بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 49 : تاریخ امام رضا علیه السلام

**[ترجمه]بسم الله الرحمن الرحیم

ستایش خداوندی راست که آسمان دین را با خورشید فروزان نبوت محمّد مصطفی و ماه تابان ولایت، علی مرتضی و یازده ستاره درخشان از نژاد این دو زینت بخشیده. درود بی پایان بر این خاندان تا در افق آسمان ستارگان چشمک زنند و لعنت خدا بر کسی که از آنها رو برگرداند و کفر ورزد.

اما بعد، این دوازدهمین جلد بحار الأنوار است که به دست بنده خطاپیشه زیانکار، معروف به باقر فرزند استاد ماهر محمّد تقی نوشته شده؛ خداوند هر دو را با سروران آنها محمّد و آلش علیهم السّلام در روز قیامت محشور فرماید .

**[ترجمه]

سِنِینَ وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ تُسَمَّی الْخَیْزُرَانَ الْمَرْسِیَّةَ وَ قِیلَ شَقْرَاءَ النُّوبِیَّةَ وَ اسْمُهَا أَرْوَی وَ شَقْرَاءُ لَقَبٌ لَهَا وَ کُنْیَتُهُ أَبُو الْحَسَنِ وَ أَلْقَابُهُ الرِّضَا وَ الصَّابِرُ وَ الرَّضِیُّ وَ الْوَفِیُّ وَ أَشْهَرُهَا الرِّضَا(1) وَ أَمَّا عُمُرُهُ فَإِنَّهُ مَاتَ فِی سَنَةِ مِائَتَیْنِ وَ ثَلَاثٍ وَ قِیلَ مِائَتَیْنِ وَ سَنَتَیْنِ مِنَ الْهِجْرَةِ فِی خِلَافَةِ الْمَأْمُونِ فَیَکُونُ عُمُرُهُ تِسْعاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ قَبْرُهُ بِطُوسَ مِنَ خُرَاسَانَ بِالْمَشْهَدِ الْمَعْرُوفِ بِهِ علیه السلام وَ کَانَ مُدَّةُ بَقَائِهِ مَعَ أَبِیهِ مُوسَی علیه السلام أَرْبَعاً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ أَشْهُراً وَ بَقَائِهِ بَعْدَ أَبِیهِ خَمْساً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ قَالَ الْحَافِظُ عَبْدُ الْعَزِیزِ مَوْلِدُهُ علیه السلام سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَةٍ وَ تُوُفِّیَ فِی خِلَافَةِ الْمَأْمُونِ بِطُوسَ وَ قَبْرُهُ هُنَاکَ سَنَةَ مِائَتَیْنِ وَ سِتَّةٍ أُمُّهُ سُکَیْنَةُ النُّوبِیَّةُ وَ یُقَالُ وُلِدَ بِالْمَدِینَةِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مِائَةٍ وَ قُبِضَ بِطُوسَ فِی سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ ابْنُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ اسْمُهَا أُمُّ الْبَنِینَ (2).

**[ترجمه]کشف الغمة: ابن طلحه می گوید: ولادت حضرت رضا علیه السّلام در یازدهم ذیحجه سال 153 هجری پنج سال پس از درگذشت جدش حضرت صادق علیه السّلام واقع شد مادرش کنیزی به نام خیزران مرسیه بود. بعضی گفته اند شقراء نوبیه که اسمش اروی و لقبش شقراء بود. کنیه حضرت رضا علیه السّلام ابوالحسن است و لقب هایش: رضا، صابر، رضی، وفی که از همه مشهورتر همان رضا است. - . کشف الغمة 3 : 70 -

اما مدت عمر امام علیه السّلام چون در سال 203 و بعضی 202 گفته اند در خلافت مأمون پس عمر شریف حضرت 49 سال می شود و آرامگاهش در طوس خراسان و در محلی که معروف به مشهد است قرار دارد .

بیست و چهار سال و چند ماه با پدرش موسی بن جعفر علیهما السّلام بود و پس از پدر، بیست و پنج سال زندگی کرد.

حافظ عبدالعزیز گفته است که آن حضرت در سال 153 متولد شد و در سال 306 و زمان خلافت مأمون، در طوس از دنیا رفت و در همان جا مدفون است. مادرش سکینه نوبیه بود. بعضی گفته اند که ایشان در سال 148 در مدینه متولد شد و در سال 203 در طوس از دنیا رفت و در زمان وفات پنجاه و پنج سال داشت. مادرش کنیزی به نام ام البنین بود. - . کشف الغمة 1 : 90 -

**[ترجمه]

ذَلِکَ سَنَةً وَ سَبْعَةَ أَشْهُرٍ وَ قَتَلَهُ طَاهِرُ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ مَلِکَ الْمَأْمُونُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ هَارُونَ بَعْدَهُ عِشْرِینَ سَنَةً وَ اسْتُشْهِدَ علیه السلام فِی أَیَّامِ مُلْکِهِ.

**[ترجمه]اعلام الوری: حضرت رضا علیه السّلام به سال 148 هجری در مدینه متولد شد. بعضی گفته اند که آن حضرت روز جمعه یازدهم ذی قعده سال 153 و پنج سال پس از فوت حضرت صادق علیه السّلام متولد شد. گفته شده که ایشان روز پنج شنبه متولد شده است. مادرش کنیز فرزندداری به نام ام البنین بود که او را نجمه می گفتند. بعضی نام او را سکن نوبیه و برخی تکتم نیز گفته اند. و گفته شده که در روز آخر صفر، در طوس خراسان و در قریه سناباد از دنیا رفته است. بعضی گفته اند که هفت روز به آخر ماه رمضان سال 202 از دنیا رفته و در آن زمان پنجاه و پنج سال داشته و مدت امامت و خلافتش بیست سال بوده است.

مدت امامت ایشان مصادف با اواخر سلطنت هارون الرشید و خلافت محمّد امین به مدت سه سال و بیست و پنج روز بوده است. سپس او را خلع کردند و عمویش ابراهیم بن مهدی معروف به ابن شکله چهارده روز به جای او نشست و باز دوباره محمّد را آوردند و با او بیعت کردند. وی بار دوم یک سال و هفت ماه خلیفه بود تا اینکه به وسیله طاهر بن حسین کشته شد. سپس مأمون به خلافت رسید که او را عبداللَّه بن هارون می گفتند و بیست سال خلافت کرد. حضرت رضا علیه السّلام در زمان خلافت او شهید شد. - . اعلام الوری: 313 -

**[ترجمه]

وَ مَنَاکِحِهِمْ مِنْهُ قَالَ اشْتَرَتْ حَمِیدَةُ الْمُصَفَّاةُ وَ هِیَ أُمُّ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ کَانَتْ مِنْ أَشْرَافِ الْعَجَمِ جَارِیَةً مُوَلِّدَةً وَ اسْمُهَا تُکْتَمُ وَ کَانَتْ مِنْ أَفْضَلِ النِّسَاءِ فِی عَقْلِهَا وَ دِینِهَا وَ إِعْظَامِهَا لِمَوْلَاتِهَا حَمِیدَةَ الْمُصَفَّاةِ حَتَّی أَنَّهَا مَا جَلَسَتْ بَیْنَ یَدَیْهَا مُنْذُ مَلَکَتْهَا إِجْلَالًا لَهَا فَقَالَتْ لِابْنِهَا مُوسَی علیه السلام یَا بُنَیَّ إِنَّ تُکْتَمَ جَارِیَةٌ مَا رَأَیْتُ جَارِیَةً قَطُّ أَفْضَلَ مِنْهَا وَ لَسْتُ أَشُکُّ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی سَیُطَهِّرُ نَسْلَهَا إِنْ کَانَ لَهَا نَسْلٌ وَ قَدْ وَهَبْتُهَا لَکَ فَاسْتَوْصِ بِهَا خَیْراً فَلَمَّا وَلَدَتْ لَهُ الرِّضَا علیه السلام سَمَّاهَا الطَّاهِرَةَ قَالَ فَکَانَ الرِّضَا علیه السلام یَرْتَضِعُ کَثِیراً وَ کَانَ تَامَّ الْخَلْقِ فَقَالَتْ أَعِینُونِی بِمُرْضِعَةٍ فَقِیلَ لَهَا أَ نَقَصَ الدَّرُّ فَقَالَتْ لَا أَکْذِبُ وَ اللَّهِ مَا نَقَصَ وَ لَکِنْ عَلَیَّ وِرْدٌ مِنْ صَلَاتِی وَ تَسْبِیحِی وَ قَدْ نَقَصَ مُنْذُ وَلَدْتُ قَالَ الْحَاکِمُ أَبُو عَلِیٍّ قَالَ الصَّوْلِیُّ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ اسْمَهَا تُکْتَمُ قَوْلُ الشَّاعِرِ یَمْدَحُ الرِّضَا علیه السلام:

أَلَا إِنَّ خَیْرَ النَّاسِ نَفْساً وَ وَالِداً***وَ رَهْطاً وَ أَجْدَاداً عَلِیُّ الْمُعَظَّمُ

أَتَتْنَا بِهِ لِلْعِلْمِ وَ الْحِلْمِ ثَامِناً***إِمَاماً یُؤَدِّی حُجَّةَ اللَّهِ تُکْتَمُ

وَ قَدْ نَسَبَ قَوْمٌ هَذَا الشِّعْرَ إِلَی عَمِّ أَبِی إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ لَمْ أَرْوِهِ لَهُ وَ مَا لَمْ یَقَعْ لِی رِوَایَةً وَ سَمَاعاً فَإِنِّی لَا أُحَقِّقُهُ وَ لَا أُبْطِلُهُ بَلِ الَّذِی لَا أَشُکُّ فِیهِ أَنَّهُ لِعَمِّ أَبِی إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ:

کَفَی بِفِعَالِ امْرِئٍ عَالِمٍ***عَلَی أَهْلِهِ عَادِلًا شَاهِداً

أَرَی لَهُمْ طَارِفاً مُونِقاً***وَ لَا یُشْبِهُ الطَّارِفُ التَّالِدَا

یُمَنُّ عَلَیْکُمْ بِأَمْوَالِکُمْ***وَ تُعْطَوْنَ مِنْ مِائَةٍ وَاحِداً

فَلَا یَحْمَدُ اللَّهَ مُسْتَبْصِرٌ***یَکُونُ لِأَعْدَائِکُمْ حَامِداً

فَضَلْتَ قَسِیمَکَ فِی قُعْدُدٍ***کَمَا فَضَلَ الْوَالِدُ الْوَالِدَا

قَالَ الصَّوْلِیُّ وَجَدْتُ هَذِهِ الْأَبْیَاتَ بِخَطِّ أَبِی عَلَی ظَهْرِ دَفْتَرٍ لَهُ یَقُولُ فِیهِ أَنْشَدَنِی أَخِی لِعَمِّهِ فِی عَلِیٍّ یَعْنِی الرِّضَا علیه السلام تَعْلِیقٌ مُتَوَقٍّ فَنَظَرْتُ فَإِذَا هُوَ بِقَسِیمِهِ فِی الْقُعْدُدِ الْمَأْمُونَ لِأَنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ هُوَ الثَّامِنُ مِنْ آبَائِهِمَا جَمِیعاً وَ تُکْتَمُ مِنْ أَسْمَاءِ نِسَاءِ الْعَرَبِ قَدْ جَاءَتْ فِی الْأَشْعَارِ کَثِیراً مِنْهَا فِی شِعْرٍ:

ص: 5

طَافَ

الْخَیَالانِ فَهَاجَا سَقَماً***خَیَالُ تُکْنَی وَ خَیَالُ تُکْتَمَا

قَالَ الصَّوْلِیُّ وَ کَانَتْ لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ الصَّوْلِیِّ عَمِّ أَبِی فِی الرِّضَا علیه السلام مَدَائِحُ کَثِیرَةٌ أَظْهَرَهَا ثُمَّ اضْطُرَّ إِلَی أَنْ سَتَرَهَا وَ تَتَبَّعَهَا فَأَخَذَهَا مِنْ کُلِّ مَکَانٍ وَ قَدْ رَوَی قَوْمٌ أَنَّ أُمَّ الرِّضَا علیه السلام تُسَمَّی سَکَنَ النُّوبِیَّةَ وَ سُمِّیَتْ نَجْمَةَ وَ سُمِّیَتْ سِمَانَ وَ تُکْنَی أُمَّ الْبَنِینَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عون بن محمّد کندی می گوید: ابوالحسن علی بن میثم که کسی هرگز به احوال ائمه علیهم السّلام و زندگی و ازدواج آنها واردتر از او نبود گفت: حمیدة مصفاة که مادر حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام و از بزرگ زادگان عجم بود، کنیزی زایمان کرده به نام تکتم خرید که از نظر دینی و عقل و احترام نسبت به سرور خود حمیدة مصفاة، از شایسته ترین زنان محسوب می شد، به طوری که به احترام بانوی خود، در تمام مدتی که در ملک او بود، در مقابلش ننشست .

آن حضرت روزی به فرزندش حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کرد: تکتم زنی است که تاکنون از او بهتر ندیده ام. یقین دارم اگر صاحب فرزند شود، نسل پاکی خواهد داشت. او را به تو بخشیدم؛ قدرش را بدان!

وقتی حضرت رضا علیه السّلام از او متولد شد، امام کاظم علیه السّلام لقب طاهره به او داد. ابن میثم می گوید: حضرت رضا علیه السّلام خیلی شیر می خورد و فرزندی سالم و فربه بود. تکتم گفت: یک زن شیرده برایم پیدا کنید! گفتند: شیرت کم شده؟ گفت: دروغ نمی گویم، کم نشده، ولی دعاها و نمازهایی می خواندم که از هنگام ولادت او ادعیه ام کم شده است.

حاکم ابو علی گفت: صولی می گفت: دلیل اینکه نام مادر حضرت رضا علیه السّلام تکتم بوده، این شعر شاعر است که آن جناب را مدح می کند:

آگاه باشید بهترین مردم از حیث پاکی نفس و پدر و قوم و اجداد، علیّ بن موسی الرضاست که بسیار با عظمت است

مادر او تکتم، برای علم و حلم هشتمین امام را که حجت های خدا را ادا می کند آورده است

بعضی این شعر را به عموی او ابو ابراهیم بن عباس نسبت داده اند، ولی چنین روایتی به من نرسیده. آنچه که ندیده و نشنیده باشم برایم ثابت نمی شود و آن را رد هم نمی کنم، ولی شعری که شک ندارم متعلق به عموی ابو ابراهیم بن عباس است، این شعر است:

اعمال شخص عالم، کافی است که برای اهلش شاهدی عادل باشد

می بینم که مالی نو و تازه و قابل توجّه دارند و این مال تازه شباهتی به آن مال قدیمی ندارد

بر شما (ای اهل بیت پیامبر) با اموال خودتان منّت می گذارند و فقط یک صدم از اموالتان را به شما می پردازند

آن کسی که (یا آن شیعه ای که) دشمنان شما را مدیحه سرایی کند، خداوند را حمد و سپاس نگفته است تو بر مأمون (که هر دو نسل هشتم از عبدالمطّلب هستید) برتری داری، همان طور که پدرانت بر پدران او برتری داشتند

صولی گوید: این ابیات را با خطّ پدرم، پشت دفتری که مال او بود یافتم. پدرم درباره این اشعار می گفت: «رادرم این اشعار را برایم خوانده و گفته مربوط به عمویمان است که درباره علیّ، یعنی «رضا» علیه السّلام سروده است و در آن دفتر حاشیه ناخوانایی با این مضمون به چشم می خورد: «مراد از «قسیمه فی القعدد»، مأمون است.» زیرا حضرت رضا علیه السّلام و مأمون هر دو با هشت پشت به جناب عبدالمطلب می رسیدند.» و تکتم اسمی است عربی که در اشعار، زیاد به چشم می خورد، از جمله:

دو خیال به طواف آمدند و در اثر بیماری پژمرده شدند؛ خیال زنی تکنی نام و زنی تکتم نام

صولی می گوید: ابراهیم بن عباس عموی پدرم، درباره حضرت رضا علیه السّلام اشعار زیادی داشت که آشکارا آنها را می خواند. اما بعد مجبور شد که آنها را پنهان کند و از هر گوشه و کنار آنها را جمع می کرد. بعضی گفته اند که نام مادر حضرت رضا علیه السّلام، سکن نوبیه بود و نجمه نیز نامیده می شد. نام او را سمان هم گفته اند و کنیه اش ام البنین بود. - . عیون اخبارالرضا 1 : 14 -

**[ترجمه]

و الأصوب فقسیمه کما فی بعض النسخ و علی ما فی أکثر النسخ الحمل علی المجاز و صحح الفیروزآبادی تکنی و تکتم علی بناء المجهول و قال کل منهما اسم لامرأة(1).

**[ترجمه]جزری در شرح حدیث شریح می گوید: مردی کنیزی خرید و شرط کردند که عرب باشد، ولی دیدند عجم است. «مولده» کنیزی است که بین عرب متولد شده و با اولاد عرب بزرگ شده و متأدب به آداب آنان است و «تلیده» کنیزی است که در بلاد عجم متولد شده و در بلاد عجم حامله شده و رشد کرده است. (پایان کلام جزری)

عبارت «و کان تامّ الخلق» شاید مراد از آن در اینجا بزرگی جثه باشد و کلمه «تکتم»، فاعل «اتتنا» است و «طارف» چیز جدید را گویند، بر خلاف «تالد» که چیز قدیمی را گویند. و منظور از «طارف» حضرت رضا علیه السّلام و مراد از تالد، مأمون لعنه الله است.

عبارت «یُمنّ علیکم» مبنی بر مجهول است و خطاب شاعر به حضرت رضا علیه السّلام است. همچنین عبارت «تُعطون» مبنی بر مجهول است، یعنی مخالفان شما با اموالی که در دست دارند بر شما منت می گذارند که از صد سهم، یکی را به شما بدهند، یعنی کمی از اموال زیاد را. جوهری می گوید: «رجل قُعدُدٌ« و قُعدَدٌ کسی را گویند که پدرانش از حیث سن، به جد اکبرش نزدیک باشند و به این عبدالصمد بن علی بن عبدالله بن عباس، قعدد بنی هاشم گفته می شد. و فیروزآبادی می گوید: «قعید النسب» و قعدد و قعدد و اقعد و قعدود کسی را می گویند که پدرانش از حیث سن به جد بزرگ تر نزدیک باشند و «قعدد» به معنای کسی که از حیث سن از اجدادش دور است نیز گفته می شود، و این از واژگان ضد است. و معنا این می شود: ای امام رضا! شما بر مأمون فضیلت داری، با اینکه مأمون از حیث نزدیکی نسب به عبدالمطلب با تو شریک است، همان طور که پدرت موسی بن جعفر علیهما السّلام نیز بر هارون پدر مأمون فضیلت دارد و همه پدران شما، بر همه پدران او برتری دارند.

کلمه «تعلیق مُتوّق» از ریشه «توقّی» است، یعنی در آن ورقه حاشیه ناخوانایی دیدم که به طور پاکیزه و منقّی نبود و در آن قسیم حضرت در قعدد تفسیر به مأمون شده بود و صحیح تر نیز همین است، چنان چه در بعضی نسخ وارد شده، و طبق آنچه در اکثر نسخ آمده، باید حمل بر مجاز شود و فیروزآبادی «تکنی» و «تکتم» را مبنی بر مجهول صحیح دانسته و گفته: در این شعر هر دو اسم زنی هستند.

**[ترجمه]

فَقَالَ بَلَی اعْرِضْ عَلَیْنَا قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا عِنْدِی إِلَّا جَارِیَةٌ مَرِیضَةٌ فَقَالَ لَهُ مَا عَلَیْکَ أَنْ تَعْرِضَهَا فَأَبَی عَلَیْهِ ثُمَّ انْصَرَفَ ثُمَّ إِنَّهُ أَرْسَلَنِی مِنَ الْغَدِ إِلَیْهِ فَقَالَ لِی قُلْ لَهُ کَمْ غَایَتُکَ فِیهَا فَإِذَا قَالَ کَذَا وَ کَذَا فَقُلْ قَدْ أَخَذْتُهَا فَأَتَیْتُهُ فَقَالَ مَا أُرِیدُ أَنْ أَنْقُصَهَا مِنْ کَذَا وَ کَذَا قُلْتُ قَدْ أَخَذْتُهَا وَ هُوَ لَکَ فَقَالَ هِیَ لَکَ وَ لَکِنْ مَنِ الرَّجُلُ الَّذِی کَانَ مَعَکَ بِالْأَمْسِ فَقُلْتُ رَجُلٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَقَالَ مِنْ أَیِّ بَنِی هَاشِمٍ (1) فَقُلْتُ مَا عِنْدِی أَکْثَرُ مِنْ هَذَا فَقَالَ أُخْبِرُکَ عَنْ هَذِهِ الْوَصِیفَةِ إِنِّی اشْتَرَیْتُهَا مِنْ أَقْصَی الْمَغْرِبِ فَلَقِیَتْنِی امْرَأَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَقَالَتْ مَا هَذِهِ الْوَصِیفَةُ مَعَکَ فَقُلْتُ اشْتَرَیْتُهَا لِنَفْسِی فَقَالَتْ مَا یَنْبَغِی أَنْ تَکُونَ هَذِهِ الْوَصِیفَةُ عِنْدَ مِثْلِکَ إِنَّ هَذِهِ الْجَارِیَةَ یَنْبَغِی أَنْ تَکُونَ عِنْدَ خَیْرِ أَهْلِ الْأَرْضِ فَلَا تَلْبَثُ عِنْدَهُ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی تَلِدَ مِنْهُ غُلَاماً یَدِینُ لَهُ شَرْقُ الْأَرْضِ وَ غَرْبُهَا قَالَ فَأَتَیْتُهُ بِهَا فَلَمْ تَلْبَثْ عِنْدَهُ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی وَلَدَتْ عَلِیّاً علیه السلام (2).

یج، [الخرائج و الجرائح] عن هشام بن الأحمر: مثله (3)- شا، [الإرشاد] ابن قولویه عن الکلینی عن محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن ابن محبوب عن هشام بن أحمر: مثله (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: هشام بن احمد گفت: حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام فرمود: آیا نشنیدی برده فروشی از مغرب آمده باشد؟ گفتم: نه. فرمود: چرا یک نفر آمده، حرکت کن با هم برویم پیش او! هر دو سوار بر مرکب شده و رفتیم. دیدم مردی با چند برده از طرف مغرب آمده است. فرمود کنیزهای خود را نشان بده. نُه کنیز نشان داد؛ هر کدام را که موسی بن جعفر علیه السّلام مشاهده می کرد می فرمود: این را نمی خواهم. باز هم فرمود: بیاور! گفت: دیگر کنیزی نمانده؟ فرمود: چرا هنوز هست. گفت: نه به خدا. فقط کنیز مریضی دارم. فرمود: چه می شود؟ همان را هم نشان بده! او از نشان دادن امتناع نمود. امام علیه السّلام برگشت. فردا صبح مرا پیش او فرستاد. فرمود: به او بگو آن کنیز را به چند می خواهی بفروشی؟ او خواهد گفت: به فلان مبلغ! بگو خریدم.

من نزد آن مرد برده فروش آمدم و پیغام را رساندم. گفت: از فلان مبلغ کمتر نمی دهم! گفتم: من به همان مبلغ از تو خریدم. او هم قبول کرد و گفت: آن مردی که دیروز با تو بود که بود؟ گفتم: مردی از بنی هاشم است. پرسید: کدام بنی هاشم؟ گفتم: بیشتر از این نمی دانم. گفت: من داستان این کنیز را برایت نقل می کنم؛ او را از دوردست های مغرب خریدم. زنی از اهل کتاب مرا دید و گفت: این کنیز همراه تو چه می کند؟ گفتم: او را برای خودم خریده ام. گفت: چنین کنیزی شایسته نیست نزد چون تو باشد. او باید نزد بهترین فرد روی زمین باشد. به زودی فرزندی از او متولد خواهد شد که شرق و غرب تابع او می شوند. راوی می گوید: کنیز را برای حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام آوردم. چیزی نگذشت که حضرت رضا علیه السّلام از آن کنیز متولد شد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 17 -

در خرائج و جرائح - . خرائج و جرائح: 235 - و در ارشاد مفید - . ارشاد: 287 - نیز این روایت نقل شده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]کشف الغمة: محمّد بن سنان می گوید: حضرت رضا علیه السّلام در سال 206 هجری چهل و نه سال و چند ماهگی از دنیا رفت. آن حضرت در سال 153 پنج سال و پس از فوت حضرت صادق علیه السّلام به دنیا آمد. او بیست و پنج سال، دو ماه کم با پدرش زندگی کرد و در زمان فوت، چهل و نه سال و چند ماه داشت. قبر مطهرش در طوس که یکی از شهرهای خراسان است قرار دارد. مادرش خیزران مرسیه کنیزی بود که بعضی نامش را شقراء نوبیه گفته اند. نام او را اروی و ام البنین نیز گفته اند. کنیه حضرت رضا ابوالحسن و لقبش رضا و صابر و رضی و وفی بود. - . کشف الغمة 3 : 113 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]مصباح کفعمی: حضرت رضا علیه السّلام روز پنجشنبه یازدهم ذی قعده سال 148 در مدینه متولد شد.

**[ترجمه]

لِلرِّضَا علیه السلام بِعَهْدِ الْمُسْلِمِینَ مِنْ غَیْرِ رِضًا فِی الْخَامِسِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ إِحْدَی وَ مِائَتَیْنِ وَ زَوَّجَهُ ابْنَتَهُ أُمَّ حَبِیبٍ فِی أَوَّلِ سَنَةِ اثْنَیْنِ وَ مِائَتَیْنِ وَ قِیلَ سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ ابْنُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ ذَکَرَ ابْنُ هَمَّامٍ تِسْعاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ وَ قِیلَ وَ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ قَامَ بِالْأَمْرِ وَ لَهُ تِسْعٌ وَ عِشْرُونَ سَنَةً وَ شَهْرَانِ وَ عَاشَ مَعَ أَبِیهِ تسع [تِسْعاً] وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ أَشْهُراً وَ بَعْدَ أَبِیهِ أَیَّامَ إِمَامَتِهِ عِشْرِینَ سَنَةً وَ وَلَدُهُ مُحَمَّدٌ الْإِمَامُ فَقَطْ وَ مَشْهَدُهُ بِطُوسَ وَ خُرَاسَانَ فِی الْقُبَّةِ الَّتِی فِیهَا هَارُونُ إِلَی جَانِبِهِ مِمَّا یَلِی الْقِبْلَةَ وَ هِیَ دَارُ حُمَیْدِ بْنِ قَحْطَبَةَ الطَّائِیِّ فِی قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا سَنَابَادُ مِنْ رُسْتَاقِ نُوقَانَ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام، کنیه حضرت رضا ابوالحسن و خواص، آن جناب را ابو علی می گفتند.

لقب های ایشان سراج اللَّه، نور الهدی، قرة عین المؤمنین، مکیدة الملحدین، کفو الملک، کافی الخلق، رب السریر، مصلحت اندیش، فاضل، صابر، وفی، صدیق، رضی بود.

احمد بزنطی می گوید: حضرت را رضا می نامیدند، زیرا مورد رضایت خدا در آسمان و مورد رضایت پیامبر و ائمه علیهم السلام در زمین بود. و گفته شده علت آن بود که مخالف و موافق حضرت، از او راضی بودند. و گفته شده علت این بود که مأمون از ایشان راضی شد. مادر ایشان کنیز ام ولدی بود که سکن نوبیه نام داشت و او را خیزران مرسیه و نجمه نیز گفته اند. این نام ها را میثم روایت کرده. به ایشان صقر نیز گفته شده و اروی ام البنین نیز نامیده شده بود و وقتی حضرت رضا علیه السّلام متولد شد، امام کاظم علیه السّلام او را طاهره نامید.

حضرت روز جمعه در مدینه متولد شد و گفته شده که روز پنج شنبه یازدهم ربیع الاول سال 153 و پنج سال بعد از وفات امام صادق علیه السّلام متولد شد و این مطلب را ابن بابویه روایت کرده و گفته شده تاریخ ولادت آن حضرت سال 151 بوده است.

دوران امامت آن جناب مصادف با اواخر سلطنت هارون الرشید بود که بعد از او پسرش محمّد امین سه سال و هجده روز خلیفه بود، و مأمون بیست سال و سیزده روز حکومت کرد و در زمان فرمانروایی اش، در پنجم رمضان سال 201 بدون رضایت آن جناب برای ولایتعهدی حضرت رضا علیه السّلام بیعت گرفت و دختر خود ام حبیب را در اویل سال 202 به ازدواج او در آورد. بعضی سال 203 گفته اند که در آن زمان ایشان پنجاه و پنج سال داشت. ابن همام چهل و نه سال و شش ماه گفته و چهل و نه سال و چهار ماه نیز گفته شده. موقعی که حضرت به امامت رسید، بیست و نه سال و دو ماه داشت .

ایشان بیست و نه سال و چند ماه با پدرش زندگی کرد و بعد از پدر، امامتش بیست سال طول کشید. آن حضرت فقط یک فرزند داشت که همان امام محمّد تقی علیه السّلام ملقب به امین باشد. آرامگاه ایشان در طوس خراسان و در قبه ای قرار دارد که هارون آنجا به طرف قبله دفن شده. آن قبه، خانه حمید ابن قحطبه طایی بود که در قریه سناباد قرار داشت و از روستاهای نوقان به شمار می رفت. - . مناقب 4 : 366 -

**[ترجمه]

وَ لَقَدْ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَعَهُ وَ مَعَهُ خَاتَمٌ وَ سَیْفٌ وَ عَصًا وَ کِتَابٌ وَ عِمَامَةٌ فَقُلْتُ لَهُ مَا هَذَا فَقَالَ أَمَّا الْعِمَامَةُ فَسُلْطَانُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا السَّیْفُ فَعِزَّةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا الْکِتَابُ فَنُورُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا الْعَصَا فَقُوَّةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا الْخَاتَمُ فَجَامِعُ هَذِهِ الْأُمُورِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْأَمْرُ یَخْرُجُ إِلَی عَلِیٍّ ابْنِکَ قَالَ ثُمَّ قَالَ یَا یَزِیدُ إِنَّهَا وَدِیعَةٌ عِنْدَکَ فَلَا تُخْبِرْ بِهَا إِلَّا عَاقِلًا أَوْ عَبْداً امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ أَوْ صَادِقاً وَ لَا تَکْفُرْ نِعَمَ اللَّهِ تَعَالَی وَ إِنْ سُئِلْتَ عَنِ الشَّهَادَةِ فَأَدِّهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها(1) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ (2) فَقُلْتُ وَ اللَّهِ مَا کُنْتُ لِأَفْعَلَ هَذَا أَبَداً قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام ثُمَّ وَصَفَهُ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَلِیٌّ ابْنُکَ الَّذِی یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ وَ یَسْمَعُ بِتَفْهِیمِهِ وَ یَنْطِقُ بِحِکْمَتِهِ یُصِیبُ وَ لَا یُخْطِئُ وَ یَعْلَمُ وَ لَا یَجْهَلُ قَدْ مُلِئَ حِلْماً وَ عِلْماً وَ مَا أَقَلَّ مُقَامَکَ مَعَهُ إِنَّمَا هُوَ شَیْ ءٌ کَأَنْ لَمْ یَکُنْ فَإِذَا رَجَعْتَ مِنْ سَفَرِکَ فَأَصْلِحْ أَمْرَکَ وَ افْرُغْ مِمَّا أَرَدْتَ فَإِنَّکَ مُنْتَقِلٌ عَنْهُ وَ مُجَاوِرٌ غَیْرَهُ فَاجْمَعْ وُلْدَکَ وَ أَشْهِدِ اللَّهَ عَلَیْهِمْ جَمِیعاً وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً ثُمَّ قَالَ یَا یَزِیدُ إِنِّی أُوخَذُ فِی هَذِهِ السَّنَةِ وَ عَلِیٌّ ابْنِی سَمِیُّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ سَمِیُّ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أُعْطِیَ فَهْمَ الْأَوَّلِ وَ عِلْمَهُ وَ بَصَرَهُ وَ رِدَاءَهُ وَ لَیْسَ لَهُ أَنْ یَتَکَلَّمَ إِلَّا بَعْدَ هَارُونَ بِأَرْبَعِ سِنِینَ فَإِذَا مَضَتْ أَرْبَعُ سِنِینَ فَسَلْهُ عَمَّا شِئْتَ یُجِبْکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (3).

عم، [إعلام الوری] الکلینی عن محمد بن علی عن أبی الحکم: مثله (4)

ص: 12

کتاب الإمامة و التبصرة لعلی بن بابویه عن محمد بن یحیی عن محمد بن أحمد عن عبد الله بن محمد الشامی: مثله بیان سیأتی تمام الخبر فی باب النصوص علی الجواد علیه السلام قوله فهم الأول أی أمیر المؤمنین علیه السلام و لعل المراد بالرداء الأخلاق الحسنة لاشتمالها علی صاحبها کما قال تعالی الکبریاء ردائی.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: یزید بن سلیط زیدی می گوید: موسی بن جعفر علیهما السّلام را دیدم و عرض کردم: امام بعد از شما کیست، همان طوری که پدرتان امام پس از خود را معین کرد؟ فرمود: پدرم در زمانی زندگی می کرد که حالا مثل آن زمان نیست. عرض کردم: هر کسی با همین سخن شما قانع شود لعنت خدا بر او باد! خنده اش گرفت و سپس فرمود: ای ابا عماره! به تو می گویم. من از منزل که خارج شدم، در ظاهر به تمام فرزندانم وصیت کردم و آنها را با علی پسرم شریک قرار دادم، ولی به تنهایی در باطن، فرزندم علی را وصی قرار دادم.

پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلّم را در خواب دیدم که امیرالمؤمنین علیه السّلام نیز با ایشان بود و در دست، انگشتر و شمشیر و عصا و کتاب و عمامه ای داشت. عرض کردم: اینها چیست؟ فرمود: عمامه، اقتدار خدای عزوجل است؛ شمشیر، عزت خداست؛ کتاب، نور خداست و عصا، نیروی خداست. اما انگشتر جامع تمام اینها است. بعد پیغمبر اکرم فرمود: پس از تو، امامت متعلق به فرزندت علی است.

سپس فرمود: یزید! آنچه برایت توضیح دادم به امانت به تو سپردم. مبادا جز به مؤمن عاقل و بنده ای که خداوند قلبش را به ایمان آزمایش نموده یا مرد راستگو و درست کردار اطلاع دهی. مبادا نعمت خدا را کفران کنی! اگر تو را به شهادت خواستند، امتناع مکن که خداوند می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها» - . نساء / 58 - ، {خدا به شما فرمان می دهد که سپرده ها را به صاحبان آنها ردّ کنید.} و نیز می فرماید: «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ، - . بقره / 140 - ، {و کیست ستمکارتر از آن کس که شهادتی از خدا را در نزد خویش پوشیده دارد؟} عرض کردم: هرگز چنین کاری (امتناع از شهادت دادن) نخواهم کرد.

سپس موسی بن جعفر علیهما السّلام فرمود: پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم او (علی) را برایم توصیف نمود و فرمود: پسرت علی کسی است که به نور خدا می بیند و با فهماندن او می شنود و به حکمت خدا سخن می گوید؛ هرگز اشتباه نمی کند؛ دانا است و نادانی ندارد؛ گنجینه ای از علم و حلم است. به زودی از او جدا خواهی شد. توقف شما با هم خیلی کم است. وقتی از این سفر برگشتی، کارهای خود را بکن. هر چه مایلی انجام ده که از او جدا می شوی و جای دیگر خواهی رفت. تمام فرزندانت را جمع کن و خدا را بر آنها گواه بگیر که خداوند در گواهی کافی است.

بعد فرمود: ای یزید! مرا همین امسال خواهند گرفت! پسرم علی همنام با علی بن ابی طالب علیه السّلام و علی بن الحسین علیهما السّلام است. به او فهم علی بن ابی طالب علیه السّلام و علم و بینایی و اخلاقش را داده اند. او اجازه ندارد آشکارا صحبت کند، مگر چهار سال پس از هارون الرشید. بعد از گذشتن این چهار سال هر چه می خواهی از او بپرس. ان شاء اللَّه جوابت را می دهد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 23 -

در اعلام الوری - . اعلام الوری: 317 - و کتاب الامامة و التبصرة علی بن بابویه نیز مثل این حدیث منقول است.

مؤلف: تمام حدیث در باب نصوص بر امام جواد علیه السّلام خواهد آمد. عبارت «فهم الاول» منظور از اول امیرالمؤمنین علیه السّلام است و شاید منظور از اعطای ردا به حضرت، اخلاق حسنه باشد، زیرا فرد خوش خلق را در بر می گیرد، همان طور که خدای تعالی فرمود: «کبریا و بزرگی ردای من است.»

**[ترجمه]

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی الکلینی عن محمد بن یحیی عن ابن عیسی عن ابن محبوب عن الحسین بن نعیم: مثله (1)- شا، [الإرشاد] ابن قولویه عن الکلینی: مثله- عم، [إعلام الوری] عن الکلینی: مثله (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسین بن نعیم صحاف می گوید: من و هشام بن حکم و علی بن یقطین در بغداد بودیم. علی بن یقطین گفت: من خدمت موسی بن جعفر علیهما السّلام نشسته بودم که پسرش حضرت رضا علیه السّلام وارد شد. حضرت کاظم علیه السّلام به من فرمود: ای علی! این پسرم سرور فرزندان من است که کنیه خود را به او بخشیدم. در این موقع هشام با کف دست بر پیشانی خود زد! حسین بن نعیم صحاف گفت: وای بر تو! چه می گویی؟ علی بن یقطین می گوید: من گفتم: به خدا من این حرف را همان طور که نقل کردم، از امام شنیدم. هشام گفت: به خدا قسم به تو گوشزد کرده که امامت پس از او متعلق به این فرزندش است. - . عیون اخبارالرضا 1 : 21 -

در غیبت طوسی - . غیبت طوسی: 27 - و ارشاد مفید - . ارشاد: 285 - و اعلام الوری نیز مثل این خبر منقول است.

**[ترجمه]

دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ کَبِرَ سِنِّی فَحَدِّثْنِی مَنِ الْإِمَامُ بَعْدَکَ قَالَ فَأَشَارَ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ قَالَ هَذَا صَاحِبُکُمْ مِنْ بَعْدِی (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: داود رقی می گوید: به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کردم: فدایت شوم! سن من زیاد شده؛ به من خبر بده که امام بعد از شما کیست؟ امام کاظم علیه السّلام به حضرت رضا علیه السّلام اشاره کرد و فرمود: امام شما بعد از من، اوست. - . عیون اخبارالرضا 1 : 23 -

**[ترجمه]

إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ هُوَ یُذْهَبُ بِهِ إِلَی الْبَصْرَةِ فَأَرْسَلَ إِلَیَّ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَدَفَعَ إِلَیَّ کُتُباً وَ أَمَرَنِی أَنْ أُوصِلَهَا بِالْمَدِینَةِ فَقُلْتُ إِلَی مَنْ أَدْفَعُهَا جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ إِلَی ابْنِی عَلِیٍّ فَإِنَّهُ وَصِیِّی وَ الْقَیِّمُ بِأَمْرِی وَ خَیْرُ بَنِیَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عبداللَّه بن مرحوم گفت: از بصره بیرون آمدم و تصمیم مدینه را داشتم. در بین راه حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام را ملاقات کردم که ایشان را به طرف بصره می بردند. پس حضرت به دنبال من فرستاد و من بر ایشان وارد شدم. ایشان چند نامه به من داد و فرمود که آنها را به مدینه برسانم! عرض کردم: فدایت شوم! نامه ها را به چه کسی بدهم؟ فرمود: به پسرم علی که وصی و متعهد کارهای من و بهترین فرزندان من است. - . عیون اخبارالرضا 1 : 27 -

**[ترجمه]

أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام الْیَوْمَ سَبْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا فَأَشْهَدَنَا لِعَلِیٍّ ابْنِهِ بِالْوَصِیَّةِ وَ الْوَکَالَةِ فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ أَنَّ أَمْرَهُ جَائِزٌ عَلَیْهِ وَ لَهُ ثُمَّ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ زَیْدٍ وَ اللَّهِ یَا حَیْدَرُ لَقَدْ عَقَدَ لَهُ الْإِمَامَةَ الْیَوْمَ وَ لِیَقُولَنَّ الشِّیعَةُ بِهِ مِنْ بَعْدِهِ قَالَ حَیْدَرٌ قُلْتُ بَلْ یُبْقِیهِ اللَّهُ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ هَذَا قَالَ یَا حَیْدَرُ إِذَا أَوْصَی إِلَیْهِ فَقَدْ عَقَدَ لَهُ الْإِمَامَةَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحَکَمِ مَاتَ حَیْدَرٌ وَ هُوَ شَاکٌ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حیدر بن ایوب می گوید: ما در مدینه در محلی به نام قبا بودیم. محمّد بن زید ابن علی نیز آنجا بود، ولی کمی دیرتر از موقع معین آمد. عرض کردیم: فدایت شویم! چه چیز باعث تأخیر شده؟ گفت: موسی بن جعفر علیهما السّلام ما را که هفده نفر از اولاد علی و فاطمه علیهما السّلام بودیم، خواست و ما را گواه به جانشینی فرزندش علی گرفت که وکیل در حیات و جانشین پس از مرگش باشد. هر چه به سود یا زیان موسی بن جعفر علیهما السّلام باشد، حواله به او گشت.

سپس محمّد بن زید گفت: ای حیدر! به خدا قسم مقام امامت را به او سپرد. امروز شیعه پس از فوت موسی بن جعفر علیهما السّلام او را امام خواهند دانست. من گفتم: ان شاء اللَّه امام کاظم علیه السّلام زنده خواهد ماند، این چه حرفی است؟ گفت: حیدر! وقتی به او وصیت کرد، یعنی امامت را به او سپرده. علی بن حکم گفت: حیدر از دنیا رفت در حالی که به امامت حضرت رضا علیه السّلام شک داشت. - . عیون اخبارالرضا 1 : 28 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسن بن علی خزاز می گوید: ما همراه علی بن ابی حمزه که با خود مال و اثاثی داشت، به طرف مکه رفتیم. گفتیم اینها چیست؟ گفت: متعلق به موسی بن جعفر علیهما السّلام عبد صالح است. به من دستور داده بدهم به فرزندش علی که او را وصی خود قرار داده است.

صدوق رحمه الله می گوید: علی بن ابی حمزه پس از وفات موسی بن جعفر علیهما السّلام، منکر امامت حضرت رضا علیه السّلام شد و اموال را به امام رضا علیه السّلام نداد. - . عیون اخبارالرضا 1 : 29 -

**[ترجمه]

مِنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ مُوسَی علیه السلام وَ هُوَ فِی الْحَبْسِ فَإِذَا فِیهَا مَکْتُوبٌ عَهْدِی إِلَی أَکْبَرِ وُلْدِی (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسین بن مختار می گوید: وقتی که موسی بن جعفر علیهما السّلام در زندان بود، نوشته هایی از طرف او به ما رسید که در آنها نوشته بود: پیمان امامت و جانشینی خود را به فرزند بزرگ ترم واگذاردم. - . عیون اخبارالرضا 1 : 30 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: زیاد بن مروان قندی می گوید: خدمت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام رسیدم و پسرش علی علیه السّلام حضور داشت. ایشان به من فرمود: ای زیاد! این پسرم نوشته اش نوشته من و سخنش سخن من و پیغامش پیغام من است. هر چه بگوید، مثل این است که من گفته ام. - . عیون اخبارالرضا 1 : 30 -

در ارشاد - . ارشاد: 286 - و اعلام الوری - . اعلام الوری: 316 - و غیبت طوسی - . غیبت طوسی: 37 - نیز مثل این حدیث منقول است .

شیخ صدوق رحمه الله می گوید: زیاد بن مروان این حدیث را نقل کرد و بعد از وفات امام کاظم علیه السّلام آن را منکر شد و واقفی شد و اموال موسی بن جعفر علیهما السّلام را حبس کرد و به حضرت نداد.

**[ترجمه]

یَا مُفَضَّلُ هُوَ مِنِّی بِمَنْزِلَتِی مِنْ أَبِی علیه السلام ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ قَالَ قُلْتُ هُوَ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِکَ قَالَ نَعَمْ مَنْ أَطَاعَهُ رَشَدَ وَ مَنْ عَصَاهُ کَفَرَ(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: مفضل بن عمر می گوید: خدمت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام رسیدم، علی پسرش روی دامنش بود، او را می بوسید و زبانش را می مکید، او را روی شانه خود می گذاشت و درآغوش می گرفت و می فرمود: پدرم فدایت! چقدر خوش بو و پاک نهاد و با شخصیتی؟ عرض کردم: فدایت شوم! محبت این پسر در قلب من چنان قرار گرفت که هیچ کس جز شما چنین محبتی در دل من ندارد. فرمود: مفضل! او نسبت به من، چون من نسبت به پدرم است. «ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیم» - . آل عمران / 34[1] - ، {فرزندانی که بعضی ازآنان از [نسل] بعضی دیگرند، و خداوند شنوای داناست.} عرض کردم: آقا! این پسر شما امام است بعد از شما؟ فرمود: آری، هر که او را اطاعت کند رستگار است و کسی که با او مخالفت کند، کافر می شود. - . عیون اخبارالرضا 1 : 32 -

**[ترجمه]

شا، [الإرشاد] ابْنُ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ: مِثْلَهُ (1)- عم، [إعلام الوری] عَنِ الْکُلَیْنِیِّ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن سنان می گوید: یک سال پیش از آنکه موسی بن جعفر علیهما السّلام را به عراق ببرند، خدمت ایشان رسیدم. پسرش علی علیه السّلام مقابلش نشسته بود. فرمود: ای محمّد! عرض کردم: بلی آقا! فرمود: امسال برای من سفری پیش می آید و تو از آن ناراحت نباشو بعد سر به زیر انداخت و با دست روی زمین خط می کشید. آنگاه سر به سوی من بلند کرد و فرمود: «یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاء» - . ابراهیم / 27[3] - ، {خدا ستمکاران را گمراه می کند و خدا هر چه بخواهد می کند.} گفتم: چه اتفاقی خواهد افتاد؟ فرمود: هر کس حق این فرزندم را مراعات نکند و امامتش را بعد از من انکار نماید، مثل کسی است که به علی بن ابی طالب علیهما السّلام ستم نموده و پس از حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم منکر امامتش شده. فهمیدم که خبر از مرگ خود را می دهد و فرزندش را معرفی می کند!

عرض کردم: به خدا اگر عمرم طولانی شود، حقش را ادا خواهم کرد، به امامتش اعتراف می نمایم و گواهی می دهم که او بعد از تو حجت خدا است و راهنمای دین او است. فرمود: محمّد! عمرت طولانی خواهد شد و مردم را دعوت به امامت او و امام جانشین او پس از مرگش می کنی. عرض کردم: آقا! امام بعد از او کیست؟ فرمود: پسرش محمّد. عرض کردم: راضی هستم و فرمانبردارم. فرمود: درست است. در کتاب امیرالمؤمنین علیه السّلام چنین دیده ام تو در میان شیعیان ما آشکارتر از برق در شب تار می درخشی.

سپس فرمود: ای محمّد! مفضل وسیله انس و آرامش من بود. تو نیز وسیله انس و آرامش آن دو خواهی بود. بر آتش حرام است که تو را لمس کند. - . عیون اخبارالرضا 1 : 32 -

در غیبت شیخ طوسی - . غیبت طوسی: 27 - نیز مثل این حدیث تا عبارت «فالرضا و التسلیم» و در ارشاد - . ارشاد: 287 - و اعلام الوری نیز مثل آن آمده است.

**[ترجمه]

لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام مَا قَوْلُکَ فِی أَبِیکَ قَالَ هُوَ حَیٌّ قُلْتُ فَمَا قَوْلُکَ فِی أَخِیکَ أَبِی الْحَسَنِ قَالَ ثِقَةٌ صَدُوقٌ قُلْتُ فَإِنَّهُ یَقُولُ إِنَّ أَبَاکَ قَدْ مَضَی قَالَ هُوَ أَعْلَمُ وَ مَا یَقُولُ فَأَعَدْتُ عَلَیْهِ فَأَعَادَ عَلَیَّ قُلْتُ فَأَوْصَی أَبُوکَ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ إِلَی مَنْ أَوْصَی قَالَ إِلَی خَمْسَةٍ مِنَّا وَ جَعَلَ عَلِیّاً علیه السلام الْمُقَدَّمَ عَلَیْنَا(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: بکر بن صالح می گوید: به ابراهیم پسر موسی بن جعفر علیهما السّلام گفتم: نظر تو درباره پدرت چیست؟ گفت: زنده است. گفتم درباره برادرت حضرت رضا علیه السّلام چه عقیده داری؟ گفت: او مورد اعتماد و راستگو است! گفتم: او می گوید که پدرت از دنیا رفته! گفت: او بهتر می داند چه می گوید. باز سخن خود را تکرار کردم، همان جواب را داد. گفتم: پدرت وصیت کرده؟ گفت: بلی. پرسیدم: به چه کس وصیت کرد؟ گفت: به پنج نفر از ما، ولی علی علیه السّلام را بر همه ما مقدم داشته. - . عیون اخبارالرضا 1 : 27 -

**[ترجمه]

صَاحِبُنَا بَعْدَکَ فَأَشَارَ إِلَی ابْنِهِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ هَذَا صَاحِبُکُمْ مِنْ بَعْدِی (1).

**[ترجمه]ارشاد و اعلام الوری و غیبت شیخ طوسی: داود رقی می گوید: به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کردم: فدایت شوم! سن من زیاد شده. پس دست مرا بگیر و مرا از آتش دوزخ نجات ده! امام ما بعد از شما کیست؟ امام کاظم علیه السّلام به پسرش امام رضا علیه السّلام اشاره نمود و فرمود: این امام شما پس از من است. - . ارشاد: 285 ، اعلام الوری: 315 ، غیبت طوسی: 27 -

**[ترجمه]

وَ لَا أَلْقَاکَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْإِمَامِ بَعْدَکَ فَقَالَ ابْنِی فُلَانٌ یَعْنِی أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام (1).

**[ترجمه]ارشاد و اعلام الوری و غیبت شیخ طوسی: داود بن سلیمان می گوید: به حضرت کاظم علیه السّلام عرض کردم: من می ترسم اتفاقی بیفتد و دیگر شما را نبینم! امام پس از شما کیست؟ فرمود: فلان پسرم، یعنی امام رضا علیه السّلام. - . ارشاد: 286 ، اعلام الوری: 316 ، غیبت طوسی: 28 -

**[ترجمه]

فَعَلْتُ ذَاکَ بِهِ بَلِ اللَّهُ فَعَلَ بِهِ ذَاکَ حُبّاً(1).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: حسن بن حسن در ضمن حدیثی می گوید: به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کردم: سؤالی از شما دارم! فرمود: از امامت بپرس. عرض کردم: منظور شما کیست؟ من جز شما امامی نمی شناسم! فرمود: پسرم علی امام تو است که کنیه خود را به او بخشیده. عرض کردم: آقا! مرا از آتش نجات بخش، زیرا حضرت صادق علیه السّلام فرمود که تو قائم به امر امامت هستی. فرمود: مگر من قائم نیستم؟ بعد فرمود: ای حسن! هر امامی که در میان مردم باشد قائم آنهاست. پس از فوت شدن او کسی که جانشین او است، قائم و حجت خدا است تا از میان ایشان برود. پس همه ما قائم هستیم هر معامله ای که با من می کردی، با فرزندم علی کن! به خدا قسم! به خدا قسم! من این کار را نکرده ام؛ این کار را خدا به واسطه محبتی که به او داشته کرده است. - . غیبت طوسی: 29 -

**[ترجمه]

فَثَبَّتَکَ اللَّهُ عَلَی دِینِهِ فَبَکَیْتُ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی نَعَی وَ اللَّهِ إِلَیَّ نَفْسَهُ فَقَالَ یَا عَلِیُّ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَمْضِیَ مَقَادِیرُ اللَّهِ فِیَّ وَ لِی بِرَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ وَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ کَانَ هَذَا قَبْلَ أَنْ یَحْمِلَهُ هَارُونُ الرَّشِیدُ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ تَمَامَ الْخَبَرِ(1).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: ابن فضال می گوید: از علی بن جعفر شنیدم که می گفت: خدمت برادرم موسی بن جعفر علیهما السّلام رسیدم. به خدا قسم او حجت خدا روی زمین بعد از پدرم بود. در این موقع پسرش علی وارد شد. امام کاظم علیه السّلام رو به من کرد و فرمود: ای علی! این امام تو است؛ او نسبت به من، مثل من است نسبت به پدرم. خداوند تو را بر عقیده به امامت او پایدار بدارد. من شروع به گریه کرده و با خود گفتم که برادرم خبر مرگ خود را می دهد. فرمود: علی جان! چاره ای نیست. باید مقدرات خدا درباره من انجام شود و من از پیامبر اکرم و امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام پیروی می کنم. این جریان سه روز قبل از آن بود که هارون الرشید موسی بن جعفر علیه السّلام را برای مرتبه دوم ببرد... تا آخر خبر. - . غیبت طوسی: 31 -

**[ترجمه]

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ أَبَاکَ أَخْبَرَنَا بِالْخَلَفِ مِنْ بَعْدِهِ فَلَوْ خَبَّرْتَنَا بِهِ قَالَ فَأَخَذَ بِیَدِی فَهَزَّهَا ثُمَّ قَالَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتَّی یُبَیِّنَ لَهُمْ ما یَتَّقُونَ (2) قَالَ فَخَفَقْتُ (3) فَقَالَ لِی مَهْ لَا تُعَوِّدْ عَیْنَیْکَ کَثْرَةَ النَّوْمِ فَإِنَّهَا أَقَلُّ شَیْ ءٍ فِی الْجَسَدِ شُکْراً(4).

**[ترجمه] - . در متن عربی بحار دو حدیث پیاپی با شماره 45 آمده است. (مترجم) - تفسیر عیاشی: علی بن ابی حمزه می گوید: به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کردم: پدرت جانشین خود را به ما معرفی کرد. اگر شما نیز جانشین خود را معرفی کنی خوب است! گفت: حضرت دست مرا گرفت و کشید. سپس فرمود: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْحَتَّی یُبَیِّنَ لَهُمْ ما یَتَّقُونَ» - . توبه / 115 - ، {و خدا بر آن نیست که گروهی را پس از آنکه هدایتشان نمود بی راه بگذارد، مگر آنکه چیزی را که باید از آن پروا کنند برایشان بیان کرده باشد.} در این موقع من چرتم گرفت. فرمود خوددار باش! چشمت را این قدر به خواب عادت مده! چشم از همه اعضای بدن کمتر شکرگزار است. - . تفسیر عیاشی 2 : 115 -

**[ترجمه]

أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ فَذَکَرَ الْحَسَنُ عَنْ یَحْیَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ- عَنْ نَشِیطٍ عَنْ خَالِدٍ الْجَوَّانِ (1) قَالَ لَمَّا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِی أَمْرِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قُلْتُ لِخَالِدٍ أَ مَا تَرَی مَا قَدْ وَقَعْنَا فِیهِ مِنِ اخْتِلَافِ النَّاسِ فَقَالَ لِی خَالِدٌ قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ عَهْدِی إِلَی ابْنِی عَلِیٍّ أَکْبَرِ وُلْدِی وَ خَیْرِهِمْ وَ أَفْضَلِهِمْ (2).

**[ترجمه]رجال کشی: حسن بن موسی گفت: نشیط و خالد هر دو خدمتگزار موسی بن جعفر علیهما السّلام بودند. حسن از یحیی بن ابراهیم نقل کرد که وقتی مردم درباره امامت حضرت رضا علیه السّلام اختلاف کردند، نشیط به خالد گفت: نمی بینی در چه وضعی قرار گرفتیم که مردم در امامت حضرت رضا علیه السّلام اختلاف کردند؟ خالد به او گفت: حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام به من فرمود: پیمان امامت را به پسرم علی سپردم که از همه بزرگ تر و بهتر و بافضیلت تر است. - . رجال کشی: 384 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]روضة الواعظین: داود بن فرقد می گوید: به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام عرض کردم: پیر شده ام، مرا راهنمایی کن که امام بعد از شما کیست؟ اشاره به حضرت رضا علیه السّلام کرد و فرمود: این بعد از من امام شماست.

مولف: بعضی از روایات قبلا در باب نص بر امام کاظم علیه السلام و نیز در باب وصیت آن امام ذکر شد .

**[ترجمه]

لَمَّا رَثَیْتِ لَنَا مَنْ بِطُوسَ فَأَخَذَتْ تَقُولُ:

سُقْیَا لِطُوسَ وَ مَنْ أَضْحَی بِهَا قَطَناً ***مِنْ عِتْرَةِ الْمُصْطَفَی أَبْقَی لَنَا حَزَناً

قَالَ ثُمَّ بَکَی فَقَالَ لِی یَا عَبْدَ اللَّهِ أَ یَلُومُنِی أَهْلُ بَیْتِی وَ أَهْلُ بَیْتِکَ أَنْ نَصَبْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَلَماً فَوَ اللَّهِ لَأُحَدِّثَنَّکَ بِحَدِیثٍ تَتَعَجَّبُ مِنْهُ جِئْتُهُ یَوْماً فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ آبَاءَکَ مُوسَی وَ جَعْفَراً وَ مُحَمَّداً وَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام کَانَ عِنْدَهُمْ عِلْمُ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ أَنْتَ وَصِیُّ الْقَوْمِ وَ وَارِثُهُمْ وَ عِنْدَکَ عِلْمُهُمْ وَ قَدْ بَدَتْ لِی إِلَیْکَ حَاجَةٌ قَالَ هَاتِهَا فَقُلْتُ هَذِهِ الزَّاهِرِیَّةُ حَظِیَّتِی وَ لَا أُقَدِّمُ عَلَیْهَا أَحَداً مِنْ جَوَارِیَّ وَ قَدْ حَمَلَتْ غَیْرَ مَرَّةٍ وَ أَسْقَطَتْ وَ هِیَ الْآنَ حَامِلٌ فَدُلَّنِی عَلَی مَا تَتَعَالَجُ بِهِ فَتَسْلَمُ فَقَالَ لَا تَخَفْ مِنْ إِسْقَاطِهَا فَإِنَّهَا تَسْلَمُ وَ تَلِدُ غُلَاماً أَشْبَهَ النَّاسِ بِأُمِّهِ وَ تَکُونُ لَهُ خِنْصِرٌ زَائِدَةٌ فِی یَدِهِ الْیُمْنَی لَیْسَتْ بِالْمُدَلَّاةِ وَ فِی رِجْلِهِ الْیُسْرَی خِنْصِرٌ زَائِدَةٌ لَیْسَتْ بِالْمُدَلَّاةِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ فَوَلَدَتِ الزَّاهِرِیَّةُ غُلَاماً أَشْبَهَ النَّاسِ بِأُمِّهِ فِی یَدِهِ الْیُمْنَی خِنْصِرٌ زَائِدَةٌ لَیْسَتْ بِالْمُدَلَّاةِ وَ فِی رِجْلِهِ الْیُسْرَی خِنْصِرٌ زَائِدَةٌ لَیْسَتْ بِالْمُدَلَّاةِ عَلَی مَا کَانَ وَصَفَهُ لِیَ الرِّضَا علیه السلام فَمَنْ یَلُومُنِی عَلَی نَصْبِی إِیَّاهُ عَلَماً وَ الْحَدِیثُ فِیهِ زِیَادَةٌ حَذَفْنَاهَا وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عبداللَّه بن محمّد هاشمی می گوید: روزی پیش مأمون رفتم. مرا نشاند و هر کس که در آنجا بود را خارج کرد. سپس غذا خواست و با هم خوردیم و بعد عطر خواست و عطر استعمال کردیم. آنگاه دستور داد پرده بزنند و پرده ای زدند. سپس رو به جانب کسانی که پشت پرده بودند کرد و گفت: شما را به خدا قسم بر آن کسی که در طوس دفن شده مرثیه بخوانند! کسی شروع کرد به خواندن این اشعار:

گوارا باد از برای طوس و کسانی که روز کردند در حالی که در طوس ساکنند

از جهت عترت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم و از برای ما اندوه باقی گذاشته شده است

در این موقع مأمون شروع به گریه کرد و به من گفت: قوم و خویش های تو و من مرا سرزنش می کردند که حضرت ابوالحسن علیه السّلام را امتیاز دادم و او را به عنوان ولایت عهد برگزیدم! اکنون برایت جریانی نقل کنم که تعجب کنی: روزی خدمت ایشان رسیدم و گفتم: فدایت شوم! آباء گرامت موسی بن جعفر و حضرت صادق و حضرت باقر و علی بن الحسین علیهم السلام از گذشته و آینده تا روز قیامت اطلاع داشتند. شما نیز وصی و وارث علم آنهایی و قطعا علم ایشان نزد شما هست. من از خدمت شما درخواستی دارم! فرمود: بگو چیست؟ گفتم: این کنیز زاهریه خیلی مورد علاقه من است، او را بسیار دوست می دارم و هیچ کدام از کنیزانم را بر او مقدم نمی دارم. او چندین مرتبه حامله شده و سقط جنین کرده. اکنون نیز حامله است. مرا راهنمایی بفرمایید علاجی بکنم تا فرزند او سالم بماند. فرمود: از سقط جنین او نترس، بچه اش سالم می ماند. پسر بچه ای می زاید که خیلی شبیه به مادرش است. در دست راستش یک انگشت کوچک اضافه دارد که چسبیده است و آویزان نیست. همچنین در پای چپ نیز یک انگشت کوچک اضافه دارد که آویزان نیست و چسبیده است. با خود گفتم گواهی می دهم که خدا بر هر چیزی قادر است.

آن کنیز فرزندی زایید کاملا شبیه به مادرش که در دست راست و پای چپش همان طور که حضرت رضا فرموده بود، انگشت کوچکی اضافه داشت و چسبیده بود. با این مقام چه کسی مرا ملامت می کند که چرا او را امتیاز بخشیدم؟ حدیث مقداری اضافه داشت که آن را حذف کردیم «لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ العلی العظیم». - . عیون اخبارالرضا 2 : 224 -

**[ترجمه]

عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا فَذُکِرَ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ فَقَالَ إِنِّی جَعَلْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا یُظِلَّنِی وَ إِیَّاهُ سَقْفُ بَیْتٍ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی هَذَا یَأْمُرُنَا بِالْبِرِّ وَ الصِّلَةِ وَ یَقُولُ هَذَا لِعَمِّهِ فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ هَذَا مِنَ الْبِرِّ وَ الصِّلَةِ إِنَّهُ مَتَی یَأْتِینِی وَ یَدْخُلُ عَلَیَّ وَ یَقُولُ فِیَّ فَیُصَدِّقُهُ النَّاسُ وَ إِذَا لَمْ یَدْخُلْ عَلَیَّ وَ لَمْ أَدْخُلْ عَلَیْهِ لَمْ یُقْبَلْ قَوْلُهُ إِذَا قَالَ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عمیر بن برید می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم که صحبت از محمّد بن جعفر شد. حضرت فرمود: من بر خود واجب کردم که با او در زیر سقف یک خانه نباشم. من با خود گفتم که این آقا، ما را امر به نیکی و صله رحم می کند، ولی خودش در مورد عمویش چنین می گوید. حضرت نگاهی به من کرد و فرمود: همین کار من صله رحم و نیکی به اوست. وقتی او پیش من بیاید و رفت و آمد داشته باشد، هر چه درباره من بگوید مردم از او قبول می کنند. وقتی پیش من نیاید و من هم پیش او نروم، چیزی که بگوید قبول نخواهند کرد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 204 -

**[ترجمه]

هَؤُلَاءِ مَا نَکْرَهُ حِینَ تَبَسَّمْتَ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّمَا تَعَجَّبْتُ مِنْ بُکَاءِ إِسْحَاقَ وَ هُوَ وَ اللَّهِ یَمُوتُ قَبْلَهُ وَ یَبْکِیهِ مُحَمَّدٌ قَالَ فَبَرَأَ مُحَمَّدٌ وَ مَاتَ إِسْحَاقُ (1).

نجم، [کتاب النجوم] بإسنادنا إلی محمد بن جریر الطبری بإسناده إلی أبی الحسن بن موسی علیه السلام: مثله

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن داود می گوید: من و برادرم خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودیم که یک نفر آمد و خبر آورد که محمّد بن جعفر به حالت احتضار درآمده و چانه اش بند شده. حضرت رضا علیه السّلام حرکت کرد و ما هم در خدمت ایشان رفتیم و دیدیم چانه اش قفل شده. اسحاق بن جعفر و فرزندش با گروهی از آل ابی طالب گریه می کردند. حضرت رضا علیه السّلام بالای سرش نشست، نگاهی به چهره او افکنده و لبخندی زد. کسانی که حضور داشتند از لبخند حضرت رضا علیه السّلام ناراحت شدند. بعضی گفتند که خنده او از سر سرزنش عمویش است. سپس امام علیه السّلام خارج شد تا در مسجد نماز بخواند. پس ما به حضرت عرض کردیم: آقا فدایت شویم! ما شنیدیم کسانی که حضور داشتند، موقعی که شما تبسم فرمودید، بدشان آمد. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: من تعجب کردم از گریه اسحاق! به خدا قسم او قبل از محمّد از دنیا خواهد رفت و محمّد بر جنازه او گریه خواهد کرد! راوی گفت: محمّد خوب شد، ولی اسحاق از دنیا رفت. - . عیون اخبارالرضا 2 : 206 -

در کتاب النجوم نیز مثل این حدیث منقول است.

**[ترجمه]

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ مُرْسَلًا: مِثْلَهُ وَ فِیهِ فَمَاتَ بِمَرْوَ(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: اسحاق بن موسی می گوید: وقتی عمویم محمّد بن جعفر در مکه قیام کرد، مردم را به سوی خود دعوت نمود، او را امیرالمؤمنین نامیدند و به خلافت با او بیعت کردند، حضرت رضا علیه السّلام در حالی که من هم حضور داشتم، پیش او رفت. حضرت فرمود: عمو جان! نسبت دروغ به پدر و برادرت مده که این کار تو عاقبت ندارد. آنگاه از جای حرکت کرد و رفت. من هم با ایشان به مدینه رفتم؛ طولی نکشید که جلودی با سپاهی به جانب او رفت و شکست خورد و از جلودی امان خواست. جلودی او را امان داد و او لباس سیاه که شعار بنی عباس بود پوشید و بالای منبر رفت، خود را خلع نمود و گفت: خلافت متعلق به مأمون است و مرا حقی در آن نیست! بعد او را به خراسان آوردند و در گرگان از دنیا رفت. - . عیون اخبارالرضا 2 : 207 -

کشف الغمة همین روایت را نقل می کند و می نویسد: «در مرو از دنیا رفت.» - . کشف الغمة 3 : 134 -

**[ترجمه]

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عن الحسین: مثله (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسین بن موسی بن جعفر بن محمّد می گوید: ما چند نفر از جوانان بنی هاشم خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودیم که جعفر بن عمر علوی که لباس های کهنه و پاره ای داشت از جلوی ما رد شد. ما به یکدیگر نگاه کردیم و به لباس های پاره او خندیدیم! حضرت رضا علیه السّلام فرمود: به زودی او را ثروتمند و با قدرت خواهید دید که اطرافش را غلامان گرفته اند! یک ماه بیشتر نگذشت که او فرماندار مدینه شد و اوضاعش رو به راه گردید. از ما می گذشت در حالی که اطرافش را خواجه سرایان و غلامان و چاکران گرفته بودند. این جعفر همان جعفر بن عمر بن حسین بن علی بن عمر بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام است. - . عیون اخبارالرضا 2 : 208 -

مناقب ابن شهرآشوب نیز همین روایت را نقل می کند. - . مناقب 4 : 335 -

**[ترجمه]

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عن موسی: مثله (1)

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُوسَی: مِثْلَهُ وَ فِیهِ وَ قَدْ حُمِلَ إِلَی مَرْوَ(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: موسی بن هارون می گوید: حضرت رضا علیه السّلام را دیدم که در مدینه به هرثمه نگاه می کرد و فرمود: گویی او را می بینم که پیش هارون می برند و گردنش زده می شود! پس همان طور که حضرت فرموده بود هم شد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 209 -

در مناقب ابن شهرآشوب مثل این حدیث نقل شده - . مناقب 4 : 335 - و در کشف الغمة - . کشف الغمة 3 : 139 - نیز همین روایت را نقل می کند، با این تفاوت که می نویسد: «او را به طرف مرو بردند.»

**[ترجمه]

خَوَاتِیمَ فَلَمَّا وَدَّعْتُهُ شَغَلَنِی الْبُکَاءُ وَ الْأَسَی عَلَی فِرَاقِهِ عَنْ مَسْأَلَتِهِ ذَلِکَ فَلَمَّا خَرَجْتُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ صَاحَ بِی یَا رَیَّانُ ارْجِعْ فَرَجَعْتُ فَقَالَ لِی أَ مَا تُحِبُّ أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْکَ قَمِیصاً مِنْ ثِیَابِ جَسَدِی تُکَفَّنُ فِیهِ إِذَا فَنِیَ أَجَلُکَ أَ وَ مَا تُحِبُّ أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْکَ دَرَاهِمَ تَصُوغُ بِهَا لِبَنَاتِکَ خَوَاتِیمَ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی قَدْ کَانَ فِی نَفْسِی أَنْ أَسْأَلَکَ ذَلِکَ فَمَنَعَنِی الْغَمُّ بِفِرَاقِکَ فَرَفَعَ علیه السلام الْوِسَادَةَ وَ أَخْرَجَ قَمِیصاً فَدَفَعَهُ إِلَیَّ وَ رَفَعَ جَانِبَ الْمُصَلَّی فَأَخْرَجَ دَرَاهِمَ فَدَفَعَهَا إِلَیَّ فَعَدَدْتُهَا فَکَانَتْ ثَلَاثِینَ دِرْهَماً(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ریان بن صلت می گوید: وقتی تصمیم گرفتم به عراق بروم، میل داشتم بروم با حضرت رضا علیه السّلام وداع و خداحافظی کنم. با خود گفتم: پس از خداحافظی، از ایشان تقاضا خواهم کرد که یکی از لباس های تنش را به من عنایت کند تا آن را جزو کفن خود قرار دهم و چند درهم از مال خود امام بخواهم تا با آنها برای دخترانم انگشتر بسازم؛ همین که خداحافظی کردم، چنان گریه مرا گرفت که از غصه جدایی آن جناب فراموش کردم چیزی بخواهم و از خدمتش خارج شدم. ناگاه مرا صدا زده فرمود: ریان، برگرد! برگشتم؛ فرمود: نمی خواهی یکی از پیراهن هایی که پوشیده ام به تو بدهم تا پس از مردن جزو کفن خود قرار دهی؟ نمی خواهی چند درهم به تو بدهم تا با آنها انگشتر برای دخترانت بسازی؟ عرض کردم: آقا! تمام این آرزوها و تصمیم هارا در دل داشتم، اما اندوه جدایی شما مرا مانع شد از اینکه تقاضا کنم. پس حضرت رضا علیه السّلام متکا را بلند کرد و پیراهنی بیرون آورد و به من داد و یک طرف جانماز را کنار زد و مقداری پول در اختیارم گذاشت؛ وقتی شمردم سی درهم بود! - . عیون اخبارالرضا 2 : 211 -

**[ترجمه]

أَنَامُ فِیهَا وَ ضَعِی تَحْتَ رَأْسِهِ مَخَادِّی قَالَ قُلْتُ فِی نَفْسِی مَنْ أَصَابَ مَا أَصَبْتُ فِی لَیْلَتِی هَذِهِ لَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِی مِنَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدَهُ وَ أَعْطَانِی مِنَ الْفَخْرِ مَا لَمْ یُعْطِهِ أَحَداً مِنْ أَصْحَابِنَا بَعَثَ إِلَیَّ بِحِمَارِهِ فَرَکِبْتُهُ وَ فَرَشَ لِی فِرَاشَهُ وَ بِتُّ فِی مِلْحَفَتِهِ وَ وُضِعَتْ لِی مَخَادُّهُ مَا أَصَابَ مِثْلَ هَذَا أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِنَا قَالَ وَ هُوَ قَاعِدٌ مَعِی وَ أَنَا أُحَدِّثُ فِی نَفْسِی فَقَالَ علیه السلام یَا أَحْمَدُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَتَی زَیْدَ بْنَ

صُوحَانَ فِی مَرَضِهِ یَعُودُهُ فَافْتَخَرَ عَلَی النَّاسِ بِذَلِکَ فَلَا تَذْهَبَنَّ نَفْسُکَ إِلَی الْفَخْرِ وَ تَذَلَّلْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْتَمَدَ عَلَی یَدِهِ فَقَامَ علیه السلام (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: بزنطی می گوید: حضرت رضا علیه السّلام الاغی برایم فرستاد. من سوار شدم و خدمتش رسیدم و تا مدتی از شب در خدمتش بودم. وقتی حضرت علیه السّلام خواست برخیزد، فرمود: خیال نمی کنم بتوانی به شهر برگردی. گفتم: صحیح است فدایت شوم! فرمود: شب را اینجا پهلوی ما باش و فردا صبح به برکت خدای عزوجل برو. عرض کردم: فدایت شوم! همین کار را می کنم. بعد حضرت به کنیزی فرمود: رختخوابی را که خودم در آن می خوابم برایش بینداز و بالش خودم را زیر سر او بگذار. من در دل با خود گفتم: کیست که بتواند نائل به مقامی شود که من امشب نائل شدم؟! چنان خداوند مرا مقرب امام علیه السّلام گردانید و آنقدر به من لطف فرمود که احدی از اصحاب را چنین مورد لطف قرار نداده است: الاغ خود را فرستاد که سوار آن شوم و رختخواب خود را برایم انداخت که در آن بخوابم و سر بر بالش امام بگذارم! هرگز کسی از اصحاب چنین امتیازی را نیافته! من همین خیال ها را در سر می پروراندم و امام علیه السّلام نیز پهلویم نشسته بود. پس فرمود: ای احمد! حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام به عیادت زید بن صوحان رفت و زید از این موفقیت بر مردم افتخار می کرد. مبادا با خود فخرفروشی کنی! برای خدای عزوجل خوار و کوچک باش. آنگاه به دست خود تکیه کرد و از جای بلند شد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 212 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمّد بن حفص می گوید: غلام موسی بن جعفر علیه السّلام برایم نقل کرد که با چند نفر دیگر در یک بیابان، در خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودیم. تشنگی شدیدی بر ما و چارپایان مستولی شد که ترس از تلف شدن داشتیم. حضرت رضا علیه السّلام محلی را برای ما توصیف نمود و فرمود: به آنجا بروید که در آنجا آب خواهید یافت. به آن محل رفتیم؛ آب را یافتیم و خودمان و چارپایان سیراب شدیم و هر که در قافله بود سیراب شد. بعد که کوچ کردیم، فرمود: بروید همان چشمه را پیدا کنید! هر چه جستجو کردیم اثری از چشمه نبود و جز فضله شتران چیزی نیافتیم! همین جریان را برای مردی از اولاد قنبر که مدعی بود که صد و بیست سال دارد نقل کردم؛ آن مرد جریان را برایم بدون کم و کاست نقل کرد و گفت: من نیز در خدمت حضرت رضا بودم. او می گفت که در آن سفر با حضرت به خراسان می رفتند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 217 -

**[ترجمه]

علیه السلام أُعْلِمُهُ ذَلِکَ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یَدْعُوَ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَ مَا فِی بُطُونِهِمَا ذَکَرَیْنِ وَ أَنْ یَهَبَ لِی ذَلِکَ قَالَ فَوَقَّعَ علیه السلام أَفْعَلُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ ابْتَدَأَنِی علیه السلام بِکِتَابٍ مُفْرَدٍ نُسْخَتُهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ عَافَانَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ بِأَحْسَنِ عَافِیَةٍ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ بِرَحْمَتِهِ الْأُمُورُ بِیَدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُمْضِی فِیهَا مَقَادِیرَهُ عَلَی مَا یُحِبُّ یُولَدُ لَکَ غُلَامٌ وَ جَارِیَةٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَسَمِّ الْغُلَامَ مُحَمَّداً وَ الْجَارِیَةَ فَاطِمَةَ عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَوُلِدَ لِی غُلَامٌ وَ جَارِیَةٌ عَلَی مَا قَالَ علیه السلام (1).

نجم، [کتاب النجوم] بإسنادنا إلی الحمیری و فی کتاب الدلائل الحمیری بإسناده إلی عمر بن بزیع: مثله.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: عمر بن بزیع گفت: من دو کنیز داشتم که هر دو حامله بودند. نامه ای برای حضرت رضا علیه السّلام نوشتم که به ایشان اطلاع دهم و تقاضا کردم دعا فرماید آن دو نوزاد پسر باشند و خداوند آنها را به من ببخشد. حضرت در جواب نوشت: ان شاء اللَّه چنین خواهم کرد. بعد حضرت نامه ای جداگانه برایم فرستاد بدین مضمون: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. خداوند ما و تو را در دنیا و آخرت به رحمت خود به بهترین وجه عافیت و سلامت بخشد ، کارها در دست خداست که طبق تقدیر او انجام می شود. ان شاء اللَّه برای تو یک پسر و یک دختر متولد خواهد شد. به برکت خدای عزوجل پسر را محمّد و دختر را فاطمه نام بگذار.» راوی می گوید: همان طور که امام فرموده بود، یک پسر و یک دختر برایم متولد شد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 218 -

مانند این حدیث در کتاب النجوم نیز منقول است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسن بن علی بن فضال می گوید: عبدالله بن المغیرة گفت: من واقفی مذهب بودم و با همین عقیده به مکه رفتم. وارد مکه که شدم در دلم فکری پیدا شد! پس به ملتزم چنگ زدم و گفتم: خدایا! تو می دانی نظر و تصمیم من چیست! مرا به بهترین راه های دین هدایت فرما! چنین به دلم گذشت که بروم خدمت حضرت رضا علیه السّلام. به مدینه آمدم و درب خانه ایستادم و به غلام گفتم: از آقایت برایم اجازه بگیر و بگو مردی از اهالی عراق درب خانه است. پس صدای امام علیه السّلام را شنیدم که می فرمود: عبداللَّه بن مغیره! داخل شو. وارد شدم. همین که چشمش به من افتاد فرمود: خداوند دعای تو را مستجاب کرد و به دین خود هدایتت نمود. گفتم: شهادت می دهم که تو حجت خدا و امین او در میان خلقی. - . عیون اخبارالرضا 2 : 219 -

در خرایج - . خرائج و جرائح: 207 - و کشف الغمة - . کشف الغمة 3 : 135 - و اختصاص - . اختصاص: 84 - نیز مثل این حدیث منقول است .

**[ترجمه]

مَسَائِلَ فَأَجَابَنِی وَ نَسِیتُ حَوَائِجِی فَلَمَّا قُمْتُ لِأَخْرُجَ وَ أَرَدْتُ أَنْ أُوَدِّعَهُ قَالَ لِیَ اجْلِسْ فَجَلَسْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِی وَ عَوَّذَنِی ثُمَّ دَعَا بِثَوْبَیْنِ مِنْ ثِیَابِهِ فَدَفَعَهُمَا إِلَیَّ وَ قَالَ لِی أَحْرِمْ فِیهِمَا قَالَ الْعَبَّاسِیُّ وَ طَلَبْتُ بِمَکَّةَ ثَوْبَیْنِ سَعِیدِیَّیْنِ أُهْدِیهِمَا لِابْنِی فَلَمْ أُصِبْ بِمَکَّةَ فِیهَا شَیْئاً عَلَی مَا أَرَدْتُ فَمَرَرْتُ بِالْمَدِینَةِ فِی مُنْصَرَفِی فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَلَمَّا وَدَّعْتُهُ وَ أَرَدْتُ الْخُرُوجَ دَعَا بِثَوْبَیْنِ سَعِیدِیَّیْنِ-(1) عَلَی عَمَلِ الْوَشْیِ الَّذِی کُنْتُ طَلَبْتُهُ فَدَفَعَهُمَا إِلَیَ (2).

یج، [الخرائج و الجرائح] الیقطینی: مثله (3)

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِیِّ قَالَ: طَلَبْتُ بِمَکَّةَ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (4).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: یقطینی می گوید: شنیدم که هشام عباسی می گفت: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و تصمیم داشتم درخواست کنم که برای دردسری که عارضم می شد تعویذی در حقم لطف فرماید و دو جامه از لباس های خود را به من عنایت فرماید که در آن احرام ببندم. همین که وارد شدم و چند مسأله سؤال کردم و حضرت علیه السّلام جوابم را داد، حاجت خود را فراموش کردم. از جای حرکت کردم تا خارج شوم. خواستم خداحافظی کنم که حضرت علیه السّلام فرمود: بنشین! رو به رویش نشستم؛ دست روی سرم گذاشت و دعا خواند، بعد دو جامه از جامه های خود را خواست و به من عنایت کرد و فرمود: با این دو جامه احرام ببند!

عباسی گفت: در مکه دو جامه سعیدی - . قریه ای است در مصر که پارچه های آن معروف است. - جستجو کردم تا به پسرم هدیه کنم! هر چه تفحص کردم در مکه نیافتم! در بازگشت به مدینه آمدم و خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم، پس از خداحافظی دو جامه سعیدی رنگارنگ به همان کیفیتی که من می خواستم به من لطف فرمود. - . عیون اخبارالرضا 2 : 220 -

مثل این حدیث در خرائج و جرائح نیز آمده است - . خرائج و جرائح: 206 - و در کشف الغمة عبارت «طلبت بمکة» نقل شده است. - . کشف الغمة 3 : 138 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسین بن موسی می گوید: در خدمت حضرت رضا علیه السّلام از مدینه به سمت یکی از ملک هایش خارج شدیم. آن روز در آسمان ابری وجود نداشت! وقتی از شهر خارج شدیم فرمود: با خود بارانی برداشته اید؟ عرض کردیم: احتیاج به بارانی نیست، ابری وجود ندارد و ما از باران باکی نداریم! فرمود: ولی من برداشته ام و امروز بر شما باران خواهد آمد. چیزی از راه را نپیموده بودیم که ابری آسمان را پوشاند و شروع به باریدن کرد! چنان بارانی بارید که بر جان خود ترسیدیم! از ما کسی باقی نمانده بود مگر اینکه خیس شده بود. - . عیون اخبارالرضا 2 : 221 -

در خرائج و جرائح و کشف الغمة - . کشف الغمة 3 : 138 - نیز مانند این حدیث نقل شده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: حسن بن راشد می گوید: مقداری اسباب و نامه آوردم. فرستاده ای از طرف حضرت رضا علیه السّلام قبل از آنکه من در نامه نگاه کنم و چیزی به نزد او بفرستم، آمد و گفت: حضرت رضا علیه السّلام می فرماید: دفتری پیش تو است برای ما بفرست. من در منزل دفتری نداشتم. گفتم: بایدجستجو کنم، با اینکه چنین چیزی نداریم، چون او بی جهت نمی گوید! هر چه جستم چیزی نیافتم. وقتی پیک تصمیم به بازگشت گرفت، گفتم: بایست! یکی از بارها را باز کردم و دفتری به چشمم خورد که قبلا ندیده بودم، جز اینکه می دانستم حضرت رضا علیه السّلام چیزی را که حقیقت نداشته باشد نمی خواهد. پس دفتر را برایش فرستادم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 221 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: سعد بن سعد از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که ایشان نگاه به مردی کرد و فرمود: بنده خدا! وصیت خود را بکن و آماده سفری باش که چاره ای از آن نیست. پس همان طور شد و او سه روز بعد از دنیا رفت. - . عیون اخبارالرضا 2 : 223 -

**[ترجمه]

فَکَتَبْتُ إِلَیْهِ وَ قُلْتُ لِلرَّسُولِ لَیْسَ عِنْدِی ثَوْبٌ بِهَذِهِ الصِّفَةِ وَ مَا أَعْرِفُ هَذَا الضَّرْبَ مِنَ الثِّیَابِ فَأَعَادَ الرَّسُولَ إِلَیَّ بَلْ فَاطْلُبْهُ فَأَعَدْتُ إِلَیْهِ الرَّسُولَ وَ قُلْتُ لَیْسَ عِنْدِی مِنْ هَذَا الضَّرْبِ شَیْ ءٌ فَأَعَادَ إِلَیَّ الرَّسُولَ اطْلُبْ فَإِنَّ عِنْدَکَ مِنْهُ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ

الْوَشَّاءُ وَ قَدْ کَانَ أَبْضَعَ مَعِی رَجُلٌ ثَوْباً مِنْهَا وَ أَمَرَنِی بِبَیْعِهِ وَ کُنْتُ قَدْ نَسِیتُهُ فَطَلَبْتُ کُلَّ شَیْ ءٍ کَانَ مَعِی فَوَجَدْتُهُ فِی سَفَطٍ تَحْتَ الثِّیَابِ کُلِّهَا فَحَمَلْتُهُ إِلَیْهِ (1).

کشف، [کشف الغمة] من دلائل الحمیری عن الوشاء: مثله (2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: و شاء می گوید: حضرت رضا علیه السّلام غلام خود را با نامه ای فرستاد و در نامه نوشته بود جامه ای از جامه های فلان محل و از فلان نوع را برایم بفرست. در جواب نامه نوشتم و به غلام نیز گفتم جامه ای با این مشخصات ندارم و چنین نوع جامه ای ندیده ام. غلام دوباره برگشت و گفت: حضرت فرموده است تو جستجو کن! غلام را فرستادم و گفتم: من از این نوع جامه ندارم. برای مرتبه سوم او را برگردانده و فرموده بود: تو جستجو کن، از آن نوع در پیش تو هست! حسن بن علی وشاء گفت: مردی از آن نوع جامه یکی پیش من امانت گذاشته بود که بفروشم، ولی من فراموش کرده بودم. هر چه داشتم جستجو کردم تا بالاخره در جامه دانی که زیر لباس،ها بود آن را پیدا کردم و برایش بردم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 250 -

این حدیث در کشف الغمة نیز منقول است. - . کشف الغمة 3 : 135 -

**[ترجمه]

و زهیر بن المسیب من أصحاب المأمون و هذا إشارة إلی ما کان فی أول الأمر من غلبة الأمین.

**[ترجمه]جریان محمّد بن ابراهیم اشاره است به جنگی که بین مأمون و امین اتفاق افتاد که منجر به کشته شدن امین گردید. محمّد بن ابراهیم آفریقایی از یاران امین بود و زهیر بن مسیب از فرزندان مأمون. این فرمایش امام اشاره به پیروز شدن امین است در ابتدای کار.

**[ترجمه]

**[ترجمه]جزری در داستان وحشی می گوید: عبارت «فلان مات غرقا فی الخمر»، یعنی در اثر زیاد نوشیدن از خمر مرد، و غرق شدن در خمر، استعاره از زیاد نوشیدن آن است.

**[ترجمه]

شا، [الإرشاد] ابن قولویه عن الکلینی عن أحمد بن محمد عن محمد بن الحسن عن محمد بن عیسی: مثله (1).

**[ترجمه]اختصاص و بصائر الدرجات: ابراهیم بن موسی می گوید: در مورد درخواستی که از حضرت رضا علیه السّلام داشتم خیلی اصرار کردم و حضرت علیه السّلام مرتب مرا وعده می داد. روزی به استقبال فرماندار مدینه بیرون آمد و من نیز در خدمتش بودم. حضرت به نزدیک قصر فلان رسید و زیر چند درخت فرود آمد. من نیز پایین شدم و کس دیگری با ما نبود. عرض کردم: آقا! عید نزدیک است و من یک هم درهم ندارم. با شلاق خطی روی زمین کشید. بعد دست به زمین زد و از داخل آن شمش طلایی بیرون آورد و فرمود: از این بهره ببر، ولی آنچه مشاهده کردی را پنهان کن. - . اختصاص: 270 ، بصائر الدرجات: 374 -

مثل این حدیث در ارشاد شیخ مفید نیز منقول است. - . ارشاد: 289 -

**[ترجمه]

فَاسْتَبْصَرْتُ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهُ أَشْتَهِی أَنْ تَدْعُوَنِی إِلَی دَارِکَ فِی أَوْقَاتٍ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَا مَفْسَدَةَ لَنَا مِنَ الدُّخُولِ عَلَیْکُمْ مِنْ أَیْدِی الْأَعْدَاءِ قَالَ ثُمَّ إِنَّهُ بَعَثَ إِلَیَّ مَرْکُوباً فِی آخِرِ یَوْمٍ فَخَرَجْتُ وَ صَلَّیْتُ مَعَهُ الْعِشَاءَیْنِ وَ قَعَدَ یُمْلِی عَلَیَّ الْعُلُومَ ابْتِدَاءً وَ أَسْأَلُهُ فَیُجِیبُنِی إِلَی أَنْ مَضَی کَثِیرٌ مِنَ اللَّیْلِ ثُمَّ قَالَ لِلْغُلَامِ هَاتِ الثِّیَابَ الَّتِی أَنَامُ فِیهَا لِیَنَامَ أَحْمَدُ الْبَزَنْطِیُّ فِیهَا قَالَ فَخَطَر بِبَالِی لَیْسَ فِی الدُّنْیَا مَنْ هُوَ أَحْسَنُ حَالًا مِنِّی بَعَثَ الْإِمَامُ مَرْکُوبَهُ إِلَیَّ وَ جَاءَ وَ قَعَدَ إِلَیَّ ثُمَّ أَمَرَ لِی بِهَذَا الْإِکْرَامِ وَ کَانَ قَدِ اتَّکَأَ عَلَی یَدَیْهِ لِیَنْهَضَ فَجَلَسَ وَ قَالَ یَا أَحْمَدُ لَا تَفْخَرْ عَلَی أَصْحَابِکَ بِذَلِکَ فَإِنَّ صَعْصَعَةَ بْنَ صُوحَانَ مَرِضَ فَعَادَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَکْرَمَهُ وَ وَضَعَ

یَدَهُ عَلَی جَبْهَتِهِ وَ جَعَلَ یُلَاطِفُهُ فَلَمَّا أَرَادَ النُّهُوضَ قَالَ یَا صَعْصَعَةُ لَا تَفْخَرْ عَلَی إِخْوَانِکَ بِمَا فَعَلْتُ فَإِنِّی إِنَّمَا فَعَلْتُ جَمِیعَ ذَلِکَ لِأَنَّهُ کَانَ تَکْلِیفاً لِی (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: بزنطی می گوید: من از واقفی مذهبان بودم و در امامت حضرت رضا علیه السّلام شک داشتم. یک بار نامه ای نوشتم و چند سؤال کردم، ولی فراموش کردم مهم ترین سؤالی را که داشتم بنویسم. جواب نامه ام رسید. حضرت علیه السّلام جواب همه سؤالاتم را نوشته بود و بعد فرموده بود: مهم ترین سؤال خود را فراموش کردی بنویسی. من به امامت ایشان یقین کردم. بعد عرض کردم: یابن رسول الله! مایلم وقتی که دشمنان برای من و شما ایجاد ناراحتی نکنند، خدمتتان برسم. یک روز نزدیک غروب حضرت مرکبی برای من فرستاد و من خدمتش رسیدم و نماز مغرب و عشا را با حضرت خواندم. پس حضرت شروع کرد به توضیح دادن مسائل علمی برای من، بدون اینکه من بپرسم. من هم می نوشتم! گاهی نیز من سؤالی می کردم و امام جواب آن را می داد، تا اینکه مقدار زیادی از شب گذشت. حضرت به غلام فرمود: رختخوابی که خودم در آن می خوابم را بیاور تا احمد بزنطی در آن بخوابد .

بزنطی می گوید: به دلم گذشت که کسی در دنیا بهتر از من نیست؛ امام وسیله سواری خود را برایم فرستاد و آمد و با من نشست. بعد چنین لطفی را درباره من نمود! در این موقع امام علیه السّلام تکیه بر دو دست خویش کرد تا از جا حرکت کند. پس نشست و آنگاه فرمود: احمد! مبادا بر دوستانت به واسطه این مقام فخر کنی! صعصعة بن صوحان مریض شد. امیرالمؤمنین علیه السّلام به عیادتش رفت و خیلی به او عنایت فرمود و دست خود را روی پیشانی اش گذاشت و شروع به ملاطفت او نمود. موقعی که خواست از جا حرکت کند، فرمود: ای صعصعه! مبادا بر برادران خود راجع به آنچه نسبت به تو روا داشتم فخر کنی! من تمام این کارها را که کردم، به واسطه این بود که وظیفه داشتم. - . خرائج و جرائح: 237 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]خرائج و جرائح: ابراهیم بن موسی القزاز که امام جماعت مسجد حضرت رضا علیه السّلام در خراسان بود می گوید: در چیزی که از حضرت رضا علیه السّلام طلب نموده بودم، پافشاری کردم. حضرت به استقبال بعضی از طالبیّین خارج شدند. وقت نماز رسید و حضرت به قصری که آنجا بود رفتند و زیر صخره ای در نزدیکی قصر پیاده شدند. من هم با ایشان بودم و شخص ثالثی با نبود. حضرت فرمود: اذان بگو! من عرض کردم: آیا منتظر می مانی اصحاب ما به ما ملحق شوند؟ حضرت فرمود: خدا تو را بیامرزد! هرگز بدون سببی که متوجه تو شده، نمازی را از اول وقت به آخر وقت موکول مکن و ابتدا به اول وقت کن. پس من اذان دادم و نماز خواندیم.

بعد گفتم: یابن رسول الله! زمانی طولانی از وعده ای که به من دادی گذشته است. من نیازمندم و شما سرتان شلوغ است و من موفق نمی شوم هر وقت که بخواهم خدمت برسم. قزاز راوی می گوید: حضرت با تازیانه اش زمین را به شدت کندند و با دستشان به موضع کندن زدند و شمش طلایی بیرون آوردند و فرمودند: این را بگیر! خدا در آن به تو برکت بدهد و از آن بهره مند شو و آنچه را که دیدی کتمان مکن. قزاز می گوید: آن مال برای من برکت کرد، تا جایی که در خراسان چیزی را که قیمتش هفتاد هزار دینار بود می خریدم و از اقران خود در آنجا ثروت مندتر شدم. - . خرائج و جرائح: 237 -

**[ترجمه]

أَنْ یَلْبَسَهُ الْمُحْرِمُ (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: حسن بن علی بن یحیی می گوید: کنیزم دو جامه ابریشم بافت و در سفر مکه برایم گذاشت و تقاضا کرد در همان دو احرام ببندم. به غلام خود دستور دادم آن دو جامه را داخل چمدانم بگذارد. وقتی به محلی که باید احرام بست رسیدم، آن دو پارچه را برای احرام خواستم. بعد در دلم گذشت که گمان نمی کنم صحیح باشد در چنین پارچه ای احرام ببندم. به همین جهت با پارچه دیگری احرام بستم. به مکه که رسیدم نامه ای برای حضرت رضا علیه السّلام نوشتم و چیزهایی نیز تقدیم کردم، ولی فراموشم شد که راجع به جامه ابریشمی بپرسم که آیا جایز است با آن احرام ببندند یا نه. طولی نکشید که هر چه سؤال کرده بودم جوابش آمد و در آخر نامه نوشته بود اشکالی ندارد که با پارچه ابریشم بافت احرام ببندند. - . خرائج و جرائح: 356 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]خرائج و جرائح: ابو محمّد رقی می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و سلام کردم. شروع کرد با من به صحبت و سؤال کردن. در بین کلام به من فرمود: ای ابا محمّد! خداوند بنده مؤمنی را به بلایی گرفتار نمی کند که در آن بلا صبر کند، مگر اینکه به اندازه شهیدی به او پاداش خواهد داد. گفت: قبل از فرمایش امام صحبتی از بیماری و مرض در کار نبود. این سخن امام را بی مناسبت دانستم و با خود حرفی زدم که شرمنده ام. گفتم: با مردی که به او احترام می گذارم صحبت می کنم، ولی در بین سخن از بیماری به میان می آورد، با اینکه جای این حرف نیست.

امام را وداع کردم، از خدمتش مرخص شدم و به دوستان خود رسیدم که حرکت کرده بودند. از همان شب پایم درد گرفت. با خود گفتم: این به واسطه عیبجویی است که کردم. فردا صبح پایم ورم کرد و پیوسته ورمش شدید می شد. به یاد فرمایش امام علیه السّلام در مدینه افتادم. وقتی به مدینه رسیدم پایم چرک کرد و جراحت بزرگی شد که از شدت درد خوابم نمی برد و دوستانم را از خواب انداخته بودم. فهمیدم آن فرمایشی که سخن از بیماری به میان آورد به واسطه همین پیشامد بوده و بیش از پانزده ماه بستری بودم. راوی گفت: او خوب شد. اما بعدها در هر دو پا گرفتار این بیماری شد و از دنیا برفت. - . خرائج و جرائح: 360 -

**[ترجمه]

مُخَالِفُونَ لَهُ نَرَی رَأْیَ الزَّیْدِیَّةِ فَلَمَّا صِرْنَا فِی الصَّحْرَاءِ وَ إِذَا نَحْنُ بِضِیَاءٍ فَأَوْمَأَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِلَی خِشْفٍ مِنْهَا فَإِذَا هُوَ قَدْ جَاءَ حَتَّی وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَأَخَذَ أَبُو الْحَسَنِ یَمْسَحُ رَأْسَهُ وَ رَفَعَهُ إِلَی غُلَامِهِ فَجَعَلَ الْخِشْفُ یَضْطَرِبُ لِکَیْ یَرْجِعَ إِلَی مَرْعَاهُ فَکَلَّمَهُ الرِّضَا بِکَلَامٍ لَا نَفْهَمُهُ فَسَکَنَ ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلْتُ بَلَی یَا سَیِّدِی أَنْتَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ أَنَا تَائِبٌ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ قَالَ لِلظَّبْیِ اذْهَبْ فَجَاءَ الظَّبْیُ وَ عَیْنَاهُ تَدْمَعَانِ فَتَمَسَّحَ بِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ رَعَی فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام تَدْرِی مَا تَقُولُ قُلْنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ ابْنُ رَسُولِهِ أَعْلَمُ قَالَ تَقُولُ دَعَوْتَنِی فَرَجَوْتُ أَنْ تَأْکُلَ مِنْ لَحْمِی فَأَجَبْتُکَ وَ أَحْزَنْتَنِی حِینَ أَمَرْتَنِی بِالذَّهَابِ (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: عبداللَّه بن شبرمة می گوید: حضرت رضا علیه السّلام از کنار ما رد شد، در حالی که ما در مورد امامت آن حضرت بحث می کردیم. پس از اینکه خارج شد، من و تیم بن یعقوب سراج که از اهالی برمه بود، در خدمت آن جناب بودیم، ولی هر دو زیدی مذهب و مخالف امامت ایشان بودیم. وقتی میان بیابان رسیدیم، ناگهان گله ای آهو پیدا شد. حضرت رضا به یک بره آهو اشاره کرد. آهو آمد تا رو به روی امام علیه السّلام ایستاد. حضرت رضا جلو رفت، سر او را با دست مالید و او را بلند کرد و به دست غلام خود داد. بره آهو دست و پا می زد که پیش همراهان خود برگردد. امام علیه السّلام با او سخنی گفت که آرام شد و ما نفهمیدیم.

بعد فرمود: ای عبداللَّه! ایمان نمی آوری؟ عرض کردم: چرا آقا! شما امام و حجت خدا بر خلقی. من از مذهبی که داشتم توبه کردم. بعد به آهو فرمود که برگرد.آهو در حالی که از چشمانش اشک جاری بود، خود را به امام علیه السّلام مالید و صدایی کرد و رفت. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: می دانی چه می گوید؟ عرض کردم: خدا و پیغمبر و فرزند پیامبر می دانند. فرمود: می گوید مرا خواستی، امیدوار شدم که از گوشتم خواهی خورد. وقتی دستور دادی برگردم محزون شدم. - . خرائج و جرائح: 207 -

**[ترجمه]

الطَّاعَةِ قُلْتُ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ أَتَانِی أَبُو الْحَسَنِ الْبَارِحَةَ فِی النَّوْمِ فَقَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ وَ اللَّهِ لِتَرْجِعَنَّ إِلَی الْحَقِّ وَ زَعَمَ أَنَّهُ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ إِلَّا اللَّهُ (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: حسن بن علی وشاء می گوید: در مرو پیش مردی بودم و به همراه ما مردی واقفی مذهب نیز بود. به او گفتم: از خدا بترس! من هم مثل تو بودم، بعد خداوند دلم را به نور ولایت روشن کرد. روز چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه را روزه بگیر و غسل کن و دو رکعت نماز بخوان و از خدا بخواه که در خواب تو را راهنمایی کند که امام را بشناسی. وقتی به خانه آمدم، نامه حضرت رضا علیه السّلام جلوتر رسیده بود که در آن مرا امر می کرد که آن مرد را دعوت به امامت ایشان نمایم. من پیش او رفتم و گفتم: خدا را ستایش کن و از او بخواه که راهنمایی ات کند. جریان نامه حضرت رضا علیه السّلام را برایش توضیح داده و گفتم: همان کاری که توصیه کردم راجع به روزه و دعا فراموش نکن. آن مرد روز شنبه سحرگاه پیش من آمد و گفت: گواهی می دهم که او امامی است که اطاعتش واجب است. پرسیدم: از کجا فهمیدی؟ گفت: دیشب حضرت رضا علیه السّلام در خوابم آمد و فرمود: ابراهیم! به خدا قسم تو به حقیقت (امامت من) بر می گردی! راوی خیال می کرد احدی جز خدا از این امر مطلع نیست. - . خرائج و جرائح: 207 -

**[ترجمه]

وَ تَظْهَرُ بِالنَّهَارِ فَرُبَّمَا غَزَوْا الْمَوْضِعَ عَلَی الدَّوَابِّ الَّتِی تَقْطَعُ ثَلَاثِینَ فَرْسَخاً فِی لَیْلَةٍ لَا یُعْرَفُ شَیْ ءٌ مِنَ الدَّوَابِّ یَصْبِرُ صَبْرَهَا فَیُوقِرُونَ أَحْمَالَهُمْ وَ یَخْرُجُونَ فَإِذَا النَّمْلُ خَرَجَتْ فِی الطَّلَبِ فَلَا تَلْحَقُ شَیْئاً إِلَّا قَطَعَتْهُ تُشْبِهُ بِالرِّیحِ مِنْ سُرْعَتِهَا وَ رُبَّمَا شَغَلُوهُمْ بِاللَّحْمِ تُتَّخَذُ لَهَا إِذَا لَحِقَتْهُمْ یُطْرَحُ لَهَا فِی الطَّرِیقِ وَ إِلَّا إِنْ لَحِقَتْهُمْ قَطَعَتْهُمْ وَ دَوَابَّهُمْ (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: احمد بن عمر حلال می گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: فدایت شوم! من از این شخص بر شما بیم دارم (منظورش هارون بود). فرمود: مرا از طرف او هیچ ناراحتی نخواهد رسید. خداوند سرزمین هایی دارد که در آنجا طلا می روید. خداوند این سرزمین را به وسیله ضعیف ترین موجودات نگهداری می کند. پس اگر فیل هم بخواهد از آنجا عبور کند، نمی تواند. وشاء گفت: من از امام سؤال کردم: آن سرزمین کجاست؟ چون قبل از این سؤال، حدیث را شنیده بودم. به من خبر داده شد که آن سرزمین بین بلخ و تبت است که در آنجا طلا می روید. در آن سرزمین مورچه های بزرگی شبیه سگ وجود دارد که طوقی در گردن دارند و پرنده از آنجا عبور نمی کند، چه رسد به دیگران. آنها شب در لانه خود مخفی می شوند و روز بیرون می آیند و گاهی به وسیله مرکب های سواری که سی فرسخ را در یک شب طی می کنند، از این محل عبور می نمایند و بدون اینکه به آنها آب و علفی بدهند، بارشان را سنگین می کنند و از این سرزمین خارج می گردند. مورچه ها قافله را تعقیب می کنند به هر چه برسند آن را پاره پاره می کنند و مثل باد در راه رفتن سرعت دارند! گاهی به وسیله گوشتی که قبلا آماده کرده اند این مورچه ها را سرگرم می کنند و در سر راه برای آنها می ریزند، وگرنه در صورتی که به آنها برسند، خود و مرکب های آنها را پاره پاره می کنند. - . خرائج و جرائح: 207 -

**[ترجمه]

وَ هُوَ کَافِرٌ اجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ وَ کَانَ یُجَالِسُ الْفَرَاعِنَةَ وَ أَنَا رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَجْبَرَنِی عَلَی هَذَا الْأَمْرِ وَ أَکْرَهَنِی عَلَیْهِ فَمَا الَّذِی أَنْکَرْتَ وَ نَقَمْتَ عَلَیَّ فَقَالَ لَا عَتْبَ عَلَیْکَ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّکَ ابْنُ نَبِیِّ اللَّهِ وَ أَنَّکَ صَادِقٌ (1).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: محمّد بن زید می گوید: در آن زمانی که حضرت رضا ولیعهد مأمون بود، روزی در خدمت ایشان بودم. مردی از خوارج که در دست کاردی مسموم داشت وارد شد. او به دوستان خود گفته بود: می روم پیش این کسی که مدعی است پسر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم است و ولایتعهد مأمون شده ببینم چه دلیلی برای این کار خود دارد. اگر دلیل قانع کننده ای داشت قبول می کنم، وگرنه مردم را از دستش آسوده می نمایم.

آن مرد وارد شد. حضرت رضا علیه السّلام به او فرمود: جواب سؤالت را می دهم، مشروط بر اینکه یک شرط را بپذیری. گفت: چه شرطی؟ فرمود: به شرط اینکه اگر جواب سؤالت را دادم و قانع شدی، کاردی را که در آستین پنهان کرده ای بشکنی و دور بیندازی. مرد خارجی مذهب متحیر ماند و کارد را خارج نموده و دسته اش را شکست .

آنگاه پرسید: چرا ولایتعهدی این ستمگر را پذیرفتی با اینکه آنها را کافر می دانی؟ شما پسر پیامبری! چه چیز شما را بر این کار واداشت؟ فرمود: بگو ببینم؛ اینها در نظر تو کافرند یا عزیز مصر و اطرافیانش؟ مگر اینها به وحدانیت خدا قائل نیستند، با اینکه آنها نه خدا را می شناختند و نه موحد بودند؟ یوسف پسر یعقوب پیغمبر که پدرش نیز پیامبر بود، به عزیز مصر که کافر بود گفت: مرا وزیر دارایی خود قرار ده که مردی وارد و امین هستم و با فرعون ها نشست و برخاست می کرد. من از اولاد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم هستم. مرا به این کار مجبور کرد و به زور مرا وادار کرد. چرا کار مرا نمی پسندی و از من خوشت نمی آید؟ مرد خارجی گفت: ایرادی بر شما نیست. من گواهی می دهم که شما پسر پیامبری و راست می گویی. - . خرائج و جرائح: 245 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]ارشاد: در همان سالی که هارون برای حج آمده بود، حضرت رضا علیه السّلام از مدینه خارج شد تا در طرف چپ راه به کوهی به نام فارع رسید. امام علیه السّلام نگاهی کرد و فرمود: سازنده فارع و خراب کننده آن را قطعه قطعه می کنند. ما نفهمیدیم معنی فرمایش ایشان چیست.

وقتی هارون به این محل رسید، در آنجا فرود آمد. یحیی بن جعفر برمکی بالای کوه رفت و دستور داد در آنجا برایش کوشکی بسازند. پس از مراجعت از مکه به همان محل رفت و دستور داد آن را ویران کنند. وقتی به عراق رسید، جعفر را کشتند و پاره پاره کردند. - . ارشاد: 289 -

**[ترجمه]

فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا عِلْمُکَ بِذَلِکَ قَالَ عِلْمِی بِمَکَانِی کَعِلْمِی بِمَکَانِکَ قُلْتُ وَ أَیْنَ مَکَانِی أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَقَالَ لَقَدْ بَعُدَتِ الشُّقَّةُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَمُوتُ بِالْمَشْرِقِ وَ تَمُوتُ بِالْمَغْرِبِ فَجَهَدْتُ الْجَهْدَ کُلَّهُ وَ أَطْمَعْتُهُ فِی الْخِلَافَةِ فَأَبَی.

الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْوَشَّاءُ قَالَ: دَعَانِی سَیِّدِیَ الرِّضَا علیه السلام بِمَرْوَ فَقَالَ یَا حَسَنُ مَاتَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ الْبَطَائِنِیُّ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ أُدْخِلَ فِی قَبْرِهِ السَّاعَةَ وَ دَخَلَا عَلَیْهِ مَلَکَا الْقَبْرِ فَسَأَلَاهُ مَنْ رَبُّکَ فَقَالَ اللَّهُ ثُمَّ قَالا مَنْ نَبِیُّکَ فَقَالَ مُحَمَّدٌ فَقَالا مَنْ وَلِیُّکَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالا ثُمَّ مَنْ قَالَ الْحَسَنُ قَالا ثُمَّ مَنْ قَالَ الْحُسَیْنُ قَالا ثُمَّ مَنْ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ قَالا ثُمَّ مَنْ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ قَالا ثُمَّ مَنْ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالا ثُمَّ مَنْ قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ قَالا ثُمَّ مَنْ فَلَجْلَجَ فَزَجَرَاهُ وَ قَالا ثُمَّ مَنْ فَسَکَتَ فَقَالا لَهُ أَ فَمُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ أَمَرَکَ بِهَذَا ثُمَّ ضَرَبَاهُ بمقعمة [بِمِقْمِعَةٍ] مِنْ نَارٍ فَأَلْهَبَا عَلَیْهِ قَبْرَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِ سَیِّدِی فَوَرَّخْتُ ذَلِکَ الْیَوْمَ فَمَا مَضَتِ الْأَیَّامُ حَتَّی وَرَدَتْ کُتُبُ الْکُوفِیِّینَ بِمَوْتِ الْبَطَائِنِیِّ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ أَنَّهُ أُدْخِلَ قَبْرَهُ فِی تِلْکَ السَّاعَةِ.

وَ فِی الرَّوْضَةِ، قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْغِفَارِیُّ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ: أَنَّهُ أَلَحَّ عَلَیَّ غَرِیمٌ لِی وَ آذَانِی فَلَمَّا مَضَی عَنِّی مَرَرْتُ مِنْ وَجْهِی إِلَی صِرْیَا(1) لِیُکَلِّمَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فِی أَمْرِی فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَإِذَا الْمَائِدَةُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لِی کُلْ فَأَکَلْتُ فَلَمَّا رُفِعَتِ الْمَائِدَةُ أَقْبَلَ یُحَادِثُنِی ثُمَّ قَالَ ارْفَعْ مَا تَحْتَ ذَاکَ الْمُصَلَّی فَإِذَا هِیَ ثَلَاثُمِائَةِ دِینَارٍ وَ تَزِیدُ فَإِذَا فِیهَا دِینَارٌ مَکْتُوبٌ عَلَیْهِ ثَابِتٌ فِیهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ أَهْلُ بَیْتِهِ مِنْ جَانِبٍ وَ فِی الْجَانِبِ الْآخَرِ إِنَّا لَمْ نَنْسَکَ فَخُذْ هَذِهِ الدَّنَانِیرَ فَاقْضِ بِهَا دَیْنَکَ وَ أَنْفِقْ مَا بَقِیَ عَلَی عِیَالِکَ (2).

ص: 58

مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ: قِیلَ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّکَ قَدْ شَهَرْتَ نَفْسَکَ بِهَذَا الْأَمْرِ وَ جَلَسْتَ مَجْلِسَ أَبِیکَ وَ سَیْفُ هَارُونَ یُقَطِّرُ الدَّمَ فَقَالَ جَوَابِی هَذَا مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنْ أَخَذَ أَبُو جَهْلٍ مِنْ رَأْسِی شَعْرَةً فَاشْهَدُوا أَنَّنِی لَسْتُ بِنَبِیٍّ وَ أَنَا أَقُولُ لَکُمْ إِنْ أَخَذَ هَارُونُ مِنْ رَأْسِی شَعْرَةً فَاشْهَدُوا أَنَّنِی لَسْتُ بِإِمَامٍ.

مُسَافِرٌ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام بِمِنًی فَمَرَّ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ فَغَطَّی أَنْفَهُ مِنَ الْغُبَارِ فَقَالَ علیه السلام مَسَاکِینُ لَا یَدْرُونَ مَا یَحُلُّ بِهِمْ فِی هَذِهِ السَّنَةِ ثُمَّ قَالَ وَ أَعْجَبُ مِنْ هَذَا هَارُونُ وَ أَنَا کَهَاتَیْنِ وَ ضَمَّ بَیْنَ إِصْبَعَیْهِ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: محمّد بن عبداللَّه بن افطس می گوید: روزی پیش مأمون رفتم. مرا نزدیک خود جای داد و تهنیت گفت. سپس گفت: خدا حضرت رضا علیه السّلام را رحمت کند، چقدر دانا بود! او از یک جریان شگفت انگیز به من خبر داد. پس از آنکه مردم با او بیعت کردند، شبی به او گفتم خوب است شما به عراق تشریف ببرید و من جانشین شما در خراسان باشم. لبخندی زد و فرمود: نه به جان خود قسم نرسیده به خراسان محل سکنای من است. از این سرزمین نخواهم رفت تا مرگ گریبانم را بگیرد، به ناچار از همین جا به محشر وارد خواهم شد. عرض کردم: فدایت شوم! از کجا فهمیدی؟ فرمود: جای خود را می دانم، همان طوری که جایگاه تو را می دانم. گفتم: محل من کجا خواهد بود؟ فرمود: فاصله بین من و تو زیاد است؛ من در مشرق از دنیا می روم و تو در مغرب! خیلی کوشش کردم و او را به طمع خلافت انداختم، ولی نپذیرفت.

حسن بن علی وشاء گفت: حضرت رضا علیه السّلام مرا از مرو خواست و فرمود: امروز علی بن ابی حمزه بطائنی مرد و همین ساعت او را در قبر گذاشتند و دو ملک وارد قبر او شدند و از خدایش سؤال کردند گفت: اللَّه. بعد پرسیدند پیغمبرت کیست؟ گفت: محمّد. گفتند امام تو کیست؟ گفت: علی بن ابی طالب. پرسیدند بعد از او چه؟ گفت: حسن بن علی. از امام بعد پرسیدند. گفت: حسین بن علی. بعد از آن جناب را علی بن حسین تعیین کرد. پس از زین العابدین گفت محمّد بن علی و بعد از ایشان جعفر بن محمّد و پس از او موسی بن جعفر. بعد پرسید: پس از موسی بن جعفر کیست؟ زبانش بند شد. او را شکنجه کردند و پرسیدند: بعد از موسی بن جعفر کیست؟ ساکت شد. به او گفتند: موسی بن جعفر به تو چنین دستوری را داد؟ بعد او را با حربه ای از آتش چنان زدند که قبرش آتش گرفت و تا روز قیامت می سوزد. گفت: من از خدمت حضرت رضا علیه السّلام خارج شدم و تاریخ فوتی را که امام فرموده بود یادداشت کردم. طولی نکشید که نامه کوفیان رسید که خبر از فوت بطائنی در همان روز می دادند و نوشته بودند که در همان ساعت او را به قبر سپرده اند.

در روضه می نویسد: عبداللَّه بن ابراهیم غفاری در یک خبر طولانی گفت: شخصی که از من طلبکار بود، خیلی برای طلب خود سخت گرفت و مرا آزرد. همین که مرا رها کرد فوری به طرف صریا (دهی نزدیک مدینه) رفتم تا حضرت رضا علیه السّلام درباره بدهکاری من با آن طلبکار صحبت کند. خدمت ایشان رسیدم. سفره گسترده بود و فرمود: غذا بخور. غذا خوردم و سفره برچیده شد. امام علیه السّلام با من شروع به صحبت کرد. بعد فرمود: این جانماز را بلند کن! وقتی بلند کردم زیر آن سیصد و چند دینار بود. در روی یک دینار نوشته بود: «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ و علی اهل خاندان او است.» در طرف دیگر نوشته بود: «ما از تو فراموش نکرده ایم این پول ها را بردار و قرض خود را بپرداز و بقیه را صرف در مخارج خانواده خود بکن.» - . مناقب 4 : 338 -

محمّد بن سنان گفت: به حضرت رضا علیه السّلام گفتند: تو خود را با این کار مشهور کردی وجانشین پدر شدی، با اینکه از دم شمشیر هارون خون می چکد. فرمود: جواب من همان جوابی است که پیامبر اکرم فرمود که اگر ابو جهل یک مو از سر من کم کرد، بدانید که من پیامبر نیستم. من نیز می گویم که اگر هارون یک مو از سرم کم کرد، بدانید که امام نیستم.

مسافر گفت: خدمت حضرت رضا علیه السّلام در منی بودم. یحیی بن خالد از آنجا عبور کرد و دماغش از غبار خاک آلوده شده بود. امام علیه السّلام فرمود: چقدر بیچاره هستند اینها! نمی دانند امسال چه بر سر آنها خواهد آمد. از اینها عجیب تر جریان هارون و من است که با او مثل این دو انگشت خواهم بود. بعد دو انگشت خود را به هم چسبانید. - . مناقب 4 : 340 -

**[ترجمه]

الْأَرْبَعَةَ فَصَارَتْ کَالذَّهَبِ (1)

وَ لَمَّا نَزَلَ الرِّضَا علیه السلام فِی نَیْسَابُورَ بِمَحَلَّةِ فَوْزَا أَمَرَ بِبِنَاءِ حَمَّامٍ وَ حَفْرِ قَنَاةٍ وَ صَنْعَةِ حَوْضٍ فَوْقَهُ مُصَلًّی فَاغْتَسَلَ مِنَ الْحَوْضِ وَ صَلَّی فِی الْمَسْجِدِ فَصَارَ ذَلِکَ سُنَّةً فَیُقَالُ گرمابه رضا وَ آب رضا وَ حوض کاهلان وَ مَعْنَی ذَلِکَ أَنَّ رَجُلًا وَضَعَ هِمْیَاناً عَلَی طَاقِهِ وَ اغْتَسَلَ مِنْهُ وَ قَصَدَ إِلَی مَکَّةَ نَاسِیاً فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنَ الْحَجِّ أَتَی الْحَوْضَ لِلْغُسْلِ فَرَآهُ مَشْدُوداً فَسَأَلَ النَّاسَ عَنْ ذَلِکَ فَقَالُوا قَدْ أَوَی فِیهِ ثُعْبَانٌ وَ قَامَ عَلَی طَاقِهِ فَفَتَحَهُ الرَّجُلُ وَ دَخَلَ فِی الْحَوْضِ وَ أَخْرَجَ هِمْیَانَهُ وَ هُوَ یَقُولُ هَذَا مِنْ مُعْجِزِ الْإِمَامِ فَنَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ قَالَ أی کاهلان أَنْ لَا یَأْخُذُوهَا فَسُمِّیَ بِذَلِکَ حوض کاهلان وَ سُمِّیَ الْمَحَلَّةُ فَوْزَ لِأَنَّهُ فُتِحَ أَوَّلًا فَصَحَّفُوهَا وَ قَالُوا فَوْزَا(2).

عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فِی بَیْتٍ دَاخِلٍ فِی جَوْفِ بَیْتٍ لَیْلًا فَرَفَعَ یَدَهُ فَکَانَتْ کَأَنَّ فِی الْبَیْتِ عَشَرَةَ مَصَابِیحَ فَاسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ رَجُلٌ فَخَلَّا یَدَهُ ثُمَّ أَذِنَ لَهُ (3).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: قفاری می گوید: مردی از آل ابو رافع غلام رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم بر گردن من طلبی داشت و بر من اصرار می کرد. من به نزد حضرت رضا علیه السّلام آمدم و عرض کردم: یا بن رسول الله! فلان غلام شما بر گردن من حقی دارد و مرا شهره عام و خاص کرده! حضرت امر فرمودند که من بر متکا بنشینم. وقتی غذا خوردیم و فارغ شدیم، فرمود: متکا را بالا بزن و آنچه زیر آن است را بردار! وقتی آن را بلند کردم دیدم زیر آن دینارهایی است. آنها را برداشتم و به منزل آوردم و دیدم چهل و هشت دینار است. در یک دینار این جمله نقش بسته بود: «حق آن مرد بر تو بیست و هشت دینار است و مابقی آن برای توست.» به خدا قسم دقیقا نمی دانستم او چقدر از من طلب دارد! - . مناقب 4 : 348 -

مردی از اولاد انصار یک جعبه نقره ای که قفل داشت خدمت حضرت رضا علیه السّلام آورده گفت: کسی مثل چنین هدیه ای برای شما نیاورده. درب آن را گشود و هفت دانه مو بیرون آورد و گفت: این موی پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم است. حضرت رضا علیه السّلام چهار دانه آن را جدا کرده فرمود: اینها موی پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم است. آن مرد به ظاهر قبول کرد، ولی در باطن قبول نداشت. حضرت رضا علیه السّلام او را از این تردید خارج کرد. سه دانه موی باقیمانده را که روی آتش گذاشت، آتش گرفت و سوخت، ولی آن چهار دانه موی دیگر را که بر آتش گذاشت، مثل طلا درخشید. - . مناقب 4 : 348 -

وقتی حضرت رضا در نیشابور به محله فوزا وارد شد، دستور داد حمامی در آنجا بسازند و قناتی حفر کنند و حوضی بسازند که بالایش مسجد و محل نماز باشد. امام علیه السّلام در همان حوض شستشو کرد و در مسجد نماز خواند. به همین جهت آنها را به نام حضرت رضا علیه السّلام خواندند «گرمابه رضا» و «آب رضا» و حوض «کاهلان». و نام کاهلان برای آن است که مردی همیان خود را روی طاق حوض گذاشت و در آن حوض خود را شستشو کرد و به جانب مکه رفت و همیان را فراموش کرد. پس از بازگشت از مکه برای شستشو به نزدیک حوض آمد. دید همیان همان طور سر جایش است.

از مردم پرسید: جریان این همیان چیست که اینجا باقی مانده؟ گفتند یک مار بزرگ اینجا خانه کرده. آن مرد بالای طاق رفت و همیان خود را برداشت و در حوض غسل کرد. وی می گفت: این از اعجاز امام است. بعضی از آنها به یکدیگر نگاه کرده گفتند: ای کاهل مردم! سستی کردید و همیان را قبلا برنداشتید؛ به همین جهت معروف به حوض کاهلان شد و آن محله را فوز گفتند، چون اول فتح شد، بعد تصحیف کرده آن را فوزا گفتند.

حسین بن منصور از برادر خود نقل کرد که گفت: در یک صندوق خانه خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. حضرت علیه السّلام در شب دست خود را بلند کرد گویی در اطاق ده چراغ روشن است. در این موقع مردی اجازه ورود خواست. پس حضرت دست را پایین آورد و اجازه داد وارد شود. - . مناقب 4 : 348 -

**[ترجمه]

ذَلِکَ وَ خَافُوا خُرُوجَ الْخِلَافَةِ عَنْ بَنِی الْعَبَّاسِ وَ رَدَّهَا إِلَی بَنِی فَاطِمَةَ عَلَی الْجَمِیعِ السَّلَامُ فَحَصَلَ عِنْدَهُمْ مِنَ الرِّضَا علیه السلام نُفُورٌ وَ کَانَ عَادَةُ الرِّضَا علیه السلام إِذَا جَاءَ إِلَی دَارِ الْمَأْمُونِ لِیَدْخُلَ عَلَیْهِ یُبَادِرُ مَنْ بِالدِّهْلِیزِ مِنَ الْحَاشِیَةِ إِلَی السَّلَامِ عَلَیْهِ وَ رَفْعِ السِّتْرِ بَیْنَ یَدَیْهِ لِیَدْخُلَ فَلَمَّا حَصَلَتْ لَهُمُ النَّفْرَةُ عَنْهُ تَوَاصَوْا فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ قَالُوا إِذَا جَاءَ لِیَدْخُلَ عَلَی الْخَلِیفَةِ أَعْرِضُوا عَنْهُ وَ لَا تَرْفَعُوا السِّتْرَ لَهُ فَاتَّفَقُوا عَلَی ذَلِکَ.

فَبَیْنَا هُمْ قُعُودٌ إِذْ جَاءَ الرِّضَا علیه السلام عَلَی عَادَتِهِ فَلَمْ یَمْلِکُوا أَنْفُسَهُمْ أَنْ سَلَّمُوا عَلَیْهِ وَ رَفَعُوا السِّتْرَ عَلَی عَادَتِهِمْ فَلَمَّا دَخَلَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ یَتَلَاوَمُونَ کَوْنَهُمْ مَا وَقَفُوا عَلَی مَا اتَّفَقُوا عَلَیْهِ وَ قَالُوا النَّوْبَةُ الْآتِیَةُ إِذَا جَاءَ لَا نَرْفَعُهُ لَهُ فَلَمَّا کَانَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ جَاءَ فَقَامُوا وَ سَلَّمُوا عَلَیْهِ وَ وَقَفُوا وَ لَمْ یَبْتَدِرُوا إِلَی رَفْعِ السِّتْرِ فَأَرْسَلَ اللَّهُ رِیحاً شَدِیدَةً دَخَلَتْ فِی السِّتْرِ فَرَفَعَتْهُ أَکْثَرَ مِمَّا کَانُوا یَرْفَعُونَهُ ثُمَّ دَخَلَ فَسَکَنَتِ الرِّیحُ فَعَادَ إِلَی مَا کَانَ فَلَمَّا خَرَجَ عَادَتِ الرِّیحُ دَخَلَتْ فِی السِّتْرِ رَفَعَتْهُ حَتَّی خَرَجَ ثُمَّ سَکَنَتْ فَعَادَ السِّتْرُ.

فَلَمَّا ذَهَبَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ قَالُوا هَلْ رَأَیْتُمْ قَالُوا نَعَمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ یَا قَوْمِ هَذَا رَجُلٌ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ مَنْزِلَةٌ وَ لِلَّهِ بِهِ عِنَایَةٌ أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّکُمْ لَمَّا لَمْ تَرْفَعُوا لَهُ السِّتْرَ أَرْسَلَ اللَّهُ الرِّیحَ وَ سَخَّرَهَا لَهُ لِرَفْعِ السِّتْرِ کَمَا سَخَّرَهَا لِسُلَیْمَانَ فَارْجِعُوا إِلَی خِدْمَتِهِ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ فَعَادُوا إِلَی مَا کَانُوا عَلَیْهِ وَ زَادَتْ عَقِیدَتُهُمْ فِیهِ وَ مِنْهَا أَنَّهُ کَانَ بِخُرَاسَانَ امْرَأَةٌ تُسَمَّی زَیْنَبَ فَادَّعَتْ أَنَّهَا عَلَوِیَّةٌ مِنْ سُلَالَةِ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ صَارَتْ تَصُولُ عَلَی أَهْلِ خُرَاسَانَ بِنَسَبِهَا فَسَمِعَ بِهَا عَلِیٌّ الرِّضَا علیه السلام فَلَمْ یَعْرِفْ نَسَبَهَا فَأُحْضِرَتْ إِلَیْهِ فَرَدَّ نَسَبَهَا وَ قَالَ هَذِهِ کَذَّابَةٌ فَسَفِهَتْ عَلَیْهِ وَ قَالَتْ کَمَا قَدَحْتَ فِی نَسَبِی فَأَنَا أَقْدَحُ فِی نَسَبِکَ فَأَخَذَتْهُ الْغَیْرَةُ الْعَلَوِیَّةُ فَقَالَ علیه السلام لِسُلْطَانِ خُرَاسَانَ وَ کَانَ لِذَلِکَ السُّلْطَانِ بِخُرَاسَانَ مَوْضِعٌ وَاسِعٌ فِیهِ سِبَاعٌ مُسَلْسَلَةٌ لِلِانْتِقَامِ مِنَ الْمُفْسِدِینَ یُسَمَّی ذَلِکَ الْمَوْضِعُ بِرْکَةَ السِّبَاعِ فَأَخَذَ الرِّضَا علیه السلام بِیَدِ تِلْکَ الْمَرْأَةِ وَ أَحْضَرَهَا عِنْدَ ذَلِکَ السُّلْطَانِ وَ قَالَ هَذِهِ کَذَّابَةٌ عَلَی عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیهما السلام وَ لَیْسَتْ مِنْ نَسْلِهِمَا فَإِنَّ مَنْ کَانَ حَقّاً

ص: 61

بَضْعَةً مِنْ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ فَإِنَّ لَحْمَهُ حَرَامٌ عَلَی السِّبَاعِ فَأَلْقُوهَا فِی بِرْکَةِ السِّبَاعِ فَإِنْ کَانَتْ صَادِقَةً فَإِنَّ السِّبَاعَ لَا تَقْرَبُهَا وَ إِنْ کَانَتْ کَاذِبَةً فَتَفْتَرِسُهَا السِّبَاعُ.

فَلَمَّا سَمِعَتْ ذَلِکَ مِنْهُ قَالَتْ فَانْزِلْ أَنْتَ إِلَی السِّبَاعِ فَإِنْ کُنْتَ صَادِقاً فَإِنَّهَا لَا تَقْرَبُکَ وَ لَا تَفْتَرِسُکَ فَلَمْ یُکَلِّمْهَا وَ قَامَ فَقَالَ لَهُ ذَلِکَ السُّلْطَانُ إِلَی أَیْنَ قَالَ إِلَی بِرْکَةِ السِّبَاعِ وَ اللَّهِ لَأَنْزِلَنَّ إِلَیْهَا فَقَامَ السُّلْطَانُ وَ النَّاسُ وَ الْحَاشِیَةُ وَ جَاءُوا وَ فَتَحُوا بَابَ الْبِرْکَةِ فَنَزَلَ الرِّضَا علیه السلام وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ مِنْ أَعْلَی الْبِرْکَةِ فَلَمَّا حَصَلَ بَیْنَ السِّبَاعِ أَقْعَتْ جَمِیعُهَا إِلَی الْأَرْضِ عَلَی أَذْنَابِهَا وَ صَارَ یَأْتِی إِلَی وَاحِدٍ وَاحِدٍ یَمْسَحُ وَجْهَهُ وَ رَأْسَهُ وَ ظَهْرَهُ وَ السَّبُعُ یُبَصْبِصُ لَهُ هَکَذَا إِلَی أَنْ أَتَی عَلَی الْجَمِیعِ ثُمَّ طَلَعَ وَ النَّاسُ یُبْصِرُونَهُ فَقَالَ لِذَلِکَ السُّلْطَانِ أَنْزِلْ هَذِهِ الْکَذَّابَةَ عَلَی عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ لِیَتَبَیَّنَ لَکَ فَامْتَنَعَتْ فَأَلْزَمَهَا ذَلِکَ السُّلْطَانُ وَ أَمَرَ أَعْوَانَهُ بِإِلْقَائِهَا فَمُذْ رَآهَا السِّبَاعُ وَثَبُوا إِلَیْهَا وَ افْتَرَسُوهَا فَاشْتَهَرَ اسْمُهَا بِخُرَاسَانَ بِزَیْنَبَ الْکَذَّابَةِ وَ حَدِیثُهَا هُنَاکَ مَشْهُورٌ(1).

**[ترجمه]کشف الغمة: محمّد بن طلحه می گوید: وقتی مأمون حضرت رضا علیه السّلام را ولایت عهد و جانشین خود قرار داد، بعضی از اطرافیان مأمون ناراضی بودند و می ترسیدند که خلافت از خاندان بنی عباس خارج شود و به خاندان فاطمی علیهم السّلام منتقل گردد. به همین جهت از حضرت رضا خوششان نمی آمد. عادت حضرت رضا این بود که هر وقت می آمد، پیش از مأمون کسانی که در اطاق جلو بودند از جای حرکت می کردند و سلام کرده، پرده را بالا می گرفتند تا داخل شود. وقتی این ناراحتی را نسبت به آن جناب پیدا کردند، با هم قرار گذاشتند که وقتی امام آمد و خواست پیش مأمون برود، به او توجه نکنند و پرده را برندارند.

در همان بین که نشسته بودند حضرت رضا علیه السّلام وارد شد. آنها بدون اختیار سلام کردند و پرده را طبق عادت قبلی برداشتند. وقتی امام داخل شد، یکدیگر را سرزنش کردند که چرا بر خلاف قرارداد عمل کرده اند و گفتند: مرتبه دیگر که آمد، پرده را برنمی داریم. باز در آن روز وقتی امام علیه السّلام وارد شد، از جای حرکت کرده سلام کردند و ایستادند و پرده را برنداشتند. خداوند باد شدیدی فرستاد و پرده را بیشتر از مقداری که آنها برمی داشتند بلند کرد. وقتی وارد شد باد از وزش ایستاد و پرده به جای خود برگشت. در موقع برگشتن باد دو مرتبه وزید و زیر پرده زد و آن را بالا برد تا امام خارج گردید. بعد دو مرتبه باد ایستاد و پرده سر جایش برگشت.

پس از رفتن امام علیه السّلام رو به یکدیگر کردند و گفتند: دیدید؟! بعضی از آنها گفتند: این مرد را نزد خدا منزلتی است و خداوند به او توجه دارد. مگر ندیدید که وقتی پرده را برنداشتید بادی وزید و پرده بالا رفت؟ خداوند باد را برای بلند کردن پرده در اختیار او گذاشت، چنان چه در اختیار سلیمان بود! باز گردید و او را خدمتگزاری کنید. پس به خدمتگزاری قبل برگشتند و عقیده آنها درباره حضرت رضا علیه السّلام زیادتر ازپیش شد.

از آن جمله نقل شده که در خراسان زنی به نام زینب بود که ادعا می کرد من علوی هستم و از نژاد فاطمه زهرایم و نسب خود را برای اهل خراسان به آنها وصل می کرد. حضرت رضا علیه السّلام این سخن را شنید. امام علیه السّلام نسب او را صحیح نمی دانست و از پی او فرستاد و نسبش را رد کرد و فرمود که او دروغگو است. آن زن نادانی کرد و گفت: همان طوری که نژاد مرا رد کردی، من نیز نسب تو را رد می کنم. استاندار خراسان محلی داشت که حیوانات درنده را برای انتقام گرفتن از خرابکاران در آنجا نگهداری می کردند و آن محل را برکة السباع می نامیدند. پس غیرت علوی در آن جناب به جوش آمد و او را پیش استاندار برد و فرمود: این زن بر علی و فاطمه علیهما السّلام دروغ می بندد و از نژاد آن دو نیست. اگر واقعا پاره تن علی و فاطمه باشد، گوشت او بر درندگان حرام است. او را میان درندگان بیندازید، در صورتی که راستگو باشد، درندگان با وی کاری ندارند و اگر دروغگو باشد، پاره پاره اش می کنند.

زن که این پیشنهاد را شنید گفت: اگر راست می گویی و با تو کاری ندارند، خودت اول برو پیش درندگان! امام علیه السّلام در جواب او چیزی نفرمود و از جای حرکت کرد. استاندار گفت: کجا می روید؟ فرمود: پیش درندگان! به خدا قسم پایین می روم و داخل آنها می شوم. استاندار و اطرافیان از جای حرکت کرده آمدند و درب برکة السباع را باز کردند. حضرت رضا علیه السّلام پایین رفت. مردم از بالای «برکة السباع» گودال درندگان را تماشا می کردند. همین که امام به حیوانات رسید، همه بر روی دو پا و دم بر زمین نشستند. امام علیه السّلام پیش یکی یکی آنها می رفت و بر صورت و سرشان دست می کشید و آن درنده با حالتی تضرع آمیز، صدا می داد. وقتی که امام تمام آنها را مورد ملاطفت قرار داد، از آنجا خارج شد، در حالی که مردم تماشا می کردند.

سپس فرمود: این دروغگو را نیز بفرست تا راست و دروغ او بر تو کشف بشود. زن از پایین رفتن امتناع ورزید. استاندار او را مجبور کرد و به مأمورین دستور داد که او را به زور در گودال درندگان بیندازند. همین که چشم درندگان به او افتاد، حمله کرده و او را پاره پاره کردند. نام این زن در خراسان به زینب کذابه شهرت یافت و داستان او در این ناحیه مشهور است. - . کشف الغمة 3 : 71 -

**[ترجمه]

ذَلِکَ قَالَ فَرُدَّ عَلَیَّ الْجَارِیَةَ وَ خُذِ الثَّمَنَ (1).

وَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ قَالَ فُلَانُ بْنُ مُحْرِزٍ: بَلَغَنَا أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُعَاوِدَ أَهْلَهُ لِلْجِمَاعِ تَوَضَّأَ وُضُوءَ الصَّلَاةِ فَأُحِبُّ أَنْ تَسْأَلَ أَبَا الْحَسَنِ الثَّانِیَ عَنْ ذَلِکَ قَالَ الْوَشَّاءُ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَابْتَدَأَنِی مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ فَقَالَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِذَا جَامَعَ وَ أَرَادَ أَنْ یُعَاوِدَ تَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ وَ إِذَا أَرَادَ أَیْضاً تَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ فَخَرَجْتُ إِلَی الرَّجُلِ فَقُلْتُ قَدْ أَجَابَنِی عَنْ مَسْأَلَتِکَ مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ (2).

وَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قَالَ لِیَ ابْتِدَاءً إِنَّ أَبِی کَانَ عِنْدِیَ الْبَارِحَةَ قُلْتُ أَبُوکَ قَالَ أَبِی قُلْتُ أَبُوکَ قَالَ أَبِی فِی الْمَنَامِ إِنَّ جَعْفَراً کَانَ یَجِی ءُ إِلَی أَبِی فَیَقُولُ یَا بُنَیَّ افْعَلْ کَذَا یَا بُنَیَّ افْعَلْ کَذَا یَا بُنَیَّ افْعَلْ کَذَا قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ بَعْدَ ذَلِکَ فَقَالَ یَا حَسَنُ إِنَّ مَنَامَنَا وَ یَقَظَتَنَا وَاحِدٌ.

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاشَانِیِّ قَالَ: أَخْبَرَنِی بَعْضُ أَصْحَابِنَا أَنَّهُ حَمَلَ إِلَی الرِّضَا علیه السلام مَالًا لَهُ خَطَرٌ فَلَمْ أَرَهُ سُرَّ بِهِ فَاغْتَمَمْتُ لِذَلِکَ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی قَدْ حَمَلْتُ مِثْلَ هَذَا الْمَالِ وَ مَا سُرَّ بِهِ فَقَالَ یَا غُلَامُ الطَّسْتَ وَ الْمَاءَ وَ قَعَدَ عَلَی کُرْسِیٍّ وَ قَالَ لِلْغُلَامِ صُبَّ عَلَیَّ الْمَاءَ فَجَعَلَ یَسِیلُ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ فِی الطَّسْتِ ذَهَبٌ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ وَ قَالَ مَنْ کَانَ هَکَذَا لَا یُبَالِی بِالَّذِی حُمِلَ إِلَیْهِ (3).

وَ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ قَالَ: رَأَیْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی فِی مَسْجِدِ الْمَدِینَةِ وَ هَارُونُ یَخْطُبُ قَالَ تَرَوْنِی وَ إِیَّاهُ نُدْفَنُ فِی بَیْتٍ وَاحِدٍ(4).

**[ترجمه]کشف الغمة: سلیمان جعفری می گوید: حضرت رضا علیه السّلام به من فرمود: برای من کنیزی با این مشخصات خریداری کن. کنیزی با آن مشخصات را پیش یکی از اهالی مدینه پیدا کردم، او را خریدم و پولش را به صاحبش رد کردم و او را پیش حضرت رضا علیه السّلام آوردم. امام از آن کنیز خوشش آمد و با او همبستر شد. پس از چند روز صاحب کنیز را دیدم که گریه می کند. می گفت: به خدا دیگر زندگی بر من ناگوار است، قرار و آرام و خواب از سرم رفته! با حضرت رضا علیه السّلام صحبت کن تا آن کنیز را به من پس بدهد و پولش را دریافت کند. گفتم: تو دیوانه هستی؟ من جرأت دارم بگویم کنیز را رد کند؟ بعد خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و قبل از اینکه چیزی بگویم فرمود: صاحب کنیز علاقه دارد کنیزش را رد کنم؟ عرض کردم: آری به خدا از من خواهش کرده که به شما عرض کنم. فرمود: کنیز را پیش او برگردان و پولش را بگیر. این کار را کردم. پس از چند روز صاحب کنیز گفت از حضرت رضا درخواست کن کنیز را قبول کند که نمی توانم از او بهره بگیرم و نزدیکش شوم. گفتم من نمی توانم به ایشان چنین پیشنهادی بکنم. بعد خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. فرمود: مایل است کنیز را پس بگیرم و پول را به او بدهم؟ عرض کردم: از من خواهش کرد که چنین درخواستی از شما بکنم. فرمود: بگو کنیز را بیاورد و پول را بگیرد. - . کشف الغمة 3 : 133 -

ماجرای دیگر اینکه حسن بن علی وشاء می گوید: فلان بن محرز گفت شنیده بودیم که حضرت صادق علیه السّلام هر وقت برای مرتبه دوم قصد آمیزش داشت، وضو می گرفت، مثل وضوی نماز. دلم می خواست در این مورد از حضرت رضا علیه السّلام سؤال بکنم. وشاء گفت:خدمت آن جناب رسیدم و قبل از اینکه چیزی بگویم، فرمود: حضرت صادق هر وقت با خانواده خود آمیزش می کرد، بعد که برای مرتبه دوم چنین قصدی داشت وضو می گرفت، مثل وضوی نماز. من پیش آن مرد رفتم و گفتم که امام جواب سؤال مرا قبل از اینکه بپرسم داد. - . کشف الغمة 3 : 136 -

ماجرای دیگر اینکه حسن بن علی وشاء از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که قبل از اینکه چیزی به من بگویم فرمود: پدرم دیشب پیش من بود. عرض کردم: پدرت؟ فرمود: بلی، پدرم. باز پرسیدم: پدرت؟ فرمود: آری، پدرم. در خواب حضرت صادق علیه السّلام می آمد پیش پدرم و می فرمود: پسر جان! چنین و چنان کن و فلان کار را انجام ده! پسر جان آن کار را بکن! گفت پس از چند روز خدمت آن جناب رسیدم و فرمود: حسن! خواب و بیداری ما یکی است.

علی بن محمّد کاشانی گفت: یکی از اصحاب گفت: مال زیادی را خدمت حضرت رضا علیه السّلام بردند. ایشان از آوردن آن مال شاد نشد. از این وضع غمگین شدم و با خود گفتم چنین پولی را برای امام آوردم ولی خوشحال نشد. فرمود: غلام طشت با آب بیاور! بعد روی صندلی نشست و به غلام دستور داد که آب روی دستش بریزد و دیدم که از بین انگشتانش طلا می ریخت. بعد رو به من کرد و فرمود: کسی که چنین باشد، به آنچه برایش می آورند اهمیت نمی دهد. - . کشف الغمة 3 : 137 -

موسی بن عمران گفت: در مسجد مدینه در کنار حضرت رضا علیه السّلام بودم و هارون مشغول سخنرانی بود. امام فرمود: خواهید دید که من و او را در یک محل دفن می کنند. - . کشف الغمة 3 : 138 -

**[ترجمه]

وَاقِفِیّاً قَالَ کُنْتُ فِی الْمَوْقِفِ یَوْمَ عَرَفَةَ فَجَاءَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ مَعَهُ بَعْضُ بَنِی عَمِّهِ فَوَقَفَ أَمَامِی وَ کُنْتُ مَحْمُوماً شَدِیدَ الْحُمَّی وَ قَدْ أَصَابَنِی عَطَشٌ شَدِیدٌ قَالَ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام لِغُلَامٍ لَهُ شَیْئاً لَمْ أَعْرِفْهُ فَنَزَلَ الْغُلَامُ فَجَاءَ بِمَاءٍ فِی مَشْرَبَةٍ فَنَاوَلَهُ فَشَرِبَ وَ صَبَّ الْفَضْلَةَ عَلَی رَأْسِهِ مِنَ الْحَرِّ ثُمَّ قَالَ امْلَأْ فَمَلَأَ الشربة [الْمَشْرَبَةَ] ثُمَّ قَالَ اذْهَبْ فَاسْقِ ذَلِکَ الشَّیْخَ قَالَ فَجَاءَنِی بِالْمَاءِ فَقَالَ لِی أَنْتَ مَوْعُوکٌ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ اشْرَبْ قَالَ فَشَرِبْتُ قَالَ فَذَهَبَتْ وَ اللَّهِ الْحُمَّی فَقَالَ لِی یَزِیدُ بْنُ إِسْحَاقَ وَیْحَکَ یَا عَلِیُّ فَمَا تُرِیدُ بَعْدَ هَذَا مَا تَنْتَظِرُ قَالَ یَا أَخِی دَعْنَا قَالَ لَهُ یَزِیدُ فَحَدَّثْتُ بِحَدِیثِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ شُعَیْبٍ وَ کَانَ وَاقِفِیّاً مِثْلَهُ قَالَ کُنْتُ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِلَی جَنْبِی إِنْسَانٌ ضَخْمٌ آدِمٌ فَقُلْتُ لَهُ مِمَّنِ الرَّجُلُ فَقَالَ لِی مَوْلًی لِبَنِی هَاشِمٍ قُلْتُ فَمَنْ أَعْلَمُ بَنِی هَاشِمٍ قَالَ الرِّضَا علیه السلام قُلْتُ فَمَا

بَالُهُ لَا یَجِی ءُ عَنْهُ کَمَا جَاءَ عَنْ آبَائِهِ قَالَ فَقَالَ لِی مَا أَدْرِی مَا تَقُولُ وَ نَهَضَ وَ تَرَکَنِی فَلَمْ أَلْبَثْ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی جَاءَنِی بِکِتَابٍ فَدَفَعَهُ إِلَیَّ فَقَرَأْتُهُ فَإِذَا خَطٌّ لَیْسَ بِجَیِّدٍ فَإِذَا فِیهِ یَا إِبْرَاهِیمُ إِنَّکَ تَحْکِی (1)

مِنْ آبَائِکَ وَ إِنَّ لَکَ مِنَ الْوَلَدِ کَذَا وَ کَذَا مِنَ الذُّکُورِ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ حَتَّی عَدَّهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ وَ لَکَ مِنَ الْبَنَاتِ فُلَانَةُ وَ فُلَانَةُ حَتَّی عَدَّ جَمِیعَ الْبَنَاتِ بِأَسْمَائِهِنَّ قَالَ فَکَانَتْ لَهُ بِنْتٌ تُلَقَّبُ بِالْجَعْفَرِیَّةِ قَالَ فَخَطَّ عَلَی اسْمِهَا فَلَمَّا قَرَأْتُ الْکِتَابَ قَالَ لِی هَاتِهِ قُلْتُ دَعْهُ قَالَ لَا أُمِرْتُ أَنْ آخُذَهُ مِنْکَ قَالَ فَدَفَعْتُهُ إِلَیْهِ قَالَ الْحَسَنُ فَأَجِدُهُمَا مَاتَا عَلَی شَکِّهِمَا(2).

**[ترجمه]رجال کشی: علی بن خطاب که واقفی مذهب بود گفت: روز عرفه در موقف بودم. حضرت رضا علیه السّلام با چند نفر از پسر عموهایش آمد و مقابل من ایستاد. من در تب شدیدی می سوختم و خیلی تشنه بودم. حضرت رضا علیه السّلام به غلامی که همراهش بود چیزی فرمود که من نفهمیدم. غلام رفت و ظرف آبی را آورد تقدیم امام کرد. ایشان مقداری را آشامید و بقیه را برای رفع حرارت و گرما بر روی سر خود ریخت و باز فرمود: ظرف را پر آب کن! آنگاه فرمود: برو به این پیرمرد بده! غلام آب را آورد و گفت: تو تب داری؟ گفتم: بلی. گفت: این آب را بیاشام. گفت: همین که آشامیدم به خدا قسم تب از من برطرف شد. یزید بن اسحاق گفت: وای بر تو یا علی! چه می خواهی و انتظار چه چیزی را می کشی؟ گفت: برادر، مرا رها کن!

یزید جریان ابراهیم بن شعیب را که مثل او واقفی بود برایش نقل کرد. گفت: در مسجد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم بودم. مردی قوی هیکل و گندمگون پهلوی من بود. پرسیدم: از کدام فامیل هستی؟ گفت: من غلام بنی هاشم هستم. پرسیدم: کدام یک از بنی هاشم امروز از همه داناتر است؟ گفت: حضرت رضا علیه السّلام .

گفتم: پس چرا کارهایی که پدرانش انجام می دادند از او چیزی صادر نمی شود؟ گفت: نمی دانم تو چه می گویی! آنگاه از جای حرکت کرد و رفت. چیزی نگذشت که نامه ای برای من آورد و به من داد. نامه را که خط خوبی نداشت خواندم. نوشته بود: ابراهیم! تو شبیه آباء خود هستی و چند فرزند داری که چند نفر آنها پسر و چند نفر دخترند و آنها و تمام دخترانش را یکی یکی نام برده بود.

گفت: دختری داشت که به او جعفریه می گفتند! روی نام او خط کشیده بود. نامه را که خواندم، گفت: نامه را برگردان. گفتم: نه، باشد. غلام گفت: به من دستور داد ه اند نامه را از تو بگیرم. گفت: پس نامه را به او رد کردم. حسن بن وشاء گفت: هر دوی آنها در حال شک و تردید در مورد امامت حضرت رضا علیه السّلام از دنیا رفتند. - . رجال کشی: 398 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عبارت «تحکی من آبائهم» یعنی تو شبیه پدرانت در خلقت یا تعداد فرزندان هستی، یا اینکه تو اسم پدرانت را می دانی و من نام آنان را به تو نمی گویم، ولی تو را از نام اولادت خبر می دهم که مخفی است. و بعید نیست «آبائک تصحیف آبائی» باشد، یعنی از پدران من حکایت می کند که معجزات از آنان ظاهر می شد؛ من نیز مانند آنها معجزات را آشکار می کنم.

**[ترجمه]

قَالَ: سَأَلْتُهُ أَنْ یُنْسِئَ فِی أَجَلِی فَقَالَ إِنْ تَلْقَی رَبَّکَ لِیَغْفِرَ لَکَ خَیْرٌ لَکَ فَحَدَّثَ بِذَلِکَ إِخْوَانَهُ بِمَکَّةَ ثُمَّ مَاتَ بِالْخُزَیْمِیَّةِ بِالْمُنْصَرَفِ مِنْ سَنَتِهِ وَ هَذِهِ فِی سَنَةِ تِسْعٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَتَیْنِ رَحِمَهُ اللَّهُ فَقَالَ فَقَدْ نَعَی إِلَیَّ نَفْسِی (1).

**[ترجمه]رجال کشی: علی بن حسین بن عبداللَّه می گوید: از آن جناب درخواست کردم که مرگم به تأخیر افتد. فرمود: اگر پروردگارت را ملاقات کنی و از گناه تو گذشته باشد، برایت بهتر است. راوی این جریان را به دوستان خود در مکه نقل کرد. سپس همان سال هنگام بازگشت از سفر حج، در خزیمیه از دنیا رفت، این جریان در سال 229 بود. - . اگر این تاریخ صحیح باشد، درخواست از حضرت رضا علیه السّلام نکرده است، چون حضرت رضا در سال 203 از دنیا رفت. - راوی گفت: خبر از مرگم داد. - . رجال کشی: 430 -

**[ترجمه]

قَالَ: حَضَرَ بَعْضَ وُلْدِ جَعْفَرٍ علیه السلام الْمَوْتُ فَأَبْطَأَ عَلَیْهِ الرِّضَا علیه السلام فَغَمَّنِی ذَلِکَ لِإِبْطَائِهِ عَنْ عَمِّهِ قَالَ ثُمَّ جَاءَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ قَامَ قَالَ الْحُسَیْنُ فَقُمْتُ مَعَهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ عَمُّکَ فِی الْحَالِ الَّتِی هُوَ فِیهَا تَقُومُ وَ تَدَعُهُ فَقَالَ عَمِّی یَدْفِنُ فُلَاناً یَعْنِی الَّذِی هُوَ عِنْدَهُمْ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا لَبِثْنَا أَنْ تَمَاثَلَ الْمَرِیضُ وَ دَفَنَ أَخَاهُ الَّذِی کَانَ عِنْدَهُمْ صَحِیحاً قَالَ الْحَسَنُ الْخَشَّابُ وَ کَانَ الْحُسَیْنُ بْنُ الْقَاسِمِ یَعْرِفُ الْحَقَّ بَعْدَ ذَلِکَ وَ یَقُولُ بِهِ (1).

**[ترجمه]رجال کشی: حسین بن قاسم می گوید: یکی از فرزندان حضرت صادق علیه السّلام به حالت احتضار رسید و حضرت رضا به دیدن او نیامد. من از تأخیر حضرت غمگین شدم که دیر بر بالین عمویش آمد. بعد تشریف آورد، ولی مختصری نشست و سپس از جای حرکت کرد. حسین گفت: من هم حرکت کردم و به آن جناب گفتم: فدایت شوم! عمویت در حالی است که مشاهده می کنی؛ او را می گذاری و می روی؟ فرمود: عمویم فلان کس (یکی از همان کسانی که در بالینش بود) را دفن خواهد کرد. گفت: به خدا چیزی نگذشت که بیمار خوب شد و برادرش را دفن کرد که آن وقت سالم بود. حسن خشاب گفت: حسین بن قاسم بعد از این جریان عارف به حق شد و به مقام امام آشنا گردید. - . رجال کشی: 510 -

**[ترجمه]

فَلَمَّا مَضَیْتُ وَ کُنْتُ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ خَرَجَ بِی عِرْقُ الْمَدَنِیِ (1) فَلَقِیتُ مِنْهُ شِدَّةً فَلَمَّا کَانَ مِنْ قَابِلٍ حَجَجْتُ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ قَدْ بَقِیَ مِنْ وَجَعِی بَقِیَّةٌ فَشَکَوْتُ إِلَیْهِ وَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ عَوِّذْ رِجْلِی وَ بَسَطْتُهَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لِی لَیْسَ عَلَی رِجْلِکَ هَذِهِ بَأْسٌ وَ لَکِنْ أَرِنِی رِجْلَکَ الصَّحِیحَةَ فَبَسَطْتُهَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَعَوَّذَهَا فَلَمَّا خَرَجْتُ لَمْ أَلْبَثْ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی خَرَجَ بِیَ الْعِرْقُ وَ کَانَ وَجَعُهُ یَسِیراً(2).

**[ترجمه]کافی: حسین بن عمر بن یزید می گوید: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. من آن موقع واقفی مذهب بودم. پدرم از پدرش حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام هفت سؤال کرده بود که شش سؤال او را آن جناب جواب داده بود و سؤال هفتم را جواب نداده بود. با خود گفتم از همان مسائلی که پدرم از پدرش پرسیده بود، خواهم پرسید. اگر همان جواب پدرش را داد، دلیل بر امامت او است. پس سؤال کردم و در مورد آن شش مسأله، همان جواب را داد و یک واو و یا را کم و زیاد نکرد، ولی جواب هفتم را نداد. پدرم به پدرش گفته بود که من روز قیامت پیش خدا با تو احتجاج خواهم کرد که می گویی عبداللَّه امام نیست. حضرت رضا علیه السّلام دست خود را روی گردن گذاشت و فرمود: بسیار خوب، پیش خداوند احتجاج کن؛ هر گناهی داشت به گردن من!

همین که از آن جناب جدا شدم فرمود: هر یک از شیعیان ما مبتلا به گرفتاری شود یا بیمار گردد و صبر نماید، خداوند به او پاداش هزار شهید را می دهد. با خود گفتم: به خدا قسم! جای این صحبت اینجا نبود.

وقتی به راه افتادم، در بین راه مبتلا به عرق مدینی شدم (رشته نخی است که به تدریج از پا خارج می شود و خیلی درد دارد). این درد بسیار مرا آزار داد. سال بعد که به حج رفتم خدمت آن جناب رسیدم. هنوز مختصری از ناراحتی ام باقی بود. من شکایت کرده و گفتم: فدایت شوم! برای پایم دعایی بکن! و پایم را مقابل آن جناب گشودم. فرمود: این پایت هیچ ناراحتی ندارد، ولی آن پای سالمت را نشان بده. پایم را گشودم. دعایی به آن خواند و من از خدمت آن جناب که مرخص شدم، طولی نکشید که آن پایم نیز مبتلا به عرق مدینی شد، ولی دردش کم بود. - . کافی 1 : 354 -

**[ترجمه]

ابْعَثْ إِلَیَّ الثَّوْبَ الْوَشْیِ الَّذِی عِنْدَکَ قَالَ فَقُلْتُ وَ مَنْ أَخْبَرَ أَبَا الْحَسَنِ بِقُدُومِی وَ أَنَا قَدِمْتُ آنِفاً وَ مَا عِنْدِی ثَوْبُ وَشِیٍ فَرَجَعَ إِلَیْهِ وَ عَادَ إِلَیَّ فَقَالَ یَقُولُ لَکَ بَلَی هُوَ فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا وَ رِزْمَةِ کَذَا وَ کَذَا فَطَلَبْتُهُ حَیْثُ قَالَ فَوَجَدْتُهُ فِی أَسْفَلِ الرِّزْمَةِ فَبَعَثْتُ بِهِ إِلَیْهِ (1).

**[ترجمه]کافی: وشاء می گوید: در روزگاری که واقفی مذهب بودم، وارد خراسان شدم. با خود مقداری جنس داشتم که پیراهن خوش رنگی هم جزو آنها بود. آن را در بسته ای داشتم، ولی متوجه آن نبودم و نمی دانستم کجاست. وارد مرو که شدم و ساکن یکی از منازل گردیدم، مردی از اهالی مدینه به من گفت: حضرت رضا علیه السّلام به تو پیغام داده که آن جامه رنگین را برایش بفرستی. گفتم چه کسی به حضرت رضا علیه السّلام از آمدن من خبر داده، من که هم اکنون وارد شده ام؟ ولی جامه رنگین ندارم. آن مرد خدمت حضرت رضا رفت و برگشت و گفت: حضرت می فرماید: آن جامه در فلان جا است و داخل فلان بسته است. در جستجوی پیراهن شدم و آن را در همان جا که فرموده بود، در ته بسته یافتم و برایش فرستادم. - . کافی 1 : 335 -

**[ترجمه]

فَقُلْتُ لِغُلَامِی هَاتِ هَذَا السَّفَطَ الَّذِی ذَکَرَهُ فَأَخْرَجَهُ إِلَیَّ وَ فَتَحَهُ فَوَجَدْتُ الْحِبَرَةَ فِی عَرْضِ ثِیَابٍ فِیهِ فَدَفَعْتُهَا إِلَیْهِ وَ قُلْتَ لَا آخُذُ لَهَا ثَمَناً فَعَادَ إِلَیَّ وَ قَالَ تُهْدِی مَا لَیْسَ لَکَ دَفَعَتْهَا إِلَیْکَ ابْنَتُکَ فُلَانَةُ وَ سَأَلَتْکَ بَیْعَهَا وَ أَنْ تَبْتَاعَ لَهَا بِثَمَنِهَا فَیْرُوزَجاً وَ سَبَجاً-(1)

فَابْتَعْ لَهَا بِهَذَا مَا سَأَلَتْ وَ وَجَّهَ مَعَ الْغُلَامِ الثَّمَنَ الَّذِی یُسَاوِی الْحِبَرَةَ بِخُرَاسَانَ فَعَجِبْتُ مِمَّا وَرَدَ عَلَیَّ وَ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَکْتُبَنَّ لَهُ مَسَائِلَ أَنَا شَاکٌّ فِیهَا وَ لَأَمْتَحِنَنَّهُ بِمَسَائِلَ سُئِلَ أَبُوهُ علیه السلام عَنْهَا فَأَثْبَتُّ تِلْکَ الْمَسَائِلَ فِی دَرَجٍ وَ عُدْتُ إِلَی بَابِهِ وَ الْمَسَائِلُ فِی کُمِّی وَ مَعِی صَدِیقٌ لِی مُخَالِفٌ لَا یَعْلَمُ شَرْحَ هَذَا الْأَمْرِ فَلَمَّا وَافَیْتُ بَابَهُ رَأَیْتُ الْعَرَبَ وَ الْقُوَّادَ وَ الْجُنْدَ یَدْخُلُونَ إِلَیْهِ فَجَلَسْتُ نَاحِیَةَ دَارِهِ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی مَتَی أَنَا أَصِلُ إِلَی هَذَا وَ أَنَا مُتَفَکِّرٌ وَ قَدْ طَالَ قُعُودِی وَ هَمَمْتُ بِالانْصِرَافِ إِذْ خَرَجَ خَادِمٌ یَتَصَفَّحُ الْوُجُوهَ وَ یَقُولُ أَیْنَ ابْنُ ابْنَةِ إِلْیَاسَ فَقُلْتُ هَا أَنَا ذَا فَأَخْرَجَ مِنْ کُمِّهِ دَرَجاً وَ قَالَ هَذَا جَوَابُ مَسَائِلِکَ وَ تَفْسِیرُهَا فَفَتَحْتُهُ وَ إِذَا فِیهِ الْمَسَائِلُ الَّتِی فِی کُمِّی وَ جَوَابُهَا وَ تَفْسِیرُهَا فَقُلْتُ أُشْهِدُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ عَلَی نَفْسِی أَنَّکَ حُجَّةُ اللَّهِ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ وَ قُمْتُ فَقَالَ لِی رَفِیقِی إِلَی أَیْنَ تُسْرِعُ فَقُلْتُ قَدْ قَضَیْتُ حَاجَتِی فِی هَذَا الْوَقْتِ وَ أَنَا أَعُودُ لِلِقَائِهِ بَعْدَ هَذَا.

عم، [إعلام الوری] قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مما روته العامة من معجزاته روی الحسن بن محمد بن أحمد السمرقندی المحدث بالإسناد عن الحسن بن علی الوشاء: مثله (2)

ص: 70

**[ترجمه]عیون المعجزات: حسن بن علی وشاء می گوید: در حالی که با خود مقداری جنس برای فروش داشتم، به طرف خراسان رفتم و شب وارد مرو شدم. آن زمان هنوز واقفی مذهب بودم. غلام سیاهی که شباهت به اهل مدینه داشت، پیش من آمد و گفت: مولایم می فرماید: آن پارچه سیاهی که همراه داری برایم بفرست. می خواهم به وسیله آن، غلام خود را که از دنیا رفته کفن کنم. گفتم آقای تو کیست؟ گفت: حضرت رضا علیه السّلام. گفتم: با من پارچه و لباسی نیست، هر چه داشتم در راه فروختم. رفت و دو مرتبه برگشت و گفت: آن پارچه پیش تو مانده است، هنوز آن را نفروخته ای. گفتم: من خبر ندارم. رفت و برای مرتبه سوم آمد و گفت: آن پارچه در فلان بسته است. با خود گفتم اگر حرفش درست باشد، دلیلی است بر امامت او.

دخترم یک پارچه سیاه به من داده بود که آن را بفروشم و با پولش انگشتری فیروزه و چادری خط خطی برایش از خراسان بخرم، ولی من آن را فراموش کرده بودم. به غلام خود گفتم تا فلان بسته را بیاورد. وقتی آورد گشودم، داخل آن همان پارچه را یافتم و به غلام تسلیم کردم و گفتم: بهایش را نمی خواهم. برگشت و گفت: حضرت فرموده است: چیزی را که از تو نیست می بخشی؟ این پارچه را فلان دخترت به تو داده که از بهایش برای او فیروزه و چادر خط خطی به وسیله پول آن بخری. آنچه را که او خواسته خریداری کن. ایشان بهای پارچه را که در خراسان به آن قیمت خرید و فروش می شد، توسط غلام فرستاده بود.

از آنچه که دیدم خیلی تعجب کردم. با خود گفتم: به خدا قسم مسائلی را که درآن مشکوک هستم برایش می نویسم و او را به وسیله همان مسائلی که از پدرش می پرسیدم، آزمایش خواهم کرد. پس آن مسائل را در کاغذی نوشتم و آن را در آستین خود نهادم و به درب خانه امام رفتم. دوستی داشتم که به همراه من بود، ولی از نظر مذهب با من مخالف بود او از این جریان اطلاعی نداشت.

به درب خانه که رسیدم، دیدم مردم و سپاهیان و سربازان خدمتش می رسند. در یک طرف حیاط نشستم و با خود گفتم: یعنی چه وقت من می توانم خدمتش برسم؟ در اندیشه بودم و مدتی طول کشید. تصمیم گرفتم برگردم که در همان موقع غلامی خارج شده و در حالی که در چهره مردم دقیق می شد می پرسید: پسر دختر الیاس کیست؟ گفتم: من هستم. از داخل آستین نامه ای خارج کرد و گفت: این جواب سؤال ها و تفسیر آنها است. گفتم: خدا و پیامبرش را گواه می گیرم بر خود که تو حجت خدایی و استغفار و توبه می نمایم! در این موقع از جای حرکت کردم. رفیقم گفت: با این عجله کجا می روی؟ گفتم: حاجت من برآورده شده؛ برای دیدن امام بعد خواهم آمد .

در اعلام الوری و مناقب ابن شهر آشوب - . مناقب 4 : 336 - نیز از روایاتی که عامه آن را در باب معجزات حضرت نقل نموده اند، مثل این حدیث را از وشاء نقل کرده است.

**[ترجمه]

وَ قَالَ إِنَّ الرِّضَا علیه السلام لَمَّا قَدِمَ مِنْ خُرَاسَانَ تَوَجَّهَتْ إِلَیْهِ الشِّیعَةُ مِنَ الْأَطْرَافِ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَسْبَاطٍ قَدْ تَوَجَّهَ إِلَیْهِ بِهَدَایَا وَ تُحَفٍ فَأُخِذَتِ الْقَافِلَةُ وَ أُخِذَ مَالُهُ وَ هَدَایَاهُ وَ ضُرِبَ عَلَی فِیهِ فَانْتَثَرَتْ نَوَاجِذُهُ فَرَجَعَ إِلَی قَرْیَةٍ هُنَاکَ فَنَامَ فَرَأَی الرِّضَا علیه السلام فِی مَنَامِهِ وَ هُوَ یَقُولُ لَا تَحْزَنْ إِنَّ هَدَایَاکَ وَ مَالَکَ وَصَلَتْ إِلَیْنَا وَ أَمَّا هَمُّکَ بِثَنَایَاکَ فَخُذْ مِنَ السُّعْدِ الْمَسْحُوقِ وَ احْشُ بِهِ فَاکَ قَالَ فَانْتَبَهَ مَسْرُوراً وَ أَخَذَ مِنَ السُّعْدِ وَ حَشَا بِهِ فَاهُ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِ نَوَاجِذَهُ قَالَ فَلَمَّا وَصَلَ إِلَی الرِّضَا علیه السلام وَ دَخَلَ عَلَیْهِ قَالَ قَدْ وَجَدْتَ مَا قُلْنَاهُ لَکَ فِی السُّعْدِ حَقّاً فَادْخُلْ هَذِهِ الْخِزَانَةَ فَانْظُرْ فَدَخَلَ فَإِذَا مَالُهُ وَ هَدَایَاهُ کُلُّهَا عَلَی حِدَتِهِ.

**[ترجمه]مشارق الانوار برسی: مردی از واقفی مذهبان مسائلی مشکل را در طوماری نوشت و با خود گفت: اگر جواب این مسائل را حضرت رضا علیه السّلام بداند، پس او امام است. همین که به درب خانه رسید، ایستاد تا مجلس خلوت شود. در همین هنگام خادم به همراه نامه ای بیرون آمد که جواب تمام مسائل، به خط خود امام علیه السّلام در آن نوشته شده بود. خادم گفت: آن طومار را چه کردی؟ مرد واقفی طومار را خارج کرد. غلام گفت: ولیّ خدا می فرماید: در این نامه جواب مسائلی که در طومار نوشته ای، داده شده. آن مرد طومار را گرفت و رفت.

و نیز روایت شده که حضرت رضا علیه السّلام روزی در مجلس خود فرمود: لا اله الا اللَّه، فلان کس از دنیا رفت! پس از مدتی فرمود: لا اله الا اللَّه، او را غسل دادند، کفن کردند و به جانب قبرش بردند. بعد کمی صبر کرد و فرمود: لا اله الا اللَّه، او را در قبرش نهادند. از پروردگارش سؤال کردند و او جواب داد. بعد از پیامبرش پرسیدند، اقرار کرد. بعد از امامش پرسیدند، یک یک را شمرد، اما به من که رسید توقف کرد. آن مرد واقفی مذهب بود.

نیز می گوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام وارد خراسان شد، شیعیان از اطراف به جانب او روی آوردند، از آن جمله علی بن اسباط با مقداری هدیه و پیشکش به همین تصمیم عازم خراسان شد. دزدان، قافله را ربودند، اموال و هدیه های او را بردند و ضربتی به دهانش زدند که دندان های عقب دهانش افتاد. وی به دهی که در آن نزدیکی بود برگشت و در آنجا خوابید. حضرت رضا علیه السّلام را در خواب دید که حضرت به او فرمود: محزون مباش! هدایا و اموالت به من رسید. اما گوش کن درباره دندان های پیشین خود؛ سعد (ماده ای که برای دندان نافع است) کوبیده را در دهان بگیر. علی بن اسباط می گوید: وقتی از خواب بیدار شد، مقداری سعد کوبیده را در دهان گرفت و خداوند دندان های عقب دهانش را به او برگردانید. وقتی خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسید، حضرت علیه السّلام فرمود: آنچه درباره سعد به تو سفارش کرده بودم نتیجه اش را مشاهده کردی. اینک داخل این انبار برو! علی بن اسباط داخل شد و دید تمام مال ها و هدیه هایش به تفکیک در آنجاست.

**[ترجمه]

**[ترجمه]دعوات راوندی: حضرت جواد علیه السّلام فرمود: یکی از اصحاب حضرت رضا علیه السّلام مریض شد. امام علیه السّلام به عیادت او رفت و به او فرمود: چه می بینی؟ عرض کرد: مرگ را بعد از شما دیدم! منظورش شدت ناراحتی بود که در اثر مرض می دید. فرمود: چگونه یافتی مرگ را؟ گفت: سخت و دردناک! فرمود: هنوز مرگ را ندیده ای! آنچه دیدی مقدمه مرگ بود که نشانه ای از آن را به تو نشان دادند. مردم دو نوع هستند: بعضی به وسیله مرگ آسوده می شوند و گروهی به وسیله مرگشان، دیگران از شرشان خلاص می شوند. ایمان خود را به خدا و ولایت تجدید کن تا به وسیله مرگ آسوده شوی! آن مرد نیز همین کار را کرد. در این موقع عرض کرد: یا بن رسول اللَّه! فرشته های خدا با تهنیت و تحفه آمده اند، سلام می کنند و در مقابل شما ایستاده اند! اجازه بفرمایید بنشینند. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: بنشینید ملائکه خدا! آنگاه به مریض فرمود: بپرس به آنها دستور داده اند که مقابل من بایستند؟ مرد مریض می گوید: من پرسیدم و آنها گفتند: اگر تمام ملائکه در خدمت شما بیایند همه می ایستند و نمی نشینند، مگر به آنها اجازه دهی! خداوند این چنین به آنها امر کرده. در این موقع آن مرد چشم فرو بست و عرض کرد: السّلام علیک یا بن رسول اللَّه! اینک شما را در مقابل خود می یابم، با حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم و پیشوایان بعد از او. و در این موقع از دنیا رفت. - . دعوات راوندی: 248 -

**[ترجمه]

فِی الْمَجْلِسِ لَا تَقُلْ یَا عَمْرُو ذَلِکَ فَإِنَّ عَلِیّاً عَلَی مَا وَصَفَ مِنَ الْفَضْلِ وَ هَذَا مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ یَقُولُ إِنَّهُ یَقْدَمُ إِلَی ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فَکَفَاکَ بِهِ دَلِیلًا وَ تَفَرَّقُوا.

فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ مِنْ دُخُولِیَ الْبَصْرَةَ إِذَا الرِّضَا علیه السلام قَدْ وَافَی فَقَصَدَ مَنْزِلَ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ دَاخِلًا لَهُ دَارَهُ وَ قَامَ بَیْنَ یَدَیْهِ یَتَصَرَّفُ بَیْنَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ فَقَالَ یَا حَسَنَ بْنَ مُحَمَّدٍ أَحْضِرْ جَمِیعَ الْقَوْمِ الَّذِینَ حَضَرُوا عِنْدَ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ وَ غَیْرَهُمْ مِنْ شِیعَتِنَا وَ أَحْضِرْ جَاثَلِیقَ النَّصَارَی وَ رَأْسَ الْجَالُوتِ وَ مُرِ الْقَوْمَ یَسْأَلُوا عَمَّا بَدَا لَهُمْ فَجَمَعَهُمْ کُلَّهُمْ وَ الزَّیْدِیَّةَ وَ الْمُعْتَزِلَةَ وَ هُمْ لَا یَعْلَمُونَ لِمَا یَدْعُوهُمُ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ فَلَمَّا تَکَامَلُوا ثَنِیَ لِلرِّضَا علیه السلام وِسَادَةً فَجَلَسَ عَلَیْهَا ثُمَّ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ هَلْ تَدْرُونَ لِمَ بَدَأْتُکُمْ بِالسَّلَامِ قَالُوا لَا قَالَ لِتَطْمَئِنَّ أَنْفُسُکُمْ قَالُوا مَنْ أَنْتَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ قَالَ أَنَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَّیْتُ الْیَوْمَ صَلَاةَ الْفَجْرِ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ وَالِی الْمَدِینَةِ وَ أَقْرَأَنِی بَعْدَ أَنْ صَلَّیْنَا کِتَابَ صَاحِبِهِ إِلَیْهِ وَ اسْتَشَارَنِی فِی کَثِیرٍ مِنْ أُمُورِهِ فَأَشَرْتُ عَلَیْهِ بِمَا فِیهِ الْحَظُّ لَهُ وَ وَعَدْتُهُ أَنْ یَصِیرَ إِلَیَّ بِالْعَشِیِّ بَعْدَ الْعَصْرِ مِنْ هَذَا الْیَوْمِ لِیَکْتُبَ عِنْدِی جَوَابَ کِتَابِ صَاحِبِهِ وَ أَنَا وَافٍ لَهُ بِمَا وَعَدْتُهُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.

فَقَالَتِ الْجَمَاعَةُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا نُرِیدُ مَعَ هَذَا الدَّلِیلِ بُرْهَاناً وَ أَنْتَ عِنْدَنَا الصَّادِقُ الْقَوْلِ وَ قَامُوا لِیَنْصَرِفُوا فَقَالَ لَهُمُ الرِّضَا علیه السلام لَا تَتَفَرَّقُوا فَإِنِّی إِنَّمَا جَمَعْتُکُمْ لِتَسْأَلُوا عَمَّا شِئْتُمْ مِنْ آثَارِ النُّبُوَّةِ وَ عَلَامَاتِ الْإِمَامَةِ الَّتِی لَا تَجِدُونَهَا إِلَّا عِنْدَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَهَلُمُّوا مُسَائِلَکُمْ فَابْتَدَأَ عَمْرُو بْنُ هَدَّابٍ فَقَالَ إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیَّ ذَکَرَ عَنْکَ أَشْیَاءَ لَا تَقْبَلُهَا الْقُلُوبُ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام وَ مَا تِلْکَ قَالَ أَخْبَرَنَا عَنْکَ أَنَّکَ تَعْرِفُ کُلَّ مَا أَنْزَلَهُ اللَّهُ وَ أَنَّکَ تَعْرِفُ کُلَّ لِسَانٍ وَ لُغَةٍ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام صَدَقَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ فَأَنَا أَخْبَرْتُهُ بِذَلِکَ فَهَلُمُّوا فَاسْأَلُوا قَالَ فَإِنَّا نَخْتَبِرُکَ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ بِالْأَلْسُنِ وَ اللُّغَاتِ

ص: 74

وَ هَذَا رُومِیٌّ وَ هَذَا هِنْدِیٌّ وَ فَارِسِیٌّ وَ تُرْکِیٌّ فَأَحْضَرْنَاهُمْ فَقَالَ علیه السلام فَلْیَتَکَلَّمُوا بِمَا أَحَبُّوا أُجِبْ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِلِسَانِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَسَأَلَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَسْأَلَةً بِلِسَانِهِ وَ لُغَتِهِ فَأَجَابَهُمْ عَمَّا سَأَلُوا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ لُغَاتِهِمْ فَتَحَیَّرَ النَّاسُ وَ تَعَجَّبُوا وَ أَقَرُّوا جَمِیعاً بِأَنَّهُ أَفْصَحُ مِنْهُمْ بِلُغَاتِهِمْ ثُمَّ نَظَرَ الرِّضَا علیه السلام إِلَی ابْنِ هَدَّابٍ فَقَالَ إِنْ أَنَا أَخْبَرْتُکَ أَنَّکَ سَتُبْتَلَی فِی هَذِهِ الْأَیَّامِ بِدَمِ ذِی رَحِمٍ لَکَ کُنْتَ مُصَدِّقاً لِی قَالَ لَا فَإِنَّ الْغَیْبَ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی قَالَ علیه السلام أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ

رَسُولٍ (1) فَرَسُولُ اللَّهِ عِنْدَ اللَّهِ مُرْتَضًی وَ نَحْنُ وَرَثَةُ ذَلِکَ الرَّسُولِ الَّذِی أَطْلَعَهُ اللَّهُ عَلَی مَا شَاءَ مِنْ غَیْبِهِ فَعَلِمْنَا مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّ الَّذِی أَخْبَرْتُکَ بِهِ یَا ابْنَ هَدَّابٍ لَکَائِنٌ إِلَی خَمْسَةِ أَیَّامٍ فَإِنْ لَمْ یَصِحَّ مَا قُلْتُ فِی هَذِهِ الْمُدَّةِ(2) فَإِنِّی کَذَّابٌ مُفْتَرٍ وَ إِنْ صَحَّ فَتَعْلَمُ أَنَّکَ الرَّادُّ عَلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ ذَلِکَ دَلَالَةٌ أُخْرَی أَمَا إِنَّکَ سَتُصَابُ بِبَصَرِکَ وَ تَصِیرُ مَکْفُوفاً فَلَا تُبْصِرُ سَهْلًا وَ لَا جَبَلًا وَ هَذَا کَائِنٌ بَعْدَ أَیَّامٍ وَ لَکَ عِنْدِی دَلَالَةٌ أُخْرَی إِنَّکَ سَتَحْلِفُ یَمِیناً کَاذِبَةً فَتُضْرَبُ بِالْبَرَصِ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ تَاللَّهِ لَقَدْ نَزَلَ ذَلِکَ کُلُّهُ بِابْنِ هَدَّابٍ فَقِیلَ لَهُ صَدَقَ الرِّضَا أَمْ کَذَبَ قَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُ فِی الْوَقْتِ الَّذِی أَخْبَرَنِی بِهِ أَنَّهُ کَائِنٌ وَ لَکِنَّنِی کُنْتُ أَتَجَلَّدُ ثُمَّ إِنَّ الرِّضَا الْتَفَتَ إِلَی الْجَاثَلِیقِ فَقَالَ هَلْ دَلَّ الْإِنْجِیلُ عَلَی نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ لَوْ دَلَّ الْإِنْجِیلُ عَلَی ذَلِکَ مَا جَحَدْنَاهُ فَقَالَ علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنِ السَّکْتَةِ الَّتِی لَکُمْ فِی السِّفْرِ الثَّالِثِ فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی لَا یَجُوزُ لَنَا أَنْ نُظْهِرَهُ قَالَ الرِّضَا علیه السلام فَإِنْ قَرَّرْتُکَ أَنَّهُ اسْمُ مُحَمَّدٍ وَ ذِکْرُهُ وَ أَقَرَّ عِیسَی بِهِ

ص: 75

وَ أَنَّهُ بَشَّرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ بِمُحَمَّدٍ لَتُقِرُّ بِهِ وَ لَا تُنْکِرُهُ قَالَ الْجَاثَلِیقُ إِنْ فَعَلْتَ أَقْرَرْتُ فَإِنِّی لَا أَرُدُّ الْإِنْجِیلَ وَ لَا أَجْحَدُ قَالَ الرِّضَا علیه السلام فَخُذْ عَلَی السِّفْرِ الثَّالِثِ الَّذِی فِیهِ ذِکْرُ مُحَمَّدٍ وَ بِشَارَةُ عِیسَی بِمُحَمَّدٍ قَالَ الْجَاثَلِیقُ هَاتِ فَأَقْبَلَ الرِّضَا علیه السلام یَتْلُو ذَلِکَ السِّفْرَ مِنَ الْإِنْجِیلِ حَتَّی بَلَغَ ذِکْرَ مُحَمَّدٍ فَقَالَ یَا جَاثَلِیقُ مَنْ هَذَا الْمَوْصُوفُ قَالَ الْجَاثَلِیقُ صِفْهُ قَالَ لَا أَصِفُهُ إِلَّا بِمَا وَصَفَهُ اللَّهُ هُوَ صَاحِبُ النَّاقَةِ وَ الْعَصَا وَ الْکِسَاءِ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلَالَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ یَهْدِی إِلَی الطَّرِیقِ الْأَقْصَدِ وَ الْمِنْهَاجِ الْأَعْدَلِ وَ الصِّرَاطِ الْأَقْوَمِ سَأَلْتُکَ یَا جَاثَلِیقُ بِحَقِّ عِیسَی رُوحِ اللَّهِ وَ کَلِمَتِهِ هَلْ تَجِدُونَ هَذِهِ الصِّفَةَ فِی الْإِنْجِیلِ لِهَذَا النَّبِیِّ فَأَطْرَقَ الْجَاثَلِیقُ مَلِیّاً وَ عَلِمَ أَنَّهُ إِنْ جَحَدَ الْإِنْجِیلَ کَفَرَ فَقَالَ نَعَمْ هَذِهِ الصِّفَةُ مِنَ الْإِنْجِیلِ وَ قَدْ ذَکَرَ عِیسَی فِی الْإِنْجِیلِ هَذَا النَّبِیَّ وَ لَمْ یَصِحَّ عِنْدَ النَّصَارَی أَنَّهُ صَاحِبُکُمْ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام أَمَّا إِذَا لَمْ تَکْفُرْ بِجُحُودِ الْإِنْجِیلِ وَ أَقْرَرْتَ بِمَا فِیهِ مِنْ صِفَةِ مُحَمَّدٍ فَخُذْ عَلَیَّ فِی السِّفْرِ الثَّانِی فَإِنِّی أُوجِدُکَ ذِکْرَهُ وَ ذِکْرَ وَصِیِّهِ وَ ذِکْرَ ابْنَتِهِ فَاطِمَةَ وَ ذِکْرَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَلَمَّا سَمِعَ الْجَاثَلِیقُ وَ رَأْسُ الْجَالُوتِ ذَلِکَ عَلِمَا أَنَّ الرِّضَا علیه السلام عَالِمٌ بِالتَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ فَقَالا وَ اللَّهِ قَدْ أَتَی بِمَا لَا یُمْکِنُنَا رَدُّهُ وَ لَا دَفْعُهُ إِلَّا بِجُحُودِ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ لَقَدْ بَشَّرَ بِهِ مُوسَی وَ عِیسَی جَمِیعاً وَ لَکِنْ لَمْ یَتَقَرَّرَ عِنْدَنَا بِالصِّحَّةِ أَنَّهُ مُحَمَّدٌ هَذَا فَأَمَّا اسْمُهُ فَمُحَمَّدٌ فَلَا یَجُوزُ لَنَا أَنْ نُقِرَّ لَکُمْ بِنُبُوَّتِهِ وَ نَحْنُ شَاکُّونَ أَنَّهُ مُحَمَّدُکُمْ أَوْ غَیْرُهُ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام احْتَجَجْتُمْ بِالشَّکِّ فَهَلْ بَعَثَ اللَّهُ قَبْلُ أَوْ بَعْدُ مِنْ وُلْدِ آدَمَ إِلَی یَوْمِنَا هَذَا نَبِیّاً اسْمُهُ مُحَمَّدٌ أَوْ تَجِدُونَهُ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْکُتُبِ الَّذِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَی جَمِیعِ الْأَنْبِیَاءِ غَیْرَ مُحَمَّدٍ فَأَحْجَمُوا عَنْ جَوَابِهِ وَ قَالُوا لَا یَجُوزُ لَنَا أَنْ نُقِرَّ لَکَ بِأَنْ مُحَمَّداً هُوَ مُحَمَّدُکُمْ لِأَنَّا إِنْ أَقْرَرْنَا لَکَ بِمُحَمَّدٍ وَ وَصِیِّهِ وَ ابْنَتِهِ وَ ابْنَیْهَا عَلَی مَا ذَکَرْتُمْ أَدْخَلْتُمُونَا فِی الْإِسْلَامِ کَرْهاً

ص: 76

فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام أَنْتَ یَا جَاثَلِیقُ آمِنٌ فِی ذِمَّةِ اللَّهِ وَ ذِمَّةِ رَسُولِهِ إِنَّهُ لَا یَبْدَؤُکَ مِنَّا شَیْ ءٌ تَکْرَهُ مِمَّا تَخَافُهُ وَ تَحْذَرُهُ قَالَ أَمَّا إِذْ قَدْ آمَنْتَنِی فَإِنَّ هَذَا النَّبِیُّ الَّذِی اسْمُهُ مُحَمَّدٌ وَ هَذَا الْوَصِیُّ الَّذِی اسْمُهُ عَلِیٌّ وَ هَذِهِ الْبِنْتُ الَّتِی اسْمُهَا فَاطِمَةُ وَ هَذَانِ السِّبْطَانِ اللَّذَانِ اسْمُهُمَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام فَهَذَا الَّذِی ذَکَرْتَهُ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ(1) مِنِ اسْمِ هَذَا النَّبِیِّ وَ هَذَا الْوَصِیِّ وَ هَذِهِ الْبِنْتِ وَ هَذَیْنِ السِّبْطَیْنِ صِدْقٌ وَ عَدْلٌ أَمْ کِذْبٌ وَ زُورٌ قَالَ بَلْ صِدْقٌ وَ عَدْلٌ مَا قَالَ إِلَّا الْحَقَّ فَلَمَّا أَخَذَ الرِّضَا علیه السلام إِقْرَارَ الْجَاثَلِیقِ بِذَلِکَ قَالَ لِرَأْسِ الْجَالُوتِ فَاسْمَعِ الْآنَ یَا رَأْسَ الْجَالُوتِ السِّفْرَ الْفُلَانِیَّ مِنْ زَبُورِ دَاوُدَ قَالَ هَاتِ بَارَکَ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی مَنْ وَلَّدَکَ فَتَلَا الرِّضَا علیه السلام السِّفْرَ الْأَوَّلَ مِنَ الزَّبُورِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی ذِکْرِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَقَالَ سَأَلْتُکَ یَا رَأْسَ الْجَالُوتِ بِحَقِّ اللَّهِ هَذَا فِی زَبُورِ دَاوُدَ وَ لَکَ مِنَ الْأَمَانِ وَ الذِّمَّةِ وَ الْعَهْدِ مَا قَدْ أَعْطَیْتُهُ الْجَاثَلِیقَ فَقَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ نَعَمْ هَذَا بِعَیْنِهِ فِی الزَّبُورِ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ الرِّضَا علیه السلام بِحَقِّ الْعَشْرِ الْآیَاتِ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ فِی التَّوْرَاةِ هَلْ تَجِدُ صِفَةَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فِی التَّوْرَاةِ مَنْسُوبِینَ إِلَی الْعَدْلِ وَ الْفَضْلِ قَالَ نَعَمْ وَ مَنْ جَحَدَهَا کَافِرٌ بِرَبِّهِ وَ أَنْبِیَائِهِ.

قَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام فَخُذِ الْآنَ فِی سِفْرِ کَذَا مِنَ التَّوْرَاةِ فَأَقْبَلَ الرِّضَا علیه السلام یَتْلُو التَّوْرَاةَ وَ رَأْسُ الْجَالُوتِ یَتَعَجَّبُ مِنْ تِلَاوَتِهِ وَ بَیَانِهِ وَ فَصَاحَتِهِ وَ لِسَانِهِ حَتَّی إِذَا بَلَغَ ذِکْرَ مُحَمَّدٍ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ نَعَمْ هَذَا أَحْمَادٌ وَ إِلْیَا وَ بِنْتُ أَحْمَادٍ وَ شَبَّرُ وَ شَبِیرٌ وَ تَفْسِیرُهُ بِالْعَرَبِیَّةِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فَتَلَا الرِّضَا علیه السلام إِلَی تَمَامِهِ.

فَقَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ لَمَّا فَرَغَ مِنْ تِلَاوَتِهِ وَ اللَّهِ یَا ابْنَ مُحَمَّدٍ لَوْ لَا الرِّئَاسَةُ الَّتِی

ص: 77

حَصَلَتْ لِی عَلَی جَمِیعِ الْیَهُودِ لَآمَنْتُ بِأَحْمَدَ وَ اتَّبَعْتُ أَمْرَکَ فَوَ اللَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَی مُوسَی وَ الزَّبُورَ عَلَی دَاوُدَ مَا رَأَیْتُ أَقْرَأَ لِلتَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ مِنْکَ وَ لَا رَأَیْتُ أَحْسَنَ تَفْسِیراً وَ فَصَاحَةً لِهَذِهِ الْکُتُبِ مِنْکَ فَلَمْ یَزَلِ الرِّضَا علیه السلام مَعَهُمْ فِی ذَلِکَ إِلَی وَقْتِ الزَّوَالِ فَقَالَ لَهُمْ حِینَ حَضَرَ وَقْتُ الزَّوَالِ أَنَا أُصَلِّی وَ أَصِیرُ إِلَی الْمَدِینَةِ لِلْوَعْدِ الَّذِی وَعَدْتُ وَالِیَ الْمَدِینَةِ لِیَکْتُبَ جَوَابَ کِتَابِهِ وَ أَعُودُ إِلَیْکُمْ بُکْرَةً إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ فَأَذَّنَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَیْمَانَ وَ أَقَامَ وَ تَقَدَّمَ الرِّضَا علیه السلام فَصَلَّی بِالنَّاسِ وَ خَفَّفَ الْقِرَاءَةَ وَ رَکَعَ تَمَامَ السُّنَّةِ وَ انْصَرَفَ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ عَادَ إِلَی مَجْلِسِهِ ذَلِکَ فَأَتَوْهُ بِجَارِیَةٍ رُومِیَّةٍ فَکَلَّمَهَا بِالرُّومِیَّةِ وَ الْجَاثَلِیقُ یَسْمَعُ وَ کَانَ فَهِماً بِالرُّومِیَّةِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام بِالرُّومِیَّةِ أَیُّمَا أَحَبُّ إِلَیْکِ مُحَمَّدٌ أَمْ عِیسَی فَقَالَتْ کَانَ فِیمَا مَضَی عِیسَی أَحَبَّ إِلَیَّ حِینَ لَمْ أَکُنْ عَرَفْتُ مُحَمَّداً فَأَمَّا بَعْدَ أَنْ عَرَفْتُ مُحَمَّداً فَمُحَمَّدٌ الْآنَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ عِیسَی وَ مِنْ کُلِّ نَبِیٍّ فَقَالَ لَهَا الْجَاثَلِیقُ فَإِذَا کُنْتِ دَخَلْتِ فِی دِینِ مُحَمَّدٍ فَتُبْغِضِینَ عِیسَی قَالَتْ مَعَاذَ اللَّهِ بَلْ أُحِبُّ عِیسَی وَ أُومِنُ بِهِ وَ لَکِنَّ مُحَمَّداً أَحَبُّ إِلَیَّ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام لِلْجَاثَلِیقِ فَسِّرْ لِلْجَمَاعَةِ مَا تَکَلَّمَتْ بِهِ الْجَارِیَةُ وَ مَا قُلْتَ أَنْتَ لَهَا وَ مَا أَجَابَتْکَ بِهِ فَفَسَّرَ لَهُمُ الْجَاثَلِیقُ ذَلِکَ کُلَّهُ ثُمَّ قَالَ الْجَاثَلِیقُ یَا ابْنَ مُحَمَّدٍ هَاهُنَا رَجُلٌ سِنْدِیٌّ وَ هُوَ نَصْرَانِیٌّ صَاحِبُ احْتِجَاجٍ وَ کَلَامٍ بِالسِّنْدِیَّةِ فَقَالَ لَهُ أَحْضِرْنِیهِ فَأَحْضَرَهُ فَتَکَلَّمَ مَعَهُ بِالسِّنْدِیَّةِ ثُمَّ أَقْبَلَ یُحَاجُّهُ وَ یَنْقُلُهُ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَی شَیْ ءٍ بِالسِّنْدِیَّةِ فِی النَّصْرَانِیَّةِ فَسَمِعْنَا السِّنْدِیَّ یَقُولُ ثبطی ثبطی ثبطلة فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام قَدْ وَحَّدَ اللَّهَ بِالسِّنْدِیَّةِ ثُمَّ کَلَّمَهُ فِی عِیسَی وَ مَرْیَمَ فَلَمْ یَزَلْ یُدْرِجُهُ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ إِلَی أَنْ قَالَ بِالسِّنْدِیَّةِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ ثُمَّ رَفَعَ مِنْطِقَةً کَانَتْ عَلَیْهِ فَظَهَرَ مِنْ تَحْتِهَا زُنَّارٌ فِی وَسَطِهِ فَقَالَ اقْطَعْهُ أَنْتَ بِیَدِکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَدَعَا الرِّضَا علیه السلام بِسِکِّینٍ فَقَطَعَهُ ثُمَّ قَالَ لِمُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیِّ خُذِ السِّنْدِیَّ إِلَی الْحَمَّامِ وَ طَهِّرْهُ وَ اکْسُهُ وَ عِیَالَهُ وَ احْمِلْهُمْ جَمِیعاً إِلَی الْمَدِینَةِ

ص: 78

فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ مُخَاطَبَةِ الْقَوْمِ قَالَ قَدْ صَحَّ عِنْدَکُمْ صِدْقُ مَا کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ یُلْقِی عَلَیْکُمْ عَنِّی قَالُوا نَعَمْ وَ اللَّهِ لَقَدْ بَانَ لَنَا مِنْکَ فَوْقَ ذَلِکَ أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً وَ قَدْ ذَکَرَ لَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ أَنَّکَ تُحْمَلُ إِلَی خُرَاسَانَ فَقَالَ صَدَقَ مُحَمَّدٌ إِلَّا(1) أَنِّی أُحْمَلُ مُکَرَّماً مُعَظَّماً مُبَجَّلًا: قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ: فَشَهِدَ لَهُ الْجَمَاعَةُ بِالْإِمَامَةِ وَ بَاتَ عِنْدَنَا تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَلَمَّا أَصْبَحَ وَدَّعَ الْجَمَاعَةَ وَ أَوْصَانِی بِمَا أَرَادَ وَ مَضَی وَ تَبِعْتُهُ حَتَّی إِذَا صِرْنَا فِی وَسَطِ الْقَرْیَةِ عَدَلَ عَنِ الطَّرِیقَ فَصَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ انْصَرِفْ فِی حِفْظِ اللَّهِ غَمِّضْ طَرْفَکَ فَغَمَّضْتُهُ ثُمَّ قَالَ افْتَحْ عَیْنَیْکَ فَفَتَحْتُهُمَا فَإِذَا أَنَا عَلَی بَابِ مَنْزِلِی بِالْبَصْرَةِ وَ لَمْ أَرَی الرِّضَا علیه السلام قَالَ وَ حَمَلْتُ السِّنْدِیَّ وَ عِیَالَهُ إِلَی الْمَدِینَةِ فِی وَقْتِ الْمَوْسِمِ: قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ: کَانَ فِیمَا أَوْصَانِی بِهِ الرِّضَا علیه السلام فِی وَقْتِ مُنْصَرَفِهِ مِنَ الْبَصْرَةِ أَنْ قَالَ لِی صِرْ إِلَی الْکُوفَةِ فَاجْمَعِ الشِّیعَةَ هُنَاکَ وَ أَعْلِمْهُمْ أَنِّی قَادِمٌ عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَنْزِلَ فِی دَارِ حَفْصِ بْنِ عُمَیْرٍ الْیَشْکُرِیِّ فَصِرْتُ إِلَی الْکُوفَةِ فَأَعْلَمْتُ الشِّیعَةَ أَنَّ الرِّضَا علیه السلام قَادِمٌ عَلَیْکُمْ فَأَنَا یَوْماً عِنْدَ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ إِذْ مَرَّ بِی سَلَامٌ خَادِمُ الرِّضَا فَعَلِمْتُ أَنَّ الرِّضَا علیه السلام قَدْ قَدِمَ فَبَادَرْتُ إِلَی دَارِ حَفْصِ بْنِ عُمَیْرٍ فَإِذَا هُوَ فِی الدَّارِ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لِی احْتَشِدْ مِنْ طَعَامٍ تُصْلِحُهُ لِلشِّیعَةِ فَقُلْتُ قَدِ احْتَشَدْتُ وَ فَرَغْتُ مِمَّا یُحْتَاجُ إِلَیْهِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی تَوْفِیقِکَ فَجَمَعْنَا الشِّیعَةَ فَلَمَّا أَکَلُوا قَالَ یَا مُحَمَّدُ انْظُرْ مَنْ بِالْکُوفَةِ مِنَ الْمُتَکَلِّمِینَ وَ الْعُلَمَاءِ فَأَحْضِرْهُمْ فَأَحْضَرْنَاهُمْ فَقَالَ لَهُمُ الرِّضَا علیه السلام إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَجْعَلَ لَکُمْ حَظّاً مِنْ نَفْسِی کَمَا جَعَلْتُ لِأَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَعْلَمَنِی کُلَّ کِتَابٍ أَنْزَلَهُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی جَاثَلِیقَ وَ کَانَ مَعْرُوفاً بِالْجَدَلِ وَ الْعِلْمِ وَ الْإِنْجِیلِ فَقَالَ یَا جَاثَلِیقُ هَلْ تَعْرِفُ لِعِیسَی صَحِیفَةً فِیهَا خَمْسَةُ أَسْمَاءٍ یُعَلِّقُهَا فِی عُنُقِهِ إِذَا کَانَ بِالْمَغْرِبِ فَأَرَادَ الْمَشْرِقَ فَتَحَهَا فَأَقْسَمَ عَلَی اللَّهِ بِاسْمٍ وَاحِدٍ مِنْ خَمْسَةِ الْأَسْمَاءِ أَنْ تَنْطَوِیَ لَهُ الْأَرْضُ فَیَصِیرَ مِنَ الْمَغْرِبِ إِلَی الْمَشْرِقِ وَ مِنَ الْمَشْرِقِ إِلَی الْمَغْرِبِ فِی لَحْظَةٍ فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ لَا عِلْمَ

ص: 79

لِی بِهَا وَ أَمَّا الْأَسْمَاءُ الْخَمْسَةُ فَقَدْ کَانَتْ مَعَهُ یَسْأَلُ اللَّهَ بِهَا أَوْ بِوَاحِدٍ مِنْهَا یُعْطِیهِ اللَّهُ جَمِیعَ مَا یَسْأَلُهُ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ إِذَا لَمْ تُنْکِرِ الْأَسْمَاءَ فَأَمَّا الصَّحِیفَةُ فَلَا یَضُرُّ أَقْرَرْتَ بِهَا أَمْ أَنْکَرْتَهَا اشْهَدُوا عَلَی قَوْلِهِ ثُمَّ قَالَ یَا مَعَاشِرَ النَّاسِ أَ لَیْسَ أَنْصَفُ النَّاسِ مَنْ حَاجَّ خَصْمَهُ بِمِلَّتِهِ وَ بِکِتَابِهِ وَ بِنَبِیِّهِ وَ شَرِیعَتِهِ قَالُوا نَعَمْ قَالَ الرِّضَا علیه السلام فَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ بِإِمَامٍ بَعْدَ مُحَمَّدٍ إِلَّا مَنْ قَامَ بِمَا قَامَ بِهِ مُحَمَّدٌ حِینَ یُفْضَی الْأَمْرُ إِلَیْهِ وَ لَا یَصْلُحُ لِلْإِمَامَةِ إِلَّا مَنْ حَاجَّ الْأُمَمَ بِالْبَرَاهِینِ لِلْإِمَامَةِ فَقَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ وَ مَا هَذَا الدَّلِیلُ عَلَی الْإِمَامِ قَالَ أَنْ یَکُونَ عَالِماً بِالتَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ فَیُحَاجَّ أَهْلَ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ وَ أَهْلَ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ وَ أَهْلَ الْقُرْآنِ بِقُرْآنِهِمْ وَ أَنْ یَکُونَ عَالِماً بِجَمِیعِ اللُّغَاتِ حَتَّی لَا یَخْفَی عَلَیْهِ لِسَانٌ وَاحِدٌ فَیُحَاجَّ کُلَّ قَوْمٍ بِلُغَتِهِمِ ثُمَّ یَکُونَ مَعَ هَذِهِ الْخِصَالِ تَقِیّاً نَقِیّاً مِنْ کُلِّ دَنَسٍ طَاهِراً مِنْ کُلِّ عَیْبٍ عَادِلًا مُنْصِفاً حَکِیماً رَءُوفاً رَحِیماً غَفُوراً عَطُوفاً صَادِقاً مُشْفِقاً بَارّاً أَمِیناً مَأْمُوناً رَاتِقاً فَاتِقاً فَقَامَ إِلَیْهِ نَصْرُ بْنُ مُزَاحِمٍ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ مَا أَقُولُ فِی إِمَامٍ شَهِدَتْ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ قَاطِبَةً

بِأَنَّهُ کَانَ أَعْلَمَ أَهْلِ زَمَانِهِ قَالَ فَمَا تَقُولُ فِی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ کَانَ مِثْلَهُ قَالَ فَإِنَّ النَّاسَ قَدْ تَحَیَّرُوا فِی أَمْرِهِ قَالَ إِنَّ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ عَمَرَ بُرْهَةً مِنَ الزَّمَانِ فَکَانَ یُکَلِّمُ الْأَنْبَاطَ بِلِسَانِهِمْ وَ یُکَلِّمُ أَهْلَ خُرَاسَانَ بِالدَّرِیَّةِ وَ أَهْلَ رُومٍ بِالرُّومِیَّةِ وَ یُکَلِّمُ الْعَجَمَ بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ کَانَ یَرِدُ عَلَیْهِ مِنَ الْآفَاقِ عُلَمَاءُ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی فَیُحَاجُّهُمْ بِکُتُبِهِمْ وَ أَلْسِنَتِهِمْ فَلَمَّا نَفِدَتْ مُدَّتُهُ وَ کَانَ وَقْتُ وَفَاتِهِ أَتَانِی مَوْلًی بِرِسَالَتِهِ یَقُولُ یَا بُنَیَّ إِنَّ الْأَجَلَ قَدْ نَفِدَ وَ الْمُدَّةَ قَدِ انْقَضَتْ وَ أَنْتَ وَصِیُّ أَبِیکَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا کَانَ وَقْتُ وَفَاتِهِ دَعَا عَلِیّاً وَ أَوْصَاهُ وَ دَفَعَ إِلَیْهِ الصَّحِیفَةَ الَّتِی کَانَ فِیهَا الْأَسْمَاءُ الَّتِی خَصَّ اللَّهُ بِهَا الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَوْصِیَاءَ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ ادْنُ مِنِّی فَغَطَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأْسَ عَلِیٍّ علیه السلام بِمُلَاءَةٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَخْرِجْ لِسَانَکَ فَأَخْرَجَهُ

ص: 80

فَخَتَمَهُ بِخَاتَمِهِ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ اجْعَلْ لِسَانِی فِی فِیکَ فَمُصَّهُ وَ ابْلَعْ عَنِّی (1) کُلَّ مَا تَجِدُ فِی فِیکَ فَفَعَلَ عَلِیٌّ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ فَهَّمَکَ مَا فَهَّمَنِی وَ بَصَّرَکَ مَا بَصَّرَنِی وَ أَعْطَاکَ مِنَ الْعِلْمِ مَا أَعْطَانِی إِلَّا النُّبُوَّةَ فَإِنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی ثُمَّ کَذَلِکَ إِمَامٌ بَعْدَ إِمَامٍ فَلَمَّا مَضَی مُوسَی عَلِمْتُ کُلَّ لِسَانٍ وَ کُلَّ کِتَابٍ (2).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: محمّد بن فضل هاشمی می گوید: بعد از درگذشت موسی بن جعفر علیهما السّلام، وارد مدینه شدم و خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و به امامت بر آن جناب سلام نمودم، ودایعی که به همراه من بود به حضرتش تقدیم کردم و عرض کردم: من عازم بصره هستم. می دانم که مردم در مورد امامت اختلاف دارند. خبر شهادت موسی بن جعفر علیهما السّلام به آنها رسیده و قطعا آنها از من سؤال هایی راجع به امامت می نمایند. چنان چه صلاح بدانید، از دلائل امامت مقداری برایم اظهار فرمایید تا به وسیله آنها جواب بگویم. فرمود: این امر بر من مخفی نیست. پس به دوستان ما در بصره بگو که من به قدرت و نیروی پروردگار، آنجا خواهم آمد.

در این هنگام ودایع امامت و آنچه در نزد امام وقت باید باشد، از برد و چوبدستی و سلاح پیغمبر و سایر ودایع را به من نشان داد. عرض کردم: چه وقت به بصره تشریف می آورید؟ فرمود: سه روز بعد از رسیدن تو به آنجا، خواهم آمد. وقتی وارد بصره شدم، مردم از من از اوضاع و احوال امامت جویا شدند. گفتم: من یک روز قبل از شهادت موسی بن جعفر علیهما السّلام خدمت آن جناب رسیدم. فرمود: من از دنیا خواهم رفت. وقتی مرا به خاک سپردید، اینجا نمان. به مدینه برو و این امانت ها را برسان به فرزندم علی بن موسی الرضا علیهما السّلام. او جانشین و امام بعد از من است.آنچه دستور داد انجام دادم، ودایع را رسانیدم و گفتم که آن جناب، تا سه روز دیگر وارد بصره خواهد شد. هر سؤالی که داشتید از خودشان بپرسید .

در این موقع عمرو بن هدّاب که مردی ناصبی بود و تمایل به زیدیه و معتزله داشت، گفت: حسن بن محمّد یکی از شخصیت های برجسته خاندان بنی هاشم از نظر عقل و پرهیزکاری و علم و سن است. او مانند جوانی چون علی بن موسی الرضا علیهما السّلام کم تجربه نیست. ممکن است علی بن موسی الرضا اگر سؤال های مشکل دینی از او شود، سرگردان بماند. حسن بن محمّد که در مجلس حضور داشت، رو به عمرو بن هداب کرد و گفت: این سخن را نگو! علی بن موسی الرضا علیهما السّلام همان طوری که محمّد بن فضل می گوید، دارای مقامی بس شامخ و جلالت قدر است و به طوری که او می گوید، تا سه روز دیگر خواهد آمد و تو با خودش گفتگو خواهی کرد و دلایل کافی را خواهی شنید. مردم پس از این سخنان متفرق شدند.

روز سوم پس از ورود من به بصره که فرا رسید، حضرت رضا علیه السّلام وارد منزل حسن بن محمّد شد. حسن بن محمّد با احترام تمام مقدم حضرتش را گرامی داشت و خودش در مقابل آن جناب به پای ایستاد و دستوراتش را اجرا می کرد.

علی بن موسی الرضا علیهما السّلام فرمود: همه آن اشخاصی که پیش محمّد بن فضل سه روز قبل جمع شده بودند و سایر دوستان ما را جمع کن. جاثلیق نصارا و رأس الجالوت یهود را نیز احضار نما و به مردم امر کن که هر چه می خواهند، سؤال کنند. حسن بن محمّد همه را احضار نمود و زیدی مذهبان و معتزلیان نیز حضور یافتند. کسی نمی دانست علت احضار آنها چیست. وقتی که جمع شدند، برای حضرت رضا علیه السّلام جایگاه مخصوصی با پشتی ترتیب داد. آن جناب بر روی تشک نشست و بر آنها سلام کرد و فرمود: می دانید چرا من ابتدا به شما سلام کردم؟ عرض کردند: نه. فرمود: تا دل های شما مطمئن گردد. پرسیدند: شما کیستید؟ فرمود: من علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام و پسر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم هستم. نماز صبح را در مدینه در مسجد پیغمبر و با فرماندار مدینه خواندم. نامه ای که از دوستش رسیده بود برایم خواند و درباره مسائل زیادی با من مشورت نمود. پس من آنچه صلاحش بود راهنمایی کردم و به او وعده دادم که پس از نماز عصر همین امروز به منزل ما بیاید تا جواب نامه دوستش را در آنجا بنویسد. من هم به این وعده وفا خواهم کرد و حول و قوه ای جز به سبب خدا نیست .

مردم عرض کردند: یا ابن رسول اللَّه! با این دلیل دیگر ما را احتیاج به برهانی نیست. تو در نزد ما راستگو هستی. سپس از جای حرکت کردند تا بروند. آن جناب فرمود: متفرق نشوید! من شما را جمع کردم تا هر سؤالی که از آثار نبوت و علامت های امامت و آن چیزهایی که جز نزد ما پیدا نخواهید کرد دارید بنمایید. اینک سؤال کنید!

باز عمرو بن هداب شروع به صحبت کرد و گفت: محمّد بن فضل هاشمی از شما چیزهایی نقل کرد که انسان نمی تواند بپذیرد.

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: چه حرف هایی؟ عمرو جواب داد: می گفت: شما به هر چه خدا نازل نموده عالم هستی و تمام زبان ها و لغات را می دانی! فرمود: درست گفته. من حاضرم، هر چه می خواهی بپرس. عمرو گفت: ما پیش از هر چیز شما را با زبان ها و لغات آزمایش می کنیم؛ این شخص رومی است، آن دیگری هندی و این شخص ترک زبان است و قبلا آنها را آورده ام. شما با آنها به زبانشان صحبت کنید! فرمود: هر چه مایلند به زبان خود بپرسند تا ان شاء الله جواب بدهم.

هر کدام سؤالی به زبان خود کردند و حضرت رضا علیه السّلام به زبان خودشان جواب آنها را داد، به طوری که در شگفت شدند و تعجب کردند و اعتراف کردند که آن جناب، از خودشان به زبان آنها گویاتر و واردتر است.

سپس حضرت رو به جانب عمرو بن هداب کرد و فرمود: اگر من به تو خبر دهم که در همین روزها مبتلا به خون خویشاوندی خواهی شد، سخن مرا تصدیق خواهی کرد؟ جواب داد: نه، زیرا غیب را جز خدا کسی نمی داند. حضرت فرمود: مگر خداوند نمی فرماید: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ». - . جن / 27 - ، {دانای نهان است، و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند، جز پیامبری را که از او خشنود باشد.} پیغمبر مورد پسند خداوند است و ما ورثه او هستیم. او همان پیغمبری است که خداوند بر رازهای نهانش آگاه نموده و ما نیز آنچه را که پیش از این بوده و آنچه را که تا روز قیامت خواهد شد، می دانیم. آنچه به تو گفتم از مبتلا شدن به خون خویشاوند، تا سه روز دیگر واقع می شود. اگر تا سه روز نشد من دروغگو و بهتان زننده ام، ولی چنان چه انجام شد، بدان که تو مخالف خدا و پیغمبری! اینک دلیل دیگری؛ تو از چشم نابینا خواهی شد، آن گونه که کوه و بیابان را نخواهی دید. این جریان نیز چند روز دیگر واقع می شود.

پیشامد دیگری نیز هست: قسم به دروغ خواهی خورد و بر اثر آن قسم دروغ، مبتلا به مرض برص می شوی.

محمّد بن فضل گفت: به خدا سوگند آنچه که حضرت رضا علیه السّلام فرموده بود واقع شد. به او می گفتند: حالا بگو حضرت رضا علیه السّلام راست گفت یا دروغ؟ جواب داد: من همان وقت می دانستم که راست می گوید، ولی نمی توانستم قبول کنم!

در این موقع حضرت رو به طرف جاثلیق رهبر نصرانیان کرد و فرمود: آیا انجیل دلالت بر نبوت پیغمبر اسلام محمّد بن عبداللَّه دارد یا نه؟ جاثلیق گفت: اگر دلالت می داشت ما انکار نمی کردیم! حضرت فرمود: سکته ای [جای خالی] که در سفر سوم است چیست؟ جاثلیق جواب داد: یکی از اسماء خدا است که جایز نیست اظهار کنیم. حضرت فرمود: اگر من برایت ثابت کنم که اسم حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم و اوصاف اوست و اینکه عیسی به او اقرار داشته و بنی اسرائیل را به ظهورش بشارت داده، قبول خواهی کرد؟ جاثلیق گفت: اگر این کار را بکنی قبول می کنم، زیرا من انجیل را رد نمی کنم و اهل انکار نیز نیستم. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: اینک توجه کن به سفر سوم که در آن بشارت حضرت عیسی به ظهور حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم است. جاثلیق گفت: بخوان! حضرت شروع کرد به خواندن سفر سوم از انجیل، تا به اوصاف حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله و سلم رسید. حضرت پرسید: این شخص را که توصیف می کند کیست؟ جاثلیق گفت: او را وصف کن! حضرت فرمود: جز آنچه خدا توصیف کرده نمی گویم. صاحب شتر و عصا و رداء است؛ پیغمبر درس نخوانده ای است که نامش در تورات و انجیل ذکر شده؛ امر به معروف و نهی از منکر می نماید؛ آنچه را که پاکیزه است، حلال می داند و هر چه را که ناپاک است، حرام می نماید؛ گرفتاری و بندهای گران آنها را بر می دارد و آنها را به راه راست تر و منهاج عادل تر و طریق استوارتر هدایت می کند .

حضرت ادامه داد: ای جاثلیق! تو را به حق عیسی روح اللَّه و کلمه خدا قسم می دهم؛ آیا این صفات را در انجیل راجع به پیغمبر ما نمی خوانید؟ در این هنگام جاثلیق سر به زیر انداخت و در فکر فرو رفت و متوجه شد که اگر انجیل را انکار کند، کافر می شود. پس گفت: صحیح است، این اوصاف در انجیل هست و عیسی چنین بشارتی را داده، ولی در نزد نصرانیان ثابت نشده که همان شخصِ پیغمبر شما است! حضرت فرمود: اینک که انجیل را انکار نکردی و اقرار به این اوصاف نمودی، به سفر دوم توجه کن که در آن از محمّد و جانشین او و دخترش فاطمه و حسن و حسین فرزندانش یاد نموده است.

جاثلیق و رأس الجالوت که این سخن را شنیدند، متوجه شدند که حضرت رضا علیه السّلام به تورات و انجیل کاملا وارد است. پس با خود گفتند: از راهی بر ما استدلال می نماید که امکان رد آن نیست، مگر منکر تورات و انجیل و زبور شویم. گفتند: صحیح است، موسی و عیسی بشارت به ظهور چنین پیغمبری داده اند، ولی برای ما ثابت نشده که همان محمّد شما است یا دیگری است. حضرت رضا فرمود: اکنون که در شک افتادید، بگویید که آیا خداوند، پیغمبری را جز پیغمبر ما قبل یا بعد از فرزندان آدم تاکنون به نام محمّد مبعوث نموده است؟ یا چنین اوصافی را در کتاب پیغمبری جز حضرت محمّد می یابید؟ آنها از جواب دادن به سؤال حضرت عاجز شدند و گفتند: بر ما جایز نیست که اقرار کنیم آن محمّد، همین محمّد شما است، زیرا چنان چه اقرار به محمّد و وصی او و دختر و فرزندانش حسن و حسین بنماییم، ما را مجبور به داخل شدن در اسلام می کنید.

حضرت رضا علیه السّلام به جاثلیق فرمود: خدا و پیغمبر را گواه می گیرم که در امانی! از طرف ما آنچه که مخالف طبع تو است، متوجه تو نشود. جاثلیق گفت: اکنون که امان دادی، این پیغمبری که اسم او محمّد است و این وصی که نامش علی است و دخترش که فاطمه نامیده می شود و آن دو فرزندی که موسوم به حسن و حسین هستند، نامشان در تورات و انجیل و زبور ثبت است. علی بن موسی الرضا علیهما السّلام پرسید: آنچه من از پیغمبر و جانشین او و دخترش و دو فرزندانش در تورات و انجیل و زبور گفتم، صدق و عدل است یا کذب و باطل؟ عرض کرد: صدق و عدل است و جز حق چیزی نگفته اند!

در این موقع که جاثلیق اقرار صریح نمود، حضرت به رأس الجالوت فرمود: اکنون فلان سفر از زبور داود را گوش کن! عرض کرد: بفرمایید. آن جناب سفر اول را تلاوت نمود تا رسید به نام محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام. فرمود تو را به خدا قسم می دهم، آیا این نام ها در زبور نیست؟ تو نیز دارای همان امانی هستی که به جاثلیق دادم. جواب داد: صحیح است، آنچه فرمودید، با نام هایشان عینا در زبور وجود دارد. حضرت فرمود: تو را به آن ده آیه ای که خداوند بر موسی بن عمران نازل کرد قسم می دهم، آیا اوصاف حضرت محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام در تورات وجود دارد که عدالت و فضیلت از صفات برجسته آنها است؟ جواب داد: آری، هر کسی منکر آن باشد، به خدا و انبیای او کافر شده است.

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: اکنون به فلان سفر از تورات توجه کن. آن جناب شروع به خواندن تورات کرد. رأس الجالوت از تلاوت حضرت در شگفت بود. همین که به نام محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم رسید، رأس الجالوت گفت: راست است. این احماد و ألیا و بنت احماد و شبر و شبیر است (تفسیر این اسامی محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین می شود). حضرت رضا علیه السّلام تا آخر آن قرائت نمود.

پس از تمام شدن تلاوت، رأس الجالوت گفت: به خدا قسم ای پسر محمّد! اگر ریاستی که بر تمام یهود پیدا کرده ام مانع نمی شد، دستور تو را پیروی می کردم. به خدایی که تورات را بر موسی و زبور را بر داود نازل کرده کسی را ندیده ام که تورات و انجیل و زبور را بهتر از شما تلاوت کند و بهتر و شیرین تر از شما تفسیر نماید.

تا هنگام ظهر، حضرت رضا علیه السّلام پیوسته با آنها مناظره می کرد. در این موقع فرمود: من نماز ظهر را می خوانم و سپس به مدینه خواهم رفت، به جهت همان وعده ای که به فرماندار داده ام تا جواب نامه رفیقش را بنویسد. فردا صبح زود خواهم آمد ان شاء اللَّه. عبداللَّه بن سلیمان اذان گفت و اقامه نیز خواند. حضرت علی بن موسی الرضا علیهما السّلام پیش ایستاد و نماز خواند. قرائت را مختصر و رکوع و سجود را کامل انجام داد و بعد از نماز، از بصره خارج شد و فردا صبح به همان مجلس بازگشت. دختری رومی را خدمت ایشان آوردند که به زبان رومی با او صحبت نمود. جاثلیق سخنان آن جناب را می شنید و به زبان رومی کاملا آشنا بود. حضرت رضا به آن دختر فرمود: کدام یک از این دو نفر را بیشتر دوست می داری؛ عیسی یا حضرت محمّد را؟ دختر در جواب گفت: قبلا عیسی را بیشتر دوست می داشتم، تا زمانی که حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم را نشناخته بودم، ولی اکنون محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم را از هر پیغمبری بیشتر دوست می دارم. جاثلیق گفت: حالا که داخل اسلام شده ای، به عیسی بغض داری؟ گفت: هرگز چنین نیست، عیسی را هم دوست می دارم و به او ایمان دارم، ولی محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم بیشتر مورد علاقه من است.

حضرت رضا علیه السّلام رو به جاثلیق کرد و فرمود: آنچه را که این دختر گفت، برای مردم تفسیر کن. جاثلیق تمام گفته های او را تفسیر کرد و سپس گفت: ای پسر محمّد! مردی هندی اینجا است که نصرانی است و قدرت بحث و مناظره هم دارد. فرمود او را بیاورید. آن مرد را حاضر کردند. حضرت با زبان هندی سخن گفت و سپس شروع کرد به استدلال نمودن و پیوسته او را با همان زبان هندی به مطلب نزدیک تر می کرد. تا جایی که شنیدند مرد هندی می گوید: ثبطی ثبطله! علی بن موسی الرضا علیهما السّلام فرمود: به زبان سندیّ به وحدانیت خدا اقرار می کند. پس از آن در مورد عیسی و مریم با او صحبت فرمود. کم کم آن مرد چنان تحت تأثیر استدلال آن جناب قرار گرفت که به زبان هندی گفت: «اشهد ان لا اله الا اللَّه و اشهد ان محمّدا رسول اللَّه.» آنگاه کمربند خود را بالا زد و در زیر آن زناری هویدا شد. عرض کرد: تقاضا دارم این زنار را به دست خود قطع فرمایی! حضرت رضا علیه السّلام کاردی خواست و آن را قطع کرد. سپس به محمّد بن فضل هاشمی فرمود: این مرد هندی را به حمام ببر و تطهیر کن و لباسی برای او و خانواده اش تهیه نما و همه آنها را به مدینه بفرست.

پس از تمام شدن این جریان، رو به مردم کرد و فرمود: اینک ثابت شد راستی گفتار محمّد بن فضل که از من برای شما نقل می کرد؟ همه تصدیق کردند و عرض نمودند که برای ما، بیشتر از آنچه که او گفته بود ثابت شد. محمّد بن فضل به ما گفته بود که شما را به خراسان خواهند برد. فرمود: صحیح است، ولی با احترام و کمال تعظیم می برند.

محمّد بن فضل گفت: مردم به امامت آن جناب اعتراف کردند و شب را حضرت رضا علیه السّلام در بصره ماند. صبحگاه با مردم وداع کرد و سفارش هایی به من فرمود. پس از آن تشریف برد. من از پی آن جناب رفتم تا به وسط راه رسیدم. حضرت از جاده منحرف شد و چهار رکعت نماز خواند. پس از آن فرمود: محمّد برگرد! در پناه خدا، چشم خویش را ببند! همین که بستم فرمود: باز کن! باز کردم و در مقابل در خانه خودمان بودم. دیگر حضرت را ندیدم و آن مرد هندی را با خانواده اش، در هنگام حج به مدینه فرستادم.

محمّد بن فضل گفت: از جمله سفارش هایی که حضرت رضا علیه السّلام در هنگام رفتن از بصره به من فرمود، این بود که به کوفه برو و دوستان ما را جمع کن و به آنها خبر ده که من به آنجا خواهم آمد. دستور داد به خانه حفص بن عمیر یشکری وارد شوم. من به کوفه رفتم و جریان را به شیعیان اطلاع دادم. روزی در خانه نصر بن مزاحم بودم که سلّام، غلام حضرت رضا علیه السّلام آمد. فهمیدم آن جناب تشریف آورده و فوری به خانه حفص بن عمیر رفتم. دیدم امام علیه السّلام آنجا تشریف دارند. سلام کردم. ایشان بعد از جواب سلام فرمود: غذایی که شایسته دوستان ما باشد برای آنها تهیه کن. عرض کردم: تهیه کرده ام و آنچه لازم بود، آماده شده است. فرمود: ستایش خدای را که به تو توفیق عنایت فرموده.

شیعیان را جمع کردم و حضرت پس از صرف غذا به من فرمود: ای محمد! ببین در کوفه از دانشمندان هر کس که هست حاضر نما. آنگاه فرمود: من مایلم همان طوری که مردم بصره از وجودم استفاده برده اند، شما نیز بهره مند شوید. خداوند به من هر کتابی را که بر پیغمبران نازل فرموده، آموخته است. سپس رو به جاثلیق که مردی دانشمند و مطلع از انجیل و اهل استدلال بود کرد و فرمود: آیا از نوشته ای که حضرت عیسی پیوسته به گردن خویش آویخته بود اطلاع داری؟ می دانی که در آن پنج اسم وجود داشت که اگر در مغرب بود و می خواست به مشرق رود، آن صحیفه را می گشود و خدا را به یکی از آن پنج اسم قسم می داد که زمین برایش پیچیده شود و این فاصله از مغرب به مشرق و از مشرق به مغرب را در لحظه ای می پیمود؟ جاثلیق گفت: نه، ولی اسماء پنجگانه ای که خداوند را به وسیله آنها قسم می داد و آنچه که می خواست برآورده می شد، می دانم. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: اللَّه اکبر! حالا که منکر پنج اسم نیستی، مهم نیست که نوشته را قبول داشته باشی یا نداشته باشی. مردم! شاهد سخن او باشید!

سپس رو به طرف مردم کرد و فرمود: آیا منصف ترین شخص کسی نیست که در استدلال با خصم، از روی کتاب و دین و ملت و شریعت خود او بحث کند؟ جواب دادند: آری. پس فرمود: امام کسی است که هنگامی که متصدی امامت شده، قیام کند به آنچه پیامبر قیام کرده، و شایسته امامت فقط کسی است که درباره امامت، با تمام ملل با براهین استدلال کند. رأس الجالوت پرسید: آن استدلال برای امامت چیست؟ فرمود: به این طور که عالم به تورات و انجیل و زبور و قرآن کریم باشد؛ تمام لغات را بداند، به طوری که هیچ زبانی نباشد که از آن اطلاع نداشته باشد؛ و با هر دسته به زبان خودشان صحبت کند. با تمام این اوصاف باید پرهیزگار و پاکیزه از هر ناپاکی و مبرا از هر عیب باشد؛ عادل و منصف و حکیم و رؤوف، مهربان و بخشنده و عطوف، راستگو و خیرخواه و نیکوکار، امین و مورد اعتماد، کاربر و توانا در رتق و فتق امور باشد.

نصر بن مزاحم از جای حرکت کرد و گفت: درباره جعفر بن محمّد علیه السّلام چه می فرمایی؟ فرمود: چه بگویم درباره پیشوایی که تمام امت محمّد گواهند بر اینکه دانشمندترین مردم زمان خود بود! پرسید: درباره موسی بن جعفر علیهما السّلام چه می گویی؟

در جواب فرمود: آن جناب نیز مانند حضرت صادق علیه السّلام بود. مردم درباره او در شگفت بودند. موسی بن جعفر علیهما السّلام مدتی زندگی کرد، با هر ملتی به زبان خودشان صحبت می کرد؛ با خراسانیان به لغت محلی خودشان و با رومیان به زبان رومی و با سایر مردم به زبان خودشان. دانشمندان جهان از یهود و نصارا خدمتش می رسیدند و او با آنها به وسیله کتاب و زبان خودشان احتجاج می کرد.

پس از انقضای مدت عمرش، پیکی از طرف آن جناب پیش من آمد و پیغامی به این مضمون آورد: پسرم! اجل من سر آمده و عمرم تمام شده. تو وصی و جانشین پدرت هستی. پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم هنگام وفات، علی علیه السّلام را خواست و سفارش هایی به ایشان کرد و صحیفه ای را که در آن اسمایی است که به انبیا و اوصیا اختصاص دارد، به او واگذارد. سپس فرمود: نزدیک من بیا! آنگاه سر خویش را در لحاف پیچید و فرمود: زبانت را بیرون بیاور! بعد با انگشترش زبان علی را مهر کرد، سپس فرمود: علی زبانت را در دهان من قرار ده و بمک و آنچه در دهان خود یافتی ببلع!

علی علیه السّلام دستور پیغمبر را اجرا کرد. آنگاه فرمود: خداوند به تو فهمانید آنچه به من فهمانیده، و بینش تو را به اندازه من قرار داده و دانش تو را نیز به همان مقدار که به من داده عنایت کرد، جز اینکه پیغمبری بعد از من نخواهد بود. هر یک از امامان نیز همین طورند. بعد از درگذشت موسی بن جعفر علیهما السّلام، من به هر زبانی آشنا شدم و از تمام کتاب ها اطلاع پیدا کردم. - . خرائج و جرائح: 204 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: داود بن محمّد نهدی از یکی از اصحاب نقل کرد که گفت: پسر ابی سعید مکاری خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسید و گفت: خدا شما را به جایی رسانیده که ادعای مقام پدرت را می کنی؟! فرمود: تو را چه شده؟ خدا چراغت را خاموش کند و فقیر شوی! مگر نمی دانی خداوند به عمران وحی کرد که من به تو پسری خواهم داد، ولی بعد مریم را به او عنایت کرد، اما به مریم عیسی را بخشید؟ پس عیسی از مریم و مریم از عیسی است. این دو با هم یکی هستند. من از پدرم و پدرم از من است؛ ما هر دو یکی هستیم. پسر ابو سعید گفت: اکنون یک سؤال از تو می کنم. فرمود: من گمان نمی کنم جوابم را بپذیری. تو از پیروان ما نیستی، ولی بسیار خوب، بگو!

گفت: مردی موقع مرگ گفته هر غلام و کنیزی که از قدیم دارم، در راه خدا آزاد است. فرمود: جواب این است که خداوند در قرآن کریم می فرماید: «حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ» - . یس / 39 - ، {تا چون شاخکِ خشکِ خوشه خرما برگردد.} هر کدام از غلام و کنیزانش که شش ماه مالک آنها بوده، او قدیمی و آزاد است. آن مرد رفت، ولی فقیر شد و تا زنده بود با فقر زندگی می کرد، به طوری که هزینه گذران یک شب خود را نداشت. خدا لعنتش کند. - . عیون اخبارالرضا 1 : 308 -

**[ترجمه]

خَطَائِفُ أَبْصَارِ الْأَنَامِ یَا عَالِمَ خَطَرَاتِ قُلُوبِ الْعَالَمِینَ وَ یَا شَاهِدَ لَحَظَاتِ أَبْصَارِ النَّاظِرِینَ یَا مَنْ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِهَیْبَتِهِ وَ خَضَعَتِ الرِّقَابُ لِجَلَالَتِهِ وَ وَجِلَتِ الْقُلُوبُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ ارْتَعَدَتِ الْفَرَائِصُ مِنْ فَرَقِهِ یَا بَدِی ءُ یَا بَدِیعُ یَا قَوِیُّ یَا مَنِیعُ یَا عَلِیُّ یَا رَفِیعُ صَلِّ عَلَی مَنْ شَرَّفْتَ الصَّلَاةَ بِالصَّلَاةِ عَلَیْهِ وَ انْتَقِمْ لِی مِمَّنْ ظَلَمَنِی وَ اسْتَخَفَّ بِی وَ طَرَدَ الشِّیعَةَ عَنْ بَابِی وَ أَذِقْهُ مَرَارَةَ الذُّلِّ وَ الْهَوَانِ کَمَا أَذَاقَنِیهَا وَ اجْعَلْهُ طَرِیدَ الْأَرْجَاسِ وَ شَرِیدَ الْأَنْجَاسِ.

قَالَ أَبُو الصَّلْتِ عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ صَالِحٍ الْهَرَوِیُّ: فَمَا اسْتَتَمَّ مَوْلَایَ علیه السلام دُعَاءَهُ حَتَّی وَقَعَتِ الرَّجْفَةُ فِی الْمَدِینَةِ وَ ارْتَجَّ الْبَلَدُ وَ ارْتَفَعَتِ الزَّعْقَةُ وَ الصَّیْحَةُ وَ اسْتَفْحَلَتِ النَّعْرَةُ وَ ثَارَتِ الْغَبَرَةُ وَ هَاجَتِ الْقَاعَةُ فَلَمْ أُزَایِلْ مَکَانِی إِلَی أَنْ سَلَّمَ مَوْلَایَ علیه السلام فَقَالَ لِی یَا أَبَا الصَّلْتِ اصْعَدِ السَّطْحَ فَإِنَّکَ سَتَرَی امْرَأَةً بَغِیَّةً عُثَّةً رِثَّةً مُهَیِّجَةَ الْأَشْرَارِ مُتَّسِخَةَ الْأَطْمَارِ یُسَمِّیهَا أَهْلُ هَذِهِ الْکُورَةِ سُمَانَةَ لِغَبَاوَتِهَا وَ تَهَتُّکِهَا قَدْ أَسْنَدَتْ مَکَانَ الرُّمْحِ إِلَی نَحْرِهَا قَصَباً وَ قَدْ شَدَّتْ وِقَایَةً لَهَا حَمْرَاءَ إِلَی طَرْفِهِ مَکَانَ اللِّوَاءِ فَهِیَ تَقُودُ جُیُوشَ الْقَاعَةِ وَ تَسُوقُ عَسَاکِرَ الطَّغَامِ إِلَی قَصْرِ الْمَأْمُونِ وَ مَنَازِلِ قُوَّادِهِ فَصَعِدْتُ السَّطْحَ فَلَمْ أَرَ إِلَّا نُفُوساً تَنْتَزِعُ بِالْعَصَا وَ هَامَاتٍ تُرْضَخُ بِالْأَحْجَارِ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ الْمَأْمُونَ مُتَدَرِّعاً قَدْ بَرَزَ مِنْ قَصْرِ الشَّاهْجَانِ مُتَوَجِّهاً لِلْهَرَبِ فَمَا شَعَرْتُ إِلَّا بِشَاجِرْدِ الْحَجَّامِ قَدْ رَمَی مِنْ بَعْضِ أَعَالِی السُّطُوحِ بِلَبِنَةٍ ثَقِیلَةٍ فَضَرَبَ بِهَا رَأْسَ الْمَأْمُونِ فَأُسْقِطَتْ بَیْضَتُهُ بَعْدَ أَنْ شُقَّتْ جَلْدَةُ هَامَتِهِ فَقَالَ لِقَاذِفِ اللَّبِنَةِ بَعْضُ مَنْ عَرَفَ الْمَأْمُونَ وَیْلَکَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَسَمِعْتُ سُمَانَةَ

ص: 83

تَقُولُ اسْکُتْ لَا أُمَّ لَکَ لَیْسَ هَذَا یَوْمَ التَّمَیُّزِ وَ الْمُحَابَاةِ وَ لَا یَوْمَ إِنْزَالِ النَّاسِ عَلَی طَبَقَاتِهِمْ فَلَوْ کَانَ هَذَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَمَا سَلَّطَ ذُکُورَ الْفُجَّارِ عَلَی فُرُوجِ الْأَبْکَارِ وَ طُرِدَ الْمَأْمُونُ وَ جُنُودُهُ أَسْوَأَ طَرْدٍ بَعْدَ إِذْلَالٍ وَ اسْتِخْفَافٍ شَدِیدٍ(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابراهیم بن هاشم از هروی نقل می کند که گفت: به مأمون خبر دادند که حضرت رضا علیه السّلام مجالسی تشکیل داده و در آنها درباره اعتقادات مذهبی مناظره می کند و مردم شیفته دانش او شده اند. مأمون به محمّد بن عمرو طوسی حاجب خود دستور داد تا مردم را متفرق کند و امام علیه السّلام را حاضر نماید. همین که چشم مأمون به آن جناب افتاد، خیلی خشم گرفت و او را سبک شمرد. حضرت رضا علیه السّلام با خشم تمام از پیش او خارج شد، در حالی که زیر لب آرام چنین می گفت: به حق مصطفی صلی اللَّه علیه و آله و سلم و علی مرتضی و فاطمه زهرا صلوات الله علیهما؛ به نیروی خدا به وسیله دعای خود چنان او و یارانش را در این سرزمین خوار کنم که سگ های این آب و خاک او را طرد کنند!

سپس امام علیه السّلام به منزل خود رفت، آب خواست، وضو گرفت و دو رکعت نماز خواند. آنگاه در رکعت دوم در قنوت چنین گفت:

خداوندا! ای که دارای قدرت جامع و رحمت واسع و منت های پیاپی و نعمت های متوالی و زیبا و بخشش های فراوان هستی! ای که به تمثیل وصف نمی شوی و با نظیر متمثل نمی شوی و با یاور مورد غلبه واقع نمی شوی! ای کسی که آفریدی و روزی دادی، الهام کردی و به سخن آوردی، نوآوری کردی و آغاز نمودی، بلند مرتبه شدی و رفیع گشتی، تقدیر کردی و نیکوکار کردی، تصویرگری کردی و متقن عمل کردی، احتجاج کردی و رساندی، نعمت دادی و آن نعمت را فرو ریختی، و عطا کردی و زیاد بخشیدی! ای خدایی که در عزت مندی بلندمرتبه شدی و از خطور دیده ها را میراندی و در لطف نزدیک شدی و از یاد افکار عبور نمودی! ای کسی که متفرد در سلطنتی و در ملکوت سلطنت تو شریکی نیست! و ای کسی که با کبریائت متوحدی و در جبروت شأن و منزلتت معارضی نیست! ای کسی که در بزرگی هیبتت اوهام ریزبین و لطیف متحیرند و دیدگان سریع مردم از ادراک عظمتت در حسرتند! ای کسی که به آنچه به دل جهانیان خطور می کند عالم هستی! ای کسی که شاهد لحظات چشم های بینندگان هستی! ای کسی که صورت ها برای هیبتش خاضع می شوند و گردن ها برای جلالتش خاضع می شوند و مفاصل از خوف او به لرزه می افتند! ای ازلی، ای ایجاد کننده، ای قوی، ای بلند مرتبه! از کسی که به من ستم کرد و مرا خوار کرد و شیعیان را از در خانه ام راند، از طرف من انتقام بگیر و تلخی ذلت را همان طور که به من چشاند، به او بچشان و او را مطرود پلیدی ها و پراکنده نجاسات قرار بده! عبدالسّلام ابوالصلت بن صالح هروی گفت: هنوز دعای امام تمام نشده بود که در شهر شور و شری به پا خاست و داد و فریاد بلند شد و انقلابی بزرگ بر پا گردید و شهرشلوغ شد. من از جای خود تکان نخوردم، تا امام علیه السّلام نمازش را سلام داد.

فرمود: ابا صلت! برو بالای پشت بام. خواهی دید که زنی تبهکار و بدکاره، شری به پا کرده. او را اهل این شهر سمانه به واسطه بی حیایی و گمراهی اش می نامند. خواهی دید که او به جای نیزه، یک نی بلندی برداشته و پارچه قرمزی به جای پرچم به آن آویخته و رهبری این انقلاب را می کند و سپاه ستم پیشه را جلوی قصر مأمون و سپهدارانش می برد.

من بالا رفتم و جز انبوه جمعیت که با چوبدستی حمله می کردند و سنگ بر سر دیگران می زدند چیزی ندیدم. مأمون زره پوشیده بود و از قصر شاهجان برای جنگ خارج شده بود. در همین موقع یک شاگرد خون گیری از بالای یکی از پشت بام ها پارچه آجری بزرگی بر فرق مأمون زد. کلاهخود او چنان از سرش افتاد که فرقش را مجروح کرد.

یک نفر به آن کسی که سنگ زده بود گفت: وای بر تو! این امیرالمؤمنین است. سمانه حرف او را شنیده گفت: ساکت باش بی مادر! امروز روز تشخیص نیست که هر کس را در مقام خودش قرار دهند. اگر این امیرالمؤمنین بود، مردهای زناکار را بر دختران پشت پرده مسلط نمی کرد. آنان بعد از اینکه کمال خواری و مذلت را به آنها چشاندند، مأمون و سپاهش را راندند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 173 -

**[ترجمه]

وَ أَمّا أَبُوهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُصْعَبٍ فَإِنَّهُ مَزَّقَ عَهْدَ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ وَ أَمَانَهُ بَیْنَ یَدَیِ الرَّشِیدِ وَ قَالَ اقْتُلْهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُ لَا أَمَانَ لَهُ فَقَالَ یَحْیَی لِلرَّشِیدِ إِنَّهُ خَرَجَ مَعَ أَخِی بِالْأَمْسِ وَ أَنْشَدَهُ أَشْعَاراً لَهُ فَأَنْکَرَهَا فَحَلَّفَهُ یَحْیَی بِالْبَرَاءَةِ وَ تَعْجِیلِ الْعُقُوبَةِ فَحُمَّ مِنْ وَقْتِهِ وَ مَاتَ بَعْدَ ثَلَاثَةٍ وَ انْخَسَفَ قَبْرُهُ مَرَّاتٍ کَثِیرَةً وَ ذَکَرَ خَبَراً طَوِیلًا اخْتَصَرْتُ مِنْهُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: احمد بن محمّد بن اسحاق خراسانی می گوید: از علی بن محمّد نوفلی شنیدم که می گفت: مردی از اولاد ابی طالب، زبیر بن بکار را در مورد جریانی بین منبر و قبر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم به قسم واداشت. زبیر قسم یاد کرد و مبتلا به برص شد. من خودم او را دیدم که در دو ساق و قدمش برص زیادی داشت. پدر او بکار نیز به حضرت رضا علیه السّلام در موردی ستم نمود و امام علیه السّلام او را نفرین کرد. در همان موقع سنگی از قصر سرازیر شد و گردنش را شکست.

اما پدرش عبداللَّه بن مصعب، عهد نامه یحیی بن عبداللَّه بن حسن و امانی را که به او داده بودند در مقابل هارون الرشید پاره پاره کرد و به هارون گفت: این مرد را بکش که امان از برای چنین کسی نیست! یحیی به هارون گفت: او دیروز با برادرم خروج کرد، و برای شاهد شعرهایی که گفته بود برای هارون خواند، ولی عبداللَّه منکر شد. یحیی او را به قسم واداشت که بگوید از نیرو و قدرت پروردگار بیزارم و در صورتی که دروغ بگوید، در عقوبتش عجله شود. پس همان دم سیاه شد و پس از سه روز از دنیا رفت و قبرش چندین مرتبه او را بیرون انداخت. این جریان را مفصل نقل نموده که من مختصر کردم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 224 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]کشف الغمة: این کتاب نیز مثل این حدیث را نقل کرده است. - . کشف الغمة 3 : 137 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: یاسر خادم می گوید: حضرت رضا علیه السّلام چند غلام رومی و صقلبی (سرزمینی بین بلغار و قسطنطنیه) داشت. روزی آن جناب نزدیک ایشان بود که شنید به زبان مادری خود و رومی با هم صحبت می کنند و می گویند: ما هر سال یک مرتبه در مملکت خود فصد می کنیم و خون می گیریم. اما اینجا نمی بینیم کسی فصد کند. فردا صبح حضرت رضا علیه السّلام پی یکی از پزشکان فرستاد و به او دستور داد که فلان کس را از فلان رگ فصد کن و فلان کس را از فلان رگ. سپس به یاسر فرمود: ای یاسر! تو فصد نکن. یاسر گفت: من فصد کردم، دستم ورم کرد و قرمز شد. فرمود: تو را چه شده؟ من جریان را به ایشان عرض کردم. فرمود: مگر من تو را از این کار نهی نکردم؟ دستت را بیاور! آنگاه دست خود را روی آن کشید و آب دهان مالید و سفارش کرد که شب شام نخوردم. تا مدت ها پس از سفارش ایشان شام نمی خوردم. بعضی از اوقات که غافل می شدم و شام می خوردم، حالم را بر هم می زد. - . عیون اخبارالرضا 2 : 227 -

در بصائر - . بصائر الدرجات: 338 - و مناقب ابن شهرآشوب - . مناقب 4 : 344 - نیز مثل این حدیث منقول است.

**[ترجمه]

غِلْمَانِهِ بِالصِّقْلَابِیَّةِ وَ الْفَارِسِیَّةِ وَ رُبَّمَا یَقُولُ غُلَامِی هَذَا یَکْتُبُ شَیْئاً مِنَ الْفَارِسِیَّةِ فَکُنْتُ أَقُولُ لَهُ اکْتُبْ فَکَانَ یَکْتُبُ فَیَفْتَحُ هُوَ عَلَی غُلَامِهِ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابو هاشم جعفری می گوید: روزی با حضرت رضا علیه السّلام غذا می خوردم. بعضی وقت ها غلام خود را به زبان صقلبی و فارسی صدا می زد و بسیاری از اوقات می فرمود: این غلامم چیزی به فارسی بنویسد، و من به او می گفتم: بنویس و غلام می نوشت. آنگاه امام علیه السّلام به غلامش در نوشتن کمک می کرد. - . بصائر الدرجات: 336 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]بصائر الدرجات: وشاء می گوید: دیدم حضرت رضا علیه السّلام سر بر آسمان دارد و طوری سخن می گوید مانند صدای چلچله. یک ساعت بود که هیچ نمی فهمیدم. بعد از ساعتی ساکت شد. - . بصائر الدرجات: 511 -

**[ترجمه]

قَالَ الصُّولِیُّ وَ مَا رَأَیْتُ امْرَأَةً قَطُّ أَتَمَّ مِنْ جَدَّتِی هَذِهِ عَقْلًا وَ لَا أَسْخَی کَفّاً وَ تُوُفِّیَتْ فِی سَنَةِ سَبْعِینَ وَ مِائَتَیْنِ وَ لَهَا نَحْوُ مِائَةِ سَنَةٍ فَکَانَتْ تَسْأَلُ عَنْ أَمْرِ الرِّضَا علیه السلام کَثِیراً فَتَقُولُ مَا أَذْکُرُ مِنْهُ شَیْئاً إِلَّا أَنِّی کُنْتُ أَرَاهُ یَتَبَخَّرُ بِالْعُودِ الْهِنْدِیِّ النِّی ءِ(1) وَ یَسْتَعْمِلُ بَعْدَهُ مَاءَ وَرْدٍ وَ مِسْکاً وَ کَانَ علیه السلام إِذَا صَلَّی الْغَدَاةَ وَ کَانَ یُصَلِّیهَا فِی أَوَّلِ وَقْتٍ ثُمَّ یَسْجُدُ فَلَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ إِلَی أَنْ تَرْتَفِعَ الشَّمْسُ ثُمَّ یَقُومُ فَیَجْلِسُ لِلنَّاسِ أَوْ یَرْکَبُ وَ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ یَقْدِرُ أَنْ یَرْفَعَ صَوْتَهُ فِی دَارِهِ کَائِناً مَنْ کَانَ إِنَّمَا کَانَ یَتَکَلَّمُ النَّاسَ قَلِیلًا وَ کَانَ جَدِّی عَبْدُ اللَّهِ یَتَبَرَّکُ بِجَدَّتِی هَذِهِ فَدَبَّرَهَا یَوْمَ وُهِبَتْ لَهُ فَدَخَلَ عَلَیْهِ خَالُهُ الْعَبَّاسُ بْنُ الْأَخْنَفِ الْحَنَفِیُّ الشَّاعِرُ فَأَعْجَبَتْهُ فَقَالَ لِجَدِّی هَبْ لِی هَذِهِ الْجَارِیَةَ فَقَالَ هِیَ مُدَبَّرَةٌ فَقَالَ الْعَبَّاسُ بْنُ الْأَخْنَفِ:

یَا عُذْرُ زُیِّنَ بِاسْمِکِ الْعُذْرُ***وَ أَسَاءَ لَمْ یُحْسِنْ بِکِ الدَّهْرُ

(2).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: صولی می گوید: مادرِ پدرم که عذر نام داشت، گفت: مرا با صد کنیز دیگر از کوفه خریدند. من کنیزی زایمان کرده بودم. ما را برای مأمون بردند. حرمسرای او بهشتی بود از خوراکی و سایر چیزهای خوب و پول فراوان. مأمون مرا به حضرت رضا علیه السّلام بخشید. وقتی وارد خانه حضرت رضا علیه السّلام شدم، آنچه نعمت را که در خانه مأمون بود، از دست دادم. یک کنیز سرپرست ما بود که ما را شب ها بیدار می کرد و به نماز وامی داشت. این جریان از همه برای ما سخت تر بود. من آرزو داشتم از خانه آن جناب خارج شوم. تا بالاخره مرا به جد تو عبداللَّه بن عباس بخشید. وقتی به منزل او رفتم مثل اینکه داخل بهشت شده ام.

صولی گفت: زنی را عاقل تر و سخاوتمندتر از جده خود ندیدم. در سال 270 از دنیا رفت که در آن وقت صد سال داشت. خیلی از اوقات راجع به حضرت رضا علیه السّلام از او می پرسیدند و او در جواب می گفت: چیزی از آن جناب به خاطر ندارم، جز اینکه عود هندی بخور می کرد و پس از آن گلاب و مشک به کار می برد. وقتی نماز صبح را می خواند، در اول وقت نماز صبح را به جای می آورد. پس از آن به سجده می رفت و سر از سجده بر نمی داشت تا خورشید بالا می آمد. بعد حرکت می کرد و می نشست برای رفع نیازمندی های مردم یا سوار می شد و می رفت.

هیچ کس نمی توانست صدایش را در خانه آن جناب بلند کند - هر کس می خواست باشد - مردم آرام صحبت می کردند. جدم عبداللَّه از این جده ام تبرک می جست. همان روز که او را به جدم بخشیدند، با او قرارداد بست که پس از فوت جدم، آزاد باشد. روزی عباس بن احنف حنفی دایی جدم، به منزل او وارد شد و از این کنیز خوشش آمد و گفت: این کنیز را به من ببخش! جدم در جواب او گفت: این کنیز مدبره است، یعنی قرارداد آزادی پس از مرگ من دارد. نمی توانم او را ببخشم. او هم این شعر را او درباره جده ام سرود:

ای عذر! با نامت که عذر است مزین باش و روزگار به تو بد کرد و نیکی ننمود! - . عیون اخبارالرضا 2 : 179 -

**[ترجمه]

یَقْدِرُ عَلَیْهَا وَ لَا مَدَّ رِجْلَیْهِ بَیْنَ یَدَیْ جَلِیسٍ لَهُ قَطُّ وَ لَا اتَّکَأَ بَیْنَ یَدَیْ جَلِیسٍ لَهُ قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ شَتَمَ أَحَداً مِنْ مَوَالِیهِ وَ مَمَالِیکِهِ قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ تَفَلَ قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ یُقَهْقِهُ فِی ضَحِکِهِ قَطُّ بَلْ کَانَ ضَحِکُهُ التَّبَسُّمَ وَ کَانَ إِذَا خَلَا وَ نُصِبَتْ مَائِدَتُهُ أَجْلَسَ مَعَهُ عَلَی مَائِدَتِهِ مَمَالِیکَهُ حَتَّی الْبَوَّابِ وَ السَّائِسِ وَ کَانَ علیه السلام قَلِیلَ النَّوْمِ بِاللَّیْلِ کَثِیرَ السَّهَرِ یُحْیِی أَکْثَرَ لَیَالِیهِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی الصُّبْحِ وَ کَانَ کَثِیرَ الصِّیَامِ فَلَا یَفُوتُهُ صِیَامُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی الشَّهْرِ وَ یَقُولُ ذَلِکَ صَوْمُ الدَّهْرِ وَ کَانَ علیه السلام کَثِیرَ الْمَعْرُوفِ وَ الصَّدَقَةِ فِی السِّرِّ وَ أَکْثَرُ ذَلِکَ یَکُونُ مِنْهُ فِی اللَّیَالِی الْمُظْلِمَةِ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ رَأَی مِثْلَهُ فِی فَضْلِهِ فَلَا تُصَدِّقُوهُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابراهیم بن عباس می گوید: هرگز ندیدم حضرت رضا علیه السّلام با سخن خود کسی را برنجاند و هرگز ندیدم سخن کسی را قطع کند تا او صحبت خود را تمام می کرد و هرگز محتاجی را که قدرت رفع حاجتش را داشت، رد نکرد. هرگز پاهای خود را مقابل کسی که نشسته بود دراز نمی کرد و در مقابل کسی که نشسته بود، تکیه نمی کرد و هرگز غلامان خود را ناسزا نمی گفت و ندیدم که آب دهان به زمین بیندازد، و هرگز در موقع خنده قهقهه نمی زد، بلکه خنده آن جناب تبسم بود.

در خلوت سفره اش را که می گستردند، غلامان خود و حتی دربان ها و مهتر چهارپایان را بر سفره خویش می نشاند. شب ها کم می خوابید و بسیار بیدار بود. بیشتر شب ها از ابتدای شب تا صبح، شب زنده دار بود. بسیار روزه می گرفت. روزه سه روز در ماه از او فوت نمی شد و می فرمود: این سه روز، روزه تمام عمر است. بسیار کار خیر می کرد و در پنهانی صدقه می داد. بیشتر در شب های تاریک چنین کاری را می کرد. هر کس بگوید که چون او کسی را از نظر مقام و شخصیت دیده است، باور نکنید. - . عیون اخبارالرضا 2 : 184 -

**[ترجمه]

عَلَی طَرِیقِ قُمَّ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَحْفَظَهُ بِنَفْسِی بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ حَتَّی أَقْدَمَ بِهِ عَلَیْهِ فَکُنْتُ مَعَهُ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی مَرْوَ فَوَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ رَجُلًا کَانَ أَتْقَی لِلَّهِ مِنْهُ وَ لَا أَکْثَرَ ذِکْراً لَهُ فِی جَمِیعِ أَوْقَاتِهِ مِنْهُ وَ لَا أَشَدَّ خَوْفاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

کَانَ إِذَا أَصْبَحَ صَلَّی الْغَدَاةَ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ وَ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ص حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَةً یَبْقَی فِیهَا حَتَّی یَتَعَالَی النَّهَارُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ یُحَدِّثُهُمْ وَ یَعِظُهُمْ إِلَی قُرْبِ الزَّوَالِ ثُمَّ جَدَّدَ وُضُوءَهُ وَ عَادَ إِلَی مُصَلَّاهُ- فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ قَامَ وَ صَلَّی سِتَّ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یَقْرَأُ فِی الْأَرْبَعِ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِیهِمَا فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ ثُمَّ یُؤَذِّنُ ثُمَّ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یُقِیمُ وَ یُصَلِّی الظُّهْرَ فَإِذَا سَلَّمَ سَبَّحَ اللَّهَ وَ حَمَّدَهُ وَ کَبَّرَهُ وَ هَلَّلَهُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّکْرِ یَقُولُ فِیهَا مِائَةَ مَرَّةٍ شُکْراً لِلَّهِ فَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ قَامَ فَصَلَّی سِتَّ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِی ثَانِیَةِ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ ثُمَّ یُؤَذِّنُ ثُمَّ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ فَإِذَا سَلَّمَ أَقَامَ وَ صَلَّی الْعَصْرَ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةً یَقُولُ فِیهَا

مِائَةَ مَرَّةٍ حَمْداً لِلَّهِ فَإِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ تَوَضَّأَ وَ صَلَّی الْمَغْرِبَ ثَلَاثاً بِأَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ وَ قَنَتَ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَةَ الشُّکْرِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ حَتَّی یَقُومَ وَ یُصَلِّیَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ بِتَسْلِیمَتَیْنِ یَقْنُتُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ وَ کَانَ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی مِنْ هَذِهِ الْأَرْبَعِ الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ یَجْلِسُ بَعْدَ التَّسْلِیمِ فِی التَّعْقِیبِ مَا شَاءَ اللَّهُ حَتَّی یُمْسِیَ ثُمَّ یُفْطِرُ.

ص: 92

ثُمَّ یَلْبَثُ حَتَّی یَمْضِیَ مِنَ اللَّیْلِ قَرِیبٌ مِنَ الثُّلُثِ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ وَ یَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یَذْکُرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُسَبِّحُهُ وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ یَسْجُدُ بَعْدَ التَّعْقِیبِ سَجْدَةَ الشُّکْرِ ثُمَّ یَأْوِی إِلَی فِرَاشِهِ فَإِذَا کَانَ الثُّلُثُ الْأَخِیرُ مِنَ اللَّیْلِ قَامَ مِنْ فِرَاشِهِ بِالتَّسْبِیحِ وَ التَّحْمِیدِ وَ التَّکْبِیرِ وَ التَّهْلِیلِ وَ الِاسْتِغْفَارِ فَاسْتَاکَ ثُمَّ تَوَضَّأَ ثُمَّ قَامَ إِلَی صَلَاةِ اللَّیْلِ فَصَلَّی ثَمَانِیَ رَکَعَاتٍ وَ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَیَیْنِ مِنْهَا فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثِینَ مَرَّةً وَ یُصَلِّی صَلَاةَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ التَّسْبِیحِ وَ یَحْتَسِبُ بِهَا مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ ثُمَّ یُصَلِّی الرَّکْعَتَیْنِ الْبَاقِیَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ سُورَةَ الْمُلْکِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ هَلْ أَتَی عَلَی الْإِنْسَانِ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیِ الشَّفْعِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ مِنْهَا الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ یَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی الْوَتْرَ رَکْعَةً یَقْرَأُ فِیهَا الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ یَقْنُتُ فِیهَا قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ وَ یَقُولُ فِی قُنُوتِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ اهْدِنَا فِیمَنْ هَدَیْتَ وَ عَافِنَا فِیمَنْ عَافَیْتَ وَ تَوَلَّنَا فِیمَنْ تَوَلَّیْتَ وَ بَارِکْ لَنَا فِیمَا أَعْطَیْتَ وَ قِنَا شَرَّ مَا قَضَیْتَ فَإِنَّکَ تَقْضِی وَ لَا یُقْضَی عَلَیْکَ إِنَّهُ لَا یَذِلُّ مَنْ وَالَیْتَ وَ لَا یَعِزُّ مَنْ عَادَیْتَ تَبَارَکْتَ رَبَّنَا وَ تَعَالَیْتَ ثُمَّ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ سَبْعِینَ مَرَّةً فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی التَّعْقِیبِ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ إِذَا قَرُبَ الْفَجْرُ قَامَ فَصَلَّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ أَذَّنَ وَ أَقَامَ وَ صَلَّی الْغَدَاةَ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی التَّعْقِیبِ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَتَیِ الشُّکْرِ حَتَّی یَتَعَالَی النَّهَارُ

ص: 93

وَ کَانَتْ قِرَاءَتُهُ فِی جَمِیعِ الْمَفْرُوضَاتِ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ إِلَّا فِی صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّهُ کَانَ یَقْرَأُ فِیهَا بِالْحَمْدِ وَ سُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِینَ وَ کَانَ یَقْرَأُ فِی صَلَاةِ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ سَبِّحْ وَ کَانَ یَقْرَأُ فِی صَلَاةِ الْغَدَاةِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ الْخَمِیسِ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ هَلْ أَتَی عَلَی الْإِنْسَانِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ هَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ الْغَاشِیَةِ وَ کَانَ یَجْهَرُ بِالْقِرَاءَةِ فِی الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ وَ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ وَ الْغَدَاةِ وَ یُخْفِی الْقِرَاءَةَ فِی الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ کَانَ یُسَبِّحُ فِی الْأُخْرَاوَیْنِ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ کَانَ قُنُوتُهُ فِی جَمِیعِ صَلَوَاتِهِ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعَزُّ الْأَجَلُّ الْأَکْرَمُ وَ کَانَ إِذَا أَقَامَ فِی بَلْدَةٍ عَشَرَةَ أَیَّامٍ صَائِماً لَا یُفْطِرُ فَإِذَا جَنَّ اللَّیْلُ بَدَأَ بِالصَّلَاةِ قَبْلَ الْإِفْطَارِ وَ کَانَ فِی الطَّرِیقِ یُصَلِّی فَرَائِضَهُ رَکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ إِلَّا الْمَغْرِبَ فَإِنَّهُ کَانَ یُصَلِّیهَا ثَلَاثاً وَ لَا یَدَعُ نَافِلَتَهَا وَ لَا یَدَعُ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ الشَّفْعَ وَ الْوَتْرَ وَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ فِی سَفَرٍ وَ لَا

حَضَرٍ وَ کَانَ لَا یُصَلِّی مِنْ نَوَافِلِ النَّهَارِ فِی السَّفَرِ شَیْئاً وَ کَانَ یَقُولُ بَعْدَ کُلِّ صَلَاةٍ یَقْصُرُهَا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ ثَلَاثِینَ مَرَّةً وَ یَقُولُ هَذَا لِتَمَامِ الصَّلَاةِ وَ مَا رَأَیْتُهُ صَلَّی صَلَاةَ الضُّحَی فِی سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ وَ کَانَ لَا یَصُومُ فِی السَّفَرِ شَیْئاً وَ کَانَ علیه السلام یَبْدَأُ فِی دُعَائِهِ بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ یُکْثِرُ مِنْ ذَلِکَ فِی الصَّلَاةِ وَ غَیْرِهَا وَ کَانَ یُکْثِرُ بِاللَّیْلِ فِی فِرَاشِهِ مِنْ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ فَإِذَا مَرَّ بِآیَةٍ فِیهَا ذِکْرُ جَنَّةٍ أَوْ نَارٍ بَکَی وَ سَأَلَ اللَّهَ الْجَنَّةَ وَ تَعَوَّذَ بِهِ مِنَ النَّارِ وَ کَانَ علیه السلام یَجْهَرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فِی جَمِیعِ صَلَوَاتِهِ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ قَالَ سِرّاً اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا قَالَ کَذَلِکَ اللَّهُ رَبُّنَا ثَلَاثاً وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ سُورَةَ الْجَحْدِ قَالَ فِی نَفْسِهِ سِرّاً یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا قَالَ رَبِّیَ اللَّهُ

ص: 94

وَ دِینِیَ الْإِسْلَامُ ثَلَاثاً وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ قَالَ عِنْدَ الْفَرَاغِ مِنْهَا بَلَی وَ أَنَا عَلَی ذَلِکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ قَالَ عِنْدَ الْفَرَاغِ مِنْهَا سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ بَلَی وَ کَانَ یَقْرَأُ فِی سُورَةِ الْجُمُعَةِ قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ وَ کَانَ إِذَا فَرَغَ مِنَ الْفَاتِحَةِ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ إِذَا قَرَأَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی قَالَ سِرّاً سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی وَ إِذَا قَرَأَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قَالَ لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ سِرّاً وَ کَانَ لَا یَنْزِلُ بَلَداً إِلَّا قَصَدَهُ النَّاسُ یَسْتَفْتُونَهُ فِی مَعَالِمِ دِینِهِمْ فَیُجِیبُهُمْ وَ یُحَدِّثُهُمُ الْکَثِیرَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا وَرَدْتُ بِهِ عَلَی الْمَأْمُونِ سَأَلَنِی عَنْ حَالِهِ فِی طَرِیقِهِ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا شَاهَدْتُ مِنْهُ فِی لَیْلِهِ وَ نَهَارِهِ وَ ظَعْنِهِ وَ إِقَامَتِهِ فَقَالَ بَلَی یَا ابْنَ أَبِی الضَّحَّاکِ هَذَا خَیْرُ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُهُمْ وَ أَعْبَدُهُمْ فَلَا تُخْبِرْ أَحَداً بِمَا شَهِدْتَ مِنْهُ لِئَلَّا یَظْهَرَ فَضْلُهُ إِلَّا عَلَی لِسَانِی وَ بِاللَّهِ أَسْتَعِینُ عَلَی مَا أَقْوَی مِنَ الرَّفْعِ مِنْهُ وَ الْإِسَاءَةِ بِهِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: رجاء بن ابی ضحاک می گوید: مأمون مرا از پی حضرت رضا علیه السّلام فرستاد تا او را از مدینه بیاورم و دستور داد که او را از راه بصره و اهواز و فارس بیاورم، نه راه قم. او سفارش کرد که شبانه روز خودم مواظب او باشم تا وقتی که حضرت را بر مأمون وارد سازم! من از مدینه تا مرو در خدمت آن جناب بودم. به خدا کسی را از او پرهیزکارتر و ذکرگوتر در تمام اوقاتش ندیدم. همچنین کسی را ندیده ام که بیشتر از او، از خدای عزوجل خوف داشته باشد.

سحرگاه نماز صبحش را می خواند. پس از نماز در محراب خود به تسبیح و حمد و تکبیر و تهلیل مشغول بود و صلوات بر پیامبر و آلش می فرستاد تا خورشید طلوع می کرد. بعد سر به سجده می گذاشت و آن سجده را چنان طولانی می کرد تا آفتاب بلند شود. بعد رو به مردم می کرد و با آنها به گفتگو می پرداخت یا ایشان را موعظه می کرد تا نزدیک ظهر. بعد باز وضوی خود را تازه می کرد و به طرف محراب خویش می رفت. همین که اذان ظهر می شد، از جای حرکت می کرد و شش رکعت نماز می خواند. در رکعت اول حمد و «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ» و در رکعت دوم، حمد و قل هو اللَّه و در چهار رکعت دیگر، حمد و قل هو اللَّه می خواند. در هر دو رکعت سلام می داد و در رکعت دوم قبل از رکوع، پس از خواندن قرائت، قنوت می خواند. بعد اذان می گفت و باز دو رکعت دیگر می خواند. پس از آن شش رکعت، نماز ظهرش را می خواند.

بعد از سلام نماز، مشغول تسبیح و تکبیر و تهلیل می شد تا وقتی خدا می خواست، بعد به سجده شکر می رفت و صد مرتبه در سجده شکر می گفت: «شکرا للَّه.» سر که بر می داشت، باز شش رکعت نماز می خواند. در هر رکعت حمد و «قل هو اللَّه» می خواند و در دو رکعتی سلام می داد و در رکعت دوم، بعد از قرائت در هر نماز قنوت می خواند. باز اذان می گفت و دو رکعت دیگر را شروع می کرد و در رکعت دوم قنوت می خواند. پس از تمام شدن شش رکعت، نماز عصر را می خواند. بعد از تمام شدن نماز عصر، در محراب می نشست و به ذکر خدا از حمد و سپاس و تکبیر مشغول بود، تا وقتی که بخواهد. پس از آن به سجده می رفت و در سجده صد مرتبه می گفت: «حمدا للَّه.»

پس از اینکه خورشید غروب کرد، وضو می گرفت و نماز مغرب را سه رکعت می خواند، با اذان و اقامه. و در رکعت دوم قبل از رکوع و پس از قرائت، قنوت می خواند. پس از سلام در محل نماز می نشست و تسبیح و حمد و تکبیر می گفت و هر چه مایل بود تهلیل می نمود. بعد به سجده شکر می رفت. سپس سر بر می داشت و حرفی نمی زد و برای چهار رکعت دوم قبل از رکوع، قنوت می خواند. در رکعت اول از این چهار رکعت، سوره حمد و «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ» و در دومی حمد و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» می خواند. پس از سلام دادن مشغول تعقیب می شد، تا وقتی که می خواست. آنگاه افطار می کرد.

بعد صبر می کرد تا نزدیک یک ثلث از شب بگذرد. آنگاه چهار رکعت نماز عشاء را می خواند. در رکعت دوم قبل از رکوع و پس از قرائت، قنوت می خواند. پس از سلام در مصلای خود می نشست و تا وقتی که می خواست، به ذکر و تسبیح و حمد و تکبیر و تهلیل مشغول می شد. آنگاه پس از تعقیب، سجده شکر می کرد. بعد برای استراحت به رختخواب خویش می رفت.

در ثلث آخر شب با تسبیح و حمد و تکبیر و تهلیل و استغفار از رختخواب خارج می شد. اول مسواک می کرد، بعد وضو می گرفت و بعد مشغول نماز شب می شد. هشت رکعت نماز می خواند و در هر دو رکعت، سلام می داد. در رکعت های اول در همه این نماز، حمد را یک مرتبه و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را سی مرتبه می خواند. و نماز جعفر طیار را چهار رکعت می خواند. در رکعت دوم از آنها سلام می داد و در هر رکعت دومی پس از قرائت و قبل از رکوع، قنوت می خواند. این چهار رکعت نماز جعفر بن ابی طالب را جزو نماز شب محسوب می کرد و بعد دو رکعت باقیمانده را می خواند، در اولی حمد و سوره الملک و در دومی حمد و سوره هل أتی را.

سپس بر می خاست و دو رکعت نماز شفع را می خواند. در هر رکعت از آن دو حمد را یک مرتبه و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را سه مرتبه و در رکعت دوم قنوت می خواند. بعد حرکت می کرد و نماز وتر را یک رکعت می خواند، حمد را یک بار و قل هو اللَّه را سه بار قرائت می کرد و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» را یک مرتبه و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ» را یک مرتبه. در این یک رکعت نیز قبل از رکوع و پس از قرائت، قنوت می خواند و در قنوت خود می گفت: خداوندا! بر محمد و آل محمد درود فرست. خدایا! ما را در زمره کسانی که هدایت کردی، هدایت کن و در زمره کسانی که عافیت دادی، عافیت ده و در زمره کسانی که سرپرستی فرمودی، سرپرستی کن و در آنچه دادی، بر ما برکت ده و ما را از شر آنچه مقدر کردی، محفوظ بدار که تویی که حکم می کنی و کسی بر تو حکم نمی کند و کسی را که تو سرپرست باشی، خوار نمی گردد و کسی را که تو با او دشمنی کنی، عزیز نمی شود. پروردگارا! تو مبارک و متعالی هستی!

بعد هفتاد مرتبه می گفت: از خدا پوزش می طلبم و از او توبه می خواهم. و پس از سلام تا جایی که خدا می خواست، مشغول تعقیب می شد.

نزدیک طلوع فجر که می شد، از جای حرکت می کرد و دو رکعت نماز فجر را می خواند. در رکعت اول حمد و «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ» و در دومی حمد و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را می خواند. پس از طلوع فجر، اذان و اقامه می گفت و نماز صبح را دو رکعت می خواند. بعد از سلام مشغول تعقیب می شد، تا خورشید طلوع می کرد. بعد به سجده شکر می رفت تا خورشید برآید.

در تمام نمازهای واجب، در رکعت اول حمد و «انا انزلناه» را می خواند و در رکعت دوم، حمد و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ»، جز در نماز صبح و ظهر و عصر روز جمعه که در آن روز، حمد و سوره جمعه و سوره منافقین را می خواند. در نماز عشای شب جمعه، در رکعت اول حمد و سوره جمعه را می خواند و در رکعت دوم حمد و سوره سبح. در نماز صبح روز دوشنبه و پنجشنبه، رکعت اول حمد و «هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ» را می خواند و در رکعت دوم، حمد و «هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْغاشِیَةِ» را قرائت می کرد.

در نماز مغرب و عشاء و نماز شب و شفع و وتر و نماز صبح، قرائت را بلند می خواند و در نماز ظهر و عصر کوتاه. در دو رکعت آخر تسبیح می خواند و سه مرتبه می گفت: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر.» نیز قنوت آن جناب در تمام نمازهایش چنین بود: «رب اغفر و ارحم و تجاوز عما تعلم انک انت الاعز الاجل الاکرم»، (یعنی خدایا! ببخش و رحم کن و از آنچه می دانی بگذر که تو اعز و اجل و اکرم هستی!)

هر وقت ده روز در شهری می ماند، روزه می گرفت. همین که شب می شد، اول نماز می خواند، سپس افطار می کرد. و در سفر نمازهای واجب خود را دو رکعتی می خواند، به جز نماز مغرب که آن را سه رکعت می خواند و نماز نافله و نماز شب، شفع و وتر و دو رکعت فجر را در سفر و غیر سفر ترک نمی کرد .

ولی نوافل نمازهای روزانه را در سفر نمی خواند. پس از هر نمازی که قصر می خواند، سی مرتبه می گفت: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر» و می فرمود: این به جای بقیه نماز است. ندیدم که ایشان نماز ضحی را در سفر و غیر سفر بخواند. و در سفر روزه نمی گرفت. در دعا ابتدا صلوات بر محمّد و آلش می فرستاد و پیوسته این صلوات را در نماز و غیر نماز می فرستاد.

شب در رختخواب قرآن زیاد می خواند. وقتی به آیه ای می رسید که اسم بهشت یا جهنم در آن بود، گریه می کرد و از خدا بهشت را درخواست می کرد و از جهنم به او پناه می برد. بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را در شب و روز و در تمام نمازهایش بلند می خواند. وقتی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را می خواند، با صدای آهسته ای می گفت: «اللَّه احد.» وقتی سوره تمام می شد، سه مرتبه می گفت: «کذلک اللَّه ربنا.» وقتی سوره جحد را می خواند، در دل می گفت: «یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ.» وقتی نماز می خواند می گفت: «ربی اللَّه و دینی الاسلام»، {پروردگار من الله و دینم اسلام است.} پس از خواندن سوره تین و زیتون می گفت: «بلی و انا علی ذلک من الشاهدین»، {بله و من بر این امر از گواهانم.} وقتی سوره «لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ» را می خواند، پس از تمام شدن آن می گفت: «سبحانک اللهم بلی»، {خدایا تو منزهی، بلی.} در سوره جمعه می گفت: «قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ للذین اتقوا وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ» - . جمعه / 11[1] - ، {بگو: «آنچه نزد خداست از سرگرمی و از داد و ستد بهتر است، و خدا بهترین روزی دهندگان است.»} وقتی سوره فاتحه را تمام می کرد، می گفت: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.» بعد از خواندن سوره «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی»، آهسته می گفت: «سبحان ربی الاعلی.» وقتی به آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» می رسید، آهسته می گفت: «لبیک اللهم لبیک.»

در هر شهری که وارد می شد، مردم گردش اجتماع می کردند و مطالب دینی و سؤالات مذهبی خود را از ایشان می پرسیدند و حضرت به آنها جواب می داد. بیشتر اوقات از پدرش و از آباء گرامی خود، علی بن ابی طالب و پیامبر اکرم صلوات الله علیهم برای آنها حدیث نقل می کرد. وقتی آن جناب را پیش مأمون آوردم، از حالش پرسید. من هر چه را که در طول سفر، در شب و روز و هنگام کوچ یا اقامت دیده بودم، برایش نقل کردم. گفت: صحیح است! پسر ابی ضحاک! این شخص بهترین فرد روی زمین است و از همه داناتر و عابدتر است. مبادا آنچه را که دیده ای به کسی اظهار کنی تا فضل و مقام او فقط از زبان من منتشر شود. در مورد تصمیمی که راجع به مقامی که به او می خواهم بدهم و او را بلند کنم و به او بد کنم، از خداوند کمک می خواهم! - . عیون اخبارالرضا 1 : 180 -

**[ترجمه]

بِالْعِتْقِ إِلَّا أَعْتَقْتُ رَقَبَةً وَ أَعْتَقْتُ بَعْدَهَا جَمِیعَ مَا أَمْلِکُ إِنْ کَانَ یَرَی أَنَّهُ خَیْرٌ مِنْ هَذَا وَ أَوْمَأَ إِلَی عَبْدٍ أَسْوَدَ مِنْ غِلْمَانِهِ بِقَرَابَتِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا أَنْ یَکُونَ لِی عَمَلٌ صَالِحٌ فَأَکُونَ أَفْضَلَ بِهِ مِنْهُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابن ذکوان می گوید: از ابراهیم بن عباس شنیدم که می گفت: از حضرت رضا علیه السّلام شنیدم که می فرمود: قسم به آزادی بندگان خوردم و هر وقت چنین قسمی بخورم، یک بنده آزاد می کنم و بعد هر چه دارم آزاد می نمایم. اگر من خیال کنم که به واسطه خویشاوندی با پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم از این غلام سیاهم بهترم (اشتباه است)، مگر اینکه عمل صالحی داشته باشم که به واسطه عمل صالحم از او بهتر باشم. - . عیون اخبارالرضا 2 : 237 -

**[ترجمه]

الأول ترک الحلف بالعتق مطلقا و الثانی الحلف بأنه إن کان یری أنه أفضل بالقرابة یعتق رقبة و یعتق بعدها جمیع ما یملک فیکون الغرض إبداء عذر لترک الحلف بالعتق بعد ذلک و بیان الاعتناء بشأن هذا الحلف و ابتداء الحلف الثانی قوله إلا أعتقت رقبة و علی التقادیر فی الخبر تقیة لذکر الحلف بالعتق الذی هو موافق للعامة فیه هذا غایة ما یمکن أن یتکلف فی حل هذا الخبر و الله یعلم و حججه علیه السلام معانی کلامهم.

**[ترجمه]در بعضی نسخه ها عبارت «و لا احلف بالعتق» دارد که با این حساب، جمله حالیه و معترضه بین قسم و محلوف علیه که عبارت «ان کان یری» باشد، شده و معنا این می شود که اگر من ببینم که ... و حضرت نیز این گونه فرموده اند و راوی آن را تغییر داده و به ضمیر غایب «یری» برگردانده است تا کسی توهم نکند که حکم حلف به خود حضرت تعلق دارد، مانند این آیه که «أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ الْکاذِبِین» - . نور / 7 - ، { پنجم این است که [شوهربگوید:] لعنت خدا بر او باد اگر از دروغگویان باشد.}

حاصل معنا اینکه حضرت سوگند به «عتق» خورده است. اگر معتقد باشد فضلش بر غلام سیاهش فقط به صرف خویشاوندی با پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم باشد، بدون انضمام اعتقادات صحیح و اعمال صالح و این منافاتی ندارد که حضرت علیه السّلام با وجود اعتقادات صحیح و اعمال صالح، درجات بالای شرافت را احراز فرموده باشد. و معنای جمله معترض و حالیه مذکور این است که دأب و شأن من این است که وقتی سوگند به عتق بخورم و حنث قسم کنم، بنده ای آزاد کنم و بعد تمام بندگانم را که در ملک من هستند، از باب استحباب آزاد کنم یا از باب قسم به آزاد کردن و مرجوحیت آزاد کردن بقیه باشد، یا معنای کلام حضرت این است که من این گونه به آزاد کردن بنده قسم یاد می کنم.

و ممکن است مقصود حضرت این باشد که قسم خوردن برای آزاد کردن، مکروه است و معنا این باشد که وقتی من قسم راستی به آزاد کردن می خورم نیز به خاطر کفاره قسمم، تمام ممالیک خود را آزاد می کنم. و بنا بر هر یک از این تقدیرها، غرض بیان سنگینی این قسم و اظهار نهایت اعتنای حضرت به اثبات محلوف علیه است، و بعید نیست منظور این باشد که من هرگاه از روی تقیه قسم می خورم نیت قسم ندارم، بلکه تنجیز عتق را در نیت دارم، به همین سبب بنده ای را آزاد می کنم .

ممکن است عبارت «و اعتقت» عطف به عبارت «حلفت» باشد که قسم دومی باشد، یا منظور عتقی باشد که معلق بر آن شرط مذکور است و در نتیجه جمله ما قبل آن فقط معترضه می باشد.

در برخی نسخه ها عبارت «الّا احلف» دارد که در این صورت، مجمل بودن و مبهم بودن حدیث دو برابر می شود. و ممکن است با تکلف توجیه شود، به این نحو که معنی این است که من سابقا سوگند یاد کردم یا الآن سوگند می خورم که به خاطر امری از امور، تنها یک بار سوگند بر آزاد کردن بخورم که همان عبارت «اعتقت رقبه» باشد. در نتیجه کلام دارای دو قسم است: قسم اول ترک قسم خوردن به عتق به نحو مطلق است، و قسم دوم سوگند به اینکه نظر مبارک حضرت این بوده، از حیث قرابت به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم، افضل این است که یک بنده را آزاد کند و بعد از آن تمام عبید خود را آزاد کند که در نتیجه منظور، عذرتراشی برای ترک قسم به آزاد کردن بندگان و بیان اعتنا و اهمیت دادن به جایگاه این قسم باشد و ابتدای قسم دوم عبارت الّا اعتقت رقبه باشد، و بر همه تقدیرها در حدیث تقیه ای برای ذکر قسم به آزادی موجود است و آن موافقت با عامه در این امر است. این نهایت چیزی است که می توان برای رفع تکلف در این خبر بیان نمود و خدا و حجت های او علیهم السّلام معانی کلامشان را می دانند.

**[ترجمه]

شَهْرُ رَمَضَانَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لِمَوْلَاکَ فُلَانٍ عَلَیَّ حَقٌّ وَ قَدْ وَ اللَّهِ شَهَرَنِی وَ أَنَا أَظُنُّ فِی نَفْسِی أَنَّهُ یَأْمُرُهُ بِالْکَفِّ عَنِّی وَ اللَّهِ مَا قُلْتُ لَهُ کَمْ لَهُ عَلَیَّ وَ لَا سَمَّیْتُ لَهُ شَیْئاً فَأَمَرَنِی بِالْجُلُوسِ إِلَی رُجُوعِهِ فَلَمْ أَزَلْ حَتَّی صَلَّیْتُ الْمَغْرِبَ وَ أَنَا صَائِمٌ فَضَاقَ صَدْرِی وَ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَرِفَ فَإِذَا هُوَ قَدْ طَلَعَ عَلَیَّ وَ حَوْلَهُ النَّاسُ وَ قَدْ قَعَدَ لَهُ السُّؤَّالُ وَ هُوَ یَتَصَدَّقُ عَلَیْهِمْ فَمَضَی فَدَخَلَ بَیْتَهُ ثُمَّ خَرَجَ فَدَعَانِی فَقُمْتُ إِلَیْهِ فَدَخَلْتُ مَعَهُ فَجَلَسَ وَ جَلَسْتُ مَعَهُ فَجَعَلْتُ أُحَدِّثُهُ عَنِ ابْنِ الْمُسَیَّبِ وَ کَانَ أَمِیرَ الْمَدِینَةِ وَ کَانَ کَثِیراً مَا أُحَدِّثُهُ عَنْهُ فَلَمَّا فَرَغْتُ قَالَ مَا أَظُنُّکَ أَفْطَرْتَ بَعْدُ قُلْتُ لَا فَدَعَا لِی بِطَعَامٍ فَوُضِعَ بَیْنَ یَدَیَّ وَ أَمَرَ الْغُلَامَ أَنْ یَأْکُلَ مَعِی فَأَصَبْتُ وَ الْغُلَامَ مِنَ الطَّعَامِ فَلَمَّا فَرَغْنَا قَالَ ارْفَعِ الْوِسَادَةَ وَ خُذْ مَا تَحْتَهَا فَرَفَعْتُهَا فَإِذَا دَنَانِیرُ فَأَخَذْتُهَا وَ وَضَعْتُهَا فِی کُمِّی وَ أَمَرَ أَرْبَعَةً مِنْ عَبِیدِهِ أَنْ یَکُونُوا مَعِی حَتَّی یَبْلُغُوا بِی مَنْزِلِی فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ طَائِفَ ابْنِ الْمُسَیَّبِ یَدُورُ وَ أَکْرَهُ أَنْ یَلْقَانِی وَ مَعِی عَبِیدُکَ قَالَ أَصَبْتَ أَصَابَ اللَّهُ بِکَ الرَّشَادَ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَنْصَرِفُوا إِذَا رَدَدْتُهُمْ فَلَمَّا دَنَوْتُ مِنْ مَنْزِلِی وَ آنَسْتُ رَدَدْتُهُمْ وَ صِرْتُ إِلَی مَنْزِلِی وَ دَعَوْتُ السِّرَاجَ وَ نَظَرْتُ إِلَی الدَّنَانِیرِ فَإِذَا هِیَ ثَمَانِیَةٌ وَ أَرْبَعُونَ دِینَاراً وَ کَانَ حَقُّ الرَّجُلِ عَلَیَّ ثَمَانِیَةً وَ عِشْرِینَ دِینَاراً وَ کَانَ فِیهَا دِینَارٌ یَلُوحُ فَأَعْجَبَنِی حُسْنُهُ فَأَخَذْتُهُ وَ قَرَّبْتُهُ مِنَ السِّرَاجِ فَإِذَا عَلَیْهِ نَقْشٌ وَاضِحٌ حَقُّ الرَّجُلِ عَلَیْکَ ثَمَانِیَةٌ وَ عِشْرُونَ دِینَاراً وَ مَا بَقِیَ فَهُوَ لَکَ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا کُنْتُ عَرَّفْتُ مَا لَهُ عَلَیَّ عَلَی التَّحْدِیدِ(1).

**[ترجمه]ارشاد: غفاری می گوید: مردی از آل ابی رافع، آزادشده پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم که فلان نامش بود، از من طلبکار بود و طلبش را از من مطالبه کرد و بسیار سخت گرفت. وقتی سخت گیری او را دیدم، نماز صبح را در مسجد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم خواندم. آنگاه خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. آن وقت امام در عریض بود. همین که به در خانه اش رسیدم، دیدم که آن جناب سوار الاغی است و می آمد و پیراهنی با ردایی بر تن داشت. همین که چشم من به آن جناب افتاد خجالت کشیدم. به من که رسید ایستاد و نگاهی به من کرد. من سلام دادم و ماه رمضان بود. عرض کردم: آقا، فدایت شوم! غلام شما فلانی از من طلبکار است و آبرویم را برده است. من با خود خیال می کردم دستور خواهد داد که فعلا از من دست بردارد. به خدا نگفتم چقدر طلب او است و نه چیزی در این مورد تعیین کردم. حضرت دستور داد بنشینم تا برگردد.

همان جا بودم تا نماز مغرب را خواندم و من در حال روزه بودم. دلم گرفت و تصمیم به بازگشت گرفتم. در همین موقع دیدم که امام علیه السّلام می آید و مردم اطرافش را گرفته اند و گداها سر راهش نشسته اند و امام به آنها کمک می کرد. بعد به خانه اش رفت. سپس خارج شد و مرا خواست. خدمتش رسیدم و با آن جناب وارد شدم. شروع کردم به صحبت کردن از پسر مسیب که فرماندار مدینه بود. خیلی وقت ها من از او با امام صحبت می کردم. حرفم که تمام شد فرمود: خیال نمی کنم که افطار کرده باشی. عرض کردم: نه. برایم غذا آوردند. ایشان غذا را جلوی من گذاشت و به غلام خود دستور داد با من غذا بخورد و من با غلام غذا خوردم.

غذا که تمام شد فرمود: بالش را بلند کن و هر چه زیر آن هست، برای خود بردار! بالش را که یک طرف کردم، دیدم زیر آن مقداری دینار طلا است. آنها را برداشتم و در جیب نهادم. به چهار نفر از غلامانش دستور داد که به همراه من بیایند تا به منزل برسم؛ عرض کردم: فدایت شوم! شبگرد امیر مدینه در حال گردش است، دلم نمی خواهد مرا با غلامان شما ببیند. فرمود: صحیح است، خدا تو را رهبری کند. بعد به غلامانش فرمود هر وقت که او گفت، برگردند.

نزدیک منزل خود که رسیدم و ترس از من زائل شد، آنها را برگرداندم. وارد منزل که شدم چراغ خواستم و نگاهی به پول ها کردم. در میان آنها یک دینار بود که می درخشید. از زیبایی آن خوشم آمد. آن را برداشتم و نزدیک چراغ بردم. دیدم به خطی روشن نوشته است: «حق آن مرد بر تو بیست و هشت دینار است و باقیمانده پول ها از آن تو است.» به خدا قسم من کاملا و به طور یقین نمی دانستم که مقدار قرض او را چقدر است! - . ارشاد: 288 -

**[ترجمه]

شَفِیرِ قَبْرِهِ رَأَیْتُ سَیِّدِی قَدْ أَقْبَلَ فَأَخْرَجَ النَّاسَ عَنِ الْجَنَازَةِ حَتَّی بَدَا لَهُ الْمَیِّتُ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ أَبْشِرْ بِالْجَنَّةِ فَلَا خَوْفَ عَلَیْکَ بَعْدَ هَذِهِ السَّاعَةِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَلْ تَعْرِفُ الرَّجُلَ فَوَ اللَّهِ إِنَّهَا بُقْعَةٌ لَمْ تَطَأْهَا قَبْلَ یَوْمِکَ هَذَا فَقَالَ لِی یَا مُوسَی بْنَ سَیَّارٍ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّا مَعَاشِرَ الْأَئِمَّةِ تُعْرَضُ عَلَیْنَا أَعْمَالُ شِیعَتِنَا صَبَاحاً وَ مَسَاءً فَمَا کَانَ مِنَ التَّقْصِیرِ فِی أَعْمَالِهِمْ سَأَلْنَا اللَّهَ تَعَالَی الصَّفْحَ لِصَاحِبِهِ وَ مَا کَانَ مِنَ الْعُلُوِّ سَأَلْنَا اللَّهَ الشُّکْرَ لِصَاحِبِهِ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: موسی بن سیار می گوید: من در خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم و وارد کوچه های طوس شدیم. ناگاه سر و صدایی شنیدم و از پی آن صدا رفتم. دیدم جنازه ای است. همین که چشمم به جنازه افتاد، دیدم که حضرت رضا علیه السّلام پای از رکاب خارج کرد، پیاده شد، به طرف جنازه رفت و جنازه را بلند کرد! آن حضرت مثل بره ای که به مادرش بچسبد به آن جنازه چسبیده بود. بعد به من فرمود: ای موسی بن سیار! هر کس جنازه یکی از دوستان ما را تشییع کند، آنچنان گناهانش می ریزد که گویی تازه از مادر متولد شده و گناهی برایش نمی ماند. سپس همان طور رفت تا آن جنازه را کنار قبر گذاشتند. در این موقع امام علیه السّلام جلو رفت و مردم را از اطراف جنازه دور کرد تا میت را مشاهده کرد. پس دست روی سینه اش گذاشت و فرمود: ای فلانی پسر فلان کس! تو را به بهشت بشارت می دهم! پس از این ساعت دیگر ترسی بر تو نیست.

عرض کردم: فدایت شوم! آیا این مرد را می شناسی؟ به خدا قسم تا امروز به این سرزمین پا نگذاشته ای! فرمود: موسی! مگر نمی دانی اعمال شیعیان هر صبح و شام بر ما ائمه عرضه می شود؛ هر کوتاهی که داشته باشند از خدا درخواست می کنیم از آن چشم پوشی نماید و هر کار نیک که داشته باشند، از پروردگار تقاضا می کنیم پاداش آنها را بدهد. - . مناقب 4 : 341 -

**[ترجمه]

وَ فِی الْمُحَاضِرَاتِ أَنَّهُ لَیْسَ فِی الْأَرْضِ سَبْعَةُ أَشْرَافٍ عِنْدَ الْخَاصِّ وَ الْعَامِّ کُتِبَ عَنْهُمُ الْحَدِیثُ إِلَّا عَلِیَّ بْنَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام (1).

یَعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاقَ النَّوْبَخْتِیُّ قَالَ: مَرَّ رَجُلٌ بِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَعْطِنِی عَلَی قَدْرِ مُرُوَّتِکَ قَالَ لَا یَسَعُنِی ذَلِکَ فَقَالَ عَلَی قَدْرِ مُرُوَّتِی قَالَ أَمَّا إِذاً فَنَعَمْ ثُمَّ قَالَ یَا غُلَامُ أَعْطِهِ مِائَتَیْ دِینَارٍ وَ فَرَّقَ علیه السلام بِخُرَاسَانَ مَالَهُ کُلَّهُ فِی یَوْمِ عَرَفَةَ فَقَالَ لَهُ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ إِنَّ هَذَا لَمَغْرَمٌ فَقَالَ بَلْ هُوَ الْمَغْنَمُ لَا تَعُدَّنَّ مَغْرَماً مَا ابْتَعْتَ بِهِ أَجْراً وَ کَرَماً(2).

**[ترجمه]مناقب: حضرت رضا علیه السّلام وارد حمام شد. شخصی گفت: مرا دلاکی کن! حضرت شروع کرد به کیسه کشیدن. در این بین مرد، آن جناب را شناخت و بنای عذرخواهی کرد، ولی امام علیه السّلام در ضمن اینکه او را دلخوش می کرد، همچنان او را کیسه می کشید!

در محاضرات می نویسد: در روی زمین شخصی وجود ندارد که از هفت پشت پیش خاص و عام دارای شخصیت باشد و از آنها حدیث نقل کند، جز علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله علیهم. - . مناقب 4 : 362 -

یعقوب بن اسحاق نوبختی می گوید: مردی گذارش به حضرت رضا علیه السّلام افتاد. عرض کرد: آقا! به اندازه جوانمردی خود به من ببخش! حضرت فرمود: آنقدر برایم مقدور نیست. عرض کرد: پس به قدر جوانمردی من به من ببخش! فرمود: این کار اشکالی ندارد. و امر کرد: ای غلام! به این مرد دویست دینار بده!

دیگر اینکه حضرت رضا علیه السّلام در روزه عرفه، تمام اموال خود را در خراسان بین فقرا تقسیم کرد. فضل بن سهل عرض کرد: این کار موجب زیان است! فرمود: نه، موجب سود است. هرگز کاری که موجب اجر و پاداش شود، نباید زیان به حساب آوری. - . مناقب 4 : 360 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]اعلام الوری: ابوالصلت هروی می گوید: من کسی را از حضرت رضا علیه السّلام داناتر ندیدم. هر دانشمندی خدمتش رسید همین سخن مرا گفت. مأمون در مجلسی دانشمندان بزرگ ادیان و فقها و متکلمین را جمع کرد. حضرت رضا علیه السّلام بر همه پیروز شد و کسی میان آنها باقی نماند که به مقام آن جناب اعتراف نکند و خود را در مقابلش کوچک نشمارد.

از حضرت رضا علیه السّلام شنیدم که می فرمود: در حرم پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم می نشستم. دانشمندان مدینه اجتماع می کردند و هر کدام در مسأله ای فرو می ماندند، همگی به من اشاره می کردند و آنها را پیش من می فرستادند و من جواب آنها را می دادم.

ابا صلت گفت: محمّد بن اسحاق بن موسی بن جعفر علیهما السّلام برایم نقل کرد که حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام به فرزندان خود می فرمود: این برادر شما علی بن موسی الرضا علیهما السّلام، عالم آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم است. در مسائل دینی به او مراجعه کنید و هر چه گفت، قبول نمایید. من از پدرم جعفر بن محمّد علیهما السّلام شنیدم که چندین مرتبه فرمود عالم آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم در صلب تو است، کاش او را درک می کردم. او هم نام امیرالمؤمنین علی علیه السّلام است. - . اعلام الوری: 328 -

**[ترجمه]

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عن الیسع: مثله (1).

**[ترجمه]کافی: یسع بن حمزه می گوید: در مجلس حضرت رضا علیه السّلام بودم و با هم صحبت می کردیم. عده زیادی نیز در خدمتش بودند که از مسائل حلال و حرام می پرسیدند. در این موقع مردی بلند قد و گندمگون وارد شد و عرض کرد: یابن رسول اللَّه! سلام علیکم، من مردی از دوستان و ارادتمندان شما خانواده هستم از مکه می آیم و پول خود را گم کردم و آن قدر که مرا به وطنم برساند ندارم. اگر صلاح بدانید به من کمک فرمایید تا به شهر خود برسم. من در آنجا دارای ثروت هستم و خدا مرا از نعمت خویش بهره مند کرده. وقتی به شهر خود رسیدم، آنچه به من عنایت کرده ای از طرف شما صدقه می دهم. من خود نمی توانم از صدقه استفاده کنم! فرمود: خدا رحمتت کند، بنشین! بعد شروع کرد به صحبت کردن با مردم، تا اینکه همه متفرق شدند و آن مرد با سلیمان جعفری و جثیمه و من باقی ماندیم. حضرت فرمود: اجازه می دهید من وارد اندرون شوم؟ سلیمان عرض کرد: خدا امر شما را جلو بیندازد. امام علیه السّلام وارد اطاق شد و ساعتی در آنجا بود. بعد درب را باز کرد و همان پشت درب ایستاد، دست خود را از بالای درب خارج نمود و فرمود: خراسانی کجا است؟ عرض کردم: من اینجا هستم. فرمود این دویست دینار را بگیر و از آن برای مخارج خویش استفاده کن و به آن تبرک بجو. نمی خواهد از طرف من صدقه بدهی. برو که مرا نبینی و من تو را نبینم.

سپس حضرت علیه السّلام بیرون آمد. سلیمان عرض کرد: خیلی به او لطف کردید و مورد شفقت خویش قرارش دادید. چرا صورت خود را از او پوشانیدی؟ فرمود: ترسیدم خواری سؤال را در چهره اش مشاهده کنم. کسی که کار بد را شیوع دهد خوار است و هر که پنهان نماید، خدایش او را می آمرزد. مگر نشنیده ای این شعر شاعر را؟

هر وقت روزی به نزد او می روم تا حاجتی بخواهم، به نزد اهل خود بر می گردم در حالی که صورتم پر آب(خجالت) است. - . کافی 4 : 23 -

مثل این روایت در مناقب ابن شهرآشوب نیز منقول است. - . مناقب 4 : 361 -

**[ترجمه]

وَ أَنَا أَقُولُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أَرَاکَ تَأْکُلُ هَذَا التَّمْرَ بِشَهْوَةٍ فَقَالَ نَعَمْ إِنِّی لَأُحِبُّهُ.

قَالَ قُلْتُ وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ تَمْرِیّاً وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تَمْرِیّاً وَ کَانَ الْحَسَنُ علیه السلام تَمْرِیّاً وَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ علیه السلام تَمْرِیّاً وَ کَانَ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ علیه السلام تَمْرِیّاً وَ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام تَمْرِیّاً وَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَمْرِیّاً وَ کَانَ أَبِی تَمْرِیّاً وَ أَنَا تَمْرِیٌّ وَ شِیعَتُنَا یُحِبُّونَ التَّمْرَ لِأَنَّهُمْ خُلِقُوا مِنْ طِینَتِنَا وَ أَعْدَاؤُنَا یَا سُلَیْمَانُ یُحِبُّونَ الْمُسْکِرَ لِأَنَّهُمْ خُلِقُوا مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ(1).

**[ترجمه]کافی: سلیمان جعفری گفت: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم. مقداری خرمای برنی جلوی آن جناب بود که با کمال اشتها مشغول خوردن بود. فرمود: سلیمان، بیا بخور! من جلو رفتم و خوردم. آنگاه عرض کردم: فدایت شوم! چنین می بینم که خیلی با علاقه از این خرما می خوری! فرمود: آری، خرما را دوست دارم. عرض کردم چرا؟ فرمود: زیرا پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم خرما دوست داشت. امیرالمؤمنین صلی اللَّه علیه و آله و سلم نیز به خرما علاقه داشت. امام حسن علیه السّلام و همچنین حضرت حسین علیه السّلام نیز همان طور بودند. حضرت زین العابدین علیه السّلام و حضرت باقر علیه السّلام هم به خرما علاقه داشتند. حضرت صادق علیه السّلام نیز چنین بود. پدرم موسی بن جعفر علیهما السّلام هم خرما دوست داشت. من هم به خرما علاقه دارم. شیعیان ما نیز خرما را دوست می دارند، چون آنها از سرشت ما آفریده شده اند، ولی دشمنان ما به شراب علاقه دارند، زیرا آنها را از شعله آتش آفریده اند. - . کافی 6 : 345 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]کافی: معمر بن خلاد می گوید: حضرت رضا علیه السّلام به من دستور داد برایش روغنی تهیه کنم که در آن مشک و عنبر باشد. و به من فرمود که آیة الکرسی و سوره ام الکتاب و دو قل اعوذ و آیاتی که برای حفظ از شیطان خوب است، در کاغذی بنویسم و آن را بین شیشه و جعبه آن قرار دهم. این کار را کردم و بعد که خدمتش رسیدم، محاسن خود را عطرآگین می کرد و من تماشا می کردم. - . کافی 6 : 516 -

**[ترجمه]

فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام سَلْ عَمَّا شِئْتَ فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ رَبِّکَ مَتَی کَانَ وَ کَیْفَ کَانَ وَ عَلَی أَیِّ شَیْ ءٍ کَانَ اعْتِمَادُهُ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَیَّنَ الْأَیْنَ بِلَا أَیْنٍ وَ کَیَّفَ الْکَیْفَ بِلَا کَیْفٍ وَ کَانَ اعْتِمَادُهُ عَلَی قُدْرَتِهِ فَقَامَ إِلَیْهِ الرَّجُلُ فَقَبَّلَ رَأْسَهُ وَ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ عَلِیّاً وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ وَ الْقَیِّمُ بَعْدَهُ بِمَا أَقَامَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّکُمُ الْأَئِمَّةُ الصَّادِقُونَ وَ أَنَّکَ الْخَلَفُ مِنْ بَعْدِهِمْ (1).

**[ترجمه]کافی: بزنطی می گوید: مردی از پشت نهر بلخ خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسید و گفت: من یک سؤال از شما می کنم؛ اگر جوابش را آن طور که من می دانم دادی، قائل به امامت شما می شوم. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: هر چه مایلی سؤال کن! عرض کردم: بفرمایید خدا از کِی بوده و چگونه است و بر چه چیز تکیه دارد؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمود: خداوند جا و مکان را آفریده، بدون اینکه احتیاجی به جا و مکان داشته باشد، و چگونگی و کیفیت را او به وجود آورده، بدون اینکه خود کیفیتی داشته باشد. اعتماد او بر قدرت خویش است. آن مرد از جای حرکت کرد، پیشانی امام را بوسیده و گفت: اشهد ان لا اله الا اللَّه و أن محمّدا رسول اللَّه و گواهی می دهم که علی علیه السّلام جانشین پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم است و نگهبان آنچه پیامبر به یادگار گذاشت اوست و شما پیشوایان واقعی و جانشینان بعد از او هستید. - . کافی 1 : 88 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]کافی: محمّد بن فضل از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که برای یکی از غلامان خود در روز عید فطر دعا کرد و فرمود: فلانی! خدا از تو و از ما قبول فرماید. بعد باز در روز عید قربان به همان غلام فرمود: خداوند از ما و از تو قبول فرماید. عرض کردم: یا بن رسول اللَّه! در روز عید فطر سخنی فرمودی که در عید قربان آن را نفرمودی. فرمود: صحیح است، من در روز عید فطر به او گفتم: خدا از تو و از ما قبول فرماید، چون او کاری کرد شبیه کار من و ما هر دو در انجام کار با هم شبیه شدیم، ولی در عید قربان گفتم خدا قبول فرماید از ما و از تو چون برای ما ممکن است قربانی کردن، ولی برای او امکان این کار نیست، ما کاری غیر کار او را انجام دادیم. - . کافی 4 : 181 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]جوهری می گوید: از جمله عبارات غلط بین مردم آن است که به آخور چارپایان «ارّی» می گویند. ارّی فقط محل بستن دابه است و «اخیة» را اریّ هم نام می کنند و آن ریسمانی است که با آن چارپا را در آخورش می بندند و جمع آن «اواریّ» به تشدید و تخفیف یاء است.

در کتاب امامت و تبصره ابن بابویه، از عباس بن نجاشی اسدی نقل می کند که به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: آیا شما امام هستید؟ فرمود: آری، به خدا قسم بر انس و جن .

**[ترجمه]

وَ إِنْ کُنْتُ أَدْنَی مِنْهُ فِی الْفَضْلِ وَ الْحِجَی***عَرَفْتُ لَهُ حَقَّ التَّقَدُّمِ وَ الْفَضْلِ

قَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ مَا أَحْسَنَ هَذَا هَذَا مَنْ قَالَهُ فَقَالَ بَعْضُ فِتْیَانِنَا قَالَ فَأَنْشِدْنِی أَحْسَنَ مَا رَوَیْتَهُ فِی السُّکُوتِ عَنِ الْجَاهِلِ وَ تَرْکِ عِتَابِ الصَّدِیقِ فَقَالَ علیه السلام

إِنِّی لَیَهْجُرُنِی الصَّدِیقُ تَجَنُّباً***فَأُرِیهِ أَنَّ لِهَجْرِهِ أَسْبَاباً

وَ أَرَاهُ إِنْ عَاتَبْتُهُ أَغْرَیْتُهُ***فَأَرَی لَهُ تَرْکَ الْعِتَابِ عِتَاباً

وَ إِذَا بُلِیتُ بِجَاهِلٍ مُتَحَکِّمٍ***یَجِدُ الْمُحَالَ مِنَ الْأُمُورِ صَوَاباً

أَوْلَیْتُهُ مِنِّی السُّکُوتَ وَ رُبَّمَا***کَانَ السُّکُوتُ عَنِ الْجَوَابِ جَوَاباً

فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ مَا أَحْسَنَ هَذَا هَذَا مَنْ قَالَهُ فَقَالَ علیه السلام بَعْضُ فِتْیَانِنَا قَالَ فَأَنْشِدْنِی أَحْسَنَ مَا رَوَیْتَهُ فِی اسْتِجْلَابِ الْعَدُوِّ حَتَّی یَکُونَ صَدِیقاً فَقَالَ علیه السلام:

وَ ذِی غِلَّةٍ سَالَمْتُهُ فَقَهَرْتُهُ***فَأَوْقَرْتُهُ مِنِّی لِعَفْوِ التَّجَمُّلِ

وَ مَنْ لَا یُدَافِعْ سَیِّئَاتِ عَدُوِّهِ***بِإِحْسَانِهِ لَمْ یَأْخُذِ الطَّوْلَ مِنْ عَلِ

وَ لَمْ أَرَ فِی الْأَشْیَاءِ أَسْرَعَ مَهْلَکاً***لِغِمْرٍ قَدِیمٍ مِنْ وِدَادٍ مُعَجَّلٍ

فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ مَا أَحْسَنَ هَذَا هَذَا مَنْ قَالَهُ فَقَالَ بَعْضُ فِتْیَانِنَا فَقَالَ فَأَنْشِدْنِی أَحْسَنَ مَا رَوَیْتَهُ فِی کِتْمَانِ السِّرِّ فَقَالَ علیه السلام:

وَ إِنِّی لَأَنْسَی السِّرَّ کَیْلَا أُذِیعَهُ***فَیَا مَنْ رَأَی سِرّاً یُصَانُ بِأَنْ یُنْسَی

مَخَافَةَ أَنْ یَجْرِیَ بِبَالِی ذِکْرُهُ***فَیَنْبِذَهُ قَلْبِی إِلَی مُلْتَوَی حَشًا

فَیُوشِکُ مَنْ لَمْ یُفْشِ سِرّاً وَ جَالَ فِی***خَوَاطِرِهِ أَنْ لَا یُطِیقَ لَهُ حَبْساً

فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ إِذَا أَمَرْتَ أَنْ تترب [یُتَرَّبَ] الْکِتَابُ کَیْفَ تَقُولُ قَالَ تَرِّبْ قَالَ فَمِنَ السَّحَا قَالَ سَحِّ قَالَ فَمِنَ الطِّینِ قَالَ طَیِّنْ فَقَالَ یَا غُلَامُ تَرِّبْ هَذَا الْکِتَابَ وَ سَحِّهِ وَ طَیِّنْهُ وَ امْضِ بِهِ إِلَی الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ وَ خُذْ لِأَبِی الْحَسَنِ ثَلَاثَمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ (1).

**[ترجمه]عیون: موسی بن محمّد محاربی از مردی که نامش را برد، از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که مأمون به آن جناب عرض کرد: آیا شعر هم از حفظ داری؟ فرمود: خیلی زیاد! عرض کرد بهترین شعری که درباره حلم و شکیبایی می دانی برایم بخوان. حضرت این اشعار را خواند: وقتی کسی که من به جهل او مبتلایم از من پست تر است، از نفس خود ابا کردم که با جهل دست و پنجه نرم کند

و وقتی مانند من در جایگاهی برابر از نظر عقلی با من باشد، به حلمم چنگ می زنم تا از مثل خودم برتری یابم

و اگر من در فضیلت و خرد از او پایین تر باشم، برای او حق تقدم و فضل می شناسم

مأمون گفت: چقدر شعر زیبایی است! چه کسی این شعر را سروده؟ فرمود: یکی از جوانان ما. عرض کرد: بهترین شعری که درباره سکوت از کار نادان و سرزنش نکردن دوست می دانی برایم بخوان! حضرت این اشعار را خواند:

من وقتی دوستم از من اجتناب و دوری می ورزد، به او نشان می دهم که دوری از او اسباب و علت هایی دارد

و به او نشان می دهم که اگر او را مورد عتاب قرار دهم، او را تحریک کرده ام و ترک عتاب را برای او عتابی می دانم

و وقتی به شخص جاهل و زورگویی مبتلا می شوم که امور محال را صواب می بیند، از خود در برابر او پیمان سکوت می گیرم و چه بسا سکوت از جواب، خود جواب باشد!

مأمون گفت: چقدر شعر زیبایی است! چه کسی سروده؟ فرمود: یکی از جوانان ما. عرض کرد: بهترین شعری که درباره برگرداندن دشمن، به طوری که دوست انسان شود برایم بخوان! فرمود:

بسا شده است که با شخص شرور و نیرنگ بازی از راه صلح و دوستی در آمده و بر وی غالب شده ام، و او را زیر بار عفو و بخشش برده و گرانبار کرده ام

و هر کس اعمال زشت دشمن خویش را با عفو و احسان و نیکی از خود دفع نکند، او انعام و بخشش یا بردباری را از مقام بالاتری فرانگرفته و نیاموخته است

و من برای برطرف کردن ماجرای بگو مگو و کشمکش و اختلاف میان دو تن، راهی سریع تر و نتیجه بخش تر از مودت و مهربانی با شتاب ندیده ام مأمون گفت: چقدر عالی بود، گوینده شعر کیست؟ فرمود: یکی از جوانان ما! عرض کرد: بهترین شعری که درباره پنهان داشتن سرّ می دانی بخوان! فرمود:

مرا رسم این است که سرّ دیگری را فراموش کنم تا مبادا شایع گردد، پس اگر از کسی سرّی داری، آن را به فراموشی بسپار، (نتیجتا) آن (سرّ) محفوظ خواهد ماند

این به فراموشی سپردن از آن جهت است که مبادا آن سرّ به یاد من آید و دلم آن را بر اطراف خود افکند

و خیلی قریب و شدنی است که شخصی سرّی را فاش ننموده و در خاطره و ذهنش مرتّب می گذرد و او را بی طاقت می کند و نمی تواند آن را بپوشاند، و بی اختیار آن را فاش می سازد

مأمون عرض کرد: وقتی بخواهی نامه را خشک کنی چه می گویی؟ فرمود: می گویم با خاک خشک کن! عرض کرد: برای پیچیدن نامه چه می فرمایی؟ فرمود: می گویم آن را بپیچ و داخل پاکت کن! عرض کرد: برای مهر زدن چه می فرمایی؟ فرمود: می گویم با گل آن را مهر کن! مأمون رو به غلام کرد و گفت: این نامه را بپیچ و داخل پاکت کن و بر آن مهر بزن و پیش فضل بن سهل ببر و برای حضرت رضا علیه السّلام سیصد هزار درهم بگیر! - . عیون اخبارالرضا 2 : 174 -

**[ترجمه]

أی من رأی سرا یکون صیانته بنسیانه و الحال أن النسیان ظاهرا ینافی الصیانة و قوله مخافة متعلق بالمصرع الأولی قوله إلی ملتوی حشا أی من یکون لوی و زحیر فی أحشائه و فی بعض النسخ حسا بکسر الحاء المهملة و تشدید السین المهملة و هو وجع یأخذ النفساء بعد الولادة و علی التقدیرین کنایة عن عدم الصبر علی ضبط السر و منازعة النفس إلی إفشائه.

و قال الجوهری سحاة کل شی ء قشره و سحاء الکتاب مکسور ممدود و سحوت القرطاس و سحیته أسحاه إذا قشرته و سحوت الکتاب و سحیته إذا شددته بالسحاء.

و قال الصدوق رحمه الله بعد إیراد هذا الخبر کان سبیل ما یقبله الرضا علیه السلام عن المأمون سبیل ما کان یقبله النبی صلی الله علیه و آله من الملوک و سبیل ما کان یقبله الحسن بن علی علیهما السلام من معاویة و سبیل ما کان یقبله الأئمة علیهم السلام من آبائه من الخلفاء و من کانت الدنیا کله له فغلب علیها ثم أعطی بعضها فجائز له أن یأخذه.

**[ترجمه]«غل» به کسر غین، حقد و کینه را گویند. و عبارت «اتیته من عل» یعنی از موضع بلندی آمدم، و «غمر» به کسر غین، کینه و دشمنی را گویند. و عبارت «فیا من رأی» کلامی بر پایه تعجب است، یعنی چه کسی دیده حفظ رازی با فراموش کردن آن باشد، حال اینکه نسیان ظاهرا با صیانت منافات دارد. و عبارت «مخافة» متعلق به مصرع نخست است و عبارت «الی ملتوی حشا» یعنی کسی که در امعاء و احشایش درد و بیماری منجر به خونریزی دارد، و در بعضی نسخ «حسّا» دارد به کسر حاء و تشدید سین که عبارت است از دردی که بعد از زاییدن، زن نفساء (تازه زاییده) را فرا می گیرد و بر هر دو تقدیر کنایه از عدم صبر بر رازداری و جنگ با نفس برای افشای راز است .

جوهری می گوید: «سحاة» در هر چیزی پوست آن را گویند و «سحاء الکتاب» به کسر سین و با الف ممدوده است. و عبارت «سحوت القرطاس» یا سحیته و اسحاه، یعنی کتاب را جلد کردم و «سحوت الکتاب و سحیته» یعنی کتاب را با جلد محکمش نمودم.

شیخ صدوق بعد از ذکر این خبر می نویسد: اینکه حضرت رضا علیه السّلام پیشکش مأمون را می پذیرد، شبیه پذیرفتن پیشکشی های پادشاهان توسط پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم و مانند پذیرفتن امام حسن علیه السّلام است از معاویه و مانند قبول کردن سایر اجداد آن جناب است از خلفای زمان خود. کسی که تمام دنیا متعلق به او باشد وآن را از دستش بگیرند، اگر مقداری را دادند، جایز است که آن مقدار را بگیرد.

**[ترجمه]

أَنَّی یَکُونُ وَ لَیْسَ ذَاکَ بِکَائِنٍ***لِبَنِی الْبَنَاتِ وِرَاثَةُ الْأَعْمَامِ

ثُمَّ نِمْتُ فَإِذَا أَنَا بِقَائِلٍ قَدْ أَخَذَ بِعِضَادَتَیِ الْبَابِ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَنَّی یَکُونُ وَ لَیْسَ ذَاکَ بِکَائِنٍ***لِلْمُشْرِکِینَ دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ

لِبَنِی الْبَنَاتِ نَصِیبُهُمْ مِنْ جَدِّهِمْ***وَ الْعَمُّ مَتْرُوکٌ بِغَیْرِ سِهَامٍ

مَا لِلطَّلِیقِ وَ لِلتُّرَاثِ وَ إِنَّمَا***سَجَدَ الطَّلِیقُ مَخَافَةَ الصَّمْصَامِ

قَدْ کَانَ أَخْبَرَکَ الْقُرْآنُ بِفَضْلِهِ***فَمَضَی الْقَضَاءُ بِهِ مِنَ الْحُکَّامِ

إِنَّ ابْنَ فَاطِمَةَ الْمُنَوَّهَ بِاسْمِهِ***حَازَ الْوِرَاثَةَ عَنْ بَنِی الْأَعْمَامِ

وَ بَقِیَ ابْنُ نَثْلَةَ وَاقِفاً مُتَرَدِّداً***یَرْثِی وَ یُسْعِدُهُ ذَوُو الْأَرْحَامِ

(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: معمر بن خلاد با چند نفر گفتند: خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدیم. یکی از ما عرض کرد: آقا! چرا رنگ چهرتان تغییر کرده؟ فرمود: دیشب پیوسته بیدار بودم و درباره این شعر مروان بن ابی حفصه فکر می کردم:

از کجا می شود و این شدنی نخواهد بود که دخترزاده ها ارث به جای عموها ببرند؟

بعد خوابم برد در خواب شنیدم شخصی چارچوب در را گرفته بود، این شعر را خواند:

از چه رو و برای چه - و این شدنی نخواهد بود - که مشرکین پرچمداران اسلام باشند

دخترزادگان نصیب ارث خود را از جدّشان می برند، در حالی که عمو بدون سهم الارث کنار می رود

آنکه در لشکر کفر بوده و اسیر مسلمین شده و با فدیه آزاد گشته،

چگونه ارث نبوّت برد؟ چه بسا آزاده شده که از ترس شمشیر اظهار اسلام کرده

و قرآن از پیش، تو را به فضل و مقام آنکه ارث بر بود (به آیه مباهله و آیه تطهیر و آیه خاتم بخشی و...) خبر داده است و آنچه از احکام درباره او بود، گفته است آن فردی که فرزند فاطمه (بنت اسد)، که مشهور و زبانزد همگان است؛ او ارث نبوّت را می برد از عموزاده ها

امّا فرزند نتیله (بنت جناب، مادر عبّاس بن مطّلب) متحیّر کناری می ایستد و می گرید و خویشانش با وی همدمی می کنند - . عیون اخبارالرضا 2 : 175 -

**[ترجمه]

عَنْ أَبِیهِ قَالَ: حَضَرْنَا مَجْلِسَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَشَکَا رَجُلٌ أَخَاهُ فَأَنْشَأَ یَقُولُ:

أَعْذِرْ أَخَاکَ عَلَی ذُنُوبِهِ***وَ اسْتُرْ وَ غَطِّ عَلَی عُیُوبِهِ

وَ اصْبِرْ عَلَی بُهْتِ السَّفِیهِ***وَ لِلزَّمَانِ عَلَی خُطُوبِهِ

وَ دَعِ الْجَوَابَ تَفَضُّلًا***وَ کِلِ الظَّلُومَ إِلَی حَسِیبِهِ

(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: احمد بن حسین کاتب ابی فیاض از قول پدرش می گوید: ما در مجلس امام رضا علیه السّلام حاضر بودیم و مردی از برادرش شکایت می کرد. حضرت چنین خواندند:

برادرت را به خاطر گناهانش معذور دار و عیوبش را بپوشان

و بر بهتان های سفیه صبر کن و بر گرفتاری های زمانه بردباری نما

و جواب را از باب تفضل رها کن و ظالم را به حسابگرش واگذار - . عیون اخبارالرضا 2 : 176 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابراهیم بن عباس می گوید: امام رضا علیه السّلام این شعر را بسیار می خواندند:

وقتی در خیری بودی به آن مغرور مشو و لکن بگو خداوندا! ما را سالم بدار و کمال عطا کن! - . عیون اخبارالرضا 2 : 178 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]اختصاص: مأمون برای حضرت رضا علیه السّلام نوشت که مرا پندی ده. آن جناب در جوابش این اشعار را نوشت:

تو مدتی در این دنیا هستی که عمل عامل در آن قبول می شود

آیا مرگ را محیط به دنیا نمی بینی که آرزوی آرزومند را از او می گیرد؟

گناهی را که هوای نفست می طلبد، جلو می اندازی و آرزوی توبه در آینده داری!

و مرگ ناگهان بر اهلش وارد می شود و این تسویف توبه، کار شخص دوراندیش و عاقل نیست - . اختصاص: 98 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: صفوان بن یحیی می گوید: پس از درگذشت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام، حضرت رضا علیه السّلام اظهار امامت کرد و ما از این کار ترسیدیم. عرض کردم: آقا! شما کار بزرگی کردید. من از این ستمگر می ترسم! فرمود: هر چه کوشش می تواند بکند؛ او نمی تواند نسبت به من عملی انجام دهد.

صفوان گفت: شخص مورد اعتمادی برایم نقل کرد که یحیی بن خالد به هارون ستمگر گفت: پسر موسی بن جعفر علیهما السّلام مدعی امامت است و خود را جانشین پدر می داند. هارون گفت: بس نیست برای تو آنچه که نسبت به پدرش انجام دادیم؟ می خواهی همه اینها را بکشم؟ و برمکیان نسبت به اهل بیت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم کینه داشتند و با ایشان اظهار دشمنی می کردند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 226 -

**[ترجمه]

لَیْسَ هَکَذَا صَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَوَّلِ أَمْرِهِ إِنَّمَا قَالَ ذَلِکَ لِأَهْلِهِ وَ مَوَالِیهِ وَ مَنْ یَثِقُ بِهِ فَقَدْ خَصَّهُمْ بِهِ دُونَ النَّاسِ وَ أَنْتُمْ تَعْتَقِدُونَ الْإِمَامَةَ لِمَنْ کَانَ قَبْلِی مِنْ آبَائِی وَ تَقُولُونَ إِنَّهُ إِنَّمَا یَمْنَعُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی أَنْ یُخْبِرَ أَنَّ أَبَاهُ حَیٌّ تَقِیَّةٌ فَإِنِّی لَا أَتَّقِیکُمْ فِی أَنْ أَقُولَ إِنِّی إِمَامٌ فَکَیْفَ أَتَّقِیکُمْ فِی أَنْ أَدَّعِیَ أَنَّهُ حَیٌّ لَوْ کَانَ حَیّاً(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابو مسروق می گوید: گروهی از واقفی مذهبان از جمله علی بن ابی حمزه بطائنی، محمّد بن اسحاق بن عمار، حسین بن عمران و حسین بن ابی سعید مکاری خدمت حضرت رسیدند. علی بن ابی حمزه گفت: فدایت شوم! ما را از وضع پدر خود آگاه کن. فرمود: از دنیا رفت. عرض کرد: جانشین او کیست؟ فرمود: من. گفت: شما سخنی را می گویی که هیچ کدام از آباء گرامت، از علی بن ابی طالب علیه السّلام گرفته تا دیگران چنین آشکارا نگفتند. فرمود: بهترین جد و پدر گرامم، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم چنین حرفی را فرموده! علی بن ابی حمزه گفت: از اینها بر جان خود نمی ترسی؟ فرمود: اگر بترسم در خون خود شرکت کرده ام! یک روز ابولهب خدمت پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم رسید و آن جناب را تهدید کرد. پیغمبر اکرم به او فرمود: اگر از جانب تو به من خدشه ای وارد شد، من دروغگو هستم. این اولین معجزه ای بود که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم اظهار کرد. اینک من نیز اول نشانه امامت را اظهار می کنم؛ اگر از جانب هارون به من خدشه ای وارد شد، من دروغگو هستم!

حسین بن مهران به حضرت عرضه داشت: بسیار خوب، اگر آشکارا این سخن را اظهار کنی، آنچه که ما در جستجویش بودیم تمام است. فرمود: بالاتر از این چه می خواهی؟ مایلی بروم پیش هارون و به او بگویم که من امام هستم و تو هیچ کاره هستی؟ پیغمبر اکرم در ابتدای رسالت خود چنین نکرد. این حرف را به خانواده و غلامان و خویشاوندانی که به آنها اعتماد داشت می گفت و به آنها این امتیاز را داد. شما به امامت پدرانم که قبل از من بوده اند معتقد هستید و می گویید حضرت رضا علیه السّلام از روی تقیه اظهار نمی کند که پدرش زنده است. من در اینکه آشکارا می گویم امام هستم از شما تقیه نمی کنم. اگر پدرم زنده باشد، چطور در اظهار زنده بودن ایشان تقیه می کنم؟ - . عیون اخبارالرضا 2 : 213 -

**[ترجمه]

مُهَجُ الدَّعَوَاتِ، عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً فِی مَنْزِلِهِ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ رَسُولُ هَارُونَ الرَّشِیدِ فَقَالَ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَامَ علیه السلام فَقَالَ لِی یَا أَبَا الصَّلْتِ إِنَّهُ لَا یَدْعُونِی فِی هَذَا الْوَقْتِ إِلَّا لِدَاهِیَةٍ فَوَ اللَّهِ لَا یُمْکِنُهُ أَنْ یَعْمَلَ بِی شَیْئاً أَکْرَهُهُ لِکَلِمَاتٍ وَقَعَتْ إِلَیَّ مِنْ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَخَرَجْتُ مَعَهُ حَتَّی دَخَلْنَا عَلَی هَارُونَ الرَّشِیدِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ الرِّضَا علیه السلام قَرَأَ هَذَا الْحِرْزَ إِلَی آخِرِهِ فَلَمَّا وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْهِ نَظَرَ إِلَیْهِ هَارُونُ الرَّشِیدُ وَ قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ قَدْ أَمَرْنَا لَکَ بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ اکْتُبْ حَوَائِجَ أَهْلِکَ فَلَمَّا وَلَّی عَنْهُ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام وَ هَارُونُ یَنْظُرُ إِلَیْهِ فِی قَفَاهُ قَالَ أَرَدْتَ وَ أَرَادَ اللَّهُ وَ مَا أَرَادَ اللَّهُ خَیْرٌ.

**[ترجمه]کافی: محمّد بن سنان می گوید: در زمان هارون به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: خودت را در مورد امامت مشهور کرده ای و به جای پدر خویش نشسته ای، با اینکه از دم شمشیر هارون خون می چکد. فرمود: فرمایش پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم که فرمود اگر ابوجهل یک سر مو از من کم کند بدانید که من پیغمبر نیستم، به من جرات داده. من نیز می گویم اگر هارون یک سر مو از من کم کرد، بدانید من امام نیستم. - . کافی 8 : 257 -

مهج الدعوات: ابوالصلت هروی می گوید: یک روز حضرت رضا علیه السّلام در خانه نشسته بود که پیک هارون وارد شد و گفت: حرکت کن بیا که هارون شما را می خواهد! امام علیه السّلام از جای حرکت کرد و به من فرمود: هارون در این موقع مرا نمی خواهد مگر برای یک پیشامد بزرگ، ولی به خدا قسم به واسطه کلمات و حرزی که از جدم پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم به من رسیده، نمی تواند مرا ذره ای ناراحت کند.

ابا صلت گفت: در خدمت آن جناب رفتم. همین که وارد بر هارون شد و چشمش به او افتاد، این حرز را تا آخر خواند. مقابل هارون که ایستاد هارون گفت: برای شما صد هزار درهم نوشته ام که بدهند. نیازها و احتیاجات خانواده و فامیل خود را بنویس تا برآورم.

پس از رفتن حضرت رضا، هارون مرتب به آن جناب چشم دوخته بود و از پشت ایشان را تماشا می کرد و گفت: من تصمیمی گرفته بودم، خدا اراده دیگری داشت. آنچه خدا اراده کرده بهتر است .

**[ترجمه]

فَقَالُوا یَا سَیِّدَنَا الْقَصَبُ لَا یَکُونُ فِی هَذَا الْوَقْتِ إِنَّمَا یَکُونُ فِی الشِّتَاءِ فَقَالَ بَلَی اطْلُبُوهُ فَإِنَّکُمْ سَتَجِدُونَهُ فَقَالَ إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ اللَّهِ مَا طَلَبَ سَیِّدِی إِلَّا مَوْجُوداً فَأَرْسَلُوا إِلَی جَمِیعِ النَّوَاحِی فَجَاءَ أَکَرَةُ إِسْحَاقَ فَقَالُوا عِنْدَنَا شَیْ ءٌ ادَّخَرْنَاهُ لِلْبَذْرَةِ نَزْرَعُهُ وَ کَانَتْ هَذِهِ إِحْدَی بَرَاهِینِهِ فَلَمَّا صَارَ إِلَی قَرْیَةٍ سَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ لَکَ الْحَمْدُ إِنْ أَطَعْتُکَ وَ لَا حُجَّةَ لِی إِنْ عَصَیْتُکَ وَ لَا صُنْعَ لِی وَ لَا لِغَیْرِی فِی إِحْسَانِکَ وَ لَا عُذْرَ لِی إِنْ أَسَأْتُ مَا أَصَابَنِی مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنْکَ یَا کَرِیمُ اغْفِرْ لِمَنْ فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ قَالَ صَلَّیْنَا خَلْفَهُ أَشْهُراً فَمَا زَادَ فِی الْفَرَائِضِ عَلَی الْحَمْدِ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی الْأُولَی وَ الْحَمْدِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فِی الثَّانِیَةِ(1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: ابوالحسن صائغ از عموی خود نقل کرد که گفت: من در خدمت حضرت رضا علیه السّلام به خراسان رفتم و درباره کشتن رجاء بن ابی ضحاک که از طرف مأمون مأموریت داشت حضرت رضا علیه السّلام را ببرد، اجازه خواستم. مرا از این کار نهی کرد و فرمود: می خواهی یک نفر مؤمن را به واسطه یک کافر بکشی؟ وقتی به اهواز رسید، از اهالی آنجا خواست که برایش نیشکر بیاورند. یکی از نادانان اهواز گفت: این مرد عرب نمی داند که نیشکر در تابستان یافت نمی شود. عرض کردند: آقای ما! در این وقت نیشکر پیدا نمی شود. فصل آن زمستان است! فرمود: می دانم، ولی شما جستجو کنید، خواهید یافت. اسحاق بن محمّد گفت: به خدا قسم مولای من چیزی را که نباشد، نخواهد خواست. پس به اطراف فرستادند و زارعین اسحاق گفتند: ما مقداری نیشکر برای بذر نگه داشته بودیم. این یکی از معجزات آن جناب بود.

وقتی به دهی رسید، شنیدم که در سجده می گوید: اگر تو را اطاعت کنم، حمد برای توست و اگر تو را معصیت کنم، عذری ندارم و من و غیر من در باب احسان تو کاره ای نیستیم و اگر من بد کنم ،عذری ندارم؛ آنچه از حسنات به من می رسد، از توست ای کریم! مؤمنین و مؤمنات را در شرق و غرب زمین بیامرز! گفت: چند ماه پشت سر آن جناب نماز خواندیم در نمازهای واجب رکعت اول، جز حمد و «إِنَّا أَنْزَلْناهُ» و در رکعت دوم، جز حمد و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» چیز دیگر نخواند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 205 -

**[ترجمه]

أَبِی الضَّحَّاکِ لِحَمْلِ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَلَی طَرِیقِ الْأَهْوَازِ لَمْ یَمُرَّ عَلَی طَرِیقِ الْکُوفَةِ فَبَقِیَ بِهِ أَهْلُهَا وَ کُنْتُ بِالشَّرْقِیِّ مِنْ آبِیدَجَ مَوْضِعٌ فَلَمَّا سَمِعْتُ بِهِ سِرْتُ إِلَیْهِ بِالْأَهْوَازِ وَ انْتَسَبْتُ لَهُ وَ کَانَ أَوَّلَ لِقَائِی لَهُ وَ کَانَ مَرِیضاً وَ کَانَ زَمَنَ الْقَیْظِ فَقَالَ ابْغِنِی طَبِیباً فَأَتَیْتُهُ بِطَبِیبٍ فَنَعَتَ لَهُ بَقْلَةً فَقَالَ الطَّبِیبُ لَا أَعْرِفُ أَحَداً عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ یَعْرِفُ اسْمَهَا غَیْرَکَ فَمِنْ أَیْنَ عَرَفْتَهَا

أَلَا إِنَّهَا لَیْسَتْ فِی هَذَا الْأَوَانِ وَ لَا هَذَا الزَّمَانِ قَالَ لَهُ فَابْغِ لِی قَصَبَ السُّکَّرِ فَقَالَ الطَّبِیبُ وَ هَذِهِ أَدْهَی مِنَ الْأُولَی مَا هَذَا بِزَمَانِ قَصَبِ السُّکَّرِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام هُمَا فِی أَرْضِکُمْ هَذِهِ وَ زَمَانِکُمْ هَذَا وَ هَذَا مَعَکَ فَامْضِیَا إِلَی شَاذَرْوَانِ الْمَاءِ وَ اعْبَرَاهُ فَیُرْفَعُ لَکُمْ جَوْخَانٌ أَیْ بَیْدَرٌ(1)

فَاقْصِدَاهُ فَسَتَجِدَانِ رَجُلًا هُنَاکَ أَسْوَدَ فِی جَوْخَانِهِ فَقُولَا لَهُ أَیْنَ مَنْبِتُ الْقَصَبِ السُّکَّرِ وَ أَیْنَ مَنَابِتُ الْحَشِیشَةِ الْفُلَانِیَّةِ ذَهَبَ عَلَی أَبِی هَاشِمٍ اسْمُهَا فَقَالَ یَا أَبَا هَاشِمٍ دُونَکَ الْقَوْمُ فَقُمْتُ وَ إِذَا الْجَوْخَانُ وَ الرَّجُلُ الْأَسْوَدُ قَالَ فَسَأَلْنَاهُ فَأَوْمَأَ إِلَی ظَهْرِهِ فَإِذَا قَصَبُ السُّکَّرِ فَأَخَذْنَا مِنْهُ حَاجَتَنَا وَ رَجَعْنَا إِلَی الْجَوْخَانِ فَلَمْ نَرَ صَاحِبَهُ فِیهِ فَرَجَعْنَا إِلَی الرِّضَا علیه السلام فَحَمِدَ اللَّهَ فَقَالَ لِیَ الطَّبِیبُ ابْنُ مَنْ هَذَا قُلْتُ ابْنُ سَیِّدِ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ فَعِنْدَهُ مِنْ أَقَالِیدِ النُّبُوَّةِ شَیْ ءٌ قُلْتُ نَعَمْ وَ قَدْ شَهِدْتُ بَعْضَهَا وَ لَیْسَ بِنَبِیٍّ قَالَ وَصِیُّ نَبِیٍّ قُلْتُ أَمَّا هَذَا فَنَعَمْ فَبَلَغَ ذَلِکَ رَجَاءَ بْنَ أَبِی الضَّحَّاکِ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ لَئِنْ أَقَامَ بَعْدَ هَذَا لَیَمُدَّنَّ إِلَیْهِ الرِّقَابَ فَارْتَحَلَ بِهِ (2).

**[ترجمه]خرائج و جرائح: ابو هاشم جعفری می گوید: وقتی مأمون، رجاء بن ابی ضحاک را مأمور آوردن حضرت رضا علیه السّلام از راه اهواز کرد، رجاء از راه کوفه نیامد! اهالی کوفه انتظار آن جناب را داشتند. من در قسمت شرقی محلی به نام آبیدج بودم. همین که شنیدم آن جناب را به طرف مرو می برند، خود را به اهواز رساندم، خدمتش رسیدم و خود را معرفی کردم. اولین مرتبه ای بود که ایشان را می دیدم. امام علیه السّلام کسالت داشت، هوا هم گرم بود. به من فرمود: برایم طبیبی بیاور.

پزشکی آوردم. حضرت رضا علیه السّلام یک نوع گیاهی را برایش نام برد که طبیب گفت کسی را روی زمین ندیده ام که اسم این گیاه را بداند، جز شما. از کجا اطلاع پیدا کرده ای؟! ولی این گیاه در چنین وقتی یافت نمی شود و از گیاهان دوران گذشته است. حضرت به او فرمود: برایم مقداری نیشکر تهیه کن. پزشک عرض کرد: این سخت تر از اولی است، زیرا حالا وقت نیشکر نیست. حضرت رضا علیه السّلام فرمود: این دو چیز در همین سرزمین و هم اکنون وجود دارد. این شخص (به من اشاره کرد) با تو خواهد آمد. به طرف آب شاذروان می روید و از آب رد می شوید. آسیابی خواهید دید. به طرف آسیاب می روید. در آنجا مردی سیاه را در آسیاب خواهید دید. به او بگویید نیشکر و فلان گیاه کجا می روید (اسم آن گیاه را راوی فراموش کرده). آنگاه فرمود: حرکت کن! من با آن پزشک رفتم. به آسیاب رسیدیم و آن مرد سیاه را دیدیم. از او پرسیدیم و به پشت سر خود اشاره کرد. دیدیم نیشکر است. هر چه لازم بود برداشتیم. به آسیاب برگشتیم، اما آسیابان را ندیدیم. پس خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدیم و حضرت خدا را ستایش کرد.

طبیب به من گفت: این مرد پسر کیست؟ گفتم: پسر پیغمبر ما است. گفت: از امتیازات نبوت چیزی دارد؟ گفتم: آری، من خودم مقداری از آنها را دیده ام، ولی پیغمبر نیست. پرسید: جانشین پیامبر است؟ گفتم: آری. رجاء بن ابی ضحاک وقتی این جریان را شنید، به همراهان خود گفت: اگر بیشتر در این محل اقامت کند، مردم فریفته او می شوند. باید حرکت کنیم. پس از آنجا کوچ کرد. - . خرائج و جرائح: 236 -

**[ترجمه]

اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ فَأَتَیْتُهُ فَقَالَ لِی یَا فُلَانُ سُرِرْتُ بِمَا تَصْنَعُ مَعَ أَوْلَادِی فِی الدُّنْیَا فَقُلْتُ لَوْ تَرَکْتُهُمْ فَبِمَنْ أَصْنَعُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله فَلَا جَرَمَ تُجْزَی مِنِّی فِی الْعُقْبَی فَکَانَ بَیْنَ یَدَیْهِ طَبَقٌ فِیهِ تَمْرٌ صَیْحَانِیٌّ فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِکَ فَأَعْطَانِی قَبْضَةً فِیهَا ثَمَانِیَ عَشْرَةَ تَمْرَةً فَتَأَوَّلْتُ ذَلِکَ أَنِّی أَعِیشَ ثَمَانِیَ عَشْرَةَ سَنَةً فَنَسِیتُ ذَلِکَ فَرَأَیْتُ یَوْماً ازْدِحَامَ النَّاسِ فَسَأَلْتُهُمْ عَنْ ذَلِکَ فَقَالُوا أَتَی عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فَرَأَیْتُهُ جَالِساً فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ طَبَقٌ فِیهِ تَمْرٌ صَیْحَانِیٌ