بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 48 : تاریخ امام کاظم علیه السلام

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

أبواب تاریخ الإمام العلیم أبی إبراهیم موسی بن جعفر الکاظم الحلیم صلوات الله علیه و علی آبائه الکرام و أولاده الأئمة الأعلام ما تعاقب النور و الظلام

باب 1 ولادته علیه السلام و تاریخه و جمل أحواله

الأخبار

«1»

عم، [إعلام الوری]: وُلِدَ علیه السلام بِالْأَبْوَاءِ مَنْزِلٍ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ لِسَبْعٍ خَلَوْنَ مِنْ صَفَرٍ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ وَ قُبِضَ علیه السلام بِبَغْدَادَ فِی حَبْسِ سِنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ لِخَمْسٍ بَقِینَ مِنْ رَجَبٍ وَ قِیلَ أَیْضاً لِخَمْسٍ خَلَوْنَ مِنْ رَجَبٍ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ وَ لَهُ یَوْمَئِذٍ خَمْسٌ وَ خَمْسُونَ سَنَةً وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ یُقَالُ لَهَا حَمِیدَةُ الْبَرْبَرِیَّةُ وَ یُقَالُ لَهَا حَمِیدَةُ الْمُصَفَّاةُ وَ کَانَتْ مُدَّةُ إِمَامَتِهِ علیه السلام خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ قَامَ بِالْأَمْرِ وَ لَهُ عِشْرُونَ سَنَةً وَ کَانَتْ فِی أَیَّامِ إِمَامَتِهِ بَقِیَّةُ مُلْکِ الْمَنْصُورِ أَبِی جَعْفَرٍ ثُمَّ مُلْکُ ابْنِهِ الْمَهْدِیِّ عَشْرَ سِنِینَ وَ شَهْراً ثُمَّ مُلْکُ ابْنِهِ الْهَادِی مُوسَی بْنِ مُحَمَّدٍ سَنَةً وَ شَهْراً

ثُمَّ مُلْکُ هَارُونَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُلَقَّبِ بِالرَّشِیدِ وَ اسْتُشْهِدَ بَعْدَ مُضِیِّ خَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً مِنْ مُلْکِهِ مَسْمُوماً فِی حَبْسِ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ وَ دُفِنَ بِمَدِینَةِ السَّلَامِ فِی الْمَقْبَرَةِ الْمَعْرُوفَةِ بِمَقَابِرِ قُرَیْشٍ.

**[ترجمه]اعلام الوری: حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام، در هفتم صفر سال 128 هجری، در ابواء - یکی از منازل بین مکه و مدینه - متولد شدند و در بیست و پنجم رجب، و بعضی گفته اند در پنجم رجب، سال 183 هجری در زندان سندی بن شاهک در بغداد از دنیا رفتند و در آن زمان 55 سال داشتند. مادرشان کنیزی فرزنددار به نام حمیده بربریه بود که به ایشان حمیده مصفاة هم می­گفتند. مدت امامت آن جناب 35 سال بود و در بیست سالگی به امامت رسیدند. دوران امامت ایشان، هم­زمان با ادامه حکومت منصور ابی­جعفر بود. پس از او پسرش مهدی ده سال و یک ماه زمامدار بود، بعد از مهدی پسر او هادی، موسی بن محمّد یک سال و یک ماه حکومت کرد و سپس حکومت به هارون بن محمّد، ملقب به رشید رسید. ایشان پانزده سال پس از حکومت هارون، در حال مسمومیت در زندان سندی بن شاهک به شهادت رسیدند و در مدینة السلام، در قبرستان معروف به قبرستان قریش به خاک سپرده شدند.

**[ترجمه]

«2»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْمُخْتَارِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی السَّنَةِ الَّتِی وُلِدَ فِیهَا ابْنُهُ مُوسَی علیه السلام فَلَمَّا نَزَلْنَا الْأَبْوَاءَ(1) وَضَعَ لَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْغَدَاءَ وَ لِأَصْحَابِهِ وَ أَکْثَرَهُ وَ أَطَابَهُ فَبَیْنَا نَحْنُ نَتَغَدَّی إِذْ أَتَاهُ رَسُولُ حَمِیدَةَ أَنَّ الطَّلْقَ قَدْ ضَرَبَنِی وَ قَدْ أَمَرْتَنِی أَنْ لَا أَسْبِقَکَ بِابْنِکَ هَذَا فَقَامَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ فَرِحاً مَسْرُوراً فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ عَادَ إِلَیْنَا حَاسِراً عَنْ ذِرَاعَیْهِ ضَاحِکاً سِنُّهُ فَقُلْنَا أَضْحَکَ اللَّهُ سِنَّکَ وَ أَقَرَّ عَیْنَکَ مَا صَنَعَتْ حَمِیدَةُ فَقَالَ وَهَبَ اللَّهُ لِی غُلَاماً وَ هُوَ خَیْرُ مَنْ بَرَأَ اللَّهُ وَ لَقَدْ خَبَّرَتْنِی عَنْهُ بِأَمْرٍ کُنْتُ أَعْلَمُ بِهِ مِنْهَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا خَبَّرَتْکَ عَنْهُ حَمِیدَةُ قَالَ ذَکَرَتْ أَنَّهُ لَمَّا وَقَعَ مِنْ بَطْنِهَا وَقَعَ وَاضِعاً یَدَیْهِ عَلَی الْأَرْضِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَأَخْبَرْتُهَا أَنَّ تِلْکَ أَمَارَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَارَةُ الْإِمَامِ مِنْ بَعْدِهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا تِلْکَ مِنْ عَلَامَةِ الْإِمَامِ فَقَالَ إِنَّهُ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ بِجَدِّی فِیهَا أَتَی آتٍ جَدَّ أَبِی وَ هُوَ رَاقِدٌ فَأَتَاهُ بِکَأْسٍ فِیهَا شَرْبَةٌ أَرَقُّ مِنَ الْمَاءِ وَ أَبْیَضُ مِنَ اللَّبَنِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ وَ أَبْرَدُ مِنَ الثَّلْجِ فَسَقَاهُ إِیَّاهُ وَ أَمَرَهُ بِالْجِمَاعِ فَقَامَ فَرِحاً مَسْرُوراً فَجَامَعَ فَعُلِقَ فِیهَا بِجَدِّی وَ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِأَبِی أَتَی آتٍ جَدِّی فَسَقَاهُ کَمَا سَقَی جَدَّ أَبِی وَ أَمَرَهُ بِالْجِمَاعِ فَقَامَ فَرِحاً مَسْرُوراً فَجَامَعَ فَعُلِقَ بِأَبِی وَ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ بِی فِیهَا أَتَی آتٍ أَبِی فَسَقَاهُ وَ أَمَرَهُ کَمَا أَمَرَهُمْ فَقَامَ فَرِحاً مَسْرُوراً فَجَامَعَ فَعُلِقَ بِی وَ لَمَّا کَانَ

ص: 2


1- 1. الابواء: قریة من أعمال الفرع من المدینة، و بها قبر آمنة بنت وهب أم النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.

فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِابْنِی هَذَا أَتَانِی آتٍ کَمَا أَتَی جَدَّ أَبِی وَ جَدِّی وَ أَبِی فَسَقَانِی کَمَا سَقَاهُمْ وَ أَمَرَنِی کَمَا أَمَرَهُمْ فَقُمْتُ فَرِحاً مَسْرُوراً بِعِلْمِ اللَّهِ بِمَا وَهَبَ لِی فَجَامَعْتُ فَعُلِقَ بِابْنِی هَذَا الْمَوْلُودِ فَدُونَکُمْ فَهُوَ وَ اللَّهِ صَاحِبُکُمْ مِنْ بَعْدِی (1).

أقول: تمامه فی باب ولادتهم علیهم السلام.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، سالی که موسی علیه السّلام متولد شدند، من همراه حضرت صادق علیه السّلام بودم. وارد ابواء - . روستایی است در اطراف مدینه که قبر آمنه بنت وهب، مادر پیامبر صلی الله علیه و آله در آن­جا قرار دارد. - که شدیم امام برای ما و اصحابشان غذایی مفصل و گوارا ترتیب دادند. مشغول غذا خوردن بودیم که پیغامی از حمیده رسید که: حالت زایمان به من دست داده است، شما امر کرده بودید که قبل از تولد فرزندتان شما را باخبر کنم .

حضرت صادق علیه السّلام با شادی و خوشحالی برخاستند و طولی نکشید که آستین بالا زده و خندان پیش ما بازگشتند. عرض کردم: خدا شما را خندان بدارد و چشمتان را روشن کند! حمیده چه کرد؟ فرمودند: خدا به من پسری عنایت فرمود که بهترین موجود روی زمین است. جریانی را حمیده برایم گفت که من خود از او بهتر می­دانستم. عرض کردم: فدایتان شوم! مگر حمیده چه چیزی به شما گفته؟ فرمودند: حمیده می­گفت: هنگام متولد شدن، دو دستش را بر زمین گذاشت و سرش را به سوی آسمان بلند نمود. به او گفتم: این نشانه رسول الله صلی الله علیه و آله و امامان بعد از ایشان است.

عرض کردم: چطور این علامت امام است؟ فرمودند: در شبی که نطفه جدم بسته شد، هنگام خواب شخصی پیش جد پدرم آمد و ظرفی آورد که در آن شربتی زلال­تر از آب و سفیدتر از شیر و نرمتر از کره و شیرین تر از عسل و سردتر از یخ بود، آن را به ایشان نوشاند و او را امر به آمیزش کرد؛ جد پدرم شادمان برخاست و آمیزش نمود، نطفه جدم در همان شب بسته شد. در شبی که نطفه پدرم بسته شد نیز، شخصی پیش جدم آمد و همان شربت را به ایشان نوشاند و او را امر به آمیزش کرد؛ جدم شادمان برخاست و آمیزش نمود و نطفه پدرم منعقد گردید. در شب انعقاد نطفه من نیز، شخصی پیش پدرم آمد و همان شربت را به ایشان نوشاند و همان دستور را به او داد، پدرم با شادی و سرور برخاست و آمیزش کرد و نطفه من منعقد گردید. شبی که نطفه این فرزندم بسته شد، شخصی، همان­طور که پیش پدر و جد و جد پدرم آمده بود، پیش من آمد و از همان شربت به من نیز نوشاند و مرا به امر به آمیزش کرد؛ با شادی و سروری که به سبب علم خدا می دانستم خداوند چه چیزی به من موهبت کرده، برخاستم و آمیزش کردم و نطفه این فرزندم منعقد شد، اینک بدانید که به خدا قسم او امام شما بعد از من است. - . بصائر الدرجات 9 : 129 -

مؤلف: این مسأله به صورت کامل در باب ولادت أئمه علیهم السلام گذشت.

**[ترجمه]

«3»

سن، [المحاسن] الْوَشَّاءُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: حَجَجْنَا مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فِی السَّنَةِ الَّتِی وُلِدَ فِیهَا ابْنُهُ مُوسَی علیهما السلام فَلَمَّا نَزَلَ الْأَبْوَاءَ وَضَعَ لَنَا الْغَدَاءَ وَ کَانَ إِذَا وَضَعَ الطَّعَامَ لِأَصْحَابِهِ أَکْثَرَهُ وَ أَطَابَهُ قَالَ فَبَیْنَا نَحْنُ نَأْکُلُ إِذْ أَتَاهُ رَسُولُ حَمِیدَةَ فَقَالَ إِنَّ حَمِیدَةَ تَقُولُ لَکَ إِنِّی قَدْ أَنْکَرْتُ نَفْسِی وَ قَدْ وَجَدْتُ مَا کُنْتُ أَجِدُ إِذَا حَضَرَتْنِی وِلَادَتِی وَ قَدْ أَمَرْتَنِی أَنْ لَا أَسْبِقَکَ بِابْنِی هَذَا قَالَ فَقَامَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَانْطَلَقَ مَعَ الرَّسُولِ فَلَمَّا انْطَلَقَ قَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ سَرَّکَ اللَّهُ وَ جَعَلَنَا فِدَاکَ مَا صَنَعَتْ حَمِیدَةُ قَالَ قَدْ سَلَّمَهَا اللَّهُ وَ وَهَبَ لِی غُلَاماً وَ هُوَ خَیْرُ مَنْ بَرَأَ اللَّهُ فِی خَلْقِهِ وَ قَدْ أَخْبَرَتْنِی حَمِیدَةُ ظَنَّتْ أَنِّی لَا أَعْرِفُهُ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَعْلَمَ بِهِ مِنْهَا فَقُلْتُ وَ مَا أَخْبَرَتْکَ بِهِ حَمِیدَةُ قَالَ ذَکَرَتْ أَنَّهُ لَمَّا سَقَطَ مِنْ بَطْنِهَا سَقَطَ وَاضِعاً یَدَهُ عَلَی الْأَرْضِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَأَخْبَرْتُهَا أَنَّ تِلْکَ أَمَارَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَارَةُ الْوَصِیِّ مِنْ بَعْدِهِ.

فَقُلْتُ وَ مَا هَذَا مِنْ عَلَامَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَامَةِ الْوَصِیِّ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّهُ لَمَّا أَنْ کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِابْنِی هَذَا الْمَوْلُودِ أَتَانِی آتٍ فَسَقَانِی کَمَا سَقَاهُمْ وَ أَمَرَنِی بِمِثْلِ الَّذِی أَمَرَهُمْ بِهِ فَقُمْتُ بِعِلْمِ اللَّهِ مَسْرُوراً بِمَعْرِفَتِی مَا یَهَبُ اللَّهُ لِی فَجَامَعْتُ فَعُلِقَ بِابْنِی هَذَا الْمَوْلُودِ فَدُونَکُمْ فَهُوَ وَ اللَّهِ صَاحِبُکُمْ مِنْ بَعْدِی إِنَّ نُطْفَةَ الْإِمَامِ مِمَّا أَخْبَرْتُکَ فَإِذَا سَکَنَتِ النُّطْفَةُ فِی الرَّحِمِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ أُنْشِئَ فِیهِ الرُّوحُ بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ مَلَکاً یُقَالُ لَهُ حَیَوَانُ فَکَتَبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ (2) فَإِذَا وَقَعَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ وَقَعَ

ص: 3


1- 1. بصائر الدرجات ج 9 باب 12 ص 129.
2- 2. سورة آل عمران، الآیة: 18.

وَاضِعاً یَدَیْهِ عَلَی الْأَرْضِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَإِذَا وَضَعَ یَدَهُ عَلَی الْأَرْضِ فَإِنَّ مُنَادِیاً یُنَادِیهِ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ مِنْ قِبَلِ رَبِّ الْعِزَّةِ مِنَ الْأُفُقِ الْأَعْلَی بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ اثْبُتْ ثَلَاثاً لِعَظِیمٍ خَلَقْتُکَ أَنْتَ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی وَ مَوْضِعُ سِرِّی وَ عَیْبَةُ عِلْمِی وَ أَمِینِی عَلَی وَحْیِی وَ خَلِیفَتِی فِی أَرْضِی لَکَ وَ لِمَنْ تَوَلَّاکَ أَوْجَبْتُ رَحْمَتِی وَ مَنَحْتُ جِنَانِی وَ أَحْلَلْتُ جِوَارِی ثُمَّ وَ عِزَّتِی لَأَصْلِیَنَّ مَنْ عَادَاکَ أَشَدَّ عَذَابِی وَ إِنْ وَسَّعْتُ عَلَیْهِمْ فِی الدُّنْیَا سَعَةَ رِزْقِی قَالَ فَإِذَا انْقَضَی صَوْتُ الْمُنَادِی أَجَابَهُ هُوَ وَ هُوَ وَاضِعٌ یَدَهُ عَلَی الْأَرْضِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ یَقُولُ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (1) قَالَ فَإِذَا قَالَ ذَلِکَ أَعْطَاهُ اللَّهُ الْعِلْمَ الْأَوَّلَ وَ الْعِلْمَ الْآخِرَ وَ اسْتَحَقَّ زِیَارَةَ الرُّوحِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ قُلْتُ وَ الرُّوحُ

لَیْسَ هُوَ جَبْرَئِیلَ قَالَ لَا الرُّوحُ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ إِنَّ الرُّوحَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَ لَیْسَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ (2).

**[ترجمه]محاسن: ابابصیر نقل کرده، در سالی که موسی علیه السلام متولد شدند، ما در سفر حج همراه امام صادق علیه السلام بودیم. وقتی به أبواء رسیدیم، ایشان غذایی برای ما تهیه نمودند، و هر وقت که ایشان غذایی مهیا می­کردند، آن را خوب و زیاد تهیه می­کردند. زمانی که مشغول خوردن بودیم، پیکی از طرف حمیده آمد که حمیده گفته است: من خودم هم انتظار نداشتم، ولی نشانه­های وضع حمل را در خود دیدم. شما امر کرده بودید که در مورد این فرزندتان از قبل به شما خبر دهم.

امام صادق علیه السلام برخاستند و به همراه پیک روانه شدند. وقتی بازگشتند، اصحاب به ایشان عرض کردند: خداوند شما را شادمان بدارد و ما را فدایتان گرداند! حمیده چه شد؟ حضرت فرمودند: خدا او را سلامت داشته و به من پسری موهبت کرده که بهترین مخلوقات خداست. حمیده به من چیزی گفت که گمان می­کرد من نمی­دانم، ولی من بهتر از او می­دانستم. من عرض کردم: حمیده چه چیزی به شما گفت؟ فرمودند: گفت که وقتی از شکمش بیرون آمده، دست خود را بر زمین قرار داده و سرش را به آسمان بلند کرده است. به او گفتم: این علامت رسول الله صلی الله علیه و آله و وصی بعد از ایشان است.

عرض کردم: چطور این علامت رسول الله صلی الله علیه و آله است؟ و چطور علامت وصی بعد از ایشان است؟ فرمودند: ای أبامحمد! شبی که نطفه این فرزندم بسته شد، شخصی پیش من آمد و به من همان چیزی را نوشاند که به پدرانم نوشانده بود، و به من همان دستوری را داد که به ایشان نیز داده بود. من شادمان برخاستم و به سبب علمی که خدا به من عنایت کرده می­دانستم خداوند چه موهبتی قرار است به من بدهد. همبستر شدم و نطفه این فرزندم شکل گرفت. بدانید که او امام شما بعد از من است! نطفه امام همین­طور که برایت گفتم شکل می­گیرد. وقتی نطفه چهار ماه در رحم ماند و روح در آن دمیده شد، خداوند فرشته ای به نام حیوان را می­فرستد تا بر بازوی راست امام بنویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ» - . أنعام / 115 - {و

سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست}. وقتی که از شکم مادرش متولد شود، با دست بر زمین قرار می­گیرد و سرش به آسمان بلند می­کند.

وقتی دستش را روی زمین می­گذارد، یک منادی از دل عرش، از طرف پروردگار عزت، از افق اعلی او را به نام و نام پدرش می­خواند که: ای فلانی پسر فلانی! استوار باش! سه بار این را تکرار می­کند و بعد می­گوید: به سبب عظمت آفرینشت، تو را برگزیده خود در میان خلقم و محل اسرار و خزانه علم خود و امانت­دار بر وحیم و جانشین خود در زمینم قرار دادم. برای تو و هر که تو را دوست داشته باشد رحمت خود را لازم گردانیدم و بهشت جاوید و حوریه و غلمان را عطا می­کنم. به عزتم قسم، هر که با تو دشمنی ورزد، به شدیدترین عذاب خود گرفتارش می­کنم، گر چه در دنیا به آن­ها روزی فراخ به او دهم.

وقتی ندای منادی تمام شود او در همان حالی که دستش بر زمین و سرش به آسمان بلند است جواب می­دهد: «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» - . آل عمران / 18 - {خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهی می دهد که جز او هیچ معبودی نیست و فرشتگان [او] و دانشوران [نیز گواهی می دهند که] جز او که توانا و حکیم است هیچ معبودی نیست}. وقتی این را گفت، خداوند دانش پیشینیان و آیندگان را به او می­بخشد و شایستگی زیارت روح در شب قدر را پیدا می­کند. عرض کردم: مگر روح همان جبرئیل نیست؟ فرمودند: نه، روح مخلوقی است بزرگ­تر از جبرئیل، جبرئیل از ملائکه است و روح مخلوقی است بزرگ­تر از ملائکه. مگر خداوند نفرموده است: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ» - . قدر / 4 - {در آن [شب] فرشتگان با روح فرود آیند}. - . محاسن برقی 2 : 314 -

**[ترجمه]

بیان

سقط علوق الجد و الأب و علوقه علیهم السلام فی هذه الروایة إما من النساخ أو من البرقی اختصارا کما یدل علیه ما فی البصائر و الکافی.

**[ترجمه]این­که در این روایت چگونگی تشکیل نطفه جد و پدر نیامده است، یا به جهت افتادگی از طرف نساخ است و یا به جهت اختصاری است که برقی آن را به اعتماد روایت یصائر و کافی آن را مرتکب شده است .

**[ترجمه]

«4»

سن، [المحاسن] عَلِیُّ بْنُ حَدِیدٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ وَ دَاوُدَ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مِنْهَالٍ الْقَصَّابِ قَالَ: خَرَجْتُ مِنْ مَکَّةَ وَ أَنَا أُرِیدُ الْمَدِینَةَ فَمَرَرْتُ بِالْأَبْوَاءِ وَ قَدْ وُلِدَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَبَقْتُهُ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ دَخَلَ بَعْدِی بِیَوْمٍ فَأَطْعَمَ النَّاسَ ثَلَاثاً فَکُنْتُ آکُلُ فِیمَنْ یَأْکُلُ فَمَا آکُلُ شَیْئاً إِلَی الْغَدِ حَتَّی أَعُودَ فَآکُلَ فَمَکَثْتُ بِذَلِکَ ثَلَاثاً أَطْعَمُ حَتَّی أَرْتَفِقَ ثُمَّ لَا أَطْعَمُ شَیْئاً إِلَی الْغَدِ(3).

ص: 4


1- 1. سورة القدر، الآیة: 4.
2- 2. المحاسن للبرقی ج 2 ص 314 طبع ایران.
3- 3. نفس المصدر ج 2 ص 418 طبع ایران.

**[ترجمه]محاسن: منهال قصاب نقل کرده، من از مکه به طرف مدینه می­رفتم که گذرم به ابواء افتاد. برای حضرت صادق علیه السلام فرزندی متولد شده بود، من جلوتر از ایشان وارد مدینه شدم. و ایشان بعد از من رسیدند و سه روز مردم را اطعام کردند و من نیز جزو کسانی بودم می­خوردند، هر روز که می­رفتم آن ­قدر غذا می­خوردم که تا فردا دیگر چیزی نمی­خوردم، این سه روز کارم همین بود؛ می­خوردم و بر آرنجم تکیه می­زدم و تا فردایش چیزی نمی­خوردم. - . همان : 418 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی ارتفق اتکأ علی مرفق یده أو علی المخدة و امتلأ(1).

**[ترجمه]فیروز آبادی می­نویسد: إرتفق یعنی بر آرنج دستش یا بر بالشی تکیه زد و سیر شد. - . قاموس 3 : 236 -

**[ترجمه]

«5»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلَ ابْنُ عُکَّاشَةَ بْنِ مِحْصَنٍ الْأَسَدِیُّ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ فَکَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَائِماً عِنْدَهُ فَقَدَّمَ إِلَیْهِ عِنَباً فَقَالَ حَبَّةً حَبَّةً یَأْکُلُهُ الشَّیْخُ الْکَبِیرُ أَوِ الصَّبِیُّ الصَّغِیرُ وَ ثَلَاثَةً وَ أَرْبَعَةً مَنْ یَظُنُّ أَنَّهُ لَا یَشْبَعُ فَکُلْهُ حَبَّتَیْنِ حَبَّتَیْنِ فَإِنَّهُ یُسْتَحَبُّ فَقَالَ لِأَبِی جَعْفَرٍ لِأَیِّ شَیْ ءٍ لَا تُزَوِّجُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَدْ أَدْرَکَ التَّزْوِیجَ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ صُرَّةٌ مَخْتُومَةٌ فَقَالَ سَیَجِی ءُ نَخَّاسٌ مِنْ أَهْلِ بَرْبَرَ یَنْزِلُ دَارَ مَیْمُونٍ فَنَشْتَرِی لَهُ بِهَذِهِ الصُّرَّةِ جَارِیَةً قَالَ فَأَتَی لِذَلِکَ مَا أَتَی فَدَخَلْنَا یَوْماً عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ عَنِ النَّخَّاسِ الَّذِی ذَکَرْتُهُ لَکُمْ قَدْ قَدِمَ فَاذْهَبُوا وَ اشْتَرَوْا بِهَذِهِ الصُّرَّةِ مِنْهُ جَارِیَةً فَأَتَیْنَا النَّخَّاسَ فَقَالَ قَدْ بِعْتُ مَا کَانَ عِنْدِی إِلَّا جَارِیَتَیْنِ مَرِیضَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا أَمْثَلُ مِنَ الْأُخْرَی قُلْنَا فَأَخْرِجْهُمَا حَتَّی نَنْظُرَ إِلَیْهِمَا فَأَخْرَجَهُمَا فَقُلْنَا بِکَمْ تَبِیعُ هَذِهِ الْجَارِیَةَ الْمُتَمَاثِلَةَ قَالَ بِسَبْعِینَ دِینَاراً قُلْنَا أَحْسِنْ قَالَ لَا أَنْقُصُ مِنْ سَبْعِینَ دِینَاراً فَقُلْنَا نَشْتَرِیهَا مِنْکَ بِهَذِهِ الصُّرَّةِ مَا بَلَغَتْ وَ مَا نَدْرِی مَا فِیهَا فَکَانَ عِنْدَهُ رَجُلٌ أَبْیَضُ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ قَالَ فَکُّوا الْخَاتَمَ وَ زِنُوا فَقَالَ النَّخَّاسُ لَا تَفُکُّوا فَإِنَّهَا إِنْ نَقَصَتْ حَبَّةً مِنَ السَّبْعِینَ لَمْ أُبَایِعْکُمْ قَالَ الشَّیْخُ زِنُوا قَالَ فَفَکَکْنَا وَ وَزَنَّا الدَّنَانِیرَ فَإِذَا هِیَ سَبْعُونَ دِینَاراً لَا تَزِیدُ وَ لَا تَنْقُصُ فَأَخَذْنَا الْجَارِیَةَ فَأَدْخَلْنَاهَا عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ جَعْفَرٌ علیه السلام قَائِمٌ عِنْدَهُ فَأَخْبَرْنَا أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام بِمَا کَانَ فَحَمِدَ اللَّهَ ثُمَّ قَالَ لَهَا مَا اسْمُکِ قَالَتْ حَمِیدَةُ فَقَالَ حَمِیدَةٌ فِی الدُّنْیَا مَحْمُودَةٌ فِی الْآخِرَةِ أَخْبِرِینِی عَنْکِ أَ بِکْرٌ أَمْ ثَیِّبٌ قَالَتْ بِکْرٌ قَالَ کَیْفَ وَ لَا یَقَعُ فِی یَدِ النَّخَّاسِینَ شَیْ ءٌ إِلَّا أَفْسَدُوهُ قَالَتْ کَانَ یَجِی ءُ فَیَقْعُدُ مِنِّی مَقْعَدَ الرَّجُلِ مِنَ الْمَرْأَةِ فَیُسَلِّطُ اللَّهُ عَلَیْهِ رَجُلًا أَبْیَضَ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ فَلَا یَزَالُ یَلْطِمُهُ حَتَّی یَقُومَ عَنِّی فَفَعَلَ بِی مِرَاراً

ص: 5


1- 1. القاموس ج 3 ص 236.

وَ فَعَلَ الشَّیْخُ مِرَاراً فَقَالَ یَا جَعْفَرُ خُذْهَا إِلَیْکَ فَوَلَدَتْ خَیْرَ أَهْلِ الْأَرْضِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام (1).

**[ترجمه]خرائج: عیسی بن عبدالرحمن از پدر خود نقل کرده، پسر عکاشة بن محصن اسدی به محضر امام باقر علیه السلام رسید. امام صادق علیه السّلام ایستاده بودند و مقداری انگور برای عکاشه آوردند و فرمودند: پیرمرد کهنسال و کودک کوچک، هر دو انگور را دانه دانه می­خورند، و کسی که خیال می­کند سیر نمی­شود، سه تا چهار تا می­خورد، تو دو تا دو تا بخور که مستحب است.

او به حضرت باقر عرض کرد: چرا حضرت صادق را داماد نمی­کنید؟ موقع ازدواج ایشان رسیده است. در جلو امام کیسه ای پر از دینار قرار داشت که مهر شده بود، فرمودند: به زودی برده فروشی از اهل بربر وارد منزل میمون خواهد شد، با همین کیسه برایش کنیزی از او می­خریم.

مدتی گذشت، روزی به محضر ایشان رسیدیم؛ فرمودند: می­خواهید در مورد آن برده فروشی که گفته بودم خبری دهم؟ او آمده است، بروید و با همین کیسه پول از او کنیزی بخرید. ما پیش برده فروش رفتیم، او گفت: هر چه کنیز داشتم فروختم، فقط دو کنیز دیگر باقی مانده که هر دو مریض هستند ولی حال یکی از آن­ها بهتر از دیگری است. گفتیم: آن دو را بیاور تا ببینیم. هر دو را آورد، گفتیم: این یکی که بیماریش بهتر شده را چند می­فروشی؟ گفت: هفتاد دینار. گفتیم: کمتر بفروش. گفت: از هفتاد دینار کم­تر­ نمی­فروشم. گفتیم: به هر مقداری که در این کیسه هست می­خریم، خودمان هم نمی­دانیم چقدر در این کیسه پول است.

پیش او مردی که موهای سر و ریشش سفید شده بود هم حضور داشت، او گفت: مهر کیسه را باز کنید و بشمارید. برده فروش گفت: باز نکنید! اگر یک دانه از هفتاد دینار کمتر باشد نمی­فروشم. آن پیرمرد گفت: شما وزن کنید. کیسه را گشودیم و شمردیم درست هفتاد دینار بود، نه کم بود و نه زیاد. کنیز را خریدیم و خدمت حضرت باقر علیه السّلام بردیم. امام صادق علیه السلام نیز حضور داشتند. جریان را عرض کردیم، ایشان حمد خدا کردند و به کنیز فرمودند: نام شما چیست؟ جواب داد: حمیده. فرمودند: پسندیده در دنیا و ستایش شده در آخرت. اکنون بگو ببینم، بیوه هستی یا دوشیزه؟ گفت: دوشیزه هستم. فرمودند: چطور ممکن است دوشیزه باشی با این­که هر کنیزی که به دست این برده فروشان افتد، او را سالم نمی­گذارند. گفت: نسبت به من نیز همین تصمیم را داشت، ولی هر وقت نزدیک من می­شد، خداوند پیرمردی که موی سر و صورتش سفید شده بود را بر او مسلط می­کرد که آن­قدر به صورتش می­نواخت تا از من منصرف می­شد. چندین مرتبه این کار را کرد که آن پیرمرد مدام مانع او می­شد. حضرت باقر علیه السلام به امام صادق علیه السلام فرمودند: ای جعفر! این کنیز را داشته باش که برای تو از او بهترین فرد روی زمین به نام موسی بن جعفر علیهما السلام متولد خواهد شد. - .خرائج و جرائح : 197 -

**[ترجمه]

«6»

کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ عَلِیِّ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ: مِثْلَهُ (2)

**[ترجمه]کافی نیز با اسناد خود مانند همین روایت را از عیسی بن عبدالرحمن نقل کرده است. - . کافی 1 : 476 -

**[ترجمه]

بیان

تماثل العلیل قارب البرء و أماثل القوم خیارهم و قوله المتماثلة یحتمل أن یکون مأخوذا من کل من المعنیین و الأول أظهر.

**[ترجمه]تماثل العلیل قارب البرء و أماثل القوم خیارهم و قوله المتماثلة یحتمل أن یکون مأخوذا من کل من المعنیین و الأول أظهر.

**[ترجمه]

«7»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ سَابِقِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: حَمِیدَةُ مُصَفَّاةٌ مِنَ الْأَدْنَاسِ کَسَبِیکَةِ الذَّهَبِ مَا زَالَتِ الْأَمْلَاکُ تَحْرُسُهَا حَتَّی أُدِّیَتْ إِلَیَّ کَرَامَةً مِنَ اللَّهِ لِی وَ الْحُجَّةِ مِنْ بَعْدِی (3).

**[ترجمه]کافی: معلی بن خنیس روایت کرده، حضرت صادق علیه السلام فرمودند: حمیده چون قطعه طلایی خالص، پاکیزه از بدی­هاست، پیوسته فرشته ها نگهبان او بودند تا به من رسید. این لطفی بود که خدا نسبت به من و امام بعد از من نمود. - . همان : 477 -

**[ترجمه]

«8»

شا، [الإرشاد]: کَانَ مَوْلِدُهُ علیه السلام بِالْأَبْوَاءِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ یُقَالُ لَهَا حَمِیدَةُ الْبَرْبَرِیَّةُ(4).

**[ترجمه]ارشاد: حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در سال 128 هجری در أبواء متولد شدند و مادرشان کنیزی فرزنددار بود که حمیده بربریه نام داشت. - . ارشاد : 307 -

**[ترجمه]

«9»

شا، [الإرشاد]: أُمُّهُ علیه السلام حَمِیدَةُ الْمُصَفَّاةُ ابْنَةُ صَاعِدٍ الْبَرْبَرِیِّ وَ یُقَالُ إِنَّهَا أَنْدُلُسِیَّةٌ أُمُّ وَلَدٍ تُکَنَّی لُؤْلُؤَةَ وُلِدَ علیه السلام بِالْأَبْوَاءِ مَوْضِعٍ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ یَوْمَ الْأَحَدِ لِسَبْعٍ خَلَوْنَ مِنْ صَفَرٍ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ وَ کَانَ فِی سِنِی إِمَامَتِهِ بَقِیَّةُ مُلْکِ الْمَنْصُورِ ثُمَّ مُلْکُ الْمَهْدِیِّ عَشْرَ سِنِینَ وَ شَهْراً وَ أَیَّاماً ثُمَّ مُلْکُ الْهَادِی سَنَةً وَ خَمْسَةَ عَشَرَ یَوْماً ثُمَّ مُلْکُ الرَّشِیدِ ثلاث [ثَلَاثاً] وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ شَهْرَیْنِ وَ سَبْعَةَ عَشَرَ یَوْماً وَ بَعْدَ مُضِیِّ خَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً مِنْ مُلْکِ الرَّشِیدِ اسْتُشْهِدَ مَسْمُوماً فِی حَبْسِ الرَّشِیدِ عَلَی یَدَیِ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِسِتٍّ بَقِینَ مِنْ رَجَبٍ وَ قِیلَ لِخَمْسٍ خَلَوْنَ مِنْ رَجَبٍ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ وَ قِیلَ سَنَةَ سِتٍّ وَ ثَمَانِینَ

ص: 6


1- 1. الخرائج و الجرائح للراوندی ص 197.
2- 2. الکافی ج 1 ص 476.
3- 3. نفس المصدر ج 1 ص 477.
4- 4. الإرشاد ص 307 طبع ایران سنة 1308.

وَ کَانَ مُقَامُهُ مَعَ أَبِیهِ عِشْرِینَ سَنَةً وَ یُقَالُ تِسْعَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ بَعْدَ أَبِیهِ أَیَّامُ إِمَامَتِهِ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ قَامَ بِالْأَمْرِ وَ لَهُ عِشْرُونَ سَنَةً وَ دُفِنَ بِبَغْدَادَ بِالْجَانِبِ الْغَرْبِیِّ فِی الْمَقْبَرَةِ الْمَعْرُوفَةِ بِمَقَابِرِ قُرَیْشٍ مِنْ بَابِ التِّینِ فَصَارَتْ بَابَ الْحَوَائِجِ وَ عَاشَ أَرْبَعاً وَ خَمْسِینَ سَنَةً(1).

**[ترجمه]ارشاد: مادر ایشان حمیده مصفاة، دختر صاعد بربری بود که می­گفتند: أندلسی است، کنیزی فرزند دار بود که کنیه­اش لؤلؤة بود. امام موسی بن جعفر علیه السلام، در أبواء - مکانی بین مکه و مدینه - در روز یک­شنبه هفتم صفر 128 هجری متولد شدند. ایام امامت ایشان مقارن با ادامه حکومت منصور، سپس مهدی به مدت ده سال و یک ماه، سپس هادی به مدت یک سال و پانزده روز، و سپس رشید به مدت بیست و سه سال و دو ماه و هفده روز بود که بعد از گذشت پانزده سال از حکومت رشید، در روز جمعه 24 رجب، در حالی که مسموم شده بودند به دست سندی بن شاهک در زندان رشید به شهادت رسیدند. گفته شده تاریخ شهادت ایشان 25 رجب بوده است، و نیز گفته­اند در سال 126.

ایشان بیست سال از زندگی خویش را در ایام پدرشان گذراندند و گفته شده نوزده سال، و بعد از پدرشان مدت امامتشان 35 سال بود که در سن بیست سالگی به امامت رسیدند. و در جانب غربی قبرستان بغداد، در مقبره­ای که در باب التین معروف به قبرستان قریش است دفن شدند و باب الحوائج لقب گرفتند. مدت عمرشان پنجاه و چهار سال بود. - . مناقب إبن شهر آشوب 3 : 437 -

**[ترجمه]

«10»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ کَمَالُ الدِّینِ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ(2): أَمَّا وِلَادَتُهُ علیه السلام فَبِالْأَبْوَاءِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ قِیلَ تِسْعٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ تُسَمَّی حَمِیدَةُ الْبَرْبَرِیَّةُ وَ قِیلَ غَیْرُ ذَلِکَ (3) وَ أَمَّا عُمُرُهُ فَإِنَّهُ مَاتَ لِخَمْسٍ بَقِینَ مِنْ رَجَبٍ

سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ لِلْهِجْرَةِ فَیَکُونُ عُمُرُهُ عَلَی الْقَوْلِ الْأَوَّلِ خَمْساً وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ عَلَی الْقَوْلِ الثَّانِی أَرْبَعاً وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ قَبْرُهُ بِالْمَشْهَدِ الْمَعْرُوفِ بِبَابِ التِّینِ مِنْ بَغْدَادَ(4).

وَ قَالَ ابْنُ الْخَشَّابِ وَ بِالْإِسْنَادِ الْأَوَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ: وُلِدَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام بِالْأَبْوَاءِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ وَ قُبِضَ وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً فِی سَنَةِ مِائَةٍ وَ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ یُقَالُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی کَانَ مَوْلِدُهُ سَنَةَ مِائَةٍ وَ تِسْعٍ وَ عِشْرِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ حَدَّثَنِی بِذَلِکَ صَدَقَةُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ وَ کَانَ مُقَامُهُ مَعَ أَبِیهِ أَرْبَعَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ أَقَامَ بَعْدَ أَبِیهِ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی بَلْ أَقَامَ مُوسَی مَعَ أَبِیهِ جَعْفَرٍ عِشْرِینَ سَنَةٍ حَدَّثَنِی بِذَلِکَ حَرْبٌ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ قُبِضَ مُوسَی وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً سَنَةَ مِائَةٍ وَ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ أُمُّهُ حَمِیدَةُ الْبَرْبَرِیَّةُ وَ یُقَالُ الْأَنْدُلُسِیَّةُ أُمُّ وَلَدٍ وَ هِیَ أُمُّ إِسْحَاقَ وَ فَاطِمَةَ(5).

ص: 7


1- 1. المناقب لابن شهرآشوب ج 3 ص 437 طبع النجف.
2- 2. مطالب السئول ص 83 طبع ایران ملحقا بتذکرة الخواص.
3- 3. کشف الغمّة ج 3 ص 3.
4- 4. نفس المصدر ج 3 ص 9.
5- 5. المصدر ج 3 ص 40.

وَ قَالَ الْحَافِظُ عَبْدُ الْعَزِیزِ ذَکَرَ الْخَطِیبُ: أَنَّهُ وُلِدَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ فِی سَنَةِ ثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ وَ قِیلَ تِسْعٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ وَ أَقْدَمَهُ الْمَهْدِیُّ بَغْدَادَ ثُمَّ رَدَّهُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَقَامَ بِهَا إِلَی أَیَّامِ الرَّشِیدِ فَقَدِمَ الرَّشِیدُ الْمَدِینَةَ فَحَمَلَهُ مَعَهُ وَ حَبَسَهُ بِبَغْدَادَ إِلَی أَنْ تُوُفِّیَ بِهَا لِخَمْسٍ بَقِینَ مِنْ رَجَبٍ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ(1).

وَ مِنْ کِتَابِ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قُبِضَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً فِی عَامِ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ عَاشَ بَعْدَ أَبِیهِ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةٍ(2).

**[ترجمه]کشف الغمة: کمال الدین محمد بن طلحه - . مطالب السؤول: 83 - گفته است: ایشان در ابواء، در سال هجری 128 متولد شدند. بعضی گفته اند: 129. مادرشان کنیزی أم ولد بود که حمیده بربریه نام داشت. در مورد نام مادرشان چیزهای دیگری هم گفته­اند. - . کشف الغمة 3 : 3 -

ایشان در بیست و پنجم رجب سال 183 هجری از دنیا رفتند، مدت عمر ایشان بنا بر قول اول پنجاه و پنج سال و بنا بر قول دوم پنجاه و چهار سال می­شود. قبر ایشان در مقبره­ای معروف به باب التین در بغداد است. - . همان : 9 -

ابن خشاب و محمد بن سنان با اسناد اول گفته­اند: موسی بن جعفر علیه السلام در سال 128 در أبواء متولد شدند و در حالی که پنجاه و چهار سال داشتند، در سال 183 هجری از دنیا رفتند. بعضی گفته­اند: ایشان در پنجاه و پنج سالگی از دنیا رفته­اند. صدقة از پدرش و او از ابن محبوب برای من روایت کرده­اند ایشان در سال 129 هجری متولد شدند.

ایشان 14 سال از عمر خویش را با پدرشان سپری کردند و بعد از پدرشان سی و پنج سال در قید حیات بودند. در روایت دیگری که حرب از پدرش از امام رضا علیه السلام نقل کرده آمده است که موسی علیه السلام در پنجاه و پنج سالگی و در سال 183 از دنیا رفتند. نام مادر ایشان حمیده بربریة بود و به او أندلسی هم می­گفتند، او کنیزی أم ولد بود که که نام فرزندانش إسحاق و فاطمه بود. - . همان : 40 -

حافظ بن عبدالعزیز گفته است: خطیب نقل کرده، موسی بن جعفر علیه السلام در سال 128 و بعضی گفته­اند در سال 129 در مدینه متولد شدند. مهدی ایشان را به بغداد برد و به مدینه بازگرداند و تا زمان رشید در مدینه بودند، تا این که رشید به مدینه آمد و ایشان را با خود برد و در بغداد زندانی کرد. ایشان در زندان بودند تا در بیست و پنجم رجب سال 183 از دنیا رفتند. - . همان : 11 -

از کتاب دلائل حمیری از محمد بن سنان نقل شده، ابا الحسن علیه السلام در پنجاه و پنج سالگی در سال 183 از دنیا رفتند و بعد از پدرشان سی و پنج سال در قید حیات بودند. - . همان : 51 -

**[ترجمه]

«11»

عم، [إعلام الوری] عَبْدُ الْجَبَّارِ بْنُ عَلِیٍّ الرَّازِیُّ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّهْقَانِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ صَالِحٍ الْأَنْمَاطِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ وَ زِیَادِ بْنِ النُّعْمَانِ وَ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ هِشَامِ بْنِ أَحْمَرَ قَالَ: أَرْسَلَ إِلَیَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی یَوْمٍ شَدِیدِ الْحَرِّ فَقَالَ لِیَ اذْهَبْ إِلَی فُلَانٍ الْإِفْرِیقِیِّ فَاعْتَرِضْ جَارِیَةً عِنْدَهُ مِنْ حَالِهَا کَذَا وَ کَذَا وَ مِنْ صِفَتِهَا کَذَا وَ کَذَا وَ أَتَیْتُ الرَّجُلَ فَاعْتَرَضْتُ مَا عِنْدَهُ فَلَمْ أَرَ مَا وَصَفَ لِی فَرَجَعْتُ إِلَیْهِ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ عُدْ إِلَیْهِ فَإِنَّهَا عِنْدَهُ فَرَجَعْتُ إِلَی الْإِفْرِیقِیِّ فَحَلَفَ لِی مَا عِنْدَهُ شَیْ ءٌ إِلَّا وَ قَدْ عَرَضَهُ عَلَیَّ ثُمَّ قَالَ عِنْدِی وَصِیفَةٌ مَرِیضَةٌ مَحْلُوقَةُ الرَّأْسِ لَیْسَ مِمَّا تُعْرَضُ فَقُلْتُ لَهُ اعْرِضْهَا عَلَیَّ فَجَاءَ بِهَا مُتَوَکِّئَةً عَلَی جَارِیَتَیْنِ تَخُطُّ بِرِجْلَیْهَا الْأَرْضَ فَأَرَانِیهَا فَعَرَفْتُ الصِّفَةَ فَقُلْتُ بِکَمْ هِیَ فَقَالَ لِی اذْهَبْ بِهَا إِلَیْهِ فَیَحْکُمَ فِیهَا ثُمَّ قَالَ لِی قَدْ وَ اللَّهِ أَدَرْتُهَا مُنْذُ مَلَکْتُهَا فَمَا قَدَرْتُ عَلَیْهَا وَ لَقَدْ أَخْبَرَنِیَ الَّذِی اشْتَرَیْتُهَا مِنْهُ عِنْدَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یَصِلْ إِلَیْهَا وَ حَلَفَتِ الْجَارِیَةُ أَنَّهَا نَظَرَتْ إِلَی الْقَمَرِ وَقَعَ فِی حَجْرِهَا

فَأَخْبَرْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِمَقَالَتِهِ فَأَعْطَانِی مِائَتَیْ دِینَارٍ فَذَهَبْتُ بِهَا إِلَیْهِ فَقَالَ الرَّجُلُ هِیَ حُرَّةٌ لِوَجْهِ اللَّهِ إِنْ لَمْ یَکُنْ بَعَثَ إِلَیَّ بِشِرَائِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَأَخْبَرْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام

ص: 8


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 11.
2- 2. نفس المصدر ج 3 ص 51.

بِمَقَالَتِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا ابْنَ أَحْمَرَ أَمَا إِنَّهَا تَلِدُ مَوْلُوداً لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ حِجَابٌ.

فَقَدْ رَوَی الشَّیْخُ الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ الْإِرْشَادِ(1) مِثْلَ هَذَا الْخَبَرِ مُسْنِداً إِلَی هِشَامِ بْنِ أَحْمَرَ أَیْضاً إِلَّا أَنَّ فِیهِ: أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام أَمَرَهُ بِبَیْعِ هَذِهِ الْجَارِیَةِ وَ أَنَّهَا کَانَتْ أُمَّ الرِّضَا علیه السلام (2).

**[ترجمه]اعلام الوری: هشام بن احمر نقل کرده، در یکی از روزها که هوا به شدت گرم بود، حضرت صادق علیه السّلام مرا فرستادند که: پیش فلان مرد افریقایی برو و از او کنیزی با این احوال و اوصاف بخر! من پیش آن مرد رفتم، اما کنیزی با آن اوصافی که حضرت فرموده بودند نزد او ندیدم. برگشتم و جریان را عرض کردم. فرمودند: پیش آن مرد بازگرد، کنیز همان جاست .

باز پیش آن مرد افریقایی رفتم، قسم خورد که هر چه کنیز داشته به من نشان داده است.

بعد گفت: دخترکی هست که مریض است و سرش تراشیده شده، کسی او را نمی­خرد. گفتم: همان را بیاور. او را آورد، در حالی که به دو کنیز دیگر تکیه داشت و پاهایش به زمین کشیده می­شد. نگاه کردم و صفاتی که حضرت فرموده بودند را در او یافتم. گفتم: چند می­فروشی؟ او را پیش مولایت ببر تا او خود در مورد قیمتش حکم کند. بعد گفت: به خدا از زمانی که این کنیز را خریدم، هر وقت خواستم با او نزدیکی کنم، مقدورم نشد. کسی که از او خریدم نیز می­گفت نتوانسته با او نزدیکی کند. کنیز قسم می­خورد که دیده که ماه در دامنش نشسته است. سخنان او را برای حضرت صادق علیه السلام نقل کردم، ایشان دویست دینار به من دادند. پول را برای برده فروش بردم؛ آن مرد گفت: این کنیز در راه خدا آزاد باشد، اگر معادل پولی که آن را در مغرب آن را خریده ام نفرستاده باشند. حرف او را برای امام صادق علیه السّلام نقل کردم، فرمودند: ای إبن احمر! از این کنیز فرزندی متولد می شود که بین او و خدا حجابی وجود ندارد.

شیخ مفید نیز مانند همین روایت را از هشام بن احمر در کتاب ارشاد - . ارشاد : 328 - نقل کرده، با این تفاوت که نوشته است: حضرت موسی بن جعفر امر به خریدن آن کنیز کرد و او مادر حضرت رضا علیه السّلام بود. - . اعلام الوری: 298 -

**[ترجمه]

«12»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]أمالی طوسی نیز مانند همین روایت را از حسین بن عبیدالله نقل کرده است. - . أمالی إبن الشیخ : 88 -

**[ترجمه]

«13»

کا، [الکافی]: وُلِدَ علیه السلام بِالْأَبْوَاءِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ تِسْعٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ یُقَالُ لَهَا حَمِیدَةُ(4).

**[ترجمه]کافی: امام موسی بن جعفر علیه السلام در سال 128 و بعضی گفته­اند 129 در أبواء متولد شدند و مادرشان کنیزی أم ولد به نام حمیده بود. - . کافی 1 : 476 -

**[ترجمه]

«14»

ضه، [روضة الواعظین]: وُلِدَ علیه السلام یَوْمَ الْأَحَدِ لِسَبْعٍ خَلَوْنَ مِنْ صَفَرٍ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ(5).

**[ترجمه]روضة الواعظین: امام موسی بن جعفر علیه السلام در روز یک­شنبه، هفتم صفر سال 128 متولد شدند. - . روضة الواعظین 1 : 264 -

**[ترجمه]

«15»

الدُّرُوسُ،: وُلِدَ علیه السلام بِالْأَبْوَاءِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ وَ قِیلَ سَنَةَ تِسْعٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ یَوْمَ الْأَحَدِ سَابِعَ صَفَرٍ(6).

ص: 9


1- 1. الإرشاد ص 328.
2- 2. إعلام الوری ص 298.
3- 3. أمالی ابن الشیخ الطوسیّ ص 88 ملحقا بأمالی والده.
4- 4. الکافی ج 1 ص 476.
5- 5. روضة الواعظین ج 1 ص 264.
6- 6. الدروس للشهید ص 154 طبع ایران سنة 1269، ه.

**[ترجمه]الدروس: ایشان در أبواء در سال 128 و بعضی گفته­اند در 129 ، در روز یک­شنبه، هفتم ماه صفر متولد شدند. - . دروس : 154 -

**[ترجمه]

باب 2 أسمائه و ألقابه و کناه و حلیته و نقش خاتمه صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

ع (1)،[علل الشرائع] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ رَبِیعِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: کَانَ وَ اللَّهِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ مِنَ الْمُتَوَسِّمِینَ یَعْلَمُ مَنْ یَقِفُ عَلَیْهِ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ یَجْحَدُ الْإِمَامَ بَعْدَهُ إِمَامَتَهُ فَکَانَ یَکْظِمُ غَیْظَهُ عَلَیْهِمْ وَ لَا یُبْدِی لَهُمْ مَا یَعْرِفُهُ مِنْهُمْ فَسُمِّیَ الْکَاظِمَ لِذَلِکَ (2).

**[ترجمه]علل الشرایع، عیون اخبار الرضا: ربیع بن عبدالرحمن گفته است: به خدا قسم، موسی بن جعفر علیه السّلام از بزرگ­مردانی بودند که می­دانستند چه کسی بعد از فوتشان در ایشان توقف خواهند کرد و امامت امام بعد از ایشان را انکار می­کنند. ولی این خشم خویش را در برابر آن­ها فرو می­خوردند و آن­چه از دل آن­ها می­دانستند اظهار نمی­کردند. از همین جهت کاظم لقب گرفتند. - . علل الشرایع : 235 ، عیون أخبار الرضا 1 : 112 -

**[ترجمه]

«2»

مع، [معانی الأخبار] مُرْسَلًا: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]معانی الأخبار نیز مانند همین را با سندی مرسل آوره است. - . معانی الأخبار : 65 -

**[ترجمه]

«3»

ن (4)، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْعُقْبَةِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام حَسْبِیَ اللَّهُ قَالَ وَ بَسَطَ الرِّضَا علیه السلام کَفَّهُ وَ خَاتَمُ أَبِیهِ فِی إِصْبَعِهِ حَتَّی أَرَانِیَ النَّقْشَ (5).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا، أمالی صدوق: حسین بن خالد از حضرت رضا علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: نقش انگشتری پدرم موسی بن جعفر، حسبی اللَّه بود، سپس امام دست خود را گشودند و انگشتری پدرشان که در انگشتشان بود را به من نشان دادند و من نقش آن را دیدم. - . عیون أخبار الرضا 2 : 54 ، أمالی صدوق : 456 -

**[ترجمه]

«4»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام حَسْبِیَ اللَّهُ وَ فِیهِ وَرْدَةٌ وَ هِلَالٌ فِی أَعْلَاهُ (6).

ص: 10


1- 1. علل الشرائع ص 235.
2- 2. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 1 ص 112.
3- 3. معانی الأخبار ص 65.
4- 4. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 2 ص 54 ذیل حدیث طویل.
5- 5. أمالی الصدوق ص 456 ذیل حدیث طویل.
6- 6. الکافی ج 6 ص 473.

**[ترجمه]کافی: بزنطی روایت کرده که حضرت رضا علیه السلام فرمودند: نقش انگشتری ابا الحسن علیه السلام حسبی اللَّه بود، و روی آن گلی که بالای آن هلال ماه نیز نقش بسته بود دیده می­شد. - . کافی 6 : 473 -

**[ترجمه]

«5»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُونُسَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ أَبِی حَسْبِیَ اللَّهُ (1).

**[ترجمه]کافی: یونس از حضرت رضا علیه السلام روایت کرده که فرمودند: نقش انگشتری پدرم حسبی الله بود. - . همان -

**[ترجمه]

«6»

شا، [الإرشاد]: کَانَ علیه السلام یُکَنَّی أَبَا إِبْرَاهِیمَ وَ أَبَا الْحَسَنِ وَ أَبَا عَلِیٍّ وَ یُعْرَفُ بِالْعَبْدِ الصَّالِحِ وَ یُنْعَتُ أَیْضاً بِالْکَاظِمِ (2).

**[ترجمه]ارشاد: کنیه موسی بن جعفر علیه السّلام، اباابراهیم و ابا الحسن و اباعلی بود و ملقب به عبد صالح بودند و با لقب کاظم نیز شناخته می­شدند. - . ارشاد : 307 -

**[ترجمه]

«7»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: کُنْیَتُهُ علیه السلام أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ وَ أَبُو الْحَسَنِ الْمَاضِی وَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ وَ أَبُو عَلِیٍّ وَ یُعْرَفُ بِالْعَبْدِ الصَّالِحِ وَ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ وَ زَیْنِ الْمُجْتَهِدِینَ وَ الْوَفِیِّ وَ الصَّابِرِ وَ الْأَمِینِ وَ الزَّاهِرِ وَ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ زَهَرَ بِأَخْلَاقِهِ الشَّرِیفَةِ وَ کَرَمِهِ الْمُضِی ءِ التَّامِّ وَ سُمِّیَ الْکَاظِمَ لِمَا کَظَمَهُ مِنَ الْغَیْظِ وَ غَضِّ بَصَرِهِ عَمَّا فَعَلَهُ الظَّالِمُونَ بِهِ حَتَّی مَضَی قَتِیلًا فِی حَبْسِهِمْ وَ الْکَاظِمُ الْمُمْتَلِی خَوْفاً وَ حُزْناً وَ مِنْهُ کَظَمَ قِرْبَتَهُ إِذَا شَدَّ رَأْسَهَا وَ الْکَاظِمَةُ الْبِئْرُ الضَّیِّقَةُ وَ السِّقَایَةُ الْمَمْلُوَّةُ وَ کَانَ علیه السلام أَزْهَرَ إِلَّا فِی الْقَیْظِ لِحَرَارَةِ مِزَاجِهِ رَبِعٌ تَمَامٌ خَضِرٌ حَالِکٌ کَثُّ اللِّحْیَةِ(3).

**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب: کنیه ایشان ابا الحسن اول و ابا الحسن ماضی و اباابراهیم و اباعلی بود و با القاب عبد صالح، نفس زکیه، زین­المجتهدین، وفی، صابر، امین و زاهر شناخته می­شدند. لقب زاهر را از آن جهت یافتند که اخلاق پسندیده و بخشش فراوان ایشان درخشان بود. لقب کاظم نیز به جهت آن بود که از ستم­هایی که ظالمین در حق ایشان می­نمودند، کظم غیظ و چشم پوشی می­کردند. تا این­که در زندان آن­ کشته شدند. کاظم به کسی می­گویند که خوف و اندوه او را فرا گرفته باشد، همچنین می­گویند: کظم قربته که یعنی سر مشکش را محکم کرد، چاه کاظمه به چاهی می­گویند که سرش تنگ باشد و افراد زیادی برای آب برداشتن بر آن تجمع کرده باشند. امام موسی کاظم علیه السلام صورت درخشانی داشتند مگر در تابستان­ها؛ زیرا مزاج ایشان حرارتی بود. قامتی متوسط، صورتی سبزه و سیاه، و محاسنی پرپشت داشتند. - . مناقب إبن شهر آشوب 3 : 437 -

**[ترجمه]

بیان

المراد بالأزهر المشرق المتلألئ لا الأبیض و قوله لحرارة تعلیل لعدم الزهرة فی القیظ و الربع متوسط القامة.

**[ترجمه]منظور از صورت درخشان، صورتی نورانی و متلألی است، نه صورتی سفید رنگ.

**[ترجمه]

«8»

مَطَالِبُ السَّئُولِ،: أَمَّا اسْمُهُ فَمُوسَی وَ کُنْیَتُهُ أَبُو الْحَسَنِ وَ قِیلَ أَبُو إِسْمَاعِیلَ وَ کَانَ لَهُ أَلْقَابٌ مُتَعَدِّدَةٌ الْکَاظِمُ وَ هُوَ أَشْهَرُهَا وَ الصَّابِرُ وَ الصَّالِحُ وَ الْأَمِینُ (4).

**[ترجمه]مطالب السؤول: نام ایشان موسی، کنیه­اشان ابا الحسن، و گفته­اند أباابراهیم، و القاب متعددی داشتند که مشهورترین آن­ها کاظم، صابر صالح و امین بود. - . مطالب السؤول : 83 -

**[ترجمه]

«9»

الْفُصُولُ الْمُهِمَّةُ،: صِفَتُهُ أَسْمَرُ نَقْشُ خَاتَمِهِ الْمُلْکُ لِلَّهِ وَحْدَهُ (5).

ص: 11


1- 1. نفس المصدر ج 6 ص 473.
2- 2. الإرشاد للشیخ المفید ص 307.
3- 3. المناقب لابن شهرآشوب ج 3 ص 437.
4- 4. مطالب السئول ص 83 طبع ایران ملحقا بتذکرة الخواص.
5- 5. الفصول المهمة ص 218 طبع النجف.

**[ترجمه]فصول المهمة: ایشان گندم­گون بودند و نقش انگشتریشان، الملک للَّه وحده بود. - . فصول المهمة : 218 -

**[ترجمه]

باب 3 النصوص علیه صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ وَ الْعَطَّارُ وَ مَاجِیلَوَیْهِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الشَّامِیِّ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحُسَیْنِ مَوْلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَلِیطٍ الزَّیْدِیِّ قَالَ: لَقِینَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی طَرِیقِ مَکَّةَ وَ نَحْنُ جَمَاعَةٌ فَقُلْتُ لَهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَنْتُمُ الْأَئِمَّةُ الْمُطَهَّرُونَ وَ الْمَوْتُ لَا یَعْرَی مِنْهُ أَحَدٌ فَأَحْدِثْ إِلَیَّ شَیْئاً أُلْقِیهِ إِلَی مَنْ یَخْلُفُنِی فَقَالَ لِی نَعَمْ هَؤُلَاءِ وُلْدِی وَ هَذَا سَیِّدُهُمْ وَ أَشَارَ إِلَی ابْنِهِ مُوسَی علیه السلام وَ فِیهِ عِلْمُ الْحُکْمِ وَ الْفَهْمُ وَ السَّخَاءُ وَ الْمَعْرِفَةُ بِمَا یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنْ أَمْرِ دِینِهِمْ وَ فِیهِ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ حُسْنُ الْجِوَارِ وَ هُوَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ فِیهِ أُخْرَی هِیَ خَیْرٌ مِنْ هَذَا کُلِّهِ فَقَالَ لَهُ أَبِی وَ مَا هِیَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی قَالَ یُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْهُ غَوْثَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ غِیَاثَهَا وَ عَلَمَهَا وَ نُورَهَا وَ فَهْمَهَا وَ حُکْمَهَا خَیْرَ مَوْلُودٍ وَ خَیْرَ نَاشِئٍ یَحْقُنُ اللَّهُ بِهِ الدِّمَاءَ وَ یُصْلِحُ بِهِ ذَاتَ الْبَیْنِ وَ یَلُمُّ بِهِ الشَّعَثَ وَ یَشْعَبُ بِهِ الصَّدْعَ وَ یَکْسُو بِهِ الْعَارِیَ وَ یُشْبِعُ بِهِ الْجَائِعَ وَ یُؤْمِنُ بِهِ الْخَائِفَ وَ یُنْزِلُ بِهِ الْقَطْرَ وَ یَأْتَمِرُ لَهُ الْعِبَادُ خَیْرَ کَهْلٍ وَ خَیْرَ نَاشِئٍ یُبَشَّرُ بِهِ عَشِیرَتُهُ قَبْلَ أَوَانِ حُلُمِهِ قَوْلُهُ حُکْمٌ وَ صَمْتُهُ عِلْمٌ یُبَیِّنُ لِلنَّاسِ مَا یَخْتَلِفُونَ فِیهِ قَالَ فَقَالَ أَبِی بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی فَیَکُونُ لَهُ وَلَدٌ بَعْدَهُ قَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَطَعَ الْکَلَامَ

ص: 12

قَالَ یَزِیدُ ثُمَّ لَقِیتُ أَبَا الْحَسَنِ یَعْنِی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام بَعْدُ فَقُلْتُ لَهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تُخْبِرَنِی بِمِثْلِ مَا أَخْبَرَ بِهِ أَبُوکَ قَالَ فَقَالَ کَانَ أَبِی علیه السلام فِی زَمَنٍ لَیْسَ هَذَا مِثْلَهُ قَالَ یَزِیدُ فَقُلْتُ مَنْ یَرْضَی مِنْکَ بِهَذَا فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ قَالَ فَضَحِکَ ثُمَّ قَالَ أُخْبِرُکَ یَا أَبَا عُمَارَةَ أَنِّی خَرَجْتُ مِنْ مَنْزِلِی فَأَوْصَیْتُ فِی الظَّاهِرِ إِلَی بَنِیَّ وَ أَشْرَکْتُهُمْ مَعَ عَلِیٍّ ابْنِی وَ أَفْرَدْتُهُ بِوَصِیَّتِی فِی الْبَاطِنِ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَعَهُ وَ مَعَهُ خَاتَمٌ وَ سَیْفٌ وَ عَصاً وَ کِتَابٌ وَ عِمَامَةٌ فَقُلْتُ لَهُ مَا هَذَا فَقَالَ أَمَّا الْعِمَامَةُ فَسُلْطَانُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا السَّیْفُ فَعِزَّةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا الْکِتَابُ فَنُورُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا الْعَصَا فَقُوَّةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا الْخَاتَمُ فَجَامِعُ هَذِهِ الْأُمُورِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْأَمْرُ یَخْرُجُ إِلَی عَلِیٍّ ابْنِکَ قَالَ ثُمَّ قَالَ یَا یَزِیدُ إِنَّهَا وَدِیعَةٌ عِنْدَکَ فَلَا تُخْبِرْ بِهَا إِلَّا عَاقِلًا أَوْ عَبْداً امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ أَوْ صَادِقاً وَ لَا تَکْفُرْ نِعَمَ اللَّهِ تَعَالَی وَ إِنْ سُئِلْتَ عَنِ الشَّهَادَةِ فَأَدِّهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها(1) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ (2) فَقُلْتُ وَ اللَّهِ مَا کُنْتُ لِأَفْعَلَ هَذَا أَبَداً قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام ثُمَّ وَصَفَهُ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَلِیٌّ ابْنُکَ الَّذِی یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ وَ یَسْمَعُ بِتَفْهِیمِهِ وَ یَنْطِقُ بِحِکْمَتِهِ یُصِیبُ وَ لَا یُخْطِئُ وَ یَعْلَمُ وَ لَا یَجْهَلُ قَدْ مُلِئَ حُکْماً وَ عِلْماً وَ مَا أَقَلَّ مُقَامَکَ مَعَهُ إِنَّمَا هُوَ شَیْ ءٌ کَأَنْ لَمْ یَکُنْ فَإِذَا رَجَعْتَ مِنْ سَفَرِکَ فَأَصْلِحْ أَمْرَکَ وَ افْرُغْ مِمَّا أَرَدْتَ فَإِنَّکَ مُنْتَقِلٌ عَنْهُ وَ مُجَاوِرٌ غَیْرَهُ فَاجْمَعْ وُلْدَکَ وَ أَشْهِدِ اللَّهَ عَلَیْهِمْ جَمِیعاً وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً ثُمَّ قَالَ یَا یَزِیدُ إِنِّی أُوخَذُ فِی هَذِهِ السَّنَةِ وَ عَلِیٌّ ابْنِی سَمِیُّ عَلِیِّ بْنِ

ص: 13


1- 1. سورة النساء، الآیة: 58.
2- 2. سورة البقرة، الآیة: 140.

أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ سَمِیُّ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أُعْطِیَ فَهْمَ الْأَوَّلِ وَ عِلْمَهُ وَ نَصْرَهُ وَ رِدَاءَهُ وَ لَیْسَ لَهُ أَنْ یَتَکَلَّمَ إِلَّا بَعْدَ هَارُونَ بِأَرْبَعِ سِنِینَ فَإِذَا مَضَتْ أَرْبَعُ سِنِینَ فَسَلْهُ عَمَّا شِئْتَ یُجِبْکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: یزید بن سلیط زیدی نقل کرده، در راه مکه بودیم که با گروهی خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدیم، عرض کردم: پدر و مادرم فدایتان شوند! شما امامان مطهر هستید، و هیچ کس را از مرگ گریزی نیست؛ برایم چیزی بگویید تا آن را به بازماندگان خودم سفارش کنم.

فرمودند: بسیار خوب، این­ها فرزندان منند و این یکی سرور آن­ها است، اشاره به فرزندشان موسی علیه السلام نمودند. علم حکم و فهم و سخاوت و معرفت آن­چه مردم به شناختن آن نیاز دارند در وجود اوست، و او دارای حسن خلق و حسن معاشرت است و دری از درهای خداوند عزّ و جلّ است. و در او امتیاز دیگری است که از همه این­ها بهتر است. پدرم عرض کرد: پدر و مادرم فدایتان شوند! آن امتیاز چیست؟ فرمودند: از او کسی متولد می شود که فریادرس و پناه این امت و علم و نور و فهم و حکم آن است، بهترین مولود و بهترین فرزند، خداوند به سبب او از ریختن خون­ها جلوگیری می کند و اختلافات را رفع می­کند و گسستگی­ها را پیوند می­دهد و سبب اتحاد هم­بستگی می شود. خداوند به وسیله او برهنگان را می­پوشاند و گرسنگان را سیر می­کند و وحشت زده ها را امنیت می­بخشد و قطرات باران را فرو می­ریزد. بهترین نوجوانی است که خداوند خویشاوندانش او را قبل از بالغ شدنش بشارت داده است، سخن او حکم و سکوت او علم است. مسائلی که مردم در آن اختلاف دارند را روشن می­کند. پدرم عرض کرد: آیا ایشان بعد از خود فرزندی خواهند داشت؟ فرمودند: آری. و دیگر چیزی نفرمودند .

یزید می­گوید: بعدها به محضر ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام رسیدم و عرض کردم: پدر و مادرم فدایتان شوند! می­خواهم شما نیز همان­طور که پدرتان مرا از جانشین خودشان مطلع نمودند، مرا از امام بعد از خودتان آگاه بگردانید. ایشان فرمودند: شرایط این زمان، مثل زمان پدرم نیست. عرض کردم: لعنت خدا بر کسی باد که به همین مقدار از فرمایش شما قانع شود! حضرت خندیدند و سپس فرمودند: ای اباعماره! وقتی از منزل خود خارج شدم در ظاهر وصیت به تمام فرزندانم نمودم و آن­ها را با فرزندم علی شریک کردم، ولی امامت را به صورت پنهان و فقط به او وصیت کردم.

رسول الله صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم که امیرالمؤمنین صلوات الله علیه نیز با ایشان بودند؛ انگشتر و شمشیر و عصا و کتاب و عمامه ای به همراه داشتند، به ایشان عرض­کردم: این­ها چیستند؟ فرمودند: عمامه، سلطنت خداوند عزّ و جلّ است، شمشیر، عزت خداوند عزّ و جلّ است، کتاب، نور خداوند عزّ و جلّ است، عصا، نیروی خداوند عزّ و جلّ است و انگشتر مجموع این امور است. سپس رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: امامت به فرزندت علی می­رسد. بعد موسی بن جعفر علیه السلام فرمودند: ای یزید! این جریان را چون امانتی در نزد خود نگه دار! تنها به کسی بگو که عاقل باشد، یا بنده­ای باشد که خداوند قلب او را برای ایمان آزموده باشد، یا شخصی راست­گو باشد. ای یزید! نعمت­های خدا را کفران نکنی. اگر تو را گواه بر این مطلب خواستند، گواهی بده. خداوند عزّ و جلّ فرمود: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها» - . نساء / 58 - {خدا به شما فرمان می دهد که سپرده ها را به صاحبان آنها رد کنید}، و فرمود: «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ» - . بقره / 140 - {و

کیست ستمکارتر از آن کس که شهادتی از خدا را در نزد خویش پوشیده دارد}. عرض کردم: به خدا قسم هرگز چنین کار نمی­کنم. بعد فرمودند: سپس رسول الله صلی الله علیه و آله او را برایم توصیف کردند و فرمودند: فرزندت علی، با نور خدا می بیند و با تفهیم خدا می­شنود و با حکمت خدا سخن می­گوید. درست می­گوید و خطا نمی­کند، می­داند و جاهل نیست، مملو از حکم و علم است. تو مدت اندکی با او خواهی بود، زمانی برایت نمانده است. وقتی از این سفرت بازگشتی، خود را آماده کن و هر چه که باید انجام دهی را انجام ده که به زودی از او جدا می­شوی و در جای دیگری ساکن می­گردی. فرزندانت را جمع کن و خدا را گواه بر آن­ها بگیر که خدا خود در گواهیشان کافی است.

سپس فرمودند: ای یزید! مرا امسال می­گیرند، پسرم علی که هم­نام علی بن ابی­طالب و علی بن الحسین علیهما السلام است، دارای درک و دانش علی علیه السلام و نصرت و ردای او است، و نباید تا چهار سال پس از هارون الرشید سخنی بگوید. آن چهار سال که گذشت، هر چه می­خواهی از او بپرس، جوابت را ان شاء اللَّه خواهد داد. - . عیون اخبار الرضا 1 : 23 -

**[ترجمه]

بیان

لم الله شعثه أی أصلح و جمع ما تفرق من أموره قاله الجوهری (2) و قال الشعب الصدع فی الشی ء و إصلاحه أیضا الشعب (3).

**[ترجمه]جوهری می­گوید: لمّ الله شعثه، یعنی امورش را که پراکنده و متشتت بود جمع و اصلاح کرد. - . صحاح 1 : 285 -

شعب هم به معنای جمع امور و اصلاح آن­هاست. - . همان : 156 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ قَدَّمَنِی لِلْمَوْتِ قَبْلَکَ إِنْ کَانَ کَوْنٌ فَإِلَی مَنْ قَالَ إِلَی ابْنِی مُوسَی فَکَانَ ذَلِکَ الْکَوْنُ فَوَ اللَّهِ مَا شَکَکْتُ فِی مُوسَی علیه السلام طَرْفَةَ عَیْنٍ قَطُّ ثُمَّ مَکَثْتُ نَحْواً مِنْ ثَلَاثِینَ سَنَةً ثُمَّ أَتَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنْ کَانَ کَوْنٌ فَإِلَی مَنْ قَالَ فَإِلَی عَلِیٍّ ابْنِی قَالَ فَکَانَ ذَلِکَ الْکَوْنُ فَوَ اللَّهِ مَا شَکَکْتُ فِی عَلِیٍّ علیه السلام طَرْفَةَ عَیْنٍ قَطُّ(4).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: داود بن کثیر نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: فدایتان شوم و قبل از شما بمیرم! اگر اتفاقی برای شما بیفتد، وصی شما کیست؟ فرمودند: پسرم موسی. آن اتفاق افتاد، به خدا قسم من در امامت حضرت موسی بن جعفر یک چشم به­همزدنی شک نکردم. پس از حدود سی سال به محضر موسی بن جعفر علیه السلام آمدم و عرض کردم فدایتان شوم! اگر اتفاقی برای شما بیفتد، ما به چه کسی اقتدا کنیم؟ فرمودند: به پسرم علی. آن اتفاق افتاد، به خدا قسم من در امامت علی بن موسی الرضا علیه السلام یک چشم به­همزدنی شک نکردم. - . عیون اخبار الرضا 1 : 23 -

**[ترجمه]

«3»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْفَیْضِ بْنِ الْمُخْتَارِ فِی حَدِیثٍ لَهُ طَوِیلٍ فِی أَمْرِ أَبِی الْحَسَنِ: حَتَّی قَالَ لَهُ هُوَ صَاحِبُکَ الَّذِی سَأَلْتَ عَنْهُ فَقُمْ فَأَقِرَّ لَهُ بِحَقِّهِ فَقُمْتُ حَتَّی قَبَّلْتُ رَأْسَهُ وَ یَدَهُ وَ دَعَوْتُ اللَّهَ لَهُ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أَمَا إِنَّهُ لَمْ یُؤْذَنْ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَأُخْبِرُ بِهِ أَحَداً فَقَالَ نَعَمْ أَهْلَکَ وَ وُلْدَکَ وَ رُفَقَاءَکَ وَ کَانَ مَعِی أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ کَانَ یُونُسُ بْنُ ظَبْیَانَ مِنْ رُفَقَائِی فَلَمَّا أَخْبَرْتُهُمْ حَمِدُوا اللَّهَ عَلَی ذَلِکَ وَ قَالَ یُونُسُ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی نَسْمَعَ ذَلِکَ مِنْهُ وَ کَانَتْ بِهِ عَجَلَةٌ فَخَرَجَ فَاتَّبَعْتُهُ فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی الْبَابِ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ لَهُ وَ قَدْ سَبَقَنِی یَا یُونُسُ الْأَمْرُ کَمَا قَالَ لَکَ فَیْضُ زرقه قَالَ فَقُلْتُ قَدْ فَعَلْتُ.

ص: 14


1- 1. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 23.
2- 2. الصحاح ج 1 ص 285 طبع دار الکتاب العربی.
3- 3. نفس المصدر ج 1 ص 156 طبع دار الکتاب العربی.
4- 4. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 22.

و الزرقة بالنبطیة أی خذه إلیک (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: فیض بن مختار در ضمن حدیثی طولانی که در مورد امامت موسی بن جعفر علیه السّلام است، نقل کرده که امام صادق علیه السلام به او فرمودند: او همان امام تو است که در موردش سؤال کردی. برخیز و به حقش اقرار کن! برخاستم و سر و دست ایشان را بوسیدم و برایشان دعا کردم. امام صادق علیه السلام فرمودند: اما او هنوز اجازه ندارد که آشکارا دعوت کند. عرض کردم: فدایت شوم! من می­توانم به کسی بگویم؟ فرمودند: آری، به خانواده و فرزندان و رفقایت. آن سفر، خانواده و فرزندانم به همراهم بودند و یونس بن ظبیان نیز از رفقای من بود؛ وقتی جریان را برایشان گفتم، خدای را بر این نعمت سپاس کردند. ولی یونس گفت: نه، به خدا قسم من باید از خود ایشان بشنوم و عجله هم داشت، بیرون رفت و من هم از پی او رفتم. همین که به درب خانه ایشان رسیدم، شنیدم که ایشان به یونس که زودتر وارد شده بود می­فرمودند: ای یونس! همان است که فیض برایت گفته است، آن را بپذیر! عرض کرد: به روی چشم. زرقة به گویش نبطی یعنی بپذیر. - . بصائر الدرجات 7 : 96 -

**[ترجمه]

«4»

عم، [إعلام الوری] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]اعلام الوری نیز با طریق خود مانند همین روایت را آورده است. - . اعلام الوری: 289 -

**[ترجمه]

«5»

ک، [إکمال الدین] الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی لَوْ عَهِدْتَ إِلَیْنَا فِی الْخَلَفِ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ لِی یَا مُفَضَّلُ الْإِمَامُ مِنْ بَعْدِی ابْنِی مُوسَی وَ الْخَلَفُ الْمَأْمُولُ الْمُنْتَظَرُ م ح م د بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی (3).

**[ترجمه]اکمال الدین: مفضل بن عمر نقل کرده، به محضر آقایم امام صادق علیه السّلام رسیدم و عرض کردم: آقا اگر می­شود جانشین خودتان را برای ما معرفی کنید. فرمودند: ای مفضل! امام بعد از من، پسرم موسی است و آن خلفی که همه در انتظارش می­روند، م ح م د پسر حسن بن علی بن محمّد بن علی بن موسی است. - . اکمال الدین 2 : 3 -

**[ترجمه]

«6»

ک، [إکمال الدین] عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ أَبِی عَلِیٍّ الزَّرَّادِ مَعاً عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْکَرْخِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَإِنِّی لَجَالِسٌ عِنْدَهُ إِذْ دَخَلَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ وَ هُوَ غُلَامٌ فَقُمْتُ إِلَیْهِ فَقَبَّلْتُهُ وَ جَلَسْتُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا إِبْرَاهِیمُ أَمَا إِنَّهُ صَاحِبُکَ مِنْ بَعْدِی أَمَا لَیَهْلِکَنَّ فِیهِ قَوْمٌ وَ یَسْعَدُ آخَرُونَ فَلَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ وَ ضَاعَفَ عَلَی رُوحِهِ الْعَذَابَ أَمَا لَیُخْرِجَنَّ اللَّهُ مِنْ صُلْبِهِ خَیْرَ أَهْلِ الْأَرْضِ فِی زَمَانِهِ سَمِیَّ جَدِّهِ وَ وَارِثَ عِلْمِهِ وَ أَحْکَامِهِ وَ فَضَائِلِهِ مَعْدِنَ الْإِمَامَةِ وَ رَأْسَ الْحِکْمَةِ یَقْتُلُهُ جَبَّارُ بَنِی فُلَانٍ بَعْدَ عَجَائِبَ طَرِیفَةٍ حَسَداً لَهُ وَ لَکِنَ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنْ صُلْبِهِ تَمَامَ اثْنَیْ عَشْرَ مَهْدِیّاً اخْتَصَّهُمُ اللَّهُ بِکَرَامَتِهِ وَ أَحَلَّهُمْ دَارَ قُدْسِهِ الْمُقِرُّ بِالثَّانِی عَشَرَ مِنْهُمْ کَالشَّاهِرِ سَیْفَهُ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَذُبُّ عَنْهُ قَالَ فَدَخَلَ رَجُلٌ مِنْ مَوَالِی بَنِی أُمَیَّةَ فَانْقَطَعَ الْکَلَامُ فَعُدْتُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً أُرِیدُ مِنْهُ أَنْ یَسْتَتِمَّ الْکَلَامَ فَمَا قَدَرْتُ عَلَی ذَلِکَ فَلَمَّا کَانَ قَابِلُ السَّنَةِ الثَّانِیَةِ دَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ هُوَ جَالِسٌ فَقَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ هُوَ الْمُفَرِّجُ لِلْکَرْبِ عَنْ

ص: 15


1- 1. بصائر الدرجات ج 7 باب 11 ص 96.
2- 2. إعلام الوری ص 289.
3- 3. کمال الدین و تمام النعمة ج 2 ص 3.

شِیعَتِهِ بَعْدَ ضَنْکٍ شَدِیدٍ وَ بَلَاءٍ طَوِیلٍ وَ جَزَعٍ وَ خَوْفٍ فَطُوبَی لِمَنْ أَدْرَکَ ذَلِکَ الزَّمَانَ حَسْبُکَ یَا إِبْرَاهِیمُ فَمَا رَجَعْتُ بِشَیْ ءٍ أَسَرَّ مِنْ هَذَا لِقَلْبِی وَ لَا أَقَرَّ لِعَیْنِی (1).

**[ترجمه]اکمال الدین: ابراهیم کرخی نقل کرده، خدمت حضرت صادق علیه السلام رسیدم و پیش ایشان نشسته بودم که حضرت موسی بن جعفر که در آن زمان کودک بودند وارد شدند. برخاستم و ایشان را بوسیدم و در جای خود نشستم. امام صادق علیه السلام فرمودند: ای ابراهیم! این پسرم، بعد از من امام تو است. گروهی در تشخیص او گمراه می­شوند و گروهی به سعادت می­رسند. خداوند قاتلان او را لعنت کند و عذابش را دو چندان نماید! از این فرزندم پسری به وجود می آید که بهترین فرد روی زمین در زمان خودش است، هم­نام با جد بزرگوارش و وارث علم و احکام و فضائل اوست. گنجینه امامت و در رأس حکمت است. او را ستمگر بنی فلان، بعد از عجایب شنیدنی­اش از روی حسادت خواهد کشت. ولی خداوند خواست خود را اجرا می کند، اگرچه مشرکان مایل نباشند. خداوند از نهاد او بقیه دوازده امام هدایت­گر را که آن­ها را به کرامت خویش امتیاز بخشیده و در خانه قدس خود جای داده خارج می­کند. کسی که اقرار به امامت دوازدهمی داشته باشد، مانند کسی است که با شمشیر برهنه از رسول الله صلی علیه و آله دفاع نماید.

در این هنگام یکی از غلامان بنی­امیه وارد شد و ایشان سخن خود را قطع کردند. من بعد از آن، یازده بار به محضر ایشان رسیدم و از ایشان خواستم دنباله فرمایش خود را تکمیل کنند، ولی موقعیت مناسبی پیش نیامد. دو سال بعد که به محضر ایشان رسیدم و ایشان نشسته بودند، فرمودند: ای ابراهیم! زمانی که گرفتاری شدید و بلایی طولانی و ترس و اندوه زیاد شیعیانش را فرا گرفته است، او ناراحتی­ آن­ها را برطرف خواهد کرد. خوشا به حال کسی که آن زمان را درک کند! همین قدر ترا کافی است ای ابراهیم. من بازگشتم در حالی که تا آن زمان، به آن مقدار مسرور و چشم روشن نشده بودم. - . همان -

**[ترجمه]

«7»

ک، [إکمال الدین] عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ الْکُوفِیِّ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]اکمال الدین مانند همین را با طریق دیگری هم نقل کرده است. - . همان 1: 360 -

**[ترجمه]

«8»

ک، [إکمال الدین] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ الْیَقْطِینِیِّ مَعاً عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنْ خَالِهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنْ کَانَ کَوْنٌ وَ لَا أَرَانِیَ اللَّهُ یَوْمَکَ فَبِمَنْ آتَمُّ فَأَوْمَأَ إِلَی مُوسَی علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ فَإِنْ مَضَی فَإِلَی مَنْ قَالَ فَإِلَی وَلَدِهِ قُلْتُ فَإِنْ مَضَی وَلَدُهُ وَ تَرَکَ أَخاً کَبِیراً وَ ابْناً صَغِیراً فَبِمَنْ آتَمُّ قَالَ بِوَلَدِهِ ثُمَّ هَکَذَا أَبَداً فَقُلْتُ فَإِنْ أَنَا لَمْ أَعْرِفْهُ وَ لَمْ أَعْرِفْ مَوْضِعَهُ فَمَا أَصْنَعُ قَالَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَلَّی مَنْ بَقِیَ مِنْ حُجَجِکَ مِنْ وُلْدِ الْإِمَامِ الْمَاضِی فَإِنَّ ذَلِکَ یُجْزِیکَ (3).

**[ترجمه]اکمال الدین: عیسی بن عبداللَّه بن عمر بن علی بن ابی­طالب از دایی خود، حضرت جعفر بن محمد علیهما السّلام نقل کرده، به ایشان عرض کردم: اگر اتفاقی بیفتد، که خدا آن روز را برایم نیاورد، امام ما کیست؟ ایشان اشاره به موسی علیه السلام نمودند. عرض کردم: بعد از او؟ فرمودند: فرزندش. عرض کردم: اگر فرزندشان از دنیا برود، و ایشان یک برادر بزرگ و یک فرزند کوچک از خود باقی گذارند، امام کدام است؟ فرمودند: فرزندش، و همین­طور فرزندانشان. عرض کردم: آقا اگر من او را نشناسم و مکانش را ندانم، چه کنم؟ فرمود: میگویی: خدایا من آن حجت تو را که از فرزندان امام قبل است را امام خود می­دانم. همین تو را کافی است. - . همان 2 : 19 -

**[ترجمه]

«9»

عم، [إعلام الوری] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ: مِثْلَهُ (4)

**[ترجمه]اعلام الوری نیز با سند خودش مانند همین را آورده است. - . اعلام الوری: 288 -

**[ترجمه]

«10»

ک، [إکمال الدین] أَبِی عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ الْیَقْطِینِیِّ مَعاً عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ: مِثْلَهُ (5)

**[ترجمه]اکمال الدین نیز مانند همین را با طریق دیگری هم نقل کرده است. - . اکمال الدین 2 : 19 -

**[ترجمه]

«11»

شا، [الإرشاد] رَوَی ابْنُ أَبِی نَجْرَانَ: مِثْلَهُ (6).

**[ترجمه]ارشاد نیز این روایت را آورده است. - . ارشاد : 309 -

**[ترجمه]

«12»

شا، [الإرشاد]: فَمِمَّنْ رَوَی صَرِیحَ النَّصِّ بِالْإِمَامَةِ مِنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام عَلَی ابْنِهِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام مِنْ شُیُوخِ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ خَاصَّتِهِ

ص: 16


1- 1. کمال الدین و تمام النعمة ج 2 ص 3.
2- 2. نفس المصدر ج 1 ص 360.
3- 3. المصدر السابق ج 2 ص 19.
4- 4. إعلام الوری ص 288.
5- 5. کمال الدین و تمام النعمة ج 2 ص 19.
6- 6. الإرشاد ص 309.

وَ بِطَانَتِهِ وَ ثِقَاتِهِ الْفُقَهَاءِ الصَّالِحِینَ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ الْجُعْفِیُّ وَ مُعَاذُ بْنُ کَثِیرٍ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ الْحَجَّاجِ وَ الْفَیْضُ بْنُ الْمُخْتَارِ وَ یَعْقُوبُ السَّرَّاجِ وَ سُلَیْمَانُ بْنُ خَالِدٍ وَ صَفْوَانُ الْجَمَّالُ وَ غَیْرُهُمْ مِمَّنْ یَطُولُ بِذِکْرِهِمُ الْکِتَابُ وَ قَدْ رَوَی ذَلِکَ مِنْ إِخْوَتِهِ إِسْحَاقُ وَ عَلِیٌّ ابْنَا جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ کَانَا مِنَ الْفَضْلِ وَ الْوَرَعِ عَلَی مَا لَا یَخْتَلِفُ فِیهِ اثْنَانِ (1).

**[ترجمه]ارشاد: در میان اصحاب بزرگ حضرت صادق علیه السلام و خواص و اهل سر ایشان و فقهای مورد اعتماد و صالح که خداوند همه آن­ها را رحمت کند، ار جمله افرادی که تصریح ایشان را مورد امامت فرزندشان موسی بن جعفر علیه السّلام روایت کرده­اند عبارتند از: مفضل بن عمر جعفی و معاذ بن کثیر و عبدالرحمن بن حجاج و فیض بن مختار و یعقوب سراج و سلیمان بن خالد و صفوان جمال و سایر اصحابی که بردن نام آن­ها باعث طولانی شدن کتاب می شود. از برادران موسی بن جعفر علیه السّلام نیز، اسحاق و علی پسران حضرت صادق علیه السلام این مطلب را روایت کرده­اند، که هر دو اهل فضل و ورع بودند، و کسی در فضل و ورع آن دو اختلاف نکرده است. - . همان : 307 -

**[ترجمه]

«13»

شا، [الإرشاد] رَوَی مُوسَی بْنُ الصَّیْقَلِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَدَخَلَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ مُوسَی علیه السلام وَ هُوَ غُلَامٌ فَقَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اسْتَوْصِ بِهِ وَ ضَعْ أَمْرَهُ عِنْدَ مَنْ تَثِقُ بِهِ مِنْ أَصْحَابِکَ (2).

**[ترجمه]ارشاد: مفضل بن عمر گفت: در محضر امام صادق علیه السلام بودم که اباابراهیم، موسی علیه السلام که در آن زمان کودک بودند وارد شدند. حضرت صادق علیه السلام فرمودند: سفارش این فرزندم را بنما و او را به کسانی که اعتماد داری معرفی کن! - . همان : 308 -

**[ترجمه]

«14»

عم، [إعلام الوری] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الصَّیْقَلِ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]اعلام الوری نیز مانند همین را با طریق خود نقل کرده است. - . اعلام الوری: 288 -

**[ترجمه]

«15»

شا، [الإرشاد] رَوَی ثُبَیْتٌ عَنْ مُعَاذِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ أَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِی رَزَقَ أَبَاکَ مِنْکَ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ أَنْ یَرْزُقَکَ مِنْ عَقِبِکَ قَبْلَ الْمَمَاتِ مِثْلَهَا فَقَالَ قَدْ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ قُلْتُ مَنْ هُوَ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَأَشَارَ إِلَی الْعَبْدِ الصَّالِحِ وَ هُوَ رَاقِدٌ فَقَالَ هَذَا الرَّاقِدُ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ غُلَامٌ (4).

**[ترجمه]ارشاد: معاذ بن کثیر نقل کرده، به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: از خدا می­خواهم همین منزلتی که از طرف شما به پدرتان روزی نموده، قبل از این که از دنیا بروید، از نسل شما نیز به شما روزی کند! فرمودند: خداوند این کار را کرده است. عرض کردم: فدایتان شوم! ایشان کدام یک از فرزندان شماست؟ امام اشاره به عبد صالح که خوابیده بود نمودند و فرمودند: همین که خوابیده است. آن زمان ایشان پسر بچه ای بودند. - . ارشاد : 308 -

**[ترجمه]

«16»

عم، [إعلام الوری] الْکُلَیْنِیُّ عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ ثُبَیْتٍ: مِثْلَهُ (5).

**[ترجمه]اعلام الوری نیز مانند همین را با طریق خود نقل کرده است. - . اعلام الوری: 288 -

**[ترجمه]

«17»

شا، [الإرشاد] رَوَی أَبُو عَلِیٍّ الْأَرَّجَانِیُّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ فِی مَنْزِلِهِ وَ هُوَ فِی بَیْتِ کَذَا مِنْ دَارِهِ فِی مَسْجِدٍ لَهُ وَ هُوَ یَدْعُو وَ عَلَی یَمِینِهِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام یُؤَمِّنُ عَلَی دُعَائِهِ فَقُلْتُ لَهُ جَعَلَنِیَ اللَّهُ

ص: 17


1- 1. نفس المصدر ص 307.
2- 2. المصدر السابق ص 308.
3- 3. إعلام الوری ص 288.
4- 4. الإرشاد ص 308.
5- 5. إعلام الوری ص 288.

فِدَاکَ قَدْ عَرَفْتَ انْقِطَاعِی إِلَیْکَ وَ خِدْمَتِی لَکَ فَمَنْ وَلِیُّ الْأَمْرِ بَعْدَکَ قَالَ یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ إِنَّ مُوسَی قَدْ لَبِسَ الدِّرْعَ فَاسْتَوَتْ عَلَیْهِ فَقُلْتُ لَهُ لَا أَحْتَاجُ بَعْدَهَا إِلَی شَیْ ءٍ(1).

**[ترجمه]ارشاد: عبدالرحمن بن حجاج نقل کرده، به محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم و ایشان در فلان اطاق منزلشان، در جایی که نماز می­خواندند مشغول دعا بودند و موسی بن جعفر علیه السّلام نیز در طرف راست ایشان بر دعای ایشان آمین می­گفتند. عرض کردم: فدایتان شوم! شما می­دانید که من ارادتمند و درخدمت شمایم، چه کسی بعد از شما امام است؟ فرمودند: ای عبدالرحمن! موسی زره پیامبر را پوشید و بر تن او راست آمد. عرض­کردم: دیگر احتیاجی به توضیح ندارم. - . ارشاد : 308 -

**[ترجمه]

«18»

شا، [الإرشاد] رَوَی عَبْدُ الْأَعْلَی عَنِ الْفَیْضِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام خُذْ بِیَدِی مِنَ النَّارِ مَنْ لَنَا بَعْدَکَ قَالَ فَدَخَلَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ غُلَامٌ فَقَالَ هَذَا صَاحِبُکُمْ فَتَمَسَّکْ بِهِ (2).

**[ترجمه]ارشاد: فیض بن مختار نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: دست مرا بگیرید و از آتش نجات دهید و بفرمایید ما بعد از شما چه کسی را داریم؟ در این زمان اباابراهیم که در آن زمان پسر بچه­ای بودند وارد شدند؛ امام فرمودند: این امام شماست، به او تمسک کن! - . همان -

**[ترجمه]

«19»

عم، [إعلام الوری] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]اعلام الوری نیز مانند همین را با طریق خود نقل کرده است. - . اعلام الوری: 288 -

**[ترجمه]

«20»

شا، [الإرشاد] رَوَی ابْنُ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ حَازِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی إِنَّ الْأَنْفُسَ یُغْدَی عَلَیْهَا وَ یُرَاحُ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَمَنْ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا کَانَ ذَلِکَ فَهَذَا صَاحِبُکُمْ وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی مَنْکِبِ أَبِی الْحَسَنِ الْأَیْمَنِ وَ هُوَ فِیمَا أَعْلَمُ یَوْمَئِذٍ خُمَاسِیٌّ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ جَالِسٌ مَعَنَا(4).

**[ترجمه]ارشاد: ابن حازم نقل کرده، به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: پدر و مادرم فدایتان شوند! مردم صبح و شام یکی پس از دیگری از دنیا می­روند؛ اگر چنین اتفاقی بیفتد، بعد از شما چه کسی امام است؟ حضرت فرمودند: اگر چنین شد، این امام شماست و با دست بر شانه راست ابا الحسن زدند و تا آن­جا که من می­دانم ایشان در آن زمان خماسی بودند، و عبداللَّه بن جعفر نیز با ما نشسته بود. - . ارشاد : 308 -

**[ترجمه]

«21»

عم، [إعلام الوری] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ قَالَ ابْنُ حَازِمٍ: وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (5)

**[ترجمه]اعلام الوری نیز مانند همین را با طریق خود نقل کرده است. - . اعلام الوری: 288 -

**[ترجمه]

بیان

قوله خماسی أی کان طوله خمسة أشبار و قیل أی کان له خمس سنین و الأول هو الموافق لکلام اللغویین.

**[ترجمه]خماسی یعنی کسی که طول قامتش پنج وجب باشد، گفته شده یعنی کسی که پنج ساله باشد. معنای اول است که با نظر اهل لغت موافق است.

**[ترجمه]

«22»

شا، [الإرشاد] رَوَی الْفَضْلُ عَنْ طَاهِرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رَأَیْتُهُ یَلُومُ عَبْدَ اللَّهِ وَلَدَهُ وَ یَعِظُهُ وَ یَقُولُ لَهُ مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَکُونَ مِثْلَ أَخِیکَ فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْرِفُ النُّورَ فِی وَجْهِهِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ وَ کَیْفَ أَ لَیْسَ أَبِی وَ أَبُوهُ وَاحِداً وَ أَصْلِی وَ أَصْلُهُ

ص: 18


1- 1. الإرشاد ص 308.
2- 2. نفس المصدر ص 308.
3- 3. إعلام الوری ص 288.
4- 4. الإرشاد ص 308.
5- 5. إعلام الوری ص 288.

وَاحِداً فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ مِنْ نَفْسِی وَ أَنْتَ ابْنِی (1).

**[ترجمه]ارشاد: طاهر بن محمّد نقل کرده، دیدم که حضرت صادق علیه السّلام فرزندشان عبداللَّه را سرزنش می­کردند و او را موعظه می­نمودند و به او می­فرمودند: چرا تو نباید مثل برادرت باشی؟ به خدا قسم من نور در چهره او می بینم. عبداللَّه گفت: چطور؟ مگر من و او از یک پدر نیستیم؟ و از یک ریشه به وجود نیامده ایم؟ حضرت صادق علیه السلام به او فرمودند: او از جان من است و تو فرزند منی. - . ارشاد : 309 -

**[ترجمه]

«23»

عم، [إعلام الوری] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ فُضَیْلٍ الرَّسَّانِ عَنْ طَاهِرٍ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]اعلام الوری نیز مانند همین را با طریق خود از طاهر بن محمد نقل کرده است. - . اعلام الوری: 289 -

**[ترجمه]

«24»

عم (3)،[إعلام الوری] شا، [الإرشاد] رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنْ یَعْقُوبَ السَّرَّاجِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هُوَ وَاقِفٌ عَلَی رَأْسِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی وَ هُوَ فِی الْمَهْدِ فَجَعَلَ یُسَارُّهُ طَوِیلًا فَجَلَسْتُ حَتَّی فَرَغَ فَقُمْتُ إِلَیْهِ فَقَالَ ادْنُ إِلَی مَوْلَاکَ فَسَلِّمْ عَلَیْهِ فَدَنَوْتُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیَّ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ ثُمَّ قَالَ لِی اذْهَبْ فَغَیِّرِ اسْمَ ابْنَتِکَ الَّتِی سَمَّیْتَهَا أَمْسِ فَإِنَّهُ اسْمٌ یُبْغِضُهُ اللَّهُ وَ کَانَتْ وُلِدَتْ لِی بِنْتٌ وَ سَمَّیْتُهَا بِالْحُمَیْرَاءِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام انْتَهِ إِلَی أَمْرِهِ تَرْشُدْ فَغَیَّرْتُ اسْمَهَا(4).

**[ترجمه]اعلام الوری، ارشاد: یعقوب سراج نقل کرده، به محضر امام صادق علیه السلام رسیدم و ایشان بالای سر فرزندشان ابا الحسن موسی که در گهواره قرار داشتند ایستاده بودند و مدتی طولانی با او محرمانه صحبت می­کردند. نشستم تا صحبتشان تمام شد و برخاستم و جلو رفتم؛ حضرت فرمودند: پیش مولایت برو و بر او سلام کن! نزدیک شدم و سلام کردم و ایشان با زبانی فصیح سلامم را جواب دادند و به من فرمودند: برو نامی که دیروز بر دخترت نهادی را تغییر بده؛ خدا از آن اسم متنفر است. دختری برایم متولد شده بود که او را حمیراء نامیده بودم. حضرت صادق علیه السلام فرمودند: دستور مولایت را اطاعت کن تا رهنمون شوی. اسم دخترم را تغییر دادم. - . اعلام الوری: 290 ، ارشاد : 309 -

**[ترجمه]

«25»

شا، [الإرشاد] رَوَی ابْنُ مُسْکَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: دَعَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَبَا الْحَسَنِ یَوْماً وَ نَحْنُ عِنْدَهُ فَقَالَ لَنَا عَلَیْکُمْ بِهَذَا بَعْدِی فَهُوَ وَ اللَّهِ صَاحِبُکُمْ بَعْدِی (5).

**[ترجمه]ارشاد: سلیمان بن خالد نقل کرده، روزی حضرت صادق علیه السّلام ابا الحسن علیه السلام را صدا زدند، ما پیش ایشان بودیم، به ما فرمودند: بر شما باد که بعد از من به او اقتدا کنید؛ به خدا قسم او امام شما بعد از من است. - . ارشاد : 309 -

**[ترجمه]

«26»

عم، [إعلام الوری] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ: مِثْلَهُ (6).

**[ترجمه]اعلام الوری نیز همین را با اسناد خود آورده است. - . اعلام الوری: 289 -

**[ترجمه]

«27»

شا، [الإرشاد] رَوَی الْوَشَّاءُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ صَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ قَالَ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ لَا یَلْهُو وَ لَا یَلْعَبُ وَ أَقْبَلَ أَبُو الْحَسَنِ وَ هُوَ صَغِیرٌ وَ مَعَهُ بَهْمَةُ عَنَاقٍ مَکِّیَّةٌ وَ یَقُولُ لَهَا اسْجُدِی لِرَبِّکِ فَأَخَذَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ ضَمَّهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَنْ لَا یَلْهُو وَ لَا یَلْعَبُ (7).

ص: 19


1- 1. الإرشاد ص 309.
2- 2. إعلام الوری ص 289.
3- 3. نفس المصدر ص 290.
4- 4. الإرشاد ص 309.
5- 5. نفس المصدر ص 309.
6- 6. إعلام الوری ص 289.
7- 7. الإرشاد ص 309.

**[ترجمه]ارشاد: صفوان جمال نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام در مورد صاحب مقام امامت پرسیدم؛ ایشان فرمودند: صاحب مقام امامت، اهل لهو و لعب نیست. در این هنگام ابا الحسن علیه السلام که سن کمی داشت آمدند، در حالی که یک بزغاله عناق مکی همراهشان بود و به آن می­فرمودند: برای پروردگارت سجده کن! حضرت صادق علیه السّلام ایشان را در آغوش گرفته و فرمودند: پدر و مادرم فدایت! ای کسی که اهل لهو و لعب نیستی. - . ارشاد : 309 -

**[ترجمه]

«28»

عم، [إعلام الوری] الْکُلَیْنِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ: مِثْلَهُ (1)

**[ترجمه]اعلام الوری نیز مانند همین را با سند خود نقل کرده است. - . اعلام الوری: 289 . در ارشاد کلمه عناق وجود ندارد. این حدیث را ابن ابی­زینب نعمانی نیزدر کتاب غیبت : 178 با اندکی تفاوت آورده است. -

**[ترجمه]

بیان

البهمة الواحد من أولاد الضأن و العناق کسحاب الأنثی من أولاد المعز ما لم یتم لها سنة.

**[ترجمه]عناق بر وزن سحاب، بز ماده­ای را گویند که یک سالش تمام نشده است.

**[ترجمه]

«29»

عم (2)،[إعلام الوری] شا، [الإرشاد] رَوَی یَعْقُوبُ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی یَوْماً فَسَأَلَهُ عَلِیُّ بْنُ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِلَی مَنْ نَفْزَعُ وَ یَفْزَعُ النَّاسُ بَعْدَکَ فَقَالَ إِلَی صَاحِبِ هَذَیْنِ الثَّوْبَیْنِ

الْأَصْفَرَیْنِ وَ الْغَدِیرَتَیْنِ وَ هُوَ الطَّالِعُ عَلَیْکَ مِنَ الْبَابِ فَمَا لَبِثْنَا أَنْ طَلَعَ عَلَیْنَا کَفَّانِ آخِذَتَانِ بِالْبَابَیْنِ حَتَّی انْفَتَحَتَا وَ دَخَلَ عَلَیْنَا أَبُو إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هُوَ صَبِیٌّ وَ عَلَیْهِ ثَوْبَانِ أَصْفَرَانِ (3).

**[ترجمه]اعلام الوری، ارشاد: اسحاق بن جعفر الصادق علیه السلام نقل کرده، روزی پیش پدرم بودم که علی بن عمر بن علی عرض کرد: فدایتان شوم! ما و سایر مردم، بعد از شما باید به چه کسی پناه ببریم؟ فرمودند: به صاحب این دو جامه زرد که دارای دو دسته مو است و هم­اکنون از در وارد خواهد شد. در همان زمان دیدیم که دو دست درب را گرفت و آن را باز کرد و اباابراهیم موسی بن جعفر علیه السلام، که در آن زمان کودکی بودند و دو جامه زرد بر تن داشتند، وارد شدند. - . اعلام الوری: 289 ، ارشاد : 309 -

**[ترجمه]

«30»

عم (4)،[إعلام الوری] شا، [الإرشاد] رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ الْوَلِیدِ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیه السلام یَقُولُ: سَمِعْتُ أَبِی جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام یَقُولُ لِجَمَاعَةٍ مِنْ خَاصَّتِهِ وَ أَصْحَابِهِ اسْتَوْصُوا بِمُوسَی ابْنِی خَیْراً فَإِنَّهُ أَفْضَلُ وُلْدِی وَ مَنْ أُخَلِّفُ مِنْ بَعْدِی وَ هُوَ الْقَائِمُ مَقَامِی وَ الْحُجَّةُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی کَافَّةِ خَلْقِهِ مِنْ بَعْدِی وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ شَدِیدَ التَّمَسُّکِ بِأَخِیهِ مُوسَی وَ الِانْقِطَاعِ إِلَیْهِ وَ التَّوَفُّرِ عَلَی أَخْذِ مَعَالِمِ الدِّینِ مِنْهُ وَ لَهُ مَسَائِلُ مَشْهُورَةٌ عَنْهُ وَ جَوَابَاتٌ رَوَاهَا سَمَاعاً مِنْهُ وَ الْأَخْبَارُ فِیمَا ذَکَرْنَاهُ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَی عَلَی مَا بَیَّنَّاهُ وَ وَصَفْنَاهُ (5).

**[ترجمه]اعلام الوری: محمّد بن ولید از علی بن جعفر بن محمّد الصادق نقل کرده، شنیدم که پدرم جعفر بن محمد علیهما السّلام به گروهی از خواص و اصحاب خود می­فرمودند: در مورد فرزندم موسی سفارش به خیر کنید که او بهترین فرزندان من است، او کسی است که جانشین من می­شود و در جای من می­ایستد. او بعد از من حجت خداوند عزّ و جلّ بر تمام خلقش خواهد بود. علی بن جعفر تمسک و ملازمت شدیدی به برادرش موسی علیه السلام داشت و فراوان معالم دین را از ایشان می­گرفت، او مسائل مشهوری از ایشان دارد و جواب آن­ها را سماعاً از ایشان روایت کرده است. روایات در مورد آن­چه که گفتیم، بنا بر آن­چه که توضیح دادیم و وصف کردیم، بیش از آن است که به شمارش درآید. - . اعلام الوری: 291 ، ارشاد : 310 -

**[ترجمه]

«31»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب یَزِیدُ بْنُ أَسْبَاطٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی مَرْضَتِهِ الَّتِی مَاتَ فِیهَا فَقَالَ یَا یَزِیدُ أَ تَرَی هَذَا الصَّبِیَّ إِذَا رَأَیْتَ النَّاسَ قَدِ اخْتَلَفُوا فِیهِ فَاشْهَدْ

ص: 20


1- 1. إعلام الوری ص 289.
2- 2. نفس المصدر ص 290.
3- 3. الإرشاد ص 309 و لیس فیه کلمة« عناق» و أخرج الحدیث ابن أبی زینب النعمانیّ فی کتاب الغیبة ص 178 بتفاوت یسیر.
4- 4. إعلام الوری ص 291.
5- 5. الإرشاد ص 310.

عَلَیَّ بِأَنِّی أَخْبَرْتُکَ أَنَّ یُوسُفَ إِنَّمَا کَانَ ذَنْبُهُ عِنْدَ إِخْوَتِهِ حَتَّی طَرَحُوهُ فِی الْجُبِّ الْحَسَدَ لَهُ حِینَ أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُ رَأَی أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ هُمْ لَهُ سَاجِدُونَ وَ کَذَلِکَ لَا بُدَّ لِهَذَا الْغُلَامِ مِنْ أَنْ یُحْسَدَ ثُمَّ دَعَا مُوسَی وَ عَبْدَ اللَّهِ وَ إِسْحَاقَ وَ محمد [مُحَمَّداً] وَ الْعَبَّاسَ وَ قَالَ لَهُمْ هَذَا وَصِیُّ الْأَوْصِیَاءِ وَ عَالِمُ عِلْمِ الْعُلَمَاءِ وَ شَهِیدٌ عَلَی الْأَمْوَاتِ وَ الْأَحْیَاءِ ثُمَّ قَالَ یَا یَزِیدُ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: یزید بن اسباط نقل کرده، به محضر امام صادق علیه السلام رسیدم و ایشان بیمار بودند، همان بیماری که منجر به فوت ایشان شد. فرمودند: ای یزید! این پسرک را می­بینی؟ وقتی دیدی مردم در مورد او اختلاف دارند، شهادت بده که من به تو گفتم: گناه یوسف پیش برادرانش که او را در چاه انداختند، حسادت نسبت به او بود، چون او گفت: دیدم یازده ستاره و ماه و خورشید برایش سجده می­کنند. این فرزند نیز ناگزیر مورد حسادت واقع می­شود.

سپس ایشان فرزندانشان موسی و عبداللَّه و اسحاق و محمّد و عباس را فراخواندند و به آن­ها فرمودند: این فرزند، وصی اوصیاء و عالم علم دانشمندان و گواه بر مرده ها و زنده ها است. بعد فرمودند: ای یزید! «سَتُکْتَبُ شَهَادَتُهُمْ وَیُسْأَلُونَ» - . زخرف / 19 - {گواهی ایشان به زودی نوشته می شود و [از آن] پرسیده خواهند}. - . مناقب 3 : 435 -

**[ترجمه]

«32»

نی، [الغیبة] للنعمانی رُوِیَ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ أَنَّهُ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عِنْدَ یَمِینِهِ سَیِّدُ وُلْدِهِ مُوسَی علیه السلام وَ قُدَّامَهُ مَرْقَدٌ مُغَطًّی فَقَالَ لِی یَا زُرَارَةُ جِئْنِی بِدَاوُدَ الرَّقِّیِّ وَ حُمْرَانَ وَ أَبِی بَصِیرٍ وَ دَخَلَ عَلَیْهِ الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ فَخَرَجْتُ فَأَحْضَرْتُ مَنْ أَمَرَنِی بِإِحْضَارِهِ وَ لَمْ تَزَلِ النَّاسُ یَدْخُلُونَ وَاحِداً أَثَرَ وَاحِدٍ حَتَّی صِرْنَا فِی الْبَیْتِ ثَلَاثِینَ رَجُلًا فَلَمَّا حُشِدَ الْمَجْلِسُ قَالَ یَا دَاوُدُ اکْشِفْ لِی عَنْ وَجْهِ إِسْمَاعِیلَ فَکَشَفْتُ عَنْ وَجْهِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا دَاوُدُ أَ حَیٌّ هُوَ أَمْ مَیِّتٌ قَالَ دَاوُدُ یَا مَوْلَایَ هُوَ مَیِّتٌ فَجَعَلَ یَعْرِضُ ذَلِکَ عَلَی رَجُلٍ رَجُلٍ حَتَّی أَتَی عَلَی آخِرِ مَنْ فِی الْمَجْلِسِ وَ کُلٌّ یَقُولُ هُوَ مَیِّتٌ یَا مَوْلَایَ فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ ثُمَّ أَمَرَ بِغُسْلِهِ وَ حَنُوطِهِ وَ إِدْرَاجِهِ فِی أَثْوَابِهِ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْهُ قَالَ لِلْمُفَضَّلِ یَا مُفَضَّلُ احْسِرْ عَنْ وَجْهِهِ فَحَسَرَ عَنْ وَجْهِهِ فَقَالَ أَ حَیٌّ هُوَ أَمْ مَیِّتٌ فَقَالَ مَیِّتٌ قَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَیْهِمْ ثُمَّ حُمِلَ إِلَی قَبْرِهِ فَلَمَّا وُضِعَ فِی لَحْدِهِ قَالَ یَا مُفَضَّلُ اکْشِفْ عَنْ وَجْهِهِ وَ قَالَ لِلْجَمَاعَةِ أَ حَیٌّ هُوَ أَمْ مَیِّتٌ قُلْنَا لَهُ مَیِّتٌ فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ وَ اشْهَدُوا فَإِنَّهُ سَیَرْتَابُ الْمُبْطِلُونَ یُرِیدُونَ إِطْفَاءَ نُورِ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ ثُمَّ أَوْمَأَ إِلَی

مُوسَی وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ ... وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ ثُمَّ حَثَوْا عَلَیْهِ التُّرَابَ ثُمَّ أَعَادَ عَلَیْنَا الْقَوْلَ فَقَالَ الْمَیِّتُ الْمُکَفَّنُ الْمُحَنَّطُ الْمَدْفُونُ فِی هَذَا اللَّحْدِ مَنْ هُوَ قُلْنَا إِسْمَاعِیلُ قَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِ مُوسَی علیه السلام وَ قَالَ هُوَ حَقٌّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ وَ مِنْهُ إِلَی أَنْ یَرِثَ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْها.

ص: 21


1- 1. المناقب ج 3 ص 435 و الآیة فی سورة الزخرف الآیة: 19.

وَ وَجَدْتُ هَذَا الْحَدِیثَ عِنْدَ بَعْضِ إِخْوَانِنَا فَذَکَرَ أَنَّهُ نَسَخَهُ مِنْ أَبِی الْمَرْجَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُعَمَّرِ الثَّعْلَبِیِّ وَ ذَکَرَ أَنَّهُ حَدَّثَهُ بِهِ الْمَعْرُوفُ بِأَبِی سَهْلٍ یَرْوِیهِ عَنْ أَبِی الصَّلَاحِ وَ رَوَاهُ بُنْدَارُ الْقُمِّیُّ عَنْ بُنْدَارَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ صَدَقَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ زُرَارَةَ وَ أَنَّ أَبَا الْمَرْجَی ذَکَرَ أَنَّهُ عَرَضَ هَذَا الْحَدِیثَ عَلَی بَعْضِ إِخْوَانِهِ فَقَالَ إِنَّهُ حَدَّثَهُ بِهِ الْحَسَنُ بْنُ الْمُنْذِرِ بِإِسْنَادٍ لَهُ عَنْ زُرَارَةَ: وَ زَادَ فِیهِ أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ وَ اللَّهِ لَیَظْهَرَنَّ عَلَیْکُمْ صَاحِبُکُمْ وَ لَیْسَ فِی عُنُقِ أَحَدٍ لَهُ بَیْعَةٌ وَ قَالَ فَلَا یَظْهَرُ صَاحِبُکُمْ حَتَّی یَشُکَّ فِیهِ أَهْلُ الْیَقِینِ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ (1).

**[ترجمه]غیبت نعمانی: زرارة بن اعین نقل کرده، به محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم، در حالی که سرور فرزندشان موسی علیه السلام در طرف راست ایشان حضور داشتند و یک جنازه پوشیده در مقابلشان قرار داشت. ایشان به من فرمودند: ای زراره! برو و داود رقی و حمران و ابابصیر را این­جا بیاور! در این هنگام مفضل بن عمر وارد شد. من بیرون رفتم و کسانی که ایشان گفته بودند را به محضرشان آوردم. پیوسته یکی پس از دیگری می آمدند تا این­که عده ما در اتاق به سی نفر رسید.

وقتی مجلس پر شد، حضرت فرمودند: ای داود! روپوش را از صورت پسرم اسماعیل را کنار بزن! روپوش را از روی صورتش برداشتم. امام علیه السلام فرمودند: ای داود! آیا مرده است یا زنده؟ عرض کردم: ای مولای من! مرده است. او را به یکایک آن­ها که حضور داشتند تا به نفر آخر نشان دادند، همه می­گفتند: مرده است ای مولای من! سپس فرمودند: خداوندا تو گواه باش! آن­گاه دستور دادند او را غسل دهند و حنوط کنند و در کفن بگذارند.

وقتی تمام شد، به مفضل فرمودند: صورتش را کنار بزن! صورت او را کنار زد. فرمودند: زنده است یا مرده؟ گفت: مرده. فرمودند: خدایا تو بر این­ها گواه باش! او را به طرف قبرش بردند. وقتی او را در لحد گذاشتند، حضرت باز فرمودند: ای مفضل! صورتش را بگشا! و به جماعتی که آن­جا بودند فرمودند: آیا زنده است یا مرده؟ همگی گفتیم: مرده است. فرمودند: خدایا گواه باش! شما هم گواهی دهید که آن­ها که بر باطلند شک خواهند کرد، می­خواهند نور خدا را با دهان­هایشان خاموش کنند، سپس به موسی اشاره نموده و فرمودند: خداوند نور خویش را کامل می­کند هر چند که مشرکان خوش نداشته باشند. سپس روی سخن را به ما کردند و فرمودند: این مرده­ای که در کفن است و حنوط شده و در لحد مدفون شده، چه کسی است؟ عرض کردیم: اسماعیل. فرمودند خدایا گواه باش! سپس دست موسی علیه السلام را گرفتند و فرمودند: این حق است و حق با او و از اوست، تا زمانی که خداوند وارث زمین و ساکنان آن شود.

یکی از برادران ما این حدیث را یافته است و گفته که آن را از ابی­المرجی بن محمد بن معمر ثعلبی استنساخ کرده است، و گفته شخصی که معروف به اباسهل است آن را از ابی­الصلاح روایت کرده و بندار قمی نیز آن را از طریق بندار بن محمد بن صدقة و محمد بن عمرو از زراره روایت کرده است و این­که ابی­المرجی گفته است که این حدیث را بر یکی از برادران عرضه کرده و او گفته است: این حدیث را حسن بن منذر با اسناد خود از زراره روایت کرده است و این قسمت هم در نقل او وجود دارد: امام صادق علیه السلام فرمودند: به خدا قسم صاحبتان بر شما ظهور می­کند در حالی که بر گردن هیچ کسی بیعتی ندارد. و فرمودند: تا زمانی که اهل یقین مردد شوند، صاحب شما ظهور نخواهد کرد، «قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ * أَنتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ» - . ص / 67 و 68 - {بگو این خبری بزرگ است * [که] شما از آن روی برمی تابید}. - . غیبت نعمانی : 179 -

**[ترجمه]

«33»

نی، [الغیبة] للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ دُرُسْتَ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ قَالَ: کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَ رَجُلٍ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ الْجَلِیلِ صَدَاقَةٌ فِی قِدَمٍ فَقَالَ لِی إِنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَوْصَی إِلَی إِسْمَاعِیلَ قَالَ فَقُلْتُ ذَلِکَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ عَبْدَ الْجَلِیلِ حَدَّثَنِی بِأَنَّکَ أَوْصَیْتَ إِلَی إِسْمَاعِیلَ فِی حَیَاتِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ بِثَلَاثِ سِنِینَ فَقَالَ یَا وَلِیدُ لَا وَ اللَّهِ فَإِنْ کُنْتُ فَعَلْتُ فَإِلَی فُلَانٍ یَعْنِی أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ سَمَّاهُ (2).

**[ترجمه]غیبت نعمانی: ولید بن صبیح نقل کرده، مردی به نام عبدالجلیل که صداقتی دیرینه با او داشتم به من گفت: حضرت صادق علیه السلام پسرش اسماعیل را وصی خود قرار داده است. به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: عبدالجلیل به من گفته که شما اسماعیل را، سه سال قبل از این­که بمیرد، وصی خود قرار داده­اید؛ فرمودند: نه به خدا قسم ای ولید، اگر وصیتی کرده باشم به فلانی یعنی ابا الحسن موسی علیه السلام وصیت کرده­ام و نام ایشان را آوردند. - . همان 178 -

**[ترجمه]

«34»

نی، [الغیبة] للنعمانی عَبْدُ الْوَاحِدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رَبَاحٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِیِّ عَنْ حَمَّادٍ الصَّائِغِ قَالَ: سَمِعْتُ الْمُفَضَّلَ بْنَ عُمَرَ یَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ یَفْرِضُ اللَّهُ طَاعَةَ عَبْدٍ ثُمَّ یَکُنُّهُ خَبَرَ السَّمَاءِ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اللَّهُ أَجَلُّ وَ أَکْرَمُ وَ أَرْأَفُ بِعِبَادِهِ وَ أَرْحَمُ مِنْ أَنْ یَفْرِضَ طَاعَةَ عَبْدٍ ثُمَّ یَکُنَّهُ خَبَرَ السَّمَاءِ صَبَاحاً وَ مَسَاءً قَالَ ثُمَّ طَلَعَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَسُرُّکَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَی صَاحِبِ کِتَابِ عَلِیٍّ فَقَالَ لَهُ الْمُفَضَّلُ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ یَسُرُّنِی إِذاً أَعْظَمَ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ هُوَ هَذَا صَاحِبُ کِتَابِ عَلِیٍ (3) الْکِتَابِ الْمَکْنُونِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ

ص: 22


1- 1. غیبة النعمانیّ ص 179 و الآیة فی سورة ص الآیة: 67.
2- 2. نفس المصدر ص 178 و فیه بدل« صداقة»« کلام».
3- 3. ما بین العلامتین ساقط من نسخة الکمبانیّ أضفناه من المصدر.

عَزَّ وَ جَلَ لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ (1).

**[ترجمه]غیبت نعمانی: حماد صائغ نقل کرده، شنیدم مفضل بن عمر از حضرت صادق علیه السلام می­پرسید؟ آیا ممکن است خدا اطاعت شخصی را واجب نماید، ولی اخبار آسمان را از او پنهان کند؟ حضرت صادق علیه السلام فرمودند: خداوند بزرگ­تر و کریم تر و رئوف تر و مهربان تر از آن است که اطاعت شخصی را واجب کند، ولی صبح و شام اخبار آسمان را از او پنهان کند. در این هنگام حضرت ابا الحسن موسی علیه السلام وارد شدند؛ امام صادق علیه السلام فرمودند: آیا خوش داری به صاحب کتاب علی بنگری؟ (مفضل عرض کرد: چه چیزی خوشایندتر از این وجود دارد؟ امام فرمودند: ایشان همان شخص است، صاحب کتاب علی) همان کتاب نهفته­ای که خداوند عزّ و جلّ فرمود: «لَّا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» - . واقعه / 79 - {که جز پاک شدگان بر آن دست ندارند}. - . غیبت نعمانی : 178 -

**[ترجمه]

«35»

نی، [الغیبة] للنعمانی مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّیْمُلِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَأَلْتُهُ عَنْ صَاحِبِ الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ لِی صَاحِبُ الْبَهْمَةِ وَ کَانَ مُوسَی علیه السلام فِی نَاحِیَةِ الدَّارِ صَبِیّاً وَ مَعَهُ عَنَاقٌ مَکِّیَّةٌ وَ هُوَ یَقُولُ لَهَا اسْجُدِی لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَکِ (2).

**[ترجمه]یحیی بن اسحاق از پدرش نقل کرده، نزد حضرت صادق علیه السلام رفتم و از ایشان سؤال کردم صاحب الامر بعد از خودشان چه کسی است؟ ایشان به من فرمودند: صاحب بزغاله. موسی علیه السلام که در آن زمان کودکی بودند، در گوشه­ای از خانه، به عناق مکی که همراهشان بود می­فرمودند: برای خدایی که تو را آفرید، سجده کن! - . غیبت نعمانی : 178 -

**[ترجمه]

«36»

نی، [الغیبة] للنعمانی مِنْ مَشْهُورِ کَلَامِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عِنْدَ وقُوُفِهِ عَلَی قَبْرِ إِسْمَاعِیلَ: غَلَبَنِی لَکَ الْحَزَنُ عَلَیْکَ اللَّهُمَّ وَهَبْتُ لِإِسْمَاعِیلَ جَمِیعَ مَا قَصَّرَ عَنْهُ مِمَّا افْتَرَضْتَ عَلَیْهِ مِنْ حَقِّی فَهَبْ لِی جَمِیعَ مَا قَصَّرَ عَنْهُ فِیمَا افْتَرَضْتَ عَلَیْهِ مِنْ حَقِّکَ (3).

**[ترجمه]غیبت نعمانی: از جمله سخنان مشهوری که امام صادق علیه السلام هنگامی که بر قبر اسماعیل ایستاده بودند فرمودند این است که: اندوه مرگ تو بر من غالب شده است، خداوندا! حقوقی را که تو برای من بر اسماعیل واجب کرده بودی و او کوتاهی کرد را بخشیدم. تو نیز حقوق خودت را که واجب نموده بودی و او کوتاهی کرد را ببخش. - . همان : 179 -

**[ترجمه]

«37»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ مُحْرِزٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ رَجُلًا مِنَ الْعِجْلِیَّةِ قَالَ لِی کَمْ عَسَی أَنْ یَبْقَی لَکُمْ هَذَا الشَّیْخُ إِنَّمَا هُوَ سَنَةً أَوْ سَنَتَیْنِ حَتَّی یَهْلِکَ ثُمَّ تَصِیرُونَ لَیْسَ لَکُمْ أَحَدٌ تَنْظُرُونَ إِلَیْهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَلَا قُلْتَ لَهُ هَذَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ قَدْ أَدْرَکَ مَا یُدْرِکُ الرِّجَالُ وَ قَدِ اشْتَرَیْنَا لَهُ جَارِیَةً تُبَاحُ لَهُ فَکَأَنَّکَ بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ قَدْ وُلِدَ لَهُ فَقِیهٌ خَلَفٌ (4).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: سلمة بن محرز نقل کرده، به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: مردی از عجلیة به من گفت: چقدر این پیرمرد برای شما زنده خواهد بود؟ یک سال یا دو سال؛ وقتی بمیرد، دیگر کسی را ندارید که به او مراجعه کنید. حضرت صادق علیه السلام فرمودند: چرا نگفتی که موسی بن جعفر به حد بلوغ رسیده و برایش کنیزی خریده ام که برایش مباح شده است، إن شاء الله به زودی خواهی دید که برایش فرزندی فقیه متولد خواهد شد. - . عیون أخبار الرضا 1 : 29 . عجلیة زیدی­های ضعیف شده هستند که به هارون بن سعید عجلی منسوبند. -

**[ترجمه]

«38»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَبِی الْجَهْمِ عَنْ نَصْرِ بْنِ قَابُوسَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام إِنِّی سَأَلْتُ أَبَاکَ علیه السلام مَنِ الَّذِی یَکُونُ بَعْدَکَ فَأَخْبَرَنِی أَنَّکَ أَنْتَ هُوَ فَلَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذَهَبَ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ قُلْتُ أَنَا وَ أَصْحَابِی بِکَ فَأَخْبِرْنِی مَنِ الَّذِی

ص: 23


1- 1. غیبة النعمانیّ ص 178 بتفاوت یسیر و الآیة فی سورة الواقعة: 79.
2- 2. نفس المصدر ص 178.
3- 3. المصدر السابق ص 179.
4- 4. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 29 و العجلیة: هم ضعفاء الزیدیة منسوبون الی هارون بن سعید العجلیّ.

یَکُونُ بَعْدَکَ قَالَ ابْنِی عَلِیٌّ علیه السلام (1).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: نصر بن قابوس نقل کرده، به اباابراهیم موسی بن جعفر علیهما السلام عرض کردم: من از پدرت علیه السلام پرسیدم جانشین شما کیست؟ ایشان فرمودند: شما جانشین هستید. وقتی حضرت صادق علیه السلام از دنیا رفتتند، مردم به راست و چپ منحرف شدند. ولی من و اصحابم قائل به امامت شما بودیم. اکنون شما بفرمایید جانشین شما کیست؟ فرمودند: پسرم علی علیه السلام. - . همان : 31 -

**[ترجمه]

«39»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصَّوْلِیِّ عَنِ الْمُبَرَّدِ عَنِ الرِّیَاشِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَاصِمٍ وَ رَوَاهُ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام تَکَلَّمَ یَوْماً بَیْنَ یَدَیْ أَبِیهِ علیه السلام فَأَحْسَنَ فَقَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَکَ خَلَفاً مِنَ الْآبَاءِ وَ سُرُوراً مِنَ الْأَبْنَاءِ وَ عِوَضاً عَنِ الْأَصْدِقَاءِ(2).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: ابوعاصم از حضرت رضا علیه السلام روایت کرده، روزی موسی بن جعفر علیه السلام در مقابل پدرشان امام صادق علیه السلام صحبتی بسیار عالی کردند؛ امام صادق علیه السلام فرمودند: ای پسرم! سپاس خدایی راست که تو را جانشین پدران و مایه سرور فرزندان و عوض دوستان قرار داده است. - . همان 2 : 127 -

**[ترجمه]

«40»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عِیسَی شَلَقَانَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ أَبِی الْخَطَّابِ فَقَالَ لِی مُبْتَدِئاً قَبْلَ أَنْ أَجْلِسَ یَا عِیسَی مَا مَنَعَکَ أَنْ تَلْقَی ابْنِی فَتَسْأَلَهُ عَنْ جَمِیعِ مَا تُرِیدُ قَالَ عِیسَی فَذَهَبْتُ إِلَی الْعَبْدِ الصَّالِحِ علیه السلام وَ هُوَ قَاعِدٌ فِی الْکُتَّابِ (3) وَ عَلَی شَفَتَیْهِ أَثَرُ الْمِدَادِ فَقَالَ لِی مُبْتَدِئاً یَا عِیسَی إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَخَذَ مِیثَاقَ النَّبِیِّینَ عَلَی النُّبُوَّةِ فَلَمْ یَتَحَوَّلُوا عَنْهَا أَبَداً وَ أَخَذَ مِیثَاقَ الْوَصِیِّینَ عَلَی الْوَصِیَّةِ فَلَمْ یَتَحَوَّلُوا عَنْهَا أَبَداً وَ أَعَارَ قَوْماً الْإِیمَانَ زَمَاناً ثُمَّ یَسْلُبُهُمْ إِیَّاهُ وَ إِنَّ أَبَا الْخَطَّابِ مِمَّنْ أُعِیرَ الْإِیمَانَ ثُمَّ سَلَبَهُ اللَّهُ تَعَالَی فَضَمَمْتُهُ إِلَیَّ وَ قَبَّلْتُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ ثُمَّ قُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.

ثُمَّ رَجَعْتُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لِی مَا صَنَعْتَ یَا عِیسَی قُلْتُ لَهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَتَیْتُهُ فَأَخْبَرَنِی مُبْتَدِئاً مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ جَمِیعِ مَا أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْهُ فَعَلِمْتُ وَ اللَّهِ عِنْدَ ذَلِکَ أَنَّهُ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ یَا عِیسَی إِنَّ ابْنِی هَذَا الَّذِی رَأَیْتَ لَوْ سَأَلْتَهُ عَمَّا بَیْنَ دَفَّتَیِ الْمُصْحَفِ لَأَجَابَکَ فِیهِ بِعِلْمٍ ثُمَّ أَخْرَجَهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ مِنَ الْکُتَّابِ فَعَلِمْتُ ذَلِکَ الْیَوْمَ أَنَّهُ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ(4).

**[ترجمه]قرب الإسناد: عیسی شلقان نقل کرده، به محضر حضرت صادق علیه السلام رسیدم، می­خواستم در مورد ابوالخطاب از ایشان سؤال کنم. حضرت قبل از این­که بنشینم و بدون این­که چیزی گفته باشم به من فرمودند: ای عیسی! چرا پیش پسرم نمی­روی تا هر سؤالی که می­خواهی از او بپرسی؟ عیسی نقل کرده، پیش عبد صالح علیه السلام که در مکتب حضور داشتند رفتم، روی لب­هایشان اثر مرکب معلوم بود؛ قبل از این­که چیزی بگویم به من فرمودند: ای عیسی! خداوند تبارک و تعالی از پیامبران پیمان نبوت گرفت و آن­ها هیچ­گاه از پیمانشان بازنگشتند، و از اوصیاء پیمان وصایت گرفته و آن­ها نیزهیچ­گاه از پیمانشان بازنگشتند، و به بعضی ایمان را برای مدتی عاریه داده که از آن­ها می­گیرد؛ ابوالخطاب از کسانی بود که ایمانش عاریه بود و خداوند تعالی ایمانش را گرفت. ایشان را در آغوش گرفتم و پیشانی اشان را بوسیدم و عرض کردم: پدر و مادرم فدایتان شوند! فرزندانی که بعضی از آنان از بعضی دیگرند و خداوند شنوا و داناست.

سپس به محضر حضرت صادق علیه السلام بازگشتم، ایشان فرمودند: چه کردی ای عیسی؟ عرض کردم: پدر و مادرم فدایتان شوند! پیش ایشان رفتم و قبل از این­که چیزی بپرسم جواب هر چه می­خواستم بپرسم را دادند. به خدا قسم در آن زمان فهمیدم که ایشان صاحب مقام امامت هستند. فرمودند: ای عیسی! این پسرم را که دیدی، اگر هر سؤالی از او بپرسی از روی علم جوابت را می­دهد. حضرت همان روز ایشان را از مکتب خارج نمودند. همان روز فهمیدم که ایشان صاحب مقام امامت هستند. - . قرب الإسناد : 193 . ابن شهر آشوب نیز این حدیث را در مناقب 3 : 411 آورده است. -

**[ترجمه]

«41»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مِسْمَعٍ

ص: 24


1- 1. نفس المصدر ج 1 ص 31.
2- 2. المصدر السابق ج 2 ص 127.
3- 3. الکتاب: بالضم موضع التعلیم و الجمع کتاتیب.
4- 4. قرب الإسناد ص 193 و أخرجه ابن شهرآشوب فی المناقب ج 3 ص 411.

کِرْدِینٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ عِنْدَهُ إِسْمَاعِیلُ قَالَ وَ نَحْنُ إِذْ ذَاکَ نَأْتَمُّ بِهِ بَعْدَ أَبِیهِ فَذَکَرَ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ أَنَّهُ سَمِعَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام خِلَافَ مَا ظَنَّ فِیهِ قَالَ فَأَتَیْتُ رَجُلَیْنِ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ کَانَا یَقُولَانِ بِهِ فَأَخْبَرْتُهُمَا فَقَالَ وَاحِدٌ مِنْهُمَا سَمِعْتُ وَ أَطَعْتُ وَ رَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ وَ قَالَ الْآخَرُ وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی جَیْبِهِ فَشَقَّهُ ثُمَّ قَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا سَمِعْتُ وَ لَا أَطَعْتُ وَ لَا رَضِیتُ حَتَّی أَسْمَعَهُ مِنْهُ قَالَ ثُمَّ خَرَجَ مُتَوَجِّهاً إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ وَ تَبِعْتُهُ فَلَمَّا کُنَّا بِالْبَابِ فَاسْتَأْذَنَّا فَأَذِنَ لِی فَدَخَلْتُ قَبْلَهُ ثُمَّ أَذِنَ لَهُ فَدَخَلَ فَلَمَّا دَخَلَ قَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا فُلَانُ أَ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْکُمْ أَنْ یُؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً(1) إِنَّ الَّذِی أَخْبَرَکَ بِهِ فُلَانٌ الْحَقُّ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أَشْتَهِی أَنْ أَسْمَعَهُ مِنْکَ قَالَ إِنَّ فُلَاناً إِمَامُکَ وَ صَاحِبُکَ مِنْ بَعْدِی یَعْنِی أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَلَا یَدَّعِیهَا فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ إِلَّا کَالِبٌ مُفْتَرٍ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ الْکُوفِیُّ وَ کَانَ یُحْسِنُ کَلَامَ النَّبَطِیَّةِ وَ کَانَ صَاحِبَ قَبَالاتٍ فَقَالَ لِی درفه فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ درفه بِالنَّبَطِیَّةِ خُذْهَا أَجَلْ فَخُذْهَا فَخَرَجْنَا مِنْ عِنْدِهِ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: مسمع کردین نقل کرده، به محضر امام صادق علیه السلام رسیدم؛ اسماعیل نیز پیش ایشان حضور داشت. مسمع نقل کرده، ما در آن زمان فکر می­کردیم که بعد از ایشان اسماعیل به امامت می­رسد سپس در ضمن حدیثی طولانی از کسی نقل کرده که او از حضرت صادق علیه السلام خلاف این گمان را شنیده بود. بعد می­گوید: من به دو نفر از اهل کوفه که معتقد به امامت اسماعیل بودند جریان را گفتم، یکی از آن­ها گفت: به گوش جان می­شنوم و اطاعت می­کنم و راضی تسلیم هستم. دیگری دستش در گریبان خود برد و آن را چاک کرد و گفت: نه به خدا قسم، نه می­شنوم و نه اطاعت می­کنم و نه راضی هستم، مگر این­که خودم از ایشان بشنوم. سپس خارج شد تا پیش حضرت صادق علیه السلام برود؛ من نیز به دنبالش رفتم، وقتی به در خانه ایشان رسیدم، هر دو اجازه ورود خواستیم، به من اجازه دادند و من داخل رفتم، بعد به او اجازه دادند و او هم داخل شد.

وقتی او داخل شد، حضرت صادق علیه السلام به او فرمودند: گویا هر کدام از شما انتظار دارید نامه جداگانه ای برایش فرستاده شود، - . اقتباسی است از آیه 52 سوره مدثر: «بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ أَن یُؤْتَی صُحُفًا مُّنَشَّرَةً» {بلکه هر کدام از آنها انتظار دارد نامه جداگانه ای از سوی خدا برای او فرستاده شود}. - جریانی که فلانی به تو گفته است، حقیقت دارد. او عرض کرد: فدایتان شوم! من دلم می­خواست از خودتان بشنوم. فرمودند: فلانی امام و صاحب تو بعد از من است؛ منظورشان ابا الحسن علیه السلام بود. هر کس غیر او چنین ادعایی کند، دیوانه و دروغگوست. مرد کوفی نگاهی به من کرد و با زبان نبطی که خوب آن را بلد بود با آن­ها رفت و آمد داشت به من گفت: درفه. حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: درفه به زبان نبطی یعنی تحویل بگیر، آری، تحویل بگیر! سپس از محضر ایشان خارج شدیم. - . بصائر الدرجات 7 : 97 -

**[ترجمه]

«42»

ختص، [الإختصاص] ابْنُ عِیسَی وَ ابْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]اختصاص نیز مانند همین روایت را با طریق خود آورده است. - . اختصاص : 290 -

**[ترجمه]

«43»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ وَ طَلَبْتُ وَ قَضَیْتُ إِلَیْهِ أَنْ یَجْعَلَ هَذَا الْأَمْرَ إِلَی إِسْمَاعِیلَ فَأَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یَجْعَلَهُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابابصیر از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمودند: از خدا درخواست و طلب کردم و به پیش­گاهش التماس نمودم که امامت را به اسماعیل بدهد؛ ولی خداوند نخواست کسی جز ابا الحسن موسی علیه السلام را امام قرار دهد. - . بصائر الدرجات 10 : 138 -

**[ترجمه]

«44»

یر، [بصائر الدرجات] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فَذَکَرُوا الْأَوْصِیَاءَ وَ ذُکِرَ إِسْمَاعِیلُ فَقَالَ

ص: 25


1- 1. مقتبس من قوله تعالی:« بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً» المدّثّر 52.
2- 2. بصائر الدرجات ج 7 باب 12 ص 97.
3- 3. الاختصاص ص 290.
4- 4. بصائر الدرجات ج 10 باب 1 ص 138.

لَا وَ اللَّهِ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا ذَاکَ إِلَیْنَا وَ مَا هُوَ إِلَّا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَنْزِلُ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ(1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السلام بودم که صحبت از اوصیاء به میان آمد و نام اسماعیل برده شد. حضرت فرمودند: نه به خدا قسم، این در اختیار ما نیست، اختیارش جز برای خداوند عزّ و جلّ نیست که یکی یکی را خودش تعیین می­کند. - . همان -

**[ترجمه]

«45»

کش، [رجال الکشی] جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ أَبِی نَجِیحٍ عَنِ الْفَیْضِ بْنِ الْمُخْتَارِ وَ عَنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی نَجِیحٍ عَنِ الْفَیْضِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا تَقُولُ فِی الْأَرْضِ أَتَقَبَّلُهَا مِنَ السُّلْطَانِ ثُمَّ أُوَاجِرُهَا آخَرِینَ عَلَی أَنَّ مَا أَخْرَجَ اللَّهُ مِنْهَا مِنْ شَیْ ءٍ کَانَ لِی مِنْ ذَلِکَ النِّصْفُ أَوِ الثُّلُثُ أَوْ أَقَلُّ مِنْ ذَلِکَ أَوْ أَکْثَرُ قَالَ لَا بَأْسَ قَالَ لَهُ إِسْمَاعِیلُ ابْنُهُ یَا أَبَتِ لِمَ تَحَفَّظُ قَالَ فَقَالَ یَا بُنَیَّ أَ وَ لَیْسَ کَذَلِکَ أُعَامِلُ أَکَرَتِی إِنِّی کَثِیراً مَا أَقُولُ لَکَ الْزَمْنِی فَلَا تَفْعَلُ فَقَامَ إِسْمَاعِیلُ فَخَرَجَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا عَلَی إِسْمَاعِیلَ أَنْ لَا یَلْزَمَکَ إِذَا کُنْتَ أَفْضَیْتَ إِلَیْهِ الْأَشْیَاءَ مِنْ بَعْدِکَ کَمَا أُفْضِیَتْ إِلَیْکَ بَعْدَ أَبِیکَ قَالَ فَقَالَ یَا فَیْضُ إِنَّ إِسْمَاعِیلَ لَیْسَ کَأَنَا مِنْ أَبِی قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَدْ کُنَّا لَا نَشُکُّ أَنَّ الرِّحَالَ تَنْحَطُّ إِلَیْهِ مِنْ بَعْدِکَ وَ قَدْ قُلْتَ فِیهِ مَا قُلْتَ فَإِنْ کَانَ مَا نَخَافُ وَ أَسْأَلُ اللَّهَ الْعَافِیَةَ فَإِلَی مَنْ قَالَ فَأَمْسَکَ عَنِّی فَقَبَّلْتُ رُکْبْتَهُ وَ قُلْتُ ارْحَمْ سَیِّدِی فَإِنَّمَا هِیَ النَّارُ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَوْ طَمِعْتُ أَنْ أَمُوتَ قَبْلَکَ لَمَا بَالَیْتُ وَ لَکِنِّی أَخَافُ الْبَقَاءَ بَعْدَکَ فَقَالَ لِی مَکَانَکَ ثُمَّ قَامَ إِلَی سِتْرٍ فِی الْبَیْتِ فَرَفَعَهُ فَدَخَلَ ثُمَّ مَکَثَ قَلِیلًا ثُمَّ صَاحَ یَا فَیْضُ ادْخُلْ فَدَخَلْتُ فَإِذَا هُوَ فِی الْمَسْجِدِ قَدْ صَلَّی فِیهِ وَ انْحَرَفَ عَنِ الْقِبْلَةِ فَجَلَسْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَدَخَلَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ خُمَاسِیٌّ وَ فِی یَدِهِ دِرَّةٌ(2)

فَأَقْعَدَهُ عَلَی فَخِذِهِ فَقَالَ لَهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا هَذِهِ الْمِخْفَقَةُ(3) بِیَدِکَ قَالَ مَرَرْتُ بِعَلِیٍّ أَخِی وَ هِیَ فِی یَدِهِ یَضْرِبُ بَهِیمَةً فَانْتَزَعْتُهَا مِنْ یَدِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا فَیْضُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُفْضِیَتْ إِلَیْهِ صُحُفُ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی علیهما السلام فَائْتَمَنَ عَلَیْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام وَ ائْتَمَنَ عَلَیْهَا عَلِیٌّ علیه السلام

ص: 26


1- 1. نفس المصدر ج 10 باب 1 ص 138.
2- 2. الدرة: بالکسر و التشدید السوط یضرب به.
3- 3. المخفقة: هی الدرة یضرب بها، و قیل: سوط من خشب.

الْحَسَنَ علیه السلام وَ ائْتَمَنَ عَلَیْهَا الْحَسَنُ علیه السلام الْحُسَیْنَ علیه السلام وَ ائْتَمَنَ عَلَیْهَا الْحُسَیْنُ علیه السلام عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ ائْتَمَنَ عَلَیْهَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ ائْتَمَنَنِی عَلَیْهَا أَبِی فَکَانَتْ عِنْدِی وَ لَقَدِ ائْتَمَنْتُ عَلَیْهَا ابْنِی هَذَا عَلَی حَدَاثَتِهِ وَ هِیَ عِنْدَهُ فَعَرَفْتُ مَا أَرَادَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ زِدْنِی قَالَ یَا فَیْضُ إِنَّ أَبِی کَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ لَا تُرَدَّ لَهُ دَعْوَةٌ أَقْعَدَنِی عَلَی یَمِینِهِ فَدَعَا وَ أَمَّنْتُ فَلَا تُرَدُّ لَهُ دَعْوَةٌ وَ کَذَلِکَ أَصْنَعُ بِابْنِی هَذَا وَ لَقَدْ ذَکَرْنَاکَ أَمْسِ بِالْمَوْقِفِ فَذَکَرْنَاکَ بِخَیْرٍ فَقُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی زِدْنِی قَالَ یَا فَیْضُ إِنَّ أَبِی إِذَا کَانَ سَافَرَ وَ أَنَا مَعَهُ فَنَعَسَ وَ هُوَ عَلَی رَاحِلَتِهِ أَدْنَیْتُ رَاحِلَتِی مِنْ رَاحِلَتِهِ فَوَسَّدْتُهُ ذِرَاعِی الْمِیلَ وَ الْمِیلَیْنِ حَتَّی یَقْضِیَ وَطَرَهُ مِنَ النَّوْمِ وَ کَذَلِکَ یَصْنَعُ بِی ابْنِی هَذَا قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ زِدْنِی قَالَ إِنِّی لَأَجِدُ بِابْنِی هَذَا مَا کَانَ یَجِدُ یَعْقُوبُ بِیُوسُفَ قُلْتُ یَا سَیِّدِی زِدْنِی قَالَ هُوَ صَاحِبُکَ الَّذِی سَأَلْتَ عَنْهُ فَأَقِرَّ لَهُ بِحَقِّهِ فَقُمْتُ حَتَّی قَبَّلْتُ رَأْسَهُ وَ دَعَوْتُ اللَّهَ لَهُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَمَا إِنَّهُ لَمْ یُؤْذَنْ لَهُ فِی أَمْرِکَ مِنْهُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أُخْبِرُ بِهِ أَحَداً قَالَ نَعَمْ أَهْلَکَ وَ وُلْدَکَ وَ رُفَقَاءَکَ وَ کَانَ مَعِی أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ یُونُسُ بْنُ ظَبْیَانَ مِنْ رُفَقَائِی فَلَمَّا أَخْبَرْتُهُمْ حَمِدُوا اللَّهَ عَلَی ذَلِکَ کَثِیراً فَقَالَ یُونُسُ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی أَسْمَعَ ذَلِکَ مِنْهُ وَ کَانَتْ فِیهِ عَجَلَةٌ فَخَرَجَ فَاتَّبَعْتُهُ فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی الْبَابِ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَدْ سَبَقَنِی فَقَالَ الْأَمْرُ کَمَا قَالَ لَکَ فَیْضٌ قَالَ سَمِعْتُ وَ أَطَعْتُ (1).

**[ترجمه]رجال کشی: فیض بن مختار نقل کرده، به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! چه می­فرمایید اگر زمینی را از سلطان بگیرم و بعد به دیگران اجاره بدهم به این شرط که نصف درآمد یا ثلث یا کمتر یا بیشتر از آن را به من بدهند؟ حضرت فرمودند: اشکالی ندارد. پسرشان اسماعیل عرض کردند: پدر جان چنین چیزی سابقه ندارد. حضرت فرمودند: پسرم مگر خود من همین کار را با کشاورزان خویش نمی کنم؟ فراوان به تو گفته­ام که پیوسته با من باش، ولی تو این کار را نمی­کنی. اسماعیل برخاست و رفت.

عرض کردم: فدایتان شوم! چرا اسماعیل پیوسته همراه شما نیست، و حال آن­که شما امامت را به او سپرده­اید، همان­طور که پدرتان به شما سپرد. فرمودند: ای فیض! نسبت اسماعیل به من، مانند نسبت من به پدرم نیست. عرض کردم: فدایتان شوم! ما شک نداشتیم که بعد از شما او مرجع مردم خواهد بود، و شما این حرف را می­زنید؟ از خدا طلب عافیت می­کنم! اگر خدای نکرده اتفاقی بیفتد، پس چه کسی امام خواهد بود؟ حضرت فرمودند: رهایم کن! خود را به پاهایشان انداختم و زانوانشان را بوسیدم. عرض کردم: آقای من! به من رحم کنید! آتش جهنم است، به خدا قسم، که اگر می­دانستم قبل از شما می­میرم، باکی نداشتم، ولی می­ترسم بعد از شما هم زنده بمانم. فرمودند: همین جا بمان. برخاستند و پیش یکی از ­پرده­ای خانه رفتند و آن را بالا زدند و داخل شدند. اندک زمانی گذشت، سپس مرا صدا زدند: ای فیض! داخل شو! داخل شدم، ایشان در محل نمازشان نماز خوانده بودند و از قبله برگشته بودند. در مقابلشان نشستم. در این وقت ابا الحسن علیه السلام نیز که در آن زمان پنج سال داشتتند در دستشان شلاقی بود، وارد شدند. حضرت ایشان را روی زانوان خود نشاندند و به ایشان فرمودند: پدر و مادرم فدایت شوند! این شلاق چیست که در دست تو است؟ عرض کرد: از پیش برادرم علی رد می­شدم که این شلاق در دستش بود و با آن چارپایان را می­زد، من آن را از دستش گرفتم.

حضرت صادق علیه السلام فرمودند: ای فیض! صحف ابراهیم و موسی علیهما السلام به رسول الله صلی الله علیه و آله رسید و ایشان آن­ها را به علی علیه السّلام به امانت سپرد، علی علیه السّلام نیز آن­ها را به حسن علیه السّلام امانت داد و ایشان نیز آن­ها را به حسین علیه السّلام سپرد و حسین علیه السّلام به علی بن الحسین علیه السلام و ایشان نیز به محمد بن علی علیه السّلام به امانت داد و پدرم نیز آن­ها را به من سپرده بود و پیش من بود. من آن­ها را به این پسرم، با همین سن کمش، سپردم و اکنون در نزد اوست. من منظور ایشان را فهمیدم، عرض کردم: فدایتان شوم! بیشتر بفرمایید!

فرمودند: ای فیض! وقتی پدرم می­خواست دعایش مستجاب شود، مرا در طرف راست خود می نشاند و دعا می­کرد و من آمین می­گفتم و همیشه دعایش مستجاب می شد. من نیز نسبت به این پسرم همین کار را می­کنم. دیروز در موقف به یاد تو بودیم و ذکر خیرت را کردیم. به ایشان عرض­کردم: آقای من! بیشتر بفرمایید!

فرمودند: ای فیض! پدرم هر وقت در سفرهایی که من هم با او بودم، حالت خواب به ایشان دست می­داد، مرکب سواری خود را نزدیک مرکب ایشان می­بردم و ساعد خود را متکای ایشان قرار می­دادم، یک یا دو میل به من تکیه می­کردند تا استراحت نیم­روزی ایشان تمام می­شد. این پسرم نیز نسبت به من همان کار را می کند. عرض کردم: فدایتان شوم! بیشتر بفرمایید! فرمودند: همان احساسی که یعقوب نسبت به یوسف می­کرد، من نیز نسبت به این پسرم دارم. عرض کردم: آقای من! بیشتر بفرمایید! فرمودند: این همان امام تو است که در موردش سؤال کردی، اینک به حق او اقرار کن! برخاستم و سر ایشان را بوسیدم و برایش از خدا طلب خیر کردم. حضرت صادق علیه السلام فرمودند: اولش اجازه نداده بودند که این مسأله را برای تو آشکار کنم. عرض کردم: آیا می­توانم به کسی بگویم؟ فرمودند: به خانواده و فرزندان و رفقایت بگو. در آن سفر خانواده و فرزندانم نیز همراهم بودند و از رفقایم یونس بن ظبیان نیز بود. وقتی جریان را به آن­ها گفتم، بر این نعمت فراوان حمد خدا نمودند.

یونس گفت: نه به خدا قسم، من باید از خود آقا بشنوم. مردی عجول بود، خارج شد، من نیز از پی او رفتم، وقتی به در خانه ایشان رسیدم؛ او جلوتر از من وارد شده بود، شنیدم که حضرت صادق علیه السلام فرمودند: همان است که فیض به تو گفته است. عرض­کرد: می­شنوم و اطاعت می­کنم. - . رجال کشی: 226 -

**[ترجمه]

«46»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی وَ الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُعَاذِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْوَصِیَّةَ نَزَلَتْ مِنَ السَّمَاءِ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کِتَاباً لَمْ یُنْزَلْ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کِتَابٌ مَخْتُومٌ إِلَّا الْوَصِیَّةُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ وَصِیَّتُکَ فِی أُمَّتِکَ عِنْدَ أَهْلِ بَیْتِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّ أَهْلِ بَیْتِی یَا

ص: 27


1- 1. رجال الکشّیّ ص 226.

جَبْرَئِیلُ قَالَ نَجِیبُ اللَّهِ مِنْهُمْ وَ ذُرِّیَّتُهُ لِیَرِثَکَ عِلْمَ النُّبُوَّةِ کَمَا وَرِثَهُ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام وَ مِیرَاثُهُ لِعَلِیٍّ وَ ذُرِّیَّتِکَ مِنْ صُلْبِهِ فَقَالَ وَ کَانَ عَلَیْهَا خَوَاتِیمُ قَالَ فَفَتَحَ عَلِیٌّ علیه السلام الْخَاتَمَ الْأَوَّلَ وَ مَضَی لِمَا فِیهَا ثُمَّ فَتَحَ الْحَسَنُ علیه السلام الْخَاتَمَ الثَّانِیَ وَ مَضَی لِمَا أُمِرَ بِهِ فِیهَا فَلَمَّا تُوُفِّیَ الْحَسَنُ وَ مَضَی فَتَحَ الْحُسَیْنُ علیه السلام الْخَاتَمَ الثَّالِثَ فَوَجَدَ فِیهَا أَنْ قَاتِلْ فَاقْتُلْ وَ تُقْتَلُ وَ اخْرُجْ بِأَقْوَامٍ لِلشَّهَادَةِ لَا شَهَادَةَ لَهُمْ إِلَّا مَعَکَ قَالَ فَفَعَلَ علیه السلام فَلَمَّا مَضَی دَفَعَهَا إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَبْلَ ذَلِکَ فَفَتَحَ الْخَاتَمَ الرَّابِعَ فَوَجَدَ فِیهَا أَنِ اصْمُتْ وَ أَطْرِقْ لِمَا حُجِبَ الْعِلْمُ فَلَمَّا تُوُفِّیَ وَ مَضَی دَفَعَهَا إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام فَفَتَحَ الْخَاتَمَ الْخَامِسَ فَوَجَدَ فِیهَا أَنْ فَسِّرْ کِتَابَ اللَّهِ وَ صَدِّقْ أَبَاکَ وَ وَرِّثِ ابْنَکَ وَ اصْطَنِعِ الْأُمَّةَ وَ قُمْ بِحَقِّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قُلِ الْحَقَّ فِی الْخَوْفِ وَ الْأَمْنِ وَ لَا تَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَفَعَلَ ثُمَّ دَفَعَهَا إِلَی الَّذِی یَلِیهِ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَأَنْتَ هُوَ قَالَ فَقَالَ مَا بِی إِلَّا أَنْ تَذْهَبَ یَا مُعَاذُ فَتَرْوِیَ عَلَیَّ قَالَ فَقُلْتُ أَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِی رَزَقَکَ مِنْ آبَائِکَ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ أَنْ یَرْزُقَکَ مِنْ عَقِبِکَ مِثْلَهَا قَبْلَ الْمَمَاتِ قَالَ قَدْ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ یَا مُعَاذُ قَالَ فَقُلْتُ فَمَنْ هُوَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ هَذَا الرَّاقِدُ فَأَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی الْعَبْدِ الصَّالِحِ وَ هُوَ رَاقِدٌ(1).

ص: 28


1- 1. الکافی ج 1 ص 279.

**[ترجمه]کافی: معاذ بن کثیر روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: مسأله وصایت، به صورت نوشته­ای از آسمان بر رسول الله صلی الله علیه و آله شد، و غیر از وصایت هیچ موضوع دیگری به صورت نوشته­ای مهر و موم شده بر رسول الله صلی الله علیه و آله نازل نشد. جبرئیل علیه السلام عرض کرد: ای محمد! این نوشته وصیت تو در میان امت توست نزد اهل بیتت. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: ای جبرئیل! کدام خانواده ام؟ عرض کرد: آن خانواده که خداوند آن­ها و فرزندانشان را برگزیده تا وارث علم نبوت شوند، چنان­چه ابراهیم وارث آن شد. این میراث به علی و فرزندان تو از نهاد او می­رسد. آن کتاب مهرهایی داشت؛ مهر اول را علی علیه السّلام گشود و به آن­چه در آن بود عمل کرد. سپس حسن علیه السلام دومی را گشود و به آن­چه در آن بود عمل کرد. پس از وفات و درگذشت امام حسن، حسین علیه السلام مهر سوم را گشود و در آن دید که: جنگ کن، بکش و کشته می­شوی، گروهی را با خود ببر که شهید شوند، جز از راه همراهی تو آن­ها راهی برای شهادت ندارند. ایشان همان را انجام داد و قبل از این­که از دنیا برود،آن را به علی بن الحسین سپرد و ایشان مهر چهارم را برداشت؛ دید که نوشته است: سکوت کن و چشم بر هم گذار که علم در پرده است. وقتی ایشان فوت کردند و درگذشتند، آن را به محمّد بن علی علیه السلام سپردند، ایشان مهر پنجم را برداشتند و دیدند که در آن نوشته است: کتاب خدا را تفسیر کن و پدرت را تصدیق کن و به پسرت واگذار کن و با مردم معاشرت کن و حق خداوند عزّ و جلّ را به جا بیاور، و در خوف و امنیت حق را آشکارا بگو و جز از خدا، از هیچ کس نترس! ایشان این کارها را انجام دادند و بعد آن را در اختیار جانشین خود قرار دادند. عرض کردم: فدایتان شوم! شما همان جانشین هستید؟ فرمودند: باکی ندارم جز این­که بروی و این روایت را به ضرر من نقل کنی. عرض کردم: از خداوندی که این مقام را از پدرانتان به شما ارزانی داشته، می­خواهم که قبل از موت، به شما نیز فرزندی این­چنین روزی کند. فرمودند: ای معاذ! خدا این کار را کرده است. عرض کردم: فدایتان شوم! کدام­یک از فرزندانتان است؟ فرمودند: همان که خوابیده است، و به عبد صالح که خواب بود اشاره کردند. - . کافی 1 : 279 -

**[ترجمه]

باب 4 معجزاته و استجابة دعواته و معالی أموره و غرائب شأنه صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ الْحَافِظُ عَبْدُ الْعَزِیزِ حَدَّثَ عِیسَی بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مُغِیثٍ الْقُرْطِیُّ وَ بَلَغَ تِسْعِینَ سَنَةً قَالَ: زَرَعْتُ بِطِّیخاً وَ قِثَّاءً وَ قَرْعاً فِی مَوْضِعٍ بِالْجَوَّانِیَّةِ(1) عَلَی بِئْرٍ یُقَالُ لَهَا أُمُّ عِظَامٍ فَلَمَّا قَرُبَ الْخَیْرُ وَ اسْتَوَی الزَّرْعُ بَیَّتَنِی الْجَرَادُ وَ أَتَی عَلَی الزَّرْعِ کُلِّهِ وَ کُنْتُ غَرِمْتُ عَلَی الزَّرْعِ ثَمَنَ جَمَلَیْنِ وَ مِائَةً وَ عِشْرِینَ دِینَاراً فَبَیْنَا أَنَا جَالِسٌ إِذْ طَلَعَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام فَسَلَّمَ ثُمَّ قَالَ أَیْشٍ حَالُکَ قُلْتُ أَصْبَحْتُ کَالصَّرِیمِ بَیَّتَنِی الْجَرَادُ فَأَکَلَ زَرْعِی قَالَ وَ کَمْ غَرِمْتَ قُلْتُ مِائَةً وَ عِشْرِینَ دِینَاراً مَعَ ثَمَنِ الْجَمَلَیْنِ قَالَ فَقَالَ یَا عَرَفَةُ إِنَّ لِأَبِی الْغَیْثِ مِائَةً وَ خَمْسِینَ دِینَاراً فَرِبْحُکَ ثَلَاثُونَ دِینَاراً وَ الْجَمَلَانِ فَقُلْتُ یَا مُبَارَکُ ادْعُ لِی فِیهَا بِالْبَرَکَةِ فَدَخَلَ وَ دَعَا وَ حَدَّثَنِی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ تَمَسَّکُوا بِبَقَاءِ الْمَصَائِبِ ثُمَّ عَلَّقْتُ عَلَیْهِ الْجَمَلَیْنِ وَ سَقَیْتُهُ فَجَعَلَ اللَّهُ فِیهِ الْبَرَکَةَ وَ زَکَتْ فَبِعْتُ مِنْهَا بِعَشَرَةِ آلَافٍ (2).

**[ترجمه]کشف الغمه: عیسی بن محمّد مغیث قرطی، که نود سال عمر کرد، نقل کرده، یک سال در جَوّانِیّة - . جوانیة، به فتح جیم و تشدید واو و کسر نون و تشدید یاء، نام مکان یا روستایی نزدیک مدینه است. المراصد - کنار چاهی به نام أمّ­عظام خربزه و خیار و کدو کاشته بودم. همین که نزدیک برداشت شد و محصول رسید، ملخ به مزرعه زد و تمام محصول را از بین برد. من قیمت دو شتر به اضافه صد و بیست دینار خرج آن زراعت کرده بودم. یک روز که نشسته بودم، موسی بن جعفر بن محمد علیهم السّلام تشریف آوردند و سلام کردند و فرمودند: چرا به این حالی؟ گفتم: مانند بیچارگان شده­ام؛ ملخ به مزرعه­ام زد و تمام محصولم را خورد. فرمودند: چقدر زیان کردی؟ عرض کردم: صد و بیست دینار به اضافه بهای دو شتر. فرمودند: ای عرفه! به ابوالغیث صد و پنجاه دینار و دو شتر بده که سی دینارش سودت می­باشد. عرض کردم: ای آقای بابرکت! دعا بفرمایید که خداوند به زراعتم برکت دهد. داخل مزرعه شدند و دعا کردند، و از رسول الله صلی الله علیه و آله برایم نقل کردند که ایشان فرمودند: به باقی ماندن مصائب تمسک کنید. آن دو شتر را در زمین به کار گرفتم و زراعت را آب دادم، خداوند چنان برکت داد و زراعت را زیاد کرد که محصول آن را به ده هزار فروختم. - . کشف الغمة : 3 : 10 . این حدیث را خطیب هم در تاریخ خطیب 13 : 29 آورده است. -

**[ترجمه]

بیان

قوله صلی الله علیه و آله تمسکوا لعل المراد عدم الجزع عند المصائب و الاعتناء بشأنها فإنها غالبا من علامات السعادة أو تمسکوا بالله عند بقائها.

**[ترجمه]شاید مراد از این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که \\"به باقی ماندن مصائب تمسک کنید\\" عدم بی­تابی در هنگام مصیبت­ها و اعتناء به آن­ها باشد؛ زیرا غالباً مصائب نشانه سعادت هستند. و شاید مراد، تمسک به خدا هنگام باقی ماندن و برطرف نشدن مصائب باشد.

**[ترجمه]

«2»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ کِتَابِ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مَوْلًی لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُنَّا مَعَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام حِینَ قُدِمَ بِهِ الْبَصْرَةَ فَلَمَّا أَنْ کَانَ قُرْبَ الْمَدَائِنِ رَکِبْنَا

ص: 29


1- 1. الجوانیة: بالفتح و تشدید ثانیه و کسر النون و یاء مشددة، موضع أو قریة قرب المدینة« المراصد».
2- 2. کشف الغمّة ج 3 ص 10 و أخرج الحدیث الخطیب فی تاریخه ج 13 ص 29.

فِی أَمْوَاجٍ کَثِیرَةٍ وَ خَلَّفْنَا سَفِینَةً فِیهَا امْرَأَةٌ تُزَفُّ إِلَی زَوْجِهَا وَ کَانَتْ لَهُمْ جَلَبَةٌ فَقَالَ مَا هَذِهِ الْجَلَبَةُ قُلْنَا عَرُوسٌ فَمَا لَبِثْنَا أَنْ سَمِعْنَا صَیْحَةً فَقَالَ مَا هَذَا فَقَالُوا ذَهَبَتِ الْعَرُوسُ لِتَغْتَرِفَ مَاءً فَوَقَعَ مِنْهَا سِوَارٌ مِنْ ذَهَبٍ فَصَاحَتْ فَقَالَ احْبِسُوا وَ قُولُوا لِمَلَّاحِهِمْ یَحْبِسْ فَحَبَسْنَا وَ حَبَسَ مَلَّاحُهُمْ فَاتَّکَأَ عَلَی السَّفِینَةِ وَ هَمَسَ قَلِیلًا وَ قَالَ قُولُوا لِمَلَّاحِهِمْ یَتَّزِرْ بِفُوطَةٍ(1) وَ یَنْزِلْ فَیَتَنَاوَلَ السِّوَارَ فَنَظَرْنَا فَإِذَا السِّوَارُ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ إِذَا مَاءٌ قَلِیلٌ فَنَزَلَ الْمَلَّاحُ فَأَخَذَ السِّوَارَ فَقَالَ أَعْطِهَا وَ قُلْ لَهَا فَلْتَحْمَدِ اللَّهَ رَبَّهَا ثُمَّ سِرْنَا فَقَالَ لَهُ أَخُوهُ إِسْحَاقُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الدُّعَاءُ الَّذِی دَعَوْتَ بِهِ عَلِّمْنِیهِ قَالَ نَعَمْ وَ لَا تُعَلِّمْهُ مَنْ لَیْسَ لَهُ بِأَهْلٍ وَ لَا تُعَلِّمْهُ إِلَّا مَنْ کَانَ مِنْ شِیعَتِنَا ثُمَّ قَالَ اکْتُبْ فَأَمْلَی عَلَیَّ إِنْشَاءً یَا سَابِقَ کُلِّ فَوْتٍ یَا سَامِعاً لِکُلِّ صَوْتٍ قَوِیٍّ أَوْ خَفِیٍّ یَا مُحْیِیَ النُّفُوسِ بَعْدَ الْمَوْتِ لَا تَغْشَاکَ الظُّلُمَاتُ الْحَنْدَسِیَّةُ وَ لَا تَشَابَهُ عَلَیْکَ اللُّغَاتُ الْمُخْتَلِفَةُ وَ لَا یَشْغَلُکَ شَیْ ءٌ عَنْ شَیْ ءٍ یَا مَنْ لَا یَشْغَلُهُ دَعْوَةُ دَاعٍ دَعَاهُ مِنَ السَّمَاءِ یَا مَنْ لَهُ عِنْدَ کُلِّ شَیْ ءٍ مِنْ خَلْقِهِ سَمْعٌ سَامِعٌ وَ بَصُرٌ نَافِذٌ یَا مَنْ لَا تُغَلِّطُهُ کَثْرَةُ الْمَسَائِلِ وَ لَا یُبْرِمُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّینَ یَا حَیُّ حِینَ لَا حَیَّ فِی دَیْمِومَةِ مُلْکِهِ وَ بَقَائِهِ یَا مَنْ سَکَنَ الْعُلَی وَ احْتَجَبَ عَنْ خَلْقِهِ بِنُورِهِ یَا مَنْ أَشْرَقَتْ لِنُورِهِ دُجَی الظُّلَمِ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ الْفَرْدِ الصَّمَدِ الَّذِی هُوَ مِنْ جَمِیعِ أَرْکَانِکَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ ثُمَّ سَلْ حَاجَتَکَ (2).

وَ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ وَصِیِّ عَلِیِّ بْنِ السَّرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ عَلِیَّ بْنَ السَّرِیِّ تُوُفِّیَ وَ أَوْصَی إِلَیَّ فَقَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ فَقُلْتُ وَ إِنَّ ابْنَهُ جَعْفَراً وَقَعَ عَلَی أُمِّ وَلَدٍ لَهُ وَ أَمَرَنِی أَنْ أُخْرِجَهُ مِنَ الْمِیرَاثِ فَقَالَ لِی أَخْرِجْهُ وَ إِنْ کَانَ صَادِقاً فَسَیُصِیبُهُ خَبَلٌ فَرَجَعْتُ فَقَدَّمَنِی

ص: 30


1- 1. الفوطة: ما یأتزر به الخدم، و عند العامّة هی قطعة تنشف بها الأیدی و تسمی المنشفة.
2- 2. کشف الغمّة ج 3 ص 42.

إِلَی أَبِی یُوسُفَ الْقَاضِی قَالَ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَنَا جَعْفَرُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ السَّرِیِّ وَ هَذَا وَصِیُّ أَبِی فَمُرْهُ فَلْیَدْفَعْ إِلَیَّ مِیرَاثِی مِنْ أَبِی فَقَالَ مَا تَقُولُ قُلْتُ نَعَمْ هَذَا جَعْفَرٌ وَ أَنَا وَصِیُّ أَبِیهِ قَالَ فَادْفَعْ إِلَیْهِ مَالَهُ فَقُلْتُ لَهُ أُرِیدُ أَنْ أُکَلِّمَکَ قَالَ فَادْنُهْ فَدَنَوْتُ حَیْثُ لَا یَسْمَعُ أَحَدٌ کَلَامِی فَقُلْتُ هَذَا وَقَعَ عَلَی أُمِّ وَلَدِ أَبِیهِ وَ أَمَرَنِی أَبُوهُ وَ أَوْصَانِی أَنْ أُخْرِجَهُ مِنَ الْمِیرَاثِ وَ لَا أُوَرِّثَهُ شَیْئاً فَأَتَیْتُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام بِالْمَدِینَةِ فَأَخْبَرْتُهُ وَ سَأَلْتُهُ فَأَمَرَنِی أَنْ أُخْرِجَهُ مِنَ الْمِیرَاثِ وَ لَا أُوَرِّثَهُ شَیْئاً قَالَ فَقَالَ اللَّهَ إِنَّ أَبَا الْحَسَنِ أَمَرَکَ قُلْتُ نَعَمْ فَاسْتَحْلَفَنِی ثَلَاثاً وَ قَالَ أَنْفِذْ بِمَا أُمِرْتَ بِهِ فَالْقَوْلُ قَوْلُهُ قَالَ الْوَصِیُّ فَأَصَابَهُ الْخَبَلُ بَعْدَ ذَلِکَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْوَشَّاءُ رَأَیْتُهُ عَلَی ذَلِکَ (1).

وَ عَنْ خَالِدٍ قَالَ: خَرَجْتُ وَ أَنَا أُرِیدُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ هُوَ فِی عَرْصَةِ دَارِهِ جَالِسٌ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ جَلَسْتُ وَ قَدْ کُنْتُ أَتَیْتُهُ لِأَسْأَلَهُ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا کُنْتُ سَأَلْتُهُ حَاجَةً فَلَمْ یَفْعَلْ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ وَ قَالَ یَنْبَغِی لِأَحَدِکُمْ إِذَا لَبِسَ الثَّوْبَ الْجَدِیدَ أَنْ یُمِرَّ یَدَهُ عَلَیْهِ وَ یَقُولَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَسَانِی مَا أُوَارِی بِهِ عَوْرَتِی وَ أَتَجَمَّلُ بِهِ بَیْنَ النَّاسِ وَ إِذَا أَعْجَبَهُ شَیْ ءٌ فَلَا یُکْثِرْ ذِکْرَهُ فَإِنَّ ذَلِکَ مِمَّا یَهُدُّهُ وَ إِذَا کَانَتْ لِأَحَدِکُمْ إِلَی أَخِیهِ حَاجَةٌ وَ وَسِیلَةٌ لَا یُمْکِنُهُ قَضَاؤُهَا فَلَا یَذْکُرْهُ إِلَّا بِخَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یُوقِعُ ذَلِکَ فِی صَدْرِهِ فَیَقْضِی حَاجَتَهُ قَالَ فَرَفَعْتُ رَأْسِی وَ أَنَا أَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ یَا خَالِدُ اعْمَلْ مَا أَمَرْتُکَ (2).

قَالَ هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ: أَرَدْتُ شِرَاءَ جَارِیَةٍ بِمِنًی فَکَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أُشَاوِرُهُ فَلَمْ یَرُدَّ عَلَیَّ جَوَاباً فَلَمَّا کَانَ فِی غَدٍ مَرَّ بِی یَرْمِی الْجِمَارَ عَلَی حِمَارٍ فَنَظَرَ إِلَیَّ وَ إِلَی الْجَارِیَةِ مِنْ بَیْنِ الْجَوَارِی ثُمَّ أَتَانِی کِتَابُهُ لَا أَرَی بِشِرَائِهَا بَأْساً إِنْ لَمْ یَکُنْ فِی عُمُرِهَا قِلَّةٌ قُلْتُ لَا وَ اللَّهِ مَا قَالَ لِی هَذَا الْحَرْفَ إِلَّا وَ هَاهُنَا شَیْ ءٌ لَا وَ اللَّهِ لَا اشْتَرَیْتُهَا قَالَ فَمَا خَرَجْتُ مِنْ مَکَّةَ حَتَّی دُفِنَتْ (3).

ص: 31


1- 1. نفس المصدر ج 3 ص 44.
2- 2. المصدر السابق ج 3 ص 46.
3- 3. المصدر السابق ج 3 ص 47 و فیه« فلما کان فی الطواف» بدل« فی غد».

وَ عَنِ الْوَشَّاءِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ: حَجَجْتُ أَنَا وَ خَالِی إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِلْیَاسَ فَکَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ وَ کَتَبَ خَالِی أَنَّ لِی بَنَاتٍ وَ لَیْسَ لِی ذَکَرٌ وَ قَدْ قُتِلَ رِجَالُنَا وَ قَدْ خَلَّفْتُ امْرَأَتِی حَامِلًا فَادْعُ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَهُ غُلَاماً وَ سَمِّهِ فَوَقَعَ فِی الْکِتَابِ قَدْ قَضَی اللَّهُ حَاجَتَکَ فَسَمِّهِ مُحَمَّداً فَقَدِمْنَا إِلَی الْکُوفَةِ وَ قَدْ وُلِدَ لَهُ غُلَامٌ قَبْلَ وُصُولِنَا الْکُوفَةَ بِسِتَّةِ أَیَّامٍ دَخَلْنَا یَوْمَ سَابِعِهِ فَقَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ هُوَ وَ اللَّهِ الْیَوْمَ رَجُلٌ وَ لَهُ أَوْلَادٌ(1).

وَ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: کَانَ أَبِی مِمَّنْ تَکَلَّمَ فِی الْمَهْدِ(2).

وَ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ مُوسَی قَالَ: بَعَثَ مَعِی رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا إِلَی أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام بِمِائَةِ دِینَارٍ وَ کَانَتْ مَعِی بِضَاعَةٌ لِنَفْسِی وَ بِضَاعَةٌ لَهُ فَلَمَّا دَخَلْتُ الْمَدِینَةَ صَبَبْتُ عَلَیَّ الْمَاءَ وَ غَسَلْتُ بِضَاعَتِی وَ بِضَاعَةَ الرَّجُلِ وَ ذَرَرْتُ عَلَیْهَا مِسْکاً ثُمَّ إِنِّی عَدَدْتُ بِضَاعَةَ الرَّجُلِ فَوَجَدْتُهَا تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ دِینَاراً فأعددت [فَأَعَدْتُ] عَدَدَهَا وَ هِیَ کَذَلِکَ فَأَخَذْتُ دِینَاراً آخَرَ لِی فَغَسَلْتُهُ وَ ذَرَرْتُ عَلَیْهِ الْمِسْکَ وَ أَعَدْتُهَا فِی صُرَّةٍ کَمَا کَانَتْ وَ دَخَلْتُ عَلَیْهِ فِی اللَّیْلِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ مَعِی شَیْئاً أَتَقَرَّبُ بِهِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ هَاتِ فَنَاوَلْتُهُ دَنَانِیرِی وَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ فُلَاناً مَوْلَاکَ بَعَثَ إِلَیْکَ مَعِی بِشَیْ ءٍ فَقَالَ هَاتِ فَنَاوَلْتُهُ الصُّرَّةَ قَالَ صُبَّهَا فَصَبَبْتُهَا فَنَثَرَهَا بِیَدِهِ وَ أَخْرَجَ دِینَارِی مِنْهَا ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا بَعَثَ إِلَیْنَا وَزْناً لَا عَدَداً(3).

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فِی السَّنَةِ الَّتِی قُبِضَ فِیهَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ کَمْ أَتَی لَکَ قَالَ تِسْعَ عَشْرَةَ سَنَةً قَالَ فَقُلْتُ إِنَّ أَبَاکَ أَسَرَّ إِلَیَّ سِرّاً وَ حَدَّثَنِی بِحَدِیثٍ فَأَخْبِرْنِی بِهِ فَقَالَ قَالَ لَکَ

ص: 32


1- 1. المصدر السابق ج 3 ص 48.
2- 2. المصدر السابق ج 3 ص 49.
3- 3. کشف الغمّة ج 3 ص 49.

کَذَا وَ کَذَا حَتَّی نَسَقَ عَلَی مَا أَخْبَرَنِی بِهِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (1).

وَ رَوَی هِشَامُ بْنُ أَحْمَرَ: أَنَّهُ وَرَدَ تَاجِرٌ مِنَ الْمَغْرِبِ وَ مَعَهُ جَوَارٍ فَعَرَضَهُنَّ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَلَمْ یَخْتَرْ مِنْهُنَّ شَیْئاً وَ قَالَ أَرِنَا فَقَالَ عِنْدِی أُخْرَی وَ هِیَ مَرِیضَةٌ فَقَالَ مَا عَلَیْکَ أَنْ تَعْرِضَهَا فَأَبَی فَانْصَرَفَ ثُمَّ إِنَّهُ أَرْسَلَنِی مِنَ الْغَدِ إِلَیْهِ وَ قَالَ قُلْ لَهُ کَمْ غَایَتُکَ فِیهَا فَقَالَ مَا أَنْقُصُهَا مِنْ کَذَا وَ کَذَا فَقُلْتُ قَدْ أَخَذْتُهَا وَ هُوَ لَکَ فَقَالَ وَ هِیَ لَکَ وَ لَکِنْ مَنِ الرَّجُلُ فَقُلْتُ رَجُلٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَقَالَ مِنْ أَیِّ بَنِی هَاشِمٍ قُلْتُ مَا عِنْدِی أَکْثَرُ مِنْ هَذَا فَقَالَ أُخْبِرُکَ عَنْ هَذِهِ الْوَصِیفَةِ إِنِّی اشْتَرَیْتُهَا مِنْ أَقْصَی الْمَغْرِبِ فَلَقِیَتْنِی امْرَأَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَقَالَتْ مَا هَذِهِ الْوَصِیفَةُ مَعَکَ فَقُلْتُ اشْتَرَیْتُهَا لِنَفْسِی فَقَالَتْ مَا یَنْبَغِی أَنْ تَکُونَ هَذِهِ عِنْدَ مِثْلِکَ إِنَّ هَذِهِ الْجَارِیَةَ یَنْبَغِی أَنْ تَکُونَ عِنْدَ خَیْرِ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ لَا تَلْبَثُ عِنْدَهُ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی تَلِدَ مِنْهُ غُلَاماً مَا یُولَدُ بِشَرْقِ الْأَرْضِ وَ لَا غَرْبِهَا مِثْلُهُ یَدِینُ لَهُ شَرْقُ الْأَرْضِ وَ غَرْبُهَا قَالَ فَأَتَیْتُهُ بِهَا فَلَمْ یَلْبَثْ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی وَلَدَتْ عَلِیّاً الرِّضَا علیه السلام (2).

**[ترجمه]کشف الغمة: در کتاب دلائل حمیری از یکی از غلامان حضرت صادق علیه السّلام نقل شده، وقتی ابا الحسن علیه السلام را به بصره می­بردند، من همراه ایشان بودم. نزدیک مدائن که رسیدیم، سوار کشتی شدیم، امواج زیادی در آب بود. پشت سرمان کشتی دیگری بود که در آن زنی را به خانه شوهر می­بردند و هیاهوی زیادی داشتند. حضرت پرسیدند: این هیاهو برای چیست ؟ عرض کردیم: عروسی است. طولی نکشید که صدای فریادی شنیدیم. فرمودند: این فریاد برای چیست؟ گفتند: عروس خواست یک مشت آب بردارد، النگوی طلای او در آب افتاد و فریاد زد. فرمودند: کشتی را نگهدارید! به ناخدای آن­ها هم بگویید نگهدارد! بر کشتی تکیه نمودند و اندکی نجوا کردند و فرمودند: به ناخدای آن­ها بگویید فوطه­ای - . فوطة، چیزی است که خدمه کشتی می­پوشند، در نزد عوام به قطعه پارچه­ای می­گویند که با آن دست­ها را خشک می­کنند و به آن لنگ یا حوله می­گویند. - ببندد و پایین برود و دستبند را بردارد. دیدیم دست بند روی زمین افتاده و آب کم شده است، ناخدا پایین رفت و دستبند را برداشت. فرمودند: دست بند را به او بده به او بگو: پروردگارش خداوند را سپاس کند.

راه افتادیم، برادرشان اسحاق به ایشان عرض کرد: فدایتان شوم! آن دعایی را که خواندی به من هم بیاموز! فرمودند: بله، به شرط این­که به کسانی که اهلش نیستند یاد ندهی و جز به شیعیان نیاموزی. سپس فرمودند: بنویس! و بر من املاء کردند:

«یا سابق کل فوت، یا سامعا لکل صوت قوی أو خفی، یا محیی النفوس بعد الموت، لا تغشاک الظلمات الحندسیة، و لا تشابه علیک اللغات المختلفه، و لا یشغلک شی ء عن شی ء، یا من لا یشغله دعوة داع دعاه من السماء، یا من له عند کل شی ء من خلقه سمع سامع و بصر نافذ، یا من لا تغلطه کثرة المسائل، و لا یبرمه الحاح الملحین، یا حی حین لا حی فی دیمومة ملکه و بقائه، یا من سکن العلی و احتجب عن خلقه بنوره، یا من اشرقت لنوره دجی الظلم، اسألک باسمک الواحد الاحد الفرد الصمد الذی هو من جمیع ارکانک، صل علی محمّد و اهل بیته» {ای پیشی گیرنده از هر فوت شده و ای شنونده هر صدا و ای آفریننده جانها پس از مرگ و ای پوشاننده گوشت بر استخوانها پس از نابودی. ای کسی که تاریکی های تیره او را نپوشاند و صداهای گوناگون بر او مشتبه نشود و ای کسی که هیچ کاری او را از کارهای دیگر باز ندارد. ای کسی که نزد هر آفریده ای گوش شنوا و دیده نافذ دارد و پرسشها و خواسته های زیاد بندگان او را به اشتباه نیانداخته و پافشاری اصرار کنندگان خسته اش نکند. ای زنده ای که زمانی در ملک همیشگی و بقایش زنده ای نبود. ای کسی که ساکن در عرش اعلی است و با نورش از آفریدگانش محجوب است و ای کسی که با نورش قعر تاریکی ها را روشن نموده، از تو می خواهم به حق نامت که واحد و احد و فرد و وتر و صمد است بر محمد و آل محمد که پاکیزه و برگزیده اند درود بفرستی} سپس حاجت خود را می­خواهی. - . کشف الغمة 3 : 42 -

وشاء نقل کرده، محمّد بن یحیی از وصیّ علی بن سری برایم نقل کرد که: به حضرت ابا الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام عرض کردم: علی بن سرّی از دنیا رفت و مرا وصی خود قرار داده است. فرمودند: خدا رحمتش کند! عرض کردم: پسرش جعفر با کنیز فرزنددارش همبستر شده بود، به من وصیت کرده که او را از ارث خارج کنم. فرمودند: خارجش کن، اگر درست گفته باشد پسرش به زودی فلج خواهد شد. وقتی برگشتم، مرا پیش ابویوسف قاضی برد و گفت: خدا امورتان را درست کند! من جعفر پسر علی بن سری هستم و این شخص هم وصی پدر من است؛ باو دستور بدهید ارث پدرم را به من بدهد. قاضی گفت: چه می­گویی؟ گفتم: درست است، این جعفر است و من وصی پدر او هستم. گفت: مالش را به او بده! به قاضی گفتم: می­خواهم با شما صحبتی بکنم، گفت: نزدیک بیا! آن­قدر نزدیک شدم که هیچ کس صحبت ما را نمی­شنید. گفتم: این پسر با کنیز فرزنددار پدرش همبستر شده و پدرش به من دستور داده و وصیت کرده که او را از ارث خارج کنم. من به او ارثی نمی­دهم، در مدینه به محضر موسی بن جعفر علیهما السلام رفتم و جریان را به گفتم و از ایشان سؤال کردم و ایشان امر کردند: او را از ارث خارج کنم، به همین جهت چیزی به او نمی­دهم. گفت: تو را به خدا، اباالحسن چنین امر کرد؟ گفتم: آری. سه مرتبه مرا قسم داد و گفتم: آری. گفت: هر چه ایشان دستور داده را انجام بده! سخن، سخن ایشان است. مرد وصی نقل کرده، پس از چندی فلج شد. حسن بن علی وشاء نقل کرده، من آن پسر را در آن حال دیدم. - . همان : 44 -

از خالد نقل شده، به قصد دیدار ابا الحسن علیه السلام خارج شدم و به محضر ایشان رسیدم؛ ایشان در صحن حیاط خانه­اشان نشسته بودند، به ایشان سلام کردم و نشستم. آمده بودم تا در مورد یکی از دوستان که از او درخواستی نموده بودم و او انجام نداده بود، از ایشان سؤال کنم. حضرت رو به من بمن نموده و فرمودند: سزاوار است اگر کسی از شما لباس تازه ای پوشید، دستش را بر آن بکشد و بگوید: «الحمد للَّه الذی کسانی ما اواری به عورتی و اتجمل به بین الناس»، {سپاس خدای را که به من پوششی داد تا با آن عورتم را بپوشانم و در بین مردم آراسته باشم} و وقتی از یک چیزی خوشش آمد، زیاد در مورد آن صحبت نکند که این کار او را خوار می­سازد، و اگر از برادر دینی اش حاجتی و کمکی خواست که او امکان انجامش را نداشت، جز به نیکی از او یاد نکند، که خداوند به قلب او خواهد انداخت و حاجتش را بر آورده می­کند. سرم بلند کردم و گفتم: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ. حضرت رو به من نمودند و فرمودند: ای خالد! آن­چه را که گفتم، انجام ده! - . همان : 46 -

هشام بن حکم نقل کرده، می­خواستم در منی کنیزی بخرم؛ نامه ای خدمت ابا الحسن علیه السّلام نوشتم و با ایشان مشورت کردم. جوابی به دستم نرسید، فردای آن روز، ایشان را دیدم که سوار بر الاغی رمی جمره می­کنند، نگاهی به من و به آن کنیز که در بین کنیزان بود نمودند و سپس نامه اشان را به من دادند که در آن نوشته بود: از نظر من اگر عمرش کوتاه نباشد، خریدنش اشکالی ندارد. با خود گفتم: نه به خدا، حتماً این سخن امام دلیلی داشته است، نه به خدا، او را نمی­خرم. هنوز از مکه خارج نشده بودم که کنیز از دنیا رفت و او را دفن کردند. - . همان : 47 . در آن­جا به جای \\"فردای آن روز\\"، این جمله آمده است: وقتی ایشان در طواف بودند -

حسن بن علی الوشاء نقل کرده، من و دایی­ام اسماعیل بن إلیاس با هم به حج رفتیم، من نامه ای برای موسی بن جعفر علیه السّلام فرستادم که دایی­ام آن را نوشته بود: من چند دختر دارم، ولی پسر ندارم. مردهای ما کشته شده اند و هم­اکنون همسرم حامله است؛ از خداوند بخواهید آن را پسر قرار دهد و نام او را نیز شما تعیین نمایید. در جواب نامه نوشتند: خداوند حاجتت را بر آورد، اسم او را محمّد بگذار. وقتی وارد کوفه شدیم، شش روز قبل از این­که به کوفه برسیم، پسری برایش متولد شده بود، ما روز هفتم وارد شدیم. ابامحمّد گفت: به خدا قسم او مردی خواهد شد و فرزندانی خواهد داشت. - . همان : 48 -

زکریای آدم نقل کرده، از حضرت رضا علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: پدرم از کسانی بود که در گهواره سخن می­گفت. - . همان : 49 -

اصبغ بن موسی نقل کرده، یکی از دوستان، مرا با من صد دینار پیش اباابراهیم علیه السّلام فرستاد، خودم نیز مقداری پول به همراه پول او داشتم. وقتی وارد مدینه شدم، پول­ها را در آب انداختم و پول­های خودم را با پول­های آن مرد شستشو دادم و با مشک آن­ها را معطر کردم. بعد پول­های او را شمردم و دیدم نود و نه دینار است، یک دینار از خودم شستم و به روی آن­ها گذاشتم و بر آن مشک پاشیدم و آن را همان­طور که بود در کیسه­ای گذاشتم. شب­ هنگام، به محضر ایشان رسیدم و عرض کردم: فدایتان شوم! من مختصری پول آورده ام تا بدین وسیله به خداوند تعالی تقربی یابم. فرمودند: آن­ها را بده! دینارهای خودم را به ایشان دادم و عرض کردم: فدایتان شوم! فلان کس که از ارادتمندان شما است نیز مبلغی به وسیله من فرستاده است. فرمودند: بده! کیسه را به ایشان دادم. فرمودند: آن­ها را روی زمین بریز! آن­ها را روی زمین ریختم، با دست خویش آن­ها را جابجا کردند و دینار مرا از آن­ها خارج نمودند. سپس فرمودند: او صد دینار با وزن به تو داده بود، نه صد عدد. - . همان -

علی بن أبی حمزه نقل کرده، در سالی که حضرت صادق علیه السلام از دنیا رفتند، به محضر ابا الحسن موسی علیه السلام رسیدم. به ایشان عرض کردم: چند سالتان است؟ فرمودند: نوزده سال، عرض کردم: پدرتان رازی محرمانه را با من در میان گذاشته است و به من چیزی گفته است. ایشان فرمودند: پدرم چنین و چنان به تو گفته است. و تمام آن­چه که حضرت صادق علیه السلام فرموده بودند را دقیقاً ذکر کردند. - . همان : 42 -

هشام بن احمر نقل کرده، تاجری از مغرب آمد و عده­ای کنیز به همراه داشت. آن­ها را به حضرت ابا الحسن علیه السلام عرضه کرد، امام هیچ کدام از آن­ها را انتخاب نکردند و فرمودند: بقیه را بیاور! عرض کرد: یکی کنیز دیگر دارم که مریض است. فرمودند: آن را نشان بده! ولی او امتناع ورزید و امام هم تشریف بردند. فردای آن روز مرا پیش او فرستادند و به من فرمودند: به او بگو: آخرین قیمتت در مورد آن کنیز چیست؟ گفت: از فلان مقدار به هیچ وجه کمتر نمی­دهم. گفتم: به همان مبلغ خریدم. او گفت: من نیز فروختم، اما آن مرد که دیروز آمد که بود؟ گفتم: مردی از خاندان بنی­هاشم بود. گفت: از کدام خانواده آن­ها؟ گفتم: از این بیشتر نمی­توانم بگویم. گفت: از این کنیز برایت داستانی نقل کنم؛ من او را از دورترین نقطه مغرب خریدم. زنی از اهل کتاب مرا دید و گفت: این کنیز کیست که همراه تو است؟ گفتم: او را برای خودم خریده ام. گفت: سزاوار نیست چنین کنیزی پیش کسی مثل تو باشد، او باید نزد بهترین فرد روی زمین باشد و پس از مدت کوتاهی که نزد او ماند، از او فرزندی متولد خواهد شد که در شرق و غرب زمین مانند او متولد نشده است و شرق و غرب ارادت­مند او می­شوند. من آن کنیز را پیش حضرت آوردم، طولی نکشید که حضرت رضا علیه السّلام از او متولد شد. - . همان : 49 -

**[ترجمه]

«3»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ ابْنَا نُصَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ: کُنْتُ فِی طَرِیقِ مَکَّةَ وَ أَنَا أُرِیدُ شِرَاءَ بَعِیرٍ فَمَرَّ بِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَلَمَّا نَظَرْتُ إِلَیْهِ تَنَاوَلْتُ رُقْعَةً فَکَتَبْتُ إِلَیْهِ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أُرِیدُ شِرَاءَ هَذَا الْبَعِیرِ فَمَا تَرَی فَنَظَرَ إِلَیْهِ فَقَالَ لَا أَرَی فِی شِرَاهُ بَأْساً فَإِنْ خِفْتَ عَلَیْهِ ضَعْفاً فَأَلْقِمْهُ فَاشْتَرَیْتُهُ وَ حَمَلْتُ عَلَیْهِ فَلَمْ أَرَ مُنْکَراً حَتَّی إِذَا

کُنْتُ قَرِیباً مِنَ الْکُوفَةِ فِی بَعْضِ الْمَنَازِلِ وَ عَلَیْهِ حِمْلٌ ثَقِیلٌ رَمَی بِنَفْسِهِ وَ اضْطَرَبَ لِلْمَوْتِ فَذَهَبَ الْغِلْمَانُ یَنْزِعُونَ عَنْهُ فَذَکَرْتُ الْحَدِیثَ فَدَعَوْتُ بِلُقَمٍ (3) فَمَا أَلْقَمُوهُ إِلَّا سَبْعاً حَتَّی

ص: 33


1- 1. نفس المصدر ج 3 ص 42.
2- 2. المصدر السابق ج 3 ص 49.
3- 3. اللقم و اللقیم: ما یلقم من طعام و نحوه.

قَامَ بِحِمْلِهِ (1).

**[ترجمه]رجال کشی: هشام بن حکم نقل کرده، در بین راه مکه بودم و قصد داشتم شتری بخرم. ابا الحسن علیه السلام از آن جاها عبور می­کردند، همین که آن جناب را دیدم کاغذی برداشتم و به ایشان نوشتم: فدایتان شوم! می­خواهم این شتر را بخرم، نظر شما چیست؟ ایشان نگاهی به شتر نمودند و فرمودند: من در خریدنش اشکالی نمی­بینم، اگر از ضعیف بودن او بیمناک شدی، چند لقمه ای خوراک به او بخوران. شتر را خریدم و بارم را بر رویش نهادم، تا نزدیکی­های کوفه از او چیز نگران­ کننده­ای ندیدم. در یکی از منزل­ها که بار سنگینی داشت خود را به زمین انداخت و در حد مرگ می­لرزید. غلام ها رفتند که بارهایش را بردارند، فرمایش امام یادم آمد. گفتم چند لقمه­ای خوراک به او بدهند؛ هنوز بیش از هفت لقمه به او نداده بودند که با بار از جای حرکت کرد. - . رجال کشی: 175 -

**[ترجمه]

«4»

کش، [رجال الکشی] وَجَدْتُ بِخَطِّ جَبْرَئِیلَ بْنِ أَحْمَدَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ الْمَدِینَةَ وَ أَنَا مَرِیضٌ شَدِیدَ الْمَرَضِ وَ کَانَ أَصْحَابُنَا یَدْخُلُونَ وَ لَا أَعْقِلُ بِهِمْ وَ ذَلِکَ لِأَنَّهُ أَصَابَنِی حُمَّی فَذَهَبَ عَقْلِی وَ أَخْبَرَنِی إِسْحَاقُ بْنُ عَمَّارٍ أَنَّهُ أَقَامَ عَلَیَّ بِالْمَدِینَةِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ لَا یَشُکُّ أَنَّهُ لَا یَخْرُجُ مِنْهَا حَتَّی یَدْفِنَنِی وَ یُصَلِّیَ عَلَیَّ وَ خَرَجَ إِسْحَاقُ بْنُ عَمَّارٍ وَ أَفَقْتُ بَعْدَ مَا خَرَجَ إِسْحَاقُ فَقُلْتُ لِأَصْحَابِی افْتَحُوا کِیسِی وَ أَخْرِجُوا مِنْهُ مِائَةَ دِینَارٍ فَاقْسِمُوهَا فِی أَصْحَابِنَا وَ أَرْسَلَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِقَدَحٍ فِیهِ مَاءٌ فَقَالَ الرَّسُولُ یَقُولُ لَکَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام اشْرَبْ هَذَا الْمَاءَ فَإِنَّ فِیهِ شِفَاکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَفَعَلْتُ فَأَسْهَلَ بَطْنِی فَأَخْرَجَ اللَّهُ مَا کُنْتُ أَجِدُهُ مِنْ بَطْنِی مِنَ الْأَذَی وَ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَمَّا أَجَلُکَ قَدْ حَضَرَ مَرَّةً بَعْدَ مَرَّةٍ فَخَرَجْتُ إِلَی مَکَّةَ فَلَقِیتُ إِسْحَاقَ بْنَ عَمَّارٍ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَقَمْتُ بِالْمَدِینَةِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ مَا شَکَکْتُ إِلَّا أَنَّکَ سَتَمُوتُ فَأَخْبِرْنِی بِقِصَّتِکَ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا صَنَعْتُ وَ مَا قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام مِمَّا أَنْشَأَ اللَّهُ فِی عُمُرِی مَرَّةً بَعْدَ مَرَّةٍ مِنَ الْمَوْتِ وَ أَصَابَنِی مِثْلُ مَا أَصَابَ فَقُلْتُ یَا إِسْحَاقُ إِنَّهُ إِمَامٌ ابْنُ إِمَامٍ وَ بِهَذَا یُعْرَفُ الْإِمَامُ (2).

**[ترجمه]رجال کشی: ابن بطائنی از پدرش نقل کرده، وارد مدینه شدم در حالی که به شدت مریض بودم، طوری که هر یک از اصحاب که می آمدند را نمی­شناختم. به دلیل تب شدیدی که داشتم، حواس خود را از دست داده بودم. اسحاق بن عمار بعداً به من گفت که سه روز در مدینه مانده، چون یقین داشته که من می­میرم و در دفنم شرکت می­کند و در نمازم حاضر می­شود. اسحاق بن عمار رفت، بعد از رفتن او به هوش آمدم و به دوستانم گفتم: کیسه پولم را بگشایید و صد دینار از آن بیرون آورید و بین دوستان تقسیم کنید. حضرت ابا الحسن علیه السلام برایم ظرف آبی فرستادند؛ آورنده ظرف گفت: ابا الحسن علیه السلام فرمودند: این آب را بنوش که شفای تو در آن است إن شاء اللَّه تعالی. آن را نوشیدم و شکمم به إسهال افتاد و خداوند چیزی که در شکمم اذیتم می­کرد را خارج نمود. به محضر ابا الحسن علیه السلام رسیدم، ایشان فرمودند: ای علی! چند مرتبه پشت سر هم اجلت آمد و رفت.

به جانب مکه روانه شدم و اسحاق بن عمار را دیدم، گفت: به خدا قسم من سه روز در مدینه ماندم و شک نداشتم که تو خواهی مرد، بگو ببینم چه شد که زنده ماندی؟ ماجرای خود را به او نقل کردم و گفتم که ابا الحسن علیه السلام به من فرمودند که خداوند چندین مرتبه عمر تازه­ای به من داد و آن مریضی به جان من افتاده بود. گفتم: ای اسحاق! او امام است و پسر امام، با این دلیل هاست که می­توان امام را شناخت. - . همان : 279 -

**[ترجمه]

«5»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِشْکِیبَ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبَّادٍ الْقَصْرِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَلَّامٍ وَ فُلَانِ بْنِ حُمَیْدٍ قَالا: بَعَثَ إِلَیْنَا عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ فَقَالَ اشْتَرِیَا رَاحِلَتَیْنِ وَ تَجَنَّبَا الطَّرِیقَ وَ دَفَعَ إِلَیْنَا أَمْوَالًا وَ کُتُباً حَتَّی تُوصِلَا مَا مَعَکُمَا مِنَ الْمَالِ وَ الْکُتُبِ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ لَا یَعْلَمْ بِکُمَا أَحَدٌ قَالَ فَأَتَیْنَا الْکُوفَةَ وَ اشْتَرَیْنَا رَاحِلَتَیْنِ وَ تَزَوَّدْنَا زَاداً وَ خَرَجْنَا

ص: 34


1- 1. رجال الکشّیّ ص 175.
2- 2. نفس المصدر ص 279.

نَتَجَنَّبُ الطَّرِیقَ حَتَّی إِذَا صِرْنَا بِبَطْنِ الرُّمَّةِ(1) شَدَدْنَا رَاحِلَتَنَا وَ وَضَعْنَا لَهَا الْعَلَفَ وَ قَعَدْنَا نَأْکُلُ فَبَیْنَا نَحْنُ کَذَلِکَ إِذْ رَاکِبٌ قَدْ أَقْبَلَ وَ مَعَهُ شَاکِرِیٌّ فَلَمَّا قَرُبَ مِنَّا فَإِذَا هُوَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فَقُمْنَا إِلَیْهِ وَ سَلَّمْنَا عَلَیْهِ وَ دَفَعْنَا إِلَیْهِ الْکُتُبَ وَ مَا کَانَ مَعَنَا فَأَخْرَجَ مِنْ کُمِّهِ کُتُباً فَنَاوَلَنَا إِیَّاهَا فَقَالَ هَذِهِ جَوَابَاتُ کُتُبِکُمْ قَالَ فَقُلْنَا إِنَّ زَادَنَا قَدْ فَنِیَ فَلَوْ أَذِنْتَ لَنَا فَدَخَلْنَا الْمَدِینَةَ فَزُرْنَا رَسُولَ اللَّهِ وَ تَزَوَّدْنَا زَاداً فَقَالَ هَاتَا مَا مَعَکُمَا مِنَ الزَّادِ فَأَخْرَجْنَا الزَّادَ إِلَیْهِ فَقَلَّبَهُ بِیَدِهِ فَقَالَ هَذَا یُبَلِّغُکُمَا إِلَی الْکُوفَةِ وَ أَمَّا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدْ رَأَیْتُمَا أَنِّی صَلَّیْتُ مَعَهُمُ الْفَجْرَ وَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُصَلِّیَ مَعَهُمُ الظُّهْرَ انْصَرِفَا فِی حِفْظِ اللَّهِ (2).

حمدویه عن یحیی بن محمد عن بکر بن صالح: مثله (3).

**[ترجمه]رجال کشی: اسماعیل بن سالم و فلان بن حمید نقل کرده­اند: علی بن یقطین از پی ما فرستاده و گفت: دو شتر بخرید و از بیراهه بروید و این اموال و نامه ها را به ابا الحسن موسی علیه السّلام برسانید و نگذارید کسی متوجه شما شود.

وارد کوفه شدیم دو شتر خریدیم و زاد و توشه تهیه نمودیم و با فاصله از راه اصلی به راه افتادیم. وقتی رسیدیم به بطن­الرمة - . منزلی است بین بصره و مدینه که اهالی بصره و کوفه که به مدینه می­روند، راهشان از آن­جا یکی می­شود و از آنجا به سمت عسیلة می­روند. - رسیدیم، شترها را بستیم برای آن­ها علوفه ریختیم. نشستیم و مشغول غذا خوردن شدیم، در همین بین سواری که شاکری هم همراهش بود سر رسید؛ وقتی نزدیک شد، دیدیم ابا الحسن موسی علیه السّلام است. برخاستیم و به سمت ایشان رفتیم و سلام نمودیم. نامه­ها و چیزهایی که همراهمان بود را تقدیم ایشان نمودیم. ایشان از آستین خود چند نامه خارج نمودند و به ما دادند و فرمودند: این جواب نامه های شما است.

عرض کردیم: زاد و توشه ما کم است، اگر اجازه دهید، وارد مدینه شویم و هم رسول الله را زیارت کنیم و هم زاد و توشه برداریم. فرمودند: زاد و توشه­اتان را بیاورید تا ببینم. هر چه زاد و توشه داشتیم آوردیم، ایشان با دستشان آن­ها را زیر و رو نموده و فرمودند: این شما را تا کوفه می­رساند، اما رسول الله صلی الله علیه و آله، دیدید؛ من نماز صبح را با آن­ها در مدینه خوانده ام و قصد دارم نماز ظهر را هم با آن­ها بخوانم. برگردید در پناه خدا. - . رجال کشی : 273 -

رجال کشی این روایت را طریقی دیگر از آن دو نفر نقل کرده است. - . همان : 274 -

**[ترجمه]

«6»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ أَنَّ إِسْمَاعِیلَ بْنَ سَالِمٍ قَالَ: بَعَثَ إِلَیَّ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ وَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ أَحْمَدَ فَقَالا لِی خُذْ هَذِهِ الدَّنَانِیرَ وَ ائْتِ الْکُوفَةَ فَالْقَ فُلَاناً وَ أَشْخَصَهُ وَ اشْتَرَیَا رَاحِلَتَیْنِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْوَ مَا مَرَّ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ فَرَجَعْنَا وَ کَانَ یَکْفِینَا.

**[ترجمه]خرائج: اسماعیل بن سلام نقل کرده، علی بن یقطین و اسماعیل بن احمد شخصی را پیش من فرستادند و گفتند: این دینارها را بگیر و صبح زود به کوفه پیش فلان فرد با این مشخصات برو و دو شتر بخرید و مانند حدیث سابق... در آخرش این را هم اضافه کرده­اند که: ما برگشتیم و آن زاد و توشه برایمان کفایت کرد .

**[ترجمه]

بیان

الشاکری معرب چاکر قوله فقد رأیتما أی قربتم من المدینة و القرب فی حکم الزیارة.

و یحتمل أن یکون المراد أن رؤیتی بمنزلة رؤیة الرسول کما فی بعض النسخ رأیتماه و علی هذا قوله إنی صلیت بیان لفضله أو إعجازه مؤکدا لکونه بمنزلة الرسول صلی الله علیه و آله فی الشرف و هذا إنما یستقیم إذا کانت المسافة بینهم و بین المدینة بعیدة و الأول أظهر.

**[ترجمه]شاکری، عربی شده لفظ چاکر است. اما رسول الله صلی الله علیه و آله، دیدید\\" یعنی نزدیک مدینه شدید و همین نزدیکی در حکم زیارت است.

محتمل است مراد این باشد که دیدن من به منزلت دیدن حضرت رسول است، همان­طور که در بعضی از نسخه­ها آمده است: ایشان را دیدید. بنابراین مراد از این سخن امام که \\"نماز صبح را با آن­ها در مدینه خوانده ام\\" بیان فضیلت یا معجزه ایشان بوده و تأکیدی بر این است که ایشان در شرافت به منزله حضرت رسول صلی الله علیه و آله هستند، البته این توجیه هنگامی درست خواهد بود که مسافت بین آن­ها و مدینه دور بوده باشد. توجیه اول ظهور بیشتری دارد.

**[ترجمه]

«7»

کش، [رجال الکشی] وَجَدْتُ بِخَطِّ جَبْرَئِیلَ بْنِ أَحْمَدَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ قَالَ: قَالَ

ص: 35


1- 1. بطن الرمة: منزل لاهل البصرة إذا أرادوا المدینة، بها یجتمع أهل البصرة و الکوفة، و منه الی العسیلة.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 273 و فی أصل المصدر« بطن الرمة» بدل« الرملة».
3- 3. نفس المصدر ص 274.

لِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام مُبْتَدِئاً مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ شَیْ ءٍ یَا شُعَیْبُ غَداً یَلْقَاکَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْمَغْرِبِ یَسْأَلُکَ عَنِّی فَقُلْ هُوَ وَ اللَّهِ الْإِمَامُ الَّذِی قَالَ لَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَإِذَا سَأَلَکَ عَنِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ فَأَجِبْهُ مِنِّی فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا عَلَامَتُهُ قَالَ رَجُلٌ طَوِیلٌ جَسِیمٌ یُقَالُ لَهُ یَعْقُوبُ فَإِذَا أَتَاکَ فَلَا عَلَیْکَ أَنْ تُجِیبَهُ عَنْ جَمِیعِ مَا سَأَلَکَ فَإِنَّهُ وَاحِدُ قَوْمِهِ فَإِنْ أَحَبَّ أَنْ تُدْخِلَهُ إِلَیَّ فَأَدْخِلْهُ قَالَ فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَفِی طَوَافِی إِذْ أَقْبَلَ إِلَیَّ رَجُلٌ طَوِیلٌ مِنْ أَجْسَمِ مَا یَکُونُ مِنَ الرِّجَالِ فَقَالَ لِی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ صَاحِبِکَ فَقُلْتُ عَنْ أَیِّ صَاحِبٍ قَالَ عَنْ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ قُلْتُ مَا اسْمُکَ قَالَ یَعْقُوبُ قُلْتُ وَ مِنْ أَیْنَ أَنْتَ قَالَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْمَغْرِبِ قُلْتُ فَمِنْ أَیْنَ أَنْتَ عَرَفْتَنِی قَالَ أَتَانِی آتٍ فِی مَنَامِی الْقَ شُعَیْباً فَسَلْهُ عَنْ جَمِیعِ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَسَأَلْتُ عَنْکَ فَدُلِلْتُ عَلَیْکَ فَقُلْتُ اجْلِسْ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ حَتَّی أَفْرُغَ مِنْ طَوَافِی وَ آتِیَکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَطُفْتُ ثُمَّ أَتَیْتُهُ فَکَلَّمْتُ رَجُلًا عَاقِلًا ثُمَّ طَلَبَ إِلَیَّ أَنْ أُدْخِلَهُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَأَخَذْتُ بِیَدِهِ فَاسْتَأْذَنْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَأَذِنَ لِی فَلَمَّا رَآهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ لَهُ یَا یَعْقُوبُ قَدِمْتَ أَمْسِ وَ وَقَعَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ أَخِیکَ شَرٌّ فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا حَتَّی شَتَمَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً وَ لَیْسَ هَذَا دِینِی وَ لَا دِینَ آبَائِی وَ لَا نَأْمُرُ بِهَذَا أَحَداً مِنَ النَّاسِ فَاتَّقِ اللَّهَ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ فَإِنَّکُمَا سَتَفْتَرِقَانِ بِمَوْتٍ أَمَا إِنَّ أَخَاکَ سَیَمُوتُ فِی سَفَرِهِ قَبْلَ أَنْ یَصِلَ إِلَی أَهْلِهِ وَ سَتَنْدَمُ أَنْتَ عَلَی مَا کَانَ مِنْکَ وَ ذَلِکَ أَنَّکُمَا تَقَاطَعْتُمَا فَبَتَرَ اللَّهُ أَعْمَارَکُمَا فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ فَأَنَا جُعِلْتُ فِدَاکَ مَتَی أَجَلِی فَقَالَ أَمَا إِنَّ أَجَلَکَ قَدْ

حَضَرَ حَتَّی وَصَلْتَ عَمَّتَکَ بِمَا وَصَلْتَهَا بِهِ فِی مَنْزِلِ کَذَا وَ کَذَا فَزِیدَ فِی أَجَلِکَ عِشْرُونَ قَالَ فَأَخْبَرَنِی الرَّجُلُ وَ لَقِیتُهُ حَاجّاً أَنَّ أَخَاهُ لَمْ یَصِلْ إِلَی أَهْلِهِ حَتَّی دَفَنَهُ فِی الطَّرِیقِ (1).

ص: 36


1- 1. رجال الکشّیّ ص 276 و فیه« تدخله علی» مکان« تدخله الی».

**[ترجمه]رجال کشی: شعیب عقرقوفی نقل کرده، روزی حضرت ابا الحسن علیه السلام بدون این­که من چیزی بپرسم فرمودند: ای شعیب! فردا شخصی از اهالی مغرب تو را می­بیند و در مورد من می­پرسد؛ بگو: به خدا قسم ایشان امامی هستند که حضرت صادق علیه السلام برای ما تعیین نموده­اند. وقتی از مسائل حلال و حرام پرسید، از طرف من جواب بده. عرض کردم: فدایتان شوم! علامت آن مرد چیست؟ فرمودند: مردی بلند قد و درشت هیکل است که نامش یعقوب است. هنگامی که پیش تو آمد، مانعی نیست که به همه سؤالاتش جواب دهی، او یگانه قوم خویش است، اگر علاقه داشت پیش من بیاید، او را بیاور.

به خدا قسم، من مشغول طوافم بودم که مردی بلند قد که از درشت هیکل­ترین مردها بود پیش من آمد و به من گفت: می­خواهم در مورد صاحبت از تو سؤال کنم. گفتم: کدام صاحب؟ گفت: فلانی پسر فلانی. گفتم: نام شما چیست؟ گفت: یعقوب. گفتم: اهل کجا هستی؟ گفت: مردی از اهالی مغربم. پرسیدم: از کجا مرا شناختی؟ گفت: شخصی به خوابم آمد و گفت: شعیب را ملاقات کن و هر چه نیاز داری از او بپرس، جویای شما شدم و شما را یافتم. گفتم: همین جا بنشین تا طوافم تمام شود پس از طواف إن شاء الله همین جا می­آیم. طواف کردم و آمدم و با او صحبت کردم، مرد عاقلی بود. سپس از من خواست تا او را به محضر ابا الحسن علیه السلام ببرم. دستش را گرفتم وپیش حضرت بردم و از ایشان اجازه ورود خواستم، اجازه فرمودند. وقتی چشمان ابا الحسن علیه السلام به او افتاد، به او فرمودند: ای یعقوب! تو دیروز وارد شدی، بین تو و برادرت در فلان محل اختلافی واقع شد، طوری که به یک­دیگر ناسزا گفتید، ولی این دین من و پدران من نیست و هرگز کسی را به چنین کاری دستور نمی­دهیم. از خدای یکتای بی­شریک بترس! شما دو نفر به واسطه مرگ از هم جدا خواهید شد؛ برادرت در همین سفر و قبل از این­که پیش خانواده­اش برسد خواهد مرد، تو نیز از کاری که کردی پشیمان خواهی شد، دلیلش این است که شما قطع رابطه کردید و خداوند عمر شما را کوتاه کرد.

آن مرد عرض کرد: فدایتان شوم! اجل من چه وقتی سر می­رسد؟ فرمودند: اجل تو نیز فرا رسیده بود، ولی لطفی که در فلان منزل نسبت به عمه ات روا داشتی، بیست سال بر عمر تو افزود. مدت­ها بعد در مراسم حج آن مرد را دیدم، به من گفت: برادرم در همان سفر به خانواده خود نرسید و در بین راه او را دفن کردم. - . رجال کشی : 276 -

**[ترجمه]

«8»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قَالَ أَبِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ مُبْتَدِئاً تَلْقَی رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الْمَغْرِبِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْوَ مَا مَرَّ إِلَّا أَنَّ فِیهِ مَکَانَ شُعَیْبٍ فِی الْمَوَاضِعِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی حَمْزَةَ(1).

**[ترجمه]خرائج: اباصلت هروی از حضرت رضا علیه السلام روایت کرده که فرمودند: پدرم موسی بن جعفر علیه السلام بدون این­که قبلاً صحبتی به میان باشد به علی بن ابی­حمزه فرمودند: مردی از اهل مغرب را ملاقات می­کنی و مانند حدیث فوق را آوردند، جز این­که در تمام مواضع به جای شعیب، نام علی بن أبی حمزه در آن آمده است. - . خرائج و جرائح : 200 -

**[ترجمه]

«9»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام مُبْتَدِئاً وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ لَیْسَ هَذَا مِنْ دِینِی وَ لَا مِنْ دِینِ آبَائِی (2).

**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب: علی بن أبی­حمزه نقل کرده، ابا الحسن علیه السلام بدون این­که قبلاً صحبتی به میان باشد به من فرمودند: و همان حدیث فوق را تا جایی که امام علیه السلام می­فرمایند: ولی این دین من و پدران من نیست، نقل کرده است. - . مناقب 3 : 412 -

**[ترجمه]

«10»

ختص، [الإختصاص] الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ: مِثْلَ مَا فِی الْکِتَابَیْنِ (3).

**[ترجمه]اختصاص نیز مانند همین روایت را از علی بن أبی­حمزه آورده است. - . اختصاص : 89 -

**[ترجمه]

«11»

کش، [رجال الکشی] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَخْطَلَ الْکَاهِلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْکَاهِلِیِّ قَالَ: حَجَجْتُ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ لِی اعْمَلْ خَیْراً فِی سَنَتِکَ هَذِهِ فَإِنَّ أَجَلَکَ قَدْ دَنَا قَالَ فَبَکَیْتُ فَقَالَ لِی فَمَا یُبْکِیکَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ نَعَیْتَ إِلَیَّ نَفْسِی قَالَ أَبْشِرْ فَإِنَّکَ مِنْ شِیعَتِنَا وَ أَنْتَ إِلَی خَیْرٍ قَالَ قَالَ أَخْطَلُ فَمَا لَبِثَ عَبْدُ اللَّهِ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی مَاتَ (4).

**[ترجمه]رجال کشی: أخطل کاهلی از عبداللَّه بن یحیی کاهلی نقل کرده، حجم را انجام دادم و سپس به محضر ابا الحسن علیه السّلام رسیدم، ایشان به من فرمودند: امسال هر چه می توانی کار نیک انجام بده که اجلت نزدیک شده است. گریه­ام گرفت. فرمودند: چرا گریه می­کنی؟ عرض کردم: فدایتان شوم! شما خبر از مرگ من دادید. حضرت فرمودند: بشارت باد تو را! تو از شیعیان ما هستی و عاقبت به خیر خواهی شد. اخطل، راوی حدیث نقل کرده، عبد اللَّه بعد از این قضیه مدت زیادی زنده نبود و از دنیا رفت. - . رجال کشی : 280 -

**[ترجمه]

«12»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ: أَنَّ بَعْضَ أَصْحَابِنَا کَتَبَ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام یَسْأَلُهُ عَنِ الصَّلَاةِ عَلَی الزُّجَاجِ قَالَ فَلَمَّا نَفَذَ کِتَابِی إِلَیْهِ تَفَکَّرْتُ وَ قُلْتُ هُوَ مِمَّا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ وَ مَا کَانَ لِی أَنْ أَسْأَلَ عَنْهُ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیَّ لَا تُصَلِّ عَلَی الزُّجَاجِ وَ إِنْ حَدَّثَتْکَ نَفْسُکَ أَنَّهُ مِمَّا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ وَ لَکِنَّهُ مِنَ الْمِلْحِ وَ الرَّمْلِ وَ هُمَا مَمْسُوخَانِ (5).

**[ترجمه]کافی: محمّد بن حسین نقل کرده، یکی از اصحاب نامه ای به ابا الحسن الماضی علیه السلام نوشت و از ایشان در مورد صحت نماز خواندن روی شیشه سؤال کرد. او نقل کرد: وقتی نامه­ام را فرستادم، فکر کردم و با خود گفتم: شیشه از چیزهایی است که از زمین خارج می شود، نباید این را سؤال را می­کردم. ایشان در جواب نامه مرقوم داشتند: روی شیشه نماز نخوان! گرچه با خود گفته ای که شیشه از زمین خارج می شود، ولی شیشه از نمک و ریگ است و هر دو ماهیتشان تغییر کرده است. - . کافی 3 : 322 -

**[ترجمه]

«13»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ: مِثْلَهُ (6).

ص: 37


1- 1. الخرائج و الجرائح ص 200.
2- 2. المناقب ج 3 ص 412.
3- 3. الاختصاص ص 89.
4- 4. رجال الکشّیّ ص 280.
5- 5. الکافی ج 3 ص 332.
6- 6. المناقب ج 3 ص 421.

**[ترجمه]قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ: مِثْلَهُ - 6. المناقب ج 3 ص 421. - .

ص: 37

**[ترجمه]

«14»

عم (1)،[إعلام الوری] قب (2)، [المناقب] لابن شهرآشوب شا، [الإرشاد] رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ قَالَ: اخْتَلَفَتِ الرِّوَایَةُ بَیْنَ أَصْحَابِنَا فِی مَسْحِ الرِّجْلَیْنِ فِی الْوُضُوءِ هُوَ مِنَ الْأَصَابِعِ إِلَی الْکَعْبَیْنِ أَمْ هُوَ مِنَ الْکَعْبَیْنِ إِلَی الْأَصَابِعِ فَکَتَبَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام إِنَّ أَصْحَابَنَا قَدِ اخْتَلَفُوا فِی مَسْحِ الرِّجْلَیْنِ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَکْتُبَ إِلَیَّ بِخَطِّکَ مَا یَکُونُ عَمَلِی عَلَیْهِ فَعَلْتُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَهِمْتُ مَا ذَکَرْتَ مِنَ الِاخْتِلَافِ فِی الْوُضُوءِ وَ الَّذِی آمُرُکَ بِهِ فِی ذَلِکَ أَنْ تَتَمَضْمَضَ ثَلَاثاً وَ تَسْتَنْشِقَ ثَلَاثاً وَ تَغْسِلَ وَجْهَکَ ثَلَاثاً وَ تُخَلِّلَ شَعْرَ لِحْیَتِکَ وَ تَمْسَحَ رَأْسَکَ کُلَّهُ وَ تَمْسَحَ ظَاهِرَ أُذُنَیْکَ وَ بَاطِنَهُمَا وَ تَغْسِلَ رِجْلَیْکَ إِلَی الْکَعْبَیْنِ ثَلَاثاً وَ لَا تُخَالِفَ ذَلِکَ إِلَی غَیْرِهِ فَلَمَّا وَصَلَ الْکِتَابُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ تَعَجَّبَ بِمَا رُسِمَ فِیهِ مِمَّا أَجْمَعَ الْعِصَابَةُ عَلَی خِلَافِهِ ثُمَّ قَالَ مَوْلَایَ أَعْلَمُ بِمَا قَالَ وَ أَنَا مُمْتَثِلٌ أَمْرَهُ وَ کَانَ یَعْمَلُ فِی وُضُوئِهِ عَلَی هَذَا الْحَدِّ وَ یُخَالِفُ مَا عَلَیْهِ جَمِیعُ الشِّیعَةِ امْتِثَالًا لِأَمْرِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ سُعِیَ بِعَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ إِلَی الرَّشِیدِ وَ قِیلَ إِنَّهُ رَافِضِیٌّ مُخَالِفٌ لَکَ فَقَالَ الرَّشِیدُ لِبَعْضِ خَاصَّتِهِ قَدْ کَثُرَ عِنْدِیَ الْقَوْلُ فِی عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ وَ الْقَرَفُ لَهُ (3)

بِخِلَافِنَا وَ مَیْلِهِ إِلَی الرَّفْضِ وَ لَسْتُ أَرَی فِی خِدْمَتِهِ لِی تَقْصِیراً وَ قَدِ امْتَحَنْتُهُ مِرَاراً فَمَا ظَهَرْتُ مِنْهُ عَلَی مَا یُقْرَفُ بِهِ وَ أُحِبُّ أَنْ أَسْتَبْرِئَ أَمْرَهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَشْعُرُ بِذَلِکَ فَیَتَحَرَّزَ مِنِّی فَقِیلَ لَهُ إِنَّ الرَّافِضَةَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تُخَالِفُ الْجَمَاعَةَ فِی الْوُضُوءِ فَتُخَفِّفُهُ وَ لَا تَرَی غَسْلَ الرِّجْلَیْنِ فَامْتَحِنْهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُ بِالْوُقُوفِ عَلَی وُضُوئِهِ فَقَالَ أَجَلْ إِنَّ هَذَا الْوَجْهَ یَظْهَرُ بِهِ أَمْرُهُ ثُمَّ تَرَکَهُ مُدَّةً وَ نَاطَهُ بِشَیْ ءٍ مِنَ الشُّغُلِ فِی الدَّارِ حَتَّی دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ یَخْلُو فِی حُجْرَةٍ فِی الدَّارِ لِوُضُوئِهِ وَ صَلَاتِهِ فَلَمَّا دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَقَفَ الرَّشِیدُ مِنْ وَرَاءِ حَائِطِ

ص: 38


1- 1. إعلام الوری ص 293 بتفاوت.
2- 2. المناقب ج 3 ص 407 بتفاوت.
3- 3. القرف: بفتحتین التهمة فیقال هو یقرف بکذا أی به یرمی و یتهم فهو مقروف.

الْحُجْرَةِ بِحَیْثُ یَرَی عَلِیَّ بْنَ یَقْطِینٍ وَ لَا یَرَاهُ هُوَ فَدَعَا بِالْمَاءِ لِلْوُضُوءِ فَتَمَضْمَضَ ثَلَاثاً وَ اسْتَنْشَقَ ثَلَاثاً وَ غَسَلَ وَجْهَهُ ثَلَاثاً وَ خَلَّلَ شَعْرَ لِحْیَتِهِ وَ غَسَلَ یَدَیْهِ إِلَی الْمِرْفَقَیْنِ ثَلَاثاً وَ مَسَحَ رَأْسَهُ وَ أُذُنَیْهِ وَ غَسَلَ رِجْلَیْهِ وَ الرَّشِیدُ یَنْظُرُ إِلَیْهِ فَلَمَّا رَآهُ وَ قَدْ فَعَلَ ذَلِکَ لَمْ یَمْلِکْ نَفْسَهُ حَتَّی أَشْرَفَ عَلَیْهِ بِحَیْثُ یَرَاهُ ثُمَّ نَادَاهُ کَذَبَ یَا عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ مَنْ زَعَمَ أَنَّکَ مِنَ الرَّافِضَةِ وَ صَلَحَتْ حَالُهُ عِنْدَهُ وَ وَرَدَ عَلَیْهِ کِتَابُ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام ابْتِدَاءً مِنَ الْآنَ یَا عَلِیَّ بْنَ یَقْطِینٍ فَتَوَضَّ کَمَا أَمَرَ اللَّهُ وَ اغْسِلْ وَجْهَکَ مَرَّةً فَرِیضَةً وَ أُخْرَی إِسْبَاغاً وَ اغْسِلْ یَدَیْکَ مِنَ الْمِرْفَقَیْنِ کَذَلِکَ وَ امْسَحْ مُقَدَّمَ رَأْسِکَ وَ ظَاهِرَ قَدَمَیْکَ بِفَضْلِ نَدَاوَةِ وَضُوئِکَ فَقَدْ زَالَ مَا کَانَ یُخَافُ عَلَیْکَ وَ السَّلَامُ (1).

**[ترجمه]اعلام الوری، مناقب ابن شهر آشوب و ارشاد: محمّد بن فضل نقل کرده، در بین اصحاب اختلاف روایت بود که مسح پاها در وضوء، از سر انگشتان تا برآمدگی پا است، یا از برآمدگی پا تا سر انگشتان است. علی بن یقطین نامه ای به ابا الحسن موسی علیه السّلام نوشت که اصحاب ما در مورد مسح پا اختلاف دارند، اگر صلاح بدانید و برای من نامه ای با خط خود در این مورد بنویسید تا طبق آن عمل کنم، إن شاء الله این کار را خواهم کرد. ابا الحسن علیه السّلام در جواب نوشتند: اختلافی که بین اصحاب درباره وضو گفتی را متوجه شدم، آن­چه در این مورد به تو امر می­کنم این است که: سه مرتبه مضمضه کنی و سه مرتبه استنشاق نمایی و سه بار صورت خود را بشویی و آب را به لابلای محاسن خود برسانی و تمام سرت را مسح کنی و روی گوش­ها و داخل دو گوشت مسح کنی و پاهایت را تا سه مرتبه تا برآمدگی آن بشویی و بر خلاف این عمل نکنی .

وقتی نامه به علی بن یقطین رسید، از مضمون آن تعجب کرد، زیرا بر خلاف فتوای تمام علمای شیعه بود. با خود گفت: مولایم خود بهتر می­داند چه فرموده است و من امر ایشان را اطاعت می­کنم. از آن پس وضوی خود را طبق این دستور می­گرفت و به جهت اطاعت از دستور ابا الحسن علیه السلام بر خلاف همه شعیان عمل می­نمود. پیش هارون الرشید از علی بن یقطین سعایت کردند که او رافضی است و در مذهب مخالف شماست.

هارون به یکی از خواص خود گفت: خیلی در مورد علی بن یقطین حرف می­زنند و او را متهم به مخالفت با ما و تمایل به تشیع می کنند. اگر چه من در خدمتش به ما کوتاهی نمی بینم و بارها نیز امتحانش نموده ام و چیزی که شاهد بر این اتهام باشد ندیده ام. دوست دارم طوری که خودش متوجه نشود، یک آزمایش دیگر بکنم، زیرا اگر متوجه شود، تقیه خواهد کرد.

آن شخص گفت: ای امیرالمؤمنین! شیعیان در وضو با اهل سنت اختلاف دارند و وضوی آن­ها سبکتر است و پاها را نمی شویند؛ ای امیرالمؤمنین! طوری که متوجه نشود از وضویش او را امتحان کن. گفت: آری، با این راه وضعش معلوم می­شود. مدتی تصمیم خود را به تأخیر انداخت. یک روز به قدری کار به او سپرد که تا وقت نماز مشغول بود و در خانه­اش ماند. علی بن یقطین در یک اتاق مخصوص تنها وضو می­گرفت و نماز می­خواند. وقت نماز که شد، هارون از پشت دیوار اطاق طوری که علی بن یقطین او را نمی­دید به او نگاه می­کرد. او برای وضو آب خواست؛ سه مرتبه مضمضه نمود و سه مرتبه استنشاق و سه بار صورتش را شست و لابلای محاسن خود نیز آب رسانید و دستش را تا آرنج سه مرتبه شست و سر و گوش­ خود را مسح کرد و دو پای خود را شست. هارون تمام کارهای او را زیر نظر داشت.

وقتی دید که او چنین وضو می­گیرد، نتوانست خود را نگهدارد، خود را به او نشان داد و گفت: ای عی بن یقطین! دروغ گفتند آنهائی که می­گفتند تو شیعه هستی، بعد از این جریان وضعیت او پیش هارون اصلاح شد. در این زمان نامه ای بدون درخواست قبلی از ابا الحسن علیه السلام رسید که: ای علی بن یقطین! از این به بعد طوری وضو بگیر که خداوند دستور داده است؛ یک بار صورتت را از روی وجوب و بار دوم برای شستن بیشتر بشوی و در مورد دستانت از آرنج هم همین­طور عمل کن و قسمت جلو سرت و روی دو پایت را نیز با باقی­مانده رطوبت وضو مسح کن. آنچه بر تو بیم داشتم از بین رفت. و السلام. - . اعلام الوری: 293 ، مناقب ابن شهر آشوب 3 : 207 ، ارشاد : 314 . در دو مصدر اولی تفاوت­هایی در نقل وجود دارد. -

**[ترجمه]

«15»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَاعِداً فَأُتِیَ بِامْرَأَةٍ قَدْ صَارَ وَجْهُهَا قَفَاهَا فَوَضَعَ یَدَهُ الْیُمْنَی فِی جَبِینِهَا وَ یَدَهُ الْیُسْرَی مِنْ خَلْفِ ذَلِکَ ثُمَّ عَصَرَ وَجْهَهَا عَنِ الْیَمِینِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ (2) فَرَجَعَ وَجْهُهَا فَقَالَ احْذَرِی أَنْ تَفْعَلِینَ کَمَا فَعَلْتِ قَالُوا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَا فَعَلَتْ فَقَالَ ذَلِکَ مَسْتُورٌ إِلَّا أَنْ

تَتَکَلَّمَ بِهِ فَسَأَلُوهَا فَقَالَتْ کَانَتْ لِی ضَرَّةٌ فَقُمْتُ أُصَلِّی فَظَنَنْتُ أَنَّ زَوْجِی مَعَهَا فَالْتَفَتُّ إِلَیْهَا فَرَأَیْتُهَا قَاعِدَةً وَ لَیْسَ هُوَ مَعَهَا فَرَجَعَ وَجْهُهَا عَلَی مَا کَانَ (3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: سلیمان بن عبداللَّه نقل کرده، در محضر ابا الحسن موسی علیه السلام نشسته بودم، زنی را آوردند که صورتش به پشت برگشته بود. ایشان دست راستشان را در پیشانی او گذاشتند و دست چپشان را در پشت سرش، سپس از طرف راست صورت او را فشردند و آن­گاه فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» - . رعد / 11 - {در حقیقت خدا حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند}. صورتش به حالت اول برگشت. به او فرمودند: بر حذر باش که دیگر آن کار را نکنی. عرض کردند: ای فرزند رسول خدا! آن زن چه کار کرده بود؟ فرمودند: محرمانه است مگر این­که خودش بگوید. از خودش پرسیدند، او گفت: من هوو داشتم، مشغول نماز بودم که خیال کردم شوهرم با اوست، صورتم را به سمت او برگرداندم، دیدم آن زن تنها نشسته است شوهرم با او نیست، دیگر صورتم به همان حالت ماند. - . تفسیر عیاشی : 2 : 205 . این حدیث را شیخ حر عاملی در اثباة الهداة 5 : 550 و سید بحرانی در البرهان، ذیل تفسیر همین آیه آورده اند. -

**[ترجمه]

«16»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب خَالِدٌ السَّمَّانُ فِی خَبَرٍ: أَنَّهُ دَعَا الرَّشِیدُ رَجُلًا یُقَالُ لَهُ عَلِیُّ بْنُ صَالِحٍ الطَّالَقَانِیُّ وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ الَّذِی تَقُولُ إِنَّ السَّحَابَ حَمَلَتْکَ مِنْ بَلَدِ الصِّینِ إِلَی طَالَقَانَ فَقَالَ نَعَمْ قَالَ فَحَدِّثْنَا کَیْفَ کَانَ قَالَ کَسَرَ مَرْکَبِی فِی لُجَجِ الْبَحْرِ فَبَقِیتُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ عَلَی لَوْحٍ تَضْرِبُنِی الْأَمْوَاجُ فَأَلْقَتْنِی الْأَمْوَاجُ إِلَی الْبَرِّ

ص: 39


1- 1. الإرشاد ص 314.
2- 2. سورة الرعد، الآیة: 11.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 205 و أخرج الحدیث الشیخ الحرّ العاملیّ فی اثبات الهداة ج 5 ص 550 و السیّد البحرانیّ فی البرهان فی تفسیر الآیة.

فَإِذَا أَنَا بِأَنْهَارٍ وَ أَشْجَارٍ فَنِمْتُ تَحْتَ ظِلِّ شَجَرَةٍ فَبَیْنَا أَنَا نَائِمٌ إِذْ سَمِعْتُ صَوْتاً هَائِلًا فَانْتَبَهْتُ فَزِعاً مَذْعُوراً فَإِذَا أَنَا بِدَابَّتَیْنِ یَقْتَتِلَانِ عَلَی هَیْئَةِ الْفَرَسِ لَا أُحْسِنُ أَنْ أَصِفَهُمَا فَلَمَّا بَصُرَا بِی دَخَلَتَا فِی الْبَحْرِ فَبَیْنَمَا أَنَا کَذَلِکَ إِذْ رَأَیْتُ طَائِراً عَظِیمَ الْخَلْقِ فَوَقَعَ قَرِیباً مِنِّی بِقُرْبِ کَهْفٍ فِی جَبَلٍ فَقُمْتُ مُسْتَتِراً فِی الشَّجَرِ حَتَّی دَنَوْتُ مِنْهُ لِأَتَأَمَّلَهُ فَلَمَّا رَآنِی طَارَ وَ جَعَلْتُ أَقْفُو أَثَرَهُ فَلَمَّا قُمْتُ بِقُرْبِ الْکَهْفِ سَمِعْتُ تَسْبِیحاً وَ تَهْلِیلًا وَ تَکْبِیراً وَ تِلَاوَةَ قُرْآنٍ وَ دَنَوْتُ مِنَ الْکَهْفِ فَنَادَانِی مُنَادٍ مِنَ الْکَهْفِ ادْخُلْ یَا عَلِیَّ بْنَ صَالِحٍ الطَّالَقَانِیَّ رَحِمَکَ اللَّهُ فَدَخَلْتُ وَ سَلَّمْتُ فَإِذَا رَجُلٌ فَخْمٌ ضَخْمٌ غَلِیظُ الْکَرَادِیسِ (1) عَظِیمُ الْجُثَّةِ أَنْزَعُ أَعْیَنُ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ وَ قَالَ یَا عَلِیَّ بْنَ صَالِحٍ الطَّالَقَانِیَّ أَنْتَ مِنْ مَعْدِنِ الْکُنُوزِ لَقَدْ أَقَمْتَ مُمْتَحَناً بِالْجُوعِ وَ الْعَطَشِ وَ الْخَوْفِ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ رَحِمَکَ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَأَنْجَاکَ وَ سَقَاکَ شَرَاباً طَیِّباً وَ لَقَدْ عَلِمْتُ السَّاعَةَ الَّتِی رَکِبْتَ فِیهَا وَ کَمْ أَقَمْتَ فِی الْبَحْرِ وَ حِینَ کُسِرَ بِکَ الْمَرْکَبُ وَ کَمْ لَبِثْتَ تَضْرِبُکَ الْأَمْوَاجُ وَ مَا هَمَمْتَ بِهِ مِنْ طَرْحِ نَفْسِکَ فِی الْبَحْرِ لِتَمُوتَ اخْتِیَاراً لِلْمَوْتِ لِعَظِیمِ مَا نَزَلَ بِکَ وَ السَّاعَةَ الَّتِی نَجَوْتَ فِیهَا وَ رُؤْیَتَکَ لِمَا رَأَیْتَ مِنَ الصُّورَتَیْنِ الْحَسَنَتَیْنِ وَ اتِّبَاعَکَ لِلطَّائِرِ الَّذِی رَأَیْتَهُ وَاقِعاً فَلَمَّا رَآکَ صَعِدَ طَائِراً إِلَی السَّمَاءِ فَهَلُمَّ فَاقْعُدْ رَحِمَکَ اللَّهُ فَلَمَّا سَمِعْتُ کَلَامَهُ قُلْتُ سَأَلْتُکَ بِاللَّهِ مَا أَعْلَمَکَ بِحَالِی فَقَالَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ وَ الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ ثُمَّ قَالَ أَنْتَ جَائِعٌ فَتَکَلَّمَ بِکَلَامٍ تَمَلْمَلَتْ بِهِ شَفَتَاهُ فَإِذَا بِمَائِدَةٍ عَلَیْهَا مِنْدِیلٌ فَکَشَفَهُ وَ قَالَ هَلُمَّ إِلَی مَا رَزَقَکَ اللَّهُ فَکُلْ فَأَکَلْتُ طَعَاماً مَا رَأَیْتُ أَطْیَبَ مِنْهُ ثُمَّ سَقَانِی مَاءً مَا رَأَیْتُ أَلَذَّ مِنْهُ وَ لَا أَعْذَبَ ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ أَ تُحِبُّ الرُّجُوعَ إِلَی بَلَدِکَ فَقُلْتُ وَ مَنْ لِی بِذَلِکَ فَقَالَ وَ کَرَامَةً لِأَوْلِیَائِنَا أَنْ نَفْعَلَ بِهِمْ ذَلِکَ ثُمَّ دَعَا بِدَعَوَاتٍ وَ رَفَعَ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ السَّاعَةَ السَّاعَةَ فَإِذَا سَحَابٌ قَدْ أَظَلَّتْ بَابَ الْکَهْفِ قِطَعاً قِطَعاً وَ کُلَّمَا وَافَتْ سَحَابَةٌ قَالَتْ سَلَامٌ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ حُجَّتَهُ فَیَقُولُ وَ

ص: 40


1- 1. الکرادیس: جمع کردوس و هو کل عظمین التقیا فی مفصل.

عَلَیْکِ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَیَّتُهَا السَّحَابَةُ السَّامِعَةُ الْمُطِیعَةُ ثُمَّ یَقُولُ لَهَا أَیْنَ تُرِیدِینَ فَتَقُولُ أَرْضَ کَذَا فَیَقُولُ أَ لِرَحْمَةٍ أَوْ سَخَطٍ فَتَقُولُ لِرَحْمَةٍ أَوْ سَخَطٍ وَ تَمْضِی حَتَّی جَاءَتْ سَحَابَةٌ حَسَنَةٌ مُضِیئَةٌ فَقَالَتْ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ حُجَّتَهُ قَالَ وَ عَلَیْکِ السَّلَامُ أَیَّتُهَا السَّحَابَةُ السَّامِعَةُ الْمُطِیعَةُ أَیْنَ تُرِیدِینَ فَقَالَتْ أَرْضَ طَالَقَانَ فَقَالَ لِرَحْمَةٍ أَوْ سَخَطٍ فَقَالَتْ لِرَحْمَةٍ فَقَالَ لَهَا احْمِلِی مَا حُمِّلْتِ مُودَعاً فِی اللَّهِ فَقَالَتْ سَمْعاً وَ طَاعَةً قَالَ لَهَا فَاسْتَقِرِّی بِإِذْنِ اللَّهِ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَاسْتَقَرَّتْ فَأَخَذَ بَعْضَ عَضُدِی فَأَجْلَسَنِی عَلَیْهَا فَعِنْدَ ذَلِکَ قُلْتُ لَهُ سَأَلْتُکَ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ عَلِیٍّ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ وَ الْأَئِمَّةِ الطَّاهِرِینَ مَنْ أَنْتَ فَقَدْ أُعْطِیتَ وَ اللَّهِ أَمْراً عَظِیماً فَقَالَ وَیْحَکَ یَا عَلِیَّ بْنَ صَالِحٍ إِنَّ اللَّهَ لَا یُخْلِی أَرْضَهُ مِنْ حُجَّةٍ طَرْفَةَ عَیْنٍ إِمَّا بَاطِنٍ وَ إِمَّا ظَاهِرٍ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ الظَّاهِرَةُ وَ حُجَّتُهُ الْبَاطِنَةُ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ یَوْمَ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ وَ أَنَا الْمُؤَدِّی النَّاطِقُ عَنِ الرَّسُولِ أَنَا فِی وَقْتِی هَذَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ فَذَکَرْتُ إِمَامَتَهُ وَ إِمَامَةَ آبَائِهِ وَ أَمَرَ السَّحَابَ بِالطَّیَرَانِ فَطَارَتْ فَوَ اللَّهِ مَا وَجَدْتُ أَلَماً وَ لَا فَزِعْتُ فَمَا کَانَ بِأَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ الْعَیْنِ حَتَّی أَلْقَتْنِی بِالطَّالَقَانِ فِی شَارِعِیَ الَّذِی فِیهِ أَهْلِی وَ عَقَارِی سَالِماً فِی عَافِیَةٍ فَقَتَلَهُ الرَّشِیدُ وَ قَالَ لَا یَسْمَعْ بِهَذَا أَحَدٌ(1).

**[ترجمه]مناقب شهر آشوب: خالد سمان نقل کرده، هارون الرشید مردی به نام علی بن صالح طالقانی احضار کرد و به او گفت: تو هستی که مدعی شدی ابرها تو را از چین به طالقان برده­اند. گفت: آری. هارون گفت: بگو ببینیم چطور؟ مرد گفت: کشتی ما در امواج خروشان دریا شکست، روی تخته پاره ای بودم و امواج مرا جابجا می­کردند، تا این­که بعد از سه روز موج­ها مرا به خشکی انداختند و در یک لحظه خودم را در بین جوی­های آب و درختان سرسبز دیدم. زیر سایه درختی بخواب رفتم، خوابیده بودم که ناگاه صدای وحشتناکی شنیدم؛ ترسان و لرزان بیدار شدم و دیدم دو حیوان که شبیه به اسب هستند، در حال جنگ مبا یک­دیگرند. نمی توانم بگویم چطور بودند، همین که مرا دیدند داخل دریا شدند. در همان بین، پرنده ای بسیار بزرگ دیدم که نزدیک غاری در دل کوهی کوهی به زمین نشست. در پشت درختان پنهان شدم و مخفیانه خود را نزدیک آن پرنده رساندم تا او را با دقت ببینم. همین که مرا دید پرواز کرد و من هم از پی او دویدم.

نزدیک غار که رسیدم، صدای تسبیح و تهلیل و تکبیر و تلاوت قرآن شنیدم؛ نزدیک رفتم، شخصی از درون غار صدایم زد: ای علی بن صالح طالقانی! بیا داخل، خدا تو را رحمت کند! داخل شدم و سلام کردم. شخصی بزرگوار و با ابهت بود که قوی هیکل و تنومند بود و جلو سرش مو نداشت چشم­های درشتی داشت. جواب سلامم را دادند و فرمودند: ای علی بن صالح طالقانی! تو از معادن گنج هستی؛ تو با گرسنگی و تشنگی و ترس امتحان شدی، امروز خداوند به تو رحم نمود و تو را نجاتت داد و آب گوارایی به تو نوشاند. من می­دانم چه ساعتی وارد کشتی شدی و چقدر در دریا بودی و چه زمانی کشتی شما شکست و چقدر در میان امواج به این سو و آن سو می­رفتی. می­دانم که تصمیم داشتی خود را به دریا بیاندازی تا به اختیار خود بمیری و خود از این گرفتاری بزرگ نجات دهی، و می­دانم چه ساعتی نجات یافتی و می­دانم آن دو حیوان خوش منظر را دیدی و به دنبال آن پرنده که واقعاً آن را دیدی دویدی و وقتی تو را دید، به آسمان پرواز کرد. اکنون بیا بنشین خدا تو را رحمت کند!

وقتی سخنان ایشان را شنیدم، عرض کردم: شما را به خدا به من بگویید: چه کسی احوالات من را به شما گفته است؟ فرمودند: آن­که دانا بر نهان و آشکار است، آن کسی که تو را هنگام برخاستن و وقتی در سجده برایش خشوع می­کنی، می نگرد. سپس فرمودند: تو گرسنه هستی، چیزی زیر لب زمزمزمه کردند و ناگهان ظرف غذائی با سرپوش حاضر شد، سرپوش از آن برداشتند و فرمودند: بیا و از آن­چه خدا به تو روزی کرده بخور! غذا را خوردم، غذایی بود که لذیذتر از آن را ندیده بودم. سپس آبی به من دادند که لذیذتر و گواراتر از آن را نیاشامیده بودم. بعد ایشان دو رکعت نماز خواندند و آن­گاه فرمودند: ای علی! می­خواهی به شهرت بازگردی؟ گفتم چه کسی می­تواند مرا به آنجا برساند؟ فرمودند: به جهت اکرام دوست­دارانمان این کار را برای آن­ها می­کنیم. سپس چند دعا کردند و دستشان را به طرف آسمان بلند نمودند و فرمودند: الساعة! الساعة! ناگهان قطعه ابرهایی بر در غار ظاهر شدند، هر قطه ابری که می آمد می­گفت: سلام بر شما ای ولی و حجت خدا، و ایشان نیز جواب می­دادند: علیک السلام و رحمة اللَّه و برکاته ای قطعه ابر شنوا و مطیع. سپس به او می­فرمودند: کجا می­روی؟ ابر هم جواب می­داد: فلان سرزمین. می­فرمودند: رحمت؟ یا غضب؟ بعضی می­گفتتند: رحمت و بعضی دیگر می­گفتتند: غضب، و می­رفتند. تا این­که ابری خوب و نورانی آمد و عرض کرد: سلام بر شما ای ولی و حجت خدا، ایشان هم فرمودند: علیک السلام و رحمة اللَّه و برکاته ای قطعه ابر شنوا و مطیع، کجا می­روی؟ عرض کرد: به سرزمین طالقان، فرمودند: برای رحمت یا غضب؟ عرض کرد: برای رحمت. فرمود: این امانتی که به تو می­سپارم را در راه خدا به آن­جا ببر! عرض کرد: به چشم و اطاعت.به او فرمودند: به اذن خدا روی زمین قرار بگیر، قطعه ابر روی زمین قرار گرفت. بازوی مرا گرفتند و مرا روی ابر نشاندند.

در آن هنگام گفتم: شما را به خدای بزرگ و به حق محمّد خاتم النبیین و علی سید الوصیین و ائمه طاهرین بگویید شما که هستید؟ به خدا قسم مقام بزرگی دارید.

فرمودند: وای بر تو علی بن صالح! خدا زمین را یک چشم به همزدنی هم از حجتش چه پنهان باشد و چه آشکار، خالی نمی­گذارد، من حجت آشکار و پنهان خدایم، من حجت خدا در روز قیامت هستم، من هستم در این زمان، ناطق و گوینده از طرف حضرت رسولم، من موسی بن جعفرم. در این زمان به یاد امامت ایشان و پدرانشان افتادم. دستور دادند که ابر به پرواز درآید. پرواز کرد، به خدا قسم ذره ای ناراحتی و ترس نداشتم و سریع­تر از چشم به همزدنی سالم و سر حال در طالقان، در همان خیابانی که خانواده­ام در آن­جا بودند، فرود آمدم. هارون او را کشت و دستور داد این قضیه را کس دیگری نشنود. - . مناقب 3 : 418 -

**[ترجمه]

«17»

ن (2)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدٍ مَعاً عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ عَنْ أَخِیهِ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: اسْتَدْعَی الرَّشِیدُ رَجُلًا یُبْطِلُ بِهِ أَمْرَ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ یَقْطَعُهُ (3)

وَ یُخْجِلُهُ فِی الْمَجْلِسِ فَانْتُدِبَ لَهُ رَجُلٌ مُعَزِّمٌ (4)

فَلَمَّا أُحْضِرَتِ الْمَائِدَةُ عَمِلَ نَامُوساً عَلَی الْخُبْزِ فَکَانَ

ص: 41


1- 1. المناقب ج 3 ص 418.
2- 2. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 95.
3- 3. یقطعه بمعنی یسکته عن حجته و یبطلها.
4- 4. فی الأصل و المصدر نسخ متفاوتة فبعضها« معزم» بالعین المهملة و الزای المعجمة و قد فسر بأنّه الرجل الذی عنده العزیمة و الرقی، و بعضها« معزم» کسابقتها الا أنّها بالفتح و هی بمعنی من قرئت علیه العزیمة و الرقی. و بعضها« مغرم» بالغین المعجمة و الراء المهملة. و فسر بمعنی الغرامة. و الغرام. و بعضها« معرم» بالمهملتین معا و انه مأخوذ من العرامة و هی الشراسة. و یمکن لکل نسخة منها أن تکون هی الأصل بملاحظة هذه المعانی و لعل آخرها أولی بالمقام فلاحظ.

کُلَّمَا رَامَ خَادِمُ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام تَنَاوُلَ رَغِیفٍ مِنَ الْخُبْزِ طَارَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ اسْتَفَزَّ(1) هَارُونَ الْفَرَحُ وَ الضَّحِکُ لِذَلِکَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَنْ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی أَسَدٍ مُصَوَّرٍ عَلَی بَعْضِ السُّتُورِ فَقَالَ لَهُ یَا أَسَدَ اللَّهِ خُذْ عَدُوَّ اللَّهِ قَالَ فَوَثَبَتْ تِلْکَ الصُّورَةُ کَأَعْظَمِ مَا یَکُونُ مِنَ السِّبَاعِ فَافْتَرَسَتْ ذَلِکَ الْمُعَزِّمَ فَخَرَّ هَارُونُ وَ نُدَمَاؤُهُ عَلَی وُجُوهِهِمْ مَغْشِیّاً عَلَیْهِمْ وَ طَارَتْ عُقُولُهُمْ خَوْفاً مِنْ هَوْلِ مَا رَأَوْهُ فَلَمَّا أَفَاقُوا مِنْ ذَلِکَ بَعْدَ حِینٍ قَالَ هَارُونُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَسْأَلُکَ بِحَقِّی عَلَیْکَ لَمَّا سَأَلْتَ الصُّورَةَ أَنْ تَرُدَّ الرَّجُلَ فَقَالَ إِنْ کَانَتْ عَصَا مُوسَی رَدَّتْ مَا ابْتَلَعَتْهُ مِنْ حِبَالِ الْقَوْمِ وَ عِصِیِّهِمْ فَإِنَّ هَذِهِ الصُّورَةَ تَرُدُّ مَا ابْتَلَعَتْهُ مِنْ هَذَا الرَّجُلِ فَکَانَ ذَلِکَ أَعْمَلَ الْأَشْیَاءِ فِی إِفَاقَةِ نَفْسِهِ (2).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا، أمالی صدوق: علی بن یقطین نقل کرده، هارون­الرشید فراخوان داد که مردی بیاید و در مجلسی ابا الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام را خوار کند و دلایل او را باطل کند و او را ساکت و شرمگین نماید. مردی معزم - . در اصل و مصدر نسخه­های متفاوتی وجود دارد؛ در بعضی معزم با عین و زای آمده است که به کسی که اهل طلسم نویسی و سحر و احضار ارواح و جن­گیری باشد، معنا شده است. در بعضی دیگر معزم به فتح میم است که به معنای کسی است که بر او سحر و طلسم خوانده­اند. در بعضی مغرم با غین است که از غرامت و متضرر بودن است و در بعضی دیگر معرم آمده که از عرامة به معنای بد خلقی و کینه داشتن است. هر کدام از نسخه­ها می­توانند درست باشند، شاید با توجه به موقعیت این قضیه، معنای آخر مناسب­تر باشد. - داوطلب این کار شد. وقتی سفره را آوردند، آن مرد طلسمی بر نان انجام داد که هر وقت خادم حضرت ابا الحسن علیه السلام دستش را جلو می­برد تا تکه نانی بردارد، نان از جلو دستش می پرید، و هارون از شدّت غلبه شادی و خنده اختیارش را از دست داده بود.

در این هنگام حضرت موسی بن جعفر سرشان را بلند کردند و به تصویر شیری که روی یکی از پرده­ها بود نگاه کردند و به آن فرمودند: ای شیر خدا! دشمن خدا را بگیر! ناگهان آن تصویر جان گرفت و به شکل شیری بسیار بزرگ در آمد و آن مرد را خورد. هارون و نوکرانش غش کردند و بر زمین افتادند و از هول چیزی که دیدند عقل از سرشان پرید. وقتی به هوش آمدند، هارون به ابا الحسن علیه السلام عرض کرد: به حقی که بر تو دارم از تو می­خواهم از این تصویر بخواهید آن مرد را برگرداند. حضرت فرمودند: اگر عصای موسی آن­چه را که از ریسمان و چوب­دستهای جادوگران بلعیده بود برگرداند، این تصویر نیز آن مردی که بلعید را برمی گرداند. این جریان بیشتر از هر چیز در به خود آمدن هارون مؤثر بود. - . عیون اخبار الرضا 1 : 95 ، أمالی صدوق : 148 -

**[ترجمه]

«18»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب نیز مانند همین را از علی بن یقطین نقل کرده است. - . مناقب 3 : 417 -

**[ترجمه]

«19»

ب، [قرب الإسناد] عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ أَخْبَرَتْنِی جَارِیَةٌ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ کَانَتْ تُوَضِّئُهُ وَ کَانَتْ خَادِماً صَادِقاً قَالَتْ: وَضَّأْتُهُ بِقُدَیْدٍ(4) وَ هُوَ عَلَی مِنْبَرٍ وَ أَنَا أَصُبُّ عَلَیْهِ الْمَاءَ فَجَرَی الْمَاءُ عَلَی الْمِیزَابِ فَإِذَا قُرْطَانِ مِنْ ذَهَبٍ فِیهِمَا دُرٌّ مَا رَأَیْتُ أَحْسَنَ مِنْهُ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیَّ فَقَالَ هَلْ رَأَیْتِ فَقُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ خَمِّرِیهِ (5)

بِالتُّرَابِ وَ لَا تُخْبِرِینَ بِهِ أَحَداً قَالَتْ فَفَعَلْتُ وَ مَا أَخْبَرْتُ بِهِ أَحَداً حَتَّی مَاتَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی آبَائِهِ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ (6).

ص: 42


1- 1. استفزه الضحک: استخفه و غلب علیه حتّی جعله یضطرب لشدة ضحکه.
2- 2. أمالی الصدوق ص 148.
3- 3. المناقب ج 3 ص 417.
4- 4. قدید: بالضم تصغیر قد اسم موضع قرب مکّة.
5- 5. خمریه: أی غطیه بالتراب.
6- 6. قرب الإسناد ص 154.

**[ترجمه]قرب الإسناد: علی بن جعفر نقل کرده، یکی از کنیزان ابا الحسن موسی علیه السلام که برای وضوی ایشان آب مهیا می­کرد و خادمی راست­گفتار بود به من گفت: در قُدَید - . نام مکانی است در نزدیکی مکه. -

در حالی که امام روی منبری بودند، برای وضو آب روی دست ایشان می­ریختم؛ آب در ناودان جاری شد، ناگاه چشمم به دو گوشواره طلا افتاد که نگینی از درّ داشتند و بهتر از آن را ندیده بودم.امام علیه السّلام سر به جانب من بلند نموده و فرمودند: آیا دیدی؟ عرض کردم: آری. فرمودند: روی او را با خاک بپوشان و این قضیه را به هیچ کس نگو. آن کار را کردم و به کسی نگفتم تا وقتی که ایشان از دنیا رفتتد، صلی اللَّه علیه و علی آبائه و والسلام علیهم و رحمة اللَّه و برکاته. - . قرب الإسناد : 154 -

**[ترجمه]

«20»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ مُحَمَّدٍ لَهُ إِخْوَةٌ مِنْ أَبِیهِ وَ لَیْسَ یُولَدُ لَهُ وَلَدٌ إِلَّا مَاتَ فَادْعُ اللَّهَ لَهُ فَقَالَ قُضِیَتْ حَاجَتُهُ فَوُلِدَ لَهُ غُلَامَانِ (1).

**[ترجمه]قرب الإسناد: عثمان بن عیسی نقل کرده، به ابا الحسن اول علیه السلام عرض کردم: حسن بن محمّد برادری از طرف پدر دارد که هرچه بچه­ برایش متولد می شود، می­میرد. از خدا بخواهید بچه اش زنده بماند. فرمودند: حاجتش برآورده شد. برای او دو پسر متولد شد. - . همان : 170 -

**[ترجمه]

«21»

ب، [قرب الإسناد] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ: حَجَجْتُ أَیَّامَ خَالِی إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِلْیَاسَ فَکَتَبْنَا إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام فَکَتَبَ خَالِی أَنَّ لِی بَنَاتٍ وَ لَیْسَ لِی ذَکَرٌ وَ قَدْ قَلَّ رِجَالُنَا وَ قَدْ خَلَّفْتُ امْرَأَتِی وَ هِیَ حَامِلٌ فَادْعُ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَهُ غُلَاماً وَ سَمِّهِ فَوَقَّعَ فِی الْکِتَابِ قَدْ قَضَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی حَاجَتَکَ وَ سَمِّهِ مُحَمَّداً فَقَدِمْنَا الْکُوفَةَ وَ قَدْ وُلِدَ لِی غُلَامٍ قَبْلَ دُخُولِیَ الْکُوفَةَ بِسِتَّةِ أَیَّامٍ وَ دَخَلْنَا یَوْمَ سَابِعِهِ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ فَهُوَ وَ اللَّهِ الْیَوْمَ رَجُلٌ لَهُ أَوْلَادٌ(2).

**[ترجمه]قرب الإسناد: وشاء نقل کرده، زمانی که دایی­­ام اسماعیل بن إلیاس زنده بود، در حج بودیم که نامه­ای به ابا الحسن اول علیه السلام نوشتیم، نامه را دایی­ام نوشت: من چند دختر دارم، ولی پسری ندارم؛ تعداد مردان قبیله ما کم شده است. اینک هم که به حج آمدم، همسرم باردار است، از خدا بخواهید آن را پسر قرار دهد و خودتان هم نامی برایش انتخاب کنید. ایشان درون همان نامه مرقوم داشتند: خداوند تبارک و تعالی حاجت تو را برآورد، نام او را محمد بگذار! وقتی به کوفه رسیدیم، شش روز قبلش پسری برایم متولد شده بود و ما روز هفتم وارد شدیم. ابامحمد گفت: به خدا او از همین حالا هم مردی است و اولادی خواهد داشت. - . همان : 191 -

**[ترجمه]

«22»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ نَاجِیَةَ: أَنَّهُ کَانَ اشْتَرَی طَیْلَسَاناً طِرَازِیّاً أَزْرَقَ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ وَ حَمَلَهُ مَعَهُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام وَ لَمْ یَعْلَمْ بِهِ أَحَدٌ وَ کُنْتُ أَخْرُجُ أَنَا مَعَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ وَ کَانَ هُوَ إِذْ ذَاکَ قَیِّماً لِأَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام فَبَعَثَ بِمَا کَانَ مَعَهُ فَکَتَبَ اطْلُبُوا لِی سَاجاً طِرَازِیّاً أَزْرَقَ فَطَلَبُوهُ بِالْمَدِینَةِ فَلَمْ یُوجَدْ عِنْدَ أَحَدٍ فَقُلْتُ لَهُ هُوَ ذَا هُوَ مَعِی وَ مَا جِئْتُ بِهِ إِلَّا لَهُ فَبَعَثُوا بِهِ إِلَیْهِ وَ قَالُوا لَهُ أَصَبْنَاهُ مَعَ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ وَ لَمَّا کَانَ مِنْ قَابِلٍ اشْتَرَیْتُ طَیْلَسَاناً مِثْلَهُ وَ حَمَلْتُهُ مَعِی وَ لَمْ یَعْلَمْ بِهِ أَحَدٌ فَلَمَّا قَدِمْنَا الْمَدِینَةَ أَرْسَلَ إِلَیْهِمْ اطْلُبُوا لِی طَیْلَسَاناً مِثْلَهُ مَعَ ذَلِکَ الرَّجُلِ فَسَأَلُونِی فَقُلْتُ هُوَ ذَا هُوَ مَعِی فَبَعَثُوا بِهِ إِلَیْهِ (3).

**[ترجمه]قرب الإسناد: علی بن جعفر بن ناجیة نقل کرده که، ردایی طرازی و آبی رنگ را به صد درهم خریده بودم و می­خواستم آن را با خود برای ابا الحسن اول علیه السلام ببرم و این قضیه را به هیچ­کس نگفته بودم. با عبدالرحمن بن حجاج که در آن زمان نماینده ابا الحسن اول علیه السلام بود رفتم، او هر چه آورده بود خدمت امام فرستاد. ایشان مرقوم داشتند: یک ساج طرازی آبی رنگ برایم بیابید. هر چه در مدینه جستجو کردند چنان چیزی پیدا نشد. من به او گفتم: آن ردا پیش من است و من آن را آورده ام که به ایشان بدهم. رداء را برای ایشان فرستادند و به ایشان عرض کردند: ردا را پیش علی بن جعفر یافتیم. سال بعد نیز ردایی با همان اوصاف خریدم و با خود بردم و باز به هیچ­کس نگفتم. همین که وارد مدینه شدیم، امام به آن­ها پیغام داد: برایم ردایی مانند قبلی از همان مرد بگیرید. از من پرسیدند، گفتم: ردا پیش من است و ردا را برای ایشان فرستادند. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی الطراز بالکسر الموضع الذی ینسج فیه الثیاب الجیّدة و محلّة بمرو و بأصفهان و بلد قرب أسبیجاب (4)

و قال الساج

ص: 43


1- 1. نفس المصدر ص 170.
2- 2. المصدر السابق ص 191.
3- 3. المصدر السابق ص 191.
4- 4. القاموس ج 2 ص 180.

الطیلسان الأخضر أو الأسود(1).

**[ترجمه]فیروز آبادی می­نویسد: طراز نام مکانی است در آن­جا لباس­های خوبی می­بافند . نام محله ای است در مرو و نیز محله­ای در اصفهان. و نیز نام شهری است نزدیک أسبیجاب. - . قاموس 2 : 180 - ساج نیز به ردای سبز یا سیاه می­گویند. - . همان 1 : 195 -

**[ترجمه]

«23»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ نَاجِیَةَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: اسْتَقْرَضْتُ مِنْ غَالِبٍ مَوْلَی الرَّبِیعِ سِتَّةَ آلَافِ دِرْهَمٍ تَمَّتْ بِهَا بِضَاعَتِی وَ دَفَعَ إِلَیَّ شَیْئاً أَدْفَعُهُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام وَ قَالَ إِذَا قَضَیْتَ مِنَ السِّتَّةِ آلَافِ دِرْهَمٍ حَاجَتَکَ فَادْفَعْهَا أَیْضاً إِلَی أَبِی الْحَسَنِ فَلَمَّا قَدِمْتُ الْمَدِینَةَ بَعَثْتُ إِلَیْهِ بِمَا کَانَ مَعِی وَ الَّذِی مِنْ قِبَلِ غَالِبٍ فَأَرْسَلَ إِلَیَّ فَأَیْنَ السِّتَّةُ آلَافِ دِرْهَمٍ فَقُلْتُ اسْتَقْرَضْتُهَا مِنْهُ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَدْفَعَهَا إِلَیْکَ فَإِذَا بِعْتُ مَتَاعِی بَعَثْتُ بِهَا إِلَیْکَ فَأَرْسَلَ إِلَیَّ عَجِّلْهَا لَنَا وَ إِنَّا نَحْتَاجُ إِلَیْهَا فَبَعَثْتُ بِهَا إِلَیْهِ (2).

**[ترجمه]قرب الإسناد: عبدالرحمن بن حجاج نقل کرده، از غالب، غلام ربیع شش هزار درهم قرض گرفتم و با این پول سرمایه ام تکمیل شد، به من مقدار دیگری پول داد که به ابا الحسن علیه السلام تقدیم کنم و گفت: اگر احتاجت برطرف شد و چیزی از شش هزار درهم باقی ماند، آن­ها را هم به ابا الحسن علیه السّلام بده. وقتی وارد مدینه شدم آن­چه با خود داشتم و آن­چه از طرف غالب باید تقدیم می­کردم را پیش ایشان فرستادم. پیغام دادند: شش هزار درهم چه شد؟ عرض کردم: من این پول را از او قرض گرفته بودم و به من گفته بود که به شما تقدیم کنم، وقتی اجناسم را فروختم تقدیم می­کنم. پیغام فرستادند: زودتر بفرست که به آن پول احتیاج داریم. شش هزار درهم را فرستادم. - . قرب الإسناد : 191 -

**[ترجمه]

«24»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ الْوَاسِطِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ قَالَ: دَفَعَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ علیه السلام رُقْعَةً فِیهَا حَوَائِجُ وَ قَالَ لِی اعْمَلْ بِمَا فِیهَا فَوَضَعْتُهَا تَحْتَ الْمُصَلَّی وَ تَوَانَیْتُ عَنْهَا فَمَرَرْتُ فَإِذَا الرُّقْعَةُ فِی یَدِهِ فَسَأَلَنِی عَنِ الرُّقْعَةِ فَقُلْتُ فِی الْبَیْتِ فَقَالَ یَا مُوسَی إِذَا أَمَرْتُکَ بِالشَّیْ ءِ فَاعْمَلْهُ وَ إِلَّا غَضِبْتُ عَلَیْکَ فَعَلِمْتُ أَنَّ الَّذِی دَفَعَهَا إِلَیْهِ بَعْضُ صِبْیَانِ الْجِنِ (3).

**[ترجمه]قرب الإسناد: موسی بن بکر نقل کرده، ابا الحسن اول علیه السلام کاغذی به من دادند که در آن چیزهایی خواسته بودند و به من فرمودند: آن­ها را انجام بده! من کاغذ را زیر جانمازم گذاشتم و در مورد آن اهمال کردم. وقتی به محضر ایشان رسیدم، دیدم کاغذ در دست خود ایشان است: از کاغذ جویا شدند، عرض کردم: در خانه است. فرمودند: ای موسی! وقتی کاری را به تو می­گویم، انجامش بده، وگرنه بر تو خشم می­گیرم. فهمیدم که بعضی از جن بچه­ها کاغذ را به امام داده اند. - . همان : 192 -

**[ترجمه]

«25»

ب، [قرب الإسناد] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْمَاضِیَ علیه السلام فِی حَوْضٍ مِنْ حِیَاضِ مَا بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ عَلَیْهِ إِزَارٌ وَ هُوَ فِی الْمَاءِ فَجَعَلَ یَأْخُذُ الْمَاءَ فِی فِیهِ ثُمَّ یَمُجُّهُ وَ هُوَ یُصَفِّرُ فَقُلْتُ هَذَا خَیْرُ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ فِی زَمَانِهِ وَ یَفْعَلُ هَذَا ثُمَّ دَخَلْتُ عَلَیْهِ بِالْمَدِینَةِ فَقَالَ لِی أَیْنَ نَزَلْتَ فَقُلْتُ لَهُ نَزَلْتُ أَنَا وَ رَفِیقٌ لِی فِی دَارِ فُلَانٍ فَقَالَ بَادِرُوا وَ حَوِّلُوا ثِیَابَکُمْ وَ اخْرُجُوا مِنْهَا السَّاعَةَ قَالَ فَبَادَرْتُ وَ أَخَذْتُ ثِیَابَنَا وَ خَرَجْنَا فَلَمَّا صِرْنَا خَارِجاً مِنَ الدَّارِ انْهَارَتِ الدَّارُ(4).

ص: 44


1- 1. نفس المصدر ج 1 ص 195.
2- 2. قرب الإسناد ص 191.
3- 3. نفس المصدر ص 192.
4- 4. المصدر السابق ص 194.

**[ترجمه]قرب الإسناد: عثمان بن عیسی نقل کرده، ابا الحسن الماضی علیه السلام را در یکی از آب­گیرهای بین مکه و مدینه دیدم که روپوشی بر تن دارند و داخل آب هستند، آب را داخل دهان می­کردند و بعد آب زردی از دهان بیرون می­ریختند. با خود گفتم: ایشان بهترین خلق خدا در روی زمین است که دارد این کار را می­کند!؟

بعد در مدینه به محضرشان رسیدم، به من فرمودند: کجا ساکن شده­ای؟ عرض کردم: با یکی از رفیقان در خانه فلانی هستیم. فرمودند: فوری بروید و لباس­های خود بردارید و همین حالا از آن­جا خارج شوید. فوری رفتم و لباس­هایمان را برداشتیم و بیرون آمدیم. تا از خانه خارج شدیم، خانه فرو ریخت و خراب شد. - . همان : 194 -

**[ترجمه]

«26»

یر، [بصائر الدرجات] سَلَمَةُ بْنُ الْخَطَّابِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْحَارِثِ الْبَطَلِ عَنْ مُرَازِمٍ قَالَ: دَخَلْتُ الْمَدِینَةَ فَرَأَیْتُ جَارِیَةً فِی الدَّارِ الَّتِی نَزَلْتُهَا فَعَجَّبَتْنِی (1)

فَأَرَدْتُ أَنْ أَتَمَتَّعَ مِنْهَا فَأَبَتْ أَنْ تُزَوِّجَنِی نَفْسَهَا قَالَ فَجِئْتُ بَعْدَ

الْعَتَمَةِ فَقَرَعْتُ الْبَابَ فَکَانَتْ هِیَ الَّتِی فَتَحَتْ لِی فَوَضَعْتُ یَدِی عَلَی صَدْرِهَا فَبَادَرَتْنِی حَتَّی دَخَلْتُ فَلَمَّا أَصْبَحْتُ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ یَا مُرَازِمُ لَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا مَنْ خَلَا ثُمَّ لَمْ یَرِعْ قَلْبُهُ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: مرازم نقل کرده، به مدینه رفتم، در خانه ای که در آن­ منزل کرده بودم، دختری را دیدم که خیلی از او خوشم آمد. تصمیم گرفتم او را به متعه خود دربیاورم، ولی او از تزویج با من امتناع کرد. شب پس از نماز آمدم و در را زدم، همان دختر در باز کرد، دستم را روی سینه اش گذاشتم، مرا به عقب پس زد، داخل خانه شدم. فردا صبح که به محضر ابا الحسن علیه السلام رسیدم فرمودند: ای مرازم! از شیعیان ما نیست کسی که در خلوت ورع نداشته باشد. - . بصائر الدرجات 5 : 67 -

**[ترجمه]

«27»

ب، [قرب الإسناد] مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیُّ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام یَقُولُ: لَا وَ اللَّهِ لَا یَرَی أَبُو جَعْفَرٍ بَیْتَ اللَّهِ أَبَداً فَقَدِمْتُ الْکُوفَةَ فَأَخْبَرْتُ أَصْحَابَنَا فَلَمْ نَلْبَثْ أَنْ خَرَجَ فَلَمَّا بَلَغَ الْکُوفَةَ قَالَ لِی أَصْحَابُنَا فِی ذَلِکَ فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ لَا یَرَی بَیْتَ اللَّهِ أَبَداً فَلَمَّا صَارَ إِلَی الْبُسْتَانِ اجْتَمَعُوا أَیْضاً إِلَیَّ فَقَالُوا بَقِیَ بَعْدَ هَذَا شَیْ ءٌ قُلْتُ لَا وَ اللَّهِ لَا یَرَی بَیْتَ اللَّهِ أَبَداً فَلَمَّا نَزَلَ بِئْرَ مَیْمُونٍ أَتَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَوَجَدْتُهُ فِی الْمِحْرَابِ قَدْ سَجَدَ فَأَطَالَ السُّجُودَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیَّ فَقَالَ اخْرُجْ فَانْظُرْ مَا یَقُولُ النَّاسُ فَخَرَجْتُ فَسَمِعْتُ الْوَاعِیَةَ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ فَرَجَعْتُ فَأَخْبَرْتُهُ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ مَا کَانَ لِیَرَی بَیْتَ اللَّهِ أَبَداً(3).

**[ترجمه]قرب الإسناد: علی بن ابی­حمزه نقل کرده، از حضرت ابا الحسن موسی علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: نه به خدا، اباجعفر (منصور دوانیقی) دیگر هرگز خانه خدا را نخواهد دید. من وارد کوفه شدم و جریان را به اصحاب گفتم. چیزی نگذشت که منصور عازم حج شد. وقتی به کوفه رسید، اصحاب به من گفتند: تو که چنین و چنان می­گفتی. گفتم: نه به خدا، هرگز خانه خدا را نخواهد دید. به بستان که رسید، دوباره جمع شدند و گفتند: باز هم بر سر حرف خود هستی؟ گفتم: نه به خدا، هرگز خانه خدا را نخواهد دید. وقتی به منزل بئر میمون رسید، به محضر ابا الحسن علیه السلام آمدم، آقا در محراب در حال سجده بود و سجده ای طولانی انجام داد. سپس سر از سجده برداشتند و فرمودند: برو بیرون و ببین مردم چه می­گویند. وقتی بیرون رفتم، شنیدم که برای اباجعفر گریه و زاری می­کنند. برگشتم و جریان را عرض کردم. فرمودند: اللَّه اکبر! هرگز نتوانست خانه خدا را ببیند. - . قرب الإسناد : 195 -

**[ترجمه]

«28»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ: مِثْلَهُ (4).

**[ترجمه]کشف الغمة نیز از دلائل حمیری مانند همین را از علی بن أبی­حمزه نقل کرده است. - . کشف الغمة 3 : 50 -

**[ترجمه]

«29»

ب، [قرب الإسناد] الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ قَالَ: کَتَبَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی وَ کُنْتُ حَاضِراً بِالْمَدِینَةِ تَحَوَّلْ عَنْ مَنْزِلِکَ فَاغْتَمَّ بِذَلِکَ وَ کَانَ مَنْزِلُهُ مَنْزِلًا وَسَطاً بَیْنَ الْمَسْجِدِ وَ السُّوقِ فَلَمْ یَتَحَوَّلْ فَعَادَ إِلَیْهِ الرَّسُولُ تَحَوَّلْ عَنْ مَنْزِلِکَ فَبَقِیَ

ص: 45


1- 1. کذا.
2- 2. بصائر الدرجات ج 5 باب 11 ص 67.
3- 3. قرب الإسناد ص 195.
4- 4. کشف الغمّة ج 3 ص 50.

ثُمَّ عَادَ إِلَیْهِ الثَّالِثَةَ تَحَوَّلْ عَنْ مَنْزِلِکَ فَذَهَبَ وَ طَلَبَ مَنْزِلًا وَ کُنْتُ فِی الْمَسْجِدِ وَ لَمْ یَجِئْ إِلَی الْمَسْجِدِ إِلَّا عَتَمَةً فَقُلْتُ لَهُ مَا خَلَّفَکَ فَقَالَ مَا تَدْرِی مَا أَصَابَنِی الْیَوْمَ قُلْتُ لَا قَالَ ذَهَبْتُ أَسْتَقِی الْمَاءَ مِنَ الْبِئْرِ لِأَتَوَضَّأَ فَخَرَجَ الدَّلْوُ مَمْلُوءاً خُرْءاً وَ قَدْ عَجَنَّا خُبْزَنَا بِذَلِکَ الْمَاءِ فَطَرَحْنَا خُبْزَنَا وَ غَسَلْنَا ثِیَابَنَا فَشَغَلَنِی عَنِ الْمَجِی ءِ وَ نَقَلْتُ مَتَاعِی إِلَی الْبَیْتِ الَّذِی اکْتَرَیْتُهُ فَلَیْسَ بِالْمَنْزِلِ إِلَّا الْجَارِیَةُ السَّاعَةَ أَنْصَرِفُ وَ آخُذُ بِیَدِهَا فَقُلْتُ بَارَکَ اللَّهُ لَکَ ثُمَّ افْتَرَقْنَا فَلَمَّا کَانَ سَحَراً خَرَجْنَا إِلَی الْمَسْجِدِ فَجَاءَ فَقَالَ مَا تَرَوْنَ مَا حَدَثَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ قُلْتُ لَا قَالَ سَقَطَ وَ اللَّهِ مَنْزِلِیَ السُّفْلَی وَ الْعُلْیَا(1).

**[ترجمه]قرب الإسناد: عثمان بن عیسی از ابراهیم بن عبدالحمید نقل کرده، ابا الحسن علیه السلام نامه ای برایم نوشت که: منزلت را تغییر بده! عثمان بن عیسی می­گوید من هم در آن زمان در مدینه بودم، ابراهیم از فرمایش ایشان غمگین شد؛ زیرا منزلش در جایی بین مسجد و بازار قرار داشت و به همین جهت تغییر مکان نداد. باز امام کسی را فرستاد که: منزلت را تغییر بده! باز نقل مکان نکرد. برای مرتبه سوم هم کسی را فرستادند که: منزلت را تغییر بده! این بار رفت تا دنبال منزل بگردد. من در مسجد بودم، ابراهیم تا پاسی از شب گذشته به مسجد نیامد. وقتی آمد، به او گفتم: چرا امروز به مسجد نیامدی؟ گفت: نمی­دانی امروز چه به سرم آمده است؟ گفتم: نه. گفت: رفتم از چاه برای وضوء آب بکشم، دلو آب که خارج شد پر از نجاست بود، ما با همان آب خمیر نان را درست کرده بودیم. نان ها را دور ریختیم و لباس­هایمان را شستیم و مشغولیت این کارها باعث شد که به مسجد نیایم و اسبابمان را منتقل کردم به خانه ای که کرایه کرده بودم. اکنون جز کنیز کسی در منزل نیست. فوری برمی­گردم و دست او را می­گیرم و می­برم. گفتم: خدا مبارک کند! سپس از هم جدا شدیم. فردا سحرگاه که به مسجد رفتم، آمد و گفت: نمی­دانی دیشب چه اتفاقی افتاد؟ گفتم: نه. گفت: منزلم فرو ریخت، هم طبقه فوقانی و هم طبقه تحتانی. - . قرب الإسناد : 195 -

**[ترجمه]

«30»

ب، [قرب الإسناد] الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی قَالَ: قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ وَ لَقِیَهُ سَحَراً وَ إِبْرَاهِیمُ ذَاهِبٌ إِلَی قُبَاءَ وَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام دَاخِلٌ إِلَی الْمَدِینَةِ فَقَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ قَالَ إِلَی أَیْنَ قُلْتُ إِلَی قُبَاءَ فَقَالَ فِی أَیِّ شَیْ ءٍ فَقُلْتُ إِنَّا کُنَّا نَشْتَرِی فِی کُلِّ سَنَةٍ هَذَا التَّمْرَ فَأَرَدْتُ أَنْ آتِیَ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ فَأَشْتَرِیَ مِنْهُ مِنَ الثِّمَارِ فَقَالَ وَ

قَدْ أَمِنْتُمُ الْجَرَادَ ثُمَّ دَخَلَ وَ مَضَیْتُ أَنَا فَأَخْبَرْتُ أَبَا الْعِزِّ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَشْتَرِی الْعَامَ نَخْلَةً فَمَا مَرَّتْ بِنَا خَامِسَةٌ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ جَرَاداً فَأَکَلَ عَامَّةَ مَا فِی النَّخْلِ (2).

**[ترجمه]قرب الإسناد: عثمان بن عیسی نقل کرده، سحرگاهی حضرت ابا الحسن علیه السلام وارد مدینه می­شدند که به ابراهیم بن عبدالحمید که به قبا می­رفت برخورد نمودند. فرمودند: ای ابراهیم! ابراهیم جواب داد: لبیک! فرمودند: به کجا می­روی؟ عرض کرد: به قبا. فرمودند: برای چه؟ عرض کرد: ما هر سال از این ناحیه خرما می­خریم، می­خواهم بروم پیش مردی از انصار تا از آن خرماها بخرم. فرمودند: از ملخ در امان می­مانید؟! سپس ایشان داخل مدینه شدند من به راه خود ادامه دادم. این جریان را به اباالعز گفتم، او گفت: نه به خدا، امسال نخل نمی­خرم. روز پنجم نرسیده بود که خداوند ملخ فرستاد و تمام خرماها را از خوردند. - . همان : 196 -

**[ترجمه]

«31»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ عُثْمَانَ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]کشف الغمة نیز از دلائل حمیری مانند همین را از عثمان نقل کرده است. - . کشف الغمة 3 : 51 -

**[ترجمه]

«32»

ب، [قرب الإسناد] الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی قَالَ: وَهَبَ رَجُلٌ جَارِیَةً لِابْنِهِ فَوَلَدَتْ أَوْلَاداً فَقَالَتِ الْجَارِیَةُ بَعْدَ ذَلِکَ قَدْ کَانَ أَبُوکَ وَطِئَنِی قَبْلَ أَنْ یَهَبَنِی لَکَ فَسُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام عَنْهَا فَقَالَ لَا تُصَدَّقُ إِنَّمَا تَفِرُّ مِنْ سُوءِ خُلُقِهِ فَقِیلَ ذَلِکَ لِلْجَارِیَةِ فَقَالَتْ صَدَقَ وَ اللَّهِ مَا هَرَبْتُ إِلَّا مِنْ سُوءِ خُلُقِهِ (4).

ص: 46


1- 1. قرب الإسناد ص 195.
2- 2. نفس المصدر ص 196.
3- 3. کشف الغمّة ج 3 ص 51.
4- 4. قرب الإسناد ص 196.

**[ترجمه]قرب الإسناد: عثمان بن عیسی نقل کرده، مردی کنیزی به فرزندش بخشید، کنیز چند فرزند زایید. روزی به او گفت: پدرت قبل از این­که مرا به تو ببخشد، با من همبستر شده بود. حکمش را از ابا الحسن علیه السّلام پرسیدند. ایشان فرمودند: کنیز راست نمی­گوید، او فقط می­خواهد از خلق بد آن مرد آسوده شود. این جریان را به کنیز گفتند، گفت: به خدا قسم راست فرموده­اند، فقط می­خواستم از بد خلقی او فرار کنم. - . قرب الإسناد : 196 -

**[ترجمه]

«33»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام قَالَ: دَخَلْتُ عَلَیْهِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ بِمَ یُعْرَفُ الْإِمَامُ فَقَالَ بِخِصَالٍ أَمَّا أَوَّلُهُنَّ فَشَیْ ءٌ تَقَدَّمَ مِنْ أَبِیهِ فِیهِ وَ عَرَّفَهُ النَّاسَ وَ نَصَبَهُ لَهُمْ عَلَماً حَتَّی یَکُونَ حُجَّةً عَلَیْهِمْ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَصَبَ عَلِیّاً علیه السلام عَلَماً وَ عَرَّفَهُ النَّاسَ وَ کَذَلِکَ الْأَئِمَّةُ یُعَرِّفُونَهُمُ النَّاسَ وَ یَنْصِبُونَهُمْ لَهُمْ حَتَّی یَعْرِفُوهُ وَ یُسْأَلَ فَیُجِیبَ وَ یُسْکَتَ عَنْهُ فَیَبْتَدِیَ وَ یُخْبِرَ النَّاسَ بِمَا فِی غَدٍ وَ یُکَلِّمَ النَّاسَ بِکُلِّ لِسَانٍ فَقَالَ لِی یَا أَبَا مُحَمَّدٍ السَّاعَةَ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ أُعْطِیکَ عَلَامَةً تَطْمَئِنُّ إِلَیْهَا فَوَ اللَّهِ مَا لَبِثْتُ أَنْ دَخَلَ عَلَیْنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ فَتَکَلَّمَ الْخُرَاسَانِیُّ بِالْعَرَبِیَّةِ فَأَجَابَهُ هُوَ بِالْفَارِسِیَّةِ فَقَالَ لَهُ الْخُرَاسَانِیُّ أَصْلَحَکَ اللَّهُ مَا مَنَعَنِی أَنْ أُکَلِّمَکَ بِکَلَامِی إِلَّا أَنِّی ظَنَنْتُ أَنَّکَ لَا تُحْسِنُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ إِذَا کُنْتُ لَا أُحْسِنُ أُجِیبُکَ فَمَا فَضْلِی عَلَیْکَ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ الْإِمَامَ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ کَلَامُ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ وَ لَا طَیْرٍ وَ لَا بَهِیمَةٍ وَ لَا شَیْ ءٍ فِیهِ رُوحٌ بِهَذَا یُعْرَفُ الْإِمَامُ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ هَذِهِ الْخِصَالُ فَلَیْسَ هُوَ بِإِمَامٍ (1).

**[ترجمه]قرب الإسناد: ابابصیر نقل کرده، به محضر ابا الحسن ماضی علیه السّلام رسیدم و عرض کردم: فدایتان شوم! امام با چه چیزی شناخته می شود؟ فرمودند: با خصلت­هایی؛ اولینش این است که پدرش به امامت او تصریح کند و او را به مردم معرفی کند به عنوان امام برای آن­ها منصوب نماید تا جای عذر و بهانه ای برای آن­ها نماند، زیرا رسول الله صلی الله علیه و آله نیز، علی علیه السلام را به عنوان امام منصوب نمودند و ایشان را به مردم معرفی کردند. همین­طور سایر ائمه جانشین خود را معرفی می­کنند و به عنوان امام نصب می­نمودند تا مردم آن­ها را بشناسند. دیگر این­که، هر چه بپرسند بتواند جواب دهد، و اگر چیزی نپرسند او خود خواسته آن­ها را پاسخ می­دهد و مردم را از آن­چه فردا اتفاق می افتد خبر می­دهد و با هر زبانی می­تواند با مردم صحبت کند. آن­گاه به من فرمودند: همین حالا قبل از این­که برخیزی، نشانه ای به تو نشان خواهم داد که اطمینان پیدا کنی .

به خدا چیزی نگذشت که مردی از اهل خراسان وارد شد و شروع کرد به زبان عربی صحبت کردن، امام علیه السّلام به فارسی جوابش را فرمودند. خراسانی عرض کرد: خدا خیرتان بدهد! تنها چیزی که مانع شد من به فارسی صحبت نکنم این بود که خیال می­کردم شما فارسی را خوب نمی­دانید. حضرت فرمودند: سبحان اللَّه! اگر نتوانم جواب تو را بدهم پس چه فضیلیتی بر تو دارم. سپس فرمودند: ای ابامحمّد! امام زبان تمام مردم و پرنده ها و چارپایان و هر چه دارای روح باشد را می­داند. با این نشانه­هاست که امام شناخته می شود، اگر این خصلت­ها در او نباشد، امام نیست. - . همان -

**[ترجمه]

«34»

قب (2)،[المناقب] لابن شهرآشوب یج، [الخرائج و الجرائح] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: مِثْلَهُ-

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب و خرائج نیز همین را از ابابصیر نقل کرده­اند. - . مناقب 3 : 416 -

**[ترجمه]

«35»

عم . إعلام الوری ص 294.، [إعلام الوری] شا، [الإرشاد] أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]اعلام الوری و ارشاد نیز مانند همین را با طریقی دیگر از ابابصیر نقل کرده­اند. - . اعلام الوری: 294 ، ارشاد : 312 -

**[ترجمه]

«36»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام بِالْبَصْرَةِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ ادْعُ اللَّهَ تَعَالَی أَنْ یَرْزُقَنِی دَاراً وَ زَوْجَةً وَ وَلَداً وَ خَادِماً وَ الْحَجَّ فِی کُلِّ سَنَةٍ قَالَ فَرَفَعَ یَدَهُ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْزُقْ حَمَّادَ بْنَ عِیسَی دَاراً وَ زَوْجَةً وَ وَلَداً وَ خَادِماً

ص: 47


1- 1. قرب الإسناد ص 196.
2- 2. المناقب ج 3 ص 416.
3- 4. الإرشاد ص 312.

وَ الْحَجَّ خَمْسِینَ سَنَةً قَالَ حَمَّادٌ فَلَمَّا اشْتَرَطَ خَمْسِینَ سَنَةً عَلِمْتُ أَنِّی لَا أَحُجُّ أَکْثَرَ مِنْ خَمْسِینَ سَنَةً قَالَ حَمَّادٌ وَ قَدْ حَجَجْتُ ثَمَانِیَ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ هَذِهِ دَارِی قَدْ رُزِقْتُهَا وَ هَذِهِ زَوْجَتِی وَرَاءَ السِّتْرِ تَسْمَعُ کَلَامِی وَ هَذَا ابْنِی وَ هَذِهِ خَادِمِی وَ قَدْ رُزِقْتُ کُلَّ ذَلِکَ فَحَجَّ بَعْدَ هَذَا الْکَلَامِ حَجَّتَیْنِ تَمَامَ الْخَمْسِینَ ثُمَّ خَرَجَ بَعْدَ الْخَمْسِینَ حَاجّاً فَزَامَلَ أَبَا الْعَبَّاسِ النَّوْفَلِیَّ فَلَمَّا صَارَ فِی مَوْضِعِ الْإِحْرَامِ دَخَلَ یَغْتَسِلُ فَجَاءَ الْوَادِی فَحَمَلَهُ فَغَرِقَ فَمَاتَ رَحِمَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاهُ قَبْلَ أَنْ یَحُجَّ زِیَادَةً عَلَی الْخَمْسِینَ وَ قَبْرُهُ بِسَیَالَةَ(1).

**[ترجمه]قرب الإسناد: محمد بن عیسی از حماد بن عیسی نقل کرده، در بصره، به محضر ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام رسیدم، عرض کردم: فدایتان شوم! از خدا بخواهید به من منزل و همسر و فرزند و خدمت­کار روزی کند و هر سال به حج بروم، امام علیه السّلام دست خود را بلند نمودند و فرمودند: خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و به حماد بن عیسی منزل و همسر و فرزند و خادم به همراه پنجاه سال حج روزی فرما. حماد گفت: همین که قید کردند پنجاه سال، فهمیدم که بیشتر از پنجاه سال حج نخواهم گزارد. حماد گفت: اکنون چهل و هشت حج به جای آورده ام، این خانه من است که روزی­ام شد، و این همسرم که از پشت پرده سخنم را می­شنود، و این فرزندم و این هم کنیز من است که تمام آن­ها روزی­ام شد. حماد بعد از آن گفتگو دو سال دیگر به حج رفت تا پنجاه سال تمام شد. سال بعدش که همراه با ابوالعباس نوفلی عازم حج بود، وقتی به محل احرام رسید، داخل رفت تا غسل کند. سیلی در دره جاری شد او را برد و غرق شد و قبل از این­که حج پنجاه و یکم را انجام دهد از دنیا رفت. خدا رحمتش کند! قبرش در سیّاله است. - . قرب الإسناد : 174 . سیاله مکانی است در حجاز که گفته شده اولین منزل مسیر مکه به مدینه است. -

**[ترجمه]

«37»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ الْعُبَیْدِیِّ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]رجال کشی هم مانند همین را با طریق دیگر نقل کرده است. - . رجال کشی : 203 -

**[ترجمه]

«38»

یج، [الخرائج و الجرائح] أَحْمَدُ بْنُ هِلَالٍ عَنْ أُمَیَّةَ بْنِ عَلِیٍّ الْقَیْسِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ حَمَّادُ بْنُ عِیسَی عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ لِنُوَدِّعَهُ فَقَالَ لَنَا لَا تَخْرُجَا أَقِیمَا إِلَی غَدٍ قَالَ فَلَمَّا خَرَجْنَا مِنْ عِنْدِهِ قَالَ حَمَّادٌ أَنَا أَخْرُجُ فَقَدْ خَرَجَ ثَقَلِی قُلْتُ أَمَّا أَنَا فَأُقِیمُ قَالَ فَخَرَجَ حَمَّادٌ فَجَرَی الْوَادِی تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَغَرِقَ فِیهِ وَ قَبْرُهُ بِسَیَالَةَ.

**[ترجمه]خرائج: امیة بن علی قیسی نقل کرده، من و حماد بن عیسی در مدینه به محضر امام جواد علیه السّلام رسیدیم تا با ایشان وداع کنیم، ایشان به ما فرمودند: حرکت نکنید، تا فردا بمانید. وقتی از محضر ایشان خارج شدیم حماد گفت: من نمی توانم بمانم، زیرا بارهایم را برده اند. گفتم: من می­مانم. حماد رفت، در آن شب سیلی آمد و حماد غرق شد و در سیاله دفن گردید.

**[ترجمه]

«39»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ إِبْرَاهِیمَ بْنَ وَهْبٍ وَ هُوَ یَقُولُ: خَرَجْتُ وَ أَنَا أُرِیدُ أَبَا الْحَسَنِ بِالْعُرَیْضِ (3)

فَانْطَلَقْتُ حَتَّی أَشْرَفْتُ عَلَی قَصْرِ بَنِی سَرَاةَ(4)

ثُمَّ انْحَدَرْتُ الْوَادِیَ فَسَمِعْتُ صَوْتاً لَا أَرَی شَخْصَهُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا أَبَا جَعْفَرٍ صَاحِبُکَ خَلْفَ الْقَصْرِ عِنْدَ السَّدَّةِ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ فَالْتَفَتُّ فَلَمْ أَرَ أَحَداً ثُمَّ رَدَّ عَلَیَّ الصَّوْتَ بِاللَّفْظِ الَّذِی کَانَ ثُمَّ فَعَلَ ذَلِکَ ثَلَاثاً فَاقْشَعَرَّ جِلْدِی ثُمَّ انْحَدَرْتُ فِی الْوَادِی حَتَّی أَتَیْتُ قَصْدَ الطَّرِیقِ الَّذِی خَلْفَ الْقَصْرِ وَ لَمْ أَطَأْ فِی الْقَصْرِ ثُمَّ أَتَیْتُ السَّدَّ نَحْوَ السَّمُرَاتِ (5) ثُمَّ انْطَلَقْتُ

ص: 48


1- 1. قرب الإسناد ص 174 و سیالة: موضع بالحجاز قیل هو أول مرحلة لاهل المدینة اذا أرادوا مکّة.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 203.
3- 3. العریض: کزبیر واد بالمدینة.
4- 4. قصر بنی سراة: موضع بالقرب من العریض و فی طریقه.
5- 5. السمرات: جمع سمرة و هی شجرة الطلح.

قَصْدَ الْغَدِیرِ فَوَجَدْتُ خَمْسِینَ حَیَّاتٍ رَوَافِعَ مِنْ عِنْدِ الْغَدِیرِ ثُمَّ اسْتَمَعْتُ فَسَمِعْتُ کَلَاماً وَ مُرَاجَعَةً فَطَفِقْتُ بِنَعْلَیَّ لِیَسْمَعَ وَطْئِی فَسَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ یَتَنَحْنَحُ وَ تَنَحْنَحْتُ وَ أَجَبْتُهُ ثُمَّ هَجَمْتُ فَإِذَا حَیَّةٌ مُتَعَلِّقَةٌ بِسَاقِ شَجَرَةٍ فَقَالَ لَا تَخْشَیْ وَ لَا ضَائِرَ فَرَمَتْ بِنَفْسِهَا ثُمَّ نَهَضَتْ عَلَی مَنْکِبِهِ ثُمَّ أَدْخَلَتْ رَأْسَهَا فِی أُذُنِهِ فَأَکْثَرَتْ مِنَ الصَّفِیرِ فَأَجَابَ بَلَی قَدْ فَصَلْتُ بَیْنَکُمْ وَ لَا یَبْغِی خِلَافَ مَا أَقُولُ إِلَّا ظَالِمٌ وَ مَنْ ظَلَمَ فِی دُنْیَاهُ فَلَهُ عَذَابُ النَّارِ فِی آخِرَتِهِ مَعَ عِقَابٍ شَدِیدٍ أُعَاقِبُهُ إِیَّاهُ وَ آخُذُ مَالَهُ إِنْ کَانَ لَهُ حَتَّی یَتُوبَ فَقُلْتُ بِأَبِی

أَنْتَ وَ أُمِّی أَ لَکُمْ عَلَیْهِمْ طَاعَةٌ فَقَالَ نَعَمْ وَ الَّذِی أَکْرَمَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ أَعَزَّ عَلِیّاً علیه السلام بِالْوَصِیَّةِ وَ الْوَلَایَةِ إِنَّهُمْ لَأَطْوَعُ لَنَا مِنْکُمْ یَا مَعْشَرَ الْإِنْسِ وَ قَلِیلٌ ما هُمْ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: یعقوب بن ابراهیم جعفری نقل کرده، از ابراهیم بن وهب شنیدم که می­گفت: برای دیدن ابا الحسن علیه السّلام در عریض - . عریض بر وزن زبیر، نام دره­ای است در اطراف مدینه. - از شهر خارج شدم، رفتم تا به قصر بنی­ سراة - . جایی است نزدیک عریض که در همان مسیر عریض است. - رسیدم. سپس از دره سرازیر شدم. صدایی شنیدم که صاحب صدا دیده نمی­شد، می­گفت: ای اباجعفر! صاحبت در پشت قصر، نزدیک سدّ است، سلام مرا به او برسان! خوب نگاه کردم ولی کسی را ندیدم، آن صدا باز هم همان کلمات را تا سه مرتبه تکرار کرد، از ترس، بدنم به لرزه افتاد. از دره سرازیر شدم و وارد راهی شدم که از پشت قصر عبور می­کرد، ولی داخل قصر نشدم، بعد از کنار سمرات - . سمرات جمع سمرة، همان درخت طلح را گویند. - به طرف سدّ رفتم، سپس به جانب آبگیر روانه شدم، دیدم مارهایی که تعداد آن­ها به پنجاه عدد می­رسید در کنار آبگیر سر بر افراشته­اند.

سپس گوش دادم و صدای گفت و شنودی شنیدم، همین­طور که می­رفتم پایم را به زمین می­کوبیدم تا صدای پای مرا بشنوند. در این هنگام صدای سرفه ابا الحسن علیه السّلام را شنیدم، من هم سرفه کردم و جواب ایشان را دادم، جلو رفتم، ناگهان ماری دیدم که به ساقه درختی آویزان است .

امام علیه السّلام فرمودند: نترس! ضرری نمی­رساند! مار خود را به زمین انداخت و روی شانه امام ایستاد و سرش را داخل گوش ایشان کرد و مدت زیادی هیس هیس کرد. ایشان جواب فرمودند: من بین شما فیصله دادم؛ خلاف حرف من عمل نمی­کنند مگر ظالمین. هر که در دنیایش ظلم روا دارد، در آخرت گرفتار آتش و عذابی دردناک خواهد شد، او را کیفر می­کنم و مالش را هم اگر برای خودش باشد از او خواهم گرفت، تا وقتی که توبه کند. عرض کردم: پدر و مادرم فدایتان شوند! آیا اطاعت شما بر آن­ها نیز لازم است؟ فرمودند: آری، به آن خدایی که محمّد را به نبوت تکریم نمود و علی را به جانشینی و امامت عزت بخشید آن­ها بیشتر از شما گروه انسان­ها از ما اطاعت می­کنند و چه کم هستند. - . بصائر الدرجات 2 : 28 -

**[ترجمه]

بیان

روافع بالفاء و العین المهملة أی رافعة رءوسها أو بالغین المعجمة من الرفغ و هو سعة العیش أی مطمئنة غیر خائفة أو بالقاف و المهملة أی ملونة بألوان مختلفة و کأنه تصحیف رواتع بالتاء و المهملة أی ترتع حول الغدیر فطفقت بنعلی أی شرعت أضرب به و الظاهر بالصاد من الصفق و هو الضرب یسمع له صوت لا تخشی و لا ضائر أی لا تخافی فإن الرجل لا یضرک و فی بعض النسخ لا عسی و کأنه تصحیف وَ قَلِیلٌ ما هُمْ أی المطیعون من الإنس أو من الجن فی جنب غیرهم من المخلوقات.

lt;meta info="\\"در کنار آبگیر سر بر افراشته­اند\\" روافع یعنی سرشان را بلند کرده­اند، شاید روافغ بوده که به معنای آسوده خاطر و مطمئن و بدون ترس است، و شاید رواقع بوده که یعنی با رنگ­های مختلف. گویا این کلمه تصحیف رواتع باشد که معنایش این است که: در اطراف آبگیر می­چرخیدند. نترس! ضرری نمی­رساند! یعنی نترس! این مرد ضرری به تو نمی­رساند. در بعضی از نسخه­ها به جای \\"لا ضائر\\" ، \\"لا عسی\\" دارد که گویا اشتباه است. \\"چه کم هستند\\" یعنی تعداد اطاعت­کنندگان از میان انسان­ها یا جنیان در مقایسه با سایر مخلوقات کم هستند.

**[ترجمه]

«40»

یر، [بصائر الدرجات] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ خَالِدٍ الْجَوَّانِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ هُوَ فِی عَرْصَةِ دَارِهِ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ بَالرُّمَیْلَةِ(2) فَلَمَّا نَظَرْتُ إِلَیْهِ قُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا سَیِّدِی مَظْلُومٌ مَغْصُوبٌ مُضْطَهَدٌ فِی نَفْسِی ثُمَّ دَنَوْتُ مِنْهُ فَقَبَّلْتُ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ جَلَسْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ یَا ابْنَ خَالِدٍ نَحْنُ أَعْلَمُ بِهَذَا الْأَمْرِ فَلَا تَتَصَوَّرْ هَذَا فِی نَفْسِکَ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتُ بِهَذَا شَیْئاً قَالَ فَقَالَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْ غَیْرِنَا لَوْ أَرَدْنَا أَزِفَ (3) إِلَیْنَا وَ إِنَّ لِهَؤُلَاءِ الْقَوْمِ مُدَّةً وَ غَایَةً لَا بُدَّ مِنَ الِانْتِهَاءِ إِلَیْهَا قَالَ

ص: 49


1- 1. بصائر الدرجات ج 2 باب 18 ص 28.
2- 2. الزمیلة: منزل فی طریق البصرة الی مکّة بعد ضریة( المراصد).
3- 3. أزف: الرجل عجل و أزف الامر دنا.

فَقُلْتُ لَا أَعُودُ أُصَیِّرُ فِی نَفْسِی شَیْئاً أَبَداً قَالَ فَقَالَ لَا تَعُدْ أَبَداً(1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: خالد جوان نقل کرده، زمانی که ابا الحسن علیه السلام در رمیلة - . یکی از منازل راه بصره به مکه است که بعد از ضریة قرار دارد.(المراصد) -

بودند به محضر ایشان رسیدم، ایشان در حیات خانه­اشان بودند، وقتی چشمم به ایشان افتاد، با خود گفتم: پدر و مادرم فدایتان شوند ای آقای من که این­قدر مظلوم هستید و حقتان را غصب کردند و به شما ستم روا داشته اند. نزدیک ایشان رفتم و پیشانی اشان را بوسیدم و در مقابلشان نشستم. رو به من کرده و فرمودند: ای ابن خالد! ما به این امر داناتریم، در دلت چنین خیال نکن! عرض کردم: فدایتان شوم! به خدا قسم مقصودی نداشتم. فرمودند: ما باین امر از دیگران داناتریم؛ اگر بخواهیم آن را به چنگ می آوریم، ولی این ستمگران دوره و غایتی دارند که باید به آن برسند .

عرض کردم: دیگر در دل با خود چیزی نخواهم گفت. فرمودند: دیگر چنین کاری نکن! - . بصائر الدرجات 3 : 34 -

**[ترجمه]

«41»

یج، [الخرائج و الجرائح] عَنِ الْمُعَلَّی: مِثْلَهُ

**[ترجمه]خرائج نیز مانند همین را نقل کرده است.

**[ترجمه]

بیان

قوله فی نفسی متعلق بقوله قلت أی قلت فی نفسی وَ فِی یج: قُلْتُ فِی نَفْسِی مَظْلُومٌ وَ فِیهِ لَوْ أَرَدْنَاهُ لَرُدَّ إِلَیْنَا.

**[ترجمه]در خرائج این­طور آمده است: اگر آن را می­خواستیم، به ما برمی­گشت.

**[ترجمه]

«42»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ شَرِیفِ بْنِ سَابِقٍ عَنْ أَسْوَدَ بْنِ رَزِینٍ الْقَاضِی قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام وَ لَمْ یَکُنْ رَآنِی قَطُّ فَقَالَ مِنْ أَهْلِ السَّدِّ أَنْتَ فَقُلْتُ مِنْ أَهْلِ الْبَابِ فَقَالَ الثَّانِیَةَ مِنْ أَهْلِ السَّدِّ قُلْتُ مِنْ أَهْلِ الْبَابِ قَالَ مِنْ أَهْلِ السَّدِّ أَنْتَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ ذَاکَ السَّدُّ الَّذِی عَمِلَهُ ذُو الْقَرْنَیْنِ.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: اسود بن رزین قاضی نقل کرده، به محضر ابا الحسن اول علیه السّلام [امام کاظم] رسیدم، تا به آن وقت مرا ندیده بودند، فرمودند: تو از اهل سدّ هستی؟ عرض کردم: از اهل بابم. برای بار دوم فرمودند: تو از اهل سدّ هستی؟ عرض کردم: از اهل بابم. باز فرمودند: تو از اهل سدّ هستی؟ عرض کردم: آری. فرمودند: آن همان سدّی است که ذوالقرنین آن را ساخته است.

**[ترجمه]

«43»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام وَ هُوَ مَحْمُومٌ وَ وَجْهُهُ إِلَی الْحَائِطِ فَتَنَاوَلَ بَعْضَ أَهْلِ بَیْتِهِ یَذْکُرُهُ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی هَذَا خَیْرُ خَلْقِ اللَّهِ فِی زَمَانِهِ یُوصِینَا بِالْبِرِّ وَ یَقُولُ

فِی رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ هَذَا الْقَوْلَ قَالَ فَحَوَّلَ وَجْهَهُ فَقَالَ إِنَّ الَّذِی سَمِعْتَ مِنَ الْبِرِّ إِنِّی إِذَا قُلْتُ هَذَا لَمْ یُصَدِّقُوا قَوْلَهُ وَ إِنْ لَمْ أَقُلْ هَذَا صَدَّقُوا قَوْلَهُ عَلَیَ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: علی بن حکم از یکی از اصحاب نقل کرده، به محضر ابا الحسن ماضی علیه السّلام رسیدم، ایشان مبتلا به تب بودند و رویشان به سوی دیوار بود و نسبت به یکی از خویشاوندان خود بدگویی می­کردند. با خود گفتم: این بهترین آفریده خدا در زمان خود است، ما را سفارش به نیکی می­کند و خودش در مورد خویشاوند خویش چنین می­گوید. ایشان رویشان را برگرداندند و فرمودند: آن نیکی که شنیده ای همین است؛ زیرا وقتی من در مورد او چنین بگویم حرفش را باور نخواهند کرد، و اگر چنین نگویم دیگران سخنان او علیه من را باور می­کنند. - . بصائر الدرجات 5 : 64 -

**[ترجمه]

«44»

یر، [بصائر الدرجات] الْهَیْثَمُ النَّهْدِیُّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ وَ أَبُو الْحَسَنِ فِی الْمَجْلِسِ قُدَّامَهُ مِرْآةٌ وَ آلَتُهَا مُرَدًّی بِالرِّدَاءِ مُوَزَّراً فَأَقْبَلْتُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ فَلَمْ أَزَلْ أُسَائِلُهُ حَتَّی جَرَی ذِکْرُ الزَّکَاةِ فَسَأَلْتُهُ فَقَالَ تَسْأَلُنِی عَنِ الزَّکَاةِ مَنْ کَانَتْ عِنْدَهُ أَرْبَعُونَ دِرْهَماً فَفِیهَا دِرْهَمٌ قَالَ فَاسْتَشْعَرْتُهُ وَ تَعَجَّبْتُ مِنْهُ فَقُلْتُ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ قَدْ عَرَفْتُ مَوَدَّتِی لِأَبِیکَ وَ انْقِطَاعِی إِلَیْهِ وَ قَدْ سَمِعْتُ مِنْهُ کُتُباً فَتُحِبُّ أَنْ آتِیَکَ بِهَا قَالَ نَعَمْ بَنُو أَخٍ ائْتِنَا فَقُمْتُ مُسْتَغِیثاً بِرَسُولِ اللَّهِ فَأَتَیْتُ الْقَبْرَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِلَی

ص: 50


1- 1. بصائر الدرجات ج 3 باب 5 ص 34.
2- 2. بصائر الدرجات ج 5 باب 10 ص 64.

مَنْ إِلَی الْقَدَرِیَّةِ إِلَی الْحَرُورِیَّةِ إِلَی الْمُرْجِئَةِ إِلَی الزَّیْدِیَّةِ قَالَ فَإِنِّی کَذَلِکَ إِذْ أَتَانِی غُلَامٌ صَغِیرٌ دُونَ الْخَمْسِ فَجَذَبَ ثَوْبِی فَقَالَ لِی أَجِبْ قُلْتُ مَنْ قَالَ سَیِّدِی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ فَدَخَلْتُ إِلَی صَحْنِ الدَّارِ فَإِذَا هُوَ فِی بَیْتٍ وَ عَلَیْهِ کِلَّةٌ(1)

فَقَالَ یَا هِشَامُ قُلْتُ لَبَّیْکَ فَقَالَ لِی لَا إِلَی الْمُرْجِئَةِ وَ لَا إِلَی الْقَدَرِیَّةِ وَ لَکِنْ إِلَیْنَا ثُمَّ دَخَلْتُ عَلَیْهِ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: هشام بن سالم نقل کرده، پیش عبد اللَّه بن جعفر رفتم، ابا الحسن علیه السلام نیز در مجلس حضور داشتند و در جلو ایشان آینه ای به همراه وسایل آینه بود و ایشان ردایی پوشیده بودند و پیراهنی به تن داشتند. رو به عبد اللَّه کردم و همین­طور سؤال می­کردم تا صحبت از زکات شد و سؤالی از او کردم؛ گفت: از من در مورد زکات می­پرسی!؟ هر کس چهل درهم داشته باشد باید یک درهمش را به عنوان زکات بدهد. از او تعجب کردم، ولی در دل از او پنهان نمودم. به او گفتم: خداوند خیرتان دهد! شما می­دانید من دوست­دار پدرتان هستم و ایشان همه چیز من هستند. من از ایشان نوشته هایی دارم، دوست دارید برایتان بیاورم؟ گفت: آری برادر زاده! بیاور. من در حالی که از رسول الله مدد می­خواستم برخاستم و پیش قبر پیامبر رفتم و عرض کردم: ای رسول خدا! به که پناه برم؟ به قدریه؟ به حروریه؟ به مرجئه؟ به زیدیه؟ در همان حال بودم که پسر بچه ای که کمتر از پنج سال سن داشت لباسم را کشید و به من گفت: بیا با تو کار دارند. گفتم: چه کسی؟ گفت:آقایم موسی بن جعفر. داخل حیاط خانه شدم، دیدم ایشان در اتاقی که جلو آن پشه بندی آویخته است حضور دارند. فرمودند: ای هشام! عرض کردم: لبیک! فرمودند: نه به مرجئه و نه به قدریه، پیش ما بیا! سپس به حضورشان رسیدم. - . همان: 68 -

**[ترجمه]

«45»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَالِمٍ مَوْلَی عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: أَرَدْتُ أَنْ أَکْتُبَ إِلَیْهِ أَسْأَلَهُ یَتَنَوَّرُ الرَّجُلُ وَ هُوَ جُنُبٌ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیَّ ابْتِدَاءً النُّورَةُ تَزِیدُ الْجُنُبَ نَظَافَةً وَ لَکِنْ لَا یُجَامِعِ الرَّجُلُ مُخْتَضِباً وَ لَا تُجَامَعِ مَرْأَةٌ مُخْتَضِبَةٌ(3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: علی بن یقطین نقل کرده، تصمیم داشتم نامه­ای به ایشان بنویسم و از ایشان بپرسم که آیا می­شود شخصی در حال جنابت نوره استعمال کند؟ بدون این­که من چیزی بنویسم نامه­ای برایم نوشتند که: نوره باعث نظافت بیشتر جنب است، ولی مرد در حالی که خضاب نموده نباید نزدیکی کند و زن نیز وقتی خضاب کرده نباید نزدیکی کند. - . همان -

**[ترجمه]

«46»

یج، [الخرائج و الجرائح] عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ: مِثْلَهُ.

**[ترجمه]خرائج نیز مانند همین را از علی بن یقطین نقل کرده است.

**[ترجمه]

«47»

یر، [بصائر الدرجات] ابْنُ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ الْوَاسِطِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: لَمَّا دَخَلْتُ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فَسَأَلْتُهُ فَلَمْ أَرَ عِنْدَهُ شَیْئاً فَدَخَلَنِی مِنْ ذَلِکَ مَا اللَّهُ بِهِ عَلِیمٌ وَ خِفْتُ أَنْ لَا یَکُونَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَرَکَ خَلَفاً فَأَتَیْتُ قَبْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَجَلَسْتُ عِنْدَ رَأْسِهِ أَدْعُو اللَّهَ وَ أَسْتَغِیثُ بِهِ ثُمَّ فَکَّرْتُ فَقُلْتُ أَصِیرُ إِلَی قَوْلِ الزَّنَادِقَةِ ثُمَّ فَکَّرْتُ فِیمَا یَدْخُلُ عَلَیْهِمْ وَ رَأَیْتُ قَوْلَهُمْ یَفْسُدُ ثُمَّ قُلْتُ لَا بَلْ قَوْلِ الْخَوَارِجِ فَآمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أَضْرِبُ بِسَیْفِی حَتَّی أَمُوتَ ثُمَّ فَکَّرْتَ فِی قَوْلِهِمْ وَ مَا یَدْخُلُ عَلَیْهِمْ فَوَجَدْتُهُ یَفْسُدُ ثُمَّ قُلْتُ أَصِیرُ إِلَی الْمُرْجِئَةِ ثُمَّ فَکَّرْتُ فِیمَا یَدْخُلُ عَلَیْهِمْ فَإِذَا قَوْلُهُمْ یَفْسُدُ فَبَیْنَا أَنَا أُفَکِّرُ فِی نَفْسِی وَ أَمْشِی إِذْ مَرَّ بِی بَعْضُ مَوَالِی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لِی أَ تُحِبُّ أَنْ أَسْتَأْذِنَ لَکَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقُلْتُ نَعَمْ فَذَهَبَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ عَادَ إِلَیَّ فَقَالَ قُمْ وَ ادْخُلْ عَلَیْهِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ لِی مُبْتَدِئاً

ص: 51


1- 1. الکلة: الستر الرقیق، و غشاء رقیق یخاط کالبیت یتوقی به من البعوض.
2- 2. نفس المصدر ج 5 باب 12 ص 68.
3- 3. المصدر السابق ج 5 باب 12 ص 68.

یَا هِشَامُ لَا إِلَی الزَّنَادِقَةِ وَ لَا إِلَی الْخَوَارِجِ وَ لَا إِلَی الْمُرْجِئَةِ وَ لَا إِلَی الْقَدَرِیَّةِ وَ لَکِنْ إِلَیْنَا قُلْتُ أَنْتَ صَاحِبِی ثُمَّ سَأَلْتُهُ فَأَجَابَنِی عَمَّا أَرَدْتُ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: هشام بن سالم نقل کرده، وقتی پیش عبدالله بن ابی عبدالله رفتم و سؤالاتی از او کردم و چیزی در او ندیدم، طوری ناراحت شدم که خدا می­داند، و ترسیدم که امام صادق علیه السلام جانشینی از خود به جای نگذاشته باشد. پیش قبر پیامبر صلی الله علیه و آله رفتم و در قسمت بالاسر ایشان مشغول دعا و استغاثه شدم. سپس فکر کردم و با خود گفتم: بروم حرف زنادقه را بپذیرم، بعد به اشکالات عقیده آن­ها فکر کردم و دیدم عقیده­اشان فاسد است. سپس گفتم: نه، قائل به عقیده خوارج می­شوم و امر به معروف و نهی از منکر می­کنم و شمشیر می­زنم تا بمیرم. باز در مورد عقیده آن­ها و اشکالات آن اندیشیدم و دیدم فاسد است.

بعد گفتم: می­روم پیرو مرجئه می­شوم، باز در مورد ایرادهای آن­ها فکر کردم و عقایدشان را فاسد یافتم. همین­طور که با خود فکر می­کردم و قدم برمی­داشتم، یکی از غلامان حضرت صادق علیه السلام را دیدم، به من گفت: دوست داری برایت از ابا الحسن علیه السلام اجازه شرفیابی بگیرم؟ گفتم: آری و راهم را ادامه دادم. طولی نکشید که پیش من برگشت و گفت: برخیز و به حضور ایشان برو! همین که ابا الحسن علیه السلام مرا دیدند، بدون این­که چیزی گفته باشم به من فرمودند: ای هشام! نه زنادقه و نه خوارج و نه مرجئه و نه قدریه، بلکه ما. عرض کردم: شما صاحب من هستید. سپس سؤال کردم و هر چه که می­خواستم را جواب دادند. - . همان -

**[ترجمه]

«48»

یر، [بصائر الدرجات] إِبْرَاهِیمُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُلَانٍ الرَّافِعِیِّ قَالَ: کَانَ لِی ابْنُ عَمٍّ یُقَالُ لَهُ الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ کَانَ زَاهِداً وَ کَانَ مِنْ أَعْبَدِ أَهْلِ زَمَانِهِ وَ کَانَ یَلْقَاهُ السُّلْطَانُ وَ رُبَّمَا اسْتَقْبَلَ السُّلْطَانَ بِالْکَلَامِ الصَّعْبِ یَعِظُهُ وَ یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ کَانَ السُّلْطَانُ یَحْتَمِلُ لَهُ ذَلِکَ لِصَلَاحِهِ فَلَمْ یَزَلْ هَذِهِ حَالَهُ حَتَّی کَانَ یَوْماً دَخَلَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام الْمَسْجِدَ فَرَآهُ فَأَدْنَی إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا أَبَا عَلِیٍّ مَا أَحَبَّ إِلَیَّ مَا أَنْتَ فِیهِ وَ أَسَرَّنِی بِکَ إِلَّا أَنَّهُ لَیْسَتْ لَکَ مَعْرِفَةٌ فَاذْهَبْ فَاطْلُبِ الْمَعْرِفَةَ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا الْمَعْرِفَةُ قَالَ لَهُ اذْهَبْ وَ تَفَقَّهْ وَ اطْلُبِ الْحَدِیثَ قَالَ عَمَّنْ قَالَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ وَ عَنْ فُقَهَاءِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ ثُمَّ اعْرِضِ الْحَدِیثَ عَلَیَّ قَالَ فَذَهَبَ فَتَکَلَّمَ مَعَهُمْ ثُمَّ جَاءَهُ فَقَرَأَهُ عَلَیْهِ فَأَسْقَطَهُ کُلَّهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ اذْهَبْ وَ اطْلُبِ الْمَعْرِفَةَ وَ کَانَ الرَّجُلُ مَعْنِیّاً بِدِینِهِ فَلَمْ یَزَلْ یَتَرَصَّدُ أَبَا الْحَسَنِ حَتَّی خَرَجَ إِلَی ضَیْعَةٍ لَهُ فَتَبِعَهُ وَ لَحِقَهُ فِی الطَّرِیقِ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أَحْتَجُّ عَلَیْکَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ فَدُلَّنِی عَلَی الْمَعْرِفَةِ قَالَ فَأَخْبَرَهُ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَهُ بِأَمْرِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَقَبِلَ مِنْهُ ثُمَّ قَالَ فَمَنْ کَانَ بَعْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ علیه السلام حَتَّی انْتَهَی إِلَی نَفْسِهِ علیه السلام ثُمَّ سَکَتَ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَنْ هُوَ الْیَوْمَ قَالَ إِنْ أَخْبَرْتُکَ تَقْبَلُ قَالَ بَلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ أَنَا هُوَ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَشَیْ ءٌ أَسْتَدِلُّ بِهِ قَالَ اذْهَبْ إِلَی تِلْکَ الشَّجَرَةِ وَ أَشَارَ إِلَی أُمِّ غَیْلَانَ فَقُلْ لَهَا یَقُولُ لَکِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ أَقْبِلِی قَالَ فَأَتَیْتُهَا قَالَ فَرَأَیْتُهَا وَ اللَّهِ تَجُبُّ الْأَرْضَ جُبُوباً حَتَّی وَقَفَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ أَشَارَ إِلَیْهَا فَرَجَعَتْ قَالَ فَأَقَرَّ بِهِ ثُمَّ لَزِمَ السُّکُوتَ فَکَانَ لَا یَرَاهُ أَحَدٌ یَتَکَلَّمُ بَعْدَ ذَلِکَ وَ کَانَ مِنْ قَبْلِ ذَلِکَ یَرَی الرُّؤْیَا الْحَسَنَةَ وَ یُرَی لَهُ ثُمَّ انْقَطَعَتْ عَنْهُ الرُّؤْیَا فَرَأَی لَیْلَةً أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِیمَا یَرَی

ص: 52


1- 1. بصائر الدرجات ج 5 باب 12 ص 68.

النَّائِمُ فَشَکَا إِلَیْهِ انْقِطَاعَ الرُّؤْیَا فَقَالَ لَا تَغْتَمَّ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا رَسَخَ فِی الْإِیمَانِ رُفِعَ عَنْهُ الرُّؤْیَا(1).

یج، [الخرائج و الجرائح] عن الرافعی: مِثْلَهُ (2)

**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمّد بن فلان رافعی نقل کرده، پسر عمویی داشتم که نامش حسن ابن عبداللَّه بود مردی پارسا بود و از عابدترین­های روزگار بود. سلطان به ملاقاتش می­رفت و گاهی سخنان درشتی به سلطان می­گفت و او را اندرز می­داد و امر به معروفش می­کرد. سلطان نیز به جهت مصلحت سخنان او را تحمل می نمود. پیوسته همین حال را داشت تا این­که روزی ابا الحسن موسی علیه السّلام وارد مسجد شدند و او را دیدند و نزدیکش شدند و به او فرمودند: ای ابا علی! چقدر این حالی که داری را دوست دارم و از دیدنت خوشحال می­شوم! فقط این­که معرفت نداری؛ برو و طلب معرفت کن. عرض کرد: فدایتان شوم! معرفت چیست؟ حضرت به او فرمودند: برو و فقه بیاموز و دنبال حدیث باش. عرض کرد: از چه کسی؟ فرمودند: از انس بن مالک و فقهای مدینه، بعد آن حدیث را به من عرضه کن.

آن مرد رفت و با آن­ها صحبت­هایی کرد و بعد آمد و آن­ها را برای حضرت خواند؛ ایشان همه آن­ها را ساقط از اعتبار دانستند و سپس به او فرمودند: برو و طلب معرفت کن. او به دین خویش اهتمام داشت، پیوسته در جستجوی امام بود. یکی از روزها که ایشان به قصد زمینشان از شهر بیرون می­رفتند به دنبال ایشان رفت و در میان راه به ایشان پیوست و عرض کرد: فدایتان شوم! من در پیش­گاه خداوند بر شما احتجاج می­کنم، مرا به معرفت راهنمایی فرمایید. ایشان در مورد امیرالمؤمنین علیه السلام توضیح دادند و به او فرمودند: بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله امیر المؤمنین حجت خدا بود. جریان ابابکر و عمر را توضیح دادند و او قبول کرد. سپس فرمودند: بعد از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام چه کسی بود؟ حضرت ادامه دادند: حسن و سپس حسین علیهما السلام، همین­طور فرمودند تا وقتی به خودشان رسید، که دیگر سکوت کردند.

عرض کرد: آقا امروز چه کسی است؟ فرمودند: اگر بگویم، می پذیری؟ عرض کرد: آری فدایتان شوم! فرمودند: امروز من هستم. عرض کرد: آقا چیزی هست که بتوانم با آن بر این مسأله استدلال کنم؟ فرمودند: آری؛ برو پیش آن درخت، اشاره به درختی کردند که نامش أم غیلان است، به او بگو: موسی ابن جعفر می­گوید جلو بیا. او نقل می­کند: من پیش درخت رفتم، به خدا قسم دیدم که زمین را می­شکافت و می آمد تا جلوی امام قرار گرفت و سپس اشاره نمودند و درخت برگشت. آن شخص به مقام ایشان اقرار نمود و دیگر سکوت اختیار کرد. بعد از آن دیگر کسی او را در حال صحبت کردن ندید. قبل از این جریان رؤیاهای خوب می­دید و تعبیر می­شد، از آن پس دیگر رؤیاهایش هم قطع شد. یک شب حضرت صادق علیه السّلام را در خواب دید و پیش ایشان از قطع شدن رؤیاهایش شکایت نمود. حضرت به او فرمودند: ناراحت نباش! وقتی ایمان مؤمن استوار شود، رؤیا از او برداشته می شود. - . همان : 69 -

خرائج هم از رافعی مانند همین را نقل کرده است. - . خرائج و جرائح : 235 -

**[ترجمه]

«49»

شا، [الإرشاد] ابْنُ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّافِعِیِّ: مِثْلَهُ (3)

**[ترجمه]ارشاد نیز با طریق خود مانند همین را از رافعی آورده است. - . ارشاد : 312 -

**[ترجمه]

«50»

عم، [إعلام الوری] الْکُلَیْنِیُّ: مِثْلَهُ (4)

**[ترجمه]اعلام الوری نیز همین را از طریق کلینی نقل کرده است. - . اعلام الوری: 292 -

**[ترجمه]

بیان

معنیّا بفتح المیم و سکون العین و تشدید الیاء أی ذا عنایة و اهتمام بدینه قوله تجب الأرض جبوبا کذا فی یر [بصائر الدرجات] و فی سائر الکتب تخدّ الأرض خدّا و الجبّ القطع و الخدّ إحداث الحفرة المستطیلة فی الأرض.

**[ترجمه]معنیّا بفتح المیم و سکون العین و تشدید الیاء أی ذا عنایة و اهتمام بدینه قوله تجب الأرض جبوبا کذا فی یر [بصائر الدرجات] و فی سائر الکتب تخدّ الأرض خدّا و الجبّ القطع و الخدّ إحداث الحفرة المستطیلة فی الأرض.

**[ترجمه]

«51»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ هِشَامٍ قَالَ: أَرَدْتُ شِرَی جَارِیَةٍ بِثَمَنٍ وَ کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَسْتَشِیرُهُ فِی ذَلِکَ فَأَمْسَکَ فَلَمْ یُجِبْنِی فَإِنِّی مِنَ الْغَدِ عِنْدَ مَوْلَی الْجَارِیَةِ إِذْ مَرَّ بِی وَ هِیَ جَالِسَةٌ عِنْدَ جَوَارٍ فَصِرْتُ بِتَجْرِبَةِ الْجَارِیَةِ(5) فَنَظَرَ إِلَیْهَا قَالَ ثُمَّ رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَکَتَبَ إِلَیَّ لَا بَأْسَ إِنْ لَمْ یَکُنْ فِی عُمُرِهَا قِلَّةٌ قَالَ فَأَمْسَکْتُ عَنْ شِرَائِهَا فَلَمْ أَخْرُجْ مِنْ مَکَّةَ حَتَّی مَاتَتْ (6).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: هشام نقل کرده، می­خواستم کنیزی را به قیمتی بخرم، نامه­ای به ابا الحسن علیه السلام نوشتم و از ایشان در مورد آن مشورت خواستم. ایشان خودداری کرده و جوابم را ندادند. فردای آن روز پیش صاحب کنیز بودم که ایشان نشسته بر مرکبی از کنارم عبور می­کردند، کنیز را به ایشان نشان دادم، به او نگاهی کردند و به منزلشان بازگشتند. برایم نوشتند: اگر عمرش کم نباشد اشکالی ندارد. از خریدنش خودداری کردم، از مکه خارج نشده بودم که کنیز مرد. - . بصائر الدرجات 6 : 72 -

**[ترجمه]

«52»

یر، [بصائر الدرجات] مُعَاوِیَةُ بْنُ حُکَیْمٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: اسْتَقْرَضَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ وَ کَتَبَ کِتَاباً وَ وَضَعَ عَلَی یَدَیْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ وَ قَالَ إِنْ حَدَثَ بِی حَدَثٌ فَخَرِّقْهُ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ فَخَرَجْتُ مِنْ مَکَّةَ فَلَقِیَنِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَأَرْسَلَ إِلَیَّ بِمِنًی فَقَالَ لِی یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ خَرِّقِ الْکِتَابَ قَالَ فَفَعَلْتُ وَ قَدِمْتُ الْکُوفَةَ فَسَأَلْتُ عَنْ شِهَابٍ فَإِذَا هُوَ قَدْ مَاتَ فِی وَقْتٍ لَمْ یُمْکِنْ فِیهِ بَعْثُ الْکِتَابِ (7).

ص: 53


1- 1. نفس المصدر ج 5 باب 13 ص 69.
2- 2. الخرائج و الجرائح ص 235.
3- 3. الإرشاد ص 312.
4- 4. إعلام الوری 292.
5- 5. کذا.
6- 6. بصائر الدرجات ج 6 باب 1 ص 72.
7- 7. بصائر الدرجات ج 6 باب 1 ص 72.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبدالرحمن بن حجاج نقل کرده، ابا الحسن علیه السّلام از شهاب بن عبد ربه پولی قرض گرفتند و در این مورد چیزی نوشتند و آن را بر دستان عبدالرحمن بن حجاج گذاشتند و به او فرمودند: اگر برای من اتفاقی افتاد، یادداشت را پاره کن. عبدالرحمن نقل کرده، من از مکه خارج شدم، ابا الحسن علیه السّلام مرا دیدند. در منی بودم که برایم پیغام فرستادند که: ای عبدالرحمن آن نوشته را پاره کن. من این کار را کردم و به کوفه رفتم و از وضع شهاب جویا شدم. معلوم شد او موقعی از دنیا رفته که امکان فرستادن نوشته در آن زمان نبوده است. - . همان -

**[ترجمه]

«53»

یر، [بصائر الدرجات] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُعَلًّی عَنِ ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَمِعْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَنْعَی إِلَی رَجُلٍ نَفْسَهُ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی وَ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ مَتَی یَمُوتُ الرَّجُلُ مِنْ شِیعَتِهِ فَقَالَ شِبْهَ الْمُغْضَبِ یَا إِسْحَاقُ قَدْ کَانَ رُشَیْدٌ الْهَجَرِیُّ یَعْلَمُ عِلْمَ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا فَالْإِمَامُ أَوْلَی بِذَلِکَ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: اسحاق بن عمار نقل کرده، شنیدم عبد صالح ابا الحسن علیه السّلام به مردی خبر وفاتش را می­دادند. با خود گفتم: یعنی ایشان می­دانند که شیعیانشان چه زمانی می­میرند؟ در این هنگام با حالتی شبیه خشم فرمودند: ای اسحاق! رشید هجری نیز علم منایا و بلایا را می­دانست، امام که از او اولی است. - . همان : 73 -

**[ترجمه]

«54»

یر، [بصائر الدرجات] عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی عَنْ خَالِدٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی الْحَسَنِ بِمَکَّةَ فَقَالَ مَنْ هَاهُنَا مِنْ أَصْحَابِکُمْ فَعَدَدْتُ عَلَیْهِ ثَمَانِیَةَ أَنْفُسٍ فَأَمَرَ بِإِخْرَاجِ أَرْبَعَةٍ وَ سَکَتَ عَنْ أَرْبَعَةٍ فَمَا کَانَ إِلَّا یَوْمَهُ وَ مِنَ الْغَدِ حَتَّی مَاتَ الْأَرْبَعَةُ فَسَلِمُوا(2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: خالد نقل کرده، در مکه همراه ابا الحسن علیه السّلام بودم، فرمودند: این­جا از دوستان شما چه کسانی مانده اند؟ من هشت نفر را نام بردم. امر کردند چهار نفرشان را از مکه بیرون ببرم، در مورد چهار نفر دیگر چیزی نفرمودند. فردای همان روز آن چهار نفر مردند و آن­هایی که بیرون رفته بودند سالم ماندند. - . همان -

**[ترجمه]

«55»

یر، [بصائر الدرجات] جَعْفَرُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِیحٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی افْرُغْ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ مَنْ کَانَ لَهُ مَعَکَ عَمَلٌ فِی سَنَةِ أَرْبَعٍ وَ سَبْعِینَ وَ مِائَةٍ حَتَّی یَجِیئَکَ کِتَابِی وَ انْظُرْ مَا عِنْدَکَ فَابْعَثْ بِهِ إِلَیَّ وَ لَا تَقْبَلْ مِنْ أَحَدٍ شَیْئاً وَ خَرَجَ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ بَقِیَ خَالِدٌ بِمَکَّةَ خَمْسَةَ عَشَرَ یَوْماً ثُمَّ مَاتَ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: خالد بن نجیح نقل کرده، ابا الحسن علیه السلام به من فرمودند: در سال صد و هفتاد و چهار، هر حسابی با دیگری داری تصفیه کن تا نامه من به تو برسد، آن­گاه هر چه پول پیشت بود برای من بفرست و از کسی چیزی قبول نکن. ایشان به طرف مدینه راه افتادند و خالد در مکه ماند و پس از پانزده روز از دنیا رفت. - . همان -

**[ترجمه]

«56»

یر، [بصائر الدرجات] الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ إِسْحَاقَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ یَا فُلَانُ إِنَّکَ تَمُوتُ إِلَی شَهْرٍ قَالَ فَأَضْمَرْتُ فِی نَفْسِی کَأَنَّهُ یَعْلَمُ آجَالَ شِیعَتِهِ قَالَ فَقَالَ یَا إِسْحَاقُ وَ مَا تُنْکِرُونَ مِنْ ذَلِکَ

وَ قَدْ کَانَ رُشَیْدٌ الْهَجَرِیُ مُسْتَضْعَفاً وَ کَانَ یَعْلَمُ عِلْمَ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا فَالْإِمَامُ أَوْلَی بِذَلِکَ ثُمَّ قَالَ یَا إِسْحَاقُ تَمُوتُ إِلَی سَنَتَیْنِ وَ یَتَشَتَّتُ أَهْلُکَ وَ وُلْدُکَ وَ عِیَالُکَ وَ أَهْلُ بَیْتِکَ وَ یُفْلِسُونَ إِفْلَاساً شَدِیداً(4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: اسحاق نقل کرده، در حضور ابا الحسن علیه السلام بودم که مردی داخل شد؛ ایشان به او فرمودند: ای فلانی! تو تا یک ماه دیگر می­میری. عرض کرد: در دل با خود گفتم گویا ایشان وقت اجل شیعیانشان را می­دانند! همان وقت حضرت فرمودند: ای اسحاق! چرا انکار می­کنید؟ رشید هجری که مستضعف بود هم علم بلایا و منایا را می­دانست، امام که اولی به آن است. سپس فرمودند: ای اسحاق! تو هم تا دو سال دیگر می­میری و خانواده و فرزندان و عیال و اهل خانه­ات پراکنده می­شوند و به درماندگی و فقر شدیدی دچار می­شوند. - . همان -

**[ترجمه]

«57»

یج، [الخرائج و الجرائح] عَنْ إِسْحَاقَ: مِثْلَهُ

**[ترجمه]خرائج هم مانند همین را از اسحاق نقل کرده است.

**[ترجمه]

«58»

کا، [الکافی] أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ

ص: 54


1- 1. نفس المصدر ج 6 باب 1 ص 73.
2- 2. نفس المصدر ج 6 باب 1 ص 73.
3- 3. المصدر السابق ج 6 باب 1 ص 73.
4- 4. المصدر السابق ج 6 باب 1 ص 73.

إِسْحَاقَ: مِثْلَهُ (1)

**[ترجمه]کافی نیز با طریقی دیگر همین را از اسحاق آورده است. - . کافی 1 : 484 با اندکی تفاوت. در متن چاپ شده کمپانی نیز همین­طور است. بزودی باز هم همین حدیث و با همین سند از کافی آورده می­شود که ظاهراً یکی از آن­ها بر اثر سهو نسخه نویسان زیاد شده باشد. این­که در چاپ تبریز هم یکی از این­ها آمده است، این مطلب را تأیید می­کند. -

**[ترجمه]

«59»

عم، [إعلام الوری] الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ: مِثْلَهُ (2)

**[ترجمه]اعلام الوری هم این حدیث را از اسحاق نقل کرده است. - . اعلام الوری: 295 -

**[ترجمه]

«60»

کا، [الکافی] أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ إِسْحَاقَ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]کافی نیز با طریقی دیگر همین را از اسحاق آورده است. - . کافی 1 : 484 با اندکی تفاوت -

**[ترجمه]

«61»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ بَرَّةَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ النَّضْرِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ سَنَةَ الْمَوْتِ بِمَکَّةَ وَ هِیَ سَنَةُ أَرْبَعٍ وَ سَبْعِینَ وَ مِائَةٍ فَقَالَ لِی مَنْ هَاهُنَا مِنْ أَصْحَابِکُمْ مَرِیضٌ فَقُلْتُ عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی مِنْ أَوْجَعِ النَّاسِ فَقَالَ قُلْ لَهُ یَخْرُجْ ثُمَّ قَالَ مَنْ هَاهُنَا فَعَدَدْتُ عَلَیْهِ ثَمَانِیَةً فَأَمَرَ بِإِخْرَاجِ أَرْبَعَةٍ وَ کَفَّ عَنْ أَرْبَعَةٍ فَمَا أَمْسَیْنَا مِنْ غَدٍ حَتَّی دَفَنَّا الْأَرْبَعَةَ الَّذِینَ کَفَّ عَنْ إِخْرَاجِهِمْ فَقَالَ عُثْمَانُ وَ خَرَجْتُ أَنَا فَأَصْبَحْتُ مُعَافًی (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: حارث بن مغیره نضری نقل کرده، در سالی که مرگ و میر در مکه زیاد شده بود، سال 174، به محضر ابا الحسن علیه السلام رسیدم؛ ایشان به من فرمودند: از اصحاب شما در این­جا چه کسانی مریض هستند؟ عرض کردم: عثمان بن عیسی از بدحال­ترین هاست. فرمودند: به او بگو: از مکه بیرون رود. سپس فرمودند: دیگر چه کسی؟ تا هشت نفر را نام بردم. چهار نفرشان را امر کردند بیرون برده شوند، و در مورد چهار نفر دیگر چیزی نفرمودند. عصر فردا نشده بود که چهار نفری که بیرون برده نشده بودند، دفن شدند. عثمان نقل کرده، من هم بیرون رفتم و سلامت خود را بازیافتم. - . بصائر الدرجات 6 : 73 -

**[ترجمه]

«62»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ: مَرَّ الْعَبْدُ الصَّالِحُ علیه السلام بِامْرَأَةٍ بِمِنًی وَ هِیَ تَبْکِی وَ صِبْیَانُهَا حَوْلَهَا یَبْکُونَ وَ قَدْ مَاتَتْ بَقَرَةٌ لَهَا فَدَنَا مِنْهَا ثُمَّ قَالَ لَهَا مَا یُبْکِیکِ یَا أَمَةَ اللَّهِ قَالَتْ یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنَّ لِی صِبْیَاناً أَیْتَاماً فَکَانَتْ لِی بَقَرَةٌ مَعِیشَتِی وَ مَعِیشَةُ صِبْیَانِی کَانَ مِنْهَا فَقَدْ مَاتَتْ وَ بَقِیتُ مُنْقَطِعَةً بِی وَ بِوُلْدِی وَ لَا حِیلَةَ لَنَا فَقَالَ لَهَا یَا أَمَةَ اللَّهِ هَلْ لَکِ أَنْ أُحْیِیَهَا لَکِ قَالَ فَأُلْهِمَتْ أَنْ قَالَتْ نَعَمْ یَا عَبْدَ اللَّهِ قَالَ فَتَنَحَّی نَاحِیَةً فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ رَفَعَ یَدَیْهِ یَمْنَةً وَ حَرَّکَ شَفَتَیْهِ ثُمَّ قَالَ فَمَرَّ بِالْبَقَرَةِ فَنَخَسَهَا(5)

نَخْساً أَوْ ضَرَبَهَا بِرِجْلِهِ فَاسْتَوَتْ عَلَی الْأَرْضِ قَائِمَةً فَلَمَّا نَظَرَتِ الْمَرْأَةُ إِلَی الْبَقَرَةِ قَدْ قَامَتْ صَاحَتْ عِیسَی

ص: 55


1- 1. الکافی ج 1 ص 484 بتفاوت، کذا فی متن مطبوعة الکمبانیّ و سیأتی أیضا عن الکافی بنفس السند و الظاهر ان احدهما زائد من سهو النسّاخ، و یؤکد ذلک خلو مطبوعة تبریز منه.
2- 2. إعلام الوری ص 295.
3- 3. الکافی ج 1 ص 484 بتفاوت.
4- 4. بصائر الدرجات ج 6 باب 1 ص 73.
5- 5. نخسها: نخس الدابّة غرز جنبها أو مؤخرها بعود و نحوه فهاجت.

بْنُ مَرْیَمَ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ قَالَ فَخَالَطَ النَّاسَ وَ صَارَ بَیْنَهُمْ وَ مَضَی بَیْنَهُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی آبَائِهِ الطَّاهِرِینَ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: علی بن مغیره نقل کرده، عبد صالح علیه السلام در منی از کنار زنی عبور کرد که در حال گریه بود و بچه هایش نیز در اطرافش گریه می­کردند؛ یکی از گاوهایشان مرده بود. ایشان نزدیک آن زن رفتند و به او فرمودند: ای بنده ی خدا! چرا گریه می­کنی؟ او عرض کرد: ای بنده خدا! من چند بچه یتیم دارم و گاوی داشتم که گذران زندگی ما و فرزندانم از همین گاو بود، اکنون مرده است من و بچه هایم بیچاره شده ایم. حضرت به او فرمودند: ای بنده خدا! می­خواهی گاو را برایت زنده کنم؟ به او الهام شد که بگوید: آری ای بنده خدا! امام به گوشه ای رفتند و دو رکعت نماز خواندند و سپس دست­های خود را به صورت گشوده بلند نمودند و لب­هایشان را تکان دادند، سپس برخاستند و از کنار گاو عبور کردند و با چوبی به پهلو یا پشت گاو زدند، یا با پا ضربه­ای به آن زدند، گاو با تمام قامت بر زمین ایستاد. وقتی چشم آن زن به گاو افتاد که برخاسته، فریاد زد: به پروردگار کعبه، این شخص عیسی بن مریم است! امام در میان جمعیت رفتند و داخل در آن­ها شده و تشریف بردند. صلی اللَّه علیه و علی آبائه الطاهرین. - . همان : 76 -

**[ترجمه]

«63»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]کافی نیز مانند همین روایت را از عبدالله بن مغیره نقل کرده است. - . کافی 1 : 484 -

**[ترجمه]

«64»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْفَرَّاءِ عَنْ مُعَتِّبٍ أَنَّهُ أَخْبَرَهُ: أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ علیه السلام لَمْ یَکُنْ یُرَی لَهُ وَلَدٌ فَأَتَاهُ یَوْماً إِسْحَاقُ وَ مُحَمَّدٌ أَخَوَاهُ وَ أَبُو الْحَسَنِ یَتَکَلَّمُ بِلِسَانٍ لَیْسَ بِعَرَبِیٍّ فَجَاءَ غُلَامٌ سَقْلَابِیٌ (3)

فَکَلَّمَهُ بِلِسَانِهِ فَذَهَبَ فَجَاءَ بِعَلِیٍّ ابْنِهِ فَقَالَ لِإِخْوَتِهِ هَذَا عَلِیٌّ ابْنِی فَضَمُّوهُ إِلَیْهِ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ فَقَبَّلُوهُ ثُمَّ کَلَّمَ الْغُلَامَ بِلِسَانِهِ فَحَمَلَهُ فَذَهَبَ فَجَاءَ بِإِبْرَاهِیمَ فَقَالَ ابْنِی ثُمَّ کَلَّمَهُ بِکَلَامٍ فَحَمَلَهُ فَذَهَبَ فَلَمْ یَزَلْ یَدْعُو بِغُلَامٍ بَعْدَ غُلَامٍ وَ یُکَلِّمُهُمْ حَتَّی جَاءَ خَمْسَةُ أَوْلَادٍ وَ الْغِلْمَانُ مُخْتَلِفُونَ فِی أَجْنَاسِهِمْ وَ أَلْسِنَتِهِمْ (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: حماد بن عبداللَّه فراء نقل کرده، معتب به او گفته است که ابا الحسن علیه السّلام فرزندی ندارد. روزی اسحاق و عبداللَّه دو برادر امام به محضر ایشان رسیدند، ایشان با زبانی غیر عربی صحبت می­کردند. غلامی سقلابی - . صقلاب منسوب به صقالبه، قومی­اند که نزدیک بلاد خزر بین بلغار و قسطنطنیه زندگی می­کنند. -

وارد شد و ایشان با زبان خودش با او صحبت کرد، غلام رفت و فرزند ایشان علی را آورد. حضرت به برادران خویش فرمودند: این پسر من است. یکی پس از دیگری او را در بغل گرفتند و بوسیدند. سپس با غلام با زبان خودش صحبتی کردند و غلام بچه را برداشت و رفت و سپس ابراهیم را آورد، فرمودند: این پسر من است. سپس با او نیز صحبتی کرد، او را برداشت و رفت. همین­طور غلامان یکی پس از دیگری فرزندان ایشان را می آوردند تا پنج فرزندشان را آوردند. همه این غلامان از نظر جنس و زبان با هم فرق داشتند. - . بصائر الدرجات 7 باب 11: 95 -

**[ترجمه]

«65»

یر، [بصائر الدرجات] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عُمَرَ عَنْ بَشِیرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: دَخَلَ رَجُلٌ مِنْ مَوَالِی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ أُحِبُّ أَنْ تَتَغَدَّی عِنْدِی فَقَامَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام حَتَّی مَضَی مَعَهُ فَدَخَلَ الْبَیْتَ فَإِذَا فِی الْبَیْتِ سَرِیرٌ فَقَعَدَ عَلَی السَّرِیرِ وَ تَحْتَ السَّرِیرِ زَوْجُ حَمَامٍ فَهَدَرَ الذَّکَرُ عَلَی الْأُنْثَی وَ ذَهَبَ الرَّجُلُ لِیَحْمِلَ الطَّعَامَ فَرَجَعَ وَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَضْحَکُ فَقَالَ أَضْحَکَ اللَّهُ سِنَّکَ بِمَ ضَحِکْتَ فَقَالَ إِنَّ هَذَا الْحَمَامَ هَدَرَ عَلَی هَذِهِ الْحَمَامَةِ فَقَالَ لَهَا یَا سَکَنِی وَ عِرْسِی وَ اللَّهِ مَا عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَحَدٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْکِ مَا خَلَا هَذَا الْقَاعِدِ عَلَی السَّرِیرِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ تَفْهَمُ کَلَامَ الطَّیْرِ فَقَالَ نَعَمْ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا

ص: 56


1- 1. بصائر الدرجات ج 6 باب 4 ص 76.
2- 2. الکافی ج 1 ص 484.
3- 3. صقلابی: نسبة الی الصقالبة جیل یتاخم بلاد الخزر بین بلغار و قسطنطنیة أو الی لصقلاب بالکسر الاکول و الابیض و الأحمر و الشدید من الرءوس.
4- 4. بصائر الدرجات ج 7 باب 11 ص 95.

مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ(1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: علی بن ابی­حمزه نقل کرده، یکی از ارادت­مندان ابا الحسن علیه السلام وارد شد و عرض کرد: فدایتان شوم! مشتاقم امروز صبح با من غذا میل بفرمایید. امام با او رفتند و وارد خانه­اش شدند و روی تختی که در اتاق بود نشستند. در زیر تخت یک جفت کبوتر قرار داشت. کبوتر نر شروع به خواندن برای کبوتر ماده کرد. مرد میزبان رفت که غذا بیاورد. وقتی برگشت دید ابا الحسن علیه السّلام در حال خندیدن هستند؛ عرض کرد همیشه خندان باشید! به چه می­خندید؟ فرمودند: این کبوتر برای ماده ی خود می­خواند و به او می­گفت: ای آرام جان و ای عروسم! به خدا روی زمین کسی را از تو بیشتر دوست ندارم مگر همین شخصی که روی تخت نشسته است. عرض کرد: فدایتان شوم! مگر شما زبان پرنده ها را هم می­دانید؟ فرمودند: آری، ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم و از هر چیزی به ما داده شده است. - . همان باب 14 : 10 -

**[ترجمه]

«66»

یر، [بصائر الدرجات] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیُّ عَنْ أَبِی الْأَعْوَصِ دَاوُدَ بْنِ أَسَدٍ الْمِصْرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جَمِیلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَارُونَ بْنِ مُوَفَّقٍ وَ کَانَ هَارُونُ بْنُ مُوَفَّقٍ مَوْلَی أَبِی الْحَسَنِ قَالَ: أَتَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ لِأُسَلِّمَ عَلَیْهِ فَقَالَ لِی ارْکَبْ نَدُورُ فِی أَمْوَالِنَا فَأَتَیْتُ فَازَةً لِی قَدْ ضُرِبَتْ عَلَی جَدْوَلِ مَاءٍ کَانَ عِنْدَهُ خُضْرَةٌ فَاسْتَنْزَهَ ذَلِکَ فَضَرَبْتُ لَهُ الْفَازَةَ فَجَلَسْتُ حَتَّی أَتَی عَلَی فَرَسٍ لَهُ فَقَبَّلْتُ فَخِذَهُ وَ نَزَلَ فَأَمْسَکْتُ رِکَابَهُ وَ أَهْوَیْتُ لِآخُذَ الْعِنَانَ فَأَبَی وَ أَخَذَهُ هُوَ وَ أَخْرَجَهُ مِنْ رَأْسِ الدَّابَّةِ وَ عَلَّقَهُ فِی طُنُبٍ مِنْ أَطْنَابِ الْفَازَةِ فَجَلَسَ وَ سَأَلَنِی عَنْ مَجِیئِی وَ ذَلِکَ عِنْدَ الْمَغْرِبِ فَأَعْلَمْتُ بِمَجِیئِی مِنَ الْقَصْرِ إِلَی أَنْ حَمْحَمَ الْفَرَسُ فَضَحِکَ علیه السلام وَ نَطَقَ بِالْفَارِسِیَّةِ وَ أَخَذَ بِعُرْفِهَا فَقَالَ اذْهَبْ قبل [فَبُلْ] فَرَفَعَ رَأْسَهُ فَنَزَعَ الْعِنَانَ وَ مَرَّ یَتَخَطَّی الْجَدَاوِلَ وَ الزَّرْعَ إِلَی بَرَاحٍ حَتَّی بَالَ وَ رَجَعَ فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ إِنَّهُ لَمْ یُعْطَ دَاوُدُ وَ آلُ دَاوُدَ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ أُعْطِیَ مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ أَکْثَرَ مِنْهُ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: احمد بن هارون بن موفق - که پدرش غلام ابا الحسن علیه السلام بود - نقل کرده، به حضور ابا الحسن علیه السلام رفتم تا سلامی عرض کنم، به من فرمودند: سوار شو، برویم دوری در زمین­هایمان بزنیم. آمدم تا به سایه­بانی که در کنار جوی آب درست کرده بودم و اطرافش سرسبزی بود رسیدم. از تمیزی سایه­بان گفتند، آن را برپا نمودم و نشستم تا امام سوار بر اسبشان تشریف آوردند ران مبارکشان را بوسیدم و رکابش را نگه داشتم. پایین رفتم تا عنان اسب را برگیرم که نگذاشتند و خودشان عنان اسب را گرفتند و آن را از سر اسب بیرون آوردند و به یکی از طناب های خیمه بستند. نزدیک غروب بود، نشستند و از آمدن من سؤال کردند؛ عرض کردم: از راه قصر - . نام جایی است در اطراف مدینه. -

آمدم. صحبت می­کردیم تا این­که اسب حمحمة­ کرد، امام علیه السلام خندیدند و به فارسی صحبتی کردند و بعد یالش را گرفتند و فرمودند: زودتر برو! اسب سرش را بلند کرد و عنان را جدا کرد و از جوی­ها و زراعت رد شد تا به محل وسیع بدون درخت و زراعت رسید و بول کرد و برگشت. امام علیه السّلام به من نگاه کردند و فرمودند: به داود و آل داود چیزی ندادند مگر این­که به محمد و آل محمّد بیشتر از آن دادند. - . همان باب 15 : 101 -

**[ترجمه]

بیان

الفازة مظلة بعمودین قوله فاستنزه أی وجده علیه السلام نزها و لعله رآه و مضی ثم رجع و لا یبعد أن یکون تصحیف فاستنزهت و الحمحمة صوت البرذون عند الشعیر.

**[ترجمه]فازة، سایه­بانی است که بر روی دو پایه زده می­شود. \\"از تمیزی سایه­بان گفتند\\" یعنی آن را تمیز تشخیص دادند، شاید ایشان سایه­بان را دیدند و رفتند و سپس برگشتند. بعید هم نیست که \\"فاستنزه\\" تصحیف شده \\"فاستنزهت\\" به معنای سایه­بان را تمیز کردم باشد. حمحمة صدای نوعی اسب است وقتی در مقابلش جو قرار گیرد.

**[ترجمه]

«67»

قب (3)،[المناقب] لابن شهرآشوب شا(4)، [الإرشاد] یج، [الخرائج و الجرائح] الْبَطَائِنِیُّ قَالَ: خَرَجَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی ضَیْعَةٍ لَهُ خَارِجَةٍ عَنْهَا فَصَحِبْتُهُ وَ کَانَ رَاکِباً بَغْلَةً وَ أَنَا عَلَی حِمَارٍ فَلَمَّا صِرْنَا فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ اعْتَرَضَنَا أَسَدٌ فَأَحْجَمْتُ خَوْفاً وَ أَقْدَمَ أَبُو الْحَسَنِ غَیْرَ مُکْتَرِثٍ بِهِ فَرَأَیْتُ الْأَسَدَ یَتَذَلَّلُ لِأَبِی الْحَسَنِ وَ یُهَمْهِمُ فَوَقَفَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ کَالْمُصْغِی إِلَی هَمْهَمَتِهِ وَ وَضَعَ الْأَسَدُ یَدَهُ عَلَی کَفَلِ بَغْلَتِهِ وَ خِفْتُ مِنْ ذَلِکَ خَوْفاً

ص: 57


1- 1. بصائر الدرجات ج 7 باب 14 ص 10.
2- 2. نفس المصدر ج 7 باب 15 ص 101.
3- 3. المناقب لابن شهرآشوب ج 3 ص 416.
4- 4. الإرشاد ص 315.

عَظِیماً ثُمَّ تَنَحَّی الْأَسَدُ إِلَی جَانِبِ الطَّرِیقِ وَ حَوَّلَ أَبُو الْحَسَنِ وَجْهَهُ إِلَی الْقِبْلَةِ وَ جَعَلَ یَدْعُو ثُمَّ حَرَّکَ شَفَتَیْهِ بِمَا لَمْ أَفْهَمْهُ ثُمَّ أَوْمَأَ إِلَی الْأَسَدِ بِیَدِهِ أَنِ امْضِ فَهَمْهَمَ الْأَسَدُ هَمْهَمَةً طَوِیلَةً وَ أَبُو الْحَسَنِ یَقُولُ آمِینَ آمِینَ وَ انْصَرَفَ الْأَسَدُ حَتَّی غَابَ عَنْ أَعْیُنِنَا وَ مَضَی أَبُو الْحَسَنِ لِوَجْهِهِ وَ اتَّبَعْتُهُ فَلَمَّا بَعُدْنَا عَنِ الْمَوْضِعِ لَحِقْتُهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا شَأْنُ هَذَا الْأَسَدِ فَلَقَدْ خِفْتُهُ وَ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ عَجِبْتُ مِنْ شَأْنِهِ مَعَکَ قَالَ إِنَّهُ خَرَجَ یَشْکُو عُسْرَ الْوِلَادَةِ عَلَی لَبُؤَتِهِ وَ سَأَلَنِی أَنْ أَدْعُوَ اللَّهَ لِیُفَرِّجَ عَنْهَا فَفَعَلْتُ ذَلِکَ وَ أُلْقِیَ فِی رُوعِی أَنَّهَا وَلَدَتْ لَهُ ذَکَراً فَخَبَّرْتُهُ بِذَلِکَ فَقَالَ لِی امْضِ فِی حِفْظِ اللَّهِ فَلَا سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی ذُرِّیَّتِکَ وَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ شِیعَتِکَ شَیْئاً مِنَ السِّبَاعِ فَقُلْتُ آمِینَ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب، ارشاد، خرائج: بطائنی نقل کرده، روزی موسی بن جعفر علیه السّلام به قصد زمینی که در خارج مدینه داشتتند از شهر خارج شدند و من هم با ایشان خارج شدم، ایشان سوار بر قاطر بودند و من سوار بر الاغ. مقداری از راه را که رفتیم، با شیری روبرو شدیم؛ من از ترس پس کشیدم، ولی ابا الحسن علیه السّلام بی اعتنا پیش رفتند. دیدم شیر در مقابل ابا الحسن اظهار خواری می­کند و همهمه­ای می کند، امام توقف کردند، گویی که به همهمه او گوش می­دادند. شیر دستش را روی ران قاطر امام گذاشت، من خیلی ترسیده بودم. سپس شیر از راه کنار رفت. امام علیه السّلام رویشان را به سوی قبله گرداندند و شروع به دعا نمودند، ولب­هایشان را به چیزهایی که من نمی فهمیدم تکان دادند. بعد با دستشان اشاره به شیر نمودند که برو. شیر همهمه­ای طولانی کرد و ابا الحسن علیه السلام آمین! آمین! می­گفتند. بالاخره رفت و از چشمانمان دور شد امام راه خود ادامه دادند و من نیز از پی ایشان رفتم.

وقتی از آن محل دور شدیم، من خود را به ایشان رساندم و عرض کردم: فدایتان شوم! این شیر چه­کار داشت؟ به خدا ترسیدم به شما آسیبی برساند، ولی در شگفت شدم از برخوردی که شما با او داشتید. فرمودند: او شکایت می­کرد که زایمان بر ماده­اش دشوار شده و از من تقاضا می­کرد که از خدا بخواهم گره­اش باز شود، من نیز دعا کردم، به دلم افتاد که بچه اش نر است و به او اطلاع دادم. شیر به من گفت: برو در امان خدا! خداوند هرگز بر تو و فرزندان و شیعیانت درنده ای را مسلط نکند! من گفتم: آمین. - . مناقب ابن شهر آشوب 3 : 416 ، ارشاد : 315 ، خرائج و جرائح : 234 -

**[ترجمه]

بیان

أحجم عنه کف أو نکص هیبة و اللبوة أنثی الأسد.

**[ترجمه]أحجم عنه کف أو نکص هیبة و اللبوة أنثی الأسد.

**[ترجمه]

«68»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب رُوِیَ عَنْ عِیسَی شَلَقَانَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ أَبِی الْخَطَّابِ فَقَالَ لِی مُبْتَدِئاً مِنْ قَبْلِ أَنْ أَجْلِسَ مَا مَنَعَکَ أَنْ تَلْقَی ابْنِی مُوسَی فَتَسْأَلَهُ عَنْ جَمِیعِ مَا تُرِیدُ قَالَ عِیسَی فَذَهَبْتُ إِلَی الْعَبْدِ الصَّالِحِ علیه السلام وَ هُوَ قَاعِدٌ فِی الْکُتَّابِ وَ عَلَی شَفَتَیْهِ أَثَرُ الْمِدَادِ فَقَالَ لِی مُبْتَدِئاً یَا عِیسَی إِنَّ اللَّهَ أَخَذَ مِیثَاقَ النَّبِیِّینَ عَلَی النُّبُوَّةِ فَلَمْ یَتَحَوَّلُوا عَنْهَا وَ أَخَذَ مِیثَاقَ الْوَصِیِّینَ عَلَی الْوَصِیَّةِ فَلَمْ یَتَحَوَّلُوا عَنْهَا أَبَداً وَ إِنَّ قَوْماً إِیمَانُهُمْ عَارِیَّةٌ وَ إِنَّ أَبَا الْخَطَّابِ مِمَّنْ أُعِیرَ الْإِیمَانَ فَسَلَبَهُ اللَّهُ إِیَّاهُ فَضَمَمْتُهُ إِلَیَّ وَ قَبَّلْتُ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ قُلْتُ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ ثُمَّ رَجَعْتُ إِلَی الصَّادِقِ علیه السلام فَقَالَ مَا صَنَعْتَ قُلْتُ أَتَیْتُهُ فَأَخْبَرَنِی مُبْتَدِئاً مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ جَمِیعِ مَا أَرَدْتُ فَعَلِمْتُ عِنْدَ ذَلِکَ أَنَّهُ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ یَا عِیسَی إِنَّ ابْنِی هَذَا الَّذِی رَأَیْتَ لَوْ سَأَلْتَهُ عَمَّا بَیْنَ دَفَّتَیِ الْمُصْحَفِ لَأَجَابَکَ فِیهِ بِعِلْمٍ ثُمَّ أَخْرَجَهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ مِنَ الْکُتَّابِ (2).

ص: 58


1- 1. الخرائج و الجرائح ص 234.
2- 2. المناقب ج 3 ص 411 بتفاوت غیر یسیر.

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: عیسی شلقان نقل کرده، به محضر امام صادق علیه السلام رفتم و می­خواستم در مورد ابوالخطاب از ایشان بپرسم؛ قبل از این­که بنشینم ایشان به من فرمودند: چرا پیش پسرم موسی نمی­روی تا هر چه می­خواهی از او بپرسی؟ عیسی نقل کرده، پیش عبد صالح علیه السلام رفتم، ایشان در مکتب­خانه بودند و بر لب­هایشان آثار مداد پیدا بود، بدون این­که چیزی گفته باشم به من فرمودند: ای عیسی! خداوند از پیامبران بر نبوت پیمان گرفت و آن­ها نیز بر نبوت استوار ماندند، و از وصیین هم بر وصایت پیمان گرفت و آن­ها هم همواره بر آن استوار ماندند. بعضی­ها ایمانشان عاریه­ایست، ابولخطاب هم از کسانی است که ایمان به او عاریه داده شده بود و خداوند آن را از او سلب کرد. ایشان را در آغوش گرفتم و پیشانی­اشان را بوسیدم و گفتم: ذریه­ای که هر یک از دیگری­اند. سپس پیش امام صادق علیه السلام بازگشتم. ایشان فرمودند: چه­کار کردی؟ عرض کردم: پیش ایشان رفتم و بدون این­که چیزی پرسیده باشم، هر چه می­خواستم را به من گفتند و همان وقت فهمیدم ایشان صاحب این امر هستند. حضرت فرمودند: ای عیسی! این پسرم که دیدی، از هر چه که از او بپرسی از روی علم جوابت را می­دهد. حضرت همان روز ایشان را از مکتب­خانه بیرون آوردند. - . مناقب ابن شهر آشوب 3 : 411 با اندکی تفاوت. -

**[ترجمه]

«69»

قب (1)،[المناقب] لابن شهرآشوب یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ قَالَ: سَمِعْتُ الْأَخْرَسَ یَذْکُرُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ بِسُوءٍ فَاشْتَرَیْتُ سِکِّیناً وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی وَ اللَّهِ لَأَقْتُلَنَّهُ إِذَا خَرَجَ لِلْمَسْجِدِ فَأَقَمْتُ عَلَی ذَلِکَ وَ جَلَسْتُ فَمَا شَعَرْتُ إِلَّا بِرُقْعَةِ أَبِی الْحَسَنِ قَدْ طَلَعَتْ عَلَیَّ فِیهَا بِحَقِّی عَلَیْکَ لَمَّا کَفَفْتَ عَنِ الْأَخْرَسِ فَإِنَّ اللَّهَ یُغْنِی وَ هُوَ حَسْبِی فَمَا بَقِیَ أیام [أَیَّاماً] إِلَّا وَ مَاتَ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب، خرائج: احمد بن عمر الحلال نقل کرده، شنیدم اخرس از موسی بن جعفر علیه السّلام بدگویی می­کند. چاقویی خریدم و با خود گفتم به خدا قسم وقتی برای رفتن به مسجد بیرون آمد، او را می­کشم. تصمیمم را جدی کردم و نشستم. نفهمیدم چه شد که کاغذی از ابا الحسن علیه السّلام در مقابلم گشوده شد که در آن نوشته بود: تو را بحقی که بر گردنت دارم قسمت می­دهم که دست از اخرس بکش، خداوند کفایت می­کند و همو برایم کافیست. چند روزی بیشتر نگذشت که اخرس مرد. - . همان : 408 ، خرائج و جرائح : 203 -

**[ترجمه]

«70»

یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی إِسْمَاعِیلُ بْنُ مُوسَی قَالَ: کُنَّا مَعَ أَبِی الْحَسَنِ فِی عُمْرَةٍ فَنَزَلْنَا بَعْضَ قُصُورِ الْأُمَرَاءِ فَأَمَرَ بِالرِّحْلَةِ فَشُدَّتِ الْمَحَامِلُ وَ رَکِبَ بَعْضُ الْعِیَالِ وَ کَانَ أَبُو الْحَسَنِ فِی بَیْتٍ فَخَرَجَ فَقَامَ عَلَی بَابِهِ فَقَالَ حُطُّوا حُطُّوا قَالَ إِسْمَاعِیلُ وَ هَلْ تَرَی شَیْئاً قَالَ إِنَّهُ سَیَأْتِیکُمْ رِیحٌ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةٌ تَطْرَحُ بَعْضَ الْإِبِلِ فَجَاءَتْ رِیحٌ سَوْدَاءُ فَأَشْهَدُ لَقَدْ رَأَیْتُ جَمَلَنَا عَلَیْهِ کَنِیسَةٌ کُنْتُ أَرْکَبُ أَنَا فِیهَا وَ أَحْمَدُ أَخِی وَ لَقَدْ قَامَ ثُمَّ سَقَطَ عَلَی جَنْبِهِ بِالْکَنِیسَةِ.

**[ترجمه]خرائج: اسماعیل بن موسی نقل کرده در یکی از عمره­ها همراه ابا الحسن علیه السلام بودیم و در یکی در یکی از قصرهای امراء فرود آمده بودیم. دستور حرکت داده شد؛ محمل­ها را بستند و بعضی از زن­ها هم سوار شدند. ابا الحسن علیه السّلام که در اتاقی حضور داشتند بیرون آمده و جلو درب ایستادند و فرمودند: بارها را پایین بیاورید. عرض کردم: آیا چیزی می بینید؟ فرمودند: باد سیاهی بر شما خواهد وزید که بعضی شتران را هم از پا می­اندازد. باد سیاهی وزید و من خود شاهد بودم که شتر ما که اتاقکی بر روی آن بود و من و برادرم احمد در آن سوار می­شدیم، در همان حال که ایستاده بود، با اتاقک به پهلو بر زمین افتاد.

**[ترجمه]

«71»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]کشف الغمة نیز مانند همین را از کتاب دلائل حمیری، از اسماعیل نقل کرده است. - . کشف الغمة 3 : 48 -

**[ترجمه]

«72»

یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنِ ابْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: کُنْتُ وَاقِفاً عِنْدَ هَارُونَ الرَّشِیدِ إِذْ جَاءَتْهُ هَدَایَا مَلِکِ الرُّومِ وَ کَانَ فِیهَا دُرَّاعَةُ دِیبَاجٍ سَوْدَاءُ مَنْسُوجَةٌ بِالذَّهَبِ لَمْ أَرَ أَحْسَنَ مِنْهَا فَرَآنِی أَنْظُرُ إِلَیْهَا فَوَهَبَهَا لِی وَ بَعَثْتُهَا إِلَی أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ مَضَتْ عَلَیْهَا بُرْهَةُ تِسْعَةِ أَشْهُرٍ وَ انْصَرَفْتُ یَوْماً مِنْ عِنْدِ هَارُونَ بَعْدَ أَنْ تَغَدَّیْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَلَمَّا دَخَلْتُ دَارِی قَامَ إِلَیَّ خَادِمِیَ الَّذِی یَأْخُذُ ثِیَابِی بِمِنْدِیلٍ عَلَی یَدِهِ وَ کِتَابٍ لَطِیفٍ خَتْمُهُ رَطْبٌ فَقَالَ أَتَانِی بِهَذَا رَجُلٌ السَّاعَةَ فَقَالَ أَوْصِلْهُ إِلَی مَوْلَاکَ سَاعَةَ یَدْخُلُ فَفَضَضْتُ الْکِتَابَ وَ إِذَا بِهِ کِتَابُ مَوْلَایَ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ فِیهِ یَا عَلِیُّ هَذَا وَقْتُ حَاجَتِکَ إِلَی الدُّرَّاعَةِ وَ قَدْ بَعَثْتُ بِهَا إِلَیْکَ فَکَشَفْتُ طَرَفَ الْمِنْدِیلِ عَنْهَا وَ رَأَیْتُهَا وَ عَرَفْتُهَا وَ دَخَلَ عَلَیَّ خَادِمُ هَارُونَ بِغَیْرِ إِذْنٍ فَقَالَ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 59


1- 1. نفس المصدر ج 3 ص 408.
2- 2. الخرائج و الجرائح ص 235.
3- 3. کشف الغمّة ج 3 ص 48.

قُلْتُ أَیُّ شَیْ ءٍ حَدَثَ قَالَ لَا أَدْرِی.

فَرَکِبْتُ وَ دَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ عِنْدَهُ عُمَرُ بْنُ بَزِیعٍ وَاقِفاً بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ مَا فَعَلْتَ الدُّرَّاعَةَ الَّتِی وَهَبْتُکَ قُلْتُ خِلَعُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیَّ کَثِیرَةٌ مِنْ دَرَارِیعَ وَ غَیْرِهَا فَعَنْ أَیِّهَا یَسْأَلُنِی قَالَ دُرَّاعَةِ الدِّیبَاجِ السَّوْدَاءِ الرُّومِیَّةِ الْمُذَهَّبَةِ فَقُلْتُ مَا عَسَی أَنْ أَصْنَعَ بِهَا أَلْبَسُهَا فِی أَوْقَاتٍ وَ أُصَلِّی فِیهَا رَکَعَاتٍ وَ قَدْ کُنْتُ دَعَوْتُ بِهَا عِنْدَ مُنْصَرَفِی مِنْ دَارِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ السَّاعَةَ لِأَلْبَسَهَا فَنَظَرَ إِلَیَّ عُمَرُ بْنُ بَزِیعٍ فَقَالَ قُلْ یُحْضِرْهَا فَأَرْسَلْتُ خَادِمِی جَاءَ بِهَا فَلَمَّا رَآهَا قَالَ یَا عُمَرُ مَا یَنْبَغِی أَنْ تَنْقُلَ عَلَی عَلِیٍّ بَعْدَ هَذَا شَیْئاً قَالَ فَأَمَرَ لِی بِخَمْسِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ حَمَلْتُ مَعَ الدُّرَّاعَةِ إِلَی دَارِی قَالَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ وَ کَانَ السَّاعِی ابْنَ عَمٍّ لِی فَسَوَّدَ اللَّهُ وَجْهَهُ وَ کَذَّبَهُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ (1).

**[ترجمه]خرائج: بن یقطین نقل کرده، من پیش هارون الرشید ایستاده بودم که پیش­کش­های پادشاه روم برای او را آوردند. جبه ی دیبای سیاه و زربافتی در آن­ها بود که بهتر از آن را ندیده بودم، هارون دید که من به آن جبه نظر دارم، آن را به من بخشید. آن را برای اباابراهیم علیه السّلام فرستادم. حدود نه ماه از این جریان گذشت. یک روز که غذا را با هارون خورده بودم و برمی­گشتم، داخل خانه­ام که شدم، خادمی که لباس­هایم را می­گرفت، با حوله ای در دست نامه ای که هنوز مهرش خشک نشده بود جلو آمد و گفت: این­ها را همین حالا مردی آورد و گفت: این­ را به همان لحظه­ای که مولایت آمد به او برسان. مهر نامه را گشودم و دیدم نامه مولایم اباابراهیم علیه السّلام است که نوشته: ای علی! اکنون زمان احتیاج تو به آن جبه است و آن را برایت فرستاده­ام. گوشه حوله را بالا زدم و دیدم همان جبه است آن را به خاطر آوردم. ناگهان خادم هارون بدون اجازه وارد شد و گفت: فوری بیا که امیرالمؤمنین تو را می­خواهد. گفتم: چه اتفاقی افتاده؟ گفت: نمی­دانم .

سوار شدم و پیش او رفتم، عمر بن بزیع نیز در مقابلش ایستاده بود. گفت: آن جبه ای که به تو بخشیدم را چه­کار کردی؟ گفتم: الطاف امیرالمؤمنین چه جبه­ها و چه چیزهای دیگر نسبت به من زیاد بوده است؛ امیرالمؤمنین کدامشان را می­فرمایند؟ گفت: آن جبه دیبای سیاه رومی زربافت رامی­گویم. گفتم: آن را چه­کار باید بکنم، بعضی وقت­ها می پوشم و چند رکعت نماز در آن می­خوانم. همین حالا هم که از خانه امیرالمؤمنین بازگشته بودم، گفته بودم آن را بیاورند تا بپوشم. نگاهی به عمر بن بزیع نموده و گفت: بگو آن را بیاورند! خادم خود را فرستادم و جبه را آورد. همین که جبه را دید گفت: ای عمر! دیگر نباید علیه علی چیزی نقل کنی! دستور داد پنجاه هزار درهم به من بدهند که آن­ها را به همراه جبه بخانه آوردم. علی بن یقطین نقل کرده، سخن چین یکی از پسر عموهایم بود که خداوند او را روسیاه کرد و تکذیب نمود الحمدللَّه. - . خرائج و جرائح : 203 -

**[ترجمه]

«73»

عُیُونُ الْمُعْجِزَاتِ، نَقْلًا عَنِ الْبَصَائِرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَطَّارِ مَرْفُوعاً إِلَی عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]عیون المعجزات نیز به نقل از بصائر مانند همین را از علی بن یقطین آورده است. - . عیون المعجزات : 89 -

**[ترجمه]

«74»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ عِیسَی الْمَدَائِنِیِّ قَالَ: خَرَجْتُ سَنَةً إِلَی مَکَّةَ فَأَقَمْتُ بِهَا ثُمَّ قُلْتُ أُقِیمُ بِالْمَدِینَةِ مِثْلَ مَا أَقَمْتُ بِمَکَّةَ فَهُوَ أَعْظَمُ لِثَوَابِی فَقَدِمْتُ الْمَدِینَةَ فَنَزَلْتُ طَرَفَ الْمُصَلَّی إِلَی جَنْبِ دَارِ أَبِی ذَرٍّ فَجَعَلْتُ أَخْتَلِفُ إِلَی سَیِّدِی فَأَصَابَنَا مَطَرٌ شَدِیدٌ بِالْمَدِینَةِ فَأَتَیْتُ أَبَا الْحَسَنَ علیه السلام مُسَلِّماً عَلَیْهِ یَوْماً وَ إِنَّ السَّمَاءَ تَهْطِلُ فَلَمَّا دَخَلْتُ ابْتَدَأَنِی فَقَالَ لِی وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا عِیسَی ارْجِعْ فَقَدِ انْهَدَمَ بَیْتُکَ إِلَی مَتَاعِکَ فَانْصَرَفْتُ رَاجِعاً فَإِذَا الْبَیْتُ قَدِ انْهَارَ وَ اسْتَعْمَلْتُ عَمَلَةً فَاسْتَخْرَجُوا مَتَاعِی کُلَّهُ وَ لَا افْتَقَدْتُهُ غَیْرَ سَطْلٍ کَانَ لِی فَلَمَّا أَتَیْتُهُ بِالْغَدِ مُسَلِّماً عَلَیْهِ قَالَ هَلْ فَقَدْتَ مِنْ مَتَاعِکَ شَیْئاً فَنَدْعُوَ اللَّهَ لَکَ بِالْخَلَفِ قُلْتُ مَا فَقَدْتُ شَیْئاً مَا خَلَا سَطْلًا کَانَ لِی أَتَوَضَّأُ مِنْهُ فَقَدْتُهُ فَأَطْرَقَ مَلِیّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیَّ فَقَالَ قَدْ ظَنَنْتُ أَنَّکَ أُنْسِیتَ السَّطْلَ فَسَلْ جَارِیَةَ رَبِّ الدَّارِ عَنْهُ

ص: 60


1- 1. الخرائج و الجرائح ص 203.
2- 2. عیون المعجزات ص 89.

وَ قُلْ لَهَا أَنْتِ رَفَعْتِ السَّطْلَ فِی الْخَلَإِ فَرُدِّیهِ فَإِنَّهَا سَتَرُدُّهُ عَلَیْکَ فَلَمَّا انْصَرَفْتُ أَتَیْتُ جَارِیَةَ رَبِّ الدَّارِ فَقُلْتُ إِنِّی نَسِیتُ السَّطْلَ فِی الْخَلَإِ فَرُدِّیهِ عَلَیَّ أَتَوَضَّأْ بِهِ فَرَدَّتْ عَلَیَّ سَطْلِی.

**[ترجمه]خرائج: عیسی مدائنی نقل کرده، یک سال به مکه رفتم و مدتی مقیم آن­جا شدم. بعد با خود گفتم: می­روم و همین مقدار که در مکه ماندم در مدینه نیز مقیم شوم تا ثوابم بیشتری شود. وارد مدینه شدم و در خانه ای به طرف مصلی کنار خانه اباذر ساکن شدم. مرتب خدمت آقایم می­رفتم. باران زیادی در مدینه باریدن گرفت. یک روز که به شدت باران می­بارید، خدمت ابا الحسن علیه السلام رفتم تا سلامی عرض کنم؛ همین که وارد شدم قبل از این­که چیزی بگویم فرمودند: علیک السلام ای عیسی، برگرد که خانه­ات روی اسباب هایت آوار شده است. برگشتم و دیدم خانه فروریخته است. چند کارگر به خدمت گرفتم و تمام اسباب هایم را بیرون آوردند و جز یک سطل چیزی گم نشد.

فردا صبح که برای سلام به حضورشان رسیدم فرمودند: آیا چیزی از اسباب هایت گم شده که دعا کنیم خداوند عوض آن را به تو بدهد. عرض کردم: جز یک سطل که با آن وضو می­گرفتم چیزی گم نکرده­ام، لحظه ای سر به زیر انداختند و سپس سرشان را بلند نموده و فرمودند: گمان می­کنم تو سطل را فراموش کرده ای، از کنیز صاحب­خانه­ات در مورد سطل جویا شو و به او بگو که: تو سطل را به مستراح برده­ای، آن را برگرداند، آن را برخواهد گرداند.

وقتی برگشتم، پیش کنیز صاحب­خانه رفتم و گفتم: من سطل را در مستراح فراموش کردم، آن را برگردان! سطلم را برایم آورد.

**[ترجمه]

«75»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ الْمَدَائِنِیِّ: مِثْلَهُ (1).

**[ترجمه]کشف الغمة نیز مانند همین را از دلائل حمیری، از عیسی بن مدائنی نقل کرده است. - . کشف الغمة 3 : 45 -

**[ترجمه]

«76»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام إِذْ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الرَّیِّ یُقَالُ لَهُ جُنْدَبٌ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ جَلَسَ وَ سَاءَلَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ أَحْسَنَ السُّؤَالَ بِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا جُنْدَبُ مَا فَعَلَ أَخُوکَ قَالَ لَهُ بِخَیْرٍ وَ هُوَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ فَقَالَ یَا جُنْدَبُ أَعْظَمَ اللَّهُ لَکَ أَجْرَکَ فِی أَخِیکَ فَقَالَ وَرَدَ کِتَابُهُ مِنَ الْکُوفَةِ لِثَلَاثَةَ عَشَرَ یَوْماً بِالسَّلَامَةِ فَقَالَ إِنَّهُ وَ اللَّهِ مَاتَ بَعْدَ کِتَابِهِ بِیَوْمَیْنِ وَ دَفَعَ إِلَی امْرَأَتِهِ مَالًا وَ قَالَ لِیَکُنْ هَذَا الْمَالُ عِنْدَکِ فَإِذَا قَدِمَ أَخِی فَادْفَعِیهِ إِلَیْهِ وَ قَدْ أَوْدَعَتْهُ الْأَرْضَ فِی الْبَیْتِ الَّذِی کَانَ یَکُونُ فِیهِ فَإِذَا أَنْتَ أَتَیْتَهَا فَتَلَطَّفْ لَهَا وَ أَطْمِعْهَا فِی نَفْسِکَ فَإِنَّهَا سَتَدْفَعُهُ إِلَیْکَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ وَ کَانَ جُنْدَبٌ رَجُلًا کَبِیراً جَمِیلًا قَالَ فَلَقِیتُ جُنْدَباً بَعْدَ مَا فُقِدَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَسَأَلْتُهُ عَمَّا قَالَ لَهُ فَقَالَ صَدَقَ وَ اللَّهِ سَیِّدِی مَا زَادَ وَ لَا نَقَصَ لَا فِی الْکِتَابِ وَ لَا فِی الْمَالِ.

**[ترجمه]خرائج: علی بن ابی حمزه نقل کرده، در محضر موسی بن جعفر علیه السّلام بودم که مردی از اهل ری به نام جندب وارد شد و سلام کرد و نشست، ابا الحسن علیه السّلام به نیکی از او احوال­پرسی کردند و سپس به او فرمودند: ای جندب! برادرت چه­طور بود؟ عرض کرد: خوب بود، به شما سلام رساند. فرمودند: ای جندب! خدا به تو در مصیبت برادرت اجر فراوان بدهد! عرض کرد: سیزده روز پیش نامه اش از کوفه رسید و سلامت بود. فرمودند: به خدا قسم او دو روز بعد از نامه­اش درگذشت و مقداری پول به زنش داد و به او گفت: این مال نزد تو باشد، وقتی برادرم آمد، آن را به او بده! آن را در همان خانه ای که زندگی می­کند، زیر زمین پنهان کرده است. وقتی برگشتی، با او به مهربانی رفتار کن و او را امیدوار به ازدواج با خود بگردان، او امانت را به تو خواهد داد. علی بن ابی حمزه نقل کرده، جندب مردی بزرگوار و خوش­قیافه بود. بعد از وفات امام علیه السلام جندب را دیدم و در مورد آن­چه امام گفته بود از او پرسیدم؛ گفت: به خدا آقایم درست گفت و نه در مورد نامه و نه در مورد مال چیزی زیادتر از واقع چیزی کمتر از آن نفرمودند.

**[ترجمه]

«77»

عُیُونُ الْمُعْجِزَاتِ، عَنْ عَلِیٍّ: مِثْلَهُ (2)

**[ترجمه]عیون المعجزات نیز مانند همین را از علی نقل کرده است. - . عیون المعجزات : 87 -

**[ترجمه]

«78»

نجم، [کتاب النجوم] بِإِسْنَادِنَا إِلَی الْحِمْیَرِیِّ فِی کِتَابِ الدَّلَائِلِ یَرْفَعُهُ إِلَی عَلِیٍّ: مِثْلَهُ (3)

**[ترجمه]کتاب النجوم هم با اسناد خود به حمیری مانند همین را از کتاب دلائل از علی آورده است. - . فرج المهموم : 230 -

**[ترجمه]

«79»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ کِتَابِ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ عَلِیٍّ: مِثْلَهُ (4).

**[ترجمه]کشف الغمة نیز همین روایت را از دلائل حمیری از علی نقل کرده است. - . کشف الغمة 3 : 46 -

**[ترجمه]

«80»

یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی ابْنُ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ کَانَ رَجُلٌ مِنْ مَوَالِی أَبِی الْحَسَنِ لِی صَدِیقاً قَالَ: خَرَجْتُ مِنْ مَنْزِلِی یَوْماً فَإِذَا أَنَا بِامْرَأَةٍ حَسْنَاءَ جَمِیلَةٍ وَ مَعَهَا أُخْرَی فَتَبِعْتُهَا فَقُلْتُ لَهَا تُمَتِّعِینِی نَفْسَکِ فَالْتَفَتَتْ إِلَیَّ وَ قَالَتْ إِنْ کَانَ لَنَا عِنْدَکَ جِنْسٌ فَلَیْسَ فِینَا

ص: 61


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 45.
2- 2. عیون المعجزات ص 87.
3- 3. فرج المهموم ص 230.
4- 4. کشف الغمّة ج 3 ص 46.

مَطْمَعٌ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَکَ زَوْجَةٌ فَامْضِ بِنَا فَقُلْتُ لَیْسَ لَکِ عِنْدَنَا جِنْسٌ فَانْطَلَقَتْ مَعِی حَتَّی صِرْنَا إِلَی بَابِ الْمَنْزِلِ فَدَخَلَتْ فَلَمَّا أَنْ خَلَعَتْ فَرْدَ خُفٍّ وَ بَقِیَ الْخُفُّ الْآخَرُ تَنْزِعُهُ إِذَا قَارِعٌ یَقْرَعُ الْبَابَ فَخَرَجْتُ فَإِذَا أَنَا بِمُوَفَّقٍ فَقُلْتُ لَهُ مَا وَرَاکَ قَالَ خَیْرٌ یَقُولُ أَبُو الْحَسَنِ أَخْرِجْ هَذِهِ الْمَرْأَةَ الَّتِی مَعَکَ فِی الْبَیْتِ وَ لَا تَمَسَّهَا فَدَخَلْتُ فَقُلْتُ لَهَا الْبَسِی خُفَّیْکِ یَا هَذِهِ وَ اخْرُجِی فَلَبِسَتْ خُفَّهَا وَ خَرَجَتْ فَنَظَرْتُ إِلَی مُوَفَّقٍ بِالْبَابِ فَقَالَ سُدَّ الْبَابَ فَسَدَدْتُهُ فَوَ اللَّهِ مَا جَاءَتْ لَهُ غَیْرُ بَعِیدٍ وَ أَنَا وَرَاءَ الْبَابِ أَسْتَمِعُ وَ أَتَطَلَّعُ حَتَّی لَقِیَهَا رَجُلٌ مُسْتَعِرٌ فَقَالَ لَهَا مَا لَکِ خَرَجْتِ سَرِیعاً أَ لَسْتُ قُلْتُ لَا تَخْرُجِی قَالَتْ إِنَّ رَسُولَ السَّاحِرِ جَاءَ یَأْمُرُهُ أَنْ یُخْرِجَنِی فَأَخْرَجَنِی قَالَ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ أَوْلَی لَهُ وَ إِذَا الْقَوْمُ طَمِعُوا فِی مَالٍ عِنْدِی فَلَمَّا کَانَ الْعِشَاءُ عُدْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ قَالَ لَا تَعُدْ فَإِنَّ تِلْکَ امْرَأَةٌ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ أَهْلِ بَیْتِ لَعْنَةٍ إِنَّهُمْ کَانُوا بَعَثُوا أَنْ یَأْخُذُوهَا مِنْ مَنْزِلِکَ فَاحْمَدِ اللَّهَ الَّذِی صَرَفَهَا ثُمَّ قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ تَزَوَّجْ بِابْنَةِ فُلَانٍ وَ هُوَ مَوْلَی أَبِی أَیُّوبَ الْبُخَارِیِّ فَإِنَّهَا امْرَأَةٌ قَدْ جَمَعَتْ کُلَّ مَا تُرِیدُ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَتَزَوَّجْتُ فَکَانَ کَمَا قَالَ علیه السلام.

**[ترجمه]خرائج: علی بن ابی­حمزه نقل کرده، یکی از دوست­داران ابا الحسن علیه السّلام که با من رفیق بود نقل کرد: روزی از خانه خارج شدم، ناگهان چشمم به زنی زیبا افتاد که همراهش زن دیگری هم بود. از پی او رفتم، به او گفتم: خودت را به متعه من درآور. رو به من کرد و گفت: اگر زنی در این­جا داری، در ما طمع نکن، ولی اگر در این­جا زنی پیش خود نداری، می توانی ما را ببری، گفتم: زن پیش من نیست. همراه من آمد تا جلوی در خانه رسیدیم، وارد شدم یک کفش خود را بیرون آوردم و هنوز کفش دیگر در پایم بود که درب منزل را کوبیدند. بیرون آمدم، دیدم موفق غلام موسی بن جعفر است. گفتم: چه شده است؟ گفت: خیر است، ابا الحسن علیه السّلام می­فرماید: این زنی که در خانه با تو است را بیرون کن و با او نزدیکی نکن.

داخل خانه شدم و به او گفتم: ای زن! کفش های خود را بپوش و برو. زن کفشش را پوشید و بیرون رفت. به موفق نگاه کردم که بر در خانه ایستاده بود. گفت: در را ببند، در را بستم. به خدا قسم طولی نکشید و من پشت در گوش می­دادم و نگاه می کردم که مردی مستعر پیش آن زن آمد و به او گفت: چرا این قدر زود بیرون آمدی؟ مگر نگفتم بیرون نیایی؟ زن گفت: پیکی از طرف جادوگر آمد و به او دستور داد مرا بیرون کند و او نیز مرا بیرون کرد. شنیدم که می­گفت: وای بر او! فهمیدم آن­ها در پولی که پیش من بود طمع کرده بودند. شب هنگام به حضور ابا الحسن علیه السلام رسیدم، ایشان فرمودند: مبادا باز چنین کاری بکنی! آن زن از بنی­امیه، اهل بیت لعنت، بود. آن­ها این زن را فرستاده بودند تا بیایند از منزل تو خارجش کنند. خدا را شکر کن که از سر تو رفع کرد.

سپس ابا الحسن علیه السلام به من فرمودند: با دختر فلانی ازدواج کن، منظور غلام ابو ایوب بخاری بود، او زنی است که هر چه از دنیا و آخرت می­خواهی دارد. با او ازدواج کردم. همان­طور بود که ایشان فرموده بودند .

**[ترجمه]

بیان

قوله مستعر من استعر النار أی التهب و هو کنایة عن العزم علی الشر و الفساد.

lt;meta info="\\"مستعر\\" از \\"استعر النار\\" گرفته شده که یعنی آتش را ملتهب کرد و کنایه از کسی است قصد شر و فساد دارد.

**[ترجمه]

«81»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: بَعَثَنِی أَبُو الْحَسَنِ فِی حَاجَةٍ فَجِئْتُ وَ إِذَا مُعَتِّبٌ عَلَی الْبَابِ فَقُلْتُ أَعْلِمْ مَوْلَایَ بِمَکَانِی فَدَخَلَ مُعَتِّبٌ وَ مَرَّتْ بِیَ امْرَأَةٌ فَقُلْتُ لَوْ لَا أَنَّ مُعَتِّباً دَخَلَ فَأَعْلَمَ مَوْلَایَ بِمَکَانِی لَاتَّبَعْتُ هَذِهِ الْمَرْأَةَ فَتَمَتَّعْتُ بِهَا فَخَرَجَ مُعَتِّبٌ فَقَالَ ادْخُلْ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ هُوَ عَلَی مُصَلًّی تَحْتَهُ مِرْفَقَةٌ فَمَدَّ یَدَهُ وَ أَخْرَجَ مِنْ تَحْتِ الْمِرْفَقَةِ صُرَّةً فَنَاوَلَنِیهَا وَ قَالَ الْحَقِ الْمَرْأَةَ فَإِنَّهَا عَلَی دُکَّانِ الْعَلَّافِ تَقُولُ یَا عَبْدَ اللَّهِ قَدْ حَبَسْتَنِی قُلْتُ أَنَا قَالَتْ نَعَمْ فَذَهَبْتُ بِهَا وَ تَمَتَّعْتُ بِهَا.

**[ترجمه]خرائج: علی بن ابی­حمزه نقل کرده، ابا الحسن علیه السّلام مرا برای کاری فرستادند، بازگشتم، معتب جلو در خانه بود. گفتم: به مولایم خبر بده من این­جا هستم. معتب که داخل رفت، زنی از کنارم عبور کرد. با خود گفتم: اگر معتب نرفته بود به آقایم خبر دهد که من آمده ام، از پی این زن می­رفتم و او را متعه می­کردم.

معتب آمد و گفت: داخل شو. به حضور ایشان رسیدم، ایشان روی جانماز نشسته بودند و زیرشان تشکی بود. دستشان را زیر تشک بردند و کیسه ای پول بیرون آورده و به من دادند و فرمودند: برو خودت را به آن زن برسان! او جلو دکان علافی است. به تو خواهد گفت: ای بنده ی خدا! مرا منتظر گذاشتی. به او گفتم: من تو را منتظر گذاشته­ام؟ گفت: آری. او را بردم و متعه­اش نمودم.

**[ترجمه]

«82»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ بَکَّارٍ الْقُمِّیِّ قَالَ: حَجَجْتُ أَرْبَعِینَ حَجَّةً فَلَمَّا کَانَ فِی آخِرِهَا أُصِبْتُ بِنَفَقَتِی فَقَدِمْتُ مَکَّةَ فَأَقَمْتُ

ص: 62

حَتَّی یَصْدُرَ النَّاسُ ثُمَّ أَصِیرَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَزُورَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْظُرَ إِلَی سَیِّدِی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ عَسَی أَنْ أَعْمَلَ عَمَلًا بِیَدِی فَأَجْمَعَ شَیْئاً فَأَسْتَعِینَ بِهِ عَلَی طَرِیقِی إِلَی الْکُوفَةِ فَخَرَجْتُ حَتَّی صِرْتُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ ثُمَّ جِئْتُ إِلَی الْمُصَلَّی إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی یَقُومُ فِیهِ الْعَمَلَةُ فَقُمْتُ فِیهِ رَجَاءَ أَنْ یُسَبِّبَ اللَّهُ لِی عَمَلًا أَعْمَلُهُ فَبَیْنَمَا أَنَا کَذَلِکَ إِذَا أَنَا بِرَجُلٍ قَدْ أَقْبَلَ فَاجْتَمَعَ حَوْلَهُ الْفَعَلَةُ فَجِئْتُ فَوَقَفْتُ مَعَهُمْ فَذَهَبَ بِجَمَاعَةٍ فَاتَّبَعْتُهُ فَقُلْتُ یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنِّی رَجُلٌ غَرِیبٌ رَأَیْتُ أَنْ تَذْهَبَ بِی مَعَهُمْ فَتَسْتَعْمِلَنِی قَالَ أَنْتَ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ اذْهَبْ فَانْطَلَقْتُ مَعَهُ إِلَی دَارٍ کَبِیرَةٍ تُبْنَی جَدِیدَةٍ فَعَمِلْتُ فِیهَا أَیَّاماً وَ کُنَّا لَا نُعْطَی مِنْ أُسْبُوعٍ إِلَی أُسْبُوعٍ إِلَّا یَوْماً وَاحِداً وَ کَانَ الْعُمَّالُ لَا یَعْمَلُونَ فَقُلْتُ لِلْوَکِیلِ اسْتَعْمِلْنِی عَلَیْهِمْ حَتَّی أَسْتَعْمِلَهُمْ وَ أَعْمَلَ مَعَهُمْ فَقَالَ قَدِ اسْتَعْمَلْتُکَ فَکُنْتُ أَعْمَلُ وَ أَسْتَعْمِلُهُمْ قَالَ فَإِنِّی لَوَاقِفٌ ذَاتَ یَوْمٍ عَلَی السُّلَّمِ إِذْ نَظَرْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَدْ أَقْبَلَ وَ أَنَا فِی السُّلَّمِ فِی الدَّارِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیَّ فَقَالَ بَکَّارُ جِئْتَنَا انْزِلْ فَنَزَلْتُ قَالَ فَتَنَحَّی نَاحِیَةً فَقَالَ لِی مَا تَصْنَعُ هَاهُنَا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أُصِبْتُ بِنَفَقَتِی بِجُمْعٍ فَأَقَمْتُ إِلَی صُدُورِ النَّاسِ ثُمَّ إِنِّی صِرْتُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَتَیْتُ الْمُصَلَّی فَقُلْتُ أَطْلُبُ عَمَلًا فَبَیْنَمَا أَنَا قَائِمٌ إِذْ جَاءَ وَکِیلُکَ فَذَهَبَ بِرِجَالٍ فَسَأَلْتُهُ أَنْ یَسْتَعْمِلَنِی کَمَا یَسْتَعْمِلُهُمْ فَقَالَ لِی قُمْ یَوْمَکَ هَذَا فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ وَ کَانَ الْیَوْمُ الَّذِی یُعْطَوْنَ فِیهِ جَاءَ فَقَعَدَ عَلَی الْبَابِ فَجَعَلَ یَدْعُو الْوَکِیلُ بِرَجُلٍ رَجُلٍ یُعْطِیهِ کُلَّمَا ذَهَبْتُ لِأَدْنُوَ قَالَ لِی بِیَدِهِ کَذَا حَتَّی إِذَا کَانَ فِی آخِرِهِمْ قَالَ إِلَیَّ ادْنُ فَدَنَوْتُ فَدَفَعَ إِلَیَّ صُرَّةً فِیهَا خَمْسَةَ عَشَرَ دِینَاراً قَالَ لِی خُذْ هَذِهِ نَفَقَتُکَ إِلَی الْکُوفَةِ ثُمَّ قَالَ اخْرُجْ غَداً قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ لَمْ أَسْتَطِعْ أَنْ أَرُدَّهُ ثُمَّ ذَهَبَ وَ عَادَ إِلَیَّ الرَّسُولُ فَقَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ ائْتِنِی غَداً قَبْلَ أَنْ تَذْهَبَ

ص: 63

فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ أَتَیْتُهُ فَقَالَ اخْرُجِ السَّاعَةَ حَتَّی تَصِیرَ إِلَی فَیْدٍ(1)

فَإِنَّکَ تُوَافِقُ قَوْماً یَخْرُجُونَ إِلَی الْکُوفَةِ وَ هَاکَ هَذَا الْکِتَابَ فَادْفَعْهُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ فَانْطَلَقْتُ فَلَا وَ اللَّهِ مَا تَلَقَّانِی خَلْقٌ حَتَّی صِرْتُ إِلَی فَیْدٍ فَإِذَا قَوْمٌ قَدْ تَهَیَّئُوا لِلْخُرُوجِ إِلَی الْکُوفَةِ مِنَ الْغَدِ فَاشْتَرَیْتُ بَعِیراً وَ صَحِبْتُهُمْ إِلَی الْکُوفَةِ فَدَخَلْتُهَا لَیْلًا فَقُلْتُ أَصِیرُ إِلَی مَنْزِلِی فَأَرْقُدُ لَیْلَتِی هَذِهِ ثُمَّ أَغْدُو بِکِتَابِ مَوْلَایَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ فَأَتَیْتُ مَنْزِلِی فَأُخْبِرْتُ أَنَّ اللُّصُوصَ دَخَلُوا حَانُوتِی قَبْلَ قُدُومِی بِأَیَّامٍ فَلَمَّا أَنْ أَصْبَحْتُ صَلَّیْتُ الْفَجْرَ فَبَیْنَمَا أَنَا جَالِسٌ مُتَفَکِّرٌ فِیمَا ذَهَبَ لِی مِنْ حَانُوتِی إِذَا أَنَا بِقَارِعٍ یَقْرَعُ الْبَابَ فَخَرَجْتُ فَإِذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ فَعَانَقْتُهُ وَ سَلَّمَ عَلَیَّ ثُمَّ قَالَ لِی یَا بَکَّارُ هَاتِ کِتَابَ سَیِّدِی قُلْتُ نَعَمْ کُنْتُ عَلَی الْمَجِی ءِ إِلَیْکَ السَّاعَةَ قَالَ هَاتِ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّکَ قَدِمْتَ مُمْسِیاً فَأَخْرَجْتُ الْکِتَابَ فَدَفَعْتُهُ إِلَیْهِ فَأَخَذَهُ وَ قَبَّلَهُ وَ وَضَعَهُ عَلَی عَیْنَیْهِ وَ بَکَی فَقُلْتُ مَا یُبْکِیکَ قَالَ شَوْقاً إِلَی سَیِّدِی فَفَکَّهُ وَ قَرَأَهُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ یَا بَکَّارُ دَخَلَ عَلَیْکَ اللُّصُوصُ قُلْتُ نَعَمْ فَأَخَذُوا مَا فِی حَانُوتِکَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَخْلَفَ عَلَیْکَ قَدْ أَمَرَنِی مَوْلَاکَ وَ مَوْلَایَ أَنْ أُخْلِفَ عَلَیْکَ مَا ذَهَبَ مِنْکَ وَ أَعْطَانِی أَرْبَعِینَ دِینَاراً قَالَ فَقَوَّمْتُ مَا ذَهَبَ فَإِذَا قِیمَتُهُ أَرْبَعُونَ دِینَاراً فَفَتَحَ عَلَیَّ الْکِتَابَ وَ قَالَ فِیهِ ادْفَعْ إِلَی بَکَّارٍ قِیمَةَ مَا ذَهَبَ مِنْ حَانُوتِهِ أَرْبَعِینَ دِینَاراً(2).

**[ترجمه]خرائج: بکار قمی نقل کرده، چهل مرتبه به حج رفتم؛ آخرین باری که می­رفتم، پولم گم شد. وارد مکه شدم، آن­قدر ماندم تا مردم همه بروند تا سپس به مدینه بروم تا رسول الله صلی الله علیه و آله را زیارت کنم و آقایم ابا الحسن موسی علیه السلام را ببینم و شاید هم مقداری کار کنم و پولی جمع کنم تا خرج راه کوفه را تهیه کنم. راه افتادم تا به مدینه رسیدم، پیش رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله رفتم و به ایشان سلام کردم و سپس به مصلی که کارگرها آن­جا جمع می­شدند رفتم. آن­جا ایستادم به امید این­که خداوند برایم کاری دست و پا کند که انجامش دهم.

همان­طور که ایستاده بودم، مردی آمد و کارگرها اطرافش را گرفتند. من هم با رفتم و با آن­ها ایستادم. او چند نفر را با خود برد و من هم به دنبال آن­ها رفتم و به آن مرد گفتم: ای بنده خدا! من مردی غریب هستم، اگر صلاح می­دانی، مرا هم با آن­ها ببر تا کاری برایت انجام دهم. گفت: اهل کوفه هستی؟ گفتم: آری. گفت: تو هم بیا. با او رفتم تا به خانه بزرگی که جدید آن را می­ساختند رسیدیم. چند روزی در آن­جا کار کردم و هفته ­ای یک بار پول می دادند. کارگران کار نمی کردند؛ به وکیل گفتم: مرا سرکارگر کن تا هم از این­ها کار بکشم و هم خودم با آن­ها کار کنم. گفت: تو سرکارگر باش. کار می­کردم و از آن­ها کار هم می کشیدم. یک روز روی نردبان ایستاده بودم که چشمم به ابا الحسن موسی علیه السّلام افتاد که می­آیند و حال آن­که من روی نردبانی داخل خانه بودم. سر به جانب من بلند کرده و فرمودند: بکّار پیش ما آمده است! پایین بیا! پائین رفتم؛ مرا کناری بردند و به من فرمودند: این­جا چه می­کنی؟ عرض کردم: فدایتان شوم! تمام خرجی من از بین رفت، در مکه ماندم تا مردم بروند، بعد به مدینه آمدم و به مصلی رفتم و گفتم: کاری پیدا می­کنم، آن­جا ایستاده بودم که وکیل شما آمد و چند نفر را برد و از او درخواست کردم به من هم کار بدهد. حضرت به من فرمودند: امروز را کار کن.

فردایش روزی بود که پول می دادند، امام آمد و بر در خانه نشست، وکیل یکی یکی کارگرها را صدا می­زد و پول آن­ها را می­داد هر وقت به من نزدیک می­شد، با دست اشاره می کردند که منتظر باش! وقتی همه رفتند فرمودند: جلو بیا! نزدیک رفتم و کیسه ای که در آن پانزده دینار بود به من دادند و فرمودند: بگیر! این خرج سفرت تا کوفه.

سپس فرمودند: فردا حرکت کن! عرض کردم: چشم فدایتان شوم! نتوانستم موهبت ایشان را رد کنم. حضرت رفتند. چیزی نگذشت که پیکشان آمد و گفت: ابا الحسن علیه السلام فرمودند: فردا قبل از این­که بروی پیش من بیا.

فردا که شد به محضر ایشان رفتم؛ فرمودند همین الان حرکت کن تا به فید - . منزلی است در نیمه راه مکه به کوفه. - برسی. در آن­جا به گروهی برمی­خوری که به سمت کوفه می­روند، این نامه را بگیر و به علی بن ابی­حمزه بده. حرکت کردم، به خدا قسم تا به فید برسم، یک نفر را هم ندیدم. به آن­جا که رسیدم گروهی آماده بودند فردا به طرف کوفه حرکت کنند، یک شتر خریدم و با آن­ها همسفر شدم. شب­هنگام وارد کوفه شدم، با خود گفتم: امشب به خانه­ام می­روم و می­خوابم و فردا صبح نامه مولایم را به علی بن ابی­حمزه می­رسانم. به منزلم رفتم، باخبر شدم چند روز قبل دزد به دکانم زده است.

فردا پس از نماز صبح نشسته بودم و به چیزهایی که از دکانم برده بودند می­اندیشیدم که دیدم کسی در خانه را می­زند، بیرون آمدم و دیدم علی بن ابی­حمزه است. معانقه کردیم و به من سلام کرد و گفت: ای بکار! نامه آقایم را بیاور! گفتم: بسیار خوب همین الان می­خواستم خدمت شما برسم. گفت: بیاور! می­دانم دیشب رسیدی. نامه را بیرون آوردم و به او دادم؛ گرفت و بوسید روی چشمانش نهاد و گریه کرد. گفتم: چرا گریه می­کنی؟ گفت: به جهت اشتیاقی که به آقایم دارم. نامه را گشود و خواند، بعد سرش را بلند کرد و گفت: ای بکار دزد به تو زده است. گفتم: آری. گفت: هر چه در دکان داشتی را برداشته اند. گفتم: آری.

گفت: خدا عوضش را برایت رسانده است؛ مولای من و تو به من امر کرده زیانی که به تو رسیده را جبران کنم و چهل دینار به تو بدهم. وقتی قیمت آن­چه برده بودند را برآورد کردم، چهل دینار می­شد. نامه را در مقابل من گشود، در آن نوشته بود: به بکار قیمت آن­چه از دکان او دزدیده اند، یعنی چهل دینار، بده. - . خرائج و جرائح : 201 -

**[ترجمه]

«83»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ أَنَّ إِسْحَاقَ بْنَ عَمَّارٍ قَالَ: لَمَّا حَبَسَ هَارُونُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی دَخَلَ عَلَیْهِ أَبُو یُوسُفَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ صَاحِبَا أَبِی حَنِیفَةَ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِلْآخَرِ نَحْنُ عَلَی أَحَدِ الْأَمْرَیْنِ إِمَّا أَنْ نُسَاوِیَهُ أَوْ نُشْکِلَهُ فَجَلَسَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَجَاءَ

رَجُلٌ کَانَ مُوَکَّلًا مِنْ قِبَلِ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ فَقَالَ إِنَّ نَوْبَتِی قَدِ انْقَضَتْ وَ أَنَا عَلَی الِانْصِرَافِ فَإِنْ کَانَ لَکَ حَاجَةٌ أَمَرْتَنِی حَتَّی آتِیَکَ بِهَا فِی الْوَقْتِ الَّذِی تَخْلُفُنِی النُّوبَةُ فَقَالَ مَا لِی

ص: 64


1- 1. قید: منزل فی نصف طریق مکّة الی الکوفة.
2- 2. الخرائج و الجرائح ص 201.

حَاجَةٌ فَلَمَّا أَنْ خَرَجَ قَالَ لِأَبِی یُوسُفَ مَا أَعْجَبَ هَذَا یَسْأَلُنِی أَنْ أُکَلِّفَهُ حَاجَةً مِنْ حَوَائِجِی لِیَرْجِعَ وَ هُوَ مَیِّتٌ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَقَامَا فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِلْآخَرِ إِنْ جِئْنَا لِنَسْأَلَهُ عَنِ الْفَرْضِ وَ السُّنَّةِ وَ هُوَ الْآنَ جَاءَ بِشَیْ ءٍ آخَرَ کَأَنَّهُ مِنْ عِلْمِ الْغَیْبِ ثُمَّ بَعَثَا بِرَجُلٍ مَعَ الرَّجُلِ فَقَالا اذْهَبْ حَتَّی تَلْزَمَهُ وَ تَنْظُرَ مَا یَکُونُ مِنْ أَمْرِهِ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ وَ تَأْتِیَنَا بِخَبَرِهِ مِنَ الْغَدِ فَمَضَی الرَّجُلُ فَنَامَ فِی مَسْجِدٍ فِی بَابِ دَارِهِ فَلَمَّا أَصْبَحَ سَمِعَ الْوَاعِیَةَ وَ رَأَی النَّاسَ یَدْخُلُونَ دَارَهُ فَقَالَ مَا هَذَا قَالُوا قَدْ مَاتَ فُلَانٌ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَجْأَةً مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ فَانْصَرَفَ إِلَی أَبِی یُوسُفَ وَ مُحَمَّدٍ وَ أَخْبَرَهُمَا الْخَبَرَ فَأَتَیَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالا قَدْ عَلِمْنَا أَنَّکَ أَدْرَکْتَ الْعِلْمَ فِی الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ فَمِنْ أَیْنَ أَدْرَکْتَ أَمْرَ هَذَا الرَّجُلِ الْمُوَکَّلِ بِکَ أَنَّهُ یَمُوتُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ قَالَ مِنَ الْبَابِ الَّذِی أَخْبَرَ بِعِلْمِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَلَمَّا رَدَّ عَلَیْهِمَا هَذَا بَقِیَا لَا یُحِیرَانِ جَوَاباً(1).

**[ترجمه]خرائج: اسحاق بن عمار نقل کرده، وقتی هارون ابا الحسن موسی را زندانی کرده بود، ابویوسف و محمّد بن حسن که از دوستان ابوحنیفه بودند به محضر ایشان رسیدند. یکی از آن­ها به دیگری گفت: خارج از این دو صورت نیست: ما یا با ایشان برابریم و یا اگر هم برابر نباشیم، شبیه ایشان هستیم. آمدند و در مقابل ایشان نشستند. مردی که زندان­بان سندی بن شاهک بود آمد و به امام عرض کرد: نوبت من تمام شده و می­خواهم بروم، اگر چیزی نیاز دارید، امر بفرمایید تا در نوبت بعد برایتان بیاورم. حضرت فرمودند: چیزی نیاز ندارم. زندان­بان که رفت، امام علیه السّلام به ابویوسف فرمودند: این مرد چقدر عجیب است! از من می­خواهد اگر چیزی نیاز دارم به عهده او بگذارم تا برگردد، با این­که او امشب خواهد مرد.

آن دو برخاستند، یکی از آن دو به دیگری گفت: ما آمدیم از واجب و مستحب بپرسیم، اما او اکنون چیزی مانند علم غیب می­آورد. یک نفر را با زندان­بان روانه کردند و به او گفتند: برو و همراه او باش و ببین کار آن مرد امشب به کجا می رسد و فردا خبرش را برای ما بیاور. آن مرد آن شب را در مسجدی در نزدیکی خانه او خوابید. صبح که شد صدای شیون و زاری شنید و دید مردم به خانه زندان­بان می­روند؛ گفت: چه شده است؟ گفتند: فلانی دیشب به صورت ناگهانی و بدون بیماری از دنیا رفت. نزد ابویوسف و محمّد بازگشت و جریان را به آن­ها گفت. آن دو به حضور ابا الحسن علیه السلام رسیدند و عرض کردند: ما می­دانستیم که شما علم حلال و حرام را می­دانید، اما از کجا فهمیدید که این زندانبانی که بر شما گماشته بودند، امشب می­میرد؟ فرمودند: از همان بابی که رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم علمشان را بع علی بن ابی­طالب علیه السلام آموختند. وقتی این جواب را دادند هر دو از جواب دادن حیران شدند. - . همان : 202 -

**[ترجمه]

بیان

نشکله أی نشبهه و إن لم نکن مثله.

**[ترجمه]نشکله أی نشبهه و إن لم نکن مثله.

**[ترجمه]

«84»

یج، [الخرائج و الجرائح] عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ: أَنَّ أَبَا بَصِیرٍ أَقْبَلَ مَعَ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی مِنْ مَکَّةَ یُرِیدُ الْمَدِینَةَ فَنَزَلَ أَبُو الْحَسَنِ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی یُقَالُ لَهُ زُبَالَةُ بِمَرْحَلَةٍ(2)

فَدَعَا بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ الْبَطَائِنِیِّ وَ کَانَ تِلْمِیذاً لِأَبِی بَصِیرٍ فَجَعَلَ یُوصِیهِ بِوَصِیَّةٍ بِحَضْرَةِ أَبِی بَصِیرٍ وَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ إِذَا صِرْنَا إِلَی الْکُوفَةِ تَقَدَّمْ فِی کَذَا فَغَضِبَ أَبُو بَصِیرٍ وَ خَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْجَبَ مَا أَرَی هَذَا الرَّجُلُ أَنَا أَصْحَبُهُ مُنْذُ حِینٍ ثُمَّ تَخَطَّانِی بِحَوَائِجِهِ إِلَی بَعْضِ غِلْمَانِی فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ حُمَّ أَبُو بَصِیرٍ بِزُبَالَةَ فَدَعَا بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ فَقَالَ لِی أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِمَّا حَلَّ فِی صَدْرِی مِنْ مَوْلَایَ وَ مِنْ سُوءِ ظَنِّی بِهِ فَقَدْ عَلِمَ أَنِّی مَیِّتٌ وَ أَنِّی لَا أَلْحَقُ الْکُوفَةَ فَإِذَا أَنَا مِتُّ فَافْعَلْ کَذَا وَ تَقَدَّمْ فِی کَذَا فَمَاتَ أَبُو بَصِیرٍ فِی زُبَالَةَ.

**[ترجمه]خرائج: اسحاق بن عمار نقل کرده، ابابصیر به همراه ابا الحسن موسی علیه السّلام از مکه به سمت مدینه راه افتاد، ابا الحسن علیه السّلام در منزلی که به آن زباله - . منزلی معروف در راه مکه که بین واقصه و ثعلبیه واقع شده و در آن دو آب­گیر وجود دارد. - می­گفتند فرود آمدند. علی بن حمزه بطائنی را که شاگرد ابابصیر بود فراخواندند و در حضور ابابصیر شروع به سفارش­ کردن به او کردند و فرمودند: ای علی! وقتی به کوفه رسیدیم چنین و چنان کن! ابابصیر خشمگین شد و از محضر ایشان خارج شد و گفت: نه به خدا، چه عجیب است آن­چه که از این مرد می­بینم! مدتی است که همراهش هستم و او خواسته­های خود را به یکی از غلامان من می­گوید. فردایش ابابصیر در زباله تب­دار شد، علی بن ابی­حمزه را فراخواند و گفت: از خدا استغفار می­کنم از آن خیالی که در دل در مورد مولای خود نمودم و نسبت به ایشان سوء ظن داشتم، او می­دانست من می­میرم و به کوفه نخواهم رسید؛ وقتی من از دنیا رفتم چنین و چنان کن و اقدام به فلان کار کن. ابابصیر در زباله از دنیا رفت.

**[ترجمه]

«85»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ أَنَّ هِشَامَ بْنَ الْحَکَمِ قَالَ: لَمَّا مَضَی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ وَ ادَّعَی الْإِمَامَةَ

ص: 65


1- 1. نفس المصدر ص 202.
2- 2. زبالة: منزل معروف بطریق مکّة بین واقصة و الثعلبیة بها برکتان.

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَ أَنَّهُ أَکْبَرُ مِنْ وُلْدِهِ دَعَاهُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ قَالَ یَا أَخِی إِنْ کُنْتَ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ فَهَلُمَّ یَدَکَ فَأَدْخِلْهَا النَّارَ وَ کَانَ حَفَرَ حَفِیرَةً وَ أَلْقَی فِیهَا حَطَباً وَ ضَرَبَهَا بِنِفْطٍ وَ نَارٍ فَلَمْ یَفْعَلْ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَدْخَلَ أَبُو الْحَسَنِ یَدَهُ فِی تِلْکَ الْحَفِیرَةِ وَ لَمْ یُخْرِجْهَا مِنَ النَّارِ إِلَّا بَعْدَ احْتِرَاقِ الْحَطَبِ وَ هُوَ یَمْسَحُهَا.

**[ترجمه]از هشام بن حکم روایت شده، وقتی امام صادق علیه السلام از دنیا رفتند و عبدالله بن جعفر که بزرگترین فرزندشان بود ادعای امامت کرد، موسی بن جعفر علیه السلام او را فراخواند و فرمود: ای برادر! اگر تو صاحب این امر هستی، دستت را بیاور و داخل در آتش کن. ایشان حفره­ای کنده بودند و در آن هیزم ریخته و آن را با نفت شعله­ور کرده بودند. عبدالله این کار را نکرد، ابا الحسن علیه السلام دستشان را در حفره کردند و تا زمانی که هیزم سوخت آن را خارج نکردند و هیزم شعله­ور را لمس می­کردند .

**[ترجمه]

«86»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ مُؤَیَّدٍ قَالَ: خَرَجَ إِلَیْهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام سَأَلْتَنِی عَنْ أُمُورٍ کُنْتُ مِنْهَا فِی تَقِیَّةٍ وَ مِنْ کِتْمَانِهَا فِی سَعَةٍ فَلَمَّا انْقَضَی سُلْطَانُ الْجَبَابِرَةِ وَ دَنَا سُلْطَانُ ذِی السُّلْطَانِ الْعَظِیمِ بِفِرَاقِ الدُّنْیَا الْمَذْمُومَةِ إِلَی أَهْلِهَا الْعُتَاةِ عَلَی خَالِقِهِمْ رَأَیْتُ أَنْ أُفَسِّرَ لَکَ مَا سَأَلْتَنِی عَنْهُ مَخَافَةَ أَنْ تَدْخُلَ الْحَیْرَةُ عَلَی ضُعَفَاءِ شِیعَتِنَا مِنْ قِبَلِ جَهَالَتِهِمْ فَاتَّقِ اللَّهَ وَ اکْتُمْ ذَلِکَ إِلَّا مِنْ أَهْلِهِ وَ احْذَرْ أَنْ تَکُونَ سَبَبَ بَلِیَّةٍ عَلَی الْأَوْصِیَاءِ أَوْ حَارِشاً عَلَیْهِمْ فِی إِفْشَاءِ مَا اسْتَوْدَعْتُکَ وَ إِظْهَارِ مَا اسْتَکْتَمْتُکَ وَ لَنْ تَفْعَلَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ إِنَّ أَوَّلَ مَا أُنْهِی عَلَیْکَ أَنْ أَنْعَی إِلَیْکَ نَفْسِی فِی لَیَالِیَّ هَذِهِ غَیْرَ جَازِعٍ وَ لَا نَادِمٍ وَ لَا شَاکٍّ فِیمَا هُوَ کَائِنٌ مِمَّا قَضَی اللَّهُ وَ قَدَّرَ وَ حَتَمَ فِی کَلَامٍ کَثِیرٍ ثُمَّ إِنَّهُ علیه السلام مَضَی فِی أَیَّامِهِ هَذِهِ.

**[ترجمه]خرائج: علی بن مؤید نقل کرده، نامه ای از ابا الحسن موسی علیه السّلام برایم آمد به این مضمون: از من در مورد چیزهایی سؤال کرده بودی که از آن­ها در تقیه بودم و امکان کتمانش نیز برایم وجود داشت، حالا که سلطنت جباران پایان یافته و سلطنت آن­که سلطنتی عظیم دارد به سبب در اختیار قرار گرفتن دنیای ناپسند به اهلش فرا رسیده است، صلاح دیدم تا آن­چه از آن سؤال کرده بودی را برایت توضیح دهم که مبادا شیعیان ضعیف از جهالتشان دچار سرگردانی شوند. تقوای خداوند پیشه کن و آن­چه به تو می­گویم را جز از اهلش پنهان دار! و بر حذر باش از این­که که برای اوصیا گرفتاری ایجاد کنی و یا با افشای مطلبی که به تو امانت سپرده­ام و اظهار آن­چه قرار است پنهان کنی، سبب ناراحتی آن­ها شوی! ان شاء اللَّه هرگز چنین کاری نمی­کنی. اول سرّی که به تو می­سپارم این است که من در همین شب­ها از دنیا خواهم رفت، نه بی­تابم و نه پشیمان و نه تردیدی در قضا و قدر حتم خدا دارم. و مطالب بسیار دیگری فرمودند. در همان روزها امام علیه السّلام از دنیا رفتند.

**[ترجمه]

«87»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ صَالِحِ بْنِ وَاقِدٍ الطَّبَرِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَقَالَ یَا صَالِحُ إِنَّهُ یَدْعُوکَ الطَّاغِیَةُ یَعْنِی هَارُونَ فَیَحْبِسُکَ فِی مَحْبَسِهِ وَ یَسْأَلُکَ عَنِّی فَقُلْ إِنِّی لَا أَعْرِفُهُ فَإِذَا صِرْتَ إِلَی مَحْبَسِهِ فَقُلْ مَنْ أَرَدْتَ أَنْ تُخْرِجَهُ فَأُخْرِجَهُ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ صَالِحُ فَدَعَانِی هَارُونُ مِنْ طَبَرِسْتَانَ فَقَالَ مَا فَعَلَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ فَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّهُ کَانَ عِنْدَکَ فَقُلْتُ وَ مَا یُدْرِینِی مَنْ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ أَنْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَعْرَفُ بِهِ وَ بِمَکَانِهِ فَقَالَ اذْهَبُوا بِهِ إِلَی الْحَبْسِ فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَفِی بَعْضِ اللَّیَالِی قَاعِدٌ وَ أَهْلُ الْحَبْسِ نِیَامٌ إِذَا أَنَا بِهِ یَقُولُ یَا صَالِحُ قُلْتُ لَبَّیْکَ قَالَ صِرْتَ إِلَی هَاهُنَا فَقُلْتُ نَعَمْ یَا سَیِّدِی قَالَ قُمْ فَاخْرُجْ وَ اتَّبِعْنِی فَقُمْتُ وَ خَرَجْتُ فَلَمَّا صِرْنَا إِلَی بَعْضِ الطَّرِیقِ قَالَ یَا صَالِحُ السُّلْطَانُ سُلْطَانُنَا کَرَامَةً مِنَ اللَّهِ أَعْطَانَاهَا قُلْتُ یَا سَیِّدِی فَأَیْنَ أَحْتَجِزُ مِنْ هَذَا الطَّاغِیَةِ قَالَ عَلَیْکَ بِبِلَادِکَ فَارْجِعْ إِلَیْهَا فَإِنَّهُ لَنْ یَصِلَ إِلَیْکَ قَالَ صَالِحٌ فَرَجَعْتُ إِلَی طَبَرِسْتَانَ فَوَ اللَّهِ مَا سَأَلَ عَنِّی وَ

ص: 66

لَا دَرَی أَ حَبَسَنِی أَمْ لَا.

**[ترجمه]خرائج: صالح بن واقد طبری نقل کرده، به محضر موسی بن جعفر علیه السّلام رسیدم. ایشان فرمودند: ای صالح! ستمگر، یعنی هارون، ترا فرا خواهد خواند و تور در زندانش حبس می­کند و از تو در مورد من سؤال می­کند؛ بگو: او را نمی شناسم. وقتی به زندانش رفتی بگو: کسی که می­خواهی او را از زندان بیرون آوری، به اذن خدا بیرون آور.

صالح نقل کرده، هارون مرا از طبرستان فراخواند و گفت: موسی بن جعفر کجا رفته؟ شنیده ام او پیش تو بوده است. گفتم: من از کجا ­بدانم موسی بن جعفر کیست؟ ای امیرالمؤمنین! تو خود او را بهتر می­شناسی و از مکانش اطلاع داری. دستور داد مرا به زندان ببرند؛ به خدا قسم، یک شب نشسته بودم و زندانی­ها همه در خواب بودند که ناگهان ایشان را در مقابلم دیدم، فرمودند: ای صالح! عرض کردم: لبیک. فرمودند: آمدی این­جا؟ عرض کردم: آری ای سرور من. فرمودند: برخیز از زندان بیرون برویم! دنبالم بیا! برخاستم و بیرون آمدم. مقداری که راه رفتیم، فرمودند: ای صالح! سلطنت فقط سلطنت ماست که خداوند به عنوان کرامتی به ما اعطاء کرده است. عرض کردم: آقا از دست این ستمگر به کجا پناه ببرم؟ فرمودند: برگرد به شهر خودت! او هرگز دستش به تو نمی­رسد. صالح نقل کرده، به طبرستان برگشتم، به خدا قسم دیگر جستجویی از من نکرد و یادش نبود که مرا زندانی کرده یا نه.

**[ترجمه]

«88»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ مُوسَی قَالَ: حَمَلْتُ دَنَانِیرَ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام بَعْضُهَا لِی وَ بَعْضُهَا لِإِخْوَانِی فَلَمَّا دَخَلْتُ الْمَدِینَةَ أَخْرَجْتُ الَّذِی لِأَصْحَابِی فَعَدَدْتُهُ فَکَانَ تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ دِینَاراً فَأَخْرَجْتُ مِنْ عِنْدِی دِینَاراً فَأَتْمَمْتُهَا مِائَةَ دِینَارٍ فَدَخَلْتُ فَصَبَبْتُهَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَأَخَذَ دِینَاراً مِنْ بَیْنِهَا ثُمَّ قَالَ هَاکَ دِینَارَکَ إِنَّمَا بُعِثَ إِلَیْنَا وَزْناً لَا عَدَداً.

**[ترجمه]خرائج: از اصبغ بن موسی روایت شده، مقداری دینار نزد موسی بن جعفر علیه السلام می­بردم که مقداری از آن برای خودم بود و مقداری هم برای یکی از برادرانم. وقتی به مدینه رسیدم آن مقدار که برای دوستم بود را بیرون آوردم و شمردم؛ نود و نه دینار بود، من یک دینار از خودم بر آن اضافه کردم تا صد دینار تمام شود. به محضر ایشان رسیدم و دینارها را در مقابل ایشان قرار دادم؛ ایشان یک دینارش را برداشتند و فرمودند: این دینار توست، او صد دینار را بر اساس وزن فرستاده نه عدد.

**[ترجمه]

«89»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: لَمَّا قَضَی الصَّادِقُ علیه السلام کَانَتْ وَصِیَّتُهُ فِی الْإِمَامَةِ إِلَی مُوسَی الْکَاظِمِ فَادَّعَی أَخُوهُ عَبْدُ اللَّهِ (1) الْإِمَامَةَ وَ کَانَ أَکْبَرَ وُلْدِ جَعْفَرٍ فِی وَقْتِهِ ذَلِکَ وَ هُوَ الْمَعْرُوفُ بِالْأَفْطَحِ فَأَمَرَ مُوسَی بِجَمْعِ حَطَبٍ کَثِیرٍ فِی وَسَطِ دَارِهِ

ص: 67


1- 1. عبد اللّه الأفطح: کان أکبر إخوته بعد أخیه إسماعیل الذی توفی فیه حیاة أبیه و لم تکن منزلة عبد اللّه عند أبیه الصادق« ع» منزلة غیره من اخوته فی الإکرام، و کان متّهما فی الخلاف علی أبیه فی الاعتقاد، و یقال: إنّه کان یخالط الحشویة و یمیل إلی مذهب المرجئة و علی اساس السن ادعی بعد أبیه الإمامة محتجا بأنّه أکبر أولاده الباقین بعده، فاتبعه جماعة من أصحاب الصادق« ع» ثم رجع أکثرهم عن هذا القول. قال ابن حزم فی الجمهرة ص 59: فقدم زرارة المدینة فلقی عبد اللّه فسأله عن مسائل من الفقه فألفاه فی غایة الجهل فرجع عن امامته، فلما انصرف الی الکوفة أتاه أصحابه فسألوه عن امامه و امامهم و کان المصحف بین یدیه فأشار لهم إلیه و قال لهم: هذا امامی لا امام لی غیره فانقطعت الشیعة المعروفة بالافطحیة. اه نعم بقی نفر یسیر، منهم عمّار الساباطی و مصدق بن صدقة فی آخرین و هم المعروفون بالفطحیة، نسبة الی عبد اللّه امامهم حیث کان أفطح الرأس- عریضه- او أفطح الرجلین و قیل بل نسبة الی عبد اللّه بن أفطح و کان داعیتهم و رئیسهم. و لم یذکر النسابون لعبد اللّه عقبا، و قیل کان له ابن اسمه حمزة، و لما مات عبد اللّه لم یکن له الا بنت واحدة، و قد ذکر ابن حزم فی الجمهرة ص 59 ان بنی عبید ولاة مصر قد ادعوا فی أول أمرهم الی عبد اللّه بن جعفر بن محمّد- هذا- فلما صح عندهم ان عبد اللّه هذا لم یعقب الا ابنة واحدة ترکوه و انتموا الی إسماعیل بن جعفر اه. توفی عبد اللّه الأفطح بعد أبیه بسبعین یوما و کان ذلک من عنایة اللّه بخلقه المؤمنین حیث لم تطل مدته فیکثر القول بأمره و القائلون بإمامته. لاحظ عن الفطحیة الملل و النحل ج 2 ص 6 بهامش الفصل، و الفرق بین الفرق ص 39 و فرق الشیعة ص 77 و غیرهما.

فَأَرْسَلَ إِلَی أَخِیهِ عَبْدِ اللَّهِ یَسْأَلُهُ أَنْ یَصِیرَ إِلَیْهِ فَلَمَّا صَارَ عِنْدَهُ وَ مَعَ مُوسَی جَمَاعَةٌ مِنْ وُجُوهِ الْإِمَامِیَّةِ وَ جَلَسَ إِلَیْهِ أَخُوهُ عَبْدُ اللَّهِ أَمَرَ مُوسَی أَنْ یُجْعَلَ النَّارُ فِی ذَلِکَ الْحَطَبِ کُلِّهِ فَاحْتَرَقَ کُلُّهُ وَ لَا یَعْلَمُ النَّاسُ السَّبَبَ فِیهِ حَتَّی صَارَ الْحَطَبُ کُلُّهُ جَمْراً ثُمَّ قَامَ مُوسَی وَ جَلَسَ بِثِیَابِهِ فِی وَسَطِ النَّارِ وَ أَقْبَلَ یُحَدِّثُ النَّاسَ سَاعَةً ثُمَّ قَامَ فَنَفَضَ ثَوْبَهُ وَ رَجَعَ إِلَی الْمَجْلِسِ فَقَالَ لِأَخِیهِ عَبْدِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ تَزْعُمُ أَنَّکَ الْإِمَامُ بَعْدَ أَبِیکَ فَاجْلِسْ فِی ذَلِکَ الْمَجْلِسِ فَقَالُوا فَرَأَیْنَا عَبْدَ اللَّهِ قَدْ تَغَیَّرَ لَوْنُهُ فَقَامَ یَجُرُّ رِدَاءَهُ حَتَّی خَرَجَ مِنْ دَارِ مُوسَی علیه السلام (1).

**[ترجمه]خرائج: از مفضل بن عمر روایت شده، وقتی امام صادق علیه السلام از دنیا رفتند، وصیت امامت ایشان به موسی الکاظم علیه السلام بود، ولی برادرشان عبدالله - . عبدالله أفطح، بعد از اسماعیل که در زمان حیات پدر از دنیا رفت، بزرگ­ترین برادر امام موسی الکاظم علیه السلام بود. منزلت عبدالله نزد پدرش امام صادق علیه السلام از جهت اکرام مانند منزلت سایر برادرانش نبود، او متهم به مخالفت اعتقادی با پدرش بود و گفته می­شود: او با حشویه معاشرت داشت و مایل به مذهب مرجئه بود و بر اساس سنّ، بعد از پدرش، با این استدلال که او بزرگ­ترین فرزندان باقی­مانده بعد از حضرت صادق علیه السلام است، مدعی امامت شد و گروهی از پیروان حضرت صادق علیه السلام پیرو او شدند و سپس از اعتقاد خود بر گشتند.

إبن حزم در جمهرة : 59 می­نویسد:

زراره به مدینه آمد و به دیدار عبدالله رفت و مسائلی از فقه را از او پرسید و او را در نهایت جهل یافت و از امامت او بازگشت. وقتی به کوفه برگشت، اصحابش پیش او رفتند و در مورد امام او و امام خودشان از او جویا شدند، به قرآنی در مقابلش بود اشاره کرد و به آن­ها گفت: این امام من است و من جز این امامی ندارم. و از همین­جا فرقه افطحیه شیعه از بین رفت. تمام.

بله، عده کمی بر آن باقی ماندند که از جمله آن­ها عمار ساباطی و از متأخرین مصدق بن صدقه هستند که معروف به فطحیه­اند،

که منسوب به امامشان عبدالله می­باشند که سری أفطح یعنی عریض داشت یا پاهایش أفطح بود. گفته شده فطحیه منسوب به عبدالله بن أفطح­اند که دعوت­کننده و رئیسشان بود.

نسب شناسان برای عبدالله فرزندی ذکر نکرده­اند، گفته­اند او پسری به نام حمزه داشته است و وقتی درگذشت، فقط یک دختر داشت. ابن حزم در جمهرة : 59 نوشته است: بنی عبید که والیان مصر بودند،در اول کارشان خود را منسوب به عبدالله بن جعفر بن محمد می­کردند، وقتی برایشان مشخص شد که این عبدالله فقط یک دختر از خود باقی گذاشته است، او را رها کردند و به اسماعیل بن جعفر گرویدند. تمام.

عبدالله افطح هفتاد روز پس از وفات پدرش درگذشت و این از عنایات خداوند بر مؤمنین بود که دورانش طولانی نشد و قائلین به امامت او زیاد نشدند.

در مورد فطحیه می­توانیدبه ملل و نحل 2 : 6 در حاشیه فصل و الفرق بین الفرق : 39 و فرق الشیعة : 77 و غیره مراجعه کنید. -

ادعای امامت کرد. عبدالله در زمان امام صادق علیه السلام بزرگترین فرزند ایشان بود و همان بود که به أفطح معروف بود. حضرت موسی علیه السلام امر کردند هیزم زیادی در وسط خانه­اشان جمع کنند. سپس پیکی به سوی برادرشان عبدالله فرستادند و از او خواستند که پیش ایشان برود. وقتی به حضور ایشان رسید، بزرگان امامیه پیش ایشان بودند، برادرشان عبدالله را پیش خود نشاندند و امر کردند در آن هیزم­ها آتش بیفکنند و همه آن­ها آتش گرفتند. مردم سبب این کار را نمی­دانستند، هیزم­ها این­قدر سوختند تا گدازه­ای از آتش شدند. حضرت موسی علیه السلام برخاستند و با لباس در وسط آتش نشستند و مدتی با مردم در همان حال صحبت کردند، سپس برخاستند و لباسشان را جمع کردند و در جای خویش نشستند و به بردرشان عبدالله فرمودند: اگر فکر می­کنی که امام بعد از پدرت هستی برو همان­جا بنشین، نقل کرده­اند که: دیدیم رنگ رخسار عبدالله تغییر کرد و برخاست و ردایش را کشید و از خانه حضرت موسی علیه السلام بیرون رفت. - . خرائج و جرائح : 200 -

**[ترجمه]

«90»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَمِعْتُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ نَاعِیاً إِلَی رَجُلٍ مِنَ الشِّیعَةِ نَفْسَهُ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی وَ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ مَتَی یَمُوتُ الرَّجُلُ مِنْ شِیعَتِهِ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ اصْنَعْ مَا أَنْتَ صَانِعٌ فَإِنَّ عُمُرَکَ قَدْ فَنِیَ وَ قَدْ بَقِیَ مِنْهُ دُونَ سَنَتَیْنِ وَ کَذَلِکَ أَخُوکَ وَ لَا یَمْکُثُ بَعْدَکَ إِلَّا شَهْراً وَاحِداً حَتَّی یَمُوتَ وَ کَذَلِکَ عَامَّةُ أَهْلِ بَیْتِکَ وَ یَتَشَتَّتُ کُلُّهُمْ وَ یَتَفَرَّقُ جَمْعُهُمْ وَ یَشْمَتُ بِهِمْ أَعْدَاؤُهُمْ وَ هُمْ یَصِیرُونَ رَحْمَةً لِإِخْوَانِهِمْ أَ کَانَ هَذَا فِی صَدْرِکَ فَقُلْتُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِمَّا فِی صَدْرِی

فَلَمْ یَسْتَکْمِلْ مَنْصُورٌ سَنَتَیْنِ حَتَّی مَاتَ وَ مَاتَ بَعْدَهُ بِشَهْرٍ أَخُوهُ وَ مَاتَ عَامَّةُ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَفْلَسَ بَقِیَّتُهُمْ وَ تَفَرَّقُوا حَتَّی احْتَاجَ مَنْ بَقِیَ مِنْهُمْ إِلَی الصَّدَقَةِ(2).

**[ترجمه]اسحاق بن منصور از پدر خود نقل کرده، شنیدم موسی بن جعفر علیه السلام به یکی از شیعیانش مرگش را اطلاع می­دهد؛ با خود گفتم: یعنی ایشان زمان مرگ شیعیانش را هم می­داند! رو به نمودند و فرمودند: هر کاری باید بکنی، بکن! عمر تو نیز در حال اتمام است و کمتر از دو سال از آن باقی­مانده است، همین­طور برادرت؛ او هم تا یک ماه بعد از تو زنده می­ماند و سپس می­میرد، همچنین تمام خانواده شما پراکنده و متفرق می­شوند و مورد سرزنش دشمنان و ترحم دوستان قرار می­گیرند، آیا همین در دلت بود؟ عرض کردم: از آن­چه در دلم بو استغفار می­کنم. دو سال تمام نشد که منصور مرد و برادرش هم پس از یک ماه مرد و تمام خانواده اش نیز از دنیا رفتند، باقی­مانده آن­ها هم به قدری بی­چیز و متفرق شدند که محتاج به صدقه شدند. - . همان -

**[ترجمه]

«91»

کا، [الکافی] أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَمِعْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ علیه السلام یَنْعَی إِلَی رَجُلٍ نَفْسَهُ إِلَی قَوْلِهِ

ص: 68


1- 1. الخرائج و الجرائح ص 200.
2- 2. الخرائج و الجرائح ص 200.

فَالْتَفَتَ إِلَیَّ شِبْهَ الْمُغْضَبِ فَقَالَ یَا إِسْحَاقُ قَدْ کَانَ رُشَیْدٌ الْهَجَرِیُّ یَعْلَمُ عِلْمَ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا وَ الْإِمَامُ أَوْلَی بِعِلْمِ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ یَا إِسْحَاقُ اصْنَعْ إِلَی قَوْلِهِ فَلَمْ یَلْبَثْ إِسْحَاقُ بَعْدَ هَذَا الْمَجْلِسِ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی مَاتَ فَمَا أَتَی عَلَیْهِمْ إِلَّا قَلِیلٌ حَتَّی قَامَ بَنُو عَمَّارٍ بِأَمْوَالِ النَّاسِ فَأَفْلَسُوا(1).

**[ترجمه]کافی: اسحاق بن عمار نقل کرده، شنیدم عبد صالح علیه السلام به مردی خبر از مرگش می­دهند - تا آن­جا که می­گوید - با حالتی شبیه به عصبانیت رو به من نمودند و فرمودند: ای اسحاق! رشید هجری هم علم منایا و بلایا را می­دانست، امام به علم آن اولی از اوست. سپس فرمودند: ای اسحاق! - تا آن­جا که می­گوید - اسحاق بعد از این جریان مدت کمی زنده بود و مرد و جز عده اندکی ­کسی به اهل بیت او نمی­رسید و بنی عمار با اموال مردم سپری می­کردند و بی­چیز شدند. - . کافی 1 : 484 -

**[ترجمه]

«92»

یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی وَاضِحٌ عَنِ الرِّضَا قَالَ: قَالَ أَبِی مُوسَی علیه السلام لِلْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی العَلَاءِ اشْتَرِ لِی جَارِیَةً نُوبِیَّةً فَقَالَ الْحُسَیْنُ أَعْرِفُ وَ اللَّهِ جَارِیَةً نُوبِیَّةً نَفِیسَةً أَحْسَنَ مَا رَأَیْتُ مِنَ النُّوبَةِ فَلَوْ لَا خَصْلَةٌ لَکَانَتْ مِنْ یأتیک [شَأْنِکَ] فَقَالَ وَ مَا تِلْکَ الْخَصْلَةُ قَالَ لَا تَعْرِفُ کَلَامَکَ وَ أَنْتَ لَا تَعْرِفُ کَلَامَهَا فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ اذْهَبْ حَتَّی تَشْتَرِیَهَا قَالَ فَلَمَّا دَخَلْتُ بِهَا إِلَیْهِ قَالَ لَهَا بِلُغَتِهَا مَا اسْمُکِ قَالَتْ مُونِسَةُ قَالَ أَنْتِ لَعَمْرِی مُونِسَةٌ قَدْ کَانَ لَکِ اسْمٌ غَیْرُ هَذَا کَانَ اسْمُکِ قَبْلَ هَذَا حَبِیبَةَ قَالَتْ صَدَقْتَ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ أَبِی العَلَاءِ إِنَّهَا سَتَلِدُ لِی غُلَاماً لَا یَکُونُ فِی وُلْدِی أَسْخَی مِنْهُ وَ لَا أَشْجَعُ وَ لَا أَعْبَدُ مِنْهُ قَالَ فَمَا تُسَمِّیهِ حَتَّی أَعْرِفَهُ قَالَ اسْمُهُ إِبْرَاهِیمُ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ کُنْتُ مَعَ مُوسَی علیه السلام بِمِنًی إِذْ أَتَانِی رَسُولُهُ فَقَالَ الْحَقْ بِی بِالثَّعْلَبِیَّةِ(2)

فَلَحِقْتُ بِهِ وَ مَعَهُ عِیَالُهُ وَ عِمْرَانُ خَادِمُهُ فَقَالَ أَیُّمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ الْمُقَامُ هَاهُنَا أَوْ تَلْحَقُ بِمَکَّةَ قُلْتُ أَحَبُّهُمَا إِلَیَّ مَا أَحْبَبْتَهُ قَالَ مَکَّةُ خَیْرٌ لَکَ ثُمَّ بَعَثَنِی إِلَی دَارِهِ بِمَکَّةَ وَ أَتَیْتُهُ وَ قَدْ صَلَّی الْمَغْرِبَ فَدَخَلْتُ فَقَالَ اخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ فَخَلَعْتُ نَعْلَیَّ وَ جَلَسْتُ مَعَهُ فَأُتِیتُ بِخِوَانٍ فِیهِ خَبِیصٌ فَأَکَلْتُ أَنَا وَ هُوَ ثُمَّ رُفِعَ الْخِوَانُ وَ کُنْتُ أُحَدِّثُهُ ثُمَّ غَشِیَنِی النُّعَاسُ فَقَالَ لِی قُمْ فَنَمْ حَتَّی أَقُومَ أَنَا لِصَلَاةِ اللَّیْلِ فَحَمَلَنِی النَّوْمُ إِلَی أَنْ فَرَغَ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ ثُمَّ جَاءَنِی فَنَبَّهَنِی فَقَالَ قُمْ فَتَوَضَّأْ وَ صَلِّ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ خَفِّفْ فَلَمَّا فَرَغْتُ مِنَ الصَّلَاةِ صَلَّیْتُ الْفَجْرَ ثُمَّ قَالَ لِی یَا عَلِیُّ إِنَّ أُمَّ وَلَدِی ضَرَبَهَا الطَّلْقُ فَحَمَلْتُهَا إِلَی الثَّعْلَبِیَّةِ

ص: 69


1- 1. الکافی ج 1 ص 484.
2- 2. الثعلبیة: من منازل طریق مکة قد کانت قریة فخربت و هی مشهورة.

مَخَافَةَ أَنْ یَسْمَعَ النَّاسُ صَوْتَهَا فَوَلَدَتْ هُنَاکَ الْغُلَامَ الَّذِی ذَکَرْتُ لَکَ کَرَمَهُ وَ سَخَاءَهُ وَ شَجَاعَتَهُ قَالَ عَلِیٌّ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ أَدْرَکْتُ الْغُلَامَ فَکَانَ کَمَا وَصَفَ (1).

**[ترجمه]خرائج: واضح نقل کرده، حضرت رضا علیه السلام فرمودند: پدرم موسی علیه السّلام به حسین بن ابی­العلاء فرمود: برایم کنیزی از اهالی نوبه خریداری کن. حسین عرض کرد: به خدا قسم یک کنیز عالی نوبی سراغ دارم که از زیباترین کنیزان نوبه است، اگر این یک عیب را نداشت، همان را برای شما می­آوردم. فرمودند: چه عیبی؟ گفت: نه او زبان شما را می­فهمد و نه شما زبان او را. ایشان تبسمی نموده و فرمودند: برو او را خریداری کن. وقتی کنیز را نزد ایشان آوردم، با زبان خودش از او پرسیدند: نام تو چیست؟ گفت: مونسه. فرمودند: به جانم سوگند که تو اکنون مونسه هستی، ولی اسم دیگری داشتی و نام سابق تو حبیبه بوده است. عرض کرد: صحیح است. سپس فرمودند: ای ابن ابی­العلا! او به زودی فرزندی برای من متولد خواهد کرد که در میان فرزندانم کسی از او سخاوتمندتر و شجاع تر و عابدتر نیست. عرض کرد: بفرمایید چه نامی می­خواهید بر ایشان بگذارید که من ایشان را بشناسم؟ فرمودند: نامش ابراهیم است.

علی بن ابی حمزه نقل کرده، من در منی همراه موسی علیه السّلام بودم که فرستاده ایشان آمد و از قول ایشان گفت: خودت را به در ثعلبیه - . یکی از منزل های راه مکه است که قبلا دهاتی بوده و اکنون خراب شده است و مشهور است. -

به من برسان! خود را به ایشان رساندم، همسرشان و خادمشان عمران نیز همراهشان بودند. فرمودند: از این دو پیشنهاد کدام را بیشتر دوست می­داری، ماندن در این­جا یا رفتن به مکه را؟ گفتم: همان را بیشتر دوست دارم که شما دوست داشته باشید. فرمودند: مکه برای تو بهتر است. بعد به خانه خودشان در مکه مرا فرستادند. بعد از نماز مغرب به محضر ایشان رسیدم، فرمودند: کفش­هایت را در بیاور که تو در سرزمینی مقدس هستی! کفش از پای در آورده با ایشان نشستم، سفره­ای آوردند که در آن شیره بود، من خوردم و ایشان هم خوردند، سفره را برداشتند، با ایشان صحبت می­کردیم که خواب مرا گرفت، به من فرمودند:

برخیز و برو بخواب تا من نماز شبم را بخوانم. من خوابیدم تا امام از نماز شب فارغ شدند، بعد مرا بیدار کرده و فرمودند: برخیز و وضو بگیر نماز شب بخوان ولی طولش نده. وقتی نماز شبم را تمام کردم، نماز صبح را هم خواندم. سپس به من فرمودند: ای علی! به کنیزم حالت زایمان دست داد، او را به ثعلبیه بردم که مبادا مردم صدایش را بشنوند. در آن­جا همان پسری که برایت از کرم و سخاوت و شجاعتش گفته بودم متولد شد. علی نقل کرده، به خدا قسم تا آن پسر را درک کردم، همان­طور بود که ایشان فرموده بودند. - . خرائج و جرائح : 201 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام لا یکون فی ولدی أسخی منه أی سائر أولاده سوی الرضا علیه السلام.

**[ترجمه]این­که فرمودند: در میان فرزندانم کسی از او سخاوتمندتر نیست، منظور سایر فرزندان ایشان غیر حضرت رضا علیه السلام بوده است.

**[ترجمه]

«93»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ ثَلَاثُونَ مَمْلُوکاً مِنَ الْحَبَشَةِ اشْتُرُوْا لَهُ فَتَکَلَّمَ غُلَامٌ مِنْهُمْ فَکَانَ جَمِیلًا بِکَلَامٍ فَأَجَابَهُ مُوسَی علیه السلام بِلُغَتِهِ فَتَعَجَّبَ الْغُلَامُ وَ تَعَجَّبُوا جَمِیعاً وَ ظَنُّوا أَنَّهُ لَا یَفْهَمُ کَلَامَهُمْ فَقَالَ لَهُ مُوسَی إِنِّی لَأَدْفَعُ إِلَیْکَ مَالًا فَادْفَعْ إِلَی کُلٍّ مِنْهُمْ ثَلَاثِینَ دِرْهَماً فَخَرَجُوا وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ لِبَعْضٍ إِنَّهُ أَفْصَحُ مِنَّا بِلُغَاتِنَا وَ هَذِهِ نِعْمَةٌ مِنَ اللَّهِ عَلَیْنَا قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ فَلَمَّا خَرَجُوا قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ رَأَیْتُکَ تُکَلِّمُ هَؤُلَاءِ الْحَبَشِیِّینَ بِلُغَاتِهِمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ أَمَرْتَ ذَلِکَ الْغُلَامَ مِنْ بَیْنِهِمْ بِشَیْ ءٍ دُونَهُمْ قَالَ نَعَمْ أَمَرْتُهُ أَنْ یَسْتَوْصِیَ بِأَصْحَابِهِ خَیْراً وَ أَنْ یُعْطِیَ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِی کُلِّ شَهْرٍ ثَلَاثِینَ دِرْهَماً لِأَنَّهُ لَمَّا تَکَلَّمَ کَانَ أَعْلَمَهُمْ فَإِنَّهُ مِنْ أَبْنَاءِ مُلُوکِهِمْ فَجَعَلْتُهُ عَلَیْهِمْ وَ أَوْصَیْتُهُ بِمَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ وَ هُوَ مَعَ هَذَا غُلَامُ صِدْقٍ ثُمَّ قَالَ لَعَلَّکَ عَجِبْتَ مِنْ کَلَامِی إِیَّاهُمْ بِالْحَبَشَةِ قُلْتُ إِی وَ اللَّهِ قَالَ لَا تَعْجَبْ فَمَا خَفِیَ عَلَیْکَ مِنْ أَمْرِی أَعْجَبُ وَ أَعْجَبُ وَ مَا الَّذِی سَمِعْتَهُ مِنِّی إِلَّا کَطَائِرٍ أَخَذَ بِمِنْقَارِهِ مِنَ الْبَحْرِ قَطْرَةً أَ فَتَرَی هَذَا الَّذِی یَأْخُذُهُ بِمِنْقَارِهِ یَنْقُصُ مِنَ الْبَحْرِ وَ الْإِمَامُ بِمَنْزِلَةِ الْبَحْرِ لَا یَنْفَدُ مَا عِنْدَهُ وَ عَجَائِبُهُ أَکْثَرُ مِنْ عَجَائِبِ الْبَحْرِ(2).

**[ترجمه]خرائج: علی بن ابی­حمزه نقل کرده، در محضر ابا الحسن موسی علیه السّلام بودم که سی نفر غلام حبشی که برای ایشان خریده بودند داخل شدند. یکی از آن­ها که غلامی خوش­چهره بود با زبان مادری خود صحبتی کرد و موسی علیه السّلام با زبان خودش جوابش را دادند. آن غلام و دیگر غلامان تعجب کردند؛ زیرا خیال می­کردند ایشان زبان آنها را نمی فهمد. موسی علیه السّلام به او فرمود: من مقداری پول در اختیار تو می­گذارم به هر کدام سی درهم بده. همگی خارج شدند، در حالی که به یک­دیگر می­گفتند: ایشان زبان ما را بهتر از خود ما صحبت می­کرد، و این نعمتی است که خدا به ما ارزانی داشته است .

پس از این­که آن­ها بیرون رفتند، عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! شما با این­ها حبشی­ها به زبان خودشان صحبت کردید؟ فرمودند: آری. گفتم: و به آن غلام چیزی فرمودید که به بقیه­اشان نفرمودید؟ فرمودند: آری، به او امر کردم دوستان خود را سفارش به خیر کند و در هر ماه به هر کدام سی درهم بدهد؛ چون وقتی او صحبت کرد از همه داناتر بود، او از شاه­زادگان آن­ها است، او را بر آن­ها گماشتم و به او سفارش کردم هر چه احتیاج داشتند برآورده کند، علاوه بر این­که او غلام درست­کاری است. سپس فرمودند: گویا تو تعجب کردی از این­که با آن­ها به زبان حبشی صحبت کردم. عرض کردم: آری به خدا. فرمودند: تعجب نکن! آن­چه از کارهای من بر تو پنهان است، خیلی عجیب تر و عجیب تر است، آن­چه که از من شنیدی، مثل این بود که پرنده ای از دریایی با منقار خود قطره ای آب بردارد، آیا با آن مقداری که با منقارش برمی­دارد، چیزی از دریا کاسته می شود؟ امام نیز چون دریایی است که آن­چه در نزد اوست تمام نمی­شود و کارهای شگفت انگیز او از شگفتی­های دریا نیز بیشتر است. - . همان -

**[ترجمه]

«94»

یج، [الخرائج و الجرائح] قَالَ بَدْرٌ مَوْلَی الرِّضَا علیه السلام: إِنَّ إِسْحَاقَ بْنَ عَمَّارٍ دَخَلَ عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام فَجَلَسَ عِنْدَهُ إِذَا اسْتَأْذَنَ رَجُلٌ خُرَاسَانِیٌّ فَکَلَّمَهُ بِکَلَامٍ لَمْ یُسْمَعْ مِثْلُهُ قَطُّ کَأَنَّهُ کَلَامُ الطَّیْرِ قَالَ إِسْحَاقُ فَأَجَابَهُ مُوسَی بِمِثْلِهِ وَ بِلُغَتِهِ إِلَی أَنْ قَضَی وَطَرَهُ مِنْ مُسَاءَلَتِهِ فَخَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ فَقُلْتُ مَا سَمِعْتُ بِمِثْلِ هَذَا الْکَلَامِ قَالَ هَذَا کَلَامُ قَوْمٍ مِنْ أَهْلِ الصِّینِ مِثْلُهُ ثُمَّ قَالَ أَ تَعْجَبُ مِنْ کَلَامِی بِلُغَتِهِ قُلْتُ هُوَ مَوْضِعُ

ص: 70


1- 1. الخرائج و الجرائح ص 201.
2- 2. الخرائج و الجرائح ص 201.

التَّعَجُّبِ قَالَ علیه السلام أُخْبِرُکَ بِمَا هُوَ أَعْجَبُ مِنْهُ إِنَّ الْإِمَامَ یَعْلَمُ مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ مَنْطِقَ کُلِّ ذِی رُوحٍ خَلَقَهُ اللَّهُ وَ مَا یَخْفَی عَلَی الْإِمَامِ شَیْ ءٌ(1).

**[ترجمه]خرائج: بدر غلام حضرت رضا علیه السلام نقل کرده، اسحاق بن عمار به محضر موسی بن جعفر علیهما السلام رسید و در نزد ایشان نشست. در این موقع مردی خراسانی اجازه ورود خواست و وارد شد و با لهجه ای صحبت کرد که هرگز نشنیده بودم، لهجه­اش مانند صدای پرندگان بود. حضرت موسی علیه السلام با همان زبان و همان لهجه خودش جوابش را داد تا این­که صحبت آن­ها تمام شد و از محضر ایشان خارج شد. عرض کردم: من تاکنون چنین زبانی را نشنیده بودم. فرمودند: این زبانی است که گروهی از مردم چین مانند آن صحبت می­کنند، سپس فرمودند: تعجب کردی که به زبان خودش صحبت کردم؟ عرض کردم: جای تعجب است. فرمودند: از این عجیب­تر به تو ­بگویم؛ امام زبان پرندگان و زبان هر موجود صاحب روحی که خدا خلق کرده را می­داند و بر امام چیزی مخفی نمی­ماند. - . همان -

**[ترجمه]

«95»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: أَخَذَ بِیَدِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام یَوْماً فَخَرَجْنَا مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی الصَّحْرَاءِ فَإِذَا نَحْنُ بِرَجُلٍ مَغْرِبِیٍّ عَلَی الطَّرِیقِ یَبْکِی وَ بَیْنَ یَدَیْهِ حِمَارٌ مَیِّتٌ وَ رَحْلُهُ مَطْرُوحٌ فَقَالَ لَهُ مُوسَی علیه السلام مَا شَأْنُکَ قَالَ کُنْتُ مَعَ رُفَقَائِی نُرِیدُ الْحَجَّ فَمَاتَ حِمَارِی هَاهُنَا وَ بَقِیتُ وَ مَضَی أَصْحَابِی وَ قَدْ بَقِیتُ مُتَحَیِّراً لَیْسَ لِی شَیْ ءٌ أَحْمِلُ عَلَیْهِ فَقَالَ مُوسَی لَعَلَّهُ لَمْ یَمُتْ قَالَ أَ مَا تَرْحَمُنِی حَتَّی تَلْهُوَ بِی قَالَ إِنَّ عِنْدِی رُقْیَةٌ(2)

جَیِّدَةٌ قَالَ الرَّجُلُ لَیْسَ یَکْفِینِی مَا أَنَا فِیهِ حَتَّی تَسْتَهْزِئَ بِی فَدَنَا مُوسَی مِنَ الْحِمَارِ وَ نَطَقَ بِشَیْ ءٍ لَمْ أَسْمَعْهُ وَ أَخَذَ قَضِیباً کَانَ مَطْرُوحاً فَضَرَبَهُ وَ صَاحَ عَلَیْهِ فَوَثَبَ الْحِمَارُ صَحِیحاً سَلِیماً فَقَالَ یَا مَغْرِبِیُّ تَرَی هَاهُنَا شَیْئاً مِنَ الِاسْتِهْزَاءِ الْحَقْ بِأَصْحَابِکَ وَ مَضَیْنَا وَ تَرَکْنَاهُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ فَکُنْتُ وَاقِفاً یَوْماً عَلَی بِئْرِ زَمْزَمَ بِمَکَّةَ فَإِذَا الْمَغْرِبِیُّ هُنَاکَ فَلَمَّا رَآنِی عَدَا إِلَیَّ وَ قَبَّلَ یَدِی فَرِحاً مَسْرُوراً فَقُلْتُ لَهُ مَا حَالُ حِمَارِکَ فَقَالَ هُوَ وَ اللَّهِ سَلِیمٌ صَحِیحٌ وَ مَا أَدْرِی مِنْ أَیْنَ ذَلِکَ الرَّجُلُ الَّذِی مَنَّ اللَّهُ بِهِ عَلَیَّ فَأَحْیَا لِی حِمَارِی بَعْدَ مَوْتِهِ فَقُلْتُ لَهُ قَدْ بَلَغْتَ حَاجَتَکَ فَلَا تَسْأَلْ عَمَّا لَا تَبْلُغُ مَعْرِفَتَهُ (3).

**[ترجمه]خرائج: علی بن ابی حمزه گفت: روزی موسی بن جعفر علیه السّلام دست مرا گرفتند و از مدینه خارج شدیم و به طرف بیابان را افتادیم. در بین راه به مردی از اهالی مغرب برخورد کردیم که گریه می کرد و در مقابلش یک الاغ مرده قرار داشت و بارهایش نیز روی زمین ریخته بود؛ امام موسی علیه السّلام فرمودند: چه شده است؟

گفت: با رفیقانم عازم حج بودیم که الاغم در این­جا مرد و من ماندم و آن­ها رفتند، اکنون متحیر ماندم و مرکبی ندارم که بارم را بر آن بگذارم. امام علیه السّلام فرمود: شاید نمرده باشد. عرض کرد: دلتان به حال من من نمی­سوزد که با من شوخی می­کنید. فرمودند: من یک دعای خوب بلدم. مغربی عرض کرد: آقا این گرفتاری که دارم کافی نیست که مرا مسخره می­کنید. موسی بن جعفر علیه السّلام نزدیک الاغ رفت و چیزی زمزمه کرد که تا به آن وقت نشنیده بودم، چوبی روی زمین بود، آن را برداشت و ضربه­ای به الاغ زد و بر آن فریادی کشید. الاغ صحیح و سالم از جای پرید. حضرت فرمودند: ای مغربی! تمسخری در این­جا می­بینی؟ برو خود را به دوستانت برسان! ما رفتیم و او را رها کردیم.

علی بن ابی­حمزه نقل کرده، روزی در مکه بر سر چاه زمزم ایستاده بودم که دیدم آن مرد مغربی آن­جاست، همین که مرا دید، به سمت من دوید و با شادمانی و سرور دستم را بوسید. به او گفتم: حال الاغت چطور است؟ گفت: به خدا صحیح و سالم است، نفهمیدم آن مرد که خدا با رساندن او بر من منت گذاشت و الاغ مرده مرا زنده نمود از کجا بود. به او گفتم: تو که به مقصود خود رسیدی، پس دیگر از چیزی که به معرفتش نمی­رسی سؤال نکن. - . همان -

**[ترجمه]

«96»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الزُّبَالِیِّ قَالَ: قَدِمَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام زُبَالَةَ وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِ الْمَهْدِیِّ بَعَثَهُمْ فِی إِشْخَاصِهِ إِلَیْهِ قَالَ وَ أَمَرَنِی بِشِرَاءِ حَوَائِجَ وَ نَظَرَ إِلَیَّ وَ أَنَا مَغْمُومٌ فَقَالَ یَا أَبَا خَالِدٍ مَا لِی أَرَاکَ مَغْمُوماً قُلْتُ هُوَ ذَا تَصِیرُ إِلَی هَذَا الطَّاغِیَةِ وَ لَا آمَنُکَ مِنْهُ قَالَ لَیْسَ عَلَیَّ مِنْهُ بَأْسٌ إِذَا کَانَ یَوْمُ کَذَا فَانْتَظِرْنِی فِی أَوَّلِ الْمِیلِ

ص: 71


1- 1. الخرائج و الجرائح ص 201.
2- 2. الرقیة: بالضم العوذة و الجمع رقی.
3- 3. الخرائج و الجرائح ص 201.

قَالَ فَمَا کَانَتْ لِی هِمَّةٌ إِلَّا إِحْصَاءُ الْأَیَّامِ حَتَّی إِذَا کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمُ وَافَیْتُ أَوَّلَ الْمِیلِ فَلَمْ أَرَ أَحَداً حَتَّی کَادَتِ الشَّمْسُ تَجِبُ (1)

فَشَکَکْتُ وَ نَظَرْتُ بَعْدُ إِلَی شَخْصٍ قَدْ أَقْبَلَ فَانْتَظَرْتُهُ فَإِذَا هُوَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام عَلَی بَغْلَةٍ قَدْ تَقَدَّمَ فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ لَا تَشُکَّنَّ فَقُلْتُ قَدْ کَانَ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ لِی عَوْدَةً وَ لَا أَتَخَلَّصُ مِنْهُمْ فَکَانَ کَمَا قَالَ.

**[ترجمه]خرائج: اباخالد زبالی نقل کرده، ابا الحسن موسی علیه السلام، با گروهی از مأموران مهدی که آن­ها را مأمور کرده بود ایشان را بیاورند، به زباله آمدند. ایشان به من امر کردند چیزهایی برایشان بخرم، به من نگاه کردند و دیدند غمگین هستم. فرمودند: ای اباخالد! چرا غمگین به نظر می­رسی؟ عرض کردم: همین که می بینم شما را پیش این ستمگر می برند و از او نسبت به شما آسوده خاطر نیستم. فرمودند: از او به من آزاری نمی­رسد، فلان روز که رسید در ابتدای مسیر منتظر من باش! تمام همّ و غمّ من این شده بود که روزها را می­شمردم تا این که بالأخره آن روزرسید، بر سر راه رفتم، اما تا نزدیک غروب آفتاب کسی را ندیدم که وارد شود و به تردید افتادم، بعد دیدیم شخصی از دور می­آید، منتظرش ایستادم و دیدم ابا الحسن موسی علیه السّلام سوار بر قاطری تشریف آوردند. حضرت نگاهی به من نمودند و فرمودند: مبادا شک کنی! عرض کردم: شک کرده بودم. فرمودند: یک بار دیگر هم مرا می­برند که دیگر از آن­ها خلاصی نخواهم شد، همان­طور که فرموده بودند شد.

**[ترجمه]

«97»

عم، [إعلام الوری] مُحَمَّدُ بْنُ جُمْهُورٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی خَالِدٍ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]اعلام الوری نیز مانند همین را از اباخالد آورده است. - . اعلام الوری: 295 -

**[ترجمه]

«98»

یج، [الخرائج و الجرائح] قَالَ خَالِدُ بْنُ نَجِیحٍ: قُلْتُ لِمُوسَی علیه السلام إِنَّ أَصْحَابَنَا قَدِمُوا مِنَ الْکُوفَةِ وَ ذَکَرُوا أَنَّ الْمُفَضَّلَ شَدِیدُ الْوَجَعِ فَادْعُ اللَّهَ لَهُ قَالَ قَدْ اسْتَرَاحَ وَ کَانَ هَذَا الْکَلَامُ بَعْدَ مَوْتِهِ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ.

**[ترجمه]خرائج: خالد بن نجیح نقل کرده، به موسی بن جعفر علیه السلام عرض کردم: دوستان ما از کوفه آمده اند و می­گویند مفضل شدیداً مریض است، برایش دعا کنید! فرمودند: راحت شد. این فرمایش امام سه روز پس از مرگ او بود.

**[ترجمه]

«99»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب بَیَانُ بْنُ نَافِعٍ التَّفْلِیسِیُّ قَالَ: خَلَّفْتُ وَالِدِی مَعَ الْحَرَمِ فِی الْمَوْسِمِ وَ قَصَدْتُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام فَلَمَّا أَنْ قَرُبْتُ مِنْهُ هَمَمْتُ بِالسَّلَامِ عَلَیْهِ فَأَقْبَلَ عَلَیَّ بِوَجْهِهِ وَ قَالَ بُرَّ حَجُّکَ یَا ابْنَ نَافِعٍ آجَرَکَ اللَّهُ فِی أَبِیکَ فَإِنَّهُ قَدْ قَبَضَهُ إِلَیْهِ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ فَارْجِعْ فَخُذْ فِی جَهَازِهِ فَبَقِیتُ مُتَحَیِّراً عِنْدَ قَوْلِهِ وَ قَدْ کُنْتُ خَلَّفْتُهُ وَ مَا بِهِ عِلَّةٌ فَقَالَ یَا ابْنَ نَافِعٍ أَ فَلَا تُؤْمِنُ فَرَجَعْتُ فَإِذَا أَنَا بِالْجَوَارِی یَلْطِمْنَ خُدُودَهُنَّ فَقُلْتُ مَا وَرَاکُنَّ قُلْنَ أَبُوکَ فَارَقَ الدُّنْیَا قَالَ ابْنُ نَافِعٍ فَجِئْتُ إِلَیْهِ أَسْأَلُهُ عَمَّا أَخْفَاهُ وَ

أَرَانِی فَقَالَ لِی أَبْدِ مَا أَخْفَاهُ وَ أَرَاکَ (3) ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ نَافِعٍ إِنْ کَانَ فِی أُمْنِیَّتِکَ کَذَا وَ کَذَا أَنْ تَسْأَلَ عَنْهُ فَأَنَا جَنْبُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ الْبَاقِیَةُ وَ حُجَّتُهُ الْبَالِغَةُ.

أَبُو خَالِدٍ الزُّبَالِیُّ وَ أَبُو یَعْقُوبَ الزُّبَالِیُّ قَالَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا: اسْتَقْبَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام بِالْأَجْفَرِ(4) فِی الْمَقْدَمَةِ الْأَوْلَی عَلَی الْمَهْدِیِّ فَلَمَّا خَرَجَ وَدَّعْتُهُ وَ بَکَیْتُ فَقَالَ لِی مَا یُبْکِیکَ قُلْتُ حَمَلَکَ هَؤُلَاءِ وَ لَا أَدْرِی مَا یَحْدُثُ قَالَ فَقَالَ

ص: 72


1- 1. تجب: بمعنی تغیب فیقال و جبت الشمس إذا غابت.
2- 2. اعلام الوری ص 295.
3- 3. کذا.
4- 4. الاجفر: موضع بین فید و الخزیمیة بینه و بین فید ستة و ثلاثون فرسخا نحو مکّة.

لِی لَا بَأْسَ عَلَیَّ مِنْهُ فِی وَجْهِی هَذَا وَ لَا هُوَ بِصَاحِبِی وَ إِنِّی لَرَاجِعٌ إِلَی الْحِجَازِ وَ مَارٌّ عَلَیْکَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ رَاجِعاً فَانْتَظِرْنِی فِی یَوْمِ کَذَا وَ کَذَا فِی وَقْتِ کَذَا فَإِنَّکَ تَلْقَانِی رَاجِعاً قُلْتُ لَهُ خَیْرُ الْبُشْرَی لَقَدْ خِفْتُهُ عَلَیْکَ قَالَ فَلَا تَخَفْ فَتَرَصَّدْتُهُ ذَلِکَ الْوَقْتَ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ فَإِذَا بِالسَّوَادِ قَدْ أَقْبَلَ وَ مُنَادٍ یُنَادِی مِنْ خَلْفِی فَأَتَیْتُهُ فَإِذَا هُوَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام عَلَی بَغْلَةٍ لَهُ فَقَالَ لِی إِیهاً أَبَا خَالِدٍ قُلْتُ لَبَّیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَّصَکَ مِنْ أَیْدِیهِمْ فَقَالَ أَمَا إِنَّ لِی عَوْدَةً إِلَیْهِمْ لَا أَتَخَلَّصُ مِنْ أَیْدِیهِمْ (1).

یَعْقُوبُ السَّرَّاجُ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هُوَ وَاقِفٌ عَلَی رَأْسِ أَبِی الْحَسَنِ وَ هُوَ فِی الْمَهْدِ فَجَعَلَ یُسَارُّهُ طَوِیلًا فَقَالَ لِی ادْنُ إِلَی مَوْلَاکَ فَدَنَوْتُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ ثُمَّ قَالَ اذْهَبْ فَغَیِّرِ اسْمَ ابْنَتِکَ الَّتِی سَمَّیْتَهَا أَمْسِ فَإِنَّهُ اسْمٌ یُبْغِضُهُ اللَّهُ وَ کَانَتْ وُلِدَتْ لِیَ ابْنَةٌ فَسَمَّیْتُهَا بِفُلَانَةَ فَقَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهُ انْتَهِ إِلَی أَمْرِهِ تَرْشُدْ فَغَیَّرْتُ اسْمَهَا(2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: بیان بن نافع تفلیسی نقل کرده، در موسم حج پدرم را با زنان و خانواده­ام در مکه گذاشتم و خودم برای زیارت موسی بن جعفر رفتم، نزدیک ایشان که رسیدم خواستم سلام کنم که رویشان را به من کرده و فرمودند: حجت قبول باشد ای ابن نافع! خدا تو را در مصیبت پدرت اجر دهد! او همین حالا از دنیا رفت، برگرد و کار کفن و دفن او را مهیا کن! از سخن ایشان متحیر ماندم، وقتی آمدم پدرم هیچ بیماری نداشت. فرمودند: ای ابن نافع! باور نمی­کنی؟ برگشتم و دیدم زن­ها بر سر و صورت خود می­زنند، گفتم: شما را چه شده است؟ گفتند: پدرت از دنیا رفت. ابن نافع نقل کرده، پیش امام رفتم تا بپرسم ثروتی که پدرم مخفی کرده و به من نشان داده بود را چه کار کنم، به من فرمودند: هر چه پنهان کرده وبه تو نشان داده را آشکار کن! سپس فرمودند: ای ابن نافع! اگر در دلت چنین و چنان است و می­خواهی بپرسی، بدان که من جنب­اللَّه و کلمه ی باقیه و حجت بالغه ی او هستم.

اباخالد زبالی و ابایعقوب زبالی، هر دوی آن­ها نقل کرده­اند، ابا الحسن علیه السلام بار اولی که پیش منصور می­بردند در اجفر - . جایی است بین فید و خزیمیه که از آن­جا تا فید سی و شش فرسخ به سمت مکه فاصله است. -

استقبال کردم. زمانی که می­رفتند، با ایشان وداع کردم و گریستم، به من فرمودند: چرا گریه می­کنی؟ این­ها دارند شما را می­برند و من نمی­دانم چه اتفاقی می­افتد. فرمودند: این بار آزاری به من نمی­رساند و به همسفر من هم همین­طور، و من به حجاز باز خواهم گشت و در همین جا تو را خواهم دید، منتظرم بمان! در فلان روز و فلان وقت مرا در حال برگشتن می­بینی. به ایشان عرض کردم: بهترین بشارت است. برایشان ترسیده بودم، فرمودند: نترس! در وقت مقرر در همان جا منتظرشان بودم که دیدم از دور یک سیاهی می­آید و یک نفر هم از پشت سرم آمدنش را خبر می­دهد. پیش او رفتم و دیدم ابا الحسن علیه السلام هستند که بر قاطری سوارند. به من فرمودند: نزدیک بیا اباخالد! عرض کردم: لبیک ای فرزند رسول خدا! سپاس خداوندی راست که شما را از آن­ها نجات داد. فرمودند: من یک بار دیگر هم پیش آن­ها را می­روم که دیگر از دستشان نجات نخواهم یافت. - . مناقب 3 : 406 -

یعقوب سراج نقل کرده، به حضور امام صادق علیه السلام رسیدم، ایشان بالای سر ابا الحسن، که آن زمان در گهواره بودند، ایستاده بودند و مدتی طولانی به صورت پنهانی با او صحبت می­کردند، به من فرمودند: بیا نزدیک مولایت! من نزدیک شدم و سلام کردم، با زبانی فصیح سلامم را جواب دادند و بعد فرمودند: برو نامی که دیروز بر دخترت گذاشتی را تغییر بده! خداوند از آن نام بدش می­آید. دیروزش دختری برایم متولد شده بود که نامش را فلان گذاشته بودم. امام صادق علیه السلام فرمودند: امرش را انجام بده تا ارشاد شوی! نامش را تغییر دادم. - . همان : 407 -

**[ترجمه]

بیان

فی کا، [الکافی]: فسمیتها بالحمیراء.

**[ترجمه]در کافی آمده: که نامش را حمیراء گذاشته بودم.

**[ترجمه]

«100»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب أَبُو عَلِیِّ بْنُ رَاشِدٍ وَ غَیْرُهُ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ: أَنَّهُ اجْتَمَعَتْ عِصَابَةُ الشِّیعَةِ بِنَیْسَابُورَ وَ اخْتَارُوا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ النَّیْسَابُورِیَّ فَدَفَعُوا إِلَیْهِ ثَلَاثِینَ أَلْفَ دِینَارٍ وَ خَمْسِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ شِقَّةً مِنَ الثِّیَابِ وَ أَتَتْ شَطِیطَةُ بِدِرْهَمٍ صَحِیحٍ وَ شِقَّةِ خَامٍ مِنْ غَزْلِ یَدِهَا تُسَاوِی أَرْبَعَةَ دَرَاهِمَ فَقَالَتْ إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِ قَالَ فَثَنَّیْتُ دِرْهَمَهَا وَ جَاءُوا بِجُزْءٍ فِیهِ مَسَائِلُ مِلْ ءَ سَبْعِینَ وَرَقَةً فِی کُلِّ وَرَقَةٍ مَسْأَلَةٌ وَ بَاقِی الْوَرَقِ بَیَاضٌ لِیُکْتَبَ الْجَوَابُ تَحْتَهَا وَ قَدْ حُزِمَتْ کُلُّ وَرَقَتَیْنِ بِثَلَاثِ حُزُمٍ وَ خُتِمَ عَلَیْهَا بِثَلَاثِ خَوَاتِیمَ عَلَی کُلِّ حِزَامٍ خَاتَمٌ وَ قَالُوا ادْفَعْ إِلَی الْإِمَامِ لَیْلَةً وَ خُذْ مِنْهُ فِی غَدٍ فَإِنْ وَجَدْتَ الْجُزْءَ صَحِیحَ الْخَوَاتِیمِ فَاکْسِرْ مِنْهَا خَمْسَةً وَ انْظُرْ هَلْ أَجَابَ عَنِ الْمَسَائِلِ فَإِنْ لَمْ تَنْکَسِرِ الْخَوَاتِیمُ فَهُوَ الْإِمَامُ الْمُسْتَحِقُّ لِلْمَالِ فَادْفَعْ إِلَیْهِ وَ إِلَّا فَرُدَّ إِلَیْنَا أَمْوَالَنَا

ص: 73


1- 1. المناقب ج 3 ص 406.
2- 2. نفس المصدر ج 3 ص 407.

فَدَخَلَ عَلَی الْأَفْطَحِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ وَ جَرَّبَهُ وَ خَرَجَ عَنْهُ قَائِلًا رَبِّ اهْدِنِی إِلی سَواءِ الصِّراطِ قَالَ فَبَیْنَمَا أَنَا وَاقِفٌ إِذَا أَنَا بِغُلَامٍ یَقُولُ أَجِبْ مَنْ تُرِیدُ فَأَتَی بِی دَارَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَلَمَّا رَآنِی قَالَ لِی لِمَ تَقْنَطُ یَا أَبَا جَعْفَرٍ وَ لِمَ تَفْزَعُ إِلَی الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی إِلَیَّ فَأَنَا حُجَّةُ اللَّهِ وَ وَلِیُّهُ أَ لَمْ یُعَرِّفْکَ أَبُو حَمْزَةَ عَلَی بَابِ مَسْجِدِ جَدِّی وَ قَدْ أَجَبْتُکَ عَمَّا فِی الْجُزْءِ مِنَ الْمَسَائِلِ بِجَمِیعِ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ مُنْذُ أَمْسِ فَجِئْنِی بِهِ وَ بِدِرْهَمِ شَطِیطَةَ الَّذِی وَزْنُهُ دِرْهَمٌ وَ دَانِقَانِ الَّذِی فِی الْکِیسِ الَّذِی فِیهِ أَرْبَعُمِائَةِ دِرْهَمٍ لِلْوَازُورِیِ (1) وَ الشِّقَّةِ الَّتِی فِی رِزْمَةِ الْأَخَوَیْنِ الْبَلْخِیَّیْنِ قَالَ فَطَارَ عَقْلِی مِنْ مَقَالِهِ وَ أَتَیْتُ بِمَا أَمَرَنِی وَ وَضَعْتُ ذَلِکَ قِبَلَهُ فَأَخَذَ دِرْهَمَ شَطِیطَةَ وَ إِزَارَهَا ثُمَّ اسْتَقْبَلَنِی وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِ یَا أَبَا جَعْفَرٍ أَبْلِغْ شَطِیطَةَ سَلَامِی وَ أَعْطِهَا هَذِهِ الصُّرَّةَ وَ کَانَتْ أَرْبَعِینَ دِرْهَماً ثُمَّ قَالَ وَ أَهْدَیْتُ لَهَا شِقَّةً مِنْ أَکْفَانِی مِنْ قُطْنِ قَرْیَتِنَا صَیْدَا قَرْیَةِ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ غَزْلِ أُخْتِی حَلِیمَةَ ابْنَةِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ وَ قُلْ لَهَا سَتَعِیشِینَ تِسْعَةَ عَشَرَ یَوْماً مِنْ وُصُولِ أَبِی جَعْفَرٍ وَ وُصُولِ الشِّقَّةِ وَ الدَّرَاهِمِ فَأَنْفِقِی عَلَی نَفْسِکِ مِنْهَا سِتَّةَ عَشَرَ دِرْهَماً وَ اجْعَلِی أَرْبَعاً وَ عِشْرِینَ صَدَقَةً عَنْکِ وَ مَا یَلْزَمُ عَنْکِ وَ أَنَا أَتَوَلَّی الصَّلَاةَ عَلَیْکِ فَإِذَا رَأَیْتَنِی یَا أَبَا جَعْفَرٍ فَاکْتُمْ عَلَیَّ فَإِنَّهُ أَبْقَی لِنَفْسِکَ ثُمَّ قَالَ وَ ارْدُدِ الْأَمْوَالَ إِلَی أَصْحَابِهَا وَ افْکُکْ هَذِهِ الْخَوَاتِیمَ عَنِ الْجُزْءِ وَ انْظُرْ هَلْ أَجَبْنَاکَ عَنِ الْمَسَائِلِ أَمْ لَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَجِیئَنَا بِالْجُزْءِ فَوَجَدْتُ الْخَوَاتِیمَ صَحِیحَةً فَفَتَحْتُ مِنْهَا وَاحِداً مِنْ وَسَطِهَا فَوَجَدْتُ فِیهِ مَکْتُوباً مَا یَقُولُ الْعَالِمُ علیه السلام فِی رَجُلٍ قَالَ نَذَرْتُ لِلَّهِ لَأُعْتِقَنَّ کُلَّ مَمْلُوکٍ کَانَ فِی رِقِّی قَدِیماً وَ کَانَ لَهُ جَمَاعَةٌ مِنَ الْعَبِیدِ الْجَوَابُ بِخَطِّهِ لِیُعْتِقَنَّ مَنْ کَانَ فِی مِلْکِهِ مِنْ قَبْلِ سِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ الدَّلِیلُ عَلَی صِحَّةِ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ (2) الْآیَةَ وَ الْحَدِیثُ مَنْ لَیْسَ لَهُ سِتَّةُ أَشْهُرٍ

ص: 74


1- 1. کذا.
2- 2. سورة یس، الآیة: 39.

وَ فَکَکْتُ الْخِتَامَ الثَّانِیَ فَوَجَدْتُ مَا تَحْتَهُ مَا یَقُولُ الْعَالِمُ فِی رَجُلٍ قَالَ وَ اللَّهِ لَأَتَصَدَّقَنَّ بِمَالٍ کَثِیرٍ فَمَا یَتَصَدَّقُ الْجَوَابُ تَحْتَهُ بِخَطِّهِ إِنْ کَانَ الَّذِی حَلَفَ مِنْ أَرْبَابِ شِیَاهٍ فَلْیَتَصَدَّقْ بِأَرْبَعٍ وَ ثَمَانِینَ شَاةً وَ إِنْ کَانَ مِنْ أَصْحَابِ النَّعَمِ فَلْیَتَصَدَّقْ بِأَرْبَعٍ وَ ثَمَانِینَ بَعِیراً وَ إِنْ کَانَ مِنْ أَرْبَابِ الدَّرَاهِمِ فَلْیَتَصَدَّقْ بِأَرْبَعٍ وَ ثَمَانِینَ دِرْهَماً وَ الدَّلِیلُ عَلَیْهِ قَوْلُهُ تَعَالَی لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ(1) فَعَدَدْتُ مَوَاطِنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبْلَ نُزُولِ تِلْکَ الْآیَةِ فَکَانَتْ أَرْبَعَةً وَ ثَمَانِینَ مَوْطِناً فَکَسَرْتُ الْخَتْمَ الثَّالِثَ فَوَجَدْتُ تَحْتَهُ مَکْتُوباً مَا یَقُولُ الْعَالِمُ فِی رَجُلٍ نَبَشَ قَبْرَ مَیِّتٍ وَ قَطَعَ رَأْسَ الْمَیِّتِ وَ أَخَذَ الْکَفَنَ الْجَوَابُ بِخَطِّهِ یُقْطَعُ السَّارِقُ لِأَخْذِ الْکَفَنِ مِنْ وَرَاءِ الْحِرْزِ وَ یُلْزَمُ مِائَةَ دِینَارٍ لِقَطْعِ رَأْسِ الْمَیِّتِ لِأَنَّا جَعَلْنَاهُ بِمَنْزِلَةِ الْجَنِینِ فِی بَطْنِ أُمِّهِ قَبْلَ أَنْ یُنْفَخَ فِیهِ الرُّوحُ فَجَعَلْنَا فِی النُّطْفَةِ عِشْرِینَ دِینَاراً الْمَسْأَلَةَ إِلَی آخِرِهَا فَلَمَّا وَافَی خُرَاسَانَ وَجَدَ الَّذِینَ رَدَّ عَلَیْهِمْ أَمْوَالَهُمْ ارْتَدُّوا إِلَی الْفَطَحِیَّةِ وَ شَطِیطَةُ عَلَی الْحَقِّ فَبَلَّغَهَا سَلَامَهُ وَ أَعْطَاهَا صُرَّتَهُ وَ شِقَّتَهُ فَعَاشَتْ کَمَا قَالَ علیه السلام فَلَمَّا تُوُفِّیَتْ شَطِیطَةُ جَاءَ الْإِمَامُ عَلَی بَعِیرٍ لَهُ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ تَجْهِیزِهَا رَکِبَ بَعِیرَهُ وَ انْثَنَی

نَحْوَ الْبَرِّیَّةِ وَ قَالَ عَرِّفْ أَصْحَابَکَ وَ أَقْرِئْهُمْ مِنِّی السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُمْ إِنِّی وَ مَنْ یَجْرِی مَجْرَایَ مِنَ الْأَئِمَّةِ لَا بُدَّ لَنَا مِنْ حُضُورِ جَنَائِزِکُمْ فِی أَیِّ بَلَدٍ کُنْتُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ فِی أَنْفُسِکُمْ (2).

عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: کُنَّا بِمَکَّةَ سَنَةً مِنَ السِّنِینَ فَأَصَابَ النَّاسَ تِلْکَ السَّنَةَ صَاعِقَةٌ کَبِیرَةٌ حَتَّی مَاتَ مِنْ ذَلِکَ خَلْقٌ کَثِیرٌ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ مُبْتَدِئاً مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ یَا عَلِیُّ یَنْبَغِی لِلْغَرِیقِ وَ الْمَصْعُوقِ أَنْ یُتَرَبَّصَ بِهِ ثَلَاثاً إِلَی أَنْ یَجِی ءَ مِنْهُ رِیحٌ یَدُلُّ عَلَی مَوْتِهِ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَأَنَّکَ تُخْبِرُنِی إِذْ دُفِنَ نَاسٌ کَثِیرٌ أَحْیَاءً قَالَ نَعَمْ یَا عَلِیُّ قَدْ دُفِنَ نَاسٌ کَثِیرٌ أَحْیَاءً مَا مَاتُوا إِلَّا فِی

ص: 75


1- 1. سورة التوبة، الآیة: 25.
2- 2. المناقب ج 3 ص 409.

قُبُورِهِمْ.

عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: أَرْسَلَنِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِلَی رَجُلٍ قُدَّامَهُ طَبَقٌ یَبِیعُ بِفَلْسٍ فَلْسٍ وَ قَالَ أَعْطِهِ هَذِهِ الثَّمَانِیَةَ عَشَرَ دِرْهَماً وَ قُلْ لَهُ یَقُولُ لَکَ أَبُو الْحَسَنِ انْتَفِعْ بِهَذِهِ الدَّرَاهِمِ فَإِنَّهَا تَکْفِیکَ حَتَّی تَمُوتَ فَلَمَّا أَعْطَیْتُهُ بَکَی فَقُلْتُ وَ مَا یُبْکِیکَ قَالَ وَ لِمَ لَا أَبْکِی وَ قَدْ نُعِیَتْ إِلَیَّ نَفْسِی فَقُلْتُ وَ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِمَّا أَنْتَ فِیهِ فَسَکَتَ وَ قَالَ مَنْ أَنْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ فَقُلْتُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ وَ اللَّهِ لَهَکَذَا قَالَ لِی سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ إِنِّی بَاعِثٌ إِلَیْکَ مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ بِرِسَالَتِی قَالَ عَلِیٌّ فَلَبِثْتُ نَحْواً مِنْ عِشْرِینَ لَیْلَةً ثُمَّ أَتَیْتُ إِلَیْهِ وَ هُوَ مَرِیضٌ فَقُلْتُ أَوْصِنِی بِمَا أَحْبَبْتَ أُنْفِذْهُ مِنْ مَالِی قَالَ إِذَا أَنَا مِتُّ فَزَوِّجْ ابْنَتِی مِنْ رَجُلِ دِینٍ ثُمَّ بِعْ دَارِی وَ ادْفَعْ ثَمَنَهَا إِلَی أَبِی الْحَسَنِ وَ اشْهَدْ لِی بِالْغُسْلِ وَ الدَّفْنِ وَ الصَّلَاةِ قَالَ فَلَمَّا دَفَنْتُهُ زَوَّجْتُ ابْنَتَهُ مِنْ رَجُلٍ مُؤْمِنٍ وَ بِعْتُ دَارَهُ وَ أَتَیْتُ بِثَمَنِهَا إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَزَکَّاهُ وَ تَرَحَّمَ عَلَیْهِ وَ قَالَ رُدَّ هَذِهِ الدَّرَاهِمَ فَادْفَعْهَا إِلَی ابْنَتِهِ (1).

عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: أَرْسَلَنِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِلَی رَجُلٍ مِنْ بَنِی حَنِیفَةَ وَ قَالَ إِنَّکَ تَجِدُهُ فِی مَیْمَنَةِ الْمَسْجِدِ وَ رَفَعْتُ إِلَیْهِ کِتَابَهُ فَقَرَأَهُ ثُمَّ قَالَ آتِنِی یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا حَتَّی أُعْطِیَکَ جَوَابَهُ فَأَتَیْتُهُ فِی الْیَوْمِ الَّذِی کَانَ وَعَدَنِی فَأَعْطَانِی جَوَابَ الْکِتَابِ ثُمَّ لَبِثْتُ شَهْراً فَأَتَیْتُهُ لِأُسَلِّمَ عَلَیْهِ فَقِیلَ إِنَّ الرَّجُلَ قَدْ مَاتَ فَلَمَّا رَجَعْتُ مِنْ قَابِلٍ إِلَی مَکَّةَ فَلَقِیتُ أَبَا الْحَسَنِ وَ أَعْطَیْتُهُ جَوَابَ کِتَابِهِ فَقَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ فَقَالَ یَا عَلِیُّ لِمَ لَمْ تَشْهَدْ جِنَازَتَهُ قُلْتُ قَدْ فَاتَتْ مِنِّی (2).

شُعَیْبٌ الْعَقَرْقُوفِیُّ قَالَ: بَعَثْتُ مُبَارَکاً مَوْلَایَ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ مَعَهُ مِائَتَا دِینَارٍ وَ کَتَبْتُ مَعَهُ کِتَاباً فَذَکَرَ لِی مُبَارَکٌ أَنَّهُ سَأَلَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقِیلَ قَدْ خَرَجَ إِلَی مَکَّةَ فَقُلْتُ لَأَسِیرُ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ بِاللَّیْلِ إِذَا هَاتِفٌ یَهْتِفُ بِی یَا مُبَارَکُ مَوْلَی شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ فَقُلْتُ مَنْ أَنْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ فَقَالَ أَنَا مُعَتِّبٌ یَقُولُ لَکَ

ص: 76


1- 1. نفس المصدر ج 3 ص 411.
2- 2. المناقب ج 3 ص 412.

أَبُو الْحَسَنِ هَاتِ الْکِتَابَ الَّذِی مَعَکَ وَ وَافِ بِالَّذِی مَعَکَ إِلَی مِنًی فَنَزَلْتُ مِنْ مَحْمِلِی وَ دَفَعْتُ إِلَیْهِ الْکِتَابَ وَ صِرْتُ إِلَی مِنًی فَأُدْخِلْتُ عَلَیْهِ وَ صَبَبْتُ الدَّنَانِیرَ الَّتِی مَعِی قُدَّامَهُ فَجَرَّ بَعْضَهَا إِلَیْهِ وَ دَفَعَ بَعْضَهَا بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ لِی یَا مُبَارَکُ ادْفَعْ هَذِهِ الدَّنَانِیرَ إِلَی شُعَیْبٍ وَ قُلْ لَهُ یَقُولُ لَکَ أَبُو الْحَسَنِ رُدَّهَا إِلَی مَوْضِعِهَا الَّذِی أَخَذْتَهَا مِنْهُ فَإِنَّ صَاحِبَهَا یَحْتَاجُ إِلَیْهَا فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ وَ قَدِمْتُ عَلَی سَیِّدِی وَ قُلْتُ مَا قِصَّةُ هَذِهِ الدَّنَانِیرِ قَالَ إِنِّی طَلَبْتُ مِنْ فَاطِمَةَ خَمْسِینَ دِینَاراً لِأُتِمَّ بِهَا هَذِهِ الدَّنَانِیرَ فَامْتَنَعَتْ عَلَیَّ وَ قَالَتْ أُرِیدُ أَنْ أَشْتَرِیَ بِهَا قَرَاحَ (1)

فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فَأَخَذْتُهَا مِنْهَا سِرّاً وَ لَمْ أَلْتَفِتْ إِلَی کَلَامِهَا ثُمَّ دَعَا شُعَیْبٌ بِالْمِیزَانِ فَوَزَنَهَا فَإِذَا هِیَ خَمْسُونَ دِینَاراً(2).

أَبُو خَالِدٍ الزُّبَالِیُّ قَالَ: نَزَلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام مَنْزِلَنَا فِی یَوْمٍ شَدِیدِ الْبَرْدِ فِی سَنَةٍ مُجْدِبَةٍ وَ نَحْنُ لَا نَقْدِرُ عَلَی عُودٍ نَسْتَوْقِدُ بِهِ فَقَالَ یَا أَبَا خَالِدٍ ائْتِنَا بِحَطَبٍ نَسْتَوْقِدْ بِهِ قُلْتُ وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ عُوداً وَاحِداً فَقَالَ کَلَّا یَا أَبَا خَالِدٍ تَرَی هَذَا الْفَجَ (3) خُذْ فِیهِ فَإِنَّکَ تَلْقَی أَعْرَابِیّاً مَعَهُ حِمْلَانِ حَطَباً فَاشْتَرِهِمَا مِنْهُ وَ لَا تُمَاکِسْهُ فَرَکِبْتُ حِمَارِی وَ انْطَلَقْتُ نَحْوَ الْفَجِّ الَّذِی وَصَفَ لِی فَإِذَا أَعْرَابِیٌّ مَعَهُ حِمْلَانِ حَطَباً فَاشْتَرَیْتُهُمَا مِنْهُ وَ أَتَیْتُهُ بِهِمَا فَاسْتَوْقَدُوا مِنْهُ یَوْمَهُمْ ذَلِکَ وَ أَتَیْتُهُ بِطَرَفِ (4)

مَا عِنْدَنَا فَطَعِمَ مِنْهُ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا خَالِدٍ انْظُرْ خِفَافَ الْغِلْمَانِ وَ نِعَالَهُمْ فَأَصْلِحْهَا حَتَّی نَقْدَمَ عَلَیْکَ فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ أَبُو خَالِدٍ فَکَتَبْتُ تَارِیخَ ذَلِکَ الْیَوْمِ فَرَکِبْتُ حِمَارِیَ الْیَوْمَ الْمَوْعُودَ حَتَّی جِئْتُ إِلَی لِزْقِ مِیلٍ وَ نَزَلْتُ فِیهِ فَإِذَا أَنَا بِرَاکِبٍ یُقْبِلُ نَحْوَ الْقِطَارِ فَقَصَدْتُ إِلَیْهِ فَإِذَا یَهْتِفُ بِی وَ یَقُولُ یَا أَبَا خَالِدٍ قُلْتُ لَبَّیْکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ أَ تَرَاکَ وَفَیْنَاکَ بِمَا وَعَدْنَاکَ

ص: 77


1- 1. القراح: الأرض لا ماء فیها و لا شجر، جمع أقرحة.
2- 2. المناقب ج 3 ص 412.
3- 3. الفج: الطریق الواسع الواضح بین جبلین، جمع فجاج.
4- 4. الطرف: الطائفة من الشی ء و یجوز أن یکون المقصود الطرف بالضم جمع طرفة.

ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا خَالِدٍ مَا فَعَلْتَ بِالْقُبَّتَیْنِ اللَّتَیْنِ کُنَّا نَزَلْنَا فِیهِمَا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ هَیَّأْتُهُمَا لَکَ وَ انْطَلَقْتُ مَعَهُ حَتَّی نَزَلَ فِی الْقُبَّتَیْنِ اللَّتَیْنِ کَانَ نَزَلَ فِیهِمَا ثُمَّ قَالَ مَا حَالُ خِفَافِ الْغِلْمَانِ وَ نِعَالِهِمْ قُلْتُ قَدْ أَصْلَحْنَاهَا فَأَتَیْتُهُ بِهِمَا فَقَالَ یَا أَبَا خَالِدٍ سَلْنِی حَاجَتَکَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أُخْبِرُکَ بِمَا کُنْتُ فِیهِ کُنْتُ زَیْدِیَّ الْمَذْهَبِ حَتَّی قَدِمْتَ عَلَیَّ وَ سَأَلْتَنِی الْحَطَبَ وَ ذَکَرْتَ مَجِیئَکَ فِی یَوْمِ کَذَا فَعَلِمْتُ أَنَّکَ الْإِمَامُ الَّذِی فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُ فَقَالَ یَا أَبَا خَالِدٍ مَنْ مَاتَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً وَ حُوسِبَ بِمَا عَمِلَ فِی الْإِسْلَامِ (1).

فِی کِتَابِ أَمْثَالِ الصَّالِحِینَ، قَالَ شَقِیقٌ الْبَلْخِیُّ: وَجَدْتُ رَجُلًا عِنْدَ فَیْدٍ یَمْلَأُ الْإِنَاءَ مِنَ الرَّمْلِ وَ یَشْرَبُهُ فَتَعَجَّبْتُ مِنْ ذَلِکَ وَ اسْتَسْقَیْتُهُ فَسَقَانِی فَوَجَدْتُهُ سَوِیقاً وَ سُکَّراً الْقِصَّةَ وَ قَدْ نَظَمُوهَا:

سَلْ شَقِیقَ الْبَلْخِیِّ عَنْهُ بِمَا*** شَاهَدَ مِنْهُ وَ مَا الَّذِی کَانَ أَبْصَرَ

قَالَ لَمَّا حَجَجْتُ عَایَنْتُ شَخْصاً***نَاحِلَ الْجِسْمِ شَاحِبَ اللَّوْنِ أَسْمَرَ

سَائِراً وَحْدَهُ وَ لَیْسَ لَهُ زَادٌ***فَمَا زِلْتُ دَائِباً أَتَفَکَّرُ

وَ تَوَهَّمْتُ أَنَّهُ یَسْأَلُ النَّاسَ***وَ لَمْ أَدْرِ أَنَّهُ الْحَجُّ الْأَکْبَرُ

ثُمَّ عَایَنْتُهُ وَ نَحْنُ نُزُولٌ***دُونَ فَیْدٍ عَلَی الْکَثِیبِ الْأَحْمَرِ

یَضَعُ الرَّمْل فِی الْإِنَاءِ وَ یَشْرَبُهُ***فَنَادَیْتُهُ وَ عَقْلِی مُحَیَّرٌ

اسْقِنِی شَرْبَةً فَلَمَّا سَقَانِی***مِنْهُ عَایَنْتُهُ سَوِیقاً وَ سُکَّرْ

فَسَأَلْتُ الْحَجِیجَ مَنْ یَکُ هَذَا***قِیلَ هَذَا الْإِمَامُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ(2)

عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: کُنْتُ مُعْتَکِفاً فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ إِذْ جَاءَنِی أَبُو جَعْفَرٍ الْأَحْوَلُ بِکِتَابٍ مَخْتُومٍ مِنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَرَأْتُ کِتَابَهُ فَإِذَا فِیهِ إِذَا قَرَأْتَ

ص: 78


1- 1. المناقب ج 3 ص 413.
2- 2. نفس المصدر ج 3 ص 419 و شقیق البلخیّ هذا من الزهاد و قد ترجمه أبو نعیم فی الحلیة ج 8 ص 59- 71 و ابن حجر فی لسان المیزان ج 3 ص 151.

کِتَابِیَ الصَّغِیرَ الَّذِی فِی جَوْفِ کِتَابِیَ الْمَخْتُومِ فَاحْرُزْهُ حَتَّی أَطْلُبَهُ مِنْکَ فَأَخَذَ عَلِیٌّ الْکِتَابَ فَأَدْخَلَهُ بَیْتَ بَزِّهِ (1)

فِی صُنْدُوقٍ مُقَفَّلٍ فِی جَوْفِ قِمَطْرٍ فِی جَوْفِ حُقٍ (2)

مُقَفَّلٍ وَ بَابُ الْبَیْتِ مُقَفَّلٌ وَ مَفَاتِیحُ هَذِهِ الْأَقْفَالِ فِی حُجْرَتِهِ فَإِذَا کَانَ اللَّیْلُ فَهِیَ تَحْتَ رَأْسِهِ وَ لَیْسَ یَدْخُلُ بَیْتَ الْبَزِّ غَیْرُهُ فَلَمَّا حَضَرَ الْمَوْسِمُ خَرَجَ إِلَی مَکَّةَ وَافِداً بِجَمِیعِ مَا کَتَبَ إِلَیْهِ مِنْ حَوَائِجِهِ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ قَالَ لَهُ الْعَبْدُ الصَّالِحُ یَا عَلِیُّ مَا فَعَلَ الْکِتَابُ الصَّغِیرُ الَّذِی کَتَبْتُ إِلَیْکَ فِیهِ أَنِ احْتَفِظْ بِهِ فَحَکَیْتُهُ قَالَ إِذَا نَظَرْتَ إِلَی الْکِتَابِ أَ لَیْسَ تَعْرِفُهُ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَرَفَعَ مُصَلًّی تَحْتَهُ فَإِذَا هُوَ أَخْرَجَهُ إِلَیَّ فَقَالَ احْتَفِظْ بِهِ فَلَوْ تَعْلَمُ مَا فِیهِ لَضَاقَ صَدْرُکَ قَالَ فَرَجَعْتُ إِلَی الْکُوفَةِ وَ الْکِتَابُ

مَعِی فَأَخْرَجْتُهُ فِی دُرُوزِ(3) جَیْبِی عِنْدَ إِبْطِی فَکَانَ الْکِتَابُ حَیَاةَ عَلِیٍّ فِی جَیْبِهِ فَلَمَّا مَاتَ عَلِیٌّ قَالَ مُحَمَّدٌ وَ حَسَنٌ ابْنَاهُ فَلَمْ یَکُنْ لَنَا هَمٌّ إِلَّا الْکِتَابُ فَفَقَدْنَاهُ فَعَلِمْنَا أَنَّ الْکِتَابَ قَدْ صَارَ إِلَیْهِ (4).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: ابوعلی بن راشد و دیگران در حدیثی طولانی نقل کرده­اند: شیعیان نیشابور جمع شدند و محمّد بن علی نیشابوری را انتخاب کردند و سی هزار دینار و پنجاه هزار درهم و مقداری پارچه به او دادند، شطیطه هم یک درهم صحیح و تکه پارچه ای ابریشمی که خودش رشته بود و چهار درهم ارزش داشت آورد و گفت: خدا از حق شرم ندارد. درهم او را کج کردم. جلدی آوردند که در حدود هفتاد ورق کاغذ در آن بود و در هر ورق یک مسأله بود و باقی ورق سفید بود تا ایشان جواب را زیر آن بنویسند. هر دو ورق را با سه بند پیچیدند و روی آن­ را سه بار مهر کردند؛ روی هر بند یک مهر. گفتند: این­ها را شب به امام می­دهی و صبح آن ها را پس می­گیری، اگر دیدی مهر ورق­های درون جلد سالم است، پنج تای آن­ها را باز کن و ببین آیا مسائل آن­ها جواب داده شده­اند یا نه، اگر بدون شکستن مهرها جواب داده شده بودند، آن شخص امام است و این پول­ها حق اوست، پول­ها را به ایشان تقدیم کن، اگر چنین نبود پول­های ما را را برگردان.

محمّد به مدینه آمد و پیش افطح عبداللَّه بن جعفر رفت و او را آزمود و در حالی که می­گفت: پروردگارا مرا به راه درست هدایت کن! از پیش او بیرون آمد. او نقل کرده، ایستاده بودم که غلامی پیشم آمد وگفت: بیا برویم پیش کسی که می­خواهی. مرا به خانه موسی بن جعفر برد، همین که ایشان مرا دیدند، فرمودند: چرا ناامید شدی ای اباجعفر؟ و چرا به یهود و نصاری پناه بردی؟ پیش من بیا! من حجت و ولی خدایم، مگر ابی­حمزه جلو در مسجد جدم مرا به تو معرفی نکرد؟ من از دیروز جواب تمام مسائلی را که در جلد به همراه آورده ای را داده ام. آن پول­ها را و آن یک درهم شطیطه که وزن آن یک درهم و دو دانگ است و در کیسه ای که چهار صد درهم وازوری در آن است قرار دارد را به همراه آن قطعه پارچه ابریشمی او که در بسته بندی آن دو برادر بلخی گذاشته­اند را برایم بیاور.

محمّد نقل کرده، از گفتار امام عقل از سرم پرید، هر چه امر کرده بودند را آوردم و در مقابلشان گذاشتم یک درهم شطیطه و پارچه او را برداشتند. سپس رو به من فرمودند: خدا از حق شرم ندارد. ای اباجعفر! سلام مرا به شطیطه برسان و این کیسه پول را باو بده! چهل درهم بود. سپس فرمودند: قطعه­ای از پارچه کفن خود را هم به او هدیه کردم که از پنبه روستای ما صیدا قریه فاطمه علیها السّلام است و خواهرم حلیمه دختر حضرت صادق علیه السّلام آن را ریسیده است. به او بگو پس از رسیدن اباجعفر و رسیدن درهم­ها و قطعه پارچه، تو نوزده روز زنده می­مانی، شانزده درهم را خرج خود کن و بقیه­اش که بیست و چهار درهم است را صدقه­ از طرف خود و آن­چه که بر تو لازم است قرار ده! من خودم بر تو نماز خواهم خواند، ای اباجعفر! وقتی مرا دیدی این قضیه را پنهان کن، زیرا به نفع خودت است. سپس فرمودند: بقیه اموال را به صاحبان آن­ها برگردان! مهر این نامه ها را هم باز کن ببین قبل از این­که جلد را پیش ما بیاوری جواب مسائل را داده ام یا نه؟ دیدم مهرها سالم هستند، یک کاغذ از وسط آن­ها برداشتم و گشودم، دیدم در آن نوشته است: امام علیه السّلام چه می­فرمایند در مورد مردی که نذر کرده هر غلام و کنیزی که از قدیم دارد آزاد کند و حال آن­که آن مرد هم­اکنون بنده های زیادی دارد. جواب با خط امام چنین بود: هر بنده ای که بیش از شش ماه مالک آن بوده باید آزاد کند، دلیل بر درستی این جواب این سخن خداوند متعال است که: «وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ...» - . یس / 39 - {و برای ماه منزلهایی معین کرده ایم} و جدید کسی است که کمتر از شش ماه خادم باشد. مهر دوم را باز کردم، نوشته بود: امام علیه السّلام چه می­فرمایند در مورد کسی که قسم خورده مال زیادی را انفاق کند، چقدر باید بدهد؟ جواب در زیر آن به خط امام بود: اگر کسی که قسم خورده، گوسفنددار است، باید هشتاد و چهار گوسفند صدقه بدهد و اگر شتردار است، هشتاد و چهار شتر صدقه دهد و اگر پول دارد، هشتاد و چهار درهم صدقه بدهد. دلیلش این سخن خداوند تعالی است: «لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ» - . توبه / 25 - {قطعا خداوند شما را در مواضع بسیاری یاری کرده است}؛ من جاهایی که خداوند رسول الله صلی الله علیه و آله را قبل از نزول این آیه یاری نموده، شمردم؛ هشتاد و چهار مورد بود.

مهر سوم را برداشتم، نوشته بود: امام چه می­فرمایند در مورد شخصی که قبر مرده ای را شکافته و سر میت را جدا نموده و کفنش را دزدیده است؟ جواب با خط امام بود: باید دست سارق را قطع کرد، زیرا کفن را از محلی که محفوظ بوده، دزدی نموده است. و و چون سر میت را جدا کرده باید صد دینار بدهد؛ زیرا ما او را به منزله جنین در شکم مادر، قبل از این­که روح در آن دمیده شود، قرار می­دهیم، در نطفه بیست دینار قرار داده ایم و ... تا آخر مسأله .

وقتی محمد به خراسان رسید، دید آن­هایی که اموالشان برگردانده شده، فطحی مذهب شده اند و شطیطه بر مذهب حقه پایدار مانده است. سلام امام را به او رساند و کیسه پول و پارچه امام را به او داد، همان مقدار که امام فرموده بودند، زنده ماند. وقتی شطیطه درگذشت، امام علیه السّلام سوار بر شترشان آمدند. وقتی از کار تجهیز شطیطه فارغ شدند، ایشان سوار شتر شده و راه بیابان را پیش گرفتند. به محمد فرمودند: به دوستانت خبر بده و سلام مرا به آن­ها برسان و بگو: بر من و سایر امامان در هر زمان لازم است که بر جنازه ی شما در هر جا که باشید حاضر شویم؛ پس در جان­های خویش تقوای خداوند پیشه کنید! - . مناقب 3 : 409 -

علی بن ابی­حمزه نقل کرده، یک سال که در مکه بودیم، صاعقه ای بزرگ بر مردم زد و عده زیادی از مردم مردند. من به حضور ابا الحسن علیه السّلام رسیدم؛ قبل از این­که چیزی بپرسم فرمودند: ای علی! شخص غرق شده و صاعقه زده را باید تا سه روز منتظر بمانند تا نشانه­ای دال بر مردنش آشکار شود. عرض کردم: یعنی شما می­خواهید بفرمایید که عده زیادی را زنده دفن کرده اند؟ فرمودند: آری، ای علی! عده زیادی را زنده دفن کردند و آن­ها در قبر مردند.

علی بن ابی حمزه نقل کرده، ابا الحسن علیه السّلام مرا پیش مردی که یک سینی جلو او بود و یک پول یک پول جنس می­فروخت فرستادند و فرمودند: این هجده درهم را به او بده و بگو: ابا الحسن به تو می­گوید: از این پول استفاده کن؛ تا زمان مرگ برایت کافی خواهد بود. وقتی پول­ها را به او دادم، گریه کرد. گفتم: چرا گریه می­کنی؟ گفت: چرا گریه نکنم و حال آن­که خبر مرگم را می­شنوم. گفتم: آن­چه نزد خدا است، بهتر از حال فعلی توست، کمی سکوت کرد و گفت: ای بنده خدا! تو که هستی؟ گفتم: علی بن ابی­حمزه. گفت: به خدا قسم آقا و مولایم هم همین را فرمودند که: پیغام خود را توسط علی بن ابی­حمزه برایت می­فرستم. علی نقل کرده: بیست شبانه روز گذشت، پیش او رفتم، مریض بود، گفتم: هر وصیتی داری به من کن تا از مال خودم آن را انجام دهم. گفت: وقتی از دنیا رفتم، دخترم را به مردی متدین شوهر بده، بعد این خانه را بفروش و پول آن را به ابا الحسن علیه السّلام بده و غسل و دفن و نماز مرا بر عهده بگیر. علی نقل کرده: وقتی او را دفن کردم، دخترش را به ازدواج مردی مؤمن درآوردم و خانه او را فروختم و پول آن را به ابا الحسن علیه السّلام دادم، ایشان آن پول را تزکیه کردند و برایش طلب رحمت کردند و فرمودند: این درهم­ها را بگیر و به دخترش بازگردان. - . همان : 411 -

علی بن ابی حمزه نقل کرده، ابا الحسن علیه السلام مرا پیش مردی از قبیله بنی­حنیفه فرستادند و فرمودند: در قسمت جلو مسجد پیدایش می­کنی. نامه امام را به او دادم، خواند و گفت: فلان روز پیش من بیا تا جوابش را بدهم. همان روزی که وعده داده بود رفتم و جواب نامه را به من داد. یک ماه گذشت، پیش او رفتم تا سلامی به او بدهم. گفتند: از دنیا رفت. سال بعد که به مکه برمی­گشتم، ابا الحسن علیه السلام را دیدم و جواب نامه ها را دادم. ایشان فرمودند: خدا رحمتش کند. فرمودند: ای علی! چرا بر جنازه ی او حاضر نشدی؟ گفتم: از دستم رفت. - . همان : 412 -

شعیب عقرقوفی نقل کرده، غلام خود مبارک را با دویست دینار به محضر ابا الحسن علیه السّلام فرستادم و نامه­ای هم نوشتم. مبارک آمد و گفت: جویای امام شدم، گفتند که ایشان به مکه رفته­اند. با خود گفتم: شبانه حرکت می­کنم و فاصله مکه و مدینه را طی می­کنم. ناگاه شخصی مرا صدا زد که: ای مبارک غلام شعیب عقرقوفی! گفتم: تو که هستی ای بنده خدا؟ گفت: من معتب هستم، ابا الحسن علیه السلام به تو می­فرماید: نامه­ای را که به همراه داری بده و پولی که آورده ای را در منی برایم بیاور. از محمل فرود آمدم و نامه را به او دادم و به منی رفتم. به محضر ایشان رسیدم و دینارهایی که همراه داشتم را در مقابلشان روی زمین ریختم. مقداری از آن­ها را به طرف خود کشیدند و مقدار دیگر را با دست پس زدند. سپس به من فرمودند: ای مبارک! این دینارها را به شعیب بده و به او بگو: ابا الحسن به تو می­گوید: این­ها را از هر جا برداشته ای به همان جا بگذار؛ صاحبش به آن احتیاج پیدا می­کند. از حضور ایشان خارج شدم و پیش آقایم رفتم و گفتم: قصه این دینارها چیست؟ گفت: من از فاطمه پنجاه دینار طلب کردم تا این دینارها را تکمیل کنم ولی او نداد و گفت: می­خواهم قراح - . به زمینی گویند که نه آب دارد و نه درخت، جمع آن أقرحه است. - فلانی را بخرم. آن­ها را پنهانی از او برداشتم و به حرف او توجهی نکردم. سپس شعیب ترازویی خواست و دینارها را کشید، پنجاه دینار بود. - مناقب ابن شهر آشوب 3 : 412 -

اباخالد زبالی نقل کرده، در یکی از روزها که به شدت سرد بود و در آن سال خشک­سالی بود، ابا الحسن علیه السّلام در منزل ما فرود آمدند و ما چوبی نداشتیم که آتش بیافروزیم. فرمودند: ای اباخالد! مقداری هیزم تهیه کن تا آتش بزنیم. عرض کردم: به خدا در این­جا یک چوب هم سراغ ندارم. فرمودند: این­طور نیست ای اباخالد! این فجّ - . فج به راه وسیعی و آشکاری گویند که بین دو کوه قرار گرفته باشد، جمع آن فجاج است. - که می­بینی را بگیر و برو، مرد صحرانشینی را خواهی دید که دو بار هیزم با خود دارد، آن دو را از او بخر و با او چانه نزن. سوار الاغم شدم راه فج را پیش گرفتم، به مرد صحرانشینی برخوردم که دو بار هیزم با خود داشت، آن­ها را خریدم و آوردم و آن روز را آتش افروختند. مقداری عدس داشتیم که برای ایشان آوردم و از آن خوردند و بعد فرمودند: ای اباخالد! کفش ها و نعلین های غلامان را نگاه کن! تا ما در فلان ماه و فلان روز بر­گردیم، آن­ها را درست کن.

اباخالد نقل کرده، آن تاریخ را یادداشت کردم و آن روز که رسید سوار الاغم شدم و رفتم و بر سر راه نشستم، ناگاه دیدم سواری می آید، به طرف او رفتم، صدایم کرد: ای اباخالد! عرض کردم: لبیک فدایتان شوم! فرمودند: می­بینی به وعده خود وفا کردیم؟

سپس فرمودند: ای اباخالد! آن دو خیمه ای که ما در آن­دو فرود آمده بودیم را چه کردی؟ عرض کردم: فدایتان شوم! برایتان آماده­اشان کرده ام. با ایشان رفتم و ایشان در آن دو خیمه فرود آمدند. فرمودند: کفش ها و نعلین های غلامان چه شدند؟ عرض کردم: آن­ها را درست کرده­ام، آن­ها را آوردم. فرمودند: ای اباخالد! خواسته­ات را بپرس. عرض کردم: فدایتان شوم! از وضع سابق خود خدمتتان عرض کنم؛ من زیدی مذهب بودم، تا روزی که شما پیش من آمدید و هیزم خواستید و فرمودید فلان روز برمی­گردم فهمیدم شما همان امامی هستید که خداوند اطاعت شما را واجب کرده است. فرمودند: ای اباخالد! هر کس در حالی بمیرد که امام زمان خویش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده، حال آن­که اعمالش در اسلام محاسبه می­شود. - . مناقب ابن شهر آشوب 3 : 413 -

در کتاب أعمال الصالحین آمده که شقیق بلخی نقل کرده، در فید مردی را دیدم که ظرفی را از شن پر می­کرد و می­نوشید، تعجب کردم و از او خواستم به من هم بدهد، داد و خوردم سویق و شکر است ... و ادامه قصه که به نظم در آمده است:

از شقیق بلخی در مورد آن­چه شاهد بوده و دیده است سؤال کن

او نقل کرده است: وقتی به حج می­رفتم، شخصی دیدم که در صورتش آثار لاغری پیدا بود و نحیف و گندمگون بود

که تنها سفر می­کرد و زاد و توشه­ای به همراه نداشت، من مدام در فکر او بودم

و گمان کردم که او از مردم گدایی می­کند و نفهمیدم که او خود حج بزرگ است

بعد وقتی در فید روی تلی از شن سرخ فرود آمده بودیم دیدمش که

شن را در ظرفی می­ریزد و آن را می­نوشد، در حالی که عقلم متحیر شده بود او را صدا کردم:

مقداری هم به من بده تا بنوشم! وقتی داد و از آن نوشیدم دیدم قاووت و شکر است

از حاجیان پرسیدم که این شخص کیست؟ گفتند: این امام موسی بن جعفر است.

علی بن ابی حمزه نقل کرده، در مسجد کوفه معتکف بودم که ابوجعفر احول نامه ای سر به مهر از ابا الحسن علیه السّلام برایم آورد. نامه را خواندم، در آن نوشته بود: وقتی نامه را خواندی، آن نامه کوچکی را که داخل نامه بزرگ مهر زده وجود دارد را تا وقتی که آن را از تو بخواهم پیش خود نگه دار! علی نامه را به انبار اجناس خود برد و آن را در صندوقی قفل­شده، داخل جعبه ای قفل­شده، در یک قوطی گذاشت و در انبار را هم قفل کرد. کلیدها در اتاقش بود و آن­ها را شب­ها زیر سر خود می­گذاشت و کسی جز خودش داخل انبار نمی­شد.

موسم حج که رسید، در حالی که هر چه موسی بن جعفر علیه السّلام با نامه از او خواسته بودند را با خود می­برد، به جانب مکه رهسپار شد. وقتی حضور عبد صالح علیه السلام رسید، ایشان به او فرمودند: ای علی! آن نامه ی کوچکی که نوشته بودم آن را نگه دار، چه شد؟ جریان جای آن را به ایشان عرض کردم، علیه فرمود: اگر آن نامه را ببینی می­شناسی؟ عرض کردم: آری، جانمازی که زیرشان قرار داشت را بلند کردند و نامه را بیرون آوردند به من دادند و فرمودند: نگهش دار! اگر بدانی در آن چه نوشته است، قطعاً ناراحت می­شوی. به کوفه بازگشتم و نامه همراهم بود و آن را در شکافی که در گریبان لباسم بود، زیر بغلم گذاشتم.

آن نامه در تمام مدت زندگی به جیب علی بود، وقتی علی درگذشت، محمّد و حسن، دو پسرش گفتند: تمام هم و غم ما آن نامه بود، ولی آن را گم کردیم. فهمیدیم نامه به دست خود ایشان رسیده است. - . مناقب 3 : 421 -

**[ترجمه]

بیان

القمطر بکسر القاف و فتح المیم و سکون الطاء ما یصان فیه الکتب.

**[ترجمه]القمطر بکسر القاف و فتح المیم و سکون الطاء ما یصان فیه الکتب.

**[ترجمه]

«101»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب وَ مِنْ مُعْجِزَاتِهِ مَا نَظَمَ قَصِیدَةُ ابْنِ الْغَارِ الْبَغْدَادِیِّ:

وَ لَهُ مُعْجِزُ الْقَلِیبِ فَسَلْ عَنْهُ***رُوَاةَ الْحَدِیثِ بِالنَّقْلِ تُخْبَرْ

وَ لَدَی السِّجْنِ حِینَ أَبْدَی إِلَی السَّجَّانِ***قَوْلًا فِی السِّجْنِ وَ الْأَمْرُ مُشْهَرٌ

ثُمَّ یَوْمَ الْفِصَادِ حَتَّی أَتَی الْآسِی (5) إِلَیْهِ فَرَدَّهُ وَ هُوَ یُذْعَرُ

ص: 79


1- 1. البز: من الثیاب أمتعة التاجر، و المقصود أنّه أدخله فی بیت تحرز فیه الامتعة و تحفظ.
2- 2. الحق: بالضم وعاء صغیر من خشب، و منه حقّ الطیب، جمع حقاق.
3- 3. دروز: جمع درز و هو الارتفاع الذی یحصل فی الثوب عند جمع طرفیه فی الخیاطة.
4- 4. المناقب ج 3 ص 421.
5- 5. الاسی: الطبیب جمع أساة و أساء.

ثُمَّ نَادَی آمَنْتُ بِاللَّهِ لَا غَیْرُ***وَ أَنَّ الْإِمَامَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ

وَ اذْکُرِ الطَّائِرَ الَّذِی جَاءَ بِالصَّکِ***إِلَیْهِ مِنَ الْإمَامِ وَ بَشَّرَ

وَ لَقَدْ قَدَّمُوا إِلَیْهِ طَعَاماً***فِیهِ مُسْتَلْمِحٌ أَبَاهُ وَ أَنْکَرَ

وَ تَجَافَی عَنْهُ وَ قَالَ حَرَامٌ***أَکْلُ هَذَا فَکَیْفَ یُعْرَفُ مُنْکَرٌ

وَ اذْکُرِ الْفِتْیَانَ أَیْضاً فَفِیهَا***فَضْلُهُ أَذْهَلَ الْعُقُولَ وَ أَبْهَرَ

عِنْدَ ذَاکَ اسْتَقَالَ مِنْ مَذْهَبٍ***کَانَ یُوَالِی أَصْحَابُهُ وَ تَغَیَّرَ(1)

**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب: یکی از معجزات امام موسی بن جعفر علیه السلام آن است که ابن غار بغدادی آن را در قالب قصیده­ای به نظم درآورده است:

ایشان صاحب معجزه­ چاه هستند، از راویان حدیث بپرس تا برایت نقل کنند

و معجزه­ زندان، آن زمان که با خداوند سبحان در سجن سخنی گفت که جریانش مشهور است.

سپس در روز فصد که طبیب پیش ایشان آمد و او را در حالی که ترسیده بود برگرداند.

بعد گفت: ایمان آوردم به خداوند و نه غیر او، و این­که موسی بن جعفر امام است.

و به یاد آور پرنده­ای که آن نوشته را از طرف امام و بشر آورد .

غذایی نزد حضرت گذاشتند که در آن مستلمحی - . واژه مستلمح را در کتب لغت نیافتیم. (مترجم) - بود که امام از خوردن آن امتناع ورزید و از آن دوری کرد و فرمود خوردن آن حرام است و چگونه منکری معروف شود؟

و ماجرای جوانان را به یاد آور که در آن فضیلت آن حضرت آشکار شد و خردها را مات و مبهوت کرد.

در اینجا بود که آن شخص از مذهبی که دوستانش داشتند دست برداشت و متحول شد. - . مناقب 3 : 421 -

**[ترجمه]

«102»

کشف، [کشف الغمة] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ طَلْحَةَ(2)

قَالَ قَالَ خُشْنَامُ بْنُ حَاتِمٍ الْأَصَمُّ قَالَ قَالَ لِی أَبِی حَاتِمٌ قَالَ لِی شَقِیقٌ الْبَلْخِیُّ: خَرَجْتُ حَاجّاً فِی سَنَةِ تِسْعٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مِائَةٍ فَنَزَلْتُ الْقَادِسِیَّةَ(3)

فَبَیْنَا أَنَا أَنْظُرُ إِلَی النَّاسِ فِی زِینَتِهِمْ وَ کَثْرَتِهِمْ فَنَظَرْتُ إِلَی فَتًی حَسَنِ الْوَجْهِ شَدِیدِ السُّمْرَةِ ضَعِیفٍ فَوْقَ ثِیَابِهِ ثَوْبٌ مِنْ صُوفٍ مُشْتَمِلٍ بِشَمْلَةٍ فِی رِجْلَیْهِ نَعْلَانِ وَ قَدْ جَلَسَ مُنْفَرِداً فَقُلْتُ فِی نَفْسِی هَذَا الْفَتَی مِنَ الصُّوفِیَّةِ یُرِیدُ أَنْ یَکُونَ کَلًّا عَلَی النَّاسِ فِی طَرِیقِهِمْ وَ اللَّهِ لَأَمْضِیَنَّ إِلَیْهِ وَ لَأُوَبِّخَنَّهُ فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَلَمَّا رَآنِی مُقْبِلًا قَالَ یَا شَقِیقُ اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ (4) ثُمَّ تَرَکَنِی وَ مَضَی فَقُلْتُ فِی نَفْسِی إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ عَظِیمٌ قَدْ تَکَلَّمَ بِمَا فِی نَفْسِی وَ نَطَقَ بِاسْمِی وَ مَا هَذَا إِلَّا عَبْدٌ صَالِحٌ لَأَلْحَقَنَّهُ وَ لَأَسْأَلَنَّهُ أَنْ یُحَلِّلَنِی فَأَسْرَعْتُ فِی أَثَرِهِ فَلَمْ أَلْحَقْهُ وَ غَابَ مِنْ عَیْنِی فَلَمَّا نَزَلْنَا وَاقِصَةَ(5) وَ إِذَا بِهِ یُصَلِّی وَ أَعْضَاؤُهُ تَضْطَرِبُ وَ دُمُوعُهُ تَجْرِی فَقُلْتُ هَذَا صَاحِبِی أَمْضِی إِلَیْهِ وَ أَسْتَحِلُّهُ

ص: 80


1- 1. المناقب ج 3 ص 421.
2- 2. مطالب السئول ص 83 طبع ایران ملحقا بتذکرة الخواص.
3- 3. القادسیة: قریة قرب الکوفة، من جهة البر، بینها و بین الکوفة خمسة عشر فرسخا، و بینها و بین العذیب أربعة أمیال، عندها کانت الوقعة العظمی بین المسلمین و فارس و تعرف الیوم بنفس الاسم قرب قضاء أبی صخیر فی لواء الدیوانیة.
4- 4. سورة الحجرات الآیة: 12.
5- 5. واقصة: بکسر القاف، و الصاد المهملة، موضعان، منزل فی طریق مکّة بعد القرعاء نحو مکّة، و ماء لبنی کعب، و واقصة أیضا بأرض الیمامة.

فَصَبَرْتُ حَتَّی جَلَسَ وَ أَقْبَلْتُ نَحْوَهُ فَلَمَّا رَآنِی مُقْبِلًا قَالَ یَا شَقِیقُ اتْلُ وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی (1) ثُمَّ تَرَکَنِی وَ مَضَی فَقُلْتُ إِنَّ هَذَا الْفَتَی لَمِنَ الْأَبْدَالِ لَقَدْ تَکَلَّمَ عَلَی سِرِّی مَرَّتَیْنِ فَلَمَّا نَزَلْنَا زُبَالَةَ(2)

إِذَا بِالْفَتَی قَائِمٌ عَلَی الْبِئْرِ وَ بِیَدِهِ رَکْوَةٌ(3)

یُرِیدُ أَنْ یَسْتَقِیَ مَاءً فَسَقَطَتِ الرَّکْوَةُ مِنْ یَدِهِ فِی الْبِئْرِ وَ أَنَا أَنْظُرُ إِلَیْهِ فَرَأَیْتُهُ قَدْ رَمَقَ السَّمَاءَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ:

أَنْتَ رَبِّی إِذَا ظَمِئْتُ إِلَی الْمَاءِ***وَ قُوتِی إِذَا أَرَدْتُ الطَّعَامَا

اللَّهُمَّ سَیِّدِی مَا لِی غَیْرُهَا فَلَا تُعْدِمْنِیهَا قَالَ شَقِیقٌ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ الْبِئْرَ وَ قَدِ ارْتَفَعَ مَاؤُهَا فَمَدَّ یَدَهُ وَ أَخَذَ الرَّکْوَةَ وَ مَلَأَهَا مَاءً فَتَوَضَّأَ وَ صَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ مَالَ إِلَی کَثِیبِ (4)

رَمْلٍ فَجَعَلَ یَقْبِضُ بِیَدِهِ وَ یَطْرَحُهُ فِی الرَّکْوَةِ وَ یُحَرِّکُهُ وَ یَشْرَبُ فَأَقْبَلْتُ إِلَیْهِ وَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ فَقُلْتُ أَطْعِمْنِی مِنْ فَضْلِ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْکَ فَقَالَ یَا شَقِیقُ لَمْ تَزَلْ نِعْمَةُ اللَّهِ عَلَیْنَا ظَاهِرَةً وَ بَاطِنَةً فَأَحْسِنْ ظَنَّکَ بِرَبِّکَ ثُمَّ نَاوَلَنِی الرَّکْوَةَ فَشَرِبْتُ مِنْهَا فَإِذَا هُوَ سَوِیقٌ وَ سُکَّرٌ فَوَ اللَّهِ مَا شَرِبْتُ قَطُّ أَلَذَّ مِنْهُ وَ لَا أَطْیَبَ رِیحاً فَشَبِعْتُ وَ رَوِیْتُ وَ أَقَمْتُ أَیَّاماً لَا أَشْتَهِی طَعَاماً وَ لَا شَرَاباً ثُمَّ لَمْ أَرَهُ حَتَّی دَخَلْنَا مَکَّةَ فَرَأَیْتُهُ لَیْلَةً إِلَی جَنْبِ قُبَّةِ الشَّرَابِ فِی نِصْفِ اللَّیْلِ قَائِماً یُصَلِّی بِخُشُوعٍ وَ أَنِینٍ وَ بُکَاءٍ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی ذَهَبَ اللَّیْلُ فَلَمَّا رَأَی الْفَجْرَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یُسَبِّحُ ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی الْغَدَاةَ وَ طَافَ بِالْبَیْتِ أُسْبُوعاً وَ خَرَجَ فَتَبِعْتُهُ وَ إِذَا لَهُ غَاشِیَةٌ وَ مَوَالٍ وَ هُوَ عَلَی خِلَافِ مَا رَأَیْتُهُ فِی الطَّرِیقِ وَ دَارَ بِهِ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِ یُسَلِّمُونَ عَلَیْهِ فَقُلْتُ لِبَعْضِ مَنْ رَأَیْتُهُ یَقْرُبُ مِنْهُ مَنْ هَذَا الْفَتَی فَقَالَ هَذَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام فَقُلْتُ قَدْ

ص: 81


1- 1. سورة طه الآیة: 82.
2- 2. زبالة: بضم اوله: موضع معروف بطریق مکّة بین واقصة و الثعلبیة، بها برکتان.
3- 3. الرکوة: مثلثة، اناء صغیر من جلد یشرب فیه الماء جمع رکاء و رکوات.
4- 4. الکثیب: التل من الرمل جمع کثب و کثبان و أکثبة.

عَجِبْتُ أَنْ یَکُونَ هَذِهِ الْعَجَائِبُ إِلَّا لِمِثْلِ هَذَا السَّیِّدِ.

وَ لَقَدْ نَظَمَ بَعْضُ الْمُتَقَدِّمِینَ وَاقِعَةَ شَقِیقٍ مَعَهُ فِی أَبْیَاتٍ طَوِیلَةٍ اقْتَصَرْتُ عَلَی ذِکْرِ بَعْضِهَا فَقَالَ:

سَلْ شَقِیقَ الْبَلْخِیِّ عَنْهُ وَ مَا***عَایَنَ مِنْهُ وَ مَا الَّذِی کَانَ أَبْصَرَ

قَالَ لَمَّا حَجَجْتُ عَایَنْتُ شَخْصاً***شَاحِبَ اللَّوْنِ نَاحِلَ الْجِسْمِ أَسْمَرَ

سَائِراً وَحْدَهُ وَ لَیْسَ لَهُ زَادٌ***فَمَا زِلْتُ دَائِماً أَتَفَکَّرُ

وَ تَوَهَّمْتُ أَنَّهُ یَسْأَلُ النَّاسَ***وَ لَمْ أَدْرِ أَنَّهُ الْحَجُّ الْأَکْبَرُ

ثُمَّ عَایَنْتُهُ وَ نَحْنُ نُزُولٌ***دُونَ فَیْدٍ عَلَی الْکَثِیبِ الْأَحْمَرِ

یَضَعُ الرَّمْلَ فِی الْإِنَاءِ وَ یَشْرَبُهُ***فَنَادَیْتُهُ وَ عَقْلِی مُحَیَّرٌ

اسْقِنِی شَرْبَةً فَنَاوَلَنِی مِنْهُ***فَعَایَنْتُهُ سَوِیقاً وَ سُکَّرْ

فَسَأَلْتُ الْحَجِیجَ مَنْ یَکُ هَذَا***قِیلَ هَذَا الْإِمَامُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ(1)

**[ترجمه]کشف الغمة: محمد بن طلحه - . مطالب السؤول : 83، چاپ ایران، ملحق به تذکرة الخواص - از خشتام بن حاتم الأصم و او از أبی­حاتم از شقیق بلخی نقل کرده­اند، در سال صد و چهل و نه هجری برای انجام حج خارج شدم و در قادسیه - . روستایی است نزدیک کوفه از طرف بیابان که در فاصله پانزده فرسخی کوفه قرار دارد و فاصله آن تا عذیب چهار میل است. واقعه بزرگ بین مسلمانان و فارس در همین­ مکان در نزدیکی مخروبه­های ابی­صخیر در تنگه دیوانیه واقع شده و آن روزهم به روز قادسیه شناخته می­شود. - بار انداختم، وقتی داشتم به آن ­همه اثاثیه و آن همه جمعیت مردم نگاه می­کردم، جوان زیبای گندم­گون و ضعیفی را دیدم که روی لباسش جامه ای از پشم پوشیده بود و ردایی به دوش و نعلینی در پاهایش داشت و تنها نشسته بود. با خود گفتم: این جوان از صوفی ها است و می­خواهد در راه سربار مردم باشد، به خدا می­روم و او را سرزنش می­کنم. نزدیکش رفتم، وقتی دید من به طرفش می­روم، فرمود: ای شقیق! «اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» - . حجرات / 12 - {از بسیاری از گمان­ها بپرهیزید که پاره ای از گمان­ها گناه است}، سپس مرا ترک کرد و رفت. با خود گفتم: کار بزرگی کرد، از دل من خبر داد و اسم مرا به زبان آورد؛ این مرد حتماً بنده صالحی است، باید خود را به او برسانم و از او بخواهم حلالم کند. با سرعت به دنبالش رفتم، ولی به او نرسیدم و از مقابل چشمم غایب شد. وقتی در واقصه - . منزلی است در راه مکه که بعد از قرعاء به طرف مکه واقع شده، و نیز نام آب­گیری است که در زمین­های بنی کعب است و نیز نام مکانی است در سرزمین یمامه. -

بار انداختیم، او را دیدم که مشغول نماز است و اعضایش لرزان و اشک­هایش جاری است. گفتم: خودش است، بروم و از او حلالیت بطلبم.

صبر کردم تا نمازش تمام شد و به طرف او رفتم، وقتی مرا در حال آمدن دید، فرمود: ای شقیق! این آیه را بخوان: «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی» - . طه / 82 - {به یقین من آمرزنده کسی هستم که توبه کند و ایمان بیاورد و کار شایسته نماید و به راه راست راهسپر شود} باز مرا گذاشت و رفت. گفتم: این جوان حتماً از بزرگان است؛ دو بار از دل من خبر داده است. وقتی در زباله - . زبالة به ضم زاء، جایی معروف در راه مکه است که بین واقصه و ثعلبیه واقع شده است و دو برکه در آن وجود دارد. - بار انداختیم، آن جوان را دیدم که کنار چاه ایستاده و کوزه ای در دست دارد و می­خواهد از چاه آب بکشد، کوزه از دستش به درون چاه افتاد و من داشتم نگاهش می کردم، سر به آسمان بلند کرده و می گوید:

تو پروردگار منی وقتی تشنه آب شوم و قوت و غذایی منی هرگاه غذایی بخواهم.

خداوندا ای سرور من! غیر از این کوزه ندارم آن را از من نگیر! شقیق نقل کرده، به خدا قسم دیدم آب چاه بالا آمد و دستش را دراز کرد و کوزه را گرفت و پر از آب کرد، سپس وضو گرفت و چهار رکعت نماز خواند. بعد به طرف پشته ای از شن رفت و از آن شن­ها را با دست داخل کوزه می­ریخت و آن را تکان می­داد و می­آشامید. جلو رفتم و سلام کردم، جوابم را داد. عرض کردم: از فضلی که خدا به شما عنایت کرده، به من هم بدهید بخورم. فرمود: ای شقیق! ما پیوسته مشمول نعمت های ظاهری و باطنی خدا هستیم، به پروردگارت خوش­بین باش! سپس کوزه را به من داد، آشامیدم، دیدم قاووت و شکر است، به خدا قسم تا آن وقت چیزی لذیذتر و خوش­بوتر از آن نخورده بودم، هم سیر شدم و هم سیراب، و تا چند روز اشتها به غذا و آب نداشتم .

دیگر او را ندیدم تا داخل مکه شدیم، نیمه شبی او را کنار گنبد آبخوری دیدم که ایستاده و با خشوع ناله و اشک نماز می خواند. تا پایان شب همین حال را داشت. وقتی فجر را دید، در مکان نمازش نشست و شروع به تسبیح نمود و سپس برخاست و نماز صبح را خواند و هفت مرتبه گرد خانه خدا طواف کرد و خارج شد. به دنبالش رفتم، دیدم بر خلاف آنچه در راه دیده بودم، برای خودش مریدان و غلامانی دارد و مردم دور و برش جمع شدند و بر او سلام می کنند، به یک از کسانی که نزدیکش بود گفتم: این جوان کیست؟ گفت: این موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام است. گفتم: جای تعجب بود چنین اگر غیر از این آقا چنان کارهایی می کرد.

بعضی از شعرای پیشین جریان شقیق با ایشان را در قالب اشعاری طولانی سروده اند که ما به ذکر چند بیت از آن را بسنده می کنیم:

از شقیق بلخی در مورد آنچه شاهد بوده و دیده است سؤال کن

او نقل کرده است: وقتی به حج می رفتم، شخصی دیدم که در صورتش آثار لاغری پیدا بود و نحیف و گندمگون بود

که تنها سفر می­کرد و زاد و توشه­ای به همراه نداشت، من مدام در فکر او بودم

و گمان کردم که او از مردم گدایی می­کند و نفهمیدم که او خود حج بزرگ است

بعد وقتی در فید روی تلی از شن سرخ فرود آمده بودیم دیدمش که

شن را در ظرفی می­ریزد و آن را می­نوشد، در حالی که عقلم متحیر شده بود او را صدا کردم:

مقداری هم به من بده تا بنوشم! وقتی داد و از آن نوشیدم دیدم قاووت و شکر است

از حاجیان پرسیدم که این شخص کیست؟ گفتند: این امام موسی بن جعفر است. - . کشف الغمة 3 : 4 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی الغاشیة السؤال یأتونک و الزوار و الأصدقاء ینتابونک و حدیدة فوق مؤخرة الرحل و غشاء القلب و السرج و السیف و غیره ما تغشاه (2).

و قال شحب لونه کجمع و نصر و کرم و عنی شحوبا و شحوبة تغیر من هزال أو جوع أو سفر(3) و النحول الهزال.

**[ترجمه]قال الفیروزآبادی الغاشیة السؤال یأتونک و الزوار و الأصدقاء ینتابونک و حدیدة فوق مؤخرة الرحل و غشاء القلب و السرج و السیف و غیره ما تغشاه - 2. القاموس ج 4 ص 370. - .

و قال شحب لونه کجمع و نصر و کرم و عنی شحوبا و شحوبة تغیر من هزال أو جوع أو سفر - 3. نفس المصدر ج 1 ص 85. - و النحول الهزال.

**[ترجمه]

أقول

رأیت هذه القصة فی أصل کتاب محمد بن طلحة مطالب السئول (4) و فی الفصول المهمة و أوردها ابن شهرآشوب أیضا مع اختصار و قال صاحب کشف الغمة و صاحب الفصول المهمة(5)

هذه الحکایة رواها جماعة من أهل التألیف رواها ابن الجوزی فی کتابیه إثارة العزم الساکن إلی أشرف الأماکن و کتاب صفة

ص: 82


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 4.
2- 2. القاموس ج 4 ص 370.
3- 3. نفس المصدر ج 1 ص 85.
4- 4. مطالب السئول ص 83.
5- 5. الفصول المهمة ص 219.

الصفوة(1)

و الحافظ عبد العزیز بن الأخضر الجنابذی فی کتاب معالم العترة النبویة و رواها الرامهرمزی فی کتاب کرامات الأولیاء(2).

**[ترجمه]من این قصه را در اصل کتاب محمد بن طلحه، مطالب السؤول - . مطالب السؤول : 85 - و در فصول المهمة - . فصول المهمة : 219 - دیدم، و ابن شهر آشوب نیز آن را با اختصار نقل کرده است. صاحب کشف الغمة و صاحب فصول المهمة نوشته­اند: این حکایت را گروهی از اهل تألیف روایت کرده­اند: ابن جوزی در دو کتابش، \\"إثارة العزم الساکن إلی أشرف الاماکن\\" و \\"صفة الصفوة\\" - . صفة الصفوة 2 : 104 - ، و حافظ بن عبدالعزیز بن الأخضر الجنابذی در کتاب معالم العترة النبویة، و رامهرمزی در کتاب کرامات الأولیاء - . جامع کرامات الأولیاء 2 : 104 . غیر از مواردی که در متن ذکر شده، افراد زیاد دیگری، هم از اهل سنت و هم از شیعیان، قصه شقیق بلخی با امام موسی علیه السلام را نقل کرده­اند، که از جمله اهل سنت می­توان به فرغولی در جوهرة الکلام : 140، اسحاقی در أخبار الدول، بدخشی در مفتاح النجا فی مناقب آل عبا (نسخه خطی)، شبلنجی در نور البصار : 135، و صفوة الصفوة که ذکرش گذشت. اما از شیعیان، تعدادشان بسیار است. - آن را روایت کرده­اند.

مؤلف: و محمد بن طلحه هم در مطالب السؤول آن را آورده است. - . مطالب السؤول : 84 -

**[ترجمه]

«103»

أقول و ذکر محمد بن طلحة فی مطالب السئول (3) وَ رَوَی فِی کَشْفِ الْغُمَّةِ عَنْهُ أَیْضاً أَنَّهُ قَالَ: وَ لَقَدْ قَرَعَ سَمْعِی ذِکْرُ وَاقِعَةٍ عَظِیمَةٍ ذَکَرَهَا بَعْضُ صُدُورِ الْعِرَاقِ أَثْبَتَتْ لِمُوسَی علیه السلام أَشْرَفَ مَنْقَبَةٍ وَ شَهِدَتْ لَهُ بِعُلُوِّ مَقَامِهِ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی وَ زُلْفَی مَنْزِلَتِهِ لَدَیْهِ وَ ظَهَرَتْ بِهَا کَرَامَتُهُ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ لَا شَکَّ أَنَّ ظُهُورَ الْکَرَامَةِ بَعْدَ الْمَوْتِ أَکْبَرُ مِنْهَا دَلَالَةً حَالَ الْحَیَاةِ وَ هِیَ أَنَّ مِنْ عُظَمَاءِ الْخُلَفَاءِ مَجَّدَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی مَنْ کَانَ لَهُ نَائِبٌ کَبِیرُ الشَّأْنِ فِی الدُّنْیَا مِنْ مَمَالِیکِهِ الْأَعْیَانِ فِی وَلَایَةٍ عَامَّةٍ طَالَتْ فِیهَا مَدَقُّهُ وَ کَانَ ذَا سَطْوَةٍ وَ جَبَرُوتٍ فَلَمَّا انْتَقَلَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی اقْتَضَتْ رِعَایَةُ الْخَلِیفَةِ أَنْ تَقَدَّمَ بِدَفْنِهِ فِی ضَرِیحٍ مُجَاوِرٍ لِضَرِیحِ الْإِمَامِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام بِالْمَشْهَدِ الْمُطَهَّرِ وَ کَانَ بِالْمَشْهَدِ الْمُطَهَّرِ نَقِیبٌ مَعْرُوفٌ مَشْهُودٌ لَهُ بِالصَّلَاحِ کَثِیرُ التَّرَدُّدِ وَ الْمُلَازَمَةِ لِلضَّرِیحِ وَ الْخِدْمَةِ لَهُ قَائِمٌ بِوَظَائِفِهَا فَذَکَرَ هَذَا النَّقِیبُ أَنَّهُ بَعْدَ دَفْنِ هَذَا الْمُتَوَفَّی فِی ذَلِکَ الْقَبْرِ بَاتَ بِالْمَشْهَدِ الشَّرِیفِ فَرَأَی فِی مَنَامِهِ أَنَّ الْقَبْرَ قَدِ انْفَتَحَ وَ النَّارُ تَشْتَعِلُ فِیهِ وَ قَدِ انْتَشَرَ مِنْهُ دُخَانٌ وَ رَائِحَةُ قُتَارِ ذَلِکَ الْمَدْفُونِ فِیهِ إِلَی أَنْ مَلَأَتِ الْمَشْهَدَ وَ أَنَّ الْإِمَامَ مُوسَی علیه السلام وَاقِفٌ فَصَاحَ لِهَذَا النَّقِیبِ بِاسْمِهِ وَ قَالَ لَهُ تَقُولُ لِلْخَلِیفَةِ یَا فُلَانُ وَ سَمَّاهُ بِاسْمِهِ لَقَدْ آذَیْتَنِی بِمُجَاوَرَةِ هَذَا الظَّالِمِ وَ قَالَ کَلَاماً خَشِناً

ص: 83


1- 1. صفة الصفوة ج 2 ص 104.
2- 2. جامع کرامات الأولیاء ج 2 ص 229، و أخرج قصة شقیق البلخیّ مع الامام موسی« ع» غیر من ذکر فی المتن جمع کثیر من الفریقین منهم الفرغولی فی جوهرة الکلام ص 140 و الاسحاقی فی أخبار الدول و البدخشی فی مفتاح النجا فی مناقب آل العباء« مخطوط» و الشبلنجی فی نور الابصار ص 135 کما وردت فی مختار صفة الصفوة ص 153 و هؤلاء من اعلام العامّة، و أمّا الخاصّة فهم کثیر.
3- 3. مطالب السئول 84.

فَاسْتَیْقَظَ ذَلِکَ النَّقِیبُ وَ هُوَ یَرْعُدُ فَرَقاً وَ خَوْفاً وَ لَمْ یَلْبَثْ أَنْ کَتَبَ وَرَقَةً وَ سَیَّرَهَا مُنْهِیاً فِیهَا صُورَةَ الْوَاقِعَةِ بِتَفْصِیلِهَا فَلَمَّا جَنَّ اللَّیْلُ جَاءَ الْخَلِیفَةُ إِلَی الْمَشْهَدِ الْمُطَهَّرِ بِنَفْسِهِ وَ اسْتَدْعَی النَّقِیبَ وَ دَخَلُوا الضَّرِیحَ وَ أَمَرَ بِکَشْفِ ذَلِکَ الْقَبْرِ وَ نَقْلِ ذَلِکَ الْمَدْفُونِ إِلَی مَوْضِعٍ آخَرَ خَارِجَ الْمَشْهَدِ فَلَمَّا کَشَفُوهُ وَجَدُوا فِیهِ رَمَادَ الْحَرِیقِ وَ لَمْ یَجِدُوا لِلْمَیِّتِ أَثَراً(1).

**[ترجمه]در کشف الغمة همچنین از محمد بن طلحه نقل کرده، واقعه بسیار بزرگی به گوشم خورد که آن را یکی از بزرگان عراق نقل کرده و شریف­ترین منقبت را برای موسی بن جعفر علیه السّلام ثابت می­کند و شاهد علو مقام و نزدیکی منزلت ایشان پیش خدای متعال است و به­وسیله آن کرامت ایشان بعد از وفات نیز ظاهر شد و شکی نیست که ظهور کرامت پس از وفات بزرگ­تر از زمان حیات است و آن این­که: یکی از خلفای بزرگ که خدا مجد و عظمتی به او ارزانی داشته بود، نماینده ای عظیم الشأن از اعیان مملکت داشت که مدتی طولانی والی منطقه­ای بود و با قدرت و سخت گیری در آن­جا حکم­رانی می­کرد. وقتی والی از دنیا رفت، خلیفه به جهت احترام، او را در ضریحی کنار ضریح موسی بن جعفر علیه السّلام در حرم مطهر ایشان دفن نمود. حرم موسی بن جعفر کلیددار معروفی داشت که به گواهی همگان شخصی درست­کار بود و پیوسته در حرم رفت و آمد داشت و نسبت به خدمت­کاری حرم و انجام وظائف آن فروگذار نبود .

کلیددار نقل کرده است: روزی بعد از دفن شدن آن والی در حرم شریف خوابیده بودم و در خواب دیدم که قبر او گشوده شده و آتش در آن شعله ور است و دود و بوی سوختن بدن و جنازه او همه حرم را فراگرفته است و حضرت موسی بن جعفر علیه السلام نیز ایستاده و مرا را به اسم صدا زدند و به من فرمودند: برو به خلیفه بگو: ای فلانی - امام اسم او را نیز بردند - مرا با قرار دادن این ستمگر در کنار من آزردی، و سخنی خشن فرمود­ند.

کلیددار نقل کرده، از خواب بیدار شدم در حالی که از ترس بر خود می­لرزیدم، فوری ورقه ای برداشتم و و آن را تا انتها پر کردم و جریان را مفصل برای خلیفه نگاشتم. شب که شد، خلیفه به حرم مطهر آمد و کلیددار را خواست و با او داخل ضریح شد و دستور داد آن قبر را بشکافند و جنازه آن مرد را به جای دیگر بیرون از حرم منتقل کنند. وقتی قبر را شکافتند، خاکستری حاصل از سوختن در آن دیدند و اثری از مرده نیافتند. - . کشف الغمة 3 : 7 -

**[ترجمه]

توضیح

القتار بالضم ریح القدر و الشواء و العظم المحرق.

**[ترجمه]القتار بالضم ریح القدر و الشواء و العظم المحرق.

**[ترجمه]

«104»

عُیُونُ الْمُعْجِزَاتِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَدِّثْنِی عَنْ أَعْدَاءِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَهْلِ بَیْتِ النُّبُوَّةِ فَقَالَ الْحَدِیثُ أَحَبُّ إِلَیْکَ أَمِ الْمُعَایَنَةُ قُلْتُ الْمُعَایَنَةُ فَقَالَ لِأَبِی إِبْرَاهِیمَ مُوسَی علیه السلام ائْتِنِی بِالْقَضِیبِ فَمَضَی وَ أَحْضَرَهُ إِیَّاهُ فَقَالَ لَهُ یَا مُوسَی اضْرِبْ بِهِ الْأَرْضَ وَ أَرِهِمْ أَعْدَاءَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَعْدَاءَنَا فَضَرَبَ بِهِ الْأَرْضَ ضَرْبَةً فَانْشَقَّتِ الْأَرْضُ عَنْ بَحْرٍ أَسْوَدَ ثُمَّ ضَرَبَ الْبَحْرَ بِالْقَضِیبِ فَانْفَلَقَ عَنْ صَخْرَةٍ سَوْدَاءَ فَضَرَبَ الصَّخْرَةَ فَانْفَتَحَ مِنْهَا بَابٌ فَإِذَا بِالْقَوْمِ جَمِیعاً لَا یُحْصَوْنَ لِکَثْرَتِهِمْ وَ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ وَ أَعْیُنُهُمْ زُرْقٌ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مُصَفَّدٌ مَشْدُودٌ فِی جَانِبٍ مِنَ الصَّخْرَةِ وَ هُمْ یُنَادُونَ یَا مُحَمَّدُ وَ الزَّبَانِیَةُ تَضْرِبُ وُجُوهَهُمْ وَ یَقُولُونَ لَهُمْ کَذَبْتُمْ لَیْسَ مُحَمَّدٌ لَکُمْ وَ لَا أَنْتُمْ لَهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَنْ هَؤُلَاءِ فَقَالَ الْجِبْتُ وَ الطَّاغُوتُ وَ الرِّجْسُ وَ اللَّعِینُ بْنُ اللَّعِینِ وَ لَمْ یَزَلْ یُعَدِّدُهُمْ کُلَّهُمْ مِنْ أَوَّلِهِمْ إِلَی آخِرِهِمْ حَتَّی أَتَی عَلَی أَصْحَابِ السَّقِیفَةِ وَ أَصْحَابِ الْفِتْنَةِ وَ بَنِی الْأَزْرَقِ وَ الْأَوْزَاعِ وَ بَنِی أُمَیَّةَ جَدَّدَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا ثُمَّ قَالَ علیه السلام لِلصَّخْرَةِ انْطَبِقِی عَلَیْهِمْ إِلَی الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ (2).

**[ترجمه]عیون المعجزات: محمّد بن فضل از داود رقی نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: از دشمنان امیرالمؤمنین علیه السّلام و اهل بیت نبوت برایم بگویید. فرمودند: کدام­یک را بیشتر دوست داری: گفتن من یا با چشم خودت دیدن؟ عرض کردم: دیدن. به اباإبراهیم موسی علیه السّلام فرمودند: شلاق را بیاور! ایشان رفتند و آن را آوردند. فرمودند: ای موسی! شلاق را به زمین بزن و دشمنان امیرالمؤمنین و ما را نشان آن­ها بده! شلاق را به زمین زدند؛ زمین شکافته شد و دریایی سیاه نمایان شد. سپس آن را به دریا زدند؛ صخره­ای سیاه ظاهر شد. ضربه بعد را بر آن صخره زدند؛ دری از آن گشوده شد و همه ی آن­ها آن­جا بودند، به قدری زیاد بودند که به شمارش در نمی آمدند، صورت­هایشان سیاه و چشم­هایشان آبی بود. هر کدامشان در یک طرف صخره با زنجیر بسته شده بودند و فریاد می­زدند: یا محمّد! شعله آتش بر صورت آن­ها می­زد و به آن­ها می­گفتند: دروغ می­گویید، محمّد برای شما نیست و شما نیز به او مربوط نیستید .

عرض کردم: فدایتان شوم! این­ها کیستند؟ فرمودند: جبت و طاغوت و رجس و لعین بن لعین. یکایک آن­ها را از اول تا آخر نام بردند تا رسید به اصحاب سقیفه و اصحاب فتنه و بنی­ازرق و اوزاع و بنی­امیه، خداوند هر صبح و شب عذابش را بر آن­ها تجدید کند!

سپس به صخره فرمودند: آن­ها را تا وقتی که زمانش برسد در خود فرو ببر! - . عیون المعجزات : 86 -

**[ترجمه]

بیان

یمکن أن یکون أصحاب الفتنة إشارة إلی طلحة و الزبیر و أصحابهما

ص: 84


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 7.
2- 2. عیون المعجزات ص 86.

و بنو الأزرق الروم و لا یبعد أن یکون إشارة إلی معاویة و أصحابه و بنو زریق حی من الأنصار و الأوزاع الجماعات المختلفة.

**[ترجمه]ممکن است منظور از اصحاب فتنه طلحه و زبیر و یاران آن­دو باشد و منظور از بنی­ازرق رومیان باشند و بعید نیست بنی­ازرق اشاره به معاویه و یاران او باشد. و بنی­زریق قبیله­ای از انصارند، و مراد از اوزاع گروه­های مختلف است.

**[ترجمه]

«105»

وَ مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصُّوفِیِّ قَالَ: اسْتَأْذَنَ إِبْرَاهِیمُ الْجَمَّالُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ الْوَزِیرِ فَحَجَبَهُ فَحَجَّ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ فِی تِلْکَ السَّنَّةِ فَاسْتَأْذَنَ بِالْمَدِینَةِ عَلَی مَوْلَانَا مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَحَجَبَهُ فَرَآهُ ثَانِیَ یَوْمِهِ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ یَا سَیِّدِی مَا ذَنْبِی فَقَالَ حَجَبْتُکَ لِأَنَّکَ حَجَبْتَ أَخَاکَ إِبْرَاهِیمَ الْجَمَّالَ وَ قَدْ أَبَی اللَّهُ أَنْ یَشْکُرَ سَعْیَکَ أَوْ یَغْفِرَ لَکَ إِبْرَاهِیمُ الْجَمَّالُ فَقُلْتُ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ مَنْ لِی بِإِبْرَاهِیمَ الْجَمَّالِ فِی هَذَا الْوَقْتِ وَ أَنَا بِالْمَدِینَةِ وَ هُوَ بِالْکُوفَةِ فَقَالَ إِذَا کَانَ اللَّیْلُ فَامْضِ إِلَی الْبَقِیعِ وَحْدَکَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَعْلَمَ بِکَ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِکَ وَ غِلْمَانِکَ وَ ارْکَبْ نَجِیباً هُنَاکَ مُسْرَجاً قَالَ فَوَافَی الْبَقِیعَ وَ رَکِبَ النَّجِیبَ وَ لَمْ یَلْبَثْ أَنْ أَنَاخَهُ عَلَی بَابِ إِبْرَاهِیمَ الْجَمَّالِ بِالْکُوفَةِ فَقَرَعَ الْبَابَ وَ قَالَ أَنَا عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ الْجَمَّالُ مِنْ دَاخِلِ الدَّارِ وَ مَا یَعْمَلُ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ الْوَزِیرُ بِبَابِی فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ یَا هَذَا إِنَّ أَمْرِی عَظِیمٌ وَ آلَی عَلَیْهِ أَنْ یَأْذَنَ لَهُ فَلَمَّا دَخَلَ قَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ إِنَّ الْمَوْلَی علیه السلام أَبَی أَنْ یَقْبَلَنِی أَوْ تَغْفِرَ لِی فَقَالَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکَ فَآلَی عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ عَلَی إِبْرَاهِیمَ الْجَمَّالِ أَنْ یَطَأَ خَدَّهُ فَامْتَنَعَ إِبْرَاهِیمُ مِنْ ذَلِکَ فَآلَی عَلَیْهِ ثَانِیاً فَفَعَلَ فَلَمْ یَزَلْ إِبْرَاهِیمُ یَطَأُ خَدَّهُ وَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ یَقُولُ اللَّهُمَّ اشْهَدْ ثُمَّ انْصَرَفَ وَ رَکِبَ النَّجِیبَ وَ أَنَاخَهُ مِنْ لَیْلَتِهِ بِبَابِ الْمَوْلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ فَأَذِنَ لَهُ وَ دَخَلَ عَلَیْهِ فَقَبِلَهُ (1).

**[ترجمه]از کتاب الکنوز از محمّد بن علی صوفی نقل کرده، روزی ابراهیم جمّال رضی الله عنه اجازه ورود به نزد ابا الحسن علی بن یقطین وزیر طلبید، علی بن یقطین اجازه به او ورود نداد. علی بن یقطین در همان سال به حج رفت، در مدینه اجازه خواست تا به محضر مولایمان موسی بن جعفر علیه السّلام برسد، حضرت اجازه ندادند. روز بعدش که علی بن یقطین حضرت را دید، عرض کرد: ای آقای من! گناه من چه بود؟ فرمودند: مانع از ورود تو شدم زیرا تو مانع از ورود برادرت ابراهیم جمّال شدی، و خداوند نیز سعی حج ترا نمی­پذیرد مگر این­که ابراهیم تو را ببخشد. عرض کردم: آقای من! من اکنون چگونه ابراهیم جمال را پیدا کنم، در حالی که من در مدینه هستم و او در کوفه است؟ فرمودند: شب که شد، تنها و بدون این­که کسی از همراهان و غلامانت با تو باشند به بقیع می­روی و در آن­جا سوار اسبی با زین و برگ می­شوی. علی بن یقطین به بقیع رفت سوار بر آن اسب شد، طولی نکشید که اسب بر در خانه ابراهیم جمّال در کوفه پیاده کرد و در را زد و گفت: من علی بن یقطینم.

ابراهیم جمّال از درون خانه گفت: علی بن یقطین وزیر هارون درب خانه من چه می­کند؟ علی بن یقطین گفت: گرفتاری بزرگی دارم و او را قسم داد که اجازه ورود دهد. وقتی داخل شد، گفت: ای ابراهیم! مولا علیه السّلام از پذیرفتن من امتناع ورزیده مگر این­که تو مرا ببخشی. ابراهیم گفت: خدا تو را ببخشد! علی بن یقطین او را قسم داد که قدم روی صورت او بگذارد، ولی ابراهیم از این کار امتناع ورزید. برای بار دوم او را قسم داد و او این کار را کرد. ابراهیم پای خود را روی صورت علی بن یقطین گذاشته بود علی پیوسته می گفت: خدایا تو شاهد باش.

سپس بر گشت و سوار اسب شد و همان شب بر در خانه موسی بن جعفر علیه السّلام در مدینه پیاده شد و ایشان به او اجازه ورود دادند و او داخل رفت و امام او را پذیرفت. - . همان : 90 -

**[ترجمه]

«106»

کا، [الکافی] أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام إِذْ أَتَاهُ رَجُلٌ نَصْرَانِیٌّ وَ نَحْنُ مَعَهُ بِالْعُرَیْضِ فَقَالَ لَهُ النَّصْرَانِیُّ إِنِّی أَتَیْتُکَ مِنْ بَلَدٍ بَعِیدٍ وَ سَفَرٍ شَاقٍّ وَ سَأَلْتُ رَبِّی مُنْذُ ثَلَاثِینَ سَنَةً أَنْ یُرْشِدَنِی إِلَی خَیْرِ الْأَدْیَانِ وَ إِلَی خَیْرِ الْعِبَادِ وَ أَعْلَمِهِمْ وَ أَتَانِی آتٍ فِی النَّوْمِ فَوَصَفَ لِی رَجُلًا بِعُلْیَا دِمَشْقَ

ص: 85


1- 1. نفس المصدر ص 90.

فَانْطَلَقْتُ حَتَّی أَتَیْتُهُ فَکَلَّمْتُهُ فَقَالَ أَنَا أَعْلَمُ أَهْلِ دِینِی وَ غَیْرِی أَعْلَمُ مِنِّی فَقُلْتُ أَرْشِدْنِی إِلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ فَإِنِّی لَا أَسْتَعْظِمُ السَّفَرَ وَ لَا تَبْعُدُ عَلَیَّ الشُّقَّةُ وَ لَقَدْ قَرَأْتُ الْإِنْجِیلَ کُلَّهَا وَ مَزَامِیرَ دَاوُدَ وَ قَرَأْتُ أَرْبَعَةَ أَسْفَارٍ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ قَرَأْتُ ظَاهِرَ الْقُرْآنِ حَتَّی

اسْتَوْعَبْتُهُ کُلَّهُ فَقَالَ لِیَ الْعَالِمُ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ عِلْمَ النَّصْرَانِیَّةِ فَأَنَا أَعْلَمُ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ بِهَا وَ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ عِلْمَ الْیَهُودِ فَبَاطِی بْنُ شَرَاحِیلَ السَّامِرِیُّ أَعْلَمُ النَّاسِ بِهَا الْیَوْمَ وَ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ عِلْمَ الْإِسْلَامِ وَ عِلْمَ التَّوْرَاةِ وَ عِلْمَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ کِتَابِ هُودٍ وَ کُلِّ مَا أُنْزِلَ عَلَی نَبِیٍّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ فِی دَهْرِکَ وَ دَهْرِ غَیْرِکَ وَ مَا نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ خَیْرٍ فَعَلِمَهُ أَحَدٌ أَوْ لَمْ یَعْلَمْ بِهِ أَحَدٌ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ شِفَاءٌ لِلْعَالَمِینَ وَ رَوْحٌ لِمَنِ اسْتَرْوَحَ إِلَیْهِ وَ بَصِیرَةٌ لِمَنْ أَرَادَ اللَّهُ بِهِ خَیْراً وَ أَنِسَ إِلَی الْحَقِّ فَأُرْشِدُکَ إِلَیْهِ فَائْتِهِ وَ لَوْ مَاشِیاً عَلَی رِجْلَیْکَ فَإِنْ لَمْ تَقْدِرْ فَحَبْواً عَلَی رُکْبَتَیْکَ فَإِنْ لَمْ تَقْدِرْ فَزَحْفاً عَلَی اسْتِکَ فَإِنْ لَمْ تَقْدِرْ فَعَلَی وَجْهِکَ فَقُلْتُ لَا بَلْ أَنَا أَقْدِرُ عَلَی الْمَسِیرِ فِی الْبَدَنِ وَ الْمَالِ قَالَ فَانْطَلِقْ مِنْ فَوْرِکَ حَتَّی تَأْتِیَ یَثْرِبَ فَقُلْتُ لَا أَعْرِفُ یَثْرِبَ فَقَالَ فَانْطَلِقْ حَتَّی تَأْتِیَ مَدِینَةَ النَّبِیِّ الَّذِی بُعِثَ فِی الْعَرَبِ وَ هُوَ النَّبِیُّ الْعَرَبِیُّ الْهَاشِمِیُّ فَإِذَا دَخَلْتَهَا فَسَلْ عَنْ بَنِی غَنْمِ بْنِ مَالِکِ بْنِ النَّجَّارِ وَ هُوَ عِنْدَ بَابِ مَسْجِدِهَا وَ أَظْهِرْ بِزَّةَ النَّصْرَانِیَّةِ وَ حِلْیَتَهَا فَإِنَّ وَالِیَهَا یَتَشَدَّدُ عَلَیْهِمْ وَ الْخَلِیفَةَ أَشَدُّ ثُمَّ تَسْأَلُ عَنْ بَنِی عَمْرِو بْنِ مَبْذُولٍ وَ هُوَ بِبَقِیعِ الزُّبَیْرِ ثُمَّ تَسْأَلُ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ أَیْنَ مَنْزِلُهُ وَ أَیْنَ هُوَ مُسَافِرٌ أَمْ حَاضِرٌ فَإِنْ کَانَ مُسَافِراً فَالْحَقْهُ فَإِنَّ سَفَرَهُ أَقْرَبُ مِمَّا ضَرَبْتَ إِلَیْهِ ثُمَّ أَعْلِمْهُ أَنَّ مَطْرَانَ عُلْیَا الْغُوطَةِ غُوطَةِ دِمَشْقَ هُوَ الَّذِی أَرْشَدَنِی إِلَیْکَ وَ هُوَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ کَثِیراً وَ یَقُولُ لَکَ إِنِّی لَأَکْثَرُ مُنَاجَاتِ رَبِّی أَنْ یَجْعَلَ إِسْلَامِی عَلَی یَدَیْکَ فَقَصَّ هَذِهِ الْقِصَّةَ وَ هُوَ قَائِمٌ مُعْتَمِدٌ عَلَی عَصَاهُ ثُمَّ قَالَ إِنْ أَذِنْتَ لِی یَا سَیِّدِی کَفَّرْتُ لَکَ وَ جَلَسْتُ فَقَالَ آذَنُ لَکَ أَنْ تَجْلِسَ وَ لَا آذَنُ لَکَ أَنْ تُکَفِّرَ فَجَلَسَ ثُمَ

ص: 86

أَلْقَی عَنْهُ بُرْنُسَهُ ثُمَّ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ تَأْذَنُ لِی فِی الْکَلَامِ قَالَ نَعَمْ مَا جِئْتَ إِلَّا لَهُ فَقَالَ لَهُ النَّصْرَانِیُّ ارْدُدْ عَلَی صَاحِبِیَ السَّلَامَ أَ وَ مَا تَرُدُّ السَّلَامَ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام عَلَی صَاحِبِکَ إِنْ هَدَاهُ اللَّهُ فَأَمَّا التَّسْلِیمُ فَذَاکَ إِذَا صَارَ فِی دِینِنَا فَقَالَ النَّصْرَانِیُّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ قَالَ سَلْ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ کِتَابِ اللَّهِ الَّذِی أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ نَطَقَ بِهِ ثُمَّ وَصَفَهُ بِمَا وَصَفَهُ بِهِ فَقَالَ حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ (1) مَا تَفْسِیرُهَا فِی الْبَاطِنِ فَقَالَ أَمَّا حم فَهُوَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ فِی کِتَابِ هُودٍ الَّذِی أُنْزِلَ عَلَیْهِ وَ هُوَ مَنْقُوصُ الْحُرُوفِ وَ أَمَّا الْکِتابُ الْمُبِینِ فَهُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَمَّا اللَّیْلَةُ فَفَاطِمَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا وَ أَمَّا قَوْلُهُ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ یَقُولُ یَخْرُجُ مِنْهَا خَیْرٌ کَثِیرٌ فَرَجُلٌ حَکِیمٌ وَ رَجُلٌ حَکِیمٌ وَ رَجُلٌ حَکِیمٌ فَقَالَ الرَّجُلُ صِفْ لِیَ الْأَوَّلَ وَ الْآخِرَ مِنْ هَؤُلَاءِ الرِّجَالِ قَالَ إِنَّ الصِّفَاتِ تَشْتَبِهُ وَ لَکِنَّ الثَّالِثَ مِنَ الْقَوْمِ أَصِفُ لَکَ مَا یَخْرُجُ مِنْ نَسْلِهِ وَ إِنَّهُ عِنْدَکُمْ لَفِی الْکُتُبِ الَّتِی نَزَلَتْ عَلَیْکُمْ إِنْ لَمْ تُغَیِّرُوا وَ تُحَرِّفُوا وَ تُکَفِّرُوا وَ قَدِیماً مَا فَعَلْتُمْ فَقَالَ لَهُ النَّصْرَانِیُّ إِنِّی لَا أَسْتُرُ عَنْکَ مَا عَلِمْتُ وَ لَا أُکَذِّبُکَ وَ أَنْتَ تَعْلَمُ مَا أَقُولُ وَ کِذْبَهُ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَعْطَاکَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ قَسَمَ عَلَیْکَ مِنْ نِعَمِهِ مَا لَا یَخْطُرُهُ الْخَاطِرُونَ وَ لَا یَسْتُرُهُ السَّاتِرُونَ وَ لَا یَکْذِبُ فِیهِ مَنْ کَذَبَ فَقَوْلِی لَکَ فِی ذَلِکَ الْحَقُّ کُلُّ مَا ذَکَرْتَ فَهُوَ کَمَا ذَکَرْتَ فَقَالَ لَهُ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أُعَجِّلُکَ أَیْضاً خَبَراً لَا یَعْرِفُهُ إِلَّا قَلِیلٌ مِمَّنْ قَرَأَ الْکُتُبَ أَخْبِرْنِی مَا اسْمُ أُمِّ مَرْیَمَ وَ أَیُّ یَوْمٍ نُفِخَتْ فِیهِ مَرْیَمُ وَ لِکَمْ مِنْ سَاعَةٍ مِنَ النَّهَارِ وَ أَیُّ یَوْمٍ وَضَعَتْ مَرْیَمُ فِیهِ عِیسَی علیه السلام وَ لِکَمْ مِنْ سَاعَةٍ مِنَ النَّهَارِ فَقَالَ النَّصْرَانِیُّ لَا أَدْرِی

ص: 87


1- 1. سورة الدخان الآیة: 1.

فَقَالَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَمَّا أُمُّ مَرْیَمَ فَاسْمُهَا مَرْثَا وَ هِیَ وَهِیبَةُ بِالْعَرَبِیَّةِ وَ أَمَّا الْیَوْمُ الَّذِی حَمَلَتْ فِیهِ مَرْیَمُ فَهُوَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ لِلزَّوَالِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی هَبَطَ فِیهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ وَ لَیْسَ لِلْمُسْلِمِینَ عِیدٌ کَانَ أَوْلَی مِنْهُ عَظَّمَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ عَظَّمَهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَأَمَرَ أَنْ یَجْعَلَهُ عِیداً فَهُوَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ أَمَّا الْیَوْمُ الَّذِی وَلَدَتْ فِیهِ مَرْیَمُ فَهُوَ یَوْمُ الثَّلَاثَاءِ لِأَرْبَعِ سَاعَاتٍ وَ نِصْفٍ مِنَ النَّهَارِ وَ النَّهَرُ الَّذِی وَلَدَتْ عَلَیْهِ مَرْیَمُ عِیسَی علیه السلام هَلْ تَعْرِفُهُ قَالَ لَا قَالَ هُوَ الْفُرَاتُ وَ عَلَیْهِ شَجَرُ النَّخْلِ وَ الْکَرْمِ وَ لَیْسَ یُسَاوِی بِالْفُرَاتِ شَیْ ءٌ لِلْکُرُومِ وَ النَّخِیلِ فَأَمَّا الْیَوْمُ الَّذِی حَجَبَتْ فِیهِ لِسَانَهَا وَ نَادَی قَیْدُوسُ وُلْدَهُ وَ أَشْیَاعَهُ فَأَعَانُوهُ وَ أَخْرَجُوا آلَ عِمْرَانَ لِیَنْظُرُوا إِلَی مَرْیَمَ فَقَالُوا لَهَا مَا قَصَّ اللَّهُ عَلَیْکَ فِی کِتَابِهِ وَ عَلَیْنَا فِی کِتَابِهِ فَهَلْ فَهِمْتَهُ فَقَالَ نَعَمْ وَ قَرَأْتُهُ الْیَوْمَ الْأَحْدَثَ قَالَ إِذاً لَا تَقُومُ مِنْ مَجْلِسِکَ حَتَّی یَهْدِیَکَ اللَّهُ قَالَ النَّصْرَانِیُّ مَا کَانَ اسْمُ أُمِّی بِالسُّرْیَانِیَّةِ وَ بِالْعَرَبِیَّةِ فَقَالَ کَانَ اسْمُ أُمِّکَ بِالسُّرْیَانِیَّةِ عَنْقَالِیَةَ وَ عُنْقُورَةُ کَانَ اسْمُ جَدَّتِکَ لِأَبِیکَ وَ أَمَّا اسْمُ أُمِّکَ بِالْعَرَبِیَّةِ فَهُوَ مَیَّةُ وَ أَمَّا اسْمُ أَبِیکَ فَعَبْدُ الْمَسِیحِ وَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ بِالْعَرَبِیَّةِ وَ لَیْسَ لِلْمَسِیحِ عَبْدٌ قَالَ صَدَقْتَ وَ بَرِرْتَ فَمَا کَانَ اسْمُ جَدِّی قَالَ کَانَ اسْمُ جَدِّکَ جَبْرَئِیلَ وَ هُوَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ سَمَّیْتُهُ فِی مَجْلِسِی هَذَا قَالَ أَمَا إِنَّهُ کَانَ مُسْلِماً قَالَ أَبُو إِبْرَاهِیمُ نَعَمْ وَ قُتِلَ شَهِیداً دَخَلَتْ عَلَیْهِ أَجْنَادٌ فَقَتَلُوهُ فِی مَنْزِلِهِ غِیلَةً وَ الْأَجْنَادُ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ قَالَ فَمَا کَانَ اسْمِی قَبْلَ کُنْیَتِی قَالَ کَانَ اسْمُکَ عَبْدَ الصَّلِیبِ قَالَ فَمَا تُسَمِّینِی قَالَ أُسَمِّیکَ عَبْدَ اللَّهِ قَالَ فَإِنِّی آمَنْتُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ وَ شَهِدْتُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ فَرْداً صَمَداً لَیْسَ کَمَا یَصِفُهُ النَّصَارَی وَ لَیْسَ کَمَا یَصِفُهُ الْیَهُودُ وَ لَا جِنْسٌ مِنْ أَجْنَاسِ الشِّرْکِ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ فَأَبَانَ بِهِ لِأَهْلِهِ وَ عَمِیَ الْمُبْطِلُونَ وَ أَنَّهُ کَانَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی النَّاسِ کَافَّةً إِلَی الْأَحْمَرِ وَ الْأَسْوَدِ کُلٌّ فِیهِ مُشْتَرِکٌ فَأَبْصَرَ مَنْ أَبْصَرَ وَ اهْتَدَی مَنِ اهْتَدَی وَ عَمِیَ

ص: 88

الْمُبْطِلُونَ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَدْعُونَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ وَلِیَّهُ نَطَقَ بِحِکْمَتِهِ وَ أَنَّ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ نَطَقُوا بِالْحِکْمَةِ الْبَالِغَةِ وَ تَوَازَرُوا عَلَی الطَّاعَةِ لِلَّهِ وَ فَارَقُوا الْبَاطِلَ وَ أَهْلَهُ وَ الرِّجْسَ وَ أَهْلَهُ وَ هَجَرُوا سَبِیلَ الضَّلَالَةِ وَ نَصَرَهُمُ اللَّهُ بِالطَّاعَةِ لَهُ وَ عَصَمَهُمْ مِنَ الْمَعْصِیَةِ فَهُمْ لِلَّهِ أَوْلِیَاءُ وَ لِلدِّینِ أَنْصَارٌ یَحُثُّونَ عَلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِهِ آمَنْتُ بِالصَّغِیرِ مِنْهُمْ وَ الْکَبِیرِ وَ مَنْ ذَکَرْتُ مِنْهُمْ وَ مَنْ لَمْ أَذْکُرْ وَ آمَنْتُ بِاللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَبِّ الْعَالَمِینَ ثُمَّ قَطَعَ زُنَّارَهُ وَ قَطَعَ صَلِیباً کَانَ فِی عُنُقِهِ مِنْ ذَهَبٍ ثُمَّ قَالَ مُرْنِی حَتَّی أَضَعَ صَدَقَتِی حَیْثُ تَأْمُرُنِی فَقَالَ علیه السلام هَاهُنَا أَخٌ لَکَ کَانَ عَلَی مِثْلِ دِینِکَ وَ هُوَ رَجُلٌ مِنْ قَوْمِکَ مِنْ قَیْسِ بْنِ ثَعْلَبَةَ وَ هُوَ فِی نِعْمَةٍ کَنِعْمَتِکَ فَتَوَاسَیَا وَ تَجَاوَرَا وَ لَسْتُ أَدَعُ أَنْ أُورِدَ عَلَیْکُمَا حَقَّکُمَا فِی الْإِسْلَامِ فَقَالَ وَ اللَّهِ أَصْلَحَکَ اللَّهُ إِنِّی لَغَنِیٌّ وَ لَقَدْ تَرَکْتُ ثَلَاثَمِائَةِ طَرُوقٍ بَیْنَ فَرَسٍ وَ فَرَسَةٍ وَ تَرَکْتُ أَلْفَ بَعِیرٍ فَحَقُّکَ فِیهَا أَوْفَرُ مِنْ حَقِّی فَقَالَ لَهُ أَنْتَ مَوْلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْتَ فِی حَدِّ نَسَبِکَ عَلَی حَالِکَ فَحَسُنَ إِسْلَامُهُ وَ تَزَوَّجَ امْرَأَةً مِنْ بَنِی فِهْرٍ وَ أَصْدَقَهَا أَبُو إِبْرَاهِیمَ خَمْسِینَ دِینَاراً مِنْ صَدَقَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أَخْدَمَهُ وَ بَوَّأَهُ وَ أَقَامَ حَتَّی أُخْرِجَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَمَاتَ بَعْدَ مُخْرَجِهِ بِثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ لَیْلَةً(1).

**[ترجمه]کافی: یعقوب بن جعفر بن ابراهیم نقل کرده، در محضر ابا الحسن موسی علیه السّلام بودم که مردی نصرانی وارد شد؛ ما در آن وقت با ایشان در عریض بودیم، مرد نصرانی به ایشان عرض کرد:

من از راه دوری پیش شما آمده­ام و سفر سختی داشته ام، سی سال است از خداوند درخواست می­کنم که مرا به بهترین دین و بهترین و داناترین بندگان راهنمایی کند. شخصی در خوابم آمد و مردی را در بالادست دمشق معرفی کرد؛ پیش او رفتم و با او صحبت کردم، گفت: من داناترین شخص در دین خود هستم، ولی از من داناتر هم وجود دارد.

گفتم: مرا به آن که داناتر از توست راهنمایی کن! من از سفر باک ندارم و مشقت مانع من نمی­شود، همه انجیل و مزامیر داود و چهار سفر از تورات را خوانده ام، ظاهر قرآن را هم آن قدر خوانده ام که بر تمام آن مسلطم. شخص دانا به من گفت: اگر علم نصرانیت را می­خواهی، من از تمام عرب و عجم به آن داناترم، و اگر علم یهودیان را می­خواهی، در این زمان داناترین مردم به آن باطی بن شراحیل سامری است. و اگر علم اسلام و علم تورات و علم انجیل و زبور و کتاب هود و هر چه در این زمان یا زمان­های پیشین بر پیامبران نازل شده، و هر خیری که از آسمان فرود آمده، چه کسی به آن علم پیدا کرده باشد و چه هیچ­کس از آن آگاه نشده باشد، را می­خواهی، در او توضیح هر چیزی و شفای همه جهانیان است و رحمت برای کسی است که که از او طلب رحمت کند و بصیرت کسی است که خدا خیر او را خواسته باشد و با حق مأنوس باشد. من تو را به او راهنمایی می­کنم، پیش او برو اگر شده با دو پایت پیاده روی، و اگر نتوانستی بر زانوانت ادامه بده، اگر نتوانستی بنشین و خود را روی زمین بکش و اگر نتوانستی با صورت پیش او برو.

گفتم: من قدرت بدنی و مالی برای این سفر را دارم. گفت: پس فوری برو تا به یثرب برسی! گفتم: یثرب را نمی شناسم. گفت: پس برو تا به شهر پیامبری که در میان اعراب مبعوث شده برسی، پیامبری که عربی و هاشمی است. وقتی داخل مدینه شدی، جویای بنی غنم بن مالک بن نجار شو، او مقابل درب مسجد شهر است و شمایل و اوصاف نصرانیتش آشکار است، والی شهر بر آن­ها سخت می­گیرد و خلیفه سخت ­تر. سپس جویای بنی­عمرو بن مبذول می­شوی، او در بقیع زبیر است. سپس جویای موسی بن جعفر می­شوی که منزلش کجاست و خودش کجاست، در مسافرت است یا در شهر حضور دارد، اگر در مسافرت بود، خودت را به او برسان که سفرش کوتاهتر از مقداری است که تو تا رسیدن به او طی کرده­ای، به او عرض کن مرا مطران بالای غوطه، غوطه دمشق به شما راهنمایی کرده و بسیار سلام به شما رساند و به شما می­گوید: بسیار با پروردگارم مناجات می­کنم که اسلام مرا به دست شما قرار دهد.

تمام این جریان را همان­طور که ایستاده بر عصای خود تکیه داشت نقل کرد. سپس عرض کرد: ای آقای من! اگر اجازه می­دهید برایتان خضوع کنم و بنشینم، فرمودند: اجازه نشستن می­دهم، ولی اجازه خضوع نمی­دهم. نشست و به احترام کلاه خود را از سر برداشت، عرض کرد: فدایتان شوم! اجازه صحبت کردن می­دهید. فرمودند: آری، شما هم برای همین کار آمده اید.

نصرانی به ایشان عرض کرد: سلام شما را به دوستم برسانم یا شما سلام نمی­رسانید؟ ابا الحسن علیه السلام فرمودند: باید خدا هدایتش کند، اما سلام رساندن، برای وقتی است که به دین ما درآید.

نصرانی عرض کرد: خدا خیرتان دهد! اجازه سؤال می­فرمایید؟ فرمودند: بپرس. عرض کرد: برایم بفرمایید از کتاب خدایی که بر محمّد نازل شده و به آن نطق شده و سپس خداوند آن را این­گونه وصف نموده: حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ، فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ. - . دخان / 1 - 4 - { حاء میم * سوگند به کتاب روشنگر * [که] ما آن را در شبی فرخنده نازل کردیم [زیرا] که ما هشداردهنده بودیم * در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد}، بفرمایید تفسیر باطنی آن چیست؟

فرمودند: اما حم، محمّد صلی الله علیه و آله است، این اسم در کتاب هود نیز هست و بعضی از حروف آن ناقص است، و اما کتاب مبین، امیرالمؤمنین علی علیه السّلام، و اما لیلة مبارکه، فاطمه صلوات اللَّه علیها است، و این­ سخن که: «فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» - . دخان / 4 - {در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد} یعنی از فاطمه خیر کثیری خارج می شود، مردی حکیم و مردی حکیم و مردی حکیم.

مرد عرض کرد: اولین و آخرین این مردان حکیم را برایم توصیف نمایید. فرمودند: هر چند صفات آبستن اشتباهاتند، ولی این­که چه کسانی از نسل سومین شخص بوجود می آیند را برایت وصف می­کنم، ذکر او در کتاب هایی که بر شما نازل شده، اگر تغییری در آن نداده باشید و آن را تحریف نکرده باشید و نپوشانده باشید که گذشتگان شما این کار را کرده­اند، آمده است.

نصرانی به ایشان عرض کرد: من چیزی را که شما خود می­دانید را از شما پنهان نمی­کنم و شما را تکذیب نمی نمایم، شما خود صدق و کذب آن­چه می­گویم را می­دانید. به خدا قسم خداوند چنان شما را مشمول فضل خویش قرار داده و چنان نعمت خویش را بر شما ارزانی داشته که به خاطر کسی نمی­رسد و کسی نمی­تواند آن را پنهان کند و یا تکذیب نماید، من هر چه به شما می­گویم حقیقت است، مانند چیزهایی که گفتم.

اباابراهیم علیه السّلام فرمودند: اکنون برایت چیزی می­گویم که جز عده کمی از کسانی که به کتاب های آسمانی واردند آن را نمی­دانند؛ به من بگو اسم مادر مریم چه بود و در چه روزی مریم در او دمیده شد؟ و چه ساعتی از روز بود؟ و چه روزی مریم عیسی را زایید؟ و در چه ساعت روز بود؟ نصرانی عرض کرد: نمی­دانم.

اباابراهیم علیه السّلام فرمودند: نام مادر مریم مرثا بود که به عربی وهیبه می شود، روزی که او مریم را حامله شد، ظهر جمعه بود، و آن همان روزی بود که روح­الامین در آن روز فرود آمد و مسلمانان عیدی بالاتر از آن ندارند، خداوند تبارک و تعالی آن روز را بزرگ داشت و محمّد صلی الله علیه و آله نیز آن روز را بزرگ داشته و امر کرده آن را عید قرار دهند، آن روز، روز جمعه است. اما روزی که مریم متولد شد، روز سه شنبه بود و چهار ساعت و نیم از روز گذشته بود. آیا می­دانی نهری که مریم عیسی را در کنار آن زایید کدام نهر است؟ عرض کرد: نه. فرمودند: فرات است که اطراف آن درخت خرما و انگور است و هیچ­جایی به اندازه فرات دارای خرما و انگور نیست.

اما روزی که زبان مریم بسته شد و قیدوس فرزندان و پیروان خود را فراخواند و به کمک آن­ها آل­عمران را حاضر نمود تا مریم را ببینند و به او چیزهایی گفتند که خداوند در کتاب خود بر تو و در قرآن کریم برای ما توضیح داده است، آیا آن را خوانده ای؟ گفت: آری، همین امروز آن را می­خواندم. فرمودند: بنابراین از جای خود برنمی خیزی مگر این­که خدا هدایتت خواهد کرد.

نصرانی گفت: اسم مادر من به سریانی و عربی چه بود؟ فرمودند: اسم مادر تو به سریانی عنقالیه بود، و اسم مادر پدرت عنقورة بود اما اسم مادرت به عربی فهومیه و اسم پدرت عبدالمسیح که به زبان عربی عبداللَّه می شود، حضرت مسیح بنده­ای نداشت. عرض کرد: درست و نیکی فرمودید، اسم پدربزرگم چه بود؟ حضرت فرمودند: اسم پدربزرگت جبرئیل بود که من او را در همین مجلس عبدالرحمن می­نامم. گفت: او مسلمان بود.

اباابراهیم علیه السّلام فرمود: آری و او شهید از دنیا رفت؛ گروهی از سربازان بر سر او ریختند و او را در منزلش غافل­گیرانه به قتل رساندند، سربازان از اهالی شام بودند .

عرض کرد: اسم خودم پیش از کنیه چه بود؟ فرمود: اسم تو عبدالصلیب بود. عرض کرد: اکنون برایم چه نامی انتخاب می­فرمایید؟ فرمود: تو را عبداللَّه نام می گذارم. نصرانی گفت: من به خدای بزرگ ایمان آوردم و شهادت می­دهم که جز خداوند معبودی نیست، یکتاست و شریکی ندارد و یکی و بی­نیاز است، او نه آن­طور است که نصاری وصفش می­کنند و نه آن­طور که یهودیان توصیف می­کنند و نه چنان­چه سایر مشرکین می­گویند. گواهی می­دهم که محمّد بنده و فرستاده خداست که او را به حق فرستاده و با او اهل حق را آشکار و باطل­گرایان را کور کرده است، و او رسول خدا صلی الله علیه و آله بر تمام مردمان، چه سرخ­ و چه سیاه، است و همه در مورد او مشترکند؛ پس هر که بصیرت یافت، بصیرت یافت و هر که هدایت شد، هدایت شد و باطل گرایان کور شدند و آن­چه مدعی آن بودند را از دست دادند. گواهی می­دهم که ولیّ او زبان به حکمت او گشود و انبیای گذشته زبان به حکمت بالغه گشودند و در راه اطاعت خدا از خودگذشتگی کردند، و از باطل و اهلش و پلیدی و اهلش کناره گرفتند و راه گمراهی را ترک کردند و خداوند آن­ها را در راه طاعت خود یاری کرد و ایشان را از معصیت نگه داشت، آن­ها اولیاء خداوند و یاران دین­اند که به خوبی تشویق می­کنند و امر به خیر می­نمایند، به کوچک و بزرگ آن­ها ایمان آوردم، چه آن­ها که نام بردم و چه آن­ها که نام نبردم، و ایمان آوردم به خدای بزرگ تبارک و تعالی که پروردگار جهانیان است.

سپس زنار و صلیب طلایی خود را که در گردن داشت پاره کرد و عرض کرد: امر بفرمایید تا صدقه­ام­ را در هر جا که می­فرمایید صرف کنم. امام علیه السلام فرمودند: در اینجا برادری داری که با تو هم­کیش بوده و از خویشاوندان تو و از قبیله قیس بن ثعلبه است، او نیز چون تو صاحب نعمت اسلام است، با هم هم­دردی کنید و در کنار یک­دیگر باشد، نمی­گذارم حق شما در اسلام از بین برود.

عرض کرد: خدا خیرتان دهد! به خدا قسم من مردی بی­نیاز هستم و سیصد اسب نر و ماده و هزار شتر در سرزمین خود دارم، حق شما در آن اموال بیشتر از حق من است. حضرت به او فرمودند: تو آزاد شده خدا و رسول او هستی و در عین حال مقام و منزلت خانوادگی خود را داری. آن مرد اسلامی نیکو یافت و با زنی از قبیله بنی فهر ازدواج نمود و اباابراهیم علیه السّلام مهریه آن زن را که پنجاه دینار بود، از صدقات علی بن ابی­طالب علیه السّلام پرداخت و خادم و منزل در اختیارش گذاشت. در آن­جا بود تا وقتی اباابراهیم علیه السّلام را بردند و بیست و هشت شب پس از این­که ایشان را بردند از دنیا رفت. - . کافی 1 : 478 -

**[ترجمه]

بیان

العریض کزبیر واد بالمدینة و علیا دمشق بالضم و المد أعلاها و الشقة السفر الطویل و السامرة قوم من الیهود یخالفونهم فی بعض أحکامهم فعلمه أحد أی غیر الإمام أو لم یعلم به أحد غیره و یحتمل التعمیم بناء علی ما یلقی إلی الإمام من العلوم الدائبة.

قوله فیه تبیان کل شی ء الضمیر راجع إلی الإمام و یحتمل رجوعه إلی ما نزل و الروح بالفتح الرحمة و الاسترواح طلب الروح و تعدیته بإلی بتضمین معنی التوجه و الإصغاء و الحبو المشی بالیدین و الرجلین و الزحف الانسحاب علی الاست فعلی وجهک أی بأن تجر نفسک علی الأرض مکبوبا علی وجهک و

ص: 89


1- 1. الکافی ج 1 ص 478.

هو کأن الضمیر راجع إلی مصدر تسأل و البزة بالکسر الهیئة و الحلیة بالکسر الصفة و ضمیر علیهم راجع إلی من یبعثه لطلبه و شیعته مما ضربت أی سافرت من بلدک إلیه.

و مطران النصاری بالفتح و قد تکسر لقب للکبیر و الهیم منهم و الغوطة بالضم مدینة دمشق أو کورتها و التکفیر أن یخضع الإنسان لغیره کما یکفر العلج للدهاقین یضع یده علی صدره و یتطأطأ له و کان إلقاء البرنس للتعظیم کما هو دأبهم الیوم أو ما ترد التردید من الراوی و الهمزة للاستفهام الإنکاری و الواو للعطف و کأنه أظهر علی صاحبک أن هداه الله الظاهر کون أن بالفتح أی نرد أو ندعو علی صاحبک أن یهدیه الله إلی الإسلام و یمکن أن یقرأ بالکسر أی نسلم علیه بشرط الهدایة لا مطلقا أو بعدها لا فی الحال ثم وصفه أی الرب تعالی الکتاب بما وصفه به من کونه مبینا و کونه منزلا فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ و هو فی کتاب هود أی اسمه فیه کذلک و هو منقوص الحروف أی نقص منه حرفان المیم الأول و الدال و أما التعبیر عن فاطمة علیها السلام باللیلة فباعتبار عفافها و مستوریتها عن الخلائق صورة و رتبة یخرج منها بلا واسطة و بها خیر بالتخفیف أو بالتشدید.

**[ترجمه]عریض بر وزن زبیر، نام جایی است در مدینه، و علیا دمشق، به ضم عین و مد، یعنی بالدست دمشق، و الشقة، سفر طولانی را گویند و السامرة قومی از یهودیان هستند که در بعضی از احکام با یهود مخالفند. \\"چه کسی به آن علم پیدا کرده باشد\\" منظور کسی غیر از امام است و \\"چه هیچ­کس از آن آگاه نشده باشد\\" یعنی هیچ کس غیر از امام از آن آگاه نشده باشد، و محتمل است به ملاحظه علوم عادی که به ائمه القا می­شود تعمیم اراده شده باشد.

در او توضیح هر چیزی و شفای همه جهانیان است ضمیر او به امام برگشت می­کند، و محتمل است به چیزهایی که نازل شده برگردد. \\"روح\\" به فتح راء به معنای رحمت است و استرواح هم طلب رحمت است، و این­که با \\"إلی\\" متعدی شده به جهت دربرداشتن معنای توجه و گوش فرادادن است. \\"حبو\\" رفتن با دست و پا را گویند و \\"زحف\\" با پشت به زمین کشیدن و جلو رفتن است، با صورت پیش او برو یعنی خود را با صورت به زمین بکش و پیش برو.

مطران النصاری به فتح میم که گاهی با کسر هم خوانده می­شود، لقبی است برای بزرگان و مقامات نصرانی. غوطه به ضم غین، منظور از آن شهر دمشق یا محلات آن است. تکفیر آن است که انسانی برای انسان دیگر خضوع کند، چنان­چه کافران برای زمین­داران خضوع می­کنند و دست خویش را بر سینه خود گذاشته و تعظیم می­کنند. کلاه از سر برداشتن او به نشانه احترام بوده، همان­طور که امروزه هم همین کار را می­کنند. \\"باید خدا هدایتش کند...\\" یعنی برایش دعا می­کنیم که خداوند او را به اسلام هدایت کند، و یا جواب سلام او را به شرطی می­دهیم که هدایت شود، یا بعد از هدایت به او سلام می­دهیم نه حالا. \\"بعضی از حروف آن ناقص است\\" یعنی دو حرف آن کم است؛ یعنی حرف اول یعنی میم، و حرف آخر یعنی دال. تعبیر از فاطمه علیها السلام به شب به اعتبار عفاف و مستور بودن ایشان از خلایق است؛ چه از جهت چهره و چه از جهت منزلت و رتبه.

**[ترجمه]

أقول

هذا بطن الآیة لدلالة الظهر علیه بالالتزام إذ نزول القرآن فی لیلة القدر إنما هو لهدایة الخلق و إرشادهم إلی شرائع الدین و إقامتهم علی الحق إلی انقضاء الدنیا و لا یتأتی ذلک إلا بوجود إمام فی کل عصر یعلم جمیع ما یحتاج إلیه الخلق و تحقق ذلک بنصب أمیر المؤمنین علیه السلام و جعله مخزنا لعلم القرآن لفظا و معنی و ظهرا و بطنا لیصیر مصداقا للکتاب المبین و مزاوجته مع سیدة النساء لیخرج منهما الأئمة الهادون إلی یوم الدین فظهر أن الظهر و البطن متطابقان و متلازمان.

صف لی کأن مراده التوصیف بالشمائل فإن الصفات تشتبه أی تتشابه لا تکاد تنتهی إلی شی ء تسکن إلیه النفس ما یخرج من نسله أی القائم أو الجمیع و استعمل ما فی موضع من و قدیما ظرف لفعلتم و ما للإبهام فی صدق

ص: 90

ما أقول أی من جهة صدق ما أقول و کذبه أو فی جملة صادقة و کاذبة.

ما لا یخطره الخاطرون بتقدیم المعجمة علی المهملة أی ما لا یخطر ببال أحد لکن فی الإسناد توسع لأن الخاطر هو الذی یخطر بالبال و لذا قرأ بعضهم بالعکس أی لا یمنعه المانعون و لا یستره الساترون أی لا یقدرون علی ستره لشدة وضوحه و لا یکذب فیه من کذب بالتخفیف فیهما أو بالتشدید فیهما أو بالتشدید فی الأول و التخفیف فی الثانی أو بالعکس و الأول أظهر فیحتمل وجهین الأول أن المعنی من أراد أن یکذب فیما أنعم الله علیک و ینکره لا یقدر علیه لوضوح الأمر و من أنکر فباللسان دون الجنان نظیر قوله تعالی لا رَیْبَ فِیهِ أی لیس محلا للریب و الثانی أن یکون المراد أنه کل من یزعم أنه یفرط فی

مدحک فلیس بکاذب بل مقصر عما تستحقه من ذلک نفخت علی المجهول أی نفخ فیها فیه قال الجوهری نفخ فیه و نفخه أیضا لغة.

قوله فاسمها مرثا و فی بعض الروایات أن اسمها حنة کما فی القاموس فیمکن أن یکون أحدهما اسما و الآخر لقبا أو یکون أحدهما موافقا للمشهور بین أهل الکتاب و هو الیوم الذی هبط أی إلی مریم للنفخ أو إلی الرسول صلی الله علیه و آله للبعثة أو أولا إلی الأرض حجبت فیه لسانها أی منعت عن الکلام لصوم الصمت الیوم الأحدث أی هذا الیوم فإن الأیام السالفة بالنسبة إلیه قدیمة و بررت أی فی تسمیتک إیاه بعبد الله أو صدقت فیما سألت و بررت فی إفادة ما لم أسأل لأنه علیه السلام تبرع بذکر اسم جدته و أبیه سمیته علی صیغة المتکلم أی کان اسمه جبرئیل و سمیته أنا فی هذا المجلس عبد الرحمن بناء علی مرجوحیة التسمیة باسم الملائکة أو بالخطاب بأن یکون اسم جده جبرئیل و سماه فی نفسه فی هذا المجلس عبد الرحمن طلبا للمعجزة و الأول أظهر.

غیلة بالکسر أی فجأة و بغتة قبل کنیتی کأنه کان له اسم قبل الکنیة ثم

ص: 91

کنی و اشتهر بها فسأل عن الاسم المتروک لمزید الیقین فأبان به ضمیر به للحق و الباء لتقویة التعدیة و الأحمر و الأسود العجم و العرب أو الإنس و الجن و المراد بولیه أبو الحسن علیه السلام أو أمیر المؤمنین علیه السلام أو کل أوصیائه صدقتی کأن المراد بها الصلیب الذی کان فی عنقه أراد أن یتصدق بذهبه و یحتمل الأعم و هو فی نعمة أی الهدایة إلی الإسلام بعد الکفر حقکما أی من الصدقات و المراد بالطروق هنا ما بلغ حد الطرق ذکرا کان أو أنثی فحقک فیها أی الخمس أو بناء علی أن الإمام أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ أنت مولی الله و رسوله أی معتقهما لأنه بهما أعتق من النار و یحتمل أن یکون بمعنی الوارد علی قبیلة لم یکن منهم أو الناصر و أنت فی حد نسبک أی لا یضر ذلک فی نسبک و منزلتک.

**[ترجمه]این معنای باطنی آیه است، زیرا ظاهر آیه به دلالت التزامی دالّ بر آن است، زیرا نزول قرآن در شب قدر برای هدایت و ارشاد انسان­ها به شرایع دین و نگه داشتن آن­ها بر راه حق تا اتمام دنیاست، و این امر محقق نمی­شود مگر با وجود امامی که در هر دورانی همه آن­چه که خلایق به آن احتیاج دارند را بداند. این امر با نصب امیرالمؤمنین علیه السلام و قرار گرفتن ایشان به عنوان مخزن لفظی و معنوی علم قرآن و ظاهر و باطن آن محقق شد، تا ایشان مصداقی برای کتاب مبین باشند و با ازدواج ایشان با سیدة نساء العالمین، ائمه هدایت­گر تا روز قیامت از نسل آن دو متولد شدند و از این­جا معلوم می­شود که ظاهر و باطن آیه با هم مطابقند.

\\"اولین و آخرین این مردان حکیم را برایم توصیف نمایید\\" گویا مراد مرد نصرانی توصیف ظاهری بوده است. \\"صفات آبستن اشتباهاتند\\" یعنی در نهایت به جایی که انسان به آن اطمینان پیدا کند نمی­رسد. \\"کسی نمی­تواند آن را پنهان کند،\\" یعنی به جهت وضوح نمی­توانند آن را پنهان یا انکار ­کنند. \\"و یا تکذیب نماید\\" دو احتمال در آن است: احتمال اول این­که مراد این باشد که کسی که بخواهد آن­چه خداوند به شما عنایت کرده را انکار کند به جهت وضوح آن از عهده این کار برنمی­آید و هر که انکار کند فقط با زبانش انکار کرده و نمی­تواند واقعیت آن را انکار کند، مانند این سخن خداوند تعالی که: «لاریب فیه» جایی برای شک نیست. و احتمال دوم این­که، هر کسی گمان کند در مدح شما کوتاهی شده، اشتباه نکرده، بلکه حق مطلب را ادا نکرده است.

\\"نام مادر مریم مرثا بود\\" در بعضی روایات آمده که نام او حنة بوده است، در قاموس هم همین نام آمده است، ممکن است یکی از آن­دو، نام و دیگری لقب باشد، و یا یکی از آن­دو موافق مشهور بین اهل کتاب باشد. \\"آن همان روزی بود که روح­الامین در آن روز فرود آمد\\" یعنی روح­الامین به جهت دمیدن عیسی بر مریم نازل شد، یا برای بعثت بر رسول صلی الله علیه و آله و یا برای اولین بار بر زمین فرود آمد. \\"اما روزی که زبان مریم بسته شد\\" یعنی به جهت روزه سکوت ممنوع از سخن گفتن شد. \\"نیکی فرمودید\\" یعنی در این­که نام او را عبدالله فرمودید، یا منظور این است که در مورد آن­چه من سؤال کردم، درست فرمودید و در مورد آن­چه من از آن سؤال نکرده بودم، نیکی فرمودید؛ زیرا حضرت اسم مادربزرگ و پدر او را بدون این­که او سؤال کند، فرمودند. \\"اسم پدربزرگت جبرئیل بود که من او را در همین مجلس عبدالرحمن می­نامم\\" به این جهت بوده که نامیدن به اسم ملائکه مطلوب نیست، و یا این­که صدا کردن کسی به نام ملائکه خوب نیست و حضرت از باب معجزه در همان مجلس نام او را به عبدالرحمن تغییر داده­اند، احتمال اول ظهور بیشتری دارد.

اسم خودم پیش از کنیه چه بود؟ گویا قبل از کنیه اسمی داشته که برای یقین بیشتر در مورد آن اسم متروک نیز از ایشان سؤال کرده است. \\"چه سرخ و چه سیاه\\" منظور عجم و عرب است، یا مراد انس و جن باشد. \\"گواهی می­دهم که ولیّ او زبان به حکمت او گشود\\" مراد از ولی، ابا الحسن علیه السلام یا امیرالمؤمنین علیه السلام و یا همه اوصیا خداوند است. \\"امر بفرمایید تا صدقه­ام­ را در هر جا که می­فرمایید صرف کنم\\" منظور صلیبی بوده که در گردنش بوده و می­خواسته طلای آن را صدقه بدهد، و احتمال دارد منظورش اعم از صلیب و سایر اموالش باشد. \\"نمی­گذارم حق شما در اسلام از بین برود\\" یعنی حق شما از صدقات. \\"حق شما در آن اموال بیشتر از حق من است\\" حق شما منظور خمس است، یا این حرف بنابر این­ باشد که امام از مؤمنین اولی به خودشان است. تو آزاد شده خدا و رسول او هستی زیرا به وسیله خدا و رسول می­توان از آتش جهنم آزاد شد، و محتمل است مولی در این­جا به معنای کسی که اصلیتش از قبیله­ای نباشد و بعد در آن­ها وارد شده باشد و یا به معنای یاری­کننده باشد. \\"در عین حال مقام و منزلت خانوادگی خود را داری\\" یعنی این قضیه به منزلت خانوادگی تو ضرری نمی­رساند.

**[ترجمه]

«107»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ نَجْرَانَ الْیَمَنِ مِنَ الرُّهْبَانِ وَ مَعَهُ رَاهِبَةٌ فَاسْتَأْذَنَ لَهُمَا الْفَضْلُ بْنُ سَوَّارٍ فَقَالَ لَهُ إِذَا کَانَ غَداً فَأْتِ بِهِمَا عِنْدَ بِئْرِ أُمِّ خَیْرٍ قَالَ فَوَافَیْنَا مِنَ الْغَدِ فَوَجَدْنَا الْقَوْمَ قَدْ وَافَوْا فَأَمَرَ بِخَصَفَةِ بَوَارِیَّ ثُمَّ جَلَسَ وَ جَلَسُوا فَبَدَأَتِ الرَّاهِبَةُ بِالْمَسَائِلِ فَسَأَلَتْ عَنْ مَسَائِلَ کَثِیرَةٍ کُلَّ ذَلِکَ یُجِیبُهَا وَ سَأَلَهَا أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام عَنْ أَشْیَاءَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهَا فِیهِ شَیْ ءٌ ثُمَّ أَسْلَمَتْ ثُمَّ أَقْبَلَ الرَّاهِبُ یَسْأَلُهُ فَکَانَ یُجِیبُهُ فِی کُلِّ مَا یَسْأَلُهُ فَقَالَ الرَّاهِبُ قَدْ کُنْتُ قَوِیّاً عَلَی دِینِی وَ مَا خَلَّفْتُ أَحَداً مِنَ النَّصَارَی فِی الْأَرْضِ یَبْلُغُ مَبْلَغِی فِی الْعِلْمِ وَ لَقَدْ سَمِعْتُ بِرَجُلٍ فِی الْهِنْدِ إِذَا شَاءَ حَجَّ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فِی یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ ثُمَّ یَرْجِعُ إِلَی مَنْزِلِهِ بِأَرْضِ الْهِنْدِ فَسَأَلْتُ عَنْهُ بِأَیِّ أَرْضٍ هُوَ فَقِیلَ لِی إِنَّهُ بِسَنْدَانَ وَ سَأَلْتُ الَّذِی أَخْبَرَنِی فَقَالَ هُوَ عَلِمَ الِاسْمَ الَّذِی ظَفِرَ بِهِ آصَفُ صَاحِبُ سُلَیْمَانَ لَمَّا أَتَی بِعَرْشِ سَبَإٍ وَ هُوَ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ لَکُمْ فِی کِتَابِکُمْ وَ لَنَا مَعْشَرَ الْأَدْیَانِ فِی کُتُبِنَا فَقَالَ لَهُ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَکَمْ لِلَّهِ مِنِ اسْمٍ لَا یُرَدُّ فَقَالَ الرَّاهِبُ الْأَسْمَاءُ کَثِیرَةٌ فَأَمَّا الْمَحْتُومُ مِنْهَا الَّذِی لَا یُرَدُّ سَائِلُهُ فَسَبْعَةٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام

ص: 92

فَأَخْبِرْنِی عَمَّا تَحْفَظُ مِنْهَا فَقَالَ الرَّاهِبُ لَا وَ اللَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَی مُوسَی وَ جَعَلَ عِیسَی عِبْرَةً لِلْعَالَمِینَ وَ فِتْنَةً لِشُکْرِ أُولِی الْأَلْبَابِ وَ جَعَلَ مُحَمَّداً بَرَکَةً وَ رَحْمَةً وَ جَعَلَ عَلِیّاً علیه السلام عِبْرَةً وَ بَصِیرَةً وَ جَعَلَ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ نَسْلِهِ وَ نَسْلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَا أَدْرِی وَ لَوْ دَرَیْتُ مَا احْتَجْتُ فِیهِ إِلَی کَلَامِکَ وَ لَا جِئْتُکَ وَ لَا سَأَلْتُکَ فَقَالَ لَهُ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام عُدْ إِلَی حَدِیثِ الْهِنْدِیِّ فَقَالَ لَهُ الرَّاهِبُ سَمِعْتُ بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ وَ لَا أَدْرِی مَا بَطَائِنُهَا وَ لَا شَرَائِحُهَا وَ لَا أَدْرِی مَا هِیَ وَ لَا کَیْفَ هِیَ وَ لَا بِدُعَائِهَا فَانْطَلَقْتُ حَتَّی قَدِمْتُ سَنْدَانَ الْهِنْدِ فَسَأَلْتُ عَنِ الرَّجُلِ فَقِیلَ لِی إِنَّهُ بَنَی دَیْراً فِی جَبَلٍ فَصَارَ لَا یَخْرُجُ وَ لَا یُرَی إِلَّا فِی کُلِّ سَنَةٍ مَرَّتَیْنِ وَ زَعَمَتِ الْهِنْدُ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی فَجَّرَ لَهُ عَیْناً فِی دَیْرِهِ وَ زَعَمَتِ الْهِنْدُ أَنَّهُ یُزْرَعُ لَهُ مِنْ غَیْرِ زَرْعٍ یُلْقِیهِ وَ یُحْرَثُ لَهُ مِنْ غَیْرِ حَرْثٍ یَعْمَلُهُ فَانْتَهَیْتُ إِلَی بَابِهِ فَأَقَمْتُ ثَلَاثاً لَا أَدُقُّ الْبَابَ وَ لَا أُعَالِجُ الْبَابَ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الرَّابِعُ فَتَحَ اللَّهُ الْبَابَ وَ جَاءَتْ بَقَرَةٌ عَلَیْهَا حَطَبٌ تَجُرُّ ضَرْعَهَا یَکَادُ یَخْرُجُ مَا فِی ضَرْعِهَا مِنَ اللَّبَنِ فَدَفَعَتِ الْبَابَ فَانْفَتَحَ فَتَبِعْتُهَا وَ دَخَلْتُ فَوَجَدْتُ الرَّجُلَ قَائِماً یَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ فَیَبْکِی وَ یَنْظُرُ إِلَی الْأَرْضِ فَیَبْکِی وَ یَنْظُرُ إِلَی الْجِبَالِ فَیَبْکِی فَقُلْتُ سُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَقَلَّ ضَرْبَکَ فِی دَهْرِنَا هَذَا فَقَالَ لِی وَ اللَّهِ مَا أَنَا إِلَّا حَسَنَةٌ مِنْ حَسَنَاتِ رَجُلٍ خَلَّفْتَهُ وَرَاءَ ظَهْرِکَ فَقُلْتُ لَهُ أُخْبِرْتُ أَنَّ عِنْدَکَ اسْماً مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی تَبْلُغُ بِهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ بَیْتَ الْمَقْدِسِ وَ تَرْجِعُ إِلَی بَیْتِکَ فَقَالَ لِی فَهَلْ تَعْرِفُ الْبَیْتَ الْمُقَدَّسَ فَقُلْتُ لَا أَعْرِفُ إِلَّا بَیْتَ الْمَقْدِسِ الَّذِی بِالشَّامِ فَقَالَ لَیْسَ بَیْتَ الْمَقْدِسِ وَ لَکِنَّهُ الْبَیْتُ الْمُقَدَّسُ وَ هُوَ بَیْتُ آلِ مُحَمَّدٍ فَقُلْتُ لَهُ أَمَّا مَا سَمِعْتُ بِهِ إِلَی یَوْمِی هَذَا فَهُوَ بَیْتُ الْمَقْدِسِ فَقَالَ لِی تِلْکَ مَحَارِیبُ الْأَنْبِیَاءِ وَ إِنَّمَا کَانَ یُقَالُ لَهَا حَظِیرَةُ الْمَحَارِیبِ حَتَّی جَاءَتِ الْفَتْرَةُ الَّتِی کَانَتْ بَیْنَ مُحَمَّدٍ وَ عِیسَی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ قَرُبَ الْبَلَاءُ مِنْ أَهْلِ الشِّرْکِ وَ حَلَّتِ النَّقِمَاتُ فِی دُورِ الشَّیَاطِینِ فَحَوَّلُوا وَ بَدَّلُوا وَ نَقَلُوا تِلْکَ الْأَسْمَاءَ

ص: 93

وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْبَطْنُ لآِلِ مُحَمَّدٍ وَ الظَّهْرُ مَثَلٌ إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ (1) فَقُلْتُ لَهُ إِنِّی قَدْ ضَرَبْتُ إِلَیْکَ مِنْ بَلَدٍ بَعِیدٍ تَعَرَّضْتُ إِلَیْکَ بِحَاراً وَ غُمُوماً وَ هُمُوماً وَ خَوْفاً وَ أَصْبَحْتُ وَ أَمْسَیْتُ مُؤْیَساً أَلَّا أَکُونَ ظَفِرْتُ بِحَاجَتِی فَقَالَ لِی مَا أَرَی أُمَّکَ حَمَلَتْ بِکَ إِلَّا وَ قَدْ حَضَرَهَا مَلَکٌ کَرِیمٌ وَ لَا أَعْلَمُ أَنَّ أَبَاکَ حِینَ أَرَادَ الْوُقُوعَ بِأُمِّکَ إِلَّا وَ قَدِ اغْتَسَلَ وَ جَاءَهَا عَلَی طُهْرٍ وَ لَا أَزْعُمُ إِلَّا أَنَّهُ کَانَ دَرَسَ السِّفْرَ الرَّابِعَ مِنْ سَحَرِهِ ذَلِکَ فَخُتِمَ لَهُ بِخَیْرٍ ارْجِعْ مِنْ حَیْثُ جِئْتَ فَانْطَلِقْ حَتَّی تَنْزِلَ مَدِینَةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الَّتِی یُقَالُ لَهَا طَیْبَةُ وَ قَدْ کَانَ اسْمُهَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ یَثْرِبَ ثُمَّ اعْمِدْ إِلَی مَوْضِعٍ مِنْهَا یُقَالُ لَهُ الْبَقِیعُ ثُمَّ سَلْ عَنْ دَارٍ یُقَالُ لَهَا دَارُ مَرْوَانَ فَانْزِلْهَا وَ أَقِمْ ثَلَاثاً ثُمَّ سَلِ الشَّیْخَ الْأَسْوَدَ الَّذِی یَکُونُ عَلَی بَابِهَا یَعْمَلُ الْبَوَارِیَّ وَ هِیَ فِی بِلَادِهِمْ اسْمُهَا الْخَصَفُ فَتَلَطَّفْ بِالشَّیْخِ وَ قُلْ لَهُ بَعَثَنِی إِلَیْکَ نَزِیلُکَ الَّذِی کَانَ یَنْزِلُ فِی الزَّاوِیَةِ فِی الْبَیْتِ الَّذِی فِیهِ الْخُشَیْبَاتُ الْأَرْبَعُ ثُمَّ سَلْهُ عَنْ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ الْفُلَانِیِّ وَ سَلْهُ أَیْنَ نَادِیهِ وَ سَلْهُ أَیُّ سَاعَةٍ یَمُرُّ فِیهَا فَلَیُرِیکَاهُ أَوْ یَصِفُهُ لَکَ فَتَعْرِفُهُ بِالصِّفَةِ وَ سَأَصِفُهُ لَکَ قُلْتُ فَإِذَا لَقِیتُهُ فَأَصْنَعُ مَا ذَا فَقَالَ سَلْهُ عَمَّا کَانَ وَ عَمَّا هُوَ کَائِنٌ وَ سَلْهُ عَنْ مَعَالِمِ دِینِ مَنْ مَضَی وَ مَنْ بَقِیَ فَقَالَ لَهُ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَدْ نَصَحَکَ صَاحِبُکَ الَّذِی لَقِیتَ فَقَالَ الرَّاهِبُ مَا اسْمُهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ هُوَ مُتَمِّمُ بْنُ فَیْرُوزَ وَ هُوَ مِنْ أَبْنَاءِ الْفُرْسِ وَ هُوَ مِمَّنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ عَبَدَهُ بِالْإِخْلَاصِ وَ الْإِیقَانِ وَ فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ لَمَّا خَالَفَهُمْ فَوَهَبَ لَهُ رَبُّهُ حُکْماً وَ هَدَاهُ لِسَبِیلِ الرَّشَادِ وَ جَعَلَهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ وَ عَرَّفَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عِبَادِهِ الْمُخْلَصِینَ وَ مَا مِنْ سَنَةٍ إِلَّا وَ هُوَ یَزُورُ فِیهَا مَکَّةَ حَاجّاً وَ یَعْتَمِرُ فِی رَأْسِ کُلِّ شَهْرٍ مَرَّةً وَ یَجِی ءُ مِنْ مَوْضِعِهِ مِنَ الْهِنْدِ إِلَی مَکَّةَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ عَوْناً وَ کَذَلِکَ نَجْزِی الشَّاکِرِینَ

ص: 94


1- 1. سورة النجم الآیة: 23.

ثُمَّ سَأَلَهُ الرَّاهِبُ عَنْ مَسَائِلَ کَثِیرَةٍ کُلَّ ذَلِکَ یُجِیبُهُ فِیهَا وَ سَأَلَ الرَّاهِبَ عَنْ أَشْیَاءَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَ الرَّاهِبِ فِیهَا شَیْ ءٌ فَأَخْبَرَهُ بِهَا ثُمَّ إِنَّ الرَّاهِبَ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ ثَمَانِیَةِ أَحْرُفٍ نَزَلَتْ فَتَبَیَّنَ فِی الْأَرْضِ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ وَ بَقِیَ فِی الْهَوَاءِ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ عَلَی مَنْ نَزَلَتْ تِلْکَ الْأَرْبَعَةُ الَّتِی فِی الْهَوَاءِ وَ مَنْ یُفَسِّرُهَا قَالَ ذَلِکَ قَائِمُنَا فَیُنَزِّلُهُ اللَّهُ عَلَیْهِ فَیُفَسِّرُهُ وَ ینزله [یُنَزِّلُ] عَلَیْهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ عَلَی الصِّدِّیقِینَ وَ الرُّسُلِ وَ الْمُهْتَدِینَ ثُمَّ قَالَ الرَّاهِبُ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الِاثْنَیْنِ مِنْ تِلْکَ الْأَرْبَعَةِ الْأَحْرُفِ الَّتِی فِی الْأَرْضِ مَا هِیَ قَالَ أُخْبِرُکَ بِالْأَرْبَعَةِ کُلِّهَا أَمَّا أَوَّلُهُنَّ فَلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ بَاقِیاً وَ الثَّانِیَةُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهُ مُخْلِصاً وَ الثَّالِثَةُ نَحْنُ أَهْلُ الْبَیْتِ وَ الرَّابِعَةُ شِیعَتُنَا مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَسُولُ اللَّهِ مِنَ اللَّهِ بِسَبَبٍ فَقَالَ لَهُ الرَّاهِبُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ مَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ حَقٌّ وَ أَنَّکُمْ صَفْوَةُ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ وَ أَنَّ شِیعَتَکُمُ الْمُطَهَّرُونَ الْمُسْتَبْدَلُونَ وَ لَهُمْ عَاقِبَةُ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ* فَدَعَا أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام بِجُبَّةِ خَزٍّ وَ قَمِیصٍ قُوهِیٍّ وَ طَیْلَسَانٍ وَ خُفٍّ وَ قَلَنْسُوَةٍ فَأَعْطَاهَا إِیَّاهُ وَ صَلَّی الظُّهْرَ وَ قَالَ لَهُ اخْتَتِنْ فَقَالَ قَدِ اخْتَتَنْتُ فِی سَابِعِی (1).

**[ترجمه]کافی: یعقوب بن جعفر نقل کرده، در حضور ابا ابراهیم علیه السّلام بودم که مردی از راهبان نجران یمن به همراه زنی راهب نزد ایشان آمدند و فضل بن سوار برای آن­دو اجازه ورود طلبید؛ امام علیه السّلام به فضل فرمودند: فردا صبح آن­دو را پیش چاه أمّ خیر بیاور .

فردا صبح که به آن­جا رفتیم، دیدیم آن­ها آمده اند، امام علیه السّلام امر کردند تا زیراندازی حصیری بگسترند و سپس روی آن نشستند و آن­ها هم پس از امام نشستند. ابتدا زن راهب شروع به طرح مساءلی کرد و سؤال­های زیادی کرد و حضرت همه آن­ها را جواب دادند. حضرت نیز از او چند سؤال کردند که نتوانست به هیچ­کدام از آن­ها جواب دهد و سپس آن زن مسلمان شد. مرد راهب شروع به سؤال کرد و حضرت جواب همه سؤال­هایش را دادند.

راهب عرض کرد: من در دین خود قوی بودم و کسی از نصاری روی زمین در علم به مرتبه من نمی­رسید؛ شنیدم مردی در هند هست که هر وقت بخواهد، در عرض یک شبانه روز، به زیارت بیت­المقدس می­رود و بعد به منزلش در هند برمی­گردد. جویای او شدم، شخصی گفت: او در سندان ساکن است، و گفت: او دارای همان علم اسمی است که آصف، صحابه سلیمان، وقتی که تخت ملکه سبا را آورد، به آن دست یافته بود. همان جریانی که خداوند در کتاب شما یادآوری کرده و در کتاب­های ما اهل ادیان دیگر هم آمده است.

اباابراهیم علیه السلام فرمودند: خداوند چند اسم دارد که اگر کسی او را به آن­ها بخواند، دعایش رد نمی­شود؟ راهب عرض کرد: اسم­ها زیاد است، اما اسمائی که به صورت حتمی دعا با آن ها رد نمی­شود، هفت اسم است. ابا الحسن علیه السلام فرمودند: هر کدام از آن اسم­ها را که از حفظ داری بگو. راهب عرض کرد: به آن خدایی که تورات را بر موسی نازل کرد و عیسی را عبرتی برای جهانیان و آزمونی برای شکرگزاری خردمندان قرار داد و محمّد را برکت و رحمت و علی علیه السلام را عبرت و بصیرت قرار داد و اوصیاء را از نسل علی و نسل محمد صلی الله علیه و آله پیامبر قرار داد، من آن­ها را نمی­دانم، اگر می­دانستم، احتیاج به کلام شما نداشتم و پیش شما نمی­آمدم و از شما سؤال نمی­کردم.

اباابراهیم علیه السلام به او فرمودند: بقیه داستان مرد هندی را نقل کن. راهب عرض کرد: من شنیده ام چنین اسم­هایی هست، ولی ظاهر و باطن و شرح آن­ها را نمی­دانم و نمی­دانم آن­ها کدامند و نمی­دانم چطور هستند و چگونه باید آن­ها را خواند. راه افتادم و به سندان رفتم؛ جویای آن مرد شدم، به من گفتند: او در کنار کوهی دیری ساخته و سالی فقط دو مرتبه از دیر خارج می شود و دیده می­شود. هندیان معتقدند، خداوند در دیر او چشمه ای از زمین جوشانده است، و معتقدند و برایش بدون زراعت محصول می روید و بدون برداشت محصول برداشته می­شود. در نهایت به در خانه او رسیدم، سه روز درنگ کردم و در نزدم و نزدیک در نرفتم.

روز چهارم خداوند در را گشود و گاوی که بر پشتش هیزم بود و پستانش کشیده می­شد و نزدیک بود شیر از پستانش خارج شود آمد، درب را هل دادم و باز شد، از پی گاو رفتم و داخل شدم و دیدم آن مرد ایستاده به آسمان نگاه می­کند و گریه می­کند ، به زمین نگاه می­کند و گریه می­کند، به کوه­ها نگاه می­کند و گریه می­کند. گفتم: سبحان اللَّه چقدر نظیر تو در این زمانه کم است! به من گفت: به خدا قسم من به اندازه یک حسنه از حسنات مردی هستم که او را رها کردی و پیش من آمدی.

به او گفتم: به من گفته­اند تو اسمی از اسماء خدا را می­دانی که با آن در یک شبانه روز تا بیت المقدس می­روی و به خانه­ات برمی­گردی. گفت: بیت­المقدس را می­شناسی؟ گفتم: من غیر از بیت­المقدسی که در شام است را نمی­شناسم. گفت: نه آن بیت­المقدس، بلکه بیت مقدسی که بیت آل محمّد است. گفتم: اما آن­چه من تا به امروز شنیده بودم، همان بیت المقدس شام بود. گفت: آن­جا محراب های پیامبران است تنها نام آن حظیرة المحاریب بود، تا زمانی که روزگار به فاصله بین عیسی و محمّد صلّی اللَّه علیهما رسید و بلا به مشرکان نزدیک شد و اننقام وارد خانه های شیاطین گشت و آن اسمها را تغییر دادند و جابجا کردند که این همان سخن خداوند تبارک و تعالی است که باطن آن برای آل محمّد است و ظاهرش مانند: «إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ» {[این بتان] جز نامهایی بیش نیستند که شما و پدرانتان نامگذاری کرده اید [و] خدا بر [حقانیت] آنها هیچ دلیلی نفرستاده است}.

گفتم: من از سرزمین دوری پیش تو آمده ام و دریاها و رنج­ها و گرفتاری­ها و ترس­هایی را برای دیدن تو بر خود روا داشته­ام و پیوسته بیم­ناک بودم از این­که شاید به مقصودم نرسم. گفت: یقین دارم که مادرت در زمان بارداری فرشته ای عزیز را ملاقات کرده و یقین دارم که پدرت هنگام آمیزش با مادرت، غسل کرده بوده و با طهارت پیش او آمده و یقین دارم که در سحرگاهی که با او همبستر شده، سفر چهارم تورات را خوانده که چنین ختم به خیر شده است. از همان راهی که آمده­ای بازگرد، برو تا به شهر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله برسی که به آن طیبه می­گویند نام آن در جاهلیت یثرب بوده است. سپس به محلی با نام بقیع برو و سراغ خانه­ای را بگیر که به خانه مروان معروف است و سه روز در آن­جا ساکن شو. بعد جویای پیرمرد سیاهی شو که جلو درب خانه­اش حصیر، که در آن­جا به آن خصف می­گویند، می­بافد و با او با مهربانی رفتار کن و به او بگو: مرا همان مهمانی که در گوشه حیاط، در اطاقی که چهارچوب کوچکی در آن است، ساکن بود فرستاده است. آن­گاه از او در مورد فلان بن فلان فلانی سؤال کن و بپرس که مجلس او کجا است و چه وقت به آن­جا می­رود، یا او را نشان خواهد داد یا برایت طوری وصفش می­کند که او را بیابی. من نیز اوصاف او را برایت خواهم گفت. گفتم: وقتی او را دیدم، چه کنم؟ گفت: هر چه می­خواهی، از گذشته و آینده، از او بپرس و در مورد دین­های پیشین و دین­ کسانی که باقی می­مانند بپرس.

اباابراهیم علیه السّلام فرمودند: کسی که ملاقاتش کرده­ای خیرخواه تو بوده است. راهب عرض کرد: فدایتان شوم! نام او چیست؟ حضرت فرمودند: او متمم بن فیروز است که از ایرانیان است و از کسانی است که به خدای یکتای بی­شریک ایمان دارد و او را با اخلاص و یقین می­پرستد، چون با قوم خود مخالفت کرد، از آن­ها فرار کرد و پروردگارش حکمت به او موهبت نمود و به راه درست هدایتش نمود و او را از متقین قرار داد و او را با بندگان مخلص خود آشنا نمود، او هر ساله برای حج به زیارت مکه می­رود و در هر ماه یک مرتبه عمره به­جا می­آورد و به فضل و یاری خدا از جایش در هند به مکه می آید و این­چنین سپاس­گزاران را پاداش میدهیم.

سپس راهب در مورد مسائل زیادی از حضرت سؤال کرد و ایشان همه آن­ها را جواب دادند، و حضرت از راهب سؤالاتی نمودند که نتوانست به هیچ­کدام جواب دهد و خود ایشان جواب­ها را به او می­فرمودند. بعد راهب عرض کرد: در مورد هشت حرفی که نازل شدند و چهار حرف آن در زمین آشکار شد و چهار حرف در آسمان باقی ماند برایم بگویید؛ آن چهار حرف آسمان بر چه کسی نازل می­شود و چه کسی آن­ها را تفسیر می­کند. فرمودند: آن شخص قائم ماست که خداوند آن چهار حرف را بر او نازل می­کند و او تفسیر می­کند، خداوند بر او چیزهایی نازل می­کند که بر صدیقین و پیامبران و هدایت­یافتگان نازل نکرده است.

راهب سپس عرض کرد: دو حرف از چهار حرفی که در زمین است را برایم بفرمایید. حضرت فرمودند: هر چهار تا را برایت می­گویم؛ اولی: «لا اله الا اللَّه وحده لا شریک له باقیا» {معبودی جز خداوند یکتای بی­شریک نیست، باقی است} و دومی: «محمّد رسول اللَّه مخلصا» {محمد فرستاده خداست، مخلص است} و سومی: «نحن اهل البیت» {ما خانواده پیامبریم} و چهارمی: «شیعتنا منا و نحن من رسول الله صلی الله علیه و آله و رسول الله من الله بسبب» {شیعیان ما از ما هستند و ما نیز از رسول الله صلی الله علیه و آله هستیم و رسول الله به سببی از خدا متصل است}.

راهب به ایشان عرض کرد: گواهی می­دهم که معبودی جز الله نیست و محمّد فرستاده اوست و هر از جانب خداوند آورده حق است و شما برگزیدگان خدا از میان خلق هستید و شیعیان شما پاکیزگان و مستبدلون هستند و سرانجام خداوند از آن آن­هاست و سپاس مخصوص خداوند جهانیان است. اباابراهیم علیه السّلام فرمودند که بالاپوشی از خز و پیراهنی قوهی و رداء و کفش و کمربندی آوردند و آن­ها را به او بخشیدند و نماز ظهر را خواندند و به او فرمودند که ختان کند. او عرض کرد: من در روز هفتم ختنه شده­ام. - . کافی 1 : 481 -

**[ترجمه]

توضیح

فی القاموس الخصفة الجلة تعمل من الخوص للتمر و الثوب الغلیظ جدا(2) انتهی و کان الإضافة إلی البواری لبیان أن المراد بها ما یعمل من الخوص للفرش مکان الباریة لا ما یعمل للتمر و کان هذا هو المراد بالبواری فیما سیأتی و سندان الآن غیر معروف لا یرد أی سائله کما سیأتی أو المسئول به عبرة بالکسر و هی ما یعتبر به أی لیستدلوا به علی کمال قدرة الله حیث خلقه من غیر أب و فتنة أی امتحانا لیشکروه علی نعمة إیجاد عیسی لهم کذلک فیثابوا و یمکن أن یقرأ العبرة بالفتح الاسم من التعبیر عما فی الضمیر کما یقال لعیسی کلمة الله و للأئمة

ص: 95


1- 1. الکافی ج 1 ص 481.
2- 2. القاموس ج 3 ص 134.

علیهم السلام کلمات الله فإنهم یعبرون عن الله.

قوله ما أدری جواب القسم و البطائن کأنه جمع البطانة بالکسر أی سرائرها و شرائحها أی ما یشرحها و یبینها و کأنه کنایة عن ظواهرها و فی بعض النسخ شرائعها أی طرق تعلمها أو ظواهرها و لا بدعائها الدرایة تتعدی بنفسها و بالباء یقال دریته و دریت به ما أقل ضربک أی مثلک رجل خلفته أی موسی علیه السلام.

قوله لیس بیت المقدس اسم لیس ضمیر مستتر للذی بالشام و ضمیر لکنه لبیت المقدس و الحاصل أنه لیس الذی بالشام اسمه بیت المقدس و لکن المسمی ببیت المقدس هو البیت المقدس المطهر و هو بیت آل محمد الذین أنزل الله فیهم آیة التطهیر فهو بیت المقدس ضمیر هو للذی بالشام و الجملة جواب أما و خبر ما و الحاصل أی ما سمعت إلی الآن غیر الذی بالشام مسمی ببیت المقدس و تأنیث تلک باعتبار الخبر أو بتأویل البقعة و نحوها و الحظیرة فی الأصل هی التی تعمل للإبل من شجر ثم

استعمل فی کل ما یحیط بالشی ء خشبا أو قصبا أو غیرهما و قرب البلاء أی الابتلاء و الافتنان و الخذلان و هو المراد بحلول النقمات فی دور شیاطین الإنس أو الأعم منهم و من الجن بسلب ما یوجب هدایتهم عنهم و هو قول الله کان الضمیر لمصدر نقلوا و قوله البطن إلی قوله مثل معترضة.

و قوله إن هی إلخ بیان لقول الله و حاصل الکلام أن آیات الشرک ظاهرها فی الأصنام الظاهرة و باطنها فی خلفاء الجور الذین أشرکوا مع أئمة الحق و نصبوا مکانهم فقوله سبحانه أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری (1) أرید فی بطنها باللات الأول و بالعزی الثانی و بالمنوة الثالث حیث سموهم بأمیر المؤمنین و بخلیفة رسول الله صلی الله علیه و آله و بالصدیق و الفاروق و ذی النورین و أمثال ذلک.

و توضیحه أن الله تعالی لم ینزل القرآن لأهل عصر الرسول صلی الله علیه و آله و الحاضرین فی وقت الخطاب فقط بل یشمل سائر الخلق إلی انقضاء الدهر فإذا

ص: 96


1- 1. سورة النجم الآیة: 19.

نزلت آیة فی قصة أو واقعة فهی جاریة فی أمثالها و أشباهها فما ورد فی عبادة الأصنام و الطواغیت فی زمان کان الغالب فیه عبادة الأصنام لعدولهم عن الأدلة العقلیة و النقلیة الدالة علی بطلانها و علی وجوب طاعة النبی الناهی عن عبادتها فهو یجری فی أقوام ترکوا طاعة أئمة الحق و اتبعوا أئمة الجور لعدولهم عن الأدلة العقلیة و النقلیة و اتباعهم الأهواء و عدولهم عن النصوص الجلیة فهم لکثرتهم و امتداد أزمنتهم کأنهم الأصل و کان ظواهر الآیات مثل فیهم فظواهر الآیات أکثرها أمثال و بواطنها هی المقصودة بالإنزال کما قال سبحانه وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (1).

و علی ما حققنا لا یلزم جریان سائر الآیات الواقعة فی ذلک السیاق فی هذا البطن کقوله سبحانه أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی (2) و إن أمکن أن یکون فی بطن الآیة إطلاق الأنثی علیهم للأنوثیة الساریة فی أکثرهم لا سیما الثانی کما مر فی تأویل قوله تعالی إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا إِناثاً(3) إن کل من تسمی بأمیر المؤمنین و رضی بهذا اللقب غیره علیه السلام فهو مبتلی بالعلة الملعونة أو لضعف الإناث بالنسبة إلی الذکور علی سبیل الاستعارة فإن فرارهم فی أکثر الحروب و عجزهم عن أکثر أمور الخلافة و شرائطها یلحقهم بالإناث کما قال عمر کل الناس أفقه من عمر حتی المخدرات فی الحجال.

ثم اعلم أنه قرأ بعضهم مثل بضمتین أی أصنام و هو بعید و قرأ بعضهم مثل بالکسر و قال المراد أن الظهر و البطن جمیعا لآل محمد فی جمیع القرآن مثل هذه الآیة و هو أیضا بعید تعرضت إلیک أی متوجها إلیک مؤیسا ألا أکون الظاهر أنه بالفتح مرکبا من أن و لا و لا زائدة کما فی قوله تعالی ما مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ(4).

ص: 97


1- 1. سورة إبراهیم الآیة: 25.
2- 2. سورة النجم الآیة: 21.
3- 3. سورة النساء الآیة: 117.
4- 4. سورة الأعراف الآیة: 12.

أو یضمن مؤیسا معنی الخوف أی خائفا أن لا أکون و قیل إلا بالکسر من قبیل سألتک إلا فعلت کذا أی کنت فی جمیع الأحوال مؤیسا إلا وقت الظفر بحاجتی و الأول أظهر.

و لا أعلم أن أباک لعل کلمة أن زیدت من النساخ و إن أمکن توجیهه و کان التخصیص بالسفر الرابع لکونه أفضل أسفار التوراة أو لاشتماله علی أحوال خاتم النبیین و أوصیائه صلوات الله علیهم و أقم ثلاثا کأنه أمره بذلک لئلا یعلم الناس بالتعجیل مطلبه و فی القاموس (1)

النزیل الضیف.

عن فلان بن فلان الفلانی عن موسی بن جعفر العلوی مثلا و النادی المجلس و أی ساعة یمر أی یتوجه إلی النادی و ضمیر فیها للساعة فلیریکاه بفتح اللام و الألف للإشباع.

و سأصفه الظاهر أنه وصف الإمام علیه السلام بحلیته له و لم یذکر فی الخبر و من بقی أی أمة خاتم الأنبیاء فإن دینه باق إلی یوم القیامة و یجی ء من موضعه أی بطی الأرض بإعجازه علیه السلام.

فتبین فی الأرض أی ظهرت و عمل بمضمونها و کأن البقاء فی الهواء کنایة عن عدم تبینها فی الأرض و عدم العمل بمضمونها لأنها متعلقة بأحوال من یأتی فی آخر الزمان أو أنها نزلت من اللوح إلی بیت المعمور أو إلی السماء الدنیا أو إلی بعض الصحف لکن لم تنزل بعد إلی الأرض و تنزل علیه علیه السلام و یؤیده قوله و ینزل علیه باقیا کأنه حال عن یقول المقدر فی قوله فلا إله إلا الله أی فقولی لا إله إلا الله حال کون ذلک القول باقیا أبد الدهر و کذا قوله مخلصا أو إلها باقیا و أرسل حال کونه مخلصا بفتح اللام أو کسرها نحن أهل البیت بالرفع علی الخبریة أی نحن المعنیون بآیة التطهیر أو بالبدلیة أو بالنصب علی الاختصاص فالمعنی أن الکلمة الثانیة نحن فإنهم کلمات الله الحسنی کما مر.

و قوله بسبب متعلق بالجمل الثلاث أی شیعتنا متعلقون منا بسبب و هکذا

ص: 98


1- 1. القاموس ج 4 ص 57.

و السبب فی الأصل هو الحبل ثم استعیر لکل ما یتوصل به إلی الشی ء قال تعالی وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ (1) أی الوصل و المودات و المراد هنا الدین أو الولایة و المحبة و الروابط المعنویة و المستذلون بفتح المعجمة أی الذین صیرهم الناس أذلاء و

فی بعض النسخ المستبدلون إشارة إلی قوله تعالی یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ*(2) و لهم عاقبة الله أی تمکینهم فی الأرض فی آخر الزمان کما قال تعالی وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ (3).

و فی القاموس القوهی ثیاب بیض و قوهستان بالضم کورة بین نیسابور و هراة و موضع و بلد بکرمان و منه ثوب قوهی لما ینسج بها أو کل ثوب أشبهه یقال له قوهی (4) فی سابعی أی سابع ولادتی بأن کان أبوه مؤمنا أو سبعة أیام قبل ذلک.

وَ رَوَی الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ(5) عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: أَمَرَنِی سَیِّدِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَوْماً أَنْ أُقَدِّمَ نَاقَتَهُ إِلَی بَابِ الدَّارِ فَجِئْتُ بِهَا فَخَرَجَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام مُسْرِعاً وَ هُوَ ابْنُ سِتِّ سِنِینَ فَاسْتَوَی عَلَی ظَهْرِ النَّاقَةِ وَ أَثَارَهَا وَ غَابَ عَنْ بَصَرِی قَالَ فَقُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ مَا أَقُولُ لِمَوْلَایَ إِذَا خَرَجَ یُرِیدُ النَّاقَةَ قَالَ فَلَمَّا مَضَی مِنَ النَّهَارِ سَاعَةٌ إِذَا النَّاقَةُ قَدِ انْقَضَّتْ کَأَنَّهَا شِهَابٌ وَ هِیَ تَرْفَضُّ عَرَقاً فَنَزَلَ عَنْهَا وَ دَخَلَ الدَّارَ فَخَرَجَ الْخَادِمُ وَ قَالَ أَعِدِ النَّاقَةَ مَکَانَهَا وَ أَجِبْ مَوْلَاکَ قَالَ فَفَعَلْتُ مَا أَمَرَنِی فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا صَفْوَانُ إِنَّمَا أَمَرْتُکَ بِإِحْضَارِ النَّاقَةِ لِیَرْکَبَهَا مَوْلَاکَ أَبُو الْحَسَنِ فَقُلْتَ فِی نَفْسِکَ کَذَا وَ کَذَا فَهَلْ

ص: 99


1- 1. سورة البقرة الآیة: 166.
2- 2. سورة محمّد الآیة: 38.
3- 3. سورة الأعراف الآیة: 128.
4- 4. القاموس ج 4 ص 291.
5- 5. مشارق الأنوار ص 115.

عَلِمْتَ یَا صَفْوَانُ أَیْنَ بَلَغَ عَلَیْهَا فِی هَذِهِ السَّاعَةِ إِنَّهُ بَلَغَ مَا بَلَغَهُ ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ جَاوَزَهُ أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً وَ أَبْلَغَ کُلَّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ سَلَامِی.

أقول: سیأتی الأخبار المتعلقة بهذا الباب فی سائر الأبواب الآتیة و باب النص علی الرضا علیه السلام.

**[ترجمه]در قاموس نوشته است: خفصه زیراندازی است که از برگ درخت خرما ساخته می­شود و نیز به لباس بسیار ضخیم هم خفصه می­گویند. - . قاموس 3 : 134 -

و اضافه شدن آن به بواری برای بیان این مطلب است که مراد خفصه­ای است که از برگ درخت خرما برای ساختن زیرانداز استفاده می­شود و نه برای خرما. \\"عیسی را عبرتی برای جهانیان و آزمونی برای شکرگزاری خردمندان قرار داد\\" عبرة به کسر عین، چیزی است که مقیاس سنجش قرار می­گیرد، یعنی جهانیان به او برای اثبات کمال قدرت خداوند استدلال کنند؛ زیرا خداوند ایشان را بدون پدر آفرید، و ایشان را مانند آزمونی قرار داد تا نعمت ایجاد عیسی برای آن­ها را شکر کنند و به ثواب برسند. ممکن است عبرة به فتح عین خوانده شود که اسم تعبیر، به معنای خبردادن از دل است؛ چنان­چه به حضرت عیسی کلمة الله می­گویند و به ائمه علیهم السلام کلمات الله می­گویند، زیرا آن­ها از خواسته خداوند را به کلمه و زبان می­آورند.

\\"شرح آن­ها را نمی­دانم\\" در بعضی از نسخه­ها به جای شرائحها، شرایعها آمده که یعنی راه­های تعلم آن یا ظواهر آن است. \\"مردی ... که او را رها کردی و پیش من آمدی\\" منظور موسی بن جعفر علیه السلام است.

\\"نه آن بیت­المقدس، بلکه بیت مقدسی که بیت آل محمّد است\\" حاصل این­که منظورم بیت­المقدسی که در شام است نیست، منظورم بیت مقدس و مطهر آل محمد است که آیه تطهیر در مورد آن­ها نازل شده است. حظیرة در اصل جایی است که از چوب و نی و ملنند آن برای شتر درست می­کنند و سپس در مورد هر چه که احاطه بر چیزی داشته باشد استعمال شده است. بلا به مشرکان نزدیک شد و نقمت­ها وارد خانه های شیاطین گشت مراد از بلا گرفتاری و فتنه و خواری است و منظور از نقمت­ها هم همین است که با سلب اسباب هدایت در خانه شیاطین انسی یا اعم از انسی و جنی وارد شده است.

\\"«إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْماءٌ...»\\" حاصل کلام این­که، ظاهر آیات شرک در مورد بت­های ظاهری است و باطن آن­ها به خلفای جوری برمی­گردد که خود را با امامان حق شریک دانسته و در مکان آن­ها نشسته­اند. بنابراین این سخن خداوند متعال: «أَفَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّی * وَمَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَی» - . نجم / 19 و 2 - {به

من خبر دهید از لات و عزی * و منات آن سومین دیگر}، منظور از \\"اللات\\"، اولی و منظور از \\"عزّی\\"، دومی و مراد از \\"مناة\\"، سومی است، چون آن­ها را به نام­هایی مانند امیرالمؤمنین و خلیفه رسول الله صلی الله علیه و آله و صدّیق و فاروق و ذی­النورین و امثال آن نام­گذاری کردند.

توضیحش این­که: خداوند تعالی قرآن را فقط برای عصر رسول صلی الله علیه و آله و حاضرین در وقت نزول نازل نکرده است، بلکه نزول قرآن شامل همه بشر تا پایان روزگار می­شود، بنابراین اگر آیه­ای در قصه و واقعه خاصی نازل شود، حکم آن در اشباه و امثال آن نیز جاری است.

بنابراین آیاتی که در نهی از عبادت بت­ها و طاغوت­ها وارد شده، مربوط به زمانی است که بت­پرستی غالب بوده است، و این غلبه در اثر کنار گذاشتن ادله عقلیه و نقلیه­ای که دلالت بر بطلان پرستش بت و وجوب اطاعت از پیامبری که از بت­پرستی نهی می­کند می­باشد. پس این آیات در مورد کسانی که اطاعت از ائمه حق را رها کردند و پیرو ائمه جور شدند نیز می­شود؛ زیرا آن­ها نیز ادله عقلیه و نقلیه را کنار گذاشته و پیرو هواهای خویش شدند و از نصوص و تصریحات واضح دست کشیدند. آن­ها به جهت تعداد زیاد و باقی ماندنشان در طول زمان، گویا اصل هستند و ظواهر آیات مثالی برای آن­هاست، و باطن آیات است که مقصود اصلی از نزول آن­هاست، چنان­چه خداوند سبحان فرموده است: «وَیَضْرِبُ اللّهُ الأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ» - . ابراهیم / 25 - {و خدا مثلها را برای مردم می زند شاید که آنان پند گیرند}.

لازمه آن­چه گفتیم این نیست که سایر آیاتی که در این سیاق واقع شده­اند، مانند این سخن خداوند سبحان که:«أَلَکُمُ الذَّکَرُ وَلَهُ الْأُنثَی» - . نجم / 22 - {آیا

[به خیالتان] برای شما پسر است و برای او دختر}، در همین معنای باطنی جریان داشته باشند، اگرچه ممکن است در بطن آیه اطلاق اناث بر آن­ها، به جهت انوثیت بیشتر آن­ها مخصوصاً دومی باشد، همان­طور که در تأویل این سخن خداوند تعالی: «إِن یَدْعُونَ مِن دُونِهِ إِلاَّ إِنَاثًا» - . نساء / 117 - {[مشرکان]

به جای او جز بتهای مادینه را [به دعا] نمی خوانند}، هر کسی که جز علی بن ابی­طالب علیه السلام با لقب امیرالمؤمنین خوانده شود و خودش نیز به این لقب راضی شود، مبتلا به همان مرض ملعون است، یا بنابر استعاره به جهت ضعیف­تر بودن جنس مؤنث نسبت به جنس مذکر باشد؛ فرار آن­ها در اکثر جنگ­ها و ناتوانی آن­ها در بیشتر امور خلافت و شرایط آن، آن­ها را به منزله جنس مؤنث قرار می­دهد. چنان­چه خود عمر گفت: همه مردم، حتی زنان در حجله­ها نیز از عمر فقیه­ترند.

باید بدانیم که، بعضی از قرّاء مثل را با دو ضمه، یعنی مُثُل خوانده­اند که به معنای بت­ها است و دیگری مثل به کسر میم خوانده­ و گفته است: مراد این است که همه ظواهر و بواطن قرآن برای آل محمد مثل این آیه است. که بعید به نظر می­رسد.

\\"سفر چهارم تورات را خوانده\\" گویا این­که سفر چهارم را گفته به این دلیل است که سفر چهارم به جهت اشتمال بر احوال خاتم­النبیین و اوصیای ایشان صلوات الله علیهم اجمعین افضل اسفار تورات است. سه روز در آن­جا ساکن شو گویا این­ را گفته تا دیگران از عجله او، متوجه مقصود او نشوند.

\\"فلان بن فلان فلانی\\" یعنی موسی بن جعفر علوی.

\\"دین­ کسانی که باقی می­مانند بپرس\\" یعنی امت خاتم­الأنبیاء که دینش تا روز قیامت باقی است. \\"از جایش در هند به مکه می آید\\" به­وسیله طیّ الارض که معجزه امام علیه السلام بوده است.

چهار حرف آن در زمین آشکار شد... یعنی به آن عمل شد. گویا باقی ماندن در آسمان، کنایه از عدم تبیین در زمین و عدم عمل به مضمون آن­هاست؛ زیرا آن­ها متعلق به حالات مردم آخرالزمان است. یا آن­ها از لوح به بیت­المعمور نازل شدند، یا به آسمان دنیا نازل شدند، یا به بعضی از صحف نازل شدند، ولی هنوز به زمین نازل نشده­اند و بر امام زمان علیه السلام نازل می­شوند. \\"باقی است\\" گویا حال از قول مقدر است و معنا این است: سخن من لا اله الله است، در حالی که این سخن تا ابدالدهر باقی است، و همین­طور \\"مخلص است\\". یا منظور این است که: معبودی جز خداوند باقی نیست و محمد فرستاده مخلص خداوند است.

رسول الله به سببی از خدا متصل است سبب در اصل به معنای حبل و ریسمان بوده است و بعد استعاره از هر چیزی که به­ وسیله آن به چیز دیگری می­رسند آورده شده است. خداوند متعال می­فرماید: «وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الأَسْبَابُ» - . بقره / 166 - {و میانشان پیوندها بریده گردد}، اسباب یعنی اتصال­ها و مودت­ها. و مراد از سبب در این­جا ولایت و محبت و روابط معنوی است. \\"مستذلون\\" به فتح ذال یعنی کسانی که مردم آن­ها را ذلیل کردند، در بعضی از نسخه­ها مستبدلون آمده که اشاره به این سخن خداوند متعال است: «یَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ» - . محمد / 38 - {جای شما را به مردمی غیر از شما خواهد داد}. سرانجام خداوند از آن آن­هاست یعنی قدرت یافتن در زمین در آخرالزمان، همان­طور که خداوند متعال فرموده است: «وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ» - . اعراف / 128 - {و فرجام [نیک] برای پرهیزگاران است}.

در قاموس نوشته است: قوهی لباسی سفید است و قوهستان نام جایی است بین نیشابور و هرات، و نام شهری است در کرمان که لباس قوهی منسوب آن­جاست، زیرا در آن­جا بافته می­شود، یا به هر لباسی که شبیه آن باشد قوهی گفته می­شود. - . قاموس 4 : 291 - \\"من در روز هفتم ختنه شده­ام\\" یعنی روز هفتم بعد از تولد، زیرا پدرش مؤمن بوده است، یا هفت روز قبل.

برسی در مشارق الانوار از صفوان بن مهران روایت کرده، روزی آقایم حضرت صادق علیه السّلام به من امر کردند که شترشان را تا در خانه ببرم. شتر را بردم. ابا الحسن علیه السّلام، که در آن زمان شش ساله بودند، با عجله بیرون آمدند و سوار بر شتر شدند و آن را راندند و از نظرم ناپدید شدند. با خود گفتم: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. اگر مولایم کارش تمام شود و شتر را بخواهد چه به ایشان بگویم. یک ساعتی گذشت؛ ناگهان شتر، در حالی که عرق از پیکرش می­ریخت، چون شهابی از راه رسید و ایشان پیاده شدند و داخل خانه گردیدند. غلام آمد و گفت: شتر را به جای خود برگردان و به حضور مولایت برس. امر ایشان را انجام دادم و به محضر مولا رسیدم، ایشان فرمودند: من به تو امر کردم که شتر را حاضر کنی تا مولایت ابا الحسن سوار بر آن شود و تو در دل خود چنین و چنان خیال کردی!؟ ای صفوان! آیا می­دانی در این یک ساعت به کجاها رفته است؟ به جایی که ذو القرنین تا آن­جا رفت و چند برابر فاصله تا آن­جا را از نیز عبور کرد، و سلام مرا به تمام مردان و زنان مؤمن رساند.

مؤلف: روایات مربوط به این باب در سایر ابواب آینده و باب نص بر رضا علیه السلام آورده خواهد شد .

**[ترجمه]

باب 5 عبادته و سیره و مکارم أخلاقه و وفور علمه صلوات علیه علیه

الأخبار

«1»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام فِی بَیْتِهِ الَّذِی کَانَ یُصَلِّی فِیهِ فَإِذَا لَیْسَ فِی الْبَیْتِ شَیْ ءٌ إِلَّا خَصَفَةٌ(1) وَ سَیْفٌ مُعَلَّقٌ وَ مُصْحَفٌ (2).

**[ترجمه]قرب الإسناد: ابراهیم بن عبدالحمید نقل کرده، به حضور ابا الحسن اول علیه السّلام رسیدم، در همان اتاقی که در آن نماز می­خواندمد، در اتاق چیز جز زیراندازی حصیری و شمشیری آویزان و یک قرآن وجود نداشت. - . قرب الإإسناد : 174 -

**[ترجمه]

«2»

ب، [قرب الإسناد] عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ أَخِی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام فِی أَرْبَعِ عُمَرٍ یَمْشِی فِیهَا إِلَی مَکَّةَ بِعِیَالِهِ وَ أَهْلِهِ وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ مَشَی فِیهَا سِتَّةً وَ عِشْرِینَ یَوْماً وَ أُخْرَی خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ یَوْماً وَ أُخْرَی أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ یَوْماً وَ أُخْرَی أَحَداً وَ عِشْرِینَ یَوْماً(3).

**[ترجمه]قرب الإسناد: علی بن جعفر نقل کرده، با برادرم موسی بن جعفر علیه السّلام در چهار عمره، که ایشان با اهل و عیالشان تا مکه پیاده می­رفتند همراه بودم؛ یک­بار بیست و شش روز پیاده رفتند، بار دیگر بیست و پنج روز، و بار دیگر بیست و چهار روز و در بار دیگر بیست و یک روز. - . همان : 165 -

**[ترجمه]

«3»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ ثَلَاثُونَ مَمْلُوکاً مِنَ الْحَبَشِ

ص: 100


1- 1. الخصفة: محرکة: الجلة تعمل من الخوص للتمر، و الثوب الغلیظ جدا: جمع خصف و خصاف.
2- 2. قرب الإسناد ص 174.
3- 3. قرب الإسناد ص 165.

وَ قَدِ اشْتَرَوْهُمْ لَهُ فَکَلَّمَ غُلَاماً مِنْهُمْ وَ کَانَ مِنَ الْحَبَشِ جَمِیلٌ فَکَلَّمَهُ بِکَلَامٍ سَاعَةً حَتَّی أَتَی عَلَی جَمِیعِ مَا یُرِیدُ وَ أَعْطَاهُ دِرْهَماً فَقَالَ أَعْطِ أَصْحَابَکَ هَؤُلَاءِ کُلَّ غُلَامٍ مِنْهُمْ کُلَّ هِلَالٍ ثَلَاثِینَ دِرْهَماً ثُمَّ خَرَجُوا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَقَدْ رَأَیْتُکَ تُکَلِّمُ هَذَا الْغُلَامَ بِالْحَبَشِیَّةِ فَمَا ذَا أَمَرْتَهُ قَالَ أَمَرْتُهُ أَنْ یَسْتَوْصِیَ بِأَصْحَابِهِ خَیْراً وَ یُعْطِیَهُمْ فِی کُلِّ هِلَالٍ ثَلَاثِینَ دِرْهَماً وَ ذَلِکَ أَنِّی لَمَّا نَظَرْتُ إِلَیْهِ عَلِمْتُ أَنَّهُ غُلَامٌ عَاقِلٌ مِنْ أَبْنَاءِ مَلِکِهِمْ فَأَوْصَیْتُهُ بِجَمِیعِ مَا أَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَقَبِلَ وَصِیَّتِی وَ مَعَ هَذَا غُلَامُ صِدْقٍ ثُمَّ قَالَ لَعَلَّکَ عَجِبْتَ مِنْ کَلَامِی إِیَّاهُ بِالْحَبَشِیَّةِ لَا تَعْجَبْ فَمَا خَفِیَ عَلَیْکَ مِنْ أَمْرِ الْإِمَامِ أَعْجَبُ وَ أَکْثَرُ وَ مَا هَذَا مِنَ الْإِمَامِ فِی عِلْمِهِ إِلَّا کَطَیْرٍ أَخَذَ بِمِنْقَارِهِ مِنَ الْبَحْرِ قَطْرَةً مِنْ مَاءٍ أَ فَتَرَی الَّذِی أَخَذَ بِمِنْقَارِهِ نَقَصَ مِنَ الْبَحْرِ شَیْئاً قَالَ فَإِنَّ الْإِمَامَ بِمَنْزِلَةِ الْبَحْرِ لَا یَنْفَدُ مَا عِنْدَهُ وَ عَجَائِبُهُ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ وَ الطَّیْرُ حِینَ أَخَذَ مِنَ الْبَحْرِ قَطْرَةً بِمِنْقَارِهِ لَمْ یَنْقُصْ مِنَ الْبَحْرِ شَیْئاً کَذَلِکَ الْعَالِمُ لَا ینقصه [یَنْقُصُ] عِلْمُهُ شَیْئاً وَ لَا تَنْفَدُ عَجَائِبُهُ (1).

**[ترجمه]قرب الإسناد: علی بن ابی حمزه گفت: در محضر ابا الحسن علیه السّلام بودم که سی نفر غلام حبشی نزد ایشان آمدند که آن­ها را برای ایشان خریده بودند؛ ایشان با یکی از آن­ها که اهل حبشه و زیبا بود صحبت کردند و ساعتی سخن گفتند، تا این­که او با همه خواسته­های ایشان موافقت کرد. سپس مقداری درهم در اختیارش گذاشتند و فرمودند: بهر یک از این دوستان خود در سر هر ماه سی درهم بده. بعد آن­ها رفتند. عرض کردم: فدایتان شوم! دیدم که با آن غلام به زبان حبشی صحبت کردید، به او چه امر فرمودید؟ فرمودند: به او امر کردم با همراهان خود به خوبی رفتار کند و در سر هر ماه به هر کدام سی درهم بدهد؛ زیرا وقتی چشمم به او افتاد، فهمیدم پسر زیرک و از شاه­زادگان آن­ها است، هر چه احتیاج داشتم به او سفارش کردم و سفارشم را پذیرفت. مضاف بر این که او غلام درست­کاری است.

سپس فرمودند: شاید تو تعجب کردی که من با او به زبان حبشی صحبت کردم؟ تعجب نکن! آن­چه از امور امام بر تو پوشیده و مخفی است عجیب­تر و بیشتر از این­ است، این کار در مقابل علم امام مانند آن است که پرنده­ای با منقار خود قطره­ای از آب دریا را بردارد، به نظر تو آیا با برداشتن آن مقدار، چیزی از دریا کم می شود؟ امام چون دریای است که کمالات او تمام شدنی نیست و عجایبش بیش از این­هاست. وقتی پرنده با منقارش یک قطره از دریا بردارد، چیزی از دریا کم نمی­شود، عالم هم همین­طور است و از علم او چیزی کم نمی شود و عجایبش تمام شدنی نیست. - . همان : 194 -

**[ترجمه]

«4»

یج، [الخرائج و الجرائح] ابْنُ أَبِی حَمْزَةَ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]خرائج نیز مانند همین را از ابن ابی­حمزه نقل کرده است. - . خرائج و جرائح : 201 -

**[ترجمه]

«5»

عم (3)،[إعلام الوری] شا، [الإرشاد]: کَانَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام أَعْبَدَ أَهْلِ زَمَانِهِ وَ أَفْقَهَهُمْ وَ أَسْخَاهُمْ کَفّاً وَ أَکْرَمَهُمْ نَفْساً وَ رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ یُصَلِّی نَوَافِلَ اللَّیْلِ وَ یَصِلُهَا بِصَلَاةِ الصُّبْحِ ثُمَّ یُعَقِّبُ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ وَ یَخِرُّ لِلَّهِ سَاجِداً فَلَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ وَ التَّحْمِیدِ حَتَّی یَقْرُبَ زَوَالُ الشَّمْسِ وَ کَانَ یَدْعُو کَثِیراً فَیَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الرَّاحَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ الْعَفْوَ عِنْدَ الْحِسَابِ وَ یُکَرِّرُ ذَلِکَ وَ کَانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه السلام عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِکَ فَلْیَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِکَ وَ کَانَ یَبْکِی مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ حَتَّی تَخْضَلَّ لِحْیَتُهُ بِالدُّمُوعِ وَ کَانَ أَوْصَلَ النَّاسِ لِأَهْلِهِ وَ رَحِمِهِ وَ کَانَ یَفْتَقِدُ فُقَرَاءَ الْمَدِینَةِ

ص: 101


1- 1. نفس المصدر ص 194.
2- 2. الخرائج و الجرائح ص 201.
3- 3. إعلام الوری ص 296.

فِی اللَّیْلِ فَیَحْمِلُ إِلَیْهِمُ الزَّبِیلَ فِیهِ الْعَیْنُ وَ الْوَرِقُ وَ الْأَدِقَّةُ وَ التُّمُورُ فَیُوصِلُ إِلَیْهِمْ ذَلِکَ وَ لَا یَعْلَمُونَ مِنْ أَیِّ جِهَةٍ هُوَ(1).

**[ترجمه]اعلام الوری، ارشاد: ابا الحسن موسی علیه السلام عابدترین و فقیه ترین و دست به سخاوت­ترین و بزرگوارترین فرد زمان خود بودند. روایت شده نافله های شب را می­خواندند و آن را به نماز صبح وصل می­کردند، بعد تعقیبات می­خواندند تا آفتاب طلوع کند، آن­گاه به سجده می­افتادند و تا نزدیک ظهر سر از سجده و حمد برنمی­داشتند. بسیار دعا می­خواندند و می­فرمودند: «اللهم انی اسألک الراحة عند الموت و العفو عند الحساب» {خداوندا! من از تو درخواست می­کنم راحتی در هنگام مرگ و گذشت در وقت حساب را}، و این را پیوسته تکرار می نمودند. یکی از دعاهای ایشان این بود: «عظم الذنب من عبدک فلیحسن العفو من عندک»{از جانب بنده­ات گناه بس بزرگ است! چه نیکوست از جانب تو عفو} و طوری از خشیت خدا گریه می­کردند که محاسنشان از اشک خیس می شد. بیشتر از همه مردم به خانواده و خویشاوندانش رسیدگی می­کردند. شب­ها به تفقد وقت مستمندان مدینه می­رفتند و زنبیلی­هایی که در آن پول طلا و نقره و آرد و خرما بود برای آن­ها می­بردند و به آن­ها می­رساندند و آن­ها نمی فهمیدند از کجا آمده است. - . اعلام الوری: 296 ، ارشاد : 316 -

**[ترجمه]

«6»

شا، [الإرشاد] الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَکْرِیِّ قَالَ: قَدِمْتُ الْمَدِینَةَ أَطْلُبُ بِهَا دَیْناً فَأَعْیَانِی فَقُلْتُ لَوْ ذَهَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَشَکَوْتُ إِلَیْهِ فَأَتَیْتُهُ بِنَقَمَی فِی ضَیْعَتِهِ فَخَرَجَ إِلَیَّ وَ مَعَهُ غُلَامٌ وَ مَعَهُ مِنْسَفٌ فِیهِ قَدِیدٌ مُجَزَّعٌ لَیْسَ مَعَهُ غَیْرُهُ فَأَکَلَ فَأَکَلْتُ مَعَهُ ثُمَّ سَأَلَنِی عَنْ حَاجَتِی فَذَکَرْتُ لَهُ قِصَّتِی فَدَخَلَ وَ لَمْ یَقُمْ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی خَرَجَ إِلَیَّ فَقَالَ لِغُلَامِهِ اذْهَبْ ثُمَّ مَدَّ یَدَهُ إِلَیَّ فَنَاوَلَنِی صُرَّةً فِیهَا ثَلَاثُمِائَةِ دِینَارٍ ثُمَّ قَامَ فَوَلَّی فَقُمْتُ فَرَکِبْتُ دَابَّتِی وَ انْصَرَفْتُ (2).

**[ترجمه]ارشاد: محمّد بن عبد اللَّه بکری نقل کرده، به مدینه رفتم تا پولی قرض بگیرم؛ ناامید شدم. گفتم: خوب است به محضر ابا الحسن علیه السّلام بروم و حال خود را به ایشان شکایت کنم. به باغ ایشان در نقمی رفتم. ایشان با غلامی از باغ خارج شدند، غربالی در دست داشتند که در آن چند تکه گوشت بود و دیگر چیزی در آن نبود، ایشان شروع به خوردن کردند و من نیز خوردم. آن­گاه از من پرسیدند چه­کار داشتی؟ قصه­ام را برایشان گفتم، داخل باغ شدند و چند لحظه بعد بیرون آمدند. به غلامشان فرمودند: برو. دستشان را به طرف من دراز کردند و کیسه ای که سیصد دینار در آن بود به من دادند و بعد برخاستند و رفتند. من نیز برخاستم و سوار بر مرکب خود شده و برگشتم. - . ارشاد : 317 . نقمی با فتحه و قصر جایی در اطراف مدینه است که متعلق به آل­ ابی­طالب بوده است. -

**[ترجمه]

بیان

المنسف کمنبر ما ینفض به الحب شی ء طویل متصوب الصدر أعلاه مرتفع و المجزع المقطع.

**[ترجمه]المنسف کمنبر ما ینفض به الحب شی ء طویل متصوب الصدر أعلاه مرتفع و المجزع المقطع.

**[ترجمه]

«7»

عم (3)،[إعلام الوری] شا، [الإرشاد] الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ جَدِّهِ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ مَشَایِخِهِ: أَنَّ رَجُلًا مِنْ وُلْدِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ کَانَ بِالْمَدِینَةِ یُؤْذِی أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ یَسُبُّهُ إِذَا رَآهُ وَ یَشْتِمُ عَلِیّاً فَقَالَ لَهُ بَعْضُ حَاشِیَتِهِ یَوْماً دَعْنَا نَقْتُلْ هَذَا الْفَاجِرَ فَنَهَاهُمْ عَنْ ذَلِکَ أَشَدَّ النَّهْیِ وَ زَجَرَهُمْ وَ سَأَلَ عَنِ الْعُمَرِیِّ فَذَکَرَ أَنَّهُ یَزْرَعُ بِنَاحِیَةٍ مِنْ نَوَاحِی الْمَدِینَةِ فَرَکِبَ إِلَیْهِ فَوَجَدَهُ فِی مَزْرَعَةٍ لَهُ فَدَخَلَ الْمَزْرَعَةَ بِحِمَارِهِ فَصَاحَ بِهِ الْعُمَرِیُّ لَا تُوَطِّئْ زَرْعَنَا فَتَوَطَّأَهُ علیه السلام بِالْحِمَارِ حَتَّی وَصَلَ إِلَیْهِ وَ نَزَلَ وَ جَلَسَ عِنْدَهُ وَ بَاسَطَهُ وَ ضَاحَکَهُ وَ قَالَ لَهُ کَمْ غَرِمْتُ عَلَی زَرْعِکَ هَذَا قَالَ مِائَةَ دِینَارٍ قَالَ فَکَمْ تَرْجُو أَنْ تُصِیبَ قَالَ لَسْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ قَالَ لَهُ إِنَّمَا قُلْتُ کَمْ تَرْجُو أَنْ یَجِیئَکَ فِیهِ قَالَ أَرْجُو أَنْ یَجِی ءَ مِائَتَا دِینَارٍ

ص: 102


1- 1. الإرشاد ص 316 و الزبیل و الزنبیل: القفة، الوعاء، الجراب.
2- 2. نفس المصدر ص 317 و نقمی بالتحریک و القصر: موضع من أعراض المدینة کان لال أبی طالب.
3- 3. إعلام الوری ص 296.

قَالَ فَأَخْرَجَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام صُرَّةً فِیهَا ثَلَاثُمِائَةِ دِینَارٍ وَ قَالَ هَذَا زَرْعُکَ عَلَی حَالِهِ وَ اللَّهُ یَرْزُقُکَ فِیهِ مَا تَرْجُو قَالَ فَقَامَ الْعُمَرِیُّ فَقَبَّلَ رَأْسَهُ وَ سَأَلَهُ أَنْ یَصْفَحَ عَنْ فَارِطِهِ فَتَبَسَّمَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ وَ انْصَرَفَ قَالَ وَ رَاحَ إِلَی الْمَسْجِدِ فَوَجَدَ الْعُمَرِیَّ جَالِساً فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ قَالَ اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالاتِهِ قَالَ فَوَثَبَ أَصْحَابُهُ إِلَیْهِ فَقَالُوا لَهُ مَا قَضِیَّتُکَ قَدْ کُنْتَ تَقُولُ غَیْرَ هَذَا قَالَ فَقَالَ لَهُمْ قَدْ سَمِعْتُمْ مَا قُلْتُ الْآنَ وَ جَعَلَ یَدْعُو لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَخَاصَمُوهُ وَ خَاصَمَهُمْ فَلَمَّا رَجَعَ أَبُو الْحَسَنِ إِلَی دَارِهِ قَالَ لِجُلَسَائِهِ الَّذِینَ سَأَلُوهُ فِی قَتْلِ الْعُمَرِیِّ أَیُّمَا کَانَ خَیْراً مَا أَرَدْتُمْ أَمْ مَا أَرَدْتُ إِنَّنِی أَصْلَحْتُ أَمْرَهُ بِالْمِقْدَارِ الَّذِی عَرَفْتُمْ وَ کُفِیتُ بِهِ شَرَّهُ.

وَ ذَکَرَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ: أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام کَانَ یَصِلُ بِالْمِائَتَیْ دِینَارٍ إِلَی الثَّلَاثِمِائَةِ وَ کَانَ صرار [صُرَرُ] مُوسَی مَثَلًا(1).

وَ ذَکَرَ ابْنُ عُمَارَةَ وَ غَیْرُهُ مِنَ الرُّوَاةِ: أَنَّهُ لَمَّا خَرَجَ الرَّشِیدُ إِلَی الْحَجِّ وَ قَرُبَ مِنَ الْمَدِینَةِ اسْتَقْبَلَهُ الْوُجُوهُ مِنْ أَهْلِهَا یَقْدُمُهُمْ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام عَلَی بَغْلَةٍ فَقَالَ لَهُ الرَّبِیعُ مَا هَذِهِ الدَّابَّةُ الَّتِی تَلَقَّیْتَ عَلَیْهَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْتَ إِنْ تَطْلُبْ عَلَیْهَا لَمْ تَلْحَقْ وَ إِنْ طُلِبْتَ عَلَیْهَا لَمْ تُفَتْ فَقَالَ إِنَّهَا تَطَأْطَأَتْ عَنْ خُیَلَاءِ الْخَیْلِ وَ ارْتَفَعَتْ عَنْ ذِلَّةِ الْعَیْرِ وَ خَیْرُ الْأُمُورِ أَوْسَاطُهَا قَالُوا وَ لَمَّا دَخَلَ هَارُونُ الرَّشِیدُ الْمَدِینَةَ تَوَجَّهَ لِزِیَارَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ النَّاسُ فَتَقَدَّمَ الرَّشِیدُ إِلَی قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ عَمِّ مُفْتَخِراً بِذَلِکَ عَلَی غَیْرِهِ فَتَقَدَّمَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَتَاهْ فَتَغَیَّرَ وَجْهُ الرَّشِیدِ وَ تَبَیَّنَ الْغَیْظُ فِیهِ (2).

وَ قَدْ رَوَی النَّاسُ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَأَکْثَرُوا وَ کَانَ أَفْقَهَ أَهْلِ زَمَانِهِ حَسَبَ مَا قَدَّمْنَاهُ وَ أَحْفَظَهُمْ لِکِتَابِ اللَّهِ وَ أَحْسَنَهُمْ صَوْتاً بِالْقُرْآنِ وَ کَانَ إِذَا قَرَأَهُ یَحْزَنُ

ص: 103


1- 1. الإرشاد ص 317 و الفارط هنا هو ما بدر منه من کلام علی غیر رویة و کان فیه سوء أدب.
2- 2. إعلام الوری ص 296 و الإرشاد ص 318 بتفاوت یسیر.

وَ یَبْکِی السَّامِعُونَ بِتِلَاوَتِهِ وَ کَانَ النَّاسُ بِالْمَدِینَةِ یُسَمُّونَهُ زَیْنَ الْمُجْتَهِدِینَ وَ سُمِّیَ بِالْکَاظِمِ لِمَا کَظَمَهُ مِنَ الْغَیْظِ وَ صَبَرَ عَلَیْهِ مِنْ فِعْلِ الظَّالِمِینَ حَتَّی مَضَی قَتِیلًا فِی حَبْسِهِمْ وَ وَثَاقِهِمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (1).

أَقُولُ رَوَی أَبُو الْفَرَجِ فِی مُقَاتِلِ الطَّالِبِینَ (2) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ قَالَ: کَانَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام إِذَا بَلَغَهُ عَنِ الرَّجُلِ مَا یَکْرَهُ بَعَثَ إِلَیْهِ بِصُرَّةِ دَنَانِیرَ وَ کَانَتْ صراره [صُرَرُهُ] مَا بَیْنَ الثَّلَاثِمِائَةِ إِلَی المائتین [الْمِائَتَیْ] دِینَارٍ فَکَانَتْ صرار [صُرَرُ] مُوسَی مَثَلًا.

أَقُولُ ثُمَّ رَوَی عَنْ أَحْمَدَ(3)

عَنْ یَحْیَی قِصَّةَ الْعُمَرِیِّ: نَحْواً مِمَّا مَرَّ وَ رَوَی بِإِسْنَادٍ آخَرَ مَا أَجَابَ بِهِ الرَّشِیدُ کَمَا مَرَّ فِی رِوَایَةِ الْمُفِیدِ(4).

**[ترجمه]اعلام الوری، ارشاد: یکی از بازماندگان عمر بن­ خطاب که در مدینه بود، ابا الحسن موسی علیه السّلام را اذیت می­کرد و هر وقت ایشان را می­دید دشنام می­داد و به علی علیه السّلام ناسزا می­گفت. روزی عده­ای از اطرافیان امام علیه السّلام به ایشان عرض کردند: اجازه بدهید این تبه­کار را بکشیم، امام علیه السّلام آن­ها را به شدّت از این کار نهی کردند و بازداشتند و خود از مکان مرد عمری جویا شدند، گفتند: در اطراف مدینه در جایی زراعت می­کند، ایشان سوار بر مرکب پیش او رفتند و او را در مزرعه اش یافتند و با الاغشان وارد مزرعه او شدند. مرد عمری بر ایشان فریاد زد: زراعت ما را لگدمال نکن! ولی امام همان­طور سواره روی زراعت رفتند تا به او رسیدند، از مرکب پیاده شدند و پیش او نشستند و با رویی گشاده و خندان با او برخورد کردند و به او فرمودند: چقدر خرج این زراعتت کرده ای؟ گفت: صد دینار. فرمودند: امید داری چقدر سود کنی؟ گفت: من که خبر از غیب ندارم. فرمودند: گفتم چقدر امیدواری محصول بدهد؟ گفت: امیدوارم دویست دینار محصول بدهد .

ابا الحسن علیه السّلام کیسه ای که در آن سیصد دینار بود بیرون آوردند و به او دادند و فرمودند: این زراعت تو نیز در جای خود هست و خداوند آن­قدر که امیدواری روزی تو خواهد کرد. عمری برخاست و سر امام را بوسید و از ایشان خواهش کرد زیاده­روی و بی­ادبی او را ببخشد. ابا الحسن علیه السّلام لبخندی به او زدند و از نزد او بازگشتند.

وقتی امام به مسجد رفتند، دیدند عمری نشسته است؛ وقتی امام را دید، گفت: خدا بهتر می­داند رسالات خود را در کجا قرار دهد. دوستانش دور او ریختند و به او گفتند: قضیه تو چیست؟ تو قبلاً سخنانی غیر از این می­گفتی. به آن­ها گفت: اکنون شنیدید چه گفتم، و شروع کرد به دعا کردن برای ابا الحسن علیه السلام، دوستانش با او نزاع کردند او نیز با آن­ها درگیر شد. وقتی ابا الحسن علیه السلام به خانه­اشان بازگشتند، به همنشینان خودشان که قصد کشتن عمری را داشتند فرمودند: کدام بهتر بود؛ چیزی که شما می­خواستید؟ یا آن­چه من می­خواستم؟ من با همان مبلغی که می­دانید کار او را درست کردم و جلو شرّ او را گرفتم. بعضی از اهل علم گفته اند که صله­های ابا الحسن علیه السلام، بین دویست تا سیصد دینار بوده است و کیسه های دینار موسی مثل زده می­شد. - . ارشاد : 317 -

ابن عماره و دیگر راویان نقل کرده اند، وقتی هارون­الرشید به حج می­رفت، وقتی به نزدیک مدینه رسید، بزرگان مدینه به استقبال او رفتند و موسی بن جعفر علیه السّلام نیز پیشاپیش آن­ها سوار بر قاطری بودند. ربیع به ایشان عرض کرد: این چه مرکبی است که با آن به دیدار امیرالمؤمنین آمده اید؟ اگر با چنین مرکبی به جستجوی چیزی بروید، به آن نخواهید رسید و اگر از چیزی بخواهید بگریزید، به شما می­رسند. ایشان فرمودند: این مرکب، از خودپسندی اسب­سوارای به دور و از ذلت الاغ سواری بالاتر است، و بهترین امور میانه آن­هاست.

گفته اند: وقتی هارون­الرشید وارد مدینه شد، همراه جماعتی از مردم به زیارت قبر پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله رفت؛ هارون جلو قبر رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله رفت و با حالتی فخرفروشانه گفت: سلام بر تو یا رسول اللَّه! سلام بر تو ای پسر عمو! ابا الحسن علیه السّلام پیش آمدند و فرمودند: سلام بر تو یا رسول اللَّه! سلام بر تو ای پدر جان! رنگ صورت هارون تغییر کرد و آثار خشم در آن آشکار شد. - . اعلام الوری: 296 و ارشاد : 318 با اندکی تفاوت. -

مردم روایات زیادی از ابا الحسن علیه السّلام نقل کرده­اند، چنان­چه قبلا هم گفتیم، ایشان فقیه ترین فرد زمان خود بودند و از همه بهتر کتاب خدا را از حفظ داشتند و در خواندن قرآن از همه خوش صداتر بودند. وقتی قرآن می­خواندند، محزون می­شدند و شنوندگان با تلاوت ایشان گریه می کردند. مردم مدینه ایشان را زین­المجتهدین می­گفتند، و به جهت کظم غیظ و صبری که بر ظلم ظالمین بر ایشان داشتند، کاظم نیز خوانده می­شدند. تا بالاخره در زندان و غل و زنجیر آن­ها به شهادت رسیدند، صلی الله علیه. - . ارشاد : 318 ، اعلام الوری: 296 -

ابوالفرج در مقاتل الطالبیین از احمد بن محمّد بن سعید از یحیی بن حسن نقل کرده است: هر وقت از کسی چیز ناخوشایندی به موسی بن جعفر علیه السّلام می­رسید، ایشان کیسه­ای از دینار برای او می­فرستادند. در کیسه های ایشان بین سیصد تا دویست دینار قرار داشت و کیسه های ایشان مثل شده بود. - . مقاتل الطالبیین : 499 . خطیب بغدادی هم این روایت را در تاریخ بغداد 13 : 27 نقل کرده است. -

ابوالفرج سپس قصه عمری را همان­طور که ذکر کردیم نقل کرده، - . مقاتل الطالبیین : 499 . قضیه عمری را خطیب بغدادی نیز در تاریخ بغداد 13 : 28 نقل کرده است. - و نیز با اسنادی متفاوت از ارشاد جوابی که ایشان به تفاخر هارون دادند را آورده است. - . مقاتل الطالبیین : 500 . این داستان را حصری هم در زهر الآداب 1 : 132 آورده است. -

**[ترجمه]

«8»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ: قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ لِأَبْرَهَةَ النَّصْرَانِیِّ کَیْفَ عِلْمُکَ بِکِتَابِکَ قَالَ أَنَا عَالِمٌ بِهِ وَ بِتَأْوِیلِهِ قَالَ فَابْتَدَأَ مُوسَی علیه السلام یَقْرَأُ الْإِنْجِیلَ فَقَالَ أَبْرَهَةُ وَ الْمَسِیحُ لَقَدْ کَانَ یَقْرَأُهَا هَکَذَا وَ مَا قَرَأَ هَکَذَا إِلَّا الْمَسِیحُ وَ أَنَا کُنْتُ أَطْلُبُهُ مُنْذُ خَمْسِینَ سَنَةً فَأَسْلَمَ عَلَی یَدَیْهِ.

حَجَّ الْمَهْدِیُّ فَلَمَّا صَارَ فِی فُتُقِ الْعَبَّادِیِ (5) ضَجَّ النَّاسُ مِنَ الْعَطَشِ فَأَمَرَ أَنْ تُحْفَرَ بِئْرٌ فَلَمَّا بَلَغُوا قَرِیباً مِنَ الْقَرَارِ هَبَّتْ عَلَیْهِمْ رِیحٌ مِنَ الْبِئْرِ فَوَقَعَتِ الدِّلَاءُ

ص: 104


1- 1. الإرشاد ص 318 و إعلام الوری ص 296.
2- 2. مقاتل الطالبیین ص 499 و أخرج ذلک الخطیب البغدادیّ فی تاریخ بغداد ج 13 ص 27.
3- 3. نفس المصدر ص 499 و أخرج الحدیث مع العمری الخطیب فی تاریخه ج 13 ص 28.
4- 4. الإرشاد للمفید ص 318 و مقاتل الطالبیین ص 500 و أخرج القصة الحصری فی زهر الآداب ج 1 ص 132.
5- 5. فتق العبادی سیأتی بعد هذا نقلا عن الخرائج ص 235 انه قبر العبادی فلاحظ.

وَ مَنَعَتْ مِنَ الْعَمَلِ فَخَرَجَتِ الْفَعَلَةُ خَوْفاً عَلَی أَنْفُسِهِمْ فَأَعْطَی عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ لِرَجُلَیْنِ عَطَاءً کَثِیراً لِیَحْفِرَا فَنَزَلَا فَأَبْطَآ ثُمَّ خَرَجَا مَرْعُوبَیْنِ قَدْ ذَهَبَتْ أَلْوَانُهُمَا فَسَأَلَهُمَا عَنِ الْخَبَرِ فَقَالا إِنَّا رَأَیْنَا آثَاراً وَ أَثَاثاً وَ رَأَیْنَا رِجَالًا وَ نِسَاءً فَکُلَّمَا أَوْمَأْنَا إِلَی شَیْ ءٍ مِنْهُمْ صَارَ هَبَاءً فَصَارَ الْمَهْدِیُّ یَسْأَلُ عَنْ ذَلِکَ وَ لَا یَعْلَمُونَ فَقَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ الْأَحْقَافِ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَسَاخَتْ بِهِمْ دِیَارُهُمْ وَ أَمْوَالُهُمْ (1).

دَخَلَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام بَعْضَ قُرَی الشَّامِ مُتَنَکِّراً هَارِباً فَوَقَعَ فِی غَارٍ وَ فِیهِ رَاهِبٌ یَعِظُ فِی کُلِّ سَنَةٍ یَوْماً فَلَمَّا رَآهُ الرَّاهِبُ دَخَلَهُ مِنْهُ هَیْبَةٌ فَقَالَ یَا هَذَا أَنْتَ غَرِیبٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ مِنَّا أَوْ عَلَیْنَا قَالَ لَسْتُ مِنْکُمْ قَالَ أَنْتَ مِنَ الْأُمَّةِ الْمَرْحُومَةِ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَ فَمِنْ عُلَمَائِهِمْ أَنْتَ أَمْ مِنْ جُهَّالِهِمْ قَالَ لَسْتُ مِنْ جُهَّالِهِمْ فَقَالَ کَیْفَ طُوبَی أَصْلُهَا فِی دَارِ عِیسَی وَ عِنْدَکُمْ فِی دَارِ مُحَمَّدٍ وَ أَغْصَانُهَا فِی کُلِّ دَارٍ فَقَالَ علیه السلام الشَّمْسُ قَدْ وَصَلَ ضَوْؤُهَا إِلَی کُلِّ مَکَانٍ وَ کُلِّ مَوْضِعٍ وَ هِیَ فِی السَّمَاءِ قَالَ وَ فِی الْجَنَّةِ لَا یَنْفَدُ طَعَامُهَا وَ إِنْ أَکَلُوا مِنْهُ وَ لَا یَنْقُصُ مِنْهُ شَیْ ءٌ قَالَ السِّرَاجُ فِی الدُّنْیَا یُقْتَبَسُ مِنْهُ وَ لَا یَنْقُصُ مِنْهُ شَیْ ءٌ قَالَ وَ فِی الْجَنَّةِ ظِلٌّ مَمْدُودٌ فَقَالَ الْوَقْتُ الَّذِی قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ کُلُّهَا ظِلٌّ مَمْدُودٌ قَوْلُهُ أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَ (2) قَالَ مَا یُؤْکَلُ وَ یُشْرَبُ فِی الْجَنَّةِ لَا یَکُونُ بَوْلًا وَ لَا غَائِطاً قَالَ الْجَنِینُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ قَالَ أَهْلُ الْجَنَّةِ لَهُمْ خَدَمٌ یَأْتُونَهُمْ بِمَا أَرَادُوا بِلَا أَمْرٍ فَقَالَ إِذَا احْتَاجَ الْإِنْسَانُ إِلَی شَیْ ءٍ عَرَفَتْ أَعْضَاؤُهُ ذَلِکَ وَ یَفْعَلُونَ بِمُرَادِهِ مِنْ غَیْرِ أَمْرٍ قَالَ مَفَاتِیحُ الْجَنَّةِ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ قَالَ مِفْتَاحُ الْجَنَّةِ لِسَانُ الْعَبْدِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ صَدَقْتَ وَ أَسْلَمَ وَ الْجَمَاعَةَ مَعَهُ (3).

ص: 105


1- 1. المناقب ج 3 ص 426.
2- 2. سورة الفرقان، الآیة: 45.
3- 3. المناقب ج 3 ص 427.

وَ قَالَ أَبُو حَنِیفَةَ: رَأَیْتُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ وَ هُوَ صَغِیرُ السِّنِّ فِی دِهْلِیزِ أَبِیهِ فَقُلْتُ أَیْنَ یُحْدِثُ الْغَرِیبُ مِنْکُمْ إِذَا أَرَادَ ذَلِکَ فَنَظَرَ إِلَیَّ ثُمَّ قَالَ یَتَوَارَی خَلْفَ الْجِدَارِ وَ یَتَوَقَّی أَعْیُنَ الْجَارِ وَ یَتَجَنَّبُ شُطُوطَ الْأَنْهَارِ وَ مَسَاقِطَ الثِّمَارِ وَ أَفْنِیَةَ الدُّورِ وَ الطُّرُقَ النَّافِذَةَ وَ الْمَسَاجِدَ وَ لَا یَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ وَ لَا یَسْتَدْبِرُهَا وَ یَرْفَعُ وَ یَضَعُ بَعْدَ ذَلِکَ حَیْثُ شَاءَ قَالَ فَلَمَّا سَمِعْتُ هَذَا الْقَوْلَ مِنْهُ نَبُلَ فِی عَیْنِی وَ عَظُمَ فِی قَلْبِی فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مِمَّنِ الْمَعْصِیَةُ فَنَظَرَ إِلَیَّ ثُمَّ قَالَ اجْلِسْ حَتَّی أُخْبِرَکَ فَجَلَسْتُ فَقَالَ إِنَّ الْمَعْصِیَةَ لَا بُدَّ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْعَبْدِ أَوْ مِنْ رَبِّهِ أَوْ مِنْهُمَا جَمِیعاً فَإِنْ کَانَتْ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی فَهُوَ أَعْدَلُ وَ أَنْصَفُ مِنْ أَنْ یَظْلِمَ عَبْدَهُ وَ یَأْخُذَهُ بِمَا لَمْ یَفْعَلْهُ وَ

إِنْ کَانَتْ مِنْهُمَا فَهُوَ شَرِیکُهُ وَ الْقَوِیُّ أَوْلَی بِإِنْصَافِ عَبْدِهِ الضَّعِیفِ وَ إِنْ کَانَتْ مِنَ الْعَبْدِ وَحْدَهُ فَعَلَیْهِ وَقَعَ الْأَمْرُ وَ إِلَیْهِ تَوَجَّهَ النَّهْیُ وَ لَهُ حَقَّ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ وَ وَجَبَتِ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ فَقُلْتُ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ (1) الْآیَةَ.

وَ رَوَی عَنْهُ الْخَطِیبُ فِی تَارِیخِ بَغْدَادَ(2) وَ السَّمْعَانِیُّ فِی الرِّسَالَةِ الْقَوَامِیَّةِ وَ أَبُو صَالِحٍ أَحْمَدُ الْمُؤَذِّنُ فِی الْأَرْبَعِینَ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بْنُ بَطَّةَ فِی الْإِبَانَةِ وَ الثَّعْلَبِیُّ فِی الْکَشْفِ وَ الْبَیَانِ وَ کَانَ أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ مَعَ انْحِرَافِهِ عَنْ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام لَمَّا رَوَی عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ هَکَذَا إِلَی

ص: 106


1- 1. نفس المصدر ج 3 ص 429 و اخرج الحدیث السیّد الشریف المرتضی فی أمالیه ج 1 ص 151 و قد ذکر فی آخره انه قد نظم المعنی شعرا فقیل: لم تخل أفعالنا اللاتی نذم لها***احدی ثلاث خلال حین نأتیها اما تفرد بارینا بصنعتها***فیسقط اللوم عنا حین ننشیها أو کان یشرکنا فیها فیلحقه***ما سوف یلحقنا من لائم فیها أو لم یکن لالهی فی جنایتها***ذنب فما الذنب الا ذنب جانیها سیعلمون إذا المیزان شال بهم***أهم جنوها أم الرحمن جانیها
2- 2. تاریخ بغداد ج 13 ص 27- 32.

النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ أَحْمَدُ وَ هَذَا إِسْنَادٌ لَوْ قُرِئَ عَلَی الْمَجْنُونِ أَفَاقَ وَ لَقِیَهُ أَبُو نُوَاسٍ فَقَالَ

إِذَا أَبْصَرَتْکَ الْعَیْنُ مِنْ غَیْرِ رِیبَةٍ***وَ عَارَضَ فِیکَ الشَّکُّ أَثْبَتَکَ الْقَلْبُ

وَ لَوْ أَنَّ رَکْباً أَمَّمُوکَ لَقَادَهُمْ***نَسِیمُکَ حَتَّی یَسْتَدِلَّ بِکَ الرَّکْبُ

جَعَلْتُکَ حَسْبِی فِی أُمُورِی کُلِّهَا***وَ مَا خَابَ مَنْ أَضْحَی وَ أَنْتَ لَهُ حَسْبٌ

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: هشام بن حکم نقل کرده، موسی بن جعفر علیه السّلام به ابرهه نصرانی فرمودند: چقدر به کتاب خودتان علم داری؟ گفت: من هم کتاب و هم تأویلش را می­دانم. موسی بن جعفر علیه السّلام شروع به خواندن انجیل کردند، ابرهه گفت: مسیح نیز همین­طور قرائت می­کرد، و کسی جز مسیح چنین قرائت نکرده است، من پنجاه سال است که در جستجوی چنین قرائتی بوده ام، و به دست ایشان مسلمان شد.

مهدی خلیفه عباسی به حج می­رفت، وقتی وارد فتق­العبادی شد، مردم از عطش ناله کردند، دستور داد چاهی حفر کنند. وقتی نزدیک آب رسیدند، غباری از درون چاه بر آن­ها وزید و چاه­کن افتاد و نتوانست به کار ادامه دهد. کارگران نیز از بیم جانشان بیرون آمدند. علی بن یقطین به دو نفرشان پاداش فراوانی داد تا کندن را ادامه دهند، آن­دو به درون چاه رفتند و مدتی به کندی کار کردند و سپس وحشت­زده و رنگ­پریده بیرون آمدند. از آن­دو قضیه را پرسید؛ گفتند: در آن­جا آثار و اثاث و مردان و زنانی دیدیم که تا به چیزی از آن­ها اشاره می­کردیم، تبدیل به غبار می­شد. مهدی در مورد این قضیه جویا شد، کسی چیزی نمی­دانست. موسی بن جعفر علیهما السلام فرمودند: این­ها اصحاب احقاف بودند که خداوند بر آن­ها غضب کرد و خانه­ها و اموالشان در زمین فرو رفت. - . مناقب 3 : 426 -

موسی بن جعفر علیه السّلام به صورت ناشناس و در حالی که از حکومت وقت گریزان بودند، وارد یکی از دهات شام شدند و درون غاری رفتند. در آن غارراهبی بود که هر سال یک روز پیروان خود را موعظه می­کرد. وقتی راهب ایشان را دید هیبت ایشان او را گرفت و عرض کرد: شما غریب هستید؟ حضرت فرمودند: آری. عرض کرد: از ما هستید یا علیه ما؟ فرمودند از شما نیستم. عرض کرد: از امت مرحومه هستید؟ فرمودند: آری. عرض کرد: از علمای آن­ها هستید یا از بی­سوادان؟ فرمودند: از بی­سوادان نیستم. عرض کرد: چطور درخت طوبی ریشه اش در خانه عیسی و به اعتقاد شما در خانه محمّد است و شاخه های آن در هر خانه ای هست؟

فرمودند: مانند خورشید که پرتوش به هر مکان و هر جایی می­رسد، و خودش در آسمان است. عرض کرد: و چطور غذاهای بهشتی، هر چه بخورند تمام نمی­شود و کم نمی­شود؟ فرمودند: مانند چراغ در این دنیا که هر چه چراغ های دیگر را با آن روشن کنند، نور آن کم نمی شود. عرض کرد: و چطور در بهشت سایه ای گسترده وجود دارد؟ فرمود: قبل از طلوع آفتاب بر همه جا سایه ای گسترده شده است؛ این آیه قرآن به آن اشاره دارد: «أَلَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَ» - . فرقان / 47 - {آیا ندیده ای که پروردگارت چگونه سایه را گسترده است}. عرض کرد: در بهشت چه چیزی می­خورند می­آشامند که بول و غائطی ندارد؟ فرمودند: مانند جنین در شکم مادر. عرض کرد: آیا اهل بهشت خدمتکارانی دارند که بدون این­که دستوری به آن­ها بدهند هر چه بخواهند برایشان می آورند؟ فرمودند: هر وقت انسان به چیزی احتیاج پیدا کند، اعضای او متوجه می­شوند و بدون این­که به آن­ها امری کند طبق خواسته او عمل می کنند. عرض کرد: آیا کلید بهشت از طلا است یا نقره؟ فرمودند: کلید بهشت زبان عبد است که لا اله الا اللَّه می­گوید. عرض کرد: درست فرمودید. مسلمان شد و با همراهانش هم با او اسلام آوردند - مناقب 3 : 427 - .

ابوحنیفه نقل کرده، موسی بن جعفر علیه السّلام را هنگامی که کم ­سن و سال بود، در دهلیز منزل پدرش دیدم، گفتم: اگر آدم غریب احتیاج به قضای حاجت پیدا کند، در کجا باید کارش را بکند؟ ایشان فرمودند: پشت دیواری پنهان می­شود و در جایی که کسی او را نبیند و کنار نهر آب و زیر درختان میوه­دار و در حریم خانه­های مردم نباشد و در مسیر معابر و مساجد نباشد و رو به قبله و پشت به قبله هم نباشد، وقتی این شرایط جمع شد، هر جا خواست قضای حاجت می کند.

وقتی این جواب را از او شنیدم، در نظرم مسلط جلوه کرد و در دلم بزرگی یافت. به ایشان عرض کردم: فدایتان شوم! از چه کسی معصیت سر می­زند؟ نگاهی به من نموده و فرمودند: بنشین تا بگویم. نشستم، فرمودند: معصیت یا باید از بنده سر بزند، یا از پروردگارش، یا از هر دو؛ اگر از خداوند تعالی باشد، او عادل­تر و منصف­تر از آن است که بر بنده اش ظلم کند و او را برای کاری که نکرده کیفر کند. اگر از هر دو سر زده باشد، پس خدا با او شریک است، و خداوندی که قوی است اولی است که در حق بنده ی ضعیفش انصاف روا دارد. و اگر فقط از بنده سر بزند، که امر خدا بر اوست و نهی خدا متوجه اوست و خدا حق دارد او را ثواب دهد یا عقاب کند و بهشت یا آتش را بر او لازم گرداند. گفتم: «ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ...» - . آل عمران / 34 - { فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند}. - . مناقب 3 : 492. این حدیث را سید مرتضی هم در أمالی 1 : 151 آورده است. -

این حدیث را همچنین خطیب در تاریخ بغداد - . تاریخ بغداد 13 : 27 - 32 - ، سمعانی در رساله قوامیه، اباصالح احمد مؤذن در أربعین، اباعبدالله بن بطّة در إبانة و ثعلبی در کشف و بیان آورده­اند. احمد بن حنبل نیز با این­که از اهل بیت علیهم السلام کناره می گرفت، هر وقت از ایشان روایت می­کرد، می­گفت: موسی بن جعفر برایم نقل کرده، که پدرم جعفر بن محمد نقل کرده، ... و همین­طور تا پیامبر صلی الله علیه و آله. احمد سپس گفت: این سندی است که اگر بر دیوانه بخوانند به هوش می­آید.

ابونواس در ملاقاتی که با ایشان داشته این چنین سروده است:

وقتی چشم شما را ببیند و به شک بیفتد، بدو شک قلب شما را تأیید می¬کند.

اگر مرکب سواران شما را پیشوای خود قرار دهند، نسیم شما آن­ها را می­کشاند تا به شما رهنمون شوند.

من شما را در همه امورم بسنده خویش قرار می­دهم، و کسی که شما بسنده او باشید، هیچ­گاه ناامید نمی­شود.

**[ترجمه]

«9»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب صَفْوَانُ الْجَمَّالُ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ صَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ لَا یَلْهُو وَ لَا یَلْعَبُ فَأَقْبَلَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ وَ هُوَ صَغِیرٌ وَ مَعَهُ عَنَاقٌ (1)

مَکِّیَّةٌ وَ هُوَ یَقُولُ لَهَا اسْجُدِی لِرَبِّکِ فَأَخَذَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَضَمَّهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ بِأَبِی وَ أُمِّی مَنْ لَا یَلْهُو وَ لَا یَلْعَبُ.

الْیُونَانِیُّ: کَانَتْ لِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ بِضْعَ عَشْرَةَ سَنَةً کُلَّ یَوْمٍ سَجْدَةٌ بَعْدَ ابْیِضَاضِ الشَّمْسِ إِلَی وَقْتِ الزَّوَالِ وَ کَانَ علیه السلام أَحْسَنَ النَّاسِ صَوْتاً بِالْقُرْآنِ فَکَانَ إِذَا قَرَأَ یَحْزَنُ وَ بَکَی السَّامِعُونَ لِتِلَاوَتِهِ وَ کَانَ یَبْکِی مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ حَتَّی تَخْضَلَّ لِحْیَتُهُ بِالدُّمُوعِ.

أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الْفَضْلِ بْنِ الرَّبِیعِ وَ هُوَ جَالِسٌ عَلَی سَطْحٍ فَقَالَ لِی أَشْرِفْ عَلَی هَذَا الْبَیْتِ وَ انْظُرْ مَا تَرَی فَقُلْتُ ثَوْباً مَطْرُوحاً فَقَالَ انْظُرْ حَسَناً فَتَأَمَّلْتُ فَقُلْتُ رَجُلٌ سَاجِدٌ فَقَالَ لِی تَعْرِفُهُ هُوَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ أَتَفَقَّدُهُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ فَلَمْ أَجِدْهُ فِی وَقْتٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ إِلَّا عَلَی هَذِهِ الْحَالَةِ إِنَّهُ یُصَلِّی الْفَجْرَ فَیُعَقِّبُ إِلَی أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَةً فَلَا یَزَالُ سَاجِداً حَتَّی تَزُولَ الشَّمْسُ وَ قَدْ وَکَّلَ مَنْ یَتَرَصَّدُ أَوْقَاتَ الصَّلَاةِ فَإِذَا أَخْبَرَهُ وَثَبَ یُصَلِّی مِنْ غَیْرِ تَجْدِیدِ وُضُوءٍ وَ هُوَ دَأْبُهُ فَإِذَا صَلَّی الْعَتَمَةَ أَفْطَرَ ثُمَّ یُجَدِّدُ الْوُضُوءَ ثُمَّ یَسْجُدُ فَلَا یَزَالُ یُصَلِّی فِی جَوْفِ اللَّیْلِ حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ وَ قَالَ بَعْضُ عُیُونِهِ کُنْتُ أَسْمَعُهُ کَثِیراً یَقُولُ فِی دُعَائِهِ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّنِی کُنْتُ أَسْأَلُکَ أَنْ تُفَرِّغَنِی

ص: 107


1- 1. العناق: کسحاب، الأنثی من أولاد المعز، جمع أعنق و عنوق.

لِعِبَادَتِکَ اللَّهُمَّ وَ قَدْ فَعَلْتَ فَلَکَ الْحَمْدُ وَ کَانَ علیه السلام یَقُولُ فِی سُجُودِهِ قَبُحَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِکَ فَلْیَحْسُنِ الْعَفْوُ وَ التَّجَاوُزُ مِنْ عِنْدِکَ .و

َ مِنْ دُعَائِهِ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الرَّاحَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ الْعَفْوَ عِنْدَ الْحِسَابِ وَ کَانَ علیه السلام یَتَفَقَّدُ فُقَرَاءَ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فَیَحْمِلُ إِلَیْهِمْ فِی اللَّیْلِ الْعَیْنَ وَ الْوَرِقَ وَ غَیْرَ ذَلِکَ فَیُوصِلُهُ إِلَیْهِمْ وَ هُمْ لَا یَعْلَمُونَ مِنْ أَیِّ جِهَةٍ هُوَ وَ کَانَ علیه السلام یَصِلُ بِالْمِائَةِ دِینَارٍ إِلَی الثَّلَاثِمِائَةِ دِینَارٍ فَکَانَتْ صرار [صُرَرُ] مُوسَی مَثَلًا وَ شَکَا مُحَمَّدٌ الْبَکْرِیُّ إِلَیْهِ فَمَدَّ یَدَهُ إِلَیْهِ فَرَجَعَ إِلَی صُرَّةٍ فِیهَا ثَلَاثُمِائَةِ دِینَارٍ وَ حُکِیَ أَنَّ الْمَنْصُورَ تَقَدَّمَ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام بِالْجُلُوسِ لِلتَّهْنِیَةِ فِی یَوْمِ النَّیْرُوزِ وَ قَبْضِ مَا یُحْمَلُ إِلَیْهِ فَقَالَ علیه السلام إِنِّی قَدْ فَتَّشْتُ الْأَخْبَارَ عَنْ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ أَجِدْ لِهَذَا الْعِیدِ خَبَراً وَ إِنَّهُ سُنَّةٌ لِلْفُرْسِ وَ مَحَاهَا الْإِسْلَامُ وَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ نُحْیِیَ مَا مَحَاهُ الْإِسْلَامُ فَقَالَ الْمَنْصُورُ إِنَّمَا نَفْعَلُ هَذَا سِیَاسَةً لِلْجُنْدِ فَسَأَلْتُکَ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ إِلَّا جَلَسْتَ فَجَلَسَ وَ دَخَلَتْ عَلَیْهِ الْمُلُوکُ وَ الْأُمَرَاءُ وَ الْأَجْنَادُ یُهَنِّئُونَهُ وَ یَحْمِلُونَ إِلَیْهِ الْهَدَایَا وَ التُّحَفَ وَ عَلَی رَأْسِهِ خَادِمُ الْمَنْصُورِ یُحْصِی مَا یُحْمَلُ فَدَخَلَ فِی آخِرِ النَّاسِ رَجُلٌ شَیْخٌ کَبِیرُ السِّنِّ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّنِی رَجُلٌ صُعْلُوکٌ لَا مَالَ لِی أُتْحِفُکَ وَ لَکِنْ أُتْحِفُکَ بِثَلَاثَةِ أَبْیَاتٍ قَالَهَا جَدِّی فِی جَدِّکَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام:

عَجِبْتُ لِمَصْقُولٍ عَلَاکَ فِرِنْدُهُ***یَوْمَ الْهِیَاجِ وَ قَدْ عَلَاکَ غُبَارٌ

وَ لِأَسْهُمٍ نَفَذَتْکَ دُونَ حَرَائِرَ***یَدْعُونَ جَدَّکَ وَ الدُّمُوعُ غِزَارٌ

أَلَّا تَغَضْغَضَتِ السِّهَامُ وَ عَاقَهَا***عَنْ جِسْمِکَ الْإِجْلَالُ وَ الْإِکْبَارُ

قَالَ قَبِلْتُ هَدِیَّتَکَ اجْلِسْ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ وَ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی الْخَادِمِ وَ قَالَ امْضِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَرِّفْهُ بِهَذَا الْمَالِ وَ مَا یَصْنَعُ بِهِ فَمَضَی الْخَادِمُ وَ عَادَ وَ هُوَ یَقُولُ کُلُّهَا هِبَةٌ مِنِّی لَهُ یَفْعَلُ بِهِ مَا أَرَادَ فَقَالَ مُوسَی لِلشَّیْخِ اقْبِضْ جَمِیعَ هَذَا

ص: 108

الْمَالِ فَهُوَ هِبَةٌ مِنِّی لَکَ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: صفوان جمال نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام در مورد صاحب امر امامت پرسیدم، فرمودند: صاحب این امر اهل کار بیهوده و بازی نیست. در این هنگام موسی بن جعفر علیه السّلام که کودکی بودند آمدند، در حالی که بزغاله­ای مکی همراه داشتند و به آن می­فرمودند: برای پروردگارت سجده کن. امام صادق علیه السّلام ایشان را در بغل گرفتند و فرمودند: پدر و مادرم فدایت! ای کسی که اهل کار بیهوده و بازی نیستی.

یونانی: وقتی موسی بن جعفر علیه السلام ده سال و خرده­ای سن داشتند، هر روز بعد از آشکار شدن خورشید تا وقت ظهر در سجده بودند. ایشان در تلاوت قرآن خوش­صداترین مردم بودند و قرآن را محزون می­خواندند و شنوندگان از تلاوت ایشان به گریه می­افتادند. ایشان طوری از خشیت خداوند می­گریستند که محاسنشان از اشک خیس می­شد.

احمد بن عبداللَّه از پدر خود نقل کرده، پیش فضل بن ربیع رفتم، روی پشت بام نشسته بود. به من گفت: بیا داخل این خانه را نگاه کن، چه می بینی؟ گفتم: لباسی روی زمین افتاده است.

گفت: خوب نگاه کن. با دقت نگاه کردم گفتم: شخصی در سجده است. گفت: او را می­شناسی؟ ایشان موسی بن جعفر علیه السّلام است، من شب و روز ایشان را زیر نظر دارم، همه اوقات در همین حالت هستند. نماز صبح را می­خوانند و بعد تعقیبات می­­خوانند تا آفتاب طلوع کند، بعد به سجده می­رودند و تاهنگام ظهر در سجده هستند. یک نفر را گماشته­اند تا وقت نمازها را به ایشان خبر دهد، وقتی خبر می­دهد، سر برمی­دارند و بدون تجدید وضو نماز می­خوانند. این کار همیشگی ایشان است. پس از نماز عشاء افطار می­کنند و بعد وضوی خود را تجدید می­نمایند و سپس به سجده می­رودند. و در دل شب پیوسته نماز می­خوانند تا سپیده طلوع کند. یکی از نگهبانان ایشان می­گفت: من زیاد شنیده ام که در دعایشان می­گویند: «اللهم انت تعلم اننی کنت اسألک ان تفرغنی لعبادتک، اللهم و قد فعلت فلک الحمد»{خداوندا تو می­دانی که من پیوسته از تو می­خواستم مرا برای عبادتت از سایر امور فارغ کنی، خداوندا تو این کار را کردی، سپاس باد تو را}.

در سجده­اشان می­فرمودند: «قبح الذنب من عبدک فلیحسن العفو من عندک»{گناهی که از بنده­ات سر زده چه زشت است! چه نیکو می­شود از جانب تو عفو شود!}.

از دعاهای ایشان این بود: «اللهم انی اسألک الراحة عند الموت و العفو عند الحساب»{خداوندا من از تو راحتی در وقت مرگ و عفو در وقت حساب­رسی خواستارم}.

ایشان پیوسته جویای حال فقرای می­شدند و شب­هنگام پول­های طلا و نقره و چیزهای دیگر برای آن­ها می­بردند و بدون این­که آن­ها بفهمند از کجا آمده است، به آن­ها می­رساندند. ایشان بین یکصد تا سیصد دینار هدیه می­دادند و کیسه­های موسی مثل زده می­شد. محمد بکری از وضع خودش پیش ایشان شکایت کرد و دستش را به سوی ایشان دراز کرد؛ ایشان دستش را با کیسه­ای حاوی سیصد دینار برگرداندند.

حکایت شده، منصور دوانیقی پیکی را نزد موسی بن جعفر علیه السّلام فرستاد که ایشان در عید نوروز جلوس نمایند و پیشکش هایی که برای تهنیت می آورند را بگیرند. امام علیه السلام فرمودند: من تمام روایات جدم رسول الله صلی الله علیه و آله را جستجو کردم، ولی در مورد این عید روایتی نیافتم. این عید رسم ایرانیان است و اسلام آن را از محو کرد، پناه بر خدا که ما چیزی که اسلام آن را محو کرده، مجددا احیاء کنیم.

منصور گفت: ما این کار را به جهت سیاست و برای لشگریانمان می­کنیم، شما را به خدای بزرگ قسم می­دهم که جلوس بفرمایید. ایشان جلوس فرمودند و پادشاهان و امیران و سربازان می آمدند و تهنیت می­گفتند و هدایا و تحفه ­های خود را پیشکش ایشان می­کردند. خادم منصور هم بالای سر موسی بن جعفر علیه السّلام بود و هر چه می آوردند را صورت می­نوشت. آخرین نفری که آمد پیرمردی کهن­سال بود که عرض­کرد: ای فرزند دختر رسول خدا! من مرد بی­چیزی هستم که مالی ندارم که تحفه دهم، تحفه من سه بیت شعر است که جد من درباره جد شما حسین بن علی

علیه السّلام سروده است:

تعجب می کنم از برق شمشیرها که در روز تشنگی بر بالای تو بودند و غباری بر فرازت بلند شده بود.

و از تیرهایی که در مقابل آزاده زنان بر تو نفوذ می­کردند و آن­ها با اشک­های جاری جدت را می خواندند.

چگونه آن تیرها نشکستند!؟ و چرا بزرگواری و عظمت تو مانع از آن­ها نشد!؟

حضرت فرمودند: هدیه تو را پذیرفتم، بنشین، خدا تو را برکت دهد! سر خویش را به سمت خادم بلند نموده و فرمودند: پیش امیرالمؤمنین برو و صورت این اموال را به او نشان بده و بپرس می­خواهد آن­ها را چه کند .

خادم رفت و برگشت و خبر آورد که امیرالمؤمنین می­گوید: همه آن­ها هدیه­ای از طرف من به ایشان باشد، هر چه می خواهند با آن­ها بکنند. امام علیه السّلام به پیرمرد فرمودند: همه این­ها را بردار، هدیه­ای از طرف من به توست. - . مناقب 3 : 432 -

**[ترجمه]

بیان

فرند السیف بکسر الفاء و الراء جوهرة و وشیه و التغضغض الانتقاص.

**[ترجمه]فرند السیف بکسر الفاء و الراء جوهرة و وشیه و التغضغض الانتقاص.

**[ترجمه]

«10»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: دَخَلْتُ ذَاتَ یَوْمٍ مِنَ الْمَکْتَبِ وَ مَعِی لَوْحِی قَالَ فَأَجْلَسَنِی أَبِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ قَالَ یَا بُنَیَّ اکْتُبْ تَنَحَّ عَنِ الْقَبِیحِ وَ لَا تُرِدْهُ ثُمَّ قَالَ أَجِزْهُ فَقُلْتُ وَ مَنْ أَوْلَیْتَهُ حَسَناً فَزِدْهُ ثُمَّ قَالَ سَتَلْقَی مِنْ عَدُوِّکَ کُلَّ کَیْدٍفَقُلْتُ إِذَا کَادَ الْعَدُوُّ فَلَا تَکِدْهُ قَالَ فَقَالَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: موسی بن جعفر علیه السّلام فرمودند: روزی از مکتب به خانه آمدم و لوح مشقم همراهم بود؛ پدرم مرا در مقابل خود نشاندند و فرمودند: ای پسر عزیزم! بنویس:

«تنح عن القبیح و لا ترده»{از کار زشت دوری کن و به سمت آن برنگرد}. آن­گاه فرمود: مصرع دوم این شعر را خودت تکمیل کن. من گفتم: «و من اولیته حسنا فزده»{به کسی که نیکی کردی، بیشتر نیکی کن}.

سپس فرمودند: «ستلقی من عدوک کل کید»{ از دشمنت همه نوع مکری خواهی دید}

من گفتم: «اذا کاد العدو فلا تکده»{اگر دشمن با تو مکر کرد، تو با او مکر نکن}. پدرم فرمود: «ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ» - . آل عمران / 34 - { فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند}. - . مناقب 3 : 434 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری (3)

الإجازة أن تتم مصراع غیرک.

**[ترجمه]قال الجوهری - 3. الصحاح ج 2 ص 867 طبع دار الکتاب العربی. -

الإجازة أن تتم مصراع غیرک.

**[ترجمه]

«11»

کش، [رجال الکشی] وَجَدْتُ بِخَطِّ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: لَمَّا حُمِلَ سَیِّدِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَی هَارُونَ جَاءَ إِلَیْهِ هِشَامُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْعَبَّاسِیُّ فَقَالَ لَهُ یَا سَیِّدِی قَدْ کُتِبَ لِی صَکٌّ إِلَی الْفَضْلِ بْنِ یُونُسَ تَسْأَلُهُ أَنْ یُرَوِّجَ أَمْرِی قَالَ فَرَکِبَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَدَخَلَ عَلَیْهِ حَاجِبُهُ فَقَالَ یَا سَیِّدِی أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بِالْبَابِ فَقَالَ فَإِنْ کُنْتَ صَادِقاً فَأَنْتَ حُرٌّ وَ لَکَ کَذَا وَ کَذَا فَخَرَجَ الْفَضْلُ بْنُ یُونُسَ حَافِیاً یَعْدُو حَتَّی خَرَجَ إِلَیْهِ فَوَقَعَ عَلَی قَدَمَیْهِ یُقَبِّلُهُمَا ثُمَّ سَأَلَهُ أَنْ یَدْخُلَ فَدَخَلَ فَقَالَ لَهُ اقْضِ حَاجَةَ هِشَامِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ فَقَضَاهَا ثُمَّ قَالَ یَا سَیِّدِی قَدْ حَضَرَ الْغَدَاءُ فَتُکْرِمُنِی أَنْ تَتَغَدَّی عِنْدِی فَقَالَ هَاتِ فَجَاءَ بِالْمَائِدَةِ وَ عَلَیْهَا الْبَوَارِدُ فَأَجَالَ علیه السلام یَدَهُ فِی الْبَارِدِ ثُمَّ قَالَ الْبَارِدُ تُجَالُ الْیَدُ فِیهِ فَلَمَّا رُفِعَ الْبَارِدُ وَ جَاءَ بِالْحَارِّ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام الْحَارُّ حِمًی (4).

**[ترجمه]رجال کشی: محمّد بن سالم نقل کرده، وقتی آقایم موسی بن جعفر علیه السّلام را پیش هارون آوردند، هشام بن ابراهیم عباسی به حضور ایشان رسید و عرض کرد: ای آقای من! حواله دارم که باید به فضل بن یونس بپردازم، از او بخواهید که بر من آسان بگیرد.

ابا الحسن علیه السّلام سوار بر مرکب شدند و به در خانه فضل رفتند، خادم به فضل اطلاع داد: قربان! ابا الحسن موسی جلو در خانه هستند. فضل گفت: اگر درست گفته باشی، آزادت می­کنم و چنین و چنان پیش من جایزه داری. فضل بن یونس با پای برهنه به سمت درب خانه دوید، همین که چشمش به امام افتاد، خود را به پاهای ایشان انداخت و شروع به بوسیدن کرد. بعد از ایشان تقاضا کرد تا وارد خانه شوند؛ امام علیه السّلام داخل شدند و به او فرمودند: درخواست هشام بن ابراهیم را برآورده کن. فضل درخواست او را برآورده کرد و بعد عرض کرد: ای آقای من! غذا آماده است، بر من منت گذارید و پیش من غذا بخورید. فرمودند: غذا را بیاورید. فضل سفره را گسترد و ابتدا غذای سرد آورد، امام علیه السّلام دستشان را داخل غذا نموده و میل کردند. بعد فرمودند: می توان دست داخل غذای سرد کرد. وقتی غذای سرد را برداشت و غذای گرم آورد، ابا الحسن علیه السلام فرمودند: غذای گرم داغ است. - . رجال کشی : 311 -

**[ترجمه]

بیان

الحار حمی أی تمنع حرارته عن إجالة الید فیه أو کنایة عن استحباب ترک إدخال الید فیه قبل أن یبرد.

ص: 109


1- 1. المناقب ج 3 ص 432.
2- 2. نفس المصدر ج 3 ص 434.
3- 3. الصحاح ج 2 ص 867 طبع دار الکتاب العربی.
4- 4. رجال الکشّیّ ص 311.

lt;meta info="\\"غذای گرم داغ است\\" یعنی حرارت آن مانع از دست بردن در آن است، یا کنایه از این است که مستحب است قبل از سرد شدن غذا در آن دست نبریم.

**[ترجمه]

«12»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: أَوْلَمَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام عَلَی بَعْضِ وُلْدِهِ فَأَطْعَمَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ الْفَالُوذَجَاتِ فِی الْجِفَانِ فِی الْمَسَاجِدِ وَ الْأَزِقَّةِ فَعَابَهُ بِذَلِکَ بَعْضُ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فَبَلَغَهُ ذَلِکَ فَقَالَ علیه السلام مَا آتَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَائِهِ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ آتَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله مِثْلَهُ وَ زَادَهُ مَا لَمْ یُؤْتِهِمْ قَالَ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ (1) وَ قَالَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا(2).

**[ترجمه]کافی: علی بن حکم از یکی از اصحاب نقل کرده، ابا الحسن موسی علیه السّلام در ولیمه یکی از فرزندان خود، سه روز اهل مدینه را در مساجد و بازارها با ظروفی از حلوا غذا دادند. یکی از اهل مدینه این کار امام را سرزنش کرد. به گوش امام رسید. امام علیه السّلام فرمودند: خداوند عزّ و جلّ هر چه به پیامبران پیشین داده بود، به محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نیز مانند آن را داد و چیزهای بیشتری هم داد که به آن­ها نداده بود. خداوند به سلیمان علیه السلام فرمود: «وَ مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ» - . ص / 39 - { [گفتیم] این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار}، و به محمّد صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {و آن­چه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آن­چه شما را بازداشت بازایستید}. - . کافی 6 : 281 -

**[ترجمه]

«13»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ قَالَ: کَانَ أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ علیه السلام کَثِیراً مَا یَأْکُلُ السُّکَّرَ عِنْدَ النَّوْمِ (3).

**[ترجمه]کافی: موسی بن بکر نقل کرده، ابا الحسن اول علیه السّلام بیشتر اوقات هنگام خواب شکر میل می­خوردند. - . همان : 332 -

**[ترجمه]

«14»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ حَدَّثَنِی مَنْ أَثِقُ بِهِ: أَنَّهُ رَأَی عَلَی جَوَارِی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام الْوَشْیَ (4).

**[ترجمه]کافی: یونس بن یعقوب نقل کرده، شخصی مورد اطمینان به من گفت که دیده که کنیزان ابا الحسن موسی علیه السّلام را دیدم لباس­های رنگارنگ به تن داشتند. - . همان : 453 -

**[ترجمه]

«15»

عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ جَمِیعاً عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی قَالَ: کَانَ أَبِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام إِذَا أَرَادَ دُخُولَ الْحَمَّامِ أَمَرَ أَنْ یُوقَدَ عَلَیْهِ ثَلَاثاً فَکَانَ لَا یُمْکِنُهُ دُخُولُهُ حَتَّی یَدْخُلَهُ السُّودَانُ فَیُلْقُونَ لَهُ اللُّبُودَ فَإِذَا دَخَلَهُ فَمَرَّةً قَاعِدٌ وَ مَرَّةً قَائِمٌ فَخَرَجَ یَوْماً مِنَ الْحَمَّامِ فَاسْتَقْبَلَهُ رَجُلٌ مِنْ آلِ الزُّبَیْرِ یُقَالُ لَهُ کُنَیْدٌ وَ بِیَدِهِ أَثَرُ حِنَّاءٍ فَقَالَ مَا هَذَا الْأَثَرُ بِیَدِکَ فَقَالَ أَثَرُ حِنَّاءٍ فَقَالَ وَیْلَکَ یَا کُنَیْدُ حَدَّثَنِی أَبِی وَ کَانَ أَعْلَمَ أَهْلِ زَمَانِهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ دَخَلَ الْحَمَّامَ فَاطَّلَی ثُمَّ أَتْبَعَهُ

ص: 110


1- 1. سورة ص الآیة: 39.
2- 2. الکافی ج 6 ص 281 و الآیة فی سورة الحشر برقم: 7.
3- 3. نفس المصدر ج 6 ص 332.
4- 4. المصدر السابق ج 6 ص 453 و الوشی: هو نقش الثوب، و یکون من کل لون و المراد به هنا الثیاب الموشاة.

بِالْحِنَّاءِ مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ کَانَ أَمَاناً لَهُ مِنَ الْجُنُونِ وَ الْجُذَامِ وَ الْبَرَصِ وَ الْأَکِلَةِ إِلَی مِثْلِهِ مِنَ النُّورَةُ(1).

**[ترجمه]کافی: حسین بن موسی نقل کرده، پدرم موسی بن جعفر علیه السّلام هر وقت می­خواست به حمام برود، امر می­کرد سه بار هیزم در زیر آب بریزند، آن­قدر گرم می­شد که نمی توانستند داخل شوند، سیاه های حبشی داخل می­رفتند و برای ایشان زیراندازی می­گستردند. ایشان وقتی وارد می شدند، گاهی می نشستند و گاهی می ایستادند. روزی از حمام خارج شدند و با مردی از آل زبیر به نام کنید روبرو شدند که در دستش آثار حنا بود. فرمودند: این اثر چیست که روی دستت است؟ عرض کرد: اثر حنا. فرمودند: وای بر تو ای کنید! پدرم که اعلم اهل زمان خود بود از پدرشان، از جدشان رسول الله صلی الله علیه و آله نقل کردند: هر کس به حمام رود و نوره بکشد و سپس از سر تا پایش را حنا بکشد، تا نوبت بعدی که نوره می­کشد از جنون و جذام و برص و خارش در امان است. - . کافی 6 : 509 -

**[ترجمه]

«16»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ فِی یَدِهِ مُشْطُ عَاجٍ یَتَمَشَّطُ بِهِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ عِنْدَنَا بِالْعِرَاقِ مَنْ یَزْعُمُ أَنَّهُ لَا یَحِلُّ التَّمَشُّطُ بِالْعَاجِ قَالَ وَ لِمَ فَقَدْ کَانَ لِأَبِی مِنْهَا مُشْطٌ أَوْ مُشْطَانِ فَقَالَ تَمَشَّطُوا بِالْعَاجِ فَإِنَّ الْعَاجَ یَذْهَبُ بِالْوَبَاءِ(2).

**[ترجمه]کافی: حسن بن عاصم از پدرش نقل کرده، به حضور اباابراهیم علیه السّلام رسیدم؛ شانه عاجی در دستشان بود و مشغول شانه زدن بودند. عرض کردم: فدایتان شوم! در عراقی­ عده­ای معتقدند که با شانه عاج شانه زدن جایز نیست. فرمودند: به چه دلیل؟ پدرم یکی دو عدد شانه عاج داشت. فرمودند: با شانه عاج شانه بزنید که موجب از بین رفتن وبا می شود. - . همان : 488 -

**[ترجمه]

«17»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَتَمَشَّطُ بِمُشْطِ عَاجٍ وَ اشْتَرَیْتُهُ لَهُ (3).

**[ترجمه]کافی: موسی بن بکر نقل کرده، ابا الحسن علیه السلام را دیدم کع با شانه عاج شانه می­کردند، آن را خودم برای ایشان خریده بودم. - . همان : 489 -

**[ترجمه]

«18»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ قَالَ: مَا رَأَیْتُ أَحَداً أَشَدَّ خَوْفاً عَلَی نَفْسِهِ مِنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ لَا أَرْجَی لِلنَّاسِ مِنْهُ وَ کَانَتْ قِرَاءَتُهُ حَزَناً فَإِذَا قَرَأَ فَکَأَنَّهُ یُخَاطِبُ إِنْسَاناً(4).

**[ترجمه]کافی: حفص نقل کرده، کسی را ندیدم که بیشتر از موسی بن جعفر علیه السّلام از عاقبت خویش بیم­ناک باشد و و نیز کسی را ندیدم که بیشتر از ایشان در مورد عاقبت دیگران امیدوار باشد. قرائتشان حزین بود و وقتی قرآن می­خواندند مثل این­که دارند با کسی صحبت می­کنند. - . همان : 606 -

**[ترجمه]

«19»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُرَازِمٍ قَالَ: دَخَلْتُ مَعَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام الْحَمَّامَ فَلَمَّا خَرَجَ إِلَی الْمَسْلَخِ (5)

دَعَا بِمِجْمَرَةٍ فَتَجَمَّرَ بِهِ ثُمَّ قَالَ جَمِّرُوا مُرَازِماً قَالَ قُلْتُ مَنْ أَرَادَ یَأْخُذُ نَصِیبَهُ یَأْخُذُ قَالَ نَعَمْ (6).

**[ترجمه]کافی: مرازم نقل کرده، با ابا الحسن علیه السلام به حمام رفتیم؛ بعد از حمام که به رخت­کن آمدند، گفتند آتش­دانی بیاورند و ایشان را بخور دهند. سپس فرمودند: مرازم را هم بخور بدهید. عرض کردم: هر کس بخواهد می­تواند از بخور این استفاده کند؟ فرمودند: آری. - . همان : 518 -

**[ترجمه]

«20»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الرَّیَّانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی خَلَفٍ مَوْلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام: وَ کَانَ اشْتَرَاهُ وَ أَبَاهُ وَ أُمَّهُ وَ أَخَاهُ فَأَعْتَقَهُمْ وَ اسْتَکْتَبَ أَحْمَدَ وَ جَعَلَهُ قَهْرَمَانَهُ قَالَ أَحْمَدُ کُنَّ نِسَاءُ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام إِذَا تَبَخَّرْنَ

ص: 111


1- 1. الکافی ج 6 ص 509 و الاکلة فیه هی الحکة.
2- 2. نفس المصدر ج 6 ص 488.
3- 3. المصدر السابق ج 6 ص 489.
4- 4. المصدر السابق ج 2 ص 606 ذیل حدیث.
5- 5. المسلخ: فی الحمام محل یعد لنزع الثیاب فیه مأخوذ من سلخ بمعنی نزع.
6- 6. الکافی ج 6 ص 518.

أَخَذْنَ نَوَاةً مِنْ نَوَی الصَّیْحَانِیِّ مَمْسُوحَةً مِنَ التَّمْرِ مُنَقَّاةَ التَّمْرِ وَ الْقُشَارَةِ فَأَلْقَیْنَهَا عَلَی النَّارِ قَبْلَ الْبَخُورِ فَإِذَا دَخَنَتِ النَّوَاةُ أَدْنَی دُخَانٍ رَمَیْنَ النَّوَاةَ وَ تَبَخَّرْنَ مِنْ بَعْدُ وَ کُنَّ یَقُلْنَ هُوَ أَعْبَقُ وَ أَطْیَبُ لِلْبَخُورِ وَ کُنَّ یَأْمُرْنَ بِذَلِکَ (1).

**[ترجمه]کافی: احمد بن ابی خلف، غلام ابا الحسن علیه السلام، حضرت او را به همراه پدر و مادر و برادرش خریدند، آن­ها آزاد کردند و احمد را مکاتبه نمودند و او را امین خود قرار دادند. احمد نقل کرده، زنان ابا الحسن علیه السلام دانه خرمای صیحانی پوست­کنده را قبل از بخور روی آتش می­گذاشتند، وقتی این دانه­ها شروع به دود دادن می­کردند، بقیه دانه ها را می­ریختند و از دور بخور می­گرفتند، می­گفتند این­طوری بخور خوش­بوتر و بهتر است، حضرت این­گونه به آن­ها امر کرده بودند. - . همان : 518 -

**[ترجمه]

«21»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَطِیَّةَ: أَنَّهُ رَأَی کُتُباً لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام مُتَرَّبَةً(2).

**[ترجمه]کافی: علی بن عطیه نقل کرده، که دیده که ابا الحسن علیه السلام کتاب­هایی دارند که روی آن­ها خاک نشسته بوده است. - . همان 2 : 673 -

**[ترجمه]

«22»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ وَ رَوَاهُ أَحْمَدُ أَیْضاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ الْکُوفِیِّ قَالَ: تَزَوَّجَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا جَارِیَةً مُعْصِراً لَمْ تَطْمَثْ فَلَمَّا افْتَضَّهَا سَالَ الدَّمُ فَمَکَثَ سَائِلًا لَا

یَنْقَطِعُ نَحْواً مِنْ عَشَرَةِ أَیَّامٍ قَالَ فَأَرَوْهَا الْقَوَابِلَ وَ مَنْ ظَنُّوا أَنَّهُ یُبْصِرُ ذَلِکَ مِنَ النِّسَاءِ فَاخْتَلَفْنَ فَقَالَ بَعْضٌ هَذَا مِنْ دَمِ الْحَیْضِ وَ قَالَ بَعْضٌ هُوَ مِنْ دَمِ الْعُذْرَةِ(3) فَسَأَلُوا عَنْ ذَلِکَ فُقَهَاءَهُمْ مِثْلَ أَبِی حَنِیفَةَ وَ غَیْرِهِ مِنْ فُقَهَائِهِمْ فَقَالُوا هَذَا شَیْ ءٌ قَدْ أَشْکَلَ وَ الصَّلَاةُ فَرِیضَةٌ وَاجِبَةٌ فَلْتَتَوَضَّأْ وَ لْتُصَلِّ وَ لْیُمْسِکْ عَنْهَا زَوْجُهَا حَتَّی تَرَی الْبَیَاضَ فَإِنْ کَانَ دَمَ الْحَیْضِ لَمْ تَضُرَّهَا الصَّلَاةُ وَ إِنْ کَانَ دَمَ الْعُذْرَةِ کَانَتْ قَدْ أَدَّتِ الْفَرِیضَةَ فَفَعَلَتِ الْجَارِیَةُ ذَلِکَ وَ حَجَجْتُ فِی تِلْکَ السَّنَةِ فَلَمَّا صِرْنَا بِمِنًی بَعَثْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ لَنَا مَسْأَلَةً قَدْ ضِقْنَا بِهَا ذَرْعاً فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَأْذَنَ لِی فَآتِیَکَ فَأَسْأَلَکَ عَنْهَا فَبَعَثَ إِلَیَّ إِذَا هَدَأَتِ الرِّجْلُ وَ انْقَطَعَ الطَّرِیقُ فَأَقْبِلْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ خَلَفٌ فَرَعَیْتُ اللَّیْلَ حَتَّی إِذَا رَأَیْتُ النَّاسَ قَدْ قَلَّ اخْتِلَافُهُمْ بِمِنًی تَوَجَّهْتُ إِلَی مِضْرَبِهِ (4)

ص: 112


1- 1. نفس المصدر ج 6 ص 518.
2- 2. المصدر السابق ج 2 ص 673.
3- 3. العذرة: بالضم، البکارة.
4- 4. المضرب: بکسر المیم، الخیمة العظیمة، جمع مضارب.

فَلَمَّا کُنْتُ قَرِیباً إِذَا أَنَا بِأَسْوَدَ قَاعِدٍ عَلَی الطَّرِیقِ فَقَالَ مَنِ الرَّجُلُ فَقُلْتُ رَجُلٌ مِنَ الْحَاجِّ فَقَالَ مَا اسْمُکَ قُلْتُ خَلَفُ بْنُ حَمَّادٍ فَقَالَ ادْخُلْ بِغَیْرِ إِذْنٍ فَقَدْ أَمَرَنِی أَنْ أَقْعُدَ هَاهُنَا فَإِذَا أَتَیْتَ أَذِنْتُ لَکَ فَدَخَلْتُ فَسَلَّمْتُ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ وَ هُوَ جَالِسٌ عَلَی فِرَاشِهِ وَحْدَهُ مَا فِی الْفُسْطَاطِ غَیْرُهُ فَلَمَّا صِرْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ سَأَلَنِی وَ سَأَلْتُهُ عَنْ حَالِهِ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ رَجُلًا مِنْ مَوَالِیکَ تَزَوَّجَ جَارِیَةً مُعْصِراً لَمْ تَطْمَثْ فَلَمَّا افْتَضَّهَا فَافْتَرَعَهَا سَالَ الدَّمُ فَمَکَثَ سَائِلًا لَا یَنْقَطِعُ نَحْواً مِنْ عَشَرَةِ أَیَّامٍ وَ إِنَّ الْقَوَابِلَ اخْتَلَفْنَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ بَعْضُهُنَّ دَمُ الْحَیْضِ وَ قَالَ بَعْضُهُنَّ دَمُ الْعُذْرَةِ فَمَا یَنْبَغِی لَهَا أَنْ تَصْنَعَ قَالَ فَلْتَتَّقِ اللَّهَ فَإِنْ کَانَ مِنْ دَمِ الْحَیْضِ فَلْتُمْسِکْ عَنِ الصَّلَاةِ حَتَّی تَرَی الطُّهْرَ وَ لْیُمْسِکْ عَنْهَا بَعْلُهَا وَ إِنْ کَانَ مِنَ الْعُذْرَةِ فَلْتَتَّقِ اللَّهَ وَ لْتَتَوَضَّأْ وَ لْتُصَلِّ وَ یَأْتِیهَا بَعْلُهَا إِنْ أَحَبَّ ذَلِکَ فَقُلْتُ لَهُ وَ کَیْفَ لَهُمْ أَنْ یَعْلَمُوا مِمَّا هِیَ حَتَّی یَفْعَلُوا مَا یَنْبَغِی قَالَ فَالْتَفَتَ یَمِیناً وَ شِمَالًا فِی الْفُسْطَاطِ مَخَافَةَ أَنْ یَسْمَعَ کَلَامَهُ أَحَدٌ قَالَ ثُمَّ نَهَدَ إِلَیَّ فَقَالَ یَا خَلَفُ سِرُّ اللَّهِ فَلَا تُذِیعُوهُ وَ لَا تُعَلِّمُوا هَذَا الْخَلْقَ أُصُولَ دِینِ اللَّهِ بَلِ ارْضَوْا لَهُمْ مَا رَضِیَ اللَّهُ لَهُمْ مِنْ ضَلَالٍ قَالَ ثُمَّ عَقَدَ بِیَدِهِ الْیُسْرَی تِسْعِینَ ثُمَّ قَالَ تَسْتَدْخِلُ الْقُطْنَةَ ثُمَّ تَدَعُهَا مَلِیّاً ثُمَّ تُخْرِجُهَا إِخْرَاجاً رَفِیقاً فَإِنْ کَانَ الدَّمُ مُطَوَّقاً فِی الْقُطْنَةِ فَهُوَ مِنَ الْعُذْرَةِ وَ إِنْ کَانَ مُسْتَنْقِعاً فِی الْقُطْنَةِ فَهُوَ مِنَ الْحَیْضِ قَالَ خَلَفٌ فَاسْتَخَفَّنِی الْفَرَحُ فَبَکَیْتُ فَلَمَّا سَکَنَ بُکَائِی فَقَالَ مَا أَبْکَاکَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَنْ کَانَ یُحْسِنُ هَذَا غَیْرُکَ قَالَ فَرَفَعَ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ وَ اللَّهِ إِنِّی مَا أُخْبِرُکَ إِلَّا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ جَبْرَئِیلَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).

**[ترجمه]کافی: خلف بن حماد کوفی نقل کرده، یکی از اصحاب با دخترک بالغی که هنوز حیض نشده بود ازدواج کرد؛ وقتی با او نزدیکی کرد، خون جاری شد و همین­طور می­آمد و تا حدود ده روز قطع نشد، گفت او را به قابله ها و زنانی که وارد هستند نشان دهید، زن­ها نظرات مختلفی داشتند؛ بعضی می­گفتند خون حیض است و بعضی می­گفتند خون بکارت است.

این مسأله را از فقهای خود مثل ابوحنیفه و دیگران سؤال کردند؛ جواب دادند: خالی از اشکال نیست، نماز فریضه­ای واجب است باید وضو بگیرد و نمازش را بخواند و شوهرش باید تا پاک شدن، از نزدیکی با او خودداری کند. اگر خون حیض باشد، نمازش ضرری ندارد و اگر خون بکارت باشد، او فریضه­اش را به جا آورده است. دخترک همین کار را کرد.

خلف بن حماد نقل کرده، من در همان سال به حج رفتم، وقتی وارد منی شدیم، برای ابا الحسن بموسی بن جعفر علیه السّلام پیغام فرستادم و عرض کردم: مسأله ایست که برای ما خیلی مشکل شده است، اگر صلاح می­بینید، اجازه دهید به محضر شما برسم و در مورد آن از شما سؤال کنم. ایشان پیغام فرستادند که: وقتی رفت و آمد آرام شد و خلوت شد، پیش من بیا إن شاء اللَّه. صبر کردم تا شب شد و وقتی دیدم رفت و آمد مردم در منی کم شد، به سمت خیمه ایشان رفتم.

نزدیک خیمه که رسیدم، غلام سیاهی را دیدم که بر سر راه نشسته است، گفت: آقا که باشند؟ گفتم: یکی از حاجیان. گفت: اسمت چیست؟ گفتم: خلف بن حماد. گفت: می­توانی بدون اذن وارد شوی، ایشان به من امر کرده­اند که اینجا بنشینم و هر وقت آمدی به تو اجازه ورود بدهم. داخل رفتم و بر ایشان سلام کردم و جواب سلام مرا دادند. تنها روی تشک نشسته بودند و در خیمه جز ایشان شخص دیگری نبود. وقتی مقابلشان نشستم، حال مرا پرسیدند و من نیز حالشان را پرسیدم.

به ایشان عرض کردم: یکی از دوست­داران شما با دخترکی بالغ که هنوز حائض نشده بود ازدواج کرد، پس از نزدیکی کردن، خون از دختر آمد و همین­طور می­آمد و در حدود ده روز قطع نشد. زن­های قابله اختلاف نظر داشتند؛ بعضی می­گفتند: خون حیض است و بعضی می­گفتند: خون بکارت است. این زن چه باید بکند؟

فرمودند: باید تقوا پیشه کند؛ اگر خون حیض باشد، نماز نخواند تا پاک شود و همسرش نیز باید از نزدیکی با او خودداری کند. اگر خون بکارت باشد، باز باید تقوا پیشه کند و وضو بگیرد و نمازش را بخواند شوهرش هم اگر خواست می­تواند با اونزدیکی کند. به ایشان عرض کردم: آقا از کجا تشخیص دهند که چه خونی است که بعد به این دستورات عمل کنند؟

حضرت نگاهی به چپ و راست خیمه کردند که مبادا کسی سخنشان را بشنود و سپس برخاستند و نزدیک من آمدند و فرمودند: ای خلف! این از اسرار خداست، آن را فاش نکنید و به این مردم اصول دین خدا را نیاموزید، بگذارید آن­ها در ضلالتی که خدا برایشان پسندیده باقی بمانند. سپس با دست چپشان یک نود نقش بستند و بعد فرمودند: پنبه را این­چنین داخل فرج می­گذارد و کمی صبر می کند، بعد آن را به آرامی خارج می­نماید؛ اگر خون دور پنبه را فرا گرفته بود، خون بکارت است و اگر خون در عمق پنبه رفته بود خون حیض است. خلف می­گوید: از این جواب چنان شاد شدم که به گریه افتادم، وقتی گریه­ام آرام شد، ایشان فرمودند: چرا گریه می­کنی؟ عرض کردم: فدایتان شوم! چه کسی جز شما می­تواند چنین جوابی بدهد؟ دستشان را به طرف آسمان بلند کردند و فرمودند: به خدا قسم این توضیح از جانب رسول الله صلی الله علیه و آله، از جبرئیل، از طرف خود خداوند عزّ و جلّ بود. - . همان 3 : 92 -

**[ترجمه]

بیان

المعصر الجاریة أول ما أدرکت و حاضت أو هی التی قاربت الحیض قوله علیه السلام و هدأت الرجل أی بعد ما یسکن الناس عن المشی و الاختلاف قوله ثم نهد إلی أی نهض قوله ثم عقد بیده الیسری تسعین أی وضع رأس ظفر

ص: 113


1- 1. الکافی ج 3 ص 92.

مسبحة یسراه علی المفصل الأسفل من إبهامها أی هکذا تدخل إبهامها لإدخال القطنة و لعل المراد أنه علیه السلام عقد عقدا لو کان بالیمنی لکان تسعین و إلا فکلما فی الیمنی موضوع للعشرات ففی الیسری موضوع للمآت و یحتمل أن یکون الراوی وهم فی التعبیر أو یکون إشارة إلی اصطلاح آخر سوی ما هو المشهور.

**[ترجمه]سپس با دست چپشان یک نود نقش بستند یعنی سر انگشت اشاره دست چپ را بر مفصل پایینی انگشت شصت قرار دهد و پنبه را داخل کند، گویا مراد این است که ایشان نقشی بستند که اگر با دست راست می­بود مانند عدد نود می­شد؛ زیرا انگشتانی که در دست راست وجود دارد برای نشان دادن اعداد مضرب ده است و انگشتانی که در دست چپ وجود دارد برای نشان دادن اعداد مضرب صد است. احتمال دارد که راوی در تعبیرش اشتباه کرده باشد، یا شاید اصطلاحی غیر از اصطلاح را مشهور به کار برده است.

**[ترجمه]

«23»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ رَفَعَهُ قَالَ: خَرَجَ أَبُو حَنِیفَةَ مِنْ عِنْدِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیهما السلام قَائِمٌ وَ هُوَ غُلَامٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو حَنِیفَةَ یَا غُلَامُ أَیْنَ یَضَعُ الْغَرِیبُ بِبَلَدِکُمْ فَقَالَ اجْتَنِبْ أَفْنِیَةَ الْمَسَاجِدِ وَ شُطُوطَ الْأَنْهَارِ وَ مَسَاقِطَ الثِّمَارِ وَ مَنَازِلَ النُّزَّالِ وَ لَا تَسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ بِغَائِطٍ وَ لَا بَوْلٍ وَ ارْفَعْ ثَوْبَکَ وَ ضَعْ حَیْثُ شِئْتَ (1).

**[ترجمه]کافی: روزی ابوحنیفه از محضر امام صادق علیه السلام خارج می­شد که دید حضرت ابا الحسن موسی علیه السلام را که در آن وقت نوجوانی بودند ایستاده­اند؛ به ایشان گفت: ای جوان! اگر کسی در شهر شما غریب باشد، در کجا قضای حاجت کند؟ ایشان فرمودند: از اطراف مسجدها و جوی­ها درختان میوه­دار و کاروان­سراها پرهیز کن و در هنگام بول و غائط رو به قبله نباش، بعد لباست را بالا بزن و هر جا خواستی کارت را بکن. - . همان : 16 -

**[ترجمه]

«24»

الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا: أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ علیه السلام کَانَ إِذَا اهْتَمَّ تَرَکَ النَّافِلَةَ(2).

**[ترجمه]کافی: إبن أسباط از عده­ای از اصحاب نقل کرده، ابا الحسن اول علیه السلام هرگاه غمگین می­شدند، نافله را ترک می­کرد. - . همان : 455 -

**[ترجمه]

«25»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ یُونُسَ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ فِی حَدِیثِ بُرَیْهٍ: أَنَّهُ لَمَّا جَاءَ مَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فَلَقِیَ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَحَکَی لَهُ هِشَامٌ الْحِکَایَةَ فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ لِبُرَیْهٍ یَا بُرَیْهُ کَیْفَ عِلْمُکَ بِکِتَابِکَ قَالَ أَنَا بِهِ عَالِمٌ ثُمَّ قَالَ کَیْفَ ثِقَتُکَ بِتَأْوِیلِهِ قَالَ مَا أَوْثَقَنِی بِعِلْمِی فِیهِ قَالَ فَابْتَدَأَ أَبُو الْحَسَنِ یَقْرَأُ الْإِنْجِیلَ فَقَالَ بُرَیْهٌ إِیَّاکَ کُنْتُ أَطْلُبُ مُنْذُ خَمْسِینَ سَنَةً أَوْ مِثْلَکَ قَالَ فَقَالَ فَآمَنَ بُرَیْهٌ وَ حَسُنَ إِیمَانُهُ وَ آمَنَتِ الْمَرْأَةُ الَّتِی کَانَتْ مَعَهُ.

فَدَخَلَ هِشَامٌ وَ بُرَیْهٌ وَ الْمَرْأَةُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَحَکَی لَهُ هِشَامٌ الْکَلَامَ الَّذِی جَرَی بَیْنَ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ بَیْنَ بُرَیْهٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (3)

ص: 114


1- 1. الکافی ج 3 ص 16.
2- 2. الکافی ج 3 ص 454.
3- 3. سورة آل عمران الآیة: 34.

فَقَالَ بُرَیْهٌ أَنَّی لَکُمُ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِیلُ وَ کُتُبُ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ هِیَ عِنْدَنَا وِرَاثَةً مِنْ عِنْدِهِمْ نَقْرَأُهَا کَمَا قَرَءُوهَا وَ نَقُولُهَا کَمَا قَالُوا إِنَّ اللَّهَ لَا یَجْعَلُ حُجَّةً فِی أَرْضِهِ یُسْأَلُ عَنْ شَیْ ءٍ فَیَقُولُ لَا أَدْرِی (1).

**[ترجمه]کافی: هشام بن حکم نقل کرده، در جریان حدیث بریة، وقتی با بریة به حضور امام صادق علیه السلام رسیدیم، ابا الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام را دیدم و ماجرا را برای ایشان حکایت کردم. وقتی نقل من تمام شد، ابا الحسن علیه السلام به بریة فرمودند: ای بریة! چقدر کتاب خودتان را می­دانی؟ گفت: من عالم به آن هستم. بعد فرمودند: چقدر به تأویل آن مطمئنی؟ همان مقدار که به علمم نسبت به آن اطمینان دارم. ابا الحسن علیه السلام شروع به خواندن انجیل کردند. بریة گفت: من پنجاه سال است که دنبال شما یا کسی مثل شما می­گردم. بریة ایمان آورد و مؤمن خوبی شد، زنی که همراه او بود نیز ایمان آورد.

هشام و بریة و ان زن به حضور امام صادق علیه السلام رسیدند و هشام گفتگویی که بین ابا الحسن موسی علیه السلام و بریة اتفاق افتاده بود را برای ایشان شرح داد، امام صادق علیه السلام فرمودند: «ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» - . آل عمران / 34 - {فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند و خداوند شنوای داناست}.

بریة عرض کرد: شما چطور از تورات و انجیل و کتاب­های انبیاء خبر دارید؟ حضرت فرمودند: آن­ها به ما ارث رسیده است، ما آن­ها را همان­طور می­خوانیم که آن­ها می­خواندند و همان­طور می­گوییم که آن­ها می­گفتند. خداوند در زمین حجتی قرار نمی­دهد که چیزی بپرسند و بگوید نمی­دانم. - . کافی 1 : 277 -

**[ترجمه]

«26»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ سَعْدَانَ عَنْ مُعَتِّبٍ قَالَ: کَانَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فِی حَائِطٍ لَهُ یَصْرِمُ (2)

فَنَظَرْتُ إِلَی غُلَامٍ لَهُ قَدْ أَخَذَ کَارَةً مِنْ تَمْرٍ فَرَمَی بِهَا وَرَاءَ الْحَائِطِ فَأَتَیْتُهُ فَأَخَذْتُهُ وَ ذَهَبْتُ بِهِ إِلَیْهِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی وَجَدْتُ هَذَا وَ هَذِهِ الْکَارَةَ فَقَالَ لِلْغُلَامِ فُلَانُ قَالَ لَبَّیْکَ قَالَ أَ تَجُوعُ قَالَ لَا یَا سَیِّدِی قَالَ فَتَعْرَی قَالَ لَا یَا سَیِّدِی قَالَ فَلِأَیِّ شَیْ ءٍ أَخَذْتَ هَذِهِ قَالَ اشْتَهَیْتُ ذَلِکَ قَالَ اذْهَبْ فَهِیَ لَکَ وَ قَالَ خَلُّوا عَنْهُ (3).

**[ترجمه]کافی: معتب نقل کرده، ابا الحسن موسی علیه السّلام در باغشان مشغول قطع کردن شاخه های درختان بود، دیدم که یکی از غلامان ایشان خوشه ی خرمایی برداشت و پشت دیوار باغ انداخت، پیش او رفتم و خوشه خرما را برداشتم و او را به حضور ایشان بردم و عرض کردم: فدایتان شوم! من این غلام را با این خوشه خرما دیدم، به غلام فرمودند: فلانی! عرض کرد: لبیک! فرمودند: گرسنه هستی؟ عرض کرد: نه آقای من. فرمودند: برهنه هستی؟ عرض کرد: نه آقای من. فرمودند: پس چرا این خوشه خرما را برداشتی؟ عرض کرد: هوس چنین کاری کردم. فرمودند: برو، مال تو باشد و فرمودند: رهایش کنید. - . همان 2 : 108 -

**[ترجمه]

«27»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْجَامُورَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَعْمَلُ فِی أَرْضٍ لَهُ قَدِ اسْتَنْقَعَتْ قَدَمَاهُ فِی الْعَرَقِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیْنَ الرِّجَالُ فَقَالَ یَا عَلِیُّ قَدْ عَمِلَ بِالْیَدِ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی فِی أَرْضِهِ وَ مِنْ أَبِی فَقُلْتُ وَ مَنْ هُوَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ آبَائِی کُلُّهُمْ کَانُوا قَدْ عَمِلُوا بِأَیْدِیهِمْ وَ هُوَ مِنْ عَمَلِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ الصَّالِحِینَ (4).

**[ترجمه]کافی: علی بن ابی حمزه نقل کرده، ابا الحسن علیه السّلام را دیدم که در زمین خود مشغول کار بودند و پاهایشان در عرق فرو رفته بود، عرض کردم: فدایتان شوم! کارگرها کجا هستند؟ فرمودند: ای علی! کسانی که از من و پدرم بهتر بوده اند نیز با دست خود کار کرده­اند. عرض کردم: چه کسانی؟ فرمودند: رسول الله صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام و همه پدران من با دست خود کار کرده­اند، کار کردن شیوه پیامبران و مرسلین و اوصیاء و صالحین است. - . همان 5 : 75 -

**[ترجمه]

«28»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فِی السَّنَةِ الَّتِی قُبِضَ فِیهَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا لَکَ ذَبَحْتَ کَبْشاً وَ نَحَرَ فُلَانٌ بَدَنَةً فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ نُوحاً علیه السلام کَانَ فِی السَّفِینَةِ وَ کَانَ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ کَانَتِ السَّفِینَةُ مَأْمُورَةً فَطَافَ بِالْبَیْتِ وَ هُوَ طَوَافُ النِّسَاءِ وَ خَلَّی سَبِیلَهَا نُوحٌ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 115


1- 1. الکافی ج 1 ص 227 و فی هامش المصدر بریهة.
2- 2. الصرم: هو القطع البائن، و صرم فلان النخل و الشجر جزه.
3- 3. الکافی ج 2 ص 108.
4- 4. نفس المصدر ج 5 ص 75.

إِلَی الْجِبَالِ أَنِّی وَاضِعٌ سَفِینَةَ نُوحٍ عَبْدِی عَلَی جَبَلٍ مِنْکُنَّ فَتَطَاوَلَتْ وَ شَمَخَتْ وَ تَوَاضَعَ الْجُودِیُّ وَ هُوَ جَبَلٌ عِنْدَکُمْ فَضَرَبَتِ السَّفِینَةُ بِجُؤْجُؤِهَا(1) الْجَبَلَ قَالَ فَقَالَ نُوحٌ عِنْدَ ذَلِکَ یَا مَاوِی أَتْقِنْ وَ هُوَ بِالسُّرْیَانِیَّةِ رَبِّ أَصْلِحْ قَالَ فَظَنَنْتُ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَرَّضَ بِنَفْسِهِ (2).

**[ترجمه]کافی: ابابصیر نقل کرده، در همان سالی که حضرت صادق علیه السّلام از دنیا رفته بودند، به محضر ابا الحسن موسی علیه السّلام رسیدم و عرض کردم: فدایتان شوم! چه شد که شما یک قوچ قربانی کردید و فلانی یک شتر قربانی کرد؟ فرمودند: ای ابامحمد! نوح علیه السلام در کشتی بود و آن­چه خدا می­خواست هم در کشتی وجود داشت، کشتی مأمور بود، خانه کعبه را طواف کرد که همین طواف نساء است، نوح علیه السلام مهار کشتی را رها کرد، خداوند عزّ و جلّ به کوه­ها وحی کرد که من کشتی بنده­ام نوح را روی یکی از شما قرار می­دهم، کوه­ها بر خود بالیدند و کبر نمودند، اما کوه جودی که یکی از کوه­های سرزمین شماست، تواضع و فروتنی کرد. کشتی با سینه در روی آن کوه نشست. در آن زمان بود که نوح گفت: «یا ماوی اتقن» که به زبان سریانی یعنی خدایا به صلاح کن! طوری این را گفتتند که گمان کردم ابا الحسن علیه السّلام از طرف خودشان می­گویند. - . همان 2 : 124 -

**[ترجمه]

«29»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ هِشَامِ بْنِ أَحْمَرَ قَالَ: کُنْتُ أَسِیرُ مَعَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فِی بَعْضِ أَطْرَافِ الْمَدِینَةِ إِذْ ثَنَی رِجْلَهُ عَنْ دَابَّتِهِ فَخَرَّ سَاجِداً فَأَطَالَ وَ أَطَالَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ رَکِبَ دَابَّتَهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ أَطَلْتَ السُّجُودَ فَقَالَ إِنَّنِی ذَکَرْتُ نِعْمَةً أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَیَّ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَشْکُرَ رَبِّی (3).

**[ترجمه]کافی: هشام بن احمر نقل کرده، با ابا الحسن علیه السّلام در اطراف مدینه حرکت می­کردیم که ناگهان ایشان از مرکب خویش پایین آمدند و به سجده افتادند و مدتی زیادی طول دادند، سپس سرشان را برداشتند و سوار مرکبشان شدند. عرض کردم: فدایتان شوم! سجده ای طولانی کردید!؟ فرمودند: به یاد یکی از نعمت هایی که خدا بر من عنایت کرده افتادم، خوش داشتم که پروردگارم را شکر کنم. - . همان : 98 -

**[ترجمه]

«30»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ وَ غَیْرِهِ عَنْ عِیسَی شَلَقَانَ قَالَ: کُنْتُ قَاعِداً فَمَرَّ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ مَعَهُ بَهِیمَةٌ قَالَ فَقُلْتُ یَا غُلَامُ مَا تَرَی مَا یَصْنَعُ أَبُوکَ یَأْمُرُنَا بِالشَّیْ ءِ ثُمَّ یَنْهَانَا عَنْهُ أَمَرَنَا أَنْ نَتَوَلَّی أَبَا الْخَطَّابِ ثُمَّ أَمَرَنَا أَنْ نَلْعَنَهُ وَ نَتَبَرَّأَ مِنْهُ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ هُوَ غُلَامٌ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقاً لِلْإِیمَانِ لَا زَوَالَ لَهُ وَ خَلَقَ خَلْقاً لِلْکُفْرِ لَا زَوَالَ لَهُ

وَ خَلَقَ خَلْقاً بَیْنَ ذَلِکَ أَعَارَهُمُ اللَّهُ الْإِیمَانَ یُسَمَّوْنَ الْمُعَارَیْنَ إِذَا شَاءَ سَلَبَهُمْ وَ کَانَ أَبُو الْخَطَّابِ مِمَّنْ أُعِیرَ الْإِیمَانَ قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَخْبَرْتُهُ مَا قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ مَا قَالَ لِی فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ نَبْعَةُ نُبُوَّةٍ(4).

**[ترجمه]کافی: عیسی شلقان نقل کرده، نشسته بودم که ابا الحسن موسی علیه السّلام در حالی که چارپایی همراهشان بود از مقابلم رد شدند، عرض کردم: ای پسر! نمی بینی پدرت چه می­کند؟ اول امری به ما می­کند و بعد ما را از آن نهی می­کند، به ما امر کرد با ابوالخطاب دوستی بورزیم و سپس امر کرد او را لعنت کنیم و از او تبری بجوییم. ابا الحسن علیه السلام که در آن زمان نوجوانی بودند فرمودند: خداوند عده­ای را برای ایمان آفریده همیشه بر ایمان خود باقی می­مانند و عده­ای را نیز برای کفر آفریده که همیشه بر کفر خود باقی می­مانند و عده­ای دیگر بین این دو آفریده که ایمان را به آن­ها عاریه داده است که به آن­ها معارین می­گویند و هر وقت بخواهد ایمان را از آن­ها می­گیرد، ابوالخطاب از کسانی است که ایمانشان عاریه بود. به محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم و آن­چه به ابا الحسن علیه السّلام گفته بودم و آن­چه ایشان به من فرمود را برایشان نقل کردم، حضرت فرمودند: او از ریشه نبوت است.

**[ترجمه]

«31»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّخَعِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ قَالَ: مَا أَحْصَی مَا سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی ص یُنْشِدُ

ص: 116


1- 1. الجؤجؤ: من الطائر و السفینة، الصدر، جمع جآجئ.
2- 2. الکافی ج 2 ص 124.
3- 3. نفس المصدر ج 2 ص 98.
4- 4. المصدر السابق ج 2 ص 418.

فَإِنْ یَکُ یَا أُمَیْمُ عَلَیَّ دَیْنٌ***فَعِمْرَانُ بْنُ مُوسَی یَسْتَدِینُ (1)

**[ترجمه]کافی: موسی بن بکر نقل کرده بسیار شنیدم که ابا الحسن موسی علیه السلام این شعر را می خواندند:

ای یاوه گو! اگر قرضی بر عهده من باشد، پس موسی بن عمران نیز بدهکار است.

**[ترجمه]

«32»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ: بَعَثَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام غُلَاماً یَشْتَرِی لَهُ بَیْضاً فَأَخَذَ الْغُلَامُ بَیْضَةً أَوْ بَیْضَتَیْنِ فَقَامَرَ بِهَا فَلَمَّا أَتَی بِهِ أَکَلَهُ فَقَالَ لَهُ مَوْلًی لَهُ إِنَّ فِیهِ مِنَ الْقِمَارِ قَالَ فَدَعَا بِطَشْتٍ فَتَقَیَّأَ فَقَاءَهُ (2).

**[ترجمه]کافی: عبدالحمید بن سعید نقل کرده، ابا الحسن علیه السّلام غلامی را فرستادند تا برای ایشان تخم مرغ بخرد، غلام با یکی دو تا از تخم مرغ­ها قمار کرد، وقتی آنها را آورد و ایشان آن­ها را خوردند، یکی از غلامان عرض­کرد: آقا در میان این تخم مرغ­ها، قمار هم وجود دارد، امام علیه السّلام طشتی خواست و آن­چه خورده بودند را قی کردند. - . همان : 123 -

**[ترجمه]

«33»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَسِّنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مُعَتِّبٍ قَالَ: کَانَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَأْمُرُنَا إِذَا أَدْرَکَتِ الثَّمَرَةُ أَنْ نُخْرِجَهَا فَنَبِیعَهَا وَ نَشْتَرِیَ مَعَ الْمُسْلِمِینَ یَوْماً بِیَوْمٍ (3).

**[ترجمه]کافی: معتب نقل کرده، وقتی میوه­ها می­رسیدند، ابا الحسن علیه السّلام دستور می­دادند آن­ها را بچینیم و بفروشیم و آن مقدار که خود نیاز داریم به همراه سایر مردم روزانه از بازار بخریم. - . همان : 166 -

**[ترجمه]

«34»

نی، [الغیبة] للنعمانی أَحْمَدُ بْنُ سُلَیْمَانَ بْنِ هَوْذَةَ عَنِ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَرَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ لَهُ یَوْمَئِذٍ ثَلَاثُ سِنِینَ وَ مَعَهُ عَنَاقٌ مِنْ هَذِهِ الْمَکِّیَّةِ وَ هُوَ آخِذٌ بِخِطَامِهَا وَ هُوَ یَقُولُ لَهَا اسْجُدِی فَلَا تَفْعَلُ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَالَ غُلَامٌ لَهُ صَغِیرٌ یَا سَیِّدِی قُلْ لَهَا تَمُوتُ فَقَالَ مُوسَی علیه السلام وَیْحَکَ أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ اللَّهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ (4).

**[ترجمه]غیبت نعمانی: معاویة بن وهب نقل کرده، به حضور امام صادق علیه السلام رسیدم و ابا الحسن موسی علیه السلام را که در آن وقت سه سال داشتند را دیدم که بزغاله­ای مکی به همراه دارند و مهار آن را گرفته و می­گویند: سجده کن و او این کار را نمی­کرد. تا سه بار همین را فرمودند و بزغاله سجده نکرد، یکی از غلامان کوچک ایشان عرض کرد: آقای من! به او بگویید: بمیر! موسی علیه السلام فرمودند: وای بر تو! من زنده کنم و بمیرانم!؟ خدا زنده می­کند و می­میراند. - . غیبت نعمانی : 179 -

**[ترجمه]

«35»

مکا، [مکارم الأخلاق] عَنْ کِتَابِ الْبَصَائِرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَاصِمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: حَجَجْتُ وَ مَعِی جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا فَأَتَیْتُ الْمَدِینَةَ فَقَصَدْنَا مَکَاناً نَنْزِلُهُ فَاسْتَقْبَلَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام عَلَی حِمَارٍ أَخْضَرَ یَتْبَعُهُ طَعَامٌ وَ نَزَلْنَا بَیْنَ النَّخْلِ وَ جَاءَ وَ نَزَلَ وَ أُتِیَ بِالطَّسْتِ وَ الْمَاءِ وَ الْأُشْنَانِ فَبَدَأَ بِغَسْلِ یَدَیْهِ وَ أُدِیرَ الطَّسْتُ عَنْ یَمِینِهِ حَتَّی بَلَغَ آخِرَنَا ثُمَّ أُعِیدَ إِلَی مَنْ عَلَی یَسَارِهِ حَتَّی أُتِیَ إِلَی آخِرِنَا ثُمَّ قُدِّمَ الطَّعَامُ فَبَدَأَ بِالْمِلْحِ ثُمَّ قَالَ کُلُوا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ثُمَّ ثَنَّی بِالْخَلِّ ثُمَّ أُتِیَ بِکَتِفٍ مَشْوِیٍّ فَقَالَ کُلُوا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَإِنَّ هَذَا طَعَامٌ کَانَ

ص: 117


1- 1. المصدر السابق ج 5 ص 94.
2- 2. الکافی ج 5 ص 123.
3- 3. نفس المصدر ج 5 ص 166.
4- 4. غیبة النعمانیّ ص 179.

یُعْجِبُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

ثُمَّ أُتِیَ بِالْخَلِّ وَ الزَّیْتِ فَقَالَ کُلُوا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَإِنَّ هَذَا طَعَامٌ کَانَ یُعْجِبُ فَاطِمَةَ علیها السلام ثُمَّ أُتِیَ بِسِکْبَاجٍ (1) فَقَالَ کُلُوا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَهَذَا طَعَامٌ کَانَ یُعْجِبُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ أُتِیَ بِلَحْمٍ مَقْلُوٍّ فِیهِ بَاذَنْجَانٌ فَقَالَ کُلُوا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَإِنَّ هَذَا طَعَامٌ کَانَ یُعْجِبُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ أُتِیَ بِلَبَنٍ حَامِضٍ قَدْ ثُرِدَ فِیهِ فَقَالَ کُلُوا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَإِنَّ هَذَا طَعَامٌ کَانَ یُعْجِبُ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ أُتِیَ بِجُبُنٍّ مُبَزَّرٍ(2) فَقَالَ کُلُوا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَإِنَّ هَذَا طَعَامٌ کَانَ یُعْجِبُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام ثُمَّ أُتِیَ بِتَوْرٍ(3)

فِیهِ بَیْضٌ کَالْعُجَّةِ(4) فَقَالَ کُلُوا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَإِنَّ هَذَا طَعَامٌ کَانَ یُعْجِبُ أَبِی جَعْفَراً علیه السلام ثُمَّ أُتِیَ بِحَلْوَاءَ فَقَالَ کُلُوا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَإِنَّ هَذَا طَعَامٌ کَانَ یُعْجِبُنِی وَ رُفِعَتِ الْمَائِدَةُ فَذَهَبَ أَحَدُنَا لِیَلْقُطَ مَا کَانَ تَحْتَهَا فَقَالَ علیه السلام إِنَّمَا ذَلِکَ فِی الْمَنَازِلِ تَحْتَ السُّقُوفِ فَأَمَّا فِی مِثْلِ هَذَا الْمَوْضِعِ فَهُوَ لِعَافِیَةِ الطَّیْرِ وَ الْبَهَائِمِ ثُمَّ أُتِیَ بِالْخِلَالِ (5) فَقَالَ مِنْ حَقِّ الْخِلَالِ أَنْ تُدِیرَ لِسَانَکَ فِی فَمِکَ فَمَا أَجَابَکَ ابْتَلَعْتَهُ وَ مَا امْتَنَعَ ثَمَّ بِالْخِلَالِ تُخْرِجُهُ فَتَلْفِظُهُ وَ أُتِیَ بِالطَّسْتِ وَ الْمَاءِ فَابْتَدَأَ بِأَوَّلِ مَنْ عَلَی یَسَارِهِ حَتَّی انْتُهِیَ إِلَیْهِ فَغَسَلَ ثُمَّ غَسَلَ مَنْ عَلَی یَمِینِهِ حَتَّی أُتِیَ عَلَی آخِرِهِمْ ثُمَّ قَالَ یَا عَاصِمُ کَیْفَ أَنْتُمْ فِی التَّوَاصُلِ وَ التَّبَارِّ فَقَالَ عَلَی أَفْضَلِ مَا کَانَ عَلَیْهِ أَحَدٌ فَقَالَ أَ یَأْتِی أَحَدُکُمْ عِنْدَ الضِّیقَةِ مَنْزِلَ أَخِیهِ فَلَا یَجِدُهُ فَیَأْمُرُ بِإِخْرَاجِ کِیسِهِ فَیُخْرَجُ

ص: 118


1- 1. السکباج: بکسر السین، طعام معروف یصنع من خل و زعفران و لحم.
2- 2. جبن مبزر: أی مطیب بالابازیر، و هی التوابل التی تجعل فی الطعام.
3- 3. التور: بفتح التاء، اناء صغیر.
4- 4. العجة: بضم العین، طعام من بیض و دقیق و سمن أو زیت.
5- 5. الخلال: و الخلالة بکسر الخاء، ما تخلل به الأسنان.

فَیَفُضُّ خَتْمَهُ فَیَأْخُذُ مِنْ ذَلِکَ حَاجَتَهُ فَلَا یُنْکِرُ عَلَیْهِ قَالَ لَا قَالَ لَسْتُمْ عَلَی مَا أُحِبُّ مِنَ التَّوَاصُلِ (1).

و الضیقة و الفقر.

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: محمّد بن جعفر عاصمی از پدر خود، از جدش نقل کرده، با عده­ای از اصحاب به حج رفتیم و بعد از آن به طرف مدینه راه افتادیم و به دنبال جایی برای اتراق بودیم. ابا الحسن علیه السلام را دیدیم که سوار بر الاغ سبز رنگی بودند و پشت سر ایشان غذا می­آوردند. بین نخل­ها فرود آمدیم و ایشان نیز همان جا فرود آمد و طشت و آب و مشکی آوردند و ابتدا ایشان دست­هایشان را شستند و طشت را از طرف راست گرداندند تا به نفر آخر رسید، بعد از طرف چپ شروع کردند تا همه دست­های خود را شستند و بعد غذا را آوردند. با نمک شروع کردند و سپس فرمودند: با نام خداوند بخشنده مهربان بخورید. بعد سرکه خوردند و سپس کتف کباب شده­ای آوردند و فرمودند: با نام خداوند بخشنده مهربان بخورید، این غذایی است که رسول الله صلی الله علیه و آله به آن علاقه داشتند.

بعد سرکه و روغن زیتون آوردند، فرمودند: با نام خداوند بخشنده مهربان بخورید، این غذایی است که فاطمه علیها السّلام به آن علاقه داشتند. بعد سکباج - . غذایی معروف که از سرکه و گوشت و زعفران تهیه می­شود. - آوردند، فرمودند: با نام خداوند بخشنده مهربان بخورید، این غذایی است که امیرالمؤمنین علیه السّلام به آن علاقه داشتند .

سپس گوشت سرخ کرده با بادنجان آوردند، فرمودند: با نام خداوند بخشنده مهربان بخورید، این غذایی است که حسن بن علی علیه السّلام به آن علاقه داشتند.

بعد ماست ترشی که در آن نان ترید شده بود آوردند، فرمودند: با نام خداوند بخشنده مهربان بخورید، این غذایی است که حسین بن علی علیه السّلام به آن علاقه داشتند. سپس پنیری که با ادویه معطر شده بود آوردند، فرمودند: با نام خداوند بخشنده مهربان بخورید، این غذایی است که محمّد بن علی علیهما السّلام به آن علاقه داشتند. بعد پیاله­ای آوردند که در آن چیزی مانند عجه - . غذایی است که از تخم مرغ و آرد و روغن درست می­کنند. - بود و تخم مرغ داشت، فرمودند: با نام خداوند بخشنده مهربان بخورید، این غذایی است که پدرم حضرت صادق علیه السلام به آن علاقه داشتند. بعد حلوایی آوردند و فرمودند: با نام خداوند بخشنده مهربان بخورید، این غذایی است که من به آن علاقه دارم. سفره را برچیدند، یکی از ما برخاست تا آن­چه اطراف سفره ریخته بود را تمیز کند، امام علیه السلام فرمودند: این کار را در خانه­ها می­کنند که سقف دارد، ولی در چنین جایی برای پرندگان و چهارپایانی است که دنبال غذا می­گردند.

بعد خلال دندان آوردند، فرمودند: خلال صحیح آن است که زبان را در دهان بگردانی و هر چه یافتی را فرو ببری و هر چه بیرون نیامد را با خلال خارج کنی و بیرون اندازی. طشت و آب آوردند؛ اول از طرف چپ شروع کردند تا به خود ایشان رسید و دست خود را شستند، سپس کسانی که طرف راست ایشان بودند شستند تا به نفر آخر رسید. بعد فرمود: ای عاصم! چطور به هم­دیگر می­رسید به یک­دیگر نیکی می­کنید؟ او عرض کرد: به بهترین وجهی که مردم ممکن است. فرمودند: آیا این­طور است که اگر یکی از شما هنگام تنگ­دستی بیاید و او را پیدا نکند، بگوید کیسه پول او را بیاورند و مهر کیسه را بشکند و هر چه لازم داشت بردارد و کسی به او چیزی نگوید؟ عرض کرد: نه. فرمودند: پس شما آن­طور که من دوست­دارم، هنگام تنگدستی و فقر به هم رسیدگی نمی­کنید. - . مکارم الأخلاق : 165 با اندکی تفاوت. -

**[ترجمه]

«36»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر إِبْرَاهِیمُ بْنُ أَبِی الْبِلَادِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنِّی أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فِی کُلِّ یَوْمٍ خَمْسَةَ آلَافِ مَرَّةً(2).

**[ترجمه]ابراهیم بن ابی­البلاد نقل کرده، ابا الحسن علیه السّلام به من فرمودند: من هر روز پنج هزار مرتبه استغفار می­کنم. - . کتاب الزهد حسین بن سعید اهوازی، باب توبه و استغفار -

**[ترجمه]

«37»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَرَنْدَسِ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام بِمِنًی وَ عَلَیْهِ نُقْبَةٌ وَ رِدَاءٌ وَ هُوَ مُتَّکِئٌ عَلَی جَوَالِیقَ (3)

سُودٍ مُتَّکِئٌ عَلَی یَمِینِهِ فَأَتَاهُ غُلَامٌ أَسْوَدُ بِصَحْفَةٍ(4)

فِیهَا رُطَبٌ فَجَعَلَ یَتَنَاوَلُ بِیَسَارِهِ فَیَأْکُلُ وَ هُوَ مُتَّکِئٌ عَلَی یَمِینِهِ فَحَدَّثْتُ بِهَذَا الْحَدِیثِ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِنَا قَالَ فَقَالَ لِی أَنْتَ رَأَیْتَهُ یَأْکُلُ بِیَسَارِهِ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَحَدَّثَنِی سُلَیْمَانُ بْنُ خَالِدٍ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ کِلْتَا یَدَیْهِ یَمِینٌ (5).

**[ترجمه]قرب الإسناد: حسین بن أبی­العرندس نقل کرده، ابا الحسن علیه السلام را در منی دیدم لنگی مانند شلوار ردایی بر تن داشتند، و بر کواله سیاهی بر طرف راست خود تکیه زده بودند. غلام سیاهی سینی بزرگی از خرما برایشان آورد و ایشان در حالی که روی دست راست خود تکیه نموده بودند، با دست چپ شروع به خوردن کردند. این جریان را برای یکی از دوستان نقل کردم، گفت: تو خودت دیدی که ایشان با دست چپ بخورد؟ گفتم: آری. گفت: به خدا سوگند سلیمان بن خالد برایم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که ایشان می­فرمودند: صاحب امر امامت، هر دو دستش، دست راست است. - . قرب الإسناد : 173 -

**[ترجمه]

بیان

النقبة بالضم ثوب کالإزار تجعل له حجزة مطیفة من غیر نیفق کذا ذکره الفیروزآبادی (6)

و الحجزة هی التی تجعل فیها التکة و نیفق السراویل الموضع المتسع منها.

**[ترجمه]النقبة بالضم ثوب کالإزار تجعل له حجزة مطیفة من غیر نیفق کذا ذکره الفیروزآبادی - 6. القاموس ج 1 ص 133. -

و الحجزة هی التی تجعل فیها التکة و نیفق السراویل الموضع المتسع منها.

**[ترجمه]

«38»

ب، [قرب الإسناد] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أُمِّهِ قَالَتْ: کُنْتُ أَغْمِزُ قَدَمَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ هُوَ نَائِمٌ مُسْتَقْبِلًا فِی السَّطْحِ فَقَامَ مُبَادِراً یَجُرُّ إِزَارَهُ

ص: 119


1- 1. مکارم الأخلاق ص 165 بتفاوت.
2- 2. کتاب الزهد للحسین بن سعید الأهوازی باب التوبة و الاستغفار« مخطوط بمکتبتی الخاصّة».
3- 3. الجوالیق: جمع جوالق و جوالق، و هو العدل من صوف أو شعر، و الکلمة معربة.
4- 4. الصحفة: بفتح الصاد، قصعة کبیرة منبسطة تشیع الخمسة، جمع صحاف.
5- 5. قرب الإسناد ص 173.
6- 6. القاموس ج 1 ص 133.

مُسْرِعاً فَتَبِعْتُهُ فَإِذَا غُلَامَانِ لَهُ یُکَلِّمَانِ جَارِیَتَیْنِ لَهُ وَ بَیْنَهُمَا حَائِطٌ لَا یَصِلَانِ إِلَیْهِمَا فَتَسَمَّعَ عَلَیْهِمَا ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ مَتَی جِئْتِ هَاهُنَا فَقُلْتُ حَیْثُ قُمْتَ مِنْ نَوْمِکَ مُسْرِعاً فَزِعْتُ فَتَبِعْتُکَ قَالَ لَمْ تَسْمَعِی الْکَلَامَ قُلْتُ بَلَی فَلَمَّا أَصْبَحَ بَعَثَ الْغُلَامَیْنِ إِلَی بَلَدٍ وَ بَعَثَ بِالْجَارِیَتَیْنِ إِلَی بَلَدٍ آخَرَ فَبَاعَهُمْ (1).

**[ترجمه]قرب الإسناد: حسین بن موسی بن جعفر از مادر خود نقل کرده، ابا الحسن علیه السّلام در پشت بام رو به قبله خوابیده بودند و من پای ایشان را می خاراندم که ناگهان از جای برخاستند و در حالی که لباسشان روی زمین کشیده می­شد به سرعت رفتند. از پی ایشان رفتم و دیدم دو تا از غلامان ایشان مشغول صحبت با دو کنیز ایشان هستند و دیواری بین آن­ها بود که دستشان به یک­دیگر نمی­رسید. ایشان حرف­های آن­ها را گوش دادند، سپس متوجه حضور من شدند و فرمودند: کی به این­جا آمدی؟ عرض کردم: همان وقت که با عجله از خواب برخاستید، ترسیدم و دنبال شما آمدم. فرمودند: صحبت را شنیدی؟ گفتم: آری. صبح که شد آن دو غلام را به یک شهر و آن دو کنیز را به شهر دیگری فرستادند و آن­ها را فروختند. - . قرب الإسناد : 90 -

**[ترجمه]

«39»

یج، [الخرائج و الجرائح]: رُوِیَ أَنَّ الْمَهْدِیَّ أَمَرَ بِحَفْرِ بِئْرٍ بِقُرْبِ قَبْرِ الْعِبَادِیِّ لِعَطَشِ الْحَاجِّ هُنَاکَ فَحَفَرَ أَکْثَرَ مِنْ مِائَةِ قَامَةٍ فَبَیْنَمَا هُمْ یَحْفِرُونَ إِذْ خَرَقُوا خَرْقاً فَإِذَا تَحْتَهُ هَوَاءٌ لَا یُدْرَی قَعْرُهُ وَ هُوَ مُظْلِمٌ وَ لِلرِّیحِ فِیهِ دَوِیٌّ فَأَدْخَلُوا رَجُلَیْنِ فَلَمَّا خَرَجَا تَغَیَّرَتْ أَلْوَانُهُمَا فَقَالا رَأَیْنَا هَوَاءً وَ رَأَیْنَا بُیُوتاً قَائِمَةً وَ رِجَالًا وَ نِسَاءً وَ إِبِلًا وَ بَقَراً وَ غَنَماً کُلَّمَا مَسِسْنَا شَیْئاً مِنْهَا رَأَیْنَاهُ هَبَاءً فَسَأَلْنَا الْفُقَهَاءَ عَنْ ذَلِکَ فَلَمْ یَدْرِ أَحَدٌ مَا هُوَ فَقَدِمَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی عَلَی الْمَهْدِیِّ فَسَأَلَهُ عَنْهُ فَقَالَ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْأَحْقَافِ هُمْ بَقِیَّةٌ مِنْ قَوْمِ عَادٍ سَاخَتْ بِهِمْ مَنَازِلُهُمْ وَ ذَکَرَ عَلَی مِثْلِ قَوْلِ الرَّجُلَیْنِ (2).

ص: 120


1- 1. قرب الإسناد ص 190.
2- 2. الخرائج و الجرائح ص 253.

**[ترجمه]خرائج: روایت شده که مهدی خلیفه عباسی دستور داد چاهی نزدیک قبر عبادی بکنند که حاجیان از آب آن رفع تشنگی کنند. عمقی بیش­تر از صد قامت حفر کردند، در بین حفر کردن ناگهان روزنه­ای باز شد که زیر آن خالی بود و عمقش معلوم نبود، تاریک بود و بادی در آن زوزه می­کشید .

دو نفر را داخل آن فرستادند، وقتی بیرون آمدند رنگشان پریده بود، گفتند: در آن­جا هوایی دیدیم و منزل­هایی که در آن­ها مردان و زنانی قرار داشتند و شتر و گاو و گوسفند هم بودند؛ به هر چیز دست می­زدیم غبار می­شد، در مورد آن از فقها سؤال کردند هیچ­کدام نمی­دانستند.

روزی ابا الحسن موسی علیه السّلام پیش مهدی رفته بود، ایشان سؤال کرد و ایشان فرمودند: آن­ها اصحاب احقافند که باقی­مانده قوم عاد هستند و زمین آن­ها را با خانه هایشان در خود فرو برد، و آن­چه آن دو مرد حکایت کرده بودند را امام نیز توضیح دادند. - . خرائج و جرائح : 253 -

**[ترجمه]

باب 6 مناظراته علیه السلام مع خلفاء الجور و ما جری بینه و بینهم و فیه بعض أحوال علی بن یقطین

الأخبار

«1»

ختص، [الإختصاص] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْعَلَوِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الزِّبْرِقَانِ الدَّامَغَانِیُّ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام: لَمَّا أَمَرَ هَارُونُ الرَّشِیدُ بِحَمْلِی دَخَلْتُ عَلَیْهِ فَسَلَّمْتُ فَلَمْ یَرُدَّ السَّلَامَ وَ رَأَیْتُهُ مُغْضَباً فَرَمَی إِلَیَّ بِطُومَارٍ فَقَالَ اقْرَأْهُ فَإِذَا فِیهِ کَلَامٌ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَرَاءَتِی مِنْهُ وَ فِیهِ أَنَّ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ یُجْبَی إِلَیْهِ خَرَاجُ الْآفَاقِ مِنْ غُلَاةِ الشِّیعَةُ مِمَّنْ یَقُولُ بِإِمَامَتِهِ یَدِینُونَ اللَّهَ بِذَلِکَ وَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ فَرْضٌ عَلَیْهِمْ إِلَی أَنْ یَرِثَ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْها وَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ مَنْ لَمْ یَذْهَبْ إِلَیْهِ بِالْعُشْرِ وَ لَمْ یُصَلِّ بِإِمَامَتِهِمْ وَ لَمْ یَحُجَّ بِإِذْنِهِمْ وَ یُجَاهِدْ بِأَمْرِهِمْ وَ یَحْمِلِ الْغَنِیمَةَ إِلَیْهِمْ وَ یُفَضِّلِ الْأَئِمَّةَ عَلَی جَمِیعِ الْخَلْقِ وَ یَفْرِضْ طَاعَتَهُمْ مِثْلَ طَاعَةِ اللَّهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ فَهُوَ کَافِرٌ حَلَالٌ مَالُهُ وَ دَمُهُ وَ فِیهِ کَلَامُ شَنَاعَةٍ مِثْلُ الْمُتْعَةِ بِلَا شُهُودٍ وَ اسْتِحْلَالِ الْفُرُوجِ بِأَمْرِهِ وَ لَوْ بِدِرْهَمٍ وَ الْبَرَاءَةِ مِنَ السَّلَفِ وَ یَلْعَنُونَ عَلَیْهِمْ فِی صَلَاتِهِمْ وَ یَزْعُمُونَ أَنَّ مَنْ لَمْ یَتَبَرَّأْ مِنْهُمْ فَقَدْ بَانَتِ امْرَأَتُهُ مِنْهُ وَ مَنْ أَخَّرَ الْوَقْتَ فَلَا صَلَاةَ لَهُ لِقَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا(1) یَزْعُمُونَ أَنَّهُ وَادٍ فِی جَهَنَّمَ وَ الْکِتَابُ طَوِیلٌ وَ أَنَا قَائِمٌ أَقْرَأُ وَ هُوَ سَاکِتٌ فَرَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ اکْتَفَیْتَ بِمَا قَرَأْتَ فَکَلِّمْ بِحُجَّتِکَ بِمَا قَرَأْتَهُ

ص: 121


1- 1. سورة مریم الآیة: 59.

قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ مَا حَمَلَ إِلَیَّ أَحَدٌ دِرْهَماً وَ لَا دِینَاراً مِنْ طَرِیقِ الْخَرَاجِ لَکِنَّا مَعَاشِرَ آلِ أَبِی طَالِبٍ نَقْبَلُ الْهَدِیَّةَ الَّتِی أَحَلَّهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فِی قَوْلِهِ لَوْ أُهْدِیَ لِی کُرَاعٌ لَقَبِلْتُ وَ لَوْ دُعِیتُ إِلَی ذِرَاعٍ لَأَجَبْتُ وَ قَدْ عَلِمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ضِیقَ مَا نَحْنُ فِیهِ وَ کَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ مَا مَنَعَنَا السَّلَفُ مِنَ الْخُمُسِ الَّذِی نَطَقَ لَنَا بِهِ الْکِتَابُ فَضَاقَ بِنَا الْأَمْرُ وَ حُرِّمَتْ عَلَیْنَا الصَّدَقَةُ وَ عَوَّضَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا الْخُمُسَ وَ اضْطُرِرْنَا إِلَی قَبُولِ الْهَدِیَّةِ وَ کُلُّ ذَلِکَ مِمَّا عَلِمَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَلَمَّا تَمَّ کَلَامِی سَکَتَ.

ثُمَّ قُلْتُ إِنْ رَأَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ یَأْذَنَ لِابْنِ عَمِّهِ فِی حَدِیثٍ عَنْ آبَائِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَکَأَنَّهُ اغْتَنَمَهَا فَقَالَ مَأْذُونٌ لَکَ هَاتِهِ فَقُلْتُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی یَرْفَعُهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ الرَّحِمَ إِذَا مَسَّتْ رَحِماً تَحَرَّکَتْ وَ اضْطَرَبَتْ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُنَاوِلَنِی یَدَکَ فَأَشَارَ بِیَدِهِ إِلَیَّ ثُمَّ قَالَ ادْنُ فَدَنَوْتُ فَصَافَحَنِی وَ جَذَبَنِی إِلَی نَفْسِهِ مَلِیّاً ثُمَّ فَارَقَنِی وَ قَدْ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ فَقَالَ لِی اجْلِسْ یَا مُوسَی فَلَیْسَ عَلَیْکَ بَأْسٌ صَدَقْتَ وَ صَدَقَ جَدُّکَ وَ صَدَقَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَقَدْ تَحَرَّکَ دَمِی وَ اضْطَرَبَتْ عُرُوقِی وَ أَعْلَمُ أَنَّکَ لَحْمِی وَ دَمِی وَ أَنَّ الَّذِی حَدَّثْتَنِی بِهِ صَحِیحٌ وَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَإِنْ أَجَبْتَنِی أَعْلَمُ أَنَّکَ صَدَقْتَنِی خَلَّیْتُ عَنْکَ وَ وَصْلَتُکَ وَ لَمْ أُصَدِّقْ مَا قِیلَ فِیکَ فَقُلْتُ مَا کَانَ عِلْمُهُ عِنْدِی أَجَبْتُکَ فِیهِ فَقَالَ لِمَ لَا تَنْهَوْنَ شِیعَتَکُمْ عَنْ قَوْلِهِمْ لَکُمْ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ وُلْدُ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةُ إِنَّمَا هِیَ وِعَاءٌ وَ الْوَلَدُ یُنْسَبُ إِلَی الْأَبِ لَا إِلَی الْأُمِّ فَقُلْتُ إِنْ رَأَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ یُعْفِیَنِی مِنْ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ فَعَلَ فَقَالَ لَسْتُ أَفْعَلُ أَوْ أَجَبْتَ فَقُلْتُ فَأَنَا فِی أَمَانِکَ أَنْ لَا یُصِیبَنِی مِنْ آفَةِ السُّلْطَانِ شَیْ ءٌ فَقَالَ لَکَ الْأَمَانُ قُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلًّا هَدَیْنا وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ

ص: 122

وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی (1) فَمَنْ أَبُو عِیسَی فَقَالَ لَیْسَ لَهُ أَبٌ إِنَّمَا خُلِقَ مِنْ کَلَامِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رُوحِ الْقُدُسِ فَقُلْتُ إِنَّمَا أُلْحِقَ عِیسَی بِذَرَارِیِّ الْأَنْبِیَاءِ مِنْ قِبَلِ مَرْیَمَ وَ أُلْحِقْنَا بِذَرَارِیِّ الْأَنْبِیَاءِ مِنْ قِبَلِ فَاطِمَةَ لَا مِنْ قِبَلِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ أَحْسَنْتَ أَحْسَنْتَ یَا مُوسَی زِدْنِی مِنْ مِثْلِهِ فَقُلْتُ اجْتَمَعَتِ الْأُمَّةُ بَرُّهَا وَ فَاجِرُهَا أَنَّ حَدِیثَ النَّجْرَانِیِّ حِینَ دَعَاهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمُبَاهَلَةِ لَمْ یَکُنْ فِی الْکِسَاءِ إِلَّا النَّبِیُّ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ (2) فَکَانَ تَأْوِیلُ أَبْنَاءِنَا الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ نِسَاءِنَا فَاطِمَةَ وَ أَنْفُسِنَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ أَحْسَنْتَ ثُمَّ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِکُمْ لَیْسَ لِلْعَمِّ مَعَ وُلْدِ الصُّلْبِ مِیرَاثٌ فَقُلْتُ أَسْأَلُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِحَقِّ اللَّهِ وَ بِحَقِّ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تُعْفِیَنِی مِنْ تَأْوِیلِ هَذِهِ الْآیَةِ وَ کَشْفِهَا وَ هِیَ عِنْدَ الْعُلَمَاءِ مَسْتُورَةٌ فَقَالَ إِنَّکَ قَدْ ضَمِنْتَ لِی أَنْ تُجِیبَ فِیمَا أَسْأَلُکَ وَ لَسْتُ أُعْفِیکَ فَقُلْتُ فَجَدِّدْ لِیَ الْأَمَانَ فَقَالَ قَدْ أَمَّنْتُکَ فَقُلْتُ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمْ یُوَرِّثْ مَنْ قَدَرَ عَلَی الْهِجْرَةِ فَلَمْ یُهَاجِرْ وَ إِنَّ عَمِّیَ الْعَبَّاسَ قَدَرَ عَلَی الْهِجْرَةِ فَلَمْ یُهَاجِرْ وَ إِنَّمَا کَانَ فِی عَدَدِ الْأُسَارَی عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ جَحَدَ أَنْ یَکُونَ لَهُ الْفِدَاءُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ بِدَفِینٍ لَهُ مِنْ ذَهَبٍ فَبَعَثَ عَلِیّاً علیه السلام فَأَخْرَجَهُ مِنْ عِنْدِ أُمِّ الْفَضْلِ وَ أَخْبَرَ الْعَبَّاسَ بِمَا أَخْبَرَهُ جَبْرَئِیلُ عَنِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَأَذِنَ لِعَلِیٍّ وَ أَعْطَاهُ عَلَامَةَ الَّذِی دُفِنَ فِیهِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ عِنْدَ ذَلِکَ یَا ابْنَ أَخِی مَا فَاتَنِی مِنْکَ أَکْثَرُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَلَمَّا أَحْضَرَ عَلِیٌّ الذَّهَبَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ أَفْقَرْتَنِی یَا ابْنَ أَخِی فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ

ص: 123


1- 1. سورة الأنعام الآیة: 84- 85.
2- 2. سورة آل عمران الآیة: 61.

وَ تَعَالَی إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ (1) وَ قَوْلَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا(2) ثُمَّ قَالَ وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ(3) فَرَأَیْتُهُ قَدِ اغْتَمَّ ثُمَّ قَالَ أَخْبِرْنِی مِنْ أَیْنَ قُلْتُمْ إِنَّ الْإِنْسَانَ یَدْخُلُهُ الْفَسَادُ مِنْ قِبَلِ النِّسَاءِ لِحَالِ الْخُمُسِ الَّذِی لَمْ یَدْفَعْ إِلَی أَهْلِهِ فَقُلْتُ أُخْبِرُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِشَرْطِ أَنْ لَا تَکْشِفَ هَذَا الْبَابَ لِأَحَدٍ مَا دُمْتُ حَیّاً وَ عَنْ قَرِیبٍ یُفَرِّقُ اللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَنْ ظَلَمَنَا وَ هَذِهِ مَسْأَلَةٌ لَمْ یَسْأَلْهَا أحدا [أَحَدٌ] مِنَ السَّلَاطِینِ غَیْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ وَ لَا تَیْمٌ وَ لَا عَدِیٌّ وَ لَا بَنُو أُمَیَّةَ وَ لَا أَحَدٌ مِنْ آبَائِنَا قُلْتُ مَا سُئِلْتُ وَ لَا سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْهَا قَالَ فَإِنْ بَلَغَنِی عَنْکَ أَوْ عَنْ أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکِ کَشْفُ مَا أَخْبَرْتَنِی بِهِ رَجَعْتُ عَمَّا أَمَّنْتُکَ فَقُلْتُ لَکَ عَلَیَّ ذَلِکَ فَقَالَ أَحْبَبْتُ أَنْ تَکْتُبَ لِی کَلَاماً مُوجَزاً لَهُ أُصُولٌ وَ فُرُوعٌ یُفْهَمُ تَفْسِیرُهُ وَ یَکُونُ ذَلِکَ سَمَاعَکَ مِنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ نَعَمْ وَ عَلَی عَیْنَیَّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَإِذَا فَرَغْتَ فَارْفَعْ حَوَائِجَکَ وَ قَامَ وَ وَکَّلَ بِی مَنْ یَحْفَظُنِی وَ بَعَثَ إِلَیَّ فِی کُلِّ یَوْمٍ بِمَائِدَةٍ سَرِیَّةٍ فَکَتَبْتُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أُمُورُ الدُّنْیَا أَمْرَانِ أَمْرٌ لَا اخْتِلَافَ فِیهِ وَ هُوَ إِجْمَاعُ الْأُمَّةِ عَلَی الضَّرُورَةِ الَّتِی یُضْطَرُّونَ إِلَیْهَا وَ الْأَخْبَارُ الْمُجْتَمَعُ عَلَیْهَا الْمَعْرُوضُ عَلَیْهَا شُبْهَةً وَ الْمُسْتَنْبَطُ مِنْهَا کُلُّ حَادِثَةٍ وَ أَمْرٌ یَحْتَمِلُ الشَّکَّ وَ الْإِنْکَارَ وَ سَبِیلُ اسْتِنْصَاحِ أَهْلِهِ الْحُجَّةُ عَلَیْهِ فَمَا ثَبَتَ لِمُنْتَحِلِیهِ مِنْ کِتَابٍ مُسْتَجْمِعٍ عَلَی تَأْوِیلِهِ أَوْ سُنَّةٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَا اخْتِلَافَ فِیهَا أَوْ قِیَاسٍ تَعْرِفُ الْعُقُولُ عَدْلَهُ ضَاقَ عَلَی مَنِ اسْتَوْضَحَ تِلْکَ الْحُجَّةَ رَدُّهَا وَ وَجَبَ عَلَیْهِ قَبُولُهَا وَ الْإِقْرَارُ وَ الدِّیَانَةُ بِهَا وَ مَا لَمْ یَثْبُتْ لِمُنْتَحِلِیهِ بِهِ حُجَّةٌ مِنْ کِتَابٍ مُسْتَجْمِعٍ عَلَی تَأْوِیلِهِ أَوْ سُنَّةٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَا اخْتِلَافَ

ص: 124


1- 1. سورة الأنفال الآیة: 70.
2- 2. سورة الأنفال الآیة: 72.
3- 3. سورة الأنفال الآیة: 72.

فِیهَا أَوْ قِیَاسٍ تَعْرِفُ الْعُقُولُ عَدْلَهُ وَسِعَ خَاصَّ الْأُمَّةِ وَ عَامَّهَا الشَّکُّ فِیهِ وَ الْإِنْکَارُ لَهُ کَذَلِکَ هَذَانِ الْأَمْرَانِ مِنْ أَمْرِ التَّوْحِیدِ فَمَا دُونَهُ إِلَی أَرْشِ الْخَدْشِ فَمَا دُونَهُ فَهَذَا الْمَعْرُوضُ الَّذِی یُعْرَضُ عَلَیْهِ أَمْرُ الدِّینِ فَمَا ثَبَتَ لَکَ بُرْهَانُهُ اصْطَفَیْتَهُ وَ مَا غَمَضَ عَنْکَ ضَوْؤُهُ نَفَیْتَهُ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَأَخْبَرْتُ الْمُوَکَّلَ بِی أَنِّی قَدْ فَرَغْتُ مِنْ حَاجَتِهِ فَأَخْبَرَهُ فَخَرَجَ وَ عَرَضْتُ عَلَیْهِ فَقَالَ أَحْسَنْتَ هُوَ کَلَامٌ مُوجَزٌ جَامِعٌ فَارْفَعْ حَوَائِجَکَ یَا مُوسَی فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَوَّلُ حَاجَتِی إِلَیْکَ أَنْ تَأْذَنَ لِی فِی الِانْصِرَافِ إِلَی أَهْلِی فَإِنِّی تَرَکْتُهُمْ بَاکِینَ آیِسِینَ مِنْ أَنْ یَرَوْنِی أَبَداً فَقَالَ مَأْذُونٌ لَکَ ازْدَدْ فَقُلْتُ یُبْقِی اللَّهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَنَا مَعَاشِرَ بَنِی عَمِّهِ فَقَالَ ازْدَدْ فَقُلْتُ عَلَیَّ عِیَالٌ کَثِیرٌ وَ أَعْیُنُنَا بَعْدَ اللَّهِ مَمْدُودَةٌ إِلَی فَضْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَادَتِهِ فَأَمَرَ لِی بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ کِسْوَةٍ وَ حَمَلَنِی وَ رَدَّنِی إِلَی أَهْلِی مُکَرَّماً(1).

**[ترجمه]اختصاص: محمّد بن زبرقان دامغانی روایت کرده، ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السلام فرمودند: وقتی هارون الرشید دستور داد مرا پیش او ببرند، داخل شدم و بر او سلام کردم، جواب سلام را نداد و دیدم خشمگین است. نامه ای جلوی من انداخت و گفت: بخوان، در نامه چیزهایی بود که خدای عزّ و جلّ می­دانست من در آن مورد هیچ کاره بودم. نوشته بود که پیروان گزافه­گوی موسی بن جعفر که به امامت او اعتقاد دارند از اطراف عالم برای او خراج می آورند و این کار را یک وظیفه دینی می­دانند و معتقدند تا وقتی که خداوند زمین و کسانی که بر روی زمین هستند را به رهبران واقعی بسپارد، این کار واجب است، و معتقدند که هر کس یک­دهم مال خود را به آن­ها ندهد و به امامت آن­ها تصدیق نداشته باشد و با اجازه آن­ها به حج نرود و با امر آن­ها جهاد نکند و غنیمت را پیش آن­ها نبرد و ائمه را برتر از جمیع مخلوقات فضیلت نداند و اطاعت از ایشان را همان­طور که اطاعت خدا و پیامبر واجب است واجب نداند، کافر است و مال و خونش مباح است.

در آن نامه نسبت های ناروایی مانند صحت ازدواج بدون شاهد، و حلال شدن زنان به امر امام اگر چه مهریه یک ­درهم باشد، و برائت از خلفای پیشین که در نماز به آنها لعنت می­کنند و معتقدند هر کس از آن­ها تبری نکند، زنش بر او حرام می­شود، و این­که هر کس نماز را به تأخیر اندازد نمازش صحیح نیست به دلیل این سخن خداوند تبارک و تعلالی»«أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا» - . مریم / 59 - { نماز را تباه ساخته و از هوس­ها پیروی کردند و به زودی [سزای] گمراهی [خود] را خواهند دید}، معتقدند که \\"غیّ\\" دره ای است در جهنم است. نامه طولانی بود من ایستاده بودم و آن را می­خواندم و او ساکت بود، سرش را بلند کرد و گفت: همین­قدر که خواندی کافی است، حالا دلایل خودت را در مورد آن­چه خواندی عرض کن.

گفتم: یا امیرالمؤمنین قسم به آن که محمّد صلی الله علیه و آله را به پیامبری برانگیخته است، هیچ کس درهم یا دیناری از راه خراج برای من نیاورده است، ولی ما خاندان ابی­طالب، هدیه­ای که خداوند عزّ و جلّ برای پیامبرش صلی الله علیه و آله حلال نموده را قبول می کنیم، ایشان فرمودند: اگر برای من پاچه گوسفندی هدیه بیاورند، می پذیرم و اگر دعوت به خوردن دست گوسفندی نمایند اجابت می­کنم. امیرالمؤمنین خود تنگی مجال بر ما و زیادی دشمنان ما را می­دانند، پیشینیان ما را از گرفتن خمس که قرآن آن را حق ما قرار داده است منع نکرده اند. ما در تنگ­دستی قرار گرفتیم و صدقه هم که بر ما حرام است، خداوند عزّ و جلّ در عوض آن خمس را برای ما قرار داده و مجبور به قبول هدیه هستیم، تمام این ها را امیرالمؤمنین خود می­دانند. وقتی صحبت من تمام شد، او ساکت شد.

سپس گفتم: اگر امیرالمؤمنین صلاح می­بینند، به پسر عمویش اجازه دهند حدیثی از طریق پدران خود، از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کنم. گویی که از پیشنهاد من خوشش بیاید گفت: اجازه داری، بگو. گفتم: پدرم از جدم نقل از قول پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کردند که ایشان فرمودند: هر گاه دو خویشاوند به هم­دیگر نزدیک شوند، خویشاوندی به جنب و جوش و هیجان می آید. اگر صلاح می­بینید دست خود را به من دهید، دستش را به طرف من آورد، سپس گفت: نزدیک بیا، جلو رفتم، با من مصافحه کرد و مدتی مرا در آغوش گرفت و بعد در حالی که چشم­هایش پر از اشک بود مرا رها کرد و به من گفت: بنشین ای موسی! تقصیر تو نیست، درست گفتی و جدت نیز درست فرمود و پیامبر صلی الله علیه و آله هم درست فرمودند، چنان خون من به جوش آمد و رگ­هایم به هیجان در آمد و فهمیدم که تو با من هم نژاد و هم خون هستی و آن­ حدیثی که نقل کردی صحیح است. می­خواهم مسأله­ای از تو بپرسم، اگر جوابم را بدهی و بدانم که راست گفته ای، رهایت می­کنم و به تو صله می­دهم و حرف دیگران را در مورد تو قبول نمی­کنم. گفتم: هر چه بدانم را جواب می­دهم.

گفت: چرا شما شیعیان خود را از این­که به شما بگویند یابن رسول اللَّه، باز نمی­دارید؟ حال آن­که شما فرزندان علی و فاطمه هستید و فاطمه به منزله ظرفی است و فرزند منسوب به پدر است نه مادر. گفتم: اگر امیرالمؤمنین صلاح می­بینند، مرا از جواب این سؤال معاف بدارند. گفت: هرگز، باید جوابش را بگویی. گفتم: پس مرا امان می­دهی که کیفر سلطان به من نرسد؟ گفت: در امان هستی. گفتم: أعوذ باللَّه من الشیطان الرجیم، بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلًّا هَدَیْنا وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی»{به او اسحاق و یعقوب را بخشیدیم و همه را به راه راست درآوردیم و نوح را از پیش راه نمودیم و از نسل او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را [هدایت کردیم] و این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم * و زکریا و یحیی و عیسی}، گفتم پدر عیسی کیست؟

گفت: عیسی پدری نداشت و به اراده خداوند عزّ و جلّ و به وسیله روح­القدس خلق شد. گفتم: همان- طوری که عیسی از طرف مادر به فرزندان انبیاء ملحق شده، ما نیز از طرف فاطمه و نه از طرف علی علیه السلام، به فرزندان انبیاء ملحق هستیم. گفت احسنت! احسنت! از این دلایل باز هم برایم بگو.

گفتم: خوب و بد این امت متفقند که وقتی پیامبر ثلی الله علیه و آله آن نجرانی را دعوت به مباهله کرد، در زیر کساء جز پیامبر و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام کسی نبود. خداوند تبارک و تعالی فرمود: «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ» - . آل عمران / 61 - {پس

هر که در این [باره] پس از دانشی که تو را [حاصل] آمده با تو محاجه کند بگو بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم}، تأویل فرزندان، حسن و حسین هستند و تأویل زنان، فاطمه و تأویل انفسنا، علی بن ابی­طالب است. گفت: احسنت!

سپس گفت: به من بگو به چه دلیل شما می­گویید که با بودن فرزند صلبی عمو ارث نمی برد؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین شما را قسم می­دهم به حق خدا و حق رسول الله صلی الله علیه و آله که مرا از تأویل این آیه و توضیح آن معاف بدارید که این موضوع رازی است نزد علماء، گفت: تو ضمانت کردی که هر چه بپرسم را جواب دهی، تو را معاف نمی کنم. گفتم: پس امان خود را برای من تجدید کنید. گفت: امان دادم. گفتم: پیامبر صلی الله علیه و آله به کسی که قدرت مهاجرت داشت ولی هجرت نکرد ارث نداد، عمویم عباس می­توانست هجرت کند، ولی نکرد و فقط جزء کسانی بود که در دست پیامبر صلی الله علیه و آله اسیر بودند، و مدعی شد که مالی به عنوان خون­بها ندارد که بدهد. خداوند تبارک و تعالی بر پیامبر صلی الله علیه و آله وحی کرد که او طلایی را در محلی دفن کرده است، پیامبر علی علیه السلام را فرستادند و آن طلا را از دست ام­الفضل بیرون آوردند و عباس را از آن­چه که جبرئیل از طرف خداوند تبارک و تعالی به ایشان اطلاع داده بود را مطلع نمودند و به علی علیه السّلام اذن دادند و نشانی محل طلا را نیز دادند، در آن هنگام عباس گفت: ای برادر زاده! آن­چه به جهت ایمان نیاوردن به تو از دست دادم بیشتر از آن است، گواهی می­دهم که تو رسول پروردگار جهانیانی.

وقتی علی علیه السّلام طلا را آورد، عباس گفت: ای برادر زاده! مرا فقیر کردی، بعد خداوند تبارک و تعالی این آیه را نازل کرد: «إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ» - . انفال / 70 - {اگر

خدا در دل­های شما خیری سراغ داشته باشد، بهتر از آن­چه از شما گرفته شده به شما عطا می کند و بر شما می بخشاید}، و آیه را: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا» - . همان / 72 - { کسانی که ایمان آورده اند ولی مهاجرت نکرده اند، هیچ­گونه خویشاوندی [دینی] با شما ندارند، مگر آن­که [در راه خدا] هجرت کنند}، و بعد فرمود: «وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ» - . همان - {و اگر در [کار] دین از شما یاری جویند، یاری آنان بر شما [واجب] است}. دیدم که هارون غمگین شد.

بعد گفت: برایم بگو به چه دلیل شما می­گویید انسان به جهت خمسی که آن را به اهلش نداده است، از جانب زنان دچار فساد می شود؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین! به شرطی می­گویم که این مسأله را تا زمانی که زنده هستم برای کسی مطرح نکنی. خداوند به زودی بین ما و کسانی که به ما ستم روا می­دارند جدایی می­اندازد. این مسأله ای است که تاکنون جز امیرالمؤمنین، هیچ­یک از سلاطین در مورد آن سؤال نکرده است. گفت: یعنی نه تیم، نه عدی، نه بنی­امیه و نه هیچ­یک از اجدادم تا به حال چنین سؤالی نکرده­اند؟ گفتم: نه، تا به حال نه از من چنین سؤالی شده و نه از پدرم جعفر بن محمد. هارون گفت: اگر بفهمم که از جانب تو یا یکی از اهل بیت تو این مسأله بازگو شده است، امانی که به تو داده­ام را پس می­گیرم. گفتم: حق داری چنین کنی.

گفت: دوست دارم برایم چیز کوتاهی که آن را از حضرت صادق علیه السلام شنیده­ای بنویسی که دارای اصول و فروعی باشد و تفسیر آن نیز فهمیده شود. گفتم: آری، به روی چشم ای امیرالمؤمنین. گفت: وقتی نوشته ات تمام شد، نیازهایت را بگو تا برآورده کنم. برخاست و کسی را گماشت که از من نگهبانی کند و هر روز برایم سفره نفیسی می­فرستاد. نوشتم:

به نام خداوند بخشنده مهربان. امور دنیا دو نوع است: امری که در آن اختلافی نیست که آن متفق بودن امت است بر چیزهای ضروری که چاره ای جز آن ندارند و اخباری که مورد قبول همگان است و شبهات بر آن­ها عرضه می­شوند و حکم هر پیش آمدی از آن­ها استنباط می­شود. و امری که شک بردار و انکارپذیر است، که راه خیرخواهی اهل این امور آن است که بر سخنشان دلیل اقامه کنند؛ اگر صاحبان این امور برای سخن خود چیزی از قرآن که همه بر تأویل آن اجماع دارند یا چیزی از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله که اختلافی در آن نباشد و یا استدلالی که عقل صحت آن را بپذیرد داشتند، دیگر کسی نمی­تواند آن را رد کند و باید آن را قبول کرد و به آن اقرار نمود و به آن متدین شد، و اگر دلیلی از قرآن که تأویل آن مورد اتفاق است یا سنتی از پیامبر صلی الله علیه و آله که در آن اختلافی نیست و یا استدلالی که عقل صحت آن را بپذیرد نداشتند، خواص و عوام امت همه می توانند در آن شک نمایند و انکار کنند. این دو امر چه درباره به توحید باشد و چه درباره چیزی کم­اهمیت­تر از آن، مانند دیه جراحت یا حتی پایین­تر از آن باشد، باید آن را بر چیزهای ضروری دین عرضه کنند؛ اگر با برهان ثابت شد، آن را بپذیر، و اگر برایت روشن نبود آن را نفی کن. و لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ، و حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ.

به کسی که نگهبان من بود اطلاع دادم که من خواسته خلیفه را انجام دادم، به او خبر بده. غلام رفت و هارون پیش من آمد و من نوشته را به او دادم؛ گفت: احسنت! جملات کوتاه و جامعی است، ای موسی! اکنون حاجت­های خود را بگو. گفتم: یا امیرالمؤمنین اولین حاجتم این است که اجازه دهی پیش خانواده ام برگردم که زمانی که آن­ها را ترک کردم، گریان و ناامید از دیدن دوباره من بودند. گفت: به تو اجازه می­دهم، دیگر چه؟ گفتم: این­که خدا امیرالمؤمنین را برای ما پسرعموهایش سلامت بدارد! گفت: دیگر چه حاجتی داری؟ گفتم: من خانواده بزرگی دارم، و چشم امید ما بعد از خدا به لطف امیرالمؤمنین است. دستور داد صد هزار درهم و کسایی به من بدهند و با احترام مرا پیش خانواده ام برگرداند. - . اختصاص : 54 . این حدیث را حسن بن شعبه هم در کتاب خود تحف العقول : 426 با اندکی اختلاف آورده است. -

**[ترجمه]

بیان

قد أثبتنا شرح أجزاء الخبر فی المحال المناسبة لها و قد مر بتغییر فی کتاب الاحتجاج (2)

و رواه فی کتاب الاستدراک أیضا عن هارون بن موسی التلعکبری بإسناده إلی علی بن أبی حمزة عنه علیه السلام: باختصار و أدنی تغییر و أما عدم ذکر الجواب عن الفساد من قبل النساء للعهد الذی جری بینه علیه السلام و بین الرشید و سیأتی ما یظهر منه الجواب فی کتاب الخمس إن شاء الله تعالی فی الاستدراک أنه أجاب علیه السلام أنه من جهة الخمس.

**[ترجمه]ما قبلاً قسمت­های مختلف این روایت را در جاهای مناسب خود توضیح داده­ایم. این روایت با مقداری تفاوت از کتاب احتجاج - . احتجاج : 211 -

هم نقل شد، و در کتاب استدراک نیز از هارون بن موسی تلعکبری با اسناد خودش به علی بن أبی­حمزه چنین قضیه­ای با اختصار و اندکی تفاوت از موسی بن جعفر علیه السلام نقل شده است. اما این­که امام علیه السلام توضیح دچار شدن به فساد از جانب زنان را ذکر نکرده­اند، به جهت قراری بوده که بین ایشان و رشید گذاشته شده بود و در کتاب خمس إن شاء الله روایتی نقل می­کنیم که ایشان توضیح داده­اند این فساد از جهت خمس است.

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبُو أَحْمَدَ هَانِئُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَحْمُودٍ الْعَبْدِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أُدْخِلْتُ عَلَی الرَّشِیدِ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ یَا مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ خَلِیفَتَیْنِ یُجْبَی إِلَیْهِمَا الْخَرَاجُ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أُعِیذُکَ بِاللَّهِ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِی وَ إِثْمِکَ وَ تَقْبَلَ الْبَاطِلَ مِنْ أَعْدَائِنَا عَلَیْنَا فَقَدْ

ص: 125


1- 1. الاختصاص ص 54 و قد روی الحدیث الحسن بن شعبة فی کتابه تحف العقول ص 426 بتفاوت.
2- 2. الاحتجاج ص 211 بتفاوت.

عَلِمْتَ أَنَّهُ قَدْ کُذِبَ عَلَیْنَا مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا عِلْمُ ذَلِکَ عِنْدَکَ فَإِنْ رَأَیْتَ بِقَرَابَتِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تَأْذَنَ لِی أُحَدِّثْکَ بِحَدِیثٍ أَخْبَرَنِی بِهِ أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ قَدْ أَذِنْتُ لَکَ فَقُلْتُ أَخْبَرَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ الرَّحِمَ إِذَا مَسَّتِ الرَّحِمَ تَحَرَّکَتْ وَ اضْطَرَبَتْ فَنَاوِلْنِی یَدَکَ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ فَقَالَ ادْنُ فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَأَخَذَ بِیَدِی ثُمَّ جَذَبَنِی إِلَی نَفْسِهِ وَ عَانَقَنِی طَوِیلًا ثُمَّ تَرَکَنِی وَ قَالَ اجْلِسْ یَا مُوسَی فَلَیْسَ عَلَیْکَ بَأْسٌ فَنَظَرْتُ إِلَیْهِ فَإِذَا إِنَّهُ قَدْ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ فَرَجَعَتْ إِلَیَّ نَفْسِی فَقَالَ صَدَقْتَ وَ صَدَقَ جَدُّکَ صلی الله علیه و آله لَقَدْ تَحَرَّکَ دَمِی وَ اضْطَرَبَتْ عُرُوقِی حَتَّی غَلَبَتْ عَلَیَّ الرِّقَّةُ وَ فَاضَتْ عَیْنَایَ وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ أَشْیَاءَ تَتَلَجْلَجُ فِی صَدْرِی مُنْذُ حِینٍ لَمْ أَسْأَلْ عَنْهَا أَحَداً فَإِنْ أَنْتَ أَجَبْتَنِی عَنْهَا خَلَّیْتُ عَنْکَ وَ لَمْ أَقْبَلْ قَوْلَ أَحَدٍ فِیکَ وَ قَدْ بَلَغَنِی أَنَّکَ لَمْ تَکْذِبْ قَطُّ فَاصْدُقْنِی عَمَّا أَسْأَلُکَ مِمَّا فِی قَلْبِی فَقُلْتُ مَا کَانَ عِلْمُهُ عِنْدِی فَإِنِّی مُخْبِرُکَ بِهِ إِنْ أَنْتَ آمَنْتَنِی قَالَ لَکَ الْأَمَانُ إِنْ صَدَقْتَنِی وَ تَرَکْتَ التَّقِیَّةَ الَّتِی تُعْرَفُونَ بِهَا مَعْشَرَ بَنِی فَاطِمَةَ فَقُلْتُ لِیَسْأَلْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَمَّا شَاءَ قَالَ أَخْبِرْنِی لِمَ فُضِّلْتُمْ عَلَیْنَا وَ نَحْنُ وَ أَنْتُمْ مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ وَ بَنُو عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ نَحْنُ وَ أَنْتُمْ وَاحِدٌ إِنَّا بَنُو الْعَبَّاسِ وَ أَنْتُمْ وُلْدُ أَبِی طَالِبٍ وَ هُمَا عَمَّا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَرَابَتُهُمَا مِنْهُ سَوَاءٌ فَقُلْتُ نَحْنُ أَقْرَبُ قَالَ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قُلْتُ لِأَنَّ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَبَا طَالِبٍ لِأَبٍ وَ أُمٍّ وَ أَبُوکُمُ الْعَبَّاسُ لَیْسَ هُوَ مِنْ أُمِّ عَبْدِ اللَّهِ وَ لَا مِنْ أُمِّ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَلِمَ ادَّعَیْتُمْ أَنَّکُمْ وَرِثْتُمُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ الْعَمُّ یَحْجُبُ ابْنَ الْعَمِّ وَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ قَبْلَهُ وَ الْعَبَّاسُ عَمُّهُ حَیٌّ فَقُلْتُ لَهُ إِنْ رَأَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ یُعْفِیَنِی مِنْ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ وَ یَسْأَلَنِی عَنْ کُلِّ بَابٍ سِوَاهُ یُرِیدُهُ فَقَالَ لَا أَوْ تُجِیبَ فَقُلْتُ فَآمِنِّی قَالَ قَدْ آمَنْتُکَ قَبْلَ الْکَلَامِ فَقُلْتُ إِنَّ فِی قَوْلِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام إِذْ لَیْسَ مَعَ وُلْدِ الصُّلْبِ ذَکَراً کَانَ أَوْ أُنْثَی لِأَحَدٍ سَهْمٌ إِلَّا لِلْأَبَوَیْنِ وَ الزَّوْجِ وَ الزَّوْجَةِ وَ لَمْ یَثْبُتْ لِلْعَمِّ مَعَ وُلْدِ الصُّلْبِ

ص: 126

مِیرَاثٌ وَ لَمْ یَنْطِقْ بِهِ الْکِتَابُ إِلَّا أَنَّ تَیْماً وَ عَدِیّاً وَ بَنِی أُمَیَّةَ قَالُوا الْعَمُّ وَالِدٌ رَأْیاً مِنْهُمْ بِلَا حَقِیقَةٍ وَ لَا أَثَرٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله.

وَ مَنْ قَالَ بِقَوْلِ عَلِیٍّ علیه السلام مِنَ الْعُلَمَاءِ قَضَایَاهُمْ خِلَافُ قَضَایَا هَؤُلَاءِ هَذَا نُوحُ بْنُ دَرَّاجٍ یَقُولُ فِی هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ بِقَوْلِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ قَدْ حَکَمَ بِهِ وَ قَدْ وَلَّاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ الْمِصْرَیْنِ الْکُوفَةَ وَ الْبَصْرَةَ وَ قَدْ قَضَی بِهِ فَأُنْهِیَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَأَمَرَ بِإِحْضَارِهِ وَ إِحْضَارِ مَنْ یَقُولُ بِخِلَافِ قَوْلِهِ مِنْهُمْ سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ وَ إِبْرَاهِیمُ الْمَدَنِیُّ وَ الْفُضَیْلُ بْنُ عِیَاضٍ فَشَهِدُوا أَنَّهُ قَوْلُ عَلِیٍّ علیه السلام فِی هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ فَقَالَ لَهُمْ فِیمَا أَبْلَغَنِی بَعْضُ الْعُلَمَاءِ مِنْ أَهْلِ الْحِجَازِ فَلِمَ لَا تُفْتُونَ بِهِ وَ قَدْ قَضَی بِهِ نُوحُ بْنُ دَرَّاجٍ فَقَالُوا جَسَرَ نُوحٌ وَ جَبُنَّا وَ قَدْ أَمْضَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَضِیَّتَهُ بِقَوْلِ قُدَمَاءِ الْعَامَّةِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ عَلِیٌّ أَقْضَاکُمْ وَ کَذَلِکَ قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ عَلِیٌّ أَقْضَانَا وَ هُوَ اسْمٌ جَامِعٌ لِأَنَّ جَمِیعَ مَا مَدَحَ بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ مِنَ الْقِرَاءَةِ وَ الْفَرَائِضِ وَ الْعِلْمِ دَاخِلٌ فِی الْقَضَاءِ قَالَ زِدْنِی یَا مُوسَی قُلْتُ الْمَجَالِسُ بِالْأَمَانَاتِ وَ خَاصَّةً مَجْلِسُکَ فَقَالَ لَا بَأْسَ عَلَیْکَ فَقُلْتُ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمْ یُوَرِّثْ مَنْ لَمْ یُهَاجِرْ وَ لَا أَثْبَتَ لَهُ وَلَایَةً حَتَّی یُهَاجِرَ فَقَالَ مَا حُجَّتُکَ فِیهِ قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا(1) وَ إِنَّ عَمِّیَ الْعَبَّاسَ لَمْ یُهَاجِرْ فَقَالَ لِی أَسْأَلُکَ یَا مُوسَی هَلْ أَفْتَیْتَ بِذَلِکَ أَحَداً مِنْ أَعْدَائِنَا أَمْ أَخْبَرْتَ أَحَداً مِنَ الْفُقَهَاءِ فِی هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ بِشَیْ ءٍ فَقُلْتُ اللَّهُمَّ لَا وَ مَا سَأَلَنِی عَنْهَا إِلَّا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ قَالَ لِمَ جَوَّزْتُمْ لِلْعَامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ أَنْ یَنْسُبُوکُمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَقُولُونَ لَکُمْ یَا بَنِی رَسُولِ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ بَنُو عَلِیٍّ وَ إِنَّمَا یُنْسَبُ الْمَرْءُ إِلَی أَبِیهِ وَ فَاطِمَةُ إِنَّمَا هِیَ وِعَاءٌ وَ النَّبِیُّ علیه صلوات الله جَدُّکُمْ مِنْ قِبَلِ أُمِّکُمْ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نُشِرَ فَخَطَبَ إِلَیْکَ کَرِیمَتَکَ هَلْ کُنْتَ تُجِیبُهُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ

ص: 127


1- 1. سورة الأنفال الآیة: 72.

وَ لِمَ لَا أُجِیبُهُ بَلْ أَفْتَخِرُ عَلَی الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ وَ قُرَیْشٍ بِذَلِکَ فَقُلْتُ لَکِنَّهُ علیه السلام لَا یَخْطُبُ إِلَیَّ وَ لَا أُزَوِّجُهُ فَقَالَ وَ لِمَ فَقُلْتُ لِأَنَّهُ وَلَدَنِی وَ لَمْ یَلِدْکَ فَقَالَ أَحْسَنْتَ یَا مُوسَی ثُمَّ قَالَ کَیْفَ قُلْتُمْ إِنَّا ذُرِّیَّةُ النَّبِیِّ وَ النَّبِیُّ علیه السلام لَمْ یُعْقِبْ وَ إِنَّمَا الْعَقِبُ لِلذَّکَرِ لَا لِلْأُنْثَی وَ أَنْتُمْ وُلْدُ الِابْنَةِ وَ لَا یَکُونُ لَهَا عَقِبٌ فَقُلْتُ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ الْقَرَابَةِ وَ الْقَبْرِ وَ مَنْ فِیهِ إِلَّا مَا أَعْفَیْتَنِی عَنْ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ فَقَالَ لَا أَوْ تُخْبِرَنِی بِحُجَّتِکُمْ فِیهِ یَا وُلْدَ عَلِیٍّ وَ أَنْتَ یَا مُوسَی یَعْسُوبُهُمْ وَ إِمَامُ زَمَانِهِمْ کَذَا أُنْهِیَ إِلَیَّ وَ لَسْتُ أُعْفِیکَ فِی کُلِّ مَا أَسْأَلُکَ عَنْهُ حَتَّی تَأْتِیَنِی فِیهِ بِحُجَّةٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ فَأَنْتُمْ تَدَّعُونَ مَعْشَرَ وُلْدِ عَلِیٍّ أَنَّهُ لَا یَسْقُطُ عَنْکُمْ مِنْهُ شَیْ ءٌ أَلِفٌ وَ لَا وَاوٌ إِلَّا وَ تَأْوِیلُهُ عِنْدَکُمْ وَ احْتَجَجْتُمْ بِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ(1) وَ قَدِ اسْتَغْنَیْتُمْ عَنْ رَأْیِ الْعُلَمَاءِ وَ قِیَاسِهِمْ فَقُلْتُ تَأْذَنُ لِی فِی الْجَوَابِ قَالَ هَاتِ فَقُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی (2) مَنْ أَبُو عِیسَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَیْسَ لِعِیسَی أَبٌ فَقُلْتُ إِنَّمَا أَلْحَقْنَاهُ بِذَرَارِیِّ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام مِنْ طَرِیقِ مَرْیَمَ علیها السلام وَ کَذَلِکَ أُلْحِقْنَا بِذَرَارِیِّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنْ قِبَلِ أُمِّنَا فَاطِمَةَ علیها السلام أَزِیدُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ هَاتِ قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ (3) وَ لَمْ یَدَّعِ أَحَدٌ أَنَّهُ أَدْخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تَحْتَ الْکِسَاءِ عِنْدَ مُبَاهَلَةِ النَّصَارَی إِلَّا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهم السلام فَکَانَ تَأْوِیلُ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ أَبْناءَنا الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ

ص: 128


1- 1. سورة الأنعام الآیة: 38.
2- 2. سورة الأنعام الآیة: 84.
3- 3. سورة آل عمران الآیة: 61.

وَ نِساءَنا فَاطِمَةَ وَ أَنْفُسَنا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ إِنَّ الْعُلَمَاءَ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَی أَنَّ جَبْرَئِیلَ قَالَ یَوْمَ أُحُدٍ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ هَذِهِ لَهِیَ الْمُوَاسَاةُ مِنْ عَلِیٍّ قَالَ لِأَنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ وَ أَنَا مِنْکُمَا یَا رَسُولَ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ فَکَانَ کَمَا مَدَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ خَلِیلَهُ علیه السلام إِذْ یَقُولُ فَتًی یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إِبْراهِیمُ (1) إِنَّا مَعْشَرَ بَنِی عَمِّکَ نَفْتَخِرُ بِقَوْلِ جَبْرَئِیلَ إِنَّهُ مِنَّا فَقَالَ أَحْسَنْتَ یَا مُوسَی ارْفَعْ إِلَیْنَا حَوَائِجَکَ فَقُلْتُ لَهُ أَوَّلُ حَاجَةٍ أَنْ تَأْذَنَ لِابْنِ عَمِّکَ أَنْ یَرْجِعَ إِلَی حَرَمِ جَدِّهِ علیه السلام وَ إِلَی عِیَالِهِ فَقَالَ نَنْظُرُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَرُوِیَ أَنَّهُ أَنْزَلَهُ عِنْدَ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ فَزُعِمَ أَنَّهُ تُوُفِّیَ عِنْدَهُ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ (2).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: ابواحمد هانی بن محمد بن محمود عبدی حدیثی را از طریق پدرش به موسی بن جعفر علیه السّلام می­رساند که ایشان فرمودند: وقتی مرا پیش هارون بردند، بر او سلام کردم، جواب سلامم را داد و گفت: ای موسی بن جعفر! در یک مملکت برای دو خلیفه خراج می­برند؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین! پناه به خدا می­برم از این­که با گناه من و گناه خودت پیش خدا بروی و سخن بیهوده دشمنان ما را علیه ما بپذیری، تو خود می­دانی که از وقتی که رسول الله صلی الله علیه و آله با آن سخنانی که خود می­دانی بر ما دروغ بستند. اگر صلاح می­بینی به حق این خویشاوندی که با رسول الله صلی الله علیه و آله داری اجازه بدهی حدیثی که پدرم آن را از پدران خود از جدم رسول الله صلی الله علیه و آله نقل کرده، برایت نقل کنم، گفت: اجازه می­دهم.

گفتم: پدرم از پدرانش از جدم رسول الله صلی الله علیه و آله برایم نقل کرد: وقتی خویشاوند به خویشاوند برسد علاقه خویشاوندی به هیجان و جنب و جوش در می آید، خدا مرا فدایت کند! دست خود را به من بده، هارون گفت: جلو بیا.

من جلو رفتم و دست مرا گرفت و مرا پیش کشید و مدتی در آغوش نگه داشت و بعد رها کرد و گفت: ای موسی! بنشین، با تو کاری ندارم، نگاهش کردم و دیدم چشمانش اشک­آلود است. به خودم آمدم، گفت: راست گفتی و جدت نیز راست گفته است، خونم به جوش آمد و رگ­هایم به هیجان افتاد و طوری رقت قلب بر من غلبه کرد ­که اشکم جاری شد. حالا می­خواهم چند سؤال از تو بپرسم که مدتی است در دلم تردید به وجود آورده است و آن­ها را از هیچ کس نپرسیده ام، اگر جواب بدهی، رهایت می کنم و پس از این بدگویی­های دیگران در مورد تو را قبول نمی کنم، شنیده ام تو هرگز دروغ نگفته ای، پس در مورد آن­چه از دلم لز تو سؤال می کنم راست بگو. گفتم: اگر به من امان بدهی، هر چه که بدانم می­گویم .

گفت: تو در امانی، به شرطی که راستش را بگویی و آن تقیه ای که شما فرزندان فاطمه به آن معروف هستید را کنار گذاری. گفتم: امیرالمؤمنین می­توانند هر چه می­خواهند بپرسند.

گفت: بگو ببینم چرا شما خود را از ما برتر می­دانید؟ با این­که ما و شما هر دو از یک ریشه هستیم و فرزندان عبد المطلب و ما و شما یکی­اند، ما فرزندان عباسیم و شما فرزندان ابی­طالب، که هر دوی آن­ها عموی رسول الله صلی الله علیه و آله هستند و خویشاوندی آن­ها با ایشان مساوی است.

گفتم: ما نزدیک تریم. گفت: چطور؟ گفتم: زیرا عبداللَّه و ابوطالب از یک پدر و مادرند، ولی جد شما عباس از مادر عبداللَّه و ابوطالب نبود. گفت: پس چرا شما ادعا می­کنید که از پیامبر صلی الله علیه و آله ارث می­برید؟ حال آن­که وجود عمو، مانع ارث بردن پسر عمو است، و وقتی رسول الله صلی الله علیه و آله از دنیا رفت ابوطالب قبل از ایشان از دنیا رفته بود و عمویش عباس زنده بود. گفتم: اگر امیرالمؤمنین صلاح می­بینند، مرا از این جواب سؤال معذور دارند و هر سؤالی غیر از این می­خواهند بپرسند. گفت: نه، باید جواب بدهی. گفتم: امان می­دهی؟ گفت: من قبل از شروع کلام به تو امان دادم. گفتم: از فرمایشات علی بن ابی­طالب علیه السلام این است که: از آن­جا که با بودن فرزند دختر یا پسر هیچ­کس جز پدر و مادر و زن و شوهر حقی از ارث ندارند و قرآن هم چنین ارثی را نگفته است. جز تیم و عدی و بنی­امیه از پیش خود گفته اند: عمو به منزله پدر است. از پیامبر صلی الله علیه و آله نیز حدیثی در مورد این نظر آن­ها نرسیده است.

و علمایی که با علی علیه السلام هم­نظر هستند، قضاوتشان مخالف با قضاوت این­ها است؛ مثلاً نوح بن دراج در این مسأله همان حرف علی علیه السّلام را می­گوید و بر طبق آن حکم کرده است، خود امیرالمؤمنین او را والی دو شهر کوفه و بصره نموده و او همین­طور قضاوت کرده و این خبر به امیرالمؤمنین رسیده و ایشان، او و سایرین از قبیل سفیان ثوری و ابراهیم مدنی و فضیل بن عیاض که نظرشان بر خلاف اوست را احضار کرده­اندو آن­ها شهادت داده­اند این نظر علی علیه السلام است، و تا آن­جا که بعضی از علمای حجاز به من خبر داده­اند امیرالمؤمنین به آن­ها گفته­ است: چرا شما این­گونه قضاوت نمی­کنید، با این­که نوح بن دراج این­طور قضاوت کرده است؟ و آن­ها گفته­اند: نوح بن دراج جرأت کرده است، ولی ما ترسیدیم. امیرالمؤمنین خود قضاوت او را امضاء نموده­اند و تمسک کرده­اند به حدیثی که عامه از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده اند که: قضاوت علی از همه شما بهتر است و عمر بن خطاب نیز گفته است: علی از همه ما به قضاوت داناتر است. و لفظ قضاوت لفظ جامعی است؛ زیرا هر چیزی مانند قرائت و فرائض و علم که پیامبر صلی الله علیه وآله اصحاب خود را به آن مدح نموده در معنای کلمه قضاوت وجود دارد.

هارون گفت: بیش­تر بگو ای موسی! گفتم: آیا مجالس و مخصوصاً مجلس شما امان دارند؟ گفت: باکی نداشته باش. گفتم: پیامبر صلی الله علیه وآله به کسانی که مهاجرت نکرده بودند، ارث نمی­دادند و تا زمانی که مهاجرت نکرده­ بودند ولایتی برای آن­ها قائل نبودند. گفت: دلیل تو بر این مطلب چیست؟ گفتم: این سخن خداوند تبارک و تعالی: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا» - . انفال / 72 - {کسانی که ایمان آورده اند ولی مهاجرت نکرده اند هیچ گونه خویشاوندی [دینی] با شما ندارند مگر آنکه [در راه خدا] هجرت کنند}، و عمویم عباس مهاجرت نکرد. هارون به من گفت: از تو درخواست می­کنم بگویی که آیا به کسی از دشمنان ما هم این چیزها را گفته­ای؟ یا به کسی از فقهاء چیزی از این مسأله را اطلاع داده­ای؟ گفتم: خدا شاهد است نه، جز امیرالمؤمنین کسی از من نپرسیده است.

بعد گفت: چرا به عوام و خواص اجازه می­دهید شما را به رسول الله صلی الله علیه و آله منسوب کنند و به شما بگویند: ای فرزندان رسول خدا! حال آن­که شما فرزندان علی هستید و شخص را به پدرش نسبت می­دهند و فاطمه به منزله ظرفی است و پیامبر صلی الله علیه و آله جد مادری شما است؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین! اگر پیامبر صلی الله علیه و آله زنده شوند و دختر تو را از تو خواستگاری کنند، آیا شما دخترتان را به او می­دهید یا نه؟ گفت: سبحان اللَّه! چرا ندهم؟ بلکه با این بر عرب و عجم و قریش افتخار می­کنم. گفتم: ولی ایشان از من دخترم را خواستگاری نمی­کند و من نیز دخترم را به ازدواج ایشان در نمی آورم. گفت: چرا؟ گفتم: چون او جد من است، ولی جد تو نیست. گفت: احسنت ای موسی!

سپس گفت: چگونه خود را فرزندان پیامبر می­دانید، با این­که پیغمبر فرزند پسری پسر نداشت و نسل از پسر است نه از دختر و شما فرزند دختری هستید و فرزندان دختر نسل انسان محسوب نمی­شوند؟ گفتم: شما را به حق خویشاوندیمان و قبر پیامبر و کسی که در آن مدفون است، قسم می­دهم که مرا از جواب این سؤال معذور بدارید. گفت: نه، ای فرزندان علی! شما باید دلیل خود را در این مورد به من بگویید، و تو ای موسی! طوری که به من رسیده است پیشوا و امام زمان آن­هایی. تو را در مورد سؤالاتی که می­کنم، تا وقتی که دلیلی از قرآن بیاوری، معذور نمی دارم، شما فرزندان علی ادعا می­کنید هیچ الف و واوی از قرآن از شما پوشیده نیست، مگر این­که تأویل آن را می­دانید و به این آیه استدلال می­کنید: «ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ» - . انعام / 38 - {ما هیچ چیزی را در کتاب [لوح محفوظ] فروگذار نکرده ایم}، و خود را از نظر علماء و استدلال­های آن­ها بی نیاز می­دانید. گفتم: اجازه می­دهی جواب این سؤال را بدهم؟ گفت: بگو. گفتم: اعوذ باللَّه من الشیطان الرجیم، بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، «وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی» - . همان / 84 و 85 - {و از نسل او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را [هدایت کردیم] و این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم * و زکریا و یحیی و عیسی}، ای امیرالمؤمنین! پدر عیسی که بود؟ گفت: عیسی پدر نداشت. گفتم: ما او را از طریق مریم علیها السلام به فرزندان پیامبران علیهم السلام ملحق می­کنیم، ما نیز از طرف مادرمان فاطمه علیها السّلام ملحق به فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله هستیم.

بیش­تر از این دلیل بیاورم ای امیرالمؤمنین؟ گفت: بیاور. گفتم: این سخن خداوند عزّ و جلّ: «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ» - . آل عمران / 61 - {پس هر که در این [باره] پس از دانشی که تو را [حاصل] آمده با تو محاجه کند بگو بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم}، هیچ­کس ادعا نکرده که پیامبر صلی الله علیه و آله زمان مباهله با نصاری کسی جز علی بن ابی­طالب و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را داخل کساء نموده باشد، تأویل سخن خداوند عزّ و جلّ: \\" أَبْناءَنا\\" حسن و حسین است و تأویل \\" نِساءَنا \\" فاطمه و تأویل \\" أَنْفُسَنا \\" علی بن ابی­طالب است. علماء اجماع دارند که جبرئیل در روز جنگ احد گفت:

یا محمّد! این کار از علی، حقیقتاً فداکاری است. پیامبر فرمود: چون او از من و من از او هستم. جبرئیل گفت: ای رسول خدا! من نیز از شما دو نفرم. و سپس گفت: «لا سیف الا ذو الفقار و لا فتی الا علی». شبیه مدحی شد که خداوند عزّ و جلّ در مورد ابراهیم خلیل علیه السلام کرد و فرمود: «فَتًی یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إِبْراهِیمُ» - . انبیاء / 60 - { جوانی از آنها [به بدی] یاد می کرد که به او ابراهیم گفته می شود}. ما عموزادگان شما افتخار می­کنیم که جبرئیل گفته از ماست.

گفت: احسنت ای موسی! حالا هر حاجتی داری بگو. گفتم: اولین حاجتم این است که به پسر عمویت اجازه دهی به حرم جدش مدینه پیش خانواده خود برگردد، گفت: این را بررسی می­کنم إن شاء اللَّه.

روایت شده که ایشان را به زندان سندی بن شاهک تحویل داد و در آن­جا از دنیا رفتند، و اللَّه اعلم. - . عیون أخبار الرضا 1 : 81 -

**[ترجمه]

«3»

ج، [الإحتجاج] مُرْسَلًا: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ نَنْظُرُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (3).

**[ترجمه]احتجاج نیز مانند همین را با سندی مرسل تا \\"این را بررسی می­کنم إن شاء اللَّه\\" نقل کرده است. - . احتجاج : 211 -

**[ترجمه]

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ وَ الْمُکَتِّبُ وَ الْهَمْدَانِیُّ وَ ابْنُ تَاتَانَةَ وَ أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ مَاجِیلَوَیْهِ وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ جَمِیعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سُفْیَانَ بْنِ نِزَارٍ قَالَ: کُنْتُ یَوْماً عَلَی رَأْسِ الْمَأْمُونِ فَقَالَ أَ تَدْرُونَ مَنْ عَلَّمَنِی التَّشَیُّعَ فَقَالَ الْقَوْمُ جَمِیعاً لَا وَ اللَّهِ مَا نَعْلَمُ قَالَ عَلَّمَنِیهِ الرَّشِیدُ قِیلَ لَهُ وَ کَیْفَ ذَلِکَ وَ الرَّشِیدُ کَانَ یَقْتُلُ أَهْلَ هَذَا الْبَیْتِ قَالَ کَانَ یَقْتُلُهُمْ عَلَی الْمُلْکِ لِأَنَّ الْمُلْکَ عَقِیمٌ وَ لَقَدْ حَجَجْتُ مَعَهُ سَنَةً فَلَمَّا صَارَ إِلَی الْمَدِینَةِ تَقَدَّمَ إِلَی حُجَّابِهِ وَ قَالَ لَا یَدْخُلَنَّ عَلَیَّ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَکَّةَ مِنْ أَبْنَاءِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ بَنِی هَاشِمٍ وَ سَائِرِ بُطُونِ قُرَیْشٍ إِلَّا نَسَبَ نَفْسَهُ فَکَانَ الرَّجُلُ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ قَالَ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی جَدِّهِ مِنْ هَاشِمِیٍّ أَوْ قُرَشِیٍّ أَوْ مُهَاجِرِیٍّ أَوْ أَنْصَارِیٍّ فَیَصِلُهُ مِنَ الْمِائَةِ بِخَمْسَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ مَا دُونَهَا إِلَی مِائَتَیْ دِینَارٍ عَلَی قَدْرِ شَرَفِهِ وَ هِجْرَةِ آبَائِهِ

ص: 129


1- 1. سورة الأنبیاء الآیة: 60.
2- 2. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 1 ص 81.
3- 3. الاحتجاج ص 211.

فَأَنَا ذَاتَ یَوْمٍ وَاقِفٌ إِذْ دَخَلَ الْفَضْلُ بْنُ الرَّبِیعِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْبَابِ رَجُلٌ زَعَمَ أَنَّهُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأَقْبَلَ عَلَیْنَا وَ نَحْنُ قِیَامٌ عَلَی رَأْسِهِ وَ الْأَمِینُ وَ الْمُؤْتَمَنُ وَ سَائِرُ الْقُوَّادِ فَقَالَ احْفَظُوا عَلَی أَنْفُسِکُمْ ثُمَّ قَالَ لِآذِنِهِ ائْذَنْ لَهُ وَ لَا یَنْزِلُ إِلَّا عَلَی بِسَاطِی.

فَأَنَا کَذَلِکَ إِذْ دَخَلَ شَیْخٌ مُسَخَّدٌ قَدْ أَنْهَکَتْهُ الْعِبَادَةُ کَأَنَّهُ شَنٌّ بَالٍ قَدْ کَلَمَ (1) السُّجُودُ وَجْهَهُ وَ أَنْفَهُ فَلَمَّا رَأَی الرَّشِیدَ رَمَی بِنَفْسِهِ عَنْ حِمَارٍ کَانَ رَاکِبَهُ فَصَاحَ الرَّشِیدُ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا عَلَی بِسَاطِی فَمَنَعَهُ الْحُجَّابُ مِنَ التَّرَجُّلِ وَ نَظَرْنَا إِلَیْهِ بِأَجْمَعِنَا بِالْإِجْلَالِ وَ الْإِعْظَامِ فَمَا زَالَ یَسِیرُ عَلَی حِمَارِهِ حَتَّی سَارَ إِلَی الْبِسَاطِ وَ الْحُجَّابُ وَ الْقُوَّادُ مُحْدِقُونَ بِهِ فَنَزَلَ فَقَامَ إِلَیْهِ الرَّشِیدُ وَ اسْتَقْبَلَهُ إِلَی آخِرِ الْبِسَاطِ وَ قَبَّلَ وَجْهَهُ وَ عَیْنَیْهِ وَ أَخَذَ بِیَدِهِ حَتَّی صَیَّرَهُ فِی صَدْرِ الْمَجْلِسِ وَ أَجْلَسَهُ مَعَهُ فِیهِ وَ جَعَلَ یُحَدِّثُهُ وَ یُقْبِلُ بِوَجْهِهِ عَلَیْهِ وَ یَسْأَلُهُ عَنْ أَحْوَالِهِ.

ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا عَلَیْکَ مِنَ الْعِیَالِ فَقَالَ یَزِیدُونَ عَلَی الْخَمْسِمِائَةِ قَالَ أَوْلَادٌ کُلُّهُمْ قَالَ لَا أَکْثَرُهُمْ مَوَالِیَّ وَ حَشَمٌ فَأَمَّا الْوَلَدُ فَلِی نَیِّفٌ وَ ثَلَاثُونَ الذُّکْرَانُ مِنْهُمْ کَذَا وَ النِّسْوَانُ مِنْهُمْ کَذَا قَالَ فَلِمَ لَا تُزَوِّجِ النِّسْوَانَ مِنْ بَنِی عُمُومَتِهِنَّ وَ أَکْفَائِهِنَّ قَالَ الْیَدُ تَقْصُرُ عَنْ ذَلِکَ قَالَ فَمَا حَالُ الضَّیْعَةِ قَالَ تُعْطِی فِی وَقْتٍ وَ تَمْنَعُ فِی آخَرَ قَالَ فَهَلْ عَلَیْکَ دَیْنٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ کَمْ قَالَ نَحْوٌ مِنْ عَشَرَةِ آلَافِ دِینَارٍ.

فَقَالَ الرَّشِیدُ یَا ابْنَ عَمِّ أَنَا أُعْطِیکَ مِنَ الْمَالِ مَا تُزَوِّجُ بِهِ الذُّکْرَانَ وَ النِّسْوَانَ وَ تَعْمُرُ الضِّیَاعَ فَقَالَ لَهُ وَصَلَتْکَ رَحِمٌ یَا ابْنَ عَمِّ وَ شَکَرَ اللَّهُ لَکَ هَذِهِ النِّیَّةَ الْجَمِیلَةَ وَ الرَّحِمُ مَاسَّةٌ وَ الْقَرَابَةُ وَاشِجَةٌ وَ النَّسَبُ وَاحِدٌ وَ الْعَبَّاسُ عَمُّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ صِنْوُ أَبِیهِ وَ عَمُّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ صِنْوُ أَبِیهِ وَ مَا أَبْعَدَکَ اللَّهُ مِنْ أَنْ تَفْعَلَ ذَلِکَ وَ قَدْ بَسَطَ یَدَکَ وَ أَکْرَمَ عُنْصُرَکَ وَ أَعْلَی مَحْتِدَکَ فَقَالَ أَفْعَلُ ذَلِکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ کَرَامَةً.

ص: 130


1- 1. الکلم: مصدر الجرح، جمع کلوم و کلام.

فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ فَرَضَ عَلَی وُلَاةِ عَهْدِهِ أَنْ یَنْعَشُوا فُقَرَاءَ الْأُمَّةِ وَ یَقْضُوا عَنِ الْغَارِمِینَ وَ یُؤَدُّوا عَنِ الْمُثَقَّلِ وَ یَکْسُوا الْعَارِیَ وَ یُحْسِنُوا إِلَی الْعَانِی وَ أَنْتَ أَوْلَی مَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ فَقَالَ أَفْعَلُ یَا أَبَا الْحَسَنِ ثُمَّ قَامَ فَقَامَ الرَّشِیدُ لِقِیَامِهِ وَ قَبَّلَ عَیْنَیْهِ وَ وَجْهَهُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ وَ عَلَی الْأَمِینِ وَ الْمُؤْتَمَنِ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ وَ یَا مُحَمَّدُ وَ یَا إِبْرَاهِیمُ بَیْنَ یَدِی عَمُّکُمْ وَ سَیِّدُکُمْ خُذُوا بِرِکَابِهِ وَ سَوُّوا عَلَیْهِ ثِیَابَهُ وَ شَیِّعُوهُ إِلَی مَنْزِلِهِ فَأَقْبَلَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام سِرّاً بَیْنِی وَ بَیْنَهُ فَبَشَّرَنِی بِالْخِلَافَةِ وَ قَالَ لِی إِذَا مَلَکْتَ هَذَا الْأَمْرَ فَأَحْسِنْ إِلَی وُلْدِی ثُمَّ انْصَرَفْنَا وَ کُنْتُ أَجْرَأَ وُلْدِ أَبِی عَلَیْهِ.

فَلَمَّا خَلَا الْمَجْلِسُ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَنْ هَذَا الرَّجُلُ الَّذِی قَدْ عَظَّمْتَهُ وَ أَجْلَلْتَهُ وَ قُمْتَ مِنْ مَجْلِسِکَ إِلَیْهِ فَاسْتَقْبَلْتَهُ وَ أَقْعَدْتَهُ فِی صَدْرِ الْمَجْلِسِ وَ جَلَسْتَ دُونَهُ ثُمَّ أَمَرْتَنَا بِأَخْذِ الرِّکَابِ لَهُ قَالَ هَذَا إِمَامُ النَّاسِ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ خَلِیفَتُهُ عَلَی عِبَادِهِ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ وَ لَیْسَتْ هَذِهِ الصِّفَاتُ کُلُّهَا لَکَ وَ فِیکَ فَقَالَ أَنَا إِمَامُ الْجَمَاعَةِ فِی الظَّاهِرِ بِالْغَلَبَةِ وَ الْقَهْرِ وَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ إِمَامُ حَقٍّ وَ اللَّهِ یَا بُنَیَّ إِنَّهُ لَأَحَقُّ بِمَقَامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنِّی وَ مِنَ الْخَلْقِ جَمِیعاً وَ وَ اللَّهِ لَوْ نَازَعْتَنِی هَذَا الْأَمْرَ لَأَخَذْتُ الَّذِی فِیهِ عَیْنَاکَ فإِنَّ الْمُلْکَ عَقِیمٌ.

فَلَمَّا أَرَادَ الرَّحِیلَ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی مَکَّةَ أَمَرَ بِصُرَّةٍ سَوْدَاءَ فِیهَا مِائَتَا دِینَارٍ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الْفَضْلِ بْنِ الرَّبِیعِ فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ بِهَذِهِ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ قُلْ لَهُ یَقُولُ لَکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ نَحْنُ فِی ضِیقَةٍ وَ سَیَأْتِیکَ بِرُّنَا بَعْدَ هَذَا الْوَقْتِ.

فَقُمْتُ فِی صَدْرِهِ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تُعْطِی أَبْنَاءَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ سَائِرَ قُرَیْشٍ وَ بَنِی هَاشِمٍ وَ مَنْ لَا یُعْرَفُ حَسَبُهُ وَ نَسَبُهُ خَمْسَةَ آلَافِ دِینَارٍ إِلَی مَا دُونَهَا وَ تُعْطِی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ وَ قَدْ أَعْظَمْتَهُ وَ أَجْلَلْتَهُ مِائَتَیْ دِینَارٍ أَخَسَّ عَطِیَّةٍ أَعْطَیْتَهَا أَحَداً مِنَ النَّاسِ فَقَالَ اسْکُتْ لَا أُمَّ لَکَ فَإِنِّی لَوْ أَعْطَیْتُ هَذَا مَا ضَمِنْتُهُ لَهُ مَا کُنْتُ آمَنُهُ و کتب الموت علی جمیع خلقه، و جعلهم أسوة فیه، عدلا منه علیهم عزیزا، و قدرة منه علیهم، لا مدفع لأحد منهم، ولا محیص له عنه، حتّی یجمع الله تبارک و

ص: 131

تعالی بذلک إلی دار البقاء خلقه، و یرث به أرضه و من علیها، و إلیه یرجعون.

بلغنا أطال الله بقاک ما کان من قضاء الله الغالب فی وفاة أمیر المؤمنین موسی صلوات الله علیه ، ورحمته ، ومغفرته ، ورضوانه ، و إنا لله وإنا إلیه راجعون إعظاما لمصیبته ، و إجلالا لرزئه و فقده . ثم إنا لله وإنا إلیه راجعون ، صبرة الأمر الله عز وجل ، وتسلیمة لقضائه ، ثم إنا لله وإنا إلیه راجعون لشدة مصیبتک علینا خاصة ، و بلوغها من حر قلوبنا ، و نشوز أنفسنا ، نسأل الله أن یصلی علی أمیر المؤمنین وأن یرحمه ، ویلحقه بنبیّه صلی الله علیه و آله ، و بصالح سلفه ، وأن یجعل ما نقله إلیه خیر مما أخرجه منه .

ونسأل الله أن یعظم أجرک أمتع الله بک ، وأن یحسن عقباک ، وأن یعوضک من المصیبة بأمیر المؤمنین أفضل ما وعد الصابرین ، من صلواته ورحمته وهداه ، و نسأل الله أن یربط علی قلبک ، ویحسن عزاک وسلوتک ، والخلف علیک ، ولایریک بعده مکروها فی نفسک ، ولا فی شیء من نعمته .

وأسأل الله أن یهنئیک خلافة أمیر المؤمنین أمتع الله به ، وأطال بقاه ، ومدة فی عمره ، وأنسأ فی أجله ، وأن یسوغکما بأتم النعمة ، وأفضل الکرامة ، وأطول العمر وأحسن الکفایة ، وأن یمتعک وإیتا نا خاصة ، والمسلمین عامة بأمیر المؤمنین حتی نبلغ به أفضل الأمل فیه لنفسه ومنک أطال الله بقاه ومنا له.

أن یضرب وجهی غدة بمائة ألف سیف من شیعته وموالیه ، وفقرهذا و أهل بیته أسلم لی ولکم ، من بسط أیدیهم وأعینهم(1)

فَلَمَّا نَظَرَ إِلَی ذَلِکَ مُخَارِقٌ الْمُغَنِّی دَخَلَهُ فِی ذَلِکَ غَیْظٌ فَقَامَ إِلَی الرَّشِیدِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ دَخَلْتُ الْمَدِینَةَ وَ أَکْثَرُ أَهْلِهَا یَطْلُبُونَ مِنِّی شَیْئاً وَ إِنْ خَرَجْتُ وَ لَمْ أَقْسِمْ فِیهِمْ شَیْئاً لَمْ یَتَبَیَّنْ لَهُمْ تَفَضُّلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیَّ وَ مَنْزِلَتِی عِنْدَهُ فَأَمَرَ لَهُ بِعَشَرَةِ آلَافِ دِینَارٍ فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ عَلَیَّ دَیْنٌ أَحْتَاجُ أَنْ

ص: 132


1- 1. الظاهر ان الصحیح «وغناهم» بدل و «اعینهم» کما یدل الخبر الاخر قبل البیان الا ان الموجود فی النسخ الموجودة «واعینهم» عن هامش مطبوعة الکمبانی.

أَقْضِیَهُ فَأَمَرَ لَهُ بِعَشَرَةِ آلَافِ دِینَارٍ أُخْرَی.

فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بَنَاتِی أُرِیدُ أَنْ أُزَوِّجَهُنَّ وَ أَنَا مُحْتَاجٌ إِلَی جِهَازِهِنَّ فَأَمَرَ لَهُ بِعَشَرَةِ آلَافِ دِینَارٍ أُخْرَی فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَا بُدَّ مِنْ غَلَّةٍ تُعْطِینِیهَا تَرُدُّ عَلَیَّ وَ عَلَی عِیَالِی وَ بَنَاتِی وَ أَزْوَاجِهِنَّ الْقُوتَ فَأَمَرَ لَهُ بِأَقْطَاعِ مَا یَبْلُغُ غَلَّتُهُ فِی السَّنَةِ عَشَرَةَ آلَافِ دِینَارٍ وَ أَمَرَ أَنْ یُعَجَّلَ ذَلِکَ لَهُ مِنْ سَاعَتِهِ.

ثُمَّ قَامَ مُخَارِقٌ مِنْ فَوْرِهِ وَ قَصَدَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ قَالَ لَهُ قَدْ وَقَفْتُ عَلَی مَا عَامَلَکَ بِهِ هَذَا الْمَلْعُونُ وَ مَا أَمَرَ لَکَ بِهِ وَ قَدِ احْتَلْتُ عَلَیْهِ لَکَ وَ أَخَذْتُ مِنْهُ صِلَاتِ ثَلَاثِینَ أَلْفَ دِینَارٍ وَ أَقْطَاعاً تَغُلُّ فِی السَّنَةِ عَشَرَةَ آلَافِ دِینَارٍ وَ لَا وَ اللَّهِ یَا سَیِّدِی مَا أَحْتَاجُ إِلَی شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ وَ مَا أَخَذْتُهُ إِلَّا لَکَ وَ أَنَا أَشْهَدُ لَکَ بِهَذِهِ الْأَقْطَاعِ وَ قَدْ حَمَلْتُ الْمَالَ إِلَیْکَ.

فَقَالَ بَارَکَ اللَّهُ لَکَ فِی مَالِکَ وَ أَحْسَنَ جَزَاکَ مَا کُنْتُ لِآخُذَ مِنْهُ دِرْهَماً وَاحِداً وَ لَا مِنْ هَذِهِ الْأَقْطَاعِ شَیْئاً وَ قَدْ قَبِلْتُ صِلَتَکَ وَ بِرَّکَ فَانْصَرِفْ رَاشِداً وَ لَا تُرَاجِعْنِی فِی ذَلِکَ فَقَبَّلَ یَدَهُ وَ انْصَرَفَ (1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: سفیان بن نزار نقل کرده، روزی بالای سر مأمون بودم، گفت: می­دانید چه کسی تشیع را به من آموخت؟ کسانی که حضور داشتند همه گفتند: نه به خدا، نمی­دانیم. گفت: هارون­الرشید به من آموخت. گفتند: چطور می­شود؟ او پیوسته اهل این خانواده را می­کشت. گفت: او آن­ها را برای حفظ حکومت خود می­کشت، زیرا سلطنت نازا است. یک سال من همراه او به حج رفتم، وقتی وارد مدینه شد، به نگهبانان خود دستور داد: هر کس از اهالی مکه و مدینه، از فرزندان مهاجر و انصار و بنی­هاشم و سایر افراد قبیله قریش، که به دیدن من می آید، باید خود را با نسب خود معرفی کند. هر که وارد می­شد، می­گفت: من فلانی پسر فلانی هستم و تا جد خویش را که آیا هاشمی یا قرشی یا مهاجری یا انصاری بوده است را نام می­برد و هارون به هر کدام، بر حسب شرافت نسب و هجرت پدرانش، ای از پانصد هزار درهم یا کمتر تا دویست دینار صله می­داد.

روزی ایستاده بودم، که فضل بن ربیع داخل آمد و گفت: بر در خانه مردی است که می­گوید موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن علی بن ابی­طالب علیهم السّلام است، هارون روی به ما که بالای سرش ایستاده بودیم نمود، امین و مؤتمن و سایر سردمداران هم بودند، گفت: مواظب رفتار خود باشید. سپس به مسؤول اجازه گفت: اجازه بده وارد شود، ولی نباید تا روی فرش من از مرکب پیاده شود.

ایستاده بودم که دیدم پیرمردی زرد روی و ناتوان که عبادت پیکرش را فرسوده بود و مانند مشکی کهنه، لاغر می­نمود و سجده بر صورت و بینی او اثر گذاشته بود وارد شد. همین که چشمش به هارون الرشید افتاد، خواست از الاغی که سوار بود پایین بپرد که هارون فریاد زد: نه به خدا، باید روی فرش من پیاده شوید، نگهبانان مانع از پیاده شدن ایشان شدند و ما همگی داشتیم به دیده احترام و عظمت به ایشان نگاه می­کردیم، همین طور سوار بر الاغ آمد تا روی فرش رسید، نگهبانان و سردمدداران اطرافش را گرفته بودند. پیاده شد، هارون از تخت پایین آمد و او را در آخر فرش استقبال کرد صورت و چشم­هایش را بوسید و دستش را گرفت و به بالای مجلس برد و در آن­جا نشاند، خود نیز با او نشست و شروع صحبت با او کرد و تمام رویش به سمت ایشان بود و از احوالش می پرسید.

بعد گفت: ای ابا الحسن! اهل و عیالت چند نفرند؟ فرمود: از پانصد نفر بیشترند. گفت: همه این­ها اولاد شمایند؟ فرمود: نه بیشتر آن­ها غلام و کنیزند، اما فرزندانم، سی و چند نفری می­شوند که فلان تعدادشان پسر و فلان تعدادشان دخترند. گفت: چرا دخترها را به ازدواج عموزادگان و هم­کفوهایشان در نمی آوری؟ فرمود: تهیدستی نمی­گذارد. گفت: باغستان در چه حال است؟ فرمود: گاهی محصول می­دهد و گاهی نمی­دهد. گفت: قرض هم داری؟ فرمود: آری. گفت: چقدر؟ فرمود: در حدود ده هزار دینار.

رشید گفت: ای عموزاده! آن­قدر پول در اختیارت می­گذارم که پسرها و دخترها را به ازدواج درآوری و باغستان­ها را آباد کنی. فرمود: ای عموزاده! صله شما حق خویشاوندی است، خداوند تو را بر این نیت پسندیده پاداش دهد، خویشاوندی ما نزدیک و قرابتمان ریشه­دار است و از یک نژاد هستیم و عباس عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و برادر پدر ایشان و هم­چنین عموی علی بن ابی­طالب علیه السلام و برادر پدر ایشان است، خدایی که دست شما را گشاده نموده و ذات خوبی در نهاد شما قرار داده و اصلیت شما را رفیع گردانده، چنین کاری را از شما بعید نکرده است. گفت: ای ابا الحسن! این کار را می­کنم و موجب افتخار است.

فرمود: ای امیرالمؤمنین! خداوند بر ولی­عهدهای خود واجب کرده که فقیران امت را از زمین بلند کنند و قرض بده­کاران را بپردازند و بار سنگین را از روی دوش بیچارگان بردارند و برهنگان را بپوشانند و به اسیران نیکی کنند، و تو شایسته ترین فرد به انجام این کارها هستی. باز گفت: ای ابا الحسن! این کار را می­کنم. سپس برخاست و هارون هم برخاست و صورت و چشمانش را بوسید و آن­گاه رو به من و امین و مؤتمن نموده و گفت: ای عبداللَّه و ای محمّد و ای ابراهیم! با عمو و سرورتان بروید و رکابش را بگیرید و لباسش را مرتب کنید و او را تا منزلش مشایعت نمایید. ابا الحسن موسی بن جعفر علیهما السّلام پنهانی رو به من نموده و بشارت خلافت را به من دادند و فرمودند: وقتی خلافت به دستت رسید، با فرزند من خوش رفتاری کن. بعد ما برگشتیم، من از همه برادرانم بیشتر پیش پدرم جسارت داشتم.

وقتی مجلس خلوت شد، گفتم: ای امیرالمؤمنین! این مرد که بود که این قدر تعظیم و احترامش کردی و از تخت پایین آمدی و استقبالش کردی و او را در صدر مجلس نشاندی و خود پایین­تر از او نشستی و بعد به ما دستور دادی رکابش را بگیریم؟ گفت: او امام مردم و حجت خدا بر خلق و خلیفه او بر بندگان است. گفتم: ای امیرالمؤمنین! مگر این امتیازها همه مخصوص شما نیست!؟ گفت: من در ظاهر و به زور و غلبه پیشوای مردم هستم، موسی بن جعفر حقیقتاً امام است، ای پسرم! به خدا قسم او به مقام رسول الله صلی الله علیه و آله از من و تمام مردم محقّ تر است. به خدا اگر تو هم در مقام خلافت با من نزاع کنی، سر از پیکرت برمی­دارم، ملک عقیم است.

وقتی خواست از مدینه به سمت مکه حرکت کند، دستور داد کیسه ای سیاه که در آن دویست دینار بود آوردند و رو به فضل بن ربیع کرد و به او گفت: این کیسه را برای موسی بن جعفر ببر و به او بگو: امیرالمؤمنین می­گوید: فعلا وضع مالی ما خوب نیست، به زودی نیکی ما به دست تو می­رسد.

من برخاستم و جلو رفتم و گفتم: ای امیرالمؤمنین! به فرزندان مهاجر و انصار و سائر قریش و بنی هاشم و کسانی که حسب و نسب آن­ها را معروف نیست، پنج هزار دینار و کمتر از آن می­دهی، و به موسی بن جعفر با آن همه تعظیم و احترام که روا داشتی دویست دینار می­دهی!؟ کمترین بخششی که تاکنون به اشخاص نموده ای!؟ گفت: ساکت باش مادر مرده! اگر آن­ مقدار که تعهد کردم را به او بدهم، از او در امان نخواهم بود که فردا با صد هزار شمشیرزن از پیروان و شیعیانش در مقابلم قرار نگیرد، تنگدستی او و اهل بیتش برای من و شما بهتر است از این­که دستشان باز باشد و چشم­هایشان. - . ظاهراً صحیح این است که به جای \\"أعینهم\\"،\\"غناهم\\" به معنای \\"بی­نیاز باشند\\" باشد، همان­طور که روایت دیگر هم دلالت می­کند. ولی آن­چه در نسخه­های موجود وجود دارد \\"أعینهم\\" است. -

وقتی مخارق خواننده این وضع را دید خشمگین شد و برخاست و گفت: ای امیرالمؤمنین! از وقتی که من وارد مدینه شده ام، بیشتر اهالی آن از من درخواست کمک دارند، و اگر از شهر خارج شوم و چیزی بین آن­ها تقسیم نکنم، عنایت امیرالمؤمنین نسبت به من و منزلت من نزد شما را نخواهند فهمید. دستور داد به او ده هزار دینار بدهند. گفت: ای امیرالمؤمنین! این برای اهل مدینه است، من قرضی دارم که باید بپردازم، دستور داد ده هزار دینار هم دیگر هم بدهند.

باز گفت: ای امیرالمؤمنین! دخترانم را می­خواهم عروس کنم و برای جهیزیه آن­ها پول نیاز دارم، دستور داد ده هزار دینار دیگر به او بدهند. باز گفت: ای امیرالمؤمنین! باید به من زمینی عطا کنید که خود و خانواده و دختران و شوهرانشان از درآمد آن گذران زندگی کنیم، دستور داد چند زمین به او بدهند که محصول آن­ها در سال به ده هزار دینار می­رسید، و دستور داد همان ساعت سریع این کار را برایش بکنند.

مخارق فوری برخاست به سمت موسی بن جعفر علیه السّلام رفت و به ایشان عرض کرد: آقا من دیدم که این ملعون با شما چگونه رفتار کرد و چقدر برایتان فرستاد، من به نفع شما حیله ای به کار بردم و سی هزار دینار و چند قطعه زمین که محصول آن سالانه به ده هزار دینار می رسد از او گرفتم، و به خدا قسم ای آقای من! من احتیاج به هیچ کدام از آن­ها ندارم و آن­ها را فقط برای شما گرفتم. من سند آن­ها را برای شما شهادت می­دهم و پول­ها را هم برایتان آورده ام. فرمود: خدا در اموالت برکت دهد و به تو جزای خیر عنایت کند! من نه یک درهم از این پول­ها می­گیرم و نه چیزی از این قطعه زمین­ها را برمی­دارم، لطف و خوبی تو را قبول کردم، برو به سلامت، و دیگر در این مورد پیش من برنگرد. مخارق دست ایشان را بوسید و برگشت. - . عیون أخبار الرضا 1 : 88 -

**[ترجمه]

«5»

ج، [الإحتجاج] رُوِیَ: أَنَّ الْمَأْمُونَ قَالَ لِقَوْمِهِ أَ تَدْرُونَ مَنْ عَلَّمَنِی التَّشَیُّعَ إِلَی قَوْلِهِ أَسْلَمُ لِی وَ لَکُمْ مِنْ بَسْطِ أَیْدِیهِمْ وَ إِغْنَائِهِمْ (2).

**[ترجمه]اجتجاج: روایت شده مأمون به اطرافیانش گفت: آیا می­دانید تشیع را چه کسی به من آموخت؟ تا به آن­جا که گفته \\"برای من و شما بهتر است از این­که دستشان باز باشد و بی­نیاز باشند\\". - . احتجاج : 213 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی (3) الملک عقیم أی لا ینفع فیه نسب لأنه یقتل فی طلبه الأب و الأخ و العم و الولد و قال الجوهری (4) أصبح فلان مسخدا إذا أصبح مصفرا ثقیلا مورما قوله علیه السلام وصلتک رحم أی صارت الرحم سببا لصلتک لنا أو دعاء له بأن تصله الرحم و تعینه و تجزیه بما رعی لها و الأخیر أظهر و الواشجة المشتبکة و المحتد الأصل و نعشه أی رفعه و العانی الأسیر.

ص: 133


1- 1. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 88.
2- 2. الاحتجاج ص 213.
3- 3. القاموس ج 4 ص 152.
4- 4. الصحاح ج 1 ص 482.

lt;meta info="\\"ملک عقیم است\\" فیروزآبادی نوشته است یعنی نسبت خانوادگی در آن فایده­ای ندارد؛ زیرا در راه بدست آوردن آن پدر و برادر و عمو و فرزند کشته می­شوند. - . قاموس 4 : 152 - صله شما حق خویشاوندی است یعنی خویشاوندی بین ماست که سبب صله شما می­شود، یا دعایی است از حضرت که او به خویشان خود صله دهد و ایشان را کمک کند و آن­قدر به ایشان بدهد که امورشان سپری شود، معنای اخیر ظهور بیشتری دارد.

**[ترجمه]

«6»

لی (1)،[الأمالی] للصدوق ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ شَبِیبٍ قَالَ: سَمِعْتُ الْمَأْمُونَ یَقُولُ مَا زِلْتُ أُحِبُّ أَهْلَ الْبَیْتِ علیهم السلام وَ أُظْهِرُ لِلرَّشِیدِ بُغْضَهُمْ تَقَرُّباً إِلَیْهِ فَلَمَّا حَجَّ الرَّشِیدُ وَ کُنْتُ أَنَا وَ مُحَمَّدٌ(2) وَ الْقَاسِمُ (3) مَعَهُ فَلَمَّا کَانَ بِالْمَدِینَةِ اسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ النَّاسُ فَکَانَ آخِرُ مَنْ أُذِنَ لَهُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَدَخَلَ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ الرَّشِیدُ تَحَرَّکَ وَ مَدَّ بَصَرَهُ وَ عُنُقَهُ إِلَیْهِ حَتَّی دَخَلَ الْبَیْتَ الَّذِی کَانَ فِیهِ.

فَلَمَّا قَرُبَ مِنْهُ جَثَا(4) الرَّشِیدُ عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ عَانَقَهُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ کَیْفَ أَنْتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ کَیْفَ عِیَالُکَ وَ عِیَالُ أَبِیکَ کَیْفَ أَنْتُمْ مَا حَالُکُمْ فَمَا زَالَ یَسْأَلُهُ عَنْ هَذَا وَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ خَیْرٌ خَیْرٌ فَلَمَّا قَامَ أَرَادَ الرَّشِیدُ أَنْ یَنْهَضَ فَأَقْسَمَ عَلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَقَعَدَ وَ عَانَقَهُ وَ سَلَّمَ عَلَیْهِ وَ وَدَّعَهُ قَالَ الْمَأْمُونُ وَ کُنْتُ أَجْرَأَ وُلْدِ أَبِی عَلَیْهِ.

فَلَمَّا خَرَجَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام قُلْتُ لِأَبِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ رَأَیْتُکَ عَمِلْتَ بِهَذَا الرَّجُلِ شَیْئاً مَا رَأَیْتُکَ فَعَلْتَهُ بِأَحَدٍ مِنْ أَبْنَاءِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ لَا بِبَنِی هَاشِمٍ فَمَنْ هَذَا الرَّجُلُ فَقَالَ یَا بُنَیَّ هَذَا وَارِثُ عِلْمِ النَّبِیِّینَ هَذَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ إِنْ أَرَدْتَ الْعِلْمَ الصَّحِیحَ فَعِنْدَ هَذَا قَالَ الْمَأْمُونُ فَحِینَئِذٍ انْغَرَسَ فِی قَلْبِی حُبُّهُمْ (5).

**[ترجمه]أمالی صدوق، عیون أخبار الرضا: ریان بن شبیب نقل کرده، شنیدم که مأمون می­گفت: من همیشه اهل بیت علیهم السلام را دوست داشتم، ولی در برابر هارون از ایشان بغض نشان می­دادم تا تقرب بیشتری به او پیدا کنم. سالی که رشید به حج رفت و من و محمد - . محمد معروف به أمین، که مادرش زبیده بود. -

و قاسم - . قاسم معروف به مؤتمن، سومین فرزند رشید. -

نیز همراهش بودیم، وقتی وارد مدینه شد، مردم یکی یکی به حضورش می­رسیدند، آخرین نفری که آمد، موسی بن جعفر علیه السلام بود، وقتی هارون ایشان را دید از جایش تکان خورد و چشم و گردنش را به سوی ایشان دوخت و تا این­که ایشان وارد همان قسمتی که هارون در آن­جا بود شدند. وقتی نزدیک هارون رسیدند، هارون بر زانوانش نشست و با ایشان معانقه کرد و سپس رو به ایشان گفت: حالت چطور است ای ابا الحسن؟ خانواده­ات و خانواده پدرت چطور هستند؟ چطور هستید؟ احوالتان چگونه است؟ همین­طور از حال ایشان می­پرسید و ابا الحسن علیه السلام می­فرمودند: خوب است، خوب است. وقتی برخاستند که بروند، رشید می­خواست برخیزد که ابا الحسن علیه السلام او را قسم داد و نشست و با او معانقه کردند و بر او درود فرستادند و وداع کردند. مأمون ­گفت: جسارت من از همه فرزندان پدرم بر او بیشتر بود، وقتی ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السلام رفت، به پدرم گفتم: دیدم که شما نسبت به این مرد طوری رفتار کردید که با هیچ­کدام از مهاجرین و انصار و بنی­هاشم چنا رفتار نکردید، این مرد چه کسی است؟ گفت: ای پسرم! این مرد وارث علم پیامبران است، این مرد موسی بن جعفر بن محمد است. اگر علم صحیح را می­خواهی، نزد این مرد است. مأمون گفت: همان وقت بود که محبت آن­ها در دلم جوانه زد. - . عیون أخبار الرضا 1 : 93 -

**[ترجمه]

«7»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ بَعْضِ مَنْ ذَکَرَهُ: أَنَّهُ کَتَبَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام إِلَی الْخَیْزُرَانِ أُمِّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ یُعَزِّیهَا بِمُوسَی ابنه [ابْنِهَا] وَ یُهَنِّیهَا بِهَارُونَ ابْنِهَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ لِلْخَیْزُرَانِ أُمِّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ أَمَّا بَعْدُ أَصْلَحَکِ اللَّهُ وَ أَمْتَعَ بِکِ وَ أَکْرَمَکِ وَ حَفِظَکِ وَ أَتَمَّ النِّعْمَةَ وَ الْعَافِیَةَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ لَکِ بِرَحْمَتِهِ.

ص: 134


1- 1. أمالی الصدوق ص 375.
2- 2. هو المعروف بالامین و أمه زبیدة.
3- 3. هو المعروف بالمؤتمن ثالث أولاد الرشید.
4- 4. جثا: جلس علی رکبتیه، أو قام علی أطراف أصابعه فهو جاث.
5- 5. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 93 و فیه« محبتهم» مکان« حبهم».

ثُمَّ إِنَّ الْأُمُورَ أَطَالَ اللَّهُ بَقَاءَکِ کُلَّهَا بِیَدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُمْضِیهَا وَ یُقَدِّرُهَا بِقُدْرَتِهِ فِیهَا وَ السُّلْطَانِ عَلَیْهَا تُوَکَّلُ بِحِفْظِ مَاضِیهَا وَ تَمَامِ بَاقِیهَا فَلَا مُقَدِّمَ لِمَا أَخَّرَ مِنْهَا وَ لَا مُؤَخِّرَ لِمَا قَدَّمَ اسْتَأْثَرَ بِالْبَقَاءِ وَ خَلَقَ خَلْقَهُ لِلْفَنَاءِ أَسْکَنَهُمْ دُنْیَا سَرِیعاً زَوَالُهَا قَلِیلًا بَقَاؤُهَا وَ جَعَلَ لَهُمْ مَرْجِعاً إِلَی دَارٍ لَا زَوَالَ لَهَا وَ لَا فَنَاءَ.

لَمْ یَکُنْ أَطَالَ اللَّهُ بَقَاکِ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِی وَ قَوْمِکِ وَ خَاصَّتِکِ وَ حُرْمَتِکِ کَانَ أَشَدَّ لِمُصِیبَتِکِ إِعْظَاماً وَ بِهَا حَزَناً وَ لَکِ بِالْأَجْرِ عَلَیْهَا دُعَاءً وَ بِالنِّعْمَةِ الَّتِی أَحْدَثَ اللَّهُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أَطَالَ اللَّهُ بَقَاهُ دُعَاءً بِتَمَامِهَا وَ دَوَامِهَا وَ بَقَائِهَا وَ دَفْعِ الْمَکْرُوهِ فِیهَا مِنِّی وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ لِمَا جَعَلَنِیَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِمَعْرِفَتِی بِفَضْلِکِ وَ النِّعْمَةِ عَلَیْکِ وَ بِشُکْرِی بَلَاءَکِ وَ عَظِیمِ رَجَائِی لَکِ أَمْتَعَ اللَّهُ بِکِ وَ أَحْسَنَ جَزَاکِ إِنْ رَأَیْتِ أَطَالَ اللَّهُ بَقَاکِ أَنْ تَکْتُبِی إِلَیَّ بِخَبَرِکِ فِی خَاصَّةِ نَفْسِکِ وَ حَالِ جَزِیلِ هَذِهِ الْمُصِیبَةِ وَ سَلْوَتِکِ عَنْهَا فَعَلْتِ فَإِنِّی بِذَلِکِ مُهْتَمٌّ وَ إِلَی مَا جَاءَنِی مِنْ خَبَرِکِ وَ حَالِکِ فِیهِ مُتَطَلِّعٌ أَتَمَّ اللَّهُ لَکِ أَفْضَلَ مَا عَوَّدَکِ مِنْ نِعْمَتِهِ وَ اصْطَنَعَ عِنْدَکِ مِنْ کَرَامَتِهِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ کُتِبَ یَوْمَ الْخَمِیسِ لِسَبْعِ لَیَالٍ خَلَوْنَ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْآخَرِ سَنَةَ سَبْعِینَ وَ مِائَةٍ(1).

**[ترجمه]قرب الإسناد: محمّد بن عیسی از شخصی نقل کرده که ابا الحسن موسی علیه السلام نامه­ای به خیزران مادر امیرالمؤمنین نوشت و او را در مرگ پسرش موسی تعزیت و در مورد پسرش هارون تهنیت گفت:

بسم الله الرحمن الرحیم. به خیزران مادر امیرالمؤمنین از طرف موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین. خداوند تو را خیر دهد و بهره مند گرداند و گرامی بدارد و حفظ نماید و با رحمت خویش نعمت و عافیت در دنیا و آخرت را بر تو تمام کند. همه امور - خداوند عمر تو را طولانی کند - به دست خداوند عزّ و جلّ است و او آن­ها را انجام می­دهد و با قدرتش و سلطنتش آن­ها را به وجود می­آورد، خودش آن­چه گذشته را حفظ می­کند و آن­چه باقی مانده را تمام می­کند. آن­چه که به تأخیر انداخته را کسی نمی­تواند جلو بیاندازد، و آن­چه که مقدم داشته را کسی نتواند به عقب بیاندازد. جاودانگی را برای خود اختصاص داد و موجودات جهان را برای فنا آفرید و آن­ها را در دنیایی که به زودی نابود می­شود و بقای آن اندک است ساکن کرد و برای آن­ها قرار داده که به سرایی که زوال و فنا در آن راه ندارد بازگردند و مرگ را برای همه خلایق مقدر کرده و آن­ها را اسوه در مرگ قرار داده است. و این عدالت عزیز خداوند و قدرت او بر آن­هاست و هیچ­کدام گریز یا چاره­ای از آن ندارند، تا این­که خداوند تبارک و تعالی به وسیله مرگ خلقش را در سرای جاوید جمع کند و زمین و اهل آن را به ارث دهد و همه به سوی خدا بازگردند.

- خدا عمر شما را طولانی ­می­کند - خبرش به ما رسید آن­چه که از قضای غالب خداوند در وفات امیرالمؤمنین موسی که صلوات خدا و رحمت و مغفرت و رضوانش بر او باد اتفاق افتاد، و إنا لله و إنا إلیه راجعون به جهت مصیبت عظمای او و بزرگی داغ و فقدان او، باز هم إنا لله و إنا إلیه راجعون به جهت صبر بر امر خداوند عزّ و جلّ و تسلیم در برابر قضای او، و باز هم إنا لله و إنا إلیه راجعون به جهت شدت مصیبت تو مخصوصاً بر ما و داغ­دار شدن دل­های ما و بی­تابی جان­های ما. از خداوند تقاضا می­کنیم بر امیرالمؤمنین درود فرستد و او را رحمت کند و ایشان را به پیامبرش صلی الله علیه و آله ملحق کند و به گذشتگانش بپیوندد، و آن­چه که به او می­دهد را بیشتر از آن­چه از او می­گیرد بگرداند. و از خداوند مسئلت می­کنیم که اجر شما - که خداوند شما را بهره­مند نماید - را زیاد گرداند و عاقبتتان را نیکو کند و در عوض مصیبت امیرالمؤمنین بهترین چیزهایی که به صابرین وعده داده است از قبیل درود و رحمت و هدایتش را به شما دهد و از خداوند مسئلت می­کنیم دل شما را آرام کند و تعزیت و تسلیت شما را نیکو کند و بازماندگانتان را نگه دارد و دیگر بعد از ایشان به شما مصیبتی نرساند و نعمتش را از شما کم نکند. و از خداوند مسئلت می­کنیم که خلافت امیرالمؤمنین - که خداوند ایشان را بهره­مند گرداند - را بر شما خجسته کند و بقای ایشان را طولانی کند و عمرشان را برکت دهد و اجل ایشان را به تأخیر اندازد و به شما دو نفر بیشترین نعمت­ها و بالاترین کرامت­ها و زیادترین عمر­ها و نیکوترین کفایت­ها عنایت کند و شما و ما و همه مسلمانان را به وجود امیرالمؤمنین بهره­مند گرداند، تا ما به بهترین آرزوهای خود در مورد ایشان برسیم و بقای ایشان را برای ما و شما طولانی گردادند. - خداوند عمر تو را طولانی کند - این مصیبت برای هیچ­یک از افراد خانواده من و قوم تو و نزدیکان و اهل حریمت به اندازه من بزرگ و ناراحت­کننده نیست و هیچ­کس به اندازه من در اجر بر این مصیبت برای تو دعا نکرده و هیچ­کس برای نعمتی که خداوند به امیرالمؤمنین عنایت کرده و برای تمام شدن آن و دوام و بقاء و دفع بلیات از آن چون من دعاگو نبوده است. سپاس خدای را ­که مرا متوجه مقام تو و نعمتی که به تو ارزانی داشته نمود و شکرگزار بلای تو کرد و امیدوار نسبت به آینده تو قرار داد. خدا ما را از نعمت وجود شما بهره مند گرداند و به شما بهترین پاداش را عنایت کند. اگر صلاح می­بینید - خداوند عمرتان را طولانی کند - که برای من مخصوصاً از حال خود و حال اسفبار این مصیبت و تسلای خودتان چیزی بنویسید، این کار را بکنید؛ من خیلی نسبت به حال شما نگرانم و منتظرم که خبری از شما برسد که از حال شما مطلع شوم. خداوند نعمتی که بر تو ارزانی داشته را تمام نماید و کرامت خود را شامل حال شما کند! و السلام علیک و رحمة الله و برکاته. این نامه در پنجشنبه هفت شب از ماه ربیع الآخر گذشته سال صد و هفتاد نوشته شد. - . قرب الإسناد : 171 -

**[ترجمه]

توضیح

المحیص المهرب و الرزء المصیبة و قوله و نشوز أنفسنا معطوف علی بلوغها من حر قلوبنا یقال نشزت المرأة نشوزا أی استصعبت علی بعلها و أنغصته قوله علیه السلام أن یسوغکما بأتم النعمة الباء للتعدیة یقال ساغ الشراب یسوغ سوغا أی سهل مدخله فی الحلق و سغته أنا أسوغه و أسیغه یتعدی و لا یتعدی.

**[ترجمه]المحیص المهرب و الرزء المصیبة و قوله و نشوز أنفسنا معطوف علی بلوغها من حر قلوبنا یقال نشزت المرأة نشوزا أی استصعبت علی بعلها و أنغصته قوله علیه السلام أن یسوغکما بأتم النعمة الباء للتعدیة یقال ساغ الشراب یسوغ سوغا أی سهل مدخله فی الحلق و سغته أنا أسوغه و أسیغه یتعدی و لا یتعدی.

**[ترجمه]

أقول

انظر إلی شدة التقیة فی زمانه علیه السلام حتی أحوجته إلی أن یکتب مثل هذا الکتاب لموت کافر لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ فهذا یفتح لک من التقیة کل باب.

**[ترجمه]به تقیه شدیدی که در زمان موسی ابن جعفر علیه السّلام بود دقت کنید که ایشان لازم دیدند برای مردن کافری که به روز حساب ایمان ندارد چنین نامه­ای بنویسند. این قضیه می­تواند همه ابواب تقیه را برای شما باز کند.

**[ترجمه]

«8»

ج، [الإحتجاج] قِیلَ: لَمَّا دَخَلَ هَارُونُ الرَّشِیدُ الْمَدِینَةَ تَوَجَّهَ لِزِیَارَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ النَّاسُ فَتَقَدَّمَ إِلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ عَمِّ مُفْتَخِراً بِذَلِکَ عَلَی غَیْرِهِ فَتَقَدَّمَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ الْکَاظِمُ علیه السلام إِلَی الْقَبْرِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ

ص: 135


1- 1. قرب الإسناد ص 171.

یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَهْ فَتَغَیَّرَ وَجْهُ الرَّشِیدِ وَ تَبَیَّنَ الْغَیْظُ فِیهِ (1).

**[ترجمه]احتجاج: گفته شده وقتی هارون الرشید وارد مدینه شد، به زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله رفت و جلو مقبره پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و طوری که افتخاری بر دیگران باشد گفت: سلام بر تو ای پسرعمو! ابا الحسن موسی بن جعفر الکاظم نزدیک مقبره آمدند و گفتند: سلام بر تو ای رسول خدا! سلام بر تو ای پدر جان! چهره هارون در هم رفت و آثار خشم در آن پیدا شد. - . احتجاج : 214 -

**[ترجمه]

«9»

مل، [کامل الزیارات] الْکُلَیْنِیُّ الْعِدَّةُ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: حَضَرْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ وَ هَارُونُ الْخَلِیفَةُ وَ عِیسَی بْنُ جَعْفَرٍ وَ جَعْفَرُ بْنُ یَحْیَی بِالْمَدِینَةِ وَ قَدْ جَاءُوا إِلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَارُونُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام تَقَدَّمْ فَأَبَی فَتَقَدَّمَ هَارُونُ فَسَلَّمَ وَ قَامَ نَاحِیَةً فَقَالَ عِیسَی بْنُ جَعْفَرٍ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام تَقَدَّمْ فَأَبَی فَتَقَدَّمَ عِیسَی فَسَلَّمَ وَ وَقَفَ مَعَ هَارُونَ فَقَالَ جَعْفَرٌ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام تَقَدَّمْ فَأَبَی فَتَقَدَّمَ جَعْفَرٌ فَسَلَّمَ وَ وَقَفَ مَعَ هَارُونَ وَ تَقَدَّمَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَهْ أَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِی اصْطَفَاکَ وَ اجْتَبَاکَ وَ هَدَاکَ وَ هَدَی بِکَ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْکَ فَقَالَ هَارُونُ لِعِیسَی سَمِعْتَ مَا قَالَ قَالَ نَعَمْ قَالَ هَارُونُ أَشْهَدُ أَنَّهُ أَبُوهُ حَقّاً(2).

**[ترجمه]کامل الزیارة: علی بن حسان از یکی از اصحاب نقل کرده، حضرت ابا الحسن اول به همراه هارون خلیفه و عیسی بن جعفر و جعفر بن یحیی در مدینه به مقبره پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله آمدند؛ هارون به ابا الحسن علیه السلام گفت: شما اول بروید، امام امتناع کردند. هارون جلو رفت و سلام داد و در کناری ایستاد. عیسی بن جعفر نیز به ابا الحسن علیه السلام عرض کرد: شما بفرمایید، ایشان باز امتناع ورزید. عیسی جلو رفت و سلام داد و کنار هارون ایستاد. بعد ابا الحسن علیه السلام جلو رفتند و فرمودند: سلام بر تو ای پدر جان! از خداوندی که شما را انتخاب نمود و برگزید و هدایت کرد و به وسیله تو مردم را هدایت نمود، درخواست می­کنم که بر تو درود فرستد. هارون به عیسی گفت: شنیدی چه گفت؟ عیسی گفت: آری. هارون گفت: گواهی می­دهم که پیامبر حقیقتاً پدر اوست. - . کامل الزیارات 3 : 18 -

**[ترجمه]

«10»

مِنْ کِتَابِ حُقُوقِ الْمُؤْمِنِینَ، لِأَبِی عَلِیِّ بْنِ طَاهِرٍ قَالَ: اسْتَأْذَنَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ مَوْلَایَ الْکَاظِمَ علیه السلام فِی تَرْکِ عَمَلِ السُّلْطَانِ فَلَمْ یَأْذَنْ لَهُ وَ قَالَ لَا تَفْعَلْ فَإِنَّ لَنَا بِکَ أُنْساً وَ لِإِخْوَانِکَ بِکَ عِزّاً وَ عَسَی أَنْ یَجْبُرَ اللَّهُ بِکَ کَسْراً وَ یَکْسِرَ بِکَ نَائِرَةَ الْمُخَالِفِینَ عَنْ أَوْلِیَائِهِ یَا عَلِیُّ کَفَّارَةُ أَعْمَالِکُمُ الْإِحْسَانُ إِلَی إِخْوَانِکُمْ اضْمَنْ لِی وَاحِدَةً وَ أَضْمَنَ لَکَ ثَلَاثاً اضْمَنْ لِی أَنْ لَا تَلْقَی أَحَداً مِنْ أَوْلِیَائِنَا إِلَّا قَضَیْتَ حَاجَتَهُ وَ أَکْرَمْتَهُ وَ أَضْمَنَ لَکَ أَنْ لَا یُظِلَّکَ سَقْفُ سِجْنٍ أَبَداً وَ لَا یَنَالَکَ حَدُّ سَیْفٍ أَبَداً وَ لَا یَدْخُلَ الْفَقْرُ بَیْتَکَ أَبَداً یَا عَلِیُّ مَنْ سَرَّ مُؤْمِناً فَبِاللَّهِ بَدَأَ وَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثَنَّی وَ بِنَا ثَلَّثَ.

**[ترجمه]از کتاب حقوق المؤمنین ابوعلی بن طاهر: علی بن یقطین از مولایم کاظم علیه السّلام اجازه خواست که کار برای سلطان را کنار بگذارد، ایشان به او اجازه ندادند و فرمودند: این کار را نکن! ما با تو انس داریم و برادران تو به سبب تو عزت دارند، شاید خداوند به وسیله تو کمبودی را جبران کند و یا به وسیله تو شرّ مخالفین را از اولیای خود کم کند. ای علی! کفاره اعمال شما، نیکی به برادرانتان است. تو یک چیز را برای من ضمانت کن، من سه چیز را برای تو ضامن می­شوم؛ تو برای من ضمانت کن که هر یک از دوستان ما را دیدی حاجتش را برآوری و او را گرامی بداری، و من برای تو ضامن می­شوم که هرگز سقف زندان بر سرت سایه نیافکند و هرگز تیزی شمشیر به تو نرسد و هرگز فقر به خانه تو راه نیابد. ای علی! هر کس مؤمنی را شاد کند، اول خدا را خرسند و بعد پیامبر صلیالله علیه و آله را و بعد ما را خرسند نموده است.

**[ترجمه]

«11»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ عَلِیَّ بْنَ یَقْطِینٍ کَتَبَ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام اخْتُلِفَ فِی الْمَسْحِ عَلَی الرِّجْلَیْنِ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَکْتُبَ مَا یَکُونُ عَمَلِی عَلَیْهِ فَعَلْتَ فَکَتَبَ أَبُو الْحَسَنِ الَّذِی آمُرُکَ بِهِ أَنْ تَتَمَضْمَضَ ثَلَاثاً وَ تَسْتَنْشِقَ ثَلَاثاً وَ تَغْسِلَ وَجْهَکَ ثَلَاثاً وَ تُخَلِّلَ شَعْرَ لِحْیَتِکَ ثَلَاثاً وَ تَغْسِلَ یَدَیْکَ ثَلَاثاً وَ تَمْسَحَ ظَاهِرَ أُذُنَیْکَ وَ بَاطِنَهُمَا

ص: 136


1- 1. الاحتجاج ص 214.
2- 2. کامل الزیارات باب 3 ص 18.

وَ تَغْسِلَ رِجْلَیْکَ ثَلَاثاً وَ لَا تُخَالِفَ ذَلِکَ إِلَی غَیْرِهِ فَامْتَثَلَ أَمْرَهُ وَ عَمِلَ عَلَیْهِ فَقَالَ الرَّشِیدُ أُحِبُّ أَنْ أَسْتَبْرِئَ أَمْرَ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ فَإِنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّهُ رَافِضِیٌّ وَ الرَّافِضَةُ یُخَفِّفُونَ فِی الْوُضُوءِ فَنَاطَهُ بِشَیْ ءٍ مِنَ الشُّغُلِ فِی الدَّارِ حَتَّی دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ وَقَفَ الرَّشِیدُ وَرَاءَ حَائِطِ الْحُجْرَةِ بِحَیْثُ یَرَی عَلِیَّ بْنَ یَقْطِینٍ وَ لَا یَرَاهُ هُوَ وَ قَدْ بَعَثَ إِلَیْهِ بِالْمَاءِ لِلْوُضُوءِ فَتَوَضَّأَ کَمَا أَمَرَهُ مُوسَی فَقَامَ الرَّشِیدُ وَ قَالَ کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّکَ رَافِضِیٌّ فَوَرَدَ عَلَی عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ کِتَابُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ تَوَضَّأْ مِنَ الْآنَ کَمَا أَمَرَ اللَّهُ اغْسِلْ وَجْهَکَ مَرَّةً فَرِیضَةً وَ الْأُخْرَی إِسْبَاغاً وَ اغْسِلْ یَدَیْکَ مِنَ الْمِرْفَقَیْنِ کَذَلِکَ وَ امْسَحْ مُقَدَّمَ رَأْسِکَ وَ ظَاهِرَ قَدَمَیْکَ مِنْ فَضْلِ نَدَاوَةِ وَضُوئِکَ فَقَدْ زَالَ مَا یُخَافُ عَلَیْکَ (1).

**[ترجمه]خرائج: روایت شده که علی بن یقطین نامه ای برای موسی بن جعفر علیه السّلام نوشت که: در مسح پاها اختلاف وجود دارد، اگر صلاح می­بینید چیزی مرقوم بفرمایید که عمل خود را مطابق آن انجام دهم. ابا الحسن علیه السلام مرقوم فرمودند: آنچه من به تو امر می­کنم این است که سه بار مضمضه کنی و سه بار استنشاق کنی و سه بار صورتت را بشویی و سه بار به زیر محاسن خود آب برسانی، دستانت را نیز سه بار بشوی و روی گوش­ها و داخل آن­ها را هم مسح کن و پاهایت را هم سه بار ­بشوی و غیر از این روش وضو نگیر. علی امر ایشان را اطاعت کرد و همان­طور وضو گرفت.

رشید به اطرافیان خود گفت: دوست دارم وضع علی بن یقطین را روشن کنم؛ می­گویند او شیعه است و شیعیان وضویشان سبک­تر است. او را در خانه به کار مشغول کرد تا وقت نماز داخل شد و خودش پشت دیوار خانه، طوری علی بن یقطین را ببیند ولی علی او را نبیند، ایستاد. قبلاً برایش آب وضو فرستاده بود. او همان­طور که موسی علیه السّلام دستور داده بود وضو گرفت. هارون از پشت دیوار بلند شد و گفت: دروغ گفته هر که گفته تو رافضی هستی. نامه ای از طرف موسی بن جعفر علیه السّلام به علی بن یقطین رسید که: از حالا همان­طور که خداوند دستور داده وضو بگیر؛ صورتت را یک بار بشوی که واجب است و بار دوم مستحب است، دستانت را نیز از آرنج همین­طور بشوی و فقط جلوی سر و روی پاهایت را از باقی­مانده آب وضویت مسح کن، آن­چه موجب بیم بر تو بود از میان رفت. - . خرائج و جرائج : 203 -

**[ترجمه]

«12»

عم (2)،[إعلام الوری] شا، [الإرشاد] رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ: حَمَلَ الرَّشِیدُ فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ ثِیَاباً أَکْرَمَهُ بِهَا وَ کَانَ فِی جُمْلَتِهَا دُرَّاعَةُ خَزٍّ سَوْدَاءُ مِنْ لِبَاسِ الْمُلُوکِ مُثْقَلَةً بِالذَّهَبِ فَأَنْفَذَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ جُلَّ تِلْکَ الثِّیَابِ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ أَنْفَذَ فِی جُمْلَتِهَا تِلْکَ الدُّرَّاعَةَ وَ أَضَافَ إِلَیْهَا مَالًا کَانَ أَعَدَّهُ لَهُ عَلَی رَسْمٍ لَهُ فِیمَا یَحْمِلُهُ إِلَیْهِ مِنْ خُمُسِ مَالِهِ فَلَمَّا وَصَلَ ذَلِکَ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ قَبِلَ الْمَالَ وَ الثِّیَابَ وَ رَدَّ الدُّرَّاعَةَ عَلَی یَدِ الرَّسُولِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ وَ کَتَبَ إِلَیْهِ أَنِ احْتَفِظْ بِهَا وَ لَا تُخْرِجْهَا عَنْ یَدِکَ فَسَیَکُونُ لَکَ بِهَا شَأْنٌ تَحْتَاجُ إِلَیْهَا مَعَهُ فَارْتَابَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ بِرَدِّهَا عَلَیْهِ وَ لَمْ یَدْرِ مَا سَبَبُ ذَلِکَ فَاحْتَفَظَ بِالدُّرَّاعَةِ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ أَیَّامٍ تَغَیَّرَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ عَلَی غُلَامٍ کَانَ یَخْتَصُّ بِهِ فَصَرَفَهُ عَنْ خِدْمَتِهِ وَ کَانَ الْغُلَامُ یَعْرِفُ مَیْلَ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ یَقِفُ عَلَی مَا یَحْمِلُهُ إِلَیْهِ فِی کُلِّ وَقْتٍ مِنْ مَالٍ وَ ثِیَابٍ وَ أَلْطَافٍ وَ غَیْرِ ذَلِکَ فَسَعَی بِهِ إِلَی الرَّشِیدِ فَقَالَ إِنَّهُ یَقُولُ بِإِمَامَةِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ یَحْمِلُ إِلَیْهِ خُمُسَ مَالِهِ فِی کُلِّ سَنَةٍ

ص: 137


1- 1. الخرائج و الجرائح ص 203 بتفاوت یسیر.
2- 2. إعلام الوری ص 293.

وَ قَدْ حَمَلَ إِلَیْهِ الدُّرَّاعَةَ الَّتِی أَکْرَمَهُ بِهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فِی وَقْتِ کَذَا وَ کَذَا فَاسْتَشَاطَ الرَّشِیدُ لِذَلِکَ وَ غَضِبَ غَضَباً وَ قَالَ لَأَکْشِفَنَّ عَنْ هَذِهِ الْحَالِ فَإِنْ کَانَ الْأَمْرُ کَمَا یَقُولُ أَزْهَقْتُ نَفْسَهُ وَ أَنْفَذَ فِی الْوَقْتِ بِإِحْضَارِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ فَلَمَّا مَثُلَ بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ لَهُ مَا فَعَلْتَ بِالدُّرَّاعَةِ الَّتِی کَسَوْتُکَ بِهَا قَالَ هِیَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عِنْدِی فِی سَفَطٍ مَخْتُومٍ فِیهِ طِیبٌ وَ قَدِ احْتَفَظْتُ بِهَا وَ قَلَّمَا أَصْبَحْتُ إِلَّا وَ فَتَحْتُ السَّفَطَ فَنَظَرْتُ إِلَیْهَا تَبَرُّکاً بِهَا وَ قَبَّلْتُهَا وَ رَدَدْتُهَا إِلَی مَوْضِعِهَا وَ کُلَّمَا أَمْسَیْتُ صَنَعْتُ مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ أَحْضِرْهَا السَّاعَةَ قَالَ نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اسْتَدْعَی بَعْضَ خَدَمِهِ وَ قَالَ لَهُ امْضِ إِلَی الْبَیْتِ الْفُلَانِیِّ مِنَ الدَّارِ فَخُذْ مِفْتَاحَهُ مِنْ خَازِنَتِی فَافْتَحْهُ وَ افْتَحِ الصُّنْدُوقَ الْفُلَانِیَّ وَ جِئْنِی بِالسَّفَطِ الَّذِی فِیهِ بِخَتْمِهِ فَلَمْ یَلْبَثِ الْغُلَامُ أَنْ جَاءَهُ بِالسَّفَطِ مَخْتُوماً فَوُضِعَ بَیْنَ یَدَیِ الرَّشِیدِ فَأَمَرَ بِکَسْرِ خَتْمِهِ وَ فَتْحِهِ فَلَمَّا فُتِحَ نَظَرَ إِلَی الدُّرَّاعَةِ فِیهِ بِحَالِهَا مَطْوِیَّةً مَدْفُونَةً فِی الطِّیبِ فَسَکَنَ الرَّشِیدُ مِنْ غَضَبِهِ ثُمَّ قَالَ لِعَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ ارْدُدْهَا إِلَی مَکَانِهَا وَ انْصَرِفْ رَاشِداً فَلَنْ أُصَدِّقَ عَلَیْکَ بَعْدَهَا سَاعِیاً وَ أَمَرَ أَنْ یُتْبَعَ بِجَائِزَةٍ سَنِیَّةٍ وَ تَقَدَّمَ بِضَرْبِ السَّاعِی أَلْفَ سَوْطٍ فَضُرِبَ نَحْواً مِنْ خَمْسِمِائَةِ سَوْطٍ فَمَاتَ فِی ذَلِکَ (1).

**[ترجمه]اعلام الوری، ارشاد: إبن سنان نقل کرده، روزی رشید مقداری لباس، که در میان آن­ها یک بالاپوش خز سیاه طلاکاری شده که از لباس­های پادشاهان بود وجود داشت، برای علی بن یقطین فرستاد و او را بدین وسیله گرامی داشت. علی بن یقطین همه آن لباس­ها را که آن بالاپوش هم در میانشان بود به همراه مقداری پول، که طبق معمول به عنوان خمس مالش برای امام می­فرستاد، برای ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام ارسال کرد. وقتی این محموله به امام علیه السّلام رسید پول و لباس­ها را پذیرفتند، ولی آن بالاپوش را به دست همان آورنده به علی بن یقطین برگرداند و نامه ای برای او نوشتند که این بالاپوش را پیش خود نگه دار و آن را از دسترست خارج نکن که به زودی برایت اتفاقی می­افتد که به آن احتیاج پیدا خواهی کرد. علی بن یقطین از برگرداندن آن مردد شد و علت برگرداندن آن را نفهمید، ولی آن را نگه داشت.

بعد از مدتی علی بن یقطین بر یکی از غلامان مخصوص خود خشم گرفت و او را از کارش برکنار نمود. غلام از تمایل علی بن یقطین به ابا الحسن علیه السّلام باخبر بود و از پول­ها و لباس­ها و سایر چیزهایی که برای ایشان می­فرستاد اطلاع داشت. سعایت علی را پیش رشید کرد و گفت: او قائل به امامت موسی بن جعفر است و خمس مال خود را هر سال برای او می­فرستد، و آن جمله بالاپوشی که امیرالمؤمنین در فلان تاریخ به او لطف نموده بودند را نیز برای موسی بن جعفر فرستاده است.

هارون برآشفت و بسیار خشمگین شد و گفت: باید صحت این جریان را بررسی کنم، اگر این­طور که تو می­گویی باشد، جانش را خواهم ستاند. دستور داد و همان دم علی بن یقطین احضار کرد. همین که علی آمد، به او گفت: آن بالاپوشی که به تو دادم را چه کار کردی؟ گفت: ای امیرالمؤمنین! آن را در محفظه­ای سر بسته که در آن عطر می­گذارم نگه داشته­ام. بیشتر صبح­ها سر آن را باز می­کنم به نظر تبرک به آن نگاه می­کنم و آن را می­بوسم و باز سر جایش برمی­گردانم، شب­ها هم همین کار را می­کنم.

هارون گفت: همین الان آن را بیاور. گفت: چشم ای امیرالمؤمنین! یکی از غلامان خود را خواست و به او گفت: به فلان اتاق خانه برو، کلید آن را از کنیزی که کلیددار است بگیر، در اتاق را باز کن و فلان صندوق را بگشای و آن محفظه­ای که رویش مهر زده ام را بیاور، طولی نکشید که غلام آن محفظه را مهر زده آورد و در مقابل رشید گذاشت، دستور داد مهرش را بردارند و بازش کنند.

وقتی باز شد، نگاهی به بالاپوش که مانند روز اولش بود و غرق در عطر بود کرد و خشمش فرو نشست. سپ س به علی بن یقطین گفت: محفظه را سر جایش برگردان و به سلامتی برگردد؛ دیگر حرف سخن چینان را درباره تو نمی پذیرم. و دستور داد به او جایزه ی نفیسی بدهند و سخن چین را هزار تازیانه بزنند. حدود پانصد تازیانه زده بودند که مرد. - . اعلام الوری: 293 ، ارشاد : 313 -

**[ترجمه]

«13»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَابِقِ بْنِ طَلْحَةَ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: کَانَ مِمَّا قَالَ هَارُونُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام حِینَ أُدْخِلَ عَلَیْهِ مَا هَذِهِ الدَّارُ قَالَ هَذِهِ دَارُ الْفَاسِقِینَ قَالَ وَ قَرَأَ سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا(2) فَقَالَ لَهُ هَارُونُ فَدَارُ مَنْ هِیَ قَالَ هِیَ لِشِیعَتِنَا فِتْرَةٌ وَ لِغَیْرِهِمْ فِتْنَةٌ قَالَ فَمَا بَالُ صَاحِبِ الدَّارِ لَا یَأْخُذُهَا قَالَ أُخِذَتْ مِنْهُ عَامِرَةً وَ لَا یَأْخُذُهَا

ص: 138


1- 1. الإرشاد ص 313.
2- 2. سورة الأعراف الآیة: 146.

إِلَّا مَعْمُورَةً(1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: محمد بن سابق بن طلحه انصاری نقل کرده، وقتی ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام را پیش هارون بردند، از جمله سخنانی که هارون به ایشان گفت این بود که: این­جا خانه چیست؟ حضرت فرمودند: این خانه فاسقین است و این آیه را خواندند: «سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا» - . اعراف : 146 - {به زودی کسانی را که در زمین بناحق تکبر می ورزند از آیاتم رویگردان سازم [به طوری که] اگر هر نشانه ای را [از قدرت من] بنگرند بدان ایمان نیاورند و اگر راه صواب را ببینند آن را برنگزینند}. هارون به ایشان گفت: پس این­جا خانه کیست؟ فرمودند: در زمان خودش برای شیعیان ماست، ولی فعلاً آزمونی است برای دیگران. گفت: پس چرا صاحب خانه منزل خود را پس نمی­گیرد؟ فرمودند: وقتی از او گرفته­اند آباد بوده است، او وقتی آن را می­گیرد که آباد شده باشد. - . تفسیر عیاشی 2 : 29 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المعنی أنه لا یأخذها إلا فی وقت یمکنه عمارتها و هذا لیس أوانه.

lt;meta info="\\"او وقتی آن را می­گیرد که آباد شده باشد\\" شاید معنایش این باشد که او فقط زمانی آن را می­گیرد که بتواند آن را آباد کند، و اکنون زمانش نرسیده است.

**[ترجمه]

«14»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب ابْنُ عَبْدِ رَبِّهِ فِی الْعُقَدِ(2): أَنَّ الْمَهْدِیَّ رَأَی فِی مَنَامِهِ شَرِیکاً الْقَاضِیَ مَصْرُوفاً وَجْهُهُ عَنْهُ فَلَمَّا انْتَبَهَ قَصَّ رُؤْیَاهُ عَلَی الرَّبِیعِ فَقَالَ إِنَّ شَرِیکاً مُخَالِفٌ لَکَ فَإِنَّهُ فَاطِمِیٌّ مَحْضٌ قَالَ الْمَهْدِیُّ عَلَیَّ بِشَرِیکٍ فَأُتِیَ بِهِ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ قَالَ بَلَغَنِی أَنَّکَ فَاطِمِیٌّ قَالَ أُعِیذُکَ بِاللَّهِ أَنْ تَکُونَ غَیْرَ فَاطِمِیٍّ إِلَّا أَنْ تَعْنِیَ فَاطِمَةَ بِنْتَ کِسْرَی قَالَ لَا وَ لَکِنْ أَعْنِی فَاطِمَةَ بِنْتَ مُحَمَّدٍ قَالَ فَتَلْعَنُهَا قَالَ لَا مَعَاذَ اللَّهِ قَالَ فَمَا تَقُولُ فِیمَنْ یَلْعَنُهَا قَالَ عَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ قَالَ فَالْعَنْ هَذَا یَعْنِی الرَّبِیعَ قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَلْعَنُهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ لَهُ شَرِیکٌ یَا مَاجِنُ فَمَا ذِکْرُکَ لِسَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ ابْنَةِ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ فِی مَجَالِسِ الرِّجَالِ قَالَ الْمَهْدِیُّ فَمَا وَجْهُ الْمَنَامِ قَالَ إِنَّ رُؤْیَاکَ لَیْسَتْ بِرُؤْیَا یُوسُفَ علیه السلام وَ إِنَّ الدِّمَاءَ لَا تُسْتَحَلُّ بِالْأَحْلَامِ (3)

وَ أُتِیَ بِرَجُلٍ شَتَمَ فَاطِمَةَ إِلَی الْفَضْلِ بْنِ الرَّبِیعِ فَقَالَ لِابْنِ غَانِمٍ انْظُرْ فِی أَمْرِهِ مَا تَقُولُ قَالَ یَجِبُ عَلَیْهِ الْحَدُّ قَالَ لَهُ الْفَضْلُ هِیَ ذَا أُمُّکَ إِنْ حَدَدْتَهُ فَأَمَرَ بِأَنْ یُضْرَبَ أَلْفَ سَوْطٍ وَ یُصْلَبَ فِی الطَّرِیقِ (4).

**[ترجمه]مناقب شهر آشوب: ابن عبد ربه در عقد الفرید - . عقد الفرید 2 : 178 - می­نویسد: مهدی عباسی در خواب شریک قاضی را دید که رویش را از او برگردانده است. وقتی بیدار شد خوابش را برای ربیع نقل کرد. ربیع گفت: شریک مخالف توست؛ زیرا او فاطمی محض است. مهدی دستور داد شریک را حاضر کنند، او را آوردند، وقتی وارد شد، به او گفت: شنیده ام تو فاطمی هستی! گفت: شما را در پناه خدا می­سپارم اگر فاطمی نباشید، مگر این­که منظورتان از فاطمه، دختر کسری باشد. مهدی گفت: نه، منظورم فاطمه دختر محمّد است. شریک گفت: تو خودت فاطمه را لعنت می­کنی؟ مهدی گفت: نه، پناه بر خدا. شریک گفت: به کسی که او را لعنت کند چه می­گویی؟ مهدی گفت: می­گویم خدا لعنتش کند! شریک گفت: پس این را - یعنی ربیع را - لعنت کنید. ربیع گفت: نه به خدا ای امیرالمؤمنین! من ایشان را لعنت نمی کنم.

شریک به ربیع گفت: ای بی­غیرت! پس چرا نام بهترین زنان جهان و دختر سید المرسلین را در مجالس مردها می­آوری؟ مهدی گفت: پس تعبیر خواب چه می شود؟ شریک گفت: خواب شما که خواب یوسف نیست، از این گذشته با خواب ریختن خون مردم حلال نمی­شود. - . مناقب 3 : 114 -

مردی را پیش فضل بن ربیع آوردند که فاطمه را دشنام داده بود؛ ربیع به ابن غانم گفت: تو می­گویی با این مرد چه کار کنیم؟ گفت: باید بر او حد زد. فضل گفت: حد زدن برای وقتی است که به مادر تو ناسزا بگوید. دستور داد او را هزار تازیانه بزنند و در گذرگاه به دار آویزند. - .همان : 115 -

**[ترجمه]

«15»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: لَمَّا بُویِعَ مُحَمَّدٌ الْمَهْدِیُّ دَعَا حُمَیْدَ بْنَ قَحْطَبَةَ نِصْفَ اللَّیْلِ وَ قَالَ إِنَّ إِخْلَاصَ أَبِیکَ وَ أَخِیکَ فِینَا أَظْهَرُ مِنَ الشَّمْسِ وَ حَالُکَ عِنْدِی مَوْقُوفٌ فَقَالَ أَفْدِیکَ بِالْمَالِ وَ النَّفْسِ فَقَالَ هَذَا لِسَائِرِ النَّاسِ قَالَ أَفْدِیکَ بِالرُّوحِ وَ الْمَالِ وَ الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ فَلَمْ یُجِبْهُ الْمَهْدِیُّ فَقَالَ أَفْدِیکَ بِالْمَالِ وَ النَّفْسِ وَ الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ وَ الدِّینِ فَقَالَ لِلَّهِ دَرُّکَ فَعَاهَدَ عَلَی ذَلِکَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَقْتُلَ الْکَاظِمَ علیه السلام فِی السُّحْرَةِ بَغْتَةً

ص: 139


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 29.
2- 2. العقد الفرید ج 2 ص 178 طبع لجنة التألیف و الترجمة و النشر سنة 1359.
3- 3. المناقب ج 3 ص 114.
4- 4. نفس المصدر ج 3 ص 115.

فَنَامَ فَرَأَی فِی مَنَامِهِ عَلِیّاً علیه السلام یُشِیرُ إِلَیْهِ وَ یَقْرَأُ فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ (1) فَانْتَبَهَ مَذْعُوراً وَ نَهَی حُمَیداً عَمَّا أَمَرَهُ وَ أَکْرَمَ الْکَاظِمَ وَ وَصَلَهُ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: وقتی با محمّد مهدی برای خلافت بیعت شد، نیمه شب از پی حمید بن قحطبه فرستاد و به او گفت: خدمت مخلصانه پدر و برادرت به ما از روز هم آشکارتر است، اما حال تو نسبت به ما معلوم نیست. حمید گفت: من مال و جان خود را برای شما فدا می­کنم. مهدی گفت: این کار را سایر مردم هم می­کنند. گفت: جان و مال و زن و فرزندانم را فدایتان می­کنم. باز مهدی نپذیرفت. گفت: مال و جان، زن و فرزند و دینم را فدا می کنم. مهدی گفت: آفرین! و با همین شرط با او بیعت کرد و به او دستور داد که کاظم علیه السّلام را ناگهانی در سحرگاه بکشد. مهدی آن شب در خواب حضرت علی علیه السّلام را دید که به او اشاره می­کنند و این آیه را می­خوانند: «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ» - . محمد / 22 - { پس [ای منافقان] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید [یا سرپرست مردم شدید] در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندی­های خود را از هم بگسلید}. وحشت­زده از خواب بیدار شد و حمید بن قحطبه را از کاری که دستور داده ­ بود نهی کرد و امام کاظم علیه السّلام را گرامی داشت و به ایشان صله داد. - . مناقب 3 : 417 -

**[ترجمه]

بیان

السحرة بالضم السحر.

**[ترجمه]السحرة بالضم السحر.

**[ترجمه]

«16»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: کَانَ یَتَقَدَّمُ الرَّشِیدُ إِلَی خَدَمِهِ إِذَا خَرَجَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ مِنْ عِنْدِهِ أَنْ یَقْتُلُوهُ فَکَانُوا یَهُمُّونَ بِهِ فَیَتَدَاخَلُهُمْ مِنَ الْهَیْبَةِ وَ الزَّمَعِ فَلَمَّا طَالَ ذَلِکَ أَمَرَ بِتِمْثَالٍ مِنْ خَشَبٍ وَ جَعَلَ لَهُ وَجْهاً مِثْلَ وَجْهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ کَانُوا إِذَا سَکِرُوا أَمَرَهُمْ أَنْ یَذْبَحُوهَا بِالسَّکَاکِینِ وَ کَانُوا یَفْعَلُونَ ذَلِکَ أَبَداً فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ جَمَعَهُمْ فِی الْمَوْضِعِ وَ هُمْ سُکَارَی وَ أَخْرَجَ سَیِّدِی إِلَیْهِمْ فَلَمَّا بَصُرُوا بِهِ هَمُّوا بِهِ عَلَی رَسْمِ الصُّورَةِ فَلَمَّا عَلِمَ مِنْهُمْ مَا یُرِیدُونَ کَلَّمَهُمْ بِالْخَزَرِیَّةِ وَ التُّرْکِیَّةِ فَرَمَوْا مِنْ أَیْدِیهِمُ السَّکَاکِینَ وَ وَثَبُوا إِلَی قَدَمَیْهِ فَقَبَّلُوهُمَا وَ تَضَرَّعُوا إِلَیْهِ وَ تَبِعُوهُ إِلَی أَنْ شَیَّعُوهُ إِلَی الْمَنْزِلِ الَّذِی کَانَ یَنْزِلُ فِیهِ فَسَأَلَهُمُ التَّرْجُمَانُ عَنْ حَالِهِمْ فَقَالُوا إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ یَصِیرُ إِلَیْنَا فِی کُلِّ عَامٍ فَیَقْضِی أَحْکَامَنَا وَ یُرْضِی بَعْضاً مِنْ بَعْضٍ وَ نَسْتَسْقِی بِهِ إِذَا قُحِطَ بَلَدُنَا وَ إِذَا نَزَلَتْ بِنَا نَازِلَةٌ فَزِعْنَا إِلَیْهِ فَعَاهَدَهُمْ أَنَّهُ لَا یَأْمُرُهُمْ بِذَلِکَ فَرَجَعُوا(3).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: علی بن ابی­حمزه نقل کرده، رشید پیوسته به غلامان خود می­گفت که همین که موسی بن جعفر علیه السّلام از پیش او بیرون آمد، او را بکشند، ولی هر وقت می­خواستند این کار را بکنند، بهت و وحشت در دلشان می­افتاد و نمی­توانستند. هارون وقتی دید هر بار همین­طور پیش می­رود، دستور داد مجسمه ای از چوب بسازند و صورتش را شبیه موسی بن جعفر علیه السّلام دربیاورند و وقتی آن­ها مست بودند به آن­ها دستور می­داد آن را با چاقوهایشان سر ببرند و آن­ها همیشه این کار را می­کردند. یک روز که همه آن­ها مست بودند، آن­ها را در جای مورد نظر جمع کرد و آقایم را از همان مسیر بیرون فرستاد؛ همین که ایشان را دیدند، مانند همان مجسمه به ایشان حمله کردند.

امام علیه السّلام وقتی فهمیدند آن­ها چه قصدی دارند، به زبان خزری و ترکی با آن­ها صحبتی کردند و آن­ها چاقوهایشان را از دست به زمین انداختند و به پاهای ایشان افتادند و آن­ها را بوسیدند و اظهار ندامت شدید نمودند و ایشان را تا جایی که در آن ساکن بودند مشایعت کردند. وقتی مترجم جریان را از آن­ها پرسید، گفتند: این مرد هر سال پیش ما می آید و مرافعات ما را برطرف می­کند و ما را از یک­دیگر راضی می­کند. وقتی در سرزمینمان خشک­سالی شود، به وسیله او طلب باران می­کنیم و وقتی بلایی بر ما نازل شود به او پناه می­بریم. هارون با آن­ها عهد کرد که دیگر چنین دستوری به آن­ها ندهد تا این­که برگشتند. - . همان : 418 -

**[ترجمه]

بیان

الزمع بالتحریک الدهش.

**[ترجمه]الزمع بالتحریک الدهش.

**[ترجمه]

«17»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: حُکِیَ أَنَّهُ مُغِصَ بَعْضُ الْخُلَفَاءِ فَعَجَزَ بَخْتِیشُوعُ النَّصْرَانِیُّ عَنْ دَوَائِهِ وَ أَخَذَ جَلِیداً فَأَذَابَهُ بِدَوَاءٍ ثُمَّ أَخَذَ مَاءً وَ عَقَدَهُ بِدَوَاءٍ وَ قَالَ هَذَا الطِّبُّ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مُسْتَجَابُ دُعَاءٍ ذَا مَنْزِلَةٍ عِنْدَ اللَّهِ یَدْعُو لَکَ فَقَالَ الْخَلِیفَةُ عَلَیَّ بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَأُتِیَ بِهِ فَسَمِعَ فِی الطَّرِیقِ أَنِینَهُ فَدَعَا اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ زَالَ مَغْصُ الْخَلِیفَةِ فَقَالَ لَهُ

ص: 140


1- 1. سورة محمّد الآیة: 22.
2- 2. المناقب ج 3 ص 417.
3- 3. نفس المصدر ج 3 ص 418.

بِحَقِّ جَدِّکَ الْمُصْطَفَی أَنْ تَقُولَ بِمَ دَعَوْتَ لِی فَقَالَ علیه السلام قُلْتُ اللَّهُمَّ کَمَا أَرَیْتَهُ ذُلَّ مَعْصِیَتِهِ فَأَرِهِ عِزَّ طَاعَتِی فَشَفَاهُ اللَّهُ مِنْ سَاعَتِهِ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: حکایت شده که یکی از خلفاء دل­پیچه­ای گرفت که بختیشوع نصرانی هم نتوانست او را درمان کند، مقداری باران منجمد را با دوایی ذوب کرد و بعد مقداری آب در دوایی ریخت و گفت: طب بیش از این کاری نمی­تواند بکند، مگر این­که شخصی پیدا کنی که دعایش مستجاب باشد و نزد خداوند منزلتی داشته باشد. خلیفه گفت: موسی بن جعفر را پیش من بیاورید. ایشان را آوردند، در بین راه صدای آه خلیفه را شنیده شد، ایشان خداوند سبحان را دعا کردند و دل­پیچه خلیفه متوقف شد. خلیفه گفت: تو را به حق جدت محمّد مصطفی بگو چه دعایی برایم کردی؟ امام علیه السلام فرمودند: گفتم: خدایا همان­طور که به او خواری معصیتش را نشان دادی، عزت اطاعت مرا نیز نشان بده. همان ساعت خداوند او را شفا داد. - . همان : 422 -

**[ترجمه]

توضیح

المغص تقطیع فی المعا و وجع و الجلید ما یسقط علی الأرض من الندی فیجمد.

**[ترجمه]المغص تقطیع فی المعا و وجع و الجلید ما یسقط علی الأرض من الندی فیجمد.

**[ترجمه]

«18»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْفَضْلُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ رَجُلٌ آخَرُ قَالا: حَجَّ هَارُونُ الرَّشِیدُ وَ ابْتَدَأَ بِالطَّوَافِ وَ مُنِعَتِ الْعَامَّةُ مِنْ ذَلِکَ لِیَنْفَرِدَ وَحْدَهُ فَبَیْنَمَا هُوَ فِی ذَلِکَ إِذِ ابْتَدَرَ أَعْرَابِیٌّ الْبَیْتَ وَ جَعَلَ یَطُوفُ مَعَهُ فَقَالَ الْحَاجِبُ تَنَحَّ یَا هَذَا عَنْ وَجْهِ الْخَلِیفَةِ فَانْتَهَرَهُمُ الْأَعْرَابِیُّ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ سَاوَی بَیْنَ النَّاسِ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَقَالَ سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ(2) فَأَمَرَ الْحَاجِبَ بِالْکَفِّ عَنْهُ فَکُلَّمَا طَافَ الرَّشِیدُ طَافَ الْأَعْرَابِیُّ أَمَامَهُ فَنَهَضَ إِلَی الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ لِیُقَبِّلَهُ فَسَبَقَهُ الْأَعْرَابِیُّ إِلَیْهِ وَ الْتَثَمَهُ ثُمَّ صَارَ الرَّشِیدُ إِلَی الْمَقَامِ لِیُصَلِّیَ فِیهِ فَصَلَّی الْأَعْرَابِیُّ أَمَامَهُ فَلَمَّا فَرَغَ هَارُونُ مِنْ صَلَاتِهِ اسْتَدْعَی الْأَعْرَابِیَّ فَقَالَ الْحُجَّابُ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ مَا لِی إِلَیْهِ حَاجَةٌ فَأَقُومَ إِلَیْهِ بَلْ إِنْ کَانَتِ الْحَاجَةُ لَهُ فَهُوَ بِالْقِیَامِ إِلَیَّ أَوْلَی قَالَ صَدَقَ فَمَشَی إِلَیْهِ وَ سَلَّمَ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ فَقَالَ هَارُونُ أَجْلِسُ یَا أَعْرَابِیُّ فَقَالَ مَا الْمَوْضِعُ لِی فَتَسْتَأْذِنَنِی فِیهِ بِالْجُلُوسِ إِنَّمَا هُوَ بَیْتُ اللَّهِ نَصَبَهُ لِعِبَادِهِ فَإِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تَجْلِسَ فَاجْلِسْ وَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تَنْصَرِفَ فَانْصَرِفْ فَجَلَسَ هَارُونُ وَ قَالَ وَیْحَکَ یَا أَعْرَابِیُّ مِثْلُکَ مَنْ یُزَاحِمُ الْمُلُوکَ قَالَ نَعَمْ وَ فِیَّ

مُسْتَمَعٌ قَالَ فَإِنِّی سَائِلُکَ فَإِنْ عَجَزْتَ آذَیْتُکَ قَالَ سُؤَالُکَ هَذَا سُؤَالُ مُتَعَلِّمٍ أَوْ سُؤَالُ مُتَعَنِّتٍ قَالَ بَلْ سُؤَالُ مُتَعَلِّمٍ قَالَ اجْلِسْ مَکَانَ السَّائِلِ مِنَ الْمَسْئُولِ وَ سَلْ وَ أَنْتَ مَسْئُولٌ

ص: 141


1- 1. المصدر السابق ج 3 ص 422.
2- 2. سورة الحجّ الآیة: 25.

فَقَالَ هَارُونُ أَخْبِرْنِی مَا فَرْضُکَ قَالَ إِنَّ الْفَرْضَ رَحِمَکَ اللَّهُ وَاحِدٌ وَ خَمْسَةٌ وَ سَبْعَةَ عَشَرَ وَ أَرْبَعٌ وَ ثَلَاثُونَ وَ أَرْبَعٌ وَ تِسْعُونَ وَ مِائَةٌ وَ ثلاثون [ثَلَاثَةٌ] وَ خَمْسُونَ عَلَی سَبْعَةَ عَشَرَ وَ مِنِ اثْنَیْ عَشَرَ وَاحِدٌ وَ مِنْ أَرْبَعِینَ وَاحِدٌ وَ مِنْ مِائَتَیْنِ خَمْسٌ وَ مِنَ الدَّهْرِ کُلِّهِ وَاحِدٌ وَ وَاحِدٌ بِوَاحِدٍ قَالَ فَضَحِکَ الرَّشِیدُ وَ قَالَ وَیْحَکَ أَسْأَلُکَ عَنْ فَرْضِکَ وَ أَنْتَ تَعُدُّ عَلَیَّ الْحِسَابَ قَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الدِّینِ کُلَّهُ حِسَابٌ وَ لَوْ لَمْ یَکُنِ الدِّینُ حِسَاباً لَمَا اتَّخَذَ اللَّهُ لِلْخَلَائِقِ حِسَاباً ثُمَّ قَرَأَ وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَ کَفی بِنا حاسِبِینَ (1) قَالَ فَبَیِّنْ لِی مَا قُلْتَ وَ إِلَّا أَمَرْتُ بِقَتْلِکَ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَقَالَ الْحَاجِبُ تَهَبُهُ لِلَّهِ وَ لِهَذَا الْمَقَامِ قَالَ فَضَحِکَ الْأَعْرَابِیُّ مِنْ قَوْلِهِ فَقَالَ الرَّشِیدُ مِمَّا ضَحِکْتَ یَا أَعْرَابِیُّ قَالَ تَعَجُّباً مِنْکُمَا إِذْ لَا أَدْرِی مَنِ الْأَجْهَلُ مِنْکُمَا الَّذِی یَسْتَوْهِبُ أَجَلًا قَدْ حَضَرَ أَوِ الَّذِی اسْتَعْجَلَ أَجَلًا لَمْ یَحْضُرْ فَقَالَ الرَّشِیدُ فَسِّرْ مَا قُلْتَ قَالَ أَمَّا قَوْلِی الْفَرْضُ وَاحِدٌ فَدِینُ الْإِسْلَامِ کُلُّهُ وَاحِدٌ وَ عَلَیْهِ خَمْسُ صَلَوَاتٍ وَ هِیَ سَبْعَ عَشْرَةَ رَکْعَةً وَ أَرْبَعٌ وَ ثَلَاثُونَ سَجْدَةً وَ أَرْبَعٌ وَ تِسْعُونَ تَکْبِیرَةً وَ مِائَةٌ وَ ثَلَاثٌ وَ خَمْسُونَ تَسْبِیحَةً وَ أَمَّا قَوْلِی مِنِ اثْنَیْ عَشَرَ وَاحِدٌ فَصِیَامُ شَهْرِ رَمَضَانَ مِنِ اثْنَیْ عَشَرَ شَهْراً وَ أَمَّا قَوْلِی مِنَ الْأَرْبَعِینَ وَاحِدٌ فَمَنْ مَلَکَ أَرْبَعِینَ دِینَاراً أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ دِینَاراً وَ أَمَّا قَوْلِی مِنْ مِائَتَیْنِ خَمْسَةٌ فَمَنْ مَلَکَ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ خَمْسَةَ دَرَاهِمَ وَ أَمَّا قَوْلِی فَمِنَ الدَّهْرِ کُلِّهِ وَاحِدٌ فَحَجَّةُ الْإِسْلَامِ وَ أَمَّا قَوْلِی وَاحِدٌ مِنْ وَاحِدٍ فَمَنْ أَهْرَقَ دَماً مِنْ غَیْرِ حَقٍّ وَجَبَ إِهْرَاقُ دَمِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی النَّفْسَ بِالنَّفْسِ (2) فَقَالَ الرَّشِیدُ لِلَّهِ دَرُّکَ وَ أَعْطَاهُ بَدْرَةً فَقَالَ فَبِمَ اسْتَوْجَبْتُ مِنْکَ هَذِهِ الْبَدْرَةَ یَا هَارُونُ بِالْکَلَامِ أَوْ بِالْمَسْأَلَةِ قَالَ بِالْکَلَامِ قَالَ فَإِنِّی سَائِلُکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَإِنْ أَتَیْتَ بِهَا

ص: 142


1- 1. سورة الأنبیاء الآیة: 47.
2- 2. سورة المائدة الآیة: 45.

کَانَتِ الْبَدْرَةُ لَکَ تَصَدَّقْ بِهَا فِی هَذَا الْمَوْضِعِ الشَّرِیفِ وَ إِنْ لَمْ تُجِبْنِی عَنْهَا أَضَفْتَ إِلَی الْبَدْرَةِ بَدْرَةً أُخْرَی لِأَتَصَدَّقَ بِهَا عَلَی فُقَرَاءِ الْحَیِّ مِنْ قَوْمِی فَأَمَرَ بِإِیرَادِ أُخْرَی وَ قَالَ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْخُنْفَسَاءِ تَزُقُّ أَمْ تُرْضِعُ وَلَدَهَا فَحَرِدَ(1) هَارُونُ وَ قَالَ وَیْحَکَ یَا أَعْرَابِیُّ مِثْلِی مَنْ یُسْأَلُ عَنْ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ.

فَقَالَ سَمِعْتُ مِمَّنْ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ وَلِیَ أَقْوَاماً وُهِبَ لَهُ مِنَ الْعَقْلِ کَعُقُولِهِمْ وَ أَنْتَ إِمَامُ هَذِهِ الْأُمَّةِ یَجِبُ أَنْ لَا تُسْأَلَ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ دِینِکَ وَ مِنَ الْفَرَائِضِ إِلَّا أَجَبْتَ عَنْهَا فَهَلْ عِنْدَکَ لَهُ الْجَوَابُ قَالَ هَارُونُ رَحِمَکَ اللَّهُ لَا فَبَیِّنْ لِی مَا قُلْتَهُ وَ خُذِ الْبَدْرَتَیْنِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا خَلَقَ الْأَرْضَ خَلَقَ دَبَّابَاتِ الْأَرْضِ

الذی مِنْ غَیْرِ فَرْثٍ وَ لَا دَمٍ خَلَقَهَا مِنَ التُّرَابِ وَ جَعَلَ رِزْقَهَا وَ عَیْشَهَا مِنْهُ فَإِذَا فَارَقَ الْجَنِینُ أُمَّهُ لَمْ تَزُقَّهُ وَ لَمْ تُرْضِعْهُ وَ کَانَ عَیْشُهَا مِنَ التُّرَابِ فَقَالَ هَارُونُ وَ اللَّهِ مَا ابْتُلِیَ أَحَدٌ بِمِثْلِ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ وَ أَخَذَ الْأَعْرَابِیُّ الْبَدْرَتَیْنِ وَ خَرَجَ فَتَبِعَهُ بَعْضُ النَّاسِ وَ سَأَلَهُ عَنِ اسْمِهِ فَإِذَا هُوَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فَأُخْبِرَ هَارُونُ بِذَلِکَ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی أَنْ تَکُونَ هَذِهِ الْوَرَقَةُ مِنْ تِلْکَ الشَّجَرَةِ(2).

قوله علیه السلام و فیّ مستمع أی علم یجب أن یستمع إلیه.

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: فضل بن ربیع و شخص دیگری نقل کرده­اند: هارون الرشید حج انجام داد و شروع به طواف کرد، مردم را از طواف باز داشتند تا هارون تنها طواف کند، در همان حالی که طواف می­کرد مرد بادیه­نشینی نزدیک کعبه آمد و به همراه هارون شروع طواف کرد .

نگهبانان گفتند: مردک! از جلو چشم خلیفه دور شو! مرد بادیه­نشین نگهبانان را پس زد و گفت: خداوند در این­جا همه مردم مساوی قرار داده و فرموده است: «سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ» - . حج / 25 - { آن را برای مردم، اعم از مقیم در آن­جا و بادیه نشین، یکسان قرار داده ایم}. هارون دستورد داد با او کاری نداشته باشند. مرد بادیه­نشین در تمام مدت طواف جلوتر از هارون بود، هارون خواست پیش حجر الاسود برود و آن را ببوسد، مرد بادیه­نشین سریع­تر جلو رفت و آن را بوسید، هارون خواست در مقام نماز بخواند، آن مرد در جلو او به نماز ایستاد.

وقتی نماز هارون تمام شد، مرد بادیه­نشین را خواست. نگهبانان به او گفتند: امیرالمؤمنین با تو کار دارد. گفت: من با او کاری ندارم تا پیش او بروم، اگر او با من کاری دارد، خودش باید پیش من بیاید. هارون گفت: راست می­گوید. پیش او رفت و سلام کرد، جواب سلامش را داد. هارون گفت: ای بادیه­نشین! اجازه می­دهی بنشینم؟ گفت: این­جا ملک من نیست که از من اجازه نشستن می­گیری، این خانه خدا است که برای بندگان خود درست کرده است، اگر دوست داری بنشینی، بنشین و اگر دوست داری بروی، برو.

هارون نشست و گفت: چرا باید شخصی مثل تو مزاحم پادشاهان شود؟ گفت: آری، علمی است که باید شنیده شود. هارون گفت: از تو سؤالی می­کنم؛ اگر نتوانی جواب دهی، اذیتت می­کنم. مرد گفت: این سؤال تو سؤال کسی است که می­خواهد جواب را بداند، یا سؤال کسی است که از روی لجبازی سؤال می­کند؟ هارون گفت: نه، سؤالم برای دانستن است. مرد گفت: پس طوری بنشین که سؤال کننده در برابر سؤال­شونده می­نشیند، در ضمن من هم از تو سؤال می­کنم.

هارون پرسید: برایم بگو واجبات کدام است؟ مرد گفت: خدا تو را رحمت کند! واجب یکی و پنج تاو هفده تا و سی و چهار تا و نود و چهار تا و صد و پنجاه و سه تا بر هفده تاست، و از دوازده تا یکی و از چهل تا یکی و از دویست تا پنج تا و از تمام عمر یکی و یکی یکی است. هارون خنده سر داد و گفت: من در مورد واجبات از تو می­پرسم و تو برایم اعداد را حساب می­کنی!؟ گفت: مگر نمی­دانی که دین تمامش حساب است؟ اگر دین تمامش حساب نبود، خداوند برای خلایق حسابی قرار نمی­داد. سپس خواند: «وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَ کَفی بِنا حاسِبِینَ» - . انبیاء / 47 - {و اگر [عمل] هم­وزن دانه خردلی باشد، آن را می آوریم و کافی است که ما حسابرس باشیم} هارون گفت: پس برایم توضیح بده منظورت از آن­چه گفتی چه بود؟ و اگر نه، دستور می­دهم تو را بین صفا و مروه بکشند.

نگهبان گفت: او را به خاطر خدا و این مقام ببخشید. مرد از سخن نگهبان خنده اش گرفت. هارون گفت: به چه خندیدی؟ گفت: از شما دو نفر تعجب کردم، زیرا نمی­دانم کدام­یک نادان ترید؛ کسی که تقاضای بخشش مرگی را می­کند که وقتش رسیده است، یا کسی که برای مرگی عجله می­کند که هنوز وقتش نرسیده است.

رشید گفت: آن­چه گفتی را توضیح بده. مرد گفت: اما این­که گفتم واجب یکی است؛ آن دین اسلام است که با همه واجباتش یک چیز است و در آن پنج نماز واجب است که مجموع آن­ها هفده رکعت است و سی و چهار سجده و نود و چهار تکبیر و صد و پنجاه و سه تسبیح دارد. و اما این­که گفتم از دوازده تا یکی؛ منظورم روزه ماه رمضان از میان دوازده ماه سال بود. و اما این­که گفتم از چهل تا یکی؛ هر کس چهل دینار طلا داشته باشد، خداوند بر او یک دینار زکات واجب کرده است. و اما این­که گفتم از دویست تا پنج تا؛ هر کس دویست درهم نقره داشته باشد، خداوند بر او پنج درهم زکات واجب کرده است.

و اما این­که گفتم از تمام عمر یکی؛ منظورم همان حج واجب بود، و این­که گفتم یکی یکی؛ منظورم این بود که هر کس خون کسی را به نا حق بریزد، واجب است خونش ریخته شود، خداوند متعال فرمود: «النَّفْسَ بِالنَّفْسِ» - . مائده / 45 - { جان در مقابل جان}.

رشید گفت: آفرین! و کیسه­ای محتوی ده هزار درهم به او بخشید. مرد گفت: ای هارون! من به چه جهت مستحق این کیسه از طرف تو شدم؛ برای سخن گفتن؟ یا برای سؤال نمودن؟ گفت: برای سخن گفتن. مرد گفت: من نیز از تو یک مسأله می پرسم؛ اگر جواب بدهی، این کیسه مال تو باشد و در این مکان شریف آن را صدقه بده، و اگر جواب ندهی یک کیسه دیگر به آن اضافه می­کنی تا آن­ها را بر فقرای قبیله خود صدقه دهم. دستور داد کیسه دیگری بیاورند و گفت: هر چه می­خواهی بپرس.

مرد گفت: به من بگو موریانه به بچه اش دانه میدهد یا شیر؟ هارون غضب­ناک شد و گفت: ای بادیه­نشین! از مثل من چنین سؤالی می­کنند؟ مرد گفت: شنیدم از کسی که از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیده بود که ایشان می­فرمودند: هر کس رهبر قوم­هایی شود، به اندازه آن­ها به او عقل می­دهند، تو پیشوای این امت هستی، باید بتوانی هر سؤالی که از امور دین و واجبات از تو می­پرسند را جواب بدهی، حالا جواب این سؤال را می­دانی یا نه؟

هارون گفت: خدا رحمتت کند! نه، آن­چه گفتی را برایم توضیح بده و این دو کیسه پول را بردار. مرد گفت: وقتی خداوند متعال زمین را آفرید، جنبندگانی که شکم و خون ندارند را از خاک آفرید و خوراک و زندگی آن­ها را نیز از همان خاک قرار داد، وقتی جنین از مادرش جدا می­شود، نه او را دانه می دهد و نه شیر، گذران زندگی­اش از خاک است.

هارون گفت: به خدا قسم کسی تا به حال با چنین سؤالی برخورد نکرده بود. مرد دو کیسه را برداشت و بیرون رفت. چند نفر به دنبال او رفتند و از او نامش را پرسیدند، فهمیدند او موسی بن جعفر بن محمّد علیهما السّلام بوده است. به هارون اطلاع دادند، گفت: به خدا قسم این درخت باید هم چنین برگی داشته باشد. - . مناقب 3 : 427 -

**[ترجمه]

«19»

الشَّرِیفُ الْمُرْتَضَی فِی الْغُرَرِ(3)، وَ الدَّیْلَمِیُّ فِی أَعْلَامِ الدِّینِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَیُّوبَ الْهَاشِمِیِّ: أَنَّهُ حَضَرَ بَابَ الرَّشِیدِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ نُفَیْعٌ الْأَنْصَارِیُّ وَ حَضَرَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام عَلَی حِمَارٍ لَهُ فَتَلَقَّاهُ الْحَاجِبُ بِالْإِکْرَامِ وَ عَجَّلَ لَهُ

ص: 143


1- 1. فحرد هارون: أی فغضب.
2- 2. المناقب ج 3 ص 427.
3- 3. الغرر و الدرر- أمالی المرتضی ج 1 ص 275 و أخرجه ابن شهرآشوب فی المناقب ج 3 ص 431، و الطبرسیّ فی إعلام الوری ص 297.

بِالْإِذْنِ فَسَأَلَ نُفَیْعٌ عَبْدَ الْعَزِیزِ بْنَ عُمَرَ مَنْ هَذَا الشَّیْخُ قَالَ شَیْخُ آلِ أَبِی طَالِبٍ شَیْخُ آلِ مُحَمَّدٍ هَذَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ مَا رَأَیْتُ أَعْجَزَ مِنْ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ یَفْعَلُونَ هَذَا بِرَجُلٍ یَقْدِرُ أَنْ یُزِیلَهُمْ عَنِ السَّرِیرِ أَمَا إِنْ خَرَجَ لَأُسَوِّئَنَّهُ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْعَزِیزِ لَا تَفْعَلْ فَإِنَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتٍ قَلَّ مَا تَعَرَّضَ لَهُمْ أَحَدٌ فِی الْخِطَابِ إِلَّا وَسَمُوهُ فِی الْجَوَابِ سِمَةً یَبْقَی عَارُهَا عَلَیْهِ مَدَی الدَّهْرِ قَالَ وَ خَرَجَ مُوسَی وَ أَخَذَ نُفَیْعٌ بِلِجَامِ حِمَارِهِ وَ قَالَ مَنْ أَنْتَ یَا هَذَا قَالَ یَا هَذَا إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ النَّسَبَ أَنَا ابْنُ مُحَمَّدٍ حَبِیبِ اللَّهِ ابْنُ إِسْمَاعِیلَ ذَبِیحِ اللَّهِ ابْنُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ الْبَلَدَ فَهُوَ الَّذِی فَرَضَ اللَّهُ عَلَی الْمُسْلِمِینَ وَ عَلَیْکَ إِنْ کُنْتَ مِنْهُمْ الْحَجَّ إِلَیْهِ وَ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ الْمُفَاخَرَةَ فَوَ اللَّهِ مَا رَضُوا مُشْرِکُو قَوْمِی مُسْلِمِی قَوْمِکَ أَکْفَاءً لَهُمْ حَتَّی قَالُوا یَا مُحَمَّدُ أَخْرِجْ إِلَیْنَا أَکْفَاءَنَا مِنْ قُرَیْشٍ وَ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ الصِّیتَ وَ الِاسْمَ فَنَحْنُ الَّذِینَ أَمَرَ اللَّهُ بِالصَّلَاةِ عَلَیْنَا فِی الصَّلَوَاتِ الْمَفْرُوضَةِ تَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَنَحْنُ آلُ مُحَمَّدٍ خَلِّ عَنِ الْحِمَارِ فَخَلَّی عَنْهُ وَ یَدُهُ تُرْعَدُ وَ انْصَرَفَ مَخْزِیّاً فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْعَزِیزِ أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ (1).

**[ترجمه]شریف مرتضی در غرر و دیلمی در أعلام الدین می­نویسند: ایوب هاشمی نقل کرده، شخصی به نام نفیع انصاری در خانه هارون الرشید حاضر شد و در همان وقت موسی بن جعفر علیه السّلام نیز سوار بر الاغشان سر رسیدند، نگهبان به ایشان احترام کرد و برای ایشان زودتر اجازه ورود طلبید.

نفیع از عبدالعزیز بن عمر پرسید این پیرمرد که بود؟ گفت: این شخص بزرگ آل ابی­طالب و بزرگ آل محمّد است، این شخص موسی بن جعفر است. گفت: من از این بنی­عباس عاجزتر ندیده ام؛ به مردی که قدرت دارد آن­ها را از سریر سلطنت به زیر آورد این قدر احترام می­کنند. بگذار از پیش هارون بیرون بیاید، به او بی­ادبی خواهم کرد.

عبدالعزیز به او گفت: این کار را نکن، این­ها خانواده ای هستند که کمتر کسی است که به آن­ها بی­ادبی کرده باشد و آن­ها در جواب طوری نشانش نکرده باشند که ننگش تا ابد باقی بماند. حضرت موسی خارج شدند، نفیع مهار الاغ ایشان را گرفت و گفت: آهای تو که هستی؟

فرمودند: ای آقا! اگر منظورت این است که نسب من چیست، من پسر محمّد حبیب­اللَّه، پسر اسماعیل ذبیح اللَّه، پسر ابراهیم خلیل­اللَّه هستم. و اگر منظورت این است که اهل کجا هستم، من اهل همان جایی هستم که خداوند بر مسلمانان و بر تو اگر مسلمان باشی، واجب است به حج آن بروند. و اگر منظورت این است که بر من فخر فروشی کنی، به خدا قسم مشرک­های قوم من راضی نشدند با مسلمانان قوم هم­طراز شوند و گفتند: یا محمّد! برای مبارزه با ما همطرازان خودمان از قریش را بفرست بیایند. اگر منظورت آوازه و شهرت است، ما همان کسانی هستیم که خداوند امر کرده که در نمازهای واجب بر ما صلوات بفرستند؛ می­گویی: اللهم صلّ علی محمّد و آل محمّد، ما آل محمّد هستیم، مهار الاغ را رها کن. او در حالی که رعشه دستش افتاده بود مهار الاغ را رها کرد و با خواری بازگشت، عبدالعزیز به او گفت: به تو نگفتم!؟ - . همان : 431 -

**[ترجمه]

«20»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب فِی کِتَابِ أَخْبَارِ الْخُلَفَاءِ: أَنَّ هَارُونَ الرَّشِیدَ کَانَ یَقُولُ لِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ خُذْ فَدَکاً حَتَّی أَرُدَّهَا إِلَیْکَ فَیَأْبَی حَتَّی أَلَحَّ عَلَیْهِ فَقَالَ علیه السلام لَا آخُذُهَا إِلَّا بِحُدُودِهَا قَالَ وَ مَا حُدُودُهَا قَالَ إِنْ حَدَّدْتُهَا لَمْ تَرُدَّهَا قَالَ بِحَقِّ جَدِّکَ إِلَّا فَعَلْتُ قَالَ أَمَّا الْحَدُّ الْأَوَّلُ فَعَدَنُ فَتَغَیَّرَ وَجْهُ الرَّشِیدِ وَ قَالَ إِیهاً قَالَ وَ الْحَدُّ الثَّانِی سَمَرْقَنْدُ فَارْبَدَّ وَجْهُهُ قَالَ وَ الْحَدُّ الثَّالِثُ إِفْرِیقِیَةُ فَاسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ قَالَ هِیهِ قَالَ وَ الرَّابِعُ سِیفُ الْبَحْرِ مِمَّا یَلِی الْجُزُرَ وَ إِرْمِینِیَةُ قَالَ الرَّشِیدُ فَلَمْ یَبْقَ لَنَا شَیْ ءٌ فَتَحَوَّلَ إِلَی مَجْلِسِی قَالَ مُوسَی قَدْ أَعْلَمْتُکَ أَنَّنِی إِنْ حَدَّدْتُهَا لَمْ تَرُدَّهَا فَعِنْدَ ذَلِکَ عَزَمَ عَلَی قَتْلِهِ.

وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ أَسْبَاطٍ أَنَّهُ قَالَ: أَمَّا الْحَدُّ الْأَوَّلُ فَعَرِیشُ مِصْرَ وَ الثَّانِی دُومَةُ الْجَنْدَلِ وَ الثَّالِثُ أُحُدٌ وَ الرَّابِعُ سَیْفُ الْبَحْرِ فَقَالَ هَذَا کُلُّهُ هَذِهِ الدُّنْیَا

ص: 144


1- 1. المناقب ج 3 ص 431.

فَقَالَ علیه السلام هَذَا کَانَ فِی أَیْدِی الْیَهُودِ بَعْدَ مَوْتِ أَبِی هَالَةَ فَأَفَاءَهُ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ بِلَا خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ فَأَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَدْفَعَهُ إِلَی فَاطِمَةَ علیها السلام (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: در کتاب اخبار خلفاء آمده است که هارون الرشید به موسی بن جعفر علیه السّلام می­گفت: فدک را بگیرید تا آن را به شما برگردانم. ایشان نمی­پذیرفتند تا این­که او زیاد اصرار کرد، امام علیه السّلام فرمودند:

من فدک را نمی گیرم مگر این­که آن را با تمام محدوده­اش بدهی. گفت: و محدوده­اش کجاست؟ فرمودند: اگر معین کنم، نخواهی داد. گفت: تو را به حق جدت قسم می­دهم که محدوده­اش را معین کنید. فرمودند: حد اول آن عدن است، چهره رشید درهم رفت و گفت: بگویید. فرمودند: حد دوم سمرقند است، چهره رشید خاکستری شد، فرمودند: حد سوم افریقا است، چهره رشید سیاه شد و گفت: بگویید. فرمودند: حد چهارم سیف البحر است که هم مرز با جزائر و ارمنیه است. رشید گفت: دیگر برای ما چیزی باقی نماند، پس بیایید جای من بنشینید. حضرت موسی فرمودند: من که گفتم اگر حدود آن را معین کنم، بر نخواهی گرداند. همان وقت بود که تصمیم کشتن ایشان را گرفت.

در روایت ابن اسباط این­چنین آمده است: فرمودند: حد اول عریش مصر است، حد دوم دومة­الجندل است، حد سوم أحد و حد چهارم سیف البحر است. رشید گفت: این که تمام دنیا است. امام علیه السلام فرمودند: این سرزمین­ها از بعد از مرگ أبی­هاله در دست یهودیان بود که خداوند بدون جنگ و جدال و لشکرکشی آن­ها را به تصرف رسولش درآورد، و خداوند به ایشان دستور داد آن­ها را به فاطمه علیها السّلام بدهد. - . همان : 435 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی (2)

إیه بکسر الهمزة و الهاء و فتحها و تنون المکسورة کلمة استزادة و استنطاق و قال (3)

هیه بالکسر کلمة استزادة و قال (4) الربدة بالضم لون إلی الغبرة و قد اربد و ارباد.

**[ترجمه]قال الفیروزآبادی - 2. القاموس ج 4 ص 280. -

إیه بکسر الهمزة و الهاء و فتحها و تنون المکسورة کلمة استزادة و استنطاق و قال - 3. نفس المصدر ج 4 ص 296. -

هیه بالکسر کلمة استزادة و قال - 4. المصدر السابق ج 1 ص 293. - الربدة بالضم لون إلی الغبرة و قد اربد و ارباد.

**[ترجمه]

«21»

نجم، [کتاب النجوم] مِنْ کِتَابِ نُزْهَةِ الْکِرَامِ وَ بُسْتَانِ الْعَوَامِّ تَأْلِیفِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ الرَّازِیِّ وَ هَذَا الْکِتَابُ خَطُّهُ بِالْعَجَمِیَّةِ تَکَلَّفْنَا مِنْ نَقْلِهِ إِلَی الْعَرَبِیَّةِ فَذَکَرَ فِی أَوَاخِرِ الْمُجَلَّدِ الثَّانِی مِنْهُ مَا هَذَا لَفْظُ مَنْ أَعْرَبَهُ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ هَارُونَ الرَّشِیدَ أَنْفَذَ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام فَأَحْضَرَهُ فَلَمَّا حَضَرَ عِنْدَهُ قَالَ إِنَّ النَّاسَ یَنْسُبُونَکُمْ یَا بَنِی فَاطِمَةَ إِلَی عِلْمِ النُّجُومِ وَ أَنَّ مَعْرِفَتَکُمْ بِهَا مَعْرِفَةٌ جَیِّدَةٌ وَ فُقَهَاءُ الْعَامَّةِ یَقُولُونَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِذَا ذَکَرَنِی أَصْحَابِی فَاسْکُنُوا [فَاسْکُتُوا] وَ إِذَا ذَکَرُوا الْقَدَرَ فَاسْکُتُوا وَ إِذَا ذَکَرُوا النُّجُومَ فَاسْکُتُوا وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ أَعْلَمَ الْخَلَائِقِ بِعِلْمِ النُّجُومِ وَ أَوْلَادُهُ وَ ذُرِّیَّتُهُ الَّذِینَ یَقُولُ الشِّیعَةُ بِإِمَامَتِهِمْ کَانُوا عَارِفِینَ بِهَا فَقَالَ لَهُ الْکَاظِمُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ هَذَا حَدِیثٌ ضَعِیفٌ وَ إِسْنَادُهُ مَطْعُونٌ فِیهِ وَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ مَدَحَ النُّجُومَ وَ لَوْ لَا أَنَّ النُّجُومَ صَحِیحَةٌ مَا مَدَحَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْأَنْبِیَاءُ علیهم السلام کَانُوا عَالِمِینَ بِهَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی حَقِّ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ الرَّحْمَنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ (5)

ص: 145


1- 1. نفس المصدر ج 3 ص 435.
2- 2. القاموس ج 4 ص 280.
3- 3. نفس المصدر ج 4 ص 296.
4- 4. المصدر السابق ج 1 ص 293.
5- 5. سورة الأنعام الآیة: 75.

وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ فَقالَ إِنِّی سَقِیمٌ (1) فَلَوْ لَمْ یَکُنْ عَالِماً بِعِلْمِ النُّجُومِ مَا نَظَرَ فِیهَا وَ مَا قَالَ إِنِّی سَقِیمٌ وَ إِدْرِیسُ علیه السلام کَانَ أَعْلَمَ أَهْلِ زَمَانِهِ بِالنُّجُومِ وَ اللَّهُ تَعَالَی قَدْ أَقْسَمَ بِمَواقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ (2) وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً إِلَی قَوْلِهِ فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً(3) یَعْنِی بِذَلِکَ اثْنَیْ عَشَرَ بُرْجاً وَ سَبْعَةَ سَیَّارَاتٍ وَ الَّذِی یَظْهَرُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بَعْدَ عِلْمِ الْقُرْآنِ مَا یَکُونُ أَشْرَفَ مِنْ عِلْمِ النُّجُومِ وَ هُوَ عِلْمُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ وَرَثَةِ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ (4) وَ نَحْنُ نَعْرِفُ هَذَا الْعِلْمَ وَ مَا نَذْکُرُهُ فَقَالَ لَهُ هَارُونُ بِاللَّهِ عَلَیْکَ یَا مُوسَی هَذَا الْعِلْمَ لَا تُظْهِرْهُ عِنْدَ الْجُهَّالِ وَ عَوَامِّ النَّاسِ حَتَّی لَا یُشَنِّعُوا عَلَیْکَ وَ انْفَسْ عَنِ الْعَوَامِّ بِهِ وَ غُطَّ هَذَا الْعِلْمَ وَ ارْجِعْ إِلَی حَرَمِ جَدِّکَ ثُمَّ قَالَ لَهُ هَارُونُ وَ قَدْ بَقِیَ مَسْأَلَةٌ أُخْرَی بِاللَّهِ عَلَیْکَ أَخْبِرْنِی بِهَا قَالَ لَهُ سَلْ فَقَالَ بِحَقِّ الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ وَ بِحَقِّ قَرَابَتِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبِرْنِی أَنْتَ تَمُوتُ قَبْلِی أَوْ أَنَا أَمُوتُ قَبْلَکَ لِأَنَّکَ تَعْرِفُ هَذَا مِنْ عِلْمِ النُّجُومِ فَقَالَ لَهُ مُوسَی علیه السلام آمِنِّی حَتَّی أُخْبِرَکَ فَقَالَ لَکَ الْأَمَانُ فَقَالَ أَنَا أَمُوتُ قَبْلَکَ وَ مَا کُذِبْتُ وَ لَا أَکْذِبُ وَ وَفَاتِی قَرِیبٌ فَقَالَ لَهُ هَارُونُ قَدْ بَقِیَ مَسْأَلَةٌ تُخْبِرُنِی بِهَا وَ لَا تَضْجَرْ فَقَالَ لَهُ سَلْ فَقَالَ خَبَّرُونِی أَنَّکُمْ تَقُولُونَ إِنَّ جَمِیعَ الْمُسْلِمِینَ عَبِیدُنَا وَ جَوَارِینَا وَ أَنَّکُمْ تَقُولُونَ مَنْ یَکُونُ لَنَا عَلَیْهِ حَقٌّ وَ لَا یُوصِلُهُ إِلَیْنَا فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ فَقَالَ لَهُ مُوسَی علیه السلام کَذَبَ الَّذِینَ زَعَمُوا أَنَّنَا نَقُولُ ذَلِکَ وَ إِذَا کَانَ الْأَمْرُ کَذَلِکَ فَکَیْفَ یَصِحُّ الْبَیْعُ وَ الشِّرَاءُ عَلَیْهِمْ وَ نَحْنُ نَشْتَرِی عَبِیداً وَ جَوَارِیَ وَ نُعْتِقُهُمْ

ص: 146


1- 1. سورة الصافّات الآیة: 89.
2- 2. سورة الواقعة الآیة: 76.
3- 3. سورة النازعات الآیة: 1- 5.
4- 4. سورة النحل الآیة: 16.

وَ نَقْعُدُ مَعَهُمْ وَ نَأْکُلُ مَعَهُمْ وَ نَشْتَرِی الْمَمْلُوکَ وَ نَقُولُ لَهُ یَا بُنَیَّ وَ لِلْجَارِیَةِ یَا بِنْتِی وَ نُقْعِدُهُمْ یَأْکُلُونَ مَعَنَا تَقَرُّباً إِلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ فَلَوْ أَنَّهُمْ عَبِیدُنَا وَ جَوَارِینَا مَا صَحَّ الْبَیْعُ وَ الشِّرَاءُ وَ قَدْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ اللَّهَ اللَّهَ فِی الصَّلَاةِ وَ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ یَعْنِی صِلُوا وَ أَکْرِمُوا مَمَالِیکَکُمْ وَ جَوَارِیَکُمْ وَ نَحْنُ نُعْتِقُهُمْ وَ هَذَا الَّذِی سَمِعْتَهُ غَلَطٌ مِنْ قَائِلِهِ وَ دَعْوَی بَاطِلَةٌ وَ لَکِنْ نَحْنُ نَدَّعِی أَنَّ وَلَاءَ جَمِیعِ الْخَلَائِقِ لَنَا یَعْنِی وَلَاءَ الدِّینِ وَ هَؤُلَاءِ الْجُهَّالُ یَظُنُّونَهُ وَلَاءَ الْمِلْکِ حَمَلُوا دَعْوَاهُمْ عَلَی ذَلِکَ وَ نَحْنُ نَدَّعِی ذَلِکَ لِقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ مَا کَانَ یَطْلُبُ بِذَلِکَ إِلَّا وَلَاءَ الدِّینِ وَ الَّذِی یُوصِلُونَهُ إِلَیْنَا مِنَ الزَّکَاةِ وَ الصَّدَقَةِ فَهُوَ حَرَامٌ عَلَیْنَا مِثْلُ الْمَیْتَةِ وَ الدَّمِ وَ لَحْمِ الْخِنْزِیرِ وَ أَمَّا الْغَنَائِمُ وَ الْخُمُسُ مِنْ بَعْدِ مَوْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدْ مَنَعُونَا ذَلِکَ وَ نَحْنُ مُحْتَاجُونَ إِلَی مَا فِی یَدِ بَنِی آدَمَ الَّذِینَ لَنَا وَلَاؤُهُمْ بِوَلَاءِ الدِّینِ لَیْسَ بِوَلَاءِ الْمِلْکِ فَإِنْ نَفَذَ إِلَیْنَا أَحَدٌ هَدِیَّةً وَ لَا یَقُولُ إِنَّهَا صَدَقَةٌ نَقْبَلُهَا لِقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَوْ دُعِیتُ إِلَی کُرَاعٍ لَأَجَبْتُ وَ لَوْ أُهْدِیَ لِی کُرَاعٌ لَقَبِلْتُ وَ الْکُرَاعُ اسْمُ الْقَرْیَةِ وَ الْکُرَاعُ یَدُ الشَّاةِ وَ ذَلِکَ سُنَّةٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَوْ حَمَلُوا إِلَیْنَا زَکَاةً وَ عَلِمْنَا أَنَّهَا زَکَاةٌ رَدَدْنَاهَا وَ إِنْ کَانَتْ هَدِیَّةً قَبِلْنَاهَا ثُمَّ إِنَّ هَارُونَ أَذِنَ لَهُ فِی الِانْصِرَافِ فَتَوَجَّهَ إِلَی الرِّقَّةِ ثُمَّ تَقَوَّلُوا عَلَیْهِ أَشْیَاءَ فَاسْتَعَادَهُ هَارُونُ وَ أَطْعَمَهُ السَّمَّ فَتُوُفِّیَ علیه السلام (1).

**[ترجمه]کتاب النجوم: از کتاب نزهة الکرام و بستان العوام تألیف محمد بن حسین بن حسن رازی آمده است که: روایت شده هارون الرشید از پی موسی بن جعفر علیه السّلام فرستاد و ایشان را احضار کرد، وقتی ایشان آمدند، گفت: مردم شما فرزندان فاطمه را دارای علم نجوم می­دانند و می­گویند شما این علم را خوب می­دانید، و فقهای اهل سنت می­گویند: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: وقتی اصحابم از من چیزی گفتند، اعتماد کنید و وقتی از قدر چیزی گفتند، ساکت باشید و وقتی از نجوم چیزی گفتند، ساکت باشید. و امیرالمؤمنین علیه السلام از همه مردم بیشتر علم نجوم را می­دانست، و فرزندان و نوادگان ایشان که شیعه قائل به امامت آن­ها هستند این علم را می­دانند.

حضرت کاظم علیه السلام به او فرمودند: این حدیث ضعیف است و اسناد آن قابل اطمینان نیست، و خداوند تبارک و تعالی علم نجوم را مدح کرده است. اگر علم نجوم صحیح نبود، خداوند عزّ و جلّ آن را مدح نمی­کرد. انبیاء نیز نجوم را می­دانستند. خداوند تعالی درباره ابراهیم خلیل­ الرحمن صلوات الله علیه فرموده است: «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ» - . انعام / 75 - {و این­گونه ملکوت آسمان­ها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جمله یقین کنندگان باشد}، و در جای دیگر فرموده است: «فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ * فَقالَ إِنِّی سَقِیمٌ» - . صافات / 88 و 89 - {پس نظری به ستارگان افکند * و گفت من کسالت دارم}. اگر علم نجوم را نمی­دانست، به ستاره نگاه نمی کرد، و نمی گفت من مریض هستم. ادریس علیه السلام نجوم را از همه اهل زمان خود بیشتر می­دانست. خداوند متعال به مواقع نجوم سوگند یاد کرده است: «وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ» - . واقعه / 76 - {اگر بدانید، آن سوگندی سخت بزرگ است}، و در جای دیگر فرمود: «وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً» - . نازعات / 1 - {سوگند به فرشتگانی که [از کافران] به سختی جان ستانند}، تا می­رسد به این آیه که: «فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً» - . همان / 5 - {و کار [بندگان] را تدبیر می کنند}، که منظورش دوازده برج و هفت سیاره و آن­چه که در شب و روز به امر خدا آشکار می شود است. و بعد از علم قرآن علمی با ارزش­تر از علم نجوم نیست، و علم نجوم، علم انبیاء و اوصیاء و جانشینان انبیاء است که خداوند عزّ و جلّ فرمود: «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» - . نحل / 16 - {و نشانه هایی [دیگر نیز قرار داد] و آنان به وسیله ستاره [قطبی] راه یابی می کنند}. ما هم این علم را بلد هستیم و حرفی از آن نمی­زنیم.

هارون به ایشان گفت: ای موسی! تو را به خدا قسم که این علم را برای نادان­ها و عوام مردم اظهار نکن تا مبادا بر تو خرده بگیرند، این علم را به عوام نیاموز و آن را مخفی بدار و به حرم جد خود بازگرد.

سپس هارون به ایشان گفت: یک مسأله دیگر باقی­مانده که تو را به خدا قسم می­دهم، برایم توضیح دهی. فرمودند: بپرس. گفت: ترا قسم می­دهم به حق قبر و منبر پیامبر و به حق خویشاوندی که با رسول الله صلی الله علیه و آله داری به من بگویی تو زودتر می­میری یا من؟ چون تو از روی علم نجوم این مطلب را می­دانی. موسی بن جعفر علیه السّلام فرمودند: به من امان بده تا برایت بگویم. گفت: در امانی. فرمودند: من قبل از تو می­میرم. به من دروغ نگفته اند و من نیز دروغ نمی گویم، وفات من نزدیک است. هارون به ایشان گفت: یک سؤال دیگر هم باقی مانده که باید برایم توضیح دهی و بدت هم نیایید. فرمودند: بپرس. گفت: به من خبر داده­اند که شما می­گویید همه مسلمانان غلامان و کنیزان ما هستند، و می­گویید هر کس که ما بر او حقی داشته باشیم و آن را به ما نرساند، مسلمان نیست.

موسی علیه السّلام فرمودند: دروغ گفته اند کسانی که می­گویند ما چنین چیزی گفته ایم؛ اگر این­طور باشد، پس ما چگونه آن­ها را می­خریم و می­فروشیم؟ ما خودمان غلامان و کنیزهایمان را می­خریم و آن­ها را آزاد می­کنیم و با ایشان نشست و برخاست داریم و غذا می­خوریم. ما غلام و کنیز می­خریم و به آن­ها می­گوییم: ای پسرم، ای دخترم، و برای تقرب به خدا آن­ها را با خودمان در سر یک سفره می­نشانیم، سبحان اللَّه! اگر آن­ها غلام و کنیز ما باشند، دیگر خرید و فروش آن­ها صحیح نخواهد بود. پیامبر صلی الله علیه و آله هنگام وفات فرمودند: خدا را خدا در مورد نماز و غلامان خود، یعنی نماز بخوانید و غلامان و کنیزان خود گرامی بدارید. ما آن­ها را آزاد می­کنیم. آن­چه شنیده ای ادعایی باطل و نادرست از طرف گوینده آن است. بله، ما مدعی هستیم که ولایت تمام مردم برای ماست منظور ولایت دین است، و این نادان­ها خیال می­کنند منظور ما ولایت حکم­رانی است و ادعای خود را حمل بر آن می­کنند. ما به جهت فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیر خم است که چنین ادعایی داریم: «من کنت مولاه فعلی مولاه»، منظور ایشان از این سخن ولایت دینی بود، و آن­چه که به عنوان زکات و صدقه به ما می­دهند، مانند مردار و خون و گوشت خوک بر ما حرام است.

اما غنائم و خمس را پس از درگذشت رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله، ما را از آن بازداشتند، و حال آن­که ما محتاج دست مردم بودیم، همان مردمی که ولایت دینی آن­ها، و نه ولایت حکومتشان، برای ماست. اگر کسی هدیه ای برای ما بفرستد و نگوید که صدقه است، ما آن را می پذیریم؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده، اگر مرا دعوت به دست گوسفندی کنند، می پذیرم و اگر دست گوسفندی را برایم هدیه آورند، قبول می­کنم و این سنت تا روز قیامت پابرجاست. و اگر زکات برای ما بیاورند و بدانیم که زکات است، آن را برمی­گردانیم و اگر هدیه باشد، می پذیریم. سپس هارون اجازه داد امام علیه السّلام بازگردند و ایشان به سمت رقه راه افتادند. باز هم در باره ایشان سخن چینی ها کردند و هارون دوباره ایشان را برگرداند به ایشان سم خوراند و وفات کردند، صلی الله علیه و آله. - . فرج المهموم : 107 -

**[ترجمه]

بیان

إذا ذکرنی أصحابی فاسکنوا بالنون أی فاسکنوا إلی قولهم و فی الآخرین فاسکتوا بالتاء إما علی بناء المجرد أو علی بناء الإفعال قوله و انفس العوام به أی لا تعلمهم من قولهم نفست علیه الشی ء نفاسة إذا لم تره له أهلا قوله فکیف یصح البیع و الشراء علیهم أی کیف یصح بیع الناس العبید لنا و شراؤنا منهم.

ص: 147


1- 1. فرج المهموم ص 107.

lt;meta info="\\"پس ما چگونه آن­ها را می­خریم و می­فروشیم؟\\" یعنی اگر آن­ها برای ما هستند، پس ما چطور چیزی که ملک خودمان است را خرید و فروش می­کنیم؟

**[ترجمه]

«22»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ(1) نَقَلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الرَّبِیعِ أَنَّهُ أَخْبَرَ عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ الْمَهْدِیَّ لَمَّا حَبَسَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ فَفِی بَعْضِ اللَّیَالِی رَأَی الْمَهْدِیُّ فِی مَنَامِهِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ لَهُ یَا مُحَمَّدُ فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ (2) قَالَ الرَّبِیعُ فَأَرْسَلَ إِلَیَّ لَیْلًا فَرَاعَنِی وَ خِفْتُ مِنْ ذَلِکَ وَ جِئْتُ إِلَیْهِ وَ إِذَا هُوَ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ وَ کَانَ أَحْسَنَ النَّاسِ صَوْتاً فَقَالَ عَلَیَّ الْآنَ بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَجِئْتُهُ بِهِ فَعَانَقَهُ وَ أَجْلَسَهُ إِلَی جَانِبِهِ وَ قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ رَأَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِی النَّوْمِ فَقَرَأَ عَلَیَّ کَذَا فَتُؤْمِنُنِی أَنْ تَخْرُجَ عَلَیَّ أَوْ عَلَی أَحَدٍ مِنْ وُلْدِی فَقَالَ وَ اللَّهِ لَا فَعَلْتُ ذَلِکَ وَ لَا هُوَ مِنْ شَأْنِی قَالَ صَدَقْتَ یَا رَبِیعُ أَعْطِهِ ثَلَاثَةَ آلَافِ دِینَارٍ وَ زَوِّدْهُ إِلَی أَهْلِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ قَالَ الرَّبِیعُ فَأَحْکَمْتُ أَمْرَهُ لَیْلًا فَمَا أَصْبَحَ إِلَّا وَ هُوَ فِی الطَّرِیقِ خَوْفَ الْعَوَائِقِ.

وَ رَوَاهُ الْجَنَابِذِیُّ وَ ذَکَرَ: أَنَّهُ وَصَلَهُ بِعَشَرَةِ آلَافِ دِینَارٍ.

وَ قَالَ الْحَافِظُ عَبْدُ الْعَزِیزِ حَدَّثَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ قَالَ: بَعَثَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَی الرَّشِیدِ مِنَ الْحَبْسِ بِرِسَالَةٍ کَانَتْ إِنَّهُ لَنْ یَنْقَضِیَ عَنِّی یَوْمٌ مِنَ الْبَلَاءِ إِلَّا انْقَضَی عَنْکَ مَعَهُ یَوْمٌ مِنَ الرَّخَاءِ حَتَّی نَقْضِیَ جَمِیعاً إِلَی یَوْمٍ لَیْسَ لَهُ انْقِضَاءٌ یَخْسَرُ فِیهِ الْمُبْطِلُونَ (3).

**[ترجمه]کشف الغمة: فضل بن ربیع از پدرش نقل کرده، زمانی که مهدی خلیفه عباسی، موسی بن جعفر علیه السّلام را زندانی کرده بود، شبی در خواب علی بن ابی­طالب علیه السّلام را دید که به او می­گوید: ای محمّد! «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ» - . محمد / 22 - {پس [ای منافقان] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید [یا سرپرست مردم شدید] در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندی­های خود را از هم بگسلید}، شبانه از پی من فرستاد، وحشت کردم و ترسیدم، پیش او رفتم و دیدم مشغول خواندن همان آیه است و در میان مردم بهترین صدا را داشت. گفت: همین الآن موسی بن جعفر را پیش من بیاور! ایشان را آوردم، او را در آغوش گرفت و کنار خود نشاند و گفت: ای ابا الحسن! امیرالمؤمنین علی بن ابی­طالب علیه السّلام را در خواب دیدم که برایم این آیه را خواند، با من تعهد می­کنی که علیه من یا یکی از فرزندانم قیام نکنی؟ فرمودند: به خدا قسم چنین کاری نمی­کنم، و نه این کار در شأن من است. گفت: درست گفتی. ای ربیع! سه هزار دینار به ایشان بده و زاد و توشه سفرش به مدینه را آماده کن. در همان شب کارهایش را کردم و ایشان صبح­گاه در راه بودند که مبادا مانعی بوجود بیاید. جنابذی هم این جریان را نقل کرده است، ولی او نوشته که ده هزار دینار به ایشان صله داد .

حافظ عبدالعزیز از احمد بن اسماعیل نقل کرده که، موسی بن جعفر علیه السّلام نامه ای از زندان برای رشید بدین مضمون فرستادند: روزی نیست که بر من در زندان به سختی ­گذرد، بر تو به راحتی نگذرد، تا این­که همه به روزی برسیم که پایانی ندارد و در آن روز اهل باطل زیان خواهند کرد. - . کشف الغمة 3 : 3 ، مطالب السؤول : 83 . این حدیث را سبط بن جوزی هم در تذکره : 197 آورده است. -

**[ترجمه]

«23»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: بَیْنَا مُوسَی بْنُ عِیسَی فِی دَارِهِ الَّتِی فِی الْمَسْعَی تُشْرِفُ عَلَی الْمَسْعَی إِذْ رَأَی أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام مُقْبِلًا مِنَ الْمَرْوَةِ عَلَی بَغْلَةٍ فَأَمَرَ ابْنَ هَیَّاجٍ رَجُلًا مِنْ هَمْدَانَ مُنْقَطِعاً إِلَیْهِ أَنْ یَتَعَلَّقَ بِلِجَامِهِ وَ یَدَّعِیَ الْبَغْلَةَ فَأَتَاهُ فَتَعَلَّقَ بِاللِّجَامِ وَ ادَّعَی الْبَغْلَةَ فَثَنَی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام رِجْلَهُ فَنَزَلَ عَنْهَا وَ قَالَ لِغِلْمَانِهِ خُذُوا

ص: 148


1- 1. مطالب السئول ص 83 طبع ایران ملحقا بتذکرة الخواص و أخرج الحدیث سبط ابن الجوزی فی تذکرته ص 197.
2- 2. سورة محمّد الآیة: 22.
3- 3. کشف الغمّة ج 3 ص 3.

سَرْجَهَا وَ ادْفَعُوهَا إِلَیْهِ فَقَالَ وَ السَّرْجُ أَیْضاً لِی فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام کَذَبْتَ عِنْدَنَا الْبَیِّنَةُ بِأَنَّهُ سَرْجُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ أَمَّا الْبَغْلَةُ فَأَنَا اشْتَرَیْتُهَا مُنْذُ قَرِیبٍ وَ أَنْتَ أَعْلَمُ وَ مَا قُلْتَ (1).

**[ترجمه]کافی: حماد بن عثمان نقل کرده، موسی بن عیسی در خانه خود که مشرف بر محل سعی حجاج بود نگاه می­کرد که ناگاه دید موسی علیه السّلام سوار قاطری از طرف مروه می آیند، به ابن­هیاج - که مردی از قبیله همدان بود و پیوسته با او به سر می­برد - دستور داد که برود مهار قاطر ایشان را بگیرد و ادعا کند قاطر برای من است. او پیش ایشان آمد و مهار قاطر را گرفت و ادعا کرد که قاطر مال من است. ابا الحسن علیه السّلام پای از رکاب خارج کردند و پایین آمدند و به غلامان خود فرمودند: زینش را بردارید و قاطر را به او بدهید. ابن­هیاج گفت: زین هم مال من است. ابا الحسن علیه السّلام به او فرمودند: دروغ می­گویی؛ ما شاهد داریم که این زین متعلق به محمد بن علی است، ولی قاطر را من به تازگی خریده ام، دیگر تو خود می­دانی و ادعایی که می­کنی. - . کافی 8 : 86 -

**[ترجمه]

«24»

کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا وَ عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: سَأَلَ الْمَهْدِیُّ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ الْخَمْرِ هَلْ هِیَ مُحَرَّمَةٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ النَّاسَ إِنَّمَا یَعْرِفُونَ النَّهْیَ عَنْهَا وَ لَا یَعْرِفُونَ التَّحْرِیمَ لَهَا فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بَلْ هِیَ مُحَرَّمَةٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَهُ فِی أَیِّ مَوْضِعٍ هِیَ مُحَرَّمَةٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ

الْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِ (2) فَأَمَّا قَوْلُهُ ما ظَهَرَ مِنْها یَعْنِی الزِّنَا الْمُعْلَنَ وَ نَصْبَ الرَّایَاتِ الَّتِی کَانَتْ تَرْفَعُهَا الْفَوَاجِرُ لِلْفَوَاحِشِ فِی الْجَاهِلِیَّةِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما بَطَنَ یَعْنِی مَا نَکَحَ الْآبَاءُ لِأَنَّ النَّاسَ کَانُوا قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ لِلرَّجُلِ زَوْجَةٌ وَ مَاتَ عَنْهَا تَزَوَّجَهَا ابْنُهُ مِنْ بَعْدِهِ إِذَا لَمْ تَکُنْ أُمَّهُ فَحَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ وَ أَمَّا الْإِثْمُ فَإِنَّهَا الْخَمْرَةُ بِعَیْنِهَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی مَوْضِعٍ آخَرَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ (3) فَأَمَّا الْإِثْمُ فِی کِتَابِ اللَّهِ فَهِیَ الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ إِثْمُهُمَا کَبِیرٌ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَقَالَ الْمَهْدِیُّ یَا عَلِیَّ بْنَ یَقْطِینٍ هَذِهِ وَ اللَّهِ فَتْوَی هَاشِمِیَّةٌ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُخْرِجْ هَذَا الْعِلْمَ مِنْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا صَبَرَ الْمَهْدِیُّ أَنْ قَالَ لِی صَدَقْتَ یَا رَافِضِیُ (4).

ص: 149


1- 1. الکافی ج 8 ص 86.
2- 2. سورة الأعراف الآیة 33.
3- 3. سورة البقرة الآیة: 219.
4- 4. الکافی ج 6 ص 406.

**[ترجمه]کافی: علی بن یقطین نقل کرده، مهدی از ابا الحسن علیه السلام پرسید که آیا شراب در کتاب خداوند عزّ و جلّ حرام شده است؟ عرف نهی آن را می­فهمند ولی حرام­بودنش را نمی­فهمند. ابا الحسن علیه السّلام فرمودند: نه ای امیرالمؤمنین! شراب در کتاب خداوند عزّ و جلّ حرام است. مهدی به ایشان گفت: در کجای کتاب خداوند عزّ و جلّ حرام شده است ای ابا الحسن؟ فرمودند: این سخن خدای عزّ و جلّ: «إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِ» - . اعراف / 33 - {بگو پروردگار من فقط زشت­کاری­ها را، چه آشکارش [باشد] و چه پنهان، و گناه و ستم ناحق را حرام گردانیده است} .

اما زشت­کاری آشکار؛ منظور زنای آشکار و نصب پرچم­هاست، چنان­چه زن­های بدکاره در جاهلیت برای مردان بدکار این کار را می­کردند. اما زشت­کاری پنهانی، یعنی ازدواج با زن پدر؛ زیرا قبل از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله، وقتی شخصی می مرد و زنی از او باقی می­ماند، پسر آن مرد با آن زن، اگر مادرش نبود، ازدواج می­کرد. خداوند عزّ و جلّ این کار را حرام کرد.

اما گناه منظور همان شراب است، خداوند تبارک و تعالی در جای دیگر فرموده است: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ.» - . بقره / 219 - {درباره شراب و قمار از تو می پرسند بگو در آن دو گناهی بزرگ و سودهایی برای مردم است}، اثم در قرآن همان شراب و قمار است که همان­طور که خداوند عزّ و جلّ فرموده، گناه آن دو بزرگ است. مهدی گفت: ای علی بن یقطین! به خدا این فتوای بنی­هاشم است.

به او گفتم: درست می­فرمایید ای امیرالمؤمنین! سپاس خدایی راست که این علم را از میان شما اهل بیت خارج نکرده است. به خدا مهدی بلافاصله به من گفت: راست گفتی ای رافضی! - . کافی 6 : 406 -

**[ترجمه]

«25»

مهج، [مهج الدعوات] أَبُو عَلِیٍّ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الطُّوسِیُّ وَ عَبْدُ الْجَبَّارِ بْنُ جَبَّارِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الرَّازِیُّ وَ أَبُو الْفَضْلِ مُنْتَهَی بْنُ أَبِی زَیْدٍ الْحُسَیْنِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَهْرِیَارَ الْخَازِنُ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الطُّوسِیِّ عَنِ ابْنِ الْغَضَائِرِیِّ وَ أَحْمَدَ بْنِ عُبْدُونٍ وَ أَبِی طَالِبِ بْنِ الْعَزُورِ وَ أَبِی الْحَسَنِ الصَّفَّارِ وَ الْحَسَنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَشْنَاسَ جَمِیعاً عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ بْنِ أَبِی الْأَزْهَرِ عَنْ أَبِی الْوَضَّاحِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّهْشَلِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ الْإِمَامَ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام یَقُولُ: التَّحَدُّثُ بِنِعَمِ اللَّهِ شُکْرٌ وَ تَرْکُ ذَلِکَ کُفْرٌ فَارْتَبِطُوا نِعَمَ رَبِّکُمْ تَعَالَی بِالشُّکْرِ وَ حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ وَ ادْفَعُوا الْبَلَاءَ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّ الدُّعَاءَ جُنَّةٌ مُنْجِیَةٌ تَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً.

قَالَ أَبُو الْوَضَّاحِ وَ أَخْبَرَنِی أَبِی قَالَ: لَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ صَاحِبُ فَخٍّ وَ هُوَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ بِفَخٍّ وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ عَنْهُ حُمِلَ رَأْسُهُ وَ الْأَسْرَی مِنْ أَصْحَابِهِ إِلَی مُوسَی بْنِ الْمَهْدِیِّ فَلَمَّا بَصُرَ بِهِمْ أَنْشَأَ یَقُولُ مُتَمَثِّلًا:

بَنِی عَمِّنَا لَا تَنْطِقُوا الشِّعْرَ بَعْدَ مَا***دَفَنْتُمْ بِصَحْرَاءِ الْغَمِیمِ الْقَوَافِیَا

فَلَسْنَا کَمَنْ کُنْتُمْ تُصِیبُونَ نَیْلَهُ***فَنَقْبَلَ ضَیْماً أَوْ نُحَکِّمَ قَاضِیاً

وَ لَکِنَّ حُکْمَ السَّیْفِ فِینَا مُسَلَّطٌ***فَنَرْضَی إِذَا مَا أَصْبَحَ السَّیْفُ رَاضِیاً

وَ قَدْ سَاءَنِی مَا جَرَّتِ الْحَرْبُ بَیْنَنَا***بَنِی عَمِّنَا لَوْ کَانَ أَمْراً مُدَانِیاً

فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّا ظَلَمْنَا فَلَمْ نَکُنْ***ظَلَمْنَا وَ لَکِنْ قَدْ أَسَأْنَا التَّقَاضِیَا(1)

ص: 150


1- 1. نسب أبو تمام فی حماسته هذا الشعر الی الشمیذر الحارثی، و ذکر الخطیب التبریزی فی شرح الحماسة ج 1 ص 119 عن البرقی أنّه لسوید بن سمیع المرثدی من بنی الحرث، و کان قتل أخوه غیلة، فقتل قاتل أخیه نهارا فی بعض الاسواق من الحضر و ذکر الجاحظ فی البیان و التبیین ج 2 ص 186 الأبیات و تردد فی نسبتها الی سوید المراثد الحارثی أو غیره، کما ان ابن قتیبة ذکرها و اکتفی بنسبتها الی بعض الشعراء و فی کل هذه المصادر تفاوت فی ألفاظ الشعر و عدد الأبیات فلیلاحظ.

ثُمَّ أَمَرَ بِرَجُلٍ مِنَ الْأَسْرَی فَوَبَّخَهُ ثُمَّ قَتَلَهُ ثُمَّ صَنَعَ مِثْلَ ذَلِکَ بِجَمَاعَةٍ مِنْ وُلْدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ أَخَذَ مِنَ الطَّالِبِیِّینَ وَ جَعَلَ یَنَالُ مِنْهُمْ إِلَی أَنْ ذَکَرَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَنَالَ مِنْهُ قَالَ وَ اللَّهِ مَا خَرَجَ حُسَیْنٌ إِلَّا عَنْ أَمْرِهِ وَ لَا اتَّبَعَ إِلَّا مَحَبَّتَهُ لِأَنَّهُ صَاحِبُ الْوَصِیَّةِ فِی أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ قَتَلَنِیَ اللَّهُ إِنْ أَبْقَیْتُ عَلَیْهِ.

فَقَالَ لَهُ أَبُو یُوسُفَ یَعْقُوبُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَاضِی وَ کَانَ جَرِیئاً عَلَیْهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَقُولُ أَمْ أَسْکُتُ فَقَالَ قَتَلَنِیَ اللَّهُ إِنْ عَفَوْتُ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ لَوْ لَا مَا سَمِعْتُ مِنَ الْمَهْدِیِّ فِیمَا أَخْبَرَ بِهِ الْمَنْصُورُ بِمَا کَانَ بِهِ جَعْفَرٌ مِنَ الْفَضْلِ الْمُبَرِّزِ عَنْ أَهْلِهِ فِی دِینِهِ وَ عِلْمِهِ وَ فَضْلِهِ وَ مَا بَلَغَنِی عَنِ السَّفَّاحِ فِیهِ مِنْ تَقْرِیظِهِ وَ تَفْضِیلِهِ لَنَبَشْتُ قَبْرَهُ وَ أَحْرَقْتُهُ بِالنَّارِ إِحْرَاقاً فَقَالَ أَبُو یُوسُفَ نِسَاؤُهُ طَوَالِقُ وَ عَتَقَ جَمِیعُ مَا یَمْلِکُ مِنَ الرَّقِیقِ وَ تَصَدَّقَ بِجَمِیعِ مَا یَمْلِکُ مِنَ الْمَالِ وَ حَبَسَ دَوَابَّهُ وَ عَلَیْهِ الْمَشْیُ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ إِنْ کَانَ مَذْهَبُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْخُرُوجَ لَا یَذْهَبُ إِلَیْهِ وَ لَا مَذْهَبُ أَحَدٍ مِنْ وُلْدِهِ وَ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ هَذَا مِنْهُمْ ثُمَّ ذَکَرَ الزَّیْدِیَّةَ وَ مَا یَنْتَحِلُونَ فَقَالَ وَ مَا کَانَ بَقِیَ مِنَ الزَّیْدِیَّةِ إِلَّا هَذِهِ الْعِصَابَةُ الَّذِینَ کَانُوا قَدْ خَرَجُوا مَعَ حُسَیْنٍ وَ قَدْ ظَفِرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بِهِمْ وَ لَمْ یَزَلْ یَرْفُقُ بِهِ حَتَّی سَکَنَ غَضَبُهُ قَالَ وَ کَتَبَ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام بِصُورَةِ الْأَمْرِ فَوَرَدَ الْکِتَابُ فَلَمَّا أَصْبَحَ أَحْضَرَ أَهْلَ بَیْتِهِ وَ شِیعَتَهُ فَأَطْلَعَهُمْ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام عَلَی مَا وَرَدَ عَلَیْهِ مِنَ الْخَبَرِ وَ قَالَ لَهُمْ مَا تُشِیرُونَ فِی هَذَا فَقَالُوا نُشِیُر عَلَیْکَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ عَلَیْنَا مَعَکَ أَنْ تُبَاعِدَ شَخْصَکَ عَنْ هَذَا الْجَبَّارِ وَ تُغَیِّبَ شَخْصَکَ دُونَهُ فَإِنَّهُ لَا یُؤْمَنُ شَرُّهُ وَ عَادِیَتُهُ وَ غَشْمُهُ سِیَّمَا وَ قَدْ تَوَعَّدَکَ وَ إِیَّانَا مَعَکَ فَتَبَسَّمَ مُوسَی علیه السلام ثُمَّ تَمَثَّلَ بِبَیْتِ کَعْبِ بْنِ مَالِکٍ أَخِی بَنِی سَلِمَةَ وَ هُوَ:

زَعَمَتْ سَخِینَةُ أَنْ سَتَغْلِبُ رَبَّهَا***فَلَیُغْلَبَنَّ مُغَالِبُ الْغَلَّابِ (1)

ص: 151


1- 1. البیت من قصیدة لکعب بن مالک الأنصاریّ قالها فی جواب عبد اللّه بن الزبعری السهمی حین قال قصیدته فی یوم الخندق و التی أولها: حی الدیار محا معارف رسمها***طول البلا و تراوح الاحقاب فأجابه کعب بقصیدة أولها: أبقی لنا حدث الحروب بقیة***من خیر نحلة ربّنا الوهاب و آخرها البیت الشاهد، و قد ورد بروایة ابن هشام فی سیرته: جاءت سخینة کی تغالب ربها***فلیغلبن مغالب الغلاب و روی ان النبیّ« ص» قال له: لقد شکرک اللّه یا کعب علی قولک هذا، و القصیدة تبلغ 22 بیتا مثبتة فی سیرة ابن هشام ج 2 ص 204- 205 بهامش الروض الانف، و سخینة نبز کانت قریش تعیر به، و هی حساء من دقیق کانوا یتخذونه عند غلاء السعر و عجف المال و قد أطنب السهیلی فی الروض ج 2 ص 205 حیث ذکر ان قریشا لم تکن تکره هذا اللقب و أورد البیت کما فی الأصل البکری فی سمط اللئالی ص 864 و البغدادیّ فی الخزانة ج 3 ص 143 و غیرهما، و قد وهم ابن السیّد فی الاقتضاب ص 46 حیث نسب البیت الی حسان بن ثابت، و أکبر الظنّ أنّه راجع السیرة لابن هشام فرأی قصیدة لحسان قالها بنفس الموضوع و علی الروی و القافیة: و اثبتها ابن هشام قبل قصیدة کعب بلا فصل، فظن ابن السیّد ان البیت من تابع شعر حسان، و هو وهم ظاهر.

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی مَنْ حَضَرَهُ مِنْ مَوَالِیهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَقَالَ لِیَفْرِخْ رَوْعُکُمْ إِنَّهُ لَا یَرِدُ أَوَّلُ کِتَابٍ مِنَ الْعِرَاقِ إِلَّا بِمَوْتِ مُوسَی بْنِ الْمَهْدِیِّ وَ هَلَاکِهِ فَقَالَ وَ مَا ذَلِکَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ قَالَ قَدْ وَ حُرْمَةِ هَذَا الْقَبْرِ مَاتَ فِی یَوْمِهِ هَذَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ (1) سَأُخْبِرُکُمْ بِذَلِکَ بَیْنَمَا أَنَا جَالِسٌ فِی مُصَلَّایَ بَعْدَ فَرَاغِی مِنْ وِرْدِی وَ قَدْ تَنَوَّمَتْ عَیْنَایَ إِذْ سَنَحَ جَدِّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَنَامِی فَشَکَوْتُ إِلَیْهِ مُوسَی بْنَ الْمَهْدِیِّ وَ ذَکَرْتُ مَا جَرَی مِنْهُ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَنَا مُشْفِقٌ مِنْ غَوَائِلِهِ فَقَالَ لِی لِتَطِبْ نَفْسُکَ یَا مُوسَی فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لِمُوسَی عَلَیْکَ سَبِیلًا فَبَیْنَمَا هُوَ یُحَدِّثُنِی إِذْ أَخَذَ بِیَدِی وَ قَالَ لِی قَدْ أَهْلَکَ اللَّهُ آنِفاً عَدُوَّکَ فَلْیَحْسُنْ لِلَّهِ شُکْرُکَ قَالَ ثُمَّ اسْتَقْبَلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام الْقِبْلَةَ وَ رَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ یَدْعُو فَقَالَ

ص: 152


1- 1. سورة الذاریات الآیة: 23.

أَبُو الْوَضَّاحِ فَحَدَّثَنِی أَبِی قَالَ کَانَ جَمَاعَةٌ مِنْ خَاصَّةِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ شِیعَتِهِ یَحْضُرُونَ مَجْلِسَهُ وَ مَعَهُمْ فِی أَکْمَامِهِمْ أَلْوَاحُ آبَنُوسٍ (1) لِطَافٌ وَ أَمْیَالٌ فَإِذَا نَطَقَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِکَلِمَةٍ وَ أَفْتَی فِی نَازِلَةٍ أَثْبَتَ الْقَوْمُ مَا سَمِعُوا مِنْهُ فِی ذَلِکَ قَالَ فَسَمِعْنَاهُ وَ هُوَ یَقُولُ فِی دُعَائِهِ شُکْراً لِلَّهِ جَلَّتْ عَظَمَتُهُ ثُمَّ ذَکَرَ الدُّعَاءَ وَ قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا مَوْلَانَا أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ سَمِعْتُ مِنْ أَبِی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ یُحَدِّثُ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَدْ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ اعْتَرِفُوا بِنِعْمَةِ اللَّهِ رَبِّکُمْ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تُوبُوا إِلَیْهِ مِنْ جَمِیعِ ذُنُوبِکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الشَّاکِرِینَ مِنْ عِبَادِهِ قَالَ ثُمَّ قُمْنَا إِلَی الصَّلَاةِ وَ تَفَرَّقَ الْقَوْمُ فَمَا اجْتَمَعُوا إِلَّا لِقِرَاءَةِ الْکِتَابِ الْوَارِدِ بِمَوْتِ مُوسَی بْنِ الْمَهْدِیِّ وَ الْبَیْعَةِ لِهَارُونَ الرَّشِیدِ(2).

**[ترجمه]مهج الدعوات: ابالوضاح محمّد بن عبداللَّه نهشلی از پدر خود نقل کرده، از ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: بازگو کردن نعمت­های خدا شکر است و ترک آن کفر است؛ نعمت­های خدا را با شکرگزاری به یک­دیگر متصل کنید و اموال خود را با زکات حفظ نمایید و بلا را با دعا دفع کنید که دعا سپری نجات بخش است که بلا را برمی­گرداند، گرچه آن بلا حتمی شده باشد.

ابالوضاح می­گوید: پدرم نقل کرد وقتی حسین بن علی صاحب فخ، که حسین بن علی بن حسن بن حسن بود، در فخ کشته شد، مردم از اطرافش پراکنده شدند و سر او را با اسیران خانواده اش پیش موسی بن مهدی بردند، وقتی چشمش به آن­ها

افتاد، این شعر را به عنوان مثل خواند: ای عموزادگان ما! دیگر شعر نگویید، بعد از این که قافیه ها را در صحرای غمیم دفن کردید.

ما شبیه آن کسانی نبودیم که عطای آن­ها به شما برسد، که ضمانتی قبول کنیم و یا کسی را به عنوان قاضی بین خود حکم قرار دهیم.

ولی شمشیر با صلابتش بین ما حکم کرد، و ما نیز وقتی شمشیر راضی شد، راضی شدیم.

ای عموزادگان ما! کاش چیزی که ما بر سرش جنگیدیم، امری قابل حل بود و بین ما نزاعی اتفاق نمی­افتاد.

اگر شما بگویید به ما ظلم شده است، ما هرگز ظلم نکرده­ایم، بلکه انتقام خودمان را به بدترین وجه پس گرفته­ایم.

بعد دستور داد یکی از اسیران را بیاورند و او را توبیخ کرد و سپس او را کشت و بعد همین کار را نسبت به گروهی از فرزندان امیرالمؤمنین علی بن ابی­طالب صلوات الله علیه انجام داد و شروع کرد به بدگویی از اولاد ابی­طالب تا به موسی بن جعفر صلوات اللَّه علیه رسید و از ایشان هم بدگویی کرد و گفت: به خدا قسم حسین به دستور او قیام کرد و جز محبت به دنبال او نبود؛ زیرا او وصی این اهل­بیت است، خدا مرا بکشد اگر بگذارم او زنده بماند.

ابویوسف یعقوب بن ابراهیم قاضی که جرات سخن گفتن در برابر او را داشت، گفت: ای امیرالمؤمنین یک چیزی بگویم یا ساکت باشم؟ موسی گفت: خدا مرا بکشد اگر موسی بن جعفر را ببخشم، اگر از مهدی نشنیده بودم که منصور برایش گفته، جعفر از نظر فضیلت در دین و علم در میان اهلش شاخص است، و به من خبر نرسیده بود که سفاح او را مدح کرده و او را گرامی داشته است، حتماً قبرش را نبش می­کردم و پیکرش را با آتش می سوزاندم.

ابویوسف گفت: زنان ابویوسف مطلقه باشند و هر چه بنده دارد آزاد باشند و تمام اموالش صدقه باشد و چهارپایانش ضبط شوند و بر او واجب باشد تا خانه خدا پیاده برود اگر موسی بن جعفر اهل قیام و شورش باشد، نه او و نه هیچ یک از فرزندانش چنین عقیده ای ندارند و از آن­ها شایسته هم نیست که چنین کنند. بعد سخن از زیدیه و عقاید آن­ها به میان آورد و گفت: از زیدی­ها فقط همین عده مانده بودند که با حسین قیام کردند و امیرالمؤمنین بر آن­ها پیروز شد، همین­طور برایش گفت و گفت تا خشمش فرو نشست.

علی بن یقطین جریان را برای ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام نوشت، نامه به دست ایشان رسید، صبح که شد ابا الحسن علیه السلام اهل­ بیت و شیعیان خود را حاضر کرد آن­ها را از خبری که رسیده بود مطلع کردند و فرمودند: چه صلاح می­دانید؟ گفتند: ما برای شما و خودمان صلاح می­بینیم که خودتان را از دسترس این ستمگر دور کنید و از او پنهان شوید؛ زیرا از شر و بیدادگری و ستم او نمی­توان در امان بود، مخصوصاّ که حالا شما و ما را با شما تهدید کرده است. امام موسی علیه السّلام لبخندی زده و سپس این بیت کعب بن مالک برادر بنی­سلمه را به

عنوان مثل خواندند:

قریش گمان کرده اند که بر پروردگارشان پیروز خواهند شد، ولی پروردگار به سختی آنها را مغلوب خواهد کرد.

سپس روی به جانب حاضرین از دوست­داران و اهل بیت نموده و فرمودند: ترس به خود راه ندهید، اولین نامه ای که از عراق برسد، خبر مرگ و هلاک موسی بن مهدی است. یکی گفت: خدا خیرتان بدهد، چطور؟ فرمودند: قسم به حرمت قبر پیامبر او همین امروز مرد، به خدا که «إِنَّهُ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَا أَنَّکُمْ تَنطِقُونَ» - . ذاریات / 23 - {واقعا او حق است، همان­گونه که خود شما سخن می گویید} به زودی خبرش را به شما خواهم داد.

بعد از نماز پس از تمام شدن ذکر نشسته بودم که چشمم به خواب رفت و جدم رسول الله صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم، شکایت موسی بن مهدی و این­که چه بر سر اهل بیت او درآورده را به ایشان کردم و گفتم که من نیز از ستم او بیمناکم. به من فرمودند: آسوده باش ای موسی! خداوند موسی را بر تو مسلط نخواهد کرد. در همان حال که با من صحبت می­کردند، دست مرا گرفتند و به من فرمودند: خداوند همین الآن دشمنت را هلاک کرد، خدا را نیک شکر کن .

ابا الحسن علیه السلام سپس روی به قبله نمودند و دستان خود را به سوی آسمان بلند کرده و شروع به دعا کردند. ابوالوضاح نقل کرده، پدرم ­گفت: گروهی از اهل بیت و شیعیان خاص ابا الحسن علیه السلام در مجلس آن جناب حضور می­یافتند و با خود در آستین­هایشان لوح­هایی از چوب آبنوس و مدادهایی به همراه داشتند و وقتی ابا الحسن علیه السّلام چیزی می­فرمودند و یا در مورد حادثه­ای فتوایی می­دادند، آن­چه می­شنیدند را در این الواح ثبت می­کردند. پدرم گفت: شنیدیم ایشان در دعای خود می­گفتند: «شکرا للَّه جلت عظمته»{شکر برای خدایی است که بزرگی­اش باشکوه است} و بعد دعا را ذکر کرد.

سپس مولایمان ابا الحسن علیه السّلام رو به ما کرده و فرمودند: از پدرم جعفر بن محمد شنیدم که از پدرشان علی بن الحسین، از پدرشان، از جدشان امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل کردند که ایشان از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیدند که می­فرمودند: به نعمت­های پروردگارتان عزّ و جلّ اقرار کنید و از تمام گناهانتان به سوی او توبه نمایید؛ خداوند بندگان شکرگزار خود را دوست دارد. بعد برخاستیم تا به نماز برویم و همه متفرق شدند، و بار بعد که جمع شدند وقتی بود که نامه ای که خبر مرگ موسی ابن مهدی و بیعت برای هارون در آن بود، خوانده شد. - . مهج الدعوات : 207 -

**[ترجمه]

بیان

لا تنطقوا الشعر فیه حذف و إیصال أی بالشعر و دفن القوافی کنایة عن الموت أی متم و ترکتم القوافی و صحراء الغمیم لعل المراد به کراع الغمیم و هو واد علی مرحلتین من مکة و فی المناقب بصحراء الغویر و الغویر کزبیر ماء لبنی کلاب قوله کمن کنتم تصیبون نیله أی عطاءه و فی المناقب سلمه أی مسالمته و مصالحته و الضیم الظلم و فی المناقب فیقبل قیلا و رضی السیف کنایة عن المبالغة فی القتل.

و قوله لو کان أمرا مدانیا لو للتمنی أی لیت محل النزاع بیننا و بینکم کان أمرا قریبا فلا نرضی بقتلکم و لکن بین مطلوبنا و مطلوبکم بون بعید قوله و لکن قد أسأنا التقاضیا أی لم نظلمکم أولا بل بدأتم بالظلم و طلبنا منکم الثأر بأقبح وجه و التقریظ مدح الإنسان و هی حی و الغشم الظلم و أفرخ الروع ذهب و هوّم الرجل إذا هز رأسه من النعاس أقول- رواه فی الکتاب العتیق عن أبی المفضل

ص: 153


1- 1. الآبنوس: شجر عظیم صلب العود أسوده.
2- 2. مهج الدعوات ص 217.

الشیبانی إلی آخر السند.

lt;meta info="\\"بعد از این که قافیه­ها را در صحرای غمیم دفن کردید\\" دفن قافیه­ها کنایه از مرگ است، یعنی مردید و قافیه­ها را ترک کردید. شاید مراد از صحرای غمیم، کراع الغمیم باشد که نام جایی است در دو منزلی مکه. در مناقب به جای صحرای غمیم، صحرای غویر آمده است، غویر بر وزن زبیر، نام چاهی است متعلق به قبیله بنی کلاب. در مناقب به جای \\"نیله\\"، \\"سلمه\\" آمده است، که به معنای مسالمت است، یعنی ما شبیه آن کسانی نبودیم که با شما صلح کنند. رضایت شمشیر هم کنایه از کشتار زیاد است.

**[ترجمه]

«26»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ أَوْ غَیْرُهُ رَفَعَهُ قَالَ: خَرَجَ عَبْدُ الصَّمَدِ بْنُ عَلِیٍّ وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ فَبَصُرَ بِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام مُقْبِلًا رَاکِباً بَغْلًا فَقَالَ لِمَنْ مَعَهُ مَکَانَکُمْ حَتَّی أُضْحِکَکُمْ مِنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ قَالَ لَهُ مَا هَذِهِ الدَّابَّةُ الَّتِی لَا تُدْرِکُ عَلَیْهَا الثَّأْرَ وَ لَا تَصْلُحُ عِنْدَ النِّزَالِ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام تَطَأْطَأَتْ عَنْ سُمُوِّ الْخَیْلِ وَ تَجَاوَزَتْ قُمُوءَ الْعَیْرِ وَ خَیْرُ الْأُمُورِ أَوْسَطُهَا فَأُفْحِمَ عَبْدُ الصَّمَدِ فَمَا أَحَارَ جَوَاباً(1).

**[ترجمه]کافی: علی بن ابراهیم یا شخصی دیگر با سندی مرفوع نقل کرده­، عبدالصمد بن علی همراه عده­ای بود که چشمش به ابا الحسن علیه السلام افتاد که سوار بر قاطری به طرف آن­ها می­آیند؛ به اطرافیان خود گفت: صبر کنید تا کاری کنم که به موسی بن جعفر بخندید، وقتی ایشان نزدیک شدند، گفت: این چه مرکبی است که نه می­شود با آن به کسی رسید و نه برای جنگیدن مناسب است؟ ابا الحسن علیه السلام به او فرمود: پایین­تر از تکبر اسب­ها و بالاتر از ذلت الاغ­هاست، و بهترین امور، میانه­ترین آن­هاست. عبدالصمد مبهوت شد و نتوانست جوابی بدهد.

**[ترجمه]

بیان

القم ء الذل و الصغار و العیر الحمار و کان عبد الصمد هو ابن علی بن عبد الله بن العباس و قد عد من أصحاب الصادق علیه السلام.

**[ترجمه]این عبدالصمد، پسر علی بن عبدالله عباس است که در شمار اصحاب امام صادق علیه السلام ذکر شده است.

**[ترجمه]

«27»

مهج، [مهج الدعوات] قَالَ الْفَضْلُ بْنُ الرَّبِیعِ: لَمَّا اصْطَبَحَ الرَّشِیدُ یَوْماً اسْتَدْعَی حَاجِبَهُ فَقَالَ لَهُ امْضِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الْعَلَوِیِّ وَ أَخْرِجْهُ مِنَ الْحَبْسِ وَ أَلْقِهِ فِی بِرْکَةِ السِّبَاعِ فَمَا زِلْتُ أَلْطُفُ بِهِ وَ أَرْفُقُ وَ لَا یَزْدَادُ إِلَّا غَضَباً وَ قَالَ وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تُلْقِهِ إِلَی السِّبَاعِ لَأُلْقِیَنَّکَ عِوَضَهُ قَالَ فَمَضَیْتُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَمَرَنِی بِکَذَا وَ بِکَذَا قَالَ افْعَلْ مَا أُمِرْتَ بِهِ فَإِنِّی مُسْتَعِینٌ بِاللَّهِ تَعَالَی عَلَیْهِ وَ أَقْبَلَ بِهَذِهِ الْعُوذَةِ وَ هُوَ یَمْشِی مَعِی إِلَی أَنِ انْتَهَیْتُ إِلَی الْبِرْکَةِ فَفَتَحْتُ بَابَهَا وَ أَدْخَلْتُهُ فِیهَا وَ فِیهَا أَرْبَعُونَ سَبُعاً وَ عِنْدِی مِنَ الْغَمِّ وَ الْقَلَقِ أَنْ یَکُونَ قَتْلُ مِثْلِهِ عَلَی یَدَیَّ وَ عُدْتُ إِلَی مَوْضِعِی فَلَمَّا انْتَصَفَ اللَّیْلُ أَتَانِی خَادِمٌ فَقَالَ لِی إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَدْعُوکَ فَصِرْتُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَعَلِّی أَخْطَأْتُ الْبَارِحَةَ بِخَطِیئَةٍ أَوْ أَتَیْتُ مُنْکَراً فَإِنِّی رَأَیْتُ الْبَارِحَةَ مَنَاماً هَالَنِی وَ ذَلِکَ أَنِّی رَأَیْتُ جَمَاعَةً مِنَ الرِّجَالِ دَخَلُوا عَلَیَّ وَ بِأَیْدِیهِمْ سَائِرُ السِّلَاحِ وَ فِی وَسْطِهِمْ رَجُلٌ کَأَنَّهُ الْقَمَرُ وَ دَخَلَ إِلَی قَلْبِی هَیْبَتُهُ فَقَالَ لِی قَائِلٌ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَبْنَائِهِ فَتَقَدَّمْتُ إِلَیْهِ لِأُقَبِّلَ قَدَمَیْهِ

ص: 154


1- 1. الکافی ج 6 ص 540.

فَصَرَفَنِی عَنْهُ فَقَالَ فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ (1) ثُمَّ حَوَّلَ وَجْهَهُ فَدَخَلَ بَاباً فَانْتَبَهْتُ مَذْعُوراً لِذَلِکَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَمَرْتَنِی أَنْ أُلْقِیَ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی لِلسِّبَاعِ فَقَالَ وَیْلَکَ أَلْقَیْتَهُ فَقُلْتُ إِی وَ اللَّهِ فَقَالَ امْضِ وَ انْظُرْ مَا حَالُهُ فَأَخَذْتُ الشَّمْعَ بَیْنَ یَدَیَّ وَ طَالَعْتُهُ فَإِذَا هُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی وَ السِّبَاعُ حَوْلَهُ فَعُدْتُ إِلَیْهِ فَأَخْبَرْتُهُ فَلَمْ یُصَدِّقْنِی وَ نَهَضَ وَ اطَّلَعَ إِلَیْهِ فَشَاهَدَهُ فِی تِلْکَ الْحَالِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ عَمِّ فَلَمْ یُجِبْهُ حَتَّی فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ ثُمَّ قَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا ابْنَ عَمِّ قَدْ کُنْتُ أَرْجُو أَنْ لَا تُسَلِّمَ عَلَیَّ فِی مِثْلِ هَذَا الْمَوْضِعِ فَقَالَ أَقِلْنِی فَإِنِّی مُعْتَذِرٌ إِلَیْکَ فَقَالَ لَهُ قَدْ نَجَّانَا اللَّهُ تَعَالَی بِلُطْفِهِ فَلَهُ الْحَمْدُ ثُمَّ أَمَرَ بِإِخْرَاجِهِ فَأُخْرِجَ فَقَالَ فَلَا وَ اللَّهِ مَا تَبِعَهُ سَبُعٌ فَلَمَّا حَضَرَ بَیْنَ یَدَیِ الرَّشِیدِ عَانَقَهُ ثُمَّ حَمَلَهُ إِلَی مَجْلِسِهِ وَ رَفَعَهُ فَوْقَ سَرِیرِهِ وَ قَالَ یَا ابْنَ عَمِّ إِنْ أَرَدْتَ الْمُقَامَ عِنْدَنَا فَفِی الرَّحْبِ وَ السَّعَةِ وَ قَدْ أَمَرْنَا لَکَ وَ لِأَهْلِکَ بِمَالٍ وَ ثِیَابٍ فَقَالَ لَهُ لَا حَاجَةَ لِی فِی الْمَالِ وَ لَا الثِّیَابِ وَ لَکِنْ فِی قُرَیْشٍ نَفَرٌ یُفَرَّقُ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ ذَکَرَ لَهُ قَوْلَهُ فَأَمَرَ لَهُ بِصِلَةٍ وَ کِسْوَةٍ ثُمَّ سَأَلَهُ أَنْ یُرْکِبَهُ عَلَی بِغَالِ الْبَرِیدِ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی یُحِبُّ فَأَجَابَهُ إِلَی ذَلِکَ وَ قَالَ لِی شَیِّعْهُ فَشَیَّعْتُهُ إِلَی بَعْضِ الطَّرِیقِ وَ قُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَطَوَّلَ عَلَیَّ

بِالْعُوذَةِ فَقَالَ مُنِعْنَا أَنْ نَدْفَعَ عُوَذَنَا وَ تَسْبِیحَنَا إِلَی کُلِّ أَحَدٍ وَ لَکِنْ لَکَ عَلَیَّ حَقُّ الصُّحْبَةِ وَ الْخِدْمَةِ فَاحْتَفِظْ بِهَا فَکَتَبْتُهَا فِی دَفْتَرٍ وَ شَدَدْتُهَا فِی مِنْدِیلٍ فِی کُمِّی فَمَا دَخَلْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا ضَحِکَ إِلَیَّ وَ قَضَی حَوَائِجِی وَ لَا سَافَرْتُ إِلَّا کَانَتْ حِرْزاً وَ أَمَاناً مِنْ کُلِّ مَخُوفٍ وَ لَا وَقَعْتُ فِی الشِّدَّةِ إِلَّا دَعَوْتُ بِهَا فَفُرِّجَ عَنِّی ثُمَّ ذَکَرَهَا(2).

ص: 155


1- 1. سورة محمّد الآیة: 22.
2- 2. مهج الدعوات ص 248.

أقول: قال السید رحمه الله لربما کان هذا الحدیث عن الکاظم موسی بن جعفر علیه السلام لأنه کان محبوسا عند الرشید لکننی ذکرت هذا کما وجدته.

**[ترجمه]مهج الدعوات: فضل بن ربیع نقل کرده، روزی رشید نوشیدنی صبح خود را خورد و نگهبان خود را خواست و به او گفت: برو پیش علی بن موسی علوی و او را از زندان خارج کن و به قفس حیوانات درنده بیانداز، من هر چه کوشش کردم که خشم او را فرو آورم، بیشتر خشمگین می­شد، گفت: به خدا قسم اگر او را پیش درنده ها نیاندازی، خودت را به جای او می­اندازم.

پیش علی بن موسی علیه السّلام رفته به ایشان گفتم: امیرالمؤمنین به من چنین دستوری داده است. فرمودند: هر چه دستور داده انجام بده، من علیه او از خدا کمک می­طلبم. با خواندن تعویذی با من راه افتادند تا به قفس رسیدیم، درب آن را گشودم و ایشان را در آن­جا وارد کردم، چهل حیوان درنده در آنجا بود و من بسیار غمگین و دل­گیر بودم که قتل چنین کسی به دست من انجام شده است، به جای خود برگشتم.

نیمه شب خادمی آمد و به من گفت: امیرالمؤمنین تو را می­خواهد، پیش او رفتم، گفت: گویا امروز از من خطایی سر زده یا کار زشتی انجام داده ام؛ چون خوابی دیدم که به وحشت افتادم، عده­ای مرد در خواب دیدم که اسلحه به دست پیش من آمدند در وسط آن­ها مردی بود که چون ماه می­درخشید که ابهت او قلبم را گرفت، یکی گفت: این شخص امیرالمؤمنین علی بن ابی­طالب صلوات اللَّه علیه و علی ابنائه است، جلو رفتم که پاهای ایشان را ببوسم. مرا پس زد و این آیه را خواند: «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ» - . محمد / 22 - {پس

[ای منافقان] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید [یا سرپرست مردم شدید] در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندی­های خود را از هم بگسلید؟}، آن­گاه صورت از من برگردانید و داخل اتاقی رفت.

با وحشت از خواب بیدار شدم. گفتم: ای امیرالمؤمنین! به من امر کردید که علی بن موسی را پیش حیوانات درنده بیاندازم. گفت: وای بر تو! انداختی؟ گفتم: آری به خدا. گفت: برو ببین در چه حالی است. شمعی در جلوی خود گرفتم و دقیق نگاه کردم و دیدم که به نماز ایستاده­اند و درندگان هم در اطرافش هستند. برگشتم و جریان را به هارون گفتم، باور نکرد و خودش برخاست و آمد و ایشان را در آن حال مشاهده کرد. گفت: السلام علیک ای پسر عمو! جوابش را ندادند تا نمازشان تمام شد، پس از نماز گفتتند: علیک السلام پسر عمو! دوست نداشتم در چنین جایی به من سلام کنی. گفت: از من بگذر! معذرت می­خواهم. فرمودند: خداوند به لطف خود ما را نجات داد سپاس مخصوص اوست. امر کرد ایشان را خارج کنند. به خدا هیچ درنده ای ایشان تعقیب نکرد.

وقتی مقابل رشید آمد، او را در بغل گرفت او را به جای­گاه خود برد و بالای تخت نشاند و گفت: پسر عمو، اگر بخواهی پیش ما بمانی، با کمال آسایش و راحتی خواهی بود، دستور دادیم برای شما و خانواده تان لباس و پول بیاورند. ایشان فرمودند: من خود به مال و لباس احتیاجی ندارم، ولی در میان قریش کسانی هستند که باید بین آن­ها تقسیم شود، بعد عده­ای را نام بردند و رشید هم دستور داد به آن­ها پول و لباس بدهند.

سپس از هارون خواستند که سوار مرکب چاپارها شوند و به جایی که دوست دارند بروند و هارون هم قبول کرد و به من گفت: ایشان را مشایعت کن. من تا مقداری از راه ایشان را مشایعت کردم و به ایشان عرض کردم: ای آقای من! اگر صلاح می­بینید لطف کنید آن تعویذ را به من بیاموزید. فرمودند: ما را منع کرده­اند از این­که تعویذ و تسبیح خود را در اختیار هر کسی قرار دهیم، ولی تو بر ما حق مصاحبت و خدمت داری، از این تعویذ خوب محافظت کن، آن را در دفتری نوشتم و در پارچه ای پیچیدهو در آستینم گذاشتم، همین که پیش امیرالمؤمنین رفتم، به من خندید و حوائج مرا برآورده کرد. هر وقت به مسافرت می­رفتم، این دعا برایم نگهبان و امان از هر وحشتی بود. هر مشکلی که برایم پیش می­آمد، آن را می­خواندم و خداوند آن ناراحتی را برطرف می­کرد، بعد دعا را ذکر کرد. - . مهج الدعوات : 248 -

مؤلف: صاحب مهج الدعوات می­نویسد: این جریان باید مربوط به امام کاظم موسی بن جعفر علیه السّلام باشد، چون ایشان بود که پیش رشید زندانی بود، ولی من همان طور که دیدم، ذکر کردم.

**[ترجمه]

«28»

ختص، [الإختصاص] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ السَّائِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهِیکِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَابِقِ بْنِ طَلْحَةَ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: کَانَ مِمَّا قَالَ هَارُونُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام حِینَ أُدْخِلَ عَلَیْهِ مَا هَذِهِ الدَّارُ فَقَالَ هَذِهِ دَارُ الْفَاسِقِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا الْآیَةَ(1)

فَقَالَ لَهُ هَارُونُ فَدَارُ مَنْ هِیَ قَالَ هِیَ لِشِیعَتِنَا فَتْرَةٌ وَ لِغَیْرِهِمْ فِتْنَةٌ قَالَ فَمَا بَالُ صَاحِبِ الدَّارِ لَا یَأْخُذُهَا فَقَالَ أُخِذَتْ مِنْهُ عَامِرَةً وَ لَا یَأْخُذُهَا إِلَّا مَعْمُورَةً قَالَ فَأَیْنَ شِیعَتُکَ فَقَرَأَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ(2) قَالَ فَقَالَ لَهُ فَنَحْنُ کُفَّارٌ قَالَ لَا وَ لَکِنْ کَمَا قَالَ اللَّهُ الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ(3) فَغَضِبَ عِنْدَ ذَلِکَ وَ غَلَّظَ عَلَیْهِ فَقَدْ لَقِیَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِمِثْلِ هَذِهِ الْمَقَالَةِ وَ مَا رَهِبَهُ وَ هَذَا خِلَافُ قَوْلِ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ هَرَبَ مِنْهُ مِنَ الْخَوْفِ (4).

**[ترجمه]اختصاص: محمّد بن سابق طلحه انصاری نقل کرده، از جمله چیزهایی که هارون به ابا الحسن علیه السلام، وقتی ایشان را پیش او آوردند، گفت این بود که: این خانه چیست؟ فرمودند: این خانه فاسق­ها است؛ خداوند متعالی فرمود: «سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا...» - . اعراف / 146 - {به زودی کسانی را که در زمین بناحق تکبر می ورزند از آیاتم رویگردان سازم [به طوری که] اگر هر نشانه ای را [از قدرت من] بنگرند بدان ایمان نیاورند و اگر راه صواب را ببینند آن را برنگزینند و اگر راه گمراهی را ببینند آن را راه خود قرار دهند...}.

هارون گفت: پس خانه چه کسی است؟ فرمودند: در زمان خود برای شیعیان ماست و برای آزمایش در اختیار دیگران است. گفت: پس چرا صاحب­خانه منزل خود را پس نمی­گیرد؟ فرمودند: وقتی از دست او گرفته شده آباد بوده است، او نیز زمانی آن را خواهد گرفت که آباد باشد.

هارون گفت: شیعیان تو کجا هستند؟ ابا الحسن علیه السّلام خواندند: «لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ» - . بینه / 1 - {کافران

اهل کتاب و مشرکان دست بردار نبودند تا دلیلی آشکار بر ایشان آید}. هارون گفت: پس ما کافر هستیم؟ فرمودند: نه، ولی همان­طور که خداوند فرمود: «الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ» - . ابراهیم / 28 - {کسانی

که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند}. هارون خشمگین شد و بر ایشان سخت گرفت. ابا الحسن علیه السلام با هارون چنین صحبتی کرده است و از او هراس نداشته است. و این بر خلاف نظر کسانی است که فکر می­کنند که ایشان از ترس از او فرار کرد. - . اختصاص : 262 -

**[ترجمه]

«29»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا أَظُنُّهُ السَّیَّارِیَّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: لَمَّا وَرَدَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام عَلَی الْمَهْدِیِّ رَآهُ یَرُدُّ الْمَظَالِمَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا بَالُ مَظْلِمَتِنَا لَا تُرَدُّ فَقَالَ لَهُ وَ مَا ذَاکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا فَتَحَ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَدَکَ وَ مَا وَالاهَا لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهِ

ص: 156


1- 1. سورة الأعراف الآیة: 146.
2- 2. سورة البینة الآیة: 1.
3- 3. سورة إبراهیم الآیة: 28.
4- 4. الاختصاص ص 262.

بِخَیْلٍ وَ لا رِکابٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (1) فَلَمْ یَدْرِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ هُمْ فَرَاجَعَ فِی ذَلِکَ جَبْرَئِیلَ وَ رَاجَعَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام رَبَّهُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِ ادْفَعْ فَدَکَ إِلَی فَاطِمَةَ علیها السلام.

فَدَعَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهَا یَا فَاطِمَةُ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْکِ فَدَکَ فَقَالَتْ قَدْ قَبِلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْکَ فَلَمْ یَزَلْ وُکَلَاؤُهَا فِیهَا حَیَاةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا وُلِّیَ أَبُو بَکْرٍ أَخْرَجَ عَنْهَا وُکَلَاءَهَا فَأَتَتْهُ فَسَأَلَتْهُ أَنْ یَرُدَّهَا عَلَیْهَا فَقَالَ لَهَا ایتِینِی بِأَسْوَدَ أَوْ أَحْمَرَ یَشْهَدُ لَکِ بِذَلِکِ فَجَاءَتْ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أُمِّ أَیْمَنَ فَشَهِدَا لَهَا فَکَتَبَ لَهَا بِتَرْکِ التَّعَرُّضِ فَخَرَجَتْ وَ الْکِتَابُ مَعَهَا فَلَقِیَهَا عُمَرُ فَقَالَ مَا هَذَا مَعَکِ یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ قَالَتْ کِتَابٌ کَتَبَ لِی ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ قَالَ أَرِینِیهِ فَأَبَتْ فَانْتَزَعَهُ مِنْ یَدِهَا وَ نَظَرَ فِیهِ ثُمَّ تَفَلَ فِیهِ وَ مَحَاهُ وَ خَرَقَهُ فَقَالَ لَهَا هَذَا لَمْ یُوجِفْ عَلَیْهِ أَبُوکِ بِ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ فَضَعِی الْجِبَالَ فِی رِقَابِنَا فَقَالَ لَهُ الْمَهْدِیُّ یَا أَبَا الْحَسَنِ حُدَّهَا إِلَیَّ فَقَالَ حَدٌّ مِنْهَا جَبَلُ أُحُدٍ وَ حَدٌّ مِنْهَا عَرِیشُ مِصْرَ وَ حَدٌّ مِنْهَا سِیفُ الْبَحْرِ وَ حَدٌّ مِنْهَا دُومَةُ الْجَنْدَلِ فَقَالَ لَهُ کُلُّ هَذَا قَالَ نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا کُلُّهُ إِنَّ هَذَا مِمَّا لَمْ یُوجِفْ أَهْلُهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ بِ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ فَقَالَ کَثِیرٌ وَ أَنْظُرُ فِیهِ (2).

**[ترجمه]کافی: علی بن اسباط نقل کرده، وقتی ابا الحسن علیه السّلام پیش مهدی رفتند، دیدند که او مشغول رد مظالم است، فرمودند: ای امیرالمؤمنین! پس چرا حق ما را برنمی­گردانی؟ به ایشان گفت: حق شما چیست ای ابا الحسن؟

فرمودند: وقتی خداوند تبارک و تعالی فدک و اطرافش را به فتح پیامبرش صلی الله علیه و آله درآورد، هیچ­گونه جنگ و لشگرکشی برای تصرف آن پیش نیامد، خداوند این آیه را بر پیامبرش صلی الله علیه و آله نازل کرد: «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ» - . اسراء / 26 - {و حق خویشاوند را به او بده}، رسول الله صلی الله علیه و آله نمی­دانستند که منظور از این خویشاوندان چه کسانی هستند، از جبرئیل در این مورد سؤال کردند؛ جبرئیل علیه السلام هم از پروردگارش سؤال کرد. خداوند به او وحی نمود که فدک را به فاطمه علیها السلام بده.

رسول الله صلی الله علیه و آله ایشانرا خواستند و فرمودند: ای فاطمه! خداوند به من دستور داده که فدک را به تو بدهم. ایشان عرض کردند: ای رسول خدا! از خدا و شما می­پذیرم. در تمام مدت زندگی رسول الله صلی الله علیه و آله امور فدک در اختیار نمایندگان فاطمه علیها السّلام بود، وقتی ابابکر بر سر کار آمد، نمایندگان ایشان را عز آن­جا بیرون کرد. فاطمه علیها السّلام پیش او آمد و از او خواست که فدک را به او برگرداند، او گفت: شاهدی بیاور که شهادت دهد آن­جا برای توست. ایشان امیرالمؤمنین علیه السلام و امّ أیمن را آوردند و آن دو شهادت دادند که فدک از آن ایشان است، ابابکر نامه ای نوشت که مانع او نشوند، فاطمه به همراه آن نامه از پیش ابابکر خارج شد. در بین راه عمر ایشان را دید؛ گفت: این چیست که به همراه داری ای دختر محمد ؟ فرمودند: نوشته­ایست که پسر ابی­قحافه آن را نوشته است .

گفت: به من بده تا ببینم. ایشان این کار را نکردند. عمر آن را از دست ایشان بیرون کشید و آن را خواند و بعد آب دهان در آن انداخت و نوشته را از بین برد و پاره کرد. بعد به ایشان گفت: این سرزمین را بدون سپاه و لشکرکشی به دست نیامد که تو کوه­ها را بر گردن­های ما بگذاری.

مهدی گفت: ای ابا الحسن! محدوده فدک را برایم مشخص کن. امام فرمودند: یک حد آن کوه احد، حد دیگرش عریش مصر، طرف دیگرش سیف البحر و جانب دیگرش دومة الجندل. مهدی گفت: همه این­ها؟ فرمودند: آری ای امیرالمؤمنین! تمام این سرزمین­ها از جاهایی است که اهالی آن علیه رسول الله سپاه و لشکرکشی نکردند. گفت: خیلی زیاد است، باید در موردش فکر کنم. - . کافی 1 : 543 -

**[ترجمه]

بیان

قوله فضعی الجبال فی بعض النسخ بالحاء المهملة و یحتمل أن یکون حینئذ کنایة عن الترافع إلی الحکام بأن یکون لعنه الله قال ذلک تعجیزا لها و تحقیرا لشأنها أو المعنی أنک إذا أعطیت ذلک وضعت الحبال علی رقابنا بالعبودیة أو أنک إذا حکمت علی ما لم یوجف علیها بخیل بأنها ملکک فاحکمی علی رقابنا أیضا بالملکیة و فی بعض النسخ بالجیم أی إن قدرت علی وضع الجبال علی رقابنا جزاء بما صنعنا فافعلی و یحتمل أن یکون علی هذا کنایة عن ثقل الآثام و الأوزار.

ص: 157


1- 1. سورة الإسراء الآیة: 26.
2- 2. الکافی ج 1 ص 543.

lt;meta info="\\"که تو کوه­ها را بر گردن­های ما بگذاری\\" در بعضی از نسخ­ها به جای \\"جبال\\"، \\"حبال\\" به معنای ریسمان­ها آمده است که در این صورت محتمل است کنایه از حکم پیش قاضی بردن باشد، یعنی آن ملعون این را گفته تا عجز ایشان را به رخ بکشد و شأن ایشان را تحقیر کند. یا این­که معنایش این است که اگر آن­جا را به تو بدهم، ریسمان بندگی بر گردن­های ما می­گذاری. یا این­که اگر هر چه که بدون سپاه و لشگرکشی گرفته شده برای تو باشد، بیا و ما را هم به بندگی خود بگیر. در بعضی دیگر از نسخه­ها جبال آمده که معنایش این است که اگر می­توانی به جهت کاری که ما کردیم کوه­ها را بر گردن ما بگذاری، این کار را بکن. و محتمل است که کنایه از سنگینی گناهان و بارهای سنگین باشد.

**[ترجمه]

«30»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنِّی قَدْ أَشْفَقْتُ مِنْ دَعْوَةِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَلَی ابن یَقْطِینٍ وَ مَا وَلَدَ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ لَیْسَ حَیْثُ تَذْهَبُ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ فِی صُلْبِ الْکَافِرِ بِمَنْزِلَةِ الْحَصَاةِ فِی اللَّبِنَةِ یَجِی ءُ الْمَطَرُ فَیَغْسِلُ اللَّبِنَةَ فَلَا یَضُرُّ الْحَصَاةَ شَیْئاً(1).

**[ترجمه]کافی: علی بن یقطین نقل کرده، به ابا الحسن موسی علیه السّلام عرض کردم: من می­ترسم از نفرینی که حضرت صادق علیه السّلام بر ابن یقطین و فرزندانش کرد. ایشان فرمودند: ای ابا الحسن! آن طور که تو فکر می­کنی نیست؛ مؤمن در صلب کافر، مانند سنگ در گل است که باران می­یاید و گل را می­شوید، ولی به سنگ هیچ آسیبی نمی­رساند. - . همان 2 : 13 -

**[ترجمه]

«31»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام مَا تَقُولُ فِی أَعْمَالِ هَؤُلَاءِ قَالَ إِنْ کُنْتَ لَا بُدَّ فَاعِلًا فَاتَّقِ أَمْوَالَ الشِّیعَةِ قَالَ فَأَخْبَرَنِی عَلِیٌّ أَنَّهُ کَانَ یَجْبِیهَا مِنَ الشِّیعَةِ عَلَانِیَةً وَ یَرُدُّهَا عَلَیْهِمْ فِی السِّرِّ(2).

**[ترجمه]کافی: ابراهیم بن أبی­محمود از علی بن یقطین نقل کرده، به ابا الحسن علیه السّلام عرض کردم: نظر شما درباره خدمت کردن به این­ها چیست؟ فرمودند: اگر به ناچار باید این کار را بکنی، اموال شیعیان را مراقبت کن. علی به من گفت که اموال شیعیان را در ظاهر می­گرفته و پنهانی به آن­ها برمی­گردانده است. - . همان 5 : 110 -

**[ترجمه]

«32»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ أَوْ عَنْ زَیْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ: أَنَّهُ کَتَبَ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام إِنَّ قَلْبِی یَضِیقُ مِمَّا أَنَا عَلَیْهِ مِنْ عَمَلِ السُّلْطَانِ وَ کَانَ وَزِیراً لِهَارُونَ فَإِنْ أَذِنْتَ لِی جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ هَرَبْتُ مِنْهُ فَرَجَعَ الْجَوَابُ لَا آذَنُ لَکَ بِالْخُرُوجِ مِنْ عَمَلِهِمْ وَ اتَّقِ اللَّهَ أَوْ کَمَا قَالَ (3).

**[ترجمه]قرب الإسناد: علی بن یقطین نقل کرده که نامه ای به ابا الحسن موسی علیه السلام نوشته که: قلب من از خدمت کردن به سلطان- در آن زمان وزیر هارون بود - ناراحت است؛ فدایتان شوم اگر اجازه می­دهید، از او فرار کنم؟ جواب رسید که: به تو اجازه نمی­دهم از خدمت آن­ها خارج شوی، تقوای خدا پیشه کن. یا همان­طور که گفت. - . قرب الإسناد : 170 . ظاهراً جمله یا همان­طور که گفت زائد است. -

**[ترجمه]

«33»

کِتَابُ الِاسْتِدْرَاکِ، عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْکَاظِمِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی هَارُونُ أَ تَقُولُونَ إِنَّ الْخُمُسَ لَکُمْ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ إِنَّهُ لَکَثِیرٌ قَالَ قُلْتُ إِنَّ الَّذِی أَعْطَانَاهُ عَلِمَ أَنَّهُ لَنَا غَیْرُ کَثِیرٍ.

ص: 158


1- 1. نفس المصدر ج 2 ص 13.
2- 2. المصدر السابق ج 5 ص 110.
3- 3. قرب الإسناد ص 170.

**[ترجمه]کتاب استدراک: تلعبکری با سند خود از حضرت کاظم علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمودند: هارون به من گفت: شما معتقدید خمس مال شماست؟ گفتم: آری. گفت: خیلی زیاد است. گفتم: آن کسی که خمس را به ما ارزانی داشته، می­داند که خمس برای ما زیاد نیست .

**[ترجمه]

باب 7 أحوال عشائره و أصحابه و أهل زمانه و ما جری بینه و بینهم و ما جری من الظلم علی عشائره صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ علیه السلام وَ هُوَ یَحْلِفُ أَنْ لَا یُکَلِّمَ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَرْقَطَ أَبَداً فَقُلْتُ فِی نَفْسِی هَذَا یَأْمُرُ بِالْبِرِّ وَ الصِّلَةِ وَ یَحْلِفُ أَنْ لَا یُکَلِّمَ ابْنَ عَمِّهِ أَبَداً قَالَ فَقَالَ هَذَا مِنْ بِرِّی بِهِ هُوَ لَا یَصْبِرُ أَنْ یَذْکُرَنِی وَ یُعِینَنِی فَإِذَا عَلِمَ النَّاسُ أَلَّا أُکَلِّمَهُ لَمْ یَقْبَلُوا مِنْهُ وَ أَمْسَکَ عَنْ ذِکْرِی فَکَانَ خَیْراً لَهُ (1).

**[ترجمه]قرب الإسناد: ابراهیم بن مفضل بن قیس نقل کرده، شنیدم که ابا الحسن اول علیه السّلام قسم می­خورد که دیگر هرگز با محمّد بن عبد الملک ارقط صحبت نکند؛ با خود گفتم: ایشان امر به نیکی و صله رحم می­کنند و آن­گاه خودشان قسم می­خورند که با پسرعمویشان هرگز سخن نگویند. فرمودند: همین کار نیکی من به اوست؛ زیرا او مدام از من بدگویی می­کند و عیب­جویی می­نماید، وقتی مردم بدانند که من با او صحبت نمی­کنم، حرفش را قبول نمی­کنند و او نیز از حرف­زدن در مورد من دست می­کشد، پس این کار من نسبت به او خوبی است. - . قرب الإسناد : 168 -

**[ترجمه]

«2»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: سَأَلَنِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ مُحَمَّدُ بْنُ خَلَفٍ جَالِسٌ فَقَالَ لِی مَاتَ یَحْیَی بْنُ الْقَاسِمِ الْحَذَّاءُ فَقُلْتُ لَهُ نَعَمْ وَ مَاتَ زُرْعَةُ فَقَالَ کَانَ جَعْفَرٌ علیه السلام یَقُولُ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ فَالْمُسْتَقَرُّ قَوْمٌ یُعْطَوْنَ الْإِیمَانَ وَ مُسْتَقَرٌّ فِی قُلُوبِهِمْ وَ الْمُسْتَوْدَعُ قَوْمٌ یُعْطَوْنَ الْإِیمَانَ ثُمَّ یُسْلَبُونَهُ (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: صفوان نقل کرده، ابا الحسن علیه السّلام - محمّد بن خلف نیز نشسته بود - از من سؤال کردند: یحیی بن قاسم حذاء از دنیا رفت؟ به ایشان عرض کردم: آری، زرعه هم از دنیا رفت. فرمودند: حضرت صادق علیه السّلام می­فرمودند: عده­ای استوارند و و عده­ای امانتی؛ استواران کسانی­اند که ایمان به آنها عطا می­شود و در دلشان پایدار است، و امانتی­ها آن­هایند که ایمان به آن­ها عطا می­شود و بعد سلب می­شود. - . تفسیر عیاشی 1 : 372 -

**[ترجمه]

«3»

شی (3)،[تفسیر العیاشی] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: وَقَفَ عَلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ الثَّانِی علیه السلام فِی بَنِی زُرَیْقٍ فَقَالَ لِی وَ هُوَ رَافِعٌ صَوْتَهُ یَا أَحْمَدُ قُلْتُ لَبَّیْکَ قَالَ إِنَّهُ لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَهَدَ النَّاسُ عَلَی إِطْفَاءِ نُورِ اللَّهِ فَأَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمَّا مَاتَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام جَهَدَ ابْنُ أَبِی حَمْزَةَ وَ أَصْحَابُهُ عَلَی إِطْفَاءِ نُورِ اللَّهِ فَأَبَی اللَّهُ

ص: 159


1- 1. محمّد بن عبد اللّه الارقط: سبقت ترجمته فی ج 46 ص 156 فراجع.
2- 2. قرب الإسناد ص 168 و الموجود فیه الی قوله« و اتق اللّه» و الظاهر زیادة جملة« أو کما قال» فلاحظ.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 372.

إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ الْخَبَرَ(1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: احمد بن محمّد نقل کرده حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام در بنی­زریق ایستادند و با صدای بلند خطاب به من گفتند: ای احمد! عرض ­کردم: لبیک. فرمودند: وقتی رسول الله صلی الله علیه و آله از دنیا رفتند، مردم کوشش کردند که نور خدا را خاموش کنند، ولی خداوند نور خود را به وسیله امیر المؤمنین تمام کرد. هم­چنین وقتی ابا الحسن موسی علیه السلام از دنیا رفت، ابن ابی­حمزه و اصحابش کوشیدند که نور خدا را خاموش کنند، ولی خداوند نور خویش را تمام کرد.

**[ترجمه]

«4»

ب، [قرب الإسناد] الْحَسَنُ بْنُ ظَرِیفٍ عَنْ أَبِیهِ ظَرِیفِ بْنِ نَاصِحٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ(2)

وَ مَعَهُ ابْنُهُ عَلِیٌ (3) إِذْ مَرَّ بِنَا أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ صلوات الله علیه فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ جَازَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَعْرِفُ مُوسَی قَائِمَ آلِ مُحَمَّدٍ قَالَ فَقَالَ لِی إِنْ یَکُنْ أَحَدٌ یَعْرِفُهُ فَهُوَ ثُمَّ قَالَ وَ کَیْفَ لَا یَعْرِفُهُ وَ عِنْدَهُ خَطُّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ إِمْلَاءُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

فَقَالَ عَلِیٌّ ابْنُهُ یَا أَبَهْ کَیْفَ لَمْ یَکُنْ ذَاکَ عِنْدَ أَبِی زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ سَیِّدُ النَّاسِ وَ إِمَامُهُمْ فَلَزِمَ یَا بُنَیَّ أَبُوکَ زَیْدٌ أَخَاهُ فَتَأَدَّبَ بِأَدَبِهِ وَ تَفَقَّهَ بِفِقْهِهِ قَالَ فَقُلْتُ فَإِنَّهُ یَا أَبَتِ إِنْ حَدَثَ بِمُوسَی حَدَثٌ یُوصِی إِلَی أَحَدٍ مِنْ إِخْوَتِهِ قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا یُوصِی إِلَّا إِلَی ابْنِهِ أَ مَا تَرَی أَیْ بُنَیَّ هَؤُلَاءِ الْخُلَفَاءَ لَا یَجْعَلُونَ الْخِلَافَةَ إِلَّا فِی أَوْلَادِهِمْ (4).

**[ترجمه]قرب الإسناد: ظریف بن ناصح نقل کرده، با حسین بن­زید بودم و پسرش علی نیز با او بود که ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام از کنارمان عبور کردند؛ بر او سلام کردند و رد شدند. به حسین گفتم: فدایت شوم، آیا موسی قائم آل محمّد را می­شناسد؟ گفت: اگر یک­نفر او را بشناسد، همین ایشان است. بعد گفت: چطور او را نشناسد، و حال آن­که نوشته­ای به خط علی بن ابی­طالب که رسول الله آن را املاء کرده، پیش اوست!؟

پسرش علی گفت: پدر جان، چرا آن نوشته نزد پدرم زید بن علی نبود؟ گفت: ای پسرم، علی بن­ حسین و محمّد بن علی سرور و امام مردم بودند، پدرت زید ملازم برادر خود گردید و از آداب و فقاهتش را از ایشان آموخت، گفت: پدر جان، اگر برای موسی اتفاقی بیفتد، ممکن است به یکی از برادرانش وصیت کند؟ گفت: نه به خدا، جز به فرزندش وصیت نخواهد کرد، پسرم مگر نمی بینی که این خلفاء خلافت را فقط به فرزندشان می­سپارند!؟ - . قرب الإسناد : 178 -

**[ترجمه]

«5»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَذُکِرَ مُحَمَّدٌ فَقَالَ إِنِّی جَعَلْتُ عَلَیَّ أَنْ لَا یُظِلَّنِی وَ إِیَّاهُ سَقْفُ بَیْتٍ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی هَذَا یَأْمُرُ بِالْبِرِّ وَ الصِّلَةِ وَ یَقُولُ هَذَا لعمه [لِابْنِ عَمِّهِ] قَالَ فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ هَذَا مِنَ الْبِرِّ وَ الصِّلَةِ إِنَّهُ مَتَی یَأْتِینِی وَ یَدْخُلُ عَلَیَّ فَیَقُولُ وَ یُصَدِّقُهُ النَّاسُ وَ إِذَا لَمْ یَدْخُلْ عَلَیَّ لَمْ یُقْبَلْ قَوْلُهُ إِذَا قَالَ (5).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: عمر بن یزید نقل کرده، در حضور ابا الحسن علیه السلام بودم که از محمد سخن به میان آمد؛ فرمودند: تصمیم گرفته­ام که با او زیر یک سقف قرار نگیرم. با خود گفتم: خودش به نیکی و صله رحم امر می­کند و آن­گاه در مورد عمویش این­چنین می­گوید. حضرت نگاهی به کردند و فرمودند: این از نیکی و صله رحم است؛ اگر او پیش من بیاید، می­رود درباره من چیزهایی می­گوید و مردم نیز حرفش را می­پذیرند، ولی اگر پیش من نیاید، اگر هم چیزی بگوید مردم حرفش را نمی­پذیرند. - . بصائر الدرجات 5 باب 10 : 64 -

**[ترجمه]

«6»

کا، [الکافی] بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ رَنْجَوَیْهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَکَمِ الْأَرْمَنِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُفَضَّلِ مَوْلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ قَالَ: لَمَّا خَرَجَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍ

ص: 160


1- 1. نفس المصدر ج 1 ص 372 و فیه تمام الخبر.
2- 2. الحسین بن زید سبقت ترجمته فی ج 46 ص 157.
3- 3. سبقت ترجمته فی ج 46 ص 159.
4- 4. قرب الإسناد ص 178.
5- 5. بصائر الدرجات ج 5 باب 10 ص 64.

الْمَقْتُولُ بِفَخٍّ وَ احْتَوَی عَلَی الْمَدِینَةِ دَعَا مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام إِلَی الْبَیْعَةِ فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ عَمِّ لَا تُکَلِّفْنِی مَا کَلَّفَ ابْنُ عَمِّکَ عَمَّکَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَیَخْرُجَ مِنِّی مَا لَا أُرِیدُ کَمَا خَرَجَ مِنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا لَمْ یَکُنْ یُرِیدُ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ إِنَّمَا عَرَضْتُ عَلَیْکَ أَمْراً فَإِنْ أَرَدْتَهُ دَخَلْتَ فِیهِ وَ إِنْ کَرِهْتَهُ لَمْ أَحْمِلْکَ عَلَیْهِ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ ثُمَّ وَدَّعَهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام حِینَ وَدَّعَهُ یَا ابْنَ عَمِّ إِنَّکَ مَقْتُولٌ فَأَجِدَّ الضِّرَابَ فَإِنَّ الْقَوْمَ فُسَّاقٌ یُظْهِرُونَ إِیمَاناً وَ یُسِرُّونَ شِرْکاً وَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أَحْتَسِبُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ عَصَبَةٍ ثُمَّ خَرَجَ الْحُسَیْنُ وَ کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا کَانَ قُتِلُوا کُلُّهُمْ کَمَا قَالَ علیه السلام (1).

**[ترجمه]کافی: عبداللَّه بن مفضل، غلام عبداللَّه بن جعفر بن ابی­طالب نقل کرده، وقتی حسین بن علی شهید فخ قیام کرد و بر مدینه مسلط شد، موسی بن جعفر علیهما السّلام را دعوت به بیعت کرد؛ موسی بن جعفر پیش او آمدند و به او فرمودند: ای پسرعمو! آن باری که پسرعمویت بر دوش عمویت حضرت صادق علیه السلام گذاشت را بر دوش من نگذار تا کاری که به آن راضی نیستم از طرف من انجام نشود، چنان­چه از طرف حضرت صادق علیه السّلام کاری که به آن راضی نبودند انجام شد. حسین به ایشان گفت: من فقط به شما پیشنهاد کردم؛ اگر می­خواهی، در آن پا بگذار و اگر دوست نداری، من بر تو اجبار نمی­کنم و خدا خود یاری­ده است. سپس با ایشان وداع نمود.

ابا الحسن علیه السلام وقتی با او وداع می­کردند، به او فرمودند: ای پسرعمو! تو را خواهند کشت، خوب با این­ها بجنگ؛ این­ها مردمانی فاسق هستند، ایمان را اظهار می­کنند و شرک را مخفی می­کنند. إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، من اجر مصیبت شما خویشاوندان را از خدا می­خواهم. حسین قیام کرد و آن اتفاقات برایش افتاد و همان­طوری که امام علیه السلام فرموده بودند، همه کشته شدند. - . کافی 1 : 366 -

**[ترجمه]

بیان

الفخ بفتح الفاء و تشدید الخاء بئر بینه و بین مکة فرسخ تقریبا و الحسین هو الحسین بن علی بن الحسن بن الحسن بن الحسن بن علی علیهما السلام و أمه زینب بنت بنت عبد الله بن الحسن و خرج فی أیام موسی الهادی بن محمد المهدی بن أبی جعفر المنصور و خرج معه جماعة کثیرة من العلویین.

و کان خروجه بالمدینة فی ذی القعدة سنة تسع و ستین و مائة بعد موت المهدی بمکة و خلافة الهادی ابنه.

و روی أبو الفرج الأصبهانی (2)

بأسانیده عن عبد الله بن إبراهیم الجعفری و غیره أنهم قالوا: کان سبب خروج الحسین أن الهادی ولی المدینة إسحاق بن عیسی بن علی فاستخلف علیها رجلا من ولد عمر بن الخطاب یعرف بعبد العزیز فحمل علی

الطالبیین و أساء إلیهم و طالبهم بالعرض کل یوم فی المقصورة و وافی أوائل الحاج و قدم من الشیعة نحو من سبعین رجلا و لقوا حسینا و غیره فبلغ ذلک العمری و أغلظ أمر العرض و ألجأهم إلی الخروج فجمع الحسین یحیی (3)

ص: 161


1- 1. الکافی ج 1 ص 366.
2- 2. مقاتل الطالبیین ص 443 بتفاوت.
3- 3. یحیی صاحب الدیلم سیأتی بعض أخباره فی الأصل و قد استوفی ترجمته أبو الفرج فی مقاتله من ص 463 الی ص 486 و فیها خبر مقتله.

و سلیمان (1)

و إدریس (2) بنی عبد الله بن الحسن و عبد الله بن الحسن الأفطس (3)

ص: 162


1- 1. أمه عاتکة بنت عبد الملک بن الحرث الشاعر بن خالد بن العاص بن هشام بن المغیرة المخزومی و هی التی کلمت أبا جعفر المنصور لما حج و قالت یا أمیر المؤمنین أیتامک بنو عبد اللّه بن الحسن فقراء لا شی ء لهم فرد علیهم ما قبض من أموالهم فأمر بردها علیهم و کان سلیمان فیمن خرج مع الحسین بن علی صاحب فخ فأسر و ضربت عنقه بمکّة صبرا. لاحظ أخباره فی تاریخ الطبریّ ج 10 ص 28 و مروج الذهب ج 2 ص 183 و مقاتل الطالبیین ص 396 و ص 433.
2- 2. إدریس بن عبد اللّه: أمه عاتکة بنت عبد الملک بن الحرث الشاعر المخزومی حضر وقعة فخ و أفلت منها و معه مولی له یقال له راشد فخرج به فی جملة حاج افریقیة و مصر حتی أقدمه مصر، و منها خرج الی فاس و طنجة و مولاه راشد معه فاستدعاهم إدریس الی الدین فملکوه علیهم، فلغ الرشید ذلک فغمه حتّی امتنع من النوم، فدعا سلیمان بن جریر الرقی- متکلم الزیدیة- و أعطاه سما فورد سلیمان علی إدریس متوسما بالمذهب فسرّ به، ثمّ جعل سلیمان یطلب غرته حتّی وجد خلوة من مولاه راشد فسقاه السم و هرب، و کانت بیعة إدریس فی 4 شهر رمضان سنة 172 و استمر بالامر خمس سنین و سنة أشهر ثمّ مات سنة 177 مستهل ربیع الثانی لاحظ تفصیل أخباره فی مقاتل الطالبیین ص 487 و ما بعدها و تاریخ الطبریّ ج 10 ص 29 و تاریخ ابن خلدون ج 4 ص 12- 14 و جذوة الاقتباس لابن القاضی ص 7 و البدء و التاریخ ج 6 ص 100 و تاریخ أبی الفداء ج 2 ص 12 و عمدة الطالب ص 157- 158 و معجم أعلام المنتقلة« مخطوط» و قد کتب فی مناقبه و أخباره کتب منها الدر النفیس فی مناقب إدریس.
3- 3. عبد اللّه بن الحسن الافطس: هو أبو محمّد أمه أم سعید بنت سعید بن محمّد بن جبیر بن مطعم بن عدی بن نوفل بن عبد مناف، خرج مع الحسین بن علی صاحب فخ متقلدا سیفین یقاتل بهما، و وصفه بعض من شهده بقوله: ما کان بفخ أشدّ عناء من عبد اللّه ابن الحسن بن علیّ بن علی، و إلیه أوصی الحسین صاحب فخ، و أخذه الرشید بعد ذلک فحبسه فی بغداد مدة فضاق صدره فکتب الی الرشید رقعة فیها کل کلام قبیح، و شتم شنیع فلما قرأها قال: ضاق صدر هذا الفتی فهو یتعرض المقتل، ثمّ دفعه الی جعفر بن یحیی البرمکی و أمره بالتوسعة علیه، فلما کان یوم غد و هو یوم نیروز قدمه جعفر فضرب عنقه و غسل رأسه و جعله فی مندیل و أهداه الی الرشید مع هدایا فلما قدمت إلیه و نظر الی الرأس أفظعه. و قال لجعفر: ویحک لم فعلت هذا؟ فقال: ما علمت أبلغ فی سرورک من حمل رأس عدوک الخ قال: ویحک فقتلک إیّاه بغیر أمری أعظم من فعله، ثمّ أمر بغسله و دفنه، و لما کان أمر البرامکة قال الرشید لمسرور: إذا أردت قتله- یعنی جعفرا- فقل هذا بعبد اللّه بن الحسن ابن عمی الذی قتلته بغیر أمری، قال العمری: و قبره ببغداد بسوق الطعام علیه مشهد. لاحظ أخباره فی مقاتل الطالبیین ص 492 و مروج الذهب ج 2 ص 234 و عمدة الطالب ص 348 و سر السلسلة ص 79 و مشجر العمیدی ص 143 و معجم أعلام منتقلة الطالبیة للمعلق.

و إبراهیم بن إسماعیل طباطبا(1) و عمر بن الحسن بن علی بن الحسن المثلث و عبد الله بن إسحاق بن إبراهیم بن الحسن المثنی و عبد الله بن جعفر الصادق علیه السلام و وجهوا إلی فتیان من فتیانهم و موالیهم فاجتمعوا ستة و عشرین رجلا من ولد علی علیه السلام و عشرة من الحاج و جماعة من الموالی.

فلما أذن المؤذن الصبح دخلوا المسجد و نادوا أجد أجد و صعد الأفطس المنارة و جبر المؤذن علی قول حی علی خیر العمل فلما سمعه العمری أحس بالشر و دهش و مضی هاربا علی وجهه یسعی و یضرط حتی نجا و صلی الحسین بالناس الصبح و لم یتخلف عنه أحد من الطالبیین إلا الحسن بن جعفر بن الحسن بن الحسن و موسی بن جعفر علیه السلام.

فخطب بعد الصلاة و قال بعد الحمد و الثناء أنا ابن رسول الله علی منبر رسول الله و فی حرم رسول الله أدعوکم إلی سنّة رسول الله صلی الله علیه و آله أیها الناس أ تطلبون

ص: 163


1- 1. لقب إبراهیم بطباطبا لان أباه أراد أن یقطع له ثوبا و هو طفل فخیره بین قمیص وقاء فقال: طباطبا یعنی قباقبا، و قیل: بل السواد لقبوه بذلک و هو بلغة النبطیة سید السادات کما عن ناصر الحق، أمه أم ولد، حمله المنصور مع الذین حملهم من ولد الحسن الی بغداد، و خرج مع الحسین بن علی صاحب فخ و شهد الواقعة و لم یستشهد، و قد وهم بعض أحفاده فی کتابه« هدیة آل عبا» ص 23 حیث نقل عن أبی الفرج أنّه ممن استشهد فی فخ و الموجود فی المقاتل أنّه ممن شهد فخا لا ممن استشهد فیها، و کم لهذا المؤلّف من أوهام فی کتابه ذلک. لاحظ أخبار إبراهیم فی عمدة الطالب ص 172 و سر السلسلة ص 16 و أصول الکافی ج 1 ص 361 طبع ایران سنة 1375 ه و مقاتل الطالبیین و معجم أعلام المنتقلة.

آثار رسول الله فی الحجر و العود تمسحون بذلک و تضیعون بضعة منه قالوا فأقبل حماد البربری و کان مسلحة للسلطان بالمدینة فی السلاح و معه أصحابه حتی وافوا باب المسجد فقصده یحیی بن عبد الله و فی یده السیف فأراد حماد أن ینزل فبدره یحیی فضربه علی جبینه و علیه البیضة و المغفر و القلنسوة فقطع ذلک کله و أطار قحف رأسه و سقط عن دابته و حمل علی أصحابه فتفرقوا و انهزموا و حج فی تلک السنة مبارک الترکی فبدأ بالمدینة فبلغه خبر الحسین فبعث إلیه من اللیل أنی و الله ما أحب أن تبتلی بی و لا أبتلی بک فابعث اللیلة إلی نفرا من أصحابک و لو عشرة یبیتون عسکری حتی أنهزم و أعتل بالبیات ففعل ذلک الحسین و وجه عشرة من أصحابه فجعجعوا بمبارک و صبحوا فی نواحی عسکره فهرب و ذهب إلی مکة.

و حج فی تلک السنة العباس بن محمد و سلیمان بن أبی جعفر و موسی بن عیسی فصار مبارک معهم و اعتل علیهم بالبیات و خرج الحسین قاصدا إلی مکة و معه من تبعه من أهله و موالیه و أصحابه و هم زهاء ثلاثمائة و استخلف رجلا علی المدینة فلما صاروا بفخ تلقتهم الجیوش فعرض العباس علی الحسین الأمان و العفو و الصلة فأبی ذلک أشد الإباء و کانت قادة الجیوش العباس و موسی و جعفر و محمد ابنا سلیمان و مبارک الترکی و الحسن الحاجب و حسین بن یقطین فالتقوا یوم الترویة وقت الصلاة الصبح.

فکان أول من بدأهم موسی فحملوا علیه فاستطرد لهم شیئا حتی انحدروا فی الوادی و حمل علیهم محمد بن سلیمان من خلفهم فطحنهم طحنة واحدة حتی قتل أکثر أصحاب الحسین و جعلت المسودة تصیح بالحسین یا حسین لک الأمان فیقول لا أمان أرید و یحمل علیهم حتی قتل و قتل معه سلیمان بن عبد الله بن الحسن و عبد الله بن إسحاق بن إبراهیم بن الحسن و أصابت الحسن بن محمد نشابة فی عینه فترکها و جعل یقاتل أشد القتال حتی أمنوه ثم قتلوه و جاء

ص: 164

الجند بالرءوس إلی موسی و العباس و عندهما جماعة من ولد الحسن و الحسین فلم یسألا أحدا منهم إلا موسی بن جعفر علیه السلام فقالا هذا رأس حسین قال نعم إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مضی و الله مسلما صالحا صوّاما آمرا بالمعروف ناهیا عن المنکر ما کان فی أهل بیته مثله فلم یجیبوه بشی ء و حملت الأسری إلی الهادی فأمر بقتلهم و مات فی ذلک الیوم.

و روی عن جماعة أن محمد بن سلیمان لما حضرته الوفاة جعلوا یلقنونه الشهادة و هو یقول:

ألا لیت أمی لم تلدنی و لم أکن***لقیت حسینا یوم فخّ و لا الحسن

فجعل یردّدها حتی مات، وَ رُوِیَ فِی عُمْدَةِ الطَّالِبِ (1) وَ مُعْجَمِ الْبُلْدَانِ (2) عَنْ أَبِی نَصْرٍ الْبُخَارِیِ (3) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْجَوَادِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمْ یَکُنْ لَنَا بَعْدَ الْطَّفِّ مَصْرَعٌ أَعْظَمُ مِنْ فَخٍّ.

قوله و احتوی علی المدینة أی غلب علیها و أحاط بها ما کلف ابن عمک أی محمد بن عبد الله و سمی أبا عبد الله عمه مجازا فأجد الضراب من الإجادة أی أحسن و یمکن أن یقرأ بتشدید الدال أی اجتهد و الضراب القتال فإن القوم أی بنی العباس و أتباعهم فساق أی خارجون من الدین و یسرون شرکا لأنهم لو کانوا موحدین لما عارضوا إماما نصبه الله و رسوله أحتسبکم عند الله أی أطلب أجر مصیبتکم من الله و أصبر علیها طلبا للأجر أو أظنکم عند الله فی الدرجات العالیة و العصبة بالتحریک قرابة الأب و یمکن أن یقرأ بضم العین و سکون الصاد کما فی قوله تعالی وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ(4) و هی الجماعة یتعصب بعضها لبعض.

**[ترجمه]فخّ به فتح فاء و تشدید خاء، چاهی است در یک فرسخی مکه. و این حسین، همان حسین بن علی بن حسن بن حسن بن حسن بن علی علیهما السلام است و مادرش زینب دختر دختر عبداللَّه بن حسن است که در زمان موسی الهادی، پسر محمّد المهدی پسر ابی­جعفر منصور قیام کرد و گروه زیادی از علویان هم با او قیام کردند.

قیام او در مدینه و در ذی­القعده سال یک­صد و شصت و نه هجری، بعد از مرگ مهدی در مکه و به خلافت رسیدن پسرش هادی بود .

ابوالفرج اصفهانی با سند خود از عبدالله بن ابراهیم جعفری و اشخاص دیگری روایت کرده که سبب خروج حسین این بود که هادی عباسی، اسحاق بن عیسی بن علی را به عنوان حاکم مدینه منصوب کرد و مردی از اولاد عمر بن­ خطاب به نام عبدالعزیز را جانشین او گردانید که او نسبت به اولاد ابی­طالب خیلی سخت گرفت و با آن­ها بدرفتاری کرد و آن­ها را مجبور کرد که هر روز در ایوان مسجد حاضر شوند. ایام حج رسید و شیعیان حدود هفتاد نفر از شیعیان آمدند و با حسین و دیگران ملاقات کردند. این خبر به عمری رسید و موضوع حاضرشدن را شدیدتر کرد و آن­ها را مجبور به قیام کرد. حسین، یحیی و سلیمان و ادریس فرزندان عبداللَّه بن حسن، و عبداللَّه بن حسن افطس و ابراهیم بن اسماعیل طباطبا و عمر بن حسن بن علی بن حسن مثلث و عبداللَّه بن اسحاق بن ابراهیم بن حسن مثنی و عبداللَّه بن جعفر صادق علیه السلام را جمع کرد. آن­ها هم از پی عده­ای از جوانان و غلامان خود فرستادند و در مجموع بیست و شش نفر از اولاد علی علیه السلام و ده نفر از حاجیان و گروهی از غلامان جمع شدند.

همین که مؤذن اذان صبح را گفت، وارد مسجد شده و فریاد زدند: \\"أجد أجد\\". افطس روی مناره رفت و مؤذن را مجبور به گفتن \\"حی علی خیر العمل\\" نمود. وقتی عمری این را شنید احساس شر و دهشت کرد و پا به فرار گذاشت، می­دوید و می­گوزید، تا این­که توانست خود را نجات دهد.

حسین نماز صبح را با مردم خواند و همه فرزندان ابی­طالب، جز حسن بن جعفر بن حسن بن حسن و موسی بن جعفر علیه السّلام پشت سرش نماز گزاردند.

پس از نماز خطبه خواند و بعد از حمد و ثنای پروردگار گفت: من پسر رسول الله، بر منبر رسول الله و در حرم رسول الله شما را دعوت به سنت رسول الله صلی الله علیه و آله می­کنم؛ ای مردم! آثار رسول الله را در سنگ و چوب می­جویید و بدن خود را به سنگ و چوب می­مالید، و پاره های تن رسول الله را می آزارید!!!

حماد بربری که از طرف سلطان داروغه مدینه بود با یارانش مسلح آمدند تا به درب مسجد رسیدند. یحیی بن عبداللَّه شمشیر به دست به او حمله کرد، حماد خواست پیاده شود که یحیی سریع جلو رفت و ضربتی بر پیشانی­اش زد که کلاه­خود و مغفر و عرق­چینی که بر سرش بود، همه­اش قطع شد و بالی جمجمه­اش شکافته شد و از اسبش سرنگون شد و یارانش او را برداشتند و پراکنده شدند و گریختند.

در آن سال مبارک ترکی به حج رفت و احرامش را از مدینه شروع ­کرد. خبر قیام حسین که به او رسید، شبانه به او پیغام داد که به خدا قسم من دوست ندارم که دست تو به خون من یا دست من به خون تو آلوده شود؛ امشب، اگر شده حتی ده نفر از یاران خود را به سمت من بفرست که به لشگر من شبیخون بزنند تا من فرار کنم و عذر شبیخون داشته باشم. حسین این کار را کرد و ده نفر از یاران خود را فرستاد و آن­ها شبانه به مبارک و همراهانش حمله کردند صبح­گاه اردوگاه او را تصرف کردند و او گریخت و از مکه رفت.

عباس بن محمّد و سلیمان بن ابی­جعفر و موسی بن عیسی نیز در آن سال به حج می­رفتند، مبارک به آن­ها پیوست و عذرش را شبیخون عنوان کرد. حسین نیز با پیروانش که خویشاوندان و غلامان و اصحابش بودند و در حدود سیصد نفر می­شدند، به طرف مکه حرکت کرد و شخصی را به جای خود در مدینه گذاشت. وقتی به فخ رسیدند، با سپاهیان روبرو شدند، عباس به حسین پیشنهاد امان و بخشش و صله کرد، ولی حسین سخت امتناع ورزید. فرماندهان سپاه، عباس، موسی، جعفر و محمّد پسران سلیمان، مبارک ترکی، حسن حاجب و حسین بن یقطین بودند که در روز ترویه هنگام نماز صبح در برابر هم صف­آرایی کردند.

اولین کسی که به پیکار آن­ها رفت موسی بود، بر او حمله کردند و مختصری با آن­ها جنگ و گریز کردند تا این­که وارد دره شدند، در این زمان محمّد بن سلیمان از پشت سر به آن­ها حمله کرد و با یک یورش آن­ها را در هم کوبید و بیشتر یاران حسین کشته شدند. سپاه بنی­عباس شروع به صدازدن حسین کردند که: ای حسین تو در امانی و او می­گفت: من هیچ امانی نمی­خواهم، بر آن­ها حمله کرد و کشته شد و سلیمان بن عبداللَّه بن حسن و عبداللَّه بن اسحاق بن ابراهیم بن حسن نیز به همراه او کشته شدند. یک تیر به چشم حسن بن محمّد خورد، تیر را همان­طور گذاشت و با کمال شجاعت به پیکار پرداخت؛ او را امان دادند و بعد کشتند. سربازان سرها را پیش موسی و عباس آوردند و گروهی از فرزندان امام حسن و امام حسین نیز پیش آن دو حضور داشتند، آن­دو از هیچ کدام چیزی نپرسیدند مگر از موسی بن جعفرعلیه السلام؛ به ایشان گفتند: این سر حسین است؟ فرمودند: آری، إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، به خدا قسم او مردی مسلمان و صالح و بسیار اهل روزه و آمر بمعروف و ناهی از منکر بود و از دنیا رفت، در میان خانواده­اش نظیر نداشت. موسی و عباس در جواب ایشان چیزی نگفتند. اسیران را پیش هادی خلیفه عباسی بردند و او دستور قتل آن­ها را داد و خودش در همان روز از دنیا رفت.

از عده­ای روایت شده که وقتی محمّد بن سلیمان فوت می­کرد و شروع به

تلقین دادن او به شهادتین کردند، او می¬گفت:

ای کاش مادرم مرا نزاییده بود و در روز فخ در برابر حسین و حسن قرار نمی¬گرفتم.

و همین­طور این شعر را تکرار کرد تا مرد. در عمدة الطالب - . عمدة الطالب : 172 - و معجم البلدان - . معجم البلدان 6 : 341 - از أبونصر بخاری - . سر السلسلة العلویه : 14 - از حضرت اباجعفر جواد علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمودند: پس از جریان کربلا برای ما کشتاری ناگوارتر از فخ نبود.

توضیح:

\\"این­ها مردمانی فاسق هستند\\" منظور امام بنی­عباس است. \\"شرک را مخفی می­کنند\\" زیرا اگر آن­ها یکتاپرست بودند، در برابر امامی که خداوند و رسولش او را نصب کرده نمی­ایستادند. من اجر مصیبت شما خویشاوندان را از خدا می­خواهم شاید معنای عبارت \\"و أحتسبکم عند الله من عصبة\\" این باشد که من شما را پیش خدا با درجات عالی می­بینم. عَصَبَة به معنای خویشاوندان پدری است، ممکن است به ضم عین و سکون صاد خوانده شود که به معنای جماعتی است که بر هم­دیگر تعصب دارند، مانند آیه «وَنَحْنُ عُصْبَةٌ» - . یوسف / 8 - {ما که جمعی نیرومند هستیم}.

**[ترجمه]

«7»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: کَتَبَ

ص: 165


1- 1. عمدة الطالب ص 172 طبعة النجف الأولی.
2- 2. معجم البلدان ج 6 ص 341 و لم ینسب الکلمة الی أحد بعینه.
3- 3. سر السلسلة العلویة ص 14 طبع النجف الأشرف.
4- 4. سورة یوسف الآیة: 8.

یَحْیَی بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أُوصِی نَفْسِی بِتَقْوَی اللَّهِ وَ بِهَا أُوصِیکَ فَإِنَّهَا وَصِیَّةُ اللَّهِ فِی الْأَوَّلِینَ وَ وَصِیَّتُهُ فِی الْآخِرِینَ خَبَّرَنِی مَنْ وَرَدَ عَلَیَّ مِنْ أَعْوَانِ اللَّهِ عَلَی دِینِهِ وَ نَشْرِ طَاعَتِهِ بِمَا کَانَ مِنْ تَحَنُّنِکَ مَعَ خِذْلَانِکَ وَ قَدْ شَاوَرْتُ فِی الدَّعْوَةِ لِلرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ قَدِ احْتَجَبْتَهَا وَ احْتَجَبَهَا أَبُوکَ مِنْ قَبْلِکَ وَ قَدِیماً ادَّعَیْتُمْ مَا لَیْسَ لَکُمْ وَ بَسَطْتُمْ آمَالَکُمْ إِلَی مَا لَمْ یُعْطِکُمُ اللَّهُ فَاسْتَهْوَیْتُمْ وَ أَضْلَلْتُمْ وَ أَنَا مُحَذِّرُکَ مَا حَذَّرَکَ اللَّهُ مِنْ نَفْسِهِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام مِنْ مُوسَی بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرٍ وَ عَلِیٍّ مُشْتَرِکَیْنِ فِی التَّذَلُّلِ لِلَّهِ وَ طَاعَتِهِ إِلَی یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أُحَذِّرُکَ اللَّهَ وَ نَفْسِی وَ أُعْلِمُکَ أَلِیمَ عَذَابِهِ وَ شَدِیدَ عِقَابِهِ وَ تَکَامُلَ نَقِمَاتِهِ وَ أُوصِیکَ وَ نَفْسِی بِتَقْوَی اللَّهِ فَإِنَّهَا زَیْنُ الْکَلَامِ وَ تَثْبِیتُ النِّعَمِ أَتَانِی کِتَابُکَ تَذْکُرُ فِیهِ أَنِّی مُدَّعٍ وَ أَبِی مِنْ قَبْلُ وَ مَا سَمِعْتَ ذَلِکَ مِنِّی وَ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ وَ لَمْ یَدَعْ حِرْصُ الدُّنْیَا وَ مَطَالِبُهَا لِأَهْلِهَا مَطْلَباً لِآخِرَتِهِمْ حَتَّی یُفْسِدَ عَلَیْهِمْ مَطْلَبَ آخِرَتِهِمْ فِی دُنْیَاهُمْ وَ ذَکَرْتَ أَنِّی ثَبَّطْتُ النَّاسَ عَنْکَ لِرَغْبَتِی فِیمَا فِی یَدَیْکَ وَ مَا مَنَعَنِی مِنْ مَدْخَلِکَ الَّذِی أَنْتَ فِیهِ لَوْ کُنْتُ رَاغِباً ضَعْفٌ عَنْ سُنَّةٍ وَ لَا قِلَّةُ بَصِیرَةٍ بِحُجَّةٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ النَّاسَ أَمْشَاجاً وَ غَرَائِبَ وَ غَرَائِزَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ حَرْفَیْنِ أَسْأَلُکَ عَنْهُمَا مَا الْعُتْرُفُ فِی بَدَنِکَ وَ مَا الصَّهْلَجُ فِی الْإِنْسَانِ ثُمَّ اکْتُبْ إِلَیَّ بِخَبَرِ ذَلِکَ وَ أَنَا مُتَقَدِّمٌ إِلَیْکَ أُحَذِّرُکَ مَعْصِیَةَ الْخَلِیفَةِ وَ أَحُثُّکَ عَلَی بِرِّهِ وَ طَاعَتِهِ وَ أَنْ تَطْلُبَ لِنَفْسِکَ أَمَاناً قَبْلَ أَنْ تَأْخُذَکَ الْأَظْفَارُ وَ یَلْزَمَکَ الْخِنَاقُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ تَتَرَوَّحُ إِلَی النَّفَسِ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ وَ لَا تَجِدُهُ حَتَّی یَمُنَّ اللَّهُ عَلَیْکَ بِمَنِّهِ وَ فَضْلِهِ وَ رِقَّةِ الْخَلِیفَةِ أَبْقَاهُ اللَّهُ فَیُؤْمِنَکَ وَ یَرْحَمَکَ وَ یَحْفَظَ فِیکَ أَرْحَامَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی إِنَّا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلی مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی (1)

ص: 166


1- 1. سورة طه الآیة: 48.

قَالَ الْجَعْفَرِیُّ فَبَلَغَنِی أَنَّ کِتَابَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَقَعَ فِی یَدَیْ هَارُونَ فَلَمَّا قَرَأَهُ قَالَ النَّاسُ یَحْمِلُونِّی عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ هُوَ بَرِی ءٌ مِمَّا یُرْمَی بِهِ (1).

**[ترجمه]کافی: عبداللَّه بن ابراهیم جعفری نقل کرده، یحیی بن عبداللَّه بن حسن برای موسی بن جعفر علیه السّلام نوشت که: اما بعد، من خودم و تو را به تقوای خدا سفارش می­کنم، که تقوا سفارش خداوند برای پیشینیان و سفارش خداوند برای آیندگان است. یکی از یاری­دهندگان دین خداوند و اطاعت از او به من خبر داد که تو نسبت به من اظهار محبت داری و حال آن­که مرا یاری نمی­کنی، با تو در مورد شخصی از آل محمد که مورد اجماع و رضایت همگان باشد، مشورت شده است و تو از مشورت خودداری کرده­ای، همان­طور که پدرت قبلاً خودداری کرده بود. شما از قدیم ادعای چیزی را که از آن شما نبوده است می­کردید و آرزوهایتان را بر چیزی که خداوند به شما عطا نکرده است می­گستراندید و عقل و هوش مردم را می­بردید؛ من تو را بر حذر می­دارم از آن­چه که خداوند از جانب خود بر حذر داشته است.

ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام در جواب او نوشت: از طرف موسی پسر اباعبدالله جعفر و علی، که همه­اشان در برابر خدا و اطاعت او ذلیل هستند، به یحیی بن عبداللَّه بن حسن؛ اما بعد، من تو و خودم را از خدا بیم می­دهم و عذاب دردناک و کیفر شدید و کامل شدن ناگواری­های او را به تو گوش­زد می­کنم و تو و خود را به تقوی سفارش می­کنم که تقوا موجب زینت کلام و پایدار شدن نعمت­ها می شود. نامه تو رسید؛ در آن نوشته بودی من مدعی خلافت هستم و پدرم هم قبل از من همین­طور بوده است، حال آن­که چنین چیزی از من نشنیده­ای. به زودی گواهی آن­ها نوشته می­شود و بازخواست خواهند شد. حرص دنیا و خواسته­های آن، برای اهل دنیا جایی برای خواسته­های آخرتشان نمی­گذارد و در نهایت خواسته آخرتشان را در همین دنیا نابود می­کند.

نوشته بودی که من مردم را از گرد تو پراکندم، چون مایل به ادعای امامت بودم؛ من اگر مایل بودم، عجز از معرفت سنّت و بصیرت کم در مورد حجت، مانع قدم گذاشتن در راهی که تو در آن داخل شده­ای نبوده است. خداوند تبارک و تعالی انسان ها را مخلوط از عجایب و غریزه­ها آفریده است، من دو کلمه از تو می­پرسم؛ به من بگو عترف در بدن کجاست؟ و صهلج در انسان چیست؟ بعداً جواب این را برایم بنویس .

اکنون به تو سفارش می­کنم که از مخالفت با خلیفه بر حذر باشی و تو را ترغیب می­کنم که با او نیکی کنی و از او اطاعت کنی و قبل از این­که به چنگال او اسیر شوی و از هر جهت عرصه بر تو تنگ شود و دیگر نتوانی نفس بکشی، برای خود از او امان بخواهی، تا خداوند لطف و فضل خود و مدارای خلیفه - خداوند مستدامش گرداند - را بر تو منت نهد و او به تو امان دهد و بر تو رحم کند و حق خویشاوندی با رسول الله صلی الله علیه و آله را درباره تو روا دارد. والسلام علی من اتبع الهدی، «إِنَّا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلی مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی» - . طه / 48 - {در حقیقت به سوی ما وحی آمده که عذاب بر کسی است که تکذیب کند و روی گرداند}

جعفری در ادامه نقل کرده، شنیدم که نامه موسی بن جعفر بالاخره به دست هارون افتاد؛ وقتی آن را خواند، گفت: مردم مرا علیه موسی بن جعفر وادار می­کنند و حال آن­که او از آن­چه به او نسبت می­دهند مبرّاست.

**[ترجمه]

إیضاح

وصیة النفس بالتقوی توطین النفس علیها قبل أمر الغیر بها فإنها وصیة الله إشارة إلی قوله تعالی وَ لَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ إِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ (2) من تحننک أی بلغنی إظهار محبتک لی و ترحمک علی مع عدم نصرتک لی و قیل أی محبتک للإمامة مع أنک مخذول و لا یخفی ما فیه للرضا أی لمن هو مرضی من آل محمد یجتمعون علیه و یرتضونه لا لنفسی و یحتمل أن یرید نفسه أو المعنی للعمل بما یرضی به آل محمد.

و قد احتجبتها لعل فیه حذفا و إیصالا أی احتجبت بها و الضمیر للمشهورة کنایة عما هو مقتضاها من الإجابة إلی البیعة أو للبیعة بقرینة المقام أو للدعوة أی إجابتها أو المعنی شاورت الناس فی الدعوی فاحتجبت عن مشاورتی و لم تحضرها فتفرق الناس لذلک عنی و احتجبها أبوک أی عند دعوة محمد بن عبد الله و قدیما ظرف لقومه ادعیتم.

قوله فاستهویتم أی ذهبتم بأهواء الناس و عقولهم ما حذرک الله إشارة إلی قوله تعالی وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ (3) قوله من موسی بن عبد الله فی بعض النسخ عبدی الله و هو الأظهر بأن یکون علیه السلام ذکر فی الکتاب انتسابه إلی الوالد الأکبر أیضا علی بن أبی طالب علیه السلام فقوله مشترکین علی صیغة الجمع و فی بعض النسخ أبی عبد الله و المراد ما ذکرنا أیضا و کذا علی نسخة عبد الله أیضا بأن یکون الوصف بالعبودیة مخصوصا بجعفر علیه السلام.

ص: 167


1- 1. الکافی ج 1 ص 366 و فیه من موسی بن عبد اللّه بن جعفر و هو الذی یأتی فی الإیضاح و ما أثبتناه هو الموجود فی مطبوعة الکمپانی و علیه فلا حاجة الی التمحل فی التأویل کما فی الإیضاح فلاحظ.
2- 2. سورة النساء الآیة: 131.
3- 3. سورة آل عمران الآیة: 28.

و قیل کأنه أشرک أخاه علی بن جعفر معه فی المکاتبة لیصرف بذلک عنه ما یصرف عن نفسه و قیل أشرک ابنه الرضا علیه السلام و قوله مشترکین علی صیغة التثنیة و تثبیت النعم أی سبب له أنی مدع ظاهره إنکار دعوی الإمامة تقیة و باطنه إنکار ادعاء ما لیس بحق کما زعمه مع أنه علیه السلام لم یصرح بالنفی بل قال ما سمعت ذلک منی وَ یُسْئَلُونَ أی شهادتهم الزور و مطالبتها بالرفع عطفا علی الحرص أو بالجر عطفا علی الدنیا فی دنیاهم فی للظرفیة أو بمعنی مع و الحاصل أن حرص الدنیا صار سببا لئلا یخلص لهم شی ء للآخرة فإذا أرادوا عملا من أعمال الآخرة خلطوه بالأغراض الدنیویة و الأعمال الباطلة کالأمر بالمعروف الذی أردته خلطته بإنکار حق أهل الحق و معارضتهم و الافتراء علیهم فیحتمل أن تکون فی سببیة أیضا و قیل یعنی أن حرصک علی الدنیا و مطالبها صار سببا لفساد آخرتک فی دنیاک و التثبیط التعویق فیما فی یدیک أی ادعاء الإمامة ضعف عن سنة أی عجز عن معرفتها بل صار علمی سببا لعدم إظهار الحق قبل أوانه.

قوله و لکن الله تبارک و تعالی خلق الناس أی جعل للإنسان أجزاء و أعضاء مختلفة فأخبرنی عن هذین العضوین أو المعنی أن الله خلقهم ذوی غرائب و شئون متفاوتة و أی غریبة أغرب من دعواک الإمامة مع جهلک و سکوتی مع علمی و یقال تقدم إلیه فی کذا إذا أمره و أوصاه به و المراد بالخلیفة خلیفة الجور ظاهرا تقیة و خلیفة الحق یعنی نفسه علیه السلام واقعا مع أنه یجب طاعة خلفاء الجور عند التقیة و إنما کتب علیه السلام ذلک لعلمه بأنه سیقع فی ید الملعون دفعا لضرره عن نفسه و عشیرته و شیعته قبل أن تأخذک الأظفار کنایة عن الأسر تشبیها بطائر اصطاده بعض الجوارح.

و یلزمک الخناق بالفتح مصدر خنقه إذا عصر حلقه أو بالکسر و هو الحبل الذی یخنق به أو بالضم و هو الداء الذی یمنع نفوذ النفس إلی الریة و القلب فتروح من باب التفعل بحذف إحدی التاءین أی تطلب الروح بالفتح و هو النسیم إلی النفس أی للتنفس من کل مکان متعلق بتروح فلا تجده أی

ص: 168

الروح أو النفس و رقة الخلیفة عطف علی منه یحملونی أی یغروننی.

**[ترجمه]سفارش نفس به تقوا شرط کردن با نفس بر تقوا داشتن است قبل از این­که شخص دیگری امر به آن کند. \\"تقوا سفارش خداوند برای پیشینیان و سفارش خداوند برای آیندگان است\\" اشاره است به این سخن خداوند متعال که: «وَلَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَإِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُواْ اللّهَ» - . نساء / 131 - {ما به کسانی که پیش از شما به آنان کتاب داده شده و [نیز] به شما سفارش کردیم که از خدا پروا کنید}. \\"در مورد شخصی از آل محمد که مورد اجماع و رضایت همگان باشد\\" و نه برای خودم. و محتمل است منظورش خودش بوده باشد و یا معنایش این باشد: عملی که آل محمد به آن راضی باشند.

\\"تو از مشورت خودداری کرده­ای\\" کنایه از خودداری از مقتضای آن که اجابت بیعت باشد، یا به قرینه مقامیه کنایه از خود بیعت یا دعوت است. یا معنا این است که شما با مردم در دعوت مشورت کردی، ولی از مشورت با من خودداری کردی و مردم به همین جهت از اطراف من پراکنده شدند. \\"همان­طور که پدرت قبلاً خودداری کرده بود\\" یعنی در هنگام دعوت محمد بن عبدالله به بیعت .

آن­چه که خداوند از جانب خود بر حذر داشته است اشاره است به این سخن خداوند متعال که: «وَیُحَذِّرُکُمُ اللّهُ نَفْسَهُ» - . آل عمران / 28 - {و خداوند شما را از [عقوبت] خود می ترساند}.

\\"از طرف موسی پسر اباعبدالله جعفر و علی\\" در بعضی از نسخه­ها \\"موسی بن عبدَی الله جعفر و علی\\" آمده که یعنی امام علیه السلام انتسابشان به والد بزرگتر یعنی علی بن ابی­طالب را هم در نامه آورده­اند، بنابراین صورت لفظ مشترکین بر صیغه جمع است. در بعضی دیگر از نسخه­ها \\"ابی­عبدالله\\" است که باز هم منظور همین خواهد بود. همین­طور است بنابر نسخه­ای که در آن \\"عبدالله\\" آمده است که وصف عبودیت مخصوص به امام صادق علیه السلام است.

گفته شده گویا ایشان برادرشان علی بن جعفر را نیز در مکاتبه شرکت داده­اند تا خطری که ایشان را تهدید می­کرده را از او هم دفع کنند. و گفته شده فرزندشان امام رضا علیه السلام را شریک کرده­اند و لفظ مشترکین بر صیغه تثنیه است. نوشته بودی من مدعی خلافت هستم ظاهر این کلام انکار ادعای امامت به جهت تقیه و باطنش، همان­طور که او گمان کرده انکار ادعایی ناحق است، علاوه بر این­که امام علیه السلام تصریح به نفی نکردند، بلکه فرمودند: تو چنین چیزی از من نشنیده­ای.

\\"حرص دنیا و خواسته­های آن، برای اهل دنیا جایی برای خواسته­های آخرتشان نمی­گذارد و...\\" حاصل این­که حرص دنیا سبب می­شود که چیزی برای آخرتشان باقی نماند. اگر هم بخواهند عملی از اعمال اخروی را انجام دهند، آن را با اغراض دنیوی و اعمال باطل مخلوط می­کنند، مانند امر به معروفی که تو انجام می­دهی و آن را با انکار کردن حق اهل حق و ایستادگی در برابر آن و تهمت زدن بر آن­ها مخلوط می­نمایی. گفته شده که منظور این است که حرص بر دنیا و خواسته­های دنیوی سبب فاسد شدن آخرت تو در همین دنیا می­شود. \\"... مانع قدم گذاشتن در راهی که تو در آن داخل شده­ای نبوده است\\" بلکه علم من است که موجب عدم اظهار حق قبل از رسیدن زمانش شده است .

\\"خداوند تبارک و تعالی انسان ها را مخلوط از عجایب و غریزه­ها آفریده است\\" یعنی برای انسان اجزاء و اعضای مختلف قرار داده است، یا یعنی خداوند انسان­ها را با عجایب و شؤون متفاوتی آفریده است و چه چیزی عجیب­تر از این­که تو با این جهالتت ادعای امامت کنی و من با این علمم سکوت کنم. به تو سفارش می­کنم که از مخالفت با خلیفه بر حذر باشی منظور از خلیفه، خلیفه جور است و به جهت تقیه این­گونه فرموده­اند، زیرا در هنگام تقیه اطاعت خلفای جور واجب است. امام علیه السلام لفظ خلیفه را نوشته­اند چون می­دانستند که نامه در دست آن ملعون خواهد افتاد، تا بدین وسیله خطرات او را از خود و خانواده­ وشیعیانشان دفع کنند

**[ترجمه]

أَقُول

وَ رَوَی أَبُو الْفَرَجِ الْأَصْفَهَانِیُّ فِی کِتَابِ مُقَاتِلِ الطَّالِبِیِّینَ بِأَسَانِیدِهِ عَنْ عُنَیْزَةَ الْقَصَبَانِیِّ قَالَ: رَأَیْتُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام بَعْدَ عَتَمَةٍ وَ قَدْ جَاءَ إِلَی الْحُسَیْنِ صَاحِبِ فَخٍّ فَانْکَبَّ عَلَیْهِ شِبْهَ الرُّکُوعِ وَ قَالَ أُحِبُّ أَنْ تَجْعَلَنِی فِی سَعَةٍ وَ حِلٍّ مِنْ تَخَلُّفِی عَنْکَ فَأَطْرَقَ الْحُسَیْنُ طَوِیلًا لَا یُجِیبُهُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ أَنْتَ فِی سَعَةٍ.

وَ بِأَسَانِیدَ أُخْرَی قَالَ: قَالَ الْحُسَیْنُ لِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام فِی الْخُرُوجِ فَقَالَ لَهُ إِنَّکَ مَقْتُولٌ فَأَجِدَّ الضِّرَابَ فَإِنَّ الْقَوْمَ فُسَّاقٌ یُظْهِرُونَ إِیمَاناً وَ یُضْمِرُونَ نِفَاقاً وَ شَکّاً فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ عِنْدَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ أَحْتَسِبُکُمْ مِنْ عُصْبَةٍ(1).

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَبَّادٍ: قَالَ لَمَّا أَنْ لَقِیَ الْحُسَیْنُ الْمُسَوِّدَةَ أَقْعَدَ رَجُلًا عَلَی جَمَلٍ مَعَهُ سَیْفٌ یَلُوحُ بِهِ وَ الْحُسَیْنُ یُمْلِی عَلَیْهِ حَرْفاً حَرْفاً یَقُولُ نَادِ فَنَادَی یَا مَعْشَرَ النَّاسِ یَا مَعْشَرَ الْمُسَوِّدَةِ هَذَا الْحُسَیْنُ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنُ عَمِّهِ یَدْعُوکُمْ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).

وَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَرْطَاةَ قَالَ: لَمَّا کَانَتْ بَیْعَةُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ صَاحِبِ فَخٍّ قَالَ أُبَایِعُکُمْ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی أَنْ یُطَاعَ اللَّهُ وَ لَا یُعْصَی وَ أَدْعُوکُمْ إِلَی الرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَلَی أَنْ یُعْمَلَ فِیکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْعَدْلِ فِی الرَّعِیَّةِ وَ الْقَسْمِ بِالسَّوِیَّةِ وَ عَلَی أَنْ تُقِیمُوا مَعَنَا وَ تُجَاهِدُوا عَدُوَّنَا فَإِنْ نَحْنُ وَفَیْنَا لَکُمْ وَفَیْتُمْ لَنَا وَ إِنْ نَحْنُ لَمْ نَفِ لَکُمْ فَلَا بَیْعَةَ لَنَا عَلَیْکُمْ (3).

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ الْفَزَارِیِّ قَالَ: سَمِعَ عَلَی مِیَاهِ غَطَفَانَ کُلِّهَا لَیْلَةَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ صَاحِبِ فَخٍّ هَاتِفاً یَهْتِفُ یَقُولُ:

ص: 169


1- 1. مقاتل الطالبیین ص 447.
2- 2. نفس المصدر ص 449.
3- 3. المصدر السابق ص 449 أیضا.

أَلَا یَا لَقَوْمٍ لِلسَّوَادِ الْمُصَبِّحِ***وَ مَقْتَلِ أَوْلَادِ النَّبِیِّ بِبَلْدَحٍ

لِیَبْکِ حُسَیْناً کُلُّ کَهْلٍ وَ أَمْرَدَ***مِنَ الْجِنِّ إِنْ لَمْ یَبْکِ مِنَ الْإِنْسِ نُوَّحٌ

وَ إِنِّی لَجِنِّیٌّ وَ إِنَّ مَعَرَّسِی***لَبِالْبَرْقَةِ السَّوْدَاءِ مِنْ دُونِ زَحْزَحٍ

فَسَمِعَهَا النَّاسُ لَا یَدْرُونَ مَا الْخَبَرُ حَتَّی أَتَاهُمْ قَتْلُ الْحُسَیْنِ (1).

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: مَرَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِفَخٍّ فَنَزَلَ فَصَلَّی رَکْعَةً فَلَمَّا صَلَّی الثَّانِیَةَ بَکَی وَ هُوَ فِی الصَّلَاةِ فَلَمَّا رَأَی النَّاسُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَبْکِی بَکَوْا فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ مَا یُبْکِیکُمْ قَالُوا لَمَّا رَأَیْنَاکَ تَبْکِی بَکَیْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَزَلَ عَلَیَّ جَبْرَئِیلُ لَمَّا صَلَّیْتُ الرَّکْعَةَ الْأُولَی فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَجُلًا مِنْ وُلْدِکَ یُقْتَلُ فِی هَذَا الْمَکَانِ وَ أَجْرُ الشَّهِیدِ مَعَهُ أَجْرُ شَهِیدَیْنِ (2).

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ قِرْوَاشٍ: قَالَ أَکْرَیْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام مِنَ الْمَدِینَةِ فَلَمَّا رَحَلْنَا مِنْ بَطْنِ مَرٍّ(3) قَالَ لِی یَا نصر [نَضْرُ] إِذَا انْتَهَیْتَ إِلَی فَخٍّ فَأَعْلِمْنِی قُلْتُ أَ وَ لَسْتَ تَعْرِفُهُ قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ أَخْشَی أَنْ تَغْلِبَنِی عَیْنَیَّ فَلَمَّا انْتَهَیْنَا إِلَی فَخٍّ دَنَوْتُ مِنَ الْمَحْمِلِ فَإِذَا هُوَ نَائِمٌ فَتَنَحْنَحْتُ فَلَمْ یَنْتَبِهْ فَحَرَّکْتُ الْمَحْمِلَ فَجَلَسَ فَقُلْتُ قَدْ بَلَغْتُ فَقَالَ حُلَّ مَحْمِلِی ثُمَّ قَالَ صِلِ الْقِطَارَ فَوَصَلْتُهُ ثُمَّ تَنَحَّیْتُ بِهِ عَنِ الْجَادَّةِ فَأَنَخْتُ بَعِیرَهُ فَقَالَ نَاوِلْنِی الْإِدَاوَةَ وَ الرَّکْوَةَ فَتَوَضَّأَ وَ صَلَّی ثُمَّ رَکِبَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ رَأَیْتُکَ قَدْ صَنَعْتَ شَیْئاً أَ فَهُوَ مِنْ مَنَاسِکِ الْحَجِّ قَالَ لَا وَ لَکِنْ یُقْتَلُ هَاهُنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فِی عِصَابَةٍ تَسْبِقُ أَرْوَاحُهُمْ أَجْسَادَهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ(4).

ص: 170


1- 1. المصدر السابق ص 459.
2- 2. المصدر السابق ص 436.
3- 3. بطن مر: بفتح المیم و تشدید الراء: من نواحی مکّة، عنده یجتمع وادی النخلتین فیصیران وادیا واحدا و البطن: الموضع الغامض من الوادی.
4- 4. مقاتل الطالبیین ص 437.

**[ترجمه]ابوالفرج اصفهانی در کتاب مقاتل الطالبیین با سند خودش از عنیزه قصبانی نقل کرده، دیدم که حضرت موسی بن جعفر علیه السلام پس از نماز عشاء پیش حسین شهید فخ آمدند و خود را مانند رکوع برای او خم کرده و فرمودند: دوست دارم مرا آزاد گذاری و حلال کنی که نمی­توانم با تو بیایم. حسین مدتی طولانی سر به زیر انداخت و جواب نمی­داد، سپس سرش را بلند کرد و گفت: شما آزادی.

و با سند دیگری نقل کرده، حسین به موسی بن جعفر علیه السّلام پیشنهاد قیام کرد ایشان به او فرمودند: تو کشته می­شوی خوب جنگ کن که این­ها مردمانی فاسق هستند؛ ایمان را آشکار می­کنند نفاق و شک را در دل پنهان می­کنند. فإِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ و پاداش مصیبت شما خویشاوندان را از خداوند عزّ و جلّ می­طلبم. - . مقاتل الطالبیین : 447 -

و با سند خود از سلیمان بن عباد نقل کرده که، وقتی حسین با سپاه بنی­عباس روبرو گردید، مردی را روی شتری نشاند که در دست شمشیری داشت و آن را می­چرخانید: حسین کلمه به کلمه بر او املاء می­کرد و می­گفت: بگو. و او بلند می­گفت: ای گروه بنی­عباس! این حسین پسر رسول خدا و پسر عموی اوست که شما را به کتاب خدا و سنت رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله دعوت می­کند. - . همان 449 -

و با سند خود از ارطاة نقل کرده، زمانی که با حسین شهید فخ بیعت می­کردند، او گفت: من با شما بیعت می­کنم مشروط بر عمل به کتاب خدا و سنت رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله و این­که خدا اطاعت شود و معصیت نگردد و شما را به شخصی از آل محمد که مورد رضایت باشد دعوت می­کنم به این شرط که در میان شما بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبرش صلّی اللَّه علیه و آله و عدل در میان رعیت و تقسیم مساوی رفتار کند و به این شرط که شما با ما باقی بمانید و با دشمنان ما بجنگید، اگر ما وفا کردیم، شما نیز وفا کنید و اگر ما به شما وفا نکردیم، بیعتی از ما بر گردن شما نیست. - . همان -

و با سند خود از اباصالح فزاری نقل کرده، در شبی که حسین شهید فخ به

شهادت رسید، در تمام آب¬های غطفان صدای هاتفی شنیده می شد که می گوید:

آه و اندوه بر گروهی که صبح¬گاه به دست آن سیاه پوشان (بنی عباس) می میرند و آه و اندوه از کشتار فرزندان پیامبر در سرزمین بلدح.

اگر از میان انسان­ها نیز نوحه­سرایی بر حسین نگریند، از میان جنّیان پیر و جوان بر او خواهند گریست.

من از جنیان هستم و امشب را در آن اقلیم سیاه که خیلی هم دور نیست منزل کرده­ام.

مردم این صدا را می­شنیدند ولی نمی­دانستند چه خبر است تا این­که خبر شهادت حسین به آن­ها رسید. - . همان : 459 -

و با سند خود از محمّد بن اسحاق از حضرت جواد علیه السلام نقل کرده، که ایشان فرمودند: پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله از سرزمین فخ عبور کردند و از مرکب پیاده شدند و نماز خواندند و در رکعت دوم به گریه افتادند؛ مردم هم وقتی دیدند پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله گریه می­کنند، به گریه افتادند. وقتی از آن سرزمین رد شدند، فرمودند: شما چرا گریه ­کردید؟ عرض­ کردند: ای رسول خدا! دیدیم شما گریه می­کنید، ما هم گریه کردیم. فرمودند: رکعت اول را که خواندم، جبرئیل بر من نازل شد و گفت: ای محمّد! یکی از فرزندان تو در این سرزمین کشته خواهد شد و هر که در رکاب او شهید شود پاداشش به اندازه دو شهید است. - . همان : 436 -

و با سند خود از نضر بن قرواش نقل کرده، مرکب­های خود را از مدینه به کرایه حضرت صادق علیه السلام درآوردم وقتی از بطن مَرّ - . جایی است در اطراف مکه. - عبور کردیم، به من فرمودند: ای نضر! وقتی به فخ رسیدی، مرا مطلع کن. عرض کردم: مگر شما خود آن­جا را نمی­شناسید؟ فرمودند: می­شناسم، ولی می­ترسم خوابم ببرد. وقتی به فخ رسیدیم، نزدیک محمل امام شدم و دیدم ایشان خواب هستند؛ سرفه ای کردم، ولی بیدار نشدند. محمل را تکان دادم، بیدار شدند و نشستند. عرض کردم: رسیدیم. فرمودند: محمل مرا باز کن. سپس فرمودند: قطار را به هم وصل کن، وصل کردم و امام علیه السّلام را به کنار جاده بردم و شترش را خواباندم. فرمودند: آب و آفتابه بیاور. وضو گرفتند و نماز خواندند و بعد سوار شدند. به ایشان عرض کردم: فدایتان شوم! دیدم که شما کارهایی کردید؛ آیا این­ها جزء اعمال حج است؟ فرمودند: نه، ولی این­جا مردی از اهل بیت من به همراه عده­ای شهید می شوند که روح­های آن­ها جلوتر از بدن­هایشان به بهشت می رود. - . مقاتل الطالبیین : 437 -

**[ترجمه]

«8»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ رَفَعَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: دَخَلَ أَبُو حَنِیفَةَ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ رَأَیْتُ ابْنَکَ مُوسَی یُصَلِّی وَ النَّاسُ یَمُرُّونَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَلَا یَنْهَاهُمْ وَ فِیهِ مَا فِیهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ادْعُوا لِی مُوسَی فَدُعِیَ فَقَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ إِنَّ أَبَا حَنِیفَةَ یَذْکُرُ أَنَّکَ کُنْتَ تُصَلِّی وَ النَّاسُ یَمُرُّونَ بَیْنَ یَدَیْکَ فَلَمْ تَنْهَهُمْ فَقَالَ نَعَمْ یَا أَبَتِ إِنَّ الَّذِی کُنْتُ أُصَلِّی لَهُ کَانَ أَقْرَبَ إِلَیَّ مِنْهُمْ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ(1) قَالَ فَضَمَّهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَی نَفْسِهِ ثُمَّ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا مُودَعَ الْأَسْرَارِ(2).

**[ترجمه]کافی: محمّد بن مسلم نقل کرده، اباحنیفه به حضور امام صادق علیه السّلام رسید و به ایشان عرض کرد: پسرت موسی را دیدم که نماز می­خواند و مردم از مقابلش رفت و آمد می­کردند و او آن­ها را نهی نمی­کرد، با این­که چنین نمازی خالی از اشکال نیست.

حضرت صادق علیه السلام فرمودند که بگویید موسی پیش من بیاید. آمدند، حضرت به ایشان فرمودند: پسر جان، اباحنیفه می­گوید که تو داشتی نماز می­خوانده ای و مردم از مقابلت رفت و آمد می­کرده­اند و تو آن­ها را نهی نکرده­ای. عرض کرد: آری پدر جان، آن کسی که برایش نماز می­خواندم به من نزدیک­تر از مردم بود. خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» - . ق / 16 - {و ما از شاهرگ [او] به او نزدیکتریم}. امام صادق علیه السّلام ایشان را در آغوش گرفتند و فرمودند: پدر و مادرم فدایت که اسرار پیش تو به امانت گذاشته شده است. - . کافی 3 : 297 -

**[ترجمه]

«9»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ الْمُثَنَّی الْخَطِیبِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ وَ بَشِیرِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ قَالَ: قَالَ لِی مُحَمَّدٌ أَ لَا أَسُرُّکَ یَا ابْنَ الْمُثَنَّی قَالَ قُلْتُ بَلَی وَ قُمْتُ إِلَیْهِ قَالَ دَخَلَ هَذَا الْفَاسِقُ آنِفاً فَجَلَسَ قُبَالَةَ أَبِی الْحَسَنِ الْکَاظِمِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا تَقُولُ فِی الْمُحْرِمِ أَ یَسْتَظِلُّ عَلَی الْمَحْمِلِ فَقَالَ لَهُ لَا قَالَ فَیَسْتَظِلُّ فِی الْخِبَاءِ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ فَأَعَادَ عَلَیْهِ الْقَوْلَ شِبْهَ الْمُسْتَهْزِئِ یَضْحَکُ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَمَا فَرْقٌ بَیْنَ هَذَا وَ هَذَا فَقَالَ یَا بَا یُوسُفَ إِنَّ الدِّینَ لَیْسَ بِقِیَاسٍ کَقِیَاسِکَ أَنْتُمْ تَلْعَبُونَ بِالدِّینِ إِنَّا صَنَعْنَا کَمَا صَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قُلْنَا کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ رَسُولُ اللَّهِ یَرْکَبُ رَاحِلَتَهُ فَلَا یَسْتَظِلُّ عَلَیْهَا وَ تُؤْذِیهِ الشَّمْسُ فَیَسْتُرُ جَسَدَهُ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ وَ رُبَّمَا سَتَرَ وَجْهَهُ بِیَدِهِ وَ إِذَا نَزَلَ اسْتَظَلَّ بِالْخِبَاءِ وَ فَیْ ءِ الْبَیْتِ وَ فَیْ ءِ الْجِدَارِ(3).

**[ترجمه]کافی: جعفر بن مثنی نقل کرده که محمد بن فضیل به من گفت: ای ابن مثنی! می­توانم سرّی را با تو در میان بگذارم؟ گفتم: بلی و نزدیکش رفتم. گفت: همین چند لحظه پیش این فاسق وارد شد و مقابل ابا الحسن کاظم علیه السّلام نشست و سپس خطاب به ایشان گفت: ای ابا الحسن! کسی که احرام بسته آیا می­تواند زیر سایه محمل برود؟ فرمودند: نه. گفت: آیا می­تواند زیر سایه خیمه برود؟ فرمودند: آری. سؤال خود را دوباره شبیه کسی که مسخره کند و با خنده تکرار کرد و گفت: ای ابا الحسن! بین این دو چه فرقی هست؟

فرمودند: ای ابایوسف! دین را نمی­توان چنان­چه تو قیاس می­کنی قیاس کرد؛ شما دین را بازیچه خود می­کنید. ولی ما آن­طور که رسول الله صلی الله علیه و آله عمل کردند، عمل می­کنیم و همان­طور که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند می­گوییم. رسول الله صلی الله علیه و آله سوار بر مرکب خود می­شدند و با این­که آفتاب ایشان را اذیت می کرد، زیر سایه محمل نمی رفتند و بدن خود را با سایر اعضای بدنشان از آفتاب می­پوشاندند، و گاهی صورتشان را با دستشان می­پوشاندند. ولی وقتی از مرکب فرود می آمدند، در سایه خیمه می­رفتند و در سایه خانه و سایه دیوار قرار می­گرفتند. - . کافی 4 : 350 -

**[ترجمه]

«10»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: رَأَیْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جُنْدَبٍ بِالْمَوْقِفِ فَلَمْ أَرَ مَوْقِفاً کَانَ أَحْسَنَ مِنْ مَوْقِفِهِ مَا زَالَ مَادّاً یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ دُمُوعُهُ تَسِیلُ عَلَی خَدِّهِ حَتَّی تَبْلُغَ الْأَرْضَ فَلَمَّا انْصَرَفَ النَّاسُ قُلْتُ لَهُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا رَأَیْتُ

ص: 171


1- 1. سورة ق الآیة: 16.
2- 2. الکافی ج 3 ص 297.
3- 3. الکافی ج 4 ص 350.

مَوْقِفاً قَطُّ أَحْسَنَ مِنْ مَوْقِفِکَ قَالَ وَ اللَّهِ مَا دَعَوْتُ إِلَّا لِإِخْوَانِی وَ ذَلِکَ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام أَخْبَرَنِی أَنَّهُ مَنْ دَعَا لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ نُودِیَ مِنَ الْعَرْشِ هَا وَ لَکَ مِائَةُ أَلْفِ ضِعْفِ مِثْلِهِ فَکَرِهْتُ أَنْ أَدَعَ مِائَةَ أَلْفِ ضِعْفٍ مَضْمُونَةً لِوَاحِدٍ لَا أَدْرِی یُسْتَجَابُ أَمْ لَا(1).

**[ترجمه]کافی: علی بن ابراهیم از پدر خود نقل کرده، عبداللَّه ابن جندب را در موقف حج دیدم، حالی داشت که تا آن زمان وقوفی نیکوتر از وقوف او ندیده بودم؛ پیوسته دست به سوی آسمان داشت و اشک­هایش چون سیل بر گونه­اش سرازیر بود و به زمین می­ریخت. وقتی مردم متفرق شدند، به او گفتم: ای ابامحمّد! تا به حال وقوفی نیکوتر از وقوف تو ندیده بودم. گفت: به خدا قسم فقط برای برادران دینی خود دعا می­کردم؛ زیرا ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السلام به من خبر دادند که هر کس پنهانی برای برادر دینی خود دعا کند، از عرش به او ندا می­دهند: بدان که صد هزار برابر آن­چه برای او خواستی به تو داده می­شود، دوست نداشتم که صد هزار برابری که ضمانت شده را رها کنم و آن یکی را که نمی­دانم مستجاب می­شود یا نه را بگیرم. - . کافی 2 : 508 با اندکی تفاوت و ج 4 : 465 -

**[ترجمه]

«11»

کا، [الکافی] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَاصِمِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السُّلَمِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ أَوْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ قَالَ: کُنْتُ فِی الْمَوْقِفِ فَلَمَّا أَفَضْتُ لَقِیتُ إِبْرَاهِیمَ بْنَ شُعَیْبٍ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ کَانَ مُصَاباً بِإِحْدَی عَیْنَیْهِ وَ إِذَا عَیْنُهُ الصَّحِیحَةُ حَمْرَاءُ کَأَنَّهَا حَلْقَةُ دَمٍ فَقُلْتُ لَهُ قَدْ أُصِبْتَ بِإِحْدَی عَیْنَیْکَ وَ أَنَا وَ اللَّهِ مُشْفِقٌ عَلَی الْأُخْرَی فَلَوْ قَصَرْتَ مِنَ الْبُکَاءِ قَلِیلًا فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا دَعَوْتُ لِنَفْسِیَ الْیَوْمَ بِدَعْوَةٍ فَقُلْتُ لِمَنْ دَعَوْتَ قَالَ دَعَوْتُ لِإِخْوَانِی لِأَنِّی سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ مَنْ دَعَا لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ مَلَکاً یَقُولُ وَ لَکَ مِثْلَاهُ فَأَرَدْتُ أَنْ أَکُونَ إِنَّمَا أَدْعُو لِإِخْوَانِی وَ یَکُونَ الْمَلَکُ یَدْعُو لِی لِأَنِّی فِی شَکٍّ مِنْ دُعَائِی لِنَفْسِی وَ لَسْتُ فِی شَکٍّ مِنْ دُعَاءِ الْمَلَکِ (2).

**[ترجمه]کافی: علی بن أسباط از ابراهیم بن ابی­البلاد یا عبداللَّه بن جندب نقل کرده، در موقف بودم، وقتی آن­جا را ترک کردم، به ابراهیم بن شعیب برخوردم و به او سلام کردم، یکی از چشمانش را از دست داده بود و چشم دیگرش که سالم بود نیز مانند لخته­ای خون قرمز بود. گفتم: یک چشم خود را که از دست داده ای، به خدا من بر چشم دیگرت بیم­ناکم، مقدار از گریه­ات کم کن. گفت: نه به خدا ای ابامحمّد! امروز یک دعا هم برای خودم نکردم. گفتم: برای که دعا کردی؟ گفت: برای برادران دینی­ام؛ زیرا از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: هر کس پنهانی برای برادرش دعا کند، خداوند فرشته­ای را مأمور می کند که باو بگوید: دو برابر آن­چه خواستی به خودت داده می­شود. خواستم من برای برادران دینی خود دعا کنم تا فرشته هم برای من دعا کند، زیرا در مورد اجابت دعای خودم شک دارم, ولی در مورد اجابت دعای فرشته شک ندارم. - . همان 4 : 465 -

**[ترجمه]

«12»

ختص، [الإختصاص] أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْکُوفِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]اختصاص نیز مانند همین را با سندی متفاوت از علی بن أسباط نقل کرده است. - . اختصاص : 84 -

**[ترجمه]

«13»

کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ الْهَاشِمِیُّ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ أَبِی سَلَمَةَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فَقَالَ لِی یَا زِیَادُ إِنَّکَ لَتَعْمَلُ عَمَلَ السُّلْطَانِ قَالَ قُلْتُ أَجَلْ قَالَ لِی وَ لِمَ قُلْتُ أَنَا رَجُلٌ لِی مُرُوَّةٌ وَ عَلَیَّ عِیَالٌ وَ لَیْسَ وَرَاءَ ظَهْرِی شَیْ ءٌ فَقَالَ لِی یَا زِیَادُ لَأَنْ أَسْقُطَ مِنْ حَالِقٍ (4) فَأَنْقَطِعَ قِطْعَةً قِطْعَةً أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَتَوَلَّی لِأَحَدٍ مِنْهُمْ عَمَلًا

ص: 172


1- 1. الکافی ج 2 ص 508 بأدنی تفاوت و فی ج 4 ص 465.
2- 2. المصدر ج 4 ص 465.
3- 3. الاختصاص ص 84.
4- 4. الحالق: من الجبال: المنیف المرتفع لانبات فیه کأنّه حلق و المراد به هنا هو المکان المشرف العالی.

أَوْ أَطَأَ بِسَاطَ رَجُلٍ مِنْهُمْ إِلَّا لِمَا ذَا قُلْتُ لَا أَدْرِی جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ إِلَّا لِتَفْرِیجِ کُرْبَةٍ عَنْ مُؤْمِنٍ أَوْ فَکِّ أَسْرِهِ أَوْ قَضَاءِ دَیْنِهِ یَا زِیَادُ إِنَّ أَهْوَنَ مَا یَصْنَعُ اللَّهُ بِمَنْ تَوَلَّی لَهُمْ عَمَلًا أَنْ یُضْرَبَ عَلَیْهِ سُرَادِقٌ مِنْ نَارٍ إِلَی أَنْ یَفْرُغَ اللَّهُ مِنْ حِسَابِ الْخَلَائِقِ یَا زِیَادُ فَإِنْ وُلِّیتَ شَیْئاً مِنْ أَعْمَالِهِمْ فَأَحْسِنْ إِلَی إِخْوَانِکَ فَوَاحِدَةٌ بِوَاحِدَةٍ وَ اللَّهُ مِنْ وَرَاءِ ذَلِکَ یَا زِیَادُ أَیُّمَا رَجُلٍ مِنْکُمْ تَوَلَّی لِأَحَدٍ مِنْهُمْ عَمَلًا ثُمَّ سَاوَی بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ فَقُولُوا لَهُ أَنْتَ مُنْتَحِلٌ کَذَّابٌ یَا زِیَادُ إِذَا ذَکَرْتَ مَقْدُرَتَکَ عَلَی النَّاسِ فَاذْکُرْ مَقْدُرَةَ اللَّهِ عَلَیْکَ غَداً وَ نَفَادَ مَا أَتَیْتَ إِلَیْهِمْ عَنْهُمْ وَ بَقَاءَ مَا أَتَیْتَ إِلَیْهِمْ عَلَیْکَ (1).

**[ترجمه]کافی: زیاد بن ابی­سلمه نقل کرده، به محضر ابا الحسن موسی علیه السّلام رسیدم؛ به من فرمودند: ای زیاد! تو برای سلطان کار می­کنی؟ عرض کردم: آری. فرمودند: چرا؟ گفتم:

من مردی با مسؤولیت و عیالوار هستم و اندوخته­ای ندارم که از آن زندگی­ام را بگذرانم. فرمودند: اگر مرا از جای بسیار بلندی پایین انداخته شوم و قطعه قطعه شوم، برایم خوشایندتر است از این­که برای یکی از آن­ها کاری به عهده گیرم و یا قدم روی فرش یکی از آن­ها بگذارم، مگر این­که... می­دانی مگر این­که چه؟ گفتم: نمی­دانم فدایتان شوم! فرمودند: مگر این­که گره از مشکل مؤمنی باز کنم، یا بند از اسارت او بگشایم، یا قرضش را پرداخت کنم. ای زیاد! کمترین کاری که خداوند با کسانی که برای آن­ها کار می­کنند انجام می­دهد این است که سقفی از آتش بر سر آن­ها زده می­شود تا خداوند از محاسبه اعمال خلائق فارغ شود.

ای زیاد! اگر متصدی کاری از کارهای آنان شدی، به تک تک برادران دینی خود نیکی کن که خدا پشت سر آن کار است. ای زیاد! اگر هر کدام از شما کاری برای یکی از آنها بر عهده­ گرفت و بعد بین شما و آن­ها مساوی رفتار کرد، به او بگویید: تو مدعی و دروغ­گو هستی. ای زیاد! وقتی به یاد قدرت خود بر مردم افتادی، قدرت خدا بر خودت را در روز قیامت به یاد بیاور و این­که سود کارهایی که تو برای آن­ها کرده­ای نابود می­شود و ضرر آن­ها برایت باقی می­ماند. - . کافی 5 : 109 -

**[ترجمه]

بیان

و الله من وراء ذلک أی عفوه و غفرانه أو حسابه و حقه تعالی لما خالفت أمره.

lt;meta info="\\"که خدا پشت سر آن کار است\\" یعنی عفو وغفران خداوند پشت سر آن کار است، یا حساب و حق خداوند تعالی به جهت مخالفتی که با امر او کرده­ای پشت آن کار است.

**[ترجمه]

«14»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ صَالِحٍ عَنْ رَجُلٍ مِنَ الْجَعْفَرِیِّینَ قَالَ: کَانَ بِالْمَدِینَةِ عِنْدَنَا رَجُلٌ یُکَنَّی أَبَا الْقَمْقَامِ وَ کَانَ مُحَارَفاً فَأَتَی أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَشَکَا إِلَیْهِ حِرْفَتَهُ وَ أَخْبَرَهُ أَنَّهُ لَا یَتَوَجَّهُ فِی حَاجَةٍ لَهُ فَتُقْضَی لَهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام قُلْ فِی آخِرِ دُعَائِکَ مِنْ صَلَاةِ الْفَجْرِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ وَ أَسْأَلُهُ مِنْ فَضْلِهِ عَشْرَ مَرَّاتٍ قَالَ أَبُو الْقَمْقَامِ فَلَزِمْتُ ذَلِکَ فَوَ اللَّهِ مَا لَبِثْتُ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی وَرَدَ عَلَیَّ قَوْمٌ مِنَ الْبَادِیَةِ فَأَخْبَرُونِی أَنَّ رَجُلًا مِنْ قَوْمِی مَاتَ وَ لَمْ یُعْرَفْ لَهُ وَارِثٌ غَیْرِی فَانْطَلَقْتُ فَقَبَضْتُ مِیرَاثَهُ وَ أَنَا مُسْتَغْنٍ (2).

**[ترجمه]کافی: ابراهیم بن صالح از مردی از جعفریون نقل کرده، در مدینه مردی به نام اباالقمقام بود و روزی­اش کم بود. به محضر ابا الحسن علیه السّلام آمد و از شغل خود شکایت کرد و گفت که هر حاجتی داشته برآورده نشده است. ابا الحسن علیه السّلام به او فرمودند: بعد از دعاهای نماز صبح ده مرتبه بگو: «سبحان اللَّه العظیم و بحمده، استغفر اللَّه و اتوب الیه و أسأله من فضله»{منزه است خداوند بلند مرتبه و من آن را ستایش می­کنم، از او غفران طلب می­کنم و به سویش توبه می­کنم و از او تقاضای فضلش می­کنم}. ابالقمقام نقل کرده، پیوسته این دعا را می­خواندم، به خدا قسم چیزی نگذشت که چند نفر از بیابان آمدند و خبر آوردند که یکی از بستگانم مرده است و وارثی جز من ندارد، رفتم و میراثش را گرفتم و اکنون مردی بی نیازم. - . همان : 315 -

**[ترجمه]

«15»

الْفُصُولُ الْمُهِمَّةُ،: شَاعِرُهُ السَّیِّدُ الْحِمْیَرِیُّ بَوَّابُهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ (3).

ص: 173


1- 1. الکافی ج 5 ص 109 و فیه« جالق» مکان حالق و فسر بالجبل المرتفع و الظاهر زیادة النقطة فیه فلیلاحظ.
2- 2. الکافی ج 5 ص 315.
3- 3. الفصول المهمة ص 218.

**[ترجمه]الفصول المهمة: شاعرشان سید حمیری و دربان ایشان محمد بن فضل بود. - . الفصول المهمة : 218 -

**[ترجمه]

«16»

مِنْ کِتَابِ قَضَاءِ حُقُوقِ الْمُؤْمِنِینَ، لِأَبِی عَلِیِّ بْنِ طَاهِرٍ الصُّورِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الرَّیِّ قَالَ: وُلِّیَ عَلَیْنَا بَعْضُ کُتَّابِ یَحْیَی بْنِ خَالِدٍ وَ کَانَ عَلَیَّ بَقَایَا یُطَالِبُنِی بِهَا وَ خِفْتُ مِنْ إِلْزَامِی إِیَّاهَا خُرُوجاً عَنْ نِعْمَتِی وَ قِیلَ لِی إِنَّهُ یَنْتَحِلُ هَذَا الْمَذْهَبَ فَخِفْتُ أَنْ أَمْضِیَ إِلَیْهِ فَلَا یَکُونَ کَذَلِکَ فَأَقَعَ فِیمَا لَا أُحِبُّ فَاجْتَمَعَ رَأْیِی عَلَی أَنِّی هَرَبْتُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ حَجَجْتُ وَ لَقِیتُ مَوْلَایَ الصَّابِرَ یَعْنِی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَشَکَوْتُ حَالِی إِلَیْهِ فَأَصْحَبَنِی مَکْتُوباً نُسْخَتُهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اعْلَمْ أَنَّ لِلَّهِ تَحْتَ عَرْشِهِ ظِلًّا لَا یَسْکُنُهُ إِلَّا مَنْ أَسْدَی إِلَی أَخِیهِ مَعْرُوفاً أَوْ نَفَّسَ عَنْهُ کُرْبَةً أَوْ أَدْخَلَ عَلَی قَلْبِهِ سُرُوراً وَ هَذَا أَخُوکَ وَ السَّلَامُ قَالَ فَعُدْتُ مِنَ الْحَجِّ إِلَی بَلَدِی وَ مَضَیْتُ إِلَی الرَّجُلِ لَیْلًا وَ اسْتَأْذَنْتُ عَلَیْهِ وَ قُلْتُ رَسُولُ الصَّابِرِ علیه السلام فَخَرَجَ إِلَیَّ حَافِیاً مَاشِیاً فَفَتَحَ لِی بَابَهُ وَ قَبَّلَنِی وَ ضَمَّنِی إِلَیْهِ وَ جَعَلَ یُقَبِّلُ بَیْنَ عَیْنَیَّ وَ یُکَرِّرُ ذَلِکَ کُلَّمَا سَأَلَنِی عَنْ رُؤْیَتِهِ علیه السلام وَ کُلَّمَا أَخْبَرْتُهُ بِسَلَامَتِهِ وَ صَلَاحِ أَحْوَالِهِ اسْتَبْشَرَ وَ شَکَرَ اللَّهَ ثُمَّ أَدْخَلَنِی دَارَهُ وَ صَدَّرَنِی فِی مَجْلِسِهِ وَ جَلَسَ بَیْنَ یَدَیَّ فَأَخْرَجْتُ إِلَیْهِ کِتَابَهُ علیه السلام فَقَبَّلَهُ قَائِماً وَ قَرَأَهُ ثُمَّ اسْتَدْعَی بِمَالِهِ وَ ثِیَابِهِ فَقَاسَمَنِی دِینَاراً دِینَاراً وَ دِرْهَماً دِرْهَماً وَ ثَوْباً ثَوْباً وَ أَعْطَانِی قِیمَةَ مَا لَمْ یُمْکِنْ قِسْمَتُهُ وَ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ یَقُولُ یَا أَخِی هَلْ سَرَرْتُکَ فَأَقُولُ إِی وَ اللَّهِ وَ زِدْتَ عَلَیَّ السُّرُورَ ثُمَّ اسْتَدْعَی الْعَمَلَ فَأَسْقَطَ مَا کَانَ بِاسْمِی وَ أَعْطَانِی بَرَاءَةً مِمَّا یَتَوَجَّهُ عَلَیَّ مِنْهُ وَ وَدَّعْتُهُ وَ انْصَرَفْتُ عَنْهُ فَقُلْتُ لَا أَقْدِرُ عَلَی مُکَافَاةِ هَذَا الرَّجُلِ إِلَّا بِأَنْ أَحُجَّ فِی قَابِلٍ وَ أَدْعُوَ لَهُ وَ أَلْقَی الصَّابِرَ علیه السلام وَ أُعَرِّفَهُ فِعْلَهُ فَفَعَلْتُ وَ لَقِیتُ مَوْلَایَ الصَّابِرَ علیه السلام وَ جَعَلْتُ أُحَدِّثُهُ وَ وَجْهُهُ یَتَهَلَّلُ فَرَحاً فَقُلْتُ یَا مَوْلَایَ هَلْ سَرَّکَ ذَلِکَ فَقَالَ إِی وَ اللَّهِ لَقَدْ سَرَّنِی وَ سَرَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ لَقَدْ سَرَّ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَقَدْ سَرَّ اللَّهَ تَعَالَی.

**[ترجمه]أبی­علی بن طاهر الصوری در کتاب قضاء حقوق المؤمنین به اسناد خود از مردی از اهل ری نقل کرده، یکی از کاتبین یحیی بن خالد فرماندار ری شد، من مقداری مالیات بدهکار بودم و ترسیدم که مرا مجبور به پرداخت کند و دارایی­ام از دست برود. گفتند: او شیعه مذهب است، ولی ترسیدم پیش او بروم و چنین نباشد و در وضعیتی که دوست ندارم قرار بگیرم. در نهایت به نتیجه رسیدم که به سوی خانه خدا فرار کردم و حج انجام دادم و مولایم صابر، یعنی موسی بن جعفر علیه السّلام را ملاقات کردم و حال خود را به ایشان شکایت کردم، نامه ای با این مضمون برای او نوشتند به من دادند: بسم الله الرحمن الرحیم. بدان که خداوند در زیر عرش خود سایبانی دارد که در زیر آن سایبان قرار نمی­گیرد مگر کسی که نسبت به برادر دینی خود خوبی کند، یا غمی از دل او بردارد، یا او را شادمان کند. آورنده این نامه نیز برادر دینی تو است. و السلام.

از حج به شهرم بازگشتم و شبانه به در منزل او رفتم و اجازه ورود خواستم و گفتم به او بگویند: پیکی از طرف صابر علیه السلام آمده است. با پای برهنه بیرون آمد و درب را باز کرد و مرا بوسید و در آغوش گرفت و پیوسته پیشانی ام را می­بوسید، و هر بار که از من می­پرسید که آیا خودت ایشان را دیده ای و هر بار که به او می­گفتم که ایشان سلامتند و احوالشان خوب است، بشارت می­داد و خدا را شکر می­کرد مرا در آغوش می­گرفت و پیشانی ام را می­بوسید. بعد مرا به خانه خود برد و در بالای مجلس نشاند خودش در مقابل من نشست. نامه امام علیه السلام را بیرون آوردم و به او دادم؛ آن را بوسید و در حالت ایستاده آن را خواند. بعد گفت که پول­ها و لباس­هایش را بیاورند و آن­ها را دینار به دینار من درهم به درهم و لباس به لباس با من تقسیم کرد و چیزهایی که نمی­شد تقسیم نمود قیمتش را به من داد و در تمام این تقسیم­ها می­گفت: ای برادر! آیا شادمانت کردم؟ و من می­گفتم: آری به خدا، بیشتر از شادمانی انجام دادی، بعد گفت دفتر را بیاورند و هر چه به نام من نوشته بود را خط زد و نوشته ای مبنی بر این­که من هیچ بدهی ندارم، از طرف خود به من داد. با او وداع کردم و برگشتم.

با خود گفتم: محبت او را نمی­توانم جبران بکنم، مگر این­که سال آینده به حج بروم و برایش دعا کنم و با حضرت صابر علیه السّلام ملاقات کنم و به ایشان عرض کنم که او با من چگونه رفتار کرد. این کار را انجام دادم و به محضر مولایم صابر علیه السّلام رسیدم و شروع به نقل جریان برای ایشان کردم و دیدم صورت ایشان غرق شادی می شود. عرض کردم: مولای من! آیا کار او شما را هم شادمان کرد؟ فرمودند: آری به خدا، او مرا شادمان کرده است و امیرالمؤمنین علیه السّلام را نیز شادمان نموده است، به خدا قسم جدم رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله را نیز مسرور نموده و خدا را هم مسرور کرده است.

**[ترجمه]

«17»

ختص، [الإختصاص] ابْنُ الْوَلِیدِ قَالَ حُمِلَ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ رُقْعَةٌ مِنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَسَدِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ الْآدَمِیُّ: لَمَّا أَنْ صَنَّفَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ

ص: 174

الْمُغِیرَةِ کِتَابَهُ وَعَدَ أَصْحَابَهُ أَنْ یَقْرَأَ عَلَیْهِمْ فِی زَاوِیَةٍ مِنْ زَوَایَا مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ کَانَ لَهُ أَخٌ مُخَالِفٌ فَلَمَّا أَنْ حَضَرُوا لِاسْتِمَاعِ الْکِتَابِ جَاءَ الْأَخُ وَ قَعَدَ قَالَ فَقَالَ لَهُمُ انْصَرِفُوا الْیَوْمَ فَقَالَ الْأَخُ أَیْنَ یَنْصَرِفُونَ فَإِنِّی أَیْضاً جِئْتُ لِمَا جَاءُوا قَالَ فَقَالَ لَهُ لِمَا جَاءُوا قَالَ یَا أَخِی أُرِیتُ فِیمَا یَرَی النَّائِمُ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ تَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ فَقُلْتُ لِمَا ذَا یَنْزِلُونَ هَؤُلَاءِ فَقَالَ قَائِلٌ یَنْزِلُونَ یَسْتَمِعُونَ الْکِتَابَ الَّذِی یُخْرِجُهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْمُغِیرَةِ فَأَنَا أَیْضاً جِئْتُ لِهَذَا وَ أَنَا تَائِبٌ إِلَی اللَّهِ قَالَ فَسُرَّ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْمُغِیرَةِ بِذَلِکَ (1).

**[ترجمه]اختصاص: ابن ولید نقل کرده، نامه ای از ابا الحسن اسدی به محمّد بن موسی بن متوکل به این مضمون رسید: سهل بن زیاد آدمی برایم نقل کرد که: وقتی عبداللَّه بن مغیره کتاب خود را نوشت، به اصحاب خود وعده داد که آن را در گوشه ای از مسجد کوفه بر آن­ها قرائت کند. عبدالله برادری داشت که از مخالفین تشیع بود. وقتی اصحابش برای استماع کتاب حضور یافتند، آن برادر هم آمد و نشست. عبداللَّه به آن­ها گفت: امروز را برگردید. برادر گفت: کجا برگردند؟ من هم برای همان کاری که این­ها آمده اند، آمده ام. عبدالله گفت: این­ها برای چه کاری آمده اند؟ گفت: ای برادرم! در خواب دیدم که ملائکه از آسمان فرود می آیند؛ پرسیدم: این­ها برای چه نازل می­شوند؟ یکی گفت: نازل می­شوند تا کتابی که عبداللَّه بن مغیره نوشته را استماع کنند. من هم برای همین آمده ام، و من به سوی خدا توبه کرده­ام. عبداللَّه بن مغیره از این قضیه مسرور شد. - . اختصاص : 85 -

**[ترجمه]

«18»

أَعْلَامُ الدِّینِ لِلدَّیْلَمِیِّ، رُوِیَ عَنْ أَبِی حَنِیفَةَ أَنَّهُ قَالَ: أَتَیْتُ الصَّادِقَ علیه السلام لِأَسْأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَقِیلَ لِی إِنَّهُ نَائِمٌ فَجَلَسْتُ أَنْتَظِرُ انْتِبَاهَهُ فَرَأَیْتُ غُلَاماً خُمَاسِیّاً أَوْ سُدَاسِیّاً(2)

جَمِیلَ الْمَنْظَرِ ذَا هَیْبَةٍ وَ حُسْنِ سَمْتٍ فَسَأَلْتُ عَنْهُ فَقَالُوا هَذَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِی أَفْعَالِ الْعِبَادِ مِمَّنْ هِیَ فَجَلَسَ ثُمَّ تَرَبَّعَ وَ جَعَلَ کُمَّهُ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَیْسَرِ وَ قَالَ یَا نُعْمَانُ قَدْ سَأَلْتَ فَاسْمَعْ وَ إِذَا سَمِعْتَ فَعِهْ وَ إِذَا وَعَیْتَ فَاعْمَلْ إِنَّ أَفْعَالَ الْعِبَادِ لَا تَعْدُو مِنْ ثَلَاثِ خِصَالٍ إِمَّا مِنَ اللَّهِ عَلَی انْفِرَادِهِ أَوْ مِنَ اللَّهِ وَ الْعَبْدِ شِرْکَةً أَوْ مِنَ الْعَبْدِ بِانْفِرَادِهِ فَإِنْ کَانَتْ مِنَ اللَّهِ عَلَی انْفِرَادِهِ فَمَا بَالُهُ سُبْحَانَهُ یُعَذِّبُ عَبْدَهُ عَلَی مَا لَمْ یَفْعَلْهُ مَعَ عَدْلِهِ وَ رَحْمَتِهِ وَ حِکْمَتِهِ وَ إِنْ کَانَتْ مِنَ اللَّهِ وَ الْعَبْدِ شِرْکَةً فَمَا بَالُ الشَّرِیکِ الْقَوِیِّ یُعَذِّبُ شَرِیکَهُ عَلَی مَا قَدْ شَرِکَهُ فِیهِ وَ أَعَانَهُ عَلَیْهِ قَالَ اسْتَحَالَ الْوَجْهَانِ یَا نُعْمَانُ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ فَلَمْ یَبْقَ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مِنَ الْعَبْدِ عَلَی انْفِرَادِهِ ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ:

لَمْ تَخْلُ أَفْعَالُنَا الَّتِی نُذَمُّ بِهَا***إِحْدَی ثَلَاثِ خِصَالٍ حِینَ نُبْدِیهَا

إِمَّا تَفَرَّدَ بَارِینَا بِصَنْعَتِهَا***فَیَسْقُطُ اللَّوْمُ عَنَّا حِینَ نَأْتِیهَا

ص: 175


1- 1. الاختصاص ص 85.
2- 2. الخماسی: ذو الخمسة یقال: جاریة خماسیة أی بنت خمسة سنوات، و السداسی هنا من کان له ست سنوات.

أَوْ کَانَ یَشْرَکُنَا فِیهَا فَیَلْحَقُهُ***مَا کَانَ یَلْحَقُنَا مِنْ لَائِمٍ فِیهَا

أَوْ لَمْ یَکُنْ لِإِلَهِی فِی جِنَایَتِهَا***ذَنْبٌ فَمَا الذَّنْبُ إِلَّا ذَنْبُ جَانِیهَا(1)

**[ترجمه]أعلام الدین دیلمی: از ابوحنیفه نقل شده است که: به محضر حضرت صادق علیه السّلام رفتم تا چند مسأله از ایشان بپرسم؛ گفتند: ایشان خوابیده­اند. به انتظار نشستم تا بیدار شوند. پسربچه ای پنج یا شش ساله دیدم که خوش سیما و با هیبت و نیک­رفتار بود، پرسیدم این پسربچه کیست؟ گفتند: این موسی بن جعفر است. بر او سلام کردم و گفتم: ای پسر رسول خدا! به نظر شما اعمال بندگان از چه کسی صادر می­شود؟

چهار زانو نشست و آستین راستش را روی بر آستین چپش گذاشت و فرمود: ای نعمان! سؤال کرده­ای، پس خوب بشنو و وقتی شنیدی، به خاطر بسپار و وقتی به خاطر سپردی، به آن عمل کن. اعمال بندگان نمی­تواند از این سه صورت خارج باشد؛ یا خدا به تنهایی آن­ها را انجام می­دهد، یا خدا و بنده هر دو در انجام آن­ها شریکند، یا بنده به تنهایی آن­ها را انجام می­دهد. اگر خدا به تنهایی آن­ها را انجام ­می­دهد، پس چرا خداوند سبحان با آن عدل و رحمت و حکمتش بنده اش را به جهت کاری که انجام نداده عذاب می­کند!؟ خدا و بنده هر دو در انجام آن­ها شریک هستند، پس چرا شریک قوی­تر شریکش را در کاری که با او شریک بوده و به او کمک کرده عذاب می­کند!؟ فرمودند: نعمان! آیا آن دو صورت محال شد یا نه؟ ابوحنیفه گفت: آری. بعد فرمودند: فقط این صورت باقی ماند که بنده به تنهایی آن­ها

را انجام می دهد. سپس این شعر را خواندند:

کارهای ما که به جهت انجامشان سرزنش می شویم، وقتی آن ها را انجام می دهیم از این سه حال خارج نیست:

یا خالقمان به تنهایی ان­ها را انجام می­دهد؛ که در این­ صورت وقتی ما آن­ها را انجام می­دهیم، ملامتی بر ما نخواهد بود.

یا خداوند با ما در انجام آن­ها شریک است؛ که در این صورت هر ملامتی که متوجه ما باشد، متوجه او نیز خواهد بود.

و یا معبود در انجام آن جنایت گناهی ندارد و آن گناه، فقط گناه کسی است مرتکب آن شده است.

**[ترجمه]

«19»

الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ مِنَ الْأَصْدَافِ الطَّاهِرَةِ، قَالَ: قَالَ نُفَیْعٌ الْأَنْصَارِیُّ لِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ کَانَ مَعَ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ فَمَنَعَهُ مِنْ کَلَامِهِ فَأَبَی مَنْ أَنْتَ فَقَالَ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ النَّسَبَ فَأَنَا ابْنُ مُحَمَّدٍ حَبِیبِ اللَّهِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ ذَبِیحِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ الْبَلَدَ فَهُوَ الَّذِی فَرَضَ اللَّهُ عَلَی الْمُسْلِمِینَ وَ عَلَیْکَ إِنْ کُنْتَ مِنْهُمْ الْحَجَّ إِلَیْهِ وَ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ الْمُنَاظَرَةَ فِی الرُّتْبَةِ فَمَا رَضِیَ مُشْرِکُو قَوْمِی مُسْلِمِی قَوْمِکَ أَکْفَاءً لَهُمْ حِینَ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ أَخْرِجْ إِلَیْنَا أَکْفَاءَنَا مِنْ قُرَیْشٍ فَانْصَرَفَ مَخْزِیّاً.

وَ قَالَ: لَقِیَ علیه السلام الرَّشِیدَ حِینَ قُدُومِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ عَلَی بَغْلَتِهِ فَاعْتَرَضَ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ فَقَالَ تَطَأْطَأَتْ عَنْ خُیَلَاءِ الْخَیْلِ وَ ارْتَفَعَتْ عَنْ ذِلَّةِ الْعَیْرِ وَ خَیْرُ الْأُمُورِ أَوْسَطُهَا.

**[ترجمه]الدرّة الباهرة من الأصداف الطاهرة نقل کرده، نفیع انصاری با عبدالعزیز بن عمربن عبدالعزیز بود که به موسی بن جعفر علیه السلام برخوردند؛ نفیع با این ­که عبدالعزیز او را از هم­کلام شدن با ایشان منع کرد، به ایشان گفت: تو که هستی؟ ایشان فرمودند: اگر نسبم را می­خواهی، من پسر محمد حبیب الله، پسر اسماعیل ذبیح الله، پسر ابراهیم خلیل الله هستم. اگر شهرم را می­خواهی، من اهل همان جایی هستم که خداوند بر مسلمانان - و بر تو اگر مسلمان هستی - حج آن را واجب کرده است. و اگر می­خواهی رتبه­ و شرافتت را با من مقایسه کنی، بدان که مشرکان قوم من راضی نشدند با مسلمانان قوم تو در یک ردیف قرار بگیرند و گفتند: ای محمد! هم­رتبگان ما از قریش را برای جنگ با ما بفرست. نفیع خوار و ذلیل بازگشت.

و نیز نقل کرده، وقتی رشید به مدین آمد، موسی بن جعفر علیه السلام سوار بر قاطرشان به دیدار او رفتند؛ در این مورد به ایشان اعتراض شد، فرمودند: افتاده­تر از غرور اسب­­ها و بالاتر از ذلت الاغ­هاست، و بهترین امور میانه­ترین آن­هاست.

**[ترجمه]

«20»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَزَّازُ عَنْ أَبِی طَاهِرٍ الشَّامَاتِیِّ عَنْ بِشْرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بِشْرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَهْلِ بْنِ مَاهَانَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْبَزَّازِ النَّیْسَابُورِیِّ وَ کَانَ مُسِنّاً قَالَ: کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَ حُمَیْدِ بْنِ قَحْطَبَةَ الطَّائِیِّ الطُّوسِیِّ مُعَامَلَةٌ فَرَحَلْتُ إِلَیْهِ فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ فَبَلَغَهُ خَبَرُ قُدُومِی فَاسْتَحْضَرَنِی لِلْوَقْتِ وَ عَلَیَّ ثِیَابُ السَّفَرِ لَمْ أُغَیِّرْهَا وَ ذَلِکَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَقْتِ صَلَاةِ الظُّهْرِ فَلَمَّا دَخَلْتُ إِلَیْهِ رَأَیْتُهُ فِی بَیْتٍ یَجْرِی فِیهِ الْمَاءُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ جَلَسْتُ فَأُتِیَ بِطَسْتٍ وَ إِبْرِیقٍ فَغَسَلَ یَدَیْهِ ثُمَّ أَمَرَنِی فَغَسَلْتُ یَدَیَّ وَ أُحْضِرَتِ الْمَائِدَةُ وَ ذَهَبَ عَنِّی أَنِّی صَائِمٌ وَ أَنِّی فِی شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ ذَکَرْتُ فَأَمْسَکْتُ یَدِی فَقَالَ لِی حُمَیْدٌ مَا لَکَ لَا تَأْکُلُ فَقُلْتُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ هَذَا شَهْرُ رَمَضَانَ وَ لَسْتُ بِمَرِیضٍ وَ لَا بِی عِلَّةٌ تُوجِبُ

ص: 176


1- 1. سبق ان أشرنا إلی الأبیات نقلا عن أمالی الشریف المرتضی ج 1 ص 151 و ذلک فی هامش الحدیث 8 من الباب الخامس من أبواب تاریخ الإمام موسی بن جعفر علیه السلام ص 104.

الْإِفْطَارَ وَ لَعَلَّ الْأَمِیرَ لَهُ عُذْرٌ فِی ذَلِکَ أَوْ عِلَّةٌ تُوجِبُ الْإِفْطَارَ فَقَالَ مَا بِی عِلَّةٌ تُوجِبُ الْإِفْطَارَ وَ إِنِّی لَصَحِیحُ الْبَدَنِ ثُمَّ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ وَ بَکَی فَقُلْتُ لَهُ بَعْدَ مَا فَرَغَ مِنْ طَعَامِهِ مَا یُبْکِیکَ أَیُّهَا الْأَمِیرُ فَقَالَ أَنْفَذَ إِلَیَّ هَارُونُ الرَّشِیدُ وَقْتَ کَوْنِهِ بِطُوسَ فِی بَعْضِ اللَّیْلِ أَنْ أَجِبْ فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَیْهِ رَأَیْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ شَمْعَةً تَتَّقِدُ وَ سَیْفاً أُحْضِرَ مَسْلُولًا وَ بَیْنَ یَدَیْهِ خَادِمٌ وَاقِفٌ فَلَمَّا قُمْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیَّ فَقَالَ کَیْفَ طَاعَتُکَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقُلْتُ بِالنَّفْسِ وَ الْمَالِ فَأَطْرَقَ ثُمَّ أَذِنَ لِی فِی الِانْصِرَافِ فَلَمْ أَلْبَثْ فِی مَنْزِلِی حَتَّی عَادَ الرَّسُولُ إِلَیَّ وَ قَالَ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی إِنَّا لِلَّهِ أَخَافُ أَنْ یَکُونَ قَدْ عَزَمَ عَلَی قَتْلِی وَ إِنَّهُ لَمَّا رَآنِی اسْتَحْیَا مِنِّی فَعُدْتُ إِلَی بَیْنِ یَدَیْهِ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیَّ فَقَالَ کَیْفَ طَاعَتُکَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقُلْتُ بِالنَّفْسِ وَ الْمَالِ وَ الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ فَتَبَسَّمَ ضَاحِکاً ثُمَّ أَذِنَ لِی فِی الِانْصِرَافِ فَلَمَّا دَخَلْتُ مَنْزِلِی لَمْ أَلْبَثْ أَنْ عَادَ الرَّسُولُ إِلَیَّ فَقَالَ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَحَضَرْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُوَ عَلَی حَالِهِ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیَّ فَقَالَ کَیْفَ طَاعَتُکَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقُلْتُ بِالنَّفْسِ وَ الْمَالِ وَ الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ وَ الدِّینِ فَضَحِکَ ثُمَّ قَالَ لِی خُذْ هَذَا السَّیْفَ وَ امْتَثِلْ مَا یَأْمُرُکَ بِهِ هَذَا الْخَادِمُ قَالَ فَتَنَاوَلَ الْخَادِمُ السَّیْفَ وَ نَاوَلَنِیهِ وَ جَاءَ بِی إِلَی بَیْتٍ بَابُهُ مُغْلَقٌ فَفَتَحَهُ فَإِذَا فِیهِ بِئْرٌ فِی وَسَطِهِ وَ ثَلَاثَةُ بُیُوتٍ أَبْوَابُهَا مُغْلَقَةٌ فَفَتَحَ بَابَ بَیْتٍ مِنْهَا فَإِذَا فِیهِ عِشْرُونَ نَفْساً عَلَیْهِمُ الشُّعُورُ وَ الذَّوَائِبُ شُیُوخٌ وَ کُهُولٌ وَ شُبَّانٌ

مُقَیَّدُونَ فَقَالَ لِی إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَأْمُرُکَ بِقَتْلِ هَؤُلَاءِ وَ کَانُوا کُلُّهُمْ عَلَوِیَّةً مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیهما السلام فَجَعَلَ یُخْرِجُ إِلَیَّ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ فَأَضْرِبُ عُنُقَهُ حَتَّی أَتَیْتُ عَلَی آخِرِهِمْ ثُمَّ رَمَی بِأَجْسَادِهِمْ وَ رُءُوسِهِمْ فِی تِلْکَ الْبِئْرِ ثُمَّ فَتَحَ بَابَ بَیْتٍ آخَرَ فَإِذَا فِیهِ أَیْضاً عِشْرُونَ نَفْساً مِنَ الْعَلَوِیَّةِ مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیهما السلام مُقَیَّدُونَ فَقَالَ لِی إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَأْمُرُکَ بِقَتْلِ هَؤُلَاءِ فَجَعَلَ یُخْرِجُ إِلَیَّ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ فَأَضْرِبُ عُنُقَهُ وَ یَرْمِی بِهِ فِی تِلْکَ الْبِئْرِ حَتَّی أَتَیْتُ عَلَی آخِرِهِمْ

ص: 177

ثُمَّ فَتَحَ بَابَ الْبَیْتِ الثَّالِثِ فَإِذَا فِیهِ مِثْلُهُمْ عِشْرُونَ نَفْساً مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ مُقَیَّدُونَ عَلَیْهِمُ الشُّعُورُ وَ الذَّوَائِبُ فَقَالَ لِی إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَقْتُلَ هَؤُلَاءِ أَیْضاً فَجَعَلَ یُخْرِجُ إِلَیَّ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ فَأَضْرِبُ عُنُقَهُ فَیَرْمِی بِهِ فِی تِلْکَ الْبِئْرِ حَتَّی أَتَیْتُ عَلَی تِسْعَ عَشْرَةَ نَفْساً مِنْهُمْ وَ بَقِیَ شَیْخٌ مِنْهُمْ عَلَیْهِ شَعْرٌ فَقَالَ لِی تَبّاً لَکَ یَا مَشُومُ أَیُّ عُذْرٍ لَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِذَا قَدِمْتَ عَلَی جَدِّنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ قَتَلْتَ مِنْ أَوْلَادِهِ سِتِّینَ نَفْساً قَدْ وَلَدَهُمْ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ علیهما السلام فَارْتَعَشَتْ یَدِی وَ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصِی فَنَظَرَ إِلَیَّ الْخَادِمُ مُغْضَباً وَ زَبَرَنِی فَأَتَیْتُ عَلَی ذَلِکَ الشَّیْخِ أَیْضاً فَقَتَلْتُهُ وَ رَمَی بِهِ فِی تِلْکَ الْبِئْرِ فَإِذَا کَانَ فِعْلِی هَذَا وَ قَدْ قَتَلْتُ سِتِّینَ نَفْساً مِنْ وُلْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَا یَنْفَعُنِی صَوْمِی وَ صَلَاتِی وَ أَنَا لَا أَشُکُّ أَنِّی مُخَلَّدٌ فِی النَّارِ(1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: عبیداللَّه بزاز نیشابوری در سنین بالا نقل کرده، من و حمید بن قحطبه طائی طوسی با هم رفت و آمد داشتیم. روزی پیش او رفتم، همین که خبر آمدن من به او رسید، در همان حال ­که هنوز لباس­های سفر بر تنم بود و آن­ها را عوض نکرده بودم، از من خواست پیش او بروم. ماه رمضان بود و هنگام نماز ظهر.

وقتی پیش او رفتم، دیدم در اتاقی که آب از آن رد می­شد حضور داشت، بر او سلام کردم و نشستم. طشت و آفتابه­ای آوردند و دست­هایش را شست و بعد به من امر کرد و من نیز دست­های خود را شستم و سفره را آوردند. من فراموش کرده بودم که روزه­ام و الان ماه رمضان است. تا یادم آمد، دست از خوردن کشیدم. حمید گفت: چرا نمی­خوری؟ گفتم: ای امیر! ماه رمضان است و من نه مریضم و نه عذر دیگری برای افطار کردن دارم، شاید امیر عذر یا مرضی دارند که موجب افطار است. گفت: من هیچ مرضی ندارم و بدنم سالم است. سپس اشک از چشمانش جاری شد و گریست.

بعد از این­که غذایش را خورد به او گفتم: ای امیر! سبب گریه­اتان چه بود؟ گفت: زمانی که هارون­ الرشید در طوس بود، یکی از شب­ها از پی من فرستاد، وقتی پیش او رفتم، دیدم در مقابلش شمعی روشن است و شمشیری آخته حاضر است و خادمی نیز ایستاده است. وقتی در مقابلش ایستادم، سرش را به سمت من بلند کرد و گفت: تا چه حد حاضری از امیرالمؤمنین اطاعت کنی؟ گفتم: با جان و مالم. سر به زیر انداخت و اجازه داد که بازگردم .

وقتی به منزل رسیدم، چیزی نگذشته بود که باز پیک او آمد و گفت: امیرالمؤمنین با تو کار دارد. با خود گفتم: إنا للَّه، می­ترسم که تصمیم به کشتن من گرفته باشد و بار قبلی وقتی مرا دیده، خجالت کشیده باشد. باز پیش او رفتم؛ سرش را بلند کرد و گفت: تا چه حد حاضری از امیرالمؤمنین اطاعت کنی؟ گفتم: با جان و مال و زن و فرزندم. لبخندی زد و اجازه داد که بازگردم.

وقتی به منزل رسیدم، باز چیزی نگذشته بود که پیکش آمد و گفت: امیرالمؤمنین با تو کار دارد. پیش او رفتم، در همان حال بود، سرش را بلند کرد و گفت: تا چه حد حاضری از امیرالمؤمنین اطاعت کنی؟ گفتم: با جان و مال و زن و فرزند و دینم. خنده­ای سر داد و به من گفت: این شمشیر را بردار و هر چه این خادم به تو دستور داد، انجام کن.

خادم شمشیر را برداشت و به من داد و مرا به خانه­ای برد که درش قفل داشت. در را باز کرد، چاهی در وسط خانه بود و سه اتاق داشت که درشان قفل بود. در یکی از اتاق­ها را باز کرد، دیدم بیست نفر پیر و جوان، در غل و زنجیر و با موهای پریشان و ژولیده، در اتاقند. خادم گفت: امیرالمؤمنین دستور داده این­ها را بکشی. همه آن­ها علوی و از فرزندان علی و فاطمه زهرا علیهما السّلام بودند. یکی یکی آن­ها را بیرون می­آورد و من گردن می­زدم، تا به نفر آخر رسید. بعد بدن­ها و سرهای آن­ها را در آن چاه انداخت.

بعد در اتاق دیگری را باز کرد؛ در آن­جا هم بیست نفر علوی از فرزندان علی و فاطمه علیهما السّلام در غل و زنجیر بسته شده بودند، گفت: امیرالمؤمنین دستور داده این­ها را بکشی. یکی یکی آن­ها را بیرون می­آورد و من گردن می­زدم و او در چاه می­انداخت، تا به نفر آخر رسید. بعد در اتاق سوم را گشود؛ در آن­جا هم بیست نفر از فرزندان علی و فاطمه علیهما السّلام با موهای پریشان و ژولیده در غل و زنجیر بسته شده بودند. گفت امیرالمؤمنین دستور داده که این­ها را هم بکشی. یکی یکی آن­ها را بیرون می­آورد و من گردن می­زدم و او در چاه می­انداخت، تا به نفر نوزدهم رسیدم. پیرمرد ژولیده­ای باقی­ ماند، به من گفت: مرگ بر تو ای بدبخت! در روز قیامت که پیش جد ما رسول الله صلی الله علیه و آله می­روی، چه عذری می­ خواهی بیاوری که شصت نفر از اولادش که پدر و مادر آن­ها علی و فاطمه بودند را کشته­ای؟ دستانم به رعشه افتاد و استخوان­هایم شروع به لرزیدن کرد. خادم نگاهی خشم آلود به من کرد و مرا تهدید نمود. آن پیرمرد را هم کشتم و بدنش را میان چاه انداخت. وقتی من چنین کاری کرده­ام و شصت نفر از اولاد رسول الله صلی الله علیه و آله را کشته­ام، دیگر روزه و نماز برایم چه سودی ندارد و شک ندارم که همیشه در آتش جهنم خواهم ماند. - . عیون أخبار الرضا 1 : 108 -

**[ترجمه]

«21»

ختص، [الإختصاص]: مِنْ أَصْحَابِهِ علیه السلام عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ (2) عَلِیُّ بْنُ سُوَیْدٍ السَّائِیُ (3)

ص: 178


1- 1. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 1 ص 108.
2- 2. علی بن یقطین بن موسی البغدادیّ مسکنا و الکوفیّ أصلا مولی بنی أسد یکنی أبا الحسن من وجوه هذه الطائفة جلیل القدر، و قد ضمن له الإمام الکاظم علیه السلام الجنة و أن لا تمسه النار، و فی الکشّیّ أحادیث دلت علی عظم شأنه و جلالة قدره، و أنّه کان یحمل الی الإمام الکاظم علیه السلام أموالا طائلة فربما حمل مائة ألف الی ثلاثمائة ألف، و کان علی یبعث فی کل سنة من یحج عنه حتّی أحصی له فی بعض السنین مائة و خمسین أو ثلاثمائة ملبی و کان یعطی بعضهم عشرة آلاف و بعضهم عشرین ألف مثل الکاهلیّ و عبد الرحمن بن الحجاج و غیرهما و یعطی أدناهم ألف درهم. له کتب رواها عنه ابنه الحسین و أحمد بن هلال مات سنة 182 فی أیّام حیاة أبی الحسن الکاظم ببغداد، و أبو الحسن فی سجن هارون و قد بقی فیه أربع سنین. « باقتضاب عن شرح مشیخة الفقیه ص 47 لسماحة سیدی الوالد دام ظله».
3- 3. علی بن سوید السائی: روی عن الإمام الکاظم و الإمام الرضا علیهما السلام، و له مکاتبات الی أبی الحسن الأول یوم کان محبوسا، و یظهر من جواب الإمام علیه السلام إلیه علو مقامه، و عظم شأنه، و جلالة قدره، له کتاب رواه عنه أحمد بن زید الخزاعیّ« عن شرح مشیخة الفقیه ص 89».

وَ سَایَةُ قَرْیَةٌ مِنْ سَوَادِ الْمَدِینَةِ مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ (1)

مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عُمَیْرٍ(2) الْأَزْدِیُ (3).

**[ترجمه]اختصاص: از جمله اصحاب موسی بن جعفر علیه السلام، علی بن یقطین، علی بن سوید سائی، - سایه روستایی در اطراف مدینه است – محمد بن سنان، محمد بن أبی­عمیر أزدی هستند. - . اختصاص : 8 . در آن تنها نام علی بن یقطین و علی بن سوید سائی آورده شده است، ظاهراً اسم محمد بن سنان و محمد بن أبی­عمیر أزدی در نسخه چاپی اضافه شده است. -

**[ترجمه]

«22»

ختص، [الإختصاص]: قَالَ أَبُو حَنِیفَةَ یَوْماً لِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام أَخْبِرْنِی أَیُّ شَیْ ءٍ کَانَ أَحَبَّ إِلَی أَبِیکَ الْعُودُ أَمِ الطُّنْبُورُ قَالَ لَا بَلِ الْعُودُ فَسُئِلَ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ یُحِبُّ عُودَ الْبَخُورِ وَ یُبْغِضُ الطُّنْبُورَ(4).

ص: 179


1- 1. محمّد بن سنان: هو محمّد بن الحسن بن سنان نسب الی جده سنان لان أباه الحسن توفی و هو صغیر فکفله جده فنسب إلیه، یکنی بأبی جعفر، و یعرف بالزاهری- نسبة الی زاهر مولی عمرو بن الحمق الخزاعیّ- من أصحاب أبی الحسن الکاظم و أبی الحسن الرضا علیهما السلام- له کتب رواها عنه الحسن بن شمون، و محمّد بن الحسین و أحمد ابن محمّد، و محمّد بن علی الصیرفی و غیرهم و روی عنه جمع من الاجلة مثل صفوان و العباس بن معروف و عبد الرحمن بن الحجاج و أضرابهم. « عن شرح مشیخة الفقیه ص 15 لسیّدی الوالد دام ظله».
2- 2. محمّد بن أبی عمیر الأزدیّ، و اسم أبی عمیر زیاد بن عیسی، یکنی محمّد بأبی أحمد کان بغدادیا اصلا و مقاما، و کان من أوثق الناس عند الخاصّة و العامّة، و أنسکهم نسکا، و أورعهم و أعبدهم، و حکی عن الجاحظ انه قال: کان أوحد أهل زمانه فی الأشیاء کلها، و قال أیضا: و کان وجها من وجوه الرافضة، حبس أیّام الرشید لیلی القضاء، و قیل بل لیدل علی الشیعة و أصحاب موسی بن جعفر علیه السلام، و ضرب علی ذلک، و کاد یقر لعظیم الالم، فسمع محمّد بن یونس بن عبد الرحمن یقول له: اتق اللّه یا محمّد بن أبی عمیر فصبر ففرج اللّه عنه، و روی الکشّیّ انه ضرب مائة و عشرین خشبة أیّام هارون، و تولی ضربه السندی بن شاهک، و کان ذلک علی التشیع، و حبس فلم یفرج عنه، حتی ادی من ماله واحدا و عشرین الف درهم، و روی ان المأمون حبسه حتّی ولاه قضاء بعض البلاد، و روی الشیخ المفید فی الاختصاص أنّه حبس سبع عشرة سنة، و فی مدة حبسه دفنت أخته کتبه فبقیت مدة أربع سنین، فهلکت الکتب، و قیل انه ترکها فی غرفة فسال علیها المطر، لذلک حدث من حفظه، و ممّا کان سلف له فی أیدی الناس، أدرک أیّام الکاظم علیه السلام و لم یحدث عنه، و أیّام الرضا و الجواد« ع» و حدث عنهما، و مات سنة 217« باقتضاب عن شرح مشیخة الفقیه ص 56- 57».
3- 3. الاختصاص ص 8 مقتصرا علی ذکر علیّ بن یقطین و علیّ بن سوید السائی و الظاهر سقوط اسم محمّد بن سنان و محمّد بن أبی عمیر الأزدیّ من المطبوعة فلیلاحظ.
4- 4. نفس المصدر ص 90.

**[ترجمه]اختصاص: روزی ابوحنیفه به موسی بن جعفر علیه السّلام گفت: بگو ببینم پدرت کدام­یک از این دو را بیشتر دوست داشت؛ عود را یا طنبور را؟ فرمودند: عود را. از ایشان در مورد این جواب سؤال کردند، ایشان فرمودند: عودی که بخور می­دهند را دوست داشت و از طنبور بیزار بود. - . اختصاص : 90 -

**[ترجمه]

«23»

ختص، [الإختصاص] حَمَّادُ بْنُ عِیسَی الْجُهَنِیُّ الْبَصْرِیُّ کَانَ أَصْلُهُ کُوفِیّاً وَ مَسْکَنُهُ الْبَصْرَةَ وَ عَاشَ نَیِّفاً وَ تِسْعِینَ سَنَةً رَوَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مَاتَ بِوَادِی قُبَاءَ بِالْمَدِینَةِ وَ هُوَ وَادٍ یَسِیلُ مِنَ الشَّجَرَةِ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ مَاتَ سَنَةَ تِسْعٍ وَ مِائَتَیْنِ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمُؤْمِنُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ ادْعُ اللَّهَ لِی أَنْ یَرْزُقَنِی دَاراً وَ زَوْجَةً وَ وَلَداً وَ خَادِماً وَ الْحَجَّ فِی کُلِّ سَنَةٍ فَقَالَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْزُقْهُ دَاراً وَ زَوْجَةً وَ وَلَداً وَ خَادِماً وَ الْحَجَّ خَمْسِینَ سَنَةً قَالَ حَمَّادٌ فَلَمَّا اشْتَرَطَ خَمْسِینَ سَنَةً عَلِمْتُ أَنِّی لَا أَحُجُّ أَکْثَرَ مِنْ خَمْسِینَ سَنَةً قَالَ حَمَّادٌ وَ حَجَجْتُ ثمان [ثَمَانِیاً] وَ أَرْبَعِینَ حِجَّةً وَ هَذِهِ دَارِی قَدْ رُزِقْتُهَا وَ هَذِهِ زَوْجَتِی وَرَاءَ السِّتْرِ تَسْمَعُ کَلَامِی وَ هَذَا ابْنِی وَ هَذِهِ خَادِمَتِی قَدْ رُزِقْتُ کُلَّ ذَلِکَ فَحَجَّ بَعْدَ هَذَا الْکَلَامِ حَجَّتَیْنِ تَمَامَ الْخَمْسِینَ ثُمَّ خَرَجَ بَعْدَ الْخَمْسِینَ حَاجّاً فَزَامَلَ أَبَا الْعَبَّاسِ النَّوْفَلِیَّ الْقَصِیرَ فَلَمَّا صَارَ فِی مَوْضِعِ الْإِحْرَامِ دَخَلَ یَغْتَسِلُ فِی الْوَادِی فَحَمَلَهُ فَغَرَقَهُ الْمَاءُ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ أَبَاهُ قَبْلَ أَنْ یَحُجَّ زِیَادَةً عَلَی خَمْسِینَ عَاشَ إِلَی وَقْتِ الرِّضَا علیه السلام وَ تُوُفِّیَ سَنَةَ تِسْعٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ کَانَ مِنْ جُهَیْنَةَ(1).

**[ترجمه]اختصاص: حماد بن عیسی نقل کرده، به محضر موسی بن جعفر علیه السلام رسیدم و به ایشان عرض کردم: فدایتان شوم! از خدا بخواهید به من خانه و زن و فرزند و خادم روزی کند و هر سال به من توفیق انجام حج بدهد. امام علیه السّلام فرمودند: «اللهم صلّ علی محمّدٍ و آلِ محمّدٍ و أرزُقه داراً و زوجةً و ولداً و خادماً و الحجّ خَمسین سَنة»{خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و به او خانه و زن و فرزند و خادم و توفیق پنجاه سال حج روزی کن!}

حماد نقل کرده، از این­که فرمودند پنجاه سال، فهمیدم که بیشتر از پنجاه سال نمی­توانم به حج روم. تا به حال چهل و هشت حج گزارده ام و این خانه من است و این همسرم است که پشت پرده سخن مرا می­شنود و این پسرم است و این هم خدمتکارم که همگی به من روزی شد. او بعد از نقل این جریان دو بار دیگر به حج رفت و تعداد حج­های او به پنجاه رسید.

برای حج پنجاه و یکم با ابوالعباس نوفلی قصیر هم­سفر بود. وقتی به محل احرام رسید، از دره پایین رفت تا غسل کند، آب او را برد و قبل از این­که حج پنجاه و یکم را انجام دهد، غرق شد. خداوند او و پدرش را رحمت کند. او اهل جهینه بود و تا زمان حضرت رضا علیه السلام زندگی کرد و در سال دویست و نه از دنیا رفت. - . همان : 205 -

**[ترجمه]

«24»

عُمْدَةُ الطَّالِبِ،: یَحْیَی صَاحِبُ الدَّیْلَمِ ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْمَحْضِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَدْ هَرَبَ إِلَی بِلَادِ الدَّیْلَمِ وَ ظَهَرَ هُنَاکَ وَ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ النَّاسُ وَ بَایَعَهُ أَهْلُ تِلْکَ الْأَعْمَالِ وَ عَظُمَ أَمْرُهُ وَ خَافَ الرَّشِیدُ لِذَلِکَ وَ أَهَمَّهُ وَ انْزَعَجَ مِنْهُ غَایَةَ الِانْزِعَاجِ فَکَتَبَ إِلَی الْفَضْلِ بْنِ یَحْیَی الْبَرْمَکِیِّ أَنَّ یَحْیَی بْنَ عَبْدِ اللَّهِ قَذَاةٌ فِی عَیْنِی فَأَعْطِهِ مَا شَاءَ وَ اکْفِنِی أَمْرَهُ فَسَارَ إِلَیْهِ الْفَضْلُ فِی جَیْشٍ کَثِیفٍ وَ أَرْسَلَ إِلَیْهِ بِالرِّفْقِ وَ التَّحْذِیرِ وَ التَّرْغِیبِ وَ التَّرْهِیبِ فَرَغِبَ یَحْیَی فِی الْأَمَانِ فَکَتَبَ لَهُ الْفَضْلُ أَمَاناً مُؤَکَّداً

وَ أَخَذَ یَحْیَی وَ جَاءَ بِهِ إِلَی الرَّشِیدِ وَ یُقَالُ إِنَّهُ صَارَ إِلَی الدَّیْلَمِ مُسْتَجِیراً فَبَاعَهُ صَاحِبُ الدَّیْلَمِ مِنَ الْفَضْلِ بْنِ یَحْیَی بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ مَضَی

ص: 180


1- 1. المصدر السابق ص 205.

یَحْیَی إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَقَامَ بِهَا إِلَی أَنْ سَعَی بِهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ إِلَی الرَّشِیدِ(1).

**[ترجمه]عمدة الطالب: یحیی صاحب دیلم، پسر عبداللَّه المحض بن حسن بن حسن بن علی بن ابی­طالب علیهما السلام، به سرزمین دیلم گریخت و در آن­جا قیام کرد و مردم آن دیار دور او جمع شدند و با او بیعت کردند و کارش بالا گرفت. رشید از او بیمناک بود و به او اهمیت می­داد و به شدت از او در آزار بود. نامه ای به فضل بن یحیی برمکی نوشت که: یحیی بن عبداللَّه خار چشم من شده است؛ هر چه می­خواهد به او بده و شرش را از سر من رفع کن.

فضل با لشگری انبوه به جانب او رفت و پیغام­هایی مشتمل بر مدارا و تهدید و ترغیب و ترس برایش فرستاد. یحیی مایل به امان شد و فضل امانی بس مؤکد برای او نوشت، یحیی نیز امان نامه را برداشت و آن را پیش رشید آورد. گفته­ شده: او به دیلم پناهنده شد و فرمان­روای دیلم او را در مقابل صد هزار درهم به فضل بن یحیی فروخت، یحیی به مدینه رفت و تا زمانی که عبداللَّه بن زبیر سعایت او را پیش رشید کرد، در آن­جا زندگی کرد. - . عمدة الطالب : 139 -

**[ترجمه]

«25»

کِتَابُ الْمُقْتَضَبِ، لِابْنِ عَیَّاشٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ الْحُسَیْنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ ذِی النُّونِ الْمِصْرِیِّ قَالَ: خَرَجْتُ فِی بَعْضِ سِیَاحَتِی حَتَّی کُنْتُ بِبَطْنِ السَّمَاوَةِ فَأَفْضَی لِیَ الْمَسِیرُ إِلَی تَدْمُرَ(2)

فَرَأَیْتُ بِقُرْبِهَا أَبْنِیَةً عَادِیَّةً قَدِیمَةً فَسَاوَرْتُهَا فَإِذَا هِیَ مِنْ حِجَارَةٍ مَنْقُورَةٍ فِیهَا بُیُوتٌ وَ غُرَفٌ مِنْ حِجَارَةٍ وَ أَبْوَابُهَا کَذَلِکَ بِغَیْرِ مِلَاطٍ وَ أَرْضُهَا کَذَلِکَ حِجَارَةٌ صَلْدَةٌ فَبَیْنَا أَجُولُ فِیهَا إِذْ بَصُرْتُ بِکِتَابَةٍ غَرِیبَةٍ عَلَی حَائِطٍ مِنْهَا فَقَرَأْتُهُ فَإِذَا هُوَ:

أَنَا ابْنُ مِنًی وَ الْمَشْعَرَیْنِ وَ زَمْزَمَ***وَ مَکَّةَ وَ الْبَیْتِ الْعَتِیقِ الْمُعَظَّمِ

وَ جَدِّی النَّبِیُّ الْمُصْطَفَی وَ أَبِی الَّذِی***وَلَایَتُهُ فَرْضٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ

وَ أُمِّی الْبَتُولُ الْمُسْتَضَاءُ بِنُورِهَا***إِذَا مَا عَدَدْنَاهَا عَدِیلَةُ مَرْیَمَ

وَ سِبْطَا رَسُولِ اللَّهِ عَمِّی وَ وَالِدِی***وَ أَوْلَادُهُ الْأَطْهَارُ تِسْعَةُ أَنْجُمٍ

مَتَی تَعْتَلِقْ مِنْهُمْ بِحَبْلِ وَلَایَةٍ***تَفُزْ یَوْمَ یُجْزَی الْفَائِزُونَ وَ تُنْعَمْ

أَئِمَّةُ هَذَا الْخَلْقِ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ***فَإِنْ کُنْتَ لَمْ تَعْلَمْ بِذَلِکَ فَاعْلَمْ

أَنَا الْعَلَوِیُّ الْفَاطِمِیُّ الَّذِی ارْتَمَی***بِهِ الْخَوْفُ وَ الْأَیَّامُ بِالْمَرْءِ تَرْتَمِی

فَضَاقَتْ بِیَ الْأَرْضُ الْفَضَاءُ بِرُحْبِهَا***وَ لَمْ أَسْتَطِعْ نَیْلَ السَّمَاءِ بِسُلَّمٍ

فَأَلْمَمْتُ بِالدَّارِ الَّتِی أَنَا کَاتِبٌ***عَلَیْهَا بِشِعْرِی فَاقْرَأْ إِنْ شِئْتَ وَ الْمُمْ

وَ سَلِّمْ لِأَمْرِ اللَّهِ فِی کُلِّ حَالَةٍ***فَلَیْسَ أَخُو الْإِسْلَامِ مَنْ لَمْ یُسَلِّمْ

قَالَ ذُو النُّونِ فَعَلِمْتُ أَنَّهُ عَلَوِیٌّ قَدْ هَرَبَ وَ ذَلِکَ فِی خِلَافَةِ هَارُونَ وَ وَقَعَ إِلَی مَا هُنَاکَ فَسَأَلْتُ مَنْ ثَمَّ مِنْ سُکَّانِ هَذِهِ الدَّارِ وَ کَانُوا مِنْ بَقَایَا الْقِبْطِ الْأَوَّلِ هَلْ تَعْرِفُونَ مَنْ کَتَبَ هَذَا الْکِتَابَ قَالُوا لَا وَ اللَّهِ مَا عَرَفْنَاهُ إِلَّا یَوْماً وَاحِداً فَإِنَّهُ نَزَلَ بِنَا فَأَنْزَلْنَاهُ فَلَمَّا کَانَ صَبِیحَةُ لَیْلَتِهِ غَدَا فَکَتَبَ هَذَا الْکِتَابَ وَ مَضَی قُلْتُ أَیُّ رَجُلٍ کَانَ قَالُوا رَجُلٌ عَلَیْهِ أَطْمَارٌ رِثَّةٌ تَعْلُوهُ هَیْبَةٌ وَ جَلَالَةٌ وَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ نُورٌ شَدِیدٌ

ص: 181


1- 1. عمدة الطالب ص 139 طبعة النجف الأولی.
2- 2. تدمر: مدینة فی الشمال الشرقی من دمشق، بواحة فی بادیة الشام.

لَمْ یَزَلْ لَیْلَتَهُ قَائِماً وَ رَاکِعاً وَ سَاجِداً إِلَی أَنِ انْبَلَجَ لَهُ الْفَجْرُ فَکَتَبَ وَ انْصَرَفَ (1).

أقول: لا یبعد کونه الکاظم علیه السلام ذهب و کتب لإتمام الحجة علیهم.

**[ترجمه]مقتضب الاثر: ذی النون مصری نقل کرده، در یکی از سفرهایم به بیابان سماوه رسیدم و گذرم به تَدمُر - . شهری است در شمال شرقی دمشق، در صحرای شام. - افتاد. در نزدیکی آن­جا بناهایی تاریخی و قدیمی دیدم، نزدیک دیوارهایش رفتم و دیدم آن­ها را با کنده­کاری روی سنگ ساخته­اند و اتاق­ها و درهایش نیز بدون این­که ملاطی داشته باشند، از سنگ کنده شده­اند، زمینش هم از جنس سنگی سخت بود. در همان بین که آن­ها را نگاه می­کردم، روی یکی از

دیوارها نوشته ای دیدم به این شرح:

من فرزند منی و مشعرین و زمزم هستم، و فرزند مکه و کعبه گران سنگ که بزرگ داشته شده است.

و جدّم پیامبر مصطفی است، و پدرم کسی است که ولایت او بر هر مسلمانی واجب است.

و مادرم بتولی است که وقتی پای کسی چون مریم در میان باشد، از نور او روشنایی می­گیرد.

و دو نوه رسول الله عموهای من هستند، و پدرم و اولاد پاکش مانند نه ستاره­اند.

اگر به ریسمان ولایت آن­ها آویزان شوی، روزی که رستگاران رستگار می­شوند، رستگار و متنعم می­شوی.

آن­ها بعد از پیامبر، امامان مخلوقاتند. اگری نمی­دانستی، حالا بدان.

من فرزندی از فرزندان علی و فاطمه هستم که تیر خوف او را نشانه گرفته است، روزگار پیوسته انسان را نشانه می­گیرد،

و فضای زمین با آن وسعتش، بر من تنگ شد و نتوانستم با نردبامی خود را به آسمان برسانم

و در خانه­ای که شعرم را بر آن نوشته­ام ساکن شدم، تو نیز اگر خواستی آن را بخوان و در آن بمان.

و در هر حالی تسلیم امر خدا باش! که کسی که در برابر خدا تسلیم نباشد، مسلمان نیست.

ذوالنون نقل کرده، فهمیدم که نویسنده یکی از اولاد علی است که در زمان خلافت هارون گریخته و گذرش به آن­جا افتاده است. از اهالی آن­جا که از نژاد قبط اول بودند، پرسیدم که چه کسانی در این خانه ساکن بوده­اند و این­که آیا کسی که این اشعار را نوشته را می­شناسند؟ گفتند: نه به خدا، او را فقط به اندازه یک روز می­ شناسیم، این­جا آمد و ما هم از او پذیرایی کردیم و فردا صبحش هم این اشعار را نوشت و رفت. گفتم: چه جور مردی بود؟ گفتند: مردی با لباس های کهنه و پوسیده بود که هیبت و بزرگواری­ در ظاهرش دیده می­شد و در پیشانی­­اش نوری شدید می­درخشید و آن شب تا بصبح در حال قیام و رکوع و سجود به سر برد و سپیده دم این شعرها را نوشت و رفت. - . مقتضب الأثر : 55 -

مؤلف: بعید نیست که ایشان حضرت کاظم علیه السّلام بوده باشند که برای اتمام حجت به آن­جا رفته­اند و آن اشعار را نوشته­اند.

**[ترجمه]

«26»

مُقَاتِلُ الطَّالِبِیِّینَ (2)،

بِأَسَانِیدِهِ عَنْ جَمَاعَةٍ أَنَّهُمْ قَالُوا: إِنَّ یَحْیَی بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ لَمَّا قُتِلَ أَصْحَابُ فَخٍّ کَانَ فِی قِبَلِهِمْ فَاسْتَتَرَ مُدَّةً یَجُولُ فِی الْبُلْدَانِ وَ یَطْلُبُ مَوْضِعاً یَلْجَأُ إِلَیْهِ وَ عَلِمَ الْفَضْلُ بْنُ یَحْیَی بِمَکَانِهِ فِی بَعْضِ النَّوَاحِی فَأَمَرَهُ بِالانْتِقَالِ عَنْهُ وَ قَصْدِ الدَّیْلَمِ وَ کَتَبَ لَهُ مَنْشُوراً لَا یَعْرِضُ لَهُ أَحَدٌ فَمَضَی مُتَنَکِّراً حَتَّی وَرَدَ الدَّیْلَمَ وَ بَلَغَ الرَّشِیدَ خَبَرُهُ وَ هُوَ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ فَوَلَّی الْفَضْلَ بْنَ یَحْیَی نَوَاحِیَ الْمَشْرِقِ وَ أَمَرَهُ بِالْخُرُوجِ إِلَی یَحْیَی فَلَمَّا عَلِمَ الْفَضْلُ بِمَکَانِ یَحْیَی کَتَبَ إِلَیْهِ أَنِّی أُرِیدُ أَنْ أُحْدِثَ بِکَ عَهْداً وَ أَخْشَی أَنْ تُبْتَلَی بِی وَ أُبْتَلَی بِکَ فَکَاتَبَ صَاحِبَ الدَّیْلَمِ فَإِنِّی قَدْ کَاتَبْتُهُ لَکَ لِتَدْخُلَ إِلَی بِلَادِهِ فَتَمْتَنِعَ بِهِ فَفَعَلَ ذَلِکَ یَحْیَی وَ کَانَ صَحِبَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ فِیهِمُ الْحَسَنُ بْنُ صَالِحِ بْنِ حَیٍّ کَانَ یَذْهَبُ مَذْهَبَ الزَّیْدِیَّةِ الْبُتْرِیَّةِ فِی تَفْضِیلِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ فِی سِتِّ سِنِینَ مِنْ إِمَارَتِهِ وَ تَکْفِیرِهِ فِی بَاقِی عُمُرِهِ وَ یَشْرَبُ النَّبِیذَ وَ یَمْسَحُ عَلَی الْخُفَّیْنِ فَکَانَ یُخَالِفُ یَحْیَی فِی أَمْرِهِ وَ یُفْسِدُ أَصْحَابَهُ فَحَصَلَ بَیْنَهُمَا بِذَلِکَ تَنَافُرٌ وَ وَلَّی الرَّشِیدُ الْفَضْلَ جَمِیعَ کُوَرِ الْمَشْرِقِ وَ خُرَاسَانَ وَ أَمَرَهُ بِقَصْدِ یَحْیَی وَ الْجِدَّ بِهِ وَ بَذَلَ الْأَمَانَ وَ الصِّلَةَ لَهُ إِنْ قَبِلَ ذَلِکَ فَمَضَی الْفَضْلُ فِیمَنْ نَدَبَ مَعَهُ وَ رَاسَلَ یَحْیَی فَأَجَابَهُ إِلَی قَبُولِهِ لِمَا رَأَی مِنْ تَفَرُّقِ أَصْحَابِهِ وَ سُوءِ رَأْیِهِمْ فِیهِ وَ کَثْرَةِ خِلَافِهِمْ عَلَیْهِ إِلَّا أَنَّهُ لَمْ یَرْضَ الشَّرَائِطَ الَّتِی شُرِطَتْ لَهُ وَ لَا الشُّهُودَ الَّذِینَ شَهِدُوا لَهُ وَ بَعَثَ بِالْکِتَابِ إِلَی الْفَضْلِ فَبَعَثَ بِهِ إِلَی الرَّشِیدِ فَکَتَبَ لَهُ عَلَی مَا أَرَادَ وَ شَهِدَ لَهُ مَنِ الْتَمَسَ

ص: 182


1- 1. مقتضب الاثر ص 55 طبع المطبعة العلویة فی النجف الأشرف سنة 1346 ه.
2- 2. مقاتل الطالبیین، و الحدیث منثور فی عدة صفحات یتخلله أحادیث متفرقة لاحظ ص 465 الی ص 485.

فَلَمَّا وَرَدَ کِتَابُ الرَّشِیدِ عَلَی الْفَضْلِ وَ قَدْ کَتَبَ الْأَمَانَ عَلَی مَا رَسَمَ یَحْیَی وَ أَشْهَدَ الشُّهُودَ الَّذِینَ الْتَمَسَهُمْ وَ جَعَلَ الْأَمَانَ عَلَی نُسْخَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا مَعَ یَحْیَی وَ الْأُخْرَی مَعَهُ شَخَصَ یَحْیَی مَعَ الْفَضْلِ حَتَّی وَافَی بَغْدَادَ وَ دَخَلَهَا مُعَادِلُهُ فِی عَمَّارِیَّةٍ عَلَی بَغْلٍ فَلَمَّا قَدِمَ یَحْیَی أَجَازَهُ الرَّشِیدُ بِجَوَائِزَ سَنِیَّةٍ یُقَالُ إِنَّ مَبْلَغَهَا مِائَتَا أَلْفِ دِینَارٍ وَ غَیْرَ ذَلِکَ مِنَ الْخِلَعِ وَ الْحُمْلَانِ فَأَقَامَ عَلَی ذَلِکَ مُدَّةً وَ

فِی نَفْسِهِ الْحِیلَةُ عَلَی یَحْیَی وَ التَّتَبُّعُ لَهُ وَ طَلَبَ الْعِلَلَ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَصْحَابِهِ ثُمَّ إِنَّ نَفَراً مِنْ أَهْلِ الْحِجَازِ تَحَالَفُوا عَلَی السِّعَایَةِ بِیَحْیَی وَ هُمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُصْعَبٍ الزُّبَیْرِیُّ وَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ وَهْبُ بْنُ وَهْبٍ وَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی زُهْرَةِ وَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ فَوَافَوُا الرَّشِیدَ لِذَلِکَ وَ احْتَالُوا إِلَی أَنْ أَمْکَنَهُمْ ذِکْرَهُ لَهُ وَ أَشْخَصَهُ الرَّشِیدُ إِلَیْهِ وَ حَبَسَهُ عِنْدَ مَسْرُورٍ الْکَبِیرِ فِی سِرْدَابٍ فَکَانَ فِی أَکْثَرِ الْأَیَّامِ یَدْعُوهُ وَ یُنَاظِرُهُ إِلَی أَنْ مَاتَ فِی حَبْسِهِ وَ اخْتُلِفَ کَیْفَ کَانَتْ وَفَاتُهُ فَقِیلَ إِنَّهُ دَعَاهُ یَوْماً وَ جَمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ ابْنِ مُصْعَبٍ لِیُنَاظِرَهُ فِیمَا رُفِعَ إِلَیْهِ فَجَبَهَهُ ابْنُ مُصْعَبٍ بِحَضْرَةِ الرَّشِیدِ وَ قَالَ إِنَّ هَذَا دَعَانِی إِلَی بَیْعَتِهِ فَقَالَ یَحْیَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ تُصَدِّقُ هَذَا عَلَیَّ وَ تَسْتَنْصِحُهُ وَ هُوَ ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الزُّبَیْرِ الَّذِی أَدْخَلَ أَبَاکَ وَ وُلْدَهُ الشِّعْبَ وَ أَضْرَمَ عَلَیْهِمُ النَّارَ حَتَّی تَخَلَّصَهُمْ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْجَدَلِیُّ صَاحِبُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ الَّذِی بَقِیَ أَرْبَعِینَ یَوْماً لَا یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی خُطْبَتِهِ حَتَّی الْتَاثَ عَلَیْهِ النَّاسُ فَقَالَ إِنَّ لَهُ أَهْلَ بَیْتِ سَوْءٍ إِذَا ذَکَرَتْهُ اشْرَأَبَّتْ نُفُوسُهُمْ إِلَیْهِ وَ فَرِحُوا بِذَلِکَ فَلَا أُحِبُّ أَنْ أُقِرَّ أَعْیُنَهُمْ بِذَلِکَ وَ هُوَ الَّذِی فَعَلَ بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ مَا لَا خَفَاءَ بِهِ عَلَیْکَ وَ طَالَ الْکَلَامُ بَیْنَهُمَا حَتَّی قَالَ یَحْیَی وَ مَعَ ذَلِکَ هُوَ الْخَارِجُ مَعَ أَخِی عَلَی أَبِیکَ وَ قَالَ فِی ذَلِکَ أَبْیَاتاً مِنْهَا:

قُومُوا بِبَیْعَتِکُمْ نَنْهَضْ بِطَاعَتِنَا***إِنَّ الْخِلَافَةَ فِیکُمْ یَا بَنِی حَسَنٍ (1)

ص: 183


1- 1. و الأبیات المشار إلیها هی: ان الحمامة یوم الشعب من دثن***هاجت فؤاد محبّ دائم الحزن انا لنأمل أن ترتد ألفتنا***بعد التدابر و البغضاء و الاحن حتی یثاب علی الاحسان محسننا***و یأمن الخائف المأخوذ بالدمن و تنقضی دولة أحکام قادتها***فینا کأحکام قوم عابدی الوثن فطالما قد بروا بالجور أعظمنا***بری الصناع قداح النبع بالسفن قوموا ببیعتکم ننهض بطاعتنا***ان الخلافة فیکم یا بنی الحسن لا عزّ رکنا نزار عند سطوتها***ان أسلمتک و لا رکنا ذوی یمن أ لست أکرمهم عودا إذا انتسبوا***یوما و أطهرهم ثوبا من الدرن و أعظم الناس عند الناس منزلة***و أبعد الناس من عیب و من وهن و قد أخرج الأبیات ابن عبد ربّه فی العقد الفرید ج 5 ص 87 طبع لجنة التألیف و الترجمة و النشر و نسبها الی سدیف مولی بنی هاشم، و ذکرها ابن أبی الحدید فی شرح النهج ج 4 ص 352 طبع مصر سنة 1329 نقلا عن الأصبهانیّ.

قَالَ فَتَغَیَّرَ وَجْهُ الرَّشِیدِ عِنْدَ سَمَاعِ الْأَبْیَاتِ فَابْتَدَأَ ابْنُ مُصْعَبٍ یَحْلِفُ بِاللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ بِأَیْمَانِ الْبَیْعَةِ أَنَّ هَذَا الشِّعْرَ لَیْسَ لَهُ فَقَالَ یَحْیَی وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا قَالَهُ غَیْرُهُ وَ مَا حَلَفْتُ بِاللَّهِ کَاذِباً وَ لَا صَادِقاً قَبْلَ هَذَا وَ إِنَّ اللَّهَ إِذَا مَجَّدَهُ الْعَبْدُ فِی یَمِینِهِ اسْتَحْیَا أَنْ یُعَاقِبَهُ فَدَعْنِی أُحْلِفْهُ بِیَمِینٍ مَا حَلَفَ بِهَا أَحَدٌ قَطُّ کَاذِباً إِلَّا عُوجِلَ قَالَ حَلِّفْهُ قَالَ قُلْ بَرِئْتُ مِنْ حَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ وَ اعْتَصَمْتُ بِحَوْلِی وَ قُوَّتِی وَ تَقَلَّدْتُ الْحَوْلَ وَ الْقُوَّةَ مِنْ دُونِ اللَّهِ اسْتِکْبَاراً عَلَی اللَّهِ وَ اسْتِغْنَاءً عَنْهُ وَ اسْتِعْلَاءً عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُ قُلْتُ هَذَا الشِّعْرَ فَامْتَنَعَ عَبْدُ اللَّهِ مِنْهُ فَغَضِبَ الرَّشِیدُ وَ قَالَ لِلْفَضْلِ بْنِ الرَّبِیعِ هُنَا شَیْ ءٌ مَا لَهُ لَا یَحْلِفُ إِنْ کَانَ صَادِقاً فَرَفَسَ الْفَضْلُ عَبْدَ اللَّهِ بِرِجْلِهِ وَ صَاحَ بِهِ احْلِفْ وَیْحَکَ وَ کَانَ لَهُ فِیهِ هَوًی فَحَلَفَ بِالْیَمِینِ وَ وَجْهُهُ مُتَغَیِّرٌ وَ هُوَ یَرْعُدُ فَضَرَبَ یَحْیَی بَیْنَ کَتِفَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ مُصْعَبٍ قَطَعْتَ وَ اللَّهِ عُمُرَکَ وَ اللَّهِ لَا تُفْلِحُ بَعْدَهَا فَمَا بَرِحَ مِنْ مَوْضِعِهِ حَتَّی أَصَابَهُ الْجُذَامُ فَتَقَطَّعَ وَ مَاتَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ فَحَضَرَ الْفَضْلُ جَنَازَتَهُ وَ مَشَی مَعَهَا وَ مَشَی النَّاسُ مَعَهُ فَلَمَّا وَضَعُوهُ فِی لَحْدِهِ وَ جَعَلُوا اللَّبِنَ فَوْقَهُ انْخَسَفَ الْقَبْرُ بِهِ وَ خَرَجَتْ مِنْهُ غَبْرَةٌ عَظِیمَةٌ

ص: 184

فَصَاحَ الْفَضْلُ التُّرَابَ التُّرَابَ فَجَعَلَ یَطْرَحُ وَ هُوَ یَهْوِی فَدَعَا بِأَحْمَالِ شَوْکٍ وَ طَرَحَهَا فَهَوَتْ فَأَمَرَ حِینَئِذٍ بِالْقَبْرِ فَسُقِّفَ بِخَشَبٍ وَ أَصْلَحَهُ وَ انْصَرَفَ مُنْکَسِراً فَکَانَ الرَّشِیدُ بَعْدَ ذَلِکَ یَقُولُ لِلْفَضْلِ رَأَیْتَ یَا عَبَّاسِیُّ مَا أَسْرَعَ مَا أُدِیلَ یَحْیَی مِنِ ابْنِ مُصْعَبٍ ثُمَّ جَمَعَ لَهُ الرَّشِیدُ الْفُقَهَاءَ وَ فِیهِمْ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ (1) صَاحِبُ أَبِی یُوسُفَ وَ الْحَسَنُ بْنُ زِیَادٍ اللُّؤْلُؤِیُ (2) وَ أَبُو الْبَخْتَرِیِ (3)

فَجُمِعُوا فِی مَجْلِسٍ فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ مَسْرُورٌ الْکَبِیرُ بِالْأَمَانِ فَبَدَأَ بِمُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ فَنَظَرَ فِیهِ فَقَالَ هَذَا أَمَانٌ مُؤَکَّدٌ لَا حِیلَةَ فِیهِ فَصَاحَ عَلَیْهِ مَسْرُورٌ هَاتِهِ فَدَفَعَهُ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ فَقَالَ بِصَوْتٍ ضَعِیفٍ هُوَ أَمَانٌ فَاسْتَلَبَهُ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ وَ قَالَ هَذَا بَاطِلٌ مُنْتَقِضٌ قَدْ شَقَّ الْعَصَا وَ سَفَکَ الدَّمَ فَاقْتُلْهُ وَ دَمُهُ فِی عُنُقِی فَدَخَلَ مَسْرُورٌ إِلَی الرَّشِیدِ وَ أَخْبَرَهُ فَقَالَ اذْهَبْ وَ قُلْ لَهُ خَرِّفْهُ إِنْ کَانَ بَاطِلًا بِیَدِکَ فَجَاءَ مَسْرُورٌ فَقَالَ لَهُ ذَلِکَ فَقَالَ شُقَّهُ أَبَا هَاشِمٍ قَالَ لَهُ مَسْرُورٌ بَلْ شُقَّهُ أَنْتَ إِنْ کَانَ مُنْتَقِضاً فَأَخَذَ سِکِّیناً وَ جَعَلَ یَشُقُّهُ وَ یَدُهُ تَرْتَعِدُ حَتَّی صَیَّرَهُ سُیُوراً فَأَدْخَلَهُ مَسْرُورٌ عَلَی الرَّشِیدِ فَوَثَبَ فَأَخَذَهُ مِنْ یَدِهِ وَ هُوَ فَرِحٌ وَ وَهَبَ لِأَبِی الْبَخْتَرِیِّ أَلْفَ أَلْفٍ وَ سِتَّمِائَةِ أَلْفٍ وَ وَلَّاهُ قَضَاءَ الْقُضَاةِ وَ صَرَفَ الْآخَرِینَ وَ مَنَعَ مُحَمَّدَ بْنَ الْحَسَنِ

ص: 185


1- 1. محمّد بن الحسن کان الرشید ولاه القضاء، و خرج معه فی سفره الی خراسان فمات بالری سنة 189 ه لاحظ ترجمته فی تاریخ بغداد ج 2 ص 172- 182 و وفیات الأعیان ج 1 ص 453- 454.
2- 2. ولی القضاء فی سنة 194 بعد وفاة القاضی حفص بن غیاث، و توفّی سنة 204 ترجمه الخطیب البغدادیّ فی تاریخه ج 7 ص 314- 317.
3- 3. هو وهب بن وهب القرشیّ المدنیّ روی عن الصادق علیه السلام و کان کذابا و له أحادیث مع الرشید فی الکذب قال سعد: تزوج أبو عبد اللّه علیه السلام بأمه، و کان قاضیا عامیا الا أن له أحادیث عن جعفر بن محمّد« ع» کلها لا یوثق بها. و عن الفضل بن شاذان: کان أبو البختری من أکذب البریة، ترجمه النجاشیّ و الشیخ و العلامة من أصحابنا فی کتبهم فلاحظ، ولاه الرشید القضاء بعسکر المهدی ثمّ عزله فولاه مدینة الرسول صلّی اللّه علیه و آله بعد بکار بن عبد اللّه مات سنة 200 ببغداد ترجمه الخطیب فی تاریخه ج 13 ص 481- 487.

مِنَ الْفُتْیَا مُدَّةً طَوِیلَةً وَ أَجْمَعَ عَلَی إِنْفَاذِ مَا أَرَادَ فِی یَحْیَی فَرُوِیَ عَنْ رَجُلٍ کَانَ مَعَ یَحْیَی فِی الْمُطْبِقِ قَالَ کُنْتُ مِنْهُ قَرِیباً فَکَانَ فِی أَضْیَقِ الْبُیُوتِ وَ أَظْلَمِهَا فَبَیْنَا نَحْنُ ذَاتَ لَیْلَةٍ کَذَلِکَ إِذْ سَمِعْنَا صَوْتَ الْأَقْفَالِ وَ قَدْ مَضَی مِنَ اللَّیْلِ هَجْعَةٌ فَإِذَا هَارُونُ قَدْ أَقْبَلَ عَلَی بِرْذَوْنٍ لَهُ فَوَقَفَ ثُمَّ قَالَ أَیْنَ هَذَا یَعْنِی یَحْیَی قَالُوا فِی هَذَا الْبَیْتِ قَالَ عَلَیَّ بِهِ فَأُدْنِیَ إِلَیْهِ فَجَعَلَ هَارُونُ یُکَلِّمُهُ بِشَیْ ءٍ لَمْ أَفْهَمْهُ فَقَالَ خُذُوهُ فَأُخِذَ فَضَرَبَهُ مِائَةَ عَصًا وَ یَحْیَی یُنَاشِدُهُ اللَّهَ وَ الرَّحِمَ وَ الْقَرَابَةَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَقُولُ بِقَرَابَتِی مِنْکَ فَیَقُولُ مَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ قَرَابَةٌ ثُمَّ حُمِلَ فَرُدَّ إِلَی مَوْضِعِهِ فَقَالَ کَمْ أَجْرَیْتُمْ عَلَیْهِ قَالُوا أَرْبَعَةَ أَرْغِفَةٍ وَ ثَمَانِیَةَ أَرْطَالٍ مَاءً قَالَ اجْعَلُوهُ عَلَی النِّصْفِ ثُمَّ خَرَجَ وَ مَکَثَ لَیَالِیَ ثُمَّ سَمِعْنَا وَقْعاً فَإِذَا نَحْنُ بِهِ حَتَّی دَخَلَ فَوَقَفَ مَوْقِفَهُ فَقَالَ عَلَیَّ بِهِ فَأُخْرِجَ فَفَعَلَ بِهِ مِثْلَ فِعْلِهِ ذَلِکَ وَ ضَرَبَهُ مِائَةَ عَصًا أُخْرَی وَ یَحْیَی یُنَاشِدُهُ فَقَالَ کَمْ أَجْرَیْتُمْ عَلَیْهِ قَالُوا رَغِیفَیْنِ وَ أَرْبَعَةَ أَرْطَالٍ مَاءً قَالَ اجْعَلُوهُ عَلَی النِّصْفِ ثُمَّ خَرَجَ وَ عَاوَدَ الثَّالِثَةَ وَ قَدْ مَرِضَ یَحْیَی وَ ثَقُلَ فَلَمَّا دَخَلَ قَالَ عَلَیَّ بِهِ قَالُوا هُوَ عَلِیلٌ مُدْنِفٌ لِمَا بِهِ قَالَ کَمْ أَجْرَیْتُمْ عَلَیْهِ قَالُوا رَغِیفاً وَ رِطْلَیْنِ مَاءً قَالَ اجْعَلُوهُ عَلَی النِّصْفِ ثُمَّ خَرَجَ فَلَمْ یَلْبَثْ یَحْیَی أَنْ مَاتَ فَأُخْرِجَ إِلَی النَّاسِ فَدُفِنَ وَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ رِیَاحٍ أَنَّهُ بَنَی عَلَیْهِ أُسْطُوَانَةً بِالرَّافِقَةِ(1)

وَ هُوَ حَیٌّ وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ أَنَّهُ دَسَّ إِلَیْهِ فِی اللَّیْلِ مَنْ خَنَقَهُ حَتَّی تَلِفَ قَالَ وَ بَلَغَنِی أَنَّهُ سَقَاهُ سَمّاً.

ص: 186


1- 1. الرافقة: بلد متصل البناء بالرقة و هما علی ضفة الفرات و بینهما مقدار ثلاثمائة ذراع ... قال یاقوت هکذا کانت أولا، فأما الآن فان الرقة خربت و غلب اسمها علی الرافقة و صار اسم المدینة الرقة و هی من اعمال الجزیرة ... قال أحمد بن یحیی: لم یکن للرافقة أثر قدیم انما بناها المنصور فی سنة 155 علی بناء مدینة بغداد، و رتب بها جندا من أهل خراسان إلخ.

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْحَسْنَاءِ أَنَّهُ أَجَاعَ السِّبَاعَ ثُمَّ أَلْقَاهُ إِلَیْهَا فَأَکَلَتْهُ.

وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ الْعُمَرِیِّ قَالَ: دُعِینَا لِمُنَاظَرَةِ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بِحَضْرَةِ الرَّشِیدِ فَجَعَلَ یَقُولُ لَهُ یَا یَحْیَی اتَّقِ اللَّهَ وَ عَرِّفْنِی أَصْحَابَکَ السَّبْعِینَ لِئَلَّا یَنْتَقِضَ أَمَانُکَ وَ أَقْبَلَ عَلَیْنَا فَقَالَ إِنَّ هَذَا لَمْ یُسَمِّ أَصْحَابَهُ فَکُلَّمَا أَرَدْتُ أَخْذَ إِنْسَانٍ یَبْلُغُنِی عَنْهُ شَیْ ءٌ أَکْرَهَهُ ذَکَرَ أَنَّهُ مِمَّنْ أَمَّنْتَ فَقَالَ یَحْیَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا رَجُلٌ مِنَ السَّبْعِینَ فَمَا الَّذِی نَفَعَنِی مِنَ الْأَمَانِ أَ فَتُرِیدُ أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْکَ قَوْماً تَقْتُلُهُمْ مَعِی لَا یَحِلُّ لِی هَذَا قَالَ ثُمَّ خَرَجْنَا ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ دَعَانَا لَهُ یَوْماً آخَرَ فَرَأَیْتُهُ أَصْفَرَ اللَّوْنِ مُتَغَیِّراً فَجَعَلَ الرَّشِیدُ یُکَلِّمُهُ فَلَا یُجِیبُهُ فَقَالَ أَ لَا تَرَوْنَ إِلَیْهِ لَا یُجِیبُنِی فَأَخْرَجَ إِلَیْنَا لِسَانَهُ قَدْ صَارَ أَسْوَدَ مِثْلَ الْحُمَمَةِ(1) یُرِینَا أَنَّهُ لَا یَقْدِرُ عَلَی الْکَلَامِ فَاسْتَشَاطَ الرَّشِیدُ وَ قَالَ إِنَّهُ یُرِیکُمْ أَنِّی سَقَیْتُهُ السَّمَّ وَ وَ اللَّهِ لَوْ رَأَیْتُ عَلَیْهِ الْقَتْلَ لَضَرَبْتُ عُنُقَهُ صَبْراً ثُمَّ خَرَجْنَا مِنْ عِنْدِهِ فَمَا صِرْنَا فِی وَسَطِ الدَّارِ حَتَّی سَقَطَ عَلَی وَجْهِهِ لِآخِرِ مَا بِهِ.

وَ عَنْ إِدْرِیسَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی کَانَ یَقُولُ: قُتِلَ جَدِّی بِالْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فِی الْحَبْسِ.

وَ عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ بَکَّارٍ عَنْ عَمِّهِ: أَنَّ یَحْیَی لَمَّا أَخَذَ مِنَ الرَّشِیدِ الْمِائَتَیِ الألف الدینار [أَلْفِ دِینَارٍ] قَضَی بِهَا دَیْنَ الْحُسَیْنِ صَاحِبِ فَخٍّ وَ کَانَ الْحُسَیْنُ خَلَّفَ مِائَتَیْ أَلْفِ دِینَارٍ دَیْناً وَ قَالَ خَرَجَ مَعَ یَحْیَی عَامِرُ بْنُ کَثِیرٍ السِّرَاجُ (2)

وَ سَهْلُ بْنُ عَامِرٍ الْبَجَلِیُّ وَ

ص: 187


1- 1. الحممة: الفحم و الرماد و کل ما احترق بالنار جمع حمم.
2- 2. عامر بن کثیر السراج ذکره البرقی فی رجاله ص 8 من أصحاب الحسین السبط علیه السلام و کان من دعاته و قد تبعه غیره فی ذلک و ذکره النجاشیّ و العلامة و انه زیدی کوفیّ و توقف العلامة فی روایته، أقول لقد وهم البرقی فی عده من أصحاب الحسین السبط« ع» و الصواب انه من أصحاب الحسین صاحب فخ و ربما یؤید ذلک قوله: و کان من دعاته، و قد صرّح بصحابته للحسین صاحب فخ أبو الفرج فی مقاتله ص 484 فلاحظ.

یَحْیَی [بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی](1) بْنِ مُسَاوِرٍ وَ کَانَ مِنْ أَصْحَابِهِ عَلِیُّ بْنُ هَاشِمِ بْنِ الْبَرِیدِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَلْقَمَةَ وَ مُخَوَّلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ النَّهْدِیُّ فَحَبَسَهُمْ جَمِیعاً هَارُونُ فِی الْمُطْبِقِ فَمَکَثُوا فِیهِ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً.

أقول: أوردت أحوال کثیر من عشائره و أصحابه فی باب معجزاته و باب مکارم أخلاقه و باب مناظراته و ما جری بینه و بین خلفاء زمانه و باب شهادته علیه السلام و باب إبطال مذهب الواقفة.

ص: 188


1- 1. ما بین القوسین زیادة من المصدر.

**[ترجمه]مقاتل الطالبیین: جماعتی نقل کرده­اند، یحیی بن عبداللَّه بن حسن بعد از کشتار اصحاب فخ، مدتی از این سرزمین به آن سرزمین می­رفت و به دنبال جایی بود که به آن­جا پناه ببرد. فضل بن یحیی از جای او اطلاع یافت و به او دستور داد از آن­جا نقل مکان کند و به طرف دیلم برود و نوشته­ای برایش نوشت که کسی متعرض او نشود. او راه افتاد و به طور ناشناس وارد دیلم شد. در بین راه بود که خبرش به رشید رسید. رشید فضل بن یحیی را والی نواحی مشرق گردانید و به او دستور داد که به طرف یحیی لشگرکشی کند. فضل که مکان یحیی را می­دانست، نامه ای به او نوشت که من می­خواهم رازی را با تو در میان بگذارم؛ من می­ترسم که با هم درگیر شویم، به والی دیلم نامه بنویس، من نیز برایش نامه نوشته ام که بگذارد وارد سرزمین او شوی و از تو دفاع نماید.

یحیی این کار را کرد. گروهی از اهل کوفه نیز همراه یحیی بودند که در میان آن­ها حسن بن صالح بن حی وجود داشت که پیرو مذهب زیدیه بتریه بود که قائل به برتری ابابکر و عمر بر امیرالمؤمنین علیه السلام و برتری عثمان در شش سال اول حکومتش و تکفیر او در بقیه عمرش بود و نبیذ می­نوشید و روی کفش مسح می­کرد و در کارها با یحیی مخالف می­کرد. که در نتیجه با این کارهایش بین او و یحیی جدایی بوجود آمد. رشید فضل بن یحیی را والی همه استان مشرق و خراسان کرد و به او دستور داد که پیش یحیی برود و او را رها نکند و اگر پذیرفت به او امان و صله بدهد .

فضل با لشگریانش راه افتاد و پیغام­هایی با یحیی رد و بدل کرد و او نیز امان را پذیرفت، زیرا دید یارانش با هم اختلاف دارند و در مورد او سوء نظر دارند و زیاد با او مخالفت می­کنند. ولی شرایطی که در امان­نامه بر او شرط شده بود و شاهدهایی که آن را گواهی کرده بودند را نپذیرفت و نوشته را برای فضل فرستاد و او نیز آن را برای رشید فرستاد. هارون نوشت هر طور که می­خواهد امان می­دهم و هر که را می­خواهد شاهد بگیرد.

وقتی نامه هارون و به دست فضل رسید، امان طبق خواسته یحیی نوشته شد و شهودی که او می­خواست شهادت دادند و امان نامه در دو نسخه تنظیم شد، تا یکی همراه یحیی و دیگری در دست فضل باشد. یحیی به همراه فضل تا بغداد رفت و هم­ردیف او و در میان اصحاب خود و در حالی که بر قاطری سوار بود، وارد شهر شد. وقتی یحیی وارد شد، رشید به او جوائزی نفیس، که گفته شده معادل دویست هزار دینار بود، صله داد و چیزهای دیگری نیز مانند خلعت­ها و مرکب­هایی برای حمل هدایا بخشید. مدتی این­گونه گذشت، ولی هارون در دلش به دنبال راه چاره­ای برای خلاص شدن از یحیی بود و او را تعقیب می­کرد و بهانه­ای می­جست تا برای او و اصحابش جرم بتراشد.

چند نفر از اهل حجاز از قبیل عبداللَّه بن مصعب زبیری و ابوالبختری وهب بن وهب و مردی از بنی­زهره و مردی از بنی­مخزوم با هم قسم خوردند که از یحیی سعایت کنند. پیش رشید آمدند و با حیله ­هایی سخن از یحیی به میان آوردند. رشید یحیی را پیش خود آورد و پیش مسرور کبیر در سرداب زندانی کرد و در بیشتر روزها او را احظار می­کرد و با او به مناظره می پرداخت. تا این­که سرانجام یحیی در زندان او از دنیا رفت. اختلاف است که وفات یحیی به چه صورت بوده است؛ بعضی گفته اند: روزی رشید او را احظار کرد و عبداللَّه بن مصعب را هم حاضر کرد تا در مورد سخنانی که عبدالله از او سعایت کرده بود، با او مناظره­ کند. ابن مصعب در مقابل رشید رو به یحیی کرد و گفت: این مرد مرا به بیعت با خود دعوت کرد.

یحیی گفت: ای امیرالمؤمنین! آیا حرف او را باور می­کنید و از او می­پذیرید و حال آن­که او از فرزندان همان عبداللَّه بن زبیری است که جد شما و فرزندانش را در دره­ای زندانی کرد و بر سر آن­ها آتش ریخت تا بالاخره ابوعبداللَّه جدلی دوست حضرت علی علیه السلام آن­ها را نجات داد؟ او کسی است که چهل روز در خطبه خود بر پیامبر صلی الله علیه و آله درود نمی­فرستاد تا این­که مردم بر سرش ریختند و او در جواب گفت: پیامبر اهل بیت بدی دارد که وقتی نام او را می­برم آن­ها به او می­بالند و خوشحال می­شوند و من نمی­خواهم چشم آن­ها این­گونه روشن شود. او همان کسی است که نسبت به عبداللَّه بن عباس آن کار را کرد که از شما پنهان نیست. صحبت آن­دو طولانی شد، تا این­که یحیی گفت: با این همه او همراه با برادر.

من بر پدر شما خروج کرد و در این مورد ابیاتی سرود که یکی از آن¬ها این است:

ای فرزندان حسن! برخیزید و با ما بیعت کنید تا ما نیز با اطاعت از شما قیام کنیم، که خلافت فقط شایسته شماست

چهره رشید از شنیدن این بیت تغییر کرد. ابن مصعب شروع کرد به قسم خوردن که به قسم به خدایی که معبودی جز او نیست و قسم به بیعت من که این شعر برای من نیست.

یحیی گفت: ای امیرالمؤمنین! به خدا قسم این شعر را جز او کسی نسروده است؛ من تا به­ حال، چه راست و چه دروغ قسم نخورده ام، و خدا نیز وقتی بنده­اش در قسم خود از او تمجید کند، حیا می­کند که او را کیفر نماید. اجازه دهید من او را به نحو خاصی قسم بدهم که هر کس تاکنون به آن نحو قسم دروغ خورده است، فوری به سزای خود رسیده است. رشید گفت: قسمش بده. یحیی گفت: بگو از نیرو و قدرت خدا بیزارم و و بر نیرو و قدرت خود تکیه دارم و از روی تکبر و بی­نیازی در برابر خدا و برتر دانستن خود نسبت به خدا نیرو و قدرت او را کنار می­گذارم، اگر من این شعر را گفته باشم.

عبداللَّه از قسم خوردن امتناع ورزید. رشید خشمگین شد و به فضل بن ربیع گفت: حتماً چیزی هست، اگر راست می­گوید، چرا قسم نمی­خورد؟ فضل که به عبدالله علاقه داشت، با پا لگدی به او زد و بر سرش فریاد کشید که: قسم بخور بدبخت! او قسم با رنگی پریده و در حالی که می­لرزید، قسم خورد. یحیی دستی به شانه او زد و سپس گفت: ای ابن مصعب! به خدا قسم که عمرت را به سر آوردی، به خدا قسم که دیگر رستگار نخواهی شد. هنوز از جای خود حرکت نکرده بود که جذام گرفت و قطعه قطعه شد و سه روز بعد مرد. فضل بن ربیع و عده­ای از مردم جنازه ی او را تشییع کردند. وقتی او را در قبر گذاشتند و لحدش را با گل بستند، قبر او را در خود فرو برد و غباری عظیم از آن بلند شد.

فضل فریاد زد: خاک بریزید! خاک بریزید! خودش هم شروع به خاک­ ریختن کرد، و بدن او همین­طور به درون زمین فرو می­رفت. گفت به اندازه چند بارِ حیوان، خار و خاشاک بیاورند و آن­ها را درون قبر بریزند، ریختند و بعد دستور داد قبر را بسازند. بالای آن سقفی چوبی ساخت و اندوه­ناک باز گشت. رشید پس از این جریان همیشه به فضل می گفت: ای عباسی! دیدی یحیی چه زود از ابن مصعب انتقام گرفت!؟

سپس هارون عده­ای از فقها را، که در میان آن­ها محمّد بن حسن شاگرد ابویوسف و حسن بن زیاد لؤلؤی و ابوالبختری نیز حضور داشتند، برای شور در مورد یحیی جمع کرد. همه در یک­جا جمع شدند و مسرور کبیر با امان نامه یحیی وارد مجلس شد. ابتدا آن را به محمّد بن حسن داد؛ او آن را نگاه کرد و گفت: این امان نامه ای مؤکد است و هیچ راه گریزی از آن نیست. مسرور بر سرش فریاد: بده به من! آن را به حسن بن زیاد داد؛ او با صدای ضعیفی گفت: بله، امان است. ابوالبختری آن را از دست او قاپید و گفت: این امان نامه باطل است و نقض شده؛ چون او بین مسلمانان اختلاف انداخته و باعث خونریزی شده است، او را بکش و خونش به گردن من.

مسرور پیش رشید رفت و جریان را شرح داد؛ رشید گفت: برو و به او بگو اگر باطل است، با دست خود آن را پاره کن. مسرور برگشت و به ابوالبختری چنان گفت، او رو به مسرور کرد و گفت: ای اباهاشم! پاره­اش کن. مسرور به او گفت: اگر می­گویی امان نامه نقض شده، خودت آن را پاره کن. ابوالبختری چاقویی برداشت و و با دستی لرزان شروع به پاره ­کردن نمود و آن را تکه تکه کرد. مسرور او را پیش رشید برد، هارون از جای خود جست و با شادی دست او را گرفت و یک ملیون و ششصد هزار درهم به ابوالبختری داد و سمت قاضی­القضاة را به او داد و بقیه را بیرون کرد و محمّد بن حسن را مدت زیادی از فتوی دادن منع کرد و تصمیم گرفت که آن­چه را که در مورد یحیی می­خواست، انجام دهد.

از مردی که با یحیی در بند بوده، نقل شده که: من به یحیی نزدیک بودم، او در تنگ­ترین تاریک ترین اتاق­ بود. یک شب در همان حال خود بودیم که ناگهان صدای قفل­ها را شنیدیم، پاسی از شب گذشته بود، دیدیمم هارون سوار مادیانی به سمت ما می­آید، توقف کرد و پرسید: این کجاست؟ منظورش یحیی بود، گفتند در این اتاق. گفت: او را بیرون بیاورید، یحیی نزدیک او رفت و هارون شروع به صحبت کردن با او کرد و من نفهمیدم چه گفت. آن­گاه گفت او را نگه دارید. یحیی را نگه داشتند و هارون شروع کرد با عصا صد ضربه به او زدن و یحیی او را به خویشاوندی و قرابتی با رسول الله صلی الله علیه و آله قسم می­داد و می­گفت: به حق قرابتی که من با تو دارم، و هارون می­گفت: بین تو و من قرابتی نیست. سپس او را برداشتند و به جایش بازگرداندند. گفت: چقدر به او جیره می­دهید؟ گفتند: چهار گرده نان و هشت پیمانه آب. گفت: آن را نصف کنید و سپس رفت. چند شب گذشت، باز شبی صدای به هم­خوردن قفل­ها را شنیدیم و دیدیم هارون است، وارد شد و در همان جا ایستاد و گفت: او را بیاورید، یحیی را بیرون آوردند و همان کارها را با او تکرار کرد و صد ضربه عصای دیگر به او زد و یحیی نیز او را قسم می­داد. پرسید چقدر به او جیره می­دهید؟ گفتند: دو گرده نان و چهار پیمانه آب. گفت: نصفش کنید و سپس بیرون رفت. بار سوم که آمد، یحیی دیگر مریض شده بود و رمقی نداشت.

وقتی داخل آمد، گفت: او را بیاورید. گفتند: او ناتوان و بی­حال است. گفت: چقدر به­ او جیره می­دهید؟ گفتند: یک گرده نان و دو پیمانه آب. گفت: نصفش کنید و بیرون رفت. طولی نکشید که یحیی از دنیا رفت و از زندان بیرون آوردند و مردم بدنش را دفن کردند .

از ابراهیم بن ریاح نقل شده، یحیی را در همان حالی که زنده بود، به رویش در رافقه - . شهری است در حاشیه فرات. -

ستونی ­ساختند.

علی بن محمّد بن سلیمان نقل کرده، یک نفر را شبانه فرستادند و یحیی را خفه کرد و کشت. و نیز شنیده­ام که به او سم خوراندند.

محمّد بن أبی­الحسناء نقل کرده، حیوانات درنده را گرسنه نگاه داشتند و بعد یحیی را پیش آن­ها انداختند او را خوردند.

عبداللَّه بن عمر عمری نقل کرده، ما را برای مناظره با یحیی بن عبداللَّه در حضور رشید دعوت کردند، رشید مدام به او می گفت: ای یحیی! تقوا پیشه کن و نام آن هفتاد نفر اصحابت را فاش کن، تا امان­نامه­ات نقض نشود. و روی به ما نمود و گفت: این یحیی نام هم­دستان خود را نمی­گوید؛ هر وقت می­خواهم کسی را که در موردش چیز بدی شنیده­ام را دست­گیر کنم، می­گوید این از همان­هایی است که به آن­ها امان داده ای.

یحیی گفت: ای امیرالمؤمنین! من خودم نیز از همان هفتاد نفرم؛ ولی این امان چه سودی برایم خواهد داشت؟ می­خواهی عده­ای را به تو تحویل دهم و آن­ها را هم با من بکشی!؟ من این کار را برای خود جایز نمی­دانم. ما آن روز بیرون آمدیم، و باز روز دیگری ما را دعوت کرد. دیدم رنگ یحیی زرد و حالش دگرگون است. هارون شروع کرد به صحبت کردن با او، ولی او جوابش را نمی­داد. هارون گفت: می­بینید جواب مرا نمی­دهد!؟ یحیی زبانش را بیرون آورد تا به ما نشان دهد؛ زبانش مثل ذغال سیاه شده بود و به ما فهماند که نمی­تواند صحبت کند. رشید برافروخت و گفت: او می­خواهد به شما بگوید که من مسمومش کرده ام، به خدا قسم اگر من تصمیم به کشتنش داشتم، او را به زندان می­انداختم و گردنش را می­زدم. بعد ما از حضورش خارج شدیم، هنوز بوسط حیاط نرسیده بودیم که یحیی برای آخرین بار روی زمین افتاد.

ادریس بن محمّد بن یحیی پیوسته نقل می­گفته، جدم را گرسنه و تشنه در زندان کشتند .

زبیر بن بکار از عموی خود نقل کرده، وقتی یحیی دویست هزار دینار را از رشید گرفت، با آن پول قرض حسین شهید فخ را پرداخت؛ چه این­که حسین دویست هزار دینار مقروض بود. هم­چنین او نقل کرده، یحیی به همراهی عامر بن کثیر سراج و سهل بن عامر بجلی و یحیی بن عبداللَّه بن یحیی بن مساور قیام کرد و علی بن هاشم بن یزید و عبداللَّه بن علقمه و مخول بن ابراهیم نهدی نیز از جمله اصحابش بودند، که هارون همه آن­ها را در زیر زمین زندانی کرد و دوازده سال در زندان بودند.

مؤلف: ما احوال بسیاری از خویشاوندان و اصحاب امام علیه السلام را در باب­های معجزات ایشان، مکارم اخلاق ایشان، مناظرات ایشان، جریان­هایی که بین ایشان و خلفای هم­عصرشان گذشته، باب شهادت ایشان و باب ابطال مذهب واقفه آورده­ایم .

**[ترجمه]

باب 8 احتجاجات هشام بن الحکم فی الإمامة و بدو أمره و ما آل إلیه أمره إلی وفاته صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

کش، [رجال الکشی] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْخَالِدِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الْحَدَّادِ وَ غَیْرِهِ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: کَانَ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ الْبَرْمَکِیُّ قَدْ وَجَدَ عَلَی هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ شَیْئاً مِنْ طَعْنِهِ عَلَی الْفَلَاسِفَةِ وَ أَحَبَّ أَنْ یُغْرِیَ بِهِ هَارُونَ وَ نصرته [یُضْرِیَهُ] عَلَی الْقَتْلِ قَالَ وَ کَانَ هَارُونُ لِمَا بَلَغَهُ عَنْ هِشَامٍ مَالَ إِلَیْهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ هِشَاماً تَکَلَّمَ یَوْماً بِکَلَامٍ عِنْدَ یَحْیَی بْنِ خَالِدٍ فِی إِرْثِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَنُقِلَ إِلَی هَارُونَ فَأَعْجَبَهُ وَ قَدْ کَانَ قَبْلَ ذَلِکَ یَحْیَی یَسْتَرِقُ أَمْرَهُ عِنْدَ هَارُونَ وَ یَرُدُّهُ عَنْ أَشْیَاءَ کَانَ یَعْزِمُ عَلَیْهَا مِنْ أَذَاهُ فَکَانَ مَیْلُ هَارُونَ إِلَی هِشَامٍ أَحَدَ مَا غَیَّرَ قَلْبَ یَحْیَی عَلَی هِشَامٍ فَشَیَّعَهُ عِنْدَهُ وَ قَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی قَدِ اسْتَبْطَنْتُ أَمْرَ هِشَامٍ فَإِذَا هُوَ یَزْعُمُ أَنَّ لِلَّهِ فِی أَرْضِهِ إِمَاماً غَیْرَکَ مَفْرُوضَ الطَّاعَةِ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ وَ یَزْعُمُ أَنَّهُ لَوْ أَمَرَهُ بِالْخُرُوجِ لَخَرَجَ وَ إِنَّمَا کُنَّا نَرَی أَنَّهُ مِمَّنْ یَرَی الْإِلْبَادَ بِالْأَرْضِ فَقَالَ هَارُونُ لِیَحْیَی فَاجْمَعْ عِنْدَکَ الْمُتَکَلِّمِینَ وَ أَکُونُ أَنَا مِنْ وَرَاءِ السِّتْرِ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ لِئَلَّا یَفْطُنُوا بِی وَ لَا یَمْتَنِعَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ أَنْ یَأْتِیَ بِأَصْلِهِ لِهَیْبَتِی

ص: 189

قَالَ فَوَجَّهَ یَحْیَی فَأَشْحَنَ الْمَجْلِسَ مِنَ الْمُتَکَلِّمِینَ وَ کَانَ فِیهِمْ ضِرَارُ بْنُ عَمْرٍو(1) وَ سُلَیْمَانُ بْنُ جَرِیرٍ(2)

وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ یَزِیدَ الْإِبَاضِیُ (3)

وَ مؤبد بن مؤبد [مُوبَذَانُ مُوبَذٍ] وَ رَأْسُ الْجَالُوتِ قَالَ فَتَسَاءَلُوا فَتَکَافَئُوا وَ تَنَاظَرُوا وَ تَقَاطَعُوا تَنَاهَوْا إِلَی شَاذٍّ مِنْ مَشَاذِّ الْکَلَامِ کُلٌّ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَمْ تُجِبْ وَ یَقُولُ قَدْ أَجَبْتُ وَ کَانَ ذَلِکَ عَنْ یَحْیَی حِیلَةً عَلَی هِشَامٍ إِذْ لَمْ یَعْلَمْ بِذَلِکَ الْمَجْلِسِ وَ اغْتَنَمَ ذَلِکَ لِعِلَّةٍ کَانَ أَصَابَهَا هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ

ص: 190


1- 1. ضرار بن عمرو: کان فی بدو أمره تلمیذا لواصل بن عطاء المعتزلی ثمّ خالفه فی خلق الاعمال و انکار عذاب القبر، ثمّ زعم أن الإمامة بغیر القرشیین أولی منها بالقرشی له نحو ثلاثین مؤلّفا، و کان غطفانیا قال الملطی فی کتابه التنبیه و الرد ص 43: ان المجلس کان له بالبصرة قبل ابی الهدیل حتّی اظهر الخلاف إلخ، و له اتباع یسمون الضراریة نسبة إلیه، لاحظ حاله و حالهم و مقاله و مقالهم فی کتب الفرق و الدیانات کالفرق بین الفرق للبغدادیّ ص 129 و مختصره للرسعنی ص 131 و اعتقادات فرق المسلمین للامام فخر الدین الرازیّ ص 69 و الملل و النحل ج 1 ص 94 بهامش الفصل و غیرها.
2- 2. سلیمان بن جریر الزیدی رئیس الفرقة السلیمانیة و قد تسمی جریریة و من مقالته ان الإمامة شوری و انها تنعقد برجلین من خیار الأمة، و أجاز امامة المفضول، و کفره أهل السنة لانه کفر عثمان و تبرءوا منه کما أن محارب علی عندهم کافر، و له أقوال أخر، لاحظ ذلک فی الفرق بین الفرق للبغدادیّ ص 24 و مختصره ص 32 و فرق الشیعة للنوبختی ص 9- 61 و اعتقادات فرق المسلمین للرازیّ ص 52 و الملل و النحل و غیر ذلک.
3- 3. عبد اللّه بن یزید الاباضی نسبة الی فرقة الاباضیة و هم من فرق الخوارج، منسوبون الی عبد اللّه بن اباضی الخارجی الذی خرج فی عهد مروان الحمار آخر ملوک بنی أمیّة و قال الملطی فی التنبیه و الرد انهم أصحاب اباض بن عمرو خرجوا من سواد الکوفة فقتلوا الناس و سبوا الذرّیة و قتلوا الاطفال و کفروا الأمة إلخ و منهم فرقة تدعی الحارثیة اتباع حارث ابن یزید الاباضی و هم الذین قالوا فی باب القدر بمثل قول المعتزلة و زعموا أیضا ان الاستطاعة قبل الفعل إلخ و زعمت الحارثیة انه لم یکن لهم امام بعد المحکمة الأولی الا عبد اللّه ابن اباض و بعده الحارث بن یزید الاباضی. و الظاهر أنّه أخو عبد اللّه المذکور. و کان من متکلمیهم.

فَلَمَّا تَنَاهَوْا إِلَی هَذَا الْمَوْضِعِ قَالَ لَهُمْ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ أَ تَرْضَوْنَ فِیمَا بَیْنَکُمْ هِشَاماً حَکَماً قَالُوا قَدْ رَضِینَا أَیُّهَا الْوَزِیرُ فَأَنَّی لَنَا بِهِ وَ هُوَ عَلِیلٌ فَقَالَ یَحْیَی فَأَنَا أُوَجِّهُ إِلَیْهِ فَأُرْسِلُهُ أَنْ یَتَجَشَّمَ الْمَشْیَ فَوَجَّهَ إِلَیْهِ فَأَخْبَرَهُ بِحُضُورِهِمْ وَ أَنَّهُ إِنَّمَا مَنَعَهُ أَنْ یُحْضِرُوهُ أَوَّلَ الْمَجْلِسِ إِبْقَاءً عَلَیْهِ مِنَ الْعِلَّةِ وَ أَنَّ الْقَوْمَ قَدِ اخْتَلَفُوا فِی الْمَسَائِلِ وَ الْأَجْوِبَةِ وَ تَرَاضَوْا بِکَ حَکَماً بَیْنَهُمْ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَتَفَضَّلَ وَ تَحْمِلَ عَلَی نَفْسِکَ فَافْعَلْ فَلَمَّا صَارَ الرَّسُولُ إِلَی هِشَامٍ قَالَ لِی یَا یُونُسُ قَلْبِی یُنْکِرُ هَذَا الْقَوْلَ وَ لَسْتُ آمَنُ أَنْ یَکُونَ هَاهُنَا أمرا [أَمْرٌ] لَا أَقِفُ عَلَیْهِ لِأَنَّ هَذَا الْمَلْعُونَ یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ قَدْ تَغَیَّرَ عَلَیَّ لِأُمُورٍ شَتَّی وَ قَدْ کُنْتُ عَزَمْتُ إِنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیَّ بِالْخُرُوجِ مِنْ هَذِهِ الْعِلَّةِ أَنْ أَشْخَصَ إِلَی الْکُوفَةِ وَ أُحَرِّمَ الْکَلَامَ بَتَّةً وَ أَلْزَمَ الْمَسْجِدَ لِیَقْطَعَ عَنِّی مُشَاهَدَةُ هَذَا الْمَلْعُونِ یَعْنِی یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا یَکُونُ إِلَّا خَیْراً فَتَحَرَّزْ مَا أَمْکَنَکَ فَقَالَ لِی یَا یُونُسُ أَ تَرَی التَّحَرُّزَ عَنْ أَمْرٍ یُرِیدُ اللَّهُ إِظْهَارَهُ عَلَی لِسَانِهِ أَنَّی یَکُونُ ذَلِکَ وَ لَکِنْ قُمْ بِنَا عَلَی حَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ فَرَکِبَ هِشَامٌ بَغْلًا کَانَ مَعَ رَسُولِهِ وَ رَکِبْتُ أَنَا حِمَاراً کَانَ لِهِشَامٍ قَالَ فَدَخَلْنَا الْمَجْلِسَ فَإِذَا هُوَ مَشْحُونٌ بِالْمُتَکَلِّمِینَ قَالَ فَمَضَی هِشَامٌ نَحْوَ یَحْیَی فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ عَلَی الْقَوْمِ وَ جَلَسَ قَرِیباً مِنْهُ وَ جَلَسْتُ أَنَا حَیْثُ انْتَهَی بِیَ الْمَجْلِسُ قَالَ فَأَقْبَلَ یَحْیَی عَلَی هِشَامٍ بَعْدَ سَاعَةٍ فَقَالَ إِنَّ الْقَوْمَ حَضَرُوا وَ کُنَّا مَعَ حُضُورِهِمْ نُحِبُّ أَنْ تَحْضُرَ لَا لِأَنْ تُنَاظِرَ بَلْ لِأَنْ نَأْنَسَ بِحُضُورِکَ إِنْ کَانَتِ الْعِلَّةُ تَقْطَعُکَ عَنِ الْمُنَاظَرَةِ وَ أَنْتَ بِحَمْدِ اللَّهِ صَالِحٌ وَ لَیْسَتْ عِلَّتُکَ بِقَاطِعَةٍ مِنَ الْمُنَاظَرَةِ وَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ قَدْ تَرَاضَوْا بِکَ حَکَماً بَیْنَهُمْ قَالَ فَقَالَ هِشَامٌ مَا الْمَوْضِعُ الَّذِی تَنَاهَتْ بِهِ الْمُنَاظَرَةُ فَأَخْبَرَهُ کُلُّ فَرِیقٍ مِنْهُمْ بِمَوْضِعِ

مَقْطَعِهِ فَکَانَ مِنْ ذَلِکَ أَنْ حَکَمَ لِبَعْضٍ عَلَی بَعْضٍ فَکَانَ مِنَ الْمَحْکُومِینَ عَلَیْهِ سُلَیْمَانُ بْنُ جَرِیرٍ فَحَقَدَهَا عَلَی هِشَامٍ قَالَ ثُمَّ إِنَّ یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ قَالَ لِهِشَامٍ إِنَّا قَدْ أَعْرَضْنَا عَنِ الْمُنَاظَرَةِ وَ

ص: 191

الْمُجَادَلَةِ مُنْذُ الْیَوْمِ وَ لَکِنْ إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُبَیِّنَ عَنْ فَسَادِ اخْتِیَارِ النَّاسِ الْإِمَامَ وَ أَنَّ الْإِمَامَةَ فِی آلِ بَیْتِ الرَّسُولِ دُونَ غَیْرِهِمْ قَالَ هِشَامٌ أَیُّهَا الْوَزِیرُ الْعِلَّةُ تَقْطَعُنِی عَنْ ذَلِکَ وَ لَعَلَّ مُعْتَرِضاً یَعْتَرِضُ فَیَکْتَسِبُ الْمُنَاظَرَةَ وَ الْخُصُومَةَ قَالَ إِنِ اعْتَرَضَ مُعْتَرِضٌ قَبْلَ أَنْ تَبْلُغَ مُرَادَکَ وَ غَرَضَکَ فَلَیْسَ ذَلِکَ لَهُ بَلْ عَلَیْهِ أَنْ یَحْفَظَ الْمَوَاضِعَ الَّتِی لَهُ فِیهَا مَطْعَنٌ فَیَقِفَهَا إِلَی فَرَاغِکَ وَ لَا یَقْطَعَ عَلَیْکَ کَلَامَکَ فَبَدَأَ هِشَامٌ وَ سَاقَ الذِّکْرَ لِذَلِکَ وَ أَطَالَ وَ اخْتَصَرْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ فَلَمَّا فَرَغَ مِمَّا قَدِ ابْتَدَأَ فِیهِ مِنَ الْکَلَامِ فِی فَسَادِ اخْتِیَارِ النَّاسِ الْإِمَامَ قَالَ یَحْیَی لِسُلَیْمَانَ بْنِ جَرِیرٍ سَلْ أَبَا مُحَمَّدٍ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْ هَذَا الْبَابِ قَالَ سُلَیْمَانُ لِهِشَامٍ أَخْبِرْنِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مَفْرُوضُ الطَّاعَةِ فَقَالَ هِشَامٌ نَعَمْ قَالَ فَإِنْ أَمَرَکَ الَّذِی بَعْدَهُ بِالْخُرُوجِ بِالسَّیْفِ مَعَهُ تَفْعَلُ وَ تُطِیعُهُ فَقَالَ هِشَامٌ لَا یَأْمُرُنِی قَالَ وَ لِمَ إِذَا کَانَتْ طَاعَتُهُ مَفْرُوضَةً عَلَیْکَ وَ عَلَیْکَ أَنْ تُطِیعَهُ فَقَالَ هِشَامٌ عُدْ عَنْ هَذَا فَقَدْ تَبَیَّنَ فِیهِ الْجَوَابُ قَالَ سُلَیْمَانُ فَلِمَ یَأْمُرُکَ فِی حَالٍ تُطِیعُهُ وَ فِی حَالٍ لَا تُطِیعُهُ فَقَالَ هِشَامٌ وَیْحَکَ لَمْ أَقُلْ لَکَ إِنِّی لَا أُطِیعُهُ فَتَقُولَ إِنَّ طَاعَتَهُ مَفْرُوضَةٌ إِنَّمَا قُلْتُ لَکَ لَا یَأْمُرُنِی قَالَ سُلَیْمَانُ لَیْسَ أَسْأَلُکَ إِلَّا عَلَی سَبِیلِ سُلْطَانِ الْجَدَلِ لَیْسَ عَلَی الْوَاجِبِ أَنَّهُ لَا یَأْمُرُکَ فَقَالَ هِشَامٌ کَمْ تَحُولُ حَوْلَ الْحِمَی هَلْ هُوَ إِلَّا أَنْ أَقُولَ لَکَ إِنْ أَمَرَنِی فَعَلْتُ فَتَنْقَطِعُ أَقْبَحَ الِانْقِطَاعِ وَ لَا یَکُونُ عِنْدَکَ زِیَادَةٌ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِمَا یَجُبُّ قَوْلِی وَ مَا إِلَیْهِ یَئُولُ جَوَابِی قَالَ فَتَغَیَّرَ وَجْهُ هَارُونَ وَ قَالَ هَارُونُ قَدْ أَفْصَحَ وَ قَامَ النَّاسُ وَ اغْتَنَمَهَا هِشَامٌ فَخَرَجَ عَلَی وَجْهِهِ إِلَی الْمَدَائِنِ قَالَ فَبَلَغَنَا أَنَّ هَارُونَ قَالَ لِیَحْیَی شُدَّ یَدَکَ بِهَذَا وَ أَصْحَابِهِ وَ بَعَثَ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فَحَبَسَهُ فَکَانَ هَذَا سَبَبَ حَبْسِهِ مَعَ غَیْرِهِ مِنَ الْأَسْبَابِ وَ إِنَّمَا أَرَادَ یَحْیَی أَنْ یَهْرُبَ هِشَامٌ فَیَمُوتَ مَخْفِیّاً مَا دَامَ لِهَارُونَ سُلْطَانٌ قَالَ ثُمَّ صَارَ هِشَامٌ إِلَی الْکُوفَةِ وَ هُوَ یُعَقَّبُ عَلَیْهِ وَ مَاتَ فِی دَارِ ابْنِ شَرَفٍ بِالْکُوفَةِ رَحِمَهُ اللَّهُ

ص: 192

قَالَ فَبَلَغَ هَذَا الْمَجْلِسُ مُحَمَّدَ بْنَ سُلَیْمَانَ النَّوْفَلِیَّ وَ ابْنَ مِیثَمٍ وَ هُمَا فِی حَبْسِ هَارُونَ فَقَالَ النَّوْفَلِیُّ أَرَی هِشَاماً مَا اسْتَطَاعَ أَنْ یَعْتَلَّ فَقَالَ ابْنُ مِیثَمٍ بِأَیِّ شَیْ ءٍ یَسْتَطِیعُ أَنْ یَعْتَلَّ وَ قَدْ أَوْجَبَ أَنَّ طَاعَتَهُ مَفْرُوضَةٌ مِنَ اللَّهِ قَالَ یَعْتَلُّ بِأَنْ یَقُولَ الشَّرْطُ عَلَیَّ فِی إِمَامَتِهِ أَنْ لَا یَدْعُوَ أَحَداً إِلَی الْخُرُوجِ حَتَّی یُنَادِیَ مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ فَمَنْ دَعَانِی مِمَّنْ یَدَّعِی الْإِمَامَةَ قَبْلَ ذَلِکَ الْوَقْتِ عَلِمْتُ أَنَّهُ لَیْسَ بِإِمَامٍ وَ طَلَبْتُ مِنْ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ مَنْ لَا یَقُولُ إِنَّهُ یَخْرُجُ وَ لَا یَأْمُرُ بِذَلِکَ حَتَّی یُنَادِیَ مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ فَأَعْلَمَ أَنَّهُ صَادِقٌ فَقَالَ ابْنُ مِیثَمٍ هَذَا مِنْ أَخْبَثِ الْخُرَافَةِ وَ مَتَی کَانَ هَذَا فِی عَقْدِ الْإِمَامَةِ إِنَّمَا یُرْوَی هَذَا فِی صِفَةِ الْقَائِمِ علیه السلام وَ هِشَامٌ أَجْدَلُ مِنْ أَنْ یَحْتَجَّ بِهَذَا عَلَی أَنَّهُ لَمْ یُفْصِحْ بِهَذَا الْإِفْصَاحِ الَّذِی قَدْ شَرَطْتَهُ أَنْتَ إِنَّمَا قَالَ إِنْ أَمَرَنِیَ الْمَفْرُوضُ الطَّاعَةِ بَعْدَ عَلِیٍّ علیه السلام فَعَلْتُ وَ لَمْ یُسَمَّ فُلَانٌ دُونَ فُلَانٍ کَمَا تَقُولُ إِنْ قَالَ لِی طَلَبْتُ غَیْرَهُ فَلَوْ قَالَ هَارُونُ لَهُ وَ کَانَ الْمُنَاظِرَ لَهُ مَنِ الْمَفْرُوضُ الطَّاعَةِ فَقَالَ لَهُ أَنْتَ لَمْ یَکُنْ أَنْ یَقُولَ لَهُ فَإِنْ أَمَرْتُکَ بِالْخُرُوجِ بِالسَّیْفِ تُقَاتِلُ أَعْدَائِی تَطْلُبُ غَیْرِی وَ تَنْتَظِرُ الْمُنَادِیَ مِنَ السَّمَاءِ هَذَا لَا یَتَکَلَّمُ بِهِ مِثْلَ هَذَا

لَعَلَّکَ لَوْ کُنْتَ أَنْتَ تَکَلَّمْتَ بِهِ قَالَ ثُمَّ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ عَلَی مَا یَمْضِی مِنَ الْعِلْمِ إِنْ قُتِلَ وَ لَقَدْ کَانَ عَضُدَنَا وَ شَیْخَنَا وَ الْمَنْظُورَ إِلَیْهِ فِینَا(1).

**[ترجمه]رجال کشی: یونس بن عبدالرحمن نقل کرده، یحیی بن خالد برمکی فهمیده بود که هشام بن حکم بر فلاسفه طعنه­ای زده است و می­خواست تا هارون را وادار کند که او را در کشتن هشام کمک کند. از طرف دیگر هارون به جهت چیزی که از هشام شنیده بود، به او علاقه پیدا کرده بود.

داستان از این قرار بود که روزی هشام در حضور یحیی بن خالد درباره ارث پیامبر صلی الله علیه و آله تکلم ­کرد و سخنان او برای هارون نقل شد و هارون خیلی خوشش آمد. این در حالی بود که تا قبل از این یحیی نمی­گذاشت هارون از عقاید هشام آگاه شود و گاهی نیز اگر هارون تصمیم به اذیت هشام داشت، او را منصرف می­کرد. همین علاقه­ای که هارون بعد از نقل کلام هشام به او پیدا کرد، یکی از چیزهایی بود که دل یحیی را از هشام برگرداند و نزد هارون او را متهم به تشیع کرد و گفت: ای امیرالمؤمنین! من عقاید هشام را دنبال کرده­ام و ناگهان کشف کرده ام که هشام معتقد است خداوند در روی زمین، غیر از شما امامی دارد که اطاعتش واجب است. هارون گفت: سبحان الله! یحیی ادامه داد: آری، و معتقد است که اگر امام امر به قیام کند، باید قیام ­کرد، ما قبلاً فکر می کردیم که او جزء کسانی است که از زمین تکان نمی­خورند.

هارون به یحیی گفت: متکلمین را در مجلسی جمع کن و من نیز پشت پرده­ای قرار می­گیرم تا متوجه حضور من نشوند و هیبت من مانع نشود که هر یک از آن­ها عقیده اصلی خود را بیان کند. یحیی از پی آن­ها فرستاد مجلس پر شد از متکلمین که در میانشان ضرار بن عمرو، سلیمان بن جریر، عبداللَّه یزید أباضی، مؤبد بن مؤبد، و رأس الجالوت نیز حضور داشتند. از هم­دیگر سؤال کردند و با هم بحث و مناظره کردند گاهی به جواب می­رسیدند، و گاهی به بن بست می­رسیدند و هر کدام به دیگری می­گفت: نتوانستی جواب بدی و او در جواب می­گفت: جوابش را دادم. تشکیل این­ مجلس حیله ای بود از طرف یحیی علیه هشام؛ چه این­که هشام از تشکیل این مجلس بی­خبر بود، زیرا یحیی فرصت را غنیمت شمرده بود و در وقتی که هشام مریض بود این مجلس را ترتیب داده بود.

وقتی سخن متکلیمین به این­جا رسید، یحیی گفت: راضی هستید که هشام بین شما داوری کند؟ گفتند: راضی هستیم ای وزیر! اما چطور می­تواند پیش ما بیاید و حال آن­که او مریض است؟ یحیی گفت: من پیکی پیش او می­فرستم و پیغام می­دهم که هر طور شده بیاید. پیکی فرستاد که از طرف او بگوید: متکلمین همه جمعند و من به خاطر مریضی، در اول مجلس تو را دعوت نکردم، ولی اکنون آن­ها در چند سؤال و چند جواب با هم اختلاف دارند و راضی شده­اند که تو بین آن­ها داوری کنی، اگر صلاح می­بینی، بزرگواری کن و به هر زحمتی شده، تشریف بیاور.

یونس بن عبدالرحمن نقل کرده، وقتی پیک پیش هشام آمد، هشام به من گفت: ای یونس! دلم حرف یحیی را باور نمی­کند و بعید نمی­دانم که چیزی در کار باشد که من از آن بی­اطلاعم. زیرا این ملعون (یحیی بن خالد) به خاطر چند چیز نسبت به من بدبین شده است. من تصمیم گرفته بودم که اگر خداوند مرا از این بیماری به سلامت بیرون بیاورد، به کوفه بروم و به طور کلی دست از کلام بکشم و پیوسته در مسجد باشم تا از دیدار این ملعون – یعنی یحیی بن خالد - آسوده شوم.

گفتم: فدایت شوم! خیر است، ولی تا جایی که می­توانی مراقب باش. گفت: ای یونس! به نظر تو آیا امکان دارد انسان از چیزی که خداوند می­خواهد بر زبانش جاری شود خودداری کند!؟ چطور چنین چیزی ممکن است!؟ به هر حال به حول و قوه خداوند ما را بلند کن تا برویم .

هشام سوار قاطری که پیک یحیی با خود آورده بود شد و من نیز سوار الاغ هشام شدم. وارد مجلس شدیم و دیدیم پر است از متکلمین. هشام به طرف یحیی رفت و بر او و حاضرین سلام کرد و نزدیک او نشست. من نیز در آخر مجلس نشستم.

بعد از ساعتی یحیی رو به هشام کرد و گفت: متکلمین همه حضور یافتند و ما دوست داشتیم که شما هم در جلسه باشید، نه برای این­که مناظره کنید، بلکه به این جهت که با شما مأنوس هستیم؛ زیرا مریضی­اتان مانع از مناظره بود. ولی گویا شکر خدا حالتان خوب است و مریض­اتان طوری نیست که مانع مناظره باشد. این­ها راضی شده­اند که شما بینشان داوری کنید.

هشام گفت: مناظره به کجا منتهی شده است؟ هر یک از آن­ها جایی را که در حل آن گیر کرده بودند را می­گفتند و هشام نیز در هر مورد به نفع یکی و بر ضرر دیگری داوری می­کرد. از جمله کسانی که بر ضرر او داوری کرد، سلیمان بن جریر بود که موجب شد در دلش نسبت به هشام کینه بوجود آید.

سپس یحیی به هشام گفت: امروز دیگر از مناظره و مجادله صرف نظر کردیم؛ ولی اگر مایلی، توضیحاتی در مورد این­ که مردم نمی­توانند امام را انتخاب کنند و این ­که امامت باید در آل بیت رسول باشد و نه دیگران، برایمان بده. هشام گفت: جناب وزیر! بیماری مانع از ادامه سخن است، از این گذشته شاید در بین سخن کسی اعتراض کند و مناظره و بحث پیش آید. یحیی گفت: اگر کسی پیش از آن­که تو منظور و غرضت را کامل بیان کنی اعتراضی داشت، نمی­تواند اعتراض کند و باید محلی را که ایراد داشته در خاطر داشته باشد و وقتی تو بیانات خود را تمام کردی آن را بگوید و به هیچ وجه کلام تو را در بین قطع نکند.

هشام شروع کرد و کلامی طولانی در مورد آن موضوع ایراد کرد که ما به جهت اختصار فقط قسمت های مورد نیاز را ذکر کردیم. وقتی کلام خویش را در مورد موضوع اولش، که عبارت از این بود که مردم نمی­توانند خودشان امام را انتخاب کنند، تمام کرد، یحیی به سلیمان بن جریر گفت: در مورد این قضیه از ابامحمّد سؤالی بکن. سلیمان به هشام گفت: بگو ببینم آیا اطاعت از علی ابن ابی­طالب واجب است؟ هشام گفت: آری.

گفت: اگر امام بعد از او به تو امر کند که شمشیرت را برداری و با او قیام کنی، از او اطاعت می­کنی؟ هشام گفت: چنین امری نمی­کند. سلیمان گفت: چرا ندهد، وقتی اطاعتش بر تو واجب است و تو باید از او پیروی کنی!؟ هشام گفت: از این سؤال بگذر، جوابش داده شده است. سلیمان گفت: پس دیگر چرا به تو امر می­کند با این­که تو گاهی از او اطاعت می­کنی و گاهی از او اطاعت نمی­کنی؟ هشام گفت: بیچاره، من به تو نگفتم که از او اطاعت نمی­کنم که می­گویی: اطاعت از او واجب است. من فقط به تو گفتم: او چنین امری نمی­کند.

سلیمان گفت: من دارم بنا بر فرض سؤال می­کنم؛ لزوماً این­طور نیست که به تو چنین امری نکند. هشام گفت: چرا تو این­قدر شلوغش می­کنی!؟ مگر من جز این­ می­گویم که اگر امر کند انجام می­دهم، تا دهانت بسته شود و دیگر نتوانی چیزی بگویی، من خودم می­دانم که سخنم به کجا منتهی می شود و جواب من چه نتیجه­ای در پی دارد.

در این هنگام چهره هارون تغییر کرد و گفت: سرانجام پرده از عقیده خود برداشت. مردم برخاستند و مجلس تمام شد. هشام نیز فرصت را غنیمت شمرد و همان وقت به سمت مدائن راه افتاد.

شنیدیم که هارون به یحیی گفته بود: هشام و اصحاب او خوب زیر نظر بگیر. و به دنبال ابا الحسن موسی علیه السّلام فرستاد و ایشان را زندانی کرد و این نیز در کنار اسباب دیگر یکی از اسباب زندانی کردن امام شد. یحیی فقط می­خواست که تا وقتی هارون سلطنت می­کند، هشام دور باشد و سرانجام در همان خفا بمیرد. بعدها هشام در حالی که در تعقیبش بودند به کوفه رفت و بالاخره در خانه ابن شرف در کوفه از دنیا رفت. خدا رحمتش کند!

ماجرای این جلسه به اطلاع محمد بن سلیمان نوفلی و ابن میثم، که هر دو در زندان هارون بودند، رسید؛ نوفلی گفت: فکر نمی­کنم هشام دیگر بتواند بهانه ای بتراشد. ابن میثم گفت: وقتی گفته اطاعت امام از جانب خدا واجب است، دیگر چه بهانه ای می­تواند بیاورد!؟ سلیمان گفت: مثلاً بهانه بیاورد که شرط من در امامت او این است که تا وقتی که منادی از آسمان ندا نکرده، کسی را دعوت به قیام نکند، پس هر کس که مرا قبل از آن زمان دعوت به قیام کند، می­فهمم که او امام نیست، و دنبال کسی دیگری از این اهل بیت می­روم که به فکر قیام نباشد و و تا منادی از آسمان ندا نکرده، امر به قیام نکند و با این روش بفهمم که او در ادعای امامتش صادق است.

ابن میثم گفت: این از بدترین خرافات است؛ کجا و کی این از شرایط امامت بوده است!؟ این شرط تنها در مورد قائم علیه السلام روایت شده است و هشام واردتر از این­هاست که چنین ذلیلی بیاورد. علاوه بر این او این­طور هم که تو می­گویی آشکارا توضیح نداده است؛ او فقط گفته: اگر کسی که پس از علی بن ابی­طالب اطاعتش واجب است به من امری بکند، اطاعت می­کنم، دیگر نام شخص خاصی را که نبرده است که تو می­گویی: اگر به من چنین چیزی بگوید، به دنبال کس دیگری می­روم. اگر هارون در مقام مناظره به او بگوید: به نظر تو آن امامی که اطاعت او واجب است چه کسی است؟ و او در جواب بگوید: تو هستی، آن­گاه هارون فوراً به او می­گوید که: یعنی اگر من به تو امر کنم که شمشیرت را درآوری و با دشمنانم بجنگی، به دنبال کس دیگری می­روی و منتظر ندای آسمانی می­شوی. کسی مانند هشام این­طور تکلم نمی­کند، شاید اگر تو بودی، این­طور تکلم می­کردی.

علی بن اسماعیل میثمی سپس گفت: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُون که اگر هشام کشته شود، علمش نیز با او می رود، او پشت و پناه و بزرگ ما بود و در میان ما، چشم همگان به او بود. - . رجال کشی : 167 ، با مقداری تفاوت. -

**[ترجمه]

بیان

قوله فشیّعه عنده أی نسب یحیی هشاما إلی التشیع عند هارون و الإلباد بالأرض الإلصاق بها کنایة عن ترک الخروج و عدم الرضا به قوله إذ لم یعلمه بذلک أی لم یعلمه أولا و اغتنم تلک المناظرة و حیرتهم لتکون وسیلة إلی إحضار هشام بحیث لا یشعر بالحیلة قوله علی ما یمضی من العلم إن قتل أی إن قتل یمضی مع علوم کثیرة.

lt;meta info="\\"او جزء کسانی است که از زمین تکان نمی­خورند\\" کنایه از کسانی ­که قیام نمی­کنند و راضی به شورش نمی­شوند.

**[ترجمه]

«2»

کش، [رجال الکشی] رُوِیَ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: کَانَ ابْنُ أَخِی هِشَامٌ یَذْهَبُ فِی الدِّینِ مَذْهَبَ الْجَهْمِیَّةِ خَبِیثاً فِیهِمْ فَسَأَلَنِی أَنْ أُدْخِلَهُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِیُنَاظِرَهُ فَأَعْلَمْتُهُ

ص: 193


1- 1. رجال الکشّیّ ص 167 بتفاوت.

أَنِّی لَا أَفْعَلُ مَا لَمْ أَسْتَأْذِنْهُ.

فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فَاسْتَأْذَنْتُهُ فِی إِدْخَالِ هِشَامٍ عَلَیْهِ فَأَذِنَ لِی فِیهِ فَقُمْتُ مِنْ عِنْدِهِ وَ خَطَوْتُ خُطُوَاتٍ فَذَکَرْتُ رِدَاءَتَهُ وَ خُبْثَهُ فَانْصَرَفْتُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَحَدَّثْتُهُ رِدَاءَتَهُ وَ خُبْثَهُ فَقَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا عُمَرُ تَتَخَوَّفُ عَلَیَّ فَخَجِلْتُ مِنْ قَوْلِی وَ عَلِمْتُ أَنِّی قَدْ عَثَرْتُ فَخَرَجْتُ مُسْتَحْیِیاً إِلَی هِشَامٍ فَسَأَلْتُهُ تَأْخِیرَ دُخُولِهِ وَ أَعْلَمْتُهُ أَنَّهُ قَدْ أَذِنَ لَهُ بِالدُّخُولِ فَبَادَرَ هِشَامٌ فَاسْتَأْذَنَ وَ دَخَلَ فَدَخَلْتُ مَعَهُ فَلَمَّا تَمَکَّنَ فِی مَجْلِسِهِ سَأَلَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مَسْأَلَةٍ فَحَارَ فِیهَا هِشَامٌ وَ بَقِیَ فَسَأَلَهُ هِشَامٌ أَنْ یُؤَجِّلَهُ فِیهَا فَأَجَّلَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَذَهَبَ هِشَامٌ فَاضْطَرَبَ فِی طَلَبِ الْجَوَابِ أَیَّاماً فَلَمْ یَقِفْ عَلَیْهِ فَرَجَعَ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَخْبَرَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِهَا وَ سَأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ أُخْرَی فِیهَا فَسَادُ أَصْلِهِ وَ عَقْدِ مَذْهَبِهِ فَخَرَجَ هِشَامٌ مِنْ عِنْدِهِ مُغْتَمّاً مُتَحَیِّراً قَالَ فَبَقِیتُ أَیَّاماً لَا أَفِیقُ مِنْ حَیْرَتِی قَالَ عُمَرُ بْنُ یَزِیدَ فَسَأَلَنِی هِشَامٌ أَنْ أَسْتَأْذِنَ لَهُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثَالِثاً فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فَاسْتَأْذَنْتُ لَهُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِیَنْظُرْنِی فِی مَوْضِعٍ سَمَّاهُ بِالْحِیرَةِ لِأَلْتَقِیَ مَعَهُ فِیهِ غَداً إِنْ شَاءَ اللَّهُ إِذَا رَاحَ إِلَیْهَا فَقَالَ عُمَرُ فَخَرَجْتُ إِلَی هِشَامٍ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَقَالَتِهِ وَ أَمْرِهِ فَسُرَّ بِذَلِکَ هِشَامٌ وَ اسْتَبْشَرَ وَ سَبَقَهُ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی سَمَّاهُ ثُمَّ رَأَیْتُ هِشَاماً بَعْدَ ذَلِکَ فَسَأَلْتُهُ عَمَّا بَیْنَهُمَا فَأَخْبَرَنِی أَنَّهُ سَبَقَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَ سَمَّاهُ لَهُ فَبَیْنَا هُوَ إِذَا بِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَدْ أَقْبَلَ عَلَی بَغْلَةٍ لَهُ فَلَمَّا بَصُرْتُ بِهِ وَ قَرُبَ مِنِّی هَالَنِی مَنْظَرُهُ وَ أَرْعَبَنِی حَتَّی بَقِیتُ لَا أَجِدُ شَیْئاً أَتَفَوَّهُ بِهِ وَ لَا انْطَلَقَ لِسَانِی لِمَا أَرَدْتُ مِنْ مُنَاطَقَتِهِ وَ وَقَفَ عَلَیَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مَلِیّاً یَنْتَظِرُ مَا أُکَلِّمُهُ وَ کَانَ وُقُوفُهُ عَلَیَّ لَا یَزِیدُنِی إِلَّا تَهَیُّباً وَ تَحَیُّراً فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ مِنِّی ضَرَبَ بَغْلَتَهُ وَ سَارَ حَتَّی دَخَلَ بَعْضَ السِّکَکِ فِی الْحِیرَةِ وَ تَیَقَّنْتُ أَنَّ مَا أَصَابَنِی مِنْ هَیْبَتِهِ لَمْ یَکُنْ إِلَّا مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ عِظَمِ مَوْقِعِهِ وَ مَکَانِهِ مِنَ

ص: 194

الرَّبِّ الْجَلِیلِ.

قَالَ عُمَرُ فَانْصَرَفَ هِشَامٌ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ تَرَکَ مَذْهَبَهُ وَ دَانَ بِدِینِ الْحَقِّ وَ فَاقَ أَصْحَابَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کُلَّهُمْ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ (1) قَالَ وَ اعْتَلَّ هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ عِلَّتَهُ الَّتِی قُبِضَ فِیهَا فَامْتَنَعَ مِنَ الِاسْتِعَانَةِ بِالْأَطِبَّاءِ فَسَأَلُوهُ أَنْ یَفْعَلَ ذَلِکَ فَجَاءُوا بِهِمْ إِلَیْهِ فَأُدْخِلَ عَلَیْهِ جَمَاعَةٌ مِنَ الْأَطِبَّاءِ فَکَانَ إِذَا دَخَلَ الطَّبِیبُ عَلَیْهِ وَ أَمَرَهُ بِشَیْ ءٍ سَأَلَهُ فَقَالَ یَا هَذَا هَلْ وَقَفْتَ عَلَی عِلَّتِی فَمِنْ بَیْنِ قَائِلٍ یَقُولُ لَا وَ مِنْ قَائِلٍ یَقُولُ نَعَمْ فَإِنِ اسْتَوْصَفَ مِمَّنْ یَقُولُ نَعَمْ وَصَفَهَا فَإِذَا أَخْبَرَهُ کَذَّبَهُ وَ یَقُولُ عِلَّتِی غَیْرُ هَذِهِ فَیُسْأَلُ عَنْ عِلَّتِهِ فَیَقُولُ عِلَّتِی فَزَعُ الْقَلْبِ مِمَّا أَصَابَنِی مِنَ الْخَوْفِ وَ قَدْ کَانَ قُدِّمَ لِیُضْرَبَ عُنُقُهُ فَفَزِعَ قَلْبُهُ لِذَلِکَ حَتَّی مَاتَ رَحِمَهُ اللَّهُ (2).

**[ترجمه]رجال کشی: عمر بن یزید نقل کرده، پسر برادرم هشام، از طرف­داران سرسخت مذهب جهمیه بود. از من خواهش کرد که او را به حضور امام صادق علیه السّلام ببرم تا با ایشان مناظره کند؛ به او گفتم تا از ایشان اجازه نگیرم، چنین کاری نمی­کنم.

به محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم و اجازه خواستم هشام را پیش ایشان ببرم و ایشان اجازه دادند. از محضر امام خارج شدم و هنوز چند گامی برنداشته بودم که به یاد پستی و خباثت او افتادم. به محضر امام صادق علیه السّلام برگشتم و قضیه پستی و خباثت او را عرض کردم. امام صادق علیه السّلام به من فرمودند: ای عمر! می­ترسی من نتوانم جواب او را بدهم؟ از حرف خودم خجالت کشیدم و فهمیدم که اشتباه کرده ام. با خجالت خارج شدم و پیش هشام رفتم و از او خواستم که در رفتنش تأخیر کند و به او گفتم که ایشان اذن دادند که به حضورشان برسی.

هشام سریع راه افتاد و اجازه گرفت و داخل شد. من نیز با او داخل رفتم. همین که در جایش نشست، حضرت صادق علیه السّلام از او سؤالی کرد و هشام متحیر ماند. از ایشان تقاضا کرد برای جواب به او فرصت دهند. امام صادق علیه السّلام فرصت داد و هشام برخاست و رفت. چند روزی در جستجوی جواب در جنب و جوش بود و نتوانست جوابی بیابد؛ به محضر صادق امام علیه السّلام بازگشت، حضرت جواب سؤال را به او فرمودند و چند سؤال دیگر از او پرسیدند که محتوای آن­ها ثابت می­کرد اصول هشام و مذهب او فاسد است. هشام با اندوه و تحیر از حضور امام بیرون آمد. خودش می­گفت: چند روز همین­طور در حیرت مانده بودم.

عمر بن یزید نقل می­کند: هشام برای بار سوم از من خواست که برایش اجازه حضور بگیرم؛ به محضر امام صادق علیه السلام رسیدم و برایش اجازه حضور خواستم؛ ایشان فرمودند: در جایی که ایشان از آن به حیره نام بردند، فردا صبح منتظر من باشد تا إن شاء اللَّه اگر آمد با او ملاقات کنم. پیش هشام رفتم و جریان را به او گفتم؛ خوشحال شد و مژده داد و فردای آن روز، زودتر از امام به آن­­جا رفت.

بعداً هشام را دیدم و از او در مورد آن­چه بین او و امام گذشت سؤال کردم. به من گفت که او قبل از حضرت صادق علیه السلام به آن­جا رفته است و همان­طور که منتظر بوده، دیده که امام صادق علیه السّلام سوار بر قاطری به سمت او می­آید؛ گفت: وقتی چشمم به ایشان افتاد و نزدیک من رسیدند، از دیدنشان چنان هول شدم و رعب در دلم افتاد که دیگر چیزی برای گفتن پیدا نکردم و زبانم به آن­چه که قصد داشتم مناظره کنم نمی­چرخید. امام صادق علیه السّلام مدتی منتظر ماندند که من سخن بگویم، ولی این انتظار ایشان بهت و حیرت من را بیشتر کرد. ایشان وقتی من این حال مرا دیدند، ضربه­ای به قاطرشان زدند و رفتند و داخل یکی از کوچه­ها شدند. یقین کردم که این هیبت ایشان که آن­طور مرا گرفت، تنها از طرف خداوند عزّ و جلّ و به سبب بزرگی موقعیت و منزلت ایشان پیش پروردگار جلیل بود.

عمر نقل کرده، هشام پس از آن ملاقات، به محضر امام صادق علیه السّلام رفت و مذهب خود را رها کرد و متدین به دین حق شد و بر تمام اصحاب حضرت صادق علیه السّلام برتری یافت والحمدلله. - . همان : 166 -

عمر نقل کرده، هشام بن حکم در آن بیماری آخر که سبب فوت او شد، از کمک­گرفتن از پزشکان امتناع کرد. از او تقاضا کردند که این کار را بکند و بگذارد برایش طبیب بیاورند. چند طبیب برایش آوردند. هر پزشکی که می­آمد و نسخه­ای می­داد، از او می­پرسید: ای فلانی! تو فهمیدی من چه مرضی دارم؟ بعضی می­گفتند نه و بعضی می­گفتند آری. از آن­هایی که می­گفتند آری، می­خواست که در مورد مریضی­اش توضیح بدهند، و وقتی توضیح می­دادند، آن­ها را تکذیب می­کرد و می­گفت: مریضی من چیز دیگری است. می­پرسیدند که پس مریضی شما چیست؟ می­گفت: مریضی من وحشت قلب است که به جهت خوفی است که بر من وارد شده است. زیرا او را برده بودند که گردنش را بزنند و قلبش ترسیده بود و در نهایت درگذشت. خداوند رحمتش کند! - . همان : 167 -

**[ترجمه]

«3»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ جَبْرَئِیلَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْعُبَیْدِیِّ عَنْ یُونُسَ قَالَ: قُلْتُ لِهِشَامٍ إِنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام بَعَثَ إِلَیْکَ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ الْحَجَّاجِ یَأْمُرُکَ أَنْ تَسْکُتَ وَ لَا تَتَکَلَّمَ فَأَبَیْتَ أَنْ تَقْبَلَ رِسَالَتَهُ فَأَخْبِرْنِی کَیْفَ کَانَ سَبَبُ هَذَا وَ هَلْ أَرْسَلَ إِلَیْکَ یَنْهَاکَ عَنِ الْکَلَامِ أَوْ لَا وَ هَلْ تَکَلَّمْتَ بَعْدَ نَهْیِهِ إِیَّاکَ فَقَالَ هِشَامٌ إِنَّهُ لَمَّا کَانَ أَیَّامُ الْمَهْدِیِّ شَدَّدَ عَلَی أَصْحَابِ الْأَهْوَاءِ وَ کَتَبَ لَهُ ابْنُ الْمُفَضَّلِ صُنُوفَ الْفِرَقِ صِنْفاً صِنْفاً ثُمَّ قَرَأَ الْکِتَابَ عَلَی النَّاسِ.

فَقَالَ یُونُسُ قَدْ سَمِعْتُ الْکِتَابَ یُقْرَأُ عَلَی النَّاسِ عَلَی بَابِ الذَّهَبِ بِالْمَدِینَةِ وَ مَرَّةً أُخْرَی بِمَدِینَةِ الْوَضَّاحِ (3) فَقَالَ إِنَّ ابْنَ الْمُفَضَّلِ صَنَّفَ لَهُمْ صُنُوفَ الْفِرَقِ فِرْقَةً فِرْقَةً حَتَّی قَالَ فِی کِتَابِهِ وَ فِرْقَةٌ یُقَالُ لَهُمُ الزُّرَارِیَّةُ وَ فِرْقَةٌ یُقَالُ لَهُمُ الْعَمَّارِیَّةُ أَصْحَابُ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ وَ فِرْقَةٌ یُقَالُ لَهُمُ الْیَعْفُورِیَّةُ وَ مِنْهُمْ فِرْقَةٌ

ص: 195


1- 1. نفس المصدر ص 166.
2- 2. نفس المصدر ص 167.
3- 3. مدینة الوضاح: لعلها الوضاحیة و هی قریة منسوبة الی بنی وضاح مولی لبنی أمیّة و کان بربریا.

أَصْحَابُ سُلَیْمَانَ الْأَقْطَعِ وَ فِرْقَةٌ یُقَالُ لَهُمُ الْجَوَالِیقِیَّةُ قَالَ یُونُسُ وَ لَمْ یَذْکُرْ یَوْمَئِذٍ هِشَامَ بْنَ الْحَکَمِ وَ لَا أَصْحَابَهُ.

فَزَعَمَ هِشَامٌ لِیُونُسَ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام بَعَثَ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ کُفَّ هَذِهِ الْأَیَّامَ عَنِ الْکَلَامِ فَإِنَّ الْأَمْرَ شَدِیدٌ قَالَ هِشَامٌ فَکَفَفْتُ عَنِ الْکَلَامِ حَتَّی مَاتَ الْمَهْدِیُّ وَ سَکَنَ الْأَمْرُ فَهَذَا الْأَمْرُ الَّذِی کَانَ مِنْ أَمْرِهِ وَ انْتِهَائِی إِلَی قَوْلِهِ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ یُونُسَ قَالَ: کُنْتُ مَعَ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ فِی مَسْجِدِهِ بِالْعِشَاءِ حَیْثُ أَتَاهُ مُسْلِمٌ صَاحِبُ بَیْتِ الْحُکْمِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ یَقُولُ قَدْ أَفْسَدْتُ عَلَی الرَّفَضَةِ دِینَهُمْ لِأَنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّ الدِّینَ لَا یَقُومُ إِلَّا بِإِمَامٍ حَیٍّ وَ هُمْ لَا یَدْرُونَ إِمَامُهُمُ الْیَوْمَ حَیٌّ أَوْ مَیِّتٌ فَقَالَ هِشَامٌ عِنْدَ ذَلِکَ إِنَّمَا عَلَیْنَا أَنْ نَدِینَ بِحَیَاةِ الْإِمَامِ أَنَّهُ حَیٌّ حَاضِراً عِنْدَنَا أَوْ مُتَوَارِیاً عَنَّا حَتَّی یَأْتِیَنَا مَوْتُهُ فَمَا لَمْ یَأْتِنَا مَوْتُهُ فَنَحْنُ مُقِیمُونَ عَلَی حَیَاتِهِ وَ مَثَّلَ مِثَالًا فَقَالَ الرَّجُلُ إِذَا جَامَعَ أَهْلَهُ وَ سَافَرَ إِلَی مَکَّةَ أَوْ تَوَارَی عَنْهُ بِبَعْضِ الْحِیطَانِ فَعَلَیْنَا أَنْ نُقِیمَ عَلَی حَیَاتِهِ حَتَّی یَأْتِیَنَا خِلَافُ ذَلِکَ فَانْصَرَفَ سَالِمٌ ابْنُ عَمِّ یُونُسَ بِهَذَا الْکَلَامِ فَقَصَّهُ عَلَی یَحْیَی بْنِ خَالِدٍ فَقَالَ یَحْیَی مَا تَرَی مَا صَنَعْنَا شَیْئاً فَدَخَلَ یَحْیَی عَلَی هَارُونَ فَأَخْبَرَهُ فَأَرْسَلَ مِنَ الْغَدِ فَطَلَبَهُ فَطُلِبَ فِی مَنْزِلِهِ فَلَمْ یُوجَدْ وَ بَلَغَهُ الْخَبَرُ فَلَمْ یَلْبَثْ إِلَّا شَهْرَیْنِ أَوْ أَکْثَرَ حَتَّی مَاتَ فِی مَنْزِلِ مُحَمَّدٍ وَ حُسَیْنٍ الْحَنَّاطَیْنِ فَهَذَا تَفْسِیرُ أَمْرِ هِشَامٍ وَ زَعَمَ یُونُسُ أَنَّ دُخُولَ هِشَامٍ

عَلَی یَحْیَی بْنِ خَالِدٍ وَ کَلَامَهُ مَعَ سُلَیْمَانَ بْنِ جَرِیرٍ بَعْدَ أَنْ أُخِذَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِدَهْرٍ إِذْ کَانَ فِی زَمَنِ الْمَهْدِیِّ وَ دُخُولَهُ إِلَی یَحْیَی بْنِ خَالِدٍ فِی زَمَنِ الرَّشِیدِ(1).

**[ترجمه]رجال کشی: یونس نقل کرده، من به هشام گفتم: می­گویند ابا الحسن علیه السلام، عبدالرحمن بن حجاج را پیش تو فرستاده­اند تا به تو امر کنند که سکوت کنی و دیگر مناظره نکنی و تو پیغام ایشان را قبول نکرده­ای؛ بگو ببینم دلیلش چه بوده است و آیا اصلاً ایشان چنین پیغامی فرستاده­اند که تو را از مناظره کردن نهی کنند یا نه؟ و اگر نهی کرده­اند، آیا تو بعد از نهی ایشان باز هم مناظره کرده ای؟ هشام گفت: در ایام مهدی خلیفه عباسی، بر مکاتب فکری سخت گرفتند؛ ابن مفضل تک­تک این فرقه های مختلف و شعب آن­ها را برای مهدی نوشت و سپس کتابش را در حضور مردم قرائت کرد.

یونس نقل کرده، من خودم شنیدم که آن کتاب را یک­بار در باب­الذهب مدینه و بار دیگر در مدینة الوضاح - . شاید منظور وضاحیه باشد که روستایی است منسوب به قبیله بنی­وضّاح. - برای مردم می­خواند. ابن مفضل تک­تک فرقه­ها را با شعبه­های آن­ها در کتاب دسته­بندی کرده بود؛ حتی نوشته بود: فرقه­ای وجود دارد که به آن زراریه می­گویند و فرقه­ای دیگر که به آن عماریه می­گویند و اصحاب عمار ساباطی هستند. فرقه­ی دیگری هست که یعفوریه نام دارد و فرقه ­ای دیگر که اصحاب سلیمان اقطع هستند و یک فرقه دیگر که به آن جوالیقیه می­گویند. یونس نقل کرده، در آن ایام نامی از هشام بن حکم و اصحابش ذکر نکرده بود.

هشام فکر کرده بود که ابا الحسن علیه السّلام به او پیغام داده بودند که: فعلاً در این روزها مناظره نکند که خیلی سخت گرفته اند. هشام گفت: من نیز مناظره نکردم تا مهدی از دنیا رفت و اوضاع آرام شد. این چیزی بود که ایشان امر کرده بودند و من نیز از ایشان اطاعت نمودم.

با همین سند از یونس نقل شده که: روزی هنگام نماز عشاء، همراه هشام بن حکم در مسجدش بودم که شخصی که مسؤول دادگاه بود آمد و به او گفت: یحیی بن خالد می­گوید: من دین رافضی ها را باطل کردم؛ زیرا آن­ها معتقدند که دین جز به ­وسیله امامی زنده پابرجا نمی­ماند، و آن­ها در حال حاضر نمی­دانند که امامشان زنده است یا مرده. هشام گفت: ما وظیفه داریم تا وقتی که مرگ امام برایمان ثابت نشده، اعتقاد به زنده بودن او داشته باشم، حالا او یا حاضر است و پیش ماست و یا متواری است و غایب. ما تا هنگامی که مرگ او برای ما ثابت نشده، او را زنده می­دانیم. مثالی نیز در این مورد زد و گفت: اگر مردی با زن خود همبستر شود و بعد به مکه مسافرت کند یا به سیاحت برود، ما باید بنا را بر این بگذاریم که او زنده است مگر این­که خلاف این ثابت شود.

سالم، پسر عموی یونس این جواب را پیش یحیی برد و برایش نقل کرد؛ یحیی گفت: نظرت چیست؟ چه کار کنیم؟ یحیی پیش هارون رفت و جریان را به او گفت. هارون صبح روز بعد از پی هشام فرستاد، به در منزلش رفتند ولی نبود. خبر به هشام رسید. بعد از این جریان دو ماه یا کمی بیشتر زنده بود و سرانجام در منزل محمّد و حسین آسیابان از دنیا رفت. این بود عاقبت هشام. یونس معتقد است که جریان رفتن هشام به مجلس یحیی بن خالد و مناظره او با سلیمان بن جریر، مدت­ها بعد از دست­گیر شدن ابا الحسن علیه السّلام بوده است، زیرا ایشان را در زمان مهدی دست­گیر کرده­اند و جریان رفتن هشام به مجلس یحیی بن خالد در زمان رشید بوده است. - . رجال کشی : 172 -

**[ترجمه]

«4»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: أَ مَا کَانَ لَکُمْ فِی أَبِی الْحَسَنِ ص عِظَةٌ مَا تَرَی حَالَ هِشَامٍ هُوَ الَّذِی صَنَعَ بِأَبِی الْحَسَنِ

ص: 196


1- 1. رجال الکشّیّ ص 172.

علیه السلام مَا صَنَعَ وَ قَالَ لَهُمْ وَ أَخْبَرَهُمْ أَ تَرَی اللَّهَ یَغْفِرُ لَهُ مَا رَکِبَ مِنَّا(1).

**[ترجمه]قرب الإسناد: بزنطی روایت کرده که امام رضا علیه السّلام فرمودند: آیا جریان ابا الحسن صلوات الله علیه برای شما عبرت نشد!؟ حال هشام را ندیدید!؟ او کسی بود که آن کار را با ابا الحسن علیه السّلام کرد و به آن حرف­ها را به آن­ها گفت و توضیح داد؛ فکر می­کنی خداوند کاری که او نسبت به ما روا داشت را می­بخشد؟ - . قرب الإسناد : 225 -

**[ترجمه]

«5»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ حَیْدَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ نُعَیْمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ الْعَمْرَکِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی لُبَابَةَ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الثَّانِی علیهما السلام مَا تَقُولُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فِی هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ فَقَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ مَا کَانَ أَذَبَّهُ عَنْ هَذِهِ النَّاحِیَةِ(2).

**[ترجمه]أمالی طوسی: اباهاشم جعفری نقل کرده، به امام جواد علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! نظر شما در مورد هشام بن حکم چیست؟ فرمودند: خداوند او را رحمت کند! چقدر از این ناحیه دفاع می کرد. - . أمالی شیخ طوسی : 29 -

**[ترجمه]

«6»

ن (3)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] ید، [التوحید] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّقْرِ بْنِ دُلَفَ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ التَّوْحِیدِ وَ قُلْتُ لَهُ إِنِّی أَقُولُ بِقَوْلِ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ فَغَضِبَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ مَا لَکُمْ وَ لِقَوْلِ هِشَامٍ إِنَّهُ لَیْسَ مِنَّا مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جِسْمٌ وَ نَحْنُ مِنْهُ بِرَاءٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ(4).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا، توحید: صقر بن دلف نقل کرده، از حضرت رضا علیه السلام سؤالی در مورد توحید کردم و به ایشان عرض کردم: من در این مسأله با هشام بن حکم هم­عقیده­ام. امام علیه السّلام خشمگین شدند و فرمودند: شما به عقیده هشام چکار دارید؟ هر کس معتقد باشد که خداوند عزّ و جلّ جسم است، از ما نیست و ما در دنیا و آخرت از او بیزاریم. - . عیون أخبار الرضا 1 : 114 -

**[ترجمه]

«7»

ک، [إکمال الدین] الْهَمْدَانِیُّ وَ ابْنُ نَاتَانَةَ مَعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیٍّ الْأَسْوَارِیِّ قَالَ: کَانَ لِیَحْیَی بْنِ خَالِدٍ مَجْلِسٌ فِی دَارِهِ یَحْضُرُهُ الْمُتَکَلِّمُونَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ وَ مِلَّةٍ یَوْمَ الْأَحَدِ فَیَتَنَاظَرُونُ فِی أَدْیَانِهِمْ وَ یَحْتَجُّ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ فَبَلَغَ ذَلِکَ الرَّشِیدَ فَقَالَ لِیَحْیَی بْنِ خَالِدٍ یَا عَبَّاسِیُّ مَا هَذَا الْمَجْلِسُ الَّذِی بَلَغَنِی فِی مَنْزِلِکَ یَحْضُرُهُ الْمُتَکَلِّمُونَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا شَیْ ءٌ مِمَّا رَفَعَنِی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ بَلَغَ مِنَ الْکَرَامَةِ وَ الرِّفْعَةِ أَحْسَنَ مَوْقِعاً عِنْدِی مِنْ هَذَا الْمَجْلِسِ فَإِنَّهُ یَحْضُرُهُ کُلُّ قَوْمٍ مَعَ اخْتِلَافِ مَذَاهِبِهِمْ فَیَحْتَجُّ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ یُعْرَفُ الْمُحِقُّ مِنْهُمْ وَ یَتَبَیَّنُ لَنَا فَسَادُ کُلِّ مَذْهَبٍ مِنْ مَذَاهِبِهِمْ

ص: 197


1- 1. قرب الإسناد ص 225.
2- 2. أمالی الشیخ الطوسیّ ص 29.
3- 3. عیون أخبار الرضا« ع» فی ج 1 ص 114 حدیثا بنفس السند الی الصقر بن دلف عن یاسر الخادم قال: سمعت أبا الحسن علیّ بن موسی الرضا علیه السلام یقول: من شبه اللّه تعالی بخلقه فهو مشرک، و من نسب إلیه ما نهی عنه فهو کافر، و معنی المتن قریب و لکن أین ذکر هشام؟ و لم نجد حدیثا آخر فی هذا المعنی فی المصدر.
4- 4. توحید الصدوق ص 92 بزیادة فی آخره.

قَالَ لَهُ الرَّشِیدُ فَأَنَا أُحِبُّ أَنْ أَحْضُرَ هَذَا الْمَجْلِسَ وَ أَسْمَعَ کَلَامَهُمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَعْلَمُوا بِحُضُورِی فَیَحْتَشِمُونَ وَ لَا یُظْهِرُونَ مَذَاهِبَهُمْ قَالَ ذَلِکَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مَتَی شَاءَ قَالَ فَضَعْ یَدَکَ عَلَی رَأْسِی وَ لَا تُعْلِمْهُمْ بِحُضُورِی فَفَعَلَ وَ بَلَغَ الْخَبَرُ الْمُعْتَزِلَةَ فَتَشَاوَرُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ عَزَمُوا أَنْ لَا یُکَلِّمُوا هِشَاماً إِلَّا فِی الْإِمَامَةِ لِعِلْمِهِمْ بِمَذْهَبِ الرَّشِیدِ وَ إِنْکَارِهِ عَلَی مَنْ قَالَ بِالْإِمَامَةِ قَالَ فَحَضَرُوا وَ حَضَرَ هِشَامٌ وَ حَضَرَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ یَزِیدَ الْإبَاضِیُّ وَ کَانَ مِنْ أَصْدَقِ النَّاسِ لِهِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ وَ کَانَ یُشَارِکُهُ فِی التِّجَارَةِ فَلَمَّا دَخَلَ هِشَامٌ سَلَّمَ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَزِیدَ مِنْ بَیْنِهِمْ فَقَالَ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَزِیدَ یَا عَبْدَ اللَّهِ کَلِّمْ هِشَاماً فِیمَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِنَ الْإِمَامَةِ فَقَالَ هِشَامٌ أَیُّهَا الْوَزِیرُ لَیْسَ لَهُمْ عَلَیْنَا جَوَابٌ وَ لَا مَسْأَلَةٌ هَؤُلَاءِ قَوْمٌ کَانُوا مُجْتَمِعِینَ مَعَنَا عَلَی إِمَامَةِ رَجُلٍ ثُمَّ فَارَقُونَا بِلَا عِلْمٍ وَ لَا مَعْرِفَةٍ فَلَا حِینَ کَانُوا مَعَنَا عَرَفُوا الْحَقَّ وَ لَا حِینَ فَارَقُونَا عَلِمُوا عَلَی مَا فَارَقُونَا فَلَیْسَ لَهُمْ عَلَیْنَا مَسْأَلَةٌ وَ لَا جَوَابٌ فَقَالَ بَیَانٌ وَ کَانَ مِنَ الْحَرُورِیَّةِ أَنَا أَسْأَلُکَ یَا هِشَامُ أَخْبِرْنِی عَنْ أَصْحَابِ عَلِیٍّ یَوْمَ حَکَّمُوا الْحَکَمَیْنِ أَ کَانُوا مُؤْمِنِینَ أَمْ کَافِرِینَ قَالَ هِشَامٌ کَانُوا ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ صِنْفٌ مُؤْمِنُونَ وَ صِنْفٌ مُشْرِکُونَ وَ صِنْفٌ ضُلَّالٌ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَمَنْ قَالَ مِثْلَ قَوْلِی الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ عَلِیّاً إِمَامٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ مُعَاوِیَةُ لَا یَصْلُحُ لَهَا فَآمَنُوا بِمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی عَلِیٍّ وَ أَقَرُّوا بِهِ وَ أَمَّا الْمُشْرِکُونَ فَقَوْمٌ قَالُوا عَلِیٌّ إِمَامٌ وَ مُعَاوِیَةُ یَصْلُحُ لَهَا فَأَشْرَکُوا إِذْ أَدْخَلُوا مُعَاوِیَةَ مَعَ عَلِیٍّ وَ أَمَّا الضُّلَّالُ فَقَوْمٌ خَرَجُوا عَلَی الْحَمِیَّةِ وَ الْعَصَبِیَّةِ لِلْقَبَائِلِ وَ الْعَشَائِرِ لَمْ یَعْرِفُوا شَیْئاً مِنْ هَذَا وَ هُمْ جُهَّالٌ قَالَ وَ أَصْحَابُ مُعَاوِیَةَ مَا کَانُوا قَالَ کَانُوا ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ صِنْفٌ کَافِرُونَ

ص: 198

وَ صِنْفٌ مُشْرِکُونَ وَ صِنْفٌ ضُلَّالٌ فَأَمَّا الْکَافِرُونَ فَالَّذِینَ قَالُوا إِنَّ مُعَاوِیَةَ إِمَامٌ وَ عَلِیٌّ لَا یَصْلُحُ لَهَا فَکَفَرُوا مِنْ جِهَتَیْنِ أَنْ جَحَدُوا إِمَاماً مِنَ اللَّهِ وَ نَصَبُوا إِمَاماً لَیْسَ مِنَ اللَّهِ وَ أَمَّا الْمُشْرِکُونَ فَقَوْمٌ قَالُوا مُعَاوِیَةُ إِمَامٌ وَ عَلِیٌّ یَصْلُحُ لَهَا فَأَشْرَکُوا مُعَاوِیَةَ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام.

وَ أَمَّا الضُّلَّالُ فَعَلَی سَبِیلِ أُولَئِکَ خَرَجُوا لِلْحَمِیَّةِ وَ الْعَصَبِیَّةِ لِلْقَبَائِلِ وَ الْعَشَائِرِ فَانْقَطَعَ بَیَانٌ عِنْدَ ذَلِکَ.

فَقَالَ ضِرَارٌ فَأَنَا أَسْأَلُکَ یَا هِشَامُ فِی هَذَا فَقَالَ هِشَامٌ أَخْطَأْتَ قَالَ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّکُمْ مُجْتَمِعُونَ عَلَی دَفْعِ إِمَامَةِ صَاحِبِی وَ قَدْ سَأَلَنِی هَذَا عَنْ مَسْأَلَةٍ وَ لَیْسَ لَکُمْ أَنْ تُثَنُّوا بِالْمَسْأَلَةِ عَلَیَّ حَتَّی أَسْأَلَکَ یَا ضِرَارُ عَنْ مَذْهَبٍ فِی هَذَا الْبَابِ قَالَ ضِرَارٌ فَسَلْ قَالَ أَ تَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَدْلٌ لَا یَجُورُ قَالَ نَعَمْ هُوَ عَدْلٌ لَا یَجُورُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ فَلَوْ کَلَّفَ اللَّهُ الْمُقْعَدَ الْمَشْیَ إِلَی الْمَسَاجِدِ وَ الْجِهَادَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ کَلَّفَ الْأَعْمَی قِرَاءَةَ الْمَصَاحِفِ وَ الْکُتُبِ أَ تَرَاهُ کَانَ عَادِلًا أَمْ جَائِراً قَالَ ضِرَارٌ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَفْعَلَ ذَلِکَ قَالَ هِشَامٌ قَدْ عَلِمْنَا أَنَّ اللَّهَ لَا یَفْعَلُ ذَلِکَ وَ لَکِنْ عَلَی سَبِیلِ الْجَدَلِ وَ الْخُصُومَةِ أَنْ لَوْ فَعَلَ ذَلِکَ أَ لَیْسَ کَانَ فِی فِعْلِهِ جَائِراً وَ کَلَّفَهُ تَکْلِیفاً لَا یَکُونُ لَهُ السَّبِیلُ إِلَی إِقَامَتِهِ وَ أَدَائِهِ قَالَ لَوْ فَعَلَ ذَلِکَ لَکَانَ جَائِراً قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَلَّفَ الْعِبَادَ دِیناً وَاحِداً لَا اخْتِلَافَ فِیهِ لَا یَقْبَلُ مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ یَأْتُوا بِهِ کَمَا کَلَّفَهُمْ قَالَ بَلَی قَالَ فَجَعَلَ لَهُمْ دَلِیلًا عَلَی وُجُودِ ذَلِکَ الدِّینِ أَوْ کَلَّفَهُمْ مَا لَا دَلِیلَ عَلَی وُجُودِهِ فَیَکُونُ بِمَنْزِلَةِ مَنْ کَلَّفَ الْأَعْمَی قِرَاءَةَ الْکُتُبِ وَ الْمُقْعَدَ الْمَشْیَ إِلَی الْمَسَاجِدِ وَ الْجِهَادَ قَالَ فَسَکَتَ ضِرَارٌ سَاعَةً ثُمَّ قَالَ لَا بُدَّ مِنْ دَلِیلٍ وَ لَیْسَ بِصَاحِبِکَ قَالَ فَضَحِکَ هِشَامٌ وَ قَالَ تَشَیَّعَ شَطْرُکَ وَ صِرْتَ إِلَی الْحَقِّ ضَرُورَةً وَ لَا خِلَافَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ إِلَّا فِی التَّسْمِیَةِ قَالَ ضِرَارٌ فَإِنِّی أَرْجِعُ إِلَیْکَ فِی هَذَا الْقَوْلِ قَالَ هَاتِ قَالَ ضِرَارٌ

ص: 199

کَیْفَ تَعْقِدُ الْإِمَامَةَ قَالَ هِشَامٌ کَمَا عَقَدَ اللَّهُ النُّبُوَّةَ قَالَ فَإِذَا هُوَ نَبِیٌّ قَالَ هِشَامٌ لَا لِأَنَّ النُّبُوَّةَ یَعْقِدُهَا أَهْلُ السَّمَاءِ وَ الْإِمَامَةَ یَعْقِدُهَا أَهْلُ الْأَرْضِ فَعَقَدَ النُّبُوَّةَ بِالْمَلَائِکَةِ وَ عَقَدَ الْإِمَامَةَ بِالنَّبِیِّ وَ الْعَقْدَانِ جَمِیعاً بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَمَا الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَالَ هِشَامٌ الِاضْطِرَارُ فِی هَذَا قَالَ ضِرَارٌ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ هِشَامٌ لَا یَخْلُو الْکَلَامُ فِی هَذَا مِنْ أَحَدِ ثَلَاثَةِ وُجُوهٍ إِمَّا أَنْ یَکُونَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَفَعَ التَّکْلِیفَ عَنِ الْخَلْقِ بَعْدَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یُکَلِّفْهُمْ وَ لَمْ یَأْمُرْهُمْ وَ لَمْ یَنْهَهُمْ وَ صَارُوا بِمَنْزِلَةِ السِّبَاعِ وَ الْبَهَائِمِ الَّتِی لَا تَکْلِیفَ عَلَیْهَا أَ فَتَقُولُ هَذَا یَا ضِرَارُ إِنَّ التَّکْلِیفَ عَنِ النَّاسِ مَرْفُوعٌ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَا أَقُولُ هَذَا قَالَ هِشَامٌ فَالْوَجْهُ الثَّانِی یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ النَّاسُ الْمُکَلَّفُونَ قَدِ اسْتَحَالُوا بَعْدَ الرَّسُولِ عُلَمَاءَ فِی مِثْلِ حَدِّ الرَّسُولِ فِی الْعِلْمِ حَتَّی لَا یَحْتَاجَ أَحَدٌ إِلَی أَحَدٍ فَیَکُونُوا کُلُّهُمْ قَدِ اسْتَغْنَوْا بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَصَابُوا الْحَقَّ الَّذِی لَا اخْتِلَافَ فِیهِ أَ فَتَقُولُ هَذَا إِنَّ النَّاسَ قَدِ اسْتَحَالُوا عُلَمَاءَ حَتَّی صَارُوا فِی مِثْلِ حَدِّ الرَّسُولِ فِی الْعِلْمِ حَتَّی لَا یَحْتَاجَ أَحَدٌ إِلَی أَحَدٍ مُسْتَغْنِینَ بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ غَیْرِهِمْ فِی إِصَابَةِ الْحَقِّ قَالَ لَا أَقُولُ هَذَا وَ لَکِنَّهُمْ یَحْتَاجُونَ إِلَی غَیْرِهِمْ قَالَ فَبَقِیَ الْوَجْهُ الثَّالِثُ لِأَنَّهُ لَا بُدَّ لَهُمْ مِنْ عَلَمٍ یُقِیمُهُ الرَّسُولُ لَهُمْ لَا یَسْهُو وَ لَا یَغْلَطُ وَ لَا یَحِیفُ مَعْصُومٍ مِنَ الذُّنُوبِ مُبَرَّإٍ مِنَ الْخَطَایَا یُحْتَاجُ إِلَیْهِ وَ لَا یَحْتَاجُ إِلَی أَحَدٍ قَالَ فَمَا الدَّلِیلُ عَلَیْهِ قَالَ هِشَامٌ ثَمَانُ دَلَالاتٍ أَرْبَعٌ فِی نَعْتِ نَسَبِهِ وَ أَرْبَعٌ فِی نَعْتِ نَفْسِهِ فَأَمَّا الْأَرْبَعُ الَّتِی فِی نَعْتِ نَسَبِهِ بِأَنْ یَکُونَ مَعْرُوفَ الْجِنْسِ مَعْرُوفَ الْقَبِیلَةِ مَعْرُوفَ الْبَیْتِ وَ أَنْ یَکُونَ مِنْ صَاحِبِ الْمِلَّةِ وَ الدَّعْوَةِ إِلَیْهِ إِشَارَةٌ فَلَمْ یُرَ جِنْسٌ مِنْ هَذَا الْخَلْقِ أَشْهَرُ مِنْ جِنْسِ الْعَرَبِ الَّذِینَ مِنْهُمْ صَاحِبُ الْمِلَّةِ وَ الدَّعْوَةِ الَّذِی یُنَادَی بِاسْمِهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ عَلَی الصَّوَامِعِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً

ص: 200

رَسُولُ اللَّهُ فَتَصِلُ دَعْوَتُهُ إِلَی کُلِّ بَرٍّ وَ فَاجِرٍ وَ عَالِمٍ وَ جَاهِلٍ وَ مُقِرٍّ وَ مُنْکِرٍ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا وَ لَوْ جَازَ أَنْ یَکُونَ الْحُجَّةُ مِنَ اللَّهِ عَلَی هَذَا الْخَلْقِ فِی غَیْرِ هَذَا الْجِنْسِ لَأَتَی عَلَی الطَّالِبِ الْمُرْتَادِ دَهْرٌ مِنْ عَصْرِهِ لَا یَجِدُهُ وَ لَوْ جَازَ أَنْ یَطْلُبَهُ فِی أَجْنَاسِ هَذَا الْخَلْقِ مِنَ الْعَجَمِ وَ غَیْرِهِمْ لَکَانَ مِنْ حَیْثُ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَکُونَ صَلَاحاً یَکُونُ فَسَاداً وَ لَا یَجُوزُ هَذَا فِی حُکْمِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ عَدْلِهِ أَنْ یَفْرِضَ عَلَی النَّاسِ فَرِیضَةً لَا تُوجَدُ فَلَمَّا لَمْ یَجُزْ ذَلِکَ لَمْ یَجُزْ إلا أَنْ یَکُونَ إِلَّا فِی هَذَا الْجِنْسِ لِاتِّصَالِهِ بِصَاحِبِ الْمِلَّةِ وَ الدَّعْوَةِ وَ لَمْ یَجُزْ أَنْ یَکُونَ مِنْ هَذَا الْجِنْسِ إِلَّا فِی هَذِهِ الْقَبِیلَةِ لِقُرْبِ نَسَبِهَا مِنْ صَاحِبِ الْمِلَّةِ وَ هِیَ قُرَیْشٌ وَ لَمَّا لَمْ یَجُزْ أَنْ یَکُونَ مِنْ هَذَا الْجِنْسِ إِلَّا فِی هَذِهِ الْقَبِیلَةِ لَمْ یَجُزْ أَنْ یَکُونَ مِنْ هَذِهِ الْقَبِیلَةِ إِلَّا فِی هَذَا الْبَیْتِ لِقُرْبِ نَسَبِهِ مِنْ صَاحِبِ الْمِلَّةِ وَ الدَّعْوَةِ وَ لَمَّا کَثُرَ أَهْلُ هَذَا الْبَیْتِ وَ تَشَاجَرُوا فِی الْإِمَامَةِ لِعُلُوِّهَا وَ شَرَفِهَا ادَّعَاهَا کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فَلَمْ یَجُزْ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مِنْ صَاحِبِ الْمِلَّةِ وَ الدَّعْوَةِ إِلَیْهِ إِشَارَةٌ بِعَیْنِهِ وَ اسْمِهِ وَ نَسَبِهِ لِئَلَّا یَطْمَعَ فِیهَا غَیْرُهُ وَ أَمَّا الْأَرْبَعُ الَّتِی فِی نَعْتِ نَفْسِهِ أَنْ یَکُونَ أَعْلَمَ النَّاسِ کُلِّهِمْ بِفَرَائِضِ اللَّهِ وَ سُنَنِهِ وَ أَحْکَامِهِ حَتَّی لَا یَخْفَی عَلَیْهِ مِنْهَا دَقِیقٌ وَ لَا جَلِیلٌ وَ أَنْ یَکُونَ مَعْصُوماً مِنَ الذُّنُوبِ کُلِّهَا وَ أَنْ یَکُونَ أَشْجَعَ النَّاسِ وَ أَنْ یَکُونَ أَسْخَی النَّاسِ قَالَ مِنْ أَیْنَ قُلْتَ إِنَّهُ أَعْلَمُ النَّاسِ قَالَ لِأَنَّهُ إِنْ لَمْ یَکُنْ عَالِماً بِجَمِیعِ حُدُودِ اللَّهِ وَ أَحْکَامِهِ وَ شَرَائِعِهِ وَ سُنَنِهِ لَمْ یُؤْمَنْ عَلَیْهِ أَنْ یُقَلِّبَ الْحُدُودَ فَمَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ الْقَطْعُ حَدَّهُ وَ مَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ الْحَدُّ قَطَعَهُ فَلَا یُقِیمُ لِلَّهِ حَدّاً عَلَی مَا أَمَرَ بِهِ فَیَکُونُ مِنْ حَیْثُ أَرَادَ اللَّهُ صَلَاحاً یَقَعُ فَسَاداً قَالَ فَمِنْ أَیْنَ قُلْتَ إِنَّهُ مَعْصُومٌ مِنَ الذُّنُوبِ قَالَ لِأَنَّهُ إِنْ لَمْ یَکُنْ مَعْصُوماً مِنَ الذُّنُوبِ دَخَلَ فِی الْخَطَإِ فَلَا یُؤْمَنُ أَنْ یَکْتُمَ عَلَی نَفْسِهِ وَ یَکْتُمَ عَلَی حَمِیمِهِ وَ قَرِیبِهِ وَ لَا یَحْتَجُّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِمِثْلِ هَذَا عَلَی خَلْقِهِ قَالَ فَمِنْ أَیْنَ قُلْتَ إِنَّهُ أَشْجَعُ النَّاسِ قَالَ لِأَنَّهُ فِئَةٌ لِلْمُسْلِمِینَ الَّذِینَ

ص: 201

یَرْجِعُونَ إِلَیْهِ فِی الْحُرُوبِ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ (1) فَإِنْ لَمْ یَکُنْ شُجَاعاً فَرَّ فَیَبُوءُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ* فَلَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ مَنْ یَبُوءُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ* حُجَّةً لِلَّهِ عَلَی خَلْقِهِ قَالَ فَمِنْ أَیْنَ قُلْتَ إِنَّهُ أَسْخَی النَّاسِ قَالَ لِأَنَّهُ خَازِنُ الْمُسْلِمِینَ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ سَخِیّاً تَاقَتْ نَفْسُهُ إِلَی أَمْوَالِهِمْ فَأَخَذَهَا فَکَانَ خَائِناً وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَحْتَجَّ اللَّهُ عَلَی خَلْقِهِ بِخَائِنٍ فَقَالَ عِنْدَ ذَلِکَ ضِرَارٌ فَمَنْ هَذَا بِهَذِهِ الصِّفَةِ فِی هَذَا الْوَقْتِ فَقَالَ صَاحِبُ الْعَصْرِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَانَ هَارُونُ الرَّشِیدُ قَدْ سَمِعَ الْکَلَامَ کُلَّهُ فَقَالَ عِنْدَ ذَلِکَ أَعْطَانَا وَ اللَّهِ مِنْ جِرَابِ النُّورَةِ وَیْحَکَ یَا جَعْفَرُ وَ کَانَ جَعْفَرُ بْنُ یَحْیَی جَالِساً مَعَهُ فِی السِّتْرِ مَنْ یَعْنِی بِهَذَا قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَعْنِی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ قَالَ مَا عَنَی بِهَا غَیْرَ أَهْلِهَا ثُمَّ عَضَّ عَلَی شَفَتِهِ وَ قَالَ مِثْلُ هَذَا حَیٌّ وَ یَبْقَی لِی مُلْکِی سَاعَةً وَاحِدَةً فَوَ اللَّهِ لَلِسَانُ هَذَا أَبْلَغُ فِی قُلُوبِ النَّاسِ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ سَیْفٍ وَ عَلِمَ یَحْیَی أَنَّ هِشَاماً قَدْ أُتِیَ فَدَخَلَ السِّتْرَ فَقَالَ وَیْحَکَ یَا عَبَّاسِیُّ مَنْ هَذَا الرَّجُلُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تُکْفَی تُکْفَی ثُمَّ خَرَجَ إِلَی هِشَامٍ فَغَمَزَهُ فَعَلِمَ هِشَامٌ أَنَّهُ قَدْ أُتِیَ فَقَامَ یُرِیهِمْ أَنَّهُ یَبُولُ أَوْ یَقْضِی حَاجَةً فَلَبِسَ نَعْلَیْهِ وَ انْسَلَّ وَ مَرَّ بِبَنِیهِ وَ أَمَرَهُمْ بِالتَّوَارِی وَ هَرَبَ وَ مَرَّ مِنْ فَوْرِهِ نَحْوَ الْکُوفَةِ وَ نَزَلَ عَلَی بَشِیرٍ النَّبَّالِ وَ کَانَ مِنْ حَمَلَةِ الْحَدِیثِ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ ثُمَّ اعْتَلَّ عِلَّةً شَدِیدَةً فَقَالَ لَهُ بَشِیرٌ آتِیکَ بِطَبِیبٍ قَالَ لَا أَنَا مَیِّتٌ فَلَمَّا حَضَرَهُ الْمَوْتُ قَالَ لِبَشِیرٍ إِذَا فَرَغْتَ مِنْ جِهَازِی فَاحْمِلْنِی فِی جَوْفِ اللَّیْلِ وَ ضَعْنِی بِالْکُنَاسَةِ وَ اکْتُبْ رُقْعَةً وَ قُلْ هَذَا هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ الَّذِی طَلَبَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مَاتَ حَتْفَ أَنْفِهِ وَ کَانَ هَارُونُ قَدْ بَعَثَ إِلَی إِخْوَانِهِ وَ أَصْحَابِهِ فَأَخَذَ الْخَلْقَ بِهِ فَلَمَّا أَصْبَحَ أَهْلُ الْکُوفَةِ رَأَوْهُ وَ حَضَرَ الْقَاضِی وَ صَاحِبُ الْمَعُونَةِ وَ الْعَامِلُ وَ الْمُعَدِّلُونَ بِالْکُوفَةِ وَ کُتِبَ إِلَی الرَّشِیدِ بِذَلِکَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَفَانَا أَمْرَهُ

ص: 202


1- 1. سورة الأنفال الآیة: 16.

فَخَلَّی عَمَّنْ کَانَ أَخَذَ بِهِ (1).

**[ترجمه]اکمال الدین و إتمام النعمة: علی أسواری نقل کرده، یحیی بن خالد در روزهای یک­شنبه، در خانه خود جلسه­ای داشت که متکلمین از هر فرقه و ملتی در آن حاضر می­شدند و در مورد ادیان خود مناظره می کردند و برای یک­دیگر استدلال می­آوردند. رشید از برگزاری این جلسه مطلع شد و به یحیی بن خالد گفت: ای عباسی! این جلسه­ای که شنیده ام در خانه­ات داری و متکلمین در آن حاضر می­شوند چیست؟ گفت: ای امیرالمؤمنین! از همه کرامات و بزرگ­داشت­هایی که امیرالمؤمنین نسبت به بنده داشته­اند، هیچ چیز برایم از این جلسه خوشایندتر نیست؛ زیرا از هر گروهی با مذاهب مختلفشان حضور می­یابند و هر یک علیه دیگری استدلال می­کند و آن­که بر حق است، معلوم می شود و فساد هر کدام از مذاهب آن­هابرای ما مشخص می­شود.

هارون گفت: پس من هم دوست دارم که در این جلسه حضور داشته باشم و مناظره آن­ها را بشنوم، ولی نباید متوجه حضور من شوند، تا مبادا در اثر علم به حضور من، شرم کنند و عقیده اصلی خود را ابراز نکنند. یحیی گفت: امیرالمؤمنین هر زمان که خواستند، تشریف بیاورند. هارون گفت: پس مراقب باش و آن­ها را از حضور من آگاه نکن. یحیی نیز چنین کرد. خبر حضور هارون به پیروان فرقه معتزله رسید و با هم مشورت کردند و تصمیم گرفتند که با هشام فقط درباره امامت مناظره کنند؛ زیرا مذهب رشید را می­دانستند و می­دانستند او مخالف کسانی است که قائل به امامت هستند.

گفت: دانشمندان در جلسه حضور یافتند و هشام نیز آمد. عبداللَّه بن یزید أباضی - که نسبت به هشام از صادق­ترین مردم بود و در تجارت نیز با او شریک بود – نیز حضور داشت. وقتی هشام وارد شد، از میان آن جمع تنها به عبداللَّه بن یزید سلام کرد. یحیی بن خالد به عبداللَّه بن یزید گفت: ای عبداللَّه! با هشام در مورد مسائلی از امامت که با هم اختلاف دارید، مناظره کن. هشام گفت: جناب وزیر! آن­ها در مقابل ما جوابی ندارند و نمی­توانند از ما سؤالی کنند؛ این­ها با ما در مورد این­که یک­ نفر باید امام باشد موافق بودند، ولی بعد راهشان را بدون علم و معرفتی از ما جدا کردند. نه وقتی که با ما موافق بودند حق را شناختند و نه وقتی که راهشان را از ما جدا کردند می­دانستند برای چه دارند راهشان را جدا می­کنند. به همین جهت آن­ها در مقابل ما جوابی ندارند و نمی­توانند از ما سؤالی کنند.

بیان که از طرف­داران فرقه حروریه بود، گفت: ای هشام من از تو سؤالی می­کنم؛ بگو ببینم اصحاب علی، روزی که آن دو نفر به عنوان حکم بین خودشان قرار دادند، مؤمن بودند یا کافر؟

هشام گفت: سه دسته بودند: دسته­ای مؤمن، دسته­ای مشرک و دسته­ای گمراه؛

دسته مؤمنین آن­هایی بودند که هم عقیده با من هستند؛ آن­هایی که می­گفتند: علی از جانب خدا امام است و معاویه صلاحیت امامت ندارد. آن­ها به چیزی که خداوند درباره علی فرمود، ایمان آوردند و به آن اقرار کردند.

دسته مشرکین آن­هایی بودند که می­گفتند: علی امام است، البته معاویه هم صلاحیت امامت دارد. همین که معاویه را در امامت با علی شریک کردند، مشرکند.

و دسته گمراهان آن­هایی بودند از روی عرق و تعصب قبیله و عشیره خود به جنگ آمده بودند و چیزی از این مسائل نمی­دانستند و نادان بودند.

گفت: یاران معاویه چطور؟ هشام گفت: آن­ها نیز سه دسته بودند: دسته­ای کافر، دسته­ای مشرک و دسته­ای گمراه؛

دسته­ کافرها آن­هایی بودند که می­گفتند: معاویه امام است و علی صلاحیت امامت ندارد؛ این­ها از دو جهت کافر شدند: از یک طرف امامی که خدا تعیین کرده را انکار کردند، و از طرف دیگر کسی که خدا او را تعیین نکرده به امامت نصب نمودند.

دسته مشرکین آن­هایی بودند که می­گفتند: معاویه امام است، البته علی نیز صلاحیت امامت دارد. آن­ها معاویه را با علی در امامت شریک کردند.

و دسته گمراهان نیز مانند همان قبلی­ها، آن­هایی بودند از روی عرق و تعصب قبیله و عشیره خود به جنگ آمده بودند.

در این هنگام بیان دیگر نتوانست چیزی بگوید .

ضرار گفت: ای هشام! آیا من هم از تو سؤالی در این موضوع بپرسم؟ هشام گفت: خطا کردی. گفت: چرا؟ گفت: زیرا شما جمع شده­اید که امامت صاحب مرا رد کنید، این شخص در این مورد از من سؤالی کرد و دیگر تا وقتی که من از تو - ای ضرار – سؤالی در این باب نکرده­ام، حق ندارید سؤال دیگری از من بپرسید. ضرار گفت، بپرس. هشام گفت: آیا تو معتقدی که خداوند عادل است و ظلم نمی­کند؟ گفت: آری، خداوند تبارک و تعالی عادل است و ظلم نمی­کند. هشام گفت: اگر خداوند شخص زمین گیری را تکلیف به راه رفتن تا مسجد و جهاد در راه خدا کند، و کسی که کور است را تکلیف به خواندن قرآن­ها و کتاب ها نماید، آیا او را عادل می­دانی یا ظالم؟ ضرار گفت: خداوند چنین تکلیفی نمی­کند. هشام گفت: همه می­دانیم که چنین تکلیفی نمی­کند، ولی از باب جدل و بحث و بنابر فرض، اگر چنین تکلیفی بکند، آیا ظلم نکرده است؟ و آیا او را به تکلیفی که راهی برای برپاداشتن و ادا کردن آن ندارد مکلف ننموده است؟

گفت: اگر چنین تکلیفی کند، ظالم است. گفت: حالا بگو ببینم آیا خداوند عزّ و جلّ بندگان را مکلف به پیروی از یک دین واحد، که در آن اختلافی نیست و فقط همان را، آن­هم به همان­ صورت که به آن­ها تکلیف کرده از آن­ها قبول می­کند، کرده است یا نه؟ ضرار گفت: آری. هشام گفت: پس آیا خداوند دلیلی بر وجود آن دین قرار داده است؟ یا آن­ها را به چیزی تکلیف کرده که دلیلی بر وجود آن نیست؟ که در این صورت مثل تکلیف کور است به خواندن کتاب­ها و تکلیف شخص زمینگیر به راه رفتن تا مسجد و جهاد در راه خداست.

ضرار مدتی سکوت کرد و بعد گفت: باید دلیلی قرار داده باشد، ولی امام تو آن دلیل نیست. هشام خندید و گفت: تا الان قسمتی از تو شیعه شد و ناچار به حق اعتراف کردی. حالا دیگر اختلاف بین من و تو در فقط در تعیین شخص امام است. ضرار گفت: من در مورد حرف تو باز سؤال دارم. هشام گفت: بپرس. ضرار گفت: امامت یک شخص چگونه تعیین می شود؟ هشام گفت: همان­طور که نبوت تعیین می­گردد. ضرار گفت: یعنی امام هم پیامبر است؟ هشام گفت: نه، زیرا نبوت را اهل آسمان تعیین می کنند و امامت را اهل زمین تعیین می­کنند؛ نبوت به واسطه ملائکه منعقد می­شود و امامت به واسطه پیامبر منعقد می شود، البته هر دو با اجازه خداوند عزّ و جلّ است.

ضرار گفت: دلیلت چیست؟ هشام گفت: اضطرار. ضرار گفت: چطور؟ هشام گفت: کلام ما در این موضوع از سه صورت خارج نیست:

یا خداوند عزّ و جلّ، بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله تکلیف را از دوش مردم برداشته و دیگر آن­ها را مکلف ننموده و آن­ها را امر و نهی نکرده است، و مردم مانند درندگان و چهارپایان که تکلیفی بر آن­ها نیست شده­اند. ای ضرار! آیا تو چنین چیزی را می­پذیری که بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله تکلیف از دوش مردم برداشته شده باشد؟ ضرار گفت: نه، چنین چیزی را نمی پذیرم.

هشام گفت: پس باید وجه دومی باشد و همه مکلفین بعد از وفات رسول، یک­شبه به علمی در حد علم رسول الله دست یافته باشند، طوری که دیگر هیچ­یک به دیگری احتیاج نداشته باشد و هر یک از آن­ها با علم خود از دیگری بی­نیاز شده باشند و به حقیقتی که اختلاف­بردار نیست رسیده باشند. آیا تو چنین چیزی را می­پذیری که همه مردم یک­شبه عالم شده باشند و به علمی در حد رسول دست یافته باشند و دیگر هیچ­یک به دیگری احتیاج نداشته باشند و در هر کدام در دست­یابی به حقیقت از دیگری بی­نیاز شده باشند؟ ضرار گفت: من چنین چیزی را نمی­پذیرم؛ آن­ها احتیاج به شخص دیگری دارند.

گفت: پس فقط وجه سوم باقی می­ماند؛ که آن­ها ناگزیرند که رسول برایشان راه­نمایی مشخص کند که سهو و غلط نداشته باشد، از راه حق منحرف نشود، از گناهان معصوم و از خطاها مبرا باشد، همه به او احتیاج داشته باشند و او به کسی احتیاج نداشته باشند. ضرار گفت: چگونه باید چنین کسی را شناخت؟ هشام گفت: با هشت نشانه؛ که چهار تای آن مربوط به نژاد اوست و چهار تای دیگر در وجود خود اوست.

اما آن چهار تا که در نژاد اوست: نژاد معروف باشد، قبیله­اش معروف باشد، خانواده اش معروف باشد، و صاحب ملت و دعوت به او اشاره کرده باشد؛ در میان این مردمان، نژادی مشهورتر از عرب دیده نشده است و صاحب ملت و دعوت نیز از همین نژاد است، همان کسی که هر روز پنج بار نامش را بر مأذنه­ها صدا می­زنند که: أشهدُ أن لا إله إلّا اللَّه و أنَّ محمّداً رَسولُ اللَّه و ندای دعوتش به هر خوب و بد و هر عالم و جاهل و هر مقرّ و منکری در شرق و غرب زمین می­رسد. اگر حجت خدا بر مردمان از نژاد دیگری غیر از عرب باشد، آن کس که در طلب اوست ممکن است سال­های سال جست­جو کند و او را نیابد. و اگر بتواند حجت را در نژادهای دیگر، مانند عجم و سایر نژادها بیابد، از راهی که خداوند خواسته سبب صلاح او شود، به فساد کشیده شده است، و چنین چیزی در حکم و عدالت خداوند تبارک و تعالی تصور راه ندارد که چیزی را بر مردم واجب کند که یافت نشود.

از آن­جا که چنین چیزی ممکن نیست، پس او باید از جنس عرب که متصل به نژاد صاحب ملت و دعوت است باشد. و ممکن نیست که از این نژاد باشد و از قبیله پیامبر نباشد؛ زیرا در این قبیله، یعنی قریش است که نسبتش به صاحب ملت نزدیک­تر است. و از آن­جا که باید از نژاد عرب و از این قبیله باشد، ممکن نیست در این قبیله، از خانواده دیگری جز خانواده پیامبر باشد؛ زیرا در این خانواده است که نسبتش به صاحب ملت و دعوت نزدیک­تر است. و از آن­جا که اهل این خاندان زیادند و ممکن است در مسأله امامت به جهت علوّ و شرف جای­گاه امامت با هم مشاجره ­کنند و هر کدام از آن­ها مدعی آن ­شوند، لازم است که صاحب ملت و دعوت به شخص و اسم و نام پدر امام اشاره کند تا کس دیگری به این مقام طمع نکند.

و اما چهار نشانه­ای که در وجود خود امام است: او باید عالم­ترین مردم به واجبات و سنت­ها و احکام خداوند باشد، طوری که هیچ مسأله کوچک و بزرگی بر او پوشیده نباشد، باید از همه گناهان مصوم باشد، باید شجاع­ترین مردم باشد و باید سخاوتمندترین مردم باشد. ضرار گفت: از کجا می­گویی که او باید عالم­ترین مردم باشد؟ هشام گفت: زیرا اگر او به تمامی حدود و احکام و شرایع و سنت­های خداوند عالم نباشد، اطمینانی نیست که حدود خدا را جابجا اجرا کند و کسی را که باید دستش را قطع کنند، حد بزند و کسی که باید بر او حد بزنند، قطع عضو کند و حدود خداوند را آن­طور که او امر کرده برپا ندارد و چیزی که خداوند خواسته سبب صلاح شود، سبب فساد گردد.

گفت: از کجا می­گویی که او باید از همه گناهان معصوم باشد؟ گفت: زیرا اگر او از گناهان معصوم نباشد، خطا از او سر می­زند و اطمینانی نیست که خطای خود را بر خود و خویشاوندان و نزدیکان خویش پنهان کند. و خداوند عزّ و جلّ هیچ­گاه با چنین کسی بر مخلوقات خویش احتجاج نمی­کند.

گفت: از کجا می­گویی که او باید شجاع­ترین مردم باشد؟ گفت: زیرا او الگوی مسلمانان است که در جنگ­ها به او می نگرند و خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ»{و هر که در آن هنگام به آنان پشت کند، مگر آن­که [هدفش] کناره گیری برای نبردی [مجدد] یا پیوستن به جمعی [دیگر از هم­رزمانش] باشد، قطعا به خشم خدا گرفتار خواهد شد}. اگر شجاع نباشد، فرار می کند و به خشم خدا گرفتار می شود و کسی که به خشم خدا گرفتار می شود، نمی­تواند حجت خدا بر مخلوقاتش باشد.

گفت: از کجا می­گویی که او باید سخاوت­مندترین مردم باشد؟ گفت: زیرا او خزانه­دار مسلمانان است؛ اگر سخاوتمند نباشد، نفسش به اموال مسلمین چشم می­دوزد و آن­ها را برمی­دارد و خائن می شود و خداوند با شخص خائن بر مخلوقات خویش احتجاج نمی­کند. به این­جا که رسید، ضرار گفت: در حال حاضر کیست که این نشانه­ها را دارد؟ هشام گفت: صاحب العصر، امیرالمؤمنین. هارون الرشید که با جعفر بن یحیی در پشت پرده نشسته بود و تمام سخنان را از ابتدا شنیده بود به جعفر گفت: به خدا قسم چند خیک نوره به ما عطا کرد، ای جعفر بیچاره! منظورش چه کسی است؟ جعفر گفت: ای امیرالمؤمنین! منظورش موسی بن جعفر است. هارون گفت: قطعا کسی را در نظر دارد که این نشانه­ها را در خود دارد است، سپس لبهای خود گاز گرفت و گفت: اگر چنین آدمی زنده باشد و سلطنت من یک ساعت دوام ­بیاورد!؟ به خدا قسم، زبان این آدم اثرش در دل مردم از صد هزار شمشیر بیشتر است .

یحیی بن خالد فهمید که کار هشام تمام است و پشت پرده رفت؛ هارون به او گفت: ای عباسی بیچاره! این کیست که آورده ای؟ گفت: ای امیرالمؤمنین! شرش کم خواهد شد، شرش کم خواهد شد. بعد جلو هشام رفت و به او چشمک زد. هشام فهمید که کارش تمام است؛ برخاست و وانمود کرد که می خواهد قضای حاجت کند، کفش­های خود را پوشید و دوان دوان رفت و فرزندان را دید آن­ها را به پنهان شدن امر کرد و فوری به سمت کوفه گریخت و به خانه بشیر نبال، که از حاملان حدیث از اصحاب حضرت صادق علیه السلام بود رفت و جریان را برایش گفت و سپس به بیماری سختی گرفتار شد. بشیر گفت: برایت طبیب بیاورم؟ گفت: نه، من مردنی هستم.

وقتی در آستانه مردن بود، گفت: وقتی مرا غسل و کفن کردی، بدن مرا نیمه شب ببر و در کناسه - . نام جایی است در کوفه. - بگذار و نوشته ای بنویس که این شخص هشام بن حکم است که امیرالمؤمنین به دنبال اوست، او به مرگ طبیعی از دنیا رفت. هارون برادران و یاران هشام را زندانی کرده بود و مردم را بازجویی می­کرد. صبح فردا اهالی کوفه او را دیدند و قاضی و مسئول خزانه و فرماندار و شاهدان عادل حضور یافتند و جریان را برای رشید نوشتند. هارون گفت: سپاس خدایی را که ما را از کشتن او بی­نیاز کرد. و بعد کسانی که به خاطر هشام گرفته بود را آزاد کرد. - . إکمال الدین و إتمام النعمة 2 : 31 ، با مقداری تفاوت. -

**[ترجمه]

بیان

قد أتی علی المجهول أی هلک من قولهم أتی علیه أی أهلکه و قوله تکفی علی المجهول أی تکفی شره و نقتله.

**[ترجمه]قد أتی علی المجهول أی هلک من قولهم أتی علیه أی أهلکه و قوله تکفی علی المجهول أی تکفی شره و نقتله.

**[ترجمه]

«8»

عم (2)،[إعلام الوری] شا، [الإرشاد] ابْنُ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَمَاعَةٍ مِنْ رِجَالِهِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَوَرَدَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ لَهُ إِنِّی رَجُلٌ صَاحِبُ کَلَامٍ وَ فِقْهٍ وَ فَرَائِضَ وَ قَدْ جِئْتُ لِمُنَاظَرَةِ أَصْحَابِکَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَلَامُکَ هَذَا مِنْ کَلَامِ رَسُولِ اللَّهِ أَوْ مِنْ عِنْدِکَ فَقَالَ مِنْ کَلَامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْضُهُ وَ مِنْ عِنْدِی بَعْضُهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَنْتَ إِذاً شَرِیکُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَا قَالَ فَسَمِعْتَ الْوَحْیَ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ لَا قَالَ فَتَجِبُ طَاعَتُکَ کَمَا تَجِبُ طَاعَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَا قَالَ فَالْتَفَتَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَیَّ وَ قَالَ لِی یَا یُونُسَ بْنَ یَعْقُوبَ هَذَا قَدْ خَصَمَ نَفْسَهُ قَبْلَ أَنْ یَتَکَلَّمَ قَالَ یَا یُونُسُ لَوْ کُنْتَ تُحْسِنُ الْکَلَامَ لَکَلَّمْتَهُ قَالَ یُونُسُ فَیَا لَهَا مِنْ حَسْرَةٍ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ سَمِعْتُکَ تَنْهَی عَنِ الْکَلَامِ وَ تَقُولُ وَیْلٌ لِأَصْحَابِ الْکَلَامِ یَقُولُونَ هَذَا یَنْقَادُ وَ هَذَا لَا یَنْقَادُ وَ هَذَا یَنْسَاقُ وَ هَذَا لَا یَنْسَاقُ وَ هَذَا نَعْقِلُهُ وَ هَذَا لَا نَعْقِلُهُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّمَا قُلْتُ وَیْلٌ لِقَوْمٍ تَرَکُوا قَوْلِی وَ ذَهَبُوا إِلَی مَا یُرِیدُونَ ثُمَّ قَالَ اخْرُجْ إِلَی الْبَابِ فَانْظُرْ مَنْ تَرَی مِنَ الْمُتَکَلِّمِینَ فَأَدْخِلْهُ قَالَ فَخَرَجْتُ فَوَجَدْتُ حُمْرَانَ بْنَ أَعْیَنَ وَ کَانَ یُحْسِنُ الْکَلَامَ وَ مُحَمَّدَ بْنَ النُّعْمَانِ الْأَحْوَلَ وَ کَانَ مُتَکَلِّماً وَ هِشَامَ بْنَ سَالِمٍ وَ قَیْسَ الْمَاصِرِ وَ کَانَا مُتَکَلِّمَیْنِ فَأَدْخَلْتُهُمْ عَلَیْهِ فَلَمَّا اسْتَقَرَّ بِنَا الْمَجْلِسُ وَ کُنَّا فِی خَیْمَةٍ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَلَی طَرَفِ جَبَلٍ فِی طَرَفِ الْحَرَمِ وَ ذَلِکَ قَبْلَ الْحَجِّ بِأَیَّامٍ أَخْرَجَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَأْسَهُ مِنَ الْخَیْمَةِ

ص: 203


1- 1. کمال الدین و تمام النعمة ج 2 ص 31 بتفاوت.
2- 2. إعلام الوری ص 273 بتفاوت.

فَإِذَا هُوَ بِبَعِیرٍ یَخُبُّ فَقَالَ هِشَامٌ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ فَظَنَنَّا أَنَّ هِشَاماً رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ عَقِیلٍ کَانَ شَدِیدَ الْمَحَبَّةِ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَإِذَا هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ قَدْ وَرَدَ وَ هُوَ أَوَّلَ مَا اخْتَطَّتْ لِحْیَتُهُ وَ لَیْسَ فِینَا إِلَّا مَنْ هُوَ أَکْبَرُ مِنْهُ سِنّاً قَالَ فَوَسَّعَ إِلَیْهِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَالَ نَاصِرُنَا بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ ثُمَّ قَالَ لِحُمْرَانَ کَلِّمِ الرَّجُلَ یَعْنِی الشَّامِیَّ فَتَکَلَّمَ حُمْرَانُ فَظَهَرَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا طَاقِیُّ کَلِّمْهُ فَکَلَّمَهُ فَظَهَرَ عَلَیْهِ مُحَمَّدُ بْنُ النُّعْمَانِ ثُمَّ قَالَ یَا هِشَامَ بْنَ سَالِمٍ کَلِّمْهُ فَتَعَارَفَا ثُمَّ قَالَ لِقَیْسٍ الْمَاصِرِ کَلِّمْهُ فَکَلَّمَهُ وَ أَقْبَلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَتَبَسَّمَ مِنْ کَلَامِهِمَا وَ قَدِ اسْتَخْذَلَ الشَّامِیُّ فِی یَدِهِ ثُمَّ قَالَ لِلشَّامِیِّ کَلِّمْ هَذَا الْغُلَامَ یَعْنِی هِشَامَ بْنَ الْحَکَمِ فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَالَ الشَّامِیُّ لِهِشَامٍ یَا غُلَامُ سَلْنِی فِی إِمَامَةِ هَذَا یَعْنِی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَغَضِبَ هِشَامٌ حَتَّی ارْتَعَدَ ثُمَّ قَالَ أَخْبِرْنِی یَا هَذَا أَ رَبُّکَ أَنْظَرُ لِخَلْقِهِ أَمْ هُمْ لِأَنْفُسِهِمْ فَقَالَ الشَّامِیُّ بَلْ رَبِّی أَنْظَرُ لِخَلْقِهِ قَالَ فَفَعَلَ بِنَظَرِهِ لَهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا ذَا قَالَ کَلَّفَهُمْ وَ أَقَامَ لَهُمْ حُجَّةً وَ دَلِیلًا عَلَی مَا کَلَّفَهُمْ وَ أَزَاحَ فِی ذَلِکَ عِلَلَهُمْ فَقَالَ لَهُ هِشَامٌ فَمَا هَذَا الدَّلِیلُ الَّذِی نَصَبَهُ لَهُمْ قَالَ الشَّامِیُّ هُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ هِشَامٌ فَبَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ قَالَ الْکِتَابُ وَ السُّنَّةُ قَالَ هِشَامٌ فَهَلْ نَفَعَنَا الْیَوْمَ الْکِتَابُ وَ السُّنَّةُ فِیمَا اخْتَلَفْنَا فِیهِ حَتَّی رَفَعَ عَنَّا الِاخْتِلَافَ وَ مَکَّنَنَا مِنَ الِاتِّفَاقِ قَالَ الشَّامِیُّ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ هِشَامٌ فَلِمَ اخْتَلَفْنَا نَحْنُ وَ أَنْتَ وَ جِئْتَ لَنَا مِنَ الشَّامِ تُخَالِفُنَا وَ تَزْعُمُ أَنَّ الرَّأْیَ طَرِیقُ الدِّینِ وَ أَنْتَ مُقِرٌّ بِأَنَّ الرَّأْیَ لَا یَجْمَعُ عَلَی الْقَوْلِ الْوَاحِدِ الْمُخْتَلِفَیْنِ فَسَکَتَ الشَّامِیُّ کَالْمُفَکِّرِ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا لَکَ لَا تَتَکَلَّمُ قَالَ إِنْ قُلْتُ إِنَّا مَا اخْتَلَفْنَا کَابَرْتُ وَ إِنْ قُلْتُ إِنَّ الْکِتَابَ وَ السُّنَّةَ یَرْفَعَانِ عَنَّا الِاخْتِلَافَ أَبْطَلْتُ لِأَنَّهُمَا یَحْتَمِلَانِ الْوُجُوهَ لَکِنَّ لِی عَلَیْهِ مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سَلْهُ تَجِدْهُ مَلِیّاً فَقَالَ الشَّامِیُّ لِهِشَامٍ مَنْ أَنْظَرُ لِلْخَلْقِ رَبُّهُمْ أَمْ أَنْفُسُهُمْ فَقَالَ هِشَامٌ بَلْ رَبُّهُمْ

ص: 204

أَنْظَرُ لَهُمْ فَقَالَ الشَّامِیُّ فَهَلْ أَقَامَ لَهُمْ مَنْ یَجْمَعُ کَلِمَتَهُمْ وَ یَرْفَعُ اخْتِلَافَهُمْ وَ یُبَیِّنُ لَهُمْ حَقَّهُمْ مِنْ بَاطِلِهِمْ قَالَ هِشَامٌ نَعَمْ قَالَ الشَّامِیُّ مَنْ هُوَ قَالَ هِشَامٌ أَمَّا فِی ابْتِدَاءِ الشَّرِیعَةِ فَرَسُولُ اللَّهِ وَ أَمَّا بَعْدَ النَّبِیِّ فَغَیْرُهُ فَقَالَ الشَّامِیُّ وَ مَنْ هُوَ غَیْرُ النَّبِیِّ الْقَائِمُ مَقَامَهُ فِی حُجَّتِهِ قَالَ هِشَامٌ فِی وَقْتِنَا هَذَا أَمْ قَبْلَهُ قَالَ الشَّامِیُّ بَلْ فِی وَقْتِنَا هَذَا قَالَ هِشَامٌ هَذَا الْجَالِسُ یَعْنِی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الَّذِی تُشَدُّ إِلَیْهِ الرِّحَالُ وَ یُخْبِرُنَا بِأَخْبَارِ السَّمَاءِ وِرَاثَةً عَنْ أَبٍ عَنْ جَدٍّ فَقَالَ الشَّامِیُّ وَ کَیْفَ لِی بِعِلْمِ ذَلِکَ قَالَ هِشَامٌ سَلْهُ عَمَّا بَدَا لَکَ قَالَ الشَّامِیُّ قَطَعْتَ عُذْرِی فَعَلَیَّ السُّؤَالُ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَا أَکْفِیکَ الْمَسْأَلَةَ یَا شَامِیُّ أُخْبِرُکَ عَنْ مَسِیرِکَ وَ سَفَرِکَ خَرَجْتَ فِی یَوْمِ کَذَا وَ کَذَا وَ کَانَ طَرِیقُکَ مِنْ کَذَا وَ مَرَرْتَ عَلَی کَذَا وَ مَرَّ بِکَ کَذَا فَأَقْبَلَ الشَّامِیُّ کُلَّمَا وَصَفَ لَهُ شَیْئاً مِنْ أَمْرِهِ یَقُولُ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ الشَّامِیُّ أَسْلَمْتُ لِلَّهِ السَّاعَةَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بَلْ آمَنْتَ بِاللَّهِ السَّاعَةَ إِنَّ الْإِسْلَامَ قَبْلَ الْإِیمَانِ وَ عَلَیْهِ یَتَوَارَثُونَ وَ یَتَنَاکَحُونَ وَ الْإِیمَانُ عَلَیْهِ یُثَابُونَ قَالَ الشَّامِیُّ صَدَقْتَ فَأَنَا السَّاعَةَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ ص

وَ أَنَّکَ وَصِیُّ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ فَأَقْبَلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَلَی حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ فَقَالَ یَا حُمْرَانُ تُجْرِی الْکَلَامَ عَلَی الْأَثَرِ فَتُصِیبُ وَ الْتَفَتَ إِلَی هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ فَقَالَ تُرِیدُ الْأَثَرَ وَ لَا تَعْرِفُ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی الْأَحْوَلِ فَقَالَ قَیَّاسٌ رَوَّاغٌ تَکْسِرُ بَاطِلًا بِبَاطِلٍ لَکِنَّ بَاطِلَکَ أَظْهَرُ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی قَیْسٍ الْمَاصِرِ فَقَالَ یَتَکَلَّمُ وَ أَقْرَبُ مَا یَکُونُ مِنَ الْخَبَرِ عَنِ الرَّسُولِ علیه السلام أَبْعَدُ مَا یَکُونُ مِنْهُ یَمْزُجُ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ قَلِیلُ الْحَقِّ یَکْفِی عَنْ کَثِیرِ الْبَاطِلِ أَنْتَ وَ الْأَحْوَلُ قَفَّازَانِ حَاذِقَانِ قَالَ یُونُسُ بْنُ یَعْقُوبَ وَ ظَنَنْتُ وَ اللَّهِ أَنَّهُ یَقُولُ لِهِشَامٍ قَرِیباً مِمَّا قَالَ لَهُمَا فَقَالَ یَا هِشَامُ لَا تَکَادُ تَقَعُ تَلْوِی رِجْلَیْکَ إِذَا هَمَمْتَ بِالْأَرْضِ طِرْتَ مِثْلُکَ فَلْیُکَلِّمِ النَّاسَ اتَّقِ الزَّلَّةَ وَ الشَّفَاعَةُ مِنْ وَرَائِکَ (1).

أقول: إنما أوردنا أحوال هشام فی أبواب أحواله علیه السلام لاشتمالها علی بعض أحواله علیه السلام و قد مضی کثیر من احتجاجات هشام فی کتاب الاحتجاجات.

ص: 205


1- 1. الإرشاد للشیخ المفید ص 296.

**[ترجمه]اعلام الوری، ارشاد: یونس بن یعقوب نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السّلام بودم که مردی شامی وارد شد و به ایشان عرض کرد: من مردی آشنا به علم کلام و فقه و فرائض هستم و آمده ام با اصحاب شما مناظره کنم. حضرت صادق علیه السّلام به او فرمودند: علم کلام تو از کلام رسول الله است یا از خودت؟ عرض کرد: مقداری از آن از کلام رسول الله است و مقداری از خودم. حضرت صادق علیه السّلام به او فرمودند: پس یعنی تو شریک رسول الله صلی الله علیه و آله هستی!؟ عرض کرد: نه. فرمودند: آیا وحی ای از جانب خدا شنیده­ای؟ عرض کرد: نه. فرمودند: آیا همان­طور که اطاعت از رسول الله صلی الله علیه و آله واجب است، اطاعت از تو نیز واجب است؟ عرض کرد: نه.

حضرت صادق علیه السّلام رو به من نمودند و فرمودند: این مرد هنوز مناظره نکرده، عقیده خود را محکوم کرد. فرمودند: ای یونس! اگر علم کلام را بلد بودی، حتماً با این شخص مناظره می­کردی. یونس گفت: افسوس که بلد نیستم. عرض کردم: فدایتان شوم! قبلاً از شما شنیدم که از مناظره نهی می­نمودید و می­فرمودید: وای بر اهل مناظره! آن­ها می­گویند: این قابل قبول است و آن قابل قبول نیست، این ممکن است و آن ممکن نیست، عقل ما این را می­پذیرد و آن را نمی­پذیرد. حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: من گفتم وای بر کسانی که سخن مرا رها کنند و پی آن­چه که می خواهند بروند.

سپس فرمودند: برو بیرون و ببین از متکلمین چه کسی را می بینی که بیاوری. بیرون رفتم و حمران بن اعین - که به علم کلام وارد بود - و محمّد بن نعمان احول - که او نیز از متکلمین بود - و هشام بن سالم و قیس ماصر - که هر دو از متکلمین بودند - را پیدا کردم و همگی آن­ها را آوردم.

چند روزی به شروع اعمال حج مانده بود و ما در خیمه حضرت صادق علیه السّلام که در دامنه کوه و رو به حرم نصب شده بود حضور داشتیم، وقتی همگی نشستیم، حضرت صادق علیه السّلام سرشان را از خیمه بیرون آوردند و دیدند شترسواری می آید، فرمودند: به پروردگار کعبه قسم که هشام است. ما خیال کردیم که هشام از فرزندان عقیل است که به حضرت صادق علیه السلام شدیداً محبت داشت، ولی دیدیم که هشام بن حکم داخل شد. آن زمان تازه ریش­هایش درآمده بود و همگی ما از نظر سِنّی از او بزرگ­تر بودیم.

حضرت صادق علیه السّلام برای او جا باز کردند و فرمودند: یاور ما با قلب و زبان و دست. سپس به حمران فرمودند: با این مرد {شامی} مناظره کن. حمران مناظره کرد و بر او پیروز شد. بعد فرمودند: ای طاقی! حالا تو با او مناظره کن، محمد بن نعمان با او مناظره کرد و او هم پیروز شد. سپس فرمودند: ای هشام بن سالم! تو با او مناظره کن، هر دو در یک سطح بودند. سپس به قیس ماصر فرمود: حالا تو مناظره کن، امام صادق علیه السّلام از مناظره آن دو لبخند زدند، چرا که مرد شامی در دست قیس کوچک شده بود. آن­گاه به شامی فرمودند: با این جوان - منظورشان هشام بن حکم بود - مناظره کن. گفت: بسیار خوب.

مرد شامی به هشام گفت: ای جوان! در مورد امامت این مرد - منظورش حضرت صادق علیه السّلام بود - از من بپرس. هشام چنان خشمگین شد که لرزه بر اندامش افتاد و بعد گفت: ای مرد! بگو ببینم پروردگارت صلاح انسان­ها را بهتر می­داند یا خود انسان­ها؟ شامی گفت: البته که پروردگارم صلاح آن­ها را بهتر می­داند. گفت: درباره دین مردم چه صلاح برای آنها دیده است؟ گفت: برای آن­ها تکالیفی قرار داده و برای شناختن آن تکالیف حجت و راهنمایی نیز برایشان تعیین کرده است و عذر و بهانه آن­ها را از میان برده است. هشام به او گفت: این راهنمایی که برای آن­ها تعیین کرده، چیست؟ شامی گفت: رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله. هشام گفت: بعد از رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله چه کسی؟ گفت: کتاب و سنت.

هشام گفت: آیا در حال حاضر کتاب و سنت در موارد اختلاف، برای ما طوری نفع دارد که اختلاف ما را رفع کند و ما را با هم یک­کلام نماید؟ شامی گفت: آری. هشام به او گفت: پس چرا تو با ما اختلاف داری و از شام آمده ای تا با ما مخالفت کنی و فکر می­کنی که راه تشخیص دین فکر کردن است و حال آن­که خودت قبول داری که با فکر کردن نمی­توان دو نظر مختلف را با هم یکی کرد؟ شامی سکوت متفکرانه کرد.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: چرا دیگر مناظره نمی­کنی؟ گفت: اگر بگویم ما با هم اختلاف نداریم، ادعای بی جایی کرده ام، و اگر بگویم کتاب و سنت اختلاف را از میان ما رفع می کنند، حرف باطلی است؛ زیرا کتاب و سنت احتمال چندین وجه دارند. ولی می­توانم همین سؤال را از او بکنم. امام صادق علیه السلام فرمودند: از او بپرس، او جواب را می­داند.

شامی به هشام گفت: به نظر تو چه کسی صلاح انسان­ها را بهتر می داند؛ پروردگار انسان­ها یا خود آن­ها؟ هشام گفت: البته که پروردگارشان صلاح آن­ها را بهتر می­داند. شامی گفت: آیا برای آن­ها کسی را قرار داده که آن­ها را یک­کلام کند و اختلافشان را رفع نماید و حق را از باطل برایشان مشخص کند؟ هشام گفت: آری. شامی گفت: آن شخص کیست؟ هشام گفت: در ابتدای شریعت، رسول الله بود و بعد از پیامبر عده­ای دیگر. شامی گفت: آن دیگران چه کسانی هستند که در حجت خدا بودن جانشین پیامبرند؟ هشام گفت: همین زمان ما را می­گویی یا قبل از این را؟ شامی گفت: نه، همین زمان خودمان را می­گویم. هشام گفت: همین آقا که نشسته­اند - منظورش حضرت صادق علیه السّلام بود - و از اطراف عالم برای استفاده به محضرشان می­رسند و ما را با ارثی که از پدر و جد خود برده­اند از اخبار آسمان مطلع می نمایند. شامی گفت: من چطور به این ادعای تو یقین کنم؟ هشام گفت: هر سؤالی داری از ایشان بکن. شامی گفت: دیگر عذری ندارم و باید سؤال کنم.

حضرت صادق علیه السلام فرمودند: من زحمت سؤال کردن را از دوش تو برمی­دارم و ماجرای آمدن و مسافرتت را به تو می­گویم: تو فلان روز از شهرت خارج شدی و از فلان جاده آمدی و از فلان جاها گذشتی و با فلان افراد برخورد کردی. هر چه امام علیه السّلام می­فرمودند، شامی می­گفت: به خدا قسم درست ­فرمودید.

سپس شامی به ایشان عرض کرد: همین الآن برای خداوند اسلام آوردم. امام صادق فرمود: نه، تو الآن ایمان آوردی؛ زیرا اسلام قبل از ایمان است، اسلام آن است که بعد از آن، مردمان از یک­دیگر ارث می برند و می توانند با هم ازدواج کنند. ولی ایمان آن است که ثواب آخرت به آن داده می شود. شامی گفت: درست فرمودید، من اکنون شهادت می­دهم که که معبودی جز خداوند نیست و محمد صلی الله علیه و آله فرستاده اوست و شما وصی پیامبران هستید.

حضرت صادق علیه السلام رو به حمران بن اعین کردند و فرمودند: ای حمران! اگر مناظره خود را بر مبنای اثر {سخن معصوم} پیش ببری، به نتیجه می­رسی. و رو به هشام بن سالم کردند و فرمودند: تو به دنبال اثر هستی، ولی آن را نمی­شناسی. سپس رو به أحول نمودند و فرمودند: از آن قیاسی­های خدعه­گر هستی و باطلی را با باطل دیگر شکست می­دهی، ولی باطل تو آشکارتر است. و بعد در مورد قیس ماصر فرمودند: او در مناظره روایتی از رسول الله صلی الله علیه و آله نقل می کند که با هدف او بسیار فاصله دارد، حق را با باطل می آمیزد و حال آن­که سخن کم حق کم کفایت از سخن زیاد باطل می­کند. تو و أحول، مناظره کنندگانی ماهر هستید.

یونس بن یعقوب نقل کرده، به خدا قسم گمان کردم به هشام نیز سخنی شبیه به آن دو می­گوید. ولی فرمودند: ای هشام! پایت درهم می پیچد، ولی همین که می­خواهی زمین بخوری، پرواز می­کنی. چون تویی می­بایست که با مردم مناظره کند، از لغزش بپرهیز که شفاعت پشتیبان توست. - . اعلام الوری: 273 ، ارشاد : 296 -

مؤلف: شرح حال هشام را از آن جهت در باب حالات امام موسی بن جعفر علیه السلام ذکر کردیم که مشتمل بر بعضی احوالات ایشان بود. قبلاً بسیاری از مناظره­های هشام در کتاب احتجاجات آورده شد .

**[ترجمه]

باب 9 أحواله علیه السلام فی الحبس إلی شهادته و تاریخ وفاته و مدفنه صلوات الله علیه و لعنة الله علی من ظلمه

الأخبار

«1»

مصبا، [المصباحین]: فِی الْخَامِسِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْ رَجَبٍ کَانَتْ وَفَاةُ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام (1).

**[ترجمه]مصباحین: وفات ابا الحسن موسی بن جعفر علیهما السّلام در بیست و پنجم رجب بود. - . مصباح المتهجد : 566 -

**[ترجمه]

«2»

کا، [الکافی]: قُبِضَ علیه السلام لِسِتٍّ خَلَوْنَ مِنْ رَجَبٍ مِنْ سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعٍ أَوْ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ قُبِضَ علیه السلام بِبَغْدَادَ فِی حَبْسِ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ وَ کَانَ هَارُونُ حَمَلَهُ مِنَ الْمَدِینَةِ لِعَشْرِ لَیَالٍ بَقِینَ مِنْ شَوَّالٍ سَنَةَ تِسْعٍ وَ سَبْعِینَ وَ مِائَةٍ وَ قَدْ قَدِمَ هَارُونُ الْمَدِینَةَ مُنْصَرَفَهُ مِنْ عُمْرَةِ شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ شَخَصَ هَارُونُ إِلَی الْحَجِّ وَ حَمَلَهُ مَعَهُ ثُمَّ انْصَرَفَ عَلَی طَرِیقِ الْبَصْرَةِ فَحَبَسَهُ عِنْدَ عِیسَی بْنِ جَعْفَرٍ ثُمَّ أَشْخَصَهُ إِلَی بَغْدَادَ فَحَبَسَهُ عِنْدَ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ فَتُوُفِّیَ علیه السلام فِی حَبْسِهِ وَ دُفِنَ بِبَغْدَادَ فِی مَقْبَرَةِ قُرَیْشٍ (2).

**[ترجمه]کافی: موسی بن جعفر علیه السّلام ششم رجب سال صد و هشتاد و سه، در سن پنجاه و چهار یا پنجاه و پنج سالگی وفات یافتند. وفات ایشان در بغداد و در زندان سندی بن شاهک بود، هارون ایشان را در بیستم شوال سال صد و هفتاد و نه، از مدینه به بغداد آورد. هارون در راه بازگشت از عمره ماه رمضان، وارد مدینه شده بود و بعد به حج رفت و ایشان را نیز با خود برد. سپس از راه بصره به بغداد بازگشت و ایشان را پیش عیسی بن جعفر زندانی کرد. بعد ایشان را به بغداد کشاند و پیش سندی بن شاهک زندانی کرد که امام علیه السلام در زندان او از دنیا رفتند و در در قبرستان قریش بغداد دفن شدند. - . کافی 1 : 476 -

**[ترجمه]

«3»

کا، [الکافی] سَعْدٌ وَ الْحِمْیَرِیُّ مَعاً عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُبِضَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً فِی عَامِ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ وَ عَاشَ بَعْدَ جَعْفَرٍ علیه السلام خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً(3).

ص: 206


1- 1. مصباح المتهجد ص 566.
2- 2. الکافی ج 1 ص 476 بزیادة فی آخره.
3- 3. نفس المصدر ج 1 ص 486.

**[ترجمه]کافی: ابابصیر نقل کرده، موسی بن جعفر علیه السّلام در سن پنجاه و چهار سالگی، در سال 183 از دنیا رفتند. ایشان بعد از امام جعفر صادق علیه السلام، سی و پنج سال زنده بودند. - . همان : 486 -

**[ترجمه]

«4»

ضه، [روضة الواعظین]: وَفَاتُهُ علیه السلام کَانَتْ بِبَغْدَادَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِسِتٍّ بَقِینَ مِنْ رَجَبٍ وَ قِیلَ لِخَمْسٍ خَلَوْنَ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ(1).

**[ترجمه]روضة الواعظین: وفات حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در بغداد، در روز جمعه شش روز به آخر رجب - و بعضی گفته­اند روز پنجم رجب - سال یک­صد و هشتاد و سه بوده است. - . روضة الواعظین : 264 با اندکی تفاوت. -

**[ترجمه]

«5»

قل، [إقبال الأعمال] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الطِّرَازِیُّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: لَمَّا حُمِلَ مُوسَی علیه السلام إِلَی بَغْدَادَ وَ کَانَ ذَلِکَ فِی رَجَبٍ سَنَةَ تِسْعٍ وَ سَبْعِینَ وَ مِائَةٍ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ کَانَ ذَلِکَ یَوْمَ السَّابِعِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْهُ یَوْمَ الْمَبْعَثِ (2).

**[ترجمه]إقبال الأعمال: محمد بن علی طرازی با سند خود از أبی­علی بن إسماعیل یسار نقل کرده، وقتی موسی علیه السلام را در به بغداد آوردند، ایشان این دعا را خواندند. بیست و هفتم رجب و روز مبعث سال یک­صد و هفتاد و نه بود. - . إقبال الأعمال : 169 -

**[ترجمه]

«6»

الدُّرُوسُ،: قُبِضَ علیه السلام مَسْمُوماً بِبَغْدَادَ فِی حَبْسِ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ لِسِتٍّ بَقِینَ مِنْ رَجَبٍ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ وَ قِیلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِخَمْسٍ خَلَوْنَ مِنْ رَجَبٍ سَنَةَ إِحْدَی وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ(3).

**[ترجمه]دروس: موسی بن جعفر علیه السلام در زندان سندی بن شاهک بغداد، در شش روز مانده به آخر رجب سال یک­صد و هشتاد و سه در حال مسمومیت از دنیا رفتند. بعضی گفته­اند: تاریخ وفات ایشان، روز جمعه پنجم رجب سال یک­صد و هشتاد و یک بوده است. - . الدروس : 155 -

**[ترجمه]

«7»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الصَّوْلِیِّ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّوْفَلِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَطِیَّةَ قَالَ: کَانَ السَّبَبَ فِی وُقُوعِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَی بَغْدَادَ أَنَّ هَارُونَ الرَّشِیدَ أَرَادَ أَنْ یَعْقِدَ الْأَمْرَ لِابْنِهِ مُحَمَّدِ ابْنِ زُبَیْدَةَ وَ کَانَ لَهُ مِنَ الْبَنِینِ أَرْبَعَةَ عَشَرَ ابْناً فَاخْتَارَ مِنْهُمْ ثَلَاثَةً مُحَمَّدَ ابْنَ زُبَیْدَةَ وَ جَعَلَهُ وَلِیَّ عَهْدِهِ وَ عَبْدَ اللَّهِ الْمَأْمُونَ وَ جَعَلَ الْأَمْرَ لَهُ بَعْدَ ابْنِ زُبَیْدَةَ وَ الْقَاسِمَ الْمُؤْتَمَنَ وَ جَعَلَ الْأَمْرَ لَهُ بَعْدَ الْمَأْمُونِ فَأَرَادَ أَنْ یُحْکِمَ الْأَمْرَ فِی ذَلِکَ وَ یُشَهِّرَهُ شُهْرَةً یَقِفُ عَلَیْهَا الْخَاصُّ وَ الْعَامُّ فَحَجَّ فِی سَنَةِ تِسْعٍ وَ سَبْعِینَ وَ مِائَةٍ وَ کَتَبَ إِلَی جَمِیعِ الْآفَاقِ یَأْمُرُ الْفُقَهَاءَ وَ الْعُلَمَاءَ وَ الْقُرَّاءَ وَ الْأُمَرَاءَ أَنْ یَحْضُرُوا مَکَّةَ أَیَّامَ الْمَوْسِمِ فَأَخَذَ هُوَ طَرِیقَ الْمَدِینَةِ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیُّ فَحَدَّثَنِی أَبِی أَنَّهُ کَانَ سَبَبُ سِعَایَةِ یَحْیَی بْنِ خَالِدٍ بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام وَضْعَ الرَّشِیدِ ابْنَهُ مُحَمَّدَ ابْنَ زُبَیْدَةَ فِی حَجْرِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ فَسَاءَ ذَلِکَ یَحْیَی وَ قَالَ إِذَا مَاتَ الرَّشِیدُ وَ أَفْضَی الْأَمْرُ إِلَی مُحَمَّدٍ انْقَضَتِ دَوْلَتِی وَ دَوْلَةُ

ص: 207


1- 1. روضة الواعظین ص 264 بأدنی تفاوت.
2- 2. الإقبال ص 169.
3- 3. الدروس للشهید ص 155 طبع ایران سنة 1269.

وُلْدِی وَ تَحَوَّلَ الْأَمْرُ إِلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ وَ وُلْدِهِ وَ کَانَ قَدْ عَرَفَ مَذْهَبَ جَعْفَرٍ فِی التَّشَیُّعِ فَأَظْهَرَ لَهُ أَنَّهُ عَلَی مَذْهَبِهِ فَسُرَّ بِهِ جَعْفَرٌ وَ أَفْضَی إِلَیْهِ بِجَمِیعِ أُمُورِهِ وَ ذَکَرَ لَهُ مَا هُوَ عَلَیْهِ فِی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام.

فَلَمَّا وَقَفَ عَلَی مَذْهَبِهِ سَعَی بِهِ إِلَی الرَّشِیدِ فَکَانَ الرَّشِیدُ یَرْعَی لَهُ مَوْضِعَهُ وَ مَوْضِعَ أَبِیهِ مِنْ نُصْرَةِ الْخِلَافَةِ فَکَانَ یُقَدِّمُ فِی أَمْرِهِ وَ یُؤَخِّرُ وَ یَحْیَی لَا یَأْلُو أَنْ یَخْطُبَ عَلَیْهِ إِلَی أَنْ دَخَلَ یَوْماً إِلَی الرَّشِیدِ فَأَظْهَرَ لَهُ إِکْرَاماً وَ جَرَی بَیْنَهُمَا کَلَامٌ مَتَّ بِهِ جَعْفَرٌ بِحُرْمَتِهِ وَ حُرْمَةِ أَبِیهِ فَأَمَرَ لَهُ الرَّشِیدُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ بِعِشْرِینَ أَلْفَ دِینَارٍ فَأَمْسَکَ یَحْیَی عَنْ أَنْ یَقُولَ فِیهِ شَیْئاً حَتَّی أَمْسَی ثُمَّ قَالَ لِلرَّشِیدِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ کُنْتُ أُخْبِرُکَ عَنْ جَعْفَرٍ وَ مَذْهَبِهِ فَتُکَذِّبُ عَنْهُ وَ هَاهُنَا أَمْرٌ فِیهِ الْفَیْصَلُ قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ إِنَّهُ لَا یَصِلُ إِلَیْهِ مَالٌ مِنْ جِهَةٍ مِنَ الْجِهَاتِ إِلَّا أَخْرَجَ خُمُسَهُ فَوَجَّهَ بِهِ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ لَسْتُ أَشُکُّ أَنَّهُ قَدْ فَعَلَ ذَلِکَ فِی الْعِشْرِینَ الْأَلْفَ الدِّینَارِ الَّتِی أَمَرْتَ بِهَا لَهُ فَقَالَ هَارُونُ إِنَّ فِی هَذَا لَفَیْصَلًا فَأَرْسَلَ إِلَی جَعْفَرٍ لَیْلًا وَ قَدْ کَانَ عَرَفَ سِعَایَةَ یَحْیَی بِهِ فَتَبَایَنَا وَ أَظْهَرَ کُلُّ وَاحِدٍ فیهما [مِنْهُمَا] لِصَاحِبِهِ الْعَدَاوَةَ فَلَمَّا طَرَقَ جَعْفَراً رَسُولُ الرَّشِیدِ بِاللَّیْلِ خَشِیَ أَنْ یَکُونَ قَدْ سَمِعَ فِیهِ قَوْلَ یَحْیَی وَ أَنَّهُ إِنَّمَا دَعَاهُ لِیَقْتُلَهُ فَأَفَاضَ عَلَیْهِ مَاءً وَ دَعَا بِمِسْکٍ وَ کَافُورٍ فَتَحَنَّطَ بِهِمَا وَ لَبِسَ بُرْدَةً فَوْقَ ثِیَابِهِ وَ أَقْبَلَ إِلَی الرَّشِیدِ فَلَمَّا وَقَعَتْ عَلَیْهِ عَیْنُهُ وَ شَمَّ رَائِحَةَ الْکَافُورِ وَ رَأَی الْبُرْدَةَ عَلَیْهِ قَالَ یَا جَعْفَرُ مَا هَذَا فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّهُ قَدْ سُعِیَ بِی عِنْدَکَ فَلَمَّا جَاءَنِی رَسُولُکَ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ لَمْ آمَنْ أَنْ یَکُونَ قَدْ قَدَحَ فِی قَلْبِکَ مَا یُقَالُ عَلَیَّ فَأَرْسَلْتَ إِلَیَّ لِتَقْتُلَنِی فَقَالَ کَلَّا وَ لَکِنْ قَدْ خُبِّرْتُ أَنَّکَ تَبْعَثُ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ مِنْ کُلِّ مَا یَصِیرُ إِلَیْکَ بِخُمُسِهِ وَ أَنَّکَ قَدْ فَعَلْتَ ذَلِکَ فِی الْعِشْرِینَ الْأَلْفَ الدِّینَارِ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَعْلَمَ ذَلِکَ فَقَالَ جَعْفَرٌ اللَّهُ أَکْبَرُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تَأْمُرُ بَعْضَ خَدَمِکَ یَذْهَبُ فَیَأْتِیکَ بِهَا بِخَوَاتِیمِهَا.

ص: 208

فَقَالَ الرَّشِیدُ لِخَادِمٍ لَهُ خُذْ خَاتَمَ جَعْفَرٍ وَ انْطَلِقْ بِهِ حَتَّی تَأْتِیَنِی بِهَذَا الْمَالِ وَ سَمَّی لَهُ جَعْفَرٌ جَارِیَتَهُ الَّتِی عِنْدَهَا الْمَالُ فَدَفَعَتْ إِلَیْهِ الْبِدَرَ بِخَوَاتِیمِهَا فَأَتَی بِهَا الرَّشِیدَ فَقَالَ لَهُ جَعْفَرٌ هَذَا أَوَّلُ مَا تَعْرِفُ بِهِ کَذِبَ مَنْ سَعَی بِی إِلَیْکَ قَالَ صَدَقْتَ یَا جَعْفَرُ انْصَرِفْ آمِناً فَإِنِّی لَا أَقْبَلُ فِیکَ قَوْلَ أَحَدٍ قَالَ وَ جَعَلَ یَحْیَی یَحْتَالُ فِی إِسْقَاطِ جَعْفَرٍ قَالَ النَّوْفَلِیُّ فَحَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ بَعْضِ مَشَایِخِهِ وَ ذَلِکَ فِی حَجَّةِ الرَّشِیدِ قَبْلَ هَذِهِ الْحَجَّةِ قَالَ لَقِیَنِی عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ فَقَالَ لِی مَا لَکَ قَدْ أَخْمَلْتَ نَفْسَکَ مَا لَکَ لَا تُدَبِّرُ أَمْرَ الْوَزِیرِ فَقَدْ أَرْسَلَ إِلَیَّ فَعَادَلْتُهُ وَ طَلَبْتُ الْحَوَائِجَ إِلَیْهِ وَ کَانَ سَبَبَ ذَلِکَ أَنَّ یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ قَالَ لِیَحْیَی بْنِ أَبِی مَرْیَمَ أَ لَا تَدُلُّنِی عَلَی رَجُلٍ مِنْ آلِ أَبِی طَالِبٍ لَهُ رَغْبَةٌ فِی الدُّنْیَا فَأُوَسِّعَ لَهُ مِنْهَا قَالَ بَلَی أَدُلُّکَ عَلَی رَجُلٍ بِهَذِهِ الصِّفَةِ وَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ یَحْیَی فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ عَمِّکَ وَ عَنْ شِیعَتِهِ وَ الْمَالِ الَّذِی یُحْمَلُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ عِنْدِی الْخَبَرُ فَسَعَی بِعَمِّهِ فَکَانَ فِی سِعَایَتِهِ أَنْ قَالَ إِنَّ مِنْ کَثْرَةِ الْمَالِ عِنْدَهُ أَنَّهُ اشْتَرَی ضَیْعَةً تُسَمَّی الْبَشَرِیَّةَ بِثَلَاثِینَ أَلْفَ دِینَارٍ فَلَمَّا أَحْضَرَ الْمَالَ قَالَ الْبَائِعُ لَا أُرِیدُ هَذَا النَّقْدَ أُرِیدُ نَقَدَ کَذَا وَ کَذَا فَأَمَرَ بِهَا فَصُبَّتْ فِی بَیْتِ مَالِهِ وَ أَخْرَجَ مِنْهُ ثَلَاثِینَ أَلْفَ دِینَارٍ مِنْ ذَلِکَ النَّقْدِ وَ وَزْنِهِ فِی ثَمَنِ الضَّیْعَةِ قَالَ النَّوْفَلِیُّ قَالَ أَبِی وَ کَانَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام یَأْمُرُ لِعَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بِالْمَالِ وَ یَثِقُ بِهِ حَتَّی رُبَّمَا خَرَجَ الْکِتَابُ مِنْهُ إِلَی بَعْضِ شِیعَتِهِ بِخَطِّ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ ثُمَّ اسْتَوْحَشَ مِنْهُ فَلَمَّا أَرَادَ الرَّشِیدُ الرِّحْلَةَ إِلَی الْعِرَاقِ بَلَغَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّ عَلِیّاً ابْنَ أَخِیهِ یُرِیدُ الْخُرُوجَ مَعَ السُّلْطَانِ إِلَی الْعِرَاقِ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ مَا لَکَ وَ الْخُرُوجَ مَعَ السُّلْطَانِ قَالَ لِأَنَّ عَلَیَّ دَیْناً فَقَالَ دَیْنُکَ عَلَیَّ قَالَ وَ تَدْبِیرُ عِیَالِی قَالَ أَنَا أَکْفِیهِمْ فَأَبَی إِلَّا الْخُرُوجَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ مَعَ أَخِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ بِثَلَاثِمِائَةِ

ص: 209

دِینَارٍ وَ أَرْبَعَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ فَقَالَ اجْعَلْ هَذَا فِی جَهَازِکَ وَ لَا تُوتِمْ وُلْدِی (1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: صالح بن علی بن عطیه نقل کرده، علت تبعید شدن موسی بن جعفر علیه السّلام به بغداد این بود که هارون الرشید تصمیم گرفت پسرش محمّد بن زبیدة را به عنوان خلیفه بعد از خود انتخاب کند. او چهارده پسر داشت که سه نفر از آن­ها را انتخاب کرد: محمّد بن زبیدة، که او را ولی­عهد خود قرار داد، عبداللَّه مأمون، که او را خلیفه پس از ابن زبیدة قرار داد و قاسم مؤتمن که او را پس از مأمون خلیفه قرار داد. او می­خواست این تصمیم خود را تحکیم کند و خبرش را طوری که خاص و عام از آن آگاه شوند مشهور نماید.

در سال یک­صد و هفتاد و نه به حج رفت و به تمام اطراف مملکت اسلامی نوشت و امر کرد که همه فقهاء و علماء و قاریان و فرمانداران در ایام حج در مکه حاضر شوند. خودش نیز راه مدینه را در پیش گرفت. علی بن محمّد نوفلی نقل کرده، پدرم به من گفت که علت سعایت یحیی بن خالد از موسی بن جعفر علیه السّلام آن بود که رشید پسرش محمّد بن زبیده را در حمایت جعفر بن محمّد بن اشعث نهاد. یحیی از این کار بدش آمد و گفت: وقتی رشید بمیرد و خلافت به محمد برسد، دوران من و فرزندانم تمام می­شود و این مقام به جعفر بن محمّد بن اشعث و فرزندان او منتقل می شود. او می­دانست که جعفر مذهب تشیع دارد و پیش جعفر چنین وانمود کرد که او نیز شیعه است، جعفر از این جریان خوشحال شد و همه کارهای خود را با او در میان گذاشت، او هم­چنین به او گفت که چه قصدی در مورد موسی بن جعفر علیه السّلام دارد.

وقتی یحیی از تشیع او باخبر شد، از او پیش رشید سعایت کرد. هارون جای­گاه جعفر و پدرش را، به سبب کمکی که به دست­گاه خلافت کرده بودند رعایت می­کرد؛ به همین جهت قضیه او را جلو و عقب می­انداخت. یحیی نیز پیوسته قضیه او را پیش هارون گوشزد می­کرد. تا این­که روزی جعفر پیش رشید آمد و رشید با احترام با او برخورد کرد و بین آن دو صحبتی شد و جعفر در آن حرف از احترام خود و پدرش به میان آورد. رشید دستور داد بیست هزار دینار به او بدهند. یحیی آن روز تا شب چیزی نگفت. شب که شد به رشید گفت: ای امیرالمؤمنین! من بارها راجع بجعفر و مذهب او به شما گفته­ام و شما از او به دور دانسته­اید، اکنون چیزی هست که می­تواند قضیه او را فیصله دهد. گفت: چه چیزی؟ گفت: او هر مالی را، از هر جایی که به او برسد خمس آن را جدا می­کند و آن را برای موسی بن جعفر علیه السلام می­فرستد؛ شک ندارم که این کار را در مورد بیست هزار دیناری که دستور دادید امروز به او بدهند نیز انجام داده است. هارون گفت: این کار قضیه او را فیصله می­دهد.

شبانه از پی جعفر فرستاد. او جریان سعایت یحیی در مورد خود را فهمیده بود و دیگر از هم جدا شده بودند و هر کدام دشمنی خود را نسبت به دیگری آشکار کرده بودند. وقتی پیک هارون در دل شب پیش جعفر رفت، ترسید که هارون سخنان یحیی را در مورد او قبول کرده و شبانه او را احظار کرده تا او را بکشد. مشک و کافور خواست و غسل­هایش را انجام داد روی لباس­های خود کفنی پوشید و پیش رشید رفت. وقتی چشم به او افتاد و بوی کافور را استشمام کرد و کفن بر تن او دید، گفت: ای جعفر! این چه وضعی است؟

گفت: ای امیرالمؤمنین! من می­دانم از من پیش شما سعایت شده است، وقتی پیک شما این وقت شب پیشم آمد، ایمن نبودم که سخنانی که علیه من گفته­اند در قلب شما شعله انداخته باشد و شما به دنبال من فرستاده­اید تا مرا بکشید. گفت: هرگز این­طور نیست، اما شنیده ام تو از هر جا پولی بدست می­آوری، خمس آن را برای موسی بن جعفر می­فرستی و این کار را در مورد بیست هزار دینار امروز هم کرده ای، دوست داشتم بدانم این صحیح است یا نه. جعفر گفت: اللَّه اکبر ای امیرالمؤمنین! همین الان به یکی از خادمین خود امر کنید که برود آن­ها را همان­طور سر بسته بیاورد.

رشید به یکی از خادمانش گفت: انگشتر جعفر را بگیر و با آن برو تا پول­ها را بدهند بیاوری. جعفر نام کنیزی که پول­ها در اختیار او بود را گفت. کنیز کیسه های پول را به خادم داد و او نیز آن­ها را پیش رشید آورد. جعفر به رشید گفت: این اولین نمونه­ایست که بدانید کسی که از من پیش شما سخن چینی می­کند دروغ­گوست. رشید گفت: ای جعفر! درست می­گویی، با اطمینان خاطر برگرد که دیگر حرف کسی را در مورد تو قبول نمی­کنم. یحیی همواره به فکر حیله­ای بود که جعفر را سرنگون کند.

نوفلی نقل کرده، علی بن حسن بن علی بن عمر بن علی از یکی از مشایخ خود که در حج ماقبل این حج رشید بود، برایم نقل کرد: علی بن اسماعیل بن جعفر بن محمّد مرا دید و به من گفت: چرا خودت را منزوی کرده ای و پیگیر کار وزیر نمی­شوی؟ او پیکی پیش من فرستاد و به محمل او رفتم و و حاجاتم را از او خواستم.

جریان این بود که یحیی بن خالد بن یحیی بن ابی­مریم گفته بود: می­توانی یک نفر از آل ابی­طالب را معرفی کنی که به مال دنیا رغبت داشته باشد، تا ثروتش را زیادتر کنم؟ گفت: بله، مردی با این خصوصیات به تو معرفی می­کنم: علی بن اسماعیل بن جعفر بن محمّد. یحیی از پی او فرستاد و گفت: از عمویت و شیعیانش و اموالی که برایش می برند برایم بگو. گفت: خبرشان را دارم، شروع به سعایت از عموی خود کرد و از جمله حرف­هایش این بود که: آن­قدر پولش زیاد است که باغستانی به نام بشریه را به قیمت سی هزار دینار خرید و وقتی پولش را حاضر کرد، فروشنده گفت: من این سکه­ها را نمی­خواهم، من سکه­هایی این­چنین و آن­چنان می­ خواهم؛ دستور داد آن سکه­ها را به اتاق پولش ببرند و سی هزار دینار دیگر با همان مشخصاتی که او می­خواست در عوض باغ برایش بیاورند.

نوفلی از پدرش نقل کرده: موسی بن جعفر علیهما السّلام آن اوایل به علی بن اسماعیل پول می­سپردند و به او اعتماد داشتند و گاهی نامه­های ایشان برای شیعیان، به دست علی بن اسماعیل نوشته می­شد، ولی بعد از او بیمناک شدند. وقتی رشید خواست سلطنت را با خود به عراق منتقل کند، به موسی بن جعفر علیه السّلام خبر رسید که علی پسر برادرش نیز با سلطان عازم عراق است: برایش پیغام داد: تو را چه به این­که با سلطان به عراق بروی؟ عرض کرد: بدهی­ دارم. فرمودند: بدهی­ات بر گردن من. عرض کرد: زن و بچه ام خرج دارند. فرمودند: من مخارج آن­ها را می دهم. قبول نکرد و رفت. امام به وسیله برادرشان محمّد بن جعفر، سیصد دینار و چهار هزار درهم برایش فرستاد و به او پیغام داد: این پول را در بار سفرت بگذار و بچه های مرا یتیم نکن. - . عیون أخبار الرضا 1 : 69 -

مؤلف: سبب تشیع جعفر بن محمّد بن اشعث، در باب معجزات حضرت صادق علیه السّلام گذشت.

**[ترجمه]

توضیح

قوله أن یخطب علیه فی أکثر النسخ بالخاء المعجمة أی ینشئ الخطب مغریا علیه أی یحسن الکلام و یحبره فی ذمه و فی بعضها بالمهملة قال الفیروزآبادی (2) حطب به سعی و قال الجزری (3)

المت التوسل و التوصل بحرمة أو قرابة أو غیر ذلک قوله قد قدح فی قلبک أی أثر من قولهم قدحت النار قوله فعادلته أی رکبت معه فی المحمل.

أقول: قد مضی سبب تشیع جعفر بن محمد بن الأشعث فی باب معجزات الصادق علیه السلام.

**[ترجمه]قوله أن یخطب علیه فی أکثر النسخ بالخاء المعجمة أی ینشئ الخطب مغریا علیه أی یحسن الکلام و یحبره فی ذمه و فی بعضها بالمهملة قال الفیروزآبادی - 2. القاموس ج 1 ص 560. - حطب به سعی و قال الجزری - 3. النهایة ج 4 ص 75. -

المت التوسل و التوصل بحرمة أو قرابة أو غیر ذلک قوله قد قدح فی قلبک أی أثر من قولهم قدحت النار قوله فعادلته أی رکبت معه فی المحمل.

**[ترجمه]

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْمُکَتِّبُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ الْبَجَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: جَاءَنِی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ ذَکَرَ لِی أَنَّ مُحَمَّدَ بْنَ جَعْفَرٍ دَخَلَ عَلَی هَارُونَ الرَّشِیدِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ بِالْخِلَافَةِ ثُمَّ قَالَ لَهُ مَا ظَنَنْتُ أَنَّ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَتَیْنِ حَتَّی رَأَیْتُ أَخِی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ یُسَلَّمُ عَلَیْهِ بِالْخِلَافَةِ وَ کَانَ مِمَّنْ سَعَی بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام یَعْقُوبُ بْنُ دَاوُدَ وَ کَانَ یَرَی رَأْیَ الزَّیْدِیَّةِ(4).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: علی بن جعفر نقل کرده، محمّد بن اسماعیل بن جعفر بن محمّد پیش من آمد و گفت: محمّد بن جعفر نزد هارون رفت و به او سلام خلافت داد و بعد به او گفت: گمان نمی­کردم روی زمین دو خلیفه وجود داشته باشد، تا وقتی که دیدم به برادرم موسی بن جعفر نیز سلام خلافت می شود. یکی دیگر از کسانی که از موسی بن جعفر علیه السّلام سعایت کرد یعقوب بن داود بود که مذهب زیدی داشت. - . همان : 72 -

**[ترجمه]

«9»

ن (5)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقَرَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الْفَضْلِ بْنِ الرَّبِیعِ وَ هُوَ جَالِسٌ عَلَی سَطْحٍ فَقَالَ لِی ادْنُ مِنِّی فَدَنَوْتُ حَتَّی حَاذَیْتُهُ ثُمَّ قَالَ لِی أَشْرِفْ إِلَی الْبَیْتِ فِی الدَّارِ فَأَشْرَفْتُ فَقَالَ مَا تَرَی فِی الْبَیْتِ قُلْتُ ثَوْباً مَطْرُوحاً فَقَالَ انْظُرْ حَسَناً فَتَأَمَّلْتُ وَ نَظَرْتُ فَتَیَقَّنْتُ فَقُلْتُ رَجُلٌ سَاجِدٌ فَقَالَ لِی تَعْرِفُهُ قُلْتُ لَا قَالَ هَذَا مَوْلَاکَ قُلْتُ

ص: 210


1- 1. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 69.
2- 2. القاموس ج 1 ص 560.
3- 3. النهایة ج 4 ص 75.
4- 4. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 72.
5- 5. نفس المصدر ج 1 ص 106 بتفاوت.

وَ مَنْ مَوْلَایَ فَقَالَ تَتَجَاهَلُ عَلَیَّ فَقُلْتُ مَا أَتَجَاهَلُ وَ لَکِنِّی لَا أَعْرِفُ لِی مَوْلًی فَقَالَ هَذَا أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ إِنِّی أَتَفَقَّدُهُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ فَلَمْ أَجِدْهُ فِی وَقْتٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ إِلَّا عَلَی الْحَالِ الَّتِی أُخْبِرُکَ بِهَا أَنَّهُ یُصَلِّی الْفَجْرَ فَیُعَقِّبُ سَاعَةً فِی دُبُرِ صَلَاتِهِ إِلَی أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَةً فَلَا یَزَالُ سَاجِداً حَتَّی تَزُولَ الشَّمْسُ وَ قَدْ وَکَّلَ مَنْ یَتَرَصَّدُ لَهُ الزَّوَالَ فَلَسْتُ أَدْرِی مَتَی یَقُولُ الْغُلَامُ قَدْ زَالَتِ الشَّمْسُ إِذْ یَثِبُ فَیَبْتَدِئُ بِالصَّلَاةِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُجَدِّدَ وَضُوءاً فَأَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ یَنَمْ فِی سُجُودِهِ وَ لَا أَغْفَی فَلَا یَزَالُ کَذَلِکَ إِلَی أَنْ یَفْرُغَ مِنْ صَلَاةِ الْعَصْرِ فَإِذَا صَلَّی الْعَصْرَ سَجَدَ سَجْدَةً فَلَا یَزَالُ سَاجِداً إِلَی أَنْ تَغِیبَ الشَّمْسُ فَإِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ وَثَبَ مِنْ سَجْدَتِهِ فَصَلَّی الْمَغْرِبَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُحْدِثَ حَدَثاً وَ لَا یَزَالُ فِی صَلَاتِهِ وَ تَعْقِیبِهِ إِلَی أَنْ یُصَلِّیَ الْعَتَمَةَ فَإِذَا صَلَّی الْعَتَمَةَ أَفْطَرَ عَلَی شَوِیٍّ یُؤْتَی بِهِ ثُمَّ یُجَدِّدُ الْوُضُوءَ ثُمَّ یَسْجُدُ ثُمَّ یَرْفَعُ رَأْسَهُ فَیَنَامُ نَوْمَةً خَفِیفَةً ثُمَّ یَقُومُ فَیُجَدِّدُ الْوُضُوءَ ثُمَّ یَقُومُ فَلَا یَزَالُ یُصَلِّی فِی جَوْفِ اللَّیْلِ حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ فَلَسْتُ أَدْرِی مَتَی یَقُولُ الْغُلَامُ إِنَّ الْفَجْرَ قَدْ طَلَعَ إِذْ قَدْ وَثَبَ هُوَ لِصَلَاةِ الْفَجْرِ فَهَذَا دَأْبُهُ مُنْذُ حُوِّلَ إِلَیَّ فَقُلْتُ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تُحْدِثَنَّ فِی أَمْرِهِ حَدَثاً یَکُونُ مِنْهُ زَوَالُ النِّعْمَةِ فَقَدْ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ یَفْعَلْ أَحَدٌ بِأَحَدٍ مِنْهُمْ سُوءاً إِلَّا کَانَتْ نِعْمَتُهُ زَائِلَةً فَقَالَ قَدْ أَرْسَلُوا إِلَیَّ فِی غَیْرِ مَرَّةٍ یَأْمُرُونَنِی بِقَتْلِهِ فَلَمْ أُجِبْهُمْ إِلَی ذَلِکَ وَ أَعْلَمْتُهُمْ أَنِّی لَا أَفْعَلُ ذَلِکَ وَ لَوْ قَتَلُونِی مَا أَجَبْتُهُمْ إِلَی مَا سَأَلُونِی فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ ذَلِکَ حُوِّلَ إِلَی الْفَضْلِ بْنِ یَحْیَی الْبَرْمَکِیِّ فَحُبِسَ عِنْدَهُ أَیَّاماً فَکَانَ الْفَضْلُ بْنُ الرَّبِیعِ یَبْعَثُ إِلَیْهِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مَائِدَةً وَ مَنَعَ أَنْ یُدْخَلَ إِلَیْهِ مِنْ عِنْدِ غَیْرِهِ فَکَانَ لَا یَأْکُلُ وَ لَا یُفْطِرُ إِلَّا عَلَی الْمَائِدَةِ الَّتِی یُؤْتَی بِهَا حَتَّی مَضَی عَلَی تِلْکَ الْحَالِ ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیهَا فَلَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الرَّابِعَةُ قُدِّمَتْ إِلَیْهِ مَائِدَةٌ لِلْفَضْلِ

ص: 211

بْنِ یَحْیَی قَالَ وَ رَفَعَ علیه السلام یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنِّی لَوْ أَکَلْتُ قَبْلَ الْیَوْمِ کُنْتُ قَدْ أَعَنْتُ عَلَی نَفْسِی قَالَ فَأَکَلَ فَمَرِضَ فَلَمَّا کَانَ مِنْ غَدٍ بُعِثَ إِلَیْهِ بِالطَّبِیبِ لِیَسْأَلَهُ عَنِ الْعِلَّةِ فَقَالَ لَهُ الطَّبِیبُ مَا حَالُکَ فَتَغَافَلَ عَنْهُ فَلَمَّا أَکْثَرَ عَلَیْهِ أَخْرَجَ إِلَیْهِ رَاحَتَهُ فَأَرَاهَا الطَّبِیبَ ثُمَّ قَالَ هَذِهِ عِلَّتِی وَ کَانَتْ خُضْرَةُ وَسَطِ رَاحَتِهِ تَدُلُّ عَلَی أَنَّهُ سُمَّ فَاجْتَمَعَ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ قَالَ فَانْصَرَفَ الطَّبِیبُ إِلَیْهِمْ وَ قَالَ وَ اللَّهِ لَهُوَ أَعْلَمُ بِمَا فَعَلْتُمْ بِهِ مِنْکُمْ ثُمَّ تُوُفِّیَ علیه السلام (1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا، أمالی صدوق: عبدالله قروی از پدر خود نقل کرده، نزد فضل ابن ربیع رفتم، او روی پشت بام نشسته بود. به من گفت: بیا جلو، نزدیک رفتم تا به موازاتش قرار گرفتم. سپس گفت: به آن اتاق نگاه کن. نگاه کردم: گفت: چه می بینی؟ گفتم: لباسی روی زمین افتاده است. گفت: خوب نگاه کن. خوب و دقیق نگاه کردم و فهمیدم. گفتم: مردی در حال سجده است. گفت: او را می­شناسی؟ گفتم: نه. گفت: این مولای تو است. گفتم: مولای من که باشد؟ گفت: برای من خود را به نادانی می­زنی!؟ گفتم: نه، من مولایی ندارم.

گفت: این شخص ابا الحسن موسی بن جعفر است، من شب و روز به کارهای او دقت می­کنم؛ همیشه در همین حال است. نماز صبح را که می­خواند، یک ساعت پس از نماز تعقیبات انجام می­دهد تا خورشید طلوع کند، بعد به سجده میرود تا هنگام ظهر در سجده است. یکی را مأمور کرده که وقت ظهر که شد، به او خبر دهد. من که نمی­فهمم، تا آن غلام می­گوید ظهر شده است، از جای می­جهد و بدون این­که وضویش را تجدید نماید، شروع به نماز خواندن می کند و من می­فهمم که او در سجده خواب نبوده و چرت نزده است.

در همین حال می­ماند تا از نماز عصر فارغ شود، وقتی نماز عصر را خواند، باز به سجده می­رود و تا غروب خورشید در سجده می­ماند، وقتی خورشید غروب کرد، سر از سجده بر می­دارد و بدون این­که حدثی از او سر زده باشد، نماز مغرب را می­خواند. همین­طور در حال نماز و تعقیبات است تا وقتی که نماز عشاءش را بخواند. وقتی نماز عشاء را خواند، با مختصر غذایی که برایش می­برند افطار می­کند. سپس وضویش را تجدید می­کند و باز به سجده می­رود و بعد سر از سجده بر می­دارد و اندکی می­خوابد. سپس برمی­خیزد و وضویش را تجدید می­کند و تمام شب را به نماز خواندن می گذراند تا سپیده­دم طلوع کند. من که نمی­فهمم، تا غلام به او می­گوید که سپیده­دم طلوع کرده است، برای نماز صبح برمی­خیزد. از وقتی که به من تحویل داده شده، دأبش همین است.

گفتم: تقوا داشته باش و در مورد ایشان کاری نکن که موجب از بین رفتن نعمات شود. تو خود می­دانی که هر کس نسبت به یکی از افراد این خاندان بدی کرده نعماتش از او سلب شده است. گفت: چندین مرتبه به من دستور داده اند که او را بکشم. من این کار را نپذیرفته ام و به آن­ها گفته ام این کار از من ساخته نیست. حتی اگر مرا بکشند هم چنین کاری نمی­کنم .

بعداً که ایشان را به فضل بن یحیی برمکی تحویل دادند، مدتی در زندان او بودند، فضل بن ربیع هر شب خودش برای ایشان غذا می­فرستاد و نمی­گذاشت از جای دیگر غذا بیاورند. در نتیجه ایشان هم فقط از همان غذا که برایشان می­آوردند می­خوردند و افطار می­کردند. سه شب و روز به همین حال گذشت. شب چهارم که غذای فضل بن یحیی را آوردند، دستشان را به سوی آسمان بلند کردند و فرمودند: خدایا تو خود می­دانی که اگر تا قبل از امروز این غذا را می­خوردم، به مرگ خویش کمک کرده بودم. غذا را خوردند و مریض شدند. فردا صبح که برایشان طبیب فرستادند تا در مورد بیماریشان از ایشان جویا شود. طبیب به ایشان گفت: حالتان چطور است؟ ایشان وانمود کردند که نمی­دانند. وقتی زیاد اصرار کرد، کف دست خویش را گشودند و به طبیب نشان دادند و گفتند: بیماری من این است. کف دستشان سبز شده بود و نشان می­داد ایشان مسموم شده­اند و آثار سم در آن­جا نمایان شده بود. طبیب پیش آن­ها بازگشت و گفت: به خدا قسم او به کاری که شما با او کردید داناتر از همه است. سپس ایشان از دنیا رفتند. - . عیون أخبار الرضا 1 : 106 ، أمالی صدوق : 146 -

**[ترجمه]

«10»

ن (2)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَشَّارٍ قَالَ حَدَّثَنِی شَیْخٌ مِنْ أَهْلِ قَطِیعَةِ الرَّبِیعِ مِنَ الْعَامَّةِ مِمَّنْ کَانَ یُقْبَلُ قَوْلُهُ قَالَ: قَالَ لِی قَدْ رَأَیْتُ بَعْضَ مَنْ یُقِرُّونَ بِفَضْلِهِ مِنْ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ فَمَا رَأَیْتُ مِثْلَهُ قَطُّ فِی نُسُکِهِ وَ فَضْلِهِ قَالَ قُلْتُ مَنْ وَ کَیْفَ رَأَیْتَهُ قَالَ جُمِعْنَا أَیَّامَ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ ثَمَانِینَ رَجُلًا مِنَ الْوُجُوهِ مِمَّنْ یُنْسَبُ إِلَی الْخَیْرِ فَأُدْخِلْنَا عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَقَالَ لَنَا السِّنْدِیُّ یَا هَؤُلَاءِ انْظُرُوا إِلَی هَذَا الرَّجُلِ هَلْ حَدَثَ بِهِ حَدَثٌ فَإِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ قَدْ فُعِلَ مَکْرُوهٌ بِهِ وَ یُکْثِرُونَ فِی ذَلِکَ وَ هَذَا مَنْزِلُهُ وَ فَرْشُهُ مُوَسَّعٌ عَلَیْهِ غَیْرُ مُضَیَّقٍ وَ لَمْ یُرِدْ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ سُوءاً وَ إِنَّمَا یَنْتَظِرُهُ أَنْ یَقْدَمَ فَیُنَاظِرَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ هَا هُوَ ذَا صَحِیحٌ مُوَسَّعٌ عَلَیْهِ فِی جَمِیعِ أَمْرِهِ فَاسْأَلُوهُ قَالَ وَ نَحْنُ لَیْسَ لَنَا هَمٌّ إِلَّا النَّظَرُ إِلَی الرَّجُلِ وَ إِلَی فَضْلِهِ وَ سَمْتِهِ فَقَالَ أَمَّا مَا ذَکَرَ مِنَ التَّوْسِعَةِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ فَهُوَ عَلَی مَا ذَکَرَ غَیْرَ أَنِّی أُخْبِرُکُمْ أَیُّهَا النَّفَرُ أَنِّی قَدْ سُقِیتُ السَّمَّ فِی تِسْعِ تَمَرَاتٍ وَ أَنِّی أَخْضَرُّ غَداً وَ بَعْدَ غَدٍ أَمُوتُ قَالَ فَنَظَرْتُ إِلَی السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ یَرْتَعِدُ وَ یَضْطَرِبُ مِثْلَ السَّعَفَةِ قَالَ الْحَسَنُ وَ کَانَ هَذَا الشَّیْخُ مِنْ خِیَارِ الْعَامَّةِ شَیْخٌ صِدِّیقٌ مَقْبُولُ الْقَوْلِ ثِقَةٌ ثِقَةٌ جِدّاً عِنْدَ النَّاسِ (3).

ص: 212


1- 1. أمالی الصدوق ص 146.
2- 2. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 96.
3- 3. أمالی الصدوق ص 149.

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا، أمالی صدوق: حسن بن محمّد بن بشار نقل کرده، پیرمردی از اهل سنت که از اهالی قطیعة الربیع بود و سخنش مورد اعتماد بود، برایم نقل کرد: من بعضی از اهل بیت پیامبر را که مردم به فضلشان اقرار داشته­اند را دیده­ام، ولی هرگز کسی را در عبادت و فضل چون او ندیده­ام. گفتم: چه کسی را می­گوییی؟ و او را چطور دیدی؟ گفت: در زمان سندی بن شاهک، ما در قالب هشتاد مرد، که همگی در خیر و خوبی سرآمد بودیم، جمع شدیم و ما را به محضر موسی بن جعفر بردند. سندی به ما گفت: ای شماها که این­جایید! به این مرد نگاه کنید؛ آیا برای او اتفاقی افتاده است؟ مردم فکر می­کنند که با او بدرفتاری شده است و در این­باره حرف­های زیادی می­زنند. این جای اوست و این هم فرش او، در جایش آسوده است و هیچ سختی هم ندارد و امیرالمؤمنین هم هیچ قصد بدی نسبت به او ندارند و فقط منتظرش هستند که پیش او برود تا امیرالمؤمنین با او مناظره کنند. همان­طور که می بینید، صحیح است و از همه جهت در آسایش است، از خودش بپرسید .

ما همگی داشتیم فقط به ایشان و بزرگواری و آقایی ایشان نگاه می­کردیم که فرمودند: اما سخنانی که در مورد آسایش و چیزهایی شبیه آن گفت، همان­طور است که گفت. ولی به شما جماعت بگویم که نه عدد خرمای مسموم به من خورانده­اند و فردا بدنم سبز می شود و پس­فردا از دنیا خواهم رفت.

به سندی بن شاهک نگاه کردم؛ داشت مانند شاخه خشک شده نخل به خود می­لرزید. حسن نقل کرده، پیرمردی که این جریان را برایم نقل کرد، از بزرگان اهل سنت و پیرمردی بسیار راست­گفتار بود که سخن او کاملا قابل قبول و شخصیتش پیش مردم مطمئن مطمئن است. - . عیون أخبار الرضا 1 : 96 ، أمالی صدوق : 149 -

**[ترجمه]

«11»

ب، [قرب الإسناد] الْیَقْطِینِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَشَّارٍ: مِثْلَهُ (1)

**[ترجمه]قرب الإسناد نیز مانند همین را به وسیله یقطینی از محمد بن بشار نقل کرده است. - . قرب الإسناد : 192 -

**[ترجمه]

«12»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]غیبت طوسی نیز این روایت را از کلینی، از علی بن ابراهیم، از یقطینی نقل کرده است. - . غیبت طوسی : 26 ، با مقداری تفاوت. -

**[ترجمه]

«13»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الصَّوْلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ قَالَ: کَانَ یَعْقُوبُ بْنُ دَاوُدَ یُخْبِرُنِی أَنَّهُ قَدْ قَالَ بِالْإِمَامَةِ فَدَخَلْتُ إِلَیْهِ بِالْمَدِینَةِ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی أُخِذَ فِیهَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام فِی صَبِیحَتِهَا فَقَالَ لِی کُنْتُ عِنْدَ الْوَزِیرِ السَّاعَةَ یَعْنِی یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ فَحَدَّثَنِی أَنَّهُ سَمِعَ الرَّشِیدَ یَقُولُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَالْمُخَاطِبِ لَهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أَعْتَذِرُ إِلَیْکَ مِنْ أَمْرٍ عَزَمْتُ عَلَیْهِ وَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ آخُذَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ فَأَحْبِسَهُ لِأَنِّی قَدْ خَشِیتُ أَنْ یُلْقِیَ بَیْنَ أُمَّتِکَ حَرْباً تُسْفَکُ فِیهَا دِمَاؤُهُمْ وَ أَنَا أَحْسَبُ أَنَّهُ سَیَأْخُذُهُ غَداً فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ أَرْسَلَ إِلَیْهِ الْفَضْلَ بْنَ الرَّبِیعِ وَ هُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی مَقَامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَمَرَ بِالْقَبْضِ عَلَیْهِ وَ حَبْسِهِ (3).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: ابراهیم بن أبی البلاد نقل کرده، یعقوب بن داود به من می­گفت که معتقد به امامت است. شبی که فردا صبحش موسی بن جعفر علیه السّلام را گرفتند، پیش او رفتم. به من گفت: همین الآن پیش وزیر - یعنی یحیی بن خالد - بودم به من گفت شنیده که رشید در کنار قبر رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله ایستاده طوری که گویا ایشان را خطاب می­کند می­گفته است: پدرم و مادرم فدایتان ای رسول خدا! من به جهت تصمیمی که گرفته ام از شما عذر می­خواهم؛ من می­خواهم موسی بن جعفر را بگیرم و زندانی کنم، زیرا می­ترسم که او بین امت تو جنگی بیفروزد که خونشان در آن جنگ ریخته شود. یحیی گفت: به گمانم فردا ایشان را بگیرد. صبح که شد، رشید فضل بن ربیع را فرستاد، ایشان در مقام رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله ایستاده و مشغول نماز بودند. دستور داد ایشان را بگیرند و زندانی کنند. - . عیون أخبار الرضا 1 : 73 -

**[ترجمه]

«14»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ صَالِحٍ قَالَ حَدَّثَنِی حَاجِبُ الْفَضْلِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الرَّبِیعِ قَالَ: کُنْتُ ذَاتَ لَیْلَةٍ فِی فِرَاشِی مَعَ بَعْضِ جَوَارِیَّ فَلَمَّا کَانَ فِی نِصْفِ اللَّیْلِ سَمِعْتُ حَرَکَةَ بَابِ الْمَقْصُورَةِ فَرَاعَنِی ذَلِکَ فَقَالَتِ الْجَارِیَةُ لَعَلَّ هَذَا مِنَ الرِّیحِ فَلَمْ یَمْضِ إِلَّا یَسِیرٌ حَتَّی رَأَیْتُ بَابَ الْبَیْتِ الَّذِی کُنْتُ فِیهِ قَدْ فُتِحَ وَ إِذَا مَسْرُورٌ الْکَبِیرُ قَدْ دَخَلَ عَلَیَّ فَقَالَ لِی أَجِبِ الْأَمِیرَ وَ لَمْ یُسَلِّمْ عَلَیَّ فَیَئِسْتُ مِنْ نَفْسِی وَ قُلْتُ هَذَا مَسْرُورٌ وَ دَخَلَ إِلَیَّ بِلَا إِذْنٍ وَ لَمْ یُسَلِّمْ مَا هُوَ إِلَّا الْقَتْلُ وَ کُنْتُ جُنُباً فَلَمْ أَجْسُرْ أَنْ أَسْأَلَهُ إِنْظَارِی حَتَّی أَغْتَسِلَ فَقَالَتْ لِیَ الْجَارِیَةُ لَمَّا رَأَتْ تَحَیُّرِی وَ تَبَلُّدِی ثِقْ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ انْهَضْ فَنَهَضْتُ وَ لَبِسْتُ ثِیَابِی وَ

ص: 213


1- 1. قرب الإسناد ص 192.
2- 2. غیبة الشیخ الطوسیّ ص 26 بتفاوت.
3- 3. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 73.

خَرَجْتُ مَعَهُ حَتَّی أَتَیْتُ الدَّارَ فَسَلَّمْتُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ فِی مَرْقَدِهِ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ فَسَقَطْتُ فَقَالَ تَدَاخَلَکَ رُعْبٌ قُلْتُ نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَتَرَکَنِی سَاعَةً حَتَّی سَکَنْتُ ثُمَّ قَالَ لِی صِرْ إِلَی حَبْسِنَا فَأَخْرِجْ مُوسَی بْنَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ ادْفَعْ إِلَیْهِ ثَلَاثِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ اخْلَعْ عَلَیْهِ خَمْسَ خِلَعٍ وَ احْمِلْهُ عَلَی ثَلَاثَةِ مَرَاکِبَ وَ خَیِّرْهُ بَیْنَ الْمُقَامِ مَعَنَا أَوِ الرَّحِیلِ عَنَّا إِلَی أَیِّ بَلَدٍ أَرَادَ وَ أَحَبَّ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تَأْمُرُ بِإِطْلَاقِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ نَعَمْ فَکَرَّرْتُ ذَلِکَ عَلَیْهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَالَ لِی نَعَمْ وَیْلَکَ أَ تُرِیدُ أَنْ أَنْکُثَ الْعَهْدَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَا الْعَهْدُ قَالَ بَیْنَا أَنَا فِی مَرْقَدِی هَذَا إِذْ سَاوَرَنِی أَسْوَدُ مَا رَأَیْتُ مِنَ السُّودَانِ أَعْظَمَ مِنْهُ فَقَعَدَ عَلَی صَدْرِی وَ قَبَضَ عَلَی حَلْقِی وَ قَالَ لِی حَبَسْتَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ ظَالِماً لَهُ فَقُلْتُ فَأَنَا أُطْلِقُهُ وَ أَهَبُ لَهُ وَ أَخْلَعُ عَلَیْهِ فَأَخَذَ عَلَیَّ عَهْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِیثَاقَهُ وَ قَامَ عَنْ صَدْرِی وَ قَدْ کَادَتْ نَفْسِی تَخْرُجُ فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ وَ وَافَیْتُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هُوَ فِی حَبْسِهِ فَرَأَیْتُهُ قَائِماً یُصَلِّی فَجَلَسْتُ حَتَّی سَلَّمَ ثُمَّ أَبْلَغْتُهُ سَلَامَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَعْلَمْتُهُ بِالَّذِی أَمَرَنِی بِهِ فِی أَمْرِهِ وَ أَنِّی قَدْ أَحْضَرْتُ مَا وَصَلَهُ بِهِ فَقَالَ إِنْ کُنْتَ أُمِرْتَ بِشَیْ ءٍ غَیْرِ هَذَا فَافْعَلْهُ فَقُلْتُ لَا وَ حَقِّ جَدِّکَ رَسُولِ اللَّهِ مَا أُمِرْتُ إِلَّا بِهَذَا فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِی الْخِلَعِ وَ الْحُمْلَانِ وَ الْمَالِ إِذْ کَانَتْ فِیهِ حُقُوقُ الْأُمَّةِ فَقُلْتُ نَاشَدْتُکَ بِاللَّهِ أَنْ لَا تَرُدَّهُ فَیَغْتَاظَ فَقَالَ اعْمَلْ بِهِ مَا أَحْبَبْتَ وَ أَخَذْتُ بِیَدِهِ علیه السلام وَ أَخْرَجْتُهُ مِنَ السِّجْنَ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی بِالسَّبَبِ الَّذِی نِلْتَ بِهِ هَذِهِ الْکَرَامَةَ مِنْ هَذَا الرَّجُلِ فَقَدْ وَجَبَ حَقِّی عَلَیْکَ لِبِشَارَتِی إِیَّاکَ وَ لِمَا أَجْرَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی یَدَیَّ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ علیه السلام رَأَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ الْأَرْبِعَاءِ فِی النَّوْمِ فَقَالَ لِی یَا مُوسَی أَنْتَ مَحْبُوسٌ مَظْلُومٌ فَقُلْتُ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهُ مَحْبُوسٌ مَظْلُومٌ فَکَرَّرَ عَلَیَّ ذَلِکَ ثَلَاثاً ثُمَّ قَالَ وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ (1) أَصْبِحْ غَداً صَائِماً وَ أَتْبِعْهُ بِصِیَامِ الْخَمِیسِ وَ الْجُمُعَةِ فَإِذَا کَانَ وَقْتُ الْإِفْطَارِ فَصَلِّ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ

ص: 214


1- 1. سورة الأنبیاء الآیة: 111.

رَکْعَةً تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا صَلَّیْتَ مِنْهَا أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ فَاسْجُدْ ثُمَّ قُلْ یَا سَابِقَ الْفَوْتِ یَا سَامِعَ کُلِّ صَوْتٍ یَا مُحْیِیَ الْعِظَامِ وَ هِیَ رَمِیمٌ بَعْدَ الْمَوْتِ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ أَنْ تُعَجِّلَ لِیَ الْفَرَجَ مِمَّا أَنَا فِیهِ فَفَعَلْتُ فَکَانَ الَّذِی رَأَیْتَ (1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: عبیداللَّه بن صالح نقل کرده، نگهبان فضل بن ربیع برایم از فضل بن ربیع نقل کرد که او گفت: شبی در رختخواب با یکی از کنیزان خوابیده بودم که نیمه شب صدای حرکت درب کوچک را شنیدم، ترسیدم، کنیز گفت شاید صدا از باد بود. چیزی نگذشت که دیدم درب اتاقی که در آن خوابیده بودم باز شد، مسرور کبیر داخل آمد. بدون این­که سلام کند، گفت: امیر تو را می خواهد. از جان خود مأیوس شدم و گفتم: این مسرور بود و بدون اجازه و سلام داخل آمد جز مرگ چیزی در انتظارم نیست. جنب بودم، ولی جرات نکردم برای غسل کردن از او مهلت بگیرم. کنیزک وقتی دست­پاچگی و سرگردانی مرا دید، گفت: به خدای عزّ و جلّ تکیه کن و برخیز. برخاستم و لباس خود را پوشیدم و با او رفتم و وارد خانه هارون شدم. به امیرالمؤمنین سلام کردم، در رختخوابش بود، جواب سلامم را داد و روی زمین افتادم. گفت: ترس به جانت افتاده؟ گفتم: آری ای امیرالمؤمنین! مدتی مرا به حال خود گذاشت تا آرام شدم. آن­گاه گفت: به زندانمان برو و موسی بن جعفر بن محمد را بیرون بیاور و سی هزار درهم و پنج خلعت و سه مرکب سواری به او بده و او را مخیر کن که اگر خواست این­جا پیش ما بماند و اگر نه، هر جا خواست و دوست داشت برود.

گفتم: ای امیرالمؤمنین! یعنی دستور می­دهید موسی بن جعفر را آزاد کنم؟ گفت: آری. سه بار این سؤال را از او پرسیدم و آخر گفت: آری، وای بر تو! تو می­خواهی من عهدم را بشکنم!؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین! کدام عهد؟ گفت: همین­جا خوابیده بودم که ناگهان سیاهی که تا به حال درشت­هیکل­تر از او در میان سیاهان ندیده بودم، به من حمله کرد و روی سینه ام نشست و گلویم را فشرد و گفت: موسی بن جعفر را از روی ظلم زندانی کردی؟ گفتم: آزادش میکنم و به او پول و خلعت خواهم بخشید. از من عهد و پیمان خداوند عزّ و جلّ گرفت و از روی سینه ام بلند شد. نزدیک بود جانم از بدنم بیرون آید .

فضل گفت: از نزد هارون خارج شدم و پیش موسی بن جعفر علیه السّلام در زندان رفتم؛ دیدم ایشان مشغول نماز هستند، نشستم تا سلام نمازشان را دادند، سپس سلام امیرالمؤمنین را به او رساندم و دستوری که در مورد ایشان به من داده بودند را به اطلاعشان رساندم. صله­هایی که هارون امر کرده بود نیز آورده بودم. ایشان فرمودند: اگر دستور دیگری به تو داده شده، انجام بده. عرض کردم: نه به حق جدت رسول الله قسم، فقط همین به من دستور داده شده است. فرمودند: من احتیاجی به این خلعت ها و مرکب­ها و پول­ها ندارم، وقتی حقوق مردم در آن­ها است. عرض کردم: شما را به خدا سوگند می­دهم که این ­هدایا را رد نکنید که هارون خشمگین می­شود. فرمودند: این­ها را بردار و هر کار می­خواهی با آن­ها بکن. دستشان را گرفتم و از زندان خارج کردم.

بعد به ایشان عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! بفرمایید سبب این که این مرد این­قدر شما را احترام کرد چه بود؟ من به جهت این­که این بشارت را برای شما آوردم و خداوند عزّ و جلّ این کار را به دست من اجرا کرده است بر شما حقی دارم. فرمودند: شب چهارشنبه، پیغمبر صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم؛ به من فرمودند: ای موسی! تو را به ظلم زندانی کرده اند؟ عرض کردم: آری ای رسول خدا! به ظلم زندانی شده ام. ای سؤال را سه بار تکرار کردند و بعد فرمودند: «وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ»{و نمی دانم؛ شاید آن برای شما آزمایشی و تا چند گاهی [وسیله] برخورداری باشد}، فردا صبح روزه بگیر و روز پنجشنبه و جمعه را نیز روزه بگیر، در وقت افطار، دوازده رکعت نماز بگزار و در هر رکعت حمد و دوازده بار قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ را بخوان، وقتی چهار رکعت اول را خواندی، به سجده برو و بگو:

«یا سابقَ الفوت، یا سامعَ کلِّ صَوتٍ، یا مُحیِی العِظامِ وَ هِیَ رَمِیمٌ بَعدَ المَوتِ، أسأَلُکَ بِاسمِکَ العَظیمِ الأعظَمِ أن تُصَلِّیَ عَلی مُحمّدٍ عَبدِکَ و رَسُولِکَ و عَلی أهلِ بَیتِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ وَ أن تُعَجِّلَ لِی الفَرَجَ مِمّا أنَا فیهِ»{ای پیش اندازنده مرگ! ای شنونده هر صدایی! ای زنده­کننده استخوان­هایی که خاکستر شده­اند! از تو به حق اسم عظیم و أعظمت درخواست می­کنم که بر محمد، بنده و فرستاده­ات و بر اهل بیت نیک­سرشت پاکش درود فرستی و گشایش این مشکلی که من در آن قرار دارم را جلو بیاندازی}. انجام دادم و همین شد که دیدی. - . عیون أخبار الرضا 1 : 73 -

**[ترجمه]

بیان

ساوره واثبه

**[ترجمه]ساوره واثبه

**[ترجمه]

«15»

ختص، [الإختصاص] حَمْدَانُ بْنُ الْحُسَیْنِ النَّهَاوَنْدِیُّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ صَالِحٍ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ فَسِرْتُ إِلَیْهِ مَرْعُوباً فَقَالَ لِی یَا فَضْلُ أَطْلِقْ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ السَّاعَةَ وَ هَبْ لَهُ ثَمَانِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ اخْلَعْ عَلَیْهِ خَمْسَ خِلَعٍ وَ احْمِلْهُ عَلَی خَمْسَةٍ مِنَ الظَّهْرِ(2).

**[ترجمه]اختصاص نیز مانند روایت قبل را با طریقی دیگر از عبیدالله بن صالح نقل کرده با این تفاوت که در آن این­چنین آمده است: با وحشت پیش هارون رفتم، گفت: ای فضل! همین الان موسی بن جعفر را آزاد کن و هشتاد هزار درهم به او ببخش و پنج خلعت و پنج مرکب در اختیار او بگذار. - . اختصاص : 59 -

**[ترجمه]

«16»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْمَدَنِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ أَبِیهِ الْفَضْلِ قَالَ: کُنْتُ أَحْجُبُ لِلرَّشِیدِ فَأَقْبَلَ عَلَیَّ یَوْماً غَضْبَانَ وَ بِیَدِهِ سَیْفٌ یُقَلِّبُهُ فَقَالَ لِی یَا فَضْلُ بِقَرَابَتِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تَأْتِنِی بِابْنِ عَمِّی لَآخُذَنَّ الَّذِی فِیهِ عَیْنَاکَ فَقُلْتُ بِمَنْ أَجِیئُکَ فَقَالَ بِهَذَا الْحِجَازِیِّ قُلْتُ وَ أَیِّ الْحِجَازِیِّینَ قَالَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ الْفَضْلُ فَخِفْتُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنْ جِئْتُ بِهِ إِلَیْهِ ثُمَّ فَکَّرْتُ فِی النَّقِمَةِ فَقُلْتُ لَهُ أَفْعَلُ فَقَالَ ائْتِنِی بِسَوَّاطَیْنِ وَ هبنازین (3)

[هَصَّارَیْنِ] وَ جَلَّادَیْنِ قَالَ فَأَتَیْتُهُ بِذَلِکَ وَ مَضَیْتُ إِلَی مَنْزِلِ أَبِی إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَأَتَیْتُ إِلَی خَرِبَةٍ فِیهَا کُوخٌ مِنْ جَرَائِدِ النَّخْلِ فَإِذَا أَنَا بِغُلَامٍ أَسْوَدَ فَقُلْتُ لَهُ اسْتَأْذِنْ لِی عَلَی مَوْلَاکَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ فَقَالَ لِی لِجْ لَیْسَ لَهُ حَاجِبٌ وَ لَا بَوَّابٌ فَوَلَجْتُ

ص: 215


1- 1. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 73.
2- 2. الاختصاص ص 59.
3- 3. نسخة فی هامش مطبوعة الکمپانی« هسارین»« هصارین».

إِلَیْهِ فَإِذَا أَنَا بِغُلَامٍ أَسْوَدَ بِیَدِهِ مِقَصٌّ یَأْخُذُ اللَّحْمَ مِنْ جَبِینِهِ وَ عِرْنِینِ أَنْفِهِ مِنْ کَثْرَةِ سُجُودِهِ فَقُلْتُ لَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهُ أَجِبِ الرَّشِیدَ فَقَالَ مَا لِلرَّشِیدِ وَ مَا لِی أَ مَا تَشْغَلُهُ نِعْمَتُهُ عَنِّی ثُمَّ قَامَ مُسْرِعاً وَ هُوَ یَقُولُ لَوْ لَا أَنِّی سَمِعْتُ فِی خَبَرٍ عَنْ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ طَاعَةَ السُّلْطَانِ لِلتَّقِیَّةِ وَاجِبَةٌ إِذاً مَا جِئْتُ فَقُلْتُ لَهُ اسْتَعِدَّ لِلْعُقُوبَةِ یَا أَبَا إِبْرَاهِیمَ رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَالَ علیه السلام أَ لَیْسَ مَعِی مَنْ یَمْلِکُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةَ وَ لَنْ یَقْدِرَ الْیَوْمَ عَلَی سُوءٍ بِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ الْفَضْلُ بْنُ الرَّبِیعِ فَرَأَیْتُهُ وَ قَدْ أَدَارَ یَدَهُ یَلُوحُ عَلَی رَأْسِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَدَخَلْتُ إِلَی الرَّشِیدِ فَإِذَا هُوَ کَأَنَّهُ امْرَأَةٌ ثَکْلَی قَائِمٌ حَیْرَانُ فَلَمَّا رَآنِی قَالَ لِی یَا فَضْلُ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ فَقَالَ جِئْتَنِی بِابْنِ عَمِّی قُلْتُ نَعَمْ قَالَ لَا تَکُونُ أَزْعَجْتَهُ فَقُلْتُ لَا قَالَ لَا تَکُونُ أَعْلَمْتَهُ أَنِّی عَلَیْهِ غَضْبَانُ فَإِنِّی قَدْ هَیَّجْتُ عَلَی نَفْسِی مَا لَمْ أُرِدْهُ ائْذَنْ لَهُ بِالدُّخُولِ فَأَذِنْتُ لَهُ فَلَمَّا رَآهُ وَثَبَ إِلَیْهِ قَائِماً وَ عَانَقَهُ وَ قَالَ لَهُ مَرْحَباً بِابْنِ عَمِّی وَ أَخِی وَ وَارِثِ نِعْمَتِی ثُمَّ أَجْلَسَهُ عَلَی فَخِذِهِ وَ قَالَ لَهُ مَا الَّذِی قَطَعَکَ عَنْ زِیَارَتِنَا فَقَالَ سَعَةُ مُلْکِکَ وَ حُبُّکَ لِلدُّنْیَا فَقَالَ ایتُونِی بِحُقَّةِ الْغَالِیَةِ فَأُتِیَ بِهَا فَغَلَفَهُ بِیَدِهِ ثُمَّ أَمَرَ أَنْ یُحْمَلَ بَیْنَ یَدَیْهِ خِلَعٌ وَ بَدْرَتَانِ دَنَانِیرَ فَقَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنِّی أَرَی مَنْ أُزَوِّجُهُ بِهَا مِنْ عُزَّابِ بَنِی أَبِی طَالِبٍ لِئَلَّا یَنْقَطِعَ نَسْلُهُ أَبَداً مَا قَبِلْتُهَا ثُمَّ تَوَلَّی علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فَقَالَ الْفَضْلُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَرَدْتَ أَنْ تُعَاقِبَهُ فَخَلَعْتَ عَلَیْهِ وَ أَکْرَمْتَهُ فَقَالَ لِی یَا فَضْلُ إِنَّکَ لَمَّا مَضَیْتَ لِتَجِیئَنِی بِهِ رَأَیْتُ أَقْوَاماً قَدْ أَحْدَقُوا بِدَارِی بِأَیْدِیهِمْ حِرَابٌ قَدْ غَرَسُوهَا فِی أَصْلِ الدَّارِ یَقُولُونَ إِنْ آذَی ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ خَسَفْنَا بِهِ وَ إِنْ أَحْسَنَ إِلَیْهِ انْصَرَفْنَا عَنْهُ وَ تَرَکْنَاهُ فَتَبِعْتُهُ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ مَا الَّذِی قُلْتَ حَتَّی کُفِیتَ أَمْرَ الرَّشِیدِ فَقَالَ دُعَاءَ جَدِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام کَانَ إِذَا دَعَا بِهِ مَا بَرَزَ إِلَی عَسْکَرٍ إِلَّا هَزَمَهُ وَ لَا إِلَی فَارِسٍ إِلَّا قَهَرَهُ وَ هُوَ دُعَاءُ کِفَایَةِ الْبَلَاءِ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ قُلْتُ اللَّهُمَّ بِکَ

ص: 216

أُسَاوِرُ وَ بِکَ أُحَاوِلُ وَ بِکَ أُحَاوِرُ وَ بِکَ أَصُولُ وَ بِکَ أَنْتَصِرُ وَ بِکَ أَمُوتُ وَ بِکَ أَحْیَا أَسْلَمْتُ نَفْسِی إِلَیْکَ وَ فَوَّضْتُ أَمْرِی إِلَیْکَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ اللَّهُمَّ إِنَّکَ خَلَقْتَنِی وَ رَزَقْتَنِی وَ سَتَرْتَنِی وَ عَنِ الْعِبَادِ بِلُطْفِ مَا خَوَّلْتَنِی أَغْنَیْتَنِی وَ إِذَا هَوِیتُ رَدَدْتَنِی وَ إِذَا عَثَرْتُ قَوَّمْتَنِی وَ إِذَا مَرِضْتُ شَفَیْتَنِی وَ إِذَا دَعَوْتُ أَجَبْتَنِی یَا سَیِّدِی ارْضَ عَنِّی فَقَدْ أَرْضَیْتَنِی (1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: عبداللَّه بن فضل از پدرش فضل نقل کرده، من پیش­کار رشید بودم، روزی با خشم فراوان و در حالی که شمشیری در دست داشت و آن را می­چرخانید، آمد و به من گفت: ای فضل! قسم به آن خویشاوندی که با رسول الله دارم، اگر پسرعمویم را پیش من نیاوری، سر از پیکرت برمی­دارم. گفتم: کدام­یکی را بیاورم؟ گفت: همین حجازی را. گفتم: کدام یک از حجازی­ها را می­فرمایید؟ گفت: موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن علی بن ابی­طالب علیه السّلام.

از خداوند عزّ و جلّ ترسیدم که ایشان را پیش او بیاورم و بعد به فکر انتقامش فرو رفتم. به او گفتم: این کار را می کنم. گفت: بگو دو شلاق­زن و دو شکنجه گر و دو جلاد هم بیایند. آن­ها را آوردم و به طرف منزل أباابراهیم موسی بن جعفر علیه السّلام راه افتادم.

وارد خرابه ای شدم که در آن آلونکی از شاخ و برگ خرما بود. دیدم غلام سیاهی بر در خانه است، گفتم: خدا رحمتت کند! برای من از مولایت اجازه ورود بگیر. به من گفت: برو داخل؛ ایشان نگهبان و دربانی ندارند. داخل رفتم و دیدم غلام سیاهی قیچی به دست مشغول چیدن گوشت­های برآمده­ روی پیشانی و بینی ایشان است که بر اثر کثرت سجده به وجود آمده بود. گفتم: سلام بر شما ای فرزند رسول خدا! رشید شما را خواسته است. فرمودند: هارون را با من چه کار؟ آیا زرق و برق دنیا او را از فکر کردن به من مشغول نکرده است؟ سپس در حالی که با عجله بر می­خاستند، فرمودند: اگر در روایتی از جدم رسول الله صلی الله علیه و آله نشنیده بودم که اطاعت از سلطان برای تقیه واجب است، هرگز با تو نمی آمدم.

عرض کردم: ای أباابراهیم! خدا شما را رحمت کند! برای شکنجه آماده باشید. فرمودند: مگر مالک دنیا و آخرت همراه من نیست!؟ إن شاء الله امروز نمی­تواند گزندی به من برساند. فضل بن ربیع نقل کرده، دیدم که ایشان سه بار دست خود را روی سرشان چرخاندند. وقتی پیش رشید رفتم، دیدم چون زن بچه مرده ایستاده و حیران است. تا مرا دید، گفت: ای فضل! گفتم: در خدمتم. گفت: پسر عمویم را آوردی؟ گفتم: آری. گفت: مبادا او را که آزار ندادی؟ گفتم: نه. گفت: به او نگفتی که من از او خشمگین هستم؟ من فقط عصبانی شده بودم و خودم هم نمی­خواستم. به او اجازه ورود بده. رفتم و به ایشان اجازه ورود دادم. وقتی ایشان را دید، به سمت ایشان دوید و ایشان را در آغوش گرفت، گفت: مرحبا بر پسرعمو و برادر و وارث نعمت من. ایشان را روی زانوی خود نشاند و گفت: چه سببی است که ما به زیارت شما مشرف نمی­شویم؟ فرمودند: وسعت حکومت و دنیادوستی شما. گفت: عطردان گران­قیمت را بیاورید و با دست خود ایشان را عطرآگین کرد. بعد دستور داد چند خلعت و دو کیسه دینار در مقابل ایشان بگذارند. موسی بن جعفر علیه السلام فرمودند: به خدا قسم اگر نبودند جوانانی از اولاد ابی­طالب که باید مقدمات ازدواج آن­ها را مهیا کنم تا نسل او تا ابد منقطع نشود، این پول را قبول نکردم. سپس در حالی که می­فرمودند: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ بازگشتند.

گفتم: ای امیرالمؤمنین! می­خواستید او را کیفر کنید، چه شد که به او خلعت دادید و احترامش کردید؟ گفت: ای فضل! وقتی که تو رفتی او را بیاوری، دیدم عده­ای خانه ام را محاصره کرده اند و در دستشان وسایلی است که در زیر پایه های خانه فرو برده اند و می­گویند: اگر فرزند رسول الله را آزار دهد، خانه اش را به زمین فرو می­بریم و اگر به او نیکی کند، برمی­گردیم و او را رها خواهیم کرد.

من به دنبال موسی بن جعفر علیه السّلام رفتم و به ایشان عرض کردم: آقا چه فرمودید که از هارون در امان ماندید؟ فرمودند: دعای جدم علی بن ابی­طالب علیه السلام را خواندم که هر وقت آن دعا را می خواندند، در برابر هر پیاده­نظام و سواره­ نظامی که قرار می­گرفتند، آن­ها را پراکنده می­کردند و شکست می­دادند. آن دعا دعای رفع بلا است. عرض کردم: آن دعا چیست؟ فرمودند: می­گویی: «اللهم بک اساور و بک احاول و بک احاور و بک اصول و بک انتصر و بک اموت و بک احیی. اسلمت نفسی الیک و فوضت امری الیک، و لا حول و لا قوة الا باللَّه العلی العظیم. اللهم انک خلقتنی و رزقتنی و سترتنی، و عن العباد بلطف ما خولتنی أغنیتنی. و اذا هویت رددتنی و اذا عثرت قومتنی و اذا مرضت شفیتنی و اذا دعوت اجبتنی. یا سیدی إرض عنی فقد ارضیتنی». - . عیون أخبار الرضا 1 : 76 - {بارخدایا! با مدد تو حمله می­کنم و با نیروی تو شمشیر می­زنم و با قوت تو دست به شمشیر می­برم و با کمک تو یورش می­برم و از تو کمک می­طلبم و به خواست تو می­میرم و زنده می­شوم. جانم را تسلیم تو نمودم و کارم را به تو واگذار کردم، و هیچ توان و نیرویی نیست مگر از جانب خداوند بلندمرتبه بزرگ. بارخدایا! تو مرا آفریدی و مرا روزی دادی و خطاهایم را پوشاندی و با لطف خود که به من ارزانی داشتی، از بندگان بی­نیازم کردی. وقتی به زمین خوردم، مرا برگرداندی و وقتی مریض شدم، شفایم دادی و وقتی تو را خواندم، مرا اجابت کردی. ای سرور من! از من راضی باش که تو مرا راضی کرده­ای}.

**[ترجمه]

بیان

الکوخ بالضم بیت من قصب بلا کوة و لوح الرجل بثوبه و بسیفه لمع به و حرکه.

**[ترجمه]الکوخ بالضم بیت من قصب بلا کوة و لوح الرجل بثوبه و بسیفه لمع به و حرکه.

**[ترجمه]

«17»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] یَحْیَی بْنُ الْمُکَتِّبُ عَنِ الْوَرَّاقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَارُونَ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّوْفَلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: أُنْهِیَ الْخَبَرُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ بِمَا عَزَمَ عَلَیْهِ مُوسَی بْنُ الْمَهْدِیِّ فِی أَمْرِهِ فَقَالَ لِأَهْلِ بَیْتِهِ مَا تُشِیرُونَ قَالُوا نَرَی أَنْ تَتَبَاعَدَ عَنْهُ وَ أَنْ تُغَیِّبَ شَخْصَکَ مِنْهُ فَإِنَّهُ لَا یُؤْمَنُ شَرُّهُ فَتَبَسَّمَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ:

زَعَمَتْ سَخِینَةُ أَنْ سَتَغْلِبُ رَبَّهَا***وَ لَیُغْلَبَنَّ مُغَلِّبُ الْغَلَّابِ

ثُمَّ رَفَعَ علیه السلام یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ اللَّهُمَّ کَمْ مِنْ عَدُوٍّ شَحَذَ لِی ظُبَةَ مُدْیَتِهِ وَ أَرْهَفَ لِی شَبَا حَدِّهِ وَ دَافَ لِی قَوَاتِلَ سُمُومِهِ وَ لَمْ تَنَمْ عَنِّی عَیْنُ حِرَاسَتِهِ فَلَمَّا رَأَیْتَ ضَعْفِی عَنِ احْتِمَالِ الْفَوَادِحِ وَ عَجْزِی مِنْ مُلِمَّاتِ الْجَوَائِحِ صَرَفْتَ عَنِّی ذَلِکَ بِحَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ لَا بِحَوْلِی وَ قُوَّتِی فَأَلْقَیْتَهُ فِی الْحَفِیرِ الَّذِی احْتَفَرَهُ لِی خَائِباً مِمَّا أَمَّلَهُ فِی دُنْیَاهُ مُتَبَاعِداً مِمَّا رَجَاهُ فِی آخِرَتِهِ فَلَکَ الْحَمْدُ عَلَی ذَلِکَ قَدْرَ اسْتِحْقَاقِکَ سَیِّدِی اللَّهُمَّ فَخُذْهُ بِعِزَّتِکَ وَ افْلُلْ حَدَّهُ عَنِّی بِقُدْرَتِکَ وَ اجْعَلْ لَهُ شُغُلًا فِیمَا یَلِیهِ وَ عَجْزاً عَمَّنْ یُنَاوِیهِ اللَّهُمَّ وَ أَعْدِنِی عَلَیْهِ عَدْوَی حَاضِرَةً تَکُونُ مِنْ غَیْظِی شِفَاءً وَ مِنْ حَقِّی عَلَیْهِ وَفَاءً وَ صِلِ اللَّهُمَّ دُعَائِی بِالْإِجَابَةِ وَ انْظِمْ شِکَایَتِی بِالتَّغْیِیرِ وَ عَرِّفْهُ عَمَّا قَلِیلٍ مَا وَعَدْتَ الظَّالِمِینَ وَ عَرِّفْنِی مَا وَعَدْتَ فِی إِجَابَةِ الْمُضْطَرِّینَ إِنَّکَ ذُو الْفَضْلِ

ص: 217


1- 1. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 76.

الْعَظِیمِ وَ الْمَنَّ الْکَرِیمِ (1)

قَالَ ثُمَّ تَفَرَّقَ الْقَوْمُ فَمَا اجْتَمَعُوا إِلَّا لِقِرَاءَةِ الْکِتَابِ الْوَارِدِ عَلَیْهِ بِمَوْتِ مُوسَی بْنِ الْمَهْدِیِّ فَفِی ذَلِکَ یَقُولُ بَعْضُ مَنْ حَضَرَ مُوسَی علیه السلام مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ:

وَ سَارِیَةٍ لَمْ تَسْرِ فِی الْأَرْضِ تَبْتَغِی***مَحَلًّا وَ لَمْ یَقْطَعْ بِهَا الْبُعْدَ قَاطِعٌ

سَرَتْ حَیْثُ لَمْ تَحْدُ الرِّکَابَ وَ لَمْ تُنِخْ***لِوِرْدٍ وَ لَمْ یَقْصُرْ لَهَا الْبُعْدَ مَانِعٌ

تَمُرُّ وَرَاءَ اللَّیْلِ وَ اللَّیْلُ ضَارِبٌ***بِجُثْمَانِهِ فِیهِ سَمِیرٌ وَ هَاجِعٌ

تُفَتَّحُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ دُونَهَا***إِذَا قَرَعَ الْأَبْوَابَ مِنْهُنَّ قَارِعٌ

إِذَا وَرَدَتْ لَمْ یَرْدُدِ اللَّهُ وَفْدَهَا***عَلَی أَهْلِهَا وَ اللَّهُ رَاءٍ وَ سَامِعٌ

وَ إِنِّی لَأَرْجُو اللَّهَ حَتَّی کَأَنَّمَا***أَرَی بِجَمِیلِ الظَّنِّ مَا اللَّهُ صَانِعٌ (2)

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: خبر قصدی که موسی بن مهدی در مورد ابا الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام در سر داشت به ایشان رسید، گروهی از افراد خانواده­اشان نیز در محضر ایشان بودند. حضرت رو به خانواده خود فرمودند: چه صلاح می­بینید؟ گفتند: به نظر ما از دسترس او دور شوید و خودتان را از او پنهان کنید؛ او کسی نیست که بتوان از شرّش در امان بود. ابا الحسن علیه السلام لبخند زدند و سپس فرمودند:

قریش گمان کرد که بر پروردگار خود پیروز می­شود، ولی آن شکست­دهنده شکست­دهندگان باز هم پیروز می­شود.

سپس دستشان را به سوی آسمان بلند کردند و فرمودند: «اللهم کم من عدو شحذ لی ظبة مدیته و أرهف لی شباحده و داف لی قواتل سمومه و لم تنم عنی عین حراسته. فلما رأیت ضعفی عن إحتمال الفوادح و عجزی عن ملمات الجوایح، صرفت عنی ذلک بحولک و قوتک، لا بحولی و قوتی؛ فألقیته فی الحفیر الذی إحتفره خائباً مما أمله فی دنیاه متباعداً مما رجاه فی آخرته. فلک الحمد علی ذلک قدر إستحقاقک سیدی. اللهم فخذه بعزّتک و أفلل حده عنی بقدرتک و اجعل له شغلا فیما یلیه و عجزاً عمن یناویه. اللهم و أعدنی علیه عدوی حاضرة تکون من غیظی شفاءاً و من حقی علیه وفاءاً، و صل اللهم دعائی بالإجابة و انظم شکایتی بالتغییر و عرفه عما قلیل ما وعدت الظالمین و عرفنی ما وعدت فی إجابة المضطرین، إنک ذو الفضل العظیم و المن الکریم.» {معبود من! چه بسیار دشمنی که چاقوی خود را برای من صیقل داد و لبه برّان آن را برایم تیز کرد و آن را با سموم کشنده­اش زهرآگین کرد و چشمش از نگهبانی من فرو بسته نشد. اما تو وقتی ضعف من در تحمل سختی­ها و ناتوانی من در برابر ناگواری مصیبت­ها را دیدی، شر او را با توان و نیروی خود، و نه با توان و نیروی من، از من دفع کردی؛ او را ناامید از آن­چه در دنیا آرزویش را داشت و دور از آن­چه در آخرت امیدش را داشت، در گودالی که خودش کنده بود انداختی. تو را در این باره به اندازه­ای که خود مستحق آن هستی سپاس باد. بارخدایا! او را با قدرت خود بگیر و شمشیرش را در برابر من بشکن و در برابر کاری که می­خواهد انجام دهد، برایش مشغولیت قرار بده و در مقابل کسی که قصد آسیب رساندن به او را دارد ناتوانش کن. بارخدایا! منتقم مرا بر سرش حاضر کن تا خشم من از او آرام شود و حقی که بر عهده او دارم او پرداخت شود، بارخدایا! و دعای مرا به اجابت برسان و شکایتم را به رضایت مبل کن و به او کمی از آن­چه که به ستمگران وعده داده­ای نشان بده و به من اجابتی که به بی­چارگان بشارت داده­ای نشان بده، تو دارای فضل بزرگ و صاحب امتنان فراوان هستی}.

سپس همه متفرق شدند و دفعه بعدی، برای خواندن نامه­ای که خبر مرگ موسی بن مهدی را آورده بود جمع شدند. در آن هنگام بوده که یکی از اهل بیت موسی علیه السلام که حضور داشته می­گوید:

چه بسا دعای شبانه­ای که برای خود جایی در زمین نیافتند و به آسمان رفتند و هیچ رونده­ای به جهت دوری مسافت، نتوانست مسیر آن­ها را بپیماید .

تا جایی رفتند که هرگز شترسواران در آن­جا آوازی سر نداده­اند و شترهایشان را در آن­جا برای سیراب شدن به زمین نخوابانده­اند، و دوری راه نیز نتوانست مانع آن­ها شود.

در حالی ­که شب بر زمین پرده تاریکی انداخته بود و ماهی در آسمان دیده نمی­شد و همه در خواب بودند، بدون این­که ­کسی از آن آگاه شود، از دل شب عبور کرد.

وقتی یکی از آن­ها دری از درهای آسمان و یا پایین­تر از آن را بکوبد، آن درها باز می­شوند.

و وقتی وارد شود، خداوند او را از رفتن پیش اهل آسمان منع نمی­کند، و خود خدا نیز او را می­بیند و می­شنود.

من به قدری به خداوند امید دارم که گویا با حسن ظن خود می­بینم که خداوند آن را مستجاب کرده است.

**[ترجمه]

«18»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْغَضَائِرِیُّ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: وَقَعَ الْخَبَرُ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ إِلَی قَوْلِهِ فَمَا اجْتَمَعُوا إِلَّا لِقِرَاءَةِ الْکُتُبِ الْوَارِدَةِ بِمَوْتِ مُوسَی بْنِ الْمَهْدِیِ (3).

**[ترجمه]أمالی طوسی نیز مانند همین روایت را از \\"به موسی بن جعفر علیه السلام در حالی که عده­ای از افراد خانواده­اشان نیز در محضر ایشان بودند خبر رسید که... تا \\"دفعه بعدی، برای خواندن نامه­ای که خبر مرگ موسی بن مهدی را آورده بود جمع شدند\\" با سندی متفاوت از حسین بن علی بن یقطین نقل کرده است. - . أمالی طوسی : 268 -

**[ترجمه]

«19»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ: مِثْلَهُ (4)

**[ترجمه]أمالی صدوق هم نیز این روایت را آورده است. - . أمالی صدوق : 376 -

**[ترجمه]

بیان

و ساریة أی و رب ساریة من السری و هو السیر باللیل أی رب دعوة لم تجر فی الأرض تطلب محلا بل صعدت إلی السماء و لم یقطعها قاطع لبعد المسافة جرت حیث لم تحد الرکاب من حدی الإبل و لم تنخ من إناخة الإبل لورد أی ورود علی الماء قوله تمر وراء اللیل أی تمر هذه الدعوة وراء ستر اللیل بحیث لا یطلع علیها أحد.

قوله و اللیل ضارب بجثمانه أی ضرب بجسده الأرض و سکن و استقر

ص: 218


1- 1. هو الدعاء المعروف بالجوشن الصغیر.
2- 2. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 79.
3- 3. أمالی الطوسیّ ص 268.
4- 4. أمالی الصدوق ص 376.

فیها و قال الجوهری (1)

الضارب اللیل الذی ذهبت یمینا و شمالا و ملأت الدنیا قوله لم یردد الله وفدها أی لم یرددها وافدة.

**[ترجمه]و ساریة أی و رب ساریة من السری و هو السیر باللیل أی رب دعوة لم تجر فی الأرض تطلب محلا بل صعدت إلی السماء و لم یقطعها قاطع لبعد المسافة جرت حیث لم تحد الرکاب من حدی الإبل و لم تنخ من إناخة الإبل لورد أی ورود علی الماء قوله تمر وراء اللیل أی تمر هذه الدعوة وراء ستر اللیل بحیث لا یطلع علیها أحد.

قوله و اللیل ضارب بجثمانه أی ضرب بجسده الأرض و سکن و استقر

ص: 218

فیها و قال الجوهری - 1. الصحاح ج 1 ص 169. -

الضارب اللیل الذی ذهبت یمینا و شمالا و ملأت الدنیا قوله لم یردد الله وفدها أی لم یرددها وافدة.

**[ترجمه]

«20»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِنَا یَقُولُ: لَمَّا حَبَسَ الرَّشِیدُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ فَخَافَ نَاحِیَةَ هَارُونَ أَنْ یَقْتُلَهُ فَجَدَّدَ مُوسَی علیه السلام طَهُورَهُ وَ اسْتَقْبَلَ بِوَجْهِهِ الْقِبْلَةَ وَ صَلَّی لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ دَعَا بِهَذِهِ الدَّعَوَاتِ فَقَالَ یَا سَیِّدِی نَجِّنِی مِنْ حَبْسِ هَارُونَ وَ خَلِّصْنِی مِنْ یَدِهِ یَا مُخَلِّصَ الشَّجَرِ مِنْ بَیْنِ رَمْلٍ وَ طِینٍ وَ مَاءٍ وَ یَا مُخَلِّصَ اللَّبَنِ مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ وَ یَا مُخَلِّصَ الْوَلَدِ مِنْ بَیْنِ مَشِیمَةٍ وَ رَحِمٍ وَ یَا مُخَلِّصَ النَّارِ مِنْ بَیْنِ الْحَدِیدِ وَ الْحَجَرِ وَ یَا مُخَلِّصَ الرُّوحِ مِنْ بَیْنِ الْأَحْشَاءِ وَ الْأَمْعَاءِ خَلِّصْنِی مِنْ یَدَیْ هَارُونَ قَالَ فَلَمَّا دَعَا مُوسَی علیه السلام بِهَذِهِ الدَّعَوَاتِ أَتَی هَارُونَ رَجُلٌ أَسْوَدُ فِی مَنَامِهِ وَ بِیَدِهِ سَیْفٌ قَدْ سَلَّهُ فَوَقَفَ عَلَی رَأْسِ هَارُونَ وَ هُوَ یَقُولُ یَا هَارُونُ أَطْلِقْ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ إِلَّا ضَرَبْتُ عِلَاوَتَکَ بِسَیْفِی هَذَا فَخَافَ هَارُونُ مِنْ هَیْبَتِهِ ثُمَّ دَعَا الْحَاجِبَ فَجَاءَ الْحَاجِبُ فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ إِلَی السِّجْنِ فَأَطْلِقْ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ فَخَرَجَ الْحَاجِبُ فَقَرَعَ بَابَ السِّجْنِ فَأَجَابَهُ صَاحِبُ السِّجْنِ فَقَالَ مَنْ ذَا قَالَ إِنَّ الْخَلِیفَةَ یَدْعُو مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ فَأَخْرِجْهُ مِنْ سِجْنِکَ وَ أَطْلِقْ عَنْهُ فَصَاحَ السَّجَّانُ یَا مُوسَی إِنَّ الْخَلِیفَةَ یَدْعُوکَ فَقَامَ مُوسَی علیه السلام مَذْعُوراً فَزِعاً وَ هُوَ یَقُولُ لَا یَدْعُونِی فِی جَوْفِ هَذَا اللَّیْلِ إِلَّا لِشَرٍّ یُرِیدُ بِی فَقَامَ بَاکِیاً حَزِیناً مَغْمُوماً آیِساً مِنْ حَیَاتِهِ فَجَاءَ إِلَی هَارُونَ وَ هُوَ تَرْتَعِدُ فَرَائِصُهُ فَقَالَ سَلَامٌ عَلَی هَارُونَ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ لَهُ هَارُونُ نَاشَدْتُکَ بِاللَّهِ هَلْ دَعَوْتَ فِی جَوْفِ هَذِهِ اللَّیْلَةِ بِدَعَوَاتٍ فَقَالَ نَعَمْ قَالَ وَ مَا هُنَّ قَالَ جَدَّدْتُ طَهُوراً وَ صَلَّیْتُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ وَ رَفَعْتُ طَرْفِی إِلَی السَّمَاءِ وَ قُلْتُ یَا سَیِّدِی خَلِّصْنِی مِنْ یَدِ هَارُونَ وَ ذِکْرِهِ وَ شَرِّهِ وَ ذَکَرَ لَهُ مَا کَانَ مِنْ دُعَائِهِ فَقَالَ

ص: 219


1- 1. الصحاح ج 1 ص 169.

هَارُونُ قَدِ اسْتَجَابَ اللَّهُ دَعْوَتَکَ یَا حَاجِبُ أَطْلِقْ عَنْ هَذَا ثُمَّ دَعَا بِخِلَعٍ فَخَلَعَ عَلَیْهِ ثَلَاثاً وَ حَمَلَهُ عَلَی فَرَسِهِ وَ أَکْرَمَهُ وَ صَیَّرَهُ نَدِیماً لِنَفْسِهِ ثُمَّ قَالَ هَاتِ الْکَلِمَاتِ فَعَلَّمَهُ فَأَطْلَقَ عَنْهُ وَ سَلَّمَهُ إِلَی الْحَاجِبِ لِیُسَلِّمَهُ إِلَی الدَّارِ وَ یَکُونَ مَعَهُ فَصَارَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام کَرِیماً شَرِیفاً عِنْدَ هَارُونَ وَ کَانَ یَدْخُلُ عَلَیْهِ فِی کُلِّ خَمِیسٍ إِلَی أَنْ حَبَسَهُ الثَّانِیَةَ فَلَمْ یُطْلِقْ عَنْهُ حَتَّی سَلَّمَهُ إِلَی السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ وَ قَتَلَهُ بِالسَّمِ (1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: ابراهیم بن هاشم نقل کرده، از یکی از اصحاب شنیدم که می­گفت: وقتی رشید موسی بن جعفر علیه السّلام را زندانی کرد، شب که شد ایشان ترسیدند که هارون اقدام به قتل ایشان کنند، امام علیه السّلام وضوی خود را تجدید نمودند و رویشان را به سمت قبله کردند و چهار رکعت نماز برای خداوند عزّو جلّ گزاردند و بعد این دعا را خواندند: «یا سیدی! نجنی من حبس هارون و خلصنی من یده، یا مخلص الشجر من بین رمل و طین و ماء! و یا مخلص اللبن من بین فرث و دم! و یا مخلص الولد من بین مشیمة و رحم! و یا مخلص النار من بین الحدید و الحجر! و یا مخلص الروح من بین الاحشاء و الامعاء! خلصنی من یدی هارون.»{ای سرور من! مرا از زندان هارون نجات بده و از چنگ او بیرون آور، ای کسی که درخت را از میان شن و گل و آب بیرون می­آوری! ای کسی که شیر را از میان غذای هضم شده و خون بیرون می­آوری! ای کسی که فرزند را از میان کیسه و رحم بیرون می­آوری! ای کسی که آتش را از میان آهن و سنگ بیرون می­آوری! ای کسی که روح را از درون و لابلای شکم بیرون می­آوری! مرا از چنگ هارون بیرون آور.}

وقتی موسی علیه السلام این دعا را خواندند، مردی سیاه با شمشیری برهنه به دست، به خواب هارون آمد و بالای سر او ایستاد و می­گفت: ای هارون! موسی بن جعفر را آزاد کن، و گرنه با همین شمشیر گردنت را می­زنم. هارون از هیبت او ترسید و پیش­کار خود را خواست و به او گفت: به زندان برو و موسی بن جعفر را آزاد کن. پیش­کار رفت و درب زندان را کوبید؛ زندان­بان گفت: کیستی؟ گفت: خلیفه با موسی بن جعفر کار دارد، او را از زندانت بیرون بیاور و آزادش کن. زندان­بان فریاد زد: ای موسی! خلیفه تو را می­خواهد.

موسی علیه السّلام با ترس و وحشت و در حالی که می­فرمودند: در این دل شب، مرا جز برای شری که قصد دارد به من برساند نمی­خواهد، برخاستند و گریان و محزون و غمگین مأیوس از زندگی پیش هارون آمدند و بدنشان می لرزید. بر هارون سلام کردند و هارون جواب سلم ایشان را داد و گفت: تو را به خدا قسم می­دهم، بگو آیا در در دل امشب دعایی کردی؟ فرمودند: آری. گفت: چه دعایی؟ فرمودند: وضویم را تجدید کردم و چهار رکعت نماز برای خداوند عزّ و جلّ گزاردم و گفتم: ای سرور من! مرا از زندان چنگ هارون و یاد و شرش نجات بده و بقیه دعا... هارون گفت: خداوند دعایت را مستجاب کرد، ای پیش­کار این مرد را آزاد کن. آن­گاه گفت مقداری خلعت بیاورند و سه خلعت با ایشان بخشید و ایشان را سوار بر اسب خود نمود و بسیار احترام کرد و ندیم خویش قرار داد. بعد گفت: آن دعاها را به من بیاموز، ایشان دعا را به او آموختند. ایشان را آزاد کرد و به پیش­کار تحویل داد تا ایشان را تا منزل همراهی کند. موسی بن جعفر از آن پس در نزد هارون منزلت و شرافت یافتند و هر پنج­شنبه پیش هارون می­رفتند. تا این­که هارون ایشان را برای بار دوم زندانی کرد و دیگر رهایشان نکرد. و در نهایت ایشان را به زندان سندی بن شاهک تحویل داد و با سم به شهادت رساند. - . عیون أخبار الرضا 1 : 93 -

**[ترجمه]

«21»

لی، [الأمالی] للصدوق: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فِی کُلِّ یَوْمِ خَمِیسٍ (2).

**[ترجمه]أمالی صدوق نیز مانند این روایت را تا جمله \\"هر پنج­شنبه پیش هارون می­رفتند\\" نقل کرده است. - . أمالی صدوق : 387 -

**[ترجمه]

«22»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْغَضَائِرِیُّ عَنِ الصَّدُوقِ: مِثْلَهُ (3)

**[ترجمه]أمالی طوسی نیز مانند همین را از طریق غضائری از صدوق نقل کرده است. - . أمالی طوسی : 269 -

**[ترجمه]

«23»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مُرْسَلًا: مِثْلَهُ مَعَ اخْتِصَارٍ ثُمَّ قَالَ وَ فِی رِوَایَةِ الْفَضْلِ بْنِ الرَّبِیعِ أَنَّهُ قَالَ صِرْ إِلَی حَبْسِنَا وَ أَخْرِجْ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ وَ ادْفَعْ إِلَیْهِ ثَلَاثِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ اخْلَعْ عَلَیْهِ خَمْسَ خِلَعٍ وَ احْمِلْهُ عَلَی ثَلَاثِ مَرَاکِبَ وَ خَیِّرْهُ إِمَّا الْمُقَامَ مَعَنَا أَوِ الرَّحِیلَ إِلَی أَیِّ الْبِلَادِ أَحَبَّ فَلَمَّا عَرَضَ الْخِلَعَ عَلَیْهِ أَبَی أَنْ یَقْبَلَهَا(4).

**[ترجمه]العلاوة بالکسر أعلی الرأس.

**[ترجمه]

بیان

العلاوة بالکسر أعلی الرأس.

**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب نیز این روایت را با سندی مرسل آورده و بعد گفته است: در روایت فضل بن ربیع این­طور آمده است: هارون گفت: به زندانمان برو و موسی بن جعفر را بیرون بیاور و به او سی هزار درهم و پنج خلعت بده و سه مرکب در اختیار او بگذار و مخیرش کن که اگر می­خواهد پیش ما بماند، و اگر نمی­خواهد به هر جا که دوست دارد برود. وقتی فضل خلعت­ها را آورد، ایشان قبول نکردند. - . مناقب آل أبی­طالب 3 : 422 -

**[ترجمه]

«24»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَحْرٍ الشَّیْبَانِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی الْخَرَزِیُّ أَبُو الْعَبَّاسِ بِالْکُوفَةِ قَالَ حَدَّثَنِی الثَّوْبَانِیُّ قَالَ: کَانَتْ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام بِضْعَ عَشْرَةَ سَنَةً کُلَّ یَوْمٍ سَجْدَةٌ بَعْدَ ابْیِضَاضِ الشَّمْسِ إِلَی وَقْتِ الزَّوَالِ قَالَ فَکَانَ هَارُونُ رُبَّمَا صَعِدَ سَطْحاً یُشْرِفُ مِنْهُ عَلَی الْحَبْسِ الَّذِی حُبِسَ فِیهِ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَکَانَ یَرَی أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام سَاجِداً فَقَالَ لِلرَّبِیعِ مَا ذَاکَ الثَّوْبُ الَّذِی أَرَاهُ کُلَّ یَوْمٍ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا ذَاکَ بِثَوْبٍ وَ إِنَّمَا هُوَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ لَهُ کُلَّ یَوْمٍ سَجْدَةٌ بَعْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ إِلَی وَقْتِ الزَّوَالِ قَالَ الرَّبِیعُ فَقَالَ لِی هَارُونُ أَمَا إِنَّ هَذَا مِنْ رُهْبَانِ بَنِی هَاشِمٍ قُلْتُ فَمَا لَکَ فَقَدْ

ص: 220


1- 1. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 93.
2- 2. أمالی الصدوق ص 377.
3- 3. أمالی الطوسیّ ص 269.
4- 4. المناقب ج 3 ص 422.

ضَیَّقْتَ عَلَیْهِ فِی الْحَبْسِ قَالَ هَیْهَاتَ لَا بُدَّ مِنْ ذَلِکَ (1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: ثوبانی نقل کرده، ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام حدود ده سال هر روز از سفیدی آفتاب تا هنگام ظهر در سجده به سر می­بردند. گاهی هارون روی پشت بامی می­رفت که می­توانست از آن­جا درون زندانی که ابا الحسن علیه السّلام در آن­جا بودند را ببیند و ایشان را در حال سجده می­دید. روزی به ربیع گفت: این لباسی که هر روز آن را در آن­جا می­بینم چیست؟ گفت: ای امیرالمؤمنین! لباس نیست، موسی بن جعفر است؛ ایشان هر روز از طلوع آفتاب تا ظهر به سجده می­روند. هارون گفت: به راستی او از راهبان بنی­هاشم است. ربیع گفت: پس چرا او را در زندان انداخته­ای. هارون گفت: افسوس که باید این کار را بکنم. - . عیون أخبار الرضا 1 : 95 -

**[ترجمه]

«25»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الصَّوْلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّوْفَلِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ: لَمَّا قَبَضَ الرَّشِیدُ عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هُوَ عِنْدَ رَأْسِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَائِماً یُصَلِّی فَقَطَعَ عَلَیْهِ صَلَاتَهُ وَ حُمِلَ وَ هُوَ یَبْکِی وَ یَقُولُ إِلَیْکَ أَشْکُو یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَلْقَی وَ أَقْبَلَ النَّاسُ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ یَبْکُونَ وَ یَضِجُّونَ فَلَمَّا حُمِلَ إِلَی بَیْنِ یَدَیِ الرَّشِیدِ شَتَمَهُ وَ جَفَاهُ فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ أَمَرَ بِبَیْتَیْنِ فَهُیِّئَا لَهُ فَحَمَلَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَی أَحَدِهِمَا فِی خَفَاءٍ وَ دَفَعَهُ إِلَی حَسَّانَ السَّرْوِیِّ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَصِیرَ بِهِ فِی قُبَّةٍ إِلَی الْبَصْرَةِ فَیُسَلِّمَهُ إِلَی عِیسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی جَعْفَرٍ وَ هُوَ أَمِیرُهَا وَ وَجَّهَ قُبَّةً أُخْرَی عَلَانِیَةً نَهَاراً إِلَی الْکُوفَةِ مَعَهَا جَمَاعَةٌ لِیُعَمِّیَ عَلَی النَّاسِ أَمْرَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام.

فَقَدِمَ حَسَّانُ الْبَصْرَةَ قَبْلَ التَّرْوِیَةِ بِیَوْمٍ فَدَفَعَهُ إِلَی عِیسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی جَعْفَرٍ نَهَاراً عَلَانِیَةً حَتَّی عُرِفَ ذَلِکَ وَ شَاعَ أَمْرُهُ فَحَبَسَهُ عِیسَی فِی بَیْتٍ مِنْ بُیُوتِ الْمَحْبَسِ الَّذِی کَانَ یَحْبِسُ فِیهِ وَ أَقْفَلَ عَلَیْهِ وَ شَغَلَهُ عَنْهُ الْعِیدُ فَکَانَ لَا یَفْتَحُ عَنْهُ الْبَابَ إِلَّا فِی حَالَتَیْنِ حَالٍ یَخْرُجُ فِیهَا إِلَی الطَّهُورِ وَ حَالٍ یُدْخِلُ إِلَیْهِ فِیهَا الطَّعَامَ قَالَ أَبِی فَقَالَ لِیَ الْفَیْضُ بْنُ أَبِی صَالِحٍ وَ کَانَ نَصْرَانِیّاً ثُمَّ أَظْهَرَ الْإِسْلَامَ وَ کَانَ زِنْدِیقاً وَ کَانَ یَکْتُبُ لِعِیسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ کَانَ بِی خَاصّاً فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعَ هَذَا الرَّجُلُ الصَّالِحُ فِی أَیَّامِهِ هَذِهِ فِی هَذِهِ الدَّارِ الَّتِی هُوَ فِیهَا مِنْ ضُرُوبِ الْفَوَاحِشِ وَ الْمَنَاکِیرِ مَا أَعْلَمُ وَ لَا أَشُکُّ أَنَّهُ لَمْ یَخْطُرْ بِبَالِهِ قَالَ أَبِی وَ سَعَی بِی فِی تِلْکَ الْأَیَّامِ إِلَی عِیسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی جَعْفَرٍ عَلِیُّ بْنُ یَعْقُوبَ بْنِ عَوْنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ رَبِیعَةَ فِی رُقْعَةٍ دَفَعَهَا إِلَیْهِ أَحْمَدُ بْنُ أُسَیْدٍ حَاجِبُ عِیسَی قَالَ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ یَعْقُوبَ مِنْ مَشَایِخِ بَنِی هَاشِمٍ وَ کَانَ أَکْبَرَهُمْ سِنّاً وَ کَانَ مَعَ سِنِّهِ یَشْرَبُ الشَّرَابَ وَ یَدْعُو أَحْمَدَ بْنَ أُسَیْدٍ إِلَی مَنْزِلِهِ فَیَحْتَفِلُ لَهُ وَ یَأْتِیهِ بِالْمُغَنِّینَ وَ الْمُغَنِّیَاتِ وَ یَطْمَعُ فِی أَنْ یَذْکُرَهُ لِعِیسَی فَکَانَ فِی رُقْعَتِهِ الَّتِی دَفَعَهَا إِلَیْهِ إِنَّکَ تُقَدِّمُ عَلَیْنَا مُحَمَّدَ بْنَ سُلَیْمَانَ فِی إِذْنِکَ وَ إِکْرَامِکَ وَ تَخُصُّهُ بِالْمِسْکِ وَ فِینَا مَنْ هُوَ أَسَنُّ مِنْهُ وَ هُوَ

ص: 221


1- 1. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 95.

یَدِینُ بِطَاعَةِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْمَحْبُوسِ عِنْدَکَ قَالَ أَبِی فَإِنِّی لَقَائِلٌ (1)

فِی یَوْمٍ قَائِظٍ إِذْ حُرِّکَتْ حَلْقَةُ الْبَابِ عَلَیَّ فَقُلْتُ مَا هَذَا فَقَالَ لِیَ الْغُلَامُ قَعْنَبُ بْنُ یَحْیَی عَلَی الْبَابِ یَقُولُ لَا بُدَّ مِنْ لِقَائِکَ السَّاعَةَ فَقُلْتُ مَا جَاءَ إِلَّا لِأَمْرٍ ائْذَنُوا لَهُ فَدَخَلَ فَخَبَّرَنِی عَنِ الْفَیْضِ بْنِ أَبِی صَالِحٍ بِهَذِهِ الْقِصَّةِ وَ الرُّقْعَةِ وَ قَدْ کَانَ قَالَ لِیَ الْفَیْضُ بَعْدَ مَا أَخْبَرَنِی لَا تُخْبِرْ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَتُخَوِّفَهُ فَإِنَّ الرَّافِعَ عِنْدَ الْأَمِیرِ لَمْ یَجِدْ فِیهِ مَسَاغاً وَ قَدْ قُلْتُ لِلْأَمِیرِ أَ فِی نَفْسِکَ مِنْ هَذَا شَیْ ءٌ حَتَّی أُخْبِرَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَیَأْتِیَکَ فَیَحْلِفَ عَلَی کِذْبِهِ فَقَالَ لَا تُخْبِرْهُ فَتَغُمَّهُ فَإِنَّ ابْنَ عَمِّهِ إِنَّمَا حَمَلَهُ عَلَی هَذَا لِحَسَدٍ لَهُ فَقُلْتُ لَهُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّکَ لَا تَخْلُو بِأَحَدٍ خَلْوَتَکَ بِهِ فَهَلْ حَمَلَکَ عَلَی أَحَدٍ قَطُّ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ قُلْتُ فَلَوْ کَانَ لَهُ مَذْهَبٌ یُخَالِفُ فِیهِ النَّاسَ لَأَحَبَّ أَنْ یَحْمِلَکَ عَلَیْهِ قَالَ أَجَلْ وَ مَعْرِفَتِی بِهِ أَکْثَرُ قَالَ أَبِی فَدَعَوْتُ بِدَابَّتِی وَ رَکِبْتُ إِلَی الْفَیْضِ مِنْ سَاعَتِی فَصِرْتُ إِلَیْهِ وَ مَعِی قَعْنَبٌ فِی الظَّهِیرَةِ فَاسْتَأْذَنْتُ عَلَیْهِ فَأَرْسَلَ إِلَیَّ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ جَلَسْتُ مَجْلِساً أَرْفَعُ قَدْرَکَ عَنْهُ وَ إِذَا هُوَ جَالِسٌ عَلَی شَرَابِهِ فَأَرْسَلْتُ إِلَیْهِ لَا بُدَّ مِنْ لِقَائِکَ فَخَرَجَ إِلَیَّ فِی قَمِیصٍ دَقِیقٍ وَ إِزَارٍ مُوَرَّدٍ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا بَلَغَنِی فَقَالَ لِقَعْنَبٍ لَا جُزِیتَ خَیْراً أَ لَمْ أَتَقَدَّمْ إِلَیْکَ أَنْ لَا تُخْبِرَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَتَغُمَّهُ ثُمَّ قَالَ لَا بَأْسَ فَلَیْسَ فِی قَلْبِ الْأَمِیرِ مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ قَالَ فَمَا مَضَتْ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَّا أَیَّامٌ یَسِیرَةٌ حَتَّی حُمِلَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام سِرّاً إِلَی بَغْدَادَ وَ حُبِسَ ثُمَّ أُطْلِقَ ثُمَّ حُبِسَ وَ سُلِّمَ إِلَی السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ فَحَبَسَهُ وَ ضَیَّقَ عَلَیْهِ ثُمَّ بَعَثَ إِلَیْهِ الرَّشِیدُ بِسَمٍّ فِی رُطَبٍ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُقَدِّمَهُ إِلَیْهِ وَ یَحْتِمَ عَلَیْهِ فِی تَنَاوُلِهِ مِنْهُ فَفَعَلَ فَمَاتَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (2).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: علی بن محمّد بن سلیمان نوفلی گفت: از پدرم شنیدم که می­گفت: وقتی رشید موسی بن جعفر علیه السّلام را گرفت، ایشان بالای سر پیامبر صلی الله علیه و آله مشغول نماز بودند؛ نمازشان را قطع کردند و ایشان را بردند، اشک می­ریختند و می­فرمودند: ای رسول خدا! شکایت این وضع را به شما می­کنم. مردم نیز از هر طرف آمدند و می­گریستند و ضجه می­زدند. وقتی ایشان را پیش هارون بردند، هارون به ایشان فحش داد و آزارشان کرد. شب که رسید، دستور داد دو خانه آماده کردند و موسی بن جعفر علیه السلام را مخفیانه به یکی از آن­دو بردند و به حسان سروی سپرد و به او دستور داد تا ایشان را با محملی به بصره ببرد و به عیسی بن جعفر بن أبی­جعفر که فرماندار بصره بود تحویل دهد. یک محمل دیگر را هم در روشنی روز با گروهی به طرف کوفه فرستاد تا وضعیت موسی بن جعفر علیه السلام را بر مردم مبهم کند.

حسّان یک روز قبل از ترویه به بصره رسید و ایشان را روزانه و آشکارا به عیسی بن جعفر بن أبی­جعفر تحویل داد تا همه بفهمند و خبرش بین مردم پخش شود. عیسی ایشان را در یکی از اتاق­های زندان، زندانی نمود و در آن را قفل کرد و در روز عید نیز آن را باز نکرد، و در آن را فقط دو بار در روز باز می­کردند؛ وقتی که ایشان برای طهارت بیرون می­آمدند، و وقتی که برایشان غذا می­بردند.

علی بن محمد بن سلیمان نوفلی از پدرش نقل کرده، فیض بن أبی­صالح - که قبلاً نصرانی و بی­دین بود و بعد مسلمان شد و کاتب عیسی بن جعفر بود و به من نیز خیلی محبت داشت - برایم نقل کرد: ای اباعبدالله! این مرد صالح، در این ایامی که در این خانه زندانی است، گناهان و کارهای زشتی به گوشش خورده که من شک ندارم که تا قبل از این به ذهنش هم خطور نکرده بود. پدرم ­گفت: در آن روزها علی بن یعقوب بن عون بن عباس بن ربیعة به وسیله نامه ای که احمد بن أسید، پیش­کار عیسی به او داده بود، پیش عیسی بن جعفر بن ابی­جعفر از من سعایت کرد. علی بن یعقوب از کهن­سالان بنی­هاشم بود و از همه آن­ها سن بیشتری داشت و با آن سن زیادش شراب خواری می­کرد و أحمد بن اسید را به خانه خود دعوت می­کرد و برایش جشن ترتیب می­داد و آوازه خوان­های مرد و زن می آورد و طمع داشت که او برایش پیش عیسی کاری بکند. در نامه­ای که به او داد، نوشته بود که تو محمّد بن سلیمان را در اجازه ورود دادن و احترام بر ما مقدم می­داری و برای او مشک می­آوری و برا ما نمی­آوری، با این­که در میان ما کسانی هستند که از نظر سن از او بزرگ­ترند، و گذشته از این، او معتقد به اطاعت موسی بن جعفر است که در زندان توست.

پدرم ­گفت: در یک روز بسیار گرم، در حال قیلوله بودم که حلقه در خانه­ام به حرکت درآمد؛ گفتم: چه خبر است؟ غلامم گفت: قعنب بن یحیی آمده و می­گوید: همین الآن باید شما را ببیند. گفتم: حتماً کار مهمی دارد، اجازه دهید داخل بیاید. وارد شد و جریان سعایت و قضیه نامه را از طرف فیض بن أبی­صالح به من خبر داد و در ضمن گفت که فیض به من گفته بود: به اباعبدالله چیزی نگو که سبب ترس او شود؛ زیرا سخن چین نتوانسته در امیر تأثیری بگذارد، زیرا من به امیر گفتم: اگر این حرف­­ها اثری در شما گذاشته است، من به اباعبدالله بگویم تا نزد شما بیاید و قسم بخورد که این حرف­­ها دروغ است. گفت: چیزی به او نگو که ناراحت شود؛ پسرعمویش از روی حسد این چیزها را در مورد او نوشته است. گفتم: ای امیر! خود شما با هیچ­کس به اندازه او خلوت نداشته­اید؛ آیا تا به حال هرگز از کسی پیش شما بدگویی کرده است؟ گفت: پناه بر خدا. گفتم: اگر مذهبی بر خلاف مردم می­داشت مایل بود شما را نیز به مذهب خود درآورد. گفت: آری، خودم او را بهتر می­شناسم.

پدرم گفت: گفتم مرکبم را آوردند و در حالی که قعنب را هم پشت سرم نشانده بودم، فوری پیش فیض رفتم و اجازه ورود خواستم. برایم پیغام داد که: فدایت شوم! من در مجلسی نشسته­ام که مقام شما بالاتر از آن است. فهمیدم که بر بساط شرابش نشسته است. پیغام دادم که باید حتما شما را ببینم. با لباسی نازک و شلواری گل­دار بیرون آمد. آنچه شنیده بودم را برایش بازگو کردم؛ به قعنب گفت: خیر نبینی! من بتو نگفتم که به اباعبدالله چیزی نگو و باعث ناراحتی او نشو. سپس گفت: طوری نیست؛ امیر چیزی از آن حرف­ها را به دل نگرفته است. بعد از این جریان چند روزی بیشتر نگذشت که موسی بن جعفر علیه السّلام را پنهانی به بغداد بردند و زندانی کردند و بعد آزادش کردند. سپس باز ایشان را زندانی کردند و به سندی بن شاهک تحویل دادند. سندی ایشان را به زندان انداخت و بر ایشان سخت گرفت. بعد رشید برایشان مقداری خرمای مسموم فرستاد و به سندی دستور داد که خرماها را پیش ایشان ببرد و مطمئن شود که ایشان آن را می­خورد. او نیز این کار را کرد و حضرت از دنیا رفتند. صلوات الله علیه. - . همان : 85 -

**[ترجمه]

إیضاح

احتفل القوم اجتمعوا و ما احتفل به ما بالی.

**[ترجمه]احتفل القوم اجتمعوا و ما احتفل به ما بالی.

**[ترجمه]

«26»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ

ص: 222


1- 1. القیلولة: هی النوم فی الظهیرة. أو هی الاستراحة فی الظهیرة و ان لم یکن معها نوم.
2- 2. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 85.

بْنِ جَعْفَرٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ وَاقِدٍ قَالَ: إِنَّ هَارُونَ الرَّشِیدَ لَمَّا ضَاقَ صَدْرُهُ مِمَّا کَانَ یَظْهَرُ لَهُ مِنْ فَضْلِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَا کَانَ یَبْلُغُهُ عَنْهُ مِنْ قَوْلِ الشِّیعَةِ بِإِمَامَتِهِ وَ اخْتِلَافِهِمْ فِی السِّرِّ إِلَیْهِ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ خَشِیَهُ عَلَی نَفْسِهِ وَ مُلْکِهِ فَفَکَّرَ فِی قَتْلِهِ بِالسَّمِّ فَدَعَا بِرُطَبٍ فَأَکَلَ مِنْهُ ثُمَّ أَخَذَ صِینِیَّةً فَوَضَعَ فِیهَا عِشْرِینَ رُطَبَةً وَ أَخَذَ سِلْکاً فَعَرَکَهُ فِی السَّمِّ وَ أَدْخَلَهُ فِی سَمِّ الْخِیَاطِ وَ أَخَذَ

رُطَبَةً مِنْ ذَلِکَ الرُّطَبِ فَأَقْبَلَ یُرَدِّدُ إِلَیْهَا ذَلِکَ السَّمَّ بِذَلِکَ الْخَیْطِ حَتَّی عَلِمَ أَنَّهُ قَدْ حَصَلَ السَّمُّ فِیهَا فَاسْتَکْثَرَ مِنْهُ ثُمَّ رَدَّهَا فِی ذَلِکَ الرُّطَبِ وَ قَالَ لِخَادِمٍ لَهُ احْمِلِ هَذِهِ الصِّینِیَّةَ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ قُلْ لَهُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَکَلَ مِنْ هَذَا الرُّطَبِ وَ تَنَغَّصَ لَکَ بِهِ وَ هُوَ یُقْسِمُ عَلَیْکَ بِحَقِّهِ لَمَّا أَکَلْتَهَا عَنْ آخِرِ رُطَبَةٍ فَإِنِّی اخْتَرْتُهَا لَکَ بِیَدَیَّ وَ لَا تَتْرُکْهُ یُبْقِی مِنْهَا شَیْئاً وَ لَا یُطْعِمُ مِنْهَا أَحَداً فَأَتَاهُ بِهَا الْخَادِمُ وَ أَبْلَغَهُ الرِّسَالَةَ فَقَالَ لَهُ ائْتِنِی بِخِلَالٍ فَنَاوَلَهُ خِلَالًا وَ قَامَ بِإِزَائِهِ وَ هُوَ یَأْکُلُ مِنَ الرُّطَبِ وَ کَانَتْ لِلرَّشِیدِ کَلْبَةٌ تَعِزَّ عَلَیْهِ فَجَذَبَتْ نَفْسَهَا وَ خَرَجَتْ تَجُرُّ سَلَاسِلَهَا مِنْ ذَهَبٍ وَ جَوْهَرٍ حَتَّی حَاذَتْ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام فَبَادَرَ بِالْخِلَالِ إِلَی الرُّطَبَةِ الْمَسْمُومَةِ وَ رَمَی بِهَا إِلَی الْکَلْبَةِ فَأَکَلَتْهَا فَلَمْ تَلْبَثْ أَنْ ضَرَبَتْ بِنَفْسِهَا الْأَرْضَ وَ عَوَتْ وَ تَهَرَّتْ قِطْعَةً قِطْعَةً وَ اسْتَوْفَی علیه السلام بَاقِیَ الرُّطَبِ وَ حَمَلَ الْغُلَامُ الصِّینِیَّةَ حَتَّی صَارَ بِهَا إِلَی الرَّشِیدِ فَقَالَ لَهُ قَدْ أَکَلَ الرُّطَبَ عَنْ آخِرِهِ قَالَ نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَکَیْفَ رَأَیْتَهُ قَالَ مَا أَنْکَرْتُ مِنْهُ شَیْئاً یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ ثُمَّ وَرَدَ عَلَیْهِ خَبَرُ الْکَلْبَةِ وَ أَنَّهَا قَدْ تَهَرَّتْ وَ مَاتَتْ فَقَلِقَ الرَّشِیدُ لِذَلِکَ قَلِقاً شَدِیداً وَ اسْتَعْظَمَهُ وَ وَقَفَ عَلَی الْکَلْبَةِ فَوَجَدَهَا مُتَهَرِّئَةً بِالسَّمِّ فَأَحْضَرَ الْخَادِمَ وَ دَعَا لَهُ بِسَیْفٍ وَ نَطْعٍ وَ قَالَ لَهُ لَتَصْدُقَنِّی عَنْ خَبَرِ الرُّطَبِ أَوْ لَأَقْتُلَنَّکَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی حَمَلْتُ الرُّطَبَ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ أَبْلَغْتُهُ سَلَامَکَ وَ قُمْتُ بِإِزَائِهِ فَطَلَبَ مِنِّی خِلَالًا فَدَفَعْتُهُ إِلَیْهِ فَأَقْبَلَ یَغْرِزُ فِی الرُّطَبَةِ بَعْدَ الرُّطَبَةِ وَ یَأْکُلُهَا حَتَّی مَرَّتِ الْکَلْبَةُ فَغَرَزَ الْخِلَالَ فِی رُطَبَةٍ مِنْ ذَلِکَ الرُّطَبِ فَرَمَی بِهَا فَأَکَلَتْهَا الْکَلْبَةُ وَ أَکَلَ هُوَ بَاقِیَ الرُّطَبِ فَکَانَ مَا تَرَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 223

فَقَالَ الرَّشِیدُ مَا رَبِحْنَا مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّا أَطْعَمْنَاهُ جَیِّدَ الرُّطَبِ وَ ضَیَّعَنَا سَمْناً وَ قَتَلَ کَلْبَتَنَا مَا فِی مُوسَی حِیلَةٌ.

ثُمَّ إِنَّ سَیِّدَنَا مُوسَی علیه السلام دَعَا بِالْمُسَیَّبِ وَ ذَلِکَ قَبْلَ وَفَاتِهِ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ کَانَ مُوَکَّلًا بِهِ فَقَالَ لَهُ یَا مُسَیَّبُ فَقَالَ لَبَّیْکَ یَا مَوْلَایَ قَالَ إِنِّی ظَاعِنٌ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ إِلَی الْمَدِینَةِ مَدِینَةِ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَعْهَدَ إِلَی عَلِیٍّ ابْنِی مَا عَهِدَهُ إِلَیَّ أَبِی وَ أَجْعَلَهُ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی وَ آمُرَهُ بِأَمْرِی قَالَ الْمُسَیَّبُ فَقُلْتُ یَا مَوْلَایَ کَیْفَ تَأْمُرُنِی أَنْ أَفْتَحَ لَکَ الْأَبْوَابَ وَ أَقْفَالَهَا وَ الْحَرَسُ مَعِی عَلَی الْأَبْوَابِ فَقَالَ یَا مُسَیَّبُ ضَعُفَ یَقِینُکَ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ فِینَا فَقُلْتُ لَا یَا سَیِّدِی قَالَ فَمَهْ قُلْتُ یَا سَیِّدِی ادْعُ اللَّهَ أَنْ یُثَبِّتَنِی فَقَالَ اللَّهُمَّ ثَبِّتْهُ ثُمَّ قَالَ إِنِّی أَدْعُو اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِاسْمِهِ الْعَظِیمِ الَّذِی دَعَا بِهِ آصَفُ حَتَّی جَاءَ بِسَرِیرِ بِلْقِیسَ فَوَضَعَهُ بَیْنَ یَدَیْ سُلَیْمَانَ قَبْلَ ارْتِدَادِ طَرْفِهِ إِلَیْهِ حَتَّی یَجْمَعَ بَیْنِی وَ بَیْنَ ابْنِی عَلِیٍّ بِالْمَدِینَةِ قَالَ الْمُسَیَّبُ فَسَمِعْتُهُ علیه السلام یَدْعُو فَفَقَدْتُهُ عَنْ مُصَلَّاهُ فَلَمْ أَزَلْ قَائِماً عَلَی قَدَمَیَّ حَتَّی رَأَیْتُهُ قَدْ عَادَ إِلَی مَکَانِهِ وَ أحاد [أَعَادَ] الْحَدِیدَ إِلَی رِجْلَیْهِ فَخَرَرْتُ لِلَّهِ سَاجِداً لِوَجْهِی شُکْراً عَلَی مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَیَّ مِنْ مَعْرِفَتِهِ فَقَالَ لِی ارْفَعْ رَأْسَکَ یَا مُسَیَّبُ وَ اعْلَمْ أَنِّی رَاحِلٌ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی ثَالِثِ هَذَا الْیَوْمِ قَالَ فَبَکَیْتُ فَقَالَ لِی لَا تَبْکِ یَا مُسَیَّبُ فَإِنَّ عَلِیّاً ابْنِی هُوَ إِمَامُکَ وَ مَوْلَاکَ بَعْدِی فَاسْتَمْسِکْ بِوَلَایَتِهِ فَإِنَّکَ لَا تَضِلُّ مَا لَزِمْتَهُ فَقُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ قَالَ ثُمَّ إِنَّ سَیِّدِی علیه السلام دَعَانِی فِی لَیْلَةِ الْیَوْمِ الثَّالِثِ فَقَالَ لِی إِنِّی عَلَی مَا عَرَّفْتُکَ مِنَ الرَّحِیلِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا دَعَوْتُ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ فَشَرِبْتُهَا وَ رَأَیْتَنِی قَدِ انْتَفَخْتُ وَ ارْتَفَعَ بَطْنِی وَ اصْفَرَّ لَوْنِی وَ احْمَرَّ وَ اخْضَرَّ وَ تَلَوَّنَ أَلْوَاناً فَخَبِّرِ الطَّاغِیَةَ بِوَفَاتِی فَإِذَا رَأَیْتَ بِی هَذَا الْحَدَثَ فَإِیَّاکَ أَنْ تُظْهِرَ عَلَیْهِ أَحَداً وَ لَا عَلَی مَنْ عِنْدِی إِلَّا بَعْدَ وَفَاتِی قَالَ الْمُسَیَّبُ بْنُ زُهَیْرٍ فَلَمْ أَزَلْ أَرْقُبُ وَعْدَهُ حَتَّی دَعَا علیه السلام بِالشَّرْبَةِ فَشَرِبَهَا ثُمَّ دَعَانِی فَقَالَ لِی یَا مُسَیَّبُ إِنَّ هَذَا الرِّجْسَ السِّنْدِیَّ بْنَ شَاهَکَ سَیَزْعُمُ أَنَّهُ

ص: 224

یَتَوَلَّی غُسْلِی وَ دَفْنِی وَ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ أَبَداً فَإِذَا حُمِلْتُ إِلَی الْمَقْبَرَةِ الْمَعْرُوفَةِ بِمَقَابِرِ قُرَیْشٍ فَالْحَدُونِی بِهَا وَ لَا تَرْفَعُوا قَبْرِی فَوْقَ أَرْبَعِ أَصَابِعَ مُفَرَّجَاتٍ وَ لَا تَأْخُذُوا مِنْ تُرْبَتِی شَیْئاً لِتَتَبَرَّکُوا بِهِ فَإِنَّ کُلَّ تُرْبَةٍ لَنَا مُحَرَّمَةٌ إِلَّا تُرْبَةَ جَدِّیَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَهَا شِفَاءً لِشِیعَتِنَا وَ أَوْلِیَائِنَا قَالَ ثُمَّ رَأَیْتُ شَخْصاً أَشْبَهَ الْأَشْخَاصِ بِهِ علیه السلام جَالِساً إِلَی جَانِبِهِ وَ کَانَ عَهْدِی بِسَیِّدِیَ الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ غُلَامٌ فَأَرَدْتُ سُؤَالَهُ فَصَاحَ بِی سَیِّدِی مُوسَی علیه السلام وَ قَالَ لِی أَ لَیْسَ قَدْ نَهَیْتُکَ یَا مُسَیَّبُ فَلَمْ أَزَلْ صَابِراً حَتَّی مَضَی وَ غَابَ الشَّخْصُ ثُمَّ أَنْهَیْتُ الْخَبَرَ إِلَی الرَّشِیدِ فَوَافَی السِّنْدِیَّ بْنَ شَاهَکَ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُهُمْ بِعَیْنَیَّ وَ هُمْ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ یَغْسِلُونَهُ فَلَا تَصِلُ أَیْدِیهِمْ إِلَیْهِ وَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ یُحَنِّطُونَهُ وَ یُکَفِّنُونَهُ وَ أَرَاهُمْ لَا یَصْنَعُونَ بِهِ شَیْئاً وَ رَأَیْتُ ذَلِکَ الشَّخْصَ یَتَوَلَّی غُسْلَهُ وَ تَحْنِیطَهُ وَ تَکْفِینَهُ وَ هُوَ یُظْهِرُ الْمُعَاوَنَةَ لَهُمْ وَ هُمْ لَا یَعْرِفُونَهُ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ أَمْرِهِ قَالَ لِی ذَلِکَ الشَّخْصُ یَا مُسَیَّبُ مَهْمَا شَکَکْتَ فِیهِ فَلَا تَشُکَّنَّ فِیَّ فَإِنِّی إِمَامُکَ وَ مَوْلَاکَ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَیْکَ بَعْدَ أَبِی یَا مُسَیَّبُ مَثَلِی مَثَلُ یُوسُفَ الصِّدِّیقِ علیه السلام وَ مَثَلُهُمْ مَثَلُ إِخْوَتِهِ حِینَ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَعَرَفَهُمْ وَ هُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ ثُمَّ حُمِلَ علیه السلام حَتَّی دُفِنَ فِی مَقَابِرِ قُرَیْشٍ وَ لَمْ یُرْفَعْ قَبْرُهُ أَکْثَرَ مِمَّا أَمَرَ بِهِ ثُمَّ رَفَعُوا قَبْرَهُ بَعْدَ ذَلِکَ وَ بَنَوْا عَلَیْهِ (1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: عمر بن واقد نقل کرده، وقتی هارون الرشید فضایل موسی بن جعفر علیهما السلام ­را می­شنید و به او خبر ­می­رسید که شیعیان ایشان را امام می­دانند و شب و روز، پنهانی به محضر ایشان رفت و آمد می­کنند، بر جان و سلطنت خویش بیمناک شد و به فکر کشتن ایشان افتاد؛ مقداری خرما خواست و چند تایی خورد و بعد یک سینی برداشت و بیست خرما در آن گذاشت و نخی را سم آلود کرد و آن را از سوراخ سوزن رد نمود و بعد یکی از خرماها را برداشت و مرتب سم را با آن نخ از بین آن رد کرد، تا یقین کرد که خرما کاملاً مسموم شده است. بعد آن را در بین بقیه خرماها گذاشت و به یکی از خادمانش گفت: این سینی را پیش موسی بن جعفر ببر و به او بگو: امیرالمؤمنین از این خرما خوردند و دلشان نیامد که برای شما نفرستند؛ شما را به حق خود قسم داده­اند که این خرماها را تا آخر بخورید که خودم آن­ها را با دست خود برای شما انتخاب کرده ام. هارون به غلام گوشزد کرد: مراقب باش که چیزی از خرماها باقی نماند و آن­ها را به کس دیگری ندهد.

خادم خرماها را آورد و پیغام هارون را به ایشان رساند؛ امام فرمود: یک چوب خلال به من بده. خلال را به ایشان داد و در مقابل امام ایستاد، و ایشان همین­طور خرماها را می­خوردند. رشید سگ ماده ای داشت که خیلی آن را دوست می­داشت، سگ به هر زحمتی خود را رها کرد و در حالی که زنجیرهای از طلا و جواهرش به زمین کشیده می­شد تا کنار موسی بن جعفر علیه السّلام آمد. امام آن خرمای مسموم را با خلال برداشتند و پیش سگ انداختند، سگ آن را خورد و طولی نکشید که خود را بر زمین زد و عوعویی کرد و گوشت­هایش قطعه قطعه به زمین ریخت. امام علیه السلام بقیه خرماها را خوردند و غلام سینی را برداشت و آن را پیش رشید برد.

هارون به او گفت: خرماها را تا آخر خورده است؟ گفت: آری ای امیرالمؤمنین. گفت: حالش چطور بود؟ غلام گفت: من چیز بدی ندیدم ای امیرالمؤمنین. بعد که خبر قطعه قطعه سگ و مردنش به او رسید، بسیار دل­گیر شد و مصیبت آن را بزرگ ­داشت و بالای سر سگ رفت و دید گوشت­هایش بر اثر سم ریخته است. غلام را خواست و دستور داد شمشیر و پوستین را برایش آماده کنند. گفت یا واقعیت را در مورد خرماها به من می­گویی و یا تو را می­کشم. گفت: ای امیرالمؤمنین! من خرما را برای موسی بن جعفر بردم و سلام شما را رساندم همان­جا در مقابلش ایستادم، از من خلالی خواست و من هم به او دادم. خرماها را یکی یکی به وسیله خلال برمی­داشت و می­خورد تا آن سگ آمد و ایشان خلال را در یکی از آن خرماها برد و آن را برای آن سگ انداخت و سگ هم آن را خورد و بقیه خرماها را خودش خورد و بعد آن­چه خودتان می­دانید اتفاق افتاد ای امیرالمؤمنین.

رشید گفت: سودی نکردیم؛ خرمای خوبی به او خوراندیم و سم خود را هدر دادیم و سگ ما را کشت. نمی­توان در مورد او حیله کرد.

بعد سرور ما موسی علیه السّلام، سه روز قبل از وفاتشان، مسیب که وکیل امورشان بود را خواستند و به او فرمودند: ای مسیب! گفت: در خدمتم ای مولای من! فرمودند: من امشب عازم مدینه هستم، همان مدینه جدم رسول الله صلّی الله علیه و آله، تا آن­چه را پدرم با من عهد کرده بود، با پسرم علی عهد کنم و او را وصی و جانشین خود قرار دهم و امور خود را به او بسپارم. مسیب نقل کرده، عرض کردم: چطور به من امر می­کنید که درها و قفل­های آن­ها را باز کنم و حال آن­که نگهبانان جلوی درها ایستاده­اند؟ فرمودند: ای مسیب! مگر یقین تو درباره خداوند عزّ و جلّ و ما ضعیف است؟ عرض کردم: نه ای سرور من. فرمودند: پس این چه بود که چه گفتی؟ گفتم: سرور من! از خدا بخواهید مرا ثابت­قدم بدارد. فرمودند: خدایا او را ثابت قدم بدار! آن­گاه فرمودند: من خداوند عزّ و جلّ را با همان اسم اعظمی که عاصف خواند و تخت بلقیس را قبل از چشم به هم زدنی آورد و در مقابل سلیمان گذاشت می­خوانم، تا خداوند مرا پیش فرزندم علی در مدینه ببرد. مسیب نقل کرده، شنیدم که ایشان دعایی کردند و ناگاه متوجه شدم در محل نماز خود نیستند؛ همان جا ایستادم تا به سر جای خود بازگشتند و دوباره غلو زنجیرها را به پاهایشان بستند. من به شکرانه نعمت معرفت امام که خدا به من ارزانی کرده بود، به سجده افتادم.

به من فرمودند: ای مسیب! سرت را بلند کن و بدان که من سه روز بعد، پیش خدا خواهم رفت. به گریه افتادم. فرمودند: ای مسیب! گریه نکن؛ بعد از من، پسرم علی امام و مولای توست، به ولات او تمسک کن، تا وقتی که با او باشی گمراه نخواهی شد. عرض کردم: الحمدلله.

در شب روز سوم، سرورم مرا خواستند و فرمودند: چنان­چه گفته بودم من دارم پیش خداوند عزّ و جلّ می­روم. وقتی از تو آب خواستم و نوشیدم و دیدی من ورم کرده­ام و شکمم بالا آمده و رنگم زرد و سرخ و سبز می شود و همین­طور رنگ به رنگ می­شوم، برو به این ستمگر بگو که من از دنیا رفته ام. وقتی دیدی من این­طور شده­ام مبادا تا قبل از وفاتم بگویی کسی بیاید.

مسیب بن زهیر نقل کرده، پیوسته مراقب وعده امام علیه السلام بودم تا این­که آب خواستند و آشامیدند و بعد مرا خواستند و فرمودند: ای مسیب! این مرد پلید، سندی بن شاهک خیال خواهد کرد که او غسل و دفن مرا انجام می­دهد. ولی هرگز چنین اتفاقی نمی­افتد. وقتی مرا به قبرستان قریش بردند، بر رویم لحد بگذارید و قبرم را از چهار انگشت باز بالاتر نیاورید و از تربتم چیزی برای تبرک برندارید؛ زیرا همه تربت­ها برای ما حرام است، مگر تربت جدم حسین بن علی علیه السّلام که خداوند عزّ و جلّ آن را برای شیعیان و دوستان ما شفا قرار داده است.

سپس شخصی را دیدم که شبیه­ترین انسان­ها به امام علیه السلام بود و کنار ایشان نشسته بود. من سرورم رضا علیه السلام را وقتی نوجوان بودند دیده بودم، خواستم از آن شخص سؤال کنم که شما که هستید، که سرورم موسی علیه السّلام فریاد زدند: ای مسیب! مگر نگفتم چیزی نگویی؟ صبر کردم تا ایشان از دنیا رفتند و آن شخص از نظرم ناپدید شد. من خبر را به رشید رساندم و بعد سندی بن شاهک آمد. به خدا قسم با چشم خود آن­ها را دیدم که خیال می­کردند ایشان را غسل می­دهند، ولی دستشان به ایشان نمی­رسید و خیال می کردند که سدر و کافور می­زنند و کفن می کنند و من می­دیدم که هیچ کاری پیش نمی­بردند. دیدم همان شخص ایشان را غسل و حنوط و کفن می کند و چنان وانمود می­کند که کمک­کار آن­هاست و آن­ها او را نمی­شناختند.

وقتی آن شخص کارهای ایشان را تمام کرد، به من گفت: ای مسیب! در هر چه شک می کنی در این شک نداشته باش که من امام و مولای تو و حجت خدای بعد از پدرم بر تو هستم، ای مسیب! مثَل من، مثَل یوسف صدیق علیه السلام است و مثَل آن­ها، مثَل برادران اوست که پیش یوسف رفتند و یوسف آن­ها را شناخت، ولی آن­ها او را نشناختند. سپس جنازه امام را بردند و در قبرستان قریش دفن کردند و قبرش را بلندتر از مقداری که فرموده بود بالا نیاوردند. بعدها بود که قبر ایشان را بالا آوردند و برایشان مقبره ساختند. - . همان : 100 -

**[ترجمه]

بیان

العرک الدلک و تنغصت عیشه أی تکدرت و هرأت اللحم و هرأته تهرئة إذا أجدت إنضاجه فتهرأ حتی سقط عن العظم.

**[ترجمه]العرک الدلک و تنغصت عیشه أی تکدرت و هرأت اللحم و هرأته تهرئة إذا أجدت إنضاجه فتهرأ حتی سقط عن العظم.

**[ترجمه]

«27»

ک (2)،[إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقِطَعِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ النَّخَّاسِ الْعَدْلِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ الْخَزَّازِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عُمَرَ بْنِ وَاقِدٍ قَالَ: أَرْسَلَ إِلَیَّ السِّنْدِیُّ بْنُ شَاهَکَ فِی بَعْضِ اللَّیْلِ وَ أَنَا بِبَغْدَادَ یَسْتَحْضِرُنِی فَخَشِیتُ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ لِسُوءٍ یُرِیدُهُ بِی فَأَوْصَیْتُ

ص: 225


1- 1. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 100.
2- 2. کمال الدین و تمام النعمة ج 1 ص 117.

عِیَالِی بِمَا احْتَجْتُ إِلَیْهِ وَ قُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ثُمَّ رَکِبْتُ إِلَیْهِ فَلَمَّا رَآنِی مُقْبِلًا قَالَ یَا أَبَا حَفْصٍ لَعَلَّنَا أَرْعَبْنَاکَ وَ أَفْزَعْنَاکَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَلَیْسَ هُنَا إِلَّا خَیْرٌ قُلْتُ فَرَسُولٌ تَبْعَثُهُ إِلَی مَنْزِلِی یُخْبِرُهُمْ خَبَرِی فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا حَفْصٍ أَ تَدْرِی لِمَ أَرْسَلْتُ إِلَیْکَ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ أَ تَعْرِفُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ فَقُلْتُ إِی وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْرِفُهُ وَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ صَدَاقَةٌ مُنْذُ دَهْرٍ فَقَالَ مَنْ هَاهُنَا بِبَغْدَادَ یَعْرِفُهُ مِمَّنْ یُقْبَلُ قَوْلُهُ فَسَمَّیْتُ لَهُ أَقْوَاماً وَ وَقَعَ فِی نَفْسِی أَنَّهُ علیه السلام قَدْ مَاتَ قَالَ فَبَعَثَ وَ جَاءَ بِهِمْ کَمَا جَاءَ بِی فَقَالَ هَلْ تَعْرِفُونَ قَوْماً یَعْرِفُونَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ فَسَمَّوْا لَهُ قَوْماً فَجَاءَ بِهِمْ فَأَصْبَحْنَا وَ نَحْنُ فِی الدَّارِ نَیِّفٌ وَ خَمْسُونَ رَجُلًا مِمَّنْ یَعْرِفُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ قَدْ صَحِبَهُ قَالَ ثُمَّ قَامَ فَدَخَلَ وَ صَلَّیْنَا فَخَرَجَ کَاتِبُهُ وَ مَعَهُ طُومَارٌ فَکَتَبَ أَسْمَاءَنَا وَ مَنَازِلَنَا وَ أَعْمَالَنَا وَ حُلَانَا ثُمَّ دَخَلَ إِلَی السِّنْدِیِّ قَالَ فَخَرَجَ السِّنْدِیُّ فَضَرَبَ یَدَهُ إِلَیَّ فَقَالَ لِی قُمْ یَا أَبَا حَفْصٍ فَنَهَضْتُ وَ نَهَضَ أَصْحَابُنَا وَ دَخَلْنَا فَقَالَ لِی یَا أَبَا حَفْصٍ اکْشِفِ الثَّوْبَ عَنْ وَجْهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَکَشَفْتُهُ فَرَأَیْتُهُ مَیِّتاً فَبَکَیْتُ وَ اسْتَرْجَعْتُ ثُمَّ قَالَ لِلْقَوْمِ انْظُرُوا إِلَیْهِ فَدَنَا وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ فَنَظَرُوا إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ تَشْهَدُونَ کُلُّکُمْ أَنَّ هَذَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ فَقُلْنَا نَعَمْ نَشْهَدُ أَنَّهُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام ثُمَّ قَالَ یَا غُلَامُ اطْرَحْ عَلَی عَوْرَتِهِ مِنْدِیلًا وَ اکْشِفْهُ قَالَ فَفَعَلَ فَقَالَ أَ تَرَوْنَ بِهِ أَثَراً تُنْکِرُونَهُ فَقُلْنَا لَا مَا نَرَی بِهِ شَیْئاً وَ لَا نَرَاهُ إِلَّا مَیِّتاً

قَالَ فَلَا تَبْرَحُوا حَتَّی تُغَسِّلُوهُ وَ أُکَفِّنَهُ وَ أَدْفِنَهُ قَالَ فَلَمْ نَبْرَحْ حَتَّی غُسِّلَ وَ کُفِّنَ وَ حُمِلَ فَصَلَّی عَلَیْهِ السِّنْدِیُّ بْنُ شَاهَکَ وَ دَفَنَّاهُ وَ رَجَعْنَا فَکَانَ عُمَرُ بْنُ وَاقِدٍ یَقُولُ مَا أَحَدٌ هُوَ أَعْلَمُ بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام مِنِّی کَیْفَ یَقُولُونَ إِنَّهُ حَیٌّ وَ أَنَا دَفَنْتُهُ (1).

**[ترجمه]إکمال الدین: عمر بن واقد نقل کرده، وقتی در بغداد بودم، نیمه شبی سندی بن شاهک از پی من فرستاد و مرا احظار کرد. ترسیدم که قصد بدی نسبت به من داشته باشد، وصیت های لازم را به همسرم کردم و إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ گفتم و سوار شدم و پیش او رفتم. وقتی دید که دارم می­آیم، گفت: ای اباحفص! گویا تو را به رعب و وحشت انداخته­ایم؟ گفتم: آری. گفت: چیزی نیست، خیر است. گفتم: پس پیکی به منزلم بفرست تا خبر سلامتی مرا به آن­ها بدهد. گفت: می­فرستم. سپس گفت: ای اباحفص! می­دانی چرا از پی تو فرستادم؟ گفتم: نه. گفت: موسی بن جعفر را می­شناسی؟ گفتم: آری به خدا، ایشان را می­شناسم و دیر زمانی است که بین من و ایشان دوستی وجود دارد. گفت: این­جا در بغداد از افراد مورد اعتماد چه کسانی او را می­شناسند؟ چند نفر را نام بردم و به دلم افتاد که حضرت علیه السلام از دنیا رفته­اند. از پی آن­ها نیز فرستاد و آن­ها را نیز مانند من احظار کرد، به آن­ها هم گفت: آیا کسانی را می­شناسید که موسی بن جعفر را بشناسند؟ آن­ها نیز نام عده­ای را بردند و همه را آورد و در حدود پنجاه و چند نفر از کسانی که موسی بن جعفر علیه السّلام را می­شناختیم و با او مصاحبت داشتیم، در خانه جمع شدیم.

سپس سندی برخاست و به اندرونی خانه رفت و ما نماز خواندیم. کاتبش با طوماری آمد و نام­ها و نشانی منازل و شغل­ها و مشخصات ما را نوشت و بعد پیش سندی رفت. سندی آمد دستی به شانه من زد و گفت: برخیز ای اباحفص! من برخاستم و اصحاب نیز برخاستند و داخل رفتیم. به من گفت: ای اباحفص! پارچه را از روی موسی بن جعفر علیه السّلام کنار بزن، کنار زدم و دیدم ایشان فوت کرده­اند. گریه کردم و إنا لله و إنا علیه راجعون گفتم.

سپس روی به حاضرین گفت: بیایید او را ببینید، یکی­یکی نزدیک آمدند و ایشان را دیدند. سپس گفت: آیا همگی شهادت می­دهید که این جنازه موسی بن جعفر بن محمد است؟ گفتیم:

آری، شهادت می­دهیم که این جنازه متعلق به موسی بن جعفر بن محمد علیهم السّلام است. آن­گاه گفت: ای غلام! پارچه ای روی عورت او بیانداز و پارچه را از روی بقیه بدنش کنار بزن. غلام چنین کرد، سندی گفت: آیا روی بدن او اثر آزار و اذیتی می­بینید؟ گفتیم: نه، چیزی نمی بینیم، فقط این­که مرده است. گفت: همین جا باشید تا او را غسل بدهید و من کفن و دفنش را انجام دهم. همان­ جا ماندیم تا غسل داده شدند و کفن گردیدند و بدنشان را بلند کردند و سندی بن شاهک بر ایشان نماز خواند و او را دفن کردیم و برگشتیم. عمر بن واقد همیشه می­گفت: هیچ­کس در مورد موسی بن جعفر علیه السلام بیشتر از من نمی­داند؛ چطور می­گویند که ایشان زنده­اند!؟ با این­که من خودم ایشان را دفن کردم. - . همان : 97 -

**[ترجمه]

«28»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلِیلَانَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَتَّابِ بْنِ أَسِیدٍ عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ مَشَایِخِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ قَالُوا: لَمَّا مَضَی خَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً مِنْ مُلْکِ الرَّشِیدِ اسْتُشْهِدَ وَلِیُّ اللَّهِ مُوسَی

ص: 226


1- 1. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 97.

بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام مَسْمُوماً سَمَّهُ السِّنْدِیُّ بْنُ شَاهَکَ بِأَمْرِ الرَّشِیدِ فِی الْحَبْسِ الْمَعْرُوفِ بِدَارِ الْمُسَیَّبِ بِبَابِ الْکُوفَةِ وَ فِیهِ السِّدْرَةُ وَ مَضَی علیه السلام إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ وَ کَرَامَتِهِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِخَمْسٍ خَلَوْنَ مِنْ رَجَبٍ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ قَدْ تَمَّ عُمُرُهُ أَرْبَعاً وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ تُرْبَتُهُ بِمَدِینَةِ السَّلَامِ فِی الْجَانِبِ الْغَرْبِیِّ بِبَابِ التِّبْنِ فِی الْمَقْبَرَةِ الْمَعْرُوفَةِ بِمَقَابِرِ قُرَیْشٍ (1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: عتاب بن أسید از تعدادی از پیرمردهای اهل مدینه نقل کرده، ولی خدا، موسی بن جعفر علیه السّلام، پانزده سال بعد از شروع سلطنت هارون در حال مسمومیت شهید شدند. سندی بن شاهک ایشان را به دستور رشید و در زندانی معروف به دار المُسَیّب که در دروازه کوفه بغداد قرار داشت و درخت سدری در آن­جا بود مسموم کرد. ایشان در روز جمعه، پنجم رجب سال یک­صد و هشتاد و سه بعد از هجرت، در انتهای پنجاه و چهار سالگی به رضوان و کرامت خدا عروج کردند و مرقدشان در قسمت غربی باب التین بغداد، در قبرستان معروف به قبرستان قریش است. - . همان : 99 -

**[ترجمه]

«29»

ک (2)،[إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: تُوُفِّیَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام فِی یَدَیِ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ فَحُمِلَ عَلَی نَعْشٍ وَ نُودِیَ عَلَیْهِ هَذَا إِمَامُ الرَّافِضَةِ فَاعْرِفُوهُ فَلَمَّا أُتِیَ بِهِ مَجْلِسَ الشُّرْطَةِ أَقَامَ أَرْبَعَةَ نَفَرٍ فَنَادَوْا أَلَا مَنْ أَرَادَ أَنْ یَرَی الْخَبِیثَ بْنَ الْخَبِیثِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ فَلْیَخْرُجْ وَ خَرَجَ سُلَیْمَانُ بْنُ أَبِی جَعْفَرٍ مِنْ قَصْرِهِ إِلَی الشَّطِّ فَسَمِعَ الصِّیَاحَ وَ الضَّوْضَاءَ فَقَالَ لِوُلْدِهِ وَ غِلْمَانِهِ مَا هَذَا قَالُوا السِّنْدِیُّ بْنُ شَاهَکَ یُنَادِی عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَلَی نَعْشٍ فَقَالَ لِوُلْدِهِ وَ غِلْمَانِهِ یُوشِکُ أَنْ یُفْعَلَ هَذَا بِهِ فِی الْجَانِبِ الْغَرْبِیِّ فَإِذَا عُبِرَ بِهِ فَانْزِلُوا مَعَ غِلْمَانِکُمْ فَخُذُوهُ مِنْ أَیْدِیهِمْ فَإِنْ مَانَعُوکُمْ فَاضْرِبُوهُمْ وَ خَرِّقُوا مَا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّوَادِ فَلَمَّا عَبَرُوا بِهِ نَزَلُوا إِلَیْهِمْ فَأَخَذُوهُ مِنْ أَیْدِیهِمْ وَ ضَرَبُوهُمْ وَ خَرَّقُوا عَلَیْهِمْ سَوَادَهُمْ وَ وَضَعُوهُ فِی مَفْرَقِ أَرْبَعَةِ طُرُقٍ وَ أَقَامَ الْمُنَادِینَ یُنَادُونَ أَلَا مَنْ أَرَادَ الطَّیِّبَ بْنَ الطَّیِّبِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ فَلْیَخْرُجْ وَ حَضَرَ الْخَلْقُ وَ غُسِّلَ وَ حُنِّطَ بِحَنُوطٍ فَاخِرٍ وَ کَفَّنَهُ بِکَفَنٍ فِیهِ حِبَرَةٌ اسْتُعْمِلَتْ لَهُ بِأَلْفَیْنِ وَ خَمْسِمِائَةِ دِینَارٍ عَلَیْهَا الْقُرْآنُ کُلُّهُ وَ احْتَفَی وَ مَشَی فِی جَنَازَتِهِ مُتَسَلِّباً مَشْقُوقَ الْجَیْبِ إِلَی مَقَابِرِ قُرَیْشٍ فَدَفَنَهُ علیه السلام هُنَاکَ وَ کَتَبَ بِخَبَرِهِ إِلَی الرَّشِیدِ فَکَتَبَ إِلَی سُلَیْمَانَ بْنِ أَبِی جَعْفَرٍ وَصَلَتْکَ رَحِمٌ یَا عَمِّ وَ أَحْسَنَ اللَّهُ جَزَاءَکَ وَ اللَّهِ مَا فَعَلَ السِّنْدِیُّ بْنُ شَاهَکَ لَعَنَهُ اللَّهُ مَا فَعَلَهُ عَنْ أَمْرِنَا(3).

ص: 227


1- 1. نفس المصدر ج 1 ص 99.
2- 2. کمال الدین ج 1 ص 118.
3- 3. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 99.

**[ترجمه]إکمال الدین، عیون أخبار الرضا: حسن بن عبدالله صیرفی از پدرش نقل کرده، موسی بن جعفر علیه السّلام در زندان سندی بن شاهک درگذشتند، ایشان را روی تختی گذاشته و می­بردند و می­گفتند: این امام رافضی­هاست؛ بیایید او را ببینید. وقتی بدن ایشان را به مجلس شرطه­ها آوردند، سندی چهار نفر را گماشت تا فریاد بزنند که آگاه باشید که هر که می­خواهد آن خبیث خبیث­زاده، یعنی موسی بن جعفر را ببیند، از خانه­اش بیرون بیاید. سلیمان بن أبی­جعفر از قصر خود که در حاشیه شط بود، بیرون آمد و صدای فریاد و همهمه شنید؛ به فرزندان و غلامان خود گفت: چه خبر است؟ گفتند: سندی بن شاهک است که بدن موسی بن جعفر را بر تختی گذاشته و ندا می­دهد. به فرزندان و غلامانش گفت: به احتمال زیاد ایشان را از طرف غرب بیاورند، وقتی داشتند از آن­جا عبور می­کردند، پایین بروید و با کمک غلامان خود بدن ایشان را از دست آن­ها بیرون بیاورید. اگر مانع شما شدند، آن­ها را کتک بزنید و پرچم­های سیاه آن­ها را پاره کنید.

وقتی از آن­جا عبور کردند، پایین آمدند و بدن ایشان را گرفتند و آن­ها را کتک زدند و پرچم­های سیاهشان را پاره کردند و ایشان را بر سر چهار راهی گذاشتند و چند نفر را گماشتند که فریاد بزنند که آگاه باشید که هر که می­خواهد آن پاک­نهاد پاک­نهادزاده، یعنی موسی بن جعفر را ببیند، از خانه­اش بیرون بیاید. مردم آمدند و ایشان را غسل دادند و با سدر و کافوری فاخر حنوط کردند و خود سلیمان بن أبی­جعفر ایشان در پارچه­ای که در آن برد یمانی به کار رفته بود و به قیمت دو هزار و پانصد دینار برای خودش بافته بودند و تمام قرآن بر آن نوشته شده بود، کفن کرد و با پای پیاده و برهنه، و لباس عزا به تن و با گریبان چاک جنازه ایشان را تا قبرستان قریش تشییع کرد و امام علیه السلام را در آن­جا دفن کرد و جریان را برای رشید نوشت. او نیز در نامه ای به سلیمان بن أبی­جعفر نوشت: ای عمو! خویشاوندانتان به شما خوبی کنند و خدا جزای شما را نیکو گرداند! به خدا قسم کاری که سندی بن شاهک کرده به دستور ما نبوده است. - . إکمال الدین 1 : 118 ، عیون أخبار الرضا 1 : 99 -

**[ترجمه]

بیان

شرط السلطان نخبة أصحابه الذین یقدمهم علی غیرهم من جنده و الضوضاء أصوات الناس و غلبتهم و السلب خلع لباس الزینة و لبس أثواب المصیبة.

**[ترجمه]شرطه­ها، سربازان برگزیده لشگر سلطان هستند.

**[ترجمه]

«30»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ حَفْصٍ قَالَ: إِنَّ هَارُونَ الرَّشِیدَ قَبَضَ عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام سَنَةَ تِسْعٍ وَ سَبْعِینَ وَ مِائَةٍ وَ تُوُفِّیَ فِی حَبْسِهِ بِبَغْدَادَ لِخَمْسِ لَیَالٍ بَقِینَ مِنْ رَجَبٍ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ وَ هُوَ ابْنُ سَبْعٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ دُفِنَ فِی مَقَابِرِ قُرَیْشٍ وَ کَانَتْ إِمَامَتُهُ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ أَشْهُراً وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ یُقَالُ لَهَا حَمِیدَةُ وَ هِیَ أُمُّ أَخَوَیْهِ إِسْحَاقَ وَ مُحَمَّدٍ ابْنَیْ جَعْفَرٍ وَ نَصَّ عَلَی ابْنِهِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام بِالْإِمَامَةِ بَعْدَهُ (1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: سلیمان بن حفص نقل کرده، هارون الرشید در سال یک­صد و هفتاد و نه، موسی بن جعفر علیه السّلام را دست­گیر کرد و در پنج شب مانده به آخر رجب سال یک­صد و هشتاد و سه، در سن چهل و هفت سالگی از دنیا رفتند و در قبرستان قریش بغداد دفن شدند. مدت امامت ایشان، سی و پنج سال و چند ماه بود و مادرشان کنیزی فرزنددار به نام حمیده بود که مادر دو برادر دیگر ایشان یعنی اسحاق بن جعفر و محمّد بن جعفر هم بود. ایشان تصریح به امامت فرزندشان علی بن موسی الرضا علیه السّلام، بعد از خودشان کردند. - . عیون أخبار الرضا 1 : 104 -

**[ترجمه]

بیان

لعل فی لفظ الأربعین تصحیفا.

**[ترجمه]احتمالاً در لفظ \\"چهل و هفت سالگی\\" اشتباهی شده باشد.

**[ترجمه]

«31»

ک (2)،[إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ صَدَقَةَ الْعَنْبَرِیِّ قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام جَمَعَ هَارُونُ الرَّشِیدُ شُیُوخَ الطَّالِبِیَّةِ وَ بَنِی الْعَبَّاسِ وَ سَائِرَ أَهْلِ الْمَمْلَکَةِ وَ الْحُکَّامَ وَ أَحْضَرَ أَبَا إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ فَقَالَ هَذَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ قَدْ مَاتَ حَتْفَ أَنْفِهِ وَ مَا کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مَا أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْهُ فِی أَمْرِهِ یَعْنِی فِی قَتْلِهِ فَانْظُرُوا إِلَیْهِ فَدَخَلَ عَلَیْهِ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنْ شِیعَتِهِ فَنَظَرُوا إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ لَیْسَ بِهِ أَثَرُ جِرَاحَةٍ وَ لَا خَنْقٍ وَ کَانَ فِی رِجْلِهِ أَثَرُ الْحِنَّاءِ فَأَخَذَهُ سُلَیْمَانُ بْنُ أَبِی جَعْفَرٍ فَتَوَلَّی غُسْلَهُ وَ تَکْفِینَهُ وَ تَحَفَّی وَ تَحَسَّرَ فِی جَنَازَتِهِ (3).

**[ترجمه]إکمال الدین، عیون أخبار الرضا: محمد بن صدقة عنبری نقل کرده، وقتی أباابراهیم موسی بن جعفر علیه السلام فوت کردند، هارون الرشید پیران خاندان أبی­طالب و بنی­عباس و سایر سران مملکت و حکام را جمع کرد و بدن أباابراهیم موسی بن جعفر را نیز حاضر کرد و گفت: این موسی بن جعفر است که به مرگ طبیعی از دنیا رفته است و بین من و او اتفاقی نیفتاده که از آن پیش خدا استغفار کنم، منظورش قتل بود. خودتان بیایید ببینید. هفتاد نفر از شیعیان ایشان آمدند و به موسی بن جعفر نگاه کردند و هیچ اثر جراحت یا خفگی در ایشان نیافتند و فقط اثر حنا در پای ایشان دیدند. سلیمان بن أبی­جعفر ایشان را برد و خودش ایشان را غسل و کفن کرد و با پای برهنه و عزادارانه جنازه ایشان را تشییع کرد. - . إکمال الدین و إتمام النعمة 1 : 119 ، عیون أخبار الرضا 1 : 105 -

**[ترجمه]

«32»

ب، [قرب الإسناد] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی قَتَادَةَ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الزبانی [الزُّبَالِیِ] قَالَ: قَدِمَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام زُبَالَةَ وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِ الْمَهْدِیِّ بَعَثَهُمُ الْمَهْدِیُّ فِی إِشْخَاصِهِ إِلَیْهِ وَ أَمَرَنِی بِشِرَاءِ حَوَائِجَ لَهُ وَ نَظَرَ إِلَیَّ وَ أَنَا مَغْمُومٌ فَقَالَ یَا أَبَا خَالِدٍ مَا لِی أَرَاکَ مَغْمُوماً قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هُوَ ذَا تَصِیرُ إِلَی هَذَا الطَّاغِیَةِ وَ لَا آمَنُهُ عَلَیْکَ

ص: 228


1- 1. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 104.
2- 2. کمال الدین و تمام النعمة ج 1 ص 119.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 105.

فَقَالَ یَا أَبَا خَالِدٍ لَیْسَ عَلَیَّ مِنْهُ بَأْسٌ إِذَا کَانَتْ سَنَةُ کَذَا وَ کَذَا وَ شَهْرُ کَذَا وَ کَذَا وَ یَوْمُ کَذَا وَ کَذَا فَانْتَظِرْنِی فِی أَوَّلِ الْمِیلِ (1)

فَإِنِّی أُوَافِیکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ فَمَا کَانَتْ لِی هِمَّةٌ إِلَّا إِحْصَاءُ الشُّهُورِ وَ الْأَیَّامِ فَغَدَوْتُ إِلَی أَوَّلِ الْمِیلِ فِی الْیَوْمِ الَّذِی وَعَدَنِی فَلَمْ أَزَلْ أَنْتَظِرُهُ إِلَی أَنْ کَادَتِ الشَّمْسُ أَنْ تَغِیبَ فَلَمْ أَرَ أَحَداً فَشَکَکْتُ فَوَقَعَ فِی قَلْبِی أَمْرٌ عَظِیمٌ فَنَظَرْتُ قُرْبَ اللَّیْلِ فَإِذَا سَوَادٌ قَدْ رُفِعَ قَالَ فَانْتَظَرْتُهُ فَوَافَانِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَمَامَ الْقِطَارِ(2)

عَلَی بَغْلَةٍ لَهُ فَقَالَ أیهن [إِیهاً] یَا أَبَا خَالِدٍ قُلْتُ لَبَّیْکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ لَا تَشُکَّنَّ

وَدَّ وَ اللَّهِ الشَّیْطَانُ أَنَّکَ شَکَکْتَ قُلْتُ قَدْ کَانَ وَ اللَّهِ ذَلِکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ فَسُرِرْتُ بِتَخْلِیصِهِ وَ قُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَّصَکَ مِنَ الطَّاغِیَةِ فَقَالَ یَا أَبَا خَالِدٍ إِنَّ لِی إِلَیْهِمْ عَوْدَةً لَا أَتَخَلَّصُ مِنْهُمْ (3).

**[ترجمه]قرب الإسناد: أباخالد زبالی نقل کرده، ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام به همراه گروهی از مأمورین مهدی عباسی، که مهدی آن­ها را فرستاده بود تا ایشان را پیش او ببرند وارد زباله شدند؛ ایشان به من امر کردند برایشان چیزهایی بخرم و نگاهی به من کردند و دیدند غمگینم؛ فرمودند: ای أباخالد! چرا غمگین هستی؟ عرض کردم: فدایتان شوم! همین که شما را پیش این ستمگر می برند، من از بر شما ایمن نیستم. فرمودند: ای أباخالد! از او زیانی به من نخواهد رسید. در فلان سال و فلان ماه و فلان روز در اول جاده منتظر من باش، إن شاء الله همدیگر را می­بینیم.

کارم این شده بود که ماه­ها و روزها را بشمارم. روز قرار که رسید، از ابتدای صبح به اول جاده رفتم و همین­طور منتظر ماندم تا نزدیک غروب آفتاب شد. کسی را ندیدم و شک کردم و نگرانی بزرگی به دلم افتاد. دیگر نزدیک شب شده بود که نگاه کردم و دیدم یک سیاهی نمودار شد. منتظر شدم تا نزدیک شود؛ دیدم ابا الحسن علیه السّلام در جلو یک ردیف شتر، سوار بر قاطری آمدند. فرمودند: بس است ای أباخالد؟ عرض کردم: به روی چشم، فدایتان شوم! فرمودند: هرگز تردید نکن، به خدا قسم شیطان دوست دارد که تو شک کنی. عرض کردم: فدایتان شوم! به خدا قسم دیگر شک کرده بودم. از آزادی امام شادمان شدم و گفتم: سپاس خدای را که شما را از این ستمگر نجات داد. فرمودند: ای أباخالد! در آینده یک بار دیگر هم پیش آن­ها می­برند که دیگر از آن­ها خلاص نمی­شوم. - . قرب الإسناد : 190 -

**[ترجمه]

«33»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ: مِثْلَهُ (4).

**[ترجمه]کشف الغمة نیز مانند همین را از کتاب دلائل حمیری نقل کرده است. - . کشف الغمة 3 : 41 -

**[ترجمه]

«34»

ب، [قرب الإسناد] الْیَقْطِینِیُّ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُوَیْدٍ السَّائِیِّ قَالَ: کَتَبَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ علیه السلام فِی کِتَابٍ أَنَّ أَوَّلَ مَا أَنْعَی إِلَیْکَ نَفْسِی فِی لَیَالِیَّ هَذِهِ غَیْرَ جَازِعٍ وَ لَا نَادِمٍ وَ لَا شَاکٍّ فِیمَا هُوَ کَائِنٌ مِمَّا قَضَی اللَّهُ وَ حَتَمَ فَاسْتَمْسِکْ بِعُرْوَةِ الدِّینِ آلِ مُحَمَّدٍ وَ الْعُرْوَةِ الْوُثْقَی الْوَصِیِّ بَعْدَ الْوَصِیِّ وَ الْمُسَالَمَةِ وَ الرِّضَا بِمَا قَالُوا(5).

**[ترجمه]قرب الإسناد: علی بن سوید سائی نقل کرده، ابا الحسن اول علیه السّلام در ضمن نامه ای برای من نوشتند: اولین چیزی که به تو می­گویم خبر فوت من در همین شب­هاست؛ در حالی که نه بی­تابم، نه پشیمان و نه در آن­چه از قضای حتمی خدا باید به وقوع پیوندد شکی دارم. به دست­آویز دین آل محمّد و به دست­آویز محکم امامان، یکی پس از دیگری چنگ بزن و با آن­چه گفته اند موافقت کن و راضی باش. - . قرب الإسناد : 192 -

**[ترجمه]

«35»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی یُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: حَضَرَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ الرَّوَّاسِیُّ جَنَازَةَ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَلَمَّا وُضِعَ عَلَی شَفِیرِ الْقَبْرِ إِذَا رَسُولٌ مِنَ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ قَدْ أَتَی أَبَا الْمَضَا خَلِیفَتَهُ وَ کَانَ مَعَ الْجَنَازَةِ أَنِ اکْشِفْ وَجْهَهُ لِلنَّاسِ قَبْلَ أَنْ تَدْفِنَهُ حَتَّی یَرَوْهُ صَحِیحاً لَمْ یَحْدُثْ بِهِ حَدَثٌ قَالَ فَکَشَفَ عَنْ وَجْهِ مَوْلَایَ

ص: 229


1- 1. المیل: منار یبنی للمسافر فی أنشاز الأرض یهتدی به و یدرک المسافة.
2- 2. القطار: من الإبل، قطعة منها یلی بعضها بعضا علی نسق واحد.
3- 3. قرب الإسناد ص 190.
4- 4. کشف الغمّة ج 3 ص 41.
5- 5. قرب الإسناد ص 192.

حَتَّی رَأَیْتُهُ وَ عَرَفْتُهُ ثُمَّ غَطَّی وَجْهَهُ وَ أُدْخِلَ قَبْرَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (1).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: یونس بن عبدالرحمن نقل کرده، حسین بن علی رواسی در تشییع جنازه موسی بن جعفر علیه السّلام حضور داشت. وقتی ایشان را بر بالای قبر گذاشتند، پیکی از طرف سندی بن شاهک پیش ابوالمضا، جانشین سندی - که همراه جنازه بود - آمد که: قبل از دفن، کفن را از صورت جنازه کنار بزن تا ببینند که صحیح است و اتفاقی برایش نیفتاده است. کفن را از صورت مولایم کنار زد و ایشان را دیدم و شناسایی کردم، بعد صورت را پوشاندند و داخل قبر کردند. درود خدا بر او باد. - . غیبت طوسی : 20 -

**[ترجمه]

«36»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی الْیَقْطِینِیُّ قَالَ: أَخْبَرَتْنِی رحیم [رُحَیْمَةَ] أُمُّ وَلَدِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ وَ کَانَتِ امْرَأَةً حُرَّةً فَاضِلَةً قَدْ حَجَّتْ نَیِّفاً وَ عِشْرِینَ حَجَّةً عَنْ سَعِیدٍ مَوْلَاهُ وَ کَانَ یَخْدُمُهُ فِی الْحَبْسِ وَ یَخْتَلِفُ فِی حَوَائِجِهِ أَنَّهُ حَضَرَ حِینَ مَاتَ کَمَا یَمُوتُ النَّاسُ مِنْ قُوَّةٍ إِلَی ضَعْفٍ إِلَی أَنْ قَضَی علیه السلام (2).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: یقطینی نقل کرده، رحیم، کنیز فرزنددار حسین بن علی بن یقطین - که زنی آزاد و دارای فضل بود و بیست و چند باری حج انجام داده بود - از غلام ایشان سعید، که در دوران حبس خادمشان بودند و برای تهیه احتیاجات ایشان به زندان رفت و آمد داشت نقل کرده، موسی بن جعفر علیه السلام در هنگام فوت، مانند سایر مردم به تدریج ضعیف شدند و در نهایت از دنیا رفتند. - . همان : 21 -

**[ترجمه]

«37»

قب (3)،[المناقب] لابن شهرآشوب غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی مُحَمَّدٌ الْبَرْقِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ غِیَاثٍ الْمُهَلَّبِیِّ قَالَ: لَمَّا حَبَسَ هَارُونُ الرَّشِیدُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ مُوسَی علیه السلام وَ أَظْهَرَ الدَّلَائِلَ وَ الْمُعْجِزَاتِ وَ هُوَ فِی الْحَبْسِ تَحَیَّرَ الرَّشِیدُ فَدَعَا یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ الْبَرْمَکِیَّ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا عَلِیٍّ أَ مَا تَرَی مَا نَحْنُ فِیهِ مِنْ هَذِهِ الْعَجَائِبِ أَ لَا تُدَبِّرُ فِی أَمْرِ هَذَا الرَّجُلِ تَدْبِیراً تُرِیحُنَا مِنْ غَمِّهِ فَقَالَ لَهُ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ الَّذِی أَرَاهُ لَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ تَمْتَنَّ عَلَیْهِ وَ تَصِلَ رَحِمَهُ فَقَدْ وَ اللَّهِ أَفْسَدَ عَلَیْنَا قُلُوبَ شِیعَتِنَا وَ کَانَ یَحْیَی یَتَوَلَّاهُ وَ هَارُونُ لَا یَعْلَمُ ذَلِکَ فَقَالَ هَارُونُ انْطَلِقْ إِلَیْهِ وَ أَطْلِقْ عَنْهُ الْحَدِیدَ وَ أَبْلِغْهُ عَنِّی السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ یَقُولُ لَکَ ابْنُ عَمِّکَ إِنَّهُ قَدْ سَبَقَ

مِنِّی فِیکَ یَمِینٌ أَنِّی لَا أُخَلِّیکَ حَتَّی تُقِرَّ لِی بِالْإِسَاءَةِ وَ تَسْأَلَنِی الْعَفْوَ عَمَّا سَلَفَ مِنْکَ وَ لَیْسَ عَلَیْکَ فِی إِقْرَارِکَ عَارٌ وَ لَا فِی مَسْأَلَتِکَ إِیَّایَ مَنْقَصَةٌ وَ هَذَا یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ هُوَ ثِقَتِی وَ وَزِیرِی وَ صَاحِبُ أَمْرِی فَسَلْهُ بِقَدْرِ مَا أَخْرَجَ مِنْ یَمِینِی وَ انْصَرِفْ رَاشِداً قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ غِیَاثٍ فَأَخْبَرَنِی مُوسَی بْنُ یَحْیَی بْنِ خَالِدٍ أَنَّ أَبَا إِبْرَاهِیمَ قَالَ لِیَحْیَی یَا أَبَا عَلِیٍّ أَنَا مَیِّتٌ وَ إِنَّمَا بَقِیَ مِنْ أَجَلِی أُسْبُوعٌ اکْتُمْ مَوْتِی وَ ائْتِنِی یَوْمَ الْجُمُعَةِ عِنْدَ الزَّوَالِ وَ صَلِّ عَلَیَّ أَنْتَ وَ أَوْلِیَائِی فُرَادَی وَ انْظُرْ إِذَا سَارَ هَذَا الطَّاغِیَةُ إِلَی الرَّقَّةِ(4)

وَ عَادَ إِلَی الْعِرَاقِ لَا یَرَاکَ وَ لَا تَرَاهُ لِنَفْسِکَ فَإِنِّی رَأَیْتُ فِی نَجْمِکَ وَ

ص: 230


1- 1. غیبة الطوسیّ ص 20.
2- 2. نفس المصدر ص 21.
3- 3. المناقب ج 3 ص 408 بدون الذیل.
4- 4. الرقة: مدینة من نواحی قوهستان.

نَجْمِ وُلْدِکَ وَ نَجْمِهِ أَنَّهُ یَأْتِی عَلَیْکُمْ فَاحْذَرُوهُ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا عَلِیٍّ أَبْلِغْهُ عَنِّی یَقُولُ لَکَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ رَسُولِی یَأْتِیکَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَیُخْبِرُکَ بِمَا تَرَی وَ سَتَعْلَمُ غَداً إِذَا جَاثَیْتُکَ (1)

بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ مَنِ الظَّالِمُ وَ الْمُعْتَدِی عَلَی صَاحِبِهِ وَ السَّلَامُ فَخَرَجَ یَحْیَی مِنْ عِنْدِهِ وَ احْمَرَّتْ عَیْنَاهُ مِنَ الْبُکَاءِ حَتَّی دَخَلَ عَلَی هَارُونَ فَأَخْبَرَهُ بِقِصَّتِهِ وَ مَا وَرَدَ عَلَیْهِ فَقَالَ هَارُونُ إِنْ لَمْ یَدَّعِ النُّبُوَّةَ بَعْدَ أَیَّامٍ فَمَا أَحْسَنَ حَالَنَا فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ تُوُفِّیَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ قَدْ خَرَجَ هَارُونُ إِلَی الْمَدَائِنِ قَبْلَ ذَلِکَ فَأُخْرِجَ إِلَی النَّاسِ حَتَّی نَظَرُوا إِلَیْهِ ثُمَّ دُفِنَ علیه السلام وَ رَجَعَ النَّاسُ فَافْتَرَقُوا فِرْقَتَیْنِ فِرْقَةٌ تَقُولُ مَاتَ وَ فِرْقَةٌ تَقُولُ لَمْ یَمُتْ (2).

**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب، غیبت شیخ طوسی: محمّد بن غیاث مهلبی نقل کرده، وقتی هارون الرشید أباابراهیم موسی علیه السّلام را زندانی کرد و ایشان در همان حال حبس نیز نشانه­ها و معجزاتی از خود بروز دادند، رشید متحیر شد. یحیی بن خالد برمکی را خواست و به او گفت: ای أباعلی! می بینی چطور گرفتار کارهای عجیب این مرد شده ایم!؟ ببین میتوانی چاره ای بیاندیشی که ما را از غم این مرد آسوده کنی.

یحیی بن خالد گفت: آن­چه که من برای شما صلاح می­بینم این است که بر او منت گذاری و حق خویشاوندی­اش را به جا بیاوری، که به خدا قسم دل پیروان ما را نسبت به ما بدبین کرده است. - یحیی حضرت را دوست می­داشت، ولی هارون این موضوع را نمی­دانست. - هارون گفت: پیش او برو و غل و زنجیرش را باز کن و سلام مرا برسان و به او بگو: پسر عمویت می­گوید: من قسم خورده ام که تا به کارهای بد خود اقرار نکنی و نسبت به کارهای گذشته خود از من طلب عفو ننمایی، آزادت نکنم. چنین اقراری برایت عار نخواهد بود و طلب عفو کردنت نیز از شأن تو نخواهد کاست. این یحیی بن خالد، امین و وزیر و صاحب امور من است؛ به مقداری که مرا از عهده قسمی که خورده­ام بیرون آورد از او طلب عفو کن و سپس به سلامتی بازگرد.

محمّد بن غیاث نقل کرده، موسی بن یحیی بن خالد به من گفت: أباابراهیم در جواب به یحیی فرموده بودند: ای أباعلی! من به زودی از دنیا خواهم رفت و تنها یک هفته دیگر از عمرم باقی مانده است؛ قضیه مرگ مرا مخفی نگه دار و روز جمعه وقت ظهر پیش من بیا، تو و دوست­دارانم فرادی بر من نماز بخوانید. و به هوش باش که وقتی این ستمگر به رَقَّه - . شهری در حوالی قوهستان. - رفت و به عراق بازگشت، از چشمش می­افتی، و تو نیز دیگر چشم امیدی به او نداشته باش. من در ستاره تو و فرزندانت و ستاره او نگاه کرده ام و دیدم او بر شما غضب خواهد کرد. پس از او بر حذر باشید. ای أباعلی! از طرف من به او بگو: روز جمعه پیک من پیش تو خواهد آمد و خبری به تو می­دهد که خودت خواهی دید. فردای قیامت که در پیش­گاه خداوند مقابل هم قرار گرفتیم، خواهی دانست که کدام­یک از ما دو نفر بر دیگری ظلم و تجاوز کرده است. و السلام.

یحیی در حالی که چشمانش از گریه سرخ شده بود، از حضور ایشان خارج شد و پیش هارون رفت و جریان ملاقاتش با ایشان را به او گفت. هارون گفت: اگر تا چند روز دیگر ادعای نبوت نکند، خیلی خوب است. روز جمعه که شد، أباابراهیم علیه السلام از دنیا رفتند. هارون قبل از این اتفاق به طرف مدائن حرکت کرده بود. بدن ایشان را بیرون بردند تا مردم ببینند. ایشان را دفن کردند و مردم بازگشتند و دو فرقه شدند؛ فرقه­ای معتقد بودند: ایشان مرده­اند، و فرقه دیگر معتقد بودند: نمرده­اند. - . مناقب آل أبی­طالب 3 : 408 ، غیبت طوسی : 21 -

**[ترجمه]

«38»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ عُبْدُونٍ سَمَاعاً وَ قِرَاءَةً عَلَیْهِ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو الْفَرَجِ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْأَصْبَهَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیُّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ الْأَصْبَهَانِیُّ وَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ سَعِیدٍ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْعَلَوِیُّ وَ حَدَّثَنِی غَیْرُهُمَا بِبَعْضِ قِصَّتِهِ وَ جَمَعْتُ ذَلِکَ بَعْضَهُ إِلَی بَعْضٍ قَالُوا: کَانَ السَّبَبُ فِی أَخْذِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّ الرَّشِیدَ جَعَلَ ابْنَهُ فِی حَجْرِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ فَحَسَدَهُ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ الْبَرْمَکِیُّ وَ قَالَ إِنْ أَفْضَتِ الْخِلَافَةُ إِلَیْهِ زَالَتْ دَوْلَتِی وَ دَوْلَةُ وُلْدِی فَاحْتَالَ عَلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ کَانَ یَقُولُ بِالْإِمَامَةِ حَتَّی دَاخَلَهُ وَ آنَسَ إِلَیْهِ وَ کَانَ یُکْثِرُ غِشْیَانَهُ فِی مَنْزِلِهِ فَیَقِفُ عَلَی أَمْرِهِ فَیَرْفَعُهُ إِلَی الرَّشِیدِ وَ یَزِیدُ عَلَیْهِ بِمَا یَقْدَحُ فِی قَلْبِهِ ثُمَّ قَالَ یَوْماً لِبَعْضِ ثِقَاتِهِ أَ تَعْرِفُونَ لِی رَجُلًا مِنْ آلِ أَبِی طَالِبٍ لَیْسَ بِوَاسِعِ الْحَالِ یُعَرِّفُنِی مَا أَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَدُلَّ عَلَی عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ فَحَمَلَ إِلَیْهِ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ مَالًا وَ کَانَ مُوسَی یَأْنَسُ إِلَیْهِ وَ یَصِلُهُ وَ رُبَّمَا أَفْضَی إِلَیْهِ بِأَسْرَارِهِ کُلِّهَا فَکَتَبَ لِیُشْخِصَ بِهِ فَأَحَسَّ مُوسَی بِذَلِکَ فَدَعَاهُ فَقَالَ إِلَی أَیْنَ

ص: 231


1- 1. جاثاه: جلس ازاءه بحیث تصیر رکبتا احدهما ملاصقتین لرکبتی الآخر.
2- 2. غیبة الطوسیّ ص 21 و فیها فی نسخة« البشیرة» مکان الیسیرة، کما فیه« الهشیم» بدل« الهیثم» و اظنه تصحیفا.

یَا ابْنَ أَخِی قَالَ إِلَی بَغْدَادَ قَالَ وَ مَا تَصْنَعُ قَالَ عَلَیَّ دَیْنٌ وَ أَنَا مُمْلِقٌ قَالَ فَأَنَا أَقْضِی دَیْنَکَ وَ أَفْعَلُ بِکَ وَ أَصْنَعُ فَلَمْ یَلْتَفِتْ إِلَی ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ انْظُرْ یَا ابْنَ أَخِی لَا تُوتِمْ أَوْلَادِی وَ أَمَرَ لَهُ بِثَلَاثِمِائَةِ دِینَارٍ وَ أَرْبَعَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ فَلَمَّا قَامَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام لِمَنْ حَضَرَهُ وَ اللَّهِ لَیَسْعَیَنَّ فِی دَمِی وَ یُوتِمَنَّ أَوْلَادِی فَقَالُوا لَهُ جَعَلَنَا اللَّهُ فِدَاکَ فَأَنْتَ تَعْلَمُ هَذَا مِنْ حَالِهِ وَ تُعْطِیهِ وَ تَصِلُهُ فَقَالَ لَهُمْ نَعَمْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الرَّحِمَ إِذَا قَطَعَتْ فَوُصِلَتْ قَطَعَهَا اللَّهُ فَخَرَجَ عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ حَتَّی أَتَی إِلَی یَحْیَی بْنِ خَالِدٍ فَتَعَرَّفَ مِنْهُ خَبَرَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ رَفَعَهُ إِلَی الرَّشِیدِ وَ زَادَ عَلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ إِنَّ الْأَمْوَالَ تُحْمَلُ إِلَیْهِ مِنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ إِنَّ لَهُ بُیُوتَ أَمْوَالٍ وَ إِنَّهُ اشْتَرَی ضَیْعَةً بِثَلَاثِینَ أَلْفَ دِینَارٍ فَسَمَّاهَا الْیَسِیرَةَ وَ قَالَ لَهُ صَاحِبُهَا وَ قَدْ أَحْضَرَ الْمَالَ لَا آخُذُ هَذَا النَّقْدَ وَ لَا آخُذُ إِلَّا نَقْدَ کَذَا فَأَمَرَ بِذَلِکَ الْمَالِ فَرُدَّ وَ أَعْطَاهُ ثَلَاثِینَ أَلْفَ دِینَارٍ مِنَ النَّقْدِ الَّذِی سَأَلَ بِعَیْنِهِ فَرَفَعَ ذَلِکَ کُلَّهُ إِلَی الرَّشِیدِ فَأَمَرَ لَهُ بِمِائَتَیْ أَلْفِ دِرْهَمٍ یُسَبَّبُ لَهُ عَلَی بَعْضِ النَّوَاحِی فَاخْتَارَ کُوَرَ الْمَشْرِقِ وَ مَضَتْ رُسُلُهُ لِیَقْبِضَ الْمَالَ وَ دَخَلَ هُوَ فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ إِلَی الْخَلَاءِ فَزَحَرَ زَحْرَةً(1) خَرَجَتْ مِنْهَا حِشْوَتُهُ (2)

کُلُّهَا فَسَقَطَ وَ جَهَدُوا فِی رَدِّهَا فَلَمْ یَقْدِرُوا فَوَقَعَ لِمَا بِهِ وَ جَاءَهُ الْمَالُ وَ هُوَ یَنْزِعُ فَقَالَ مَا أَصْنَعُ بِهِ وَ أَنَا فِی الْمَوْتِ وَ حَجَّ الرَّشِیدُ فِی تِلْکَ السَّنَةِ فَبَدَأَ بِقَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أَعْتَذِرُ إِلَیْکَ مِنْ شَیْ ءٍ أُرِیدُ أَنْ أَفْعَلَهُ أُرِیدُ أَنْ أَحْبِسَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ فَإِنَّهُ یُرِیدُ التَّشَتُّتَ بَیْنَ أُمَّتِکَ وَ سَفْکَ دِمَائِهَا ثُمَّ أَمَرَ بِهِ فَأُخِذَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَأُدْخِلَ إِلَیْهِ فَقَیَّدَهُ وَ أُخْرِجَ مِنْ دَارِهِ بَغْلَانِ عَلَیْهِمَا قُبَّتَانِ مُغَطَّاتَانِ هُوَ فِی إِحْدَاهُمَا وَ وَجَّهَ مَعَ کُلِّ وَاحِدَةٍ

ص: 232


1- 1. زحر: اخرج الصوت او النفس بأنین عند عمل او شدة.
2- 2. الحشوة، بکسر الحاء و ضمها: من البطن الامعاء.

مِنْهُمَا خَیْلًا فَأَخَذَ بِوَاحِدَةٍ عَلَی طَرِیقِ الْبَصْرَةِ وَ الْأُخْرَی عَلَی طَرِیقِ الْکُوفَةِ لِیُعَمِّیَ عَلَی النَّاسِ أَمْرَهُ وَ کَانَ فِی الَّتِی مَضَتْ إِلَی الْبَصْرَةِ وَ أَمَرَ الرَّسُولَ أَنْ یُسَلِّمَهُ إِلَی عِیسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ الْمَنْصُورِ وَ کَانَ عَلَی الْبَصْرَةِ حِینَئِذٍ فَمَضَی بِهِ فَحَبَسَهُ عِنْدَهُ سَنَةً ثُمَّ کَتَبَ إِلَی الرَّشِیدِ أَنْ خُذْهُ مِنِّی وَ سَلِّمْهُ إِلَی مَنْ شِئْتَ وَ إِلَّا خَلَّیْتُ سَبِیلَهُ فَقَدِ اجْتَهَدْتُ بِأَنْ أَجِدَ عَلَیْهِ حُجَّةً فَمَا أَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ حَتَّی إِنِّی لَأَتَسَمَّعُ عَلَیْهِ إِذَا دَعَا لَعَلَّهُ یَدْعُو عَلَیَّ أَوْ عَلَیْکَ فَمَا أَسْمَعُهُ یَدْعُو إِلَّا لِنَفْسِهِ یَسْأَلُ الرَّحْمَةَ وَ الْمَغْفِرَةَ فَوَجَّهَ مَنْ تَسَلَّمَهُ مِنْهُ وَ حَبَسَهُ عِنْدَ الْفَضْلِ بْنِ الرَّبِیعِ بِبَغْدَادَ فَبَقِیَ عِنْدَهُ مُدَّةً طَوِیلَةً وَ أَرَادَهُ الرَّشِیدُ عَلَی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِهِ فَأَبَی فَکَتَبَ بِتَسْلِیمِهِ إِلَی الْفَضْلِ بْنِ یَحْیَی فَتَسَلَّمَهُ مِنْهُ وَ أَرَادَ ذَلِکَ مِنْهُ فَلَمْ یَفْعَلْ وَ بَلَغَهُ أَنَّهُ عِنْدَهُ فِی رَفَاهِیَةٍ وَ سَعَةٍ وَ هُوَ حِینَئِذٍ بِالرَّقَّةِ فَأَنْفَذَ مَسْرُورَ الْخَادِمِ إِلَی بَغْدَادَ عَلَی الْبَرِیدِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَدْخُلَ مِنْ فَوْرِهِ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَیَعْرِفَ خَبَرَهُ فَإِنْ کَانَ الْأَمْرُ عَلَی مَا بَلَغَهُ أَوْصَلَ کِتَاباً مِنْهُ إِلَی الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ أَمَرَهُ بِامْتِثَالِهِ وَ أَوْصَلَ مِنْهُ کِتَاباً آخَرَ إِلَی السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ یَأْمُرُهُ بِطَاعَةِ الْعَبَّاسِ فَقَدِمَ مَسْرُورٌ فَنَزَلَ دَارَ الْفَضْلِ بْنِ یَحْیَی لَا یَدْرِی أَحَدٌ مَا یُرِیدُ ثُمَّ دَخَلَ عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام فَوَجَدَهُ عَلَی مَا بَلَغَ الرَّشِیدَ فَمَضَی مِنْ فَوْرِهِ إِلَی الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ السِّنْدِیِّ فَأَوْصَلَ الْکِتَابَیْنِ إِلَیْهِمَا فَلَمْ یَلْبَثِ النَّاسُ أَنْ خَرَجَ الرَّسُولُ یَرْکُضُ إِلَی الْفَضْلِ بْنِ یَحْیَی فَرَکِبَ مَعَهُ وَ خَرَجَ مَشْدُوهاً دَهِشاً حَتَّی دَخَلَ عَلَی الْعَبَّاسِ فَدَعَا بِسِیَاطٍ وَ عُقَابَیْنِ فَوَجَّهَ ذَلِکَ إِلَی السِّنْدِیِّ وَ أَمَرَ بِالْفَضْلِ فَجُرِّدَ ثُمَّ ضَرَبَهُ مِائَةَ سَوْطٍ وَ خَرَجَ مُتَغَیِّرَ اللَّوْنِ خِلَافَ مَا دَخَلَ فَأُذْهِبَتْ نَخْوَتُهُ فَجَعَلَ یُسَلِّمُ عَلَی النَّاسِ یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ کَتَبَ مَسْرُورٌ بِالْخَبَرِ إِلَی الرَّشِیدِ فَأَمَرَ بِتَسْلِیمِ مُوسَی إِلَی السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ وَ جَلَسَ مَجْلِساً حَافِلًا وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْفَضْلَ بْنَ یَحْیَی قَدْ عَصَانِی وَ خَالَفَ طَاعَتِی وَ رَأَیْتُ أَنْ أَلْعَنَهُ فَالْعَنُوهُ فَلَعَنَهُ النَّاسُ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ حَتَّی ارْتَجَّ الْبَیْتُ وَ الدَّارُ بِلَعْنِهِ

ص: 233

وَ بَلَغَ یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ فَرَکِبَ إِلَی الرَّشِیدِ وَ دَخَلَ مِنْ غَیْرِ الْبَابِ الَّذِی یَدْخُلُ النَّاسُ مِنْهُ حَتَّی جَاءَهُ مِنْ خَلْفِهِ وَ هُوَ لَا یَشْعُرُ ثُمَّ قَالَ الْتَفِتْ إِلَیَّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَأَصْغَی إِلَیْهِ فَزِعاً فَقَالَ لَهُ إِنَّ الْفَضْلَ حَدَثٌ وَ أَنَا أَکْفِیکَ مَا تُرِیدُ فَانْطَلَقَ وَجْهُهُ وَ سُرَّ وَ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ فَقَالَ إِنَّ الْفَضْلَ کَانَ عَصَانِی فِی شَیْ ءٍ فَلَعَنْتُهُ وَ قَدْ تَابَ وَ أَنَابَ إِلَی طَاعَتِی فَتَوَلَّوْهُ فَقَالُوا لَهُ نَحْنُ أَوْلِیَاءُ مَنْ وَالَیْتَ وَ أَعْدَاءُ مَنْ عَادَیْتَ وَ قَدْ تَوَلَّیْنَاهُ ثُمَّ خَرَجَ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ بِنَفْسِهِ عَلَی الْبَرِیدِ حَتَّی أَتَی بَغْدَادَ فَمَاجَ النَّاسُ وَ أَرْجَفُوا بِکُلِّ شَیْ ءٍ فَأَظْهَرَ أَنَّهُ وَرَدَ لِتَعْدِیلِ السَّوَادِ وَ النَّظَرِ فِی أَمْرِ الْعُمَّالِ وَ تَشَاغَلَ بِبَعْضِ ذَلِکَ وَ دَعَا السِّنْدِیَّ فَأَمَرَهُ فِیهِ بِأَمْرِهِ فَامْتَثَلَهُ وَ سَأَلَ مُوسَی علیه السلام السِّنْدِیَّ عِنْدَ وَفَاتِهِ أَنْ یَحْضُرَهُ مَوْلًی لَهُ یَنْزِلُ عِنْدَ دَارِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدٍ فِی أَصْحَابِ الْقَصَبِ لِیَغْسِلَهُ فَفَعَلَ ذَلِکَ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ أَنْ یَأْذَنَ لِی أَنْ أُکَفِّنَهُ فَأَبَی وَ قَالَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ مُهُورُ نِسَائِنَا وَ حَجُّ صَرُورَتِنَا وَ أَکْفَانُ مَوْتَانَا مِنْ طُهْرَةِ(1) أَمْوَالِنَا وَ عِنْدِی کَفَنِی فَلَمَّا مَاتَ أُدْخِلَ عَلَیْهِ الْفُقَهَاءُ وَ وُجُوهُ أَهْلِ بَغْدَادَ وَ فِیهِمُ الْهَیْثَمُ بْنُ عَدِیٍّ وَ غَیْرُهُ فَنَظَرُوا إِلَیْهِ لَا أَثَرَ بِهِ وَ شَهِدُوا عَلَی ذَلِکَ وَ أُخْرِجَ فَوُضِعَ عَلَی الْجِسْرِ بِبَغْدَادَ وَ نُودِیَ هَذَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ قَدْ مَاتَ فَانْظُرُوا إِلَیْهِ فَجَعَلَ النَّاسُ یَتَفَرَّسُونَ فِی وَجْهِهِ وَ هُوَ علیه السلام مَیِّتٌ قَالَ وَ حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْ بَعْضِ الطَّالِبِیِّینَ أَنَّهُ نُودِیَ عَلَیْهِ هَذَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ الَّذِی تَزْعُمُ الرَّافِضَةُ أَنَّهُ لَا یَمُوتُ فَانْظُرُوا إِلَیْهِ فَنَظَرُوا إِلَیْهِ قَالُوا وَ حُمِلَ فَدُفِنَ فِی مَقَابِرِ قُرَیْشٍ فَوَقَعَ قَبْرُهُ إِلَی جَانِبِ رَجُلٍ مِنَ النَّوْفَلِیِّینَ یُقَالُ لَهُ عِیسَی بْنُ عَبْدِ اللَّهِ (2).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: أبوالفرج علی بن حسین اصبهانی از احمد بن عبیدالله عمار و احمد بن سعید قضیه­ای شنیده که مجموع گفتار آن­ها را چنین نقل کرده است: سبب دست­گیری موسی بن جعفر علیهما السّلام این بود که رشید فرزندش امین را برای تربیت به جعفر بن محمّد بن اشعث سپرده بود، یحیی بن خالد برمکی بر او رشک برد و گفت: اگر خلافت به امین برسد، موقعیت من و فرزندانم در دستگاه خلافت از بین خواهد رفت.

از در حیله به جعفر بن محمّد – که معتقد به امامت بود - نزدیک شد و با او انس برقرار کرد، بسیار به منزلش می­رفت و با او گرم می­گرفت و در نهایت از اعتقاداتش آگاه شد و خبرش را به رشید رساند و چیزهای دیگری هم که به فکرش می­رسید به آن اضافه کرد. سپس روزی به اشخاص مورد اعتماد خود گفت: می­توانید مردی از آل أبی­طالب را به من معرفی کنید که وضع مالی­اش خوب نباشد و بتواند چیزهایی را که احتیاج دارم به من بگوید؟ علی بن اسماعیل بن جعفر بن محمّد را به او نشان دادند. یحیی برای او پول فرستاد. حضرت موسی علیه السّلام نیز با او انس داشتند و به او کمک مالی می­کردند و گاهی اسرار خود را کاملاً با او در میان می­گذاشتند. یحیی بن خالد نوشت که او را بیاورند. خبر رفتن او به حضرت موسی علیه السّلام رسید؛ او را خواستند و فرمودند: برادر زاده! کجا می­خواهی بروی؟ عرض کرد: به بغداد. فرمودند: چکار داری؟ عرض کرد: قرض دارم دستم تنگ است. فرمودند: خودم قرضت را پرداخت می­کنم و کارهایت را روبراه می­کنم. ولی او توجهی نکرد. حضرت به او فرمودند: برادر زاده! مراقب باش فرزندان مرا یتیم نکنی، بعد امر کردند سیصد دینار و چهار هزار درهم به او بدهند.

وقتی از مقابل ایشان برخاست و رفت، ابا الحسن علیه السلام به کسانی که در آن­جا حضور داشتند فرمودند: به خدا قسم که بر جان من سعایت خواهد کرد و فرزندانم را یتیم می­کند. گفتند: فدایتان شویم! با این­که این چیزها را در مورد او می­دانید، باز هم به او پول می­دهید و کمک می­کنید!؟ فرمودند: پدرم از پدرانش از قول رسول الله صلی الله علیه و آله برایم نقل کرد: وقتی خویشاوندی رابطه­اش را از خویشاوند دیگر قطع کند، و آن دیگری با او ایجاد مجدداً رابطه ایجاد کند، خداوند رشته حیات آن خویشاوند اول را قطع می­کند.

علی بن اسماعیل رفت و پیش یحیی بن خالد رسید، یحیی اخبار موسی بن جعفر را از او بیرون کشید و به اطلاع رشید رساند و چیزهایی هم از خود اضافه کرد و به هارون گفت: از شرق و غرب برای او پول می آورند و چند اتاق مخصوص پول در خانه­اش دارد. مدتی پیش باغستانی را به سی هزار دینار خرید و نام آن را یسیره گذاشت، وقتی پول را آماده کرد، صاحب باغ گفت: من این سکه­ها را نمی­خواهم، من فقط سکه­های با فلان خصوصیت را می­گیرم. او هم دستور داد آن پول را برگردانند و سی هزار دینار از همان سکه­هایی که او خواسته بود برایش بیاورند. یحیی همه این حرف­ها را برای رشید بازگو کرد. رشید دستور داد دویست هزار درهم بدهند و پرداخت آن را به یکی از نواحی حکومت حواله کرد، خودش استان­های شرقی را انتخاب کرد. و پیک­هایش را فرستاد تا پول را تحویل بگیرند. روزی وارد مستراح شد و ناگهان ناله ای سر داد و تمام روده هایش بیرون آمد و روی زمین افتاد. هر چه کردند روده هایش را برگردانند، نتوانستند و در همان حال باقی ماند. در حال جان دادن بود که پول­ها را آوردند؛ گفت: وقتی دارم می­میرم، این پول­ها به چه کارم می­آید!؟

رشید در همان سال به حج رفت و ابتدا به زیارت قبر پیغمبر صلّی الله علیه و آله رفت و عرض کرد: یا رسول الله! من به جهت کاری که می­خواهم بکنم از تو عذر می­خواهم؛ من می­خواهم موسی بن جعفر را زندانی کنم، او قصد دارد بین امت تو تفرقه و خون ریزی راه بیاندازد. سپس دستور دست­گیری را صادر کرد و امام را در مسجد گرفتند و پیش او آوردند و در زنجیر کردند. دو محمل پوشیده سوار بر دو قاطر از خانه رشید خارج شد که ایشان در یکی از آن­ها قرار داشتند، با هر کدام از دو محمل گروهی سرباز روانه کرد؛ یکی از ­دو محمل راه بصره را پیش گرفت و دیگری روانه کوفه شد تا به این روش مردم را از وضع ایشان بی­اطلاع گذارد. ایشان در آن یکی که به سمت بصره می­رفت حضور داشتند، رشید به پیک سفارش کرد که ایشان را به عیسی بن جعفر بن منصور که در آن زمان والی بصره بود تحویل دهد. ایشان را به او تحویل داد و او یک سال ایشان را پیش خود زندانی کرد. سپس برای هارون نوشت که موسی بن جعفر را از من بگیر و به هر کس که می­خواهی تحویل بده، وگرنه من او را آزاد می­کنم؛ بسیار تلاش کرده­ام که ایرادی از او پیدا کنم و نتوانسته­ام. حتی وقت دعا نیز به گوش ایستاده­ام که شاید بر من یا بر تو نفرین کند، ولی چیزی جز دعا طلب رحمت و مغفرت برای خود از او نشنیده­ام. رشید یکی را فرستاد و ایشان را از او تحویل گرفت و پیش فضل بن ربیع در بغداد زندانی کرد، ایشان مدت زیادی در زندان فضل بن ربیع ماند. رشید چندین بار از او ­خواست که کار ایشان را تمام کند و فضل امتناع می ورزید. در نهایت برای او نوشت که ایشان را به فضل بن یحیی تحویل دهد. یحیی ایشان را تحویل گرفت و رشید از فضل بن یحیی خواست آن کار را انجام دهد؛ او نیز آن کار را نکرد. زمانی که رشید در رقه بود، به او خبر دادند که موسی بن جعفر در زندان فضل بن یحیی آسوده و راحت است.

مسرور خادم را سوار بر اسب نامه­رسان به بغداد فرستاد و به او دستور داد که تا به بغداد رسید، فوری پیش موسی بن جعفر برود و ببیند وضعش چگونه است؛ اگر وضع همان­طور بود که به او گزارش داده اند، نامه­ او را به عباس بن محمّد برساند و به او دستور دهد به محتوای آن عمل کند، و نامه دیگر را به سندی بن شاهک برساند، که در آن نوشته بود از عباس اطاعت کند.

مسرور به بغداد رسید و به خانه فضل بن یحیی رفت. هیچ کس نمی­دانست برای چه آمده است. بعد نزد موسی بن جعفر رفت و دید وضع ایشان همان­طوری است که به رشید گزارش داده بودند. فوری پیش عباس بن محمّد و سندی رفت و دو نامه را به آن­ها رساند. طولی نکشید که پیکی سوار بر اسب و به سرعت پیش فضل بن یحیی رفت، یحیی با او سوار بر اسب شد و نگران و پریشان از خانه خارج شد و پیش عباس بن محمّد رفت. عباس یک شلاق دو چوب مخصوص شلاق خواست و پیش سندی فرستاد و دستور داد فضل را شلاق بزند. لباس­های فضل را از تنش درآوردند و صد تازیانه به او زدند. وقتی بیرون آمد، رنگش عوض شده بود و شخصیت دیگری شده بود؛ بزرگ منشی خود را از دست داده بود و از چپ و راست به مردم سلام می­کرد. مسرور قضایا را برای رشید نوشت، رشید دستور داد موسی را به سندی بن شاهک تحویل بدهند و خود در میان مجلسی انبوه از مردم نشست و گفت: ای مردم! فضل بن یحیی از من سرپیچی کرده و با دستور من مخالفت ورزیده است؛ من به این نتیجه رسیده­ام که او را لعنت کنم، شما نیز لعنتش کنید. مردم از هر گوشه­ای شروع به لعنت کردن او نمودند، طوری­که آن سرا و همه خانه به لرزه افتاد.

خبر به یحیی بن خالد رسید؛ سوار بر اسب شد و پیش رشید رفت و از دری غیر از دربی که مردم از آن به داخل می­رفتند وارد شد و از پشت سر هارون و بدون این­که متوجه شود به رشید رسید؛ سپس گفت: ای امیرالمؤمنین! به من نگاه کن. رشید با ترس رویش را به سمت او کرد. یحیی گفت: فضل جوان کم تجربه ایست، من خودم آن کاری که می­خواهی را به عهده می­گیرم. صورت رشید باز شد و شاد گشت و رویش را به طرف مردم کرد و گفت: ای مردم! فضل بن یحیی از یکی از دستورات من سرپیچی کرد و من لعنتش کردم، ولی اکنون توبه کرده و به اطاعت من بازگشته است؛ از این پس او را دوست بدارید. مردم گفتند: ما دوست دوستان تو و دشمن دشمنان تو هستیم، از این پس او را دوست می­داریم.

یحیی بن خالد، سپس سوار بر اسب نامه­رسان شد و به بغداد رفت. مردم به تکاپو و اضطراب افتادند، او وانمود کرد که برای تعدیل نیرو و نظارت در امور کارگزاران و چنین کارهایی آمده است. سندی بن شاهک را خواست و خواسته رشید در مورد موسی بن جعفر علیه السلام را به او دستور داد و سندی نیز امتثال امر کرد. حضرت موسی علیه السلام هنگام وفات از سندی خواست که یکی از دوستانشان را که خانه­اش در محله نی فروشان و نزدیک خانه عباس بن محمّد است را بیاورد تا او را غسل دهد و سندی نیز این کار را کرد. عرض کرد: از ایشان خواستم تا اجازه دهند ایشان را کفن کنم، ولی اجازه ندادند و فرمودند: ما خانواده ای هستیم که مهر زنانمان و هزینه حج واجبمان و کفن مرده هایمان از پاکترین مال­هایمان انتخاب می­کنیم، من کفنم را به همراهم دارم.

وقتی ایشان از دنیا رفتند، فقها و سرشناس­های بغداد که در میان آن­ها هیثم بن عدی و عده­ای دیگر حضور داشتند آمدند و به بدن ایشان نگاه کردند که ببینند اثری از قتل در آن وجود ندارد و بر آن شهادت دادند. پیکر موسی بن جعفر علیه السّلام را روی پل بغداد گذاشتند و بر بدنشان ندا دادند که: این موسی بن جعفر است که از دنیا رفته است، بیایید نگاه کنید. مردم می آمدند دقیق به چهره ایشان نگاه می­کردند و می­دیدند که ایشان از دنیا رفته­اند.

مردی از طالبیین برایم نقل کرد که بر بدن ایشان چنین ندا کردند: این همان موسی بن جعفری است که رافضیها معتقدند که نمی میرد خوب نگاه کنید. و مردم نیز نگاه کردند.

بعد جنازه ایشان را بردند و در قبرستان قریش دفن کردند. قبر ایشان در کنار مردی از قبیله نوفل، به نام عیسی بن عبدالله واقع است. - . غیبت طوسی : 22 -

**[ترجمه]

«39»

شا، [الإرشاد] أَحْمَدُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ عَنْ

ص: 234


1- 1. الطهرة، بالضم النقاء. و المراد به فی المقام المال النقی من کل شبهة و شائبة.
2- 2. غیبة الطوسیّ ص 22.

أَبِیهِ وَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مَشَایِخِهِمْ: مِثْلَهُ مَعَ تَغْیِیرٍ مَا(1)

**[ترجمه]ارشاد نیز این روایت را با اندکی تفاوت با طریقی دیگر نقل کرده است. - . ارشاد : 319 -

**[ترجمه]

بیان

الإملاق الافتقار قوله یسبب له أی یکتب له فإن الکتاب سبب لتحصیل المال و شده الرجل شدها فهو مشدوه أی دهش قوله حافلا أی ممتلئا قوله فماج الناس أی اضطربوا.

**[ترجمه]الإملاق الافتقار قوله یسبب له أی یکتب له فإن الکتاب سبب لتحصیل المال و شده الرجل شدها فهو مشدوه أی دهش قوله حافلا أی ممتلئا قوله فماج الناس أی اضطربوا.

**[ترجمه]

«40»

یر، [بصائر الدرجات] عَبَّادُ بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ یَعْنِی أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: إِنِّی طَلَّقْتُ أُمَّ فَرْوَةَ بِنْتَ إِسْحَاقَ فِی رَجَبٍ بَعْدَ مَوْتِ أَبِی بِیَوْمٍ- قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ طَلَّقْتَهَا وَ قَدْ عَلِمْتَ مَوْتَ أَبِی الْحَسَنِ قَالَ نَعَمْ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: احمد بن عمر نقل کرده، شنیده که حضرت رضا علیه السّلام می­­فرمودند: من أم فروه بنت اسحاق را در ماه رجب و یک روز پس از وفات پدرم طلاق دادم. عرض کردم: وقتی او را طلاق می­دادید، از مرگ ابا الحسن اطلاع داشتید؟ فرمودند: آری. - . بصائر الدرجات 9 باب 11 : 137 -

**[ترجمه]

بیان

قیل الطلاق بعد الموت مبنی علی أن العلم الذی هو مناط الأحکام الشرعیة هو العلم الظاهر علی الوجه المتعارف.

أقول: یمکن أن یکون هذا من خصائصهم علیهم السلام لإزالة الشرف الذی حصل لهن بسبب الزواج کما طلق أمیر المؤمنین علیه السلام عائشة یوم الجمل أو أراد تطلیقها لتخرج من عداد أمهات المؤمنین و لعله علیه السلام إنما طلقها لعلمه بأنها سترید التزویج و لا یمکنه علیه السلام منعها عن ذلک تقیة فطلقها لیجوز لها ذلک و یحتمل وجهین آخرین الأول أن یکون التطلیق بالمعنی اللغوی أی جعلت أمرها إلیها تذهب حیث شاءت الثانی أن یکون علیه السلام علم صلاحها فی تزویجها قریبا فأخبرها بالموت لتعتد عدة الوفاة و طلقها ظاهرا لعدم تشنیع العامة فی ذلک.

**[ترجمه]گفته شده، صحت طلاق بعد از مرگ، مبتنی بر آن است که علمی که مناط احکام شرعی قرار می­گیرد، علم ظاهری و متعارف باشد.

مؤلف: ممکن است این از امتیازات ائمه باشد تا قدر و منزلتی که به سبب ازدواج امام برای آن­ها حاصل شده، با این طریق زائل شود، چنان­چه امیرالمؤمنین علیه السّلام عایشه را در روز جمل طلاق داد. یا بگوییم خواستند او را طلاق دهند تا او از جمله أمَّهاتُ المؤمنین خارج شود. شاید ایشان نیز از آن­جا که می­دانسته­اند او در آینده نزدیک قصد ازدواج خواهد داشت و ایشان هم به جهت تقیه نمی­توانند مانع او شوند، او را طلاق داده­اند تا ازدواج او صحیح باشد. دو وجه دیگر نیز در این­جا محتمل است:

اول این­که: طلاق در این­جا در معنای لغوی خود به کار رفته باشد؛ یعنی اختیارش را به دست خودش دادم که هر جا می­خواهد برود. و دوم این­که: امام علیه السلام به صلاح او را در ازدواج هر چه زودتر می دانستند و خبر فوت پدر را به او داده­اند تا عده وفات را شروع کند، و فقط در ظاهر او را طلاق داده­اند تا اهل سنت خرده نگیرند.

**[ترجمه]

«41»

یر، [بصائر الدرجات] عَبَّادُ بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام رَوَوْا عَنْکَ فِی مَوْتِ أَبِی الْحَسَنِ أَنَّ رَجُلًا قَالَ لَکَ عَلِمْتَ ذَلِکَ بِقَوْلِ سَعِیدٍ فَقَالَ جَاءَنِی سَعِیدٌ بِمَا قَدْ کُنْتُ عَلِمْتُهُ قَبْلَ مَجِیئِهِ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: صفوان نقل کرده، به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: در زمان وفات ابا الحسن علیه السلام از شما روایت کرده اند که مردی به شما گفته است: خبر مرگ پدر خود را از سعید شنیده اید؟ فرمودند: سعید خبری که برای من آورد که من قبلا از آمدن او آن را می­دانستم. - . همان -

**[ترجمه]

«42»

خص (4)،[منتخب البصائر] یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ عَنْ بَعْضِ

ص: 235


1- 1. الإرشاد ص 319.
2- 2. بصائر الدرجات ج 9 باب 11 ص 137.
3- 3. بصائر الدرجات ج 9 باب 11 ص 137.
4- 4. مختصر بصائر الدرجات ص 6 طبع النجف الأشرف بالمطبعة الحیدریّة.

أَصْحَابِنَا قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام الْإِمَامُ یَعْلَمُ إِذَا مَاتَ قَالَ نَعَمْ یَعْلَمُ بِالتَّعْلِیمِ حَتَّی یَتَقَدَّمَ فِی الْأَمْرِ قُلْتُ عَلِمَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِالرُّطَبِ وَ الرَّیْحَانِ الْمَسْمُومَیْنِ اللَّذَیْنِ بَعَثَ إِلَیْهِ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَأَکَلَهُ وَ هُوَ یَعْلَمُ قَالَ أَنْسَاهُ لِیُنْفِذَ فِیهِ الْحُکْمَ (1).

**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: ابراهیم بن أبی­محمود از یکی از اصحاب نقل کرده، به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: آیا امام می­داند چه وقت می­میرد؟ فرمودند: آری، امام آن را با تعلیم می­داند اعلام تا قبل از آن امر امامت را به امام بعدی واگذار کند. عرض کردم: آیا ابا الحسن علیه السلام از خرمای و ریحان مسمومی که یحیی بن خالد برایشان فرستاده بود مطلع بودند؟ فرمودند: آری. عرض کردم: با این­که می­دانستند مسموم است آن را خوردند؟ فرمودند: خداوند ایشان را فراموشاند، تا آن­چه که حکم خداست، اجرا شود. - . مختصر بصائر الدرجات : 6 ، بصائر الدرجات 10 باب 9 : 141 -

**[ترجمه]

«43»

خص (2)،[منتخب البصائر] یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ قَالَ: قُلْتُ الْإِمَامُ یَعْلَمُ مَتَی یَمُوتُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ حَیْثُ مَا بَعَثَ إِلَیْهِ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ بِرُطَبٍ وَ رَیْحَانٍ مَسْمُومَیْنِ عَلِمَ بِهِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَأَکَلَهُ وَ هُوَ یَعْلَمُ فَیَکُونُ مُعِیناً عَلَی نَفْسِهِ فَقَالَ لَا یَعْلَمُ قَبْلَ ذَلِکَ لِیَتَقَدَّمَ فِیمَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَإِذَا جَاءَ الْوَقْتُ أَلْقَی اللَّهُ عَلَی قَلْبِهِ النِّسْیَانَ لِیَقْضِیَ فِیهِ الْحُکْمَ (3).

**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: ابراهیم بن ابی محمود نفل کرده، گفتم: آیا امام می­داند چه وقت می­میرد؟ فرمودند: آری. عرض کردم: آیا وقتی یحیی بن خالد خرما و ریحان مسموم برای ایشان فرستاد، مطلع بودند؟ فرمودند: آری، گفتم: با این­که می­دانستند مسموم است آن را خوردند تا به مرگ خود کمک کرده باشند؟ فرمودند: در هنگام خوردن نمی­دانستند. ولی قبلا از آن می­دانستند تا چیزهایی که نیاز دارند را انجام دهند. وقتی آن زمان رسید، خداوند بر قلب ایشان فراموشی انداخت تا حکم خود را در مورد ایشان انجام دهد. - . مختصر بصائر الدرجات : 7 ، بصائر الدرجات 10 باب 9 : 141 -

**[ترجمه]

بیان

ما ذکر فی هذین الخبرین أحد الوجوه فی الجمع بین ما دل علی علمهم بما یئول إلیه أمرهم و بالأسباب التی یترتب علیها هلاکهم مع تعرضهم لها و بین عدم جواز إلقاء النفس إلی التهلکة و یمکن أن یقال مع قطع النظر عن الخبر أن التحرز عن أمثال تلک الأمور إنما یکون فیمن لم یعلم جمیع أسباب التقادیر الحتمیة و إلا فیلزم أن لا یجری علیهم شی ء من التقدیرات المکروهة و هذا مما لا یکون.

و الحاصل أنّ أحکامهم الشرعیة منوطة بالعلوم الظاهرة لا بالعلوم الإلهامیة و کما أن أحوالهم فی کثیر من الأمور مباینة لأحوالنا فکذا تکالیفهم مغایرة لتکالیفنا علی أنه یمکن أن یقال لعلهم علموا أنهم لو لم یفعلوا ذلک لأهلکوهم بوجه أشنع من ذلک فاختاروا أیسر الأمرین و العلم بعصمتهم و جلالتهم و کون جمیع أفعالهم جاریة علی قانون الحق و الصواب کاف لعدم التعرض لبیان الحکمة فی خصوصیات أحوالهم لأولی الألباب و قد مر بعض الکلام فی ذلک فی باب شهادة أمیر المؤمنین و باب شهادة الحسن و باب شهادة الحسین صلوات الله علیهم أجمعین.

ص: 236


1- 1. بصائر الدرجات ج 10 باب 9 ص 141.
2- 2. مختصر بصائر الدرجات ص 7.
3- 3. بصائر الدرجات ج 10 باب 9 ص 141.

**[ترجمه]آن­چه در این دو روایت ذکر شد، یکی از وجوهی است که می­تواند منافات ظاهری بین روایاتی که دلالت بر این دارند که ائمه به فرجام و اسباب مرگ خود علم دارند و با این حال به طرف آن اسباب می­روند، و بین حرمت انداختن نفس به ورطه هلاک را جمع کند. البته با قطع نظر از این روایت نیز ممکن است بگوییم: حرمت پرهیز از اسبابی که موجب هلاکت می­شوند در مورد کسانی است که همه مقدرات حتمی را نمی­دانند، وگرنه باید گفت که به همین دلیل پیش آمد ناراحت کننده ای نیز نباید برای آن­ها اتفاق بیافتد و این شدنی نیست.

حاصل این­که احکام شرعی ائمه علیهم السّلام، منوط به علوم ظاهری آن­هاست نه علوم الهامی ایشان. همان­طور که احوال ایشان در بسیاری از امور، با احوال ما متفاوت است، هم­چنین تکالیف آن­ها نیز با تکالیف ما فرق دارد. مضاف بر این می­توان گفت: شاید ایشان می­دانسته­اند که اگر آن کارها را نکنند، آن­ها را با وضعی بدتر می­کشند، پس راه ساده تر را انتخاب کردند. البته همین که عصمت و جلالت قدر ایشان معلوم است و معلوم است که همه کارهایشان در راستای حق و درستی جاری است، برای صاحبان خرد کافی است که در مورد خصوصیات احوال ایشان شبهه­ای نداشته باشند. ما قبلاً در باب­های شهادت امیرالمؤمنین، باب شهادت حسن و باب شهادت حسین صلوات الله علیهم أجمعین مقداری در این­باره گفته­ایم.

**[ترجمه]

«44»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ الْمُوسَوِیُّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْقَاسِمِ الْحَذَّاءِ وَ غَیْرِهِ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ زُرْبِیٍّ قَالَ: بَعَثَ إِلَیَّ الْعَبْدُ الصَّالِحُ علیه السلام وَ هُوَ فِی الْحَبْسِ فَقَالَ ائْتِ هَذَا الرَّجُلَ یَعْنِی یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ فَقُلْ لَهُ یَقُولُ لَکَ أَبُو فُلَانٍ مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا صَنَعْتَ أَخْرَجْتَنِی مِنْ بِلَادِی وَ فَرَّقْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَ عِیَالِی فَأَتَیْتُهُ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ زُبَیْدَةُ طَالِقٌ وَ عَلَیْهِ أَغْلَظُ الْأَیْمَانِ لَوَدِدْتُ أَنَّهُ غَرِمَ السَّاعَةَ أَلْفَیْ أَلْفٍ وَ أَنْتَ خَرَجْتَ فَرَجَعْتُ إِلَیْهِ فَأَبْلَغْتُهُ فَقَالَ ارْجِعْ إِلَیْهِ فَقُلْ لَهُ یَقُولُ لَکَ وَ اللَّهِ لَتُخْرِجَنَّنِی أَوْ لَأَخْرُجَنَ (1).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: داود بن زربی نقل کرده، عبد صالح علیه السّلام، زمانی که در زندان بودند، از پی من فرستادند و فرمودند: پیش این مرد برو - یعنی یحیی بن خالد - برو و بگو: فلانی به تو می­گوید: این چه کاری بود که تو کردی!؟ مرا از شهرم بیرون کردی و بین من و عیالم جدایی انداختی. پیش یحیی رفتم و پیغام را رساندم. گفت: زبیده مطلقه گردد و قسم­های غلیظ که من دوست دارم همین حالا دو ملیون درهم غرامت بدهم و شما از زندان بیرون بیایید. برگشتم و سخنان او را به ایشان رساندم. فرمودند: پیش او برگرد و به او بگو: به خدا قسم که یا باید مرا خارج کنی یا خودم خارج می شوم. - . غیبت شیخ طوسی : 37 -

**[ترجمه]

«45»

شا، [الإرشاد]: قُبِضَ الْکَاظِمُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِبَغْدَادَ فِی حَبْسِ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ لِسِتٍّ خَلَوْنَ مِنْ رَجَبٍ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ وَ لَهُ یَوْمَئِذٍ خَمْسٌ وَ خَمْسُونَ سَنَةً وَ کَانَتْ مُدَّةُ خِلَافَتِهِ وَ مُقَامِهِ فِی الْإِمَامَةِ بَعْدَ أَبِیهِ علیه السلام خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً(2).

**[ترجمه]ارشاد: حضرت کاظم صلوات الله علیه، در زندان سندی بن شاهک بغداد، و در تاریخ پنجم رجب سال یک­صد و هشتاد و سه از دنیا رفتند. ایشان در هنگام وفات پنجاه و پنج سال سن داشتند و مدت امامتشان بعد از پدر، سی و پنج سال بود. - . ارشاد : 307 -

**[ترجمه]

«46»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب أَبُو الْأَزْهَرِ نَاصِحُ بْنُ عُلَیَّةَ الْبُرْجُمِیُّ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ: أَنَّهُ جَمَعَنِی مَسْجِدٌ بِإِزَاءِ دَارِ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ وَ ابْنَ السِّکِّیتِ فَتَفَاوَضْنَا فِی الْعَرَبِیَّةِ وَ مَعَنَا رَجُلٌ لَا نَعْرِفُهُ فَقَالَ یَا هَؤُلَاءِ أَنْتُمْ إِلَی إِقَامَةِ دِینِکُمْ أَحْوَجُ مِنْکُمْ إِلَی إِقَامَةِ أَلْسِنَتِکُمْ وَ سَاقَ الْکَلَامَ إِلَی إِمَامِ الْوَقْتِ وَ قَالَ لَیْسَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ غَیْرُ هَذَا الْجِدَارِ قُلْنَا تَعْنِی هَذَا الْمَحْبُوسَ مُوسَی قَالَ نَعَمْ قُلْنَا سَتَرْنَا عَلَیْکَ فَقُمْ مِنْ عِنْدِنَا خِیفَةَ أَنْ یَرَاکَ أَحَدٌ جَلِیسَنَا فَنُؤْخَذَ بِکَ قَالَ وَ اللَّهِ لَا یَفْعَلُونَ ذَلِکَ أَبَداً وَ اللَّهِ مَا قُلْتُ لَکُمْ إِلَّا بِأَمْرِهِ وَ إِنَّهُ لَیَرَانَا وَ یَسْمَعُ کَلَامَنَا وَ لَوْ شَاءَ أَنْ یَکُونَ ثَالِثَنَا لَکَانَ قُلْنَا فَقَدْ شِئْنَا فَادْعُهُ إِلَیْنَا فَإِذَا قَدْ أَقْبَلَ رَجُلٌ مِنْ بَابِ الْمَسْجِدِ دَاخِلًا کَادَتْ لِرُؤْیَتِهِ الْعُقُولُ أَنْ تَذْهَلَ فَعَلِمْنَا أَنَّهُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام ثُمَّ قَالَ أَنَا هَذَا الرَّجُلُ وَ تَرَکَنَا وَ خَرَجْنَا(3)

مِنَ الْمَسْجِدِ مُبَادِراً

ص: 237


1- 1. غیبة الشیخ الطوسیّ ص 37.
2- 2. الإرشاد ص 307.
3- 3. کذا فی الأصل و المناقب و لعلّ الصواب« و خرج» بقرینة قوله: مبادرا.

فَسَمِعْنَا وَجِیباً شَدِیداً وَ إِذَا السِّنْدِیُّ بْنُ شَاهَکَ یَعْدُو دَاخِلًا إِلَی الْمَسْجِدِ مَعَهُ جَمَاعَةٌ فَقُلْنَا کَانَ مَعَنَا رَجُلٌ فَدَعَانَا إِلَی کَذَا وَ کَذَا وَ دَخَلَ هَذَا الرَّجُلُ الْمُصَلِّی وَ خَرَجَ ذَاکَ الرَّجُلُ وَ لَمْ نَرَهُ فَأَمَرَ بِنَا فَأَمْسَکْنَا ثُمَّ تَقَدَّمَ إِلَی مُوسَی وَ هُوَ قَائِمٌ فِی الْمِحْرَابِ فَأَتَاهُ مِنْ قِبَلِ وَجْهِهِ وَ نَحْنُ نَسْمَعُ فَقَالَ یَا وَیْحَکَ کَمْ تَخْرُجُ بِسِحْرِکَ هَذَا وَ حِیلَتِکَ مِنْ وَرَاءِ الْأَبْوَابِ وَ الْأَغْلَاقِ وَ الْأَقْفَالِ وَ أَرُدُّکَ فَلَوْ

کُنْتَ هَرَبْتَ کَانَ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ وُقُوفِکَ هَاهُنَا أَ تُرِیدُ یَا مُوسَی أَنْ یَقْتُلَنِی الْخَلِیفَةُ قَالَ فَقَالَ مُوسَی وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ نَسْمَعُ کَلَامَهُ کَیْفَ أَهْرُبُ وَ لِلَّهِ فِی أَیْدِیکُمْ مَوْقِتٌ لِی یَسُوقُ إِلَیْهَا أَقْدَارَهُ وَ کَرَامَتِی عَلَی أَیْدِیکُمْ فِی کَلَامٍ لَهُ قَالَ فَأَخَذَ السِّنْدِیُّ بِیَدِهِ وَ مَشَی ثُمَّ قَالَ لِلْقَوْمِ دَعُوا هَذَیْنِ وَ اخْرُجُوا إِلَی الطَّرِیقِ فَامْنَعُوا أَحَداً یَمُرُّ مِنَ النَّاسِ حَتَّی أَتِمَّ أَنَا وَ هَذَا إِلَی الدَّارِ.

وَ فِی کِتَابِ الْأَنْوَارِ، قَالَ الْعَامِرِیُّ: إِنَّ هَارُونَ الرَّشِیدَ أَنْفَذَ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ جَارِیَةً خَصِیفَةً لَهَا جَمَالٌ وَ وَضَاءَةٌ لِتَخْدُمَهُ فِی السِّجْنِ فَقَالَ قُلْ لَهُ بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ (1) لَا حَاجَةَ لِی فِی هَذِهِ وَ لَا فِی أَمْثَالِهَا قَالَ فَاسْتَطَارَ هَارُونُ غَضَباً وَ قَالَ ارْجِعْ إِلَیْهِ وَ قُلْ لَهُ لَیْسَ بِرِضَاکَ حَبَسْنَاکَ وَ لَا بِرِضَاکَ أَخَذْنَاکَ وَ اتْرُکِ الْجَارِیَةَ عِنْدَهُ وَ انْصَرِفْ قَالَ فَمَضَی وَ رَجَعَ ثُمَّ قَامَ هَارُونُ عَنْ مَجْلِسِهِ وَ أَنْفَذَ الْخَادِمَ إِلَیْهِ لِیَسْتَفْحِصَ عَنْ حَالِهَا فَرَآهَا سَاجِدَةً لِرَبِّهَا لَا تَرْفَعُ رَأْسَهَا تَقُولُ قُدُّوسٌ سُبْحَانَکَ سُبْحَانَکَ فَقَالَ هَارُونُ سَحَرَهَا وَ اللَّهِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ بِسِحْرِهِ عَلَیَّ بِهَا فَأُتِیَ بِهَا وَ هِیَ تُرْعَدُ شَاخِصَةً نَحْوَ السَّمَاءِ بَصَرَهَا فَقَالَ مَا شَأْنُکِ قَالَتْ شَأْنِیَ الشَّأْنُ الْبَدِیعُ إِنِّی کُنْتُ عِنْدَهُ وَاقِفَةً وَ هُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ فَلَمَّا انْصَرَفَ عَنْ صَلَاتِهِ بِوَجْهِهِ وَ هُوَ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُقَدِّسُهُ قُلْتُ یَا سَیِّدِی هَلْ لَکَ حَاجَةٌ أُعْطِیکَهَا قَالَ وَ مَا حَاجَتِی إِلَیْکِ قُلْتُ إِنِّی أُدْخِلْتُ عَلَیْکَ لِحَوَائِجِکَ قَالَ فَمَا بَالُ هَؤُلَاءِ قَالَتْ فَالْتَفَتُّ فَإِذَا رَوْضَةٌ

ص: 238


1- 1. سورة النمل الآیة: 36.

مُزْهِرَةٌ لَا أَبْلُغُ آخِرَهَا مِنْ أَوَّلِهَا بِنَظَرِی وَ لَا أَوَّلَهَا مِنْ آخِرِهَا فِیهَا مَجَالِسُ مَفْرُوشَةٌ بِالْوَشْیِ وَ الدِّیبَاجِ وَ عَلَیْهَا وُصَفَاءُ وَ وَصَائِفُ لَمْ أَرَ مِثْلَ وُجُوهِهِمْ حَسَناً وَ لَا مِثْلَ لِبَاسِهِمْ لِبَاساً عَلَیْهِمُ الْحَرِیرُ الْأَخْضَرُ وَ الْأَکَالِیلُ وَ الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ وَ فِی أَیْدِیهِمُ الْأَبَارِیقُ وَ الْمَنَادِیلُ وَ مِنْ کُلِّ الطَّعَامِ فَخَرَرْتُ سَاجِدَةً حَتَّی أَقَامَنِی هَذَا الْخَادِمُ فَرَأَیْتُ نَفْسِی حَیْثُ کُنْتُ قَالَ فَقَالَ هَارُونُ یَا خَبِیثَةُ لَعَلَّکِ سَجَدْتِ فَنِمْتِ فَرَأَیْتِ هَذَا فِی مَنَامِکِ قَالَتْ لَا وَ اللَّهِ یَا سَیِّدِی إِلَّا قَبْلَ سُجُودِی رَأَیْتُ فَسَجَدْتُ مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ فَقَالَ الرَّشِیدُ اقْبِضْ هَذِهِ الْخَبِیثَةَ إِلَیْکَ فَلَا یَسْمَعَ هَذَا مِنْهَا أَحَدٌ فَأَقْبَلَتْ فِی الصَّلَاةِ فَإِذَا قِیلَ لَهَا فِی ذَلِکَ قَالَتْ هَکَذَا رَأَیْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ علیه السلام فَسُئِلَتْ عَنْ قَوْلِهَا قَالَتْ إِنِّی لَمَّا عَایَنْتُ مِنَ الْأَمْرِ نَادَتْنِی الْجَوَارِی یَا فُلَانَةُ ابْعُدِی عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ حَتَّی نَدْخُلَ عَلَیْهِ فَنَحْنُ لَهُ دُونَکِ فَمَا زَالَتْ کَذَلِکَ حَتَّی مَاتَتْ وَ ذَلِکَ قَبْلَ مَوْتِ مُوسَی بِأَیَّامٍ یَسِیرَةٍ(1).

**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب: ابوالأزهر ناصح بن عُلیَّه بُرجُمی در ضمن حدیثی طولانی نقل کرده، با ابن سکیت، در مسجدی که مقابل خانه سندی بن شاهک قرار داشت در مورد زبان عربی بحث می­کردیم و مردی نیز با ما بود که او را نمی­شناختیم. آن مرد گفت: شما بیشتر از آن­که به نگه­داری از زبانتان احتیاج داشته باشید، به نگه­داری از دینتان احتیاج دارید و صحبت را به امام زمان کشاند و گفت: بین شما و امام زمانتان غیر از این دیوار فاصله­ای نیست. گفتیم: منظورت این زندانی، موسی است؟ گفت: آری. گفتیم: ما این حرف­های تو را به کسی نمی­گوییم؛ ولی برخیز و از ما دور شو که مبادا کسی تو را ببیند که با ما نشسته ای و ما را هم به خاطر تو بگیرند. گفت: به خدا هرگز چنین کاری نمی­کنند، من این حرف­ها را به امر خود ایشان به شما گفتم، ایشان همین الان دارند ما را می­بینند و صحبت­های ما را می­شنوند و اگر بخواهند، می­توانند پیش ما بیایند. گفتیم: ما خواسته­ایم، بگو بیاید. ناگهان دیدیم مردی از در مسجد داخل آمد که عقل­ها از دیدنش حیران می­شد. فهمیدیم که ایشان موسی بن جعفر علیه السّلام است. سپس گفت: من این مرد هستم. بعد ما را ترک کرد و ما نیز فوری از مسجد بیرون رفتیم. صدای داد و فریاد زیادی شنیدیم. دیدیم سندی بن شاهک با گروهی به طرف مسجد می­دوند. گفتیم: مردی با ما بود که ما را به چنین و چنان دعوت کرد و بعد این مرد وارد محراب شد و آن مرد بیرون رفت و دیگر او را ندیدیم. دستور داد ما را دست­گیر کنند و بعد به رو به روی حضرت موسی که در محراب ایستاده بودند رفت - ما می­شنیدیم - و گفت: ای بیچاره! تا کی می­خواهی با سحر و حیله خود از پشت درها و و قفل­ها فرار کنی و من تو را برگردانم!؟ فرار می­کردی بهتر از این بود که در این­جا بایستی؛ ای موسی! آیا تو می­خواهی خلیفه مرا به قتل برساند؟

حضرت موسی - به خدا قسم ما کلام ایشان را می­شنیدیم - فرمودند: چطور فرار کنم و حال آن­که خداوند در دستان شما موعدی برای من معین کرده که مقدرات خداوند به آن سو در حرکت است!؟ - و در نقلی دیگر آمده - و کرامات من بر دستان شماست!؟ سندی دست ایشان را گرفت و راه افتاد و به همراهان خود گفت: این دو نفر را رها کنید و داخل کوچه بروید، و تا من و او کاملاً داخل خانه نشده­ایم نگذارید کسی از مردم عبور کند.

در کتاب انوار است آمده که عامری نقل کرده، هارون الرشید کنیزی دورگه، زیبا و خوش­رویی را با پیکی پیش موسی بن جعفر فرستاد تا در زندان به ایشان خدمت کند. حضرت به پیک فرمودند: به هارون بگو: «بَلْ أَنتُم بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ» - . نمل / 36 - {بلکه شما به ارمغان خود شادمانی می نمایید}، مرا نیازی به این کنیز و مانند این چیزها نیست. هارون سراسر خشم شد و به پیک گفت: پیش او برگرد و به او بگو: ما تو را با رضایت خودت زندانی نکرده­ایم و با رضایت خودت دست­گیر نکرده­ایم، کنیز را پیش او بگذار و بازگرد. پیک رفت و برگشت. مدتی بعد هارون خادم را پیش ایشان فرستاد تا از وضع کنیز خبر بیاورد؛ خادم دید کنیز برای پروردگارش به سجده افتاده و سر بلند نمی­کند و همی می­گوید: قدوس سبحانک سبحانک.

هارون گفت: به خدا قسم موسی بن جعفر او را به سحر خود جادو کرده است، بروید کنیز را بیاورید. او را آوردند، می­لرزید و چشمش به طرف آسمان بود. هارون گفت: تو را چه شده است؟ کنیز گفت: حال جدیدی پیدا کرده ام؛ ایشان شب و روز نماز می­خواندند و من همین­طور پیش ایشان ایستاده بودم، وقتی نمازشان تمام شد و مشغول تسبیح و تقدیس شدند، عرض کردم: سرور من! چیزی احتیاجی دارید بیاورم؟ فرمودند: من چه احتیاجی به تو داشته باشم!؟ گفتم: مرا پیش شما آورده­اند تا کارهای شما را انجام دهم. فرمودند: پس این­ها چه­کاره­اند!؟ نگاه کردم و باغی پر از گل دیدم که از هیچ طرف انتهایش دیده نمی­شود، و نشیمن­هایی مفروش از فرشهای رنگارنگ و دیبا که بر آن­ها کنیزان و غلامانی حاضرند که در زیبایی مانند آن­ها را ندیده بودم و لباسی چون لباس آن­ها را ندیده بودم، حریر سبز بر تنشان بود و تاج و مروارید و یاقوت داشتند، در دست­هایشان آفتابه و حوله و هر نوع غذایی دیده می­شد. به سجده افتادم تا وقتی که این خادم مرا بلند کرد و دیدم در میان زندان هستم.

هارون گفت: ای زن خبیث! شاید در سجده خوابت برده و این­ها را در خواب دیده ای؟ گفت: نه به خدا ای سرور من! همه این­ها را قبل از سجده دیدم و بعد از دیدن آن­ها به سجده افتادم. رشید به خادم گفت: این خبیث را بگیر و نگه­دار تا کسی این حرف­ها را از او را نشنود. از آن پس کنیز شروع به نماز خواندن کرد؛ وقتی به او گفته می­شد: چرا این­قدر نماز می­خوانی، می­گفت: عبد صالح را در چنین حالی دیدم، منظورش را پرسیدند، گفت: وقتی آن صحنه را می­دیدم، حوریان به من گفتند: ای فلانی! از عبد صالح دور شو خدا، تا ما به او خدمت کنیم، ما خدمت­گزار او هستیم نه تو. کنیز تا هنگام مرگ پیوسته در همین حال بود. این جریان چند روز قبل از شهادت حضرت موسی اتفاق افتاد. - . مناقب آل أبی­طالب 3 : 414 -

**[ترجمه]

«47»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: کَانَ وَفَاتُهُ فِی مَسْجِدِ هَارُونَ الرَّشِیدِ وَ هُوَ الْمَعْرُوفُ بِمَسْجِدِ الْمُسَیَّبِ وَ هُوَ فِی الْجَانِبِ الْغَرْبِیِّ بَابِ الْکُوفَةِ لِأَنَّهُ نُقِلَ إِلَیْهِ مِنْ دَارٍ تُعْرَفُ بِدَارِ عَمْرَوَیْهِ وَ کَانَ بَیْنَ وَفَاةِ مُوسَی علیه السلام إِلَی وَقْتِ حَرَقِ مَقَابِرِ قُرَیْشٍ مِائَتَانِ وَ سِتُّونَ سَنَةً(2).

**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب: وفات موسی بن جعفر علیه السّلام در مسجد هارون الرشید که معروف به مسجد مسیب است و در قسمت غربی باب­الکوفه بغداد است بود، زیرا ایشان را از خانه معروف به خانه عمرویه به آن­جا منتقل کردند. بین وفات موسی علیه السلام و آتش گرفتن قبرستان قریش دویست و شصت سال فاصله بود - . همان : 438 - .

**[ترجمه]

«48»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ قُولَوَیْهِ الْقُمِّیُّ قَالَ حَدَّثَنِی بَعْضُ الْمَشَایِخِ وَ لَمْ یَذْکُرِ اسْمَهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: جَاءَنِی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَعْفَرٍ یَسْأَلُنِی أَنْ أَسْأَلَ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام أَنْ یَأْذَنَ لَهُ فِی الْخُرُوجِ إِلَی الْعِرَاقِ وَ أَنْ یَرْضَی عَنْهُ وَ یُوصِیَهُ بِوَصِیَّةٍ قَالَ فَتَجَنَّبَ حَتَّی دَخَلَ الْمُتَوَضَّأَ وَ خَرَجَ وَ هُوَ وَقْتٌ کَانَ یَتَهَیَّأُ لِی أَنْ أَخْلُوَ بِهِ وَ أُکَلِّمَهُ قَالَ فَلَمَّا خَرَجَ قُلْتُ لَهُ إِنَّ ابْنَ أَخِیکَ مُحَمَّدَ بْنَ إِسْمَاعِیلَ یَسْأَلُکَ أَنْ تَأْذَنَ لَهُ فِی الْخُرُوجِ إِلَی الْعِرَاقِ وَ أَنْ تُوصِیَهُ فَأَذِنَ لَهُ علیه السلام

ص: 239


1- 1. المناقب ج 3 ص 414.
2- 2. نفس المصدر ج 3 ص 438.

فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی مَجْلِسِهِ قَامَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ وَ قَالَ یَا عَمِّ أُحِبُّ أَنْ تُوصِیَنِی فَقَالَ أُوصِیکَ أَنْ تَتَّقِیَ اللَّهَ فِی دَمِی فَقَالَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ یَسْعَی فِی دَمِکَ ثُمَّ قَالَ یَا عَمِّ أَوْصِنِی فَقَالَ أُوصِیکَ أَنْ تَتَّقِیَ اللَّهَ فِی دَمِی قَالَ ثُمَّ نَاوَلَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام صُرَّةً فِیهَا مِائَةٌ وَ خَمْسُونَ دِینَاراً فَقَبَضَهَا مُحَمَّدٌ ثُمَّ نَاوَلَهُ أُخْرَی فِیهَا مِائَةٌ وَ خَمْسُونَ دِینَاراً فَقَبَضَهَا ثُمَّ أَعْطَاهُ صُرَّةً أُخْرَی فِیهَا مِائَةٌ وَ خَمْسُونَ دِینَاراً فَقَبَضَهَا ثُمَّ أَمَرَ لَهُ بِأَلْفٍ وَ خَمْسِمِائَةِ دِرْهَمٍ کَانَتْ عِنْدَهُ فَقُلْتُ لَهُ فِی ذَلِکَ وَ لَاسْتَکْثَرْتَهُ فَقَالَ هَذَا لِیَکُونَ أَوْکَدَ لِحُجَّتِی إِذَا قَطَعَنِی وَ وَصَلْتُهُ قَالَ فَخَرَجَ إِلَی الْعِرَاقِ فَلَمَّا وَرَدَ حَضْرَةَ هَارُونَ أَتَی بَابَ هَارُونَ بِثِیَابِ طَرِیقِهِ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ وَ اسْتَأْذَنَ عَلَی هَارُونَ وَ قَالَ لِلْحَاجِبِ قُلْ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ بِالْبَابِ فَقَالَ الْحَاجِبُ انْزِلْ أَوَّلًا وَ غَیِّرْ ثِیَابَ طَرِیقِکَ وَ عُدْ لِأُدْخِلَکَ إِلَیْهِ بِغَیْرِ إِذْنٍ فَقَدْ نَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فِی هَذَا الْوَقْتِ فَقَالَ أَعْلِمْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنِّی حَضَرْتُ وَ لَمْ تَأْذَنْ لِی فَدَخَلَ الْحَاجِبُ وَ أَعْلَمَ هَارُونَ قَوْلَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ فَأَمَرَ بِدُخُولِهِ فَدَخَلَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ خَلِیفَتَانِ فِی الْأَرْضِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ بِالْمَدِینَةِ یُجْبَی لَهُ الْخَرَاجُ وَ أَنْتَ بِالْعِرَاقِ یُجْبَی لَکَ الْخَرَاجُ فَقَالَ وَ اللَّهِ فَقَالَ وَ اللَّهِ قَالَ فَأَمَرَ لَهُ بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَلَمَّا قَبَضَهَا وَ حُمِلَ إِلَی مَنْزِلِهِ أَخَذَتْهُ الرِّیحَةُ فِی جَوْفِ لَیْلَتِهِ فَمَاتَ وَ حُوِّلَ مِنَ الْغَدِ الْمَالُ الَّذِی حُمِلَ إِلَیْهِ (1).

**[ترجمه]رجال کشی: علی بن جعفر بن محمّد نقل کرده، محمّد بن اسماعیل بن جعفر پیش من آمد و از من خواست تا از ابا الحسن موسی علیه السلام بخواهم که اجازه دهند او به عراق برود و از او راضی شوند و سفارشی به او بنمایند. کناری ایستادم تا امام علیه السّلام وارد وضوخانه شدند و بیرون آمدند، وقت خوبی بود که برایم فراهم شده بود تا با ایشان خلوت کنم و صحبت کنم. وقتی از وضوخانه بیرون آمدند، به ایشان عرض کردم: برادرزاده­اتان محمّد بن اسماعیل از شما می­خواهند که به او اجازه دهید به عراق برود و به او سفارشی بنمایید. امام علیه السلام اجازه دادند .

وقتی به محل جلوس خود بازگشتند، محمّد بن اسماعیل برخاست و عرض کرد: ای عمو جان! دوست دارم سفارشی به من بنمایید. فرمودند: سفارش می­کنم که در شراکت قتل من از خدا تقوا کنی. عرض کرد: خدا لعنت کند کسی را که سعی در ریختن خون شما بنماید! بعد عرض کرد: ای عمو جان! سفارشی به من بنمایید. فرمودند: سفارش می­کنم که در شراکت قتل من از خدا تقوا کنی. سپس حضرت ابا الحسن علیه السّلام کیسه ای محتوی صد و پنجاه دینار به او دادند و محمّد آن را گرفت. سپس باز کیسه دیگری محتوی صد و پنجاه دینار به او دادند و او آن را گرفت. برای بار سوم هم کیسه­ای حاوی صد و پنجاه دینار به او دادند و آن را هم گرفت. سپس امر کردند هزار و پانصد درهمی که پیش خودشان داشتند را به او بدهند. به از ایشان پرسیدم این همه پول برایش زیاد نبود؟ ایشان فرمودند: به این قدر دادم تا دلیل محکم­تری داشته باشم که من صله رحم کردم و او قطع رحم نمود.

محمّد بن اسماعیل به عراق رفت، تا وارد شهر شد، با همان لباس­های سفر و بدون آن­که در جایی ساکن شود به در خانه هارون رفت و اجازه ورود خواست و به دربان گفت: به امیرالمؤمنین بگو محمّد بن اسماعیل بن جعفر بر در خانه منتظر است. دربان گفت: اول برو جایی برای سکونت پیدا کن و لباس­های سفرت را عوض کن، بعد برگرد تا بدون اجازه تو را پیش هارون ببرم؛ امیرالمؤمنین الآن خواب هستند. گفت: برو به امیرالمؤمنین بگو من آمدم ولی تو به من تو اجازه ورود ندادی. دربان داخل رفت و سخن محمد بن اسماعیل را به اطلاع هارون رساند. هارون دستور داد او را داخل بیاورند. آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین دو خلیفه در روی زمین وجود دارد؛ موسی بن جعفر در مدینه برایش خراج جمع می­کنند، و شما در عراق برایتان خراج جمع می­کنند. هارون گفت: تو را به خدا!؟ گفت: به خدا. دستور داد صد هزار درهم به او بدهند. وقتی پول­ها را گرفت و به خانه برد، نیمه همان شب بادی گرفت و مرد و فردایش پول­هایی که به او داده بودند را برگرداندند. - . رجال کشی : 170 -

**[ترجمه]

بیان

- روی فی الکافی (2)

قریبا من ذلک عن علی بن إبراهیم عن محمد بن عیسی عن موسی بن القاسم عن علی بن جعفر: و فیه فرماه الله بالذبحة و هی کهمزة و عنبة و کسرة و صبرة وجع فی الحلق أو دم یخنق فیقتل ثم إن فی بعض الروایات محمد بن إسماعیل و فی بعضها علی بن إسماعیل و یمکن أن یکون فعل کل منهما ما نسب إلیه و سیأتی ذمهما فی باب أحوال عشائره علیه السلام.

ص: 240


1- 1. رجال الکشّیّ ص 170.
2- 2. الکافی ج 8 ص 124.

**[ترجمه]در کافی، روایتی نزدیک به این از علی بن جعفر نقل شده و در آن آمده است: خداوند او را به ذبحه مبتلا کرد. - . کافی 8 : 124 - ذبحه بر وزن همزه، نام دردی در ناحیه گلو است، یا خونی است که در گلو جمع می­شود و موجب خفگی می­شود. شایان ذکر است که در بعضی از روایات از محمّد بن اسماعیل و در بعضی دیگر از علی بن اسماعیل نام برده شده است، ممکن است کار هر دو باشد و به یکی از آن­دو نسبت داده شده باشد. در باب احوال خویشاوندان امام علیه السلام، نکوهش هر دو خواهد آمد.

**[ترجمه]

«49»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْفَارِسِیُّ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْحُلَیْسِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ هوذَا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِیفِ بْنِ نَاصِحٍ فَقَالَ قَدْ جِئْتُکَ بِحَدِیثِ مَنْ یَأْتِیکَ حَدَّثَنِی فُلَانٌ وَ نَسِیَ الْحُلَیْسِیُّ اسْمَهُ عَنْ بَشَّارٍ مَوْلَی السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ قَالَ: کُنْتُ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ بُغْضاً لِآلِ أَبِی طَالِبٍ فَدَعَانِی السِّنْدِیُّ بْنُ شَاهَکَ یَوْماً فَقَالَ لِی یَا بَشَّارُ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَئْتَمِنَکَ عَلَی مَا ائْتَمَنَنِی عَلَیْهِ هَارُونُ قُلْتُ إِذَنْ لَا أُبْقِی فِیهِ غَایَةً فَقَالَ هَذَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ قَدْ دَفَعَهُ إِلَیَّ وَ قَدْ وَکَّلْتُکَ بِحِفْظِهِ فَجَعَلَهُ فِی دَارٍ دُونَ حَرَمِهِ وَ وَکَّلَنِی عَلَیْهِ فَکُنْتُ أُقْفِلُ عَلَیْهِ عِدَّةَ أَقْفَالٍ فَإِذَا مَضَیْتُ فِی حَاجَةٍ وَکَّلْتُ امْرَأَتِی بِالْبَابِ فَلَا تُفَارِقُهُ حَتَّی أَرْجِعَ قَالَ بَشَّارٌ فَحَوَّلَ اللَّهُ مَا کَانَ فِی قَلْبِی مِنَ الْبُغْضِ حُبّاً قَالَ فَدَعَانِی علیه السلام یَوْماً فَقَالَ یَا بَشَّارُ امْضِ إِلَی سِجْنِ الْقَنْطَرَةِ فَادْعُ لِی هِنْدَ بْنَ الْحَجَّاجِ وَ قُلْ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ یَأْمُرُکَ بِالْمَصِیرِ إِلَیْهِ فَإِنَّهُ سَیَنْهَرُکَ وَ یَصِیحُ عَلَیْکَ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ فَقُلْ لَهُ أَنَا قَدْ قُلْتُ لَکَ وَ أَبْلَغْتُ رِسَالَتَهُ فَإِنْ شِئْتَ فَافْعَلْ مَا أَمَرَنِی وَ إِنْ شِئْتَ فَلَا تَفْعَلْ وَ اتْرُکْهُ وَ انْصَرِفْ قَالَ فَفَعَلْتُ مَا أَمَرَنِی وَ أَقْفَلْتُ الْأَبْوَابَ کَمَا کُنْتُ أُقْفِلُ وَ أَقْعَدْتُ امْرَأَتِی عَلَی الْبَابِ وَ قُلْتُ لَهَا لَا تَبْرَحِی حَتَّی آتِیَکِ وَ قَصَدْتُ إِلَی سِجْنِ الْقَنْطَرَةِ فَدَخَلْتُ إِلَی هِنْدِ بْنِ الْحَجَّاجِ فَقُلْتُ أَبُو الْحَسَنِ یَأْمُرُکَ بِالْمَصِیرِ إِلَیْهِ قَالَ فَصَاحَ عَلَیَّ وَ انْتَهَرَنِی فَقُلْتُ لَهُ أَنَا قَدْ أَبْلَغْتُکَ وَ قُلْتُ لَکَ فَإِنْ شِئْتَ فَافْعَلْ وَ إِنْ شِئْتَ فَلَا تَفْعَلْ وَ انْصَرَفْتُ وَ تَرَکْتُهُ وَ جِئْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَوَجَدْتُ امْرَأَتِی قَاعِدَةً عَلَی الْبَابِ وَ الْأَبْوَابُ مُغْلَقَةٌ فَلَمْ أَزَلْ أَفْتَحُ وَاحِداً وَاحِداً مِنْهَا حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَیْهِ فَوَجَدْتُهُ وَ أَعْلَمْتُهُ الْخَبَرَ فَقَالَ نَعَمْ قَدْ جَاءَنِی وَ انْصَرَفَ فَخَرَجْتُ إِلَی امْرَأَتِی فَقُلْتُ لَهَا جَاءَ أَحَدٌ بَعْدِی فَدَخَلَ هَذَا الْبَابَ فَقَالَتْ لَا وَ اللَّهِ مَا فَارَقْتُ الْبَابَ وَ لَا فَتَحْتُ الْأَقْفَالَ حَتَّی جِئْتَ قَالَ وَ رَوَی لِی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْأَنْبَارِیُّ أَخُو صَنْدَلٍ قَالَ بَلَغَنِی مِنْ جِهَةٍ أُخْرَی أَنَّهُ لَمَّا صَارَ إِلَیْهِ هِنْدُ بْنُ الْحَجَّاجِ قَالَ لَهُ الْعَبْدُ الصَّالِحُ علیه السلام عِنْدَ انْصِرَافِهِ إِنْ شِئْتَ رَجَعْتَ إِلَی مَوْضِعِکَ وَ لَکَ الْجَنَّةُ وَ إِنْ شِئْتَ انْصَرَفْتَ إِلَی مَنْزِلِکَ فَقَالَ

ص: 241

أَرْجِعُ إِلَی مَوْضِعِی إِلَی السِّجْنِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ وَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ صَالِحٍ الصَّیْمَریُّ أَنَّ هِنْدَ بْنَ الْحَجَّاجِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ کَانَ مِنْ أَهْلِ الصَّیْمَرَةِ وَ إِنَّ قِصَرَهُ لَبَیِّنٌ (1).

**[ترجمه]رجال کشی: بشار، غلام سندی بن شاهک نقل کرده، من از کسانی بودم که بیشترین بغض را نسبت به خاندان أبی­طالب داشتم. روزی سندی بن شاهک مرا خواست و گفت: ای بشار! می­خواهم چیزی را به تو به امانت بسپارم که هارون به من به امانت سپرده است. گفتم: پس با همه توان آن را حفظ می­کنم. گفت: این موسی بن جعفر است که هارون آن را به من سپرده و من اکنون تو را مأمور نگهبانی از او می­کنم. ایشان را در خانه­ای غیر از خانه­ای که خانواده اش در آن بودند، قرار داد و مرا نگهبان او کرد. من آن­جا را با چند قفل، می­بستم و هر وقت پی کاری می­رفتم زنم را بر در آن­جا مأمور می­کردم و به او می­گفتم که تا من برمی­گردم آن­جا را رها نکند.

بشار نقل کرده، خداوند آن بغض درون مرا به محبت تبدیل کرد. روزی امام علیه السّلام مرا خواستند و فرمودند: ای بشار! به زندان قنطره برو و هند بن حجاج را صدا بزن و به او بگو: ابا الحسن تو را امر کرده که پیش او بروی؛ او تو را از خود خواهد راند و بر تو فریاد خواهد کشید، وقتی این کار را کرد، به او بگو: من به تو گفتم و پیغام ایشان را رساندم؛ اگر خواستی انجام بده و اگر نخواستی انجام نده، بعد او را رها کن و بازگرد. دستور ایشان را انجام دادم، درها را مانند سابق قفل کردم و زنم را بر در نشاندم و گفتم: اینجا را ترک نکن تا بیایم.

و به طرف زندان قنطره راه افتادم و پیش هند بن حجاج رفتم؛ به او گفتم: ابو الحسن تو را امر کرده که پیش ایشان بروی. بر سرم فریاد زد و مرا از خود راند .

گفتم: من پیغام را رساندم و گفتم؛ اگر خواستی انجام بده و اگر نخواستی انجام نده. او را رها کردم و و پیش ابا الحسن علیه السّلام بازگشتم. دیدم زنم بر در زندان نشسته و درها نیز قفل است. یکی یکی قفل درها را گشودم تا به ایشان رسیدم و جریان را به اطلاع ایشان رساندم. فرمودند: آری، او آمد و برگشت. پیش زنم رفتم و به او گفتم: بعد از رفتن من کسی این­جا آمد که داخل برود؟ گفت: نه به خدا، من از جلو در تکان نخوردم و تا تو بیایی درها را برای کسی نگشودم.

علی بن محمّد بن حسن انباری، برادر صندل نقل کرده، از طریق دیگری شنیدم که وقتی هند بن حجاج به محضر ایشان رفت، عبد صالح علیه السّلام هنگام برگشتن به او فرمودند: اگر می­خواهی برگرد به جای خودت برگرد و بهشت در انتظارت خواهد بود، و اگر می­خواهی به منزل خود بازگرد. گفت: نه به جای خودم در زندان برمی­گردم. خدا رحمتش کند!

علی بن محمّد بن صالح صیمری نقل کرده، هند بن حجاج رضی الله عنه از اهل صیمره بود و قصر او در صیمره شناخته شده است. - . رجال کشی : 274 -

**[ترجمه]

بیان

قوله بحدیث من یأتیک أی بحدیث تخبر به کل من یأتیک أو بحدیث من یأتی ذکره و هو الکاظم علیه السلام.

**[ترجمه]قوله بحدیث من یأتیک أی بحدیث تخبر به کل من یأتیک أو بحدیث من یأتی ذکره و هو الکاظم علیه السلام.

**[ترجمه]

«50»

کش، [رجال الکشی] وَجَدْتُ فِی کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ بُنْدَارَ بِخَطِّهِ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَالِکِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَاوُسٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّ یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ سَمَّ أَبَاکَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ نَعَمْ سَمَّهُ فِی ثَلَاثِینَ رُطَبَةً قُلْتُ لَهُ فَمَا کَانَ یَعْلَمُ أَنَّهَا مَسْمُومَةٌ قَالَ غَابَ عَنْهُ الْمُحَدِّثُ قُلْتُ وَ مَنِ الْمُحَدِّثُ قَالَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ لَیْسَ کُلُّ مَا طُلِبَ وُجِدَ ثُمَّ قَالَ إِنَّکَ سَتُعَمَّرُ فَعَاشَ مِائَةَ سَنَةٍ(2).

**[ترجمه]رجال کشی: عبدالله بن طاوس نقل کرده، به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: آیا یحیی بن خالد پدر شما موسی بن جعفر صلوات الله علیهما را مسموم کرد؟ فرمودند: آری، به وسیله سی دانه خرما ایشان را مسموم کرد. عرض کردم: آیا ایشان نمی­دانستند که آن خرماها مسموم هستند؟ فرمودند: زیرا محدِّث پیش ایشان حاضر نبود. عرض کردم: محدث کیست؟ فرمودند: فرشته ای است بزرگتر از جبرئیل و میکائیل که همراه رسول الله صلی الله علیه و آله بود و همراه ائمه علیهم السّلام نیز هست. همیشه این­طور نیست که انسان هر چه را که می­جوید بیاید. سپس فرمودند: تو عمری طولانی خواهی داشت. او صد سال عمر کرد. - . همان : 371 -

**[ترجمه]

«51»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُوَیْدٍ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ هُوَ فِی الْحَبْسِ کِتَاباً أَسْأَلُهُ عَنْ حَالِهِ وَ عَنْ مَسَائِلَ کَثِیرَةٍ فَاحْتَبَسَ الْجَوَابُ عَلَیَّ ثُمَّ أَجَابَنِی بِجَوَابٍ هَذِهِ نُسْخَتُهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ الَّذِی بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ أَبْصَرَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِینَ وَ بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ عَادَاهُ الْجَاهِلُونَ وَ بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ ابْتَغَی مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ بِالْأَعْمَالِ الْمُخْتَلِفَةِ وَ الْأَدْیَانِ الْمُتَضَادَّةِ فَمُصِیبٌ وَ مُخْطِئٌ وَ ضَالٌّ وَ مُهْتَدٍ وَ سَمِیعٌ وَ أَصَمُّ وَ بَصِیرٌ وَ أَعْمَی حَیْرَانُ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَرَّفَ وَ وَصَفَ دِینَهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله.

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکَ امْرُؤٌ أَنْزَلَکَ اللَّهُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ بِمَنْزِلَةٍ خَاصَّةٍ وَ حَفِظَ مَوَدَّةَ مَا اسْتَرْعَاکَ مِنْ دِینِهِ وَ مَا أَلْهَمَکَ مِنْ رُشْدِکَ وَ بَصَّرَکَ مِنْ أَمْرِ دِینِکَ وَ بِتَفْضِیلِکَ إِیَّاهُمْ وَ بِرَدِّکَ الْأُمُورَ إِلَیْهِمْ کَتَبْتَ تَسْأَلُنِی عَنْ أُمُورٍ کُنْتُ مِنْهَا فِی تَقِیَّةٍ وَ مِنْ کِتْمَانِهَا فِی

ص: 242


1- 1. رجال الکشّیّ ص 274.
2- 2. نفس المصدر ص 371 ذیل ذیل حدیث.

سَعَةٍ فَلَمَّا انْقَضَی سُلْطَانُ الْجَبَابِرَةِ وَ جَاءَ سُلْطَانُ ذِی السُّلْطَانِ الْعَظِیمِ بِفِرَاقِ الدُّنْیَا الْمَذْمُومَةِ إِلَی أَهْلِهَا الْعُتَاةِ عَلَی خَالِقِهِمْ رَأَیْتُ أَنْ أُفَسِّرَ لَکَ مَا سَأَلْتَنِی عَنْهُ مَخَافَةَ أَنْ یَدْخُلَ الْحَیْرَةُ عَلَی ضُعَفَاءِ شِیعَتِنَا مِنْ قِبَلِ جَهَالَتِهِمْ فَاتَّقِ اللَّهَ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ خُصَّ بِذَلِکَ الْأَمْرِ أَهْلَهُ وَ احْذَرْ أَنْ تَکُونَ سَبَبَ بَلِیَّةِ الْأَوْصِیَاءِ أَوْ حَارِشاً(1)

عَلَیْهِمْ بِإِفْشَاءِ مَا اسْتَوْدَعْتُکَ وَ إِظْهَارِ مَا اسْتَکْتَمْتُکَ وَ لَنْ تَفْعَلَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ إِنَّ أَوَّلَ مَا أُنْهِی إِلَیْکَ أَنِّی أَنْعَی إِلَیْکَ نَفْسِی فِی لَیَالِیَّ هَذِهِ غَیْرَ جَازِعٍ وَ لَا نَادِمٍ وَ لَا شَاکٍّ فِیمَا هُوَ کَائِنٌ مِمَّا قَدْ قَضَی اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ وَ حَتَمَ فَاسْتَمْسِکْ بِعُرْوَةِ الدِّینِ آلِ مُحَمَّدٍ وَ الْعُرْوَةِ الْوُثْقَی الْوَصِیِّ بَعْدَ الْوَصِیِّ وَ الْمُسَالَمَةِ لَهُمْ وَ الرِّضَا بِمَا قَالُوا وَ لَا تَلْتَمِسْ دِینَ مَنْ لَیْسَ مِنْ شِیعَتِکَ وَ لَا تُحِبَّنَّ دِینَهُمْ فَإِنَّهُمُ الْخَائِنُونَ الَّذِینَ خَانُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ خَانُوا أَمَانَاتِهِمْ وَ تَدْرِی مَا خَانُوا أَمَانَاتِهِمْ ائْتُمِنُوا عَلَی کِتَابِ اللَّهِ فَحَرَّفُوهُ وَ بَدَّلُوهُ وَ دُلُّوا عَلَی وُلَاةِ الْأَمْرِ مِنْهُمْ فَانْصَرَفُوا عَنْهُمْ فَأَذَاقَهُمُ اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ وَ سَأَلْتَ عَنْ رَجُلَیْنِ اغْتَصَبَا رَجُلًا مَالًا کَانَ یُنْفِقُهُ عَلَی الْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاکِینِ وَ أَبْنَاءِ السَّبِیلِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَمَّا اغْتَصَبَاهُ ذَلِکَ لَمْ یَرْضَیَا حَیْثُ غَصَبَاهُ حَتَّی حَمَّلَاهُ إِیَّاهُ کُرْهاً فَوْقَ رَقَبَتِهِ إِلَی مَنْزِلِهِمَا فَلَمَّا أَحْرَزَاهُ تَوَلَّیَا إِنْفَاقَهُ أَ یَبْلُغَانِ بِذَلِکَ کُفْراً فَلَعَمْرِی لَقَدْ نَافَقَا قَبْلَ ذَلِکَ وَ رَدَّا عَلَی اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ کَلَامَهُ وَ هَزِئَا بِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ هُمَا الْکَافِرَانِ عَلَیْهِمَا لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ اللَّهِ مَا دَخَلَ قَلْبَ أَحَدٍ مِنْهُمَا شَیْ ءٌ مِنَ الْإِیمَانِ مُنْذُ خُرُوجِهِمَا مِنْ حَالَتَیْهِمَا وَ مَا ازْدَادَا إِلَّا شَکّاً کَانَا خَدَّاعَیْنِ مُرْتَابَیْنِ مُنَافِقَیْنِ حَتَّی تَوَفَّتْهُمَا مَلَائِکَةُ الْعَذَابِ إِلَی مَحَلِّ الْخِزْیِ فِی دَارِ الْمُقَامِ وَ سَأَلْتَ عَمَّنْ حَضَرَ ذَلِکَ الرَّجُلَ وَ هُوَ یُغْصَبُ مَالَهُ وَ یُوضَعُ عَلَی رَقَبَتِهِ مِنْهُمْ عَارِفٌ وَ مُنْکِرٌ فَأُولَئِکَ أَهْلُ الرِّدَّةِ الْأُولَی وَ مَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَعَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ

ص: 243


1- 1. حرش بین القوم: إذا أغری بعضهم ببعض.

وَ سَأَلْتَ عَنْ مَبْلَغِ عِلْمِنَا وَ هُوَ عَلَی ثَلَاثَةِ وُجُوهٍ مَاضٍ وَ غَابِرٍ وَ حَادِثٍ فَأَمَّا الْمَاضِی فَمُفَسَّرٌ وَ أَمَّا الْغَابِرُ فَمَکْتُوبٌ وَ أَمَّا الْحَادِثُ فَقَذْفٌ فِی الْقُلُوبِ وَ نَقْرٌ فِی الْأَسْمَاعِ وَ هُوَ أَفْضَلُ عِلْمِنَا وَ لَا نَبِیَّ بَعْدَ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ سَأَلْتَ عَنْ أُمَّهَاتِ أَوْلَادِهِمْ فَهُنَّ عَوَاهِرُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ نِکَاحٌ بِغَیْرِ وَلِیٍّ وَ طَلَاقٌ لِغَیْرِ عِدَّةٍ وَ أَمَّا مَنْ دَخَلَ فِی دَعْوَتِنَا فَقَدْ هَدَمَ إِیمَانُهُ ضَلَالَهُ وَ یَقِینُهُ شَکَّهُ وَ سَأَلْتَ عَنِ الزَّکَاةِ فِیهِمْ فَمَا کَانَ مِنَ الزَّکَوَاتِ فَأَنْتُمْ أَحَقُّ بِهِ لِأَنَّا قَدْ أَحْلَلْنَا ذَلِکَ لَکُمْ مَنْ کَانَ مِنْکُمْ وَ أَیْنَ کَانَ وَ سَأَلْتَ عَنِ الضُّعَفَاءِ فَالضَّعِیفُ مَنْ لَمْ تُرْفَعْ إِلَیْهِ حُجَّةٌ وَ لَمْ یَعْرِفِ الِاخْتِلَافَ فَإِذَا عَرَفَ الِاخْتِلَافَ فَلَیْسَ بِضَعِیفٍ وَ سَأَلْتَ عَنِ الشَّهَادَاتِ لَهُمْ فَأَقِمِ الشَّهَادَةَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ عَلَی نَفْسِکَ أَوِ الْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ فَإِنْ خِفْتَ عَلَی أَخِیکَ ضَیْماً فَلَا وَ ادْعُ إِلَی شَرَائِطِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ بِمَعْرِفَتِنَا مَنْ رَجَوْتَ إِجَابَتَهُ وَ لَا تَحْضُرْ حِصْنَ زِنًا(1)

وَ وَالِ آلَ مُحَمَّدٍ وَ لَا تَقُلْ لِمَا بَلَغَکَ عَنَّا وَ نُسِبَ إِلَیْنَا هَذَا بَاطِلٌ وَ إِنْ کُنْتَ تَعْرِفُ مِنَّا خِلَافَهُ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی لِمَا قُلْنَاهُ وَ عَلَی أَیِّ وَجْهٍ وَصَفْنَاهُ آمِنْ بِمَا أُخْبِرُکَ وَ لَا تُفْشِ مَا اسْتَکْتَمْنَاکَ مِنْ خَبَرِکَ إِنَّ مِنْ وَاجِبِ حَقِّ أَخِیکَ أَنْ لَا تَکْتُمَهُ شَیْئاً تَنْفَعُهُ بِهِ لِأَمْرِ دُنْیَاهُ وَ آخِرَتِهِ وَ لَا تَحْقِدَ عَلَیْهِ وَ إِنْ أَسَاءَ وَ أَجِبْ دَعْوَتَهُ إِذَا دَعَاکَ وَ لَا تُخَلِّ

بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَدُوِّهِ مِنَ النَّاسِ وَ إِنْ کَانَ أَقْرَبَ إِلَیْهِ مِنْکَ وَ عُدْهُ فِی مَرَضِهِ لَیْسَ مِنْ أَخْلَاقِ الْمُؤْمِنِینَ الْغِشُّ وَ لَا الْأَذَی وَ لَا الْخِیَانَةُ وَ لَا الْکِبْرُ وَ لَا الْخَنَا وَ لَا الْفُحْشُ وَ لَا الْأَمْرُ بِهِ فَإِذَا رَأَیْتَ الْمُشَوَّهَ الْأَعْرَابِیَّ فِی جَحْفَلٍ (2)

جَرَّارٍ فَانْتَظِرْ فَرَجَکَ وَ لِشِیعَتِکَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِذَا انْکَسَفَتِ الشَّمْسُ فَارْفَعْ بَصَرَکَ إِلَی السَّمَاءِ وَ انْظُرْ مَا فَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْمُجْرِمِینَ فَقَدْ فَسَّرْتُ لَکَ جُمَلًا جُمَلًا وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الْأَخْیَارِ(3).

ص: 244


1- 1. فی الکافی: و لا تحصن بحصن ریاء.
2- 2. الجحفل کجعفر: الجیش الکثیر الکبیر.
3- 3. الکافی ج 8 ص 124 بتفاوت.

**[ترجمه]کافی: علی بن سوید نقل کرده، زمانی که ابا الحسن موسی علیه السّلام در زندان بودند، نامه ای به ایشان نوشتم که در آن از حالشان پرسیدم و مسائل زیادی نیز سؤال کردم. مدتی گذشت و جواب ندادند. بعد جوابی با این مضمون به من دادند: بسم الله الرحمن الرحیم، ستایش مخصوص خداوندی بلند مرتبه و بزرگی است که با عظمت و نور خود دل­های مؤمنین را روشن گردانید، و با عظمت و نورش نادان­ها با او دشمنی کردند، و با عظمت و نورش همه آن­ها که در آسمان­ها هستند و همه آن­هایی که در زمین هستند، با اعمال مختلف و دین­های متضاد به سوی او توسل جستند، که برخی از آن­ها به درست و برخی به خطا، برخی گمراه و برخی هدایت­یافته، برخی شنوا و برخی کر، برخی بینا و برخی کور سرگردان بودند. ستایش خدایی را که دین خود را بر محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم شناساند و شرح داد.

اما بعد، تو کسی هستی که خداوند تو را در منزلت خاصی نسبت به آل محمّد قرار داده و مودّت آن­چه از دین به تو سپرده و آن­چه از رشد به تو الهام کرده و آن­چه از امر دین بر تو شناسانده را به وسیله برتری­دادن تو بر آن­ها و به جهت این­که تو امور را به آن­ها برمی­گردانی، برایت حفظ کرده است. در نامه­ات از چیزهایی سؤال کرده ای که من از جواب دادن به آن­ها ناچار به تقیه­ام و مجال کتمان آن­ها را دارم. هنگامی که سلطنت ستم­گران پایان پذیرد و با واگذاری این دنیای مذموم برای اهل دنیا که بر خالقشان طغیان کرده­اند زمان سلطنت آن سلطنت­مدار بزرگ برسد، صلاح خواهم دید که سؤالاتی که کردی را برایت شرح دهم تا مبادا حیرت از جانب جهالت در شیعیان ضعیف رخنه کند. در برابر خداوند بلند مرتبه تقوا کن و این مطالب را فقط با اهلش در میان بگذار، و بر حذر باش از این­که مایه گرفتاری اوصیاء شوی، و با افشاء نمودن آن­چه که نزدت به امانت سپرده­ام و آشکار کردن آن­چه که پنهان کردنش را از تو خواسته­ام، دیگران را علیه آن­ها بشورانی. إن شاء الله هرگز چنین کاری نخواهی کرد.

اولین خبری که به تو می­دهم این است که من در همین شب­ها از دنیا خواهم رفت و از این پیش آمد نه بی­تابم و نه پشیمان، و نه در مورد آن­چه که خداوند عزّ و جلّ ناگزیر و حتمی نموده که اتفاق بیفتد شکی دارم. به عروة­الدین دین که آل محمّدند و عروة­الوثقی که امامان یکی پس از دیگری­اند و مسالمت با آن­ها و رضایت به آن­چه می­گویند، چنگ بزن و دین کسانی که از پیروان تو نیستند را دنبال نکن و دل به آیین آن­ها مبند، که آن­ها خائن­هایی هستند که به خدا و رسول و امانت­های خویش خیانت کردند. می­دانی چگونه به امانتهای خود خیانت کردند؟ کتاب خدا را امانت به آن­ها سپرده شد و آن­ها آن را تحریف کردند و تغییر دادند، به ولی امرهای خود رهنمون شدند، ولی از آن­ها روی برگرداندند، و و خدا هم به سزای آن­چه انجام می دادند، طعم گرسنگی و هراس را به آن­ها چشانید.

پرسیده بودی اگر دو نفر مالی شخص دیگری را که آن را بر فقرا و مساکین و در راه­ ماندگان و در راه خدا انفاق می­کرده غصب کنند، و وقتی غصب کردند، باز راضی نشوند و او را وادار کنند که مالش را بر دوشش بگذارد و به منزل آن دو ببرد و وقتی مال را تحویل گرفتند، خودشان انفاق آن را به عهده بگیرند؛ آیا با این کار به حد کفر می­رسند؟

به جان خودم قسم آن­دو قبل از این که این کار را بکنند، نفاق داشتند و کلام خداوند عزّ و جلّ را رد کردند و رسول الله صلی الله علیه و آله را مسخره کردند، هر دوی آن­ها کافرند؛ لعنت خدا و ملائکه و همه مردم بر آن­دو باد. به خدا قسم از وقتی که آن­دو، حال قبل از اسلام خود را کنار گذاشتند، ذره ای ایمان در دل آن­دو وارد نشد و شکشان همین­طور زیاد می­شد. آن­­ها همیشه دو فریب­کار و دو شکاک و دو منافق بودند، تا این­که ملائکه عذاب جانشان را گرفتند و به محل ذلت در دیار باقی بردند. و پرسیده بودی آن افرادی که در هنگام غصب مال آن مرد و گذاشتن بار بر دوش او حضور داشتند، حال برخی معترف بودند که حق اوست و برخی منکر بودند، چه وضعی دارند؟ آن­ها اهل ارتداد اولند و از این امت هستند؛ لعنت خدا و ملائکه و همه مردم بر آن­ها باد.

از مقدار علم ما سؤال کرده بودی؛ علم ما بر سه گونه است: ماضی و غابر و حادث. ماضی که مشخص است، غابر علم نوشته شده است و حادث علمی است که بر قلب­ها می­افتد و در گوش­ها خوانده می­شود و برجسته ترین علم ما است و پیامبری بعد از پیامبر ما صلی الله علیه و آله نخواهد بود. از مادران فرزندان آن­ها پرسیده بودی؛ آن­ها تا روز قیامت زناکارند و ازدواج آن­ها بدون اجازه ولی بوده و طلاق آن­ها عدّه ندارد. اما هر که در دعوت ما داخل شود، ایمانش گمراهی سابقش را از نابود می­کند و یقینش شکش را از بین می­برد. از زکات آن­ها پرسیده بودی؛ شما پیروان ائمه مستحق زکات هستید، زیرا ما آن را برای هر یک از شما در هر جا که باشد حلال کرده­ایم. در مورد ضعفا پرسیده بودی؛ ضعیف کسی است که حجت به او نرسیده باشد و اختلاف را نشناسد، اگر اختلاف را بشناسد، دیگر ضعیف شمرده نمی­شود.

پرسیده بودی که آیا می­توان به نفع آن­ها شهادت داد، بین خود و آن­ها، برای خداوند عزّ و جلّ شهادت بده، اگرچه به ضرر خودت یا پدر و مادر یا خویشاوندانت باشد. اما اگر ترسیدی به برادر دینی­ات ظلم شود، شهادت نده. کسی که امید داری بپذیرد را به شرط­های خداوند عزّ و جلّ در مورد معرفت ما دعوت کن. مبادا در حصن زنا حاضر شوی - . در کافی چنین است: مبادا به حصن ریا پناهنده شوی. - ، خاندان پیامبر را دوست داشته باش، و به آن­چه از زبان ما برایت نقل می­کنند، گر چه خلاف آن را از ما شنیده باشی نگو این باطل است؛ زیرا نمی­دانی ما آن حرف را به چه جهت گفته ایم. و به آنچه که من گفتم، به هر صورتی که وصف کردیم ایمان داشته باش و خبرهایی که پنهان کردنش را از تو خواسته­ایم پخش نکن؛ از حقوق واجب برادر دینی­ات این است که چیزی را که در دنیا و آخرت برای او سودمند است، از او پنهان نکنی و گر چه بد کرده باشد، کینه­ای از او به دل نگیری و هرگاه تو را دعوت کرد، دعوت او را بپذیری و او را با دشمنش از اهل سنت تنها نگذاری، اگرچه آن دشمن به تو از او نزدیک­تر باشد و در بیماری­اش از او عیادت کنی. غش کردن و اذیت و خیانت و کبر و بدزبانی و فحش و دستور دادن به این کارها از خوی و خلق مؤمنین نیست. هرگاه آن اعرابی زشت را با لشگری انبوه دیدی، منتظر فرج برای خود و شیعیان مؤمن خود باش. زمانی که خورشید کسوف کرد، چشمت را به آسمان بلند کن و ببین خداوند عزّ و جلّ با مجرمین چه می­کند. جمله به جمله برایت توضیح دادم، و درود خدا بر محمّد و آل برگزیده­اش. - . کافی 8 : 124 با کمی تفاوت -

**[ترجمه]

بیان

الخبر مفسر فی کتاب الروضة من هذا الکتاب و فی شرح روضة الکافی.

**[ترجمه]این روایت در کتاب الروضة همین­ کتاب و شرح روضه کافی، توضیح داده شده است .

**[ترجمه]

«52»

مهج، [مهج الدعوات] بِإِسْنَادٍ صَحِیحٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَالِکٍ الْخُزَاعِیِّ قَالَ: دَعَانِی هَارُونُ الرَّشِیدُ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ کَیْفَ أَنْتَ وَ مَوْضِعَ السِّرِّ مِنْکَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا أَنَا إِلَّا عَبْدٌ مِنْ عَبِیدِکَ فَقَالَ امْضِ إِلَی تِلْکَ الْحُجْرَةِ وَ خُذْ مَنْ فِیهَا وَ احْتَفِظْ بِهِ إِلَی أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْهُ قَالَ فَدَخَلْتُ فَوَجَدْتُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَلَمَّا رَآنِی سَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ حَمَلْتُهُ عَلَی دَابَّتِی إِلَی مَنْزِلِی فَأَدْخَلْتُهُ دَارِی وَ جَعَلْتُهُ مَعَ حَرَمِی وَ قَفَّلْتُ عَلَیْهِ وَ الْمِفْتَاحُ مَعِی وَ کُنْتُ أَتَوَلَّی خِدْمَتَهُ وَ مَضَتِ الْأَیَّامُ فَلَمْ أَشْعُرْ إِلَّا بِرَسُولِ الرَّشِیدِ یَقُولُ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَنَهَضْتُ وَ دَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ هُوَ جَالِسٌ وَ عَنْ یَمِینِهِ فِرَاشٌ وَ عَنْ یَسَارِهِ فِرَاشٌ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَلَمْ یَرُدَّ غَیْرَ أَنَّهُ قَالَ مَا فَعَلْتَ بِالْوَدِیعَةِ فَکَأَنِّی لَمْ أَفْهَمْ مَا قَالَ فَقَالَ مَا فَعَلَ صَاحِبُکَ فَقُلْتُ صَالِحٌ فَقَالَ امْضِ إِلَیْهِ وَ ادْفَعْ إِلَیْهِ ثَلَاثَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ اصْرِفْهُ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ أَهْلِهِ فَقُمْتُ وَ هَمَمْتُ بِالانْصِرَافِ فَقَالَ لِی أَ تَدْرِی مَا السَّبَبُ فِی ذَلِکَ وَ مَا هُوَ قُلْتُ لَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ نِمْتُ عَلَی الْفِرَاشِ الَّذِی عَنْ یَمِینِی فَرَأَیْتُ فِی مَنَامِی قَائِلًا یَقُولُ لِی یَا هَارُونُ أَطْلِقْ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ فَانْتَبَهْتُ فَقُلْتُ لَعَلَّهَا لِمَا فِی نَفْسِی مِنْهُ فَقُمْتُ إِلَی هَذَا الْفِرَاشِ الْآخَرِ فَرَأَیْتُ ذَلِکَ الشَّخْصَ بِعَیْنِهِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا هَارُونُ أَمَرْتُکَ أَنْ تُطْلِقَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ فَلَمْ تَفْعَلْ فَانْتَبَهْتُ وَ تَعَوَّذْتُ مِنَ الشَّیْطَانِ ثُمَّ قُمْتُ إِلَی هَذَا الْفِرَاشِ الَّذِی أَنَا عَلَیْهِ وَ إِذَا بِذَلِکَ الشَّخْصِ بِعَیْنِهِ وَ بِیَدِهِ حَرْبَةٌ کَانَ أَوَّلُهَا بِالْمَشْرِقِ وَ آخِرُهَا بِالْمَغْرِبِ وَ قَدْ أَوْمَأَ إِلَیَّ وَ هُوَ یَقُولُ وَ اللَّهِ یَا هَارُونُ لَئِنْ لَمْ تُطْلِقْ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ لَأَضَعَنَّ هَذِهِ الْحَرْبَةَ فِی صَدْرِکَ وَ أُطْلِعُهَا مِنْ ظَهْرِکَ فَأَرْسَلْتُ إِلَیْکَ فَامْضِ فِیمَا أَمَرْتُکَ بِهِ وَ لَا تُظْهِرْهُ إِلَی أَحَدٍ فَأَقْتُلَکَ فَانْظُرْ لِنَفْسِکَ قَالَ فَرَجَعْتُ إِلَی مَنْزِلِی وَ فَتَحْتُ الْحُجْرَةَ وَ دَخَلْتُ عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام فَوَجَدْتُهُ قَدْ نَامَ فِی سُجُودِهِ فَجَلَسْتُ حَتَّی اسْتَیْقَظَ وَ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ افْعَلْ مَا أُمِرْتَ بِهِ فَقُلْتُ لَهُ یَا مَوْلَایَ سَأَلْتُکَ بِاللَّهِ وَ بِحَقِّ جَدِّکَ رَسُولِ اللَّهِ هَلْ دَعَوْتَ اللَّهَ

ص: 245

عَزَّ وَ جَلَّ فِی یَوْمِکَ هَذَا بِالْفَرَجِ فَقَالَ أَجَلْ إِنِّی صَلَّیْتُ الْمَفْرُوضَةَ وَ سَجَدْتُ وَ غَفَوْتُ فِی سُجُودِی فَرَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُوسَی أَ تُحِبُّ أَنْ تُطْلَقَ فَقُلْتُ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ ادْعُ بِهَذِهِ الدُّعَاءِ(1) ثُمَّ ذَکَرَ الدُّعَاءَ فَلَقَدْ دَعَوْتُ بِهِ وَ رَسُولُ اللَّهُ یُلَقِّنِّیهِ حَتَّی سَمِعْتُکَ فَقُلْتُ قَدِ اسْتَجَابَ اللَّهُ فِیکَ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ مَا أَمَرَنِی بِهِ الرَّشِیدُ وَ أَعْطَیْتُهُ ذَلِکَ (2).

**[ترجمه]مهج الدعوات: عبدالله بن مالک خزاعی نقل کرده، هارون الرشید مرا خواست و گفت: ای اباعبدالله! می­توانم در مورد سری به تو اعتماد کنم؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین! من بنده­ای از بندگان شمایم. گفت: به آن اتاق برو و کسی که در آن است را بگیر و ببر و تا زمانی که از تو بخواهم او را پیش خود نگه دار. داخل رفتم و موسی بن جعفر علیه السّلام را دیدم، تا مرا دیدند، سلام کردم و ایشان را بر مرکب خود نشاندم و به خانه­ام بردم و با خانواده خودم در یک­جا قرار دادم و درب را به رویشان قفل کردم و کلیدش همراه خودم بود و خودم خدمت­کاری ایشان را به عهده گرفتم. چند روز گذشت، ناگهان پیکی از طرف هارون آمد و گفت: امیرالمؤمنین تو را می­خواهد. برخاستم و پیش او رفتم؛ نشسته بود و یک رخت­خواب در طرف راستش و یکی دیگر در سمت چپش بود. سلام کردم، بدون این­که جوابم را دهد گفت: با امانت چه کردی؟ من نفهمیدم چه گفت. دوباره گفت: کسی که به تو سپردم چه می­کند؟ گفتم: خوب است. گفت: همین الآن پیش او برو و سه هزار درهم به او بده و او را روانه منزل و خانواده­اش کن. برخاستم که برگردم، گفت: می­دانی به چه سبب و برای چه دارم این کار را می­کنم؟ گفتم: خیر ای امیرالمؤمنین! گفت: در رختخوابی که طرف راستم هست خوابیده بودم، شخصی را در خواب دیدم که به من می­گفت: ای هارون! موسی بن جعفر را آزاد کن. از خواب بیدار شدم و گفتم: شاید به خاطر افکاری است که از او در ذهن خود دارم. برخاستم و به رختخواب دیگر رفتم و باز همان شخص را در خواب دیدم که می­گفت: ای هارون! به تو دستور دادم که موسی بن جعفر را آزاد کنی، آزاد نکردی. بیدار شدم از شر شیطان به خدا پناه بردم. بعد برخاستم و به این رختخوابی که اکنون در آن هستم آمدم و باز همان شخص را دیدم که حربه ای در دست داشت که سر آن در مشرق و ته آن در مغرب بود، با حربه­اش اشاره ای به من کرد و گفت: ای هارون! به خدا قسم اگر موسی بن جعفر را آزاد نکنی، این حربه را روی سینه ات می­گذارم و از پشتت بیرون می­کشم. این بود که از پی تو فرستادم. هر چه گفتم را انجام ده و این جریان را برای کسی فاش نکن که تو را می­کشم، پس مراقب جان خودت باش .

به خانه خود بازگشتم و در اتاق را باز کردم و به حضور موسی بن جعفر علیه السّلام رفتم و دیدم در حال سجده به خواب رفته­اند، نشستم تا بیدار شدند و سر برداشتند. فرمودند: ای اباعبدالله! هر چه به تو دستور داده شده را انجام بده. عرض کردم: مولای من! شما را به خدا و به حق جدتان رسول الله قسم می­دهم که بگویید آیا امروز خدای عزّ و جلّ را برای گشایش کار خود دعا کردید؟ فرمودند: آری. فرمود: نماز فریضه را خواندم و به سجده رفتم چرتم گرفت و رسول الله صلی الله علیه و آله را دیدم؛ فرمودند: ای موسی! دوست داری آزاد شوی؟ گفتم: آری یا رسول خدا. فرمودند: این دعا را بخوان، بعد دعا را ذکر کردند - . این دعا در مهج الدعوات : 247 آمده است. - ، ایشان تلقین می­کردند و من می­خواندم، تا این­که صدای تو را شنیدم. عرض کردم: خدا دعایتان را مستجاب نموده است. دستوراتی رشید را برایشان نقل کردم و پول را به ایشان اعطا کردم. - . مهج الدعوات : 245 -

**[ترجمه]

«53»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُسَافِرٍ قَالَ: أَمَرَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام حِینَ أُخْرِجَ بِهِ أَبَا الْحَسَنِ أَنْ یَنَامَ عَلَی بَابِهِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ أَبَداً مَا کَانَ حَیّاً إِلَی أَنْ یَأْتِیَهُ خَبَرُهُ قَالَ فَکُنَّا فِی کُلِّ لَیْلَةٍ نَفْرُشُ لِأَبِی الْحَسَنِ فِی الدِّهْلِیزِ ثُمَّ یَأْتِی بَعْدَ الْعِشَاءِ فَیَنَامُ فَإِذَا أَصْبَحَ انْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ قَالَ فَمَکَثَ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ أَرْبَعَ سِنِینَ فَلَمَّا کَانَ لَیْلَةٌ مِنَ اللَّیَالِی أَبْطَأَ عَنَّا وَ فُرِشَ لَهُ فَلَمْ یَأْتِ کَمَا کَانَ یَأْتِی فَاسْتَوْحَشَ الْعِیَالُ وَ ذُعِرُوا وَ دَخَلَنَا أَمْرٌ عَظِیمٌ مِنْ إِبْطَائِهِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ أَتَی الدَّارَ وَ دَخَلَ إِلَی الْعِیَالِ وَ قَصَدَ إِلَی أُمِّ أَحْمَدَ فَقَالَ لَهَا هَاتِی الَّذِی أَوْدَعَکِ أَبِی فَصَرَخَتْ وَ لَطَمَتْ وَجْهَهَا وَ شَقَّتْ جَیْبَهَا وَ قَالَتْ مَاتَ وَ اللَّهِ سَیِّدِی فَکَفَّهَا وَ قَالَ لَهَا لَا تَکَلَّمِی بِشَیْ ءٍ وَ لَا تُظْهِرِیهِ حَتَّی یَجِی ءَ الْخَبَرُ إِلَی الْوَالِی فَأَخْرَجَتْ إِلَیْهِ سَفَطاً وَ أَلْفَیْ دِینَارٍ أَوْ أَرْبَعَةَ آلَافِ دِینَارٍ فَدَفَعَتْ ذَلِکَ أَجْمَعَ إِلَیْهِ دُونَ غَیْرِهِ وَ قَالَتْ إِنَّهُ قَالَ لِی فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ وَ کَانَتْ أَثِیرَةً عِنْدَهُ احْتَفِظِی بِهَذِهِ الْوَدِیعَةِ عِنْدَکِ لَا تُطْلِعِی عَلَیْهَا أَحَداً حَتَّی أَمُوتَ فَإِذَا مَضَیْتُ فَمَنْ أَتَاکِ مِنْ وُلْدِی

ص: 246


1- 1. الدعاء المذکور هو« یا سابغ النعم، یا دافع النقم یا باری النسم، یا مجلی الهمم، یا مغشی الظلم، یا کاشف الضر و الالم، یا ذا الجود و الکرم، و یا سامع کل صوت و یا مدرک کل فوت، و یا محیی العظام و هی رمیم و منشئها بعد الموت، صل علی محمّد و آل محمّد و اجعل لی من أمری فرجا و مخرجا یا ذا الجلال و الإکرام». کما فی مهج الدعوات ص 247.
2- 2. مهج الدعوات ص 245.

فَطَلَبَهَا مِنْکِ فَادْفَعِیهَا إِلَیْهِ وَ اعْلَمِی أَنِّی قَدْ مِتُّ وَ قَدْ جَاءَتْنِی وَ اللَّهِ عَلَامَةُ سَیِّدِی فَقَبَضَ ذَلِکَ مِنْهَا وَ أَمَرَهُمْ بِالْإِمْسَاکِ جَمِیعاً إِلَی أَنْ وَرَدَ الْخَبَرُ وَ انْصَرَفَ فَلَمْ یَعُدْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْمَبِیتِ کَمَا کَانَ یَفْعَلُ فَمَا لَبِثْنَا إِلَّا أَیَّاماً یَسِیرَةً حَتَّی جَاءَتِ الْخَرِیطَةُ بِنَعْیِهِ فَعَدَدْنَا الْأَیَّامَ وَ تَفَقَّدْنَا الْوَقْتَ فَإِذَا هُوَ قَدْ مَاتَ فِی الْوَقْتِ الَّذِی فَعَلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام مَا فَعَلَ مِنْ تَخَلُّفِهِ عَنِ الْمَبِیتِ وَ قَبْضِهِ لِمَا قَبَضَ (1).

**[ترجمه]کافی: مسافر نقل کرده، وقتی داشتند موسی بن جعفر علیه السّلام را می­بردند، به حضرت رضا فرمودند که تا زنده هستند هر شب بر در خانه اشان بخوابند تا خبر فوتشان را برای ایشان بیاورند. ما هر شب برای حضرت رضا در دهلیز رختخواب می­انداختیم؛ ایشان بعد از نماز عشاء می­آمدند و می­خوابیدند و صبح که می­شد، به منزل خودشان می­رفتند. تا چهار سال این­گونه گذشت. شبی از شب­ها ایشان دیر کردند؛ رختخواب انداختیم، ولی نیامدند. اهل و عیال وحشت کردند و ترسیدند و از تأخیر ایشان فکر بدی در وجودمان افتاد.

صبح که شد، آمدند و پیش اهل و عیال رفتند و به أم احمد فرمودند: آن­چه پدرم به تو امانت داده بود را بیاور. ام احمد فریاد کشید و به صورت خود زد و گریبان چاک کرد و گفت: به خدا آقایم از دنیا رفت. حضرت او را نگه داشتند و به او فرمودند: در این مورد چیزی نگو و آن را آشکار نکن تا خبر رسمی به والی شهر برسد. أم احمد یک زنبیل و دو یا چهار هزار دینار آورد و همه­ آن­ها را به ایشان داد، نه کس دیگری .

و گفت: روزی ابا الحسن علیه السلام در خلوت به من فرمودند: - أم احمد پیش موسی بن جعفر علیه السلام گرامی بود - این امانت­ها را پیش خود نگه­دار و در مورد آن به کسی چیزی نگو تا من از دنیا روم. وقتی از دنیا رفتم، هر کدام از فرزندانم پیش تو آمد و آن­ها را از تو خواست، به او بده و بدان که من از دنیا رفته ام. به خدا قسم الآن علامت آقایم آمده است.

حضرت امانت­ها را از او گرفتند و تا هنگام رسیدن خبر، همه را به خودداری امر کردند و بازگشتند و بعد از آن روز دیگر مانند گذشته شب­ها برای خوابیدن نیامدند. چند روزی که گذشت، طوماری که حاوی خبر درگذشت ایشان بود رسید. روزها را حساب کردیم و وقت را در نظر گرفتیم و دیدیم ایشان در همان شبی که حضرت رضا علیه السلام دیگر برای خوابیدن نیامدند و صبح فردایش امانت­ها را گرفتند، فوت کرده بودند. - . کافی 1 : 381 -

**[ترجمه]

«54»

کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ طَلْحَةَ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّ الْإِمَامَ لَا یُغَسِّلُهُ إِلَّا الْإِمَامُ فَقَالَ أَ مَا تَدْرُونَ مَنْ حَضَرَ یُغَسِّلُهُ قَدْ حَضَرَهُ خَیْرٌ مِمَّنْ غَابَ عَنْهُ الَّذِینَ حَضَرُوا یُوسُفَ فِی الْجُبِّ حِینَ غَابَ عَنْهُ أَبَوَاهُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ (2).

**[ترجمه]کافی: طلحه نقل کرده، به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: آیا امام را تنها امام باید غسل دهد؟ فرمودند: مگر نمی­دانید چه کسی برای غسل دادن ایشان حاضر شد!؟ کسی حاضر شد که از همه کسانی که حضور نداشتند بهتر بود؛ همان­هایی وقتی یوسف در چاه از والدین و خانواده­اش دور بود، نزد او حاضر شدند. - . همان : 385 -

**[ترجمه]

بیان

ظاهره تقیة إما من المخالفین بقرینة الراوی أو من نواقص العقول من الشیعة و باطنه حق إذ کان علیه السلام حاضرا و هو خیر ممن غاب و حضرت الملائکة أیضا.

**[ترجمه]ظاهراً این روایت در مقام تقیه است؛ حال یا تقیه از مخالفین، زیرا راوی خبر از اهل سنت است و یا تقیه از شیعیان ناقص العقل. وباطن آن در مقام بیان حقیقت است؛ زیرا حضرت رضا علیه السلام هنگام غسل­دادن ایشان حاضر بودند و هم ایشان بهتر از همه غایب­ها بودند، و ملائکه نیز حضور داشتند.

**[ترجمه]

«55»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنِ الْإِمَامِ مَتَی یَعْلَمُ أَنَّهُ إِمَامٌ حِینَ یَبْلُغُهُ أَنَّ صَاحِبَهُ قَدْ مَضَی أَوْ حِینَ یَمْضِی مِثْلُ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قُبِضَ بِبَغْدَادَ وَ أَنْتَ هَاهُنَا قَالَ یَعْلَمُ ذَلِکَ حِینَ یَمْضِی صَاحِبُهُ قُلْتُ بِأَیِّ شَیْ ءٍ قَالَ یُلْهِمُهُ اللَّهُ (3).

**[ترجمه]کافی: صفوان نقل کرده، به حضرت رضا عرض کردم: برای من بفرمایید امام چه وقتی می­فهمد که امام شده است؟ وقتی که خبر می­رسد که امام قبلی از دنیا رفته است، یا همان زمانی که امام قبلی از دنیا می­رود؟ مانند ابا الحسن علیه السلام که در بغداد از دنیا رفتند و شما این­جا بودید؟ فرمودند: همان زمانی که امام قبلی از دنیا برود، می­فهمد که امام است. عرض کردم: چگونه؟ فرمودند: خداوند به او الهام می کند. - . همان : 381 -

**[ترجمه]

«56»

عُیُونُ الْمُعْجِزَاتِ، فِی کِتَابِ الْوَصَایَا لِأَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الصَّیْمَرِیِّ وَ رُوِیَ مِنْ جِهَاتٍ صَحِیحَةٍ: أَنَّ السِّنْدِیَّ بْنَ شَاهَکَ حَضَرَ بَعْدَ مَا کَانَ بَیْنَ یَدَیْهِ السَّمُّ فِی الرُّطَبِ وَ أَنَّهُ علیه السلام أَکَلَ مِنْهَا عَشْرَ رُطَبَاتٍ فَقَالَ لَهُ السِّنْدِیُّ تَزْدَادُ فَقَالَ علیه السلام لَهُ حَسْبُکَ قَدْ بَلَغْتَ مَا یُحْتَاجُ إِلَیْهِ فِیمَا أُمِرْتَ بِهِ ثُمَّ إِنَّهُ أَحْضَرَ الْقُضَاةَ

ص: 247


1- 1. الکافی ج 1 ص 381.
2- 2. نفس المصدر ج 1 ص 385.
3- 3. المصدر السابق ج 1 ص 381.

وَ الْعُدُولَ قَبْلَ وَفَاتِهِ بِأَیَّامٍ وَ أَخْرَجَهُ إِلَیْهِمْ وَ قَالَ إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنَّ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی فِی ضَنْکٍ وَ ضُرٍّ وَ هَا هُوَ ذَا لَا عِلَّةَ بِهِ وَ لَا مَرَضَ وَ لَا ضُرَّ.

فَالْتَفَتَ علیه السلام فَقَالَ لَهُمْ اشْهَدُوا عَلَیَّ أَنِّی مَقْتُولٌ بِالسَّمِّ مُنْذُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ اشْهَدُوا أَنِّی صَحِیحُ الظَّاهِرِ لَکِنِّی مَسْمُومٌ وَ سَأَحْمَرُّ فِی آخِرِ هَذَا الْیَوْمِ حُمْرَةً شَدِیدَةً مُنْکَرَةً وَ أَصْفَرُّ غَداً صُفْرَةً شَدِیدَةً وَ أَبْیَضُّ بَعْدَ غَدٍ وَ أَمْضِی إِلَی رَحْمَةِ اللَّهِ وَ رِضْوَانِهِ فَمَضَی علیه السلام کَمَا قَالَ فِی آخِرِ الْیَوْمِ الثَّالِثِ فِی سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ کَانَ سِنُّهُ علیه السلام أَرْبَعاً وَ خَمْسِینَ سَنَةً أَقَامَ مِنْهَا مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عِشْرِینَ سَنَةً وَ مُنْفَرِداً بِالْإِمَامَةِ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً(1).

**[ترجمه]عیون المعجزات: در کتاب وصایا، تألیف ابا الحسن علی بن محمّد بن زیاد صیمری و نیز از جهات صحیح دیگر نقل شده، سندی بن شاهک بعد از این­که خرماهای مسموم در مقابل موسی بن جعفر علیه السّلام گذاشته بودند و ایشان ده دانه از آن خرماها را خورده بودند، آمد و به ایشان گفت: بیشتر می­خورید؟ امام علیه السلام به او فرمودند: همین قدر برای تو کافی است؛ به آن­­جایی که در دستوری که به تو داده­اند لازم است، رسیده­ای. سپس سندی چند روز قبل از وفات ایشان، قضات و افراد عادل را حاضر کرد و امام را پیش ایشان آورد و گفت: مردم می­گویند: ابا الحسن موسی در مضیقه و سختی است؛ خودتان او را ببینید، نه بیماری دارد و نه مریض است و نه در سختی است.

موسی بن جعفر علیه السّلام رو به آن­ها کردند و فرمودند: بر من شهادت دهید که من تا سه روز دیگر بر اثر مسمومیت کشته خواهم شد، شهادت دهید که ظاهر من سالم است، ولی مرا مسموم کرده اند. همین آخر وقت امروز به شدت رنگم سرخ خواهد شد و فردا شدیداً زرد می­شوم و پس­فردا سفید خواهم شد و به سوی رحمت و رضوان خدا می­روم. همان­طوری که فرموده بودند در آخر روز سوم و در سال یک­صد و هشتاد و سه هجری در سن پنجاه و چهار سالگی از دنیا رفتند. بیست سال از عمر شریفشان را در زمان حیات پدرشان حضرت صادق علیه السلام زیستند و سی و چهار سال بعد از آن را خودشان امام بودند. - . عیون المعجزات : 95 -

**[ترجمه]

«57»

عُمْدَةُ الطَّالِبِ،: کَانَ مُوسَی الْکَاظِمُ علیه السلام أَسْوَدَ اللَّوْنِ عَظِیمَ الْفَضْلِ رَابِطَ الْجَأْشِ وَاسِعَ الْعَطَاءِ وَ کَانَ یُضْرَبُ الْمَثَلُ بصرار [بِصُرَرِ] مُوسَی وَ کَانَ أَهْلُهُ یَقُولُونَ عَجَباً لِمَنْ جَاءَتْهُ صُرَّةُ مُوسَی فَشَکَا الْقِلَّةَ قَبَضَ عَلَیْهِ مُوسَی الْهَادِی وَ حَبَسَهُ فَرَأَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِی نَوْمِهِ یَقُولُ یَا مُوسَی فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ (2) فَانْتَبَهَ مِنْ نَوْمِهِ وَ قَدْ عَرَفَ أَنَّهُ الْمُرَادُ فَأَمَرَ بِإِطْلَاقِهِ ثُمَّ تَنَکَّرَ لَهُ مِنْ بَعْدُ فَهَلَکَ قَبْلَ أَنْ یُوصِلُ إِلَی الْکَاظِمِ علیه السلام أَذًی وَ لَمَّا وَلِیَ هَارُونُ الرَّشِیدُ الْخِلَافَةَ أَکْرَمَهُ وَ عَظَّمَهُ ثُمَّ قَبَضَ عَلَیْهِ وَ حَبَسَهُ عِنْدَ الْفَضْلِ بْنِ یَحْیَی ثُمَّ أَخْرَجَهُ مِنْ عِنْدِهِ فَسَلَّمَهُ إِلَی السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ وَ مَضَی الرَّشِیدُ إِلَی الشَّامِ فَأَمَرَ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ السِّنْدِیَّ بِقَتْلِهِ فَقِیلَ إِنَّهُ سُمَّ وَ قِیلَ بَلْ لُفَّ فِی بِسَاطٍ وَ غُمِزَ حَتَّی مَاتَ ثُمَّ أُخْرِجَ لِلنَّاسِ وَ عَمِلَ مَحْضَراً بِأَنَّهُ مَاتَ حَتْفَ أَنْفِهِ وَ تَرَکَهُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ عَلَی الطَّرِیقِ یَأْتِی مَنْ یَأْتِی فَیَنْظُرُ إِلَیْهِ ثُمَّ یَکْتُبُ فِی الْمَحْضَرِ(3).

ص: 248


1- 1. عیون المعجزات ص 95.
2- 2. سورة محمّد الآیة: 22.
3- 3. عمدة الطالب ص 185 بتفاوت یسیر. طبعة النجف الأولی.

أقول: رأیت فی بعض مؤلفات أصحابنا روی: أن الرشید لعنه الله لما أراد أن یقتل الإمام موسی بن جعفر علیهما السلام عرض قتله علی سائر جنده و فرسانه فلم یقبله أحد منهم فأرسل إلی عماله فی بلاد الأفرنج یقول لهم التمسوا لی قوما لا یعرفون الله و رسوله فإنی أرید أن أستعین بهم علی أمر فأرسلوا إلیه قوما لا یعرفون من الإسلام و لا من لغة العرب شیئا و کانوا خمسین رجلا فلما دخلوا إلیه أکرمهم و سألهم من ربکم و من نبیکم فقالوا لا نعرف لنا ربا و لا نبیا أبدا فأدخلهم البیت الذی فیه الإمام علیه السلام لیقتلوه و الرشید ینظر إلیهم من روزنة البیت فلما رأوه رموا أسلحتهم و ارتعدت فرائصهم و خروا سجدا یبکون رحمة له فجعل الإمام یمر یده علی رءوسهم و یخاطبهم بلغتهم و هم یبکون فلما رأی الرشید خشی الفتنة و صاح بوزیره أخرجهم فخرجوا و هم یمشون القهقری إجلالا له و رکبوا خیولهم و مضوا نحو بلادهم من غیر استئذان.

**[ترجمه]عمدة الطالب: حضرت موسی کاظم علیه السّلام سیاه چهره، بسیار با فضیلت، قوی­دل و بسیار بخشنده بودند. کیسه های پول ایشان مثَل زده می­شد. خانواده اش می­گفتند تعجب است از کسی که کیسه پول موسی به او برسد و از کمی آن شکایت کند. موسی الهادی ایشان را دست­گیر کرد و به زندان انداخت، در خوابش امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب علیه السّلام را دید که به او می­فرمودند: ای موسی! «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ» - . محمد / 22 - {پس [ای منافقان] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید [یا سرپرست مردم شدید] در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندی­های خود را از هم بگسلید؟}، از خواب بیدار شد و فهمید منظور چیست. دستور داد ایشان را آزاد کنند. سپس باز بر ایشان خشم کرد، ولی قبل از این­که بتواند آزاری به ایشان برساند، به هلاکت رسید.

وقتی هارون الرشید بر سر کار آمد، ابتدا حضرت را احترام کرد و گرامی داشت، ولی بعد ایشان را دست­گیر کرد و پیش فضل بن یحیی زندانی نمود. سپس ایشان را از زندان فضل بیرون آورد و به سندی بن شاهک تحویل داد. رشید به شام رفت، یحیی بن خالد به سندی بن شاهک دستور داد که ایشان را به قتل برساند. بعضی گفته اند: ایشان را مسموم کردند و بعضی دیگر گفته اند: درون فرشی گذاشتند و آن­قدر فشار دادند تا از دنیا رفتند. سپس پیکرشان را پیش مردم بردند و استشهادی نوشتند که به مرگ طبیعی از دنیا رفته­اند. بدنشان را سه روز میان راه گذاشتند که هر که می­آید، ببیند و در استشهاد بنویسد. - . عمدة الطالب : 185 ، با اندکی تفاوت -

مؤلف: در بعضی از تألیفات اصحاب دیدم: روایت شده وقتی رشید - که خدا لعنتش کند - تصمیم گرفت که امام موسی بن جعفر علیه السّلام را به قتل برساند، کشتن ایشان را به هر یک از سربازان و سپه­داران خود که پیشنهاد می­کرد، هیچ کدام قبول نکردند. نامه ای به کارگزاران خود در ممالک فرنگ نوشت که: برایم گروهی پیدا کنید که خدا و رسولش را نشناسند، من می­خواهم در کاری از آن­ها کمک بگیرم. گروهی را فرستادند که از اسلام و زبان عربی هیچ چیز نمی­دانستند و پنجاه نفری می­شدند. وقتی نزد رشید رسیدند، به آن­ها احترام نمود و از آن­ها پرسید: پروردگار شما کیست؟ و پیامبرتان چه کسی است؟ گفتند: ما هرگز پروردگار و پیامبری نمی شناسیم. رشید آن­ها را وارد خانه ای که امام علیه السّلام در آن­جا زندانی بودند کرد تا ایشان را بکشند و خودش از روزنه اتاق به تماشای آن­ها نشست. همین که چشمشان به امام افتاد، سلاح­های خود را انداختند و بدنشان به لرزه درآمد و به سجده افتادند و به جهت رحم کردن به ایشان گریه می­کردند. امام علیه السّلام شروع کردند دست بر سر آن­ها کشیدن و به زبان خودشان با آن­ها صحبت کردن و آن­ها اشک می­ریختند. وقتی رشید این را دید، ترسید فتنه ای بر پا شود و بر سر وزیرش فریاد کشید که آن­ها را بیون بیاندازد. آن­ها به جهت احترام ایشان عقب­عقب رفتند و سوار بر اسب­های خود شدند و بدون اجازه به طرف شهرهای خویش راه افتادند.

**[ترجمه]

«58»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ: فَلَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنْ أَوْلِیَائِهِ وَ یَنْتَقِمُ لِأَوْلِیَائِهِ مِنْ أَعْدَائِهِ أَ مَا رَأَیْتَ مَا صَنَعَ اللَّهُ بِآلِ بَرْمَکَ وَ مَا انْتَقَمَ اللَّهُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ قَدْ کَانَ بَنُو الْأَشْعَثِ عَلَی خَطَرٍ عَظِیمٍ فَدَفَعَ اللَّهُ عَنْهُمْ بِوَلَایَتِهِمْ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام (1).

**[ترجمه]کافی: بزنطی در ضمن روایتی طولانی از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرده، اگر چنین نبود که خداوند از اولیای خود دفاع می­کند و انتقام آن­ها را از دشمنانش می­گیرد، آن­ها مستأصل می­شدند. ندیدی که خداوند با برمکیان چه کرد و چگونه انتقام ابا الحسن علیه السلام را گرفت!؟ و از طرف دیگر بنی­اشعث در چه خطر بزرگی قرار داشتند و خداوند خطر را به سبب ارادتشات به ابا الحسن علیه السلام دفع کرد!؟ - . کافی 3 : 568 -

**[ترجمه]

بیان

جزاء الشرط فی قوله فلو لا أن الله محذوف أی لاستؤصلوا و نحوه.

ص: 249


1- 1. لقد فحصنا عن الحدیث فی مظانه فلم نعثر علیه فی الکافی، و لعلّ القارئ یعثر علیه.

**[ترجمه]جزاء الشرط فی قوله فلو لا أن الله محذوف أی لاستؤصلوا و نحوه.

ص: 249

**[ترجمه]

باب 10 رد مذهب الواقفیة و السبب الذی لأجله قیل بالوقف علی موسی علیه السلام

الأخبار

«1»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی: أَمَّا الَّذِی یَدُلُّ عَلَی فَسَادِ مَذْهَبِ الْوَاقِفَةِ الَّذِینَ وَقَفُوا فِی إِمَامَةِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ قَالُوا إِنَّهُ الْمَهْدِیُّ فَقَوْلُهُمْ بَاطِلٌ بِمَا ظَهَرَ مِنْ مَوْتِهِ علیه السلام وَ اشْتَهَرَ وَ اسْتَفَاضَ کَمَا اشْتَهَرَ مَوْتُ أَبِیهِ وَ جَدِّهِ وَ مَنْ تَقَدَّمَهُ مِنْ آبَائِهِ علیهم السلام وَ لَوْ شَکَکْنَا لَمْ نَنْفَصِلْ مِنَ النَّاوُوسِیَّةِ وَ الْکِیسَانِیَّةِ وَ الْغُلَاةِ وَ الْمُفَوِّضَةِ الَّذِینَ خَالَفُوا فِی مَوْتِ مَنْ تَقَدَّمَ مِنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَلَی أَنَّ مَوْتَهُ اشْتَهَرَ مَا لَمْ یَشْتَهِرْ مَوْتُ أَحَدٍ مِنْ آبَائِهِ علیهم السلام لِأَنَّهُ أَظْهَرُ وَ أَحْضَرُوا الْقُضَاةَ وَ الشُّهُودَ وَ نُودِیَ عَلَیْهِ بِبَغْدَادَ عَلَی الْجِسْرِ وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی تَزْعُمُ الرَّافِضَةُ أَنَّهُ حَیٌّ لَا یَمُوتُ مَاتَ حَتْفَ أَنْفِهِ وَ مَا جَرَی هَذَا الْمَجْرَی لَا یُمْکِنُ الْخِلَافُ فِیهِ (1).

أقول: ثم نقل الأخبار الدالة علی وفاته علیه السلام علی ما نقلنا عنه فی باب شهادته علیه السلام.

ثم قال (2)

فموته علیه السلام أشهر من أن یحتاج إلی ذکر الروایة به لأن المخالف فی ذلک یدفع الضرورات و الشک فی ذلک یؤدی إلی الشک فی موت کل واحد من آبائه و غیرهم فلا یوثق بموت أحد علی أن المشهور عنه علیه السلام أنه وصی إلی ابنه علی بن موسی علیه السلام و أسند إلیه أمره بعد موته و الأخبار بذلک أکثر

ص: 250


1- 1. غیبة الشیخ الطوسیّ ص 20.
2- 2. نفس المصدر ص 26.

من أن تحصی نذکر منها طرفا و لو کان حیا باقیا لما احتاج إلیه.

أقول: ثم ذکر ما سنورده من النصوص علی الرضا علیه السلام ثم قال (1) و الأخبار فی هذا المعنی أکثر من أن تحصی هی موجودة فی کتب الإمامیة معروفة مشهورة من أرادها وقف علیها من هناک و فی هذا القدر هاهنا کفایة إن شاء الله تعالی.

فإن قیل کیف تعولون علی هذه الأخبار و تدعون العلم بموته و الواقفة تروی أخبارا کثیرة یتضمن أنه لم یمت و أنه القائم المشار إلیه هی موجودة فی کتبهم و کتب أصحابکم فکیف تجمعون بینها و کیف تدعون العلم بموته مع ذلک.

قلنا لم نذکر هذه الأخبار إلا علی جهة الاستظهار و التبرع لا لأنا احتجنا إلیها فی العلم بموته لأن العلم بموته حاصل لا یشک فیه کالعلم بموت آبائه و المشکک فی موته کالمشکک فی موتهم و موت کل من علمنا بموته و إنما استظهرنا بإیراد هذه الأخبار تأکیدا لهذا العلم کما نروی أخبارا کثیرة فیما نعلم بالعقل و الشرع و ظاهر القرآن و الإجماع و غیر ذلک فنذکر فی ذلک أخبارا علی وجه التأکید.

فأما ما ترویه الواقفة فکلها أخبار آحاد لا یعضدها حجة و لا یمکن ادعاء العلم بصحتها و مع هذا فالرواة لها مطعون علیهم لا یوثق بقولهم و روایاتهم و بعد هذا کله فهی متأولة.

ثم ذکر رحمه الله بعض أخبارهم الموضوعة و أولها و من أراد الاطلاع علیها فلیراجع إلی کتابه (2).

ثم قال (3)

و قد روی السبب الذی دعا قوما إلی القول بالوقف فروی الثقات أن أوّل من أظهر هذا الاعتقاد علی بن أبی حمزة البطائنی و زیاد بن مروان القندی

ص: 251


1- 1. المصدر السابق ص 31.
2- 2. المصدر السابق من ص 32 الی 46.
3- 3. المصدر السابق ص 46.

و عثمان بن عیسی الرواسی طمعوا فی الدنیا و مالوا إلی حطامها و استمالوا قوما فبذلوا لهم شیئا مما اختانوه من الأموال نحو حمزة بن بزیع و ابن المکاری و کرام الخثعمی و أمثالهم.

فروی محمد بن یعقوب عن محمد بن یحیی العطار عن محمد بن أحمد عن محمد بن جمهور عن أحمد بن الفضل عن یونس بن عبد الرحمن قال: مات أبو إبراهیم علیه السلام و لیس من قوامه أحد إلا و عنده المال الکثیر و کان ذلک سبب وقفهم و جحدهم موته طمعا فی الأموال کان عند زیاد بن مروان القندی سبعون ألف دینار و عند علی بن أبی حمزة ثلاثون ألف دینار فلما رأیت ذلک و تبینت الحق و عرفت من أمر أبی الحسن الرضا ما علمت تکلمت و دعوت الناس إلیه فبعثا إلی و قالا ما یدعوک إلی هذا إن کنت ترید المال فنحن نغنیک و ضمنا لی عشرة آلاف دینار و قالا لی کف فأبیت و قلت لهما إِنَّا رُوِّینَا عَنِ الصَّادِقِینَ علیهما السلام أَنَّهُمْ قَالُوا إِذَا ظَهَرَتِ الْبِدَعُ فَعَلَی الْعَالِمِ أَنْ یُظْهِرَ عِلْمَهُ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ سُلِبَ نُورَ الْإِیمَانِ و ما کنت لأدع الجهاد فی أمر الله علی کل حال فناصبانی و أضمرا لی العداوة.

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: اما چیزی که بر فساد مذهب واقفه، که در امامت ابا الحسن موسی علیه السّلام توقف کردند و گفتند ایشان همان مهدی هستند، دلالت می­کند: سخن آن­ها باطل است؛ به دلیل آن­که مرگ ایشان علیه السلام مسأله­ای روشن و مشتهر و مستفاض است، همان­طور مرگ پدرشان و جدشان و اجداد قبلی ایشان علیهم السلام مشتهر است. اگر ما در مرگ ایشان شک کنیم، فرقی با ناووسیه و کیسانیه و غالیان و مفوضه که هر کدام با مرگ یکی از اجداد ایشان علیهم السلام مخالف بودند نخواهیم داشت؛ زیرا قضیه درگذشت ایشان روشن­تر است و قضات و شاهدان را حاضر کردند و بر پل بغداد بر پیکر ایشان ندا کردند و گفتند: این همان کسی است که رافضی ها گمان می­کنند او زنده می­ماند و نخواهد مرد، او به مرگ طبیعی از دنیا رفت. مسأله­ای که این قبیل جریانات را در پی داشته، مجالی برای مخالفت ندارد. - . غیبت طوسی : 20 -

مؤلف: شیخ طوسی بعد از این مطلب، روایات دالّ بر وفات امام موسی بن جعفر علیه السلام را، همان­طور که ما در باب شهادت ایشان علیه السلام از او نقل کردیم نقل می­کند.

سپس می­نویسد - . همان : 26 - : وفات ایشان علیه السلام مشهورتر از آن است که احتیاج به ذکر روایات داشته باشد؛ زیرا کسی که مخالف این قضیه باشد، چیزهای بدیهی را کنار گذاشته است، و شک در این مسأله، به شک در وفات تک­تک اجداد ایشان و حتی دیگران منجر می شود و دیگر به مرگ هیچ­کس نمی­توان اطمینان کرد. به علاوه این­که، مشهور است که ایشان به فرزندش علی بن موسی علیه السلام وصیت کردند و امر امامت را بعد از مرگ خود به ایشان سپردند، و روایاتی که شاهد بر این مطلب است بیش از آن است که به شماره درآید و ما فقط مقداری از آن­ها را ذکر می­کنیم. و اگر ایشان زنده و باقی بودند، احتیاجی به این روایات نبود.

مؤلف: شیخ طوسی سپس روایاتی که در آن نص بر امامت حضرت رضا علیه السلام شده و ما به زودی آن­ها را خواهیم آورد را ذکر کرده و بعد گفته است - . همان : 31 - : روایات که در مورد نص بر امامت حضرت رضا علیه السلام می­باشند، بیشتر از حد شماره­اند و همه آن­ها در کتاب های علمای شیعه موجود و معروف و مشهور هستند. هر که مایل است می تواند آن روایات در آن کتاب­ها ببیند. و همین مقدار در در این­جا کافی است ان شاء الله.

اگر بگویند که شما چگونه به این روایات تکیه می­کنید و ادعای یقین به وفات ایشان می­کنید، و حال آن­که واقفیون نیز روایات زیادی نقل کرده اند که مضمون آن­ها عدم وفات ایشان است و این­که ایشان همان قائمی هستند که در روایات به او اشاره شده است، و آن روایات در کتاب­های واقفیون و کتاب­های شیعیان موجود است. چگونه بین این دو دسته روایات جمع می­کنید و ادعای یقین به وفات ایشان می­کنید؟

می­گوییم: ما این روایات را فقط برای توضیح بیشتر و کمک به مطلب ذکر کردیم، نه این­که در یقین به وفات ایشان به آن­ها نیاز داشته باشیم. زیرا یقین به وفات ایشان مانند یقین به وفات اجداد ایشان حاصل است و کسی که در مرگ ایشان شک داشته باشد همانند کسی است که در مرگ پدران ایشان و مرگ هر کسی که ما به وفاتش یقین داریم، شک داشته باشد. ما از آوردن این روایات مدد گرفتیم تا یقین خود را بیشتر تأکید کنیم، چنان­چه در مسائل دیگری که از راه عقل و شرع برایمان ثابت شده است، احادیثی فراوان روایت می­کنیم و از ظاهر قرآن و اجماع و چیزهایی از این قبیل را نقل می­کنیم. در این مورد نیز به جهت تأکید این روایات را ذکر می­کنیم .

اما روایاتی که واقفیون نقل کرده اند، همگی خبرهای واحدی هستند که دلیلی برای اثبات آن­ها وجود ندارد و امکان ادعای علم به صحت آن­ها نیست. علاوه بر این، راویان آن­ها نیز مورد اعتماد نیستند و نمی­توان به قول و روایات آن­ها اعتماد کرد. و گذشته از این تازه همه آن­ها تأویل­پذیرند.

سپس شیخ – رحمت خدا بر او باد - بعضی از روایات جعلی آن­ها را نقل کرده و آن­ها را تأویل می­کند. هر کس می­خواهد از آن­ها اطلاع پیدا کند، به کتاب غیبت شیخ طوسی مراجعه نماید. - . همان : 32 - 46 -

سپس می­نویسد - . همان : 46 - : در ضمن، سبب این­که عده­ای قائل به وقف شده­اند روایت شده است؛ راویان مورد اعتماد نقل کرده اند که اولین کسی که این اعتقاد را آشکار کرد، علی بن أبی­حمزه بطائنی و زیاد بن مروان قندی و عثمان بن عیسی رواسی بودند که در دنیا طمع کردند و به خرده­ متاع مایل شدند و عده­ای دیگر از قبیل حمزة بن بزیع و ابن المکاری و کرام خثعمی و مانند آن­ها را نیز با خود به دنیا متمایل نمودند و مقداری از پول­هایی که به آن خیانت کرده بودند را به آن­ها دادند.

یونس بن عبدالرحمن نقل کرده، وقتی أباابراهیم علیه السّلام از دنیا رفتند، پیش تک­تک معتمدین ایشان پول زیادی وجود داشت. همین طمع در اموال سبب توقف آن­ها در ایشان و انکار مرگ آن حضرت بود. پیش زیاد بن مروان قندی هفتاد هزار دینار و پیش علی بن أبی­حمزه سی هزار دینار بود. من وقتی آن وضع را دیدم و حقیقت را تشخیص دادم و به امامت حضرت رضا علیه السّلام یقین کردم، مردم را با صحبت­هایی که می­کردم به سوی ایشان دعوت کردم. آن­دو به من پیغام دادند و گفتند: چه باعث شده که تو این کارها را بکنی؟ اگر پول می­خواهی، ما تو را بی نیاز می­کنیم. ضمانت کردند که ده هزار دینار به من بدهند و گفتند: این کارها را نکن. ولی من امتناع کردم و به آن­ها گفتم: از حضرت باقر و صادق علیهما السلام برای ما روایت کرده اند که فرموده اند: هر گاه بدعت­ها پیدا شد، عالم باید علم خود را آشکار کند؛ اگر نکند، نور ایمان از او گرفته می شود. من هرگز جهاد در راه خدا را کنار نخواهم گذاشت. آن­دو از آن پس با من دشمن شدند و کینه مرا به دل گرفتند.

**[ترجمه]

«2»

ع (1)،[علل الشرائع] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ: مِثْلَهُ (2)

**[ترجمه]علل الشرایع و عیون أخبار الرضا نیز این روایت را با سندی دیگر نقل کرده­اند. - . علل الشرایع : 236 ، عیون أخبار الرضا 1 : 112 -

**[ترجمه]

«3»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]رجال کشی نیز مانند همین روایت را با طریقی متفاوت نقل کرده است. - . رجال کشی : 307 -

**[ترجمه]

«4»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدٍ مَعاً عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ: مَضَی أَبُو إِبْرَاهِیمَ وَ عِنْدَ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ سَبْعُونَ أَلْفَ دِینَارٍ وَ عِنْدَ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی الرَّوَّاسِیِّ ثَلَاثُونَ أَلْفَ دِینَارٍ وَ خَمْسُ جَوَارٍ وَ مَسْکَنُهُ بِمِصْرَ فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ

ص: 252


1- 1. علل الشرائع ص 236 طبع النجف.
2- 2. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 1 ص 112.
3- 3. رجال الکشّیّ 307.

أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنِ احْمِلُوا مَا قِبَلَکُمْ مِنَ الْمَالِ وَ مَا کَانَ اجْتَمَعَ لِأَبِی عِنْدَکُمْ مِنْ أَثَاثٍ وَ جَوَارٍ فَإِنِّی وَارِثُهُ وَ قَائِمٌ مَقَامَهُ وَ قَدِ اقْتَسَمْنَا مِیرَاثَهُ وَ لَا عُذْرَ لَکُمْ فِی حَبْسِ مَا قَدِ اجْتَمَعَ لِی وَ لِوُرَّاثِهِ قِبَلَکُمْ أَوْ کَلَامٌ یُشْبِهُ هَذَا فَأَمَّا ابْنُ أَبِی حَمْزَةَ فَإِنَّهُ أَنْکَرَهُ وَ لَمْ یَعْتَرِفْ بِمَا عِنْدَهُ وَ کَذَلِکَ زِیَادٌ الْقَنْدِیُّ وَ أَمَّا عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی فَإِنَّهُ کَتَبَ إِلَیْهِ أَنَّ أَبَاکَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لَمْ یَمُتْ وَ هُوَ حَیٌّ قَائِمٌ وَ مَنْ ذَکَرَ أَنَّهُ مَاتَ فَهُوَ مُبْطِلٌ وَ اعْمَلْ عَلَی أَنَّهُ قَدْ مَضَی کَمَا تَقُولُ فَلَمْ یَأْمُرْنِی بِدَفْعِ شَیْ ءٍ إِلَیْکَ وَ أَمَّا الْجَوَارِی فَقَدْ أَعْتَقْتُهُنَّ وَ تَزَوَّجْتُ بِهِنَ (1).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: إبن یزید از یکی از اصحاب نقل کرده، وقتی أباابراهیم از دنیا رفتند، پیش زیاد قندی هفتاد هزار دینار و نزد عثمان بن عیسی رواسی سی هزار دینار و پنج کنیز بود و خانه ای در مصر که در آن ساکن بود. حضرت رضا علیه السّلام به آن­ها پیغام داد که هر چه پول و اثاثیه و کنیز از پدرم پیش خود دارید، بفرستید که من وارث و جانشین ایشانم و ما ارث ایشان را تقسیم کرده­ایم و شما دیگر عذری در نگه­داشتن چیزهایی که نزد شما و متعلق به من و وارثان پدرم است ندارید. یا سخنی شبیه این را به آن­ها پیغام دادند. اما إبن أبی­حمزه منکر امامت ایشان شد و به چیزهایی که پیش خود داشت اعتراف نکرد. زیاد قندی نیز همین­طور. ولی عثمان بن عیسی برای حضرت رضا نوشت: پدر شما صلوات الله علیه نمرده­اند و زنده و پایدارند؛ و هر کس مدعی شود ایشان مرده­اند، باشد بیهوده گفته است. بر فرض که ایشان همان­طور که شما می­گویید مرده باشند؛ ایشان به من دستور نداده­اند که چیزی به شما بدهم. در مورد کنیزان هم، آن­ها را آزاد کرده­ام و آن­ها را به ازدواج درآورده­ام. - . غیبت طوسی : 47 -

**[ترجمه]

«5»

ع (2)،[علل الشرائع] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَمَّادٍ قَالَ: کَانَ أَحَدُ الْقُوَّامِ عُثْمَانَ بْنَ عِیسَی وَ کَانَ یَکُونُ بِمِصْرَ وَ کَانَ عِنْدَهُ مَالٌ کَثِیرٌ وَ سِتُّ جَوَارِیَ قَالَ فَبَعَثَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فِیهِنَّ وَ فِی الْمَالِ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَنَّ أَبَاکَ لَمْ یَمُتْ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَنَّ أَبِی قَدْ مَاتَ وَ قَدِ اقْتَسَمْنَا مِیرَاثَهُ وَ قَدْ صَحَّتِ الْأَخْبَارُ بِمَوْتِهِ وَ احْتَجَّ عَلَیْهِ فِیهِ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ إِنْ لَمْ یَکُنْ أَبُوکَ مَاتَ فَلَیْسَ لَکَ مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ وَ إِنْ کَانَ قَدْ مَاتَ عَلَی مَا تَحْکِی فَلَمْ یَأْمُرْنِی بِدَفْعِ شَیْ ءٍ إِلَیْکَ وَ قَدْ أَعْتَقْتُ الْجَوَارِیَ وَ تَزَوَّجْتُهُنَ (3).

**[ترجمه]علل الشرائع، عیون أخبار الرضا: احمد بن حماد نقل کرده، یکی از معتمدین موسی بن جعفر علیه السّلام، عثمان بن عیسی بود که در مصر سکونت داشت و مقدار زیادی پول و شش کنیز پیش خود داشت. حضرت رضا علیه السّلام به او پیغام داد که کنیزان و پول­ها را برای ایشان بفرستد. در جواب نوشت: پدر شما نمرده­اند. امام علیه السّلام برایش نوشتند: پدرم از دنیا رفته است و میراثش را تقسیم کرده­ایم و خبرهای فوت ایشان صحیح است، و در نامه به آن­ها استناد کردند. عثمان بن عیسی در جواب نوشت: اگر پدرتان نمرده باشند، چیزی از این اموال به شما نمی­رسد و اگر چنان­چه شما می­گویید مرده باشند، به من دستور نداده­ بودند که به شما چیزی بدهم. در ضمن من کنیزان را آزاد کرده­ام و آن­ها را به ازدواج درآورده­ام. - . علل الشرایع : 236 ، عیون أخبار الرضا 1 : 113 -

**[ترجمه]

«6»

کش، [رجال الکشی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ: مِثْلَهُ (4)

قال الصدوق رحمه الله لم یکن موسی بن جعفر علیهما السلام ممن یجمع المال و لکنه قد حصل فی وقت الرشید و کثر أعداؤه و لم یقدر علی تفریق ما کان یجتمع إلا علی القلیل ممن یثق بهم فی کتمان السر فاجتمعت هذه الأموال لأجل ذلک و أراد أن لا یحقق علی نفسه قول من کان یسعی به إلی الرشید و یقول إنه تحمل إلیه

ص: 253


1- 1. غیبة الطوسیّ ص 47.
2- 2. علل الشرائع ص 236.
3- 3. عیون الأخبار ج 1 ص 113.
4- 4. رجال الکشّیّ ص 368.

الأموال و تعتقد له الإمامة و یحمل علی الخروج علیه و لو لا ذلک لفرق ما اجتمع من هذه الأموال علی أنها لم تکن أموال الفقراء و إنما کانت أمواله یصل بها موالیه لتکون له إکراما منهم له و برا منهم به علیه السلام (1).

أقول: قال الصدوق رحمه الله فی کتاب عیون أخبار الرضا بعد ذکر الأخبار الدالة علی وفاته علیه السلام ما نقلنا عنه فی باب شهادته إنما أوردت هذه الأخبار فی هذا الکتاب ردا علی الواقفة علی موسی بن جعفر علیهما السلام فإنهم یزعمون أنه حی و ینکرون إمامة الرضا و إمامة من بعده من الأئمة علیهم السلام و فی صحة وفاة موسی علیه السلام إبطال مذهبهم و لهم فی هذه الأخبار کلام یقولون إن الصادق علیه السلام قال: الإمام لا یغسله إلا إمام.

فلو کان الرضا علیه السلام إماما لما ذکرتم فی هذه الأخبار أن موسی علیه السلام غسله غیره و لا حجة لهم علینا فی ذلک لأن الصادق علیه السلام إنما نهی أن یغسل الإمام إلا من یکون إماما فإن دخل من یغسل الإمام فی نهیه فغسله لم تبطل بذلک إمامة الإمام بعده و لم یقل علیه السلام إن الإمام لا یکون إلا الذی یغسل من قبله من الأئمة علیهم السلام فبطل تعلقهم علینا بذلک.

علی أنا قد روینا فی بعض هذه الأخبار أن الرضا علیه السلام غسل أباه موسی بن جعفر علیهما السلام من حیث خفی علی الحاضرین لغسله غیر من اطلع علیه و لا تنکر الواقفة أن الإمام یجوز أن یطوی الله له البعد حتی یقطع المسافة البعیدة فی المدة الیسیرة(2).

**[ترجمه]رجال کشی نیز مانند همین را با سندی دیگر نقل کرده است. - . رجال کشی : 368 -

صدوق رحمة الله علیه می­نویسد: موسی بن جعفر علیهما السلام از کسانی نبودند که پول جمع کنند، ولی در زمان رشید پول زیادی جمع شده بود و دشمنان ایشان نیز زیاد شدند و ایشان نتوانستند آن پول­ها را مگر بین افراد کمی که در رازداری به آن­ها اعتماد داشتند تقسیم کنند. به همین جهت آن اموال زیاد شد. ایشان نیز می­خواستند سخن کسانی که از ایشان پیش رشید سعایت می­کردند و می­گفتند: از اطراف برای او پول می­فرستند و مردم اعتقاد به امامت او دارند و او را مجبور به شورش علیه هارون می­کنند، ثابت نشود. اگر این­ مشکلات در میان نبود، ایشان همه پول­ها را تقسیم می­کردند. از طرفی آن پول­ها حق فقرا نبود، آن اموال متعلق به خود ایشان بود که ارادت­مندان ایشان از جهت احترام و خوبی به امام علیه السلام می­رساندند. - . عیون أخبار الرضا 1 : 114 -

مؤلف: صدوق - ره - در کتاب عیون أخبار الرضا، بعد از نقل روایاتی که دال بر وفات موسی بن جعفر علیه السّلام است و ما آن­ها را در باب شهادت ایشان آوردیم، می­نویسد: این روایات را جهت رد کردن سخن کسانی که در موسی بن جعفر علیه السّلام متوقف شدند، در این کتاب آوردم؛ آن­ها معتقدند که ایشان زنده­اند و امامت حضرت رضا و امامان بعد از ایشان را انکار می­کنند. صحت روایاتی که متضمن وفات موسی علیه السلام می­باشند، برای ابطال مذهب آن­ها کافیست. آن­ها در مورد این روایات سخنانی دارند، می­گویند: حضرت صادق علیه السّلام فرموده­اند: کسی جز امام نباید امام را غسل ­دهد؛ اگر حضرت رضا علیه السلام امام باشند، شما در این روایات نقل نمی­کردید که موسی بن جعفر را شخصی غیر از ایشان غسل داده است. ولی دلیلی برای آن­ها علیه ما در آن قضیه وجود ندارد؛ زیرا حضرت صادق علیه السّلام فقط نهی کردند از این­که کسی جز امام امام را غسل ­دهد، حالا اگر کسی که امام نیست نهی ایشان را ارتکاب کرد و امام را غسل داد، با این کار امامت امام بعد باطل نمی­شود؛ زیرا ایشان نفرموده­اند که فقط کسی امام است که امام قبل از خود را غسل دهد. بنابراین توضیح تمسک آن­ها به این حدیث علیه ما باطل است.

علاوه بر این­که ما در بعضی از این روایات نقل کرده­ایم که حضرت رضا علیه السّلام پدر خود موسی بن جعفرعلیه السلام را غسل دادند، به طوری که این قضیه از چشم کسانی که برای غسل ایشان آمده بودند، جز آن­ها که اطلاع داشتند، مخفی ماند. خود واقفیون هم منکر این نیستند که امام می­تواند به قدرت خدا راه­های دور را طی کند و مسافتی بعید را در مدتی کم بپیماید. - . همان : 105 -

**[ترجمه]

«7»

ک (3)،[إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِبَاطٍ قَالَ: قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام إِنَّ عِنْدَنَا رَجُلًا یَذْکُرُ أَنَّ أَبَاکَ علیه السلام حَیٌّ وَ أَنْتَ تَعْلَمُ مِنْ ذَلِکَ مَا یَعْلَمُ فَقَالَ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَمُتْ

ص: 254


1- 1. عیون الأخبار ج 1 ص 114.
2- 2. نفس المصدر ج 1 ص 105.
3- 3. کمال الدین ج 1 ص 120.

مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام بَلَی وَ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَقَدْ مَاتَ وَ قُسِمَتْ أَمْوَالُهُ وَ نُکِحَتْ جَوَارِیهِ (1).

**[ترجمه]إکمال الدین، عیون أخبار الرضا: علی بن رباط نقل کرده، به حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام عرض کردم: در شهر ما مردی است که می­گوید: پدرت موسی بن جعفر علیه السّلام زنده است؛ شما خود آن­چه که او در این مورد می­داند را می­دانید. ایشان فرمودند: سبحان الله! رسول الله صلی الله علیه و آله از دنیا رفتند و موسی بن جعفر از دنیا نرفته است! بلی به خدا، به خدا قسم ایشان از دنیا رفته­اند و ارث ایشان تقسیم شده و کنیزانشان به ازدواج در آمده­اند. - . إکمال الدین 1 : 120 ، عیون أخبارالرضا 1 : 106 -

**[ترجمه]

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ رَبِیعِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: کَانَ وَ اللَّهِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام مِنَ الْمُتَوَسِّمِینَ یَعْلَمُ مَنْ یَقِفُ عَلَیْهِ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ یَجْحَدُ الْإِمَامَ بَعْدَهُ إِمَامَتَهُ (2) فَکَانَ یَکْظِمُ غَیْظَهُ عَلَیْهِمْ وَ لَا یُبْدِی لَهُمْ مَا یَعْرِفُهُ مِنْهُمْ فَسُمِّیَ الْکَاظِمُ لِذَلِکَ (3).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: ربیع بن عبدالرحمن نقل کرده، به خدا قسم موسی بن جعفر علیه السلام از آن­هایی بودند که عبادت در چهره اشان کاملا اثر گذاشته بود و می­دانستند که چه کسانی بعد از مرگشان در ایشان متوقف می­شوند و امامت امام بعد از ایشان را انکار می­کنند و با این حال خشم خود را در مقابل آن­ها فرو می­خوردند و آن­چه در مورد آن­ها می­دانستند را در مقابلشان آشکار نمی­کردند و از این جهت کاظم نام گرفتند. - . عیون أخبار الرضا 1 : 112 -

**[ترجمه]

«9»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی عَلِیُّ بْنُ حَبَشِیِّ بْنِ قُونِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ قَالَ: کُنْتُ أَرَی عِنْدَ عَمِّی عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ شَیْخاً مِنْ أَهْلِ بَغْدَادَ وَ کَانَ یُهَازِلُ عَمِّی فَقَالَ لَهُ یَوْماً لَیْسَ فِی الدُّنْیَا شَرٌّ مِنْکُمْ یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ أَوْ قَالَ الرَّافِضَةُ فَقَالَ لَهُ عَمِّی وَ لِمَ لَعَنَکَ اللَّهُ قَالَ أَنَا زَوْجُ بِنْتِ أَحْمَدَ بْنِ بِشْرٍ السَّرَّاجِ قَالَ لِی لَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ أَنَّهُ کَانَ عِنْدِی عَشَرَةُ آلَافِ دِینَارٍ وَدِیعَةً لِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَدَفَعْتُ ابْنَهُ عَنْهَا بَعْدَ مَوْتِهِ وَ شَهِدْتُ أَنَّهُ لَمْ یَمُتْ فَاللَّهَ اللَّهَ خَلِّصُونِی مِنَ النَّارِ وَ سَلِّمُوهَا إِلَی الرِّضَا علیه السلام فَوَ اللَّهِ مَا أَخْرَجْنَا حَبَّةً وَ لَقَدْ تَرَکْنَاهُ یَصْلَی فِی نَارِ جَهَنَّمَ.

قَالَ الشَّیْخُ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ إِذَا کَانَ أَصْلُ هَذَا الْمَذْهَبِ أَمْثَالَ هَؤُلَاءِ کَیْفَ یُوثَقُ بِرِوَایَاتِهِمْ أَوْ یُعَوَّلُ عَلَیْهَا وَ أَمَّا مَا رُوِیَ مِنَ الطَّعْنِ عَلَی رُوَاةِ الْوَاقِفَةِ فَأَکْثَرُ مِنْ أَنْ یُحْصَی وَ هُوَ مَوْجُودٌ فِی کُتُبِ أَصْحَابِنَا نَحْنُ نَذْکُرُ طَرَفاً مِنْهُ (4).

رَوَی الْأَشْعَرِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ أَبِی دَاوُدَ قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ عُیَیْنَةُ بَیَّاعُ الْقَصَبِ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ الْبَطَائِنِیِّ وَ کَانَ رَئِیسَ الْوَاقِفَةِ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ قَالَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام إِنَّمَا أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ یَا عَلِیُّ أَشْبَاهُ الْحَمِیرِ فَقَالَ لِی عُیَیْنَةُ أَ سَمِعْتَ قُلْتُ إِی وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعْتُ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَنْقُلُ إِلَیْهِ قَدَمِی مَا

ص: 255


1- 1. عیون الأخبار ج 1 ص 106.
2- 2. کذا فی المصدر و کان فی المتن« و یجحد الإمامة بعده امامته».
3- 3. عیون الأخبار ج 1 ص 112.
4- 4. غیبة الشیخ الطوسیّ ص 48.

حَیِیتُ (1).

وَ رَوَی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ وَ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ جَمِیعاً قَالا قَالَ لَنَا عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی الرَّوَّاسِیُّ حَدَّثَنِی زِیَادٌ الْقَنْدِیُّ وَ ابْنُ مُسْکَانَ قَالا: کُنَّا عِنْدَ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام إِذْ قَالَ یَدْخُلُ عَلَیْکُمُ السَّاعَةَ خَیْرُ أَهْلِ الْأَرْضِ فَدَخَلَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ صَبِیٌّ فَقُلْنَا خَیْرُ أَهْلِ الْأَرْضِ ثُمَّ دَنَا فَضَمَّهُ إِلَیْهِ فَقَبَّلَهُ وَ قَالَ یَا بُنَیَّ تَدْرِی مَا قَالَ ذَانِ قَالَ نَعَمْ یَا سَیِّدِی هَذَانِ یَشُکَّانِ فِیَّ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَسْبَاطٍ فَحَدَّثْتُ بِهَذَا الْحَدِیثِ الْحَسَنَ بْنَ مَحْبُوبٍ فَقَالَ بَتَرَ الْحَدِیثَ لَا وَ لَکِنْ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ رِئَابٍ أَنَّ أَبَا إِبْرَاهِیمَ قَالَ لَهُمَا إِنْ جَحَدْتُمَاهُ حَقَّهُ أَوْ خُنْتُمَاهُ فَعَلَیْکُمَا لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ یَا زِیَادُ وَ لَا تَنْجُبُ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ أَبَداً قَالَ عَلِیُّ بْنُ رِئَابٍ فَلَقِیتُ زِیَادَ الْقَنْدِیِّ فَقُلْتُ لَهُ بَلَغَنِی أَنَّ أَبَا إِبْرَاهِیمَ قَالَ لَکَ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ أَحْسَبُکَ قَدْ خُولِطْتَ فَمَرَّ وَ تَرَکَنِی فَلَمْ أُکَلِّمْهُ وَ لَا مَرَرْتُ بِهِ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ فَلَمْ نَزَلَ نَتَوَقَّعُ لِزِیَادٍ دَعْوَةَ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام حَتَّی ظَهَرَ مِنْهُ أَیَّامَ الرِّضَا علیه السلام مَا ظَهَرَ وَ مَاتَ زِنْدِیقاً(2).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: حسین بن احمد بن حسن بن علی بن فضال نقل کرده، پیش عمویم، علی بن حسن بن فضال پیرمردی از اهل بغداد را می­­آمد که با عمویم شوخی داشت؛ یک روز به عمویم گفت: در دنیا بدتر از شما شیعیان – یا گفت شما رافضی­ها - وجود ندارد. عمویم به او گفت: چرا خدا لعنتت کند؟ گفت: من داماد احمد بن أبی­بشر سراج هستم؛ او هنگام مرگش به من گفت: من ده هزار دینار امانت از موسی بن جعفر پیش خود دارم و بعد از مرگ ایشان به فرزندشان پرداخت نکردم و شهادت دادم که ایشان نمرده­اند. شما را به خدا، شما را به خدا مرا از آتش جهنم نجات دهید و این پول را تسلیم حضرت رضا علیه السلام کنید. می­گفت: به خدا قسم ما پس از مرگ او یک ذره هم پول از ارثش کنار نگذاشتیم و او را رها کردیم که در آتش جهنم بسوزد.

شیخ طوسی - که خدایش رحمت کند – در ادامه می­نویسد: وقتی چنین اشخاصی در رأس این مذهب - واقفه – قرار دارند، چطور می­توان به روایات آن­ها اعتماد یا تکیه نمود. مضاف بر این، احادیثی که در مذمت راویان واقفی روایت شده، بیش از حد شماره است و در کتاب­های اصحاب موجود است و ما پاره ای از آن­ها را نقل می کنیم - . غیبت طوسی : 48 - :

أبی­داود نقل کرده، من و عُیَینَه نی­فروش روزی پیش علی بن أبی­حمزه بطائنی - رئیس مذهب واقفه – نشسته بودیم، شنیدم که می­گفت: أباابراهیم علیه السلام فرمودند: ای علی! تو و پیروانت شبیه الاغ ها هستید. عیینه به من گفت: شنیدی؟ گفتم: آری به خدا، شنیدم. گفت: نه به خدا، تا زنده باشم یک قدم هم به سوی او بر نمی­دارم. - . همان : 49 -

عثمان بن عیسی رواسی نقل کرده، زیاد قندی و إبن مسکان به من گفتند: در محضر أباابراهیم علیه السّلام بودیم که فرمودند: هم­اکنون شخصی وارد می شود که بهترین فرد روی زمین است. ابا الحسن الرضا علیه السلام که که آن زمان کودکی بودند وارد شدند. گفتیم: بهترین فرد روی زمین! حضرت نزدیک او رفتند و او را در آغوش گرفتند و بوسیدند و فرمودند: پسرم! می­دانی این دو نفر چه گفتند؟ فرمودند: آری ای آقای من! این­ دو نفر در مورد من شک دارند.

علی بن اسباط می­گوید: این حدیث را بر حسن بن محبوب عرضه کردم، او گفت: آخر حدیث را انداخته است؛ علی بن رئاب همین حدیث را برای من نقل کرد که أباابراهیم علیه السّلام بعد به آن دو نفر فرمودند: اگر حق او را انکار کنید یا به او خیانت نمایید، لعنت خدا و ملائکه و تمام مردم بر شما باد. بعد فرمودند: ای زیاد! تو و اصحابت هرگز به خیر نخواهید رسید.

علی بن رئاب نقل کرده، زیاد قندی را دیدم و به او گفتم: شنیده­ام که أباابراهیم علیه السّلام به تو چنین و چنان فرموده­اند؟ گفت: گمان می­کنم قضایا را به هم مخلوط کرده­ای؛ ایشان از پیش من رد شدند و مرا رها کردند و من هم با ایشان صحبت نکردم و دیگر پیش ایشان نرفتم.

حسن بن محبوب نقل کرده، ما همیشه انتظار داشتیم دعای أباابراهیم علیه السّلام درباره زیاد تحقق پیدا کند، تا این­که در زمان حضرت رضا علیه السّلام آن کارها را کرد و کافر از دنیا رفت. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

بتر الحدیث أی جعله أبتر و ترک آخره ثم ذکر ما حذفه الراوی.

**[ترجمه]بتر الحدیث أی جعله أبتر و ترک آخره ثم ذکر ما حذفه الراوی.

**[ترجمه]

«10»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یَحْیَی بْنِ أَبِی الْبِلَادِ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام: مَا فَعَلَ الشَّقِیُّ حَمْزَةُ بْنُ بَزِیعٍ قُلْتُ هُوَ ذَا هُوَ قَدْ قَدِمَ فَقَالَ یَزْعُمُ أَنَّ أَبِی حَیٌّ هُمُ الْیَوْمَ شُکَّاکٌ وَ لَا یَمُوتُونَ غَداً إِلَّا عَلَی الزَّنْدَقَةِ قَالَ صَفْوَانُ فَقُلْتُ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَ نَفْسِی شُکَّاکٌ قَدْ عَرَفْتُهُمْ فَکَیْفَ یَمُوتُونَ عَلَی الزَّنْدَقَةِ فَمَا لَبِثْنَا إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی بَلَغَنَا عَنْ رَجُلٍ

ص: 256


1- 1. غیبة الشیخ الطوسیّ ص 49.
2- 2. نفس المصدر ص 49.

مِنْهُمْ أَنَّهُ قَالَ عِنْدَ مَوْتِهِ هُوَ کَافِرٌ بِرَبٍّ أَمَاتَهُ قَالَ صَفْوَانُ فَقُلْتُ هَذَا تَصْدِیقُ الْحَدِیثِ (1).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: ابراهیم بن یحیی أبی­البلاد نقل کرده، حضرت رضا علیه السّلام به من فرمودند: آن حمزة بن بزیع پست­فطرت چه کرد؟ عرض­کردم: او همین جا است، تازه آمده است. فرمودند: او معتقد است که پدرم زنده است؛ آن­ها امروز در شک هستند و فردا با کفر می­میرند. صفوان نقل کرده، با خود گفتم این­که آن­ها در شک هستند را درک کردم، اما چطور می­شود که با کفر می­میرند!؟ چیزی نگذشت که شنیدیم یکی از آن ها در وقت مرگش گفته بود که به خدایی که موسی بن جعفر علیه السلام را بمیراند کافر است. صفوان گفت: این تصدیق سخن ایشان است. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

الضمیر فی قوله أماته راجع إلی الکاظم علیه السلام.

**[ترجمه]الضمیر فی قوله أماته راجع إلی الکاظم علیه السلام.

**[ترجمه]

«11»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی وَ رَوَی أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رَبَاحٍ قَالَ: قُلْتُ لِلْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْقُرَشِیِّ وَ کَانَ مَمْطُوراً أَیَّ شَیْ ءٍ سَمِعْتَ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ مَا سَمِعْتُ مِنْهُ إِلَّا حَدِیثاً وَاحِداً قَالَ ابْنُ رَبَاحٍ ثُمَّ أَخْرَجَ بَعْدَ ذَلِکَ حَدِیثاً کَثِیراً فَرَوَاهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ ابْنُ رَبَاحٍ وَ سَأَلْتُ الْقَاسِمَ هَذَا کَمْ سَمِعْتَ مِنْ حَنَانٍ فَقَالَ أَرْبَعَةَ أَحَادِیثَ أَوْ خَمْسَةً قَالَ ثُمَّ أَخْرَجَ بَعْدَ ذَلِکَ حَدِیثاً کَثِیراً فَرَوَاهُ عَنْهُ.

وَ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام: یَقُولُ فِی ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ أَ لَیْسَ هُوَ الَّذِی یَرْوِی أَنَّ رَأْسَ الْمَهْدِیِّ یُهْدَی إِلَی عِیسَی بْنِ مُوسَی وَ هُوَ صَاحِبُ السُّفْیَانِیِّ وَ قَالَ إِنَّ أَبَا إِبْرَاهِیمَ یَعُودُ إِلَی ثَمَانِیَةِ أَشْهُرٍ فَمَا اسْتَبَانَ لَهُمْ کَذِبُهُ.

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: ذُکِرَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام فَلَعَنَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی حَمْزَةَ أَرَادَ أَنْ لَا یُعْبَدَ اللَّهُ فِی سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ فَأَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ ...

وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ وَ لَوْ کَرِهَ اللَّعِینُ الْمُشْرِکُ قُلْتُ الْمُشْرِکُ قَالَ نَعَمْ وَ اللَّهِ رَغِمَ أَنْفُهُ کَذَلِکَ هُوَ فِی کِتَابِ اللَّهِ یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ (2) وَ قَدْ جَرَتْ فِیهِ وَ فِی أَمْثَالِهِ أَنَّهُ أَرَادَ أَنْ یُطْفِئَ نُورَ اللَّهِ (3).

**[ترجمه]غیبت شیخ طوسی: علی بن رباح نقل کرده، به قاسم بن اسماعیل قرشی که از واقفی­ها بود، گفتم: از محمّد بن أبی­حمزه چه احادیثی شنیده­ای؟ گفت: فقط یک حدیث از او شنیده ام. ابن رباح نقل کرده، او بعدها حدیث­های زیادی در آورد و از قول محمّد بن أبی­حمزه روایت کرد. ابن رباح همچنین نقل کرده، از همین قاسم پرسیدم: از حنان چند حدیث شنیده ای؟ گفت: چهار یا پنج حدیث. بعدها حدیث­های زیادی در آورد و از قول حنان نقل ­کرد.

احمد بن عمر نقل کرده، از حضرت رضا علیه السلام شنیدم که درباره ابن أبی­حمزه می­فرمودند: مگر همین او نبود که روایت می­کرد که سر مهدی را به عیسی بن موسی، که همراه سفیانی است هدیه می­دهند!؟ و فرمودند: أباابراهیم علیه السّلام تا هشت ماه دیگر برمی­گردند، آیا دروغ او برای آن­ها مشخص نمی­شود؟

محمّد بن سنان نقل کرده، در محضر امام رضا علیه السّلام صحبت از علی بن أبی­حمزه به میان آمد؛ ایشان او را لعنت کردند و سپس فرمودند: علی بن أبی­حمزه خواست که خدا در زمین و آسمانش پرستش نشود، ولی خداوند نورش را تمام می­کند، اگرچه مشرکان بدشان بیاید، و اگرچه آن ملعون مشرک بدش بیاید. عرض کردم: مشرک؟ فرمودند: آری به خدا، دماغش به خاک مالیده شود. او در کتاب خدا این چنین است: «یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ» - . توبه / 32 - {می خواهند نور خدا را با سخنان خویش خاموش کنند}. این سنت در مورد او و آن­ها که شبیه او هستند جاری است. او خواست نور خدا را خاموش کند. - . غیبت طوسی : 50 -

مذمت­هایی که در مورد سران این فرقه وارد شده است، بیش از آن است که به شماره درآید و ما کتاب را با ذکر کردن آن­ها طولانی نمی­کنیم. چگونه می­توان به روایات چنین اشخاصی اعتماد کرد و حال آن­که دارای چنین احوالی هستند و گذشتگان صالح در موردشان آن حرف­ها را گفته­اند!؟ اگر عناد افرادی که به روایات واقفیون تمسک می­کنند در میان نبود، نباید به کسانی که آن روایات را ذکر می­کنند گوش داد. زیرا ما به اندازه­ای در مورد امامت حضرت رضا علیه السّلام نص صریح نقل کردیم که کافی باشد بطلان گفتار آن­ها را آشکار کند. در ضمن معجزه هایی که به دست حضرت رضا علیه السّلام در اثبات صحت امامتشان واقع شده و شرح آن­ها در کتاب­ها ذکر شده، نیز شاهد دیگری بر بطلان ادعای آن­هاست. به همین جهت گروهی از واقفیون، از قبیل عبدالرحمن بن حجاج، رفاعة بن موسی، یونس بن یعقوب، جمیل بن دراج، حماد بن عیسی و عده­ای دیگر از مذهب خود برگشتند. این­ افراد از جمله اصحاب موسی بن جعفر علیه السّلام بودند که ابتدا در امامت حضرت رضا علیه السلام شک کردند و سپس برگشتند. همچنین کسانی که در زمان خود حضرت رضا علیه السلام بودند؛ مانند احمد بن محمّد بن أبی­نصر و حسن بن علی وشاء و عده­ای دیگر که ابتدا قائل به وقف شدند، ولی بعد که دلایل را دیدند، قائل به امامت حضرت رضا و فرزندان امام پس از ایشان شدند. - . غیبت طوسی : 51 -

**[ترجمه]

بیان

و الطعون علی هذه الطائفة أکثر من أن تحصی لا نطول بذکرها الکتاب فکیف یوثق بروایات هؤلاء القوم و هذه أحوالهم و أقوال السلف الصالح فیهم و لو لا معاندة من تعلق بهذه الأخبار التی ذکروها لما کان ینبغی أن یصغی إلی من یذکرها

ص: 257


1- 1. نفس المصدر ص 49.
2- 2. سورة التوبة الآیة: 32.
3- 3. غیبة الشیخ الطوسیّ ص 50.

لأنا قد بینا من النصوص علی الرضا علیه السلام ما فیه کفایة و یبطل قولهم و یبطل ذلک أیضا ما ظهر من المعجزات علی ید الرضا الدالة علی صحته إمامته و هی مذکورة فی الکتب و لأجلها رجع جماعة من القول بالوقف مثل عبد الرحمن بن الحجاج (1) و رفاعة بن موسی (2)

و یونس یعقوب (3) و جمیل بن دراج (4)

و حماد بن

ص: 258


1- 1. عبد الرحمن بن الحجاج البجلیّ مولاهم کوفیّ بیاع السابری، استاذ صفوان سکن بغداد و رمی بالکیسانیة، و کان ثقة ثقة وجها ثبتا روی عن أبی عبد اللّه و أبی الحسن علیهما السلام و بقی بعد أبی الحسن و لقی الرضا علیه السلام، و کان وکیلا لابی عبد اللّه علیه السلام و مات فی عصر الرضا« ع» و کان أبو عبد اللّه« ع» یقول له: کلم أهل المدینة فانی أحبّ أن یری فی رجال الشیعة مثلک، و کانت وفاته بین الحرمین أو فی المدینة، شهد له الصادق« ع» انه من الآمنین و شهد له الکاظم« ع» بالجنة« باقتضاب و تصرف عن شرح مشیخة الفقیه ص 41 لسماحة سیدی الوالد دام ظله».
2- 2. رفاعة بن موسی النخاس الأسدی روی عن الصادق و الکاظم علیهما السلام کان ثقة فی حدیثه مسکونا الی روایته حسن الطریقة. له کتاب مبوب فی الفرائض، رواه عنه صالح بن خالد المحاملی و ابن فضال و ابن أبی عمیر و صفوان.
3- 3. یونس بن یعقوب أبو علیّ الجلاب البجلیّ الدهنی الکوفیّ، أمه منیة بنت عمار اخت معاویة بن عمّار الدهنی، اختص بأبی عبد اللّه و أبی الحسن الکاظم علیهما السلام، و کان یتوکل لابی الحسن« ع» و مات فی المدینة فی أیّام الرضا« ع» و تولی أمره و بعث بحنوطه و کفنه و جمیع ما یحتاج إلیه، و أمر موالیه و موالی أبیه وجده أن یحضروا جنازته و قال لهم: هذا مولی لابی عبد اللّه علیه السلام کان یسکن العراق، و قال لهم: احفروا له فی البقیع فان قال لکم أهل المدینة: انه عراقی و لا ندفنه بالبقیع فقولوا لهم: هذا مولی لابی عبد اللّه« ع» کان یسکن العراق، فان منعتمونا أن ندفنه بالبقیع منعناکم أن تدفنوا موالیکم فی البقیع، فدفن فی البقیع، و وجه أبو الحسن علیّ بن موسی« ع» الی زمیله محمّد بن الحباب- و کان رجلا من أهل الکوفة- صل علیه أنت، ثمّ أمر علیه السلام صاحب المقبرة أن یتعاهد قبره، و یرش علیه الماء أربعین شهرا، أو أربعین یوما فی کل یوم، و الشک من علیّ بن الحسن بن فضال راوی الحدیث« باقتضاب عن شرح مشیخة الفقیه ص 46».
4- 4. جمیل بن دراج بن الصبیح بن عبد اللّه أبو علیّ النخعیّ، قال ابن فضال: أبو محمد. شیخنا و وجه الطائفة ثقة، روی عن أبی عبد اللّه و أبی الحسن علیهما السلام، أخذ عن زرارة و کان أکبر من أخیه نوح بن دراج القاضی- و کان أیضا من أصحابنا و کان یخفی أمره و عمی جمیل فی آخر عمره، و مات فی أیّام الرضا« ع» له کتاب اشترک فیه هو و محمّد بن حمران، و آخر اشترک فیه هو و مرازم بن حکیم، و هو ممن أجمعت العصابة علی تصحیح ما یصحّ عنه و قد وردت فی مدحه روایات تدلّ علی سمو مقامه« باقتضاب و تصرف عن شرح مشیخة الفقیه ص 17».

عیسی (1)

و غیرهم و هؤلاء من أصحاب أبیه الذین شکوا فیه ثم رجعوا و کذلک من کان فی عصره مثل أحمد بن محمد بن أبی نصر(2) و الحسن بن علی الوشاء(3)

و غیرهم ممن قال فی الوقف فالتزموا الحجة و قالوا بإمامته و إمامة من بعده

ص: 259


1- 1. حماد بن عیسی الجهنیّ البصری أبو محمّد من أصحاب الصادق علیه السلام أصله کوفیّ، بقی الی زمن الجواد« ع» کان ثقة فی حدیثه صدوقا قال: سمعت من أبی عبد اللّه علیه السلام سبعین حدیثا فلم أزل أدخل الشک فی نفسی حتّی اقتصرت علی هذه العشرین مات غرقا بوادی قناة فی طریق مکّة سنة 209 او سنة 208 و له نیف و تسعون سنة فی حیاة أبی جعفر الثانی« ع» و هو ممن أجمعت العصابة علی تصحیح ما یصحّ عنه، له کتاب الصلاة و کتاب الزکاة، و کتاب النوادر« باقتضاب عن شرح مشیخة الفقیه ص 10 لسماحة سیدنا الوالد دام ظله».
2- 2. أحمد بن محمّد بن أبی نصر البزنظی کوفیّ لقی الرضا و الجواد علیهما السلام و روی عنهما، کان عظیم المنزلة عندهما و له اختصاص بهما، جلیل القدر ثقة، أجمع الاصحاب علی تصحیح ما یصحّ عنه و أقروا له بالفقه، مات سنة 221 بعد وفاة الحسن بن علی بن فضال بثمانیة أشهر، روی عنه جمع من الاصحاب منهم أحمد بن محمّد بن عیسی و یحیی بن سعید الأهوازی، و محمّد بن عبد الحمید العطار، و محمّد بن الحسین بن أبی الخطاب و غیرهم.« عن شرح مشیخة الفقیه ص 18 لسیّدنا الوالد دام ظله».
3- 3. الحسن بن علیّ الوشا الخزاز و یعرف بابن بنت الیاس الصیرفی و یکنی أبا محمّد کان من وجوه هذه الطائفة، و عینا من عیونهم، کثیر الروایة من أصحاب الرضا« ع» له کتب، و هو الذی سأله أحمد بن محمّد بن عیسی أن یخرج له کتابی العلا بن رزین و أبان ابن عثمان فأخرجهما له فقال له أحمد: أحب ان تجیزهما لی، فقال له: یرحمک اللّه. و ما عجلتک؟ اذهب فاکتبهما و اسمع من بعد، فقال أحمد: لا آمن الحدثان فقال: لو علمت أن هذا الحدیث یکون له هذا الطلب لاستکثرت منه، فانی أدرکت فی هذا المسجد تسع مائة شیخ کل یقول: حدّثنی جعفر بن محمّد علیه السلام« باقتضاب عن شرح مشیخة الفقیه ص 82 لسماحة سیدی الوالد دام ظله».

من ولده (1).

**[ترجمه]و الطعون علی هذه الطائفة أکثر من أن تحصی لا نطول بذکرها الکتاب فکیف یوثق بروایات هؤلاء القوم و هذه أحوالهم و أقوال السلف الصالح فیهم و لو لا معاندة من تعلق بهذه الأخبار التی ذکروها لما کان ینبغی أن یصغی إلی من یذکرها

ص: 257

لأنا قد بینا من النصوص علی الرضا علیه السلام ما فیه کفایة و یبطل قولهم و یبطل ذلک أیضا ما ظهر من المعجزات علی ید الرضا الدالة علی صحته إمامته و هی مذکورة فی الکتب و لأجلها رجع جماعة من القول بالوقف مثل عبد الرحمن بن الحجاج - 1. عبد الرحمن بن الحجاج البجلیّ مولاهم کوفیّ بیاع السابری، استاذ صفوان سکن بغداد و رمی بالکیسانیة، و کان ثقة ثقة وجها ثبتا روی عن أبی عبد اللّه و أبی الحسن علیهما السلام و بقی بعد أبی الحسن و لقی الرضا علیه السلام، و کان وکیلا لابی عبد اللّه علیه السلام و مات فی عصر الرضا« ع» و کان أبو عبد اللّه« ع» یقول له: کلم أهل المدینة فانی أحبّ أن یری فی رجال الشیعة مثلک، و کانت وفاته بین الحرمین أو فی المدینة، شهد له الصادق« ع» انه من الآمنین و شهد له الکاظم« ع» بالجنة« باقتضاب و تصرف عن شرح مشیخة الفقیه ص 41 لسماحة سیدی الوالد دام ظله». - و رفاعة بن موسی - 2. رفاعة بن موسی النخاس الأسدی روی عن الصادق و الکاظم علیهما السلام کان ثقة فی حدیثه مسکونا الی روایته حسن الطریقة. له کتاب مبوب فی الفرائض، رواه عنه صالح بن خالد المحاملی و ابن فضال و ابن أبی عمیر و صفوان. -

و یونس یعقوب - 3. یونس بن یعقوب أبو علیّ الجلاب البجلیّ الدهنی الکوفیّ، أمه منیة بنت عمار اخت معاویة بن عمّار الدهنی، اختص بأبی عبد اللّه و أبی الحسن الکاظم علیهما السلام، و کان یتوکل لابی الحسن« ع» و مات فی المدینة فی أیّام الرضا« ع» و تولی أمره و بعث بحنوطه و کفنه و جمیع ما یحتاج إلیه، و أمر موالیه و موالی أبیه وجده أن یحضروا جنازته و قال لهم: هذا مولی لابی عبد اللّه علیه السلام کان یسکن العراق، و قال لهم: احفروا له فی البقیع فان قال لکم أهل المدینة: انه عراقی و لا ندفنه بالبقیع فقولوا لهم: هذا مولی لابی عبد اللّه« ع» کان یسکن العراق، فان منعتمونا أن ندفنه بالبقیع منعناکم أن تدفنوا موالیکم فی البقیع، فدفن فی البقیع، و وجه أبو الحسن علیّ بن موسی« ع» الی زمیله محمّد بن الحباب- و کان رجلا من أهل الکوفة- صل علیه أنت، ثمّ أمر علیه السلام صاحب المقبرة أن یتعاهد قبره، و یرش علیه الماء أربعین شهرا، أو أربعین یوما فی کل یوم، و الشک من علیّ بن الحسن بن فضال راوی الحدیث« باقتضاب عن شرح مشیخة الفقیه ص 46». - و جمیل بن دراج - 4. جمیل بن دراج بن الصبیح بن عبد اللّه أبو علیّ النخعیّ، قال ابن فضال: أبو محمد. شیخنا و وجه الطائفة ثقة، روی عن أبی عبد اللّه و أبی الحسن علیهما السلام، أخذ عن زرارة و کان أکبر من أخیه نوح بن دراج القاضی- و کان أیضا من أصحابنا و کان یخفی أمره و عمی جمیل فی آخر عمره، و مات فی أیّام الرضا« ع» له کتاب اشترک فیه هو و محمّد بن حمران، و آخر اشترک فیه هو و مرازم بن حکیم، و هو ممن أجمعت العصابة علی تصحیح ما یصحّ عنه و قد وردت فی مدحه روایات تدلّ علی سمو مقامه« باقتضاب و تصرف عن شرح مشیخة الفقیه ص 17». -

و حماد بن

ص: 258

عیسی - 1. حماد بن عیسی الجهنیّ البصری أبو محمّد من أصحاب الصادق علیه السلام أصله کوفیّ، بقی الی زمن الجواد« ع» کان ثقة فی حدیثه صدوقا قال: سمعت من أبی عبد اللّه علیه السلام سبعین حدیثا فلم أزل أدخل الشک فی نفسی حتّی اقتصرت علی هذه العشرین مات غرقا بوادی قناة فی طریق مکّة سنة 209 او سنة 208 و له نیف و تسعون سنة فی حیاة أبی جعفر الثانی« ع» و هو ممن أجمعت العصابة علی تصحیح ما یصحّ عنه، له کتاب الصلاة و کتاب الزکاة، و کتاب النوادر« باقتضاب عن شرح مشیخة الفقیه ص 10 لسماحة سیدنا الوالد دام ظله». -

و غیرهم و هؤلاء من أصحاب أبیه الذین شکوا فیه ثم رجعوا و کذلک من کان فی عصره مثل أحمد بن محمد بن أبی نصر - 2. أحمد بن محمّد بن أبی نصر البزنظی کوفیّ لقی الرضا و الجواد علیهما السلام و روی عنهما، کان عظیم المنزلة عندهما و له اختصاص بهما، جلیل القدر ثقة، أجمع الاصحاب علی تصحیح ما یصحّ عنه و أقروا له بالفقه، مات سنة 221 بعد وفاة الحسن بن علی بن فضال بثمانیة أشهر، روی عنه جمع من الاصحاب منهم أحمد بن محمّد بن عیسی و یحیی بن سعید الأهوازی، و محمّد بن عبد الحمید العطار، و محمّد بن الحسین بن أبی الخطاب و غیرهم.« عن شرح مشیخة الفقیه ص 18 لسیّدنا الوالد دام ظله». - و الحسن بن علی الوشاء - 3. الحسن بن علیّ الوشا الخزاز و یعرف بابن بنت الیاس الصیرفی و یکنی أبا محمّد کان من وجوه هذه الطائفة، و عینا من عیونهم، کثیر الروایة من أصحاب الرضا« ع» له کتب، و هو الذی سأله أحمد بن محمّد بن عیسی أن یخرج له کتابی العلا بن رزین و أبان ابن عثمان فأخرجهما له فقال له أحمد: أحب ان تجیزهما لی، فقال له: یرحمک اللّه. و ما عجلتک؟ اذهب فاکتبهما و اسمع من بعد، فقال أحمد: لا آمن الحدثان فقال: لو علمت أن هذا الحدیث یکون له هذا الطلب لاستکثرت منه، فانی أدرکت فی هذا المسجد تسع مائة شیخ کل یقول: حدّثنی جعفر بن محمّد علیه السلام« باقتضاب عن شرح مشیخة الفقیه ص 82 لسماحة سیدی الوالد دام ظله». -

و غیرهم ممن قال فی الوقف فالتزموا الحجة و قالوا بإمامته و إمامة من بعده

ص: 259

من ولده - 1. غیبة الطوسیّ ص 51. - .

**[ترجمه]

«12»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عِیسَی الْخَرَّاطِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ قَالَ: أَتَیْتُ الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ بِقَنْطَرَةِ إِبْرِیقٍ (2) فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ ثُمَّ جَلَسْتُ وَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ أُنَاساً یَزْعُمُونَ أَنَّ أَبَاکَ علیه السلام حَیٌّ فَقَالَ کَذَبُوا لَعَنَهُمُ اللَّهُ لَوْ کَانَ حَیّاً مَا قُسِمَ مِیرَاثُهُ وَ لَا نُکِحَ نِسَاؤُهُ وَ لَکِنَّهُ وَ اللَّهِ ذَاقَ الْمَوْتَ کَمَا ذَاقَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ فَقُلْتُ لَهُ مَا تَأْمُرُنِی قَالَ عَلَیْکَ بِابْنِی مُحَمَّدٍ مِنْ بَعْدِی وَ أَمَّا أَنَا فَإِنِّی ذَاهِبٌ فِی وَجْهٍ لَا أَرْجِعُ بُورِکَ قَبْرٌ بِطُوسَ وَ قَبْرَانِ بِبَغْدَادَ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ عَرَفْنَا وَاحِداً فَمَا الثَّانِی قَالَ سَتَعْرِفُونَهُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام قَبْرِی وَ قَبْرُ هَارُونَ هَکَذَا وَ ضَمَّ إِصْبَعَیْهِ (3).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: جعفر بن محمّد نوفلی نقل کرده، وقتی حضرت رضا علیه السلام در قنطره ابریق - . قنطره أربَق، مکانی در نواحی رامهرمز خوزستان -

بودند، به حضورشان رسیدم و سلام کردم و نشستم و عرض کردم: فدایتان شوم! بعضی از مردم معتقدند که پدرتان علیه السلام زنده هستند؟ فرمودند: دروغ می گویند، خدا آن­ها را لعنت کند! اگر زنده بود، میراثش تقسیم نمی­شد و زنانش ازدواج نمی­کردند. به خدا قسم او طعم مرگ را چشید، همان­طور که علی بن أبی­طالب علیه السلام چشید. عرض کردم: به من چه امر می­کنید؟ فرمودند: بر تو باد رجوع به فرزندم محمّد پس از من، من دارم به سویی می­روم که دیگر باز نخواهم گشت. یک قبر در طوس و دو قبر در بغداد متبرک می­شوند. عرض کردم: یک قبر را می­شناسیم، دومی قبر کیست؟ فرمودند: به زودی خواهید شناخت. سپس فرمودند: قبر من و قبر هارون این­گونه است؛ دو انگشت خود را به هم چسباندند. - . عیون أخبار الرضا 2 : 216 -

**[ترجمه]

«13»

کش، [رجال الکشی] خَلَفُ بْنُ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی طَلْحَةَ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهُ وَ اللَّهِ مَا یَلِجُ فِی صَدْرِی مِنْ أَمْرِکَ شَیْ ءٌ إِلَّا حَدِیثاً سَمِعْتُهُ مِنْ ذَرِیحٍ یَرْوِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ لِی وَ مَا هُوَ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ سَابِعُنَا قَائِمُنَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ صَدَقْتَ وَ صَدَقَ ذَرِیحٌ وَ صَدَقَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَازْدَدْتُ وَ اللَّهِ شَکّاً ثُمَّ قَالَ لِی یَا دَاوُدَ بْنَ أَبِی کَلَدَةَ

ص: 260


1- 1. غیبة الطوسیّ ص 51.
2- 2. قنطرة اربق: و أربق بفتح ثمّ السکون و باء موحدة مفتوحة- و قد تضم و قاف و یقال بالکاف: من نواحی رامهرمز من خوزستان و هو بلد و ناحیة من الأهواز ذات قری و مزارع و عنده قنطرة مشهورة.
3- 3. عیون أخبار الرضا« ع» ج 2 ص 216.

أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنَّ مُوسَی قَالَ لِلْعَالِمِ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً(1) مَا سَأَلَهُ عَنْ شَیْ ءٍ وَ کَذَلِکَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَوْ لَا أَنْ قَالَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ لَکَانَ کَمَا قَالَ فَقَطَعْتُ عَلَیْهِ (2).

**[ترجمه]رجال کشی: داود رَقّی نقل کرده، به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: فدایتان شوم! به خدا قسم هیچ شکی در مورد شما به دلم نیامده، جز حدیثی که از ذریح شنیدم که از حضرت باقر علیه السلام نقل کرد. فرمودند: آن حدیث چیست؟ عرض کردم: ذریح گفت از ایشان شنیدم که می­فرمودند: هفتمی ما قائم ما است ان شاء الله. حضرت رضا علیه السلام فرمودند: تو درست می­گویی و ذریح نیز درست گفته و حضرت باقر علیه السلام نیز درست فرموده اند. به خدا بیشتر شک کردم. آن­گاه به من فرمودند: ای داود بن أبی کلده! به خدا قسم، اگر موسی به خضر نمی­گفت: «سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً» - . کهف / 69 - {إن شاء الله مرا شکیبا خواهی یافت}، از خضر هیچ سؤالی نمی­کرد؛ حضرت باقر علیه السلام نیز اگر نمی­فرمودند إن شاء الله، همان­طور می­شد که گفته بود. دیگر به امامت ایشان یقین کردم. - . رجال کشی : 238 -

**[ترجمه]

«14»

کش، [رجال الکشی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی خَلَّفْتُ ابْنَ أَبِی حَمْزَةَ وَ ابْنَ مِهْرَانَ وَ ابْنَ أَبِی سَعِیدٍ أَشَدَّ أَهْلِ الدُّنْیَا عَدَاوَةً لِلَّهِ تَعَالَی قَالَ فَقَالَ لِی مَا ضَرَّکَ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتَ إِنَّهُمْ کَذَّبُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَذَّبُوا فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ کَذَّبُوا جَعْفَراً وَ مُوسَی علیهما السلام وَ لِی بِآبَائِی أُسْوَةٌ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّا نَرْوِی أَنَّکَ قُلْتَ لِابْنِ مِهْرَانَ أَذْهَبَ اللَّهُ نُورَ قَلْبِکَ وَ أَدْخَلَ الْفَقْرَ بَیْتَکَ فَقَالَ کَیْفَ حَالُهُ وَ حَالُ بِرِّهِ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی أَشَدُّ حَالٍ هُمْ مَکْرُوبُونَ بِبَغْدَادَ لَمْ یَقْدِرِ الْحُسَیْنُ أَنْ یَخْرُجَ إِلَی الْعُمْرَةِ فَسَکَتَ:

وَ سَمِعْتُهُ: یَقُولُ فِی ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ أَ مَا اسْتَبَانَ لَکُمْ کَذِبُهُ أَ لَیْسَ هُوَ الَّذِی رَوَی أَنَّ رَأْسَ الْمَهْدِیِّ یُهْدَی إِلَی عِیسَی بْنِ مُوسَی وَ هُوَ صَاحِبُ السُّفْیَانِیِّ وَ قَالَ إِنَّ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَعُودُ إِلَی ثَمَانِیَةِ أَشْهُرٍ(3).

**[ترجمه]رجال کشی: محمّد بن فضیل نقل کرده، به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! من إبن أبی­حمزه و إبن مهران و إبن أبی­سعید را دشمن ترین افراد اهل دنیا در مقابل خدای تعالی یافتم. فرمودند: وقتی خودت هدایت شده­ای، گمراهان نمی­توانند ضرری به تو برسانند، آن­ها رسول الله صلی الله علیه و آله را تکذیب کردند و فلانی و فلانی و حضرت صادق و حضرت موسی علیهم السّلام را تکذیب کردند. من نیز هم­شیوه پدران خود هستم. عرض کردم: فدایتان شوم! ما روایت می­کنیم که شما به إبن مهران فرموده اید: خدا نور دلت را ببرد و فقر را وارد خانه ات کند. فرمودند: اکنون وضع او و خانواده­اش چطور است؟ عرض کردم: سخت گرفتار است ای آقای من، در بغداد بدبخت شده­اند، حسین حتی نمی­تواند یک عمره برود. در این هنگام امام علیه السّلام سکوت کردند .

همچنین شنیدم که ایشان در مورد إبن أبی­حمزه می­فرمودند: آیا هنوز دروغ او برای شما آشکار نشده است؟ مگر همو نبود که روایت کرد که سر مهدی به عیسی بن موسی, هم­دست سفیانی هدیه داده می­شود؟ و گفت که ابا الحسن علیه السلام تا هشت ماه دیگر برمی­گردند؟ - . همان : 255 ، با اندکی تفاوت -

**[ترجمه]

«15»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ دَاوُدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: وَقَفَ عَلِیٌّ أَبُو الْحَسَنِ فِی بَنِی زُرَیْقٍ فَقَالَ لِی وَ هُوَ رَافِعٌ صَوْتَهُ یَا أَحْمَدُ قُلْتُ لَبَّیْکَ قَالَ إِنَّهُ لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَهَدَ النَّاسُ فِی إِطْفَاءِ نُورِ اللَّهِ فَأَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام جَهَدَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ وَ أَصْحَابُهُ فِی إِطْفَاءِ نُورِ اللَّهِ فَأَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ إِنَّ أَهْلَ الْحَقِّ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِمْ دَاخِلٌ سُرُّوا بِهِ وَ إِذَا خَرَجَ عَنْهُمْ خَارِجٌ لَمْ یَجْزَعُوا عَلَیْهِ وَ

ص: 261


1- 1. سورة الکهف الآیة: 69.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 238.
3- 3. نفس المصدر ص 255 بأدنی تفاوت.

ذَلِکَ أَنَّهُمْ عَلَی یَقِینٍ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ إِنَّ أَهْلَ الْبَاطِلِ إِذَا دَخَلَ فِیهِمْ دَاخِلٌ سُرُّوا بِهِ وَ إِذَا خَرَجَ عَنْهُمْ خَارِجٌ جَزِعُوا عَلَیْهِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ عَلَی شَکٍّ مِنْ أَمْرِهِمْ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ یَقُولُ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ (1) قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْمُسْتَقَرُّ الثَّابِتُ وَ الْمُسْتَوْدَعُ الْمُعَارُ(2).

**[ترجمه]رجال کشی: احمد بن محمّد نقل کرده، حضرت رضا علیه السّلام در محله بنی­زریق توقف کردند و با صدای بلند به من فرمودند: ای احمد! عرض کردم: لبّیک. فرمودند: وقتی رسول الله صلی الله علیه و آله از دنیا رفتند، مردم تلاش کردند که نور خدا را خاموش کنند؛ ولی خدا خواست که نور خود را به وسیله امیرالمؤمنین علیه السلام تمام نماید. پس از درگذشت ابا الحسن علیه السلام نیز، علی بن أبی­حمزه و اصحابش کوشیدند که نور خدا را خاموش کنند؛ ولی خدا جز این نخواست که نور خویش را تمام کند. اهل حق، وقتی کسی در جمعشان وارد می­شود، شاد می­شوند و وقتی کسی از میانشان خارج می­شود، بر او بی­تابی می­کنند؛ زیرا در مورد عاقبت آن­ها شک دارند. خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: «فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ» - . انعام / 98 - {برخی پابرجا و برخی ناپایدار}. حضرت صادق علیه السلام فرمودند: منظور از مستقر، ایمان ثابت است و منظور از مستودع، ایمان عاریه­ای است. - . رجال کشی : 278 -

**[ترجمه]

«16»

کش، [رجال الکشی] جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَبِی أَخْبَرَنِی أَنَّهُ دَخَلَ عَلَی أَبِیکَ فَقَالَ لَهُ إِنِّی أَحْتَجُّ عَلَیْکَ عِنْدَ الْجَبَّارِ أَنَّکَ أَمَرْتَنِی بِتَرْکِ عَبْدِ اللَّهِ وَ أَنَّکَ قُلْتَ أَنَا إِمَامٌ فَقَالَ نَعَمْ فَمَا کَانَ مِنْ إِثْمٍ فَفِی عُنُقِی فَقَالَ وَ إِنِّی أَحْتَجُّ عَلَیْکَ بِمِثْلِ حُجَّةِ أَبِی عَلَی أَبِیکَ فَإِنَّکَ أَخْبَرْتَنِی أَنَّ أَبَاکَ قَدْ مَضَی وَ أَنَّکَ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ نَعَمْ فَقُلْتُ لَهُ إِنِّی لَمْ أَخْرُجْ مِنْ مَکَّةَ حَتَّی کَادَ یَتَبَیَّنُ لِیَ الْأَمْرُ وَ ذَلِکَ أَنَّ فُلَاناً أَقْرَأَنِی کِتَابَکَ یَذْکُرُ أَنَّ تَرِکَةَ صَاحِبِنَا عِنْدَکَ فَقَالَ صَدَقْتَ وَ صَدَقَ أَمَا وَ اللَّهِ مَا فَعَلْتُ ذَلِکَ حَتَّی لَمْ أَجِدْ بُدّاً وَ لَقَدْ قُلْتُهُ عَلَی مِثْلِ جَدْعِ أَنْفِی وَ لَکِنِّی خِفْتُ الضَّلَالَ وَ الْفُرْقَةَ(3).

**[ترجمه]رجال کشی: حسین بن عمر نقل کرده، به ایشان عرض کردم: پدرم می­گفت که به محضر پدر شما رسیده و به ایشان عرض کرده: آیا من می­توانم پیش خداوند جبار بر شما احتجاج کنم که به من امر کردید که دست از عبدالله بردارم و شما فرموده­اید: من امام هستم؟ و ایشان فرموده­اند: آری، همه گناهانش به گردن من. حالا آیا من نیز می­توانم همان­طور که پدرم بر پدر شما احتجاج کرد بر شما احتجاج کنم که شما به من فرموده­اید که پدرتان از دنیا رفته­اند و شما امام بعد از او هستید؟ فرمودند: آری، عرض کردم: وقتی من از مکه خارج شدم، امر امامت داشت برایم روشن می­شد؛ زیرا فلانی نامه شما را برایم خواند و در آن نوشته شده بود که ارثیه صاحب ما نزد شما است. فرمودند: درست می­گویی و درست گفته است؛ به خدا قسم جز این چاره ای نداشتم و با این­که گفتن آن چون بریدن بینی­ام برایم سخت بود، آن را گفتم. زیرا ترسیدم مردم گمراه شوند و بینشان تفرقه بوجود آید. - . همان : 367 -

**[ترجمه]

بیان

ترکة صاحبنا أی ما ترکه علی علیه السلام من علامات الإمامة کالسلاح و الجفر و غیر ذلک و یحتمل القائم علیه السلام علی الإضافة إلی المفعول قوله علیه السلام علی مثل جدع أنفی الجدع قطع الأنف أی کان یشق ذکر ذلک علی کجدع الأنف للتقیة و لکن قلته لئلا یضلوا.

lt;meta info="\\"ارثیه صاحب ما\\" یعنی ارثیه حضرت علی علیه السلام مانند سلاح و جفر و چیزهای دیگر که از نشانه­های امامت است. احتمال دارد منظور از صاحب ما حضرت قائم علیه السلام باشد. \\"با این­که گفتن آن چون بریدن بینی­ام برایم سخت بود\\" یعنی به جهت تقیه برایم سخت بود، ولی گفتم تا مردم گمراه نشوند. بریدن بینی، مَثَل است از کاری که بسیار دشوار است.

**[ترجمه]

«17»

کش، [رجال الکشی] خَلَفُ بْنُ حَمَّادٍ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بَشَّارٍ قَالَ: لَمَّا مَاتَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام خَرَجْتُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیه السلام غَیْرَ مُؤْمِنٌ بِمَوْتِ مُوسَی وَ لَا مُقِرّاً بِإِمَامَةِ عَلِیٍّ علیه السلام إِلَّا أَنَّ فِی نَفْسِی أَنْ أَسْأَلَهُ وَ أُصَدِّقَهُ فَلَمَّا صِرْتُ إِلَی الْمَدِینَةِ انْتَهَیْتُ إِلَیْهِ وَ هُوَ بِالصُّؤَارِ(4) فَاسْتَأْذَنْتُ عَلَیْهِ وَ دَخَلْتُ فَأَدْنَانِی وَ أَلْطَفَنِی وَ أَرَدْتُ أَنْ

ص: 262


1- 1. سورة الأنعام الآیة 98.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 278.
3- 3. نفس المصدر ص 267.
4- 4. الصؤار: موضع بالمدینة« المراصد، العجم».

أَسْأَلَهُ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام فَبَادَرَنِی فَقَالَ لِی یَا حُسَیْنُ إِنْ أَرَدْتَ أَنْ یَنْظُرَ اللَّهُ إِلَیْکَ مِنْ غَیْرِ حِجَابٍ وَ تَنْظُرَ إِلَی اللَّهِ مِنْ غَیْرِ حِجَابٍ فَوَالِ آلَ مُحَمَّدٍ وَ وَالِ وَلِیَّ الْأَمْرِ مِنْهُمْ قَالَ قُلْتُ أَنْظُرُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ إِی وَ اللَّهِ قَالَ حُسَیْنٌ فَجَزَمْتُ عَلَی مَوْتِ أَبِیهِ وَ إِمَامَتِهِ ثُمَّ قَالَ لِی مَا أَرَدْتُ أَنْ آذَنَ لَکَ لِشِدَّةِ الْأَمْرِ وَ ضِیقِهِ وَ لَکِنِّی عَلِمْتُ الْأَمْرَ الَّذِی أَنْتَ عَلَیْهِ ثُمَّ سَکَتَ قَلِیلًا ثُمَّ قَالَ خَبَّرْتُ بِأَمْرِکَ قَالَ قُلْتُ لَهُ أَجَلْ (1).

**[ترجمه]رجال کشی: حسین بن بشار نقل کرده، پس از وفات موسی بن جعفر علیه السّلام راه افتادم تا به محضر امام رضا علیه السّلام برسم، و حال آن­که هنوز به وفات موسی بن جعفر ایمان نداشتم و به امامت حضرت رضا علیه السلام نیز معترف نبودم و تصمیم داشتم این مطلب را از ایشان بپرسم و تحقیق نمایم. وقتی به مدینه رسیدم، به حضور ایشان که در آن وقت در صوار - . نام جایی است در مدینه - بودند رفتم و اجازه ورود خواستم. اجازه دادند و مرا نزدیک خودشان نشاندند و با من به لطف رفتار کردند. همین که خواستم راجع به پدرشان سؤال کنم، پیش­­تر به من فرمودند: ای حسین! اگر می­خواهی خداوند بی­پرده به تو بنگرد و تو نیز خدا را بی پرده ببینی، آل محمّد و امام فعلی این خانواده را دوست بدار. عرض کردم: آیا در این صورت می­توانم به خداوند عزّ و جلّ بنگرم؟ فرمودند: آری به خدا قسم. حسین نقل کرده، یقین کردم که پدرشان از دنیا رفته­اند و ایشان امام هستند. سپس فرمودند: من به جهت شدت سخت­گیری و خفقانی که هست نمی­خواستم به تو اجازه ورود بدهم، ولی از آن­جا که می­دانستم تو چه سؤالی داری، اجازه دادم. سپس اندکی سکوتی کردند و بعد فرمودند: سؤالت را جواب دادم؟ عرض کردم: آری. - . رجال کشی : 281 -

**[ترجمه]

بیان

قد مر تأویل النظر إلی الله تعالی فی کتاب التوحید.

**[ترجمه]در کتاب توحید، تأویل نگاه کردن به خدا توضیح داده شد .

**[ترجمه]

«18»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْبَرَاثِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فَارِسٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبْدُوسٍ الْخَلَنْجِیِّ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الزُّبَیْرِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنِ الْوَاقِفَةِ فَکَتَبَ الْوَاقِفُ حَائِدٌ عَنِ الْحَقِّ وَ مُقِیمٌ عَلَی سَیِّئَةٍ إِنْ مَاتَ بِهَا کَانَتْ جَهَنَّمُ مَأْوَاهُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ(2).

جَعْفَرُ بْنُ مَعْرُوفٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ بَحْرٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ رَفَعَهُ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنِ الْوَاقِفَةِ فَقَالَ یَعِیشُونَ حَیَارَی وَ یَمُوتُونَ زَنَادِقَةً(3).

**[ترجمه]رجال کشی: علی بن عبدالله زبیری نقل کرده، نامه ای به حضرت رضا علیه السّلام نوشتم و در آن از واقفه سؤال کردم. در جواب نوشتند: واقفی از حقی منحرف و بر جای بدی ایستاده است، اگر در همان حال بمیرد، جای­گاهش جهنم است و چه عاقبت بدی است. - . همان : 284 -

فضل بن شاذان با سندی مرفوع از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرده، از ایشان در مورد واقفی ها سؤال شد؛ ایشان فرمودند: آن­ها در حیرت زندگی می­کنند و با کفر از دنیا می­روند. - . همان -

**[ترجمه]

«19»

کش، [رجال الکشی] وَجَدْتُ بِخَطِّ جَبْرَئِیلَ بْنِ أَحْمَدَ فِی کِتَابِهِ حَدَّثَنِی سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ الْآدَمِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الرَّبِیعِ الْأَقْرَعِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَکْرٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أُعْطِی هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّ أَبَاکَ حَیٌّ مِنَ الزَّکَاةِ شَیْئاً قَالَ لَا تُعْطِهِمْ فَإِنَّهُمْ کُفَّارٌ مُشْرِکُونَ زَنَادِقَةٌ(4).

**[ترجمه]رجال کشی: یوسف بن یعقوب نقل کرده، به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: آیا می­توانم زکاتم را به این­هایی که معتقدند پدر شما زنده است بدهم؟ فرمودند: به آن­ها چیزی نده؛ آن­ها کافر و مشرک و زندیق هستند. - . همان -

**[ترجمه]

«20»

کش، [رجال الکشی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ سَمِعْنَاهُ یَقُولُ: یَعِیشُونَ شُکَّاکاً وَ یَمُوتُونَ زَنَادِقَةً قَالَ فَقَالَ بَعْضُنَا أَمَّا الشُّکَّاکَ فَقَدْ عَلِمْنَا فَکَیْفَ یَمُوتُونَ زَنَادِقَةً قَالَ فَقَالَ حَضَرْتُ رَجُلًا مِنْهُمْ وَ قَدِ احْتُضِرَ قَالَ فَسَمِعْتُهُ

ص: 263


1- 1. رجال الکشّیّ ص 281 و فیه« بالصوا» فی الأصل مکان« بالصؤار» کما أن فی هامشه« بالصواء».
2- 2. نفس المصدر ص 284 و فیه« الزهری» مکان الزبیری.
3- 3. المصدر السابق ص 284.
4- 4. المصدر السابق ص 284.

یَقُولُ هُوَ کَافِرٌ إِنْ مَاتَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ فَقُلْتُ هُوَ هَذَا(1).

**[ترجمه]رجال کشی: گروهی از اصحاب نقل کرده­اند که شنیدیم که حضرت رضا علیه السلام می­فرمودند: واقفیون در حال شک زندگی می­کنند زندیق می­میرند. یکی از ما عرض کرد: در حال شک را فهمیدیم، اما چگونه می­شود که زندیق می­میرند؟ وقت احتضار یکی از آن­ها حاضر بودم و شنیدم که گفت: کافر است اگر موسی بن جعفر علیه السلام مرده باشد. با خود گفتم: همین است تعبیر فرمایش ایشان. - . همان -

**[ترجمه]

«21»

کش، [رجال الکشی] أَبُو صَالِحٍ خَلَفُ بْنُ حَمَّادٍ الْکَشِّیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَلْحَةَ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: مَا تَقُولُ النَّاسُ فِی هَذِهِ الْآیَةِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَأَیَّ آیَةٍ قَالَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ(2) قُلْتُ اخْتَلَفُوا فِیهَا قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ لَکِنِّی أَقُولُ نَزَلَتْ فِی الْوَاقِفَةِ إِنَّهُمْ قَالُوا لَا إِمَامَ بَعْدَ مُوسَی فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ وَ الْیَدُ هُوَ الْإِمَامُ فِی بَاطِنِ الْکِتَابِ وَ إِنَّمَا عَنَی بِقَوْلِهِمْ لَا إِمَامَ بَعْدَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ(3).

**[ترجمه]رجال کشی: بکر بن صالح نقل کرده، شنیدم که حضرت رضا علیه السلام می­فرمودند: مردم درباره این آیه چه می­گویند؟ عرض کردم: فدایتان شوم! کدام آیه؟ فرمودند: این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ» - . مائده / 64 - {و

یهود گفتند دست خدا بسته است! دست­های خودشان بسته باد و به [سزای ] آن­چه گفتند از رحمت خدا دور شوند! بلکه هر دو دست او گشاده است، هر گونه بخواهد می بخشد}. عرض کردم: در مورد آن اختلاف وجود دارد. فرمودند: من می­گویم: این آیه درباره واقفی­ها نازل شده است؛ آن­ها می­گویند: بعد از موسی بن جعفر امامی نیست و خداوند در ردّ سخن آن­ها می­فرماید: بلکه هر دو دست او گشاده است. منظور از دست در باطن قرآن، امام است و مراد خداوند همان سخن آن­هاست که می­گویند: پس از موسی بن جعفر امامی نیست. - . رجال کشی : 284 -

**[ترجمه]

«22»

کش، [رجال الکشی] خَلَفٌ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَلْحَةَ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَاصِمٍ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَاصِمٍ بَلَغَنِی أَنَّکَ تُجَالِسُ الْوَاقِفَةَ قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ أُجَالِسُهُمْ وَ أَنَا مُخَالِفٌ لَهُمْ قَالَ لَا تُجَالِسْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّهِ یُکْفَرُ بِها وَ یُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ (4) یَعْنِی بِالْآیَاتِ الْأَوْصِیَاءَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِهَا الْوَاقِفَةُ(5).

**[ترجمه]رجال کشی: محمّد بن عاصم نقل کرده، شنیدم که حضرت رضا علیه السّلام می­فرمودند: ای محمد! شنیده ام تو با واقفی­ها نشت و برخاست داری؟ عرض کردم: آری فدایتان شوم! من با آن­ها نشست و برخاست دارم ولی با آن­ها مخالفم. فرمودند: با آن­ها نشست و برخاست نکن؛ خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: «وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّهِ یُکْفَرُ بِها وَ یُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ» - . نساء / 140 - {و البته [خدا] در کتاب [قرآن] بر شما نازل کرده که هر گاه شنیدید آیات خدا مورد انکار و ریشخند قرار می گیرد با آنان منشینید تا به سخنی غیر از آن درآیند؛ چرا که در این صورت شما هم مثل آنان خواهید بود}. منظور این آیات أئمه اوصیا هستند که واقفه به آن­ها کفر ورزیدند. - . رجال کشی : 285 -

**[ترجمه]

«23»

کش، [رجال الکشی] خَلَفٌ قَالَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فَسَأَلَهُ عَنِ الْوَاقِفَةِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام مَلْعُونِینَ أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِیلًا سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا(6) وَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُبَدِّلُهَا

ص: 264


1- 1. المصدر السابق ص 284 و فیه فی الآخر تقدیم و تأخیر.
2- 2. سورة المائدة الآیة: 64.
3- 3. رجال الکشّیّ ص 284.
4- 4. سورة النساء الآیة: 140.
5- 5. رجال الکشّیّ ص 285.
6- 6. سورة الأحزاب الآیة: 61.

حَتَّی یُقْتَلُوا عَنْ آخِرِهِمْ (1).

**[ترجمه]رجال کشی: سلیمان بن جعفری نقل کرده، در مدینه در حضور امام رضا علیه السلام نشسته بودم که مردی از اهالی مدینه آمد و در مورد واقفه از ایشان سؤال کرد؛ امام علیه السّلام فرمودند: «مَلْعُونِینَ أَیْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِیلًا * سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا» - . احزاب / 61 و 62 - {از رحمت خدا دور گردیده و هر کجا یافته شوند گرفته و سخت کشته خواهند شد * درباره کسانی که پیشتر بوده اند [همین] سنت خدا [جاری بوده] است و در سنت خدا هرگز تغییری نخواهی یافت}، به خدا قسم خداوند تا وقتی که آن­ها تا آخرین نفر کشته شوند، سنتش را تغییر نخواهد داد. - . رجال کشی : 285 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد قتلهم فی الرجعة.

**[ترجمه]شاید منظور کشته­شدن آن­ها در رجعت باشد .

**[ترجمه]

«24»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْبَرَاثِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْفَارِسِیِّ عَنْ عُبْدُوسٍ الْکُوفِیِّ عَنْ حَمْدَوَیْهِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ قَالَ وَ حَدَّثَنِی بِذَلِکَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ سَلَّامٍ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عِیصٍ قَالَ: دَخَلْتُ مَعَ خَالِی سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ یَا سُلَیْمَانُ مَنْ هَذَا الْغُلَامُ فَقَالَ ابْنُ أُخْتِی فَقَالَ هَلْ یَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَخْلُقْهُ شَیْطَاناً ثُمَّ قَالَ یَا سُلَیْمَانُ عَوِّذْ بِاللَّهِ وُلْدَکَ مِنْ فِتْنَةِ شِیعَتِنَا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا تِلْکَ الْفِتْنَةُ قَالَ إِنْکَارُهُمُ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام وَ وُقُوفُهُمْ عَلَی ابْنِی مُوسَی قَالَ یُنْکِرُونَ مَوْتَهُ وَ یَزْعُمُونَ أَنْ لَا إِمَامَ بَعْدَهُ أُولَئِکَ شَرُّ الْخَلْقِ (2).

**[ترجمه]رجال کشی: حکم بن عیص نقل کرده، با دایی­ام سلیمان بن خالد به حضور امام صادق علیه السّلام رسیدیم؛ ایشان فرمودند: ای سلیمان! این پسر کیست؟ عرض کرد: پسر خواهرم است. فرمودند: امامت را می­شناسد ؟ عرض کرد: آری. فرمودند: سپاس خدای را که او را شیطان نیافرید. سپس فرمودند: ای سلیمان! فرزندانت را از فتنه شیعیان به خدا بسپار. من عرض کردم: فدایتان شوم! جریان آن فتنه چیست؟ فرمودند: شیعیان ائمه علیهم السلام را انکار می­کنند و در فرزندم موسی متوقف می­شوند. فرمودند: منکر مرگ او می­شوند و فکر می­کنند که بعد از او امامی نیست، آن­ها بدترین مردمانند! - . همان -

**[ترجمه]

«25»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْبَرَاثِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ قَوْمٌ قَدْ وَقَفُوا عَلَی أَبِیکَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ لَمْ یَمُتْ قَالَ کَذَبُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَوْ کَانَ اللَّهُ یَمُدُّ فِی أَجَلِ أَحَدٍ مِنْ بَنِی آدَمَ لِحَاجَةِ الْخَلْقِ إِلَیْهِ لَمَدَّ اللَّهُ فِی أَجَلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3).

**[ترجمه]رجال کشی: محمّد بن ابی عمیر از یکی از اصحاب نقل کرده، به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: فدایتان شوم! عده­ای هستند که در پدر شما توقف نموده اند و معتقدند که ایشان نمرده­اند. فرمودند: دروغ گفتند و به آن­چه خداوند عزّ و جلّ بر محمّد صلّی الله علیه و آله نازل کرده کافر شدند؛ اگر بنا بود خداوند عمر یکی از انسان­ها را به جهت نیاز مردم به او طولانی کند، عمر رسول الله صلّی الله علیه و آله را طولانی می­کرد. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

لعلهم کانوا یستدلون علی عدم موته علیه السلام بحاجة الخلق إلیه فأجابهم بالنقض برسول الله صلی الله علیه و آله فلا ینافی المد فی أجل القائم علیه السلام لمصالح أخر أو یکون المراد المد بعد حضور الأجل المقدر.

**[ترجمه]شاید آن­ها در عدم وفات ایشان به مسأله نیاز مردم استدلال می­کرده اند و امام علیه السلام به این استدلال جواب نقضی به رسول الله صلّی الله علیه و آله داده­اند. پس منافاتی با این ندارد که خداوند عمر حضرت قائم علیه السلام را به جهت مصالح دیگری طولانی کند. یا شاید منظور امام علیه السلام طولانی­شدن عمر پس از فرا رسیدن اجل مقدّر باشد.

**[ترجمه]

«26»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْبَرَاثِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْفَارِسِیِّ عَنْ مَیْمُونٍ النَّحَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام مَا حَالُ قَوْمٍ وَقَفُوا عَلَی أَبِیکَ مُوسَی علیه السلام قَالَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ مَا أَشَدَّ کَذِبَهُمْ أَمَا إِنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنِّی عَقِیمٌ وَ یُنْکِرُونَ مَنْ یَلِی هَذَا

ص: 265


1- 1. رجال الکشّیّ ص 285.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 285.
3- 3. نفس المصدر ص 285.

الْأَمْرَ مِنْ وُلْدِی (1).

**[ترجمه]رجال کشی: محمّد بن فضیل نقل کرده، به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: آن­هایی که در پدر شما حضرت موسی علیه السلام توقف کرده اند چه حالی دارند؟ فرمودند: خدا آن­ها را لعنت کند! چه دروغ بزرگی می­گویند! آن­ها فکر می­کنند که من عقیم هستم و منکر آن فرزندم هستند که بعد از من عهده دار امامت خواهد شد. - . همان : 286 -

**[ترجمه]

«27»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْبَرَاثِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ عَمِّهِ عَنْ جَدِّهِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَحَدَّثَنِی مَلِیّاً فِی فَضَائِلِ الشِّیعَةِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ مِنَ الشِّیعَةِ بَعْدَنَا مَنْ هُمْ شَرٌّ مِنَ النُّصَّابِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ لَیْسَ یَنْتَحِلُونَ حُبَّکُمْ وَ یَتَوَلَّوْنَکُمْ وَ یَتَبَرَّءُونَ مِنْ عَدُوِّکُمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ بَیِّنْ لَنَا نَعْرِفْهُمْ فَلَسْنَا مِنْهُمْ قَالَ کَلَّا یَا عُمَرُ مَا أَنْتَ مِنْهُمْ إِنَّمَا هُمْ قَوْمٌ یُفْتَنُونَ بِزَیْدٍ وَ یُفْتَنُونَ بِمُوسَی.

الْبَرَاثِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ الْبَجَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: رَجُلٌ أَتَی أَخِی علیه السلام فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَنْ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ أَمَا إِنَّهُمْ یُفْتَنُونَ بَعْدَ مَوْتِی فَیَقُولُونَ هُوَ الْقَائِمُ وَ مَا الْقَائِمُ إِلَّا بَعْدِی بِسِنِینَ.

الْبَرَاثِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ عَمِّهِ قَالَ: کَانَ بِدَعُ الْوَاقِفَةِ أَنَّهُ کَانَ اجْتَمَعَ ثَلَاثُونَ أَلْفَ دِینَارٍ عِنْدَ الْأَشَاعِثَةِ زَکَاةُ أَمْوَالِهِمْ وَ مَا کَانَ یَجِبُ عَلَیْهِمْ فِیهَا فَحَمَلُوا إِلَی وَکِیلَیْنِ لِمُوسَی علیه السلام بِالْکُوفَةِ أَحَدُهُمَا حَیَّانُ السِّرَاجُ (2)

وَ الْآخَرُ کَانَ مَعَهُ وَ کَانَ مُوسَی علیه السلام فِی الْحَبْسِ فَاتَّخَذُوا بِذَلِکَ دُوراً وَ عَقَدُوا الْعُقُودَ وَ اشْتَرَوُا الْغَلَّاتِ فَلَمَّا مَاتَ مُوسَی علیه السلام فَانْتَهَی الْخَبَرُ إِلَیْهِمَا أَنْکَرَا مَوْتَهُ وَ أَذَاعَا فِی الشِّیعَةِ أَنَّهُ لَا یَمُوتُ لِأَنَّهُ هُوَ الْقَائِمُ فَاعْتَمَدَتْ عَلَیْهِ طَائِفَةٌ مِنَ الشِّیعَةِ وَ انْتَشَرَ

ص: 266


1- 1. المصدر السابق ص 286.
2- 2. حیان السراج کان کیسانیا و قد روی الکشّیّ فی رجاله ص 202- 203 روایات تدل علی تعصبه فی کیسانیته منها قول حیان للصادق علیه السلام: انما مثل محمّد بن الحنفیة فی هذه الأمة مثل عیسی بن مریم، فقال الصادق علیه السلام ویحک یا حیان شبه علی أعدائه؟ فقال: بلی شبه علی أعدائه، فقال: تزعم أن أبا جعفر عدو محمّد بن علی!! لا و لکنک تصدف یا حیان و قد قال اللّه عزّ و جلّ فی کتابه« سَنَجْزِی الَّذِینَ یَصْدِفُونَ عَنْ آیاتِنا سُوءَ الْعَذابِ بِما کانُوا یَصْدِفُونَ».

قَوْلُهُمَا فِی النَّاسِ حَتَّی کَانَ عِنْدَ مَوْتِهِمَا أَوْصَیَا بِدَفْعِ الْمَالِ إِلَی وَرَثَةِ مُوسَی علیه السلام وَ اسْتَبَانَ لِلشِّیعَةِ أَنَّهُمَا قَالا ذَلِکَ حِرْصاً عَلَی الْمَالِ.

الْبَرَاثِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ رَجَا الْحَنَّاطِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْوَاقِفَةُ هُمْ حَمِیرُ الشِّیعَةِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا(1).

الْبَرَاثِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ قَالَ حَکَی مَنْصُورٌ عَنِ الصَّادِقِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّ الزَّیْدِیَّةَ وَ الْوَاقِفِیَّةَ وَ النُّصَّابَ عِنْدَهُ بِمَنْزِلَةِ وَاحِدَةٍ.

الْبَرَاثِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ قَالَ: سَأَلْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الرِّضَا علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ(2) قَالَ نَزَلَتْ فِی النُّصَّابِ وَ الزَّیْدِیَّةِ وَ الْوَاقِفَةِ مِنَ النُّصَّابِ.

الْبَرَاثِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ عَرَفْتُ هَؤُلَاءِ الْمَمْطُورَةَ فَأَقْنُتُ عَلَیْهِمْ فِی صَلَوَاتِی قَالَ نَعَمْ اقْنُتْ عَلَیْهِمْ فِی صَلَوَاتِکَ.

حمدویه عن محمد بن عیسی عن إبراهیم بن عقبة: مثله (3)

**[ترجمه]رجال کشی: عمر بن یزید نقل کرده، روزی به حضور امام صادق علیه السلام رسیدم و ایشان مدت زیادی با من درباره فضائل شیعه صحبت کردند و بعد فرمودند: در میان شیعیان بعد از ما، عده­ای خواهند بود که از ناصبی ها هم بدترند. عرض کردم: فدایتان شوم! مگر آن­ها به شما محبت ندارند و شما را دوست نمی­دارند و از دشمنانتان بیزار نیستند؟ فرمودند: آری. عرض کردم: فدایتان شوم! برای ما توضیح دهید تا آن­ها را بشناسیم از آن­ها نباشیم. فرمودند: نه، هرگز! ای عمر! تو از آن­ها نخواهی بود، آن­ها گروهی هستند که در مورد زید و موسی در فتنه می­افتند.

علی بن جعفر نقل کرده، مردی پیش برادرم موسی بن جعفر علیه السّلام آمد و عرض کرد: فدایتان شوم! در حال حاضر چه کسی امام است؟ ایشان فرمودند: بدانید که آن­ها پس از مرگ من در فتنه می­افتند و می­گویند: او قائم است. با این­که قائم سال­ها بعد از من خواهد آمد.

حسین بن محمّد بن عمر بن یزید از عموی خود نقل کرده که او گفت: ابتدای پیدایش مذهب واقفه این­طور بود: نزد أشعثی­ها سی هزار دینار زکات به علاوه سایر پول­هایی که واجب بود بپردازند جمع شد؛ آن­ها را بردند و به دو نفر از نمایندگان موسی علیه السّلام در کوفه، یعنی حیان سراج و شخص دیگری که همراه او بود دادند. در آن وقت حضرت موسی علیه السّلام در زندان بودند. آن­ها با این پول­ها خانه ها ساختند و معامله­ها کردند و غلات خریدند. وقتی حضرت موسی علیه السلام درگذشتند و خبر فوتشان به آن­دو رسید، فوت ایشان را انکار کردند و در بین شیعیان پخش کردند که ایشان نمی­میرند؛ زیرا ایشان همان قائم هستند. گروهی از شیعیان هم بر سخن آن­ها اعتماد کردند و حرف آن­دو بین مردم منتشر شد. تا این که آن­دو در موقع مرگشان وصیت کردند که آن پول­ها را به وارثان موسی علیه السّلام بپردازند و شیعیان تازه فهمیدند که آن­ها به جهت طمع بر پول آن حرف را گفته­اند .

محمّد بن رجای آسیابان از حضرت جواد علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمودند: واقفی­ها خرهای شیعیان هستند، سپس این آیه را تلاوت نمودند: «إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا» - . فرقان / 44 - {آنان جز مانند ستوران نیستند، بلکه گمراه ترند}.

منصور حکایت کرده که حضرت جواد علیه السلام فرمودند که زیدیه و واقفیه و ناصبی ها در نظر ایشان یکسانند.

إبن أبی­عمیر از شخصی نقل کرده، از حضرت جواد علیه السلام در مورد این آیه: «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ * عامِلَةٌ ناصِبَةٌ» - . غاشیه / 2 و3 - {در آن روز چهره هایی زبونند * که تلاش کرده رنج [بیهوده] برده اند} پرسیدم؛ ایشان فرمودند: این آیه درباره ناصبی ها و زیدی­ها نازل شده است، و واقفی­ها نیز جزء ناصبی­ها هستند.

براثی از أبی­علی و او از ابراهیم بن عقبه نقل کرده، به حضرت هادی علیه السلام نوشتم که فدایتان شوم! این سگهای باران خورده را شناخته­ام؛ می­توانم در قنوت نمازهایم بر آن­ها نفرین بفرستم؟ در جواب فرمودند: آری، در قنوت نمازهایت بر آن­ها نفرین بفرست.

حمدویه نیز مانند همین را به واسطه محمد بن عیسی از ابراهیم بن عقبه نقل کرده است. - . رجال کشی : 286 و 287 -

**[ترجمه]

بیان

کانوا یسمونهم و أضرابهم من فرق الشیعة سوی الفرقة المحقة الکلاب الممطورة لسرایة خبثهم إلی من یقرب منهم.

**[ترجمه]به واقفی­ها و سایر فرق شیعه همانند آن­ها، جز فرقه حقه امامیه، سگ­های باران­خورده می­گفتند؛ زیرا هر که به آن­ها نزدیک می­شد، خباثتشان به او سرایت می­کرد.

**[ترجمه]

«28»

کش، [رجال الکشی] الْبَرَاثِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ عَمْرِو بْنِ فُرَاتٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الْوَاقِفَةِ قَالَ یَعِیشُونَ حَیَارَی وَ یَمُوتُونَ زَنَادِقَةً.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ

ص: 267


1- 1. سورة الفرقان الآیة: 44.
2- 2. سورة الغاشیة الآیة: 2 و 3.
3- 3. رجال الکشّیّ ص 286 و 287 و فی الأول من هذه الأحادیث« فلعلنا منهم» مکان« فلسنا منهم».

قَالَ: جَاءَنِی جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا مَعَهُمْ رِقَاعٌ فِیهَا جَوَابَاتُ الْمَسَائِلِ إِلَّا رُقْعَةَ الْوَاقِفِ قَدْ رُجِعَتْ عَلَی حَالِهَا لَمْ یُوَقَّعْ فِیهَا شَیْ ءٌ.

إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبَّاسٍ الْخُتَّلِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ الْقُمِّیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: ذَکَرْتُ الْمَمْطُورَةَ وَ شَکَّهُمْ فَقَالَ یَعِیشُونَ مَا عَاشُوا عَلَی شَکٍّ ثُمَّ یَمُوتُونَ زَنَادِقَةً.

خَلَفُ بْنُ حَمَّادٍ الْکَشِّیُّ قَالَ أَخْبَرَنِی الْحَسَنُ بْنُ طَلْحَةَ الْمَرْوَزِیُّ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی الرِّضَا علیه السلام بِمَسَائِلَ فَأَجَابَنِی وَ ذَکَرْتُ فِی آخِرِ الْکِتَابِ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ(1) فَقَالَ نَزَلَتْ فِی الْوَاقِفَةِ وَ وَجَدْتُ الْجَوَابَ کُلَّهُ بِخَطِّهِ لَیْسَ هُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ هُمْ مِمَّنْ کَذَّبَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَ نَحْنُ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَلَا جِدَالَ فِینَا وَ لَا رَفَثَ وَ لَا فُسُوقَ فِینَا انْصِبْ لَهُمْ یَا یَحْیَی مِنَ الْعَدَاوَةِ مَا اسْتَطَعْتَ (2).

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَبَّاحٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ حَبِیبٍ الْخَثْعَمِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الصَّادِقِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ مُوسَی علیه السلام فَجَلَسَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا ابْنَ أَبِی یَعْفُورٍ هَذَا خَیْرُ وُلْدِی وَ أَحَبُّهُمْ إِلَیَّ غَیْرَ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ یُضِلُّ قَوْماً مِنْ شِیعَتِنَا فَاعْلَمْ أَنَّهُمْ قَوْمٌ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ ... یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ أَزَغْتَ قَلْبِی عَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ یَضِلُّ بِهِ قَوْمٌ مِنْ شِیعَتِنَا بَعْدَ مَوْتِهِ جَزَعاً عَلَیْهِ فَیَقُولُونَ لَمْ یَمُتْ وَ یُنْکِرُونَ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام مِنْ بَعْدِهِ وَ یَدْعُونَ الشِّیعَةَ إِلَی ضَلَالَتِهِمْ وَ فِی ذَلِکَ إِبْطَالُ حُقُوقِنَا وَ هَدْمُ دِیْنِ اللَّهِ یَا ابْنَ أَبِی یَعْفُورٍ فَاللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهُمْ بَرِی ءٌ وَ نَحْنُ مِنْهُمْ بِرَاءٌ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ سَعِیدٍ الْعَطَّارِ عَنْ حَمْزَةَ الزَّیَّاتِ قَالَ

ص: 268


1- 1. سورة النساء الآیة: 143.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 287.

سَمِعْتُ حُمْرَانَ بْنَ أَعْیَنَ یَقُولُ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَ مِنْ شِیعَتِکُمْ أَنَا قَالَ إِی وَ اللَّهِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مَا أَحَدٌ مِنْ شِیعَتِنَا إِلَّا وَ هُوَ مَکْتُوبٌ عِنْدَنَا اسْمُهُ وَ اسْمُ أَبِیهِ إِلَّا مَنْ یَتَوَلَّی مِنْهُمْ عَنَّا قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ وَ مِنْ شِیعَتِکُمْ مَنْ یَتَوَلَّی عَنْکُمْ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ قَالَ یَا حُمْرَانُ نَعَمْ وَ أَنْتَ لَا تُدْرِکُهُمْ قَالَ حَمْزَةُ فَتَنَاظَرْنَا فِی هَذَا الْحَدِیثِ قَالَ فَکَتَبْنَا بِهِ إِلَی الرِّضَا علیه السلام نَسْأَلُهُ عَمَّنِ اسْتَثْنَی بِهِ أَبُو جَعْفَرٍ فَکَتَبَ هُمُ الْوَاقِفَةُ عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام (1).

**[ترجمه]رجال کشی: عمرو بن فرات نقل کرده، از حضرت رضا علیه السلام در مورد سگ­های باران خورده سؤال کردم؛ فرمودند: متحیر زندگی می­کنند و بی­دین می­میرند .

جعفر بن محمّد بن یونس نقل کرده، گروهی از اصحاب پیش من آمدند که کاغذ هایی با خود داشتند و در آن­ها جواب مسائل ذکر شده بود، مگر کاغذ شخصی از واقفی­ها که همان­طور برگردانده شده بود و چیزی در آن نوشته نشده نبود.

ابراهیم بن أبی­البلاد نقل کرده، در محضر امام رضا علیه السّلام صحبت از سگ­های باران خورده و شک آن­ها به میان آوردم؛ ایشان فرمودند: تا وقتی زنده­اند در شک هستند و سپس بی­دین خواهند مرد.

یحیی بن مبارک نقل کرده، نامه ای برای حضرت رضا علیه السّلام نوشتم و چند مسأله پرسیدم و جواب آن­ها را فرمودند. در آخر نامه در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ «مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ» - . نساء / 143 - {میان آن [دو گروه] دو دلند، نه با اینانند و نه با آنان.} پرسیده بودم ایشان فرمودند: این آیه درباره واقفی­ها نازل شده است. جواب نامه تماماً به خط خود امام بود: آن­ها نه از مؤمنین و نه از مسلمانان، آن­ها از کسانی هستند که آیات خدا را تکذیب کردند و ما همان ماه های معلوم هستیم که جدال و کلام ناشایست و فسق در مورد ما حرام است. ای یحیی! هر چه می­توانی با آن­ها دشمنی ورز. - . رجال کشی: 287 -

ابن أبی­یعفور نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السلام بودم که موسی بن جعفر علیه السّلام وارد شدند و نشستند؛ امام صادق علیه السلام فرمودند: ای ابن أبی­یعفور! این بهترین فرزندان و محبوب­ترین آن­ها نزد من است، جز این­که خداوند عزّ و جلّ گروهی از شیعیان ما را گمراه می­کند؛ بدان که آن­ها کسانی هستند که بهره ای در آخرت بهره ای ندارند و خداوند در روز قیامت با آن­ها صحبت نمی­کند و آن­ها را پاک نمی­نماید و عذابی دردناک در پیش دارند. عرض کردم: فدایتان شوم! دلم از آن­ها بیزار شد! فرمودند: گروهی از شیعیان ما بعد از مرگ این فرزندم به جهت بی­تابی بر مرگ او در موردش گمراه می­شوند و می­گویند او نمرده است و منکر امامان بعد از او می­شوند و شیعیان دیگران را نیز به گمراهی خود می­کنند که این موجب از بین رفتن حقوق ما و نابودی دین خدا می شود. ای ابن أبی­یعفور! خدا و رسول خدا از آن­ها بیزارند و ما نیز از آن­ها بیزاریم.

حمزه زیات از حمران بن اعین نقل کرده، به حضرت باقر علیه السلام عرض کردم: آیا من از شیعیان شما به شمار می­آیم؟ فرمودند: آری به خدا، تو در دنیا و آخرت از شیعیان مایی، هیچ یک از شیعیان ما نیست، مگر این­که نام او و نام پدرش نزد ما مکتوب است، غیر از آن­هایی که از ما کناره می­گیرند. عرض کردم: فدایتان شوم! مگر شیعیان شما کسانی هم هستند که پس از شناخت شما از شما کناره بگیرند؟ فرمودند: ای حمران! آری، و تو آن­ها را درک نخواهی کرد. حمزه سپس گفت: ما در مورد این حدیث بحث ­کردیم و سرانجام آن برای حضرت رضا علیه السلام نوشتیم که منظور حضرت باقر علیه السّلام از آن­هایی که استثناء نموده­اند چه کسانی است؟ حضرت در جواب نوشتند: منظور آن­هایی هستند که در موسی بن جعفر علیهما السلام توقف نمودند. - . همان : 288 -

**[ترجمه]

«29»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ قَالَ حَدَّثَنَا بَعْضُ أَصْحَابِنَا وَ سَأَلَنِی أَنْ أَکْتُمَ اسْمَهُ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام فَدَخَلَ عَلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ(2)

وَ ابْنُ السَّرَّاجِ (3) وَ ابْنُ الْمُکَارِی (4)

فَقَالَ لَهُ ابْنُ أَبِی حَمْزَةَ مَا فَعَلَ أَبُوکَ قَالَ مَضَی قَالَ مَضَی مَوْتاً قَالَ فَقَالَ نَعَمْ قَالَ فَقَالَ إِلَی مَنْ عَهِدَ قَالَ إِلَیَّ قَالَ فَأَنْتَ إِمَامٌ مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ مِنَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ ابْنُ السَّرَّاجِ وَ ابْنُ الْمُکَارِی قَدْ وَ اللَّهِ أَمْکَنَکَ مِنْ نَفْسِهِ قَالَ علیه السلام وَیْلَکَ وَ بِمَا أُمْکِنْتُ أَ تُرِیدُ أَنْ آتِیَ بَغْدَادَ وَ أَقُولَ لِهَارُونَ إِنِّی إِمَامٌ مُفْتَرَضٌ طَاعَتِی

ص: 269


1- 1. رجال الکشّیّ ص 288.
2- 2. علی بن أبی حمزة سالم البطائنی یکنی أبا الحسن مولی الأنصار کوفیّ، و کان قائد أبی بصیر یحیی بن القاسم، روی عن الصادق و الکاظم علیهما السلام ثمّ وقف، و هو أحد عمد الواقفة، صنف عدة کتب روی عنه ابن أبی عمیر و صفوان بن یحیی و أحمد بن الحسن المیثمی و غیرهم باقتضاب عن شرح مشیخة الفقیه ص 87- 88.
3- 3. ابن السراج: هو أحمد بن أبی بشر السراج کوفیّ مولی یکنی أبا جعفر ثقة فی الحدیث واقفی لاحظ ما ذکره الکشّیّ فی ذمه و ذمّ علیّ بن أبی حمزة کما فی المتن.
4- 4. ابن أبی سعید المکاری هو الحسین بن هاشم بن حیان المکاری أبو عبد اللّه، کان هو و أبوه وجهین فی الواقفة و قد ذکر الکشّیّ ذموما فیه کما فی المتن فراجع رجال الکشّیّ ص 290.

وَ اللَّهِ مَا ذَاکَ عَلَیَّ وَ إِنَّمَا قُلْتُ ذَلِکَ لَکُمْ عِنْدَ مَا بَلَغَنِی مِنِ اخْتِلَافِ کَلِمَتِکُمْ وَ تَشَتُّتِ أَمْرِکُمْ لِئَلَّا یَصِیرَ سِرُّکُمْ فِی یَدِ عَدُوِّکُمْ قَالَ لَهُ ابْنُ أَبِی حَمْزَةَ لَقَدْ أَظْهَرْتَ شَیْئاً مَا کَانَ یُظْهِرُهُ أَحَدٌ مِنْ آبَائِکَ وَ لَا یَتَکَلَّمُ بِهِ قَالَ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ تَکَلَّمَ بِهِ خَیْرُ آبَائِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یُنْذِرَ عَشِیرَتَهُ الْأَقْرَبِینَ جَمَعَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ أَرْبَعِینَ رَجُلًا وَ قَالَ لَهُمْ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ فَکَانَ أَشَدُّهُمْ تَکْذِیباً وَ تَأْلِیباً عَلَیْهِ عَمُّهُ أَبُو لَهَبٍ فَقَالَ لَهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنْ خَدَشَنِی خَدْشٌ فَلَسْتُ بِنَبِیٍّ فَهَذَا أَوَّلُ مَا أُبْدِعُ لَکُمْ مِنْ آیَةِ النُّبُوَّةِ وَ أَنَا أَقُولُ إِنْ خَدَشَنِی هَارُونُ خَدْشاً فَلَسْتُ بِإِمَامٍ فَهَذَا أَوَّلُ مَا أُبْدِعُ لَکُمْ مِنْ آیَةِ الْإِمَامَةِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ إِنَّا رَوَیْنَا عَنْ آبَائِکَ علیهم السلام أَنَّ الْإِمَامَ لَا یَلِی أَمْرَهُ إِلَّا إِمَامٌ مِثْلُهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام کَانَ إِمَاماً أَوْ کَانَ غَیْرَ إِمَامٍ قَالَ کَانَ إِمَاماً قَالَ فَمَنْ وَلِیُّ أَمْرِهِ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ قَالَ وَ أَیْنَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ کَانَ مَحْبُوساً فِی یَدِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ قَالَ خَرَجَ وَ هُمْ کَانُوا لَا

یَعْلَمُونَ حَتَّی وَلِیَ أَمْرَ أَبِیهِ ثُمَّ انْصَرَفَ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ هَذَا [الَّذِی] أَمْکَنَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أَنْ یَأْتِیَ کَرْبَلَاءَ فَیَلِیَ أَمْرَ أَبِیهِ فَهُوَ یُمْکِنُ صَاحِبَ الْأَمْرِ أَنْ یَأْتِیَ بَغْدَادَ فَیَلِیَ أَمْرَ أَبِیهِ ثُمَّ یَنْصَرِفَ وَ لَیْسَ فِی حَبْسٍ وَ لَا فِی إِسَارٍ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ إِنَّا رَوَیْنَا أَنَّ الْإِمَامَ لَا یَمْضِی حَتَّی یَرَی عَقِبَهُ قَالَ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَ مَا رَوَیْتُمْ فِی هَذَا غَیْرَ هَذَا الْحَدِیثِ قَالَ لَا قَالَ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ رَوَیْتُمْ إِلَّا الْقَائِمَ وَ أَنْتُمْ لَا تَدْرُونَ مَا مَعْنَاهُ وَ لِمَ قِیلَ قَالَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ بَلَی وَ اللَّهِ إِنَّ هَذَا لَفِی الْحَدِیثِ قَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَیْلَکَ کَیْفَ اجْتَرَأْتَ عَلَی شَیْ ءٍ تَدَعُ بَعْضَهُ ثُمَّ قَالَ یَا شَیْخُ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تَکُنْ مِنَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ دِینِ اللَّهِ تَعَالَی (1).

**[ترجمه]رجال کشی: اسماعیل بن سهل نقل کرده، یکی از اصحاب، که از من خواست نامش را نیاورم برایم نقل کرد: در محضر امام رضا علیه السلام بودم که علی بن أبی­حمزه و إبن سراج و إبن مکاری وارد شدند. إبن أبی­حمزه به ایشان عرض کرد: پدرتان چه شد؟ حضرت فرمودند: از دنیا رفت. گفت: با مرگ از دنیا رفت؟ فرمودند: آری. گفت: به چه کسی وصیت کرده است؟ فرمودند: به من. گفت: یعنی شما امامی هستی که خداوند اطاعت از شما را واجب کرده است؟ فرمودند: آری.

إبن سراج و إبن مکاری گفتند: به خدا قسم گویا خداوند از قدرت خود به شما عطا کرده است! فرمودند: وای بر تو! چه قدرتی!؟ می­خواهی به بغداد بروم و به هارون بگویم: من امام هستم و اطاعت از من واجب است!؟ به خدا چنین تکلیفی بر من نیست، این حرف را فقط به این جهت به شما گفتم که به من خبر رسیده بود که بین شما اختلاف است اتحادتان از بین رفته است، گفتم تا راز شما به دست دشمنانتان نیفتد .

إبن أبی­حمزه گفت: شما به چیزی تصریح کردید که هیچ یک از پدرانتان به آن تصریح نمی­کردند و از آن سخن به زبان نمی­آوردند. فرمودند: سخن به زبان نمی­آوردند، به خدا قسم وقتی خداوند به بهترین پدرانم، یعنی رسول الله صلّی الله علیه و آله دستور داد که خویشاوندان نزدیک خود را بیم ده، ایشان چهل نفر از خویشان خود را جمع کرده و به آن­ها فرمودند: من فرستاده خدا به سوی شما هستم. در میان آن­ها کسی که بیشترین تکذیب و کارشکنی را کرد عمویشان ابولهب بود. پیامبر صلّی الله علیه و آله به آن­ها فرمودند: اگر ابولهب توانست به من خراشی وارد کند، من پیامبر نیستم، این اولین نشانه­ایست که از نبوت خویش برای شما آشکار می­کنم. من­ هم می­گویم: اگر هارون توانست به من خراشی وارد کند، من امام نیستم و این نشانه­ای باشد که من بر امامت خویش برایتان آشکار می­کنم.

علی گفت: ما از پدران شما علیهم السلام روایت داریم که جز کسی که امام است، نمی­تواند غسل و کفن و دفن امام را انجام دهد. حضرت رضا علیه السلام فرمودند: بگو ببینم آیا حسین بن علی علیه السلام امام بود یا نبود؟ گفت: امام بود. فرمودند: چه کسی غسل و کفن و دفن ایشان را انجام داد؟ گفت: علی بن الحسین. فرمودند: علی بن الحسین کجا بود؟ او که در دست إبن زیاد زندانی بود! گفت: طوری که آن­ها متوجه نشوند خارج شد و کارهای پدرش را انجام داد و بعد برگشت.

حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: در صورتی که برای علی بن الحسین علیه السّلام ممکن باشد که به کربلا بیاید و کارهای پدرش را انجام دهد، برای امام حاضر نیز این امکان وجود دارد که به بغداد برود و کارهای پدرش را انجام دهد و بعد بازگردد، حال آن­که او در زندان و اسارت هم به سر نمی برده است. علی گفت: ما روایت داریم که امام تا از دنیا نمی­رود مگر این­که جانشین خود را می بیند. حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: در آن روایت چیز دیگری هم روایت شده است؟ گفت: نه. فرمودند: دارید به خدا قسم؛ در آخرش آمده که مگر قائم، البته شما معنای آن را نمی­فهمید و نمی­دانید که چرا این­طور گفته شده است. علی گفت: آری به خدا، این هم در آخر حدیث هست. حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: وای بر تو! چگونه جرأت کردی مقداری از حدیث را نیاوری. سپس فرمودند: ای پیرمرد! از خدا تقوا کن و از آن­هایی نباش که مانع دین خدا می­شوند. - . همان : 289 ، با اندکی تفاوت. -

**[ترجمه]

بیان

التألیب التحریض و الإفساد.

ص: 270


1- 1. رجال الکشّیّ ص 289 بأدنی تفاوت.

**[ترجمه]التألیب التحریض و الإفساد.

ص: 270

**[ترجمه]

«30»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ الزَّیَّاتِ عَنِ ابْنِ أَبِی سَعِیدٍ الْمُکَارِی قَالَ: دَخَلَ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ فَتَحْتَ بَابَکَ لِلنَّاسِ وَ قَعَدْتَ تُفْتِیهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ أَبُوکَ یَفْعَلُ هَذَا قَالَ فَقَالَ لَیْسَ عَلَیَّ مِنْ هَارُونَ بَأْسٌ فَقَالَ لَهُ أَطْفَأَ اللَّهُ نُورَ قَلْبِکَ وَ أَدْخَلَ الْفَقْرَ بَیْتَکَ وَیْلَکَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی مَرْیَمَ أَنَّ فِی بَطْنِکِ نَبِیّاً فَوَلَدَتْ مَرْیَمُ عِیسَی فَمَرْیَمُ مِنْ عِیسَی وَ عِیسَی مِنْ مَرْیَمَ وَ أَنَا مِنْ أَبِی وَ أَبِی مِنِّی قَالَ فَقَالَ لَهُ أَسْأَلُکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَقَالَ لَهُ مَا إِخَالُکَ تَسْمَعُ مِنِّی وَ لَسْتَ مِنْ غَنَمِی سَلْ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَقَالَ مَا مَلَکْتُهُ قَدِیماً فَهُوَ حُرٌّ وَ مَا لَمْ یَمْلِکْهُ بِقَدِیمٍ فَلَیْسَ بِحُرٍّ قَالَ وَیْلَکَ أَ مَا تَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ (1) فَمَا مَلَکَ قَبْلَ السِّتَّةِ الْأَشْهُرِ فَهُوَ قَدِیمٌ وَ مَا مَلَکَ بَعْدَ السِّتَّةِ الْأَشْهُرِ فَلَیْسَ بِقَدِیمٍ قَالَ فَقَالَ فَخَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ قَالَ فَنَزَلَ بِهِ مِنَ الْفَقْرِ وَ الْبَلَاءِ مَا اللَّهُ بِهِ عَلِیمٌ (2).

**[ترجمه]رجال کشی: إبن أبی­سعید مکاری نقل کرده که به محضر حضرت رضا علیه السلام رسیده و به ایشان عرض کرده: در خانه اتان را باز گذاشته اید و می­نشینید و برای مردم فتوی می­دهید؟ پدرتان این کارها را نمی­کردند. فرمودند: از جانب هارون به من صدمه­ای نخواهد رسید، و بعد به او فرمودند: خدا نور دلت را خاموش کند و فقر را وارد خانه ات گرداند؛ وای بر تو! مگر نمی­دانی که خدای تعالی به مریم وحی کرد که در شکمت پیامبری هست و مریم عیسی را زایید. مریم از عیسی و عیسی از مریم است، من نیز از پدرم هستم و پدرم از من است.

او گفت: می­خواهم از شما سؤالی بکنم. فرمودند: گمان نمی­کنم حرف مرا بپذیری؛ تو از گوسفندان من نیستی، ولی بپرس. گفت: مردی هنگام وفات گفته است هر غلام و کنیزی که از قدیم دارد آزاد باشند و آن­هایی که قدیمی نیستند آزاد نباشند. فرمودند: وای بر تو! مگر این آیه را نخوانده ای: «وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ» - . یس / 39 - {و برای ماه منزل­هایی معین کرده ایم تا چون شاخک خشک خوشه خرما برگردد}، آن­هایی که شش ماه قبل مالکشان بوده، آزادند و قدیمی­اند و آن­هایی که کمتر از شش ماه مالکشان بوده قدیمی نیستند. از حضور امام خارج شد و چنان مبتلا به فقر و بلا شد که خدا می­داند. - . رجال کشی : 290 -

**[ترجمه]

بیان

ما إخالک أی ما أظنک من قولهم خلته کذا و لست من غنمی أی ممن یقول بإمامتی فإن الإمام کالراعی لشیعته.

lt;meta info="\\"تو از گوسفندان من نیستی\\" یعنی تو از کسانی نیستی که معتقد به امامت من باشند؛ زیرا نسبت امام به شیعیان چون چوپان برای گوسفندان است.

**[ترجمه]

«31»

کش، [رجال الکشی] إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ الْقُمِّیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهْدِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: دَخَلَ ابْنُ الْمُکَارِی عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ بَلَّغَ اللَّهُ مِنْ قَدْرِکَ أَنْ تَدَّعِیَ مَا ادَّعَی أَبُوکَ فَقَالَ لَهُ مَا لَکَ أَطْفَأَ اللَّهُ نُورَکَ وَ أَدْخَلَ بَیْتَکَ مِنَ الْفَقْرِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَلَا أَوْحَی إِلَی عِمْرَانَ أَنِّی أَهَبُ لَکَ ذَکَراً فَوَهَبَ لَهُ مَرْیَمَ فَوَهَبَ لِمَرْیَمَ عِیسَی وَ عِیسَی مِنْ مَرْیَمَ ثُمَّ ذَکَرَ مِثْلَهُ وَ ذَکَرَ فِیهِ أَنَا وَ أَبِی شَیْ ءٌ وَاحِدٌ(3).

**[ترجمه]رجال کشی: داود بن محمد نهدی از یکی از اصحاب نقل کرده، إبن مکاری به نزد حضرت رضا علیه السلام رفت و به ایشان عرض کرد: آیا خداوند شما را به جایی رسانده که بتوانید آن­چه پدرتان ادعا کرد را بکنید؟ حضرت به او فرمودند: تو را چه می­شود!؟ خداوند نورت را خاموش کند و فقر را وارد خانه­ات کند! مگر نمی­دانی که خداوند جلّ و علا به عمران وحی کرد که من به تو دختری موهبت می­کنم، ولی مریم را به او موهبت کرد و به مریم عیسی را موهبت نمود و عیسی از مریم است. سپس راوی مانند جملات روایت قبل را نقل کرده و این جمله را هم آورده که: من و پدرم یک چیز هستیم. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

لعلهم لما تمسکوا فی نفی إمامته بما رووا عن الصادق علیه السلام: أن من ولدی القائم أو أن موسی علیه السلام هو القائم. فبین علیه السلام بأن المعنی أنه یکون منه القائم

ص: 271


1- 1. سورة یس الآیة: 39.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 290.
3- 3. نفس المصدر ص 290.

لا أنه هو القائم.

**[ترجمه]شاید از آن­جا که واقفیه در نفی امامت ایشان به آن­ روایت حضرت صادق علیه السلام تمسک می­کرده­اند که در آن آمده است: یکی از فرزندان من قائم است یا موسی علیه السلام همان قائم است، حضرت رضا علیه السّلام تبیین فرمودند که معنای آن روایت این است که قائم از نسل موسی علیه السلام است، نه این­که خود او قائم باشد.

**[ترجمه]

«32»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْفَارِسِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ الزَّیَّاتِ قَالَ: کُنْتُ مَعَ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ حَاجّاً وَ لَمْ نَکُنْ نَفْتَرِقُ لَیْلًا وَ لَا نَهَاراً فِی طَرِیقِ مَکَّةَ وَ بِمَکَّةَ وَ فِی الطَّوَافِ ثُمَّ قَصَدْتُهُ ذَاتَ لَیْلَةٍ فَلَمْ أَرَهُ حَتَّی طَلَعَ الْفَجْرُ فَقُلْتُ لَهُ غَمَّنِی إِبْطَاؤُکَ فَأَیَّ شَیْ ءٍ کَانَتِ الْحَالُ قَالَ مَا زِلْتُ بِالْأَبْطَحِ مَعَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام یَعْنِی أَبَا إِبْرَاهِیمَ وَ عَلِیٌّ ابْنُهُ علیه السلام عَلَی یَمِینِهِ فَقَالَ یَا أَبَا الْفَضْلِ أَوْ یَا زِیَادُ هَذَا ابْنِی عَلِیٌّ قَوْلُهُ قَوْلِی وَ فِعْلُهُ فِعْلِی فَإِنْ کَانَتْ لَکَ حَاجَةٌ فَأَنْزِلْهَا بِهِ وَ اقْبَلْ قَوْلَهُ فَإِنَّهُ لَا یَقُولُ عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ قَالَ ابْنُ أَبِی سَعِیدٍ فَمَکَثْنَا مَا شَاءَ اللَّهُ حَتَّی حَدَثَ مِنْ أَمْرِ الْبَرَامِکَةِ مَا حَدَثَ فَکَتَبَ زِیَادٌ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام یَسْأَلُهُ عَنْ ظُهُورِ هَذَا الْحَدِیثِ وَ الِاسْتِتَارِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ أَظْهِرْ فَلَا بَأْسَ عَلَیْکَ مِنْهُمْ فَظَهَرَ زِیَادٌ فَلَمَّا حَدَّثَ الْحَدِیثَ قُلْتُ لَهُ یَا أَبَا الْفَضْلِ أَیُّ شَیْ ءٍ یَعْدِلُ بِهَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ لِی لَیْسَ هَذَا أَوَانَ الْکَلَامِ فِیهِ قَالَ فَلَمَّا أَلْحَحْتُ عَلَیْهِ بِالْکَلَامِ بِالْکُوفَةِ وَ بَغْدَادَ وَ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ لِی مِثْلَ ذَلِکَ إِلَی أَنْ قَالَ لِی فِی آخِرِ کَلَامِهِ وَیْحَکَ فَتُبْطِلُ هَذِهِ الْأَحَادِیثَ الَّتِی رَوَیْنَاهَا(1).

**[ترجمه]رجال کشی: محمّد بن اسماعیل بن أبی­سعید زیات نقل کرده، با زیاد قندی در سفر حج همراه بودم و در راه مکه و داخل مکه و طواف شب و روز با هم بودیم. شبی به محل همیشگی­امان رفتم و تا طلوع فجر او را ندیدم. صبح­ که او را دیدم، گفتم: از دیر آمدنت خیلی ناراحت شدم، چه اتفاقی افتاده بود؟ گفت: تمام شب را در ابطح در محضر ابا الحسن علیه السّلام بودم و پسرش علی علیه السلام نیز در طرف راست ایشان بود. فرمودند: ای أبالفضل! یا فرمودند: ای زیاد! این پسرم علی است؛ سخن او، سخن من و عملش، عمل من است، اگر حاجتی داشتی، از او بخواه و سخن او را بپذیر، او بر خدا جز سخن حق نمی­گوید.

ابن أبی­سعید نقل کرده، مدتی زمانی که خدا ­می­خواست گذشت و قضیه برامکه اتفاق افتاد، زیاد نامه ای برای حضرت رضا علیه السّلام نوشت که در آن از ایشان پرسیده بود که آیا این حدیث را آشکار کند یا مخفی نگه­دارد. حضرت رضا علیه السّلام در جواب نوشتند: آشکار کن، از آن­ها گزندی به تو نخواهد رسید. زیاد آشکار کرد. وقتی او شروع به نقل حدیث در تقویت مذهب واقفه کرد، به او گفتم: چه چیزی معادل این امر است!؟ گفت: هنوز وقت این حرف­ها نرسیده است. هر چه من در کوفه و بغداد و جاهای دیگر این حرف را برایش تکرار کردم، همان جواب را به من می­داد، تا این­که در آخرین بار گفت: بیچاره این احادیثی که نقل کرده ایم همه باطل می شود. - . همان -

**[ترجمه]

توضیح

قوله عن ظهور هذا الحدیث أی إظهار النص علیه و لعل الأظهر ظهوره لهذا الحدیث بأن یکون السؤال لظهوره بنفسه أو استتاره خوفا من الفتنة قوله فلما حدث الحدیث أی الأمر الحادث و هو مذهب الواقفة قوله أی شی ء تعدل بهذا الأمر أی لا یعدل بإظهار أمر الإمام و ترویجه و إظهار النص علیه شی ء فی الفضل فلم لا تتکلم فیه فاعتذر أولا بالتقیة ثم تمسک بمفتریات الواقفیة.

lt;meta info="\\"آیا این حدیث را آشکار کند یا مخفی نگه­دارد\\" یعنی آیا مسأله امامت ایشان را که از موسی بن جعفر علیه السلام شنیده بود را علنی کند یا نه. شاید چیزی که احتمالش بیشتر است این باشد که سؤال او در این مورد بود که آیا این قضیه خودش واضح است یا باید آن را از ترس فتنه مخفی نگه­دارد. چه چیزی معادل این امر است!؟ یعنی هیچ چیز در فضیلت معادل امر امامت و ترویج آن و علنی کردن امامت ایشان نیست، پس چرا تو در مورد این­ها چیزی نمی­گویی!؟ او نیز در ابتدا بهانه تقیه آورده و بعد هم به احادیث جعلی واقفیه تمسک کرده است.

**[ترجمه]

«33»

کش، [رجال الکشی] وَجَدْتُ بِخَطِّ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ قَالَ الْعُبَیْدِیُّ مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی

ص: 272


1- 1. رجال الکشّیّ ص 290.

حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ قَالَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْمُغِیرَةِ(1): کُنْتُ وَاقِفاً فَحَجَجْتُ عَلَی تِلْکَ الْحَالَةِ فَلَمَّا صِرْتُ فِی مَکَّةَ خَلَجَ فِی صَدْرِی شَیْ ءٌ فَتَعَلَّقْتُ بِالْمُلْتَزَمِ ثُمَّ قُلْتُ اللَّهُمَّ قَدْ عَلِمْتَ طَلِبَتِی وَ إِرَادَتِی فَأَرْشِدْنِی إِلَی خَیْرِ الْأَدْیَانِ فَوَقَعَ فِی نَفْسِی أَنْ

آتِیَ الرِّضَا علیه السلام فَأَتَیْتُ الْمَدِینَةَ فَوَقَفْتُ بِبَابِهِ وَ قُلْتُ لِلْغُلَامِ قُلْ لِمَوْلَاکَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ بِالْبَابِ فَسَمِعْتُ نِدَاءَهُ ادْخُلْ یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْمُغِیرَةِ فَدَخَلْتُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ قَالَ قَدْ أَجَابَ اللَّهُ دَعْوَتَکَ وَ هَدَاکَ لِدِینِکَ فَقُلْتُ أَشْهَدُ أَنَّکَ حُجَّةُ اللَّهِ وَ أَمِینُهُ عَلَی خَلْقِهِ (2).

**[ترجمه]رجال کشی: عبدالله بن مغیره نقل کرده، من واقفی مذهب بودم و با همان حال به حج رفتم. وقتی به مکه رسیدم، چیزی در دلم بی­تابی می­کرد، به ملتزم دست انداختم و گفتم: خدایا تو خواست و اراده مرا می­دانی؛ پس خودت مرا به بهترین دین راهنمایی کن. بر دلم افتاد که به محضر امام رضا علیه السّلام بروم. به مدینه آمدم و به در خانه امام رفتم و به غلام گفتم: به مولایت بگو مردی از اهالی عراق بر در خانه است. بلافاصله صدای ایشان را شنیدم که فرمودند: بیا داخل ای عبدالله بن مغیره. داخل شدم، همین که مرا دیدند فرمودند: خدا دعایت را مستجاب کرده و تو را به دین خود هدایت نموده است. گفتم: شهادت می­دهم که شما حجت خدا و امین او بر خلقش هستید. - . همان : 365 -

**[ترجمه]

«34»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ یَزِیدَ بْنِ إِسْحَاقَ شَعِرٍ(3)

وَ کَانَ مِنْ أَدْفَعِ النَّاسِ لِهَذَا الْأَمْرِ قَالَ: خَاصَمَنِی مَرَّةً أَخِی مُحَمَّدٌ وَ کَانَ مُسْتَوِیاً قَالَ فَقُلْتُ لَهُ لَمَّا طَالَ الْکَلَامُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ إِنْ کَانَ صَاحِبُکَ بِالْمَنْزِلَةِ الَّتِی تَقُولُ فَاسْأَلْهُ أَنْ یَدْعُوَ اللَّهَ لِی حَتَّی أَرْجِعَ إِلَی قَوْلِکُمْ قَالَ قَالَ لِی مُحَمَّدٌ فَدَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ لِی أَخاً وَ هُوَ أَسَنُّ مِنِّی وَ هُوَ یَقُولُ بِحَیَاةِ أَبِیکَ وَ أَنَا کَثِیراً مَا أُنَاظِرُهُ فَقَالَ لِی یَوْماً مِنَ الْأَیَّامِ سَلْ صَاحِبَکَ إِنْ کَانَ بِالْمَنْزِلَةِ الَّتِی ذَکَرْتَ أَنْ یَدْعُوَ اللَّهَ لِی حَتَّی أَصِیرَ إِلَی قَوْلِکُمْ فَأَنَا أُحِبُّ أَنْ تَدْعُوَ اللَّهَ لَهُ قَالَ فَالْتَفَتَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام نَحْوَ الْقِبْلَةِ فَذَکَرَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یُذْکَرَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ خُذْ بِسَمْعِهِ وَ بَصَرِهِ وَ مَجَامِعِ قَلْبِهِ حَتَّی تَرُدَّهُ إِلَی الْحَقِّ قَالَ کَانَ یَقُولُ هَذَا وَ هُوَ رَافِعٌ یَدَهُ

ص: 273


1- 1. عبد اللّه بن المغیرة أبو محمّد البجلیّ مولی جندب بن عبد اللّه بن سفیان العلقی، شیخ جلیل ثقة من أصحاب الکاظم علیه السلام لا یعدل به أحد فی جلالته و دینه و ورعه، صنف ثلاثین کتابا، و هو ممن اجتمعت العصابة علی تصحیح ما یصحّ عنه، روی عنه حفیده الحسن بن علیّ ابن عبد اللّه بن المغیرة، و أیوب بن نوح و الحسن بن علیّ بن فضال و غیرهم.« باقتضاب عن شرح مشیخة الفقیه ص 56 لسماحة سیدی الوالد دام ظله».
2- 2. رجال الکشّیّ ص 365.
3- 3. یزید بن إسحاق شعر الغنوی من أصحاب الصادق علیه السلام و الکاظم علیه السلام له کتاب رواه الحمیری عن أبیه عنه ذکره النجاشیّ و الکشّیّ و العلامة فی کتبهم.

الْیُمْنَی قَالَ فَلَمَّا قَدِمَ أَخْبَرَنِی بِمَا کَانَ فَوَ اللَّهِ مَا لَبِثْتُ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی قُلْتُ بِالْحَقِ (1).

**[ترجمه]رجال کشی: یزید بن اسحاق شعر که از سرسخت­ترین مدافعین مذهب واقفیه بود، نقل کرده، روزی برادرم محمّد که امامی بود با من به مشاجره پرداخت، بعد از بحثی طولانی که میانمان در گرفته بود، به او گفتم: اگر امام تو در آن منزلتی که تو می­گویی است، از او بخواه پیش خدا برای من دعا کند تا من هم هم­عقیده با شما شوم. محمّد می­گفت: به حضور امام رضا علیه السلام رسیدم و عرض کردم: فدایتان شوم! من برادری دارم که از من بزرگتر است و معتقد است که پدرتان زنده­ اند، من خیلی اوقات با او مناظره می­کنم، روزی از روزها به من گفت: اگر امام تو در آن منزلتی که تو می­گویی است، از او بخواه پیش خدا برایم دعا کند که من هم به مذهب شما درآیم. دوست دارم پیش خدا برای او دعا بفرمایید. امام رضا علیه السّلام رو به قبله کردند و ذکرهایی گفتند و سپس فرمودند: خدایا! گوش و چشم و دلش را بگیر و او را به حق بازگردان! در حالی که دست راست خود را به بلند کرده بودند همین­طور این دعا را می­گفتند. وقتی برادرم از پیش حضرت رضا علیه السّلام برگشت ماجرا را برایم گفت، به خدا قسم طولی نکشید که به مذهب حق درآمدم. - . همان : 372 -

**[ترجمه]

«35»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی خَالِدٍ السِّجِسْتَانِیِ (2): أَنَّهُ لَمَّا مَضَی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَقَفَ عَلَیْهِ ثُمَّ نَظَرَ فِی نُجُومِهِ زَعَمَ أَنَّهُ قَدْ مَاتَ فَقَطَعَ عَلَی مَوْتِهِ وَ خَالَفَ أَصْحَابَهُ (3).

**[ترجمه]رجال کشی: ابوخالد سجستانی نقل کرده که وقتی ابا الحسن علیه السلام درگذشتند، بر ایشان توقف کرده و بعد که از طریق علم نجومش تحقیق کرده، به این نتیجه رسیده که ایشان وفات کرده­اند و یقین به مرگ ایشان نموده و مخالف دوستانش گشته است. - . همان : 376 -

**[ترجمه]

«36»

کش، [رجال الکشی] نَصْرُ بْنُ الصَّبَّاحِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ حُسَیْنِ بْنِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ(4) قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام وَ أَنَا شَاکٌّ فِی إِمَامَتِهِ وَ کَانَ زَمِیلِی فِی طَرِیقِی رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ مُقَاتِلُ بْنُ مُقَاتِلٍ وَ کَانَ قَدْ مَضَی عَلَی إِمَامَتِهِ بِالْکُوفَةِ فَقُلْتُ لَهُ عَجِلْتَ فَقَالَ عِنْدِی فِی ذَلِکَ بُرْهَانٌ وَ عِلْمٌ قَالَ الْحُسَیْنُ فَقُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام مَضَی أَبُوکَ قَالَ إِی وَ اللَّهِ وَ إِنِّی لَفِی الدَّرَجَةِ الَّتِی فِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مَنْ کَانَ أَسْعَدَ بِبَقَاءِ أَبِی مِنِّی ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ (5) الْعَارِفُ لِلْإِمَامَةِ حِینَ یَظْهَرُ الْإِمَامُ ثُمَّ قَالَ مَا فَعَلَ صَاحِبُکَ فَقُلْتُ مَنْ قَالَ مُقَاتِلُ بْنُ مُقَاتِلٍ

الْمَسْنُونُ الْوَجْهِ الطَّوِیلُ اللِّحْیَةِ الْأَقْنَی الْأَنْفِ وَ قَالَ أَمَا إِنِّی مَا رَأَیْتُهُ وَ لَا دَخَلَ عَلَیَّ وَ لَکِنَّهُ آمَنَ وَ صَدَّقَ فَاسْتَوْصِ بِهِ قَالَ فَانْصَرَفْتُ مِنْ عِنْدِهِ إِلَی رَحْلِی فَإِذَا مُقَاتِلٌ رَاقِدٌ فَحَرَّکْتُهُ ثُمَّ قُلْتُ لَکَ بِشَارَةٌ عِنْدِی لَا أُخْبِرُکَ بِهَا حَتَّی تَحْمَدَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ فَفَعَلَ

ص: 274


1- 1. رجال الکشّیّ ص 372.
2- 2. أبو خالد السجستانیّ من أصحاب الرضا علیه السلام لاحظ ترجمته فی الخلاصة و جامع الرواة و منهج المقال.
3- 3. رجال الکشّیّ ص 376.
4- 4. حسین بن عمرو بن یزید ذکره الشیخ فی رجاله ص 183 طبع النجف فی أصحاب الصادق« ع» و نقل الأردبیلیّ فی جامع الرواة ج 1 ص 250 انه وجد فی نسخة قدیمة صحیحة من رجال الشیخ انه ابن عمر بلا واو لا ثقة، و قد عنونه بالواو و زاد أنّه ثقة.
5- 5. سورة الواقعة الآیة: 10.

ثُمَّ أَخْبَرْتُهُ بِمَا کَانَ (1).

**[ترجمه]رجال کشی: حسین بن عمر بن یزید نقل کرده، زمانی که هنوز به امامت حضرت رضا علیه السّلام شک داشتم به حضور ایشان رسیدم، مردی به نام مقاتل بن مقاتل در راه هم­سفرم بود که در همان کوفه امامت ایشان را پذیرفت. به او گفتم: عجله کردی. گفت: من در این مورد برهان و یقین دارم. حسین نقل کرده، به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: پدرتان از دنیا رفت؟ فرمودند: آری به خدا، او در درجه رسول الله صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام است، اگر پدرم زنده می­بود، هیچ­کس بیشتر از من خوشحال نبود. سپس فرمودند: خداوند تبارک و تعالی می­فرماید: «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» - . واقعه / 10 و 11 - {و سبقت گیرندگان مقدمند * آنانند همان مقربان [خدا]}، منظور کسانی هستند که وققتی امام مشخص شود، امامت را می­شناسند.

بعد فرمودند: رفیقت چه می­کند؟ عرض کردم: چه کسی را می­فرمایید؟ فرمودند مقاتل بن مقاتل، مردی که صورتش دراز و ریش­هاش بلند و بینی اش برآمده است، و فرمودند: من تا به او را حال ندیده ام و پیش من نیامده است، ولی ایمان آورد و تصدیق کرد. قدرش را بدان. از محضر امام علیه السّلام بیرون آمدم و پیش اسباب و اثاث خود برگشتم و دیدم مقاتل خوابیده است، تکانش دادم و سپس گفتم: مژده­ای پیش من داری، ولی تا صد مرتبه الحمدلله نگویی، آن را نمی گویم. آن کار را کرد و بعد جریان را برایش گفتم. - . رجال کشی : 377 -

**[ترجمه]

بیان

أقول قد ثبت بطلان مذهبهم زائدا علی ما مر فی سائر مجلدات الحجة و ما سنثبت فیما سیأتی منها بانقراض أهل هذا المذهب و لو کان ذلک حقا لما جاز انقراضهم بالبراهین المحققة فی مظانها و إنما أوردنا هذا الباب متصلا بباب شهادته علیه السلام لشدة ارتباطهما و احتیاج کل منهما إلی الآخر.

ص: 275


1- 1. رجال الکشّیّ ص 377.

**[ترجمه]مؤلف: بطلان مذهب واقفه علاوه به آن­چه که گذشت، قبلاً در سایر جلدهای کتاب الحجة نیز ثابت شد، و در جلدهای بعدی نیز که ما جریانات انقراض پیروان این مذهب را می­آوریم ذکر خواهد شد. زیرا اگر این فرقه بر حق بودند، طبق براهینی که در جای خود ثابت شده، آن­ها نمی­بایست منقرض می­شدند. ما از آن جهت این باب را بلافاصله بعد از باب شهادت ایشان آوردیم که این دو باب با هم به شدت مرتبط و هر کدام محتاج به دیگری بودند .

**[ترجمه]

باب 11 وصایاه و صدقاته صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الصُّهْبَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ أَنَّ إِبْرَاهِیمَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْجَعْفَرِیَّ حَدَّثَهُ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ: أَنَّ أَبَا إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام أَشْهَدَ عَلَی وَصِیَّتِهِ إِسْحَاقَ بْنَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(1) وَ إِبْرَاهِیمَ بْنَ مُحَمَّدٍ الْجَعْفَرِیَ (2) وَ جَعْفَرَ بْنَ صَالِحٍ (3)

وَ مُعَاوِیَةَ(4) الْجَعْفَرِیَّیْنِ وَ یَحْیَی بْنَ الْحُسَیْنِ بْنِ

ص: 276


1- 1. إسحاق بن جعفر کان من أهل الفضل و الصلاح و الورع و الاجتهاد، روی عنه الناس الحدیث و الآثار، و کان ابن کاسب اذ احدث عنه یقول: حدّثنی الثقة الرضی إسحاق ابن جعفر، و کان إسحاق یقول بامامة أخیه موسی« ع» و روی عن أبیه النصّ بالامامة علی أخیه موسی و هو المعروف بالمؤتمن.
2- 2. إبراهیم بن محمّد بن علیّ بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب: ذکره الشیخ فی رجاله من أصحاب الصادق« ع» و قال: أسند عنه و هو والد عبد اللّه الثقة الصدوق و جد سلیمان بن جعفر الجعفری المشهور، و قد روی عن الصادق« ع» و الکاظم« ع» و هو أحد شهود الوصیة کما فی المتن و ذکره بعضهم انه أبی الکرام کما فی التقریب و علیه فیکون هو الذی ذکره النجاشیّ فی رجاله و أنّه روی عن الرضا علیه السلام و لیس ببعید ذلک، و علیه فیکون نسبه إبراهیم بن محمّد بن عبد اللّه أبی الکرام بن محمّد بن علی الزینبی بن عبد اللّه بن جعفر ابن أبی طالب.
3- 3. جعفر بن صالح الجعفری: هو جعفر بن صالح بن معاویة بن عبد اللّه بن جعفر ابن أبی طالب علیه السلام.
4- 4. معاویة الجعفری یحتمل أن یکون هو معاویة بن علیّ بن معاویة بن عبد اللّه بن جعفر، أو هو معاویة بن عبد اللّه بن معاویة المذکور آنفا.

زَیْدٍ(1)

وَ سَعْدَ بْنَ عِمْرَانَ الْأَنْصَارِیَ (2)

وَ مُحَمَّدَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَنْصَارِیَ (3)

وَ یَزِیدَ بْنَ سَلِیطٍ الْأَنْصَارِیَ (4) وَ مُحَمَّدَ بْنَ جَعْفَرٍ الْأَسْلَمِیَ (5) بَعْدَ أَنْ أَشْهَدَهُمْ أَنَّهُ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ وَ أَنَّ الْبَعْثَ بَعْدَ الْمَوْتِ حَقٌّ وَ أَنَّ الْحِسَابَ وَ الْقِصَاصَ حَقٌّ وَ أَنَّ الْوُقُوفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَقٌّ وَ أَنَّ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله حَقٌّ حَقٌّ حَقٌّ وَ أَنَّ مَا نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ حَقٌّ عَلَی ذَلِکَ أَحْیَا وَ عَلَیْهِ أَمُوتُ وَ عَلَیْهِ أُبْعَثُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

أُشْهِدُهُمْ أَنَّ هَذِهِ وَصِیَّتِی بِخَطِّی وَ قَدْ نَسَخْتُ وَصِیَّةَ جَدِّی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ وَصَایَا الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ وَصِیَّةِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ وَصِیَّةِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام قَبْلَ ذَلِکَ حَرْفاً بِحَرْفٍ وَ أَوْصَیْتُ بِهَا إِلَی عَلِیٍّ ابْنِی وَ بَنِیَّ بَعْدَهُ إِنْ شَاءَ وَ آنَسَ مِنْهُمْ رُشْداً وَ أَحَبَّ إِقْرَارَهُمْ فَذَلِکَ لَهُ وَ إِنْ کَرِهَهُمْ وَ أَحَبَّ أَنْ یُخْرِجَهُمْ فَذَلِکَ لَهُ وَ لَا أَمْرَ لَهُمْ مَعَهُ وَ أَوْصَیْتُ إِلَیْهِ بِصَدَقَاتِی وَ أَمْوَالِی وَ صِبْیَانِیَ الَّذِینَ خَلَّفْتُ

ص: 277


1- 1. یحیی بن الحسین بن زید: قد سبق أن ترجمناه فی هامش ص 159 ج 46 من بحار الأنوار فراجع.
2- 2. سعد بن عمران الأنصاریّ: ذکره الشیخ فی رجاله من أصحاب الکاظم« ع» و أنّه واقفی، و فی الخلاصة انه ابی عمران نقلا عن رجال الشیخ کما فی ص 352 من مطبوعه و فی رجال ابن داود ص 457 نقل عن رجال الشیخ أنّه ابن عمران.
3- 3. محمّد بن الحارث الأنصاریّ ذکره المیرزا محمّد فی رجاله منهج المقال و أنه من أصحاب الکاظم علیه السلام و زاد الأردبیلیّ علی نقله ذلک عنه انه من شهود الوصیة کما فی المتن.
4- 4. یزید بن سلیط الأنصاریّ عده المفید فی الإرشاد ص 325 من خاصّة أبی الحسن موسی و ثقاته و من أهل الورع و العلم و الفقه من شیعته و ذکره الکشّیّ فی رجاله ص 282 و قال: حدیثه طویل.
5- 5. محمّد بن جعفر الاسلمی ذکره الأردبیلیّ فی جامع الرواة ج 2 ص 85 و زاد فی نسبه بن سعد و قال هو کاتب وصیة أبی إبراهیم« ع» و أشار الی ما فی المتن.

وَ وُلْدِی وَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ (1) وَ الْعَبَّاسِ (2)

وَ إِسْمَاعِیلَ (3) وَ أَحْمَدَ(4)

ص: 278


1- 1. إبراهیم بن موسی بن جعفر فی أولاد الامام موسی اختلاف بین النسابین فی عددهم کما انهم اختلفوا فی خصوص إبراهیم فبعضهم علی التعدّد أکبر و أصغر و بعضهم علی عدمه و انه المرتضی، و کذا اختلف القائلون بالتعدّد فی ان أیّهما هو المرتضی و الذی لا شک فیه عندهم هو ان المرتضی هو الذی تقلد إمرة الی من أیّام أبی السرایا و مهما یکن فإبراهیم المرتضی تقلد إمرة الیمن من قبل محمّد بن محمّد بن زید أیّام أبی السرایا و مضی إلیها ففتحها و أقام بها مدة الی أن انقلب أمر ابی السرایا فأخذ لإبراهیم الأمان من المأمون، و بقی ببغداد حتی مات مسموما فی أوائل سنة 210 و أنشد حین لحده ابن السمان الفقیه: مات الامام المرتضی مسموما***و طوی الزمان فضائلا و علوما قد مات فی الزوراء مظلوما کما***أضحی أبوه بکربلا مظلوما فالشمس تندب موته مصفرة***و البدر یلطم وجهه مغموما « باقتضاب عن معجم أعلام المنتقلة».
2- 2. العباس بن موسی بن جعفر أمه أم ولد، لم یذکر بخیر عند من ترجمه لمنازعته مع الإمام الرضا« ع» و مع ذلک لا مانع من کونه مشمولا لعموم قول الشیخ المفید فی الإرشاد ان لکل واحد من أولاد الکاظم علیه السلام فضلا و منقبة، فقوله هذا لا یستلزم ان یکونوا کلهم فی غایة الورع و التقوی، فما أکثر الفضائل و المناقب. و قد ذکره شیخ الشرف العبیدلی فی تهذیب الأنساب و أبو نصر البخاری فی سر السلسلة و ابن عنبة فی العمدة و العمیدی فی مشجره و غیرهم.
3- 3. إسماعیل بن موسی أمه أم ولد، کان من أجلاء العلماء و الرواة سکن مصر و ولد بها و هو صاحب کتب حسنة یجمعها کتاب الجعفریات أو الاشعثیات نسبة الی راویها محمّد بن محمّد بن الاشعث الکوفیّ و هو یزید بن موسی بن إسماعیل بن موسی بن جعفر عن أبیه إسماعیل، عن أبیه موسی بن جعفر علیهما السلام، و ممّا یدلّ علی حسن إسماعیل انه الذی أمره الإمام الجواد علیه السلام بالصلاة علی صفوان بن یحیی البجلیّ المتوفّی سنة 210 کما فی شرح مشیخة تهذیب الأحکام ص 70 لسیّدی الوالد دام ظله. و إسماعیل هذا من أعلام المنتقلة و قد ذکره الشریف العبید لی فی تهذیب الأنساب و البخاری فی سر السلسلة و ابن عنبة فی العمدة و العمیدی فی مشجره و غیرهم.
4- 4. أحمد بن موسی بن جعفر أمه أم ولد و هی التی کانت موضع ثقة الامام موسی. فأودعها ودائع الإمامة کما سیأتی فی ترجمتها، کان کریما جلیلا مقدما عند أبیه، و أحد أوصیائه فی الوصیة الظاهرة، و کان قد وهبه ضیعته المعروفة بالیسیرة« بالیسیریة» و قیل انه أعتق الف مملوک، و قد ذکره منتجب الدین فی فهرسته و قال ثقة ورع فاضل محدث، و قد حکی عن کتاب لب الأنساب ان احمد هذا کتب بیده المبارکة الف مصحف، و اعتق الف مملوک، و لفضله و ورعه قال فریق بإمامته، و قد ذکر الشیخ منتجب الدین فی فهرسته له کتبا 1- کتاب أنساب آل الرسول و أولاد البتول 2- کتاب فی الحلال و الحرام 3- کتاب الأدیان و الملل، و هو من اعلام منتقلة الطالبیین، و ممن ذکرته کتب الأنساب.

وَ أُمِّ أَحْمَدَ(1)

وَ إِلَی عَلِیٍّ أَمْرَ نِسَائِی دُونَهُمْ وَ ثُلُثَ صَدَقَةِ أَبِی وَ أَهْلِ بَیْتِی یَضَعُهُ حَیْثُ یَرَی وَ یَجْعَلُ مِنْهُ مَا یَجْعَلُ ذُو الْمَالِ فِی مَالِهِ إِنْ أَحَبَّ أَنْ یُجِیزَ مَا ذَکَرْتُ فِی عِیَالِی فَذَاکَ إِلَیْهِ وَ إِنْ کَرِهَ فَذَاکَ إِلَیْهِ وَ إِنْ أَحَبَّ أَنْ یَبِیعَ أَوْ یَهَبَ أَوْ یَنْحَلَ أَوْ یَتَصَدَّقَ عَلَی غَیْرِ مَا وَصَّیْتُهُ فَذَاکَ إِلَیْهِ وَ هُوَ أَنَا فِی وَصِیَّتِی فِی مَالِی وَ فِی أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ إِنْ رَأَی أَنْ یُقِرَّ إِخْوَتَهُ الَّذِینَ سَمَّیْتُهُمْ فِی صَدْرِ کِتَابِی هَذَا أَقَرَّهُمْ وَ إِنْ کَرِهَ فَلَهُ أَنْ یُخْرِجَهُمْ غَیْرَ مَرْدُودٍ عَلَیْهِ وَ إِنْ أَرَادَ رَجُلٌ مِنْهُمْ أَنْ یُزَوِّجَ أُخْتَهُ فَلَیْسَ لَهُ أَنْ یُزَوِّجَهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ أَمْرِهِ وَ أَیُّ سُلْطَانٍ کَشَفَهُ عَنْ شَیْ ءٍ أَوْ حَالَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ شَیْ ءٍ مِمَّا ذَکَرْتُ فِی کِتَابِی فَقَدْ بَرِئَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ مِنْ رَسُولِهِ وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهُ بَرِیئَانِ وَ عَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِینَ وَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ وَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ أَجْمَعِینَ وَ جَمَاعَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ مِنَ السَّلَاطِینِ أَنْ یَکْشِفَهُ عَنْ شَیْ ءٍ لِی عِنْدَهُ مِنْ بِضَاعَةٍ وَ لَا لِأَحَدٍ مِنْ وُلْدِی وَ لِی عِنْدَهُ مَالٌ وَ هُوَ مُصَدَّقٌ فِیمَا ذَکَرَ مِنْ مَبْلَغِهِ إِنْ أَقَلَّ وَ أَکْثَرَ فَهُوَ الصَّادِقُ وَ إِنَّمَا أَرَدْتُ بِإِدْخَالِ الَّذِینَ أَدْخَلْتُ مَعَهُ مِنْ وُلْدِیَ التَّنْوِیهَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَوْلَادِیَ الْأَصَاغِرُ وَ أُمَّهَاتُ أَوْلَادِی مَنْ أَقَامَ مِنْهُنَّ فِی مَنْزِلِهَا وَ فِی حِجَابِهَا فَلَهَا مَا کَانَ

ص: 279


1- 1. أم أحمد کانت من النساء المحترمات و کان الامام موسی شدید التلطف بها و لما توجه من المدینة الی بغداد أودعها ودائع الإمامة و قال لها: کل من جاءک و طلب منک هذه الأمانة فی أی وقت من الأوقات فاعلمی بأنی قد استشهدت و أنّه هو الخلیفة من بعدی و الامام المفترض طاعته علیک و علی سائر الناس و قد روت الحدیث عنه علیه السلام لاحظ ترجمتها فی تحفة العالم ج 2 ص 27.

یَجْرِی عَلَیْهَا فِی حَیَاتِی إِنْ أَرَادَ ذَلِکَ وَ مَنْ خَرَجَ مِنْهُنَّ إِلَی زَوْجٍ فَلَیْسَ لَهَا أَنْ تَرْجِعَ حُزَانَتِی إِلَّا أَنْ یَرَی عَلِیٌّ ذَلِکَ وَ لَا یُزَوِّجَ بَنَاتِی أَحَدٌ مِنْ إِخْوَتِهِنَّ و مِنْ أُمَّهَاتِهِنَّ وَ لَا سُلْطَانٌ وَ لَا عُمِلَ لَهُنَّ إِلَّا بِرَأْیِهِ وَ مَشُورَتِهِ فَإِنْ فَعَلُوا ذَلِکَ فَقَدْ خَالَفُوا اللَّهَ تَعَالَی وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله وَ حَادُّوهُ فِی مُلْکِهِ وَ هُوَ أَعْرَفُ بِمَنَاکِحِ قَوْمِهِ إِنْ أَرَادَ أَنْ یُزَوِّجَ زَوَّجَ وَ إِنْ أَرَادَ أَنْ یَتْرُکَ تَرَکَ قَدْ أَوْصَیْتُهُنَّ بِمِثْلِ مَا ذَکَرْتُ فِی صَدْرِ کِتَابِی وَ أُشْهِدُ اللَّهَ عَلَیْهِنَّ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یَکْشِفَ وَصِیَّتِی وَ لَا یَنْشُرَهَا وَ هِیَ عَلَی مَا ذَکَرْتُ وَ سَمَّیْتُ فَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَیْهِ وَ مَنْ أَحْسَنَ فَلِنَفْسِهِ وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ مِنْ سُلْطَانٍ وَ لَا غَیْرِهِ أَنْ یَفُضَّ کِتَابِیَ الَّذِی خَتَمْتُ عَلَیْهِ أَسْفَلَ فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ غَضَبُهُ وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ وَ جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ خَتَمَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ وَ الشُّهُودُ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْجَعْفَرِیُّ قَالَ الْعَبَّاسُ بْنُ مُوسَی علیه السلام لِابْنِ عِمْرَانَ الْقَاضِی الطَّلْحِیِّ إِنَّ أَسْفَلَ هَذَا الْکِتَابِ کَنْزٌ لَنَا وَ جَوْهَرٌ یُرِیدُ أَنْ یَحْتَجِزَهُ دُونَنَا وَ لَمْ یَدَعْ أَبُونَا شَیْئاً إِلَّا جَعَلَهُ لَهُ وَ تَرَکَنَا عَالَةً فَوَثَبَ عَلَیْهِ إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْجَعْفَرِیُّ فَأَسْمَعَهُ وَ وَثَبَ إِلَیْهِ إِسْحَاقُ بْنُ جَعْفَرٍ فَفَعَلَ بِهِ مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ لِلْقَاضِی أَصْلَحَکَ اللَّهُ فُضَّ الْخَاتَمَ وَ اقْرَأْ مَا تَحْتَهُ فَقَالَ لَا أَفُضُّهُ لَا یَلْعَنُنِی أَبُوکَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ أَنَا أَفُضُّهُ قَالَ ذَلِکَ إِلَیْکَ فَفَضَّ الْعَبَّاسُ الْخَاتَمَ فَإِذَا فِیهِ إِخْرَاجُهُمْ مِنَ الْوَصِیَّةِ وَ إِقْرَارُ عَلِیٍّ وَحْدَهُ وَ إِدْخَالُهُ إِیَّاهُمْ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ إِنْ أَحَبُّوا أَوْ کَرِهُوا أَوْ صَارُوا کَالْأَیْتَامِ فِی حَجْرِهِ وَ أَخْرَجَهُمْ مِنْ حَدِّ الصَّدَقَةِ وَ ذِکْرِهَا ثُمَّ الْتَفَتَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیه السلام إِلَی الْعَبَّاسِ فَقَالَ یَا أَخِی إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّهُ إِنَّمَا حَمَلَکُمْ عَلَی هَذَا الْغُرَّامُ وَ الدُّیُونُ الَّتِی عَلَیْکُمْ فَانْطَلِقْ یَا سَعْدُ فَتَعَیَّنْ لِی مَا عَلَیْهِمْ وَ اقْضِهِ عَنْهُمْ وَ اقْبِضْ ذِکْرَ حُقُوقِهِمْ وَ خُذْ لَهُمُ الْبَرَاءَةَ فَلَا وَ اللَّهِ لَا أَدَعُ مُوَاسَاتَکُمْ وَ بِرَّکُمْ مَا أَصْبَحْتُ وَ أَمْشِی عَلَی ظَهْرِ الْأَرْضِ فَقُولُوا مَا شِئْتُمْ فَقَالَ الْعَبَّاسُ مَا تُعْطِینَا إِلَّا مِنْ فُضُولِ أَمْوَالِنَا وَ مَا لَنَا عِنْدَکَ أَکْثَرُ فَقَالَ

ص: 280

قُولُوا مَا شِئْتُمْ فَالْعِرْضُ عِرْضُکُمْ اللَّهُمَّ أَصْلِحْهُمْ وَ أَصْلِحْ بِهِمْ وَ اخْسَأْ عَنَّا وَ عَنْهُمُ الشَّیْطَانَ وَ أَعِنْهُمْ عَلَی طَاعَتِکَ وَ اللَّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ قَالَ الْعَبَّاسُ مَا أَعْرَفَنِی بِلِسَانِکَ وَ لَیْسَ لِمِسْحَاتِکَ عِنْدِی طِینٌ ثُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ افْتَرَقُوا(1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: ابراهیم بن عبدالله جعفری که او از عده ای از خویشاوندان خود نقل کرده که أباابراهیم موسی بن جعفر علیه السّلام، اسحاق بن جعفر بن محمّد و ابراهیم بن محمّد جعفری و جعفر بن صالح جعفری و معاویه جعفری و یحیی بن حسین بن زید و سعد بن عمران انصاری و محمّد بن حارث انصاری و یزید بن سلیط انصاری و محمّد بن جعفر اسلمی را بر وصیت خود شاهد گرفتند و آن­ها را گواه گرفتند که ایشان شهادت می­دهند که معبودی جز الله نیست و محمّد بنده و فرستاده اوست و روز قیامت بی­تردید خواهد آمد و خداوند هر آن­که در قبور است را برمی­انگیزد و برانگیخته­شدن بعد از مرگ حق است و حساب و قصاص حق است و ایستادن در مقابل خدای عزّ و جلّ حق است و آن­چه محمّد صلّی الله علیه و آله آورده حق حق حق است و هر چه روح­الامین نازل کرده حق است و من با این عقاید زندگی می­کنم و إن­شاءالله با همین­ها می­میرم و برانگیخته خواهم شد.

من این­ عده را گواه می­گیرم که این وصیت من است که به خط خویش نوشته ام و وصیت جدم امیرالمؤمنین علیه السلام و وصیت­های امامان حسن و حسین و علی بن الحسین و وصیت محمّد بن علی و وصیت جعفر بن محمّد را حرف به حرف در آن نوشته­ام و در آن به پسرم علی و فرزندانم بعد از او وصیت نموده­ام که اگر او خواست و در آن­ها صلاحیت دید و دوست داشت که از آن­ها اقرار بگیرد، می­تواند و اگر نخواست و دوست داشت آن­ها را از وصیت خارج کند اختیار داشته باشد و با وجود او آن­ها اختیاری ندارند. و صدقات و اموال و کودکان و فرزندانی که از خود به جا گذاشته­ام را به فرزندم علی و ابراهیم و عباس و اسماعیل و احمد و ام احمد وصیت می­کنم و اختیار زنانم را فقط به علی می­سپارم و یک ثلث از صدقه پدر و خانواده­ام در اختیار اوست که هر کجا صلاح می­بیند قرار دهد و چون مال خودش هرگونه تصرفی که خواست در آن بکند؛ اگر دوست داشت، آن­چه که در مورد خانواده ام گفتم را اجازه دهد اختیار با اوست و اگر دوست نداشت، باز اختیار با اوست، و اگر دوست داشت که آن را بفروشد یا به غیر از مواردی که وصیت کرده­ام هبه کند یا عطا کند یا صدقه دهد، اختیارش در دست اوست و او در وصیت من در مورد اموال و خانواده و فرزندانم به منزله خودم است.

و اگر صلاح دید، برادرانش را که در اول وصیت­نامه نامشان برده ام را در وصیت شریک کند و اگر نخواست، می­تواند آن­ها را خارج کند و هیچ­کس حق اعتراض بر او را ندارد در صورتی بخواهد. اگر یکی از برادران خواست که خواهر خود را به ازدواج کسی در آورد، نمیتواند جز با اجازه و امر او نمی­تواند این کار را بکند. هر سلطانی که او را مجبور به کاری کند و جلو او را بگیرد یا مانع او از چیزهایی که در این وصیت گفته­ام شود، از خدا و پیامبر بیزاری جسته است و خدا و پیامبر نیز از او بیزارند و لعنت لعنت کنندگان و ملائکه مقرب و پیامبران و مرسلین و همه مؤمنین بر او باد.

و هیچ­یک از سلاطین نمی­توانند چیزی از اموالی که من در نزد او دارم را به زور از او بگیرد و هیچ­کدام از فرزندانم حق ندارند پول­هایی که نزد او دارم را از دست او بیرون بیاورند. او هر چه در مورد آن پول­ها بگوید، چه کم و چه زیاد، راست گفته و راست­گو است. و این­که در وصیتم نام بعضی از فرزندانم را با او آورد، مقصودم فقط بردن نام آن­ها بود. فرزندانم کوچک و مادران فرزندانم، آن­هایی که در منزل و پشت پرده خانه­اشان ماندند، می­توانند هر مقدار که در زمان حیاتم می­گرفتند، پس از فوت نیز بگیرند و آن­هایی که شوهر کنند، نمی­تواند فرزندان مرا بزرگ کنند، مگر این­که فرزندم علی صلاح بداند. دخترانم را نیز هیچ­یک از برادران و مادرانشان و نه هیچ سلطانی، جز با نظر و مشورت علی، حق ندارد به ازدواج در آورد. اگر چنین کاری بکنند، با خدا و رسول الله صلی الله علیه و آله مخالفت کرده­اند و با خدا بر سر مُلکش در افتاده­اند. او خود بهتر میداند که اقوامش با چه کسانی باید ازدواج کنند؛ اگر بخواهد به ازدواج دربیاورد، به ازدواج در میاورد و اگر بخواهد کاری نکند، کاری نمی­کند. به دخترانم نیز مانند آن­چه در این­جا وصیت م­کنم را وصیت کرده ام و خدا را بر آن­ها شاهد گرفته­ام.

و هیچ­کس نمی­تواند وصیت مرا بگشاید و آن را منتشر کند. و وصیت من به همین­ صورت است که گفتم و تعیین کرده ام. هر که مخالفت کرد، به خودش بدی کرده و هر که مطابق آن عمل نمود، به خودش نیکی کرده است و پروردگارت به بندگان ستم روا نمی­دارد. و هیچ­کس، چه سلطان و چه شخص دیگری، نباید مهر وصیت نامه­ام را بشکند و آن را باز کند. هر کس چنین کند لعنت و غضب خدا و به دنبال آن ملائکه و همه مسلمانان و مؤمنین بر او باد. بعد موسی بن جعفر علیه السلام و همه شاهدان وصیت­نامه را مهر کردند.

عبدالله بن محمد جعفری نقل کرده، عباس بن موسی علیه السلام به إبن عمران قاضی طلحی گفت: درون این وصیت­نامه گنج و جواهری متعلق به ما وجود دارد که پدرم می­خواهد فقط علی آن را تصاحب کند. پدرمان هر چه از خود به جا گذاشت، به او داد و ما را تنگ­دست گذاشت و رفت. ابراهیم بن محمّد جعفری بر او غرید و دشنامش داد، اسحاق بن جعفر نیز همین­کار را با او کرد.

عباس به قاضی گفت: خدا خیرت دهد! مهر را باز کن و ببین در آن چه نوشته است. گفت: من چنین کاری نمی­کنم تا مورد لعنت پدرت قرار نگیرم. عباس گفت: خودم مهر را باز می­کنم. گفت: خودت می­دانی. عباس مهر را باز کرد و دید آن­ها را از وصیت خارج کرده و فقط علی را وصی خود قرار داده و آن­ها را چه دوست داشته باشند و جه بدشان بیاید و مانند یتیمان، تحت سرپرستی علی قرار داده و از صدقه و صحبت کردن از آن خارج کرده است.

در این هنگام حضرت رضا علیه السلام رو به عباس کرده و فرمودند: ای برادر! من خوب می­دانم که بدهی­ها و قرض­هایی که دارید، شما را وادار به این کار کرد؛ ای سعد! برو ببین چقدر قرض دارند و بدهی­های آن­ها را بپرداز و سند قرضشان را بستان و برایشان قبض رسید بگیر. نه به خدا قسم، من تا زنده باشم هواداری و نیکی به شما را رها نمی­کنم. حال شما هر چه می­خواهید بگویید .

عباس گفت: هر چه بما بدهی مقداری از اموال خودمان است و باز بیشتر اموالمان پیش تو باقی می­ماند. فرمودند: هر چه می­خواهید بگویید، آبروی خودتان است. بارخدایا! آن­ها را اصلاح کن و آن­ها را وسیله اصلاح دیگران قرار ده و شیطان را از ما و آن­ها دور گردان و ایشان را در اطاعت خود یاری کن. و خداوند بر آن­چه که می­گوییم وکیل است. عباس گفت: چه زبانی هم داری هستی! مرا قدرت مقابله با تو نیست. سپس جمع حاضر پراکنده شدند. - . عیون أخبار الرضا 1 : 33 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الصُّهْبَانِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: بَعَثَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِوَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ بَعَثَ إِلَیَّ بِصَدَقَةِ أَبِیهِ مَعَ أَبِی إِسْمَاعِیلَ مُصَادِفٍ وَ ذَکَرَ صَدَقَةَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ صَدَقَةَ نَفْسِهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا تَصَدَّقَ بِهِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ تَصَدَّقَ بِأَرْضِهِ مَکَانَ کَذَا وَ کَذَا وَ حُدُودُ الْأَرْضِ کَذَا وَ کَذَا کُلِّهَا وَ نَخْلِهَا وَ أَرْضِهَا وَ مَائِهَا وَ أَرْجَائِهَا وَ حُقُوقِهَا وَ شِرْبِهَا مِنَ الْمَاءِ وَ کُلِّ حَقٍّ هُوَ لَهَا فِی مَرْفَعٍ أَوْ مَظْهَرٍ أَوْ عُنْصُرٍ أَوْ مِرْفَقٍ أَوْ سَاحَةٍ أَوْ مَسِیلٍ أَوْ عَامِرٍ أَوْ غَامِرٍ تَصَدَّقَ بِجَمِیعِ حَقِّهِ مِنْ ذَلِکَ عَلَی وُلْدِهِ مِنْ صُلْبِهِ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ یَقْسِمُ وَالِیهَا مَا أَخْرَجَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ غَلَّتِهَا بَعْدَ الَّذِی یَکْفِیهَا فِی عِمَارَتِهَا وَ مَرَافِقِهَا وَ بَعْدَ ثَلَاثِینَ عَذْقاً یُقْسَمُ فِی مَسَاکِینِ أَهْلِ الْقَرْیَةِ بَیْنَ وُلْدِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ فَإِنْ تَزَوَّجَتِ امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَلَا حَقَّ لَهَا فِی هَذِهِ الصَّدَقَةِ حَتَّی تَرْجِعَ إِلَیْهَا بِغَیْرِ زَوْجٍ فَإِنْ رَجَعَتْ کَانَتْ لَهَا مِثْلُ حَظِّ الَّتِی لَمْ تَتَزَوَّجْ مِنْ بَنَاتِ مُوسَی وَ مَنْ تُوُفِّیَ مِنْ وُلْدِ مُوسَی وَ لَهُ وَلَدٌ فَوَلَدُهُ عَلَی سَهْمِ أَبِیهِمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ عَلَی مِثْلِ مَا شَرَطَ مُوسَی بَیْنَ وُلْدِهِ مِنْ صُلْبِهِ وَ مَنْ تُوُفِّیَ مِنْ وُلْدِ مُوسَی وَ لَمْ یَتْرُکْ وَلَداً رُدَّ حَقُّهُ عَلَی أَهْلِ الصَّدَقَةِ وَ لَیْسَ لِوُلْدِ بَنَاتِی فِی صَدَقَتِی هَذِهِ حَقٌّ إِلَّا أَنْ یَکُونَ آبَاؤُهُمْ مِنْ وُلْدِی وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ فِی صَدَقَتِی حَقٌّ مَعَ وُلْدِی وَ وُلْدِ وُلْدِی وَ أَعْقَابِهِمْ مَا بَقِیَ مِنْهُمْ أَحَدٌ فَإِنِ انْقَرَضُوا وَ لَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ أَحَدٌ فَصَدَقَتِی عَلَی وُلْدِ أَبِی مِنْ أُمِّی مَا بَقِیَ مِنْهُمْ أَحَدٌ مَا شَرَطْتُ بَیْنَ وُلْدِی وَ عَقِبِی فَإِنِ انْقَرَضَ وُلْدُ أَبِی مِنْ أُمِّی وَ أَوْلَادُهُمْ فَصَدَقَتِی عَلَی وُلْدِ أَبِی

ص: 281


1- 1. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 33.

وَ أَعْقَابِهِمْ مَا بَقِیَ مِنْهُمْ أَحَدٌ فَإِنْ لَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ أَحَدٌ فَصَدَقَتِی عَلَی الْأَوْلَی فَالْأَوْلَی حَتَّی یَرِثَ اللَّهُ الَّذِی وَرَثَهَا وَ هُوَ خَیْرُ الْوارِثِینَ تَصَدَّقَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ بِصَدَقَتِهِ هَذِهِ وَ هُوَ صَحِیحٌ صَدَقَةً حَبِیساً بَتّاً بَتْلًا لَا مَثْنَوِیَّةَ فِیهَا وَ لَا رَدَّ أَبَداً ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ تَعَالَی وَ الدَّارِ الْآخِرَةِ وَ لَا یَحِلُّ لِمُؤْمِنٍ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أَنْ یَبِیعَهَا أَوْ یَبْتَاعَهَا أَوْ یَهَبَهَا أَوْ یَنْحَلَهَا أَوْ یُغَیِّرَ شَیْئاً مِمَّا وَضَعْتُهَا عَلَیْهِ حَتَّی یَرِثَ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْها وَ جَعَلَ صَدَقَتَهُ هَذِهِ إِلَی عَلِیٍّ وَ إِبْرَاهِیمَ فَإِنِ انْقَرَضَ أَحَدُهُمَا دَخَلَ الْقَاسِمُ مَعَ الْبَاقِی مَکَانَهُ فَإِنِ انْقَرَضَ أَحَدُهُمَا دَخَلَ إِسْمَاعِیلُ مَعَ الْبَاقِی مِنْهُمَا فَإِنِ انْقَرَضَ أَحَدُهُمَا دَخَلَ الْعَبَّاسُ مَعَ الْبَاقِی مِنْهُمَا فَإِنِ انْقَرَضَ أَحَدُهُمَا فَالْأَکْبَرُ مِنْ وُلْدِی یَقُومُ مَقَامَهُ فَإِنْ لَمْ یَبْقَ مِنْ وُلْدِی إِلَّا وَاحِدٌ فَهُوَ الَّذِی یَقُومُ بِهِ قَالَ وَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ أَبَاهُ قَدَّمَ إِسْمَاعِیلَ فِی صَدَقَتِهِ عَلَی الْعَبَّاسِ وَ هُوَ أَصْغَرُ مِنْهُ (1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: عبدالرحمن بن حجاج نقل کرده، حضرت رضا علیه السلام، وصیت امیرالمؤمنین علیه السّلام را برایم فرستادند و وقف­نامه پدرشان را نیز به وسیله ابااسماعیل مصادف پیش من فرستادند که وقف­نامه حضرت صادق علیه السلام و وقف­نامه خودشان را نیز در آن گفته بودند: بسم الله الرحمن الرحیم. این چیزی است که موسی بن جعفر به صدقه درمی­آورد: موسی بن جعفر تمام زمینش را که در فلان جا است و محدوده آن چنین و چنان است را با تمامی نخل­ها و زمین و آب و حریم و حقوق و آبیاری با آب و هر نوع حقی از قبیل حق برداشت و حق بلندی و حق شیارکنی و حق شستشو و حق خاک­برداری و آب­گیر و قسمت های آباد و بایر و تمام حقوقی که در این زمین دارد را به وقف فرزندان صلبی خودش، چه مرد و چه زن در می­آورد که باید بین آن­ها تقسیم شود. و محصول غله­ای که به برکت خداوند عزّ و جلّ از آن به دست می­آید نیز باید پس از کسر مخارجی که در آبادی و آبیاری آن صرف شده و بعد از کم کردن محصول سی درخت خرما که آن را بین مستمندان قریه تقسیم می­کنند، بین فرزندان موسی بن جعفر، به صورتی که به هر پسر دو برابر هر دختر برسد تقسیم شود.

اگر زنی از فرزندان موسی بن جعفر ازدواج کند، او دیگر حقی در این موقوفه ندارد مگر این­که باز بی­شوهر شود، که در آن صورت مانند سهم دخترانی که ازدواج نکرده­اند به او داده می­شود. و هر یک از فرزندان موسی که از دنیا برود و فرزندی داشته باشد، سهم پدر بین فرزندانش، به صورتی که به هر پسر دو برابر هر دختر برسد تقسیم شود، به همان صورتی که در بین فرزندان صلبی خود موسی بن جعفر علیه السّلام تقسیم می­شد و هر یک از فرزندان موسی که از دنیا برود و فرزندی از خود به جا نگذارد، حق او به سایر اهل موقوفه برمی­گردد.

نوه­های دختری من در این موقوفه حقی ندارند، مگر این­که پدرانشان از فرزندان من باشند. و تا وقتی که یکی فرزندان من، یا یکی از فرزندان فرزندان من، یا یکی از فرزندان نسل آن­ها زنده باشند، هیچ­کس دیگری حقی در این موقوفه ندارد. اگر همه آن­ها منقرض شدند و هیچ­کسی از آن­ها کسی باقی نماند، موقوفه من به تا وقتی که یکی از فرزندان پدرم که از مادر خودم هستند زنده باشند به آن­ها می­رسد، باز با همان شرطی که بین فرزندان و نوادگان خود کردم. در صورتی که فرزندان پدرم که از مادر خودم هستند و اولادشان همگی منقرض شوند، تا وقتی که فرزندان پدرم یا فرزندان و نوادگان آن­ها زنده باشند، این موقوفه بین آن­ها تقسیم می شود، اگر هیچ­کسی از آن­ها هم باقی نمانده بود، این موقوفه بین دیگران با در نظر گرفتن اولویت تقسیم می شود. تا وقتی که خداوندی که خودش آن را به ارث داده، وارث آن گردد، که او بهترین وارثان است.

موسی بن جعفر این صدقه را در حال صحت و سلامتی و آن را برای همیشه و به صورت کامل و قطعی و بدون استثناء و غیر قابل برگشت و برای دست­یابی به رضایت خدا و پاداش آخرت وقف کرده است؛ و تا زمانی که خداوند وارث زمین و ساکنان آن شود، برای هیچ مؤمنی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد جایز نیست که آن را بفروشد، یا بخرد، یا هبه کند، یا عطا کند و یا تغییری در آن­چه من در وقف­نامه شرط نموده ام بدهد.

موسی بن جعفر، این موقوفه را در اختیار علی و ابراهیم قرار می­دهد؛ اگر یکی از این دو از دنیا رفت، قاسم به جای او می آید. باز اگر یکی از آن­دو از دنیا رفت، اسماعیل جای او را می­گیرد. باز اگر یکی از آن­دو از دنیا رفت، عباس جای او را می­گیرد. و اگر یکی از آن­دو فوت شد، فرزند بزرگترم جانشین او خواهد بود. اگر فقط یکی از فرزندانم باقی مانده بود، همو امورات آن را انجام دهد. حضرت رضا علیه السلام فرمودند که پدرشان اسماعیل را بر عباس مقدم داشت، با این­که اسماعیل کوچک­تر از او بود. - . عیون أخبار الرضا 1 : 37 -

**[ترجمه]

بیان

المرفع إما المکان المرتفع أو من قولهم رفعوا الزرع أی حملوه بعد الحصاد إلی البیدر و المظهر المصعد و العنصر الأصل و فی بعض النسخ مکانه أو غیض و هو بالکسر الشجر الکثیر الملتف و أصول الشجر و مرافق الدار مصاب الماء و نحوها و الغامر الخراب قوله لا مثنویة فیها أی لا استثناء.

**[ترجمه]المرفع إما المکان المرتفع أو من قولهم رفعوا الزرع أی حملوه بعد الحصاد إلی البیدر و المظهر المصعد و العنصر الأصل و فی بعض النسخ مکانه أو غیض و هو بالکسر الشجر الکثیر الملتف و أصول الشجر و مرافق الدار مصاب الماء و نحوها و الغامر الخراب قوله لا مثنویة فیها أی لا استثناء.

**[ترجمه]

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ قَالَ: قُلْتُ لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام مَا قَوْلُکَ فِی أَبِیکَ قَالَ هُوَ حَیٌّ قُلْتُ فَمَا قَوْلُکَ فِی أَخِیکَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ ثِقَةٌ صَدُوقٌ قُلْتُ فَإِنَّهُ یَقُولُ إِنَّ أَبَاکَ قَدْ مَضَی قَالَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَا یَقُولُ فَأَعَدْتُ عَلَیْهِ فَأَعَادَ عَلَیَّ قُلْتُ فَأَوْصَی أَبُوکَ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ إِلَی مَنْ أَوْصَی قَالَ إِلَی خَمْسَةٍ مِنَّا وَ جَعَلَ عَلِیّاً علیه السلام الْمُقَدَّمَ عَلَیْنَا(2).

ص: 282


1- 1. عیون أخبار الرضا« ع» ج 1 ص 37.
2- 2. نفس المصدر ج 1 ص 39 و فیه نسخة« هو أعلم و ما یقول».

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: بکر بن صالح نقل کرده، به ابراهیم بن موسی بن جعفر علیه السّلام گفتم: نظر تو در مورد پدرت چیست؟ گفت: او زنده است. گفتم: در مورد برادرت حضرت رضا علیه السلام چه می­گویی؟ گفت: او مورد اعتماد و بسیار راستگو است. گفتم: او می­گوید: پدرت از دنیا رفته است. گفت: او خود بهتر می­داند چه می­گوید. چند مرتبه این سؤال را تکرار کردم و او همان جواب را داد. گفتم: آیا پدرت به کسی وصیت کرد؟ گفت: آری. گفتم: به چه کسی وصیت کرد؟ گفت: به پنج نفر از ما وصیت کرد، ولی برادرم علی را بر همه ما مقدم داشت. - . همان : 39 -

**[ترجمه]

باب 12 أحوال أولاده و أزواجه صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

شا، [الإرشاد]: کَانَ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام سَبْعَةٌ وَ ثَلَاثُونَ وَلَداً ذَکَراً وَ أُنْثَی مِنْهُمْ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا وَ إِبْرَاهِیمُ وَ الْعَبَّاسُ وَ الْقَاسِمُ (1)

لِأُمَّهَاتِ أَوْلَادٍ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ جَعْفَرٌ(2)

ص: 283


1- 1. القاسم بن موسی بن جعفر: کان یحبه أبوه حبا شدیدا و أدخله فی وصایاه و قد نص السیّد الجلیل النقیب الطاهر رضیّ الدین علیّ بن موسی بن طاوس فی کتابه مصباح الزائر علی استحباب زیارته و قرنه بأبی الفضل العباس بن أمیر المؤمنین و علیّ بن الحسین الأکبر المقتول بالطف، و ذکر لهم و لمن یجری مجراهم زیارة ذکرها فی کتابه« مصباح الزائر» مخطوط و قبر القاسم قریب من الحلّة السیفیة عند الهاشمیة، و هو مزار متبرک به، یقصده الناس للزیارة و طلب البرکة و قد ذکر قبره یاقوت فی معجم البلدان و البغدادیّ فی مراصد الاطلاع ان شوشة قریة بأرض بابل أسفل من حلة بنی مزید بها قبر القاسم بن موسی جعفر إلخ.
2- 2. جعفر بن موسی بن جعفر: یقال له الخواری و یقال لولده الخواریون و الشجریون لان أکثرهم بادیة حول المدینة یرعون الشجر کذا فی العمدة ص 207- 208 طبعة النجف الأولی، و فی مشجر العمیدی: و کان موصوفا بالشجاعة و الفروسیة، و هو من الخلص من الموسویة قال أبو نصر البخاری فی سر السلسلة ص 37: و الخلص من الموسویة الذین لم أجد أحدا شک فیهم من النساب و عد منهم جعفرا، و قال العمری فی المجدی عند ذکره: یقال له الخواری و هو لام ولد.

وَ هَارُونُ (1)

وَ الْحَسَنُ (2) لِأُمِّ وَلَدٍ وَ أَحْمَدُ وَ مُحَمَّدٌ(3) وَ حَمْزَةُ(4)

لِأُمِّ وَلَدٍ

ص: 284


1- 1. هارون بن موسی بن جعفر أمه أم ولد قال أبو نصر البخاری فی سر السلسلة ص 38 و هارون بن الکاظم علیه السلام ممن طعن فی نسب المنتسبین إلیه و قالوا ما أعقب هارون بن موسی« ع» أو ما بقی له عقب، و بالری و همدان خلق ینتسبون إلیه و قال الشیخ أبو الحسن العمری و الشیخ أبو عبد اللّه بن طباطبا و غیرهما: أعقب هارون بن الکاظم علیه السلام، راجع عن صحة عقبه ما ذکره العمیدی فی مشجره ص 29 و ما ذکره الزبیدیّ فی تعقیبه علی مقالة العمیدی فی نفس المصدر. و توجد بقعتان منسوبتان إلیه إحداهما بالقرب من ساوة کما فی« هدیة إسماعیل» و ثانیهما فی قریة تکیة طالقان کما فی ناسخ التواریخ ج 3 ص 54 أحوال الإمام موسی بن جعفر علیه السلام.
2- 2. الحسن بن موسی بن جعفر أمه أم ولد و قد وقع فی طریق الصدوق فی باب غسل یوم الجمعة من کتابه من لا یحضره الفقیه ج 1 ص 61 و ذکر فی التهذیب ج 1 ص 365 و الکافی ج 3 ص 42 مکان الحسن أخاه الحسین، و قد ذکر فی الإرشاد أن لکل واحد من أولاد الکاظم« ع» فضلا و منقبة.
3- 3. محمّد بن موسی بن جعفر هو الملقب بالعابد کان من أهل الفضل و الصلاح کما وصفه المفید فی الإرشاد و ذکر عن هاشمیة مولاة رقیة بنت موسی« ع» قالت کان محمّد بن موسی صاحب وضوء و صلاة، و کان لیله کله یتوضأ و یصلی فیسمع سکب الماء، ثمّ یصلی لیلا، ثمّ یهدأ ساعة فیرقد و یقوم، فیسمع سکب الماء و الوضوء، ثمّ یصلی لیلا فلا یزال کذلک حتّی یصبح، و ما رایته قط الا ذکرت قول اللّه تعالی« کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ» توفی بشیراز و دفن حیث مرقده الیوم مزار متبرک به و قد قیل فی سبب دخوله شیراز أنه دخلها من جور العباسیین اختفی بمکان فکان یکتب القرآن و قد اعتق ألف نسمة من أجرة کتابته، و هو من المعقبین المکثرین، و إلیه ینتهی نسب کثیر من البیوتات الموسویة الشهیرة، و منها بیت سیادة الناشر و بیت محرر هذه السطور المعروفین بآل الخرسان، ولی أرجوزة فی مائة بیت فی سلسلة النسب الزاکی أسمیتها« نشوة الامانی».
4- 4. حمزة بن موسی بن جعفر أمه أم ولد کان عالما فاضلا کاملا دینا جلیلا رفیع المنزلة عالی الرتبة عظیم الحظ و الجاه و العز و الابتهال، محبوبا عند الخاص و العام، سافر مع أخیه الرضا« ع» الی خراسان، کذا وصفه السیّد ضامن بن شدقم فی کتابه فی الأنساب کما فی أعیان الشیعة ج 28 ص 189 و فی العمدة یکنی أبا القاسم، و کان کوفیا اه، و اختلف فی مدفنه قال العمری فی المجدی: فی اصطخر شیراز قبره معروف و مزار، بینما جعل صاحب العمدة ذلک القبر لولده علی، و حکی عن لب الأنساب أن قبره بالسیر جان من کرمان، و من عقبه السلاطین الصفویة فی ایران« باقتضاب عن معجم أعلام المنتقلة».

وَ عَبْدُ اللَّهِ (1)

وَ إِسْحَاقُ (2) وَ عُبَیْدُ اللَّهِ (3)

وَ زَیْدٌ(4)

ص: 285


1- 1. عبد اللّه بن موسی بن جعفر أمه أم ولد ذکره الشیخ فی رجاله من أصحاب الرضا علیه السلام اه و کان شیخا کبیرا نبیلا، علیه ثیاب خشنة، و بین عینیه سجادة، و یظهر من حدیث إبراهیم بن هاشم المروی فی الاختصاص ص 102 و حدیث غیره کما فی المناقب ج 3 ص 489 و عیون المعجزات ص 109 علو مقامه و رفیع منزلته، و هو صاحب الکتاب الی ابن أبی داود حین کتب إلیه فی خلق القرآن و قد ذکره الخطیب فی تاریخه ج 4 ص 151 و هو من المعقبین و عقبه بمصر و غیرها، و یقال لعقبه العوکلانیین.
2- 2. إسحاق بن موسی بن جعفر أمه أم ولد ذکره الشیخ فی رجاله فی أصحاب الرضا علیه السلام و کان یلقب بالامین و قد روی فی الکافی عنه حدیث المجالس التی یمقتها اللّه و توفّی سنة 240 فی المدینة، و من عقبه الشیخ الزاهد الورع الجراد- و کان یعمل الجرید- أبو طالب محمّد المهلوس و یقال لعقبه بنی المهلوس، و من عقب إسحاق أیضا أبو جعفر محمّد الصورانی الذی قتل بشیراز و بها قبره، و من عقبه أیضا السیّد الأجل العالم نقیب النقباء ذو المجدین أبو القاسم علیّ بن موسی بن إسحاق بن الحسن بن الحسین بن إسحاق المذکور، صاحب الفضل و العلم و النعم الکثیرة، و کان السلطان ملک شاه عزم علی مبایعته بالخلافة. لاحظ تفصیل ترجمته فی الدرجات الرفیعة ص 488 و اللباب فی تهذیب الأنساب ج 1 ص 246 و غیرهما.
3- 3. عبید اللّه بن موسی بن جعفر أمه أم ولد و هو مشمول لعموم قول المفید فی الإرشاد ان لکل واحد من أولاد الإمام الکاظم علیه السلام فضلا و منقبة، و هو من المعقبین و قد ذکر عقبه فی المنتقلة و تهذیب الأنساب و العمدة و سر السلسلة و قال أبو نصر: فیه العدد.
4- 4. زید بن موسی بن جعفر أمه أم ولد، عقد له محمّد بن محمّد بن زید بن علیّ ابن الحسین بن علیّ بن أبی طالب« ع» أیام أبی السرایا علی الأهواز ذکر أبو الفرج فی مقاتله. ص 533 ان أبا السرایا ولی زید بن موسی بن جعفر علی الأهواز، و ذکر فی ص 534 ان زیدا حرق دور بنی العباس بالبصرة فلقب بذلک و سمی زید النار، و ذکر نحوه الطبریّ فی تاریخه ج 10 ص 231 و قال ابن عنبة فی العمدة ص 221: و حاربه الحسن بن سهل فظفر به و أرسله الی المأمون، فأدخل علیه بمرو مقیدا. و روی الصدوق فی عیون أخبار الرضا« ع» ج 2 ص 233 انه قال له المأمون: یا زید خرجت بالبصرة و ترکت ان تبدأ بدور أعدائنا من بنی أمیّة و ثقیف و عدی و باهلة و آل زیاد و قصدت دور بنی عمک قال: و کان- زید- مزاحا، أخطأت یا أمیر المؤمنین من کل جهة، و ان عدت بدأت باعدائنا فضحک المأمون، و بعث به الی أخیه الرضا« ع» و قال: قد وهبت جرمه لک، فلما جاءوا به عنفه و خلی سبیله و حلف ان لا یکلّمه أبدا ما عاش اه ثمّ ان المأمون سقاه السم فمات، ذکر ذلک ابن عنبة و البخاری و قال الثانی: و قبره بمرو.« عن معجم أعلام منتقلة الطالبیة».

وَ الْحُسَیْنُ (1)

وَ الْفَضْلُ (2) وَ سُلَیْمَانُ (3)

لِأُمَّهَاتِ أَوْلَادٍ وَ فَاطِمَةُ الْکُبْرَی (4)

وَ فَاطِمَةُ الصُّغْرَی وَ رُقَیَّةُ وَ حَکِیمَةُ وَ أُمُّ أَبِیهَا وَ رُقَیَّةُ الصُّغْرَی وَ کُلْثُمُ

ص: 286


1- 1. الحسین بن موسی بن جعفر أمه أم ولد کإخوته فی شمول تعریف المفید لهم بالفضل و المناقب، و قد ذکره أبو نصر فی سر السلسلة و شیخ الشرف العبیدلی فی تهذیب الأنساب و قال: لا بقیة له.
2- 2. الفضل بن موسی بن جعفر أمه أم ولد، و لم یذکره شیخ الشرف فی تهذیب الأنساب و لا البخاری فی سر السلسلة و ذکره العمیدی و ابن عنبة و لم یذکرا له عقبا و ذکروا أنّه کان میناثا.
3- 3. سلیمان بن موسی بن جعفر أمه أم ولد، و لم یذکر فی کتب الأنساب سوی العمدة و مشجر العمیدی، و لم نقف علی شی ء من ترجمته و قد ذکر انه کان میناثا.
4- 4. فاطمة بنت الامام موسی« ع» هی الکبری المدفونة بقم و التی ورد فی فضل زیارتها الحدیث کما فی عیون الأخبار ج 2 ص 267 و ثواب الأعمال ص 89 و کامل الزیارات ص 324 و غیرها، و یوجد فی رشت مزار ینسب الی فاطمة الطاهرة أخت الرضا علیه السلام الظاهر هو لاحدی الفواطم الباقیة من بنات الإمام علیه السلام فقد ذکر له سبط ابن الجوزی فی تذکرة الخواص ص 198 و غیره عدة فواطم کبری و صغری و وسطی و أخری فی بنات الامام موسی« ع».

وَ أُمُّ جَعْفَرٍ وَ لُبَابَةُ وَ زَیْنَبُ وَ خَدِیجَةُ وَ عُلَیَّةُ وَ آمِنَةُ وَ حَسَنَةُ وَ بُرَیْهَةُ وَ عَائِشَةُ وَ أُمُّ سَلَمَةَ وَ مَیْمُونَةُ وَ أُمُّ کُلْثُومٍ وَ کَانَ أَفْضَلَ وُلْدِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ أَنْبَهَهُمْ وَ أَعْظَمَهُمْ قَدْراً وَ أَجْمَعَهُمْ فَضْلًا أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام وَ کَانَ أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی کَرِیماً جَلِیلًا وَرِعاً وَ کَانَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی یُحِبُّهُ وَ یُقَدِّمُهُ وَ وَهَبَ لَهُ ضَیْعَتَهُ الْمَعْرُوفَةَ بِالْیَسِیرَةِ وَ یُقَالُ إِنَّ أَحْمَدَ بْنَ مُوسَی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوکٍ (1).

**[ترجمه]ارشاد مفید: حضرت ابا الحسن علیه السّلام سی و هشت فرزند پسر و دختر داشتند که در میان آن­ها، علی بن موسی الرضا و ابراهیم و عباس و قاسم از چند کنیز مختلف، اسماعیل و جعفر و هارون و حسن از یک کنیز، احمد و محمّد و حمزه از یک کنیز و عبدالله و اسحاق و عبیدالله و زید و حسین و فضل و سلیمان از چند کنیز مختلف و فاطمه کبری و فاطمه صغری و رقیه و حکیمه و أم ابیها و رقیه صغری و کُلثُم و أم جعفر و لبانة و زینب و خدیجه و علیة و آمنه و حسنه و بریهه و عائشة و أم سلمه و میمونه و أم کلثوم دختران ایشان هستند. و بهترین فرزند ابا الحسن موسی علیه السلام و هوشیارترین و ارزنده­ترین و پرفضیلت­ترین آن­ها ابا الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام است. و احمد بن موسی نیز فرزندی کریم و بزرگوار و متقی بود که موسی بن جعفر علیه السلام او را دوست می­داشتند و او را مقدم می­داشتند و باغی که معروف به یسیره بود را به او بخشیدند. گفته می­شود: احمد بن موسی رضی الله عنه هزار بنده آزاد کرده­اند. - . ارشاد : 323 -

**[ترجمه]

«2»

شا، [الإرشاد] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ قَالَ سَمِعْتُ إِسْمَاعِیلَ بْنَ مُوسَی یَقُولُ: خَرَجَ أَبِی بِوُلْدِهِ إِلَی بَعْضِ أَمْوَالِهِ بِالْمَدِینَةِ وَ سَمَّی ذَلِکَ الْمَالَ إِلَّا أَنَّ أَبَا الْحُسَیْنِ یَحْیَی نَسِیَ الِاسْمَ قَالَ فَکُنَّا فِی ذَلِکَ الْمَکَانِ فَکَانَ مَعَ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عِشْرُونَ مِنْ خَدَمِ أَبِی وَ حَشَمِهِ إِنْ قَامَ أَحْمَدُ قَامُوا مَعَهُ وَ إِنْ جَلَسَ جَلَسُوا مَعَهُ وَ أَبِی بَعْدَ ذَلِکَ یَرْعَاهُ بِبَصَرِهِ لَا یَغْفُلُ عَنْهُ فَمَا انْقَلَبْنَا حَتَّی انْشَجَّ أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی بَیْنَنَا وَ کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی مِنْ أَهْلِ الْفَضْلِ وَ الصَّلَاحِ (2).

**[ترجمه]ارشاد مفید: محمّد بن یحیی از جد خود نقل کرده، از اسماعیل بن موسی شنیدم که می­گفت: پدرم با فرزندان خود به یکی از املاک خود در اطراف مدینه تشریف بردند، نام آن ملک را نیز گفته بود، ولی ابالحسین یحیی نام را فراموش کرده بود، گفت: آن­جا که بودیم، بیست نفر از خادمان و اطرافیان پدرم همراه احمد بن موسی بودند که اگر او برمی­خواست، آن ها نیز برمی­خاستند و اگر او می نشست، آن­ها نیز می نشستند. علاوه بر آن پدرم با چشمش مراقب احمد بود و او را از نظر دور نمی­داشت. هنوز از آن­جا بازنگشته بودیم که احمد در میان ما شخصیتی بزرگ یافت. محمّد بن موسی بن جعفر نیز از اهل فضل و صلاح بود. - . همان : 324 -

**[ترجمه]

«3»

شا، [الإرشاد] أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ قَالَ حَدَّثَتْنِی هَاشِمِیَّةُ مَوْلَاةُ رُقَیَّةَ بِنْتِ مُوسَی قَالَتْ: کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی صَاحِبَ وُضُوءٍ وَ صَلَاةٍ وَ کَانَ لَیْلَهُ کُلَّهُ یَتَوَضَّأُ وَ یُصَلِّی وَ یُسْمَعُ سَکْبُ الْمَاءِ ثُمَّ یُصَلِّی لَیْلًا ثُمَّ یَهْدَأُ سَاعَةً فَیَرْقُدُ فَیَقُومُ وَ یُسْمَعُ سَکْبُ الْمَاءِ وَ الْوُضُوءُ ثُمَّ یُصَلِّی لَیْلًا ثُمَّ یَرْقُدُ سُوَیْعَةً ثُمَّ یَقُومُ فَیُسْمَعُ سَکْبُ الْمَاءِ وَ الْوُضُوءُ ثُمَّ یُصَلِّی وَ لَا یَزَالُ لَیْلَهُ کَذَلِکَ حَتَّی یُصْبِحَ وَ مَا رَأَیْتُهُ إِلَّا ذَکَرْتُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ (3) وَ کَانَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُوسَی سَخِیّاً کَرِیماً وَ تَقَلَّدَ الْإِمْرَةَ عَلَی الْیَمَنِ فِی أَیَّامِ الْمَأْمُونِ مِنْ قِبَلِ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ الَّذِی بَایَعَهُ

ص: 287


1- 1. الإرشاد ص 323.
2- 2. نفس المصدر ص 324.
3- 3. سورة الذاریات الآیة: 17.

أَبُو السَّرَایَا بِالْکُوفَةِ وَ مَضَی إِلَیْهَا فَفَتَحَهَا وَ أَقَامَ بِهَا مُدَّةً إِلَی أَنْ کَانَ مِنْ أَمْرِ أَبِی السَّرَایَا مَا کَانَ فَأَخَذَ لَهُ الْأَمَانَ مِنَ الْمَأْمُونِ وَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْ وُلْدِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فَضْلٌ وَ مَنْقَبَةٌ مَشْهُورَةٌ وَ کَانَ الرِّضَا علیه السلام الْمُقَدَّمَ عَلَیْهِمْ فِی الْفَضْلِ عَلَی حَسَبِ مَا ذَکَرْنَاهُ (1).

**[ترجمه]ارشاد مفید: أبامحمّد حسن بن محمّد بن یحیی از جد خود نقل کرده، هاشمیه، کنیز رقیه دختر موسی بن جعفر برایم نقل کرد که محمّد بن موسی همیشه با وضو و در حال نماز بود و تمام شب را وضو داشت و نماز می­خواند؛ شب­ها صدای آب ریختن وضوی او شنیده می­شد و نماز شب می­خواند، سپس مدتی آرام می­شد و می­خوابید، و باز صدای آب ریختن و وضو شنیده می­شد و بعد نماز شب می­خواند، سپس اندکی می­خوابید و باز برمی­خاست و صدای آب و وضو و باز همین­طور نماز می­خواند و تا صبح در همین حال به سر می­برد. هر وقت او را می­دیدم، یاد این سخن خداوند عزّ و جلّ می افتادم: «کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ» - . ذاریات / 17 - {و از شب اندکی را می غنودند}.

ابراهیم بن موسی مردی سخاوتمند و کریم بود، و در زمان مأمون، از طرف محمّد بن زید بن علی بن حسین بن علی بن أبی­طالب فرمان­روای یمن گردید. محمد بن زید همان کسی که أبوالسرایا در کوفه با او بیعت کرد و رهسپار یمن شد آن­جا را فتح کرد و مدتی در آن­جا حکومت کرد، تا آن­که آن اتفاقات برای أبوالسرایا افتاد و برای او از مأمون امان گرفت. و هر یک از فرزندان ابا الحسن موسی علیه السلام دارای فضل و منقبتی مشهور بوده اند، و چنان­چه ذکر کردیم حضرت رضا علیه السلام در فضل بر همه آن­ها مقدم بود. - . ارشاد : 324 -

**[ترجمه]

«4»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: أَوْلَادُهُ ثَلَاثُونَ فَقَطْ وَ یُقَالُ سَبْعَةٌ وَ ثَلَاثُونَ فَأَبْنَاؤُهُ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ عَلِیٌّ الْإِمَامُ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ الْعَبَّاسُ وَ الْقَاسِمُ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ إِسْحَاقُ وَ عُبَیْدُ اللَّهِ وَ زَیْدٌ وَ الْحَسَنُ وَ الْفَضْلُ مِنْ أُمَّهَاتِ أَوْلَادٍ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ جَعْفَرٌ وَ هَارُونُ وَ الْحَسَنُ مِنْ أُمِّ وَلَدٍ وَ أَحْمَدُ وَ مُحَمَّدٌ وَ حَمْزَةُ مِنْ أُمِّ وَلَدٍ وَ یَحْیَی وَ عَقِیلٌ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ الْمُعْقِبُونَ مِنْهُمْ ثَلَاثَةَ عَشَرَ عَلِیٌّ الرِّضَا علیه السلام وَ إِبْرَاهِیمُ وَ الْعَبَّاسُ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ مُحَمَّدٌ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ الْحَسَنُ وَ جَعْفَرٌ وَ إِسْحَاقُ وَ حَمْزَةُ وَ بَنَاتُهُ تِسْعَ عَشَرَةَ خَدِیجَةُ وَ أُمُّ فَرْوَةَ وَ أُمُّ أَبِیهَا وَ عُلَیَّةُ وَ فَاطِمَةُ الْکُبْرَی وَ فَاطِمَةُ الصُّغْرَی وَ نَزِیهَةُ وَ کُلْثُمُ وَ أُمُّ کُلْثُومٍ زَیْنَبُ وَ أُمُّ الْقَاسِمِ وَ حَکِیمَةُ وَ رُقَیَّةُ الصُّغْرَی وَ أُمُّ وَحِیَّةَ وَ أُمُّ سَلَمَةَ وَ أُمُّ جَعْفَرٍ وَ لُبَابَةُ وَ أَسْمَاءُ وَ أُمَامَةُ وَ مَیْمُونَةُ مِنْ أُمَّهَاتِ أَوْلَادٍ(2).

**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب: اولاد موسی بن جعفر علیه السلام سی نفر بوده­اند، و گفته­اند: سی و هفت نفر. هجده پسر: علی که امام بود، ابراهیم، عباس، قاسم، عبدالله، اسحاق، عبیدالله، زید، حسن و فضل که از چند کنیز بودند، و اسماعیل، جعفر، هارون و حسن از یک کنیز، و احمد، محمّد و حمزه از یک کنیز، و یحیی و عقیل و عبدالرحمن. که آن­هایی از خود نسلی باقی گذاشتند سیزده نفرند: حضرت رضا علیه السلام، ابراهیم، عباس، اسماعیل، محمّد، عبدالله، حسن، جعفر، اسحاق، حمزه. [و...] و دختران ایشان نوزده نفرند: خدیجه، أم فروه، أم ابیها، علیّه، فاطمه کبری، فاطمه صغری، بریهه، کلثم، أم کلثوم زینب، أم القاسم، حکیمه، رقیه صغری، أم وحیه، أم سلمه، أم جعفر، لبابه، أسماء، أمامه و میمونه که از مادرانی مختلف بودند. - . مناقب 3 : 438 -

**[ترجمه]

«5»

کشف، [کشف الغمة]: قَالَ ابْنُ الْخَشَّابِ: وُلِدَ لَهُ عِشْرُونَ ابْناً وَ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ بِنْتاً أَسْمَاءُ بَنِیهِ عَلِیٌّ الرِّضَا الْإِمَامُ وَ زَیْدٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ عَقِیلٌ وَ هَارُونُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ عُبَیْدُ اللَّهِ وَ عُمَرُ وَ أَحْمَدُ وَ جَعْفَرٌ وَ یَحْیَی وَ إِسْحَاقُ وَ الْعَبَّاسُ وَ حَمْزَةُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ الْقَاسِمُ وَ جَعْفَرٌ الْأَصْغَرُ وَ یُقَالُ مَوْضِعَ عُمَرَ مُحَمَّدٌ وَ أَسْمَاءُ الْبَنَاتِ خَدِیجَةُ وَ أُمُّ فَرْوَةَ وَ أَسْمَاءُ وَ عُلَیَّةُ وَ فَاطِمَةُ وَ فَاطِمَةُ وَ أُمُّ کُلْثُومٍ وَ أُمُّ کُلْثُومٍ وَ آمِنَةُ وَ زَیْنَبُ وَ أُمُّ عَبْدِ اللَّهِ وَ زَیْنَبُ الصُّغْرَی وَ أُمُّ الْقَاسِمِ وَ حَکِیمَةُ وَ أَسْمَاءُ الصُّغْرَی وَ مَحْمُودَةُ وَ أُمَامَةُ وَ مَیْمُونَةُ(3).

ص: 288


1- 1. الإرشاد ص 324.
2- 2. المناقب ج 3 ص 438.
3- 3. کشف الغمّة ج 3 ص 41.

**[ترجمه]کشف الغمة: إبن خشاب گفته است: ایشان بیست پسر و هجده دختر داشتن؛ نام­های­ پسران: علی الرضا که امام بودند، زید، ابراهیم، عقیل، هارون، حسن، حسین، عبدالله، اسماعیل، عبیدالله، عمر، احمد، جعفر، یحیی، اسحاق، عباس، حمزه، عبدالرحمن، قاسم و جعفر اصغر. برخی به جای عمر، از محمد نام برده­اند.

و نام­های دختران: خدیجه، أم فروه، أسماء، علیه، فاطمه، فاطمه، أم کلثوم، أم کلثوم، آمنه، زینب، أم عبدالله، زینب صغری، أم قاسم، حکیمه، أسماء صغری، محموده، أمامه و میمونه بوده است. - . کشف الغمة 3 : 41 -

**[ترجمه]

«6»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُوسَی بْنِ الْحَسَنِ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَوْهَرِیِّ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ لِابْنِهِ الْقَاسِمِ قُمْ یَا بُنَیَّ فَاقْرَأْ عِنْدَ رَأْسِ أَخِیکَ وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا حَتَّی تَسْتَتِمَّهَا فَقَرَأَ فَلَمَّا بَلَغَ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا(1) قَضَی الْفَتَی فَلَمَّا سُجِّیَ وَ خَرَجُوا أَقْبَلَ عَلَیْهِ یَعْقُوبُ بْنُ جَعْفَرٍ فَقَالَ لَهُ کُنَّا نَعْهَدُ الْمَیِّتَ إِذَا نَزَلَ بِهِ الْمَوْتُ یُقْرَأُ عِنْدَهُ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ فَصِرْتَ تَأْمُرُنَا بِالصَّافَّاتِ فَقَالَ یَا بُنَیَّ لَمْ تُقْرَأْ عِنْدَ مَکْرُوبٍ مِنْ مَوْتٍ قَطُّ إِلَّا عَجَّلَ اللَّهُ رَاحَتَهُ (2).

**[ترجمه]کافی: سلیمان جوهری نقل کرده، دیدم که ابا الحسن علیه السلام به فرزندشان قاسم می­گفت: ای پسرم! برخیز و در کنار بالین برادرت سوره و الصافات صفاً را تا انتهایش بخوان. شروع به خواندن کرد، همین که رسید به «أَهُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا» - . صافات / 11 - {آیا ایشان [از نظر] آفرینش سخت ترند، یا کسانی که [در آسمان­ها] خلق کردیم؟}، جوان از دنیا رفت. وقتی پیکرش را آماده کردند و او را بیرون بردند، یعقوب بن جعفر آمد و به ایشان عرض کرد: ما تا به حال وقتی مرگ کسی نزدیک می­شد، در کنارش «یس * وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ» - . یس / 1 و 2 - {یس[/یاسین] * سوگند به قرآن حکمت آموز} می­خواندیم، ولی شما می­فرمایید سوره صافات بخوانیم!؟ فرمودند: پسرکم! این سوره در کنار بالین کسی که گرفتار مرگ است خوانده نمی­شود، مگر این­که خداوند سریع او را راحت می کند. - . کافی 3 : 136 -

**[ترجمه]

«7»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: لَمَّا رَجَعَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام مِنْ بَغْدَادَ وَ مَضَی إِلَی الْمَدِینَةِ مَاتَتْ لَهُ ابْنَةٌ بِفَیْدَ فَدَفَنَهَا وَ أَمَرَ بَعْضَ مَوَالِیهِ أَنْ یُجَصِّصَ قَبْرَهَا وَ یَکْتُبَ عَلَی لَوْحٍ اسْمَهَا وَ یَجْعَلَهُ فِی الْقَبْرِ(3).

**[ترجمه]کافی: یونس بن یعقوب نقل کرده، وقتی ابا الحسن علیه السلام از بغداد بازگشتند و وارد مدینه شدند، یکی از دخترانشان که در فید بود از دنیا رفت. ایشان او را دفن کردند و به یکی از غلامان خود دستور دادند که قبر او را گچ بمالد و روی لوحی اسم آن دختر را بنویسد و در قبر بگذارد. - . همان : 202 -

**[ترجمه]

«8»

عُمْدَةُ الطَّالِبِ،: وَلَدَ علیه السلام سِتِّینَ وَلَداً سَبْعاً وَ ثَلَاثِینَ بِنْتاً وَ ثلاث [ثَلَاثاً] وَ عِشْرِینَ ابْناً دَرَجَ مِنْهُمْ خَمْسَةٌ لَمْ یُعْقِبُوا بِغَیْرِ خِلَافٍ وَ هُمْ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ عَقِیلٌ وَ الْقَاسِمُ وَ یَحْیَی وَ دَاوُدُ وَ مِنْهُمْ ثَلَاثَةٌ لَهُمْ إِنَاثٌ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ وَلَدٌ ذَکَرٌ وَ هُمْ سُلَیْمَانُ وَ الْفَضْلُ وَ أَحْمَدُ وَ مِنْهُمْ خَمْسَةٌ فِی أَعْقَابِهِمْ خِلَافٌ وَ هُمُ الْحُسَیْنُ وَ إِبْرَاهِیمُ الْأَکْبَرُ وَ هَارُونُ وَ زَیْدٌ وَ الْحَسَنُ وَ مِنْهُمْ عَشَرَةٌ أَعْقَبُوا بِغَیْرِ خِلَافٍ وَ هُمْ عَلِیٌّ وَ إِبْرَاهِیمُ الْأَصْغَرُ وَ الْعَبَّاسُ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ مُحَمَّدٌ وَ إِسْحَاقُ وَ حَمْزَةُ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ عُبَیْدُ اللَّهِ وَ جَعْفَرٌ هَکَذَا قَالَ شَیْخُنَا أَبُو نَصْرٍ الْبُخَارِیُّ.

وَ قَالَ النَّقِیبُ تَاجُ الدِّینِ: أَعْقَبَ مُوسَی الْکَاظِمُ مِنْ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا أَرْبَعَةٌ مِنْهُمْ مُکْثِرُونَ وَ هُمْ عَلِیٌّ الرِّضَا وَ إِبْرَاهِیمُ الْمُرْتَضَی وَ مُحَمَّدٌ الْعَابِدُ وَ جَعْفَرٌ وَ أَرْبَعَةٌ مُتَوَسِّطُونَ وَ هُمْ زَیْدُ النَّارِ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ عُبَیْدُ اللَّهِ وَ حَمْزَةُ وَ خَمْسَةٌ مُقِلُّونَ وَ هُمُ الْعَبَّاسُ وَ هَارُونُ وَ إِسْحَاقُ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ الْحَسَنُ وَ قَدْ کَانَ الْحُسَیْنُ بْنُ الْکَاظِمِ أَعْقَبَ فِی قَوْلِ شَیْخِنَا أَبِی الْحَسَنِ الْعَمْرِیِّ ثُمَّ انْقَرَضَ (4).

ص: 289


1- 1. سورة الصافّات الآیات: 11.
2- 2. الکافی ج 3 ص 136.
3- 3. نفس المصدر ج 3 ص 202.
4- 4. عمدة الطالب ص 185- 187.

**[ترجمه]عمدة الطالب: حضرت موسی بن جعفر علیه السلام شصت فرزند داشتند: سی و هفت دختر و بیست و سه پسر؛ بدون اختلاف، پنج نفر از پسران بی­آن­که فرزندی از خود به جا بگذارند، از دنیا رفتند، که عبارتند از: عبدالرحمن، عقیل، قاسم، یحیی و داود. و سه نفر از آن­ها دختر داشتند و پسر نداشتند: سلیمان، فضل و احمد. در مورد پنج نفر از آن­ها اختلاف وجود دارد که آیا فرزندی از خود باقی گذاشتند یا نه، که عبارتند از: حسین، ابراهیم أکبر، هارون، زید و حسن. و ده نفرشان بدون اختلاف دارای فرزند بودند: علی، ابراهیم أصغر، عباس، اسماعیل، محمّد، اسحاق، حمزه، عبدالله، عبیدالله و جعفر. استاد ما ابونصر بخاری این چنین می­گفت.

نقیب تاج الدین می­گوید: حضرت موسی کاظم از سیزده پسرشان دارای نسل شدند که چهار نفر از آن­ها فرزندان زیادی داشتند: حضرت رضا، ابراهیم مرتضی، محمّد عابد، جعفر. و چهار نفر تعداد فرزندانشان متوسط بود: زید النار، عبدالله، عبیدالله، و حمزه. و پنج نفر تعداد کمی فرزند داشتند: عباس، هارون، اسحاق، اسماعیل و حسن. بنا بر قول استاد ما ابا الحسن عمری، حسین بن کاظم نیز دارای فرزند شد، ولی بعد از دنیا رفتند. - . عمدة الطالب : 185 - 187 -

**[ترجمه]

«9»

تَارِیخُ قُمَّ، لِلْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقُمِّیِّ قَالَ أَخْبَرَنِی مَشَایِخُ قُمَّ عَنْ آبَائِهِمْ: أَنَّهُ لَمَّا أَخْرَجَ الْمَأْمُونُ الرِّضَا علیه السلام مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی مَرْوَ لِوِلَایَةِ الْعَهْدِ فِی سَنَةِ مِائَتَیْنِ مِنَ الْهِجْرَةِ خَرَجَتْ فَاطِمَةُ أُخْتُهُ تَقْصِدُهُ فِی سَنَةِ إِحْدَی وَ مِائَتَیْنِ فَلَمَّا وَصَلَتْ إِلَی سَاوَةَ(1)

مَرِضَتْ فَسَأَلَتْ کَمْ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ قُمَّ قَالُوا عَشَرَةُ فَرَاسِخَ فَقَالَتِ احْمِلُونِی إِلَیْهَا فَحَمَلُوهَا إِلَی قُمَّ وَ أَنْزَلُوهَا فِی بَیْتِ مُوسَی بْنِ خَزْرَجِ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِیِّ قَالَ وَ فِی أَصَحِّ الرِّوَایَاتِ أَنَّهُ لَمَّا وَصَلَ خَبَرُهَا إِلَی قُمَّ اسْتَقْبَلَهَا أَشْرَافُ قُمَّ وَ تَقَدَّمَهُمْ مُوسَی بْنُ الْخَزْرَجِ فَلَمَّا وَصَلَ إِلَیْهَا أَخَذَ بِزِمَامِ نَاقَتِهَا وَ جَرَّهَا إِلَی مَنْزِلِهِ وَ کَانَتْ فِی دَارِهِ سَبْعَةَ عَشَرَ یَوْماً ثُمَّ تُوُفِّیَتْ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا فَأَمَرَ مُوسَی بِتَغْسِیلِهَا وَ تَکْفِینِهَا وَ صَلَّی عَلَیْهَا وَ دَفَنَهَا فِی أَرْضٍ کَانَتْ لَهُ وَ هِیَ الْآنَ رَوْضَتُهَا وَ بَنَی عَلَیْهَا سَقِیفَةً مِنَ الْبَوَارِیِّ إِلَی أَنْ بَنَتْ زَیْنَبُ بِنْتُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْجَوَادِ علیهم السلام عَلَیْهَا قُبَّةً قَالَ وَ أَخْبَرَنِی الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی بْنِ بَابَوَیْهِ- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ أَنَّهُ لَمَّا تُوُفِّیَتْ فَاطِمَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا وَ غُسِّلَتْ وَ کُفِّنَتْ حَمَلُوهَا إِلَی مَقْبَرَةِ بابلان وَ وَضَعُوهَا عَلَی سِرْدَابٍ حُفِرَ لَهَا فَاخْتَلَفَ آلُ سَعْدٍ فِی مَنْ یُنْزِلُهَا إِلَی السِّرْدَابِ ثُمَّ اتَّفَقُوا عَلَی خَادِمٍ لَهُمْ صَالِحٍ کَبِیرِ السِّنِّ یُقَالُ لَهُ قَادِرٌ فَلَمَّا بَعَثُوا إِلَیْهِ رَأَوْا رَاکِبَیْنِ مُقْبِلَیْنِ مِنْ جَانِبِ الرَّمْلَةِ(2)

وَ عَلَیْهِمَا لِثَامٌ فَلَمَّا قَرُبَا مِنَ الْجِنَازَةِ نَزَلَا وَ صَلَّیَا عَلَیْهَا ثُمَّ نَزَلَا السِّرْدَابَ وَ أَنْزَلَا الْجِنَازَةَ وَ دَفَنَاهَا فِیهِ ثُمَّ خَرَجَا وَ لَمْ یُکَلِّمَا أَحَداً وَ رَکِبَا وَ ذَهَبَا وَ لَمْ یَدْرِ أَحَدٌ مَنْ هُمَا وَ قَالَ الْمِحْرَابُ الَّذِی کَانَتْ فَاطِمَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا تُصَلِّی فِیهِ مَوْجُودٌ إِلَی الْآنِ فِی دَارِ مُوسَی وَ یَزُورُهُ النَّاسُ (3).

ص: 290


1- 1. ساوة: مدینة حسنة بین الری و همذان، و بقربها مدینة یقال لها: آوة، بینهما نحو فرسخین.
2- 2. الرملة: مدینة بفلسطین، کانت قصبتها، و کانت رباطا للمسلمین، و بینها و بین بیت المقدس اثنا عشر میلا و هی کورة منها.
3- 3. ترجمة تاریخ قم ص 213 طبع مطبعة مجلس ایران سنة 1353 ه.

أقول: أوردنا بعض أحوالهم فی باب وصیة موسی علیه السلام و باب أحوال عشائر الرضا علیه السلام و سیأتی بعض أحوال عبد الله بن موسی فی باب مکارم أخلاق أبی جعفر الجواد علیه السلام (1)

ص: 291


1- 1. تم- و للّه الحمد و المنة- توشیح الجزء الحادی عشر من بحار الأنوار حسب تجزئة المصنّف- و هو الجزء الثامن و الأربعون حسب تجزئة سیادة الناشر المحترم- بما تیسر لنا من مراجعة فی تصحیحه علی مصادره، و تعیین موضع النصّ و غیر ذلک ممّا اقتضاه المقام و ذلک من نعم اللّه تعالی علی العبد الفقیر الی ربّه المعترف بالعصیان محمّد مهدیّ السیّد حسن الموسوی الخرسان فی 25 شهر شعبان المعظم سنة 1385 هجریة.

ص: 292

**[ترجمه]تاریخ قم، تألیف حسن بن محمد قمی: بزرگان قم از پدرانشان برایم نقل کردند: وقتی مأمون حضرت رضا علیه السلام را در سال دویست هجری برای ولایت عهدی از مدینه به مرو برد، خواهرشان فاطمه، در سال دویست و یک به قصد دیدار ایشان از مدینه راه افتاد؛ وقتی به ساوه رسیدند، مریض شدند. پرسیدند از ساوه تا قم چقدر فاصله است؟ گفتند: ده فرسخ. گفتند: مرا به آن­جا ببرید. ایشان را به قم بردند و در منزل موسی بن خزرج بن سعد اشعری ساکن کردند. بنابر روایات خیلی صحیح، وقتی خبرش رسید که ایشان در راه آمدن به قم هستند، بزرگان قم و پیشاپیش آن­ها موسی بن خزرج به استقبال ایشان رفتند. موسی بن خزرج وقتی به ایشان رسید، مهار شتر ایشان را گرفت و شتر را تا منزل خود کشاند. ایشان هفده روز در خانه او بودند و سپس از دنیا رفتند.

موسی دستور داد ایشان را غسل داده و کفن کردند و خودش بر ایشان نماز خواند و ایشان را در زمینی که ملک خودش بود و در حال حاضر حرم ایشان است، دفن کرد و بر فراز قبرش سقفی از بوریا ساخت. تا این­که بعدها زینب، دختر حضرت جواد علیه السّلام بود بر فراز قبر ایشان قبه ای ساخت.

حسین بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه از محمّد بن حسن بن احمد بن ولید برایم نقل کرد که، وقتی فاطمه رضی الله عنها از دنیا رفت، ایشان را غسل داده و کفن کردند و به قبرستان بابلان بردند و در سردابی که برایش کنده بودند، گذاشتند. بین افراد قبیله سعد اختلاف بوجود آمد که چه کسی ایشان را داخل سرداب گذارد؛ سپس همه قبول کردند که پیرمردی صالح که خادمشان بود و قادر نام داشت، این کار را بکند. همین که از پی او فرستادند، دیدند دو سوار نقاب­دار از سمت بیابان آمدند و وقتی نزدیک جنازه رسیدند، از مرکب خود پایین آمدند و بر ایشان نماز خواندند و بعد وارد سرداب شدند و جنازه را در سرداب گذاشته و در آن­جا دفن کردند، بعد هم از سرداب خارج شدند و بدون این­که با کسی صحبت کنند، سوار شدند و رفتند، و هیچ­کس نفهمید آن­ها که بودند. و می­گفت: محرابی که حضرت فاطمه رضی الله عنها در آن­ نماز می­خواندند، هنوز هم در خانه موسی موجود است و مردم زیارتش می­کنند. - . ترجمه تاریخ قم : 213 -

مؤلف: بعضی از احوالات فرزندان و همسران موسی بن جعفر علیه السّلام را در بخش وصیت ایشان علیه السلام و بخش احوالات خویشاوندان حضرت رضا علیه السلام آوردیم. در بخش مکارم اخلاق حضرت جواد علیه السلام نیز بعضی از احوالات عبدالله بن موسی ذکر خواهد شد .

گوشه­ها یی از احوال برادران و فرزندان موسی بن جعفر

علیه السّلام، که آن­ها را از کتاب تحفة العالم فی شرح

خطبة المعالم، تألیف سید جعفر آل بحر العلوم طباطبائی

اقتباس کردیم.

در احوالات برادران و خواهران امام کاظم علیه السلام

حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام شش برادر و سه خواهر داشتند:

اسماعیل، عبدالله أفطح و أم فروه که نامش عالیه بود و مادر این سه، فاطمه دختر حسین بن علی بن الحسین علیه السّلام بود، از إبن ادریس – خدا رحمتش کند - نقل شده که مادر اسماعیل، فاطمه دختر حسین اثرم فرزند حسن بن علی بن أبی­طالب بود. و اسحاق از یک مادر، و عباس و علی و محمّد و أسماء و فاطمه که از چند مادر بودند.

اسماعیل بزرگترین فرزند حضرت صادق علیه السّلام بود، و هموست که جد خلفای فاطمی در مغرب و مصر است و مصر جدید را آن­ها ساخته اند.

در بغداد دو قبر وجود دارد که یکی متعلق به علی بن اسماعیل بن صادق علیه السّلام است که پیش اهالی بغداد به سید سلطان علی معروف است، و دیگری قبر برادرش محمّد بن اسماعیل، جد فاطمیین است که اهل بغداد او را به نام فضل می­شناسند و نام محله ای که در آن­جا دفن شده نیز محله فضل است.

حضرت صادق علیه السّلام به اسماعیل بسیار محبت داشت و نسبت به او خیرخواه و دلسوز بود. گروهی از شیعیان فکر می­کردند او بعد از پدرش امام می­شود و جانشین پدرش خواهد بود، چون همان­طور که گفتیم او از همه بزرگتر بود و پدرش به او علاقه می­ورزید و احترامش می­کرد و دارای جمال و کمال ظاهری و باطنی بود، ولی او در زمان حیات پدرش از دنیا رفت. وقتی جنازه او را برای دفن به بقیع می بردند، پدرش حضرت صادق علیه السلام چند بار فرمودند که جنازه را بر زمین بگذارند و طوری که مردم او را ببینند، کفن را از روی صورتش کنار می­زدند، در بین راه سه بار این کار را تکرار نمودند تا مردم شاهد مرگ او باشند و نگویند که او غایب شده است، چنان­چه بعضی در مورد او این­طور گمان می­کردند. وقتی مرگ او قطعی شد، بیشتر آن­هایی که قائل به امامت و وجوب اطاعت از او بودند، از حرفشان برگشتند.

ولی عده­ای گفتند: او نمرده و فقط امرش بر مردم مشتبه شده است. عده­ای دیگر گفتند: مرده است، ولی فرزند خود محمّد را به جانشینی خود تعیین کرده و بعد از حضرت صادق علیه السلام او امام خواهد بود، که این­ها، قرامطه و مبارکه نام گرفتند. و گروهی نیز گفتند: حضرت صادق علیه السلام، بر امامت محمّد نص نمودند نه اسماعیل، و بعد امامت را تا آخر الزمان در اولاد محمد جاری دانستند.

سید محمّد، که جد جدمان بحر العلوم است، گفته است: نادرستی و بطلان مذهب این­ها، واضح تر از آن است که توضیح داده شود. البته باز هم کاملاً در جای خود توضیح داده شده است.

قبر اسماعیل در خود بقیع نیست، بلکه در خارج بقیع و در قسمت غربی قبة العباس است، آن بقعه، از سمت قبله و مشرق، در رأس دیوار اطراف مدینه بوده و درب آن از داخل مدینه بوده است. ساخت این بقعه قبل از ساخت دیوار اطراف مدینه بوده و بعدها دیوار متصل به آن ساخته شده است، که سازه­های بعضی از خلفای فاطمی مصر است.

قبر مقداد بن اسود کندی نیز در بقیع است؛ زیرا او در جرف که در یک فرسخی مدینه است از دنیا رفت و جنازه اش را به مدینه آوردند. و این­که عوام اهل شهروان معتقدند که قبر مقداد بن أسود در آن شهر است، اشتباه است. آن­طور که در روضات آمده، به احتمال قوی قبری که در شهروان است، قبر دانشمند ارجمند شیعه فاضل مقداد است که تألیفات او شناخته شده است.

دانشمندان سیره و تاریخ در مورد تاریخ مدینه منوره نوشته اند که بیشتر صحابه پیامبر در بقیع دفن شدند، و قاضی عیاض در مدارک می­نویسد: عده اصحاب پیامبر که در آن­جا دفن شده­اند، به ده هزار نفر می­رسند، ولی قبر غالب آن­ها هم از نظر مکان و هم از نظر جهت مخفی است، و سببش هم این بوده که پیشینیان قبرها را با نوشتن و بنا ساختن مشخص نمی کرده اند، به علاوه این­که گذشت روزگار، موجب از بین رفتن آثار می­شود.

بله، یکی از کسانی که در میان بنی­هاشم، هم مکان قبرش و هم جهت آن معلوم است، ابراهیم پسر پیامبر صلی الله علیه و آله است که قبرش در بقعه ای نزدیک بقیع است که قبر صحابی بزرگ، عثمان بن مظعون نیز در آن­جاست، ابراهیم اولین کسی است که در بقیع دفن شده است.

همچنین قبر أسعد بن زراره و إبن مسعود و رقیه و أم کلثوم دو دختر رسول الله صلّی الله علیه و آله نیز در آن­جا است. در روایات سنی و شیعه چنین آمده است که وقتی رقیه درگذشت و پیامبر صلّی الله علیه و آله او را دفن می­کردند، فرمودند: به صحابی صالح ما، عثمان بن مظعون ملحق شو.

سمهودی می­گوید: ظاهراً همه دختران پیامبر صلّی الله علیه و آله، کنار قبر عثمان بن مظعون دفن شده اند؛ زیرا وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله، بر قبر عثمان سنگ می­گذاشتند، فرمودند: با این سنگ قبر برادرم را مشخص می­کنم، و هر یک از فرزندانم که بمیرند را نیز همین­جا دفن خواهم کرد.

دولابی که در سال 310 درگذشته، در کتاب الکنی می­نویسد: وقتی عثمان بن مظعون از دنیا رفت، زنش گفت: ای اباالسائب! بهشت بر تو گوارا باد. و اولین کسی که به او پیوست، ابراهیم فرزند رسول الله صلّی الله علیه و آله بود.

خلاصه، این­که می­گویند قبر عثمان بن عفان نیز در آن­جاست، غلط است؛ زیرا قبر او در خارج بقیع است. إبن اثیر در نهایه در ماده \\"حشش\\" می­نویسد: از همین ماده است حدیث عثمان، که در آن آمده او را در حش کوکب، که باغی در پشت مدینه و خارج بقیع بود، دفن کردند. نقل کلام دولابی در این­جا تمام می­شود.

قبر عقیل بن أبی­طالب نیز در آن­جاست، و پسر برادرش عبدالله جواد بن جعفر طیار نیز با او در یک قبر است. نزدیک قبه عقیل بقعه ایست که در آن زنان پیامبر دفن شده اند. و قبر صفیه دختر عبدالمطلب، عمه پیامبر صلّی الله علیه و آله در طرف چپ خارج بقیع است و در طرف قبله این بقعه قبریست که متصل به دیوار بقعه است و ضریحی بر روی آن است و عوام عقیده دارند که آن قبر زهرا علیها السّلام است و قبر فاطمه بنت اسد همان است که در زاویه مقبره عمومی بقیع در قسمت شمالی قبه عثمان قرار دارد، با این­که اشتباه است؛ زیرا قبر زهرا علیها السّلام محققاً، یا در خانه خودشان است، و یا در حرم نبوی است، که هزاران ثنا و تحیت بر کسی که به آن مکان شرافت بخشیده باد. و قبر فاطمه بنت اسد مادر امیرالمؤمنین همان قبری است که در جهت قبله بقعه قرار دارد. چنان­چه در بعضی از روایات آمده که چهار امام علیهم السلام در کنار قبر مادر بزرگشان فاطمه بنت اسد بن هاشم بن دفن شدند. و قبری که در مقبره عمومی واقع است، قبر سعد بن معاذ اشهلی، یکی از اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله است. چنان­چه صاحب تلخیص معالم الهجره نیز همین­طور می­گوید.

از کسانی که قبر فاطمه بنت اسد را در همان­جایی که ما گفتیم تعیین کرده است، سید علی سمهودی در کتاب وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی است.

گفتار در مورد بقیع را با مطلبی که از سلمان فارسی روایت شده خاتمه دهیم: در دوران عمر بن خطاب، قبرهای بقیع شروع به لرزیدن کرد و ناله اهل مدینه بلند شد. عمر و اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله از خانه بیرون آمدند و شروع به دعا برای آرام شدم لرزش زمین ­کردند، ولی لرزش همان­طور بیشتر شد و به دیوار خانه های مدینه رسید و مردم تصمیم به خروج از شهر گرفتند. عمر گفت: بروید ابا الحسن علی بن أبی­طالب را بیاورید، علی علیه السّلام آمدند. عمر گفت: ای ابا الحسن! نمی بینی چگونه قبرهای بقیع شروع به لرزیدن کرده و تا دیوار خانه ها هم جلو آمده است و مردم تصمیم گرفته­اند از شهر خارج شوند!؟

علی علیه السلام فرمودند: صد نفر از اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله که در جنگ بدر شرکت کرده اند را صدا کنید بیایند. از میان آن صد نفر، ده نفرشان را انتخاب کردند و در پشت سر خود قرار دادند و آن نود نفر دیگر را نیز در پشت سر آن­ها قرار دادند در مدینه زن و دختری باقی نماند و همه خارج شدند. بعد ابوذر و سلمان و مقداد و عمار را خواستند و به آن­ها فرمودند: شما جلو من راه بروید. رفتند تا به وسط قبرستان بقیع رسیدند مردم نیز اطراف آن­ها حلقه زده بودند. با پای خود بر زمین زدند و بعد سه بار فرمودند: تو را چه شده است؟ زمین آرام شد. فرمودند: خدا و رسولش صلی الله علیه و آله راست گفته بودند؛ ایشان جریان این حادثه و این روز و این ساعت و جمع شدن مردم برای آن را به من خبر داده بودند. خداوند تعالی در کتابش می­فرماید: «إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها * وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها * وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها» - . زلزلة / 1 و 2 و 3 - {آن­گاه که زمین به لرزش [شدید] خود لرزانیده شود * و زمین بارهای سنگین خود را برون افکند * و انسان گوید [زمین] را چه شده است}، و زمین بارهای سنگین خود را برای من خارج کرد. سپس مردم برگشتند و لرزش دیگر آرام شده بود.

بعد از اسماعیل، عبدالله از همه برادران خود بزرگ­تر بود و او در نزد پدرش از جهت احترام، به اندازه سایر برادرانش منزلت نداشت و متهم بود که در اعتقاداتش، مخالف پدر خویش است. گفته می­شود که او با حشویه رفت و آمد می­کرد و افکارش مایل به مذهب مرجئه بود. او پس از وفات پدرش ادعای امامت کرد و دلیلش این بود که من بزرگترین فرزند فعلی پدرم هستم. گروهی از پیروان حضرت صادق علیه السّلام نیز پیرو او شدند، ولی بعداً بیشترشان از قول به امامت او برگشتند و جز تعداد کمی از آن­ها بر حرفشان باقی نماندند که به فطحیه ملقب شدند؛ زیرا عبدالله پاهایش پهن بود. و بعضی گفته­اند لقب فطحی از آن جهت بود که رئیس و دعوت کنند آن­ها به این مذهب، شخصی به نام عبدالله افطح بود.

اما اسحاق، مفید در ارشاد می­نویسد: اسحاق بن جعفر علیه السّلام، مردی فاضل و صالح و پرهیزگار و کوشا در عبادت بود، و مردم حدیث و آثار از او روایت کردند.

إبن کاسب هر وقت از او حدیث نقل می­کرد، می­گفت: حدیث کرد مرا آن ثقه رضی، اسحاق بن جعفر علیه السّلام. او قائل به امامت برادرش حضرت موسی بن جعفر بود و از پدرش در مورد امامت ایشان روایت نقل کرده است.

در عمده می­نویسد: کنیه او ابامحمّد و لقب او مؤتمن بود و در عریض متولد شد، و بیشتر از همه مردم به رسول الله صلی الله علیه و آله شباهت داشت. او با برادرش موسی کاظم علیه السّلام از یک مادر بودند و شخصیتی محدث و جلیل­القدر بود. بعضی از شیعیان مدعی امامت او شدند، سفیان بن عیینه هر وقت از او نقل حدیث می­کرد، می­گفت: حدیث کرد مرا آن ثقه رضی، اسحاق بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین علیهم السّلام.

محمّد بن جعفر، مردی سخاوتمند و شجاع بود و پیوسته یک روز در میان روزه می­گرفت. در آشپزخانه او هر روز یک گوسفند مصرف می­شد و در قیام با شمشیر با زیدیه هم­عقیده بود. در سال 199 در مکه علیه مأمون قیام کرد و جارودیه نیز پیرو او شدند. مأمون سپاهی به فرماندهی عیسی جلودی به سوی او گسیل کرد و او را شکست داد و اسیر کرد و پیش مأمون آورد، ولی مأمون به او احترام گذاشت و او را نکشت و با خود به خراسان برد. قبر او در بسطام است. او همان کسی است که قبلا گفتیم قبرش در گرگان است؛ زیرا گرگان نام مجموع آن ناحیه معین است که شامل استرآباد و شهرهای دیگر است. مانند مصر و قاهره و عراق و کوفه که خود هر کدام مشتمل بر تعدادی شهر هستند.

نویسنده کتاب مجالس المؤمنین در ضمن احوال بایزید بسطامی می­نویسد: سلطان الجایتو خان دستور داد بر فراز قبر محمّد بن جعفر قبه ای بسازند. گروهی از شیعیان قائل به امامت او پس از پدرش شدند که به آن­ها سمطیه می­گویند؛ زیرا رئیس آن­ها یحیی بن أبی­السمط نام داشت.

علی بن جعفر، مردی بسیار صاحب­ فضل و بسیار پرهیزگار و صحیح الاعتقاد بود و احادیث زیادی از برادرش موسی علیه السلام نقل کرده است. او همان است که به علی بن جعفر عریضی مشهور است و تحت تربیت برادرش موسی بن جعفر رشد یافت و تا امروز تمام شیعیان از او به نیکی یاد می­کنند، و چهار یا پنج امام را درک کرده است. سید در انوار می­نویسد: در پرهیزگاری کسی همانند او نبود، و هم­چنین در فضل. همیشه به همراه برادر خود موسی بن جعفر علیه السلام بود و قائل به امامت ایشان و حضرت رضا و حضرت جواد علیهم السلام بود.

هر وقت حضرت جواد علیه السّلام را با کودکان دیگر می­دید، از میان گروه شیعیان در مسجد برمی­خاست و پیش ایشان می­رفت و خود را به پاهای ایشان می­انداخت و محاسن سفید خود را به خاک پاهای ایشان می­مالید و می­گفت: خدا این کودک را لایق امامت دانسته و او را امام قرار داده است، حال آن­که اما مرا با این محاسن سفید شایسته امامت ندانسته است. زیرا گروهی از شیعیان به او می­گفتند: تو امام هستی، ادعای امامت کن. ولی او هیچ­کدام از سخنان آن­ها را نمی پذیرفت. رضوان الله علیه.

روایت شده که هر وقت حضرت جواد علیه السلام می­خواستند برای خون­گیری فصد کنند، علی بن جعفر به رگ زن می­گفت: اول مرا فصد کن تا حرارت آهن را قبل از حضرت جواد بچشم.

مقبره او را در سه جا نوشته اند: یکی در قم، که معروف است و در خارج شهر است که صحنی وسیع و گنبدی بلند با آثار باستانی است که از آن جمله سنگی است که روی قبر گذاشته­ شده و اسم او و پدرش در آن سنگ نوشته شده است، و تاریخ نوشته سال 74 است.

مجلسی - که رحمت خدا بر او باد - در بحار می­نویسد: از جمله کسانی که به جلالت و شرافت معروف است، علی بن جعفر علیه السّلام است که در قم مدفون است و جلالت قدر او مشهورتر از آن است که نیاز به گفتن داشته باشد.

اما این­که علی بن جعفر معروف در قم دفن شده باشد، در هیچ کتاب معتبری ذکر نشده است. جز این­که در آن­جا اثر قبر شریفی وجود دارد که اسمش بر آن نوشته شده است.

در تحفة الزائر می­نویسد: زیارت­گاهی در قم وجود دارد که قبر بزرگی در آن­جا هست و بر روی قبر نوشته است: قبر علی بن جعفر صادق علیه السّلام و محمّد بن موسی، و تا این زمان، نزدیک به چهارصد سال از تاریخ ساخت آن قبر می­گذرد.

فقیه، مجلسی اول در شرح من لا یحضره الفقیه در ذیل نام علی بن جعفر، پس از ذکر پاره ای از فضائل او می­نویسد: قبرش در قم مشهور است. شنیده ام که اهل کوفه از او دعوت کردند که از مدینه پیش آن­ها بیاید و نزد آن­ها بماند. دعوت آن­ها را اجابت کرد و مدتی در کوفه بود و اهل کوفه حدیث­هایی از او نوشتند. سپس اهل قم از او تقاضا کردند که در شهر آن­ها ساکن شود، دعوت آن­ها را نیز پذیرفت و تا هنگام وفاتش در همان جا ماند. او دارای فرزندان و نوادگان زیادی است که در اطراف پراکنده هستند و قبر بعضی از آن­ها در اصفهان است که یکی از آن­ها قبر سید کمال الدین در روستای سین برخوار است که زیارت­گاهی معروف است. در این­جا نقل کلام مجلسی اول تمام می­شود.

به گمان من، محمّد بن موسی که با علی بن جعفر در قم دفن شده، از فرزندان حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام و همان محمد بن موسی بن اسحاق بن ابراهیم العسکری بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر علیه السلام است. مؤلف تاریخ قم نوشته است: از ابامحمّد موسی بن اسحاق یک پسر و یک دختر متولد شد. ولی اسم پسر را نبرده است. و مؤلف عمده می­نویسد: موسی بن اسحاق بن ابراهیم عسکری فرزندی به نام اباجعفر محمّد داشت که در قم فقیه بود و اباعبدالله اسحاق که إلی آخر...

دومین مقبره در خارج شهر سمنان و در وسط باغی سرسبز است که گنبد و بارگاهی دارد و ساختمانی خوش منظره است، ولی از مجلسی نقل شده که معلوم نیست قبر او آن­جا باشد، بلکه خلافش احتمال بیشتری دارد.

سومی در عُرَیض است که در فاصله یک فرسخی بعد از مدینه است و روستایی است که مِلک و محل سکونت خود و فرزندان و نوادگانش بوده و به همین جهت به عریضی معروف شده است. او در آن­جا قبری و گنبدی دارد. محدث نوری در خاتمه مستدرک با شرح مفصلی این نظر را اختیار کرده و ظاهراً همین درست است. شاید قبری که در قم هست، متعلق به یکی از نوادگان او باشد.

اما عباس بن جعفر، مؤلف ارشاد می­نویسد: مردی فاضل و شریف بود.

یک تتمه: پوشیده نماند که در حاشیه نهر کربلا که معروف به نهر حسینی است، مقامی وجود دارد که در بین اهل آن دیار به مقام جعفر صادق علیه السّلام معروف است. شاید این همان مقامی باشد که حضرت صادق علیه السّلام در حدیث صفوان، که مجلسی آن را در تحفة الزائر از مصباح شیخ طوسی - که خدا رحمتش کند - نقل کرده و در مورد تعلیم آداب زیارت جدش حسین علیه السّلام می­باشد، از آن تعبیر کرده باشند؛ در آن حدیث آمده: وقتی به نهر فرات رسیدی، یعنی شریعه­ای که حضرت صادق آن را علقمی نامیدند، چنین بگو. تفسیر نهر فرات به شریعه علقمی، از قلم آن دو شیخ است و ظاهرش این ­است که در زمان آن دو بزرگوار، آن مکان مقدس، مشهور به مقام حضرت صادق علیه السلام بوده است .

مطالبی درباره اولاد امام کاظم علیه السّلام

حضرت موسی بن جعفر علیه السلام سی و هفت، و برخی گفته­اند سی و نه فرزند دختر و پسر داشتند: علی بن موسی الرضا علیه السّلام، ابراهیم و عباس و قاسم که از چند مادر مختلف بودند، اسماعیل که زیارت­گاهی در تویسرکان ایران دارد و جعفر و هارون و حسن از یک مادر، احمد و محمّد و حمزه از یک مادر، عبدالله و اسحاق و عبیدالله و زید و حسن و فضل که قبرش در بهبهان معروف است و زیارت می شود و معروف به شاه فضل است و حسین و سلیمان از مادرانی مختلف. فاطمه کبری و فاطمه صغری و رقیه و حکیمه و أم ابیها و رقیه صغری و کلثوم و أم جعفر و لبابه و زینب و خدیجه و علیه و آمنه و حسنه و بریهه و عایشه و أم سلمه و میمونه که از چند مادر مختلف بودند.

اما ابراهیم، شیخ مفید - که خدایش رحمت کند - در ارشاد و طبرسی در اعلام الوری می­نویسند: ابراهیم بن موسی مردی شجاع و کریم بود و در ایام مأمون، از طرف محمّد بن زید بن علی بن حسین بن علی بن أبی­طالب که ابوالسرایا در کوفه با او بیعت کرده بود، فرمانروای یمن شد. ابراهیم به یمن رفت و آن­جا را فتح کرد و مدتی بر آن­جا امارت کرد، تا آن­که آن جریانات برای ابوالسرایا اتفاق افتاد و برای او از مأمون امان گرفت. شیخ مفید و شیخ طبرسی، هر دو تصریح کرده اند که هر یک از فرزندان ابا الحسن موسی علیه السلام دارای فضل و منقبتی مشهور بودند.

در کتاب وجیزه مجلسی آمده است: ابراهیم بن موسی بن جعفر شخصیتی مدح­شده است. کلینی در کافی، در باب \\"امام چه وقتی می­فهمد که به مقام امامت رسیده است\\" با سند خود از علی بن أسباط نقل کرده، به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: مردی پیش برادرتان ابراهیم رفته و به او گفته که پدرتان زنده هستند؛ شما از از این قضیه چیزی می­دانید؟ حضرت فرمودند: سبحان الله! رسول الله صلی الله علیه و آله می­میرد، ولی موسی بن جعفر نمی­میرد! به خدا قسم پدرم از دنیا رفته است، همان­طور که رسول الله صلی الله علیه و آله از دنیا رفت. ولی خداوند تبارک و تعالی پس از درگذشت پیامبرش صلی الله علیه و آله تا زمان­های آینده، پیوسته این دین را بر فرزندان عجم منت می­گذارد و از خویشاوندان پیامبرش دور می­کند، به آن­ها می­دهد و از این­ها می­گیرد. من در اول ماه ذی­الحجه، بعد از آن ­که نزدیک بود زنانش را طلاق دهد و غلامان و کنیزانش را آزاد کند، هزار دینار از قرض­های او را پرداخت کردم. ولی من هم آن­چه را که یوسف از برادران خود شنید، شنیده­ام.

جد صالح ما در شرح اصول کافی نوشته است: \\"مردی پیش برادرتان ابراهیم رفته ... \\" در بعضی از نسخه­ها به جای \\"عنی أخاک\\"، \\"عزی أخاک\\" به معنای تعزیت عرض کرده، آمده است. گفته شده آن مرد، عباس فرزند دیگر موسی بن جعفر علیه السلام بوده است.

\\"بر فرزندان عجم منت می­گذارد\\" منظور از فرزندان عجم کسانی مانند سلمان و دیگران است، این روایت دربردارنده مدح بزرگی برای عجم و برتری آن­ها بر عرب است. ابوعامر بن حرشنه کتابی در موضوع برتری عجم بر عرب نوشته است، و اسحاق إبن سلمه نیز همین­طور. چگونه میتوان فضل عجم را انکار نمود، و حال آن­که در روایات مطالبی آمده که دلالت می­کند آن­ها از یاران حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند و خداوند به وسیله آن­ها دین را تأیید می­کند.

پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده­اند: ایرانیان بیش از همه مردم از این دین سعادتمند می­شوند. این روایت را شیخ ابومحمّد جعفر بن احمد بن علی قمی ساکن ری، در کتاب جامع الأحادیث نقل کرده است. مضاف بر این­که، ایرانیان از جهت تأیید کردن دین و پذیرش علم، نیکوتر و بیشتر از اعراب هستند، دلیل بر این مطلب، این سخن خداوند متعال است: «وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ * فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ» - . شعراء / 198 - {و

اگر آن را بر برخی از غیر عرب زبانان نازل می کردیم * و پیامبر آن را برایشان می خواند، به آن ایمان نمی آوردند}؛ علی بن إبراهیم در تفسیر این آیه از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که ایشان فرمودند: اگر قرآن بر عجم نازل میشد، عرب به آن ایمان نمی آورد. بر عرب نازل شده است و عجم به آن ایمان آورد. این برای عجم فضیلت است.

علی بن إبراهیم در تفسیر آیه شریفه: «وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ» - . حجرات / 13 - { و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست} می­نویسد: شعوب گروه­های عجم هستند و قبائل گروه­های عرب و أسباط گروه­های بنی­اسرائیلند. این تفسیر از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده است.

رسول الله صلی الله علیه و آله در روز فتح مکه فرمودند: ای مردم! خداوند به وسیله اسلام، نخوت جاهلیت و تفاخر به پدران را از شما زدود. عرب بودن به این نیست که پدری که انسان را می­زاید عرب باشد، عربیت فقط یک زبان بای سخن گفتن است که هر کس بتواند با آن تکلم کند، عرب است. بدانید که شما همگی از آدم به وجود آمده اید و آدم از خاک است. این فرمایش صراحت در این مطلب دارد که تکلم به زبان عربی به تنهایی موجب افتخار نیست، بلکه معیار فخر تقوا است.

در باب سیصد و شصت و ششم فتوحات مکیه آمده است: وزرای حضرت مهدی علیه السّلام از میان عجم­ها هستند و هیچ­کدام عرب نیستند، ولی به زبان عربی صحبت می­کنند، آن­ها نگهبانی دارند که از جنس ایشان نیست.

آن­چه که از خطبه امیرالمؤمنین علیه السّلام در مورد خبر از قائم علیه السّلام، که در قسمتی از آن می­فرمایند: «و کأنی اسمع صهیل خیلهم و طمطمة رجالهم»، استفاده می شود این است که اصحاب حضرت قائم علیه السلام به زبان فارسی صحبت می­کنند. در بحار می­نویسد: طمطمة به معنای زبان عجمی است و مرد طمطمی کسی است که با لهجه عجمی صحبت کند. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام با این سخن اشاره می­کنند که لشگر حضرت قائم عجمی هستند. نقل سخن صاحب بحار در این­جا تمام می­شود. این با مطلبی که صاحب فتوحات گفته است، منافات ندارد؛ زیرا شاید تکلم به زبان عربی اختصاص به وزیران حضرت داشته باشد نه سایر لشگر ایشان .

در حیاة الحیوان از إبن عمر نقل کرده، رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمودند: گوسفندهای سیاهی دیدم که تعداد زیاذی گوسفند سفید داخل آن­ها شدند. گفتند: ای رسول خدا! چه تعبیری می­فرمایید؟ فرمودند: عجمیان در دین و نژاد با شما شریک خواهند شد. عرض کردند: عجمیان ای رسول خدا؟ حضرت فرمودند: اگر ایمان به ثریا هم آویزان باشد، گروهی از عجمیان آن را به دست می آورند. سبب این­که در روایت کافی سخن از منت و اعطاء و صرف و منع شده بود، بکارگیری استعداد فطری و پذیرش آن، و در مقابل مهمل گذاشتن آن و روگرداندن از آن است، پس مستلزم جبر نخواهد بود.

\\"هزار دینار قرض او را پرداخت کردم\\" منظور از \\"او\\" همان کسی است که به ابراهیم تعزیت گفته است که گویا همان عباس باشد. \\"بعد از آن ­که نزدیک بود زنانش را طلاق دهد و غلامان و کنیزانش را آزاد کند\\" و از دست طلب­کاران بگریزد. او می­خواسته با طلاق زنان و آزادکردن بندگانش کاری کند که طلب­کاران نتوانند در مقابل طلب خود، غلامان و کنیزانش را بردارند و خانه زنانش را مهر و موم کنند. گفته شده: دلیل این کار او فقر و ناتوانی از پرداخت نفقه بوده است. \\"من هم آن­چه را که یوسف از برادران خود شنید، شنیده­ام\\" یعنی آن­ها این حرف­ها را از روی افتراء می­گویند و به جهت حسادت حق مرا انکار می­کنند.

در بصائر الدرجات آمده - . بصائر الدرجات : 374 - که ابراهیم به حضرت رضا علیه السّلام اصرار کرد که به او پول بدهند؛ امام علیه السّلام با شلاق خود خطی بر زمین کشید و شمشی طلا پدیدار شد، فرمودند: بردار و از آن استفاده کن، ولی چیزی که دیدی را پیش خود مخفی نگه­ دار. خلاصه این­که، جدم بحرالعلوم - که خدا رحمتش کند - گفته است: آن­چه شیخ مفید و دیگران گفته اند که همه اولاد موسی کاظم علیه السلام خوب بوده­اند خالی از اشکال نیست، و همچنین است در مورد خصوص ابراهیم، چنان­چه ظاهر روایتی که ذکر شد، شاهد این مطلب است .

هر چه هست این ابراهیم، جد سید مرتضی و رضی - که خداوند آن­دو را رحمت کند – می­باشد؛ زیرا آن­دو، پسران أبی­احمد نقیب یعنی حسین بن موسی بن محمّد بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر علیه السّلام هستند.

ظاهر عبارت شیخ مفید در ارشاد و طبرسی در اعلام الوری و إبن شهر آشوب در مناقب و أربلی در کشف الغمة این است که حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام فقط یک پسر به نام ابراهیم داشته­اند، ولی عبارت مؤلف عمدة الطالب چنین فهمیده می­شود که ایشان دو فرزند با نام ابراهیم داشته اند: یکی ابراهیم اکبر، و دیگری ابراهیم اصغر که اوست که ملقب به مرتضی بوده و نسلی که به جا مانده، از همین ابراهیم اصغر است که مادرش کنیزی فرزنددار از اهل نوب، به نام نجیّه بوده است. ظاهراً قول به تعدد صحیح باشد؛ زیرا دانشمندان علم نسب در این موارد بیشتر از دیگران می­دانند. و ظاهراً کسی که از او سؤال کرده­اند و به او خبر داده­اند که پدرتان زنده هستند، همان ابراهیم اکبر و کسی که جد سید مرتضی و رضی است، ابراهیم اصغر بوده است. همان­طور که جد ما سید بحرالعلوم نیز همین را گفت. قبلاً گفتیم که او در حائر حسینی، پشت سر امام حسین علیه السّلام دفن شده است.

در هر صورت، در محله لب­آب شیراز بقعه ای وجود دارد که به ابراهیم بن موسی نسبت داده می شود و آن را یکی از وزرای شیراز به نام محمّد زکی خان نوری، در سال 1240 ساخته است. ولی مستند محکمی نیافتم که این نسبت را ثابت کند، بلکه آن­چه از ارشاد مفید شنیده­ام که او فرمان­دار یمن بوده، بیشتر این احتمال را بعید می­نماید. از این گذشته، مؤلف أنساب الطالبیین می­نویسد: ابراهیم اکبر، پسر امام موسی بن جعفر علیه السّلام در یمن قیام کرد و مردم را به بیعت با محمّد بن ابراهیم طباطبا دعوت نمود. بعد مردم را به بیعت با خویش فراخواند و در سال 202 به حج رفت. مأمون آن زمان در خراسان بود و حمدویه بن علی را به جنگ با او فرستاد. ابراهیم شکست خورد و به عراق فرار نمود، مأمون به او امان داد و در همان بغداد از دنیا رفت .

بر فرض صحت آن­چه گفتیم، او یقیناً یکی از آن دو نفری است که در صحن حضرت کاظم علیه السّلام دفن شده است؛ زیرا آن مکان از زمان­ قدیم قبرستان قریش بوده است و او را در کنار پدرش دفن کرده اند.

اما احمد بن موسی، مؤلف ارشاد می­نویسد: او مردی کریم و بزرگوار و پرهیزکار بود و حضرت ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام به او محبت می­ورزیدند و او را مقدم می­داشتند و باغستان معروف به یسیره را به او بخشیدند. گفته می­شود: احمد بن موسی - رضی الله عنه - هزار بنده آزاد کرد. ابومحمد حسن بن محمّد بن یحیی از جد خود نقل کرده، از اسماعیل بن موسی شنیدم که می­گفت: پدرم با فرزندان خود به یکی از املاک خود در اطراف مدینه تشریف بردند. آن­جا که بودیم، بیست نفر از خادمان و اطرافیان پدرم همراه احمد بن موسی بودند که اگر او برمی­خواست، آن ها نیز برمی­خاستند و اگر او می نشست، آن­ها نیز می نشستند. علاوه بر آن پدرم با چشمش مراقب احمد بود و او را از نظر دور نمی­داشت. هنوز از آن­جا بازنگشته بودیم که احمد در میان ما شخصیتی بزرگ یافت. در این­جا نقل از کتاب ارشاد تمام می­شود.

مادرش از زنان بسیار محترم بود که به او أم احمد می­گفتند و امام موسی علیه السلام خیلی او را مورد لطف قرار می­داد. وقتی امام علیه السلام از مدینه به سمت بغداد ­می­رفتند، امانت های امامت را به او سپردند و فرمودند: هر کسی، در هر وقتی پیش تو آمد و این امانت­ها را از تو خواست، بدان که من از دنیا رفته ام و او جانشین من و امامی است که اطاعتش بر تو و سایر مردم واجب است. حضرت رضا علیه السّلام به او امر کردند که از خانه نگه­داری کند.

وقتی هارون امام موسی علیه السلام را در بغداد مسموم کرد و به شهادت رساند، حضرت رضا علیه السّلام پیش أم احمد آمد و امانت ها را از او طلب کرد. أم احمد گفت: پدرت شهید شده است؟ فرمودند: آری، همین حالا از دفن او فارغ شدم، آن امانت­هایی که پدرم موقع رفتن به بغداد به تو سپرد را به من بده؛ من جانشین او و امام حقیقی بر همه جنیان و انسان­ها هستم. أم احمد گریبان چاک زد و امانت­ها را به ایشان برگرداند و با ایشان بیعت بر امامت نمود .

وقتی خبر وفات امام موسی بن جعفر علیه السّلام در مدینه منتشر شد، اهالی مدینه بر در خانه أم احمد جمع شدند و أحمد با آن­ها به طرف مسجد راه افتاد. از آن­جا که احمد دارای شخصیتی بزرگوار به همراه عبادت فراوان، و منتشر کننده احکام شرع بود و کراماتی نیز داشت، مردم گمان کردند که او جانشین و امام بعد از پدرش است، به همین جهت با او بر امامت بیعت کردند، او نیز از آن­ها بیعت گرفت و سپس بر فراز منبر رفت و خطبه ای در نهایت بلاغت و کمال فصاحت ایراد کرد و بعد گفت: ای مردم! همان­طور که اکنون همه شما در بیعت من هستید، من نیز در بیعت برادرم علی بن موسی الرضا هستم؛ بدانید که او امام و جانشین بعد از پدرم است، و اوست که ولی خداست و بر من و شما واجب است که هر امری که به ما می­کند اطاعت کنیم.

تمام حاضرین گفتار او را با جان و دل پذیرفتند و از مسجد بیرون آمدند در حالی که احمد بن موسی علیه السلام در پیشاپیش آن­ها راه می­رفت، به در خانه حضرت رضا علیه السلام رفتند و با علی بن موسی الرضا علیه السّلام تجدید بیعت کردند. حضرت رضا علیه السّلام برای احمد دعا کردند. او مدتی در خدمت برادرش بود، تا این­که مأمون از پی حضرت رضا علیه السلام فرستاد و او را به خراسان کشاند و ولایت عهدی را برای ایشان منعقد کرد.

احمد بن موسی همان است که در شیراز دفن شده و معروف به سیدالسادات است و اهالی شیراز او را با نام شاه­چراغ می­شناسند. او در زمان مأمون با گروهی به سمت شیراز رفت و قصدش این بود که به برادرش حضرت رضا علیه السّلام برسد. وقتی قتلغ خان، که از طرف مأمون فرمانروای شیراز بود این جریان را شنید، از شیراز خارج شد و به طرف او رفت و در محلی به نام خان زینان، که هشت فرسخی شیراز است، روبروی او قرار گرفت؛ بین دو طرف جنگ درگرفت؛ یکی از افراد قتلغ فریاد زد: اگر شما می­خواهید خدمت حضرت رضا برسید، او از دنیا رفته است. وقتی اصحاب احمد این را شنیدند، از اطرافش پراکنده شدند و جز چند نفر از بستگان و برادرانش با او باقی نماندند. از آن­جا که نتوانست بازگردد، به طرف شیراز رفت. مخالفین او را تعقیب کردند و در محلی که اکنون مرقدش در آن­جاست، او را کشتند .

بعضی در شرح حالش نوشته اند که وقتی او وارد شیراز شد، در گوشه ای پنهان گشت و مشغول به عبادت پروردگارش شد، تا این­که به اجل خود از دنیا رفت و کسی محل دفن او را نمی­دانست، تا این­که در زمان امیر مقرب الدین مسعود بن بدر الدین که از وزرای مقرب أتابک أبی­بکر بن سعد بن زنگی، وقتی او می­خواست در محل مرقد تعمیراتی انجام دهد، قبری آشکار شد و جسدی سالم و تغییر نیافته پیدا شد که در انگشتش انگشتری بود که در آن نوشته بود: «العزة لله، أحمد بن موسی». جریان را برای أبی­بکر توضیح دادند و او بر فراز قبر او قبه ای بنا کرد. پس از گذشت سال­ها که قبه در شرف خراب شدن بود، ملکه تاشی خاتون، مادر سلطان شیخ ابواسحاق بن سلطان محمود ساختمان آن را تجدید نمود و گنبدی بلند بر فراز آن ساخت و در کنارش هم مدرسه ای بنا کرد و قبر خود را هم کنار ایشان قرار داد. تاریخ تجدید بنا در حدود سال 750 هجری است.

در سال 1243، سلطان فتحعلی شاه قاجار ضریحی از نقره خالص بر قبر ساخت. بر روی قبر ایشان، نصف قرآن به خط کوفی خوب و در قطع بیاض وجود دارد که روی پوست آهو نوشته شده و نصف دیگر آن با همین خط در کتاب­خانه حضرت رضا علیه السّلام می­باشد. در آخر آن نوشته شده: «کَتَبَه علیُّ بنِ أبوطالب»{علی بن أبو­طالب این را نوشت}. برای همین اعتقاد دارند که آن قرآن را حضرت علی علیه السلام نوشته­ است.

بعضی بر این نوشته ایراد گرفته اند که مخترع علم نحو، هرگز کلمه ای که مجرور است را به صورت مرفوع نمی نویسد. آن­چه در ذهن من است، این است که گروهی از علمای علم نحو و ادبیات عرب تصریح کرده اند که ألفاظ \\"أب\\" و \\"إبن\\" وقتی عَلَم بشوند، در احکام با آن­ها معامله علمهای شخصی می شود. مؤلف کتاب تصریح با صراحت این مطلب را بیان کرده است. ابوالبقا نیز در آخر کتاب کلیات خود می­نویسد: از چیزهایی که به صورت مَثَل در آمده و قابل تغییر نیست، \\"علی بن أبی­طالب\\" است که در حالت نصب و جر نیز مانند همان حالت رفعی ذکر می شود؛ زیرا به همین شکل مشهور شده است. همچنین است معاویة بن أبی­سفیان و أبوأمیه. در این­جا نقل از کتاب کلیات تمام می­شود .

به گمان من، قرآنی که به خط علی علیه السّلام باشد، تنها نزد حضرت حجت علیه السلام است، و نویسنده قرآن که ادعا می­شود به خط علی بن أبی­طالب است، علی بن أبی­طالب مغربی است که در نوشتن خط کوفی به نحو زیبا، معروف بوده است. نظیر همین قرآن و با همان امضا در مقام رأس الحسین علیه السّلام در مصر نیز وجود دارد و همان­طور که گفتیم نظیر دیگرش در مرقد علوی مرتضوی نیز هست و آن در آتش سوزی در مرقد سوخت. بعضی گفته اند که محل دفن سید احمد مذکور در بلخ است، خدا خودش می­داند.

و در بیرم که از نواحی شیراز است، مقبره­ای وجود دارد که به برادر سید احمد منسوب است و در بین اهالی آن­جا به شاه علی اکبر معروف است. شاید او همانی باشد که صاحب عمدة الطالب او را از فرزندان موسی بن جعفر علیه السلام شمرده و علی نامیده است.

***

اما قاسم بن موسی علیه السلام، پدرش او را خیلی دوست می­داشت و نام او را در وصیت­هایش آورد. در باب \\"اشاره و نص بر رضا علیه السلام\\" کتاب کافی، در حدیث طولانی که أباعماره یزید بن سلیط نقل شده، حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام می­فرمایند: ای اباعماره! به تو بگویم که، من از منزلم خارج شدم و به پسرم فلانی یعنی علی الرضا علیه السّلام وصیت کردم و در ظاهر فرزندانم را با او شریک کردم، ولی در باطن فقط به او وصیت نمودم. اگر اختیار دست من بود، وصیت را در پسرم قاسم قرار می­دادم، چون او را دوست دارم و به او علاقمندم، ولی این کار در دست خداوند عزّ و جلّ است و او به هر کس که بخواهد می­دهد.

خبر امامت او را رسول الله صلی الله علیه و آله و جدم علی علیه السّلام به من دادند و سپس او را و کسانی که با او هستند را به من نشان دادند. در مورد همه ما همین­طور است، به هر کدام از ما ائمه که وصیت شود، خبرش را رسول الله صلی الله علیه و آله و جدم علی علیه السّلام می­آورند.

با رسول الله صلی الله علیه و آله، یک انگشتر و یک شمشیر و یک عصا و یک کتاب و یک عمامه دیدم؛ عرض کردم: این­ها چه هستند ای رسول خدا؟ فرمودند: عمامه سلطنت خداوند عزّ و جلّ و شمشیر عزت خداوند تبارک و تعالی و کتاب نور خداوند تبارک و تعالی و عصا نیروی خداوند عزّ و جلّ است و انگشتر جامع همه این­ها است. بعد فرمودند: امر امامت از تو خارج می­شود و به دیگری داده خواهد شد. عرض کردم: ای رسول خدا! به من نشان بدهید امامت به کدام­یک از فرزندانم سپرده خواهد شد؟ رسول الله فرمودند: من هیچ یک از ائمه را ندیدم که در جدایی امامت از ایشان، بیشتر از تو ناراحت شوند. اگر امامت به محبت بود، پدرت اسماعیل را بیشتر از تو دوست می­داشت، ولی این امر از جانب خداست.

در کافی نیز به سند خود از سلیمان جعفری نقل کرده، دیدم که ابا الحسن علیه السلام به فرزندشان قاسم می­فرمودند: پسرم! برخیز و در کنار بالین برادرت «وَالصَّافَّاتِ صَفّاً» - . صافات / 1 - {سوگند به صف بستگان که صفی [با شکوه] بسته اند} تا آخر را بخوان. او شروع به خواندن کرد. تا به آیه: «أَهُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا» - . همان / 11 - { آیا ایشان [از نظر] آفرینش سخت ترند، یا کسانی که [در آسمانها] خلق کردیم؟} رسید، جوان از دنیا رفت. وقتی او را کفن کردند و پیکرش را بیرون آوردند، یعقوب بن جعفر رو به ابا الحسن علیه السلام نموده و گفت: تا پیش از این وقتی مرگ به سراغ کسی می­آمد، کنارش «یس * وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ»{یس[/یاسین] * سوگند به قرآن حکمت آموز} خوانده می­شد، ولی شما امر کردید سوره صافات را بخوانیم!؟ فرمود: ای پسرم! این سوره در بالای سر هر کس که گرفتار مرگ باشد خوانده شود، خداوند او را زودتر آسوده می­کند. سید بن طاوس به استحباب زیارت قاسم تصریح کرده و زیارت او را قرین زیارت عباس بن امیرالمؤمنین و علی بن الحسین علیه السّلام که در کربلا شهید شده، قرار داده است و برای آن­ها و کسانی که هم­منزلت با آن­هایند، زیارتی نقل کرده که با آن زیارت کنند. هر کس که بخواهد، می­تواند در کتاب مصباح الزائرین سید بن طاوس آن زیارت را ببیند.

در بحار می­نویسد: قاسم بن کاظمی که - سید رحمة الله علیه – از او نام برده است، قبرش نزدیک غری است. و آن­چه در بین مردم معروف شده که حضرت رضا علیه السّلام در مورد او فرموده­اند: هر کس نمی­تواند مرا زیارت کند، برادرم قاسم را زیارت کند، دروغ است و در هیچ­یک از کتاب­های حدیثی ما اساسی ندارد. شأن او بالاتر از آن است که مردم با این دروغ بافیها به زیارتش بروند.

***

اما محمد بن موسی علیه السّلام، در ارشاد آمده که او اهل فضل و صلاح بود. سپس مطالبی که دلیل بر مدح و حسن عبادت او است نقل می­کند. در رجال شیخ أبی­علی به نقل از حمدالله مستوفی در کتاب نزهة القلوب آمده که او مانند برادرش شاه­چراغ در شیراز دفن شده است. سید جزائری هم در کتاب الأنوار به این مطلب تصریح کرده است؛ او نوشته است: آن ­دو در شیراز مدفونند و شیعه به قبرشان تبرک می­جویند و زیاد به زیارتشان می­روند. ما خود نیز بارها به زیارت آن دو رفته ایم. در این­جا نقل از کتاب الأنوار یا الارشاد تمام می­شود.

می­گویند: او در زمان خلفای عباسی وارد شیراز شد و در گوشه ای مخفی گردید و از درآمد نوشتن قرآن هزار بنده آزاد کرد. مورّخین اختلاف دارند که آیا او از جهت سنی بزرگتر است یا احمد؟ به هر حال مرقدش در شیراز معروف است، البته مرقد او تا زمان أتابک بن سعد بن زنگی مخفی بوده است و او بود که در محله باغ قتلغ بر فراز قبرش قبه ساخت.

مقبره او چندین بار تجدید بنا شده است که یکی از آن دفعات در زمان سلطان نادرخان و در سال 1296 است که نواب اویس میرزا پسر نواب اعظم و عالم و دانشمند، شاهزاده فرهاد میرزای قاجار آن را مرمت کرد.

***

اما حسین بن موسی، ملقب به سید علاء­الدین، نیز قبرش در شیراز معروف است. شیخ الاسلام شهاب الدین ابوالخیر حمزة بن حسن بن مودود این مطلب را ذکر کرده است، او نواده خواجه عزّالدین مودود بن محمّد بن معین­الدین محمود، مشهور به زرکوش شیرازی است که از طرف مادر به ابوالمعالی مظفرالدین محمّد بن روزبهان منسوب است و تاریخ وفاتش در حدود سال 800 هجری بوده است. این مطلب را مورخ فارسی در کتابش که به شیرازنامه معروف است، ذکر کرده است .

و خلاصه آن­چه گفته است این است که: قتلغ­ خان فرمان­دار شیراز بود و در جایی که در حال حاضر قبر سید مذکور در آن­جا اسن باغی داشت. نگهبان آن باغ مردی متدین و جوانمرد بود و شب های جمعه می­دید که نوری از یک جای بلند به آن باغ می­تابد. حقیقت را به عرض امیر قتلغ رسانید. پس از این­که امیر آمد و آن­چه باغبان می­دید را مشاهده کرد، جست­جو کرد و آن مکان را کشف کرد. قبری پیدا شد که درون آن جسدی عظیم، در کمال عظمت و جلال و طراوت و جمال و کمال بود که در یک دستش قرآن و در دست دیگرش شمشیری داشت. از روی نشانه ها و قرائن فهمیدند که قبر، متعلق به حسین بن موسی است و برایش گنبد و رواقی ساختند.

ظاهراً این قتلغ خان غیر از آن قتلغی است که با برادرش سید احمد جنگید. امکان این وجود دارد که باغ به اسم او بوده باشد و فرمان­داری که دستور ساختن مزارش را داده، شخصی غیر از آن قتلغ باشد؛ زیرا قتلغ خان لقب چند نفر بوده است، مانند أبی­بکر بن سعد زنگی که یکی از اتابکی های آذربایجان است، آن­ها از دولت های اسلامی به شمار می­رفتند و پایتخت آن­ها کرمان بود و سلسله­اشان هشت پادشاه داشت، در سال 619 بوجود آمدند و در 703 منقرض شدند. زیرا قطعا پیدا شدن قبر او سال­ها از وفاتش بوده است.

بعضی نوشته اند که وقتی سید علاء الدین حسین به طرف این باغ می­رفته، فهمیده­اند که او از بنی­هاشم است و در همان باغ او را به قتل رسانیده اند، و پس از گذشت مدت­ها و نابودی آثار آن باغ، به طوری که از آن جز پشته خاکی باقی نمانده بود، قبر او را با همان علامات ذکر شده شناخته اند و این جریان در زمان دولت صفویه اتفاق افتاده است. مردی که به او میرزا علی می­گفتند، از مدینه به شیراز آمد و در آن­جا ساکن شد. او مردی ثروتمند بود و قبه ای بر فراز قبر ایشان ساخت و چند ملک و چند باغ وقف ایشان نمود.

وقتی فوت کرد، او را در کنار بقعه دفن کردند و تولیت موقوفات به دست فرزندش میرزا نظام الملک یکی از وزرای همین دولت صفوی و پس از او به فرزندان و بازماندگانش رسید. سلطان خلیل که از طرف شاه اسماعیل بن شاه حیدر صفوی حاکم شیراز بود، در سال810 بقعه مذکور را مرمت کرد و ساختمان آن را افزایش داد.

***

اما حمزة بن موسی، او همان است که در ری، در قریه معروف به شاهزاده عبد العظیم مدفون است که دارای قبه و بارگاه و خدام است. شاهزاده عبد العظیم با آن جلالت و مقامی که داشت، در ایام سکونتش در ری به زیارت حمزة بن موسی میرفت و این مطلب را از مردم عوام مخفی می­داشت و فقط به بعضی از خواص خود گفته بود که آن­جا قبر یکی از اولاد موسی بن جعفر علیه السّلام است.

یکی از کسانی که پس از فوتش، سعادت نزدیکی جوار حمزة بن موسی نصیبش شد، شیخ جلیل سعید، پیشوای مفسرین، جمال الدین ابوالفتوح حسین بن علی خزاعی رازی است که صاحب تفسیر معروف به روض الجنان که با این­که در بیست جلد و به زبان فارسی است، تفسیر عجیبی است. روی قبرش اسم و نسب او با خطی قدیمی نوشته شده است. بنابراین مطلبی که در کتاب مجالس المؤمنین آمده که قبر او در اصفهان است بسیار بعید به نظر می­رسد.

در تبریز نیز مزار بزرگی است که آن را به حمزه منسوب می­کنند. همچنین در وسط شهر قم نیز مزاری دارای ضریح است که صاحب تاریخ قم گفته که قبر حمزة پسر امام موسی علیه السّلام است. ولی صحیح همان است که ما گفتیم و شاید این مزار متعلق به یکی از فرزندان موسی بن جعفر علیه السّلام باشد.

***

اما دو مرقدی که در صحن کاظمین علیهما السلام است و گفته می­شود که آن­ دو از اولاد امام کاظم علیه السلام هستند و معلوم نیست که انسان­های ممدوحی بوده اند یا مذموم بوده­اند، من ندیده ام که کسی حرفی از آن­ها زده باشد. بله، علامه سید مهدی قزوینی در باب مزار کتابش فلک النجاة می­نویسد: دو قبر مشهور در صحن کاظمین وجود دارد که از اولاد موسی بن جعفر هستند، ولی آن دو از فرزندان معروف ایشان نبوده اند. هم­چنین نوشته است: نام یکی از آن­ها عباس بن الامام موسی علیه السلام است که در موردش مذمت وارد شده است. در این­جا نقل از کتاب فلک النجاة تمام می­شود.

مؤلف: طبق آن­چه که در لوح زیارت این دو نفر نوشته است، یکی از آن­ها ابراهیم است که ما قبلا گفتیم او یکی از کسانی است که در صحن کاظمین دفن شده است، و دیگری اسماعیل است و شاید همان عباس بن موسی باشد که بارها گفته­ایم که حضرت رضا علیه السّلام او را مورد مذمت قرار داده است. مطلبی که بر سر زبان­ها شایع است که جد ما بحر العلوم - طاب ثراه - وقتی حرم کاظمی خارج شده، به زیارت این مزار نرفته است، و وقتی با ایشان یادآوری کرده­اند اعتنائی نکرده است، نیز می­تواند مؤیدی بر این مطلب باشد.

***

اما اسماعیل بن موسی، که همان صاحب جعفریات است، قبرش در مصر است و در آن­جا سکونت داشته و فرزندانش نیز در همان­جا بوده اند. او کتاب هایی دارد که از پدرش و ایشان نیز از پدرانشان روایت کرده­اند که از جمله آن­ها می­توان به کتاب طهارة، کتاب صلاة، کتاب زکاة، کتاب صوم، کتاب حج، کتاب جنائز، کتاب طلاق، کتاب حدود، کتاب دعا، کتاب سنن و آداب و کتاب رؤیا اشاره کرد.

این چیزی بود که در رجال نجاشی آمده است. در تعلیقات الرجال آمده است که کتاب­های زیادی که او نوشته به ملاحظه عنوان­ها و نظم و ترتیب آن­ها خود نشانه­ای بر مدح اوست. مضاف بر این، آن­چه که درباره صفوان بن یحیی نقل شده که حضرت جواد علیه السّلام برای او سدر و کافور فرستادند و به اسماعیل بن موسی دستور داد که بر بدنش نماز بخواند، ظاهراً باید همان اسماعیل باشد، که این جریان می­تواند شاهد علو منزلت او باشد. در این­جا نقل از تعلیقات الرجال تمام می­شود.

در مجمع الرجال مولانا عنایة الله آمده که این شخص قطعا همان اسماعیل است و این جریان بر جلالت قدر فراوان او دلالت می­کند.

در رجال إبن شهر آشوب آمده که اسماعیل بن جعفر صادق علیه السّلام ساکن مصر بود و فرزندانش نیز در همان­جا بودند و بعد کتاب­هایی که از او ذکر شد را نام می­برد. پوشیده نیست که این مرد نزد آن­ها، از فقها بوده است. در فیروزکوه نیز مزاری است که آن را منتسب به اسماعیل پسر امام موسی علیه السّلام می­دانند.

***

و اما اسحاق، که یکی از فرزندان نسل او، ابوعبدالله معروف به نعمة است که همان محمّد بن حسن بن اسحاق بن حسن بن حسین بن اسحاق بن موسی بن جعفر علیه السّلام است که صدوق کتاب من لا یحضره الفقیه را، بنابر آن­چه در اول کتاب تصریح کرده به تقاضای او نوشته است.

***

در اطراف حله مزار عظیم و بقعه وسیعی است که دارای گنبدی مرتفع است و منسوب به حمزة بن موسی بن جعفر علیه السّلام می­باشد و مردم او را زیارت می­کنند و برایش کراماتی نقل می­شود. ولی این شهرت بی­اساس است؛ آن قبر، قبر حمزة بن قاسم بن علی بن حمزة بن حسن بن عبیدالله بن عباس بن امیرالمؤمنین است که کنیه اش ابایعلی و مردی ثقه و جلیل القدر بوده است. نجاشی در فهرستش نام او را آورده و نوشته است: از اصحاب ماست و احادیث زیادی روایت کرده است، او کتابی رجالی دارد که در آن وضعیت کسانی که از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده اند را بررسی کرده است و کتاب خوبی است. او هم­چنین نویسنده کتاب التوحید و کتاب الزیارات و المناسک است و نیز کتابی در ردّ بر محمّد بن جعفر اسدی نگاشته است.

***

اما زید، او در بصره قیام کرد و مردم را دعوت به بیعت با خود نمود و چند خانه را بیهوده آتش زد و سپس او را گرفتند و پیش مأمون بردند. زید نقل کرده، وقتی مرا پیش مأمون بردند، نگاهی به من انداخت و گفت: او را پیش برادرش ابا الحسن علی بن موسی ببرید. ایشان مدتی در مقابل خود ایستاده نگه­ داشتند و بعد فرمودند: ای زید! بدی بر تو باد! خون ریزی کردی و امنیت را از بین بردی و اموال مردم را از راه غیر حلال تصاحب کردی، فریب سخن احمق­های کوفه را خوردی که می­گویند پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: فاطمه پاکدامن است و خداوند آتش جهنم را بر او و فرزندانش حرام کرده است.

این سخن مخصوص فرزندان بدون واسطه فاطمه یعنی فقط حسن و حسین است؛ به خدا قسم آن­ها نیز جز از راه بندگی خدا به این مقام نرسیدند. اگر بنا باشد تو با معصیت خدا به مقامی که آن­ها با بندگی خدا به آن دست یافته­اند برسی، پس تو در نزد خدا از آن­ها گرامی تر هستی.

در عیون آمده است: زید بن موسی تا آخر خلافت متوکل زنده بود و در سامراء از دنیا رفت. به هر حال این زید، همان است که به زید النار معروف است و علمای علم رجال، مانند مجلسی در وجیزه او را تضعیف کرده اند. در عمده آمده است که حسن بن سهل با او جنگ کرد و او را دست­گیر کرد و پیش مأمون فرستاد. او را در مرو دست بسته پیش مأمون بردند و مأمون نیز او را پیش برادرش حضرت رضا علیه السّلام فرستاد و جرم او را بخشید. حضرت رضا قسم خورد که دیگر هیچ­گاه با او صحبت نکند و دستور داد آزادش کنند. بعد مأمون او را مسموم کرد و از دنیا رفت.

***

إبن شهر آشوب در معالم می­نویسد: حکیمه دختر ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام نقل کرده، وقتی خیزران مادر حضرت جواد علیه السّلام داشت ایشان را به دنیا می­آورد، حضرت رضا علیه السّلام مرا خواستند و فرمودند: ای حکیمه! در هنگام وضع حمل خیزران حضور داشته باش و تو و خیزران و قابله در یک اتاق باشید. و چراغی برای ما روشن کردند و در را به روی ما بستند.

همین که حالت زایمان به او دست داد، چراغ خاموش شد. مقابل او طشتی بود، من از خاموش شدن چراغ غمگین شدم، در همین حال بودیم که حضرت جواد علیه السلام در طشت قرار گرفت و دیدیم بر روی بدنش چیز نازکی مانند لباس قرار داشت که از آن طوری نور می­تابید که اتاق روشن شد. ما با نور خودش او را دیدیم. من او را برداشتم و روی دامنم گذاشتم و آن پوسته نازک را از بدنش کندم. در این زمان حضرت رضا علیه السلام آمدند و در را باز کردند، ما دیگر از کار زایمان فارغ شده بودیم، ایشان حضرت جواد را گرفتند و در گهواره گذاشتند و فرمودند: ای حکیمه! کنار گهواره او بمان.

حکیمه نقل کرده: حضرت جواد علیه السلام در روز سوم چشم به طرف آسمان بلند کردند و سپس گفتند: «اشهد ان لا اله الا اللَّه و اشهد ان محمّدا رسول اللَّه»و من با ترس برخاستم و به محضر حضرت رضا علیه السلام رفتم و به ایشان عرض کردم: چیز عجیبی از این کودک شنیدم. فرمودند: چه چیزی؟ جریان را نقل کردم. فرمودند: ای حکیمه! کارهای شگفت انگیزی که از او خواهید دید، بیشتر از این­هاست. چنان­چه جدم بحرالعلوم تصریح کرده، حکیمه با کاف است. جدم - که خدا رحمتش کند - گفته است: حلیمه با لام از اشتباهات عوام است.

مؤلف: در کوه­های مسیر بهبهان مزاری است که منسوب به حکیمه است و شیعیانی که از آن­جا رد می­شوند، آن را زیارت می­کنند.

***

و اما فاطمه، صدوق در ثواب الأعمال و نیز در عیون با سند خود روایت کرده، از حضرت رضا علیه السّلام در مورد فاطمه دختر موسی بن جعفر علیه السّلام سؤال کردم؛ ایشان فرمودند: هر کس او را زیارت کند بهشت برای اوست. این روایت در کامل الزیاره نیز نقل شده است. در کامل الزیاره با سند خود از حضرت جواد علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمودند: هر کس عمه ام را در قم زیارت کند، بهشت برای اوست. در باب مزار بحار آمده است: در بعضی از کتاب­های زیارات دیدم که علی ابن ابراهیم از پدرش و او از سعد و او از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرده که ایشان فرمودند: ای سعد! قبر یکی از افراد خانواده ما در شهر شماست. عرض کردم: فدایتان شوم! قبر فاطمه دختر موسی بن جعفر علیه السّلام را می­گویید؟ فرمودند: آری، هر کس او را به معرفت به مقامش زیارت کند، بهشت برای اوست.

در کتاب تاریخ قم تألیف حسن بن محمّد قمی، از حضرت صادق علیه السّلام نقل شده است: خدا حرمی دارد که مکه است، و پیامبر حرمی دارد که مدینه است، و امیرالمؤمنین حرمی دارد که کوفه است، ما نیز حرمی داریم که قم است؛ به زودی زنی از فرزندان من که فاطمه نام دارد در آن­جا دفن می شود که هر کس او را زیارت کند، بهشت برایش واجب می شود. وقتی حضرت صادق علیه السلام این را فرمودند، هنوز مادر حضرت موسی علیه السلام به ایشان حامله نشده بود. و با سند دیگری نقل کرده، ثواب زیارت او، با بهشت معادل است.

مؤلف: ایشان امروزه به معصومه معروف هستند و زیارت­گاهی بزرگ دارند. در بعضی از کتاب­های تاریخ نقل شده است که گنبدی که اکنون بر روی قبر ایشان است، در سال 529 به دستور شاه بیگم دختر عماد بیگ ساخته شده است، اما طلاکاری گنبد و بعضی از جواهراتی که روی قبر است، از آثار سلطان فتحعلی شاه قاجار است.

***

اما فاطمه صغری، چنان­چه مؤلف مرآت البلدان گفته است، قبرش در یک فرسخی جنوب بادکوبه، و در وسط یک مسجد قدیمی قرار دارد. و در رشت هم مزاری وجود دارد که به فاطمه طاهره، خواهر حضرت رضا علیه السّلام منتسب است. شاید او غیر از این فاطمه باشد. سبط بن جوزی در تذکرة الخواص، در شمار دختران موسی بن جعفر علیه السلام نوشته که ایشان چهار دختر با نام فاطمه داشتند: کبری، وسطی، صغری و أخری. والله أعلم .

سخنی در باره گنبد امام کاظم علیه السّلام

شافعی همیشه می­گفت: قبر موسی بن جعفر پادزهری مجرب است. در کتاب جامع التواریخ تألیف رشید الدین فضل الله وزیر، پسر عمادالدوله أبی­الخیر آمده است که خواجه نصیر الدین طوسی در روز دوشنبه، هفدهم ذیحجه سال 672 ، هنگام غروب خورشید در بغداد فوت کرد، وصیت کرده بود که او را کنار قبر موسی بن جعفر و حضرت جواد علیه السلام دفن کنند. هنگام حفر کردن، ضریحی ساخته­شده از کاشی و چیزهای دیگر در آن­جا یافتند؛ وقتی تفحص کردند، معلوم شد که خلیفه، الناصر لدین الله این قبر را برای خودش ساخته بود، ولی پس از مرگ پسرش الظاهر او را در مقبره آباء و اجدادش در رصافه دفن کرد.

از اتفاقات عجیب این بود که تاریخ تمام شدن ساخت این سرداب، مطابق با روز تولد خواجه نصیر، یعنی روز شنبه یازدهم جمادی الاولی سال 597 بود که مدت عمرش هفتاد و پنج سال و هفت روز می­شد.

از کسانی که فیض هم­جواری با موسی بن جعفر علیه السلام نصیبش شد، ابوطالب یحیی بن سعید بن هبة الدین علی بن قرغلی بن زیاده، از امیران بنی­عباس بود که به او شیبانی می­گفتند و اصلیتش از واسط بود، ولی سال 522 در بغداد متولد شد و در سال 594 از دنیا رفت و در کنار روضه امام موسی بن جعفر علیه السّلام دفن شد. این مطلب را ابن­خلکان در تاریخ خود نوشته است. شیبانی مردی شیعه و خوش­اخلاق و خوش­رفتار بود.

از دیگر کسانی که پس از فوت به فیض هم­جواری رسید، امیر توزن دیلمی، از امیران و رجال دیالمه در دوران متقی عباسی است، او بر متقی شورید و با او مخالفت نمود، طوری که خلیفه از دست او به موصل فرار کرد. البته بعداً از او دلجویی کرد و او را به بغداد برگرداند. امیر توزن در سال 568 از دنیا رفت و او را در خانه اش دفن کردند، سپس به مقابر قریش منتقل شد .

***

از جمله کسانی که در کنار دو آن امام همام کاظمین علیهما السلام دفن شده است، ابویوسف یعقوب بن ابراهیم یکی از دو شاگر ابوحنیفه است، و شاگرد دیگر محمّد بن حسن شیبانی بود. تولد قاضی مذکور در سال 113 بود، و در هنگام ظهر پنجم ربیع­الاول سال 166 از دنیا رفت و قبرش در کنار مقبره آن دو امام علیهما السلام است.

هم­چنین از دیگر کسانی که بعد از مرگش به فیض هم­جواری رسیده است، نواب فرهاد میرزا معتمد الدوله فرزند مرحوم عباس میرزا پسر فتحعلی شاه قاجار و ولی عهد سابق عباس میرزاست. این نواب از رجال برجسته علمی زمان قاجار بوده و در وسعت تتبع و حضور ذهن مخصوصا در تاریخ و جغرافیا و زبان انگلیسی معروف بوده است. از او کتاب­هایی به جای مانده است که از جمله آن­ها کتابی به نام جام جم است که در موضوع تاریخ ملوک و عالم نگاشته شده است، کتاب قمقام ذخار و صمصام بتار که مقتل است، کتاب زنبیل که ساختاری کشکول­مانند دارد، شرح خلاصة­الحساب به زبان فارسی و هدایة السبیل و کفایة الدلیل که سفرنامه رفتن او به خانه خداست.

از بزرگ­ترین آثار او تعمیر صحن امام موسی بن جعفر علیه السّلام و طلا کاری سر چهار گلدسته آن است که اکنون نیز مشهود است، مدت تعمیر شش سال طول کشیده و در سال 1299 تعمیر آن تمام شده است. او در سال 1305 در طهران از دنیا رفت و جنازه او را به کاظمین علیهما السلام بردند و جلو درب صحن شریف کاظمی دفن کردند و هم­اکنون نیز پیداست .

گفتاری درباره حضرت علی بن موسی الرضا

علیهما السّلام

گفته اند حضرت رضا علیه السّلام فرزندی جز پسرش امام محمّد تقی علیه السلام نداشتند، در ارشاد نیز همین­طور نوشته شده است. ولی بنا بر قول صحیح تر ایشان چند فرزند داشته­اند. چند نفر از علمای اهل سنت نوشته اند که ایشان پنج پسر و یک دختر داشته­اند: محمّد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه. در بعضی از کتاب­های انساب آمده است که بعضی از آن­ها دارای اولاد بوده­اند.

در قوچان زیارت­گاه بزرگی است که به سلطان ابراهیم پسر علی بن موسی الرضا علیه السّلام معروف است، از آثار عجیبی که در این زیارت­گاه وجود دارد، چند ورق از قرآن مجید است به خط بایسنقر، پسر شاهرخ، پسر امیر تیمور گورکانی است. گفته می­شود: نادر شاه افشار آن اوراق را از سمرقند به این زیارت­گاه آورده است. هر صفحه دو ذراع و نیم طول و یک ذراع و ده بند انگشت عرض دارد. طول هر خط یک ذراع و عرض آن پنج بند انگشت است و بین هر دو خط آن یک ربع ذراع فاصله وجود دارد و با قلمی درشت به عرض سه انگشت نوشته شده است.

وقتی ناصر الدین شاه قاجار برای زیارت رضا علیه السّلام به خراسان سفر کرد، دو ورق آن را به تهران آورد و در موزه مخصوص شاهنشاهی قرار داد .

خاتمه کتاب

در رابطه با فضیلت مرقد حضرت رضا علیه السلام

بدان که از جمله روایاتی که دال بر فضیلت آن سرزمین مقدس و بقعه مبارکه است، روایتی است که شیخ طوسی - که خدایش رحمت کند - در باب زیارات کتاب تهذیب نقل کرده، که حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: در سرزمین خراسان بقعه ایست که روزگاری خواهد آمد که فرودگاه ملائکه خواهد شد و تا روزی که در صور دمیده شود همیشه گروهی از ملائکه در آن­جا فرود می آیند. به ایشان عرض شد: این بقعه کدام است؟ حضرت فرمودند: در سرزمین طوس است، به خدا قسم، آن سرزمین باغی از باغ های بهشت است، تا آخر روایت.

از حضرت صادق علیه السّلام نیز نقل شده که چهار سرزمین هستند که در ایام توفان نوح، از مستولی شدن آب بر رویشان به خدا ضجه زدند و خداوند تعالی نیز بر آن­ها رحم کرد و آن­ها را از غرق­شدن نجات داد. بیت المعمور که خداوند آن را به آسمان برد، نجف، کربلا و طوس. و به خدا قسم طوس باغی از باغ­های بهشت است.

مؤلف وافی می­نویسد: وقتی این چهار بقعه به خدا ضجه زدند، علت ناله آن­ها این بود که کسی بر روی آن­ها نبود که خدا را بپرستد، خدا نیز آن­ها را محل دفن اولیاء خود قرار داد. اولین مدفنی که در آن سرزمین مقدس بنا شد، سناباد بود که اسکندر ذو القرنین صاحب سد آن را ساخت و تا زمان بنا شدن طوس پابرجا بود.

مؤلف معجم البلدان می­نویسد: طوس شهری در خراسان است که فاصله آن با نیشابور حدود ده فرسخ است و شامل دو شهر است که به یکی طابران و به دیگری نوقان می­گویند. این دو شهر بیش از هزار روستا دارند که در زمان عثمان فتح شدند. قبر علی بن موسی الرضا علیه السّلام در آن­جاست، همچنین قبر هارون الرشید .

مسعر بن مهلهل گفته اسن: طوس مجموعی از چهار شهر است که دو شهر آن بزرگ و دو شهر دیگرش کوچک هستند در آن دو آثار بناهای اسلامی ارزشمندی است. خانه حمید بن قحطبه نیز که مساحتش یک میل در یک میل می­باشد، در آن­جاست. در یکی از باغ های آن قبر علی بن موسی الرضا علیه السّلام و هارون الرشید قرار دارد.

حمید بن قحطبه از طرف هارون والی طوس بود و در سناباد بنا و محلی برای خود ساخت که هر وقت به شکار می­رفت در آن­جا ساکن می شد. این حمید همان کسی است که در یک شب شصت نفر از اولاد رسول را به امر هارون کشت که در عیون اخبار الرضا نقل شده است.

إبن عساکر در تاریخ خود نوشته است: حمید بن قحطبه، اسمش زیاد بن شبیب بن خالد بن معدان طائی است که یکی از سپهداران بنی­عباس بود. در محاصره دمشق حضور داشت و در باب توما فرود آمده بود. بعضی گفته­اند او در باب الفرادیس فرود آمده بود. او از طرف منصور والی جزیره شد، و بعد در دوران خلافت منصور والی خراسان بود و مهدی نیز تا وقت مرگش او را بر امارت خراسان ابقا کرد. حمید فرزندش عبدالله را جانشین خود قرار داد که در ماه رمضان سال 143 والی مصر شد و یک سال کامل در آن­جا بود و سپس بازگشت. وفات مورخ این مطالب در سال 156 بوده است. در این­جا نقل از کتاب تاریخ إبن عساکر تمام می­شود.

اما اصل ساختمان گنبد منوره ظاهراً در زمان زندگی ایشان علیه السلام مشهور به بقعه هارونیه بوده است، چنان­چه در عیون روایت شده که حضرت وارد خانه حمید بن قحطبه شدند و بعد داخل قبه ای گردیدند که قبر هارون در آن قرار داشت.

و نیز از حسن بن جهم نقل شده که، روزی وارد مجلس مأمون شدم، حضرت رضا علیه السّلام نیز پیش او بودند و فقهاء و کلامیون هم جمع شده بودند. بعد سؤال­های دانشمندان و سؤال­های مأمون از حضرت رضا علیه السّلام و جواب های ایشان را نقل کرده و بعد می­گوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام برخاستند، من نیز به دنبال ایشان به منزلشان رفتم و به محضرشان رسیدم و عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! سپاس خدایی را که به قدری امیرالمؤمنین را نسبت به شما خوش­بین نموده که به این صورت شما را گرامی می­دارد و سخن شما را می پذیرد.

امام علیه السلام فرمودند: ای إبن جهم! آن­چه از احترامش بر من و گوش­دادن به من از او دیدی فریبت ندهد، او به زودی مرا با سم خواهد کشت و به من ظلم می­کند. من این جریان را از عهدی که از پدرانم از رسول الله صلی الله علیه و آله به من رسیده است می­دانم، تا زنده ام آن را مخفی بدار. حسن بن جهم نقل کرده، این سخنان را به هیچ کس نگفتم، تا زمانی­که حضرت رضا علیه السّلام در طوس با سم شهید شدند.

خلاصه این­که سناباد شهر کوچکی در طوس بوده، که حمید بن قحطبه در آن خانه و باغی داشته است. وقتی هارون الرشید در طوس مرد، او را در خانه حمید دفن کردند و سپس مأمون بر فراز قبر پدرش قبه ای ساخت. وقتی حضرت رضا علیه السّلام شهید شدند، ایشان را در کنار هارون، در همان قبه ای که مأمون ساخته بود دفن کردند. بنابراین آن­چه که بین مردم شایع شده که قبه مبارکه ایشان را ذوالقرنین ساخته است، اساسی ندارد.

شاید این اشتباه از آن جهت پیدا شده که مروشاهجان که از بزرگ­ترین شهرهای خراسان بوده، چنان­چه یاقوت حموی در معجم البلدان نوشته از بناهای ذوالقرنین است و تخت سلطنتش در آن­جا بوده است. آن­جا را به جهت هوای خوبی که داشته روح المَلِک نامیدند که در فارسی به اعتبار مقدم­شدن مضاف­إلیه به شاه­جان مشهور شد.

در آن کتاب هم­چنین از بریدة بن حصیب یکی از اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمودند: ای بریدة! در آینده نزدیک دسته­هایی از مسلمانان به اطراف گسیل خواهند شد؛ وقتی این­ اتفاق افتاد، از دسته شرق باش و در بین آن­ها نیز از دسته خراسان باش و سپس از دسته­ای باش که به سرزمینی به نام مرو می­روند. به آنجا که رسیدی به شهرش برو، که آن شهر را ذوالقرنین بنا کرده است و عزیر در آن نماز خوانده است. در نهرهایش برکت جاریست و بر فراز هر تپه آن فرشته ای با شمشیر آخته وجود دارد که تا روز قیامت بلا را از اهالی آن­جا دفع می­کند.

بعضی گفته اند: مرو بعد از بهشت های چهارگانه، یعنی سغد سمرقند و نهر أبلة و شعب بوان و غوطه دمشق، از نظر خوبی میوه ها و غله و زیبائی زنان و مردان و اسب­های خوب و سایر حیواناتی که در آن­جا وجود دارد، بهترین سرزمین است.

مرو پایتخت پادشاهان سلسله طاهریان بوده است و احتمال دارد که از آن­جا که اسکندر از مقربین درگاه خدا بوده است، از عالم غیب به او الهام شده که در این قسمت از این زمین، یکی از ائمه صلوات الله علیهم أجمعین دفن خواهد شد و به همین جهت آن شهر را ساخت و آن را سناباد نامید، چنان­چه صدوق - که خدایش رحمت کند - این مطلب را در إکمال الدین روایت کرده و در ادامه آن روایت آمده که عفریت متکبری او را می­کشد و در شهری که بنده صالح خدا ذو القرنین آن را ساخته دفن خواهد شد و کنار بدترین خلق خدا دفن می شود. و دعبل بن علی خزاعی - رضی الله عنه – چه خوب سروده:

اگر با فطرت خود دین را پذیرفته¬ای، در طوس نزد قبر آن پاک¬نهاد توقف کن.

در طوس دو قبر وجود دارد که یکی قبر بهترین شخص از میان همه مردم است، و دیگری قبر بدترین آن­هاست، و این خود از عبرت­هاست.

آن پلید از هم­جواری قبر آن پاک­نهاد نفعی نمی­برد، و به آن پاک­نهاد نیز از نزدیکی آن پلید ضرری نمی­رسد.

هرگز! زیرا هر انسانی در گرو دستاورد خویش است، پس هر چه می­خواهی با خود بردار و هر چه می­خواهی بازگذار.

بنابراین اسکندر قبه را نساخته است، او فقط آن شهر را پایه­ریزی کرده است.

در خرائج از حسن بن عباد، که کاتب حضرت رضا علیه السّلام بود روایت شده که، هنگامی که مأمون تصمیم حرکت به سمت بغداد را داشت، به حضور امام رضا علیه السّلام رفتم؛ ایشان فرمودند: ای إبن عباس [عباد]! ما به عراق نخواهیم رفت و آن را نخواهیم دید. گریستم و عرض کردم: مرا از این­که دوباره پیش زن و بچه ام بروم ناامید کردید. فرمودند: تو وارد عراق خواهی شد، منظور من خودم بود. امام علیه السّلام بیمار شدند و در یکی از روستا های طوس از دنیا رفتند، در وصیت خود سفارش کرده بودند که قبرشان را در نزدیک دیوار و در فاصله سه ذراعی قبر هارون حفر کنند. قبلاً آن مکان را برای دفن هارون کنده بودند، ولی کلنگ ها و بیل­ها می­شکست، برای همین آن­جا را رها کرده بودند و محلی که امکان حفر داشت را حفر کردند. حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: آن­جا را بکنید، زمین برایتان نرم خواهد شد و یک ماهی مسی می یابید که بر روی آن چیزی به زبان عبرانی نوشته شده است. وقتی لحد مرا کندید، آن را گود کنید و آن ماهی را در طرف پایم در قبر بگذارید.

آن مکان را کندیم و کلنگ­ها در ریگ نرمی فرو می­رفتند. آن ماهی را یافتیم که به زبان عبرانی بر آن نوشته شده بود: این آرام­گاه علی بن موسی است، و آن یکی گودال هارون ستمگر است. ماهی را به قبر برگرداندیم و در همان جایی از لحد که فرموده بودند دفن کردیم.

مشخص است که کندن زمین و ساختن ماهی از مس و نوشتن روی آن کار انسان است. و خلاصه ظاهراً این حفاری از آثار اسکندر ذوالقرنین است، نه گنبد.

نویسنده کتاب مجالس المؤمنین در ضمن شرح حال شیخ کمال الدین حسین خوارزمی می­نویسد: در تواریخ نوشته شده و بر سر زبان­ها و دهان­ها، مخصوصا اهالی خراسان بوده است که به مدت چهارصد سال ساختمانی شایسته علی بن موسی الرضا، بر روی آرامگاه ایشان نبود. بعضی از آثاری که در آن یافت می شود، نشان می­دهد که بنای آن ساخت حمید بن قحطبه طائی است که در زمان هارون الرشید از طرف او حاکم طوس بوده است که وقتی هارون مرده، او را در خانه خود دفن کرد و بعد از آن نیز امام رضا علیه السّلام را کنار قبر هارون دفن کردند.

از روایتی که از حضرت رضا علیه السّلام نقل شده، که من در خانه ای وحشتناک و سرزمینی غریب دفن می­شوم، معلوم می شود که در مدت این چهارصد سال، در اطراف مرقد شریف ایشان خانه و سکنه­ای وجود نداشته و نوقان کاملا آباد بوده است. با این­که فاصله بین نوقان و سناباد بیشتر از یک صدای بلند نبوده است .

مؤلف کشف الغمة نوشته است: زنی روزها تا آرام­گاه امام علیه السلام می آمد به زائرین خدمت می­کرد و هنگام شب درب حرم را می بست و به سناباد برمی­گشت.

گاهی گفته می­شود: بعضی از تزییناتی که در ساختمان مأمون یافت می شد، از آثار دیالمه بود. تا زمانی­که امیر سبکتکین بنا را خراب کرد؛ زیرا او خیلی تعصب داشت و بر شیعیان بسیار سخت می­گرفت. و آن­جا تا زمان یمین الدوله محمود بن سبکتکین همان­طور خراب باقی ماند.

إبن اثیر در کامل در ضمن حوادث سال 431 نوشته است: در این سال سلطان محمود، عمارت آرامگاه طوس را که قبر علی بن موسی الرضا علیه السلام و الرشید در آن­جا قرار دارد را تجدید بنا کرد و آن را به سبک شایسته­ای ساخت. پدرش سبکتکین آن­جا را خراب کرده بود و اهالی طوس نیز هر کس به زیارت حضرت رضا علیه السّلام می­رفت را آزار می­دادند، ولی سلطان محمود آن­ها را از این کار منع کرد. سبب این کارهای او این بود که او امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب علیه السّلام را در خواب دید که به او می­فرمودند: تا کی باید این طور باشد؟ فهمید که منظور ایشان آرام­گاه است و دستور ساخت آن را صادر کرد.

سپس همین بنا در حمله اقوام غز خراب شد و در عهد سلطان سنجر سلجوقی تجدید بنا گردید. در مجالس المؤمنین نوشته است: گنبد بلند و بنای عظیمی که هم­اکنون موجود است، از آثار شرف­الدین ابوطاهر قمی است که وزیر سلطان سنجر بود. هم­چنین نوشته است: این کار وزیر مذکور به جهت از یک اشاره غیبی بود، و تعیین محرابی که در مسجد بالاسر واقع است، به اشاره خود امام علیه السّلام و تعیین علمای شیعه بوده است. در این­جا نقل از کتاب مجالس المؤمنین تمام می­شود.

در سال 500 هجری سلطان سنجر سلجوقی دستور داد کاشی هائی بسازند که از زیورآلات چینی نیز بهتر باشد و بر روی آن کاشی­ها روایات نبوی و علوی و تمام قرآن را بنویسند. نویسنده این هر دو، عبدالعزیز بن أبی­نصر قمی بود.

از اتفاقات عجیب این­ است که این کاشی­ها را سوار بر شتر کردند و از قم فرستادند، شتر با طی­ الأرض به حوالی خراسان آمد و در یک زمین گود نزدیک شهر مقدس فرود آمد. گروهی از عابرین که از آن­جا می­گذشتند، متوجه جریان شدند و کاشی­ها را پیش رئیس خدام، سید محمّد موسوی بردند و هزاره رضویه را با آن ها ساختند.

سلطان سنجر پسر ملک شاه سلجوقی با آن حکومت پهناوری که داشت، این سرزمین را بر سایر بلادش ترجیح داده بود و تا زمان مرگش مقیم آن­جا بود، و قبرش نیز در همان­جا است و دارای گنبد بزرگی است که پنجره­هایی به طرف صحن جامع دارد، گنبدش آبی رنگ است و از فاصله یک روز راهی دیده می شود. یکی از خادمین سلطان سنجر پس از مرگش آن را ساخت و برای کسانی که قرآن می­خوانند و آن­جا را جارو می­کنند، موقوفه­ای وقف کرد. نویسنده معجم می­نویسد: من در سال 612 قبر او را در بهترین صورت دیدم.

ساختمان سلطان سنجر تا زمان چنگیزخان باقی بود و پسر چنگیز تولی خان در سال 617 آن را تخریب کرد. إبن اثیر در کتاب کامل، در بخش حوادث مربوط به اقوام تاتار که همان سپاهیان چنگیزند، می­نویسد: وقتی آن­ها از نیشابور فارغ شدند، یک دسته­اشان به طوس رفتند و با طوس نیز کارهای نیشابور را کردند و آن را ویران نمودند و آرامگاهی که علی بن موسی الرضا علیه السّلام و رشید در آن هستند را نیز خراب کردند، طوری که تمام ساختمان خراب شد. همین مطلب در شرح نهج البلاغه نیز آمده است.

در کتیبه طلایی که در کمربند گنبد منوره واقع است، این چنین نوشته شده است: «بسم الله الرحمن الرحیم. من عظائم توفیق الله سبحانه أن وفق السلطان الأعظم، مولی ملوک العرب و العجم، صاحب النسب الطاهر النبوی و الحسب الباهر العلوی، تراب اقدام خدام هذه الروضة المنوره الملکوتیة، مروج آثار أجداده المعصومین، السلطان بن السلطان، أبوالمظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان فاستدعی بالمجیء ماشیاً علی قدمیه من دار السلطنة اصفهان إلی زیارة هذا الحرم الأشرف. و قد تشرف بزینة هذه العتبة من خلص ماله فی سنة ألف و عشر، و تم فی سنة ألف و ستة و عشر»{به نام خداوند بخشنده بخشایش­گر. از بزرگترین توفیق های خداوند سبحان این بود که سلطان اعظم، سرور پادشاهان عرب و عجم، صاحب نژاد پاک نبوی و منزلت شریف علوی، خاک قدم­های خادمان این مرقد منور و ملکوتی، ترویج­دهنده آثار اجداد معصومین خود، سلطان پسر سلطان، ابوالمظفر شاه عباس حسینی موسوی صفوی، بهادر خان را توفیق داد و طلبید که پیاده از مرکز سلطنت اصفهان به زیارت این حرم شریف بیاید. او این سعادت را یافته است که از پاک­ترین اموال خود این بارگاه مقدس را در سال یک­هزار و ده هجری آراسته نماید و این تزیین در سال یک­هزار و شانزده هجری پایان یافت.

در جای دیگری از گنبد به املای محقق خوانساری نوشته شده است: «من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینة الکواکب، و رصع هذه القباب العلی بدرر الدراری الثواقب، أن إستسعد السلطان الأعظم، و الخاقان الأفخم الأکرم، أشرف ملوک الأرض حسباً و نسباً، و أکرمهم خلقاً و أدباً، مروج مذهب أجداده الأئمة المعصومین، و محیی مراسم آبائه الطیبین الطاهرین، السلطان بن السلطان بن السلطان، سلیمان الحسینی الموسوی الصفوی، بهادر خان، بتذهیب هذه البقعة العرشیة الملکوتیة و تزیینها، و تشرف بتجدیدها و تحسینها، إذا تطرق علیه الإنکسار، و سقطت لبناتها الذهبیة التی کانت تشرق کالشمس فی رابعة النهار، بسبب حدوث الزلزلة العظیمة فی هذه البلدة الطیبة الکریمة، فی سنة أربع و ثمانین و ألف. و کان هذا التجدید سنة ست و ثمانین و ألف. کتبه محمد رضا الإمامی.{از خجسته­ترین الطاف خدای سبحان که که آسمان را به زینت ستارگان مزین کرده و چهره این گنبدهای بلندبالای گیتی را با مروارید­های این ستارگان نورانی آذین بسته است، این است که به سلطان عادل و بزرگ، و پادشاه بزرگ­منش و گرامی، شریف­ترین پادشاهان زمین از جهت حسب و نسب، و گرامی ترین آن­ها از حیث اخلاق و ادب، ترویج­دهنده مذهب اجدادش امامان معصوم، و زنده کننده رسوم پدران پاک­طینت و پاک­نهادش، سلطان پسر سلطان پسر سلطان، سلیمان حسینی موسوی صفوی، بهادر خان، سعادت بخشید که این گنبد عرش و ملکوتی را طلاکاری تزیین کند و آن را تجدید بنا و نیکو نماید؛ زیرا بر اثر زلزله بزرگی که در سال یک­هزار و هشتاد و چهار در این شهر مقدس اتفاق افتاد، شکستگی در آن پدیدار شده بود و خشت های طلای آن که چون خورشید در وسط روز می­درخشیدند افتاده بود. این تجدید بنا، در سال یک­هزار و هشتاد و شش به انجام شد. این را محمّد رضا امامی نوشت.}

و بر پیشانی دربی که در سمت قبله مرقد شریف است، نوشته شده: «لقد تشرف بتذهیب الروضة الرضویة التی یتمنی العرش لها أمر النیابة و أرواح القدس تخدم جنابه، السلطان نادر الأفشاری رحمه الله الملک الغفار، سنة 1155.» {سعادت تهذیب آستان رضوی که عرش آرزو دارد به جای او باشد و روح­های مقدس به صاحب آن خدمت می­نمایند، نصیب نادرشاه افشاری - که خداوند ملک غفار او را رحمت نماید - در سال 1155 گشت} و بعد از آن نوشته است: «ثم بظهور الأعوام ظهر علیها الإندراس. فأمر السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان، ناصر الدین شاه قاجار، خلد الله ملکه بالتزیین بالزجاجة و البلور، لتصیر نوراً علی نور.»{سپس با گذشت سال­ها، آثار فرسودگی در آن نمایان شد. سلطان پسر سلطان و خاقان پسر خاقان، ناصرالدین شاه قاجار - که خداوند او را بر تختش مستدام بدارد - دستور داد با شیشه و بلور آینه­کاری شود تا نور علی نور گردد.}

سلطان قطب شاه دکنی - طاب ثراه - الماس بزرگی به اندازه یک تخم مرغ فرستاد و به ضریح رضوی هدیه کرد. وقتی عبدالمؤمن خان رئیس طایفه ازبک­ها بر خراسان استیلا یافت، آن الماس را در به همراه چیزهای دیگر غارت کرد.

آن دفعه­ای که شاه عباس صفوی پیاده به زیارت خراسان آمد، که از روز حرکتش از اصفهان تا رسیدنش به خراسان هجده روز طول کشید، یکی از خان های ازبکی آن الماس را به شاه عباس هدیه کرد. او وقتی فهمید که این الماس از اجناس مربوط به خزانه رضوی بوده، دستور داد آن را در استانبول بفروشند و با پول آن تعدادی املاک و نهر آب خرید که منافع آن را صرف آن بقعه کنند. این کار با اجازه بعضی از علماء بود.

مؤلف فردوس التواریخ از یکی از کتاب­های تاریخ نقل کرده، پسر سلطان سنجر یا پسر یکی از وزیرانش مبتلا به بیماری تب شدید شد؛ پزشکان گفتند که باید بگردش برود و خود را به شکار مشغول کند. یک روز که با غلامان و همراهان خود برای شکار بیرون رفته بود، ناگهان آهویی از مقابل او گذشت. اسب خود را به سمت او راند و با سرعت زیاد از پی آهو تاخت. آهو به قبر علی بن موسی الرضا علیه السّلام پناه برد و شاه­زاده به آن جای­گاه منیع و پناه­گاه رفیع، که هر که به آن پناه ببرد ایمن خواهد ماند، رسید و سعی کرد آهو را صید کند، اما هر چه کردند اسب­هایشان جلو نرفت و از این پیشامد در شگفت شدند. شاه­زاده به غلامان و همراهان خود دستور داد از اسب­هایشان پیاده شوند و خودش نیز پیاده شد و با پای برهنه و با کمال ادب پیش مرقد شریف رفت و خود را روی قبر انداخت و شروع به گریه و زاری به درگاه خداوند جلیل نمود و شفای بیماری خود را از صاحب مرقد خواست. همان دم شفا یافت و همگی مشغول شادی و سرور شدند و این بشارت شفا یافتن فرزندش به برکت صاحب مرقد را به پادشاه رساندند و گفتند: شاه­زاده در کنار قبر مانده و از آن­جا تکان نمی­خورد تا این­که بناها بروند و بر فراز مرقد گنبدی بسازند و در آن­جا شهری بنیان گذارند تا به عنوان یادبود باقی بماند. وقتی این خبر به سلطان رسید، برای خدا سجده شکر کرد و فوری معماران را به آن­جا فرستاد و روی قبر مبارک بقعه و گنبدی ساختند و اطراف شهر را دیوار کشی کردند.

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

**[ترجمه]

شذرات فی ما یتعلق بأحوال إخوانه و أولاده علیهم السلام

اشارة

اقتبسناها من کتاب تحفة العالم فی شرح خطبة المعالم تألیف العلامة السید جعفر آل بحر العلوم الطباطبائی

**[ترجمه]اقتبسناها من کتاب تحفة العالم فی شرح خطبة المعالم تألیف العلامة السید جعفر آل بحر العلوم الطباطبائی

**[ترجمه]

فیما یتعلق بأحوال إخوانه و أخواته علیه الصلاة و السلام.

ص: 293

ص: 294

کان له علیه السلام ستة إخوة و ثلاثة أخوات و هم إسماعیل و عبد الله الأفطح و أم فروة اسمها عالیة أمهم فاطمة بنت الحسین بن علی بن الحسین علیهم السلام و نقل عن ابن إدریس رحمه الله أنه قال أم إسماعیل فاطمة بنت الحسین الأثرم بن الحسن بن أبی طالب علیه السلام و إسحاق لأم ولد و العباس و علی و محمد و أسماء و فاطمة لأمهات أولاد شتی.

و کان إسماعیل أکبر أولاد الصادق علیه السلام و هو جد الخلفاء الفاطمیین فی المغرب و مصر و مصر الجدید من بنائهم.

و فی بغداد قبران مذمومان أحدهما علی بن إسماعیل بن الصادق علیه السلام و یعرف عند البغدادیین بالسید سلطان علی و الآخر أخوه محمد بن إسماعیل جد الفاطمیین و یعرف عندهم بالفضل و المحلة التی فیها محلة الفضل.

و کان الإمام الصادق علیه السلام شدید المحبة لإسماعیل و البر به و الإشفاق علیه و کان قوم من الشیعة یظنون أنه القائم بعد أبیه و الخلیفة له لما ذکرنا من کبر سنه و میل أبیه إلیه و إکرامه له و لما کان علیه من الجمال و الکمال الصوری و المعنوی توفی حیاة أبیه و حین ما حمل إلی البقیع للدفن کان أبوه الصادق علیه السلام یضع جنازته علی الأرض و یرفع عن وجهه الکفن بحیث یراه الناس فعل ذلک فی أثناء الطریق ثلاث مرات لیری الناس موته و أنه لم یغب کما کان یظن به ذلک و لما تحقق موته رجع الأکثرون عن القول بإمامته و فرض طاعته.

ص: 295

و قال قوم إنه لم یمت و إنما لبس علی الناس فی أمره و قالت فرقة إنه مات و لکن نص علی ابنه محمد و هو الإمام بعد جعفر و هم المسمون بالقرامطة و المبارکة و ذهب جماعة إلی أنه نص علی محمد جده الصادق دون إسماعیل ثم یسحبون الإمامة فی ولده إلی آخر الزمان.

قال جدی الأمجد السید محمد جد جدنا بحر العلوم و سخافة مذهبهم و بطلانه أظهر من أن یبین مع أنه مبین بما لا مزید علیه فی محله.

و قبر إسماعیل لیس فی البقیع نفسه بل هو فی الطرف الغربی من قبة العباس فی خارج البقیع و تلک البقعة رکن سور المدینة من جهة القبلة و المشرق و بابه من داخل المدینة و بناء تلک البقعة قبل بناء السور فاتصل السور به و هو من بناء بعض الفاطمیین من ملوک مصر.

و قبر المقداد بن أسود الکندی فی البقیع أیضا فإنه مات بالجرف یبعد عن المدینة بفرسخ و حمل إلی المدینة فما علیه سواد أهل شهروان من أن فیه قبر مقداد بن أسود هذا اشتباه و من المحتمل قویا کما فی الروضات أن المشهد الذی فی شهروان هو للشیخ الجلیل الفاضل المقداد(1)

صاحب المصنفات من أجل علماء الشیعة.

ص: 296


1- 1. قال فی الروضات: و من جملة ما یحتمل عندی قویا هو أن یکون البقعة الواقعة فی بریة شهروان بغداد و المعروفة عند أهل تلک الناحیة بمقبرة مقداد، مدفن هذا الرجل الجلیل الشأن- یعنی الشیخ جمال الدین المقداد بن عبد اللّه السیوری المعروف بالفاضل المقداد- بناء علی وقوع وفاته رحمه اللّه فی ذلک المکان أو ایصائه بأن یدفن هناک لکونه علی طریق القافلة الراحلة الی العتبات العالیات. قال: و الا فالمقداد بن أسود الکندی رحمه اللّه الذی هو من کبار أصحاب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله مرقده المنیف فی أرض بقیع الغرقد الشریف لما ذکره المؤرخون المعتبرون من أنّه رضی اللّه عنه توفی فی أرضه بالجرف، و هو علی ثلاثة أمیال من المدینة، فحمل علی الرقاب حتّی دفن بالبقیع، انتهی. قلت: لکنه من عجیب الاحتمال حیث ان المسلمین بالمقداد کثیرون، و لیس لنا أن نقول بأن المقبرة المشهورة عندهم لما لم یکن للمقداد بن أسود الکندی فلیکن للمقداد بن عبد اللّه الفاضل السیوری، مع أن الفاضل المقداد- رحمه اللّه- کان قاطنا فی النجف الأشرف و لیس شهروان فی طریق النجف الأشرف الی کربلاء و لا الی الکاظمیة و لا سامرّاء. بل الفاضل السیوری قد توفی بالمشهد الغروی النجف الأشرف علی ساکنه آلاف الثناء و التحف ضحی نهار الاحد السادس و العشرین من جمادی الآخرة سنة 826 ه و دفن بمقابر المشهد المذکور کما صرّح به تلمیذه الشیخ حسن بن راشد الحلی، راجع الذریعة ج 1 ص 429 و 465.

و ذکر علماء السیر و التواریخ فیما یتعلق بتاریخ المدینة المنورة أن أکثر أصحاب النبی دفنوا فی البقیع و ذکر القاضی عیاض فی المدارک أن المدفونین من أصحاب النبی هناک عشرة آلاف و لکن الغالب منهم مخفی الآثار عینا و جهة و سبب ذلک أن السابقین لم یعلموا القبور بالکتابة و البناء مضافا إلی أن تمادی الأیام یوجب زوال الآثار.

نعم إن من یعرف مرقده من بنی هاشم عینا و جهة قبر إبراهیم بن النبی صلی الله علیه و آله فی بقعة قریبة من البقیع و فیها قبر عثمان بن مظعون من أکابر الصحابة و هو أول من دفن فی البقیع.

و فیه أیضا قبر أسعد بن زرارة و ابن مسعود و رقیة و أم کلثوم بنات رسول الله صلی الله علیه و آله و فی الروایات من العامة و الخاصة أنه لما توفیت رقیة و دفنها صلی الله علیه و آله قال الحقی بسلفنا الصالح عثمان بن مظعون.

قَالَ السَّمْهُودِیُّ إِنَّ الظَّاهِرَ أَنَّ بَنَاتَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله کُلَّهُنَّ مَدْفُونَاتٌ عِنْدَ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ لِأَنَّهُ صلی الله علیه و آله لَمَّا وَضَعَ حَجَراً عَلَی قَبْرِ عُثْمَانَ قَالَ بِهَذَا أُمَیِّزُ قَبْرَ أَخِی وَ أَدْفِنُ مَعَهُ کُلَّ مَنْ مَاتَ مِنْ وُلْدِی.

و روی الدولابی المتوفی سنة ثلاثمائة و عشر فی کتاب الکنی أنه لما مات عثمان بن مظعون قالت امرأته هنیئا لک یا أبا السائب الجنة و إنه أول من تبعه إبراهیم

ص: 297

ولد رسول الله صلی الله علیه و آله.

و بالجملة فما یقال من أن قبر عثمان بن عفان هناک غلط فإن قبره خارج البقیع قال ابن الأثیر فی النهایة فی حشش و منه حدیث عثمان أنه دفن فی حش کوکب و هو بستان بظاهر المدینة خارج البقیع انتهی.

و قبر عقیل بن أبی طالب و معه فی القبر ابن أخیه عبد الله الجواد بن جعفر الطیار و قریب من قبة عقیل بقعة فیها زوجات النبی و قبر صفیة بنت عبد المطلب عمة النبی صلی الله علیه و آله علی یسار الخارج من البقیع و فی طرف القبلة من البقعة قبر متصل بجدار البقعة علیه ضریح و العامة یعتقدون أنه قبر الزهراء علیها السلام و أن قبر فاطمة بنت أسد هو الواقع فی زاویة المقبرة العمومیة للبقیع فی الطرف الشمالی من قبة عثمان و هو اشتباه فإن من المحقق أن قبر فاطمة الزهراء علیهما السلام إما فی بیتها أو فی الروضة النبویة علی مشرفها آلاف الثناء و التحیة و أن القبر الواقع فی الطرف القبلی من البقعة هو قبر فاطمة بنت أسد أم أمیر المؤمنین علیه السلام کما فی بعض الأخبار أن الأئمة علیهم السلام الأربعة نزلوا إلی جوار جدتهم فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف و أن القبر الواقع فی المقبرة العمومیة هو مشهد سعد بن معاذ الأشهلی أحد أصحاب النبی صلی الله علیه و آله کما ذکره فی تلخیص معالم الهجرة.

و ممن عین قبر فاطمة بنت أسد حیث ما ذکرنا السید علی السمهودی (1) فی وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی.

وَ لْنَخْتِمِ الْکَلَامَ فِی أَمْرِ الْبَقِیعِ بِمَا رُوِیَ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ أَنَّهُ رَجَفَتْ قُبُورُ الْبَقِیعِ فِی عَهْدِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَضَجَّ أَهْلُ الْمَدِینَةِ فِی ذَلِکَ فَخَرَجَ عُمَرُ وَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدْعُونَ بِسُکُونِ الرَّجْفَةِ فَمَا زَالَتْ تَزِیدُ إِلَی أَنْ تَعَدَّی ذَلِکَ إِلَی حِیطَانِ الْمَدِینَةِ وَ عَزَمَ أَهْلُهَا إِلَی الْخُرُوجِ عَنْهَا فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ عُمَرُ

ص: 298


1- 1. سمهود قریة کبیرة غربی نیل مصر، و السمهودی هو السیّد نور الدین علی بن عبد اللّه بن أحمد الحسنی الشافعی نزیل المدینة محدث المدینة و مؤرخها توفّی سنة 911.

عَلَیَّ بِأَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَحَضَرَ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَ لَا تَرَی إِلَی قُبُورِ الْبَقِیعِ وَ رَجِیفِهَا حَتَّی تَعَدَّی ذَلِکَ إِلَی حِیطَانِ الْمَدِینَةِ وَ قَدْ هَمَّ أَهْلُهَا بِالرِّحْلَةِ مِنْهَا؟

فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَیَّ بِمِائَةِ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْبَدْرِیِّینَ فَاخْتَارَ مِنَ الْمِائَةِ عَشَرَةً فَجَعَلَهُمْ خَلْفَهُ وَ جَعَلَ التِّسْعِینَ مِنْ وَرَائِهِمْ وَ لَمْ یَبْقَ بِالْمَدِینَةِ ثَیِّبٌ وَ لَا عَاتِقٌ إِلَّا خَرَجَتْ ثُمَّ دَعَا بِأَبِی ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادِ وَ عَمَّارٍ فَقَالَ لَهُمْ کُونُوا بَیْنَ یَدَیَّ حَتَّی تَوَسَّطَ الْبَقِیعَ وَ النَّاسُ مُحْدِقُونَ بِهِ فَضَرَبَ الْأَرْضَ بِرِجْلِهِ ثُمَّ قَالَ مَا لَکِ ثَلَاثاً فَسَکَنَتْ فَقَالَ صَدَقَ اللَّهُ وَ صَدَقَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و آله فَقَدْ أَنْبَأَنِی بِهَذَا الْخَبَرِ وَ هَذَا الْیَوْمِ وَ هَذِهِ السَّاعَةِ وَ بِاجْتِمَاعِ النَّاسِ لَهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها وَ أَخْرَجَتْ لِی أَثْقَالَهَا ثُمَّ انْصَرَفَ النَّاسُ مَعَهُ وَ قَدْ سَکَنَتِ الرَّجْفَةُ هَذَا.

و کان عبد الله أکبر إخوته بعد أخیه إسماعیل و لم تکن منزلته عند أبیه علیه السلام منزلة غیره من إخوته فی الإکرام و کان متهما فی الخلاف علی أبیه فی الاعتقاد و یقال إنه کان یخالط الحشویة و یمیل إلی مذهب المرجئة و ادعی بعد أبیه الإمامة محتجا بأنه أکبر أولاده الباقین بعده فاتبعه جماعة من أصحاب الصادق ثم رجع أکثرهم عن هذا القول و لم یبق علیه إلا نفر یسیر منهم و هم الطائفة الملقبة بالفطحیة لأن عبد الله کان أفطح الرجلین و یقال إنهم لقبوا بذلک لأن رئیسهم و داعیهم إلی هذا المذاهب یقال له عبد الله بن أفطح.

و أما إسحاق فقد قال فی الإرشاد و کان إسحاق بن جعفر علیه السلام من أهل الفضل و الصلاح و الورع و الاجتهاد و روی عنه الناس الحدیث و الآثار.

ص: 299

و کان ابن کاسب إذا حدث عنه یقول حدثنی الثقة الرضی إسحاق بن جعفر علیه السلام و کان یقول بإمامة أخیه موسی بن جعفر و روی عن أبیه النص علی إمامته.

و قال فی العمدة و یکنی أبا محمد و یلقب المؤتمن و ولد بالعریض و کان من أشبه الناس برسول الله صلی الله علیه و آله و أمه أم أخیه موسی الکاظم علیه السلام و کان محدثا جلیلا و ادعت طائفة من الشیعة فیه الإمامة و کان سفیان بن عیینة إذا روی عنه یقول حدثنی الثقة الرضی إسحاق بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین علیهم السلام.

و کان محمد بن جعفر علیه السلام سخیا شجاعا و کان یصوم یوما و یفطر یوما و کان یصرف فی مطبخه کل یوم شاة و کان یری رأی الزیدیة فی الخروج بالسیف و خرج علی المأمون فی سنة مائة و تسع و تسعین بمکة و تبعه الجارودیة فوجه علیه المأمون جندا بقیادة عیسی الجلودی فکسره و قبض علیه و أتی به إلی المأمون فأکرمه المأمون و لم یقتله و أصحبه معه إلی خراسان و قبره فی بسطام و هو الذی ذکرنا سابقا أن قبره فی جرجان فإن جرجان اسم لمجموع الناحیة المعینة المشتملة علی المدینة المدعوة بالأسترآباد و غیرها مثل مصر و القاهرة و العراق و الکوفة.

قال فی مجالس المؤمنین فی ضمن أحوال بایزید البسطامی أن السلطان أولجایتوخان أمر ببناء قبة علی تربته و قد ذهب إلی إمامته بعد أبیه قوم من الشیعة یقال لهم السمطیة لنسبتهم إلی رئیس لهم یقال له یحیی بن أبی السمط.

و کان علی بن جعفر کثیر الفضل شدید الورع سدید الطریق راویة للحدیث من أخیه موسی علیه السلام و هو المعروف بعلی بن جعفر العریضی نشأ فی تربیة أخیه موسی بن جعفر علیهما السلام و من أهل التضییف بأیدی الشیعة إلی هذا

ص: 300

الیوم و أدرک من الأئمة أربعة أو خمسة و قال السید فی الأنوار کان من الورع بمکان لا یدانی فیه و کذلک من الفضل و لزم أخاه موسی بن جعفر علیهما السلام و قال بإمامته و إمامة الرضا و الجواد علیهم السلام.

و کان إذا رأی الجواد علیه السلام مع الصبیان یقوم إلیه من المسجد من بین جماعة الشیعة و ینکب علی أقدامه و یمسح شیبته علی تراب رجلیه و یقول قد رأی الله هذا الصبی أهلا للإمامة فجعله إماما و لم یر شیبتی هذه أهلا للإمامة لأن جماعة من الشیعة کانوا یقولون له أنت إمام فادع الإمامة و کان رضوان الله علیه لا یقبل منهم قولا.

و روی أن الجواد علیه السلام إذا أراد أن یفصد أخذ الدم یقول علی بن جعفر للفصاد افصدنی حتی أذق حرارة الحدید قبل الجواد انتهی.

و له مشاهد ثلاثة الأول فی قم و هو المعروف و هو فی خارج البلد و له صحن وسیع و قبة عالیة و آثار قدیمة منها اللوح الموضوع علی المرقد المکتوب فیه اسمه و اسم والده و تاریخ الکتابة سنة أربع و سبعون.

قال المجلسی رحمه الله فی البحار من جملة من هو معروف بالجلالة و النبالة علی بن جعفر علیه السلام مدفون فی قم و جلالته أشهر من أن یذکر.

و أما کون مدفنه فی قم فلم یذکر فی الکتب المعتبرة لکن أثر القبر الشریف الموجود قدیم و علیه مکتوب اسمه انتهی.

و فی تحفة الزائر یوجد مزار فی قم و فیه قبر کبیر و علی القبر مکتوب قبر علی بن جعفر الصادق علیه السلام و محمد بن موسی و من تاریخ بناء ذلک القبر إلی هذا الزمان قریب من أربعمائة سنة انتهی.

و قال الفقیه المجلسی الأول فی شرح الفقیه فی ترجمة علی بن جعفر علیه السلام بعد ذکر نبذة من فضائله و قبره فی قم مشهور قال سمعت أن أهل الکوفة استدعوا منه أن یأتیهم من المدینة و یقیم عندهم فأجابهم إلی ذلک و مکث فی الکوفة مدة و حفظ أهل الکوفة منه أحادیث ثم استدعی منه أهل

ص: 301

قم النزول إلیهم فأجابهم إلی ذلک و بقی هناک إلی أن توفی و له ذریة منتشرة فی العالم و فی أصفهان قبر بعضهم منهم قبر السید کمال الدین فی قریة سین برخوار و هو مزار معروف انتهی.

و ظنی القوی أن محمد بن موسی المدفون معه هو من ذریة الإمام موسی بن جعفر علیهما السلام و هو محمد بن موسی بن إسحاق بن إبراهیم العسکری بن موسی بن إبراهیم بن موسی بن جعفر علیهما السلام قال صاحب تاریخ قم ولد من أبی محمد موسی بن إسحاق ولد

و بنت و لکن لم یذکر اسم الولد و ذکر صاحب العمدة أنه أعقب موسی بن إسحاق بن إبراهیم العسکری أبا جعفر محمد الفقیه بقم و أبا عبد الله إسحاق إلخ.

الثانی فی خارج قلعة سمنان فی وسط بستان نضرة مع قبة و بقعة و عمارة نزهة و لکن المنقول عن المجلسی أنه قال لم یعلم أن ذلک قبره بل المظنون خلافه.

الثالث فی العریض بالتصغیر علی بعد فرسخ من المدینة اسم قریة کانت ملکه و محل سکناه و سکنی ذریته و لهذا کان یعرف بالعریضی و له فیها قبر و قبة و هو الذی اختاره المحدث النوری فی خاتمة المستدرکات مع بسط تام و هو الظاهر و لعل الموجود فی قم هو لأحد أحفاده.

و أما العباس بن جعفر فقد قال فی الإرشاد کان فاضلا نبیلا.

تتمیم لا یخفی أنه یوجد علی ضفة نهر کربلاء المشرفة المعروفة بالحسینیة مقام یعرف بمقام جعفر الصادق علیه السلام علی لسان سواد أهل تلک البلدة و لعله هو الذی عبر عنه الصادق علیه السلام فی حدیث صفوان الذی نقله المجلسی فی تحفة الزائر عن مصباح الشیخ الطوسی رحمه الله الوارد لتعلیمه إیاه آداب زیارة جده الحسین علیه السلام و فیه فإذا وصلت إلی نهر الفرات یعنی شریعة سماها الصادق بالعلقمی فقل کذا و التفسیر من الشیخین و ظاهره أن المقام المقدس کان منسوبا إلی الصادق علیه السلام فی عصرهما.

ص: 302

**[ترجمه]ص: 293

ص: 294

کان له علیه السلام ستة إخوة و ثلاثة أخوات و هم إسماعیل و عبد الله الأفطح و أم فروة اسمها عالیة أمهم فاطمة بنت الحسین بن علی بن الحسین علیهم السلام و نقل عن ابن إدریس رحمه الله أنه قال أم إسماعیل فاطمة بنت الحسین الأثرم بن الحسن بن أبی طالب علیه السلام و إسحاق لأم ولد و العباس و علی و محمد و أسماء و فاطمة لأمهات أولاد شتی.

و کان إسماعیل أکبر أولاد الصادق علیه السلام و هو جد الخلفاء الفاطمیین فی المغرب و مصر و مصر الجدید من بنائهم.

و فی بغداد قبران مذمومان أحدهما علی بن إسماعیل بن الصادق علیه السلام و یعرف عند البغدادیین بالسید سلطان علی و الآخر أخوه محمد بن إسماعیل جد الفاطمیین و یعرف عندهم بالفضل و المحلة التی فیها محلة الفضل.

و کان الإمام الصادق علیه السلام شدید المحبة لإسماعیل و البر به و الإشفاق علیه و کان قوم من الشیعة یظنون أنه القائم بعد أبیه و الخلیفة له لما ذکرنا من کبر سنه و میل أبیه إلیه و إکرامه له و لما کان علیه من الجمال و الکمال الصوری و المعنوی توفی حیاة أبیه و حین ما حمل إلی البقیع للدفن کان أبوه الصادق علیه السلام یضع جنازته علی الأرض و یرفع عن وجهه الکفن بحیث یراه الناس فعل ذلک فی أثناء الطریق ثلاث مرات لیری الناس موته و أنه لم یغب کما کان یظن به ذلک و لما تحقق موته رجع الأکثرون عن القول بإمامته و فرض طاعته.

ص: 295

و قال قوم إنه لم یمت و إنما لبس علی الناس فی أمره و قالت فرقة إنه مات و لکن نص علی ابنه محمد و هو الإمام بعد جعفر و هم المسمون بالقرامطة و المبارکة و ذهب جماعة إلی أنه نص علی محمد جده الصادق دون إسماعیل ثم یسحبون الإمامة فی ولده إلی آخر الزمان.

قال جدی الأمجد السید محمد جد جدنا بحر العلوم و سخافة مذهبهم و بطلانه أظهر من أن یبین مع أنه مبین بما لا مزید علیه فی محله.

و قبر إسماعیل لیس فی البقیع نفسه بل هو فی الطرف الغربی من قبة العباس فی خارج البقیع و تلک البقعة رکن سور المدینة من جهة القبلة و المشرق و بابه من داخل المدینة و بناء تلک البقعة قبل بناء السور فاتصل السور به و هو من بناء بعض الفاطمیین من ملوک مصر.

و قبر المقداد بن أسود الکندی فی البقیع أیضا فإنه مات بالجرف یبعد عن المدینة بفرسخ و حمل إلی المدینة فما علیه سواد أهل شهروان من أن فیه قبر مقداد بن أسود هذا اشتباه و من المحتمل قویا کما فی الروضات أن المشهد الذی فی شهروان هو للشیخ الجلیل الفاضل المقداد - 1. قال فی الروضات: و من جملة ما یحتمل عندی قویا هو أن یکون البقعة الواقعة فی بریة شهروان بغداد و المعروفة عند أهل تلک الناحیة بمقبرة مقداد، مدفن هذا الرجل الجلیل الشأن- یعنی الشیخ جمال الدین المقداد بن عبد اللّه السیوری المعروف بالفاضل المقداد- بناء علی وقوع وفاته رحمه اللّه فی ذلک المکان أو ایصائه بأن یدفن هناک لکونه علی طریق القافلة الراحلة الی العتبات العالیات.

قال: و الا فالمقداد بن أسود الکندی رحمه اللّه الذی هو من کبار أصحاب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله مرقده المنیف فی أرض بقیع الغرقد الشریف لما ذکره المؤرخون المعتبرون من أنّه رضی اللّه عنه توفی فی أرضه بالجرف، و هو علی ثلاثة أمیال من المدینة، فحمل علی الرقاب حتّی دفن بالبقیع، انتهی. قلت: لکنه من عجیب الاحتمال حیث ان المسلمین بالمقداد کثیرون، و لیس لنا أن نقول بأن المقبرة المشهورة عندهم لما لم یکن للمقداد بن أسود الکندی فلیکن للمقداد بن عبد اللّه الفاضل السیوری، مع أن الفاضل المقداد- رحمه اللّه- کان قاطنا فی النجف الأشرف و لیس شهروان فی طریق النجف الأشرف الی کربلاء و لا الی الکاظمیة و لا سامرّاء.

بل الفاضل السیوری قد توفی بالمشهد الغروی النجف الأشرف علی ساکنه آلاف الثناء و التحف ضحی نهار الاحد السادس و العشرین من جمادی الآخرة سنة 826 ه و دفن بمقابر المشهد المذکور کما صرّح به تلمیذه الشیخ حسن بن راشد الحلی، راجع الذریعة ج 1 ص 429 و 465. -

صاحب المصنفات من أجل علماء الشیعة.

ص: 296

و ذکر علماء السیر و التواریخ فیما یتعلق بتاریخ المدینة المنورة أن أکثر أصحاب النبی دفنوا فی البقیع و ذکر القاضی عیاض فی المدارک أن المدفونین من أصحاب النبی هناک عشرة آلاف و لکن الغالب منهم مخفی الآثار عینا و جهة و سبب ذلک أن السابقین لم یعلموا القبور بالکتابة و البناء مضافا إلی أن تمادی الأیام یوجب زوال الآثار.

نعم إن من یعرف مرقده من بنی هاشم عینا و جهة قبر إبراهیم بن النبی صلی الله علیه و آله فی بقعة قریبة من البقیع و فیها قبر عثمان بن مظعون من أکابر الصحابة و هو أول من دفن فی البقیع.

و فیه أیضا قبر أسعد بن زرارة و ابن مسعود و رقیة و أم کلثوم بنات رسول الله صلی الله علیه و آله و فی الروایات من العامة و الخاصة أنه لما توفیت رقیة و دفنها صلی الله علیه و آله قال الحقی بسلفنا الصالح عثمان بن مظعون.

قَالَ السَّمْهُودِیُّ إِنَّ الظَّاهِرَ أَنَّ بَنَاتَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله کُلَّهُنَّ مَدْفُونَاتٌ عِنْدَ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ لِأَنَّهُ صلی الله علیه و آله لَمَّا وَضَعَ حَجَراً عَلَی قَبْرِ عُثْمَانَ قَالَ بِهَذَا أُمَیِّزُ قَبْرَ أَخِی وَ أَدْفِنُ مَعَهُ کُلَّ مَنْ مَاتَ مِنْ وُلْدِی.

و روی الدولابی المتوفی سنة ثلاثمائة و عشر فی کتاب الکنی أنه لما مات عثمان بن مظعون قالت امرأته هنیئا لک یا أبا السائب الجنة و إنه أول من تبعه إبراهیم

ص: 297

ولد رسول الله صلی الله علیه و آله.

و بالجملة فما یقال من أن قبر عثمان بن عفان هناک غلط فإن قبره خارج البقیع قال ابن الأثیر فی النهایة فی حشش و منه حدیث عثمان أنه دفن فی حش کوکب و هو بستان بظاهر المدینة خارج البقیع انتهی.

و قبر عقیل بن أبی طالب و معه فی القبر ابن أخیه عبد الله الجواد بن جعفر الطیار و قریب من قبة عقیل بقعة فیها زوجات النبی و قبر صفیة بنت عبد المطلب عمة النبی صلی الله علیه و آله علی یسار الخارج من البقیع و فی طرف القبلة من البقعة قبر متصل بجدار البقعة علیه ضریح و العامة یعتقدون أنه قبر الزهراء علیها السلام و أن قبر فاطمة بنت أسد هو الواقع فی زاویة المقبرة العمومیة للبقیع فی الطرف الشمالی من قبة عثمان و هو اشتباه فإن من المحقق أن قبر فاطمة الزهراء علیهما السلام إما فی بیتها أو فی الروضة النبویة علی مشرفها آلاف الثناء و التحیة و أن القبر الواقع فی الطرف القبلی من البقعة هو قبر فاطمة بنت أسد أم أمیر المؤمنین علیه السلام کما فی بعض الأخبار أن الأئمة علیهم السلام الأربعة نزلوا إلی جوار جدتهم فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف و أن القبر الواقع فی المقبرة العمومیة هو مشهد سعد بن معاذ الأشهلی أحد أصحاب النبی صلی الله علیه و آله کما ذکره فی تلخیص معالم الهجرة.

و ممن عین قبر فاطمة بنت أسد حیث ما ذکرنا السید علی السمهودی - 1. سمهود قریة کبیرة غربی نیل مصر، و السمهودی هو السیّد نور الدین علی بن عبد اللّه بن أحمد الحسنی الشافعی نزیل المدینة محدث المدینة و مؤرخها توفّی سنة 911. - فی وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی.

وَ لْنَخْتِمِ الْکَلَامَ فِی أَمْرِ الْبَقِیعِ بِمَا رُوِیَ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ أَنَّهُ رَجَفَتْ قُبُورُ الْبَقِیعِ فِی عَهْدِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَضَجَّ أَهْلُ الْمَدِینَةِ فِی ذَلِکَ فَخَرَجَ عُمَرُ وَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدْعُونَ بِسُکُونِ الرَّجْفَةِ فَمَا زَالَتْ تَزِیدُ إِلَی أَنْ تَعَدَّی ذَلِکَ إِلَی حِیطَانِ الْمَدِینَةِ وَ عَزَمَ أَهْلُهَا إِلَی الْخُرُوجِ عَنْهَا فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ عُمَرُ

ص: 298

عَلَیَّ بِأَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَحَضَرَ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَ لَا تَرَی إِلَی قُبُورِ الْبَقِیعِ وَ رَجِیفِهَا حَتَّی تَعَدَّی ذَلِکَ إِلَی حِیطَانِ الْمَدِینَةِ وَ قَدْ هَمَّ أَهْلُهَا بِالرِّحْلَةِ مِنْهَا؟

فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَیَّ بِمِائَةِ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْبَدْرِیِّینَ فَاخْتَارَ مِنَ الْمِائَةِ عَشَرَةً فَجَعَلَهُمْ خَلْفَهُ وَ جَعَلَ التِّسْعِینَ مِنْ وَرَائِهِمْ وَ لَمْ یَبْقَ بِالْمَدِینَةِ ثَیِّبٌ وَ لَا عَاتِقٌ إِلَّا خَرَجَتْ ثُمَّ دَعَا بِأَبِی ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادِ وَ عَمَّارٍ فَقَالَ لَهُمْ کُونُوا بَیْنَ یَدَیَّ حَتَّی تَوَسَّطَ الْبَقِیعَ وَ النَّاسُ مُحْدِقُونَ بِهِ فَضَرَبَ الْأَرْضَ بِرِجْلِهِ ثُمَّ قَالَ مَا لَکِ ثَلَاثاً فَسَکَنَتْ فَقَالَ صَدَقَ اللَّهُ وَ صَدَقَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و آله فَقَدْ أَنْبَأَنِی بِهَذَا الْخَبَرِ وَ هَذَا الْیَوْمِ وَ هَذِهِ السَّاعَةِ وَ بِاجْتِمَاعِ النَّاسِ لَهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها وَ أَخْرَجَتْ لِی أَثْقَالَهَا ثُمَّ انْصَرَفَ النَّاسُ مَعَهُ وَ قَدْ سَکَنَتِ الرَّجْفَةُ هَذَا.

و کان عبد الله أکبر إخوته بعد أخیه إسماعیل و لم تکن منزلته عند أبیه علیه السلام منزلة غیره من إخوته فی الإکرام و کان متهما فی الخلاف علی أبیه فی الاعتقاد و یقال إنه کان یخالط الحشویة و یمیل إلی مذهب المرجئة و ادعی بعد أبیه الإمامة محتجا بأنه أکبر أولاده الباقین بعده فاتبعه جماعة من أصحاب الصادق ثم رجع أکثرهم عن هذا القول و لم یبق علیه إلا نفر یسیر منهم و هم الطائفة الملقبة بالفطحیة لأن عبد الله کان أفطح الرجلین و یقال إنهم لقبوا بذلک لأن رئیسهم و داعیهم إلی هذا المذاهب یقال له عبد الله بن أفطح.

و أما إسحاق فقد قال فی الإرشاد و کان إسحاق بن جعفر علیه السلام من أهل الفضل و الصلاح و الورع و الاجتهاد و روی عنه الناس الحدیث و الآثار.

ص: 299

و کان ابن کاسب إذا حدث عنه یقول حدثنی الثقة الرضی إسحاق بن جعفر علیه السلام و کان یقول بإمامة أخیه موسی بن جعفر و روی عن أبیه النص علی إمامته.

و قال فی العمدة و یکنی أبا محمد و یلقب المؤتمن و ولد بالعریض و کان من أشبه الناس برسول الله صلی الله علیه و آله و أمه أم أخیه موسی الکاظم علیه السلام و کان محدثا جلیلا و ادعت طائفة من الشیعة فیه الإمامة و کان سفیان بن عیینة إذا روی عنه یقول حدثنی الثقة الرضی إسحاق بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین علیهم السلام.

و کان محمد بن جعفر علیه السلام سخیا شجاعا و کان یصوم یوما و یفطر یوما و کان یصرف فی مطبخه کل یوم شاة و کان یری رأی الزیدیة فی الخروج بالسیف و خرج علی المأمون فی سنة مائة و تسع و تسعین بمکة و تبعه الجارودیة فوجه علیه المأمون جندا بقیادة عیسی الجلودی فکسره و قبض علیه و أتی به إلی المأمون فأکرمه المأمون و لم یقتله و أصحبه معه إلی خراسان و قبره فی بسطام و هو الذی ذکرنا سابقا أن قبره فی جرجان فإن جرجان اسم لمجموع الناحیة المعینة المشتملة علی المدینة المدعوة بالأسترآباد و غیرها مثل مصر و القاهرة و العراق و الکوفة.

قال فی مجالس المؤمنین فی ضمن أحوال بایزید البسطامی أن السلطان أولجایتوخان أمر ببناء قبة علی تربته و قد ذهب إلی إمامته بعد أبیه قوم من الشیعة یقال لهم السمطیة لنسبتهم إلی رئیس لهم یقال له یحیی بن أبی السمط.

و کان علی بن جعفر کثیر الفضل شدید الورع سدید الطریق راویة للحدیث من أخیه موسی علیه السلام و هو المعروف بعلی بن جعفر العریضی نشأ فی تربیة أخیه موسی بن جعفر علیهما السلام و من أهل التضییف بأیدی الشیعة إلی هذا

ص: 300

الیوم و أدرک من الأئمة أربعة أو خمسة و قال السید فی الأنوار کان من الورع بمکان لا یدانی فیه و کذلک من الفضل و لزم أخاه موسی بن جعفر علیهما السلام و قال بإمامته و إمامة الرضا و الجواد علیهم السلام.

و کان إذا رأی الجواد علیه السلام مع الصبیان یقوم إلیه من المسجد من بین جماعة الشیعة و ینکب علی أقدامه و یمسح شیبته علی تراب رجلیه و یقول قد رأی الله هذا الصبی أهلا للإمامة فجعله إماما و لم یر شیبتی هذه أهلا للإمامة لأن جماعة من الشیعة کانوا یقولون له أنت إمام فادع الإمامة و کان رضوان الله علیه لا یقبل منهم قولا.

و روی أن الجواد علیه السلام إذا أراد أن یفصد أخذ الدم یقول علی بن جعفر للفصاد افصدنی حتی أذق حرارة الحدید قبل الجواد انتهی.

و له مشاهد ثلاثة الأول فی قم و هو المعروف و هو فی خارج البلد و له صحن وسیع و قبة عالیة و آثار قدیمة منها اللوح الموضوع علی المرقد المکتوب فیه اسمه و اسم والده و تاریخ الکتابة سنة أربع و سبعون.

قال المجلسی رحمه الله فی البحار من جملة من هو معروف بالجلالة و النبالة علی بن جعفر علیه السلام مدفون فی قم و جلالته أشهر من أن یذکر.

و أما کون مدفنه فی قم فلم یذکر فی الکتب المعتبرة لکن أثر القبر الشریف الموجود قدیم و علیه مکتوب اسمه انتهی.

و فی تحفة الزائر یوجد مزار فی قم و فیه قبر کبیر و علی القبر مکتوب قبر علی بن جعفر الصادق علیه السلام و محمد بن موسی و من تاریخ بناء ذلک القبر إلی هذا الزمان قریب من أربعمائة سنة انتهی.

و قال الفقیه المجلسی الأول فی شرح الفقیه فی ترجمة علی بن جعفر علیه السلام بعد ذکر نبذة من فضائله و قبره فی قم مشهور قال سمعت أن أهل الکوفة استدعوا منه أن یأتیهم من المدینة و یقیم عندهم فأجابهم إلی ذلک و مکث فی الکوفة مدة و حفظ أهل الکوفة منه أحادیث ثم استدعی منه أهل

ص: 301

قم النزول إلیهم فأجابهم إلی ذلک و بقی هناک إلی أن توفی و له ذریة منتشرة فی العالم و فی أصفهان قبر بعضهم منهم قبر السید کمال الدین فی قریة سین برخوار و هو مزار معروف انتهی.

و ظنی القوی أن محمد بن موسی المدفون معه هو من ذریة الإمام موسی بن جعفر علیهما السلام و هو محمد بن موسی بن إسحاق بن إبراهیم العسکری بن موسی بن إبراهیم بن موسی بن جعفر علیهما السلام قال صاحب تاریخ قم ولد من أبی محمد موسی بن إسحاق ولد

و بنت و لکن لم یذکر اسم الولد و ذکر صاحب العمدة أنه أعقب موسی بن إسحاق بن إبراهیم العسکری أبا جعفر محمد الفقیه بقم و أبا عبد الله إسحاق إلخ.

الثانی فی خارج قلعة سمنان فی وسط بستان نضرة مع قبة و بقعة و عمارة نزهة و لکن المنقول عن المجلسی أنه قال لم یعلم أن ذلک قبره بل المظنون خلافه.

الثالث فی العریض بالتصغیر علی بعد فرسخ من المدینة اسم قریة کانت ملکه و محل سکناه و سکنی ذریته و لهذا کان یعرف بالعریضی و له فیها قبر و قبة و هو الذی اختاره المحدث النوری فی خاتمة المستدرکات مع بسط تام و هو الظاهر و لعل الموجود فی قم هو لأحد أحفاده.

و أما العباس بن جعفر فقد قال فی الإرشاد کان فاضلا نبیلا.

تتمیم لا یخفی أنه یوجد علی ضفة نهر کربلاء المشرفة المعروفة بالحسینیة مقام یعرف بمقام جعفر الصادق علیه السلام علی لسان سواد أهل تلک البلدة و لعله هو الذی عبر عنه الصادق علیه السلام فی حدیث صفوان الذی نقله المجلسی فی تحفة الزائر عن مصباح الشیخ الطوسی رحمه الله الوارد لتعلیمه إیاه آداب زیارة جده الحسین علیه السلام و فیه فإذا وصلت إلی نهر الفرات یعنی شریعة سماها الصادق بالعلقمی فقل کذا و التفسیر من الشیخین و ظاهره أن المقام المقدس کان منسوبا إلی الصادق علیه السلام فی عصرهما.

ص: 302

**[ترجمه]

فیما یتعلق بأحوال أولاده علیه الصلاة و السلام.

ولد له سبع و ثلاثون و قیل تسع و ثلاثون ولدا ذکرا و أنثی علی بن موسی الرضا علیه السلام و إبراهیم و العباس و القاسم لأمهات أولاد و إسماعیل و له مزار فی تویسرکان من بلاد إیران و جعفر و هارون و الحسن لأم ولد و أحمد و محمد و حمزة لأم ولد و عبد الله و إسحاق و عبید الله و زید و الحسن و الفضل و قبره فی بهبهان معروف یزار و یعرف بشاه فضل و الحسین و سلیمان لأمهات أولاد و فاطمة الکبری و فاطمة الصغری و رقیة و حکیمة و أم أبیها و رقیة الصغری و کلثوم و أم جعفر و لبابة و زینب و خدیجة و علیة و آمنة و حسنة و بریهة و عائشة و أم سلمة و میمونة لأمهات شتی.

أما إبراهیم فقد قال المفید رحمه الله فی الإرشاد و الطبرسی فی إعلام الوری.

کان إبراهیم بن موسی شجاعا کریما و تقلد الإمرة علی الیمن فی أیام المأمون من قبل محمد بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیه السلام الذی بایعه أبو السرایا بالکوفة و مضی إلیها ففتحها و أقام بها مدة إلی أن کان من أمر أبی السرایا ما کان و أخذ له الأمان من المأمون و صرحا بأن لکل من ولد أبی الحسن موسی علیه السلام فضل و منقبة مشهورة.

و فی وجیزة المجلسی إبراهیم بن موسی بن جعفر ممدوح وَ فِی الْکَافِی فِی بَابِ أَنَّ الْإِمَامَ مَتَی یَعْلَمُ أَنَّ الْأَمْرَ قَدْ صَارَ إِلَیْهِ بِسَنَدِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّ رَجُلًا عَنَی أَخَاکَ إِبْرَاهِیمَ فَذَکَرَ لَهُ أَنَّ أَبَاکَ فِی الْحَیَاةِ وَ أَنْتَ

ص: 303

تَعْلَمُ مِنْ ذَلِکَ مَا لَا یَعْلَمُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ یَمُوتُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا یَمُوتُ مُوسَی قَدْ وَ اللَّهِ مَضَی کَمَا مَضَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَزَلْ مُنْذُ قَبَضَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله هَلُمَّ جَرّاً یَمُنُّ بِهَذَا الدِّینِ عَلَی أَوْلَادِ الْأَعَاجِمِ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ قَرَابَةِ نَبِیِّهِ هَلُمَّ جَرّاً فَیُعْطِی هَؤُلَاءِ وَ یَمْنَعُ هَؤُلَاءِ لَقَدْ قَضَیْتُ عَنْهُ فِی هِلَالِ ذِی الْحِجَّةِ أَلْفَ دِینَارٍ بَعْدَ أَنْ أَشْفَی عَلَی طَلَاقِ نِسَائِهِ وَ عِتْقِ مَمَالِیکِهِ وَ لَکِنْ قَدْ سَمِعْتُ مَا لَقِیَ یُوسُفُ مِنْ إِخْوَتِهِ.

قال جدی الصالح فی شرح أصول الکافی قوله عنی بمعنی قصد و أراد و فی بعض النسخ عزی أخاک قیل ذلک الرجل أخوهما العباس قوله فذکر له فاعل ذکر راجع إلی الرجل و ضمیر له إلی إبراهیم قوله و أنت تعلم أی ذکر أیضا أنک تعلم ما لا یعلم من مکانه و لفظة لا غیر موجودة فی بعض النسخ و معناه واضح.

قوله علی أولاد الأعاجم کسلمان و غیره و فیه مدح عظیم للعجم و تفضیلهم علی العرب و کتب أبو عامر بن حرشنة کتابا فی تفضیل العجم علی العرب و کذلک إسحاق بن سلمة و کیف ینکر فضلهم و فی الأخبار ما یدل علی أنهم من أعوان القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف و أنهم أهل تأیید الدین.

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَسْعَدُ النَّاسِ بِهَذَا الدِّینِ فَارِسُ رواه الشیخ أبو محمد جعفر بن أحمد بن علی القمی نزیل الری فی کتاب جامع الأحادیث مع أنهم فی تأیید الدین و قبول العلم أحسن و أکثر من العرب یدل علی ذلک قوله تعالی وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ (1) قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَوْ نُزِّلَ الْقُرْآنُ عَلَی الْعَجَمِ مَا آمَنَتْ بِهِ الْعَرَبُ وَ قَدْ نُزِّلَ عَلَی الْعَرَبِ فَآمَنَتْ بِهِ الْعَجَمُ فَهِیَ فَضِیلَةٌ لِلْعَجَمِ وَ قَالَ عِنْدَ تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ

ص: 304


1- 1. الشعراء: 198.

عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ (1) الشُّعُوبُ مِنَ الْعَجَمِ وَ القَبَائِلُ مِنَ الْعَرَبِ وَ الْأَسْبَاطُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قال و روی ذلک عن الصادق علیه السلام.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَذْهَبَ عَنْکُمْ بِالْإِسْلَامِ نَخْوَةَ الْجَاهِلِیَّةِ وَ تَفَاخُرَهَا بِآبَائِهَا إِنَّ الْعَرَبِیَّةَ لَیْسَتْ بِأَبٍ وَالِدٍ وَ إِنَّمَا هُوَ لِسَانٌ نَاطِقٌ فَمَنْ تَکَلَّمَ بِهِ فَهُوَ عَرَبِیٌّ أَلَا إِنَّکُمْ مِنْ آدَمَ وَ آدَمُ مِنَ التُّرَابِ و هذا صریح فی أن التکلم بلغة العرب وحده لا فخر فیه بل المناط هو التقوی.

و فی الفتوحات المکیة فی الباب السادس و الستین و ثلاثمائة أن وزراء المهدی علیه السلام من الأعاجم ما فیهم عربی لکن لا یتکلمون إلا بالعربیة لهم حافظ لیس من جنسهم انتهی.

بل المستفاد من خطبة أمیر المؤمنین فیما یتعلق بإخباره عن القائم علیه السلام حیث یقول فیها و کأنی أسمع صهیل خیلهم و طمطمة رجالهم أنهم یتکلمون بالفارسیة قال فی البحار الطمطمة اللغة العجمیة و رجل طمطمی فی لسانه عجمة أشار علیه السلام بذلک إلی أن عسکرهم من العجم انتهی و لا ینافی ما ذکره صاحب الفتوحات إذ لعل التکلم بالعربی لوزرائه خاصة دون بقیة الجیش.

وَ فِی حَیَاةِ الْحَیَوَانِ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَیْتُ غَنَماً سُوداً دَخَلَتْ فِیهَا غَنَمٌ کَثِیرٌ بِیضٌ قَالُوا فَمَا أَوَّلْتَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قَالَ الْعَجَمُ یَشْرَکُونَکُمْ فِی دِینِکُمْ وَ أَنْسَابِکُمْ قَالُوا الْعَجَمُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَوْ کَانَ الْإِیمَانُ مُتَعَلِّقاً بِالثُّرَیَّا لَنَالَهُ رِجَالٌ مِنَ الْعَجَمِ و سبب المن و الإعطاء و الصرف و المنع فی روایة الکافی هو استعمال الاستعداد الفطری و قبوله و إبطاله و الإعراض عنه فلا یلزم الجبر.

قوله لقد قضیت عنه قال الفاضل الأمین الأسترآبادی أی قضیت عن الذی عزی إبراهیم و کأنه عباس أخوهما ألف دینار بعد أن أشرف و عزم علی طلاق نسائه و عتق ممالیکه و علی أن یشرد من الغرماء و کان قصده من الطلاق و العتق أن

ص: 305


1- 1. الحجرات: 13.

لا یأخذ الغرماء ممالیکه و یختموا بیوت نسائه و قیل عزمه علی ذلک لفقره و عجزه من النفقة قوله قد سمعت ما لقی یوسف یعنی أنهم یقولون ذلک افتراء و ینکرون حقی حسدا انتهی.

و فی بصائر الدرجات أنه (1)

ألح إلی أبی الحسن علیه السلام فی السؤال فحک بسوطه الأرض فتناول سبیکة ذهب فقال استغن بها و اکتم ما رأیت و بالجملة قال جدی بحر العلوم رحمه الله ما ذکره المفید رحمه الله و غیره من الحکم بحسن حال أولاد الکاظم علیه السلام عموما محل نظر و کذا فی خصوص إبراهیم کما هو ظاهر الروایة المتقدمة.

و کیف کان فإبراهیم هذا هو جد السید المرتضی و الرضی رحمهما الله فإنهما ابنا أبی أحمد النقیب و هو الحسین بن موسی بن محمد بن موسی بن إبراهیم بن موسی بن جعفر علیه السلام.

و ظاهر المفید فی الإرشاد و الطبرسی فی إعلام الوری و ابن شهرآشوب فی المناقب و الإربلی فی کشف الغمة أن المسمّی بإبراهیم من أولاد أبی الحسن علیه السلام رجل واحد و لکن عبارة صاحب العمدة تعطی أن إبراهیم من ولده اثنان إبراهیم الأکبر و إبراهیم الأصغر و أنه یلقب بالمرتضی و العقب منه و أمه أم ولد نوبیة اسمها نجیة و الظاهر التعدد فإن علماء النسب أعلم من غیرهم بهذا الشأن و الظاهر أن المسئول عن أبیه و المخبر بحیاته هو إبراهیم الأکبر و أن الذی هو جد المرتضی و الرضی هو الأصغر کما صرح به جدی بحر العلوم و قد ذکرنا أنه مدفون فی الحائر الحسینی خلف ظهر الحسین علیه السلام.

و کیف کان ففی شیراز بقعة تنسب إلی إبراهیم بن موسی واقعة فی محلة لب آب بناها محمد زکی خان النوری من وزراء شیراز سنة ألف و مائتین و أربعین و لکن لم أعثر علی مستند قوی یدل علی صحة النسبة بل یبعدها ما سمعت من إرشاد المفید من

ص: 306


1- 1. یعنی إبراهیم بن موسی علیه السلام رواه الصفار فی البصائر ص 374 من الطبعة الحدیثة.

أنه کان والیا بالیمن بل ذکر صاحب أنساب الطالبین أن إبراهیم الأکبر ابن الإمام موسی علیه السلام خرج بالیمن و دعا الناس إلی بیعة محمد بن إبراهیم طباطبا ثم دعا الناس إلی بیعة نفسه و حج فی سنة مائتین و اثنین و کان المأمون یومئذ فی خراسان فوجه إلیه حمدویه بن علی و حاربه فانهزم إبراهیم و توجه إلی العراق و آمنه المأمون و توفی فی بغداد.

و علی فرض صحة ما ذکرناه فالمتیقن أنه أحد المدفونین فی صحن الکاظم علیه السلام لأن هذا الموضع کان فیه مقابر قریش من قدیم الزمان فدفن إلی جنب أبیه و أما أحمد بن موسی ففی الإرشاد کان کریما جلیلا ورعا و کان أبو الحسن موسی یحبه و یقدمه و وهب له ضیعته المعروفة بالیسیرة و یقال أنه رضی الله عنه أعتق ألف مملوک قال أخبرنی أبو محمد الحسن بن محمد بن یحیی قال حدثنا جدی سمعت إسماعیل بن موسی علیه السلام یقول خرج أبی بولده إلی بعض أمواله بالمدینة فکنا فی ذلک المکان فکان مع أحمد بن موسی عشرون من خدام أبی و حشمه إن قام أحمد قاموا و إن جلس جلسوا معه و أبی بعد ذلک یرعاه و یبصره ما یغفل عنه فما انقلبنا حتی تشیخ أحمد بن موسی بیننا انتهی.

و کانت أمه من الخواتین المحترمات تدعی بأم أحمد و کان الإمام موسی شدید التلطف بها و لما توجه من المدینة إلی بغداد أودعها ودائع الإمامة و قال لها کل من جاءک و طالب منک هذه الأمانة فی أی وقت من الأوقات فاعلمی بأنی قد استشهدت و أنه هو الخلیفة من بعدی و الإمام المفترض الطاعة علیک و علی سائر الناس و أمر ابنه الرضا علیه السلام بحفظ الدار.

و لما سمّه المأمون فی بغداد جاء إلیها الرضا علیه السلام و طالبها بالأمانة فقالت له أمّ أحمد لقد استشهد والدک فقال بلی و الآن فرغت من دفنه فأعطنی الأمانة التی سلمها إلیک أبی حین خروجه إلی بغداد و أنا خلیفته و الإمام بالحق

ص: 307

علی تمام الجن و الإنس فشقت أم أحمد جیبها و ردت علیه الأمانة و بایعته بالإمامة.

فلما شاع خبر وفاة الإمام موسی بن جعفر علیهما السلام فی المدینة اجتمع أهلها علی باب أم أحمد و سار أحمد معهم إلی المسجد و لما کان علیه من الجلالة و وفور العبادة و نشر الشرائع و ظهور الکرامات ظنوا به أنه الخلیفة و الإمام بعد أبیه فبایعوه بالإمامة فأخذ منهم البیعة ثم صعد المنبر و أنشأ خطبة فی نهایة البلاغة و کمال الفصاحة ثم قال أیها الناس کما أنکم جمیعا فی بیعتی فإنی فی بیعة أخی علی بن موسی الرضا و اعلموا أنه الإمام و الخلیفة من بعد أبی و هو ولی الله و الفرض علی و علیکم من الله و رسوله طاعته بکل ما یأمرنا.

فکل من کان حاضرا خضع لکلامه و خرجوا من المسجد یقدمهم أحمد بن موسی علیه السلام و حضروا باب دار الرضا علیه السلام فجددوا معه البیعة فدعا له الرضا علیه السلام و کان فی خدمة أخیه مدة من الزمان إلی أن أرسل المأمون إلی الرضا علیه السلام و أشخصه إلی خراسان و عقد له خلافة العهد.

و هو المدفون بشیراز المعروف بسید السادات و یعرف عند أهل شیراز بشاه چراغ و فی عهد المأمون قصد شیراز مع جماعة و کان من قصده الوصول إلی أخیه الرضا علیه السلام فلما سمع به قتلغ خان عامل المأمون علی شیراز توجه إلیه خارج البلد فی مکان یقال له خان زینان علی مسافة ثمانیة فراسخ من شیراز فتلاقی الفریقان و وقع الحرب بینهما فنادی رجل من أصحاب قتلغ إن کان تریدون ثمة الوصول إلی الرضا فقد مات فحین ما سمع أصحاب أحمد بن موسی ذلک تفرقوا عنه و لم یبق معه إلا بعض عشیرته و إخوته فلما لم یتیسر له الرجوع توجه نحو شیراز فأتبعه المخالفون و قتلوه حیث مرقده هناک.

و کتب بعض فی ترجمته أنه لما دخل شیراز اختفی فی زاویة و اشتغل بعبادة ربه حتی توفی لأجله و لم یطلع علی مرقده أحد إلی زمان الأمیر مقرب الدین مسعود بن بدر الدین الذی کان من الوزراء المقربین لأتابک أبی

ص: 308

بکر بن سعد بن زنکی فإنه لما عزم علی تعمیر فی محل قبره حیث هو الآن ظهر له قبر و جسد صحیح غیر متغیر و فی إصبعه خاتم منقوش فیه العزة لله أحمد بن موسی فشرحوا الحال إلی أبی بکر فبنی علیه قبة و بعد مدة من السنین آذنت بالانهدام فجددت تعمیرها الملکة تاشی خاتون أم السلطان الشیخ أبی إسحاق بن سلطان محمود و بنت علیه قبة عالیة و إلی جنب ذلک مدرسة و جعلت قبرها فی جواره و تاریخه یقرب من سنة سبعمائة و خمسین هجریة.

و فی سنة ألف و مائتین و اثنین و أربعین جعل السلطان فتح علی شاه القاجاری علیه مشبکا من الفضة الخالصة و یوجد علی قبره نصف قرآن بقطع البیاض بالخط الکوفی الجید علی ورق من رق الغزال و نصفه الآخر بذلک الخط فی مکتبة الرضا علیه السلام و فی آخره کتبه علی بن أبو طالب (1)

فلذلک کان الاعتقاد بأنه خطه علیه السلام.

و أورد بعض أن مخترع علم النحو لا یکتب المجرور مرفوعا و الذی ببالی أن غیر واحد من النحاة و أهل العربیة صرح بأن الأب و الابن إذا صارا علمین یعامل معهما معاملة الأعلام الشخصیة فی أحکامها و صرح بذلک صاحب التصریح و قال أبو البقاء فی آخر کتابه الکلیات و مما جری مجری المثل الذی لا یغیر علی بن أبی طالب حتی ترک فی حالی النصب و الجر علی لفظه فی حالة الرفع لأنه اشتهر فی ذلک و کذلک معاویة بن أبی سفیان و أبو أمیة انتهی.

و ظنی القوی أن القرآن بخط علی علیه السلام لا یوجد إلا عند الحجة علیه السلام و أن کاتب القرآن المدعی کونه بخطه علیه السلام هو علی بن أبی طالب المغربی و کان معروفا بحسن الخط الکوفی و نظیر هذا القرآن بذلک الرقم بعینه یوجد فی مصر مقام رأس الحسین علیه السلام کما ذکرنا أنه کان یوجد نظیره أیضا فی المرقد العلوی المرتضوی و أنه احترق فیما احترق هذا و ربما ینقل عن بعض أن مشهد السید أحمد المذکور فی بلخ و الله العالم.

ص: 309


1- 1. و لعله من سوء القراءة فان الواو إذا کان آخرا یشبه فی الخط الکوفیّ بالنون.

و فی بیرم من أعمال شیراز مشهد ینسب إلی أخ السید أحمد یعرف عندهم بشاه علی أکبر و لعله هو الذی عده صاحب العمدة من أولاد موسی بن جعفر علیهما السلام و سماه علیا و أما القاسم بن موسی علیه السلام کان یحبه أبوه حبا شدیدا و أدخله فی وصایاه وَ فِی بَابِ الْإِشَارَةِ وَ النَّصِّ عَلَی الرِّضَا مِنَ الْکَافِی فِی حَدِیثِ أَبِی عُمَارَةَ یَزِیدَ بْنِ سَلِیطٍ الطَّوِیلِ قَالَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ أُخْبِرُکَ یَا أَبَا عُمَارَةَ أَنِّی خَرَجْتُ مِنْ مَنْزِلِی فَأَوْصَیْتُ إِلَی ابْنِی فُلَانٍ یَعْنِی عَلِیّاً الرِّضَا علیه السلام وَ أَشْرَکْتُ مَعَهُ بَنِیَّ فِی الظَّاهِرِ وَ أَوْصَیْتُهُ فِی الْبَاطِنِ فَأَفْرَدْتُهُ وَحْدَهُ وَ لَوْ کَانَ الْأَمْرُ إِلَیَّ لَجَعَلْتُهُ فِی الْقَاسِمِ ابْنِی لِحُبِّی إِیَّاهُ وَ رَأْفَتِی عَلَیْهِ وَ لَکِنْ ذَلِکَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَجْعَلُهُ حَیْثُ یَشَاءُ وَ لَقَدْ جَاءَنِی بِخَبَرِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَدِّی عَلِیٌّ علیه السلام ثُمَّ أَرَانِیهِ وَ أَرَانِی مَنْ یَکُونُ مَعَهُ وَ کَذَلِکَ لَا یُوصَی إِلَی أَحَدٍ مِنَّا حَتَّی یَأْتِیَ بِخَبَرِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَدِّی عَلِیٌّ علیه السلام وَ رَأَیْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ خَاتَماً وَ سَیْفاً وَ عَصًا وَ کِتَاباً وَ عِمَامَةً فَقُلْتُ مَا هَذَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لِی أَمَّا الْعِمَامَةُ فَسُلْطَانُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا السَّیْفُ فَعِزُّ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ أَمَّا الْکِتَابُ فَنُورُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ أَمَّا الْعَصَا فَقُوَّةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا الْخَاتَمُ فَجَامِعُ هَذِهِ الْأُمُورِ ثُمَّ قَالَ لِی وَ الْأَمْرُ قَدْ خَرَجَ مِنْکَ إِلَی غَیْرِکَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَرِنِیهِ أَیُّهُمْ هُوَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ مِنَ الْأَئِمَّةِ أَحَداً أَجْزَعَ عَلَی فِرَاقِ هَذَا الْأَمْرِ مِنْکَ وَ لَوْ کَانَتِ الْإِمَامَةُ بِالْمَحَبَّةِ لَکَانَ إِسْمَاعِیلُ أَحَبَّ إِلَی أَبِیکَ مِنْکَ وَ لَکِنْ مِنَ اللَّهِ وَ فِی الْکَافِی، أَیْضاً بِسَنَدِهِ إِلَی سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ لِابْنِهِ الْقَاسِمِ قُمْ یَا بُنَیَّ فَاقْرَأْ عِنْدَ رَأْسِ أَخِیکَ وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا حَتَّی تَسْتَتِمَّهَا فَقَرَأَ فَلَمَّا بَلَغَ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا قَضَی الْفَتَی فَلَمَّا سُجِّیَ وَ خَرَجُوا أَقْبَلَ عَلَیْهِ یَعْقُوبُ بْنُ جَعْفَرٍ فَقَالَ لَهُ کُنَّا نَعْهَدُ الْمَیِّتَ إِذَا نَزَلَ بِهِ الْمَوْتُ یُقْرَأُ عِنْدَهُ

ص: 310

یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ فَصِرْتَ تَأْمُرُنَا بِالصَّافَّاتِ فَقَالَ یَا بُنَیَّ لَمْ تُقْرَأْ عِنْدَ مَکْرُوبٍ مِنْ مَوْتٍ قَطُّ إِلَّا عَجَّلَ اللَّهُ رَاحَتَهُ و نص السید الجلیل علی بن طاوس علی استحباب زیارة القاسم و قرنه بالعباس بن أمیر المؤمنین و علی بن الحسین علیهما السلام المقتول بالطف و ذکر لهم و لمن یجری مجراهم زیارة یزارون بها من أرادها وقف علیها فی کتابه مصباح الزائرین.

و قال فی البحار و القاسم بن الکاظم الذی ذکره السید رحمة الله علیه قبره قریب من الغری و ما هو معروف فی الألسنة من أن الرضا قال فیه من لم یقدر علی زیارتی فلیزر أخی القاسم کذب لا أصل له فی أصل من الأصول و شأنه أجل من أن یرغب الناس فی زیارته بمثل هذه الأکاذیب.

و أما محمد بن موسی علیه السلام ففی الإرشاد أنه من أهل الفضل و الصلاح ثم ذکر ما یدل علی مدحه و حسن عبادته و فی رجال الشیخ أبی علی نقلا عن حمد الله المستوفی فی نزهة القلوب أنه مدفون کأخیه شاه چراغ فی شیراز و صرح بذلک أیضا السید الجزائری فی الأنوار قال و هما مدفونان فی شیراز و الشیعة تتبرک بقبورهما و تکثر زیارتهما و قد زرناهما کثیرا انتهی.

یقال إنه فی أیام الخلفاء العباسیة دخل شیراز و اختفی بمکان و من أجرة کتابة القرآن أعتق ألف نسمة و اختلف المؤرخون فی أنه الأکبر أو السید أحمد و کیف کان فمرقده فی شیراز معروف بعد أن کان مخفیا إلی زمان أتابک بن سعد بن زنکی فبنی له قبة فی محلة باغ قتلغ.

و قد جدد بناؤه مرات عدیدة منها فی زمان السلطان نادر خان و فی سنة ألف و مائتین و تسع و ستین رمته النواب أویس میرزا ابن النواب الأعظم العالم الفاضل الشاهزاده فرهاد میرزا القاجاری.

ص: 311

و أما الحسین بن موسی و یلقب بالسید علاء الدین فقبره أیضا فی شیراز معروف ذکره شیخ الإسلام شهاب الدین أبو الخیر حمزة بن حسن بن مودود حفید الخواجة عز الدین مودود بن محمد بن معین الدین محمود المشهور بزرکوش الشیرازی المنسوب من طرف الأم إلی أبی المعالی مظفر الدین محمد بن روزبهان و توفی فی حدود سنة ثمانمائة ذکره المؤرخ الفارسی فی تاریخه المعروف بشیرازنامه.

و ملخص ما ذکره أن قتلغ خان کان والیا علی شیراز و کان له حدیقة فی مکان حیث هو مرقد السید المذکور و کان بواب تلک الحدیقة رجلا من أهل الدین و المروة و کان یری فی لیالی الجمعة نورا یسطع من مرتفع فی تلک الحدیقة فأبدی حقیقة الحال إلی الأمیر قتلغ و بعد مشاهدته لما کان یشاهده البواب و زیادة تجسسه و کشفه عن ذلک المکان ظهر له قبر و فیه جسد عظیم فی کمال العظمة و الجلال و الطراوة و الجمال بیده مصحف و بالأخری سیف مصلت فبالعلامات و القرائن علموا أنه قبر حسین بن موسی فبنی له قبة و رواقا.

الظاهر أن قتلغ خان هذا غیر الذی حارب أخاه السید أحمد و یمکن أن تکون الحدیقة باسمه و الوالی الذی أمر ببناء مشهده غیره فإن قتلغ خان لقب جماعة کأبی بکر بن سعد الزنکی و أحد أتابکیة آذربیجان بل هم من الدول الإسلامیة کرسی ملکها کرمان عدد ملوکها ثمانیة نشأت سنة ستمائة و تسع عشرة و انقضت سنة سبعمائة و ثلاث إذ من المعلوم أن ظهور مرقده کان بعد وفاته بسنین.

و کتب بعضهم أن السید علاء الدین حسین کان ذاهبا إلی تلک الحدیقة فعرفوه أنه من بنی هاشم فقتلوه فی تلک الحدیقة و بعد مضی مدة و زوال آثار الحدیقة بحیث لم یبق منها إلا ربوة مرتفعة عرفوا قبره بالعلامات المذکورة و کان ذلک فی دور الدولة الصفویة و جاء رجل من المدینة یقال له میرزا علی و سکن شیراز و کان مثریا فبنی علیه قبة عالیة و أوقف علیه أملاکا و بساتین.

و لما توفی دفن بجنب البقعة و تولیة الأوقاف کانت بید ولده میرزا نظام الملک أحد وزراء تلک الدولة و من بعده إلی أحفاده و السلطان خلیل الذی کان

ص: 312

حاکما فی شیراز من قبل الشاه إسماعیل بن حیدر الصفوی رمت البقعة المذکورة و زاد علی عمارتها السابقة فی سنة ثمانمائة و عشر.

و أما حمزة بن موسی فهو المدفون فی الری فی القریة المعروفة بشاه زاده عبد العظیم و له قبة و صحن و خدام و کان الشاهزاده عبد العظیم علی جلالة شأنه و عظم قدره یزوره أیام إقامته فی الری و کان یخفی ذلک علی عامة الناس و قد أسر إلی بعض خواصه أنه قبر رجل من أبناء موسی بن جعفر علیهما السلام.

و ممن فاز بقرب جواره بعد الممات هو الشیخ الجلیل السعید قدوة المفسرین جمال الدین أبو الفتوح حسین بن علی الخزاعی الرازی صاحب التفسیر المعروف بروض الجنان فی عشرین مجلدا فارسی إلا أنه عجیب و مکتوب علی قبره اسمه و نسبه بخط قدیم فما فی مجالس المؤمنین من أن قبره فی أصفهان بعید جدا.

و فی تبریز مزار عظیم ینسب إلی حمزة و کذلک فی قم فی وسط البلدة و له ضریح و ذکر صاحب تاریخ قم أنه قبر حمزة بن الإمام موسی علیه السلام و الصحیح ما ذکرنا و لعل المزار المذکور لبعض أحفاد موسی بن جعفر علیهما السلام.

و أما المرقدان فی صحن الکاظمین علیهما السلام فیقال إنهما من أولاد الکاظم علیه السلام و لا یعلم حالهما فی المدح و القدح و لم أر من تعرض لهذین المرقدین نعم ذکر العلامة السید مهدی القزوینی فی مزار کتابه فلک النجاة إن لأولاد الأئمة قبرین مشهورین فی مشهد الإمام موسی علیه السلام من أولاده لکن لم یکونا من المعروفین و قال إن أحدهم اسمه العباس بن الإمام موسی علیه السلام الذی ورد فی حقه القدح انتهی.

قلت و المکتوب فی لوح زیارة المرقدین أن أحدهما إبراهیم و قد تقدم أنه أحد المدفونین فی الصحن الکاظمی و الآخر إسماعیل و لعل الذی یعرف بإسماعیل هو العباس بن موسی و قد عرفت ذمه من أخیه الرضا علیه السلام بما لا مزید علیه و

ص: 313

یؤیده ما هو شائع علی الألسنة من أن جدی بحر العلوم طاب ثراه لما خرج من الحرم الکاظمی أعرض عن زیارة المشهد المزبور فقیل له فی ذلک فلم یلتفت.

و أما إسماعیل بن موسی الذی هو صاحب الجعفریات فقبره فی مصر و کان ساکنا به و ولده هناک و له کتب یرویها عن أبیه عن آبائه منها کتاب الطهارة کتاب الصلاة کتاب الزکاة کتاب الصوم کتاب الحج کتاب الجنائز کتاب الطلاق کتاب الحدود کتاب الدعاء کتاب السنن و الآداب کتاب الرؤیا.

کذا فی رجال النجاشی و فی تعلیقات الرجال أن کثرة تصانیفه و ملاحظة عنواناتها و ترتیباتها و نظمها تشیر إلی المدح مضافا إلی ما فی صفوان بن یحیی أن أبا جعفر أعنی الجواد علیه السلام بعث إلیه بحنوط و أمر إسماعیل بن موسی بالصلاة علیه قال و الظاهر أنه هذا و فیه إشعار بنباهته انتهی.

و فی مجمع الرجال لمولانا عنایة الله أنه هو جزما و قال یدل علی زیادة جلالته جدا.

و فی رجال ابن شهرآشوب إسماعیل بن موسی بن جعفر الصادق علیه السلام سکن مصر و ولده بها ثم عد کتبه المذکورة و لا یخفی ظهور کون الرجل من الفقهاء عندهم و فی القریة المعروفة بفیروزکوه مزار ینسب إلی إسماعیل بن الإمام موسی علیه السلام أیضا.

و أما إسحاق فمن نسله الشریف أبو عبد الله المعروف بنعمة و هو محمد بن الحسن بن إسحاق بن الحسن بن الحسین بن إسحاق بن موسی بن جعفر علیه السلام الذی کتب الصدوق له من لا یحضره الفقیه کما صرح به فی أول الکتاب المزبور.

ص: 314

و یوجد فی أطراف الحلة مزار عظیم و له بقعة وسیعة و قبة رفیعة تنسب إلی حمزة ابن الإمام موسی علیه السلام تزوره الناس و تنقل له الکرامات و لا أصل لهذه الشهرة بل هو قبر حمزة بن قاسم بن علی بن حمزة بن حسن بن عبید الله بن العباس بن أمیر المؤمنین المکنی بأبی یعلی ثقة جلیل القدر ذکره النجاشی فی الفهرست و قال إنه من أصحابنا کثیر الحدیث له کتاب من روی عن جعفر بن محمد علیه السلام من الرجال و هو کتاب حسن و کتاب التوحید و کتاب الزیارات و المناسک کتاب الرد علی محمد بن جعفر الأسدی.

و أما زید فقد خرج بالبصرة فدعا إلی نفسه و أحرق دورا و أعبث ثم ظفر به و حمل إلی المأمون قال زید لما دخلت علی المأمون نظر إلی ثم قال اذهبوا به إلی أخیه أبی الحسن علی بن موسی فترکنی بین یدیه ساعة واقفا ثم قال یا زید سوءا لک سفکت الدماء و أخفت السبیل و أخذت المال من غیر حله غرک حدیث حمقی أهل الکوفة إن النبی صلی الله علیه و آله قال إن فاطمة أحصنت فرجها فحرمها و ذریتها علی النار.

إن هذا لمن خرج من بطنها الحسن و الحسین علیهما السلام فقط و الله ما نالوا ذلک إلا بطاعة الله و لإن أردت أن تنال بمعصیة الله ما نالوا بطاعته إنک إذا لأکرم عند الله منهم.

و فی العیون أنه عاش زید بن موسی علیه السلام إلی آخر خلافة المتوکل و مات بسرمن رأی و کیف کان فهذا زید هو المعروف بزید النار و قد ضعفه أهل الرجال و منهم المجلسی فی وجیزته و فی العمدة أنه حاربه الحسن بن سهل فظفر به و أرسله إلی المأمون فأدخل علیه بمرو مقیدا فأرسله المأمون إلی أخیه علی الرضا علیه السلام و وهب له جرمه فحلف علی الرضا أن لا یکلمه أبدا و أمر بإطلاقه ثم إن المأمون سقاه السم فمات هذا.

ص: 315

وَ قَالَ ابْنُ شَهْرَآشُوبَ فِی الْمَعَالِمِ، حَکِیمَةُ بِنْتُ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَتْ لَمَّا حَضَرَتْ وِلَادَةُ الْخَیْزُرَانِ أُمِّ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام دَعَانِی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ یَا حَکِیمَةُ احْضُرِی وِلَادَتَهَا وَ ادْخُلِی وَ إِیَّاهَا وَ الْقَابِلَةَ بَیْتاً وَ وَضَعَ لَنَا مِصْبَاحاً وَ أَغْلَقَ الْبَابَ عَلَیْنَا فَلَمَّا أَخَذَهَا الطَّلْقُ طَفِئَ الْمِصْبَاحُ وَ بَیْنَ یَدَیْهَا طَشْتٌ فَاغْتَمَمْتُ بِطَفْإِ الْمِصْبَاحِ فَبَیْنَا نَحْنُ کَذَلِکَ إِذْ بَدَرَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِی الطَّشْتِ وَ إِذَا عَلَیْهِ شَیْ ءٌ رَقِیقٌ کَهَیْئَةِ الثَّوْبِ یَسْطَعُ نُورُهُ حَتَّی أَضَاءَ الْبَیْتَ فَأَبْصَرْنَاهُ فَأَخَذْتُهُ فَوَضَعْتُهُ فِی حَجْرِی وَ نَزَعْتُ عَنْهُ ذَلِکَ الْغِشَاءَ فَجَاءَ الرِّضَا علیه السلام فَفَتَحَ الْبَابَ وَ قَدْ فَرَغْنَا مِنْ أَمْرِهِ فَأَخَذَهُ فَوَضَعَهُ فِی الْمَهْدِ وَ قَالَ یَا حَکِیمَةُ الْزَمِی مَهْدَهُ قَالَتْ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ رَفَعَ بَصَرَهُ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَقُمْتُ ذَعِرَةً فَأَتَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ قَدْ سَمِعْتُ عَجَباً مِنْ هَذَا الصَّبِیِّ فَقَالَ مَا ذَاکِ فَأَخْبَرْتُهُ الْخَبَرَ فَقَالَ یَا حَکِیمَةُ مَا تَرَوْنَ مِنْ عَجَائِبِهِ أَکْثَرُ انْتَهَی و حکیمة بالکاف کما صرح به جدی بحر العلوم قال رحمه الله و أما حلیمة باللام فمن تصحیف العوام.

قلت و فی جبال طریق بهبهان مزار ینسب إلیها یزوره المترددون من الشیعة.

وَ أَمَّا فَاطِمَةُ فَقَدْ رَوَی الصَّدُوقُ فِی ثَوَابِ الْأَعْمَالِ وَ الْعُیُونِ، أَیْضاً بِإِسْنَادِهِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ مَنْ زَارَهَا فَلَهُ الْجَنَّةُ و فی کامل الزیارة مثله وَ فِیهِ أَیْضاً بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ الرِّضَا أَعْنِی الْجَوَادَ علیه السلام قَالَ مَنْ زَارَ عَمَّتِی بِقُمَّ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ فِی مَزَارِ الْبِحَارِ: رَأَیْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ الزِّیَارَاتِ حَدَّثَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ یَا سَعْدُ عِنْدَکُمْ لَنَا قَبْرٌ قُلْتُ جُعِلْتُ

ص: 316

فِدَاکَ قَبْرُ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُوسَی قَالَ نَعَمْ مَنْ زَارَهَا عَارِفاً بِحَقِّهَا فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ عَنْ تَارِیخِ قُمَّ لِلْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقُمِّیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَکَّةُ وَ لِرَسُولِهِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِینَةُ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَرَماً وَ هُوَ الْکُوفَةُ وَ لَنَا حَرَماً وَ هُوَ قُمُّ وَ سَتُدْفَنُ فِیهِ امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِی تُسَمَّی فَاطِمَةَ مَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ.

قال علیه السلام ذلک و لم تحمل بموسی علیه السلام أمه.

و بسند آخر أن زیارتها تعدل الجنة قلت و هی المعروفة الیوم بمعصومة و لها مزار عظیم و یذکر فی بعض کتب التأریخ أن القبة الحالیة التی علی قبرها من بناء سنة خمسمائة و تسع و عشرین بأمر المرحومة شاه بیگم بنت عماد بیک و أما تذهیب القبة مع بعض الجواهر الموضوعة علی القبر فهی من آثار السلطان فتح علی شاه القاجاری.

و أما فاطمة الصغری و قبرها فی بادکوبه خارج البلد یبعد عنه بفرسخ من جهة جنوب البلد واقع فی وسط مسجد بناؤه قدیم هکذا ذکره صاحب مرآة البلدان و فی رشت مزار ینسب إلی فاطمة الطاهرة أخت الرضا علیه السلام و لعلها غیر من ذکرنا فقد ذکر سبط ابن الجوزی فی تذکرة خواص الأمة فی ضمن تعداد بنات موسی بن جعفر علیه السلام أربع فواطم کبری و وسطی و صغری و أخری و الله أعلم.

ص: 317

**[ترجمه]ولد له سبع و ثلاثون و قیل تسع و ثلاثون ولدا ذکرا و أنثی علی بن موسی الرضا علیه السلام و إبراهیم و العباس و القاسم لأمهات أولاد و إسماعیل و له مزار فی تویسرکان من بلاد إیران و جعفر و هارون و الحسن لأم ولد و أحمد و محمد و حمزة لأم ولد و عبد الله و إسحاق و عبید الله و زید و الحسن و الفضل و قبره فی بهبهان معروف یزار و یعرف بشاه فضل و الحسین و سلیمان لأمهات أولاد و فاطمة الکبری و فاطمة الصغری و رقیة و حکیمة و أم أبیها و رقیة الصغری و کلثوم و أم جعفر و لبابة و زینب و خدیجة و علیة و آمنة و حسنة و بریهة و عائشة و أم سلمة و میمونة لأمهات شتی.

أما إبراهیم فقد قال المفید رحمه الله فی الإرشاد و الطبرسی فی إعلام الوری.

کان إبراهیم بن موسی شجاعا کریما و تقلد الإمرة علی الیمن فی أیام المأمون من قبل محمد بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیه السلام الذی بایعه أبو السرایا بالکوفة و مضی إلیها ففتحها و أقام بها مدة إلی أن کان من أمر أبی السرایا ما کان و أخذ له الأمان من المأمون و صرحا بأن لکل من ولد أبی الحسن موسی علیه السلام فضل و منقبة مشهورة.

و فی وجیزة المجلسی إبراهیم بن موسی بن جعفر ممدوح وَ فِی الْکَافِی فِی بَابِ أَنَّ الْإِمَامَ مَتَی یَعْلَمُ أَنَّ الْأَمْرَ قَدْ صَارَ إِلَیْهِ بِسَنَدِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّ رَجُلًا عَنَی أَخَاکَ إِبْرَاهِیمَ فَذَکَرَ لَهُ أَنَّ أَبَاکَ فِی الْحَیَاةِ وَ أَنْتَ

ص: 303

تَعْلَمُ مِنْ ذَلِکَ مَا لَا یَعْلَمُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ یَمُوتُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا یَمُوتُ مُوسَی قَدْ وَ اللَّهِ مَضَی کَمَا مَضَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَزَلْ مُنْذُ قَبَضَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله هَلُمَّ جَرّاً یَمُنُّ بِهَذَا الدِّینِ عَلَی أَوْلَادِ الْأَعَاجِمِ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ قَرَابَةِ نَبِیِّهِ هَلُمَّ جَرّاً فَیُعْطِی هَؤُلَاءِ وَ یَمْنَعُ هَؤُلَاءِ لَقَدْ قَضَیْتُ عَنْهُ فِی هِلَالِ ذِی الْحِجَّةِ أَلْفَ دِینَارٍ بَعْدَ أَنْ أَشْفَی عَلَی طَلَاقِ نِسَائِهِ وَ عِتْقِ مَمَالِیکِهِ وَ لَکِنْ قَدْ سَمِعْتُ مَا لَقِیَ یُوسُفُ مِنْ إِخْوَتِهِ.

قال جدی الصالح فی شرح أصول الکافی قوله عنی بمعنی قصد و أراد و فی بعض النسخ عزی أخاک قیل ذلک الرجل أخوهما العباس قوله فذکر له فاعل ذکر راجع إلی الرجل و ضمیر له إلی إبراهیم قوله و أنت تعلم أی ذکر أیضا أنک تعلم ما لا یعلم من مکانه و لفظة لا غیر موجودة فی بعض النسخ و معناه واضح.

قوله علی أولاد الأعاجم کسلمان و غیره و فیه مدح عظیم للعجم و تفضیلهم علی العرب و کتب أبو عامر بن حرشنة کتابا فی تفضیل العجم علی العرب و کذلک إسحاق بن سلمة و کیف ینکر فضلهم و فی الأخبار ما یدل علی أنهم من أعوان القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف و أنهم أهل تأیید الدین.

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَسْعَدُ النَّاسِ بِهَذَا الدِّینِ فَارِسُ رواه الشیخ أبو محمد جعفر بن أحمد بن علی القمی نزیل الری فی کتاب جامع الأحادیث مع أنهم فی تأیید الدین و قبول العلم أحسن و أکثر من العرب یدل علی ذلک قوله تعالی وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ - 1. الشعراء: 198. - قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَوْ نُزِّلَ الْقُرْآنُ عَلَی الْعَجَمِ مَا آمَنَتْ بِهِ الْعَرَبُ وَ قَدْ نُزِّلَ عَلَی الْعَرَبِ فَآمَنَتْ بِهِ الْعَجَمُ فَهِیَ فَضِیلَةٌ لِلْعَجَمِ وَ قَالَ عِنْدَ تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ

ص: 304

عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ - 1. الحجرات: 13. - الشُّعُوبُ مِنَ الْعَجَمِ وَ القَبَائِلُ مِنَ الْعَرَبِ وَ الْأَسْبَاطُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قال و روی ذلک عن الصادق علیه السلام.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَذْهَبَ عَنْکُمْ بِالْإِسْلَامِ نَخْوَةَ الْجَاهِلِیَّةِ وَ تَفَاخُرَهَا بِآبَائِهَا إِنَّ الْعَرَبِیَّةَ لَیْسَتْ بِأَبٍ وَالِدٍ وَ إِنَّمَا هُوَ لِسَانٌ نَاطِقٌ فَمَنْ تَکَلَّمَ بِهِ فَهُوَ عَرَبِیٌّ أَلَا إِنَّکُمْ مِنْ آدَمَ وَ آدَمُ مِنَ التُّرَابِ و هذا صریح فی أن التکلم بلغة العرب وحده لا فخر فیه بل المناط هو التقوی.

و فی الفتوحات المکیة فی الباب السادس و الستین و ثلاثمائة أن وزراء المهدی علیه السلام من الأعاجم ما فیهم عربی لکن لا یتکلمون إلا بالعربیة لهم حافظ لیس من جنسهم انتهی.

بل المستفاد من خطبة أمیر المؤمنین فیما یتعلق بإخباره عن القائم علیه السلام حیث یقول فیها و کأنی أسمع صهیل خیلهم و طمطمة رجالهم أنهم یتکلمون بالفارسیة قال فی البحار الطمطمة اللغة العجمیة و رجل طمطمی فی لسانه عجمة أشار علیه السلام بذلک إلی أن عسکرهم من العجم انتهی و لا ینافی ما ذکره صاحب الفتوحات إذ لعل التکلم بالعربی لوزرائه خاصة دون بقیة الجیش.

وَ فِی حَیَاةِ الْحَیَوَانِ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَیْتُ غَنَماً سُوداً دَخَلَتْ فِیهَا غَنَمٌ کَثِیرٌ بِیضٌ قَالُوا فَمَا أَوَّلْتَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قَالَ الْعَجَمُ یَشْرَکُونَکُمْ فِی دِینِکُمْ وَ أَنْسَابِکُمْ قَالُوا الْعَجَمُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَوْ کَانَ الْإِیمَانُ مُتَعَلِّقاً بِالثُّرَیَّا لَنَالَهُ رِجَالٌ مِنَ الْعَجَمِ و سبب المن و الإعطاء و الصرف و المنع فی روایة الکافی هو استعمال الاستعداد الفطری و قبوله و إبطاله و الإعراض عنه فلا یلزم الجبر.

قوله لقد قضیت عنه قال الفاضل الأمین الأسترآبادی أی قضیت عن الذی عزی إبراهیم و کأنه عباس أخوهما ألف دینار بعد أن أشرف و عزم علی طلاق نسائه و عتق ممالیکه و علی أن یشرد من الغرماء و کان قصده من الطلاق و العتق أن

ص: 305

لا یأخذ الغرماء ممالیکه و یختموا بیوت نسائه و قیل عزمه علی ذلک لفقره و عجزه من النفقة قوله قد سمعت ما لقی یوسف یعنی أنهم یقولون ذلک افتراء و ینکرون حقی حسدا انتهی.

و فی بصائر الدرجات أنه - 1. یعنی إبراهیم بن موسی علیه السلام رواه الصفار فی البصائر ص 374 من الطبعة الحدیثة. -

ألح إلی أبی الحسن علیه السلام فی السؤال فحک بسوطه الأرض فتناول سبیکة ذهب فقال استغن بها و اکتم ما رأیت و بالجملة قال جدی بحر العلوم رحمه الله ما ذکره المفید رحمه الله و غیره من الحکم بحسن حال أولاد الکاظم علیه السلام عموما محل نظر و کذا فی خصوص إبراهیم کما هو ظاهر الروایة المتقدمة.

و کیف کان فإبراهیم هذا هو جد السید المرتضی و الرضی رحمهما الله فإنهما ابنا أبی أحمد النقیب و هو الحسین بن موسی بن محمد بن موسی بن إبراهیم بن موسی بن جعفر علیه السلام.

و ظاهر المفید فی الإرشاد و الطبرسی فی إعلام الوری و ابن شهرآشوب فی المناقب و الإربلی فی کشف الغمة أن المسمّی بإبراهیم من أولاد أبی الحسن علیه السلام رجل واحد و لکن عبارة صاحب العمدة تعطی أن إبراهیم من ولده اثنان إبراهیم الأکبر و إبراهیم الأصغر و أنه یلقب بالمرتضی و العقب منه و أمه أم ولد نوبیة اسمها نجیة و الظاهر التعدد فإن علماء النسب أعلم من غیرهم بهذا الشأن و الظاهر أن المسئول عن أبیه و المخبر بحیاته هو إبراهیم الأکبر و أن الذی هو جد المرتضی و الرضی هو الأصغر کما صرح به جدی بحر العلوم و قد ذکرنا أنه مدفون فی الحائر الحسینی خلف ظهر الحسین علیه السلام.

و کیف کان ففی شیراز بقعة تنسب إلی إبراهیم بن موسی واقعة فی محلة لب آب بناها محمد زکی خان النوری من وزراء شیراز سنة ألف و مائتین و أربعین و لکن لم أعثر علی مستند قوی یدل علی صحة النسبة بل یبعدها ما سمعت من إرشاد المفید من

ص: 306

أنه کان والیا بالیمن بل ذکر صاحب أنساب الطالبین أن إبراهیم الأکبر ابن الإمام موسی علیه السلام خرج بالیمن و دعا الناس إلی بیعة محمد بن إبراهیم طباطبا ثم دعا الناس إلی بیعة نفسه و حج فی سنة مائتین و اثنین و کان المأمون یومئذ فی خراسان فوجه إلیه حمدویه بن علی و حاربه فانهزم إبراهیم و توجه إلی العراق و آمنه المأمون و توفی فی بغداد.

و علی فرض صحة ما ذکرناه فالمتیقن أنه أحد المدفونین فی صحن الکاظم علیه السلام لأن هذا الموضع کان فیه مقابر قریش من قدیم الزمان فدفن إلی جنب أبیه و أما أحمد بن موسی ففی الإرشاد کان کریما جلیلا ورعا و کان أبو الحسن موسی یحبه و یقدمه و وهب له ضیعته المعروفة بالیسیرة و یقال أنه رضی الله عنه أعتق ألف مملوک قال أخبرنی أبو محمد الحسن بن محمد بن یحیی قال حدثنا جدی سمعت إسماعیل بن موسی علیه السلام یقول خرج أبی بولده إلی بعض أمواله بالمدینة فکنا فی ذلک المکان فکان مع أحمد بن موسی عشرون من خدام أبی و حشمه إن قام أحمد قاموا و إن جلس جلسوا معه و أبی بعد ذلک یرعاه و یبصره ما یغفل عنه فما انقلبنا حتی تشیخ أحمد بن موسی بیننا انتهی.

و کانت أمه من الخواتین المحترمات تدعی بأم أحمد و کان الإمام موسی شدید التلطف بها و لما توجه من المدینة إلی بغداد أودعها ودائع الإمامة و قال لها کل من جاءک و طالب منک هذه الأمانة فی أی وقت من الأوقات فاعلمی بأنی قد استشهدت و أنه هو الخلیفة من بعدی و الإمام المفترض الطاعة علیک و علی سائر الناس و أمر ابنه الرضا علیه السلام بحفظ الدار.

و لما سمّه المأمون فی بغداد جاء إلیها الرضا علیه السلام و طالبها بالأمانة فقالت له أمّ أحمد لقد استشهد والدک فقال بلی و الآن فرغت من دفنه فأعطنی الأمانة التی سلمها إلیک أبی حین خروجه إلی بغداد و أنا خلیفته و الإمام بالحق

ص: 307

علی تمام الجن و الإنس فشقت أم أحمد جیبها و ردت علیه الأمانة و بایعته بالإمامة.

فلما شاع خبر وفاة الإمام موسی بن جعفر علیهما السلام فی المدینة اجتمع أهلها علی باب أم أحمد و سار أحمد معهم إلی المسجد و لما کان علیه من الجلالة و وفور العبادة و نشر الشرائع و ظهور الکرامات ظنوا به أنه الخلیفة و الإمام بعد أبیه فبایعوه بالإمامة فأخذ منهم البیعة ثم صعد المنبر و أنشأ خطبة فی نهایة البلاغة و کمال الفصاحة ثم قال أیها الناس کما أنکم جمیعا فی بیعتی فإنی فی بیعة أخی علی بن موسی الرضا و اعلموا أنه الإمام و الخلیفة من بعد أبی و هو ولی الله و الفرض علی و علیکم من الله و رسوله طاعته بکل ما یأمرنا.

فکل من کان حاضرا خضع لکلامه و خرجوا من المسجد یقدمهم أحمد بن موسی علیه السلام و حضروا باب دار الرضا علیه السلام فجددوا معه البیعة فدعا له الرضا علیه السلام و کان فی خدمة أخیه مدة من الزمان إلی أن أرسل المأمون إلی الرضا علیه السلام و أشخصه إلی خراسان و عقد له خلافة العهد.

و هو المدفون بشیراز المعروف بسید السادات و یعرف عند أهل شیراز بشاه چراغ و فی عهد المأمون قصد شیراز مع جماعة و کان من قصده الوصول إلی أخیه الرضا علیه السلام فلما سمع به قتلغ خان عامل المأمون علی شیراز توجه إلیه خارج البلد فی مکان یقال له خان زینان علی مسافة ثمانیة فراسخ من شیراز فتلاقی الفریقان و وقع الحرب بینهما فنادی رجل من أصحاب قتلغ إن کان تریدون ثمة الوصول إلی الرضا فقد مات فحین ما سمع أصحاب أحمد بن موسی ذلک تفرقوا عنه و لم یبق معه إلا بعض عشیرته و إخوته فلما لم یتیسر له الرجوع توجه نحو شیراز فأتبعه المخالفون و قتلوه حیث مرقده هناک.

و کتب بعض فی ترجمته أنه لما دخل شیراز اختفی فی زاویة و اشتغل بعبادة ربه حتی توفی لأجله و لم یطلع علی مرقده أحد إلی زمان الأمیر مقرب الدین مسعود بن بدر الدین الذی کان من الوزراء المقربین لأتابک أبی

ص: 308

بکر بن سعد بن زنکی فإنه لما عزم علی تعمیر فی محل قبره حیث هو الآن ظهر له قبر و جسد صحیح غیر متغیر و فی إصبعه خاتم منقوش فیه العزة لله أحمد بن موسی فشرحوا الحال إلی أبی بکر فبنی علیه قبة و بعد مدة من السنین آذنت بالانهدام فجددت تعمیرها الملکة تاشی خاتون أم السلطان الشیخ أبی إسحاق بن سلطان محمود و بنت علیه قبة عالیة و إلی جنب ذلک مدرسة و جعلت قبرها فی جواره و تاریخه یقرب من سنة سبعمائة و خمسین هجریة.

و فی سنة ألف و مائتین و اثنین و أربعین جعل السلطان فتح علی شاه القاجاری علیه مشبکا من الفضة الخالصة و یوجد علی قبره نصف قرآن بقطع البیاض بالخط الکوفی الجید علی ورق من رق الغزال و نصفه الآخر بذلک الخط فی مکتبة الرضا علیه السلام و فی آخره کتبه علی بن أبو طالب - 1. و لعله من سوء القراءة فان الواو إذا کان آخرا یشبه فی الخط الکوفیّ بالنون. -

فلذلک کان الاعتقاد بأنه خطه علیه السلام.

و أورد بعض أن مخترع علم النحو لا یکتب المجرور مرفوعا و الذی ببالی أن غیر واحد من النحاة و أهل العربیة صرح بأن الأب و الابن إذا صارا علمین یعامل معهما معاملة الأعلام الشخصیة فی أحکامها و صرح بذلک صاحب التصریح و قال أبو البقاء فی آخر کتابه الکلیات و مما جری مجری المثل الذی لا یغیر علی بن أبی طالب حتی ترک فی حالی النصب و الجر علی لفظه فی حالة الرفع لأنه اشتهر فی ذلک و کذلک معاویة بن أبی سفیان و أبو أمیة انتهی.

و ظنی القوی أن القرآن بخط علی علیه السلام لا یوجد إلا عند الحجة علیه السلام و أن کاتب القرآن المدعی کونه بخطه علیه السلام هو علی بن أبی طالب المغربی و کان معروفا بحسن الخط الکوفی و نظیر هذا القرآن بذلک الرقم بعینه یوجد فی مصر مقام رأس الحسین علیه السلام کما ذکرنا أنه کان یوجد نظیره أیضا فی المرقد العلوی المرتضوی و أنه احترق فیما احترق هذا و ربما ینقل عن بعض أن مشهد السید أحمد المذکور فی بلخ و الله العالم.

ص: 309

و فی بیرم من أعمال شیراز مشهد ینسب إلی أخ السید أحمد یعرف عندهم بشاه علی أکبر و لعله هو الذی عده صاحب العمدة من أولاد موسی بن جعفر علیهما السلام و سماه علیا و أما القاسم بن موسی علیه السلام کان یحبه أبوه حبا شدیدا و أدخله فی وصایاه وَ فِی بَابِ الْإِشَارَةِ وَ النَّصِّ عَلَی الرِّضَا مِنَ الْکَافِی فِی حَدِیثِ أَبِی عُمَارَةَ یَزِیدَ بْنِ سَلِیطٍ الطَّوِیلِ قَالَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ أُخْبِرُکَ یَا أَبَا عُمَارَةَ أَنِّی خَرَجْتُ مِنْ مَنْزِلِی فَأَوْصَیْتُ إِلَی ابْنِی فُلَانٍ یَعْنِی عَلِیّاً الرِّضَا علیه السلام وَ أَشْرَکْتُ مَعَهُ بَنِیَّ فِی الظَّاهِرِ وَ أَوْصَیْتُهُ فِی الْبَاطِنِ فَأَفْرَدْتُهُ وَحْدَهُ وَ لَوْ کَانَ الْأَمْرُ إِلَیَّ لَجَعَلْتُهُ فِی الْقَاسِمِ ابْنِی لِحُبِّی إِیَّاهُ وَ رَأْفَتِی عَلَیْهِ وَ لَکِنْ ذَلِکَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَجْعَلُهُ حَیْثُ یَشَاءُ وَ لَقَدْ جَاءَنِی بِخَبَرِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَدِّی عَلِیٌّ علیه السلام ثُمَّ أَرَانِیهِ وَ أَرَانِی مَنْ یَکُونُ مَعَهُ وَ کَذَلِکَ لَا یُوصَی إِلَی أَحَدٍ مِنَّا حَتَّی یَأْتِیَ بِخَبَرِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَدِّی عَلِیٌّ علیه السلام وَ رَأَیْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ خَاتَماً وَ سَیْفاً وَ عَصًا وَ کِتَاباً وَ عِمَامَةً فَقُلْتُ مَا هَذَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لِی أَمَّا الْعِمَامَةُ فَسُلْطَانُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا السَّیْفُ فَعِزُّ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ أَمَّا الْکِتَابُ فَنُورُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ أَمَّا الْعَصَا فَقُوَّةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا الْخَاتَمُ فَجَامِعُ هَذِهِ الْأُمُورِ ثُمَّ قَالَ لِی وَ الْأَمْرُ قَدْ خَرَجَ مِنْکَ إِلَی غَیْرِکَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَرِنِیهِ أَیُّهُمْ هُوَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ مِنَ الْأَئِمَّةِ أَحَداً أَجْزَعَ عَلَی فِرَاقِ هَذَا الْأَمْرِ مِنْکَ وَ لَوْ کَانَتِ الْإِمَامَةُ بِالْمَحَبَّةِ لَکَانَ إِسْمَاعِیلُ أَحَبَّ إِلَی أَبِیکَ مِنْکَ وَ لَکِنْ مِنَ اللَّهِ وَ فِی الْکَافِی، أَیْضاً بِسَنَدِهِ إِلَی سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ لِابْنِهِ الْقَاسِمِ قُمْ یَا بُنَیَّ فَاقْرَأْ عِنْدَ رَأْسِ أَخِیکَ وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا حَتَّی تَسْتَتِمَّهَا فَقَرَأَ فَلَمَّا بَلَغَ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا قَضَی الْفَتَی فَلَمَّا سُجِّیَ وَ خَرَجُوا أَقْبَلَ عَلَیْهِ یَعْقُوبُ بْنُ جَعْفَرٍ فَقَالَ لَهُ کُنَّا نَعْهَدُ الْمَیِّتَ إِذَا نَزَلَ بِهِ الْمَوْتُ یُقْرَأُ عِنْدَهُ

ص: 310

یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ فَصِرْتَ تَأْمُرُنَا بِالصَّافَّاتِ فَقَالَ یَا بُنَیَّ لَمْ تُقْرَأْ عِنْدَ مَکْرُوبٍ مِنْ مَوْتٍ قَطُّ إِلَّا عَجَّلَ اللَّهُ رَاحَتَهُ و نص السید الجلیل علی بن طاوس علی استحباب زیارة القاسم و قرنه بالعباس بن أمیر المؤمنین و علی بن الحسین علیهما السلام المقتول بالطف و ذکر لهم و لمن یجری مجراهم زیارة یزارون بها من أرادها وقف علیها فی کتابه مصباح الزائرین.

و قال فی البحار و القاسم بن الکاظم الذی ذکره السید رحمة الله علیه قبره قریب من الغری و ما هو معروف فی الألسنة من أن الرضا قال فیه من لم یقدر علی زیارتی فلیزر أخی القاسم کذب لا أصل له فی أصل من الأصول و شأنه أجل من أن یرغب الناس فی زیارته بمثل هذه الأکاذیب.

و أما محمد بن موسی علیه السلام ففی الإرشاد أنه من أهل الفضل و الصلاح ثم ذکر ما یدل علی مدحه و حسن عبادته و فی رجال الشیخ أبی علی نقلا عن حمد الله المستوفی فی نزهة القلوب أنه مدفون کأخیه شاه چراغ فی شیراز و صرح بذلک أیضا السید الجزائری فی الأنوار قال و هما مدفونان فی شیراز و الشیعة تتبرک بقبورهما و تکثر زیارتهما و قد زرناهما کثیرا انتهی.

یقال إنه فی أیام الخلفاء العباسیة دخل شیراز و اختفی بمکان و من أجرة کتابة القرآن أعتق ألف نسمة و اختلف المؤرخون فی أنه الأکبر أو السید أحمد و کیف کان فمرقده فی شیراز معروف بعد أن کان مخفیا إلی زمان أتابک بن سعد بن زنکی فبنی له قبة فی محلة باغ قتلغ.

و قد جدد بناؤه مرات عدیدة منها فی زمان السلطان نادر خان و فی سنة ألف و مائتین و تسع و ستین رمته النواب أویس میرزا ابن النواب الأعظم العالم الفاضل الشاهزاده فرهاد میرزا القاجاری.

ص: 311

و أما الحسین بن موسی و یلقب بالسید علاء الدین فقبره أیضا فی شیراز معروف ذکره شیخ الإسلام شهاب الدین أبو الخیر حمزة بن حسن بن مودود حفید الخواجة عز الدین مودود بن محمد بن معین الدین محمود المشهور بزرکوش الشیرازی المنسوب من طرف الأم إلی أبی المعالی مظفر الدین محمد بن روزبهان و توفی فی حدود سنة ثمانمائة ذکره المؤرخ الفارسی فی تاریخه المعروف بشیرازنامه.

و ملخص ما ذکره أن قتلغ خان کان والیا علی شیراز و کان له حدیقة فی مکان حیث هو مرقد السید المذکور و کان بواب تلک الحدیقة رجلا من أهل الدین و المروة و کان یری فی لیالی الجمعة نورا یسطع من مرتفع فی تلک الحدیقة فأبدی حقیقة الحال إلی الأمیر قتلغ و بعد مشاهدته لما کان یشاهده البواب و زیادة تجسسه و کشفه عن ذلک المکان ظهر له قبر و فیه جسد عظیم فی کمال العظمة و الجلال و الطراوة و الجمال بیده مصحف و بالأخری سیف مصلت فبالعلامات و القرائن علموا أنه قبر حسین بن موسی فبنی له قبة و رواقا.

الظاهر أن قتلغ خان هذا غیر الذی حارب أخاه السید أحمد و یمکن أن تکون الحدیقة باسمه و الوالی الذی أمر ببناء مشهده غیره فإن قتلغ خان لقب جماعة کأبی بکر بن سعد الزنکی و أحد أتابکیة آذربیجان بل هم من الدول الإسلامیة کرسی ملکها کرمان عدد ملوکها ثمانیة نشأت سنة ستمائة و تسع عشرة و انقضت سنة سبعمائة و ثلاث إذ من المعلوم أن ظهور مرقده کان بعد وفاته بسنین.

و کتب بعضهم أن السید علاء الدین حسین کان ذاهبا إلی تلک الحدیقة فعرفوه أنه من بنی هاشم فقتلوه فی تلک الحدیقة و بعد مضی مدة و زوال آثار الحدیقة بحیث لم یبق منها إلا ربوة مرتفعة عرفوا قبره بالعلامات المذکورة و کان ذلک فی دور الدولة الصفویة و جاء رجل من المدینة یقال له میرزا علی و سکن شیراز و کان مثریا فبنی علیه قبة عالیة و أوقف علیه أملاکا و بساتین.

و لما توفی دفن بجنب البقعة و تولیة الأوقاف کانت بید ولده میرزا نظام الملک أحد وزراء تلک الدولة و من بعده إلی أحفاده و السلطان خلیل الذی کان

ص: 312

حاکما فی شیراز من قبل الشاه إسماعیل بن حیدر الصفوی رمت البقعة المذکورة و زاد علی عمارتها السابقة فی سنة ثمانمائة و عشر.

و أما حمزة بن موسی فهو المدفون فی الری فی القریة المعروفة بشاه زاده عبد العظیم و له قبة و صحن و خدام و کان الشاهزاده عبد العظیم علی جلالة شأنه و عظم قدره یزوره أیام إقامته فی الری و کان یخفی ذلک علی عامة الناس و قد أسر إلی بعض خواصه أنه قبر رجل من أبناء موسی بن جعفر علیهما السلام.

و ممن فاز بقرب جواره بعد الممات هو الشیخ الجلیل السعید قدوة المفسرین جمال الدین أبو الفتوح حسین بن علی الخزاعی الرازی صاحب التفسیر المعروف بروض الجنان فی عشرین مجلدا فارسی إلا أنه عجیب و مکتوب علی قبره اسمه و نسبه بخط قدیم فما فی مجالس المؤمنین من أن قبره فی أصفهان بعید جدا.

و فی تبریز مزار عظیم ینسب إلی حمزة و کذلک فی قم فی وسط البلدة و له ضریح و ذکر صاحب تاریخ قم أنه قبر حمزة بن الإمام موسی علیه السلام و الصحیح ما ذکرنا و لعل المزار المذکور لبعض أحفاد موسی بن جعفر علیهما السلام.

و أما المرقدان فی صحن الکاظمین علیهما السلام فیقال إنهما من أولاد الکاظم علیه السلام و لا یعلم حالهما فی المدح و القدح و لم أر من تعرض لهذین المرقدین نعم ذکر العلامة السید مهدی القزوینی فی مزار کتابه فلک النجاة إن لأولاد الأئمة قبرین مشهورین فی مشهد الإمام موسی علیه السلام من أولاده لکن لم یکونا من المعروفین و قال إن أحدهم اسمه العباس بن الإمام موسی علیه السلام الذی ورد فی حقه القدح انتهی.

قلت و المکتوب فی لوح زیارة المرقدین أن أحدهما إبراهیم و قد تقدم أنه أحد المدفونین فی الصحن الکاظمی و الآخر إسماعیل و لعل الذی یعرف بإسماعیل هو العباس بن موسی و قد عرفت ذمه من أخیه الرضا علیه السلام بما لا مزید علیه و

ص: 313

یؤیده ما هو شائع علی الألسنة من أن جدی بحر العلوم طاب ثراه لما خرج من الحرم الکاظمی أعرض عن زیارة المشهد المزبور فقیل له فی ذلک فلم یلتفت.

و أما إسماعیل بن موسی الذی هو صاحب الجعفریات فقبره فی مصر و کان ساکنا به و ولده هناک و له کتب یرویها عن أبیه عن آبائه منها کتاب الطهارة کتاب الصلاة کتاب الزکاة کتاب الصوم کتاب الحج کتاب الجنائز کتاب الطلاق کتاب الحدود کتاب الدعاء کتاب السنن و الآداب کتاب الرؤیا.

کذا فی رجال النجاشی و فی تعلیقات الرجال أن کثرة تصانیفه و ملاحظة عنواناتها و ترتیباتها و نظمها تشیر إلی المدح مضافا إلی ما فی صفوان بن یحیی أن أبا جعفر أعنی الجواد علیه السلام بعث إلیه بحنوط و أمر إسماعیل بن موسی بالصلاة علیه قال و الظاهر أنه هذا و فیه إشعار بنباهته انتهی.

و فی مجمع الرجال لمولانا عنایة الله أنه هو جزما و قال یدل علی زیادة جلالته جدا.

و فی رجال ابن شهرآشوب إسماعیل بن موسی بن جعفر الصادق علیه السلام سکن مصر و ولده بها ثم عد کتبه المذکورة و لا یخفی ظهور کون الرجل من الفقهاء عندهم و فی القریة المعروفة بفیروزکوه مزار ینسب إلی إسماعیل بن الإمام موسی علیه السلام أیضا.

و أما إسحاق فمن نسله الشریف أبو عبد الله المعروف بنعمة و هو محمد بن الحسن بن إسحاق بن الحسن بن الحسین بن إسحاق بن موسی بن جعفر علیه السلام الذی کتب الصدوق له من لا یحضره الفقیه کما صرح به فی أول الکتاب المزبور.

ص: 314

و یوجد فی أطراف الحلة مزار عظیم و له بقعة وسیعة و قبة رفیعة تنسب إلی حمزة ابن الإمام موسی علیه السلام تزوره الناس و تنقل له الکرامات و لا أصل لهذه الشهرة بل هو قبر حمزة بن قاسم بن علی بن حمزة بن حسن بن عبید الله بن العباس بن أمیر المؤمنین المکنی بأبی یعلی ثقة جلیل القدر ذکره النجاشی فی الفهرست و قال إنه من أصحابنا کثیر الحدیث له کتاب من روی عن جعفر بن محمد علیه السلام من الرجال و هو کتاب حسن و کتاب التوحید و کتاب الزیارات و المناسک کتاب الرد علی محمد بن جعفر الأسدی.

و أما زید فقد خرج بالبصرة فدعا إلی نفسه و أحرق دورا و أعبث ثم ظفر به و حمل إلی المأمون قال زید لما دخلت علی المأمون نظر إلی ثم قال اذهبوا به إلی أخیه أبی الحسن علی بن موسی فترکنی بین یدیه ساعة واقفا ثم قال یا زید سوءا لک سفکت الدماء و أخفت السبیل و أخذت المال من غیر حله غرک حدیث حمقی أهل الکوفة إن النبی صلی الله علیه و آله قال إن فاطمة أحصنت فرجها فحرمها و ذریتها علی النار.

إن هذا لمن خرج من بطنها الحسن و الحسین علیهما السلام فقط و الله ما نالوا ذلک إلا بطاعة الله و لإن أردت أن تنال بمعصیة الله ما نالوا بطاعته إنک إذا لأکرم عند الله منهم.

و فی العیون أنه عاش زید بن موسی علیه السلام إلی آخر خلافة المتوکل و مات بسرمن رأی و کیف کان فهذا زید هو المعروف بزید النار و قد ضعفه أهل الرجال و منهم المجلسی فی وجیزته و فی العمدة أنه حاربه الحسن بن سهل فظفر به و أرسله إلی المأمون فأدخل علیه بمرو مقیدا فأرسله المأمون إلی أخیه علی الرضا علیه السلام و وهب له جرمه فحلف علی الرضا أن لا یکلمه أبدا و أمر بإطلاقه ثم إن المأمون سقاه السم فمات هذا.

ص: 315

وَ قَالَ ابْنُ شَهْرَآشُوبَ فِی الْمَعَالِمِ، حَکِیمَةُ بِنْتُ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَتْ لَمَّا حَضَرَتْ وِلَادَةُ الْخَیْزُرَانِ أُمِّ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام دَعَانِی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ یَا حَکِیمَةُ احْضُرِی وِلَادَتَهَا وَ ادْخُلِی وَ إِیَّاهَا وَ الْقَابِلَةَ بَیْتاً وَ وَضَعَ لَنَا مِصْبَاحاً وَ أَغْلَقَ الْبَابَ عَلَیْنَا فَلَمَّا أَخَذَهَا الطَّلْقُ طَفِئَ الْمِصْبَاحُ وَ بَیْنَ یَدَیْهَا طَشْتٌ فَاغْتَمَمْتُ بِطَفْإِ الْمِصْبَاحِ فَبَیْنَا نَحْنُ کَذَلِکَ إِذْ بَدَرَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِی الطَّشْتِ وَ إِذَا عَلَیْهِ شَیْ ءٌ رَقِیقٌ کَهَیْئَةِ الثَّوْبِ یَسْطَعُ نُورُهُ حَتَّی أَضَاءَ الْبَیْتَ فَأَبْصَرْنَاهُ فَأَخَذْتُهُ فَوَضَعْتُهُ فِی حَجْرِی وَ نَزَعْتُ عَنْهُ ذَلِکَ الْغِشَاءَ فَجَاءَ الرِّضَا علیه السلام فَفَتَحَ الْبَابَ وَ قَدْ فَرَغْنَا مِنْ أَمْرِهِ فَأَخَذَهُ فَوَضَعَهُ فِی الْمَهْدِ وَ قَالَ یَا حَکِیمَةُ الْزَمِی مَهْدَهُ قَالَتْ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ رَفَعَ بَصَرَهُ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَقُمْتُ ذَعِرَةً فَأَتَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ قَدْ سَمِعْتُ عَجَباً مِنْ هَذَا الصَّبِیِّ فَقَالَ مَا ذَاکِ فَأَخْبَرْتُهُ الْخَبَرَ فَقَالَ یَا حَکِیمَةُ مَا تَرَوْنَ مِنْ عَجَائِبِهِ أَکْثَرُ انْتَهَی و حکیمة بالکاف کما صرح به جدی بحر العلوم قال رحمه الله و أما حلیمة باللام فمن تصحیف العوام.

قلت و فی جبال طریق بهبهان مزار ینسب إلیها یزوره المترددون من الشیعة.

وَ أَمَّا فَاطِمَةُ فَقَدْ رَوَی الصَّدُوقُ فِی ثَوَابِ الْأَعْمَالِ وَ الْعُیُونِ، أَیْضاً بِإِسْنَادِهِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ مَنْ زَارَهَا فَلَهُ الْجَنَّةُ و فی کامل الزیارة مثله وَ فِیهِ أَیْضاً بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ الرِّضَا أَعْنِی الْجَوَادَ علیه السلام قَالَ مَنْ زَارَ عَمَّتِی بِقُمَّ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ فِی مَزَارِ الْبِحَارِ: رَأَیْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ الزِّیَارَاتِ حَدَّثَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ یَا سَعْدُ عِنْدَکُمْ لَنَا قَبْرٌ قُلْتُ جُعِلْتُ

ص: 316

فِدَاکَ قَبْرُ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُوسَی قَالَ نَعَمْ مَنْ زَارَهَا عَارِفاً بِحَقِّهَا فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ عَنْ تَارِیخِ قُمَّ لِلْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقُمِّیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَکَّةُ وَ لِرَسُولِهِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِینَةُ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَرَماً وَ هُوَ الْکُوفَةُ وَ لَنَا حَرَماً وَ هُوَ قُمُّ وَ سَتُدْفَنُ فِیهِ امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِی تُسَمَّی فَاطِمَةَ مَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ.

قال علیه السلام ذلک و لم تحمل بموسی علیه السلام أمه.

و بسند آخر أن زیارتها تعدل الجنة قلت و هی المعروفة الیوم بمعصومة و لها مزار عظیم و یذکر فی بعض کتب التأریخ أن القبة الحالیة التی علی قبرها من بناء سنة خمسمائة و تسع و عشرین بأمر المرحومة شاه بیگم بنت عماد بیک و أما تذهیب القبة مع بعض الجواهر الموضوعة علی القبر فهی من آثار السلطان فتح علی شاه القاجاری.

و أما فاطمة الصغری و قبرها فی بادکوبه خارج البلد یبعد عنه بفرسخ من جهة جنوب البلد واقع فی وسط مسجد بناؤه قدیم هکذا ذکره صاحب مرآة البلدان و فی رشت مزار ینسب إلی فاطمة الطاهرة أخت الرضا علیه السلام و لعلها غیر من ذکرنا فقد ذکر سبط ابن الجوزی فی تذکرة خواص الأمة فی ضمن تعداد بنات موسی بن جعفر علیه السلام أربع فواطم کبری و وسطی و صغری و أخری و الله أعلم.

ص: 317

**[ترجمه]

نبذة فیما یتعلق ببقعته علیه السلام

کان الشافعی یقول قبر موسی الکاظم التریاق المجرب و فی جامع التواریخ تألیف رشید الدین فضل الله الوزیر بن عماد الدولة أبی الخیر أن فی یوم الاثنین سابع عشر من ذی الحجة سنة ستمائة و اثنتین و سبعین وفاة الخواجة نصیر الدین الطوسی فی بغداد عند غروب الشمس و أوصی أن یدفن عند قبر موسی و الجواد علیهما السلام فوجدوا هناک ضریحا مبنیا بالکاشی و الآلات فلما تفحصوا تبین أن الخلیفة الناصر لدین الله قد حفره لنفسه مضجعا و لما مات دفنه ابنه الظاهر فی الرصافة مدفن آبائه و أجداده.

و من عجائب الاتفاق أن تاریخ الفراغ من إتمام هذا السرداب یوافق یومه مع یوم ولادة الخواجة یوم السبت حادی عشر جمادی الأولی سنة خمسمائة و سبع و تسعون تمام عمره خمس و سبعون سنة و سبعة أیام.

و ممن فاز بحسن الجوار هو أبو طالب یحیی بن سعید بن هبة الدین علی بن قزغلی بن زیادة من أمراء بنی العباس یقال له الشیبانی و أصله من واسط ولد فی بغداد سنة خمسمائة و اثنین و عشرین و توفی سنة خمسمائة و أربع و تسعین و دفن بجنب روضة الإمام موسی علیه السلام ذکره ابن خلکان فی تاریخه و کان شیعی المذهب حسن الأخلاق محمود السیرة.

و ممن فاز بحسن الجوار بعد الممات الأمیر توزن الدیلمی من أمراء رجال الدیالمة فی عصر المتقی العباسی و عصی علیه و خالفه حتی فر الخلیفة منه إلی الموصل ثم استماله و أرجعه إلی بغداد توفی الأمیر المزبور سنة خمسمائة و ثمان و ستین و دفن فی داره ثم نقل إلی مقابر قریش.

ص: 318

و من جملة المدفونین بجنب الإمامین الهمامین الکاظمین علیهما السلام القاضی أبو یوسف یعقوب بن إبراهیم أحد صاحبی أبی حنیفة و الآخر هو محمد بن الحسن الشیبانی کانت ولادة القاضی المذکور سنة مائة و ثلاث عشرة و توفی وقت الظهر خامس ربیع الأول سنة مائة و ست و ستین و قبره بجنب مشهدهما علیهما السلام معلوم.

و ممن فاز أیضا بقرب الجوار بعد الموت النواب فرهاد میرزا معتمد الدولة خلف المرحوم عباس میرزا بن فتح علی شاه القاجاری و ولی عهده السابق و کان النواب المذکور من فحول فضلاء الدورة القاجاریة معروفا بوسعة التتبع و الاستحضار خصوصا فی فنی التأریخ و الجغرافیا و اللغة الإنکلیسیة.

و له مآثر مأثورة منها کتابه الموسوم بجام جم فی تاریخ الملوک و العالم و کتاب القمقام الذخار و الصمصام البتار فی المقتل و کتاب الزنبیل یجری مجری الکشکول و شرح خلاصة الحساب بالفارسیة و هدایة السبیل و کفایة الدلیل رحلة زیارته بیت الله الحرام.

و من أعظم آثاره تعمیر صحن الإمام موسی بن جعفر علیهما السلام و تذهیب رءوس منائره الأربع کما هو المشاهد الآن و مدة التعمیر ست سنین و فرغ من تعمیره سنة ألف و مائتین و تسع و تسعین و توفی سنة ألف و ثلاثمائة و خمس فی طهران و حمل نعشه إلی الکاظمین علیهما السلام و دفن بباب الصحن الشریف الکاظمی حیث لا یخفی.

ص: 319

**[ترجمه]کان الشافعی یقول قبر موسی الکاظم التریاق المجرب و فی جامع التواریخ تألیف رشید الدین فضل الله الوزیر بن عماد الدولة أبی الخیر أن فی یوم الاثنین سابع عشر من ذی الحجة سنة ستمائة و اثنتین و سبعین وفاة الخواجة نصیر الدین الطوسی فی بغداد عند غروب الشمس و أوصی أن یدفن عند قبر موسی و الجواد علیهما السلام فوجدوا هناک ضریحا مبنیا بالکاشی و الآلات فلما تفحصوا تبین أن الخلیفة الناصر لدین الله قد حفره لنفسه مضجعا و لما مات دفنه ابنه الظاهر فی الرصافة مدفن آبائه و أجداده.

و من عجائب الاتفاق أن تاریخ الفراغ من إتمام هذا السرداب یوافق یومه مع یوم ولادة الخواجة یوم السبت حادی عشر جمادی الأولی سنة خمسمائة و سبع و تسعون تمام عمره خمس و سبعون سنة و سبعة أیام.

و ممن فاز بحسن الجوار هو أبو طالب یحیی بن سعید بن هبة الدین علی بن قزغلی بن زیادة من أمراء بنی العباس یقال له الشیبانی و أصله من واسط ولد فی بغداد سنة خمسمائة و اثنین و عشرین و توفی سنة خمسمائة و أربع و تسعین و دفن بجنب روضة الإمام موسی علیه السلام ذکره ابن خلکان فی تاریخه و کان شیعی المذهب حسن الأخلاق محمود السیرة.

و ممن فاز بحسن الجوار بعد الممات الأمیر توزن الدیلمی من أمراء رجال الدیالمة فی عصر المتقی العباسی و عصی علیه و خالفه حتی فر الخلیفة منه إلی الموصل ثم استماله و أرجعه إلی بغداد توفی الأمیر المزبور سنة خمسمائة و ثمان و ستین و دفن فی داره ثم نقل إلی مقابر قریش.

ص: 318

و من جملة المدفونین بجنب الإمامین الهمامین الکاظمین علیهما السلام القاضی أبو یوسف یعقوب بن إبراهیم أحد صاحبی أبی حنیفة و الآخر هو محمد بن الحسن الشیبانی کانت ولادة القاضی المذکور سنة مائة و ثلاث عشرة و توفی وقت الظهر خامس ربیع الأول سنة مائة و ست و ستین و قبره بجنب مشهدهما علیهما السلام معلوم.

و ممن فاز أیضا بقرب الجوار بعد الموت النواب فرهاد میرزا معتمد الدولة خلف المرحوم عباس میرزا بن فتح علی شاه القاجاری و ولی عهده السابق و کان النواب المذکور من فحول فضلاء الدورة القاجاریة معروفا بوسعة التتبع و الاستحضار خصوصا فی فنی التأریخ و الجغرافیا و اللغة الإنکلیسیة.

و له مآثر مأثورة منها کتابه الموسوم بجام جم فی تاریخ الملوک و العالم و کتاب القمقام الذخار و الصمصام البتار فی المقتل و کتاب الزنبیل یجری مجری الکشکول و شرح خلاصة الحساب بالفارسیة و هدایة السبیل و کفایة الدلیل رحلة زیارته بیت الله الحرام.

و من أعظم آثاره تعمیر صحن الإمام موسی بن جعفر علیهما السلام و تذهیب رءوس منائره الأربع کما هو المشاهد الآن و مدة التعمیر ست سنین و فرغ من تعمیره سنة ألف و مائتین و تسع و تسعین و توفی سنة ألف و ثلاثمائة و خمس فی طهران و حمل نعشه إلی الکاظمین علیهما السلام و دفن بباب الصحن الشریف الکاظمی حیث لا یخفی.

ص: 319

**[ترجمه]

نبذة فیما یتعلق بالإمام علی بن موسی علیهما السلام.

قیل لم یعرف له ولد سوی ابنه الإمام محمد بن علی علیه السلام کما هو فی الإرشاد و الأصح أن له أولادا و قد ذکر غیر واحد من العامة له خمسة بنین و ابنة واحدة و هم محمد القانع و الحسن و جعفر و إبراهیم و الحسین و عائشة و فی بعض کتب الأنساب مذکور العقب من بعضهم فلاحظ.

و فی قوچان مشهد عظیم یعرف بسلطان إبراهیم بن علی بن موسی الرضا علیه السلام و من عجیب ما یوجد فی ذلک المشهد من الآثار بعض الأوراق من کلام الله المجید هی بخط بایسنقر بن شاهرخ بن أمیر تیمور الگورکانی یقال إن السلطان نادر شاه الأفشاری جاء بها من سمرقند إلی هذا المشهد و طول الصفحة فی ذراعین و نصف و عرضها فی ذراع و عشرة عقود و طول السطر فی ذراع و عرضه خمسة عقود و الفاصل ما بین السطرین ربع ذراع بقلم غلیظ فی عرض ثلاث أصابع.

و السلطان ناصر الدین شاه القاجاری لما سافر إلی خراسان لزیارة الرضا علیه السلام جاء بورقتین منها إلی طهران جعلهما فی متحفه الملوکی.

ص: 320

**[ترجمه]قیل لم یعرف له ولد سوی ابنه الإمام محمد بن علی علیه السلام کما هو فی الإرشاد و الأصح أن له أولادا و قد ذکر غیر واحد من العامة له خمسة بنین و ابنة واحدة و هم محمد القانع و الحسن و جعفر و إبراهیم و الحسین و عائشة و فی بعض کتب الأنساب مذکور العقب من بعضهم فلاحظ.

و فی قوچان مشهد عظیم یعرف بسلطان إبراهیم بن علی بن موسی الرضا علیه السلام و من عجیب ما یوجد فی ذلک المشهد من الآثار بعض الأوراق من کلام الله المجید هی بخط بایسنقر بن شاهرخ بن أمیر تیمور الگورکانی یقال إن السلطان نادر شاه الأفشاری جاء بها من سمرقند إلی هذا المشهد و طول الصفحة فی ذراعین و نصف و عرضها فی ذراع و عشرة عقود و طول السطر فی ذراع و عرضه خمسة عقود و الفاصل ما بین السطرین ربع ذراع بقلم غلیظ فی عرض ثلاث أصابع.

و السلطان ناصر الدین شاه القاجاری لما سافر إلی خراسان لزیارة الرضا علیه السلام جاء بورقتین منها إلی طهران جعلهما فی متحفه الملوکی.

ص: 320

**[ترجمه]

خاتمة شریفة فی فضیلة بقعة الرضا صلوات الله علیه.

اعلم أن من جملة الأخبار الدالة علی فضیلة تلک الأرض المقدسة و البقعة المبارکة مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی بَابِ الزِّیَارَاتِ مِنَ التَّهْذِیبِ أَنَّ الرِّضَا علیه السلام قَالَ إِنَّ فِی أَرْضِ خُرَاسَانَ بُقْعَةً مِنَ الْأَرْضِ یَأْتِی عَلَیْهَا زَمَانٌ تَکُونُ مَهْبَطاً لِلْمَلَائِکَةِ فَفِی کُلِّ وَقْتٍ یَنْزِلُ إِلَیْهَا فَوْجٌ إِلَی یَوْمِ نَفْخِ الصُّورِ فَقِیلَ لَهُ علیه السلام وَ أَیُّ بُقْعَةٍ هَذِهِ فَقَالَ هِیَ أَرْضُ طُوسَ وَ هِیَ وَ اللَّهِ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ إِلَخْ رُوِیَ أَیْضاً عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَرْبَعَةُ بِقَاعٍ مِنَ الْأَرْضِ ضَجَّتْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فِی أَیَّامِ طُوفَانِ نُوحٍ مِنِ اسْتِیلَاءِ الْمَاءِ عَلَیْهَا فَرَحِمَهَا اللَّهُ تَعَالَی وَ أَنْجَاهَا مِنَ الْغَرَقِ وَ هِیَ الْبَیْتُ الْمَعْمُورُ فَرَفَعَهَا اللَّهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ الْغَرِیُّ وَ کَرْبَلَاءُ وَ طُوسُ.

قال فی الوافی و لما ضجت تلک البقاع کان ضجیجها إلی الله من جهة عدم وجود من یعبد الله علی وجهها فجعلها الله مدفن أولیائه فأول مدفن بنیت فی تلک الأرض المقدسة سناباد بناها إسکندر ذو القرنین صاحب السد و کانت دائرة إلی زمان بناء طوس.

قال فی معجم البلدان طوس مدینة بخراسان بینها و بین نیسابور نحو عشرة فراسخ و تشتمل علی مدینتین یقال لأحدهما الطابران و للآخر نوقان و لهما أکثر من ألف قریة فتحت فی أیام عثمان و بها قبر علی بن موسی الرضا و بها أیضا قبر هارون الرشید.

و قال المسعر بن المهلهل و طوس أربع مدن منها اثنتان کبیرتان و اثنتان صغیرتان و بهما آثار أبنیة إسلامیة جلیلة و بها دار حمید بن قحطبة و مساحتها

ص: 321

میل فی مثله و فی بعض بساتینها قبر علی بن موسی الرضا علیه السلام و قبر الرشید انتهی.

و کان حمید بن قحطبة والیا علی طوس من قبل هارون فبنی فی سناباد بنیانا و محلا لنفسه متی خرج إلی الصید نزل فیه و حمید هذا هو الذی قتل فی لیلة واحدة ستین سیدا من ذریة الرسول بأمر هارون الرشید کما هو فی العیون.

قال ابن عساکر فی تاریخه حمید بن قحطبة و اسمه زیاد بن شبیب بن خالد بن معدان الطائی أحد قواد بنی العباس شهد حصار دمشق و کان نازلا علی باب توماء و یقال علی باب الفرادیس و ولی الجزیرة للمنصور ثم ولی خراسان فی خلافة المنصور و أمره المهدی علیها حتی مات و استخلف ابنه عبد الله و ولی مصر فی خلافة المنصور فی شهر رمضان سنة ثلاث و أربعین و مائة سنة کاملة ثم صرف عنها و کانت وفاة المترجم سنة تسع و خمسین و مائة انتهی.

و أما أصل بناء القبة المنورة فالظاهر أنه کان فی حیاته علیه السلام مشهورة بالبقعة الهارونیة کما هو مروی فی العیون من أنه دخل دار حمید بن قحطبة الطائی و دخل القبة التی فیها قبر هارون الرشید.

وَ أَیْضاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ جَهْمٍ قَالَ حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ یَوْماً عِنْدَهُ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا وَ قَدِ اجْتَمَعَ الْفُقَهَاءُ وَ أَهْلُ الْکَلَامِ وَ ذَکَرَ أَسْئِلَةَ الْقَوْمِ وَ سُؤَالَ الْمَأْمُونِ عَنْهُ علیه السلام وَ جَوَابَاتِهِ وَ سَاقَ الْکَلَامَ إِلَی أَنْ قَالَ فَلَمَّا قَامَ الرِّضَا علیه السلام تَبِعْتُهُ فَانْصَرَفْتُ إِلَی مَنْزِلِهِ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لَکَ مِنْ جَمِیلِ رَأْیِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مَا حَمَلَهُ عَلَی مَا أَرَی مِنْ إِکْرَامِهِ لَکَ وَ قَبُولِهِ لِقَوْلِکَ فَقَالَ علیه السلام یَا ابْنَ الْجَهْمِ لَا یَغُرَّنَّکَ مَا أَلْفَیْتَهُ عَلَیْهِ مِنْ إِکْرَامِی وَ الِاسْتِمَاعِ مِنِّی فَإِنَّهُ سَیَقْتُلُنِی بِالسَّمِّ وَ هُوَ ظَالِمٌ لِی أَعْرِفُ بِعَهْدٍ مَعْهُودٍ إِلَیَّ مِنْ آبَائِی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاکْتُمْ عَلَیَّ هَذَا مَا دُمْتُ حَیّاً قَالَ الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ فَمَا حَدَّثْتُ بِهَذَا الْحَدِیثِ إِلَی أَنْ مَضَی الرِّضَا علیه السلام بِطُوسَ مَقْتُولًا بِالسَّمِ

ص: 322

و بالجملة فالظاهر أن سناباد کانت بلدة صغیرة بطوس و کانت لحمید بن قحطبة فیها دارا و بستانا و لما مات هارون الرشید فی طوس دفن فی بیت حمید ثم بنی المأمون قبة علی تربة أبیه و لما توفی الإمام علیه السلام دفن بجنب هارون فی تلک القبة التی بناها المأمون فلا وجه لما هو الشائع علی الألسنة أن قبته المبارکة من بناء ذی القرنین.

و لعل وجه الشبهة أن مرو شاهجان الذی هو من أعظم بلاد خراسان هو من بناء ذی القرنین کما ذکره یاقوت الحموی فی معجم البلدان و کان فیها سریر سلطنته و من حسن هوائه کان یسمیه بروح الملک بکسر اللام و باعتبار تقدیم المضاف إلیه اشتهر بشاه جان.

وَ فِیهِ أَیْضاً وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ بُرَیْدَةَ بْنِ الْحَصِیبِ أَحَدِ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا بُرَیْدَةُ إِنَّهُ سَیُبْعَثُ بُعُوثٌ فَإِذَا بُعِثَتْ فَکُنْ فِی بَعْثِ الْمَشْرِقِ ثُمَّ کُنْ فِی بَعْثِ خُرَاسَانَ ثُمَّ کُنْ فِی بَعْثِ أَرْضٍ یُقَالُ لَهَا مَرْوُ إِذَا أَتَیْتَهَا فَانْزِلْ مَدِینَتَهَا فَإِنَّهُ بَنَاهَا ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ صَلَّی فِیهَا عُزَیْرٌ أَنْهَارُهَا تُجْرِی الْبَرَکَةَ عَلَی کُلِّ نَقْبٍ مِنْهَا مَلَکٌ شَاهِرٌ سَیْفَهُ یَدْفَعُ عَنْ أَهْلِهَا السُّوءَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

و قال بعض هی خیر بقاع الأرض من بعد الجنات الأربع التی هی سغد سمرقند و نهر أبلة و شعب بوان و غوطة دمشق من حیث طیب الفواکه و الغلة و جمال النساء و الرجال و الخیل الجیاد التی توجد فیها و سائر الحیوانات.

و کانت مرو دار الإمارة للملوک من آل طاهر و من المحتمل أن إسکندر من حیث کان من المقربین عند الله ألهم من عالم الغیب أنه یدفن فی هذه البقعة من الأرض أحد الأئمة صلوات الله علیهم أجمعین فبنی هذه البلدة و سماها سناباد کما رواه

الصدوق رحمه الله فی إکمال الدین و فیه یقتله عفریت متکبر و یدفن فی المدینة التی بناها العبد الصالح ذو القرنین و یدفن إلی جنب شر خلق الله و لنعم ما قاله دعبل الخزاعی رضی الله عنه.

ص: 323

أربع بطوس علی قبر الزکی إذا***ما کنت ترفع من دین علی فطر

قبران فی طوس خیر الناس کلهم***و قبر شرهم هذا من العبر

ما ینفع الرجس من قبر الزکی و ما***علی الزکی بقرب الرجس من ضرر

هیهات کل امرئ رهن بما کسبت***به یداه فخذ ما شئت أو فذر

و علیه فإن إسکندر لم یبن القبة بل إنما هو الممصر لتلک البلدة.

وَ فِی الْخَرَائِجِ رُوِیَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبَّادٍ وَ کَانَ کَاتِبَ الرِّضَا علیه السلام قَالَ دَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ قَدْ عَزَمَ الْمَأْمُونُ بِالْمَسِیرِ إِلَی بَغْدَادَ فَقَالَ یَا ابْنَ عباس [عَبَّادٍ] مَا نَدْخُلُ الْعِرَاقَ وَ لَا نَرَاهُ فَبَکَیْتُ وَ قُلْتُ فَآیَسْتَنِی أَنْ آتِیَ أَهْلِی وَ وُلْدِی قَالَ علیه السلام أَمَّا أَنْتَ فَسَتَدْخُلُهَا وَ إِنَّمَا عَنَیْتُ نَفْسِی فَاعْتَلَّ وَ تُوُفِّیَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ قُرَی طُوسَ وَ قَدْ کَانَ تَقَدَّمَ فِی وَصِیَّتِهِ أَنْ یُحْفَرَ قَبْرُهُ مِمَّا یَلِی الْحَائِطَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ قَبْرِ هَارُونَ ثَلَاثُ أَذْرُعٍ.

و قد کانوا حفروا ذلک الموضع لهارون فکسرت المعاول و المساحی فترکوه و حفروا حیث أمکن الحفر فقال احفروا ذلک المکان فإنه سیلین علیکم و تجدون صورة سمکة من نحاس و علیها کتابة بالعبرانیة فإذا خوتم لحدی فعمقوه و ردوها مما یلی رجلی.

فحفرنا ذلک المکان و کان المحافر تقع فی الرمل اللین و وجدنا السمکة مکتوبا علیها بالعبرانیة هذه روضة علی بن موسی و تلک حفرة هارون الجبار فرددناها و دفناها فی لحده عند موضع قاله.

و من المعلوم أن حفر الأرض و عمل سمکة من نحاس و کتابه لا یکون إلا من إنسان و بالجملة فالظاهر أن الحفر المزبور من آثار إسکندر ذی القرنین دون القبة المنورة.

قال فی مجالس المؤمنین عند ترجمة الشیخ کمال الدین حسین الخوارزمی إنه مسطور فی التواریخ و فی الألسنة و الأفواه خصوصا عند أهل خراسان أنه مدة أربعمائة سنة لم تکن عمارة لائقة علی قبر الإمام علی بن موسی و بعض الآثار

ص: 324

التی کانت توجد علیه هی من أساس حمید بن قحطبة الطائی الذی کان فی زمان هارون الرشید حاکما فی طوس من قبله و لما توفی دفنه فی داره و من بعده دفنوا الإمام علیه السلام فی تلک البقعة بجنب هارون.

و یظهر من الخبر المروی عن الرضا علیه السلام أنی أدفن فی دار موحشة و بلاد غریبة أنه فی مدة أربعمائة سنة المذکورة لم تکن فی حوالی مرقده الشریف دار و لا سکنة و کانت نوقان فی کمال العمران مع أنه ما بین نوقان و سناباد من البعد إلا حد مد الصوت.

و قال فی کشف الغمة إن امرأة کانت تأتی إلی مشهد الإمام علیه السلام فی النهار و تخدم الزوار فإذا جاء اللیل سدت باب الروضة و ذهبت إلی سناباد.

و ربما یقال إن بعض التزیینات کانت توجد فی بناء المأمون من بعض الدیالمة إلی أن خربه الأمیر سبکتکین و ذلک لتعصبه و شدته علی الشیعة و کان خرابا إلی زمان یمین الدولة محمود بن سبکتکین.

قال ابن الأثیر فی الکامل فی ضمن حوادث سنة أربعمائة و إحدی و عشرون و جدد عمارة المشهد بطوس الذی فیه قبر علی بن موسی الرضا علیه السلام و الرشید و أحسن عمارته و کان أبوه سبکتکین أخربه و کان أهل طوس یؤذون من یزوره فمنعهم عن ذلک و کان سبب فعله أنه رأی أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام فی المنام و هو یقول له إلی متی هذا فعلم أنه یرید أمر المشهد فأمر بعمارته.

ثم إن هذه العمارة قد هدمت عند تطرق قبائل غز و جددت فی عهد السلطان سنجر السلجوقی قال فی مجالس المؤمنین و إن القبة العالیة و البناء المعظم الموجود الآن من آثار شرف الدین أبی طاهر القمی الذی کان وزیرا للسلطان سنجر قال و کان بناء الوزیر المزبور بإشارة غیبیة و إن تعیین المحراب الواقع فی المسجد فوق الرأس إنما کان بإشارة من الإمام علیه السلام و تعیین علماء الشیعة انتهی.

و فی سنة خمسمائة أمر السلطان سنجر السلجوقی بصناعة الکاشی الذی یفوق فی الجودة حلی الصینی و أن یکتب علیه الأحادیث النبویة و المرتضویة و تمام القرآن

ص: 325

و کان الکاتب لهما عبد العزیز بن أبی نصر القمی.

و من عجیب أمر ذلک أنه حملت تلک الآلات علی النوق و أرسلت من قم فجاءت بطی الأرض إلی حوالی خراسان و نزلت فی منخفض من الأرض بقرب البلدة المقدسة فمر جماعة من المارة علی تلک الناحیة فاطلعوا علی صورة الحال فحملوها إلی سید النقباء السید محمد الموسوی فبنی بها الهزارة الرضویة.

و کان السلطان سنجر ابن الملک شاه السلجوقی مع سعة ملکه قد اختار هذا المکان علی سائر بلاده و ما زال مقیما به إلی أن مات و قبره به فی قبة عظیمة لها شباک إلی الجامع و قبته زرقاء تظهر من مسیرة یوم بناها له بعض خدمه بعد موته و وقف علیها وقفا لمن یقرأ القرآن و یکسو الموضع قال فی المعجم و ترکتها أنا فی سنة ستمائة و اثنی عشر علی أحسن ما یکون.

و استمر بناء سنجر إلی زمان چنگیز خان فهدمه تولی خان ابن چنگیز خان و ذلک فی سنة ستمائة و سبع عشرة قال ابن الأثیر فی الکامل فی ما یتعلق بأحوال التتار الذین هم جند چنگیز إنه لما فرغوا من نیسابور سیروا طائفة منهم إلی طوس ففعلوا بها کذلک أیضا و خربوها و خربوا المشهد الذی فیه علی بن موسی الرضا علیه السلام و الرشید حتی جعلوا الجمیع خرابا و مثله فی شرح نهج البلاغة.

و فی الکتیبة الذهبیة الواقعة فی منطقة القبة المنورة ما صورته بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ من عظائم توفیق الله سبحانه أن وفق السلطان الأعظم مولی ملوک العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوی و الحسب الباهر العلوی تراب أقدام خدام هذه الروضة المنورة الملکوتیة مروج آثار أجداده المعصومین السلطان بن السلطان أبو المظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان فاستدعی بالمجی ء ماشیا علی قدمیه من دار السلطنة أصفهان إلی زیارة هذا الحرم الأشرف.

و قد تشرف بزینة هذه العتبة من خلص ماله فی سنة ألف و عشر و تم فی سنة ألف و ست عشرة.

ص: 326

و فی موضع آخر من القبة مکتوب و هو من إملاء المحقق الخوانساری من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینة الکواکب و رصع هذه القباب العلی بدرر الدراری الثواقب أن استسعد السلطان الأعدل الأعظم و الخاقان الأفخم الأکرم أشرف ملوک الأرض حسبا و نسبا و أکرمهم خلقا و أدبا مروج مذهب أجداده الأئمة المعصومین و محبی مراسم آبائه الطیبین الطاهرین السلطان بن السلطان بن السلطان سلیمان الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان بتذهیب هذه القبة العرشیة الملکوتیة و تزیینها و تشرف بتجدیدها و تحسینها إذ تطرق علیها الانکسار و سقطت لبناتها الذهبیة التی کانت تشرق کالشمس فی رابعة النهار بسبب حدوث الزلزلة العظیمة فی هذه البلدة الطیبة الکریمة فی سنة أربع و ثمانین و ألف و کان هذا التجدید سنة ست و ثمانین و ألف کتبه محمد رضا الإمامی.

و مکتوب علی جبهة الباب الواقع فی قبلة المرقد الشریف.

لقد تشرف بتذهیب الروضة الرضویة التی یتمنی العرش لها أمر النیابة و أرواح القدس تخدم جنابه السلطان نادر الأفشاری رحمه الله الملک الغفار سنة ألف و مائة و خمس و خمسون و کتب بعده ثم بمرور الأعوام ظهر علیها الاندراس فأمر السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان ناصر الدین شاه قاجار خلد الله ملکه بالتزیین بالزجاجة و البلور لتصیر نورا علی نور.

و أرسل السلطان قطب شاه الدکنی طاب ثراه الماسة کبیرة بقدر بیضة الدجاجة هدیة إلی الضریح الرضوی و لما استولی عبد المؤمن خان رئیس طائفة الأزبکیة علی خراسان نهبها من الخزانة فی جملة ما نهب.

و لما زار السلطان شاه عباس الصفوی خراسان فی الدفعة التی مشی فیها علی قدمه و کان مدة خروجه من أصفهان و دخوله خراسان ثمانیة عشر یوما أهدی إلیه بعض الخوانین الأزبکیة تلک الألماسة و لما بلغه أن الألماسة من الأعیان الراجعة إلی الخزانة الرضویة أمر ببیعها فی إستانبول و اشتری بقیمتها أملاکا و أنهارا تصرف منافعها علی تلک البقعة و کان ذلک بإجازة بعض العلماء.

ص: 327

و فی فردوس التواریخ نقلا عن بعض التواریخ أنه کان للسلطان سنجر أو أحد وزرائه ولد أصیب بالدق فحکم الأطباء علیه بالتفرج و الاشتغال بالصید فکان من أمره أن خرج یوما مع بعض غلمانه و حاشیته فی طلب الصید فبینما هو کذلک فإذا هو بغزال مارق من بین یدیه فأرسل فرسه فی طلبه و جد فی العدو فالتجأ الغزال إلی قبر الإمام علی بن موسی الرضا علیه السلام فوصل ابن الملک إلی ذلک المقام المنیع و المأمن الرفیع الذی مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً و حاول صید الغزال فلم تجسر خیله علی الإقدام علیه فتحیروا من ذلک فأمر ابن الملک غلمانه و حاشیته بالنزول من خیولهم و نزل هو معهم و مشی حافیا مع کمال الأدب نحو المرقد الشریف و ألقی نفسه علی المرقد و أخذ فی الابتهال إلی حضرة ذی الجلال و یسأل شفاء علته من صاحب المرقد فعوفی فأخذوا جمیعا فی الفرح و السرور و بشروا الملک بما لاقاه ولده من الصحة ببرکة صاحب المرقد و قالوا له إنه مقیم علیه و لا یتحول منه حتی یصل البناءون إلیه فیبنی علیه قبة و یستحدث هناک بلدا و یشیده لیبقی بعده تذکارا و لما بلغ السلطان ذلک سجد لله شکرا و من حینه وجه نحوه المعمارین و بنوا علی مشهده بقعة و قبة و سورا یدور علی البلد.

ص: 328

**[ترجمه]اعلم أن من جملة الأخبار الدالة علی فضیلة تلک الأرض المقدسة و البقعة المبارکة مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی بَابِ الزِّیَارَاتِ مِنَ التَّهْذِیبِ أَنَّ الرِّضَا علیه السلام قَالَ إِنَّ فِی أَرْضِ خُرَاسَانَ بُقْعَةً مِنَ الْأَرْضِ یَأْتِی عَلَیْهَا زَمَانٌ تَکُونُ مَهْبَطاً لِلْمَلَائِکَةِ فَفِی کُلِّ وَقْتٍ یَنْزِلُ إِلَیْهَا فَوْجٌ إِلَی یَوْمِ نَفْخِ الصُّورِ فَقِیلَ لَهُ علیه السلام وَ أَیُّ بُقْعَةٍ هَذِهِ فَقَالَ هِیَ أَرْضُ طُوسَ وَ هِیَ وَ اللَّهِ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ إِلَخْ رُوِیَ أَیْضاً عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَرْبَعَةُ بِقَاعٍ مِنَ الْأَرْضِ ضَجَّتْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فِی أَیَّامِ طُوفَانِ نُوحٍ مِنِ اسْتِیلَاءِ الْمَاءِ عَلَیْهَا فَرَحِمَهَا اللَّهُ تَعَالَی وَ أَنْجَاهَا مِنَ الْغَرَقِ وَ هِیَ الْبَیْتُ الْمَعْمُورُ فَرَفَعَهَا اللَّهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ الْغَرِیُّ وَ کَرْبَلَاءُ وَ طُوسُ.

قال فی الوافی و لما ضجت تلک البقاع کان ضجیجها إلی الله من جهة عدم وجود من یعبد الله علی وجهها فجعلها الله مدفن أولیائه فأول مدفن بنیت فی تلک الأرض المقدسة سناباد بناها إسکندر ذو القرنین صاحب السد و کانت دائرة إلی زمان بناء طوس.

قال فی معجم البلدان طوس مدینة بخراسان بینها و بین نیسابور نحو عشرة فراسخ و تشتمل علی مدینتین یقال لأحدهما الطابران و للآخر نوقان و لهما أکثر من ألف قریة فتحت فی أیام عثمان و بها قبر علی بن موسی الرضا و بها أیضا قبر هارون الرشید.

و قال المسعر بن المهلهل و طوس أربع مدن منها اثنتان کبیرتان و اثنتان صغیرتان و بهما آثار أبنیة إسلامیة جلیلة و بها دار حمید بن قحطبة و مساحتها

ص: 321

میل فی مثله و فی بعض بساتینها قبر علی بن موسی الرضا علیه السلام و قبر الرشید انتهی.

و کان حمید بن قحطبة والیا علی طوس من قبل هارون فبنی فی سناباد بنیانا و محلا لنفسه متی خرج إلی الصید نزل فیه و حمید هذا هو الذی قتل فی لیلة واحدة ستین سیدا من ذریة الرسول بأمر هارون الرشید کما هو فی العیون.

قال ابن عساکر فی تاریخه حمید بن قحطبة و اسمه زیاد بن شبیب بن خالد بن معدان الطائی أحد قواد بنی العباس شهد حصار دمشق و کان نازلا علی باب توماء و یقال علی باب الفرادیس و ولی الجزیرة للمنصور ثم ولی خراسان فی خلافة المنصور و أمره المهدی علیها حتی مات و استخلف ابنه عبد الله و ولی مصر فی خلافة المنصور فی شهر رمضان سنة ثلاث و أربعین و مائة سنة کاملة ثم صرف عنها و کانت وفاة المترجم سنة تسع و خمسین و مائة انتهی.

و أما أصل بناء القبة المنورة فالظاهر أنه کان فی حیاته علیه السلام مشهورة بالبقعة الهارونیة کما هو مروی فی العیون من أنه دخل دار حمید بن قحطبة الطائی و دخل القبة التی فیها قبر هارون الرشید.

وَ أَیْضاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ جَهْمٍ قَالَ حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ یَوْماً عِنْدَهُ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا وَ قَدِ اجْتَمَعَ الْفُقَهَاءُ وَ أَهْلُ الْکَلَامِ وَ ذَکَرَ أَسْئِلَةَ الْقَوْمِ وَ سُؤَالَ الْمَأْمُونِ عَنْهُ علیه السلام وَ جَوَابَاتِهِ وَ سَاقَ الْکَلَامَ إِلَی أَنْ قَالَ فَلَمَّا قَامَ الرِّضَا علیه السلام تَبِعْتُهُ فَانْصَرَفْتُ إِلَی مَنْزِلِهِ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لَکَ مِنْ جَمِیلِ رَأْیِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مَا حَمَلَهُ عَلَی مَا أَرَی مِنْ إِکْرَامِهِ لَکَ وَ قَبُولِهِ لِقَوْلِکَ فَقَالَ علیه السلام یَا ابْنَ الْجَهْمِ لَا یَغُرَّنَّکَ مَا أَلْفَیْتَهُ عَلَیْهِ مِنْ إِکْرَامِی وَ الِاسْتِمَاعِ مِنِّی فَإِنَّهُ سَیَقْتُلُنِی بِالسَّمِّ وَ هُوَ ظَالِمٌ لِی أَعْرِفُ بِعَهْدٍ مَعْهُودٍ إِلَیَّ مِنْ آبَائِی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاکْتُمْ عَلَیَّ هَذَا مَا دُمْتُ حَیّاً قَالَ الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ فَمَا حَدَّثْتُ بِهَذَا الْحَدِیثِ إِلَی أَنْ مَضَی الرِّضَا علیه السلام بِطُوسَ مَقْتُولًا بِالسَّمِ

ص: 322

و بالجملة فالظاهر أن سناباد کانت بلدة صغیرة بطوس و کانت لحمید بن قحطبة فیها دارا و بستانا و لما مات هارون الرشید فی طوس دفن فی بیت حمید ثم بنی المأمون قبة علی تربة أبیه و لما توفی الإمام علیه السلام دفن بجنب هارون فی تلک القبة التی بناها المأمون فلا وجه لما هو الشائع علی الألسنة أن قبته المبارکة من بناء ذی القرنین.

و لعل وجه الشبهة أن مرو شاهجان الذی هو من أعظم بلاد خراسان هو من بناء ذی القرنین کما ذکره یاقوت الحموی فی معجم البلدان و کان فیها سریر سلطنته و من حسن هوائه کان یسمیه بروح الملک بکسر اللام و باعتبار تقدیم المضاف إلیه اشتهر بشاه جان.

وَ فِیهِ أَیْضاً وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ بُرَیْدَةَ بْنِ الْحَصِیبِ أَحَدِ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا بُرَیْدَةُ إِنَّهُ سَیُبْعَثُ بُعُوثٌ فَإِذَا بُعِثَتْ فَکُنْ فِی بَعْثِ الْمَشْرِقِ ثُمَّ کُنْ فِی بَعْثِ خُرَاسَانَ ثُمَّ کُنْ فِی بَعْثِ أَرْضٍ یُقَالُ لَهَا مَرْوُ إِذَا أَتَیْتَهَا فَانْزِلْ مَدِینَتَهَا فَإِنَّهُ بَنَاهَا ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ صَلَّی فِیهَا عُزَیْرٌ أَنْهَارُهَا تُجْرِی الْبَرَکَةَ عَلَی کُلِّ نَقْبٍ مِنْهَا مَلَکٌ شَاهِرٌ سَیْفَهُ یَدْفَعُ عَنْ أَهْلِهَا السُّوءَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

و قال بعض هی خیر بقاع الأرض من بعد الجنات الأربع التی هی سغد سمرقند و نهر أبلة و شعب بوان و غوطة دمشق من حیث طیب الفواکه و الغلة و جمال النساء و الرجال و الخیل الجیاد التی توجد فیها و سائر الحیوانات.

و کانت مرو دار الإمارة للملوک من آل طاهر و من المحتمل أن إسکندر من حیث کان من المقربین عند الله ألهم من عالم الغیب أنه یدفن فی هذه البقعة من الأرض أحد الأئمة صلوات الله علیهم أجمعین فبنی هذه البلدة و سماها سناباد کما رواه

الصدوق رحمه الله فی إکمال الدین و فیه یقتله عفریت متکبر و یدفن فی المدینة التی بناها العبد الصالح ذو القرنین و یدفن إلی جنب شر خلق الله و لنعم ما قاله دعبل الخزاعی رضی الله عنه.

ص: 323

أربع بطوس علی قبر الزکی إذا***ما کنت ترفع من دین علی فطر

قبران فی طوس خیر الناس کلهم***و قبر شرهم هذا من العبر

ما ینفع الرجس من قبر الزکی و ما***علی الزکی بقرب الرجس من ضرر

هیهات کل امرئ رهن بما کسبت***به یداه فخذ ما شئت أو فذر

و علیه فإن إسکندر لم یبن القبة بل إنما هو الممصر لتلک البلدة.

وَ فِی الْخَرَائِجِ رُوِیَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبَّادٍ وَ کَانَ کَاتِبَ الرِّضَا علیه السلام قَالَ دَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ قَدْ عَزَمَ الْمَأْمُونُ بِالْمَسِیرِ إِلَی بَغْدَادَ فَقَالَ یَا ابْنَ عباس [عَبَّادٍ] مَا نَدْخُلُ الْعِرَاقَ وَ لَا نَرَاهُ فَبَکَیْتُ وَ قُلْتُ فَآیَسْتَنِی أَنْ آتِیَ أَهْلِی وَ وُلْدِی قَالَ علیه السلام أَمَّا أَنْتَ فَسَتَدْخُلُهَا وَ إِنَّمَا عَنَیْتُ نَفْسِی فَاعْتَلَّ وَ تُوُفِّیَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ قُرَی طُوسَ وَ قَدْ کَانَ تَقَدَّمَ فِی وَصِیَّتِهِ أَنْ یُحْفَرَ قَبْرُهُ مِمَّا یَلِی الْحَائِطَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ قَبْرِ هَارُونَ ثَلَاثُ أَذْرُعٍ.

و قد کانوا حفروا ذلک الموضع لهارون فکسرت المعاول و المساحی فترکوه و حفروا حیث أمکن الحفر فقال احفروا ذلک المکان فإنه سیلین علیکم و تجدون صورة سمکة من نحاس و علیها کتابة بالعبرانیة فإذا خوتم لحدی فعمقوه و ردوها مما یلی رجلی.

فحفرنا ذلک المکان و کان المحافر تقع فی الرمل اللین و وجدنا السمکة مکتوبا علیها بالعبرانیة هذه روضة علی بن موسی و تلک حفرة هارون الجبار فرددناها و دفناها فی لحده عند موضع قاله.

و من المعلوم أن حفر الأرض و عمل سمکة من نحاس و کتابه لا یکون إلا من إنسان و بالجملة فالظاهر أن الحفر المزبور من آثار إسکندر ذی القرنین دون القبة المنورة.

قال فی مجالس المؤمنین عند ترجمة الشیخ کمال الدین حسین الخوارزمی إنه مسطور فی التواریخ و فی الألسنة و الأفواه خصوصا عند أهل خراسان أنه مدة أربعمائة سنة لم تکن عمارة لائقة علی قبر الإمام علی بن موسی و بعض الآثار

ص: 324

التی کانت توجد علیه هی من أساس حمید بن قحطبة الطائی الذی کان فی زمان هارون الرشید حاکما فی طوس من قبله و لما توفی دفنه فی داره و من بعده دفنوا الإمام علیه السلام فی تلک البقعة بجنب هارون.

و یظهر من الخبر المروی عن الرضا علیه السلام أنی أدفن فی دار موحشة و بلاد غریبة أنه فی مدة أربعمائة سنة المذکورة لم تکن فی حوالی مرقده الشریف دار و لا سکنة و کانت نوقان فی کمال العمران مع أنه ما بین نوقان و سناباد من البعد إلا حد مد الصوت.

و قال فی کشف الغمة إن امرأة کانت تأتی إلی مشهد الإمام علیه السلام فی النهار و تخدم الزوار فإذا جاء اللیل سدت باب الروضة و ذهبت إلی سناباد.

و ربما یقال إن بعض التزیینات کانت توجد فی بناء المأمون من بعض الدیالمة إلی أن خربه الأمیر سبکتکین و ذلک لتعصبه و شدته علی الشیعة و کان خرابا إلی زمان یمین الدولة محمود بن سبکتکین.

قال ابن الأثیر فی الکامل فی ضمن حوادث سنة أربعمائة و إحدی و عشرون و جدد عمارة المشهد بطوس الذی فیه قبر علی بن موسی الرضا علیه السلام و الرشید و أحسن عمارته و کان أبوه سبکتکین أخربه و کان أهل طوس یؤذون من یزوره فمنعهم عن ذلک و کان سبب فعله أنه رأی أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام فی المنام و هو یقول له إلی متی هذا فعلم أنه یرید أمر المشهد فأمر بعمارته.

ثم إن هذه العمارة قد هدمت عند تطرق قبائل غز و جددت فی عهد السلطان سنجر السلجوقی قال فی مجالس المؤمنین و إن القبة العالیة و البناء المعظم الموجود الآن من آثار شرف الدین أبی طاهر القمی الذی کان وزیرا للسلطان سنجر قال و کان بناء الوزیر المزبور بإشارة غیبیة و إن تعیین المحراب الواقع فی المسجد فوق الرأس إنما کان بإشارة من الإمام علیه السلام و تعیین علماء الشیعة انتهی.

و فی سنة خمسمائة أمر السلطان سنجر السلجوقی بصناعة الکاشی الذی یفوق فی الجودة حلی الصینی و أن یکتب علیه الأحادیث النبویة و المرتضویة و تمام القرآن

ص: 325

و کان الکاتب لهما عبد العزیز بن أبی نصر القمی.

و من عجیب أمر ذلک أنه حملت تلک الآلات علی النوق و أرسلت من قم فجاءت بطی الأرض إلی حوالی خراسان و نزلت فی منخفض من الأرض بقرب البلدة المقدسة فمر جماعة من المارة علی تلک الناحیة فاطلعوا علی صورة الحال فحملوها إلی سید النقباء السید محمد الموسوی فبنی بها الهزارة الرضویة.

و کان السلطان سنجر ابن الملک شاه السلجوقی مع سعة ملکه قد اختار هذا المکان علی سائر بلاده و ما زال مقیما به إلی أن مات و قبره به فی قبة عظیمة لها شباک إلی الجامع و قبته زرقاء تظهر من مسیرة یوم بناها له بعض خدمه بعد موته و وقف علیها وقفا لمن یقرأ القرآن و یکسو الموضع قال فی المعجم و ترکتها أنا فی سنة ستمائة و اثنی عشر علی أحسن ما یکون.

و استمر بناء سنجر إلی زمان چنگیز خان فهدمه تولی خان ابن چنگیز خان و ذلک فی سنة ستمائة و سبع عشرة قال ابن الأثیر فی الکامل فی ما یتعلق بأحوال التتار الذین هم جند چنگیز إنه لما فرغوا من نیسابور سیروا طائفة منهم إلی طوس ففعلوا بها کذلک أیضا و خربوها و خربوا المشهد الذی فیه علی بن موسی الرضا علیه السلام و الرشید حتی جعلوا الجمیع خرابا و مثله فی شرح نهج البلاغة.

و فی الکتیبة الذهبیة الواقعة فی منطقة القبة المنورة ما صورته بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ من عظائم توفیق الله سبحانه أن وفق السلطان الأعظم مولی ملوک العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوی و الحسب الباهر العلوی تراب أقدام خدام هذه الروضة المنورة الملکوتیة مروج آثار أجداده المعصومین السلطان بن السلطان أبو المظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان فاستدعی بالمجی ء ماشیا علی قدمیه من دار السلطنة أصفهان إلی زیارة هذا الحرم الأشرف.

و قد تشرف بزینة هذه العتبة من خلص ماله فی سنة ألف و عشر و تم فی سنة ألف و ست عشرة.

ص: 326

و فی موضع آخر من القبة مکتوب و هو من إملاء المحقق الخوانساری من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینة الکواکب و رصع هذه القباب العلی بدرر الدراری الثواقب أن استسعد السلطان الأعدل الأعظم و الخاقان الأفخم الأکرم أشرف ملوک الأرض حسبا و نسبا و أکرمهم خلقا و أدبا مروج مذهب أجداده الأئمة المعصومین و محبی مراسم آبائه الطیبین الطاهرین السلطان بن السلطان بن السلطان سلیمان الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان بتذهیب هذه القبة العرشیة الملکوتیة و تزیینها و تشرف بتجدیدها و تحسینها إذ تطرق علیها الانکسار و سقطت لبناتها الذهبیة التی کانت تشرق کالشمس فی رابعة النهار بسبب حدوث الزلزلة العظیمة فی هذه البلدة الطیبة الکریمة فی سنة أربع و ثمانین و ألف و کان هذا التجدید سنة ست و ثمانین و ألف کتبه محمد رضا الإمامی.

و مکتوب علی جبهة الباب الواقع فی قبلة المرقد الشریف.

لقد تشرف بتذهیب الروضة الرضویة التی یتمنی العرش لها أمر النیابة و أرواح القدس تخدم جنابه السلطان نادر الأفشاری رحمه الله الملک الغفار سنة ألف و مائة و خمس و خمسون و کتب بعده ثم بمرور الأعوام ظهر علیها الاندراس فأمر السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان ناصر الدین شاه قاجار خلد الله ملکه بالتزیین بالزجاجة و البلور لتصیر نورا علی نور.

و أرسل السلطان قطب شاه الدکنی طاب ثراه الماسة کبیرة بقدر بیضة الدجاجة هدیة إلی الضریح الرضوی و لما استولی عبد المؤمن خان رئیس طائفة الأزبکیة علی خراسان نهبها من الخزانة فی جملة ما نهب.

و لما زار السلطان شاه عباس الصفوی خراسان فی الدفعة التی مشی فیها علی قدمه و کان مدة خروجه من أصفهان و دخوله خراسان ثمانیة عشر یوما أهدی إلیه بعض الخوانین الأزبکیة تلک الألماسة و لما بلغه أن الألماسة من الأعیان الراجعة إلی الخزانة الرضویة أمر ببیعها فی إستانبول و اشتری بقیمتها أملاکا و أنهارا تصرف منافعها علی تلک البقعة و کان ذلک بإجازة بعض العلماء.

ص: 327

و فی فردوس التواریخ نقلا عن بعض التواریخ أنه کان للسلطان سنجر أو أحد وزرائه ولد أصیب بالدق فحکم الأطباء علیه بالتفرج و الاشتغال بالصید فکان من أمره أن خرج یوما مع بعض غلمانه و حاشیته فی طلب الصید فبینما هو کذلک فإذا هو بغزال مارق من بین یدیه فأرسل فرسه فی طلبه و جد فی العدو فالتجأ الغزال إلی قبر الإمام علی بن موسی الرضا علیه السلام فوصل ابن الملک إلی ذلک المقام المنیع و المأمن الرفیع الذی مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً و حاول صید الغزال فلم تجسر خیله علی الإقدام علیه فتحیروا من ذلک فأمر ابن الملک غلمانه و حاشیته بالنزول من خیولهم و نزل هو معهم و مشی حافیا مع کمال الأدب نحو المرقد الشریف و ألقی نفسه علی المرقد و أخذ فی الابتهال إلی حضرة ذی الجلال و یسأل شفاء علته من صاحب المرقد فعوفی فأخذوا جمیعا فی الفرح و السرور و بشروا الملک بما لاقاه ولده من الصحة ببرکة صاحب المرقد و قالوا له إنه مقیم علیه و لا یتحول منه حتی یصل البناءون إلیه فیبنی علیه قبة و یستحدث هناک بلدا و یشیده لیبقی بعده تذکارا و لما بلغ السلطان ذلک سجد لله شکرا و من حینه وجه نحوه المعمارین و بنوا علی مشهده بقعة و قبة و سورا یدور علی البلد.

ص: 328

**[ترجمه]

کلمة المحقّق

المقدمة بسم اللّه الرحمن الرحیم

و به نستعین

الحمد للّه ربّ العالمین و صّلی الّله علی محمّد و آله الطیّبین الطاهرین و اللعنة علی أعدائهم أجمعین. إن صحّ أنّ الاسماء تنزل من السماء أو لم یصحّ فبحار الأنوار کتاب یحکی عن واقعه ففی بحار الماء ما فیها من عجائب مخلوقات اللّه تعالی و أصناف خلقه ممّا یری و ما لا یری، فکذلک فی هذه الموسوعة الإسلامیّة الکبری التی ضمنت بین أجزائها الستّة و العشرین ما تهفو إلیه نفس القاری ء متعطّشا و ما لا یستسیغه ما لم یعرف معناه و لم یدرک فحواه.

و إذا کان التوفیق منّة یمنّها اللّه علی أقوام فیسعدون و یخلدون فالآثار کالأشخاص و منها الکتب فمنها ما یدخل التاریخ من أوسع أبوابه و یحتلّ مرکزه اللائق به فی صفوف أمثاله فیخلد موفّقا و منها ما یضیع فی زوایا الخمول و النسیان و یذکر فی خبر کان.

و موسوعتنا هذه علی العموم من الآثار الخالدة الموفّقة و لکن أجزاءها تختلف فی درجة التوفیق و الرغبة و مقیاس الخلود فنری أن الأجزاء التی بحث فیها المؤلّف تاریخ النبیّ و الأئمة علیهم السلام و استعرض فیها أصل النبوّة و أصل الإمامة أکثر امتیازا و أوفر قرّاءاً من سائر الأجزاء و انّما امتازت هذه الأجزاء لما یجده القاری ء فیها من طرائف الحکم و بدائع الأشعار و نوادر الآثار و صحاح الأخبار و غیر ذلک ممّا یغترف من بحارها کلّ عالم فیصدر عنها راویاً ریّاناً.

ص: 329

وهذه الأجزاء هی التی قام سیادة الناشر المحترم بتقدیمها إلی القرّاء بحلّة قشیبة تتناسب و الذوق السلیم فجزاه اللّه خیرا.

و ها نحن علی أبواب جزء من تلک الأجزاء فهو باقة من إضمامة عطره عبق نشرها و خلد ذکرها اذ هو یضمّ حیاة سابع أئمة المسلمین و خلفاء اللّه تعالی فی العالمین الإمام أبی الحسن موسی الکاظم علیه السلام.

و قد وفّقنی اللّه تعالی إلی مراجعته و تصحیحه حسب المقدور حیث لم یکن لدیّ الّا مطبوعة الکمپانی و کم وقفت فیها علی تحریف من النسّاخ ممّا شوّهها مضافا إلی الأغلاط الاملائیّة و اللغویّة فأعملت الجهد فی التصحیح و المراجعة و عینت موضع النصّ من المصادر المذکورة فی المتن مع توشیح بعض الصحائف بما اقتضاه المقام کشرح لغة أو تعریف موضع أو ترجمة بعض الأعلام و ختاما فلا یفوتنی أن أشکر سماحة سیّدی الوالد دام ظلّه حیث أعترف معتزّاً بتوجیهاته و تسدیداته کما أشکر الأخ السیّد محمّد رضا الخرسان حیث کان عوناً فی سرعة الإنجاز.

و أرجو من اللّه تعالی لی و لمن ساعدنی و للقائمین و العون و التوفیق أنّه سمیع مجیب.

25 شهر شعبان 1385 النجف الأشرف محمّد مهدیّ السیّد حسن الموسوی الخرسان

ص: 330

**[ترجمه]ص: 330

**[ترجمه]

کلمة المصحّح

بسمه تعلی شأنه

من اللازم أن نقدّم إلی القرّاء الکرام أنّه لما کان کتاب سفینة البحار الذی ألّفه المتتبع الکبیر الشیخ عباس قمی قدّس سرّه- بمنزلة معجم المطالب لهذه الموسوعة الشریفة و فیه جعل أرقام أبواب الکتاب لمجلّداتها الأصلیة راعینا جانب ذلک و رقمنا أبواب المجلّد الحادی عشر الذی تجزء فی طبعتنا هذه إلی ثلاثة أجزاء 46- 48 طبقا لتجزئة المؤلّف قدّس سرّه فارتقی رقم الأجزاء الثلاثة إلی ستّ و أربعین باباً للجزء الأوّل (46) اثنان و عشرون بابا و للجزء الثانی (47) اثنا عشر بابا و للجزء الثالث (48) اثنا عشر باباً ایضاً.

نحمد اللّه و نشکره علی فضله و توفیقه لذلک و هو الموفّق و المعین.

محمّد باقر البهبودیّ السیّد إبراهیم المیانجیّ

ص: 331

**[ترجمه]ص: 331

**[ترجمه]

فهرس ما فی هذا الجزءمن الأبواب

أبواب تاریخ الإمام العلیم أبی إبراهیم موسی بن جعفر الکاظم الحلیم صلوات اللّه علیه و علی آبائه الکرام

«1»

باب ولادته علیه السلام و تاریخه و جمل أحواله 9- 1

«2»

باب أسمائه و ألقابه و کناه و حلیته و نقش خاتمه علیه السلام 11- 10

«3»

باب النصوص علیه صلوات اللّه علیه 28- 12

«4»

باب معجزاته و استجابة دعواته و معالی أموره و غرائب شأنه صلوات اللّه علیه 100- 29

«5»

باب عبادته و سیره و مکارم أخلاقه و وفور علمه علیه السلام 120- 100

«6»

باب مناظراته علیه السلام مع خلفاء الجور و ما جری بینه و بینهم و فیه بعض أحوال علیّ بن یقطین 158- 121

«7»

باب أحوال عشائره و أصحابه و أهل زمانه و ما جری بینه و بینهم و ما جری من الظلم علی عشائره صلوات اللّه علیه 188- 159

«8»

باب احتجاجات هشام بن الحکم فی الإمامة و بدو أمره و ما آل إلیه أمره إلی وفاته صلوات اللّه علیه 205- 189

ص: 332

«9»

باب أحواله علیه السلام فی الحبس إلی شهادته و تاریخ وفاته و مدفنه صلوات اللّه علیه و لعنة اللّه علی من ظلمه 249- 206

«10»

باب ردّ مذهب الواقفیة و السبب الذی لأجله قیل بالوقف علی موسی علیه السلام 275- 250

«11»

باب وصایاه و صدقاته صلوات اللّه علیه 282- 276

«12»

باب أحوال أولاده و أزواجه صلوات اللّه علیه 291- 283

فهرس الشذرات الملحقة بالکتاب

فیما یتعلق بأحوال إخوانه و أخواته علیه السلام. 302- 293

فیما یتعلق بأحوال أولاده علیه الصلاة و السلام. 317- 303

نبذة فیما یتعلق ببقعته علیه السلام 319- 318

نبذة فیما یتعلق بالإمام علی بن موسی الرضا علیه السلام 320

خاتمة فی فضیلة بقعة الرضا صلوات اللّه علیه. 328- 321

ص: 333

ص: 334

**[ترجمه]ص: 332

ص: 333

ص: 334

**[ترجمه]

تعريف مرکز

بسم الله الرحمن الرحیم
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
(التوبه : 41)
منذ عدة سنوات حتى الآن ، يقوم مركز القائمية لأبحاث الكمبيوتر بإنتاج برامج الهاتف المحمول والمكتبات الرقمية وتقديمها مجانًا. يحظى هذا المركز بشعبية كبيرة ويدعمه الهدايا والنذور والأوقاف وتخصيص النصيب المبارك للإمام علیه السلام. لمزيد من الخدمة ، يمكنك أيضًا الانضمام إلى الأشخاص الخيريين في المركز أينما كنت.
هل تعلم أن ليس كل مال يستحق أن ينفق على طريق أهل البيت عليهم السلام؟
ولن ينال كل شخص هذا النجاح؟
تهانينا لكم.
رقم البطاقة :
6104-3388-0008-7732
رقم حساب بنك ميلات:
9586839652
رقم حساب شيبا:
IR390120020000009586839652
المسمى: (معهد الغيمية لبحوث الحاسوب).
قم بإيداع مبالغ الهدية الخاصة بك.

عنوان المکتب المرکزي :
أصفهان، شارع عبد الرزاق، سوق حاج محمد جعفر آباده ای، زقاق الشهید محمد حسن التوکلی، الرقم 129، الطبقة الأولی.

عنوان الموقع : : www.ghbook.ir
البرید الالکتروني : Info@ghbook.ir
هاتف المکتب المرکزي 03134490125
هاتف المکتب في طهران 88318722 ـ 021
قسم البیع 09132000109شؤون المستخدمین 09132000109.