الاحتیاج إلی المادة إن کان لعجز الصانع تعالی عن إحداث شی ء لم یکن فلا بد من وجود الأشیاء بصفاتها فی المادة حتی یخرجها منها و هذا محال لاستلزامه کون المادة ذات حقائق متباینة و اتصافها بصفات متضادة و إن قلتم إنها مشتملة علی بعضها فقد حکمتم بإحداث بعضها من غیر مادة فلیکن الجمیع کذلک و إن قلتم إن جوهر(1) المادة یتبدل جواهر أخر و أعراضها أعراضا أخری فقد حکمتم بفناء ما هو أزلی و هذا محال و بحدوث شی ء آخر من غیر شی ء و هو مستلزم للمطلوب.

و أما ما ذکره علیه السلام فی الحیاة و الموت فیرجع إلی ما ذکرنا و ملخصه أنه إما أن تکون مادة الکل حیة بذاتها أو میتة بذاتها أو تکون الأشیاء من أصلین أحدهما حی بذاته و الآخر میت و هذا أیضا یحتمل وجهین أحدهما أن یکون کل شی ء مأخوذا من کل من الحی و المیت و الثانی أن یکون الحی مأخوذا من الحی و المیت من المیت فأبطل علیه السلام الأول بأنه لو حصل المیت بذاته عن الحی بذاته یلزم زوال الحیاة الأزلیة من هذا الجزء من المادة و قد مر امتناعه أو تبدل الحقیقة الذی یحکم العقل ضرورة بامتناعه و لو قیل بإعدام الحی و إنشاء المیت فیلزم المفسدة الأولی مع الإقرار بالمدعی و هو حدوث الشی ء لا من شی ء و بهذا یبطل الثانی و کذا الثالث لأن الجزء الحی من المادة یجری فیه ما سبق إذا حصل منه میت و أشار إلیه بقوله لأن الحی لا یجی ء(2) منه میت و أشار

ص: 79

إلی الرابع بقوله و لا یجوز أن یکون المیت قدیما و به یبطل الثانی و الثالث أیضا و تقریره أن الأزلی لا بد أن یکون واجب الوجود بذاته کاملا بذاته لشهادة العقول بأن الاحتیاج و النقص من شواهد الإمکان المحوج إلی المؤثر و الموجد فلا یکون الأزلی میتا و ربما یحمل الحی فی هذا الخبر علی الموجود و المیت علی الاعتباری المعدوم و الظاهر أن أکثر الکلام مبنی علی مقدمات موضوعة مسلمة عند الخصم و قد مر الخبر بتمامه و شرحه فی الجملة فی المجلد الرابع.

**[ترجمه]«قدیم حادث نمی شود» یعنی آنچه وجود ازلی دارد، حادث و معلول نیست پس واجب الوجود است و دگرگونی و نابودی در آن راه ندارد. و به برخی از حکما نسبت داده شده که گفته اند،آفریننده نخست تنها صورت ها را بدون هیولا آفریده، و هیولا پیوسته با آفریننده بوده. و حکمای دیگر گفته اند، اگر هیولا ازلی و قدیم باشد، صورت پذیر نیستند، و از حالی به حالی دیگر تغییر پیدا نمی کنند، و پذیرای فعل دیگری نمی گردند، زیرا وجود ازلی بی تغییر است.

و این فرموده امام که «پس از کجا این رنگ های گوناگون آمده اند» شاید بر این اساس مطرح شده که آنان پنداشتند هر حادثی باید علتی داشته باشد که منشأ ومبدأ آن باشد و آن را ایجاد کند و با او در ذات و صفاتتناسب داشته باشد. و امام او را بر عقیده خودش ملتزم کرده؛ یا مقصود این است که احتیاج به ماده سابقه برای وجود اشیاء، اگر برای ناتوانی صانع از پدید کردن چیزی که نیست، باشد، پس باید همه چیز با هر وصفی که دارد در ماده باشد تا او را از آن به وجود آورد و این محال است، چون مستلزم این است که وجود آن ماده حقائق متباین و صفات متضاده داشته باشد، و اگر بگویند برخی را دارد، پس حکم کردید به اینکه برخی بی ماده پدید شدند و باید همه چنین باشند و چرا نباشند، و اگر بگویند جوهر ماده به جوهرهای دیگر تبدیل می شود و اعراض و اوصافش به اعراض و اوصافی دیگر، پس به فنا بودن آنچه ازلی استحکم نموده اید و این محال است، و لذا باید گفت، چیزی از هیچ پدید می آید و همین مطلوب ما است.

و اما آنچه حضرت از حیات و و موت بیان کرده، برمی گردد به آنچه ما اشاره کردیم و خلاصه اش این است که: ماده کل که تصور شده، یا به ذات خود زنده است (ماده ای با نیرو) یا مرده است (ماده صامت) یا اشیاء از دو اصل و ماده هستند، یکی زنده است به ذات خود و دیگری مرده. و در این هم دو احتمال دارد، اول آنکه، هر چیزی، خود از زنده و مرده هر دو گرفته شده و دوم اینکه، زنده از زنده برگرفته شده و مرده از مرده، امام حکم به بطلان اولی داده که گفته، اگر مرده بالذات از زنده برآید مستلزم آن است که حیات ازلی از این جزء ماده برود و بیان شد که این ممکن نیست یا اینکه حقیقت دگرگون شود و زنده مرده گردد که این هم به حکم ضروری عقل ناممکن است. و اگر گفته شود زنده نیست شده و مرده پدید شده، مفسده اقرار به فناء ازلی را به دنبال دارد و به علاوه معترف شده اند به مدعای ما که حدوث شی ء از لا شی ء و هیچ است.

و به همین دلیل وجه دوم و سوم هم باطل می شوند زیرا در جزء زنده ماده همان دلیل جاری است که اگر مرده از آن پدید شود که به آن اشاره کرده و فرمود: «زیرا از زنده مرده بر نمی آید» و اشاره به وجه چهارم کرده و فرمود: «نمی شود شیء مرده قدیم باشد» و با این گفته، وجه دوم و سوم هم نیز باطل می شوند، و بیان آن اینچنین است که ازلی باید به ذات خود واجب الوجود باشد و به ذات خود کامل و بی کاستی باشد، چون همه خردها شهادت می دهند بر اینکه نیاز و کاستی از دلائل امکانند که نیاز به مؤثر و موجد را با خود دارند و نمی شود ازلی مرده (ماده فاقد نیرو باشد)، و شاید کلمه زنده در این خبر به موجود حمل شود و کلمه مرده به موجود اعتباری و معدوم، و ظاهر این است که بیشتر سخن بر اساس مقدماتی است پذیرفته شده و مقبول نزد طرف گفتگو، و تمام این خبر با شرح اجمالی آن در مجلد چهارم گذشت .

**[ترجمه]

الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ(1)

عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُوَیْنٍ (2) الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَانَ إِذْ لَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ غَیْرُهُ وَ کَوَّنَ الْأَشْیَاءَ فَکَانَتْ کَمَا کَوَّنَهَا وَ عَلِمَ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ (3).

**[ترجمه]التوحید: امام صادق علیه السّلام می فرماید: سپاس از آن خدایی است که بود آنگاه که جز او نبود، و پدید آورد همه چیز را آنچنانی که پدید آورد، و می دانست آنچه را بود و آنچه را می باشد. - . التوحید : 38 -

**[ترجمه]

وَ لَا مَطَرٌ وَ لَا رِیَاحٌ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَحَبَّ أَنْ یَخْلُقَ خَلْقاً یُعَظِّمُونَ عَظَمَتَهُ وَ یُکَبِّرُونَ کِبْرِیَاءَهُ وَ یُجِلُّونَ جَلَالَهُ فَقَالَ کُونَا ظِلَّیْنِ فَکَانَا(1).

**[ترجمه]التوحید: مفضّل از امام صادق علیه السلام نقل می کند که در ضمن توصیف ذات باری تعالی فرمودند: اینچنین است که همیشه بود و همیشه هست تا نهایت نهایت، و نیز بود آنگاه که زمینی نبود و نه آسمانی، نه شبی و نه روزی، نه خورشیدی و نه ماهی، نه اخترانی و نه ابری و نه بارانی و نه بادی. سپس خدای تبارک و تعالی دوست داشت خلقی بیافریند که عظمتش را بزرگ شمرند، و کبریائیش را با تکبیر بستایند، و والائی او را والا بشمارند. پس فرمود: باشید دو سایه، پس شدند. - . التوحید : 80 -

**[ترجمه]

عِنْدَهُ فِی عِلْمِهِ وَ هُوَ مُسْتَحِقُّهَا فَنَعَمْ وَ إِنْ کُنْتَ تَقُولُ لَمْ تَزَلْ تَصْوِیرُهَا وَ هِجَاؤُهَا وَ تَقْطِیعُ حُرُوفِهَا فَمَعَاذَ اللَّهِ أَنْ یَکُونَ مَعَهُ شَیْ ءٌ غَیْرُهُ بَلْ کَانَ اللَّهُ وَ لَا خَلْقَ ثُمَّ خَلَقَهَا وَسِیلَةً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ یَتَضَرَّعُونَ بِهَا إِلَیْهِ وَ یَعْبُدُونَهُ وَ هِیَ ذِکْرُهُ وَ کَانَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ لَا ذِکْرَ وَ الْمَذْکُورُ بِالذِّکْرِ هُوَ اللَّهُ الْقَدِیمُ الَّذِی لَمْ یَزَلْ وَ الْأَسْمَاءُ وَ الصِّفَاتُ مَخْلُوقَاتٌ وَ الْمَعْنِیُّ بِهَا هُوَ اللَّهُ الْخَبَرَ(1).

الإحتجاج، عن الجعفری: مثله (2)

الکافی، عن محمد بن أبی عبد الله رفعه إلی أبی هاشم الجعفری: مثله (3)

أقول قد مر شرحه فی کتاب التوحید و دلالته علی المدعی صریحة.

**[ترجمه]التوحید: راوی از امام جواد علیه السّلام پرسید: به من بگو پروردگار تبارک و تعالی که در کتابش نام ها و اوصاف دارد، نام ها و اوصافش همان خود او هستند؟ امام علیه السّلام فرمود: این سخن دو رو دارد، اگر می گویی این ها خود اویند، با همه کثرت و تعدد، پس خدا برتر است از آن. و اگر می گویی این نام ها و اوصاف همیشه بودند، باز هم دو احتمال دارد: اگر می گوئی همیشه در علم او بودند و سزاوار آن ها بوده است، آری چنین است. و اگر می خواهی بگویی تصویر آن ها و هجاها و تقطیع حروفشان از ازل بوده، نه! به خدا پناه می بریم از اینکه به همراه او جز او باشد، بلکه خدا بود در حالیکه آفریده ای نبود، سپس آن ها را آفرید تا وسیله و واسطه ارتباط میان او و خلق او باشند و مردم به وسیله آن ها به درگاه او تضرع و زاری کنند و او را عبادت کنند، و آن ها «ذکر» او باشند، و خدای سبحان بود و ذکری نبود، و آنچه یاد می شود، با ذکر همان خدای قدیم است که همیشه بوده. اسماء و صفات مخلوقند و مقصود از آن ها خداوند است. - . التوحید : 130 -

در الاحتجاج از جعفری مانند آن روایت آمده است. - . الاحتجاج : 244 - و در کافی نیزروایتی مانند آن آمده - . الکافی : 1 : 116 - است که شرحش در کتاب توحید گذشت، و دلالتش بر آن چه ادعا شد تصریح دارد.

**[ترجمه]

زَوَالٌ وَ انْتِقَالٌ عَنِ الْحَالَةِ الْأُولَی وَ لَوْ کَانَ قَدِیماً مَا زَالَ وَ لَا حَالَ لِأَنَّ الَّذِی یَزُولُ وَ یَحُولُ یَجُوزُ أَنْ یُوجَدَ وَ یَبْطُلَ فَیَکُونُ بِوُجُودِهِ بَعْدَ عَدَمِهِ دُخُولٌ فِی الْحَدَثِ وَ فِی کَوْنِهِ فِی الْأُولَی دُخُولُهُ فِی الْعَدَمِ وَ لَنْ تَجْتَمِعَ صِفَةُ الْأَزَلِ وَ الْعَدَمِ فِی شَیْ ءٍ وَاحِدٍ الْخَبَرَ(1).

**[ترجمه]التوحید: ابن ابی العوجاء از امام صادق علیه السّلام پرسید: چه دلیلی بر حادث بودن اجسام وجود دارد؟ فرمود: به راستی من هیچ چیز کوچک یا بزرگی نیافتم جز اینکه چون مانند آن را بر آن اضافه و ضمیمه کنند بزرگتر می شود، و این خود زوال و انتقال از حالت نخست است، و اگر قدیم بود، زوال و انتقال نداشت، زیرا آنچه زوال و انتقال دارد، می تواند که باشد و نباشد، و وجود آن پس از عدمش، معنی حدوث دارد؛ یعنی پیش از این، عدم بوده؛ و صفت ازل و عدم در یک چیز جمع نمی شوند. - . التوحید : 216 -

**[ترجمه]

و یقال کلام مخلوق أی مکذوب قال الله تبارک و تعالی إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْکاً أی کذبا.

**[ترجمه]التوحید: عبد الرحیم نقل می کند که با دست عبد الملک بن اعین به امام صادق علیه السّلام نوشتم: قربانت گردم، مردم در باره قرآن اختلاف دارند، گروهی خیال می کنند قرآن کلام خدا است و مخلوق نیست، و گروه دیگری می گویند قرآن کلام خدا است و مخلوق است. امام در پاسخ نوشت: قرآن کلام خدا است. حادث است وغیرمخلوق(دروغ نیست). ازلی نیست که همراه خدا بوده باشد، برتر است از اینکه همراه او چیزی باشد، برتری بزرگی! خدا بوده است و چیزی غیر او با او نبوده، چه شناخته شده و معروف و چه مجهول، خدا عزیز و بلند مرتبه بود و متکلم و مرید و متحرک و فاعل نبود، و والا و با عزت است پروردگار ما، همه این صفت ها از کار او پدید آمده اند و قرآن کلام خدا است و غیر مخلوق است و در آن اخبار کسانی که پیش از شما بودند و آنچه پس از شما خواهند بود، هست. از نزد خدا به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرود آمده. - . التوحید : 159 -

صدوق رحمه اللَّه گفته: غیر مخلوق است یعنی کذب و دروغ نیست و مقصود این نیست که حادث نیست، زیرا فرموده: «حادث است و غیر مخلوق، و ازلی نیست که همراه خدای تعالی باشد». و ما تنها به این دلیل از اطلاق کلمه مخلوق بر قرآن امتناع داریم، برای اینکه مخلوق در زبان عرب به معنی دروغ آمده، و کلام مخلوق یعنی دروغ و ساختگی، همچنانکه خداوند فرموده: «إنّما تعبدون مِن دون الله أوثاناً و تخلقون إفکاً»،{واقعا آنچه را که شما سوای خدا می پرستید جز بتانی [بیش] نیستند و دروغی برمی سازید.} - . عنکبوت / 17 -

**[ترجمه]

عَزَّ وَ جَلَّ نُوَیْرَةً مِنْ نَارٍ قَالَ (1) وَ مَا نُوَیْرَةٌ(2)

مِنْ نَارٍ قَالَ نَارٌ بِمِثْلِ (3) أَنْمُلَةٍ قَالَ فَاسْتَقْبَلَهَا بِجَمِیعِ مَا خَلَقَ فَتَخَلَّلَتْ (4)

لِذَلِکَ حَتَّی وَصَلَتْ إِلَیْهِ لَمَّا أَنْ أدخله (5)

[دَخَلَهُ] الْعُجْبُ (6).

المحاسن، عن أبیه عن ابن سنان: مثله.

**[ترجمه]ثواب الاعمال، المحاسن: امام باقر علیه السلام می فرماید: خدا کار را به فرشته ای از فرشته ها واگذار کرد و هفت آسمان را آفرید و هفت زمین و همه اشیاء را، و چون دید همه چیز در فرمان خود او است، گفت: چه کسی مانند من است، و خدای عز و جل، درخشی از آتش (بر او) فرستاد. پرسیده شد: درخشی از آتش چیست؟ فرمود: به اندازه انگشتی فرستاد، و به سمت او و هر چه آفریده بود پیش رفت و میان آن ها نفوذ کرد تا به او رسید؛ چون خود بین شده و دچار عُجب گردیده بود. - . ثواب الاعمال : 242 المحاسن : 123 -

در المحاسن از ابن سنان مانند آن آمده.

**[ترجمه]

جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّ الدُّنْیَا عُمُرَهَا سَبْعَةُ آلَافِ سَنَةٍ فَقَالَ لَیْسَ کَمَا یَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ لَهَا خَمْسِینَ أَلْفَ عَامٍ فَتَرَکَهَا قَاعاً قَفْراً خَاوِیَةً عَشَرَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ بَدَاءٌ فَخَلَقَ فِیهَا خَلْقاً لَیْسَ مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ وَ قَدَّرَ لَهُمْ عَشَرَةَ آلَافِ عَامٍ فَلَمَّا قَرُبَتْ آجَالُهُمْ أَفْسَدُوا فِیهَا فَدَمَّرَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ تَدْمِیراً ثُمَّ تَرَکَهَا قَاعاً قَفْراً خَاوِیَةً عَشَرَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ خَلَقَ فِیهَا الْجِنَّ وَ قَدَّرَ لَهُمْ عَشَرَةَ آلَافِ عَامٍ فِیهَا فَلَمَّا قَرُبَتْ آجَالُهُمْ أَفْسَدُوا فِیهَا وَ سَفَکُوا الدِّمَاءَ وَ هُوَ قَوْلُ الْمَلَائِکَةِ أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ کَمَا سَفَکَتْ بَنُو الْجَانِّ فَأَهْلَکَهُمُ اللَّهُ ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ فَخَلَقَ آدَمَ وَ قَرَّرَ(1) لَهُ عَشَرَةَ آلَافٍ وَ قَدْ مَضَی مِنْ ذَلِکَ سَبْعَةُ آلَافِ عَامٍ وَ مِائَتَانِ وَ أَنْتُمْ فِی آخِرِ الزَّمَانِ.

**[ترجمه]تفسیرعیاشی: مردی به امام صادق علیه السّلام گفت: قربانت شوم! مردم می پندارند عمر دنیا هفت هزار سال است! فرمود: اینچنین نیست که می گویند. خدای آن را آفرید و پنجاه هزار سال به صورت بیابانی تهی رها کرد و ده هزار سال ویران، سپس بداء حاصل شدو در آن خلقی آفرید، نه ازجن و نه از فرشته و نه انس و برای آن ها ده هزار سال تعیین کرد و چون موعدشان رسید، در آن فساد و تباهی کردند و خدا آن ها را از بن برکند و تا ده هزار سال آن را به صورت بیابانی تهی و ویران وانهاد. سپس جنیان را در آن آفرید تا ده هزار سال و چون موعدشان نزدیک شد در آن تباهی کردند و خون ریختند و این است معنی این قول فرشته ها که «أتجعلُ فیها من یُفسِد فیها و یَسفکُ الدِّماء»،{آیا در آن کسی را می نهی که تباهی کند و خون ها بریزد؟} چنانچه فرزندان جان(جنّ بزرگ) ریختند؛ پس خدا آن ها را نابود کرد و آدم را آفرید، و برایش ده هزار سال مقرر داشت و البته هفت هزار و دویست سال آن گذشته و شما در آخر الزمان هستید.

**[ترجمه]

الرِّیَاحَ عَلَی الْمَاءِ فَتَفَجَّرَ الْمَاءُ مِنْ أَمْوَاجِهِ فَارْتَفَعَ عَنْهُ الدُّخَانُ وَ عَلَا فَوْقَ الزَّبَدِ فَخَلَقَ مِنْ دُخَانِهِ السَّمَاوَاتِ السَّبْعَ فَخَلَقَ مِنْ زَبَدِهِ الْأَرَضِینَ السَّبْعَ فَبَسَطَ الْأَرْضَ عَلَی الْمَاءِ وَ جَعَلَ الْمَاءَ عَلَی الصَّفَا وَ الصَّفَا عَلَی الْحُوتِ وَ الْحُوتَ عَلَی الثَّوْرِ وَ الثَّوْرَ عَلَی الصَّخْرَةِ الَّتِی ذَکَرَهَا لُقْمَانُ لِابْنِهِ فَقَالَ یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا وَ الصَّخْرَةَ عَلَی الثَّرَی وَ لَا یَعْلَمُ مَا تَحْتَ الثَّرَی إِلَّا اللَّهُ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْأَرْضَ دَحَاهَا مِنْ تَحْتِ الْکَعْبَةِ ثُمَّ بَسَطَهَا عَلَی الْمَاءِ فَأَحَاطَتْ بِکُلِّ شَیْ ءٍ فَفَخَرَتِ الْأَرْضُ وَ قَالَتْ أَحَطْتُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ فَمَنْ یَغْلِبُنِی وَ کَانَ فِی کُلِّ أُذُنٍ مِنْ آذَانِ الْحُوتِ سِلْسِلَةٌ مِنْ ذَهَبٍ مَقْرُونَةُ الطَّرَفِ بِالْعَرْشِ فَأَمَرَ اللَّهُ الْحُوتَ فَتَحَرَّکَتْ (1)

فَتَکَفَّأَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا کَمَا تَکَفَّأُ السَّفِینَةُ عَلَی مَتْنِ الْمَاءِ قَدِ اشْتَدَّتْ أَمْوَاجُهُ وَ لَمْ تَسْتَطِعِ الْأَرْضُ الِامْتِنَاعَ فَفَخَرَ الْحُوتُ وَ قَالَ غَلَبْتُ الْأَرْضَ الَّتِی أَحَاطَتْ بِکُلِّ شَیْ ءٍ فَمَنْ یَغْلِبُنِی فَخَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْجِبَالَ فَأَرْسَاهَا وَ ثَقَّلَ الْأَرْضَ بِهَا فَلَمْ یَسْتَطِعِ الْحُوتُ أَنْ یَتَحَرَّکَ فَفَخَرَتِ الْجِبَالُ وَ قَالَتْ غَلَبْتُ الْحُوتَ الَّذِی غَلَبَ الْأَرْضَ فَمَنْ یَغْلِبُنِی فَخَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْحَدِیدَ فَقُطِعَتْ بِهِ الْجِبَالُ وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهَا دِفَاعٌ وَ لَا امْتِنَاعٌ فَفَخَرَ الْحَدِیدُ وَ قَالَ غَلَبْتُ الْجِبَالَ الَّتِی غَلَبَتِ الْحُوتَ فَمَنْ یَغْلِبُنِی فَخَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّارَ فَأَلَانَتِ الْحَدِیدَ وَ فَرَّقَتْ أَجْزَاءَهُ وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَ الْحَدِیدِ دِفَاعٌ وَ لَا امْتِنَاعٌ فَفَخَرَتِ النَّارُ

وَ قَالَتْ غَلَبْتُ الْحَدِیدَ الَّذِی غَلَبَ الْجِبَالَ فَمَنْ یَغْلِبُنِی فَخَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمَاءَ فَأَطْفَأَ النَّارَ وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهَا دِفَاعٌ وَ لَا امْتِنَاعٌ فَفَخَرَ الْمَاءُ وَ قَالَ غَلَبْتُ النَّارَ الَّتِی غَلَبَتِ الْحَدِیدَ فَمَنْ یَغْلِبُنِی فَخَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الرِّیحَ (2)

فَأَیْبَسَتِ الْمَاءَ فَفَخَرَتِ الرِّیحُ وَ قَالَتْ غَلَبْتُ الْمَاءَ الَّذِی غَلَبَ النَّارَ فَمَنْ یَغْلِبُنِی فَخَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْإِنْسَانَ فَصَرَفَ الرِّیَاحَ (3) عَنْ مَجَارِیهَا بِالْبُنْیَانِ فَفَخَرَ الْإِنْسَانُ وَ قَالَ غَلَبْتُ الرِّیحَ الَّتِی

ص: 88

غَلَبَتِ الْمَاءَ فَمَنْ یَغْلِبُنِی فَخَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَکَ الْمَوْتِ فَأَمَاتَ الْإِنْسَانَ فَفَخَرَ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ قَالَ غَلَبْتُ الْإِنْسَانَ الَّذِی غَلَبَ الرِّیحَ فَمَنْ یَغْلِبُنِی فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَا الْقَهَّارُ الْغَلَّابُ الْوَهَّابُ أَغْلِبُکَ وَ أَغْلِبُ کُلَّ شَیْ ءٍ فَذَلِکَ قَوْلُهُ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ.

**[ترجمه]تفسیر امام: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله در تفسیر کلام خدای عز و جل «الّذی جعل لکم الأرض فراشاً»، - . طه / 53 - { همان کسی که زمین را برایتان گهواره ای ساخت.» فرمود: وقتی خدای عز و جل آب را آفرید، عرشش را بر آن قرار داد، پیش از آنکه آسمان ها و زمین را بیافریند و این است گفته خدا عز و جل «هوالذی خلق السموات و و الأرض فی ستۀ أیام و کان عرشه علی الماء»، - . هود / 8 - {و اوست کسی که آسمان ها و زمین را در شش هنگام آفرید و عرش او بر آب بود.} یعنی عرشش بر آب بوده، پیش از آنکه آسمان ها و زمین را بیافریند؛ پس خداوند بادها را بر آب فرستاد و آب موج برآورد و دودی از آن برخاست و بر بالای کف برآمد و از آن دود هفت آسمان آفرید و از آن کف، هفت زمین، زمین را بر آب پهن کرد و آب را بر صفا نهاد و صفا را بر ماهی و ماهی را بر گاو و گاو را بر سنگی که لقمان برای پسرش ذکر کرد و گفت: «یا بنیّ أنّها إن تک مثقال حبۀ من خردل فتکن فی صخرۀ أو فی السموات أو فی الأرض یأت بها الله»، - . لقمان / 16 - {ای پسرک من! اگر [عمل تو] هموزن دانه خردلی و در تخته سنگی یا در آسمانها یا در زمین باشد، خدا آن را می آورد.} و آن را بر خاک(ثری) نهاد و آن جا را جز خدا نمی داند.

و چون خدا زمین را آفرید، آن را از زیر کعبه گسترانید و آن را بر آب پهن کرد و به همه چیز احاطه داد، و زمین بر خود بالید و گفت: همه چیز را فرا گرفتم و کیست که به من غلبه کند و چیره گردد؟ و در هر کدام از گوش های ماهی زنجیری بود از طلا که به عرش بسته بود، و خدا ماهی را فرمود: تا جنبید و زمین مانند کشتی طوفانی بر اهل خود چرخید و نتوانست که مانع شود و خود را نگه دارد، و ماهی بر خود بالید و گفت، من بر زمین که همه چیز را فرا گرفته بود چیره شدم و کیست که بر من غلبه یابد و چیره شود؟ و خدای عز و جل کوه ها را آفرید و لنگرگاه آن شدند و زمین سنگین شد و ماهی نتوانست آن را بجنباند و به حرکت درآورد. کوه ها به خود بالیدند و گفتند، ما بر ماهی که بر زمین چیره شده بود چیره شدیم و کیست که بر ما چیره شود؟ و خدا آهن را آفرید تا کوه ها را بریده و کوه نتوانست مانع شود، و آهن به خود بالید و گفت، من بر کوه که بر ماهی چیره شده بود چیره شدم، چه کسی بر من می تواند چیره شود؟ و خدا آتش را آفرید و آهن را نرم کرد واجزایش را از هم پاشید و جدا کرد و آهن نتوانست مانع شود، و آتش به خود بالید و گفت من بر آهن که بر کوه چیره شده بود چیره شدم و چه کسی بر من می تواند چیره شود؟ خدای عز و جل آب را آفرید و آتش را خاموش کرد و او نتوانست مانع شود و آب به خود بالید و گفت من بر آتش که بر آهن چیره بود چیره شدم، چه کسی می تواند بر من چیره شود؟ پس خدای عز و جل باد را آفرید و آن را خشک کرد و گفت من بر آبی که بر آتش چیره بود چیره شدم، چه کسی می تواند بر من چیره شود؟ و خدا انسان را آفرید و او بنیان بادها را از مجاری خودشان به حرکت آورد. و انسان هم به خود بالید و گفت، من بر باد که بر آب چیره بود چیره شدم، چه کسی می تواند بر من چیره شود؟ و خدای عز و جل ملک الموت را آفرید و جان انسان را گرفت و آن را میراند و ملک الموت به خود بالید و گفت، من بر آدمی که بر باد چیره بود چیره شدم، چه کسی می تواند بر من چیره شود؟ و خدای عز و جل فرمود: همانا من قهّار و بسیار غالب شونده و پر بخشش، بر تو و بر هر چیزی چیره می گردم و این است کلام او که «إلیه یرجع الأمر کلّه»، - . حدید / 5 - {همه [جمله] کارها به سوی خدا بازگردانیده می شود.}

**[ترجمه]

**[ترجمه]یعنی ترس خدا سبب شده که آن گوهر آب شود و آب گردد، چنانچه بیان خواهد شد. - . المناقب 4 : 354 -

**[ترجمه]

یُوشَعَ بْنِ نُونٍ فَقَبِلَهُ طَائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَنْکَرَتْ فَضْلَهُ طَائِفَةٌ وَ هِیَ (1)

الَّتِی ذَکَرَ اللَّهُ تَعَالَی فِی الْقُرْآنِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ (2) وَ کَذَلِکَ الْأَنْبِیَاءُ السَّالِفَةُ وَ الْأُمَمُ الْخَالِیَةُ لَمْ یَکُنْ نَبِیٌّ إِلَّا وَ قَدْ کَانَ لَهُ وَصِیٌّ یَحْسُدُهُ قَوْمُهُ وَ یَدْفَعُونَ فَضْلَهُ فَقَالَ وَیْحَکَ یَا کَعْبُ فَمَنْ تَرَی وَصِیَّ نَبِیِّنَا قَالَ کَعْبٌ مَعْرُوفٌ فِی جَمِیعِ کُتُبِ

الْأَنْبِیَاءِ وَ الْکُتُبِ الْمُنْزَلَةِ مِنَ السَّمَاءِ عَلِیٌّ أَخُو النَّبِیِّ الْعَرَبِیِّ علیه السلام یُعِینُهُ عَلَی أَمْرِهِ وَ یُوَازِرُهُ عَلَی مَنْ نَاوَاهُ وَ لَهُ زَوْجَةٌ مُبَارَکَةٌ وَ لَهُ مِنْهَا ابْنَانِ یَقْتُلُهُمَا أُمَّتُهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ یَحْسُدُونَ (3) وَصِیَّهُ کَمَا حَسَدَتِ الْأُمَمُ أَوْصِیَاءَ أَنْبِیَائِهَا فَیَدْفَعُونَهُ عَنْ حَقِّهِ وَ یَقْتُلُونَ مِنْ وُلْدِهِ بَعْدَهُ (4) کَحَسَدِ(5)

الْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ وَ قَالَ فَأُفْحِمَ عِنْدَهَا وَ قَالَ (6):

یَا کَعْبُ لَئِنْ صَدَقْتَ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ قَلِیلًا فَقَدْ کَذَبْتَ کَثِیراً فَقَالَ کَعْبٌ وَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ قَطُّ وَ لَکِنْ سَأَلْتَنِی عَنْ أَمْرٍ لَمْ یَکُنْ لِی بُدٌّ مِنْ تَفْسِیرِهِ وَ الْجَوَابِ فِیهِ فَإِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّ أَعْلَمَ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام بَعْدَ نَبِیِّهَا(7)

لِأَنِّی لَمْ أَسْأَلْهُ عَنْ شَیْ ءٍ إِلَّا وَجَدْتُ عِنْدَهُ کلما(8)

[عِلْماً] تُصَدِّقُهُ بِهِ التَّوْرَاةُ وَ جَمِیعُ کُتُبِ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام فَقَالَ لَهُ عُمَرُ اسْکُتْ یَا ابْنَ الْیَهُودِیِ (9)

فَوَ اللَّهِ إِنَّکَ لَکَثِیرُ التَّخَرُّصِ (10)

بِکَذِبٍ (11) فَقَالَ کَعْبٌ وَ اللَّهِ مَا عَلِمْتُ أَنِّی کَذَبْتُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ

ص: 91

کِتَابِ اللَّهِ مُنْذُ جَرَی لِلَّهِ عَلَیَّ الْحُکْمُ وَ لَئِنْ شِئْتَ لَأُلْقِیَنَّ عَلَیْکَ شَیْئاً مِنْ عِلْمِ التَّوْرَاةِ فَإِنْ فَهِمْتَهُ فَأَنْتَ أَعْلَمُ مِنْهُ وَ إِنْ فَهِمَ فَهُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ هَاتِ بَعْضَ هَنَاتِکَ فَقَالَ کَعْبٌ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ فَأَیْنَ کَانَتِ الْأَرْضُ وَ أَیْنَ کَانَتِ السَّمَاءُ وَ أَیْنَ کَانَ جَمِیعُ خَلْقِهِ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ وَ مَنْ یَعْلَمُ غَیْبَ (1) اللَّهِ مِنَّا إِلَّا مَا سَمِعَهُ رَجُلٌ مِنْ نَبِیِّنَا قَالَ وَ لَکِنْ إِخَالُ أَبَا حَسَنٍ لَوْ سُئِلَ عَنْ ذَلِکَ لَشَرَحَهُ بِمِثْلِ مَا قَرَأْنَاهُ فِی التَّوْرَاةِ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ فَدُونَکَ إِذاً اخْتَلَفَ الْمَجْلِسُ قَالَ فَلَمَّا دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی عُمَرَ وَ أَصْحَابِهِ (2) أَرَادُوا إِسْقَاطَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ کَعْبٌ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام نَعَمْ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ حِینَ لَا أَرْضٌ مَدْحِیَّةٌ وَ لَا سَمَاءٌ مَبْنِیَّةٌ وَ لَا صَوْتٌ یُسْمَعُ وَ لَا عَیْنٌ تَنْبُعُ وَ لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا نَجْمٌ یَسْرِی وَ لَا قَمَرٌ یَجْرِی وَ لَا شَمْسٌ تُضِی ءُ وَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ غَیْرُ مُسْتَوْحِشٍ إِلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ یُمَجِّدُ نَفْسَهُ وَ یُقَدِّسُهَا کَمَا شَاءَ أَنْ یَکُونَ کَانَ ثُمَّ بَدَا لَهُ أَنْ یَخْلُقَ الْخَلْقَ فَضَرَبَ بِأَمْوَاجِ الْبُحُورِ فَثَارَ مِنْهَا مِثْلُ الدُّخَانِ کَأَعْظَمِ مَا یَکُونُ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فَبَنَی بِهَا سَمَاءً رَتْقاً ثُمَّ دَحَا(3) الْأَرْضَ مِنْ

مَوْضِعِ (4)

الْکَعْبَةِ وَ هِیَ وَسَطُ الْأَرْضِ فَطَبَقَتْ إِلَی الْبِحَارِ ثُمَّ فَتَقَهَا بِالْبُنْیَانِ وَ جَعَلَهَا سَبْعاً بَعْدَ إِذْ کَانَتْ وَاحِدَةً ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ الَّذِی أَنْشَأَهُ مِنْ تِلْکَ الْبُحُورِ فَجَعَلَهَا سَبْعاً طِبَاقاً بِکَلِمَتِهِ الَّتِی لَا یَعْلَمُهَا غَیْرُهُ وَ جَعَلَ فِی کُلِّ سَمَاءٍ سَاکِناً مِنَ الْمَلَائِکَةِ خَلَقَهُمْ مَعْصُومِینَ مِنْ نُورٍ مِنْ بُحُورٍ عَذْبَةٍ وَ هُوَ(5)

بَحْرُ الرَّحْمَةِ وَ جَعَلَ طَعَامَهُمُ التَّسْبِیحَ وَ التَّهْلِیلَ وَ التَّقْدِیسَ فَلَمَّا قَضَی أَمْرَهُ

ص: 92

وَ خَلْقَهُ اسْتَوَی عَلَی مُلْکِهِ فَمُدِحَ کَمَا یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُحْمَدَ ثُمَّ قَدَّرَ مُلْکَهُ فَجَعَلَ فِی کُلِّ سَمَاءٍ شُهُباً مُعَلَّقَةً(1)

کَوَاکِبَ کَتَعْلِیقِ الْقَنَادِیلِ مِنَ الْمَسَاجِدِ لَا یُحْصِیهَا(2)

غَیْرُهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ النَّجْمُ مِنْ نُجُومِ السَّمَاءِ کَأَکْبَرِ مَدِینَةٍ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ خَلَقَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ فَجَعَلَهُمَا شَمْسَیْنِ فَلَوْ تَرَکَهُمَا تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَمَا کَانَ ابْتَدَأَهُمَا فِی أَوَّلِ مَرَّةٍ لَمْ یُعْرَفْ خِلْقَةُ اللَّیْلِ مِنَ النَّهَارِ وَ لَا عُرِفَ الشَّهْرُ وَ لَا السَّنَةُ وَ لَا عُرِفَ الشِّتَاءُ مِنَ الصَّیْفِ وَ لَا عُرِفَ الرَّبِیعُ مِنَ الْخَرِیفِ وَ لَا عَلِمَ أَصْحَابُ الدَّیْنِ مَتَی یَحُلُّ دَیْنُهُمْ وَ لَا عَلِمَ الْعَامِلُ مَتَی یَتَصَرَّفُ (3)

فِی مَعِیشَتِهِ وَ مَتَی یَسْکُنُ لِرَاحَةِ بَدَنِهِ فَکَانَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِرَأْفَتِهِ بِعِبَادِهِ نَظَرَ(4)

لَهُمْ فَبَعَثَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام إِلَی إِحْدَی الشَّمْسَیْنِ فَمَسَحَ بِهَا جَنَاحَهُ فَأَذْهَبَ مِنْهَا الشُّعَاعَ وَ النُّورَ وَ تَرَکَ فِیهَا الضَّوْءَ فَذَلِکَ قَوْلُهُ وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَصَّلْناهُ تَفْصِیلًا وَ جَعَلَهُمَا یَجْرِیَانِ فِی الْفَلَکِ وَ الْفَلَکُ بَحْرٌ(5) فِیمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ مُسْتَطِیلٌ فِی السَّمَاءِ اسْتِطَالَتُهُ ثَلَاثَةُ فَرَاسِخَ یَجْرِی فِی غَمْرَةِ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا عَلَی عَجَلَةٍ یَقُودُهُمَا(6) ثَلَاثُمِائَةِ مَلَکٍ بِیَدِ کُلِّ مَلَکٍ مِنْهَا عُرْوَةٌ یَجُرُّونَهَا فِی غَمْرَةِ ذَلِکَ الْبَحْرِ لَهُمْ زَجَلٌ بِالتَّهْلِیلِ وَ التَّسْبِیحِ وَ التَّقْدِیسِ لَوْ بَرَزَ وَاحِدٌ مِنْهُمَا مِنْ غَمْرِ ذَلِکَ الْبَحْرِ لَاحْتَرَقَ کُلُّ شَیْ ءٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ حَتَّی الْجِبَالُ وَ الصُّخُورُ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ النُّجُومَ وَ الْفَلَکَ وَ جَعَلَ الْأَرَضِینَ عَلَی ظَهْرِ حُوتٍ (7) أَثْقَلَهَا فَاضْطَرَبَتْ فَأَثْبَتَهَا بِالْجِبَالِ فَلَمَّا اسْتَکْمَلَ خَلْقَ مَا فِی السَّمَاوَاتِ

ص: 93

وَ الْأَرْضُ یَوْمَئِذٍ خَالِیَةٌ لَیْسَ فِیهَا أَحَدٌ قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ فَبَعَثَ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَأَخَذَ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ قَبْضَةً فَعَجَنَهُ بِالْمَاءِ الْعَذْبِ وَ الْمَالِحِ (1)

وَ رَکَّبَ فِیهِ الطَّبَائِعَ قَبْلَ أَنْ یَنْفُخَ فِیهِ الرُّوحَ فَخَلَقَهُ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ فَلِذَلِکَ سُمِّیَ آدَمَ لِأَنَّهُ لَمَّا عُجِنَ بِالْمَاءِ اسْتَأْدَمَ فَطَرَحَهُ فِی الْجَبْلِ کَالْجَبْلِ الْعَظِیمِ وَ کَانَ إِبْلِیسُ یَوْمَئِذٍ خَازِناً عَلَی السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ یَدْخُلُ فِی مَنْخِرِ آدَمَ ثُمَّ یَخْرُجُ مِنْ دُبُرِهِ ثُمَّ یَضْرِبُ بِیَدِهِ عَلَی بَطْنِهِ فَیَقُولُ لِأَیِّ أَمْرٍ خُلِقْتَ لَئِنْ جُعِلْتَ فَوْقِی لَا أَطَعْتُکَ وَ إِنْ جُعِلْتَ أَسْفَلَ مِنِّی لَا أُعِینُکَ فَمَکَثَ فِی الْجَنَّةِ أَلْفَ سَنَةٍ مَا بَیْنَ خَلْقِهِ إِلَی أَنْ یُنْفَخَ فِیهِ الرُّوحُ فَخَلَقَهُ مِنْ مَاءٍ وَ طِینٍ وَ نُورٍ وَ ظُلْمَةٍ وَ رِیحٍ وَ نُورٍ مِنْ نُورِ اللَّهِ فَأَمَّا النُّورُ فَیُورِثُهُ الْإِیمَانَ وَ أَمَّا الظُّلْمَةُ فَیُورِثُهُ الْکُفْرَ وَ الضَّلَالَةَ وَ أَمَّا الطِّینُ فَیُورِثُهُ الرِّعْدَةَ وَ الضَّعْفَ وَ الِاقْشِعْرَارَ(2) عِنْدَ إِصَابَةِ الْمَاءِ فَیُنْعَتُ (3) بِهِ عَلَی أَرْبَعِ الطَّبَائِعِ عَلَی الدَّمِ وَ الْبَلْغَمِ وَ الْمِرَارِ وَ الرِّیحِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ وَ لا یَذْکُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً قَالَ فَقَالَ کَعْبٌ یَا عُمَرُ بِاللَّهِ أَ تَعْلَمُ کَعِلْمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ لَا فَقَالَ کَعْبٌ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَصِیُّ الْأَنْبِیَاءِ وَ مُحَمَّدٌ خَاتَمُ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام وَ عَلِیٌّ خَاتَمُ الْأَوْصِیَاءِ وَ لَیْسَ عَلَی الْأَرْضِ الْیَوْمَ مَنْفُوسَةٌ إِلَّا وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَعْلَمُ مِنْهُ وَ اللَّهِ مَا ذَکَرَ مِنْ خَلْقِ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ وَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ الْمَلَائِکَةِ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ قَرَأْتُهُ فِی التَّوْرَاةِ کَمَا قَرَأَ قَالَ فَمَا رُئِیَ عُمَرُ غَضِبَ قَطُّ مِثْلَ غَضَبِهِ ذَلِکَ الْیَوْمَ (4).

**[ترجمه]تفسیر فرات: امام حسن فرمود: پدرم را نزد عمر بن خطاب دیدم که کعب الاحبار نزد او بود و او مردی بود که تورات و کتب پیغمبران را خوانده بود، عمر به او گفت: ای کعب! داناترین بنی اسرائیل پس از موسی بن عمران چه کسی بود؟ گفت: او یوشع بن نون بود که پس از موسی بن عمران وصی او بود، و همچنین هر پیغمبری که پس از موسی بن عمران در گذشت یک وصیّ داشت که پس از او کارگزار امتش بود. پس عمر به او گفت:پس وصی پیغمبر ما و دانای آنان که بود؟آیا ابو بکر بود؟

علی علیه السّلام خاموش بود و سخن نمی گفت.کعب گفت: آرام باش ای عمر! که سکوت در اینجا بهتر است. ابو بکر مردی به صلاح بود و مسلمان ها برای صلاحیت او را مقدّم داشتند در حالی که وصی نبود، زیرا [موسی بن عمران] چون درگذشت، وصیت کرد به یوشع بن نون و گروهی از بنی اسرائیل او را پذیرفتند و گروهی هم فضل و برتری او را انکار کردند، و این همان است که خدای تعالی در قرآن یاد کرده «فآمنت طائفۀٌ من بنی إسرائیل و کَفَرَت طائفۀٌ فأیّدنا الذین آمنوا علی عدوّهم فأصبَحوا ظاهرین»، - . صّف / 14 - {گروهی از بنی اسرائیل ایمان آوردند پس طایفه ای کفر ورزیدند و کسانی را که گرویده بودند بر دشمنانشان یاری کردیم تا چیره شدند.}وچنین بودند پیغمبران گذشته و امت های پیشین و هیچ پیغمبری نبود جز اینکه یک وصی و جانشین داشت و قومش بر او حسد بردند و فضیلت او را انکار کردند. عمر گفت: وای بر تو ای کعب! پس به نظر تو وصی پیغمبر ما کیست؟

کعب گفت: او در همه کتب پیغمبران معروف و شناخته شده است و در همه کتبی که از آسمان نازل شده اند. او علی است! برادر پیغمبر عربی صلی الله علیه وآله. یار او بود در کار و پشتیبان او بود در برابر دشمنانش [و] همسری مبارک دارد [و] و از او دو پسر دارد که امتش پس از او هر دو را می کشند و به وصیش حسد می برند همان طور که امت های گذشته به اوصیاء پیغمبران خود حسد بردند؛ و او را از حقش دور می کنند و محروم، و پس از او فرزندانش را می کشند، مانند حسد امت های گذشته.

عمر نفسی درکشید و گفت، ای کعب! اگر قدری هم به کتاب نازل شده خدا باور داری، البته بسیار به آن دروغ بستی. کعب گفت: من هرگز در باره کتاب خدا دروغ نگفتم، ولی از من چیزی پرسیدی که ناچار بودم آن را برایت شرح دهم و من حتماً می دانم که داناترین این امت پس از پیغمبرشان، امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است. زیرا من چیزی از او نپرسیدم جز اینکه نزد او هر آنچه را تورات و همه کتب پیغمبران آن را تصدیق دارند، یافتم.

عمر به او گفت: ای یهودی زاده! خاموش باش، به خدا تو سخن های دروغین بسیار داری. کعب گفت: به خدا سراغ ندارم که از زمانی که حکم اسلام بر من جاری شد و مکلّف شدم، در هیچ چیز از کتاب خدا دروغ بسته باشم. اگر بخواهی، من یک مسأله علمی از تورات مطرح می کنم، اگر تو بهتر دانستی، تو از او داناتری و اگر او فهمید، از تو داناتر است. عمر گفت: بیاور برخی از آنچه ناستوده داری، کعب گفت: به من بگو «وکان عرشه علی الماء»پس زمین کجا بوده؟ وآسمان کجا بوده؟ وهمه مخلوقات کجا بودند؟ عمر گفت: چه کسی از غیب می داند، جز آنچه از پیغمبر ما شنیده باشد؟ گفت ولی به گمانم اگر از ابو الحسن از این مسأله سؤال شود، آن را شرح می دهد، همانند آنچه ما آن را در تورات خواندیم. عمر به او گفت: وقتی به مجلس آمد، از او بپرس. چون علی علیه السّلام بر عمر و یارانش وارد شد، آنان خواستند که امیر المؤمنین را خوار کنند. کعب گفت: ای ابوالحسن! در باره قول خدای تعالی در کتابش به من بگو، آنجا که فرمود: « وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاء لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»،{ عرش او بر آب بود تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید.}امیر المؤمنین علی علیه السّلام فرمود: آری، عرش او بر آب بود آنگاه که نه زمین گسترانیده شده بود، و نه آسمان ساخته شده، نه آوازی شنیده می شد، نه چشمه ای می جوشید، و نه فرشته مقربی بود، نه پیغمبر مرسلی، و نه ستاره ای در حرکت بود، و نه ماهی در گردش، و نه خورشیدی در تابش. عرش او بر آب بود، و برای هیچ آفریده ای نگران نبود. خود را چنانچه می خواست بزرگ می داشت و تقدیس می نمود، سپس به آفریدن مخلوقات آغاز کرد. موج دریاها را برانگیخت و از آن ها دودی چون بزرگترین آفریده خدا برخاست، و آسمانی بسته از آن ساخت، و سپس زمین را از زیر محل کعبه کشید و پهن کرد، و آن وسط و میانه زمین است و با دریاها پیوست، سپس آن را از بنیان گشود و هفت طبقه اش نمود، بعد از آنکه یکی بود.

سپس به آسمان توجه کرد که دودی بود و بخاری برخاسته از آبی که در آن دریاها بود، و آن را با کلمه ای که جز خودش نمی داند هفت طبقه ساخت، و در هر آسمانی فرشته هایی را جای داد وآنان را معصوم از گناه آفرید، از نوری برگرفته از دریاهای خوش گوار، و آن دریای رحمت است، و خوراکشان را تسبیح تهلیل و تقدیس قرار داد. و چون کارش گذشت و آفرینشش پایان یافت بر ملک خود استوار شد، و ستایش شد چنان که شایسته آن بود؛ سپس ملک خود را اندازه کرد، و در هر آسمانی اختران فروزانی آویخت مانند قندیل ها و چراغ هایی که در مساجد می آویزند، که کسی نمی تواند آن ها را حساب کند جز خدای تبارک و تعالی. یک اختر آسمانی مانند یک شهر بزرگ در زمین است. سپس خورشید و ماه را آفرید و هر دو را تابنده ساخت، و اگر خدای تعالی آن دو را وانهاده بود، همانطور که نخستین بار آفریده بود، شب از روزشناخته نمی شد، و ماه و سال و زمستان و تابستان و بهار و پائیز از هم شناخته نمی شدند و دین داران وقت وظائف و فرائض دینی خود را نمی دانستند، و کارگر نمی دانست کی به دنبال امور معاش خود برود و کی آسایش کند، و خدا به خاطر رأفتی که به بنده های خود داشت، به آن ها نظر کرد، و جبرئیل را فرستاد تا با پر خود یکی از دو خورشید را مسح کند، و پرتو و شعاع آن را برد و روشنی آن را به جا گذاشت، و این است فرموده خدا که «وجَعَلنا الّلیلَ و النّهارَ آیَتَین فَمَحونا آیۀَ الّلیل فجعلنا آیۀ النّهار مُبصِرۀً لتبتغوا فضلاً من ربّکم و لتعلمو عدد السنین و الحساب و کلّ شیءٍ فصّلناه تفصیلا»، - . أسری / 12 - {و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم. نشانه شب را تیره گون و نشانه روز را روشنی بخش گردانیدیم تا [در آن] فضلی از پروردگارتان بجویید و تا شماره سال ها و حساب [عمرها و رویدادها] را بدانید و هر چیزی را به روشنی باز نمودیم.} و آن ها را نهادیم تا در فلک روان باشند و فلک میان آسمان و زمین فراز و بلند است. در آسمان، فرازی و بلندی اش تا سه فرسخ است در فرو گرفتن خورشید و ماهِ روان. و هر کدام در شتابند و سیصد فرشته آن ها را می کشاند، در دست هر فرشته حلقه ای است که آن ها را در اعماق این دریا روانه می کنند و هر کدام سر و صدایی در تهلیل و تسبیح و تقدیس دارند. اگر یکی از آن ها از اعماق آن دریا ظاهر شود و بیرون آید، هر چه بر روی زمین است می سوزد حتی کوه ها و سنگ ها و هر چه خدا آفریده، و چون خدا آسمان ها و زمین و شب و روز و اختران و فلک را آفرید و زمین را بر پشت ماهی نهاد، بر او سنگینی کرد و لرزید و به وسیله کوه ها آن را محکم و استوار کرد، و چون آفرینش آنچه در آسمان ها بود کامل شدو زمین در آن روز تهی بود و در آن کسی نبود، خدا به فرشته ها فرمود: «إنّی جاعلٌ فی الإرض خلیفۀ قالوا أتجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء و نحن نسبّح بحمدک و نقدّس لک قال إنّی أعلم ما لاتعلمون»، - . البقره / 31 - {من در زمین جانشینی خواهم گماشت. [فرشتگان] گفتند آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد و خون ها بریزد و حال آنکه ما با ستایش تو [تو را] تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم! فرمود: من چیزی می دانم که شما نمی دانید.} پس خدا جبرئیل را فرستاد و از روی زمین مشتی (خاک) برگرفت و آن را با آب شیرین و تلخ خمیر کرد. و طبع ها را در آن در آمیخت، پیش از آنکه جان در آن بدمد و او را از روی گندمگون زمین آفرید و برای همین او را آدم نامید. چون او را با آب خمیر کرد گل آلود شد و آن را چون کوهی بزرگ به دامنه کوه افکند، ابلیس در آن روز بر آسمان پنجم بود، از سوراخ بینی آدم درون می شد و از دبر او در می آمد، سپس دست بر شکمش می زد و می گفت: تو برای چه آفریده شدی؟ اگر برتر و بالا دست من شوی از تو فرمان نمی برم و اگر زیردستم شوی یاریت نمی کنم. از روزی که آفریده شد تا جان در او دمیده شد، هزار سال در بهشت ماند. او را از آب و گل، نور و ظلمت و بادو پرتوی از خدا آفرید، اما بر اثر نور ایمان می آورد و بر اثر ظلمت به کفر می گراید و گمراهی. سرشت خاکی­اش در مواجهه با آب او را دچار لرزش و ناتوانی و زبری پوست تن می نماید، و او را به چهار طبع وصف کنند، طبع خون و بلغم، و صفراء و باد، و این است قول خدا تبارک و تعالی که «أولا یذکر الإنسان أنّا خلقناه من قبل و لم یکن شیئا»، - . مریم / 67 - {آیا انسان به یاد نمی­آورد که ما او را قبلا آفریدیم و حال آنکه چیزی نبوده است؟}

کعب گفت: ای عمر، تو را به خدا!آیا تو به مانند دانش امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علم داری؟ گفت: نه، کعب گفت: علی بن ابی طالب علیه السّلام وصی پیغمبران است و محمّد خاتم پیغمبران علیهم السلام، و علی خاتم اوصیاء، و نیست امروزه در روی زمین کسی(نفسی) جز اینکه علی بن ابی طالب از او داناتر است. به خدا ذکر نشده از خلق آدمی و جن و آسمان و زمین و فرشته ها، چیزی جز اینکه من آن را در تورات خواندم، چنانچه او گفت. و هیچ روز عمر را خشمناک تر از آن روز ندیدند. - . تفسیر فرات : 65 -

**[ترجمه]

هناتک أی شرورک أو کلماتک العجیبة و لکن إخال بکسر الهمزة و قد تفتح أی أظن ثم فتقها بالبنیان لعل المراد جعل الفرج بین قطعاتها فصارت کالبنیان أو جعل فیها البناء و العمارة فقسمت بالأقالیم علی قول و الجبل بالفتح الساحة و کان فی الخبر تصحیفات و هو مشتمل علی رموز و لعلنا نتکلم فی بعض أجزائه فی موضع یناسبه.

**[ترجمه]«الخرص»: دروغ و سخن از روی گمان. «التخرص»: افتراء. «بعض هناتک» یعنی بدیهایت یا کلمات عجیبت. «و لکن إخال» که گاهی با فتح همزه می آید یعنی گمان می کنم.

«ثم فتقها بالبنیان» شاید منظور این است که میان طبقاتش گشادگی ایجاد کرد و مانند ساختمان شد، یا اینکه بنا بر قولی، عمارت و آبادانی در آن نهاد و به هفت اقلیم تقسیم شد. این خبر نقاط ابهامی دارد و رموزی، و شاید ما در زمان مناسبی در باره بخشی از آن توضیح بدهیم.

**[ترجمه]

محمد بن إسماعیل البرمکی عن جزعان (1) بن نصر الکندی عن سهل: مثله

**[ترجمه]کافی: داود رقی از امام صادق علیه السّلام از تفسیر آیه: «و کان عرشه علی الماء» پرسید، فرمود: چه می گویند؟ گفتم: می گویند: عرش بر روی آب بود و پروردگار بالای آن. فرمود: دروغ می گویند، هر که این را بگوید خدا را چون باری و جسمی قابل حمل پنداشته، و به صفت مخلوق توصیفش کرده و این مستلزم آن است که چیزی که خدا را حمل کرده و نگه داشته، نیرومندتر از او باشد. گفتم: قربانت گردم! برایم شرح بده. فرمود: خدا دین و دانش خود را بر آب بار کرد، پیش از آنکه زمینی یا آسمانی یا جن وانسی، یا خورشید و ماهی باشند. چون خواست خلق را بیافریند، آن ها را در برابر خود پراکند و به آن ها گفت: پروردگارتان کیست؟ نخستین کسی که به سخن آمد، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و امیرالمؤمنین و ائمه علیهم السلام بودند که گفتند: تویی پروردگار ما. پس دین و دانشش را به آن ها داد تا حمل کنند، سپس به فرشته ها فرمود: اینان حاملان دین و علم منند و امینانم بر خلق، و آنان مسئول هستند.

سپس به بنی آدم فرمود: به ربوبیت و پروردگاری خداوند اقرار کنید، و برای اینان به ولایت و فرمانبرداری. گفتند: بله پروردگارا، ما اقرار کردیم. پس خدا به فرشته ها فرمود: گواه باشید. ملائکه گفتند: گواهیم براینکه فردا نگویند راستی ما از این بی خبر بودیم یا بگویند، همانا پدران ما پیش از این مشرک بودند، و ما پس از آن ها فرزندان ناتوانی بودیم. آیا ما را به آن چه بیهوده کاران کردند عذاب می نمائی؟ ای داود، ولایت ما در میثاق بر آن ها تأکید شده. - . الکافی 1 : 132 -

در التوحید روایتی مشابه آن آمده.

**[ترجمه]

الْأَشْیَاءِ مِنْهُ وَ هُوَ الْمَاءُ الَّذِی خَلَقَ الْأَشْیَاءَ مِنْهُ فَجَعَلَ نَسَبَ کُلِّ شَیْ ءٍ إِلَی الْمَاءِ وَ لَمْ یَجْعَلْ لِلْمَاءِ نَسَباً یُضَافُ إِلَیْهِ وَ خَلَقَ الرِّیحَ مِنَ الْمَاءِ ثُمَّ سَلَّطَ الرِّیحَ عَلَی الْمَاءِ فَشَقَّقَتِ الرِّیحُ مَتْنَ الْمَاءِ حَتَّی ثَارَ مِنَ الْمَاءِ زَبَدٌ عَلَی قَدْرِ مَا شَاءَ أَنْ یَثُورَ فَخَلَقَ مِنْ ذَلِکَ الزَّبَدِ أَرْضاً بَیْضَاءَ نَقِیَّةً لَیْسَ فِیهَا صَدْعٌ وَ لَا ثَقْبٌ (1) وَ لَا صُعُودٌ وَ لَا هُبُوطٌ وَ لَا شَجَرَةٌ ثُمَّ طَوَاهَا فَوَضَعَهَا فَوْقَ الْمَاءِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ النَّارَ مِنَ الْمَاءِ فَشَقَّقَتِ النَّارُ مَتْنَ الْمَاءِ حَتَّی ثَارَ مِنَ الْمَاءِ دُخَانٌ عَلَی قَدْرِ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَثُورَ فَخَلَقَ مِنْ ذَلِکَ الدُّخَانِ سَمَاءً صَافِیَةً نَقِیَّةً لَیْسَ فِیهَا صَدْعٌ وَ لَا نَقْبٌ (2) وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ أَمِ السَّماءُ بَناها رَفَعَ سَمْکَها فَسَوَّاها وَ أَغْطَشَ لَیْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها قَالَ وَ لَا شَمْسٌ وَ لَا قَمَرٌ وَ لَا نُجُومٌ وَ لَا سَحَابٌ ثُمَّ طَوَاهَا فَوَضَعَهَا فَوْقَ الْأَرْضِ ثُمَّ نَسَبَ الْخَلِیقَتَیْنِ فَرَفَعَ السَّمَاءَ قَبْلَ الْأَرْضِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها یَقُولُ بَسَطَهَا قَالَ فَقَالَ لَهُ الشَّامِیُّ یَا أَبَا جَعْفَرٍ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَلَعَلَّکَ تَزْعُمُ أَنَّهُمَا کَانَتَا رَتْقاً مُلْتَزِقَتَیْنِ مُلْتَصِقَتَیْنِ فَفُتِقَتْ إِحْدَاهُمَا مِنَ الْأُخْرَی فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام اسْتَغْفِرْ رَبَّکَ فَإِنَّ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ کانَتا رَتْقاً یَقُولُ کَانَتِ السَّمَاءُ رَتْقاً لَا تُنْزِلُ الْمَطَرَ وَ کَانَتِ الْأَرْضُ رَتْقاً لَا تُنْبِتُ الْحَبَّ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْخَلْقَ وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ فَفَتَقَ السَّمَاءَ بِالْمَطَرِ وَ الْأَرْضَ بِنَبَاتِ الْحَبِّ فَقَالَ الشَّامِیُّ أَشْهَدُ أَنَّکَ مِنْ وُلْدِ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَنَّ عِلْمَکَ عِلْمُهُمْ (3).

**[ترجمه]روضۀ الکافی: مردی از دانشمندان شام به امام باقر علیه السّلام گفت: یا ابا جعفر، آمدم از تو مسأله ای بپرسم که در تفسیر و یافتن پاسخ آن درمانده شدم، من از سه دسته مردم آن را پرسیدم: هر کدام پاسخی متفاوت دادند. امام علیه السّلام فرمود: آن مسأله چیست؟ گفت: من از شما می پرسم، نخستین آفریده خدا چیست؟ برخی به من گفته اند، قدر است، و برخی گفته اند: قلم است، و برخی آن را روح دانسته اند، امام باقر علیه السّلام فرمود: چیز درستی نگفتند، من به تو خبر می دهم که خدا تبارک و تعالی بود و چیزی جز او نبود، عزیز بود و هیچ کس پیش از عزت او نبود، و این است فرموده او «سبحان ربّک ربّ العزۀ عمّا یصفون»، - . صافات / 180 - {منزه است پروردگار تو، پروردگار شکوهمند از آنچه وصف می کنند.}خالق بود پیش از مخلوق و اگر نخست بار چیزی را از چیزی آفریده باشد، نقطه پایانی برای آن متصور نیست؛ و اگر همیشه با خدا چیزی بوده، در این صورت خدا پیش از او نبوده؛ ولی خدا بوده آنگاه که جز او چیزی نبوده، و چیزی آفریده که همه چیز از آن است و آن آب است که همه چیز را از آن آفریده و نسبت هر چیز را به آب قرار داد، و نسب و نژادی نبود که به آن بپیوندد، و باد را از آب آفرید و باد را بر آب چیره ساخت و باد، دل آن را شکافت تا اینکه از آب کفی حاصل شد تا اندازه ای که خدا خواست، و از آن کف زمینی سپید و پاک آفرید که شکستگی و سوراخی نداشت، و بلندی و پستی در آن نبود و بی درخت بود، سپس آن را در هم نوردید و بالای آب نهاد. سپس خدا آتش را از آب آفرید و آتش دل آب را شکافت تا از آب دودی برآمد به اندازه ای که خدا خواست، و از آن دود آسمانی صاف و پاک آفرید که شکستگی و سوراخ نداشت و این است فرموده او که «رَفَعَ سَمْکَهَا فَسَوَّاهَا *وَأَغْطَشَ لَیْلَهَا وَأَخْرَجَ ضُحَاهَا»، - . نازعات / 29-28 - {سقفش را برافراشت و آن را [به اندازه معین] درست کرد. و شبش را تیره و روزش را آشکار گردانید.}- فرمود: - نه خورشیدی بود و نه ماه، و نه اختران و نه ابر، سپس آن را در هم نوردید و بالای زمین نهاد، سپس دو آفریده را به هم مربوط ساخت، و آسمان را پیش از زمین برافراشت، و این است فرموده او که «وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا»، - . نازعات / 30 - {و پس از آن زمین را با غلتانیدن گسترد.} می فرماید: پهن کرد.

مرد شامی گفت: یا ابا جعفر، این کلام خدای عز و جل یعنی چه؟ «أَوَلَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا»، - . أنبیاء / 30 - {آیا کسانی که کفر ورزیدند ندانستند که آسمان ها و زمین هر دو به هم پیوسته بودند و ما آن دو را از هم جدا ساختیم؟} امام علیه السّلام فرمود: شاید می پنداری آن ها به هم چسبیده و پیوسته بودند، و یکی را از دیگری برگشود و جدا کرد؟ گفت: آری. امام فرمود: از پروردگارت طلب استغفار کن، زیرا معنی «کانتا رتقا» این است که می فرماید، آسمان بسته بود و باران فرود نمی آمد. و زمین بسته بود و دانه گیاه نمی روئید، و چون خدای تبارک و تعالی خلق را آفرید، و از هر جانوری در زمین پراکند، آسمان را با باران گشود، و زمین را به رویاندن دانه، شامی گفت: گواهی می دهم که تو زاده پیغمبری و دانش تو دانش پیغمبران است. - . روضۀ الکافی : 94 -

**[ترجمه]

بأن خلق جمیعها منه لا بقوله وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍ لأنه ظاهرا مختص بذوی الحیاة إلا أن یقال المراد بکل شی ء هنا أیضا ذوو الحیاة أو یقال انتساب ذوی الحیاة إلیه مستلزم لانتساب غیرهم أیضا من العناصر لأنها جزء الحیوان ثم نسب الخلیقتین أی رتبهما فی الوضع و جعل إحداهما فوق الأخری أو بین نسبة خلقهما فی کتابه بقوله وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها فبین أن دحو الأرض بعد رفع السماء.

**[ترجمه]این که فرمود «اگر نخستین آفریده از چیزی باشد» یعنی اگر چنان باشد که حکماء می پندارند هر حادث و پدیده ای باید مسبوق به ماده ای باشد، چیزی که نخستین پدیده و حادث باشد محقق نشود، و لازم می شود وجود قدیمی غیر ازخدا را بپذیریم و آن محال است. «نسبت هر چیز را به آب قرار داد» یعنی همه را از آب آفرید، نه مقصود این است که می گوید: «و جعلنا من الماء کل شیء حیّ»، { هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم.} زیرا ظاهرش مخصوص به دارای حیات است مگر اینکه گفته شود، مقصود از هر چیز در اینجا هم همان زنده ها است، یا گفته شود نسبت زنده ها به آب مستلزم نسبت دیگر چیزها به آن است از هر یک از عناصر، زیرا آن ها هم جزء زنده ها هستند. «سپس دو آفریده را به هم مربوط ساخت» یعنی وضعیت آن ها را مرتب نمود، و یکی را در بالای دیگری نهاد، یا آنکه نسبت آن ها را در کتاب خود یاد کرد و فرمود: «و الأرض بعد ذلک دحاها» و بیان کرد که گسترانیدن زمین پس از افراشتن آسمان بوده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]روضۀ الکافی: امام باقر علیه السّلام فرمود: به راستی خدای عز و جل، بهشت را پیش از دوزخ آفرید، و طاعت را پیش از گناه، و رحمت را پیش از خشم و غضب، و خوبی را پیش از بدی، و آسمان را پیش از زمین آفرید، و زندگی را پیش از مرگ، و خورشید را پیش از ماه، و نور را پیش از ظلمت. - . روضۀ الکافی : 145 -

**[ترجمه]

وَ الرَّحْمَةُ تَغْلِبُ السَّخَطَ وَ الصَّدَقَةُ تَغْلِبُ الْخَطِیئَةَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مَا أَشْبَهَ هَذَا مِمَّا یَغْلِبُ غَیْرَهُ (1).

**[ترجمه]روضۀ الکافی: امام صادق علیه السّلام می فرماید که پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: خدا هیچ نیافرید جز آنکه بر او فرماندهی گماشت که به او غلبه داشته باشد، این برای آن است که چون خدای تبارک و تعالی ابر را آفرید، به خود بالید و با عجب فریاد برکشید و گفت: چه چیز بر من چیره می شود؟ پس زمین را آفرید و بر پشت او پهن کرد و او زبون شد، سپس زمین به خود بالید و گفت: چه چیز می تواند بر من چیره شود؟ و کوه ها را آفرید و چون میخ هایی بر پشتش کوبید تا اهل خود را نلرزاند، و زمین زبون شد و آرام گردید. سپس کوه ها بر زمین فخر کردند و مغرور شدند و سر بلند کردند و گفتند: چه چیزی می تواند بر ما چیره شود؟ خدا آهن را آفرید تا کوه را برید و زبون شد. سپس آهن بر کوه ها فخر فروختند و گفتند، چه چیزی است که بر ما غلبه یابد؟ و آتش را آفرید و آهن را گداخت و ذوب کرد و آهن زبون شد. سپس آتش شعله زد و شیهه کشید و بر خود بالید و گفت: چه چیزی می تواند بر من چیره شود؟ پس آب را آفرید و آب را خاموش کرد و آتش زبون شد. سپس آب بر خود بالید و غرید و گفت: چه چیزی می تواند بر من چیره شود؟ پس باد را آفرید و امواج آن را به جنبش درآورد و آنچه در قعرش بود برانگیخت و آن را از مجاریش حبس کرد و بازگرفت و آب زبون شد. سپس باد بر خود بالید و تند وزید و دامن خود را بالا کشید و گفت: چه چیزی می تواند بر من چیره شود ؟ پس انسان را آفرید و او ساخت و چاره جست و برگرفت آنچه را که از باد و دیگر آفاتش پنهان دارد، و باد زبون شد. سپس انسان سرکش شد و طغیان کرد و گفت کیست نیرومندتر از من؟ و خدا مرگ را برای او آفرید و او را مقهور کرد و انسان زبون شد. سپس مرگ پیش خود بالید و خدای عز و جل فرمود: مبال بر خود که من تو را میان دو گروه بهشتیان و دوزخیان سر می برم، سپس هرگز زنده ات نمی کنم تا امید و بیمی شوی و باز فرمود: بردباری بر خشم چیره است و مهربانی بر تندی چیره می شود، و راستی بر خطا غلبه می کند، سپس امام صادق علیه السّلام فرمود: و چه شباهتی دارد این به آن چه بر دیگری غلبه کند! - . روضۀ الکافی : 148 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]در قاموس گوید: «زَخَر البحر زخرا و زخورا و تزخر»: آب دریا بالا آمد. «زخر الوادی»: زمین بلند و مرتفع شد. «زخر النبات»: گیاه رشد کرد و بلند شد. «زخر الرجل بما عنده»: مرد به آنچه داشت فخر ورزید. پایان.

ظاهر این است که این بیانات بر سبیل استعاره و تمثیلی آمده و مقصود این است که هر چیزی به غیر حق تعالی، مقهور و مغلوب دیگری است، و خدای سبحان همان قاهر و غالب بر هر چه غیر او است و اینکه خدای سبحان به حکمت خودش در این دنیا زیان چیزی را به چیز دیگری دفع کرده تا زندگی برای مردم فراهم شود.

جوهری گفته: «الزفیر»: صدای بلند نفس به خاطر سختی. و «الزفیر» اول صدای الاغ. و شهیق آخر آن است. و فیروزآبادی گفته: «زفر النار»: صدای شعله کشیدن آتش.

و«آب به خود بالید» شاید مراد به آب در اینجا آب هایی است که درون زمین جای دارند و زمین بر روی آن ها آفریده شده، از این جهت آب را در اول خبر به «بحار سفلی» تعبیر کرد و غلبه زمین فقط برآن است نه آب های ظاهر، و تأخر خلق این گونه آب از بسیاری چیزها، با تقدم و پیش بودن اصل آفرینش آب و حقیقت آن برجز خودش از سایر چیزهامنافات ندارد.

«لوَّحت اذیالها» یعنی دامن ها بالا کشید و حرکتشان داد از سرافرازی و تکبر و این از بهترین استعاره ها است. «فترجی أو تخاف» یعنی زنده شدنت امید دوزخیان گردد و بیم بهشتیان و شاید مقصود از سر بریدن مرگ، سر بریدن چیزی باشد به این نام تا هر دو گروه بفهمند مرگ از آن ها به طور چشمگیری برداشته شده، اگر نگوئیم أعراض در نشئه دیگر مجسم می شوند، و شاید که بیان آن از باب استعاره تمثیلی است .

**[ترجمه]

وَ أَنْشَأَ السَّحَابَ وَ أَرْسَلَ مَلَائِکَةَ الرَّحْمَةِ لِلْأَرْضِ تَأْمُرُ السَّحَابَ تُمْطِرُ عَلَی الْأَرْضِ وَ زَهَرَتِ (1) الْأَرْضُ بِنَبَاتِهَا وَ ازْدَادَتْ حُسْناً وَ بَهْجَةً وَ غَشِیَ الْمَلَائِکَةَ النُّورُ وَ سَمَّی اللَّهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِذَلِکَ یَوْمَ أَزْهَرَ وَ یَوْمَ الْمَزِیدِ وَ قَالَ اللَّهُ قَدْ جَعَلْتُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَکْرَمَ الْأَیَّامِ کُلِّهَا وَ أَحَبَّهَا إِلَیَّ ثُمَّ ذَکَرَ شَرْحاً جَلِیلًا بَعْدَ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْأَرْضَ عَرَّفَهَا اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ أَنَّهُ یَخْلُقُ مِنْهَا خَلْقاً فَمِنْهُمْ مَنْ یُطِیعُهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَعْصِیهِ فَاقْشَعَرَّتِ الْأَرْضُ وَ اسْتَعْفَتِ اللَّهَ وَ سَأَلَتْهُ أَنْ لَا یَأْخُذَ مِنْهَا مَنْ یَعْصِیهِ وَ یُدْخِلَهُ النَّارَ وَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَاهَا لِیَأْخُذَ عَنْهَا طِینَةَ آدَمَ فَسَأَلَتْهُ بِعِزَّةِ اللَّهِ أَنْ لَا یَأْخُذَ مِنْهَا شَیْئاً حَتَّی تَتَضَرَّعَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ تَضَرَّعَتْ فَأَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِالانْصِرَافِ عَنْهَا فَأَمَرَ اللَّهُ مِیکَائِیلَ علیه السلام فَاقْشَعَرَّتْ وَ سَأَلَتْ وَ تَضَرَّعَتْ فَأَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِالانْصِرَافِ عَنْهَا فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی إِسْرَافِیلَ بِذَلِکَ فَاقْشَعَرَّتْ وَ سَأَلَتْ وَ تَضَرَّعَتْ فَأَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِالانْصِرَافِ عَنْهَا فَأَمَرَ عِزْرَائِیلَ فَاقْشَعَرَّتْ وَ سَأَلَتْ وَ تَضَرَّعَتْ فَقَالَ قَدْ أَمَرَنِی رَبِّی بِأَمْرٍ أَنَا مَاضٍ لَهُ سَرَّکِ ذَاکِ (2)

أَمْ سَاءَکِ فَقَبَضَ مِنْهَا کَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ ثُمَّ صَعِدَ بِهَا إِلَی مَوْقِفِهِ فَقَالَ اللَّهُ لَهُ کَمَا وُلِّیتَ قَبْضَهَا مِنَ الْأَرْضِ وَ هِیَ کَارِهَةٌ کَذَلِکَ تَلِی قَبْضَ أَرْوَاحِ کُلِّ مَنْ عَلَیْهَا وَ کُلِّ مَا قَضَیْتُ عَلَیْهِ الْمَوْتَ مِنَ الْیَوْمِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلَمَّا غَابَتْ شَمْسُ یَوْمِ الْجُمُعَةِ خَلَقَ اللَّهُ النُّعَاسَ فَغَشَّاهُ دَوَابَّ الْأَرْضِ وَ جَعَلَ النَّوْمَ سُبَاتاً وَ سَمَّی اللَّیْلَةَ لِذَلِکَ لَیْلَةَ السَّبْتِ وَ قَالَ أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا خَالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ مِنْ شَهْرِ نَیْسَانَ وَ هُوَ أَوَّلُ شَهْرٍ مِنْ شُهُورِ الدُّنْیَا وَ جَعَلْتُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ جَعَلْتُ النَّهَارَ نُشُوراً وَ مَعَاشاً وَ جَعَلْتُ اللَّیْلَ لِبَاساً وَ سَکَناً ثُمَّ کَانَ صَبَاحُ یَوْمِ السَّبْتِ فَمَیَّزَ اللَّهُ لُغَاتِ الْکَلَامِ فَسَبَّحَ جَمِیعُ الْخَلَائِقِ لِعِزَّةِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ فَتَمَّ خَلْقُ اللَّهِ وَ تَمَّ أَمْرُهُ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ ثُمَّ کَانَ صَبَاحُ یَوْمِ الْأَحَدِ الثَّانِی الْیَوْمِ الثَّامِنِ مِنَ الدُّنْیَا فَأَمَرَ اللَّهُ مَلَکاً فَعَجَنَ طِینَةَ آدَمَ فَخَلَطَ بَعْضَهَا بِبَعْضٍ ثُمَّ خَمَّرَهَا

ص: 102

أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ جَعَلَهَا لَازِباً(1) ثُمَّ جَعَلَهَا حَمَأً مَسْنُوناً أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ جَعَلَهَا صَلْصَالًا کَالْفَخَّارِ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ بَعْدَ عِشْرِینَ وَ مِائَةِ سَنَةٍ مُذْ خُمِّرَ طِینَةُ آدَمَ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ فَقَالُوا نَعَمْ فَقَالَ فِی الصُّحُفِ مَا هَذَا لَفْظُهُ فَخَلَقَ اللَّهُ آدَمَ عَلَی صُورَتِهِ الَّتِی صَوَّرَهَا فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ یَقُولُ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ طَاوُسٍ فَأَسْقَطَ بَعْضُ الْمُسْلِمِینَ بَعْضَ هَذَا الْکَلَامِ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ عَلَی صُورَتِهِ فَاعْتَقَدَ التَّجْسِیمَ فَاحْتَاجَ الْمُسْلِمُونَ إِلَی تَأْوِیلَاتِ الْحَدِیثِ وَ لَوْ نَقَلَهُ بِتَمَامِهِ اسْتُغْنِیَ عَنِ التَّأْوِیلِ بِتَصْدِیقٍ (2)

وَ شَهِدَ الْعَقْلُ الْمُسْتَقِیمُ وَ قَالَ فِی الصُّحُفِ ثُمَّ جَعَلَهَا جَسَداً مُلْقًی عَلَی طَرِیقِ الْمَلَائِکَةِ الَّذِی تَصْعَدُ فِیهِ إِلَی السَّمَاءِ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ ذَکَرَ تَنَاسُلَ الْجِنِّ وَ فَسَادَهُمْ وَ هَرَبَ إِبْلِیسَ مِنْهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ سُؤَالَهُ أَنْ یَکُونَ مَعَ الْمَلَائِکَةِ وَ إِجَابَةَ سُؤَالِهِ وَ مَا وَقَعَ مِنَ الْجِنِّ حَتَّی أَمَرَ اللَّهُ إِبْلِیسَ أَنْ یَنْزِلَ مَعَ الْمَلَائِکَةِ لِطَرْدِ الْجِنِّ فَنَزَلَ وَ طَرَدَهُمْ عَنِ الْأَرْضِ الَّتِی أَفْسَدُوا فِیهَا وَ شَرَحَ کَیْفِیَّةَ خَلْقِ الرُّوحِ فِی أَعْضَاءِ آدَمَ وَ اسْتِوَائِهِ جَالِساً وَ أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ فَسَجَدُوا لَهُ إِلَّا إِبْلِیسَ کَانَ مِنَ الْجِنِّ فَلَمْ یَسْجُدْ لَهُ فَعَطَسَ آدَمُ فَقَالَ اللَّهُ یَا آدَمُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ قَالَ اللَّهُ یَرْحَمُکَ اللَّهُ لِهَذَا خَلَقْتُکَ لِتُوَحِّدَنِی وَ تَعْبُدَنِی وَ تُحَمِّدَنِی وَ تُؤْمِنَ بِی وَ لَا تَکْفُرَ بِی وَ لَا تُشْرِکَ بِی شَیْئاً.

**[ترجمه]سعد السعود: سید بن طاوس گفت که در صحف ادریس علیه السلام از یک نسخه قدیمی پیدا کردم که نخستین روزی که خداوند بزرگ و با عظمت در آن آفرید روز یک شنبه بود، سپس بامداد روز دوشنبه، پس خداوند بزرگ و باعظمت دریاها را گرد زمین فراهم آورد؛ و آن ها را چهار دریا نمود: فرات، نیل، سیحون، جیحون. سپس شب سه شنبه آمد، و تاریکی و هراس شب همه جا را فرا گرفت، و بامداد سه شنبه آمد و خداوند خورشید و ماه را آفرید... و شرح مفصلی در اینجا آورده و گفته: شب چهارشنبه شد و خدا هزار هزار صنف فرشته آفرید، بعضی مانند خلقت ابر، بعضی بر خلقت آتش، همه در آفرینش و در جنس از هم متفاوت بودند. سپس بامداد روز چهارشنبه شد و خدا از آب اصناف چهار پایان و پرندگان را آفرید، و روزی آن ها را در زمین نهاد، و آتش بزرگ را آفرید، و انواع گزندگان را.

سپس شب پنجشنبه شد، و خدا جانوران درنده و پرنده های شکاری را جدا ساخت. سپس بامداد روز پنجشنبه شد و خدا هشت بهشت آفرید، و درهاشان را برابر هم ساخت. و سپس شب جمعه شد و خدا نور زهراء علیها السلام را آفرید، و صد باب رحمت گشود که در هر باب جزئی از رحمت بود، و به هر در هزار فرشته رحمت گماشت و رئیس و فرمانده همه را میکائیل قرار داد، آخرین آن ها را باب رحمت همه خلائق نمود تا به وسیله آن میان خود به هم رحم و مهربانی کنند. سپس بامداد روز جمعه شد و خدا درهای آسمان را با فرود آمدن باران گشود و بادها وزید، و ابر پدید آورد، و فرشته های رحمت را به زمین فرستاد تا ابر را فرمان دهند بر زمین ببارد و زمین با سبزه و گیاه خود شکوفا و گلستان شود، و خوبی و خرمی­اش افزوده شود، و فرشته ها غرق نور شوند، و بدین جهت خدا روز جمعه را روز درخشان نامید و روز فزونی و خدا فرمود: من روز جمعه را گرامی ترین و دوست داشتنی ترین روزها قرار دادم.

سپس شرح والایی داد و گفت: خدای بزرگ و جلیل، زمین را معرفی کرد که از آن خلقی می آفریند، برخی فرمانبر و برخی گنهکار. زمین لرزید و خواست که او را معاف بدارد و خواهش کرد از آن خلقی نگیرد که گنهکار شود و به دوزخ برود. جبرئیل آمد تا گل آدم را از آن بردارد و از او خواهش کرد به عزت خدا که چیزی برندارد، تا جایی که جبرئیل به درگاه خدا نالید و اظهار تضرع کرد و زمین نالید و خدا فرمود: برگردد، و میکائیل را مأمور کرد و زمین لرزید و خواهش کرد و زاری کرد و خدا فرمود تا دست از آن کشید و سپس اسرافیل را مأمور کرد و باز زمین لرزید و خواهش کرد و زاری کرد و خدا فرمود تا دست کشید.سپس عزرائیل را مأمور کرد و زمین لرزید و خواهش کرد و زاری کرد و او گفت خدا به من فرمانی داده و من آن را انجام می دهم، چه خوشت بیاید یا بدت بیاید. و مشتی از آن، طبق فرمان خدا برگرفت، و آن را به جایگاه خود بالا برد و خدا فرمود: همچنانکه مأمور و متصدی بر گرفتن خاک زمین شدی و آن، از این کار کراهت داشت، مأمور و متصدی جان گرفتن همه اهل زمین تا روز قیامت شو، با آنکه آنان دوست ندارند. و چون خورشید روز جمعه غروب کرد، خدا خواب راآفرید و همه جانوران زمین را فرا گرفت و خواب را آسودگی و آسایش قرار داد و آن شب را به همین جهت شب شنبه(سبت) نامید و فرمود: منم خدا و شایسته پرستشی نیست جز من، آفریننده هر چیزم، آفریدم آسمان ها و زمین و آنچه میان آنها است و آنچه زیر خاک است در شش هنگام از ماه نیسان که نخستین ماه است از ماه های دنیا و شب و روز را ساختم و روز را برای کار و زندگی قرار دادم و شب را برای خفتن و آسودگی، سپس صبح روز شنبه شد .

و خداوند زبان ها را از هم مشخص کرد و همه خلائق خداوند را به عزت و جلالش تسبیح گفتند و آفرینش او کامل شد و امر او در شب و روز تمام شد و سپس روز یک شنبه دوم که هشتمین روز عمر دنیا بود رسید و خدا فرشته ای را فرمود تا گل آدم را خمیر کرد و به هم زد و خدا آن را چهل سال در خمیر نگهداشت، سپس آن را چسبنده نمود، سپس سیاه و بدبو کرد تا چهل سال، سپس آن را خشکیده و چون گل کوزه کرد تا چهل سال. پس از صد و بیست سال که گِل آدم را خمیر کرده بود به ملائکه فرمود: به راستی من بشر را از گل آفریدم، و چون او را ساختم و از روح خود در آن دمیدم، همه برایش به سجده افتید. گفتند: آری.

در صحف به این لفظ بیان شده که: پس خدا آدم را به آن صورت که در لوح محفوظ تصویر کرده بود آفرید.

علی بن طاوس می گوید: برخی مسلمان ها بخشی از این کلام را انداختند و گفتند: خدا آدم را به صورت خود آفرید و معتقد به جسمانیّت خدا شدند، و مسلمانان به تأویل این حدیث پرداختند، و اگر همه کلام صحف نقل شده بود نیاز به تأویل نبود و باور کردنی بود و عقل سلیم به این امر شهادت می داد. در صحف آمده است: سپس او را جسمی ساخت و تا چهل سال بر سر راه فرشته هایی که به آسمان بالا می رفتند افتاده بود. سپس نژاد و نسل جنیان و تبهکاری و گریختن ابلیس را به درگاه خدا یاد کرده و درخواست او مبنی بر بودن در کنار فرشته ها و پذیرش آن را و هم آنچه را از جنیان به وقوع پیوست تا اینکه خدا به ابلیس فرمود با فرشته ها فرود آید و جنیان را از زمین راند و او هم فرود آمد و جنیان را از زمینی که در آن تباهی کرده بودند راند، و کیفیت خلق روح در آدم و اندام او و نشستن او را شرح داده، و خدا فرمود: تا فرشته ها بر او سجده کنند و همه سجده کردند جز ابلیس که از جنیان بود و به او سجده نکرد، آدم عطسه زد و خدا فرمود: ای آدم! بگو: الحمد للَّه رب العالمین و او هم گفت، و خدا فرمود: رحمت خدا بر تو، برای آن تو را آفریدم که موحد باشی و مرا یگانه بخوانی و مرا بپرستی و حمد و سپاس مرا به جا بیاوری و به من ایمان بیاوری و انکار نکنی و چیزی را شریک من قرار ندهی .

**[ترجمه]

عَدَلَ فِی حُکْمِهِ وَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ وَ یَحْکُمُ ما یُرِیدُ وَ لَا یُقَالُ لَهُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ صِفَتِهِ لِمَ وَ لَا کَانَ وَ لَا یَکُونُ شَیْ ءٌ إِلَّا بِمَشِیَّتِهِ وَ أَنَّهُ قَادِرٌ عَلَی مَا یَشَاءُ صَادِقٌ فِی وَعْدِهِ وَ وَعِیدِهِ وَ أَنَّ الْقُرْآنَ کَلَامُهُ وَ أَنَّهُ کَانَ قَبْلَ الْکَوْنِ وَ الْمَکَانِ وَ الزَّمَانِ وَ أَنَّ إِحْدَاثَهُ وَ إِفْنَاءَهُ غَیْرَهُ سَوَاءٌ مَا ازْدَادَ هُوَ بِإِحْدَاثِهِ عِلْماً وَ لَا یَنْقُصُ بِفَنَائِهِ مُلْکُهُ عَزَّ سُلْطَانُهُ وَ جَلَّ سُبْحَانَهُ فَمَنْ أَوْرَدَ عَلَیْکَ مَا یَنْقُضُ هَذَا الْأَصْلَ فَلَا تَقْبَلْهُ الْخَبَرَ.

**[ترجمه]مؤلف : تمام آن خبر در کتاب نبوت و کتاب غیبت بیان شد، و در برخی کتب از قول امام صادق علیه السّلام حدیثی دیدم که در ضمن کلامش فرمود: به اصول دین و حقائق یقینی ملتزم باش و پذیرا و تسلیم، که مردم با صفا و پاک در آن اتفاق دارند و در اختلاف مردم وارد مشو که بر تو سخت می شود، و البته امت برگزیده اتفاق نظر دارند که خدا یکی است و هیچ چیزی مانند او نیست؛ و بر اینکه در حکم خود عادل است و هر چه می خواهد می کند و به هر چه بخواهد حکم می دهد، و در چیزی از صفات او چرایی راه ندارد و «چرا» گفته نمی شود، و چیزی جز به خواست و مشیت او نبوده و نمی شود، و او به هر چه خواهد توانا است، و در وعده و وعید خود راستگو است و خلف وعده نمی کند، و قرآن کلام اوست، و پیش از بودن و مکان و زمان موجود بوده و پدید کردن و نابود کردن غیرخودش برای او برابر است. نه با آفرینش آن علمش افزوده می شود و نه با نابودی­اش از ملکش کم آید، فرمانروایی و سلطنت او بزرگ است و پاکی او با عظمت. هر که به تو چیزی بگوید که این قاعده را نقض کند، از او نپذیر.

**[ترجمه]

أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ وَ السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ وَ السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ وَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْأَرْضَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ الثَّانِیَةِ وَ الثَّالِثَةِ وَ الرَّابِعَةِ وَ الْخَامِسَةِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ السَّادِسَةِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ الثَّانِیَةِ وَ الثَّالِثَةِ وَ الرَّابِعَةِ وَ الْخَامِسَةِ وَ السَّادِسَةِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ أَهْلَ السَّمَاوَاتِ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ مِیکَائِیلَ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ ذَلِکَ کُلِّهِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ کُلِّهِ ثُمَّ أَمَاتَ جَبْرَئِیلَ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ ذَلِکَ کُلِّهِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ کُلِّهِ ثُمَّ أَمَاتَ إِسْرَافِیلَ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ ذَلِکَ کُلِّهِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ کُلِّهِ ثُمَّ أَمَاتَ مَلَکَ الْمَوْتِ قَالَ ثُمَّ یَقُولُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ فَیَرُدُّ عَلَی نَفْسِهِ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ أَیْنَ الْجَبَّارُونَ أَیْنَ الَّذِینَ ادَّعَوْا مَعِی إِلَهاً أَیْنَ الْمُتَکَبِّرُونَ وَ نَحْوَ هَذَا ثُمَّ یَلْبَثُ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ ذَلِکَ کُلِّهِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ یَبْعَثُ الْخَلْقَ أَوْ یَنْفُخُ فِی الصُّورِ قَالَ عُبَیْدُ بْنُ زُرَارَةَ فَقُلْتُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ کَائِنٌ طَوَّلْتَ ذَلِکَ فَقَالَ أَ رَأَیْتَ مَا کَانَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْخَلْقَ أَطْوَلُ أَوْ ذَا قَالَ قُلْتُ ذَا قَالَ فَهَلْ عَلِمْتَ بِهِ قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ فَکَذَلِکَ هَذَا.

**[ترجمه]کتاب زید النرسی: عبید بن زراره گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: وقتی خدا اهل زمین را بمیراند، به اندازه زمانی که خلق بوده اند و به اندازه آنچه آن ها را میرانیده و چند برابرش درنگ می کند، سپس اهل آسمان اول را می میراند، سپس مانند آنچه خلق را آفریده و مانند آنچه اهل زمین و اهل آسمان دنیا را میرانده و چند برابر آن درنگ می کند، سپس اهل آسمان دوم را می میراند، و به همین ترتیب بیان کرده تا مرگ اهل آسمان هفتم، و فرمود: پس از آن درنگ می کند مانند دوران خلقت و دوران مرگ اهل زمین و اهل هفت آسمان و چند برابر آن، سپس میکائیل را می میراند و سپس مانند زمان آفرینش خلق و مانند همه این ها و چند برابر آن درنگ می کند. سپس جبرئیل را می میراند. و پس از درنگ همه این مدت و چند برابرش، اسرافیل را می میراند و پس از درنگ همه آن مدت و چند برابرش، عزرائیل را می میراند. گفت: سپس خدای تبارک و تعالی می فرماید: ملک و پادشاهی امروز از آن کیست؟ و خود پاسخ می گوید: از آن یگانه قهّار، کجایند جبّارها؟ کجایند آنان که ادعا می کردند که خدایند؟ کجایند متکبّران؟ و مانند این ها. سپس به اندازه دوران آفرینش خلق و به اندازه همه این مدت و چند برابر آن همه درنگ می کند، سپس خلق را زنده می کند و یا در صور می دمد.

عبید بن زراره می گوید: گفتم: به راستی آیا چنین کاری می شود؟ گمان می کنم این زمان خیلی طول می کشد! فرمود: آیا مدتی را که پیش از آفرینش بوده طولانی تر است است یا این ها؟ گفتم: این مدت. فرمود: مگر طول مدت زمان آن را دانستی؟ گفتم: نه. فرمود: پس این هم همانطور است.

**[ترجمه]

قبل خلق الخلق و یدل علی الزمان الموهوم (1).

**[ترجمه]این خبر تصریح بر حدوث دارد و اینکه گفت این یکی طولانی تر است، ظاهراً به مدت پیش از آفرینش اشاره دارد و بر زمان موهوم دلالت دارد.

**[ترجمه]

الْإِنْعَامِ مَا لَا تُنْفِدُهُ مَطَالِبُ الْأَنَامِ لِأَنَّهُ الْجَوَادُ الَّذِی لَا یَغِیضُهُ سُؤَالُ السَّائِلِینَ وَ لَا یُبْخِلُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّینَ فَانْظُرْ أَیُّهَا السَّائِلُ فَمَا دَلَّکَ الْقُرْآنُ عَلَیْهِ مِنْ صِفَتِهِ فَأْتَمَّ بِهِ وَ اسْتَضِئْ بِنُورِ هِدَایَتِهِ وَ مَا کَلَّفَکَ الشَّیْطَانُ عِلْمَهُ مِمَّا لَیْسَ فِی الْکِتَابِ عَلَیْکَ فَرْضُهُ وَ لَا فِی سُنَّةِ النَّبِیِّ وَ أَئِمَّةِ الْهُدَی أَثَرُهُ فَکِلْ عِلْمَهُ إِلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ فَإِنَّ ذَلِکَ مُنْتَهَی حَقِّ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الرَّاسِخِینَ فِی الْعِلْمِ هُمُ الَّذِینَ أَغْنَاهُمْ عَنِ اقْتِحَامِ السُّدَدِ الْمَضْرُوبَةِ دُونَ الْغُیُوبِ الْإِقْرَارُ بِجُمْلَةِ مَا جَهِلُوا تَفْسِیرَهُ مِنَ الْغَیْبِ الْمَحْجُوبِ فَمَدَحَ اللَّهُ تَعَالَی اعْتِرَافَهُمْ بِالْعَجْزِ عَنْ تَنَاوُلِ مَا لَمْ یُحِیطُوا بِهِ عِلْماً وَ سَمَّی تَرْکَهُمُ التَّعَمُّقَ فِیمَا لَمْ یُکَلِّفْهُمُ الْبَحْثَ عَنْ کُنْهِهِ رُسُوخاً فَاقْتَصِرْ عَلَی ذَلِکَ فَلَا تُقَدِّرْ عَظَمَةَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَلَی قَدْرِ عَقْلِکَ فَتَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ هُوَ الْقَادِرُ الَّذِی إِذَا ارْتَمَتِ الْأَوْهَامُ لِتُدْرِکَ مُنْقَطَعَ قُدْرَتِهِ وَ حَاوَلَ الْفِکْرُ الْمُبَرَّأُ مِنْ خَطَرِ الْوَسَاوِسِ (1) أَنْ یَقَعَ عَلَیْهِ مِنْ عَمِیقَاتِ (2) غُیُوبِ مَلَکُوتِهِ وَ تَوَلَّهَتِ الْقُلُوبُ إِلَیْهِ لِتَجْرِیَ فِی کَیْفِیَّةِ صِفَاتِهِ وَ غَمَضَتْ مَدَاخِلُ الْعُقُولِ فِی حَیْثُ لَا تَبْلُغُهُ الصِّفَاتُ لِتَنَالَ عِلْمَ ذَاتِهِ رَدَعَهَا وَ هِیَ تَجُوبُ مَهَاوِیَ سُدَفِ الْغُیُوبِ مُتَخَلِّصَةً إِلَیْهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی

فَرَجَعَتْ إِذْ جُبِهَتْ مُعْتَرِفَةً بِأَنَّهُ لَا یُنَالُ بِجَوْرِ الِاعْتِسَافِ کُنْهُ مَعْرِفَتِهِ وَ لَا تَخْطُرُ بِبَالِ أُولِی الرَّوِیَّاتِ خَاطِرَةٌ مِنْ تَقْدِیرِ جَلَالِ عِزَّتِه الَّذِی ابْتَدَعَ الْخَلْقَ عَلَی غَیْرِ مِثَالٍ امْتَثَلَهُ وَ لَا مِقْدَارٍ احْتَذَی عَلَیْهِ مِنْ خَالِقٍ مَعْبُودٍ کَانَ قَبْلَهُ وَ أَرَانَا مِنْ مَلَکُوتِ قُدْرَتِهِ وَ عَجَائِبِ مَا نَطَقَتْ بِهِ آثَارُ حِکْمَتِهِ وَ اعْتِرَافِ الْحَاجَةِ مِنَ الْخَلْقِ إِلَی أَنْ یُقِیمَهَا بِمِسَاکِ قُوَّتِهِ (3) مَا دَلَّنَا بِاضْطِرَارِ قِیَامِ الْحُجَّةِ عَلَی مَعْرِفَتِهِ وَ ظَهَرَتْ فِی الْبَدَائِعِ الَّتِی أَحْدَثَهَا آثَارُ صَنْعَتِهِ وَ أَعْلَامُ حِکْمَتِهِ فَصَارَ کُلُّ مَا خَلَقَ حُجَّةً لَهُ وَ دَلِیلًا عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ خَلْقاً صَامِتاً فَحُجَّتُهُ بِالتَّدْبِیرِ نَاطِقَةٌ وَ دَلَالَتُهُ عَلَی الْمُبْدِعِ قَائِمَةٌ فَأَشْهَدُ(4)

أَنَّ مَنْ شَبَّهَکَ بِتَبَایُنِ أَعْضَاءِ خَلْقِکَ وَ تَلَاحُمِ حِقَاقِ

ص: 107

مَفَاصِلِهِمُ الْمُحْتَجِبَةِ لِتَدْبِیرِ حِکْمَتِکَ لَمْ یَعْقِدْ غَیْبَ ضَمِیرِهِ عَلَی مَعْرِفَتِکَ وَ لَمْ یُبَاشِرْ قَلْبَهُ الْیَقِینُ بِأَنَّهُ لَا نِدَّ لَکَ وَ کَأَنَّهُ لَمْ یَسْمَعْ تَبَرُّؤَ التَّابِعِینَ مِنَ الْمَتْبُوعِینَ إِذْ یَقُولُونَ تَاللَّهِ إِنْ کُنَّا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ إِذْ نُسَوِّیکُمْ بِرَبِّ الْعالَمِینَ کَذَبَ الْعَادِلُونَ بِکَ إِذْ شَبَّهُوکَ بِأَصْنَامِهِمْ وَ نَحَلُوکَ حِلْیَةَ الْمَخْلُوقِینَ بِأَوْهَامِهِمْ وَ جَزَّءُوکَ تَجْزِئَةَ الْمُجَسَّمَاتِ بِخَوَاطِرِهِمْ وَ قَدَّرُوکَ عَلَی الْخِلْقَةِ الْمُخْتَلِفَةِ الْقُوَی بِقَرَائِحِ عُقُولِهِمْ فَأَشْهَدُ أَنَّ مَنْ سَاوَاکَ بِشَیْ ءٍ مِنْ خَلْقِکَ فَقَدْ عَدَلَ بِکَ وَ الْعَادِلُ بِکَ کَافِرٌ بِمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ مُحْکَمَاتُ آیَاتِکَ وَ نَطَقَتْ بِهِ عَنْهُ شَوَاهِدُ حُجَجِ بَیِّنَاتِکَ وَ أَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لَمْ یَتَنَاهَ فِی الْعُقُولِ فَیَکُونَ فِی مَهَبِّ فِکْرِهَا مُکَیَّفاً وَ لَا فِی رَوِیَّاتِ خَوَاطِرِهَا مَحْدُوداً(1) مُصَرَّفاً- وَ مِنْهَا: قَدَّرَ مَا خَلَقَ فَأَحْکَمَ تَقْدِیرَهُ وَ دَبَّرَهُ فَأَلْطَفَ تَدْبِیرَهُ وَ وَجَّهَهُ لِوِجْهَتِهِ فَلَمْ یَتَعَدَّ حُدُودَ مَنْزِلَتِهِ فَلَمْ یَقْصُرْ(2) دُونَ الِانْتِهَاءِ إِلَی غَایَتِهِ وَ لَمْ یَسْتَصْعِبْ إِذْ أُمِرَ بِالْمُضِیِّ عَلَی إِرَادَتِهِ وَ کَیْفَ وَ إِنَّمَا صَدَرَتِ الْأُمُورُ عَنْ مَشِیَّتِهِ الْمُنْشِئُ أَصْنَافَ الْأَشْیَاءِ بِلَا رَوِیَّةِ فِکْرٍ آلَ إِلَیْهَا وَ لَا قَرِیحَةِ غَرِیزَةٍ أَضْمَرَ عَلَیْهَا وَ لَا تَجْرِبَةٍ أَفَادَهَا مِنْ حَوَادِثِ الدُّهُورِ وَ لَا شَرِیکٍ أَعَانَهُ عَلَی ابْتِدَاعِ عَجَائِبِ الْأُمُورِ فَتَمَّ خَلْقُهُ وَ أَذْعَنَ لِطَاعَتِهِ وَ أَجَابَ إِلَی دَعْوَتِهِ وَ لَمْ یَعْتَرِضْ دُونَهُ رَیْثُ الْمُبْطِئِ وَ لَا أَنَاةُ الْمُتَلَکِّئِ فَأَقَامَ مِنَ الْأَشْیَاءِ أَوَدَهَا وَ نَهَجَ حُدُودَهَا(3) وَ لَاءَمَ بِقُدْرَتِهِ بَیْنَ مُتَضَادِّهَا وَ وَصَلَ أَسْبَابَ قَرَائِنِهَا وَ فَرَّقَهَا أَجْنَاساً مُخْتَلِفَاتٍ فِی الْحُدُودِ وَ الْأَقْدَارِ وَ الْغَرَائِزِ وَ الْهَیْئَاتِ بَدَایَا خَلَائِقَ أَحْکَمَ صُنْعَهَا وَ فَطَرَهَا عَلَی مَا أَرَادَ وَ ابْتَدَعَهَا- مِنْهَا فِی صِفَةِ السَّمَاءِ: وَ نَظَمَ بِلَا تَعْلِیقٍ رَهَوَاتِ فُرَجِهَا وَ لَاحَمَ صُدُوعَ انْفِرَاجِهَا وَ شَجَّ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ أَزْوَاجِهَا وَ ذَلَّلَ لِلْهَابِطِینَ بِأَمْرِهِ وَ الصَّاعِدِینَ بِأَعْمَالِ خَلْقِهِ حُزُونَةَ مِعْرَاجِهَا(4)

وَ نَادَاهَا بَعْدَ إِذْ هِیَ دُخَانٌ فَالْتَحَمَتْ عُرَی أَشْرَاجِهَا وَ فَتَقَ

ص: 108

بَعْدَ الِارْتِتَاقِ صَوَامِتَ أَبْوَابِهَا وَ أَقَامَ رَصَداً مِنَ الشُّهُبِ الثَّوَاقِبِ عَلَی نِقَابِهَا وَ أَمْسَکَهَا مِنْ أَنْ تَمُورَ فِی خَرْقِ (1)

الْهَوَاءِ بَائِدَةً [رَائِدَةً] وَ أَمَرَهَا أَنْ تَقِفَ مُسْتَسْلِمَةً لِأَمْرِهِ وَ جَعَلَ شَمْسَهَا آیَةً مُبْصِرَةً لِنَهَارِهَا وَ قَمَرَهَا آیَةً مَمْحُوَّةً مِنْ لَیْلِهَا وَ أَجْرَاهُمَا(2)

فِی مَنَاقِلِ مَجْرَاهُمَا وَ قَدَّرَ مَسِیرَهُمَا(3)

فِی مَدَارِجِ دَرَجِهِمَا لِیُمَیِّزَ بَیْنَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ بِهِمَا وَ لِیُعْلَمَ عَدَدُ السِّنِینَ وَ الْحِسَابُ بِمَقَادِیرِهَا ثُمَّ عَلَّقَ فِی جَوِّهَا فَلَکَهَا وَ نَاطَ بِهَا زِینَتَهَا مِنْ خَفِیَّاتِ دَرَارِیِّهَا وَ مَصَابِیحِ کَوَاکِبِهَا وَ رَمَی مُسْتَرِقِی السَّمْعِ بِثَوَاقِبِ شُهُبِهَا وَ أَجْرَاهَا عَلَی إِذْلَالِ تَسْخِیرِهَا مِنْ ثَبَاتِ ثَابِتِهَا وَ مَسِیرِ سَائِرِهَا وَ هُبُوطِهَا وَ صُعُودِهَا وَ نُحُوسِهَا وَ سُعُودِهَا- مِنْهَا فِی صِفَةِ الْمَلَائِکَةِ علیهم السلام: ثُمَّ خَلَقَ سُبْحَانَهُ لِإِسْکَانِ سَمَاوَاتِهِ وَ عِمَارَةِ الصَّفِیحِ الْأَعْلَی مِنْ مَلَکُوتِهِ خَلْقاً بَدِیعاً مِنْ مَلَائِکَتِهِ مَلَأَ بِهِمْ فُرُوجَ فِجَاجِهَا وَ حَشَا بِهِمْ فُتُوقَ أَجْوَائِهَا وَ بَیْنَ فَجَوَاتِ تِلْکَ الْفُرُوجِ زَجَلُ الْمُسَبِّحِینَ مِنْهُمْ فِی حَظَائِرِ الْقُدُسِ وَ سُتُرَاتِ الْحُجُبِ وَ سُرَادِقَاتِ الْمَجْدِ وَ وَرَاءَ ذَلِکَ الرَّجِیجِ الَّذِی تَسْتَکُّ مِنْهُ الْأَسْمَاعُ سُبُحَاتُ نُورٍ تَرْدَعُ الْأَبْصَارَ عَنْ بُلُوغِهَا فَتَقِفُ خَاسِئَةً عَلَی حُدُودِهَا أَنْشَأَهُمْ عَلَی صُوَرٍ مُخْتَلِفَاتٍ وَ أَقْدَارٍ مُتَفَاوِتَاتٍ أُولِی أَجْنِحَةٍ تُسَبِّحُ جَلَالَ عِزَّتِهِ لَا یَنْتَحِلُونَ مَا ظَهَرَ فِی الْخَلْقِ مِنْ صُنْعِهِ (4)

وَ لَا یَدَّعُونَ أَنَّهُمْ یَخْلُقُونَ شَیْئاً مَعَهُ مِمَّا انْفَرَدَ بِهِ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ جَعَلَهُمُ فِیمَا هُنَالِکَ أَهْلَ الْأَمَانَةِ عَلَی وَحْیِهِ وَ حَمَّلَهُمْ إِلَی الْمُرْسَلِینَ وَدَائِعَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ وَ عَصَمَهُمْ مِنْ رَیْبِ الشُّبُهَاتِ فَمَا مِنْهُمْ زَائِغٌ عَنْ سَبِیلِ مَرْضَاتِهِ وَ أَمَدَّهُمْ بِفَوَائِدِ الْمَعُونَةِ(5) وَ أَشْعَرَ قُلُوبَهُمْ تَوَاضُعَ إِخْبَاتِ السَّکِینَةِ وَ فَتَحَ لَهُمْ أَبْوَاباً ذُلُلًا إِلَی تَمَاجِیدِهِ وَ نَصَبَ لَهُمْ مَنَاراً وَاضِحَةً عَلَی

ص: 109

أَعْلَامِ تَوْحِیدِهِ لَمْ تُثْقِلْهُمْ مُؤْصِرَاتُ الْآثَامِ وَ لَمْ تَرْتَحِلْهُمْ عُقَبُ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ وَ لَمْ تَرْمِ الشُّکُوکُ بِنَوَازِعِهَا عَزِیمَةَ إِیمَانِهِمْ وَ لَمْ تَعْتَرِکِ الظُّنُونُ عَلَی مَعَاقِدِ یَقِینِهِمْ وَ لَا قَدَحَتْ قَادِحَةُ الْإِحَنِ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ لَا سَلَبَتْهُمُ الْحَیْرَةُ مَا لَاقَ مِنْ مَعْرِفَتِهِ بِضَمَائِرِهِمْ وَ سَکَنَ بِعَظَمَتِهِ (1)

وَ هَیْبَةِ جَلَالِهِ (2) فِی أَثْنَاءِ صُدُورِهِمْ وَ لَمْ تَطْمَعْ فِیهِمُ الْوَسَاوِسُ فَتَقْتَرِعَ بِرَیْنِهَا(3)

عَلَی فِکْرِهِمْ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ فِی خَلْقِ الْغَمَامِ الدُّلَّحِ (4)

وَ فِی عِظَمِ الْجِبَالِ الشُّمَّخِ وَ فِی قُتْرَةِ الظَّلَامِ الْأَیْهَمِ وَ مِنْهُمْ مَنْ قَدْ خَرَقَتْ أَقْدَامُهُمْ تُخُومَ الْأَرْضِ السُّفْلَی فَهِیَ کَرَایَاتٍ بِیضٍ قَدْ نَفَذَتْ فِی مَخَارِقِ الْهَوَاءِ وَ تَحْتَهَا رِیحٌ هَفَّافَةٌ تَحْبِسُهَا عَلَی حَیْثُ انْتَهَتْ مِنَ الْحُدُودِ الْمُتَنَاهِیَةِ قَدِ اسْتَفْرَغَتْهُمْ (5) أَشْغَالُ عِبَادَتِهِ وَ وَسَّلَتْ حَقَائِقُ الْإِیمَانِ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَعْرِفَتِهِ وَ قَطَعَهُمُ الْإِیقَانُ بِهِ إِلَی الْوَلَهِ إِلَیْهِ وَ لَمْ تُجَاوِزْ رَغَبَاتُهُمْ مَا عِنْدَهُ إِلَی مَا عِنْدَ غَیْرِهِ قَدْ ذَاقُوا حَلَاوَةَ

مَعْرِفَتِهِ وَ شَرِبُوا مِنْ کَأْسِ الرَّوِیَّةِ مِنْ مَحَبَّتِهِ وَ تَمَکَّنَتْ مِنْ سُوَیْدَاءِ قُلُوبِهِمْ وَشِیجَةُ خِیفَتِهِ فَحَنَوْا بِطُولِ الطَّاعَةِ اعْتِدَالَ ظُهُورِهِمْ وَ لَمْ یُنْفِدْ طُولُ الرَّغْبَةِ إِلَیْهِ مَادَّةَ تَضَرُّعِهِمْ وَ لَا أَطْلَقَ عَنْهُمْ عَظِیمُ الزُّلْفَةِ رِبَقَ خُشُوعِهِمْ وَ لَمْ یَتَوَلَّهُمُ الْإِعْجَابُ فَیَسْتَکْثِرُوا مَا سَلَفَ مِنْهُمْ وَ لَا تَرَکَتْ لَهُمُ اسْتِکَانَةُ الْإِجْلَالِ نَصِیباً فِی تَعْظِیمِ حَسَنَاتِهِمْ وَ لَمْ تَجْرِ الْفَتَرَاتُ فِیهِمْ عَلَی طُولِ دُءُوبِهِمْ وَ لَمْ تَغِضْ (6)

رَغَبَاتُهُمْ فَیُخَالِفُوا عَنْ رَجَاءِ رَبِّهِمْ وَ لَمْ تَجِفَّ لِطُولِ الْمُنَاجَاةِ أَسَلَاتُ أَلْسِنَتِهِمْ وَ لَا مَلَکَتْهُمُ الْأَشْغَالُ فَتَنْقَطِعَ بِهَمْسِ الْخَیْرِ(7) إِلَیْهِ أَصْوَاتُهُمْ وَ لَمْ تَخْتَلِفْ

ص: 110

فِی مَقَاوِمِ الطَّاعَةِ مَنَاکِبُهُمْ وَ لَمْ یَثْنُوا إِلَی رَاحَةِ التَّقْصِیرِ فِی أَمْرِهِ رِقَابَهُمْ وَ لَا تَعْدُوا عَلَی عَزِیمَةِ جِدِّهِمْ بَلَادَةُ الْغَفَلَاتِ وَ لَا تَنْتَضِلُ فِی هِمَمِهِمْ (1)

خَدَائِعُ الشَّهَوَاتِ قَدِ اتَّخَذُوا ذَا الْعَرْشِ ذَخِیرَةً لِیَوْمِ فَاقَتِهِمْ وَ یَمَّمُوهُ عِنْدَ انْقِطَاعِ الْخَلْقِ إِلَی الْمَخْلُوقِینَ بِرَغْبَتِهِمْ لَا یَقْطَعُونَ أَمَدَ غَایَةِ عِبَادَتِهِ وَ لَا یَرْجِعُ بِهِمُ الِاسْتِهْتَارُ بِلُزُومِ طَاعَتِهِ إِلَّا إِلَی مَوَادَّ مِنْ قُلُوبِهِمْ غَیْرِ مُنْقَطِعَةٍ مِنْ رَجَائِهِ وَ مَخَافَتِهِ لَمْ تَنْقَطِعْ أَسْبَابُ الشَّفَقَةِ مِنْهُمْ فَیَنُوا فِی جِدِّهِمْ وَ لَمْ تَأْسِرْهُمُ الْأَطْمَاعُ فَیُؤْثِرُوا وَشِیکَ السَّعْیِ عَلَی اجْتِهَادِهِمْ وَ لَمْ یَسْتَعْظِمُوا مَا مَضَی مِنْ أَعْمَالِهِمْ وَ لَوِ اسْتَعْظَمُوا ذَلِکَ لَنَسَخَ الرَّجَاءُ مِنْهُمْ شَفَقَاتِ وَجَلِهِمْ وَ لَمْ یَخْتَلِفُوا فِی رَبِّهِمْ بِاسْتِحْوَاذِ الشَّیْطَانِ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یُفَرِّقْهُمْ سُوءُ التَّقَاطُعِ وَ لَا تَوَلَّاهُمْ غِلُّ التَّحَاسُدِ وَ لَا شَعَّبَتْهُمْ (2)

مَصَارِفُ الرِّیَبِ وَ لَا اقْتَسَمَتْهُمْ أَخْیَافُ الْهِمَمِ فَهُمْ أُسَرَاءُ إِیمَانٍ لَمْ یَفُکَّهُمْ مِنْ رِبْقَتِهِ زَیْغٌ وَ لَا عُدُولٌ وَ لَا وَنًی وَ لَا فُتُورٌ وَ لَیْسَ فِی أَطْبَاقِ السَّمَاوَاتِ مَوْضِعُ إِهَابٍ إِلَّا وَ عَلَیْهِ مَلَکٌ سَاجِدٌ أَوْ سَاعٍ حَافِدٌ یَزْدَادُونَ عَلَی طُولِ الطَّاعَةِ بِرَبِّهِمْ عِلْماً وَ تَزْدَادُ عِزَّةُ رَبِّهِمْ فِی قُلُوبِهِمْ عِظَماً- وَ مِنْهَا فِی صِفَةِ الْأَرْضِ وَ دَحْوِهَا عَلَی الْمَاءِ: کَبَسَ الْأَرْضَ عَلَی مَوْرِ أَمْوَاجٍ مُسْتَفْحِلَةٍ وَ لُجَجِ بِحَارٍ زَاخِرَةٍ تَلْتَطِمُ أَوَاذِیُّ أَمْوَاجِهَا وَ تَصْطَفِقُ مُتَقَاذِفَاتُ أَثْبَاجِهَا وَ تَرْغُو زَبَداً کَالْفُحُولِ عِنْدَ هِیَاجِهَا فَخَضَعَ جِمَاحُ الْمَاءِ الْمُتَلَاطِمِ لِثِقَلِ حَمْلِهَا وَ سَکَنَ هَیْجُ ارْتِمَائِهِ إِذْ وَطِئَتْهُ بِکَلْکَلِهَا وَ ذَلَّ مُسْتَخْذِیاً إِذْ تَمَعَّکَتْ عَلَیْهِ بِکَوَاهِلِهَا فَأَصْبَحَ بَعْدَ اصْطِخَابِ أَمْوَاجِهِ سَاجِیاً مَقْهُوراً وَ فِی حَکَمَةِ الذُّلِّ مُنْقَاداً أَسِیراً وَ سَکَنَتِ الْأَرْضُ مَدْحُوَّةً فِی لُجَّةِ تَیَّارِهِ وَ رَدَّتْ مِنْ نَخْوَةِ بَأْوِهِ وَ اعْتِلَائِهِ وَ شُمُوخِ أَنْفِهِ وَ سُمُوِّ غُلَوَائِهِ وَ کَعَمَتْهُ عَلَی کِظَّةِ جَرْیَتِهِ فَهَمَدَ بَعْدَ نَزَقَاتِهِ (3)

وَ لَبَدَ بَعْدَ زَیَفَانِ وَثَبَاتِهِ فَلَمَّا سَکَنَ هَیْجُ (4)

الْمَاءِ مِنْ تَحْتِ أَکْنَافِهَا وَ حَمَلَ شَوَاهِقَ الْجِبَالِ الْبُذَّخِ (5)

ص: 111

عَلَی أَکْنَافِهَا فَجَّرَ یَنَابِیعَ الْعُیُونِ مِنْ عَرَانِینِ أُنُوفِهَا وَ فَرَّقَهَا فِی سُهُوبِ بِیدِهَا وَ أَخَادِیدِهَا وَ عَدَّلَ حَرَکَاتِهَا بِالرَّاسِیَاتِ مِنْ جَلَامِیدِهَا وَ ذَوَاتِ الشَّنَاخِیبِ الشُّمِّ مِنْ صَیَاخِیدِهَا فَسَکَنَتْ مِنَ الْمَیَدَانِ بِرُسُوبِ الْجِبَالِ فِی قِطَعِ أَدِیمِهَا وَ تَغَلْغُلِهَا مُتَسَرِّبَةً فِی جَوْبَاتِ خَیَاشِیمِهَا وَ رُکُوبِهَا أَعْنَاقَ سُهُولِ الْأَرَضِینَ وَ جَرَاثِیمِهَا وَ فَسَحَ بَیْنَ الْجَوِّ وَ بَیْنَهَا وَ أَعَدَّ الْهَوَاءَ مُتَنَسَّماً لِسَاکِنِهَا(1) وَ أَخْرَجَ إِلَیْهَا أَهْلَهَا عَلَی تَمَامِ مَرَافِقِهَا ثُمَّ لَمْ یَدَعْ جُرُزَ الْأَرْضِ الَّتِی تَقْصُرُ مِیَاهُ الْعُیُونِ عَنْ رَوَابِیهَا وَ لَا تَجِدُ جَدَاوِلُ الْأَنْهَارِ ذَرِیعَةً إِلَی بُلُوغِهَا حَتَّی أَنْشَأَ لَهَا نَاشِئَةَ سَحَابٍ تُحْیِی مَوَاتَهَا وَ تَسْتَخْرِجُ نَبَاتَهَا أَلَّفَ غَمَامَهَا بَعْدَ افْتِرَاقِ لُمَعِهِ وَ تَبَایُنِ قَزَعِهِ حَتَّی إِذَا تَمَخَّضَتْ لُجَّةُ الْمُزْنِ فِیهِ وَ الْتَمَعَ بَرْقُهُ فِی کُفَفِهِ وَ لَمْ یَنَمْ وَمِیضُهُ فِی کَنَهْوَرِ رَبَابِهِ وَ مُتَرَاکِمِ سَحَابِهِ أَرْسَلَهُ سَحّاً مُتَدَارِکاً قَدْ أَسَفَّ هَیْدَبُهُ تمر به [تَمْرِیهِ] الْجَنُوبُ دِرَرَ أَهَاضِیبِهِ وَ دُفَعَ شَآبِیبِهِ فَلَمَّا أَلْقَتِ السَّحَابُ بَرْکَ بِوَانَیْهَا وَ بَعَاعَ مَا اسْتَقَلَّتْ بِهِ مِنَ العب [الْعِبْ ءِ] الْمَحْمُولِ عَلَیْهَا أَخْرَجَ بِهِ مِنْ هوامل (2) [هَوَامِدِ] الْأَرْضِ النَّبَاتَ وَ مِنْ زُعْرِ الْجِبَالِ الْأَعْشَابَ فَهِیَ تَبْهَجُ بِزِینَةِ رِیَاضِهَا وَ تَزْدَهِی بِمَا أُلْبِسَتْهُ مِنْ ربط [رَیْطِ] أَزَاهِیرِهَا وَ حِلْیَةِ مَا شُمِّطَتْ (3) بِهِ مِنْ نَاضِرِ أَنْوَارِهَا وَ جَعَلَ ذَلِکَ بَلَاغاً لِلْأَنَامِ وَ رِزْقاً لِلْأَنْعَامِ وَ خَرَقَ الْفِجَاجَ فِی آفَاقِهَا وَ أَقَامَ الْمَنَارَ لِلسَّالِکِینَ عَلَی جَوَادِّ طُرُقِهَا فَلَمَّا مَهَدَ أَرْضَهُ وَ أَنْفَذَ أَمْرَهُ اخْتَارَ آدَمَ علیه السلام خِیَرَةً مِنْ خَلْقِهِ وَ جَعَلَهُ أَوَّلَ جِبِلَّتِهِ وَ أَسْکَنَ (4)

جَنَّتَهُ وَ أَرْغَدَ فِیهَا أُکُلَهُ وَ أَوْعَزَ إِلَیْهِ فِیمَا نَهَاهُ عَنْهُ وَ أَعْلَمَهُ أَنَّ فِی الْإِقْدَامِ عَلَیْهِ التَّعَرُّضَ لِمَعْصِیَتِهِ وَ الْمُخَاطَرَةَ بِمَنْزِلَتِهِ فَأَقْدَمَ عَلَی مَا نَهَاهُ عَنْهُ مُوَافَاةً لِسَابِقِ عِلْمِهِ فَأَهْبَطَهُ بَعْدَ التَّوْبَةِ لِیَعْمُرَ أَرْضَهُ بِنَسْلِهِ وَ لِیُقِیمَ الْحُجَّةَ بِهِ عَلَی عِبَادِهِ وَ لَمْ یُخْلِهِمْ بَعْدَ أَنْ قَبَضَهُ مِمَّا یُؤَکِّدُ عَلَیْهِمْ حُجَّةَ رُبُوبِیَّتِهِ وَ یَصِلُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَعْرِفَتِهِ بَلْ تَعَاهَدَهُمْ بِالْحُجَجِ عَلَی أَلْسُنِ الْخِیَرَةِ

ص: 112

مِنْ أَنْبِیَائِهِ وَ مُتَحَمِّلِی وَدَائِعِ رِسَالاتِهِ قَرْناً فَقَرْناً حَتَّی تَمَّتْ بِنَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حُجَّتُهُ وَ بَلَغَ الْمَقْطَعَ عُذْرُهُ وَ نُذُرُهُ وَ قَدَّرَ الْأَرْزَاقَ فَکَثَّرَهَا وَ قَلَّلَهَا وَ قَسَّمَهَا عَلَی الضِّیقِ وَ السَّعَةِ فَعَدَلَ فِیهَا لِیَبْتَلِیَ مَنْ أَرَادَ بِمَیْسُورِهَا وَ مَعْسُورِهَا وَ لِیَخْتَبِرَ بِذَلِکَ الشُّکْرَ وَ الصَّبْرَ مِنْ غَنِیِّهَا وَ فَقِیرِهَا ثُمَّ قَرَنَ بِسَعَتِهَا عَقَابِیلَ فَاقَتِهَا وَ بِسَلَامَتِهَا طَوَارِقَ آفَتِهَا وَ بِفُرَجِ أَفْرَاحِهَا غُصَصَ أَتْرَاحِهَا وَ خَلَقَ الْآجَالَ فَأَطَالَهَا وَ قَصَّرَهَا وَ قَدَّمَهَا وَ أَخَّرَهَا وَ وَصَلَ بِالْمَوْتِ أَسْبَابَهَا وَ جَعَلَهُ خَالِجاً لِأَشْطَانِهَا وَ قَاطِعاً لِمَرَائِرِ قرانها [أَقْرَانِهَا(1)]

عَالِمُ السِّرِّ مِنْ ضَمَائِرِ الْمُضْمِرِینَ وَ نَجْوَی الْمُتَخَافِتِینَ وَ خَوَاطِرِ رَجْمِ الظُّنُونِ وَ عُقَدِ عَزِیمَاتِ الْیَقِینِ وَ مَسَارِقِ إِیمَاضِ الْجُفُونِ وَ مَا ضَمِنَتْهُ أَکْنَافُ الْقُلُوبِ (2)

وَ غَیَابَاتُ الْغُیُوبِ وَ مَا أَصْغَتْ لِاسْتِرَاقِهِ مَصَائِخُ الْأَسْمَاعِ وَ مَصَایِفُ الذَّرِّ وَ مَشَاتِی الْهَوَامِّ وَ رَجْعِ الْحَنِینِ مِنَ الْمُولَهَاتِ وَ هَمْسِ الْأَقْدَامِ وَ مُنْفَسَحِ الثَّمَرَةِ مِنْ وَلَائِجِ غُلُفِ الْأَکْمَامِ وَ مُنْقَمَعِ الْوُحُوشِ مِنْ غِیرَانِ الْجِبَالِ وَ أَوْدِیَتِهَا وَ مُخْتَبَإِ الْبَعُوضِ بَیْنَ سُوقِ الْأَشْجَارِ وَ أَلْحِیَتِهَا وَ مَغْرِزِ الْأَوْرَاقِ مِنَ الْأَفْنَانِ وَ مَحَطِّ الْأَمْشَاجِ مِنْ مَسَارِبِ الْأَصْلَابِ وَ نَاشِئَةِ الْغُیُومِ وَ مُتَلَاحِمِهَا وَ دُرُورِ قَطْرِ السَّحَابِ وَ

مُتَرَاکِمِهَا وَ مَا تَسْفِی (3) الْأَعَاصِیرُ بِذُیُولِهَا وَ تَعْفُو الْأَمْطَارُ بِسُیُولِهَا وَ عَوْمِ نبات [بَنَاتِ] الْأَرْضِ فِی کُثْبَانِ الرِّمَالِ وَ مُسْتَقَرِّ ذَوَاتِ الْأَجْنِحَةِ بِذُرَی شَنَاخِیبِ الْجِبَالِ وَ تَغْرِیدِ ذَوَاتِ الْمَنْطِقِ فِی دَیَاجِیرِ الْأَوْکَارِ وَ مَا أَوْعَتْهُ الْأَصْدَافُ وَ حَضَنَتْ عَلَیْهِ أَمْوَاجُ الْبِحَارِ وَ مَا غَشِیَتْهُ سُدْفَةُ لَیْلٍ أَوْ ذَرَّ عَلَیْهِ شَارِقُ نَهَارٍ وَ مَا اعْتَقَبَتْ عَلَیْهِ أَطْبَاقُ الدَّیَاجِیرِ وَ سُبُحَاتُ النُّورِ وَ أَثَرِ کُلِّ خُطْوَةٍ وَ حِسِّ کُلِّ حَرَکَةٍ وَ رَجْعِ کُلِّ کَلِمَةٍ وَ تَحْرِیکِ کُلِّ شَفَةٍ وَ مُسْتَقَرِّ کُلِّ نَسَمَةٍ وَ مِثْقَالِ کُلِّ ذَرَّةٍ وَ هَمَاهِمِ کُلِّ نَفْسٍ هَامَّةٍ وَ مَا عَلَیْهَا مِنْ ثَمَرِ شَجَرَةٍ أَوْ سَاقِطِ وَرَقَةٍ أَوْ قَرَارَةِ نُطْفَةٍ أَوْ نُقَاعَةِ دَمٍ وَ مُضْغَةٍ أَوْ نَاشِئَةِ خَلْقٍ وَ سُلَالَةٍ لَمْ تَلْحَقْهُ فِی ذَلِکَ کُلْفَةٌ وَ لَا اعْتَرَضَتْهُ فِی حِفْظِ

ص: 113

مَا ابْتَدَعَ مِنْ خَلْقِهِ عَارِضَةٌ وَ لَا اعْتَوَرَتْهُ فِی تَنْفِیذِ الْأُمُورِ وَ تَدَابِیرِ الْمَخْلُوقِینَ مَلَالَةٌ وَ لَا فَتْرَةٌ بَلْ نَفَذَ فِیهِمْ عِلْمُهُ وَ أَحْصَاهُمْ عَدُّهُ وَ وَسِعَهُمْ عَدْلُهُ وَ غَمَرَهُمْ فَضْلُهُ مَعَ تَقْصِیرِهِمْ عَنْ کُنْهِ مَا هُوَ أَهْلُهُ اللَّهُمَّ أَنْتَ أَهْلُ الْوَصْفِ الْجَمِیلِ وَ التَّعَدُّدِ(1) الْکَثِیرِ إِنْ تُؤَمَّلْ فَخَیْرُ مَأْمُولٍ (2) وَ إِنْ تُرْجَ فَخَیْرُ مَرْجُوٍّ(3) اللَّهُمَّ وَ قَدْ بَسَطْتَ لِی لِسَاناً فِیمَا لَا أَمْدَحُ بِهِ غَیْرَکَ وَ لَا أُثْنِی بِهِ عَلَی أَحَدٍ سِوَاکَ وَ لَا أُوَجِّهُهُ إِلَی مَعَادِنِ الْخَیْبَةِ وَ مَوَاضِعِ الرِّیبَةِ وَ عَدَلْتَ بِلِسَانِی عَنْ مَدَائِحِ الْآدَمِیِّینَ وَ الثَّنَاءِ عَلَی الْمَرْبُوبِینَ الْمَخْلُوقِینَ اللَّهُمَّ وَ لِکُلِّ مُثْنٍ عَلَی مَنْ أَثْنَی عَلَیْهِ مَثُوبَةٌ مِنْ جَزَاءٍ أَوْ عَارِفَةٌ مِنْ عَطَاءٍ وَ قَدْ رَجَوْتُکَ دَلِیلًا عَلَی ذَخَائِرِ الرَّحْمَةِ وَ کُنُوزِ الْمَغْفِرَةِ اللَّهُمَّ وَ هَذَا مَقَامُ مَنْ أَفْرَدَکَ بِالتَّوْحِیدِ الَّذِی هُوَ لَکَ وَ لَمْ یَرَ مُسْتَحِقّاً لِهَذِهِ الْمَحَامِدِ وَ الْمَمَادِحِ غَیْرَکَ وَ بِی فَاقَةٌ إِلَیْکَ لَا یَجْبُرُ مَسْکَنَتَهَا إِلَّا فَضْلُکَ وَ لَا یَنْعَشُ مِنْ خَلَّتِهَا إِلَّا مَنُّکَ وَ جُودُکَ فَهَبْ لَنَا فِی هَذَا الْمَقَامِ رِضَاکَ وَ أَغْنِنَا عَنْ مَدِّ الْأَیْدِی إِلَی مَنْ سِوَاکَ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(4).

التوحید، عن علی بن أحمد الدقاق عن محمد بن جعفر الأسدی عن محمد بن إسماعیل البرمکی عن علی بن العباس عن إسماعیل بن مهران عن إسماعیل بن الحق الجهنی عن فرج بن فروة عن مسعدة بن صدقة عن أبی عبد الله علیه السلام: مثله مع اختصار و قد مر فی کتاب التوحید(5).

ص: 114

**[ترجمه]نهج البلاغه: امام صادق علیه السّلام می فرماید: امیرالمؤمنین علی علیه السلام این خطبه را بر منبر کوفه ایراد کرد، بعد از اینکه مردی نزد او آمدو گفت: یا امیرالمؤمنین! پروردگار ما را برای ما وصف کن، تا محبت و معرفت ما بیشتر شود. پس حضرت خشمگین شد و مردم را به مسجد فراخواند و مردم بر گردش جمع شدند تا مسجد بر حاضران تنگ شد، و به منبر رفت، و در حالی که غضبناک بود و رنگ رخسارش پریده بود، خدا را سپاس گفت و درود بر پیغمبر فرستاد؛ سپس فرمود:

ستایش خدایی را سزاست که نبخشیدن بر مال او نیفزاید، و بخشش او را فقیر نسازد، زیرا هر بخشنده ای جز او، اموالش کاهش یابد، و جز او هر کس از بخشش دست کشد مورد نکوهش قرار گیرد. اوست بخشنده انواع نعمت ها و بهره های فزاینده و تقسیم کننده روزی پدیده ها. مخلوقات همه جیره خوار سفره اویند، که روزی همه را تضمین، و اندازه اش را تعیین فرمود. به مشتاقان خویش و خواستاران آنچه در نزد اوست، راه روشن را نشان داد. سخاوت او در آنجا که از او بخواهند، با آنجا که از او درخواست نکنند، بیشتر نیست.

اولی است که برای او قبلی نبود تا چیزی پیش از او باشد. پایان همه چیز است و چیزی پس از او نیست. سیاهی چشم ها را از مشاهده خود باز داشته تا نتوانند به او برسند و او را درک کنند. روزگار بر او نمی گذرد تا دگرگونش کند. در جایی و مکانی نیست تا نقل و انتقال بر او روا باشد.اگر آنچه از درون معادن کوه ها بیرون می آید، و یا آنچه از لبان پر از خنده صدف های دریا خارج می شود، از نقره های خالص، و طلاهای ناب ، درهای غلطان، و مرجان های دست چین، همه را ببخشد، در سخاوت او کمتر اثری نخواهد گذاشت، و از پهناوری و وسعت آنچه دارد کاسته نمی شود و به آن اندازه نعمت گنجینه دارد که خواسته های همه مردم آن را به پایان نمی رسانند چون او بخشنده ای است که درخواست نیازمندان، چشمه جود او را نمی خشکاند، و اصرار و درخواست های پیاپی او را به بخل ورزیدن نمی کشاند.

ای پرسش کننده، درست بنگر، آنچه را که قرآن از صفات خدا بیان می دارد، به آن اعتماد کن، و از نور هدایتش بهره گیر، و آنچه را که شیطان تو را به دانستن آن وامی دارد، و کتاب خدا آن را بر تو واجب نکرده، و در سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و امامان هدایتگر علیهم السّلام نیامده، رها کن و علم آن را به خدا واگذار، که این نهایت حقّ پروردگار بر تو است، و بدان که دانشمندان استوار(راسخون فی العلم) هم کسانی هستند که از سرکشی به پشت پرده غیب، همان اقرار به آنچه شرح و تفسیرش را از امور غیبی و نهانی نمی دانند، بی نیازشان کرده و خدا آن ها را به همین اعتراف به درماندگی از درک آنچه دانش آن ها نمی تواند فرا بگیرد و دست کشیدن از تعمق آنان در حقیقت آنچه در بررسی دقیق آن تکلیف ندارند را ستوده است. پس به همین مقدار بسنده کن و و خدا را با میزان عقل خود ارزیابی مکن تا از تباه شدگان نباشی. او است همان توانایی که هر وهم و خیالی که بخواهد به پایان قدرتش برسد، و ازهر فکر رها شده از وسواس که در ژرف و عمق ملکوت غیبش سر کشد و نظر کند و هر دلی که شیفته کیفیت صفاتش شود و از هر عقلی که قادر به درک صفاتش نیست وبخواهد پی به ذاتش ببرد، همه را مانع می شود و در پرتگاه حجاب های غیب می چرخند و سرگردانند و می گردند و به خدای سبحان پناه می برند و برمی گردند، چون سرشان به سنگ می خورد و معترف می شوند به اینکه به زور کسی نمی تواند به کنه او معرفت پیدا کند و اندازه جلال و عزّت او در قلب اندیشمندان راه نمی یابد.

آن که خلق را بی طرح و نمونه قبلی از نخست آفرید و اندازه ای در پیش از آفریننده ای پیش از خود نداشت و ملکوت قدرت و شگفتی های آنچه آثار حکمتش به وسیله آن گویا است را به ما نشان داده؛ و اعتراف نیازمندی خلق که باید آن ها را با چنگال نیروی خود داشته باشد، دلیل است به اینکه ناچار حجتی برای شناخت و معرفت او وجود دارد و در مخلوقات و بدائعی که پدید آورده، آثار صنعت و آفرینش و نشانه های حکمتش آشکار است و هر چه آفریده، حجت و دلیل وجود اوست، اگر چه آن آفریده، بی زبان و خموش است. تدبیر هستی او دلیلی است گویا به وجود صانع و دلالتش بر پدیدآورنده پایدار است. من گواهی می دهم به اینکه هر که تو را شبیه سازد که مانند آفریده هایت، اعضاء جدا از هم داری و ترکیبی از بندها در وجود تو است برای تدبیر کارهای استوارت، هرگز در ژرفای ضمیر خود تو را نشناخته و با قلبش یقین حاصل نکرده که همتایی نداری و گویی نشنیده که پیروان از پیشوایان خود بیزاری جویند و می گویند «تالله إن کنّا لفی ضلال مبین*إذ نسوّیکم بربّ العالمین»، {سوگند به خدا که ما در گمراهی آشکاری بودیم،آنگاه که شما را با پروردگار جهانیان برابر می کردیم.} - . الشعراء / 99-98 -

دروغ گفتند مشرکان که تو را با بت های خود همانند پنداشتند، و با وهم و خیال خود گفتند پیکری چون بتهای ما دارد، و با پندار نادرست خود، تو را تجزیه کرده، و با اعضای گوناگون مخلوقات تشبیه کردند و گواهی می دهم که هر که تو را به چیزی از آفریده ات برابر کرده، از تو روی بر تافته اند و آن که از تو روی گردان شود، بر اساس آیات محکم قرآن، و گواهی براهین روشن تو، کافر است. تو همان خدایی هستی که در اندیشه ها نگنجی تا چگونگی ذات تو را درک کنند، و در خیال و وهم نیایی تا تو را محدود و دارای حالات گوناگون پندارند و نیز در آن است که: اندازه کرد آنچه آفرید و استوار کرد تقدیرش را، و به ظریف ترین وجه آن را تدبیر کرد و آن را به جهتی که می بایست برد تا از حد و مرز خود تجاوز نکند، و از رسیدن به هدف و غایت خود کوتاه نیاید، و در برابر فرمان او نایستد، و چگونه؟ با اینکه همه چیز از خواست و مشیّت او بر آمده، آنکه آفریننده هر جور چیزی است بدون نیاز از اندیشه ای که او را به آن سمت بکشاند و به طبعی که به آن پایبند باشد، و نه باتجربه ای که حوادث روزگار به او داده باشد و نه با شریک و همکاری که بر آفرینش ابتکاری این امور شگفت آور به او کمک رساند؛ پس آفرینشش کامل شد و سر به فرمانش نهادند و دعوتش را پذیرفتند در برابر فرمان الهی سستی و درنگ نکردند و در اجرای فرمان الهی توقف نپذیرفتند و ایستادگی نکردند. پس کجی های هر چیزی را راست، و مرزهای هر یک را روشن ساخت، و با قدرت خداوندی بین اشیاء متضاد هماهنگی ایجاد کرد، و وسایل ارتباط آنان را فراهم ساخت، و موجودات را از نظر حدود، اندازه، و غرائز، و شکل ها، و قالب ها، و هیأتهای گوناگون، تقسیم و استوار فرمود، و با حکمت و تدبیر خویش هر یکی را به سرشتی که خود خواست در آورد.

و در وصف آسمان:

فضای باز و پستی و بلندی و فاصله های وسیع آسمان ها را بدون اینکه بر چیزی تکیه کند، نظام بخشید و شکاف های آن را هموار کرد، و هر یک را با آنچه که تناسب داشت و ازواجشان پیوند داد، و دشواری فرود آمدن و برخاستن را بر فرشتگانی که فرمان او را به خلق رسانند یا اعمال بندگان را بالا برند آسان کردو آن ها را فرمان داد،پس از آنکه دود بودند و حلقه های گره بند آن ها را به هم پیوند داد و پس از آنکه بسته بودند، درهای خموش آن ها را گشود و نگهبانی از اختران سوزان بر شکا ف های آن ها گماشت و آن ها را نگه داشت تا در شکاف های هوا نلرزند و فرمود تا گوش به فرمان او باشند. خورشیدِ آن ها را نشانه روشنی روز ساخت و ماهشان را نشانه تاریکی شب و این دو را در منازل مدار خود روان کرد و در هر پایه از گردش آن ها، حرکت آن ها را اندازه گرفت تا به وسیله آن ها شب و روز را از هم جدا و مشخص کند و شماره سال ها و حساب کارها به اندازه و مقدار دانسته شود. سپس فلک آن ها را در جوّشان آویخت و رخشنده های نهان و چراغ های اختران آن ها را به آن آویخت و و آنان را که خواستند اسرار آسمان ها را دزدانه دریابند، با ستاره های سوزانش تیرباران کرد، و آن ها را رام و تسخیر کرده، روانشان ساخت، و ثابت آن ها بر جا ماند و سیاره هایشان گردش کرد، و فرود و صعود و نحس و سعدشان مقرر شد.

و در وصف فرشته ها:

سپس خدا برای سکونت بخشیدن در آسمان هایش و آباد کردن بالاترین قسمت ملکوتش، فرشتگانی شگفت آفرید و شکاف های راه های گشاده آن ها را به وسیله آن ها پر کرد و فاصله جوّ آسمان را از آن ها گستراند که هم اکنون صدای تسبیح آنها فضای آسمان ها را پر کرده: در بارگاه قدس، درون پرده های حجاب و صحنه های مجد و عظمت پروردگار، طنین انداز است. و در ماوراء آن آوازهای پر لرزشی است که گوش ها را کر می کند، و جلوه های نوری که دیده ها را خیره می سازند وناچار خیره بر جای خویش می مانند. فرشته ها را با صورت هایی مختلف و اندازه هایی متفاوت آفرید. همه بال و پرهایی دارند و آنها که همواره در تسبیح جلال و عزّت پروردگار به سر می برند و چیزی از شگفتی های آفرینش و پدیده ها را به خود نسبت نمی دهند و در آنچه از آفرینش پدیده ها که خاص خداست، ادّعایی ندارند که در آفرینش شریک اویند.

بلکه بنده هایی هستند بزرگوار و در سخن گفتن از او پیشی نمی گیرند و به فرمان او عمل می کنند.و خدا آن ها را در آنجا امانت دار وحی خود ساخته، به وسیله آن ها امر و نهی خود را به پیغمبران خود فرستد و آن ها را از تردید و شبهات مصون نموده و هیچ کدام به راه کژ منحرف نمی گردند.آن ها را از یاری و کمک خویش بهره مند ساخته و دلشان را متواضع ساخته و آرامش داده و درهای آسمان را به روی آن ها گشوده تا خدا را به بزرگی بستایند و دلائل روشنی بر توحید او برابر آن ها قرار داده. بار گناه بر دوش ندارند و گذشت شب و روز در آن ها اثری ندارد. شک در ایمانشان رخنه نمی کند و به بدگمانی در یقین خود دچار نمی شوند. میان آن ها در شناخت خدا دشمنی نیست و از درک بزرگی او دچار سرگردانی و حیرت نمی شوند و وسوسه و تردید در فکر آن ها رخنه نمی کند.

برخی از آنان در آفرینش ابرهای پرآب و در کوه های سر برافراشته و خلقت ظلمت و تاریکی ها نقش دارند و برخی هستند که گامشان در ژرفای زمین فرو شده وبه مانند پرچم های سپید، قد در فضا افراشته اند، و در زیرآن بادهایی است که به آرامی می وزند و آن ها را در مرزهای مشخصی نگه می دارد و همه وقت خود را به کار پرستش می گذرانند وحقایق ایمان آن ها را به معرفت خدا پیوند داده و یقین به حضرت او آنان را شیفته و شیدای درگاهش کرده که به غیر خدا هیچ علاقه ای ندارند. شیرینی معرفت او را چشیده اند و از جام محبت او سیرابند. در درون دلشان رشته ترس و خوف از او پابرجا است و کمر به طاعت او خم کرده اند و رغبت به حضرت او، تضرع و زاری آن ها را نکاسته و مقام والای فرشتگان، آن ها را از قید خشوع آزاد نکرده و خودبینی در آن ها راه نیافته تا اعمال گذشته شان در نظرشان بزرگ و زیاد آید و آستان بوسی جلال خدا فرصت بزرگداشت کارهای خوبشان را به آن ها نداده و در شیوه طولانی طاعت آنان سستی رخنه ندارد. شوقشان نمی کاهد تا از امید به پروردگار خود دور شوند، و از طول و زیادی مناجات زبانشان خشک نمی شود و کارها بر آن ها چیره نمی شوند تا ناله خیرآن ها بریده و خاموش گردد، در صفوف عبادت هم دوشند، و در انجام فرمانش گردن کجی نمی کنند. تصمیم جدی آن ها دچار کندی غفلت ها نمی شود، و در همت آن ها خدعه شهوت نفوذ نمی کند. صاحب عرش را ذخیره روز بینوایی خود گرفته اند، و چون مردم رو به سوی مخلوق کنند، آن ها به آستان او توجه دارند. دست از پرستش او نمی کشند، و خوش گذرانی آن ها را از لزوم طاعتش روی گردان نمی کند و دل از امید و بیم او برنمی دارند. اسباب نگرانی آن ها قطع نمی شود تا در کوشش به عبادت سست شوند، و طمع آن ها را اسیر نمی کند تا به دنبال آن از تلاش خود باز مانند. آنچه کرده اند بزرگ نشمارند، و اگر بزرگ شمارند، امیدشان به بیم زائل شود. فرشتگان در باره پروردگار خود به جهت وسوسه های شیطانی اختلافی ندارند، برخورد بد و تفرقه اندازی با هم ندارند، و حسد و کینه در آن ها راه ندارد و آن­ها را پریشان نمی کند، و بددلی و اختلاف مقاصد آن ها را از هم جدا نمی سازد. آنان اسیر ایمانند و کژی و انحراف آن ها را از بند آن آزاد نمی کند، و نه سستی و تنبلی؛ در طبقه های آسمان جای پوستینی نیست جز آنکه در آن فرشته ای به سجده است یا در کار و تلاش است، هر چه بیشتر به طاعت و عبادت او باشند، بیشتر خدا را می شناسند و عزت پروردگارشان در دل آن ها افزون می گردد.

در وصف زمین و دحو و گسترانیدن آن بر آب:

زمین را با امواج جوشان پرتلاطم فرو پوشاند، و دریاهای موّاج که موج های کوه پیکر آن ها به روی هم می غلطیدند، هر یک دیگری را واپس می زد، و به مانند نره شترهای مست شهوت کف می کردند، و آب های سرکش متلاطم زیر بار سنگینی زمین فروتنی کردند و هیجان آب ها با تماس با سینه زمین آرام گرفت.و چون با شانه های خود بر آن غلطید،زبون و خوار شد و پس از غرش امواجش، آرام و مقهور شد وچون اسب افسار شده رام گردید. خشکی های زمین را در دل امواج گستردو آب را از کبر و غرور و سرکشی و خروش باز داشت، و از شدّت حرکتش کاسته شد.و بعد از آن همه حرکت های تند ساکت شد، و پس از آن همه خروش و سرکشی متکبّرانه به جای خویش ایستاد. و چون هیجان آب در زیر اطراف زمین فرو نشست، و کوه های بلند و مرتفع را بر دوش های خود حمل کرد، چشمه های جوشان را از فراز کوههای آن برگشود، و آن ها را به بیابان های پهناور و دره های ژرف آن روان کرد و حرکت زمین را با صخره های عظیم و قلّه کوه های بلند نظم داد و زمین با فرود شدن کوه ها درسطح آن، از لرزش و اضطراب باز ایستاد، برای آنکه کوه ها در شکاف های آن خوب فرو شدند و جا گرفتند و بر پشت دشت ها و صحراهای آن سوار شدند، و میان جوّ و زمین فضای پهناوری گشود، و وزش بادها را برای ساکنان زمین آماده کرد.

تمام نیازمندی ها و وسائل زندگی را برای اهل زمین استخراج و مهیّا فرمود و سرزمین های خشکی که آب های چشمه ها بلندی های آن را فرانمی گرفت، و نهرها و کانال ها به آن نمی رسیدند را بیهوده وانگذاشت بلکه ابرهای بارنده برای آن ها آفرید و قسمت های مرده آن ها را احیا کرد، و گیاهان رنگارنگ برویاند. قطعات بزرگ و پراکنده ابرها را به هم پیوست تا سخت به حرکت در آمدند، و با به هم خوردن ابرها، برق ها درخشیدن گرفت، و از درخشندگی ابرهای سفید کوه پیکرو متراکم چیزی کاسته نشد. ابرها را پی در پی فرستاد تا زمین را احاطه کردند، و بادها شیر باران را از ابرها دوشیدند، و به شدّت به زمین فرو ریختند، ابرها پایین آمده، سینه بر زمین ساییدند، و آنچه بر پشت داشتند فرو ریختند که در بخش های بی گیاه زمین انواع گیاهان روییدن گرفت. و از کوه های عریان هیزم و بوته رویاند؛ و آن ها با زیور گلستان های خود خرم شدند، و از زیور گوشواره گل هایشان که بر آن ها پوشاند به خود بالیدند و هم از آرایش شکوفه های خرمی که به آن آراسته شدند و این را برای مردم خوراک و توشه ساخت و برای حیوانات، روزی. و در هر سوی آن کوه ها و دره ها گشود، و نشانه ها برای رهگذران بر جاده های وسیع آن تعیین کرد، و چون زمینش را گستراند، و فرمانش را صادر کرد، آدم را از میان مخلوقاتش برگزید و او را نخستین و برترین مخلوق خود در زمین قرار داد. ابتدا آدم را در بهشت جای داده و خوراکی های گوارا به او بخشید و از آنچه که او را منع کرد پرهیز داد و آگاهش ساخت که اقدام بر آن، نافرمانی بوده و مقام و ارزش او را به خطر خواهد افکند، امّا آدم علیه السّلام به آنچه نهی شد اقدام کرد، طبق آنچه خدا از پیش می دانست.

و پس از توبه او را فرود آورد، تا زمین را با نسلش آباد کند و به وسیله او حجت را بر بنده گان تمام کند و پس از اینکه جانش را گرفت زمین را از حجّت خالی نگذاشت، تا آنان را به شناختن او برسانند، بلکه از آن ها پی در پی با حجت هائی به زبان پیغمبران خویش و حاملان رسالت او یکی پس از دیگری تعهد گرفت تا آنکه پیغمبر ما حجت او را تمام کرد و بیان احکام و انذار و بشارت الهی را به اتمام رساند .

روزی انسان ها را اندازه گیری و مقدّر فرمود، گاهی کم و زمانی زیاد، و با تنگی و فراوانی تقسیم کرد، به گونه ای عادلانه، به خاطر اینکه هر که را بخواهد به فراوانی یا سختی معیشت بیازماید، و شکر و شکیبائی ثروتمند و بینوا را ببیند، فراوانی آن را قرین فقر وتنگدستی کرد، و سلامتی وتندرستی را با حوادث ناگهانی دردناک. دوران شادی و سرور را با غصّه و اندوه در آمیخت و أجل ها و عمرها را آفرید، بلند و کوتاه، کمتر و بیشتر، برای مرگ، اسباب و وسائلی فراهم ساخت و با مرگ، رشته های زندگی را در هم پیچید و پیوندها را از هم گسست. خداوند از اسرار پنهانی مردم و از نجوای آنان که آهسته سخن می گویند و از آنچه که در فکرها به واسطه گمان خطور می کند، و تصمیم هایی که به یقین می پیوندد، و از نگاه های رمزی چشم که از لابلای پلک ها خارج می گردد، آگاه است. خدا از آنچه در مخفی گاه های دل ها قرار دارد، و از اموری که پشت پرده غیب پنهان است، و آنچه را که پرده های گوش مخفیانه می شنود و از درون لانه های تابستانی مورچگان، و در خانه های زمستانی حشرات است، از آهنگ اندوهبار زنان غم دیده وگام های آهسته آگاهی دارد، از گشایش و پرورش میوه از پرده های غنچه شده، و از مخفیگاه جانوران وحشی در دل غارها و دره های کوه ها، و از محل اختفاء پشه در میان تنه درختان و پوست های آن، و محل پیوست گلبرگ ها به شاخه درختان، و محل بارورشدن نطفه ها از پشت پدران آگاه است. و از برآمدن ابرها و پیوستن آن ها، و ریزش قطره های ابر و درهم شدن آن ها، و آنچه گردبادهای دامن کشان رابر می انگیزد و باران های سیل آسا رافرو می ریزد، از ریشه گیاهان زمین که میان انبوه شن و ماسه پنهان شده است، و از آشیانه پرنده ها بر قله های کوه ها، و نغمه پرنده های آوازخوان

در لانه های تاریک، و از لؤلؤهایی که در دل صدف ها پنهان است، و امواج دریاهایی که آنها را در دامن خویش پروراندند آگاهی دارد، و هر آنچه پرده شب آن را می پوشاند، و تابش روز بر آن می تابد، و هر چه به دنبال امواج ظلمت شب و پرتو روشنی می آید، و از اثر هر قدمی و حس هر جنبش و حرکت، و بیرون آمدن هر سخن، و جنبش هر لب و محل و قرارگاه هر موجود زنده ای، و وزن هر ذره و همهمه های هر همهمه کننده­ای اطلاع دارد. و آنچه بر روی زمین است از میوه درخت یا افتادن برگی، یا قرارگاه نطفه، و محل بسته شدن خون و جنین که به شکل پاره ای گوشت است یا و پرورش دهنده انسان و نطفه آگاهی داردو در این باره هیچ رنجی به او نمی رسد و در نگه داشتن هر چه آفریده دچار نگرانی نمی شود.در تدبیر امور مخلوقات، سستی و ملالی در او راه نمی یابد، بلکه همه را می داند و همه را در وسعت عدل خود حساب می کند، و فضل خود را با وجود

کوتاهی آن ها از کنه وجودش آن گونه که هست، شامل حالشان می کند.

بار خدایا! تویی سزاوار نیکو ستودن، و بسیار و بی شمار ستایشت نمودن، اگر تو را آرزو کنند، بهترین آرزویی و اگر به تو امید بندند، بهترین امیدی. بار خدایا! در نعمت بر من گشودی و مرا زبانی دادی تا به مدح غیر تو نگشایم، و بر کسی غیر تو آفرین نرانم و زبان را در مدح نومید کنندگان و آنان که مورد اعتماد نیستند باز نکنم. و زبان خود را از ستودن آدمیان و مدح اربابان باز داشتم.خداوندا! هر ثنا گویی از سوی ستایش شده پاداشی دارد، به تو امید بستم که مرا به سوی ذخائر رحمت و گنج های آمرزش آشنا کنی.

بار خدایا! این حال کسی است که تنها تو را یگانه دانسته آنچنان که شایسته آن هستی، و کسی را جز تو شایسته این سپاس ها و ستایش ها نمی داند.من به تو نیاز دارم که این بینوایی و نیاز من جز به فضل تو جبران نمی شود وهیچ چیز آن را بر طرف نمی کند و به توانگری مبدل نمی کند،جز عطا و بخشش تو.رضای خود را به ما عطا فرما و دست نیاز ما را از دامن غیر خود کوتاه گردان، زیرا تو به هر چیزی توانایی. - . نهج البلاغه 160– 181 -

در التوحید از امام صادق علیه السّلام مثل آن را با اختصار آورده، و در کتاب توحید بحار بیان شد. - . التوحید: 23 -

**[ترجمه]

فلان الأرض إذا جعلها کادیة أو لا ترده کثرة العطاء عن عادته فیه من قولهم أکدیت الرجل عن الشی ء أی رددته عنه ذکره الجوهری و قال الکدیة الأرض الصلبة و أکدی الحافر إذا بلغ الکدیة فلا یمکنه أن یحفر و أکدی الرجل إذا قل خیره و انتقص یکون متعدیا و لازما کنقص و هذا فی النسخ علی بناء المفعول و التعلیل بالجملتین باللف و النشر المرتب أو المشوش لمطابقة الإعطاء و المنع فی کل منهما و علی التقدیرین التعلیل فی الأولی ظاهر و الفقرة الثانیة لیست فی نسخ التوحید و هو الصواب و علی تقدیرها ففی أصل الجملة و التعلیل بها معا إشکال أما الأول فلأنه إن أرید بالمنع ما کان مستحسنا أو الأعم فکیف یصح الحکم بکونه مذموما و إن أرید به ما لم یکن مستحسنا فلا یستقیم الاستثناء.

و یمکن أن یجاب باختیار الثانی من الأول أی الأعم و یقال المراد بالمذموم من أمکن أن یلحقه الذم فیصیر حاصل الکلام أن کل مانع غیره یمکن أن یلحقه الذم بخلافه سبحانه فإنه لا یحتمل أن یلحقه بالمنع ذم أو یقال المانع لا یصدق علی غیره تعالی إلا إذا بخل بما افترض علیه و إذا أطلق علیه سبحانه یراد به مقابل المعطی و المراد بالعنوان المعنی الشامل لهما

وَ یَدُلُّ عَلَیْهِ مَا مَرَّ مَرْوِیّاً عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْجَوَادِ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ لِکَلَامِکَ وَجْهَیْنِ فَإِنْ کُنْتَ تَسْأَلُ عَنِ الْمَخْلُوقِ فَإِنَّ الْجَوَادَ هُوَ الَّذِی یُؤَدِّی مَا افْتَرَضَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَلَیْهِ وَ الْبَخِیلَ هُوَ الَّذِی یَبْخَلُ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ إِنْ أَرَدْتَ الْخَالِقَ فَهُوَ الْجَوَادُ إِنْ أَعْطَی وَ هُوَ الْجَوَادُ إِنْ مَنَعَ لِأَنَّهُ إِنْ أَعْطَی عَبْداً أَعْطَاهُ مَا لَیْسَ لَهُ وَ إِنْ مَنَعَهُ مَنَعَهُ مَا لَیْسَ لَهُ.

و أما الثانی فیحتمل أن تکون جملة مستقلة غیر داخلة تحت التعلیل مسوقة لرفع توهم ینشأ من التعلیل بعدم الانتقاص بالإعطاء فإن لمتوهم أن یقول إذا لم ینقص من خزائنه شی ء بالإعطاء فیجب أن لا یتصف بالمنع أصلا و لو اتصف به لکان مذموما مع أن من أسمائه تعالی المانع فرد ذلک الوهم بأن منعه سبحانه

ص: 116

لیس للانتقاص بالإعطاء بل لقبح الإعطاء و عدم اقتضاء المصلحة له و مثل ذلک المنع لا یستتبع الذم و استحقاقه و لو حملت علی التعلیل فیمکن أن یکون من قبیل الاستدلال بعدم المعلول علی عدم العلة فإن الوفور بالمنع أو إکداء الإعطاء(1)

علة للبخل التابع للخوف من الفاقة و هو علة لترتب الذم من حیث إنه نقص أو لاقتضائه المنع و رد السائل و نفی الذم یدل علی عدم الوفور أو الإکداء المدعی فی الجملتین المتقدمتین.

المنان بفوائد النعم المن یکون بمعنی الإنعام و بمعنی تعدید النعم و الأول هنا أظهر و ربما یحمل علی الثانی فإن منه سبحانه حسن و إن کان فی المخلوق صفة ذم و الفائدة الزیادة تحصل للإنسان من مال أو غیره و العائد المعروف و العطف و قیل عوائد المزید و القسم معتادهما و المزید الزیادة و لعل المراد به ما لا یتوهم فیه استحقاق العبد و القسم جمع القسمة و هی الاسم من قسمه کضربه و قسمه بالتشدید أی جزأه و عیال الرجال بالکسر أهل بیته و من یمونهم جمع عیل و جمعه عیائل.

ضمن أرزاقهم أی کفلها و قدر أقواتهم أی جعل لکل منهم من القوت قدرا تقتضیه الحکمة و المصلحة و نهج سبیل الراغبین إلیه نهجت الطریق أبنته و أوضحته و نهج السبیل لصلاح المعاد کما أن ضمان الأرزاق لصلاح المعاش و یحتمل الأعم لیس بما سئل إلخ عدم الفرق بینهما بالنظر إلی الجود لا ینافی الحث علی السؤال لأنه من معدات السائل لاستحقاق الإنعام لأن نسبته سبحانه إلی الخلق علی السواء و إن استحق السائل ما لا یستحقه (2) غیره بخلاف المخلوقین فإن السؤال یهیج جودهم بالطبع مع قطع النظر عن الاستعداد.

الأول الذی لم یکن له قبل فیکون شی ء قبله قیل وجوده سبحانه لیس بزمانی فلا یطلق علیه القبلیة و البعدیة کما یطلق علی الزمانیات فمعناه الأول

ص: 117

الذی لا یصدق علیه القبلیة لیمکن أن یکون شی ء ما قبله و الآخر الذی لا یصدق علیه البعدیة الزمانیة لیمکن أن یکون شی ء ما بعده و قد یحمل علی وجه آخر و هو أنه لم یکن سبقه عدم فیقال إنه مسبوق بشی ء من الأشیاء إما المؤثر فیه أو الزمان المقدم علیه و إنه لیس بذات یمکن فناؤها و عدمها فیکون بعده شی ء من الأشیاء إما الزمان أو غیره و یمکن أن یکون المراد بالقبل الزمان المتقدم سواء کان أمرا موجودا أو موهوما و بالشی ء موجودا من الموجودات أی لیس قبله زمان حتی یتصور تقدم موجود علیه و کذا بقاء موجود بعده و الرادع أناسی الأبصار عن أن تناله أو تدرکه الأناسی بالتشدید جمع إنسان و إنسان العین المثال

الذی یری فی السواد و لا یجمع علی أناس کما یجمع الإنسان بمعنی البشر علیه و قیل الأناسی جمع إنسان العین مشدد و الآخر یشدد و یخفف و قرئ أناسی کثیرا بالتخفیف و ردعها أی منعها کنایة عن عدم إمکان إحساسها له لأنه سبحانه لیس بجسم و لا جسمانی و لا فی جهة و نلت الشی ء أصبته و أدرکته أی تبعته فلحقته و المراد بالنیل الإدراک التام و بالإدراک غیره و یحتمل العکس و أن یکون العطف لتغایر اللفظین أو یکون إشارة إلی جهتین لامتناع الرؤیة فالنیل إشارة إلی استلزام کونه ذا جهة و جسمانیا و الإدراک إلی أنه یستلزم وجود کنه ذاته فی الأذهان و هو ممتنع کما أشرنا إلیه فی کتاب التوحید.

ما اختلف علیه دهر ظاهره نفی الزمانیة عنه تعالی و یحتمل أن یراد به جریانه علی خلاف مراده أحیانا و علی وفق إرادته أحیانا حتی یلحقه ما یلحق الخلق من الشدة و الرخاء و النعم و البؤس و الصحة و السقم و نحو ذلک.

و لو وهب ما تنفست استعار التنفس هنا لإبراز المعادن ما یخرج منهما کما یخرج الهواء من تنفس الحیوان و ضحکت عنه أی تفتحت و انشقت حتی ظهر و یقال للطلع حین تنشق الضحک بفتح الضاد و قد مر بیان لطف تلک التشبیهات.

و الفلز بکسر الفاء و اللام و تشدید الزای الجواهر المعدنیة کالذهب و

ص: 118

الفضة و فی الصحاح ما ینقیه (1)

الکیر مما یذاب من جواهر الأرض و اللجین مصغرا الفضة و العقیان بالکسر الذهب الخالص و نثرت الشی ء کنصرت رمیته متفرقا و نثارة الدر بالضم ما تناثر منه و الدر جمع درة و هی اللؤلؤة العظیمة أو مطلقا و حصد الزرع قطعه بالمنجل و الحصید المحصود و المراد بالمرجان إما صغار اللؤلؤ و وصفه بالحصید(2)

لعله یناسب ما تذکره التجار أن الصدف کثیرا ما یغرز عرقه فی أرض البحر فیحصده الغواصون و لذا قیل إنه حیوان یشبه النبات و قال بعض شارحی النهج کأن المراد المتبدد من المرجان کما یتبدد الحب المحصود و یجوز أن یعنی المحکم من قولهم شی ء مستحصد أی مستحکم قال و یروی و حصباء المرجان و الحصباء الحصی و قال قوم هو البسد یعنی الحجر الأحمر و أنفده أی أفناه و ذخائر الإنعام ما بقی عنده من نعمه الجسام بعد العطایا المفروضة و المطالب جمع المطلب بمعنی المصدر لا یغیضه جاء متعدیا کما جاء لازما و لا یبخله أی لا یجعله بخیلا و یقال أیضا بخله تبخیلا إذا رماه بالبخل و روی علی صیغة الإفعال أی لا یجده بخیلا و التعلیل بقوله لأنه الجواد إما للجملة الشرطیة بتوالیها فالوجه فی التعلیل بنفی التبخیل ظاهر إذ لو أثر العطاء المفروض فی جوده لبخله الإلحاح فإنه فی الحقیقة منع (3)

التأثیر فی الجود فنفیه یدل علی نفیه و إما لبقاء ما لا ینفده المطالب فوجه التعلیل أن العادة قد جرت بلحوق البخل لمن ینفد ما عنده بالطلب و إن أمکن عقلا عدمه بأن یسمح بکل ما عنده فنفی التبخیل یدل علی نفی الإنفاد.

ص: 119

فانظر أیها السائل إلخ الایتمام الاقتداء و الأثر بالتحریک نقل الحدیث و روایته و وکل الأمر إلیه وکلا و وکولا سلمه و ترکه و یدل علی المنع من الخوض فی صفاته سبحانه و من البحث عما لم یرد منها فی الکتاب و السنة.

و اعلم أن الراسخین فی العلم إلی آخره الراسخ فی العلم الثابت فیه و اقتحم المنزل أی دخله بغتة و من غیر رویة و السدد جمع سدة و هی باب الدار و ضرب الباب نصبه و دون الشی ء ما قرب منه قبل الوصول إلیه و المتعمق فی الأمر الذی یبالغ فیه و یطلب أقصی غایته و قدر الشی ء مبلغه و تقدیره أن تجعل له قدرا و تقیسه بشی ء و المعنی لا تقس عظمة الله بمقیاس عقلک و مقداره و الظاهر أن المراد بإقرار الراسخین فی العلم و مدحهم ما تضمنه قوله سبحانه فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ إلی قوله وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ فإقرارهم قولهم آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا و مدح الله تعالی إیاهم ذکر کلامهم المتضمن للإیمان و التسلیم فی مقام المدح أو تسمیة ترک تعمقهم رسوخا فی العلم فالعطف فی قوله و سمی للتفسیر أو الإشارة إلی أنهم أولو الألباب بقوله وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ و حینئذ فالمراد بالمتشابه ما یشمل کنه ذاته و صفاته سبحانه مما استأثر الله بعلمه و علی هذا فمحل الوقف فی الآیة إِلَّا اللَّهُ کما هو المشهور بین المفسرین و القراء فتفید اختصاص علم المتشابه (1)

به سبحانه و قوله وَ الرَّاسِخُونَ مبتدأ و یَقُولُونَ خبره و هو بظاهره مناف

ص: 120

لما دلت علیه الأخبار المستفیضة من أنهم علیهم السلام یعلمون ما تشابه من القرآن کما مر فی کتاب الإمامة و علی هذا فالوقف علی الْعِلْمِ و إلیه ذهب أیضا جماعة من المفسرین فقوله یَقُولُونَ حال من الراسخین أو استئناف موضح لحالهم و یمکن الجمع بینها بوجوه الأول أن یکون ما ذکره علیه السلام هنا مبنیا علی ما اشتهر بین المخالفین إلزاما علیهم.

الثانی أن یکون للآیة ظهر و بطن أحدها أن یکون المراد بالمتشابه مثل العلم بکنه الواجب و ما استأثر الله عز و جل بعلمه من صفاته و کنه ذاته و أمثال ذلک مما تفرد سبحانه بعلمه و إلیه یشیر ظاهر هذا الکلام و ثانیهما أن یراد به ما علم الراسخون فی العلم تأویله و إلیه أشیر فی سائر الأخبار فیکون القارئ مخیرا فی الوقف علی کل من الموضعین الثالث ما قیل إنه یمکن حمل حکایة قول الراسخین علی اعترافهم و تسلیمهم قبل أن یعلمهم الله تأویل ما تشابه من القرآن فکأنه سبحانه بین أنهم لما آمنوا بجملة ما أنزل من المحکمات و المتشابهات و لم یتبعوا ما تشابه منه کالذین فی قلوبهم زیغ بالتعلق بالظاهر أو بتأویل باطل فآتاهم الله علم التأویل و ضمهم إلی نفسه فی الاستثناء و الاستئناف فی قوة رفع الاستبعاد عن مشارکتهم له تعالی فی ذلک العلم

و بیان أنهم إنما استحقوا إفاضة ذلک العلم باعترافهم بالجهل و قصورهم عن الإحاطة بالمتشابهات من تلقاء أنفسهم و إن علموا التأویل بتعلیم إلهی

وَ قَدْ وَرَدَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ لَمَّا أَخْبَرَ بِبَعْضِ الْغُیُوبِ قَالَ لَهُ رَجُلٌ أُعْطِیتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عِلْمَ الْغَیْبِ فَقَالَ علیه السلام لَیْسَ هُوَ بِعِلْمِ غَیْبٍ وَ إِنَّمَا هُوَ تَعَلُّمٌ مِنْ ذِی عِلْمٍ.

و قد مر بعض الکلام فیه فی کتاب التوحید.

إذا ارتمت یقال ارتمی القوم إذا تراموا بالنبال و الأوهام خطرات القلب و فی اصطلاح المتکلمین إحدی القوی الباطنة شبه علیه السلام جولان الأفکار و تعارضها بالترامی و المنقطع موضع الانقطاع و یحتمل المصدر و حاولت

ص: 121

الشی ء أردته و الخطر بالتسکین مصدر خطر له خاطر أی عرض فی قلبه و روی من خطرات الوساوس و الوسوسة حدیث النفس و الشیطان بما لا خیر فیه و لا نفع و الاسم الوسواس.

و الملکوت العز و السلطان و تولهت إلیه أی اشتد عشقها و حنت إلیه و الوله بالتحریک التحیر و ذهاب العقل من حزن أو فرح لتجری فی کیفیة صفاته أی لتجد مجری و مسلکا فی ذلک و غمض الشی ء بالفتح و الضم أی خفی مأخذه و الغامض من الکلام خلاف الواضح و مداخل العقول طرق الفکر و فاعل تنال ضمیر العقول أی إذا دقت و غمضت طرق العقول و وصلت إلی حد لا تبلغ الصفات لدقة تلک الطرق و خفائها أو إذا دقت و انتهت العقول إلی أنها لا تعتبر مع ملاحظة الحق صفة من صفاته کما قیل طالبة بذلک أن تصل إلی علم ذاته و فی بعض النسخ علم ذلک و الأول أظهر.

ردعها الردع الرد و الکف و الجملة جزاء للشرط السابق و الضمیر المنصوب راجع إلی الأوهام أو غیرها مما سبق و هی تجوب أی تقطع و الواو للحال و المهاوی جمع مهواة و هی الحفرة أو ما بین الجبلین و المراد هنا المهلکة و السدف جمع سدفة و هی القطعة من اللیل المظلم و یطلق علی الضیاء أیضا و خلصته تخلیصا نحیته فتخلص فقوله متخلصة إلیه أی متوجهة إلیه بکلیتها متنحیة عن غیره و جبهه کمنعه أی ضرب جبهته فرده و الجور العدول عن الطریق و الاعتساف قطع المسافة علی غیر جادة معلومة و المراد بجور اعتسافها شدة جولانها فی ذلک المسلک الذی لا جادة له و لا یفضی إلی المقصود و الخاطرة المنفیة(1)

ما یکون مطابقا للواقع.

ص: 122

الذی ابتدع الخلق الابتداء الإنشاء و الإحداث و مثال الشی ء بالکسر صورته و صفته و مقداره و امتثله أی تبعه و لم یتجاوز عنه و احتذی علیه أی اقتدی به و قوله من خالق متعلق بمحذوف و هو صفة لمقدار أو لمثال أیضا کناشئ و المراد بنفی امتثال المثال أنه لم یمثل لنفسه مثالا قبل شروعه فی خلق العالم لیخلق العالم علی هیئته و بنفی احتذاء المقدار أنه لم یقتد بخالق کان قبله فالظرف صفة للمقدار فقط و یحتمل أن یکون الثانی کالتأکید للأول فالظرف صفة للمثال و المقدار معا و یکون المراد بالأول نفی الاقتداء بالغیر فی التصویر و بالثانی فی التقدیر أو یکون المراد بالمثال ما یرتسم فی الخیال من صورة المصنوع و هیئته و لم یکن علی حذو فعل فاعل آخر لتنزهه عن الصور و الخواطر فالظرف صفة لمقدار و وصف الخالق بالمعبود لأنه من لوازمه أو لأنه لو کان کذلک لکان هو المعبود.

و المساک بالکسر ما یمسک به و فیه دلالة علی احتیاج الباقی فی بقائه إلی المؤثر و قوله ما دلنا مفعول ثان لأرانا و اضطرار قیام الحجة عبارة عن إفادتها العلم القطعی بعد تحقق الشروط و ارتفاع الموانع و الظرف فی قوله علی معرفته متعلق بقوله دلنا و أعلام الحکمة ما یدل علیها و الضمیر فی قوله فحجته یحتمل عوده إلی الخلق الصامت کالضمیر فی دلالته أو إلی الله سبحانه فأشهد و فی بعض النسخ بالواو بتباین المشبه به فی الحقیقة هو الخلق و إنما أدخل الباء علی التباین تنبیها علی وجه الخطإ فی التشبیه و التلاحم التلاصق و الحقاق بالکسر جمع حقة بالضم و هی فی الأصل وعاء من خشب و حقاق المفاصل النقر التی ترتکز فیها العظام و احتجابها استتارها بالجلد و اللحم و قوله لتدبیر متعلق بالمحتجبة أی المستورة للتدبیر الذی اقتضته الحکمة قیل و من حکمة احتجابها أنها لو خلقت ظاهرة لیبست رباطاتها فیتعذر تصرف الحیوان و کانت معرضة للآفات أو بالتباین و التلاحم. و قال بعض شارحی النهج و من روی

ص: 123

المحتجة أراد أنها کالمستدل (1) علی التدبیر الحکمی من لدنه سبحانه و العقد الشد و فاعل الفعل الموصول المشبه و غیب منصوب علی المفعولیة و هو کل ما غاب و الضمیر اسم من أضمرت فی نفسی شیئا أو إضافة الغیب إلی الضمیر من إضافة الصفة إلی الموصوف و المراد بغیب الضمیر حقیقة عقیدته و باطنها لا ما یظهره منها لغیره أو یظهر له بحسب توهمه و فی بعض النسخ لم یعتقد علی صیغة المجهول و غیب بالرفع و المباشرة لمس البشرة و الفاعل الیقین و فی بعض النسخ قلبه بالرفع علی أنه الفاعل و الیقین بالنصب و الأول الأظهر و الند المثل و إن فی الآیة مخففة من المثقلة و یظهر من کلامه علیه السلام أن التسویة فی الآیة یشمل هذا التشبیه و لا یخص التسویة فی استحقاق العبادة کذب العادلون بک أی المسوون بک غیرک و نحلوک أی أعطوک حلیة المخلوقین أی صفاتهم و التعبیر بالنحلة و الحلیة لزعم هؤلاء أنها کمال له عز و جل و جزءوک أی أثبتوا لک أجزاء و خواطرهم ما یخطر ببالهم من الأوهام الفاسدة و قدروک علی الخلقة أی جعلوا لک قدرا فی العظمة المعنویة کقدر الخلق فأثبتوا لک صفاتهم و قرائح عقولهم ما یستنبطونه بآرائهم و القریحة فی الأصل أول ما یستنبط من البئر و محکمات الآیات نصوص الکتاب و شواهد الحجج الأدلة العقلیة و نطقها دلالتها القطعیة أو الشواهد الهداة المبینون للحجج التی هی الأدلة و کأنه ضمن النطق معنی الکشف فعدی بعن و إضافة الحجج إلی البینات للمبالغة.

لم یتناه فی العقول أی لم تقدرک العقول بالنهایة و الکنه بحیث لا تکون لک صفة وراء ما أدرکته أو لم تحط بک العقول فتکون محدودا متناهیا فیها و مهب الفکر هبوبها و لعله علیه السلام شبه الحرکات الفکریة بهبوب الریاح و الأفکار بما تجمعها و تذروها من الحشائش إشعارا بضعفها و سفالة ما یحصل منها

ص: 124

و قیل التناهی فی العقل هو أن یدرک العقل الشی ء مرسما فی القوی الجزئیة و هی مهاب الفکر التی ترتسم فیها الصور و تزول کالریح الهابة تمر بشی ء و قیل مهاب الفکر جهاتها و رویات الخواطر ما یخطر بالبال بالنظر و الفکر و المحدود المحاط بالحدود و المراد بالحدود ما یلزم الإحاطة التامة أو الصفات و الکیفیات التی لا یتعداها المعلوم و المصرف القابل للتغیر و الحرکة أو المحکوم علیه بالتجزئة و التحلیل و الترکیب.

قدر ما خلق فأحکم تقدیره أی جعل لکل شی ء مقدارا مخصوصا بحسب الحکمة أو هیأ کل شی ء لما أراد منه من الخصائص و الأفعال أو قدره للبقاء إلی أجل معلوم فأحکم أی أتقن و التدبیر فی الأمر النظر إلی ما تئول إلیه عاقبته فألطف تدبیره أی أعمل فیه تدبیرات دقیقة لطیفة أو کانت تدبیراته مقرونة باللطف و الرفق و الرحمة علی عباده و وجهه لوجهته أی جعل کلا منها مهیأة و میسرة لما خلق له کالحبوب للأکل و الدواب للرکوب و کل صنف من الإنسان لأمر من الأمور المصلحة للنظام و یحتمل أن یکون إشارة إلی أمکنتها و الأول أعم و أظهر و الوجهة بالکسر الناحیة و کل أمر استقبلته و قصر السهم عن الهدف إذا لم یبلغه و قصرت عن الشی ء أی عجزت عنه و استصعب الأمر علینا أی صعب و الصعب غیر المنقاد و مضی الشی ء مضیا و مضوا أی نفذ و لم یمتنع و صدر کعقد رجع و انصرف کرجوع الشاربة عن الماء و المسافرین عن مقصدهم و لما کانت الأمور لإمکانها محتاجة فی الوجود إلی مشیته فکأنما توجهت إلیها فرجعت فائزة بمقصدها و المشیة الإرادة و أصلها المشیئة بالهمز.

آل إلیها أی رجع و الغریزة الطبیعة(1)

و قریحة الغریزة ما یستنبطه الذهن و قیل قوة الفکر للعقل أضمر علیها أی أخفاه فی نفسه محتویا علیها و التجربة الاختبار مرة بعد أخری و یقال أفدته مالا أی أعطیته

ص: 125

و أفدت منه مالا أخذته و حکی الجوهری عن أبی زید أفدت المال أعطیته غیری و أفدته استفدته (1)

و ابتداع الخلائق إحداثها فتم خلقه یمکن أن یراد بالخلق المعنی المصدری و یکون الضمیر راجعا إلیه سبحانه کالضمیر فی طاعته و دعوته أو إلی ما خلق المذکور سابقا و علی الأول یکون فی أذعن و أجاب راجعین إلی الخلق علی الاستخدام أو إلی ما خلق و یمکن أن یراد به المخلوق و تمام مخلوقاته بإفاضته علیها ما یلیق بها و تستعد له و إذعان ما خلق لطاعته و إجابته إلی دعوته إما بمعنی استعداده لما خلق له أو تهیئه لنفوذ تقدیراته و إرادته سبحانه فیه و فیه إشارة إلی قوله تعالی أَتَیْنا طائِعِینَ (2) و ربما تحمل أمثالها علی

ظاهره بناء علی أن لکل مخلوق شعورا کما هو ظاهر قوله تعالی وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ (3) و اعترض الشی ء دون الشی ء أی حال بینه و بینه و دونه أی قبل الوصول إلیه و الضمیر فی دونه أیضا راجع إلیه سبحانه و یحتمل أن یکون راجعا إلی مصدر أذعن و أجاب و الریث البطوء و الأناة کفتاه الاسم من تأنی فی الأمر أی تمکث و لم یعجل و تلکأ توقف و أبطأ.

فأقام من الأشیاء أودها الأود بالتحریک الاعوجاج و إقامته إعداد کل شی ء لما ینبغی له أو دفع المفاسد التی تقتضیها الأشیاء لو خلیت و طباعها و نهج أی أوضح و حد الشی ء منتهاه و أصل الحد المنع و الفصل بین الشیئین و نهج الحدود قیل إیضاحه لکل شی ء غایته و تیسیرها له أو المعنی جعل لکل شخص و نوع مشخصا و ممیزا واضحا یمتاز به عن غیره فإن من أعاظم (4)

المصالح و أعزها

ص: 126

امتیاز الأنواع و الأشخاص بعضها عن بعض أقول و یحتمل أن یکون المراد بالحدود حدود أمکنتها کمکان العناصر فإن لکل منها حدا لا تتجاوزه و لعله أنسب بما بعده.

و لاءم أی جمع بین متضاداتها کجمع العناصر المتباینة فی الکیفیات و الصفات لحصول المزاج و کالألفة بین الروح و البدن.

و وصل أسباب قرائنها السبب فی الأصل الحبل و یقال لکل ما یتوصل به إلی شی ء و القرینة فعیلة بمعنی مفعولة و قرائن الأشیاء ما اقترن منها بعضها ببعض و وصل أسبابها ملزوم لاتصالها و قال ابن میثم القرائن النفوس المقرونة بالأبدان و اعتدال المزاج بسبب بقاء الروح أی وصل أسباب أنفسها بتعدیل أمزجتها و المراد بالأجناس هنا أعم مما هو مصطلح المنطقیین و کذا المراد بالحدود غیر ما هو المعروف عندهم و إن کان المقام لا یأباهما.

و الغرائز الطبائع و القوی النفسانیة و البدایا جمع بدایة و هی الحالة العجیبة یقال أبدأ الرجل إذا أتی بالأمر المعجب و البدیئة أیضا الحالة المبتدأة المبتکرة أی عجائب مخلوقات أو مخلوقات مبتدأة بلا اقتفاء مثال و هو خبر مبتدأ محذوف أی هی بدایا و الفطر الابتداء و الاختراع و الابتداع کالتفسیر له و نظم أی جمع و ألف بلا تعلیق أی من غیر أن یعلق بعضها ببعض بخیط أو نحوه و رهوات فرجها الرهوة المکان المرتفع و المنخفض أیضا فنظمها تسویتها

و قال فی النهایة فی حدیث علی (1)

و نظم رهوات فرجها.

أی المواضع المنفتحة منها(2)

و هو مأخوذ من قولهم رها رجلیه رهوا أی فتح و فیه دلالة علی أن السماء کانت ذات فرج و صدوع فنظمها سبحانه و هو مناسب لما مر من أن مادتها الدخان المرتفع من الماء إذ مثل ذلک تکون قطعا و ذات فرج

ص: 127

و أول بعض الشارحین بتباین أجزاء المرکب لو لا الترکیب و التألیف أو بالفواصل التی کانت بین السماوات لو لا أن الصانع خلقها أکرا(1) متماسة و إنما اضطره إلی ذلک الاعتقاد بقواعد الفلاسفة و تقلیدهم.

و ملاحمة الصدوع إلصاق الأجزاء ذوات الصدوع بعضها ببعض و إضافة الصدوع إلی الانفراج من إضافة الخاص إلی العام و وشج بالتشدید أی شبک و الضمیر فی بینها راجع إلی ما یرجع إلیه الضمائر السابقة.

و قال ابن میثم المراد بأزواجها نفوسها التی هی الملائکة السماویة بمعنی قرائنها و کل قرین زوج أی ربط ما بینها و بین نفوسها بقبول کل جرم سماوی لنفسها التی لا یقبلها غیره.

و أقول القول بکون السماوات حیوانات ذوات نفوس مخالف للمشهور بین أهل الإسلام بل نقل السید المرتضی رضی الله عنه إجماع المسلمین علی أن الأفلاک لا شعور لها و لا إرادة بل هی أجسام جمادیة یحرکها خالقها(2)

و یمکن أن یراد

ص: 128

بالأزواج الملائکة الموکلون بها أو القاطنون فیها أو المراد أشباهها من الکواکب و الأفلاک الجزئیة و یمکن حمل الفقرات السابقة أیضا علی هذین الوجهین الأخیرین و یمکن أن یکون المراد بأزواجها أشباهها فی الجسمیة و الإمکان من الأرضیات و یناسب ما جری علی الألسن من تشبیه العلویات بالآباء و السفلیات بالأمهات.

و ذلل للهابطین یقال ذلل البعیر أی جعله ذلولا و هو ضد الصعب الذی لا ینقاد من الذل بالکسر و هو اللین و الحزونة خلاف السهولة و المعراج السلم و المصعد و نداء السماء إشارة إلی ما مر من قوله سبحانه فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً(1) فالتحمت عری أشراجها التحمت أی التزقت و التأمت و عری العیبة هی الحلق التی تضم بعضها إلی بعض و تشد و تقفل و الشرج بفتحتین عری العیبة و الجمع أشراج و قیل قد تطلق الأشراج علی حروف العیبة التی تخاط و لعل هذا الالتحام کنایة عن تمام خلقها و فیضان الصور السماویة علیها.

و فتق بعد الارتتاق صوامت أبوابها فتق الثوب فتقا نقضت خیاطته حتی انفصل بعضه عن بعض و رتقت الفتق رتقا أی سددته فارتتق و الأبواب الصامتة و المصمتة المغلقة منها و فتق صوامت الأبواب إما کنایة عن إیجاد الأبواب فیها و خرقها بعد ما کانت رتقا لا باب فیها أو فتح الأبواب المخلوقة فیها حین إیجادها و هذه الأبواب هی التی منها عروج الملائکة و هبوطها و صعود أعمال العباد و أدعیتهم

ص: 129

و أرواحهم کما قال تعالی لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ(1) و التی (2)

تنزل منها الأمطار کما أشار إلیه بقوله فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ(3) و أقام رصدا هو بالتحریک جمع راصد کخدم و خادم أو اسم جمع کما قیل و یکون مصدرا کالرصد بالفتح و الراصد القاعد علی الطریق منتظرا لغیره للاستلاب أو المنع و المرصاد الطریق و المکان یرصد فیه العدو و أرصدت له أعددت و الثواقب التی تثقب الشیاطین أو الهواء أو یثقب الجو بضوئها و النقاب بالکسر جمع نقب بالفتح و هو الثقب و الخرق و المراد إقامة الشهب الثواقب لطرد الشیاطین عن استراق السمع کما أشار إلیه سبحانه بقوله وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً(4) و لا صراحة فیه بکون ذلک المنع مقارنا لإیجاد السماء حتی ینافی ما دل علی حدوثها و یحتمل تخلل الرخصة بین المنعین أیضا.

و أمسکها من أن تمور أی تموج و تضطرب و الخرق یکون بمعنی الثقب فی الحائط و الشق فی الثوب و غیره و هو فی الأصل مصدر خرقته إذا قطعته و مزقته و یکون بمعنی القفر و الأرض الواسعة تنخرق فیها الریاح أی تهب و تشتد و الهواء یقال للجسم الذی هو أحد العناصر و یقال لکل خال هواء کما قال سبحانه وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ(5) أی خالیة من العقل أو الخیر و المراد بالمور فی خرق الهواء أما الحرکة الطبیعیة أو القسریة فی الفواصل التی تحدث بحرکتها فی الجسم الذی هو أحد العناصر إذ لا دلیل علی

انحصاره فی الذی بین السماء و الأرض أو حرکتها فی المکان الخالی الموهوم أو الموجود طبعا أو قسرا أو حرکة أجزائها فیما بین السماء

ص: 130

و الأرض و الأید بالفتح القوة و الظرف متعلق بالإمساک و الاستسلام الانقیاد و یحتمل أن یکون الأمر کنایة عن تعلق الإرادة کما مر.

آیة مبصرة الآیة العلامة و المبصر المدرک بالبصر و فسرت المبصرة فی قوله تعالی وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً بالبینة الواضحة و بالمضیئة التی یبصر بها و بالمبصرة للناس من أبصرته فبصر و بالمبصر أهله کقولهم أجبن الرجل إذا کان أهله جبناء و المحو إذهاب الأثر و طمس النور و فسر محو القمر بکونه مظلما فی نفسه غیر مضی ء بذاته کالشمس و بنقصان نوره بالنظر(1)

إلی الشمس و بنقصان (2) نوره شیئا فشیئا إلی المحاق.

وَ رُوِیَ: أَنَّ ابْنَ الْکَوَّاءِ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنِ اللَّطْخَةِ الَّتِی فِی وَجْهِ الْقَمَرِ فَقَالَ ذَاکَ مَحْوُ آیَةِ اللَّیْلِ.

و یمکن أن یکون لها مدخل فی نقصان ضوء القمر من لیلها قیل من لابتداء الغایة أو لبیان الجنس و یتعلق بممحوة أو یجعل و قیل أراد من آیات لیلها.

و المنقل فی الأصل الطریق فی الجبل و المدرج المسلک و درج أی مشی و الدرج بالتحریک الطریق و درجیهما فی بعض النسخ علی لفظ التثنیة و فی بعضها مفرد و مناقلهما و مدارجهما منازلهما و بروجهما و الظاهر أن التمییز و العلم غایتان لمجموع الأفعال السابقة فیکون إشارة إلی قوله تعالی وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ (3) و إلی قوله عز و جل هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ (4) و یحتمل

ص: 131

أن یکون التمییز غایة للأول و العلم غایة للأخیر أو الأخیرین فیکون نشرا علی ترتیب اللف و ظاهر کلامه علیه السلام تفسیر الآیتین المفردتین فی الآیة الأولی بالشمس و القمر لا باللیل و النهار و إن کان المراد بالآیتین أولا اللیل و النهار و قیل المراد جعلناهما ذوی آیتین فتکون الشمس و القمر مقصودین بهما فی الموضعین و المراد بالحساب حساب الأعمار و الآجال التی یحتاج إلیه الناس فی أمور دینهم و دنیاهم و مقادیرهما مقادیر سیرهما و تفاوت أحوالهما. ثم علق فی جوها فلکها الظاهر أن کلمة ثم هنا

للترتیب الذکری و لعل المعنی أنه أقر فلکها فی مکانه من الجو بقدرته و لا ینافی نفی التعلیق فی نظم الأجزاء کما سبق و الجو الفضاء الواسع أو ما بین السماء و الأرض و الفلک بالتحریک مدار النجوم و قیل أراد بالفلک دائرة معدل النهار و قیل أراد به الجنس و هو أجسامها المستدیرة التی یصدق علیها هذا الاسم و قیل الفلک هنا عبارة عن السماء الدنیا فیکون علی وفق قوله سبحانه إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ (1) و التوجیه مشترک و علی المشهور من عدم کون جمیعها فی السماء الدنیا لعل الأظهر أن یراد بالفلک ما ارتکز فیه کوکب یتحرک بحرکته و بالجو الفضاء الواسع الموهوم أو الموجود الذی هو مکان الفلک و وجه إضافته إلیها واضح فإن الفلک من جملتها و کذا إضافة الفلک إلیها و یحتمل حینئذ أن یراد بفلکها المحیط المحرک لجملتها و یمکن علی طریقة الاستخدام أو بدونه أن یراد بضمیر السماء الذی أحاط بجمیع ما ارتکزت فیه الکواکب المدیر لها فکون فلکها فی جوها ظاهر أو یراد بالسماء الأفلاک الکلیة و بالفلک الأفلاک الجزئیة الواقعة فی جوفها و فی بعض النسخ علق فی جوها فلکا بدون الضمیر و هو یناسب کون الکواکب کلها فی فلک واحد.

و ناط أی علق و الدراری جمع دری و هو المضی ء و کأنه نسب إلی

ص: 132

الدر تشبیها به لصفائه و قال الفراء الکوکب الدری عند العرب هو العظیم المقدار و قیل هو أحد الکواکب السبعة السیارة و فی النهایة الکواکب الخمسة السیارة و لا یخفی أن وصف الدراری بالخفیات ینافی القولین ظاهرا و استراق السمع الاستماع مختفیا بثواقب شهبها أی بشهبها الثاقبة تلمیحا إلی قوله سبحانه إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبِینٌ (1) و قوله إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ (2) و الأذلال جمع ذل بالکسر یقال أمور الله جاریة أذلالها بالنصب و علی أذلالها أی مجاریها و یقال دعه علی أذلاله أی علی حاله و ثبات الثوابت بالنسبة إلی سیر السیارات و المراد بالهبوط إما مقابل الشرف کما هو مصطلح المنجمین أو التوجه إلی حضیض الحامل أو التدبیر أو التوجه إلی الغروب فإنه الهبوط حسا و یقابله الصعود و النحوس ضد السعود ثم خلق الظاهر أن کلمة ثم هنا للترتیب الحقیقی و سیأتی بعض الأخبار الدالة علی تقدم خلق الملائکة علی السماوات و یمکن الجمع بالتخصیص هاهنا بسکان السماوات الذین لا یفارقونها و عمارة المنزل جعله آهلا ضد الخراب الذی لا أهل له و الصفیح السطح و وجه کل شی ء عریض و الصفیح أیضا اسم من أسماء السماء و المراد هنا سطح کل سماء و یقابله الصفیح الأسفل و هو الأرض أو فوق السماء السابعة أو فوق الکرسی و الملکوت کرهبوت العز و السلطان و الفروج الأماکن الخالیة و الفج الطریق الواسع بین الجبلین و حشوت الوسادة بالقطن جعلتها مملوة منه و الفتق الشق و الجو الفضاء الواسع و ما بین السماء و الأرض و هذا الکلام صریح فی عدم تلاصق السماوات و فی تجسم الملائکة و أن ما بین السماوات مملوة منهم و به تندفع شبهة لزوم الخلإ کما ستعرف و الفجوة الفرجة و الموضع المتسع بین الشیئین و زجل المسبحین صوتهم

ص: 133

الرفیع العالی و الحظیرة فی الأصل الموضع الذی یحاط علیه لتأوی إلیه الغنم و الإبل یقیها الحر و البرد و الریح و القدس بالضم و بضمتین الطهر اسم و مصدر و السترات بضمتین جمع سترة بالضم و هو ما یستتر به کالستارة و الحجاب ما احتجب به و السرادق الذی یمد فوق صحن البیت من الکرسف و المجد الشرف و العظمة و الرجیج الزلزلة و الاضطراب و منه رجیج البحر.

تستک منه الأسماع أی تصم و فسروا السبحات بالنور و البهاء و الجلال و العظمة و قیل سبحات الوجه محاسنه لأنک إذا رأیت الوجه الحسن قلت سبحان الله و لعل المراد بها الأنوار التی تحجب بها الأبصار و یعبر عنها بالحجب و ردعه کمنعه کفه و رده و الخاسئ من الکلاب و غیرها المبعد لا یترک أن یدنو من الناس یقال خسأت الکلب أی طردته و أبعدته و الضمیر فی حدودها راجع إلی السحاب و قیل أی تقف الأبصار حیث تنتهی قوتها لأن قوتها متناهیة فإذا بلغت حدودها وقفت.

أولی أجنحة تسبح جلال عزته إشارة إلی قوله تعالی أُولِی أَجْنِحَةٍ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ (1) و تسبح فی أکثر النسخ بالتشدید من التسبیح و هو التنزیه و التقدیس من النقائص و الجلال العظمة و العزة القوة و الشدة و الغلبة و الجملة صفة لأولی أجنحة و فی بعض النسخ تسبح بالتخفیف من السباحة و خلال بالخاء المعجمة المکسورة و هو وسط الشی ء أو جمع خلل بالتحریک و هو الفرجة بین الشیئین و فی بعضها خلال بحار عزته و لعل المراد بسباحتهم سیرهم فی أطباق السماوات و فوقها أو عروجهم و نزولهم لأداء الرسالات و غیرها أو سیرهم فی مراتب القرب بالعبادة و التسبیح.

لا ینتحلون انتحل الشی ء و تنحله إذا ادعاه لنفسه و هو لغیره أی لا یدعون الربوبیة لأنفسهم کما یدعیها البشر لهم و لأنفسهم فتکون هذه الفقرة

ص: 134

لنفی ادعاء الاستبداد و الثانیة لنفی ادعاء المشارکة أو الأولی لنفی ادعائهم الخالقیة فیما لهم مدخل فی وجوده بأمره تعالی و الثانیة لنفی ذلک فیما خلقه الله سبحانه بمجرد أمره و إرادته مکرمون بالتخفیف من الإکرام و قرئ بالتشدید من التکریم و اللام فی قوله بالقول عوض عن المضاف إلیه أی لا یسبقون الله بقولهم بل هم تابع (1)

لقوله سبحانه کما أن علمهم تابع لأمره.

جعلهم فیما هنالک لعله مخصوص ببعض الملائکة کما قال عز و جل اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا(2) و یکفی للنسبة إلی الجمیع کون بعضهم کذلک و ما هنالک عبارة عن مراتب الملائکة أو الأشغال و الأمور المفوضة إلیهم أو عن أربابها و أصحابها و فی قوله حملهم تضمین معنی البعث أو الإرسال و نحوه و عصمهم هذا یشمل جمیعهم و الریب الشک أو التهمة و الزیغ العدول عن الحق و المرضاة ضد السخط و الإمداد الإعانة و التقویة و الفائدة ما استفدته من طریفة مال أو علم أو غیرهما و المعونة مفعلة بضم العین من استعان به فأعانه و قیل المیم أصلیة مأخوذة من الماعون و لعل المعنی تأییدهم بأسباب الطاعات و القربات و المعارف و الألطاف الصارفة لهم عن المعاصی.

و أشعر قلوبهم أی ألزمهم (3)

مأخوذ من الشعار و هو ما یلبس تحت الدثار و قیل من الشعور بمعنی الإدراک یقال أشعره الأمر و به أی أعلمه و التواضع التخاشع و التذلل و أخبت الرجل خضع لله و خشع قلبه و السکینة الطمأنینة و الوقار و الرزانة و المهابة و الحاصل عدم انفکاکهم عن الخوف و الخشوع و الذلل بضمتین جمع ذلول ضد الصعب و مجده أثنی علیه و عظمه و الجمع للدلالة علی الأنواع و فتح الأبواب کنایة عن إلهامها و تسهیلها علیهم لعدم معارضة

ص: 135

شیطان أو نفس أمارة بالسوء بل خلقهم خلقة یلتذون بها کما ورد أن شرابهم التسبیح و طعامهم التقدیس و المنار جمع المنارة و هی العلامة و أصله النور و لذا أنثت الواضحة و الأعلام جمع علم بالتحریک و هو الجبل الطویل أو ما یعلم به الشی ء و نصب المنار لهم علی الأعلام عبارة عن غایة ظهورها لعدم معارضته الشکوک و الشبهات التی تکون للبشر و لوفور الدلائل لهم لقربهم من ساحة عزه و ملکوته و مشاهدتهم ما یخفی علینا من آثار ملکه و جبروته و المؤصرات المثقلات و عدمها لعصمتهم و عدم خلق الشهوات فیهم.

و رحل البعیر و ارتحله حط علیه الرحل و هو مرکب للبعیر

16 و فی الحدیث ارتحلنی ابنی الحسن.

أی جعلنی کالراحلة و رکب علی ظهری و الارتحال أیضا الإزعاج و الإشخاص و العقبة بالضم النوبة و الجمع عقب کغرفة و غرف و العقبة اللیل و النهار لأنهما یتعاقبان قیل أی لم یؤثر فیهم ارتحال اللیالی و الأیام کما یؤثر ارتحال الإنسان البعیر فی ظهره حملا علی الوجه الأول و علی الثانی فالمعنی لم یزعجهم تعاقب اللیالی و الأیام و لم یوجب رحیلهم عن دارهم و الغرض تنزیههم عما یعرض للبشر من ضعف القوی أو القرب من الموت بکرور الأزمنة و النوازع فی بعض النسخ بالعین المهملة من نزع فی القوس إذا جذبها و مدها و نوازع الشکوک الشبهات و قیل أی شهواتها و النازعة المحرکة و فی بعضها بالغین المعجمة کما فی النهایة من نزغ الشیطان بین القوم أی أفسد و یقال نزغه الشیطان أی وسوس إلیه و العزیمة ما وکدت رأیک و عزمک علیه و المعترک موضع القتال و الاعتراک الازدحام و الظن یکون بمعنی الاعتقاد الراجح غیر الجازم و بمعنی الشک و یطلق علی ما یشملهما و لعل الأخیر هنا أظهر و معقد الشی ء موضع شده یقال عقدت الحبل و البیع و العهد و یکون مصدرا و الحاصل نفی تطرق الشبه و الشکوک إلی عقائدهم الیقینیة.

ص: 136

و لا قدحت یقال قدح بالزند کمنع أی رام الإیراء(1) به و هو استخراج النار و ربما یحمل علی القدح بمعنی الطعن و هو بعید و الإحن جمع إحنة و هی الحقد و الغضب أی لا یثیر الغضب و العداوات الکامنة فتنة فیما بینهم و الحیرة عدم الاهتداء إلی وجه الصواب و لاق الشی ء بغیره أی لزق و منه اللیقة للصوق المداد بها و الغرض نفی الحیرة عنهم فی عقائدهم و یحتمل أن یکون

المراد بالحیرة الوله لشدة الحب و کمال المعرفة کما سیأتی و فی الصحیفة السجادیة و لا یغفلون عن الوله إلیک فالمعنی أن شدة ولههم لا توجب نقصا فی معرفتهم و غفلة عن ملاحظة العظمة و الجلال کما فی البشر و أثناء الشی ء تضاعیفه و جاء فی أثناء الأمر أی فی خلاله جمع ثنی بالکسر.

فتقترع فی بعض النسخ بالقاف من الاقتراع بمعنی ضرب القرعة و الاختبار فالغرض نفی تناوب الوساوس و تواردها علیهم و فی بعضها بالفاء من فرعه أی علاه و الأول أنسب بالطمع و الرین بالنون کما فی بعض النسخ الطبع و الدنس و التغطیة و ران ذنبه علی قلبه رینا أی غلب و فی بعضها بالباء الموحدة و الفکرة إعمال النظر فی الشی ء منهم أی من مطلق الملائکة و الغمام و الغمائم جمع الغمامة و هی السحابة و الدلح جمع الدالح و هو الثقیل من السحاب لکثرة مائه و الدلح أن یمشی البعیر بالحمل و قد أثقله و الشامخ من الجبال المرتفع العالی و القترة بالضم بیت الصائد الذی یتستر به عند تصیده من جص و نحوه و یجمع علی قتر مثل غرفة و غرف و یطلق علی حلقة الدرع و الکوة النافذة و الظلام ذهاب النور و الأیهم الذی لا یهتدی فیه و منه فلاة یهماء قیل هذا النوع من الملائکة خزان المطر و زواجر السحاب و لعله شامل لمشبعی (2) الثلج و البرد و الهابطین مع قطر المطر إذا نزل و إن کان السحاب مکانهم قبل النزول و الموکلون (3)

ص: 137

بالجبال للحفظ و سائر المصالح و الساکنون فی الظلمات لهدایة الخلق و حفظهم أو غیر ذلک.

و أقول یحتمل أن یکون المراد تشبیههم فی لطافة الجسم بالسحاب و فی عظم الخلقة بالجبال و فی السواد بالظلمة بل هو عندی أظهر.

و تخوم الأرض بضم التاء معالمها و حدودها و هی جمع تخوم بالضم أیضا و قیل واحدها تخم بالضم و الفتح و قیل التخم حد الأرض و الجمع تخوم نحو فلس و فلوس و قال ابن الأعرابی و ابن السکیت الواحد تخوم و الجمع تخم مثل رسول و رسل و فی النسخ بالضم و الرایة علم الجیش و مخارق المواضع التی تمکنت فیها تلک الرایات بخرق الهواء و الریح الهفافة الطیبة الساکنة و قیل أی لیست بمضطربة فتموج تلک الرایات بل هی ساکنة تحبسها حیث انتهت.

و قد استفرغتهم أشغال عبادته أی جعلتهم فارغین عن غیرها و حقائق الإیمان العقائد الیقینیة التی تحق أن تسمی إیمانا أو البراهین الموجبة له و فی بعض النسخ وسلت بالسین المشددة یقال وسل إلی الله توسیلا و توسل أی عمل عملا تقرب به إلیه و قطعهم الإیقان به أی صرفهم عما سوی الوله و وجههم إلیه و هو فی الأصل التحیر من شدة الوجد أو ذهاب العقل و المراد عدم الالتفات إلی غیره سبحانه و الرغبة الإرادة و السؤال و الطلب و الحرص علی الشی ء و الطمع فیه و المعنی أن رغباتهم و طلباتهم مقصورة علی ما عنده سبحانه من قربه و ثوابه و کرامته و لعل الضمائر فی تلک الفقرات راجعة إلی مطلق الملائکة کالفقرات الآتیة و الباء فی قوله علیه السلام بالکأس إما للاستعانة أو بمعنی من و ربما یضمن فی الشرب معنی الالتذاذ لیتعدی بالیاء و الکأس الإناء

یشرب فیه أو ما دام الشراب فیه و هی مؤنثة و الرویة المرویة التی تزیل العطش و سویداء القلب و سوداؤه حبته و الوشیجة فی الأصل عرق الشجرة یقال وشجت

ص: 138

العروق و الأغصان أی اشتبکت و حنیت الشی ء أی عطفته و أنفد الشی ء أفناه و مادة التضرع ما یدعو إلیه و أطلق عن الأسیر إذا حل أسره و الربقة بالکسر فی الأصل عروة فی حبل تجعل فی عنق البهیمة أو یدها تمسکها و عدم نفاد مادة التضرع فیهم لعدم تطرق النقص إلی علمهم بعظمة الله و بحاجتهم إلیه و عدم الشواغل لهم عن ذلک و عدم انتهاء مراتب العرفان و القرب الداعیین لهم إلی التضرع و العبادة و مع ذلک لا یتطرق الضعف إلی قواهم فبقدر صعودهم فی مدارج الطاعة یزاد قربهم و کلما ازداد قربهم تضاعف علمهم بعظمته سبحانه کما سیأتی الإشارة إلیه و یقال تولاه أی اتخذه ولیا و تولی الأمر أی تقلده و عدم تولی الإعجاب کنایة عن عدم الاستیلاء و الإعجاب استعظام ما یعده الإنسان فضیلة لنفسه و یقال أعجب زید بنفسه علی البناء للمفعول إذا ترفع و سر بفضائله و أعجبنی حسن زید إذا عجبت منه و استکثره عده کثیرا و ما سلف منهم طاعاتهم السالفة و الاستکانة الذل و الخضوع و استکانة الإجلال خضوعهم الناشئ عن ملاحظة جلال الله و عظمته و الفترة مرة من الفتور و هو السکون بعد حدة و اللین بعد شدة و دأب فی أمره کمنع دءوبا جد و تعب و غاض الماء غیضا و مغاضا قل و نقص و المناجاة المخاطبة سرا و أسلة اللسان طرفه و مستدقه و الهمس الصوت الخفی و الجوار کغراب رفع الصوت بالدعاء و التضرع أی لیست لهم أشغال خارجة عن العبادة فتکون لأجلها أصواتهم المرتفعة خافیة ساکنة و فی بعض النسخ بهمس الخیر و فی بعضها بهمس الحنین و توجیههما لا یخلو من تکلف و مقاوم الطاعة صفوف العبادة جمع مقام و عدم اختلاف المناکب عبارة عن عدم تقدم بعضهم علی بعض أو عدم انحرافهم و ثنیت الشی ء ثنیا عطفته أثناه أی کفه و ثنیته أیضا صرفته إلی حاجته و راحة التقصیر الراحة الحاصلة بإقلال العبادة أو ترکها بعد التعب و عدا علیه أی قهره و ظلمه و التبلد ضد التجلد و التحیر و بلد الرجل بلادة فهو بلید أی غیر ذکی و لا فطن و انتضل القوم

ص: 139

و تناضلوا إذا رموا للسبق و الهمة ما هم به من أمر لیفعل و خدائع الشهوات وساوسها الصارفة عن العبادة و انتضالها تواردها و تتابعها و الفاقة الفقر و الحاجة و یوم فاقتهم یوم قبض أرواحهم کما یظهر من بعض الأخبار و لا یبعد أن یکون لهم نوع من الثواب علی طاعتهم بازدیاد القرب و إفاضة المعارف و ذکره سبحانه لهم و تعظیمه إیاهم و غیر ذلک فیکون إشارة إلی یوم جزائهم و یمموه أی قصدوه و الانقطاع إلی أحد صرف الوجه عن غیره و التوجه (1) إلیه و الضمیر فی رغبتهم إما راجع إلی الملائکة کضمیر فاقتهم أو إلی الخلق أو إلیهما علی التنازع.

و الأمد المنتهی و قد یکون بمعنی امتداد المسافة و یرجع یکون لازما و متعدیا تقول رجع زید و رجعته أنا و اهتر فلان بکذا و استهتر فهو مهتر به و مستهتر علی بناء المفعول أی مولع به لا یتحدث بغیره و لا یفعل غیره و المادة الزیادة المتصلة و کل ما أعنت به قوما فی حرب أو غیره فهو مادة لهم و لعل المراد هنا بها المعین و المقوی و کلمة من فی قوله من قلوبهم ابتدائیة أی إلی مواد ناشئة من قلوبهم غیر منقطعة و فی قوله من رجائه بیانیة فالمراد الخوف و الرجاء الباعثان لهم علی لزوم الطاعة و یحتمل أن تکون الأولی بیانیة أو ابتدائیة و الثانیة صلة للانقطاع و الغرض إثبات دوام خوفهم و رجائهم الواجبین لعدم انفکاکهم عن الطاعة بل لزیادتها کما یشعر به لفظ المواد و السبب کل ما یتوصل به إلی غیره و الشفقة الخوف و الونی الضعف و الفتور و لم تأسرهم أی لم تجعلهم أسراء و الإیثار الاختیار و الوشیک القریب و السریع و المعنی لیسوا مأمورین فی ربقة الطمع حتی یختاروا السعی القریب فی تحصیل المطموع فی الدنیا الفانیة علی اجتهادهم الطویل فی تحصیل السعادة الباقیة کما هو شأن البشر.

و استعظام العمل العجب المنهی عنه و نسخ الشی ء إزالته و إبطاله و تغییره

ص: 140

و المراد بالرجاء هنا ما تجاوز الحد المطلوب منه و یعبر عنه بالاغترار و شفقات الوجل تارات الخوف و مراته لم یختلفوا فی ربهم أی فی الإثبات و النفی أو فی التعیین أو فی الصفات کالتجرد و التجسم و کیفیة العلم و غیر ذلک و قیل أی فی استحقاق کمال العبادة و یقال استحوذ علیه أی استولی و هو مما جاء علی الأصل من غیر إعلال و التقاطع التعادی و ترک البر و الإحسان و تولیت الأمر أی قمت به و تولیت فلانا اتخذته ولیا أی محبا و ناصرا و الغل الحقد و الشعبة من کل شی ء الطائفة منهم و شعبتهم أی فرقتهم و فی بعض النسخ تشعبتهم علی التفعل و الأول أظهر و الریب جمع ریبة بالکسر و هو الشک أو هو مع التهمة و مصارفها وجوهها و طرقها من الأمور الباطلة التی تنصرف إلیها الأذهان عن الشبه أو وجوه انصراف الأذهان عن الحق بالشبه أو الشکوک و الشبه أنفسها و اقتسموا المال بینهم أی تقاسموه و أخیاف الهمم مختلفها و أصله من الخیف بالتحریک و هو زرقة إحدی العینین و سواد الأخری فی الفرس و غیره و منه قیل لإخوة الأم أخیاف لأن آباءهم شتی و الهمة بالکسر ما عزمت علیه لتفعله و قیل أول العزم و الغرض نفی الاختلاف بینهم و التعادی و التفرق بعروض الشکوک و اختلاف العزائم أو نفی الاختلاف عنهم و بیان أنهم فرقة واحدة لبراءتهم عن الریبة و اختلاف الهمم.

و الزیغ الجور و العدول عن الحق و فی التفریع دلالة علی أن الصفات السابقة من فروع الإیمان أو لوازمه و الطبق محرکة فی الأصل الشی ء علی مقدار الشی ء مطبقا له من جمیع جوانبه کالغطاء له و منه الحمی المطبقة و الجنون المطبق و السماوات أطباق لأن کل سماء طبق لما تحتها و الإهاب ککتاب الجلد و الحافد المسرع و الخفیف فی العمل و یجمع علی حفد بالتحریک و یطلق علی الخدم لإسراعهم فی الخدمة و العزة القوة و الغلبة و العظم کعنب خلاف الصغر مصدر عظم و فی بعض النسخ بالضم و هو اسم من تعظم

ص: 141

أی تکبر و دحوها علی الماء أی بسطها و کبس الرجل رأسه فی قمیصه إذا أدخله فیه و کبس البئر و النهر طمهما بالتراب و ملأهما قال بعض شارحی النهج کبس الأرض أی أدخلها الماء بقوة و اعتماد شدید و مور الأمواج أی تحرکها و اضطرابها و استفحل الأمر أی تفاقم و اشتد و قیل أمواج مستفحلة أی هائجة هیجان الفحول و قیل أی صائلة و اللجة بالضم معظم الماء و منه بحر لجی و زخر البحر مد و کثر ماؤه و ارتفعت أمواجه و اللطم ضرب الخد بالکف مفتوحة و التطمت الأمواج و تلاطمت ضرب بعضها بعضا و الأذی بالمد و التشدید الموج الشدید و الجمع أواذی و الصفق الضرب یسمع له صوت و الصفق الرد و

اصطفقت الأمواج أی ضرب بعضها بعضا و ردها و التقاذف الترامی بقوة و الثبج بتقدیم الثاء المثلثة علی الباء الموحدة و ثبج البحر بالتحریک معظمه و وسطه و قیل أصله ما بین الکاهل إلی الظهر و المراد أعالی الأمواج و الرغاء بالضم صوت الإبل و الزبد بالتحریک الذی یعلو السیل و قیل زبدا منصوب بمقدر أی ترغو قاذفة زبدا. و أقول الظاهر أن ترغو من الرغوة مثلثة و هی الزبد یعلو الشی ء عند غلیانه یقال رغی اللبن أی صارت له رغوة ففیه تجرید و لا ینافیه التشبیه بالفحل و الفحل الذکر من کل حیوان و أکثر ما یستعمل فی الإبل و هاج الفحل ثار و اشتهی الضراب و خضع أی ذل و جماح الماء غلیانه من جمح الفرس إذا غلب فارسه و لم یملکه و هیج الماء ثورانه و فورته و الارتماء الترامی و التقاذف و ارتماء الماء تلاطمه و أصل الوطء الدوس بالقدم و الکلکل الصدر و ذل أی صار ذلیلا أو ذلولا ضد الصعب و فی بعض النسخ کل أی عرض له الکلال من کل السیف إذا لم یقطع و المستخذی بغیر همز کما فی النسخ الخاضع و المنقاد و قد یهمز علی الأصل و تمعکت مستعار من تمعکت الدابة أی تمرغت فی التراب و الکاهل ما بین الکتفین فأصبح بعد اصطخاب أمواجه ساجیا الاصطخاب افتعال من الصخب و هو کثرة الصیاح و اضطراب الأصوات و الساجی الساکن و الحکمة محرکة

ص: 142

حدیدة فی اللجام و تکون علی حنک الفرس تمنعه عن مخالفة راکبه.

ثم إنه أورد هنا(1)

إشکال و هو أن کلامه علیه السلام یشعر بأن هیجان الماء و غلیانه و موجه سکن بوضع الأرض علیه و هذا خلاف ما نشاهده و یقتضیه العقل لأن الماء الساکن إذا جعل فیه جسم ثقیل اضطرب و تموج و صعد علوا فکیف الماء المتموج یسکن بطرح الجسم الثقیل فیه.

و أجیب بأن الماء إذا کان تموجه من قبل ریح هائجة جاز أن یسکن هیجانه بجسم یحول بینه و بین تلک الریح و لذلک إذا جعلنا فی الإناء ماء و روحنا بمروحة فإنه یتحرک فإن جعلنا علی سطح الماء جسما یملأ حافات الإناء و روحناه بالمروحة فإن الماء لا یتحرک لأن ذلک الجسم قد حال بین الهواء المجتلب بالمروحة و بین سطح الماء فمن الجائز أن یکون الماء فی الأول هائجا لأجل ریح محرکة له فإذا وضعت الأرض علیه حال بین سطح الماء و بین تلک الریح و سیأتی فی کلامه علیه السلام ذکر هذه الریح حیث قال اعتقم مهبها إلی آخر ما سیأتی و الأولی أن یقال إن غرضه علیه السلام لیس نفی التموج مطلقا بل نفی التموج الشدید الذی کان للماء إذ حمله سبحانه علی متن الریح العاصفة و الزعزع القاصفة بقدرته الکاملة و أنشأ ریحا لمخضه مخض السقاء فکانت کرة الماء تندفق من جمیع الجوانب و ترد الریح أوله علی آخره و ساجیه علی مائره کما سیأتی فی کلامه علیه السلام ثم لما کبس الأرض بحیث لم یحط الماء بجمیعها فلا ریب فی انقطاع الهبوب و التمویج (2) من ذلک الجانب المماس للأرض من الماء و أیضا لما منعت الأرض سیلان الماء من ذلک الجانب إذ لیست الأرض کالهواء المنفتق المتحرک الذی کان ینتهی إلیه ذلک الحد من الماء کان ذلک أیضا من أسباب ضعف التموج و قلة التلاطم و أیضا لما تفرقت کرة الماء فی أطراف الأرض و مال الماء بطبعه إلی المواضع المنخفضة من الأرض و صار البحر الواحد المجتمع بحارا متعددة و إن اتصل بعضها ببعض و أحاطت السواحل بأطراف

ص: 143

البحار بحیث منعت الهبوب إلا من جهة السطح الظاهر سکنت الفورة الشدیدة بذلک التفرق و قلة التعمق و انقطاع الهبوب فکل ذلک من أسباب السکون الذی أشار إلیه علیه السلام.

و أقول مما یبین ذلک أنه إذا فرضنا حوضا یکون فرسخا فی فرسخ و قدرنا بناء عمارة عظیمة فی وسطه فلا ریب فی أنه یقل بذلک أمواجه و کلما وصل موج من جانب من الجوانب إلیه یرتدع و یرجع ثم إن هذه الوجوه إنما تبدی جریا علی قواعد الطبیعیین و خیالاتهم الواهیة و إلا فبعد ما ذکره علیه السلام لا حاجة لنا إلی إبداء وجه بل یمکن أن یکون لخلق الأرض و کبسها فی الماء نوع آخر من التأثیر فی سکونه لا تحیط به عقولنا الضعیفة.

و قال ابن میثم مقتضی الکلام أن الله تعالی خلق الماء قبل الأرض و سکن بها مستفحل أمواجه و هذا مما شهد به البرهان العقلی فإن الماء لما کان حاویا لأکثر الأرض کان سطحه الباطن المماس لسطحه الظاهر مکانا لها و ظاهر أن للمکان تقدما طبیعیا باعتبار ما علی المتمکن فیه و إن کان اللفظ یعطی تقدم خلق الماء علی خلق الأرض تقدما زمانیا کما هو المقبول عند السامعین انتهی.

و لا یخفی بعد أمثال تلک التأویلات الباردة فی تلک العبارات الظاهرة الدلالة علی التقدم و الحدوث الزمانیین کما ستعرف إن شاء الله تعالی.

و سکنت الأرض مدحوة أی مبسوطة و لا ینافی الکرویة و قیل هو من الدحو بمعنی القذف و الرمی و اللجة معظم الماء کما مر و التیار الموج و قیل أعظم الموج و لجته أعمقه و النخوة الافتخار و التعظم و الأنفة و الحمیة و البأو الرفعة و التعظم و الکبر و الاعتلاء التیه و الترفع و شمخ بأنفه أی تکبر من شمخ الجبل إذا ارتفع و السمو العلو و غلواء الشباب أوله و شرته و الغرض بیان سکون الأرض فی الماء المتلاطم و منعها إیاه عن تموجه و هیجانه و کعمت البعیر أی شددت فمه إذا هاج بالکعام ککتاب و هو شی ء یجعل فی فیه و الکظة بالکسر ما یعتری الممتلئ من الطعام و الجریة

ص: 144

بالکسر حالة الجریان أو مصدر و کظة الجریة ما یشاهد من الماء الکثیر فی جریانه من الثقل و همدت الریح سکنت و همود النار خمودها و نزق الفرس کسمع و نصر و ضرب نزقا و نزوقا نزا و وثب و النزقات دفعاته و نزق الغدیر امتلأ إلی رأسه و علی هذا فالهمود بمعنی الغور و الأول أظهر و الزیفان بالتحریک التبختر فی المشی من زاف البعیر یزیف إذا تبختر و فی بعض النسخ و لبد بعد زیفان و ثباته یقال لبد بالأرض کنصر إذا لزمها و أقام و منه اللبد ککتف لمن لا یبرح منزله و لا یطلب معاشا و یروی و لبد بعد زفیان بتقدیم الفاء علی الیاء و هو شدة هبوب الریح یقال زفت الریح السحاب إذا طردته و الزفیان بالفتح القوس السریعة الإرسال للسهم و الوثبة الطفرة و هیج الماء ثورانه و فورته و أکنافها أی جوانبها و نواحیها و شواهق الجبال عوالیها و الباذخ العالی و الینبوع ما انفجر من الأرض من الماء و لعله اعتبر فیه الجریان بالفعل فیکون من إضافة الخاص إلی العام أو التکریر للمبالغة و قیل الینبوع الجدول الکثیر الماء فلا یحتاج إلی تکلف و عرنین الأنف أوله تحت مجتمع الحاجبین و الظاهر أن ضمیر أنوفها راجع إلی الأرض کالضمائر السابقة و اللاحقة و استعار لفظ العرنین و الأنف لأعالی رءوس الجبال و إنما خص الجبال

بتفجر العیون منها لأن العیون أکثر ما یتفجر من الجبال و الأماکن المرتفعة و أثر القدرة فیها أظهر و نفعها أتم و السهب الفلاة البعیدة الأکناف و الأطراف و البید بالکسر جمع بیداء و هی الفلاة التی یبید سالکها أی یهلکه و الأخادید جمع أخدود و هو الشق فی الأرض و المراد بأخادیدها مجاری الأنهار و لعل تعدیل الحرکات بالراسیات أی الجبال الثابتات جعلها عدیلا للحرکات بحیث لا تغلبه أسباب الحرکة فیستفاد سکونها فالباء صلة لا سببیة أو المعنی سوی الحرکات فی الجهات أی جعل المیول متساویة بالجبال فسکنت لعدم المرجح فالباء سببیة و یحتمل أن یکون المراد أنه جعلها بالجبال بحیث قد تتحرک للزلازل و قد لا تتحرک و لم یجعل الحرکة

ص: 145

غالبة علی السکون مع احتمال کونها دائما متحرکة بحرکة ضعیفة غیر محسوسة و من ذهب إلی استناد الحرکة السریعة إلی الأرض لا یحتاج إلی تکلف و الجلامید جمع جلمد و جلمود أی الصخور و الشناخیب جمع شنخوب بالضم أی رءوس الجبال العالیة و الشم المرتفعة العالیة و الصیاخید جمع صیخود و هی الصخرة الشدیدة و المیدان بالتحریک التحرک و الاضطراب و رسب فی الماء کنصر و کرم رسوبا ذهب سفلا و جبل راسب أی ثابت و القطع کعنب جمع قطعة بالکسر و هی الطائفة من الشی ء و یروی بسکون الطاء و هو طنفسة الرحل قیل کأنه جعل الأرض ناقة و جعل لها قطعا و جعل الجبال فی ذلک القطع و الأدیم الجلد المدبوغ و أدیم السماء و الأرض ما ظهر منهما و رسوب الجبال فی قطع أدیمها دخولها فی أعماقها.

و التغلغل الدخول و السرب بالتحریک بیت فی الأرض لا منفذ له یقال تسرب الوحش و انسرب فی جحره أی دخل و الجوبة الحفرة و الفرجة و الخیشوم أقصی الأنف و السهل من الأرض ضد الحزن و جرثومة الشی ء بالضم أصله و قیل التراب المجتمع فی أصول الشجر و هو أنسب و لعل المراد بجراثیمها المواضع المرتفعة منها و مفاد الکلام أن الأرض کانت متحرکة مضطربة قبل خلق الجبال فسکنت بها و ظاهره أن لنفوذ الجبال فی أعماق الأرض و ظهورها و ارتفاعها عن الأرض کلیهما مدخلا فی سکونها و قد مر بعض القول فی ذلک فی کتاب التوحید و سیأتی بعضه فی الأبواب الآتیة إن شاء الله.

و فسح له کمنع أی وسع و لعل فی الکلام تقدیر مضاف أی بین منتهی الجو و بینها أو المراد بالجو منتهاه أعنی السطح المقعر للسماء و المتنسم موضع التنسم و هو طلب النسیم و استنشاقه و فائدته ترویح القلب حتی لا یتأذی بغلبة الحرارة و مرافق الدار ما یستعین به أهلها و یحتاج إلیه فی التعیش و إخراج أهل الأرض علی تمام مرافقها إیجادهم و إسکانهم فیها بعد تهیئة ما یصلحهم بمعاشهم و التزود إلی معادهم و الجرز بضمتین الأرض التی لا نبات بها و لا ماء و

ص: 146

الرابیة ما ارتفع من الأرض و کذلک الربوة بالضم (1) و الجدول کجعفر النهر الصغیر و الذریعة الوسیلة و ناشئة السحاب أول ما ینشأ منه أی یبتدئ ظهوره و یقال نشأت السحاب (2) إذا ارتفعت و الغمام جمع الغمامة(3) بالفتح فیهما و هی السحابة البیضاء و اللمع کصرد جمع لمعة بالضم و هی فی الأصل قطعة من النبت إذا أخذت فی الیبس کأنها تلمع و تضی ء من بین سائر البقاع و القزع جمع قزعة بالتحریک فیهما و هی القطعة من الغیم و تباین القزع تباعدها و المخض بالفتح تحریک السقاء(4)

الذی فیه اللبن لیخرج زبده و تمخضت أی تحرکت و اللجة معظم الماء و المزن جمع المزنة بالضم فیهما و هی الغیم و قیل السحابة البیضاء و ضمیر فیه راجع إلی المزن أی تحرکت فیه اللجة المستودعة فیه و استعدت للنزول و التمع البرق و لمع أی أضاء و کففه حواشیه و جوانبه و طرف کل شی ء کفة بالضم و عن الأصمعی کل ما استطال کحاشیة الثوب و الرمل فهو کفة بالضم و کل ما استدار ککفة المیزان فهو کفة بالکسر و یجوز فیه الفتح و ومیض البرق لمعانه و لم ینم أی لم ینقطع و لم یفتر و الکنهور کسفرجل قطع من السحاب کالجبال و قیل المتراکم منه و الرباب کسحاب الأبیض منه و قیل السحاب الذی تراه کأنه دون السحاب و قد یکون أسود و قد یکون أبیض جمع ربابة و المتراکم و المرتکم المجتمع و قیل المیم بدل من الباء کأنه رکب بعضه بعضا و السح الصب و السیلان من فوق و المتدارک من الدرک بالتحریک و هو اللحاق یقال تدارک القوم إذا لحق آخرهم أولهم و أسف الطائر إذا دنا من الأرض و هیدبه ما تهدب منه أی تدلی کما تتدلی هدب العین و مری الناقة یمریها أی مسح ضرعها حتی در لبنها

ص: 147

و عدی هاهنا إلی مفعولین و روی تمری بدون الضمیر و الجنوب بالفتح الریح مهبها من مطلع سهیل إلی مطلع الثریا و هی أدر للمطر و الدرر کعنب جمع درة بالکسر أی الصب و الاندفاق و قیل الدرر الدار کقوله تعالی قَیِّماً أی قائما و الهضب المطر و یجمع علی أهضاب ثم علی أهاضیب کقول و أقوال و أقاویل و الدفعة من المطر بالضم ما انصب مرة و الشآبیب جمع شؤبوب و هو ما ینزل من المطر دفعة بشدة و البرک الصدر و البوانی قوائم الناقة و أرکان البنیة و قال بعض شراح النهج بوانیها بفتح النون تثنیة بوان علی فعال بکسر الفاء و هی عمود الخیمة و الجمع بون و من روی بوانیها أراد لواصقها من قولهم قوس بانیة إذا التصقت بالوتر و الروایة الأولی أصح انتهی و فی النسخ القدیمة المصححة علی صیغة الجمع و فی النهایة فسر البوانی علی أرکان البنیة و فی القاموس بقوائم الناقة و علی التقادیر الإضافة لأدنی ملابسة و فی الکلام تشبیه السحاب بالناقة المحمول علیها و الخیمة التی جر عمودها و البعاع کسحاب ثقل السحاب من المطر و استقلت أی نهضت و ارتفعت و استقلت به حملته و رفعته و العب ء الحمل و الثقل بکسر الجمیع و الهوامد من الأرض التی لا نبات بها و الزعر بالتحریک قلة الشعر فی الرأس یقال رجل أزعر و الأزعر الموضع القلیل النبات و الجمع زعر بالضم کأحمر و حمر و المراد هاهنا القلیلة(1)

النبات من الجبال تشبیها بالرءوس القلیلة الشعر و العشب بالضم الکلأ الرطب و بهج کمنع و فرح و سر و قال بعض الشراح من رواه بضم الهاء أراد یحسن و یملح من البهجة أی الحسن و الروضة من العشب الموضع الذی یستنقع فیه الماء و استراض الماء أی استنقع و تزدهی أی تتکبر و تفتخر افتعال من

الزهو و هو الکبر و الفخر و الریط جمع ریطة بالفتح فیهما کل ملاءة لیست بلفقین أی قطعتین کلها نسج واحد و قطعة واحدة و قیل کل ثوب رقیق لین و الأزاهیر جمع أزهار جمع زهرة بالفتح و هی النبات و نوره و قیل الأصفر

ص: 148

منه و أصل الزهرة الحسن و البهجة و الحلیة بالکسر ما یتزین به من مصوغ الذهب و الفضة و المعدنیات ما سمطت به أی أعلقت (1) علی بناء المجهول من التفعیل و فی بعض النسخ الصحیحة بالشین المعجمة و الشمیط من النبات ما خالط سواده النور الأبیض و أصله الشمط بالتحریک و هو بیاض الرأس یخالط سواده و النضارة الحسن و الطراوة و النور بالفتح الزهر أو الأبیض منه و البلاغ بالفتح ما یتبلغ به و یتوسل إلی الشی ء المطلوب و الفج الطریق الواسع بین الجبلین و الفجاج جمعه و خرقها خلقها علی الهیئة المخصوصة و الآفاق النواحی و المنار جمع منارة و هی العلامة و المراد هاهنا(2) ما یهتدی به السالکون من الجبال و التلال أو النجوم و الأول هنا أظهر و الجادة وسط الطریق و معظمه و مهد الشی ء وسعه و بسطه و مهد الأمر سواه و أصلحه و لعل المراد هنا إتمام خلق الأرض علی ما تقتضیه المصلحة فی نظام أمور ساکنیها و قیل یحتمل أن یراد بتمهید الأرض جعلها مهادا أی فراشا کما قال جل و علا أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً(3) أو جعلها مهدا أی مستقرا کالمهد للصبی کما قال سبحانه الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً(4) و إنفاذ الأمر إمضاؤه و إجراؤه و الخیرة کعنبة المختار و الجبلة بکسر الجیم و الباء و تشدید اللام الخلقة و الطبیعة و قیل فی قوله تعالی وَ الْجِبِلَّةَ الْأَوَّلِینَ (5) أی ذوی الجبلة و یحتمل أن یکون من قبیل الخلق بمعنی المخلوق و قیل الجبلة الجماعة من الناس و المراد بأول الجبلة أول شخص من نوع الإنسان ردا علی من قال بقدم الأنواع المتوالدة و أرغد الله عیشه أی

ص: 149

جعله واسعا طیبا و الأکل بضمتین الرزق و الحظ قال الله تعالی وَ کُلا مِنْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما و أوعزت إلی فلان فی فعل أو ترک أی تقدمت و المراد النهی عن الأکل من الشجرة و خاطر بنفسه و ماله أی أشفاهما علی خطر و ألقاهما فی مهلکة و الضمیر فی منزلته راجع إلی آدم و یحتمل رجوعه إلیه سبحانه کضمیر معصیته علی الظاهر.

قوله علیه السلام موافاة قال ابن أبی الحدید لا یجوز أن ینتصب لأنه مفعول له لیکون عذرا و علة للفعل بل علی المصدریة المحضة کأنه قال فوافی بالمعصیة موافاة و طابق بها سابق العلم مطابقة فأهبطه بعد التوبة هو صریح فی أن الإهباط کان بعد التوبة فما یظهر

من کثیر من الآیات و الأخبار من عکس ذلک لعله محمول علی التوبة الکاملة أو علی القبول و یقال بتأخره عن التوبة و قد تقدم تأویل تلک المعصیة و أضرابها فی المجلد الخامس.

مما یؤکد علیهم لعل التعبیر بلفظ التأکید لکون معرفة الرب سبحانه فطریة أو لوضوح آیات الصنع فی الدلالة علی الخالق جل ذکره أو للأمرین و قال فی المغرب تعهد الضیعة و تعاهدها أتاها و أصلحها و حقیقته جدد العهد بها و القرن أهل کل زمان مأخوذ من الاقتران فکأنه المقدار الذی یقترن فیه أهل ذلک الزمان فی أعمارهم و أحوالهم فقیل أربعون سنة و قیل ثمانون سنة و قیل مائة و قال الزجاج الذی عندی و الله أعلم أن القرن أهل کل مدة کان فیها نبی أو طبقة من أهل العلم سواء قلت السنون أو کثرت و مقطع الشی ء آخره کأنه قطع من هناک و عذر الله ما بین للمکلفین من الأعذار فی عقوبته لهم إن عصوه و نذره ما أنذرهم به من الحوادث و من أنذره علی لسانه من الرسل کذا قیل و قیل هما مصدران بمعنی الإعذار و الإنذار و المراد ختم الرسالة بنبینا صلی الله علیه و آله.

و قدر الأرزاق لما کان المتبادر من القسمة البسط علی التساوی بین ما

ص: 150

أراده بذکر الکثیر و القلیل ثم لما کان ذلک موهما للجور دفع الوهم بذکر العدل و نبه علی وجه الحکمة بذکر الابتلاء و الاختبار و روی فعدل بالتشدید و التعدیل التقویم و المآل واحد و الابتلاء الامتحان و المیسور و المعسور مصدران بمعنی العسر و الیسر کالمفتون بمعنی الفتنة و یمتنع عند سیبویه مجی ء المصدر علی مفعول قال المیسور الزمان الذی یوسر فیه و الاختبار فیه سبحانه صورته و غنیها و فقیرها نشر علی ترتیب اللف علی الظاهر و الضمیر فیهما إلی الأرزاق و فی الإضافة توسع و یحتمل عوده إلی الأشخاص المفهوم من المقام أو إلی الدنیا أو إلی الأرض و لعل إحداهما أنسب ببعض الضمائر الآتیة. و العقابیل جمع عقبول و عقبولة بالضم و هی قروح صغار تخرج بالشفة غب الحمی و بقایا المرض و فی تشبیه الفاقة و هی الفقر و الحاجة و آثارها(1)

بالعقابیل من اللطف ما لا یخفی لکونها مما یقبح فی المنظر و تخرج فی العضو الذی لا یتیسر سترها عن الناس و تشتمل علی فوائد خفیة و کذلک الفقر و ما یتبعه و أیضا تکون غالبا بعد التلذذ بالنعم و طوارق الآفات متجددات المصائب و ما یأتی منها بغتة من الطروق و هو الإتیان باللیل و الفرج جمع فرجة و هی التفصی من الهم و فرجة الحائط أیضا و الفرح السرور و النشاط و الغصة بالضم ما اعترض فی الحلق و النزح بالتحریک الهم و الهلاک و الانقطاع أیضا و الأجل محرکة مدة الشی ء و غایة الوقت فی الموت و حلول الدین و تعلیق الإطالة و التقصیر علی الأول واضح و أما التقدیم و التأخیر فیمکن أن یکون باعتبار أن لکل مدة غایة و حینئذ یرجع التقدیم إلی التقصیر و الإطالة إلی التأخیر و یکون العطف للتفسیر تأکیدا و یحتمل أن یکون المراد بالتقدیم جعل بعض الأعمار سابقا علی بعض و تقدیم بعض الأمم علی بعض مثلا فیکون تأسیسا و یمکن أن یراد بتقدیم الآجال قطع بعض الأعمار لبعض الأسباب کقطع الرحم مثلا کما ورد فی الأخبار و بتأخیرها

ص: 151

مدها لبعض الأسباب فیعود الضمیر فی قدمها و أخرها إلی الآجال بالمعنی الثانی علی وجه الاستخدام أو نوع من التجوز فی التعلیق کما مر و السبب فی الأصل الحبل یتوسل به إلی الماء و نحوه ثم توسعوا فیه و اتصال أسباب الآجال أی أسباب انقضائها أو أسباب نفسها(1)

علی المعنی الثانی بالموت (2) واضح و یحتمل أن تکون الأسباب عبارة عن الآجال بالمعنی الأول.

و خالجا أی جاذبا و الشطن بالتحریک الحبل و أشطان الآجال التی یجذبها الموت هی الأعمار شبهت بالأشطان لطولها و امتدادها و المرائر جمع مریر و مریرة و هی الحبال المفتولة علی أکثر من طاق ذکره فی النهایة و قیل الحبال الشدیدة الفتل و قیل الطول الدقاق منها و الأقران جمع قرن بالتحریک و هو فی الأصل حبل یجمع به البعیران و لعل المراد بمرائر أقران الآجال الأعمار التی یرجی امتدادها لقوة المزاج و البنیة و نحو ذلک و کلمة من فی قوله من ضمائر المضمرین بیانیة و الضمائر الصور الذهنیة المکنونة فی المدارک و النجوی اسم یقام مقام المصدر و هو المسارة و الخواطر ما یخطر فی القلب من تدبیر أمر و نحو ذلک و رجم الظنون کل ما یسبق إلیه الظن من غیر برهان أو مسارعته و الحدیث المرجم الذی لا یدری أ حق هو أم باطل و عقدة کل شی ء بالضم الموضع الذی عقد منه و أحکم و مسارق العیون النظرات الخفیة کأنها تسترق النظر لإخفائها و أومضت المرأة إذا سارقت النظر و أومض البرق إذا لمع خفیفا و لم یعترض فی نواحی الغیم و الجفن بالفتح غطاء العین من أعلی و أسفل و جمعه جفون و أجفن و أجفان و المقصود إحاطة علمه سبحانه بکل معلوم جزئی و کلی ردا علی من قصر علمه علی البعض کالکلیات و الأکنان و الأکنة جمع الکن بالکسر و هو اسم لکل ما یستتر فیه الإنسان لدفع الحر و البرد من الأبنیة و نحوها و ستر

ص: 152

کل شی ء و وقاؤه کما قال تعالی وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبالِ أَکْناناً(1) و قال ابن أبی الحدید و یروی أکنة القلوب و هی غلفها و أغطیتها و قال الله تعالی وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ (2) و غیابة البئر قعره و أصغی أی استمع و أصغی إلیه أی مال بسمعه نحوه و استراق السمع الاستماع فی خفیة و صاخ و أصاخ له أی استمع و مصائخ الأسماع خروقها التی یستمع بها و الذر صغار النمل و مصایفها المواضع التی تصیف فیها أی تقیم فیها بالصیف و مشاتی الهوام مواضع إقامتها بالشتاء و الهامة کل ذات سم یقتل و ما لا یقتل فهو السامة کالعقرب و قد یقع الهوام علی ما یدب من الحیوان کالحشرات و الحنین شدة البکاء و صوت الطرب عن حزن أو فرح و رجعه ترجیعه و تردیده و قیل أصل الحنین ترجیع الناقة صوتها أثر ولدها و المولهات النوق و کل أنثی حیل بینها و بین أولادها و فی بعض النسخ الموالهات و أصل الوله زوال العقل و التحیر من شدة الوجد و الهمس أخفی ما یکون من صوت القدم أو کل صوت خفی و المنفسح موضع السعة و منفسح الثمرة موضع نموها فی الأکمام و یروی متفسخ بالخاء المعجمة و تشدید السین و التاء مصدرا من تفسخت الثمرة إذا انقطعت و الولیجة الدخیلة و البطانة. و قال ابن أبی الحدید الولائج المواضع الساترة و الواحد(3) ولیجة و هی کالکهف یستتر فیها المارة من مطر أو غیره و الغلف بضمة(4) و بضمتین جمع غلاف ککتاب و

یوجد فی النسخ علی الوجهین و الکم بالکسر وعاء الطلع و غطاء النور و جمعه أکمام و أکمة و کمام و کلمة من علی ما فی الأصل بیانیة أو تبعیضیة و علی الروایة صلة أو بیانیة و المنقمع علی زنة المفعول من باب الانفعال موضع

ص: 153

الاختفاء کما فی أکثر النسخ و فی بعضها من باب التفعل بمعناه و الغیران جمع غار و هو ما ینحت فی الجبل شبه المغارة فإذا اتسع قیل کهف و قیل الغار الجحر یأوی إلیه الوحش أو کل مطمئن فی الأرض أو المنخفض من الجبل. و البعوض البق و قیل صغارها و الواحدة بهاء(1)

و مختبأ البعوض موضع اختفائه و السوق جمع ساق و الألحیة جمع اللحاء ککساء و هو قشر الشجر و غرزه فی الأرض کضربه أدخله و ثبته و مغرز الأوراق موضع وصلها و الأفنان جمع فنن بالتحریک و هو الغصن و الحط الحدر من علو إلی سفل و الأمشاج قیل مفرد و قیل جمع مشج بالفتح أو بالتحریک أو مشیج علی فعیل أی المختلط قیل فی قوله تعالی مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ (2) أی أخلاط من الطبائع من الحرارة و البرودة و الرطوبة و الیبوسة و قیل من الأجزاء المختلفة فی الاستعداد و قیل أمشاج أی أطوار طورا نطفة و طورا علقة و هکذا و قیل أی أخلاط من ماء الرجل و ماء المرأة و سیأتی الکلام فیه و کلامه علیه السلام یؤید بعض الوجوه الأولة کما لا یخفی.

و المسارب المواضع التی ینسرب فیه المنی أی یسیل أو ینسرب فیها المنی أی یختفی من قولهم انسرب الوحشی إذا دخل فی جحره و اختفی أو مجاری المنی من السرب بمعنی الطریق و المراد أوعیتها من الأصلاب أو مجاریها و تفسیر المسارب بالأخلاط التی یتولد منها المنی کما احتمله ابن میثم بعید و المراد بمحط الأمشاج مقر النطفة من الرحم أو من الأصلاب علی بعض الوجوه فی المسارب فتکون کلمة من تبعیضیة و لعل الأول أظهر.

و الناشئة من السحاب أول ما ینشأ منه و لم یتکامل اجتماعه أو المرتفع منه و متلاحم الغیوم ما التصق منها بعضها ببعض و الدرور السیلان و القطر بالفتح

ص: 154

المطر و الواحدة قطرة و السحائب جمع سحابة و متراکمها المجتمع المتکاثف منها و فی بعض النسخ و تراکمها.

و سفت الریح التراب تسفیه أی ذرته و رمت به أو حملته و الأعاصیر جمع الإعصار و هو بالکسر الریح التی تهب صاعدا من الأرض نحو السماء کالعمود و قیل التی فیها نار و قیل التی فیها العصار و هو الغبار الشدید و ذیولها أطرافها التی تجرها علی الأرض و لطف الاستعارة ظاهر و عفت الریح الأثر إذا طمسته و محته و عفی الأثر إذا انمحی یتعدی و لا یتعدی و العوم السباحة و سیر السفینة و الإبل و بنات الأرض بتقدیم الباء علی ما فی أکثر النسخ الحشرات و الهوام التی تکون فی الرمال و غیرها کاللحکة و العصابة و غیرهما و حرکتها فی الرمال لعدم استقرارها تشبه السباحة و فی بعض النسخ بتقدیم النون فالمراد حرکة عروقها فی الرمال کأرجل السابحین و أیدیهم فی الماء و الکثبان بالضم جمع الکثیب و هو التل من الرمل و المستقر موضع

الاستقرار و یحتمل المصدر. و ذروة الشی ء بالضم و الکسر أعلاه و غرد الطائر کفرح و غرد تغریدا رفع صوته و طرب به و ذوات المنطق من الطیور ما له صوت و غناء کان غیره أبکم لا یقدر علی المنطق و الدیاجیر جمع دیجور و هو الظلام و المظلم و الإضافة علی الثانی من إضافة الخاص إلی العام و الوکر بالفتح عش الطائر و ما أوعته الأصداف أی ما حفظته و جمعته من اللئالئ و الحضن بالکسر ما دون الإبط إلی الکشح أو الصدر أو العضدان و ما بینهما و حضن الصبی کنصر جعله فی حضنه و ما حضنته الأمواج العنبر و المسک و غیرهما و ما غشیته أی غطته و السدفة بالضم الظلمة و ذرت الشمس أی طلعت و شرقت الشمس و أشرقت أی أضاءت و ما اعتقبت أی تعاقبت و جاءت واحدة بعد أخری و الأطباق جمع طبق بالتحریک و هو غطاء کل شی ء و تارات (1) الظلمة تستر الأشیاء کالأغطیة و سبحات النور مرآته و سبحات وجه

ص: 155

الله أنواره. و قال ابن أبی الحدید لیس یعنی بالسبحات هاهنا ما یعنی به فی قوله سبحات وجه ربنا لأنه هناک بمعنی الجلالة و هاهنا بمعنی ما یسبح علیه النور أی یجری من سبح الفرس و هو جریه و المتعاقبان النور و الظلمة أی ما تغطیه ظلمة بعد نور و نور بعد ظلمة و یحتمل أن یراد تعاقب أفراد کل منهما و أثر القدم علامته التی تبقی فی الأرض و الخطوة المشیة و الحس الصوت الخفی و رجع الکلمة ما ترجع به من الکلام إلی نفسک و تردده فی فکرک أو جواب الکلمة أو تردید الصوت و ترجیعه عند التلفظ بالکلمة أو إرجاع النفس للتلفظ بکلمة بعد الوقف علی کلمة و الرجع یکون لازما و متعدیا و النسمة محرکة الإنسان أو کل دابة فیها روح و مستقر النسمة إما الصلب أو الرحم أو القبر أو مکانه فی الدنیا أو فی الآخرة أو الأعم و مثقال الذرة وزنها لا المثقال المعروف کما قال تعالی إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ (1)و الهمهمة الصوت الخفی أو تردید الصوت فی الحلق أو تردد الصوت فی الصدر من الهم کل نفس هامة أی ذات همة تعزم علی أمر و الوصف للتعمیم و ما علیها أی علی الأرض بقرینة المقام کقوله تعالی کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ (2)و النطفة ماء الرجل و الماء الصافی قل أو کثر و یطلق علی قلیل ماء فی دلو أو قربة و الأول أظهر فی المقام و قرارتها موضعها الذی تستقر فیه و أصل القرارة المطمئن من الأرض یستقر فیه ماء المطر و جمعها القرار و نقاعة کل شی ء بالضم الماء الذی ینقع فیه. و قال الشراح النقاعة نقرة یجتمع فیها الدم و المضغة بالضم القطعة من اللحم قدر ما یمضغ و ناشئة الخلق الصورة ینشئها سبحانه فی البدن أو الروح التی ینفخها فیه و السلالة بالضم ما استل و استخرج من شی ء و فی الکلام إشارة إلی قوله سبحانه وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ إلی قوله ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ (3)

ص: 156

ثم الغرض من ذکره هذه الأشیاء التنصیص علی عموم علمه سبحانه مع الإشارة إلی أصناف خلقه و أنواع بریته و عجائب ربوبیته فإن الدلیل علی علمه بها خلقه لها و حفظه و تربیته لکل منها و إظهار بدائع الحکمة فی کل صفة من أوصافها و حال من أحوالها کما قال سبحانه أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ(1) لم یلحقه فی ذلک المشار إلیه إما العلم بالجزئیات المذکورة و إما خلق الإشارة المذکورة قبل تفصیل المعلومات أو فیها أیضا کما قلنا إن الغرض لیس محض تعلق العلق بها کلفة أی مشقة و لا اعترضته أی منعته و العارضة ما یستقبلک من شی ء یمنعک عن مسیرک و لا اعتورته قیل اعتورته أحاطت به و فی اللغة اعتوروا الشی ء أی تداولوه و تناوبوه و فی تنفیذ الأمور أی إجرائها و إمضائها و التدبیر النظر فی عاقبة الأمر أو الفعل عن رویة و المراد هنا إمضاء الأمور علی وفق المصلحة و العلم بالعواقب و الملالة السأمة و الضجر و فتر عن العمل انکسر حدته و لان بعد شدته بل نفذ فیهم علمه أی أحاط علمه بظواهرهم و بواطنهم و فی بعض النسخ نفذهم علی الحذف و الإیصال و العد مصدر عددته و فی بعض النسخ عدده و غمرهم أی غطاهم و سترهم و شملهم فضله و کنه الشی ء نهایته و حقیقته و الوصف الجمیل ذکر الفضائل و التعداد بالفتح مصدر للمبالغة و التکثیر و قال الکوفیون أصله التفعیل الذی یفید المبالغة قلبت یاؤه ألفا و بالکسر شاذ و الأمل ضد الیأس و خیر خبر مبتدإ محذوف و کذلک أکرم و البسط النشر و التوسیع و کلمة فی إما زائدة أو للظرفیة المجازیة و المفعول محذوف أی بسطت لی القدرة أو الکلام فیما لا أمدح به غیرک و الغرض شکره سبحانه علی فضیلة البلاغة و العلم به سبحانه و مدائحه و التوفیق علی قصر المدح علی الله جل شأنه و الخیبة الحرمان و المخلوقون هم معادنها لأن عطایاهم قلیلة فانیة مع أنهم لا یعطون غالبا و هم مواضع الریبة أی التهمة و الشک لعدم الوثوق بإعطائهم و عدم الاعتماد علیهم فی رعایة مصلحة فی المنع و الله سبحانه لا یمنع إلا لمصلحة

ص: 157

تعود إلی السائل و یدخر مع ذلک له أضعاف ما سأل فی الدار الباقیة.

و المثوبة الثواب و الجزاء المکافأة علی الشی ء و العارفة الإحسان دلیلا علی ذخائر الرحمة أی هادیا إلی أسبابها بالتوفیق و التأیید و ذخائر الرحمة عظائم العطایا و أصل الذخیرة المختار من کل شی ء أو ما یعده الرجل لیوم حاجته و هذا مقام اسم مکان و یحتمل المصدر و المحمدة بفتح العین و کسرها مصدر حمده کسمعه و الفاقة الفقر و الجبر فی الأصل إصلاح العظم المکسور و المسکنة الخضوع و الذلة و قلة المال و سوء الحال و نعشه رفعه و الخلة بالفتح الفقر و الحاجة و ضمیرا مسکنتها و خلتها راجعان إلی الفاقة و فی الإضافة توسع و المن العطاء و مد الأیدی کنایة عن الطلب و إظهار الحاجة و القدیر مبالغة فی القادر.

و إنما بسطنا الکلام بعض البسط فی شرح هذه الخطبة لکونها من جلائل الخطب و ذکرنا جمیعها لذلک و لکون أکثرها متعلقا بمطالب هذا المجلد و تفریقها علی الأبواب کان یوجب تفویت نظام البلاغة و کمالها کما فوت السید رحمه الله کثیرا من فوائد الخطبة باختصارها و اختیارها و أما دلالتها علی حدوث السماء و الأرض و الملائکة و غیر ذلک فغیر خفی علی المتأمل فیها.

**[ترجمه]شرح بیشتر بخش های این خطبه در کتاب توحید گذشت، و شاید غضب و ناراحتی حضرت به جهت علم به غرض پرسش کننده در وصف خدای سبحان بود آنگونه که اجسام وصف می شوند، یا منظورش بیان کنه ذات خدای سبحان بود، یا وصف او بالاتر و رساتر از آنچه در قرآن و اخباراست، چون که گمان کرده که آن ها در شناخت خدا کافی نبوده؛ و هر بخشی از عبارات، یکی از این وجوه را تأیید می کند .

«جامعة» منصوب است و حال از صلاة که مرفوع است، یعنی بر شما باد به نماز در جماعت. و این بانگ برای دعوت در کارهای بزرگ شایع و معمول بوده و اگر چه وضع آن برای دعوت به نماز جماعت بوده است. «لا یفره»: منع و ترک عطا موجب زیادتی او نشود. «و لا تکدیه الاعطاء» یعنی او را گدا صفت و بی خیر نمی سازد، و اینکه فرموده منع عطا از غیر او نکوهیده است مقصود این است که منع دیگران ممکن است نادرست باشد و مذموم، ولی منع او همیشه از روی مصلحت و بجااست یا اینکه منع در دیگران به معنی بخل و مذموم است. گفته می شود: «کدت الأرض» وقتی که گیاهش را دیر برویاند. و «أکدی فلان الأرض» وقتی که زمین را بی رویِش ساخت. یا اینکه یعنی کثرت عطا، خداوند را از عادتش در بخشیدن برنمی گرداند. از این سخن عرب که گوید: «أکدیت الرجل عن الشی ء»: مرد را از آن امر منع کردم و بازگرداندم. این را جوهری گوید و نیز گفته: «الکدیة»: زمین سخت. و «أکدی الحافر»: حفر کننده زمین به جای ستی رسید و نتوانست بکَند. و «أکدی الرجل»: خیر مرد کم شد. «انتقص»: لازم و متعدی است همچون نقص. و این گونه در نسخه ها است به صیغه مجهول. و تعلیل به دو جمله بر اساس لف و نشر مرتب یا مشوش است به دلیل مطابقت اعطائ و منع در هر یک از آن دو. و بنا بر هر دو احتمال تعلیل در اولی ظاهر است و فقره دوم در نسخه های توحید نیست و همین درست است. و بنا بر وجود این فقره هم در اصل جمله و هم در تعلیل به آن اشکالی است. اما اشکال اول این است که اگر منظور از منع آن منعی باشد که نیکو یا اعم از آن است، پس چگونه حکم به مذموم بودنش صحیح است؟! و اگر منظور از آن منعی باشد که نیکو نیست پس استثناء صحیح نیست.

و ممکن است اینگونه جواب داده شود که شِقّ دوم از احتمال اول صحیح است یعنی منظور اعم از منع نیکو است. و گفته شود منظور از منع مذموم آن قسمی است که ممکن است ذم به آن ملحق شود و حاصل کلام اینگونه می شود که هر منع کننده ای غیر از خداوند ممکن است مورد مذمت قرار گیرد به خلاف خداوند سبحان که ممکن نیست به خاطر منع، ذمی به او برسد. یا اینکه گفته شود منع کننده بر غیر خدای تعالی صدق نمی کند مگر وقتی که به آنچه بر آن واجب است بخل بورزد و وقتی بر خداوند اطلاق می شود منظور معنای مقابل عطاکننده هست و منظور از این عنوان در حدیث معنایی است که شامل هر دوی این معانی می شود. و دلیلش روایتی است از حضرت رضا علیه السّلام که از ایشان از معنی جواد پرسیدند، فرمود: سخن تو دو وجه دارد، اگر از مخلوق می پرسی، جواد آن کسی است که هر چه خدای سبحان بر او واجب کرده بپردازد و بخیل آن است که از آنچه خدا بر او واجب کرده، دریغ کند. و اگر مقصودت خالق است، پس او جواد است اگر ببخشد و او جواد است اگر دریغ کند، زیرا اگر به بنده ببخشد، چیزی را بخشیده که از آن او(بنده) نیست و اگر دریغ کند، چیزی را دریغ کرده که از او نیست.

و اما جمله دوم ممکن است جمله ای مستقل و به عنوان تعلیل مطلب قبلی نباشد. و این جمله برای رفع توهمی باشد که از تعلیل به عدم نقص خدا با اعطاء ناشی می شود. بدین گونه که کسی گمان کند حال که با اعطاء، چیزی از خزائن الهی کم نمی شود پس واجب است که اصلا خدا متصف به منع نشود و اگر متصف شود مذموم است، با اینکه یکی از اسماء الهی المانع است. پس این توهم با این جمله رد می شود که می گوید منع خدای سبحان به خاطر کم شدنِ ناشی از اعطاء نیست. بلکه به دلیل قبح اعطاء در موردی و عدم اقتضای مصلحت برای آن است. و اینگونه منعهایی، مذمت را به دنبال نمی آورد.

و اگر این جمله بر تعلیل حمل شود پس ممکن است از قبیل استدلال به عدم معلول بر عدم علت باشد زیرا فراوانی منع یا سختی اعطاء، علت بخل است که خود تابع ترس از فقر است و این علت ترتّب ذم است از آنجا که نقص است یا مقتضی منع و رد سائل است. ونفی ذم دلالت دارد بر عدم فراوانی منع یا عدم سختی اعطاء در دو جمله قبلی ادعا شد.

«المنان بفوائد النعم»: «المن»، به معنای نعمت دادن و به معنای شمردن نعمتهاست. و در اینجا معمنای اول ظاهرتر است و چه بسا بر معنای دوم حمل شود از این رو که این کار از جانب خدای سبحان نیکوست هر چند که از جانب مخلوق مذموم باشد. «الفائدة»: زیادتی از مال و چیزهای دیگر که برای انسان حاصل شود. «العائد»: نیکی و توجه. و گفته شده «عوائد المزید و القسم» یعنی زیادتی و روزی های مورد عادت. «المزید»: زیادتی. و شاید منظور از آن در اینجا آن چیزی باشد توهم استحقاق بنده در آن نمی رود. «القسم» جمع القسمة است که اسم از «قَسَمه و قَسَّمه» است یعنی جزء جزئش کرد. «عِیال الرجال»: اهل خانه مرد و کسانی که مؤونه شان را بر عهده دارد. جمع عیل و جمع آن عیائل است.

«ضمن أرزاقهم»: روزیهاشان را بر عهده گرفت «و قدر أقواتهم»: برای هر یک از آنها مقداری از روزی که حکمت و مصلحت اقتضا دارد قرار داد. «و نهج سبیل الراغبین إلیه»: «نهجت الطریق»: راه را روشن و آشکار ساختم. و روشن کردن راه برای اصلاح معاد است چنانکه تضمین روزی برای اصلاح معاش است. و احتمال دارد معنای روشن کردن راه اعم از راه معاد باشد.

«لیس بما سئل» تا آخر عبارت: عدم فرق بین این دو مورد به جهت بخشندگی خدا منافاتی با تأکید بر درخواست از او ندارد. زیرا این از وسایلی است که زمینه ای برای استحقاق سائل جهت إنعام خدا می شود. چون نسبت خدای سبحان با خلق مساوی است اگر چه سائل چیزی را مستحق شود که دیگران استحقاش را ندارند بر خلاف مخلوقات که درخواست از آنها طبیعت بخشندگیشان را صرفنظر از استعداد سائل تحریک می کند.

«الاول الّذی لم یکن له قبل»، اولی است که قبلی برای او نبوده که چیزی قبل از او باشد. گفته اند وجود خدا زمانی نیست و قبل و بعد زمانی بر او اطلاق نمی شود، و مقصود این است که قبلی ندارد تا ممکن باشد چیزی قبل او باشد، و بعدیت زمانی هم ندارد تا ممکن باشد چیزی پس از او باشد و شاید مقصود این است که مسبوق به عدم نیست که گفته شود چیزی قبل آن بوده که مؤثر در وجودش بوده، یا زمانی قبل آن نبوده و ذاتی نیست فناپذیر تا بعد از او چیزی باشد یا زمانی باشد یا هر چیز دیگری، و ممکن است مقصود از قبل، زمان متقدم باشد، چه به عنوان امری موجود، و چه موهوم، و مقصود از شئ موجودی از موجودات باشد، یعنی پیش از او زمانی نبوده تا تصور شود موجودی پیش از او بوده.

«و الرادع أناسی الأبصار عن أن تناله أو تدرکه»، «الأناسی» با تشدید، جمع إنسان و إنسان العین و به معنای شبحی است که در تاریکی دیده می شود. و بر أناس جمع بسته نمی شود چنانکه انسان به معنای بشر نیز بر أناسی جمع بسته نمی شود. و گفته شده «الأناسی» به تشدید جمع إنسان العین یعنی سیاهی یا مردمک چشم است. و دیگری گفته گاهی بدون تشدید هم می آید و بسیار اینگونه خوانده شود.

«ردعها»: منعش کرد. یعنی دیده نمی شود، زیرا خدای سبحان جسم و جسمانی نیست و در جهت خاصی نیست که شعاع چشم به او برسد یا او را درک کند یا در ذهن کسی گنجد.

«نلت الشی ء أصبته و أدرکته»: به آن چیز رسیدم و دنبالش کردم تا آن را کاملا درک کردم. و منظور از نیل، درک کامل و منظور از ادراک، غیر کامل است. و ممکن است برعکس باشد. و عطف یا برای تفاوت دو لفظ است و یا اینکه اشاره به دو جهت برای امتناع رؤیت باشد. بدین ترتیب که نیل مستلزم جهتدار شدن و جسمانیت خدا و ادراک مستلزم بودن کنه ذات خدا در اذهان باشد که ممتنع است. چنانچه در کتاب توحید به آن اشاره کردیم.

«ما اختلف علیه دهر»، ظاهرش نفی زمان از خدا است و احتمال دارد مقصود این باشد که روزگار هرگز بر خلاف مراد او نمی گردد تا مانند خلق، سختی و خوشی، و نعمت و نقمت، و تندرستی و بیماری داشته باشد.

«و لو وهب ما تنفست»: امام در اینجا تنفس را برای آشکار کردن معادن آنچه را که در درونشان دارند، استعاره گرفت. چنانچه هوا بر اثر تنفس حیوان خارج می شود. «ضحکت عنه»: باز می شود و می شکافد تا اینکه آشکار شود. و به شکوفه ای که باز می شود ضَحک گفته می شود. و بیان لطافت اینگونه تشبیهات قبلا گذشت. «الفِلِزّ»: جواهرات معدنی همچون طلا و نقره است. و در الصحاح گفته: آنچه از گدازه های فلزات زمین که با دمیدن خالص شود. «اللُجَین»: نقره. «العِقیان»: طلای خالص. «و نثرت الشی ء»: آن را پاشیدم و پراکنده کردم. «نُثارة الدُر»: مرواریدی که پخش و پراکنده شود. «الدر» جمع درة و آن مروارید بزرگ یا مطلق مروارید است. «حصد الزرع»: زراعت را با داس درو کرد. «الحصید»: درو شده. منظور از مرجان، مرواریدهای کوچک است و توصیف آن به درو شده ممکن است مناسب مطلبی باشد که تجار می گویند و آن اینکه چه بسا صدف در کف دریا ریشه می دواند و غواصان صیدش می کنند. به همین دلیل گفته شده حیوانی شبیه گیاه است. بعضی شارحین نهج البلاغه گفته اند: گویا منظور مرواریدهای آشکار شده باشد چنانچه دانه های درو شده آشکار می شوند. و ممکن است معنایش محکم باشد چنانچه وقتی می گویند: «شی ء مستحصد» یعنی چیز محکم. و همو گفته: به صورت «حصباء المرجان» نیز روایت شده که حصباء» جمع حصی است و گروهی گفته اند: همان «البسد» یعنی سنگ سرخ است.

«أنفده»: آن را فانی کرد. «ذخائر الإنعام»: آنچه از نعمتهای بزرگ بعد از عطایای واجب نزد او باقی می ماند. «المطالب» جمع مطلب بمعنای مصدری. «لا یغیضه» متعدی و لازم می آید. «لا یبخله»: او را بخیل نمی سازد. و نیز گفته می شود: «بخله تبخیلا» وقتی او را بخیل بداند. و به صیغه إفعال نیز روایت شده یعنی او را بخیل نمی یابد. و تعلیل به اینکه خداوند بخشنده است یا برای جمله شرطیه است به همان ترتیبش، که در این صورت علت تعلیل به نفی بخل روشن است. چرا که اگر عطای مفروض در بخشندگی خدا اثر می گذاشت، اصرار بنده در درخواست از خدا، باعث بخل خدا می شد زیرا معنای حقیقی تأثیر عطا در بخشش همین است. پس نفی بخل دلالت بر نفی تأثیر عطا در بخشش خدا دارد.

و یا اینکه نفی بخل، تعلیل برای بقای چیزی است که درخواستها آن را فانی نمی کند. پس وجه تعلیل این گونه می شود که عادتا کسی که آنچه نزدش است با درخواستها تمام می شود دچار بخل می گردد - اگر چه عقلا عدم بخل ممکن است به اینکه همه چیزی را که دارد ببخشد -. پس نفی بخل ورزیدن خدا بر نفی فانی شدن آنچه نزد اوست دلالت دارد.

«فانظر أیها السائل» تا آخر کلام، «الایتمام»: اقتدا. «الأَثَر»: نقل و روایت حدیث. «وکل الأمر إلیه وکلا و وکولا»: کار را واگذاشت و رها کرد. دلالت دارد بر منع از اندیشه در اوصاف خدا و بحث از آن به آنچه در قرآن و سنت نباشد.

«و اعلم أن الراسخین فی العلم» تا آخر سخن. «الراسخ فی العلم»: ثابت در علم. «اقتحم المنزل»: ناگهان و بدون فکر وارد خانه شد. «السدد» جمع سدة و آن درِ خانه است. «ضرب الباب»: نصبِ در. «دون الشی ء»: نزدیک چیزی قبل از رسیدن به آن. «المتعمق فی الأمر»: کسی که در چیزی مبالغه می کند و رسیدن به دورترین نهایت آن را طلب می کند. «قدر الشی ء»: اندازه اش. و «تقدیره»: یعنی برایش اندازه ای قرار دهی و او را با چیزی مقایسه کنی. و معنا این است که عظمت خدا را به مقیاس و مقدار عقلت سنجش مکن.

و ظاهر این است که مقصود از اقرار راسخان و مدح آن ها در ضمن قول خدا است که فرمود: «فأمّا الذین فی قلوبهم زیغٌ فیتّبعون ما تشابه منه» - . آل عمران / 7 - ،{اما کسانی که در دل هایشان انحراف است، برای فتنه جویی و طلب تأویل آن [به دلخواه خود] از متشابه آن پیروی می کنند.} تا آنجا که می فرماید: «و مایتذکّر الّا اولوا الألباب»،{و جز خردمندان کسی متذکر نمی شود.} و اقرارشان این است که گفتند: «آمنّا به کلّ من عند ربّنا»،{ ما بدان ایمان آوردیم، همه [چه محکم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست.}و ستودن خدا از آن ها این است که سخن آن ها را که متضمن ایمان و تسلیم است به عنوان مدح نقل کرده، یا اینکه ترک تعمق آن ها را رسوخ در علم و استواری آنان دانسته است.

در این صورت مقصود از متشابه آیاتی است که شامل کنه ذات و صفات خدای سبحان است از آنچه دانش آن را مخصوص خود ساخته، و بنابراین در کلمه «إلا اللَّه» باید وقف شود چنانچه مشهور میان مفسران و قراء قرآن است، و دلالت دارد بر اینکه علم متشابه مخصوص خدا است، و «الراسخون» مبتداء است، و «یقولون» خبر آن است، و ظاهرش مخالف گزارش های روایات و اخبار بسیاری است که ائمه علیهم السّلام متشابه قرآن را می دانستند، چنانچه در کتاب امامت گذشت، و بنابراین وقف در کلمه «العلم» است، و جمعی از مفسران هم به آن معتقدند، و لذا «یقولون» حال می شود از الراسخین یا آنکه جمله جدایی است در محل حال و ممکن است به چند دلیل بتوان میان همه جمع کرد و همه را موافق ساخت:

1. کلام امام علیه السلام در اینجا برای الزام مخالفین است، چنانچه میان آن ها مشهور است.

2. آیه ظاهر و باطنی دارد و متشابه به معنی علم به کنه واجب، و آنچه مخصوص به خدا است از علم به کنه ذات و صفات و ظاهر آیه است، و علم راسخون به تأویل متشابه، جزء آن باطن آیه است که در اخبار به آن اشاره شده، و بنابراین قاری مخیر است که بر هر دو جا وقف کند.

3. گفته شده: ممکن است که خواسته است بگوید، اعتراف و تسلیم راسخین پیش از آن بوده که خدا تأویل آیات متشابهه را به آن ها بیاموزد و گویا خداوند بیان کرده که چون آن ها ایمان به محکم و متشابه آوردند و مانند منحرفان دنبال ظاهر نرفتند و تأویل به باطل نکردند، خدا علم تأویل را به آن ها داد و آن ها را به خود پیوند داد و بازگشت به این معنی برای رفع دوری گزیدن ازهمانند بودن آن ها است با خدا در این علم، و بیان اینکه آن ها برای اعتراف به جهل و قصور از فهم کامل متشابهات، مستحق افاضه علم شدند و علم تأویل را از خدا آموختند. و در خبری رسیده که چون آن حضرت از برخی امور نهانی خبر داد، مردی به او گفت یا امیر المؤمنین! آیا علم غیب به تو عطاء شده؟ فرمود: این علم غیب نیست و همانا آموختن از دانای به آن است و سخنی در این باره در کتاب توحید گذشت.

«إذا ارتمت»، گفته می شود «ارتمی القوم»: یکدیگر را با تیر زدند. «الأوهام»: خطورات قلبی و در اصطلاح متکلمین یکی از قوای باطنی است. امام علیه السلام جولان افکار و تعارضشان با یکدیگر را به تیر اندازی تشبیه نمود. «المنقطع»: محل جدایی. و احتمال معنای مصدری نیز هست. «حاولت الشی ء»: آن را اراده کردم. «الخطر» با سکون مصدر «خطر له خاطر» یعنی فکری در قلبش گذشت. و روایت شده «من خطرات الوساوس». «الوسوسة» حدیث نفس و شیطان به آنچه که خیر و نفعی در آن نیست و اسمش وسواس است.

«الملکوت»: عزت و سلطنت. «تولهت إلیه»: عشقش شدید شد و به او متمایل گشت. «الوَلَه»: تحیر و زائل شدن عقل از روی غم یا شادی. «لتجری فی کیفیة صفاته»: یعنی تا راهی در آن بیابد. «غمض الشی ء» با فتحه و ضمه یعنی محل گرفتنش مخفی شد. «الغامض من الکلام»: سخن غیر واضح. «مداخل العقول»: راههای فکر. و فاعل تنال ضمیر عقول است. یعنی وقتی راههای فکر دقیق و پنهان شد و به حدی رسید که توصیفات به آن نمی رسد. به دلیل نازکی و خفاء این راهها. یا اینکه وقتی عقول باریک شد و به آنجا رسید که با ملاحظه حق صفتی از صفاتش را اعتبار نمی کند - چنانچه گفته شده - و بدان وسیله طالب شود که به علم ذاتش دست یابد. و در بعضی نسخه ها «علم ذلک» آمده ولی اولی ظاهرتر است.

«ردعها»، الردع: رد کردن و بازداشتن. و جمله جزاء شرط سابق است و ضمیر منصوب به أوهام یا غیر آن از آنچه گذشت بر می گردد. «و هی تجوب»: یعنی قطع می شود و واو برای حال است. «المهاوی» جمع مهواة و آن به معنای حفره یا ما بین دو کوه است. و منظور از آن در اینجا مهلکه است. «السدف» جمع سدفة و آن قطعه ای از شب تار است و بر نور نیز اطلاق شود. «خلصته تخلیصا»: او را دور کردم پس خالص شد. پس سخن امام «متخلصة إلیه» یعنی متوجه به او به تمامش و دور شده از غیر او. «جَبَهه»: پیشانیش را زد پس دورش کرد. «الجور»: انحراف از راه. «الاعتساف»: طی مسافت بر جاده ای نامعلوم. و منظور از جور الاعتساف، جولانش در آن راهی است که جاده ای نداردو به مقصود نمی رسد. و خطوراتی که امام نفی کردند آنهایی است که مطابق با واقع باشند.

«الذی ابتدع الخلق»، «الابتداء»: ایجاد و احداث. «مِثال الشی ء»: صورت آن و صفت و مقدارش. «امتثله»: دنبالش رود و از آن تجاوز نکند. «احتذی علیه»: به آن اقتدا کند. «من خالق» متعلق به محذوف است و آن صفتی برای مقدار یا مثال است. مثل «ناشئ».

منظور از نفی امتثالِ مثال آن است که خداوند قبل از شروع

خلقتِ عالم برای خودش نمونه و الگویی قرار نداد تا عالم را به شکل آن بسازد. و منظور از نفی احتذاءِ مقدار آن است که خداوند به خالقی قبل از خود اقتدا نکرد. پس ظرف فقط صفت برای مقدار است.

و ممکن است دومی همچون تأکیدی برای اولی باشد، پس ظرف، صفت برای مثال و مقدار با هم است. و منظور از اولی نفی اقتدای به غیر در تصویر و از دومی در اندازه گیری می باشد. یا اینکه منظور از مثال آن چیزی است که در خیال از صورت و شکل مصنوع رسم می شود. و خلقت خدا بر مبنای پیروی از فعل فاعلی دیگر نیست زیرا خداوند از صور و خواطر منزه است. پس ظرف صفت برای «مقدار» است. و وصف معبود برای خالق آوردن به این دلیل است که عبودیت از لوازم خالقیت است. یا به این دلیل که اگر چنان باشد او معبود است.

«المِساک»: آنچه به آن نگه داشته می شود. و در این مطلب دلالت است بر احتیاج باقی در بقایش به مؤثر. «ما دلّنا» مفعول دوم برای أرانا. اضطرار قیام حجت عبارت از افاده آن علم قطعی را بعد از تحقق شروط و ارتفاع موانع است. و ظرف در «علی معرفته» متعلق به «دلّنا». «أعلام الحکمة»: آنچه بر حکمت دلالت می کند. و ضمیر در «فحجته» شاید به «الخلق الصامت» برگردد همچون ضمیر در «دلالته» یا اینکه به الله بر می گردد.

«فأشهد» - و در بعضی نسخه ها با واو - «بتباین»، مشبه به در حقیقت خلق است و باء را تنها به این دلیل بر سر تباین آورد که اشاره به وجه خطای تشبیه کند. «التلاحم»: پیوستن. «الحِقاق» جمع حُقة و آن در اصل ظرفی از چوب است.

«حقاق المفاصل»: گودیهایی که استخوانها در آن جابجا می شوند. «احتجابها»: پوشیده بودن آنها با پوست و گوشت. «لتدبیر» متعلق به «المحتجبة». یعنی پوشیده شده از روی تدبیری که حکمت آن را اقتضا می کند. گفته شده و یکی از حکمتهای پوشیده بودن آنها این است که اگر آشکار بودند رباطهای آنها خشک می شد و در نتیجه حرکت حیوان دشوار می گشت و در معرض آفات قرار می گرفت. یا اینکه «لتدبیر» متعلق به تباین و تلاحم است.

و بعضی شارحان نهج البلاغه گفته: کسی که «المحتجة» روایت کرده منظورش استدلال کننده بر تدبیر حکمت آمیز از جانب خداوند بوده است.

«العقد»: بستن. فاعل آن، موصول یعنی شخص تشبیه کننده است. «غیبَ» مفعول و منصوب است، به معنای هر چه غایب شد. «الضمیر» اسم است از «أضمرت فی نفسی شیئا» یا اینکه اضافه غیب به ضمیر از باب اضافه صفت به موصوفش است. و منظور از غیبِ ضمیر، حقیقت عقیده و باطن آن است. نه آنچه که از آن برای دیگران یا برای خودش بر اساس توهمش ظاهر می شود. در بعضی نسخه ها «لم یعتقد» به صیغه مجهول و غیب با رفع آمده است. «المباشرة» لمس پوست و فاعل آن یقین است و در بعضی نسخه ها قلبه با رفع آمده بنا بر اینکه فاعل باشد. و یقین با نصب آمده و نسخه اول ظاهر تر است.

«الند»: مثل. إن در آیه مخففه است و از کلام امام علیه السلام بر می آید تسویه در آیه شامل این تشبیه می شود و مخصوص به استحقاق عبادت نیست.

«کذب العادلون بک»: یعنی کسانی که تو را با غیر تو مساوی قرار می دهند. «و نحلوک» یعنی به تو می دهند «حلیة المخلوقین» یعنی صفات مخلوقات را. و تعبیر به نحله و زیور به دلیل گمان آنهاست که این امور برای خداوند کمال است. «و جزءوک»: برای تو اجزائی اثبات کردند. «خواطرهم»: آنچه از اوهام فاسد به ذهنشان خطور می کند. «و قدروک علی الخلقة»: برای تو در عظمت معنوی اندازه ای چون اندازه مخلوقات قرار دادند پس صفات مخلوقات را برای تو قرار دادند. «و قرائح عقولهم»: آنچه با رأی خود استنباط می کنند. و «القریحة» در اصل اولین چیزی است که از چاه برداشت می شود. «محکمات الآیات»: نصوص کتاب. «شواهد الحجج»: ادله عقلیه. و نطق این ادله همان دلالت قطعی آنهاست. یا اینکه منظور از شواهد، امامان هادی هستند که ادله را بیان می کنند. و گویا نطق معنای کشف را در بردارد به همین دلیل به عن متعدی شد و اضافه حجج به بینات برای مبالغه است.

«لم یتناه فی العقول» یعنی خردها نهایت و کنه تو را در نمی یابند به طوری که ماورای آن برای تو صفتی نداشته باشد یا اینکه عقل ها به تو احاطه نمی کنند تا اینکه محدود در آنها باشی.

«مهب الفکر»: وزیدن فکر. و شاید امام علیه السلام حرکات فکری را به وزش باد تشبیه کرد به دلیل خار و خاشاکی که باد بلند می کند که اشاره به ضعف این افکار و پستی آنچه از این افکار حاصل می شود داشته باشد.

گفته شده: تناهی در عقل آن است که عقل چیزی را که در قوای جزئیه رسم شده درک کند و این همان مهابّ فکر است که صورتها در آن ترسیم می شود و زائل می شوند همچون بادی که به چیزی می گذرد. و گفته شده «مهاب الفکر» جهات فکر است. «رویات الخواطر»: آنچه با فکر و نظر به ذهن خطور می کند. «المحدود» محاط به حدود. و منظور از حدود، آن چیزی است که موجب احاطه تامه می شود و یا منظور صفات و کیفیاتی است که معلوم از آنها تجاوز نمی کند.

«المُصرّف» قابل دگرگونی و جنبش یا محکوم به تجزیه و تحلیل و ترکیب است. «قدر ما خلق فأحکم تقدیره»، یا برای هر چیزی بر حسب حکمت اندازه مخصوص قرار داد، یا آنکه برای هر چیزی چنانچه خواست خصوصیات و کارهایی آماده کرد، یا آنکه أجل مشخصی را برای او مقدر کرد.

«فأحکم»: محکم کرد. «التدبیر فی الأمر»: نظر در عاقبت یک کار. «فألطف تدبیره»: در آن تدبیرات دقیق و لطیف به کار بست. یا اینکه تدبیراتش همراه با لطف و نرمی و رحمت بر بندگانش بود.

«و وجّهه لوجهته» یعنی هر چیزی را برای آنچه منظور از آفرینش او بود آماده کرد، چنانچه حبوبات را برای خوردن و چهارپایان را برای سواری و بار بردن و هر دسته از آدمیان را برای مصلحتی از نظم جهان. و شاید مقصود، توجه به محل سکونت آن ها باشد و معنی نخست عمومی تر و روشن تراست.

«الوِجهة»: جانب. و هر امری که به طرفش روی. «قصر السهم عن الهدف»: تیر به هدف نرسید. «قصرت عن الشی ء»: از آن عاجز شدم. «استصعب الأمر علینا»: سخت شد. «الصعب»: غیر مطیع. «مضی الشی ء مضیا و مضوا»: انجام شد و ممتنع نگشت. «صَدَر»: بازگشت.همچون بازگشت آب خورنده از آب و بازگشت مسافرین از سفر. و از آنجا که همه امور به دلیل امکانشان در وجودشان محتاج به مشیت خدا هستند، گویا به سمت مشیت او توجه می کنند و آنگاه در حالی که به مقصود خود رسیده اند باز می گردند. «المشیة»: اراده. و أصل آن المشیئة با همزه می باشد.

«آل إلیها»: بازگشت به سویش. «الغریزة»: طبیعت. «قریحة الغریزة»: آنچه ذهن استنباط می کند و گفته شده قوه تفکر عقل است. «أضمر علیها»: آن را در نفس خود مخفی کرد و و شامل آن شد. «التجربة»: امتحان کردن متعدد. «أفدته مالا»: به او مالی دادم. «أفدت منه مالا»: از او مالی گرفتم. و جوهری از أبی زید حکایت کرده: «أفدت المال»: مال را به دیگری دادم. و «أفدته»: خودم از آن استفاده کردم .

«ابتداع الخلائق»: ایجاد مخلوقات. «فتم خلقه»: ممکن است منظور از خلق معنای مصدری باشد و ممکن است ضمیر به خداوند برگردد همچون ضمیر در «طاعته» و «دعوته» یا اینکه به خلق که قبلا ذکر شد برگردد. که بنا بر احتمال اول ضمیر در «أذعن» و «أجاب» بنا بر استخدام به خلق بر میگردد یا به آنچه خلق شده برمی گردد. و ممکن است منظور از خلق، مخلوق باشد و منظور از تمام کردن مخلوقاتش افاضه کردن آنچه لایق و مستعدش هستند بر آنها باشد.

آنجا که می گوید: «اعتراف و اذعان کرد»، اذعان همه مخلوقات برای فرمانبرداری، و پذیرایی دعوت او به معنی آمادگی آن ها است برای آنچه هدف آفرینش آنان است، یا آمادگی برای اجرای تقدیرات و اراده خدا بر آن ها و اشاره است به قول خدای سبحان «أتینا طائعین»، {آمدیم به دلخواه خود.} (در آفرینش آسمان و زمین) و شاید حمل بر ظاهر شود بنا بر اینکه هر آفریده ای شعور دارد چنانچه ظاهر این آیه این است که«و إن من شیء إلّآ یسبح بحمده»، - . أسری / 44 - {و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش تسبیح او می گوید.}

«و اعترض الشی ء دون الشی ء»: یعنی بین آن دو حائل شد. «دونه»: قبل از رسیدن به آن. و ضمیر در «دونه» نیز به خداوند سبحان بر می گردد. و ممکن است به مصدر أذعن و أجاب برگردد. «الریث»: سستی. « الأَناة»: اسم از «تأنّی فی الأمر» یعنی مکث کرد و عجله نکرد. «تلکأ»: ایستاد و کند شد.

«فأقام من الأشیاء أودها»: «الأَوَد» یعنی کجی. و راست کردن کجی هر چیز یعنی هر چیزی را برای آنچه شایسته او بود آماده کرد، یا مفاسدی را که طبع سرخود اشیاء به همراه داشت از میان برداشت.

«نهج» یعنی آشکار ساخت. «حد الشی ء» یعنی منتهای هر چیز. و اصل معنای حد، منع و جدایی انداختن بین دو چیز است. «و نهج الحدود» یعنی روشن کردن حدود و واضح ساختن هر چیزی است از نظر هدف و فراهم نمودن وصول به آن، یا مقصود این است که برای هر شخص یا نوعی، امتیازات روشنی قرار داد که آن ها را از دیگران ممتاز و مشخص می کرد زیرا بزرگ ترین مصلحت ها و با ارزش ترین آن ها، امتیاز و تفکیک اشخاص و انواع از یکدیگر است.

به عقیده من شاید مقصود از حدود، جای وجود آن ها است مانند جای عناصر که هر کدام دارای حد و مرزی هستند و از آن تجاوز نمی کنند و شاید این معنا به ما بعد آن برگردد.

«لاءم بین متضاداتها»: بین امور متضاد جمع کرد. مانند جمع عناصر متباین در کیفیات و صفات برای حصول مزاج و مانند الفت بین روح و بدن. «وصل أسباب قرائنها»: السبب در اصل به معنای ریسمان است و به هر چیزی که با آن به چیزی می رسند گفته می شود. «القرینة»: وزن فعیلة به معنای مفعولة است. «قرائن الأشیاء»: آنچه از اشیاء که قرین دیگری شود. و وصل أسبابِ قرائن اشیاء ملزومِ اتصال آنها است.

ابن میثم گفته: منظور از قرائن، نفسهای همراه با بدنها، و اعتدال مزاج به سبب بقای روح است؛ یعنی اسباب نفسهایشان را به تعدیل مزاجهایشان متصل کرد.

منظور از أجناس در اینجا اعم از اصطلاح منطقییون است و همچنین مراد از حدود غیر از معنای مصطلح آنهاست اگرچه مقام کلام از آن دو معنا نیز ابایی ندارد.

«الغرائز»: طبایع و قوای نفسانی است. «البدایا» جمع بدایة و آن به معنای حالت عجیب است. گفته می شود «أبدأ الرجل»: یعنی مرد امری شگفت آورد. «البدیئة» نیز به معنای حالت نو و ابتکاری است یعنی عجائب مخلوقات یا مخلوقات نو که بدون پیروی از الگویی خلق شده اند. و این خبر مبتدای محذوف است. یعنی اینگونه بوده: «هی بدایا...». «الفطر»: ابتدا و اختراع. و «الابتداع» همچون تفسیری برای آن است.

«نظم»: جمع کرد. «ألف بلا تعلیق»: بدون اینکه آنها را با ریسمان و مانند آن به هم ببندد پیوندشان داد. «رهوات فرجها»: رهوة، به تپه و هم به گودال می گویند، و نظم آن هموار کردن آن است. در نهایه آمده است: در بیان حضرت علی علیه السّلام است که «شکاف های آن را هموار کرد» یعنی جاهای گشوده از آن را، و آن از گفته عرب «رها رجلیه رهوًا» بازگرفته شده، یعنی گشود و آن دلالت دارد که آسمان منافذ و سوراخ ها و ترک هایی داشت و خدای سبحان آن ها را هموار کرد و با آنچه گذشت که مایه آن دود بوده که از آب برخاسته، مناسب است؛ زیرا مانند آن قطعه قطعه و رخنه دار است.

و برخی شارحان آن را تأویل کرده­ به اینکه اجزاء مرکب پیش از ترکیب و آمیختن، از هم جدا هستند. یا مقصود فاصله ای است که میان آسمان ها بوده، اگر خدا آن ها را کروی و چسبیده به هم نمی ساخت.

و تنها اعتقاد به قواعد فلاسفه و پیروی از آن ها است که وی را به چنین تفسیری کشانده است.

«و ملاحمة الصدوع»: اتصال أجزاء چیزهای شکافدار به یکدیگر. اضافه صدوع به انفراج از باب اضافه خاص به عام است. «وشّج»: در هم فرو کرد. ضمیر در «بینها» به چیزی بر می گردد که ضمیرهای سابق به آن بر می گردند.

ابن میثم می گوید، مقصود از ازواج افلاک، ارواح آن ها است که فرشته های آسمانی هستند و قرین آن هایند، و به هر قرینی جفت می گویند، یعنی میان آن ها و ارواح آن ها ارتباط و پیوند ایجاد کرد، به اینکه هر جرم آسمانی روح خود را که غیر او آن را نمی پذیرفت بپذیرد.

به نظر من، قول به اینکه آسمان ها جاندارند و روح دارند مخالف مشهور میان مسلمانان است، بلکه سید مرتضی رضی اللَّه عنه اجماع همه مسلمانان را نقل کرده بر اینکه افلاک شعور ندارند و بی اراده اند، و اجسامی بی جانند که خالقشان آن ها را به حرکت درمی آورد و ممکن است مقصود از ازواج، فرشته های گماشته بر آن ها یا ساکنان آن ها باشد.

یا مقصود کواکب و افلاک جزئیه است که مانند آن هایند و شاید عبارات پیش بر این دو معنی اخیر بر آن حمل شوند، و ممکن است مقصود از ازواج، همانند آن ها باشد در جسم بودن و آنچه زمینی است و تناسب دارد با آنچه بر سر زبان ها است که علویات آبائند و سفلیات امهات و مادران .

«و ذلل للهابطین»: گفته می شود «ذلل البعیر»: یعنی شتر را رام کرد. و آن بر خلاف صَعب است که رام نمی شود. و این از الذِل به معنای نرمی گرفته شده. «الحزونة» مخالف سهولت است. «المعراج»: نردبان و محل صعود.

«و نداء السماء» اشاره است به آنچه از قول خدای سبحان گذشت که «فقال لها و للأرض ائتیا طوعاً أو کرهاً»، - . فصلت / 11 - {پس به آن(آسمان) و به زمین فرمود، خواه یا ناخواه بیایید.}.

«فالتحمت عری أشراجها»: «التحمت»: چسبید و درست شد. «عری العیبة»: حلقه هایی است بر سر کیسه که به هم می پیوندند و بسته می شوند و قفل می شوند. «الشَرَج»: بند کیسه. و جمع آن أشراج. گفته شده گاهی اشراج بر اطراف کیسه که دوخته می شود اطلاق گردد. شاید کنایه است از کامل کردن آفرینش آن ها و افاضه صورت های آسمانی به آن ها.

«و فتق بعد الارتتاق صوامت أبوابها»: «فتق الثوب فتقا»: دوخت لباس را شکافت بطوری که از هم گسست. «رتقت الفتق رتقا»: آن را بستم پس بسته شد. «الأبواب الصامتة و المصمتة»: درهای بسته.

و گشودن درهای خموش آن ها شاید کنایه است از ایجاد درها برایشان و شکاف دادن آن ها پس از اینکه بسته بودند و در نداشتند، یا مقصود این است که درهای آن ها را که در هنگام ایجاد آن هاآفریده بود باز کرد و این همان درهایی است که که فرشته ها از آن بالا می روند و فرود می آیند و کردار و دعا و روح بنده ها از آن ها به بالا می روند، چنانچه خدای تعالی فرمود: «لاتفتّح لهم أبواب السماء»، - . اعراف / 40 - {درهای آسمان را برایشان نمی گشایند.} و آن درهایی هستند که از آن ها باران فرو می ریزد چنانچه به آن هااشاره کرده که «ففتحنا أبواب اسماء بماء منهمر»، - . قمر / 11 - {پس درهای آسمان را به آبی ریزان گشودیم.} «و أقام رَصَدا»: جمع راصد یا گفته شده اسم جمع و مصدر نیز هست مانند الرَصد. و راصد یعنی نشسته بر سر راه در انتظار دیگری برای دزدی یا ممانعت. مرصاد: راه و مکانی که در آن مراقب دشمن می باشند. «أرصدت له»: آماده شدم. «الثواقب»: نفوذ کننده هایی که شیاطین یا هوا را سوراخ می کنند و یا با نور خود در جو نفوذ می کنند.

«نِقاب» جمع نَقب یعنی شکاف و پارگی است و منظور، برپاداشتن تیرهای شهاب برای راندن شیاطین از پنهانی گوش کردن است، چنانچه خدای سبحان به آن اشاره کرده: «و إنّا کنّا نقعد منها مقاعد للسمع فمن یستمع الآن یجد له شهاباً رصداً»، - . جن / 9 - {و در [آسمان] برای شنیدن به کمین می نشستیم [اما] اکنون هر که بخواهد به گوش باشد، تیر شهابی در کمین خود می یابد.} و صراحت ندارد بر اینکه آن منع، مقارن آفرینش آسمان بوده تا منافاتی با حدوث آن داشته باشد و ممکن است رخصتی بین دو منع وجود داشته است.

«و أمسکها من أن تمور»: آن را نگه می دارد از اینکه بجنبد و جابجا شود. «الخرق»: سوراخ دیوار یا شکاف لباس و غیر آن. و در اصل مصدر «خرقته» یعنی بریدم و پاره کردم. و نیز به معنای بیابان و زمین وسیع است. «تنخرق فیها الریاح»: می وزد و شدید می شود. «الهواء»: به جسمی گفته می شود که یکی از عناصر است. و به هر چیز خالی نیز گفته می شود. چنانچه خداوند فرمود: «وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ» یعنی خالی از عقل و خیر.

مقصود از لرزش در خرق هوا، یا حرکت طبیعی یا فشاری است در فواصلی که ایجاد می شود با حرکت جسمی که خود یکی از عناصر است، زیرا دلیلی نیست که به آنچه بین آسمان و زمین است، منحصر باشد؛ یا مقصود، حرکت آن در جای خالی و تهی موهوم یا موجود به طور طبیعی است، یا فشار یا حرکت اجزاء آن در میان آسمان و زمین است .

«آیه مبصرة» یعنی نشانه چشمگیر و آنچه که با چشم بصر درک می شود. مبصرة در قول خدای تعالی «جعلنا آیۀ النهار مبصرۀ»، - . اسراء / 12 - {نشانه روز را روشنی بخش گردانیدیم.}مبصرة به روشن و آشکار و به روشنایی که با آن دیده می شود و روشنایی کننده مردم در آن یعنی بیناکننده مردمان تفسیر شده است. و «المحو» یعنی بردن اثر و خاموش کردن نور است و محو و تاریکی به ماه تفسیر شده که خود به خود تاریک است و مانند خورشید نیست و به اینکه نسبت به خورشید کم نور است و به ذره ذره کم شدن نورش، تا در محاق قرار گرفتن. و روایت شده که ابن کواء از امیر المؤمنین علیه السّلام از سیاهی ای که روی ماه است سؤال کرد؟ فرمود: این همان محو نشانه شب است و ممکن است در کم شدن روشنایی ماه تأثیرداشته باشد.

«من لیلها»: گفته شده «مِن» برای ابتدای غایت یا برای بیان جنس و متعلق به «ممحوة» یا «یجعل» است و گفته شده منظور «من آیات لیلها» است.

«المنقل» راه کوهستانی و «المدرج» راه، و «درج»: راه رفت. و «الدَرَج» یعنی راه و در بعضی نسخه ها «درجیهما» به صیغه مثنی آمده.

منظور از مناقل و مدارج ماه و خورشید، منازل و برج های آن هاست. و ظاهر آن است که تمییز و علم دو غایت برای مجموع افعال سابق است. و این اشاره دارد به کلام خدای تعالی که «و جعلنا اللیل و النهار آیتین فمحونا آیۀ اللّیل و جعلنا آیۀ النّهار مبصرۀ لتبتغوا فضلاً من ربّکم و لتعلموا عدد السّنین و الحساب»، - . اسراء / 12 - {و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم نشانه شب را تیره گون و نشانه روز را روشنی بخش گردانیدیم تا [در آن] فضلی از پروردگارتان بجویید و تا شماره سال ها و حساب [عمرها و رویدادها] را بدانید.} و به این آیه که «هوالّذی جعل الشمس ضیاءً و القمر نوراً و قدّره منازل لتعلموا عدد السنین و الحساب»، - . یونس / 4 - { اوست کسی که خورشید را روشنایی بخشید و ماه را تابان کرد و برای آن منزلهایی معین کرد تا شماره سالها و حساب را بدانید.} و ممکن است تمییز غایت برای اولی و علم غایت برای آخری یا دوتای آخر باشد که در این صورت لف و نشر مرتب می شود.

ظاهر کلام امام علیه السّلام آن است که دو نشانه را در آیه نخست به خورشید و ماه تفسیر کرده، نه به شب و روز، و اگر چه ظاهر روایت همان شب و روز است، و گفته شده مقصود این است که شب و روز دارای دو نشانه اند، و مقصود از آن ها در هر دو جا،خورشید و ماه است. و مقصود از حساب، حساب عمرها و اجل ها است که مردم در امور دین و دنیایشان به آن نیاز دارند، و اندازه و مقادیر آن ها، اندازه گردش آن ها و تفاوت وضعیتشان است.

«ثمّ علق فی جوّها فلکها»: سپس فلک آن ها را در جوّشان آویخت. ظاهر آن است که «ثم» در اینجا برای ترتیب در بیان است و شاید مقصود این باشد که فلک را به نیروی خود در جای آن از فضا آویخت، و این منافاتی با نفی تعلیق در نظم اجزاء ندارد که پیش از این بیان شد، جوّ فضای وسیع است یا فضای میان آسمان و زمین، فلک مدار ستاره ها و اختران است، و گفته اند مقصود از آن دائره معدل النهار است، و گفته شده: مقصود جنس آن و همه اجسام مُدوّری است که این نام بر آن صدق می کند و گفته شده، فلک در اینجا همان آسمان این دنیا است، طبق کلام خدای سبحان که «إنّا زیّنّا السماء الدنیا بزینۀٍ الکواکب»، - . صافّات / 6 - {به راستی ما آسمان این دنیا را به زیور اختران آراستیم.} و توجیه تعلیق آن در جو، میان همه این تفسیرها مشترک است و بنا بر مشهور که همه اختران در آسمان این دنیا نیستند. شاید دقیق تر این باشد که مقصود از فلک چیزی است که اختر متحرکی با حرکت آن، در آن جا دارد، و مقصود از جوّ، فضای پهناور موهوم یا موجود است که همان جای فلک است و چون فلک از آن او است، به او نسبت داده شده، و در این صورت ممکن است که مقصود از فلک، محیط محرّک سراسر آن باشد و ممکن است مقصود از فلک آن باشد که اختران و ستارگان مدار در آن جا دارند، و روشن است که فلک در جو آن است؛ یا مقصود از سماء، افلاک کلی باشد و مقصود از فلک، افلاک جزئیه که در داخل آن است.

و در برخی نسخه ها است که: «علّق فی جوها فلکاً»، در جو آن ها فلکی راآویخت، بدون ضمیر در فلک و آن زمانی است که همه اختران در یک فلک باشند.

«ناط» یعنی بست. «دراری» جمع دریّ است به معنی درخشان و گویا منسوب به درّ است و شبیه آن از نظر صفای آن. فراء گفته: کواکب دریّ نزد عرب ستاره های بزرگ است، و گفته اند یکی از [سیاره هفتم است و در نهایت کواکب] و یا سیاره پنجم، و ناگفته نماند که توصیف دراری به نهانی، با ظاهر این دو قول در تناقض است.

«إستراق السمع» یعنی مخفیانه گوش دادن. «ثواقب شهب» اشاره دارد به کلام خدای سبحان «إلّا من استرق السمع فأتبعه شهابٌ مبین»، - . حجر / 18 - {مگر آن کس که دزدیده گوش فرا دهد که شهابی روشن او را دنبال می کند.} و این آیه که «إلّا من خطفا الخطفۀ فأتبعه شهابٌ ثاقب»، - . صافات / 10 - {مگر کسی که [از سخن بالاییان] یکباره استراق سمع کند که شهابی شکافنده از پی او می تازد.}

«الإذلال» جمع ذل است به کسر، مثلاً گفته می شود: «امورالله جاریۀ أذلالها». أذلالها یعنی در مجاری و در حال خود، و گفته می شود: «دعه علی أذلاله» یعنی بر حال خود رهایش کن. و مراد از «هبوط»، یا به اصطلاح منجمان در برابر شرف و بالایی و برتری است، یا مقصود، توجه به حضیض و پایین ترین سطح حامل است و یا تدبیر، یا توجه به غروب که هبوط حسی است، و صعود نقطه مقابل آن است. و «النحوس» یعنی نحس ها و بدی ها، ضد سعدها و خوشی ها است.

«ثم خلق»: در اینجا ثم به معنی ترتیب حقیقی است، و به زودی در اخبار بیان خواهد شد که دلالت دارند بر مقدم بودن خلق فرشته ها بر آسمان ها، و ممکن است جمع میان آن ها به صورت خاص این مورد به فرشته ها باشد، که همیشه در آسمانند و از آن جدا نمی شوند .

«عمارة المنزل»: مسکونی کردن منزل بر خلاف خراب که ساکنی ندارد. «الصفیح»: سطح و روی هر چیز عریض. و نیز اسمی از اسامی آسمان است و منظور از صفیح أعلی در اینجا سطح هر آسمانی است و مقابل آن سطح پایینی است که زمین باشد یا بالای آسمان هفتم و یا بالای کرسی. «المَلَکوت»: عزت و سلطنت. «الفروج»: مکانهای خالی.

«فج»: راه پهن میان دو کوه است. «حشوت الوسادة بالقطن»: بالش را با پنبه پر کردم. «الفتق» یعنی شکاف جو، فضاء وسیع میان آسمان و زمین است، و این کلام دلالت دارد بر عدم پیوستگی کامل آسمان ها و نیز تجسّم ملائکه، و اینکه میان آسمان ها فراوان هستند وکاملاً آنجا را پُر کرده­اند، و در این صورت شبهه لزوم خلأ برطرف می شود، چنانچه متوجه خواهی شد.

«الفجوة»: فاصله و محل وسیع بین دو چیز. «زجل المسبحین»: صدای بلند تسبیح کنندگان. «الحظیرة» در اصل جایی است که سقف می زنند تا گوسفندان و شترها آنجا پناه گیرند و از گرما و سرما ایمن باشند. «القُدس»: و با دو ضمه یعنی پاکی، اسم و مصدر است. «السُتُرات»: جمع سُترة و آن چیزی است که بدان پنهان شوند. همچون لفظ «ستارة». «الحجاب»: آنچه به آن پوشیده شوند. «السرادق»: پارچه ای که بالای حیاط خانه می کشند. «المجد»: شرف و عظمت. «الرجیج»: زلزله و جنبش. و رجیج البحر(طوفان دریا) از همین ریشه است . «تستک منه الأسماع»: گوشها از آن کر شوند.

«سبحات» را به نور و ابّهت و جلال و عظمت تفسیر کرده اند و گفته اند: سبحات چهره زیبائی های آن است، زیرا وقتی روی زیبا می بینی می گویی: سبحان اللَّه، و شاید مقصود از آن انواری است که چشم ها توانایی دیدن آن را ندارند و از آن منع می شوند، واز آن تعبیر به حجاب می شود. «ردعه»: او را باز داشت. «الخاسئ» از سگ و غیره یعنی دور شده و رها نمی شود تا به مردم نزدیک گردد. «خسأت الکلب»: سگ را راندم و دور کردم. و ضمیر در «حدودها» به سحاب برمی گردد، و گفته اند مقصود این است که چشم ها در آنجا که نیرویشان تمام می شود می مانند چون نیروی آن ها پایان پذیر است و چون به مرز خود رسیدند می ایستند.

«اولی اجنحة تُسبّح جلال عزته» اشاره دارد به کلام خدای تعالی «اولی أجنحۀ مثنی و ثلاث و رباع»، - . فاطر / 1 - {([و] فرشتگان) که دارای بال های دوگانه و سه گانه و چهارگانه اند.} تسبّح در بیشتر نسخه ها با تشدید است از تسبیح و آن تنزیه و منزه بودن خدا است از نقص ها و در برخی نسخه ها بدون تشدید است به معنی شنا می کنند.

«خِلال»: وسط چیزی یا جمع خَلَل که آن فاصله بین دو چیز است. و در بعضی نسخه ها «خلال بحار عزته» آمده.

و شاید مقصود از آن، شناور بودن و سیر در طبقه های آسمان ها باشد و بالای آن، یا بالارفتن و پائین آمدن برای فرستادن پیام ها و غیر آن، یا سیرشان در مراتب قرب خدا با عبادت و تسبیح .

«لا ینتحلون»: «انتحل الشی ء و تنحله»: چیزی را برای خود ادعا کرد در حالی که برای غیر اوست. یعنی فرشتگان برای خودشان ادعای ربوبیت ندارند چنانچه بشر این ادعا را برای ایشان و برای خودش دارد. پس این فقره برای نفی ادعای استبداد است. و فقره دوم برای نفی ادعای مشارکت است. یا اینکه اولی نفی ادعای خالقیت از سوی آنها در اموری است که به امر خدا دخالتی در وجودش دارند. و دومی برای نفی چنین ادعایی در آن چیزهایی است که خداوند به مجرد فرمان و اراده خود خلق می کند. «مکرمون»: از إکرام و با تشدید از تکریم. و لام در «بالقول» عوض از مضاف إلیه است. یعنی با سخنشان از خدا سبقت نگیرند بلکه تابع سخن خدا هستند. چنانچه علمشان نیز تابع امر خداست.

«جعلهم فیما هنا لک»، و خدا آن ها را در آنجا (امانت دار وحی خود) ساخته است. شاید مخصوص برخی فرشته ها است چنانچه خدا فرموده «الله یصطفی من الملائکۀ رسلاً»، - . حج / 75 - {خدا از میان فرشتگان رسولانی برمی گزیند.}و همین در نسبت به همه کافی است. و «ما هنالک»، مراتب و درجه های فرشته ها یا کارها و مشاغلی است که به آن ها واگذار شده، و یا مقصود، ارباب و یاران آن ها است. و در سخن امام «حملهم» تضمین معنای بعث یا ارسال و مانند آن وجود دارد. و این عصمت همه ایشان را شامل می شود. «الریب»: شک یا تهمت. «الزیغ»: انحراف از حق. «المرضاة»: ضد ناخشنودی. «الإمداد»: یاری و تقویت. «الفائدة»: آنچه که از مال یا علم تازه و مانند اینها به دست آوری. «المعونة» مفعلة به ضمه عین از «استعان به فأعانه» است و گفته شده میم أصلی است و از ماعون گرفته شده. و شاید منظور از کمک او به فرشته ها تایید آن ها است با اسباب طاعت و تقرب و معارف و الطافی که آن ها را از گناهان منع می کند.

«و أشعر قلوبهم»: آنها را الزام کرد. از شعار به معنای لباس زیرین گرفته شده. و گفته شده از شعور به معنای ادراک است. گفته می شود: «أشعره الأمر و به»: اعلام کرد. «التواضع»: خشوع و تذلل. «أخبت الرجل»: برای خدا خضوع کرد و قلبش خاشع شد. «السکینة»: طمأنینه و وقار و سنگینی و هیبت. مقصود عدم جدایی آنها از خوف و خشوع است. «الذُلُل»: جمع ذلول ضد صعب(سخت) است. «مجده»: او را ثنا گفت و بزرگ شمرد. و جمع برای دلالت بر انواع است.

گشودن درها برای فرشته ها کنایه است از الهام به آن ها و آسان کردن وظائف آن ها، زیرا شیطان و نفس اماره که آن ها را به سمت بدی و گناه دعوت کند ندارند و بلکه آن ها را به گونه ای آفریده که از فرمانبرداری لذت می برند چنانچه در حدیث آمده: نوشیدنی آن ها تسبیح است و خوراکشان تقدیس.

«المنار»: جمع منارة و آن علامت است و اصل آن نور است. به همین دلیل «الواضحة» مؤنث آمد. «الأعلام» جمع عَلَم و آن کوه بلند و یا نشانه چیزی است.

نصب چراغ بر سر کوه برای فرشته، عبارت است از آشکاری کامل حقائق برای آن ها، چون شک و شبهه ای که بشر دارد، آن ها ندارند، و دلائل بسیار دارند چون به آستان عزت و ملکوت حق نزدیکند، و آنچه از آثار عزت و ملکوت خدا مشاهده می کنند، از ما نهان است.

«المؤصرات»: سنگینها. عدم گناهان سنگین به دلیل عصمت و عدم خلق شهوات در آنهاست. «رحل البعیر و ارتحله»: رحل را بر شتر گذاشت و رحل زین شتر است. و در حدیث است: «ارتحلنی ابنی الحسن» یعنی فرزندم حسن مرا همچون مرکب قرار داد و بر پشتم سوار شد. «الارتحال»: نا آرام و دلتنگ کردن. «العُقبة»: نوبت و جمع آن عُقَب، مثل غرفة و غرف. و منظور از عقبة شب و روز است که در پی هم می آیند. گفته اند: یعنی گذشت شب ها و روزها در فرشته ها اثری ندارند و سنگینی نمی کنند چنانچه بار بر شتر اثر دارد بر اساس وجه اول. و بنا بر وجه دوم، یعنی گذشت شب و روز مایه کوچیدن آنان از خانه شان نمی شود، و غرض بر کنار بودن آن ها است از آنچه برای آدمی رخ می دهد، از ناتوانی و یا نزدیکی به مرگ بر اثر گذشت زمان.

«النوازع»: از «نزع فی القوس» یعنی کمان را کشید. «نوازع الشکوک»: شبهات و گفته شده یعنی شهوات آنها. «النازعة»: تکان دهنده. در بعضی نسخه ها با غین آمده چنانچه در نهایه گفته از «نزغ الشیطان بین القوم»: یعنی فساد کرد. و گفته می شود «نزغه الشیطان» یعنی وسوسه اش کرد. «العزیمة»: آنچه رأی و تصمیمت بر آن محکم شود. «المعترک»: محل جنگ. «الاعتراک»: ازدحام.

ظن به معنای اعتقاد راجح غیر جزمی، و نیز به معنای شک است و بر اعم از این دو نیز اطلاق می شود. و شاید معنای آخر در اینجا ظاهرتر باشد. «معقد الشی ء»: محل بستنش. گفته می شود: «عقدت الحبل و البیع و العهد». و مصدر نیز هست. و حاصل کلام، نفی نفوذ شبهه و شک در عقاید یقینی فرشتگان است.

«و لا قدحت»: گفته می شود: «قَدَح بالزند»: با آتش زنه قصد برافروختن آتش کرد. و چه بسا بر قدح به معنای طعنه حمل شود که بعید است. «الإحن» جمع إحنة و آن کینه و خشم است. یعنی کینه و دشمنی های پنهان باعث برانگیختن فتنه در بین آنها نمی شود. «الحیرة»: هدایت نشدن به حق. «لاق الشی ء بغیره»: چسبیدن. و «اللیقة» به معنای چیزی که جوهر به آن می چسبد از همین ریشه است .

و مقصود، نفی حیرت آن ها در عقائدشان است وشاید مراد ازحیرت، شیفتگی بر اثر شدت دوستی باشد و کمال معرفت که خرد را خیره و حیرت زده می سازد، چنانچه اشاره خواهد شد.

و در صحیفه سجادیه آمده است: «و به خاطرشیفتگی به حضرت تو غفلت زده نمی شوند» که مقصود این است که شدت شیفتگی آن ها مایه کاستی معرفت و غفلت از مشاهده عظمت و جلال تو نمی شود،آن طور که در آدمی این غفلت صورت می پذیرد.

«أثناء الشی ء»: لابلای چیزی. «جاء فی أثناء الأمر»: در بین آن آمد. جمع ثِنی است. «فتقترع» به معنی قرعه کشیدن و انتخاب کردن است و در بعضی نسخه ها با فاء آمده یعنی او را بالا برد و احتمال اول با طمع مناسب تر است.

«الرین» چنانچه در بعضی نسخه هاست یعنی طبع و چرک و پوشاندن. و «ران ذنبه علی قلبه رینا»: گناه بر قلبش غلبه کرد. و در بعضی نسخه ها با باء است. «الفکرة»: اعمال نظر در کار.

«منهم»: یعنی از فرشتگان. «الغمام و الغمائم» جمع الغمامة به معنای ابر است. «الدلح» جمع الدالح به معنای ابر سنگین به خاطر آب زیادش. «الدلح»: این است که شتر با بارش راه برود در حالی که بار خسته اش کرده. «الشامخ» از کوهها یعنی مرتفع و بلند. «القُترة»: لانه شکارچی از جنس گچ و مانند آن که هنگام شکارش در آن مخفی می شود. و جمع آن قُتَر است مثل غرفة و غُرَف. و بر حلقه زره نیز اطلاق می شود. «الکوة»: پنجره. «الظلام»: تاریکی. «الأیهم»: جایی که در آن راه نیابند و بیایبان یهماء از همین ریشه است. گفته شده این دسته از فرشته ها خزانه دار و حاملان باران و آورنده های ابرند و شاید شامل آن هایی است که دنبال برف و سرما و قطره های بارانند و اگر پیش از نزول جایی بخواهند، جایشان در ابر است، و هم گماشتگان بر کوه ها برای نگهداری و مصالح دیگر، و ساکنان در تاریکی ها برای هدایت مردم و محافظت از آن ها و غیر آن.

به عقیده من، شاید مقصود، تشبیه آن ها به ابردر لطافت جسم، و به کوه ها در بزرگی خلقت، و به تاریکی در سیاهی است، بلکه این در نزد من اظهراست .

«تُخوم الأرض»: مرزهای زمین. و آن جمع تُخم و گفته شده تخم با ضمه و فتحه. و گفته شده «التَخم» مرز زمین و جمع آن تُخوم است مانند فَلس و فُلوس. ابن أعرابی و ابن سکیت گفته اند: تَخوم مفرد و جمعش تُخُم است مثل رسول و رسل. و در نسخه ها با ضمه است. «الرایة»: پرچم سپاه. «مخارق»: جاهایی که آن پرچمها با شکافتن هوا در آن جای گیرند.

«الریح الهفّافه» یعنی خوش و آرام، و گفته شده: یعنی مشوّش و پر اضطراب نیست تا آن پرچم ها را بلرزاند، بلکه آرام است و آن ها را تا آنجا که می رسند نگه می دارد.

«قد استفرغتهم أشغال عبادته»: عبادت خدا آنها را از کار دیگر فارغ ساخته. «حقائق الإیمان»: عقائد یقینی که سزاوار است ایمان نامیده شود یا برهانهایی که موجب این ایمان می شود.

در بعضی نسخه ها «وسّلت» آمده. گفته می شود «وسل إلی الله توسیلا و توسل»: یعنی عملی انجام داد که بدان به خدا تقرب جوید. «قطعهم الإیقان به»: آنها را از غیر از وَلَه منصرف می کند و به آن متوجه می سازد. «الوله» در اصل به معنای تحیر از شدت خوشحالی یا زوال عقل است. و منظور عدم توجه به غیر خداست. «الرغبة»: اراده، درخواست، طلب، حرص بر چیزی و طمع در آن. و معنا این است که درخواست و رغبت آنها تنها برای آنچه است که نزد خداوند است همچون قرب و ثواب و کرامت او. و شاید ضمایر در این فرازها به مطلق ملائکه بر می گردد مثل فرازهای بعدی.

باء در «بالکأس» یا برای استعانت است یا به معنای مِن است. و چه بسا در نوشیدن، متضمن معنای لذت تا با یاء متعدی شود. «الکأس»: ظرفی که در آن نوشیده می شود یا آنچه که نوشیدنی دائما در آن است و آن مؤنث است.

«الرویة»: سیراب کننده ای که عطش را می برد. «سویداء القلب و سوداؤه»: دانه دل، مرکز دل. «الوشیجة»: در اصل ریشه درخت. گفته می شود: «وشجت العروق و الأغصان»: ریشه ها و شاخه ها در هم فر رفتند. «حنیت الشی ء»: او را مایل گرداندم. «أنفد الشی ء»: آن را تمام کرد. «مادة التضرع»: آنچه موجب تضرع می شود. «أطلق عن الأسیر»: اسیر آزاد شد. «الرِبقة»: دسته ای که در ریسمانی گذارند و در گردن یا دست چارپا قرار داده شود تا نگهش دارد.

و تضرع به درگاه خدا در فرشته ها پایان پذیر نیست، چون از علم آن ها به بزرگی خدا و نیازشان به وی کم نمی شود و چیزی آن ها را از آن باز نمی دارد، و مراتب عرفان و قرب که آن ها را به تضرع و عبادت فرامی خواند، پایان ندارد، و سستی در نیروی آن هاراه ندارد، و به اندازه ظرفیت صعود و بالا رفتن مدارج طاعت و بندگی شان، قرب ونزدیکی شان به خدا بیشتر می شود؛ و هر چه تقرب بیشتر شود، علم آنان به بزرگی خدای سبحان دو چندان می شود، چنانچه به آن اشاره خواهد شد. «تولاه»: او را ولی گرفت. «تولی الأمر»: کار را به گردن گرفت. عدم تولی اعجاب کنایه از عدم استیلاء است. «الإعجاب»: بزرگ شمردن آنچه که انسان برای خود فضیلت شمارد. و گفته می شود «أعجب زید بنفسه»: به صیغه مجهول، یعنی احساس برتری کرد و به فضائلش شاد شد. می گویی «أعجبنی حسن زید»: وقتی از خوبیش در شگفتی شوی. «استکثره»: آن را زیاد شمرد. «ما سلف منهم»: عبادتهای گذشته شان. «الاستکانة»: ذلت و خضوع. «استکانة الإجلال»: خضوع ایشان ناشی از ملاحظه جلال و عظمت خداوند. «الفترة»: مصدر مره از الفتور به معنای سکون بعد از تندی و نرمی بعد از شدت. «دَأَب فی أمره دءوبا»: تلاش کرد و خسته شد. «غاض الماء غیضا و مغاضا»: آب کم شد و نقصان یافت. «المناجاة»: گفتگوی پنهانی. «أسلة اللسان»: کنار و لبه باریک زبان. «الهمس»: صوت پنهان. «الجُوار»: بلند کردن صدا به دعا و تضرع. یعنی اشتغالی جز عبادت برای آنها نیست پس صدای بلند آنها برای عبادت آرام و ساکن است. و در بعضی نسخه ها «بهمس الخیر» و در بعضی «بهمس الحنین» است که توجیه این دو نسخه خالی از تکلف نیست.

«مقاوم الطاعة»: صفهای عبادت. جمع مقام و عدم اختلاف شانه ها یعنی جلو نبودن بعضی از بعضی و عدم انحرافشان. «ثنیت الشی ء ثنیا»: او را گرداندم. «أثناه»: او را بازداشت. «ثنیته» نیز به معنای او را به سوی حاجتش بازگرداندم. «راحة التقصیر»: راحتی حاصل از کم کردن عبادت یا ترک آن بعد از خستگی .

«عدا علیه»: بر او غلبه و ظلم کرد. «التبلد»: کودن شدن و سرگردان شدن. «بلد الرجل بلادة فهو بلید»: غیر باهوش و زیرک. «انتضل القوم و تناضلوا»: برای مسابقه تیر انداختند. «الهمة»: تصمیم برای کاری تا انجامش دهد. «خدائع الشهوات»: وسوسه های شهوات که دور کننده از عبادت است. «انتضالها»: ورود و پی در پی آمدن آنها. «الفاقة»: فقر و نیاز. «یوم فاقتهم»: روزی که قبض روح شوند. چنانچه از بعضی روایات معلوم می شود. و بعید نیست که برای آنها نوعی از ثواب برای طاعتشان باشد مثل ازدیاد قرب و إفاضه معارف و یاد کردن خداوند و بزرگداشتش ایشان را و امور دیگر. پس اشاره به روز جزای آنهاست.

«یمموه»: آن را قصد کردند. «الانقطاع إلی أحد»: رو برگرداندن از غیر او و توجه به او. و ضمیر در «رغبتهم» یا همچون ضمیر «فاقتهم» به ملائکه بر می گردد و یا به خلق و یا به هر دو به گونه تنازع بر می گردد.

«الأمد»: پایان. و گاهی به معنای امتداد مسافت است. «یرجع»: لازم و متعدی می آید. می گویی: «رجع زید و رجعته أنا». «اهتر فلان بکذا و استهتر فهو مهتر به و مستهتر»: حریص به چیزی که درباره غیر آن سخن نگوید و غیر آن انجام ندهد. «المادة»: زیادی متصل. و هر چه گروهی را در جنگ و غیر آن یاری رساند ماده ایشان است. و شاید منظور از آن در اینجا یاریگر و تقویتگر باشد. کلمه «من» در «من قلوبهم» ابتدائیه است. یعنی به مواد ناشی از قلوب آنها غیر منقطع، و مِن در «من رجائه» بیانیه است. پس منظور خوف و رجائی است که برانگیزاننده آنها برای اطاعت است. و ممکن است که اولی بیانیه یا ابتدائیه و دومی صله برای انقطاع باشد.

و مقصود اثبات دوام خوف و رجاء آن ها است که سبب جدا نشدن آن ها از طاعت است و بلکه سبب بیشتر شدن آن است. چنانچه لفظ مواد به آن اشاره دارد. «السبب»: هر چیزی که بدان برای رسیدن به چیزی توسل جویند. «الشفقة»: ترس. «الونی»: ضعف و سستی. «لم تأسرهم»: آنها را اسیر نساخت. «الإیثار»: اختیار. «الوشیک»: نزدیک و سریع .

و معنا این است که: فرشته ها مانند بشر به رشته طمع دچار نیستند که تلاش در عبادتشان برای دست یافتن به طمع و خواسته شان در دنیای فانی باشد و یا برای دستیابی به سعادت دنیای باقی.

«استعظام العمل»: همان عجبی که نهی شده. «نسخ الشی ء»: زائل کردن و ابطال و تغییر چیزی. و منظور از رجاء در اینجا آن مقداری از آن است که از حد مطلوب بگذرد. که از آن به مغرور شدن تعبیر می کنند. «شفقات الوجل»: دفعات خوف. «لم یختلفوا فی ربهم»: یعنی در اثبات و نفی یا در تعیین یا در صفات همچون تجرد و تجسم و کیفیت علم و غیره. و گفته شده یعنی در استحقاق کمال عبادت. «استحوذ علیه»: مسلط شد و آن بر طبق اصل و بدون اعلال آمده. «التقاطع»: دشمنی و ترک نیکی و احسان. «تولیت الأمر»: به آن پرداختم. «تولیت فلانا»: او را ولی گرفتم یعنی دوست و یاور. «الغل»: کینه. «الشعبة من کل شی ء»: گروهی از آنها. «شعبتهم»: فرقه آنها. و در بعضی نسخه ها «تشعبتهم» بنا بر تفعل آمده و اولی ظاهر تر است. «الریب»: جمع ریبة به معنای شک یا شک همراه تهمت است.

«مصارفها»: انواع آنها و راههای آنها از امور باطلی که ذهنها از شبهات به سویش می رود. یا انواع انصراف اذهان از حق با شبهات و یا خود شبهات و شکوک. «اقتسموا المال بینهم»: آن را تقسیم می کنند. «أخیاف الهمم»: همتهای مختلف. و اصل آن از «الخَیَف» به معنای کبودی یکی از دو چشم و سیاهی دیگری در اسب و غیر آن. فی الفرس. و از همین معناست که به برادران مادری أخیاف گفته می شود زیرا پدرانشان مختلف است. «الهِمة»: آنچه بر انجام آن عزم می کنی. و گفته شده اولِ عزم است. و غرض، نفی اختلاف و دشمنی و تفرقه بین آنها با عارض شدن شکوک و اختلاف عزم آنهاست. یا نفی اختلاف از آنهاست و بیان اینکه آنها به دلیل دوریشان از شک و اختلاف همت فرقه واحدی هستند. «الزیغ»: جور و انحراف از حق. و در این تفریع دلالتی است بر اینکه صفات قبلی از فروع ایمان یا لوازم آن است.

«الطَبَق»: در اصل شیئی است به مقدار شیئی دیگر که از تمام جوانب منطبق بر آن است مانند پوسته آن. و از این ریشه است «الحمی المطبقة»: تب فراگیر و «الجنون المطبق»: دیوانگی همیشگی. و آسمانها أطباق هستند زیرا هر آسمانی مطابق زیرین آن است. «الإهاب»: پوست. «الحافد»: پر سرعت و سبک در کار و جمع آن حَفَد و بر خدمتکاران به دلیل سرعتشان در خدمت اطلاق می شود. «العزة»: قوت و غلبه. «العِظَم»: خلاف صغر مصدر عَظُم. و در بعضی نسخه ها با ضمه و آن اسم از «تعظم» است یعنی بزرگ شد.

«دحوها علی الماء»: آن را بر روی آب پهن کرد. «کبس الرجل رأسه فی قمیصه»: مرد سرش را داخل پیراهنش کرد. «کبس البئر و النهر»: آنها را با خاک پر کرد. بعضی شارحین نهج البلاغه گفته: «کبس الأرض»: آب را با قدرت و شدت به آن داخل کرد. «مور الأمواج»: تحرک و جنبش امواج. «استفحل الأمر»: امر شدید شد. و گفته شده امواج مستفحلة یعنی امواجی که همچون هیجان حیوان نر هیجان دارند. و گفته شده یعنی حمله ور. «اللُجة»: قسمت زیاد آب. و از این ریشه است «بحر لجی»: دریای عمیق. «زخر البحر»: آب دریا بالا آمد و زیاد شد و امواجش بلند شد. «اللَطم»: زدن صورت با کف دست. «التطمت الأمواج و تلاطمت»: امواج با یکدیگر برخورد کردند. «الأَذِیّ»: موج شدید. و جمع آن أواذیّ. «الصفق»: زدنی که صدایی از آن شنیده شود. و به معنای رد کردن است. «اصطفقت الأمواج»: امواج به یکدیگر برخورد کرده و یکدیگر را برگرداندند. «التقاذف»: تیراندازی با قوت. «الثبج» و «ثَبَج البحر»: قسمت عمیق و وسط دریا. و گفته شده اصل آن، بین شانه و پشت انسان است و منظور در اینجا امواج بلند است. «الرُغاء»: صدای شتر. «الزَبَد»: آنچه بالای سیل است. و گفته شده «زبدا» منصوب به چیز مقدّری است یعنی «ترغو قاذفة زبدا». به نظر من ظاهر آن است که ترغو از الرَغَوَة باشد به معنای کفی که بالای چیز در حال جوشیدن قرار گیرد. گفته می شود: «رغی اللبن»: شیر کف گرفت. پس در آن جدا کردنی هست. و این منافاتی با تشبیه به فحل که جنس مذکر هر حیوانی است، و بیشتر در مورد شتر استعمال می شود، ندارد. و «هاج الفحل»: به جنب و جوش آمد و هوس جفتگیری کرد. «خضع»: خوار شد. «جماح الماء»: جوشش آب از «جمح الفرس» یعنی اسب بر صاحبش غالب شد و او نتوانست مهارش کند. «هیج الماء»: جوشش و فوران آب. «الارتماء»: تیراندازی و دشنام دادن. و «ارتماء الماء»: تلاطم آب .

اصل «الوطء»: لگد مال کردن. «الکلکل»: سینه. «ذل»: خوار شد. یا نرم و آرام شد بر خلاف صعب یعنی سخت. و در بعضی نسخه ها «کَلّ» آمده یعنی دچار کندی شد. از «کل السیف»: شمشیر نبرید. «المستخذی»: بدون همزه - چنانچه در نسخه هاست - یعنی خاضع و مستقیم. و گاهی بنا بر اصل خود همزه می گیرد. «تمعکت»: استعاره از «تمعکت الدابة»: چارپا در خاک غلطید. «الکاهل»: بین دو کتف. «فأصبح بعد اصطخاب أمواجه ساجیا»: الاصطخاب افتعال از الصخب به معنای کثرت فریاد و جنب و جوش صداهاست. «الساجی»: ساکن. «الحَکَمة»: آهنی در لگام اسب که زیر گلوی اسب قرار گرفته او را از مخالفت با صاحبش باز می دارد.

در اینجا اشکالی مطرح کردند، و آن این است که سخن حضرتش اینگونه نشان می دهد که گذاشتن زمین بر آب باعث آرامش و فرو نشستن موج و جوشش آن شد، و این خلاف آن چیزی است که ما شاهد آن هستیم، چرا که وقتی جسم سنگینی را در آب آرامی می اندازند، به لرزه درمی آید و موج برمی دارد. پس چگونه آب با آمدن جسم سنگین روی آن آرام گرفت؟

و این طور پاسخ گفته اند که اگر موج آب به واسطه باد تند باشد، ممکن است که با افتادن چیز سنگینی در آن آرام شود چرا که آن جسم جلوی باد را می گیرد، از این رو اگر در ظرفی آب بریزیم و با وسیله ای به آن باد بزنیم،حرکت می کند و در صورتی که جسمی بر سطح آن قرار دهیم که اطراف آن ظرف را بگیرد و با وسیله ای به آن باد بزنیم، حرکت نمی کند، زیرا این جسم میان باد و سطح آب حائل شده است. و می توان اینگونه گفت که هیجان آب، به جهت بادی سخت و شدید،نخست متحرک بوده و موج داشته و وقتی زمین بر روی آن نهاده شد، جلوی آن باد را گرفته است. در کلام آن حضرت ذکر این باد آمدهاست، آنجا که می­ فرماید: وزشگاه آن بسته و نازاد شد... تا آخر کلامش که خواهد آمد.

و بهتر این است که گفته شود، مقصود آن حضرت، نفی تموّج مطلق نیست بلکه نفی تموّج شدید است که آب بر اثر گرد باد تند و طوفان سخت، دچار آن شده بود، چون بادی آفرید که آب را مانند مشک به جنبش در آورد، و آن را از همه جهت به هم می زد، و اول و آخر آن را روی هم می غلطانید، چنانچه به زودی در کلامش می آید؛ و چون زمین را در آن فشرد، به طوری که آب همه آن را فرا نگرفت، شکی نیست که وزش باد و تموج از این سوی که زمین به آن چسبیده بود، قطع شد. و نیزوقتی زمین از دیگر سوی مانع سیل و طغیان آب شد، مایه سستی تموج آن گردید، به علاوه آب در اطراف زمین پخش شد و آب به صورت طبیعی جاهای خالی و گودال ها و دره های زمین را پر کرد و دریای واحد به صورت دریاهای متعددی در آمد که بعضی به بعضی دیگر متصل شدند و سواحل اطراف دریاها را فراگرفت، به گونه ای که جز در سطح دریا، مانع تلاطم شدید شد، وبه خاطر پراکندگی و عمق زیاد آن، تموج شدید را از دست داد و آرام شد؛ و همه این ها مایه آرامشی است که به آن اشاره کرده است.

به نظر من، این مؤید آن است که اگر فرض کنیم حوضی به پهنای یک فرسخ در یک فرسخ باشد و ما یک ساختمان بسیار بزرگی میان آن بسازیم، شکی نیست که موجش کمتر می شود زیرا موج از هر سو به آن ساختمان می خورد و بر می گردد، این جواب ها بنا بر قواعد طبیعت گراها و مادی گراها و خیالات سست آن ها است، و گرنه در برابر بیان آن حضرت دلیلی لازم نیست، زیرا شاید آفریدن زمین و فشردن آن در آب، عامل مؤثر دیگری در آرامش آن باشد که به عقل ما نرسد.

ابن میثم می گوید، مقتضای کلام آن حضرت آن است که آفرینش آب پیش از زمین بوده و مایه آرامش آن گردیده و برهان عقلی هم به آن گواه است، زیرا وقتی آب بیشتر زمین را در خود دارد، جای زمین محسوب است و مکان بر آنچه در آن است تقدّم طبیعی دارد، اگرچه کلام حضرت دلالت دارد که آفرینش آب بر آفرینش زمین تقدّم زمانی دارد، همان طور که مورد پذیرش مخاطبان است.

و این تأویل ها و تفسیرها برای عباراتی که به ظاهردلالت بر تقدم و حدوث زمانی دارد، بعید به نظر می رسد، چنانچه جلوتر خواهید دانست، ان شاء اللَّه تعالی.

«سکنت الأرض مدحوة»: یعنی در حالی که زمین پهن شده بود. و این با کروی بودن منافات ندارد. و گفته شده از «الدحو» به معنای پرتاب کردن و انداختن است. «اللجة»: قسمت زیاد آب - چنانچه گذشت -. «التیار»: موج و گفته شده بزرگترین موج. «لجته»: عمیق ترینش. «النخوة»: افتخار، احساس بزرگی، تکبر و تعصب. «البأو»: رفعت و احساس بزرگی و کبر. «الاعتلاء»: سرگردانی و احساس رفعت. «شمخ بأنفه»: تکبر کرد. از «شمخ الجبل»: کوه بلند شد. «السمو»: بلندی. «غلواء الشباب»: اول جوانی و شور جوانی. و مقصود بیان آرامش زمین در آب متلاطم و منع آب از حرکت دادن و جنباندن آن است.

«کعمت البعیر»: دهان شتر را وقتی که به هیجان آمد با کعام بستم. و کِعام شیئی است که در دهان وی گذارند. «الکِظة»: حالتی که شخص در اثر پرخوری دچار می شود. «الجِریة»: حالت جریان و یا مصدر جریان است. «کظة الجریة»: سنگینی آب زیاد در جریانش. «همدت الریح»: باد ساکن شد. «همود النار»: خاموش شدن آتش. «نَزَِق الفرس نزقا و نزوقا»: پرید. و «النزقات»: دفعات پریدن. «نزق الغدیر»: برکه تا سرش پر شد. بنا بر این معنا، همود النار به معنای فرو رفتن آتش می شود ولی معنای اول ظاهرتر است.

«الزَیَفان»: ناز و تکبر در راه رفتن. از «زاف البعیر یزیف» وقتی که شتر با ناز راه رود. و در بعضی نسخه ها «و لبد بعد زیفان وثباته»: گفته می شود «لَبَد بالأرض»: به زمین چسبید و اقامت کرد. و از این ریشه است «اللَبِد» یعنی کسی که از منزلش تکان نمی خورد و در طلب معاش نمی رود. و به صورت «و لبد بعد زفیان» نیز روایت می شود. که به معنای شدت وزش بادهاست. گفته می شود «زفت الریح السحاب»: باد ابر را رد کرد. «الزَفَیان»: کمان پر سرعت برای پرتاب تیر.

«الوثبة»: پریدن بلند. «هیج الماء»: جنبش و فوران آب. «أکنافها»: جوانب و اطرافش. «شواهق الجبال»: کوههای بلند. «الباذخ»: بلند. «الینبوع»: آبی که زمین بجوشد. و شاید جریان بالفعل در آن معتبر باشد. پس از قبیل اضافه خاص به عام می شود یا اینکه تکرار برای مبالغه است. و گفته شده ینبوع رود کوچک پر آب است. که در این صورت نیاز به تکلفی ندارد. «عرنین الأنف»: ابتدای بینی زیر محل تلاقی دو ابرو. و ظاهر آن است که ضمیر «أنوفها» همچون ضمایر قبلی و بعدی به الأرض(زمین) بر می گردد.

لفظ عرنین و أنف برای قله های بلند کوهها استعاره گرفته شده است. و اینکه تنها کوهها را به جوشیدن چشمه ها از آنها اختصاص داد تنها به این دلیل است که اکثر چشمه ها از کوهها و مکانهای مرتفع می جوشد و اثر قدرت در آنها آشکارتر و نفع آنها بیشتر است.

«السهب»: بیابان با اطرافی دور(وسیع). «البِید»: جمع بیداء و آن بیابانی ست که رونده اش را هلاک می کند. «الأخادید»: جمع أخدود و آن شکاف در زمین است و منظور از أخادید زمین محل جریان رودهاست.

و شاید که تعدیل و آرام شدن حرکات زمین به واسطه کوه های لنگرآسا و بلند برای این است که کوه ها را برای تعدیل کردن حرکت نهاده که اسباب تحرک را خنثی کنند و آرامش فراهم شود، یا مقصود این است که به واسطه کوه ها، حرکات به هر سو تقسیم شدند و آرامش پدیدار شد. و ممکن است مقصود این باشد که به واسطه کوه ها زمین وضعی به خود گرفت که به واسطه زلزله ها گاهی حرکت می کند و گاهی نمی کند و حرکت را چیره و غالب بر آرامش نساخت، با احتمال اینکه ممکن است زمین همیشه حرکت نامحسوس داشته باشد، و کسی که حرکت تند شبانه روزی زمین را می داند، نیازی به پیچیده کردن امر و توجیه ندارد و کوه ها را وسیله تعدیل آن حرکت می شمارد.

«الجلامید»: جمع جلمد و جلمود یعنی صخره ها. «الشناخیب» جمع شُنخوب یعنی قله کوهای بلند و کوههای بلند. «الصیاخید» جمع صیخود و آن صخره سخت است. المَیَدان: تحرک و جنب و جوش. «رسب فی الماء رسوبا» بر وزن نصر و کرم یعنی ته نشین شد. «جبل راسب»: کوه ثابت. «القِطَع»: جمع قِطعة یعنی جزئی از چیزی. و به سکون طاء نیز روایت شود یعنی فرشی که زیر بار شتر اندازند. گفته شده گویا خداوند زمین را همچون شتری قرار داده و برای آن فرشی گذاشته و کوهها را در این فرش نهاده است. «الأدیم»: پوست دباغی شده. «أدیم السماء و الأرض»: قسمت آشکار آسمان و زمین. «رسوب الجبال فی قطع أدیمها»: داخل کردن کوهها در اعماق زمین.

«التغلغل»: داخل شدن. «السَرَب»: اتاقی در زمین که منفذی ندارد. گفته می شود «تسرب الوحش و انسرب فی جحره»: یعنی حیوان وحشی داخل لانه اش شد. «الجوبة»: حفره و شکاف. «الخیشوم»: انتهای بینی. «السهل من الأرض»: زمین هموار ضد «الحزن»: ناهموار. «جُرثومة الشی ء»: اصل چیزی. و گفته شده به معنای خاک جمع شده در پای درخت است و این معنا مناسب تر است. و شاید منظور از جراثیمها مواضع مرتفع زمین باشد.

مفهوم و محتوای کلام این است که زمین پیش از آفرینش کوه ها در جنبش و لرزش بود و به واسطه آن ها آرام شد، و ظاهرآن این است که نفوذ کوه ها در اعماق زمین و برآمدن و بلند شدن بر روی زمین، هر دو در آرامش وسکون زمین اثر دارند، و به برخی از این قول در کتاب توحید اشاره شد، و برخی در باب های پیش رو خواهد آمد، ان شاء اللَّه.

«فسح له» بر وزن منع یعنی وسیع شد. و شاید مضافی در کلام در تقدیر باشد. یعنی بین منتهای جو و زمین. یا اینکه منظور از جو منتهای آن است یعنی سطح مقعر آسمان. «المتنسم»: موضع تنسم و تنسم یعنی طلب نسیم و استنشاق آن که فایده اش خنک شدن قلب است تا از غلبه حرارت آسیب نبیند. «مرافق الدار»: آنچه اهل خانه از آن بهره گیرند و در زندگی به آن نیاز دارند. «إخراج أهل الأرض علی تمام مرافقها»: یعنی ایجاد اهل زمین و سکونت دادنشان در آن بعد از تهیه آنچه که معاششان را اصلاح کند و توشه معادشان شود.

«الجُرُز»: زمینی که گیاه و آبی ندارد. «الرابیة»: زمین بلند. همچنین است الرُبوة. «الجَدوَل»: رود کوچک. «الذریعة»: وسیله. «ناشئة السحاب»: اولین قسمتی از ابر که پدید آید. یعنی ظهورش شروع شود. گفته می شود: «نشأت السحاب» یعنی ابر بلند شد. «الغَمام»: جمع الغَمامة یعنی ابر سفید. «اللُمَع»: جمع لُمعة و آن در اصل قطعه ای از گیاه است وقتی که شروع به خشک شدن کند. که آن قطعه زمین از میان سایر زمینها می درخشد. «القَزَع» جمع قَزَعة و آن قطعه ای از ابر است. «تباین القزع»: دوری آنها از یکدیگر. «المَخض»: حرکت مشکی که شیر دارد تا کره آن خارج شود. «تمخضت»: حرکت کرد. «اللجة»: قسمت زیاد آب. «المُزن» جمع المُزنة و آن ابر است و گفته شده ابر سفید. و ضمیر در «فیه» به المزن بر می گردد. یعنی آب گذاشته شده در آن حرکت کرد و آماده نزول شد. «التمع البرق و لمع»: برق درخشید. «کففه»: جوانب و حواشی آن. طرف هر چیزی را کُفة گویند. و أصمعی گفته: هر چیزی که کشیده شود مثل حاشیه لباس و ریگزار به آن کُفه گویند. و هر چیزی که گرد باشد مثل صفحه ترازو به آن کِفة با کسره گویند و فتحه نیز در آن جایز است. «ومیض البرق»: درخش برق. «لم ینم»: قطع و سست نشد.

«الکَنهَوَر»: قطعاتی از ابرها همچون کوه. و گفته شده ابرهای متراکم. «الرَباب»: ابر سفید. و گفته شده ابری که او را غیر از ابر می بینی که گاهی مشکی و گاهی سفید است. جمع ربابة است. «المتراکم و المرتکم»: فشرده. و گفته شده میم بدل از باء است گویا بعضی بر بعضی دیگر سوار شده اند. «السح»: ریختن و جریان از بالا. «المتدارک» از الدَرَک به معنای به هم رسیدن است. گفته می شود: «تدارک القوم» وقتی آخرین یک گروه به اولینشان برسد. «أسف الطائر»: پرنده به زمین نزدیک شد. «هَیدَبه»: آنچه از آن نزدیک و آویخته شود چنانچه مژگان چشم آویخته است. «مری الناقة یمریها»: پستان شتر را لمس کرد تا شیرش در آمد. که اینجا به دو مفعول متعدی شده است. و «تمری» و بدون ضمیر نیز روایت شده.

«الجَنوب»: بادی که محل وزشش از مطلع ستاره سهیل تا مطلع ثریا است و باران­زا­ تر است. «الدِرَر»: جمع دِرة یعنی ریختن و ریخته شدن. و گفته شده الدرر یعنی الدار مانند «قَیِّماً» در سخن خداوند که به معنای قائما است. «الهضب»: باران و جمع آن أهضاب و سپس أهاضیب است مانند قول و أقوال و أقاویل.

«الدُفعة من المطر»: بارانی که یکباره می ریزد. «الشآبیب» جمع شؤبوب و آن بارانی است که یک دفعه و به شدت می ریزد. «البرک»: سینه. «البوانی»: دست و پای شتر و ارکان ساختمان.

بعضی شارحان نهج البلاغه گفته: «بوانیها» به فتح نون تثنیه بِوان بر وزن فِعال به معنای عمود خیمه است و جمع آن بون است. و آن که «بوانیها» روایت کرده منظورش ملصقات آن است. از این سخن عرب که گوید: «قوس بانیة» وقتی کمان به وتر بچسبد. و روایت اول صحیح تر است. پایان.

و در نسخه های قدیمی صحیح به صیغه جمع آمده است. در النهایة «البوانی» را به ارکان ساختمان و در قاموس به دست و پای شتر تفسیر کرده است. و بنا بر همه احتمالات، اضافه به خاطر کمترین ملابسه صورت گرفته و در این کلام، ابر به شتر حامل بار و خیمه ای که ستونش کشیده شده تشبیه گشته است.

«البَعاع»: سنگینی ابر از باران. «استقلت»: قیام کرد و بلند شد. «استقلت به»: او را برداشت و بالا برد. «العِب ء»: بار و سنگینی. «الهوامد من الأرض»: زمینهای بدون گیاه. «الزَعَر»: بالای مو در سر. گفته می شود: «رجل أزعر». «الأزعر»: جای کم گیاه. جمع آن زُعر. منظور در اینجا کوههای کم گیاه است از جهت شباهتش به سرهای کم مو. «العُشب»: علوفه تر. «بهج»: بر وزن یعنی شاد شد. و بعضی شارحان نهج البلاغه گفته: کسی که به ضمه هاء روایت کرده معنای نیکو و نمکین شد را اراده کرده از بهجت به معنای نیکویی. «الروضة»: زمین سبز. و جایی که آب در آن جمع می شود. «استراض الماء»: راکد شد. «تزدهی»: تکبر و فخر ورزید. که افتعال از «الزهو» به معنای کبر و فخر است. «الرَیط»: جمع رَیطة هر پارچه ای که دو تکه نباشد بلکه یک بافت و یک تکه باشد. و گفته شده هر لباس نازک نرمی.

«الأزاهیر» جمع أزهار و آن جمع زَهرة بالفتح و آن گیاه و شکوفه آن است. و گفته شده: گیاه زرد است. و اصل الزهرة، نیکویی و بهجت است. «الحِلیة»: آنچه بدان زینت کنند از زیور آلات ساخته شده از طلا و نقره و سنگهای معدنی.

«ما سمطت به»: یعنی علّقت به صیغه مجهول از باب تفعیل و در بعضی نسخه های صحیح با شین. «الشمیط من النبات»: گیاهی که سیاهیش با شکوفه سفید مخلوط شده است. و اصل آن «الشَمَط» است به معنای سفیدی سر که با سیاهیش مخلوط شود. «النضارة»: زیبایی و طراوت. «النَور»: شکوفه یا شکوفه سفید.

«البَلاغ»: وسیله رسیدن به چیز مطلوب. «الفج»: راه وسیع بین دو کوه. و جمع آن فجاج است. و شکافتن آن، یعنی خلق آن به شکل مخصوص. «الآفاق»: نواحی.

«المنار»: جمع منارة یعنی علامت. و منظور در اینجا آن چیزی ست که رهروان بدان هدایت یابند مثل کوهها و تپه ها یا ستارگان و اولی در اینجا ظاهرتر است. «الجادة»: وسط راه و قسمت اعظم آن. «مهد الشی ء»: آن را گسترد و بسط داد. «مهد الأمر»: کار را مستقیم و اصلاح کرد .

و شاید مقصود در اینجا کامل کردن آفرینش زمین، موافق مصالح ساکنانش در نظم امور باشد. و گفته شده، شاید منظور از آمادگی زمین آن باشد که آن را بستر یا گهواره نموده، چنانچه خدای تعالی فرمود: «ألم نجعل الأرض فراشاً»، - . نبأ / 6 - {آیا زمین را گهواره ای نگردانیدیم؟} یا اینکه آن را گهواره نموده مانند گهواره کودک، چنانچه فرمود «الّذی جعل لکم الأرض مهاداً»، - . طه / 53 - {همان کسی که زمین را برایتان گهواره ای ساخت.}

«جِبِلّه» به معنی خلقت و طبیعت است، و گفته شده که در کلام خدای تعالی «والجبلّۀ الأوّلین»، - . شعراء / 184 - {خلق [انبوه] گذشته.} یعنی دارندگان خلقت. و ممکن است به معنی مخلوق باشد و گفته شده جبله، به جماعت یا گروهی از مردم می گویند، و مقصود از اولین جبله، اول کس از نوع انسان است و ردی است بر کسانی که معتقد به قدم انواع موجودات و مخلوقات هستند. «أرغد فیها أکله» یعنی رزق و بهره او را وسعت بخشید و خداوند فرمود: «فکلا منها رغداً حیث شئتما»، {و بخورید از بهشت فراوان هر جا که می خواهید.}

درباره کلمه «موافاة» در کلام امام علیه السلام، ابن ابی الحدید گفته: نمی تواند مفعول له باشد تا عذر و علت عمل محسوب گردد، بلکه مصدر فعل محذوفی است یعنی انجام داد گناه را انجام دادنی، و با آنچه خدا از پیش می دانست و علم داشت، تطبیق پیدا کرد.

«پس از توبه فرودش آورد» تصریح دارد بر اینکه فرود آوردن و هبوط پس از توبه بوده، وآنچه از بسیاری آیات و اخبار برمی آید که عکس آن است، شاید مقصود توبه کامل است یا آنکه قبول توبه پس از آن بوده، و تأویل و تفسیر این گناه و مانند آن که به انبیاء نسبت داده شده، در مجلد پنجم بیان شد.

«مما یؤکد علیهم»: شاید تعبیر به لفظ تأکید، به دلیل فطری بودن معرفت خدای سبحان یا وضوح آیات صنع در دلالت بر خالق و یا به هر دو دلیل باشد .

در المغرب گفته: «تعهد الضیعة و تعاهدها»: آن را آورد و اصلاحش کرد. و حقیقت آن تازه کردن رسیدگی به آن است.

«والقرن» به مردم هر دوره می گویند که عمرشان قرین همدیگر است و از اقتران گرفته شده و گفته می شود مدت آن چهل سال است و گفته شده هشتاد سال است و صد سال هم گفته اند. زجاج می گوید: در نظر من قرن - با اینکه خدا داناتر است - اهل هر دوره ای است که در آن پیغمبری یا طبقه ای از دانشمندان بوده اند، چه سال های کم باشند، چه بسیار و طولانی.

«مقطع الشی ء»: آخر آن. گویا از آنجا قطع می شود. «عذر الله»: آن عذرهایی که خدا برای عقوبت مکلفان در صورت معصیت برایشان تبیین کرد. «نذره»: آن حوادثی که خدا بدانها انذارشان داد. و آن کسی را که با زبان خودش توسط رسولان انذارش داد. این یک قول بود و گفته شده: این دو مصدر هستند به معنای اعذار و انذار. و منظور ختم رسالت به پیامبر ما است.

«و قدر الأرزاق»: از آنجا که متبادر از قسمت، پخش کردن به طور مساوی است، امام علیه السلام با ذکر دو لفظ کثیر و قلیل، آنچه اراده داشت - در دفع این توهم - بیان فرمود. و اما از آنجا که این مطلب موهِم جور بود با ذکر عدل این توهم را رد فرمود. و با ذکر ابتلا و امتحان به حکمت آن اشاره فرمود. و «فعدّل» با تشدید نیز روایت شده است. «التعدیل»: قیمت گذاری. و بازگشت هر دو معنا به یک چیز است.

«الابتلاء»: امتحان. «المیسور» و «المعسور» مصدر هستند به معنای عسر(سختی) و یسر(آسانی). مانند مفتون به معنای فتنه. و نزد سیبویه آمدن مصدر به معنای مفعول ممتنع است. او گفته: میسور زمانی است که در آن آسانی پدید آید. و خبر گرفتن در مورد خداوند ظاهری است.(زیرا خداوند به همه چیزآگاه است.).

«غنیها و فقیرها»: ظاهرا لف و نشر مرتب است. و ضمیر در هر دو به الأرزاق بر می گردد. و در اضافه توسع صورت گرفته و احتمال دارد به اشخاص که از مقام سخن فهمیده می شود برگردد و یا به دنیا و یا به ارض برگردد. و شاید یکی از این دو احتمال اخیر با بعضی ضمیرهای آینده مناسب تر باشد .

«عقابیل» جمع عقبول یعنی دمل و جوش های ریزی که به دنبال تب و بیماری برلب درمی آید، و تشبیه نداری و نیازمندی و احتیاج و فقر به آن ها، نکته لطیفی دارد، زیرا آن ها مایه زشتی صورت و رخسارمی شوند و در جایی در می آیند که پوشاندن آن میسر نیست و فوائد نهانی با خود به همراه دارند. فقر و آثارش هم اینچنین هستند و به علاوه، بیشتر پس از لذت بردن از نعمت هستند.

«طوارق الآفات»: مصیبتهای تازه و آنهایی که در شب ناگهانی می آیند. «الطروق»: آمدن در شب. «الفرج»: جمع فرجة یعنی رهایی از همّ. و جمع فرجه در «فرجة الحائط»(شکاف دیوار) نیز هست. «الفرح»: شادی و نشاط. «الغُصة»: آنچه در حلق عارض شود. «النَزَح»: همّ و هلاک و انقطاع. «الأَجَل»: مدت شی ء و انتهای وقت در مرگ و زمان پرداخت دَین. و تعلیق اطاله و تقصیر بر معنای اول واضح است. و اما تقدیم و تأخیر ممکن است به این اعتبار باشد که هر مدتی انتهایی دارد پس تقدیم به تقصیر بر می گردد و اطاله به تأخیر و عطف برای تفسیر تأکیدی می شود. و ممکن است منظور از تقدیم قرار دادن بعضی عمرها قبل از بعضی و تقدیم بعضی امتها بر بعضی باشد که در این صورت عطف برای تأسیس است.

و ممکن است منظور از تقدیم اجل­ها قطع بعضی عمرها به دلیل اسبابی چون قطع رحم باشد. - چنانچه در روایات آمده - و منظور از تأخیر آنها طولانی کردنش به دلیل اسبابی دیگر باشد. پس ضمیر در قدمها و أخرها بنا بر استخدام به آجال به معنای دوم برگردد. یا اینکه نوعی مجازگویی در تعلیق باشد چنانچه گذشت.

و «السبب» در اصل ریسمانی است که برای رسیدن به آب و غیر آن به کار می رود. سپس این معنا را توسعه دادند. «اتصال أسباب الآجال»: یعنی اسباب انقضای اجل­ها یا اسباب خود اجل­ها که به معنای دوم یعنی مرگ واضح است. و ممکن است اسباب عبارت از اجل­ها به معنای اول باشد.

«خالجا»: جذب کننده. «الشَطَن»: ریسمان. منظور از «أشطان الآجال» که مرگ آنها را می کِشد همان عمرهاست که به جهت طول و امتدادش به ریسمانها تشبیه شده است. «المرائر»: جمع مریر و مریرة و آن ریسمانهایی است که بر بیش از یک رشته بافته شده. این معنا را در النهایة گفته. و گفته شده ریسمانهایی ست که سفت بافته شده اند. و گفته شده ریسمانهای بلند و باریک.

«الأقران»: جمع قَرَن در اصل ریسمانی ست که دو شتر را به هم می بندد و شاید منظور از «مرائر أقران الآجال» عمرهایی باشد که به دلیل قوت مزاج و بنیه و غیره امید طولانی شدنش می رود.

«من» در «من ضمائر المضمرین» بیانیه است. «الضمائر»: صورتهای ذهنی پنهان در ادراکات است. «النجوی»: اسمی­ است که جای مصدر می نشیند و به معنای سخن گفتن پنهانی است. «الخواطر»: آنچه در قلب خطور می کند مثل تدبیر امری و غیر آن. «رجم الظنون»: هر چیزی که ظن بدون دلیل به آن سبقت جوید. یا منظور سرعت ظن است. «الحدیث المرجم»: سخنی که معلوم نیست حق یا باطل است. «عُقدة کل شی ء»: محلی از آن که بسته و محکم شده. «مسارق العیون»: نظرهای پنهانی. یعنی به دلیل مخفی بودنش گویا چشم آن نظر را می دزدد. «أومضت المرأة»: وقتی مخفیانه نگاه کند. «أومض البرق»: برق کمی درخشید. و در اطراف ابر پخش نشد. «والجفن» به فتح، پلک چشم از بالا و پائین است و جمع آن اجفان و جفون و اجفن است. منظور احاطه علم خدای سبحان به همه چیز از کلی و جزئی است و ردی است بر کسانی که علم خدا را منحصر در برخی کلیات دانستند.

«أکنان و أکنّه»، هر ساختمانی و پناهگاهی است که آدمی برای دفع گرما و سرما به آن پناه می برد، و نگهدارنده وپوشاننده هر چیزی را می گویند، چنان که خدای تعالی می فرماید: «جعل لکم من الجبال أکناناً»، - . نحل / 81 - {و از کوه ها برای شما پناهگاه هایی قرار داده.} ابن ابی الحدید می گوید: در روایت آمده که«أکنّة القلوب»، غلاف و پوشش دل ها است، و خدای تعالی فرمود: «و جعلنا علی قلوبهم أکنّۀ أن یفقهوا»، - . انعام / 25 - { و[لی] ما بر دل هایشان پرده ها افکنده ایم تا آن را نفهمند.}

«غیابة البئر»: ته چاه. «أصغی»: گوش داد. «أصغی إلیه»: با گوشش به او مایل شد. «استراق السمع»: مخفیانه گوش دادن. «صاخ و أصاخ له»: گوش داد .

«مصائخ الأسماع»: شکافهای گوش که با آن می شنوند. «الذر»: مورچه های کوچک. «مصایفها»: جاهایی که در تابستان اقامت می کند. «مشاتی الهوام»: محلهای اقامتشان در زمستان. «الهامة»: هر صاحب سمّ کشنده. و غیر کشنده را «السامة» گویند مثل عقرب. و گاهی «الهوام» به حیوانات جنبنده ای چون حشرات اطلاق می شود. «الحنین»: شدت گریه و یا صوت طرب انگیز از روی غم یا شادی. و «رجعه» یعنی ترجیع و گرداندن آن صدا. و گفته شده اصل حنین گرداندن صدای توسط شتر به دنبال فرزندش است. «المولهات»: شتر ماده یا هر حیوان ماده ای که بین او و فرزندش جدایی افتاده. و در بعضی نسخه ها «الموالهات» آمده و أصل معنای وله زوال عقل و تحیر از شدت شادی است. «الهمس»: خفیف ترین صدای پا یا هر صدای خفیفی. «المنفسح»: محل گشایش. «منفسح الثمرة»: محل رشد میوه در شکوفه. و «متفسّخ» هم روایت شده که مصدر از «تفسخت الثمرة» است یعنی میوه قطع شد.

«الولیجة»: معتمد و صاحب سرّ. ابن أبی الحدید گفته: «الولائج»: محلهای پوشیده. و مفردش ولیجة است و آن همچون غار است که عابران از باران و ...در آن پنهان شوند. «الغلف»: با یک یا دو ضمه جمع غِلاف که به هر دو شکل در نسخه ها وجود دارد. «الکِم»: جایگاه شکوفه و پوشش گل و جمع آن أکمام و أکمة و کمام. «مِن» بنا بر اصل بیانیه یا تبعیضیه و بنا بر روایت صله یا بیانیه است. «المنقمع»: چنانچه در اکثر نسخه هاست اسم مفعول از باب انفعال یعنی محل پنهان شدن. و در بعضی نسخه ها از باب تفعل به همان معناست. «الغیران»: جمع غار و آن چیزی است که در کوه تراشیده شود شبیه حفره پس اگر وسیع باشد کهف نامیده شود. و گفته شده غار سوراخی است که حیوان وحشی به آن پناه برد. یا اینکه هر گودالی در زمین یا هر فر رفتگی در کوه است.

«البعوض»: پشه و گفته شده پشه کوچک. و مفرد آن با اضافه کردن هاء است. «مختبأ البعوض»: محل اختفای پشه. «السوق» جمع ساق. «الألحیة» جمع لِحاء و آن پوست درخت است. «غرزه فی الأرض» بروزن ضرب یعنی آن را داخل کرد و تثبیت کرد. «مغرز الأوراق»: محل وصل برگها. «الأفنان» جمع فَنَن یعنی شاخه. «الحط»: فرود آمدن از بالا به پایین. «الأمشاج»: گفته شده مفرد است و گفته شده جمع مشج با فتحه یا با دو فتحه یا جمع مشیج بر وزن فعیل است یعنی مخلوط شده. درباره سخن خداوند «مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ» گفته شده یعنی مخلوطی از طبایع حرارت و سردی و رطوبت و خشکی. و گفته شده یعنی از اجزاء متفاوت در استعداد. و گفته شده امشاج یعنی مراتب. یعنی مرتبه ای نطفه و مرتبه ای علقه و همینطور تا آخر. و گفته شده یعنی مخلوطی از آب مرد و زن. و سخن در این باره خواهد آمد و سخن امام علیه السلام بعضی احتمالات اول را تأیید می کند چنانچه پوشیده نیست.

«المسارب» محل و موضع هایی که منی در آن می ریزد یا نهان شود، از این سخن عرب که گوید: «انسرب الوحشی» یعنی در سوراخش رفت و مخفی شد. یا به معنای مجرای منی از سرب به معنی راه است؛ و مقصود یا ظرف منی است در اصلاب و یا مجرای منی، و تفسیر مسارب به اخلاطی که منی از آن تولید می شود - چنانچه ابن میثم احتمال داده - بعید به نظر می رسد. و منظور از «محط الأمشاج» محل استقرار نطفه، یعنی رحم یا صلب - بنا بر بعضی احتمالات در معنای مسارب - پس «مِن» تبعیضیه می شود و شاید معنای اول ظاهرتر باشد.

«الناشئة من السحاب»: اولین چیزی که از ابر تشکیل می شود در حالی که هنوز تجمع آن کامل نشده و یا معنایش ابر مرتفع است. «متلاحم الغیوم»: ابرهای به هم پیوسته. «الدرور»: جریان. «القَطر»: باران و مفردش قطرة. «السحائب» جمع سحابة. «متراکمها»: ابرهای مجتمع و غلیظ. در بعضی نسخه ها «و تراکمها» آمده است.«سفت الریح التراب تسفیه»: باد خاک را پخش کرد و پراکند. یا حملش کرد. «الأعاصیر»: جمع إعصار و آن بادی است که در حال صعود از زمین به سمت آسمان همچون ستون، می وزد. و گفته شده بادی که در آن آتشی باشد. و گفته شده بادی که در آن غبار شدید است. «ذیولها»: أطرافش که آن را بر زمین می کشد. و لطافت این استعاره روشن است. «عفت الریح الأثر»: باد اثر را محو کرد. «عفی الأثر»: اثر محو شد. که به صورت لازم و متعدی می آید. «العوم»: شنا و حرکت کشتی و حرکت شتر. «بنات الأرض»: چنانچه در اکثر نسخه هاست یعنی حشرات و جنبندگانی که در شنزارها و غیر آن هستند مانند لحکة {نوعی سوسمار} و عصابة و غیر این دو. که حرکت آنها در شنها به دلیل عدم استقرارشان به شنا کردن تشبیه شده.

و در بعضی نسخه ها «نبات الارض» آمده که منظور حرکت ریشه های گیاه در شنها است مانند دست و پای شناگر در آب. «الکُثبان» جمع الکثیب و آن تلّی از شن است. «المستقر»: محل استقرار، و ممکن است مصدر باشد.

«ذُروة الشی ء»: با ضمه و کسره یعنی بلندترین جای چیزی. «غرد الطائر» بر وزن فرح و «غرّد تغریدا»: صدایش را بلند کرد و آن را ترجیع داد(آواز خواند). «ذوات المنطق من الطیور»: پرنده ای که صدا و آوازی دارد گویا غیر از او لال هستند و عاجز از سخن گفتن. «الدیاجیر»: جمع دیجور یعنی اول شب یا تاریکی. و اضافه بنا بر معنای دوم از باب اضافه خاص به عام است. «الوَکر»: لانه پرنده.

«ما أوعته الأصداف»: آنچه صدف از مروارید و گوهر در خود جمع می کند. «الحِضن»: از زیر بغل تا تهیگاه است و گفته می شود سینه و دو بازو و ما بین آنهاست. «حضن الصبی» بر وزن نصر یعنی او را در آغوش گرفت. «ما حضنته الأمواج»: آنچه امواج در برگیرد مثل عنبر و مشک و غیر از این دو. «ما غشیته»: آنچه که بپوشاند. «السُدفة»: تاریکی. «ذرت الشمس»: خورشید طلوع کرد و درخشید. «أشرقت»: نور داد. «ما اعتقبت»: پی در پی آمد. «الأطباق» جمع طَبَق و آن پوشش هر چیز است. لایه های ظلمت همچون پوششی اشیاء را می پوشاند.

«سبحات النور»: جلوهای آن است، «سبحات وجه اللَّه»: انوار او است، ابن ابی الحدید می گوید: مقصود از سبحات در اینجا آن نیست که در «سبحات وجه رّبنا» است زیرا آنجا به معنی جلال است و اینجا به معنی جایی است که نور در آن شناور است یعنی جریان دارد. که از «سبح الفرس» به معنای رفتن اسب گرفته شده. و متعاقبان نور و ظلمت هستند. یعنی آنچه که ظلمتی بعد از نور و نوری بعد از ظلمت آن را می پوشاند. و ممکن است منظور در پی آمدن افراد از هر یک از این دو باشد. «أثر القدم»: نشانه ای که از آن در زمین باقی می ماند. «الخطوة»: یک بار قدم برداشتن. «الحس»: صدای پنهانی. «رجع الکلمة»: آنچه از کلام که به خودت می گویی و در فکرت می گذرانی. یا جواب کلمه و یا تردید و گرداندن صدا هنگام تلفظ کلمه است یا برگرداندن نفس برای تلفظ کلمه ای بعد از وقف بر کلمه ای است. و رجع لازم و متعدی است. «النَسَمة»: انسان یا هر جنبنده ای که روح دارد. «مستقر النسمة»: صلب یا رحم، یا قبر یا مکان او در دنیا یا آخرت و یا اعم از این معانی است.

«مثقال الذره»: اندازه و وزن آن است نه مثقال متعارف، وهمان طور که خداوند فرمود: «إنّ الله لایظلم مثقال ذرۀ» - . نساء / 40 - {در حقیقت خدا هموزن ذره ای ستم نمی کند.}

«الهمهمة»: صدای پنهان یا گرداندن صدا در حلق یا تردد صدا در سینه به دلیل غم. «نفس هامة»: نفس صاحب همتی که بر امری مصمم می شود. و وصف برای تعمیم است. «ما علیها»: آنچه بر زمین است - به قرینه مقام سخن -. مانند سخن خداوند: «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ».

«النطفة»: آب مرد و آب صاف، کم باشد یا زیاد. و نیز به آب کمی که در دلو یا کوزه ای باشد اطلاق می شود. و معنای اول در اینجا ظاهرتر است. «قرارتها»: محلی که در آن مستقر می شود. اصل «القرارة»: زمین گود است که آب باران در آن جمع می شود و جمع آن القرار است. «نُقاعة کل شی ء»: آبی که در آن جمع شود. و شارحان گفته اند: «النقاعة»: حفره ای که در آن خون جمع می شود. «المُضغة»: تکه ای از گوشت به اندازه ای که جویده شود. «ناشئة الخلق»: صورتی که خداوند در بدن ایجاد کند و یا روحی که در آن می دمد.

«سلالة» آنچه از چیزی کشیده و بیرون آورده شود، و اشاره است به فرموده خدای سبحان در قرآن: «ولقد خلقنا الإنسان من سُلالۀ من طین»، - . مؤمنون / 12 - {و به یقین انسان را از عصاره ای از گل آفریدیم.} تا

آنجا که فرمود: «ثمّ أنشأناه بخلقٍ آخَر فتبارک الله أحسن الخالقین» - . مؤمنون / 14 - ،{آنگاه [جنین را در] آفرینشی دیگر پدید آوردیم، آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است.} و مقصود از ذکر این چیزها، بیانی است در عموم و کلیت علم خدا با اشاره به اصناف خلق و انواع آفریده ها، و عجائب پروردگاری او است، زیرا دلیل بر علم او این است که آن ها را آفریده و همه را نگهداشته و تربیت کرده و پرورش داده، و بدایع حکمت را در هر وصف و حال آن ها نشان می دهد. چنانچه خدای سبحان فرموده: «ألایعلم مِن خلق و هو الطیف الخَبیر»، - . ملک / 14 - {آیا کسی که آفریده است نمی داند، با اینکه او خود باریک بین آگاه است.}

«لم یلحقه فی ذلک»: مرجع «ذلک» یا علم به جزئیات ذکر شده است و یا خلقِ اشاره­ی مذکور قبل از تفصیل معلومات - یا در خود معلومات نیز- است چنانچه گفتیم که غرض فقط تعلق علاقه به آنها نیست.

«کلفة»: مشقتی. «و لا اعترضته»: او را باز نمی دارد. «العارضة»: آنچه برایت پیش آید و از راهت باز دارد. «و لا اعتورته»: گفته شده یعنی آن را احاطه کرد. و در لغت «اعتوروا الشی ء» یعنی آن را دست به دست کردند. «تنفیذ الأمور»: اجرا و امضای امور. «التدبیر»: نظر کردن در عاقبت امر یا انجام کار با تفکر. و منظور در اینجا جاری کردن امور طبق مصلحت و علم به عواقب است. «الملالة»: خستگی و دلتنگی. «فتر عن العمل»: شدتش شکست و بعد از شدت نرم شد.

«بل نفذ فیهم علمه»: علم او به ظواهر و بواطنشان احاطه یافت. و در بعضی نسخه ها «نفذهم» بنا بر حذف و ایصال است. «العد»: مصدر «عددته» و در بعضی نسخه ها «عدده». «غمرهم»: آنها را پوشاند و در برگرفت و فضلش شاملشان شد. «کنه الشی ء»: نهایت و حقیقت چیزی. «الوصف الجمیل»: ذکر فضائل. «التَعداد»: مصدری است برای مبالغه و تکثیر. و کوفی ها گفته اند: أصلش تفعیلی است که افاده مبالغه می کند و یاء آن به الف تبدیل شده و با کسره شاذ است.

«الأمل»: ضد ناامیدی. «خیر» خبر مبتدای محذوف است و نیز «أکرم». «البسط»: نشر و توسعه دادن. و کلمه «فی» یا زائدة یا برای ظرفیت مجازی است و مفعول محذوف است یعنی قدرت را برایم گشودی دادی. یا کلام را برایم گشودی در آنچه که با آن غیر تو را مدح نکنم. و مقصود شکر خداوند است بر فضیلت بلاغت و علم به خدا و مدحهای خدا و شکر بر توفیق به انحصار کردن مدح بر خدای متعال .

«الخیبة»: محرومیت. مخلوقات معادن محرومیت هستند زیرا عطای آنها قلیل و فانی است علاوه بر اینکه غالبا عطا نمی کنند. و آنها مواضع ریبه یعنی تهمت و شک هستند زیرا به عطایشان اطمینانی نیست و نیز در منعشان به رعایت مصلحتی اعتمادی نیست. در حالی که خداوند سبحان جز به خاطر مصلحتی که به شخص سائل برگردد منع نمی کند. و با این حال چندین برابر درخواستش را برای سرای باقی ذخیره می کند.

«المثوبة»: ثواب. «الجزاء»: مکافات بر چیزی. «العارفة»: احسان. «دلیلا علی ذخائر الرحمة»: هدایت کننده به اسباب رحمت با توفیق و تأیید. «ذخائر الرحمة»: عطایای بزرگ. أصل ذخیرة، انتخاب شده از هر چیزی است. یا آنچه است که مردی برای روز حاجتش آماده می کند. «و هذا مقام»: مقام اسم مکان و شاید مصدر باشد. «المحمدة» با فتح و کسر میم، مصدر «حمده» بر وزن «سمعه». «الفاقة»: فقر. «الجبر»: در اصل اصلاح استخوان شکسته است. «المسکنة»: خضوع و ذلت و کمی مال و بدی حال. «نعشه»: آن را رفع کرد. «الخَلة»: فقر و حاجت. و ضمیر مسکنتها و خلتها به الفاقه برمی گردد. و در اضافه توسع صورت گرفته. «المن»: بخشش. «مد الأیدی»: کنایه از طلب و إظهار حاجت. «القدیر» مبالغه از قادر است.

و در شرح این خطبه تا اندازه ای مبسوط سخن گفتیم، چون یکی از خطبه های جلیل و با عظمت است و از این رو همه آن را ذکر کردیم، چون بیشتر آن مربوط به مطالب این مجلد است، و اگر آن را در هر باب مربوطه به صورت بخش بخش می آوردیم، نظم و کمال شیوایی آن از دست می رفت، چنانچه سید مرتضی - ره - به جهت اختصار و گزینش کردن آن، بسیاری از فوائد خطبه را از دست داده، و اما دلالت آن بر حدوث آسمان و زمین و فرشته ها و غیر آن ها بر کسی که در آن بیاندیشد، پوشیده نیست.

**[ترجمه]

عَنْ أَبِی الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَطَبَ النَّاسَ بِالْمَدِینَةِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ کَانَ حَیّاً بِلَا کَیْفٍ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کَانَ إِلَی قَوْلِهِ وَ لَا قَوِیَ بَعْدَ مَا کَوَّنَ شَیْئاً وَ لَا کَانَ ضَعِیفاً قَبْلَ أَنْ یُکَوِّنَ شَیْئاً وَ لَا کَانَ مُسْتَوْحِشاً قَبْلَ أَنْ یَبْتَدِعَ شَیْئاً وَ لَا یُشْبِهُ شَیْئاً وَ لَا کَانَ خِلْواً مِنَ الْمُلْکِ قَبْلَ إِنْشَائِهِ وَ لَا یَکُونُ خِلْواً مِنْهُ بَعْدَ ذَهَابِهِ کَانَ إِلَهاً حَیّاً بِلَا حَیَاةٍ وَ مَالِکاً قَبْلَ أَنْ یَکُونَ یُنْشِئُ شَیْئاً وَ مَالِکاً بَعْدَ إِنْشَائِهِ لِلْکَوْنِ (1).

و منه عن محمد بن یحیی عن أحمد بن موسی عن الحسین بن سعید عن القاسم بن محمد عن علی بن أبی حمزة عن أبی بصیر عن أبی جعفر علیه السلام: مثله (2)

التوحید، عن أحمد بن محمد بن یحیی عن أبیه: مثله (3)

**[ترجمه]روضۀ الکافی: امیرالمؤمنین علی علیه السّلام در مدینه برای مردم سخنرانی کرد و فرمود: سپاس از آن خدا است که شایسته پرستشی جز او نیست و زنده بوده بدون چگونگی، و برای او پدید آمدن نبوده، تا آنجا که می فرماید: و قدرت و نیرو نگرفت پس از آنکه چیزی پدید کرد، و ناتوان نبود پیش از آنکه بیافریند. در هراس و وحشت نبود از تنهایی، پیش از آنکه چیزی خلق کند. مانند چیزی نیست، و پیش از آفرینش جهان، بی ملک و سلطنت نبود. پس از نابودی جهان هم بی ملک و سلطنت نیست. معبودی زنده - بدون حیاتی جدا از ذاتش - بود، و مالک و پادشاه، پیش از آنکه چیزی بیافریند، و مالک، پس از آنکه جهان را آفرید. - . روضۀ الکافی : 31 -

و در همان از امام باقر علیه السلام هم روایتی مانند آن آمده - . الکافی 1 : 88 -

در التوحید از احمد بن محمّد بن یحیی هم روایتی مثل آن نقل شده - . التوحید : 113 -

**[ترجمه]

النُّعْمَانِ (1)

أَوْ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ ذَکَرَ هَذِهِ الْخُطْبَةَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْمَ الْجُمُعَةِ الْحَمْدُ لِلَّهِ أَهْلِ الْحَمْدِ وَ وَلِیِّهِ وَ مُنْتَهَی الْحَمْدِ وَ مَحَلِّهِ الْبَدِی ءِ الْبَدِیعِ إِلَی قَوْلِهِ الَّذِی کَانَ فِی أَوَّلِیَّتِهِ مُتَقَادِماً وَ فِی دَیْمُومِیَّتِهِ مُتَسَیْطِراً خَضَعَ الْخَلَائِقُ لِوَحْدَانِیَّتِهِ وَ رُبُوبِیَّتِهِ وَ قَدِیمِ أَزَلِیَّتِهِ وَ دَانُوا لِدَوَامِ أَبَدِیَّتِهِ (2).

**[ترجمه]روضۀ الکافی: امام صادق علیه السّلام می فرماید: در یک روز جمعه امیر المؤمنین علیه السّلام این خطبه را ایراد فرمود: سپاس از آن خدا است که اهل حمد است و ولیّ آن، نهایت حمد و جای آن، نخست موجود، پدیدآورنده هر چه بود. - تا آنجا که فرمود: - آنکه در اولّیت و تقدم خود پیش از همه بود و در پایندگی و جاودانی مسلط است. همه آفریده ها برای یگانگی و پروردگاری و ازلیت او خاضعند، و گردن نهاده اند و به دوام ابدیتش معتقدند. - . روضۀ الکافی : 173 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]و نیز در همان آمده که زراره نقل می کند، به امام باقر علیه السّلام گفتم: و خدا بود و هیچ نبود؟ فرمود: آری، بود و هیچ چیز نبود. گفتم پس کجا بود؟ زراره می گوید: در اینجا امام که تکیه داده بود برخاست و نشست و فرمود: ای زراره! محالی به زبان آوردی و از جا و مکان پرسیدی، آنگاه که جا و مکان نبود.

**[ترجمه]

هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: کَانَ اللَّهُ وَ لَا شَیْ ءَ غَیْرُهُ وَ لَمْ یَزَلْ عَالِماً فَعِلْمُهُ بِهِ قَبْلَ کَوْنِهِ کَعِلْمِهِ بِهِ بَعْدَ کَوْنِهِ (1).

**[ترجمه]کافی: امام باقرعلیه السّلام فرمود: خدا بود و غیر او نبود، همیشه دانا بوده، علم او به هر چیز پیش از بودن آن چیز، مانندعلم او است به آن چیز پس از بودن و وجود آن. - . الکافی 1 : 107 -

**[ترجمه]

أن العلم یستلزم حصول صورة نفوا العلم فی الأزل لئلا یکون معه تعالی غیره قیاسا علی الشاهد فلم یتعرض علیه السلام لإبطال توهمهم و أثبت العلم القدیم له تعالی و بالجملة هذه الأخبار صریحة فی أن المخلوقات کلها مسبوقة بعدم یعلمها سبحانه فی حال عدمها.

**[ترجمه]شرح این خبر پیش از این داده شد و اضافه بر آن اخبار که بیان شد، دلالت دارد بر اینکه برای اصحاب مشخص بوده که نمی تواند چیزی در ازل در کنار خدا باشد و چون گمان کردند که وجود علم مستلزم حصول صورتی است، علم به اشیاء را در ازل نفی کردند تا به همراه او غیر او نباشد - از روی قیاس به ظاهر -. و امام علیه السلام متعرض رفع توهم آن ها نشد و علم قدیم را برای خدا اثبات کرد. و خلاصه این اخبار صراحت دارد در اینکه مخلوقات همه حادثند و مسبوق به عدم، و خدای سبحان در زمان عدم، آن ها را می­دانسته و علم به آن ها داشته است.

**[ترجمه]

الرِّضَا علیه السلام هَلْ کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَارِفاً بِنَفْسِهِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْخَلْقَ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ یَرَاهَا وَ یَسْمَعُهَا قَالَ مَا کَانَ (1)

مُحْتَاجاً إِلَی ذَلِکَ لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ یَسْأَلُهَا وَ لَا یَطْلُبُ مِنْهَا هُوَ نَفْسُهُ وَ نَفْسُهُ هُوَ قُدْرَتُهُ نَافِذَةٌ فَلَیْسَ (2)

یَحْتَاجُ (3) أَنْ یُسَمِّیَ نَفْسَهُ لَکِنِ (4) اخْتَارَ لِنَفْسِهِ أَسْمَاءً لِغَیْرِهِ یَدْعُوهُ بِهَا الْخَبَرَ(5).

التوحید، و العیون، و معانی الأخبار، عن أبیه عن أحمد بن إدریس: مثله.

**[ترجمه]کافی: ابن سنان از امام رضا علیه السّلام پرسید: آیا خدای عز و جل پیش از آفرینش خلق به وجود خود معرفت و شناخت داشته است؟ فرمود: آری. پرسید: خود را می دید و می شنید؟ فرمود: خدا به آن نیاز نداشت، زیرا از خود سؤال نداشت و خواهشی نداشت، او خود بود و خودش او.قدرتش نافذ بود، و نیاز نداشت که خود را بنامد و به اسم خطاب بکند، ولی برای خود اسامی ای برگزید که دیگران او را به آن ها بخوانند. - . الکافی 1 : 113 -

احمد بن ادریس نیز مانند آن را آورده است. - . التوحید : 129، العیون 1 : 129، معانی الأخبار : 2 -

**[ترجمه]

العامة و هی کافیة لمن طلب علم التوحید إذا تدبرها و فهم ما فیها إلی أن قال أ لا ترون إلی قوله لا من شی ء کان و لا من شی ء خلق ما کان فنفی بقوله لا من شی ء کان معنی الحدوث و کیف أوقع علی ما خلقه (1) صفة الخلق و الاختراع بلا أصل و لا مثال نفیا لقول من قال إن الأشیاء کلها محدثة بعضها من بعض و إبطالا لقول الثنویة الذین زعموا أنه لا یحدث شیئا إلا من أصل و لا یدبر إلا باحتذاء المثال فدفع علیه السلام بقوله لا من شی ء خلق ما کان جمیع حجج الثنویة و شبههم لأن أکثر ما تعتمد الثنویة فی حدوث العالم أن یقولوا لا یخلو من أن یکون الخالق خلق الأشیاء من شی ء أو من لا شی ء فقولهم من شی ء خطأ و قولهم من لا شی ء مناقضة و إحالة لأن من یوجب شیئا و لا شی ء ینفیه فأخرج أمیر المؤمنین علیه السلام هذه اللفظة علی أبلغ الألفاظ و أصحها و قال علیه السلام لا من شی ء خلق ما کان فنفی من إذ کانت توجب شیئا و نفی الشی ء إذ کان کل شی ء مخلوقا محدثا لا من أصل أحدثه الخالق کما قالت الثنویة إنه خلق من أصل قدیم فلا یکون تدبیر إلا باحتذاء مثال.

التوحید، عن علی بن أحمد الدقاق عن محمد الأسدی و أحمد بن یحیی بن زکریا القطان عن بکر بن عبد الله بن حبیب عن تمیم بن بهلول عن أبیه عن أبی معاویة عن الحصین بن عبد الرحمن عن أبیه و عن أحمد بن محمد بن الصقر عن محمد بن العباس بن بسام عن سعید بن محمد البصری عن عمرة بنت أوس (2)

عن الحصین بن عبد الرحمن عن أبیه عن الصادق علیه السلام عن آبائه علیهم السلام: مثله (3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السّلام می فرماید که امیر المؤمنین علی علیه السلام به سخن ایستاد و فرمود: سپاس از آن خدای یکتا، یگانه، بی نیاز، تنها، آنکه نه از چیزی بوده و نه آنچه بود را از چیزی آفرید - تا اینکه فرمود - او را به رنج نمی آورد ساختن چیزی که بود. هر چه را خواست، فرمود: باش و بود شد. آفرید آنچه را آفرید، بدون طرح و نمونه قبلی، و بی رنج و سختی. هر سازنده و صانعی چیزی را از چیزی می سازد و خدا آنچه آفرید را از هیچ ساخت. هر دانایی جهل داشت و بعد آموخت و دانست، و خدا نادان نبوده و نیاموخته. با علم خویش به اشیاء قبل از بودنشان احاطه داشته، و با ایجاد آن ها بر علمش افزوده نشده. علمش به آن ها پیش از آنکه به وجودشان بیاورد، همان علم او بود پس از آنکه بودشان کرد(علم او به اشیاء، پیش یا بعد از خلقت آن ها فرقی نکرده). - و می فرماید: - یکتای یگانه بی نیاز، پایان دهنده به هر چیز و وارث روزگار، آنکه همیشه و پیوسته، یگانه و ازلی است، پیش از پدید آمدن روزگاران و پس از انجام امور. - . الکافی 1 : 134 -

سپس کلینی رحمه الله گفته است: این خطبه ازخطبه های مشهور آن حضرت علیه السّلام است تا آنجا که همه آن را دست به دست کردند و به ما رساندند، و همین بس است برای کسی که جویای علم توحید و خداشناسی باشد که در آن اندیشه و تأمل کند و آنچه در آن است بفهمد. آیا نمی نگرید به این کلامش که «نه از چیزی بوده اند، نه آنچه بوده را از چیزی آفریده» و با این گفته خود که «از چیزی نبوده»، معنی حدوث را از او نفی کرده، و چگونه صفت خلق و آفرینش و ابداع بی ماده و نمونه بر آفریده های او واقع شده، برای رد گفته کسانی که می گویند همه چیز از همدیگر پدید شدند و هر چیزی از چیز دیگر، و برای ابطال اندیشه قائلین به ثنویت که گمان می کنند چیزی جز از مایه ای و عنصری دیگر پدید نمی شود و ساخته نمی شود جز از روی نمونه. و با این بیان خود که فرمود « هر چه بوده را از هیچ آفریده»، همه دلایل و استدلال های ثنویه و شبهات آنان را رد کرد، چون بیشتر چیزی که ثنویه در حدوث جهان به آن تکیه می کنند این است که می گویند، از این دو حالت بیرون نیست که: آفریننده، یا اشیاء را از چیزی آفریده، یا از ناچیز و هیچ؛ و گفته آن ها مبنی برآفریدن از چیزی اشتباه است و آفریدن از ناچیز و هیچ هم تناقض است و محال، زیرا نمی شود چیزی از ناچیز و هیچ باشد، و امیر المؤمنین علیه السّلام این واژه را رساتر و صحیح تر آورد و فرمود: «لا من شیء خلق ما کان»، آنچه بوده را از چیزی نیافریده، و با کلمه «من» این که چیزی بوده را نفی کرده، و بودن شیء را هم نفی کرده، زیرا هر چیزی که آفریده و پدید شده است، از ماده ای نیست که خدا او را از آن پدید کرده باشد، چنانچه ثنویه می گویند که خدا اشیاء را از ماده قدیم پدید کرده و تدبیر همان خلق بر اساس نمونه و مثال قبلی است.

در التوحید از امام صادق علیه السّلام چنین روایتی بیان شده است. - . التوحید : 18 -

**[ترجمه]

سَبَقَ الْأَوْقَاتَ کَوْنُهُ وَ الْعَدَمَ وُجُودُهُ وَ الِابْتِدَاءَ أَزَلُهُ إِلَی قَوْلِهِ فَفَرَّقَ بَیْنَ قَبْلٍ وَ بَعْدٍ لِیُعْلَمَ أَنْ لَا قَبْلَ لَهُ وَ لَا بَعْدَ لَهُ وَ شَاهَدَهُ بِغَرَائِزِهَا أَنْ لَا غَرِیزَةَ لِمُغْرِزِهَا مُخْبِرَةً بِتَوْقِیتِهَا أَنْ لَا وَقْتَ لِمُوَقِّتِهَا حَجَبَ بَعْضَهَا عَنْ بَعْضٍ لِیُعْلَمَ أَنْ لَا حِجَابَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ کَانَ رَبّاً إِذْ لَا مَرْبُوبَ وَ إِلَهاً إِذْ لَا مَأْلُوهَ وَ عَالِماً إِذْ لَا مَعْلُومَ وَ سَمِیعاً إِذْ لَا مَسْمُوعَ (1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السّلام می فرماید: امیر المؤمنین علی علیه السّلام به ذعلب فرمود: به راستی پروردگارم لطافت لطیفی دارد، به لطف نمی شود وصفش کرد، قبل از هر چیز است و گفته نمی شود چیزی پیش از اوست...مکان ها او را در خود جای نمی دهند، و زمان او را در بر نمی گیرند...بودن و وجودش بر زمان ها تقدم دارد و وجودش بر نیستی. نقطه آغاز ازلیت او است... جدا کرد قبل را از بعد تا دانسته شود که او نه قبلی دارد نه بعدی. و با غریزه هایشان دلیلی آورد بر اینکه غریزه آفرین خود غریزه ندارد. به توقیت و زمان بردار کردن آنان از این خبر داد که وقت گذارنده آن ها وقت ندارد و زمانی بر آن متصور نیست، بین آن ها نسبت به یکدیگر پرده و حجاب قرار داد تا مشخص شود که میان او و خلقش پرده و حجابی نیست. رب بود آنگاه که مربوب و پرورش یافته ای نبود، و خدا و معبود بود آنگاه که عبدی نبود. دانا بود آنگاه که معلوم و دانسته ای نبود، شنوا بود آنگاه که شنیدنی وجود نداشت. - . الکافی 1 : 138 -

**[ترجمه]

وَ رَبٌّ إِذْ لَا مَرْبُوبَ وَ کَذَلِکَ یُوصَفُ رَبُّنَا وَ فَوْقَ مَا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ (1).

التوحید، عن علی بن أحمد الدقاق عن محمد بن جعفر الأسدی عن محمد بن إسماعیل البرمکی عن علی بن عباس عن جعفر بن محمد الأشعری عن فتح بن یزید الجرجانی (2) عن الرضا علیه السلام: مثله (3).

**[ترجمه]کافی: فتح بن عبد اللَّه مولی بنی هاشم روایت می کند که از امام موسی کاظم علیه السّلام درباره توحید پرسیدم و او به خط خود برای من نوشت: سپاس از آن خدا است که حمد خود را بر دل بنده ها گذاشت - و مانند آنچه سهل روایت کرده آورده - تا آنجا که فرمود: آغاز دین شناخت و معرفت او است، و کمال معرفت، توحید و یگانه دانستن او، و کمال توحید و یگانه شناسی او، نفی صفات است از او، چون هر صفتی شهادت می دهد بر اینکه غیر موصوف است و موصوف هم گواه است بر اینکه غیرصفت است، و هر دو گواهند بر دوئیت و دوتا بودن. و دوئیت و دوتا بودن در ازل ممتنع است و ناشدنی... دانا بود هنگامی که معلوم و دانسته ای نبود، خالق بود در زمانی که مخلوقی نبود، رب و پرورنده بود در زمانی که مربوب و پرورده ای نبود، و اینچنین توصیف می شود پروردگار ما و برتر است از آنچه توصیف گران او را توصیف می کنند. - . الکافی 1 : 140 -

در التوحید از امام رضا علیه السّلام حدیثی مانند آن ذکر شده است. - . التوحید : 26 -

**[ترجمه]

أَرَادَ ابْتِدَاءَهُ وَ أَنْشَأَ مَا أَرَادَ إِنْشَاءَهُ عَلَی مَا أَرَادَ(1)

مِنَ الثَّقَلَیْنِ (2) لِیَعْرِفُوا(3)

بِذَلِکَ رُبُوبِیَّتَهُ الْخُطْبَةَ(4).

التوحید، عن أبیه عن سعد بن عبد الله عن أحمد بن محمد بن خالد: مثله (5).

**[ترجمه]کافی: امیرالمؤمنین علیه السّلام در ضمن خطبه ای فرمودند: سپاس از آن خدا است که نمی میرد و شگفتی های او پایان نمی پذیرد زیرا هر روز در کاری است و پدیده تازه ای می آورد که نبوده...آغاز او را نهایتی نیست و انتها و آخر او حد و غایتی ندارد، کسی است که زمانی پیش از او نبوده و زمانی بر او تقدم نداشته... آغاز پیش از هر چیز است و قبلی برای او نیست و آخر پس از هر چیز است و بعدی برای او نیست ...به محکم ترین وجه هر چه را خواست بیافریند ساخت، از هر نمونه بی مانندی که پیش از آن بوده، و بی رنج و خستگی در آفرینش هر آنچه آفریده، هر آنچه را خواسته آغاز کرده و هر چه خواسته، از جن و انس ایجاد کرده تا به وسیله آن ربوبیت و پروردگاری او را بشناسند...تا پایان خبر. - . الکافی 1 : 141 -

در التوحید از احمد بن محمّد بن خالد مانند آن آمده. - . التوحید : 13 -

**[ترجمه]

عَلِیٍّ وَ مِنْ فَاطِمَةَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ فَدَعَاهُمَا فَأَطَاعَاهُ ثُمَّ خَلَقَ مِنْ نُورِ الْحُسَیْنِ تِسْعَةَ أَئِمَّةٍ فَدَعَاهُمْ فَأَطَاعُوهُ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ سَمَاءً مَبْنِیَّةً أَوْ أَرْضاً مَدْحِیَّةً أَوْ هَوَاءً أَوْ مَاءً أَوْ مَلَکاً أَوْ بَشَراً وَ کُنَّا بِعِلْمِهِ أَنْوَاراً نُسَبِّحُهُ وَ نَسْمَعُ لَهُ وَ نُطِیعُ الْخَبَرَ.

الإختصاص، بإسناده إلی سلمان: مثله.

**[ترجمه]المقتضب: از سلمان فارسی نقل شده که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: ای سلمان! خدا مرا از پاکی نورش آفرید، مرا خواند و اطاعت کردم، و از نورم علی را آفرید و او را خواند و او اطاعتش کرد، پس از نور من و علی فاطمه را آفرید و او را خواند و اطاعتش کرد، پس از من و از علی و از فاطمه، حسن و حسین را آفرید و آنان را خواند و فرمانش بردند. سپس از نور حسین، نه امام و پیشوا آفرید و آن ها را خواند و فرمانش بردند، پیش از اینکه آسمانی ساخته شده و زمینی گسترده، یا هوا، یا آب، یا فرشته، یا آدمی را بیافریند، ما در علم او نورهایی بودیم که تسبیح او را می گفتیم و گوش به فرمانش بودیم .

در الاختصاص نیز از سلمان مثل این حدیث آمده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]و در همان از جابر جعفی نقل شده که امام

باقر علیه السّلام فرمود: ای جابر! خدا بود و چیزی جز او نبود، نه معلوم بود و نه مجهول، آغاز کرد به آفرینش خلقش با آفریدن محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و ما اهل بیت را به همراه او از نور عظمتش آفرید و ما را سایه های سبزی در برابر خود نگاه داشت، آنجا که نه آسمانی بود و نه زمینی، نه مکانی، نه شب، نه روز و نه خورشید و نه ماه. نور ما از نور پروردگارمان، چون پرتو خورشید ازخورشید جدا می شد؛ - . در اینجا با فرض صدور این روایت از معصوم علیه السلام نباید توهم شود که نور وجود اهل بیت علیهم السلام از جنس وجود و ذات خداوند است که این امری بر خلاف برهان و دهها آیه و روایت دیگر است. و در واقع این فراز روایت در دایره متشابهات قرار می گیرد که باید به محکمات ارجاع داده شود. (مترجم) - خدا را تسبیح و تقدیس و ستایش و حمد می کردیم و او را چنانچه شایسته او بود پرستش می کردیم. سپس خدا مکان را آفرید، و بر آن مکان نوشت «لا اله الا اللَّه، محمّد رسول اللَّه، علی امیرالمؤمنین وصیه به أیدته و نصرته». خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد رسول و فرستاده خداست و علی امیرالمومنین و وصی او است و به وسیله او کمکش دادم و یاریش کردم. سپس خدا عرش را آفرید و بر پرده های عرش همان را نوشت، سپس آسمان ها را آفرید و بر اطراف و گوشه های آن مانند آن را نوشت، سپس بهشت و دوزخ را آفرید، و بر آن ها مانند آن را نوشت، سپس فرشته ها را آفرید و آن ها را در آسمان جا داد، سپس هوا را آفرید و بر آن هم مانند آن را نوشت، سپس جن را آفرید و در هوا جا داد، سپس زمین را آفرید و براطراف و گوشه هایش مانند آن را نوشت، ای جابر! به خاطرهمین بود که آسمان ها بی ستون بر پا ماندند و زمین بر جا و ثابت ماند. سپس خدا آدم را از روی زمین آفرید... سپس این حدیث طولانی را ادامه می دهد و می گوید، ما نخستین خلق خدائیم، و نخستین آفریده­ای که خدا را عبادت کرد و تسبیح گفت. ما سبب خلقت هستیم و سبب تسبیح و عبادت فرشته ها و آدمیان.

**[ترجمه]

**[ترجمه]از جابر نقل شده که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: نخستین چیزی که خدا آفرید نور من بود، و نور علی را از آن برگشود، سپس عرش و لوح و خورشید و روشنی روز و نور دیده ها و عقل و معرفت را...تا آخر خبر.

**[ترجمه]

الْمَشِیَّةُ مُحْدَثَةٌ(1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: مشیت، حادث و پدید شده است. - . الکافی 1 : 110 -

**[ترجمه]

الْبَحْرَانِ مَکَانَهُمَا وَ اخْتَلَفَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ کَمَا أَمَرْتَهُمَا وَ أَحْصَیْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ مِنْهُمَا عَدَداً وَ أَحَطْتَ بِهِمَا عِلْماً خَالِقَ الْخَلْقِ وَ مُصْطَفِیَهُ وَ مُهَیْمِنَهُ وَ مُنْشِئَهُ وَ بَارِئَهُ وَ ذَارِئَهُ أَنْتَ کُنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ إِلَهاً وَاحِداً وَ کَانَ عَرْشُکَ عَلَی الْمَاءِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَکُونَ أَرْضٌ وَ لَا سَمَاءٌ وَ لَا شَیْ ءٌ مِمَّا خَلَقْتَ فِیهِمَا(1) بِعِزَّتِکَ کُنْتَ تُدْعَی بَدِیعاً مُبْتَدِعاً کَیْنُوناً کَائِناً مُکَوِّناً کَمَا سَمَّیْتَ نَفْسَکَ ابْتَدَأْتَ الْخَلْقَ بِعَظَمَتِکَ وَ دَبَّرْتَ أُمُورَهُمْ بِعِلْمِکَ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ.

**[ترجمه]و در دعای شب دوشنبه: بر بلندای عرش خود بر جهانیان قرار داری، و آسمان هایت را با فرشته های مقرب آباد کردی، و تسبیح خود را به اولین و آخرین و دنیا آموختی، و سرای دیگر با زمان هایش به مهار و اختیار تو درآمد، و آسمان ها و زمین را با کلیدهایشان نگه داشتی، و با هر که بالای آنها بود به فرمانت گردن نهادند، و از ترس بار امانت را نکشیدند، و با کلمات تو در قرارگاه خود آرمیدند، و دو دریا در جای خود مستقر شدند، و شب و روز به دنبال هم آمدند چنانچه بر آن ها امر کردی، و هر چیز آن ها را برشمردی؛ و به علم خود به آن ها احاطه داری، آفریننده خلق و برگزیننده آن، و غالب و ایجاد کننده و آفریننده و منتشر کننده آن در عالم، تو بودی تنهای بی شریک و یکتا معبود. عرشت بر روی آب بود، پیش از آنکه نه زمینی و آسمانی باشند، و نه آنچه در آن ها به عزت خودآفریدی. تو بدیع و ابداع کننده بود و وجود کننده و بود کننده خوانده می شوی، چنانچه خود را اینگونه نامیده ای. با عظمت خود آفرینش را آغاز کردی، و با علمت آن ها را تدبیر نمودی...تا آخر دعاء.

**[ترجمه]

أَرْکَانٍ عَلِمَ بِغَیْرِ تَعْلِیمٍ وَ خَلَقَ بِلَا مِثَالٍ عِلْمُهُ بِخَلْقِهِ قَبْلَ أَنْ یُکَوِّنَهُمْ کَعِلْمِهِ بِهِمْ بَعْدَ تَکْوِینِهِ لَهُمْ إِلَی قَوْلِهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَانَ إِذْ لَمْ تَکُنْ أَرْضٌ مَدْحِیَّةٌ وَ لَا سَمَاءٌ مَبْنِیَّةٌ وَ لَا جِبَالٌ مُرْسِیَةٌ وَ لَا شَمْسٌ تَجْرِی وَ لَا قَمَرٌ یَسْرِی وَ لَا لَیْلٌ یُدْجَی وَ لَا نَهَارٌ یُضْحَی إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ(1).

**[ترجمه]الاقبال: در وداع ماه رمضان به نقل از کتب دعاء آمده است: سپاس از آن خدایی است که دانشمندان علم او را درنمی یابند... آفرید خلقش را بی ماده و نمونه قبلی، بی رنج و سختی و فراگیری دانش، و آسمان های محکم را بی یار و کمک کار وسعت بخشید و زمین را بر سر آب، بدون پایه و رکن کشید و گسترانید. بدون تعلیم و فراگیری دانش می دانست و بی نمونه قبلی آفرید، علم او به خلقش پیش از اینکه به وجودشان آورد، مانند علم او بود به آن ها بعد از آفرینششان ... سپاس از آن خدا است که بود آنگاه که زمین گسترانیده شده نبود و نه آسمان ساخته شده، و نه کوه های لنگرانداز و بلند، و نه خورشید چرخان، و نه ماه گردان، و نه شب تار، و نه روز روشن. - . الاقبال : 256 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]«و لا نهار یکنّ»، به کسر کاف یعنی روزی که به دلیل گرمی خورشید شخص را ناچار به مخفی شدن می کند. در صحاح آمده: «کننت الشی ء»: او را پوشاندم و از خورشید محافظت کردم. یا به فتح کاف است یعنی به ظلمت شب پوشیده می شود. یا به فتح یاء و کسر کاف است یعنی مردم را در پرتو خود فرا می گیرد و چون جامه ای بر تن آن ها شود. و «الکنة» با کسر به معنی سفیدی نیز هست. یا با نون بدون تشدید از ریشه «الوکن» است به معنی سیر شدید(حرکت تند). یا از «وکن الطائر ببیضه یکنه» یعنی پرنده تخمش را مراقبت کرد. و بیشتر این معانی بعید است.

**[ترجمه]

آلَافِ عَامٍ قُلْتُ فَأَیْنَ کُنْتُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قُدَّامَ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ نُحَمِّدُهُ وَ نُقَدِّسُهُ وَ نُمَجِّدُهُ قُلْتُ عَلَی أَیِّ مِثَالٍ قَالَ أَشْبَاحِ نُورٍ الْخَبَرَ(1).

**[ترجمه]علل الشرایع: معاذ بن جبل گوید: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: به راستی خدا مرا و علی را و فاطمه و حسن و حسین را هفت هزار سال پیش از آنکه دنیا را بیافریند، آفرید. پرسیدم: یا رسول اللَّه! پس شما کجا بودید؟ فرمود: مقابل عرش، خدا را تسبیح می گفتیم و سپاس و ستایش و تقدیس و تمجید می کردیم. گفتم، مانند چه بودید؟ فرمود: پیکره های نور.

**[ترجمه]

أَشَارَ إِلَیْهِ فَقَدْ حَدَّهُ وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ وَ مَنْ قَالَ فِیمَ فَقَدْ ضَمَّنَهُ وَ مَنْ قَالَ عَلَامَ فَقَدْ أَخْلَی مِنْهُ کَائِنٌ لَا عَنْ حَدَثٍ مَوْجُودٌ لَا عَنْ عَدَمٍ مَعَ کُلِّ شَیْ ءٍ لَا بِمُقَارَنَةٍ وَ غَیْرُ کُلِ (1)

شَیْ ءٍ لَا بِمُزَایَلَةٍ فَاعِلٌ لَا بِمَعْنَی الْحَرَکَاتِ وَ الْآلَةِ بَصِیرٌ إِذْ لَا مَنْظُورَ إِلَیْهِ مِنْ خَلْقِهِ مُتَوَحِّدٌ إِذْ لَا سَکَنَ یَسْتَأْنِسُ بِهِ وَ لَا یَسْتَوْحِشُ لِفَقْدِهِ أَنْشَأَ الْخَلْقَ إِنْشَاءً وَ ابْتَدَأَهُ ابْتِدَاءً بِلَا رَوِیَّةٍ أَجَالَهَا وَ لَا تَجْرِبَةٍ اسْتَفَادَهَا وَ لَا حَرَکَةٍ أَحْدَثَهَا وَ لَا هَمَامَةِ نَفْسٍ اضْطَرَبَ فِیهَا أَحَالَ الْأَشْیَاءَ لِأَوْقَاتِهَا وَ لَاءَمَ بَیْنَ مُخْتَلِفَاتِهَا وَ غَرَّزَ غَرَائِزَهَا وَ أَلْزَمَهَا أَشْبَاحَهَا عَالِماً بِهَا قَبْلَ ابْتِدَائِهَا وَ مُحِیطاً بِحُدُودِهَا وَ انْتِهَائِهَا عَارِفاً بِقَرَائِنِهَا وَ أَحْنَائِهَا ثُمَّ أَنْشَأَ سُبْحَانَهُ فَتْقَ الْأَجْوَاءِ وَ شَقَّ الْأَرْجَاءِ وَ سَکَائِکَ الْهَوَاءِ فَأَجْرَی (2)

فِیهَا مَاءً مُتَلَاطِماً تَیَّارُهُ مُتَرَاکِماً زَخَّارُهُ حَمَلَهُ عَلَی مَتْنِ الرِّیحِ الْعَاصِفَةِ وَ الزَّعْزَعِ الْقَاصِفَةِ فَأَمَرَهَا بِرَدِّهِ وَ سَلَّطَهَا عَلَی شَدِّهِ وَ قَرَنَهَا عَلَی حَدِّهِ الْهَوَاءُ مِنْ تَحْتِهَا فَتِیقٌ وَ الْمَاءُ مِنْ فَوْقِهَا دَفِیقٌ (3)

ثُمَّ أَنْشَأَ سُبْحَانَهُ رِیحاً اعْتَقَمَ مَهَبَّهَا وَ أَدَامَ مُرَبَّهَا وَ أَعْصَفَ مَجْرَاهَا

وَ أَبْعَدَ مَنْشَأَهَا فَأَمَرَهَا بِتَصْفِیقِ الْمَاءِ الزَّخَّارِ وَ إِثَارَةِ مَوْجِ الْبِحَارِ فَمَخَضَتْهُ مَخْضَ السِّقَاءِ وَ عَصَفَتْ بِهِ عَصْفَهَا بِالْفَضَاءِ تَرُدُّ أَوَّلَهُ عَلَی آخِرِهِ وَ سَاجِیَهُ عَلَی مَائِرِهِ حَتَّی عَبَّ عُبَابُهُ وَ رَمَی بِالزَّبَدِ رُکَامُهُ فَرَفَعَهُ فِی هَوَاءٍ مُنْفَتِقٍ وَ جَوٍّ مُنْفَهِقٍ فَسَوَّی مِنْهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ جَعَلَ سُفْلَاهُنَّ مَوْجاً مَکْفُوفاً وَ عُلْیَاهُنَّ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ سَمْکاً مَرْفُوعاً بِغَیْرِ عَمَدٍ یَدْعَمُهَا وَ لَا دِسَارٍ یَنْتَظِمُهَا ثُمَّ زَیَّنَهَا بِزِینَةِ الْکَوَاکِبِ وَ ضِیَاءِ الثَّوَاقِبِ فَأَجْرَی فِیهَا سِرَاجاً مُسْتَطِیراً وَ قَمَراً مُنِیراً فِی فَلَکٍ دَائِرٍ وَ سَقْفٍ سَائِرٍ وَ رَقِیمٍ مَائِرٍ ثُمَّ فَتَقَ مَا بَیْنَ السَّمَاوَاتِ الْعُلَی فَمَلَأَهُنَّ أَطْوَاراً مِنْ مَلَائِکَتِهِ مِنْهُمْ سُجُودٌ لَا یَرْکَعُونَ وَ رُکُوعٌ لَا یَنْتَصِبُونَ وَ صَافُّونَ لَا یَتَزَایَلُونَ وَ مُسَبِّحُونَ لَا یَسْأَمُونَ لَا یَغْشَاهُمْ نَوْمُ الْعُیُونِ (4) وَ لَا سَهْوُ الْعُقُولِ وَ لَا فَتْرَةُ الْأَبْدَانِ وَ لَا غَفْلَةُ النِّسْیَانِ

ص: 177

وَ مِنْهُمْ أُمَنَاءُ عَلَی وَحْیِهِ وَ أَلْسِنَةٌ إِلَی رُسُلِهِ وَ مُخْتَلِفُونَ بِقَضَائِهِ وَ أَمْرِهِ وَ مِنْهُمُ الْحَفَظَةُ لِعِبَادِهِ وَ السَّدَنَةُ لِأَبْوَابِ جِنَانِهِ وَ مِنْهُمُ الثَّابِتَةُ فِی الْأَرَضِینَ السُّفْلَی أَقْدَامُهُمْ وَ الْمَارِقَةُ مِنَ السَّمَاءِ الْعُلْیَا أَعْنَاقُهُمْ وَ الْخَارِجَةُ مِنَ الْأَقْطَارِ أَرْکَانُهُمْ وَ الْمُنَاسِبَةُ لِقَوَائِمِ الْعَرْشِ أَکْتَافُهُمْ (1) نَاکِسَةٌ دُونَهُمْ (2)

أَبْصَارُهُمْ مُتَلَفِّعُونَ تَحْتَهُ بِأَجْنِحَتِهِمْ مَضْرُوبَةٌ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَنْ دُونَهُمْ حُجُبُ الْعِزَّةِ وَ أَسْتَارُ الْقُدْرَةِ لَا یَتَوَهَّمُونَ رَبَّهُمْ بِالتَّصْوِیرِ وَ لَا یُجْرُونَ عَلَیْهِ صِفَاتِ الْمَصْنُوعِینَ وَ لَا یَحُدُّونَهُ بِالْأَمَاکِنِ وَ لَا یُشِیرُونَ إِلَیْهِ بِالنَّظَائِرِ(3).

مطالب السئول، لابن طلحة: مثله بأدنی تغییر قد مضی شرح أکثر فقرات هذه الخطبة فی کتاب التوحید و نشیر هنا إلی بعض ما یناسب المقام المدحة بالکسر الحالة التی تکون المادح علیها فی مدحه و الإضافة للاختصاص الخاص أی المدحة اللائقة بعزة جلاله و لعل المراد عجز جمیع القائلین و إن اجتمعوا و الاجتهاد السعی البلیغ فی العبادة و ظاهر قوله و لا وقت معدود و لا أجل ممدود نفی الزمان مطلقا عنه تعالی کالمکان و یمکن حملهما علی الأزمنة المعدودة المتناهیة و لعل الأول للماضی و الثانی للمستقبل و الفطر الابتداء و الاختراع و أصله الشق و نشر الریاح بسطها و کل ما جاء فی القرآن بلفظ الریاح فهو للرحمة و ما ورد فی العذاب فهو بلفظ المفرد و لعله إشارة إلی قلة العذاب و سعة الرحمة و یمکن أن یراد بالرحمة هذا المطر کما قال سبحانه وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ (4) و قرئ بالباء و النون و قیل زعمت العرب أن السحاب لا تلقح إلا من ریاح مختلفة فیمکن أن یکون المراد بالنشر ذلک و قال الفراء النشر من الریاح الطیبة اللینة التی تنشئ السحاب

ص: 178

و التعمیم أولی لأن ریاح الرحمة کثیرة منها اللواقح و مهیجة السحب الماطرة و الحابسة لها بین السماء و الأرض و العاصرة لها حتی تمطر و المجریة للجواری فی البحار و غیرها و وتد الشی ء بالتخفیف (1) أی جعله محکما مثبتا بالوتد و الصخور جمع الصخرة و هی الحجر العظیم الصلب و المیدان بالتحریک التحرک و الاضطراب و قد مر تحقیق ذلک و سیأتی بعضه.

و کمال الإخلاص له نفی الصفات عنه لعل مناسبة الإخلاص لنفی الصفات أن الإخلاص فی العبادة بالنظر إلی عامة الخلق هو أن لا یقصدوا فی عبادتهم غیره تعالی من المخلوقین و بالنظر إلی الخواص أن یعرفوا الله بحسب وسعهم و طاقتهم بالوحدانیة ثم یعبدونه (2) فمن عبد الله وحده بزعمه و زعم أن له صفات زائدة فلم یعبد إلها واحدا بل آلهة کثیرة بل لم یعبد الله أصلا کَمَا مَرَّ فِی الْخَبَرِ: مَنْ عَبَدَ الِاسْمَ دُونَ الْمَعْنَی فَقَدْ کَفَرَ وَ مَنْ عَبَدَ الِاسْمَ وَ الْمَعْنَی فَقَدْ أَشْرَکَ وَ مَنْ عَبَدَ الْمَعْنَی بِإِیقَاعِ الْأَسْمَاءِ عَلَیْهِ بِصِفَاتِهِ الَّتِی وَصَفَ بِهَا نَفْسَهُ فَعَقَدَ عَلَیْهِ قَلْبَهُ وَ نَطَقَ بِهِ لِسَانُهُ فِی سِرِّ أَمْرِهِ وَ عَلَانِیَتِهِ فَأُولَئِکَ أَصْحَابُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً.

و قال ابن میثم المراد بالمعرفة المعرفة التامة التی هی غایة العارف فی مراتب السلوک و أولیتها فی العقل لکونها علة غائیة و بین الترتیب بأن المعرفة تزاد بالعبادة و تلقی الأوامر بالقبول فیستعد السالک أولا بسببها للتصدیق بوجوده یقینا ثم لتوحیده ثم للإخلاص له ثم لنفی ما عداه عنه فیغرق فی تیار بحار العظمة و کل مرتبة کمال لما قبلها إلی أن تتم المعرفة المطلوبة له بحسب ما فی وسعه و بکمال المعرفة یتم الدین و ینتهی السفر إلی الله تعالی و ما ذکرنا أنسب کما لا یخفی.

کائن لا عن حدوث موجود لا عن عدم ظاهره الاختصاص به سبحانه و حدوث ما سواه و کذا قوله علیه السلام متوحد إذ لا سکن یستأنس به یدل علی حدوث العالم و الإنشاء الخلق و الفرق بینه و بین الابتداء بأن الإنشاء کالخلق أعم

ص: 179

من الابتداء قال تعالی خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ (1) و الابتداء الخلق من غیر سبق مادة و مثال و إن لم یفهم هذا الفرق من اللغة لحسن التقابل حینئذ و إن أمکن التأکید و همامة النفس اهتمامها بالأمور و قصدها إلیها و الاضطراب الحرکة و الحرکة فی الهمامة الانتقال من رأی إلی رأی أو من قصد أمر إلی قصد أمر آخر بحصول صورة و فی بعض النسخ و لا همة نفس بالکسر.

أحال الأشیاء لأوقاتها فی أکثر النسخ بالحاء المهملة إما من الإحالة بمعنی التحویل أی نقل کلا منها إلی وقتها فاللام بمعنی إلی و التعلیل کما قیل بعید و إما من قولهم حال فی متن فرسه أی وثب فعدی بالهمزة أی أقر الأشیاء فی أوقاتها کمن أحال غیره علی فرسه کما قیل و لا یخفی بعده و لعله بمعنی الحوالة المعروفة أظهر و فی بعض النسخ الصحیحة بالجیم کأنه سبحانه حرک الأشیاء و رددها فی العدم حتی حضر وقتها و فی الإحتجاج أجل بالجیم المشددة أی أخر و لاءم بین مختلفاتها أی جعلها ملتئمة مؤتلفة کما ألف بین العناصر المتخالفة فی الطباع و بین النفوس و الأبدان و غرز غرائزها و ألزمها أسناخها الغریزة الخلق و الطبیعة و السنخ بکسر السین و سکون النون الأصل و فی بعض النسخ أشباحها جمع الشبح محرکة أی أشخاصها و تغریز الغرائز إیجادها

أو تخصیص کل بغریزة خاصة لها(2)

أو من تغریز العود فی الأرض لیثمر علی ما قیل و الضمیر المنصوب فی ألزمها راجع إلی الأشیاء کالسوابق و المعنی (3) جعلها بحیث لا یفارقها أصولها أو جعل الأشخاص لازمة للکلیات علی النسخة الأخیرة أو راجع إلی الغرائز أی جعل کل ذی غریزة أو کل شخص بحیث لا تفارقه غریزته غالبا أو مطلقا عالما بها قبل ابتدائها العامل فی عالما و ما بعدها إما ألزم أو الأفعال

ص: 180

الثلاثة الأخیرة علی الترتیب أو الأربعة أو العامل فی الجمیع قوله أنشأ و ابتدأ بقرینة قوله قبل ابتدائها.

محیطا بحدودها و انتهائها لعل المراد بالحدود الأطراف و التشخصات (1) أو الحدود الذهنیة و بالانتهاء الانتهاء اللازم للمحدود(2) أو انقطاع الوجود عارفا بقرائنها أی ما یقترن بها علی وجه الترکیب أو المجاورة أو العروض و أحنائها هی جمع حنو أی الجانب و أحناء الوادی معاطفه و یدل علی جواز إطلاق العارف علیه سبحانه و منعه بعضهم ثم أنشأ سبحانه فتق الأجواء و شق الأرجاء و سکائک الهواء الفتق بالفتح الشق و الجو ما بین السماء و الأرض و قیل الفضاء الواسع و الأرجاء جمع الرجا مقصورا و هی الناحیة و السکاک و السکاکة بضمهما الهواء الملاقی عنان السماء(3)

و قال فی النهایة السکاک و السکاکة الجو و هو ما بین السماء و الأرض

وَ مِنْهُ حَدِیثُ عَلِیٍّ علیه السلام: شَقَّ الْأَرْجَاءِ وَ سَکَائِکَ الْهَوَاءِ.

و سکائک جمع سکاکة کذؤابة و ذوائب و الهواء بالمد ما بین السماء و الأرض و یقال کل خال هواء و منه قوله تعالی وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ(4) و کلمة ثم هنا إما للترتیب الذکری و التدرج فی الکلام یکون لوجوه منها الانتقال من الإجمال إلی التفصیل و منها الاهتمام بتقدیم المؤخر أو المقارن لوجه آخر و یستعمل الفاء أیضا کذلک کما مر مرارا و إما بمعنی الواو المفیدة لمطلق الجمع کما قیل فی قوله تعالی ثُمَّ اهْتَدی (5) و علی التقدیرین لا ینافی کون الماء أول المخلوقات کما سیأتی و المراد بفتق الأجواء إیجاد الأجسام فی الأمکنة الخالیة بناء علی وجود المکان بمعنی البعد و جواز الخلاء أو المراد

ص: 181

بالجو البعد الموهوم أو أحد العناصر بناء علی تقدم خلق الهواء کما هو الظاهر مما سنورده من تفسیر علی بن إبراهیم و هذا الکلام لا تصریح فیه بالصادر الأول و سیأتی الکلام فیه إن شاء الله و قوله و شق الأرجاء کالتفسیر لفتق الأجواء أو المراد بالأرجاء الأمکنة و الأفضیة و بالأجواء عنصر الهواء و قوله و سکائک الهواء بالنصب کما فی کثیر من النسخ معطوف علی فتق الأجواء أی أنشأ سبحانه سکائک الهواء و الجر کما فی بعض النسخ أظهر عطفا علی الأجواء أی أنشأ فتق سکائک الهواء قال ابن میثم فإن قلت إن الأجواء و الأرجاء و سکائک الهواء أمور عدمیة فکیف تصح نسبتها إلی الإنشاء عن القدرة قلت إن هذه الأشیاء عبارة عن الخلاء و الأحیاز و الخلاف فی أن الخلاء و الحیز و المکان هل هی أمور وجودیة أو عدمیة مشهور فإن کانت وجودیة کانت نسبتها إلی القدرة ظاهرة و یکون معنی فتقها و شقها شق العدم عنها و إن کانت عدمیة کان معنی فتقها و شقها و نسبتها إلی القدرة تقدیرها و جعلها أحیازا للماء و مقرا لها لأنه لما کان تمیزها عن مطلق الهواء و الخلاء بإیجاد الله فیها الماء صار تعینها بسبب قدرته تعالی فتصح نسبتها إلی إنشائه فکان سبحانه شقها و فتقها بحصول الجسم فیها.

وَ رُوِیَ: أَنَّ زُرَارَةَ وَ هِشَاماً اخْتَلَفَا فِی الْهَوَاءِ أَ هُوَ مَخْلُوقٌ أَمْ لَا فَرَفَعَ بَعْضُ مَوَالِی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام إِلَیْهِ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ إِنِّی مُتَحَیِّرٌ وَ أَرَی أَصْحَابَنَا یَخْتَلِفُونَ فِیهِ فَقَالَ علیه السلام لَیْسَ هَذَا بِخِلَافٍ یُؤَدِّی إِلَی الْکُفْرِ وَ الضَّلَالِ.

و اعلم أنه علیه السلام إنما أعرض عن بیان ذلک لأن أولیاء الله الموکلین بإیضاح سبله و تثبیت خلقه علی صراطه المستقیم لا یلتفتون بالذات إلا إلی أحد أمرین أحدهما ما یؤدی إلی الهدی أداء ظاهرا واضحا و الثانی ما یصرف عن الضلال و یرد إلی سواء السبیل.

و بیان أن الهواء مخلوق أو غیر مخلوق لا یفید کثیر فائدة فی أمر المعاد فلا یکون الجهل به مما یضر فی ذلک فکان ترکه (1)

و الاشتغال بما هو أهم منه أولی (2).

ص: 182

فأجری فیها ماء متلاطما تیاره متراکما زخاره اللطم فی الأصل الضرب علی الوجه بباطن الراحة و تلاطمت الأمواج ضرب بعضها بعضا کأنه یلطمه و التیار موج البحر و لجته و تراکم الشی ء اجتمع و زخر البحر مد و کثر ماؤه و ارتفعت أمواجه أی أنه سبحانه خلق الماء المتلاطم الزخار فی الأمواج و خلاه و طبعه أولا فجری فی الهواء ثم أمر الریح برده و شده کما یدل علیه قوله علیه السلام بعد ذلک حتی تظهر قدرته.

حمله علی متن الریح العاصفة و الزعزع القاصفة المتن من کل شی ء ما ظهر منه و المتن من الأرض ما ارتفع منه و صلب و عصفت الریح اشتد هبوبها و الزعزعة تحریک الشی ء لیقلعه و یزیله و ریح زعزع و زعازع أی یزعزع الأشیاء و قصفه کضربه قصفا کسره و قصف الرعد و غیره اشتد صوته أی جعل الریح حال قصفها(1) حاملة له فکان متحرکا بحرکتها أو جعل الریح التی من شأنها العصف و القصف و هذه الریح غیر الهواء المذکور أولا کما سیأتی

فِی قَوْلِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی جَوَابِ الزِّنْدِیقِ الرِّیحُ عَلَی الْهَوَاءِ وَ الْهَوَاءُ تُمْسِکُهُ الْقُدْرَةُ.

فیمکن أن تکون مقدمة فی الخلق علیه أو متأخرة عنه أو مقارنة له و یمکن أن یکون المراد بها ما تحرک منه کما هو المشهور(2).

فأمرها برده و سلطها علی شده و قرنها إلی حده أی أمر الریح أن تحفظ الماء و ترده بالمنع عن الجری الذی سبقت الإشارة إلیه بقوله فأجری فیها ماء فکان قبل الرد قد خلی و طبعه أی عن الجری الذی یقتضیه طبعه و قواها علی ضبطه کالشی ء المشدود و جعلها مقرونة إلی انتهائه محیطة به و لعل المراد بالأمر هنا الأمر التکوینی کما فی قوله کُنْ فَیَکُونُ (3) و قوله کُونُوا قِرَدَةً(4)

ص: 183

قال الکیدری قوله فأمرها مجاز لأن الحکیم لا یأمر الجماد به الهواء من تحتها فتیق و الماء من فوقها دفیق أی الهواء الذی هو محل الریح مفتوق أی مفتوح منبسط من تحت الریح الحاملة للماء و الماء دفیق من فوقها أی مصبوب مندفق و الغرض أنه سبحانه بقدرته ضبط الماء المصبوب بالریح الحاملة له کما ضبط الریح بالهواء المنبسط و هو موضع العجب.

ثم أنشأ سبحانه ریحا اعتقم مهبها و أدام مربها الظاهر أن هذه الریح غیر ما جعلها الله محلا للماء بل هی مخلوقة من الماء کما سیأتی فی الروایة و الاعتقام أن تحفر البئر فإذا قربت من الماء احتفرت بئرا صغیرا بقدر ما تجد طعم الماء فإن کان عذبا حفرت بقیتها و یکون اعتقم بمعنی صار عقیما و منه الرِّیحَ الْعَقِیمَ و فی العین الاعتقام الدخول فی الأمر و قال ابن میثم تبعا للکیدری الاعتقام الشد و العقد و لم نجده فی کتب اللغة و المهب مصدر بمعنی الهبوب أو اسم مکان و علی الأول فی الإسناد توسع و رب یأتی بمعنی جمع و زاد و لزم و أقام قیل المعنی أن الله تعالی أرسلها بمقدار مخصوص تقتضیه الحکمة و لم یرسلها مطلقا بل جعل مهبها ضیقا کما یحتفر البئر الصغیر فی الکبیر و قیل المعنی جعلها عقیمة لا تلقح و هذا إنما یصح لو کان الاعتقام بهذا المعنی متعدیا أو کان مهبها مرفوعا و فی النسخ منصوب و قیل و روی أعقم فیصح و یحتمل أن یکون بمعنی شد مهبها و عقده علی ما تقتضیه الحکمة و المصلحة و قیل علی تقدیر کون اعتقم بالتاء المراد أنه أخلی مهبها من العوائق و أنه أرسلها بحیث لا یعرف مهبها من مربها و هو کما تری و معنی إدامة مربها جعلها ملازمة لتحریک الماء و إدامة هبوبها و فی بعض النسخ مدبها بالدال أی جریها.

و أعصف مجراها أی جریانها أو أسند إلی المحل مجازا و أبعد منشأها أی أنشأها من مبدإ بعید و لعله أدخل فی شدتها و المنشأ فی بعض النسخ بالهمزة علی الأصل و فی بعضها بالألف للازدواج فأمرها بتصفیق الماء الزخار الصفق الضرب الذی یسمع له صوت و التصفیق أیضا کذلک لکن مع شدة و إثارة

ص: 184

موج البحار أی تهییجه فمخضته مخض السقاء المخض تحریک السقاء الذی فیه اللبن لیخرج زبده عصفها بالفضاء أی عصفا شدیدا لأن العصف بالفضاء یکون أشد لعدم المانع و الساجی الساکن و المائر المتحرک یقال مار الشی ء مورا أی تحرک و جاء و ذهب و به فسر قوله تعالی یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً(1) و قال الضحاک أی تموج موجا و العباب بالضم معظم الماء و کثرته و ارتفاعه و عب عبابه أی ارتفع و عب النبت إذا طال و رکام الماء بالضم ما تراکم منه و اجتمع بعضه فوق بعض.

فرفعه فی هواء منفتق أی رفع الله ذلک الزبد بأن جعل بعضه دخانا فی هواء مفتوق مفتوح بخلق ما خلق سابقا أو برفع ذلک الدخان و فی جو منفهق و الانفهاق الاتساع و الانفتاح قال ابن میثم إن القرآن الکریم نطق بأن السماء تکونت من الدخان و کلامه علیه السلام ناطق بأنها تکونت من الزبد و ما ورد فی الخبر أن ذلک الزبد هو الذی تکونت منه الأرض فلا بد من بیان وجه الجمع بین هذه الإشارات فنقول وجه الجمع بین کلامه علیه السلام و بین لفظ القرآن الکریم ما ذکره

الباقر علیه السلام و هو قوله فخرج من ذلک الموج و الزبد دخان ساطع من وسطه من غیر نار فخلق منه السماء.

و لا شک أن القرآن الکریم لا یرید بلفظ الدخان حقیقته لأن ذلک إنما یکون عن النار و اتفق المفسرون علی أن هذا الدخان لم یکن عن نار بل عن تنفس الماء و تبخیره بسبب تموجه فهو إذا استعارة للبخار الصاعد من الماء و إذا کان کذلک فنقول إن کلامه علیه السلام مطابق للفظ القرآن الکریم و ذلک أن الزبد بخار یتصاعد علی وجه الماء عن حرارة حرکته إلا أنه ما دامت الکثافة غالبة علیه و هو باق علی وجه الماء لم ینفصل فإنه یخص باسم الزبد و ما لطف و غلب علیه الأجزاء الهوائیة فانفصل خص باسم البخار و إذا کان الزبد بخارا و البخار هو المراد بالدخان فی القرآن الکریم کان مقصده

ص: 185

و مقصد القرآن واحدا فکان البخار المنفصل هو الذی تکونت عنه الأرض و هو الزبد و أما وجه المشابهة بین الدخان و البخار الذی صحت لأجله استعارة لفظه له فهو أمران أحدهما حسی و هو الصورة المشاهدة من الدخان و البخار حتی لا یکاد یفرق بینهما فی الحس البصری و الثانی معنوی و هو کون البخار أجزاء مائیة خالطت الهواء بسبب لطافتها عن حرارة الحرکة کما أن الدخان کذلک و لکن عن حرارة النار فإن الدخان أیضا أجزاء مائیة انفصلت عن جرم المحترق بسبب لطافتها عن حر النار فکان الاختلاف بینهما لیس إلا بالسبب فلذلک صح استعارة اسم أحدهما للآخر و بالله التوفیق (1).

جعل سفلاهن موجا مکفوفا و علیاهن سقفا محفوظا و سمکا مرفوعا الکف المنع و السقف معروف و قال الجوهری و غیره السقف اسم للسماء و المعروف هاهنا أنسب و سمک البیت سقفه و سمک الله السماء سمکا رفعها و المسموکات السماوات أی جعل السماء السفلی موجا ممنوعا من السیلان إما بإمساکه بقدرته أو بأن خلق تحته و حوله جسما جامدا یمنعه عن الانتشار و السیلان أو بأن أجمدها بعد ما کانت سیالة و ظاهر هذا الکلام و غیره من الأخبار اختصاص الحکم بالسماء الدنیا قال الکیدری رحمه الله شبه السماء الدنیا بالموج لصفائها و ارتفاعها أو أراد أنها کانت فی الأول موجا ثم عقدها و المکفوف الممنوع من السقوط و قال

ابن میثم شبهها بالموج فی الارتفاع و اللون الموهوم و قیل شبهت به لارتعاد الکواکب حسا و لعل المراد بحفظ العلیا إمساکها عن النقص و الهدم و السقوط و الخرق إلا بأمره سبحانه و قال أکثر الشارحین أی عن الشیاطین و هو لا یناسب العلیا بل السفلی و یناسب أن یکون المراد بقوله تعالی وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً(2) السماء العلیا و یخطر بالبال وجه آخر و هو أن یکون المراد أنه تعالی جعل الجهة السفلی من کل من السماوات مواجة متحرکة واقعا

ص: 186

أو فی النظر و الجهة العلیا منها سقفا محفوظا تستقر علیه الملائکة و لا یمکن للشیاطین خرقها فیکون ضمیر زینها و سائر الضمائر راجعة إلی المجموع فیناسب الآیة المتقدمة و هو قوله سبحانه وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ(1) و قد یمر بالخاطر وجه آخر یناسب قواعد الهیئة و هو أنه علیه السلام شبه السماء الدنیا بالموج المکفوف لکون الحرکة الخاصة للقمر أسرع من جمیع الکواکب فکأنه دائما فی الموج و مع ذلک لا تسقط و وصف العلیا بالمحفوظیة لأنه أبطأها بالحرکة الخاصة فکأنها محفوظة ثابتة و علی الطریقة السابقة یمکن أن یکون المراد بالسفلی من کل منها خوارج مراکزها و تداویرها و بالعلیا منها ممثلاتها فالأول مواجة لسرعة حرکتها و البواقی محفوظة لبطئها لکن هذان الوجهان بعیدان عن لسان الشرع و مقاصد أهله و الوجه الأول مما أبدعنا لا یخلو من قوة و لطافة.

بغیر عمد یدعمها و لا دسار ینظمها العمد بالتحریک جمع کثرة لعمود البیت و کذا العمد بضمتین و جمع القلة أعمدة و قال الخلیل فی العین العمد بضمتین جمع عماد و الأعمدة جمع عمود من حدید أو خشب و یظهر من تذکیر الفعل أنه من أسماء الجمع و الدعم بالفتح أن یمیل الشی ء فتدعمه بدعام کما تدعم عروش الکرم و نحوه لیصیر له مساکا و الدعامة الخشبة التی یدعم بها و فی أکثر النسخ علی بناء المجرد مفتوحة العین و هو أظهر و فی بعضها یدعمها بتشدید الدال علی بناء الافتعال من الادعام بمعنی الاتکاء و الدسار بالکسر المسمار و جمعه دسر و نظم اللؤلؤ جمعه فی السلک و فی بعض النسخ ینتظمها و هو أیضا جاء متعدیا و الضمیران المنصوبان راجعان إلی السماوات أو إلی العلیا أو إلی السفلی بقرینة قوله ثم زینها بزینة الکواکب حیث إن الظاهر إرجاع الضمیر فیه إلی السفلی لیکون أوفق بقوله تعالی إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ (2) لکنه بعید لفظا و إرجاع الضمیر إلی

ص: 187

الجمیع أظهر و تزیین البعض تزیین للجمیع و هذا مما یقرب الوجه الذی ذکرنا أولا و الزینة إما مصدر أو اسم ما(1)

یزان به کاللیقة لما یلاق به أی یصلح به المداد قال فی الکشاف قوله تعالی بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ یحتملهما فعلی الأول إما من إضافة المصدر إلی الفاعل بأن تکون الکواکب مزینة للأفلاک أو إلی المفعول بأن زین الله الکواکب و حسنها لأنها إنما زینت السماء لحسنها فی

أنفسها و علی الثانی فأضافتها إلی الکواکب بیانیة(2) و تنوین الزینة کما قرئت الآیة به لیس موجودا فی النسخ و زینة الکواکب للسماء إما لضوئها أو للأشکال الحاصلة منها کالثریا و الجوزاء و نحوهما أو باختلاف أوضاعها بحرکتها أو لرؤیة الناس إیاها مضیئة فی اللیلة الظلماء أو للجمیع و قوله تعالی بِمَصابِیحَ فی موضع آخر مما یؤید بعض الوجوه و سیأتی القول فی محال الکواکب فی محله.

و ضیاء الثواقب المراد بها إما الکواکب فیکون کالتفسیر لزینة الکواکب و الکواکب ثواقب أی مضیئة کأنها تثقب الظلمة بضوئها أو الشهب التی ترمی بها الشیاطین فتثقب الهواء بحرکتها و الظلمة بنورها فأجری فیها سراجا مستطیرا و قمرا منیرا و فی بعض النسخ و أجری بالواو و المراد بالسراج الشمس کما قال تعالی سِراجاً وَ قَمَراً(3) مُنِیراً قیل لما کان اللیل عبارة عن ظل الأرض و کانت الشمس سببا لزواله کان شبیها بالسراج فی ارتفاع الظلمة به و المستطیر المنتشر الضوء و استطار تفرق و سطح و أنار الشی ء و استنار أی أضاء و قیل ما بالذات من النور ضوء و ما بالعرض نور کما قال سبحانه هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً(4) و قیل لأن النور أضعف من الضوء و الاحتمالات

ص: 188

فی الضمائر السابقة جاریة هنا و إن کان الأظهر عند الأکثر رجوعه إلی السفلی.

فی فلک دائر الظرف إما بدل عن فیها فیفید حرکة السفلی أو العلیا أو الجمیع علی تقادیر إرجاع الضمیر بالحرکة الیومیة أو الخاصة أو الأعم و إما فی موضع حال عن المنصوبین فیمکن أن یکون المراد بالفلک الدائر الأفلاک الجزئیة و الفلک بالتحریک کل شی ء دائر و منه فلکة المغزل بالتسکین و یقال فلک ثدی المرأة تفلیکا إذا استدار. و سقف سائر و رقیم مائر الرقیم فی الأصل الکتاب فعیل بمعنی مفعول قال ابن الأثیر منه

حدیث علی رضی الله عنه فی صفة السماء سقف سائر و رقیم مائر.

یرید به وشی السماء بالنجوم و المائر المتحرک و لیس هذا بالمور الذی قال الله تعالی یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً(1) و هاتان الفقرتان أیضا تدلان علی حرکة السماء لکن لا تنافی حرکة الکواکب بنفسها أیضا کما هو ظاهر الآیة.

ثم فتق ما بین السماوات العلی فملأهن أطوارا من ملائکته الظاهر أن کلمة ثم للترتیب المعنوی فیکون فتق السماوات بعد خلق الشمس و القمر بل بعد جعلها سبعا و خلق الکواکب فیه و یحتمل أن یکون للترتیب الذکری و الظاهر أن المراد بفتقها فصل بعضها عن بعض فیؤید بعض محتملات الآیة کما أشرنا إلیه سابقا و یدل علی بطلان ما ذهبت الفلاسفة(2)

إلیه من تماس الأفلاک و

عدم الفصل بینها بهواء و نحوه و الأطوار جمع طور بالفتح و هو فی الأصل التارة قال الله تعالی وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْواراً(3) قیل أی طورا نطفة و طورا علقة و طورا مضغة و قیل أی حالا بعد حال و قیل أی خلقکم مختلفین فی الصفات أغنیاء و فقراء و زمنی (4) و أصحاء و لعل الأخیر هنا أنسب و لو کانت

ص: 189

الملائکة مخلوقة قبل السماوات کما هو ظاهر بعض الأخبار الآتیة فقبل فتقها کانوا فی مکان آخر یعلمه الله (1).

منهم سجود لا یرکعون و رکوع لا ینتصبون و صافون لا یتزایلون و مسبحون لا یسأمون السجود و الرکوع هنا جمع ساجد و راکع و فاعل الصفة یجمع علی فعول إذا جاء مصدره علیه أیضا و الانتصاب القیام و الصف ترتیب الجمع علی خط کالصف فی الصلاة و الحرب و قال أبو عبیدة کل شی ء بین السماء و الأرض لم یضم قطریه فهو صاف و منه قوله تعالی وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ (2) أی نشرت أجنحتها و بالوجهین فسر قوله تعالی وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا(3) و التزایل التباین و التفارق و السأمة الملالة و الضجر.

لا یغشاهم نوم العیون و لا سهو العقول و لا فترة الأبدان و لا غفلة النسیان غشیه کعلمه إذا جاءه أی لا یعرضهم و الفترة الانکسار و الضعف و ظاهر الکلام اختصاص الأوصاف بهذا الصنف و یمکن أن یکون التخصیص بها جمیعا أو ببعضها لأمر آخر غیر الاختصاص و منهم أمناء علی وحیه الوحی فی الأصل أن یلقی الإنسان إلی صاحبه شیئا بالاستتار و الإخفاء و یکون بمعنی الکتابة و الإشارة و الرسالة و ألسنة إلی رسله أی رسلا إلیهم کما قال تعالی اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا(4) و مختلفون بقضائه أی (5) مقتضیاته کما یأتون به فی لیلة القدر و غیرها و أمره أی أحکامه أو الأمور المقدرة کما قال تعالی بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ(6) فالأحکام داخلة فی السابقتین و یمکن تخصیص الأخیر بغیر الوحی

ص: 190

أی یختلفون لتمشیة قضائه و أمره (1) و تسبیب أسبابهما.

و منهم الحفظة لعباده لعل المراد غیر الحافظین علیهم الذین ذکرهم الله فی قوله وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ کِراماً کاتِبِینَ (2) بل من ذکرهم بقوله سبحانه لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ (3) و یمکن أن یکون المراد فی کلامه الکاتبین للأعمال بتقدیر مضاف و ربما یفهم من بعض الأخبار اتحاد الصنفین و السدنة لأبواب الجنان هم المتولون لأمور الجنان و فتح أبوابها و أغلاقها و أصل السدانة فی الکعبة و بیت الأصنام.

و منهم الثابتة فی الأرضین السفلی أقدامهم و فی بعض النسخ فی الأرض أقدامهم و هو أظهر و الجمع علی الأول إما باعتبار القطعات و البقاع أو لأن کلا من الأرضین السبع موضع قدم بعضهم و الوصف علی الأول بالقیاس علی (4)

سائر الطبقات و علی الثانی بالقیاس إلی السماء و المارقة أی الخارجة یقال مرق السهم من الرمیة إذا خرج من الجانب الآخر من السماء العلیا أی السابعة أعناقهم و الخارجة من الأقطار أی من جوانب الأرض أو جوانب السماء أرکانهم أی جوارحهم فهذا بیان لضخامتهم و عرضهم و المناسبة لقوائم العرش أکتافهم لعل المراد بالمناسبة القرب و الشباهة فی العظم و یمکن أن یراد بها التماس فالمراد بهم حملة العرش ناکسة دونه أی دون العرش أبصارهم و الناکس المطأطئ رأسه و فی إسناده إلی الأبصار دلالة علی عدم التفاتهم فی النکس یمینا و شمالا متلفعون تحته بأجنحتهم اللفاع ثوب یجلل به الجسد کله کساء کان أو غیره و تلفع بالثوب إذا اشتمل به و بین من دونهم أی سائر الملائکة أو البشر أو الجن أو الأعم و فی بعض النسخ ناکسة و مضروبة و متلفعین بنصب الجمیع.

ص: 191

لا یتوهمون ربهم بالتصویر أی بأن یثبتوا لله صورة و الغرض تقدیس الملائکة عن إثباتهم لوازم الجسمیة و الإمکان له سبحانه و التعریض و التوبیخ للمشبهین من البشر و النظائر جمع نظیرة و هی المثل و الشبه فی الأشکال و الأخلاق و الأفعال و النظیر المثل فی کل شی ء و فی بعض النسخ بالنواظر أی بالأبصار أی لا یجوزون علیه الرؤیة و فی بعضها بالمواطن أی الأمکنة.

**[ترجمه]نهج البلاغه: امام علی علیه السلام در خطبه ای درباره آغاز آفرینش آسمان ها و زمین و آفرینش آدم علیه السّلام می فرماید: سپاس از آن خدایی است که گفتار سخنوران برای ستایشش رسا و کامل نیست، و حسابگران نمی توانند نعمت هایش را شماره کنند و کوشش کنندگان حقش را ادا نکنند. آنکه همت های بلند و دور پرواز او را در نیابند، و و هوش های ژرف به حقیقتش دست نیابند. خدایی که اوصافش در چهارچوب حدود نگنجد، و به ظرف وصف درنیاید، و در مدار وقت معدود و مدت محدود قرار نگیرد. خلائق را به نیروی خود آفرید، و با رحمتش بادها را وزیدن داد، و اضطراب زمینش را با کوه ها مهار نمود.

آغاز دین شناخت او است، و کمال شناختش باور کردن او، و کمال باور او توحید او است، و کمال یگانه شناسی او، اخلاص به او، و کمال اخلاص به او، نفی صفات از او است. زیرا هر صفتی گواه است که غیر موصوف است و هر موصوفی گواه است که غیر صفت است.پس هر کس خدای سبحان رابا صفتی وصف کند، او را با قرینی پیوند داده، و هرکه او را با قرینی پیوند دهد دوتایش انگاشته، وهرکه دوتایش انگارد دارای اجزایش دانسته و تجزیه کرده، و هر که تجزیه کرد، حقیقت او را نفهمید. و هر که به او اشاره کرد، او را محدود ساخت، و هرکه محدودش بداند، چون معدود، به شماره اش آورده. هر کس گفت در چه جایی است، البته او را در ضمن چیزی دانست، و هر کس گفت: بر کجا قرار دارد؟ جایی را از او تهی دانسته است.

ازلی است و چیزی بر او پیشی نجسته، و نیستی بر هستی اش مقدم نبوده، با هر چیزی است ولی منهای پیوستگی با آن، و غیر هر چیزی است امّا بدون دوری از آن، پدیدآورنده موجودات است بی آنکه حرکتی کند و نیازمند به کارگیری ابزار و وسیله باشد، بیناست بدون احتیاج به منظرگاهی از آفریدهایش، یگانه است چرا که او را مونسی نبوده تا به آن انس گیرد و از فقدان آن دچار وحشت شود. بی سابقه ماده و مواد، مخلوقات را آفرید، و آفرینش را آغاز کرد، بدون به کارگیری اندیشه و سود جستن از تجربه و آزمایش، و بدون آنکه حرکتی از خود پدید آورده، و فکر و خیالی که تردید و اضطراب در آن روا دارد.

هر چیزی را به وقت خود حوالت کرد، و بین اشیاء گوناگون ارتباط و هماهنگی برقرار کرد. ذات هر یک را اثر و طبیعتی معین داد، و آن اثر را لازمه وجود او نمود، در حالی که به تمام اشیاء پیش از به وجود آمدنشان دانا، و به حدود و انجام کارشان محیط و آگاه، و به اجزا وجوانب همه آن ها آگاه وآشنا بود.

سپس خدای سبحان جَوها را شکافت، و اطراف آن را بازگشود، و فضاهای خالی را در آن ایجاد کرد. آن گاه آبی را که امواجش درهم شکننده، و خود انبوه و متراکم بود، در آن فضای باز شده روان نمود. آن را بر پشت بادی سخت وزان و جنباننده و برکننده و شکننده بار کرد، و آن باد را فرمان داد تا آن را برگرداند. و آن را بر نگهداری آب تسلّط داد، و باد را برای حفظ حدود و جوانب آب قرین گماشت. فضا در زیر باد نیرومند، گشاده و باز، و آب جهنده بالای سر آن در جریان. سپس خدای سبحان بادی برآورد که منشأ وزش آن را مهار کرد. و هر چه در خود داشت به کار گماشت، و وزش آن پیوسته شد و هیچ باز نایستاد. و از جای دورش برانگیخت و آن را به برهم زدن آب متراکم، و برانگیختن امواج دریا فرمان داد. باد فرمان گرفته، آب را همچون مشک شیر که برای گرفتن کره بجنبانند به حرکت آورد، وآن گونه که درفضای خالی می وزد، برآن سخت وزید. اولش را به آخرش، و ساکنش را به متحرکش برمی گرداند، تا آنکه انبوهی از آب به ارتفاع زیادی بالا آمد، و آن مایه متراکم کف کرد؛ آن گاه خداوند آن کف را در هوای گشاده و فضای فراخ بالا برد، و آسمان های هفتگانه را از آن کف ساخت، پایین ترین آسمان را به صورت موجی نگاه داشته شده، و بالاترین آن را به صورت سقفی محفوظ و طاقی برافراشته قرار داد، بدون ستونی که آن ها را برپا دارد، و بی میخ و طنابی که نظام آن ها را حفظ کند. آن گاه آسمان را به زیور ستارگان و روشنی کواکب درخشان آرایش داد، و آفتاب فروزان و ماه درخشان رادر آن، که فلکی گردان وسقفی روان و صفحه ای جنبان بود، روان ساخت.سپس میان آسمان های بلند را از هم گشود، و از فرشتگان مختلف خود پر کرد.

گروهی در سجده اند و آنان را رکوعی نیست، برخی در رکوعند بدون قدرت بر قیام، و عده ای بدون حرکت از جای خود در حال قیامند، و شماری بدون ملالت و خستگی در تسبیحند. خواب در دیده، بیهوشی در عقل، سستی درکالبد، و غفلت فراموشی به آنان راه ندارد. و برخی امین وحی خداوند، و زبان گویا به سوی پیامبران، و واسطه اجرای حکم و امر حقند. گروهی محافظان بندگان از حوادث، و دربانان درهای بهشت­هایند. قدم هایی ثابت در قعر زمین ها، و گردن هایی بالاتر از برترین آسمان وهیکل هایی از پهن دشت هستی گسترده تر، و دوشهایی مناسب پایه های عرش دارند، دیدگانشان در برابر عظمت عرش به زیر افتاده، و در زیر آن جایگاه در بال های خود پیچیده اند، بین آنان و موجودات مادونشان حجاب هایی از عزت و پرده هایی از قدرت افکنده شده، در خیال خود برای خداوند صورتی تصویر ننمایند، و صفات او را چون اوصاف مخلوقات نینگارند، و به اماکن محدودش نس-ازن-د، و او را ب-ه همانن-د و امث-ال اش-اره نکنن-د.

در مطالب السئوول، ابن طلحه مانند آن را با اندکی تغییر آورده.

توضیح : شرح بسیاری از عبارات این خطبه در کتاب توحید گذشت، و در اینجا به برخی از آن ها که نیاز است اشاره می کنیم. «مدحة» وضعیت ستایشگر است در حال ستایش و شاید منظور این است که همه ستایشگران حتی اگر با هم جمع شوند، از ستایش او درمانده و عاجزند. «الاجتهاد» سعی زیاد در عبادت.

«و لا وقت معدود و لا أجل ممدود»، نفی زمان است به طور مطلق از خدای تعالی، مانند مکان، و ممکن است حمل شود بر زمان های محدود و پایان پذیر و شاید اولی برای گذشته است و دومی برای آینده. «الفطر»: پدید آوردن و ایجاد کردن است و اصل آن شکافتن است. «نشر ریاح» منظور بسط آن ها است، و هر جا در قرآن لفظ ریاح است برای رحمت است، و آنچه به لفظ مفرد است برای عذاب، و شاید اشاره است به عذاب کم و رحمت فراوان؛ و شاید که رحمت به معنی باران است، چنان که خدای سبحان فرموده: «هوالّذی یرسل الریاح بشراً بین یدی رحمته»، - . اعراف / 57 - {و اوست که بادها را پیشاپیش [باران] رحمتش مژده رسان می فرستد.} و گفته شده، عرب گمان می کند ابر بارور نمی شود و باران نمی گیرد مگر از بادهای مختلف، و شاید که معنی نشر ریاح این باشد.

فرّاء گفته: نشر به بادهای خوب و آرام می گویند که ابر باران را می آورند و تعمیم بهتر است، زیرا بادها رحمت بسیاری دارند و از آن ها است بارور کردن ابرها، نگهدارنده ابر میان آسمان و زمین، و فشارنده ابر تا ببارد، و روان کننده و حرکت دهنده کشتی ها در دریاها و دیگرچیزها.

«وتد الشی ء»: آن را با میخ محکم و ثابت کرد. «الصخور»: جمع الصخرة و آن سنگ بزرگ سخت است. «المَیَدان»: حرکت و جنب و جوش. و تحقیق مطلب گذشت و در آینده بعضی از آن خواهد آمد.

«و کمال الإخلاص له نفی الصفات عنه»، شاید تناسب اخلاص با نفی صفات این است که اخلاص در عبادت از نظر عموم مردم،در نظر نداشتن و قصد نکردن مخلوق است در عبادت خدا، و از نظر خواص، شناخت خدا است به یگانگی، به حسب وسع و ظرفیت و توانایی آن ها در وحدانیت در عبادت؛ و هر که او را به یگانگی عبادت کند و گمان کند خدا صفات زائد بر ذاتش دارد، خدای یگانه را نپرستیده و بلکه الهه های متکثر را پرستیده و بلکه اصلاً خدا را نپرستیده، چنانچه در خبر اشاره شد. «هر که نام بدون معنا را بپرستد، البته کافر است، و هر کس نام و معنا هر دو را بپرستد شرک ورزیده است، و هر که تنها معنا را بپرستد و نام و صفت را نشانه آن بداند و دل به او ببندد و در نهان و آشکار حرف زبانش او باشد، به درستی آنان یاران امیرالمؤمنین هستند.»

ابن میثم می گوید: مقصود از معرفت، کمال معرفت است که هدف عارف در مراتب سلوک است، و اولیتش از نظر عقل برای آن است که علت غائی است، سپس ابن میثم ترتیب را بیان کرده، به اینکه معرفت به واسطه عبادت و پذیرش فرمان ها بیشتر می شود و سالک به سبب آن آماده تصدیق یقینی به وجود خدا می شود و سپس برای توحید، سپس برای اخلاص، و سپس برای نفی هرچه غیر او از او، پس در امواج دریای عظمت غرق می شود، و هر مرتبه، نسبت به مرحله قبل از خودش تا معرفت مطلوب، کمال است، تا به حسب ظرفیت و توانایی، به کمال رسد. و با کمال معرفت، دین، به کمال می رسد و سیر به سوی خدا پایان می پذیرد.

و آنچه ما گفتیم مناسب تر است، چنان روشن است.

«کائن لا عن حدوث موجود لا عن عدم»، ظاهرش اختصاص به خدا و حدوث غیر اوست و همچنین است گفته او که فرمود: « متوحد إذ لا سکن یستأنس به»، دلالت دارد بر حدوث جهان و آفرینش خلق آن، و فرق میان انشاء و ابتداء این است که انشاء مانند واژه خلق، اعم است از ابتداء و همانطور که فرمود: «خُلق الإنسان من صلصال»، - . رحمن / 14 - {انسان را از گل خشکیده ای سفال مانند آفرید.} و ابتداء آفرینش بدون سابقه و بی نمونه است، و اگر هم این فرق از لغت قابل فهم نباشد، برای نوعی تقابل نیکو است و ممکن است برای تأکید باشد.

«همامة النفس»: اهتمام نفس به امور و قصد کردن آنها. «الاضطراب»: حرکت. «الحرکة فی الهمامة»: انتقال از رأیی به رأی دیگر یا از قصد امری به قصد امر دیگر با حصول صورتی و در بعضی نسخه ها «و لا هِمة نفس» آمده است .

«أحال الأشیاء لأوقاتها»: در اکثر نسخه ها چنین آمده، که یا از الإحالة به معنای تحویل است یعنی نقل هر یک از آنها به وقتش.

که لام به معنای إلی می شود و اینکه لام برای تعلیل باشد - چنانچه گفته شده - بعید است.

و یا از این سخن عرب است که گوید: «حال فی متن فرسه»: یعنی پرید. که با همزه متعدی شده یعنی اشیاء را در جایگاههای خود قرار داد چنانچه دیگری را بر اسبش قرار می دهد.اینگونه گفته شده اما بعید بودن این معنا پوشیده نیست.

و شاید به معنای حواله معروف ظاهرتر باشد.

و در بعضی نسخه های صحیح با جیم آمده به این معنی که خدا هر چیزی را در عدم حرکت داده و نگه داشته تا وقت وجودش برسد و در الإحتجاج «أجّل» آمده یعنی به تأخیر انداخت.

«و لاءم بین مختلفاتها»، یعنی میان آن ها پیوند و ائتلاف ایجاد کرد، همان طور که بین عناصر مختلف از جهت طبع و جان ها و تن ها، پیوند و نزدیکی ایجاد کرد.

«و غرز غرائزها و ألزمها أسناخها»، «الغریزة» خلق و طبیعت. «السِنخ» یعنی اصل. و در بعضی نسخه ها «أشباحها» جمع شبح آمده یعنی أشخاص آنها.

تغریز غرائز، ایجاد آن ها است یا تخصیص هر موجودی به غریزه مخصوص او، یا به معنی فرو کردن قلم چوب است در زمین برای بار آوردن، چنانچه گفته اند و مقصود این است که آن ها را طوری کرده که از اصولشان جدا نشوند، یا اشخاص را لازمه کلیات ساخته، بنا بر نسخه دیگر که به جای اسناخ، اشباح است. یا مقصود این است که هر صاحب غریزه با هر شخص طوری است که غریزه او غالباً یا مطلقاً از او جدا نشود.

«عالما بها قبل ابتدائها» عامل در «عالما» و کلمات بعدش یا «ألزم» یا سه فعل آخر است به ترتیب. یا چهار فعل است. یا عامل در جمیع اینها «أنشأ و ابتدأ» می باشد به قرینه این که فرمود: «قبل ابتدائها».

«محیطا بحدودها و انتهائها»، شاید مقصود از حدود، اطراف و تشخّصات یا حدود ذهنی است، و مقصود از انتهاء، نهایت لازمه موجود محدود است یا انقطاع هستی و فنا. و«عارف بقرائنها» یعنی آنچه با آنها قرین می شود به صورت ترکیب یا مجاورت و یا عروض. «و أحنائها» جمع «الحنو» به معنای جانب و کنار است و «أحناء الوادی» یعنی کناره های سرزمین. این عبارت دلیل است که اطلاق وصف عارف به خداوند رواست اگرچه برخی آن را منع کرده اند.

«ثم أنشأ سبحانه فتق الأجواء و شق الأرجاء و سکائک الهواء»: «الفَتق»: شکافتن. «الجو»: آنچه بین زمین و آسمان است. و گفته شده: فضای وسیع. «الأرجاء»: جمع «الرجا» به صورت مقصور یعنی ناحیه. «السُکاک» و «السُکاکة»: هوای ملاقی با قسمت ظاهری آسمان. در النهایة گفته: «السکاک» و «السکاکة» یعنی جو و آن بین آسمان و زمین است. و از همین معناست حدیث علی علیه السلام «شَقَّ الْأَرْجَاءِ وَ سَکَائِکَ الْهَوَاءِ». «سکائک»: جمع سُکاکة مثل ذؤابة و ذوائب. «الهواء» با مد یعنی آنچه بین آسمان و زمین است. و گفته می شود هر چیز خالی هواء است. چنانچه خداوند فرمود: «وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ».

و لفظ «ثمّ» اینجا یا برای ترتیب ذکری است و تدریج در کلام به دلایلی است مثل انتقال از اجمال به تفصیل و یا اهتمام به تقدیم مؤخّر یا مقارن به دلیلی دیگر.

و فاء نیز اینگونه استعمال می شود چنانچه قبلا مکرر گذشت.

و یا اینکه ثمّ به معنای واو برای افاده مطلق جمع است چنانچه در سخن خدای متعال: «ثُمَّ اهْتَدی» گفته شده. و بنا بر هر دو احتمال این مطلب با اولین مخلوق بودن آب منافات ندارد چنانچه خواهد آمد.

مقصود از گشودن فضا، ایجاد اجسام است در جاهای خالی آن، بنا بر وجود مکان به معنای بُعد و امکان خلأ، یا مقصود از جو، بُعد موهوم است و یا یکی از عناصر، بنا بر اینکه آفرینش هوا مقدم بر عناصر دیگر بوده، چنانچه از ظاهر تفسیر علی بن ابراهیم که اشاره خواهد شد، چنین استنباط می شود، و در این کلام تصریحی بر مخلوق اول ندارد و درباره آن سخن گفته خواهد شد. ان شاء اللَّه.

«و شق الأرجاء»: همچون تفسیری برای «فتق الأجواء» است. یا اینکه منظور از «الأرجاء» مکانها و فضاها و منظور از «الأجواء» عنصر هواست.

«سکائکَ الهواء»: در بسیاری از نسخه ها با نصب آمده که عطف بر «فتق الأجواء» می شود یعنی خداوند سکائک را پدید آورد. و یا بنا بر بعضی نسخه ها مجرور است که این ظاهرتر است و عطف بر الأجواء می شود یعنی خداوند شکافتن سکائک الهواء را پدید آورد.

ابن میثم می گوید: اگر گویی جو و فضای میان آسمان ها و زمین امور عدمی هستند، پس چگونه با آفرینش و قدرت ارتباط و نسبت دارند؟ می گویم: این ها عبارتند از خلأ و ظرف ها و مکان ها، و اختلاف در اینکه خلأ و ظرف ها و مکان ها امور وجودی هستند یا عدمی، معروف است؛ و اگر وجودی باشند با قدرت ارتباط دارند، و معنی گشودن و شکافتن آن ها، به وجود آوردن آن ها است و شکافتن عدم است، و اگر عدمی باشند، معنی گشودن و شکافتن آن ها و نسبت قدرت به آن ها، اندازه گیری آن ها است به آفرینش موجودات مانند آب در آن ها، زیرا خدا با ایجاد آب در آن ها از مطلق هوا و خلاء جدا و متمایزشان کرد و گویا آن ها را با آفریدن جسمی در آن ها شکافته و گشوده است. و روایت شده که زراره و هشام در باره هوا اختلاف نظر پیدا کردند که آیا آن مخلوق است یا نه؟ و برخی اصحاب امام جعفرصادق علیه السلام این اختلاف را نزد او مطرح کرد و گفت: من سرگردانم وشاهد آنم که اصحاب ما درباره آن اختلاف نظر دارند و امام علیه السّلام فرمود: این اختلاف مایه کفر و گمراهی نیست.

و بدان که امام علیه السلام از بیان آن خودداری کرد زیرا اولیاء خدا که مسئولیت راهنمائی خلق و نشان دادن راه راست را بر عهده دارند، اصولاً به دو امر بیشتر توجه ندارند؛ آنچه به روشن شدن راه هدایت و راست منجر شود و آنچه انسان را از گمراهی دور کند و به راه راست بکشاند.

و بیان اینکه هواء مخلوق است یا مخلوق نیست، چندان فایده ای برای آخرت ندارد و ندانستن آن زیانی به آن نمی رساند و ترک آن و توجه به امور مهم تر از آن، بهتر است.

«فأجری فیها ماء متلاطما تیاره متراکما زخاره»: «اللطم» در اصل زدن به صورت با کف دست است. «تلاطمت الأمواج»: امواج به یکدیگر برخورد کردند گویا همدیگر را می زدند. «التیار»: موج دریا و قسمت عمیق آن. «تراکم الشی ء»: مجتمع شد. «زخر البحر»: آب دریا بالا آمد و زیاد شد و امواجش بلند شد. یعنی خدای سبحان اول آبی پرتلاطم و خروشان و پر موج آفرید، و آن را به حال خود گذاشت تا در هوا روان شد، سپس به باد فرمود تا او را برگرداند و شدیدتر کند.

«حمله علی متن الریح العاصفة و الزعزع القاصفة»:

«المتن»: قسمت آشکار هر چیزی. متن زمین یعنی قسمت مرتفع و سخت آن. «عصفت الریح»: وزیدن باد شدت گرفت. «الزعزعة»: تکان دادن چیزی برای کندنش. «ریح زعزع و زعازع»: بادی که اشیاء را تکان می دهد تا از جا بکند. «قصفه قصفا» بر وزن ضربه: آن را شکست. «قصف الرعد»: صدای رعد زیاد شد. یعنی باد را هنگام وزیدنش حامل آن صدا قرار داد پس به حرکت باد حرکت می کند. یا اینکه بادی را که شأن آن شدت و صدای بلند است قرار داد.

و این باد غیر هوایی است که اول آن را ذکر کرد، چنانچه در حدیث امام صادق علیه السّلام در پاسخ به یک زندیق کافراشاره خواهد شد که می فرماید: «باد بر هوا بود و هوا را قدرت نگه می داشت» و ممکن است که آن (هوا) در آفرینش از این (باد) پیشی داشته باشد یا بعد از آن به وجود آمده و یا هم زمان با آن؛ و ممکن است مقصود همان جزء متحرک از خود هوا باشد چنانچه مشهور است.

«فأمرها برده و سلطها علی شده و قرنها إلی حدّه» یعنی به باد فرمود تا آب را نگه دارد و از جاری شدن باز دارد که به آن اشاره شد، با این گفته که «آبی در آن روان بود» و پیش از برگرداندن، بر طبع جریان خود بود، و به آن قدرت نگه داشتن آن را داد و به آن بادنیرو داد تا آن را به هم بست و بر آن احاطه کرد، و شاید که مقصود، امر تکوین و ایجاد است چنانچه خدای متعال فرموده: «کن فیکون»،{باش، پس [بی درنگ] موجود می شود.} - . یس / 82 - و فرمود «کونوا قردۀ»، - . بقره / 65 - {بوزینگانی باشید.} کیدری می گوید: آنجا که می گوید فرمان داد، معنی مجازی دارد زیرا حکیم به جمادات فرمان نمی دهد .

«الهواء من تحتها فتیق و الماء من فوقها دفیق»، مقصود این است که خداوند با قدرتش آب را به وسیله باد نگه داشت همان طور که باد را به وسیله هوای منبسط نگه داشت و این از جمله شگفتی ها است.

«ثم أنشأ سبحانه ریحا اعتقم مهبها و أدام مربها»، ظاهر آن است که این باد جز آن چیزی است که خدا آن را جای آب قرار داد، بلکه این از خود آب آفریده شد، چنانچه در روایت می آید، و منظور از «اعتقام» این است که چاهی حفر کنی و چون به آب نزدیک شوی، چاه کوچکی به اندازه ای که مزه آب را بچشی در آن حفر کنی تا اگر شیرین باشد آن را به اتمام برسانی؛ و به معنی عقیم و نازاد شدن هم هست و به این معنی است باد عقیم. و در کتاب العین گفته شده: اعتقام به معنی دخالت در کار است. ابن میثم به پیروی از کندری می گوید: اعتقام سخت کردن و بستن است، و ما آن را در کتب لغت نیافتیم. «مهب» به معنی وزیدن یا مکان وزیدن و «رب» به معنی جمع کرد، و فزود و برپا داشت آمده. گفته شده، مقصود این است که خدای تعالی آن را به اندازه مخصوصی که مقتضای حکمت بود فرستاد و آن را به صورت مطلق رها نکرد بلکه مکان وزشش را تنگ ساخت، چنانچه چاه کوچک را در چاه بزرگ می کنند؛ و گفته شده مقصود این است که آن را عقیم ساخت و نازاد که تلقیح نمی کرد و صحتش بنا بر این است که اعتقام متعدی باشد، یا «مهب» مرفوع باشد تا فاعل آن باشد، ولی در همه نسخه ها منصوب آمده است و گفته شده در برخی نسخه ها «أعقم» ثبت شده و بنا بر این درست می شود و شاید مقصود این است که منشأ وزش آن را سخت کرد و به حکمت و مصلحت آن را بست؛ و گفته شده: با فرض اینکه «اعتقم» با تاء باشد، مقصود این است که وزشگاهش را از موانع رها کرد و آن را فرستاد، به طوری که وزشگاه آن از محل برپایی آن شناخته نشود و اشکال این قول چنان است که می بینی، و مقصود از «إدامة مربّها» آن است که آن را ملازم تحریک آب کرد و وزشش ادامه یافت و در برخی نسخه ها «مدبّها» آمده، یعنی آن را جاری و روان کرد. - . با این اطاله سخن مقصود روشن نشد ولی درست این است که مقصود از این جمله آن است که همه باد محل وزش را بیرون فرستاد تا آن عقیم شد و دیگر باد در آن نماند و عقیم همان نازادی است و استعمال آن به صورت متعدی مانعی ندارد زیرا زبان عرب را باید از علی علیه السّلام یاد گرفت و این خود کنایه از شدت بادی است که مأمور بر هم زدن آب شده است، و در کنایه، وجود معنای حقیقی لازم نیست.[مترجم] -

«و أعصف مجراها» یعنی خدا آن کف را بالا برد و برخی از آن را دود ساخت، در هوایی که با آفرینش آفریده های پیشین گشوده شده بود، یا به وسیله بالا بردن همین دود. «و أبعد منشأها»: آن را از مبدأی دور پدید آورد. و شاید این مطلب در شدت آن مؤثرتر باشد. «المنشأ» در بعضی نسخه ها بنا بر اصل با همزه و در بعضی بنا بر ازدواج با الف آمده است.

«فأمرها بتصفیق الماء الزخار»: «الصفق»: زدنی که صدایی از آن شنیده شود. «التصفیق»: نیز به همان معناست ولی با شدت. «إثارة موج البحار»: تحریک امواج دریا. «فمخضته مخض السقاء»: «المخض»: تکان دادن مشکی که شیر دارد برای خارج کردن کره آن. «عصفها بالفضاء»: یعنی وزیدن شدیدی. چرا که وزیدن در فضا شدیدتر به دلیل عدم مانع شدیدتر است. «الساجی»: ساکن. «المائر»: متحرک. گفته می شود: «مار الشی ء مورا»: حرکت کرد و آمد و رفت. و سخن خداوند «یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً» به همین معنا تفسیر شده است. ضحاک گفته: یعنی موج می زند.

«العُباب»: قسمت اعظم آب و کثرت و ارتفاع آب. «عب عبابه»: بلند شد. «عب النبت»: گیاه رشد کرد. «رُکام الماء»: بخش متراکم و روی هم انباشته آب. «فرفعه فی هواء منفتق»: خداوند آن کف را بلند کرد به اینکه بعضی از آن را دودی قرار داد در هوایی که توسط مخلوقی که قبلا خلق کرده بود، باز شده بود. و یا هوایی که با بلند کردن آن دود، باز شده بود. «فی جو منفهق»: «الانفهاق»: وسعت و گشودگی.

ابن میثم گفته است: قرآن کریم بیان می کند که آسمان از دود آفریده شده، و آنچه در این خبر آمده، گویای آن است که از کف آفریده شده و هم در این خبر است که این کف همان چیزی است که زمین از آن پدید شده؛ و باید آن ها را با هم جمع کرد. جمع میان کلام آن حضرت و تعبیر قرآن کریم همان است که امام باقر علیه السّلام فرمود: «پس از این موج و کف دودی برآمد که از میان چیزی غیر از آتش، ساطع و پراکنده بود» پس آسمان را از آن آفرید و شکی نیست که مقصود قرآن دود حقیقی نیست زیرا آن فقط از آتش تولید می شود. و مفسران اتفاق نظر دارند که این دود از آتش نبود، بلکه از جوشش و آب و بخار شدن ناشی از موج گرفتن آن بود و مقصود از دود همان بخار آب است، و بنا بر این باید بگوییم، کلامش با قرآن کریم تطبیق دارد، زیرا کف بخاری است که از حرارت حرکت آب، از روی آن متصاعد می شود و اینکه تا زمانی که در روی آب جمع شده باشد و از آن جدا نشده باشد، به طور خاص به آن کف گفته می شود و زمانی که اجزاء هوا بر آن غلبه کرد و از آب جدا شد، بخار نام دارد، و وقتی کف بخار است و مقصود از دود هم در قرآن کریم همان بخار است، مقصود آن حضرت با مقصود قرآن یکی می شود، و بخار پیوسته همان است که زمین از آن آفریده شده و آن کف است، وجه شباهت دخان و بخار که منظور شده، دو چیز است:1. محسوس و آن صورتی است که مانند هم، از دود و بخار به نظر می آید تا جایی که حتی چشم نمی تواند آن ها را از هم جدا کند و تشخیص دهد.2.غیر محسوس و معنوی و آن این است که بخار ذرات آب است که به واسطه لطافت با هوا آمیخته، چنانچه دود هم همین گونه است ولی به وسیله آتش بر آمده، زیرا دود هم همان اجزاء آب جرمی است که می سوزد و به واسطه حرارت آتش لطیف شده و با هوا آمیخته و جدایی آن ها از هم به واسطه سبب آن ها است و اشکالی ندارد اگر نام یکی را برای دیگری به کار ببرند.

«جعل سفلاهن موجا مکفوفا و علیاهن سقفا محفوظا و سمکا مرفوعا»: «الکف»: منع. «السقف»: معنایش معروف است. و جوهری و دیگران گفته اند: السقف اسمی برای آسمان است. ولی معنای معروف در اینجا مناسب تر است. «سمک البیت»: سقف اتاق. «سمک الله السماء سمکا»: خدا آسمان را بالا برد. «المسموکات»: آسمانها. یعنی آسمان پایین را موجی ممنوع از جریان قرار داد یا با نگهداریش با قدرت مستقیم خود و یا با خلق جسمی جامد در اطراف و زیر آن تا مانع انتشارش شود. یا به اینکه بعد از سیلانش آن را جامد کرد. و ظاهر این کلام و سایر راویات اختصاص این حکم به آسمان دنیا است .

کیدری می گوید: آسمان دنیا را برای صفا و بلندی آن به موج تشبیه کرده، یا مقصود این است که نخست موج بوده و سپس خداوند آن را بسته و نگه داشته. ابن میثم می گوید: آن را در بلندی و رنگ موهوم به موج تشبیه کرده. و گفته شده: به موج تشبیه شده برای اینکه احساس می شود ستارگان لرزش و حرکت دارند، و شاید مقصود از محفوظ بودن آسمان بلندتر، دوری او از کاستی و ویرانی و سقوط و شکافتگی است، جز به فرمان خدا سبحانه. بیشتر شارحان گفته اند: محفوظ از شیاطین است و آن مناسب علیا و مراتب بالا نیست و بلکه مناسب سفلی و مراتب پایینی است، و مناسب است مقصود از کلامش این کلام خداوند باشد که «و جعلنا السّماء سقفاً محفوظاً»، - . أنبیاء / 32 - {و آسمان را سقفی محفوظ قرار دادیم.} یعنی آسمان بلندتر. و وجهی دیگر نیز به نظر می رسد و آن اینکه مقصود این است که خدا سطح پائین هر آسمانی را به حسب واقع یا در نظر ناظر، مواج و متحرک ساخته و سطح بالای آن ها را محفوظ و سخت نموده تا فرشته ها بر آن قرار بگیرند و شیاطین نتوانند آن را بشکافند. و ضمیر «زیّنها» و ضمائر دیگر همه به مجموع برمی گردد و با آیه پیش تناسب دارد که «و حفظاً من کلّ شیطان مارد»، - . صافات / 7 - {و [آن را] از هر شیطان سرکشی نگاه داشتیم.}

و نیز شاید وجهی دیگر نیز به ذهن خطور کند که با قواعد هیئت مناسب است و آن این است که امام علیه السّلام آسمان دنیا را به موجی خوددار و نگه داشته شده تشبیه کرده، چون حرکت مخصوص ماه از همه اختران شتابان تراست که گویا همیشه موج دارد و نمی افتد و علیا را محفوظ وصف کرده، زیرا حرکت ویژه اش را کند دانسته و گویا نگه داشته است و حرکت ندارد و بر اساس شیوه قبلی ممکن است مقصود از سفلی در هر کدام از آن ها خروجی های مراکز و دایره های آن هاباشد و مقصود از علیا فلک های شکل یافته که اولی موّاج است چون حرکتش تند است و دیگران محفوظند چون کندند، ولی این دو وجه در لسان شرع و اهداف آن بعیدند. وجه نخست که نظر ما است، خالی از قوت و لطافت نیست .

«بغیر عمد یدعمها و لا دسار ینظمها»: «العَمَد»: جمع کثرت برای «عمود البیت» است و «العُمُد» نیز چنین است. و جمع قلت آن أعمدة است. خلیل در العین گفته: «العُمُد»: جمع عماد و الأعمدة جمع عمود است. عمود از چوب یا آهن است. و از مذکر آمدن فعل معلوم می شود از اسامی جمع است. «الدَعم»: یعنی چیزی متمایل شود پس تو آن را به ستونی هدایت کنی چنانچه در مورد شاخه های انگور می کنند تا نگهدارنده آنها باشد. «الدعامة»: چوبی که با آن داربست می زنند. و در اکثر نسخه ها به صیغه مجرد و با فتحه عین آمده که ظاهرتر است. و در بعضی نسخه ها «یدعمها» با تشدید دال به صیغه افتعال از الادعام آمده که به معنای اتکاء است. «الدِسار»: میخ و جمع آن دسر است. «نظم اللؤلؤ»: جمع مروارید در رشته ای. و در بعضی نسخه ها «ینتظمها» آمده که آن نیز متعدی می آید و دو ضمیر به «السماوات» یا «العلیا» یا «السفلی» به قرینه «إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ» بر می گردد ولی این لفظا بعید است. و ارجاع ضمیر به همه آنها ظاهرتر است. و تزئین بعضی تزئین همه آنهاست. و این باعث تقریب وجهی می شود که ما اول ذکر کردیم.

«الزینة»: یا مصدر و یا اسم آن چیزی است که بدان زینت کنند. مثل لیقه برای چیزی که بدان متصل شود یعنی جوهر با آن اصلاح می شود. در کشاف گفته: «بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ» احتمال هر دو را دارد پس بنا بر اولی(مصدر بودن) یا از قبیل اضافه مصدر به فاعل است به اینکه ستارگان زینت دهنده افلاک باشند یا اضافه مصدر به مفعول باشد به اینکه خداوند ستارگان را زینت داده و زیبا ساخته و آسمان نیز تنها به دلیل زیبایی آنها زینت یافته است.

و بنا بر احتمال دوم اضافه آن(زینت) به ستارگان بیانیه است. و تنوین زینت چنانچه آیه بدان قرائت شده در نسخه ها موجود نیست.

و زیور شدن ستارگان برای آسمان، یا برای پرتو آن ها است یا برای صورت های زیبای آن ها، مانند ثریا و برج فلکی جوزاء، یا برای اختلاف اوضاع و حرکت آن ها، یا برای تابش آن ها در شب تار برای مردم است تا بتوانند ببینند، یا برای همه این ها و در آنجا که خداوند آن را مصابیح (چراغ ها) خوانده، در جای دیگر مؤید برخی از این وجوه است، سخن درباره اختران در محل خود خواهد آمد .

«ضیاء الثواقب»: مقصود از آن یا اختران است و تفسیر «زینة کواکب» است و معنی ثواقب این است که با تابش خود تاریکی را شکاف می دهد و سوراخ می کند، یا مقصود شهاب هایی هستند که شیاطین را به تیر می زنند و هوا را سوراخ می کنند.

«فأجری فیها سراجا مستطیرا و قمرا منیرا»: منظور از چراغ، خورشید است چنانچه خداوند فرموده: «سِراجاً وَ قَمَراً مُنِیراً» گفته شده چون شب سایه زمین است و خورشید سبب رفتن آن است، تشبیه به چراغ شده، به جهت ازبین بردن تاریکی. «مستطیر» یعنی تابش پراکنده و گفته اند: «استطار»: پراکنده شد و پهن شد.

«أنار الشی ء و استنار»: نور داد. ضوء تابش ذاتی است و نور تابش عرضی است همان طور که خدای سبحان فرمود: «هو الّذی جعل الشمس ضیاء و القمر نوراً»، - . یونس / 5 - {اوست کسی که خورشید را روشنایی بخشید و ماه را تابان کرد.} و گفته شده به این دلیل که نور ضعیف تر از ضوء است و احتمالات موجود در ضمایر سابق اینجا نیز جاری است. اگر چه ظاهرتر نزد اکثریت رجوع ضمیر به «السفلی»(آسمان پایین تر) است.

«فی فلک دائر» این ظرف یا بدل از «فیها» است که حرکت پائین تر یا بالاتر یا همه را می رساند بنا بر ارجاع ضمیر به حرکت شبانه روزی یا حرکت خاصه یا اعم از اینها. و یا در موضع حال از «المنصوبین» است. پس احتمال دارد منظور از فلک گردان، افلاک جزئیه باشد. فَلَک هر چیز گردانی است. و از این ریشه است فلکة المغزل یعنی چرخ نخ ریسی. «فلک ثدی المراة تفلیکا» یعنی پستان زن گرد شد. «و سقف سائر و رقیم مائر»: رقیم در اصل به معنای کتاب آمده. که فعیل به معنای مفعول است. ابن اثیر می گوید: از آن است حدیث علی رضی اللَّه عنه در وصف آسمان «سقف سائر و رقیم مائر». مقصود نگارش آسمان است با اختران است. «مائر» به معنی متحرک است و البته این حرکت آسمان نه آن حرکتی است که خدا فرموده «یوم تمور السّماء مورا»، - . طور / 9 - {روزی که آسمان سخت در تب و تاب افتد.} .

پس این دو عبارت نیز دلالت بر حرکت آسمان دارند و با حرکت خود ستاره ها منافات ندارد، چنانچه ظاهر آیه نشان می دهد.

«ثم فتق ما بین السماوات العلی فملأهن أطوارا من ملائکته» ظاهرش این است که «ثم» برای ترتیب معنوی است. پس گشودن آسمان ها پس از آفریدن خورشید و ماه و بلکه پس از هفت طبقه ساختن آسمان و آفرینش اختران آن ها است و شاید که منظور ترتیب ذکری باشد و ظاهر آن است که گشادن آن ها، فاصله انداختن میان آن ها است و مؤید برخی معانی آیه است (در فتق سماوات) چنانچه پیش از این اشاره به آن کردیم و دلیلی است بر بطلان گفته فلاسفه در اینکه افلاک به هم چسبیده اند و با هوا و دیگر چیزها میان آن ها فاصله نیست.

«اطوار» جمع طَور و در اصل به معنای دفعه و بار است. و خداوند فرموده «و قد خلقکم أطواراً»، - . نوح / 14 - {و شما را مرحله به مرحله خلق کرده است.}گفته می شود یک بار نطفه، یک بار علقه، یک بار مضغه؛ و گفته اند وضعیتی به دنبال وضعیتی، و گفته شده: یعنی خلق کردیم شما را با صفات مختلف از غنی و فقیر و معلول و سالم، و شاید معنی اخیر در اینجا مناسب تر باشد. و اگر آفرینش فرشته ها پیش از آسمانها باشد، چنانچه ظاهر برخی اخبار آینده این را نشان می دهد، پیش از گشودن آسمان ها در جای دیگر بوده اند.

«منهم سجود لا یرکعون و رکوع لا ینتصبون و صافون لا یتزایلون و مسبحون لا یسأمون»: «السجود» و «الرکوع» اینجا جمع ساجد و راکع است. زیرا صفت بر وزن فاعل بر فعول جمع بسته می شود وقتی که مصدرش نیز بر آن وارد شود. «الانتصاب»: قیام. «الصف» رده بندی گروهی است در یک خط مانند صف نماز وصف جنگ، و ابو عبیده گفته: هر چه میان آسمان و زمین است و دو طرفش به هم بسته نیست، صف است و به این معنا است قول خدای تعالی «و الطیر صافاّت»، - . نور / 41 - {پرندگان [نیز] در حالی که در آسمان پر گشوده اند.} یعنی پرهای خود را گشودند. و این قول خدای تعالی که فرمود: «و الصافات صفا»، - . صافات / 1 - {سوگند به صف بستگان که صفی [با شکوه] بسته اند.}به هر دو وجه تفسیر شده است.

«لا یغشاهم نوم العیون و لا سهو العقول و لا فترة الأبدان و لا غفلة النسیان» «غشیه»: بر وزن «علمه» وقتی به سویش آید. یعنی بر آنها عارض نمی شود. «الفترة»: شکست و ضعف. و ظاهر کلام اختصاص این اوصاف به همین صنف خاص است، و ممکن است مربوط به همه آن ها یا برخی از آن ها برای امری دیگر غیر از اختصاص باشد.

«و منهم أمناء علی وحیه»: اصل وحی، القاء چیزی است به دیگری به طور نهانی و پنهانی و به معنی کنایه و اشاره و رسالت هم آمده؛ «و ألسنة الی رسله» یعنی رسولان هستند برای آن ها، چنانچه خدای تعالی فرموده «الله یصطفی من الملائکۀ رسلاً»، - . حج / 75 - {خدا از میان فرشتگان رسولانی برمی گزیند.}«و مختلفون بقضائه» یعنی آنچه مقرر است، همانند شب قدر و جز آن، فرمان های او را می رسانند. و امر او، احکام او است یا اموری که مقدر است، چنانچه خدا فرموده «بأذن ربّهم من کل أمر»، - . قدر / 4 - { به فرمان پروردگارشان برای هر کاری [که مقرر شده است].}

«و منهم الحفظة لعباده»، شاید که مقصود از آن ها، غیراز نگهبان هایی باشند که خدا آن ها را در قرآن یاد کرده «و إنّ علیکم لَحافظین*کراماً کاتبین»، - . الانفطار / 11-10 - {و قطعا بر شما نگهبانانی[گماشته شده]اند، [فرشتگان] بزرگواری که نویسندگان [اعمال شما] هستند.} بلکه مقصود آن هایند که خدا در این آیه از آن ها یاد نموده است. «له معقّبات مِن بین یدیهِ و من خَلقِه یَحفظونه مِن أمرِالله»، - . الرعد / 11 - {برای او فرشتگانی است که پی در پی او را به فرمان خدا از پیش رو و از پشتسرش پاسداری می کنند.} ممکن است مقصود در کلام امام، نویسنده های اعمال باشند یعنی حافظان کردار بنده ها؛ و شاید از برخی اخبار این برداشت بشود که هر دو دسته یکی هستند، «السدنة لأبواب الجنان» متولیان امور بهشتند که درها را می گشایند و می بندند و اصل لغت سدانة در خادمان کعبه و بت خانه است.

«و منهم الثابتة فی الأرضین السفلی أقدامهم» و در بعضی نسخه ها «فی الأرض أقدامهم» آمده که ظاهرتر است. و بنا بر نسخه اول مقصود از «أرضین»، بخش ها و قسمت های زمین است، یا اینکه منظور این است که در هفت طبقه زمین جای قدم دارند. و وصف «سفلی» بنا بر نسخه اول در مقایسه با سایر طبقات و بنا بر نسخه دوم در مقایسه با آسمان است.

«و المارقة»: خارج. گفته می شود: «مرق السهم من الرمیة»: وقتی تیر از طرف دیگر خارج شود. «من السماء العلیا»: یعنی از آسمان هفتم «أعناقهم»:گردنهای ایشان. «و الخارجة من الأقطار»: یعنی خارج از جوانب زمین یا جوانب آسمان. «أرکانهم»: جوارح آنها. پس این بیان ضخامت و وسعت آنهاست. «المناسبة لقوائم العرش أکتافهم»: شاید منظور از مناسبت، نزدیکی و شباهت در بزرگی باشد. و ممکن است منظور، تماس باشد. پس منظور از آنها حاملان عرش است.

«ناکسة دونه أبصارهم»: «الناکس»: کسی که سرش را پایین انداخته. و در نسبت دادن این عمل به چشمها دلالتی است بر عدم توجه ایشان به چپ و راست در آن حالت. «متلفعون تحته بأجنحتهم»: «اللفاع»: لباسی که تمام بدن را می پوشاند مانند کساء و غیر آن. «تلفع بالثوب»: وقتی آن را بر دوش گیرد. «بین من دونهم»: یعنی سایر ملائکه یا بشر یا جن و یا اعم از اینها. و در بعضی نسخه ها «ناکسة» و «مضروبة» و «متلفعین» با نصب آمده است.

«لا یتوهمون ربهم بالتصویر» یعنی به اینکه صورتی برای او اثبات کنند. و غرض تقدیس فرشته ها است ازاثبات لوازم جسم و امکان برای خدای سبحان، و کنایه و سرزنش تشبیه کنندگان از بشر است. «النظائر» یعنی همانند در شکل و اخلاق و افعال. در بعضی نسخه ها «بالنواظر» است یعنی دیدن خدا را روا نمی دانند، و در نسخه ای هم بالمواطن است یعنی مکان را برای خدا روا نمی دانند .

**[ترجمه]

فَکَیْفَ کَانَ بَدْءُ خَلْقِکُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ یَا عَمِّ لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَخْلُقَنَا تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ فَخَلَقَ (1)

مِنْهَا نُوراً ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ أُخْرَی فَخَلَقَ مِنْهَا رُوحاً ثُمَّ خَلَطَ النُّورَ بِالرُّوحِ فَخَلَقَنِی وَ خَلَقَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ فَکُنَّا نُسَبِّحُهُ حِینَ لَا تَسْبِیحَ وَ نُقَدِّسُهُ حِینَ لَا تَقْدِیسَ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یُنْشِئَ خَلْقَهُ (2) فَتَقَ نُورِی فَخَلَقَ مِنْهُ الْعَرْشَ فَالْعَرْشُ مِنْ نُورِی وَ نُورِی مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ نُورِی أَفْضَلُ مِنَ الْعَرْشِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ أَخِی عَلِیٍّ فَخَلَقَ مِنْهُ الْمَلَائِکَةَ فَالْمَلَائِکَةُ مِنْ نُورِ عَلِیٍّ وَ نُورُ عَلِیٍّ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ أَفْضَلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ ابْنَتِی فَخَلَقَ مِنْهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فَالسَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ مِنْ نُورِ ابْنَتِی فَاطِمَةَ وَ نُورُ ابْنَتِی فَاطِمَةَ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ ابْنَتِی فَاطِمَةُ أَفْضَلُ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ وَلَدِیَ الْحَسَنِ وَ خَلَقَ مِنْهُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ فَالشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ مِنْ نُورِ وَلَدِیَ الْحَسَنِ وَ نُورُ الْحَسَنِ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ الْحَسَنُ أَفْضَلُ مِنَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ وَلَدِیَ الْحُسَیْنِ فَخَلَقَ مِنْهُ الْجَنَّةَ وَ الْحُورَ الْعِینَ فَالْجَنَّةُ وَ الْحُورُ الْعِینُ مِنْ نُورِ وَلَدِیَ الْحُسَیْنِ وَ نُورُ وَلَدِیَ الْحُسَیْنِ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ وَلَدِیَ الْحُسَیْنُ أَفْضَلُ مِنْ نُورِ الْجَنَّةِ وَ الْحُورِ الْعِینِ الْخَبَرَ.

**[ترجمه]مصباح الأنوار: از انس نقل شده که پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: به راستی خدا مرا آفرید و علی و فاطمه و حسن و حسین را آفرید پیش از آنکه آدم را بیافریند، آنگاه که نه آسمانی برپا و نه زمینی گسترده بود و نه ظلمتی و نه نوری، نه خورشیدی و نه ماهی و نه آتشی. عباس عموی پیغمبر گفت: ای رسول خدا! آغاز آفرینش شما چگونه بوده است؟ فرمود: ای عمو! چون خدا خواست ما را بیافریند، کلمه ای گفت و از آن نوری آفرید. باز کلمه ای دیگر گفت و از آن روحی آفرید، و آن نور را با آن روح در هم آمیخت و مرا و علی را و فاطمه و حسن و حسین را آفرید و او را تسبیح گفتیم، زمانی که تسبیحی نبود و تقدیس کردیم در زمانی که تقدیسی نبود. و چون خدا خواست که خلقش را بیافریند، نور مرا گشود و از آن عرش خود را آفرید و عرش از نور من است، و نور من از نور خدا - . به فرض صدور روایت از معصوم، نور خدا یعنی نوری که مخلوق خداوند است که به جهت شرافتش منتسب به خداوند شده است. نه اینکه خداوند نور داشته باشد یا چیزی از ذات او جدا شده باشد. که این امور اساسا در مورد خداوند بی معناست.(مترجم) - است و نور من برتر از عرش است؛ سپس نور برادرم علی را گشود و از آن فرشته ها را آفرید و فرشته ها از نور علی هستند و نور علی از نور خدا و علی برتر است از فرشته ها؛ سپس نور دخترم فاطمه را گشود و از آن آسمان و زمین را آفرید و آسمان ها و زمین از نور دخترم فاطمه اند و نور دخترم فاطمه از نور خدا است و دخترم فاطمه برتر است از آسمان ها و زمین؛ سپس نور فرزندم حسن را گشود، و از آن خورشید و ماه را آفرید، و این هر دو از نور فرزندم حسنند و نور حسن از نور خدا است و حسن برتر است از خورشید و ماه؛ سپس نور فرزندم حسین را گشود و از آن بهشت و حور العین را خلق کرد و بهشت و حور العین از نور فرزندم حسین هستند و نور فرزندم حسین از نور خدا است و فرزندم حسین برتر است از نور بهشت و حور العین.

**[ترجمه]

جَمَعْتُ رُوحَیْکُمَا فَجَعَلْتُهُمَا وَاحِدَةً فَکَانَتْ تُمَجِّدُنِی وَ تُقَدِّسُنِی وَ تُهَلِّلُنِی ثُمَّ قَسَمْتُهَا ثِنْتَیْنِ وَ قَسَمْتُ الثِّنْتَیْنِ ثِنْتَیْنِ فَصَارَتْ أَرْبَعَةً مُحَمَّدٌ وَاحِدٌ وَ عَلِیٌّ وَاحِدٌ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ ثِنْتَانِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ فَاطِمَةَ مِنْ نُورٍ ابْتَدَأَهَا رُوحاً بِلَا بَدَنٍ ثُمَّ مَسَحَنَا بِیَمِینِهِ فَأَفْضَی نُورَهُ فِینَا(1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السّلام می فرماید: خدای تبارک و تعالی فرمود: ای محمّد! به راستی که تو و علی را نوری - یعنی روحی بی تن - آفریدم، پیش از آنکه آسمان ها و زمینم را و عرش و دریایم را بیافرینم، و پیوسته مرا یگانه ستودید و بزرگوار شمردید؛ سپس دو روح شما را جمع کردم و یکی کردم و او مرا بزرگ شمرد و تقدیس کرد و یگانه شمرد، سپس آن را دو بخش کردم و دو بخش را دو بخش و چهارتا شد، یکی محمّد، یکی علی، و حسن و حسین دوتا، سپس فاطمه را از نور که روحی بی تن بودآفرید، سپس با دست راستش ما را مسح کرد و نورش را در ما افاضه نمود. - . الکافی 1 : 440 -

**[ترجمه]

واحد إنما هی فی الأبدان الشهودیة لا فی الأبدان المثالیة اللاهوتیة انتهی (1).

و إطلاق المسح و الیمین هنا علی الاستعارة إذ مرید اللطف بغیره یمسحه بیمینه أو الیمین کنایة عن الرحمة کما حققنا فی قولهم علیهم السلام و الخیر فی یدیک أنه یمکن أن یکون المعنی أن النفع و الضر الصادرین منک کلیهما حکمة و مصلحة و رحمة فالنفع منسوب إلی الیمین و الضر إلی الشمال فأفضی نوره فینا أی أوصله إلینا أو وصل إلینا و قیل اتسع فینا قال فی المصباح الفضاء بالمد

المکان الواسع و فضا المکان فضوا من باب قعد اتسع فهو فضاء و أفضی الرجل بیده إلی الأرض مسها بباطن راحته قال ابن فارس و غیره و أفضی إلی امرأة باشرها و جامعها و أفضیت إلی الشی ء وصلت إلیه و السر أعلمته به انتهی و النور العلم و سائر الکمالات.

**[ترجمه]«بلا بدن»، یعنی اصلا بدن نداشتند یا اینکه بدن عنصری نداشتند و بدن مثالی داشتند و ظاهرش این است که روح هم جسم است و مجرد نیست، و چه بسا خلق در اینجا به معنای اندازه گیری تدویل شود. « قبل أن أخلق» به حسب زمان موهوم. و گفته شده به حسب رتبه. «تهللنی» به زبان جسم مثالی یا به زبان حال، «ثم جمعت روحیکما» گویا مقصود این است که ماده بدنتان را در صُلب آدم علیه السلام نهاده «فکانت تمجدنی» یعنی خودش یا توسط سرشت طینت های مقدس. آن را از عبد المطلب تا عبداللَّه و ابی طالب دو تا کردم و هر کدام دو تا شدند و سپس دوبخش را دوتا کردم، پس از انتقال به علی و فاطمه و باز دو تا شدند و حسن و حسین پیدا شدند، چنانچه اخبار بسیاری بر آن دلالت دارد.

برخی محدثین گفته اند: معلوم است که دو مجرد یکی نمی شوند و یک مجرد هم تقسیم پذیر نیست و باید روح را در اینجا به معنی یک موجود جسمانی نورانی برکنار از ماده بدنی دانست، و برخی فضلا گفته اند: مقصود به خلق دو روح بی تن این است که مجرد بودند، و مقصود از جمع آن ها،قرار دادن آن ها دریک بدن مثالی نورانی لاهوتی و مقصود از تفریقشان، قرار دادن آن ها است دربدن شهودی جسمانی و محال بودن تعلق دو روح به یک بدن، نسبت به بدن مشهود جسمانی است، نه به بدن مثالی لاهوتی.

اطلاق مسح و یمین هر دو در اینجا استعاره است، چون کسی که به دیگری اظهار لطف می کند، دست راست را به طرف او می کشد؛ یا اینکه یمین کنایه است از رحمت، چنانچه در شرح حدیث ائمه علیهم السلام «و الخیر فی یدیک» تحقیق کردیم و گفتیم ممکن است مقصود این باشد که سود و زیان از تو، هر دو حکمت است و مصلحت است و رحمت، و سود مربوط به دست راست است و زیان به دست چپ. «فأفضی نوره فینا»، یعنی نور را به ما رساند. در مصباح گوید: «الفضاء» با مد یعنی مکان واسع. «فضا المکان فضوا» بر وزن «قعد» یعنی گشاد شد. پس آن فضاء است. «أفضی الرجل بیده إلی الأرض»: آن را با کف دستش لمس کرد. ابن فارس و دیگران گفته اند: «أفضی إلی امرأة»: با زن جماع کرد. «أفضیت إلی الشی ء»: به آن رسیدم. و او را به سرّ آگاه کردم. پایان.

و مقصود از نور، علم و کمالات دیگر است.

**[ترجمه]

وَ فَوَّضَ أُمُورَهَا إِلَیْهِمْ فَهُمْ یُحِلُّونَ مَا یَشَاءُونَ وَ یُحَرِّمُونَ مَا یَشَاءُونَ وَ لَنْ یَشَاءُوا إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ الدِّیَانَةُ الَّتِی مَنْ تَقَدَّمَهَا مَرَقَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا مُحِقَ وَ مَنْ لَزِمَهَا لَحِقَ خُذْهَا إِلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ(1).

**[ترجمه]کافی: محمّد بن سنان روایت می کند که نزد امام جواد علیه السّلام بودم و بحث اختلاف شیعه را به میان کشیدم و فرمود: ای محمّد! به راستی خدای تبارک و تعالی پیوسته در یگانگی خودتنها بود، سپس محمّد و علی و فاطمه علیهم السّلام را آفرید و هزار روزگار زیستند، سپس همه چیز را آفرید و آنان را گواه بر آن گرفت، و بر فرمانبری از آن ها حکم داد و کارشان را به آن ها وانهاد و آن ها هر چه را خواهند حلال می سازند و هر چه را خواهند حرام می سازند، و هرگز جز آنچه خدای تبارک و تعالی خواسته نمی خواهند. سپس فرمود: ای محمّد! این دیانتی است که هر که از آن پیش افتد از دین به در شده و هر که از آن روی گرداند، نابود شود، و هر که به آن همراه شود به حق دست می یابد، آن را بگیر و برگزین ای محمّد! - . الکافی 1 : 440 -

**[ترجمه]

بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ کَانَ إِذْ لَا کَانَ فَخَلَقَ الْکَانَ وَ الْمَکَانَ وَ خَلَقَ نُورَ الْأَنْوَارِ الَّذِی نُوِّرَتْ مِنْهُ الْأَنْوَارُ وَ أَجْرَی فِیهِ مِنْ نُورِهِ الَّذِی نُوِّرَتْ مِنْهُ الْأَنْوَارُ وَ هُوَ النُّورُ الَّذِی خَلَقَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً فَلَمْ یَزَالا نُورَیْنِ أَوَّلَیْنِ إِذْ لَا شَیْ ءَ کَوَّنَ قَبْلَهُمَا فَلَمْ یَزَالا یَجْرِیَانِ طَاهِرَیْنِ مُطَهَّرَیْنِ فِی الْأَصْلَابِ الطَّاهِرَةِ حَتَّی افْتَرَقَا فِی أَطْهَرِ طَاهِرِینَ فِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی طَالِبٍ (1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: به راستی خدا بود چون بودی نبود و بودن و مکان را آفرید، و نور الانوار را که همه نورها از آن نورانی شدند، و از نور خود که همه نورها را روشن کرد، در آن روان ساخت، و آن نوری بود که از آن محمّد و علی را آفرید، و پیوسته دو نور نخست بودند، زیرا چیزی پیش از آن ها نیافرید، و پیوسته پاک و پاکیزه در اصلاب پاک در جریان بودند تا در دو صلب پاکیزه تر عبد اللَّه و ابی طالب از هم جدا شدند. - . الکافی 1 : 441 -

**[ترجمه]

وَ عِتْرَتُهُ وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ حُلَمَاءَ عُلَمَاءَ بَرَرَةً أَصْفِیَاءَ یَعْبُدُونَ اللَّهَ بِالصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ السُّجُودِ وَ التَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ وَ یُصَلُّونَ الصَّلَوَاتِ وَ یَحُجُّونَ وَ یَصُومُونَ (1).

**[ترجمه]کافی: جابر بن یزید روایت می کند: امام باقر علیه السّلام به من فرمود: ای جابر! به راستی خدا نخست چیزی که آفرید، محمّد وعترت هدایت گر هدایت یافته او بود، و نمونه های(اشباح) نورانی در برابر خدا بودند. گفتم: نمونه های (اشباح)نورانی چیست؟ فرمود: سایه نور، جسم های نورانی بی روح، و همه از یک نور کمک می شدند، و آن روح القدس بود. و او و خاندانش به واسطه او خدا را می پرستیدند، و از این رو آن ها را بردبار و دانشمند و نیکوکار و پاک آفریده. خدا را با نماز و روزه و سجده و تسبیح و تکبیر می پرستند و نمازها را برپا می دارند و روزه نگه می دارند و حج به جا می آورند. - . الکافی 1 : 442 -

**[ترجمه]

اللَّهُ تَعَالَی نُورَ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَقِیَ أَلْفَ عَامٍ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَاقِفاً یُسَبِّحُهُ وَ یُحَمِّدُهُ وَ الْحَقُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ یَقُولُ یَا عَبْدِی أَنْتَ الْمُرَادُ وَ الْمُرِیدُ وَ أَنْتَ خِیَرَتِی مِنْ خَلْقِی وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَاکَ مَا خَلَقْتُ الْأَفْلَاکَ مَنْ أَحَبَّکَ أَحْبَبْتُهُ وَ مَنْ أَبْغَضَکَ أَبْغَضْتُهُ فَتَلَأْلَأَ نُورُهُ وَ ارْتَفَعَ شُعَاعُهُ فَخَلَقَ اللَّهُ مِنْهُ اثْنَیْ عَشَرَ حِجَاباً أَوَّلُهَا حِجَابُ الْقُدْرَةِ ثُمَّ حِجَابُ الْعَظَمَةِ ثُمَّ حِجَابُ الْعِزَّةِ ثُمَّ حِجَابُ الْهَیْبَةِ ثُمَّ حِجَابُ الْجَبَرُوتِ ثُمَّ حِجَابُ الرَّحْمَةِ ثُمَّ حِجَابُ النُّبُوَّةِ ثُمَّ حِجَابُ الْکِبْرِیَاءِ ثُمَّ حِجَابُ الْمَنْزِلَةِ ثُمَّ حِجَابُ الرِّفْعَةِ ثُمَّ حِجَابُ السَّعَادَةِ ثُمَّ حِجَابُ الشَّفَاعَةِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ نُورَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَدْخُلَ فِی حِجَابِ الْقُدْرَةِ فَدَخَلَ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْعَلِیِّ الْأَعْلَی وَ بَقِیَ عَلَی ذَلِکَ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَدْخُلَ فِی حِجَابِ الْعَظَمَةِ فَدَخَلَ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ عَالِمِ السِّرِّ وَ أَخْفَی أَحَدَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْعِزَّةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْمَلِکِ الْمَنَّانِ عَشَرَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْهَیْبَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ غَنِیٌّ لَا یَفْتَقِرُ تِسْعَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْجَبَرُوتِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْکَرِیمِ الْأَکْرَمِ ثَمَانِیَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الرَّحْمَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ سَبْعَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ النُّبُوَّةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ سِتَّةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْکِبْرِیَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ خَمْسَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْمَنْزِلَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْعَلِیمِ الْکَرِیمِ أَرْبَعَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الرِّفْعَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ ثَلَاثَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ السَّعَادَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ یُزِیلُ الْأَشْیَاءَ وَ لَا یَزُولُ أَلْفَیْ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الشَّفَاعَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِیمِ أَلْفَ عَامٍ قَالَ الْإِمَامُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ مِنْ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عِشْرِینَ بَحْراً مِنْ نُورٍ فِی کُلِّ بَحْرٍ عُلُومٌ لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی

ص: 199

ثُمَّ قَالَ لِنُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله انْزِلْ فِی بَحْرِ الْعِزِّ فَنَزَلَ ثُمَّ فِی بَحْرِ الصَّبْرِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْخُشُوعِ ثُمَّ فِی بَحْرِ التَّوَاضُعِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الرِّضَا ثُمَّ فِی بَحْرِ الْوَفَاءِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْحِلْمِ ثُمَّ فِی بَحْرِ التُّقَی ثُمَّ فِی بَحْرِ الْخَشْیَةِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْإِنَابَةِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْعَمَلِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْمَزِیدِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْهُدَی ثُمَّ فِی بَحْرِ الصِّیَانَةِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْحَیَاءِ حَتَّی تَقَلَّبَ فِی عِشْرِینَ بَحْراً فَلَمَّا خَرَجَ مِنْ آخِرِ الْأَبْحُرِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا حَبِیبِی وَ یَا سَیِّدَ رُسُلِی وَ یَا أَوَّلَ مَخْلُوقَاتِی وَ یَا آخِرَ رُسُلِی أَنْتَ الشَّفِیعُ یَوْمَ الْمَحْشَرِ فَخَرَّ النُّورُ سَاجِداً ثُمَّ قَالَ (1) فَقَطَرَتْ مِنْهُ قَطَرَاتٌ کَانَ عَدَدُهَا مِائَةَ أَلْفٍ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ قَطْرَةٍ فَخَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ کُلِّ قَطْرَةٍ مِنْ نُورِهِ نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ فَلَمَّا تَکَامَلَتِ الْأَنْوَارُ صَارَتْ تَطُوفُ حَوْلَ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کَمَا تَطُوفُ الْحُجَّاجُ حَوْلَ بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ وَ هُمْ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُونَهُ وَ یَقُولُونَ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ عَالِمٌ لَا یَجْهَلُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ عَلِیمٌ (2)

لَا یَعْجَلُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ غَنِیٌّ لَا یَفْتَقِرُ فَنَادَاهُمُ اللَّهُ تَعَالَی تَعْرِفُونَ مَنْ أَنَا فَسَبَقَ نُورُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَبْلَ الْأَنْوَارِ وَ نَادَی أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ رَبُّ الْأَرْبَابِ وَ مَلِکُ الْمُلُوکِ فَإِذَا بِالنِّدَاءِ مِنْ قِبَلِ الْحَقِّ أَنْتَ صَفِیِّی وَ أَنْتَ حَبِیبِی وَ أَنْتَ خَیْرُ خَلْقِی أُمَّتُکَ خَیْرُ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ ثُمَّ خَلَقَ مِنْ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله جَوْهَرَةً وَ قَسَمَهَا قِسْمَیْنِ فَنَظَرَ إِلَی الْقِسْمِ الْأَوَّلِ بِعَیْنِ الْهَیْبَةِ فَصَارَ مَاءً عَذْباً وَ نَظَرَ إِلَی الْقِسْمِ الثَّانِی بِعَیْنِ الشَّفَقَةِ فَخَلَقَ مِنْهُ الْعَرْشَ فَاسْتَوَی عَلَی وَجْهِ الْمَاءِ فَخَلَقَ الْکُرْسِیَّ مِنْ نُورِ الْعَرْشِ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِ الْکُرْسِیِّ اللَّوْحَ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِ اللَّوْحِ الْقَلَمَ وَ قَالَ لَهُ اکْتُبْ تَوْحِیدِی فَبَقِیَ الْقَلَمُ أَلْفَ عَامٍ سَکْرَانَ مِنْ کَلَامِ اللَّهِ تَعَالَی فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ اکْتُبْ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَا أَکْتُبُ قَالَ اکْتُبْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَلَمَّا سَمِعَ الْقَلَمُ اسْمَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله خَرَّ سَاجِداً وَ قَالَ سُبْحَانَ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ سُبْحَانَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ

ص: 200

وَ کَتَبَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَنْ مُحَمَّدٌ الَّذِی قَرَنْتَ اسْمَهُ بِاسْمِکَ وَ ذِکْرَهُ بِذِکْرِکَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ یَا قَلَمُ فَلَوْلَاهُ مَا خَلَقْتُکَ وَ لَا خَلَقْتُ خَلْقِی إِلَّا لِأَجْلِهِ فَهُوَ بَشِیرٌ وَ نَذِیرٌ وَ سِرَاجٌ مُنِیرٌ وَ شَفِیعٌ وَ حَبِیبٌ فَعِنْدَ ذَلِکَ انْشَقَّ الْقَلَمُ مِنْ حَلَاوَةِ ذِکْرِ مُحَمَّدٍ ثُمَّ قَالَ الْقَلَمُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ مِنِّی وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَلِأَجْلِ هَذَا صَارَ السَّلَامُ سُنَّةً وَ الرَّدُّ فَرِیضَةً ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی اکْتُبْ قَضَائِی وَ قَدَرِی وَ مَا أَنَا خَالِقُهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ مَلَائِکَةً یُصَلُّونَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِأُمَّتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْجَنَّةَ وَ زَیَّنَهَا بِأَرْبَعَةِ أَشْیَاءَ التَّعْظِیمِ وَ الْجَلَالَةِ وَ السَّخَاءِ وَ الْأَمَانَةِ وَ جَعَلَهَا لِأَوْلِیَائِهِ وَ أَهْلِ طَاعَتِهِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی بَاقِی الْجَوْهَرَةِ بِعَیْنِ الْهَیْبَةِ فَذَابَتْ فَخَلَقَ مِنْ دُخَانِهَا السَّمَاوَاتِ وَ مِنْ زَبَدِهَا الْأَرَضِینَ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْأَرْضَ صَارَتْ تَمُوجُ بِأَهْلِهَا کَالسَّفِینَةِ فَخَلَقَ اللَّهُ الْجِبَالَ فَأَرْسَاهَا بِهَا ثُمَّ خَلَقَ مَلَکاً مِنْ أَعْظَمِ مَا یَکُونُ فِی الْقُوَّةِ فَدَخَلَ تَحْتَ الْأَرْضِ ثُمَّ لَمْ یَکُنْ لِقَدَمَیِ الْمَلَکِ قَرَارٌ فَخَلَقَ اللَّهُ صَخْرَةً عَظِیمَةً وَ جَعَلَهَا تَحْتَ قَدَمَیِ الْمَلَکِ ثُمَّ لَمْ یَکُنْ لِلصَّخْرَةِ قَرَارٌ فَخَلَقَ لَهَا ثَوْراً عَظِیماً لَمْ یَقْدِرْ أَحَدٌ یَنْظُرُ إِلَیْهِ لِعِظَمِ خِلْقَتِهِ وَ بَرِیقِ عُیُونِهِ حَتَّی لَوْ وُضِعَتِ الْبِحَارُ کُلُّهَا فِی إِحْدَی مَنْخِرَیْهِ مَا کَانَتْ إِلَّا کَخَرْدَلَةٍ مُلْقَاةٍ فِی أَرْضِ فَلَاةٍ فَدَخَلَ الثَّوْرُ تَحْتَ الصَّخْرَةِ وَ حَمَلَهَا عَلَی ظَهْرِهِ وَ قُرُونِهِ وَ اسْمُ ذَلِکَ الثَّوْرِ لهوتا ثُمَّ لَمْ یَکُنْ لِذَلِکَ الثَّوْرِ قَرَارٌ فَخَلَقَ اللَّهُ لَهُ حُوتاً عَظِیماً وَ اسْمُ ذَلِکَ الْحُوتِ بهموت فَدَخَلَ الْحُوتُ تَحْتَ قَدَمَیِ الثَّوْرِ فَاسْتَقَرَّ الثَّوْرُ عَلَی ظَهْرِ الْحُوتِ فَالْأَرْضُ کُلُّهَا عَلَی کَاهِلِ الْمَلَکِ وَ الْمَلَکُ عَلَی الصَّخْرَةِ وَ الصَّخْرَةُ عَلَی الثَّوْرِ وَ الثَّوْرُ

عَلَی الْحُوتِ وَ الْحُوتُ عَلَی الْمَاءِ وَ الْمَاءُ عَلَی الْهَوَاءِ وَ الْهَوَاءُ عَلَی الظُّلْمَةِ ثُمَّ انْقَطَعَ عِلْمُ الْخَلَائِقِ عَمَّا تَحْتَ الظُّلْمَةِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی الْعَرْشَ مِنْ ضِیَاءَیْنِ أَحَدُهُمَا الْفَضْلُ وَ الثَّانِی الْعَدْلُ ثُمَّ أَمَرَ الضِّیَاءَیْنِ فَانْتَفَسَا بِنَفَسَیْنِ فَخَلَقَ مِنْهُمَا أَرْبَعَةَ أَشْیَاءَ الْعَقْلَ وَ الْحِلْمَ وَ الْعِلْمَ وَ السَّخَاءَ

ص: 201

ثُمَّ خَلَقَ مِنَ الْعَقْلِ الْخَوْفَ وَ خَلَقَ مِنَ الْعِلْمِ الرِّضَا وَ مِنَ الْحِلْمِ الْمَوَدَّةَ وَ مِنَ السَّخَاءِ الْمَحَبَّةَ ثُمَّ عَجَنَ هَذِهِ الْأَشْیَاءَ فِی طِینَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَلَقَ مِنْ بَعْدِهِمْ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَلَقَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ وَ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ الضِّیَاءَ وَ الظَّلَامَ وَ سَائِرَ الْمَلَائِکَةِ مِنْ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا تَکَامَلَتِ الْأَنْوَارُ سَکَنَ نُورُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله تَحْتَ الْعَرْشِ ثَلَاثَةً وَ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ انْتَقَلَ نُورُهُ إِلَی الْجَنَّةِ فَبَقِیَ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ انْتَقَلَ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَبَقِیَ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ انْتَقَلَ نُورُهُ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ السَّادِسَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا فَبَقِیَ نُورُهُ فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا إِلَی أَنْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ علیه السلام إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی الْمُجَلَّدِ السَّادِسِ.

**[ترجمه]ابو الحسن بکری استاد شهید ثانی در کتاب الانوار از امیر المؤمنین علیه السّلام روایت کرده که فرمود: خدا بود و چیزی با او نبود و نخست چیزی که آفرید نور حبیبش محمّد صلّی اللَّه علیه و آله بود، پیش از آفریدن آب و عرش و کرسی و آسمان ها و زمین و لوح و قلم و بهشت و دوزخ و فرشته ها و آدم و حواء، به چهار صد و بیست و چهار هزار سال؛ و چون خدای تعالی نور پیغمبر ما را آفرید، هزار سال در برابر خداوند عز و جل ایستاد و تسبیح و حمد می گفت و خدای تبارک و تعالی به او نظر می انداخت و می فرمود: ای بنده من! توئی مراد و مرید، و توئی بهترین مخلوق من، به عزت و جلالم قسم، اگر تو نبودی افلاک را نمی آفریدم، هر که تو را دوست دارد دوستش دارم و هر که تو را دشمن دارد دشمنش دارم.

پس نورش متجلی شد و درخشید و پرتو برآورد و خدا از آن دوازده حجاب آفرید. نخست حجاب قدرت و سپس حجاب عظمت، پس از آن حجاب عزت و سپس حجاب هیبت، سپس حجاب جبروت و پس از آن حجاب رحمت، سپس حجاب نبوت و سپس حجاب کبریاء، پس از آن حجاب منزلت و سپس حجاب رفعت، پس از آن حجاب سعادت و سپس حجاب شفاعت. سپس خدا نور رسول صلّی اللَّه علیه و آله را فرمود تا در حجاب قدرت درآید، درآمد و می گفت، «سبحان العلیّ الاعلی مرتبه»، و ماند تا 12 هزار سال. سپس به او فرمود تا در حجاب عظمت درآید، در آمد و 11 هزار سال می گفت: «سبحان العالم السرّ و اخفی». سپس در حجاب عزت درآمد و 10 هزار سال می گفت: «سبحان الملک المنّان». سپس در حجاب هیبت درآمد و نه هزار سال می گفت: «سبحان من هو الغنیّ لا یفتقر». سپس در حجاب جبروت درآمد و هشت هزار سال می گفت: «سبحان الکریم الأکرم». سپس در حجاب رحمت درآمد و 7 هزار سال می گفت: «سبحان رَبّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ». سپس در حجاب نبوت درآمد و 6 هزار سال می گفت: «سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ». سپس در حجاب کبریاء درآمد و 5 هزار سال می گفت: «سبحان العظیم الأعظم». سپس در حجاب منزلت درآمد و چهار هزار سال می گفت: «سبحان العلیم الکریم». سپس در حجاب رفعت درآمد و 3 هزار سال می گفت: «سبحان ذی الملک و الملکوت». سپس در حجاب سعادت درآمد و 2 هزار سال می گفت: «سبحان من یَزیل الاشیاء و لا یزول». سپس در حجاب شفاعت درآمد و هزار سال می گفت: «سبحان اللَّه و بحمده سبحان اللَّه العظیم».

امام علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: سپس خدای تعالی از نور محمّد بیست دریای نور آفرید که در هر دریا علومی بود که جز خدای تعالی آن ها را نمی داند، سپس به نور محمّد فرمود: به دریای عزت داخل شو و داخل شد، سپس به دریای شکیبائی و سپس به دریای خشوع، سپس به دریای تواضع، و سپس به دریای رضا، سپس به دریای وفاء، و سپس به دریای بردباری، سپس به دریای پرهیزکاری، و سپس به دریای ترس، سپس به دریای انابت، و سپس به دریای عمل، سپس به دریای فزونی، و سپس به دریای هدایت، سپس به دریای صیانت، و سپس به دریای حیا، تا در بیست دریا چرخید.

و چون از آخرین دریاها برآمد، خدای تعالی فرمود: ای حبیبم! ای سید پیغمبرانم! ای نخستین آفریده هایم! وای آخرین پیغمبرانم! توئی شفیع روز محشر، آن نور به سجده افتاد. سپس فرمود: از او 124 هزار قطره چکید، و خدای تعالی از هر قطره نورش پیغمبری آفرید، و چون انوار کامل شدند، همه گرد نور محمّد صلّی اللَّه علیه و آله گردیدند چنانچه حاجیان به گرد خانه کعبه می­گردند و همه خدا را تسبیح می کردند و سپاس می گفتند، و می گفتند منزه است آنکه دانا است و جهل ندارد، منزه است آنکه می داند و شتاب ندارد، منزه است آنکه بی نیاز است و نیازی ندارد.

پس خدا آن ها را ندا داد و گفت: می دانید من که هستم؟ نور محمّد صلّی اللَّه علیه و آله به همه انوار پیشی گرفت و گفت: تویی خدائی که معبودی جز تو نیست یگانه ­ای که شریک نداری، رب الارباب و ملک و صاحب همه مُلک هایی، به ناگاه ندایی از جانب خدا رسید که: تو برگزیده منی، تو حبیب منی، تو بهترین خلق منی، امتت بهترین امتند که برای مردم قرار داده شدند. سپس از نور محمّد صلّی اللَّه علیه و آله گوهری آفرید و آن را دو نیمه کرد و با هیبت به نیمه اول نگریست و آبی خوش گوار شد و به مهر و شفقت به نیمه دوم نگریست و از آن عرش را آفرید و بر روی آب استوار شد. سپس کرسی را از نور عرش آفرید و لوح را از نور کرسی و قلم را از نور لوح و به او فرمود: توحید و یگانگی مرا بنگار، و قلم هزار سال از گفته خدا بی هوش شد و چون به هوش آمد فرمود: بنویس، عرض کرد بار خدایا چه بنویسم؟ فرمود: بنویس:«لا اله الا اللَّه محمّد رسول اللَّه»، و چون قلم نام محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را شنید به سجده افتاد و گفت: «سبحان الواحد القهار، سبحان العظیم الاعظم»، سپس سر از سجده برداشت و نوشت: «لا اله الا اللَّه محمّد رسول اللَّه».

سپس گفت پروردگارا! محمد کیست که نامش را با نام خود قرین ساختی، و ذکرش با ذکر نام خود آوردی؟ خدای تعالی به او گفت: ای قلم، اگر او نبود تو را نمی آفریدم و نیافریدم خلقم را جز به خاطر او. او بشیر و نذیر است، سراج منیر است، شفیع و حبیب است. در اینجا قلم از شیرینی نام محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم شکاف برداشت، سپس قلم گفت: درود بر تو ای رسول خدا. خدا فرمود: بر تو از من درود و رحمت و برکات. از این رو سلام سنّت شد و جواب سلام واجب. سپس خدا فرمود: قضا و قدر و هر چه تا روز قیامت می آفرینم بنویس.

سپس خدا ملائکه را آفرید تا بر محمّد و آل محمد صلوات فرستند، و برای امتش تا روز قیامت طلب آمرزش کنند. سپس خدا از نور محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بهشت را آفرید و به چهار چیز آن را آراست، تعظیم و جلالت و سخاوت و امانت، و آن را برای دوستان و فرمانبرانش قرار داد.

سپس به باقی آن گوهر با نگاه هیبت نگریست و آب شد، و از دودش آسمان ها را آفرید و از کف آن زمین ها را. و چون خدای تبارک و تعالی زمین را آفرید، مانند کشتی اهلش را می لرزانید و خدا کوه ها را آفرید و آن ها را لنگرش ساخت، سپس فرشته ای با بزرگترین نیرو آفرید و زیر زمین داخل شد و برای گامهای آن محل قراری نبود و خدا صخره بزرگی آفرید و زیر دو گام آن فرشته نهاد سپس آن صخره را قرارگاهی نبود، و گاو بزرگی که هیچ کسی تاب دیدنش را از بزرگی آن و از برق چشمانش نداشت آفرید و تا آنجا بزرگ بود که اگر همه دریاها را در یک سوراخ بینی او قرار دهند، مانند خردلی بود که در بیابانی بیاندازند و آن گاو زیر آن صخره قرار گرفت.

برای آن گاو قرارگاهی نبود، و خدا یک ماهی بزرگ به نام بهموت آفرید و زیر دو پای گاو رفت و گاو بر پشت آن ماهی قرار گرفت. پس همه زمین بر دوش فرشته است و فرشته بر صخره، و صخره بر گاو، و گاو بر ماهی، و ماهی بر آب، و آب بر هوا، و هوا بر ظلمت، و کسی نمی داند که زیر ظلمت چه قرار دارد.

سپس خدا عرش را از دو پرتو آفرید: یکی فضل و دیگری عدل. سپس فرمود: آن دو هر کدام دمی و نفَسی کشیدند، و از آن دو چهار چیز آفرید، عقل و حلم و علم و سخاوت. سپس از عقل خوف را آفرید، و از علم رضا و از حلم دوستی و از سخاوت محبت و همه این ها را در سرشت محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم عجین کرد، سپس پس از آن ها ارواح مؤمنان امت محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم را آفرید؛ سپس خورشید و ماه و ستارگان و شب و روز و نور و ظلمت و فرشته های دیگر را از نور محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم آفرید و چون همه انوار کامل شدند،، نور محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم هفتاد و سه هزار سال زیر عرش آرام گرفت، سپس نورش به بهشت برده شد. تا هفتاد هزار سال آنجا ماند. سپس به سدره المنتهی رفت و تا هفتاد هزار سال در آنجابود؛ سپس به آسمان ششم، و به آسمان پنجم آمد، سپس به آسمان های پایین آمد تا به آسمان دنیا رسید و در آن ماند تا وقتی که خدا خواست آدم را بیافریند... تا آخر آنچه در مجلد ششم گذشت.

**[ترجمه]

أَفْضَلَ أَرْضٍ فِی الْجَنَّةِ وَ أَفْضَلَ مَنْزِلٍ وَ مَسْکَنٍ یُسْکِنُ اللَّهُ فِیهِ أَوْلِیَاءَهُ فِی الْجَنَّةِ.

و منه عن رجل عن أبی الجارود(1)

عن علی بن الحسین علیهما السلام: مثله.

**[ترجمه]و از همان نقل شده که امام باقر علیه السلام فرمود: خدا زمین کربلا را بیست و چهار هزار سال پیش از زمین کعبه آفرید، و آن را مقدم داشت و همیشه، پیش از اینکه خدا چیزی را خلق کند، آن را مقدّس و مبارک نمود، و پیوسته چنین است تا خدا آن را برترین زمین بهشت قرار می دهد، و بهترین منزل و مسکنی که اولیاء و دوستانش را در آن، جا می دهد.

و در همان سند از امام سجاد علیه السّلام حدیثی مانند آن بیان شده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]«سپس از عرفات تا منی کشید و گستراند» یعنی سطح ظاهری زمین را از عرفات تا انتهایش کشید، سپس آن را از زیر زمین برگردانید تا کروی شود و به منی رسانید، وحضرت چگونگی اتمام آن را بیان نکرد چون معلوم بود؛ یا مقصود این است که از زیر به سوی دیگر برگردانید تا به کعبه رسید، سپس اطراف کره را از بالا تمام کرد تا منی، تا کل آن به اتمام برسد، و اما آنچه برخی معاصران در توجیه آن گفته و لفظ منی در آخر حدیث را به فتح میم خوانده اند که فعل به معنی (قدّر) باشد و به معنی: تا آنجا که خدا مقدر کرده بود از پایان زمین، روشن است که بعید به نظر می رسد. - . فروع کافی : 116 -

**[ترجمه]

وَ هُوَ الَّذِی ذَکَرَهُ فِی قَوْلِهِ ن وَ الْقَلَمِ وَ الْحُوتَ فِی الْمَاءِ(1)

عَلَی صَفَاةٍ وَ الصَّفَاةَ عَلَی (2) مَلَکٍ وَ الْمَلَکَ عَلَی صَخْرَةٍ وَ الصَّخْرَةَ عَلَی (3) الرِّیحِ وَ هِیَ الصَّخْرَةُ الَّتِی ذَکَرَهَا لُقْمَانُ لَیْسَتْ فِی السَّمَاءِ وَ لَا فِی الْأَرْضِ فَتَحَرَّکَ الْحُوتُ فَاضْطَرَبَ فَتَزَلْزَلَتِ الْأَرْضُ فَأَرْسَی عَلَیْهَا الْجِبَالَ فَقَرَّتْ (4) فَذَلِکَ قَوْلُهُ وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ خَلَقَ الْجِبَالَ فِیهَا وَ أَقْوَاتَ أَهْلِهَا وَ شَجَرَهَا وَ مَا یَنْبَغِی لَهَا فِی یَوْمَیْنِ فِی الثَّلَاثَاءِ وَ الْأَرْبِعَاءِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ إِلَی قَوْلِهِ وَ بارَکَ فِیها یَقُولُ أَنْبَتَ فِیهَا شَجَرَهَا وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها وَ أَهْلَهَا(5) فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِینَ یَقُولُ مَنْ سَأَلَ فَهَکَذَا الْأَمْرُ ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَکَانَ ذَلِکَ الدُّخَانُ مِنْ تَنَفُّسِ الْمَاءِ حِینَ تَنَفَّسَ فَجَعَلَهَا سَمَاءً وَاحِدَةً ثُمَّ فَتَقَهَا فَجَعَلَهَا سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ فِی الْخَمِیسِ وَ الْجُمُعَةِ لِأَنَّهُ جَمَعَ فِیهِ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها قَالَ خَلَقَ فِی کُلِّ سَمَاءٍ خَلْقَهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الْخَلْقِ الَّذِی فِیهَا مِنَ الْبِحَارِ وَ الْجِبَالِ الْبَرَدِ مَا لَا یُعْلَمُ ثُمَّ زَیَّنَ السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِالْکَوَاکِبِ فَجَعَلَهَا زِینَةً وَ حِفْظاً مِنَ الشَّیَاطِینِ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ خَلْقِ مَا أَحَبَ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ (6).

**[ترجمه]الدر المنثور: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در تفسیر آیه «َالذِی خَلَقَ لَکُم مَّا فِی الأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ اسْتَوَی إِلَی السَّمَاء فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ»، - .بقره / 29 - {اوست

آن کسی که آنچه در زمین است همه را برای شما آفرید، سپس به [آفرینش] آسمان پرداخت و هفت آسمان را استوار کرد.}فرمود: عرش خدا بر آب بود و پیش از آب چیزی نیافریده بود، و چون خواست خلق را بیافریند، از آب دودی برآورد و بالای آب برافراشت و آن را آسمان نام گذاشت، سپس آب را خشکانید و آن را یک قطعه زمین کرد، سپس در روز یکشنبه و دوشنبه، آن را از هم گشود وآن را هفت زمین کرد. و زمین را بر پشت ماهی نهاد و آن است که خداوند در قرآن از آن یاد کرده که «ن وَ الْقَلَمِ» و ماهی در آب بر روی سنگی است، و سنگ بر فرشته ای، و فرشته بر صخره ای، صخره بر هوا، و آن صخره ای است که لقمان یاد کرده، نه در آسمان است و نه در زمین، ماهی جنبید و زمین لرزید، و کوه ها را لنگرش ساخت تا آرام شد، و این است کلام خدا که «و جعل لها رواسی أن تَمید بِکم»، {و برایش لنگرها نهاد تا شما را نلرزاند.} وکوه ها را در آن آفرید و خوراک اهل آن را با درختش و هر چه شایسته آن بود، در دو روز سه شنبه و چهارشنبه؛ و این است قول خدا در قرآن که «أئنّکم لتکفرون بالذی خلق الأرض فی یومین»، {آیا شما کافرید به آن که زمین را در دو روز آفرید؟} تا آنجا که می فرماید: «و بارک فیها»{و برکت داد در آن.} و می فرماید، درخت در آن رویاند، «و قدّر فیها أقواتها»، {و خوراک هایش را تقدیر کرد و اندازه گرفت.} و اهلش را تقدیر کرد «فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِین». می فرماید: هر که بپرسد کار اینچنین بوده. «ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخان» {سپس استوار شد بر آسمان و آن دود بود} و این دود از دم زدن و نفس کشیدن آب بود که دم برآورد و آن را یک آسمان کرد، سپس در دو روز پنجشنبه و جمعه آن را گشود و هفت آسمان کرد و آفرینش آسمان ها و زمین را در این دو روز به پایان رساند. ِ «وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها»{و در هر آسمانی فرمانش را القاء کرد}؛ و فرمود: در هر آسمانی ملائکه اش را آفرید و دریاها و کوه های سرد و آنچه را نمی دانند، آفرید. سپس آسمان دنیا را به زیور اختران آراسته کرد، و از شیاطین نگهداشت، و چون از آفرینش آنچه خواست فارغ شد، بر عرش استوار گردید. - . الدر المنثور 1 : 43 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]الدر المنثور: و از ابن عباس در تفسیر قول خدای تعالی «ثم استوی إلی السماء»، {سپس بر آسمان استوار شد.} یعنی فرمانش به آسمان برآمد «فسویهنّ»، {و آن ها را ساخت.} یعنی هفت آسمان را آفرید. و فرمود: آتش را به آب روان کرد و دریا بخار کرد، و به هوا برآمد و از آن آسمان را ساخت. - . الدر المنثور 1 : 43 -

**[ترجمه]

اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِأَرْبَعِینَ سَنَةً وَ مِنْهَا دُحِیَتِ الْأَرْضُ.

**[ترجمه]کعب الاحبار گفته است: کعبه چهل سال پیش از خلق آسمان ها و زمین کفی بود بر سر آب و از زیر آن زمین کشیده و گسترانیده شد.

**[ترجمه]

**[ترجمه]الدر المنثور: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: به راستی خدا پنجاه هزار سال پیش از آنکه آسمان ها و زمین ها را بیافریند، مقادیر خلائق را اندازه گرفت و عرش بر آب بود. - . الدّر المنثور 3 : 321 -

**[ترجمه]