**[ترجمه]بسم الله الرحمن الرحیم

ستایش بی کران آفریدگاری را سزد که بندگانش را راهنمایی کرد تا معتقد شوند که پس از هر امامی، امام دیگر خواهد بود و بدین گونه، به وظایف خود آشنا گردند؛ خداوندی که دین مقدسش را در هر دوره و زمانی به وسیله پیغمبران امین و سفرای راستین خود، برای اهل ایمان و یقین کامل گردانید.

و درود و سلام بر آن نور پاک و گوهر تابناکی باد که پیامبران خدا و فرستادگان پیشین، به آمدن او و جانشینان معصومش بشارت دادند: محمد صلی اللَّه علیه و آله سرور عالمیان و اهل بیت طاهرین او که تا روز رستاخیز، چراغ های روشن شب های دیجور گمراهی هستند و تا آن زمان که آسمان و زمین برقرار است، نفرین خدا بر دشمنان آنان باد.

و بعد، این جلد سیزدهم از کتاب «بحار الانوار» است در باب تاریخ امام دوازدهم، راهنمای منتظر و مهدی مظفّر، نورالانوار و حجت پروردگار، امامی که از نظرها غایب و در دل های پاکان حاضر است. سروری که ایمان به خدا، به وجود مسعود او پایدار است و پیشوایی که با ظهور خود، غبار غم از لوح دل ها بزداید، حجت خدا در روی زمین و امام زمان حجة بن الحسن العسکری صلوات اللَّه و سلامه علیه و علی آبائه المعصومین. این کتاب از تألیفات خادم اخبار ائمه، اخیار و خاک آستان حاملین آثار پیغمبر و اهل بیت اطهار، محمد باقر بن محمد تقی (مجلسی) است که امید است خداوند او را با سروران خود محشور گرداند و در زمان ظهور و دولت آنان، از یاوران آنها قرار دهد .

**[ترجمه]

قَالَتْ حَکِیمَةُ فَدَخَلَتْنِی الشُّکُوکُ فَصَاحَ بِی أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام مِنَ الْمَجْلِسِ فَقَالَ لَا تَعْجَلِی یَا عَمَّةِ فَإِنَّ الْأَمْرَ قَدْ قَرُبَ قَالَتْ فَقَرَأْتُ الم السَّجْدَةَ وَ یس فَبَیْنَمَا أَنَا کَذَلِکَ إِذَا انْتَبَهَتْ فَزِعَةً فَوَثَبْتُ إِلَیْهَا فَقُلْتُ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْکِ ثُمَّ قُلْتُ لَهَا تُحِسِّینَ شَیْئاً قَالَتْ نَعَمْ یَا عَمَّةِ فَقُلْتُ لَهَا اجْمَعِی نَفْسَکِ وَ اجْمَعِی قَلْبَکِ فَهُوَ مَا قُلْتُ لَکِ قَالَتْ حَکِیمَةُ ثُمَّ أَخَذَتْنِی فَتْرَةٌ وَ أَخَذَتْهَا فِطْرَةٌ(1) فَانْتَبَهْتُ بِحِسِّ سَیِّدِی علیه السلام فَکَشَفْتُ الثَّوْبَ عَنْهُ فَإِذَا أَنَا بِهِ علیه السلام سَاجِداً یَتَلَقَّی الْأَرْضَ بِمَسَاجِدِهِ فَضَمَمْتُهُ إِلَیَّ فَإِذَا أَنَا بِهِ نَظِیفٌ مُنَظَّفٌ فَصَاحَ بِی أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام هَلُمِّی إِلَیَّ ابْنِی یَا عَمَّةِ فَجِئْتُ بِهِ إِلَیْهِ فَوَضَعَ یَدَیْهِ تَحْتَ أَلْیَتَیْهِ وَ ظَهْرِهِ وَ وَضَعَ قَدَمَیْهِ عَلَی صَدْرِهِ ثُمَّ أَدْلَی لِسَانَهُ فِی فِیهِ وَ أَمَرَّ یَدَهُ عَلَی عَیْنَیْهِ وَ سَمْعِهِ وَ مَفَاصِلِهِ ثُمَّ قَالَ تَکَلَّمْ یَا بُنَیَّ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ صَلَّی عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ إِلَی أَنْ وَقَفَ عَلَی أَبِیهِ ثُمَّ أَحْجَمَ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام یَا عَمَّةِ اذْهَبِی بِهِ إِلَی أُمِّهِ لِیُسَلِّمَ عَلَیْهَا وَ ائْتِینِی بِهِ فَذَهَبْتُ بِهِ فَسَلَّمَ عَلَیْهَا وَ رَدَدْتُهُ وَ وَضَعْتُهُ فِی الْمَجْلِسِ ثُمَّ قَالَ یَا عَمَّةِ إِذَا کَانَ یَوْمُ السَّابِعِ فَأْتِینَا قَالَتْ حَکِیمَةُ فَلَمَّا أَصْبَحْتُ جِئْتُ لِأُسَلِّمَ عَلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فَکَشَفْتُ السِّتْرَ لِأَفْتَقِدَ سَیِّدِی علیه السلام فَلَمْ أَرَهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا فُعِلَ سَیِّدِی فَقَالَ یَا عَمَّةِ اسْتَوْدَعْنَاهُ الَّذِی اسْتَوْدَعَتْهُ أُمُّ مُوسَی علیه السلام قَالَتْ حَکِیمَةُ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ السَّابِعِ جِئْتُ وَ سَلَّمْتُ وَ جَلَسْتُ فَقَالَ هَلُمِّی إِلَیَّ ابْنِی فَجِئْتُ بِسَیِّدِی فِی الْخِرْقَةِ فَفَعَلَ بِهِ کَفَعْلَتِهِ الْأُولَی ثُمَّ أَدْلَی لِسَانَهُ فِی فِیهِ کَأَنَّهُ یُغَذِّیهِ لَبَناً أَوْ عَسَلًا ثُمَّ قَالَ تَکَلَّمْ یَا بُنَیَّ فَقَالَ علیه السلام أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ ثَنَّی بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ حَتَّی وَقَفَ عَلَی أَبِیهِ علیه السلام ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی

ص: 3

الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ (1) قَالَ مُوسَی فَسَأَلْتُ عُقْبَةَ الْخَادِمَ عَنْ هَذَا فَقَالَ صَدَقَتْ حَکِیمَةُ.

**[ترجمه]کمال الدین: حکیمه خاتون، دختر امام محمد تقی بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهماالسّلام می گوید: «امام حسن عسکری علیه السّلام مرا خواست و فرمود: «ای عمه! امشب نیمه شعبان است، نزد ما افطار کن که خداوند در این شب فرخنده، کسی را به وجود می آورد که حجت او در روی زمین خواهد بود.» عرض کردم: «مادر این نوزاد مبارک کیست؟» فرمود: «نرجس.» گفتم: «فدایت گردم! به خدا قسم اثری از حاملگی در نرجس خاتون نیست.» فرمود: «همین است که می گویم.»

وقتی به خانه آن حضرت در آمدم، سلام کرده نشستم. نرجس خاتون آمد، کفش از پایم درآورد و به من گفت: «ای بانوی من! روزت را چگونه شب کردی؟» گفتم: «بانوی من و خاندان ما تویی!» گفت: «نه! من کجا و این مقام بزرگ کجا؟» گفتم: «دختر جان! امشب خداوند پسری به تو موهبت می کند که سرور دو جهان خواهد بود.» چون این سخن را شنید، با کمال حجب و حیا نشست. سپس وقتی نماز شام را گذاردم، افطار کردم و خوابیدم. سحرگاه برای ادای نماز شب برخاستم. بعد از نماز دیدم که نرجس خوابیده و از وضع حمل او خبری نیست! پس از تعقیب نماز دوباره به پهلو خوابیدم، اما چند لحظه بعد با اضطراب بیدار شدم و دیدم که نرجس خوابیده است. سپس نرجس بلند شد، نماز خواند و دوباره خوابید. اندک اندک داشتم درباره وعده امام تردید می کردم که ناگهان حضرت از جایی که تشریف داشتند، با صدای بلند مرا صدا زده و فرمود: «ای عمه! عجله مکن که وقت نزدیک است!» چون صدای امام را شنیدم شروع به خواندن سوره «الم سجده» و «یس» کردم. در همین موقع نرجس با حال مضطرب از خواب برخاست. من به وی نزدیک شدم و گفتم: «نام خدا بر تو مستولی باد!» سپس از او پرسیدم: «آیا چیزی احساس می کنی؟» گفت: «آری ای عمه!» گفتم: «ناراحت مباش و دل قوی بدار. این همان مژده ای است که به تو دادم.» سپس سستی خواب مرا فرا گرفت و او در همین حین فرزندش را به دنیا آورد.

اندکی بعد وقتی احساس کردم که کودک متولد شده، برخاستم. هنگامی که لباس را از روی او برداشتم، دیدم که با اعضای هفتگانه، روی زمین خدا را سجده می کند. آن ماه پاره را در آغوش گرفتم و دیدم که بر عکس نوزادان دیگر، از آلایش ولادت پاک و پاکیزه است! در این هنگام امام حسن عسکری علیه السّلام صدا زد: «عمه جان! فرزندم را نزد من بیاور!» چون او را نزد پدر بزرگوارش بردم، امام دستش را زیر ران ها و پشت بچه قرار داد، پاهای او را به سینه مبارک چسباند، زبانش را در دهان او گردانید، دستش را بر چشم و گوش و بندهای او کشید و فرمود: «فرزندم! با من حرف بزن!» آن مولود مسعود زبان گشود و گفت: «اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَه وَ اشْهَدُ انَّ مُحَمَّدا رَسُولُ اللَّهِ.» آنگاه بر امیرالمؤمنین و ائمه طاهرین علیهم السّلام درود فرستاد تا اینکه بعد از بردن نام پدرش، متوقف و سپس ساکت شد. امام فرمود: «عمه جان! او را نزد مادرش ببر تا به او نیز سلام کند و باز نزد من بر گردان.» چون او را نزد مادرش بردم، به او سلام کرد و مادر نیز جواب سلامش را داد. سپس او را پیش امام حسن عسکری علیه السّلام برگرداندم. حضرت فرمود: «ای عمه! روز هفتم ولادتش نیز نزد ما بیا.»

صبح روز نیمه شعبان که به خدمت امام رسیدم، سلام کردم و روپوش از روی کودک برداشتم تا او را نوازشی کنم، ولی بچه را ندیدم! عرض کردم: «فدایت گردم! بچه چه شد؟» فرمود: «عمه جان! او را به کسی سپردم که مادر موسی علیه السّلام فرزند خود را به او سپرد!.»

چون روز هفتم به حضور امام شرفیاب شدم، فرمود: «عمه جان! فرزندم را بیاور.» او را در قنداقه پیچیده و نزد حضرت بردم. امام مانند بار اول فرزند دلبندش را نوازش کرد و زبان مبارکش را آنچنان در دهان او نهاد که گویی شیر یا عسل به او می خوراند. سپس فرمود: «ای فرزند، با من سخن بگو!» گفت: «اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ.» آنگاه بر پیغمبر خاتم صلی اللَّه علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام و یک یک ائمه تا پدر بزرگوارش درود فرستاد و سپس این آیه شریفه را تلاوت کرد: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ - . قصص / 5 - 6 - »، {و اراده کردیم که منت بنهیم بر آنان که در زمین زبون گشتند و آنها را پیشوایان و وارثان زمین قرار دهیم و آنها را در زمین جای دهیم و به فرعون و هامان و لشکریان آنان نشان دهیم آنچه را که آنها از آن می ترسیدند}.

موسی بن محمد راوی این حدیث می گوید: «صحت این روایت را از عقبه، خادم امام حسن عسکری علیه السّلام پرسیدم و او نیز گفته حکیمه را تصدیق کرد - 1. کمال الدین: 389 - .»

**[ترجمه]

**[ترجمه]کمال الدین: در «کمال الدین» آمده است که چون امام زمان علیه السّلام از مادر بزاد، دو زانو نشست و دو انگشت اشاره مبارک را به سوی آسمان گرفت. سپس عطسه ای کرد و فرمود: «الحَمدُ لِلَّهِ رَبّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِه.» ستمگران چنین پنداشته اند که حجت پروردگار از میان رفته است. اگر به ما اجازه سخن گفتن می دادند، هر گونه تردیدی برطرف می شد. - . کمال الدین: 395 - »

در «غیبت» شیخ طوسی نیز مثل این حدیث روایت شده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]کمال الدین: ابو غانم می گوید: فرزندی از امام عسکری علیه السّلام متولد شد که پدر بزرگوارش نام او را «محمد» گذارد. سپس در روز سوم ولادتش او را به اصحاب خود نشان داد و فرمود: «بعد از من، این کودک امام شما و جانشین من خواهد بود. او همان قائم است که مردم برای ظهور او انتظارها می کشند و وقتی که دنیا پر از ظلم و بی عدالتی شود، ظاهر گردد و جهان را پر از عدل و داد کند.» - . کمال الدین: 396 -

**[ترجمه]

أَمْرِ الْجَارِیَةِ فَلَمَّا نَظَرَتْ فِی الْکِتَابِ بَکَتْ بُکَاءً شَدِیداً وَ قَالَتْ لِعُمَرَ بْنِ یَزِیدَ بِعْنِی مِنْ صَاحِبِ هَذَا الْکِتَابِ وَ حَلَفَتْ بِالْمُحَرِّجَةِ وَ الْمُغَلَّظَةِ-(1) أَنَّهُ مَتَی امْتَنَعَ مِنْ بَیْعِهَا مِنْهُ قَتَلَتْ نَفْسَهَا فَمَا زِلْتُ أُشَاحُّهُ فِی ثَمَنِهَا حَتَّی اسْتَقَرَّ الْأَمْرُ فِیهِ عَلَی مِقْدَارِ مَا کَانَ أَصْحَبَنِیهِ مَوْلَایَ علیه السلام مِنَ الدَّنَانِیرِ فَاسْتَوْفَاهُ وَ تَسَلَّمْتُ الْجَارِیَةَ ضَاحِکَةً مُسْتَبْشِرَةً وَ انْصَرَفْتُ بِهَا إِلَی الْحُجَیْرَةِ الَّتِی کُنْتُ آوَی إِلَیْهَا بِبَغْدَادَ فَمَا أَخَذَهَا الْقَرَارُ حَتَّی أَخْرَجَتْ کِتَابَ مَوْلَانَا علیه السلام مِنْ جَیْبِهَا وَ هِیَ تَلْثِمُهُ وَ تُطْبِقُهُ عَلَی جَفْنِهَا وَ تَضَعُهُ عَلَی خَدِّهَا وَ تَمْسَحُهُ عَلَی بَدَنِهَا فَقُلْتُ تَعَجُّباً مِنْهَا تَلْثِمِینَ کِتَاباً لَا تَعْرِفِینَ صَاحِبَهُ فَقَالَتْ أَیُّهَا الْعَاجِزُ الضَّعِیفُ الْمَعْرِفَةِ بِمَحَلِّ أَوْلَادِ الْأَنْبِیَاءِ أَعِرْنِی سَمْعَکَ (2) وَ فَرِّغْ لِی قَلْبَکَ أَنَا مُلَیْکَةُ بِنْتُ یَشُوعَا بْنِ قَیْصَرَ مَلِکِ الرُّومِ وَ أُمِّی مِنْ وُلْدِ الْحَوَارِیِّینَ تُنْسَبُ إِلَی وَصِیِّ الْمَسِیحِ شَمْعُونَ أُنَبِّئُکَ بِالْعَجَبِ إِنَّ جَدِّی قَیْصَرَ أَرَادَ أَنْ یُزَوِّجَنِی مِنِ ابْنِ أَخِیهِ وَ أَنَا مِنْ بَنَاتِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً فَجَمَعَ فِی قَصْرِهِ مِنْ نَسْلِ الْحَوَارِیِّینَ مِنَ الْقِسِّیسِینَ وَ الرُّهْبَانِ ثَلَاثَمِائَةِ رَجُلٍ وَ مِنْ ذَوِی الْأَخْطَارِ مِنْهُمْ سَبْعَمِائَةِ رَجُلٍ وَ جَمَعَ مِنْ أُمَرَاءِ الْأَجْنَادِ وَ قُوَّادِ الْعَسْکَرِ وَ نُقَبَاءِ الْجُیُوشِ وَ مُلُوکِ الْعَشَائِرِ أَرْبَعَةَ آلَافٍ وَ أَبْرَزَ مِنْ بَهِیِّ مُلْکِهِ عَرْشاً مُسَاغاً مِنْ أَصْنَافِ الْجَوْهَرِ وَ رَفَعَهُ فَوْقَ أَرْبَعِینَ مِرْقَاةً فَلَمَّا صَعِدَ ابْنُ أَخِیهِ وَ أَحْدَقَتِ الصُّلُبُ وَ قَامَتِ الْأَسَاقِفَةُ عُکَّفاً وَ نُشِرَتْ أَسْفَارُ الْإِنْجِیلِ تَسَافَلَتِ الصُّلُبُ مِنَ الْأَعْلَی فَلَصِقَتِ الْأَرْضَ وَ تَقَوَّضَتْ أَعْمِدَةُ الْعَرْشِ فَانْهَارَتْ إِلَی الْقَرَارِ وَ خَرَّ الصَّاعِدُ مِنَ الْعَرْشِ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ فَتَغَیَّرَتِ أَلْوَانُ الْأَسَاقِفَةِ وَ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُمْ فَقَالَ کَبِیرُهُمْ لِجَدِّی أَیُّهَا الْمَلِکُ أَعْفِنَا مِنْ مُلَاقَاةِ هَذِهِ النُّحُوسِ الدَّالَّةِ عَلَی زَوَالِ هَذَا الدِّینِ الْمَسِیحِیِّ وَ الْمَذْهَبِ الْمَلِکَانِیِّ فَتَطَیَّرَ جَدِّی مِنْ ذَلِکَ تَطَیُّراً شَدِیداً وَ قَالَ لِلْأَسَاقِفَةِ أَقِیمُوا هَذِهِ الْأَعْمِدَةَ وَ ارْفَعُوا الصُّلْبَانَ وَ أَحْضِرُوا أَخَا هَذَا الْمُدْبَرِ الْعَاهِرِ الْمَنْکُوسِ جَدُّهُ لِأُزَوِّجَهُ هَذِهِ

ص: 7

الصَّبِیَّةَ فَیُدْفَعُ نُحُوسُهُ عَنْکُمْ بِسُعُودِهِ وَ لَمَّا فَعَلُوا ذَلِکَ حَدَثَ عَلَی الثَّانِی مِثْلُ مَا حَدَثَ عَلَی الْأَوَّلِ وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ وَ قَامَ جَدِّی قَیْصَرُ مُغْتَمّاً فَدَخَلَ مَنْزِلَ النِّسَاءِ وَ أُرْخِیَتِ السُّتُورُ وَ أُرِیتُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ کَأَنَّ الْمَسِیحَ وَ شَمْعُونَ وَ عِدَّةً مِنَ الْحَوَارِیِّینَ قَدِ اجْتَمَعُوا فِی قَصْرِ جَدِّی وَ نَصَبُوا فِیهِ مِنْبَراً مِنْ نُورٍ یُبَارِی السَّمَاءَ عُلُوّاً وَ ارْتِفَاعاً فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَ نَصَبَ جَدِّی وَ فِیهِ عَرْشُهُ وَ دَخَلَ عَلَیْهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ خَتَنُهُ وَ وَصِیُّهُ علیه السلام وَ عِدَّةٌ مِنْ أَبْنَائِهِ فَتَقَدَّمَ الْمَسِیحُ إِلَیْهِ فَاعْتَنَقَهُ فَیَقُولُ لَهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله یَا رُوحَ اللَّهِ إِنِّی جِئْتُکَ خَاطِباً مِنْ وَصِیِّکَ شَمْعُونَ فَتَاتَهُ مُلَیْکَةَ لِابْنِی هَذَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام ابْنِ صَاحِبِ هَذَا الْکِتَابِ فَنَظَرَ الْمَسِیحُ إِلَی شَمْعُونَ وَ قَالَ لَهُ قَدْ أَتَاکَ الشَّرَفُ فَصِلْ رَحِمَکَ بِرَحِمِ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام قَالَ قَدْ فَعَلْتُ فَصَعِدَ ذَلِکَ الْمِنْبَرَ فَخَطَبَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ زَوَّجَنِی مِنِ ابْنِهِ وَ شَهِدَ

الْمَسِیحُ علیه السلام وَ شَهِدَ أَبْنَاءُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَ الْحَوَارِیُّونَ فَلَمَّا اسْتَیْقَظْتُ أَشْفَقْتُ أَنْ أَقُصَّ هَذِهِ الرُّؤْیَا عَلَی أَبِی وَ جَدِّی مَخَافَةَ الْقَتْلِ فَکُنْتُ أُسِرُّهَا وَ لَا أُبْدِیهَا لَهُمْ وَ ضَرَبَ صَدْرِی بِمَحَبَّةِ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام حَتَّی امْتَنَعْتُ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ فَضَعُفَتْ نَفْسِی وَ دَقَّ شَخْصِی وَ مَرِضْتُ مَرَضاً شَدِیداً فَمَا بَقِیَ فِی مَدَائِنِ الرُّومِ طَبِیبٌ إِلَّا أَحْضَرَهُ جَدِّی وَ سَأَلَهُ عَنْ دَوَائِی فَلَمَّا بَرَّحَ بِهِ الْیَأْسُ قَالَ یَا قُرَّةَ عَیْنِی هَلْ یَخْطُرُ بِبَالِکِ شَهْوَةٌ فَأُزَوِّدُکِهَا فِی هَذِهِ الدُّنْیَا فَقُلْتُ یَا جَدِّی أَرَی أَبْوَابَ الْفَرَجِ عَلَیَّ مُغْلَقَةً فَلَوْ کَشَفْتَ الْعَذَابَ عَمَّنْ فِی سِجْنِکَ مِنْ أُسَارَی الْمُسْلِمِینَ وَ فَکَکْتَ عَنْهُمُ الْأَغْلَالَ وَ تَصَدَّقْتَ عَلَیْهِمْ وَ مَنَّیْتَهُمُ الْخَلَاصَ رَجَوْتُ أَنْ یَهَبَ الْمَسِیحُ وَ أُمُّهُ عَافِیَةً فَلَمَّا فَعَلَ ذَلِکَ تَجَلَّدْتُ فِی إِظْهَارِ الصِّحَّةِ مِنْ بَدَنِی قَلِیلًا وَ تَنَاوَلْتُ یَسِیراً مِنَ الطَّعَامِ فَسُرَّ بِذَلِکَ وَ أَقْبَلَ عَلَی إِکْرَامِ الْأُسَارَی وَ إِعْزَازِهِمْ فَأُرِیتُ أَیْضاً بَعْدَ أَرْبَعَ عَشْرَةَ لَیْلَةً کَأَنَّ سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ فَاطِمَةَ علیها السلام قَدْ زَارَتْنِی وَ مَعَهَا مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ أَلْفٌ مِنْ وَصَائِفِ الْجِنَانِ فَتَقُولُ لِی مَرْیَمُ هَذِهِ سَیِّدَةُ النِّسَاءِ علیها السلام أُمُّ زَوْجِکِ أَبِی مُحَمَّدٍ فَأَتَعَلَّقُ بِهَا وَ أَبْکِی وَ أَشْکُو إِلَیْهَا امْتِنَاعَ أَبِی مُحَمَّدٍ مِنْ زِیَارَتِی فَقَالَتْ سَیِّدَةُ النِّسَاءِ علیها السلام إِنَّ ابْنِی أَبَا مُحَمَّدٍ

ص: 8

لَا یَزُورُکِ وَ أَنْتِ مُشْرِکَةٌ بِاللَّهِ عَلَی مَذْهَبِ النَّصَارَی وَ هَذِهِ أُخْتِی مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ تَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِنْ دِینِکِ فَإِنْ مِلْتِ إِلَی رِضَی اللَّهِ تَعَالَی وَ رِضَی الْمَسِیحِ وَ مَرْیَمَ علیها السلام وَ زِیَارَةِ أَبِی مُحَمَّدٍ إِیَّاکِ فَقُولِی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ أَبِی مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَلَمَّا تَکَلَّمْتُ بِهَذِهِ الْکَلِمَةِ ضَمَّتْنِی إِلَی صَدْرِهَا سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ طِیبَ نَفْسِی وَ قَالَتِ الْآنَ تَوَقَّعِی زِیَارَةَ أَبِی مُحَمَّدٍ وَ إِنِّی مُنْفِذَتُهُ إِلَیْکِ فَانْتَبَهْتُ وَ أَنَا أَنُولُ (1)

وَ أَتَوَقَّعُ لِقَاءَ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فَلَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الْقَابِلَةِ رَأَیْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ کَأَنِّی أَقُولُ لَهُ جَفَوْتَنِی یَا حَبِیبِی بَعْدَ أَنْ أَتْلَفْتُ نَفْسِی مُعَالَجَةَ حُبِّکَ فَقَالَ مَا کَانَ تَأَخُّرِی عَنْکِ إِلَّا لِشِرْکِکِ فَقَدْ أَسْلَمْتِ وَ أَنَا زَائِرُکِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ إِلَی أَنْ یَجْمَعَ اللَّهُ شَمْلَنَا فِی الْعِیَانِ فَلَمَّا قَطَعَ عَنِّی زِیَارَتَهُ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَی هَذِهِ الْغَایَةِ قَالَ بِشْرٌ فَقُلْتُ لَهَا وَ کَیْفَ وَقَعْتِ فِی الْأُسَارَی فَقَالَتْ أَخْبَرَنِی أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام لَیْلَةً مِنَ اللَّیَالِی أَنَّ جَدَّکِ سَیُسَیِّرُ جَیْشاً إِلَی قِتَالِ الْمُسْلِمِینَ یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا ثُمَّ یَتْبَعُهُمْ فَعَلَیْکَ بِاللَّحَاقِ بِهِمْ مُتَنَکِّرَةً فِی زِیِّ الْخَدَمِ مَعَ عِدَّةٍ مِنَ الْوَصَائِفِ مِنْ طَرِیقِ کَذَا فَفَعَلْتُ ذَلِکَ فَوَقَفَتْ عَلَیْنَا طَلَائِعُ الْمُسْلِمِینَ حَتَّی کَانَ مِنْ أَمْرِی مَا رَأَیْتَ وَ شَاهَدْتَ وَ مَا شَعَرَ بِأَنِّی ابْنَةُ مَلِکِ الرُّومِ إِلَی هَذِهِ الْغَایَةِ أَحَدٌ سِوَاکَ وَ ذَلِکَ بِاطِّلَاعِی إِیَّاکَ عَلَیْهِ وَ لَقَدْ سَأَلَنِی الشَّیْخُ الَّذِی وَقَعْتُ إِلَیْهِ فِی سَهْمِ الْغَنِیمَةِ عَنِ اسْمِی فَأَنْکَرْتُهُ وَ قُلْتُ نَرْجِسُ فَقَالَ اسْمُ الْجَوَارِی قُلْتُ الْعَجَبُ أَنَّکِ رُومِیَّةٌ وَ لِسَانُکِ عَرَبِیٌّ قَالَتْ نَعَمْ مِنْ وَلُوعِ جَدِّی وَ حَمْلِهِ إِیَّایَ عَلَی تَعَلُّمِ الْآدَابِ أَنْ أَوْعَزَ إِلَیَّ امْرَأَةً تَرْجُمَانَةً لَهُ فِی الِاخْتِلَافِ إِلَیَّ وَ کَانَتْ تَقْصِدُنِی صَبَاحاً وَ مَسَاءً وَ تُفِیدُنِی الْعَرَبِیَّةَ حَتَّی اسْتَمَرَّ لِسَانِی عَلَیْهَا وَ اسْتَقَامَ قَالَ بِشْرٌ فَلَمَّا انْکَفَأْتُ بِهَا إِلَی سُرَّمَنْ رَأَی دَخَلَتْ عَلَی مَوْلَایَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ کَیْفَ أَرَاکِ اللَّهُ عِزَّ الْإِسْلَامِ وَ ذُلَّ النَّصْرَانِیَّةِ وَ شَرَفَ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ علیهم السلام قَالَتْ کَیْفَ أَصِفُ لَکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی قَالَ فَإِنِّی أُحِبُّ أَنْ

ص: 9

أُکْرِمَکِ فَأَیُّمَا أَحَبُّ إِلَیْکِ عَشَرَةُ آلَافِ دِینَارٍ أَمْ بُشْرَی لَکِ بِشَرَفِ الْأَبَدِ قَالَتْ بُشْرَی بِوَلَدٍ لِی قَالَ لَهَا أَبْشِرِی بِوَلَدٍ یَمْلِکُ الدُّنْیَا شَرْقاً وَ غَرْباً وَ یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً قَالَتْ مِمَّنْ قَالَ مِمَّنْ خَطَبَکِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَهُ لَیْلَةَ کَذَا فِی شَهْرِ کَذَا مِنْ سَنَةِ کَذَا بِالرُّومِیَّةِ قَالَ لَهَا مِمَّنْ زَوَّجَکِ الْمَسِیحُ علیه السلام وَ وَصِیُّهُ قَالَتْ مِنِ ابْنِکَ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فَقَالَ هَلْ تَعْرِفِینَهُ قَالَتْ وَ هَلْ خَلَتْ لَیْلَةٌ لَمْ یَزُرْنِی فِیهَا مُنْذُ اللَّیْلَةِ الَّتِی أَسْلَمْتُ عَلَی یَدِ سَیِّدَةِ النِّسَاءِ علیه السلام قَالَ فَقَالَ مَوْلَانَا یَا کَافُورُ ادْعُ أُخْتِی حَکِیمَةَ فَلَمَّا دَخَلَتْ قَالَ لَهَا هَا هِیَهْ فَاعْتَنَقَتْهَا طَوِیلًا وَ سُرَّتْ بِهَا کَثِیراً فَقَالَ لَهَا أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ خُذِیهَا إِلَی مَنْزِلِکِ وَ عَلِّمِیهَا الْفَرَائِضَ وَ السُّنَنَ فَإِنَّهَا زَوْجَةُ أَبِی مُحَمَّدٍ وَ أُمُّ الْقَائِمِ علیه السلام.

**[ترجمه]غیبت طوسی: بشر بن سلیمان برده فروش که از فرزندان ابو ایوب انصاری و یکی از شیعیان مخلص حضرت امام علی النقی و امام حسن عسکری علیهماالسّلام و در سامره همسایه حضرت بود، می گوید: روزی کافور، غلام امام علی النقی علیه السّلام نزد من آمد و مرا احضار کرد. چون خدمت حضرت رسیدم فرمود: «ای بشر! تو از اولاد انصار هستی و دوستی شما نسبت به ما اهل بیت، پیوسته میان شما برقرار است، به طوری که فرزندان شما آن را به ارث می برند. شما مورد وثوق ما اهل بیت هستید. می خواهم تو را فضیلتی دهم که در مقام دوستی با ما و به واسطه این رازی که با تو در میان می گذارم، بر سایر شیعیان پیشی گیری. من تو را مامور می کنم که کنیزی خریداری کنی.»

سپس نامه پاکیزه ای به خط و زبان رومی مرقوم فرمود و سر آن را با خاتم مبارک مهر کرد. آنگاه کیسه زردی که دویست و بیست اشرفی در آن بود بیرون آورد و فرمود: «این را گرفته، به بغداد می روی و صبح فلان روز در سر پل فرات حضور می یابی. چون کشتی حامل اسیران نزدیک شد و اسیران را دیدی، می بینی که بیشتر مشتریان، فرستادگان اشراف بنی عباس و تعدادی از جوانان عرب هستند. پس در تمام روز، از دور مواظب شخصی به نام (عمر بن زید) برده فروش باش که کنیزی را به مشتریان عرضه می دارد که به اوصافی مخصوصی متصف است، از جمله دو لباس حریر نازک پوشیده و خود را از معرض فروش و دسترس مشتریان حفظ می کند. در این وقت صدای ناله او را از پس پرده نازکی می شنوی که به زبان رومی، از اسارت و هتک احترام خود می نالد. یکی از مشتریان به عمر بن یزید خواهد گفت که عفّت این کنیز رغبت مرا به وی جلب کرده؛ او را به سیصد دینار به من بفروش! کنیزک به زبان عربی می گوید: «اگر تو حضرت سلیمان و دارای حشمت او باشی، من به تو رغبت ندارم. بیهوده مال خود را تلف مکن!» فروشنده می گوید: «پس چاره چیست؟ من ناگزیرم تو را بفروشم.» کنیزک پاسخ می دهد: «چرا شتاب می کنی؟ بگذار خریداری پیدا شود که قلب من به او و وفا و امانت وی آرام گیرد.» در این هنگام نزد فروشنده برو و بگو که من حامل نامه لطیفی هستم که یکی از اشراف، به خط و زبان رومی نوشته و کرم و وفا و شرافت و امانت خود را در آن شرح داده است. نامه را به کنیزک نشان بده تا درباره اخلاق نویسنده آن بیاندیشد. اگر به وی مایل گردید و تو نیز راضی شدی، من به وکالت او کنیزک را می خرم.

بشر بن سلیمان می گوید: «تمامی آنچه را که امام علی النقی علیه السّلام فرموده بود امتثال کردم. چون نگاه کنیزک به نامه حضرت افتاد، سخت به گریه افتاد. سپس رو به عمر بن یزید کرد و گفت که مرا به صاحب این نامه بفروش و سوگندهای بسیار شدیدی یاد کرد که اگر از فروش او به صاحب نامه امتناع کند، خود را هلاک خواهد کرد. من در تعیین قیمت او با فروشنده گفتگوی بسیار کردم تا به همان مبلغ که امام به من داده بود، راضی شد. من هم پول را به وی تسلیم کردم و با کنیزک که خندان و شادان بود، به اتاقکی که در بغداد اجاره کرده بودم آمدیم. در این مدت او با بی قراری بسیار، نامه امام را از جیب بیرون آورده می بوسید، آن را روی دیدگان و مژگان خود می نهاد و بر بدن و صورت می کشید. من گفتم: «عجبا! نامه ای را می بوسی که نویسنده آن را نمی شناسی!» گفت: «ای درمانده کم معرفت نسبت به شأن اولاد انبیا! گوش فرا ده و دل سوی من بدار. من ملیکه، دختر یشوعا پسر قیصر روم هستم. مادرم از فرزندان حواریون است و نسبم به شمعون، وصی حضرت عیسی علیه السّلام می رسد. بگذار داستان عجیب خود را برایت نقل کنم.

جد من قیصر، می خواست مرا که سیزده سال بیشتر نداشتم به همسری پسر برادرش درآورد. پس سیصد نفر از رهبانان و قسیسین نصارا، از دودمان حواریون عیسی بن مریم علیه السّلام، هفتصد نفر از اعیان و اشراف و چهار هزار نفر از امرا و فرماندهان و سران لشکر و ملوک قبایل را جمع کرد. آنگاه تختی آراسته به انواع جواهرات را که نشان از عظمت ملکش بود، روی چهل پایه نصب کرد. چون پسر برادرش را روی آن نشاند و صلیب ها را بیرون آورد و اسقف ها در مقابل او قرار گرفتند و سفرهای انجیل ها را گشودند، ناگهان صلیب ها از بلندی بر زمین افتادند و پایه های تخت، در هم شکست و به زمین فرو ریخت. پسر عمویم با حالت بیهوشی از بالای تخت بر روی زمین افتاد، رنگ صورت اسقف ها دگرگون گشت و سخت به لرزه افتادند. بزرگِ اسقف ها چون این بدید، رو به جدم کرد و گفت: «پادشاها! ما را از مشاهده این اوضاع منحوس که نشانه زوال دین مسیح و مذهب پادشاهی است، معاف بدار!» جدم نیز اوضاع را به فال بد گرفت، با این حال به اسقف ها دستور داد تا دوباره پایه های تخت را استوار کنند و صلیب ها را برافرازند. آنگاه گفت: «پسر بدبخت و بدکاره و نگون تبار برادرم را بیاورید تا هر طور که هست، این دختر را به همسری وی درآورم. باشد که با این وصلت میمون، نحوست آن از شما برطرف گردد.»

چون دستور او را عملی کردند، آنچه بار نخست روی داده بود دوباره رخ داد. مردم پراکنده گشتند و جدم قیصر، با حالت اندوهگین به حرم سرا رفت و پرده ها بیفتاد. شب هنگام در خواب دیدم مثل اینکه حضرت عیسی، شمعون وصی او و گروهی از حواریین در قصر جدم قیصر اجتماع کرده اند و در جای تخت، منبری از نور که با نور آسمان برابری می کرد و بالا می رفت قرار دارد. چیزی نگذشت که «محمد» صلی اللَّه علیه و آله پیغمبر خاتم، داماد و جانشین او و جمعی از فرزندان وی وارد قصر شدند. حضرت عیسی علیه السّلام به استقبال شتافت و با محمد صلی الله علیه و آله و سلم معانقه کرد. سپس آن حضرت فرمود: «یا روح اللَّه! من به خواستگاری دختر وصی شما شمعون، برای این فرزندم آمده ام.» آنگاه به امام حسن عسکری علیه السّلام، پسر نویسنده این نامه اشاره کرد. حضرت عیسی نگاهی به شمعون کرد و گفت: «شرافت به تو روی آورده! با این وصلت، رحم خود را به خویشاوندی با آل محمد صلی الله علیه و آله وصل کن.» او هم گفت که موافقم. پس حضرت محمد صلی الله علیه و آله بالای آن منبر رفت و خطبه خواند و مرا به عقد پسرش درآورد، در حالی که حضرت عیسی و فرزندان پیغمبر و حواریون شاهد عقد بودند.

چون از خواب برخاستم، از بیم جان خواب خود را برای پدر و جدم نقل نکردم و همواره آن را پوشیده می داشتم. از آن شب به بعد قلبم چنان از محبت امام حسن عسکری علیه السّلام موج می زد که از خوردن و آشامیدن بازماندم، کم کم لاغر و رنجور گشتم و سخت بیمار شدم. جدم تمام پزشکان شهرهای روم را احضار کرد و از آنها خواست که مرا مداوا کنند. چون از مداوای من مأیوس گردید گفت: «ای نور دیده! آیا خواهشی داری تا در انجام آن در این دنیا برای تو بکوشم؟» گفتم: «پدر بزرگ جان! درهای گشایش را به روی خود بسته می بینم. پس اگر در به روی اسیران مسلمین بگشایی و آنها را از قید و بند و زندان آزاد گردانی و بر آنان تصدق کنی و آنها را خلاص کنی، امید است که عیسی و مادرش مرا شفا دهند.» پدر بزرگم تقاضای مرا پذیرفت و من نیز به ظاهر اظهار بهبودی کردم و کمی غذا خوردم. پدر بزرگم از این واقعه خشنود گردید و سعی کرد بیشتر رعایت حال اسیران مسلمین را کند و به آنها احترام بگذارد.

چهارده شب بعد از این ماجرا، باز در خواب دیدم که حضرت فاطمه علیهاالسّلام به همراه مریم و حوریان بهشتی به عیادت من آمده اند. حضرت مریم روی به من کرد و فرمود: «این بانوی بانوان جهان و مادر شوهر تو امام عسکری علیه السّلام است.» من دامن مبارک او را گرفتم، گریه کردم و از اینکه امام حسن عسکری علیه السّلام به دیدنم نمی آید، شکایت کردم. حضرت فاطمه علیهاالسّلام فرمود: «تا وقتی که تو مشرک به خدا و پیرو مذهب نصارا هستی، او به عیادت تو نخواهد آمد. این خواهر من مریم است که از دین تو به خداوند پناه می برد. اگر می خواهی خدا و عیسی و مریم از تو خشنود باشند و به زیارت فرزندم تمایل داری، به یگانگی خداوند و اینکه محمد پدر من خاتم پیغمبران است، گواهی بده.» چون این جمله را ادا کردم، فاطمه علیهاالسّلام مرا در آغوش گرفت و به این ترتیب حالم بهبود یافت. سپس فرمود: «اکنون منتظر زیارت فرزندم حسن عسکری علیه السّلام باش که او را نزد تو خواهم فرستاد.» آنگاه بیدار شدم، در حالی که همت و توقع من متوجه زیارت امام عسکری علیه السّلام بود. فردا شب امام حسن عسکری علیه السّلام را در خواب دیدم، گویا در حالی که از گذشته شکوه می کردم گفتم: «ای محبوب من! من که خود را در راه محبت تو تلف کردم!» فرمود: «نیامدن من علتی جز مذهب سابق تو نداشت و اکنون که اسلام آورده ای، هر شب به دیدنت می آیم، تا موقعی که فراق ما مبدل به وصال گردد.» از آن شب تاکنون شبی نیست که وجود نازنینش را به خواب نبینم.»

بشر بن سلیمان می گوید: «پرسیدم چطور شد که به میان اسیران افتادی؟» گفت: «یک شب در عالم خواب امام حسن عسکری علیه السّلام فرمود: «فلان روز جدت قیصر، لشکری به جنگ مسلمانان می فرستد. تو هم به طور ناشناس به همراه عده ای از کنیزان در لباس خدمتکاران، از فلان راه به آنها ملحق شو.» تا اینکه پیشقراولان اسلام مطلع شدند و ما را اسیر گرفتند و کار من بدین گونه که دیدی انجام پذیرفت. ولی تاکنون به کسی جز تو نگفته ام که نوه پادشاه روم هستم. حتی پیرمردی که من در تقسیم غنایم جنگ سهم او شده بودم، نامم را پرسید، ولی من اظهاری نکردم و فقط گفتم: «نرجس!» او هم گفت که نام کنیزان است!» بشر می گوید: «گفتم: عجب است که تو رومی هستی و زبانت عربی است!» گفت جدم در تربیت من جهدی بلیغ داشت. او زنی را که چندین زبان می دانست، معین کرده بود که صبح و شام نزد من آمده زبان عربی را به من بیاموزد و به همین جهت، عربی را به خوبی آموختم.»

بشر می گوید: «چون او را به سامره خدمت امام علی النقی علیه السّلام آوردم، حضرت از وی پرسید: «عزت اسلام و ذلت نصارا و شرف خاندان پیغمبر را چگونه دیدی؟» پاسخ داد: «درباره چیزی که شما از من داناتر هستید چه عرض کنم؟» فرمود: «می خواهم ده هزار دینار یا مژده ای مسرت انگیز به تو بدهم. کدام یک را انتخاب می کنی؟» عرض کرد: «مژده فرزندی را به من دهید!» فرمود: «تو را مژده به داشتن فرزندی می دهم که شرق و غرب عالم را مالک شود و جهان را پس از آنکه پر از ظلم و جور می شود، از عدل و داد پر گرداند.» عرض کرد: «این فرزند از چه شوهری خواهد بود؟» فرمود: «از آن کس که پیغمبر اسلام در فلان شب و فلان ماه و فلان سال رومی تو را برای او خواستگاری کرد. در آن شب عیسی بن مریم و وصی او تو را به همسری چه کسی درآورد؟» گفت: «به همسری فرزند دلبند شما امام حسن عسکری علیه السّلام!» فرمود: «او را می شناسی؟» عرض کرد: از شبی که به دست حضرت فاطمه زهرا علیهاالسّلام اسلام آوردم، شبی نیست که او به دیدن من نیامده باشد.» در این وقت امام دهم علیه السّلام، به کافور خادم فرمود که خواهرم حکیمه را بگو نزد من بیاید. چون آن بانوی محترم آمد، حضرت فرمود: « ای خواهر! این زن همان است که گفته بودم.» حکیمه خاتون آن بانو را مدتی در آغوش گرفت و از دیدارش شادمان گردید. آنگاه امام علی النقی علیه السّلام فرمود: «عمه! او را به خانه خود ببر و فرایض دینی و اعمال مستحبه را به او بیاموز که او همسر فرزندم حسن و مادر قائم آل محمد صلی اللَّه علیه و آله است.» - . غیبت طوسی: 208 -

**[ترجمه]

فَقُلْتُ أَیُّهَا الشَّیْخُ وَ مَنِ السَّیِّدَانِ قَالَ النَّجْمَانِ الْمُغَیَّبَانِ فِی الثَّرَی بِسُرَّمَنْ رَأَی فَقُلْتُ إِنِّی أُقْسِمُ بِالْمُوَالاةِ وَ شَرَفِ مَحَلِّ هَذَیْنِ السَّیِّدَیْنِ مِنَ الْإِمَامَةِ وَ الْوِرَاثَةِ أَنِّی خَاطِبٌ عِلْمَهُمَا وَ طَالِبٌ آثَارَهُمَا وَ بَاذِلٌ مِنْ نَفْسِی الْأَیْمَانَ الْمُؤَکَّدَةَ عَلَی حِفْظِ أَسْرَارِهِمَا قَالَ إِنْ کُنْتَ صَادِقاً فِیمَا تَقُولُ فَأَحْضِرْ مَا صَحِبَکَ مِنَ الْآثَارِ عَنْ نَقَلَةِ أَخْبَارِهِمْ فَلَمَّا فَتَّشَ الْکُتُبَ وَ تَصَفَّحَ الرِّوَایَاتِ مِنْهَا قَالَ صَدَقْتَ أَنَا بِشْرُ بْنُ سُلَیْمَانَ النَّخَّاسُ مِنْ وُلْدِ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ أَحَدُ مَوَالِی أَبِی الْحَسَنِ وَ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ جَارُهُمَا بِسُرَّمَنْ رَأَی قُلْتُ فَأَکْرِمْ أَخَاکَ بِبَعْضِ مَا شَاهَدْتَ مِنْ آثَارِهِمَا قَالَ کَانَ مَوْلَایَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَقَّهَنِی فِی عِلْمِ الرَّقِیقِ فَکُنْتُ لَا أَبْتَاعُ وَ لَا أَبِیعُ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَاجْتَنَبْتُ بِذَلِکَ مَوَارِدَ الشُّبُهَاتِ حَتَّی کَمَلَتْ مَعْرِفَتِی فِیهِ فَأَحْسَنْتُ الْفَرْقَ فِیمَا بَیْنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ فَبَیْنَا أَنَا ذَاتَ لَیْلَةٍ فِی مَنْزِلِی بِسُرَّمَنْ رَأَی وَ قَدْ مَضَی هَوِیٌّ مِنَ اللَّیْلِ إِذْ قَدْ قَرَعَ الْبَابَ قَارِعٌ فَعَدَوْتُ مُسْرِعاً فَإِذَا بِکَافُورٍ الْخَادِمِ رَسُولِ مَوْلَانَا أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام یَدْعُونِی إِلَیْهِ فَلَبِسْتُ ثِیَابِی وَ دَخَلْتُ عَلَیْهِ فَرَأَیْتُهُ یُحَدِّثُ ابْنَهُ أَبَا مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ أُخْتَهُ حَکِیمَةَ مِنْ وَرَاءِ السِّتْرِ فَلَمَّا جَلَسْتُ قَالَ یَا بِشْرُ إِنَّکَ مِنْ وُلْدِ الْأَنْصَارِ وَ هَذِهِ الْوَلَایَةُ لَمْ تَزَلْ فِیکُمْ یَرِثُهَا خَلَفٌ عَنْ سَلَفٍ وَ أَنْتُمْ ثِقَاتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ سَاقَ الْخَبَرَ نَحْواً مِمَّا رَوَاهُ الشَّیْخُ إِلَی آخِرِهِ.

**[ترجمه]کمال الدین: ابی الحسین محمد بن یحیی شیبانی می گوید: در سال 286 وارد کربلا شدم و آستان فرزند دور از وطن رسول خدا صلی الله علیه و آله را زیارت کردم. سپس به قصد زیارت مقابر قریش علیهماالسّلام واقع در کاظمین، به بغداد مراجعت کردم. آن روز، روزی بسیار گرم و آسمان، صاف و نورانی بود. چون به مدفن مطهر امام هفتم رسیدم و بوی تربت معطر آن حضرت را استشمام کردم، بی اختیار سرشک اشک بر آن تربت پاک فرو ریختم و چنان از خود بی خود شدم که چشمم از شدت اشکباری، جایی را نمی دید. بعد از آنکه اندکی آرام گرفتم و اشک چشمم فرو نشست و دیدگان گشودم، پیرمردی را در مقابل خود دیدم که با قامتی خمیده و کف دست و پیشانی پینه بسته، به کسی که با وی نزدیک مرقد منور بود، می گفت: « ای برادر زاده! عمویت از برکت آن دو آقا، مفتخر به علوم شریفه و اسرار نهفته ای گشته که جز سلمان فارسی کسی به آن نرسیده است. اکنون روزهای زندگانی ام به سر آمده و ستاره عمرم در حال غروب کردن است. ولی افسوس که در این ولایت کسی را نمی یابم که شایسته باشد این علوم و اسرار را به او بسپارم!»

با خود گفتم: «پیوسته رنج و مشقت می برم و همه جا سواره و پیاده، در جستجوی علوم و اسرار اهل بیت عصمت هستم. حال از این پیرمرد سخنی می شنوم که حاکی از علمی بزرگ و امری عظیم است.» از این رو پرسیدم: «ای پیرمرد! آن دو آقا که گفتی کیانند؟» گفت آنان دو کوکب تابانند که در زمین سامره پنهان گشتند. گفتم: «به دوستی و شرافت مدفن آن دو آقا که ناشی از امامت و وراثت آنهاست سوگند می خورم که من جویای علوم و اسرار آنها هستم و با سوگندهای اکید، در راه حفظ آثار و اخبار آنان جان خود را بذل می کنم.» گفت: «اگر راست می گویی آنچه از ناقلان آثار آنها ضبط کرده ای به من نشان بده!» چون کتاب های مرا جستجو کرد و روایات آن را دید گفت: «راست گفتی. اکنون بدان که من بشر بن سلیمان نخاس، از اولاد ابو ایوب انصاری، یکی از دوستان و خادمان امام علی النقی و امام حسن عسکری علیهماالسّلام هستم و در سامره، همسایه آن دو بزرگوار بودم.» گفتم: «بر من منّت بگذار و پاره ای از آثار آنها را که دیده ای بازگو کن!» گفت: «من از خرید و فروش کنیزان جز به اذن امام هادی علیه السّلام احتراز می جستم و از موارد شبهه دار آن اجتناب می کردم. امام هادی علیه السّلام مسائل خرید و فروش کنیزان را به من آموخت تا آنکه کاملا آشنا شدم و حلال و حرام آنها را شناختم، شبی در سامره در منزل خود نشسته بودم. پاسی از شب گذشته بود که کسی در زد. با عجله در را گشودم و دیدم کافور، خادم امام علی النقی علیه السّلام است که حضرت او را به طلب من فرستاده بود. بی درنگ لباس پوشیدم و به خدمت حضرت شتافتم. دیدم که با فرزندش امام حسن عسکری علیه السّلام و خواهرش حکیمه خاتون که در پس پرده قرار داشت، صحبت می فرمود. وقتی که در حضورش نشستم فرمود: «ای بشر! تو از اولاد انصار هستی و دوستی شما نسبت به ما اهل بیت، پیوسته میان شما برقرار است، به طوری که فرزندان شما آن را به ارث می برند و شما مورد اطمینان ما اهل بیت هستید...» تا آخر که در روایت سابق، به تفصیل از کتاب غیبت شیخ طوسی نقل شد. - . کمال الدین: 384 -

**[ترجمه]

مُوسَی حُجَّةً عَلَی هَارُونَ وَ الْفَضْلُ لِوُلْدِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَا بُدَّ لِلْأُمَّةِ مِنْ حَیْرَةٍ یَرْتَابُ فِیهَا الْمُبْطِلُونَ وَ یَخْلُصُ فِیهَا الْمُحِقُّونَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ إِنَّ الْحَیْرَةَ لَا بُدَّ وَاقِعَةٌ بَعْدَ مُضِیِّ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ علیه السلام فَقُلْتُ یَا مَوْلَاتِی هَلْ کَانَ لِلْحَسَنِ علیه السلام وَلَدٌ فَتَبَسَّمَتْ ثُمَّ قَالَتْ إِذَا لَمْ یَکُنْ لِلْحَسَنِ علیه السلام عَقِبٌ فَمَنِ الْحُجَّةُ مِنْ بَعْدِهِ وَ قَدْ أَخْبَرْتُکَ أَنَّ الْإِمَامَةَ لَا تَکُونُ لِأَخَوَیْنِ بَعْدَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَقُلْتُ یَا سَیِّدَتِی حَدِّثِینِی بِوِلَادَةِ مَوْلَایَ وَ غَیْبَتِهِ علیه السلام قال [قَالَتْ] نَعَمْ کَانَتْ لِی جَارِیَةٌ یُقَالُ لَهَا نَرْجِسُ فَزَارَنِی ابْنُ أَخِی علیه السلام وَ أَقْبَلَ یُحِدُّ النَّظَرَ إِلَیْهَا فَقُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی لَعَلَّکَ هَوِیتَهَا فَأُرْسِلُهَا إِلَیْکَ فَقَالَ لَا یَا عَمَّةِ لَکِنِّی أَتَعَجَّبُ مِنْهَا فَقُلْتُ وَ مَا أَعْجَبَکَ فَقَالَ علیه السلام سَیَخْرُجُ مِنْهَا وَلَدٌ کَرِیمٌ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِی یَمْلَأُ اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً فَقُلْتُ فَأُرْسِلُهَا إِلَیْکَ یَا سَیِّدِی فَقَالَ اسْتَأْذِنِی فِی ذَلِکَ أَبِی قَالَتْ فَلَبِسْتُ ثِیَابِی وَ أَتَیْتُ مَنْزِلَ أَبِی الْحَسَنِ فَسَلَّمْتُ وَ جَلَسْتُ فَبَدَأَنِی علیه السلام وَ قَالَ یَا حَکِیمَةُ ابْعَثِی بِنَرْجِسَ إِلَی ابْنِی أَبِی مُحَمَّدٍ قَالَتْ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی عَلَی هَذَا قَصَدْتُکَ أَنْ أَسْتَأْذِنَکَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ یَا مُبَارَکَةُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَحَبَّ أَنْ یُشْرِکَکِ فِی الْأَجْرِ وَ یَجْعَلَ لَکِ فِی الْخَیْرِ نَصِیباً قَالَتْ حَکِیمَةُ فَلَمْ أَلْبَثْ أَنْ رَجَعْتُ إِلَی مَنْزِلِی وَ زَیَّنْتُهَا وَ وَهَبْتُهَا لِأَبِی مُحَمَّدٍ وَ جَمَعْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا فِی مَنْزِلِی فَأَقَامَ عِنْدِی أَیَّاماً ثُمَّ مَضَی إِلَی وَالِدِهِ وَ وَجَّهْتُ بِهَا مَعَهُ قَالَتْ حَکِیمَةُ فَمَضَی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ جَلَسَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام مَکَانَ وَالِدِهِ وَ کُنْتُ أَزُورُهُ کَمَا کُنْتُ أَزُورُ وَالِدَهُ فَجَاءَتْنِی نَرْجِسُ یَوْماً تَخْلَعُ خُفِّی وَ قَالَتْ یَا مَوْلَاتِی نَاوِلْنِی خُفَّکِ فَقُلْتُ بَلْ أَنْتِ سَیِّدَتِی وَ مَوْلَاتِی وَ اللَّهِ لَا دَفَعْتُ إِلَیْکِ خُفِّی لِتَخْلَعِیهِ وَ لَا خَدَمْتِینِی بَلْ أَخْدُمُکِ عَلَی بَصَرِی فَسَمِعَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام ذَلِکَ فَقَالَ جَزَاکِ اللَّهُ خَیْراً یَا عَمَّةِ فَجَلَسْتُ عِنْدَهُ إِلَی وَقْتِ غُرُوبِ الشَّمْسِ فَصِحْتُ بِالْجَارِیَةِ وَ قُلْتُ نَاوِلِینِی ثِیَابِی لِأَنْصَرِفَ فَقَالَ علیه السلام یَا عَمَّتَاهْ بِیتِیَ اللَّیْلَةَ عِنْدَنَا فَإِنَّهُ سَیُولَدُ اللَّیْلَةَ الْمَوْلُودُ الْکَرِیمُ

ص: 12

عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِی یُحْیِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قُلْتُ مِمَّنْ یَا سَیِّدِی وَ لَسْتُ أَرَی بِنَرْجِسَ شَیْئاً مِنْ أَثَرِ الْحَمْلِ فَقَالَ مِنْ نَرْجِسَ لَا مِنْ غَیْرِهَا قَالَتْ فَوَثَبْتُ إِلَی نَرْجِسَ فَقَلَبْتُهَا ظَهْراً لِبَطْنٍ فَلَمْ أَرَ بِهَا أَثَراً مِنْ حَبَلٍ فَعُدْتُ إِلَیْهِ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا فَعَلْتُ فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ لِی إِذَا کَانَ وَقْتُ الْفَجْرِ یَظْهَرُ لَکِ بِهَا الْحَبَلُ لِأَنَّ مَثَلَهَا مَثَلُ أُمِّ مُوسَی لَمْ یَظْهَرْ بِهَا الْحَبَلُ وَ لَمْ یَعْلَمْ بِهَا أَحَدٌ إِلَی وَقْتِ وِلَادَتِهَا لِأَنَّ فِرْعَوْنَ کَانَ یَشُقُّ بُطُونَ الْحَبَالَی فِی طَلَبِ مُوسَی وَ هَذَا نَظِیرُ مُوسَی علیه السلام قَالَتْ حَکِیمَةُ فَلَمْ أَزَلْ أَرْقُبُهَا إِلَی وَقْتِ طُلُوعِ الْفَجْرِ وَ هِیَ نَائِمَةٌ بَیْنَ یَدَیَّ لَا تَقْلِبُ جَنْباً إِلَی جَنْبٍ حَتَّی إِذَا کَانَ فِی آخِرِ اللَّیْلِ وَقْتَ طُلُوعِ الْفَجْرِ وَثَبَتْ فَزِعَةً فَضَمَمْتُهَا إِلَی صَدْرِی وَ سَمَّیْتُ عَلَیْهَا فَصَاحَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ قَالَ اقْرَئِی عَلَیْهَا إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فَأَقْبَلْتُ أَقْرَأُ عَلَیْهَا وَ قُلْتُ لَهَا مَا حَالُکِ

قَالَتْ ظَهَرَ الْأَمْرُ الَّذِی أَخْبَرَکِ بِهِ مَوْلَایَ فَأَقْبَلْتُ أَقْرَأُ عَلَیْهَا کَمَا أَمَرَنِی فَأَجَابَنِی الْجَنِینُ مِنْ بَطْنِهَا یَقْرَأُ کَمَا أَقْرَأُ وَ سَلَّمَ عَلَیَّ قَالَتْ حَکِیمَةُ فَفَزِعْتُ لِمَا سَمِعْتُ فَصَاحَ بِی أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام لَا تَعْجَبِی مِنْ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُنْطِقُنَا بِالْحِکْمَةِ صِغَاراً وَ یَجْعَلُنَا حُجَّةً فِی أَرْضِهِ کِبَاراً فَلَمْ یَسْتَتِمَّ الْکَلَامَ حَتَّی غِیبَتْ عَنِّی نَرْجِسُ فَلَمْ أَرَهَا کَأَنَّهُ ضُرِبَ بَیْنِی وَ بَیْنَهَا حِجَابٌ فَعَدَوْتُ نَحْوَ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ أَنَا صَارِخَةٌ فَقَالَ لِی ارْجِعِی یَا عَمَّةِ فَإِنَّکِ سَتَجِدِیهَا فِی مَکَانِهَا قَالَتْ فَرَجَعْتُ فَلَمْ أَلْبَثْ أَنْ کُشِفَ الْحِجَابُ بَیْنِی وَ بَیْنَهَا وَ إِذَا أَنَا بِهَا وَ عَلَیْهَا مِنْ أَثَرِ النُّورِ مَا غَشِیَ بَصَرِی وَ إِذَا أَنَا بِالصَّبِیِّ علیه السلام سَاجِداً عَلَی وَجْهِهِ جَاثِیاً عَلَی رُکْبَتَیْهِ رَافِعاً سَبَّابَتَیْهِ نَحْوَ السَّمَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ جَدِّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّ أَبِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ عَدَّ إِمَاماً إِمَاماً إِلَی أَنْ بَلَغَ إِلَی نَفْسِهِ فَقَالَ علیه السلام اللَّهُمَّ أَنْجِزْ لِی وَعْدِی وَ أَتْمِمْ لِی أَمْرِی وَ ثَبِّتْ وَطْأَتِی وَ امْلَأِ الْأَرْضَ بِی عَدْلًا وَ قِسْطاً فَصَاحَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ علیه السلام فَقَالَ یَا عَمَّةِ تَنَاوَلِیهِ فَهَاتِیهِ فَتَنَاوَلْتُهُ وَ أَتَیْتُ بِهِ نَحْوَهُ فَلَمَّا مَثُلْتُ بَیْنَ یَدَیْ أَبِیهِ وَ هُوَ عَلَی یَدَیَّ سَلَّمَ عَلَی أَبِیهِ فَتَنَاوَلَهُ الْحَسَنُ علیه السلام وَ الطَّیْرُ تُرَفْرِفُ عَلَی رَأْسِهِ فَصَاحَ بِطَیْرٍ مِنْهَا فَقَالَ لَهُ احْمِلْهُ وَ احْفَظْهُ وَ رُدَّهُ إِلَیْنَا فِی

ص: 13

کُلِّ أَرْبَعِینَ یَوْماً فَتَنَاوَلَهُ الطَّائِرُ وَ طَارَ بِهِ فِی جَوِّ السَّمَاءِ وَ أَتْبَعَهُ سَائِرُ الطَّیْرِ فَسَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ یَقُولُ أَسْتَوْدِعُکَ الَّذِی اسْتَوْدَعَتْهُ أُمُّ مُوسَی فَبَکَتْ نَرْجِسُ فَقَالَ لَهَا اسْکُتِی فَإِنَّ الرَّضَاعَ مُحَرَّمٌ عَلَیْهِ إِلَّا مِنْ ثَدْیِکِ وَ سَیُعَادُ إِلَیْکِ کَمَا رُدَّ مُوسَی إِلَی أُمِّهِ وَ ذَلِکِ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَنَ قَالَتْ حَکِیمَةُ فَقُلْتُ مَا هَذَا الطَّائِرُ قَالَ هَذَا رُوحُ الْقُدُسِ الْمُوَکَّلُ بِالْأَئِمَّةِ علیهم السلام یُوَفِّقُهُمْ وَ یُسَدِّدُهُمْ وَ یُرَبِّیهِمْ بِالْعِلْمِ قَالَتْ حَکِیمَةُ فَلَمَّا أَنْ کَانَ بَعْدَ أَرْبَعِینَ یَوْماً رُدَّ الْغُلَامُ وَ وَجَّهَ إِلَیَّ ابْنُ أَخِی علیه السلام فَدَعَانِی فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَإِذَا أَنَا بِصَبِیٍّ مُتَحَرِّکٌ یَمْشِی بَیْنَ یَدَیْهِ فَقُلْتُ سَیِّدِی هَذَا ابْنُ سَنَتَیْنِ فَتَبَسَّمَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَوْلَادَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ إِذَا کَانُوا أَئِمَّةً یَنْشَئُونَ بِخِلَافِ مَا یَنْشَأُ غَیْرُهُمْ وَ إِنَّ الصَّبِیَّ مِنَّا إِذَا أَتَی عَلَیْهِ شَهْرٌ کَانَ کَمَنْ یَأْتِی عَلَیْهِ سَنَةٌ وَ إِنَّ الصَّبِیَّ مِنَّا لَیَتَکَلَّمُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ وَ یَعْبُدُ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِنْدَ الرَّضَاعِ تُطِیعُهُ الْمَلَائِکَةُ وَ تَنْزِلُ عَلَیْهِ کُلَّ صَبَاحٍ وَ مَسَاءٍ قَالَتْ حَکِیمَةُ فَلَمْ أَزَلْ أَرَی ذَلِکَ الصَّبِیَّ کُلَّ أَرْبَعِینَ یَوْماً إِلَی أَنْ رَأَیْتُهُ رَجُلًا قَبْلَ مُضِیِّ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام بِأَیَّامٍ قَلَائِلَ فَلَمْ أَعْرِفْهُ فَقُلْتُ لِأَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام مَنْ هَذَا الَّذِی تَأْمُرُنِی أَنْ أَجْلِسَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ ابْنُ نَرْجِسَ وَ هُوَ خَلِیفَتِی مِنْ بَعْدِی وَ عَنْ قَلِیلٍ تَفْقِدُونِّی فَاسْمَعِی لَهُ وَ أَطِیعِی قَالَتْ حَکِیمَةُ فَمَضَی أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام بِأَیَّامٍ قَلَائِلَ وَ افْتَرَقَ النَّاسُ کَمَا تَرَی وَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَرَاهُ صَبَاحاً وَ مَسَاءً وَ إِنَّهُ لَیُنْبِئُنِی عَمَّا تَسْأَلُونِّی عَنْهُ فَأُخْبِرُکُمْ وَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنِ الشَّیْ ءِ فَیَبْدَأُنِی بِهِ وَ إِنَّهُ لَیَرُدُّ عَلَیَّ الْأَمْرَ فَیَخْرُجُ إِلَیَّ مِنْهُ جَوَابُهُ مِنْ سَاعَتِهِ مِنْ غَیْرِ مَسْأَلَتِی وَ قَدْ أَخْبَرَنِی الْبَارِحَةَ بِمَجِیئِکَ إِلَیَّ وَ أَمَرَنِی أَنْ أُخْبِرَکَ بِالْحَقِّ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ أَخْبَرَتْنِی حَکِیمَةُ بِأَشْیَاءَ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهَا أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَعَلِمْتُ أَنَّ ذَلِکَ صِدْقٌ وَ عَدْلٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَطْلَعَهُ عَلَی مَا لَمْ یُطْلِعْ عَلَیْهِ أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ.

**[ترجمه]کمال الدین: محمد بن عبداللَّه مطهری می گوید: بعد از رحلت امام حسن عسکری علیه السّلام، به خدمت حکیمه خاتون دختر امام جواد علیه السّلام رسیدم تا درباره امام زمان که مردم اختلاف نظر داشتند و متحیر بودند، از او سؤال کنم. چون به خدمتش رسیدم، فرمود که بنشینم. پس از آنکه نشستم فرمود: «ای محمد! خداوند زمین را از وجود حجت گویا یا ساکت خالی نمی گذارد. خداوند این منصب بزرگ را بعد از امام حسن و امام حسین علیهماالسّلام، به دو برادر نداد تا بدین سبب آن دو را بر سایر برادران برتری بخشد و اینکه معلوم باشد که در روی زمین نظیر ندارند. با این وصف خداوند این منصب بزرگ را فقط به فرزندان امام حسین علیه السّلام اختصاص داده است و نه به فرزندان امام حسن علیه السّلام . چنان که فرزند هارون را به جای اولاد حضرت موسی به مقام نبوت برگزید، هر چند که موسی بر هارون حجت بود. با این حال این فضیلت تا روز قیامت برای فرزندان هارون ماند. در این امت هم ناچار باید امتحانی پیش آید تا بدان وسیله، پیروان باطل و طالبان حق تمیز داده شوند و در سرای دیگر، مردم را از خدا بازخواستی نباشد، و لازم بود که این امتحان بعد از رحلت امام حسن عسکری علیه السّلام واقع گردد.»

گفتم: ای بانوی من! امام حسن عسکری علیه السّلام فرزندی دارد؟» تبسمی فرمود و گفت: «اگر امام حسن عسکری علیه السّلام فرزندی ندارد، پس بعد از او حجت خدا کیست؟ مگر نگفتم بعد از امام حسن و امام حسین، امامت برای دو برادر نمی تواند باشد؟» گفتم: «ای بانوی من! چگونگی ولادت با سعادت و غیبت آن حضرت را برای من شرح دهید!» فرمود: «کنیزی داشتم که نامش نرجس بود. روزی پسر برادرم امام حسن عسکری علیه السّلام به دیدن من آمد و سخت به وی نظر دوخت. گفتم که اگر مایل هستید، او را نزد شما روانه می کنم. فرمود: «نه عمه جان! ولی من از وی در شگفتم.» گفتم از چه چیز تعجب می کنید؟ فرمود: «به زودی فرزند با کرامتی از جانب خدای عزوجل از وی به وجود می آید که خداوند، زمین را پس از آنکه پر از ظلم و ستم می شود، به وسیله او پر از عدل و داد می کند.» گفتم پس من او را نزد شما می فرستم. فرمود: «در این خصوص از پدرم اجازه بگیر!» من هم لباس پوشیدم و به منزل امام علی النقی علیه السّلام رفتم، سلام کردم و نشستم. پیش از آنکه من چیزی بگویم آن حضرت فرمود: «ای حکیمه! نرجس را نزد فرزندم بفرست.» عرض کردم که آقا! من برای همین مطلب نزد شما آمده ام. فرمود: «ای بانوی با برکت! خدا می خواهد تو را در ثواب آن شریک گرداند و از این خیر بهره مند کند.» بی درنگ به خانه برگشتم، نرجس را زینت کرده و او را به امام عسکری علیه السّلام بخشیدم و در خانه خودم وسیله زفاف آنها را فراهم کردم. سپس حضرت چند روز بعد نزد پدر بزرگوارش رفت و من نرجس را با او فرستادم.

بعد از رحلت امام علی النقی علیه السّلام، آن حضرت به جای پدر نشست. من هم مانند سابق که به دیدن امام علی النقی نائل می گشتم، به ملاقات او نیز می رفتم. یک روز که به خانه آن حضرت رفته بودم، نرجس آمد تا کفش از پایم درآورد و گفت: «ای بانوی من! بگذار کفش شما را دربیاورم!» گفتم بانو و سرور من تو هستی. به خدا قسم نمی گذارم و خدمت تو را رضایت نمی دهم. من خدمت تو را بر روی چشم می پذیرم.» چون امام گفتگوی ما را شنید فرمود: « ای عمه! خدا پاداش نیک به تو مرحمت فرماید.» من تا غروب آفتاب خدمت امام علیه السّلام بودم و با نرجس صحبت می کردم. آنگاه کنیز خانه را صدا کردم و به او گفتم که جامه های مرا بیاورد تا بروم. امام فرمود: «عمه جان! امشب را نزد ما به سر ببر که در این شب، مولود مبارکی از جانب خدای عزوجل متولد می شود که زمین مرده را زنده می گرداند.» پرسیدم که این مولود مبارک از چه زنی خواهد بود؟ من که چیزی در نرجس نمی بینم؟ فرمود: «با این وصف فقط از نرجس خواهد بود!» من نزدیک نرجس رفتم و او را وارسی کردم، ولی اثری از حمل در وی ندیدم. لذا رفتم و موضوع را به امام هم اطلاع دادم. حضرت تبسمی کرد و فرمود: «عمه جان! موقع طلوع فجر اثر حملش بر شما آشکار می شود، زیرا او هم مانند مادر موسی است که اثر آبستنی در وی مشهود نبود و تا موقع تولد موسی هیچ کس اطلاع نداشت، چرا که فرعون برای دست یافتن به موسی، شکم زنان باردار را می شکافت. این هم مانند موسی است (که دشمنان در صدد کشتن او هستند.)»

حکیمه می گوید: «تا هنگام طلوع فجر پیوسته مراقب نرجس بودم. او جنب من خوابیده بود و پهلو به پهلو نمی شد. نزدیک طلوع فجر ناگهان برخاست. به سوی او شتافتم و او را به سینه چسبانیدم و نام خدا را بر او خواندم. امام با صدای بلند فرمود: « ای عمه! سوره «انا انزلناه» را بر او قرائت کن.» پس شروع به قرائت کردم و از وی پرسیدم حالت چطور است؟ گفت: «آنچه آقا فرمود، ظاهر گردید.» چون به قرائت سوره انا انزلناه پرداختم، همان گونه که من می خواندم، آن جنین نیز در شکم مادر با من می خواند. بعد به من سلام کرد. چون صدای او را شنیدم وحشت کردم! امام حسن عسکری علیه السّلام صدا زد: «ای عمه! از کار خداوند تعجب مکن که ذات حق، ما را از خردسالی با حکمت گویا و در بزرگسالی، حجت خود بر روی زمین می گرداند.» هنوز سخن امام تمام نشده بود که نرجس از نظرم ناپدید گشت، مثل اینکه میان من و او پرده ای آویخته باشند. از این رو فریادکنان به سوی امام شتافتم. حضرت فرمود: «عمه جان! برگرد که او را در جای خود خواهی دید.» چون مراجعت کردم، چیزی نگذشت که پرده برداشته شد و دیدم نوری از وی می درخشد که دیدگانم را خیره می کند. سپس طفلی را در حال سجده دیدم. بعد آن طفل روی زانو نشست و در حالی که انگشتانش را به سوی آسمان گرفته بود، گفت: «گواهی می دهم که معبودی جز خدای یکتا نیست و جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و پدرم امیر مومنان است.» آنگاه تمام امامان را نام برد تا به خودش رسید و سپس گفت: «خداوندا! آنچه به من وعده فرموده ای مرحمت کن و سرنوشتم را به انجام برسان! قدم هایم را ثابت بدار و به وسیله من زمین را پر از عدل و داد کن!» در این وقت امام حسن عسکری علیه السّلام با صدای بلند فرمود: «عمه جان! او را بگیر و نزد من بیاور.» چون او را در بغل گرفتم و نزد پدر بزرگوارش بردم، به پدر سلام کرد. حضرت هم او را در برگرفت و ناگهان دیدم چند مرغ دور سر او در پروازند. امام علیه السّلام یکی از آن مرغان را صدا زد و فرمود: «این طفل را ببر نگهداری کن و در هر چهل روز نزد ما برگردان!» مرغ نیز طفل را برداشت و پرواز کرد و سایر مرغان نیز به دنبال او به پرواز در آمدند در همان حال شنیدم که امام حسن عسکری علیه السّلام میفرمود: «تو را به خدایی می سپارم که مادر موسی فرزند خود را به او سپرد.» نرجس خاتون به گریه افتاد. امام فرمود: «آرام باش که جز از پستان تو، حرام است از پستان دیگری شیر بمکد. به زودی او را نزد تو می آورند، همان طور که موسی را به مادرش برگرداندند. خدا در قرآن می فرماید: «او را به سوی مادرش بازگرداندیم تا دیده اش روشن شود و محزون نگردد.»

حکیمه می گوید: «از امام پرسیدم آن مرغ چه بود؟ فرمود: «روح القدس بود که مراقب ائمه است و به امر خداوند، آنها را در کارها موفق و محفوظ می دارد و با علم و معرفت پرورش می دهد.» حکیمه می گوید: «بعد از چهل روز بچه را نزد برادرزاده ام برگرداندند. حضرت مرا خواست، چون به خدمتش رسیدم، دیدم بچه جلو پدر راه می رود. عرض کردم: «آقا! این طفل که دو ساله است!» امام تبسمی کرد و فرمود: «فرزندان انبیا و اولیا که دارای منصب امامت و خلافت هستند، نشو و نمای آنان با دیگران فرق دارد. کودکان یک ماهه ما مانند بچه یک ساله دیگران هستند. کودکان ما، در شکم مادر حرف می زنند، قرآن می خوانند و خدا را پرستش می کنند. در ایام شیرخوارگی آنان نیز، فرشتگان به پرستاری آنها مشغولند و هر صبح و شام، برای اطاعت فرمان آنان فرود می آیند.» حکیمه می گوید: «من هر چهل روز به چهل روز آن طفل نازنین را می دیدم، تا آنکه چند روز پیش از وفات پدرش، او را به هیبت مردی دیدم و نشناختم. لذا از امام پرسیدم: «این کیست که می فرمایی پیش روی او بنشینم؟» فرمود: «او پسر نرجس است که بعد از من، جانشین من خواهد بود. من بیش از چند روز دیگر میان شما نیستم، پس از وی فرمانبرداری کنید!» امام چند روز بعد رحلت فرمود و چنان که می بینی، مردم درباره او چند دسته شده اند، ولی به خدا قسم که من هر صبح و شام او را می بینم و از آنچه شما از من می پرسید، قبلا به من خبر می دهد و من هم به اطلاع شما می رسانم. به خدا قسم هر وقت می خواهم از وی سؤالی کنم، در جواب دادن بر من پیشی می گیرد. گاهی اوقات که در امری برایم تردید حاصل می شود، در همان ساعت بدون اینکه من سوال کنم، جوابی از ایشان برایم صادر می شود. حتی شب گذشته به من اطلاع داد که تو نزد من می آیی و درباره او سؤال می کنی و اجازه داد که حقیقت مطلب را به تو بگویم.»

راوی می گوید: «به خدا سوگند حکیمه چیزهایی به من گفت که جز خداوند، کسی نمی داند و دانستم که همه، راست و درست و مطابق عدل الهی است. یقین دارم که خداوند اخباری به امام عصر علیه السّلام داده است که هیچ یک از بندگانش اطلاع ندارند.» - . کمال الدین: 391 -

**[ترجمه]

لأن من یطأ علی الشی ء برجله فقد استقصی فی هلاکه و إهانته ذکره الجزری أی أحکم و ثبت ما وعدتنی من جهاد المخالفین و استیصالهم.

**[ترجمه]اینکه حضرت می فرمایند: «ثبت وطئتی»، وطئ به معنای پایمال کردن با قدم است و جنگ و کشتار را نیز وطئ نامیده اند؛ چرا که کسی که چیزی را با پایش وطئ می کند، نهایت همت خود را در نابودی و اهانت به آن به کار برده که این مطلب را «جزری» ذکر کرده. جمله «ثبت وطئتی» یعنی استوارم کن و در آنچه به من وعده دادی، یعنی جهاد و نابود کردن مخالفان، ثابت قدم باش .

**[ترجمه]

عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ غِیَاثِ بْنِ أَسَدٍ قَالَ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عُثْمَانَ الْعَمْرِیَّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ یَقُولُ: لَمَّا وُلِدَ الْخَلَفُ الْمَهْدِیُّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ سَطَعَ نُورٌ مِنْ فَوْقِ رَأْسِهِ إِلَی عَنَانِ السَّمَاءِ ثُمَّ سَقَطَ لِوَجْهِهِ سَاجِداً لِرَبِّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ هُوَ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ قَالَ وَ کَانَ مَوْلِدُهُ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ.

**[ترجمه]کمال الدین: غیاث بن اسد می گوید: از محمد ابن عثمان قدس اللَّه روحه شنیدم که چون امام زمان صلوات اللَّه علیه متولد گردید، نوری از بالای سر مبارکش به آسمان تابید. پس صورت به خاک نهاد و خدای تعالی را سجده کرد. آنگاه سر برداشت و فرمود: «گواهی می دهم که معبودی جز خدا نیست و ملائکه و صاحبان دانش نیز گواهی می دهند، در حالی که قیام به قسط دارد؛ معبودی جز خدای حکیم نیست؛ و دین نزد خدا، منحصرا اسلام است.» محمد بن عثمان همچنین گفت که ولادت حضرت، شب جمعه بود.» - . کمال الدین: 397 -

**[ترجمه]

أَبَا الْقَاسِمِ وَ یُقَالُ أَبُو جَعْفَرٍ وَ لَقَبُهُ الْمَهْدِیُّ وَ هُوَ حُجَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ قَدِ اخْتَلَفَ النَّاسُ فِی وِلَادَتِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَظْهَرَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَتَمَ وَ مِنْهُمْ مَنْ نَهَی عَنْ ذِکْرِ خَبَرِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَبْدَی ذِکْرَهُ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ.

**[ترجمه]کمال الدین: ابو سهل نوبختی از عقید خادم روایت کرده است که ولی خدا امام عصر، حجة بن الحسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله علیهم اجمعین و عجل اللَّه فرجه، در شب جمعه و در ماه رمضان سال 254 هجری متولد گردید. کنیه اش ابوالقاسم و ابو جعفر و لقبش «مهدی» و او حجت خداوند در روی زمین است. مردم درباره ولادت او اختلاف دارند. جمعی این موضوع را اظهار و عده ای کتمان می کنند. گروهی از نقل آن جلوگیری و برخی آن را نقل می کنند و خدا داناتر است.» - . کمال الدین: 431 -

**[ترجمه]

قَالَتْ حَکِیمَةُ فَاسْتَحْیَیْتُ مِنْ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ مِمَّا وَقَعَ فِی قَلْبِی وَ رَجَعْتُ إِلَی الْبَیْتِ وَ أَنَا خَجِلَةٌ فَإِذَا هِیَ قَدْ قَطَعَتِ الصَّلَاةَ وَ خَرَجَتْ فَزِعَةً فَلَقِیتُهَا عَلَی بَابِ الْبَیْتِ فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتِ وَ أُمِّی هَلْ تُحِسِّینَ شَیْئاً قَالَتْ نَعَمْ یَا عَمَّةِ إِنِّی لَأَجِدُ أَمْراً شَدِیداً قُلْتُ لَا خَوْفَ عَلَیْکِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ أَخَذْتُ وِسَادَةً فَأَلْقَیْتُهَا فِی وَسَطِ الْبَیْتِ وَ أَجْلَسْتُهَا عَلَیْهَا وَ جَلَسْتُ مِنْهَا حَیْثُ تَقْعُدُ الْمَرْأَةُ مِنَ الْمَرْأَةِ لِلْوِلَادَةِ فَقَبَضَتْ عَلَی کَفِّی وَ غَمَزَتْ غَمْزَةً شَدِیدَةً ثُمَّ أَنَّتْ أَنَّةً وَ تَشَهَّدَتْ وَ نَظَرْتُ تَحْتَهَا فَإِذَا أَنَا بِوَلِیِّ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مُتَلَقِّیاً الْأَرْضَ بِمَسَاجِدِهِ فَأَخَذْتُ بِکَتِفَیْهِ فَأَجْلَسْتُهُ فِی حَجْرِی وَ إِذَا هُوَ نَظِیفٌ مَفْرُوغٌ مِنْهُ فَنَادَانِی أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام یَا عَمَّةِ هَلُمِّی فَأْتِینِی بِابْنِی فَأَتَیْتُهُ بِهِ فَتَنَاوَلَهُ وَ أَخْرَجَ لِسَانَهُ فَمَسَحَهُ عَلَی عَیْنَیْهِ فَفَتَحَهَا ثُمَّ أَدْخَلَهُ فِی فِیهِ فَحَنَّکَهُ ثُمَّ أَدْخَلَهُ فِی أُذُنَیْهِ وَ أَجْلَسَهُ فِی رَاحَتِهِ الْیُسْرَی فَاسْتَوَی وَلِیُّ اللَّهِ جَالِساً فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ وَ قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ انْطِقْ بِقُدْرَةِ اللَّهِ فَاسْتَعَاذَ وَلِیُّ اللَّهِ علیه السلام مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ وَ اسْتَفْتَحَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ (1) وَ صَلَّی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَاحِداً وَاحِداً حَتَّی انْتَهَی إِلَی أَبِیهِ فَنَاوَلَنِیهِ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ قَالَ یَا عَمَّةِ رُدِّیهِ إِلَی أُمِّهِ حَتَّی تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ فَرَدَدْتُهُ إِلَی أُمِّهِ وَ قَدِ انْفَجَرَ الْفَجْرُ الثَّانِی فَصَلَّیْتُ الْفَرِیضَةَ وَ عَقَّبْتُ إِلَی أَنْ طَلَعَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ وَدَّعْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ انْصَرَفْتُ إِلَی مَنْزِلِی فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ ثَلَاثٍ اشْتَقْتُ إِلَی وَلِیِّ اللَّهِ فَصِرْتُ إِلَیْهِمْ فَبَدَأْتُ بِالْحُجْرَةِ الَّتِی کَانَتْ سَوْسَنُ فِیهَا فَلَمْ أَرَ أَثَراً وَ لَا سَمِعْتُ ذِکْراً فَکَرِهْتُ أَنْ أَسْأَلَ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فَاسْتَحْیَیْتُ أَنْ أَبْدَأَهُ بِالسُّؤَالِ فَبَدَأَنِی فَقَالَ یَا عَمَّةِ فِی کَنَفِ اللَّهِ وَ حِرْزِهِ وَ سَتْرِهِ وَ عَیْنِهِ حَتَّی یَأْذَنَ اللَّهُ لَهُ فَإِذَا غَیَّبَ اللَّهُ شَخْصِی وَ تَوَفَّانِی وَ رَأَیْتِ شِیعَتِی قَدِ اخْتَلَفُوا فَأَخْبِرِی الثِّقَاتَ مِنْهُمْ وَ لْیَکُنْ عِنْدَکِ وَ عِنْدَهُمْ مَکْتُوماً فَإِنَّ وَلِیَّ اللَّهِ یُغَیِّبُهُ اللَّهُ عَنْ خَلْقِهِ وَ یَحْجُبُهُ عَنْ عِبَادِهِ فَلَا یَرَاهُ أَحَدٌ حَتَّی یُقَدِّمَ لَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَرَسَهُ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْراً کانَ مَفْعُولًا.

ص: 18

**[ترجمه]غیبت طوسی: حکیمه خاتون دختر امام محمد تقی علیه السّلام می گوید: «در نیمه شعبان سال 255 امام حسن عسکری علیه السّلام برای من پیغام فرستاد که امشب افطار را نزد ما صرف کن تا خداوند تو را به میلاد مسعود ولی و حجت خود و جانشین من مسرور گرداند. من بسی شادمان گشتم و همان وقت لباس پوشیده به خدمتش رسیدم. دیدم آقا در صحن خانه نشسته و کنیزان اطرافش را گرفته اند. گفتم: «قربانت گردم! فرزند شما از چه زنی خواهد بود؟» فرمود: «از سوسن.» من کنیزان را نگریستم و در هیچ کدام جز سوسن، اثر آبستنی ندیدم.

حکیمه می گوید: «بعد از اتمام نماز مغرب و عشاء، با سوسن افطار کردیم و در یک اطاق با هم بیتوته کردیم. من به خواب کوتاهی رفتم، ولی بعد برخاستم و مدتی درباره آنچه که امام در مورد ولادت ولی الله علیهماالسلام فرموده بود اندیشیدم. سپس پیش از وقت هر شب، برخاستم و نماز شب را خواندم تا به نماز وتر رسیدم . سوسن هم ناگهان از خواب پرید، بیرون رفت، وضو گرفت و برگشت و مشغول نماز شب شد تا به نماز وتر رسید. در این موقع به دلم خطور کرد که صبح نزدیک است. پس برخاستم و نگاه کردم دیدم فجر اول طلوع کرده است. همان وقت از وعده امام به شک افتادم. ناگاه صدای حضرت را شنیدم که از اطاق خودش می فرمود: «ای عمه! شک مکن! همین حالا آنچه گفتم آشکار می شود و ان شاء اللَّه آن را خواهی دید!» حکیمه می گوید: «از آنچه در دلم نسبت به حضرت خطور کرده بود خجالت کشیدم و در حالی که از خود خجل بودم، به اطاق برگشتم. دیدم سوسن نماز را تمام کرده و سراسیمه بیرون می آید. جلوی در او را دیدم و گفتم: «پدر و مادرم فدایت شود! آیا چیزی در خود احساس می کنی؟» گفت: «آری ای عمه! امر سختی را حس می کنم.» گفتم: «به خواست خدا نگران مباش، چیزی نیست.» سپس بالشی را میان اطاق نهادم، او را روی آن نشاندم و خود در جایی که قابله ها برای وضع حمل زن می نشینند، نشستم. سوسن دست مرا گرفت و سخت بر خود فشار می آورد و ناله می کرد و شهادت به زبان جاری می کرد. در این موقع به زیر او نگاه کردم و دیدم ولیّ خدا صلوات اللَّه علیه، به سجده افتاده است. دو کتف او را گرفتم و وقتی او را در دامن خود گذاردم، دیدم پاک و پاکیزه است! امام علیه السّلام صدا زد عمه جان! فرزندم را بیاور! او را نزد پدرش بردم. حضرت نور دیده اش را گرفت و زبان مبارکش را به روی چشم های او مالید تا دیده گشود. سپس زبان در دهان و گوش های طفل نهاد و او را در دست چپ گذارد. بدین گونه ولیّ خدا در دست پدر نشست. آنگاه دست بر سر او کشید و فرمود: «فرزندم! به قدرت الهی با من سخن بگو!»

ولیّ خدا بعد از استعاذه از شیطان، کلام خود را چنین آغاز کرد: «بسم الله الرحمن الرحیم. و نرید ان نمن علی الذین اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ»، - 1. قصص / 5 و 6 - {ما می خواهیم بر کسانی که روی زمین به استضعاف کشیده شدند، منت نهاده و آنها را پیشوایان و وارثان قرار دهیم و آنها را در زمین قدرتمند گردانیده و به فرعون و هامان و سپاهیانشان از جانب ائمه آنچه را که از آن می ترسیدند نشان دهیم.} آنگاه بر پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و امیر مؤمنان و همه ائمه تا پدرش درود فرستاد. امام حسن عسکری علیه السّلام او را به من داد و فرمود: «ای عمه! او را به نزد مادرش ببر تا دیدگانش روشن گردد و محزون نشود و بداند که وعده خداوند حق است، هر چند اغلب مردم باور ندارند!» چون بچه را نزد مادرش برگرداندم صبح صادق دمیده بود. من هم نماز صبح گذاردم و تا طلوع آفتاب به تعقیب پرداختم. آنگاه با امام خداحافظی کردم و به خانه برگشتم، تا روز سوم که به شوق دیدار ولیّ خدا، باز سری به آنها زدم. نخست وارد اطاقی شدم که سوسن جای داشت، ولی نه اثری از بچه دیدم و نه صدایی از او شنیدم، از سوال کردن درباره طفل نیز کراهت داشتم. پس به خدمت امام رسیدم، اما نخواستم ابتدا به سخن کنم. امام فرمود: «عمه جان! بچه در کنف حمایت خدا و در حرز و ستر و مقابل چشم خداست تا خدا به او اذن قیام دهد. چون من وفات کنم و ببینی که شیعیانم درباره بود و نبود این طفل دچار تردید شوند، تو بودن او را به دوستان موثق ما اعلام کن! با این حال لازم است که مطلب نزد تو و آنها پنهان باشد، زیرا خداوند خواسته است که او را از نظرها پوشیده دارد و کسی او را نبیند، تا زمانی که جبرئیل امین علیه السّلام، اسب او را آماده گرداند و خداوند به وسیله او، کاری را که حتمی است انجام دهد.» - . غیبت طوسی: 234 -

**[ترجمه]

حَمَلْتُهُ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ ذَکَرُوا الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً ثُمَّ لَمْ یَزَلْ یَعُدُّ السَّادَةَ الْأَوْصِیَاءَ إِلَی أَنْ بَلَغَ إِلَی نَفْسِهِ وَ دَعَا لِأَوْلِیَائِهِ بِالْفَرَجِ عَلَی یَدَیْهِ ثُمَّ أَحْجَمَ وَ قَالَتْ ثُمَّ رُفِعَ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَبِی مُحَمَّدٍ کَالْحِجَابِ فَلَمْ أَرَ سَیِّدِی فَقُلْتُ لِأَبِی مُحَمَّدٍ یَا سَیِّدِی أَیْنَ مَوْلَایَ فَقَالَ أَخَذَهُ مَنْ هُوَ أَحَقُّ مِنْکِ وَ مِنَّا ثُمَّ ذَکَرُوا الْحَدِیثَ بِتَمَامِهِ وَ زَادُوا فِیهِ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ أَرْبَعِینَ یَوْماً دَخَلْتُ عَلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فَإِذَا مَوْلَانَا الصَّاحِبُ یَمْشِی فِی الدَّارِ فَلَمْ أَرَ وَجْهاً أَحْسَنَ مِنْ وَجْهِهِ وَ لَا لُغَةً أَفْصَحَ مِنْ لُغَتِهِ فَقَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ هَذَا الْمَوْلُودُ الْکَرِیمُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقُلْتُ سَیِّدِی أَرَی مِنْ أَمْرِهِ مَا أَرَی وَ لَهُ أَرْبَعُونَ یَوْماً فَتَبَسَّمَ وَ قَالَ یَا عَمَّتِی أَ مَا عَلِمْتِ أَنَّا مَعَاشِرَ الْأَئِمَّةِ نَنْشَأُ فِی الْیَوْمِ مَا یَنْشَأُ غَیْرُنَا فِی السَّنَةِ فَقُمْتُ فَقَبَّلْتُ رَأْسَهُ وَ انْصَرَفْتُ ثُمَّ عُدْتُ وَ تَفَقَّدْتُهُ فَلَمْ أَرَهُ فَقُلْتُ لِأَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام مَا فَعَلَ مَوْلَانَا فَقَالَ یَا عَمَّةِ اسْتَوْدَعْنَاهُ الَّذِی اسْتَوْدَعَتْ أُمُّ مُوسَی.

**[ترجمه]غیبت طوسی: حکیمه خاتون مثل آن حدیث را نقل کرده و گفته است که ولادت آن حضرت در شب نیمه شعبان بوده و نام مادر حضرت، نرجس است. تا آنجای حدیث که حکیمه می گوید: «چون آقا متولد شد، من صدای امام حسن عسکری علیه السّلام را شنیدم که فرمود: «عمه جان! بچه ام را بیاور!» وقتی روپوش را از روی آقا برداشتم، دیدم که او روی زمین افتاده و خدا را سجده می کند و بر دست راستش نوشته شده: «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً - . اسراء / 81 - »، { حق آمد و باطل از میان رفت، زیرا باطل رفتنی است.} وقتی او را در آغوش گرفتم، دیدم پاک و پاکیزه است. آنگاه او را در پارچه ای پیچیده و نزد پدر بزرگوارش بردم.» تا آنجای حدیث که حضرت فرمود: «گواهی می دهم که معبودی جز خدا نیست و محمد رسول خداست و علی به راستی امیر مومنان است. آنگاه بر همه ائمه و اوصیا درود فرستاد تا به خودش رسید. سپس برای دوستانش دعا کرد که خداوند با فرج او، آنها را دلشاد گرداند.» سپس سکوت کرد. تا آنجا که حکیمه می گوید: «مثل اینکه میان من و امام عسکری علیه السّلام پرده ای آویختند، به طوری که او را نمی دیدم. از پدرش پرسیدم: «آقا! بچه چه شد؟» فرمود: «آن کس که از تو و ما به او نزدیک تر است، او را برد.» تا آخر حدیث مذکور.

در این روایت حکیمه می گوید: «چون روز چهلم شد، به حضور امام حسن عسکری علیه السّلام شرفیاب شدم. دیدم امام زمان علیه السّلام در خانه راه می رود. صورتی نیکوتر از رخسار او و زبانی بهتر از گفتار او ندیدم. امام حسن عسکری فرمود: «ای عمه! این مولود پیش خدا بسیار عزیز است.» عرض کردم: «آقا می بینم در او آنچه میبینم، در حالی که چهل روز بیشتر ندارد!» امام تبسمی کرد و فرمود: «عمه جان! نمی دانی که رشد یک روز ما ائمه برابر با رشد یک ساله دیگران است؟» پس من برخاستم، سر آقا را بوسیدم و برگشتم. چون بار دیگر که آمدم، او را ندیدم. از امام جویا شدم و ایشان فرمود: «او را به کسی سپردم که مادر موسی، فرزند خود را به او سپرد.» - .غیبت طوسی: 238 -

**[ترجمه]

الْهُزْءِ فَإِنِّی أُحَدِّثُکَ بِمَا رَأَیْتُهُ یَعْنِی بَعْدَ خُرُوجِکَ مِنْ عِنْدَنَا بِسَنَتَیْنِ کُنْتُ فِی هَذَا الْبَیْتِ نَائِمَةً بِالْقُرْبِ مِنَ الدِّهْلِیزِ وَ مَعِیَ ابْنَتِی وَ أَنَا بَیْنَ النَّائِمَةِ وَ الْیَقْظَانَةِ إِذْ دَخَلَ رَجُلٌ حَسَنُ الْوَجْهِ نَظِیفُ الثِّیَابِ طَیِّبُ الرَّائِحَةِ فَقَالَ یَا فُلَانَةُ یَجِیئُکِ السَّاعَةَ مَنْ یَدْعُوکِ فِی الْجِیرَانِ فَلَا تَمْتَنِعِی مِنَ الذَّهَابِ مَعَهُ وَ لَا تَخَافِی فَفَزِعْتُ وَ نَادَیْتُ ابْنَتِی وَ قُلْتُ لَهَا هَلْ شَعَرْتِ بِأَحَدٍ دَخَلَ الْبَیْتَ فَقَالَتْ لَا فَذَکَرْتُ اللَّهَ وَ قَرَأْتُ وَ نِمْتُ فَجَاءَ الرَّجُلُ بِعَیْنِهِ وَ قَالَ لِی مِثْلَ قَوْلِهِ فَفَزِعْتُ وَ صِحْتُ بِابْنَتِی فَقَالَتْ لَمْ یَدْخُلِ الْبَیْتَ فَاذْکُرِی اللَّهَ وَ لَا تَفْزَعِی فَقَرَأْتُ وَ نِمْتُ فَلَمَّا کَانَ فِی الثَّالِثَةِ جَاءَ الرَّجُلُ وَ قَالَ یَا فُلَانَةُ قَدْ جَاءَکِ مَنْ یَدْعُوکِ وَ یَقْرَعُ الْبَابَ فَاذْهَبِی مَعَهُ وَ سَمِعْتُ دَقَّ الْبَابِ فَقُمْتُ وَرَاءَ الْبَابِ وَ قُلْتُ مَنْ هَذَا فَقَالَ افْتَحِی وَ لَا تَخَافِی فَعَرَفْتُ کَلَامَهُ وَ فَتَحْتُ الْبَابَ فَإِذَا خَادِمٌ مَعَهُ إِزَارٌ فَقَالَ یَحْتَاجُ إِلَیْکِ بَعْضُ الْجِیرَانِ لِحَاجَةٍ مُهِمَّةٍ فَادْخُلِی وَ لَفَّ رَأْسِی بِالْمُلَاءَةِ وَ أَدْخَلَنِی الدَّارَ وَ أَنَا أَعْرِفُهَا فَإِذَا بِشِقَاقٍ مَشْدُودَةٍ وَسَطَ الدَّارِ وَ رَجُلٌ قَاعِدٌ بِجَنْبِ الشِّقَاقِ فَرَفَعَ الْخَادِمُ طَرَفَهُ فَدَخَلْتُ وَ إِذَا امْرَأَةٌ قَدْ أَخَذَهَا الطَّلْقُ وَ امْرَأَةٌ قَاعِدَةٌ خَلْفَهَا کَأَنَّهَا تَقْبَلُهَا فَقَالَتِ الْمَرْأَةُ تُعِینُنَا فِیمَا نَحْنُ فِیهِ فَعَالَجْتُهَا بِمَا یُعَالَجُ بِهِ مِثْلُهَا فَمَا کَانَ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی سَقَطَ غُلَامٌ فَأَخَذْتُهُ عَلَی کَفِّی وَ صِحْتُ غُلَامٌ غُلَامٌ وَ أَخْرَجْتُ رَأْسِی مِنْ طَرَفِ الشِّقَاقِ أُبَشِّرُ الرَّجُلَ الْقَاعِدَ فَقِیلَ لِی لَا تَصِیحِی فَلَمَّا رَدَدْتُ وَجْهِی إِلَی الْغُلَامِ قَدْ کُنْتُ فَقَدْتُهُ مِنْ کَفِّی فَقَالَتْ لِیَ الْمَرْأَةُ الْقَاعِدَةُ لَا تَصِیحِی وَ أَخَذَ الْخَادِمُ بِیَدِی وَ لَفَّ رَأْسِی بِالْمُلَاءَةِ وَ أَخْرَجَنِی مِنَ الدَّارِ وَ رَدَّنِی إِلَی دَارِی وَ نَاوَلَنِی صُرَّةً وَ قَالَ لِی لَا تُخْبِرِی بِمَا رَأَیْتِ أَحَداً فَدَخَلْتُ الدَّارَ وَ رَجَعْتُ إِلَی فِرَاشِی فِی هَذَا الْبَیْتِ وَ ابْنَتِی نَائِمَةٌ بَعْدُ فَأَنْبَهْتُهَا وَ سَأَلْتُهَا هَلْ عَلِمْتِ بِخُرُوجِی وَ رُجُوعِی فَقَالَتْ لَا وَ فَتَحْتُ الصُّرَّةَ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ وَ إِذَا فِیهَا عَشَرَةُ دَنَانِیرَ عَدَداً وَ مَا أَخْبَرْتُ بِهَذَا أَحَداً إِلَّا فِی هَذَا الْوَقْتِ لَمَّا تَکَلَّمْتَ بِهَذَا الْکَلَامِ عَلَی حَدِّ الْهُزْءِ فَحَدَّثْتُکَ إِشْفَاقاً عَلَیْکَ فَإِنَّ لِهَؤُلَاءِ الْقَوْمِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ شَأْناً وَ مَنْزِلَةً وَ کُلُّ مَا یَدَّعُونَهُ حتی [حَقٌ] قَالَ فَعَجِبْتُ مِنْ قَوْلِهَا وَ صَرَفْتُهُ إِلَی السُّخْرِیَّةِ وَ الْهُزْءِ وَ لَمْ أَسْأَلْهَا عَنِ الْوَقْتِ غَیْرَ أَنِّی أَعْلَمُ یَقِیناً أَنِّی غِبْتُ عَنْهُمْ فِی سَنَةِ نَیِّفٍ وَ خَمْسِینَ

ص: 21

وَ مِائَتَیْنِ وَ رَجَعْتُ إِلَی سُرَّمَنْ رَأَی فِی وَقْتٍ أَخْبَرَتْنِی الْعَجُوزُ بِهَذَا الْخَبَرِ فِی سَنَةِ إِحْدَی وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَتَیْنِ فِی وِزَارَةِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ لَمَّا قَصَدْتُهُ قَالَ حَنْظَلَةُ فَدَعَوْتُ بِأَبِی الْفَرَجِ الْمُظَفَّرِ بْنِ أَحْمَدَ حَتَّی سَمِعَ مَعِی هَذَا الْخَبَرَ.

**[ترجمه]غیبت طوسی: حنظلة بن زکریا می گوید: احمد بن بلال بن داود کاتب این خبر را به من داد. او مردی سنی مذهب و ناصبی بود و دشمنی خود را با اهل بیت عصمت پوشیده نمی داشت. با این وصف به مقتضای طینت اصلی اش که اهل عراق بود، با من اظهار دوستی می کرد و هر وقت مرا می دید، می گفت در نزد من خبری است که تو را خشنود می سازد، ولی نخواهم گفت. من هم چندان اهمیت نمی دادم. تا آنکه روزی در یک جا با هم ملاقات کردیم. من از فرصت استفاده کرده و از او خواستم که خبر را برای من نقل کند. او گفت: «خانه ما در سامره رو به روی خانه ابن الرضا (یعنی امام حسن عسکری علیه السّلام) بود. من مدت درازی به طرف قزوین و آن نواحی رفتم. سپس مقدر شد که به سامره برگردم. دیدم تمام کسان و بستگان و خویشانم درگذشته اند، جز پیرزنی که مرا تربیت کرده بود و او دختری داشت که نزد خودش بود. وی پیرزنی محبوب و خود نگهدار بود و اهل دروغ نبود. زنانی که با ما دوستی داشتند نیز در خانه آن پیرزن بودند. من چند روزی آنجا ماندم و سپس عزم رفتن کردم. پیرزن گفت: «چرا در رفتن عجله می کنی؟ تو که مدت ها از ما دور بودی. اکنون نزد ما بمان تا از دیدنت شاد شویم.» با مسخره گفتم که می خواهم به کربلا بروم، زیرا یا نیمه شعبان و یا روز عرفه بود که شیعیان به کربلا می رفتند. پیرزن گفت: «فرزندم! از خدا بترس، توهین مکن و آنچه را که گفتی مسخره مپندار. داستانی را برایت نقل کنم که دو سال بعد از رفتن تو مشاهده کردم. داستان این است:

من در همین اطاق نزدیک دهلیز، با دخترم خوابیده بودم. در حال خواب و بیداری دیدم مردی نیکو روی و خوشبو، با لباس های تمیز آمد و به من گفت که هم اکنون کسی می آید و تو را به خانه همسایه می طلبد. وحشت مکن و از رفتن با او خودداری منما! سراسیمه برخاستم و به دخترم گفتم: «کسی را دیدی که به خانه ما بیاید؟» گفت نه! پس نام خدا را بردم، اندکی قرآن خواندم و خوابیدم. باز همان مرد به خوابم آمد و همان سخن را تکرار کرد. این بار نیز با وحشت برخاستم و از دخترم پرسیدم: «هیچ کس نیامده؟» گفت نه! من هم باز نام خدا را بر زبان آورده، کمی قرآن خواندم و خوابیدم. بار سوم نیز همان مرد به خوابم آمد و گفت: «فلانی! آن کس که تو را می طلبد، آمده و در می زند. با او برو!» در این وقت صدای کوبیدن در را شنیدم. پشت در رفتم و گفتم کیست؟ گفت: «در باز کن و مترس!» صدای او را شناختم و در را باز کردم. دیدم خادمی است که یک روسری به من می دهد و می گوید: «یکی از همسایه ها برای حاجت مهمی تو را می خواند، به خانه آنها بیا.» روسری به سر کردم و او مرا به خانه ای برد که نمی شناختم. دیدم پرده درازی در وسط خانه آویخته اند و مردی کنار پرده ایستاده است. خادم گوشه پرده را بالا زد و من داخل شدم. دیدم زنی در حال وضع حمل است و زنی دیگر مانند قابله، پشت سر او نشسته است. آن زن از من پرسید که آیا در این کار به ما کمک می کنی؟ پس مشغول کمک شدم و چیزی نگذشت که پسری متولد گردید. من او را روی دست گرفتم و فریاد زدم: «پسر است! پسر است!» آنگاه سر از پرده بیرون آوردم تا به آن مرد که نشسته بود مژده دهم. کسی گفت سر و صدا مکن! چون متوجه بچه شدم، او را روی دست خود ندیدم. همان زن دوباره گفت صدا مکن! در این موقع خادم روسری به سرم انداخت و مرا به خانه ام برگرداند. بعد کیسه ای به من داد و گفت: «آنچه را که دیدی به کسی اظهار مکن!» وارد خانه خود شدم و به طرف رختخواب رفتم. دیدم هنوز دخترم خوابیده است. او را بیدار کردم و پرسیدم: «آیا از رفتن و برگشتن من مطلع شدی؟» گفت نه. وقتی در کیسه را گشودم، دیدم ده دینار در آن است. این مطلب را تاکنون به کسی نگفته ام، جز حالا که چون دیدم تو با مسخره این سخن را گفتی، از این رو برای تو نقل کردم تا بدانی که این قوم (خانواده پیغمبر)، نزد خداوند دارای شأن و مقام بزرگی هستند و آنچه ادعا می کنند درست است.»

آن مرد ناصبی گفت: «از حرف پیرزن تعجب کردم، آن را به باد مسخره گرفتم و دیگر از زمان رخ دادن این واقعه چیزی نپرسیدم، جز اینکه به یقین می دانم که سال دویست و پنجاه و اندی از سامره رفته بودم و در سال 281 که ایام وزارت عبیداللَّه بن سلیمان بود برگشتم و این داستان را از آن پیرزن شنیدم.» حنظله راوی این خبر می گوید: «ابوالفرج مظفر بن احمد را خواستم تا او نیز این خبر را بشنود.» - . غیبت طوسی: 240 -

**[ترجمه]

إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَمَثَلِ نُجُومِ السَّمَاءِ کُلَّمَا غَابَ نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ حَتَّی إِذَا مَدَدْتُمْ إِلَیْهِ حَوَاجِبَکُمْ وَ أَشَرْتُمْ إِلَیْهِ بِالْأَصَابِعِ جَاءَ مَلَکُ الْمَوْتِ فَذَهَبَ بِهِ ثُمَّ بَقِیتُمْ سَبْتاً مِنْ دَهْرِکُمْ لَا تَدْرُونَ أَیّاً مِنْ أَیٍّ وَ اسْتَوَی فِی ذَلِکَ بَنُو عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَبَیْنَمَا أَنْتُمْ کَذَلِکَ إِذْ أَطْلَعَ اللَّهُ نَجْمَکُمْ فَاحْمَدُوهُ وَ اقْبَلُوهُ.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: امام محمد باقر علیه السّلام فرمود: «پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مثل اهل بیت من میان این امت، مانند ستارگان آسمان است که چون ستاره ای غروب کند، ستاره دیگری بدرخشد، و چون به امامی برسید که دست ها به طرف وی دراز کنید و با انگشتان به او اشاره کنید، ملک الموت می آید و او را می برد و شما در طول روزگار، بی سر و سامان می مانید، حتی اولاد عبدالمطلب از این بی سر و سامانی بی نصیب نخواهند بود! و هنگامی که کار به اینجا کشد، خداوند ستاره شما را آشکار گرداند. پس شما حمد خدا کرده او را بپذیرید.» - . غیبت نعمانی: 155 -

**[ترجمه]

انْقِطَاعِ السِّفَارَةِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ شِیعَتِهِ وَ عَدَمِ السُّفَرَاءِ بِالْوَفَاةِ وَ أَمَّا الطُّولَی فَهِیَ بَعْدَ الْأُولَی وَ فِی آخِرِهَا یَقُومُ بِالسَّیْفِ.

**[ترجمه]ارشاد: در کتاب ارشاد آمده است که ولادت حضرت حجت علیه السّلام، در شب نیمه شعبان سال 255 بود و مادرش، کنیز ام ولد به نام نرجس است. او به هنگام وفات پدر بزرگوارش پنج ساله بود و در آن سن، خداوند جهان حکمت و فصل الخطاب به او عطا فرمود و او را آیه ای برای جهانیان باقی گذارد و مانند یحیی، در کوچکی به وی حکمت آموخت و همان طور که عیسی بن مریم را در گهواره به پیامبری برانگیخت، او را نیز در آن سن امام گردانید. آن حضرت قبل از قیامش دو غیبت دارد که یکی طولانی تر از دیگری است و در احادیث این مطلب هست. اما غیبت کوچک یا «صغری»، از زمان تولد تا موقع وفات آخرین سفیر اوست (مدت هفتاد و چهار سال) و غیبت بزرگ تر یا «کبری»، بعد از غیبت صغری شروع می شود، تا زمانی که در انتهای غیبت کبری، با شمشیر قیام کند. - . ارشاد: 346 -

**[ترجمه]

وَ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ الْأَدَمِیِّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عِدَّةٍ مِنَ الْمَشَایِخِ وَ الثِّقَاتِ عَنْ سَیِّدَیْنَا أَبِی الْحَسَنِ وَ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالا: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ الْإِمَامَ أَنْزَلَ قَطْرَةً مِنْ مَاءِ الْجَنَّةِ فِی الْمُزْنِ فَتَسْقُطُ فِی ثَمَرَةٍ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ فَیَأْکُلُهَا الْحُجَّةُ فِی الزَّمَانِ علیه السلام فَإِذَا اسْتَقَرَّتْ فِیهِ فَیَمْضِی لَهُ أَرْبَعُونَ یَوْماً سَمِعَ الصَّوْتَ فَإِذَا آنَتْ لَهُ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ وَ قَدْ حُمِلَ کُتِبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (1) فَإِذَا وُلِدَ قَامَ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ رُفِعَ لَهُ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ فِی کُلِّ مَکَانٍ یَنْظُرُ فِیهِ إِلَی الْخَلَائِقِ وَ أَعْمَالِهِمْ وَ یَنْزِلُ أَمْرُ اللَّهِ إِلَیْهِ فِی ذَلِکَ الْعَمُودِ وَ الْعَمُودُ نُصْبُ عَیْنِهِ حَیْثُ تَوَلَّی وَ نَظَرَ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام دَخَلْتُ عَلَی عَمَّاتِی فَرَأَیْتُ جَارِیَةً مِنْ جَوَارِیهِنَّ قَدْ زُیِّنَتْ تُسَمَّی نَرْجِسُ فَنَظَرْتُ إِلَیْهَا نَظَراً أَطَلْتُهُ فَقَالَتْ لِی عَمَّتِی حَکِیمَةُ أَرَاکَ یَا سَیِّدِی تَنْظُرُ إِلَی هَذِهِ الْجَارِیَةِ نَظَراً شَدِیداً فَقُلْتُ لَهُ یَا عَمَّةِ مَا نَظَرِی إِلَیْهَا إِلَّا نَظَرَ التَّعَجُّبِ مِمَّا لِلَّهِ فِیهِ مِنْ إِرَادَتِهِ وَ خِیَرَتِهِ قَالَتْ لِی أَحْسَبُکَ یَا سَیِّدِی تُرِیدُهَا فَأَمَرْتُهَا أَنْ تَسْتَأْذِنَ أَبِی عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فِی تَسْلِیمِهَا إِلَیَّ فَفَعَلَتْ فَأَمَرَهَا علیه السلام بِذَلِکَ فَجَاءَتْنِی بِهَا.

قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ حَمْدَانَ وَ حَدَّثَنِی مَنْ أَثِقُ إِلَیْهِ مِنَ الْمَشَایِخِ عَنْ حَکِیمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا علیهم السلام قَالَ: کَانَتْ تَدْخُلُ عَلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فَتَدْعُو لَهُ أَنْ یَرْزُقَهُ اللَّهُ وَلَداً وَ أَنَّهَا قَالَتْ دَخَلْتُ عَلَیْهِ فَقُلْتُ لَهُ کَمَا أَقُولُ وَ دَعَوْتُ کَمَا أَدْعُو فَقَالَ یَا عَمَّةِ أَمَا إِنَّ الَّذِی تَدْعِینَ اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَنِیهِ یُولَدُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ وَ کَانَتْ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ لِثَلَاثٍ خَلَوْنَ مِنْ شَعْبَانَ سَنَةَ سَبْعٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَتَیْنِ فَاجْعَلِی إِفْطَارَکِ مَعَنَا فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی مِمَّنْ یَکُونُ هَذَا الْوَلَدُ الْعَظِیمُ فَقَالَ لِی علیه السلام مِنْ نَرْجِسَ یَا عَمَّةِ قَالَ فَقَالَتْ لَهُ (2)

یَا سَیِّدِی مَا فِی جَوَارِیکِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْهَا وَ قُمْتُ وَ دَخَلْتُ إِلَیْهَا وَ کُنْتُ إِذَا دَخَلْتُ فَعَلَتْ بِی کَمَا تَفْعَلُ فَانْکَبَبْتُ عَلَی یَدَیْهَا فَقَبَّلْتُهُمَا وَ مَنَعْتُهَا مِمَّا کَانَتْ تَفْعَلُهُ فَخَاطَبَتْنِی بِالسِّیَادَةِ فَخَاطَبْتُهَا بِمِثْلِهَا فَقَالَتْ لِی فَدَیْتُکِ فَقُلْتُ لَهَا أَنَا فِدَاکِ وَ جَمِیعُ الْعَالَمِینَ فَأَنْکَرَتْ ذَلِکِ فَقُلْتُ لَهَا لَا تُنْکِرِینَ مَا فَعَلْتُ فَإِنَّ اللَّهَ سَیَهَبُ لَکِ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ

ص: 25

غُلَاماً سَیِّداً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ هُوَ فَرَجُ الْمُؤْمِنِینَ فَاسْتَحْیَتْ.

فَتَأَمَّلْتُهَا فَلَمْ أَرَ فِیهَا أَثَرَ الْحَمْلِ فَقُلْتُ لِسَیِّدِی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام مَا أَرَی بِهَا حَمْلًا فَتَبَسَّمَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَوْصِیَاءِ لَسْنَا نُحْمَلُ فِی الْبُطُونِ وَ إِنَّمَا نُحْمَلُ فِی الْجَنْبِ وَ لَا نَخْرُجُ مِنَ الْأَرْحَامِ وَ إِنَّمَا نَخْرُجُ مِنَ الْفَخِذِ الْأَیْمَنِ مِنْ أُمَّهَاتِنَا لِأَنَّنَا نُورُ اللَّهِ الَّذِی لَا تَنَالُهُ الدَّانِسَاتُ فَقُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی قَدْ أَخْبَرْتَنِی أَنَّهُ یُولَدُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَفِی أَیِّ وَقْتٍ مِنْهَا قَالَ لِی فِی طُلُوعِ الْفَجْرِ یُولَدُ الْکَرِیمُ عَلَی اللَّهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَتْ حَکِیمَةُ فَأَقَمْتُ فَأَفْطَرْتُ وَ نِمْتُ بِقُرْبٍ مِنْ نَرْجِسَ وَ بَاتَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام فِی صُفَّةٍ فِی تِلْکَ الدَّارِ الَّتِی نَحْنُ فِیهَا فَلَمَّا وَرَدَ وَقْتُ صَلَاةِ اللَّیْلِ قُمْتُ وَ نَرْجِسُ نَائِمَةٌ مَا بِهَا أَثَرُ وِلَادَةٍ فَأَخَذْتُ فِی صَلَاتِی ثُمَّ أَوْتَرْتُ فَأَنَا فِی الْوَتْرِ حَتَّی وَقَعَ فِی نَفْسِی أَنَّ الْفَجْرَ قَدْ طَلَعَ وَ دَخَلَ قَلْبِی شَیْ ءٌ فَصَاحَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام مِنَ الصُّفَّةِ لَمْ یَطْلُعِ الْفَجْرُ یَا عَمَّةِ فَأَسْرَعْتُ الصَّلَاةَ وَ تَحَرَّکَتْ نَرْجِسُ فَدَنَوْتُ مِنْهَا وَ ضَمَمْتُهَا إِلَیَّ وَ سَمَّیْتُ عَلَیْهَا ثُمَّ قُلْتُ لَهَا هَلْ تُحِسِّینَ بِشَیْ ءٍ قَالَتْ نَعَمْ فَوَقَعَ عَلَیَّ سُبَاتٌ لَمْ أَتَمَالَکْ مَعَهُ أَنْ نِمْتُ وَ وَقَعَ عَلَی نَرْجِسَ مِثْلُ ذَلِکَ وَ نَامَتْ فَلَمْ أَنْتَبِهْ إِلَّا بِحِسِّ سَیِّدِی الْمَهْدِیِّ وَ صَیْحَةِ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام یَقُولُ یَا عَمَّةِ هَاتِی ابْنِی إِلَیَّ فَقَدْ قَبِلْتُهُ فَکَشَفْتُ عَنْ سَیِّدِی علیه السلام فَإِذَا أَنَا بِهِ سَاجِداً یَبْلُغُ الْأَرْضَ بِمَسَاجِدِهِ وَ عَلَی ذِرَاعِهِ الْأَیْمَنِ مَکْتُوبٌ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً فَضَمَمْتُهُ إِلَیَّ فَوَجَدْتُهُ مَفْرُوغاً مِنْهُ وَ لَفَفْتُهُ فِی ثَوْبٍ وَ حَمَلْتُهُ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فَأَخَذَهُ فَأَقْعَدَهُ عَلَی رَاحَتِهِ الْیُسْرَی وَ جَعَلَ رَاحَتَهُ الْیُمْنَی عَلَی ظَهْرِهِ ثُمَّ أَدْخَلَ لِسَانَهُ فِی فِیهِ وَ أَمَرَّ بِیَدِهِ عَلَی ظَهْرِهِ وَ سَمْعِهِ وَ مَفَاصِلِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ تَکَلَّمْ یَا بُنَیَّ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَلِیُّ اللَّهِ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ یُعَدِّدُ السَّادَةَ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام إِلَی أَنْ بَلَغَ إِلَی نَفْسِهِ وَ دَعَا لِأَوْلِیَائِهِ بِالْفَرَجِ عَلَی یَدِهِ ثُمَّ أَجْحَمَ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام یَا عَمَّةِ اذْهَبِی بِهِ إِلَی أُمِّهِ لِیُسَلِّمَ عَلَیْهَا وَ أْتِینِی بِهِ فَمَضَیْتُ فَسَلَّمَ عَلَیْهَا وَ رَدَدْتُهُ ثُمَّ وَقَعَ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام کَالْحِجَابِ فَلَمْ أَرَ سَیِّدِی فَقُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی أَیْنَ مَوْلَانَا فَقَالَ أَخَذَهُ مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکِ فَإِذَا کَانَ الْیَوْمُ السَّابِعُ فَأْتِینَا

ص: 26

فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ السَّابِعِ جِئْتُ فَسَلَّمْتُ ثُمَّ جَلَسْتُ فَقَالَ علیه السلام هَلُمِّی ابْنِی فَجِئْتُ بِسَیِّدِی وَ هُوَ فِی ثِیَابٍ صُفْرٍ فَفَعَلَ بِهِ کَفِعَالِهِ الْأَوَّلِ وَ جَعَلَ لِسَانَهُ علیه السلام فِی فِیهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ تَکَلَّمْ یَا بُنَیَّ فَقَالَ علیه السلام أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ ثَنَّی بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ حَتَّی وَقَفَ عَلَی أَبِیهِ علیه السلام ثُمَّ قَرَأَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ (1) ثُمَّ قَالَ لَهُ اقْرَأْ یَا بُنَیَّ مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ فَابْتَدَأَ بِصُحُفِ آدَمَ فَقَرَأَهَا بِالسُّرْیَانِیَّةِ وَ کِتَابِ إِدْرِیسَ وَ کِتَابِ نُوحٍ وَ کِتَابِ هُودٍ وَ کِتَابِ صَالِحٍ وَ صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ تَوْرَاةِ مُوسَی وَ زَبُورِ دَاوُدَ وَ إِنْجِیلِ عِیسَی وَ فُرْقَانِ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَصَّ قِصَصَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ إِلَی عَهْدِهِ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ أَرْبَعِینَ یَوْماً دَخَلْتُ دَارَ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فَإِذَا مَوْلَانَا صَاحِبُ الزَّمَانِ یَمْشِی فِی الدَّارِ فَلَمْ أَرَ وَجْهاً أَحْسَنَ مِنْ وَجْهِهِ علیه السلام وَ لَا لُغَةً أَفْصَحَ مِنْ لُغَتِهِ فَقَالَ لِی أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام هَذَا الْمَوْلُودُ الْکَرِیمُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی لَهُ أَرْبَعُونَ یَوْماً وَ أَنَا أَرَی مِنْ أَمْرِهِ مَا أَرَی فَقَالَ علیه السلام یَا عَمَّتِی أَ مَا عَلِمْتِ أَنَّا مَعْشَرَ الْأَوْصِیَاءِ نَنْشَأُ فِی الْیَوْمِ مَا یَنْشَأُ غَیْرُنَا فِی الْجُمْعَةِ وَ نَنْشَأُ فِی الْجُمْعَةِ مَا یَنْشَأُ غَیْرُنَا فِی السَّنَةِ فَقُمْتُ فَقَبَّلْتُ رَأْسَهُ فَانْصَرَفْتُ فَعُدْتُ وَ تَفَقَّدْتُهُ فَلَمْ أَرَهُ فَقُلْتُ لِسَیِّدِی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام مَا فَعَلَ مَوْلَانَا فَقَالَ یَا عَمَّةِ اسْتَوْدَعْنَاهُ الَّذِی اسْتَوْدَعَتْهُ أُمُّ مُوسَی علیه السلام ثُمَّ قَالَ علیه السلام لَمَّا وَهَبَ لِی رَبِّی مَهْدِیَّ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَرْسَلَ مَلَکَیْنِ فَحَمَلَاهُ إِلَی سُرَادِقِ الْعَرْشِ حَتَّی وَقَفَا بِهِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُ مَرْحَباً بِکَ عَبْدِی لِنُصْرَةِ دِینِی وَ إِظْهَارِ أَمْرِی وَ مَهْدِیِّ عِبَادِی آلَیْتُ أَنِّی بِکَ آخُذُ وَ بِکَ أُعْطِی وَ بِکَ أَغْفِرُ وَ بِکَ أُعَذِّبُ ارْدُدَاهُ أَیُّهَا الْمَلَکَانِ رُدَّاهُ رُدَّاهُ عَلَی أَبِیهِ رَدّاً رَفِیقاً وَ أَبْلِغَاهُ فَإِنَّهُ فِی ضَمَانِی وَ کَنَفِی وَ بِعَیْنِی إِلَی أَنْ أُحِقَّ بِهِ الْحَقَّ وَ أُزْهِقَ بِهِ الْبَاطِلَ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِی وَاصِباً ثُمَّ قَالَتْ لَمَّا سَقَطَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ إِلَی الْأَرْضِ وُجِدَ جَاثِیاً عَلَی رُکْبَتَیْهِ رَافِعاً

ص: 27

بِسَبَّابَتَیْهِ ثُمَّ عَطَسَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ عَبْداً دَاخِراً غَیْرَ مُسْتَنْکِفٍ وَ لَا مُسْتَکْبِرٍ ثُمَّ قَالَ علیه السلام زَعَمَتِ الظَّلَمَةُ أَنَّ حُجَّةَ اللَّهِ دَاحِضَةٌ لَوْ أُذِنَ لِی لَزَالَ الشَّکُّ.

وَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ صَاحِبِ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: وَجَّهَ إِلَیَّ مَوْلَایَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِأَرْبَعَةِ أَکْبُشٍ وَ کَتَبَ إِلَیَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ عُقَّ هَذِهِ عَنِ ابْنِی مُحَمَّدٍ الْمَهْدِیِّ وَ کُلْ هَنَّأَکَ وَ أَطْعِمْ مَنْ وَجَدْتَ مِنْ شِیعَتِنَا.

**[ترجمه]در یکی از تألیفات علمای شیعه، روایتی به این صورت دیدم که از عده ای از مشایخ و ثقات از امام علی النقی و امام حسن عسکری علیهماالسلام نقل کرده اند که فرمود: «چون خداوند متعال اراده آفرینش امامی کند، قطره ای از آب بهشت در ابری فرو می فرستد و در میوه ای از میوه های بهشتی می چکد و امام آن را می خورد (و از این میوه نطفه امام بسته می شود). چون این قطره در مشیمه مادر قرار گرفت، چهل روزه سخن مردم را می شنود و موقعی که چهار ماه بگذرد، بر بازوی راستش نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لامُبَدِّلَلِ کَلِماتِه ِوَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ - 1. انعام / 115 - »، {وسخن پروردگارت به راستی و داد، سرانجام گرفته است وهیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست.} و هنگامی که متولد می گردد، بامر خداوند می ایستد و نوری از وی به اطراف جهان می تابد و بدان وسیله، مردمان و اعمال آنها را می بیند. و در آن نور است که امر الهی بر او فرو می آید و به هر طرف که رو کند، آن نور جلو چشم اوست.» امام حسن عسکری علیه السّلام فرمود: «روزی به خانه یکی از عمه های خود رفتم. یکی از کنیزان او را که زینت کرده بود و به وی نرجس می گفتند، دیدم و نظری طولانی به وی کردم. عمه ام گفت: «آقا! می بینم او را سخت زیر نظر گرفته ای؟» گفتم: «ای عمه! نگاه من از روی تعجب و به لحاظ اراده و خواسته خیر خداوند نسبت به اوست.» گفت: «آقا! مثل اینکه میل به او داری!» گفتم: «پس، از پدرم اجازه بگیر!» او نیز اجازه گرفت و او را به همسری من درآورد.»

نیز در آن کتاب، از حسین بن همدان نقل می کند که گفت: «یکی از علمای موثق از حکیمه خاتون، دختر امام جواد علیه السّلام روایت کرده که فرموده است: «هر وقت خدمت امام حسن عسکری علیه السّلام می رسیدم، دعا می کردم که خداوند فرزندی به وی موهبت کند. یک روز چون دست به دعا برداشتم، حضرت فرمود: «ای عمه! آنچه از خدا می خواستی به من روزی کند، امشب متولد می گردد!» آن شب، شب جمعه سوم ماه شعبان سال 257 هجری بود. آن شب امام فرمود: «عمه جان! افطار امشب را مهمان ما باش!» عرض کردم: «این مولود بزرگ از چه زنی خواهد بود؟» فرمود: «از نرجس.» گفتم: «اتفاقا در میان کنیزان شما، کسی نزد من از نرجس محبوب تر نیست.» پس برخاستم و نزد او رفتم و او مانند وقتی که نزد من بود، به من احترام کرد. من دست های او را بوسیدم و او را از خدمت کردن باز داشتم. او مرا بانوی خود می خواند و من نیز او را بانوی خویش می خواندم. او به من گفت فدایت گردم و من هم گفتم من و همه دنیا فدای تو شویم! اما او همه احترام مرا انکار می کرد. پس به او گفتم: «آنچه گفتم را رد مکن، چرا که امشب خداوند پسری که سرور دو جهان است، به تو عنایت می فرماید که آرزوی اهل ایمان است.» او از سخن من شرم کرد، سپس برخاستم و در وی نظر کردم، اما اثری از حاملگی ندیدم. به همین جهت به امام علی النقی عرض کردم من اثری در وی نمی بینم. حضرت تبسمی کرد و فرمود: «عمه جان! ما ائمه در شکم ها نیستیم، بلکه در پهلوهای مادران هستیم و از راه رحم بیرون نمی آییم، بلکه از ران راست مادران خارج می شویم. زیرا ما نور خداییم که پلیدی ها آن را نمی آلاید.» عرض کردم: «آقا! چه وقت متولد می گردد؟» فرمود: «موقع طلوع فجر.»

من برخاستم، افطار کردم و نزدیک نرجس خوابیدم. حضرت هم در صفه ای از همان خانه خوابید. موقع نماز شب که برخاستم، نرجس خوابیده بود و علامت حمل نداشت. چون به نماز وتر رسیدم، درباره وعده امام به شک افتادم، چرا که فجر نزدیک بود و از بچه خبری نبود. حضرت از همان صفه صدا زد: «عمه جان! هنوز فجر طلوع نکرده است!» نماز وتر را تمام کردم و نرجس را حرکت دادم. به او نزدیک شدم، نام خدا بر او خواندم و پرسیدم: «آیا چیزی در خود می یابی؟» گفت آری. سپس هر دو خوابیدیم و نتوانستم بیدار بمانم و مثل آنکه خواب کوتاهی بر نرجس نیز عارض شد. تا آنکه احساس کردم آقایم مهدی متولد شده و صدای امام را شنیدم که می فرمود: «عمه جان! فرزندم را نزد من بیاور.» پس او را بوسیدم و چون روپوش از روی او برداشتم، دیدم روی زمین افتاده و خدا را سجده می کند و بر روی بازوی راستش نوشته شده: «جاءَ الْحَق ُّوَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّالْباطِلَ کانَ زَهُوقاً»، {حق آمد و باطل رفت و باطل از بین رفتنی است.} وقتی او را در آغوش گرفتم، دیدم پاک و پاکیزه است. سپس او را در پارچه ای پیچیده نزد پدر بزرگوارش بردم. حضرت او را روی دست چپ گرفت، دست راستش را بر پشت او گذارد، زبان در دهان او نهاد و دست بر پشت و گوش و بندهایش کشید و فرمود: «فرزندم! سخن بگو!» او نیز چنین گفت: «گواهی می دهم که معبودی جز خدا نیست، محمد فرستاده اوست و علی امیرالمومنین و ولی خداست.» سپس تمام ائمه را نام برد تا به خودش رسید. سپس برای دوستانش دعا کرد که خداوند فرج او را نزدیک گرداند. آنگاه چشم گشود. امام فرمود: «عمه جان! او را نزد مادرش ببر تا به وی سلام کند و بعد دوباره نزد من بیاور.» چون او را نزد مادرش بردم، سلام کرد و مادرش سلامش را جواب گفت. سپس او را نزد پدرش برگردانیدم. ناگاه گویی میان من و آن حضرت پرده ای آویخته شد و من آقا را ندیدم. لذا پرسیدم: «آقا! آقازاده چه شد؟» فرمود: «آن کس که از تو نزدیک تر است، او را برد.» (سپس او را برگردانیدند).

چون روز هفتم خدمت حضرت رسیدم، فرمود: «فرزندم را بیاور!» آقا را در لباس زردی پیچیده نزد پدر بردم. حضرت مانند بار اول به سر و صورت او دست کشید و زبان در دهانش نهاد و فرمود: «پسرم! با من حرف بزن!» او هم

گفت: «اشهد ان لا اله الا الله.» سپس بر پیغمبر و امیرالمومنین و سایر ائمه علیهم السّلام صلوات فرستاد، تا آنکه بعد از بردن نام پدرش، متوقف شد. سپس این آیه شریفه را خواند: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ وَنُمَکِّنَلَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَهامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ماکانُوا یَحْذَرُونَ - 1. قصص / 5 - 6 - »، {ما می خواهیم بر کسانی که روی زمین به استضعاف کشیده شدند منت نهاده و آنها را پیشوایان و وارثان قرار دهیم و آنها را در زمین قدرتمند گردانیده و به فرعون و هامان و سپاهیانشان از جانب ائمه آنچه از آن می ترسیدند را نشان دهیم.} آنگاه فرمود: «فرزندم! از کتب آسمانی که بر پیغمبران پیشین نازل شده نیز قرائت کن.» وی نخست صحف حضرت آدم را به زبان سریانی خواند و بعد کتاب ادریس، نوح، هود، صالح، صحف ابراهیم، تورات موسی، زبور داود، انجیل عیسی و قرآن جدم رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را خواند. سپس قصص انبیا و مرسلین را تا زمان خود حکایت کرد.

چهل روز پس از تولدش که خدمت امام حسن عسکری علیه السّلام رسیدم، دیدم مولی صاحب الزمان در خانه راه می رود. صورتی نیکوتر و زبانی فصیح تر از صورت و زبان او ندیده بودم. امام فرمود: « ای عمه! این مولود در پیشگاه ذات باری تعالی، بسیار عزیز است.» گفتم: «آقا! من از مشاهده وضع او آنچه باید بدانم می بینم، در حالی که چهل روز بیشتر ندارد!» فرمود: «عمه جان! مگر نمی دانی که رشد یک روز ما ائمه، با رشد دیگران در یک هفته و رشد یک هفته ما، با رشد یک ساله دیگران برابر است؟» پس سر آن مولود مسعود را بوسیدم و به خانه برگشتم و بار دیگر که آمدم، او را ندیدم. از امام جویا شدم، فرمود: «او را به کسی سپردم که مادر موسی، فرزندش را به او سپرد.» سپس فرمود: «چون خداوند مهدی این امت را به من موهبت فرمود، دو فرشته فرستاد و او را به سراپرده عرش الهی بردند و از بارگاه ذات ربوبی ندا رسید: «ای بنده من! آفرین بر تو باد به یاری کردن دین و فرامین و راهنمایی بندگان من! به وسیله تو بندگانم را مؤاخذه می کنم، یا مشمول رحمت می گردانم و آنها را به تو می بخشم و با خشم تو عذاب می کنم. ای فرشتگان! زود او را به پدرش برگردانید، رد کردنی با آسایش که در کنف حفظ و ضمانت و جلوی دیدگان من است، تا زمانی که به وسیله او، حق را آشکار و باطل را از میان ببرم و دین من در سراسر گیتی گسترش یابد.» سپس حکیمه گفت: «و چون از مادر بزاد، دیده شد که روی زانوها نشسته و انگشتان به طرف آسمان برداشته. سپس عطسه ای کرد و گفت: «حمد برای خدای رب العالمین است و درود خدا بر محمد و آل او از جانب عبدی ذلیل در پیشگاه عظمت حق که سرپیچی کننده و متکبر نیست.» آنگاه فرمود: «ستمگران چنین پنداشته اند که حجت خدا از بین رفته است! اگر به من اجازه می دادند، جای شک برای کسی نمی گذاردم.» - . الهدایة الکبری: 354 -

و از ابراهیم که از اصحاب امام حسن عسکری علیه السّلام بود، نقل شده که امام چهار گوسفند همراه نامه ای برای من فرستاد و در آن نوشته بود: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم. این گوسفندان را برای فرزندم محمد المهدی عقیقه کن و خود و هر کس از شیعیان ما که یافتی، با گوارایی از آن بخورید.»

**[ترجمه]

و قال الشهید رحمه الله فی الدروس ولد علیه السلام بسرمن رأی یوم الجمعة لیلا خامس عشر شعبان سنة خمس و خمسین و مائتین و أمه صقیل و قیل نرجس و قیل مریم بنت زید العلویة.

**[ترجمه]شهید اول در کتاب «دروس» آورده است: «امام زمان علیه السّلام در روز جمعه پانزدهم ماه شعبان سال 255 هجری متولد گردیده. نام مادرش صقیل یا نرجس بوده و نیز گفته شده که نامش مریم، دختر زید علوی است.

**[ترجمه]

و عین الشیخ فی المصباحین و السید بن طاوس فی کتاب الإقبال و سائر مؤلفی کتب الدعوات ولادته علیه السلام فی النصف من شعبان و قال فی الفصول المهمة ولد علیه السلام بسرمن رأی لیلة النصف من شعبان سنة خمس و خمسین و مائتین

نُقِلَ مِنْ خَطِّ الشَّهِیدِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّیْلَةَ الَّتِی یُولَدُ فِیهَا الْقَائِمُ علیه السلام لَا یُولَدُ فِیهَا مَوْلُودٌ إِلَّا کَانَ مُؤْمِناً وَ إِنْ وُلِدَ فِی أَرْضِ الشِّرْکِ نَقَلَهُ اللَّهُ إِلَی الْإِیمَانِ بِبَرَکَةِ الْإِمَامِ علیه السلام.

**[ترجمه]همچنین شیخ در «مصباحین» و سید بن طاووس در کتاب «اقبال» و سایر مولفان کتب ادعیه، ولادت آن حضرت را در نیمه شعبان دانسته اند و در «الفصول المهمه» آمده است که حضرت حجت علیه السّلام، در سامرا و در شب نیمه شعبان سال 255 متولد شده است. به خط شهید (ره) از امام جعفر صادق علیه السّلام نقل کرده اند که آن حضرت فرمود: «در شبی که قائم آل محمد علیه السّلام متولد گردد، هر مولودی متولد شود با ایمان است و اگر در زمین شرک متولد گردد، خداوند به برکت وجود امام، او را به سرزمین ایمان منتقل خواهد کرد.» - . امالی طوسی: 412 -

**[ترجمه]

عَمَّنْ قَتَلَ صَفْوَتَکَ وَ ابْنَ صَفْوَتِکَ وَ خِیَرَتَکَ مِنْ خَلْقِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ قَرُّوا مَلَائِکَتِی فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأَنْتَقِمَنَّ مِنْهُمْ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ ثُمَّ کَشَفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام لِلْمَلَائِکَةِ فَسَرَّتِ الْمَلَائِکَةُ بِذَلِکَ فَإِذَا أَحَدُهُمْ قَائِمٌ یُصَلِّی فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ الْقَائِمِ أَنْتَقِمُ مِنْهُمْ.

**[ترجمه]علل الشرایع: ابو حمزه ثمالی می گوید: از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام پرسیدم: «یا ابن رسول اللَّه! مگر شما ائمه، همه قائم به حق نیستید؟» فرمود بلی. عرض کردم: «پس چرا فقط امام زمان «قائم» نامیده شده؟» فرمود: «چون جدم امام حسین علیه السّلام شهید شد، فرشتگان به درگاه الهی گریستند و نالیدند و گفتند: «بار معبودا و ای سرور ما! آیا قاتلین بهترین برگزیدگان و زاده برگزیدگانت و بهترین بندگانت از میان خلق خود را به حال خویش وامی گذاری؟» خداوند به آنها وحی فرستاد که ای فرشتگان من، آرام گیرید! به عزت و جلالم سوگند که از آنها انتقام خواهم گرفت، هر چند بعد از گذشت زمان ها باشد. آنگاه خداوند، امامان اولاد امام حسین علیه السّلام را به آنها نشان داد و فرشتگان مسرور گشتند. یکی از آنها ایستاده بود و نماز می گذارد. خداوند فرمود: «به این قائم، از آنها انتقام می گیرم.» - . علل الشرائع 1 : 159 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]اینکه امام می فرماید «انما یکون هذا»، یعنی وجوب بردن زکات نزد امام. همچنین اینکه امام می فرماید «با اهل تورات طبق تورات حکومت می کند»، بر اساس اخباری که بعدا نقل می شود و می گوید که «آن حضرت فقط دین اسلام را از مردم می پذیرد»، منافات ندارد، زیرا در اینجا مقصود این است که بر پیروان هر کیشی با کتاب آسمانی خودشان اقامه حجت می کند یا آنکه این کار، در آغاز ظهور امام پیش از بالا گرفتن کار او و اتمام حجت او رخ می دهد. همچنین اینکه پیغمبر می فرماید «خداوند مرا در وجود او حفظ می کند»، به این معنی است که خداوند حق و احترام مرا در شأن او حفظ کرده و او را یاری و پشتیبانی می کند، یا او را به گونه ای قرار می دهد که اهل جهان، حقوق و احترام او را به خاطر جدش رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله خواهند شناخت.

**[ترجمه]

کانَ مَنْصُوراً قَالَ سَمَّی اللَّهُ الْمَهْدِیَّ الْمَنْصُورَ کَمَا سُمِیَّ أَحْمَدُ وَ مُحَمَّدٌ و محمود [مَحْمُوداً] وَ کَمَا سُمِّیَ عِیسَی الْمَسِیحَ علیه السلام.

**[ترجمه]تفسیر فرات کوفی: امام محمد باقر علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه: «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً» - . اسراء / 33 - ، {و هرکس مظلوم کشته شود، به سرپرست وی قدرتی داده ایم} فرمود: «او حسین بن علی علیه السّلام است» و در تفسیر آیه: «فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً»، {پس [او] نبایددرقتل زیاده روی کند، زیرا او [ازطرف شرع] یاری شده است}، فرمود: «خداوند مهدی را منصور نامیده، چنان که خداوند احمد و محمد را محمود و عیسی را مسیح خوانده است.» - . تفسیر فرات کوفی 1 : 240 -

**[ترجمه]

مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ سَلَامُهُ.

ک، [إکمال الدین] ابن الولید عن سعد: مثله- غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی سعد: مثله- نص، [کفایة الأثر] علی بن محمد السندی عن محمد بن الحسن عن سعد: مثله

**[ترجمه]کمال الدین: ابو هاشم جعفری می گوید: شنیدم که امام علی النقی علیهماالسّلام فرمود: «جانشین من فرزندم حسن است، ولی چگونه خواهد بود برای شما وضع جانشین او؟» گفتم: «مگر چه می شود خدا مرا فدایت گرداند؟» فرمود: «شما او را نمی بینید و روا نیست که نام او را ببرید.» پرسیدم: «پس چگونه او را نام ببریم؟» فرمود: «بگویید حجت از آل محمد صلوات اللَّه و سلامه علیه.» - . کمال الدین: 588 -

در کمال الدین - . کمال الدین: 355 - و غیبت شیخ - . غیبت طوسی: 202 - و کفایة الاثر - . کفایة الاثر: 284 - ، مثل این حدیث نقل شده است.

**[ترجمه]

وَ یَحْرُمُ عَلَیْهِمْ تَسْمِیَتُهُ وَ هُوَ سَمِیُّ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَنِیُّهُ الْخَبَرَ.

نص، [کفایة الأثر] أبو عبد الله الخزاعی عن الأسدی: مثله.

**[ترجمه]کمال الدین: امام محمد تقی علیه السّلام فرمود: «قائم کسی است که میلادش بر مردم پوشیده می ماند، خودش غایب می شود، بردن نامش حرام است و خود همنام و هم کنیه رسول خداست.» - . کمال الدین: 352 -

در کفایةالاثر نیز مثل این روایت نقل شده است. - . کفایة الاثر: 277 -

**[ترجمه]

علیه السلام عَنِ الْمَهْدِیِّ قَالَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ أَخْبِرْنِی عَنِ الْمَهْدِیِّ مَا اسْمُهُ قَالَ أَمَّا اسْمُهُ فَلَا إِنَّ حَبِیبِی وَ خَلِیلِی عَهِدَ إِلَیَّ أَنْ لَا أُحَدِّثَ بِاسْمِهِ حَتَّی یَبْعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ مِمَّا اسْتَوْدَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ فِی عِلْمِهِ.

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی سعد: مثله.

**[ترجمه]کمال الدین: امام باقر علیه السّلام فرمود: عمر بن الخطاب از حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام درباره مهدی پرسید و گفت: «ای پسر ابی طالب! درباره مهدی به من خبر بده که نامش چیست؟» فرمود: نامش را نمی گویم، زیرا حبیب و خلیلم رسول خدا، با من پیمان بسته که نام او را به کسی نگویم تا زمانی که خداوند او را برانگیزد. و این از اسراری است که خداوند نزد پیغمبرش ودیعه گذارده بود.» - . کمال الدین: 587 -

در غیبت شیخ نیز این روایت آمده است. - . غیبت طوسی: 470 -

**[ترجمه]

لَا یَکُونُ الْمَهْدِیُّ أَبَداً إِلَّا مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام.

**[ترجمه]غیبت طوسی: سفیان جریری می گوید: از محمد بن عبدالرحمن بن ابی لیلی شنیدم که می گفت: «به خدا قسم که مهدی موعود، حتما از دودمان حسین علیه السّلام است.» - . غیبت طوسی: 188 -

**[ترجمه]

فی اللون.

**[ترجمه]«مبدح البطن» یعنی کسی که شکمی واسع و عریض دارد. فیروزآبادی می گوید: «بداح» بر وزن سحاب، زمین وسیع یا بالش بزرگ را می گویند و «بدح» به کسر باء، به معنای فضای وسیع است. نیز زن بیدح، یعنی زن درشت هیکل و ابدح، مرد بلند قامت و چاق را می گویند و حیوان ابدح، چارپای عریض و درشت اندام است. همچنین فیروزآبادی گفته است: «مشاشه» به ضم میم، غضروف سر استخوان است که قابل جویدن است و جمع آن مشاش است و «شامه»، علامتی است که بر خلاف رنگ پوست بدن است و در این جا به این معناست که یا بلندتر از سایر اجزاست و یا فرورفته تر از آنها، اگر چه از نظر رنگ، مخالف پوست بدن نباشد.

**[ترجمه]

قلت و من لا یؤبه أی ما معناه و یحتمل أن یکون سقط لفظة من من النساخ لتوهم التکرار(1).

**[ترجمه]«نوکی» به معنای احمقان است. جوهری گفته است: «مطّ حاجبیه» یعنی ابروهایش را بالا کشید. اینکه راوی می گوید: گفتم: «و من لا یؤبه» یعنی معنای آن چیست؛ و ممکن است ساقط شدن لفظ «من» از نساخ باشد که توهم تکرار آن را کرده اند

**[ترجمه]

اسم نبی یعنی نبینا صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]«الموتور بوالده» یعنی کسی که پدرش کشته شده ولی هنوز خون او را طلب نکرده و مراد از والد، یا امام عسکری علیه السّلام است و یا امام حسین علیه السّلام، یا مراد جنس والد است که شامل تمام ائمه علیهم السّلام بشود. اینکه حضرت فرمود: «هم کنیه عموی خویش است»، شاید کنیه بعضی از اعمام حضرت ابوالقاسم باشد، یا اینکه خود حضرت دارای کنیه ابی جعفر یا ابی الحسین یا ابی محمد نیز باشد و بعید نیست که معنی این باشد که از خوف عمویش جعفر، به نام او تصریح نشود و تنها با کنایه از او یاد شود و احتمال وسطی ظاهرتر است. همان طور که در حدیث حمزه بن ابی الفتح و حدیث عقید گذشت، کنیه حضرت ابی جعفر است و در آینده هم خواهد آمد و منافاتی با اینکه کنیه حضرت ابوالقاسم هم باشد ندارد. اینکه حضرت فرمود اسم نبی، منظورش نبی اکرم صلی الله علیه و آله است.

**[ترجمه]

قُلْتُ مَتَی یَکُونُ قَالَ إِذَا سَارَتِ الرُّکْبَانُ بِبَیْعَةِ الْغُلَامِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَرْفَعُ کُلُّ ذِی صِیصِیَةٍ لِوَاءً.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: امام باقر علیه السّلام فرمود: «صاحب این امر از ما کم سن و سال تر، ولی گوشه گیری اش بیشتر است.» عرض کردم: «این موضوع کی خواهد بود؟» فرمود: «هنگامی که قافله ها خبر بیعت او را در همه جا منتشر کنند و هر صاحب قدرتی، پرچمی برافرازد.» - .غیبت نعمانی: 179-184 -

**[ترجمه]

لَمْ یَخْرُجْ لَضُرِبَتْ عُنُقُهُ یَفْرَحُ بِخُرُوجِهِ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ وَ سُکَّانُهَا وَ هُوَ رَجُلٌ أَجْلَی الْجَبِینِ أَقْنَی الْأَنْفِ ضَخْمُ الْبَطْنِ أَزْیَلُ الْفَخِذَیْنِ (1) لِفَخِذِهِ الْیُمْنَی شَامَةٌ أَفْلَجُ الثَّنَایَا یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: روزی امیرالمؤمنین علی علیه السّلام، نگاهی به امام حسین علیه السّلام کرد و فرمود: «این پسر من آقاست، چنان که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نیز او را آقا نامید؛ از دودمان او مردی همنام پیغمبرتان می آید که در آفرینش و سیرت، مانند خود آن حضرت است و به هنگامی که مردم از همه جا غافلند، حق مرده و ظلم سراسر گیتی را فرا گرفته باشد، ظهور کند. به خدا قسم که اگر قیام نکند، گردن او زده می شود. اهل و ساکنان آسمان ها از ظهورش شادمان گردند. او مردی است با پیشانی فراخ، بینی کشیده، میان برآمده، شکم فربه و ران های پر گوشت که در ران راستش، یک گودی قرار دارد و میان دندان های ثنایایش، باز است. او زمین را که انباشته از ظلم و ستم شده، پر از عدل خواهد کرد.» - . غیبت نعمانی: 212 -

**[ترجمه]

عَلِیٍّ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَقُلْتُ أَنْتَ الْقَائِمُ قَالَ قَدْ وَلَدَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّی لِلطَّالِبِ بِالدَّمِ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ ثُمَّ أَعَدْتُ عَلَیْهِ فَقَالَ قَدْ عَرَفْتُ حَیْثُ تَذْهَبُ صَاحِبُکَ الْمُدَبِّحُ الْبَطْنِ ثُمَّ الْحَزَازُ بِرَأْسِهِ ابْنُ الْأَرْوَاعِ (1)

رَحِمَ اللَّهُ فُلَاناً.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: حمران بن اعین می گوید: از امام محمد باقر علیه السّلام پرسیدم: «قائم شما هستید؟» فرمود: «من زاده پیغمبرم، ولی طالب خون کجاست؟ خدا آنچه خواهد می کند.» من مجددا پرسیدم. فرمود: «مقصودت را دانستم که چه می خواهی! صاحب الامر تو شکمش عریض، سرش پر مو و از دودمان پارسایان است. خدا فلانی را رحمت کند.» - . غیبت نعمانی: 215 -

**[ترجمه]

عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ زَیْدٍ الْکُنَاسِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الْبَاقِرَ علیهما السلام یَقُولُ: إِنَّ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ فِیهِ شَبَهٌ مِنْ یُوسُفَ مِنْ أَمَةٍ سَوْدَاءَ یُصْلِحُ اللَّهُ لَهُ أَمْرَهُ فِی لَیْلَةٍ.

یُرِیدُ بِالشَّبَهِ مِنْ یُوسُفَ علیه السلام الْغَیْبَةَ

**[ترجمه]غیبت نعمانی: زید کناسی می گوید: شنیدم که امام باقر علیه السّلام فرمود: «صاحب این امر شباهتی به یوسف دارد و از کنیزی سیه چرده است. خداوند در یک شب کار او را اصلاح فرماید.»- مقصود حضرت از شباهت به یوسف علیه السّلام، شباهت در غیبت است. - . غیبت نعمانی: 228 -

**[ترجمه]

فِی أَصْغَرِنَا سِنّاً وَ أَخْمَلِنَا ذِکْراً.

نی، [الغیبة] للنعمانی علی بن الحسین عن محمد بن یحیی العطار عن محمد بن الحسن الرازی عن محمد بن علی الصیرفی عن محمد بن سنان عن أبی الجارود عن أبی جعفر علیه السلام: مثله.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: امام باقر علیه السّلام فرمود: «امر ظهور در امامی است که سنش موقع نیل به منصب امامت، از همه ما کمتر و یادش از همه مخفی تر باشد.» - . غیبت نعمانی: 322 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]غیبت طوسی: امام محمد باقر علیه السّلام فرمود: «مهدی، مردی از فرزندان فاطمه زهرا علیهاالسلام و مردی گندمگون است.» - . غیبت طوسی: 187 -

**[ترجمه]

وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ(1) وَ مِنْهُ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ قَوْلُهُ کَذلِکَ أَرْسَلْناکَ فِی أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِها أُمَمٌ (2) وَ هِیَ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مِنْهُ الْوَقْتُ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قالَ الَّذِی نَجا مِنْهُما وَ ادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ(3) أَیْ بَعْدَ وَقْتٍ وَ قَوْلُهُ إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ یَعْنِی الْوَقْتَ وَ مِنْهُ یَعْنِی بِهِ الْخَلْقَ کُلَّهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ تَری کُلَّ أُمَّةٍ جاثِیَةً کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعی إِلی کِتابِهَا(4) وَ قَوْلُهُ وَ یَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً ثُمَّ لا یُؤْذَنُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ (5) وَ مِثْلُهُ کَثِیرٌ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: «وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ» - . هود / 8 - »، {اگر عذاب را تا مدت معینی به تأخیر بیاندازیم.} حضرت فرمود: «اگر آنها را در این دنیا تا خروج قائم علیه السّلام متمتع سازیم، پس آنها را برگردانیم و عذاب کنیم.» «لَیَقُولُنَّ ما یَحْبِسُهُ»، {حتما می گویند: چه چیزی عذاب را بازداشت؟} حضرت فرمود: «با استهزاء خواهند گفت: چرا قائم علیه السّلام قیام و خروج نمی کند؟» پس خدا فرمود: «أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ»، {بدانید روزی که عذاب می آید از آنها برداشتنی نیست، و آنچه را مسخره می کردند آنها را فرو خواهد گرفت.} علی علیه السّلام درباره قول خدای تعالی که فرمود: «وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعذابَ إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَیَقُولُنَّ ما یَحْبِسُهُ»، {و اگر عذاب را تا چند گاهی از آنان به تأخیر افکنیم، حتماً خواهند گفت: «چه چیز آن را باز می دارد»}، فرمود: «امت معدوده، اصحاب قائم آل محمد هستند که سیصد و چند ده نفر می باشند.»

علی بن ابراهیم می گوید: «امت» در کتاب خدا معانی متعدد دارد. یک معنای آن مذهب است که در این قول خدا آمده: «کانَ الناسُ امةً واحدةً» - . بقره / 213 - ، {مردم بر مذهب واحدی بودند.} معنای دیگر«امت»، جماعتی از مردم است که در این قول خدا آمده: «وَجَدَ عَلیه اُمةً مِنَ الناسِ یَسقونَ» - 2. قصص / 23 - ، {جماعتی از مردم را دید که آب می کشند.} یک معنای آن واحد است که خدا او را امت نامیده است و آن این قول خداست: «انَّ ابراهیمَ کانَ امةً قانتاً للهِ حنیفاً» - 1. نحل / 120 - ، {ابراهیم پیشوایی مطیع خدا و حق گرای بود.} یک معنای آن نیز اجناس همه حیوانات است که در این قول خدا آمده: «وَ اِن مِن امةٍ الّا خَلا فیها نذیرٌ» - 2. فاطر / 24 - ، {و هیچ امتی نبوده مگر اینکه در آن هشدار دهنده ای گذشته است.} یک معنای آن، امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است و آن این قول خداست: «کَذلِکَ أَرْسَلْناکَ فی أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِها أُمَم» - 3. رعد / 30 - ، {بدین گونه تو را در میان امتی که پیش از آن، امت هایی روزگار به سر بردند، فرستادیم} و این امت، امت محمد صلی الله علیه و آله است. یک معنای آن هم وقت است و آن این قول خداست: «وَ قالَ الَّذی نَجا مِنْهُما وَ ادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّة» - 4. یوسف / 45 - ، {و آن کس از آن دو [زندانی] که نجات یافته و پس از چندی [یوسف را] به خاطر آورده بود گفت.} یعنی بعد وقتی و دیگر معنای وقت این قول خداست: «إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَة»، {وقت معدودی.} یک معنای آن تمام خلق است و آن این قول خداست: «وَ تَری کُلَّ أُمَّةٍ جاثِیَةً کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعی إِلی کِتابِهَا» - 5. جاثیه / 28 - ، {و هر امّتی را به زانو در آمده می بینی، هر امّتی به سوی کارنامه خود فراخوانده می شود} و همچنین این قول خداست: « وَ یَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ شَهیداً ثُمَّ لا یُؤْذَنُ لِلَّذینَ کَفَرُوا وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُون» - 1. نحل / 84 - ، {و [یاد کن] روزی را که از هر امتی گواهی برمی انگیزیم، سپس به کسانی که کافر شده اند رخصت داده نمی شود و آنان مورد بخشش قرار نخواهند گرفت.} و امثال این معنی زیاد است. - . تفسیر قمی1 : 323 -

**[ترجمه]

أَسَأْتُمْ فَلَها فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ یَعْنِی الْقَائِمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ أَصْحَابَهُ لِیَسُوؤُا وُجُوهَکُمْ یَعْنِی تَسَوُّدَ وُجُوهِهِمْ وَ لِیَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ کَما دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ وَ أَصْحَابَهُ وَ لِیُتَبِّرُوا ما عَلَوْا تَتْبِیراً أَیْ یَعْلُو عَلَیْکُمْ فَیَقْتُلُوکُمْ ثُمَّ عَطَفَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام فَقَالَ عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یَرْحَمَکُمْ أَیْ یَنْصُرُکُمْ عَلَی عَدُوِّکُمْ ثُمَّ خَاطَبَ بَنِی أُمَیَّةَ فَقَالَ وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا یَعْنِی إِنْ عُدْتُمْ بِالسُّفْیَانِیِّ عُدْنَا بِالْقَائِمِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: در ذیل آیه: «وَ قَضَیْنا إِلی بَنی إِسْرائیلَ فِی الْکِتابِ» - 3. اسراء / 4 - ، {و در کتاب آسمانی [شان] به فرزندان اسرائیل خبر دادیم} فرمود: «یعنی به آنها اعلام کردیم»، سپس مخاطبه با بنی اسرائیل قطع شد و امت محمد صلی الله علیه و آله را مورد خطاب قرار داد و فرمود: «لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ ِ مَرَّتَیْنِ»، {قطعاً دو بار در زمین فساد خواهید کرد} فرمود: «یعنی اولی و دومی و اصحاب آن دو و نقض عهدی که کردند»؛ « وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبیراً»، {و قطعاً به سرکشی بسیار بزرگی برخواهید خاست} فرمود: «منظور ادعای ناحق خلافت کردن آنهاست»؛ « فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما»، {پس آن گاه که وعده [تحقق] نخستین آن دو فرا رسد} فرمود: «منظور جنگ جمل است»؛ «بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولی بَأْسٍ شَدیدٍ»، {بندگانی از خود را که سخت نیرومندند بر شما می گماریم} فرمود: «منظور امیرالمومنین صلوات الله علیه و اصحابش است»؛ « فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ»، {تا میان خانه ها [یتان برای قتل و غارت شما] به جستجو درآیند} فرمود: «یعنی در پی شما بر می آیند و شما را می کشند»؛ «وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولاً»، {و این تهدید تحقق یافتنی است} فرمود: «منظور این است که تمام می شود و تحقق می یابد»؛ « ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ»، {پس [از چندی] دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم} فرمود: «منظور چیرگی بنی امیه بر آل محمد صلی الله علیه و آله است»؛ « وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفیراً»، {و شما را با اموال و پسران یاری می دهیم و [تعداد] نفرات شما را بیشتر می گردانیم} فرمود: «یعنی نفرات شما را از حسین بن علی علیهما السلام و اصحابش بیشتر قرار می دهیم و آنان زنان آل محمد صلی الله علیه و آله را اسیر کردند»؛ «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَة»، {اگر نیکی کنید، به خود نیکی کرده اید، و اگر بدی کنید، به خود [بد کرده اید] و چون تهدید آخر فرا رسد} فرمود: «منظور قائم صلوات الله علیه و اصحابش هستند»؛ « ِ لِیَسُوؤُا وُجُوهَکُم»، {[بیایند] تا شما را اندوهگین کنند} فرمود: «منظور این است که رویشان سیاه می شود»؛ «وَ لِیَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ کَما دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ»، {و در معبد [تان] چنان که بار اول داخل شدند [به زور] درآیند} فرمود: «منظور وارد شدن رسول الله صلی الله علیه و آله و اصحاب ایشان است»؛ «وَ لِیُتَبِّرُوا ما عَلَوْا تَتْبیراً»، {و بر هر چه دست یافتند یکسره [آن را] نابود کنند} فرمود: «یعنی بر شما چیره شده و شما را می کشند.» سپس کلام را متوجه آل محمد علیه و آله السلام نمود و فرمود: «عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یَرْحَمَکُمْ»، {امید است که پروردگارتان شما را رحمت کند} فرمود: «یعنی شما را بر دشمنتان یاری دهد.» سپس بنی امیه را مورد خطاب قرار داد و فرمود: «وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا»، {و[لی] اگر [به گناه] بازگردید [ما نیز به کیفر شما] بازمی گردیم} فرمود: {منظور این است که اگر شما به سفیانی بازگردید، ما نیز به قائم از آل محمد باز می گردیم.» - . تفسیر قمی 1 : 405 -

**[ترجمه]

مَعْنَاهُ مُسْتَقْبَلٌ وَ هُوَ مَا ذَکَرْنَاهُ مِمَّا تَأْوِیلُهُ بَعْدَ تَنْزِیلِهِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: در ذیل آیه «فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنا» - . انبیاء / 12 - ، {پس چون عذاب ما را احساس کردند} فرمود: «یعنی بنی امیه وقتی احساس گزند از قائم آل محمد صلی الله علیه و آله کردند»؛ «إِذا هُمْ مِنْها یَرْکُضُونَ لا تَرْکُضُوا وَ ارْجِعُوا إِلی ما أُتْرِفْتُمْ فیهِ وَ مَساکِنِکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْئَلُونَ»، {به ناگاه از آن می گریختند. [هان] مگریزید، و به سوی آنچه در آن متنعّم بودید و [به سوی] سراهایتان بازگردید، باشد که شما مورد پرسش قرار گیرید} فرمود: «یعنی گنج هایی که اندوخته بودند.» فرمود: «زمانی که قائم علیه السّلام از آنان مطالبه می کند، بنی امیه داخل در روم می شوند، سپس حضرت آنان را از روم اخراج می کند و از آنان گنج هایی را که اندوخته بودند مطالبه می فرماید.» پس همان گونه که خداوند فرموده، می گویند: «قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا ظالِمینَ فَما زالَتْ تِلْکَ دَعْواهُمْ حَتَّی جَعَلْناهُمْ حَصیداً خامِدینَ»، {گفتند: «ای وای بر ما، که ما واقعاً ستمگر بودیم سخنشان پیوسته همین بود، تا آنان را دروشده بی جان گردانیدیم} فرمود: «با شمشیر و زیر سایه شمشیر ها چنین می کند.» و این آیات همگی از قبیل آیاتی است که لفظ آن ماضی است و معنای آن مستقبل است و این آیات ذکر شده از آیاتی است که تاویل آن بعد از تنزیل آن است.» - 1. تفسیر قمی 2 : 43 -

**[ترجمه]

أَیْنَ الظُّلْمُ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام باقر علیه السّلام در ذیل این آیه: «الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاة» - . حج / 41 - ، {همان کسانی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم، نماز برپا می دارند و زکات می دهند} فرمود: «این خصوصیت برای آل محمد صلی الله علیهم تا آخر ائمه است و خدا مهدی و اصحابش را در مشارق و مغارب زمین قدرت می دهد و دین را با او آشکار می سازد و به دست او، اصحابش بدعت ها و باطل را می کشد، همان طور که سفیهان حق را کشته اند، تا اینکه ظلمی در جایی دیده نمی شود و امر به معروف و نهی از منکر صورت می پذیرد.» - . تفسیر قمی 2 : 60 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام باقر علیه السّلام در ذیل آیه: «وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِه» - . شوری / 41 - ، {و هر که پس از ستم [دیدنِ] خود، یاری جوید [و انتقام گیرد]} فرمود: «منظور قائم و اصحابش هستند»؛ « فَأُولئِکَ ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبیلٍ»، {راه [نکوهشی] بر ایشان نیست} فرمود: «قائم وقتی قیام کند، او و اصحابش از بنی امیه و تکذیب کنندگان و ناصبی ها انتقام می گیرد و این معنای قول خداست که فرمود: «إِنَّمَا السَّبیلُ عَلَی الَّذینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ» - 1. شوری / 42 - ، {راه [نکوهش] تنها بر کسانی است که به مردم ستم می کنند، و در [روی] زمین به ناحق سر برمی دارند. آنان عذابی دردناک [در پیش] خواهند داشت.» - . تفسیر قمی 2 : 250 -

در تفسیر فرات کوفی نیز این حدیث از امام باقر علیه السّلام نقل شده است.

**[ترجمه]

یَعْلَمُهُ غَیْرُنَا.

**[ترجمه]تفسیر قمی: محمد بن مسلم می گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره این قول خدای تعالی: «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی» - . لیل / 1 - ، {سوگند به شب چون پرده افکند} پرسیدم. فرمود: «شب در این موضع، دومی است که امیرالمؤمنین علیه السّلام را در دولت باطل مستور کرد و حضرت، مأمور به صبر گردید تا مدت دولت باطل تمام شود. «وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی»، {قسم به روز چون جلوه گری آغازد} فرمود: «این روز روشن، قائم از ما اهل بیت علیهم السّلام است که چون قیام کند، بر دولت باطل پیروز گردد. در قرآن برای مردم مثل ها زده شده و پیغمبرش صلی الله علیه و آله و ما ائمه را مخاطب به آن ساخته و جز ما کسی عالم به تأویل آن نیست.» - . تفسیر قمی 2 : 424 -

**[ترجمه]

قَالَ قُلْتُ عامِلَةٌ قَالَ عَمِلَتْ بِغَیْرِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْتُ ناصِبَةٌ قَالَ نَصْبُ غَیْرِ وُلَاةِ الْأَمْرِ قَالَ قُلْتُ تَصْلی ناراً حامِیَةً قَالَ تَصْلَی نَارَ الْحَرْبِ فِی الدُّنْیَا عَلَی عَهْدِ الْقَائِمِ وَ فِی الْآخِرَةِ نَارَ جَهَنَّمَ.

**[ترجمه]ثواب الاعمال: سلیمان می گوید: از امام جعفر صادق علیه السّلام پرسیدم: «هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْغاشِیَةِ» - . غاشیه / 1 - ، {آیا خبرِ «غاشیه» به تو رسیده است؟} یعنی چه؟ فرمود: «مقصود قائم ماست که اهل باطل را با شمشیر فرو می گیرد.» گفتم: «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ»، {در آن روز، چهره هایی زبونند}یعنی چه؟ فرمود: «خداوند می فرماید: خوار و زبونند و طاقت امتناع از امر حق را ندارند.» گفتم: «عاملة»، {تلاش کرده} یعنی چه؟ فرمود: «آنها بر خلاف دستور خدا عمل می کنند.» گفتم: «ناصبة»، {رنج [بیهوده] برده اند} یعنی چه؟ فرمود: «والیان جور منصوب می دارند.» گفتم: «تَصْلی ناراً حامِیَةً»، {در آتشی سوزان در آیند} یعنی چه؟ فرمود: «موقع ظهور قائم ما در آتش جنگ بسوزند و در سرای دیگر به دوزخ درافتند.» - . ثواب الاعمال: 248 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]کمال الدین: ام هانی می گوید: امام باقر علیه السّلام را دیدم و از ایشان درباره این آیه پرسیدم: «فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوارِ الْکُنَّسِ» - . تکویر / 16 - ، {نه، نه! سوگند به اختران گردان، [کز دیده] نهان شوند و از نو آیند.} حضرت فرمود: «مقصود امامی است که هنگام انقضای علمش به سال 260 هجری غایب می شود، آنگاه چون ستاره تابان در تاریکی شب آشکار می شود. پس اگر او را ببینی، دیدگانت روشن گردد.» - . کمال الدین: 304 -

در غیبت شیخ طوسی - . غیبت طوسی: 159 - و نعمانی - . غیبت نعمانی: 150 - نیز به مانند آن روایت شده است.

تفسیر: بیضاوی می گوید: «خنس» ستارگانی هستند که بازگشت دارند و از ریشه «خنس» به معنای تاخیر گرفته شده و مقصود سیاراتی است که در جریان و حرکت است به جز ماه و خورشید «کنس» یعنی سیاراتی که زیر نور خورشید مخفی هستند و از ریشه «کنس الوحش» گرفته شده؛ یعنی هنگامی که وحوش داخل لانه خود می شوند. - . تفسیر بیضاوی 4 : 388 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]کمال الدین: یحیی بن ابی القاسم می گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره این قول خدای عزوجل: «الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ» - . بقره / 1 - 3 - ، {الف، لام، میم. این است کتابی که در [حقانیت] آن هیچ تردیدی نیست [و] مایه هدایت تقواپیشگان است، آنان که به غیب ایمان می آورند} پرسیدم. فرمود: «متقین» در این آیه، شیعیان علی علیه السّلام هستند و «غیب» حجت غایب است. دلیل این معنی آیه «وَ یَقُولُونَ لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّه فَقُلْ إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلَّهِ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ» - . یونس / 20 - ،{و می گویند: «چرا معجزه ای از جانب پروردگارش بر او نازل نمی شود؟» بگو: «غیب فقط به خدا اختصاص دارد. پس منتظر باشید که من هم با شما از منتظرانم. ای پیغمبر بگو غیب مال خداست، پس منتظر باشید که من نیز با شما از منتظران هستم} است. - . کمال الدین: 319 -

**[ترجمه]

مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ قَالَ قِیَامُ الْقَائِمِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ قَالَ وَ فِیهِ نَزَلَتْ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً(1) قَالَ نَزَلَتْ فِی الْمَهْدِیِّ علیه السلام.

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] محمد بن العباس عن علی بن عبد الله عن إبراهیم بن محمد الثقفی عن الحسن بن الحسین: مثله.

**[ترجمه]غیبت طوسی: اسحاق بن عبدالله بن علی بن الحسین درباره این آیه: «فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُون»، {پس سوگند به پروردگار آسمان و زمین، که واقعاً او حقّ است، همان گونه که خود شما سخن می گویید} می گوید: منظور قیام قائم آل محمد صلی الله علیه و آله است. و آیه: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِکُونَ بی شَیْئا» - . نور / 55 - ، {خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد، همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد، و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند، و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند} نیز درباره مهدی علیه السّلام نازل شده است. - . غیبت طوسی: 176 -

در کتاب کنز الفوائد نیز مثل این روایت نقل شده است - . تأوبل الآیات الظاهرة: 596 - .

**[ترجمه]

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام در ذیل این قول خدا: «وَ تِلْکَ الْأَیَّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النَّاسِ» - . آل عمران / 140 - ، {و ما این روزها[ی شکست و پیروزی] را میان مردم به نوبت می گردانیم} فرمود: «از زمان خلقت آدم، همیشه دولتی از خدا و دولتی از شیطان بوده، پس در این زمان دولت خدا کو؟ آگاه باشید که صاحب دولت خدا قائم واحد آل محمد است.» - . تفسیر عیاشی 1 : 222 -

**[ترجمه]

أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ قَالَ هُوَ الْقَائِمُ وَ أَصْحَابُهُ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام در ذیل آیه: «وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ»، {و اگر عذاب را تا چندگاهی از آنان به تأخیر افکنیم} فرمود: «منظور قائم و اصحابش هستند.» - . تفسیر عیاشی 2 : 150 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: راوی می گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره این قول خداوند: «وَ قَضَیْنا إِلی بَنی إِسْرائیلَ فِی الْکِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَیْنِ» - . اسراء / 4 - ، {و در کتاب آسمانی [شان] به فرزندان اسرائیل خبر دادیم که: «قطعاً دو بار در زمین فساد خواهید کرد»} پرسیدم؛ فرمود: «منظور کشته شدن علی علیه السّلام و نیزه خوردن امام حسن علیه السّلام است»؛ «وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبیراً»، {و قطعاً به سرکشی بسیار بزرگی برخواهید خاست} فرمود: «منظور کشته شدن امام حسین علیه السّلام است»؛ «فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما»، {پس آن گاه که وعده [تحقق] نخستین آن دو فرا رسد} فرمود: وقتی یاری خون حسین علیه السّلام فرا رسد»؛ «بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولی بَأْسٍ شَدیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیار»، {بندگانی از خود را که سخت نیرومندند بر شما می گماریم، تا میان خانه ها[یتان برای قتل و غارت شما] به جستجو درآیند} فرمود: «منظور گروهی هستند که خدا قبل از قیام قائم، آنان را بر می انگیزد و هیچ ظالم و جنایتکاری نسبت به آل محمد دعوت نمی کنند مگر اینکه او را می سوزانند»؛ «وَ کَانَ وَعداً مَفعولاَ»، {و این تهدید تحقق یافتنی است} فرمود: «قبل از قیام قائم»؛ «ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفیراً»، {پس [از چندی] دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم و شما را با اموال و پسران یاری می دهیم و [تعداد] نفرات شما را بیشتر می گردانیم} فرمود: «منظور خروج حسین علیه السّلام در رجعت با هفتاد مرد از اصحابش است که با او به شهادت رسیدند و همگی کلاهخود طلایی بر سر دارند و هر کلاهخودی دو رو دارد و به مردم می رسد که حسین علیه السّلام با اصحابش خروج کرده تا مومنان درباره او شک نکنند و مردم می فهمند که او شیطان و دجال نیست و امامی است که پیش روی مردم قرار گرفته است. پس وقتی مومنان دانستند که او حسین است، در او تردید نمی کنند و از جانب حسین علیه السّلام حجت قائم رودرروی مردم قرار می گیرد و مومنان او را با آن حجت تصدیق می کنند و زمان مرگ قائم می رسد و این حسین علیه السّلام است که متولی غسل و کفن و حنوط و دفن او می شود و فقط وصی بعد از وصی رجعت می کند.» راوی در حدیث خود اضافه کرده که: «سپس حسین علیه السّلام بر آنها حکومت می کند تا زمانی که از شدت پیری ابروانش بر چشمش می ریزد.» - . تفسیر عیاشی 2 : 304 -

**[ترجمه]

قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ(1) قَالَ إِنَّ مِنَّا إِمَاماً مُسْتَتِراً فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِظْهَارَ أَمْرِهِ نَکَتَ فِی قَلْبِهِ نُکْتَةً فَظَهَرَ فَقَامَ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: از امام صادق علیه السّلام درباره این قول خدای عزوجل: «فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ» - . مدثر / 8 - ، {پس چون در صور دمیده شود} پرسیده شد، فرمود: «امامی از ما هست که غایب می شود، پس چون خداوند عزوجل اراده کند که امر او را آشکار گرداند، علامتی در دل وی پدید می آورد،پس ظاهر می گردد و به امر خدای عزوجل قیام می کند.» - . غیبت نعمانی: 187 -

**[ترجمه]

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ (1) قَالَ اللَّهُ یَعْرِفُهُمْ وَ لَکِنْ نَزَلَتْ فِی الْقَائِمِ یَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ فَیَخْبِطُهُمْ بِالسَّیْفِ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ خَبْطاً.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسیماهُمْ» - . الرحمن / 41 - ، {تبهکاران از سیمایشان شناخته می شوند} فرمود: «خداوند آنان را می شناسد اما این آیه درباره قائم نازل شده که مجرمین را با چهره شان می شناسد، پس با یارانش آنها را از دم ضربات سخت شمشیر می گذرانند.» - . غیبت نعمانی: 241 -

**[ترجمه]

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ قُلْتُ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ قَالَ یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ الْإِمَامَةُ لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنا(1) وَ النُّورُ هُوَ الْإِمَامُ قُلْتُ لَهُ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِ قَالَ هُوَ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ رَسُولَهُ بِالْوَلَایَةِ لِوَصِیِّهِ وَ الْوَلَایَةُ هِیَ دِینُ الْحَقِّ قُلْتُ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ قَالَ عَلَی جَمِیعِ الْأَدْیَانِ عِنْدَ قِیَامِ الْقَائِمِ لِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ بِوَلَایَةِ الْقَائِمِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ قُلْتُ هَذَا تَنْزِیلٌ قَالَ نَعَمْ أَمَّا هَذَا الْحَرْفُ فَتَنْزِیلٌ وَ أَمَّا غَیْرُهُ فَتَأْوِیلٌ.

**[ترجمه]تأویل الآیات الظاهرة: تأویل آیه: «یُریدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ» - . صف / 8 - ، {می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند} این است که امام باقر علیه السّلام فرمود: «اگر شما این امر را واگذارید، خداوند آن را فرو نخواهد گذاشت.»

مؤید این تأویل، روایت امام کاظم علیه السّلام است که راوی می گوید: از ایشان درباره این آیه «و اللهُ متمُّ نورِه» سوال کردم. فرمود: «یریدونَ لیُطفِئوا نورَ اللهِ باَفواهِهم»، منظور از نور خدا، ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است و «الله متم نوره»، {و خدا نور خود را کامل خواهد کرد} منظور از این آیه امامت است، زیرا خداوند عزوجل می فرماید: «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذی أَنْزَلْنا» - . تغابن / 8 - ، {پس به خدا و پیامبر او و آن نوری که ما فرو فرستادیم ایمان آورید} و نور همان امام است. از ایشان پرسیدم: «منظور از « هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ» - 3. صف / 9 - ، {اوست کسی که فرستاده خود را با هدایت و آیین درست روانه کرد} چیست؟» فرمود: «همان چیزی است که خداوند رسولش را مأمور به ولایت وصی خود کرده و ولایت، همان دین الحق است.» عرض کردم: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّه»، {تا آن را بر هر چه دین است فائق گرداند} یعنی چه؟ فرمود: «تفوق بر جمیع ادیان در هنگامه قیام قائم است، زیرا خداوند متعال می فرماید: «و اللهُ متمُّ نورِه»، یعنی خداوند نور خود را با ولایت قائم کامل می گرداند؛ «و لو کرهَ الکافرونَ» یعنی اگر چه کافران از ولایت علی علیه السّلام اکراه داشته باشند.» عرض کردم: «آنچه فرمودید در قرآن نازل شده؟» فرمود: «بله، اما این سخن اخیر تنزیل است و نازل هم شده، ولی غیر از آن تأویل قرآن است.» - . تأویل الآیات الظاهرة: 661 -

**[ترجمه]

وَ قَالَ أَیْضاً حَدَّثَنَا یُوسُفُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ الْمُقْرِی عَنْ نُعَیْمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ لَیْثٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ قَالَ لَا یَکُونُ ذَلِکَ حَتَّی لَا یَبْقَی یَهُودِیٌّ وَ لَا نَصْرَانِیٌّ وَ لَا صَاحِبُ مِلَّةٍ إِلَّا دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ حَتَّی یَأْمَنَ الشَّاةُ وَ الذِّئْبُ وَ الْبَقَرَةُ وَ الْأَسَدُ وَ الْإِنْسَانُ وَ الْحَیَّةُ وَ حَتَّی لَا تَقْرِضَ فَأْرَةٌ جِرَاباً وَ حَتَّی تُوضَعَ الْجِزْیَةُ وَ یُکْسَرَ الصَّلِیبُ وَ یُقْتَلَ الْخِنْزِیرُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ وَ ذَلِکَ یَکُونُ عِنْدَ قِیَامِ الْقَائِمِ علیه السلام.

**[ترجمه]تأویل الآیات الظاهرة: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «هُوَ الَّذی اَرسَلَ رَسُولَهُ ...» آیا این آیه محقق شده؟ هرگز! قسم به کسی که جانم در دست اوست، تحقق این آیه زمانی است که هیچ قریه ای نماند، مگر آنکه در آن شهادت لا اله الا الله و محمد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم در صبح و شام ندا داده شود.»

همچنین ابن عباس درباره آیه: «لِیُظهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّه وَ لَو کَرِهَ المُشرِکونَ» گفت: «این آیه محقق نمی شود، تا زمانی که یهودی و نصرانی و صاحب دینی باقی نماند مگر آنکه داخل در اسلام شود، تا آن جا که گوسفند و گرگ و گاو و شیر و انسان و مار ایمنی دارند و هیچ موشی کیسه ای را نمی جود و جزیه وضع می شود صلیب شکسته می شود و خوک کشته می شود و این معنای آیه: «لِیُظهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّه وَ لَو کَرِهَ المُشرِکونَ» است و این وضعیت در هنگامه قیام قائم علیه السّلام است.» - . تأویل الآیات الظاهرة: 663 -

**[ترجمه]

وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ (1) أ ما تری الناس یسمون الذی یلی السابق فی الحلبة مصلی فذلک الذی عنی حیث قال لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ لم نک من أتباع السابقین.

**[ترجمه]اینکه حضرت فرمود: «لم یکونوا» دو احتمال دارد: اول آنکه از آنجا که نماز از غیر شیعه مقبول نیست، حضرت از شیعه با چیزی که از آنان جدا نمی شود یعنی نماز مقبول تعبیر فرمود. احتمال دوم اینکه نمازگزار، در خیل مسابقه دهندگان، تالی نفر جلویی خویش است و تنها به این خاطر به او مصلی گفته می شود که سر او نزدیک وسط کمر نفر جلویی است و «صلا» نیز قسمت چپ و راست دم را گویند؛ پس حضرت از «تابع» به مصلی تعبیر فرمود. و گفته شده صلات نیز ماخوذ از «صلو» است به هنگامی که به جماعت خوانده شود و این وجه اخیر از امام صادق علیه السّلام نیز مروی است که فرمود: «منظور از این آیه که «ما از مصلین نبودیم» این است که ما از پیروان امامان که خدا درباره آنها فرمود: «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» - . واقعه / 10 و 11 - ، {و سبقت گیرندگان مقدّمند؛ آنانند همان مقرّبانِ [خدا]} آیا مردم را ندیده ای که که اسب پیشین را در گروه اسبان مسابقه ای «مصلی» می نامند؟ این منظور خداوند است که فرمود: «لَم نَکُ مِنَ المُصَلِّینَ» یعنی ما از پیروان سابقین (یعنی ائمه علیهم السّلام) نبودیم.»

**[ترجمه]

اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ فِی الْآفَاقِ قُلْتُ لَهُ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُ قَالَ خُرُوجُ الْقَائِمِ هُوَ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَرَاهُ الْخَلْقُ لَا بُدَّ مِنْهُ.

**[ترجمه]روضه کافی: ابو بصیر می گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُ» - . فصلت / 53 - ، {به زودی نشانه های خود را در افق ها[ی گوناگون] و در دل هایشان بدیشان خواهیم نمود، تا برایشان روشن گردد که او خود حقّ است} پرسیدم. فرمود: خداوند مسخ شدن را در درونشان به آنها نشان می دهد و در آفاق، خراب شدن آفاق را به آنها نشان می دهد، پس قدرت خدای عزوجل را در درون خود و در آفاق می بینند.» عرض کردم: «منظور از «حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُ» چیست؟» فرمود: «خروج قائم، حق از جانب خدای عزوجل است که خلق آن را می بینند و چاره ای از آن نیست.» - . روضه کافی 8 : 381 -

**[ترجمه]

بَعْدَ مَوْتِها(1) قَالَ یُصْلِحُ اللَّهُ الْأَرْضَ بِقَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ بَعْدَ مَوْتِها یَعْنِی بَعْدَ جَوْرِ أَهْلِ مَمْلَکَتِهَا قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ بِالْحُجَّةِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ.

وَ مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ السَّیِّدِ هِبَةِ اللَّهِ الرَّاوَنْدِیِّ یَرْفَعُهُ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً(2) قَالَ النِّعْمَةُ الظَّاهِرَةُ الْإِمَامُ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنَةُ الْإِمَامُ الْغَائِبُ یَغِیبُ عَنْ أَبْصَارِ النَّاسِ شَخْصُهُ وَ یُظْهِرُ لَهُ کُنُوزَ الْأَرْضِ وَ یُقَرِّبُ عَلَیْهِ کُلَّ بَعِیدٍ.

**[ترجمه]الانوار المضیئه: حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: «کسانی را که خداوند در قرآن مجید مستضعف در زمین خوانده و خواسته است آنها امامان او باشند، ما اهل بیت هستیم. پروردگار عالم مهدی ما را برانگیزد تا اهل بیت را سر بلند کند و دشمنان آنها را سرشکسته و خوار گرداند.»

و نیز در کتاب مزبور از عبداللَّه بن عباس روایت شده که گفت: «مقصود از آیه: «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ» - . ذاریات / 22 - ، {و روزی شما و آنچه وعده داده شده اید در آسمان است}، ظهور مهدی موعود است.»

همچنین به همین سند از ابن عباس درباره آیه: «اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها» - . حدید / 17 - ، {بدانید که خدا زمین را پس از مرگش زنده می گرداند} گفت: «خدا زمین را پس از مردنش با قائم آل محمد آباد می کند و منظور از موت زمین، ظلم اهل ممالک است و منظور از«قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیات»، {به راستی آیات [خود] را برای شما روشن گردانیده ایم}، تبیین با حجت از آل محمد است»؛ «لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»، {باشد که بیندیشید.}

همچنین در کتاب مذکور، امام کاظم علیه السّلام درباره آیه: «وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً» - . لقمان / 20 - ، {و نعمت های ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرده است} فرمود: «نعمت ظاهری امام ظاهر است و نعمت باطنی امام غایب که جسمش از چشم مردم مخفی است و گنج های زمین برای او ظاهر است و هر امر بعیدی برایش نزدیک است.»

**[ترجمه]

**[ترجمه]«عطفت علیه» یعنی « دلسوزی کردم» و «شمس الفرس شماسا»، یعنی اسب مانع از سوار شدن شد و مرد شموس بدخلق را گویند و ناقه ضروس ماده شتری است که بدخلقی کرده و دوشنده خود را گاز می گیرد تا شیرش برای بچه اش باقی بماند .

**[ترجمه]

بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ مِنْهَا إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی وَ مِنَ السِّدْرَةِ إِلَی حُجُبِ النُّورِ نَادَانِی رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ یَا مُحَمَّدُ أَنْتَ عَبْدِی وَ أَنَا رَبُّکَ فَلِی فَاخْضَعْ وَ إِیَّایَ فَاعْبُدْ وَ عَلَیَّ فَتَوَکَّلْ وَ بِی فَثِقْ فَإِنِّی قَدْ رَضِیتُ بِکَ عَبْداً وَ حَبِیباً وَ رَسُولًا وَ نَبِیّاً وَ بِأَخِیکَ عَلِیٍّ خَلِیفَةً وَ بَاباً فَهُوَ حُجَّتِی عَلَی عِبَادِی وَ إِمَامٌ لِخَلْقِی بِهِ یُعْرَفُ أَوْلِیَائِی مِنْ أَعْدَائِی وَ بِهِ یُمَیَّزُ حِزْبُ الشَّیْطَانِ مِنْ حِزْبِی وَ بِهِ یُقَامُ دِینِی وَ تُحْفَظُ حُدُودِی وَ تُنْفَذُ أَحْکَامِی وَ بِکَ وَ بِهِ بِالْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِکَ أَرْحَمُ عِبَادِی وَ إِمَائِی وَ بِالْقَائِمِ مِنْکُمْ أَعْمُرُ أَرْضِی بِتَسْبِیحِی وَ تَقْدِیسِی وَ تَهْلِیلِی وَ تَکْبِیرِی وَ تَمْجِیدِی وَ بِهِ أُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنْ أَعْدَائِی وَ أُوَرِّثُهَا أَوْلِیَائِی وَ بِهِ أَجْعَلُ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِیَ السُّفْلَی وَ کَلِمَتِیَ الْعُلْیَا بِهِ أُحْیِی بِلَادِی وَ عِبَادِی بِعِلْمِی وَ لَهُ أُظْهِرُ الْکُنُوزَ وَ الذَّخَائِرَ بِمَشِیَّتِی وَ إِیَّاهُ أُظْهِرُ عَلَی الْأَسْرَارِ وَ الضَّمَائِرِ بِإِرَادَتِی وَ أُمِدُّهُ بِمَلَائِکَتِی لِتُؤَیِّدَهُ عَلَی إِنْفَاذِ أَمْرِی وَ إِعْلَانِ دِینِی ذَلِکَ وَلِیِّی حَقّاً وَ مَهْدِیُّ عِبَادِی صِدْقاً.

**[ترجمه]امالی صدوق: پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «چون در شب معراج مرا به آسمان هفتم و از آنجا به سدرة المنتهی و از آنجا به حجاب های نور بردند، پروردگارم جل جلاله ندا کرد که: «ای محمد! تو بنده من و من پروردگار تو هستم. پس خود را در برابر من کوچک شمار، مرا پرستش کن، بر من توکل کن و به من اعتماد داشته باش! زیرا من دوست دارم که تو بنده و حبیب و رسول و پیغمبر من باشی و برادرت علی، جانشین و باب مدینه علم تو باشد؛ او حجت من بر بندگانم و امام من بر خلق من است که به وسیله او، دوستان من از دشمنانم شناخته گردند و هم به وسیله او، حزب شیطان از حزب من تمیز داده می شود. دین من به وجود او پایدار، حدود آن محفوظ و احکامش جاری می گردد؛ به خاطر تو و او و امامان اولاد تو، به مرد و زن بندگانم ترحّم می کنم و به وسیله قائم از شما، زمین خود را با تسبیح و تقدیس و تهلیل و تکبیر و تمجید ذات مقدسم، آباد می کنم؛ به وسیله او، زمین را از وجود دشمنانم پاک می گردانم و به دوستانم واگذار می کنم؛ به سبب او، سخنان کافران به خویش را پست و تعالیم خود را بلند می گردانم؛ به سبب او، شهرها و بندگانم را با علم خود باخبر می کنم و گنج ها و اندوخته ها را با مشیت خود برای او آشکار می سازم؛ او را با ارده خود، به اسرار و نهان های همه کس آگاه می گردانم و با نیروی فرشتگانم مدد می کنم تا او را برای اجرای فرمان و دینم را تأیید کنم. او ولی به حق من و مهدی حقیقی بندگان من است.» - . امالی صدوق: 504 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «دنیا به آخر نمی رسد تا اینکه مردی که از فرزندان حسین است، برای اصلاح امر امت من قیام کرده و زمین را که انباشته از ظلم و ستم شده، پر از عدل کند.» - . عیون اخبار الرضا 2 : 71 -

**[ترجمه]

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام مَا کَانَ ضَجَّتِ الْمَلَائِکَةُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ قَالَتْ یَا رَبِّ یُفْعَلُ هَذَا بِالْحُسَیْنِ صَفِیِّکَ وَ ابْنِ نَبِیِّکَ قَالَ فَأَقَامَ اللَّهُ لَهُمْ ظِلَّ الْقَائِمِ علیه السلام وَ قَالَ بِهَذَا أَنْتَقِمُ لَهُ مِنْ ظَالِمِیهِ.

**[ترجمه]امالی طوسی: امام صادق علیه السّلام فرمود: «وقتی امام حسین علیه السّلام به شهادت رسید، ملائکه به درگاه خدای متعال نالیدند و گفتند: «بارپروردگارا! با حسین برگزیده و فرزند برگزیده تو چنین عمل می شود؟» پس خدا سایه قائم علیه السّلام را برای آنها به پا داشت و فرمود: «با این مرد، از ظالمان بر او انتقام می گیرم.» - . امالی طوسی: 418 -

**[ترجمه]

رَبَّ الْعَظَمَةِ لَبَّیْکَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیَّ یَا مُحَمَّدُ فِیمَ اخْتَصَمَ الْمَلَأُ الْأَعْلَی قُلْتُ إِلَهِی لَا عِلْمَ لِی فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ هَلَّا اتَّخَذْتَ مِنَ الْآدَمِیِّینَ وَزِیراً وَ أَخاً وَ وَصِیّاً مِنْ بَعْدِکَ فَقُلْتُ إِلَهِی وَ مَنِ أَتَّخِذُ تَخَیَّرْ لِی أَنْتَ یَا إِلَهِی فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیَّ یَا مُحَمَّدُ قَدِ اخْتَرْتُ لَکَ مِنَ الْآدَمِیِّینَ عَلِیّاً فَقُلْتُ إِلَهِی ابْنُ عَمِّی فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیَّ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ عَلِیّاً وَارِثُکَ وَ وَارِثُ الْعِلْمِ مِنْ بَعْدِکَ وَ صَاحِبُ لِوَائِکَ لِوَاءِ الْحَمْدِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ صَاحِبُ حَوْضِکَ یَسْقِی مَنْ وَرَدَ عَلَیْهِ مِنْ مُؤْمِنِی أُمَّتِکَ ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی قَدْ أَقْسَمْتُ عَلَی نَفْسِی قَسَماً حَقّاً لَا یَشْرَبُ مِنْ ذَلِکَ الْحَوْضِ مُبْغِضٌ لَکَ وَ لِأَهْلِ بَیْتِکَ وَ ذُرِّیَّتِکَ الطَّیِّبِینَ حَقّاً حَقّاً أَقُولُ یَا مُحَمَّدُ لَأُدْخِلَنَّ الْجَنَّةَ جَمِیعَ أُمَّتِکَ إِلَّا مَنْ أَبَی فَقُلْتُ إِلَهِی وَ أَحَدٌ یَأْبَی دُخُولَ الْجَنَّةِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَلَی فَقُلْتُ فَکَیْفَ یَأْبَی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیَّ یَا مُحَمَّدُ اخْتَرْتُکَ مِنْ خَلْقِی وَ اخْتَرْتُ لَکَ وَصِیّاً مِنْ بَعْدِکَ وَ جَعَلْتُهُ مِنْکَ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدَکَ وَ أَلْقَیْتُ مَحَبَّةً فِی قَلْبِکَ وَ جَعَلْتُهُ أَبَا وُلْدِکَ فَحَقُّهُ بَعْدَکَ عَلَی أُمَّتِکَ کَحَقِّکَ عَلَیْهِمْ فِی حَیَاتِکَ فَمَنْ جَحَدَ حَقَّهُ جَحَدَ حَقَّکَ وَ مَنْ أَبَی أَنْ یُوَالِیَهُ فَقَدْ أَبَی أَنْ یُوَالِیَکَ وَ مَنْ أَبَی أَنْ یُوَالِیَکَ فَقَدْ أَبَی أَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ فَخَرَرْتُ لِلَّهِ سَاجِداً شُکْراً لِمَا أَنْعَمَ إِلَیَّ فَإِذَا

مُنَادٍ یُنَادِی ارْفَعْ یَا مُحَمَّدُ رَأْسَکَ وَ سَلْنِی أُعْطِکَ فَقُلْتُ یَا إِلَهِی اجْمَعْ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی عَلَی وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام لِیَرِدُوا عَلَیَّ جَمِیعاً حَوْضِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیَّ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی قَدْ قَضَیْتُ فِی عِبَادِی قَبْلَ أَنْ أَخْلُقَهُمْ وَ قَضَایَ مَاضٍ فِیهِمْ لَأُهْلِکُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَ أَهْدِی بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَ قَدْ آتَیْتُهُ عِلْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ جَعَلْتُهُ وَزِیرَکَ وَ خَلِیفَتَکَ مِنْ بَعْدِکَ عَلَی أَهْلِکَ وَ أُمَّتِکَ عَزِیمَةً مِنِّی وَ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ عَادَاهُ وَ أَبْغَضَهُ وَ أَنْکَرَ وَلَایَتَهُ بَعْدَکَ فَمَنْ أَبْغَضَهُ أَبْغَضَکَ وَ مَنْ أَبْغَضَکَ فَقَدْ أَبْغَضَنِی وَ مَنْ عَادَاهُ فَقَدْ عَادَاکَ وَ مَنْ عَادَاکَ فَقَدْ عَادَانِی وَ مَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّکَ وَ مَنْ أَحَبَّکَ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ قَدْ جَعَلْتُ لَهُ هَذِهِ الْفَضِیلَةَ وَ أَعْطَیْتُکَ أَنْ أُخْرِجَ مِنْ صُلْبِهِ أَحَدَ عَشَرَ مَهْدِیّاً کُلُّهُمْ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ مِنَ الْبِکْرِ الْبَتُولِ وَ آخِرُ رَجُلٍ مِنْهُمْ یُصَلِّی خَلْفَهُ عِیسَی ابْنُ

ص: 69

مَرْیَمَ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً أُنْجِی بِهِ مِنَ الْهَلَکَةِ وَ أُهْدِی بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ أُبْرِئُ بِهِ الْأَعْمَی وَ أَشْفِی بِهِ الْمَرِیضَ فَقُلْتُ إِلَهِی وَ سَیِّدِی مَتَی یَکُونُ ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَکُونُ ذَلِکَ إِذَا رُفِعَ الْعِلْمُ وَ ظَهَرَ الْجَهْلُ وَ کَثُرَ الْقُرَّاءُ وَ قَلَّ الْعَمَلُ وَ کَثُرَ الْقَتْلُ وَ قَلَّ الْفُقَهَاءُ الْهَادُونَ وَ کَثُرَ فُقَهَاءُ الضَّلَالَةِ وَ الْخَوَنَةِ وَ کَثُرَ الشُّعَرَاءُ وَ اتَّخَذَ أُمَّتُکَ قُبُورَهُمْ مَسَاجِدَ وَ حُلِّیَتِ الْمَصَاحِفُ وَ زُخْرِفَتِ الْمَسَاجِدُ وَ کَثُرَ الْجَوْرُ وَ الْفَسَادُ وَ ظَهَرَ الْمُنْکَرُ وَ أَمَرَ أُمَّتُکَ بِهِ وَ نَهَی عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ اکْتَفَی الرِّجَالُ بِالرِّجَالِ وَ النِّسَاءُ بِالنِّسَاءِ وَ صَارَ الْأُمَرَاءُ کَفَرَةً وَ أَوْلِیَاؤُهُمْ فَجَرَةً وَ أَعْوَانُهُمْ ظَلَمَةً وَ ذَوُو الرَّأْیِ مِنْهُمْ فَسَقَةً وَ عِنْدَ ذَلِکَ ثَلَاثَةُ خُسُوفٍ خَسْفٌ بِالْمَشْرِقِ وَ خَسْفٌ بِالْمَغْرِبِ وَ خَسْفٌ بِجَزِیرَةِ الْعَرَبِ وَ خَرَابُ الْبَصْرَةِ عَلَی یَدِ رَجُلٍ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ یَتْبَعُهُ الزُّنُوجُ وَ خُرُوجُ رَجُلٍ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ ظُهُورُ الدَّجَّالِ یَخْرُجُ مِنَ الْمَشْرِقِ مِنْ سِجِسْتَانَ وَ ظُهُورُ السُّفْیَانِیِّ فَقُلْتُ إِلَهِی مَا یَکُونُ بَعْدِی مِنَ الْفِتَنِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیَّ وَ أَخْبَرَنِی بِبَلَاءِ بَنِی أُمَیَّةَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مِنْ فِتْنَةِ وُلْدِ عَمِّی وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَأَوْصَیْتُ بِذَلِکَ ابْنَ عَمِّی حِینَ هَبَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ وَ أَدَّیْتُ الرِّسَالَةَ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ عَلَی ذَلِکَ کَمَا حَمِدَهُ النَّبِیُّونَ وَ کَمَا حَمِدَهُ کُلُّ شَیْ ءٍ قَبْلِی وَ مَا هُوَ خَالِقُهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

**[ترجمه]کمال الدین: پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «در شب معراج ندای پروردگارم جل جلاله آمد که می فرمود: «ای محمد!» عرض کردم: «بلی ای خدای با عظمت! بلی!» خداوند وحی فرمود که: «ای محمد! ساکنان عالم بالا درباره کدام موضوع بود که گفتگو می کردند؟» عرض کردم: «خدایا نمی دانم.» ندا رسید که: «ای محمد! آیا برای خود وزیر و برادر و جانشینی برای پس از خود در میان آدمیان انتخاب کرده ای؟» عرض کردم: «پروردگارا! چه کسی را انتخاب کنم؟خودت برایم معین فرما!» وحی رسید که: «ای محمد! من در میان آدمیان علی را انتخاب کردم.» عرض کردم: «پسر عم مرا جانشین من می کنی؟» آنگاه وحی شد که: «علی بعد از تو، وارث تو و علم تو و در روز قیامت، صاحب لوای حمد و هم صاحب حوض تو است که هر مؤمنی از امت تو بر وی وارد گردد، او را سیراب کند.» سپس خدای عزوجل وحی فرستاد: «ای محمد! من به ذات کبریایی خود قسم حق یاد می کنم که دشمن تو و دشمن اهل بیت و فرزندان تو، هرگز از آن حوض آب نخواهند آشامید و تمام امت تو را جز آن کس که سر باز زند، به بهشت درآورم.» عرض کردم: «پروردگارا! آیا کسی هست که از آمدن به بهشت سر باز زند؟» ندا رسید که آری. عرض کردم: «خدایا چگونه ابا می کند؟» ندا رسید: «ای محمد! من تو را از میان بندگانم برگزیدم و وزیری بعد از تو برایت انتخاب کردم تا مانند هارون باشد که وزیر بعد از موسی بود، با این فرق که بعد از تو پیغمبری نیست؛ محبتی را در دل تو جای دادم و او را پدر فرزندان تو گردانیدم، حقی که او بر امت تو دارد، مثل حقی است که تو در زمان حیات خود بر امتت داری. پس هر کس حق او را پایمال کند، حق تو را ضایع کرده است و هر کس از دوستی وی سر باز زند، از دوستی تو سر باز زده و هر کس از دوستی تو سر باز زند، از آمدن به بهشت سر باز زده!» پس من به خاک افتادم و به خاطر این نعمت که خدا به من موهبت فرموده سجده شکر به جای آوردم.

سپس ندایی شنیدم که می گفت: «ای محمد! سر بردار و آنچه خواهی از ما بخواه تا به تو عطا کنیم.» عرض کردم: «پروردگارا! همه امت مرا دوستدار علی بن ابی طالب گردان تا روز قیامت همه سر حوضم بر من وارد شوند!» ندا رسید: «ای محمد! پیش از خلقت بندگانم، می دانستم که کدام کس راه باطل گیرد و چه کسی هدایت می شود و حکم من در مورد آنها جاری و نافذ است تا بدین وسیله هر کس را که بخواهم هلاک و هر کس را که بخواهم هدایت کنم. علم تو را پس از تو، به علی بن ابی طالب علیه السّلام دادم و او را وزیر و خلیفه پس از تو و سرپرست اهل بیت و امت تو گردانیدم تا امر خود را پابرجا کنم؛ کسی که علی را دشمن می دارد، به او کینه دارد و دوستی و مقام ولایت او را بعد از تو قبول ندارد، داخل بهشت نخواهد شد. پس هر کس او را دشمن بدارد و به او کینه ورزد تو را دشمن داشته و به تو کینه ورزیده و هر کس تو را دشمن بدارد و به تو کینه بورزد، مرا دشمن داشته و به من کینه ورزیده. نیز هر کس او را دوست بدارد، تو را دوست داشته و آن کس که تو را دوست می دارد، دوست من است. و او را به این فضیلت مفتخر گردانیدم و این موهبت را به تو ارزانی داشتم که یازده «مهدی» از نسل علی به وجود آورم که همه از دختر دوشیزه تو هستند. آخرین مهدی کسی است که عیسی بن مریم پشت سر او نماز می گذارد و زمین را که سرشار از ظلم و ستم شده، از عدل و داد پر می گرداند؛ به وسیله او بندگانم را از هلاکت نجات دهم و از گمراهی هدایت کنم، نابینا را بینا و بیمار را شفا دهم.» عرض کردم: «خدایا! ای سید من! آنچه فرمودی کی واقع می شود؟» خدای عزوجل وحی فرستاد: «موقعی که علم از میان برود و نادانی پدید آید؛ قاریان قرآن زیاد شوند ولی عمل کم باشد؛ قتل نفس بسیار شود؛ فقهای راهنما قلیل، و فقهای ضلالت پیشه و خیانتکار افزون گردند؛ شاعران بسیار باشند؛ امت تو قبرستان های خود را مسجد کنند، قرآن ها را زینت دهند و مسجدها را منقّش گردانند؛ ظلم و فساد در همه جا شایع و افعال قبیح در کوی و برزن آشکار شود؛ زمانی که امت تو امر به قبایح و نهی از معروف کنند؛ مردها به مردها و زن ها به زن ها اکتفا کنند؛ دولت ها کافر و اولیای امور فاجر، دستیاران آنها ظالم و صاحب نظران آنان فاسق گردند. در آن هنگام سه خسوف پدید آید: یکی در مشرق، یکی در مغرب و دیگری در جزیرة العرب؛ شهر بصره به وسیله شخصی از نسل تو که پیروان او زنگیان هستند، خراب شود و مردی از اولاد حسین بن علی علیه السّلام قیام کند؛ دجال از سیستان خروج کند و سفیانی ظاهر گردد!» عرض کردم: «الهی! چه فتنه ها که بعد از من پدید آید!»

سپس خداوند به من وحی فرستاد و فجایع بنی امیه و اولاد عمویم (بنی عباس) را و آنچه تا روز قیامت واقع می شود به من خبر داد و من هم همه آنها را، پس از آنکه به زمین فرود آمدم، به پسر عم خود (علی بن ابی طالب علیه السّلام) اطلاع دادم و ادای رسالت کردم. خدا را حمد می کنم، آنچنان که پیش از من سایر پیغمبران و تمام اشیا و هر آنچه

خدا خالق آن است، او را ستایش کرده اند.» - . کمال الدین 1 : 238 -

**[ترجمه]

قوله تعالی و خراب البصرة إشارة إلی قصة صاحب الزنج الذی خرج فی البصرة سنة ست أو خمس و خمسین و مائتین و وعد کل من أتی إلیه من السودان أن یعتقهم و یکرمهم فاجتمع إلیه منهم خلق کثیر و بذلک علا أمره و لذا لقب صاحب الزنج و کان یزعم أنه علی بن محمد بن أحمد بن عیسی بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیه السلام.

و قال ابن أبی الحدید و أکثر الناس یقدحون فی نسبه و خصوصا الطالبیون و جمهور النسابین علی أنه من عبد القیس و أنه علی بن محمد بن عبد الرحیم و أمه أسدیة من أسد بن خزیمة جدها محمد بن حکیم الأسدی من أهل الکوفة و نحو ذلک قال ابن الأثیر فی الکامل و المسعودی فی مروج الذهب و یظهر من الخبر أن نسبه کان صحیحا.

ثم اعلم أن هذه العلامات لا یلزم کونها مقارنة لظهوره علیه السلام إذ الغرض بیان أن قبل ظهوره علیه السلام یکون هذه الحوادث کما أن کثیرا من أشراط الساعة التی روتها العامة و الخاصة ظهرت قبل ذلک بدهور و أعوام و قصة صاحب الزنج کانت مقارنة لولادته علیه السلام و من هذا الوقت ابتدأت علاماته إلی أن یظهر علیه السلام.

علی أنه یحتمل أن یکون الغرض علامات ولادته علیه السلام لکنه بعید.

**[ترجمه]در اول این روایت که می فرماید: «ای محمد! کدام موضوع بود که ساکنان عالم بالا درباره آن گفتگو می کردند؟» اشاره به این آیه شریفه است: «ما کانَ لِی مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلی إِذْ یَخْتَصِمُونَ» - . ص / 67 - ،{را درباره ملإِ اعلی هیچ دانشی نبود آنگاه که مجادله می کردند}، ولی مشهور میان مفسرین این است که این مطلب به آیه: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» - 2. بقره / 30 - ، {من در زمین جانشینی خواهم گماشت} و سؤال فرشتگان از خداوند درباره تعیین خلیفه اشاره دارد. شاید خداوند نخست این ماجرا را از پیغمبر پرسیده باشد و بعد از آنکه پیغمبر اظهار بی اطلاعی کرده، گفتگوی فرشتگان را درباره لزوم نماینده خدا (خلیفه) در روی زمین و اینکه زمین نمی تواند از وجود نماینده خدا خالی بماند، به آن حضرت خبر داده، آنگاه درباره جانشین آن حضرت سؤال فرموده و از آن پس، جانشینان پیغمبر را به طریقی که در روایت مسطور است، به اطلاع پیغمبر رسانده باشد. بعید نیست که فرشتگان نیز در آن موقع درباره جانشین پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم از خداوند پرسش کرده اند و خداوند هم آن موضوع را خبر داده باشد، چنان که در باب معراج (جلد ششم بحار) در این باره اندک سخنی رفت. همچنین جمله «شهر بصره به وسیله شخصی از نسل تو که پیروان او زنگیان هستند، خراب شود»، اشاره به داستان «صاحب الزنج» دارد که سال 256 یا 255 هجری در بصره قیام کرد و به بومیان سودان وعده داد که اگر با وی همراهی کنند، آنها را از قید رقیت و بندگی آزاد کند و مورد احترام و اکرام قرار دهد. پس جماعت بسیاری از زنگیان به وی گرویدند و کارش بالا گرفت و از این رو ملقب به «صاحب الزنج» شد. معروف بود که وی علی بن محمد بن احمد بن عیسی بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب است. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه می گوید: «بیشتر مردم نسب او را تخطئه می کردند. مخصوصا سادات و علمای نسب را عقیده بر این است که وی از تیره عبدالقیس و نامش علی بن محمد بن عبدالرحیم و مادرش از بنی اسد دختر اسد بن خزیمه و جد مادرش محمد بن حکیم اسدی از اهل کوفه است.» ابن اثیر در کامل و مسعودی در مروج الذهب می نویسند: «از روایات استفاده می شود که نسب او صحیح بوده است. ضمنا بدان که این علائم لازم نیست مربوط به وقت ظهور امام زمان عجل اللَّه فرجه باشد. چه مقصود این است که پیش از ظهور آن حضرت، این حوادث روی می دهد، چنان که اکثر علائم روز قیامت که شیعه و سنی در کتب خود آورده اند، سال ها و قرن ها پیش از قیامت آشکار می گردد.» از این رو جریان صاحب الزنج همزمان با ولادت باسعادت امام زمان بوده و از همان موقع علائم وجود آن حضرت ظاهر گردید تا روزی که ظهور فرماید. ضمنا محتمل است غرض، علامات ولادت حضرت علیه السّلام باشد، ولی این احتمال بعید است.

**[ترجمه]

أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِی اسْمُهُ اسْمِی وَ کُنْیَتُهُ کُنْیَتِی أَشْبَهُ النَّاسِ بِی خَلْقاً وَ خُلْقاً تَکُونُ لَهُ غَیْبَةٌ وَ حَیْرَةٌ تَضِلُّ فِیهِ الْأُمَمُ ثُمَّ یُقْبِلُ کَالشِّهَابِ الثَّاقِبِ وَ یَمْلَأُهَا عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً.

**[ترجمه]کمال الدین: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «مهدی از اولاد من است؛ نامش نام من و کنیه اش کنیه من و صورت و سیرتش، از همه کس به من شبیه تر است؛ غیبتی کند که مردم دچار حیرت گردند و بسیاری از فرقه ها گمراه شوند؛ آنگاه مانند ستاره تابانی از پرده غیبت به در آید و زمین را که مملو از ظلم و ستم شده، پر از عدل و داد کند.» - . کمال الدین: 271 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]کمال الدین: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «مهدی از فرزندان من است؛ غیبت و حیرتی دارد که فرقه ها در آن گمراه شوند؛ آنچه انبیا ذخیره کرده اند با خود بیاورد و زمین را که پر از ظلم و جور شده، از عدل و داد پر کند.» - . کمال الدین: 271 -

**[ترجمه]

عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَاشِمٍ الْقَیْسِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ تَمَّامٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ عِمْرَانَ الْقَطَّانِ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ أَبِی نَضْرَةَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمَهْدِیُّ یَخْرُجُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ.

**[ترجمه]غیبت طوسی: پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «مهدی در آخرالزمان قیام می کند.» - . غیبت طوسی: 178 -

**[ترجمه]

اسْمِی وَ اسْمُ أَبِیهِ اسْمَ أَبِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً.

**[ترجمه]غیبت طوسی: پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «اگر از عمر دنیا جز یک روز نماند، خداوند آن روز را چندان دراز گرداند تا مردی از اهل بیت مرا برانگیزد که نامش با نام من و نام پدرش با نام پدر من مطابق باشد و زمین را که پر از ظلم وستم شده، از عدل پر کند.» - . غیبت طوسی: 180 -

**[ترجمه]

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی جماعة عن التلعکبری عن أحمد بن علی عن محمد بن علی عن عثمان بن أحمد عن إبراهیم بن علاء عن أبی الملیح: مثله.

**[ترجمه]غیبت طوسی: ام السلمه همسر گرامی پیغمبر می گوید: از آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: «مهدی از عترت من و از اولاد فاطمه است.» - . غیبت طوسی: 185 -

در کتاب مزبور، این حدیث را از راویان دیگر هم نقل کرده است. - . غیبت طوسی: 187 -

**[ترجمه]

عَلِیٌّ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اجْلِسْ فَأَجْلَسَهُ عَنْ یَمِینِهِ ثُمَّ جَاءَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَسَأَلَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ هُوَ بِالْبَقِیعِ فَأَتَاهُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَأَجْلَسَهُ عَنْ یَسَارِهِ ثُمَّ جَاءَ الْعَبَّاسُ فَسَأَلَ عَنْهُ فَقِیلَ هُوَ بِالْبَقِیعِ فَأَتَاهُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ أَجْلَسَهُ أَمَامَهُ ثُمَّ الْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ أَ لَا أُبَشِّرُکَ أَ لَا أُخْبِرُکَ یَا عَلِیُّ قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ کَانَ جَبْرَئِیلُ عِنْدِی آنِفاً وَ خَبَّرَنِی أَنَّ الْقَائِمَ الَّذِی یَخْرُجُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً مِنْ ذُرِّیَّتِکَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَصَابَنَا خَیْرٌ قَطُّ مِنَ اللَّهِ إِلَّا عَلَی یَدَیْکَ ثُمَّ الْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا جَعْفَرُ أَ لَا أُبَشِّرُکَ قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ کَانَ جَبْرَئِیلُ عِنْدِی آنِفاً فَأَخْبَرَنِی أَنَّ الَّذِی یَدْفَعُهَا إِلَی الْقَائِمِ هُوَ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ أَ تَدْرِی مَنْ هُوَ قَالَ لَا قَالَ ذَاکَ الَّذِی وَجْهُهُ کَالدِّینَارِ وَ أَسْنَانُهُ کَالْمِنْشَارِ وَ سَیْفُهُ کَحَرِیقِ النَّارِ یَدْخُلُ الْجَبَلَ ذَلِیلًا وَ یَخْرُجُ مِنْهُ عَزِیزاً یَکْتَنِفُهُ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی الْعَبَّاسِ فَقَالَ یَا عَمَّ النَّبِیِّ أَ لَا أُخْبِرُکَ بِمَا أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ فَقَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قَالَ لِی وَیْلٌ لِذُرِّیَّتِکَ مِنْ وُلْدِ الْعَبَّاسِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ فَلَا أَجْتَنِبُ النِّسَاءَ قَالَ لَهُ قَدْ فَرَغَ اللَّهُ مِمَّا هُوَ کَائِنٌ.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: روزی پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم در بقیع تشریف داشت و امیرالمؤمنین علیه السّلام به خدمت وی رسید و سلام کرد. پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «بنشین!» سپس او را در سمت راست خود نشاند. آنگاه جعفر بن ابی طالب آمد و سراغ پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را گرفت. گفتند که در بقیع تشریف دارد. او هم آمد و به پیغمبر سلام کرد و حضرت او را در جانب چپ خود جای داد. از آن پس عباس (عموی پیغمبر) سراغ پیغمبر گرفت، در بقیع خدمت حضرت رسید و سلام کرد. حضرت هم او را در پیش روی خود نشاند. سپس رو به علی علیه السّلام کرده و فرمود: «یا علی! تو را مژده ای ندهم؟ خبری به تو ندهم؟» عرض کرد: «بفرمایید یا رسول اللَّه!» فرمود: «همین حالا جبرئیل نزد من بود و به من اطلاع داد آن قائم ما که در آخرالزمان قیام می کند و زمین را که انباشته از ظلم و ستم شده پر از عدل می گرداند، از نسل تو و فرزندت حسین علیه السّلام است.» علی علیه السّلام عرض کرد: «یا رسول اللَّه! هر خبر خوشی که به ما می رسد، فقط به وسیله حضرتت می رسد.» آنگاه پیغمبر رو به جعفر بن ابی طالب کرده و فرمود: «مژده ای به تو ندهم؟» عرض کرد: «بفرمایید!» فرمود: «جبرئیل اندکی پیش نزد من بود و به من اطلاع داد آن کس که پرچم فتح را به دست قائم می دهد، از نسل تو است. آیا او را می شناسی؟» گفت نه. فرمود: «روی او مانند اشرفی سرخ، دندان هایش شمرده و شمشیرش آتشبار است؛ با ذلت به کوه رود و با عزت از آنجا بیرون آید و در کنف حمایت جبرئیل و میکائیل باشد.» بعد از آن نظری به عمویش عباس افکنده و فرمود: «ای عمو! آیا آنچه جبرئیل به من خبر داده را به تو اطلاع ندهم؟» عرض کرد: «یا رسول اللَّه! بفرمایید.» فرمود: «جبرئیل به من گفت: «وای از آنچه اولاد تو از فرزندان عباس می بینند!» عباس گفت: «یا رسول اللَّه! بهتر نیست که برای جلوگیری این امر، دیگر با زنان همبستر نشوم؟» فرمود: «خداوند از آنچه باید بشود، فارغ شده است.» - . غیبت نعمانی: 247 -

**[ترجمه]

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ یَوْمٍ وَ لَا لَیْلَةٍ إِلَّا وَ لِیَ فِیهِمَا تُحْفَةٌ مِنَ اللَّهِ أَلَا وَ إِنَّ رَبِّی أَتْحَفَنِی فِی یَوْمِی هَذَا بِتُحْفَةٍ لَمْ یُتْحِفْنِی بِمِثْلِهَا فِیمَا مَضَی إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَتَانِی فَأَقْرَأَنِی مِنْ رَبِّیَ السَّلَامَ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ اخْتَارَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ سَبْعَةً لَمْ یَخْلُقْ مِثْلَهُمْ فِیمَنْ مَضَی وَ لَا یَخْلُقُ مِثْلَهُمْ فِیمَنْ بَقِیَ أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَصِیُّکَ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سِبْطَاکَ سَیِّدَا الْأَسْبَاطِ وَ حَمْزَةُ عَمُّکَ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ جَعْفَرٌ ابْنُ عَمِّکَ الطَّیَّارُ فِی الْجَنَّةِ یَطِیرُ مَعَ الْمَلَائِکَةِ حَیْثُ یَشَاءُ وَ مِنْکُمُ الْقَائِمُ یُصَلِّی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ خَلْفَهُ إِذَا أَهْبَطَهُ اللَّهُ إِلَی الْأَرْضِ مِنْ ذُرِّیَّةِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام.

**[ترجمه]روضه کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم شاد و خندان بیرون آمدند. پرسیدندک «یا رسول اللَّه! خداوند دهان شما را خندان و شادمانی شما را زیاد کند! علت مسرت شما چیست؟» فرمود: «شب و روزی نیست که خدایم ارمغانی برایم نفرستد. همین امروز خداوند ارمغانی برایم فرستاده که هیچ تحفه و ارمغانی مانند آن به من عطا نفرموده بود. جبرئیل نزد من آمد، از جانب پروردگارم سلام رساند و گفت: «ای محمد! خداوند عزوجل از میان بنی هاشم هفت تن را برگزیده که در گذشته و آینده نیافریده و نخواهد آفرید. یا رسول اللَّه! نخست تو هستی که سرور انبیایی؛ دوم علی بن ابی طالب وصی تو است که سرور اوصیاء است؛ سوم و چهارم حسن و حسین دو سبط تو هستند که سرور اسباط هستند؛ پنجم عمویت حمزه سید الشهدا است؛ ششم جعفر پسر عمویت است که در بهشت، با دو بال هر جا که خواهد با فرشتگان پرواز می کند؛ هفتم قائم شماست که چون عیسی بن مریم به زمین فرود آید، پشت سر او نماز گزارد و او از نسل علی و فاطمه و از اولاد حسین علیهم السّلام است.» - . روضه کافی: 696 -

**[ترجمه]

قُبِضَ فِیهَا فَإِذَا فَاطِمَةُ عِنْدَ رَأْسِهِ فَبَکَتْ حَتَّی ارْتَفَعَ صَوْتُهَا فَرَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیْهَا رَأْسَهُ فَقَالَ حَبِیبَتِی فَاطِمَةُ مَا الَّذِی یُبْکِیکِ فَقَالَتْ أَخْشَی الضَّیْعَةَ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ یَا حَبِیبَتِی أَ مَا عَلِمْتِ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اطَّلَعَ عَلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَاخْتَارَ مِنْهَا أَبَاکِ فَبَعَثَهُ بِرِسَالَتِهِ ثُمَّ اطَّلَعَ اطِّلَاعَةً فَاخْتَارَ مِنْهَا بَعْلَکِ وَ أَوْحَی إِلَیَّ أَنْ أُنْکِحَکِ إِیَّاهُ یَا فَاطِمَةُ وَ نَحْنُ أَهْلُ بَیْتٍ قَدْ أَعْطَانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سَبْعَ خِصَالٍ لَمْ یُعْطِ أَحَداً قَبْلَنَا وَ لَا یُعْطِی أَحَداً بَعْدَنَا أَنَا خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ أَکْرَمُ النَّبِیِّینَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَحَبُّ الْمَخْلُوقِینَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنَا أَبُوکِ وَ وَصِیِّی خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ وَ أَحَبُّهُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ بَعْلُکِ وَ شَهِیدُنَا خَیْرُ الشُّهَدَاءِ وَ أَحَبُّهُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَمُّ أَبِیکِ وَ عَمُّ بَعْلِکِ وَ مِنَّا مَنْ لَهُ جَنَاحَانِ یَطِیرُ فِی الْجَنَّةِ مَعَ الْمَلَائِکَةِ حَیْثُ یَشَاءُ وَ هُوَ ابْنُ عَمِّ أَبِیکِ وَ أَخُو بَعْلِکِ وَ مِنَّا سِبْطَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ هُمَا ابْنَاکِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ هُمَا سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَبُوهُمَا وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ خَیْرٌ مِنْهُمَا یَا فَاطِمَةُ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ إِنَّ مِنْهُمَا مَهْدِیَّ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِذَا صَارَتِ الدُّنْیَا هَرْجاً وَ مَرْجاً وَ تَظَاهَرَتِ الْفِتَنُ وَ انْقَطَعَتِ السُّبُلُ وَ أَغَارَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ فَلَا کَبِیرٌ یَرْحَمُ صَغِیراً وَ لَا صَغِیرٌ یُوَقِّرُ کَبِیراً فَیَبْعَثُ اللَّهُ عِنْدَ ذَلِکَ مِنْهُمَا مَنْ یَفْتَحُ حُصُونَ الضَّلَالَةِ وَ قُلُوباً غُلْفاً یَقُومُ بِالدِّینِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ کَمَا قُمْتُ بِهِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ وَ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً یَا فَاطِمَةُ لَا تَحْزَنِی وَ لَا تَبْکِی فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْحَمُ بِکِ وَ أَرْأَفُ عَلَیْکِ مِنِّی وَ ذَلِکِ لِمَکَانِکِ مِنِّی وَ مَوْقِعِکِ مِنْ قَلْبِی قَدْ زَوَّجَکِ اللَّهُ زَوْجَکِ وَ هُوَ أَعْظَمُهُمْ حَسَباً وَ أَکْرَمُهُمْ مَنْصَباً وَ أَرْحَمُهُمْ بِالرَّعِیَّةِ وَ أَعْدَلُهُمْ بِالسَّوِیَّةِ وَ أَبْصَرُهُمْ بِالْقَضِیَّةِ وَ قَدْ سَأَلْتُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ تَکُونِی أَوَّلَ مَنْ یَلْحَقُنِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَمْ تَبْقَ فَاطِمَةُ بَعْدَهُ إِلَّا خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ یَوْماً حَتَّی أَلْحَقَهَا اللَّهُ بِهِ علیه السلام.

السَّادِسُ فِی أَنَّ الْمَهْدِیَّ هُوَ الْحُسَیْنِیُّ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَیْفَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَذَکَّرَنَا مَا هُوَ کَائِنٌ ثُمَّ قَالَ لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّی یَبْعَثَ رَجُلًا مِنْ وُلْدِی اسْمُهُ اسْمِی فَقَامَ

ص: 79

سَلْمَانُ رحمه الله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مِنْ أَیِّ وُلْدِکَ هُوَ قَالَ مِنْ وَلَدِی هَذَا وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام.

السَّابِعُ فِی الْقَرْیَةِ الَّتِی یَخْرُجُ مِنْهَا الْمَهْدِیُّ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَخْرُجُ الْمَهْدِیُّ مِنْ قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا کرعَةُ.

الثَّامِنُ فِی صِفَةِ وَجْهِ الْمَهْدِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَیْفَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمَهْدِیُّ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِی وَجْهُهُ کَالْکَوْکَبِ الدُّرِّیِّ.

التَّاسِعُ فِی صِفَةِ لَوْنِهِ وَ جِسْمِهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَیْفَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمَهْدِیُّ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِی لَوْنُهُ لَوْنٌ عَرَبِیٌّ وَ جِسْمُهُ جِسْمٌ إِسْرَائِیلِیٌّ عَلَی خَدِّهِ الْأَیْمَنِ خَالٌ کَأَنَّهُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً یَرْضَی فِی خِلَافَتِهِ أَهْلُ الْأَرْضِ وَ أَهْلُ السَّمَاءِ وَ الطَّیْرُ فِی الْجَوِّ.

الْعَاشِرُ فِی صِفَةِ جَبِینِهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمَهْدِیُّ مِنَّا أَجْلَی الْجَبِینِ أَقْنَی الْأَنْفِ.

الْحَادِی عَشَرَ فِی صِفَةِ أَنْفِهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: الْمَهْدِیُّ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ رَجُلٌ مِنْ أُمَّتِی أَشَمُّ الْأَنْفِ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً.

الثَّانِی عَشَرَ فِی خَالِهِ عَلَی خَدِّهِ الْأَیْمَنِ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ الْبَاهِلِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الرُّومِ أَرْبَعُ هُدَنٍ یَوْمُ الرَّابِعَةِ عَلَی یَدِ رَجُلٍ مِنْ آلِ هِرَقْلَ یَدُومُ سَبْعَ سِنِینَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ عَبْدِ الْقَیْسِ یُقَالُ لَهُ الْمُسْتَوْرِدُ بْنُ غَیْلَانَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ إِمَامُ النَّاسِ یَوْمَئِذٍ قَالَ الْمَهْدِیُّ علیه السلام مِنْ وُلْدِی ابْنُ أَرْبَعِینَ سَنَةً کَأَنَّ وَجْهَهُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ فِی خَدِّهِ الْأَیْمَنِ خَالٌ أَسْوَدُ عَلَیْهِ عَبَاءَتَانِ قِطْرِیَّتَانِ کَأَنَّهُ مِنْ رِجَالِ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَسْتَخْرِجُ الْکُنُوزَ وَ یَفْتَحُ مَدَائِنَ الشِّرْکِ.

الثَّالِثَ عَشَرَ قَوْلُهُ علیه السلام الْمَهْدِیُّ أَفْرَقُ الثَّنَایَا بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَیَبْعَثَنَّ اللَّهُ مِنْ عِتْرَتِی رَجُلًا أَفْرَقَ الثَّنَایَا أَجْلَی الْجَبْهَةِ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا یَفِیضُ الْمَالُ فَیْضاً.

ص: 80

الرَّابِعَ عَشَرَ فِی ذِکْرِ الْمَهْدِیِّ علیه السلام وَ هُوَ إِمَامٌ صَالِحٌ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَکَرَ الدَّجَّالَ فَقَالَ فَتَنْفِی الْمَدِینَةُ الْخَبَثَ کَمَا یَنْفِی الْکِیرُ خَبَثَ الْحَدِیدِ وَ یُدْعَی ذَلِکَ الْیَوْمُ یَوْمَ الْخَلَاصِ فَقَالَتْ أُمُّ شَرِیکٍ فَأَیْنَ الْعَرَبُ یَوْمَئِذٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ هُمْ قَلِیلٌ یَوْمَئِذٍ وَ جُلُّهُمْ بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ إِمَامُهُمُ الْمَهْدِیُّ رَجُلٌ صَالِحٌ.

الْخَامِسَ عَشَرَ فِی ذِکْرِ الْمَهْدِیِّ علیه السلام وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُهُ عِیَاناً لِلنَّاسِ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَخْرُجُ الْمَهْدِیُّ فِی أُمَّتِی یَبْعَثُهُ اللَّهُ عِیَاناً لِلنَّاسِ یَتَنَعَّمُ الْأُمَّةُ وَ تَعِیشُ الْمَاشِیَةُ وَ تُخْرِجُ الْأَرْضُ نَبَاتَهَا وَ یُعْطِی الْمَالَ صِحَاحاً.

السَّادِسَ عَشَرَ فِی قَوْلِهِ علیه السلام عَلَی رَأْسِهِ غَمَامَةٌ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَخْرُجُ الْمَهْدِیُّ وَ عَلَی رَأْسِهِ غَمَامَةٌ فِیهَا مُنَادٍ یُنَادِی هَذَا الْمَهْدِیُّ خَلِیفَةُ اللَّهِ فَاتَّبِعُوهُ.

السَّابِعَ عَشَرَ فِی قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله عَلَی رَأْسِهِ مَلَکٌ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَخْرُجُ الْمَهْدِیُّ وَ عَلَی رَأْسِهِ مَلَکٌ یُنَادِی هَذَا الْمَهْدِیُّ فَاتَّبِعُوهُ.

الثَّامِنَ عَشَرَ فِی بِشَارَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أُمَّتَهُ بِالْمَهْدِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أُبَشِّرُکُمْ بِالْمَهْدِیِّ یُبْعَثُ فِی أُمَّتِی عَلَی اخْتِلَافٍ مِنِ النَّاسِ وَ زَلَازِلَ فَیَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً یَرْضَی عَنْهُ سَاکِنُ السَّمَاءِ وَ سَاکِنُ الْأَرْضِ یَقْسِمُ الْمَالَ صِحَاحاً فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ وَ مَا صِحَاحاً قَالَ السَّوِیَّةُ بَیْنَ النَّاسِ.

التَّاسِعَ عَشَرَ فِی اسْمِ الْمَهْدِیِّ علیه السلام وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی یَمْلِکَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یُوَاطِئُ اسْمُهُ اسْمِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً.

الْعِشْرُونَ فِی کُنْیَتِهِ علیه السلام وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَیْفَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَبَعَثَ اللَّهُ فِیهِ رَجُلًا اسْمُهُ اسْمِی وَ خُلُقُهُ خُلُقِی

ص: 81

یُکَنَّی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام.

الْحَادِی وَ الْعِشْرُونَ فِی ذِکْرِ اسْمِهِ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَذْهَبُ الدُّنْیَا حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یُوَاطِئُ اسْمُهُ اسْمِی وَ اسْمُ أَبِیهِ اسْمَ أَبِی یَمْلَؤُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً.

الثَّانِی وَ الْعِشْرُونَ فِی ذِکْرِ عَدْلِهِ علیه السلام وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَتُمْلَأَنَّ الْأَرْضُ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً ثُمَّ لَیَخْرُجَنَّ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی حَتَّی یَمْلَأَهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً [عُدْوَاناً] وَ ظُلْماً.

الثَّالِثُ وَ الْعِشْرُونَ فِی خُلُقِهِ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زِرٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یُوَاطِئُ اسْمُهُ اسْمِی وَ خُلُقُهُ خُلُقِی یَمْلَؤُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا.

الرَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ فِی عَطَائِهِ علیه السلام بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَکُونُ عِنْدَ انْقِطَاعٍ مِنَ الزَّمَانِ وَ ظُهُورٍ مِنَ الْفِتَنِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ الْمَهْدِیُّ یَکُونُ عَطَاؤُهُ هَنِیئاً.

الْخَامِسُ وَ الْعِشْرُونَ فِی ذِکْرِ الْمَهْدِیِّ علیه السلام وَ عِلْمِهِ بِسُنَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی وَ یَعْمَلُ بِسُنَّتِی وَ یُنَزِّلُ اللَّهُ لَهُ الْبَرَکَةَ مِنَ السَّمَاءِ وَ تُخْرِجُ الْأَرْضُ بَرَکَتَهَا وَ تُمْلَأُ بِهِ الْأَرْضُ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ یَعْمَلُ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ سَبْعَ سِنِینَ وَ یَنْزِلُ بَیْتَ الْمَقْدِسِ.

السَّادِسُ وَ الْعِشْرُونَ فِی مَجِیئِهِ وَ رَایَاتِهِ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ ثَوْبَانَ أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا رَأَیْتُمُ الرَّایَاتِ السُّودَ قَدْ أَقْبَلَتْ مِنْ خُرَاسَانَ فَائْتُوهَا وَ لَوْ حَبْواً عَلَی الثَّلْجِ فَإِنَّ فِیهَا خَلِیفَةَ اللَّهِ الْمَهْدِیَّ.

السَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ فِی مَجِیئِهِ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: بَیْنَا نَحْنُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَتْ فِتْیَةٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمَّا رَآهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اغْرَوْرَقَتْ عَیْنَاهُ وَ تَغَیَّرَ لَوْنُهُ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا نَزَالُ نَرَی فِی وَجْهِکَ شَیْئاً

ص: 82

نَکْرَهُهُ فَقَالَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ اخْتَارَ اللَّهُ لَنَا الْآخِرَةَ عَلَی الدُّنْیَا وَ إِنَّ أَهْلَ بَیْتِی سَیَلْقَوْنَ بَعْدِی بَلَاءً وَ تَشْرِیداً وَ تَطْرِیداً حَتَّی یَأْتِیَ قَوْمٌ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ وَ مَعَهُمْ رَایَاتٌ سُودٌ فَیَسْأَلُونَ الْحَقَّ فَلَا یُعْطَوْنَهُ فَیُقَاتِلُونَ وَ یُنْصَرُونَ فَیُعْطَوْنَ مَا سَأَلُوا فَلَا یَقْبَلُونَ حَتَّی یَدْفَعُوهُ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فَیَمْلَؤُهَا قِسْطاً کَمَا مَلَئُوهَا جَوْراً فَمَنْ أَدْرَکَ ذَلِکَ مِنْکُمْ فَلْیَأْتِهِمْ وَ لَوْ حَبْواً عَلَی الثَّلْجِ.

الثَّامِنُ وَ الْعِشْرُونَ فِی مَجِیئِهِ علیه السلام وَ عَوْدِ الْإِسْلَامِ بِهِ عَزِیزاً وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَیْفَةَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: وَیْحَ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ مُلُوکٍ جَبَابِرَةٍ کَیْفَ یَقْتُلُونَ وَ یُخِیفُونَ الْمُطِیعِینَ إِلَّا مَنْ أَظْهَرَ طَاعَتَهُمْ فَالْمُؤْمِنُ التَّقِیُّ یُصَانِعُهُمْ بِلِسَانِهِ وَ یَفِرُّ مِنْهُمْ بِقَلْبِهِ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُعِیدَ الْإِسْلَامَ عَزِیزاً فَصَمَ کُلَّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ هُوَ الْقَادِرُ عَلَی مَا یَشَاءُ أَنْ یُصْلِحَ أُمَّةً بَعْدَ فَسَادِهَا فَقَالَ علیه السلام یَا حُذَیْفَةُ لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّی یَمْلِکَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی تَجْرِی الْمَلَاحِمُ عَلَی یَدَیْهِ وَ یُظْهِرُ الْإِسْلَامَ لَا یُخْلِفُ وَعْدَهُ وَ هُوَ سَرِیعُ الْحِسَابِ.

التَّاسِعُ وَ الْعِشْرُونَ فِی تَنَعُّمِ الْأُمَّةِ فِی زَمَنِ الْمَهْدِیِّ علیه السلام وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَتَنَعَّمُ أُمَّتِی فِی زَمَنِ الْمَهْدِیِّ علیه السلام نِعْمَةً لَمْ یَتَنَعَّمُوا قَبْلَهَا قَطُّ یُرْسَلُ السَّمَاءُ عَلَیْهِمْ مِدْرَاراً وَ لَا تَدَعُ الْأَرْضُ شَیْئاً مِنْ نَبَاتِهَا إِلَّا أَخْرَجَتْهُ.

الثَّلَاثُونَ فِی ذِکْرِ الْمَهْدِیِّ وَ هُوَ سَیِّدٌ مِنْ سَادَاتِ الْجَنَّةِ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: نَحْنُ بَنُو عَبْدِ الْمُطَّلِبِ سَادَاتُ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَنَا وَ أَخِی عَلِیٌّ وَ عَمِّی حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْمَهْدِیُّ.

الْحَادِی وَ الثَّلَاثُونَ فِی مُلْکِهِ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا لَیْلَةٌ لَمَلَکَ فِیهَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی.

الثَّانِی وَ الثَّلَاثُونَ فِی خِلَافَتِهِ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ ثَوْبَانَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یُقْتَلُ عِنْدَ کَنْزِکُمْ ثَلَاثَةٌ کُلُّهُمُ ابْنُ خَلِیفَةٍ ثُمَّ لَا یَصِیرُ إِلَی وَاحِدٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَجِی ءُ الرَّایَاتُ السُّودُ فَیَقْتُلُونَهُمْ قَتْلًا لَمْ یُقْتَلْهُ قَوْمٌ ثُمَّ یَجِی ءُ خَلِیفَةُ اللَّهِ الْمَهْدِیُّ فَإِذَا سَمِعْتُمْ بِهِ فَأْتُوهُ فَبَایِعُوهُ فَإِنَّهُ خَلِیفَةُ اللَّهِ الْمَهْدِیُّ.

ص: 83

الثَّالِثُ وَ الثَّلَاثُونَ فِی قَوْلِهِ علیه السلام إِذَا سَمِعْتُمْ بِالْمَهْدِیِّ فَأْتُوهُ فَبَایِعُوهُ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ ثَوْبَانَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: تَجِی ءُ الرَّایَاتُ السُّودُ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ کَأَنَّ قُلُوبَهُمْ زُبَرُ الْحَدِیدِ فَمَنْ سَمِعَ بِهِمْ فَلْیَأْتِهِمْ فَبَایَعَهُمْ وَ لَوْ حَبْواً عَلَی الثَّلْجِ.

الرَّابِعُ وَ الثَّلَاثُونَ فِی ذِکْرِ الْمَهْدِیِّ وَ بِهِ یُؤَلِّفُ اللَّهُ بَیْنَ قُلُوبِ الْعِبَادِ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مِنَّا آلَ مُحَمَّدٍ الْمَهْدِیُّ أَمْ مِنْ غَیْرِنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا بَلْ مِنَّا یَخْتِمُ اللَّهُ بِهِ الدِّینَ کَمَا فَتَحَ بِنَا وَ بِنَا یُنْقَذُونَ مِنَ الْفِتَنِ کَمَا أُنْقِذُوا مِنَ الشِّرْکِ وَ بِنَا یُؤَلِّفُ اللَّهُ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ بَعْدَ عَدَاوَةِ الْفِتْنَةِ إِخْوَاناً کَمَا أَلَّفَ بَیْنَهُمْ بَعْدَ عَدَاوَةِ الشِّرْکِ إِخْوَاناً فِی دِینِهِمْ.

الْخَامِسُ وَ الثَّلَاثُونَ فِی قَوْلِهِ علیه السلام لَا خَیْرَ فِی الْعَیْشِ بَعْدَ الْمَهْدِیِّ علیه السلام وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا لَیْلَةٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ تِلْکَ اللَّیْلَةَ حَتَّی یَمْلِکَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یُوَاطِئُ اسْمُهُ اسْمِی وَ اسْمُ أَبِیهِ اسْمَ أَبِی یَمْلَؤُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ یَقْسِمُ الْمَالَ بِالسَّوِیَّةِ وَ یَجْعَلُ اللَّهُ الْغِنَی فِی قُلُوبِ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَیَمْلِکُ سَبْعاً أَوْ تِسْعاً لَا خَیْرَ فِی الْعَیْشِ بَعْدَ الْمَهْدِیِّ.

السَّادِسُ وَ الثَّلَاثُونَ فِی ذِکْرِ الْمَهْدِیِّ وَ بِیَدِهِ تُفْتَحُ الْقُسْطَنْطِینِیَّةُ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی یَمْلِکَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَفْتَحُ الْقُسْطَنْطِینِیَّةَ وَ جَبَلَ الدَّیْلَمِ وَ لَوْ لَمْ یَبْقَ إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّی یَفْتَحَهَا.

السَّابِعُ وَ الثَّلَاثُونَ فِی ذِکْرِ الْمَهْدِیِّ وَ هُوَ یَجِی ءُ بَعْدَ مُلُوکٍ جَبَابِرَةٍ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ قَیْسِ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: سَیَکُونُ بَعْدِی خُلَفَاءُ وَ مِنْ بَعْدِ الْخُلَفَاءِ أُمَرَاءُ وَ مِنْ بَعْدِ الْأُمَرَاءِ مُلُوکٌ جَبَابِرَةٌ ثُمَّ یَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً.

الثَّامِنُ وَ الثَّلَاثُونَ فِی قَوْلِهِ علیه السلام مِنَّا الَّذِی یُصَلِّی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام خَلْفَهُ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مِنَّا الَّذِی یُصَلِّی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام خَلْفَهُ.

ص: 84

التَّاسِعُ وَ الثَّلَاثُونَ وَ هُوَ یُکَلِّمُ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَنْزِلُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام فَیَقُولُ أَمِیرُهُمُ الْمَهْدِیُّ تَعَالَ صَلِّ بِنَا فَیَقُولُ أَلَا إِنَّ بَعْضَکُمْ عَلَی بَعْضٍ أُمَرَاءُ تَکْرِمَةً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ.

الْأَرْبَعُونَ فِی قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَهْدِیِّ علیه السلام وَ بِإِسْنَادِهِ یَرْفَعُهُ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْإِمَامِ حَدَّثَهُ أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ الْمَنْصُورَ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَنْ تَهْلِکَ أُمَّةٌ أَنَا فِی أَوَّلِهَا وَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ فِی آخِرِهَا وَ الْمَهْدِیُّ فِی وَسَطِهَا.

**[ترجمه]علی بن عیسی اربلی در کشف الغمه می نویسد: «چهل حدیث درباره مهدی موعود علیه السّلام به دست آورده ام که حافظ ابو نعیم اصفهانی آنها را جمع آوری کرده و من هم به ترتیبی که او ذکر نموده، می آورم و فقط شخص راوی را که از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده، نام می برم:

حدیث اول: ابو سعید خدری از پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت کرده است که فرمود: «مهدی از میان امت من برخاسته شود. مدت سلطنت او اگر کوتاه باشد، هفت سال، وگرنه هشت سال، وگرنه نه سال است. همه امت من در زمان ظهور او چنان مرفه الحال زندگی کنند که قبل از وی هیچ برّ و فاجری بدان نعمت نرسیده باشند. آسمان باران رحمت خود را بر آنان می بارد و زمین از روییدنی های خود چیزی فرو نمی گذارد.»

حدیث دوم: درباره یادی از مهدی علیه السّلام و این است که او از عترت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است: ابو سعید خدری می گوید: پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «زمین پر از ظلم و ستم گردد، آنگاه مردی از عترت من قیام کند و آن را پر از عدل و داد گرداند و هفت سال یا نه سال سلطنت کند.»

حدیث سوم: ابو سعید خدری نقل کرده که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «دنیا تمام نمی شود تا اینکه مردی از اهل بیت من به سلطنت رسد و او زمین را که آکنده از ظلم شده، پر از عدل و داد کند و مدت سلطنتش هفت سال است.»

حدیث چهارم: در فرمایش حضرت به فاطمه علیهاالسّلام که مهدی فرزند فاطمه علیهاالسّلام است: زهری از امام زین العابدین و آن حضرت از پدرش علیهماالسّلام روایت کرده که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم، به فاطمه زهرا سلام اللَّه علیها فرمود: «مهدی از فرزندان تو است.»

حدیث پنجم: در فرمایش حضرت صلی الله علیه و آله و سلم که مهدی این امت از حسن و حسین علیهم السّلام است: علی بن هلال از پدرش روایت کرده که گفت: در مرض منجر به موت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم به خدمتش رسیدم. دیدم فاطمه زهرا علیهاالسّلام در بالین حضرت نشسته و گریه می کند. چون صدای گریه اش بلند شد، پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله سر خود را به سمت او برده و فرمود: «محبوب من، فاطمه جان! چرا گریه می کنی؟» عرض کرد: «می ترسم بعد از شما احترام ما از دست برود؟» فرمود: «عزیز من! مگر نمی دانی که خداوند به اهل زمین نگاهی کرد و پدرت را از میان آنان برگزید و به رسالت مبعوث کرد؛ سپس نظر کرد و شوهرت را انتخاب فرمود و به من وحی کرد که تو را به او همسری او درآورم؟ فاطمه جان! ما اهل بیتی هستیم که خداوند عزوجل هفت فضیلت به ما عطا فرموده که به هیچ کس قبل و بعد از ما عطا نفرموده است و آن اینکه: من خاتم و اکرم انبیا نزد خداوند عزوجل و محبوب ترین بندگان نزد خدای عزوجل و با این امتیازات، پدر تو هستم؛ جانشین من بهترین جانشینان پیغمبران و محبوب ترین آنها نزد خداوند عزوجل است و او شوهر تو است؛ شهید ما بهترین شهدا و محبوب ترین آنان نزد خداوند عزوجل است و او حمزة بن عبدالمطلب عموی پدر و شوهرت است؛ و آن کس که با دو بال هر کجا که خواهد در بهشت با فرشتگان طیران می کند، پسر عموی پدرت و برادر شوهرت، از ماست؛ دو سبط این امت که حسن و حسین دو فرزند تو و دو آقای اهل بهشتند از ما هستند و به خدایی که مرا به حق مبعوث کرد قسم که پدرشان افضل از آنهاست. فاطمه جان! به خداوندی که مرا به راستی برانگیخته، مهدی این امت نیز از ایشان است. آن هنگام که دنیا هرج و مرج شود، آشوب ها پدید آید، راه ها مسدود گردد، اموال یک دیگر را به غارت برند، نه بزرگ تر به کوچک تر رحم کند و نه کوچک تر احترام بزرگ تر را نگه دارد، خداوند کسی را از نسل آن دو برانگیزد که قلعه های ضلالت و دل های قفل زده را بگشاید و اساس دین را در آخرالزمان استوار کند - چنان که من در آخرالزمان (دوره نبوت) پایدار کردم - و زمین را که انباشته از ظلم شده باشد، پر از عدل کند. فاطمه جان! غمگین مباش و گریه مکن که خداوند از من نسبت به تو مهربان تر و رحیم تر است، و این از روی احترامی است که نزد من داری و محبتی است که من به تو دارم. خداوند تو را به شوهری تزویج کرد که از لحاظ بزرگی و حسب و منصب و رعیت پروری و حکومت و قضاوت، از همه مردم بزرگ تر، گرامی تر، مهربان تر، عادل تر و بیناتر است. من از خداوند عزوجل درخواست کردم که تو نخستین کس باشی که از میان اهل بیت من به من بپیوندی!» علی علیه السّلام فرمود: «فاطمه بیش از هفتاد و پنج روز بعد از پیغمبر زنده نبود و پس از آن، خداوند او را به پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم بپیوست.»

حدیث ششم: درباره اینکه مهدی از نسل امام حسین علیه السّلام است: حذیفة بن الیمان می گوید: پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم خطبه ای ایراد فرمود و آنچه می باید اتفاق بیفتد، به ما اطلاع داد. سپس فرمود: «اگر از عمر دنیا جز یک روز بیشتر نمانده باشد، خداوند آن روز را چندان دراز گرداند تا مردی از اولاد من را برانگیزد که همنام من باشد.» سلمان برخاست و عرض کرد: «یا رسول اللَّه! از کدام فرزند شما خواهد بود؟» فرمود: «از این فرزندم.» و دست روی شانه حسین علیه السّلام گذاشت.

حدیث هفتم: درباره قریه ای که مهدی از آن جا قیام می کند: عبداللَّه بن عمر می گوید: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «مهدی از قریه ای قیام می کند که آن را « کرعه» می گویند.»

حدیث هشتم: درباره وصف رخسار نازنین حضرت: حذیفه از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده که فرمود: «مهدی مردی از فرزندان من است که رویش چون ستاره تابان است.» حدیث نهم: درباره وصف رنگ و اندام او: حذیفه روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: «مهدی مردی از اولاد من است که رنگ بدن او، رنگ نژاد عرب و اندامش مانند اندام بنی اسرائیل است (یعنی با صلابت و قوی پی است). در گونه راست وی خالی است که چون ستاره تابناکی بدرخشد. او زمین را که آکنده از ظلم شده، پر از عدل می کند. در روزگار خلافت وی، ساکنان زمین و آسمان و پرندگان هوا خشنود خواهند بود.»

حدیث دهم: درباره وصف پیشانی او: ابو سعید خدری می گوید: پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «مهدی ما پیشانی اش روشن و وسط بینی اش برآمده است.»

حدیث یازدهم: درباره وصف بینی او: ابو سعید خدری از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: «مهدی ما اهل بیت، مردی از امت من است که وسط بینی اش برآمده و او زمین را که سرشار از ظلم شده، پر از عدل کند.»

حدیث دوازدهم: درباره وصف خال گونه راست او: ابو امامه باهلی از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: «میان شما و رومیان چهار صلح است. چهارمین آن به دست مردی از نسل هرقل خواهد بود و هفت سال دوام می یابد.» مردی از طایفه عبد قیس به نام مستورد بن بجیلان عرض کرد: «یا رسول اللَّه! در آن روز پیشوای مردم کیست؟» فرمود پیشوای مردم، مهدی علیه السّلام است که از فرزندان من است و چون ظهور کند، به صورت مرد چهل ساله خواهد بود. رویش چون ستاره تابان می درخشد و در سمت راست رخسارش، خال سیاهی قرار دارد. دو عبای قطری پوشیده (و از لحاظ سلامت بنیه) گویی از مردان بنی اسرائیل است. او ذخایر زمین را استخراج کند و شهرهای شرک را بگشاید.»

حدیث سیزدهم: درباره وصف دندان های وی که میان آنها باز است: عبدالرحمن بن عوف روایت کرده که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خداوند از عترت من مردی را برانگیزد که میان دندان هایش باز و رویش روشن باشد، زمین را پر از عدل کند و به مردم اموال فراوان بخشد.»

حدیث چهاردهم: درباره اینکه آن حضرت، امامی صالح است: ابو امامه نقل می کند که رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله برای ما خطبه ای ایراد کرده و در ضمن از دجال نام برده و فرمود: «پس شهر مدینه را از پلیدی ها پاک می کند، چنان که کوره آهنگری کثافات فلزات را پاک می کند. آن روز اعلام خواهند کرد که امروز، روز آزادی است.» ام شریک عرض کرد: «یا رسول اللَّه! عرب در آن روز کجا خواهند بود؟» فرمود: «در آن روز آنها اندکی بیش نیستند. بیشتر آنان در بیت المقدس هستند و پیشوای آنها مهدی خواهد بود که مردی صالح است.»

حدیث پانزدهم: درباره مهدی علیه السّلام و اینکه خداوند او را به طور آشکار برانگیخته کند: ابو سعید خدری روایت می کند که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «مهدی میان امت من قیام خواهد کرد و خداوند او را به طور آشکار برای مردم برانگیزد. مردم در رفاه و چهارپایان در آسایش باشند و زمین، روییدنی های خود را بیرون دهد و او اموال را به طور مساوی میان مردم تقسیم کند.»

حدیث شانزدهم: درباره این قول پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که ابر بر سر او سایه می افکند: عبداللَّه بن عمر نقل کرده که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «مهدی در حالی که قطعه ابری بر سر او سایه افکنده، قیام می کند. در آن وقت گوینده ای اعلام خواهد داشت که این مهدی خلیفة اللَّه است، از وی پیروی کنید.»

حدیث هفدهم: درباره این قول پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که بالای سر مهدی فرشته ای است: عبداللَّه بن عمر می گوید: پیغمبرصلی اللَّه علیه و آله فرمود: «مهدی در حالی قیام می کند که فرشته ای بالای سر او قرار دارد و می گوید: «مهدی این است؛ از وی پیروی کنید.» حدیث هجدهم: درباره مژده پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم به ظهور مهدی علیه السّلام: ابو سعید خدری از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده که فرمود: «شما را مژده به ظهور مهدی می دهم که به هنگام انقلاب احوال مردم و اوضاع متزلزل، قیام کند و زمین را که مملو از ظلم و ستم شده، پر از عدل و داد کند. ساکنان آسمان و زمین از حکومت او راضی خواهند بود و اموال را صحیحا میان مردم قسمت کند.» مردی از حضرت پرسید: «صحیحا یعنی چه؟» فرمود: «یعنی علی السویه بین مردم تقسیم می کند.»

حدیث نوزدهم: درباره نام مهدی علیه السّلام: عبداللَّه

بن عمر از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: «قیامت بر پا نمی شود، مگر اینکه مردی از اهل بیت من به سلطنت رسد که نامش مطابق نام من باشد و زمین را که پر از ظلم و جور شده، پر از عدل و داد کند.»

حدیث بیستم: درباره کنیه مهدی علیه السّلام: حذیفه از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: «اگر از عمر دنیا جز یک روز نمانده باشد، خداوند در آن روز مردی برانگیزد که نامش نام من، خویش چون خوی من و کنیه اش ابو عبداللَّه است.»

حدیث بیست و یکم: درباره نام مهدی علیه السّلام: عبداللَّه بن عمر از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: «عمر دنیا به پایان نمی رسد تا وقتی که خداوند مردی از اهل بیت مرا برانگیزد که نامش نام من و نام پدرش نام پدر من است. او دنیا را که آکنده از ظلم و جور شده، پر از عدل و داد کند.»

حدیث بیست و دوم: درباره عدل مهدی علیه السّلام: ابو سعید خدری از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: «حتما روزی فرا می رسد که زمین پر از ظلم و ستم می شود؛ حتما خداوند مردی از اهل بیت من را ظاهر می گرداند تا جهان را که آکنده از ظلم و جور شده، پر از عدل و داد کند.» حدیث بیست و سوم: درباره خوی مهدی علیه السّلام: عبداللَّه عمر روایت کرده که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «مردی از اهل بیت من خواهد آمد که نامش مطابق نام من و خویش چون خوی من است و او جهان را پر از عدل و داد کند.»

حدیث بیست و چهارم: درباره بخشش مهدی علیه السّلام: ابو سعید خدری گفت: رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «در آخرالزمان و موقعی که آشوب ها پدید آید، مردی به سلطنت رسد که بخشش او گوارا باشد.»

حدیث بیست و پنجم: درباره علم مهدی به سنت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم: ابو سعید خدری روایت کرده که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «مردی از اهل بیت من به سلطنت خواهد رسید که به سنت من (آن طور که باید) عمل کند؛ خداوند از آسمان برای وی برکت فرستد؛ زمین برکتش را بیرون دهد و او زمین را که پر از ظلم و ستم شده، پر از عدل کند. او هفت سال بر این امت سلطنت کند و به بیت المقدس در آید.»

حدیث بیست و ششم: درباره آمدن مهدی علیه السّلام با پرچم ها: ثوبان از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله روایت کرده که فرمود: «چون پرچم های سیاه ببینید که از خراسان می آید، به استقبال آن بشتابید، هر چند با رفتن از روی برف باشد، چه که مهدی خلیفة اللَّه، در آن جماعت است.»

حدیث بیست و هفتم: درباره آمدن وی از جانب مشرق: عبداللَّه بن عمر می گوید: روزی در خدمت پیغمبرصلی اللَّه علیه و آله بودیم که عده ای از جوانان بنی هاشم آمدند. از مشاهده آنها دیدگان پیغمبر پر از اشک شد و رنگ مبارکش تغییر کرد. اصحاب عرض کردند: «یا رسول اللَّه! سیمای مبارکتان گرفته است، ما نمی توانیم شما را بدین حالت ببینیم.» فرمود: «ما اهل بیتی هستیم که خداوند برای ما، آخرت را بر دنیا ترجیح داده است. بعد از این اهل بیتم مصیبت ها می بینند و از وطن آواره و مطرود می گردند، تا آن وقت که مردمی که از جانب مشرق با پرچم های سیاه به طلب حق قیام کنند. این حق را به آنها نمی دهند تا جنگ کنند و پیروزی یابند، حق را بگیرند و آن را به مردی از اهل بیت من بسپارند که دنیا را که آکنده از ظلم شده، پر از عدل کند. هر کس آن زمان را درک کند، باید به آنها بپیوندد، اگر چه به راه رفتن از روی برف باشد.»

حدیث بیست و هشتم: درباره آمدن مهدی و تجدید عظمت اسلام به سبب ظهور او: حذیفه روایت کرده که از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله شنیدم که می فرمود: «وای بر این امت از سلطه ای که پادشاهان ستمگر بر آنها پیدا می کنند، آنها را کشته و مؤمنین را به وحشت می اندازند، مگر کسی که فرمان آنها را گردن نهد! شخص با ایمان به زبان با آنها می سازد، ولی قلبا از آنان می گریزد. چون خداوند عزوجل اراده فرماید که عزت اسلام را تجدید کند، شوکت هر ستمگر جباری را در هم می شکند. و خدای توانا قادر است بر هر چه که بخواهد؛ که امتی را که در میان فساد افتاده اند، به ساحل صلاح آورد.» سپس فرمود: «ای حذیفه! اگر از عمر دنیا جز یک روز نمانده باشد، خداوند آن روز را چندان دراز گرداند تا مردی از اهل بیت من به سلطنت رسد که با بی دینان جنگ ها خواهد کرد و اسلام را آشکار سازد. و خدا خلف وعد نکرده و حساب رسی سریع است.»

حدیث بیست و نهم: درباره رفاه و تنعّم مسلمانان در عصر مهدی علیه السّلام: ابو سعید خدری از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: «امت من در زمان مهدی، چنان در فراخی معیشت به سر برند که هیچ گاه پیش از آن ندیده باشند. آسمان پی در پی برکات خود را برای آنان فرو می ریزد و زمین آنچه را که دارد، بیرون می دهد.»

حدیث سی ام: درباره اینکه مهدی یکی از سروران اهل بهشت است: انس بن مالک روایت کرده که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «ما فرزندان عبدالمطلب سروران اهل بهشتیم، یعنی من، برادرم علی، عمویم حمزه، جعفر (بن ابی طالب)، حسن، حسین و مهدی.» حدیث سی و یکم: درباره سلطنت مهدی علیه السّلام: ابو هریره می گوید: پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «اگر از عمر دنیا جز یک شب نماند، در همان شب مردی از اهل بیت من به سلطنت رسد.»

حدیث سی و دوم: درباره خلافت مهدی: ثوبان از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: «نزد گنج شما سه نفر به قتل رسند که هر سه پسران خلیفه هستند و پس از آن، دیگر هیچ یک از آنها خلیفه نمی شود، تا آنکه مردمی با پرچم های سیاه سر رسند و طوری آنها را به قتل رسانند که هیچ قومی را بدان وضع نکشته باشند. سپس خلیفه خدا مهدی بیاید. چون بشنوید که ظهور کرده به سوی او رو آورید و با او بیعت کنید، زیرا او مهدی، خلیفه حقیقی خداوند است.»

حدیث سی و سوم: درباره این قول پیامبر صلی الله علیه و آله که وقتی خبر ظهور مهدی را شنیدید به سمت او آمده و با مهدی بیعت کنید: ثوبان از آن سرور روایت کرده که فرمود: «مردمی با پرچم های سیاه از جانب شرق پدید آیند که دل های آهنین دارند هر کس از آمدن آنها مطلع گردد، به سوی آنها رو آورد و با آنان بیعت کند، ولو با رفتن از روی برف باشد.»

حدیث سی و چهارم:در این باره که خدا به سبب او، بین دل های بندگان الفت ایجاد می کند: از حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت شده که فرمود: به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم عرض کردم: «یا رسول اللَّه! مهدی از ما آل محمد است یا از غیر ما؟» پیغمبر فرمود: «او از ماست؛ خداوند دین را به وسیله او ختم کند، چنان که توسط ما گشود؛ مردم، به وسیله ما از آشوب ها نجات یابند، چنان که از منجلاب شرک بیرون آمدند؛ دل های آنها را به هم پیوند دهد و بعد از دشمنی ها، آنها را با هم برادر کند، چنان که بعد از نجات از شرک، آنها را با هم برادر دینی کرد.»

حدیث سی و پنجم: درباره این قول پیامبر خدا که بعد از مهدی، زندگی سودی ندارد: عبداللَّه بن مسعود می گوید: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «اگر از عمر دنیا جز یک شب نماند، خداوند آن شب را چندان دراز گرداند تا مردی از اهل بیت من به سلطنت رسد که نامش نام من و نام پدرش نام پدر من است. او زمین را که آکنده از ظلم و جور شده باشد، پر از عدل و داد کند؛ اموال را بالسویه میان مردم تقسیم کند و خداوند دل های امت مرا بی نیاز گرداند. او هفت سال یا نه سال سلطنت کند و آنگاه بعد از مهدی، زندگانی سودی ندارد.»

حدیث سی و ششم: درباره اینکه قسطنطنیه به دست مهدی علیه السّلام فتح شود: ابو هریره از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله روایت کرده که فرمود: «پیش از آنکه قیامت شود، مردی از اهل بیت من به سلطنت رسد و قسطنطنیه و جبال دیلم را فتح کند. اگر یک روز از عمر دنیا باقی باشد، خداوند آن روز را چندان دراز گرداند تا آنجا را فتح کند.»

حدیث سی و هفتم: درباره اینکه مهدی بعد از پادشاهان ستمگر خواهد آمد: قیس بن جابر از پدرش و او از جدش، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت کرده که فرمود: «بعد از من خلفا خواهند بود، بعد از خلفا امرا و بعد از امرا، پادشاهان ستمگر بیایند. آنگاه مردی از اهل بیت من خواهد آمد که زمین را که پر از ظلم شده باشد، از عدل و داد پر کند.»

حدیث سی و هشتم: درباره اینکه فرمود: «از ما کسی است که عیسی پشت سرش نماز گزارد»: ابو سعید خدری از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده که فرمود: «آن کس که عیسی بن مریم پشت سر او نماز می گزارد، از من است.»

حدیث سی و نهم: در این باره که مهدی علیه السّلام، با عیسی بن مریم علیهماالسلام سخن می گوید: جابر بن عبداللَّه انصاری از آن حضرت روایت کرده که فرمود: «چون اصحاب مهدی قیام کنند، عیسی بن مریم از آسمان فرود آید و امیر قیام کنندگان به عیسی می گوید که بیا تا با تو نماز بگزاریم. عیسی می گوید: «برخی از شما از جانب خدا بر برخی دیگر امیر هستید تا این امر، لطف خدا نسبت به این امت باشد.» حدیث چهلم: درباره فرمایش حضرت صلی الله علیه و آله درباره مهدی علیه السّلام: عبداللَّه بن عباس از پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت کرده که فرمود: «امتی که من در اول آنها، عیسی بن مریم در آخر آنها و مهدی در وسط آنها باشیم، هرگز هلاک نمی شوند.»

**[ترجمه]

**[ترجمه]ابو داود در کتاب سنن، از سعید بن مسیب روایت کرده که گفت: نزد ام سلمه بودیم و صحبت مهدی را به میان آوردیم. ام سلمه گفت: از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: «مهدی از عترت من و از فرزندان فاطمه است.»

ابن ماجه در سنن، از علی علیه السّلام نقل کرده که پیغمبر فرمود: «مهدی از ما اهل بیت است. خداوند در یک شب کار امر فرج او را اصلاح می کند.»

**[ترجمه]

یَخْرُجُ یَعِیشُ خَمْساً أَوْ سَبْعاً أَوْ تِسْعاً زَیْدٌ الشَّاکُّ قَالَ قُلْنَا وَ مَا ذَاکَ قَالَ سِنِینَ قَالَ فَیَجِی ءُ إِلَیْهِ الرَّجُلُ فَیَقُولُ یَا مَهْدِیُّ أَعْطِنِی قَالَ فَیَحْثِی لَهُ فِی ثَوْبِهِ مَا اسْتَطَاعَ أَنْ یَحْمِلَهُ.

قَالَ الْحَافِظُ التِّرْمِذِیُّ حَدِیثٌ حَسَنٌ وَ قَدْ رُوِیَ مِنْ غَیْرِ وَجْهِ أَبِی سَعِیدٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَکُونُ فِی أُمَّتِیَ الْمَهْدِیُّ إِنْ قَصُرَ فَسَبْعٌ وَ إِلَّا فَتِسْعٌ یَتَنَعَّمُ فِیهِ أُمَّتِی نِعْمَةً لَمْ یَتَنَعَّمُوا مِثْلَهَا قَطُّ تُؤْتِی الْأَرْضُ أُکُلَهَا وَ لَا تَدَّخِرُ مِنْهُمْ شَیْئاً وَ الْمَالُ یَوْمَئِذٍ کُدُوسٌ یَقُومُ الرَّجُلُ فَیَقُولُ یَا مَهْدِیُّ أَعْطِنِی فَیَقُولُ خُذْ.

وَ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ زَوْجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَکُونُ اخْتِلَافٌ عِنْدَ مَوْتِ خَلِیفَةٍ فَیَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ هَارِباً إِلَی مَکَّةَ فَیَأْتِیهِ نَاسٌ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ فَیُخْرِجُونَهُ وَ هُوَ کَارِهٌ فَیُبَایِعُونَهُ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ وَ یُبْعَثُ إِلَیْهِ بَعْثُ الشَّامِ فَتَنْخَسِفُ بِهِمُ الْبَیْدَاءُ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ فَإِذَا رَأَی النَّاسُ ذَلِکَ أَتَاهُ أَبْدَالُ الشَّامِ وَ عَصَائِبُ أَهْلِ الْعِرَاقِ فَیُبَایِعُونَهُ ثُمَّ یَنْشَأُ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ أحواله [أَخْوَالُهُ] کَلْبٌ فَیَبْعَثُ إِلَیْهِمْ بَعْثاً

فَیَظْهَرُونَ عَلَیْهِمْ وَ ذَلِکَ بَعْثُ کَلْبٍ وَ الْخَیْبَةُ لِمَنْ لَمْ یَشْهَدْ غَنِیمَةَ کَلْبٍ فَیَقْسِمُ الْمَالَ وَ یَعْمَلُ فِی النَّاسِ بِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یُلْقِی الْإِسْلَامَ بِجِرَانِهِ إِلَی الْأَرْضِ فَیَلْبَثُ سَبْعَ سِنِینَ ثُمَّ یُتَوَفَّی وَ یُصَلِّی عَلَیْهِ الْمُسْلِمُونَ.

قَالَ أَبُو دَاوُدَ: قَالَ بَعْضُهُمْ عَنْ هِشَامٍ تِسْعَ سِنِینَ قَالَ أَبُو دَاوُدَ قَالَ غَیْرُ مُعَاذٍ عَنْ هِشَامٍ تِسْعَ سِنِینَ قَالَ هَذَا سِیَاقُ الْحُفَّاظِ کَالتِّرْمِذِیِّ وَ ابْنِ مَاجَةَ الْقَزْوِینِیِّ وَ أَبِی دَاوُدَ.

**[ترجمه]ابو سعید خدری روایت کرده که گفت: ترسیدم مبادا بعد از پیغمبر سوانحی روی دهد، لذا از پیغمبر صلی الله علیه و آله در این باره سؤال کردیم. حضرت فرمود: «مهدی در میان امت من ظهور کرده و پنج یا هفت یا نه سال زندگی کند ( تردید از زید است). راوی پرسید: «مهدی چقدر سلطنت می کند؟» فرمود چند سالی. آنگاه فرمود: «مردم می آیند و از وی طلب مال می کنند و او هم به قدری که آنها توانایی بردن دارند، در لباس آنها می ریزد.» ترمدی در پایان حدیث گفته که این حدیث حسن است و از غیر ابو سعید هم روایت شده است. نیز ابو سعید از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله نقل کرده که فرمود: «مهدی در امت من خواهد بود. چون ظهور کند حداقل هفت و حداکثر نه سال سلطنت کند. امت من در عصر او چنان متنعّم گردند که هیچ گاه به مانند آن را ندیده باشند!، زمین آنچه دارد بیرون می دهد و هیچ ذخیره نمی کند. اموال در آن روز، از بسیاری چون دانه هایی است که زیر پا ریخته باشد و چون کسی از مهدی طلب کند، می گوید: «بگیر!»

و از ام سلمه زوجه پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله روایت شده که گفت: «به هنگام مرگ یکی از خلفا، اختلافی پدید آید. پس مردی از اهل مدینه، به سوی مکه فرار کند. اهل مکه او را پذیرا شوند، او را با اصرار بیرون آورده و در بین رکن و مقام، با او بیعت کنند. آنگاه از جانب شام لشکری به دفع وی گسیل شود، ولی در بیابان بیداء بین مکه و مدینه، به زمین فرو رود. چون مردم از این ماجرا مطلع شوند، ابدال شام و قبائل عراق آمده با او بیعت کنند. سپس مردی از قریش خروج کند که دایی های او از قبیله کلب هستند، مرد مدنی بر آنها لشکر می فرستد و بر آنها غلبه می کند. این جنگ کلب است و بیچاره کسی که موقع تقسیم غنائم آنها حاضر نباشد. پس اموال آنها را میان مردم قسمت کند و بین مردم به سنت پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله عمل کند و اساس اسلام پایدار بماند. مرد مدنی هفت سال یا نه سال زندگی می کند. آنگاه از دنیا رود و مسلمانان بر وی نماز گزارند.»

**[ترجمه]

عَلَی بَعْضٍ أُمَرَاءُ تَکْرِمَةَ اللَّهِ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ.

قال: هذا حدیث حسن صحیح أخرجه مسلم فی صحیحه فإن کان الحدیث المتقدم قد أول فهذا لا یمکن تأویله لأنه صریح فإن عیسی علیه السلام یقدم أمیر المسلمین و هو یومئذ المهدی علیه السلام فعلی هذا بطل تأویل من قال معنی قوله و إمامکم منکم أی یؤمکم بکتابکم قال فإن سأل سائل و قال مع صحة هذه الأخبار و هی أن عیسی یصلی خلف المهدی علیه السلام و یجاهد بین یدیه و أنه یقتل الدجال بین یدی المهدی علیه السلام و رتبة التقدم فی الصلاة معروفة و کذلک رتبة التقدم فی الجهاد و هذه الأخبار مما یثبت طرقها و صحتها عند السنة و کذلک ترویها الشیعة علی السواء و هذا هو الإجماع من کافة أهل الإسلام إذ من عدا الشیعة و السنة من الفرق فقوله ساقط مردود و حشو مطرح فثبت أن هذا إجماع کافة أهل الإسلام و مع ثبوت الإجماع علی ذلک و صحته فأیما أفضل الإمام أو المأموم فی الصلاة و الجهاد معا الجواب عن ذلک أن نقول هما قدوتان نبی و إمام و إن کان أحدهما قدوة لصاحبه فی حال اجتماعهما و هو الإمام یکون قدوة للنبی فی تلک الحال و لیس فیهما من یأخذه فی الله لومة لائم و هما أیضا معصومان من ارتکاب القبائح کافة و المداهنة و الریاء و النفاق و لا یدعو الداعی لأحدهما إلی فعل ما یکون خارجا عن حکم الشریعة و لا مخالفا لمراد الله و رسوله صلی الله علیه و آله و إذا کان الأمر کذلک فالإمام أفضل من المأموم لموضع ورود الشریعة المحمدیة بذلک بدلیل قَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: یَؤُمُّ بِالْقَوْمِ أَقْرَؤُهُمْ فَإِنِ اسْتَوَوْا فَأَعْلَمُهُمْ فَإِنِ اسْتَوَوْا فَأَفْقَهُهُمْ فَإِنِ اسْتَوَوْا فَأَقْدَمُهُمْ هِجْرَةً فَإِنِ اسْتَوَوْا فَأَصْبَحُهُمْ وَجْهاً.

فلو علم الإمام أن عیسی أفضل منه لما جاز له أن یتقدم علیه لإحکامه علم الشریعة و لموضع تنزیه الله تعالی له عن ارتکاب کل مکروه و کذلک لو علم عیسی أنه أفضل منه لما جاز له أن یقتدی به لموضع تنزیه الله له من الریاء و النفاق و المحاباة بل لما تحقق الإمام أنه أعلم منه جاز له أن یتقدم علیه و کذلک قد تحقق عیسی أن الإمام أعلم

ص: 89

منه فلذلک قدمه و صلی خلفه و لو لا ذلک لم یسعه الاقتداء بالإمام فهذه درجة الفضل فی الصلاة ثم الجهاد هو بذل النفس بین یدی من یرغب إلی الله تعالی بذلک و لو لا ذلک لم یصح لأحد جهاد بین یدی رسول الله صلی الله علیه و آله و لا بین یدی غیره و الدلیل علی صحة ما ذهبنا إلیه قول الله سبحانه و تعالی إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (1) و لأن الإمام نائب الرسول فی أمته و لا یسوغ لعیسی علیه السلام أن یتقدم علی الرسول فکذلک علی نائبه و مما یؤید هذا القول

مَا رَوَاهُ الْحَافِظُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ یَزِیدَ بْنِ مَاجَةَ الْقَزْوِینِیُّ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ فِی نُزُولِ عِیسَی علیه السلام فَمِنْ ذَلِکَ: قَالَتْ أُمُّ شَرِیکٍ بِنْتُ أَبِی الْعَکَرِ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَیْنَ الْعَرَبُ یَوْمَئِذٍ فَقَالَ هُمْ یَوْمَئِذٍ قَلِیلٌ وَ جُلُّهُمْ بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ إِمَامُهُمْ قَدْ تَقَدَّمَ یُصَلِّی بِهِمُ الصُّبْحَ إِذَا نَزَلَ بِهِمْ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام فَرَجَعَ ذَلِکَ الْإِمَامُ یَنْکُصُ یَمْشِی الْقَهْقَرَی لِیَتَقَدَّمَ عِیسَی علیه السلام یُصَلِّی بِالنَّاسِ فَیَضَعُ عِیسَی علیه السلام یَدَهُ بَیْنَ کَتِفَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ لَهُ تَقَدَّمْ.

قال هذا حدیث صحیح ثابت ذکره ابن ماجة فی کتابه عن أبی أمامة الباهلی قال خطبنا رسول الله صلی الله علیه و آله و هذا مختصره.

**[ترجمه]ابو هریره از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله روایت کرده که فرمود: «چه حالی خواهید داشت زمانی که عیسی بن مریم در میان شما فرود آید و امام شما هم میان شما باشد؟» این حدیث حسن و صحیح است و صحت آن مورد اتفاق همه محدثین اهل سنت. همچنین از حدیث محمد بن شهاب زهری است که بخاری و مسلم آن را در صحیح خود آورده اند. و از جابر بن عبداللَّه انصاری نقل است که گفت: شنیدم پیغمبر صلی الله علیه و آله می فرمود: «پیوسته جماعتی از امت من تا روز رستخیز به خاطر اجرای حق جنگ کنند و پیروزی یابند. پس عیسی بن مریم علیهماالسّلام فرود آید. سرکرده آن جماعت می گوید: «بیا تا با تو نماز بگزاریم.» عیسی خواهد گفت: «شما خود برخی بر برخی دیگر امیر هستید و این لطف خدا در حق این امت است.»

کنجی می گوید: این حدیث نیز حسن و صحیح است و مسلم آن را در صحیح خود نقل کرده است. اگر حدیث سابق قابل تأویل باشد، تأویل این روایت امکان ندارد. زیرا این حدیث صریح در مقصود است. چه که عیسی علیه السّلام نزد سرکرده مسلمین می آید و او در آن، روز مهدی علیه السّلام است. بنابراین تأویل این روایت به معنی دیگر، اعتبار ندارد.

سپس کنجی می گوید: اگر کسی بگوید: چنانچه این اخبار صحیح باشد که عیسی علیه السّلام پشت سر مهدی علیه السّلام نماز می گزارد، در رکاب او جنگ می کند و دجال را در حضور مهدی علیه السّلام به قتل می رساند و نیز فضل تقدم در نماز و همچنین فضل تقدم در جهاد معروف را بداند، این اخبار از نظر سلسله سند نزد سنی و شیعه صحیح و مورد اتفاق همه علمای اسلام است، زیرا غیر از علمای شیعه و سنی اگر کسی چیزی بگوید، از درجه اعتبار ساقط و مردود است. و این معنی اجماعی علمای اسلام است و با اثبات این معنی و صحت آن، باید دید که آیا در آن نماز و جهاد، امام افضل است یا مأموم که هم در نماز و هم در جهاد شرکت جسته است.

جواب گوییم که: عیسی و مهدی هر دو دو پیشوایند. یکی پیغمبر و دیگری امام. اگر آنها در محلی اجتماع کنند و امام سمت پیشوایی پیدا کند، قهرا نسبت به دیگری که پیغمبر است، مقتدا و پیشواست نیز می دانیم که امام و پیغمبر، هر دو از ارتکاب افعال زشت و ریا و نفاق معصوم و پیراسته هستند و هیچ کدام عملی را که از حریم شریعت بیرون و مخالف خواسته خدا و رسول باشد، برای خود ادعا نمی کنند .

چون این معنی مسلم است، می گوییم: امام افضل از مأموم یعنی حضرت عیسی است که پشت سر او نماز می گزارد. زیرا از پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله روایت شده که فرمود: «امام جماعت باید فصیح القرائت ترین مردم باشد؛ اگر دو نفر مساوی بودند، آنکه عالم تر و چنانچه هر دو در علم مساوی بودند، آنکه فقیه تر و اگر هر دو فقیه بودند، آنکه سابقه دینی اش بیشتر است و چنانچه هر دو از لحاظ سابقه مساوی بودند، آن را که خوش صورت تر است باید مقدم داشت و با او نماز گزارد.» پس اگر امام زمان بداند عیسی علیه السّلام از او افضل است، جایز نیست که بر وی پیشی گیرد. چه امام از هر کس آشناتر به مسائل دین و منزّه تر از ارتکاب فعل مکروه است.

همچنین اگر عیسی علیه السّلام بداند که مهدی علیه السّلام از وی افضل است، جایز نیست که در نماز به مهدی اقتدا کند، چه که پیغمبر از عمل ریا و نفاق و نیرنگ پیراسته است. به هر حال امام زمان به خوبی می داند که از عیسی علیه السّلام افضل است و لذا بر وی مقدم می شود و عیسی هم می داند که مهدی از او افضل است و به همین جهت، او را بر خود مقدم می دارد و پشت سر او نماز می گزارد و اگر جز این بود، معنی نداشت که به وی اقتدا کند. این بود علت فضیلت امام نسبت به عیسی در نماز گزاردن پشت سر او.

و اما درباره جهاد عیسی بن مریم در رکاب امام زمان. باید دانست که جهاد عبارت است از جان دادن در راه خدا به فرمان کسی که رغبت به خدا دارد و اگر جز این بود، معنی نداشت کسی به فرمان پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله

و یا غیر ایشان جهاد کند. دلیل بر صحت مذهب ما آیه شریفه: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ. یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» - . توبه / 111 - ، {در حقیقت، خدا از مؤمنان، جان و مالشان را به [بهای] اینکه بهشت برای آنان باشد، خریده است، همان کسانی که در راه خدا می جنگند و می کُشند وکشته می شوند. [این] به عنوان وعده حقّی در تورات وانجیل وقرآن بر عهده اوست. و چه کسی از خدا به عهد خویش وفادارتر است؟ پس به این معامله ای که با او کرده اید شادمان باشید، و این همان کامیابی بزرگ است.} دیگر اینکه امام در میان امت، نماینده پیغمبر است و برای حضرت عیسی علیه السّلام جایز نیست که بر پیغمبر اسلام پیشی گیرد. همچنین بر نماینده او نیز نمی تواند مقدم باشد. مؤید این قول روایت مفصلی است که حافظ ابن ماجه قزوینی راجع به فرود آمدن عیسی بن مریم علیه السّلام از آسمان نقل کرده که قسمتی از آن این است: «ام شریک دختر ابی عکر عرض کرد: «یا رسول اللَّه! در آن روز قوم عرب کجا هستند؟» فرمود: «عرب در آن روز قلیلی بیش نیستند. اغلب آنها در بیت المقدس هستند. امام آنها هر صبح با آنها نماز می گزارد. چون عیسی بن مریم فرود آید، امام آنها به عقب برگشته تا عیسی علیه السّلام جلو آمده و با مردم نماز گزارد. ولی عیسی علیه السّلام دست روی شانه های او می گزارد و می گوید بایست تا ما با شما نماز گزاریم.» این حدیث صحیح و نزد محدثین اهل فن ثابت است و ابن ماجه آن را در کتاب خود، از ابو امامه باهلی نقل کرده است که گفت رسول خدا این کلمات را برای ما خطبه خواند و این مختصری از آن بود که گذشت.

**[ترجمه]

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمَهْدِیُّ طَاوُسُ أَهْلِ الْجَنَّةِ.

وَ بِإِسْنَادِهِ أَیْضاً عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: الْمَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِی وَجْهُهُ کَالْقَمَرِ الدُّرِّیِّ اللَّوْنُ لَوْنٌ عَرَبِیٌّ وَ الْجِسْمُ جِسْمٌ إِسْرَائِیلِیُّ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً یَرْضَی بِخِلَافَتِهِ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ وَ الطَّیْرُ فِی الْجَوِّ یَمْلِکُ عِشْرِینَ سَنَةً.

**[ترجمه]ابو سعید خدری روایت کرده که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «مهدی از من است، پیشانی اش باز و بینی اش باریک است. او زمین را که آکنده از ظلم و جور شده باشد، پر از عدل و داد کند و هفت سال سلطنت کند.» این حدیث حسن و صحیح است. ابو داود سیستانی این حدیث را در صحیح خود آورده و دیگر حافظان حدیث، از جمله طبرانی و غیر او نیز روایت کرده اند. ابن شیرویه دیلمی در کتاب «الفردوس» باب «الف و لام»، با سند خود از ابن عباس روایت کرده که پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: «مهدی طاوس اهل بهشت است» و به همین اسناد، از حذیفة بن الیمان نقل کرده که آن حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: «مهدی از فرزندان من است؛ رویش چون ماه تابان، رنگ بدنش عربی و اندامش بنی اسرائیلی است. او زمین را که آکنده از ظلم شده باشد، پر از عدل کند. اهل آسمان و زمین و پرندگان هوا از خلافت وی خشنود خواهند بود و بیست سال سلطنت کند.

**[ترجمه]

عِنْدَ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ یُوشِکُ أَهْلُ الْعِرَاقِ أَنْ لَا یُجْبَی إِلَیْهِمْ قَفِیزٌ وَ لَا دِرْهَمٌ قُلْنَا مِنْ أَیْنَ ذَاکَ قَالَ مِنْ قِبَلِ الْعَجَمِ یَمْنَعُونَ ذَاکَ ثُمَّ قَالَ یُوشِکُ أَهْلُ الشَّامِ أَنْ لَا یُجْبَی إِلَیْهِمْ دِینَارٌ وَ لَا مُدٌّ قُلْنَا مِنْ أَیْنَ ذَاکَ قَالَ مِنْ قِبَلِ الرُّومِ ثُمَّ سَکَتَ هُنَیْهَةً ثُمَّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَکُونُ فِی آخِرِ أُمَّتِی خَلِیفَةٌ یَحْثِی الْمَالَ حَثْیاً لَا یَعُدُّهُ عَدّاً قَالَ قُلْتُ لِأَبِی نَضْرَةَ وَ أَبِی الْعَلَاءِ الرَّیَّانِیِّ إِنَّهُ عُمَرُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالَ لَا.

قَالَ هَذَا حَدِیثٌ حَسَنٌ صَحِیحٌ أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی نَضْرَةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مِنْ خُلَفَائِکُمْ خَلِیفَةٌ یَحْثُو الْمَالَ حَثْیاً لَا یَعُدُّهُ عَدّاً قَالَ هَذَا حَدِیثٌ ثَابِتٌ صَحِیحٌ أَخْرَجَهُ الْحَافِظُ مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ.

وَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أُبَشِّرُکُمْ بِالْمَهْدِیِّ یُبْعَثُ فِی أُمَّتِی عَلَی اخْتِلَافٍ مِنَ النَّاسِ وَ زَلَازِلَ یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً یَرْضَی عَنْهُ سَاکِنُ السَّمَاءِ وَ سَاکِنُ الْأَرْضِ یَقْسِمُ الْمَالَ صِحَاحاً فَقَالَ رَجُلٌ مَا صِحَاحاً قَالَ بِالسَّوِیَّةِ بَیْنَ النَّاسِ وَ یَمْلَأُ اللَّهُ قُلُوبَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله غِنًی وَ یَسَعُهُمْ عَدْلُهُ حَتَّی یَأْمُرَ مُنَادِیاً یُنَادِی یَقُولُ مَنْ لَهُ فِی الْمَالِ حَاجَةٌ فَمَا یَقُومُ مِنَ النَّاسِ إِلَّا رَجُلٌ وَاحِدٌ فَیَقُولُ أَنَا فَیَقُولُ ائْتِ السَّدَّانَ یَعْنِی الْخَازِنَ فَقُلْ لَهُ إِنَّ الْمَهْدِیَّ یَأْمُرُکَ أَنْ تُعْطِیَنِی مَالًا فَیَقُولُ لَهُ احْثُ حَتَّی إِذَا جَعَلَهُ فِی حَجْرِهِ وَ أَبْرَزَهُ نَدِمَ فَیَقُولُ کُنْتُ أَجْشَعَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ نَفْساً أَعْجَزَ عَمَّا وَسِعَهُمْ فَیَرُدُّهُ وَ لَا یَقْبَلُ مِنْهُ فَیُقَالُ لَهُ إِنَّا لَا نَأْخُذُ شَیْئاً أَعْطَیْنَاهُ فَیَکُونُ لِذَلِکَ سَبْعَ سِنِینَ أَوْ ثَمَانَ سِنِینَ أَوْ تِسْعَ سِنِینَ ثُمَّ لَا خَیْرَ فِی الْعَیْشِ بَعْدَهُ أَوْ قَالَ ثُمَّ لَا خَیْرَ فِی الْحَیَاةِ بَعْدَهُ قَالَ هَذَا حَدِیثٌ صَحِیحٌ حَسَنٌ ثَابِتٌ أَخْرَجَهُ شَیْخُ أَهْلِ الْحَدِیثِ فِی مُسْنَدِهِ وَ فِی هَذَا الْحَدِیثِ دَلَالَةٌ عَلَی أَنَّ الْمُجْمَلَ فِی صَحِیحِ مُسْلِمٍ هُوَ هَذَا الْمُبَیَّنُ فِی مُسْنَدِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ وِفْقاً بَیْنَ الرِّوَایَاتِ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَکُونُ عِنْدَ انْقِطَاعٍ مِنَ الزَّمَانِ وَ ظُهُورٍ مِنَ الْفِتَنِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ الْمَهْدِیُّ یَکُونُ عَطَاؤُهُ هَنِیئاً قَالَ حَدِیثٌ حَسَنٌ أَخْرَجَهُ أَبُو نُعَیْمٍ الْحَافِظُ.

**[ترجمه]در صحیح مسلم است که ابو نضره گفت: نزد جابر بن عبداللَّه انصاری بودیم و او گفت: «روزی نزدیک است که اهل عراق بیش از یک قفیز خوراکی و یک درهم جمع آوری نکنند!» پرسیدیم که چرا چنین خواهد شد؟ گفت: «زیرا عجم جلوگیری می کنند.» سپس گفت: «روزی بیاید که نزد اهل شام، بیش از یک دینار و یک مد خوراکی نباشد.» پرسیدیم چرا؟ گفت: «رومیان چنین کنند.» آنگاه مدتی سکوت کرد، سپس به گفتار خود ادامه داد و گفت: پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «در آخرالزمان میان امت من خلیفه ای خواهد بود که چندان مال به مردم دهد که از شماره بیرون باشد.» راوی می گوید: از ابی نضره و ابی العلاء ریانی پرسیدم: «آیا آن خلیفه عمر بن عبدالعزیز است؟» گفت نه. این حدیث صحیحی است که مسلم در صحیح خود آن را آورده که ابو سعید خدری گفت: پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «یکی از خلفای شما، خلیفه ای است که چندان مال به مردم می دهد که نتوان احصا کرد.» و این حدیثی ثابت و صحیح است و حافظ مسلم، آن را در صحیح خود آورده است.

و در مسند احمد بن حنبل روایت شده که ابو سعید خدری گفت: پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: «به شما مژده می دهم که مهدی به هنگامی که مردم با هم نزاع داشته باشند و اوضاع متزلزل باشد، در امت من برانگیخته شود و زمین را که آکنده از ظلم و ستم شده باشد، پر از عدل و داد کند. ساکنان آسمان و زمین از او راضی باشند و اموال را صحیحا میان مردم تقسیم کند.» پس مردی پرسید: «صحیحا یعنی چه؟» فرمود: «یعنی به طور مساوی بین مردم تقسیم می کند. خداوند دل های امت محمد صلی الله علیه و آله را بی نیاز می سازد و سایه عدلش بر سر همه گسترش می یابد، تا آنجا که دستور دهد اعلان کنند کیست که به مال نیاز داشته باشد؟ در آن میان فقط یک مرد برخاسته و می گوید: «منم که نیازمندم.» اعلان کننده به وی می گوید: «برو نزد خزینه دار و بگو مهدی علیه السّلام دستور داده که به من مال دهی.» خزینه دار پول بسیاری در دامن او ریخته و می گوید: «بردار!» ولی او از حملش عاجز می ماند، پشیمان می شود و می گوید: من از لحاظ نیروی بدنی، قوی ترین امت محمد صلی الله علیه و آله هستم، با این وصف از بردن این پول ها ناتوانم » و آن را نمی پذیرد. ولی به او گفته می شود که ما چیزی را که به کسی دادیم، پس نمی گیریم! مهدی هفت یا هشت یا نه سال بدین گونه سلطنت می کند و بعد از وی، دیگر زندگی لذتی ندارد.» کنجی شافعی می گوید: این حدیث صحیح و حسن است و نزد اهل حدیث مسلم است و شیخ اهل حدیث (احمد بن حنبل) در مسند خود آن را نقل کرده است و هم این روایت مبینی که در مسند احمد حنبل است، همان روایتی است که اجمال آن در صحیح مسلم نقل شده تا بین روایات توافق برقرار شود .

و نیز حافظ ابو نعیم از ابو سعید خدری نقل کرده که پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «در آخرالزمان و با پیدایش آشوب ها، مردی به سلطنت خواهد رسید که بخشش وی برای همه گواراست.»

**[ترجمه]

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مِنَّا آلُ مُحَمَّدٍ الْمَهْدِیُّ أَمْ مِنْ غَیْرِنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا بَلْ مِنَّا یَخْتِمُ اللَّهُ بِهِ الدِّینَ کَمَا فَتَحَ بِنَا وَ بِنَا یُنْقَذُونَ مِنَ الْفِتْنَةِ کَمَا أُنْقِذُوا مِنَ الشِّرْکِ وَ بِنَا یُؤَلِّفُ اللَّهُ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ بَعْدَ عَدَاوَةِ الْفِتْنَةِ کَمَا أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ بَعْدَ عَدَاوَةِ الشِّرْکِ وَ بِنَا یُصْبِحُونَ بَعْدَ عَدَاوَةِ الْفِتْنَةِ إِخْوَاناً کَمَا أَصْبَحُوا بَعْدَ عَدَاوَةِ الشِّرْکِ إِخْوَاناً فِی دِینِهِمْ قَالَ هَذَا حَدِیثٌ حَسَنٌ عَالٍ رَوَاهُ الْحُفَّاظُ فِی کُتُبِهِمْ فَأَمَّا الطَّبَرَانِیُّ فَقَدْ ذَکَرَهُ فِی الْمُعْجَمِ الْأَوْسَطِ وَ أَمَّا أَبُو نُعَیْمٍ فَرَوَاهُ فِی حِلْیَةِ الْأَوْلِیَاءِ وَ أَمَّا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ حَمَّادٍ فَقَدْ سَاقَهُ فِی عَوَالِیهِ.

وَ عَنْ جَابِرٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَنْزِلُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ فَیَقُولُ أَمِیرُهُمُ الْمَهْدِیُّ تَعَالَ صَلِّ بِنَا فَیَقُولُ أَلَا إِنَّ بَعْضَکُمْ عَلَی بَعْضٍ أُمَرَاءُ تَکْرِمَةَ اللَّهِ تَعَالَی هَذِهِ الْأُمَّةَ.

قَالَ: هَذَا حَدِیثٌ صَحِیحٌ حَسَنٌ رَوَاهُ الْحَارِثُ بْنُ أَبِی أُسَامَةَ فِی مُسْنَدِهِ وَ رَوَاهُ الْحَافِظُ أَبُو نُعَیْمٍ فِی عَوَالِیهِ وَ فِی هَذِهِ النُّصُوصِ دَلَالَةٌ عَلَی أَنَّ الْمَهْدِیَّ غَیْرُ عِیسَی وَ مَدَارُ الْحَدِیثِ لَا مَهْدِیَّ إِلَّا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْجُنْدِیُّ مُؤَذِّنُ الْجُنْدِ قَالَ الشَّافِعِیُّ الْمُطَّلِبِیُّ کَانَ فِیهِ تَسَاهُلٌ فِی الْحَدِیثِ قَالَ قَدْ تَوَاتَرَتِ الْأَخْبَارُ وَ اسْتَفَاضَتْ بِکَثْرَةِ رُوَاتِهَا عَنِ الْمُصْطَفَی علیه السلام فِی الْمَهْدِیِّ وَ أَنَّهُ یَمْلِکُ سَبْعَ سِنِینَ وَ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ أَنَّهُ یَخْرُجُ مَعَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ یُسَاعِدُهُ عَلَی قَتْلِ الدَّجَّالِ بِبَابِ لُدٍّ بِأَرْضِ فِلَسْطِینَ وَ أَنَّهُ یَؤُمُّ هَذِهِ الْأُمَّةَ وَ عِیسَی یُصَلِّی خَلْفَهُ فِی طُولٍ مِنْ قِصَّتِهِ وَ أَمْرِهِ وَ قَدْ ذَکَرَهُ الشَّافِعِیُّ فِی کِتَابِ الرِّسَالَةِ وَ لَنَا بِهِ أَصْلٌ وَ نَرْوِیهِ وَ لَکِنْ یَطُولُ ذِکْرُ سَنَدِهِ قَالَ وَ قَدِ اتَّفَقُوا عَلَی أَنَّ الْخَبَرَ لَا یُقْبَلُ إِذَا کَانَ الرَّاوِی مَعْرُوفاً بِالتَّسَاهُلِ فِی رِوَایَتِهِ.

**[ترجمه]ابن ماجه از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت کرده که فرمود: «به پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله عرض کردم: «آیا مهدی از ما آل محمد است یا از نسل دیگران؟» پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «او از ماست. خداوند دین خود را به وسیله او ختم کند، چنان که به وسیله ما گشود. مردم به وسیله ما از آشوب ها نجات یابند، چنان که به وسیله ما از شرک و بت پرستی رهایی یافتند. نیز به وسیله ما خداوند دل های آنها را بعد از دشمنی ها و آشوبگری ها با هم پیوند دهد، چنان که به وسیله ما دل های آنها را پس از عداوت آلوده به شرک، پیوند داد و آنها را با هم برادر دینی کرد.» ابن ماجه می گوید: این حدیث حسن و عالی است. حفاظ محدثین آن را در کتاب های خود آورده اند. طبرانی آن را در «معجم اوسط» نقل کرده و ابو نعیم در «حلیة الاولیاء» روایت کرده و عبدالرحمن بن حاتم نیز در «عوالی» خود آورده است.

و ابن ماجه از جابر بن عبداللَّه انصاری نقل کرده که پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «چون عیسی بن مریم از آسمان فرود آید، مهدی امیر آن عده (که در آخرالزمان با وی قیام می کنند) به وی می گوید: «بیا پیشنماز ما باش!» عیسی می گوید: «شما هر کدام نسبت به دیگری امیر و پیشوا هستید، و این کرامت خداوند برای امت پیغمبر اسلام است.» ابن ماجه می گوید: این حدیث صحیح و حسن است. حارث بن ابی اسامه آن را در مسند خود آورده و حافظ ابو نعیم در (عوالی) نقل کرده است. این روایات دلالت دارد که مهدی غیر از عیسی بن مریم است. فقط در روایت علی بن محمد خالد جندی است که مهدی همان عیسی بن مریم است! شافعی مطّلبی گفته است که وی در حدیث سهل انگار بود و من گویم: روایات درباره مهدی از پیامبر صلی الله علیه و آله به حد تواتر و استفاضه رسیده که او هفت سال سلطنت می کند؛ زمین را پر از عدل می گرداند؛ با عیسی بن مریم قیام می کند و عیسی علیه السّلام، در کشتن دجال در باب «لدّ» فلسطین به وی کمک خواهد کرد. مهدی با مردم نماز می گزارد و عیسی به وی اقتدا می کند. شافعی این حدیث را در کتاب «الرسالة» نقل کرده است و ما در این خصوص اصلی داریم و آن را روایت می کنیم، ولی سندش طولانی است. شافعی گفته است: اهل حدیث اتفاق دارند حدیثی که راوی آن در نقلش معروف به سهل انگاری باشد، مورد قبول نخواهد بود.

**[ترجمه]

مِنْهَا أَنَّهُ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا خَیْرَ فِی الْحَیَاةِ بَعْدَهُ. وَ فِی رِوَایَةٍ: لَا خَیْرَ فِی الْعَیْشِ بَعْدَهُ کَمَا تَقَدَّمَ.

وَ مِنْهَا أَنَّ الْمَهْدِیَّ علیه السلام إِذَا کَانَ إِمَامَ آخِرِ الزَّمَانِ وَ لَا إِمَامَ بَعْدَهُ مَذْکُورٌ فِی رِوَایَةِ أَحَدٍ مِنَ الْأَئِمَّةِ وَ هَذَا غَیْرُ مُمْکِنٍ أَنَّ الْخَلْقَ یَبْقَی بِغَیْرِ إِمَامٍ فَإِنْ قِیلَ إِنَّ عِیسَی یَبْقَی بَعْدَهُ إِمَامُ الْأُمَّةِ قُلْتُ لَا یَجُوزُ هَذَا الْقَوْلُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله صَرَّحَ أَنَّهُ لَا خَیْرَ بَعْدَهُ وَ إِذَا کَانَ عِیسَی فِی قَوْمٍ لَا یَجُوزُ أَنْ یُقَالَ لَا خَیْرَ فِیهِمْ وَ أَیْضاً لَا یَجُوزُ أَنْ یُقَالَ إِنَّهُ نَائِبُهُ لِأَنَّهُ جَلَّ مَنْصَبُهُ عَنْ ذَلِکَ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یُقَالَ إِنَّهُ یَسْتَقِلُّ بِالْأُمَّةِ لِأَنَّ ذَلِکَ یُوهِمُ الْعَوَامَّ انْتِقَالَ الْمِلَّةِ الْمُحَمَّدِیَّةِ إِلَی الْمِلَّةِ الْعِیسَوِیَّةِ وَ هَذَا کُفْرٌ فَوَجَبَ حَمْلُهُ عَلَی الصَّوَابِ وَ هُوَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ دَاعٍ إِلَی مِلَّةِ الْإِسْلَامِ وَ الْمَهْدِیَّ أَوْسَطُ دَاعٍ وَ الْمَسِیحَ آخِرُ دَاعٍ فَهَذَا مَعْنَی الْخَبَرِ عِنْدِی وَ یَحْتَمِلُ أَنْ یَکُونَ مَعْنَاهُ الْمَهْدِیُّ أَوْسَطُ هَذِهِ الْأُمَّةِ یَعْنِی خَیْرَهَا إِذْ هُوَ إِمَامُهَا وَ بَعْدَهُ یَنْزِلُ عِیسَی مُصَدِّقاً لِلْإِمَامِ وَ عَوْناً لَهُ وَ مُسَاعِداً وَ مُبَیِّناً لِلْأُمَّةِ صِحَّةَ مَا یَدَّعِیهِ الْإِمَامُ فَعَلَی هَذَا یَکُونُ الْمَسِیحُ آخِرَ الْمُصَدِّقِینَ عَلَی وِفْقِ النَّصِّ قَالَ الْفَقِیرُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی عَلِیُّ بْنُ عِیسَی أَثَابَهُ اللَّهُ بِمَنِّهِ وَ کَرَمِهِ قَوْلُهُ الْمَهْدِیُّ أَوْسَطُ الْأُمَّةِ یَعْنِی خَیْرَهَا یُوهِمُ أَنَّ الْمَهْدِیَّ علیه السلام خَیْرٌ مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هَذَا لَا قَائِلَ بِهِ وَ الَّذِی أَرَاهُ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ دَاعٍ وَ الْمَهْدِیَّ علیه السلام لَمَّا کَانَ تَابِعاً لَهُ وَ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِهِ جُعِلَ وَسَطاً لِقُرْبِهِ مِمَّنْ هُوَ تَابِعُهُ وَ عَلَی شَرِیعَتِهِ وَ عِیسَی علیه السلام لَمَّا کَانَ صَاحِبَ مِلَّةٍ أُخْرَی وَ دَعَا فِی آخِرِ زَمَانِهِ إِلَی شَرِیعَةٍ غَیْرِ شَرِیعَتِهِ حَسُنَ أَنْ یَکُونَ آخِرَهَا وَ اللَّهُ أَعْلَمُ.

**[ترجمه]و نیز از ابن عباس روایت کرده که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «امتی که من در اول، عیسی در آخر و مهدی در وسط آنها باشیم، هرگز به هلاکت نمی افتند.» این حدیث حسن را حافظ ابو نعیم در «عوالی» خود و احمد بن حنبل در مسند نقل کرده اند. و اینکه می فرماید «عیسی در آخر آن است»، مقصود این نیست که عیسی بعد از مهدی علیه السّلام می ماند، زیرا به عللی این جایز نیست. اول اینکه پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرموده است: «حیات بعد از مهدی لذت ندارد» و در روایتی فرموده «خیری در زندگی بعد از مهدی نیست» که گذشت. دوم اینکه مهدی امام آخرالزمان است و بعد از او امامی نیست. در روایت یکی از ائمه حدیث موجود است و ممکن نیست که مردم بعد از مهدی بدون امام باشند.

پس اگر گفته شود: بعد از او عیسی امام امت است، می گویم این حرف صحیح نیست، زیرا با تصریح پیغمبر که می فرماید «بعد از مهدی خیری در زندگی نیست» سازگاری ندارد. و اگر عیسی در میان قومی باشد، معنی ندارد که گفته شود خیری در آنها نیست، و اگر گفته شود عیسی علیه السّلام به عنوان نیابت مهدی می ماند، مقام پیغمبری وی با نیابت امام وفق نمی دهد، و اگر بگویند بالاستقلال بر مردم امامت خواهد کرد، باز صحیح نیست، زیرا این توهم برای عوام امت اسلام پیش می آید که دین اسلام به آیین مسیحیت انتقال یافته و این کفر است! پس لازم است که روایت را درست معنی کنیم. به نظر من معنی روایت این است که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله می خواهد بگوید که «نخستین دعوت کننده به اسلام من و مهدی در وسط و عیسی در آخر آن خواهد بود.» و هم ممکن است مقصود از «و المهدیّ اوسطها» این باشد که مهدی، بهترین امت اسلام است، زیرا او امام این امت است و بعد از ظهور او، عیسی از آسمان فرود آمده، او را تصدیق می کند، به وی کمک و مساعدت می رساند و صحت ادعای امام را برای مردم اثبات می کند. بنابراین مطابق روایت مزبور، عیسی آخرین مصدّق مهدی موعود است.

مؤلف کشف الغمه علی بن عیسی اربلی که خدا با منّ و کرمش به او ثواب اعطا کند، می نویسد: اینکه دانشمند مزبور می گوید: معنی «اوسطها» یعنی مهدی بهترینِ امت اسلام است، این توهم را پیش می آورد که وی از علی علیه السّلام بهتر باشد، در صورتی که این را هیچ کس نگفته است. آنچه به نظر من می رسد این است که پیغمبر صلی الله علیه و آله، نخستین دعوت کننده به اسلام است و چون مهدی پیرو پیغمبر و دین اوست، به علت قرابتی که با پیغمبر که متبوع او و صاحب شریعت است دارد، در ردیف دعوت کنندگان، او را نفر وسط قرار داده و عیسی علیه السّلام را که صاحب دین دیگری بوده و مع هذا در آخرالزمان مردم را به دین اسلام که غیر از شریعت عیسوی است دعوت می کند، جا دارد که آخرینِ داعیان بخواند و اللَّه اعلم .

**[ترجمه]

الْکِنَایَاتِ إِلَی آخِرِ الْکَلَامِ وَ مِنْ أَیْنَ تَحَجَّرَ عَلَی الْخُلُقِ فَجَعَلَهُ مَقْصُوراً عَلَی الِانْتِقَامِ فَقَطْ وَ هُوَ عَامٌّ فِی جَمِیعِ أَخْلَاقِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنْ کَرَمِهِ وَ شَرَفِهِ وَ عِلْمِهِ وَ حِلْمِهِ وَ شَجَاعَتِهِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنْ أَخْلَاقِهِ الَّتِی عَدَدْتُهَا صَدْرَ هَذَا الْکِتَابِ وَ أَعْجَبُ مِنْ قَوْلِهِ ذِکْرُ الْآیَةِ دَلِیلًا عَلَی مَا قَرَّرَهُ.

**[ترجمه]حذیفه از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله روایت کرده است که فرمود: «اگر از عمر دنیا جز یک روز نمانده باشد، خداوند در آن روز مردی را برانگیزد که نامش نام من، خویش خوی من و کنیه اش ابو عبداللَّه باشد.» این حدیث حسن و عالی است که بحمدالله با سربلندی روزی ما شده است. معنی «خویش خوی من» در عبارت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم، از بهترین کنایات است و اشاره به انتقام مهدی از کفار دارد، چنان که پیغمبر چنین کرد و خدای متعال فرموده: «إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» - . قلم / 4 - ، {و راستی که تو را خویی والاست.}

فقیر درگاه الهی، علی بن عیسی که خدا از او درگذرد می گوید: از اینکه گفت: «من احسن الکنایات» تا آخر، کلام تعجب است! از کجا بر خلق خدا حقیقت را پنهان کرد و شباهت پیامبر با مهدی علیهماالسّلام را منحصر بر انتقام کرد، در حالی که لفظ عام است و شباهت در تمام خلقیات پیامبر صلی الله علیه و آله در کرم، شرف، علم، حلم، شجاعت و غیر آن از خلقیاتی که در ابتدای این کتاب برشمردم را می رساند و عجیب تر از قولش، ذکر آیه به عنوان دلیل تقریر خویش است!

**[ترجمه]

الرُّومِ أَرْبَعُ هُدَنٍ فِی یَوْمِ الرَّابِعَةِ عَلَی یَدَیْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ هِرَقْلَ یَدُومُ سَبْعَ سِنِینَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ عَبْدِ الْقَیْسِ یُقَالُ لَهُ الْمُسْتَوْرِدُ بْنُ غَیْلَانَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ إِمَامُ النَّاسِ یَوْمَئِذٍ قَالَ الْمَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِی ابْنُ أَرْبَعِینَ سَنَةً کَأَنَّ وَجْهَهُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ فِی خَدِّهِ الْأَیْمَنِ خَالٌ أَسْوَدُ عَلَیْهِ عَبَاءَتَانِ قَطَوَانِیَّتَانِ کَأَنَّهُ مِنْ رِجَالِ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَسْتَخْرِجُ الْکُنُوزَ وَ یَفْتَحُ مَدَائِنَ الشِّرْکِ قَالَ هَذَا سِیَاقُ الطَّبَرَانِیِّ فِی مُعْجَمِهِ الْأَکْبَرِ.

**[ترجمه]ابو همامه باهلی می گوید: پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «بین شما و بین روم چهار صلح است. ایام صلح چهارم، بر دستان مردی از اهل هرقل هفت سال ادامه می یابد.» مردی از عبدالقیس که به او مستورد بن غیلان گفته می شد، پرسید: «ای رسول خدا! در آن روز امام مردم کیست؟» فرمود: «مهدی از فرزندانم که چهل ساله است؛ صورتش همچون ستاره ای درخشان است؛ بر گونه راستش خالی سیاه است و دو عبای قطوانی به دوش دارد؛ انگار از مردان بنی اسرائیل است و گنج ها را استخراج و شهرهای شرک را فتح می کند.» گفت: این سیاقی است که طبرانی در معجم کبیرش نقل کرده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]ابو امامه می گوید: روزی رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله برای ما خطبه ای ایراد کرده و در ضمن از دجال نام برده و فرمود: «پس شهر مدینه را از پلیدی ها پاک می کند، چنان که کوره آهنگری کثافات فلزات را پاک می کند. آن روز اعلام خواهند کرد که امروز، روز آزادی است.» ام شریک عرض کرد: «یا رسول اللَّه! عرب آن روز کجا خواهند بود؟» فرمود: «در آن روز آنها اندکی بیش نیستند. بیشتر آنان در بیت المقدس هستند و پیشوای آنها مهدی است که مردی صالح است.» حافظ ابو نعیم اصفهانی این حدیث حسن را این چنین آورده است.

**[ترجمه]

عَنِ النُّوَاسِ بْنِ سِمْعَانَ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ فِی قِصَّةِ الدَّجَّالِ قَالَ فَیَنْزِلُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ عِنْدَ الْمَنَارَةِ الْبَیْضَاءِ شَرْقِیِّ دِمَشْقَ بَیْنَ مَهْرُودَتَیْنِ (1) وَاضِعاً کَفَّیْهِ عَلَی أَجْنِحَةِ مَلَکَیْنِ وَ أَیْضاً مَا تَقَدَّمَ مِنْ قَوْلِهِ کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا نَزَلَ ابْنُ مَرْیَمَ فِیکُمْ وَ إِمَامُکُمْ مِنْکُمْ وَ أَمَّا الْخَضِرُ وَ إِلْیَاسُ فَقَدْ قَالَ ابْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ الْخَضِرُ وَ إِلْیَاسُ بَاقِیَانِ یَسِیرَانِ فِی الْأَرْضِ.

وَ أَیْضاً فَمَا رَوَاهُ مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: حَدَّثَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَدِیثاً طَوِیلًا عَنِ الدَّجَّالِ فَکَانَ فِیمَا حَدَّثَنَا قَالَ یَأْتِی وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْهِ أَنْ یَدْخُلَ نِقَابَ الْمَدِینَةِ فَیَنْتَهِی إِلَی بَعْضِ السِّبَاخِ الَّتِی تَلِی الْمَدِینَةَ فَیَخْرُجُ إِلَیْهِ یَوْمَئِذٍ رَجُلٌ هُوَ خَیْرُ النَّاسِ أَوْ مِنْ خَیْرِ النَّاسِ فَیَقُولُ أَشْهَدُ أَنَّکَ الدَّجَّالُ الَّذِی حَدَّثَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَدِیثَهُ فَیَقُولُ الدَّجَّالُ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ قَتَلْتُ هَذَا ثُمَّ أَحْیَیْتُهُ أَ تَشُکُّونَ فِی الْأَمْرِ فَیَقُولُونَ لَا قَالَ فَیَقْتُلُهُ ثُمَّ یُحْیِیهِ فَیَقُولُ حِینَ یُحْیِیهِ وَ اللَّهِ مَا کُنْتُ فِیکَ قَطُّ أَشَدَّ بَصِیرَةً مِنِّی الْآنَ قَالَ فَیُرِیدُ الدَّجَّالُ أَنْ یَقْتُلَهُ فَلَا یُسَلَّطُ عَلَیْهِ.

قَالَ أَبُو إِسْحَاقَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعْدٍ: یُقَالُ إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ هُوَ الْخَضِرُ علیه السلام قَالَ هَذَا لَفْظُ مُسْلِمٍ فِی صَحِیحِهِ کَمَا سُقْنَاهُ سَوَاءً وَ أَمَّا الدَّلِیلُ عَلَی بَقَاءِ الدَّجَّالِ فَإِنَّهُ أَوْرَدَ حَدِیثَ تَمِیمٍ الدَّارِیِّ وَ الْجَسَّاسَةِ وَ الدَّابَّةِ الَّتِی کَلَّمَتْهُمْ وَ هُوَ حَدِیثٌ صَحِیحٌ ذَکَرَهُ مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ وَ قَالَ هَذَا صَرِیحٌ فِی بَقَاءِ الدَّجَّالِ قَالَ وَ أَمَّا الدَّلِیلُ عَلَی بَقَاءِ إِبْلِیسَ اللَّعِینِ فَآیُ الْکِتَابِ الْعَزِیزِ نَحْوُ قَوْلِهِ تَعَالَی قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ (2)

وَ أَمَّا بَقَاءُ الْمَهْدِیِّ علیه السلام فَقَدْ جَاءَ فِی الْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ أَمَّا الْکِتَابُ فَقَدْ قَالَ سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ (3) قَالَ هُوَ الْمَهْدِیُّ مِنْ عِتْرَةِ فَاطِمَةَ وَ أَمَّا مَنْ قَالَ إِنَّهُ عِیسَی علیه السلام فَلَا تَنَافِیَ بَیْنَ الْقَوْلَیْنِ إِذْ هُوَ مُسَاعِدٌ لِلْإِمَامِ عَلَی مَا تَقَدَّمَ وَ قَدْ قَالَ مُقَاتِلُ بْنُ سُلَیْمَانَ

ص: 98

وَ مَنْ شَایَعَهُ مِنَ الْمُفَسِّرِینَ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ(1) قَالَ هُوَ الْمَهْدِیُّ یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ وَ بَعْدَ خُرُوجِهِ یَکُونُ قِیَامُ السَّاعَةِ وَ أَمَارَاتُهَا وَ أَمَّا الْجَوَابُ عَنْ طُولِ الزَّمَانِ فَمِنْ حَیْثُ النَّصِّ وَ الْمَعْنَی أَمَّا النَّصُّ فَمَا تَقَدَّمَ مِنَ الْأَخْبَارِ عَلَی أَنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ وُجُودِ الثَّلَاثَةِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ وَ أَنَّهُمْ لَیْسَ فِیهِمْ مَتْبُوعٌ غَیْرُ الْمَهْدِیِّ بِدَلِیلِ أَنَّهُ إِمَامُ الْأُمَّةِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ وَ أَنَّ عِیسَی علیه السلام یُصَلِّی خَلْفَهُ کَمَا وَرَدَ فِی الصِّحَاحِ وَ یُصَدِّقُهُ فِی دَعْوَاهُ وَ الثَّالِثُ هُوَ الدَّجَّالُ اللَّعِینُ وَ قَدْ ثَبَتَ أَنَّهُ حَیٌّ مَوْجُودٌ وَ أَمَّا الْمَعْنَی فِی بَقَائِهِمْ فَلَا یَخْلُو مِنْ أَحَدِ قِسْمَیْنِ إِمَّا أَنْ یَکُونَ بَقَاؤُهُمْ فِی مَقْدُورِ اللَّهِ تَعَالَی أَوْ لَا یَکُونُ وَ مُسْتَحِیلٌ أَنْ یَخْرُجَ عَنْ مَقْدُورِ اللَّهِ لِأَنَّ مَنْ بَدَأَ الْخَلْقَ مِنْ غَیْرِ شَیْ ءٍ وَ أَفْنَاهُ ثُمَّ یُعِیدُهُ بَعْدَ الْفَنَاءِ لَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ الْبَقَاءُ فِی مَقْدُورِهِ تَعَالَی فَلَا یَخْلُو مِنْ قِسْمَیْنِ إِمَّا أَنْ یَکُونَ رَاجِعاً إِلَی اخْتِیَارِ اللَّهِ تَعَالَی أَوْ إِلَی اخْتِیَارِ الْأُمَّةِ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ رَاجِعاً إِلَی اخْتِیَارِ الْأُمَّةِ لِأَنَّهُ لَوْ صَحَّ ذَلِکَ مِنْهُمْ لَجَازَ لِأَحَدِنَا أَنْ یَخْتَارَ الْبَقَاءَ لِنَفْسِهِ وَ لِوُلْدِهِ وَ ذَلِکَ غَیْرُ حَاصِلٍ لَنَا غَیْرُ دَاخِلٍ تَحْتَ مَقْدُورِنَا وَ لَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ رَاجِعاً إِلَی اخْتِیَارِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ ثُمَّ لَا یَخْلُو بَقَاءُ هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةِ مِنْ قِسْمَیْنِ أَیْضاً إِمَّا أَنْ یَکُونَ لِسَبَبٍ أَوْ لَا یَکُونَ لِسَبَبٍ فَإِنْ کَانَ لِغَیْرِ سَبَبٍ کَانَ خَارِجاً عَنْ وَجْهِ الْحِکْمَةِ وَ مَا یَخْرُجُ عَنْ وَجْهِ الْحِکْمَةِ لَا یَدْخُلُ فِی أَفْعَالِ اللَّهِ تَعَالَی فَلَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ لِسَبَبٍ یَقْتَضِیهِ حِکْمَةُ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ وَ سَنَذْکُرُ سَبَبَ بَقَاءِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَلَی حِدَتِهِ أَمَّا بَقَاءُ عِیسَی علیه السلام لِسَبَبٍ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِهِ مُنْذُ نُزُولِ هَذِهِ الْآیَةِ إِلَی یَوْمِنَا هَذَا أَحَدٌ وَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ هَذَا فِی آخِرِ الزَّمَانِ وَ أَمَّا الدَّجَّالُ اللَّعِینُ لَمْ یُحْدِثْ حَدَثاً مُنْذُ عَهِدَ إِلَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ خَارِجٌ فِیکُمُ الْأَعْوَرُ الدَّجَّالُ وَ أَنَّ مَعَهُ جِبِالًا مِنْ خُبْزٍ تَسِیرُ مَعَهُ إِلَی غَیْرِ ذَلِکَ مِنْ آیَاتِهِ فَلَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ فِی آخِرِ الزَّمَانِ لَا مُحَالَةَ

ص: 99

وَ أَمَّا الْإِمَامُ الْمَهْدِیُّ علیه السلام مُذْ غَیْبَتِهِ عَنِ الْأَبْصَارِ إِلَی یَوْمِنَا هَذَا لَمْ یَمْلَأِ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا تَقَدَّمَتِ الْأَخْبَارُ فِی ذَلِکَ فَلَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ مَشْرُوطاً بِآخَرِ الزَّمَانِ فَقَدْ صَارَتْ هَذِهِ الْأَسْبَابُ لِاسْتِیفَاءِ الْأَجَلِ الْمَعْلُومِ فَعَلَی هَذَا اتَّفَقَتْ أَسْبَابُ بَقَاءِ الثَّلَاثَةِ وَ هُمْ عِیسَی وَ الْمَهْدِیُّ وَ الدَّجَّالُ لِصِحَّةِ أَمْرٍ مَعْلُومٍ فِی وَقْتٍ مَعْلُومٍ وَ هُمْ صَالِحَانِ نَبِیٌّ وَ إِمَامٌ وَ طَالِحٌ عَدُوُّ اللَّهِ وَ هُوَ الدَّجَّالُ وَ قَدْ تَقَدَّمَتِ الْأَخْبَارُ مِنَ الصِّحَاحِ بِمَا ذَکَرْنَاهُ فِی صِحَّةِ بَقَاءِ الدَّجَّالِ مَعَ صِحَّةِ بَقَاءِ عِیسَی علیه السلام فَمَا الْمَانِعُ مِنْ بَقَاءِ الْمَهْدِیِّ علیه السلام مَعَ کَوْنِ بَقَائِهِ بِاخْتِیَارِ اللَّهِ وَ دَاخِلًا تَحْتَ مَقْدُورِهِ سُبْحَانَهُ وَ هُوَ آیَةُ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله.

فَعَلَی هَذَا هُوَ أَوْلَی بِالْبَقَاءِ مِنَ الِاثْنَیْنِ الْآخَرَیْنِ لِأَنَّهُ إِذَا بَقِیَ الْمَهْدِیُّ علیه السلام کَانَ إِمَامَ آخِرِ الزَّمَانِ یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا تَقَدَّمَتِ الْأَخْبَارُ فَیَکُونُ بَقَاؤُهُ مَصْلَحَةً لِلْمُکَلَّفِینَ وَ لُطْفاً بِهِمْ فِی بَقَائِهِ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ الدَّجَّالُ إِذَا بَقِیَ فَبَقَاؤُهُ مَفْسَدَةٌ لِلْعَالَمِینَ لِمَا ذُکِرَ مِنِ ادِّعَاءِ رُبُوبِیَّتِهِ وَ فَتْکِهِ بِالْأُمَّةِ وَ لَکِنْ فِی بَقَائِهِ ابْتِلَاءٌ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی لِیَعْلَمَ الْمُطِیعَ مِنْهُمْ مِنَ الْعَاصِی وَ الْمُحْسِنَ مِنَ الْمُسِی ءِ وَ الْمُصْلِحَ مِنَ الْمُفْسِدِ وَ هَذَا هُوَ الْحِکْمَةُ فِی بَقَاءِ الدَّجَّالِ وَ أَمَّا بَقَاءُ عِیسَی فَهُوَ سَبَبُ إِیمَانِ أَهْلِ الْکِتَابِ بِهِ لِلْآیَةِ وَ التَّصْدِیقِ بِنُبُوَّةِ سَیِّدِ الْأَنْبِیَاءِ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ یَکُونُ تِبْیَاناً لِدَعْوَی الْإِمَامِ عِنْدَ أَهْلِ الْإِیمَانِ وَ مُصَدِّقاً لِمَا دَعَا إِلَیْهِ عِنْدَ أَهْلِ الطُّغْیَانِ بِدَلِیلِ صَلَاتِهِ خَلْفَهُ وَ نُصْرَتِهِ إِیَّاهُ وَ دُعَائِهِ إِلَی الْمِلَّةِ الْمُحَمَّدِیَّةِ الَّتِی هُوَ إِمَامٌ فِیهَا فَصَارَ بَقَاءُ الْمَهْدِیِّ علیه السلام أَصْلًا وَ بَقَاءُ الِاثْنَیْنِ فَرْعاً عَلَی بَقَائِهِ فَکَیْفَ یَصِحُّ بَقَاءُ الْفَرْعَیْنِ مَعَ عَدَمِ بَقَاءِ الْأَصْلِ لَهُمَا وَ لَوْ صَحَّ ذَلِکَ لَصَحَّ وُجُودُ الْمُسَبَّبِ مِنْ دُونِ وُجُودِ السَّبَبِ وَ ذَلِکَ مُسْتَحِیلٌ فِی الْعُقُولِ وَ إِنَّمَا قُلْنَا إِنَّ بَقَاءَ الْمَهْدِیِّ علیه السلام أَصْلٌ لِبَقَاءِ الِاثْنَیْنِ لِأَنَّهُ لَا یَصِحُّ وُجُودُ عِیسَی علیه السلام بِانْفِرَادِهِ غَیْرَ نَاصِرٍ لِمِلَّةِ الْإِسْلَامِ وَ غَیَرِ مُصَدِّقٍ لِلْإِمَامِ لِأَنَّهُ لَوْ صَحَّ ذَلِکَ لَکَانَ مُنْفَرِداً بِدَوْلَةٍ وَ دَعْوَةٍ وَ ذَلِکَ یُبْطِلُ دَعْوَةَ الْإِسْلَامِ مِنْ حَیْثُ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ تَبَعاً فَصَارَ مَتْبُوعاً وَ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ فَرْعاً فَصَارَ أَصْلًا وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَالَ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ

ص: 100

قَالَ صلی الله علیه و آله الْحَلَالُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ عَلَی لِسَانِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ الْحَرَامُ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَی لِسَانِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ لَهُ عَوْناً وَ نَاصِراً وَ مُصَدِّقاً وَ إِذَا لَمْ یَجِدْ مَنْ یَکُونُ لَهُ عَوْناً وَ مُصَدِّقاً لَمْ یَکُنْ لِوُجُودِهِ تَأْثِیرٌ فَثَبَتَ أَنَّ وُجُودَ الْمَهْدِیِّ علیه السلام أَصْلٌ لِوُجُودِهِ وَ کَذَلِکَ الدَّجَّالُ اللَّعِینُ لَا یَصِحُّ وُجُودُهُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ وَ لَا یَکُونُ لِلْأُمَّةِ إِمَامٌ یَرْجِعُونَ إِلَیْهِ وَ وَزِیرٌ یُعَوِّلُونَ عَلَیْهِ لِأَنَّهُ لَوْ کَانَ کَذَلِکَ لَمْ یَزَلِ الْإِسْلَامُ مَقْهُوراً وَ دَعْوَتُهُ بَاطِلَةً فَصَارَ وُجُودُ الْإِمَامِ أَصْلًا لِوُجُودِهِ عَلَی مَا قُلْنَاهُ وَ أَمَّا الْجَوَابُ عَنْ إِنْکَارِهِمْ بَقَاءَهُ فِی السِّرْدَابِ مِنْ غَیْرِ أَحَدٍ یَقُومُ بِطَعَامِهِ وَ شَرَابِهِ فَفِیهِ جَوَابَانِ أَحَدُهُمَا بَقَاءُ عِیسَی علیه السلام فِی السَّمَاءِ مِنْ غَیْرِ أَحَدٍ یَقُومُ بِطَعَامِهِ وَ شَرَابِهِ وَ هُوَ بَشَرٌ مِثْلُ الْمَهْدِیِّ علیه السلام فَلَمَّا جَازَ بَقَاؤُهُ فِی السَّمَاءِ وَ الْحَالَةُ هَذِهِ فَکَذَلِکَ الْمَهْدِیُّ فِی السِّرْدَابِ فَإِنْ قُلْتَ إِنَّ عِیسَی علیه السلام یُغَذِّیهِ رَبُّ الْعَالَمِینَ مِنْ خِزَانَةِ غَیْبِهِ فَقُلْتُ لَا تَفْنَی خَزَائِنُهُ بِانْضِمَامِ الْمَهْدِیِّ علیه السلام إِلَیْهِ فِی غِذَائِهِ فَإِنْ قُلْتَ إِنَّ عِیسَی خَرَجَ عَنْ طَبِیعَةِ الْبَشَرِیَّةِ قُلْتُ هَذِهِ دَعْوَی بَاطِلَةٌ لِأَنَّهُ قَالَ تَعَالَی لِأَشْرَفِ الْأَنْبِیَاءِ صلی الله علیه و آله قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ فَإِنْ قُلْتَ اکْتَسَبَ ذَلِکَ مِنَ الْعَالَمِ الْعِلْوِیِّ قُلْتُ هَذَا یَحْتَاجُ إِلَی تَوْقِیفٍ وَ لَا سَبِیلَ إِلَیْهِ وَ الثَّانِی بَقَاءُ الدَّجَّالِ فِی الدَّیْرِ عَلَی مَا تَقَدَّمَ بِأَشَدِّ الْوَثَاقِ مَجْمُوعَةً یَدَاهُ إِلَی عُنُقِهِ مَا بَیْنَ رُکْبَتَیْهِ إِلَی کَعْبَیْهِ بِالْحَدِیدِ وَ فِی رِوَایَةٍ فِی بِئْرٍ مَوْثُوقٌ وَ إِذَا کَانَ بَقَاءُ الدَّجَّالِ مُمْکِناً عَلَی الْوَجْهِ الْمَذْکُورِ مِنْ غَیْرِ أَحَدٍ یَقُومُ بِهِ فَمَا الْمَانِعُ مِنْ بَقَاءِ الْمَهْدِیِّ علیه السلام مُکَرَّماً مِنْ غَیْرِ الْوَثَاقِ إِذِ الْکُلُّ فِی مَقْدُورِ اللَّهِ تَعَالَی فَثَبَتَ أَنَّهُ غَیْرُ مُمْتَنِعٍ شَرْعاً وَ لَا عَادَةً ثُمَّ ذَکَرَ بَعْدَ هَذِهِ الْأَبْحَاثِ خَبَرَ سَطِیحٍ وَ أَنَا أَذْکُرُ مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ إِلَیْهِ وَ مُقْتَضَاهُ یَذْکُرُ لِذِی جَدَنٍ الْمَلِکِ وَقَائِعَ وَ حَوَادِثَ تَجْرِی وَ زَلَازِلَ مِنْ فِتَنٍ ثُمَّ إِنَّهُ یَذْکُرُ خُرُوجَ الْمَهْدِیِّ علیه السلام وَ أَنَّهُ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ یُطَیِّبُ الدُّنْیَا وَ أَهْلَهَا فِی أَیَّامِ

ص: 101

دَوْلَتِهِ علیه السلام وَ رُوِیَ عَنِ الْحَافِظِ مُحَمَّدِ بْنِ النَّجَّارِ أَنَّهُ قَالَ هَذَا حَدِیثٌ مِنْ طِوَالاتِ الْمَشَاهِیرِ کَذَا ذَکَرَهُ الْحُفَّاظُ فِی کُتُبِهِمْ وَ لَمْ یُخَرَّجْ فِی الصَّحِیحِ.

**[ترجمه]دلیل این امر حیات عیسی و خضر و الیاس از اولیاء اللَّه تعالی و زنده بودن دجال و شیطان از دشمنان خداوند است، چه این عده به استناد کتاب و سنت، تاکنون زنده هستند. اهل حدیث در این مورد اتفاق دارند، ولی بودن مهدی را منکرند! آنها از دو نظر وجود مهدی را انکار کرده اند: یکی به علت طول زمان غیبتش و دیگری بودن وی در سرداب، بدون اینکه کسی آب و غذایی برای او بیاورد. نیز می گویند که این عادتا محال است.

سپس مؤلف کتاب مذکور محمد بن یوسف بن محمد گنجی شافعی می گوید: با امداد الهی در حل این مشکل می گوییم: دلیل زنده بودن عیسی علیه السّلام از قرآن آیه شریفه «وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ» - . نساء / 159 - ، {و از اهلِ کتاب، کسی نیست مگر آنکه پیش ازمرگ خود حتماً به او ایمان می آورد} و نصاری و اهل کتاب، از موقع نزول این آیه تاکنون، به او ایمان نیاورده اند. پس ناچار باید که در آخرالزمان باشد و از اخبار پیغمبر (سنت)، یک دلیل اینکه مسلم در «صحیح» ضمن حدیث مفصلی درباره خروج دجال می گوید: پیغمبر فرمود: «... پس عیسی بن مریم در مشرق دمشق، جنب مناره سفید مابین «مهروده»، در حالی که دو دست خود را روی شانه دو فرشته نهاده فرود می آید.» و قبلا نیز گذشت که پیغمبر فرمود: «چگونه خواهید بود وقتی که عیسی بن مریم در میان شما فرود می آید و امام شما نیز میان شما باشد؟» درباره خضر و الیاس نیز محمد بن جریر طبری می گوید: «آنها در زمین می گردند.»

و نیز مسلم در کتاب «صحیح» از ابو سعید خدری نقل می کند که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله ضمن حدیثی طولانی که درباره دجال برای ما بیان می کرد، فرمود: «او قدم به کوچه های مدینه نمی گذارد، بلکه به شوره زاری نزدیک مدینه روی می آورد. در آن موقع مردی که بهترین خلق است یا از بهترین خلق است، به سوی او می رود و می گوید: «می دانم که تو همان دجال هستی که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله به ما خبر داده است!» دجال به مردم می گوید: «اگر من این مرد را کشتم سپس زنده کردم، آیا باز در حقانیت من تردید خواهید کرد؟» مردم می گویند نه! آنگاه آن مرد را می کشد و سپس زنده می گرداند. چون آن مرد (در ظاهر و به نظر مردم) زنده می شود، می گوید: «به خدا سوگند من در شناختن تو از خودت بیناترم» (یعنی تو را ساحری بیش نمی دانم) دجال دوباره آهنگ کشتن او می کند، ولی کاری از پیش نمی برد.» ابو اسحق ابراهیم بن سعد گفته است: «گویند این مرد (که دجال به ظاهر او را می کشد)، خضر پیغمبر علیه السّلام است.» روایت مذکور را عینا مسلم در صحیح خود آورده است که ما نیز آوردیم. و دلیل بر زنده بودن دجال، روایت «تمیم داری» و جنبنده دریایی و دابه ای است که با آنان تکلم می کند که حدیثی حسن و صحیح می باشد و مسلم در صحیح خود آورده و گفته است که این روایت صریح در زنده بودن دجال است.

و دلیل بر وجود شیطان، آیات قرآن مجید است، مانند این آیه: «قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ. قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» - . حجر / 36 - 37 - ، {گفت: «پروردگارا، پس مرا تا روزی که برانگیخته خواهند شد مهلت ده. فرمود: تو از مهلت یافتگانی، تاروز [و] وقت معلوم.}

و دلیل بقای مهدی موعود در کتاب و سنت آمده است: اما از قرآن مجید آیه شریفه: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ» - . توبه / 33 - ، {تا آن را بر هرچه دین است پیروز گرداند، هرچند مشرکان خوش نداشته باشند} است. سعید بن جبیر روایت کرده که مقصود، مهدی است که از عترت فاطمه علیهاالسّلام است. و کسی که گفته مقصود عیسی علیه السّلام است، مطابق آنچه گفتیم با هم منافات ندارد. زیرا بنا بر آنچه گذشت، با امام سازگار است. مقاتل بن سلیمان و مفسرین پیروان او گفته اند: مقصود خداوند از آیه «وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ» - . زخرف / 61 - ، {و همانا آن، نشانه ای برای [فهم] رستاخیزاست}، مهدی آخرالزمان است که بعد از ظهور او، علائم روز قیامت آشکار می شود. همچنین پاسخ کسی که از راه طول زمان غیبت، منکر مهدی علیه السّلام شده، به دو گونه است: یکی نقلی و دیگری عقلی. در جواب نقلی می گوییم که از روایات گذشته دانستیم که سه نفر در آخرالزمان خواهند آمد و هیچ کدام جز مهدی پیشوا نیست، زیرا وی امام مردم است و عیسی علیه السّلام پشت سر او نماز می گزارد، همان طور که در صحاح آمده و ادعای او را تصدیق می کند، و سومی که دجال ملعون است و بودنش، نزد اهل حدیث (از شیعه و سنی) مسلم است.

و اما جواب عقلی در بقای آنها: می گوییم که بودن اینان در طول این مدت، از دو حال بیرون نیست: یا بودن آنها مقدور خداوند است و یا محال بوده و مقدور خدا نیست که آنها را در این مدت طولانی زنده نگاه دارد. قسم دوم باطل است، زیرا خداوندی که مخلوقات را از نیستی به هستی آورده و بعد فانی می گرداند و بعد از فنا دوباره به صورت نخست برمی گرداند، البته نگه داشتن آنها در حیطه قدرت او خواهد بود. و در این صورت که بودن آنها مقدور خداوند است، از دو حال بیرون نیست: یا بودن آنها به اختیار خداست و یا به میل مردم. بدیهی است که بسته به میل مردم نیست، زیرا اگر مردم چنین قدرتی داشته باشند، برای یکی از ما ممکن بود که خود یا فرزندمان همیشه زنده بمانیم. در صورتی که می دانیم این معنی برای ما حاصل نمی شود و از قدرت ما خارج است. پس ناچار باید بگوییم بقای آنها در طول این مدت، به اختیار ذات مقدس الهی است. و نیز بودن آنها از دو حال بیرون نیست: یا علتی دارد و یا بدون علت است. اگر بدون علت باشد، بی حکمت خواهد بود و چیزی که حکمت ندارد، داخل افعال الهی نیست. پس ناچار باید بقای آنها به واسطه علتی باشد که حکمت الهی اقتضا دارد. دلیل بقای عیسی را در تفسیر آیه «وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ ...» بیان داشتیم و در خصوص بقای دجال لعین می گوییم که علائم او که پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرموده مردی است یک چشم و کوهی از غذا در همه جا با وی است، تاکنون واقع نشده، پس ناچار باید آمدن وی در آخرالزمان باشد. برای اقامه دلیل بر وجود امام مهدی علیه السّلام نیز می گوییم: از موقعی که غیبت فرموده تا کنون، آن طور که اخبار مژده داده است، زمین پر از عدل و داد نشده، بنابراین این علائم باید در آخرالزمان ظاهر گردد. این بود آنچه باعث بقای عیسی و مهدی (علیهماالسّلام) و دجال علیه اللعنه شده است. پس وقتی که عیسی و دجال زنده هستند و محدثین اهل تسنن هم آن را قبول دارند، چه مانعی دارد مهدی که یادگار پیغمبر اسلام و نماینده اوست هم به اختیار و قدرت الهی زنده باشد؟ بنابراین بودن وی از آن دو اَولی است، زیرا بقای مهدی که امام آخرالزمان است و زمین را پر از عدل و داد می کند، شاید مصلحتی برای مکلفین داشته باشد و از ناحیه خداوند نسبت به بندگانش لطف باشد. وجود و خروج دجال هر چند موجب فساد عقیده مردم می شود، چه وی ادعای خدایی می کند و مردم را به قتل می رساند، لیکن بقای او خود امتحانی است که طی آن دیندار و گناهکار و مصلح و مفسد از هم تمیز داده می شوند. همچنین بقای عیسی تاکنون و آشکار شدن وی در آخرالزمان، خود باعث ایمان آوردن اهل کتاب و تصدیق خاتمیت پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله است. همچنین ایمان مؤمنین را تحکیم و ادعای امام را نزد منکرین تصدیق می کند، به دلیل اینکه پشت سر حضرت نماز می گزارد و او را یاری می کند و مردم را به دین اسلام دعوت می کند، پس بقای مهدی علیه السّلام اصل و آمدن عیسی و خروج دجال فرع آن است؛ پس چگونه صحیح است که دو فرع با عدم بقای اصل، باقی باشند و اگر این جایز باشد، وجود مسبب بدون وجود سبب صحیح است و این عقلا محال است.

و علت اینکه گفتیم بقای مهدی علیه السّلام اصل و علت بقای عیسی علیه السّلام و دجال است، این است که وجود انفرادی عیسی علیه السّلام در حال که یاور دین اسلام و تصدیق گر امام نباشد صحیح نیست، زیرا اگر چنین امری صحیح باشد، ایشان منفردا دولت و دعوتی داشته و سبب ابطال دعوت اسلام می گردد، زیرا اراده کرده که تابع و فرع باشد، ولی متبوع و اصل و امام شده است، در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «پیامبری بعد از من نیست» و فرمود: «حلال آن است که خدا بر زبان من تا روز قیامت حلال کرده و حرام آن است که خدا به زبان من تا روز قیامت حرام گردانده است.» پس باید یار و یاور و تصدیق گری داشته باشد و وقتی کسی را که یار و تصدیق گر او باشد را نیابد، وجود او تاثیر ندارد. پس ثابت شد که وجود مهدی علیه السّلام اصل وجود اوست و همچنین وجود دجال ملعون در آخرالزمان، بدون وجود امام صحیح نیست و صحیح نیست که امت، امامی قابل رجوع و وزیری قابل اعتماد نداشته باشند، زیرا اگر چنین باشد، اسلام پیوسته مقهور و دعوت آن باطل است. پس وجود امام اصلِ وجود دجال نیز هست، بنا برآنچه که گفتیم.

و پاسخ کسانی که از راه بودن وی در سرداب، منکر وجود او شده اند نیز به دو گونه است: یکی اینکه (به عقیده محدثین) عیسی علیه السّلام نیز در آسمان است، بدون اینکه در روایتی وارد شده باشد که کسی آب و نان برای او می برد، در حالی که او هم مانند مهدی علیه السّلام بشر است! وقتی که بودن وی بدین گونه در آسمان نزد منکرین مسلم باشد، بودن مهدی در سرداب نیز اشکال ندارد!

اگر بگویی که عیسی علیه السّلام را خداوند از خزانه غیبش غذا می دهد، می گویم که اگر خداوند مهدی را نیز از خزانه غیبش غذا دهد، خزانه او خالی نخواهد شد! اگر بگویی که عیسی (به واسطه عروج به آسمان) از طبیعت بشری خارج شده (یعنی محتاج به خورد و خوراک نیست) و با مهدی فرق دارد، می گویم که این درست نیست، زیرا خداوند درباره اشرف مخلوقات می فرماید: « قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَ» - . کهف / 110 - ، {بگو: «من هم مثل شما بشری هستم.} اگر بگویی که این طبیعت ثانوی را عیسی در عالم بالا پیدا کرده، می گویم که این ادعا محتاج به اثبات است و دلیلی بر اثبات ندارد.

دلیل دوم بر ابطال انکار بقای حضرت درسرداب این است که دجال نیز در دَیر مستحکمی است که دو دست خود را به گردنش جمع کرده و بین دو زانو تا روی پایش با آهن پوشیده شده و در روایتی در چاهی آویزان است. وقتی بقای دجال به گونه مذکور ممکن باشد، بدون اینکه کسی متکفل امور او باشد، پس مانع از بقای مهدی علیه السّلام چیست که با عزت و بدون تکیه به جایی باقی باشد؟ چون همه در قدرت خدای تعالی است. پس ثابت شد که شرعا و عادتا بقای حضرت محال نیست.

سپس بعد از ذکر این مباحث، روایتی سست را نقل کرده و من محل مورد نیاز و لازم را می آورم: نسبت به ذی جدن که نام یک پادشاه است، وقایع و حوادثی جاری می شود و فتنه های تکان دهنده ای روی می دهد. سپس قیام مهدی علیه السّلام را ذکر می کند و اینکه حضرت، زمین را آکنده از عدل می کند و دنیا و اهل آن در ایام دولت حضرت علیه السّلام، با طیب خاطر زندگی می کنند و از حافظ محمد بن نجار روایت شده که گفت: این حدیث از احادیث طولانی مشهور است که حافظان حدیث در کتب خود ذکر کرده اند و در صحاح ذکر نشده است. - . کشف الغمة 2 : 476-493 -

**[ترجمه]

وَ مِنْهَا مَا نَقَلَهُ الْإِمَامُ أَبُو إِسْحَاقَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الثَّعْلَبِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی تَفْسِیرِهِ یَرْفَعُهُ بِسَنَدِهِ إِلَی أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: نَحْنُ وُلْدُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ سَادَةُ الْجَنَّةِ أَنَا وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْمَهْدِیُّ.

**[ترجمه]محمد بن طلحه می گوید: اما روایات صحیحی از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره مهدی علیه السّلام وارد شده است، از جمله:

ابو داود و ترمذی هر یک با سند خود در صحیح خود، سند به ابو سعید خدری می رسانند که گفت: شنیدم از پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود: «مهدی از من است؛ پیشانی اش پهن و بالای بینی اش بلند است. او زمین را که مملو از ظلم و جور شده، از عدل و داد پر می گرداند و هفت سال حکومت می کند.»

حدیث دیگر را داود، مرفوعا از علی بن ابی طالب علیهما السلام نقل می کند که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر از روزگار تنها یک روز باقی مانده باشد، خدا مردی از اهل بیت مرا بر می انگیزد که زمین را که انباشته از ظلم و جور شده باشد، از عدل پر می کند.» همچنین ابو داود در صحیح خود، از ام سلمه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند که گفت از رسول خدا شنیدم که فرمود: «مهدی از عترت من و از فرزندان فاطمه است.»

حدیث دیگر را بغوی در کتاب خود به نام شرح السنّه نقل می کند که بخاری و مسلم هر یک مستقلا در صحیح خود، سندشان را به ابو هریره رسانده اند که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «شما در چه وضعی هستید هنگامی که عیسی علیه السّلام نزول می کند، درحالی که امام شما از شماست؟»

حدیث دیگر را داود و ترمذی به سندشان در صحیح خود آورده و هر یک، سند به عبدالله بن مسعود رسانده اند که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر از روزگار تنها یک روز باقی مانده باشد، خدا آن روز را چنان طولانی کند تا مردی از من یا اهل بیت مرا برانگیزد که اسم او مشابه اسم من و اسم پدرش مشابه اسم پدر من باشد. او زمین را که مملو از ظلم و جور شده، از عدل و داد پر می کند.»

و در حدیث دیگری پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «مردی از اهل بیت من که هم نام من است، خواهد آمد.» این روایات از ابی داود و ترمذی بود.

از جمله این احادیث، روایاتی است که امام ثعلبی در تفسیر خود نقل کرده و سند را به انس بن مالک می رساند که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ما فرزندان عبدالمطلب سادات بهشتیم: من، حمزه، جعفر، علی، حسن، حسین و مهدی علیهم السلام.» - . کشف الغمة 2 : 437 -

**[ترجمه]

و الأظهر ما مر من کون أبی مصحف ابنی.

**[ترجمه]بعضی از معاصرین ما در پاسخ به این اشکال، وجه دیگری ذکر کرده اند و آن اینکه کنیه امام عسکری علیه السّلام، ابو محمد است و کنیه جناب عبدالله پدر پیامبرخدا نیز ابومحمد بوده. پس دو کنیه موافق اند و کنیه داخل تحت اسم است. ولی اظهر همان است که گذشت که «ابی» غلط املایی« ابنی» است.

**[ترجمه]

أَخْبَرَنَا أَبُو بَکْرٍ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمُقْرِی الْآدَمِیُّ بِبَغْدَادَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ الْحِسَائِیُّ حَدَّثَنَا أَبُو مُعَاوِیَةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی هِنْدٍ عَنْ أَبِی نَضْرَةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَخْرُجُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ خَلِیفَةٌ یُعْطِی الْمَالَ بِغَیْرِ عَدَدٍ هَذَا حَدِیثٌ صَحِیحٌ أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ- عَنْ زُهَیْرِ بْنِ حَرْبٍ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ عَبْدِ الْوَارِثِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ دَاوُدَ انْتَهَی.

**[ترجمه]آنچه ابن طلحه از صحیحین و کتاب فردوس دیلمی نقل کرده، مطابق با نسخه هایی است که نزد ماست و من نسخه ای قدیمی از شرح السنة نوشته بغوی دارم که تمام روایات موجود مهدی علیه السّلام را با اسناد او نقل می کنم. می گوید: از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: : «اگر از روزگار تنها یک روز باقی مانده باشد، خدا مردی از اهل بیت مرا بر می انگیزد که زمین را که مملو از جور و ستم شده باشد، از عدل پر می کند.»

و از ابو سعید مروی نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «بلایی به این امت می رسد که هیچ کس پناهگاهی نمی یابد که از شر ظلم به آن پناهنده شود. پس خدا مردی از اهل بیت مرا بر می انگیزد که زمین را که آکنده از ظلم و جور شاه باشد، از عدل و داد پر می کند؛ سکنه آسمان و زمین از او راضی باشند و آسمان چیزی از آب خود را نمی گذارد، مگر آنکه به طور فراوان آن را فرو می ریزد و زمین از گیاهان خود چیزی فرو نمی گذارد، مگر اینکه آن را بیرون می ریزد. تا جایی که زندگان دوست دارند مردگان نیز در عصر او باشند و هفت یا هشت یا نه سال در این وضع زندگی می کند.» این حدیث از طریقی غیر از طریق ابو سعید خدری و ابو صدیق ناجی که نامش بکر بن عمر است نیز نقل شده است.

همچنین ام سلمه می گوید: شنیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «مهدی از عترت من و از فرزندان فاطمه است.» نیز روایت شده که او در بین مردم به سنت پیامبر آنها عمل کرده و هفت سال می ماند و سپس فوت می کند و مسلمانان بر او نماز می خوانند.

و همچنین نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و آله در ارتباط با مهدی فرمود: «کار طوری می شود که فردی از افراد می آید و می گوید: «ای مهدی! به من عطا کن! به من عطا کن!» پس حضرت آن قدر که آن فرد بتواند ببرد، در لباسش برایش مال می ریزد.» و

همچنین نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «در آخرالزمان خلیفه ای قیام می کند که مال را بی حد و نهایت به مردم عطا می کند.» این حدیثی صحیح است که مسلم روایت کرده است.» - . شرح السنة 8 : 353 -

**[ترجمه]

فمنها من صحیح البخاری ثلاثة أحادیث و منها من صحیح مسلم أحد عشر حدیثا و منها من الجمع بین الصحیحین للحمیدی حدیثان و من الجمع بین الصحاح الستة لزید بن معاویة العبدری أحد عشر حدیثا و منها من کتاب فضائل الصحابة مما أخرجه الشیخ الحافظ عبد العزیز العکبری من مسند أحمد بن حنبل سبعة أحادیث و منها من تفسیر الثعلبی خمسة أحادیث و منها من

غریب الحدیث لابن قتیبة الدینوری ستة أحادیث و منها من کتاب الفردوس لابن شیرویه الدیلمی أربعة أحادیث و منها من کتاب مسند سیدة نساء العالمین فاطمة الزهراء علیه السلام تألیف الحافظ أبی الحسن علی الدارقطنی ستة أحادیث و منها من کتاب الحافظ أیضا من مسند أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام ثلاثة أحادیث و من کتاب المبتدإ للکسائی حدیثان یشتملان أیضا علی ذکر المهدی علیه السلام و ذکر خروج السفیانی و الدجال و منها من کتاب المصابیح لأبی الحسین بن مسعود الفراء خمسة أحادیث.

و منها من کتاب الملاحم لأبی الحسن أحمد بن جعفر بن محمد بن عبید الله المناری أربعة و ثلاثون حدیثا و منها من کتاب الحافظ محمد بن عبد الله الحضرمی المعروف بابن مطیق ثلاثة أحادیث و منها من کتاب الرعایة لآمل الروایة لأبی الفتح محمد بن إسماعیل بن إبراهیم الفرغانی ثلاثة أحادیث و منها خبر سطیح روایة الحمیدی أیضا و منها من کتاب الاستیعاب لأبی عمر یوسف بن عبد البر النمیری حدیثان.

قال السید و وقفت علی الجزء الثانی من کتاب السنن روایة محمد بن یزید ماجة قد کتب فی زمان مؤلفه تاریخ کتابته و بعض الإجازات علیه ما هذا لفظها.

بسم الله الرحمن الرحیم أما بعد فقد أجزت الأخبار لأبی عمرو و محمد بن سلمة و جعفر و الحسن ابنی محمد بن سلمة حفظهم الله و هو سماعی من محمد بن یزید ماجة نفعنا الله و إیاکم به و کتب إبراهیم بن دینار بخطه و ذلک فی شهر شعبان سنة ثلاثمائة و قد عارضت به و صلی علی محمد و سلم کثیرا.

و قد تضمن هذا الجزء المذکور الموصوف کثیرا من الملاحم فمنها باب خروج المهدی و روی فی هذا الباب من ذلک الکتاب من هذه النسخة سبعة أحادیث

ص: 106

بأسانیدها فی خروج المهدی و أنه من ولد فاطمة علیه السلام و أنه یملأ الأرض عدلا کما ملئت جورا و ذکر کشف الحالة و فضلها یرفعها إلی النبی صلی الله علیه و آله.

قال السید و وقفت أیضا علی کتاب المقتص علی محدث الأعوام لبناء ملاحم غابر الأیام تلخیص أبی الحسین أحمد بن جعفر بن محمد المناری قد کتب فی زمان مؤلفه فی آخر النسخة التی وقفت علیها ما هذا لفظه فکان الفراغ من تألیفه سنة ثلاثمائة و ثلاثین و علی الکتاب إجازات و تجویزات تاریخ بعض إجازاته فی ذی قعدة سنة ثمانین و أربعمائة من جملة هذا الکتاب ما هذا لفظه سیأتی بعض المأثور فی المهدی علیه السلام و سیرته ثم روی ثمانیة عشر حدیثا بأسانیدها إلی النبی صلی الله علیه و آله بتحقیق خروج المهدی علیه السلام و ظهوره و أنه من ولد فاطمة علیه السلام بنت رسول الله صلی الله علیه و آله و أنه یملأ الأرض عدلا و ذکر کمال سیرته و جلالة ولایته.

ثم أشار السید إلی ما جمعه الحافظ أبو نعیم من أربعین حدیثا فی وصف المهدی علیه السلام علی ما نقله صاحب کشف الغمة ثم قال فجملة الأحادیث مائة حدیث و ستة و خمسون حدیثا و أما الذی ورد من طرق الشیعة فلا یسعه إلا مجلدات و نقل إلینا سلفنا نقلا متواترا أن المهدی المشار إلیه ولد ولادة مستورة لأن حدیث تملکه و دولته و ظهوره علی کافة الممالک و العباد و البلاد

کان قد ظهر للناس فخیف علیه کما جرت الحال فی ولادة إبراهیم و موسی علیهما السلام و غیرهما و عرفت الشیعة ذلک لاختصاصها بآبائه علیهما السلام فإن کل من یلزم بقوم کان أعرف بأحوالهم و أسرارهم من الأجانب کما أن أصحاب الشافعی أعرف بحاله من أصحاب غیره من رؤساء الأربعة المذاهب.

و قد کان علیه السلام ظهر لجماعة کثیرة من أصحاب والده العسکری و نقلوا عنه أخبارا و أحکاما شرعیة و أسبابا مرضیة.

و کان له وکلاء ظاهرون فی غیبته معروفون بأسمائهم و أنسابهم و أوطانهم یخبرون عنه بالمعجزات و الکرامات و جواب المشکلات و بکثیر مما ینقله عن آبائه عن رسول الله صلی الله علیه و آله من الغائبات منهم عثمان بن سعید العمری المدفون بقطقطان

ص: 107

الجانب الغربی ببغداد و منهم أبو جعفر محمد بن عثمان بن سعید العمری و منهم أبو القاسم الحسین بن روح النوبختی و منهم علی بن محمد السمری رضی الله عنهم و قد ذکر نصر بن علی الجهضمی بروایة رجال الأربعة المذاهب حال هؤلاء الوکلاء و أسمائهم و أنهم کانوا وکلاء المهدی علیه السلام. و لقد لقی المهدی علیه السلام بعد ذلک خلق کثیر من الشیعة و غیرهم و ظهر لهم علی یده من الدلائل ما ثبت عندهم أنه هو علیه السلام و إذا کان علیه السلام الآن غیر ظاهر لجمیع شیعته فلا یمتنع أن یکون جماعة منهم یلقونه و ینتفعون بمقاله و فعاله و یکتمونه کما جری الأمر فی جماعة من الأنبیاء و الأوصیاء و الملوک و الأولیاء حیث غابوا عن کثیر من الأمة لمصالح دینیة أوجبت ذلک.

و أما استبعاد من استبعد منهم ذلک لطول عمره الشریف فما یمنع من ذلک إلا جاهل بالله و بقدرته و بأخبار نبینا و عترته کیف و قد تواتر کثیر من الأخبار بطول عمر جماعة من الأنبیاء و غیرهم من المعمرین و هذا الخضر باق علی طول السنین و هو عبد صالح لیس بنبی و لا حافظ شریعة و لا بلطف فی بقاء التکلیف فکیف یستبعد طول حیاة المهدی علیه السلام و هو حافظ شریعة جده ص و لطف فی بقاء التکلیف و المنفعة ببقائه فی حال ظهوره و خفائه أعظم من المنفعة بالخضر و کیف یستبعد ذلک من یصدق بقصة أصحاب الکهف لأنه مضی لهم فیما تضمنه القرآن ثَلاثَ مِائَةٍ سِنِینَ وَ ازْدَادُوا تِسْعاً و هم أحیاء کالنیام بغیر طعام و شراب و بقوا إلی زمن النبی صلی الله علیه و آله حیث بعث الصحابة لیسلموا علیهم کما رواه الثعلبی.

و رأیت تصنیفا لأبی حاتم سهل بن محمد السجستانی من أعیان الأربعة المذاهب سماه کتاب المعمرین إلی آخر ما ذکره رحمه الله من الاحتجاج علیهم و ترکناه لأنه خارج عن مقصود کتابنا.

**[ترجمه]سید بن طاووس از کتاب جمع بین صحاح ششگانه اهل سنت و هم از کتاب فردوس و مناقب ابن مغازلی و مصابیح ابو محمد حسین بن مسعود فرّاء، بسیاری از روایات گذشته را نقل کرده است و سپس می گوید: یکی از علمای شیعه کتابی بنام «کشف المخفی فی مناقب المهدی علیه السّلام» تصنیف کرده که به دست من رسیده و یک صد و ده روایت بهتر از آنچه نقل کردیم، از طرق محدثین و علمای مذاهب چهارگانه اهل تسنن آورده است که به ملاحظه اختصار و رعایت حال خوانندگان، از نقل آن نیز خودداری کردیم. چرا که برخی از روایات گذشته که نقل کردیم، خواننده را از تفصیل بیشتر بی نیاز می کند و هما ن ها برای اهل انصاف و عقل سلیم، کافی خواهد بود.

در این جا فقط اسامی دانشمندانی که یک صد و ده حدیث مزبور را در کتب خود آورده اند می آوریم تا اهل توفیق با تحقیق، از مظانّ آن مستحضر گردند:

بخاری در کتاب «صحیح» سه حدیث؛ مسلم در کتاب «صحیح» یازده حدیث؛ حمیدی در کتاب «جمع بین صحیحین» دو حدیث؛ زید بن معاویه عبدری در کتاب «جمع بین صحاح سته» یازده حدیث؛ عبدالعزیز عکبری در کتاب «فضائل الصحابه» هفت حدیث؛ ثعلبی در کتاب «تفسیر» پنج حدیث؛ ابن قتیبه در کتاب «غریب الحدیث» شش حدیث؛ ابن شیرویه دیلمی در «الفردوس» چهار حدیث؛ حافظ ابوالحسن دارقطنی در کتاب «مسند فاطمه علیهاالسّلام» شش حدیث؛ حافظ ابوالحسن دارقطنی در کتاب «مسند علی علیه السّلام» سه حدیث؛ کسائی در «المبتداء» دو حدیث؛ حسین بن مسعود فراء در «المصابیح» پنج حدیث؛ ابوالحسن مناری در «الملاحم» سی و چهار حدیث؛ حافظ ابن مطیق از کتاب وی سه حدیث؛ محمد بن اسماعیل فرغانی در «الرعایة لاهل الروایة» سه حدیث؛ حمیدی (نامبرده) در «خبر سطیح» یک حدیث؛ یوسف بن عبدالبر نمیری در «استیعاب» دو حدیث نقل کرده اند.

سید بن طاوس سپس می گوید: جلد دوم سنن ابن ماجه قزوینی را که تاریخ کتابت آن سال 300 هجری، یعنی زمان مؤلف است ما به دست آورده ایم. در کتاب نامبرده روایات بسیاری درباره ملاحم (پیشینی ها) منجمله هفت حدیث در باب (ظهور مهدی) با سلسله سند نقل کرده است که وی از فرزندان فاطمه علیهاالسّلام است و زمین را که مملو از ظلم شده باشد، پر از عدل می کند و کشف و فضل حالت و زمان ظهور را به سند متصل از پیامبر اسلام روایت کرده است .

و هم سید بزرگوار مزبور می گوید: کتابی دیگر به نام «المقتص علی محدث الاعوام لبناء ملاحم غابر الایام» تلخیص ابوالحسین احمد بن جعفر بن محمد مناری به دست آوردم که در زمان مؤلفش نوشته شده. در آخر آن نسخه نوشته بود:

«در سال 330 از تألیف آن فراغت حاصل شد.» در آن کتاب هیجده روایت با سند، از پیغمبر درباره

قیام و ظهور حتمی مهدی علیه السّلام و اوصاف آن حضرت و این که او از اولاد فاطمه زهرا علیهاالسّلام دختر پیغمبر است و او زمین را پر از عدل می کند و نیز ذکر کمال سیرت و جلالت ولایتش نقل کرده است.

سپس سید بن طاووس چهل حدیثی را که حافظ ابو نعیم اصفهانی در توصیف مهدی موعود جمع آوری کرده و ما از (کشف الغمه) نقل کردیم، آورده و آنگاه فرموده است: احادیث راجع به مهدی که دانشمندان اهل تسنن روایت کرده اند، یک صد و پنجاه و شش حدیث است و آنچه شیعه در این باره نقل کرده اند، باید در چند جلد تدوین شود. علمای ما به «تواتر» نقل کرده اند که ولادت مهدی علیه السّلام به طور پنهانی بوده، زیرا روایات راجع به سلطنت و دولت او و غلبه وی بر همه کشورها و تمام مردم و شهرها، برای عموم روشن بوده و بدین سبب ولادت او توأم با خطر و ترس بوده، مانند ولادت حضرت ابراهیم و موسی علیهماالسّلام. این معنی را شیعیان از راه ارتباط و اتصال به پدران آن حضرت می دانستند. چه هر کس با قومی معاشر باشد، از دیگران آشناتر به احوال و اسرار آنهاست، همچنان که اصحاب شافعی از سایر علمای مذاهب چهارگانه اهل سنت آشناتر به حال او هستند. به علاوه امام زمان علیه السّلام

را بسیاری از اصحاب پدرش امام حسن عسکری علیه السّلام دیده و از وی اخبار و احکام روایت کرده اند.

از این گذشته حضرت وکلایی داشته که اسم و نسب و وطن آنها معلوم و معروف بوده و آنها معجزات و کرامات و جواب مسائل مشکله و بسیاری از اخبار غیبیه را که آن حضرت از جدش پیغمبر روایت کرده، نقل کرده اند. یکی از آنها عثمان بن سعید عمری است که در قطقطان واقع در سمت غربی بغداد مدفون است. دیگری فرزندش ابو جعفر محمد بن عثمان، دیگری ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی و چهارمی علی بن محمد سیمری رضی اللَّه عنهم است .

نصر بن علی جهضمی به روایت علمای چهار مذهب اهل تسنن، احوال چهار نفر مذکور و اسامی آنها را و اینکه هر چهار نفر از وکلای مهدی علیه السّلام بوده اند، ذکر کرده است.

بعد از غیبت صغری نیز بسیاری از شیعیان و غیرهم، آن حضرت را ملاقات کرده و از معجزات و کراماتی که به دست آن حضرت به وقوع پیوسته، فهمیده اند که او همان مهدی موعود است.

پس اگر امروز از نظر نوع شیعیان و دوستانش غایب است، منافات ندارد که عده ای از آنها حضرتش را ببینند و از گفتار و کردارش بهره مند گردند و در عین حال از مردم پوشیده دارند، چنان که این معنی درباره جماعتی از پیغمبران و اوصیا و پادشاهان و اولیای حق، جریان داشته که مصالح دینی ایجاب می کرده آنها مدتی غایب گردند.

کسانی که وجود مهدی موعود علیه السّلام را از راه استبعاد طول عمر شریف آن حضرت انکار می کنند، افرادی هستند که جاهل به قدرت الهی و اخبار حضرت رسالت پناهی و اهل بیت عصمت هستند، وگرنه چگونه می شود آن را انکار کرد، با اینکه طول عمر عده ای از پیغمبران و غیرهم که همه از معمرین بوده اند، در روایات متواتر به ما رسیده است؟ وقتی خضر علیه السّلام با سال ها عمر که نه پیغمبر و نه حافظ دینی است و نه بودنش در بقای تکلیف لطف است و فقط بنده صالح پروردگار است، تاکنون زنده است، چگونه طول عمر مهدی علیه السّلام را که حافظ دین جدش است و بقای تکلیف بسته به وجود اوست، می توان مستبعد شمرد؟ مضافا به اینکه نفعی که در حال غیبت و ایام ظهور امام زمان علیه السّلام عائد مردم می شود، بیشتر از نفعی است که مردم از وجود خضر، می برند. بعلاوه کسی که مطابق صریح قرآن مجید معتقد به داستان اصحاب کهف است که سیصد و نه سال خوابیدند و با این وصف بدون اینکه آب و نان داشته باشند زنده ماندند و تا زمان پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نیز باقی بودند - چنان که ثعلبی روایت کرده که حضرت عده ای از اصحاب را فرستادند تا به آنها سلام کنند - چطور طول عمر مهدی علیه السّلام را مستبعد می داند؟ - . طرائف 1 : 261 -

ابو حاتم سیستانی که از اعیان علمای اهل سنت است، کتابی تصنیف کرده به نام «المعمّرون» و بسیاری از مردان طویل العمر را نام برده. در اینجا سید بن طاوس علیه الرحمه شرح مفصلی در این باره بیان می کند که چون از موضوع کتاب ما خارج است، از ذکر آن در می گذریم.

**[ترجمه]

بَعْدِی فِتْنَةٌ صَمَّاءُ صَیْلَمٌ-(1) یَسْقُطُ فِیهَا کُلُّ وَلِیجَةٍ وَ بِطَانَةٍ وَ ذَلِکَ عِنْدَ فِقْدَانِ الشِّیعَةِ الْخَامِسَ مِنْ وُلْدِ السَّابِعِ مِنْ وُلْدِکَ تَحْزَنُ لِفَقْدِهِ أَهْلُ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ فَکَمْ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ مُتَأَسِّفٍ مُتَلَهِّفٍ حَیْرَانَ عِنْدَ فَقْدِهِ ثُمَّ أَطْرَقَ مَلِیّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ بِأَبِی وَ أُمِّی سَمِیِّی وَ شَبِیهِی وَ شَبِیهُ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ جُیُوبُ النُّورِ أَوْ قَالَ جَلَابِیبُ النُّورِ تَتَوَقَّدُ مِنْ شُعَاعِ الْقُدْسِ کَأَنِّی بِهِمْ آیِسٌ مَا کَانُوا نُودُوا بِنِدَاءٍ یُسْمَعُ مِنَ الْبُعْدِ کَمَا یُسْمَعُ مِنَ الْقُرْبِ یَکُونُ رَحْمَةً عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ عَذَاباً عَلَی الْمُنَافِقِینَ قُلْتُ وَ مَا ذَلِکَ النِّدَاءُ قَالَ ثَلَاثَةُ أَصْوَاتٍ فِی رَجَبٍ الْأَوَّلُ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ الثَّانِی أَزِفَتِ الْآزِفَةُ الثَّالِثُ یَرَوْنَ بَدَناً بَارِزاً مَعَ قَرْنِ الشَّمْسِ یُنَادِی أَلَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ حَتَّی یَنْسُبَهُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فِیهِ هَلَاکُ الظَّالِمِینَ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَأْتِی الْفَرَجُ وَ یَشْفِی اللَّهُ صُدُورَهُمْ وَ یُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَمْ یَکُونُ بَعْدِی مِنَ الْأَئِمَّةِ قَالَ بَعْدَ الْحُسَیْنِ تِسْعَةٌ وَ التَّاسِعُ قَائِمُهُمْ.

**[ترجمه]کفایة الاثر: امیرالمؤمنین علیه السّلام از پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت کرده که فرمود: «یا علی! تو از من و من از تو هستم؛ تو برادر و وزیر منی. چون من رحلت کنم، در سینه های قومی کینه هایی نسبت به تو پدید می آید و به زودی بعد از من، آشوبی سخت به وقوع می پیوندد که دامن همه را خواهد گرفت. این اتفاق به وقت فقدان پنجمین امام از اولاد امام هفتم از نسل تو خواهد بود و اهل زمین و آسمان در فقدانش محزون گردند. در آن هنگام چه بسیار مرد و زن مؤمنی که متأسف و دردمند و حیران خواهند بود!» آنگاه حضرت سر مبارک به زیر افکند و لحظه ای بعد سر برداشت و فرمود: «پدر و مادرم فدای کسی که همنام و شبیه من و موسی بن عمران است! او لباسی از نور می پوشد که با شعاع قدس می درخشد. بر آنها که در غیبت او بی قرارند تأسف دارم که صدایی را از دور می شنوند - همان طور که از نزدیک می شنوند - که برای مؤمنین رحمت و برای منافقین عذاب است.» امیرالمؤمنین علیه السّلام می فرماید: عرض کردم: «یا رسول اللَّه! آن صدا چیست؟» فرمود: «سه صدا در ماه رجب شنیده می شود: صدای نخست: «أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ» - . هود / 18 - ، {هان لعنت خدا بر ستمگران باد} و صدای دوم: «ازفتِ الآزفة» - . نجم / 57 - ، {وه چه نزدیک گشت واقعه} و صدای سوم به طور آشکار از شخصی است که او را نزدیک خورشید می بینند که می گوید: «ای اهل عالم آگاه باشید! خداوند مهدی فرزند فلان کس را برانگیخت- و نسب به علی علیه السّلام می رساند- و روز مرگ ستمگران فرا رسید!» در آن وقت مهدی ظهور می کند و خداوند دل های دوستانش را شاد می گرداند و عقده های دلشان را برطرف می سازد.» عرض کردم: «یا رسول اللَّه! بعد از من چند امام خواهد آمد؟» فرمود: «بعد از حسین نه امام می آید و نهمی قائم آنهاست.» - . کفایة الاثر : 158 -

**[ترجمه]

تَخْفَی وِلَادَتُهُ وَ یَغِیبُ شَخْصُهُ.

**[ترجمه]کمال الدین: حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: «قائم ما غیبتی طولانی خواهد داشت. شیعیان را چنان می بینم که برای پیدا کردن او دشت و دمن را زیر پا گذارند و او را پیدا نکنند! بدانید آنها که در غیبت وی در دین خود ثابت بمانند و از طول مدت غیبتش سنگدل نشوند، روز قیامت با من خواهند بود.» آنگاه فرمود: «چون قائم ما ظهور کند، بیعت هیچ کس در گردن وی نیست. از این رو ولادتش پوشیده خواهد ماند و خودش از نظرها پنهان می شود.» - . کمال الدین : 286 -

**[ترجمه]

الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ هَذَا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ الْحُسَیْنِ علیه السلام.

**[ترجمه]مقتضب الاثر: از جماعتی از روات نقل شده که گفتند: نزد علی بن ابی طالب علیهماالسّلام بودیم. وقتی پسرش حسن علیه السّلام می آمد، می فرمود: «مرحبا به پسر رسول خدا!» و وقتی حسین علیه السّلام می آمد، می فرمود: «پدرم فدای تو، ای پسر بهترین کنیزان!» گفته شد: «ای امیر مومنان! شما را چه شده که به حسن و حسین علیهماالسّلام چنین می فرمایید؟ پسر بهترین کنیزان کیست؟» فرمود: «او همان گم شده مطرود آواره «م ح م د» بن حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین علیهم السّلام فرزند این حسین است» و دست مبارکش را بر سر حسین علیه السّلام گذاشت.» - . مقتضب الاثر: 31 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]ارشاد: از مسعدة بن صدقه روایت کرده که گفت: شنیدم امام جعفر صادق علیه السّلام می فرمود: «امیرالمؤمنین علیه السّلام در کوفه برای مردم خطبه خواند و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: «من سرور پیران هستم و سنتی از ایوب در من است. به زودی خداوند کسان مرا با گذشت زمان و تغییر اوضاع روزگار، مانند اولاد یعقوب گرد آورد و آن در زمانی است که روزگار طولانی گردد و بگویید: «او گم شده یا مرده است!» آگاه باشید و پیش از آن موقع صبر پیشه سازید و عذر تقصیر به پیشگاه خدا آورید. شما پاکی و قدس خود را بدین وسیله از کف دادید، چراغ ایمان خود را خاموش کردید، از کسی پیروی کردید که مالک نفس خود و شما نیست و چشم و گوش بسته، بر شما حکومت می کند (مقصود معاویة بن ابی سفیان است). به خدا قسم هم آنها نقص دارند و هم شما کار خلاف کردید. اگر در انجام وظایف دینی خود ضعف نشان ندهید و در نصرت دین پیغمبر اسلام یکدیگر را زبون نکنید و در محو باطل سستی نکنید، آنها که در شجاعت به پای شما نمی رسند، شجاعت و نیروی خود را به روی شما نمی آورند، بر شما مسلط نمی گردند، وظیفه طاعت خدا را زیر پا نمی گذارند، مردم را از اطاعت خداوند باز نمی دارند و مانند بنی اسرائیل در زمان حضرت موسی، حیران و سرگردان نخواهید شد.

به راستی میگویم که چون اولاد مرا مقهور کنید، دو برابر بنی اسرائیل حیران و سرگردان شوید و چون از سلطه شجره ملعونه که در قرآن ذکر شده پی در پی سیراب گردید و مکرر بنوشید - در حالی که از کسی پیروی خواهید کرد که مردم را به گمراهی سوق می دهد و دعوت باطل را می پذیرد - پیمانی که با دعوت کننده بسته بودید، می شکنید، رشته ارتباط خود را با اهل جهاد قطع می کنید و به کسانی که اهل جنگ و جهاد در راه خدا نیستند می پیوندید. و چون وعده ها و بخششی که برای جلب شما در دست دارند آب شود، وقت امتحان و پاک شدن هر کس نزدیک شود، پرده بالا رود، مدت انتظار به پایان رسد، وعده نزدیک گردد و آشکار می شود برای شما ستاره ای از جانب شرق ماه شما که مانند شب چهاردهم برای شما بدرخشد .

چون این علائم آشکار گردد، توبه کنید و گناه را از خود دور سازید و بدانید که اگر از آن ستاره که از مشرق طلوع می کند پیروی کنید، او شما را به طریقه (شریعت) پیغمبر اسلام رهبری کند، از کری و گنگی شفا خواهید یافت و بار سنگین تحمل (ظلم و ستم از دولت های جابر و بیعت سلاطین جور) را از گردن ها فرود می آورید. خداوند در آن روز هیچ کس را بی نصیب نمی گذارد، جز آن کس که از رحمت او سر باز زند و خویشتن دار نباشد. «وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ» - . شعراء / 227 - ، {و کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.} - . ارشاد: 154 -

**[ترجمه]

الَّذِی یَعْرِفُ النَّاسَ وَ لَا یَعْرِفُونَهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ سَیُعْمِی خَلْقَهُ مِنْهَا بِظُلْمِهِمْ وَ جَوْرِهِمْ وَ إِسْرَافِهِمْ عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ خَلَتِ الْأَرْضُ سَاعَةً وَاحِدَةً مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ لَسَاخَتْ بِأَهْلِهَا وَ لَکِنَّ الْحُجَّةَ یَعْرِفُ النَّاسَ وَ لَا یَعْرِفُونَهُ کَمَا کَانَ یُوسُفُ یَعْرِفُ النَّاسَ وَ هُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ ثُمَّ تَلَا یا حَسْرَةً عَلَی الْعِبادِ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: اگر معنای یک روایت را بدانی، بهتر از ده روایت است که ندانسته برای مردم نقل کنی! هر حقی حقیقتی و هر راستی نوری دارد. به خدا قسم ما کسی از شیعیان خود را فقیه نمی دانیم، جز اینکه با وی به رمز و اشاره سخن بگوییم و او مقصود ما را بفهمد. امیرالمؤمنین علیه السّلام در منبر کوفه می فرمود: «شما آشوب های تاریک و روزگاری مبهم در پیش دارید که جز «نومه»، کسی از آن ماجرا نجات نمی یابد!» عرض کردند: «یا امیرالمؤمنین! نومه کیست؟» فرمود: «کسی است که مردم را می شناسد، ولی مردم او را نمی شناسند. بدانید که زمین از وجود حجت خدا خالی نمی ماند و به زودی خداوند بندگان گناهکارش را به کیفر ظلم و ستم و زیاده روی های خود می رساند. و بدانید که زمین از حجت خدا خالی نمی ماند، ولی خدا خلق خود را نسبت به حجت خود، به سبب ظلم و جور و اسراف بر نفسشان کور می گرداند و اگر یک لحظه زمین از حجت خدا خالی بماند، ساکنان خود را فرو می برد. حجت خدا در روی زمین هست، او همه را می شناسد، ولی کسی او را نمی شناسد، چنان که یوسف مردم را می شناخت ولی کسی او را نمی شناخت.» آنگاه این آیه شریفه را تلاوت فرمود: «یا حَسْرَةً عَلَی الْعِبادِ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ» - . یس / 30 - ، {دریغا بر این بندگان! هیچ فرستاده ای بر آنان نیامد مگر آنکه او را ریشخند می کردند.} - . غیبت نعمانی: 141

-

**[ترجمه]

**[ترجمه]نهج البلاغه: حضرت امیر علیه السّلام در یکی از خطبه هایش فرمود: «مهدی علیه السّلام زره دانش بر تن دارد و با تمامی آداب و با توجّه و معرفت کامل، آن را فرا گرفته است؛ حکمت گمشده اوست که همواره در جستجوی آن است و نیاز اوست که در به دست آوردنش می پرسد. در آن هنگام که اسلام غروب می کند و چونان شتری در راه مانده دم خود را به حرکت درآورده، گردن به زمین می چسباند، او پنهان خواهد شد. (دوران غیبت صغری و کبری) او باقی مانده حجّت های الهی و آخرین جانشین از جانشینان پیامبران است.» - . نهج البلاغه: 368 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]غیبت نعمانی: عبداللَّه شاعر یعنی ابن ابی عقب می گوید: شنیدم که امیرالمؤمنین علی علیه السّلام می فرمود: «ای شیعیان! شما را آنچنان می بینم که مانند شتران در پی چراگاه هستید و آن را نمی یابید.» - . غیبت نعمانی: 192 -

**[ترجمه]

قوله علیه السلام هلعت أی صارت حریصة علی إهلاک الناس قوله علیه السلام و لا یحور فی بعض النسخ و لا یخور إذا المنون أکسفت و الخور الجبن و المنون الموت و الکماة بالضم جمع الکمی و هو الشجاع أو لابس السلاح و یقال ظفر بعدوه فهو ظفر و الضرغامة بالکسر الأسد.

قوله علیه السلام حصد أی یحصد الناس بالقتل قوله مخدش أی یخدش الکفار و یجرحهم و الذکر من الرجال بالکسر القوی الشجاع الأبی ذکره الفیروزآبادی و قال الرأس أعلی کل شی ء و سید القوم و القثم کزفر الکثیر العطاء و قال الجزری رجل نشق إذا کان یدخل فی أمور لا یکاد یخلص منها و فی بعض النسخ باللام و الباء یقال رجل لبق ککتف أی حاذق بما عمل و فی بعضها شق رأسه أی جانبه و الباذخ العالی المرتفع.

قوله علیه السلام و غارز مجده أی مجده الغارز الثابت من غرز الشی ء فی الشی ء أی أدخله و أثبته و المحتد بکسر التاء الأصل و قوله ینوص صفة للصارف و قال الفیروزآبادی المناص الملجأ و ناص مناصا تحرک و عنه تنحی و إلیه نهض قوله فذو دعائر من

الدعارة و هو الخبث و الفساد و لا یبعد أن یکون تصحیف الدغائل جمع الدغیلة و هی الدغل و الحقد أو بالمهملة من الدعل بمعنی الختل قوله علیه السلام فإن جاز لک أی تیسر لک مجازا و یقال انثنی أی انعطف قوله علیه السلام و لا تجیزن عنه أی إن أدرکته فی زمان غیبته و فی بعض النسخ و لا تحیزن بالحاء المهملة و الزاء المعجمة أی لا تتحیزن من التحیز عن الشی ء بمعنی التنحی عنه و کانت النسخ مصحفة محرفة فی أکثر ألفاظها.

**[ترجمه]فیروز آبادی می گوید: «درج دروجا و درجانا» به معنای راه رفتن است و «القوم انقرضوا» و «فلان لم یخلف نسلا» یا «مضی لسبیله» به یک معنا هستند و مقصود، انقراض نسل های فراوان است. اینکه حضرت فرمود: «ذهب المجبلون»، یعنی اجتماع کنندگان بر حق و یاری کنندگان دین یا معنای اعم از هر دو، بروند. جزری می گوید: «اجلبوا علیه» یعنی جمع شدند و اجتماع کردند. «اجلبه» یعنی او را کمک کرد و «اجلب علیه»، یعنی با فریاد او را صدا زد و او را فراخواند. «طود» با فتح طاء کوه عظیم است و در بعضی نسخه ها با راء است و با ضمه تاء نیز به معنای کوه است و اولی درست تر است. «مغیض» جایی است که آب وارد و سپس از نظر مخفی می شود و شاید معنی این باشد که حضرت، دریای علوم و خیرات است که در او مخفی است یا او را به دریایی تشبیه کرده که در اطراف آن آبرفت است، چرا که شیعیان، آبرفت های دریای علوم اهل بیت اند. اینکه حضرت فرمود: «مجفو اهلها»، یعنی وقتی به نزد اهل خود می آید، به او جفا کرده، به او ظلم می کنند و او را اطاعت نمی کنند. اینکه حضرت فرمود: «هلعت»، یعنی حریص بر کشتن مردم می شود. این قول حضرت: «و لا یحور» که در بعضی نسخه ها «لایخور اذن المنون» است و «خور»، ترس است و «منون»، مرگ است و «کماة» با ضم کاف، جمع «کی» به معنای شجاع یا سلاح به خود بسته است و گفته می شود که «ظفر بعدوه» پس او ظَفِر است و «ضرغام» با کسر ضاد، به معنای شیر است.

اینکه حضرت فرمود: «حصد»، یعنی مردم را با کشتن درو می کند. اینکه فرمود: «مخدش»، یعنی کفار را مجروح و زخمی می کند و «ذِکر از مردان» با کسره ذال، به معنای قوی و شجاع و بزرگ منش است. فیروزآبادی این مطلب را ذکر کرده و گفته: نرأس» هر چیز بالای آن است و رأس قوم، آقای قوم است و «قُثَم» بر وزن زفر، شخص بسیار بخشنده است. جزری گفته: «رجل نشق» کسی است که در اموری دخالت می کند که نمی تواند از آن خلاص یابد و در بعضی نسخه ها با لام و باء ذکر شده: رجل لبق» بر وزن کتف، به معنای ماهر در عمل خود است و در بعضی نسخه ها «شق رأسه»، یعنی جانب سرش شکافت و «باذخ»، به معنای عالی و مرتفع است.

اینکه حضرت علیه السّلام فرمود: «غارز مجده»، یعنی کسی که بزرگی اش ثابت است و شیء غارز ، چیز ثابت را گویند و از غرز شیء در شیء، یعنی ادخال چیزی در چیزی و اثبات آن می آید. «محتد» با کسر تاء، به معنای اصل و اساس است و اینکه فرمود: «ینوص»، این عبارت صفت واژه صارف است.

فیروزآبادی گفته: «مناص» به معنای پناهگاه است و «ناص مناصا»، به معنای تحرک و دور شدن از چیزی و به سمت چیزی رفتن است. اینکه حضرت فرمود: «ذو دعایر»، از دعاره به معنای خباثت و فساد است و بعید نیست که نسخه دست خورده باشد و صحیحش «دغایل» جمع دغیله به معنای دغل و کینه باشد یا با عین بوده و «دعل» به معنای فریب باشد. اینکه حضرت فرمود: «فان جاز لک»، یعنی برای تو میسر شد و گفته می شود: «انثنی» یعنی خم و منعطف شد. نیز اینکه حضرت فرمود: «لا تجیزن عنه»، منظور آن است که اگر او را در زمان غیبتش درک کردی و در بعضی نسخه ها «لا تحیزن» با حاء و زاء آمده که از تحیز می آید و «لا تتحیزنّ»، یعنی از چیزی دور نشو. نسخه ای که ما این روایت را از آن نقل کردیم، دست خورده بود و اکثر الفاظ آن تحریف شده بود.

**[ترجمه]

فَلَا تَسْتَعْجِلُوا مَا هُوَ کَائِنٌ مُرْصَدٌ وَ لَا تَسْتَبْطِئُوا مَا یَجِی ءُ بِهِ الْغَدُ فَکَمْ مِنْ مُسْتَعْجِلٍ بِمَا إِنْ أَدْرَکَهُ وَدَّ أَنَّهُ لَمْ یُدْرِکْهُ وَ مَا أَقْرَبَ الْیَوْمَ مِنْ تَبَاشِیرِ غَدٍ یَا قَوْمُ هَذَا إِبَّانُ وُرُودِ کُلِّ مَوْعُودٍ وَ دُنُوٌّ مِنْ طَلْعَةِ مَا لَا تَعْرِفُونَ أَلَا وَ إِنَّ مَنْ أَدْرَکَهَا مِنَّا یَسْرِی فِیهَا بِسِرَاجٍ مُنِیرٍ وَ یَحْذُو فِیهَا عَلَی مِثَالِ الصَّالِحِینَ لِیَحُلَّ فِیهَا رِبْقاً وَ تعتق [یُعْتِقَ] رِقّاً وَ یَصْدَعَ شَعْباً وَ یَشْعَبَ صَدْعاً فِی سُتْرَةٍ عَنِ النَّاسِ لَا یُبْصِرُ الْقَائِفُ أَثَرَهُ وَ لَوْ تَابَعَ نَظَرَهُ ثُمَّ لَیُشْحَذَنَّ فِیهَا قَوْمٌ شَحْذَ الْقَیْنِ النَّصْلَ تُجْلَی بِالتَّنْزِیلِ أَبْصَارُهُمْ وَ یُرْمَی بِالتَّفْسِیرِ فِی مَسَامِعِهِمْ وَ یُغْبَقُونَ کَأْسَ الْحِکْمَةِ بَعْدَ الصَّبُوحِ.

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السّلام می فرماید: «به راه های چپ و راست رفتند، راه ضلالت و گمراهی پیمودند و راه روشن هدایت را گذاشتند. پس درباره آنچه که باید باشد، شتاب نکنید و آنچه را که در آینده باید بیاید، دیر مشمارید. چه بسا کسی برای رسیدن به چیزی شتاب می کند، امّا وقتی به آن رسید آرزو می کند که ای کاش آن را نمی دید. نیز چه نزدیک است امروز ما به فردایی که سپیده آن آشکار شد. ای مردم! اینک ما در آستانه تحقّق وعده های داده شده و نزدیکی طلوع آن چیزهایی که بر شما پوشیده و ابهام آمیز است، قرار داریم. بدانید آن کس از ما (حضرت مهدی علیه السّلام) که فتنه های آینده را دریابد، با چراغی روشنگر در آن گام می نهد و بر همان سیره و روش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و امامان علیهم السّلام رفتار می کند، تا گره ها را بگشاید؛ بردگان و ملّت های اسیر را آزاد سازد؛ جمعیّت های گمراه و ستمگر را پراکنده و حق جویان پراکنده را جمع آوری کند. حضرت مهدی علیه السّلام سال های طولانی در پنهانی از مردم به سر می برد، آن چنان که اثر شناسان، اثر قدمش را نمی شناسند، گرچه در یافتن اثر و نشانه ها تلاش فراوان کنند. سپس گروهی برای درهم کوبیدن فتنه ها آماده می گردند و چونان شمشیرها، صیقل می خورند، دیده هاشان با قرآن روشنایی می گیرد، در گوش هاشان تفسیر قرآن طنین می افکند و در صبحگاهان و شامگاهان، جام های حکمت سر می کشند.» - . نهج البلاغه: 299 -

**[ترجمه]

عَنْ مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: أَتَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَوَجَدْتُهُ مُفَکِّراً یَنْکُتُ فِی الْأَرْضِ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا لِی أَرَاکَ مُفَکِّراً تَنْکُتُ فِی الْأَرْضِ أَ رَغْبَةً فِیهَا قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا رَغِبْتُ فِیهَا وَ لَا فِی الدُّنْیَا یَوْماً قَطُّ وَ لَکِنِّی فَکَّرْتُ فِی مَوْلُودٍ یَکُونُ مِنْ ظَهْرِی الْحَادِیَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِی هُوَ الْمَهْدِیُّ یَمْلَؤُهَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً تَکُونُ لَهُ حَیْرَةٌ وَ غَیْبَةٌ یَضِلُّ فِیهَا أَقْوَامٌ وَ یَهْتَدِی فِیهَا آخَرُونَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ فَقَالَ نَعَمْ کَمَا أَنَّهُ مَخْلُوقٌ وَ أَنَّی لَکَ بِالْعِلْمِ بِهَذَا الْأَمْرِ یَا أَصْبَغُ أُولَئِکَ خِیَارُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مَعَ أَبْرَارِ هَذِهِ الْعِتْرَةِ قُلْتُ وَ مَا یَکُونُ بَعْدَ ذَلِکَ قَالَ ثُمَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ فَإِنَّ لَهُ إِرَادَاتٌ وَ غَایَاتٌ وَ نِهَایَاتٌ.

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی سعد عن ابن أبی الخطاب عن ابن فضال عن ثعلبة: مثله- غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی عبد الله بن محمد بن خالد عن منذر بن محمد بن قابوس عن نضر عن ابن السندی عن أبی داود عن ثعلبة: مثله- نی، [الغیبة] للنعمانی الکلینی عن علی بن محمد عن البرقی عن نضر بن محمد بن قابوس عن منصور بن السندی عن أبی داود: مثله- ختص، [الإختصاص] ابن قولویه عن سعد عن الطیالسی عن المنذر بن محمد عن النضر بن أبی السری: مثله

**[ترجمه]کمال الدین: اصبغ بن نباته می گوید: به حضور امیرالمؤمنین علیه السّلام شرفیاب شدم و او را متفکر یافتم و دیدم که سر چوبی را به زمین می زند. عرض کردم: «یا امیرالمؤمنین! می بینم در فکر هستید و سر چوب را به زمین می زنید. آیا به این زمین رغبت و نظری دارید؟» فرمود: «به خدا سوگند نه به زمین و نه به دنیا یک روز رغبت پیدا نکرده ام! ولی درباره مولودی که در پشت یازدهمین من است فکر می کردم. او مهدی است که زمین را که آکنده از ظلم و ستم شده باشد، پر از عدل می کند. او را غیبت و حیرتی است که فرقه هایی به خاطر آن گمراه و گروهی هدایت می یابند.» عرض کردم: «یا امیرالمؤمنین! اینکه می فرمایید پدید می آید؟» فرمود: «آری! (پدید می آید) همان طور که خلق شده است. تو از کجاها خبر داری؟ ای اصبغ! اینان برگزیدگان این امتند که خوبان عترت طاهره هستند.» عرض کردم: «بعد چه می شود؟» فرمود: «آنچه خدا خواهد می کند، چه ذات الهی را اراده ها و مقاصد و نهایات است.» - . کمال الدین: 273 -

در غیبت شیخ طوسی این حدیث از دو راوی دیگر هم روایت شده - . غیبت طوسی: 164 - و در غیبت نعمانی، از راوی دیگری هم نقل کرده است. - . غیبت نعمانی: 60 - در اختصاص مفید از راوی دیگر نیز آورده است. - . اختصاص: 209 -

**[ترجمه]

و لعل المراد بالحیرة التحیر فی المساکن و أن یکون فی کل زمان فی بلدة و ناحیة و قیل المراد حیرة الناس فیه و هو بعید.

قوله علیه السلام ستة أیام إلخ لعله مبنی علی وقوع البداء فیه و لذا ردد علیه السلام بین أمور و أشار إلیه فی آخر الخبر و یمکن أن یقال إن السائل سأل عن الغیبة و الحیرة معا فأجاب علیه السلام بأن زمان مجموعهما أحد الأزمنة المذکورة و بعد ذلک ترفع الحیرة و تبقی الغیبة فالتردید باعتبار اختلاف مراتب الحیرة إلی أن استقر أمره علیه السلام فی الغیبة و قیل المراد أن آحاد زمان الغیبة هذا المقدار کما أنه أی المهدی علیه السلام مخلوق أی کما أن وجوده محتوم فکذا غیبته محتوم فإن له إرادات فی سائر الروایات فإن له بداءات و إرادات أی یظهر من الله سبحانه فیه علیه السلام أمور بدائیة فی امتداد غیبته و زمان ظهوره و إرادات فی الإظهار و الإخفاء و الغیبة و الظهور و غایات أی منافع و مصالح فیها و نهایات مختلفة لغیبته و ظهوره بحسب ما یظهر للخلق من ذلک بسبب البداء.

**[ترجمه]در تمام این روایات به غیر از روایت صدوق، بعد از فرمایش حضرت که: «و دیگران در آن آباد می شوند»، این عبارت است که: «گفتم: «ای مولای من! حیرت و غیبت چند سال است؟» گفت: «شش روز یا شش ماه یا شش سال.» پس گفتم: «تحقق این امر قطعی است؟» تا آخر حدیث. در کافی نیز چنین است. و اینکه حضرت فرمود: «و نکت فی الارض بالقضیب»، یعنی با یک سمت چوب اثری روی آن گذاشت. بنابراین «مفکر» به معنای پر هم و غم است و ضمیر فیها به ارض بازمی گردد، یعنی همت و تفکر تو به خاطر میل به زمین است و اینکه می خواهی مالک زمین شوی و حکمت در آن نافذ باشد، یا این ضمیر به خلافت بر می گردد و چه بسا این کلام حضرت، حمل بر مزاح شود.

و شاید مراد از حیرت، سرگردانی در مساکن است و اینکه در هر زمانی، در هر ناحیه و شهری سرگردانی باشد. و گفته شده: مراد سرگردانی مردم در این امر است و این احتمال بعید است.

اینکه حضرت علیه السّلام فرمود: «ستة ایام تا آخر»، شاید مبتنی بر وقوع بداء در آن باشد؛ به همین خاطر حضرت بین اموری چند، با تردید سخن گفتند و در آخر حدیث به آن اشاره کردند و ممکن است گفته شود: سائل هم از غیبت و هم از حیرت پرسید، حضرت هم پاسخ داد که زمان مجموع هر دو، یکی از زمان های مذکور است و بعد از آن حیرت برداشته می شود و غیبت باقی می ماند. پس تردید در اعتبار اختلاف مراتب حیرت است تا امر حضرت در غیبت مستقر شود. همچنین گفته شده: منظور این است که تک تک زمان های غیبت به این مقدار است. اینکه حضرت فرمود: «کما انه» منظور مهدی علیه السّلام است. اینکه حضرت فرمود: «مخلوق»، یعنی همان طور که وجود او قطعی است، غیبت او نیز قطعی است. اینکه حضرت فرمود: «فان له ارادات»، در سایر روایات چنین آمده که: «فان له بداءات و ارادات»، یعنی از خدای سبحان در مورد حضرت علیه السّلام در طول مدت غیبت و زمان ظهور، اموری بر اساس بداء و اراده هایی در اظهار و اخفا و غیبت و ظهور ظاهر می شود و منظور از «غایات»، منافع و مصالحی در آن است و نهایات در غیبت او مختلف است و ظهور آن به حسب آنچه برای خلق آشکار می شود، به سبب بداء است .

**[ترجمه]

**[ترجمه]کمال الدین: یزید ضخم گفت: شنیدم امیرالمؤمنین علیه السّلام می فرمود: «انگار شما را می بینم که چون چهارپایان عقب چراگاه روید و آن را پیدا نکنید.» - . کمال الدین: 286 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]نهج البلاغه: در بعضی از خطبه های حضرت علیه السّلام آمده است: «پس بعد از او- یعنی خود حضرت امیر علیه السّلام - تا مدتی که خدا بخواهد، می مانید تا از جانب خدا کسی که شما را جمع کند و پراکندگی شما را یک جا کند، طالع شود» - . نهج البلاغه: 221 - تا آخر عباراتی که در کتاب فتن گذشت.

ابن میثم رحمه الله می گوید: در بعضی از خطبه های حضرت علیه السّلام مطالبی آمده که به منزله شرح این وعده است. حضرت می فرماید: «یقین بدانید کسی که با عجله به استقبال قائم ما می رود، از امر جاهلیت شماست و سبب آن است که امت همگی در آن روز اهل جاهلیت اند، مگر کسی که خدا به او رحم کند. پس عجله مکنید که خوف به سوی شما می شتابد و بدانید که مدارا، سعادت است و آرامش، موجب راحتی و بقاست و امام داناتر به معروف و منکر است؛ قاضیان بد را از شما کنار می زند؛ رضایت دهندگان به بدی را از شما می گیرد؛ امرای جور را از شما عزل کرده؛ زمین را از هر حیله گری پاک و به عدالت عمل می کند؛ با ترازوی درست بین شما می ایستد و زندگان شما آرزو می کنند که گذشتگان نیز به زودی برگشته و در عصر او زندگی کنند، و این امر محقق شدنی است.

از خدا با بردباری خود بر حذر باشید؛ زبان هایتان را بازدارید و پی زندگی خود باشید، چرا که محرومیت به شما خواهد رسید، و اگر صبر کنید و اخلاص به خرج دهید و یقین داشته باشید که او طالب حق شماست و آثار شما را جمع کرده و حق شما را می گیرد، و به خدا قسمِ راست می خورم که خدا با کسانی است که تقوا به خرج داده و با محسنان است.»

**[ترجمه]

نطق به الکتاب العزیز.

**[ترجمه]ابن ابی الحدید در شرح این خطبه سیّد رضی در نهج البلاغه که مشتمل بر ذکری از بنی امیه است، می گوید: این خطبه را جماعتی از اصحاب سیره نویس ذکر کرده اند و خطبه ای متداول و منقول و مستفیض است و الفاظی دارد که سید رضی آن را نیاورده است .

در متن مفصل آن کلماتی است که سید رضی در نهج البلاغه نیاورده از جمله این عبارت است: «پس به اهل بیت پیغمبرتان نظر کنید. اگر در یک جا اجتماع کنند شما نیز اجتماع کنید و اگر از شما یاری خواستند، آنها را یاری کنید که خداوند، شما (پیروان حقیقی اهل بیت) را به وسیله مردی از ما پیروز گرداند.

پدر و مادرم فدای فرزند بهترین کنیزان! او دشمنان ما و اهل باطل را از دم شمشیر گذرانده، همه را تار و مار کند و هشت سال سلطنت کند. تا جایی گخ قریش می گویند اگر این مرد از فرزندان فاطمه زهرا بود، به ما رحم می کرد! او بنی امیه را دنبال می کند تا همه را قلع و قمع کرده و نابود سازد. چه آنها ملعون هستند و هر جا یافته شوند، گرفتار شده و به قتل می رسند. این سنت الهی است که درباره مردم گذشته پیوسته جاری بوده و هیچ گاه نخواهی دید که سنت خدا تغییر یابد.»

آنگاه ابن ابی الحدید می گوید: اگر گفته شود: این مرد موعود کیست؟ می گویم: شیعه امامیه عقیده دارد که وی امام دوازدهم آنها و فرزند کنیزی بنام نرجس است. ولی ما اهل تسنن معتقدیم او مردی از اولاد فاطمه زهراست که در آخرالزمان از کنیزی متولد شود و اکنون موجود نیست!

اگر گفته شود: در آن موقع بنی امیه کجا هستند که حضرت می فرماید مردی با این نشانه ها از آنها انتقام می گیرد، می گویم: علما در جواب گفته اند: عقیده شیعه امامیه این است که چون امام منتظرشان ظهور کند، قومی از بنی امیه و غیره دوباره به دنیا رجعت می کنند و امام منتظر دست ها و پاهای گروهی از آن مردم (بیدین) را قطع و چشم های برخی را کور می کند، عده دیگری را نیز به دار می زند و بدین گونه از دشمنان آل محمد عموما، خواه متقدمین و خواه متأخرین آنها انتقام می گیرد.

ولی ما اهل تسنن عقیده داریم خداوند در آخرالزمان مردی از اولاد فاطمه علیهاالسلام را که فعلا وجود ندارد به خلافت می رساند. او انتقام آل محمد را از دشمنان خواهد گرفت و زمین را پر از عدل می کند، چنان که از ظلم ستمگران پر باشد، و آنها را به بهترین وضع به کیفر اعمالشان می رساند. او چنان که در این روایت و سایر روایات رسیده، فرزند یک کنیز و همنام پیغمبر است و هنگامی ظهور می کند که پادشاهی از نسل بنی امیه و ابو سفیان به نام «سفیانی» که در روایت صحیح از وی خبر داده اند، بر بسیاری از مسلمانان مسلط باشد. امام فاطمی، سفیانی و بنی امیه پیروان او را می کشد. در آن وقت عیسی مسیح علیه السّلام از آسمان فرود می آید، علائم قیامت آشکار می گردد، دابةالارض ظاهر می شود و تکلیف مردم با انقراض عالم ساقط خواهد شد و در صور دمیده می شود و رستخیز مردگان پدید می آید چنان که خدا در قرآن مجید فرموده است - . شرح نهج البلاغه 7 : 42 - .

**[ترجمه]

أَنَّ اللَّهَ وَ لَهُ الْحَمْدُ سَیَجْمَعُ هَؤُلَاءِ لِشَرِّ یَوْمٍ لِبَنِی أُمَیَّةَ کَمَا یَجْمَعُ قَزَعَ الْخَرِیفِ یُؤَلِّفُ اللَّهُ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَجْعَلُهُمْ رُکَاماً کَرُکَامِ السَّحَابِ ثُمَّ یَفْتَحُ لَهُمْ أَبْوَاباً یَسِیلُونَ مِنْ مُسْتَثَارِهِمْ کَسَیْلِ الْجَنَّتَیْنِ سَیْلَ الْعَرِمِ حَیْثُ نَقَبَ عَلَیْهِ فَأْرَةٌ فَلَمْ تَثْبُتْ عَلَیْهِ أَکَمَةٌ وَ لَمْ یَرُدَّ سَنَنَهُ رَصُّ طَوْدٍ یُذَعْذِعُهُمُ اللَّهُ فِی بُطُونِ أَوْدِیَةٍ ثُمَّ یَسْلُکُهُمْ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ یَأْخُذُ بِهِمْ مِنْ قَوْمٍ حُقُوقَ قَوْمٍ وَ یُمَکِّنُ بِهِمْ قَوْماً فِی دِیَارِ قَوْمٍ تَشْرِیداً لِبَنِی أُمَیَّةَ وَ لِکَیْ لَا یَغْتَصِبُوا مَا غَصَبُوا یُضَعْضِعُ اللَّهُ بِهِمْ رُکْناً وَ یَنْقُضُ بِهِمْ طَیَّ الْجَنَادِلِ مِنْ إِرَمَ وَ یَمْلَأُ مِنْهُمْ بُطْنَانَ الزَّیْتُونِ فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَیَکُونَنَّ ذَلِکَ وَ کَأَنِّی أَسْمَعُ صَهِیلَ خَیْلِهِمْ وَ طَمْطَمَةَ رِجَالِهِمْ وَ ایْمُ اللَّهِ لَیَذُوبَنَّ مَا فِی أَیْدِیهِمْ بَعْدَ الْعُلُوِّ وَ التَّمْکِینِ فِی الْبِلَادِ کَمَا تَذُوبُ الْأَلْیَةُ عَلَی النَّارِ مَنْ مَاتَ مِنْهُمْ مَاتَ ضَالًّا وَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُفْضِی مِنْهُمْ مَنْ دَرَجَ وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مَنْ تَابَ وَ لَعَلَّ اللَّهَ یَجْمَعُ شِیعَتِی بَعْدَ التَّشَتُّتِ لِشَرِّ یَوْمٍ لِهَؤُلَاءِ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَی اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ الْخِیَرَةُ بَلْ لِلَّهِ الْخِیَرَةُ وَ الْأَمْرُ جَمِیعاً أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْمُنْتَحِلِینَ لِلْإِمَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَهْلِهَا کَثِیرٌ وَ لَوْ لَمْ تَتَخَاذَلُوا عَنْ مُرِّ الْحَقِّ وَ لَمْ تَهِنُوا عَنْ تَوْهِینِ الْبَاطِلِ لَمْ یَتَشَجَّعْ عَلَیْکُمْ مَنْ لَیْسَ مِثْلَکُمْ وَ لَمْ یَقْوَ مَنْ قَوِیَ عَلَیْکُمْ عَلَی هَضْمِ الطَّاعَةِ وَ إِزْوَائِهَا عَنْ أَهْلِهَا لَکِنْ تِهْتُمْ کَمَا تَاهَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ عَلَی عَهْدِ مُوسَی علیه السلام وَ لَعَمْرِی لَیُضَاعَفَنَّ عَلَیْکُمُ التِّیهُ مِنْ بَعْدِی أَضْعَافَ مَا تَاهَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ لَعَمْرِی أَنْ لَوْ قَدِ اسْتَکْمَلْتُمْ مِنْ بَعْدِی مُدَّةَ سُلْطَانِ بَنِی أُمَیَّةَ لَقَدِ اجْتَمَعْتُمْ عَلَی سُلْطَانِ الدَّاعِی إِلَی الضَّلَالَةِ وَ أَحْیَیْتُمُ الْبَاطِلَ وَ أَخْلَفْتُمُ الْحَقَّ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَ قَطَعْتُمُ الْأَدْنَی مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ وَ وَصَلْتُمُ الْأَبْعَدَ مِنْ أَبْنَاءِ الْحَرْبِ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَعَمْرِی أَنْ لَوْ قَدْ ذَابَ مَا فِی أَیْدِیهِمْ لَدَنَا التَّمْحِیصُ لِلْجَزَاءِ وَ قَرُبَ الْوَعْدُ وَ انْقَضَتِ الْمُدَّةُ وَ بَدَا لَکُمُ النَّجْمُ ذُو الذَّنَبِ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ وَ لَاحَ لَکُمُ الْقَمَرُ الْمُنِیرُ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَرَاجِعُوا التَّوْبَةَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِنِ اتَّبَعْتُمْ طَالِعَ الْمَشْرِقِ سَلَکَ بِکُمْ مِنْهَاجَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَتَدَاوَیْتُمْ مِنَ الْعَمَی وَ الصَّمَمِ وَ الْبَکَمِ وَ کُفِیتُمْ مَئُونَةَ الطَّلَبِ وَ التَّعَسُّفِ وَ نَبَذْتُمُ الثِّقَلَ الْفَادِحَ

ص: 123

عَنِ الْأَعْنَاقِ وَ لَا یُبَعِّدُ اللَّهُ إِلَّا مَنْ أَبَی وَ ظَلَمَ وَ اعْتَسَفَ وَ أَخَذَ مَا لَیْسَ لَهُ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (1).

**[ترجمه]روضه کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام برای مردم خطبه خواند و پس از حمد و ثنای الهی و درود بر حضرت رسالت پناه صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «اما بعد، پروردگار عالم هیچ وقت ستمگری را نابود نکرد، مگر بعد از مدت ها که به وی مهلت داد (تا اتمام حجت کند یا ستمگر از عملش توبه کند)، ولی او در توبه کردن سستی به خرج داد،. نیز استخوان هیچ امتی را نشکست، مگر بعد از آنکه آنها را به بلاها مبتلا گردانید. ای مردم! شما نیز پیش از این مبتلا به گرفتاری ها بودید و بعد از این نیز مصیبت ها خواهید داشت. هر صاحب دلی عاقل نیست؛ هر صاحب گوشی شنوا نیست و هر نگاه کننده به چشم ظاهر، بینا نیست. ای بندگان خدا! نسبت به چیزی که تأمل کردن در آن مفید به حال شماست، رغبت نشان دهید. سپس نگاه کنید به وضع کسانی که به شیوه پیروان فرعون می رفتند و غرق در ناز و نعمت بودند و در بهترین جاها می زیستند و خداوند آنها را به حال خود گذاشت و ببینید که بعد از آن عیش و نوش ها و گیر و بندها، به چه سرنوشتی مبتلا گردیدند! عاقبت نیک در بهشت از آن کسی است که سعی در حفظ دین و ایمان خود داشته باشد. به خدا قسم آنها همیشه در بهشت خواهند بود و پایان هر کار به دست خداست .

عجبا! چگونه من از اشتباه این فرقه ها که در مسلک و دین خود این همه با هم اختلاف دارند تعجب نکنم که از دستور هیچ پیغمبری پیروی نمی کنند، به عمل جانشین پیغمبری هم توجه ندارند، ایمان به غیب و روز جزا نمی آورند و از عیب جویی مردم چشم نمی پوشند. کار خوب در میان آنها چیزی است که خود شناخته و پسندیده اند و کار بد، آن است که آنها بد می دارند. هر یک از آنان خود را پیشوایی می داند و به اعتماد هوای نفس و خیالات فاسده و توسل به زور و قدرت های فانی پیوسته و به مردم ستم می کنند و جز خطا، چیزی به سرمایه زندگی نمی افزایند. هرگز به خدا نزدیک نمی شوند و بیش از حد از درگاه الهی دور می گردند. یک عده به دسته ای دل بندد و جمعی تصدیق جمعی دیگر کنند. اینها همه، ترس از پیروی سفارش پیغمبر درباره ائمه طاهرین و نفرت و بی اعتنایی نسبت به اماناتی است که به فرمان الهی به آنها سپرده است.

آنها مردمی حسرت مند هستند، دلی پر از شبهه و شک دارند و افرادی سرگردان و گمراهند. کسی که خداوند او را به حال خود بگذارد، البته در نزد کسی که او را نمی شناسد تأمین دارد و متهم نیست! چقدر شباهت دارند این عده با چارپایانی که مهترشان غایب شده باشد! افسوس بر کارهایی که شیعیان بعد از من درباره هم معمول می دارند، با اینکه امروز با هم نزدیک و دوست هستند! بعضی از آنها موجبات بدبختی دیگری را فراهم می آورند و برخی، برخی دیگر را به قتل می رسانند. آنها بعد از من از دور امامان به حق پراکنده شوند و به سوی آنها که از حقیقت اسلام دورند می روند و از غیر اهلش، آرزوی پیروزی بر دشمن و مشکلات کنند. خداوند آنها را در روز نکبت بنی امیه گرد آورد - چنان که قطعات ابر را در فصل پاییز جمع کند - و نسبت به هم یکدل کند و جمعیت آنها را افزون گرداند.

آنگاه درهای آزادی را به روی آنها بگشاید و چون سیل ارم که موشی سدّ آنها را نقب زد و آبها بهشت زندگی آنان را در زیر گرفت و بلندی ها و کوه ها نتوانست جلوی آن را بگیرد، آنها نیز سیل آسا در روی زمین به حرکت درآیند و در جاهای مناسب قرار گیرند و بدین گونه خداوند به وسیله آنها، حقوق از دست رفته قومی را از قومی دیگر بگیرد (یعنی به وسیله بنی عباس انتقام آل محمد را از بنی امیه بگیرد، هر چند آل محمد صلی اللَّه علیه و آله باز هم به حق خود نمی رسند) و قومی را در اماکن قومی دیگر ساکن گرداند تا بنی امیه (که آل محمد را از محل و موطن خود پراکنده ساختند)، خود نیز آواره و سرگردان شوند و دیگر نتوانند حق دیگران را پایمال کنند. خداوند به وسیله آنها (بنی عباس) ستون دولت بنی امیه را ویران سازد و کاخ هایی که (در شام) بنا کردند منهدم کند و کوه و دشت شام، از لشکر آنها (بنی عباس) مملو گردد.

آن گاه درهای آزادی را به روی آنها بگشاید، و چون سیل ارم که موشی سدّ آنها را نقب زد و آب ها بهشت زندگی آنان را در زیر گرفت و بلندی ها و کوه ها نتوانست جلوی آن را بگیرد، آنها نیز سیل آسا در روی زمین به حرکت درآیند و در جاهای مناسب قرار گیرند و بدین گونه خداوند به وسیله آنها، حقوق از دست رفته قومی را از قومی دیگر بگیرد (یعنی به وسیله بنی عباس، انتقام آل محمد را از بنی امیه بگیرد، هر چند آل محمد صلی اللَّه علیه و آله باز هم به حق خود نمی رسند) و قومی را در اماکن قومی دیگر ساکن گرداند تا بنی امیه (که آل محمد را از محل و موطن خود پراکنده ساختند) خود نیز آواره و سرگردان شوند و دیگر نتوانند حق دیگران را پایمال کنند. خداوند به وسیله آنها (بنی عباس) ستون دولت بنی امیه را ویران سازد و کاخ هایی که (در شام) بنا کردند منهدم کند و کوه و دشت شام از لشکر آنها (بنی عباس) مملو گردد.

سوگند به خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، آنچه گفتم واقع خواهد شد. گویا صدای شیهه اسبان و فریاد و همهمه مردان آنها را می شنوم! به خدا قسم آنچه در دست (بنی امیه) است (زر و سیم و ثروت و جاه) بعد از آن شکوه و جلال در همه جا آب شود، مانند دنبه گوسفند که روی آتش آب گردد. هر کس از آنها بمیرد، در گمراهی مرده است، مگر اینکه توبه کند و به سوی خدا بازگردد تا خداوند از تقصیر وی بگذرد. امید است خداوند، شیعیان مرا در روز نکبت اینان (بنی امیه یا بنی عباس) از پراکندگی گرد آورد. کسی را نرسد که در برابر ذات الهی تدبیر امور کند، بلکه خیر و ثواب کارها و تدبیر همه امور بسته به اراده و مشیت اوست.

ای مردم! کسانی که بدون حق منصب امامت را به خود می بندند، بسیارند. اگر شما به واسطه تلخی حق از آن روی نتابید و خود را خوار نکنید و در نکوهش باطل سستی نشان ندهید، آنها که در شجاعت به پایه شما نمی رسند، بر شما دلیر نمی شوند، اقویا بر شما مسلط نمی گردند و پیروی حق را ترک نمی کنند و اهل طاعت را از میان نخواهند برد.

ولی افسوس که (دوباره) مانند بنی اسرائیل در عهد موسی علیه السّلام، در کار خود حیران و سرگردان می شوید! سوگند یاد می کنم که تحیر شما بعد از من، به مراتب بیش از حیرت و سرگردانی بنی اسرائیل خواهد بود (زیرا بنی اسرائیل چهل سال در بیابان تیه حیران و سرگردان بودند، ولی مسلمانان بعد از غصب حق آل محمد و ظلم نسبت به اهل بیت عصمت، تا ظهور مهدی موعود در امر دین خود حیران می مانند). باز هم سوگند یاد می کنم که اگر مدت حکومت بنی امیه به سر رسد، شما به دولت باطل دیگری که بعد از آنها خواهد آمد می پیوندید، به دور آنها اجتماع می کنید و باطل را زنده کرده و حق را پشت سر می گذارید! و از کسانی که از همه نزدیک تر و در غزوه بدر نخستین جنگ اسلام شرکت داشتند (مقصود خود آن حضرت است که اولین مؤمن به خدا و رسول و قهرمان جنگ بدر بود) جدا گشته و به آنها که در جهاد با پیغمبر علیه شرک و کفر، دورند (یعنی عباس بن عبدالمطلب و اولاد او) می پیوندید.

این را بدانید که اگر حشمت آنها (یعنی بنی عباس) نیز به پایان رسد و دولتشان از دست برود، موقع پاداش هر کس نزدیک شود و موعد فرا می رسد. ایام دولت باطل سپری گردد و ستاره دنباله دار برای شما از سمت مشرق پیدا شود و ماه تابان برای شما طلوع کند. پس چون این علائم پدیدار گردد، به سوی خدا بازگردید، توبه کنید و این را بدانید که اگر از طلوع کننده مشرق پیروی کنید، شما را به طریقه پیغمبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله راهنمائی کند، از کوری و کری و گنگی نجات دهد، رنج طلب روزی را از شما برطرف گرداند و این بار گران را از روی دوش شما بردارد. در آن روز کسی از خداوند دور نمی شود، مگر آنکه از پذیرش حق سر باز زند و ظلم پیشه سازد و بر مردم سخت گیرد، و آنچه را که مال او نیست، تصاحب کند. « وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ»، {و کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.} - . روضه کافی: 702 -

**[ترجمه]

و قوله علیه السلام مخلدون خبر لمبتدإ محذوف و الجملة مبینة و مؤکدة للسابقة أی هم و الله مخلدون فی الجنان وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ أی مرجعها إلی حکمه کما قیل أو عاقبة الملک و الدولة و العز لله و لمن طلب رضاه کما هو الأنسب بالمقام فیا عجبا بغیر تنوین و أصله یا عجبی ثم قلبوا الیاء ألفا فإن وقفت قلت یا عجباه أی یا عجبی أقبل هذا أوانک أو بالتنوین أی یا قوم اعجبوا عجبا أو أعجب عجبا و الأول أشهر و أظهر فی دینها الظرف متعلق بالاختلاف أو بالخطاء أو بهما علی التنازع بغیب أی بأمر غائب عن الحس مما أخبر به النبی صلی الله علیه و آله من الجنة و النار و غیرهما و لا یعفون بکسر العین و تشدید الفاء من العفة و الکف أو بسکون العین و تخفیف الفاء من العفو أی عن عیوب الناس.

المعروف إلخ أی المعروف و الخیر عندهم ما یعدونه معروفا و یستحسنونه بعقولهم الناقصة و إن کان منکرا فی نفس الأمر أو المعنی أن المعروف و المنکر تابعان لإرادتهم و میول طبائعهم و شهواتهم فما اشتهته أنفسهم و إن أنکرته الشریعة فهو المعروف عندهم بعری وثیقات أی یظنون أنهم تمسکوا بدلائل و براهین فیما یدعون من الأمور الباطلة.

و أسباب محکمات أی یزعمون أنهم تعلقوا بوسائل محکمة فیمن یتوسلون بهم من أئمة الجور أنس بعضهم علی الفعل أو المصدر و الثانی أظهر وحشة أی یفعلون کل ذلک لوحشتهم و نفورهم عن العلوم التی ورثها النبی صلی الله علیه و آله أهل بیته أهل حسرات بعد الموت و فی القیامة و فی النار و کهوف شبهات أی تأوی إلیهم الشبهات لأنهم یقبلون إلیها و یفتتنون بها و فی بعض النسخ و کفر و شبهات فیکونان معطوفین علی حسرات.

و قال الجوهری العشوة أن یرکب أمرا علی غیر بیان و یقال أخذت علیهم بالعشوة أی بالسواد من اللیل فهو مأمون خبر للموصول و المعنی أن حسن ظن الناس و العوام بهم إنما هو لجهلهم بضلالتهم و جهالتهم و یحتمل أن یکون المراد بالموصول أئمة من قد ذمهم سابقا لا أنفسهم من فعلات شیعتی أی من یتبعنی الیوم

ص: 125

ظاهرا و الیوم ظرف للقرب المتشتتة أی هم الذین یتفرقون عن أئمة الحق و لا ینصرونهم و یتعلقون بالفروع التی لا ینفع التعلق بها بدون التشبث بالأصل کاتباعهم المختار و أبا مسلم و زیدا و أضرابهم بعد تفرقهم عن الْقَائِمُ علیهم السلام من غیر جهته أی من غیر الجهة التی یرجی منها الفتح أو من غیر الجهة التی أمروا بالاستفتاح منها فإن خروجهم بغیر إذن الإمام کان معصیة.

لشر یوم إشارة إلی اجتماعهم علی أبی مسلم لدفع بنی أمیة و قد فعلوا لکن سلطوا علی أئمة الحق من هو شر منهم و قال الجزری و فی حدیث علی فیجتمعون إلیه کما یجتمع قزع الخریف أی قطع السحاب المتفرقة و إنما خص الخریف لأنه أول الشتاء و السحاب یکون فیه متفرقا غیر متراکم و لا مطبق ثم یجتمع بعضه إلی بعض بعد ذلک و قال الرکام السحاب المتراکم بعضه فوق بعض.

**[ترجمه]«ازل» به معنای ضیق و شدت است و «خطب»، همان شأن و امر است. منظور از «ما استدبروه» همان چیزی است که در زمان رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله از نظر چیرگی کفار در مرحله اول و غلبه حق و اهل آن در مرحله دوم روی داد. منظور از «ما استقبلوه» همان چیزی است که بعد از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از نظر اشباه و نظایر آن، مثل چیرگی منافقان بر امیر مؤمنان علیه السّلام و سپس رجوع دولت به ایشان پس از آن روی داد، زیرا این دو حالت مطابق هم هستند و محتمل است مراد از آن دو، یک چیز باشد و قبل از ورود امری، آن را استقبال و پس از رفتنش، آن را استدبار می کنند. مقصود تفکر در دگرگونی احوال دنیا و سرعت زوال آن و کثرت فتنه ها در آن باشد که آدمی را دعوت به ترک دنیا و زهد در آن می کند. همچنین احتمال ضعیفی هم دارد که مراد از «ما یستقبلونه»، احوال برزخ و ترس های قیامت و عذاب آخرت باشد و مراد از «ما استدبروه»، ایام سپری شده عمر آنها باشد و آنچه از امور قابل عبرت گیری، بر آدمی ظاهر شده است.

«لبیب» به معنای عاقل و «سمیع»، یعنی حق فهم و مؤثر در حق. «بصیر» یعنی کسی که حق را دیده و از آنچه دیده عبرت می گیرد و از آنچه مشاهده می کند، نفع می برد. «فیما یعنیکم» یعنی امری که برایتان مهم است و به شما نفع می رساند و در بعضی نسخه ها «یغنیکم» دارد و اشکال آن این است که ظاهرا بدل اشتمال عبارت «فیما یعنیکم» باشد و ممکن است فاعل عبارت یعنیکم باشد با تقدیر کلمه نظر قبل از ظرف.

اینکه حضرت فرمود: «من قد اقاده الله»، از ریشه «اقاده خیلاً» است که یعنی اسب ها را به او داد تا آنها را ببرد و شاید معنایش آن باشد که خدا به او ملک عطا کرد. به این صورت که بین او و اختیارش را خالی گذاشت و دست او را از مرادش کوتاه نکرد. اینکه حضرت فرمود: «بعلمه» یعنی به مقتضای علم و حکمتش که آنها را بر عبادات اجبار نکرد و ممکن است از ریشه «قود و قصاص» باشد و مؤید این احتمال، این است که در بعضی نسخه ها «بعمله» دارد، پس ضمیر به موصول باز می گردد. «علی سنة» یعنی بر طریقت و حالتی شبیه و گرفته شده از آل فرعون که عبارت باشد از ظلم و کفر و طغیان یا از جهت رفاه و نعمت، کما اینکه فرمود: «اهل جنات». پس بنا بر احتمال اول، حال است و بنا بر احتمال دوم، بدل عبارت «علی سنة» یا عطف بیان آن است. در عبارت «بما ختم الله»، باء به معنای فی یا الی و یا زائده است و «نضرة» همان حسن و رونق است. عبارت «مخلدون» خبر برای مبتدای محذوف است و جمله مبین و مؤکّد جمله سابق است و معنای آن این است که آنان به خدا قسم در بهشت جاودانه اند. معنای عبارت «ولله عاقبة الامور» یعنی مرجع عاقبت امور به حکم خداست- چنانچه گفته شده- یا عاقبت ملک و دولت و عزت برای خدا و کسی است که طالب رضای خدا باشد که این احتمال با مقام مناسب تر است. عبارت «فیا عجبا» بدون تنوین است و اصل آن «یا عجبی» است، سپس یاء را قلب به الف کردند. در صورت وقف باید گفت «یا عجباه»، یعنی یا عجبی آیا قبل از این موعد توست؟ یا با تنوین یعنی «ای قوم تعجب زیادی کنید» یا «من تعجب می کنم» و اولین صورت، مشهور تر و ظاهرتر است. عبارت «فی دینها» ظرف متعلق به اختلاف است یا به خطاء یا بنا بر باب تنازع به هر دو. کلمه «بغیب» یعنی به امری که محسوس نیست از اموری که پیامبر خدا به آن خبر داده، مثل بهشت و دوزخ و غیر آن دو. عبارت «و لایعفون» با کسره عین و تشدید فاء، از عفت به معنای بازداری نفس مشتق شده، یا با سکون عین و تخفیف فاء، از عفو و چشم پوشی از عیوب مردم اشتقاق یابد.

عبارت «المعروف تا آخر»، یعنی معروف و خیر در نزد آنها، چیزی است که آن را خوب می دانند و با عقل های ناقص خود آن را نیکو می شمرند، اگر چه در واقع بد باشد. یا بدین معنی است که معروف و منکر، تابع اراده آنها و خواسته طبع آنها و شهواتشان است؛ پس آنچه نفس ها می طلبند، اگرچه شریعت آن را بد بداند، نزد آنان معروف است. عبارت «بعری وثیقات»، یعنی می پندارند که در امور باطل مورد ادعایشان به دلایل و براهین تمسک کرده اند.

عبارت «و اسباب محکمات» یعنی می پندارند که به دستاویزهای محکمی در ضمن توسل به امامان جور چنگ زده اند. عبارت «انس بهم» به دو صورت فعل و مصدر قابل معنا کردن است که دومی اظهر است. کلمه «وحشة» یعنی تمام این افعال را در اثر وحشت و نفرتشان از علومی که پیامبر خدا و اهل بیت علیهم السّلام آن را به ارث گذاشته انجام می دهند. عبارت «اهل حسرات» یعنی بعد از مرگ و در قیامت و در آتش، حسرت می خورند. عبارت «کهوف شبهات» یعنی شبهات به آنها پناه می برند، چرا که آنها به شبهات روی آورده و به آنها مفتون می شوند و در بعضی از نسخ عبارت «کفر و شبهات» آمده که در این صورت، این دو کلمه عطف حسرات می شوند.

و جوهری می گوید: «عشوة» عبارت است از اینکه مشغول امری شود، بدون تبیین جهت آن و گفته می شود: «اخذت علیهم بالعشوة»، یعنی در دل تاریکی شب. عبارت «فهو مأمون» خبر موصول است و معنا این می شود که حسن ظن مردم و عوام به آنها، به سبب جهلشان به گمراهی و نادانی آنهاست و ممکن است مراد از موصول امامان، کسانی باشد که قبلا آنها را مذمت فرمود، نه خود آنها. عبارت «من فعلات شیعتی» یعنی کسی که امروز مرا به حسب ظاهر تبعیت می کند و کلمه «الیوم»، ظرف برای «قرب» است و کلمه «متشتتة»، یعنی آنان کسانی هستند که از امامان بر حق جدا شده و آنان را یاری نمی کنند و به فروعی در می آویزند که تعلق به آن بدون چنگ زدن به اصل سودی ندارد، مثل تبعیت آنها از مختار و ابو مسلم و زید و مانند آنها پس از جدا شدن از امامان علیهم السّلام. عبارت «من غیر جهته» یعنی بدون رعایت جهتی که امیدی به گشایش از آن باشد یا بدون رعایت جهتی که مأمور به گشایش از آن هستند، زیرا خروجشان بدون اذن امام، معصیت است.

عبارت «لشرّ یوم» اشاره به اجتماع آنها بر ابو مسلم برای دفع بنی امیه است که این کار را کردند، ولی بدتر از بنی امیه را بر امامان حق مسلط کردند و جزری می گوید: در حدیث علی علیه السّلام آمده است که اصحاب مهدی علیه السّلام گرد او جمع می شوند، همان طور که ابرهای پاییزی جمع می شوند، یعنی قطعه های ابرهای پراکنده جمع می شوند و دلیل تخصیص به ابرهای پاییزی، آن است که پاییز اول زمستان است و برخی ابرها متفرق و غیر متراکمند و بعد از آن جمع می شوند، و جزری می گوید: منظور از «رکام»، ابرهایی است که برخی روی برخی دیگر متراکم می شوند.

**[ترجمه]

و الرص التصاق الأجزاء بعضها ببعض و الطود الجبل أی لم یرد طریقه طود مرصوص.

و لما بین علیه السلام شدة المشبه به أخذ فی بیان شدة المشبه فقال یذعذعهم الله أی یفرقهم فی السبل متوجهین إلی البلاد ثم یسلکهم یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ من ألفاظ القرآن أی کما أن الله تعالی ینزل الماء من السماء فیسکن فی أعماق الأرض ثم یظهره ینابیع إلی ظاهرها کذلک هؤلاء یفرقهم الله فی بطون الأودیة و غوامض الأغوار ثم یظهرهم بعد الاختفاء کذا ذکره ابن أبی الحدید و الأظهر عندی أنه بیان لاستیلائهم علی البلاد و تفرقهم فیها و تیسر أعوانهم من سائر الفرق فکما أن میاه الأنهار و وفورها توجب وفور میاه العیون و الآبار فکذلک یظهر أثر هؤلاء فی کل البلاد و تکثر أعوانهم فی جمیع الأقطار و کل ذلک ترشیح لما سبق من التشبیه یأخذ بهم من قوم أی بنی أمیة حقوق قوم أی أهل البیت علیهم السلام للانتقام من أعدائهم و إن لم یصل الحق إلیهم و یمکن من قوم أی بنی العباس لدیار قوم أی بنی أمیة و فی بعض النسخ و یمکن بهم قوما فی دیار قوم و فی النهج و یمکن لقوم فی دیار

قوم و المال فی الکل واحد تشریدا لبنی أمیة التشرید التفریق و الطرد و الاغتصاب الغصب و لعل المعنی أن الغرض من استیلاء هؤلاء لیس إلا تفریق بنی أمیة و دفع ظلمهم.

و قال الفیروزآبادی ضعضعه هدمه حتی الأرض و الجنادل جمع جندل و هو ما یقله الرجل من الحجارة أی یهدم الله بهم رکنا وثیقا هو أساس دولة بنی أمیة و ینقض بهم الأبنیة التی طویت و بنیت بالجنادل و الأحجار من بلاد إرم و هی دمشق و الشام إذ کان مستقر ملکهم فی أکثر زمانهم تلک البلاد لا سیما فی زمانه صلوات إلیه علیه.

و قال الجزری فیه ینادی مناد من بطنان العرش أی من وسطه و قیل من أصله و قیل البطنان جمع بطن و هو الغامض من الأرض یرید من دواخل العرش.

و قال الفیروزآبادی الزیتون مسجد دمشق أو جبال الشام و بلد بالصین

ص: 127

و المعنی أن الله یملأ منهم وسط مسجد دمشق أو دواخل جبال الشام و الغرض بیان استیلاء هؤلاء القوم علی بنی أمیة فی وسط دیارهم و الظفر علیهم فی محل استقرارهم و أنه لا ینفعهم بناء و لا حصن فی التحرز عنهم.

و طمطمة رجالهم الطمطمة اللغة العجمیة و رجل طمطمی فی لسانه عجمة و أشار علیه السلام بذلک إلی أن أکثر عسکرهم من العجم لأن عسکر أبی مسلم کان من خراسان و ایم الله لیذوبن الظاهر أن هذا أیضا من تتمة بیان انقراض ملک بنی أمیة و سرعة زواله و یحتمل أن یکون إشارة إلی انقراض هؤلاء الغالبین من بنی العباس و إلی الله عز و جل یقضی من القضاء بمعنی المحاکمة أو الإنهاء و الإیصال کما فی قوله تعالی وَ قَضَیْنا إِلَیْهِ ذلِکَ الْأَمْرَ و فی بعض النسخ یفضی بالفاء أی یوصل و درج الرجل أی مشی و درج أیضا بمعنی مات و یقال درج القوم أی انقرضوا و الظاهر أن المراد به هنا الموت أی من مات مات ضالا و أمره إلی الله یعذبه کیف یشاء و یحتمل أن یکون بمعنی المشی أی من بقی منهم فعاقبته الفناء و الله یقضی فیه بعلمه و لعل الله یجمع إشارة إلی زمن القائم علیه السلام.

و لیس لأحد علی الله عز ذکره الخیرة أی لیس لأحد من الخلق أن یشیر بأمر علی الله أن هذا خیر ینبغی أن تفعله بل له أن یختار من الأمور ما یشاء بعلمه و له الأمر یأمر بما یشاء فی جمیع الأشیاء عن مر الحق أی الحق الذی هو مر أو خالص الحق فإنه مر و اتباعه صعب و فی النهج عن نصر الحق و الهضم الکسر و زوی الشی ء عنه أی صرفه و نحاه و لم أطلع علی الإزواء فیما عندی من کتب اللغة و کفی بالخطبة شاهدا علی أنه ورد بهذا المعنی.

کما تاهت بنو إسرائیل أی خارج المصر أربعین سنة لیس لهم مخرج بسبب عصیانهم و ترکهم الجهاد فکذا أصحابه صلوات الله علیه تحیروا فی أدیانهم و أعمالهم لما لم ینصروه و لم یعینوه علی عدوه

کَمَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَتَرْکَبُنَّ سَنَنَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ حَتَّی لَوْ دَخَلُوا جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ.

ص: 128

أضعاف ما تاهت یحتمل أن یکون المراد بالمشبه به هنا تحیر قوم موسی بعده فی دینهم و یحتمل أن یکون المراد التحیر السابق و علی التقدیرین إما المراد المضاعفة بحسب الشدة و کثرة الحیرة أو بحسب الزمان فإن حیرتهم کان إلی أربعین سنة و هذه الأمة إلی الآن متحیرون تائهون فی أدیانهم و أحکامهم الداعی إلی الضلالة أی الداعی إلی بنی العباس و قطعتم الأدنی من أهل بدر أی الأدنین إلی النبی صلی الله علیه و آله نسبا الناصرین له فی غزوة بدر و هی أعز غزوات الإسلام یعنی نفسه و أولاده صلوات الله علیهم و وصلتم الأبعد أی أولاد العباس فإنهم کانوا أبعد نسبا من أهل البیت علیهم السلام و کان جدهم عباس ممن حارب الرسول صلی الله علیه و آله فی غزوة بدر حتی أسر ما فی أیدیهم أی ملک بنی العباس لدنا التمحیص للجزاء أی قرب قیام القائم و التمحیص الابتلاء و الاختبار أی یبتلی الناس و یمتحنون بقیامه علیه السلام لیخزی الکافرین و یعذبهم فی الدنیا قبل نزول عذاب الآخرة بهم و یمکن أن یکون المراد تمحیص جمیع الخلق لجزائهم فی الآخرة إن خیرا فخیرا و إن شرا فشرا و قرب الوعد أی وعد الفرج و انقضت المدة أی قرب انقضاء دولة أهل الباطل.

و بدا لکم النجم هذا من علامات ظهور القائم علیه السلام کما سیأتی و قیل إنه إشارة إلی ما ظهر فی سنة تسع و ثلاثین و ثمانمائة هجریة و الشمس فی أوائل المیزان بقرب الإکلیل الشمالی کانت تطلع و تغیب معه لا تفارقه ثم بعد مدة ظهر أن لها حرکة خاصة بطیئة فیما بین المغرب و الشمال و کان یصغر جرمها و یضعف ضوؤها بالتدریج حتی انمحت بعد ثمانیة أشهر تقریبا و قد بعدت عن الإکلیل فی الجهة المذکورة قدر رمح لکن قوله علیه السلام من قبل المشرق یأبی عنه إلا بتکلف و قد ظهر فی زماننا فی سنة خمس و سبعین و ألف ذو ذؤابة ما بین القبلة و المشرق و کان له طلوع و غروب و کانت له حرکة خاصة سریعة عجیبة علی التوالی لکن لا علی نسق و نظام معلوم ثم غاب بعد شهرین تقریبا کان یظهر أول اللیل من جانب المشرق و قد ضعف حتی انمحی بعد شهر تقریبا و تطبیقه علی هذا یحتاج إلی تکلفین کما

ص: 129

لا یخفی و لاح لکم القمر المنیر الظاهر أنه استعارة للقائم علیه السلام و یؤیده ما مر بسند آخر و أشرق لکم قمرکم و یحتمل أن یکون من علامات قیامه علیه السلام ظهور قمر آخر أو شی ء شبیه بالقمر.

إن اتبعتم طالع المشرق أی القائم علیه السلام و ذکر المشرق إما لترشیح الاستعارة السابقة أو لأن ظهوره علیه السلام من مکة و هی شرقیة بالنسبة إلی المدینة أو لأن اجتماع العساکر علیه و توجهه علیه السلام إلی فتح البلاد إنما یکون من الکوفة و هی شرقیة بالنسبة إلی الحرمین و کونه إشارة إلی السلطان إسماعیل أنار الله برهانه بعید و التعسف أی لا تحتاجون فی زمانه علیه السلام إلی طلب الرزق و الظلم علی الناس لأخذ أموالهم و نبذتم الثقل الفادح أی الدیون المثقلة و مظالم العباد أو إطاعة أهل الجور و ظلمهم و لا یبعد الله أی فی ذلک الزمان أو مطلقا إلا من أبی أی عن طاعته علیه السلام أو طاعة الله و ظلم أی نفسه أو الناس و اعتسف أی مال عن طریق الحق أو ظلم غیره.

**[ترجمه]نسبت جمع دادن به خدای متعال مجاز است؛ زیرا خود آنان منعی از جمع شدن نداشته و نسبت به اسباب آن تمکین کرده اند و جمع نشدن را ترک و جمع شدن را اختیار کرده اند. در عبارت «ثم یفتح لهم فتح ابواب»، کنایه از اسبابی است که برای آنان مهیا شده و همچنین صحت تدابیر آنان و اجتماع و عدم خذلان آنهاست.

کلمه «المستثار» به معنای جایگاه انقلاب و هیجان آنهاست. سپس حضرت علیه السّلام تسلط این سپاه بر آنان را به سبب اعمال بدشان، به تسلط بر اهل سبأ تشبیه فرموده که بعد از اتمام نعمت بر آنان و کفران نعمت، مورد تسلط واقع شدند. وجه تسمیه آن به سیل عرم، به خاطر سختی آن سیل بود، یعنی سیلی که امری سخت داشت یا شاید مراد از عرم، باران سخت و یا موش بزرگی بود و سیل به آن نسبت داده شده، زیرا آن موش سدی که بلقیس بر آب زده بود را سوراخ کرده و گفته شده: عرم نام آن سد است و جریانش در کتاب النبوة گذشت و ضمیر در علیه یا به سیل راجع است که در نتیجه علی تعلیلیه می شود و یا به عرم راجع است، در صورتی که عرم نام آن سد باشد. و در بعضی نسخه ها «بعث» و در بعضی دیگر «نقب» با نون و قاف و باء آمده. پس کلمه «فأره» مرفوع است به خاطر فاعل بودن و در نهج البلاغه این عبارت آمده: «مانند سیل دو بهشت اهل سبأ که هیچ خشکی در برابر آن تاب نیاورد و هیچ موضع بلندی در برابر آن ثابت نماند» و «قاره»، کوه کوچک و «اکمه» موضع بلندی را گویند که از اطراف خود مرتفع تر است و مکان سختی است که نمی تواند از سنگ باشد و حاصل، بیان شدت سیلی است که به آن تشبیه شده که کوه ها و تل ها را گرفته و چیزی مانع آن نشده است. منظور از «سنن» طریق است و کلمه «رصّ» به معنای چسبیدن بعضی از اجزا به بعضی دیگر است و «طود» به معنای کوه است و معنای عبارت این است که هیچ کوه محکمی از راه آن عبور نکرده است.

وقتی حضرت علیه السّلام شدت مشبه به را بیان فرمود، شروع به بیان شدت مشبّه کرده و فرمود: «یذعذعهم الله» یعنی خداوند آنها را در راه ها جدا می سازد تا به سمت شهر ها بروند و عبارت «ثم یسلکهم ینابیع الارض» از الفاظ قرآن است و یعنی همان طور که خدای تعالی از آسمان باران می فرستد، پس باران در اعماق زمین ساکن می شود و سپس به صورت چشمه به ظاهر زمین می آید، همین گونه خداوند اینها را در دل دره ها جدا می سازد و در مشکلات غور می دهد و سپس بعد از پنهانی، آن ها را آشکار می سازد. ابن ابی الحدید چنین گفته، ولی نزد من ظاهرتر این است که گفته شود این تشبیه بیان چیرگی آنها بر سرزمین ها و تفرق آنها از آنجاست و اینکه یاران آنها از سایر فرقه ها می آیند. پس همان طور که آب های رودها و کثرت آن موجب زیادی آب های چشمه ها و چاه ها می شود، همین گونه اثر آنها در همه شهر ها ظاهر می شود و یاران آنها در همه نقاط عالم زیاد می شوند و همه اینها آماده سازی برای تشبیه سابق است. در عبارت «یأخذ بهم من قوم» منظور بنی امیه است و عبارت «حقوق قوم»، منظور اهل بیت علیهم السّلام است برای انتقام از دشمنانشان و اگر چه حق به آنان نرسد. همچنین در عبارت «یمکن من قوم» منظور بنی العباس است و در «لدیار قوم»، منظور بنی امیه است و در بعضی نسخه ها آمده که و او آنها را در خانه های قومی نسبت به آنان قدرت می دهد و در نهج البلاغه آمده است «گروهی را در خانه گروهی قدرت می دهد» و نتیجه در همه این نسخ یکسان است. عبارت «تشریدا لبنی امیة» منظور از تشرید، تفریق و طرد است و «اغتصاب» به معنای غصب است و و شاید معنا این باشد که غرض از چیرگی اینان، چیزی جز پراکنده کردن بنی امیه و دفع ظلم آنان باشد.

فیروزآبادی گفته: عبارت «ضعضعه» یعنی آن را نابود کرد، حتی زمین را و «جنادل» جمع جندل است که عبارت است از سنگ هایی که کسی جمع می کند و معنا این می شود که خدا به سبب آنان، رکن استواری را از بین می برد که اساس دولت بنی امیه باشد و به سبب آنان، بناهایی را که با سنگ های ریز و درشت بلاد ارم که همان دمشق و شام است ساخته پرداخته شده، فرو می ریزد، زیرا محل استقرار حکومت آنان در اکثر زمان هایشان، در همان سرزمین ها بوده، مخصوصا در زمان حضرت امیر علیه السّلام.

و جزری می گوید: در آن «منادی از دل عرش ندا می دهد»، یعنی از وسط عرش و گفته شده از ریشه عرش و گفته شده که «بطنان» جمع بطن است که قسمت های پیچیده زمین است که از داخل عرش اراده رفتن می کند.

فیروزآبادی گفته: «زیتون» مسجد دمشق یا کوه های شام و شهری در چین است و معنا این است که خدا وسط مسجد دمشق یا میان کوه های شام را از آنان پر می کند و مقصود، بیان استیلای این قوم بر بنی امیه در وسط خانه های آنان و پیروزی بر آنان در محل استقرارشان است و اینکه هیچ بنا و قلعه ای آنان را در دوری از آن قوم سودی نمی بخشد .

کلمه «طمطمة رجالهم»، طمطمه لغتی عجمی است و مرد طمطمی کسی است که در زبانش گنگی باشد و حضرت علیه السّلام به این امر اشاره دارند که اکثر لشکریانشان از عجم هستند، زیرا لشکر ابو مسلم از خراسان بود. عبارت «و ایم الله لیذوبن» ظاهر این است که این نیز از تتمه بیان انقراض بنی امیه و سرعت زوال آن باشد و ممکن است اشاره به انقراض غلبه کنندگان از بنی العباس باشد. عبارت «الی الله عزوجل یقضی» از قضاء به معنای محاکمه و نهایت دادن و رساندن است، کما اینکه در آیه «و قضینا الیه ذلک الامر» - . حجر / 66 - ، {و او را از این امر آگاه کردیم} آمده و در بعضی نسخه ها «یفضی» با فاء آمده، یعنی منجر می شود. عبارت «درج الرجل» یعنی راه رفت و «درج» به معنای مات نیز استعمال شده و وقتی گفته می شود «درج القوم»، به معنای «انقرضوا» است و ظاهر این است که مراد از آن در اینجا موت است، یعنی به معنای مات است، یعنی هر کس بمیرد مرده، در حالی که گمراه است و امر او با خداست و هر طور بخواهد او را عذاب می کند و ممکن است به معنای «مشی» باشد، یعنی هر کس که باقی مانده باشد، عاقبتش نیستی است و خدا با علمش درباره او حکم می کند. عبارت «لعل الله یجمع» اشاره به زمان قائم علیه السّلام دارد و عبارت «لیس لاحد علی الله عز ذکره الخیرة»، یعنی احدی از مخلوقات حق ندارد به امری اشاره کرده و بگوید: «این خیر است و شایسته است خدا آن را انجام دهد»، بلکه خداست که می تواند با علمش آنچه را می خواهد از امور اختیار کند و خداست که می تواند در جمیع امور، به آنچه بخواهد امر کند. عبارت «عن مرّ الحق» یعنی حقی که خالص است و چنین حقی تلخ است و پیروی از آن دشوار است. و در نهج البلاغه آمده «عن نصر الحق.» کلمه «هضم» به معنای شکستن است و عبارت «زوی الشیء عنه»، یعنی او را منصرف و دور ساخت. بر معنای کلمه «ازواء» در کتب لغتی که در دسترس داشتم اطلاع نیافتم و خود شهادت همین خطبه کافی است که ازواء به همین معنی آمده است.

عبارت «کما تاهت به بنو اسرائیل» یعنی خارج از مصر چهل سال سرگردان شدند و به سبب معصیت خود و ترک جهادشان راه فراری نداشتند، به همین نحو اصحاب حضرت علیه السّلام در دین و عمل خود متحیر می شوند، وقتی حضرتش را بر دشمنش یاری نکنند، همان طور که از پیامبر اسلام روایت شده که فرمود: «شما نیز مثل سنن امم سابقه را دقیقا تجربه می کنید، حتی اگر آنها داخل سوراخ سوسماری شده باشند، شما نیز داخل خواهید شد.»

عبارت «اضعاف ما تاهت» ممکن است منظور از مشبّه به در اینجا، تحیر امت موسی علیه السّلام بعد از حضرت در دینشان باشد و ممکن است مراد تحیر قبلی باشد و بنابر هر دو تقدیر، یا مراد دوچندانی به حسب شدت و کثرت حیرت است یا به حسب زمان است، زیرا حیرت آنها تا چهل سال بود و این امت تا اکنون در دین و احکام خود متحیر و سرگردانند. عبارت «الداعی الی الضلالة»، یعنی دعوت کننده به بنی عباس و عبارت «و قطعتم الادنی من اهل بدر» یعنی انسان های نزدیک به پیامبر اسلام که یاری کنندگان او را در غزوه بدر، به این کلمه انتساب دادند که عزتمندترین غزوات اسلام بود و منظور خود حضرت و اولاد ایشان است. عبارت «و وصلتم الابعد» مقصود اولاد عباس است که از حیث نسب از اهل بیت علیهم السّلام دورتر بودند و جدشان عباس با پیامبر اسلام در غزوه بدر جنگیده و اسیر شده بود. عبارت «ما فی ایدیهم» یعنی حکومت یا دارایی بنی عباس و عبارت «لدنا التمحیص للجزاء» یعنی نزدیک قیام قائم و «تمحیص» آزمایش است؛ یعنی مردم با قیام حضرت علیه السّلام، امتحان می شوند تا کافران خوار شده و در دنیا آنان را عذاب کند، قبل از آنکه عذاب آخرت بر آنان نازل شود، که اگر خیر باشند که خیر و اگر شر باشند شر جزای آنان است. عبارت «قرب الوعد» یعنی وعده فرج و عبارت «انقضت المدة» یعنی انقضای دولت باطل نزدیک شد .

عبارت «بدا لکم نجم» یعنی ستاره دنباله دار که از سمت مشرق پیدا می شود، از علامات ظهور امام زمان علیه السّلام است، چنان که خواهد آمد و گفته شده که اشاره است به آنچه در سال 839 قمری رخ داد و خورشید در اوائل ماه میزان، نزدیک اکلیل شمالی با آن طلوع و غروب می کرد و از آن جدا نمی شد. سپس بعد از مدتی معلوم شد که خورشید حرکت مخصوص و کندی در مابین مغرب و شمال دارد و جرم آن کوچک می شد و به تدریج نور آن ضعیف می گشت، تا اینکه تقریبا بعد از هجده ماه محو شد و در جهت یاد شده به قدر یک نیزه از اکلیل دور شده بود، ولی عبارت «من قبل المشرق» این امر را نمی رساند، مگر با ارتکاب تکلف در کلام و در زمان ما. در سال 1075 یک شیء برجسته در جهت بین قبله و مشرق آشکار شد که طلوع و غروب داشت و حرکت خاص عجیب و سریع و پشت سر همی داشت، منتها نه بر نظم و نسق معلوم و بعد از دو ماه غیب شد! اول شب از جانب مشرق طلوع می کرد و ضعیف می شد تا اینکه تقریبا بعد از یک ماه محو شد و تطبیق آن بر این، محتاج دو تکلف است چنانچه ظاهر است. و عبارت «ماه تابان برای شما طلوع کند»، ظاهرا استعاره از قائم علیه السّلام باشد که آنچه با سند دیگری گذشت مؤید آن است. در عبارت «اشرق لکم قمرکم»، احتمال می رود که از علامات قیام حضرت علیه السّلام، ظهور ماهی دیگر یا چیزی شبیه به ماه باشد. عبارت «اگر اطاعت کنید از طلوع کننده مشرق»، یعنی قائم علیه السّلام و ذکر مشرق یا برای مقدمه چینی استعاره قبلی است، و یا برای این است که ظهور آن حضرت از مکه است که در شرق مدینه قرار دارد یا اینکه اجتماع سپاهش و توجه آن حضرت برای فتح شهرها و کشورها از «کوفه» است که نسبت به مکه و مدینه، در شرق قرار دارد و اینکه اشاره به سلطان اسماعیل باشد بعید است. کلمه «تعسف» یعنی در زمان حضرت علیه السّلام نیازی به طلب روزی و ظلم بر مردم ندارید که اموالشان را بگیرید. عبارت «و نبذتم الثقل الفادح» یعنی بدهی های سنگین و مظالم بر مردم یا اطاعت از اهل ستم و از ظلمشان. عبارت «و لا یبعد الله» یعنی در آن زمان و یا مطلقاً. عبارت «الا من ابی»، یعنی کسی که از طاعت حضرت علیه السّلام یا طاعت خداوند سربپیچد. کلمه «ظلم» یعنی به خودش یا به مردم و عبارت «اعتسف»، یعنی از طریق حق منحرف شد یا به غیر ظلم کرد.

**[ترجمه]

شأن الغد الموعود و مثله کثیر فی القرآن ثم قال قد کان تقدم ذکر طائفة من الناس ذات ملک و إمرة فذکر علیه السلام أن الوالی یعنی القائم علیه السلام یأخذ عمال هذه الطائفة علی سوء أعمالهم و علی هاهنا متعلقة بیأخذ و هی بمعنی یؤاخذ و قال الأفالیذ جمع أفلاذ و الأفلاذ جمع فلذة و هی القطعة من الکبد کنایة عن الکنوز التی تظهر للقائم علیه السلام و قد فسر قوله تعالی وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها بذلک فی بعض التفاسیر.

**[ترجمه]ابن ابی الحدید می گوید: عبارت «الا و فی غد» پایان جمله عبارت «یاخذ الوالی» است و بین کلام، جمله معترضه است که این عبارت باشد: «سیأتی غد بما لا تعرفون» و مراد تعظیم شأن فردای موعود باشد و مانند آن در قرآن فراوان است. سپس می گوید: ذکر گروهی از مردمان صاحب ملک و امارت گذشت، پس حضرت علیه السّلام می فرماید: «والی، یعنی قائم علیه السّلام، کارمندان این طایفه را به خاطر اعمال بدشان مؤاخذه می کند» و کلمه «علی» در این جا متعلق به «یأخذ» است که به معنای یؤاخذ است و گفته: «افالیذ» جمع افلاذ است و افلاذ جمع «فلذه» است و آن قطعه ای از کبد است و کنایه از گنج هایی است که برای قائم علیه السّلام آشکار می شود و در بعضی تفاسیر آیه «و اخرجت الارض اثقالها» - . زلزله / 2 - ، {و زمین بارهای سنگین خود را برون افکند} به این مطلب تفسیر شده است - . شرح نهج البلاغه 9 : 33 - .

**[ترجمه]

فَثَمَّ یَقُومُ الْقَائِمُ الْحَقُّ مِنْکُمْ***وَ بِالْحَقِّ یَأْتِیکُمْ وَ بِالْحَقِّ یَعْمَلُ

سَمِیُّ نَبِیِّ اللَّهِ نَفْسِی فِدَاؤُهُ***فَلَا تَخْذُلُوهُ یَا بَنِیَّ وَ عَجِّلُوا

**[ترجمه]چند شعر زیر درباره امام زمان عجل اللَّه فرجه از دیوان منسوب به امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل می شود:

فرزندان من! هنگامی که قبائل ترک به حرکت درآمدند، منتظر سلطنت مهدی باشید که قیام می کند و به عدل حکومت می کند

پادشاهان دودمان هاشم خوار گردند (گویا مقصود بنی عباس است) بچه ای که نه رأی و نه تدبیر و نه عقل دارد به سلطنت رسد و افراد عیاش و بی مصرف با او بیعت کنند

آنگاه قائم به حق، از دودمان شما قیام کند، او به حقیقت بیاید و به حق عمل کند.

او همنام پیغمبر خداست. جان من فدای او باد؛ فرزندانم! او را خوار مسازید و با شتاب او را بپذیرید - . دیوان منسوب به امام علی: 102 -

**[ترجمه]

عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا: فِی التَّاسِعِ مِنْ وُلْدِی سُنَّةٌ مِنْ یُوسُفَ وَ سُنَّةٌ مِنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ هُوَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ یُصْلِحُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمْرَهُ فِی لَیْلَةٍ وَاحِدَةٍ.

**[ترجمه]کمال الدین: امام صادق علیه السّلام از پدرش و ایشان از جدش علیهم السّلام روایت کرده که حضرت امام حسین علیه السّلام فرمود: «پسر نهمین من، سنتی از یوسف و سنتی از موسی بن عمران دارد و او قائم ما اهل بیت است که خداوند در یک شب کار او را اصلاح می کند (وسائل ظهور او را فراهم می آورد و یاران او را نزد او گرد آورد).» - . کمال الدین 1 : 298 -

**[ترجمه]

عَلِیٍّ علیه السلام أَنْتَ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ قَالَ لَا وَ لَکِنْ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ الطَّرِیدُ الشَّرِیدُ الْمَوْتُورُ بِأَبِیهِ الْمُکَنَّی بِعَمِّهِ یَضَعُ سَیْفَهُ عَلَی عَاتِقِهِ ثَمَانِیَةَ أَشْهُرٍ.

**[ترجمه]کمال الدین: عیسی خشاب گفت: به حسین بن علی علیه السّلام عرض کردم: «صاحب الامر شما هستید؟» فرمود: «نه! صاحب الامر کسی است که از اهل و وطن دور و مهجور است؛ پدرش را کشته اند و او خونخواهی نکرده است؛ کنیه اش کنیه عمویش است و هشت ماه شمشیرش را روی دوشش گذاشته است.» - . کمال الدین 1 : 298 -

**[ترجمه]

غیبته فستة أیام لم یطلع علی ولادته إلا خاص الخاص من أهالیه علیه السلام ثم بعد ستة أشهر اطلع علیه غیرهم من الخواص ثم بعد ست سنین عند وفاة والده علیه السلام ظهر أمره لکثیر من الخلق أو إشارة إلی أنه بعد إمامته لم یطلع علی خبره إلی ستة أیام أحد ثم بعد ستة أشهر انتشر أمره و بعد ست سنین ظهر و انتشر أمر السفراء و الأظهر أنه إشارة إلی بعض الأزمان المختلفة التی قدرت لغیبته و أنه قابل للبداء

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْأَصْبَغِ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَدْ مَرَّ بَعْضُهُ فِی بَابِ إِخْبَارِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ: فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَمْ تَکُونُ الْحَیْرَةُ وَ الْغَیْبَةُ فَقَالَ سِتَّةَ أَیَّامٍ أَوْ سِتَّةَ أَشْهُرٍ أَوْ سِتَّ سِنِینَ فَقُلْتُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ فَقَالَ نَعَمْ کَمَا أَنَّهُ مَخْلُوقٌ وَ أَنَّی لَکَ بِهَذَا الْأَمْرِ یَا أَصْبَغُ أُولَئِکَ خِیَارُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مَعَ خِیَارِ أَبْرَارِ هَذِهِ الْعِتْرَةِ فَقُلْتُ ثُمَّ مَا یَکُونُ بَعْدَ ذَلِکَ فَقَالَ ثُمَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ فَإِنَّ لَهُ بَدَاءَاتٍ وَ إِرَادَاتٍ وَ غَایَاتٍ وَ نِهَایَاتٍ.

فإنه یدل علی أن هذا الأمر قابل للبداء و التردید قرینة ذلک و الله یعلم.

**[ترجمه]آنچه امام علیه السّلام می فرماید «غیبت اول شش روز و شش ماه و شش سال است»، شاید اشاره به اختلاف احوال حضرت در طول غیبتش باشد که شش روز کسی جز افراد مخصوص بستگان آن حضرت، از ولادتش اطلاع حاصل نکردند. سپس بعد از شش ماه سایر خواص هم مطلع شدند و بعد از شش سال و هنگام وفات پدر بزرگوارش، بسیاری از مردم پی به وجود آن سرور بردند. یا اشاره به این است که بعد از نیل به منصب امامت تا شش روز کسی مطلع نگردید و بعد از شش ماه مردم دانستند که امام دوازدهم کیست، آنگاه پس از شش سال و خرده ای محرز و سفرای آن حضرت معلوم گردید. به نظر من این مطلب اشاره به زمان های مختلفه غیبت وی دارد که از نظر علم الهی، قابل بداء است (یعنی ممکن است واقع نشود). مؤید این مطلب روایتی است که کلینی رضوان اللَّه علیه از اصبغ بن نباته در حدیثی طولانی که برخی از آن در باب هفتم گذشت، از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل کرده است. از جمله اینکه اصبغ گفت: «یا امیرالمؤمنین! حیرت مردم و غیبت مهدی علیه السّلام چقدر طول می کشد؟» فرمود: «شش روز و شش ماه و شش سال.» اصبغ عرض کرد: «یا امیرالمؤمنین! این مطلب شدنی است؟» فرمود: «بلی! همچنان که تا کنون خلق شده و تو اطلاع نداری! ای اصبغ! اینان برگزیدگان این امت هستند که با برگزیدگان نیکان این عترت طاهره هستند.» عرض کرد: «یا امیرالمؤمنین! بعد از آنچه خواهد شد؟» فرمود: «آنگاه خدا آنچه خواهد می کند! چه ذات الهی را بداها و اراده ها و مقصودها و نهایت هاست ...»

این روایت به خوبی می رساند که آنچه در غیبت امام زمان گفته شد، شش روز و شش ماه و شش سال ... قابل بداء است و تردیدی که در روایت است، قرینه آن است و اللَّه یعلم .

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی مفید: ابو خالد کابلی گفت: امام علی بن الحسین علیهماالسّلام به من فرمود: «ای ابو خالد! فتنه هایی پدید خواهد آمد که مانند شب ظلمانی تاریک باشد. کسی از آن فتنه ها نجات پیدا نمی کند، مگر آنان که خداوند از آنها پیمان گرفته (که در راه حفظ ایمان پیوسته ثابت بمانند). آنها چراغ های هدایت و چشمه های دانش هستند. پروردگار آنها را از هر فتنه و آشوب تاریک نجات خواهد داد. گویا صاحب الامر را می بینم که بر بالای نجف شما، واقع در پشت کوفه با سیصد و اندی مرد برآمده، در حالی که جبرئیل در سمت راست و میکائیل در جانب چپ و اسرافیل در جلوی او قرار دارند، پرچم پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله را به اهتزاز درآورده و آهنگ قومی نمی کند، جز این که آنها را به دیار عدم بفرستد.» - . امالی مفید: 45 -

**[ترجمه]

الذَّلُولِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَأَیَّهُمَا یَخْتَارُ قَالَ یَخْتَارُ الصَّعْبَ عَلَی الذَّلُولِ.

**[ترجمه]کمال الدین: معروف بن خرّبوذ می گوید: به حضرت امام محمد باقر علیه السّلام عرض کردم: «فضائل خودتان را برای من بیان فرمایید!» حضرت فرمود: «ما به منزله ستارگان هستیم که چون ستاره ای پنهان شود، ستاره دیگر که محل امن و امان و سلم و اسلام و فاتح و مفتاح است، پدیدار گردد. موقعی که اولاد عبدالمطلب (بنی عباس) بر شهرها مسلط شوند و کسی چیزی را تمیز ندهد، خداوند صاحب الزمان را ظاهر گرداند. پس شما ذات الهی را ستایش کنید و خداوند او را میان صعب و ذلول( مشکل و آسان) مخیر می کند.» عرض کردم: «او کدام را انتخاب خواهد کرد؟» فرمود: «او صعب را بر ذلول انتخاب می کند.» - . کمال الدین: 308 -

**[ترجمه]

وَ جَلَ فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ قَالَ لِی یَا أُمَّ هَانِئٍ إِمَامٌ یَخْنِسُ نَفْسَهُ حَتَّی یَنْقَطِعَ عَنِ النَّاسِ عِلْمُهُ سَنَةَ سِتِّینَ وَ مِائَتَیْنِ ثُمَّ یَبْدُو کَالشِّهَابِ الْوَاقِدِ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ فَإِنْ أَدْرَکْتِ ذَلِکِ الزَّمَانَ قَرَّتْ عَیْنَاکِ.

نی، [الغیبة] للنعمانی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ وَهْبِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الرَّبِیعِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ کَالشِّهَابِ یَتَوَقَّدُ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: از اسید بن ثعلبه، از ام هانی روایت کرده که گفت: از حضرت باقر علیه السّلام پرسیدم: «معنی«فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ» { نه، نه! سوگند به اختران گردان،} چیست؟ فرمود: ای امّ هانی او امامی است که از نظرها غایب گردد و مردم اطلاعی از وی نداشته باشند. و این در سنه 260 خواهد بود. آنگاه مانند شعله ای روشن در شب تاریک پدیدار گردد، اگر آن زمان را درک کنی شادمان خواهی بود - . غیبت نعمانی: 149 - .

غیبت نعمانی: مثل حدیث قبل روایت شده، جز آنکه در این جا می گوید: «مانند شعله ای که در شب تاریک بدرخشد، ظاهر شود.» - . غیبت نعمانی: 150 -

**[ترجمه]

أَعْنَاقَکُمْ وَ لَا یُعْرَفُ وِلَادَتُهُ قُلْتُ بِمَا یَسِیرُ قَالَ بِمَا سَارَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَدَرَ مَا قَبْلَهُ وَ اسْتَقْبَلَ.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: عبدالله بن عطا می گوید: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم: «مرا از قائم علیه السّلام باخبر ساز.» فرمود: «به خدا قسم او من نیستم و آن کسی که گردن های

خود را به سوی او می کشید، من نیستم و ولادت او مخفی است.» پرسیدم: «به چه روشی عمل می کند؟» فرمود: «به سیره رسول خدا عمل می کند و ماقبل خود را ویران می کند و رو به جلو می رود.» - . غیبت نعمانی: 168 -

**[ترجمه]

أَقُولُ لَقِیَ اللَّهَ وَ هُوَ بِهِ کَافِرٌ ثُمَّ قَالَ بِأَبِی وَ أُمِّی الْمُسَمَّی بِاسْمِی وَ الْمُکَنَّی بِکُنْیَتِی السَّابِعُ مِنْ بَعْدِی بِأَبِی مَنْ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً یَا بَا حَمْزَةَ مَنْ أَدْرَکَهُ فَیُسَلِّمُ لَهُ مَا سَلَّمَ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ فَقَدْ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ لَمْ یُسَلِّمْ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَی الظَّالِمِینَ (1).

و أوضح من هذا بحمد الله و أنور و أبین و أزهر لمن هداه و أحسن إلیه قوله عز و جل فی محکم کتابه إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ و معرفة الشهور المحرم و صفر و ربیع و ما بعده و الحرم منها رجب و ذو القعدة و ذو الحجة و المحرم و ذلک لا یکون دینا قیما لأن الیهود و النصاری و المجوس و سائر الملل و الناس جمیعا من الموافقین و المخالفین یعرفون هذه الشهور و یعدونها بأسمائها و لیس هو کذلک و إنما عنی بهم الأئمة القوامین بدین الله و الحرم منها أمیر المؤمنین علیه السلام الذی اشتق الله سبحانه له اسما من أسمائه العلی کما اشتق لمحمد ص اسما من أسمائه المحمود و ثلاثة من ولده أسماؤهم علی بن الحسین و علی بن موسی و علی بن محمد و لهذا الاسم المشتق من أسماء الله عز و جل حرمة به یعنی أمیر المؤمنین علیه السلام.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: ابو حمزه ثمالی می گوید: روزی در خدمت حضرت امام محمد باقر علیه السّلام بودم. چون مجلس خلوت شد، فرمود: «ای ابو حمزه! یکی از اموری که حتما تحقق می یابد و با قلم قضا نوشته شده، قیام قائم ماست. هر کس در آنچه می گویم شک کند، کافر از دنیا می رود.» آنگاه فرمود: «پدر و مادرم فدای او که نامش نام من و کنیه اش کنیه من و هفتمین فرزند من است! زمین را که آکنده از ظلم و ستم شده باشد، پر از عدل کند. ای ابو حمزه! هر کس او را درک کند و مانند پیغمبر و علی علیهماالسّلام از وی پیروی کند، بهشت بر او واجب می شود و هر کس تسلیم فرمان وی نشود، بهشت بر او حرام گردد و جایگاهش آتش خواهد بود و چه بد است آتش برای ستمگران.» سپس فرمود: «بحمد اللَّه آیه شریفه «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ» - . توبه / 36 - ، {در حقیقت، شماره ماه ها نزد خدا، از روزی که آسمان ها و زمین را آفریده، در کتاب [علمِ] خدا، دوازده ماه است} واضح تر و نورانی تر و مبین تر و آشکارتر است برای اهل هدایت و احسان خدا. چه مقصود، ماه های محرم و صفر و ربیع و غیره نیست و منظور ماه های رجب و ذی قعده و ذی حجه و محرم که حرامند نیست؛ و شناخت این ماه ها، دین قیم نیست که در ادامه آیه آمده، زیرا یهود و نصارا و گبران و سایر مردم و ملل دوست و دشمن، همه این ماه ها را می شناسند و به نام می شمارند (بنابراین دانستن آنها دین پایدار نیست)، بلکه مقصود ما ائمه هستیم که دین خداوند به وجود ما پایدار است. یکی از چهار ماه محترم سال، امیرالمؤمنین علیه السّلام است که خداوند نام علی را از نام «العلیّ» خود مشتق گردانید، چنان که نام محمد را از «محمود» نام دیگر خود مشتق کرد و سه نفر از نواده گان او نامشان علی است: علی بن الحسین و علی بن موسی و علی بن محمد علیهم السّلام، و برای این اسم یعنی نام امیرالمؤمنین علی علیه السّلام که از نام خداوند اشتقاق یافته، احترامی است.» - . غیبت نعمانی: 86 -

**[ترجمه]

الْمَعَاشَ فَقَالَ یَا حَکَمُ کُلُّنَا قَائِمٌ بِأَمْرِ اللَّهِ قُلْتُ فَأَنْتَ الْمَهْدِیُّ قَالَ کُلُّنَا یُهْدَی إِلَی اللَّهِ قُلْتُ فَأَنْتَ صَاحِبُ السَّیْفِ قَالَ کُلُّنَا صَاحِبُ السَّیْفِ وَ وَارِثُ السَّیْفِ قُلْتُ فَأَنْتَ الَّذِی تَقْتُلُ أَعْدَاءَ اللَّهِ وَ یَعِزُّ بِکَ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ وَ یَظْهَرُ بِکَ دِینُ اللَّهِ فَقَالَ یَا حَکَمُ کَیْفَ أَکُونُ أَنَا وَ بَلَغْتُ خَمْساً وَ أَرْبَعِینَ وَ إِنَّ صَاحِبَ هَذَا أَقْرَبُ عَهْداً بِاللَّبَنِ مِنِّی وَ أَخَفُّ عَلَی ظَهْرِ الدَّابَّةِ(1).

**[ترجمه]کافی: حکم بن ابی نعیم می گوید: در مدینه به محضر امام باقر علیه السّلام شرفیاب شدم و عرض کردم: «بین رکن و مقام نذر کرده ام که وقتی شما را دیدم، از مدینه خارج نشوم مگر اینکه بدانم شما قائم آل محمد علیهم السّلام هستید یا نه.» حضرت به من پاسخی نداد و سه روز در مدینه ماندم. سپس حضرت در راه مرا دید و فرمود: «ای حکم! آیا از این به بعد هم در مدینه خواهی بود؟» عرض کردم: «من که به شما خبر دادم چه نذری کرده ام، ولی شما مرا امر و نهی خاصی نکرده و پاسخی نفرمودید!» پس حضرت فرمود: «صبح زود به منزل بیا.» صبح که نزد حضرت رفتم، فرمود: «حاجتت را بپرس!» عرض کردم: «بین رکن و مقام، نذر و وجوب روزه و صدقه کردم که وقتی شما را دیدم، از مدینه خارج نشوم مگر اینکه بدانم شما قائم آل محمد علیهم السّلام هستید یا نه. پس اگر شما بودید، به شما بپیوندم و اگر شما نبودید، به دنبال معاش در زمین سیر کنم.» حضرت فرمود: «ای حکم! همه ما قائم به امر خدا هستیم.» عرض کردم: «پس شما مهدی هستید؟» فرمود: «همه ما به سوی خدا هدایت می کنیم.» عرض کردم: «شما صاحب شمشیر هستید؟» فرمود: «همه ما صاحب و وارث شمشیر هستیم.» عرض کردم: «شما کسی هستید که دشمنان خدا را می کشد و اولیای خدا به سبب شما عزیز و دین خدا به دست شما ظاهر می شود؟» فرمود: «ای حکم! چطور من مهدی باشم، در حالی که چهل و پنج سال دارم و صاحب این امر، از من به دوران شیرخوارگی نزدیک تر و بر پشت مرکب هنگام سواری چالاک تر است!» - . کافی 1 :323 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عبارت «علیّ نذر»، یعنی بر من نذری یعنی منذوری واجب شده است. عبارت «بین الرکن و المقام» ظرف است برای کلمه «علیَّ» و منظور از مَقام یا مُقام ابراهیم، فعلی است که در نتیجه بیان می شود برای طول حطیم، یا مقام ابراهیم سابق است که بیان برای عرض حطیم می شود؛ ولی بنابر مشهور آن است که عرض مقام تا در خانه کعبه امتداد دارد. راوی این موضع را برای نذر انتخاب کرده، چون آنجا اشرف مکان هاست، لذا عمل به نذر بر عهده او واجب تر می شود. همچنین گویا کلمه «صیاما» قبل از آن واو لازم نیست بیاید و با وجود واو صیام عطف تفسیر نذر است یا اینکه مراد از نذر چیز دیگری است که راوی آن را تفسیر نکرده است و ظاهرا نذر راوی به این صورت بوده: برای خداست بر عهده من که اگر حضرت علیه السّلام را دیدم و قبل از اینکه از مدینه خارج شوم این امر را ندانسته باشم،این مقدار روزه بگیرم و این مقدار صدقه بدهم. عبارت «رابَطتک» یعنی با شما همراه شده و از شما جدا نشوم. عبارت «یهدی الی الله» بنابراین است که فعل مجرد معلوم باشد، زیرا وقتی امامان علیهم السّلام هدایت گر باشند، باید هدایت شده نیز باشند و ممکن است فعل مجهول باشد یا ممکن است از باب افتعال و معلوم باشد، به این صورت که تاء در دال ادغام شده باشد و هاء مکسور باشد مانند آیه «امّن لا یهِدِّی الا ان یُهدی» و احتمال نخست ظاهر تر است. عبارت «اقرب عهدا الی اللبن» یعنی از نظر مرأی و منظر این گونه باشد که مردم او را جوانی می بینند که قدرتی کامل داشته و اثری از کهولت و پیرمردی در او نیست و گفته شده منظور این است که حضرت علیه السّلام هنگام رسیدن به امامت چنین هستند. پس ذکر چهل و پنج سالگی برای بیان این است که حضرت باقر علیه السّلام، هنگام امامت مسن تر از مهدی علیه السّلام بودند، زیرا سائل می دانست که در آن هنگام فقط هفت سال از امامت ایشان سپری شده بود. پس سن حضرت هنگام نیل به امامت سی و هشت سال بود و احتمال نخست با احادیثی که خواهد آمد موافق تر است. پس ذکاوت به خرج بده .

**[ترجمه]

اسْتِیفَاءِ مَدَدِ غَیْبَاتِهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ أَیْ سَنَناً عَلَی سَنَنِ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ.

**[ترجمه]علل الشرایع: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: «قائم ما را غیبتی است که مدت آن طولانی خواهد شد.» عرض کردم: «یا ابن رسول اللَّه! برای چه غیبت می کند؟» فرمود: «خداوند عزوجل اراده کرده که سنن تمام انبیا را در مدت غیبتشان، درباره او نیز عملی گرداند. ای سدیر! قائم ناچار از آن است که برابر مدت غیبت تمام پیغمبران، غیبت کند چنان که خداوند در قرآن می فرماید: «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ» - . انشقاق / 19 - ، {که قطعاً از حالی به حالی برخواهید نشست.} یعنی هر سنتی که قبل از شما بوده، در این امت نیز جاری است. - . علل الشرائع 1 : 239 -

**[ترجمه]

الْمُنْتَظَرُ م ح م د بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی.

**[ترجمه]کمال الدین: مفضل بن عمر می گوید: خدمت حضرت صادق علیه السّلام شرفیاب شدم و عرض کردم: «آقا! ممکن است جانشین خودتان را معرفی فرمایید؟» فرمود: «ای مفضّل امام بعد از من، فرزندم موسی است و امامی که همه آرزو دارند ظهور کند (م ح م د) فرزند حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی علیهم السّلام است.» - . کمال الدین: 314 -

**[ترجمه]

الَّذِی یَقُومُ بَعْدَ غَیْبَتِهِ فَیَقْتُلُ الدَّجَّالَ وَ یُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنْ کُلِّ جَوْرٍ وَ ظُلْمٍ.

**[ترجمه]کمال الدین: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: «خداوند چهارده هزار سال پیش از آنکه مخلوقی بیافریند، چهارده نور خلقت فرمود و آن نورها ارواح ماست.» عرض شد: «یا ابن رسول اللَّه! چهارده نور کیانند؟» فرمود: «محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین و امامان از اولاد حسین علیهم السّلام. آخرین آنها قائم است که بعد از غیبتش قیام کند، دجّال را به قتل رساند و زمین را از هر گونه ظلم و ستم پاک گرداند.» - . کمال الدین 2 : 315 -

**[ترجمه]

غَیْبَةً فَلْیَتَّقِ اللَّهَ عَبْدٌ وَ لْیَتَمَسَّکْ بِدِینِهِ.

**[ترجمه]کمال الدین: حضرت صادق علیه السّلام به هانی تمّار فرمود: «صاحب الزّمان را غیبتی است که باید در غیبت وی، بندگان خدا از انحراف پناه به خدا ببرند و به دین خود چنگ بزنند.» - . کمال الدین 2 : 321 -

**[ترجمه]

النَّسَمَةَ لَیَأْتِیَنَّ عَلَیْکُمْ وَقْتٌ لَا یَجِدُ أَحَدُکُمْ لِدِینَارِهِ وَ دِرْهَمِهِ مَوْضِعاً یَعْنِی لَا یَجِدُ لَهُ عِنْدَ ظُهُورِ الْقَائِمِ علیه السلام مَوْضِعاً یَصْرِفُهُ فِیهِ لِاسْتِغْنَاءِ النَّاسِ جَمِیعاً بِفَضْلِ اللَّهِ وَ فَضْلِ وَلِیِّهِ فَقُلْتُ وَ أَنَّی یَکُونُ ذَلِکَ فَقَالَ عِنْدَ فَقْدِکُمْ إِمَامَکُمْ فَلَا تَزَالُونَ کَذَلِکَ حَتَّی یَطْلُعَ عَلَیْکُمْ کَمَا یَطْلُعُ الشَّمْسُ أَیْنَمَا تَکُونُونَ فَإِیَّاکُمْ وَ الشَّکَّ وَ الِارْتِیَابَ انْفُوا عَنْ نُفُوسِکُمُ الشُّکُوکَ وَ قَدْ حُذِّرْتُمْ فَاحْذَرُوا وَ مِنَ اللَّهِ أَسْأَلُ تَوْفِیقَکُمْ وَ إِرْشَادَکُمْ.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: «صله رحم و کار نیک و ترحم پیشه گیرید، زیرا به خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، زمانی فرا می رسد که محلی برای درهم و دینار خود پیدا نکنید.» یعنی در وقت ظهور قائم علیه السّلام، محلی برای صرف درهم و دینار (که اندوخته اید) پیدا نمی کنید، چرا که مردم به فضل خدا و ولی او، در آن روز همه بی نیاز هستند. عرض کردم: «این معنی کی واقع می شود؟» فرمود: «در وقتی که امام خود را گم کنید و پیوسته در جستجوی او باشید، تا گاهی که مانند خورشید طلوع کند. پس هر جا که هستید، از شک و تردید درباره وی خودداری و هر گونه شکی را از خود دور کنید، و از آنچه گفتم احتراز جویید. توفیق و ارشاد شما را به راه راست از خداوند متعال خواستارم!» - . غیبت نعمانی: 150 -

**[ترجمه]

و لیکفأن أی المؤمنون و فی بعض النسخ بصیغة الخطاب.

**[ترجمه]تنوین در کلمه «سنینا» بنا بر لغت بنی عامر است. ازهری در التصریح می گوید: بعضی علما «بنین و باب سنین» را اگر چه علم نیستند جاری مجرای غسلین می دانند. در لزوم یاء و حرکت بر نون تنوین دار غالبا بنا بر لغت بنی عامر است. عبارت «خمل ذکره و صوته خمولا» یعنی مخفی باشد و گفته می شود: «کفأت الإناء»، یعنی آن ظرف را واژگون کردم. عبارت «لیکفأن» منظور مؤمنین هستند و در بعضی نسخه ها این فعل به صورت مخاطب وجود دارد.

**[ترجمه]

لِی عِلْمَ هَذِهِ الْبَنِیَّةِ رَجُلٌ یَنْقُضُهَا حَجَراً حَجَراً قَالَ فَقَالَ لَهُ کَذَبَ کِتَابُکَ یَا أَبَا کَثِیرٍ وَ لَکِنْ کَأَنِّی وَ اللَّهِ بِأَصْفَرِ الْقَدَمَیْنِ خَمْشِ السَّاقَیْنِ ضَخْمِ الْبَطْنِ دَقِیقِ الْعُنُقِ ضَخْمِ الرَّأْسِ عَلَی هَذَا الرُّکْنِ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی الرُّکْنِ الْیَمَانِیِّ یَمْنَعُ النَّاسَ مِنَ الطَّوَافِ حَتَّی یَتَذَعَّرُوا مِنْهُ قَالَ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ لَهُ رَجُلًا مِنِّی وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی صَدْرِهِ فَیَقْتُلُهُ قَتْلَ عَادٍ وَ ثَمُودَ وَ فِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتَادِ قَالَ فَقَالَ لَهُ عِنْدَ ذَلِکَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ صَدَقَ وَ اللَّهِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَتَّی صَدَّقُوهُ کُلُّهُمْ جَمِیعاً.

نُقِلَ مِنْ خَطِّ الشَّهِیدِ رحمه الله عَنْ أَبِی الْوَلِیدِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ إِنَّمَا یَعْنِی بِهِ قِیَامَ الْقَائِمِ علیه السلام.

**[ترجمه]اقبال الاعمال: ابان بن محمد روایت کرده که سالی حضرت صادق علیه السّلام به حج رفت و در زیر ناودان خانه خدا ایستاده دعا فرمود. عبداللَّه بن حسن در جانب راست، حسن بن حسن در سمت چپ و جعفر بن حسن پشت سر آن حضرت ایستاده بودند. در این وقت عباد بن کثیر بصری آمد و عرض کرد: «یا ابا عبداللَّه!» حضرت در جواب وی سکوت فرمود. عباد سه بار بدین گونه حضرت را صدا زد و پاسخی نشنید. سپس حضرت را به نام مخاطب ساخت و گفت: «یا جعفر!» حضرت فرمود: «یا ابا کثیر! هر چه می خواهی بگو!» عرض کرد: «کتابی دارم که در آن نوشته است مردی این خانه را به کلی منهدم خواهد کرد.» حضرت فرمود: «ای ابو کثیر! کتاب تو دروغ می گوید. به خدا قسم من آن مرد را می شناسم؛ پاهای او زرد، ساق های وی مجروح، گردنش باریک و سرش بزرگ است و در کنار این رکن (اشاره به رکن یمانی فرمود)، مردم را از طواف خانه خدا منع کند، به طوری که از دور او متفرق گردند. آنگاه خداوند برای دفع وی، مردی از اولاد من (و با دست اشاره به سینه خود فرمود) را برانگیخته کند و او را مانند قوم عاد و ثمود و فرعون به قتل رساند.» در این موقع عبداللَّه بن حسن گفت: «به خدا قسم امام صادق علیه السّلام راست می گوید.» بعد از او سایر اولاد امام حسن علیه السّلام نیز فرمایش امام ششم را تصدیق کردند. - . اقبال الاعمال: 58 -

به خط شهید از امام صادق علیه السّلام روایت شده که فرمود: «در عبارت «قد قامت الصلاة»، منظور از این عبارت قیام قائم علیه السّلام است.»

**[ترجمه]

**[ترجمه]مقتضب الاثر: وهب بن منبه می گوید: موسی کلیم الله در شب خطاب، به هر درختی در کوه طور نظر می کرد و نیز هر سنگ و گیاهی، به ذکر نام پیامبر و دوازده وصی پس از او علیهم السّلام مشغول بود. موسی علیه السّلام عرضه داشت: «خدایا! هیچ مخلوقی از مخلوقاتت را نمی بینم مگر آنکه مشغول ذکر نام محمد ص و اوصیای دوازده گانه او علیهم السّلام هستند! منزلت اینها در نزد تو چیست؟»

خطاب آمد: «ای پسر عمران! من اینان را قبل از خلق انوار آفریدم و آنها را در گنجینه قدس خود نهادم تا در باغ های مشیت من تفرج کرده و از نسیم روح بزرگی من فیض ببرند و اطراف ملکوت مرا ببینند تا وقتی مشیت خود را اراده کردم، قضا و قدر خود را نافذ و جاری گردانم. ای پسر عمران! من در آفرینش آنها بر خلق پیشی گرفتم تا بهشت خود را با آنان زینت کنم؛ ای پسر عمران! به یاد آنان تمسک کن که گنجینه علم من و جایگاه حکمت من و کان نور من هستند.»

حسین بن علوان می گوید: این سخن را برای امام صادق علیه السّلام بازگو کردم. فرمود: «بلی چنین است و آنها دوازده تن از آل محمد صلی الله علی و آله هستند: علی، حسن، حسین، علی بن الحسین و محمد بن علی و هر که را خدا بخواهد.» عرض کردم: «فدایت شوم! می خواهم برای من به حق سخن بگویی!» فرمود: من و این پسرم (و به پسرش موسی اشاره فرمود) و پنجمین از فرزندان او که از دیدگان غایب و بردن نام او حلال نیست.» - . مقتضب الاثر: 41 -

**[ترجمه]

حَتَّی یُظْهِرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَمْلَأَ بِهِ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً.

قال الصدوق رحمه الله لم أسمع هذا الحدیث إلا من أحمد بن زیاد بن جعفر الهمدانی عند منصرفی من حج بیت الله الحرام و کان رجلا ثقة دینا فاضلا رحمة الله علیه و رضوانه- نص، [کفایة الأثر] محمد بن عبد الله بن حمزة عن عمه الحسن عن علی عن أبیه: مثله.

**[ترجمه]کمال الدین: محمد بن زیاد ازدی می گوید: از حضرت موسی بن جعفر علیهماالسّلام تفسیر آیه «وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً» - . لقمان / 20 - ، { و نعمت های ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرده است} را پرسیدم. فرمود: «نعمت ظاهر، امام ظاهر و نعمت باطن، امام غایب است.» عرض کردم: «در میان شما ائمه کسی هست که غایب شود؟» فرمود: «آری، او کسی است که شخصا از دیدگان غایب می گردد، ولی یادش از دل های مؤمنان نمی رود. او دوازدهمین ما ائمه است. خداوند هر مشکلی را برای او آسان می کند و هر گردن کشی را به وسیله او سرکوب؛ گنج ها و معادن زمین را برایش ظاهر می گرداند و هر چیز دوری را برای او نزدیک می کند؛ ستمگران بی دین را نابود می سازد و شیاطین متمرّد را به هلاکت می رساند. او فرزند سرور کنیزان است. ولادتش بر مردم پوشیده می ماند و برای شما جایز نیست که او را به نام ذکر کنید، تا زمانی که خداوند او را ظاهر گرداند و به وسیله او، زمین را که آکنده از ظلم و ستم شده باشد، پر از عدل و داد کند.»

شیخ صدوق (ره) می فرماید: من این حدیث را فقط از احمد بن زیاد بن جعفر همدانی موقعی که از سفر حج بیت اللَّه مراجعت می کردم استماع کردم. وی مردی متدین و فاضل بود. «رحمة اللَّه علیه و رضوانه» - . کمال الدین: 344 - .

در کتاب کفایة الاثر نیز این حدیث به سند دیگر ذکر شده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]یونس بن عبدالرحمن می گوید: خدمت آن حضرت رسیدم و عرض کردم: «آقا! آن کسی که قیام به حق می کند شما هستید؟» فرمود: «من برای ترویج حق قیام کرده ام، ولی آن قائم که زمین را از وجود دشمنان خدا پاک می گرداند و پر از عدل و داد می کند، فرزند پنجم من است. او به خاطر حفظ جانش غیبتی می کند که مدت آن طولانی است، به طوری که مردم بسیاری مرتد می شوند و عده دیگر ثابت می مانند.» آنگاه فرمود: «خوشا به حال آن دسته از شیعیان ما که در غیبت قائم ما چنگ به دوستی ما زده، بر محبت ما ثابت می مانند و از دشمنان ما بیزاری می جویند. آنها از ما و ما از آنها هستیم. آنها به ما امامان دل بسته اند و ما نیز آنها را شیعیان خود می دانیم و از آنها خشنود هستیم. خوشا به حال آنها! به خدا قسم آنها در روز قیامت در درجه ما خواهند بود.» - . کمال الدین: 337 -

این حدیث در کفایة الاثر به سند دیگر نیز از آن حضرت ذکر شده است - . کفایة الاثر: 265 - .

**[ترجمه]

یَحْزَنُ لِمَوْتِهِ أَهْلُ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ کَمْ مِنْ حَرَّی.

**[ترجمه]کمال الدین: این حدیث از ریان بن صلت نیز روایت شده، جز اینکه در آنجا می گوید: «در مرگ وی اهل آسمان و زمین غمگین شوند.» - . کمال الدین: 345 -

**[ترجمه]

و المعارف الربانیة.

قوله یسمع علی بناء المجهول أو المعلوم و علی الأول من حرف الجر و علی الثانی اسم موصول و کذا الفقرة الثانیة یحتمل الوجهین.

**[ترجمه]نظر ما این است که شاید این عبارت از کلمه «صخرة صماء» ماخوذ باشد، به معنی صخره بسیار سخت و توپُر و کنایه از شدت شبهه ناکی دوران در آن زمان است، تا جایی که نفوذ و نظر کردن در باطن آن ممکن نیست و اکثر مردم در آن متحیر می شوند. یا این تعبیر کنایه از صلابت و پابرجایی و دوام آن است. کلمه «صیلم» به معنای شدید و امر سخت است و «وقعه صیلمه» یعنی بیچاره کننده. عبارت «بطانة الرجل» یعنی صاحب سر او که در احوالاتش با او مشورت می کند و کلمه «ولیجة الرجل»، ندیمان و خواص یک مرد را گویند. معنا این می شود که خواص شیعه، در این امر می لغزند و مراد از «الثالث»، امام عسکری علیه السّلام است و ظاهرا ضمیر در علیه به ایشان رجوع کند و ممکن است ضمیر به امام زمان معلوم علیه السّلام رجوع کند، به قرینه مقام و بنا بر هر دو تقدیر. مراد از عبارت «سمیّ جدی»، حضرت قائم علیه السّلام است. عبارت «علیه جیوب النور» شاید معنایش این باشد که لباس های اشخاص نورانی از مؤمنان کامل و فرشتگان مقرب و ارواح مرسلین، در اثر اندوه غیبت حضرت و سرگردانی مردم درباره او شعله ور است و این به خاطر نور ایمان آنهاست که از خورشیدهای عوالم قدس پرتوافکن است و ممکن است منظور از «جیوب نور»، لباس های منتسب به نور باشد و آنچه از آن ساطع می شود، انوار فضل و فیض خدا باشد و به طور خلاصه منظور این است که وجود اقدس امام زمان علیه السّلام، لباس های مقدس و خلعت های ربانی که انوار فضل و هدایت از آن می درخشد، پوشیده است و مؤید این احتمال، حدیثی است که از محمد بن حنفیه از پیامبر اسلام گذشت که تعبیر «جلابیب النور» داشت. و محتمل است که علی تعلیلیه باشد، یعنی به برکت هدایت و فیض حضرت، از گریبان های قابلان انوار قدس، علوم و معارف ربانی ساطع می شود. عبارت «یسطع» را هم می توان معلوم و هم می توان مجهول خواند و بنا بر معلوم، خواندن من حرف جر و بنا بر مجهول خواندن اسم موصول می شود و همچنین فقره دوم نیز محتمل الوجهین است.

**[ترجمه]

إِلَیْهِ الْکُتُبُ وَ سُئِلَ عَنِ الْمَسَائِلِ وَ أَشَارَتْ إِلَیْهِ الْأَصَابِعُ وَ حُمِلَتْ إِلَیْهِ الْأَمْوَالُ إِلَّا اغْتِیلَ أَوْ مَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِهَذَا الْأَمْرِ رَجُلًا خَفِیَّ الْمَوْلِدِ وَ الْمَنْشَإِ غَیْرَ خَفِیٍّ فِی نَسَبِهِ.

**[ترجمه]کمال الدین: ایوب بن نوح می گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: «ما امیدواریم که شما صاحب الامر باشید و خداوند دولت آل محمد را بدون کشیدن شمشیر به شما تفویض کند. چه می بینیم برای شما بیعت گرفته شده و به نام مبارکت سکّه زده اند.» حضرت فرمود: «هر یک از ما ائمه که مردم برای او نامه ها نوشتند و از او مسائل دین پرسیدند و انگشت نما شد و وجوه شرعی برای وی فرستادند، یا ناگهان کشته می شود و یا بوسیله سم می میرد، تا موقعی که خداوند عزوجل امامی را برانگیزد که ولادت و جایش مخفی، ولی نسبش معلوم باشد.» - . کمال الدین: 345 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]غیبت نعمانی: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: «هنگامی که علم شما از میان شما برداشته شد، از زیر پاهای خود انتظار فرج بکشید.» - . غیبت نعمانی: 187 -

**[ترجمه]

نی، [الغیبة] للنعمانی علی بن أحمد عن عبید الله بن موسی عن أحمد بن الحسین عن أحمد بن هلال عن أمیة بن علی القیسی و ذکر: مثله

**[ترجمه]غیبت نعمانی: راوی می گوید: از حضرت امام محمد تقی علیه السّلام پرسیدم امام بعد از شما کیست؟ فرمود: «فرزندم علی.» آنگاه مدتی سر مبارک را به زیر انداخت، سپس سر برداشت و فرمود: «به زودی حیرتی برای مردم پدید آید.» عرض کردم: «در آن وقت به چه کسی پناه ببریم؟» حضرت سکوت کرد، آنگاه سه بار فرمود: «کسی نیست که به وی پناه برید!» من دوباره پرسیدم: «به کی پناه ببریم؟» و سه بار فرمود: »راهی به او نیست.» برای سومین بار پرسیدم که به چه کسی پناه ببریم؟ فرمود: «گاهی اوقات او در مدینه است.» عرض کردم کدام مدینه؟ فرمود: «همین مدینه که ما در آن هستیم. مگر غیر از اینجا مدینه دیگری هم هست؟» احمد بن هلال راوی این حدیث می گوید: ابن بزیع نقل کرد که امیة بن علی قیسی به خدمت حضرت رسید و همین سؤال را کرد و حضرت نیز همین جواب را داد.» - . غیبت نعمانی: 185 -

در غیبت نعمانی نیز مانند این حدیث، به سند دیگری آورده شده است - . غیبت نعمانی: 185 - .

**[ترجمه]

الْإِمَامُ بَعْدِی ابْنِی عَلِیٌّ أَمْرُهُ أَمْرِی وَ قَوْلُهُ قَوْلِی وَ طَاعَتُهُ طَاعَتِی وَ الْإِمَامُ بَعْدَهُ ابْنُهُ الْحَسَنُ أَمْرُهُ أَمْرُ أَبِیهِ وَ قَوْلُهُ قَوْلُ أَبِیهِ وَ طَاعَتُهُ طَاعَةُ أَبِیهِ ثُمَّ سَکَتَ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَنِ الْإِمَامُ بَعْدَ الْحَسَنِ فَبَکَی علیه السلام بُکَاءً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ إِنَّ مِنْ بَعْدِ الْحَسَنِ ابْنُهُ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ الْمُنْتَظَرُ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ لِمَ سُمِّیَ الْقَائِمَ قَالَ لِأَنَّهُ یَقُومُ بَعْدَ مَوْتِ ذِکْرِهِ وَ ارْتِدَادِ أَکْثَرِ الْقَائِلِینَ بِإِمَامَتِهِ فَقُلْتُ لَهُ وَ لِمَ سُمِّیَ الْمُنْتَظَرَ قَالَ إِنَّ لَهُ غَیْبَةً یَکْثُرُ أَیَّامُهَا وَ یَطُولُ أَمَدُهَا فَیَنْتَظِرُ خُرُوجَهُ الْمُخْلِصُونَ وَ یُنْکِرُهُ الْمُرْتَابُونَ وَ یَسْتَهْزِئُ بِهِ الْجَاحِدُونَ وَ یَکْذِبُ فِیهَا الْوَقَّاتُونَ وَ یَهْلِکُ فِیهَا الْمُسْتَعْجِلُونَ وَ یَنْجُو فِیهَا الْمُسْلِمُونَ.

**[ترجمه]کفایة الاثر: صقر بن ابی دلف می گوید: از حضرت جواد علیه السّلام شنیدم که می فرمود: «امام بعد از من، پسرم علی است. امر او امر من، گفته او گفته من و پیروی از او پیروی از من است. امام بعد از او، فرزندش حسن است. امر او امر پدرش، گفته او گفته پدرش و طاعت وی طاعت پدرش است.» سپس حضرت سکوت فرمود. من عرض کردم: یابن رسول اللَّه! بعد از فرزند شما حسن، امام کیست؟ حضرت سخت گریست. آنگاه فرمود: «امام بعد از حسن، فرزندش قائم به حق و منتظر است.» عرض کردم: چرا او را قائم می گویند؟» فرمود: «زیرا بعد از آنکه مردم او را فراموش کردند و غالب معتقدین به امامتش منحرف شدند، قیام خواهد کرد.» عرض کردم: «چرا او را منتظر گویند؟» فرمود: «زیرا او غیبتی طولانی خواهد کرد و علاقه مندانش در انتظار او به سر برند و آنها که تردید دارند، منکرش شوند، دشمنان وجود او را به مسخره گیرند و آنها که وقت ظهورش را تعیین می کنند، دروغگو باشند و کسانی که در آمدنش شتاب دارند، به هلاکت افتند و آنان که تسلیم تقدیر الهی هستند، از آن ورطه نجات یابند.» - . کفایة الاثر: 279 -

**[ترجمه]

قَالَ قُولُوا الْحُجَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.

نص، [کفایة الأثر] علی بن محمد بن السندی عن محمد بن الحسن عن سعد: مثله.

**[ترجمه]کمال الدین: ابو هاشم جعفری می گوید: از امام هادی علیه السّلام شنیدم که می فرمود: «جانشین من فرزندم حسن است، ولی با جانشین او چگونه خواهید بود؟» من عرض کردم: «فدایت گردم! مگر چه می شود؟» فرمود: «شما او را نمی بینید و بردن نام او برای شما جایز نیست.» عرض کردم: «پس چگونه او را نام ببریم؟» فرمود: «بگویید حجّت آل محمد صلی الله علیه و آله.» - . کمال الدین: 588 -

در کفایة الاثر نیز این حدیث روایت شده است. - . کفایة الاثر: 284 -

**[ترجمه]

تمت جهالة الخلق و ضلالتهم لا بد من ظهور الإمام علیه السلام کما دلت الأخبار و عادة الله فی الأمم الماضیة علیه.

**[ترجمه]کلمه «علمکم» با دو فتحه بر عین و لام، یعنی کسی که به سبب او راه حق شناخته شود که همان امام علیه السّلام است یا با کسره عین، به معنای صاحب دانش شماست که یا به معنای اول و یا به اصل دانش بازگشت می کند، به این معنا که زمانی که گمراهی و جهالت در خلق شیوع پیدا می کند. «انتظار فرج از زیر قدم»، کنایه از نزدیکی فرج و آسانی حصول آن است، چون کسی که قدم هایش روی چیزی باشد، نزدیک ترین چیزها به آن شیء است و وقتی قدم هایش را بردارد، آن چیز را می گیرد. پس بنا بر هر دو معنای نخست، یعنی در آن زمان ها در عین اینکه باید در انتظار فرج به سر برید، از آمدن آن حضرت هم مأیوس نباشید. و ممکن است مراد اعم از ظهور امام باشد، یعنی فرج یا با مرگ شما و وصول به رحمت خدا حاصل می شود و یا امام ظهور می کند و یا شر دشمنان برداشته می شود و بنا بر وجه سوم، کلام بر ظاهرش حمل می شود، زیرا وقتی نادانی و گمراهی مردم از حد گذشت، بر وفق قضای الهی باید امام علیه السّلام که رهبر خلق است ظهور کند، چنان که اخبار و تاریخ از امت های گذشته خبر می دهد.

**[ترجمه]

قَالَ: خَرَجَ مِنْ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام تَوْقِیعٌ زَعَمُوا أَنَّهُمْ یُرِیدُونَ قَتْلِی لِیَقْطَعُوا نَسْلِی وَ قَدْ کَذَّبَ اللَّهُ قَوْلَهُمْ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ.

**[ترجمه]کمال الدین: توقیعی از ناحیه مقدسه امام حسن عسکری علیه السّلام به این مضمون صادر گشت: «مردم چنین پنداشته اند که مرا خواهند کشت تا نسل مرا قطع کنند. ولی خداوند منظور آنها را غیر عملی ساخت و الحمدللَّه.» - . کمال الدین: 375 -

**[ترجمه]

انْتَمَی إِلَی جَعْفَرٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ تَاهَ وَ شَکَّ وَ مِنْهُمْ مَنْ وَقَفَ عَلَی تَحَیُّرِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ ثَبَتَ عَلَی دِینِهِ بِتَوْفِیقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

**[ترجمه]کمال الدین: ابو حاتم می گوید: در سال 206 از امام حسن عسکری شنیدم که فرمود: «شیعیان من پراکنده شدند!» در همان سال حضرت وفات یافت و شیعیان و یارانش دچار تفرقه و انشعاب گردیدند. برخی جعفر کذاب را جانشین امام دانستند، گروهی دستخوش شک و تردید شدند، عده ای در حالت تحیر به سر بردند و بعضی که توفیق الهی شامل حالشان بود، بر دین خود ثابت ماندند.» - . کمال الدین: 376 -

**[ترجمه]

و قادت الأشرار و کذب بالأقدار و حمل المال بالأوقار و خشعت الأبصار لحامل الأوزار و قطعت الأرحام و ظهرت الطغام المستحلی الحرام فی حرمة الإسلام و اختلفت الکلمة و خفرت الذمة و قلت الحرمة و ذلک عند طلوع الکوکب الذی یفزع العرب و له شبیه الذنب فهناک تنقطع الأمطار و تجف الأنهار و تختلف الأعصار و تغلو الأسعار فی جمیع الأقطار.

ثم تقبل البربر بالرایات الصفر علی البراذین السبر حتی ینزلوا مصر فیخرج رجل من ولد صخر فیبدل الرایات السود بالحمر فیبیح المحرمات و یترک النساء بالثدایا معلقات و هو صاحب نهب الکوفة فرب بیضاء الساق مکشوفة علی الطریق مردوفة بها الخیل محفوفة قتل زوجها و کثر عجزها و استحل فرجها فعندها یظهر ابن النبی المهدی و ذلک إذا قتل المظلوم بیثرب و ابن عمه فی الحرم و ظهر الخفی فوافق الوشمی فعند ذلک یقبل المشوم بجمعه الظلوم فتظاهر الروم بقتل القروم فعندها ینکسف کسوف إذا جاء الزحوف و صف الصفوف.

ثم یخرج ملک من صنعاء الیمن أبیض کالقطن اسمه حسین أو حسن فیذهب بخروجه غمر الفتن فهناک یظهر مبارکا زکیا و هادیا مهدیا و سیدا علویا فیفرج الناس إذا أتاهم بمن الله الذی هداهم فیکشف بنوره الظلماء و یظهر به الحق بعد الخفاء و یفرق الأموال فی الناس بالسواء و یغمه السیف فلا یسفک الدماء و یعیش الناس فی البشر و الهناء و یغسل بماء عدله عین الدهر من القذاء و یرد الحق علی أهل القری و یکثر فی الناس الضیافة و القری و یرفع بعدله الغوایة و العمی کأنه کان غبار فانجلی فیملأ الأرض عدلا و قسطا و الأیام حباء و هو علم للساعة بلا امتراء.

وَ رَوَی ابْنُ عَیَّاشٍ فِی الْمُقْتَضَبِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ سُفْیَانَ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْبُوشَنْجَانِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ

ص: 163

النُّوشَجَانِ بْنِ البودمردان قَالَ: لَمَّا جَلَا الْفُرْسُ عَنِ الْقَادِسِیَّةِ وَ بَلَغَ یَزْدَجَرْدَ بْنَ شَهْرِیَارَ مَا کَانَ مِنْ رُسْتُمَ وَ إِدَالَةِ الْعَرَبِ عَلَیْهِ وَ ظَنَّ أَنَّ رُسْتُمَ قَدْ هَلَکَ وَ الْفُرْسَ جَمِیعاً وَ جَاءَ مُبَادِرٌ وَ أَخْبَرَهُ بِیَوْمِ الْقَادِسِیَّةِ وَ انْجِلَائِهَا عَنْ خَمْسِینَ أَلْفَ قَتِیلٍ خَرَجَ یَزْدَجَرْدُ هَارِباً فِی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ وَقَفَ بِبَابِ الْإِیوَانِ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْإِیوَانُ هَا أَنَا ذَا مُنْصَرِفٌ عَنْکَ وَ رَاجِعٌ إِلَیْکَ أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِی لَمْ یَدْنُ زَمَانُهُ وَ لَا آنَ أَوَانُهُ قَالَ سُلَیْمَانُ الدَّیْلَمِیُّ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِکَ وَ قُلْتُ لَهُ مَا قَوْلُهُ أَوْ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِی فَقَالَ ذَلِکَ صَاحِبِکُمُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ السَّادِسُ مِنْ وُلْدِی قَدْ وَلَدَهُ یَزْدَجَرْدُ.

فَهُوَ وَلَدُهُ و- منه عن عبد الله بن القاسم البلخی عن أبی سلام الکجی عن عبد الله بن مسلم عن عبد الله بن عمیر عن هرمز بن حوران عن فراس عن الشعبی قال: إن عبد الملک بن مروان دعانی فقال یا أبا عمرو إن موسی بن نصر العبدی کتب إلی و کان عامله علی المغرب یقول بلغنی أن مدینة من صفر کان ابتناها نبی الله سلیمان بن داود أمر الجن أن یبنوها له فاجتمعت العفاریت من الجن علی بنائها و أنها من عین القطر التی ألانها الله لسلیمان بن داود و أنها فی مفازة الأندلس و أن فیها من الکنوز التی استودعها سلیمان و قد أردت أن أتعاطی الارتحال إلیها فأعلمنی الغلام بهذا الطریق أنه صعب لا یتمطی إلا بالاستعداد من الظهور

و الأزواد الکثیرة مع بقاء بعد المسافة و صعوبتها و أن أحدا لم یهتم بها إلا قصر عن بلوغها إلا دارا بن دارا فلما قتله الإسکندر قال و الله لقد جئت الأرض و الأقالیم کلها و دان لی أهلها و ما أرض إلا و قد وطأتها إلا هذه الأرض من الأندلس فقد أدرکها دارا بن دارا و إنی لجدیر بقصدها کی لا أقصر عن غایة بلغها دارا.

فتجهز الإسکندر و استعد للخروج عاما کاملا فلما ظن أنه قد استعد لذلک و قد کان بعث رواده فأعلموا أن موانعا دونها.

فکتب عبد الملک إلی موسی بن نصر یأمره بالاستعداد و الاستخلاف علی عمله

ص: 164

فاستعد و خرج فرآها و ذکر أحوالها فلما رجع کتب إلی عبد الملک بحالها و قال فی آخر الکتاب فلما مضت الأیام و فنیت الأزواد سرنا نحو بحیرة ذات شجر و سرت مع سور المدینة فصرت إلی مکان من السور فیه کتاب بالعربیة فوقفت علی قراءته و أمرت بانتساخه فإذا هو شعر:

لیعلم المرء ذو العز المنیع و من***یرجو الخلود و ما حی بمخلود

لو أن خلقا ینال الخلد فی مهل ***لنال ذاک سلیمان بن داود

سالت له القطر عین القطر فائضة ***بالقطر سنة عطاء غیر مصدود

فقال للجن ابنوا لی به أثرا***یبقی إلی الحشر لا یبلی و لا یودی

فصیروه صفاحا ثم هیل له***إلی السماء بأحکام و تجوید

و أفرغ القطر فوق السور منصلتا***فصار أصلب من صماء صیخود

و ثب فیه کنوز الأرض قاطبة***و سوف یظهر یوما غیر محدود

و صار فی قعر بطن الأرض مضطجعا***مصمدا بطوابیق الجلامید

لم یبق من بعده للملک سابقة***حتی تضمن رمسا غیر أخدود

هذا لیعلم أن الملک منقطع***إلا من الله ذی النعماء و الجود

حتی إذا ولدت عدنان صاحبها***من هاشم کان منها خیر مولود

و خصه الله بالآیات منبعثا***إلی الخلیقة منها البیض و السود

له مقالید أهل الأرض قاطبة***و الأوصیاء له أهل المقالید

هم الخلائف اثنتا عشرة حججا***من بعدها الأوصیاء السادة الصید

حتی یقوم بأمر الله قائمهم***من السماء إذا ما باسمه نودی.

فلما قرأ عبد الملک الکتاب و أخبره طالب بن مدرک و کان رسوله إلیه بما عاین من ذلک و عنده محمد بن شهاب الزهری قال ما تری فی هذا الأمر العجیب فقال الزهری أری و أظن أن جنا کانوا موکلین بما فی تلک المدینة حفظة لها یخیلون إلی من کان صعدها قال عبد الملک فهل علمت من أمر المنادی من السماء شیئا قال اله عن هذا یا أمیر المؤمنین قال عبد الملک کیف ألهو عن

ص: 165

ذلک و هو أکبر أوطاری لتقولن بأشد ما عندک فی ذلک ساءنی أم سرنی.

فقال الزهری أخبرنی علی بن الحسین علیهما السلام: أن هذا المهدی من ولد فاطمة بنت رسول الله صلی الله علیه و آله.

فقال عبد الملک کذبتما لا تزالان تدحضان فی بولکما و تکذبان فی قولکما ذلک رجل منا قال الزهری أما أنا فرویته لک عن علی بن الحسین علیه السلام فإن شئت فاسأله عن ذلک و لا لؤم علی فیما قلته لک ف إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ فقال عبد الملک لا حاجة لی إلی سؤال بنی أبی تراب فخفض علیک یا زهری بعض هذا القول فلا یسمعه منک أحد قال الزهری لک علی ذلک.

**[ترجمه]این باب مشتمل است بر خبر دادن کاهنان و امثال آنها به ظهور امام زمان علیه السّلام و آنچه در الواح و صخره ها درباره آن حضرت عجّل اللَّه فرجه نوشته شده است.

مشارق الأنوار از کعب بن حرث نقل می کند که «ذاجدان شاه» برای استفسار از موضوعی که در آن شک داشت، به طلب «سطیح» کاهن فرستاد. چون سطیح آمد، خواست دانش او را امتحان کند. پس یک دینار در کفش خود پنهان کرد و آنگاه به وی اجازه داد که داخل شود و چون وارد شد، شاه گفت: «ای سطیح! برای تو چه پنهان کرده ام؟» سطیح گفت: «به خانه خدا و صخره صمّاء و شب ظلمانی و صبح نورانی و هر گویا و گنگی سوگند یاد می کنم که میان کفش پای خود، یک دینار پنهان کرده ای!» شاه پرسید: «این را از کجا دانستی؟» گفت: «از یک نفر جن که مانند برادر همه جا با من است.» شاه گفت: «ای سطیح! از آنچه در روزگاران پدید می آید، مرا مطلع گردان.» گفت: «ای شاه! هنگامی که نیکان از میان بروند، اشرار به جاه و مقام برسند و مقدرات الهی را تکذیب کنند و اموال را به سختی حمل کنند، و دیدگان از گناه کاران بترسد، و قطع رحم کنند و غذاهایی که در عالم اسلام حرام، ولی نزد خورندگان شیرین و لذیذ است پیدا شود، و اختلاف نظرها پدید آید، و عهد و پیمان ها نقض گردد، و احترام به یکدیگر کم شود، آن وقت ستاره دنباله داری که عرب را پریشان کند، طلوع کند. در آن هنگام باران نبارد و رودها خشک شود، اوضاع روزگار دگرگون گردد و نرخ ها در همه جای جهان بالا رود. در آن موقع طایفه بربر با پرچم های زرد سوار اسبان ترکی، در مصر فرود آیند. آنگاه مردی از اولاد صخر - . صخر نام ابوسفیان پدر معاویه است، و مقصود (سفیانی) است. - خروج کند و پرچم های سیاه را تبدیل به سرخ کنند، محرمات را مباح گرداند، زنان را در مقام شکنجه از پستان ها بیاویزد و کوفه را غارت کند.

راه ها از زنان مکشفه سفید ساق که آنها را هم چون چهارپایان عبور می دهند، پر شود. شوهران آنها مقتول و عجز و لابه آنان بسیار و دست تعرض مردم به ناموسشان دراز است. در آن موقع مهدی علیه السّلام فرزند پیغمبر صلی الله علیه و آله ظاهر گردد. و این هنگامی است که مظلومی در مدینه و پسر عموی وی در خانه خدا کشته شود، و امر پوشیده آشکار گردد، و با علائم خود موافق باشد. در این وقت مرد وحشتناکی با یاوران ستمگرش می آید و رومیان اقدام به قتل بزرگان کنند. آفتاب گرفته شود، لشکرها بیاید و صف ها بسته شود. آنگاه پادشاه صنعای یمن که چون پنبه سفید و نامش حسین یا حسن است، خروج کند و با خروج وی فتنه ها از میان برود.

در آن وقت مردی مبارک و پاکیزه سرشت و راهنمایی راه یافته و سیدی علوی نسب ظهور کند و مردم را از پریشانی نجات دهد. تیرگی ها با نور روی او برطرف شود و به وسیله او، حق آشکار شود. او اموال را میان مردم علی السویه تقسیم کند، آنگاه شمشیر در غلاف کند و دیگر خون کسی را نریزد.

مردم با کمال نشاط و سرور زندگی کنند، و با آبی که چشمه روزگار آن را از خس و خاشاک پاک نگاه داشته، غسل کند، و حق را به روستاییان برگرداند، و میهمانی را در میان مردم و دهات افزون گرداند. و با عدل خود، گمراهی ها را از میان ببرد، گویی غباری بود که از بین رفت. پس زمین را پر از عدل و داد کند و عالم را پر از برکت گرداند. و این بدون شک علائم قیامت است.» - . مشارق الانوار: 130 -

ابن عیّاش در کتاب «مقتضب الاثر» با اسنادش از «نوشجان بن بودمردان» نقل کرده که چون ایرانیان در جنگ «قادسیه» شکست خوردند و یزدگرد از کشته شدن «رستم فرّخ زاد» سردار لشکرش و عدالت عرب مطلع گشت و دانست که پنجاه هزار تن از سپاهش در نبرد با مسلمین کشته شده اند، در حالی که با کسانش عزم فرار داشت در ایوان کاخ خود ایستاد و گفت: «هان ای ایوان! درود من بر تو باد! آگاه باش! هم اکنون از تو روی بر می تابم تا وقتی که من یا مردی از فرزندان من که هنوز زمان وی نزدیک نشده و موقع آمدن او فرا نرسیده است، برگردیم.»

سلیمان دیلمی می گوید: خدمت امام جعفر صادق علیه السّلام رسیدم و عرض کردم: «قربانت گردم! مقصود یزدگرد از «یا مردی از فرزندان من» چیست؟» حضرت فرمود: «او مهدی صاحب الزمان علیه السّلام است که به فرمان خدا قیام خواهد کرد. و او ششمین فرزند من و از اولاد دختری یزدگرد است. او از فرزندان یزدگرد است و یزدگرد نیز پدر وی است.» - . می دانیم که شاه زنان دختر یزدگرد معروف به «شهربانو»، مادر امام زین العابدین علیه السّلام است. -

و نیز در کتاب مزبور، به سند خود از شعبی نقل می کند که گفت: عبدالملک مروان مرا خواست و گفت: موسی بن نصر - . وی از طرف عبدالملک مروان فرمانروای کل آفریقا بود و همان است که «طارق ابن زیاد» غلام خود را فرستاد و اندلس (اسپانیا) را گشود و امروز تنگه معروف جبل الطارق به نام او است.

- (کارگزار او در مغرب) به من نوشته است که خبر رسیده شهری از «صفر کان» را حضرت سلیمان بنا کرده و گویند سلیمان به جنی ها دستور داد که آن را بنا کنند، پس جماعتی از جن اجتماع کرده و آن را بنا کردند. و نوشته اند که آن شهر از چشمه مس گداخته است که خداوند برای حضرت سلیمان پدید آورد و آن قصر در بیابان اندلس (اسپانیا) است و گویند گنج هایی که خداوند برای حضرت سلیمان به ودیعت گذارده، در آن است.

اکنون اجازه می خواهم که به سوی آن قصر بروم. می گویند راه آن بسی دشوار است و جز با ساز و برگ و غذای کافی این مسافرت طولانی را نمی توان طی کرد و هر کس تاکنون به قصد آن شتافته، دست به آن نیافته است، مگر «دارا» پسر دارا. چون اسکندر مقدونی دارا را به قتل رساند، گفت: «به خدا قسم همه اقالیم و نقاط زمین را زیر پا گذاردم و اهل هر سرزمین در پیش من سر تسلیم فرود آوردند و هر محلی را گشودم، مگر این قسمت از سرزمین اندلس که پیش از من دارا به آن رسیده بود و بر من نیز لازم است که آهنگ آنجا کنم تا از دست یافتن به جایی که دارا قدم گذاشته باز نمانم.» پس خود را برای رفتن به آنجا مهیا کرد و یک سال تمام تهیه کار دید. چون آماده حرکت شد، به وی اطلاع دادند که به علت موانعی، رسیدن به آنجا مشکل است.

عبدالملک به موسی بن نصر نوشت که برای رفتن به آنجا خود را مهیا سازد. او نیز بدان جا شتافت و بعد از مراجعت ماجرای آن را برای عبدالملک نگاشت. موسی بن نصر در پایان نامه نوشته بود: «چون روزها سپری شد و آذوقه ما به اتمام رسید، به جانب دریاچه پر درختی رهسپار گشتیم و من به طرف دیوار شهر رفتم. دیدم بر دیوار شهر مطالبی به عربی نوشته اند. ایستادم و مشغول خواندن آن شدم و دستور دادم که آن را یادداشت کنند. آن نوشته اشعار زیر بود:

مردمی که در این جهان ناپایدار می خواهند همیشه بمانند. در حالی که هیچ کس موجود زنده ای در این جهان جاودانه نیست

بدانند که اگر کسی در جهان جاوید می ماند، او سلیمان بن داود بود، که چشمه مس گداخته برای او یک سال جاری گشت کسی توان نداشت جلوی این عطای الهی را بگیرد و به جنی ها گفت خانه ای برای من بنا کنید که تا روز رستخیز نپوسد و سالم بماند

آنها هم کاخی ساختند که از عظمت و استحکام و نیکویی سر به فلک می کشید. پس او مس گداخته را بر دیوارهای شهر ریخت و دیوار ها از صخره های ی که آهن در آن کارگر نیست محکم تر شد

سلیمان گنج های روی زمین را در آن پنهان کرد تا روزی کشف شود، ولی بالاخره سلیمان مرد و در زیر زمین هم پهلوی خاک شد

و در آجر های صخره ای محکم قرار گرفت و پس از او برای پادشاهی و حکومت سابقه ای نماند مگر آنکه در قبر های مستطیلی قرار گرفت!

این ماجرا برای این است که مردم بدانند زندگی دنیا فانی است و جز ذات بی زوال خداوند احدیت کسی باقی نیست

تا زمانی که از نسل عدنان و اولاد هاشم بهترین مولود به وجود آید و خداوند او را با نشانه های مخصوص در نزد مردم سفید و سیاه جهان ممتاز گرداند

او اختیاردار همه مردم روی زمین است و جانشینان او نیز چنین هستند. آنها پیشوایان دوازده گانه و حجت پروردگارند که اوصیای بزرگ و حاکمان سربلند هستند

تا زمانی که قائم آنها به فرمان خداوند قیام کند و این هنگامی است که او را از آسمان به نام صدا زنند

چون عبدالملک این نامه را خواند، یا (بنا به روایتی) طالب بن مدرک فرستاده موسی بن نصر ماجرا را به وی گزارش داد، عبدالملک از محمد بن شهاب زهری که در مجلس حضور داشت پرسید: «درباره این موضوع عجیب چه می گویی؟» زهری گفت: «چنان می بینم و چنین پندارم که جماعتی از جن ها نگهبان شهر مزبور بوده و نمی گذاشتند کسی به آنجا دست یابد!» عبدالملک پرسید: «راجع به کسی که او را از آسمان به نام صدا کنند، اطلاعی داری؟» گفت: «یا امیرالمؤمنین! این موضوع را نشنیده بیانگار!» عبدالملک گفت: «چگونه می توانم چیزی که بزرگ ترین مطلب مورد احتیاج من است نشنیده انگارم؟ آنچه در این باره می دانی با صراحت هر چه تمام تر بگو!» زهری گفت: «علی بن الحسین (علیهماالسّلام ) به من خبر داده که این شخص مهدی، از فرزندان فاطمه علیهاالسّلام دختر پیغمبر صلی الله علیه و آله است.» عبدالملک گفت: «شما هر دو دروغ می گویید! این مردی از ماست!» زهری گفت: «من آن را از علی بن الحسین علیهماالسّلام نقل کردم. اگر می خواهی از وی جویا شو. مرا نباید نکوهش کرد. اگر دروغ است، او دروغ گفته و اگر آنچه شما می گویید، درست باشد، بعض وعده های داده شده به شما می رسد.» عبدالملک گفت: «من احتیاج به پرسش از اولاد ابو تراب ندارم. ای زهری! آنچه را گفتی مخفی بدار! مبادا کسی آن را از تو بشنود!» زهری گفت: «مطمئن باش به کسی نخواهم گفت!» - . مقتضب الاثر: 43 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عبارت «لا یودی» یعنی هلاک نشود و جوهری می گوید: هر چیزی را که بفرستی از رمل یا خاک یا غذا یا مانند آن می گویی «هلتُه و اهیلُه هیلا فانهال»، یعنی جاری شد و فرو ریخت و گفته عبارت «صلتُّ ما فی القدح» یعنی آنچه در قدح بود را ریختم و گفته که «صخره صیخود» یعنی شدید و سفت. کلمه «مصمدا» یا با صاد و یا با ضاد نگاشته می شود. جوهری می گوید: مصمد لغتی از ریشه «مصمت» است و عبارت از چیزی است که شکم ندارد و تو پر است. همچنین گفته است که «صمّد فلان راسه» یعنی سر خود را با دستمال یا لباسی به جز عمامه بست. نیز گفته است کلمه «طابق» آجر بزرگ است و فارسی معرب است و «جلامید» جمع جلمود است به ضم جیم و آن صخره است و «رمس» با فتحه سین، قبر یا خاک آن است و «اخدود» با ضم همزه، گودالی در زمین است که مستطیلی است و «صید» جمع اصید است و معنای آن حکومت و یا مردی که از سر تکبر سر خود را بلند می کند .

**[ترجمه]

العصمة لبعض من یذهب إلی إمامته فالشاهد یشهد بخلاف قوله لأن أفعالهم الظاهرة و أحوالهم تنافی العصمة فلا وجه لتکلف القول فیما نعلم ضرورة خلافه و من ادعیت له العصمة و ذهب قوم إلی إمامته کالکیسانیة القائلین بإمامة محمد بن الحنفیة و الناووسیة القائلین بإمامة جعفر بن محمد و أنه لم یمت و الواقفة الذین قالوا إن موسی بن جعفر لم یمت فقولهم باطل من وجوه سنذکرها.

فصار الطریقان محتاجین إلی فساد قول هذه الفرق لیتم ما قصدناه و یفتقران إلی إثبات الأصول الثلاثة التی ذکرناها من وجوب الرئاسة و وجوب القطع علی العصمة و أن الحق لا یخرج عن الأمة و نحن ندل علی کل واحد من هذه الأقوال بموجز من القول لأن استیفاء ذلک موجود فی کتبی فی الإمامة علی وجه لا مزید علیه و الغرض بهذا الکتاب ما یختص الغیبة دون غیرها و الله الموفق لذلک بمنه.

و الذی یدل علی وجوب الرئاسة ما ثبت من کونها لطفا فی الواجبات العقلیة فصارت واجبة کالمعرفة التی لا یعری مکلف من وجوبها علیه أ لا تری أن من المعلوم أن من لیس بمعصوم من الخلق متی خلوا من رئیس مهیب یردع المعاند و یؤدب الجانی و یأخذ علی ید المتقلب و یمنع القوی من الضعیف و أمنوا ذلک وقع الفساد و انتشر الحیل و کثر الفساد و قل الصلاح و متی کان لهم رئیس هذه صفته کان الأمر بالعکس من ذلک من شمول الصلاح و کثرته و قلة الفساد و نزارته و العلم بذلک ضروری لا یخفی علی العقلاء فمن دفعه لا یحسن مکالمته و أجبنا عن کل ما یسأل علی ذلک مستوفی فی تلخیص الشافی و شرح الجمل لا نطول بذکره هاهنا.

و وجدت لبعض المتأخرین کلاما اعترض به کلام المرتضی رحمه الله فی الغیبة و ظن أنه ظفر بطائل فموه به علی من لیس له قریحة و لا بصر بوجوه النظر و أنا أتکلم علیه فقال الکلام فی الغیبة و الاعتراض علیها من ثلاثة أوجه.

أحدها أن نلزم الإمامیة ثبوت وجه قبح فیها أو فی التکلیف معها فیلزمهم أن

ص: 168

یثبتوا أن الغیبة لیس فیها وجه قبح لأن مع ثبوت وجه القبح تقبح الغیبة و إن ثبت فیها وجه حسن کما نقول فی قبح تکلیف ما لا یطاق إن فیه وجه قبح و إن کان فیه وجه حسن بأن یکون لطفا لغیره.

و الثانی أن الغیبة تنقض طریق وجوب الإمامة فی کل زمان لأن کون الناس مع رئیس مهیب متصرف أبعد من القبیح لو اقتضی کونه لطفا واجبا فی کل حال و قبح التکلیف مع فقده لا تنقض بزمان الغیبة لأنا فی زمان الغیبة نکون مع رئیس هذه سبیله أبعد من القبیح و هو دلیل وجوب هذه الرئاسة و لم یجب وجود رئیس هذه صفته فی زمان الغیبة و لا قبح التکلیف مع فقده فقد وجد الدلیل و لا مدلول و هذا نقض الدلیل.

و الثالث أن یقال إن الفائدة بالإمامة هی کونه مبعدا من القبیح علی قولکم و ذلک لا یحصل مع وجوده غائبا فلم ینفصل وجوده من عدمه و إذا لم یختص وجوده غائبا بوجه الوجوب الذی ذکروه لم یقتض دلیلهم وجوب وجوده مع الغیبة فدلیلکم مع أنه منتقض حیث وجد مع انبساط الید و لم یجب انبساط الید مع الغیبة فهو غیر متعلق بوجود إمام غیر منبسط الید و لا هو حاصل فی هذه الحال الکلام علیه أن نقول أما الفصل الأول من قوله إنا نلزم الإمامیة أن یکون فی الغیبة وجه قبح وعید منه محض لا یقترن به حجة فکان ینبغی أن یبین وجه القبح الذی أراد إلزامه إیاهم لننظر فیه و لم یفعل فلا یتوجه وعیده و إن قال ذلک سائلا علی وجه ما أنکرتم أن یکون فیها وجه قبح فإنا نقول وجوه القبح معقولة من کون الشی ء ظلما و عبثا و کذبا و مفسدة و جهلا و لیس شی ء من ذلک موجودا هاهنا فعلمنا بذلک انتفاء وجود القبح. فإن قیل وجه القبح أنه لم یزح علة المکلف علی قولکم لأن انبساط یده الذی هو لطف فی الحقیقة و الخوف من تأدیبه لم یحصل فصار ذلک إخلالا بلطف المکلف فقبح لأجله.

ص: 169

قلنا قد بینا فی باب وجوب الإمامة بحیث أشرنا إلیه أن انبساط یده و الخوف من تأدیبه إنما فات المکلفین لما یرجع إلیهم لأنهم أحوجوه إلی الاستتار بأن أخافوه و لم یمکنوه فأتوا من قبل نفوسهم و جری ذلک مجری أن یقول قائل من لم یحصل له معرفة الله تعالی فی تکلیفه وجه قبح لأنه لم یحصل ما هو لطف له من المعرفة فینبغی أن یقبح تکلیفه فما یقولونه هاهنا من أن الکافر أتی من قبل نفسه لأن الله قد نصب له الدلالة علی معرفته و مکنه من الوصول إلیها فإذا لم ینظر و لم یعرف أتی فی ذلک من قبل نفسه و لم یقبح ذلک تکلیفه فکذلک نقول انبساط ید الإمام و إن فات المکلف فإنما أتی من قبل نفسه و لو مکنه لظهر و انبسطت یده فحصل لطفه فلم یقبح تکلیفه لأن الحجة علیه لا له.

و قد استوفینا نظائر ذلک فی الموضع الذی أشرنا إلیه و سنذکر فیما بعد إذا عرض ما یحتاج إلی ذکره.

و أما الکلام فی الفصل الثانی فهو مبنی علی ألفاظه و لا نقول إنه لم یفهم ما أورده لأن الرجل کان فوق ذلک لکن أراد التلبیس و التمویه و هو قوله إن دلیل وجوب الرئاسة ینتقض بحال الغیبة لأن کون الناس مع رئیس مهیب متصرف أبعد من القبیح لو

اقتضی کونه لطفا واجبا علی کل حال و قبح التکلیف مع فقده ینتقض فی زمان الغیبة و لم یقبح التکلیف مع فقده فقد وجد الدلیل و لا مدلول و هذا نقض.

و إنما قلنا إنه تمویه لأنه ظن أنا نقول إن فی حال الغیبة دلیل وجوب الإمامة قائم و لا إمام فکان نقضا و لا نقول ذلک بل دلیلنا فی حال وجود الإمام بعینه هو دلیل حال غیبته فی أن فی الحالین الإمام لطف فلا نقول إن زمان الغیبة خلا من وجود رئیس بل عندنا أن الرئیس حاصل و إنما ارتفع انبساط یده لما یرجع إلی المکلفین علی ما بیناه لا لأن انبساط یده خرج من کونه لطفا بل وجه اللطف به قائم و إنما لم یحصل لما یرجع إلی غیر الله فجری مجری أن یقول قائل کیف یکون معرفة الله تعالی لطفا مع أن الکافر لا یعرف الله فلما کان التکلیف علی

ص: 170

الکافر قائما و المعرفة مرتفعة دل علی أن المعرفة لیست لطفا علی کل حال لأنها لو کانت کذلک لکان نقضا.

و جوابنا فی الإمامة کجوابهم فی المعرفة من أن الکافر لطفه قائم بالمعرفة و إنما فوت علی نفسه بالتفریط فی النظر المؤدی إلیها فلم یقبح تکلیفه فکذلک نقول الرئاسة لطف للمکلف فی حال الغیبة و ما یتعلق بالله من إیجاده حاصل و إنما ارتفع تصرفه و انبساط یده لأمر یرجع إلی المکلفین فاستوی الأمران و الکلام فی هذا المعنی مستوفی أیضا بحیث ذکرناه.

و أما الکلام فی الفصل الثالث من قوله إن الفائدة بالإمامة هی کونه مبعدا من القبیح علی قولکم و ذلک لم یحصل مع غیبته فلم ینفصل وجوده من عدمه فإذا لم یختص وجوده غائبا بوجه الوجوب الذی ذکروه لم یقتض دلیلهم وجوب وجوده مع الغیبة فدلیلکم مع أنه منتقض حیث وجد مع انبساط الید و لم یجب انبساط الید مع الغیبة فهو غیر متعلق بوجود إمام غیر منبسط الید و لا هو حاصل فی هذه الحال.

فإنا نقول إنه لم یفعل فی هذا الفصل أکثر من تعقید القول علی طریقة المنطقیین من قلب المقدمات و رد بعضها علی بعض و لا شک أنه قصد بذلک التمویه و المغالطة و إلا فالأمر أوضح من أن یخفی متی قالت الإمامیة إن انبساط ید الإمام لا یجب فی حال الغیبة حتی یقول دلیلکم لا یدل علی وجوب إمام غیر منبسط الید لأن هذه حال الغیبة بل الذی صرحنا دفعة بعد أخری أن انبساط یده واجب فی الحالین فی حال ظهوره و حال غیبته غیر أن حال ظهوره مکن منه فانبسطت یده و حال الغیبة لم یمکن فانقبضت یده لا أن انبساط یده خرج من باب الوجوب و بینا أن الحجة بذلک قائمة علی المکلفین من حیث منعوه و لم یمکنوه فأتوا من قبل نفوسهم و شبهنا ذلک بالمعرفة دفعة بعد أخری.

و أیضا فإنا نعلم أن نصب الرئیس واجب بعد الشرع لما فی نصبه من اللطف لتحمله القیام بما لا یقوم به غیره و مع هذا فلیس التمکین واقعا لأهل الحل و العقد من نصب من یصلح لها خاصة علی مذهب أهل العدل الذین کلامنا معهم

ص: 171

و مع هذا لا یقول أحد إن وجوب نصب الرئیس سقط الآن من حیث لم یقع التمکین منه فجوابنا فی غیبة الإمام جوابهم فی منع أهل الحل و العقد من اختیار من یصلح للإمامة و لا فرق بینهما فإنما الخلاف بیننا أنا قلنا علمنا ذلک عقلا و قالوا ذلک معلوم شرعا و ذلک فرق من غیر موضع الجمع.

فإن قیل أهل الحل و العقد إذا لم یتمکنوا من اختیار من یصلح للإمامة فإن الله یفعل ما یقوم مقام ذلک من الألطاف فلا یجب إسقاط التکلیف و فی الشیوخ من قال إن الإمام یجب نصبه فی الشرع لمصالح دنیاویة و ذلک غیر واجب أن یفعل لها اللطف.

قلنا أما من قال نصب الإمام لمصالح دنیاویة قوله یفسد لأنه لو کان کذلک لما وجب إمامته و لا خلاف بینهم فی أنه یجب إقامة الإمامة مع الاختیار علی أن ما یقوم به الإمام من الجهاد و تولیة الأمراء و القضاة و قسمة الفی ء و استیفاء الحدود و القصاصات أمور دینیة لا یجوز ترکها و لو کان لمصلحة دنیاویة لما وجب ذلک فقوله ساقط بذلک و أما من قال یفعل الله ما یقوم مقامه باطل لأنه لو کان کذلک لما وجب علیه إقامة الإمام مطلقا علی کل حال و لکان یکون ذلک من باب التخییر کما نقول فی فروض الکفایات و فی علمنا بتعیین ذلک و وجوبه علی کل حال دلیل علی فساد ما قالوه.

علی أنه یلزم علی الوجهین جمیعا المعرفة بأن یقال الکافر إذا لم یحصل له المعرفة یفعل الله له ما یقوم مقامها فلا یجب علیه المعرفة علی کل حال أو یقال إنما یحصل من الانزجار عن فعل الظلم عند المعرفة أمر دنیاوی لا یجب لها المعرفة فیجب من ذلک إسقاط وجوب المعرفة و متی قیل إنه لا بدل للمعرفة قلنا و کذلک لا بدل للإمام علی ما مضی و ذکرناه فی تلخیص الشافی و کذلک إن بینوا أن الانزجار من القبیح عند المعرفة أمر دینی قلنا مثل ذلک فی وجود الإمام سواء.

فإن قیل لا یخلو وجود رئیس مطاع منبسط الید من أن یجب علی الله جمیع

ص: 172

ذلک أو یجب علینا جمیعه أو یجب علی الله إیجاده و علینا بسط یده فإن قلتم یجب جمیع ذلک علی الله فإنه ینتقض بحال الغیبة لأنه لم یوجد إمام منبسط الید و إن وجب علینا جمیعه فذلک تکلیف ما لا یطاق لأنا لا نقدر علی إیجاده و إن وجب علیه إیجاده و علینا بسط یده و تمکینه فما دلیلکم علیه مع أن فیه أنه یجب علینا أن نفعل ما هو لطف للغیر و کیف یجب علی زید بسط ید الإمام لیحصل لطف عمرو و هل ذلک إلا نقض الأصول.

قلنا الذی نقوله أن وجود الإمام المنبسط الید إذا ثبت أنه لطف لنا علی ما دللنا علیه و لم یکن إیجاده فی مقدورنا لم یحسن أن نکلف إیجاده لأنه تکلیف ما لا یطاق و بسط یده و تقویة سلطانه قد یکون فی مقدورنا و فی مقدور الله فإذا لم یفعل الله علمنا أنه غیر واجب علیه و أنه واجب علینا لأنه لا بد من أن یکون منبسط الید لیتم الغرض بالتکلیف و بینا بذلک أن بسط یده لو کان من فعله تعالی لقهر الخلق علیه بالحیلولة بینه و بین أعدائه و تقویة أمره بالملائکة و بما أدی إلی سقوط الغرض بالتکلیف و حصول الإلجاء فإذا یجب علینا بسط یده علی کل حال و إذا لم نفعله أتینا من قبل نفوسنا.

فأما قولهم فی ذلک إیجاد اللطف علینا للغیر غیر صحیح لأنا نقول إن کل من یجب علیه نصرة الإمام و تقویة سلطانه له فی ذلک مصلحة تخصه و إن کانت فیه مصلحة ترجع إلی غیره کما تقوله فی أن الأنبیاء یجب علیهم تحمل أعباء النبوة و الأداء إلی الخلق ما هو مصلحة لهم لأن لهم فی القیام بذلک مصلحة تخصهم و إن کانت فیها مصلحة لغیرهم و یلزم المخالف فی أهل الحل و العقد بأن یقال کیف یجب علیهم اختیار الإمام لمصلحة ترجع إلی جمیع الأمة و هل ذلک إلا إیجاب الفعل علیهم لما یرجع إلی مصلحة غیرهم فأی شی ء أجابوا به فهو جوابنا بعینه سواء.

فإن قیل لم زعمتم أنه یجب إیجاده فی حال الغیبة و هلا جاز أن یکون معدوما قلنا إنما أوجبناه من حیث إن تصرفه الذی هو لطفنا إذا لم یتم إلا بعد وجوده و إیجاده لم یکن فی مقدورنا قلنا عند ذلک إنه یجب علی الله ذلک و إلا أدی

ص: 173

إلی أن لا نکون مزاحی العلة بفعل اللطف فنکون أتینا من قبله تعالی لا من قبلنا و إذا أوجده و لم نمکنه من انبساط یده أتینا من قبل نفوسنا فحسن التکلیف و فی الأول لم یحسن فإن قیل ما الذی تریدون بتمکیننا إیاه أ تریدون أن نقصده و نشافهه و ذلک لا یتم إلا مع وجوده و قیل لکم لا یصح جمیع ذلک إلا مع ظهوره و علمنا أو علم بعضنا بمکانه و إن قلتم نرید بتمکیننا أن نبخع بطاعته و الشد علی یده و نکف عن نصرة الظالمین و نقوم علی نصرته متی دعانا إلی إمامته و دلنا علیها بمعجزته قلنا لکم فنحن یمکننا ذلک فی زمان الغیبة و إن لم یکن الإمام موجودا فیه فکیف قلتم لا یتم ما کلفناه من ذلک إلا مع وجود الإمام قلنا الذی نقوله فی هذا الباب ما ذکره المرتضی رحمه الله فی الذخیرة و ذکرناه فی تلخیص الشافی أن الذی هو لطفنا من تصرف الإمام و انبساط یده لا یتم إلا بأمور ثلاثة أحدها یتعلق بالله و هو إیجاده و الثانی یتعلق به من تحمل أعباء الإمامة و القیام بها و الثالث یتعلق بنا من العزم علی نصرته و معاضدته و الانقیاد له فوجوب تحمله علیه فرع علی وجوده لأنه لا یجوز أن یتناول التکلیف المعدوم فصار إیجاد الله إیاه أصلا لوجوب قیامه و صار وجوب نصرته علینا فرعا لهذین الأصلین لأنه إنما یجب علینا طاعته إذا وجد و تحمل أعباء الإمامة و قام بها فحینئذ یجب علینا طاعته فمع هذا التحقیق کیف یقال لم لا یکون معدوما فإن قیل فما الفرق بین أن یکون موجودا مستترا أو معدوما حتی إذا علم منا العزم علی تمکینه أوجده قلنا لا یحسن من الله تعالی أن یوجب علینا تمکین من لیس بموجود لأنه تکلیف ما لا یطاق فإذا لا بد من وجوده فإن قیل یوجده الله إذا علم أنا ننطوی علی تمکینه بزمان واحد کما أنه یظهر عند مثل ذلک قلنا وجوب تمکینه و الانطواء علی طاعته لازم فی جمیع أحوالنا فیجب أن یکون التمکین من طاعته و المصیر إلی أمره ممکنا فی جمیع الأحوال و إلا لم یحسن التکلیف و إنما کان یتم ذلک لو لم نکن مکلفین فی کل

ص: 174

حال لوجوب طاعته و الانقیاد لأمره بل کان یجب علینا ذلک عند ظهوره و الأمر بخلافه.

ثم یقال لمن خالفنا فی ذلک و ألزمنا عدمه علی استتاره لم لا یجوز أن یکلف الله تعالی المعرفة و لا ینصب علیها دلالة إذا علم أنا لا ننظر فیها حتی إذا علم من حالنا أنا نقصد إلی النظر و نعزم علی ذلک أوجد الأدلة و نصبها فحینئذ ننظر و نقول ما الفرق بین دلالة منصوبة لا ینظر فیها و بین عدمها حتی إذا عزمنا علی النظر فیها أوجدها الله.

و متی قالوا نصب الأدلة من جملة التمکین الذی لا یحسن التکلیف من دونه کالقدرة و الآلة قلنا و کذلک وجود الإمام علیه السلام من جملة التمکین من وجوب طاعته و متی لم یکن موجودا لم یمکنا طاعته کما أن الأدلة إذا لم تکن موجودة لم یمکنا النظر فیها فاستوی الأمران.

و بهذا التحقیق یسقط جمیع ما یورد فی هذا الباب من عبارات لا ترتضیها فی الجواب و أسئلة المخالف علیها و هذا المعنی مستوفی فی کتبی و خاصة فی تلخیص الشافی فلا نطول بذکره.

و المثال الذی ذکره من أنه لو أوجب الله علینا أن نتوضأ من ماء بئر معینة لم یکن لها حبل یستقی به و قال لنا إن دنوتم من البئر خلقت لکم حبلا تستقون به من الماء فإنه یکون مزیحا لعلتنا و متی لم ندن من البئر کنا قد أتینا من قبل نفوسنا لا من قبله تعالی و کذلک لو قال السید لعبده و هو بعید منه اشتر لی لحما من السوق فقال لا أتمکن من ذلک لأنه لیس معی ثمنه فقال إن دنوت أعطیتک ثمنه فإنه یکون مزیحا لعلته و متی لم یدن لأخذ الثمن یکون قد أتی من قبل نفسه لا من قبل سیده و هذه حال ظهور الإمام مع تمکیننا فیجب أن یکون عدم تمکیننا هو السبب فی أن لم یظهر فی هذه الأحوال لا عدمه إذ کنا لو مکناه لوجد و ظهر.

قلنا هذا کلام من یظن أنه یجب علینا تمکینه إذا ظهر و لا یجب علینا ذلک

ص: 175

فی کل حال و رضینا بالمثال الذی ذکره لأنه تعالی لو أوجب علینا الاستقاء فی الحال لوجب أن یکون الحبل حاصلا فی الحال لأن به تنزاح العلة لکن إذا قال متی دنوتم من البئر خلقت لکم الحبل إنما هو مکلف للدنو لا للاستقاء فیکفی القدرة علی الدنو فی هذه الحال لأنه لیس بمکلف للاستقاء منها فإذا دنا من البئر صار حینئذ مکلفا للاستقاء فیجب عند ذلک أن یخلق له الحبل فنظیر ذلک أن لا یجب علینا فی کل حال طاعة الإمام و تمکینه فلا یجب عند ذلک وجوده فلما کانت طاعته واجبة فی الحال و لم نقف علی شرطه و لا وقت منتظر وجب أن یکون موجودا لتنزاح العلة فی التکلیف و یحسن.

و الجواب عن مثال السید مع غلامه مثل ذلک لأنه إنما کلفه الدنو منه لا الشراء فإذا دنا منه و کلفه الشراء وجب علیه إعطاء الثمن و لهذا قلنا إن الله تعالی کلف من یأتی إلی یوم القیامة و لا یجب أن یکونوا موجودین مزاحی العلة لأنه لم یکلفهم الآن فإذا أوجدهم و أزاح علتهم فی التکلیف بالقدرة و الآلة و نصب الأدلة حینئذ تناولهم التکلیف فسقط بذلک هذه المغالطة.

علی أن الإمام إذا کان مکلفا للقیام بالأمر و تحمل أعباء الإمامة کیف یجوز أن یکون معدوما و هل یصح تکلیف المعدوم عند عاقل و لیس لتکلیفه ذلک تعلق بتمکیننا أصلا بل وجوب التمکین علینا فرع علی تحمله علی ما مضی القول فیه و هذا واضح.

ثم یقال لهم أ لیس النبی صلی الله علیه و آله اختفی فی الشعب ثلاث سنین لم یصل إلیه أحد و اختفی فی الغار ثلاثة أیام و لم یجز قیاسا علی ذلک أن یعدمه الله تلک المدة مع بقاء التکلیف علی الخلق الذین بعثه لطفا لهم و متی قالوا إنما اختفی بعد ما دعا إلی نفسه و أظهر نبوته فلما أخافوه استتر قلنا و کذلک الإمام لم یستتر إلا و قد أظهر آباؤه موضعه و صفته و دلوا علیه ثم لما خاف علیه أبو الحسن بن علی علیه السلام أخفاه و ستره فالأمر إذا سواء

ص: 176

ثم یقال لهم خبرونا لو علم الله من حال شخص أن من مصلحته أن یبعث الله إلیه نبیا معینا یؤدی إلیه مصالحه و علم أنه لو بعثه لقتله هذا الشخص و لو منع من قتله قهرا کان فیه مفسدة له أو لغیره هل یحسن أن یکلف هذا الشخص و لا یبعث إلیه ذلک النبی أو لا یکلف فإن قالوا لا یکلف قلنا و ما المانع منه و له طریق إلی معرفة مصالحه بأن یمکن النبی من الأداء إلیه و إن قلتم یکلفه و لا یبعث إلیه قلنا و کیف یجوز أن یکلفه و لم یفعل به ما هو لطف له مقدور.

فإن قالوا أتی فی ذلک من قبل نفسه قلنا هو لم یفعل شیئا و إنما علم أنه لا یمکنه و بالعلم لا یحسن تکلیفه مع ارتفاع اللطف و لو جاز ذلک لجاز أن یکلف ما لا دلیل علیه إذا علم أنه لا ینظر فیه و ذلک باطل و لا بد أن یقال إنه یبعث إلی ذلک الشخص و یوجب علیه الانقیاد له لیکون مزیحا لعلته فإما أن یمنع منه بما لا ینافی التکلیف أو یجعله بحیث لا یتمکن من قتله فیکون قد أتی من قبل نفسه من عدم الوصول إلیه و هذه حالنا مع الإمام فی حال الغیبة سواء.

فإن قال لا بد أن یعلمه أن له مصلحة فی بعثه هذا الشخص إلیه علی لسان غیره لیعلم أنه قد أتی من قبل نفسه قلنا و کذلک أعلمنا الله علی لسان نبیه و الأئمة من آبائه علیهم السلام موضعه و أوجب علینا طاعته فإذا لم یظهر لنا علمنا أنا أتینا من قبل نفوسنا فاستوی الأمران.

و أما الذی یدل علی الأصل الثانی و هو أن من شأن الإمام أن یکون مقطوعا علی عصمته فهو أن العلة التی لأجلها احتجنا إلی الإمام ارتفاع العصمة بدلالة أن الخلق متی کانوا معصومین لم یحتاجوا إلی إمام و إذا خلوا من کونهم معصومین احتاجوا إلیه علمنا عند ذلک أن علة الحاجة هی ارتفاع العصمة کما نقوله فی علة حاجة الفعل إلی فاعل أنها الحدوث بدلالة أن ما یصح حدوثه یحتاج إلی فاعل فی حدوثه و ما لا یصح حدوثه یستغنی عن الفاعل و حکمنا بذلک أن کل محدث یحتاج إلی محدث فمثل ذلک یجب الحکم بحاجة کل من لیس بمعصوم إلی إمام و إلا انتقضت العلة فلو کان الإمام غیر معصوم لکانت علة

ص: 177

الحاجة فیه قائمة و احتاج إلی إمام آخر و الکلام فی إمامه کالکلام فیه فیؤدی إلی إیجاب أئمة لا نهایة لهم أو الانتهاء إلی معصوم و هو المراد.

و هذه الطریقة قد أحکمناها فی کتبنا فلا نطول بالأسولة علیها لأن الغرض بهذا الکتاب غیر ذلک و فی هذا القدر کفایة.

و أما الأصل الثالث و هو أن الحق لا یخرج عن الأمة فهو متفق علیه بیننا و بین خصومنا و إن اختلفنا فی علة ذلک لأن عندنا أن الزمان لا یخلو من إمام معصوم لا یجوز علیه الغلط علی ما قلناه فإذا الحق لا یخرج عن الأمة لکون المعصوم فیهم و عند المخالف لقیام أدلة یذکرونها دلت علی أن الإجماع حجة فلا وجه للتشاغل بذلک.

فإذا ثبتت هذه الأصول ثبت إمامة صاحب الزمان علیه السلام لأن کل من یقطع علی ثبوت العصمة للإمام قطع علی أنه الإمام و لیس فیهم من یقطع علی عصمة الإمام و یخالف فی إمامته إلا قوم دل الدلیل علی بطلان قولهم کالکیسانیة و الناووسیة و الواقفة فإذا أفسدنا أقوال هؤلاء ثبت إمامته علیه السلام.

أقول:

و أما الذی یدل علی فساد قول الکیسانیة القائلین بإمامة محمد بن الحنفیة فأشیاء.

منها أنه لو کان إماما مقطوعا علی عصمته لوجب أن یکون منصوصا علیه نصا صریحا لأن العصمة لا تعلم إلا بالنص و هم لا یدعون نصا صریحا و إنما یتعلقون بأمور ضعیفة دخلت علیهم فیها شبهة لا یدل علی النص نحو إعطاء أمیر المؤمنین إیاه الرایة یوم البصرة و قوله له أنت ابنی حقا مع کون الحسن و الحسین علیهما السلام ابنیه و لیس فی ذلک دلالة علی إمامته علی وجه و إنما یدل علی فضله و منزلته علی أن الشیعة تروی أنه جری بینه و بین علی بن الحسین علیه السلام کلام فی استحقاق الإمامة فتحاکما إلی الحجر فشهد الحجر لعلی بن الحسین علیه السلام بالإمامة فکان ذلک معجزا له فسلم له الأمر و قال بإمامته و الخبر بذلک مشهور عند الإمامیة.

ص: 178

و منها تواتر الشیعة الإمامیة بالنص علیه من أبیه و جده و هی موجودة فی کتبهم فی أخبار لا نطول بذکره الکتاب.

و منها الأخبار الواردة عن النبی صلی الله علیه و آله من جهة الخاصة و العامة بالنص علی الاثنی عشر و کل من قال بإمامتهم قطع علی وفاة محمد بن الحنفیة و سیاقة الإمامة إلی صاحب الزمان علیه السلام.

و منها انقراض هذه الفرقة فإنه لم یبق فی الدنیا وقتنا و لا قبله بزمان طویل قائل یقول به و لو کان ذلک حقا لما جاز انقراضهم.

فإن قیل کیف یعلم انقراضهم و هلا جاز أن یکون فی بعض البلاد البعیدة و جزائر البحر و أطراف الأرض أقوام یقولون بهذا القول کما یجوز أن یکون فی أطراف الأرض من یقول بمذهب الحسن فی أن مرتکب الکبیرة منافق فلا یمکن ادعاء انقراض هذه الفرقة و إنما کان یمکن العلم لو کان المسلمون فیهم قلة و العلماء محصورین فأما و قد انتشر الإسلام و کثر العلماء فمن أین یعلم ذلک.

قلنا هذا یؤدی إلی أن لا یمکن العلم بإجماع الأمة علی قول و لا مذهب بأن یقال لعل فی أطراف الأرض من یخالف ذلک و یلزم أن یجوز أن یکون فی أطراف الأرض من یقول إن البرد لا ینقض الصوم و أنه یجوز للصائم أن یأکل إلی طلوع الشمس لأن الأول کان مذهب أبی طلحة الأنصاری و الثانی مذهب حذیفة و الأعمش و کذلک مسائل کثیرة من الفقه کان الخلف فیها واقعا بین الصحابة و التابعین ثم زال الخلف فیما بعد و اجتمع أهل الأعصار علی خلافه فینبغی أن یشک فی ذلک و لا یثق بالإجماع علی مسألة سبق الخلاف فیها و هذا طعن من یقول إن الإجماع لا یمکن معرفته و لا التوصل إلیه و الکلام فی ذلک لا یختص بهذه المسألة فلا وجه لإیراده هاهنا.

ثم إنا نعلم أن الأنصار طلبت الإمرة و دفعهم المهاجرون عنها ثم رجعت الأنصار إلی قول المهاجرین علی قول المخالف فلو أن قائلا قال یجوز عقد الإمامة لمن کان من الأنصار لأن الخلاف سبق فیه و لعل فی أطراف الأرض من یقول به

ص: 179

فما کان یکون جوابهم فیه فأی شی ء قالوه فهو جوابنا بعینه.

فإن قیل إن کان الإجماع عندکم إنما یکون حجة لکون المعصوم فیه فمن أین تعلمون دخول قوله فی جملة أقوال الأمة قلنا المعصوم إذا کان من جملة علماء الأمة فلا بد أن یکون قوله موجودا فی جملة أقوال العلماء لأنه لا یجوز أن یکون منفردا مظهرا للکفر فإن ذلک لا یجوز علیه فإذا لا بد أن یکون قوله فی جملة الأقوال و إن شککنا فی أنه الإمام.

فإذا اعتبرنا أقوال الأمة و وجدنا بعض العلماء یخالف فیه فإن کنا نعرفه و نعرف مولده و منشأه لم نعتد بقوله لعلمنا أنه لیس بإمام و إن شککنا فی نسبه لم تکن المسألة إجماعا.

فعلی هذا أقوال العلماء من الأمة اعتبرناها فلم نجد فیهم قائلا بهذا المذهب الذی هو مذهب الکیسانیة أو الواقفة و إن وجدنا فرضا واحدا أو اثنین فإنا نعلم منشأه و مولده فلا یعتد بقوله و اعتبرنا أقوال الباقین الذین نقطع علی کون المعصوم فیهم فسقطت هذه الشبهة علی هذا التحریر و بان وهنها.

فأما القائلون بإمامة جعفر بن محمد من الناووسیة و أنه حی لم یمت و أنه المهدی فالکلام علیهم ظاهر لأنا نعلم موت جعفر بن محمد کما نعلم موت أبیه و جده و قتل علی علیه السلام و موت النبی صلی الله علیه و آله فلو جاز الخلاف فیه لجاز الخلاف فی جمیع ذلک و یؤدی إلی قول الغلاة و المفوضة الذین جحدوا قتل علی و الحسین علیهما السلام و ذلک سفسطة.

و أما الذی یدل علی فساد مذهب الواقفة الذین وقفوا فی إمامة أبی الحسن موسی علیه السلام و قالوا إنه المهدی فقولهم باطل بما ظهر من موته و اشتهر و استفاض کما اشتهر موت أبیه و جده و من تقدمه من آبائه علیهم السلام و لو شککنا لم ننفصل من الناووسیة و الکیسانیة و الغلاة و المفوضة الذین خالفوا فی موت من تقدم من آبائه علیهم السلام.

علی أن موته اشتهر ما لم یشتهر موت أحد من آبائه علیهم السلام لأنه أظهروا حضر القضاة و الشهود و نودی علیه ببغداد علی الجسر و قیل هذا الذی تزعم الرافضة أنه حی

ص: 180

لا یموت مات حتف أنفه و ما جری هذا المجری لا یمکن الخلاف فیه.

أقول:

ثم ذکر فی ذلک أخبارا کثیرة روینا عنه فی باب وفاة الکاظم علیه السلام ثم قال.

فموته علیه السلام أشهر من أن یحتاج إلی ذکر الروایة به لأن المخالف فی ذلک یدفع الضرورات و الشک فی ذلک یؤدی إلی الشک فی موت کل واحد من آبائه علیهم السلام و غیرهم فلا یوثق بموت أحد علی أن المشهور عنه علیه السلام أنه أوصی إلی ابنه علی علیه السلام و أسند إلیه أمره بعد موته و الأخبار بذلک أکثر من أن تحصی.

أقول:

ثم ذکر بعض الأخبار التی أوردتها فی باب النص علیه صلوات الله علیه ثم قال.

فإن قیل قد مضی فی کلامکم أنا نعلم موت موسی بن جعفر کما نعلم موت أبیه و جده فعلیکم لقائل أن یقول إنا نعلم أنه لم یکن للحسن بن علی ابن کما نعلم أنه لم یکن له عشرة بنین و کما نعلم أنه لم یکن للنبی صلی الله علیه و آله ابن من صلبه عاش بعد موته فإن قلتم لو علمنا أحدهما کما نعلم الآخر لما جاز أن یقع فیه خلاف کما لا یجوز أن یقع الخلاف فی الآخر قیل لمخالفکم أن یقول و لو علمنا موت محمد بن الحنفیة و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر کما نعلم موت محمد بن علی بن الحسین لما وقع الخلاف فی أحدهما کما لم یجز أن یقع فی الآخر.

قلنا نفی ولادة الأولاد من الباب الذی لا یصح أن یعلم صدوره فی موضع من المواضع و لا یمکن أحدا أن یدعی فیمن لم یظهر له ولد أن یعلم أنه لا ولد له و إنما یرجع فی ذلک إلی غالب الظن و الأمارة بأنه لو کان له ولد لظهر و عرف خبره لأن العقلاء قد یدعوهم الدواعی إلی کتمان أولادهم لأغراض مختلفة.

فمن الملوک من یخفیه خوفا علیه و إشفاقا و قد وجد فی ذلک کثیر فی عادة الأکاسرة و الملوک الأول و أخبارهم معروفة.

و فی الناس من یولد له ولد من بعض سرایاه أو ممن تزوج به سرا فیرمی به و یجحده خوفا من وقوع الخصومة مع زوجته و أولاده الباقین و ذلک أیضا یوجد

ص: 181

کثیرا فی العادة.

و فی الناس من یتزوج بامرأة دنیئة فی المنزلة و الشرف و هو من ذوی الأقدار و المنازل فیولد له فیأنف من إلحاقه به فیجحده أصلا و فیهم من یتحرج فیعطیه شیئا من ماله و فی الناس من یکون من أدونهم نسبا فیتزوج بامرأة ذات شرف و منزلة لهوی منها فیه بغیر علم من أهلها إما بأن یزوجه نفسها بغیر ولی علی مذهب کثیر من الفقهاء أو تولی أمرها الحاکم فیزوجها علی ظاهر الحال فیولد له فیکون الولد صحیحا و تنتفی منه أنفة و خوفا من أولیائها و أهلها و غیر ذلک من الأسباب التی لا نطول بذکرها فلا یمکن ادعاء نفی الولادة جملة و إنما نعلم ما نعلمه إذا کانت الأحوال سلیمة و یعلم أنه لا مانع من ذلک فحینئذ یعلم انتفاؤه.

فأما علمنا بأنه لم یکن للنبی صلی الله علیه و آله ابن عاش بعده فإنما علمناه لما علمنا عصمته و نبوته و لو کان له ولد لأظهره لأنه لا مخافة علیه فی إظهاره و علمنا أیضا بإجماع الأمة علی أنه لم یکن له ابن عاش بعده و مثل ذلک لا یمکن أن یدعی العلم به فی ابن الحسن علیه السلام لأن الحسن علیه السلام کان کالمحجور علیه و فی حکم المحبوس و کان الولد یخاف علیه لما علم و انتشر من مذهبهم أن الثانی عشر هو القائم بالأمر لإزالة الدول فهو مطلوب لا محالة.

و خاف أیضا من أهله کجعفر أخیه الذی طمع فی المیراث و الأموال فلذلک أخفاه و وقعت الشبهة فی ولادته و مثل ذلک لا یمکن ادعاء العلم به فی موت من علم موته لأن المیت مشاهد معلوم یعرف بشاهد الحال موته و بالأمارات الدالة علیه یضطر من رآه إلی ذلک فإذا أخبر من لم یشاهده علمه و اضطر إلیه و جری الفرق بین الموضعین مثل ما یقول الفقهاء من أن البینة إنما

یمکن أن یقوم علی إثبات الحقوق لا علی نفیها لأن النفی لا تقوم علیه بینة إلا إذا کان تحته إثبات فبان الفرق بین الموضعین لذلک.

فإن قیل العادة تسوی بین الموضعین لأن فی الموت قد یشاهد الرجل یحتضر

ص: 182

کما یشاهد القوابل الولادة و لیس کل أحد یشاهد احتضار غیره کما أنه لیس کل أحد یشاهد ولادة غیره و لکن أظهر ما یمکن فی علم الإنسان بموت غیره إذا لم یکن یشاهده أن یکون جاره و یعلم بمرضه و یتردد فی عیادته ثم یعلم بشدة مرضه ثم یسمع الواعیة من داره و لا یکون فی الدار مریض غیره و یجلس أهله للعزاء و آثار الحزن و الجزع علیهم ظاهرة ثم یقسم میراثه ثم یتمادی الزمان و لا یشاهد و لا یعلم لأهله غرض فی إظهار موته و هو حی فهذه سبیل الولادة لأن النساء یشاهدن الحمل و یتحدثن بذلک سیما إذا کانت حرمة رجل نبیه یتحدث الناس بأحوال مثله و إذا استسر بجاریة لم یخف تردده إلیها ثم إذا ولد المولود ظهر البشر و السرور فی أهل الدار و هنأهم الناس إذا کان المهنأ جلیل القدر و انتشر ذلک و تحدث علی حسب جلالة قدره فیعلم الناس أنه قد ولد له مولود سیما إذا علم أنه لا غرض فی أن یظهر أنه ولد له ولد و لم یولد له.

فمتی اعتبرنا العادة وجدناها فی الموضعین علی سواء و إن نقض الله العادة فیمکن فی أحدهما مثل ما یمکن فی الآخر فإنه قد یجوز أن یمنع الله ببعض الشواغل عن مشاهدة الحامل و عن أن یحضر ولادتها إلا عدد یؤمن مثلهم علی کتمان أمره ثم ینقله الله من مکان الولادة إلی قلة جبل أو بریة لا أحد فیها و لا یطلع علی ذلک إلا من لا یظهره علی المأمون مثله.

و کما یجوز ذلک فإنه یجوز أن یمرض الإنسان و یتردد إلیه عواده فإذا اشتد و توقع موته و کان یؤیس من حیاته نقله الله إلی قلة جبل و صیر مکانه شخصا میتا یشبهه کثیرا من الشبه ثم یمنع بالشواغل و غیرها من مشاهدته إلا بمن یوثق به ثم یدفن الشخص و یحضر جنازته من کان یتوقع موته و لا یرجو حیاته فیتوهم أن المدفون هو ذاک العلیل.

و قد یسکن نبض الإنسان و تنفسه و ینقض الله العادة و یغیبه عنهم و هو حی لأن الحی منا إنما یحتاج إلیهما لإخراج البخارات المحترقة مما حول القلب بإدخال هواء بارد صاف لیروح عن القلب و قد یمکن أن یفعل الله من البرودة فی الهواء

ص: 183

المطیفة بالقلب ما یجری مجری هواء بارد یدخلها بالتنفس فیکون الهواء المحدق بالقلب أبدا باردا و لا یحترق منه شی ء لأن الحرارة التی تحصل فیه یقوم بالبرودة.

و الجواب أنا نقول أولا إنه لا یلتجئ من یتکلم فی الغیبة إلی مثل هذه الخرافات إلا من کان مفلسا من الحجة عاجزا عن إیراد شبهة قویة و نحن نتکلم علی ذلک علی ما به و نقول إن ما ذکر من الطریق الذی به یعلم موت الإنسان لیس بصحیح علی کل وجه لأنه قد یتفق جمیع ذلک و ینکشف عن باطل بأن یکون لمن أظهر ذلک غرض حکمی و یظهر التمارض و یتقدم إلی أهله بإظهار جمیع ذلک لیختبر به أحوال غیره ممن له علیه طاعة و أمر و قد سبق الملوک کثیرا و الحکماء إلی مثل ذلک و قد یدخل

علیهم أیضا شبهة بأن یلحقه علة سکتة فیظهرون جمیع ذلک ثم ینکشف عن باطل و ذلک أیضا معلوم بالعادات و إنما یعلم الموت بالمشاهدة و ارتفاع الحس و خمود النبض و یستمر ذلک أوقات کثیرة و ربما انضاف إلی ذلک أمارات معلومة بالعادة من جرب المرضی و مارسهم یعلم ذلک.

و هذه حالة موسی بن جعفر علیه السلام فإنه أظهر للخلق الکثیر الذین لا یخفی علی مثلهم الحال و لا یجوز علیهم دخول الشبهة فی مثله و قوله بأنه یغیب الله الشخص و یحضر شخصا علی شبهه أصله لا یصح لأن هذا یسد باب الأدلة و یؤدی إلی الشک فی المشاهدات و أن جمیع ما نراه الیوم لیس هو الذی رأیناه بالأمس و یلزم الشک فی موت جمیع الأموات و یجی ء منه مذهب الغلاة و المفوضة الذین نفوا القتل عن أمیر المؤمنین علیه السلام و عن الحسین علیه السلام و ما أدی إلی ذلک یجب أن یکون باطلا.

و ما قاله إن الله یفعل داخل الجوف حول القلب من البرودة ما ینوب مناب الهواء ضرب من هو(1)

من الطب و مع ذلک یؤدی إلی الشک فی موت جمیع الأموات علی ما قلناه علی أن علی قانون الطب حرکات النبض و الشریانات من القلب

ص: 184

و إنما یبطل ببطلان الحرارة الغریزیة فإذا فقد حرکات النبض علم بطلان الحرارة و علم عند ذلک موته و لیس ذلک بموقوف علی التنفس و لهذا یلتجئون إلی النبض عند انقطاع النفس أو ضعفه فیبطل ما قاله و حمله الولادة علی ذلک.

و ما ادعاه من ظهور الأمر فیه صحیح متی فرضنا الأمر علی ما قاله من أنه یکون الحمل لرجل نبیه و قد علم إظهاره و لا مانع من ستره و کتمانه و متی فرضنا کتمانه و ستره لبعض الأغراض التی قدمنا بعضها لا یجب العلم به و لا اشتهاره علی أن الولادة فی الشرع قد استقر أن یثبت بقول القابلة و یحکم بقولها فی کونه حیا أو میتا فإذا جاز ذلک کیف لا یقبل قول جماعة نقلوا ولادة صاحب الأمر علیه السلام و شاهدوا من شاهده من الثقات و نحن نورد الأخبار فی ذلک عمن رآه و حکی له و قد أجاز صاحب السؤال أن یعرض فی ذلک عارض یقتضی المصلحة أنه إذا ولد أن ینقله الله إلی قلة جبل أو موضع یخفی فیه أمره و لا یطلع علیه أحد و إنما ألزم علی ذلک عارضا فی الموت و قد بینا الفصل بین الموضعین.

و أما من خالف من الفرق الباقیة الذین قالوا بإمامة غیره کالمحمدیة الذین قالوا بإمامة محمد بن علی بن محمد بن علی الرضا علیهم السلام و الفطحیة القائلة بإمامة عبد الله بن جعفر بن محمد الصادق علیهما السلام و فی هذا الوقت بإمامة جعفر بن علی و کالفرقة القائلة إن صاحب الزمان حمل بعد لم یولد بعد و کالذین قالوا إنه مات ثم یعیش و کالذین قالوا بإمامة الحسن و قالوا هو الیقین و لم یصح لنا ولادة ولده فنحن فی فترة فقولهم ظاهر البطلان من وجوه.

أحدها انقراضهم فإنه لم یبق قائل یقول بشی ء من هذه المقالات و لو کان حقا لما انقرض.

و منها أن محمد بن علی العسکری مات فی حیاة أبیه موتا ظاهرا و الأخبار فی ذلک ظاهرة معروفة من دفعه کمن دفع موت من تقدم من آبائه علیهم السلام.

أقول:

ثم ذکر بعض ما أوردنا من الأخبار فی المجلد السابق ثم قال و أما من قال إنه لا ولد لأبی محمد و لکن هاهنا حمل مستور سیولد فقوله باطل

ص: 185

لأن هذا یؤدی إلی خلو الزمان من إمام یرجع إلیه و قد بینا فساد ذلک علی أنا سندل علی أنه قد ولد له ولد معروف و نذکر الروایات فی ذلک فیبطل قول هؤلاء أیضا.

و أما من قال إن الأمر مشتبه فلا یدری هل للحسن ولد أم لا و هو مستمسک بالأول حتی یحقق ولادة ابنه فقوله أیضا یبطل بما قلناه من أن الزمان لا یخلو من إمام لأن موت الحسن علیه السلام قد علمناه کما علمنا موت غیره و سنبین ولادة ولده فیبطل قولهم أیضا.

و أما من قال إنه لا إمام بعد الحسن علیه السلام فقوله باطل بما دللنا علیه من أن الزمان لا یخلو من حجة لله عقلا و شرعا.

و أما من قال إن أبا محمد مات و یحیا بعد موته فقوله باطل بمثل ما قلناه لأنه یؤدی إلی خلو الخلق من إمام من وقت وفاته إلی حین یحییه الله و احتجاجهم بما روی من أن صاحب هذا الأمر یحیا بعد ما یموت و أنه سمی قائما لأنه یقوم بعد ما یموت باطل لأن ذلک یحتمل لو صح الخبر أن یکون أراد بعد أن مات ذکره حتی لا یذکره إلا من یعتقد إمامته فیظهره الله لجمیع الخلق علی أنا قد بینا أن کل إمام یقوم بعد الإمام الأول یسمی قائما.

و أما القائلون بإمامة عبد الله بن جعفر من الفطحیة و جعفر بن علی فقولهم باطل بما دللنا علیه من وجوب عصمة الإمام و هما لم یکونا معصومین و أفعالهما الظاهرة التی تنافی العصمة معروفة نقلها العلماء و هو موجود فی الکتب فلا نطول بذکرها الکتاب.

علی أن المشهور الذی لا مریة فیه بین الطائفة أن الإمامة لا تکون فی أخوین بعد الحسن و الحسین علیهما السلام فالقول بإمامة جعفر بعد أخیه الحسن یبطل بذلک فإذا ثبت بطلان هذه الأقاویل کلها لم یبق إلا القول بإمامة ابن الحسن علیه السلام و إلا لأدی إلی خروج الحق عن الأمة و ذلک باطل.

و إذا ثبتت إمامته بهذه السیاقة ثم وجدناه غائبا عن الأبصار علمنا أنه لم

ص: 186

یغب مع عصمته و تعین فرض الإمامة فیه و علیه إلا لسبب سوغه ذلک و ضرورة ألجأته إلیه و إن لم یعلم علی وجه التفصیل و جری ذلک مجری الکلام فی إیلام الأطفال و البهائم و خلق المؤذیات و الصور المشینات و متشابه القرآن إذا سئلنا عن وجهها بأن نقول إذا علمنا أن الله تعالی حکیم لا یجوز أن یفعل ما لیس بحکمة و لا صواب علمنا أن هذه الأشیاء لها وجه حکمة و إن

لم نعلمه معینا کذلک نقول فی صاحب الزمان فإنا نعلم أنه لم یستتر إلا لأمر حکمی سوغه ذلک و إن لم نعلمه مفصلا فإن قیل نحن نعترض قولکم فی إمامته بغیبته بأن نقول إذا لم یمکنکم بیان وجه حسنها دل ذلک علی بطلان القول بإمامته لأنه لو صح لأمکنکم بیان وجه الحسن فیه قلنا إن لزمنا ذلک لزم جمیع أهل العدل قول الملاحدة إذا قالوا إنا نتوصل بهذه الأفعال التی لیست بظاهر الحکمة إلی أن فاعلها لیس بحکیم لأنه لو کان حکیما لأمکنکم بیان وجه الحکمة فیها و إلا فما الفصل.

فإذا قلتم نحن أولا نتکلم فی إثبات حکمته فإذا ثبت بدلیل منفصل ثم وجدنا هذه الأفعال المشتبهة الظاهر حملناها علی ما یطابق ذلک فلا یؤدی إلی نقض ما علمنا و متی لم یسلموا لنا حکمته انتقلت المسألة إلی القول فی حکمته قلنا مثل ذلک هاهنا من أن الکلام فی غیبته فرع علی إمامته و إذا علمنا إمامته بدلیل و علمنا عصمته بدلیل آخر و علمناه غاب حملنا غیبته علی وجه یطابق عصمته فلا فرق بین الموضعین.

ثم یقال للمخاطب أ یجوز أن یکون للغیبة سبب صحیح اقتضاها و وجه من الحکمة أوجبها أم لا یجوز ذلک.

فإن قال یجوز ذلک قیل له فإذا کان ذلک جائزا فکیف جعلت وجود الغیبة دلیلا علی فقد الإمام فی الزمان مع تجویزک لها سببا لا ینافی وجود الإمام و هل یجری ذلک إلا مجری من توصل بإیلام الأطفال إلی نفی حکمة الصانع و هو معترف بأنه یجوز أن یکون فی إیلامهم وجه صحیح لا ینافی الحکمة أو من

ص: 187

توصل بظاهر الآیات المتشابهات إلی أنه تعالی مشبه للأجسام و خالق لأفعال العباد مع تجویز أن تکون لها وجوه صحیحة توافق الحکمة و العدل و التوحید و نفی التشبیه.

و إن قال لا أجوز ذلک قیل هذا تحجر شدید فیما لا یحاط بعلمه و لا یقطع علی مثله فمن أین قلت إن ذلک لا یجوز و انفصل ممن قال لا یجوز أن یکون للآیات المتشابهات وجوه صحیحة یطابق أدلة العقل و لا بد أن یکون علی ظواهرها و متی قیل نحن متمکنون من ذکر وجوه الآیات المتشابهات مفصلا بل یکفینی علم الجملة و متی تعاطیت ذلک کان تبرعا و إن أقنعتم أنفسکم بذلک فنحن أیضا نتمکن من ذکر وجه صحة الغیبة و غرض حکمی لا ینافی عصمته و سنذکر ذلک فیما بعد و قد تکلمنا علیه مستوفی فی کتاب الإمامة.

ثم یقال کیف یجوز أن یجتمع صحة إمامة ابن الحسن علیه السلام بما بیناه من سیاقة الأصول العقلیة مع القول بأن الغیبة لا یجوز أن یکون لها سبب صحیح و هل هذا إلا تناقض و یجری مجری القول بصحة التوحید و العدل مع القطع علی أنه لا یجوز أن یکون للآیات المتشابهات وجه یطابق هذه الأصول و متی قالوا نحن لا نسلم إمامة ابن الحسن کان الکلام معهم فی ثبوت الإمامة دون الکلام فی سبب الغیبة و قد تقدمت الدلالة علی إمامته علیه السلام بما لا یحتاج إلی إعادته و إنما قلنا ذلک لأن الکلام فی سبب غیبة الإمام علیه السلام فرع علی ثبوت إمامته فأما قبل ثبوتها فلا وجه للکلام فی سبب غیبته کما لا وجه للکلام فی وجوه الآیات المتشابهات و إیلام الأطفال و حسن التعبد بالشرائع قبل ثبوت التوحید و العدل.

فإن قیل أ لا کان السائل بالخیار بین الکلام فی إمامة ابن الحسن لیعرف صحتها من فسادها و بین أن یتکلم فی سبب الغیبة قلنا لا خیار فی ذلک لأن من شک فی إمامة ابن الحسن یجب أن یکون الکلام معه فی نص إمامته و التشاغل بالدلالة علیها و لا یجوز مع الشک فیها أن یتکلم فی سبب الغیبة لأن الکلام فی الفروع لا یسوغ إلا بعد إحکام الأصول لها کما لا یجوز أن یتکلم فی سبب إیلام الأطفال قبل

ص: 188

ثبوت حکمة القدیم تعالی و أنه لا یفعل القبیح.

و إنما رجحنا الکلام فی إمامته علی الکلام فی غیبته و سببها لأن الکلام فی إمامته مبنی علی أمور عقلیة لا یدخلها الاحتمال و سبب الغیبة ربما غمض و اشتبه فصار الکلام فی الواضح الجلی أولی من الکلام فی المشتبه الغامض کما فعلناه مع المخالفین للملة فرجحنا الکلام فی نبوة نبینا علی الکلام علی ادعائهم تأبید شرعهم لظهور ذلک و غموض هذا و هذا بعینه موجود هاهنا و متی عادوا إلی أن یقولوا الغیبة فیها وجه من وجوه القبح فقد مضی الکلام علیه علی أن وجوه القبح معقولة و هی کونه ظلما أو کذبا أو عبثا أو جهلا أو استفسادا و کل ذلک لیس بحاصل فیها فیجب أن لا یدعی فیه وجه القبح.

فإن قیل أ لا منع الله الخلق من الوصول إلیه و حال بینهم و بینه لیقوم بالأمر و یحصل ما هو لطف لنا کما نقول فی النبی إذا بعثه الله تعالی یمنع منه ما لم یؤد الشرع فکان یجب أن یکون حکم الإمام مثله.

قلنا المنع علی ضربین أحدهما لا ینافی التکلیف بأن لا یلجأ إلی ترک القبیح و الآخر یؤدی إلی ذلک فالأول قد فعله الله من حیث منع من ظلمه بالنهی عنه و الحث علی وجوب طاعته و الانقیاد لأمره و نهیه و أن لا یعصی فی شی ء من أوامره و أن یساعد علی جمیع ما یقوی أمره و یشید سلطانه فإن جمیع ذلک لا ینافی التکلیف فإذا عصی من عصی فی ذلک و لم یفعل ما یتم معه الغرض المطلوب یکون قد أتی من قبل نفسه لا من قبل خالقه و الضرب الآخر أن یحول بینهم و بینه بالقهر و العجز عن ظلمه و عصیانه فذلک لا یصح اجتماعه مع التکلیف فیجب أن یکون ساقطا فأما النبی صلی الله علیه و آله فإنما نقول یجب أن یمنع الله منه حتی یؤدی الشرع لأنه لا یمکن أن یعلم ذلک إلا من جهته فلذلک وجب المنع منه و لیس کذلک الإمام لأن علة المکلفین مزاحة فیما یتعلق بالشرع و الأدلة منصوبة علی ما یحتاجون إلیه و لهم طریق إلی معرفتها من دون قوله و لو فرضنا أنه ینتهی الحال إلی حد لا یعرف الحق من الشرعیات إلا بقوله لوجب أن یمنع الله تعالی منه و یظهره بحیث

ص: 189

لا یوصل إلیه مثل النبی صلی الله علیه و آله.

و نظیر مسألة الإمام أن النبی إذا أدی ثم عرض فیما بعد ما یوجب خوفه لا یجب علی الله المنع منه لأن علة المکلفین قد انزاحت بما أداه إلیهم فلهم طریق إلی معرفة لطفهم اللهم إلا أن یتعلق به أداء آخر فی المستقبل فإنه یجب المنع منه کما یجب فی الابتداء فقد سوینا بین النبی و الإمام.

فإن قیل بینوا علی کل حال و إن لم یجب علیکم وجه علة الاستتار و ما یمکن أن یکون علة علی وجه لیکون أظهر فی الحجة و أبلغ فی باب البرهان قلنا مما یقطع علی أنه سبب لغیبة الإمام هو خوفه علی نفسه بالقتل بإخافة الظالمین إیاه و منعهم إیاه من التصرف فیما جعل إلیه التدبیر و التصرف فیه فإذا حیل بینه و بین مراده سقط فرض القیام بالإمامة و إذا خاف علی نفسه وجبت غیبته و لزم استتاره کما استتر النبی صلی الله علیه و آله تارة فی الشعب و أخری فی الغار و لا وجه لذلک إلا الخوف من المضار الواصلة إلیه.

و لیس لأحد أن یقول إن النبی صلی الله علیه و آله ما استتر عن قومه إلا بعد أدائه إلیهم ما وجب علیه أداؤه و لم یتعلق بهم إلیه حاجة و قولکم فی الإمام بخلاف ذلک و أیضا فإن استتار النبی صلی الله علیه و آله ما طال و لا تمادی و استتار الإمام قد مضت علیه الدهور و انقرضت علیه العصور.

و ذلک أنه لیس الأمر علی ما قالوه لأن النبی صلی الله علیه و آله إنما استتر فی الشعب و الغار بمکة قبل الهجرة و ما کان أدی جمیع الشریعة فإن أکثر الأحکام و معظم القرآن نزل بالمدینة فکیف أوجبتم أنه کان بعد الأداء و لو کان الأمر علی ما قالوه من تکامل الأداء قبل الاستتار لما کان ذلک رافعا للحاجة إلی تدبیره و سیاسته و أمره و نهیه فإن أحدا لا یقول إن النبی صلی الله علیه و آله بعد أداء الشرع غیر محتاج إلیه و لا مفتقر إلی تدبیره و لا یقول ذلک معاند.

و هو الجواب عن قول من قال إن النبی صلی الله علیه و آله ما یتعلق من مصلحتنا قد أداه و ما یؤدی فی المستقبل لم یکن فی الحال مصلحة للخلق فجاز لذلک الاستتار و لیس

ص: 190

کذلک الإمام عندکم لأن تصرفه فی کل حال لطف للخلق فلا یجوز له الاستتار علی وجه و وجب تقویته و المنع منه لیظهر و ینزاح علة المکلف لأنا قد بینا أن النبی صلی الله علیه و آله مع أنه أدی المصلحة التی تعلقت بتلک الحال لم یستغن عن أمره و نهیه و تدبیره بلا خلاف بین المحصلین و مع هذا جاز له الاستتار فکذلک الإمام علی أن أمر الله تعالی له بالاستتار فی الشعب تارة و فی الغار أخری فضرب من المنع منه لأنه لیس کل المنع أن یحول بینهم و بینه بالعجز أو بتقویته بالملائکة لأنه لا یمتنع أن یفرض فی تقویته بذلک مفسدة فی الدین فلا یحسن من الله فعله و لو کان خالیا من وجوه الفساد و علم الله أنه یقتضیه المصلحة لقواه بالملائکة و حال بینهم و بینه فلما لم یفعل ذلک مع ثبوت حکمته و وجوب إزاحة علة المکلفین علمنا أنه لم یتعلق به مصلحة بل مفسدة و کذلک نقول فی الإمام إن الله فعل من قتله بأمره بالاستتار و الغیبة و لو علم أن المصلحة یتعلق بتقویته بالملائکة لفعل فلما لم یفعل مع ثبوت حکمته و وجوب إزاحة علة المکلفین فی التکلیف علمنا أنه لم یتعلق به مصلحة بل ربما کان فیه مفسدة.

بل الذی نقول إن فی الجملة یجب علی الله تعالی تقویة ید الإمام بما یتمکن معه من القیام و ینبسط یده و یمکن ذلک بالملائکة و بالبشر فإذا لم یفعله بالملائکة علمنا أنه لأجل أنه تعلق به مفسدة فوجب أن یکون متعلقا بالبشر فإذا لم یفعلوه أتوا من قبل نفوسهم لا من قبله تعالی فیبطل بهذا التحریر جمیع ما یورد من هذا الجنس و إذا جاز فی النبی صلی الله علیه و آله أن یستتر مع الحاجة إلیه لخوف الضرر و کانت التبعة فی ذلک لازمة لمخیفیه و محوجیه إلی الغیبة فکذلک غیبة الإمام سواء.

فأما التفرقة بطول الغیبة و قصرها فغیر صحیحة لأنه لا فرق فی ذلک بین القصیر المنقطع و الطویل الممتد لأنه إذا لم یکن فی الاستتار لائمة علی المستتر إذا أحوج إلیه بل اللائمة علی من أحوجه إلیها جاز أن یتطاول سبب الاستتار کما جاز أن یقصر زمانه.

ص: 191

فإن قیل إذا کان الخوف أحوجه إلی الاستتار فقد کان آباؤه عندکم علی تقیة و خوف من أعدائهم فکیف لم یستتروا قلنا ما کان علی آبائه علیهم السلام خوف من أعدائه مع لزوم التقیة و العدول عن التظاهر بالإمامة و نفیها عن نفوسهم و إمام الزمان کل الخوف علیه لأنه یظهر بالسیف و یدعو إلی نفسه و یجاهد من خالفه علیه فأی تشبه بین خوفه من الأعداء و خوف آبائه علیهم السلام لو لا قلة التأمل علی أن آباءه علیه السلام متی قتلوا أو ماتوا کان هناک من یقوم مقامهم و یسد مسدهم یصلح للإمامة من أولاده و صاحب الأمر بالعکس من ذلک لأن المعلوم أنه لا یقوم أحد مقامه و لا یسد مسده فبان الفرق بین الأمرین.

و قد بینا فیما تقدم الفرق بین وجوده غائبا لا یصل إلیه أحد أو أکثر و بین عدمه حتی إذا کان المعلوم التمکن بالأمر یوجده.

و کذلک قولهم ما الفرق بین وجوده بحیث لا یصل إلیه أحد و بین وجوده فی السماء بأن قلنا إذا کان موجودا فی السماء بحیث لا یخفی علیه أخبار أهل الأرض فالسماء کالأرض و إن کان یخفی علیه أمرهم فذلک یجری مجری عدمه ثم یقلب علیهم فی النبی صلی الله علیه و آله بأن یقال أی فرق بین وجوده مستترا و بین عدمه و کونه فی السماء فأی شی ء قالوه قلنا مثله علی ما مضی القول فیه.

و لیس لهم أن یفرقوا بین الأمرین بأن النبی صلی الله علیه و آله ما استتر من کل أحد و إنما استتر من أعدائه و إمام الزمان مستتر عن الجمیع لأنا أولا لا نقطع علی أنه مستتر عن جمیع أولیائه و التجویز فی هذا الباب کاف علی أن النبی صلی الله علیه و آله لما استتر فی الغار کان مستترا من أولیائه و أعدائه و لم یکن معه إلا أبو بکر وحده و قد کان یجوز أن یستتر بحیث لا یکون معه أحد من ولی و لا عدو إذا اقتضت المصلحة ذلک.

فإن قیل فالحدود فی حال الغیبة ما حکمها فإن سقطت عن الجانی علی ما یوجبها الشرع فهذا نسخ الشریعة و إن کانت باقیة فمن یقیمها قلنا الحدود

ص: 192

المستحقة باقیة فی جنوب مستحقیها فإن ظهر الإمام و مستحقوها باقون أقامها علیهم بالبینة أو الإقرار و إن کان فات ذلک بموته کان الإثم فی تفویتها علی من أخاف الإمام و ألجأه إلی الغیبة.

و لیس هذا نسخا لإقامة الحدود لأن الحد إنما یجب إقامته مع التمکن و زوال المنع و یسقط مع الحیلولة و إنما یکون ذلک نسخا لو سقط إقامتها مع الإمکان و زوال الموانع و یقال لهم ما تقولون فی الحال التی لا یتمکن أهل الحل و العقد من اختیار الإمام ما حکم الحدود فإن قلتم سقطت فهذا نسخ علی ما ألزمتمونا و إن قلتم هی باقیة فی جنوب مستحقیها فهو جوابنا بعینه.

فإن قیل قد قال أبو علی إن فی الحال التی لا یتمکن أهل الحل و العقد من نصب الإمام یفعل الله ما یقوم مقام إقامة الحدود و ینزاح علة المکلف و قال أبو هاشم إن إقامة الحدود دنیاویة لا تعلق لها بالدین.

قلنا أما ما قاله أبو علی فلو قلنا مثله ما ضرنا لأن إقامة الحدود لیس هو الذی لأجله أوجبنا الإمام حتی إذا فات إقامته انتقص دلالة الإمامة بل ذلک تابع للشرع و قد قلنا إنه لا یمتنع أن یسقط فرض إقامتها فی حال انقباض ید الإمام أو تکون باقیة فی جنوب أصحابها و کما جاز ذلک جاز أیضا أن یکون هناک ما یقوم مقامها فإذا صرنا إلی ما قاله لم ینتقض علینا أصل.

و أما ما قاله أبو هاشم من أن ذلک لمصالح الدنیا فبعید لأن ذلک عبادة واجبة و لو کان لمصلحة دنیاویة لما وجبت علی أن إقامة الحدود عنده علی وجه الجزاء و النکال جزء من العقاب و إنما قدم فی دار الدنیا بعضه لما فیه من المصلحة فکیف یقول مع ذلک إنه لمصالح دنیاویة فبطل ما قالوه.

فإن قیل کیف الطریق إلی إصابة الحق مع غیبة الإمام فإن قلتم لا سبیل إلیها جعلتم الخلق فی حیرة و ضلالة و شک فی جمیع أمورهم و إن قلتم یصاب الحق بأدلته قیل لکم هذا تصریح بالاستغناء عن الإمام بهذه الأدلة.

ص: 193

قلنا الحق علی ضربین عقلی و سمعی فالعقلی یصاب بأدلته و السمعی علیه أدلة منصوبة من أقوال النبی صلی الله علیه و آله و نصوصه و أقوال الأئمة من ولده و قد بینوا ذلک و أوضحوه و لم یترکوا منه شیئا لا دلیل علیه غیر أن هذا و إن کان علی ما قلناه فالحاجة إلی الإمام قد بینا ثبوتها لأن جهة الحاجة المستمرة فی کل حال و زمان کونه لطفا لنا علی ما تقدم القول فیه و لا یقوم غیره مقامه و الحاجة المتعلقة بالسمع أیضا ظاهرة لأن النقل و إن کان واردا عن الرسول صلی الله علیه و آله و عن آباء الإمام علیه السلام بجمیع ما یحتاج إلیه فی الشریعة فجائز علی الناقلین العدول عنه إما تعمدا و إما لشبهة فیقطع النقل أو یبقی فیمن لا حجة فی نقله و قد استوفینا هذه الطریقة فی تلخیص الشافی فلا نطول بذکره.

فإن قیل لو فرضنا أن الناقلین کتموا بعض منهم الشریعة و احتیج إلی بیان الإمام و لم یعلم الحق إلا من جهته و کان خوف القتل من أعدائه مستمرا کیف یکون الحال فإن قلتم یظهر و إن خاف القتل فیجب أن یکون خوف القتل غیر مبیح له الاستتار و یلزم ظهوره و إن قلتم لا یظهر و سقط التکلیف فی ذلک الشی ء المکتوم عن الأمة خرجتم من الإجماع لأنه منعقد علی أن کل شی ء شرعه النبی صلی الله علیه و آله و أوضحه فهو لازم للأمة إلی أن یقوم الساعة فإن قلتم إن التکلیف لا یسقط صرحتم بتکلیف ما لا یطاق و إیجاب العمل بما لا طریق إلیه.

قلنا قد أجبنا عن هذا السؤال فی التلخیص مستوفی و جملته أن الله تعالی لو علم أن النقل ببعض الشرع المفروض ینقطع فی حال تکون تقیة الإمام فیها مستمرة و خوفه من الأعداء باقیا لأسقط ذلک عمن لا طریق له إلیه فإذا علمنا بالإجماع أن تکلیف الشرع مستمر ثابت علی جمیع الأمة إلی قیام الساعة علمنا عند ذلک أنه لو اتفق انقطاع النقل لشی ء من الشرع لما کان ذلک إلا فی حال یتمکن فیها الإمام من الظهور و البروز و الإعلام و الإنذار.

و کان المرتضی رحمه الله یقول أخیرا لا یمتنع أن یکون هاهنا أمور کثیرة غیر واصلة إلینا هی مودعة عند الإمام و إن کان قد کتمها الناقلون و لم ینقلوها و لم

ص: 194

یلزم مع ذلک سقوط التکلیف عن الخلق لأنه إذا کان سبب الغیبة خوفه علی نفسه من الذین أخافوه فمن أحوجه إلی الاستتار أتی من قبل نفسه فی فوت ما یفوته من الشرع کما أنه أتی من قبل نفسه فیما یفوته من تأدیب الإمام و تصرفه من حیث أحوجه إلی الاستتار و لو أزال خوفه لظهر فیحصل له اللطف بتصرفه و تبین له ما عنده فما انکتم عنه فإذا لم یفعل و بقی مستترا أتی من قبل نفسه فی الأمرین و هذا قوی یقتضیه الأصول.

و فی أصحابنا من قال إن علة استتاره عن أولیائه خوفه من أن یشیعوا خبره و یتحدثوا باجتماعهم معه سرورا فیؤدی ذلک إلی الخوف من الأعداء و إن کان غیر مقصود و هذا الجواب یضعف لأن عقلاء شیعته لا یجوز أن یخفی علیهم ما فی إظهار اجتماعهم معه من الضرر علیه و علیهم فکیف یخبرون بذلک مع علمهم بما علیهم فیه من المضرة العامة و إن جاز علی الواحد و الاثنین لا یجوز علی جماعة شیعته الذین لا یظهر لهم.

علی أن هذا یلزم علیه أن یکون شیعته قد عدموا الانتفاع به علی وجه لا یتمکنون من تلافیه و إزالته لأنه إذا علق الاستتار بما یعلم من حالهم أنهم یفعلونه فلیس فی مقدورهم الآن ما یقتضی ظهور الإمام و هذا یقتضی سقوط التکلیف الذی الإمام لطف فیه عنهم.

و فی أصحابنا من قال علة استتاره عن الأولیاء ما یرجع إلی الأعداء لأن انتفاع جمیع الرعیة من ولی و عدو بالإمام إنما یکون بأن ینفذ أمره ببسط یده فیکون ظاهرا متصرفا بلا دافع و لا منازع و هذا مما المعلوم أن الأعداء قد حالوا دونه و منعوا منه.

قالوا و لا فائدة فی ظهوره سرا لبعض أولیائه لأن النفع المبتغی من تدبیر الأمة لا یتم إلا بظهوره للکل و نفوذ الأمر فقد صارت العلة فی استتار الإمام علی الوجه الذی هو لطف و مصلحة للجمیع واحدة.

و یمکن أن یعترض هذا الجواب بأن یقال إن الأعداء و إن حالوا بینه و بین

ص: 195

الظهور علی وجه التصرف و التدبیر فلم یحولوا بینه و بین لقاء من شاء من أولیائه علی سبیل الاختصاص و هو یعتقد طاعته و یوجب اتباع أوامره فإن کان لا نفع فی هذا اللقاء لأجل الاختصاص لأنه نافذ الأمر للکل فهذا تصریح بأنه لا انتفاع للشیعة الإمامیة بلقاء أئمتها من لدن وفاة أمیر المؤمنین إلی أیام الحسن بن علی إلی القائم علیه السلام لهذه العلة.

و یوجب أیضا أن یکون أولیاء أمیر المؤمنین علیه السلام و شیعته لم یکن لهم بلقائه انتفاع قبل انتقال الأمر إلی تدبیره و حصوله فی یده و هذا بلوغ من قائله إلی حد لا یبلغه متأمل علی أنه لو سلم أن الانتفاع بالإمام لا یکون إلا مع الظهور لجمیع الرعیة و نفوذ أمره

فیهم لبطل قولهم من وجه آخر و هو أنه یؤدی إلی سقوط التکلیف الذی الإمام لطف فیه عن شیعته لأنه إذا لم یظهر لهم لعله لا یرجع إلیهم و لا کان فی قدرتهم و إمکانهم إزالته فلا بد من سقوط التکلیف عنهم لأنه لو جاز أن یمنع قوم من المکلفین غیرهم لطفهم و یکون التکلیف الذی ذلک اللطف لطف فیه مستمرا علیهم لجاز أن یمنع بعض المکلفین غیره بقید و ما أشبهه من المشی علی وجه لا یمکن من إزالته و یکون تکلیف المشی مع ذلک مستمرا علی الحقیقة.

و لیس لهم أن یفرقوا بین القید و بین اللطف من حیث کان القید یتعذر معه الفعل و لا یتوهم وقوعه و لیس کذلک فقد اللطف لأن أکثر أهل العدل علی أن فقد اللطف کفقد القدرة و الآلة و أن التکلیف مع فقد اللطف فیمن له لطف معلوم کالتکلیف مع فقد القدرة و الآلة و وجود الموانع و أن من لم یفعل له اللطف ممن له لطف معلوم غیر مزاح العلة فی التکلیف کما أن الممنوع غیر مزاح العلة.

و الذی ینبغی أن یجاب عن السؤال الذی ذکرناه عن المخالف أن نقول إنا أولا لا نقطع علی استتاره عن جمیع أولیائه بل یجوز أن یظهر لأکثرهم و لا یعلم کل إنسان إلا حال نفسه فإن کان ظاهرا له فعلته مزاحة و إن لم یکن ظاهرا له علم أنه إنما لم یظهر له لأمر یرجع إلیه و إن لم یعلمه مفصلا لتقصیر من جهته و إلا لم یحسن تکلیفه.

ص: 196

فإذا علم بقاء تکلیفه علیه و استتار الإمام عنه علم أنه لأمر یرجع إلیه کما یقول جماعتنا فیمن لم ینظر فی طریق معرفة الله تعالی فلم یحصل له العلم وجب أن یقطع علی أنه إنما لم یحصل لتقصیر یرجع إلیه و إلا وجب إسقاط تکلیفه و إن لم یعلم ما الذی وقع تقصیره فیه.

فعلی هذا التقریر أقوی ما یعلل به ذلک أن الإمام إذا ظهر و لا یعلم شخصه و عینه من حیث المشاهدة فلا بد من أن یظهر علیه علم معجز یدل علی صدقه و العلم بکون الشی ء معجزا یحتاج إلی نظر یجوز أن یعترض فیه شبهة فلا یمنع أن یکون المعلوم من حال من لم یظهر له أنه متی ظهر و أظهر المعجز لم ینعم النظر فیدخل فیه شبهة و یعتقد أنه کذاب و یشیع خبره فیؤدی إلی ما تقدم القول فیه.

فإن قیل أی تقصیر وقع من الولی الذی لم یظهر له الإمام لأجل هذا المعلوم من حاله و أی قدرة له علی النظر فیما یظهر له الإمام معه و إلی أی شی ء یرجع فی تلافی ما یوجب غیبته قلنا ما أحلنا فی سبب الغیبة عن الأولیاء إلا علی معلوم یظهر موضع التقصیر فیه و إمکان تلافیه لأنه غیر ممتنع أن یکون من المعلوم من حاله أنه متی ظهر له الإمام قصر فی النظر فی معجزة فإنما أتی فی ذلک لتقصیره الحاصل فی العلم بالفرق بین المعجز و الممکن و الدلیل من ذلک و الشبهة و لو کان من ذلک علی قاعدة صحیحة لم یجز أن یشتبه علیه معجز الإمام عند ظهوره له فیجب علیه تلافی هذا التقصیر و استدراکه.

و لیس لأحد أن یقول هذا تکلیف لما لا یطاق و حوالة علی غیب لأن هذا الولی لیس یعرف ما قصر فیه بعینه من النظر و الاستدلال فیستدرکه حتی یتمهد فی نفسه و یتقرر و نراکم تلزمونه ما لا یلزمه و ذلک إنما یلزم فی التکلیف قد یتمیز تارة و

یشتبه أخری بغیره و إن کان التمکن من الأمرین ثابتا حاصلا فالولی علی هذا إذا حاسب نفسه و رأی أن الإمام لا یظهر له و أفسد أن یکون السبب فی الغیبة ما ذکرناه من الوجوه الباطلة و أجناسها علم أنه لا بد من سبب یرجع إلیه.

ص: 197

و إذا علم أن أقوی العلل ما ذکرناه علم أن التقصیر واقع من جهته فی صفات المعجز و شروطه فعلیه معاودة النظر فی ذلک عند ذلک و تخلیصه من الشوائب و ما یوجب الالتباس فإنه من اجتهد فی ذلک حق الاجتهاد و وفی النظر شروطه فإنه لا بد من وقوع العلم بالفرق بین الحق و الباطل و هذه المواضع الإنسان فیها علی نفسه بصیرة و لیس یمکن أن یؤمر فیها بأکثر من التناهی فی الاجتهاد و البحث و الفحص و الاستسلام للحق و قد بینا أن هذا نظیر ما نقول لمخالفینا إذا نظروا فی أدلتنا و لم یحصل لهم العلم سواء.

فإن قیل لو کان الأمر علی ما قلتم لوجب أن لا یعلم شیئا من المعجزات فی الحال و هذا یؤدی إلی أن لا یعلم النبوة و صدق الرسول و ذلک یخرجه عن الإسلام فضلا عن الإیمان.

قلنا لا یلزم ذلک لأنه لا یمتنع أن یدخل الشبهة فی نوع من المعجزات دون نوع و لیس إذا دخلت الشبهة فی بعضها دخل فی سائرها فلا یمتنع أن یکون المعجز الدال علی النبوة لم یدخل علیه فیه شبهة فحصل له العلم بکونه معجزا و علم عند ذلک نبوة النبی صلی الله علیه و آله و المعجز الذی یظهر علی ید الإمام إذا ظهر یکون أمرا آخر یجوز أن یدخل علیه الشبهة فی کونه معجزا فیشک حینئذ فی إمامته و إن کان عالما بالنبوة و هذا کما نقول إن من علم نبوة موسی علیه السلام بالمعجزات الدالة علی نبوته إذا لم ینعم النظر فی المعجزات الظاهرة علی عیسی و نبینا محمد صلی الله علیه و آله لا یجب أن یقطع علی أنه ما عرف تلک المعجزات لأنه لا یمتنع أن یکون عارفا بها و بوجه دلالتها و إن لم یعلم هذه المعجزات و اشتبه علیه وجه دلالتها.

فإن قیل فیجب علی هذا أن یکون کل من لم یظهر له الإمام یقطع علی أنه علی کبیرة تلحق بالکفر لأنه مقصر علی ما فرضتموه فیما یوجب غیبة الإمام عنه و یقتضی فوت مصلحته فقد لحق الولی علی هذا بالعدو.

قلنا لیس یجب فی التقصیر الذی أشرنا إلیه أن یکون کفرا و لا ذنبا عظیما لأنه فی هذه الحال ما اعتقد الإمام أنه لیس بإمام و لا أخافه علی نفسه و إنما قصر

ص: 198

فی بعض العلوم تقصیرا کان کالسبب فی أن علم من حاله أن ذلک الشک فی الإمامة یقع منه مستقبلا و الآن فلیس بواقع فغیر لازم أنه یکون کافرا غیر أنه و إن لم یلزم أن یکون کفرا و لا جاریا مجری تکذیب الإمام و الشک فی صدقه فهو ذنب و خطأ لا ینافیان الإیمان و استحقاق الثواب و لن یلحق الولی بالعدو علی هذا التقدیر لأن العدو فی الحال معتقد فی الإمام ما هو کفر و کبیرة و الولی بخلاف ذلک.

و إنما قلنا إن ما هو کالسبب فی الکفر لا یجب أن یکون کفرا فی الحال أن أحدا لو اعتقد فی القادر منا بقدرة أنه یصح أن یفعل فی غیره من الأجسام مبتدئا کان ذلک خطأ و جهلا لیس بکفر و لا یمتنع أن یکون المعلوم من حال هذا المعتقد أنه لو ظهر نبی یدعو إلی نبوته و جعل معجزة أن یفعل الله تعالی علی یده جسما بحیث لا یصل إلیه أسباب البشر أنه لا یقبله و هذا لا محالة لو علم أنه معجز کان یقبله و ما سبق من اعتقاده فی مقدور العبد کان کالسبب فی هذا و لم یلزم أن یجری مجراه فی الکفر.

فإن قیل إن هذا الجواب أیضا لا یستمر علی أصلکم لأن الصحیح من مذهبکم أن من عرف الله تعالی بصفاته و عرف النبوة و الإمامة و حصل مؤمنا لا یجوز أن یقع منه کفر أصلا فإذا ثبت هذا فکیف یمکنکم أن تجعلوا علة الاستتار عن الولی أن المعلوم من حاله أنه إذا ظهر الإمام فظهر علم معجز شک فیه و لا یعرفه و إن الشک فی ذلک کفر و ذلک ینقض أصلکم الذی صححتموه.

قیل هذا الذی ذکرتموه لیس بصحیح لأن الشک فی المعجز الذی یظهر علی ید الإمام لیس بقادح فی معرفته لعین الإمام علی طریق الجملة و إنما یقدح فی أن ما علم علی طریق الجملة و صحت معرفته هل هو هذا الشخص أم لا و الشک فی هذا لیس بکفر لأنه لو کان کفرا لوجب أن یکون کفرا و إن لم یظهر المعجز فإنه لا محالة قبل ظهور هذا المعجز علی یده شاک فیه و یجوز کونه إماما و کون غیره کذلک و إنما یقدح فی العلم الحاصل له علی طریق الجملة

ص: 199

أن لو شک فی المستقبل فی إمامته علی طریق الجملة و ذلک مما یمنع من وقوعه منه مستقبلا.

و کان المرتضی رحمه الله یقول سؤال المخالف لنا لم لا یظهر الإمام للأولیاء غیر لازم لأنه إن کان غرضه أن لطف الولی غیر حاصل فلا یحصل تکلیفه فإنه لا یتوجه فإن لطف الولی حاصل لأنه إذا علم الولی أن له إماما غائبا یتوقع ظهوره ساعة و یجوز انبساط یده فی کل حال فإن خوفه من تأدیبه حاصل و ینزجر لمکانه عن المقبحات و یفعل کثیرا من الواجبات فیکون حال غیبته کحال کونه فی بلد آخر بل ربما کان فی حال الاستتار أبلغ لأنه مع غیبته یجوز أن یکون معه فی بلده و فی جواره و یشاهده من حیث لا یعرفه و لا یقف علی أخباره و إذا کان فی بلد آخر ربما خفی علیه خبره فصار حال الغیبة الانزجار حاصلا عن القبیح علی ما قلناه و إذا لم یکن قد فاتهم اللطف جاز استتاره عنهم و إن سلم أنه یحصل ما هو لطف لهم و مع ذلک یقال لم لا یظهر لهم قلنا ذلک غیر واجب علی کل حال فسقط السؤال من أصله.

علی أن لطفهم بمکانه حاصل من وجه آخر و هو أن بمکانه یثقون جمیع الشرع إلیهم و لولاه لما وثقوا بذلک و جوزوا أن یخفی علیهم کثیر من الشرع و ینقطع دونهم و إذا علموا وجوده فی الجملة أمنوا جمیع ذلک فکان اللطف بمکانه حاصلا من هذا الوجه أیضا.

و قد ذکرنا فیما تقدم أن ستر ولادة صاحب الزمان لیس بخارق العادات إذ جری أمثال ذلک فیما تقدم من أخبار الملوک و قد ذکره العلماء من الفرس و من روی أخبار الدولیین من ذلک ما هو مشهور کقصة کیخسرو و ما کان من ستر أمه حملها و إخفاء ولادتها و أمه بنت ولد أفراسیاب ملک الترک و کان جده کیقاوس أراد قتل ولده فسترته أمه إلی أن ولدته و کان من قصته ما هو مشهور فی کتب التواریخ ذکره الطبری. و قد نطق القرآن بقصة إبراهیم و أن أمه ولدته خفیا و غیبته فی المغارة

ص: 200

حتی بلغ و کان من أمره ما کان و ما کان من قصة موسی علیه السلام و أن أمه ألقته فی البحر خوفا علیه و إشفاقا من فرعون علیه و ذلک مشهور نطق به القرآن و مثل ذلک قصة صاحب الزمان سواء فکیف یقال إن هذا خارج عن العادات.

و من الناس من یکون له ولد من جاریة یستترها من زوجته برهة من الزمان حتی إذا حضرته الوفاة أقر به و فی الناس من یستتر أمر ولده خوفا من أهله أن یقتلوه طمعا فی میراثه قد جرت العادات بذلک فلا ینبغی أن یتعجب من مثله فی صاحب الزمان و قد شاهدنا من هذا الجنس کثیرا و سمعنا منه غیر قلیل فلا نطول بذکره لأنه معلوم بالعادات و کم وجدنا من ثبت نسبه بعد موت أبیه بدهر طویل و لم یکن أحد یعرفه إذا شهد بنسبه رجلان مسلمان و یکون أشهدهما علی نفسه سرا عن أهله و خوفا من زوجته و أهله فوصی به فشهدا بعد موته أو شهدا بعقده علی امرأة عقدا صحیحا فجاءت بولد یمکن أن یکون منه فوجب بحکم الشرع إلحاقه به و الخبر بولادة ابن الحسن وارد من جهات أکثر مما یثبت الأنساب فی الشرع و نحن نذکر طرفا من ذلک فیما بعد إن شاء الله تعالی.

و أما إنکار جعفر بن علی عم صاحب الزمان شهادة الإمامیة بولد لأخیه الحسن بن علی ولد فی حیاته و دفعه بذلک وجوده بعده و أخذه ترکته و حوزه میراثه و ما کان منه فی حمله سلطان الوقت علی حبس جواری الحسن و استبذالهن بالاستبراء من الحمل لیتأکد نفیه لولد أخیه و إباحته دماء شیعته بدعواهم خلفا له بعده کان أحق بمقامه فلیس لشبهة یعتمد علی مثلها أحد من المحصلین لاتفاق الکل علی أن جعفرا لم یکن له عصمة کعصمة الأنبیاء فیمتنع علیه لذلک إنکار حق و دعوی باطل بل الخطاء جائز علیه و الغلط غیر ممتنع منه و قد نطق القرآن بما کان من ولد یعقوب مع أخیهم یوسف و طرحهم إیاه فی الجب و بیعهم إیاه بالثمن البخس و هم أولاد الأنبیاء و فی الناس من یقول کانوا أنبیاء فإذا جاز منهم مثل ذلک مع عظم الخطاء فیه فلم لا یجوز مثله من جعفر بن علی مع ابن أخیه و أن یفعل معه من الجحد طمعا

ص: 201

فی الدنیا و نیلها و هل یمنع من ذلک أحد إلا مکابر معاند.

فإن قیل کیف یجوز أن یکون للحسن بن علی ولد مع إسناده وصیته فی مرضه الذی توفی فیه إلی والدته المسماة بحدیث المکناة بأم الحسن بوقوفه و صدقاته و أسند النظر إلیها فی ذلک و لو کان له ولد لذکره فی الوصیة.

قیل إنما فعل ذلک قصدا إلی تمام ما کان غرضه فی إخفاء ولادته و ستر حاله عن سلطان الوقت و لو ذکر ولده أو أسند وصیته إلیه لناقض غرضه خاصة و هو احتاج إلی الإشهاد علیها وجوه الدولة و أسباب السلطان و شهود القضاة لیتحرس بذلک وقوفه و یتحفظ صدقاته و یتم به الستر علی ولده بإهمال ذکره و حراسة مهجته بترک التنبیه علی وجوده و من ظن أن ذلک دلیل علی بطلان دعوی الإمامیة فی وجود ولد للحسن علیه السلام کان بعیدا من معرفة العادات و قد فعل نظیر ذلک الصادق جعفر بن محمد علیه السلام حین أسند وصیته إلی خمسة نفر أولهم المنصور إذ کان سلطان الوقت و لم یفرد ابنه موسی علیه السلام بها إبقاء علیه و أشهد معه الربیع و قاضی الوقت و جاریته أم ولده حمیدة البربریة و ختمهم بذکر ابنه موسی بن جعفر علیه السلام لستر أمره و حراسة نفسه و لم یذکر مع ولده موسی

أحدا من أولاده الباقین لعله کان فیهم من یدعی مقامه بعده و یتعلق بإدخاله فی وصیته و لو لم یکن موسی ظاهرا مشهورا فی أولاده معروف المکان منه و صحة نسبه و اشتهار فضله و علمه و کان مستورا لما ذکره فی وصیته و لاقتصر علی ذکر غیره کما فعل الحسن بن علی والد صاحب الزمان.

فإن قیل قولکم إنه منذ ولد صاحب الزمان إلی وقتنا هذا مع طول المدة لا یعرف أحد مکانه و لا یعلم مستقره و لا یأتی بخبره من یوثق بقوله خارج عن العادة لأن کل من اتفق له الاستتار عن ظالم لخوف منه علی نفسه أو لغیر ذلک من الأغراض یکون مدة استتاره قریبة و لا یبلغ عشرین سنة و لا یخفی أیضا عن الکل فی مدة استتاره مکانه و لا بد من أن یعرف فیه بعض أولیائه و أهله

ص: 202

مکانه أو یخبر بلقائه و قولکم بخلاف ذلک.

قلنا لیس الأمر علی ما قلتم لأن الإمامیة تقول إن جماعة من أصحاب أبی محمد الحسن بن علی علیه السلام قد شاهدوا وجوده فی حیاته و کانوا أصحابه و خاصته بعد وفاته و الوسائط بینه و بین شیعته معروفون بما ذکرناهم فیما بعد ینقلون إلی شیعته معالم الدین و یخرجون إلیهم أجوبته فی مسائلهم فیه و یقبضون منهم حقوقه و هم جماعة کان الحسن بن علی علیه السلام عدلهم فی حیاته و اختصهم أمناء له فی وقته و جعل إلیهم النظر فی أملاکه و القیام بأموره بأسمائهم و أنسابهم و أعیانهم کأبی عمرو عثمان بن سعید السمان و ابنه أبی جعفر محمد بن عثمان بن سعید و غیرهم ممن سنذکر أخبارهم فیما بعد إن شاء الله و کانوا أهل عقل و أمانة و ثقة ظاهرة و درایة و فهم و تحصیل و نباهة کانوا معظمین عند سلطان الوقت لعظم أقدارهم و جلالة محلهم مکرمین لظاهر أمانتهم و اشتهار عدالتهم حتی إنه یدفع عنهم ما یضیفه إلیهم خصومهم و هذا یسقط قولکم إن صاحبکم لم یره أحد و دعواهم خلافه.

فأما بعد انقراض أصحاب أبیه فقد کان مدة من الزمان أخباره واصلة من جهة السفراء الذین بینه و بین شیعته و یوثق بقولهم و یرجع إلیهم لدینهم و أمانتهم و ما اختصوا به من الدین و النزاهة و ربما ذکرنا طرفا من أخبارهم فیما بعد.

و قد سبق الخبر عن آبائه علیهم السلام بأن القائم له غیبتان أخراهما أطول من الأولی فالأولی یعرف فیها خبره و الأخری لا یعرف فیها خبره فجاء ذلک موافقا لهذه الأخبار فکان ذلک دلیلا ینضاف إلی ما ذکرناه و سنوضح عن هذه الطریقة فیما بعد إن شاء الله تعالی.

فأما خروج ذلک عن العادات فلیس الأمر علی ما قالوه و لو صح لجاز أن ینقض الله تعالی العادة فی ستر شخص و یخفی أمره لضرب من المصلحة و حسن التدبیر لما یعرض من المانع من ظهوره.

و هذا الخضر علیه السلام موجود قبل زماننا من عهد موسی علیه السلام عند أکثر الأمة

ص: 203

و إلی وقتنا هذا باتفاق أهل السیر لا یعرف مستقره و لا یعرف أحد له أصحابا إلا ما جاء به القرآن من قصته مع موسی و ما یذکره بعض الناس أنه یظهر أحیانا و یظن من یراه أنه بعض الزهاد فإذا فارق مکانه توهمه المسمی بالخضر و لم یکن عرفه بعینه فی الحال و لا ظنه فیها بل اعتقد أنه بعض أهل الزمان.

و قد کان من غیبة موسی بن عمران عن وطنه و هربه من فرعون و رهطه ما نطق به القرآن و لم یظفر به أحد مدة من الزمان و لا عرفه بعینه حتی بعثه الله نبیا و دعا إلیه فعرفه الولی و العدو.

و کان من قصة یوسف بن یعقوب ما جاء به سورة فی القرآن و تضمنت استتار خبره عن أبیه و هو نبی الله یأتیه الوحی صباحا و مساء یخفی علیه خبر ولده و عن ولده أیضا حتی إنهم کانوا یدخلون علیه و یعاملونه و لا یعرفونه و حتی مضت علی ذلک السنون و الأزمان ثم کشف الله أمره و ظهر خبره و جمع بینه و بین أبیه و إخوته و إن لم یکن ذلک فی عادتنا الیوم و لا سمعنا بمثله.

و کان من قصة یونس بن متی نبی الله مع قومه و فراره منهم حین تطاول خلافهم له و استخفافهم بجفوته و غیبته عنهم و عن کل أحد حتی لم یعلم أحد من الخلق مستقره و ستره الله فی جوف السمکة و أمسک علیه رمقه لضرب من المصلحة إلی أن انقضت تلک المدة و رده الله إلی قومه و جمع بینهم و بینه و هذا أیضا خارج عن عادتنا و بعید من تعارفنا و قد نطق به القرآن و أجمع علیه أهل الإسلام.

و مثل ما حکیناه أیضا قصة أصحاب الکهف و قد نطق بها القرآن و تضمن شرح حالهم و استتارهم عن قومهم فرارا بدینهم و لو لا ما نطق القرآن به لکان مخالفونا یجحدونه دفعا لغیبة صاحب الزمان و إلحاقهم به لکن أخبر الله تعالی أنهم بقوا ثلاثمائة سنة مثل ذلک مستترین خائفین ثم أحیاهم الله فعادوا إلی قومهم و قصتهم مشهورة فی ذلک.

و قد کان من أمر صاحب الحمار الذی نزل بقصته القرآن و أهل الکتاب یزعمون أنه کان نبیا فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ و بقی طعامه و شرابه لم یتغیر و کان

ص: 204

ذلک خارقا للعادة و إذا کان ما ذکرناه معروفا کائنا کیف یمکن مع ذلک إنکار غیبة صاحب الزمان.

اللهم إلا أن یکون المخالف دهریا معطلا ینکر جمیع ذلک و یحیله فلا نکلم معه فی الغیبة بل ینتقل معه إلی الکلام فی أصل التوحید و أن ذلک مقدور و إنما نکلم فی ذلک من أقر بالإسلام و جوز ذلک مقدورا لله فنبین لهم نظائره فی العادات.

و أمثال ما قلناه کثیرة مما رواه أصحاب السیر و التواریخ من ملوک فرس و غیبتهم عن أصحابهم مدة لا یعرفون خبره ثم عودهم و ظهورهم لضرب من التدبیر و إن لم ینطق به القرآن فهو مذکور فی التواریخ و کذلک جماعة من حکماء الروم و الهند قد کانت لهم غیبات و أحوال خارجة عن العادات لا نذکرها لأن المخالف ربما جحدها علی عادتهم جحد الأخبار و هو مذکور فی التواریخ.

فإن قیل ادعاؤکم طول عمر صاحبکم أمر خارق للعادات مع بقائه علی قولکم کامل العقل تام القوة و الشباب لأنه علی قولکم له فی هذا الوقت الذی هو سنة سبع و أربعین و أربعمائة مائة و إحدی و تسعون سنة لأن مولده علی قولکم سنة ست و خمسین و مائتین و لم تجر العادة بأن یبقی أحد من البشر هذه المدة فکیف انتقضت العادة فیه و لا یجوز انتقاضها إلا علی ید الأنبیاء.

قلنا الجواب عن ذلک من وجهین أحدهما أن لا نسلم أن ذلک خارق لجمیع العادات بل العادات فیما تقدم قد جرت بمثلها و أکثر من ذلک و قد ذکرنا بعضها کقصة الخضر علیه السلام و قصة أصحاب الکهف و غیر ذلک و قد أخبر الله عن نوح علیه السلام أنه لبث فی قومه ألف سنة إلا خمسین عاما و أصحاب السیر یقولون إنه عاش أکثر من ذلک و إنما دعا قومه إلی الله هذه المدة المذکورة بعد أن مضت علیه ستون من عمره و روی أصحاب الأخبار أن سلمان الفارسی لقی عیسی ابن مریم و بقی إلی زمان نبینا صلی الله علیه و آله و خبره مشهور و أخبار المعمرین من العجم و العرب معروفة مذکورة فی الکتب و التواریخ و روی أصحاب الحدیث أن الدجال

ص: 205

موجود و أنه کان فی عصر النبی صلی الله علیه و آله و أنه باق إلی الوقت الذی یخرج فیه و هو عدو الله فإذا جاز ذلک فی عدو الله لضرب من المصلحة فکیف لا یجوز مثله فی ولی الله إن هذا من العناد.

أقول:

ثم ذکر رحمه الله أخبار المعمرین علی ما سنذکره ثم قال إن کان المخالف لنا فی ذلک من یحیل ذلک من المنجمین و أصحاب الطبائع فالکلام لهم فی أصل هذه المسألة فإن العالم مصنوع و له صانع أجری العادة بقصر الأعمار و طولها و إنه قادر علی إطالتها و علی إفنائها فإذا بین ذلک سهل الکلام.

و إن کان المخالف فی ذلک من یسلم ذلک غیر أنه یقول هذا خارج عن العادات فقد بینا أنه لیس بخارج عن جمیع العادات و متی قالوا خارج عن عاداتنا قلنا و ما المانع منه.

فإن قیل ذلک لا یجوز إلا فی زمن الأنبیاء قلنا نحن ننازع فی ذلک و عندنا یجوز خرق العادات علی ید الأنبیاء و الأئمة و الصالحین و أکثر أصحاب الحدیث یجوزون ذلک و کثیر من المعتزلة و الحشویة و إن سموا ذلک کرامات کان ذلک خلافا فی عبارة و قد دللنا علی جواز ذلک فی کتبنا و بینا أن المعجز إنما یدل علی صدق من یظهر علی یده ثم نعلمه نبیا أو إماما أو صالحا بقوله و کلما یذکرونه من شبههم قد بینا الوجه فیه فی کتبنا لا نطول بذکره هاهنا.

فأما ما یعرض من الهرم بامتداد الزمان و علو السن و تناقض بنیة الإنسان فلیس مما لا بد منه و إنما أجری الله العادة بأن یفعل ذلک عند تطاول الزمان و لا إیجاب هناک و هو تعالی قادر أن لا یفعل ما أجری العادة بفعله و إذا ثبتت هذه الجملة ثبت أن تطاول الأعمار ممکن غیر مستحیل و قد ذکرنا فیما تقدم عن جماعة أنهم لم یتغیروا مع تطاول أعمارهم و علو سنهم و کیف ینکر ذلک من یقر بأن الله تعالی یخلد المؤمنین فی الجنة شبانا لا یبلون و إنما یمکن أن ینازع فی ذلک من یجحد ذلک و یسنده إلی الطبیعة و تأثیر الکواکب الذی قد دل الدلیل علی بطلان قولهم باتفاق منا و من خالفنا فی هذه المسألة من أهل الشرع فسقطت

ص: 206

الشبهة من کل وجه.

دلیل آخر و مما یدل علی إمامة صاحب الزمان و صحة غیبته ما رواه الطائفتان المختلفان و الفرقتان المتباینتان العامة و الإمامیة أن الأئمة بعد النبی صلی الله علیه و آله اثنا عشر لا یزیدون و لا ینقصون و إذا ثبت ذلک فکل من قال بذلک قطع علی الأئمة الاثنی عشر الذین نذهب إلی إمامتهم و علی وجود ابن الحسن و صحة غیبته لأن من خالفهم فی شی ء من ذلک لا یقصر الإمامة علی هذا العدد بل یجوز الزیادة علیها و إذا ثبت بالأخبار التی نذکرها هذا العدد المخصوص ثبت ما أردناه أقول ثم أورد رحمه الله من طرق الفریقین بعض ما أوردناه فی باب النصوص علی الاثنی عشر علیهم السلام.

ثم قال رحمه الله:

فإن قیل دلوا أولا علی صحة هذه الأخبار فإنها أخبار آحاد لا یعول علیها فیما طریقه العلم و هذه مسألة علمیة ثم دلوا علی أن المعنی بها من تذهبون إلی إمامته فإن الأخبار التی رویتموها عن مخالفیکم و أکثر ما رویتموها من جهة الخاصة إذا سلمت فلیس فیها صحة ما تذهبون إلیه لأنها تتضمن غیر ذلک فمن أین لکم أن أئمتکم هم المرادون بها دون غیرهم.

قلنا أما الذی یدل علی صحتها فإن الشیعة الإمامیة یروونها علی وجه التواتر خلفا عن سلف و طریقة تصحیح ذلک موجود فی کتب الإمامیة فی النصوص علی أمیر المؤمنین علیه السلام و الطریقة واحدة.

و أیضا فإن نقل الطائفتین المختلفین المتباینتین فی الاعتقاد یدل علی صحة ما قد اتفقوا علی نقله لأن العادة جاریة أن کل من اعتقد مذهبا و کان طریق إلی صحة ذلک النقل فإن دواعیه تتوفر إلی نقله و تتوفر دواعی من خالفه إلی إبطال ما نقله أو الطعن علیه و الإنکار لروایته بذلک جرت العادات فی مدائح الرجال و ذمهم و تعظیمهم و النقص منهم و متی رأینا الفرقة المخالفة لهذه الفرقة قد نقلت مثل نقلها و لم یتعرض للطعن علی نقله و لم ینکر متضمن الخبر دل

ص: 207

ذلک علی أن الله تعالی قد تولی نقله و سخرهم لروایته و ذلک دلیل علی صحة ما تضمنه الخبر.

و أما الدلیل علی أن المراد بالأخبار و المعنی بها أئمتنا علیهم السلام فهو أنه إذا ثبت بهذه الأخبار أن الأئمة محصورة فی الاثنی عشر إماما و أنهم لا یزیدون و لا ینقصون ثبت ما ذهبنا إلیه لأن الأمة بین قائلین قائل یعتبر العدد الذی ذکرناه فهو یقول إن المراد بها من نذهب إلی إمامته و من خالف فی إمامتهم لا یعتبر هذا العدد فالقول مع اعتبار العدد أن المراد غیرهم خروج عن الإجماع و ما أدی إلی ذلک وجب القول بفساده.

و یدل أیضا علی إمامة ابن الحسن علیه السلام و صحة غیبته ما ظهر و انتشر من الأخبار الشائعة الذائعة عن آبائه علیهم السلام قبل هذه الأوقات بزمان طویل من أن لصاحب هذا الأمر غیبة و صفة غیبته و ما یجری فیها من الاختلاف و یحدث فیها من الحوادث و أنه یکون له غیبتان إحداهما أطول من الأخری و أن الأولی یعرف فیها أخباره و الثانیة لا یعرف فیها أخباره فوافق ذلک علی ما تضمنته الأخبار و لو لا صحتها و صحة إمامته لما وافق ذلک لأن ذلک لا یکون إلا بإعلام الله علی لسان نبیه و هذه أیضا طریقة اعتمدها الشیوخ قدیما.

و نحن نذکر من الأخبار التی تضمن ذلک طرفا لیعلم صحة ما قلناه لأن استیفاء جمیع ما روی فی هذا المعنی یطول و هو موجود فی کتب الأخبار من أراده وقف علیه من هناک.

أقول:

ثم نقل الأخبار التی نقلنا عنه رحمه الله فی الأبواب السابقة و اللاحقة ثم قال.

فإن قیل هذه کلها أخبار آحاد لا یعول علی مثلها فی هذه المسألة لأنها مسألة علمیة قلنا موضع الاستدلال من هذه الأخبار ما تضمنه الخبر بالشی ء قبل کونه فکان کما تضمنه فکان ذلک دلالة علی صحة ما ذهبنا إلیه من إمامة ابن الحسن لأن العلم بما یکون لا یحصل إلا من جهة علام الغیوب فلو لم یرد إلا خبر واحد

ص: 208

و وافق مخبره ما تضمنه الخبر لکان ذلک کافیا و لذلک کان ما تضمنه القرآن من الخبر بالشی ء قبل کونه دلیلا علی صدق النبی صلی الله علیه و آله و أن القرآن من قبل الله تعالی و إن کانت المواضع التی تضمن ذلک محصورة و مع ذلک مسموعة من مخبر واحد لکن دل علی صدقه من الجهة التی قلناها علی أن الأخبار متواتر بها لفظا و معنی.

فأما اللفظ فإن الشیعة تواترت بکل خبر منه و المعنی أن کثرة الأخبار و اختلاف جهاتها و تباین طرقها و تباعد رواتها تدل علی صحتها لأنه لا یجوز أن یکون کلها باطلة و لذلک یستدل فی مواضع کثیرة علی معجزات النبی صلی الله علیه و آله التی هی سوی القرآن و أمور کثیرة فی الشرع یتواتر و إن کان کل لفظ منه منقولا من جهة الآحاد و ذلک معتمد عند من خالفنا فی هذه المسألة فلا ینبغی أن یترکوه و ینسوه إذا جئنا إلی الکلام فی الإمامة و العصبیة لا ینبغی أن ینتهی بالإنسان إلی حد یجحد الأمور المعلومة.

و هذا الذی ذکرناه معتبر فی مدائح الرجال و فضائلهم و لذلک استدل علی سخاء حاتم و شجاعة عمرو و غیر ذلک بمثل ذلک و إن کان کل واحد مما یروی من عطاء حاتم و وقوف عمرو فی موقف من المواقف من جهة الآحاد و هذا واضح.

و مما یدل أیضا علی إمامة ابن الحسن زائدا علی ما مضی أنه لا خلاف بین الأمة أنه سیخرج فی هذه الأمة مهدی یملأ الأرض قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا و إذا بینا أن ذلک المهدی من ولد الحسین و أفسدنا قول من یدعی ذلک من ولد الحسین سوی ابن الحسن ثبت أن المراد به هو علیه السلام.

أقول:

ثم أورد ما نقلنا عنه سابقا من أخبار الخاصة و العامة فی المهدی علیه السلام ثم قال.

و أما الذی یدل علی أنه یکون من ولد الحسین علیه السلام فالأخبار التی أوردناها فی أن الأئمة اثنا عشر و ذکر تفاصیلهم فهی متضمنة لذلک و لأن کل من اعتبر العدد الذی ذکرناها قال المهدی من ولد الحسین علیه السلام و هو من أشرنا إلیه.

ص: 209

ثم أورد رحمه الله الأخبار فی ذلک علی ما روینا عنه ثم قال.

فإن قیل أ لیس قد خالف جماعة فیهم من قال المهدی من ولد علی علیه السلام فقالوا هو محمد بن الحنفیة و فیهم من قال من السبائیة هو علی علیه السلام لم یمت و فیهم من قال جعفر بن محمد لم یمت و فیهم من قال موسی بن جعفر لم یمت و فیهم من قال الحسن بن علی العسکری علیهما السلام لم یمت و فیهم من قال المهدی هو أخوه محمد بن علی و هو حی باق لم یمت ما الذی یفسد قول هؤلاء.

قلت هذه الأقوال کلها قد أفسدناها بما دللنا علیه من موت من ذهبوا إلی حیاته و بما بینا أن الأئمة اثنا عشر و بما دللنا علی صحة إمامة ابن الحسن من الاعتبار و بما سنذکره من صحة ولادته و ثبوت معجزاته الدالة علی إمامته.

فأما من خالف فی موت أمیر المؤمنین و ذکر أنه حی باق فهو مکابر فإن العلم بموته و قتله أظهر و أشهر من قتل کل أحد و موت کل إنسان و الشک فی ذلک یؤدی إلی الشک فی موت النبی و جمیع أصحابه ثم ما ظهر من وصیته و إخبار النبی صلی الله علیه و آله إیاه أنک تقتل و تخضب لحیتک من رأسک یفسد ذلک أیضا و ذلک أشهر من أن یحتاج أن یروی فیه الأخبار.

و أما وفاة محمد بن علی ابن الحنفیة و بطلان قول من ذهب إلی إمامته فقد بینا فیما مضی من الکتاب و علی هذه الطریقة إذا بینا أن المهدی من ولد الحسین علیه السلام بطل قول المخالف فی إمامته علیه السلام.

و أما الناووسیة الذین وقفوا علی جعفر بن محمد علیه السلام فقد بینا أیضا فساد قولهم بما علمناه من موته و اشتهار الأمر فیه و بصحة إمامة ابنه موسی بن جعفر علیه السلام و بما ثبت من إمامة الاثنی عشر علیه السلام و یؤکد ذلک ما ثبت من صحة وصیته إلی من أوصی إلیه و ظهور الحال فی ذلک.

و أما الواقفة الذین وقفوا علی موسی بن جعفر و قالوا هو المهدی فقد أفسدنا أقوالهم بما دللنا علیه من موته و اشتهار الأمر فیه و ثبوت إمامة ابنه الرضا علیه السلام و فی ذلک کفایة لمن أنصف.

ص: 210

و أما المحمدیة الذین قالوا بإمامة محمد بن علی العسکری و إنه حی لم یمت فقولهم باطل لما دللنا به علی إمامة أخیه الحسن بن علی أبی القائم علیه السلام و أیضا فقد مات محمد فی حیاة أبیه علیه السلام موتا ظاهرا کما مات أبوه و جده فالمخالف فی ذلک مخالف فی الضرورة.

و أما القائلون بأن الحسن بن علی لم یمت و هو حی باق و هو المهدی فقولهم باطل بما علمنا موته کما علمنا موت من تقدم من آبائه و الطریقة واحدة و الکلام علیهم واحد هذا مع انقراض القائلین به و اندراسهم و لو کانوا محقین لما انقرضوا.

أقول:

و قد أورد لکل ما ذکر أخبارا کثیرة أوردناها مع غیرها فی المجلدات السابقة فی الأبواب التی هی أنسب بها ثم قال.

و أما من قال إن الحسن بن علی علیه السلام یعیش بعد موته و إنه القائم بالأمر و تعلقهم بما

رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ إِنَّمَا سُمِّیَ الْقَائِمَ لِأَنَّهُ یَقُومُ بَعْدَ مَا یَمُوتُ.

فقوله باطل بما دللنا علیه من موته و ادعاؤهم أنه یعیش یحتاج إلی دلیل و لو جاز لهم ذلک لجاز أن تقول الواقفة إن موسی بن جعفر یعیش بعد موته علی أن هذا یؤدی إلی خلو الزمان من إمام بعد موت الحسن إلی حین یحیا و قد دللنا بأدلة عقلیة علی فساد ذلک.

و یدل علی فساد ذلک الأخبار التی مضت فی أنه لو بقیت الأرض بغیر إمام ساعة لساخت.

و قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: اللَّهُمَّ إِنَّکَ لَا تُخْلِی الْأَرْضَ بِغَیْرِ حُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً أَوْ خَائِفاً مَغْمُوراً.

یدل علی ذلک علی أن قوله یقوم بعد ما یموت لو صح الخبر احتمل أن یکون أراد یقوم بعد ما یموت ذکره و یخمل و لا یعرف و هذا جائز فی اللغة و ما دللنا به علی أن الأئمة اثنا عشر یبطل هذا المقال لأنه علیه السلام هو الحادی عشر علی أن القائلین بذلک قد انقرضوا و لله الحمد و لو کان حقا لما انقرض القائلون به.

ص: 211

و أما من ذهب إلی الفترة بعد الحسن بن علی و خلو الزمان من إمام فقولهم باطل بما دللنا علیه من أن الزمان لا یخلو من إمام فی حال من الأحوال بأدلة عقلیة و شرعیة و تعلقهم بالفترات بین الرسل باطل لأن الفترة عبارة عن خلو الزمان من نبی و نحن لا نوجب النبوة فی کل حال و لیس فی ذلک دلالة علی خلو الزمان من إمام علی أن القائلین بذلک قد انقرضوا و لله الحمد فسقط هذا القول أیضا.

و أما القائلون بإمامة جعفر بن علی بعد أخیه فقولهم باطل بما دللنا علیه من أنه یجب أن یکون الإمام معصوما لا یجوز علیه الخطاء و أنه یجب أن یکون أعلم الأمة بالأحکام و جعفر لم یکن معصوما بلا خلاف و ما ظهر من أفعاله التی تنافی العصمة أکثر من أن تحصی لا نطول بذکرها الکتاب و إن عرض فیما بعد ما یقتضی ذکر بعضها ذکرناه و أما کونه عالما فإنه کان خالیا منه فکیف تثبت إمامته علی أن القائلین بهذه المقالة قد انقرضوا أیضا و لله الحمد و المنة.

و أما من قال لا ولد لأبی محمد علیه السلام فقوله یبطل بما دللنا علیه من إمامة الاثنی عشر و سیاقة الأمر فیهم و أما من زعم أن الأمر قد اشتبه علیه فلا یدری هل لأبی محمد علیه السلام ولد أم لا إلا أنهم متمسکون بالأول حتی یصح لهم الآخر فقوله باطل بما دللنا علیه من صحة إمامة ابن الحسن و بما بینا من أن الأئمة اثنا عشر و مع ذلک لا ینبغی التوقف بل یجب القطع علی إمامة ولده و ما قدمناه أیضا من أنه لا یمضی إمام حی حتی یولد له و یری عقبه و ما دللنا علیه من أن الزمان لا یخلو من إمام عقلا و شرعا یفسد هذا القول أیضا.

فأما تمسکهم بما روی تمسکوا بالأول حتی یصح لکم الآخر فهو خبر واحد و مع هذا فقد تأوله سعد بن عبد الله بتأویل قریب قال قوله تمسکوا بالأول حتی یظهر لکم الآخر هو دلیل علی إیجاب الخلف لأنه یقتضی وجوب التمسک بالأول و لا یبحث عن أحوال الآخر إذا کان مستورا غائبا فی تقیة حتی

ص: 212

یأذن الله فی ظهوره و یکون هو الذی یظهر أمره و یشهر نفسه علی أن القائلین بذلک قد انقرضوا و الحمد لله.

و أما من قال بإمامة الحسن و قالوا انقطعت الإمامة کما انقطعت النبوة فقولهم باطل بما دللنا علیه من أن الزمان لا یخلو من إمام عقلا و شرعا و بما بینا من أن الأئمة اثنا عشر و سنبین صحة ولادة القائم بعده فسقط قولهم من کل وجه علی أن هؤلاء قد انقرضوا بحمد الله.

و قد بینا فساد قول الذاهبین إلی إمامة جعفر بن علی من الفطحیة الذین قالوا بإمامة عبد الله بن جعفر لما مات الصادق علیه السلام فلما مات عبد الله و لم یخلف ولدا رجعوا إلی القول بإمامة موسی بن جعفر و من بعده إلی الحسن بن علی فلما مات الحسن قالوا بإمامة جعفر و قول هؤلاء یبطل بوجوه أفسدناها و لأنه لا خلاف بین الإمامیة أن الإمامة لا تجتمع فی أخوین بعد الحسن و الحسین و قد أوردنا فی ذلک أخبارا کثیرة.

و منها أنه لا خلاف أنه لم یکن معصوما و قد بینا أن من شرط الإمام أن یکون معصوما و ما ظهر من أفعاله ینافی العصمة و

قَدْ رُوِیَ: أَنَّهُ لَمَّا وُلِدَ لِأَبِی الْحَسَنِ جَعْفَرٌ هَنَّئُوهُ بِهِ فَلَمْ یَرَوْا بِهِ سُرُوراً فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ هَوِّنْ عَلَیْکَ أَمْرَهُ سَیُضِلُّ خَلْقاً کَثِیراً.

و ما روی فیه و له من الأفعال و الأقوال الشنیعة أکثر من أن تحصی ننزه کتابنا عن ذلک.

فأما من قال إن للخلف ولدا و أن الأئمة ثلاثة عشر فقولهم یفسد بما دللنا علیه من أن الْائمة علیهم السلام اثنا عشر فهذا القول یجب اطراحه علی أن هذه الفرق کلها قد انقرضت بحمد الله و لم یبق قائل بقولها و ذلک دلیل علی بطلان هذه الأقاویل انتهی کلامه قدس الله روحه.

و أقول تحقیقاته رحمه الله فی هذا المبحث یحتاج إلی تفصیل و تبیین و إتمام و نقض و إبرام لیس کتابنا محل تحقیق أمثال ذلک و إنما أوردنا کلامه رحمه الله لأنه کان داخلا فیما اشتمل علیه أصولنا التی أخذنا منها و محل تحقیق تلک المباحث

ص: 213

من جهة الدلائل العقلیة الکتب الکلامیة و أما ما یتعلق بکتابنا من الأخبار المتعلقة بها فقد وفینا حقها علی وجه لا یبقی لمنصف بل معاند مجال الشک فیها و لنتکلم فیما التزمه رحمه الله فی ضمن أجوبة اعتراضات المخالف من کون کل من خفی علیه الإمام من الشیعة فی زمان الغیبة فهم مقصرون مذنبون فنقول.

یلزم علیه أن لا یکون أحد من الفرقة المحقة الناجیة فی زمان الغیبة موصوفا بالعدالة لأن هذا الذنب الذی صار مانعا لظهوره علیه السلام من جهتهم إما کبیرة أو صغیرة أصروا علیها و علی التقدیرین ینافی العدالة فکیف کان یحکم بعدالة الرواة و الأئمة فی الجماعات و کیف کان یقبل قولهم فی الشهادات مع أنا نعلم ضرورة أن کل عصر من الأعصار مشتمل علی جماعة من الأخیار لا یتوقفون

مع خروجه علیه السلام و ظهور أدنی معجز منه فی الإقرار بإمامته و طاعته و أیضا فلا شک فی أن فی کثیر من الأعصار الماضیة کان الأنبیاء و الأوصیاء محبوسین ممنوعین عن وصول الخلق إلیهم و کان معلوما من حال المقرین أنهم لم یکونوا مقصرین فی ذلک بل نقول لما اختفی الرسول صلی الله علیه و آله فی الغار کان ظهوره لأمیر المؤمنین صلوات الله علیه و کونه معه لطفا له و لا یمکن إسناد التقصیر إلیه فالحق فی الجواب أن اللطف إنما یکون شرطا للتکلیف إذا لم یکن مشتملا علی مفسدة فإنا نعلم أنه تعالی إذا أظهر علامة مشیته عند ارتکاب المعاصی علی المذنبین کان یسود وجوههم مثلا فهو أقرب إلی طاعتهم و أبعد عن معصیتهم لکن لاشتماله علی کثیر من المفاسد لم یفعله فیمکن أن یکون ظهوره علیه السلام مشتملا علی مفسدة عظیمة للمقرین یوجب استئصالهم و اجتیاحهم فظهوره علیه السلام مع تلک الحال لیس لطفا لهم و ما ذکره رحمه الله من أن التکلیف مع فقد اللطف کالتکلیف مع فقد الإله فمع تسلیمه إنما یتم إذا کان لطفا و ارتفعت المفاسد المانعة عن کونه لطفا.

و حاصل الکلام أن بعد ما ثبت من الحسن و القبح العقلیین و أن العقل یحکم بأن اللطف علی الله تعالی واجب و أن وجود الإمام لطف باتفاق جمیع العقلاء علی أن المصلحة فی وجود رئیس یدعو إلی الصلاح و یمنع عن الفساد و

ص: 214

أن وجوده أصلح للعباد و أقرب إلی طاعتهم و أنه لا بد أن یکون معصوما و أن العصمة لا تعلم إلا من جهته تعالی و أن الإجماع واقع علی عدم عصمة غیر صاحب الزمان علیه السلام یثبت وجوده.

و أما غیبته عن المخالفین فظاهر أنه مستند إلی تقصیرهم و أما عن المقرین فیمکن أن یکون بعضهم مقصرین و بعضهم مع عدم تقصیرهم ممنوعین من بعض الفوائد التی تترتب علی ظهوره علیه السلام لمفسدة لهم فی ذلک ینشأ من المخالفین أو لمصلحة لهم فی غیبته بأن یؤمنوا به مع خفاء الأمر و ظهور الشبه و شدة المشقة فیکونوا أعظم ثوابا مع أن إیصال الإمام فوائده و هدایاته لا یتوقف علی ظهوره بحیث یعرفونه فیمکن أن یصل منه علیه السلام إلی أکثر الشیعة ألطاف کثیرة لا یعرفونه کما سیأتی عنه علیه السلام أنه فی غیبته کالشمس تحت السحاب علی أن فی غیبات الأنبیاء دلیلا بینا علی أن فی هذا النوع من وجود الحجة مصلحة و إلا لم یصدر منه تعالی.

و أما الاعتراضات الموردة علی کل من تلک المقدمات و أجوبتها فموکول إلی مظانه.

**[ترجمه]شیخ الطائفه در کتاب غیبت می فرماید: سخن ما در اثبات غیبت حضرت امام زمان علیه السّلام به دو طریق است: نخست اینکه می گوییم: چون ثابت شده که امام در هر حال باید وجود داشته باشد و مردم هم که معصوم نیستند، نمی توانند در هیچ زمانی از وجود رئیسی (که امور دنیا و آخرت آنها را اصلاح کند) بی نیاز باشند، و این رئیس نیز حتما باید معصوم باشد، علی هذا این رئیس یا آشکار و در دسترس مردم است و یا غایب و از نظرها پنهان، زیرا می دانیم کسانی که مردم آنها را امام می دانند (مانند خلفا که اهل سنت آنها را اولو الامر و امام و جانشین پیغمبر می دانند) یقین به عصمت آنها نداریم، بلکه ظاهر افعال و احوال آنها، منافی عصمت است، پس به یقین خواهیم دانست که امام معصوم، غایب و از نظرها پنهان است.

و چون قطع داریم که عقیده فرقه های کیسانیه و ناووسیه و فطحیه و واقفیه و غیرهم نسبت به شخصی که او را امام غایب می دانند باطل است، یقین حاصل می کنیم که امامت فرزند امام حسن عسکری علیهماالسّلام

و غیبت و ولادت آن حضرت صحیح است. و با ثبوت این موضوع، دیگر برای اثبات ولادت و علت غیبتش محتاج بحث وگفتگوی بیشتر نیستیم مضافا به این که می دانیم نقطه حقی در میان امت اسلام هست و جایز نیست که از میان آنها خارج باشد .

طریق دوم اینکه: می گوییم گفتگو درباره غیبت فرزند امام حسن عسکری علیه السّلام، متفرع بر ثبوت امامت آن حضرت است. پس اگر مخالف ما تسلیم عقیده ما شود و با قبول امامت حضرت، از علت غیبتش پرسش کند، باید پاسخ آن را از خود او خواست و اگر امامت آن حضرت را نمی پذیرد، پرسش وی از علت غیبت بی مورد خواهد بود. هر گاه درباره ثبوت امامت آن سرور با ما گفتگو کنند، خواهیم گفت که: در جای خود با دلیل های قانع کننده ثابت شده که واجب است در همه احوال و اعصار، امام در میان مردمی که معصوم نیستند و مکلف به تکالیف شرعی هستند وجود داشته باشد، و نیز ثابت شده که یکی از شرایط امام، قطعی بودن عصمت اوست و گفتیم که حق از میان امت اسلام بیرون نمی رود.

بعد از ذکر این مقدمات، می گوییم که مسلمانان در اعتقاد به وجود امام، به چند گروه تقسیم می شوند: گروهی عقیده دارند که امامی در میان مردم وجود ندارد. ولی به نظر ما دلیلی که لزوم وجود امام را در هر حال و زمانی ثابت می کرد، این عقیده را فاسد می گرداند.

دسته دیگر کسانی را امام می دانند که عصمت آنها قطعی نیست. این عقیده نیز با اعتقاد ما که گفتیم باید قطع به عصمت امام داشته باشیم، باطل می شود. مضافا به اینکه کردار ظاهری و احوال امام آنها نیز با مقام عصمت منافات دارد. پس گفتگو درباره موضوعی که ما بالبداهه علم به خلاف آن داریم، بی مورد است.

دسته دیگر کیسانیه هستند که معتقد به امامت محمد بن الحنفیه هستند. ناووسیه نیز عقیده دارند که امام جعفر صادق علیه السّلام رحلت نکرده و (امام آخرالزمان اوست). فرقه واقفیه هم بعد از حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام، کسی را امام نمی دانند و می گویند: آن حضرت نمرده است.

چنان که خواهیم گفت به چند دلیل اعتقاد همه آنها باطل است.

پس دو طریقی را که در اثبات غیبت امام زمان عجّل اللَّه فرجه برگزیدیم، مبتنی بر این است که اعتقاد این فرقه ها را رد کنیم و هم محتاج به سه اصلی است که بیان داشتیم. یعنی: لزوم وجود رئیس و یقین داشتن به عصمت امام، و اینکه حق از میان امت اسلام بیرون نیست.

اکنون به طور اختصار سه اصل و قاعده مزبور را مورد بحث و استدلال قرار می دهیم: ما بحث مفصل آن را در کتاب هایی که درباره اثبات امامت نوشته ایم، کرده ایم. در این کتاب فقط به مطالبی می پردازیم که اختصاص به غیبت حضرت ولی عصر علیه السّلام داشته باشد. خداوند منان ما را در نیل به این مقصود موفق بدارد. پس می گوییم:

دلیل بر اثبات وجوب ریاست عالی دینی

اصل اول: یکی از واجبات عقلی این است که ریاست دینی از جانب خداوند بر بندگان لطفی است الهی، همان طور که معرفت بر هر مکلفی واجب است، ریاست دینی نیز واجب است. زیرا ما بالعیان می بینیم که هر گاه مردم از وجود رئیس با مهابتی که دشمنان را عقب زند و جنایتکاران را ادب کند و دست افراد متقلب را کوتاه گرداند و شرّ اقویا را از سر ضعفا برطرف کند بی نصیب بمانند، در اجتماع فساد پدید می آید، نیرنگ ها شایع می شود، فساد اخلاق افزون می گردد و اصلاحات تقلیل می یابد. ولی اگر رئیس متصف به اوصاف مذکوره در میان مردم باشد، درست کار به عکس خواهد بود، یعنی احتیاجات آنها به صلاح می انجامد و در زندگی آنان گشایش روی می دهد و فساد و تباهی تقلیل می یابد، چنان که بر خردمندان پوشیده نیست. این از بدیهیات است و کسی که آن را انکار کند، شایسته گفتگو نیست.

هر اشکالی که بر این مطلب (وجوب ریاست عالی دینی در میان خلق) وارد کرده اند، ما در کتاب «تلخیص الشافی» و «شرح الجمل» پاسخ گفته ایم و دیگر در اینجا به تفصیل آن نمی پردازیم .

گفتار یکی از علمای اهل تسنن

یکی از دانشمندان متأخر اهل سنّت، در این باره سخنی دارد که بر گفتار سیّد مرتضی در باب غیبت، اعتراض کرده و نزد مردم بی اطلاع چنین وانمود کرده که گفتار سیّد مرتضی را رد کرده و بر وی غلبه یافته است! این مرد می گوید: ما با سه دلیل اعتقاد به غیبت را رد می کنیم:

اول آنکه فرقه امامیه درباره غیبت یا اعتقاد به غیبت، باید جهت قبحی را ملتزم شوند و بر آنهاست که ثابت کنند در غیبت و اعتقاد به آن قبحی متصور نیست.

چه اگر قبحی در آن به ثبوت رسد، غیبت امام آنها قبیحی خواهد بود، هر چند ثابت شود که از جهتی حسن هم دارد. چنان که ما (اهل سنت) عقیده داریم که «تکلیف ما لا یطاق» (تکلیفی که از عهده انسان خارج است) قبیح است، ولی ممکن است از لحاظی دارای جهت حسن بوده و برای دیگری لطف باشد.

دوم اینکه اعتقاد به غیبت، با اعتقاد به لزوم وجود امام در هر زمان مناقض است. زیرا اجتناب مردم از ارتکاب افعال قبیح، به واسطه رئیس با هیبت و اختیارداری که به عقیده شیعه وجودش لطفی واجب است و قبیح بودن تکلیف در صورت نبودن او، اعتقاد به غیبت را نقض می کند. چه به عقیده ما اهل تسنن در زمان غیبت، چنین رئیسی را داریم که از ارتکاب قبایح دور و برکنار باشیم و لازم هم نیست که این رئیس غایب و با فقدان وی تکلیف قبیح باشد پس قاعده لطف که دلیل وجوب وجود امام است، هست ولی مدلول آن که وجود امام (در زمان غیبت) باشد، نیست و این خود موجب نقض دلیل است.

سوم اینکه به اعتقاد شما (شیعه) فایده وجود امام این است که مردم را از ارتکاب قبایح برحذر می دارد، در صورتی که این معنی با فرض غایب بودن وی حاصل نمی شود و با این فرض، وجود او بی اثر خواهد بود .

علی هذا چون لازم می آید که وجودش در زمان غیبت موجب دوری مردم از قبایح نباشد، دلیل شما که قاعده لطف است، اقتضا ندارد که در زمان غیبت هم واجب است چنین امامی وجود داشته باشد. پس دلیل شما (شیعه) منتقض می گردد.

زیرا به دلیل مذکور باید امام حاضر و مبسوط الید باشد، و با انبساط ید واجب نیست که غایب

شود، پس دلیل شما (قاعده لطف) شامل وجود امام (غایب ) غیر مبسوط الید نمی شود و امام در حال غیبت، مبسوط الید نیست.

شیخ طوسی رحمة الله علیه در پاسخ او می فرماید:

جواب اعتراض اول او این است: آنچه وی می گوید که لازم می آید ما شیعیان در زمان غیبت ملتزم کار قبیحی شویم، فقط به منظور ترساندن ماست و دلیلی بر این مطلب ندارد. چه اگر دلیل می داشت، لازم بود علت قبح آن را بیان می کرد تا ما هم بدانیم. بنابراین چون علت را ذکر نکرده، ایراد وی متوجه ما نیست.

اگر این ایراد را به طور پرسش بر ما وارد کند، می گوییم: کار قبیح وقتی متصور است که عملی از روی ظلم و بیهودگی و دروغ و فساد و جهل انجام پذیرد و با فرض غیبت امام زمان، هیچ یک از اینها پدید نمی آید و از همین جا خواهیم دانست که غیبت امام، موجب ارتکاب کار قبیح نیست.

اگر گفته شود قبحی که در غیبت متصور است، برطرف نکردن مانع از مکلف است، زیرا بسط ید امام که در حقیقت لطف است و ترس مردم از تأدیب به وسیله او حاصل نیست، این معنی موجب اخلال در لطف مکلف است و به همین جهت قبیح است.

در پاسخ می گوییم: در باب لزوم وجود امام، توضیح دادیم که بسط ید امام و ترس مردم از تأدیب به وسیله او که مکلفین در حال غیبت از دست داده اند، باعث آن خود مردم هستند. زیرا آنها بودند که امام را ترسانیدند و ناگزیر مسأله غیبت پیش آمد و امام تمکن بسط ید و تصرف در امور و شئون مردم را پیدا نکرد. پس باعث این موضوع خود مردم هستند .

این اعتراض مانند این است که بگویند کافری که معرفت به خدا ندارد، تکلیفش قبیح است. زیرا معرفت که لطف است، برای وی تحقق نیافته، پس باید تکلیف او نیز قبیح باشد. جوابی که اهل تسنن به این اشکال داده اند این است که دوری کافر از معرفت خدا، از جانب خود اوست. زیرا خداوند او را به سوی معرفت خود راهنمایی کرده و از رسیدن به آن متمکن فرموده و اگر دنبال نکند و خداشناس نشود، مقصر خود اوست، بنابراین تکلیف وی قبیح نیست. ما نیز همین جواب را به اعتراض خودشان درباره غیبت امام زمان داده و می گوییم: اگر چه مکلف از بسط ید و تصرف امام در امور بندگان محروم مانده، ولی خود وی مرتکب این جریان گردیده است. چه اگر امام تمکن می داشت، آشکار می شد و در تمام کارها تصرف می کرد. بنابراین در حال غیبت نیز لطف وجود امام برای مکلفین هست و تکلیف آنها (که خود باعث از دست دادن و غیبت امام شده اند) قبیح نیست. ما نظیر این بحث را مفصلا در مبحث امامت کرده ایم و اگر در اینجا هم حاجت به بیان پیدا کرد، ذکر می کنیم.

جواب اعتراض دوم: اعتراض دوم معترض، مغالطه است. نمی گوییم وی نفهمیده چه می خواهد بگوید، زیرا شأن او بالاتر از این است. ولی این قدر هست که وی خواسته عمدا حقیقت را پوشیده دارد و آن را طور دیگر جلوه دهد! زیرا وی گمان کرده ما می گوییم در زمان غیبت، دلیل وجود امام (قاعده لطف) است، ولی خود امام نیست. لذا گفته است این دو مطلب با هم متناقض است، در صورتی که ما این را نمی گوییم.

بلکه دلیل ما در زمان حضور امام و غیبت او یکی است و وجود امام در هر دو حالت، لطف است. ما نمی گوییم زمان غیبت از وجود امام خالی است، بلکه به عقیده ما در همان زمان هم چنین رئیسی (امام) موجود است، ولی بسط یدی که مفید به حال مکلفین باشد ندارد. نه اینکه باز نبودن دست امام در کارهای مردم، او را از عنوان لطف بودن خارج می کند. بلکه او همچنان لطفی است الهی و علت عدم حصول این لطف، از جانب خدا نیست، بلکه چنان که گفتیم مردم باعث آن گشته اند. این درست مثل این می ماند که کسی بگوید: چگونه ممکن است معرفة اللَّه لطف باشد با اینکه کافر، خدا را نمی شناسد؟ پس مکلف بودن کافر از طرفی و نداشتن معرفت به خدا از طرف دیگر، دلیل بر این است که معرفة اللَّه لطف نیست. چه اگر لطف باشد، متناقض خواهد بود.

جوابی که ما در اشکال به لطف بودن امام در حال غیبت به آنها می دهیم، درست مانند جوابی است که آنها به این اشکال در این مورد می دهند. چه آنها در پاسخ این اشکال می گویند که لطف کافر، بسته به خداشناسی اوست. اگر او معرفت به خدا ندارد، کوتاهی از جانب خود است که دنبال آن نرفته، علی هذا تکلیف وی قبیح نیست.

ما نیز می گوییم وجود امام در زمان غیبت، برای مکلف لطف است و اگر می بینیم بسط ید ندارد و نمی تواند در امور مردم تصرف کند، تقصیر از ناحیه مردم است. این موضوع را نیز در جای خود به تفصیل بحث کرده ایم.

جواب اعتراض سوم: در پاسخ اشکال سوم می گوییم: این نیز مغالطه است و مقصود بیان حقایق نبوده، وگرنه مطلب روشن تر از این است که بر کسی پوشیده بماند. شیعه نمی گوید: واجب نیست که امام در زمان غیبت، بسط ید نداشته باشد تا شما بگویید که دلیل شیعه، دلالت بر وجوب امام غیر مبسوط الید ندارد، چه وی در زمان غیبت چنین است.

این شخص فقط به گره زدن اقوال به طریقه اهل منطق پرداخته که مقدمات را منقلب و بعضی را بر بعضی دیگر رد می کند و قصد فریفتن و مغالطه دارد، والا موضوع واضح تر از آن است که بر کسی مخفی بماند. آنچه ما مکرر گفته ایم این است که امام چه در زمان حضور و چه در حال غیبت، واجب است متصرف در امور و دارای بسط ید باشد، با این فرق که در زمان حضور چون مردم از وی تمکین کردند، دستش باز بود، ولی در حال غیبت که تمکین نیست، دست او نیز بسته است. و نیز گفتیم که این تقصیر مکلفین است که او را از رسیدگی به امور و باز شدن دستش در کارها مانع شدند و از وی تمکین نکردند. پس این ضرری است که مردم به خود زده اند. چنان که مکرر آن را به معرفة اللَّه که کافر از دست داده است، تشبیه کردیم.

برای توضیح بیشتر می گوییم: ما می دانیم که انتصاب رئیس دینی بعد از پیدایش دین واجب است، زیرا انتصاب وی لطف است، چون او اقدام به اموری می کند که از دیگران ساخته نیست. مع هذا بنا بر مذهب عدلیه که روی سخن با آنهاست، اهل حل و عقد از کسی که صلاحیت این منصب را داشت تمکین نکردند و با این وصف کسی نمی گوید: انتصاب رئیس دینی که از وی تمکین نکرده اند، واجب نیست. جواب ما درباره غیبت امام، همان جوابی است که از تمکین نکردن اهل حل و عقد در انتخاب رئیسی شایسته برای امت داده اند و میان این دو فرق نیست. اختلافی که هست این است که ما می گوییم وجوب نصب امام را از راه عقل دانسته ایم، ولی آنها می گویند از طریق شرع استفاده شده و این، فرقی نیست که نتوان آنها را با هم جمع کرد.

اگر گفته شود: هر چند اهل حل و عقد برای انتخاب کسی که صلاحیت زمامداری امت را داشت تمکین نکردند، ولی خداوند به جای آن، لطف خودش را شامل حال مردم می کند و بدین گونه تکلیف هم ساقط نمی شود. بعضی از بزرگان گفته اند اصلا انتصاب امام برای مصالح دنیوی مردم، شرعا واجب است، بدون این که لطف واجب باشد.

می گوییم: کسی که انتصاب امام را فقط برای مصالح دنیوی می داند، عقیده اش فاسد است، زیرا در این صورت امامت امام واجب نیست. در صورتی که امت اسلام اختلافی در این ندارند که واجب است امامی در میان مردم وجود داشته باشد.

بعلاوه آنچه امام به خاطر آن برگزیده می شود، مانند جهاد و تولیت در کار امرا و قضات و تقسیم اموال و غنایم و اجرای حدود و قصاص، همه از امور دینی است که ترک آنها جایز نیست. بنابراین اگر انتخاب امام فقط برای مصالح دنیوی بود، واجب نمی گشت. پس به همین دلیل گفته معترض، از درجه اعتبار ساقط است.

همچنین کسی که گفته است خداوند به جای امام لطف دیگری به مردم ارزانی می دارد نیز گفته اش باطل است. زیرا اگر چنین می بود، انتصاب امام مطلقا و در همه حال بر خدا واجب نبود. بلکه در آن صورت از باب تخییر بود (که خداوند بین انتصاب امام و یا لطف دیگری به جای او مخیر بود، در صورتی که چنین نیست)، مانند واجبات کفایی (که اگر یک نفر مکلف آن را انجام داد، از دیگری ساقط می شود). نیز اینکه ما عقیده داریم انتصاب امام در هر زمان واجب است، خود دلیل بر رد گفته مخالفین است. به علاوه لازمه گفته آنها این است که بگویند: اگر شخص کافر معرفة اللَّه برایش حاصل نشد، خداوند چیزی را به جای معرفت خود به او خواهد داد و بنابراین تحصیل معرفة اللَّه، هیچ وقت بر او واجب نیست! یا این که بگویند: در مقام حصول معرفة اللَّه، انزجار از ظلم فقط در امر دنیوی است که آن هم تحصیلش واجب نیست و بدین گونه وجوب معرفة اللَّه از کافر ساقط می گردد.

پس اگر گفتند که کافر ناچار از تحصیل معرفة اللَّه است و چیزی جای آن را نمی گیرد، می گوییم: انتصاب امام هم واجب است و چیزی جای آن را نخواهد گرفت! چنان که در کتاب «تلخیص الشافی» بیان کرده ایم.

همچنین اگر گفتند نفرت از کار بد در مقام حصول معرفت، یک امر دینی است، می گوییم: ما نیز همین را در خصوص وجود امام قائل هستیم.

اگر گفته شود: وجود رئیس مطاع و منبسط الید، از سه حالت بیرون نیست: یا انتصاب او بر خداوند واجب است؛ یا بر ما واجب است؛ و یا اینکه بر ما واجب است از وی اطاعت کنیم و دست او را در کارها باز گذاریم و بر خداوند واجب است او را به وجود آورد.

پس اگر بگویید: انتصاب او بر خداوند واجب است، با زمان غیبت وفق نمی دهد، چه که امام در آن حالت بسط ید ندارد. اگر بگویید بر ما واجب است چنین کسی را به وجود آوریم، تکلیف ما لا یطاق است که از عهده ما مخلوقین خارج است. و اگر بگویید اطاعت وی بر ما لازم و ایجاد او بر خداوند واجب است، می گوییم: چه دلیلی بر آن دارید؟ زیرا در آن صورت واجب است چیزی را که برای دیگری لطف است، ما انجام دهیم. مثل این که بر زید واجب باشد دست امام را باز گذارد تا لطف عمرو حاصل گردد. آیا این نقض اصول نیست؟ بعلاوه ما می گوییم: امام منبسط الید و اختیاردار که گفتیم وجودش برای ما لطف است و ما قدرت بر ایجاد او نداریم، معنی ندارد که ما ناگزیر از ایجاد وی باشیم، زیرا این تکلیف ما لا یطاق است، ولی بازگذاردن دست او در تصرف امور و تقویت سلطنت وی، گاهی هم ما توانایی بر آن داریم و هم مقدور خداوند است. پس اگر خداوند به وی بسط ید نداد و دست او را در کارها باز نگذاشت، می دانیم که تقویت و بسط ید او بر ما واجب است، زیرا امام ناچار از این است که منبسط الید باشد تا غرض از تکلیف مخلوق کامل شود.

اگر بسط ید امام از کارهای خداوند می بود، مردم به ستوه می آمدند و میان امام و دشمنانش فاصله می افتاد و او را به وسیله فرشتگان یا چیزی که منجر به سقوط غرض تکلیف و حصول اضطرار شود، تقویت می کرد. بنابراین بر ما واجب است که در هر حال دست او را در امور باز گذاریم و اگر انجام وظیفه نکردیم، ضرری به خود زده ایم.

و این که گفته اند: «در آن صورت بر ما واجب است چیزی را که برای دیگری لطف است، ما انجام دهیم» صحیح نیست، زیرا ما می گوییم: کسی که یاری امام و تقویت سلطنت او بر وی واجب می شود، در این کار برای او مصلحتی است که مختص به او است، هر چند برای دیگری هم نفعی داشته باشد. چنان که اگر مردم گوش به فرمان پیغمبران دادند، هم خودشان از این اطاعت و پیروی سود می برند و هم دیگران از آن منتفع می گردند. به علاوه ما به این شخص مخالف، درباره اهل حل و عقد جواب نقضی داده و می گوییم: چگونه (آنها) خود واجب دانستند امامی انتخاب کنند که مصلحت وجود او عاید همه امت می شود؟ آیا این چیزی جز وجوب کاری بر آنها، به خاطر مصلحتی که به دیگران می رسد، هست؟ هر جوابی که در این مقام می دهند، همان جواب را ما در خصوص اطاعت و تقویت امام بر حق می دهیم.

اعتراضات دیگر و پاسخ آنها: اگر گفته شود: شما که عقیده دارید امام در زمان غیبت واجب است موجود باشد، چرا عدم او را جایز نمی دانید؟ می گوییم: از این جهت وجود او را در زمان غیبت واجب می دانیم که تصرف وی در امور، برای ما لطف است و این هم منوط به وجود و ایجاد اوست که البته در حدود توانایی ما نیست.

پس بر خداوند واجب است که او را موجود گرداند و چنانچه او را ایجاد نکند، موانع تکلیف را از ما برطرف نکرده است. ولی اگر خداوند او را موجود گرداند و ما او را یاری و تمکین نکنیم و بسط ید ندهیم، باعث عدم لطف ما هستیم و تکلیف ما هم از جانب خداوند بجاست و در صورت نخست، اگر خداوند او را ایجاد نکند، خود باعث عدم لطف شده و تکلیف مورد ندارد.

اگر گفته شود: مقصود شما از تمکین امام چیست؟ اگر مقصود این است که نزد وی برویم و او را از نزدیک ببینیم و خدمت کنیم، بدیهی است که این متوقف بر ظهور اوست و ممکن است به شما ایراد کنند که بنابراین لازم است صبر کنید تا امام ظهور کند و مردم یا برخی از آنها بدانند که او کجاست.

و اگر مقصود اطاعت وی و آمادگی برای یاری اوست که هر وقت ظهور کند و با دلایل امامت و معجزات، ما را دعوت کند مهیا باشیم، ممکن است ما اهل سنت هم چنین تمکینی را نسبت به امام داشته باشیم، هر چند امامی وجود نداشته باشد، پس به چه دلیل می گویید تکلیف ما بدون وجود امام کامل نیست؟

می گوییم: آنچه را که می باید در این باب بگوییم، سیّد مرتضی (ره) در کتاب «ذخیره» بیان فرموده و من نیز در کتاب «تلخیص الشافی» ذکر کرده ام و آن این است که: لطف خدا درباره ما که عبارت است از تصرف امام و بسط ید وی کامل نمی شود، مگر با سه چیز: یکی از آن سه چیز متعلق به خداست که ایجاد امام باشد؛ دوم متعلق به خود امام است که باید منصب امامت را اشغال کند و اقدام به امر آن کند؛ سومین چیز به ما تعلق دارد که باید او را یاری و پشتیبانی کنیم و تسلیم فرمان او باشیم. پس اقدام امام به امر امامت، فرع وجود اوست. زیرا تکلیف بر امر معدوم، عقلا قبیح است. پس ایجاد امام به اراده حق، اصل و وجوب قیام وی به امر امامت، فرع آن و وجوب یاری کردن ما از او، فرع این هر دو است، زیرا هنگامی پیروی امام بر ما واجب است که وجود داشته باشد و به امر امامت رسیدگی کند. پس با این تحقیق چگونه از ما انتظار دارند که ملتزم به عدم وجود امام شویم؟

اگر گفته شود: چه فرق است بین اینکه امام غایب باشد یا اصلا وجود نداشته باشد و هر گاه خداوند بداند که ما از وی تمکین خواهیم کرد، او را به وجود آورد؟

می گوییم: از ساحت الهی دور است که تمکین کسی که وجود ندارد را بر ما واجب کند، چه این تکلیف ما لا یطاق و از عهده ما بیرون است که عقلا قبیح و محال است. پس ناچار باید او وجود داشته باشد تا از وی تمکین کنیم.

اگر گفته شود: هر گاه خداوند بداند ما در فلان موقع از وی تمکین می کنیم او را به وجود خواهد آورد، چنان که در مثل چنین موردی هم ظهور می کند.

می گوییم: تمکین از وی و قصد پیروی او در همه اوقات بر ما واجب است. پس تمکین از فرمان او و پیروی او، واجب است در همه احوال برای ما ممکن باشد، وگرنه تکلیف حسنی نخواهد داشت! آنچه این معترض گفته در صورتی درست است که تکلیف بر ما واجب نبود و در تمام احوال مکلف به اطاعت و انقیاد فرمان وی نمی شدیم و تکلیف ما، فقط به ایام ظهور او منحصر بود. در صورتی که این طور نیست (و در همه اوقات و زمان ها، اطاعت و فرمانبرداری امام بر ما واجب است.)

سخنی چند با منکرین وجود امام زمان علیه السّلام

در اینجا روی سخن را به طرف کسانی که در باب وجود امام غایب با ما اختلاف نظر دارند و می خواهند ما را ملزم کنند که معتقد به عدم وجود وی شویم، کرده و از آنها می پرسیم: آیا جایز است که خداوند ما را مکلف به معرفت خود کند و با این که می داند ما در صدد کسب معرفت او نیستیم، راه یافتن معرفة اللَّه را به ما نشان ندهد، مگر هنگامی که بداند ما می خواهیم خدا را بشناسیم و در صدد پیدا کردن راه آن هستیم، آنگاه دلیل و راه را به ما نشان دهد؟

و نیز از آنها سؤال می کنیم: چه فرق است میان وجود دلیلی که خدا برای راهنمایی مردم قرار داده و عدم وجود آن، به طوری که اگر قصد کنیم و به آن ادله نظر افکنیم، خداوند معرفت خود را برای ما پدید آورد؟

هر گاه در پاسخ بگویند: نصب ادله از جمله تمکین است که بدون آن تکلیف حسنی ندارد و نیکو نیست، مانند قدرت و وسیله.

می گوییم: به همین دلیل وجود امام هم مانند قدرت بر وجوب پیروی از او، از جمله تمکین است که هر وقت امام نباشد، قدرت بر پیروی از او نداریم. چنان که اگر ادله خداشناسی و معرفة اللَّه نباشد. ما قادر به نظر کردن و تأمل در آن نیستیم. پس نصب دلیل برای خداشناسی و نصب امام برای طاعت، با هم برابر هستند.

با این تحقیق، تمام ایرادهایی که در این باب کرده اند و برای جواب دادن مناسب نیستند و فریبکاری مخالفان بر آن هست، از درجه اعتبار ساقط می گردد. این معنی را من به تفصیل در کتاب هایم، به خصوص در کتاب «تلخیص الشافی» مورد بحث قرار داده ام و دیگر در اینجا تکرار نمی کنم.

مخالف ما این مثال را آورده که: اگر خداوند بر ما واجب کند از چاه معینی با نداشتن ریسمان، آب برداریم و وضو بگیریم و بفرماید هر وقت نزدیک چاه رسیدید، ریسمانی برای شما خلق می کنم که به وسیله آن آب بکشید، بدیهی است که این وعده مانع تکلیف را از ما برطرف می کند. پس اگر ما به چاه نزدیک نشدیم، خود ما باعث بر عدم انجام تکلیف (وضو) شده ایم، نه اینکه از ناحیه خداوند باشد.

همچنین اگر آقا به نوکرش که از او دور است بگوید: «برو بازار و برای من گوشت خریداری کن» و نوکر بگوید: «من نمی توانم گوشت بخرم، زیرا پول آن را به من نداده ای» و آقا بگوید: «اگر نزدیک آمدی، پول آن را به تو می دهم»، این نیز مانع تکلیف را از مکلف برطرف می سازد و چنانچه نوکر برای گرفتن پول نزد آقا نرود، تقصیر متوجه خود اوست نه آقایش. حالت ظهور امام و تمکین از وی نیز همین طور است. به این معنی که عدم تمکین ما موجب شده است که امام در این مدت ظهور نکند، نه عدم وجود او، زیرا اگر از وی تمکین می کردیم، ظاهر می گشت.

می گوییم: این سخن کسی است که گمان کرده فقط در وقت ظهور، تمکین امام بر ما واجب است و در سایر اوقات و زمان ها، واجب نیست. ما مثالی را که شخص مخالف آورده می پسندیم و به وسیله آن پاسخ او را می دهیم، زیرا اگر خداوند ما را مکلف کند که آب از چاه بکشیم، واجب است در همان حال ریسمان هم وجود داشته باشد، چه آن ریسمان است که مانع را برطرف می کند.

هنگامی که می گوید: هر وقت نزدیک چاه رفتید ریسمان برای شما خلق می کنم، این تکلیف نزدیک شدن به چاه است، نه آب کشیدن از چاه! پس در آن حال فقط باید قدرت رفتن به طرف چاه را داشته باشد، زیرا در این حال مکلف به کشیدن آب نیست، ولی موقعی که نزدیک چاه رسید، مکلف است آب بکشد و در آن هنگام واجب است که خداوند ریسمان را خلق کند. این سخن مثل این می ماند که بگوییم پیروی و تمکین از امام، همه وقت بر ما واجب نیست و در این صورت، وجود او، واجب نیست. اگر در زمانی پیروی از او واجب شد و شرط وجوب و موقع ظهور او را ندانیم، واجب است که خود امام موجود شود تا مانع تکلیف برطرف گردد و تکلیف نیکو باشد.

جوابی که در مثال نوکر و آقا دادیم، مانند جواب این مثال است، زیرا در آن مثال، آقا نوکر را تکلیف کرد که به وی نزدیک شود، نه اینکه برود از بازار گوشت بخرد، اما وقتی نزد او رفت و او را تکلیف به خریدن گوشت کرد، واجب است که پول آن را به او بدهد .

به همین جهت است که می گوییم: خداوند تمام مردم را تا روز قیامت مکلف کرده و واجب نیست که آنها موجود باشند و عذری نداشته باشند، زیرا خدا آنها را در اکنون مکلف نکرده، ولی اگر آنها را بیافریند و به آنها قدرت و وسیله کار بدهد و عذر آنها را از بین ببرد و ادله برای نیل به مقصود نصب کند، مکلف خواهند شد. و بدین گونه مغالطه مزبور، ارزش خود را از دست می دهد.

علاوه بر این اگر امام برای قیام به امر امامت و تحمل سنگینی های امامت مکلف گردد، چگونه ممکن است وجود نداشته باشد؟ آیا مکلف داشتن شخص معدوم در نزد عقلا صحیح است؟ و نیز مکلف شدن امام برای قیام به امر امامت، اصلا ارتباط به تمکین از وی ندارد، بلکه موقعی تمکین از وی بر ما واجب است که خداوند او را موجود کند و او هم به منصب امامت منصوب گردد. چنان که تفصیل آن گذشت و مطلب روشن است.

و نیز از آنها سؤال می کنیم: آیا پیغمبر سه سال در شعب ابی طالب پنهان نگشت، به طوری که هیچ کس دسترسی به او نداشت؟ و سه روز در غار ثور (موقع مهاجرت به مدینه) مخفی نشد؟ مع الوصف نمی توان این پنهانی و غیبت را دلیل گرفت و گفت با این که آن حضرت وجودش برای مردمی که میان آنها مبعوث شده و مکلف به راهنمایی آنها واجب بود، خداوند او را معدوم گردانید.

اگر بگوییم: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نخست مردم را دعوت به دین خود کرد و پیغمبری خود را آشکار ساخت و چون حضرتش را در معرض خطر انداختند، پنهان گشت.

می گوییم: امام زمان نیز نخست پدران بزرگوارش محل و اوصاف او را بیان کردند و او را به مردم معرفی کردند، ولی چون پدرش امام حسن عسکری علیه السّلام از جان وی ایمن نبود، او را پنهان کرد و بنابراین هر دو مورد از این لحاظ برابرند.

همچنین از آنها می پرسیم: به ما بگویید: اگر خداوند مصلحت شخصی را در این بداند که پیغمبر معینی را برای راهنمایی او برانگیزد تا او را رهبری کند و بداند که اگر این پیغمبر را مبعوث گردانید، آن شخص او را به قتل می رساند و چنانچه خداوند آن شخص را از کشتن آن پیغمبر منع کند، برای او یا دیگری فسادی پدید می آید، به عقیده شما آیا خداوند این مرد را باید بدون اینکه پیغمبر به سوی او بفرستد، مکلف بدارد یا اصلا تکلیف را از او ساقط گرداند؟

اگر بگویند خدا لازم نیست او را مکلف بداند، می گوییم کسی که به وسیله پیروی از پیغمبری راه برای شناختن مصالح خود دارد، برای چه خدا او را مکلف ندارد و اگر بگویند خدا او را تکلیف کند، ولی پیغمبر به سوی او نفرستد، می گوییم چگونه جایز است خدا او را مکلف کند، ولی از بعثت پیغمبر که برای او لطف و در حد توانایی اوست، محروم سازد؟

و اگر بگویند: این محرومیت را آن شخص برای خود پدید آورده است، می گوییم: او کاری نکرده است، فقط خداوند می داند که او از پیغمبر تمکین نخواهد کرد، بنابراین با دانستن خدا و نفرستادن پیغمبر، تکلیف چنین شخصی نیکو نخواهد بود. چنانچه با وجود این، تکلیف جایز باشد، باید در موردی که خداوند دلیلی نصب نکرده و می داند که شخص در دلیل تأمل نمی کند، او را مکلف بدارد، در صورتی که این باطل است (و خداوند بدون نصب دلیل، کسی را مکلف نمی کند). بنابراین ناچار از آن هستید که بگویید خداوند برای این شخص، پیغمبر می فرستد و فرمانبرداری از او را بر وی واجب می گرداند تا مانع تکلیفش برطرف شود، ولی خداوند پیغمبرش را از آن شخص حفظ می کند، به طوری که با تکلیف او منافات نداشته باشد، یا او را به نحوی نگاه می دارد که آن شخص نتواند او را به قتل رساند و در این حالت، این شخص خود موجب دست نیافتن به پیغمبرش شده است. ما نیز در زمان غیبت امام زمان خود، چنین وضعی داریم.

اگر بگویند: لازم است خداوند به وسیله دیگری به آن شخص اعلام کند که صلاح او در فرستادن آن پیغمبر است تا آن شخص بداند که اگر به پیغمبر دست نیافت، خودش مقصر است .

می گوییم: خداوند به وسیله پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و ائمه طاهرین و پدران بزرگوار امام زمان علیهم السّلام، آن حضرت را به ما معرفی کرده و پیروی او را بر ما واجب کرده، پس اگر آن حضرت آشکار نیست و ما دسترسی به او نداریم و او را نمی بینیم، می دانیم که ما مقصر هستیم (وگرنه او مانند پدرانش در میان مردم ظاهر می بود. آنچه تا کنون گفته شد، در اطراف اصل اول بود، یعنی لزوم وجود ریاست دینی که برای بندگان خدا لطف است و گفتیم این رئیس دین که وجودش لطف است، فعلا امام زمان است).

دلیل بر اثبات عصمت امام

اصل دوم این بود که: امام باید به طور قطع معصوم باشد، دلیل بر اثبات عصمت امام این است که آنچه موجب شده ما محتاج به وجود امام باشیم، معصوم نبودن ماست، زیرا اگر همه مردم معصوم بودند، احتیاج به امام نداشتند. ولی چون معصوم نیستند، محتاج به امام معصوم هستند. و از اینجا می دانیم که علت احتیاج ما به امام، معصوم نبودن افراد اجتماع است، چنان که علت احتیاج فعل به فاعل را حدوث فعل می دانیم و می گوییم: چیزی که نمی خواهد حادث شود، محتاج به فاعل نیست و لذا می گوییم، هر فعل حادثی (پدیده ای) محتاج به محدث (یعنی پدید آورنده ای) است.

به همین دلیل واجب است که بگوییم هر شخص غیر معصوم، نیازمند به امام است، وگرنه علت احتیاج نقض می شود. پس اگر امام هم معصوم نباشد، او نیز مانند دیگران محتاج به امام معصوم است و هکذا، تا آنکه منجر به تسلسل شود (پس برای رفع تسلسل که محال است) ناچار از آنیم که بگوییم: مردم غیر معصوم، محتاج به امام معصوم هستند .

این گونه استدلال را ما در کتاب های کلامی خود به تفصیل و با استدلالات محکم بیان کرده ایم پس برای رعایت اختصار از ذکر آن در این کتاب (غیبت) خودداری کرده و به همین اندازه قناعت می کنیم.

حق از میان امت اسلام بیرون نیست

اصل سوم این بود که: حق از میان امت اسلام بیرون نیست. این مطلب مورد اتفاق ما و مخالفین ما (اهل تسنن) است، هر چند در خصوص علت آن با هم اختلاف نظر داریم.

دلیل بر اثبات این مطلب این است که: ما معتقدیم که هیچ زمانی، از وجود امام معصوم خالی نیست و چنان که گفتیم، عمل ناپسند هم در حریم امام معصوم راه ندارد، علی هذا حق از میان امت اسلام بیرون نیست. زیرا امام معصوم در میان آنهاست. و در نزد مخالفین ما (اهل تسنن) بیرون نبودن حق از میان امت، به جهت دلیل هایی است که دلالت دارد بر اعتبار اجماع که ما احتیاج به ذکر آن نداریم.

چون سه اصل یاد شده ثابت گردید، امامت حضرت صاحب الزمان علیه السّلام نیز ثابت می گردد، زیرا هر کس یقین به ثبوت عصمت برای امام دارد، یقین دارد که امام او است و کسی نیست که یقین به عصمت امام داشته باشد و مخالف امامت او باشد. مگر فرقه ای که دلیل بر بطلان عقیده آنها داریم، مانند کیسانیه و ناووسیه و واقفیه، و چون (در ادامه) اعتقاد این فرقه ها را رد می کنیم، امامت حضرت بقیّة اللَّه ثابت می گردد.

رد عقیده کیسانیه

آنچه دلالت دارد بر فساد عقیده فرقه کیسانیه که قائل به امامت محمد حنفیه (یکی از پسران امیرالمؤمنین علیه السّلام) هستند و معتقدند که او زنده و امام زمان است، چند چیز می باشد: یکی اینکه اگر محمد حنفیه امام معصوم بود، واجب بود نص صریحی در تأیید و اثبات آن رسیده باشد. زیرا عصمت جز به نص صریح از پیغمبر دانسته نمی شود، خود کیسانیه هم در این خصوص مدعای نص صریح نیستند، بلکه به چیزهای ضعیفی که باعث اشتباه و انحراف آنها گشته، متوسل شده اند و نصی بر آن دلالت ندارد، مانند اینکه می گویند: «حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام در روز جنگ جمل، پرچم را به دست او داد!» و گفته آن حضرت که به وی فرمود: «تو فرزند من هستی!» با اینکه حسن و حسین هم فرزندان او بودند! در صورتی که اینها هیچ گونه دلالتی بر امامت او ندارد و فقط دلیل بر فضیلت و منزلت اوست، مضافا به این که شیعه روایت می کنند که میان او (محمد حنفیه) با امام زین العابدین علیه السّلام، در باب امامت گفتگویی در گرفت و حکمیت را نزد «حجر الاسود» بردند. حجر الاسود نیز گواهی به امامت امام زین العابدین علیه السّلام داد و این خود معجزه امام زین العابدین علیه السّلام بود و محمد تسلیم شد و اقرار به امامت حضرت کرد. چنان که این ماجرا در میان طایفه شیعه امامیه مشهور است.

و دیگر روایاتی که شیعه امامیه از پدران امام زمان و جد آن حضرت درباره امامتش نقل کرده اند، منصوص و متواتر و در کتب معتبر موجود است که از ذکر آنها به لحاظ اختصار خودداری می کنیم (بنابراین موضوع امامت محمد حنفیه، مورد پیدا نمی کند).

و دیگر روایاتی است که از طریق شیعه و سنی، از پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله در خصوص امامت دوازده امام رسیده است. هر کس معتقد به امامت آنها باشد، می داند که محمد حنفیه فوت شده و امام عصر، صاحب الزمان عجل اللَّه فرجه است.

و دیگر منقرض شدن این فرقه است، زیرا در زمان ما و زمان طولانی پیش از این (مقصود بعد از انقراض آنهاست) کسی نمانده که معتقد به امامت محمد بن حنفیه شود. اگر اعتقاد آنها درست بود نمی باید منقرض می گردیدند .

اگر گفته شود: از کجا معلوم است که آنها منقرض شده اند؟ شاید در بعضی از شهرهای دوردست و جزیره ها و اطراف زمین، مردمی باشند که هنوز محمد حنفیه را امام بدانند. چنان که ممکن است در اطراف زمین افرادی پیرو مذهب حسن (بصری) باشند و بگویند کسی که مرتکب معصیت کبیره می شود، منافق است و بنابراین نمی توان ادعا کرد که این فرقه منقرض شده اند. بلکه در صورتی ممکن است یقین به انقراض آنها پیدا کرد که مسلمانان اندک و علما معدود باشند. اما در همه جا وقتی که مسلمانان پراکنده و علما بسیار باشند، از کجا دانسته می شود؟

می گوییم: این حرف بازگشت به این معنی می کند که ما نمی توانیم به هیچ وجه علم به اجماع امت اسلام پیدا کنیم، چه که شاید در اطراف زمین شخصی مخالف اجماع باشد! در واقع لازمه این حرف این است که مثلا بگوییم شاید در اطراف زمین کسی پیدا شود که بگوید تگرگ روزه را باطل نمی کند یا اینکه برای روزه دار جایز است تا طلوع آفتاب خوردن و آشامیدن را ادامه دهد! زیرا قول اول مذهب «ابو طلحه انصاری» و قول دوم مذهب «حذیفه» و «اعمش» است.

و همچنین است بسیاری از مسائل فقه که میان صحابه و تابعین مورد اختلاف بوده و بعدها این اختلافات برطرف گردید و علمای اعصار متأخر، اجماع بر خلاف آن کردند. پس لازم است که انسان در این باره شک کند و اطمینان به اجماع بر مسأله ای که سابقا مختلف فیه بوده است، حاصل نکند. این گفتار بیهوده از کسانی است که می گویند شناختن اجماع و رسیدن به آن ممکن نیست. ما می دانیم که طایفه «انصار» بعد از پیغمبر کوشیدند که مقام امامت را تصاحب کنند، ولی «مهاجرین» آنها را عقب زدند و بعدها انصار نیز قول مهاجرین را پذیرفتند. پس اگر کسی بگوید منصب امامت برای انصار که در صدر اسلام با مهاجرین بر سر آن اختلاف داشتند جایز است و شاید در اطراف زمین کسی یافت شود که معتقد به این معنی باشد، جواب آنها چیست؟ هر جوابی که آنها در این مورد دارند، همان جواب ماست .

اگر بگویند: اجماع در نزد شما شیعه به این علت حجت است که امام معصوم در میان اجماع کنندگان است، ولی از کجا دانستید که قول امام معصوم در میان اقوال همه امت است؟

می گوییم: اگر معصوم از علمای امت باشد، مسلما قول او در اقوال علمای امت خواهد بود، زیرا او نمی تواند منفرد باشد و اظهار کفر کند، و البته این معنی برای او جایز نیست. پس ناچار قول او از جمله اقوال امت است، هر چند در امامت او شک داشته باشیم.

هر گاه ما اقوال امت را در مسأله ای معتبر دانستیم و دیدیم یکی از علما مخالف آن است، اگر آن شخص عالم بود و محل ولادت و وطن او را شناختیم، به گفته وی ترتیب اثر نمی دهیم، چه می دانیم که او امام نیست (بنابراین مسأله اجماعی است) ولی اگر در نسب آن عالم تردید داشتیم، دیگر مسأله اجماعی نخواهد بود.

بنابراین، ما اقوال علمای امت را معتبر می دانیم و در میان آنها کسی را پیدا نمی کنیم که معتقد به مذهب کیسانیه و واقفیه باشد. و اگر بالفرض یک نفر یا دو نفر پیدا کنیم که پیرو این مذهب باشند و منشأ و مولد او را بدانیم، ترتیب اثر به قول او نمی دهیم، بلکه اقوال سایر علمای امت را که یقین داریم امام معصوم از جمله آنها است، معتبر می دانیم. پس اشتباه مزبور با این دلیل و بیان مرتفع گردید.

ناووسیه

ناووسیه فرقه ای هستند که معتقدند حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام هنوز زنده و مهدی موعود اوست. دلیل بر بطلان عقیده آنها روشن است، زیرا ما یقین به وفات حضرت صادق علیه السّلام داریم، همان طور که یقین به مرگ پدر و جدش و شهادت امیرالمؤمنین و رحلت پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله داریم. اگر با این وصف در وفات حضرت صادق علیه السّلام شک داشته باشیم، باید در وفات و شهادت آبا و اجداد بزرگوارش هم شک کنیم و آن وقت است که باید مانند «غلات» و «مفوّضه»، منکر شهادت امیرالمؤمنین و امام حسین علیهماالسّلام شویم، در صورتی که این سفسطه است.

واقفیه

واقفه یا واقفیه فرقه ای هستند که بر امامت امام هفتم حضرت موسی کاظم علیه السّلام باقی ماندند و می گویند مهدی موعود اوست (و دیگر امام هشتم را قبول ندارند). عقیده اینان نیز باطل است، زیرا رحلت حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام برای همه کس آشکار شد و میان مردم مشهور و مسلم است. همان طور که رحلت آبا و اجداد طاهرینش معروف و مسلم است. اگر ما نیز درباره فوت آن حضرت شک کنیم، با ناووسیه و کیسانیه و غلات و مفوضه که مرگ پدران امام هفتم را منکر هستند، فرقی نخواهیم داشت. مضافا به اینکه وفات امام موسی بن جعفر علیه السّلام به قدری مشهور است که مرگ هیچ یک از پدران عالیقدرش بدان شهرت نرسیده است، زیرا هنگام وفات آن حضرت، جنازه اش را (به امر هارون الرشید) به مردم نشان دادند و قضات و شهود حاضر کردند (تا گواهی دهند که حضرت به مرگ طبیعی مرده است). آنگاه جنازه را بر سر جسر بغداد نهادند و اعلام کردند این است کسی که رافضیان (شیعه) معتقدند او زنده است و نمی میرد! بدانید که وی به مرگ طبیعی مرده است! وقتی که ماجرای رحلت حضرت بدین گونه مشهور باشد، نمی توان درباره آن تردید کرد.

مؤلف

در اینجا شیخ طوسی علیه الرحمه اخبار بسیاری درباره وفات حضرت موسی بن جعفر علیهماالسّلام

نقل می فرماید که ما در جلد یازدهم، در باب وفات آن حضرت ذکر کردیم. بعد از نقل آن اخبار شیخ می فرماید:

وفات آن حضرت مشهورتر از آن است که محتاج به ذکر روایت باشد و کسی که مخالف آن است، در حقیقت منکر بدیهیات شده است. شک درباره مرگ آن حضرت، بازگشت به شک درباره وفات هر یک از پدران بزرگوار آن سرور و سایرین است، بلکه به این ترتیب دیگر نمی توان اطمینان به مرگ کسی پیدا کرد! به علاوه آنچه مشهور است، حضرت موسی کاظم علیه السّلام در حال حیات، به فرزندش علی (امام رضا علیه السّلام) وصیت کرد و امر امامت را بعد از خود، به وی واگذار کرد و روایات مربوط به این باب، بیش از آنست که شماره شود.

مؤلف

در اینجا نیز شیخ بعضی از روایاتی که من درباره امامت امام رضا علیه السّلام از آن حضرت روایت کردم، نقل کرده و سپس فرموده است: اگر گفته شود به عقیده شما همان طور که یقین به مرگ پدران و اجداد موسی بن جعفر علیه السّلام دارید، یقین به وفات آن حضرت نیز دارید، ممکن است کسی از این گفته اتخاذ سند کند و بگوید: ما نیز می دانیم که امام حسن عسکری علیه السّلام فرزندی نداشته، همان طور که می دانیم مثلا ده پسر نداشته و می دانیم که پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله پسری نداشت که بعد از رحلت خودش زنده باشد.

پس اگر بگویید: چنانچه یکی از اینها را دانستیم، دیگری را هم خواهیم دانست و همان طور که در دومی اختلاف نیست، در اولی هم اختلاف نخواهد بود، مخالف شما هم خواهد گفت اگر ما دانستیم که وفات محمد حنیفه و امام جعفر صادق و موسی بن جعفر علیهماالسّلام مانند وفات امام محمد باقر علیه السّلام مسلم است، دیگر نمی باید در یکی اختلاف پدید آید و در دیگری خلاف نباشد! و در پاسخ آن می گوییم: نفی اولاد، موضوعی است که صحیح نیست در موردی از کسی صادر شود. و امکان ندارد انسان درباره کسی که معلوم نیست فرزندی دارد یا نه، ادعا کند که دارای فرزند نیست. بلکه در این موارد غالبا از راه ظنّ و علائم حکم می شود، به این بیان که بگوییم: اگر فلانی فرزندی می داشت، معلوم می شد و مردم می فهمیدند.

چه عقلا گاهی مصلحت خویش را در آن می بینند که به جهاتی، وجود فرزند خود را از مردم مکتوم بدارند. چنان که برخی از پادشاهان مانند سلاطین قدیم ایران، فرزندان خود را از بس دوست می داشتند، از نظرها پنهان می کردند، چنان که داستان آن در کتب تاریخ معروف است .

در میان مردم عادی نیز گاهی افرادی پیدا می شوند که از کنیزی یا از زنی که پنهانی عقد کرده است، دارای فرزند می شود و از ترس دشمنی زن دیگر و اولادش، او را از خود دور می گرداند یا انتساب او را به خود منکر می شود و این نیز در میان عامه مردم، نظایر بسیار دارد. برخی از مردم هم گاهی با زنی از طبقه پایین وصلت می کنند و بعد که صاحب فرزند شدند، کسر شأن خود می بینند که فرزند آن زن را به خود نسبت دهند و لذا انتساب او را به خود، به کلی منکر می شوند.

برخی دیگر به عکس، گاهی با زنی از طبقه اشراف پنهانی ازدواج می کنند و بعد که فرزندی متولد می گردد، هر چند مرد فرزند چنین زنی را دوست می دارد و افتخار می کند، ولی از ترس کسان زن که متنفذ هستند، او را از خود نفی می کند! و هکذا نظیر سایر این موارد که ما از ذکر آنها خودداری می کنیم. بنابراین نمی توان به مجرد اینکه کسی دارای اولاد نبود، مطلقا او را از داشتن فرزند نفی کرد. بلی، گاهی وضع طور دیگر است و ما از نزدیک آشنا هستیم و می دانیم که طرف، مانعی در کارش نیست و مع الوصف فرزندی ندارد که در این مورد به خصوص بتوان ادعای نفی اولاد از او کرد.

اما اینکه پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله بعد از رحلتش فرزندی نداشت که زنده مانده باشد، این را ما از راه مقام عصمت و پیغمبری حضرت می دانیم، چه اگر چنین فرزندی می داشت، او را در زمان خود آشکار می ساخت و در آشکار ساختن او از کسی ترسی نداشت. بعلاوه به اجماع امت، می دانیم که رسول خدا فرزندی نداشت که بعد از حضرتش زنده مانده باشد.

ولی فرزند امام حسن عسکری علیه السّلام این طور نبوده، زیرا امام حسن عسکری علیه السّلام از طرف خلیفه عصر تقریبا تحت نظر و محبوس بود و قهرا از وجود فرزندش در برابر دشمنان هراسناک بود. چه آن حضرت می دانست و از مذهب شیعه مشهور بود و همه کس می دانست که امام دوازدهم قائم آل محمد، دولت های باطل را از میان خواهد برد. بنابراین پنهان کردن چنین فرزندی کاری پسندیده است .

به علاوه حضرت از کسان خود مانند برادرش جعفر کذاب که چشم طمع به ارث و اموال او دوخته بود هم ترس داشت. به همین جهت ناگزیر از آن شد که فرزندش را مخفی بدارد و بدین گونه ولادت آن حضرت برای مردم تولید شک کرد. چنین موردی را نمی توان مانند موردی دانست که مثلا کسی بمیرد و ما یقین به مردن او داشته باشیم (زیرا آن مورد وضع غیر عادی داشته و حقیقت بر مردم پوشیده بوده است).

ولی در مورد دوم، مردن فلان شخص معلوم و در منظر عموم بوده و با نشانی های مخصوص، همه می توانند مردن او را تشخیص دهند و تصدیق کنند. فرق میان این دو مورد (ولادت امام و معلوم بودن مردن کسی)، به این می ماند که فقها می گویند: اقامه شهود در مقام اثبات حق است، نه برای نفی حق، زیرا نفی شی ء محتاج به اقامه شهود نیست، مگر اینکه متضمن اثبات باشد. و با این بیان فرق میان دو مورد معلوم گشت.

اشکال: اگر گفته شود: عادتا میان این دو مورد فرق نیست زیرا همان طور که انسان مردن کسی را مشاهده می کند، قابله ها نیز ولادت بچه ها را می بینند. و نیز همان طور که لازم نیست مردن هر کسی را مردم ببینند، همچنین لازم نیست که هر بچه ای متولد می شود، کسی شاهد میلاد او باشد.

از جمله مواقعی که انسان یقین به مردن کسی پیدا می کند، موقعی است که شخصی در همسایگی انسان باشد و بداند که مریض است و او به عیادتش برود، بعدا مرضش شدت کند. سپس از خانه او صدای گریه و زاری بلند شود و در آن خانه هم جز او مریضی نباشد و کسان آن مریض مجلس ترحیم بر پا کنند و آثار حزن و اندوه از چهره آنان آشکار شود، و بعد ارث او را تقسیم کنند. آنگاه مدت زمانی بگذرد و او را نبیند و بعد بداند که بستگان مریض مزبور، این عزاداری را برای درگذشت او منعقد ساختند، نه اینکه او زنده است و آنها به عللی دست به این تظاهرات زده اند (از این علائم یقین به مردن همسایه اش پیدا می کند) .

همچنین ولادت کودکان نیز بدین منوال است که زنان اثر حمل را در زنی می بینند و برای یکدیگر بازگو می کنند، مخصوصا اگر آن زن آبستن همسر مرد بزرگی باشد، مردم بیشتر درباره آبستنی او صحبت می کنند. بعد از آنکه بچه متولد شد، آثار شادی و سرور در اهل خانه آشکار می گردد و اگر پدر طفل مرد بزرگی باشد، مردم ولادت فرزند او را به وی تبریک می گویند. سپس خبر میلاد طفل منتشر می شود و مردم بر حسب مقام و بزرگی پدر طفل، درباره آن گفتگو می کنند و بالاخره می فهمند که فلان کس صاحب فرزندی شده است، مخصوصا اگر بدانند که آن مرد، از اظهار ولادت فرزندش قصد دروغ و توریه نداشته است. پس اگر ما عادت را معتبر بدانیم، این دو مورد را یکی خواهیم دانست و اگر خداوند عادت انسانی را تغییر دهد، هر چه در یکی امکان داشت، در دیگری نیز ممکن است. چه ممکن است گاهی خداوند به جهاتی نگذارد کسی زن آبستن را هنگام وضع حمل ببیند و در موقع ولادت طفل، جز کسانی که موضوع را پنهان می دارند حضور نیابند. بعدا خداوند بچه را از محل ولادتش، به فراز کوه یا بیابانی نقل مکان دهد که کسی در آن بیابان نباشد و جز افراد مورد اطمینان، هیچ کس از محل او اطلاع پیدا نکند.

وقتی که این معنی امکان داشت، ممکن است که شخص مریض شود و مردم به عیادتش بیایند. سپس مرضش شدت کند و از زندگی اش مأیوس شوند. آنگاه خداوند او را بر فراز کوهی برده، مرده ای که از هر جهت شبیه به اوست به جای او بگذارد و بعد به جهاتی نگذارد کسی از زنده بودن آن مرد و محل او اطلاع پیدا کند، مگر افرادی که مورد وثوق باشند. بعد مردم آن مرده را به گمان اینکه همان مریض است، تشییع و دفن کنند! و نیز ممکن است گاهی نبض دست و تنفس انسان از حرکت بایستد و خداوند حرکت آن را بر خلاف عادت، از محل خود بیرون ببرد و در عین حال او زنده باشد، زیرا حیات نیازمند به این دو، یعنی حرکت نبض و تنفس است تا بخارهای محترقه را از اطراف قلب خارج سازد و به جای آن، هوای صاف و خنک را داخل بدن کند. خداوند هم هوای اطراف قلب را خنک و صاف گرداند و با تنفس، داخل قلب کند و بدین گونه همیشه اطراف قلب سرد باشد و محترق نشود. زیرا حرارتی که در قلب پدید می آید، با خنکی هوای قلب از میان می رود.

در پاسخ اشکال مزبور می گوییم: اولا کسی که در پیرامون غیبت امام زمان مناظره می کند، اگر از دلیل و منطق و اشکال محکم عاجز نباشد، هیچ گاه زبان به امثال این گونه خرافات نمی گشاید، ناچار ما هم به طرز اشکال مزبور، به پاسخ آن پرداخته و می گوییم:

آنچه وی درباره مردن آدمی از راه یقین بیان داشته، به هیچ وجه درست نیست، زیرا گاهی اوقات تمام علائم یاد شده جمع می شود، ولی محتضر نمی میرد. مثلا ممکن است علامات مزبور از کسی ظاهر شود که صلاح خود را در این می بیند که تمارض کند و نزد کسانش تمام آنچه را که گفته شد به عمل آورد تا میزان دوستی و علاقه کسانش را نسبت به خود آزمایش کند. این مطلبی است که بسیاری از پادشاهان و حکما وقتی مصلحت خود را در این کار می دیدند، به عمل می آوردند.

گاهی هم ممکن است همه علائم مزبور در شخصی جمع شود، ولی او سکته کند و مردم دچار اشتباه شوند و او را مرده پندارند و بعد معلوم شود که نمرده است! چنان که بسیار اتفاق افتاده است.

موقعی مردن آدمیزاد مسلم می شود که خود انسان مشاهده کند و تغییر رنگ او را بنگرد و نبض وی از کار بایستد و علائم مزبور، مدت زیادی استمرار داشته باشد (تا مرگ وی محقق شود). گاهی علامات دیگری را نیز علاوه بر اینها ذکر می کنند که عادتا معلوم است. کسانی که بیماران را تجربه کرده و ممارست کرده اند، از این امر اطلاع دارند.

این علامات که گفتیم در موقع وفات امام موسی بن جعفر علیه السّلام آشکار شد، زیرا بسیاری از مردمی که حقیقت بر آنها پوشیده نبود و شکی به دل آنها راه نمی یافت، مرگ حضرت را با علامات مزبور مشاهده کردند .

اینکه معترض می گفت ممکن است خداوند مرد محتضری را غایب گرداند و شخص دیگری شبیه او را به جای او گذارد نیز درست نیست. زیرا اگر بنای بحث بر این گونه احتمالات واهی باشد، باب استدلال بسته می شود و در محسوسات و مشاهدات شک راه می یابد و باید بگوییم آنچه امروز می بینیم، غیر از چیزهایی است که دیروز دیده ایم. همچنین لازم است که درباره مرگ تمام مردگان شک کنیم و با غلات و مفوضه که منکر شهادت حضرت امیرالمؤمنین و سیدالشهدا علیهماالسّلام شده اند، در عقیده یکی شویم. و بدیهی است مطلبی که به اینجا منجر شد، باطل است.

و اینکه گفته: خداوند به جای حرکت نبض و تنفس هوای داخل قلب را مانند هوای صاف و خنک اطراف قلب می کند نیز ناشی از هوس وی به دست اندازی در علم طب است. از این گذشته چنان که گفتیم، لازمه آن این است که ما در مرگ همه بزرگان شک کنیم. علاوه بر این مطابق قانون علم طب، حرکات نبض و شریانات از قلب است و بیرون رفتن حرارت غریزی از بدن، موجب از کار افتادن آن می شود.

پس وقتی که نبض از کار افتاد، معلوم می شود که حرارت مزبور از بدن خارج شده و در این وقت است که انسان می میرد و این دیگر متوقف به تنفس نیست. به همین جهت است که هر گاه نفس قطع، یا تنفس ضعیف گردد، نبض را به دست می گیرند.

بنابراین آنچه وی گفته و ولادت طفل را به آن قیاس کرده، با این بیان ارزش خود را از دست می دهد.

و آنچه معترض راجع به میلاد طفل گفته است که چون مسرت اهل خانه مشهود شود، معلوم می گردد که در آن خانه طفلی متولد شده، همان طور که خود وی گفته، این در وقتی است که بچه از مردی بزرگ و سرشناس باشد و مطلب معلوم شود و مانعی از پنهان داشتن آن نباشد. ولی وقتی به عللی که گفتیم فرضا ولادت او را پنهان کنیم، دیگر لازم نیست یقین به میلاد و بودن او و اشتهار موضوع پیدا کنیم .

از این گذشته هنگامی که ولادت و فوت طفلی با اظهار قابله ثابت و پذیرفته می شود، چگونه اقوال و اظهارات جماعتی که از ولادت حضرت صاحب الامر علیه السّلام خبر داده اند، پذیرفته نگردد! به خصوص که بسیاری از موثقین، خود حضرت را دیده اند و ما اخبار آن را از کسانی که حضرت را دیده و ماجرای ولادت آن روز را برای آنها نقل کرده اند، در جای خود ذکر می کنیم.

معترض مزبور خود جایز دانسته که اگر مصلحت ایجاب کند، پروردگار عالم طفلی را که تازه متولد گردیده به فراز کوهی نقل مکان دهد یا در محلی حفظ کند تا از نظرها پنهان گردد و کسی بر آن اطلاع نیابد. این گفته او صحیح است، ولی معترض همین فرض را درباره مرگ هم بیان داشته که ما گفتیم میان موضوع ولادت طفل و مرگ شخصی فرق است.

سایر فرقه ها چه می گویند؟

سایر فرقه ها که امامت حضرت بقیة اللَّه را قبول ندارند، مانند: «فرقه محمدیه» که قائل به امامت (سید محمد) پسر امام علی النقی علیه السّلام هستند؛ فرقه «فطحیه» که اعتقاد به امامت عبداللَّه، پسر امام جعفر صادق علیه السّلام دارند و در زمان ما اعتقاد به امامت خود حضرت صادق علیه السّلام دارند! فرقه ای که می گویند: امام زمان در شکم مادر است و هنوز متولد نشده؛ فرقه ای که می گویند: امام حسن عسکری علیه السّلام مرده است و بعدا زنده می شود؛ فرقه ای که امام حسن عسکری علیه السّلام را به امامت قبول دارند، ولی می گویند ولادت فرزند برای او مسلم نشده و ما فعلا در ایام فترت هستیم. عقیده همه آنها از چند جهت فاسد و باطل است:

اول اینکه: پیروان این عقاید همه منقرض شده اند (یعنی در عصر شیخ و قرن پنجم هجری) و اگر بر حق بودند منقرض نمی شدند .

دوم اینکه: سید محمد پسر امام علی النقی علیه السّلام، در زمان حیات پدر بزرگوارش وفات یافت و همه از مرگ او مطلع شدند. اخبار فوت او به قدری مشهور است که هر کس آن را رد کند، مثل این است که وفات پدران او را رد کرده است.

مؤلف

شیخ بزرگوار در اینجا بعضی از این اخبار را نقل می کند که ما آن را در جلد دوازدهم بحار الانوار نقل کردیم. آنگاه فرموده است: کسانی که می گویند امام حسن عسکری علیه السّلام دارای فرزندی نبوده، بلکه مشهور است که چنین فرزندی که امام زمان خواهد بود بعدا متولد می گردد، عقیده اینان نیز باطل است، زیرا لازمه این عقیده این است که زمان، از وجود امام خالی بماند. در صورتی که پیشتر فساد آن را بیان کردیم. مضافا بر اینکه عن قریب اثبات خواهیم کرد که ولادت پسر امام حسن عسکری علیه السّلام، معروف بوده است و روایات آن را نقل می کنیم و بنابراین، عقیده اینان باطل است.

و آنها که می گویند موضوع برای ما مشتبه شده و نمی دانیم که امام حسن عسکری علیه السّلام پسری داشته است یا نه، پس به امامت خود وی باقی خواهیم بود تا ولادت فرزندش مسلم گردد. عقیده اینان به این دلیل که لازمه اش این است که زمان از وجود امام خالی بماند، باطل می شود. زیرا وفات امام حسن عسکری علیه السّلام را مانند سایر ائمه هدی می دانیم و عن قریب ولادت فرزند دلبندش را ثابت می کنیم (یعنی در کتاب غیبت). و نیز کسانی که معتقدند بعد از امام حسن عسکری علیه السّلام امامی نیست، به همان دلیل که گفتیم از نظر عقل و شرع زمانه نمی تواند از وجود حجت خدا خالی بماند، عقیده آنها نیز باطل است.

آنها که می گویند: امام حسن عسکری علیه السّلام رحلت کرده و بعد از مرگ زنده می شود نیز عقیده ای باطل دارند، زیرا چنان که گفتیم، لازم می آید که از هنگام مرگ تا وقتی که خداوند او را زنده کند، زمان از وجود امام خالی بماند و این محال است. روایتی که اینان در این مورد دستاویز قرار می دهند که: «صاحب الامر بعد از مردن زنده می شود و از این جهت او را قائم می گویند که بعد از مرگش قیام خواهد کرد»، بر فرض که این روایت صحیح باشد، منظور این است که بعد از آنکه نامش فراموش شد، به طوری که مردم نام او را به زبان نمی آورند مگر کسانی که معتقد به امامت او هستند، خداوند او را برای همه مردم ظاهر می گرداند. از این گذشته ما سابقا بیان داشتیم که هر امامی که بعد از امام دیگر می آید، قائم نامیده می شود.

همچنین عقیده فطحیه که قائل به امامت عبداللَّه افطح، پسر امام جعفر صادق علیه السّلام هستند و کسانی که جعفر کذاب را به امامت قبول دارند نیز باطل است. چه پیشتر گفتیم که امام باید معصوم باشد و آن دو نفر معصوم نبودند. اعمالی که از آنها ظاهر گشت و علما در کتاب ها نقل کرده اند و ما از ذکر آن خودداری می کنیم، با مقام عصمت منافات دارد. بعلاوه آنچه میان طایفه امامیه مشهور است و تردید بردار نیست، این است که بعد از امام حسن و امام حسین علیهماالسّلام، منصب امامت در دو برادر قرار نمی گیرد. بنابراین اعتقاد به امامت جعفر کذاب بعد از برادرش امام حسن عسکری علیه السّلام، باطل است.

چون بطلان این عقاید به کلی ثابت گردید، فقط عقیده شیعه امامیه باقی می ماند که معتقد به امامت امام زمان، فرزند امام حسن عسکری علیه السّلام هستند. چه اگر این عقیده هم باطل باشد، لازم می آید که حق از میان امت اسلام بیرون رود و البته این باطل است.

نتیجه بحث: چون با این بیان امامت امام زمان علیه السّلام ثابت گردید و دانستیم که حضرتش از نظرها غایب است، خواهیم دانست که آن حضرت با مقام عصمت و فرض امامت غیبت کرده، زیرا اگر جز این باشد، باید معتقد شویم که حق در امت اسلام نیست. پس از همین جا ناچار از آنیم که امام غایب را معصوم بدانیم، هر چند تفصیل آن معلوم نباشد. مانند بیماری اطفال و حیوانات (که درست نمی دانیم آنها که گناهکار نیستند چرا باید در آتش بیماری و ناراحتی بسوزند) و مانند آفرینش جانوران موذی و صورت های زشت و آیات متشابه قرآن مجید که اگر علت آن از ما سؤال شود، به تفصیل نمی توانیم جواب دهیم (چون درک حقیقت و علت آن برای ما مشکل است)، ناچار اجمالا جواب می دهیم که چون می دانیم خداوند متعال حکیم است و بر حکیم جایز نیست کاری بر خلاف حکمت و صواب کند، از اینجا خواهیم دانست آنها (که به نظر ما درست می آید) دارای جهت حکمتی هستند، اگر چه حکمت آن برای ما روشن و معین نیست.

همچنین درباره وجود اقدس امام زمان علیه السّلام نیز معتقدیم که غیبت آن حضرت دارای حکمتی است هر چند تفصیل آن را ندانیم.

اشکال دیگر: اگر گفته شود که ما در باب غیبت امام زمان عقیده شما را تخطئه می کنیم، به این بیان که می گوییم هنگامی که شما قادر نباشید علت و حکمت غیبت او را شرح دهید، خود دلیل است که اعتقاد به امامت او باطل است، زیرا اگر امامت وی صحیح بود، شما قادر بودید که حکمت و علت خوبی آن را بیان کنید.

در پاسخ آن می گوییم: لازمه اشکال شما این است که اشکال ملحدین نیز بر اهل عدل (خداپرستان) وارد باشد، زیرا آنها هم می گویند که ما از راه مشاهده کارهایی که ظاهرا بر اساس حکمت نیست، پی می بریم که آن کارها کار حکیم نیست. چه اگر فاعل این کارها (خدا) حکیم بود، شما خداپرستان می توانستید حکمت آن را بیان کنید.

پس اگر (شما که در خصوص غیبت امام زمان به ما اعتراض می کنید) در این مورد بگویید که ما نخست درباره حکیم بودن خدا سخن می گوییم و بعد از آنکه از راه دلیل های دیگر (غیر از کارها و آثار صنع الهی) ثابت شد که خداوند عالم حکیم است و با این وصف کارهایی در دنیا دیدیم که ظاهر آن بر وفق حکمت نیست، می گوییم واقعا دارای حکمت است، هر چند ما ندانیم و این با این عقیده ما که خدا را حکیم می دانیم، در تناقض نیست. هر گاه حکیم بودن خداوند را نپذیرند، باز باید اول این مطلب را اثبات و سپس کارهای الهی را مطابق حکمت بدانیم.

می گوییم: ما شیعیان نیز پاسخ اشکال شما را درباره غیبت امام زمان علیه السّلام با همین منطق می دهیم و می گوییم: گفتگو پیرامون غیبت امام زمان علیه السّلام، فرع امام بودن حضرت است و اگر از روی دلیل، یقین به امامت آن بزرگوار کردیم و با دلیل دیگری دانستیم که او معصوم است و دانستیم که از نظرها غایب شده است، آنگاه غیبت آن حضرت را بر وجهی حمل می کنیم که مطابق عصمت وی باشد، چنان که معترض خود در جواب ملحدین گفت.