بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 41 : تاریخ امیرالمومنین علیه السلام - 7

مَأْمُونٍ عَلَی دِینِهِ وَ إِنَّهُ لَأَشْقَی الْقَاسِطِینَ وَ أَلْعَنُ الْخَارِجِینَ عَلَی الْأَئِمَّةِ الْمُهْتَدِینَ وَ لَکِنْ کَفَی بِالْأَجَلِ حَارِساً لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا وَ مَعَهُ مَلَائِکَةٌ حَفَظَةٌ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَنْ یَتَرَدَّی فِی بِئْرٍ أَوْ یَقَعَ عَلَیْهِ حَائِطٌ أَوْ یُصِیبَهُ سُوءٌ فَإِذَا حَانَ أَجَلُهُ خَلَّوْا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا یُصِیبُهُ فَکَذَلِکَ (1) أَنَا إِذَا حَانَ أَجَلِی انْبَعَثَ أَشْقَاهَا فَخَضَبَ هَذِهِ مِنْ هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی لِحْیَتِهِ وَ رَأْسِهِ عَهْداً مَعْهُوداً وَ وَعْداً غَیْرَ مَکْذُوبٍ وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ أَخَذْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ(2).

**[ترجمه]التوحید: أبی حیان تَیمی از پدرش که در روز صفین و پس از آن همراه علی علیه السلام بود نقل می­کند: در حالی که علی علیه السلام در روز صفین گروه سپاهیان را آماده می­کرد، معاویه بر روی اسبش که نزدیک بود از آن به زیر بیافتد به سویش می­آمد و علی علیه السلام بر روی اسب رسول الله صلی الله علیه و آله به نام مرتجز بود در حالی که خنجر پیامبر را به دست گرفته و شمشیر خود ذوالفقار را حمایل کرده بود. مردی از اصحابش گفت: ای امیرالمؤمنین مواظب باش ما می­ترسیم که این ملعون شما را غافلگیر کند. علی علیه السلام فرمود: اگر این را گفتی - بدان - او در دینش ایمن­ نیست و از بدبخت­ترین ظالمان و ملعون­ترین شوریدگان بر امامان هدایتگر است، اما برای محافظت، اجل کافیست، کسی از مردم نیست مگر اینکه همراه او فرشتگان محافظی هستند که او را از افتادن در چاه یا فرو ریختن دیوار بر رویش یا اینکه دچار امر ناگواری شود محافظت می­کنند و زمانی که اجلش فرا رسد او را با آنچه دچارش خواهد شد تنها می­گذارند. من هم همچنین زمانی که اجلم فرا رسد بدبخت­ترین مردم برخیزد و از اینجا تا اینجا را خضاب می­کند– و به ریش و سرش اشاره کرد- عهدی بسته شده و وعده­ای غیر دروغ. حدیث طولانی است، قسمت مورد نیاز را برگرفتیم. - . التوحید: 376 -

**[ترجمه]

الصَّادِقِینَ وَ الْقانِتِینَ وَ الْمُنْفِقِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(1) وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّهَا نَزَلَتْ فِیهِ أَنَّهُ قَامَ الْإِجْمَاعُ عَلَی صَبْرِهِ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی شَدَائِدِهِ مِنْ صِغَرِهِ إِلَی کِبَرِهِ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ قَدْ ذَکَرَ اللَّهُ تَعَالَی صِفَةَ الصَّابِرِینَ فِی قَوْلِهِ وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا(2) وَ هَذَا صِفَتُهُ بِلَا شَکٍّ.

مَجْمَعُ الْبَیَانِ وَ تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ: أَنَّهُ أَصَابَ عَلِیّاً علیه السلام یَوْمَ أُحُدٍ سِتُّونَ جِرَاحَةً.

تَفْسِیرُ الْقُشَیْرِیِّ قَالَ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ: إِنَّهُ أُتِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِعَلِیٍّ علیه السلام وَ عَلَیْهِ نَیِّفٌ وَ سِتُّونَ جِرَاحَةً قَالَ أَبَانٌ أَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أُمَّ سُلَیْمٍ وَ أُمَّ عَطِیَّةَ أَنْ تُدَاوِیَاهُ فَقَالَتَا قَدْ خِفْنَا عَلَیْهِ فَدَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ الْمُسْلِمُونَ یَعُودُونَهُ وَ هُوَ قَرْحَةٌ وَاحِدَةٌ فَجَعَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَمْسَحُهُ بِیَدِهِ وَ یَقُولُ إِنَّ رَجُلًا لَقِیَ هَذَا فِی اللَّهِ لَقَدْ أَبْلَی (3) وَ أَعْذَرَ فَکَانَ یَلْتَئِمُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنِی لَمْ أَفِرَّ وَ لَمْ أولی [أُوَلِ] الدُّبُرَ فَشَکَرَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ ذَلِکَ فِی مَوْضِعَیْنِ مِنَ الْقُرْآنِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ (4) وَ سَنَجْزِی الشَّاکِرِینَ (5).

سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ (6) یَعْنِی بِالشَّاکِرِینَ صَاحِبَکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ الْمُرْتَدِّینَ عَلَی أَعْقَابِهِمُ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَنْهُ.

سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلْقَمَةَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی

ص: 3

إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا(1) یَعْنِی صَبَرَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام فِی الدُّنْیَا عَلَی الطَّاعَاتِ وَ عَلَی الْجُوعِ وَ عَلَی الْفَقْرِ وَ صَبَرُوا عَلَی الْبَلَاءِ لِلَّهِ فِی الدُّنْیَا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ (2) وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ(3) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ لَمَّا نَعَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً بِحَالِ جَعْفَرٍ فِی غَزْوَةِ مُؤْتَةَ(4) قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ (5) الْآیَةَ.

وَ قَالَ لَهُ رَجُلٌ إِنِّی وَ اللَّهِ لَأُحِبُّکَ فِی اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ إِنْ کُنْتَ تُحِبُّنِی فَأَعِدَّ لِلْفَقْرِ تِجْفَافاً أَوْ جِلْبَاباً(6). قال أبو عبیدة و تغلب (7) أی استعد جلبابا من العمل الصالح و التقوی یکون لک جنة من الفقر یوم القیامة و قال آخرون أی فلیرفض الدنیا و لیزهد فیها و لیصبر علی الفقر: یدل علیه. قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وَ مَا لِی لَا أَرَی مِنْهُمْ سِیمَاءَ الشِّیعَةِ قِیلَ وَ مَا سِیمَاءُ الشِّیعَةِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ خُمْصُ الْبُطُونِ مِنَ الطَّوَی یُبْسُ الشِّفَاهِ مِنَ الظَّمَاءِ عُمْشُ الْعُیُونِ مِنَ الْبُکَاءِ.

فِی مُسْنَدِ أَبِی یَعْلَی وَ اعْتِقَادِ الْأُشْنُهِیِّ وَ مَجْمُوعِ أَبِی الْعَلَاءِ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَنَسٍ وَ أَبِی بَرْزَةَ وَ أَبِی رَافِعٍ وَ فِی إِبَانَةِ ابْنِ بَطَّةَ مِنْ ثَلَاثَةِ طُرُقٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ یَتَمَشَّی إِلَی قُبَاءَ فَمَرَّ بِحَدِیقَةٍ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا أَحْسَنَ هَذِهِ الْحَدِیقَةَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَدِیقَتُکَ یَا عَلِیُّ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا حَتَّی مَرَّ بِسَبْعِ حَدَائِقَ عَلَی ذَلِکَ

ص: 4

ثُمَّ أَهْوَی إِلَیْهِ فَاعْتَنَقَهُ فَبَکَی وَ بَکَی عَلِیٌّ علیه السلام ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا الَّذِی أَبْکَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَبْکِی لِضَغَائِنَ فِی صُدُورِ قَوْمٍ لَنْ تَبْدُوَ لَکَ إِلَّا مِنْ بَعْدِی قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ أَصْنَعُ قَالَ تَصْبِرُ فَإِنْ لَمْ تَصْبِرْ تَلْقَ جَهْداً وَ شِدَّةً قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تَخَافُ فِیهَا هَلَاکَ دِینِی قَالَ بَلْ فِیهَا حَیَاةُ دِینِکَ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا رَأَیْتُ مُنْذُ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً رَخَاءً فَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَقَدْ خِفْتُ صَغِیراً وَ جَاهَدْتُ کَبِیراً أُقَاتِلُ الْمُشْرِکِینَ وَ أُعَادِی الْمُنَافِقِینَ حَتَّی قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ فَکَانَتِ الطَّامَّةُ الْکُبْرَی فَلَمْ أَزَلْ مُحَاذِراً وَجِلًا أَخَافُ أَنْ یَکُونَ مَا لَا یَسَعُنِی فِیهِ الْمُقَامُ فَلَمْ أَرَ بِحَمْدِ اللَّهِ إِلَّا خَیْراً حَتَّی مَاتَ عُمَرُ فَکَانَتْ أَشْیَاءُ فَفَعَلَ اللَّهُ مَا شَاءَ ثُمَّ أُصِیبَ فُلَانٌ فَمَا زِلْتُ بَعْدُ فِیمَا تَرَوْنَ دَائِباً أَضْرِبُ بِسَیْفِی صَبِیّاً حَتَّی کُنْتُ شَیْخاً الْخَبَرَ.

عَمْرُو بْنُ حُرَیْثٍ فِی حَدِیثِهِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کُنْتُ أَحْسَبُ أَنَّ الْأُمَرَاءَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ فَإِذَا النَّاسُ یَظْلِمُونَ الْأُمَرَاءَ.

أَبُو الْفَتْحِ الْحَفَّارُ بِإِسْنَادِهِ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ کُنْتُ قِیلَ لَهُ عَرَفْنَا ظُلْمَکَ فِی کِبَرِکَ فَمَا ظُلْمُکَ فِی صِغَرِکَ فَذَکَرَ أَنَّ عَقِیلًا کَانَ بِهِ رَمَدٌ فَکَانَ لَا یَذُرُّهُمَا حَتَّی یَبْدَءُوا بِی (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: امیرالمؤمنین علیه السلام در صفین میان دو صف با لباسی که زیر زره می پوشند می­گشت. حسن علیه السلام فرمود: این لباس جنگ نیست. فرمود: ای پسرم! پدرت اهمیتی نمی­دهد که او به سراغ مرگ برود یا مرگ به سراغ او بیاید.

و علی علیه السلام می­­فرمود: آنچه بدبخترین مردم منتظر آن است این است که ریش مرا با خون بالای آن (خون سر) خضاب کند، و زمانی که ابن ملجم به ایشان ضربت زد فرمود: قسم به خدای کعبه رستگار شدم. و خدای تعالی فرمود: « قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ » - . جمعه/ 6 - {بگو ای کسانی که یهودی شده­اید اگر پندارید که شما دوستان خدایید تا آخر آیه}. و در مورد صبر ایشان خدای تعالی می­فرماید: « الصَّابِرِینَ وَ الصَّادِقِینَ وَ الْقانِتِینَ وَ الْمُنْفِقِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ » - . آل عمران/ 17 -

{[اینانند] شکیبایان و راستگویان و فرمانبرداران و انفاق کنندگان و آمرزش خواهان در سحرگاهان}.و دلیل این که این آیه در مورد ایشان نازل شده این است که إجماع شده بر صبر ایشان همراه پیامبر صلی الله علیه و آله در سختی ها از کودکی تا بزرگ­سالی و بعد از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله. خدای تعالی صفت صابران را در کلامش ذکر کرده است: « وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا » - . بقره/ 177 -

{و در سختی و زیان و به هنگام جنگ شکیبایانند آنانند کسانی که راست گفته­اند آنان همان پرهیزگارانند}. و بی­شک این از صفات اوست.

مجمع البیان، تفسیر علی بن ابراهیم و ابان بن عثمان: علی علیه السلام روز جنگ أُحد، شصت زخم خورد.

تفسیر قُشیری: أنس بن مالک گفت: علی علیه السلام را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آوردند در حالی که شصت و چند زخم داشت. أبان گفت: پیامبر به أم سُلَیم و ام عطیه دستور داد تا او را مداوا کنند. آن دو گفتند: بر او بیمناک شدیم. پیامبر و مسلمانان وارد شدند تا از ایشان عیادت کنند در حالی که یکپارچه زخم بود. پس پیامبر صلی الله علیه و آله شروع به دست کشیدن بر آن کرد و می­گفت: مردی که به خاطر خدا به این زخم­ها دچار شده امتحانش را پس داده و عذرش پذیرفته شده، و زخم التیام می­یافت. علی علیه السلام فرمود: شکر خدایی را که مرا چنان قرار داد که نگریزم و پشت نکنم. و خدای تعالی به خاطر این از او در دو جای قرآن سپاسگزاری کرد. و آن کلام خدای متعال است که می فرماید: « سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ » - . آل عمران/144 -

{به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش می­دهد}، « وَ سَنَجْزِی الشَّاکِرِینَ » - . آل عمران/145 -

{و به زودی سپاسگزاران را پاداش خواهیم داد}

سعید بن جبیر از ابن عباس نقل می­کند در این کلام خدای تعالی « أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ» - . آل عمران /144 -

{آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمی­گردید و هر کس از عقیده خود باز گردد هرگز هیچ زیانی به خدا نمی­رساند و به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش می­دهد}، منظور از شاکرین دوست تو، علی بن أبی طالب و منظور از آنان که به حالت نخست باز می­گردند کسانی هستند که علی علیه السلام را رها کردند.

از ابن مسعود نقل شده که در کلام خدای تعالی: « إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا» - . مومنون /111 -

{من [هم] امروز به [پاس] آنکه صبر کردند بدانان پاداش دادم}، یعنی علی بن ابی طالب، فاطمة، حسن و حسین علیهم السلام بر عبادت، گرسنگی و فقر در دنیا و بر بلاء به خاطر خدا در دنیا صبر کردند « أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ » - . مومنون ،/ 111 - {آری

ایشانند که رستگاراند}. و علی بن عبد الله بن عباس گفت: آیه: « وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ » - . عصر / 3 -

{و به شکیبایی توصیه کرده­اند} منظور علی بن ابی طالب علیه السلام است. وقتی که پیامبر در غزوه مؤته خبر مرگ جعفر را به علی بن ابی طالب داد، فرمود: «إنّا لله و إنّا إلیه راجعون»، و خدای عزّ وجلّ این آیه را نازل کرد: « الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ» - . بقره/156 - {[همان]

کسانی که چون مصیبتی به آنان برسد می­گویند ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز می­گردیم بر ایشان درودها و رحمتی از پروردگارشان [باد] و راه یافتگان [هم] خود ایشانند}.

مردی به او گفت قسم می­خورم که تو را به خاطر خدا دوست می­دارم. فرمود: اگر مرا دوست داری زره یا جامه­ای برای فقرت آماده کن. ابو عبیده و تغلب گفتند - . در نسخه های دیگراین چنین است اما ثعلب\\" صحیح است. - :

یعنی جامه­ای از عمل صالح و تقوا آماده کن تا روز قیامت برای تو در برابر فقر سپری باشد. دیگران گفتند: یعنی باید دنیا را پس بزند و در آن زهد پیش گیرد و بر فقر صبر کند. و این سخن امیرالمؤمنین علیه السلام بر آن دلالت می کند: مرا چه می­ شود نشانه ای از شیعه در آنها نمی بینیم؟ گفته شد: نشانه شیعه چیست ای امیر المؤمنین؟ فرمود: خالی بودن شکم به خاطر گرسنگی، خشک بودن لب ها به خاطر تشنگی و کم سو بودن چشم به خاطر گریه.

مسند ابویعلی: پیامبرصلی الله علیه و آله بیرون آمد تا به طرف قبا برود که بر باغی گذر کرد. علی علیه السلام فرمود: این باغ چقدر زیباست. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی باغ تو در بهشت از آن زیباتر است، تا اینکه بر هفت باغ این چنینی گذر کرد. سپس به سوی او رفت و او را در آغوش کشید و گریه کرد. علی علیه السلام نیز گریه کرد سپس علی علیه السلام فرمود: چه چیز باعث گریه شما شد یا رسول الله؟ گفت: به خاطر کینه های دل های مردمی می­گریم که آن را بر تو آشکار نمی کنند مگر بعد از من. گفت: یا رسول الله چگونه عمل می­کنم؟ گفت: صبر می­کنی و اگر صبر نکنی با سختی و دشواری روبرو می­شوی. فرمود: یا رسول الله آیا بر نابودی دینم بیمناک هستی؟ فرمود: بلکه در آن حیات دین توست - دینت سالم می ماند -.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: از زمانی که خدا محمد را برانگیخت آسایش ندیده­ام – خدا را شکر – در کودکی ترسیدم و در بزرگسالی در جنگ با مشرکان و دشمنی منافقان کوشیدم تا اینکه خدا جان پیامبرش را گرفت که مصیبت بس بزرگ بود. پیوسته بر حذرم و می­ترسم، بیمناکم آن مقام امری باشد که در آن طاقتم نباشد. و به شکر خدا جز خیر ندیدم تا اینکه عمر درگذشت. اموری اتفاق افتاد و خدا هر چه خواست انجام داد سپس فلانی مبتلا - کشته - شد و من پیوسته چنان که می­بینید تلاش می­کنم و از کودکی شمشیر می­زنم تا اینکه پیر شدم. ادامه روایت.

عمرو بن حریث: امیرالمؤمنین فرمود: گمان می­کردم امرا به مردم ظلم می­کنند اما دریافتم که مردم به امرا ظلم می­کنند.

ابو الفتح حفار: علی علیه السلام فرمود: از وقتی بوده­ام همیشه مظلوم بوده­ام. گفته شد: مظلومیت تو را در بزرگسالی شناختیم اما مظلومیت کودکیت چیست؟ فرمود: عقیل چشم دردی داشت و (پدر و مادرم)بر آنها دارو نمی­ریختند تا اینکه از من شروع کنند - . مناقب آل ابی طالب :132-323 - .

**[ترجمه]

الْأَنْبِیَاءِ وَ اللِّسَانُ الْمُبِینُ وَ الْحَبْلُ الْمَتِینُ وَ النَّبَأُ الْعَظِیمُ الَّذِی عَنْهُ تُعْرِضُونَ وَ عَنْهُ تُسْأَلُونَ وَ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ.

وَ قَالَ علیه السلام فَوَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ وَ عُلُوِّ مَکَانِکَ فِی عَظَمَتِکَ وَ قُدْرَتِکَ مَا هِبْتُ عَدُوّاً وَ لَا تَمَلَّقْتُ وَلِیّاً وَ لَا شَکَرْتُ عَلَی النَّعْمَاءِ أَحَداً سِوَاکَ.

وَ فِی مُنَاجَاتِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی عَبْدُکَ وَ وَلِیُّکَ اخْتَرْتَنِی وَ ارْتَضَیْتَنِی وَ رَفَعْتَنِی وَ کَرَّمْتَنِی بِمَا أَوْرَثْتَنِی مِنْ مَقَامِ أَصْفِیَائِکَ وَ خِلَافَةِ أَوْلِیَائِکَ وَ أَغْنَیْتَنِی وَ أَفْقَرْتَ النَّاسَ فِی دِینِهِمْ وَ دُنْیَاهُمْ إِلَیَّ وَ أَعْزَزْتَنِی وَ أَذْلَلْتَ الْعِبَادَ إِلَیَّ وَ أَسْکَنْتَ قَلْبِی نُورَکَ وَ لَمْ تُحْوِجْنِی إِلَی غَیْرِکَ وَ أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ أَنْعَمْتَ بِی وَ لَمْ تَجْعَلْ مِنَّةً عَلَیَّ لِأَحَدٍ سِوَاکَ وَ أَقَمْتَنِی لِإِحْیَاءِ حَقِّکَ وَ الشَّهَادَةِ عَلَی خَلْقِکَ وَ أَنْ لَا أَرْضَی وَ لَا أَسْخَطَ إِلَّا لِرِضَاکَ وَ سَخَطِکَ وَ لَا أَقُولَ إِلَّا حَقّاً وَ لَا أَنْطِقَ إِلَّا صِدْقاً. فانظر إلی جسارته علی الحق و خذلان جماعة کما تکلموا بما روی عنهم فی حلیة الأولیاء و غریب الحدیث و غیرهما(1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: خدای تعالی می­فرماید: «فَما یُکَذِّبُکَ بَعْدُ بِالدِّینِ» - . تین/ 7 - {پس

چه چیز تو را بعد [از این] به تکذیب جزا وا می دارد} می­گوید: ای محمد! علی بن ابی طالب تو را تکذیب نمی­کند پس از آن که به قیامت ایمان آورد. امیرالمؤمنین علیه السلام درموقعیت­های بسیاری فرمودند: من دروازه مقام - بهشت - ، حجت دشمنان، جنبنده زمین، صاحب عصا، جدا کننده­ قضا و کشتی نجات هستم؛ هر کس سوارش شود نجات یابد و هر کس از آن عقب بماند غرق شود.

و همچنین فرمود: من درخت بخشش و پوشش مردم، صاحب دنیا، حجت انبیاء، لسان مبین، ریسمان استوار و نبأ عظیم هستم که از آن روی بر می­گردانید و از آن سوال می شوید و در آن اختلاف دارید.

و علی علیه السلام فرمود: قسم به عزت و جلالت و بلندی مرتبه­ات در بزرگی و قدرت، از هیچ دشمنی نترسیدم و تملقِ مولایی را نگفتم و به خاطر نعمت­ها کسی جز تو را سپاس نگزاردم.

و در مناجاتش آمده است: خدایا من بنده و زیر دست تو هستم، مرا انتخاب کردی، بر من خشنود گشتی و مرا بالا بردی. و مرا با وارث گرداندنِ مقام برگزیدگانت و جانشینی دوستانت گرامی داشتی. مرا بی­نیاز کردی و مردم را در دین و دنیایشان به من نیازمند گردانیدی. مرا عزیز کردی و بندگان را برای من مطیع کردی، نورت را در قلب من جای دادی، و مرا به غیر خودت نیازمند نساختی. بر من نعمت دادی و مرا نعمت قرار دادی، و منت کسی غیر از خودت را بر من قرار ندادی، و مرا برای إحیای حقت و شهادت بر بندگانت بر پا داشتی. و من خشنود و خشمگین نمی­شوم مگر به خشنودی و خشم تو. و جز حق نمی­گویم. و جز سخن راست بر زبان نمی­آورم .

بنگر به جسارت او بر حق و خواری گروهی که سخن گفتند در مورد آنچه از آنها روایت شده در حلیة الأولیاء وغریب الحدیث و غیر این دو . - . مناقب آل ابی طالب 1 : 320 -

**[ترجمه]

عَلَیْهِ ثَوْبَانِ فَحَرَّکْتُ فَرَسِی فَإِذَا هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِی مِثْلِ هَذَا الْمَوْضِعِ فَقَالَ نَعَمْ یَا سَعِیدَ بْنَ قَیْسٍ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ لَهُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَافِظٌ وَ وَاقِیَةٌ مَعَهُ مَلَکَانِ یَحْفَظَانِهِ مِنْ أَنْ یَسْقُطَ مِنْ رَأْسِ جَبَلٍ أَوْ یَقَعَ فِی بِئْرٍ فَإِذَا نَزَلَ الْقَضَاءُ خَلَّیَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ کُلِّ شَیْ ءٍ(1).

**[ترجمه]الکافی: سعید بن قیس همدانی گفت: روزی در جنگ به مردی که دو لباس بر تن داشت نگریستم. اسبم را به حرکت در آوردم و دیدم امیرالمؤمنین است گفتم: ای امیرالمؤمنین در چنین موقعیتی؟ گفت بله سعید بن قیس براستی که بنده ای نیست مگر از جانب خدا برای او محافظ و نگهداری است، همراه او دو فرشته هستند که او را از سقوط از بالای کوه و یا افتادن در چاه محافظت می­کنند. و زمانی که قضا نازل شود او را با هر چیزی تنها می­گذارند. - . اصول الکافی، (بخش دوم از چاپ جدید) :58 - 59 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عیون أخبارالرضا: امام عسگری فرمود: به امیر مؤمنین علیه السلام گفته شد: آمادگی برای مرگ چیست؟ گفت: به جا آوردن واجبات، دوری از محرمات و در بر داشتن مکارم. سپس اهمیتی نمی­دهد که او به سراغ مرگ برود یا مرگ به سراغ او بیاید. به خدا پسر ابو طالب اهمیتی نمی­دهد که او به سراغ مرگ رود یا مرگ به سراغ بیاید. - . عیون أخبار الرضا: 165 -

**[ترجمه]

إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِی سَبِیلِی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِی أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ تُخْفُونَ إِلَیْهِمْ بِالْکِتَابِ بِخَبَرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ تَتَّخِذُونَ عِنْدَهُمُ النَّصِیحَةَ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ مِنْ إِخْفَاءِ الْکِتَابِ الَّذِی کَانَ مَعَهَا وَ ما أَعْلَنْتُمْ وَ مَا قَالَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِلزُّبَیْرِ وَ اللَّهِ لَا صَدَقَتِ الْمَرْأَةُ أَنْ لَیْسَ مَعَهَا کِتَابٌ بَلِ اللَّهُ أَصْدَقُ وَ رَسُولُهُ فَأَخَذَهُ مِنْهَا ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ یَفْعَلْهُ مِنْکُمْ عِنْدَ أَهْلِ مَکَّةَ بِالْکِتَابِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ.

وَ قَدِ اشْتَهَرَ عَنْهُ علیه السلام قَوْلُهُ أَنَا فَقَأْتُ عَیْنَ الْفِتْنَةِ وَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْقَأَهَا غَیْرِی وَ أَخَذَ علیه السلام رَجُلًا مِنْ بَنِی أَسَدٍ فِی حَدٍّ فَاجْتَمَعُوا قَوْمُهُ لِیُکَلِّمُوا فِیهِ وَ طَلَبُوا إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام أَنْ یَصْحَبَهُمْ فَقَالَ ائْتُوهُ فَهُوَ أَعْلَی بِکُمْ عَیْناً فَدَخَلُوا عَلَیْهِ وَ سَأَلُوهُ فَقَالَ لَا تَسْأَلُونِّی شَیْئاً أَمْلِکُهُ إِلَّا أَعْطَیْتُکُمْ فَخَرَجُوا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ قَدْ أَنْجَحُوا فَسَأَلَهُمُ الْحَسَنُ علیه السلام فَقَالُوا أَتَیْنَا خَیْرَ مَأْتِیٍّ وَ حَکَوْا لَهُ قَوْلَهُ فَقَالَ مَا کُنْتُمْ فَاعِلِینَ إِذَا جُلِدَ صَاحِبُکُمْ فَأَصْغَوْهُ فَأَخْرَجَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَحَدَّهُ ثُمَّ قَالَ هَذَا وَ اللَّهِ لَسْتُ أَمْلِکُهُ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: در دو صحیح و دو تاریخ و دو مسند و اکثر تفاسیر آمده: که ساره کنیز ابی عمرو بن صیفی بن هشام از مکه برای طلب یاری نزد پیامبر آمد. و حضرت به پسران عبد المطلب دستور داد به او خدمت کنند. حاطب بن ابی بلتعه ده دینار به او داد تا نامه ای را حاوی خبر ورود پیامبر با خود به مکه حمل کند. و پیامبر صلی الله علیه و آله این موضوع را از آنها پنهان کرد تا ناگهانی بر آنها وارد شود. ساره نامه را گرفت و در میان گیسوانش پنهان کرد و رفت. سپس جبرئیل آمد و داستان را برای پیامبر نقل کرد. پیامبر، علی علیه السلام، زبیر، مقداد، عمار، عمر، طلحه و ابا مرثد را از پی او فرستاد. آنها در روضه خاخ به او رسیدند و نامه را از او خواستند، انکار کرد و نامه ای همراه او نیافتند. قصد برگشتن کردند، علی علیه السلام فرمود: به خدا که پیامبر به ما دروغ نگفت و ما دروغ نگفتیم. و شمشیرش را بیرون کشید و گفت: نامه را بیرون بیار و إلّا به خدا قسم گردنت را می زنم. نامه را از گیسوانش بیرون آورد، امیرالمؤمنین نامه را گرفت و نزد پیامبر آمد. حاطب بن ابی بلتعه را فرا خواند و به او گفت: چه چیز باعث شد چنین کنی؟ گفت: در مکه مرد ارجمندی بودم – یعنی غریبه ای ساکن در کنار آنها – خواستم با نامه ای که برایشان فرستادم آنها را دوست بگیرم. تا بدین وسیله از خانواده­ام محافظت کنند که آیه: « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ» - . ممتحنة / 1 - {ای کسانی که ایمان آورده اید دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی برمگیرید [به طوری] که با آنها اظهار دوستی کنید} نازل شد. سدّی و مجاهد در تفسیرشان از ابن عباس نقل کرده­اند: « لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ » یعنی دشمن من و دشمن خودتان را دوست مگیرید در حالی که برای دوستی به آنها نامه و نصیحت می­فرستید. ای مسلمانان « وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ » {آنها به آنچه برای شما از حق آمده کافرند} حق یعنی رسول الله صلی الله علیه و آله و قرآن. پیامبر را بیرون می کنند «یعنی محمد» وشما را یعنی «امیرالمؤمنین» را هم بیرون می­کنند به خاطر اینکه {به الله پروردگارتان ایمان آوردید} پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و حاطب از کسانی بودند که از مکه بیرون شدند و پیامبر به خاطر ایمانش او را رها کرد.

« إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِی سَبِیلِی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِی » {اگر برای جهاد در راه من و به خاطر جلب رضایت من خارج شدید} ای مؤمنان « تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ » {مخفیانه آن ها را دوست می­دارید.} یعنی خبر پیامبر را مخفیانه با نامه به آنها می­رسانید. و آنها را دوستان خالص می­گیرید. « وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ » {و من به آنچه پنهان کردید آگاهم}. از پنهان کردن نامه ای که همراه ساره بود« وَ ما أَعْلَنْتُمْ » و آن را آشکار نکردید. آنچه امیرالمؤمنین به زبیر گفت: به خدا زن راست نگفت که نامه ای همراه او نیست، بلکه خدا و رسولش راستگوترند. و نامه را از او گرفت. سپس گفت: هر یک از شما نامه را به اهل مکه فرستاده راه راست را گم کرده است.

و این سخن امیرالمؤمنین معروف است که فرمود: من چشم فتنه را در آوردم و کسی غیر از من آن را در نیاورد. امیرالمؤمنین علیه السلام خواست حدی را در مورد مردی از بنی اسد اجرا کند، قومش جمع شدند تا در مورد او صحبت کنند. و از حسن علیه السلام خواستند آنها را همراهی کند. فرمود: به سوی خودش بروید، او به حال شما بینا­تر است. و بر او وارد شدند و از او سوال کردند. فرمود: چیزی را که من صاحب آن هستم از من نمی­خواهید مگر آنکه آن را به شما می­دهم. بیرون آمدند و گمان می­کردند که موفق شده­اند. حسن علیه السلام از آنها سوال کرد گفتند: بهترین چیز را آوردیم. و کلام حضرت را برای او حکایت کردند. گفت: اگر دوستتان را تازیانه زند چکار می­کنید؟او را جدی نگرفتند. علی علیه السلام او را خارج کرد و تازیانه زد سپس گفت این را به خدا من صاحب نبودم - .مناقب آل علی 1: 338 - .

**[ترجمه]

فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ یَا أَخَا بَنِی نَهْدٍ هَلْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ انْتَهَکَ حُرْمَةً مِنْ حرمة [حُرَمِ] اللَّهِ فَأَقَمْنَا عَلَیْهِ حَدَّهَا زَکَاةً لَهُ وَ تَطْهِیراً یَا أَخَا بَنِی نَهْدٍ إِنَّهُ مَنْ أَتَی حَدّاً فَأُلِیمَ (1) کَانَ کَفَّارَتَهُ یَا أَخَا بَنِی نَهْدٍ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ الْعَظِیمِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی (2) فَخَرَجَ طَارِقٌ وَ النَّجَاشِیُّ مَعَهُ إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ یُقَالُ إِنَّهُ رَجَعَ (3).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: به معاویه خبر رسید که نجاشی او را هجو کرده است. و دسیسه کرد قومی را که بر علیه او نزد علی علیه السلام شهادت دهند که او شراب خورده است. علی او را گرفت و تازیانه زد. گروهی در این کار بر علی غضبناک شدند. از آن جمله طارق بن عبدالله النهدی است که گفت: ای امیرالمؤمنین ندیده بودیم که اهل گناه و طاعت و اهل تفرقه و جماعت در نزد صاحب خردان و معادن فضیلت در جزاء مساوی باشند. تا اینکه این کار را با برادرم حارث کردی – یعنی النجاشی- دلهایمان را به آتش کشیدی، کارهایمان را پراکنده ساختی و ما را در راهی قرار دادی که می­دیدیم نهایت آنکه در آن قدم بر می­دارد آتش است. علی علیه السلام فرمود: « إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ » - . بقره / 45 -

{آن بسیار عظیم است مگر بر فروتنان} ای برادر بنی نهد! آیا او مردی از مسلمانان نبود که حرمتی از حرمتهای خدا را زیر پا گذاشته بود و ما مجازات آن را بر او پیاده کردیم تا زکات و پاکی او باشد؟ ای برادر بنی نهد! به هر کس درد و رنج مجازات برسد این کفاره گناهان اوست. ای برادر بنی نهد! خدای عزّ و جلّ در کتاب با عظمتش می­فرماید: « وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی» - . مائده / 8 -

{و البته نباید دشمنی گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید عدالت کنید که آن به تقوا نزدیکتر است.} نجاشی همراه طارق به سوی معاویه رفت و گفته شده که او بازگشت . - . مناقب آل ابی طالب1: 340، 341 -

**[ترجمه]

قَسَمَکِ فَإِنَّهُ بِأَعْلَی الْوَادِی فَأَتَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهَا إِنَّمَا جِئْتِ یَا أُمَّ هَانِئٍ تَشْکِینَ عَلِیّاً فَإِنَّهُ أَخَافَ أَعْدَاءَ اللَّهِ وَ أَعْدَاءَ رَسُولِهِ شَکَرَ اللَّهُ لِعَلِیٍّ سَعْیَهُ وَ أَجَرْتُ مَنْ أَجَارَتْ أُمُّ هَانِئٍ لِمَکَانِهَا مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام(1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: حسن الحسینی در کتاب النسب آورده که امیرالمؤمنین در روز بدر، عقیل را در بند دید و راه او را بست. فریاد زد ای علی! به خدا محل مرا دیدی اما عمدا راه مرا بستی. علی علیه السلام نزد پیامبر آمد وگفت ای رسول الله آیا چاره­ای برای أبی یزید که دستانش با تسمه به گردنش بسته شده داری؟ فرمود: به دستور ما او را را آزاد کن.

قوت القلوب: به علی علیه السلام گفته شد: تو با فلانی در مسئله ای مخالفت کردی. گفت: بهترین ما تابع ترین ما نسبت به این دین است. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 340 -

علی علیه السلام روز فتح با نقابی آهنی قصد خانه أمّ هانی کرد. و به او خبر رسیده بود که ام هانی، حارث ابن هشام و قیس ابن سائب و فردی از بنی مخزوم را پناه داده است. صدا زد کسانی را که پناه داده اید بیرون کنید. آن­ها از ترس خود را خیس کرده بودند چنان­که پرنده حباری از ترس چنین کند. أم هانی نزد او بیرون آمد، او را نمی­شناخت. گفت: ای بنده خدا من أم هانی هستم دختر عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و خواهر امیر المؤمنین. از خانه من بازگرد. گفت: آن­ها را بیرون کنید. گفت: به خدا از تو نزد رسول خدا شکایت می کنم. کلاه خود را از سرش برداشت و او را شناخت. خشکش زد تا اینکه او را در بر­گرفت. گفت جانم به قربانت قسم خوردم که از تو نزد پیامبر شکایت کنم. گفت: برو قسمت را به جا آور، او بر فراز وادی است، نزد پیامبر آمد پیامبر به او گفت: ای أم هانی آمده ای از علی شکایت کنی، او دشمنان خدا و رسولش را به خوف انداخته است. خدا از علی به خاطر تلاشش سپاسگذاری کرد. پناه دادم آنکه را که أم هانی پناه داده بود به خاطر جایگاهی که به سبب علی بن ابی طالب دارد .

**[ترجمه]

بِعَیْنِهِ فَاسْتَتَرْتُ لَهُ وَ أَخْمَلْتُ الْحَرَکَةَ فَرَکَعَ رَکَعَاتٍ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ الْغَابِرِ ثُمَّ فَرَغَ إِلَی الدُّعَاءِ وَ الْبُکَاءِ وَ الْبَثِّ وَ الشَّکْوَی فَکَانَ مِمَّا بِهِ اللَّهَ نَاجَاهُ أَنْ قَالَ إِلَهِی أُفَکِّرُ فِی عَفْوِکَ فَتَهُونُ عَلَیَّ خَطِیئَتِی ثُمَّ أَذْکُرُ الْعَظِیمَ مِنْ أَخْذِکَ فَتَعْظُمُ عَلَیَّ بَلِیَّتِی- ثُمَّ قَالَ آهِ إِنْ أَنَا قَرَأْتُ فِی الصُّحُفِ سَیِّئَةً أَنَا نَاسِیهَا وَ أَنْتَ مُحْصِیهَا فَتَقُولُ خُذُوهُ فَیَا لَهُ مِنْ مَأْخُوذٍ لَا تُنْجِیهِ عَشِیرَتُهُ وَ لَا تَنْفَعُهُ قَبِیلَتُهُ یَرْحَمُهُ الْمَلَأُ إِذَا أُذِنَ فِیهِ بِالنِّدَاءِ ثُمَّ قَالَ آهِ مِنْ نَارٍ تُنْضِجُ الْأَکْبَادَ وَ الْکُلَی (1) آهِ مِنْ نَارٍ نَزَّاعَةٍ لِلشَّوَی آهِ مِنْ غَمْرَةٍ مِنْ مُلْهَبَاتِ (2) لَظَی.

قَالَ ثُمَّ أَنْعَمَ (3) فِی الْبُکَاءِ فَلَمْ أَسْمَعْ لَهُ حِسّاً وَ لَا حَرَکَةً فَقُلْتُ غَلَبَ عَلَیْهِ النَّوْمُ لِطُولِ السَّهَرِ أُوقِظُهُ لِصَلَاةِ الْفَجْرِ قَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ فَأَتَیْتُهُ فَإِذَا هُوَ کَالْخَشَبَةِ الْمُلْقَاةِ فَحَرَّکْتُهُ فَلَمْ یَتَحَرَّکْ وَ زَوَیْتُهُ فَلَمْ یَنْزَوِ فَقُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مَاتَ وَ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَأَتَیْتُ مَنْزِلَهُ مُبَادِراً أَنْعَاهُ إِلَیْهِمْ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام یَا أَبَا الدَّرْدَاءِ مَا کَانَ مِنْ شَأْنِهِ وَ مِنْ قِصَّتِهِ فَأَخْبَرْتُهَا الْخَبَرَ فَقَالَتْ هِیَ وَ اللَّهِ یَا أَبَا الدَّرْدَاءِ الْغَشْیَةُ الَّتِی تَأْخُذُهُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ ثُمَّ أَتَوْهُ بِمَاءٍ فَنَضَحُوهُ عَلَی وَجْهِهِ فَأَفَاقَ وَ نَظَرَ إِلَیَّ وَ أَنَا أَبْکِی فَقَالَ مِمَّا بُکَاؤُکَ یَا أَبَا الدَّرْدَاءِ فَقُلْتُ مِمَّا أَرَاهُ تُنْزِلُهُ بِنَفْسِکَ فَقَالَ یَا أَبَا الدَّرْدَاءِ فَکَیْفَ وَ لَوْ رَأَیْتَنِی وَ دُعِیَ بِی إِلَی الْحِسَابِ وَ أَیْقَنَ أَهْلُ الْجَرَائِمِ بِالْعَذَابِ وَ احْتَوَشَتْنِی مَلَائِکَةٌ غِلَاظٌ وَ زَبَانِیَةٌ فِظَاظٌ فَوَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیِ الْمَلِکِ الْجَبَّارِ قَدْ أَسْلَمَنِی الْأَحِبَّاءُ وَ رَحِمَنِی أَهْلُ الدُّنْیَا لَکُنْتَ أَشَدَّ رَحْمَةً لِی بَیْنَ یَدَیْ مَنْ لَا تَخْفَی عَلَیْهِ خَافِیَةٌ فَقَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ فَوَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ ذَلِکَ لِأَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله(4).

**[ترجمه]امالی الصدوق: عُروة بن زبیر روایت می­کند: در مجلسی در مسجد پیامبرصلی الله علیه و آله نشسته بودیم، و کار­های اهل بدر و بیعة الرضوان را به خاطر می­آوردیم. ابو الدرداء گفت: ای مردم آیا می­خواهید شما را با خبر کنم از کسی که مالش از همه کمتر، پرهیزش از همه بیشتر و سخت کوش تر از همه در عبادت است ؟ گفتند کیست؟ گفت: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام گفت: به خدا که در جماعت اهل مجلس کسی نبود مگر اینکه از او روی برگرداند، سپس مردی از انصار به او پاسخ داد: ای عُویمر! سخنی گفتی که از وقتی آن را گفتی کسی با تو موافقت نکرد. ابو الدردا گفت: ای مردم من چیزی را می­گویم که دیدم و هر یک از شما باید چیزی را که دیده است بگوید. علی ابن ابی طالب را در شویحطات النجّار دیدم که از دوستدارانش دوری گرفته و از کسانی که در پی او هستند پنهان شده و در نخل­زارهای پرشاخ و برگ و انبوه مخفی گشته. او را گم کردم و محلش برای من دور شد. گفتم به منزل رفته که یک دفعه صدایی اندوهگین و نغمه ای دردآلود شنیدم که می­گفت: «إِلَهِی کَمْ مِنْ مُوبِقَةٍ حَلُمْتَ عَنْ مُقَابَلَتِهَا بِنَقِمَتِکَ وَ کَمْ مِنْ جَرِیرَةٍ تَکَرَّمْتَ عَنْ کَشْفِهَا بِکَرَمِکَ إِلَهِی إِنْ طَالَ فِی عِصْیَانِکَ عُمُرِی وَ عَظُمَ فِی الصُّحُفِ ذَنْبِی فَمَا أَنَا مُؤَمِّلٌ غَیْرَ غُفْرَانِکَ وَ لَا أَنَا بِرَاجٍ غَیْرَ رِضْوَانِکَ» خدایا چه بسیار جرمی که از روبرو شدن آن با انتقامت بردباری کردی. و چه بسیار گناه که با بزرگواریت از آن چشم پوشیدی. خدایا اگر عمرم در سرکشی تو طولانی شد و گناهم در پرونده ی اعمال بزرگ شد پس من جز به بخشش تو امید ندارم و جز به رضایت تو دلخوش نیستم} صدا مرا به خود مشغول کرد و در پی آن رفتم که یکباره خود علی بن ابی طالب علیه السلام را دیدم. خود را از او پنهان کردم و بی حرکت شدم. در دل باقیمانده شب چند رکعت نماز خواند و سپس به دعا، گریه و آه و شکوه پرداخت. یکی از چیزهایی که با آن با خدا مناجات می­کرد این بود که گفت:« إِلَهِی أُفَکِّرُ فِی عَفْوِکَ فَتَهُونُ عَلَیَّ خَطِیئَتِی ثُمَّ أَذْکُرُ الْعَظِیمَ مِنْ أَخْذِکَ فَتَعْظُمُ عَلَیَّ بَلِیَّتِی » خدایا در بخشش تو می­اندیشم و خطایم در نظرم کوچک می­شود. سپس مجازات عظیم تو را بیاد می آورم و مصیبتم بر من بزرگ می شود .سپس گفت: «آهِ إِنْ أَنَا قَرَأْتُ فِی الصُّحُفِ سَیِّئَةً أَنَا نَاسِیهَا وَ أَنْتَ مُحْصِیهَا فَتَقُولُ خُذُوهُ فَیَا لَهُ مِنْ مَأْخُوذٍ لَا تُنْجِیهِ عَشِیرَتُهُ وَ لَا تَنْفَعُهُ قَبِیلَتُهُ یَرْحَمُهُ الْمَلَأُ إِذَا أُذِنَ فِیهِ بِالنِّدَاءِ»آه اگر من بخوانم در پرونده اعمالم گناهی را که آن را فراموش کردم و تو آن را به شمار آورده­ای، می­گویی او را بگیرید، وای بر گرفتاری که خانواده­اش او را نجات نمی­دهند و قبیله اش سودی برای او ندارد، مردم بر او رحمت آورند وقتی که فرمان آید که او را صدا بزنند. سپس گفت «آهِ مِنْ نَارٍ تُنْضِجُ الْأَکْبَادَ وَ الْکُلَی آهِ مِنْ نَارٍ نَزَّاعَةٍ لِلشَّوَی آهِ مِنْ غَمْرَةٍ مِنْ مُلْهَبَاتٍ لَظَی» وای از آتشی که کبد و کلیه را می پزد. وای از آتشی که میل به پختن دارد. وای از طغیان زبانه های آتش.

گفت: سپس بر گریه افزود، حرکت و احساسی از او نمی­دیدم، گفتم به خاطر طولانی شدن بیداری، خواب بر غلبه کرده است. او را برای نماز صبح بیدار کنم. ابو الدردا گفت: نزد او آمدم گویی چوبی انداخته شده بود او را تکان دادم حرکت نکرد. او را چرخاندم اما نچرخید .گفتم: «انا لله و انا الیه راجعون» به خدا علی بن ابی طالب مرده است، گفت: به خانه اش آمدم تا خبر مرگش را بدهم. فاطمه سلام الله علیها فرمود: ای ابو الدرداء داستان و ماجرایش چیست؟ او را با خبر کردم. گفت: به خدا آن بیهوشی ناشی از ترس خداست که دچارش شده. سپس برایش آب آوردند و بر صورتش ریختند و بیدار شد به من نگاه کرد و من گریه می­کردم، گفت: ابو الدرداء گریه­ات به خاطر چیست؟ گفتم به خاطر آنچه بر سر خود می­آوری. گفت: ای ابو الدرداء چگونه خواهد بود اگر مرا ببینی که به حساب برده شده­ام و اهل گناهان به عذاب یقین پیدا کرده­اند، و فرشتگانی سنگدل و ملائکه خشن مرا به وحشت انداخته و من در مقابل پادشاده جبار قرار گرفته ­ام. دوستان مرا تسلیم کرده­اند و اهل دنیا بر من رحمت آورده­اند. آن زمان بیشتر بر من رحم می­آوری که در مقابل کسی ایستاده ام که هیچ پنهان شونده­ای از او پنهان نمی­ماند. ابو الدرداء گفت: به خدا چنین چیزی از هیچ یک از صحابه رسول الله صلی الله علیه و آله ندیدم . - .امالی الصدوق : 48، 49 -

**[ترجمه]

بالکسر الشجر الکثیر الملتف و المغیال الشجرة الملتفة الأفنان الوارقة الظلال و قد أغیل الشجر و تغیل و استغیل و فی بعض النسخ بِبُعَیْلَاتِ النخل جمع بُعَیْلٍ مصغر البعل و هو کل نخل و شجر لا یسقی و الذکر من النخل و الغابر الماضی و الباقی ضد.

**[ترجمه]انتدب له یعنی به او پاسخ داد، و الشوحط: درختی است که از آن کمان می­سازند و الغیلة با کسره درخت پر شاخ و برگ و المغیال: درختی است که شاخ و برگ آن در هم تنیده و سایه گسترده. و قد اُغیل الشجر و تغیّل و استغیل به کار می رود. و در بعضی از نسخه ها «بِبُعَیْلَاتِ النخل» است، جمع بُعَیل و مصغّر البعل که آن هر درخت و نخلی است که آب داده نمی­شود و به نخل مذکر هم گویند، و الغابر: گذشته و باقی متضاد آن است.

**[ترجمه]

التَّعْقِیبِ إِلَی أَنْ صَلَّی بِهِمُ الْعَصْرَ ثُمَّ أَتَاهُ النَّاسُ فَجَعَلَ یَقُومُ رَجُلَانِ وَ یَقْعُدُ آخَرَانِ یَقْضِی بَیْنَهُمْ وَ یُفْتِیهِمْ إِلَی أَنْ غَابَتِ الشَّمْسُ فَخَرَجْتُ وَ أَنَا أَقُولُ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنَّ هَذِهِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِیهِ (1).

**[ترجمه]امالی الصدوق: مردی از تابعین شنید که انس بن مالک می­گفت: این آیه در مورد علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است: « أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّه » - . زمر/9 -

{[آیا چنین کسی بهتر است] یا آن کسی که او در طول شب در سجده و قیام اطاعت[خدا] می­کند [و] از آخرت می­ترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد}. آن مرد گفت: نزد علی آمدم تا عبادتش را بنگرم، خدا را گواه می­گیرم که وقت مغرب نزد او آمدم و او را در حال نماز مغرب با اصحابش یافتم و زمانی که از آن فارغ شد مشغول تعقیبات شد تا اینکه به نماز عشاء برخاست. سپس داخل منزلش شد، همراه او داخل شدم. او را دیدم که در طول شب تا طلوع خورشید نماز می­خواند و قرآن تلاوت می­کرد. سپس تجدید وضو کرد و به سوی مسجد بیرون رفت و همراه مردم نماز صبح خواند و مشغول تعقیبات شد تا اینکه خورشید طلوع کرد و مردم به سوی او آمدند و شروع به قضاوت میان دو مرد کرد. وقتی کارشان تمام شد دو نفر دیگر برای قضاوت آمدند. تا اینکه نماز ظهر به پا شد، گفت: برای نماز ظهر تجدید وضوء کرد و همراه اصحابش نماز ظهر خواند. و مشغول تعقیبات شد تا نماز عصر با آنها بخواند، سپس مردم نزد او آمدند دو نفر بر می­خاستند و دو نفر دیگر می­نشستند، میان آنها قضاوت می­کرد و به آنها فتوا می­داد تا این که خورشید غروب کرد، بیرون رفتم و می­گفتم: خدا را گواه می­گیرم که این آیه در مورد او نازل شده است. - . امالی الصدوق : 169، 170 -

**[ترجمه]

کَانَ وَ اللَّهِ فِینَا کَأَحَدِنَا یُدْنِینَا إِذَا أَتَیْنَاهُ وَ یُجِیبُنَا إِذَا سَأَلْنَاهُ وَ یُقَرِّبُنَا إِذَا زُرْنَاهُ لَا یُغْلَقُ لَهُ دُونَنَا بَابٌ وَ لَا یَحْجُبُنَا عَنْهُ حَاجِبٌ وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ مَعَ تَقْرِیبِهِ لَنَا وَ قُرْبِهِ مِنَّا لَا نُکَلِّمُهُ لِهَیْبَتِهِ وَ لَا نَبْتَدِیهِ لِعَظَمَتِهِ فَإِذَا تَبَسَّمَ فَمِنْ مِثْلِ اللُّؤْلُؤِ الْمَنْظُومِ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ زِدْنِی فِی صِفَتِهِ فَقَالَ ضِرَارٌ رَحِمَ اللَّهُ عَلِیّاً کَانَ وَ اللَّهِ طَوِیلُ السُّهَادِ(1) قَلِیلُ الرُّقَادِ یَتْلُو کِتَابَ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَ أَطْرَافَ النَّهَارِ وَ یَجُودُ لِلَّهِ بِمُهْجَتِهِ وَ یَبُوءُ إِلَیْهِ بِعَبْرَتِهِ لَا تُغْلَقُ لَهُ السُّتُورُ وَ لَا یَدَّخِرُ عَنَّا الْبُدُورَ وَ لَا یَسْتَلِینُ الِاتِّکَاءَ وَ لَا یَسْتَخْشِنُ الْجَفَاءَ وَ لَوْ رَأَیْتَهُ إِذْ مُثِّلَ فِی مِحْرَابِهِ وَ قَدْ أَرْخَی اللَّیْلُ سُدُولَهُ وَ غَارَتْ نُجُومَهُ وَ هُوَ قَابِضٌ عَلَی لِحْیَتِهِ یَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُلَ السَّلِیمِ وَ یَبْکِی بُکَاءَ الْحَزِینِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا دُنْیَا أَ بِی تَعَرَّضْتِ (2) أَمْ إِلَیَّ تَشَوَّقْتِ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ لَا حَاجَةَ لِی فِیکِ أَبَنْتُکِ ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ لِی عَلَیْکِ ثُمَّ یَقُولُ وَاهٍ وَاهٍ لِبُعْدِ السَّفَرِ وَ قِلَّةِ الزَّادِ وَ خُشُونَةِ الطَّرِیقِ قَالَ فَبَکَی مُعَاوِیَةُ وَ قَالَ حَسْبُکَ یَا ضِرَارُ کَذَلِکَ وَ اللَّهِ کَانَ عَلِیٌّ رَحِمَ اللَّهُ أَبَا الْحَسَنِ (3).

**[ترجمه]امالی الصدوق: ضِرار بن ضَمرَةَ نَهشَلی بر معاویه بن ابوسفیان وارد شد، به او گفت: علی را برایم توصیف کن، گفت: مرا معاف می کنی، گفت: نه بلکه برایم توصیفش کن، ضرار گفت: رحمت خدا بر علی باد که به خدا در میان ما همچون یکی از ما بود وقتی نزد او می­رفتیم ما را نزدیک می­کرد و وقتی از او درخواست می کردیم اجابت می­کرد و از دیدن ما خشنود می­شد، هیچ دری بر ما در برابر او بسته نبود، و هیچ پرده­داری او را از ما نمی­پوشانید و به خدا با وجود اینکه ما را به خود نزدیک می­کرد و به ما نزدیک بود به خاطر هیبتش با او سخن نمی­گفتیم و به خاطر عظمتش، در شروع از او پیشی نمی­گرفتیم، وقتی تبسّم می­کرد دندان­های چون مروارید مرتب نمایان می­شد، معاویه گفت: بر من بیافزای در توصیفش ، ضرار گفت­: رحمت خدا بر علی باد به خدا شب بیداریش بسیار و خوابش اندک بود؛ کتاب خدا را در ساعات شب و در طول روز می­خواند، جانش را برای خدا می­داد و با اشکش به سوی او باز می­گشت، پرده ها برای او بسته نبود، و دارایی­ها را از ما دریغ نمی­کرد. تکیه گاه نرم نمی­گزید و سختی بر او درشت نمی­آمد. اگر او را در محرابش می­دیدی در حالی که شب پرده­های خود را افکنده و ستاره­هایش هجوم آورده­اند، و او ریش خود را گرفته و همچون مارگزیده به خود می­پیچید و مانند فردی اندوهگین می­گریست، و می­گفت: ای دنیا خود را به رخ من می کشی و مرا مشتاق خود می سازی؟! هیهات هیهات مرا نیازی به تو نیست تو را سه طلاقه کردم و برای من بازگشتی به سوی تو نیست، سپس می­فرمود: وای وای از دوری سفر و کمی توشه و سختی راه. گفت: معاویه گریست و گفت: کافی است ای ضرار به خدا که علی اینگونه بود؛ خدا اباالحسن را بیامرزد. - . امالی الصدوق: 371 -

**[ترجمه]

الْمَوْصِلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ حِبْرٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَلْ رَأَیْتَ رَبَّکَ حِینَ عَبَدْتَهُ فَقَالَ وَیْلَکَ مَا کُنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ قَالَ وَ کَیْفَ رَأَیْتَهُ قَالَ وَیْلَکَ لَا تُدْرِکُهُ الْعُیُونُ فِی مُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ (1).

**[ترجمه]التوحید: أبی­الحسن موصلی از امام جعفر صادق علیه السلام روایت می­کند: دانشمندی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: آیا زمان عبادت پروردگارت را دیده­ای؟ گفت: وای برتو من پروردگاری را که ندیده­ام عبادت نکرده­ام، گفت: چگونه او را دیده­ای؟ گفت: وای بر تو چشم­ها در نگریستن، او را نمی بیند بلکه قلب­ها با حقیقت ایمان او را دیده­اند.

**[ترجمه]

عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام.

السُّدِّیُّ وَ أَبُو صَالِحٍ وَ ابْنُ شِهَابٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ (1) قَالَ یُبَشِّرُ مُحَمَّدٌ بِالْجَنَّةِ عَلِیّاً وَ جَعْفَراً وَ عَقِیلًا وَ حَمْزَةَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ (2) قَالَ الطَّاعَاتِ قَوْلُهُ أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ الْوَلِیدُ وَ کَانَ یَصُومُ النَّهَارَ وَ یُصَلِّی بِاللَّیْلِ أَلْفَ رَکْعَةٍ وَ عَمَّرَ طَرِیقَ مَکَّةَ وَ صَامَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله سَبْعَ سِنِینَ وَ بَعْدَهُ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ حَجَّ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَشْرَ حِجَجٍ وَ جَاهَدَ فِی أَیَّامِهِ الْکُفَّارَ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ الْبُغَاةَ وَ بَسَطَ الْفَتَاوِیَ وَ أَنْشَأَ الْعُلُومَ وَ أَحْیَا السُّنَنَ وَ أَمَاتَ الْبِدَعَ.

أَبُو یَعْلَی فِی الْمُسْنَدِ أَنَّهُ قَالَ: مَا تَرَکْتُ صَلَاةَ اللَّیْلِ مُنْذُ سَمِعْتُ قَوْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله صَلَاةُ اللَّیْلِ نُورٌ فَقَالَ ابْنُ الْکَوَّاءِ وَ لَا لَیْلَةَ الْهَرِیرِ قَالَ وَ لَا لَیْلَةَ الْهَرِیرِ.

إِبَانَةُ الْعُکْبَرِیِّ سُلَیْمَانُ بْنُ الْمُغِیرَةِ عَنْ أُمِّهِ قَالَتْ: سَأَلْتُ أُمَّ سَعِیدٍ سُرِّیَّةَ عَلِیٍّ عَنْ صَلَاةِ عَلِیٍّ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَتْ رَمَضَانُ وَ شَوَّالٌ سَوَاءٌ یُحْیِی اللَّیْلَ کُلَّهُ.

وَ فِی تَفْسِیرِ الْقُشَیْرِیِّ: أَنَّهُ کَانَ علیه السلام إِذَا حَضَرَ وَقْتُ الصَّلَاةِ تَلَوَّنَ وَ تَزَلْزَلَ فَقِیلَ لَهُ مَا لَکَ فَیَقُولُ جَاءَ وَقْتُ أَمَانَةٍ عَرَضَهَا اللَّهُ تَعَالَی عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها ... وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ فِی ضَعْفِی (3) فَلَا أَدْرِی أُحْسِنُ إذا [أَدَاءَ] مَا حَمَلْتُ أَمْ لَا وَ أَخَذَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ بَعْضَ صُحُفِ عِبَادَاتِهِ فَقَرَأَ فِیهَا یَسِیراً ثُمَّ تَرَکَهَا مِنْ یَدِهِ تَضَجُّراً وَ قَالَ مَنْ یَقْوَی عَلَی عِبَادَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام.

أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتِ الْآیَاتُ الْخَمْسُ فِی طس أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ

ص: 17

قَراراً(1) انْتَفَضَ عَلِیٌّ انْتِفَاضَ الْعُصْفُورِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا لَکَ یَا عَلِیُّ قَالَ عَجِبْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مِنْ کُفْرِهِمْ وَ حِلْمِ اللَّهِ تَعَالَی عَنْهُمْ فَمَسَحَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ أَبْشِرْ فَإِنَّهُ لَا یُبْغِضُکَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یُحِبُّکَ مُنَافِقٌ وَ لَوْ لَا أَنْتَ لَمْ یُعْرَفْ حِزْبُ اللَّهِ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر علیه السلام فرمود: در کلام خدای تعالی: « إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ » {مگر کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته کرده اند}،منظور امیرالمؤمنین علیه السلام و شیعیان اوست « فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ » - . تین/6 -

{که پاداشی بی منت خواهند داشت}.

از ابن عباس و امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است: در کلام خدای تعالی: « وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ » - . فاطر/32 -

{و برخی از آنان در کارهای نیک به فرمان خدا پیشگامند}، به خدا که او علی بن أبی طالب علیه السلام است.

روایت از ابن عباس: در کلام خدای تعالی: « وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ » - . اسراء/9، کهف/2 -

{به آن مؤمنانی که کارهای شایسته می­کنند مژده می­دهد}. گفت، محمد صلی الله علیه و آله علی علیه السلام، جعفر، عقیل، حمزه، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام را به بهشت بشارت داد [کسانی که کارهای شایسته می­کنند] گفت: منظور طاعات است. کلامش: « أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ » - .ص/28 -

{یا [مگر] کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند}، علی علیه السلام، حمزه و عبیده بن حارث است{همچون مفسدان در زمین می­گردانیم}، منظور عتبه، شیبه و ولید است.

روز را روزه می­گرفت و شب هزار رکعت نماز می­خواند، راه مکه را آباد کرد و همراه پیامبر هفت سال و پس از او سی سال روزه گرفت.و همراه پیامبر ده حج رفت، در روزگار پیامبر با کفار و پس از ایشان با ظالمان مجاهدت کرد فتواها را گسترش داد، علوم را پایه گذاری کرد، سنن را إحیا و بدعتها را میراند.

أَبُو یَعْلَی در الْمُسْنَدِ گوید: او فرمود: از زمان شنیدن سخن پیامبر که نماز شب نور است، نماز شب را ترک نکرده­ام، ابن کَوّاء گفت: حتی لیلة الهریر؟ - . شب ناله . شبی در صفین که تعداد زیادی کشته شدند. -

گفت: حتی لیلة الهریر(هریر، زوزه سگ است).

سلیمان بن مغیره از مادرش نقل می­کند که گفت: از أمّ سعید کنیز علی علیه السلام از نماز او در ماه رمضان سوال کردم، گفت: رمضان و شوال فرقی ندارد، تمام شب را بیدار است.

در تفسیر قُشَیری آمده که علی علیه السلام وقتی زمان نماز فرا می­رسید رنگش تغییر می­کرد و می­لرزید، به او گفته شد تو را چه شده؟ می فرمود: زمان امانتی فرا رسیده که خداوند آن را « عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها ... وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ » - . احزاب / 72 -

{به آسمان­ها و زمین عرضه کرد و آن­ها از بر دوش کشیدن آن امتناع کردند و انسان با وجود ناتوانیش آن را بر دوش گرفت}، نمی­دانم آیا وقتی بر دوش گرفتم به خوبی امانتداری کردم یا نه.

زین العابدین صفحاتی از عباداتش(اوراق دعای او) را گرفت و قسمت ناچیزی از آن را خواند سپس به خاطر خستگی آن را کنار گذاشت و گفت: چه کسی درعبادت توانایی علی بن ابی طالب علیه السلام را دارد؟

انس بن مالک گفت وقتی پنج آیه طس « أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً » - . نمل/60- 64 -

{[ایا شریکانی که می­پندارید بهتر است] یا آن کس که زمین را قرار گاهی ساخت}نازل شد،

علی علیه السلام مانند گنجشگ لرزید. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: تو را چه شده ای علی؟ فرمود: تعجب کردم ای رسول الله از کفرشان و بردباری خدا تعالی در مورد آنها. رسول الله صلی الله علیه و آله دستی بر او کشید و گفت: مژده می­دهم که هیچ مؤمنی تو را دشمن نمی­دارد و هیچ منافقی تو را دوست نمی­دارد؛ اگر تو نبودی حزب الله شناخته نمی­شد. - . مناقب آل ابی طالب325:1 – 323 -

**[ترجمه]

لِأَخِی رَسُولِ اللَّهِ (1) یُرِیدُ بِهِ الْعُلُوَّ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأَحْبَطَ اللَّهُ عَمَلَهُ وَ صَیَّرَهُ وَبَالًا عَلَیْهِ أَمَا لَوْ تَصَدَّقَ بِهَذِهِ النِّیَّةِ مِنَ الثَّرَی إِلَی الْعَرْشِ ذَهَباً أَوْ لُؤْلُؤاً-(2) لَمْ یَزْدَدْ بِذَلِکَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِلَّا بُعْداً وَ لِسَخَطِ اللَّهِ تَعَالَی إِلَّا قُرْباً وَ فِیهِ وُلُوجاً وَ اقْتِحَاماً.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَیُّکُمُ الْیَوْمَ دَفَعَ عَنْ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ بِقُوَّتِهِ-(3) قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا مَرَرْتُ فِی طَرِیقِ کَذَا فَرَأَیْتُ فَقِیراً مِنْ فُقَرَاءِ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ تَنَاوَلَهُ أَسَدٌ فَوَضَعَهُ تَحْتَهُ وَ قَعَدَ عَلَیْهِ وَ الرَّجُلُ یَسْتَغِیثُ بِی مِنْ تَحْتِهِ فَنَادَیْتُ الْأَسَدَ خَلِّ عَنِ الْمُؤْمِنِ فَلَمْ یُخَلِّ فَتَقَدَّمْتُ إِلَیْهِ فَرَکَلْتُهُ (4) بِرِجْلِی فَدَخَلَتْ رِجْلِی فِی جَنْبِهِ الْأَیْمَنِ وَ خَرَجَتْ مِنْ جَنْبِهِ الْأَیْسَرِ فَخَرَّ الْأَسَدُ صَرِیعاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَجَبَتْ هَکَذَا یَفْعَلُ اللَّهُ بِکُلِّ مَنْ آذَی لَکَ وَلِیّاً یُسَلِّطُ اللَّهُ عَلَیْهِ فِی الْآخِرَةِ سَکَاکِینَ النَّارِ وَ سُیُوفَهَا یَبْعَجُ (5) بِهَا بَطْنَهُ وَ یُحْشَی نَاراً ثُمَّ یُعَادُ خَلْقاً جَدِیداً أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَیُّکُمُ الْیَوْمَ نَفَعَ بِجَاهِهِ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا قَالَ صَنَعْتَ مَا ذَا قَالَ مَرَرْتُ بِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ قَدْ لَازَمَهُ بَعْضُ الْیَهُودِ فِی ثَلَاثِینَ دِرْهَماً کَانَتْ لَهُ عَلَیْهِ فَقَالَ عَمَّارٌ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُلَازِمُنِی (6) وَ لَا یُرِیدُ إِلَّا إِیذَائِی وَ إِذْلَالِی لِمَحَبَّتِی لَکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ فَخَلِّصْنِی مِنْهُ بِجَاهِکَ فَأَرَدْتُ أَنْ أُکَلِّمَ لَهُ الْیَهُودِیَّ فَقَالَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا أُجَلِّلُکَ (7) فِی قَلْبِی وَ عَیْنِی

ص: 19

مِنْ أَنْ أَبْذُلَکَ (1) لِهَذَا الْکَافِرِ وَ لَکِنِ اشْفَعْ لِی إِلَی مَنْ لَا یَرُدُّکَ عَنْ طَلَبِهِ فَلَوْ أَرَدْتَ جَمِیعَ جَوَانِبِ الْعَالَمِ أَنْ یُصَیِّرَهَا(2) کَأَطْرَافِ السُّفْرَةِ لَفَعَلَ فَاسْأَلْهُ أَنْ یُعِینَنِی عَلَی أَدَاءِ دَیْنِهِ وَ یُغْنِیَنِی عَنِ الِاسْتِدَانَةِ فَقُلْتُ اللَّهُمَّ افْعَلْ ذَلِکَ بِهِ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ اضْرِبْ إِلَی مَا بَیْنَ یَدَیْکَ مِنْ شَیْ ءٍ حَجَراً أَوْ مَدَراً فَإِنَّ اللَّهَ یَقْلِبُهُ لَکَ ذَهَباً إِبْرِیزاً فَضَرَبَ یَدَهُ فَتَنَاوَلَ حَجَراً فِیهِ أَمْنَانٌ فَتَحَوَّلَ فِی یَدِهِ ذَهَباً ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الْیَهُودِیِّ فَقَالَ وَ کَمْ دَیْنُکَ قَالَ ثَلَاثُونَ دِرْهَماً قَالَ فَکَمْ قِیمَتُهَا مِنَ الذَّهَبِ قَالَ ثَلَاثَةُ دَنَانِیرَ فَقَالَ عَمَّارٌ اللَّهُمَّ بِجَاهِ مَنْ بِجَاهِهِ قَلَبْتَ هَذَا الْحَجَرَ ذَهَباً لَیِّنْ لِی هَذَا الذَّهَبَ لِأَفْصِلَ قَدْرَ حَقِّهِ فَأَلَانَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ فَفَصَلَ لَهُ ثَلَاثَةَ مَثَاقِیلَ وَ أَعْطَاهُ ثُمَّ جَعَلَ یَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی سَمِعْتُکَ تَقُولُ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی (3) وَ لَا أُرِیدُ غِنًی یُطْغِینِی اللَّهُمَّ فَأَعِدْ هَذَا الذَّهَبَ حَجَراً بِجَاهِ مَنْ بِجَاهِهِ جَعَلْتَهُ ذَهَباً بَعْدَ أَنْ کَانَ حَجَراً فَعَادَ حَجَراً فَرَمَاهُ مِنْ یَدِهِ وَ قَالَ حَسْبِی مِنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مُوَالاتِی لَکَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَعَجَّبَتْ مَلَائِکَةُ السَّمَاوَاتِ مِنْ فِعْلِهِ وَ عَجَّتْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِالثَّنَاءِ عَلَیْهِ فَصَلَوَاتُ اللَّهِ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ یَتَوَالَی عَلَیْهِ فَأَبْشِرْ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ فَإِنَّکَ أَخُو عَلِیٍّ فِی دِیَانَتِهِ وَ مِنْ أَفَاضِلِ أَهْلِ وَلَایَتِهِ وَ مِنَ الْمَقْتُولِینَ فِی مَحَبَّتِهِ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ وَ آخِرُ زَادِکَ مِنَ الدُّنْیَا صَاعٌ مِنْ لَبَنٍ وَ یَلْحَقُ رُوحُکَ بِأَرْوَاحِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الْفَاضِلِینَ فَأَنْتَ مِنْ خِیَارِ شِیعَتِی.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَیُّکُمْ أَدَّی زَکَاتَهُ الْیَوْمَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهُ فَأَسَرَّ الْمُنَافِقُونَ فِی أُخْرَیَاتِ الْمَجْلِسِ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ یَقُولُونَ وَ أَیُّ مَالٍ لِعَلِیٍّ حَتَّی یُؤَدِّیَ مِنْهُ الزَّکَاةَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَدْرِی مَا یُسِرُّ هَؤُلَاءِ الْمُنَافِقُونَ فِی أُخْرَیَاتِ الْمَجْلِسِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام بَلَی قَدْ أَوْصَلَ اللَّهُ تَعَالَی إِلَی أُذُنِی مَقَالَتَهُمْ یَقُولُونَ وَ أَیُّ مَالٍ لِعَلِیٍّ حَتَّی یُؤَدِّیَ زَکَاتَهُ کُلُّ مَالٍ یُغْنَمُ مِنْ یَوْمِنَا هَذَا إِلَی

ص: 20

یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلِی خُمُسُهُ بَعْدَ وَفَاتِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ حُکْمِی عَلَی الَّذِی مِنْهُ لَکَ فِی حَیَاتِکَ جَائِزٌ فَإِنِّی نَفْسُکَ وَ أَنْتَ نَفْسِی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ هُوَ یَا عَلِیُّ وَ لَکِنْ کَیْفَ أَدَّیْتَ زَکَاةَ ذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلِمْتُ بِتَعْرِیفِ اللَّهِ إِیَّایَ عَلَی لِسَانِکَ أَنَّ نُبُوَّتَکَ هَذِهِ سَیَکُونُ بَعْدَهَا مَلِکٌ عَضُوضٌ (1) وَ جَبَرِیَّةٌ فَیَسْتَوْلِی عَلَی خُمُسِی مِنَ السَّبْیِ وَ الْغَنَائِمِ (2) فَیَبِیعُونَهُ فَلَا یَحِلُّ لِمُشْتَرِیهِ لِأَنَّ نَصِیبِی فِیهِ وَ قَدْ وَهَبْتُ نَصِیبِی فِیهِ (3) لِکُلِّ مَنْ مَلَکَ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ مِنْ شِیعَتِی فَیَحِلُّ لَهُمْ مَنَافِعُهُمْ مِنْ مَأْکَلٍ وَ مَشْرَبٍ وَ لِتَطِیبَ مَوَالِیدُهُمْ فَلَا یَکُونَ أَوْلَادُهُمْ أَوْلَادَ حَرَامٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا تَصَدَّقَ أَحَدٌ أَفْضَلَ مِنْ صَدَقَتِکَ وَ لَقَدْ تَبِعَکَ رَسُولُ اللَّهِ فِی فِعْلِکَ أَحَلَّ لِشِیعَتِهِ کُلَّ مَا کَانَ مِنْ غَنِیمَةٍ وَ بَیْعٍ مِنْ نَصِیبِهِ عَلَی وَاحِدٍ مِنْ شِیعَتِی وَ لَا أُحِلُّهُ أَنَا وَ لَا أَنْتَ لِغَیْرِهِمْ.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَیُّکُمُ الْیَوْمَ دَفَعَ عَنْ عِرْضِ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَرَرْتُ بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ وَ هُوَ یَتَنَاوَلُ عِرْضَ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ فَقُلْتُ لَهُ اسْکُتْ لَعَنَکَ اللَّهُ فَمَا تَنْظُرُ إِلَیْهِ إِلَّا کَنَظَرِکَ إِلَی الشَّمْسِ وَ لَا تَتَحَدَّثُ عَنْهُ إِلَّا کَتَحَدُّثِ أَهْلِ الدُّنْیَا عَنِ الْجَنَّةِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ زَادَکَ لَعَائِنَ إِلَی لَعَائِنَ لِوَقِیعَتِکَ فَخَجِلَ وَ اغْتَاظَ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّمَا کُنْتُ فِی قَوْلِی مَازِحاً فَقُلْتُ لَهُ إِنْ کُنْتَ جَادّاً فَأَنَا جَادٌّ وَ إِنْ کُنْتَ هَازِلًا فَأَنَا هَازِلٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ لَعَنَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ لَعْنِکَ لَهُ وَ لَعَنَتْهُ مَلَائِکَةُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ الْحُجُبِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ الْعَرْشِ إِنَّ اللَّهَ یَغْضَبُ لِغَضَبِکَ وَ یَرْضَی لِرِضَاکَ وَ یَعْفُو عِنْدَ عَفْوِکَ وَ یَسْطُو عِنْدَ سَطْوَتِکَ.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَدْرِی مَا سَمِعْتُ مِنَ الْمَلَإِ الْأَعْلَی فِیکَ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی یَا عَلِیُّ سَمِعْتُهُمْ یُقْسِمُونَ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی بِکَ وَ یَسْتَقْضُونَهُ حَوَائِجَهُمْ وَ یَتَقَرَّبُونَ

ص: 21

إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِمَحَبَّتِکَ وَ یَجْعَلُونَ أَشْرَفَ مَا یَعْبُدُونَ اللَّهَ بِهِ الصَّلَاةَ عَلَیَّ وَ عَلَیْکَ وَ سَمِعْتُ خَطِیبَهُمْ فِی أَعْظَمِ مَحَافِلِهِمْ وَ هُوَ یَقُولُ عَلِیٌّ الْحَاوِی لِأَصْنَافِ الْخَیْرَاتِ الْمُشْتَمِلُ عَلَی أَنْوَاعِ الْمَکْرُمَاتِ الَّذِی قَدِ اجْتَمَعَ فِیهِ مِنْ خِصَالِ الْخَیْرِ مَا قَدْ تَفَرَّقَ فِی غَیْرِهِ مِنَ الْبَرِیَّاتِ عَلَیْهِ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی الصَّلَاةُ وَ الْبَرَکَاتُ وَ التَّحِیَّاتُ وَ سَمِعْتُ الْأَمْلَاکَ بِحَضْرَتِهِ وَ الْأَمْلَاکَ فِی سَائِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الْحُجُبِ وَ الْعَرْشِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ یَقُولُونَ بِأَجْمَعِهِمْ عِنْدَ فَرَاغِ الْخَطِیبِ مِنْ قَوْلِهِ آمِینَ اللَّهُمَّ وَ طَهِّرْنَا بِالصَّلَاةِ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ الطَّیِّبِینَ (1).

**[ترجمه]تفسیر امام عسگری علیه السلام: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله صبح کرد در حالی که مجلس او مملو از بستگانش بود، فرمود: کدام یک از شما به خاطر رضای خدا انفاق کرده است؟ ساکت شدند، علی علیه السلام فرمود: من بیرون رفتم و دیناری همراه داشتم و می­خواستم با آن آرد بخرم­. مقداد بن اسود را دیدم و در چهره­اش نشانه گرسنگی یافتم و دینار را به او دادم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: واجب شد. سپس دیگری بر خاست و گفت: امروز من بیشتر ازآنچه علی انفاق کرده انفاق کردم؛ مرد و زنی را که قصد سفر داشتند و پولی نداشتند تجهیز کردم و به آنها هزار دینار دادم. رسول الله صلی الله علیه و آله سکوت کرد، گفتند: ای رسول خدا چرا به علی فرمودی: واجب شد و به این نفرمودی، در حالی که او صدقه­اش بیشتر است؟ رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: آیا ندیده­اید پادشاهی را که خدمتکارش به او هدیه­ای ناچیز می­دهد و به موقع این کار را انجام می­دهد که جایگاه صاحبش را بالا می­برد، و از طرف خادمی دیگر هدیه بزرگی نزد او آورده می­شود و آن را پس می­زند و فرستنده را خوار می­شمارد؟ گفتند: بله فرمود: دوست شما علی علیه السلام نیز چنین کرد؛ دیناری را در اطاعت خدا برای رفع کمبود فقیری پرداخت و دوست دیگر شما آنچه را بخشید به خاطر عناد ورزیدن با برادر رسول الله بود، می­خواست به وسیله آن بر علی بن ابی طالب برتری جوید و خداوند عملش را باطل و تبدیل به وبالی برای او کرد. اگر با این نیت از زمین تا آسمان طلا یا مروارید صدقه دهد فقط از خداوند، بیشتر دور می­شود و به خشم خدای تعالی نزدیکی­تر می­گردد، و با سرعت و ناگهانی وارد خشم خدا می­شود.

سپس رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: کدام یک از شما امروز با نیرویش از برادر مؤمنش دفاع کرده است؟ علی علیه السلام فرمود: من در راهی چنین می­رفتم و فقیری از فقرای مؤمن را دیدم که شیر به او حمله کرده و او را زیر قرار داده و بر او نشسته و مرد از زیر آن از من کمک می­خواست، به شیر خطاب کردم: مؤمن را رها کن، رها نکرد، نزدیکش رفتم و با پایم به او لگد زدم پایم در پهلوی راستش فرو رفت و از پهلوی چپش بیرون آمد و شیر به خاک افتاد. رسول الله فرمود: واجب شد خداوند با هر کس که دوستدار تو را بیازارد این چنین کند، خدا در آخرت، دشنه­های آتش و شمشیرهای آن را بر او مسلط می­کند که با آن شکمش شکافته و پر از آتش می­شود سپس از نو آفریده می شود، تا ابد و برای همیشه.

سپس رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: کدام یک از شما امروز با مقام و آبرویش به برادر مؤمنش سود رسانده است؟ علی علیه السلام فرمود: من، فرمود: چه کار کردی؟ فرمود: بر عمار بن یاسر گذر کردم در حالی که یکی از یهودیان او را به خاطر سی درهمی که از او طلب داشت رها نمی­کرد. عمار گفت: ای برادر رسول الله صلی الله علیه و آله مرا رها نمی­کند و قصدی جز آزار و خوار کردن من به خاطر محبتم به شما اهل بیت ندارد. مرا را با مقامت از دست او خلاص کن، خواستم با یهودی در مورد او صحبت کنم، عمار گفت: ای برادر رسول الله صلی الله علیه و آله من تو را در قلب و چشم خود بزرگتر از آن می­شمارم که تو را به خاطر این کافر فدا کنم. اما برای من شفاعت کن نزد کسی که تو را در طلب کردن از او رد نمی کند. و اگر بخواهی که همه جوانب دنیا را مانند گوشه های سفره قرار دهد، چنین کند. پس از او بخواه مرا در ادای دِینم یاری کند و از قرض بی­نیازم کند، گفتم خدایا برای او چنین کن، سپس به او گفتم: به هر چیزی که در مقابل توست سنگ یا گل و لای ضربه بزن، خداوند آن را برای تو تبدیل به طلای خالص می­کند. دستش را زد و سنگی برداشت که چند مَن وزن داشت. در دستش تبدیل به طلا شد سپس رو به یهودی کرد و گفت: طلبت چقدر است؟ گفت: سی درهم، گفت: به طلا چقدر می شود. گفت: سه دینار. عمار گفت: خدایا به مقام کسی که این سنگ را طلا کردی، این طلا را برای من نرم کن تا به اندازه طلبش از آن جدا کنم. و خدای تعالی آن را برای او نرم کرد و سه مثقال از آن جدا کرد و به او داد. سپس به او می­نگریست و گفت: خدایا شنیدم که فرمودی: « إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی » - . علق/6، 7 -

{حقّا انسان سرکشی می­کند. همین که خود را بی­نیاز پندارد}، بی­نیازیی که مرا به طغیان آورد نمی­خواهم، خدایا این طلا را به مقام آن کس که به مقام او آن را طلا کردی بعد از آنکه سنگ بود، دوباره سنگ گردان، سپس تبدیل به سنگ شد و آن را از دستش انداخت و گفت: از دنیا و آخرت دوستی تو ای برادر رسول الله صلی الله علیه و آله مرا کفایت است. رسول الله فرمود: فرشتگان آسمان از کار او شگفت زده شدند و صدای خود را در ستایش او به سوی خدای تعالی طنین­اندازکردند، درود خدا از فراز عرشش پی در پی بر اوست. بشارت باد تو را ای ابایقظان تو برادر علی در دیانتش، از برترین اهل ولایتش و از کشته شدگان در محبتش هستی. گروه ستمکار تو را به قتل می­رساند و آخرین توشه تو از دنیا کاسه­ای شیر است و روح تو به ارواح محمد صلی الله علیه و آله و خاندان فاضلش ملحق می­شود، پس تو از برگزیدگان شیعیان من هستی.

سپس رسول الله گفت: کدام یک از شما امروز زکاتش را پرداخت کرده است؟ علی علیه السلام فرمود: من ای رسول الله، برخی از منافقان در انتهای مجلس به آرامی به برخی دیگر گفتند: علی چه دارایی دارد که زکات آن را بپردازد؟ رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: آیا می­دانی این منافقان در انتهای مجلس چه می­گویند­؟ علی علیه السلام فرمود: بله، خدای تعالی سخن آنان را از انتهای مجلس به گوشم رسانید، می­گویند: علی چه دارایی دارد که زکات آن را بپردازد؟ هر مالی که از امروز تا روز قیامت غنیمت برده شود بعد از وفات شما ای رسول الله یک پنجم آن از آن من است. و حکم من بر آنچه که در زمان حیات شما برای شما بوده جایز است. پس من نفس تو هستم و تو نفس من هستی، رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: این چنین است ای علی، اما چگونه زکات آن را دادی؟ علی علیه السلام فرمود: من با شناختی که خدا با زبان شما به من داده است دریافتم که پس از پیامبری شما، پادشاهی گاز گیرنده و جبریه(شاید جِبِّیر بوده به معنی متکبر )خواهد آمد، و بر خمس من از اسیران و غنایم استیلاء خواهد یافت و آن را می­فروشند. پس برای خریدارش حلال نمی­باشد؛ چرا که سهم من در آن است و سهم خود را بر هر کسی از شیعیانم که بر چیزی از آن صاحب شود بخشیدم و بهره آن­ها از خوردنی و آشامیدنی بر آنها حلال است تا فرزندانشان پاکیزه باشد و فرزندانشان فرزندان حرام نباشند. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ کس صدقه­ای برتر از صدقه تو نداده است. به خدا که رسول الله تو را در عملت پیروی کرد و هر آنچه که از غنیمت و فروش از سهم خود نصیب یکی از شیعیانش شود حلال کردم. نه من و نه تو برای غیر آن­ها حلال نمی­کنیم.

سپس رسول الله فرمود: کدام یک از شما امروز از آبروی برادر مؤمن خود دفاع کرده است؟ علی علیه السلام فرمود: من یا رسول الله، بر عبد الله بن أُبی گذر کردم در حالی که به آبروی زید بن حارثه دست درازی می­کرد. به او گفتم: ساکت شو خدا لعنتت کند، به او نمی­نگری مگر چنان که به خورشید می­نگری و از او سخن نمی­گویی مگر مانند سخن گفتن اهل دنیا از بهشت. خدای تعالی به خاطر این عملت لعنت­های پی در پی بر تو افزود. خجالت کشید و خشمگین شد گفت: ای ابا الحسن در صحبت­های خود مزاح کردم، به او گفت: اگر جدی بودی پس من هم جدی گفتم و اگر شوخی کردی من هم شوخی کردم. رسول الله فرمود: وقتی او را لعن کردی خدا عزّ و جلّ هم او را لعن کرد. و فرشتگان آسمانها و زمین ها، پرده ها و کرسی و عرش او را لعنت کردند. خداوند با غضب تو غضب می­کند و با رضایت تو راضی می­شود، و زمان عفو تو عفو می­کند و زمان حمله تو قدرت نشان می­دهد.

سپس رسول الله فرمود: ای علی! آیا می­دانی در شبی که مرا حرکت دادند (شب معراج) در ملاء اعلی و آسمانها در باره تو چه شنیدم؟ شنیدم که خدای تعالی را به تو قسم می­دادند و حوائج خود را برطرف می­کردند و به محبت تو به خدای تعالی نزدیک می­شدند وسلام فرستادن بر من و تو را شریف­ترین چیزی می­دانستند که با آن خدا را عبادت می­کنند. از سخنرانشان در بزرگترین مجلسشان شنیدم که می­گفت: علی در بردارنده انواع نیکی­ها و صاحب کرامت­های مختلف است، کسی که در او آن چه از خصلت­های نیک که در میان دیگر مخلوقات پراکنده شده یکجا جمع شده است. سلام، برکت و درود از جانب خدای تعالی بر او باد. و از فرشتگانِ مالک حاضر در پیش خطیب و فرشتگان مالک در دیگر آسمانها و حجابها و عرش و کرسی و بهشت و جهنم شنیدم که وقتی خطیب از سخنش فارغ شد همگی می­گفتند: آمین خدایا و ما را با درود فرستادن بر او و خاندان نیکش پاکیزه گردان. - .تفسیر الامام:30 – 32 -

**[ترجمه]

مِنْ قَطْرَةٍ قَطَرَتْ مِنْ عَیْنِ رَجُلٍ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ إِلَّا أَطْفَأَتْ بِحَاراً مِنَ النِّیرَانِ یَا نَوْفُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ رَجُلٍ أَعْظَمَ مَنْزِلَةً عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رَجُلٍ بَکَی مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ أَحَبَّ فِی اللَّهِ وَ أَبْغَضَ فِی اللَّهِ یَا نَوْفُ إِنَّهُ مَنْ أَحَبَّ فِی اللَّهِ لَمْ یَسْتَأْثِرْ عَلَی مَحَبَّتِهِ وَ مَنْ أَبْغَضَ فِی اللَّهِ لَمْ یَنَلْ بِبُغْضِهِ خَیْراً عِنْدَ ذَلِکَ اسْتَکْمَلْتُمْ حَقَائِقَ الْإِیمَانِ ثُمَّ وَعَظَهُمَا وَ ذَکَّرَهُمَا وَ قَالَ فِی أَوَاخِرِهِ فَکُونُوا مِنَ اللَّهِ عَلَی حَذَرٍ فَقَدْ أَنْذَرْتُکُمَا ثُمَّ جَعَلَ یَمُرُّ وَ هُوَ یَقُولُ لَیْتَ شِعْرِی فِی غَفَلَاتِی أَ مُعْرِضٌ أَنْتَ عَنِّی أَمْ نَاظِرٌ إِلَیَّ وَ لَیْتَ شِعْرِی فِی طُولِ مَنَامِی وَ قِلَّةِ شُکْرِی فِی نِعَمِکَ عَلَیَّ مَا حَالِی قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا زَالَ فِی هَذَا الْحَالِ حَتَّی طَلَعَ الْفَجْرُ.

و من صفات مولانا علی علیه السلام فی لیلة ما ذکره نوف لمعاویة بن أبی سفیان و أنه ما فرش له فراش فی لیل قط و لا أکل طعاما فی هجیر(1) قط و قال نوف أشهد لقد رأیته فی بعض مواقفه فقد أرخی اللیل سدوله و غارت نجومه و هو قابض بیده علی لحیته یتململ تململ السلیم و یبکی بکاء الحزین و الحدیث مشهور(2).

**[ترجمه]فلاح السائل: از حبّه عُرَنی روایت شده است که گفت: در حالی که من و نوف در فضای باز قصر خوابیده بودیم ناگهان امیرالمؤمنین علیه السلام را در باقی مانده شب دیدیم دستش را بر دیوار قرار داده هم چون انسان سرگشته و می­گفت: « إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ » - . بقره/164 -

{راستی که در آفرینش آسمانها و زمین. .} تا آخر آیه، گفت: سپس شروع کرد به خواندن این آیات و همچون کسی که عقل از سرش پریده باشد عبور کرد، به من فرمود: ای حبه آیا بیداری یا می­نگری؟ گفت: گفتم: به این می­نگرم­، تو که این گونه می­کنی ما چکار کنیم! چشمانش را پایین انداخت و گریست سپس به من فرمود: ای حبّه! به راستی که برای خدا جایگاهی است و برای ما در مقابل او جایگاهی، چیزی از اعمال ما بر او پوشیده نمی­شود، ای حبه خدا به من و تو از رگ گردن نزدیکتر است، ای حبّه چیزی من و تو را از خدا پوشیده نمی­دارد، گفت: سپس فرمود: ای نوف آیا تو خوابیده­ای؟ گفت: گفتم: نه ای امیرالمؤمنین من نخوابیده­ام، گریه امشبم را طولانی کردم، گفت: ای نوف! اگر گریه­ات در این شب به خاطر ترس از خدا تعالی طولانی شود فردا در مقابل خدای عز و جل چشمانت روشن می­گردد. ای نوف قطره­ای از قطرات به خاطر ترس از خدا از چشم مردی نمی­چکد مگر اینکه دریاهایی از آتش را خاموش می­کند. ای نوف هیچ مردی در نزد خدا بلند مرتبه­تر از مردی نیست که از ترس خدا بگرید. و به خاطر خدا دوست بدارد و به خاطر خدا دشمن بدارد، ای نوف هر کس به خاطر خدا دوست بدارد هیچ چیز را بر محبت او ترجیح نمی­دهد و هر کس به خاطر خدا دشمن بدارد با بغضش به خیری نرسید. در این زمان حقایق ایمان را کامل کرده­اید. سپس آن دو را نصیحت کرد و یادآور شد و در پایان آن گفت: از خدا بترسید من به شما هشدار دادم، سپس قصد عبور کرد در حالی که می­گفت: ای کاش در غفلت­های خود می­دانستم آیا تو رویگردانی از من یا به من می­نگری؟ و کاش در طول خوابم و کم بودن شکرگزاریم برای نعمتهایت که به من دادی می­دانستم وضعیت من چگونه است؟ گفت: به خدا که در همین حال بود تا این که فجر طلوع کرد.

از صفات مولایمان علی علیه السلام در شب، توصیفی است که نوف برای معاویه بن ابو سفیان کرده. چنین گفت: هرگز در هیچ شبی برای او رختخوابی پهن نیست، و هرگز در کاسه­ای بزرگ غذا نمی­خورد و نوف گفت: گواهی می­دهم که او را در برخی از احوالش دیده­ام در حالی که شب پرده­هایش را گسترده و ستاره­هایش فرو رفته، با دست ریشش را گرفته و مانند مارگزیده­ای به خود می­پیچید و مانند فردی اندوهگین می­گریست. این حدیث مشهور است - . فلاح السائل نسخه خطی. در نهج البلاغه هم با اختلافاتی ذکر شده است. - .

**[ترجمه]

آخِرِ عُمُرِهِ یُصَلِّی فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ أَلْفَ رَکْعَةٍ.

**[ترجمه]الکافی: روایت از امام صادق علیه السلام که فرمود: علی علیه السلام در اواخر عمرش در هر شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند.

**[ترجمه]

النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَرْبَعِینَ أَلْفاً فَإِنْ صَحَّ هَذَا الْخَبَرُ فَلَیْسَ فِیهِ أَنَّهُ کَانَ دِینَاراً أَوْ دِرْهَماً وَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ دِرْهَمٍ هُوَ أَرْبَعَةُ آلَافِ دِینَارٍ وَ مَالُ خَدِیجَةَ أَکْثَرُ مِنْ مَالِهِ وَ نَفْعُ ذَلِکَ لِلْمُسْلِمِینَ عَامَّةً وَ قَدْ شَرَحْتُ ذَلِکَ فِی کِتَابِیَ الْمَشْهُورِ فَأَمَّا قَوْلُهُ فَأَمَّا مَنْ أَعْطی وَ اتَّقی (1) فَعُمُومٌ وَ یُعَارَضُ بِقَوْلِهِ وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی (2) بِمَالِ خَدِیجَةَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السلام(3) وَ فِیهِ یَقُولُ الْعَبْدِیُ:

أَبُوکُمْ هُوَ الصِّدِّیقُ آمَنَ وَ اتَّقَی***وَ أَعْطَی وَ مَا أَکْدَی وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی

الضَّحَّاکُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: نَزَلَتْ فِی عَلِیٍ ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذیً (4) الْآیَةَ. ابْنُ عَبَّاسٍ وَ السُّدِّیُّ وَ مُجَاهِدٌ وَ الْکَلْبِیُّ وَ أَبُو صَالِحٍ وَ الْوَاحِدِیُّ وَ الطُّوسِیُّ وَ الثَّعْلَبِیُّ وَ الطَّبْرِسِیُّ وَ الْمَاوَرْدِیُّ وَ الْقُشَیْرِیُّ وَ الثُّمَالِیُّ وَ النَّقَّاشُ وَ الْفَتَّالُ وَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیُّ بْنُ حَرْبٍ الطَّائِیُّ فِی تَفَاسِیرِهِمْ: أَنَّهُ کَانَ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَرْبَعَةُ دَرَاهِمَ مِنَ الْفِضَّةِ فَتَصَدَّقَ بِوَاحِدٍ لَیْلًا وَ بِوَاحِدٍ نَهَاراً وَ بِوَاحِدٍ سِرّاً وَ بِوَاحِدٍ عَلَانِیَةً فَنَزَلَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ (5) الْآیَةَ فَسَمَّی کُلَّ دِرْهَمٍ مَالًا وَ بَشَّرَهُ بِالْقَبُولِ رَوَاهُ النَّطَنْزِیُّ فِی الْخَصَائِصِ.

تَفْسِیرُ النَّقَّاشِ وَ أَسْبَابُ النُّزُولِ قَالَ الْکَلْبِیُّ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا حَمَلَکَ عَلَی هَذَا قَالَ حَمَلَنِی أَنْ أَسْتَوْجِبَ عَفْوَ اللَّهِ الَّذِی وَعَدَنِی فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَلَا إِنَّ ذَلِکَ لَکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ.

الضَّحَّاکُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ (6) الْآیَةَ بَعَثَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ بِدَنَانِیرَ کَثِیرَةٍ إِلَی أَصْحَابِ الصُّفَّةِ حَتَّی

ص: 25

أَغْنَاهُمْ وَ بَعَثَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِی جَوْفِ اللَّیْلِ بِوَسْقٍ مِنْ تَمْرٍ فَکَانَ أَحَبَّ الصَّدَقَتَیْنِ إِلَی اللَّهِ صَدَقَةُ عَلِیٍّ وَ أُنْزِلَتِ الْآیَةُ وَ سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَیُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَقَالَ جَهْدٌ مِنْ مُقِلٍّ.

تَارِیخُ الْبَلَاذُرِیِّ وَ فَضَائِلُ أَحْمَدَ: أَنَّهُ کَانَتْ غَلَّةُ عَلِیٍّ أَرْبَعِینَ أَلْفَ دِینَارٍ فَجَعَلَهَا صَدَقَةً(1) وَ أَنَّهُ بَاعَ سَیْفَهُ وَ قَالَ لَوْ کَانَ عِنْدِی عَشَاءٌ مَا بِعْتُهُ.

شَرِیکٌ وَ اللَّیْثُ وَ الْکَلْبِیُّ وَ أَبُو صَالِحٍ وَ الضَّحَّاکُ وَ الزَّجَّاجُ وَ مُقَاتِلُ بْنُ حَیَّانَ وَ مُجَاهِدٌ وَ قَتَادَةُ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ قَالُوا: کَانَتِ الْأَغْنِیَاءُ یُکْثِرُونَ مُنَاجَاةَ الرَّسُولِ فَلَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً انْتَهَوْا فَاسْتَقْرَضَ عَلِیٌّ علیه السلام دِینَاراً وَ تَصَدَّقَ بِهِ فَنَاجَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَشْرَ نَجَوَاتٍ ثُمَّ نَسَخَتْهُ الْآیَةُ الَّتِی بَعْدَهَا.

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کَانَ لِی دِینَارٌ فَبِعْتُهُ بِعَشَرَةِ دَرَاهِمَ فَکَانَ کُلَّمَا أَرَدْتُ أَنْ أُنَاجِیَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدَّمْتُ دِرْهَماً فَنَسَخَتْهَا الْآیَةُ الْأُخْرَی.

الْوَاحِدِیُّ فِی أَسْبَابِ نُزُولِ الْقُرْآنِ وَ فِی الْوَسِیطِ أَیْضاً وَ الثَّعْلَبِیُّ فِی الْکَشْفِ وَ الْبَیَانِ مَا رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ عَلْقَمَةَ وَ مُجَاهِدٌ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی کِتَابِ اللَّهِ لَآیَةً مَا عَمِلَ بِهَا أَحَدٌ قَبْلِی وَ لَا عَمِلَ بِهَا أَحَدٌ بَعْدِی ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ.

جَامِعُ التِّرْمِذِیِّ وَ تَفْسِیرُ الثَّعْلَبِیِّ وَ اعْتِقَادُ الْأُشْنُهِیِّ عَنِ الْأَشْجَعِیِّ وَ الثَّوْرِیِّ وَ سَالِمِ بْنِ أَبِی حَفْصَةَ وَ عَلِیِّ بْنِ عَلْقَمَةَ الْأَنْمَارِیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: فِی هَذِهِ الْآیَةِ فَبِی خَفَّفَ اللَّهُ ذَلِکَ عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ. وَ فِی مُسْنَدِ الْمَوْصِلِیِّ: فَبِهِ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ. زَادَ أَبُو الْقَاسِمِ الْکُوفِیُّ فِی الرِّوَایَةِ: أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی امْتَحَنَ الصَّحَابَةَ بِهَذِهِ الْآیَةِ فَتَقَاعَسُوا(2) کُلُّهُمْ عَنْ مُنَاجَاةِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ الرَّسُولُ احْتَجَبَ فِی مَنْزِلِهِ عَنْ مُنَاجَاةِ أَحَدٍ إِلَّا مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فَکَانَ مَعِی دِینَارٌ وَ سَاقَ علیه السلام کَلَامَهُ إِلَی أَنْ

ص: 26

قَالَ فَکُنْتُ أَنَا سَبَبَ التَّوْبَةِ مِنَ اللَّهِ عَلَی الْمُسْلِمِینَ حِینَ عَمِلْتُ بِالْآیَةِ فَنُسِخَتْ وَ لَوْ لَمْ أَعْمَلْ بِهَا حَتَّی کَانَ عَمَلِی بِهَا سَبَباً لِلتَّوْبَةِ عَلَیْهِمْ لَنَزَلَ الْعَذَابُ عِنْدَ امْتِنَاعِ الْکُلِّ عَنِ الْعَمَلِ بِهَا.

وَ قَالَ الْقَاضِی الطرثیثی: إِنَّهُمْ عَصَوْا فِی ذَلِکَ إِلَّا علی [عَلِیّاً] فَنَسَخَهُ عَنْهُمْ یَدُلُّ عَلَیْهِ قَوْلُهُ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ (1) وَ لَقَدِ اسْتَحَقُّوا الْعَذَابَ لِقَوْلِهِ أَ أَشْفَقْتُمْ وَ قَالَ مُجَاهِدٌ مَا کَانَ إِلَّا سَاعَةً وَ قَالَ مُقَاتِلُ بْنُ حَیَّانَ کَانَ ذَلِکَ لَیَالِیَ عَشْرٍ وَ کَانَتِ الصَّدَقَةُ مُفَوَّضَةً إِلَیْهِمْ غَیْرَ مُقَدَّرَةٍ.

سُفْیَانُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: فِیمَا اسْتَطَعْتَ تَصَدَّقْتَ.

وَ رَوَی الثَّعْلَبِیُّ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ وَ ابْنِ عُمَرَ أَنَّهُ قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: کَانَ لِعَلِیٍّ ثَلَاثٌ لَوْ کَانَ لِی وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ کَانَتْ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ حُمْرِ النَّعَمِ تَزْوِیجُهُ فَاطِمَةَ وَ إِعْطَاؤُهُ الرَّایَةَ یَوْمَ خَیْبَرَ وَ آیَةُ النَّجْوَی.

وَ أَنْفَقَ عَلَی ثَلَاثِ ضِیفَانٍ مِنَ الطَّعَامِ قُوتَ ثَلَاثِ لَیَالٍ فَنَزَلَ فِیهِ ثلاثین [ثَلَاثُونَ] آیَةً وَ نُصَّ عَلَی عِصْمَتِهِ وَ سَتْرِهِ وَ مُرَادِهِ وَ قَبُولِ صَدَقَتِهِ وَ کَفَاکَ مِنْ جُودِهِ قَوْلُهُ عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ (2) الْآیَةَ وَ إِطْعَامُ الْأَسِیرِ خَاصَّةً وَ هُوَ عَدُوُّ اللَّهِ فِی الدِّینِ.

وَ حَدَّثَ أَبُو هُرَیْرَةَ: أَنَّهُ کَانَ فِی الْمَدِینَةِ مَجَاعَةٌ وَ مَرَّ بِی یَوْمٌ وَ لَیْلَةٌ لَمْ أَذُقْ شَیْئاً وَ سَأَلْتُ أَبَا بَکْرٍ آیَةً کُنْتُ أَعْرَفُ بِتَأْوِیلِهَا مِنْهُ وَ مَضَیْتُ مَعَهُ إِلَی بَابِهِ وَ رَدَعَنِی وَ انْصَرَفْتُ جَائِعاً یَوْمِی وَ أَصْبَحْتُ وَ سَأَلْتُ عُمَرَ آیَةً کُنْتُ أَعْرَفُ مِنْهُ بِهَا فَصَنَعَ کَمَا صَنَعَ أَبُو بِکْرٍ فَجِئْتُ الْیَوْمَ الثَّالِثَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ سَأَلْتُهُ مَا یَعْلَمُهُ فَقَطْ فَلَمَّا أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَرِفَ دَعَانِی إِلَی بَیْتِهِ فَأَطْعَمَنِی رَغِیفَیْنِ وَ سَمْناً فَلَمَّا شَبِعْتُ انْصَرَفْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا بَصُرَ بِی ضَحِکَ فِی وَجْهِی وَ قَالَ أَنْتَ تُحَدِّثُنِی أَوْ أُحَدِّثُکَ ثُمَّ قَصَّ عَلَیَّ مَا جَرَی وَ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ عَرَّفَنِی

ص: 27

وَ رُئِیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَزِیناً فَقِیلَ لَهُ مِمَّ حُزْنُکَ قَالَ لِسَبْعٍ أَتَتْ لَمْ یُضَفْ إِلَیْنَا ضَیْفٌ.

تَفْسِیرُ أَبِی یُوسُفَ یَعْقُوبَ بْنِ سُفْیَانَ وَ عَلِیِّ بْنِ حَرْبٍ الطَّائِیِّ وَ مُجَاهِدٍ بِأَسَانِیدِهِمْ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبِی هُرَیْرَةَ وَ رَوَی جَمَاعَةٌ عَنْ عَاصِمِ بْنِ کُلَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ وَ اللَّفْظُ لَهُ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ: أَنَّهُ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَشَکَا إِلَیْهِ الْجُوعَ فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی أَزْوَاجِهِ فَقُلْنَ مَا عِنْدَنَا إِلَّا الْمَاءُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ لِهَذَا الرَّجُلِ اللَّیْلَةَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَتَی فَاطِمَةَ وَ سَأَلَهَا مَا عِنْدَکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَتْ مَا عِنْدَنَا إِلَّا قُوتُ الصِّبْیَةِ لَکِنَّا نُؤْثِرُ ضَیْفَنَا بِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله نَوِّمِی الصِّبْیَةَ وَ أَطْفِئِی الْمِصْبَاحَ وَ جَعَلَا یَمْضَغَانِ بِأَلْسِنَتِهِمَا فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ الْأَکْلِ أَتَتْ فَاطِمَةُ بِسِرَاجٍ فَوَجَدَ الْجَفْنَةَ مَمْلُوءَةً مِنْ فَضْلِ اللَّهِ فَلَمَّا أَصْبَحَ صَلَّی مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا سَلَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ صَلَاتِهِ نَظَرَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ عَجِبَ الرَّبُّ مِنْ فِعْلِکُمُ الْبَارِحَةَ اقْرَأْ وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ(1) أَیْ مَجَاعَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ یَعْنِی عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهم السلام فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.

کِتَابُ أَبِی بَکْرٍ الشِّیرَازِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُقَاتِلٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ (2) إِلَی قَوْلِهِ بِغَیْرِ حِسابٍ قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ قَالَ بَعْدَ کَلَامٍ وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَعْطَی عَلِیّاً یَوْماً ثَلَاثَمِائَةِ دِینَارٍ أُهْدِیَتْ إِلَیْهِ قَالَ عَلِیٌّ فَأَخَذْتُهَا وَ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَتَصَدَّقَنَّ اللَّیْلَةَ مِنْ هَذِهِ الدَّنَانِیرِ صَدَقَةً یَقْبَلُهَا اللَّهُ مِنِّی فَلَمَّا صَلَّیْتُ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخَذْتُ مِائَةَ دِینَارٍ وَ خَرَجْتُ مِنَ الْمَسْجِدِ فَاسْتَقْبَلَتْنِی امْرَأَةٌ فَأَعْطَیْتُهَا الدَّنَانِیرَ فَأَصْبَحَ النَّاسُ بِالْغَدِ یَقُولُونَ تَصَدَّقَ عَلِیٌّ اللَّیْلَةَ بِمِائَةِ دِینَارٍ عَلَی امْرَأَةٍ فَاجِرَةٍ فَاغْتَمَمْتُ غَمّاً شَدِیداً فَلَمَّا صَلَّیْتُ اللَّیْلَةَ الْقَابِلَةَ صَلَاةَ الْعَتَمَةِ أَخَذْتُ مِائَةَ دِینَارٍ وَ خَرَجْتُ مِنَ

ص: 28

الْمَسْجِدِ وَ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَتَصَدَّقَنَّ اللَّیْلَةَ بِصَدَقَةٍ یَتَقَبَّلُهَا رَبِّی مِنِّی فَلَقِیتُ رَجُلًا فَتَصَدَّقْتُ عَلَیْهِ بِالدَّنَانِیرِ فَأَصْبَحَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ یَقُولُونَ تَصَدَّقَ عَلِیٌّ الْبَارِحَةَ بِمِائَةِ دِینَارٍ عَلَی رَجُلٍ سَارِقٍ فَاغْتَمَمْتُ غَمّاً شَدِیداً وَ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَتَصَدَّقَنَّ اللَّیْلَةَ صَدَقَةً یَتَقَبَّلُهَا اللَّهُ مِنِّی فَصَلَّیْتُ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَرَجْتُ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ مَعِی مِائَةُ دِینَارٍ فَلَقِیتُ رَجُلًا فَأَعْطَیْتُهُ إِیَّاهَا فَلَمَّا أَصْبَحْتُ قَالَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ تَصَدَّقَ عَلِیٌّ الْبَارِحَةَ بِمِائَةِ دِینَارٍ عَلَی رَجُلٍ غَنِیٍّ فَاغْتَمَمْتُ غَمّاً شَدِیداً فَأَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَبَّرْتُهُ فَقَالَ لِی یَا عَلِیُّ هَذَا جَبْرَئِیلُ یَقُولُ لَکَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ قَبِلَ صَدَقَاتِکَ وَ زَکَّی عَمَلَکَ إِنَّ الْمِائَةَ دِینَارٍ الَّتِی تَصَدَّقْتَ بِهَا أَوَّلَ لَیْلَةٍ وَقَعَتْ فِی یَدَیِ امْرَأَةٍ فَاسِدَةٍ فَرَجَعَتْ إِلَی مَنْزِلِهَا وَ تَابَتْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْفَسَادِ وَ جَعَلَتْ تِلْکَ الدَّنَانِیرَ رَأْسَ مَالِهَا وَ هِیَ فِی طَلَبِ بَعْلٍ تَتَزَوَّجُ بِهِ وَ إِنَّ الصَّدَقَةَ الثَّانِیَةَ وَقَعَتْ فِی یَدَیْ سَارِقٍ فَرَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ تَابَ إِلَی اللَّهِ مِنْ سَرِقَتِهِ وَ جَعَلَ الدَّنَانِیرَ رَأْسَ مَالِهِ یَتَّجِرُ بِهَا وَ إِنَّ الصَّدَقَةَ الثَّالِثَةَ وَقَعَتْ فِی یَدَیْ رَجُلٍ غَنِیٍّ لَمْ یُزَکِّ مَالَهُ مُنْذُ سِنِینَ فَرَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ وَبَّخَ نَفْسَهُ وَ قَالَ شُحّاً عَلَیْکِ یَا نَفْسُ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ تَصَدَّقَ عَلَیَّ بِمِائَةِ دِینَارٍ وَ لَا مَالَ لَهُ وَ أَنَا فَقَدْ أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَی مَالِیَ الزَّکَاةَ لِأَعْوَامٍ کَثِیرَةٍ لَمْ أُزَکِّهِ فَحَسَبَ مَالَهُ وَ زَکَّاهُ وَ أَخْرَجَ زَکَاةَ مَالِهِ کَذَا وَ کَذَا دِینَاراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ الْآیَةَ.

أَبُو الطُّفَیْلِ: رَأَیْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَدْعُو الْیَتَامَی فَیُطْعِمُهُمُ الْعَسَلَ حَتَّی قَالَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ لَوَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ یَتِیماً.

مُحَمَّدُ بْنُ الصِّمَّةِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمِّهِ قَالَ: رَأَیْتُ فِی الْمَدِینَةِ رَجُلًا عَلَی ظَهْرِهِ قِرْبَةٌ وَ فِی یَدِهِ صَحْفَةٌ یَقُولُ اللَّهُمَّ وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِلَهَ الْمُؤْمِنِینَ وَ جَارَ الْمُؤْمِنِینَ اقْبَلْ قُرُبَاتِیَ (1) اللَّیْلَةَ فَمَا أَمْسَیْتُ أَمْلِکُ سِوَی مَا فِی صَحْفَتِی وَ غَیْرَ مَا یُوَارِینِی فَإِنَّکَ تَعْلَمُ أَنِّی مَنَعْتُهُ نَفْسِی مَعَ شِدَّةِ سَغَبِی (2) أَطْلُبُ الْقُرْبَةَ إِلَیْکَ غُنْماً اللَّهُمَّ فَلَا تُخْلِقْ وَجْهِی وَ لَا تَرُدَّ دَعْوَتِی

ص: 29

فَأَتَیْتُهُ حَتَّی عَرَفْتُهُ فَإِذَا هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأَتَی رَجُلًا فَأَطْعَمَهُ.

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ یَرْفَعُهُ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَتَی مَعَ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمْ یَجِدْ عَلِیٌّ شَیْئاً یُقَرِّبُهُ إِلَیْهِمْ فَخَرَجَ لِیُحَصِّلَ لَهُمْ شَیْئاً فَإِذَا هُوَ بِدِینَارٍ عَلَی الْأَرْضِ فَتَنَاوَلَهُ وَ عَرَّفَ بِهِ فَلَمْ یَجِدْ لَهُ طَالِباً فَقَوَّمَهُ عَلَی نَفْسِهِ وَ اشْتَرَی بِهِ طَعَاماً وَ أَتَی بِهِ إِلَیْهِمْ وَ أَصَابَ بِهِ عِوَضَهُ وَ جَعَلَ یُنْشِدُ صَاحِبَهُ فَلَمْ یَجِدْهُ فَأَتَی بِهِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَهُ بِالْخَبَرِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّهُ شَیْ ءٌ أَعْطَاکَهُ اللَّهُ لَمَّا اطَّلَعَ عَلَی نِیَّتِکَ وَ مَا أَرَدْتَهُ وَ لَیْسَ هُوَ شی ء [شَیْئاً] لِلنَّاسِ وَ دَعَا لَهُ بِخَیْرٍ.

رَوَتِ الْخَاصَّةُ وَ الْعَامَّةُ مِنْهُمُ ابْنُ شَاهِینَ الْمَرْوَزِیُّ وَ شِیرَوَیْهِ الدَّیْلَمِیُ (1) عَنِ الْخُدْرِیِّ وَ أَبِی هُرَیْرَةَ: أَنَّ عَلِیّاً أَصْبَحَ سَاغِباً فَسَأَلَ فَاطِمَةَ طَعَاماً فَقَالَتْ مَا کَانَتْ إِلَّا مَا أَطْعَمْتُکَ مُنْذُ یَوْمَیْنِ آثَرْتُ بِهِ عَلَی نَفْسِی وَ عَلَی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَقَالَ أَلَا أَعْلَمْتِینِی فَأَتَیْتُکُمْ بِشَیْ ءٍ فَقَالَتْ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنِّی لَأَسْتَحْیِی مِنْ إِلَهِی أَنْ أُکَلِّفَکَ مَا لَا تَقْدِرُ عَلَیْهِ فَخَرَجَ وَ اسْتَقْرَضَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله دِینَاراً فَخَرَجَ یَشْتَرِی بِهِ شَیْئاً فَاسْتَقْبَلَهُ الْمِقْدَادُ قَائِلًا مَا شَاءَ اللَّهُ فَنَاوَلَهُ عَلِیٌّ علیه السلام الدِّینَارَ ثُمَّ دَخَلَ الْمَسْجِدَ فَوَضَعَ رَأْسَهُ فَنَامَ فَخَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَإِذَا هُوَ بِهِ فَحَرَّکَهُ وَ قَالَ مَا صَنَعْتَ فَأَخْبَرَهُ فَقَامَ وَ صَلَّی مَعَهُ فَلَمَّا قَضَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَلَاتَهُ قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ هَلْ عِنْدَکَ شَیْ ءٌ نُفْطِرُ عَلَیْهِ فَنَمِیلَ مَعَکَ فَأَطْرَقَ لَا یُحِیرُ جَوَاباً(2) حَیَاءً مِنْهُ وَ کَانَ اللَّهُ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ یَتَعَشَّی تِلْکَ اللَّیْلَةَ عِنْدَ عَلِیٍّ فَانْطَلَقَا حَتَّی دَخَلَا عَلَی فَاطِمَةَ وَ هِیَ فِی مُصَلَّاهَا وَ خَلْفَهَا جَفْنَةٌ تَفُورُ دُخَاناً فَأَخْرَجَتْ فَاطِمَةُ الْجَفْنَةَ فَوَضَعَتْهَا بَیْنَ أَیْدِیهِمَا فَسَأَلَ عَلِیٌّ أَنَّی لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ رِزْقِهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ قَالَ فَوَضَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَفَّهُ الْمُبَارَکَ بَیْنَ کَتِفَیْ عَلِیٍّ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ هَذَا بَدَلُ دِینَارِکَ ثُمَّ اسْتَعْبَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَاکِیاً وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُمِتْنِی حَتَّی رَأَیْتُ فِی ابْنَتِی مَا رَأَی زَکَرِیَّا لِمَرْیَمَ.

ص: 30

وَ فِی رِوَایَةِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِمْ وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ (1).

وَ فِی رِوَایَةِ حُذَیْفَةَ: أَنَّ جَعْفَراً أَعْطَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله الْفَرْعَ مِنَ الْعَالِیَةِ وَ الْقَطِیفَةِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَأَدْفَعَنَّ هَذِهِ الْقَطِیفَةَ إِلَی رَجُلٍ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَعْطَاهَا عَلِیّاً علیه السلام فَفَصَلَ عَلِیٌّ الْقَطِیفَةَ سِلْکاً سِلْکاً فَبَاعَ بِالذَّهَبِ فَکَانَ أَلْفَ مِثْقَالٍ فَفَرَّقَهُ فِی فُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ کُلَّهَا فَلَقِیَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ حُذَیْفَةُ وَ عَمَّارٌ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ فَسَأَلَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْغَدَاءَ فَقَالَ حَیَاءً مِنْهُ نَعَمْ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَوَجَدُوا الْجَفْنَةَ.

وَ فِی حَدِیثِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ الْمِقْدَادَ قَالَ لَهُ أَنَا مُنْذُ ثَلَاثَةِ أَیَّامِ مَا طَعِمْتُ شَیْئاً فَخَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ بَاعَ دِرْعَهُ بِخَمْسِمِائَةٍ وَ دَفَعَ إِلَیْهِ بَعْضَهَا وَ انْصَرَفَ مُتَحَیِّراً فَنَادَاهُ أَعْرَابِیٌّ اشْتَرِ مِنِّی هَذِهِ النَّاقَةَ مُؤَجَّلًا فَاشْتَرَاهَا بِمِائَةٍ(2) وَ مَضَی الْأَعْرَابِیُّ فَاسْتَقْبَلَهُ آخَرُ وَ قَالَ بِعْنِی هَذِهِ (3) بِمِائَةٍ وَ خَمْسِینَ درهم [دِرْهَماً] فَبَاعَ وَ صَاحَ یَا حَسَنُ وَ یَا حُسَیْنُ امْضِیَا فِی طَلَبِ الْأَعْرَابِیِّ وَ هُوَ عَلَی الْبَابِ فَرَآهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَتَبَسَّمُ وَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ الْأَعْرَابِیُّ صَاحِبُ النَّاقَةِ جَبْرَئِیلُ وَ الْمُشْتَرِی مِیکَائِیلُ یَا عَلِیُّ الْمِائَةُ عَنِ النَّاقَةِ(4) وَ الخمسین [الْخَمْسُونَ] بِالْخَمْسِ الَّتِی دَفَعْتَهَا إِلَی الْمِقْدَادِ ثُمَّ تَلَا وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ الْآیَةَ(5).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: صحابه معروف به انفاق در راه خدا، علی علیه السلام، ابوبکر، عمر، عثمان، عبدالرحمن و طلحه بودند، و در این زمینه برای علی علیه السلام فضائلی بود، چرا که بخشش دو نوع است: جانی و مالی، فرمود: « جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ » - . توبه/41 - {با

مال و جانتان در راه خدا جهاد کنید}. و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بخشنده ترین مردم کسی است که جان خود را در راه خدا تعالی ببخشد. ادامه خبر. و آیه « لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا » {کسانی از شما که پیش از فتح[مکه] انفاق و جهاد کردند (با دیگران) یکسان نیستند آنان از [حیث] درجه بزرگ­تر از کسانی­اند که بعدا به انفاق و جهاد پرداختند} - . حدید/10 -

به علی لایق­تر است چرا که او میان هر دو جمع کرده و غیر او جمع نکرده و سخنشان که: ابوبکر چهل هزار به پیامبر انفاق کرد و اگر این خبر درست باشد در آن مشخص نیست که دینار بوده یا درهم و چهل هزار درهم می­شود چهار هزار دینار و دارایی خدیجه بیشتر از دارایی او بود و این عامه مسمانان را سود رساند. این مطلب را در کتاب معروفم شرح دادم. اما کلامش: « فَأَمَّا مَنْ أَعْطی وَ اتَّقی » - . لیل/5 -

{اما آن­که حق خدا را داد و پروا داشت}عام است(شامل همه می شود) و با کلامش: « وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی » - . ضحی/8 -

{و تو را تنگدست یافت پس بی­نیاز کرد} با دارایی خدیجه، تعارض دارد، و روایت شده که آن در مورد علی علیه السلام نازل شده است که عبدیّ در مورد آن می­سراید:

- پدرتان همان فرد بسیار راستگویی است که ایمان آورد و تقوا پیشه کرد عطا کرد و دریغ نکرد و صدقه نیکو داد.

ضحاک از ابن عباس روایت می­کند که آیه: « ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذیً » - . بقره/262 - {سپس در پی آنچه انفاق کردند منت و آزاری روا نمی­دارند} در مورد علی علیه السلام نازل شده است. ابن عباس، سدّی، مُجاهد، کَلبی، ابوصالح، وَاحدی، طوسی، ثَعلبی، طَبرِسی، ماوَردی، قُشَیری، ثُمالی، نَقّاش، فَتّال، عُبیدالله بن حُسین و علی بن حرب طائی در تفاسیرشان آورده­اند که علی بن ابی طالب چهار درهم نقره داشت، یکی را شبانه، یکی را روزانه، یکی را آشکارا و یکی را پنهانی صدقه داد و نازل شد: « الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ » - . بقره/274 -

{کسانی که اموال خود را شب انفاق می­کنند}تا آخر آیه، هر درهم را مال نامید و به او مژده قبولی داد، نطنزی در خصائص آن را روایت کرد.

تفسیر النقاش و اسباب النزول: کلبی گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: چه چیز تو را بر آن داشت؟ گفت: اینکه مستوجب عفوی باشم که خدا وعده داده، مرا بر آن داشت. سپس پیامبرصلی الله علیه و آله گفت: به راستی آن برای توست، و خداوند این آیه را نازل کرد.

ضحاک از ابن عباس روایت می­کند که گفت: وقتی خداوند آیه « لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ» - . بقره/273 - {[این صدقات]برای آن [دسته از] فقرائی است که در راه خدا فرومانده­اند} را نازل کرد، عبدالرحمن بن عوف دینارهای بسیاری برای اصحاب صُفّه فرستاد تا آنها را بی­نیاز کرد. و علی بن ابی طالب علیه السلام در دل شب مقداری خرما فرستاد و محبوب­ترین دو صدقه نزد خدا صدقه علی بود و آیه نازل شد،و از پیامبر سوال شد کدام صدقه در راه خدا برتر است؟ فرمود: تلاش از جانب فقیر.

تاریخ بلاذری و فضائل احمد: محصول علی علیه السلام چهل هزار دینار بود. آن را صدقه داد و شمشیرش را فروخت و گفت: اگر شامی برای شب داشتم آن را نمی­فروختم.

شریک، لَیث، کَلبی، ابوصالح، ضَحاک، زَجّاج، مُقاتل بن حَیان، مُجاهد، قَتاده و ابن عباس گفتند: ثروتمندان بسیار با پیامبر نجوا می­کردند وقتی آیه « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً » - . مجادله/12 -

{ای کسانی که ایمان آورده­اید هر گاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه می­کنید پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه­ای تقدیم بدارید} نازل شد دست کشیدند. علی علیه السلام دیناری قرض کرد و آن را صدقه داد و ده بار با پیامبر نجوا کرد. سپس آیه بعد از آن حکم را باطل کرد.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: من دیناری داشتم آن را به ده درهم فروختم و هر وقت که می­خواستم با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نجوا کنم یک درهم تقدیم می­کردم، سپس آیه دیگر آن را باطل کرد.

واحدی در اسباب نزول القرآن و همچنین در الوسیط و ثَعلبی در الکَشف و البیان آنچه علی بن عَلقَمه و مجاهد روایت کرده، آورده­اند که علی علیه السلام فرمود: در کتاب خدا آیه­ای است که پیش از من کسی به آن عمل نکرده و بعد از من کسی به آن عمل نخواهد کرد سپس این آیه را خواند.

جامع تِرمذی و دیگران آورده­اند که علی علیه السلام در مورد این آیه فرمود: پس به وسیله من خدا آن را بر این امت آسان گرفت. و در مسند مَوصلی آمده است: پس به وسیله او خدا بر این امت آسان گرفت .

ابوالقاسم کوفی بر روایت افزود: به راستی که خدای تعالی با این آیه صحابه را امتحان کرد، پس همه نجوا با پیامبر صلی الله علیه و آله را فرو گذاشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله در منزلش از نجوا با همه کناره گرفت مگر کسی که صدقه­ای بدهد. یک دینار همراه داشتم، علی علیه السلام کلامش را ادامه داد تا اینجا که فرمود: من سبب شدم که خدا توبه مسلمانان را پذیرفت وقتی که به آیه عمل کردم سپس نسخ شد، و اگر به آن عمل نمی­کردم

تا عمل کردنم به آن سبب پذیرفته شدن توبه آنها شود عذاب نازل می­شد وقتی که همه از عمل به آن امتناع می­کردند. قاضی طرثیثی گفت: همه از این سرباز زدند مگر علی؛ پس آن را از آنها برداشت، و کلام خدا: « فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ » - . مجادله/13 -

{و چون نکردید و خدا (هم) بر شما بخشید}، بر آن دلالت می­کند و مستحق عذاب شدند به خاطر این سخن:{آیا ترسیدید} - . مجادله/13 -

و مجاهد گفت: نبود مگر ساعتی. مقاتل بن حیان گفت: آن ده شب بود و صدقه مشخص نشده بود و واگذار شده بود به آنها.

سفیان با سندش از علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرد: هر زمان توانستی صدقه دادی

و ثعلبی از ابی هریره و ابن عُمر روایت می­کند که عمر بن خطاب گفت: علی سه چیز داشت که اگر یکی از آنها برای من بود، برای من از شتران سرخ موی دوست داشتنی­تر بود، ازدواجش با فاطمه، دادن پرچم به دست او در روز خیبر، و آیه نجوا.

به سه میهمان غذای سه شب را انفاق کرد و در مورد آن سی آیه نازل شد، که به عصمت، پوشش و نیتش و قبول صدقه­اش تصریح کرد. و در سخاوت او این کلام خدا تو را بس است: « عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ » - . انسان/6 - {چشمه­ای

که بندگان خدا از آن می­نوشند}تا آخر آیه و غذا دادن به اسیر به ویژه که دشمن خدا در دین باشد، .

ابو هریره گفت که در مدینه قحطی بود و روز و شبی بر من گذشت که چیزی نچشیدم و از ابوبکر در مورد آیه­ای سوال کردم که خود از او به تاویل آن آگاه­تر بودم و همراه او بر در خانه­اش گذشتم و مرا پس زد. بازگشتم و روز را با گرسنگی به سر بردم. صبح از عمر درباره آیه­ای سوال کردم که خود از او به تأویل آن آگاه­تر بودم پس چنان کرد که ابوبکر کرد. روز سوم نزد علی علیه السلام آمدم و از چیزی پرسیدم که فقط او می­دانست و وقتی خواستم باز گردم مرا به خانه­اش دعوت کرد و دو نان و روغن به من اطعام کرد. وقتی سیر شدم به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله روی گرداندم، وقتی مرا دید به رویم خندید و گفت: تو با من سخن می­گویی یا من با تو سخن بگویم؟ سپس آنچه اتفاق افتاده بود را برایم تعریف کرد و به من گفت: جبرئیل مرا با خبر کرد.

امیرالمؤمنین علیه السلام اندوهگین دیده شد، گفته شد: اندوهت از چیست؟ گفت: به خاطر هفته­ای که گذشت و کسی میهمان ما نشد.

تفسیر ابو یوسف: مردی نزد رسول الله صلی الله علیه و آله آمد و از گرسنگی شکایت کرد، رسول الله فرستاد نزد همسرانش، گفتند: چیزی جز آب نداریم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چه کسی امشب عهده­دار این مرد است؟ سپس امیرالمؤمنین فرمود: من یا رسول الله. پس نزد فاطمه علیها السلام آمد و پرسید: نزد تو چیست ­ای دختر پیامبر؟ گفت: چیزی جز غذای کودکان نزد ما نیست، اما میهمانمان را مقدم می­داریم، علی علیه السلام فرمود: ای دختر پیامبر! کودکان را بخوابان و چراغ را خاموش کن و شروع کردند به جویدن با زبانشان. وقتی از خوردن فارغ شد فاطمه چراغ آورد و به فضل الهی کاسه را پر دید. وقتی صبح شد همراه پیامبر صلی الله علیه و آله نماز خواند. وقتی پیامبر سلام نماز را گفت به امیرالمؤمنین علیه السلام نگاه کرد و به شدت گریست و گفت: ای امیرالمؤمنین به راستی که پروردگار از کار دیشب شما تعجب کرد، بخوان: « وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ » {و هر چند در خودشان احتیاجی [مبرم] باشد آن ها را بر خودشان مقدم می­دارند}.یعنی گرسنگی « وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ » {و هر کس از خست نفس خود مصون ماند} یعنی علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام « فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.» - . حشر/9 -

{ایشانند که رستگارند}.

کتاب ابوبکر شیرازی از ابن عباس نقل کرده که درباره این آیه: « رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ» - . نور/37 - 38 - {مردانی که نه تجارت و نه داد وستدی آنان را از یاد خدا مشغول نمی­کند} تا این فرمایش« بِغَیْرِ حِسابٍ»، گفت: او به خدا قسم امیرالمؤمنین علیه السلام است، سپس بعد از کلامی گفت: چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله روزی سی صد دینار به علی علیه السلام هدیه داد، علی علیه السلام فرمود: آن را گرفتم و گفتم: به خدا قسم امشب از این دینارها صدقه­ای خواهم داد که خدا از من قبول می­کند. وقتی نماز عشا را همراه پیامبر صلی الله علیه و آله خواندم صد دینار برداشتم و از مسجد بیرون رفتم. زنی را دیدم و دینارها را به او بخشیدم. و فردا مردم می­گفتند: علی دیشب صد دینار را به زنی هرزه صدقه داد. به شدت غمگین شدم و وقتی شب آینده نماز عشاء را خواندم صد دینار برداشتم و از مسجد خارج شدم و گفتم: به خدا قسم امشب صدقه­ای می­دهم که پروردگارم از من قبول ­کند. پس با مردی روبرو شدم و دینارها را به او صدقه دادم. اهل مدینه می­گفتند: علی دیشب صد دینار به مرد سارقی صدقه داده است. پس به شدت غمگین شدم و گفتم: به خدا قسم امشب صدقه­ای می­دهم که خدا آن را از من قبول ­کند. عشا را همراه پیامبر صلی الله علیه و آله خواندم سپس از مسجد خارج شدم و صد دینار همراه من بود. با مردی روبرو شدم و آن­ها را به او بخشیدم. وقتی صبح کردم اهل مدینه گفتند: علی دیشب صد دینار به مردی ثروتمند صدقه داده است. پس به شدت غمگین شدم. نزد رسول الله صلی الله علیه و آله آمدم و او را با خبر کردم، به من فرمود: ای علی این جبرئیل است به تو می­گوید: همانا خدای عزّو جلّ صدقه­های تو را قبول کرد و عملت را پاکیزه گردانید. صد دیناری که شب اول صدقه دادی به دست زن فاسدی افتاد که به منزلش برگشت و از فساد توبه کرد، و آن دینارها را سرمایه خود کرد و به دنبال مردی است تا با او ازدواج کند. و صدقه دوم به دستان سارقی افتاد که به منزل بازگشت و از سرقت خود توبه کرد و آن دینارها را سرمایه خود کرد تا با آن تجارت کند، و صدقه سوم به دستان مرد ثروتمندی رسید که از سالها مال خود را پاکیزه نکرده بود، پس به منزلش بازگشت و خود را سرزنش کرد و گفت: ای نفس لعنت برتو، این علی بن ابی طالب است که صد دینار به تو صدقه داده در حالی که هیچ مالی ندارد، خدا بر داراییم زکات سال­های بسیاری را واجب کرده و من پرداخت نکرده­ام، پس داراییش را محاسبه کرد و زکات آن را پرداخت کرد، و زکات مالش را فلان قدر دینار خارج کرد، و خدا در مورد تو نازل کرد: « رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ » {مردانی که داد و ستد آن­ها را مشغول نمی­کند}، ادامه آیه.

ابو طفیل گفت: علی علیه السلام را دیدم که یتیمان را صدا می­زد و به آن­ها عسل می­داد، تا جایی که یکی از اصحابش گفت: کاش من هم یتیم بودم.

محمد بن صِمَّه از پدرش و او از عمویش روایت می­کند: در مدینه مردی را دیدم که مشکی بر پشت و ظرفی در دست داشت، می­گفت: خدایا، ای سرپرست مؤمنان، خدای مؤمنان و همسایه مؤمنان امشب مایه تقرب مرا قبول کن. مالک چیزی نشدم جز آنچه در ظرفم است و آن چه مرا می­پوشاند، پس به راستی که تو می­دانی که من با وجود شدت گرسنگی، خود را از آن منع کردم، نزدیکی به تو را غنیمتی می­جویم.

خدایا رویم را زمین میانداز و دعایم را رد مکن، پیش او آمدم تا این که شناختمش، او علی بن ابی طالب علیه السلام بود، پس مردی آمد و او به آن مرد غذا داد.

عبدالله بن علی بن حسین روایت می­کند: پیامبر همراه جماعتی از اصحابش نزد علی علیه السلام آمدند، علی علیه السلام چیزی نیافت که با آن از آن­ها پذیرائی کند، پس بیرون رفت تا چیزی به دست آورد که ناگهان دیناری را روی زمین دید، آن را برداشت و آن را اعلام کرد و برای آن خواهانی نیافت، آن را برای خود قرارداد و با آن غذایی خرید و برای آن­ها آورد و معادل آن برایش رسید. شروع به جستجوی صاحبش کرد او را نیافت. نزد پیامبرصلی الله علیه و آله آمد و او را از موضوع با خبر کرد، گفت: ای علی آن چیزی است که خدا وقتی از نیت و خواسته­ ات آگاه شد به تو عطا کرد و آن چیزی نیست که از آنِ مردم باشد. سپس برای او دعای خیر کرد.

شیعه و سنی از جمله ابن شاهین مروَزی و شِیرَوَیه دَیلَمی از خُدری و ابی هریره روایت کردند که علی علیه السلام گرسنه شد و از فاطمه سلام الله علیها غذایی خواست، فرمود: چیزی نیست جز آن چه که دو روز پیش به تو دادم، و آن را برای تو بر خودم و بر حسن و حسین ترجیح دادم. گفت: چرا مرا باخبر نکردی تا چیزی برایتان بیاورم. گفت: ای ابا الحسن من از خدایم شرم دارم که تو را مکلف به چیزی کنم که نمی­توانی. بیرون رفت و از پیامبر دیناری قرض گرفت، سپس خارج شد تا چیزی با آن بخرد که مقداد با او روبرو شد در حالی که می­گفت: هر چه خدا بخواهد. علی علیه السلام دینار را به او داد سپس وارد مسجد شد و سرش را گذاشت و خوابید. پیامبر آمد و او را دید تکانش داد و گفت: چه کار کردی؟ پس او را با خبر کرد. برخاست و همراه او نماز خواند. وقتی پیامبر نمازش را به پایان برد فرمود: ای ابا الحسن آیا نزد تو چیزی هست که با آن افطار کنیم و با تو همراه شویم؟ سرش را پایین انداخت و از شرم جوابی نداد. خداوند به او وحی کرده بود که آن شب نزد علی شام بخورد. پس به راه افتادند و نزد فاطمه سلام الله علیها آمدند در حالی که او در مصلایش بود و پشت سرش کاسه­ای بود که دود از آن بالا می­زد. آن را پیش رویشان گذاشت، علی علیه السلام پرسید: این را از کجا آوردی؟ گفت: این از فضل و روزی خداست « إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ » - . آل عمران / 37 -

{خداوند هر که را بخواهد بی حساب روزی می­دهد}، گفت: پیامبر دست مبارکش را میان دو کتف علی علیه السلام گذاشت و سپس گفت: ای علی این به جای دینارت است. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله اشک ریزان گریه کرد و گفت: سپاس خدایی را که مرا نمیراند تا برای دخترم ببینم آن چه را که زکریا برای مریم دید.

و در روایت امام صادق علیه السلام آمده که فرمود: خداوند در مورد آن­ها نازل کرد: « وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ » - . حشر/9 -

{آن­ها را بر خودشان مقدم می­دارند} .

در روایت حُذَیفه آمده که گفت: جعفر قسمتی از کالای سودمند و قطیفه ای(لباس مخملی) به پیامبر صلی الله علیه و آله عطا کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این مخمل را به مردی خواهم داد که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش او را دوست دارند و آن را به علی علیه السلام عطا کرد. علی علیه السلام مخمل را رشته رشته کرد و به طلا فروخت که هزار مثقال بود و آن را میان همه مهاجرین تقسیم کرد. پیامبر با او روبرو شد و حذیفه، عمار، سلمان، ابوذر و مقداد همراهش بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله از او ناهار خواست، به خاطر شرم از او گفت: بله، بر او وارد شدند و آن کاسه را یافتند.

در حدیث ابن عباس آمده که گفت: مقداد به او گفت: من از سه روز پیش چیزی نخورده­ام، امیرالمؤمنین علیه السلام بیرون رفت و زره خود را به پانصد فروخت و مقداری از آن را به او داد و متحیّر بازگشت. یک بادیه نشین او را صدا زد: این شتر را از من نسیه بخر، آن را به صد خرید و بادیه نشین رفت و دیگری پیش رویش آمد و گفت: این را به صد و پنجاه درهم به من بفروش، فروخت و فریاد زد: ای حسن و ای حسین به دنبال بادیه نشین بروید در حالی که او بر در بود، پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که تبسم کرده بود او را دید و می­گفت: ای علی! بادیه نشینِ صاحب شتر جبرئیل و خریدار میکائیل بود. ای علی! صد به خاطر شتر و پنجاه به خاطر پنجی بود که به مقداد پرداخت کردی، سپس خواند: « وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ » - . طلاق / 2 -

{هر کس که از خدا پروا کند قرار می­دهد برای او} ادامه آیه - . مناقب آل ابی طالب 287:1-292 - .

**[ترجمه]

سلک فی القطیفة بالذهب لشرافتها و یحتمل کونها مطرزة بالذهب و قد مر فی باب خیبر ما یؤید الثانی.

**[ترجمه]فیروز آبادی گفت: فرع هر چیزی: یعنی بهترین آن، و دارایی سودمند، و کمان که ساخته شده از قسمت شاخه یا فرع از بهترین نوع کمان است. فَرَع یعنی اولین بچه­ای که شتر به دنیا می­آورد - . قاموس61:3-62 - . العالیه و العوالی: مکان­هایی در بلند­ترین زمین­های مدینه. هر رشته از مخمل را به طلا خریدند به خاطر ارزش آن و ممکن است با طلا روی آن نقش انداخته شده باشد که در باب خیبر آنچه دومی را تایید می­کند گذشت.

**[ترجمه]

الْمَدِینَةِ وَ عِنْدَ مُقَابِلِ قَبْرِ حَمْزَةَ وَ فِی الْمِیقَاتِ وَ فِی الْکُوفَةِ وَ جَامِعِ الْبَصْرَةِ وَ فِی عَبَّادَانَ وَ غَیْرِ ذَلِکَ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: علی علیه السلام از دست رنج خودش هزار نفر را آزاد کرد، جماعتی که از شدت زیادی شمرده نمی­شدند. مردی که باری از هسته خرما را نزد او می­دید گفت این چیست ای ابا الحسن؟ فرمود: اگر خدا بخواهد صد نخل خرما. آنها را کاشت و یک هسته را فرو نگذاشت. آن از وقفیات او بود و مالی را در خیبر و وادی القری وقف کرد، و دارایی­های أبی نیرز، البُغَیْبِغَة، ارباح، ارینه، رغد، رزین و ریاح را برای مؤمنین وقف کرد و اکثر فرزندان فاطمه سلام الله علیها را که امانتدار و صالح بودند دستور به آن داد. و صد چشمه در یَنبُع خارج کرد و آن را برای حاجیان قرار داد که تا زمان ما باقی است. و چاه­هایی در راه مکه و کوفه حفر کرد، و آن مسجد الفتح در مدینه است، و در مقابل قبر حمزه، در میقات، کوفه و جامع بصره و در آبادان و غیره را وقف کرد - . مناقب آل ابی طالب323:1 - .

**[ترجمه]

النَّهَارِ(1) دِرْهَماً وَ سِرّاً دِرْهَماً وَ عَلَانِیَةً دِرْهَماً فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَیُّکُمْ صَاحِبُ هَذِهِ النَّفَقَةِ فَأَمْسَکَ الْقَوْمُ فَعَادَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَامَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ قَالَ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَتَلَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ یَعْنِی ثَوَابَهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ مِنْ قِبَلِ الْعَذَابِ وَ مِنْ قِبَلِ الْمَوْتِ یَعْنِی فِی الْآخِرَةِ(2).

**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: از ابن عباس رضی الله عنه روایت شده است که گفت: « الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً » - . بقره / 274 -

{کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکار انفاق می­کنند} در مورد علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شد، چرا که او چهار درهم انفاق کرد: در تاریکی شب درهمی انفاق کرد و در روشنایی روز درهمی، پنهانی درهمی و آشکارا درهمی دیگر، پس وقتی این آیه نازل شد پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: کدام یک از شما صاحب این انفاق است؟ مردم سکوت کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله تکرار کرد، علی بن ابی طالب برخاست و گفت: من ای رسول خدا، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله خواند: « فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ » {پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود} یعنی جزای آن­ها نزد پروردگارشان است « وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ » {نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می­شوند} یعنی از جانب عذاب و از جانب مرگ در آخرت بیمناک و اندوهگین نمی­شوند. - .تفسیر الفرات : 8 -9 -

**[ترجمه]

کَسَوْتَنِی حُلَّةً تَبْلَی مَحَاسِنُهَا***فَسَوْفَ أَکْسُوکَ مِنْ حُسْنِ الثَّنَاءِ حُلَلًا

إِنْ نِلْتَ حُسْنَ ثَنَائِی نِلْتَ مَکْرُمَةً***وَ لَسْتَ تَبْغِی بِمَا قَدْ نِلْتَهُ بَدَلًا

إِنَّ الثَّنَاءَ لَیُحْیِی ذِکْرَ صَاحِبِهِ***کَالْغَیْثِ یُحْیِی نَدَاهُ السَّهْلَ وَ الْجَبَلَا

لَا تَزْهَدِ الدَّهْرَ فِی عُرْفٍ بَدَأْتَ بِهِ (1)*** فَکُلُّ عَبْدٍ سَیُجْزَی بِالَّذِی فَعَلَا

فَقَالَ علیه السلام: أَعْطُوهُ مِائَةَ دِینَارٍ فَقِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ أَغْنَیْتَهُ فَقَالَ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَنْزِلِ النَّاسَ مَنَازِلَهُمْ ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنِّی لَأَعْجَبُ مِنْ أَقْوَامٍ یَشْتَرُونَ الْمَمَالِیکَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ لَا یَشْتَرُونَ الْأَحْرَارَ بِمَعْرُوفِهِمْ (2).

**[ترجمه]امالی الصدوق: روایت می­کند مردی نزد علی بن ابی طالب علیه السلام آمد و به او گفت: ای امیرالمؤمنین مرا به تو نیازی است. گفت: بر زمین بنویس. به راستی که من خسارت را در تو آشکار می­بینم. بر زمین نوشت: من فقیر نیازمندم. علی علیه السلام فرمود: ای قنبر دو جامه بر او بپوشان، مرد شروع به سرودن کرد: -پوشاندی جامه­ای مرا که زیبایی­های آن فرسوده می­شود؛ به تو خواهم پوشاند جامه­ای زیبا از ستایش

-اگر به ستایش من دست یابی به بزرگی دست یافته­ای و برای آنچه به دست آوردی جایگزینی نمی­خواهی.

- ستایش نام صاحب خویش را زنده می­دارد، همچون باران که طراوتش دشت و کوه را زنده می­دارد

- در بخششی که آن را شروع کردی پارسایی مکن، هر بنده­ای به آنچه کرده جزا داده خواهد شد

علی علیه السلام فرمود: صد دینار به او بدهید، به او گفته شد: ای امیرالمؤمنین به راستی که او را بی­نیاز کردی. فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: مردم را در جایگاه خودشان قرار ده، سپس علی علیه السلام فرمود: من درشگفتم از مردمانی که بردگان را با اموال خود می­خرند و آزادگان را با نیکی خود نمی­خرند - .امالی الصدوق:164- 165 - .

**[ترجمه]

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعَثَ إِلَی رَجُلٍ بِخَمْسَةِ أَوْسَاقٍ مِنْ تَمْرِ المعینعة(1) [الْبُغَیْبِغَةِ] وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی البقیعة وَ کَانَ الرَّجُلُ مِمَّنْ یُرْجَی نَوَافِلُهُ (2) وَ یُؤَمَّلُ تائله [نَائِلُهُ] وَ رِفْدُهُ وَ کَانَ لَا یَسْأَلُ عَلِیّاً وَ لَا غَیْرَهُ شَیْئاً فَقَالَ رَجُلٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا سَأَلَکَ فُلَانٌ وَ لَقَدْ کَانَ یُجْزِیهِ مِنَ الْخَمْسَةِ الْأَوْسَاقِ وَسْقٌ وَاحِدٌ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا أَکْثَرَ اللَّهُ فِی الْمُؤْمِنِینَ ضَرْبَکَ أُعْطِی أَنَا وَ تَبْخَلُ أَنْتَ [اللَّهَ أَنْتَ] إِذَا لَمْ أُعْطِ الَّذِی یَرْجُونِّی إِلَّا مِنْ بَعْدِ الْمَسْأَلَةِ ثُمَّ أَعْطَیْتُهُ مِنْ بَعْدِ الْمَسْأَلَةِ(3) فَلَمْ أُعْطِهِ ثَمَنَ مَا أَخَذْتُ مِنْهُ وَ ذَلِکَ لِأَنِّی عَوَّضْتُهُ أَنْ یَبْذُلَ لِی وَجْهَهُ الَّذِی یُعَفِّرُهُ فِی التُّرَابِ لِرَبِّی وَ رَبِّهِ عِنْدَ تَعَبُّدِهِ لَهُ وَ طَلَبِ حَوَائِجِهِ إِلَیْهِ فَمَنْ فَعَلَ هَذَا بِأَخِیهِ الْمُسْلِمِ وَ قَدْ عَرَفَ أَنَّهُ مَوْضِعٌ لِصِلَتِهِ وَ مَعْرُوفِهِ فَلَمْ یَصْدُقِ اللَّهَ فِی دُعَائِهِ لَهُ حَیْثُ یَتَمَنَّی لَهُ الْجَنَّةَ بِلِسَانِهِ وَ یَبْخَلُ عَلَیْهِ بِالْحُطَامِ مِنْ مَالِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْعَبْدَ قَدْ یَقُولُ فِی دُعَائِهِ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ فَإِذَا دَعَا لَهُمْ بِالْمَغْفِرَةِ فَقَدْ طَلَبَ لَهُمُ الْجَنَّةَ فَمَا أَنْصَفَ مَنْ فَعَلَ هَذَا بِالْقَوْلِ وَ لَمْ یُحَقِّقْهُ بِالْفِعْلِ (4).

**[ترجمه]الکافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام پنج بارِ خرما از معینعه[الْبُغَیْبِغَةِ] و در نسخه­ای دیگر: بقیعه، به نزد مردی فرستاد و مرد از کسانی بود که به خیر و بخشش و یاری او امید بود و نه از علی علیه السلام و نه از غیر او در­خواستی نمی­کرد. مردی به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت:فلانی از تو چیزی نخواسته و از هر پنج بار یک بار برای او کافی است. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: خداوند امثال تو را در مسلمین نیافزاید. من می­بخشم و تو بخل می­ورزی، اگر به کسی که به من امید دارد نبخشم مگر این که از من بخواهد، سپس بعد از این که از من خواست به او ببخشم، قیمت چیزی را که از او گرفته­ام به او پرداخت نکرده­ام. چرا که در عوض بخششم آبروی او را که هنگام بندگی و طلب نیازهایش از پروردگارش و پروردگار من بر خاک می­نهد از او گرفته­ام. هر کس این کار با برادر مسلمانش انجام دهد در حالی که بداند باید به او ببخشد و خدا را تصدیق نکند در درخواستی که آن بنده از او دارد به طوری که با زبانش برای او بهشت را آرزو می­کند و او در بخشیدن اندکی از مالش به او بخل می­ورزد. چرا که بنده در دعایش می­گوید: خدایا مؤمنان را بیامرز و ببخش. وقتی برای آن­ها دعای آمرزش می­کند در واقع برای آن­ها آرزوی بهشت می­کند. و هر کس با زبان چنین کند و در عمل انجام ندهد بی­انصافی کرده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]الکافی: از حارث همدانی روایت شده است که گفت: شبانه با امیرالمؤمنین علیه السلام گفتگو کردم و گفتم: ای امیرالمؤمنین مرا نیازی پیش آمده، گفت: و مرا بر آن سزاوار دیدی، گفتم: بله ای امیر المؤمنین، گفت: خداوند به وسیله من به تو جزای خیر دهد. سپس به سوی چراغ برخاست و آن را پوشاند و نشست. سپس گفت: چراغ را برای این پوشاندم تا خواری نیازت را در چهره­ات نبینم. سخن بگو همانا که من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می­گفت: نیازها امانتی از طرف خدا در دل­های بندگان است هر کس پنهانش کند برای او عبادت نوشته شود و هر کس فاش کند بر هر که می­شنود واجب است که کمکش کند. - . فروع الکافی(بخش چهار از چاپ جدید): 24 -

**[ترجمه]

قَدْ قَصَدْتُکَ فِی حَاجَةٍ لِی أُرِیدُ أَنْ تَمْضِیَ مَعِی فِیهَا إِلَی صَاحِبِهَا فَقَالَ لَهُ قف [قُلْ] قَالَ إِنِّی سَاکِنٌ فِی دَارٍ لِرَجُلٍ فِیهَا نَخْلَةٌ وَ إِنَّهُ یَهِیجُ الرِّیحُ فَیَسْقُطُ مِنْ ثَمَرِهَا بَلْحٌ وَ بُسْرٌ وَ رُطَبٌ وَ تَمْرٌ وَ یَصْعَدُ الطَّیْرُ فَیُلْقِی مِنْهُ وَ أَنَا آکُلُ مِنْهُ وَ یَأْکُلُونَ مِنْهُ الصِّبْیَانُ مِنْ غَیْرِ أَنْ نَبْخَسَهَا بِقَصَبٍ أَوْ نَرْمِیَهَا بِحَجَرٍ فَاسْأَلْهُ أَنْ یَجْعَلَنِی فِی حِلٍّ قَالَ انْهَضْ بِنَا فَنَهَضْتُ مَعَهُ فَجِئْنَا إِلَی الرَّجُلِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَرَحَّبَ وَ فَرِحَ بِهِ وَ سُرَّ وَ قَالَ فِیمَا جِئْتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ قَالَ جِئْتُکَ فِی حَاجَةٍ قَالَ تُقْضَی إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَمَا هِیَ قَالَ هَذَا الرَّجُلُ سَاکِنٌ فِی دَارٍ لَکَ فِی مَوْضِعِ کَذَا ذَکَرَ أَنَّ فِیهَا نَخْلَةً فَإِنَّهُ یَهِیجُ الرِّیحُ فَیَسْقُطُ مِنْهَا بَلْحٌ وَ بُسْرٌ وَ رُطَبٌ وَ تَمْرٌ وَ یَصْعَدُ الطَّیْرُ فَیُلْقِی مِثْلَ ذَلِکَ مِنْ غَیْرِ حَجَرٍ یَرْمِیهَا بِهِ أَوْ قَصَبَةٍ یَبْخَسُهَا فَاجْعَلْهُ (1) فِی حِلٍّ فَتَأَبَّی عَنْ ذَلِکَ وَ سَأَلَهُ ثَانِیاً وَ أَقْبَلَ عَلَیْهِ (2) فِی الْمَسْأَلَةِ وَ یَتَأَبَّی إِلَی أَنْ قَالَ وَ اللَّهِ أَنَا أَضْمَنُ لَکَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُبْدِلَکَ بِهَذَا النَّبِیُّ حَدِیقَةً فِی الْجَنَّةِ فَأَبَی عَلَیْهِ وَ رَهِقَنَا لمساء(3) [الْمَسَاءُ] فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام تَبِیعُنِیهَا بِحَدِیقَتِی فُلَانَةَ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ قَالَ فَاشْهَدْ لِی عَلَیْکَ اللَّهَ وَ مُوسَی بْنَ عِیسَی الْأَنْصَارِیَّ أَنَّکَ قَدْ بِعْتَهَا بِهَذَا الدَّارِ قَالَ نَعَمْ أُشْهِدُ اللَّهَ وَ مُوسَی بْنَ عِیسَی الْأَنْصَارِیَّ عَلَی أَنِّی قَدْ بِعْتُکَ هَذِهِ الْحَدِیقَةَ بِشَجَرِهَا وَ نَخْلِهَا وَ ثَمَرِهَا بِهَذِهِ الدَّارِ أَ لَیْسَ قَدْ بِعْتَنِی هَذِهِ الدَّارَ بِمَا فِیهَا بِهَذِهِ الْحَدِیقَةِ وَ لَمْ یَتَوَهَّمْ أَنَّهُ یَفْعَلُ فَقَالَ نَعَمْ أُشْهِدُ اللَّهَ وَ مُوسَی بْنَ عِیسَی عَلَی أَنِّی قَدْ بِعْتُکَ هَذِهِ الدَّارَ بِهَذِهِ الْحَدِیقَةِ(4) فَالْتَفَتَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی الرَّجُلِ فَقَالَ لَهُ قُمْ فَخُذِ الدَّارَ بَارَکَ اللَّهُ لَکَ وَ أَنْتَ فِی حِلٍّ مِنْهَا وَ سَمِعُوا(5) أَذَانَ بِلَالٍ فَقَامُوا مُبَادِرِینَ حَتَّی صَلَّوْا مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ ثُمَّ انْصَرَفُوا إِلَی مَنَازِلِهِمْ فَلَمَّا

ص: 38

أَصْبَحُوا صَلَّی النَّبِیُّ بِهِمُ الْغَدَاةَ وَ عَقَّبَ فَهُوَ یُعَقِّبُ حَتَّی هَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِالْوَحْیِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَأَدَارَ وَجْهَهُ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ مَنْ فَعَلَ مِنْکُمْ فِی لَیْلَتِهِ هَذِهِ فِعْلًا فَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ بَیَانَهَا فَمِنْکُمْ أَحَدٌ یُخْبِرُنِی أَوْ أُخْبِرُهُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام بَلْ أَخْبِرْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ هَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَأَقْرَأَنِی عَنِ اللَّهِ السَّلَامَ وَ قَالَ لِی إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَعَلَ الْبَارِحَةَ فِعْلَةً فَقُلْتُ لِحَبِیبِی مَا هِیَ فَقَالَ اقْرَأْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقُلْتُ وَ مَا أَقْرَأُ فَقَالَ اقْرَأْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی وَ ما خَلَقَ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی إِلَی آخِرِ السُّورَةِ وَ لَسَوْفَ یَرْضی أَنْتَ یَا عَلِیُّ- أَ لَسْتَ صَدَّقْتَ بِالْجَنَّةِ وَ صَدَّقْتَ بِالدَّارِ عَلَی سَاکِنِهَا وَ بَذَلْتَ الْحَدِیقَةَ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَهَذِهِ سُورَةٌ نَزَلَتْ فِیکَ وَ هَذَا لَکَ فَوَثَبَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ ضَمَّهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ أَخِی وَ أَنَا أَخُوکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ آلِهِمَا(1).

**[ترجمه]تفسیر فرات بن إبراهیم: با ذکر رُوات از موسی بن عیسی أنصاری روایت شده است که گفت: بعد از اینکه نماز عصر را با لغزش همراه پیامبر صلی الله علیه و آله خواندیم با امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام نشسته بودیم که مردی به سوی او آمد و به او گفت: ای ابا الحسن من به خاطر حاجتی که می­خواهم با من نزد صاحبش بیایی قصد تو کرده­ام. پس به او فرمود: بایست(بگو)، گفت: من ساکن خانه مردی هستم که در آن خانه یک نخل وجود دارد، و باد می­وزد و از میوه آن خرمای نارس، خرمای تازه و خرمای خشک می­افتد و پرنده بالا می­رود و از آن می­اندازد و من از آن می­خورم و کودکان از آن می­خورند بدون آنکه با چوب نی از آن بکاهیم یا با سنگی به آن بزنیم، از او بخواه بر من حلال کند. گفت: همراه من برخیز، همراه او برخاستم و نزد مرد آمدیم. امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام به او سلام کرد، خوش آمد گفت و خوشحال و مسرور شد و گفت: برای چه آمدی ای ابالحسن؟ فرمود: به خاطر نیازی نزد تو آمدم گفت: ان شاء الله برآورده می­شود، آن چیست؟ فرمود: این مرد ساکن خانه­ای است که از آن توست در مکانی چنان، یادآور شد که در آن نخلی است که باد می­وزد و از آن خرمای نارس، خرمای تازه و خرمای خشک می­افتد، و پرنده بالا می­رود و مثل آن را می­اندازد بدون سنگی که به آن انداخته شود یا چوب نی که از آن کاسته شود. بر او حلال کن، پس از آن ابا کرد. و دوباره از او خواست و اصرار کرد. امتناع کرد تا این که فرمود: به خدا من از طرف رسول الله صلی الله علیه و آله برای تو تضمین می­کنم که خدا به وسیله­ پیامبر به جای آن باغی در بهشت به تو دهد. پس او را محروم داشت. و به عصر رسیدیم، علی علیه السلام به او فرمود: آن را به فلان باغ من می­فروشی؟ به او گفت: بله، فرمود: پس خدا و موسی بن عیسی انصاری را بر خود، برای من گواه بگیر که تو آن باغ را به این خانه فروختی، به او گفت: بله، من خدا و موسی بن عیسی انصاری را گواه بر این می­گیریم که این باغ را با درختش و نخلش و میوه­اش به این خانه فروختم. آیا نفروختی به من این خانه را با آن چه در آن است در مقابل این باغ؟ و خیال نمی­کرد که چنین کند. گفت: بله خدا و موسی بن عیس انصاری را گواه می گیرم که این خانه را به این باغ فروختم. علی علیه السلام رو به مرد کرد و فرمود: بر خیز و خانه را بگیر خدا برایت مبارک گرداند، آن برای تو حلال است. و اذان بلال را شنیدند. برخاستند تا اقدام به نماز مغرب و عشاء با پیامبر صلی الله علیه و آله کنند سپس به سوی منازلشان بازگشتند، وقتی صبح کردند پیامبر صلی الله علیه و آله با آن­ها نماز صبح خواند و تعقیب می خواند، او در تعقیب بود تا جبرئیل همراه وحی الهی بر او فرود می­آمد. پس رویش را به سوی اصحابش کرد و گفت: کدام یک از شما دیشب کاری کرده؟خدا تفسیر آن را نازل کرده است، پس یکی از شما مرا باخبر کند یا من او را با خبر کنم. امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام به ایشان گفت: بلکه ما را با خبر کن، گفت: بله جبرئیل فرود آمد و از خدا بر من سلام رساند، و به من گفت: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام دیشب کاری انجام داده است، به دوستم جبرئیل گفتم: آن چیست؟ گفت: بخوان ای رسول خدا گفتم: چه بخوانم؟ گفت: بخوان « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی * وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی * وَ ما خَلَقَ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی * إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی» - . لیل/ 1-4 - {به نام خداوند رحمت­گر مهربان، سوگند به شب چون پرده افکند، سوگند به روز چون جلوه­گری کند و[سوگند به] آنکه نر و ماده را آفرید که همانا تلاش شما پراکنده است}. تا آخر سوره « وَ لَسَوْفَ یَرْضی » { و قطعا به زودی خشنود خواهد شد}، تو ای علی! آیا بهشت را صدقه ندادی و خانه را به ساکن آن صدقه ندادی و باغ را بخشش نکردی؟ فرمود: بله ای رسول خدا، فرمود: این سوره در مورد تو نازل شده و این برای توست،سپس به سوی امیرالمؤمنین علیه السلام برخاست و قیام کرد و میان دو چشمش را بوسه زد، او در بر گرفت و به او فرمود: تو برادر من هستی و من برادر تو هستم، سلام خدا بر آن دو و خاندانشان - . تفسیر الفرات:213 – 214 - .

**[ترجمه]

فَقَالَ علیه السلام بَشِّرِ الْوَارِثَ هِیَ صَدَقَةٌ بَتَّةً بَتْلًا(1) فِی حَجِیجِ بَیْتِ اللَّهِ وَ عَابِرِ سَبِیلِ اللَّهِ (2) لَا تُبَاعُ وَ لَا تُوهَبُ وَ لَا تُورَثُ فَمَنْ بَاعَهَا أَوْ وَهَبَهَا فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا(3).

**[ترجمه]الکافی: از أیّوب بن عطیّه روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: پیامبر غنیمت و خراج را تقسیم کرد. زمینی به علی علیه السلام رسید، چشمه­ای در آن حفر کرد و آب مانند گردن شتر به آسمان فوران می­کرد، آن را یَنبُع نامید، بشارت دهنده آمد در حالی بشارت می­داد. علی علیه السلام فرمود: به وارث بشارت بده آن صدقه­ای قطعی و مشخص است برای حاجیان خانه خدا و گذر کننده راه خدا. فروخته نمی­شود، بخشیده نمی شود و ارث گذاشته نمی­شود، پس هر کس آن را بفروشد یا ببخشد لعنت خدا، فرشتگان و مردم همه بر او باد، و خدا رویگردانی و عدول را از او نپذیرد - .فروع الکافی 0بخش چهار از چاپ جدید):54 - .

**[ترجمه]

سَرِیَّ الْمِلْکِ وَ إِنَّ وُلْدَ عَلِیٍّ وَ مَوَالِیَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ إِنْ کَانَتْ دَارُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ غَیْرَ دَارِ الصَّدَقَةِ فَبَدَا لَهُ أَنْ یَبِیعَهَا فَلْیَبِعْ إِنْ شَاءَ لَا حَرَجَ عَلَیْهِ فِیهِ وَ إِنْ بَاعَ فَإِنَّهُ یَقْسِمُ ثَمَنَهَا ثَلَاثَةَ أَثْلَاثٍ فَیَجْعَلُ ثُلُثَهَا(1) فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَجْعَلُ ثُلُثاً فِی بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی الْمُطَّلِبِ وَ یَجْعَلُ الثُّلُثَ فِی آلِ أَبِی طَالِبٍ وَ إِنَّهُ یَضَعُهُ فِیهِمْ حَیْثُ یَرَاهُ اللَّهُ وَ إِنْ حَدَثَ بِحَسَنٍ حَدَثٌ وَ حُسَیْنٌ حَیٌّ فَإِنَّهُ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ إِنَّ حُسَیْناً یَفْعَلُ فِیهِ مِثْلَ الَّذِی أَمَرْتُ بِهِ حَسَناً لَهُ مِثْلُ الَّذِی کَتَبْتُ لِلْحَسَنِ وَ عَلَیْهِ مِثْلُ الَّذِی عَلَی حَسَنٍ (2) وَ إِنَّ لِبَنِی ابْنَیْ فَاطِمَةَ مِنْ صَدَقَةِ عَلِیٍّ مِثْلَ الَّذِی لِبَنِی عَلِیٍّ وَ إِنِّی إِنَّمَا جَعَلْتُ الَّذِی جَعَلْتُ لِابْنَیْ فَاطِمَةَ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَکْرِیمَ حُرْمَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَعْظِیمَهَا وَ تَشْرِیفَهَا وَ رِضَاهَا(3) وَ إِنْ حَدَثَ بِحَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ حَدَثٌ فَإِنَّ الْآخِرَ مِنْهُمَا یَنْظُرُ فِی بَنِی عَلِیٍّ فَإِنْ وَجَدَ فِیهِمْ مَنْ یَرْضَی بِهَدْیِهِ (4) وَ إِسْلَامِهِ وَ أَمَانَتِهِ فَإِنَّهُ یَجْعَلُهُ إِلَیْهِ إِنْ شَاءَ وَ إِنْ لَمْ یَرَ فِیهِمْ بَعْضَ الَّذِی یُرِیدُهُ فَإِنَّهُ یَجْعَلُهُ إِلَی رَجُلٍ مِنْ آلِ أَبِی طَالِبٍ (5) فَإِنْ وَجَدَ آلَ أَبِی طَالِبٍ قَدْ ذَهَبَ کُبَرَاؤُهُمْ وَ ذَوُو آرَائِهِمْ فَإِنَّهُ یَجْعَلُهُ إِلَی رَجُلٍ یَرْضَاهُ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ إِنَّهُ یَشْتَرِطُ عَلَی الَّذِی یَجْعَلُهُ إِلَیْهِ أَنْ یَتْرُکَ الْمَالَ عَلَی أُصُولِهِ وَ یُنْفِقَ ثَمَرَهُ حَیْثُ أَمَرْتُهُ بِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (6) وَ وَجْهِهِ وَ ذَوِی الرَّحِمِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی الْمُطَّلِبِ وَ الْقَرِیبِ وَ الْبَعِیدِ لَا یُبَاعُ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ لَا یُوهَبُ وَ لَا یُورَثُ وَ إِنَّ مَالَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَی نَاحِیَةٍ(7) وَ هُوَ إِلَی ابْنَیْ فَاطِمَةَ وَ إِنَّ رَقِیقِیَ الَّذِینَ فِی صَحِیفَةٍ صَغِیرَةٍ الَّتِی کُتِبَتْ لِی عُتَقَاءُ

ص: 41

هَذَا مَا وَصَّی (1) بِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فِی أَمْوَالِهِ هَذِهِ الْغَدَ مِنْ یَوْمَ قَدِمَ مَسْکِنَ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ الدَّارِ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ لَا یَحِلُّ لِامْرِئٍ مُسْلِمٍ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أَنْ یَقُولَ فِی شَیْ ءٍ قَضَیْتُهُ مِنْ مَالِی وَ لَا یُخَالِفَ فِیهِ أَمْرِی مِنْ قَرِیبٍ أَوْ بَعِیدٍ.

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ وَلَائِدِیَ اللَّائِی أَطُوفُ عَلَیْهِنَّ السَّبْعَةَ عَشَرَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتُ أَوْلَادٍ مَعَهُنَّ أَوْلَادُهُنَّ وَ مِنْهُنَّ حَبَالَی وَ مِنْهُنَّ لَا وَلَدَ لَهَا(2) فَقَضَائِی فِیهِنَّ إِنْ حَدَثَ بِی حَدَثٌ أَنَ (3) مَنْ کَانَ مِنْهُنَّ لَیْسَ لَهَا وَلَدٌ وَ لَیْسَتْ بِحُبْلَی فَهِیَ عَتِیقٌ لِوَجْهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَیْهِنَّ سَبِیلٌ وَ مَنْ کَانَتْ مِنْهُنَّ لَهَا وَلَدٌ أَوْ حُبْلَی فَتُمْسَکُ عَلَی وَلَدِهَا وَ هِیَ مِنْ حَظِّهِ فَإِنْ مَاتَ وَلَدُهَا وَ هِیَ حَیَّةٌ فَهِیَ عَتِیقٌ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَیْهَا سَبِیلٌ هَذَا مَا قَضَی بِهِ عَلِیٌّ فِی مَالِهِ الْغَدَ مِنْ یَوْمَ قَدِمَ مَسْکِنَ شَهِدَ أَبُو سَمَرِ بْنُ أَبْرَهَةَ وَ صَعْصَعَةُ بْنُ صُوحَانَ وَ یَزِیدُ بْنُ قَیْسٍ وَ هَیَّاجُ بْنُ أَبِی هَیَّاجٍ وَ کَتَبَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ بِیَدِهِ لِعَشْرٍ خَلَوْنَ مِنْ جُمَادَی الْأُولَی سَنَةَ سَبْعٍ وَ ثَلَاثِینَ (4).

**[ترجمه]الکافی: از عبدالرحمن بن حَجّاج روایت شده که گفت: امام موسی بن جعفر علیه السلام وصیت امیرالمؤمنین علیه السلام را نزد من فرستاد و آن این گونه است: به نام خداوند بخشنده مهربان، این چیزی است که بنده خدا علی به وسیله آن در مورد داراییش وصیت و تصمیم گیری کرده برای خواست رضای خدا تا مرا با آن وارد بهشت کند و با آن مرا از آتش باز گرداند، و آتش را از من بازگرداند « یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ » {روزی که صورت­هایی سفید و صورت­هایی سیاه می­شود}. آنچه از دارایی ینبع، در آن و اطراف آن که برای من مشخص شده، و بندگان آن صدقه است، اما ریاح، ابونَیزَر و جُبَیر آزاد است، کسی را بر آن­ها راهی نیست، و آن­ها بندگانند که پنج سال در دارایی کار می­کنند و در آن درآمدشان، روزیشان و روزی خانواده­هایشان است و با این وجود آن چه در وادی القری از دارایی من است از مال فرزندان فاطمه باشد و بندگان آن همه­اش، صدقه است. و آنچه در دیمه و اهل آن که متعلق به من است، صدقه است اما زُرَیق حکمش چنان است که برای اصحابش نوشتم و آنچه در اُذَینه و اهل آن متعلق به من است، صدقه است، و القَفِیرَتَیْن (یعنی دو کندو، اسم باغی است نزدیک بنی غریظه) چنان که دانستید صدقه­ای در راه خداست، و آنچه در مورد این دارایی­هایم نوشتم صدقه­ای واجب و مشخص است، من زنده باشم یا مرده. و انفاق می­شود در هر خرجی که با آن رضای خدا در راه خدا خواسته شود و برای خدا و ذوی الارحام از بنی هاشم و بنی عبد المطلب و دور و نزدیک، و حسن بن علی برای آن اقدام می کند، از آن به نحو شایسته می خورد و آنجا که خدای عز وجل حلال می داند خرج می کند. در آن بر او مانعی نیست، و اگر بخواهد قسمتی از دارایی را بفروشد تا بدهی را پرداخت کند باید انجام دهد، اگر بخواهد، مانعی بر او نیست. و اگر بخواهد، آن را چیز ارزشمندی برای حکومت قرار دهد. و فرزندان علی، بندگانش و داراییش محول به حسن بن علی است. و اگر خانه حسن بن علی خانه صدقه نباشد، محقق است برای او که آن را بفروشد. اگر بخواهد بفروشد. مانعی بر او نیست. و اگر بفروشد قیمت آن را سه قسمت می­کند و یک سوم آن را در راه خدا قرار می­دهد و یک سوم آن را برای بنی­هاشم و بنی­مطلب قرار می­دهد و یک سوم برای آل ابی طالب. او برای آن­ها آن گونه که خدا خواسته قرار می­دهد. و اگر برای حسن اتفاقی بیافتد و حسین زنده باشد محول به حسین بن علی است. و حسین در مورد آن مانند آن چه به حسن دستور دادم انجام می­دهد. و برای او مانند آن چه برای حسن نوشتم است، و بر عهده او مانند آن چه بر عهده حسن است می­باشد، وصدقه علی برای فرزندان این دو پسر فاطمه مانند آن چه برای فرزندان علی است می­باشد و من آنچه برای فرزندان فاطمه قرار دادم برای رضای خدای عزوجلّ و تکریم، بزرگداشت و ارج نهادن حرمت رسول الله صلی الله علیه و آله و رضایت ایشان است، و اگر برای حسن و حسین اتفاقی بیافتد بعدی آن دو در کار فرزندان علی نظارت می­کند. و اگر در آن­ها(فرزندان علی) کسی را بیابد که از مرام، اسلام و امانتداریش راضی باشد، اگر بخواهد به او محول کند. و اگر در آن­ها یکی از آن چه که می­خواهد نیابد آن را به مردی از آل ابی طالب محول کند. و اگر آل ابی طالب را چنان یابد که بزرگان و صاحب خردانشان از دنیا رفته باشند به مردی از بنی­هاشم که می­پسندد واگذار کند، و او با کسی که به او واگذار می­کند شرط می­کند که دارایی را بر پایه و اساس آن(سرمایه) واگذارد، و نتیجه آن را چنانکه به آن امر شده در راه خدا و رضایش و ذوی الأرحام از بنی هاشم و بنی مطلب و دور و نزدیک انفاق کند. چیزی از آن فروخته، بخشیده و ارث گذاشته نمی­شود. و دارایی محمد بن علی بر جای خود است و آن محول به دو فرزند فاطمه می­باشد. و دو بنده­ای که در برگه کوچکی برای من نوشته شده، آزاد هستند.

این چیزی است که علی بن ابی طالب فردای روزی که به مَسکِن آمد در مورد داراییش وصیت کرد، به قصد رضای خدا و منزلِ آخرت. و از خدا در هر حالی یاری خواسته می­شود و بر هیچ فرد مسلمانی که به خدا و روز آخرت ایمان دارد دور یا نزدیک،روا نیست که در مورد آنچه برای داراییم تصمیم گرفتم نظر دهد و با کار من مخالفت کند.

اما بعد، دختران من که دور آن­ها می­گردم هفده تن هستند از میان آن­ها کنیزان ام ولد(صاحب فرزند) هستند که فرزندانشان همراهشان است و آن­ها که آبستن هستند و آن­ها که فرزندی ندارند، اگر برای من اتفاقی بیافتد تصمیم من در مورد آن­ها این است که هر کس از آن­ها که فرزندی ندارد و آبستن هم نیست او آزاد است برای رضای خدای عزّ وجلّ. هیچ کس را بر آن­ها راهی نیست. و هر کس از آن­ها فرزندی دارد یا آبستن است فرزندش را بگیرد که آن نصیب اوست و اگر فرزندش مرده و او زنده است آزاد بوده و کسی را بر او راهی نیست. و این چیزی است علی فردای روزی که به مَسکِن آمد در مورد داراییش تصمیم گرفت. أبو سَمَر بن أبرَهَه، صَعصَعه بن صُوحان، یزید بن قَیس و هَیَّاج بن ابی هَیّاج شهادت دادند، و علی بن ابی طالب در دهم جمادی الأولی سال سی و هفت به دست خود نوشت. - .فروع الکافی(بخش هفتم از چاپ جدید):49-51 -

**[ترجمه]

السَّابِرِیِّ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوکٍ مِنْ کَدِّ یَدِهِ (1).

**[ترجمه]المحاسن: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: علی علیه السلام هزار برده را از دست رنج خود آزاد کرد .

**[ترجمه]

**[ترجمه]جامع الأخبار: بادیه نشنی نزد علی علیه السلام آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین من سه نوع بیماری گرفته­ام: بیماری جان، بیماری فقر و بیماری نادانی، امیرالمؤمنین علیه السلام پاسخ داد و گفت: ای برادر عرب، بیماری جان را به طبیب، بیماری نادانی را به دانشمند و بیماری فقر را به سخاوتمند عرضه کن. بادیه نشین گفت: ای امیرالمؤمنین سخاوتمند تویی، دانشمند تویی و طبیب تویی. امیرالمؤمنین علیه السلام دستور داد که از بیت المال سه هزار درهم به او داده شود و گفت: هزار برای بیماری جان، هزار برای بیماری نادانی و هزار برای بیماری فقر خرج کن - . جامع الاخبار:158-159 - .

می­گویم: سید بن طاوس در کشف المحجّة از برخی کتب مناقب روایت می­کند که علی علیه السلام فرمود: با فاطمه سلام الله علیها ازدواج کردم در حالی که زیر اندازی برای خواب نداشتم و امروز اگر صدقه­ام را میان بنی هاشم تقسیم کنم آن­ها را کافی است.

و در مورد آن گفت: علی علیه السلام اموالش را وقف کرد و محصولش چهل هزار دینار بود. شمشیرش را فروخت و فرمود: چه کسی شمشیر مرا را می­خَرَد؟ و اگر نزد من غذایی برای شب بود آن را نمی­فروختم.

و در این زمینه گفت: علی علیه السلام یک بار فرمود: چه کسی فلان شمشیر مرا می­خرد؟ و اگر من پول لُنگی را داشتم آن را نمی­فروختم. گفت: این کار را در حالی انجام می­داد که محصول چهل هزار دیناریش از صدقه او بود - . کشف المحجة: 124 - .

**[ترجمه]

بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ الْأَعْرَابِیُّ أَنْتَ وَ اللَّهِ بُغْیَتِی وَ بِکَ أَنْزَلْتُ حَاجَتِی قَالَ سَلْ یَا أَعْرَابِیُّ قَالَ أُرِیدُ أَلْفَ دِرْهَمٍ لِلصَّدَاقِ وَ أَلْفَ دِرْهَمٍ أَقْضِی بِهِ دَیْنِی وَ أَلْفَ دِرْهَمٍ أَشْتَرِی بِهِ دَاراً وَ أَلْفَ دِرْهَمٍ أَتَعَیَّشُ مِنْهُ قَالَ أَنْصَفْتَ یَا أَعْرَابِیُّ فَإِذَا خَرَجْتَ مِنْ مَکَّةَ فَاسْأَلْ عَنْ دَارِی بِمَدِینَةِ الرَّسُولِ.

فَأَقَامَ الْأَعْرَابِیُّ بِمَکَّةَ أُسْبُوعاً وَ خَرَجَ فِی طَلَبِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی مَدِینَةِ الرَّسُولِ وَ نَادَی مَنْ یَدُلُّنِی عَلَی دَارِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ فَقَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ 1 عَلِیٍّ مِنْ بَیْنِ الصِّبْیَانِ أَنَا أَدُلُّکَ عَلَی دَارِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنَا ابْنُهُ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ مَنْ أَبُوکَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ مَنْ أُمُّکَ قَالَ فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ قَالَ مَنْ جَدُّکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَالَ مَنْ جَدَّتُکَ قَالَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ قَالَ مَنْ أَخُوکَ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ قَالَ لَقَدْ أَخَذْتَ الدُّنْیَا بِطَرَفَیْهَا امْشِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قُلْ لَهُ إِنَّ الْأَعْرَابِیَّ صَاحِبَ الضَّمَانِ بِمَکَّةَ عَلَی الْبَابِ قَالَ فَدَخَلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَبَتِ أَعْرَابِیٌّ بِالْبَابِ یَزْعُمُ أَنَّهُ صَاحِبُ الضَّمَانِ بِمَکَّةَ قَالَ فَقَالَ یَا فَاطِمَةُ عِنْدَکَ شَیْ ءٌ یَأْکُلُهُ الْأَعْرَابِیُّ قَالَتِ اللَّهُمَّ لَا قَالَ فَتَلَبَّسَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ خَرَجَ وَ قَالَ ادْعُوا لِی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ قَالَ فَدَخَلَ إِلَیْهِ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ فَقَالَ یَا بَا عَبْدِ اللَّهِ اعْرِضِ الْحَدِیقَةَ الَّتِی غَرَسَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِی عَلَی التُّجَّارِ قَالَ فَدَخَلَ سَلْمَانُ إِلَی السُّوقِ وَ عَرَضَ الْحَدِیقَةَ فَبَاعَهَا بِاثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ أَحْضَرَ الْمَالَ وَ أَحْضَرَ الْأَعْرَابِیَّ فَأَعْطَاهُ أَرْبَعَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ أَرْبَعِینَ دِرْهَماً نَفَقَةً وَ وَقَعَ الْخَبَرُ إِلَی سُؤَّالِ الْمَدِینَةِ فَاجْتَمَعُوا وَ مَضَی رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَی فَاطِمَةَ علیها السلام فَأَخْبَرَهَا بِذَلِکَ فَقَالَتْ آجَرَکَ اللَّهُ فِی مَمْشَاکَ فَجَلَسَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ الدَّرَاهِمُ مَصْبُوبَةٌ بَیْنَ یَدَیْهِ حَتَّی اجْتَمَعَ إِلَیْهِ أَصْحَابُهُ فَقَبَضَ قَبْضَةً قَبْضَةً وَ جَعَلَ یُعْطِی رَجُلًا رَجُلًا حَتَّی لَمْ یَبْقَ مَعَهُ دِرْهَمٌ وَاحِدٌ.

فَلَمَّا أَتَی الْمَنْزِلَ قَالَتْ لَهُ فَاطِمَةُ علیها السلام یَا ابْنَ عَمِّ بِعْتَ الْحَائِطَ الَّذِی غَرَسَهُ لَکَ وَالِدِی قَالَ نَعَمْ بِخَیْرٍ مِنْهُ عَاجِلًا وَ آجِلًا قَالَتْ فَأَیْنَ الثَّمَنُ قَالَ دَفَعْتُهُ

ص: 45

إِلَی أَعْیُنٍ اسْتَحْیَیْتُ أَنْ أُذِلَّهَا بِذُلِّ الْمَسْأَلَةِ قَبْلَ أَنْ تَسْأَلَنِی قَالَتْ فَاطِمَةُ أَنَا جَائِعَةٌ وَ ابْنَایَ جَائِعَانِ وَ لَا أَشُکُّ إِلَّا وَ أَنَّکَ مِثْلُنَا فِی الْجُوعِ لَمْ یَکُنْ لَنَا مِنْهُ دِرْهَمٌ وَ أَخَذَتْ بِطَرَفِ ثَوْبِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا فَاطِمَةُ خَلِّینِی فَقَالَتْ لَا وَ اللَّهِ أَوْ یَحْکُمَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَبِی فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ (1) یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ أَقْرِئْ عَلِیّاً مِنِّی السَّلَامَ وَ قُلْ لِفَاطِمَةَ لَیْسَ لَکِ أَنْ تَضْرِبِی عَلَی یَدَیْهِ فَلَمَّا أَتَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْزِلَ عَلِیٍّ وَجَدَ فَاطِمَةَ مُلَازِمَةً لِعَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهَا یَا بُنَیَّةِ مَا لَکِ مُلَازِمَةً لِعَلِیٍّ قَالَتْ یَا أَبَتِ بَاعَ الْحَائِطَ الَّذِی غَرَسْتَهُ لَهُ بِاثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ دِرْهَمٍ لَمْ یَحْبِسْ لَنَا مِنْهُ دِرْهَماً نَشْتَرِی بِهِ طَعَاماً فَقَالَ یَا بُنَیَّةِ إِنَّ جَبْرَئِیلَ یُقْرِئُنِی مِنْ رَبِّیَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ أَقْرِئْ عَلِیّاً مِنْ رَبِّهِ السَّلَامَ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَقُولَ لَکِ لَیْسَ لَکِ أَنْ تَضْرِبِی عَلَی یَدَیْهِ قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَإِنِّی أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ لَا أَعُودُ أَبَداً قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَخَرَجَ أَبِی صلی الله علیه و آله فِی نَاحِیَةٍ وَ زَوْجِی فِی نَاحِیَةٍ فَمَا لَبِثَ أَنْ أَتَی أَبِی وَ مَعَهُ سَبْعَةُ دَرَاهِمَ سُودٍ هَجَرِیَّةٍ فَقَالَ یَا فَاطِمَةُ أَیْنَ ابْنُ عَمِّی فَقُلْتُ لَهُ خَرَجَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَاکِ هَذِهِ الدَّرَاهِمَ فَإِذَا جَاءَ ابْنُ عَمِّی فَقُولِی لَهُ یَبْتَاعُ لَکُمْ بِهَا طَعَاماً فَمَا لَبِثْتُ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ رَجَعَ ابْنُ عَمِّی فَإِنِّی أَجِدُ رَائِحَةً طَیِّبَةً قَالَتْ نَعَمْ وَ قَدْ دَفَعَ إِلَیَّ شَیْئاً تَبْتَاعُ بِهِ لَنَا طَعَاماً قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام هَاتِیهِ فَدَفَعَتْ إِلَیْهِ سَبْعَةَ دَرَاهِمَ سودا هجریة [سُودٍ هَجَرِیَّةٍ] فَقَالَ بِسْمِ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کَثِیراً طَیِّباً وَ هَذَا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَالَ یَا حَسَنُ قُمْ مَعِی فَأَتَیَا السُّوقَ فَإِذَا هُمَا بِرَجُلٍ وَاقِفٍ وَ هُوَ یَقُولُ مَنْ یُقْرِضُ الْمَلِیَّ الْوَفِیَّ قَالَ یَا بُنَیَّ نُعْطِیهِ قَالَ إِی وَ اللَّهِ یَا أَبَتِ فَأَعْطَاهُ عَلِیٌّ علیه السلام الدَّرَاهِمَ فَقَالَ الْحَسَنُ یَا أَبَتَاهْ أَعْطَیْتَهُ الدَّرَاهِمَ کُلَّهَا قَالَ نَعَمْ یَا بُنَیَّ إِنَّ الَّذِی یُعْطِی الْقَلِیلَ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یُعْطِیَ الْکَثِیرَ.

قَالَ فَمَضَی عَلِیٌّ بِبَابِ رَجُلٍ یَسْتَقْرِضُ مِنْهُ شَیْئاً فَلَقِیَهُ أَعْرَابِیٌّ وَ مَعَهُ نَاقَةٌ فَقَالَ یَا عَلِیُّ اشْتَرِ مِنِّی هَذِهِ النَّاقَةَ قَالَ لَیْسَ مَعِی ثَمَنُهَا قَالَ فَإِنِّی أُنْظِرُکَ

ص: 46

بِهِ إِلَی الْقَبْضِ قَالَ بِکَمْ یَا أَعْرَابِیُّ قَالَ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ قَالَ عَلِیٌّ خُذْهَا یَا حَسَنُ فَأَخَذَهَا فَمَضَی عَلِیٌّ علیه السلام فَلَقِیَهُ أَعْرَابِیٌّ آخَرُ الْمِثَالُ وَاحِدٌ وَ الثِّیَابُ مُخْتَلِفَةٌ فَقَالَ یَا عَلِیُّ تَبِیعُ النَّاقَةَ قَالَ عَلِیٌّ وَ مَا تَصْنَعُ بِهَا قَالَ أَغْزُو عَلَیْهَا أَوَّلَ غَزْوَةٍ یَغْزُوهَا ابْنُ عَمِّکَ قَالَ إِنْ قَبِلْتَهَا فَهِیَ لَکَ بِلَا ثَمَنٍ قَالَ مَعِی ثَمَنُهَا وَ بِالثَّمَنِ أَشْتَرِیهَا فَبِکَمْ اشْتَرَیْتَهَا قَالَ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ قَالَ الْأَعْرَابِیُّ فَلَکَ سَبْعُونَ وَ مِائَةُ دِرْهَمٍ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام خُذِ السَّبْعِینَ وَ الْمِائَةَ وَ سَلِّمِ النَّاقَةَ وَ الْمِائَةُ لِلْأَعْرَابِیِ (1) الَّذِی بَاعَنَا النَّاقَةَ وَ السبعین [السَّبْعُونَ] لَنَا نَبْتَاعُ بِهَا شَیْئاً فَأَخَذَ الْحَسَنُ علیه السلام الدَّرَاهِمَ وَ سَلَّمَ النَّاقَةَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَضَیْتُ أَطْلُبُ الْأَعْرَابِیَّ الَّذِی ابْتَعْتُ مِنْهُ النَّاقَةَ لِأُعْطِیَهُ ثَمَنَهَا فَرَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِساً فِی مَکَانٍ لَمْ أَرَهُ فِیهِ قَبْلَ ذَلِکَ وَ لَا بَعْدَهُ عَلَی قَارِعَةِ الطَّرِیقَ فَلَمَّا نَظَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَیَّ تَبَسَّمَ ضَاحِکاً حَتَّی بَدَتْ نَوَاجِذُهُ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَضْحَکَ اللَّهُ سِنَّکَ وَ بَشَّرَکَ بِیَوْمِکَ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّکَ تَطْلُبُ الْأَعْرَابِیَّ الَّذِی بَاعَکَ النَّاقَةَ لِتُوَفِّیَهُ الثَّمَنَ فَقُلْتُ إِی وَ اللَّهِ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ الَّذِی بَاعَکَ النَّاقَةَ جَبْرَئِیلُ وَ الَّذِی اشْتَرَاهَا مِنْکَ مِیکَائِیلُ وَ النَّاقَةُ مِنْ نُوقِ الْجَنَّةِ وَ الدَّرَاهِمُ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِینَ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَنْفِقْهَا فِی خَیْرٍ وَ لَا تَخَفْ إِقْتَاراً(2).

**[ترجمه]امالی الصدوق: خالِد بن رِبْعِی گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام وارد مکه شد به خاطر برخی نیاز­هایش و بادیه نشینی را یافت که به پرده­های کعبه آویزان شده و می­گوید: ای صاحب خانه، خانه خانه توست، و مهمان مهمان تو، برای هر مهمانی از میزبانش وسیله پذیرایی است. امشب پذیرایی مرا از جانب خودت آمرزش قرار ده. امیرالمؤمنین علیه السلام به اصحابش فرمود: آیا سخن بادیه نشین را می­شنوید، گفتند: بله گفت: خدا بزرگوارتر از آن است که مهمانش را پس زند. و وقتی شب دوم رسید او را دید که به آن رکن آویزان است و می­گوید: ای عزیز در عزتت، با عزت­تر از تو در عزتت وجود ندارد، به عزت خود مرا عزت بده؛ عزتی که هیچ کس نمی­داند آن چگونه است. روبه تو می­آورم و به تو متوسل می­شوم به حق محمد و آل محمد، به من عطا کن چیزی که غیر از تو آن را عطا نمی­کند و بازگردان از من آن­چه را غیر از تو بازنمی­گرداند. گفت: سپس امیرالمؤمنین علیه السلام به اصحابش فرمود: به خدا این اسم اکبر به زبان سریانی است. حبیب من رسول الله صلی الله علیه و آله مرا از آن با خبر کرده که از خدا بهشت را خواست به او داد و از خدا خواست آتش را از او بازگرداند پس از او بازگرداند.

گفت: وقتی شب سوم شد او را یافت در حالی که به آن ستون آویزان شده و می­گوید: ای آن که مکانی او را در بر نمی­گیرد و مکانی از او خالی نیست. بدون کیفیت و چگونگی است. بادیه نشین را چهار هزار درهم روزی ده. گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام پیش او آمد و گفت ای بادیه نشین از پروردگارت خواستی تو را پذیرایی کند پس پذیرایی­ات کرد، و بهشت را از او خواستی به تو عطا کرد، و از او خواستی که آتش را از تو باز گرداند و آن را از تو بازگردانده است و امشب از او چهار هزار درهم می­خواهی؟ بادیه نشین گفت: تو که هستی؟ گفت: من علی بن ابی طالب هستم. بادیه نشین گفت: به خدا خواسته من تو هستی و نیازم را نزد تو آوردم. گفت: بخواه ای بادیه نشین. گفت: هزار درهم می­خواهم برای مهریه­، هزار درهم برای اینکه با آن قرض خود را پرداخت کنم، هزار درهم برای این که با آن خانه­ای بخرم و هزار درهم برای این که از آن زندگی بگذرانم. گفت: عادلانه گفتی ای بادیه نشین، وقتی از مکه بیرون رفتی در مدینه الرسول خانه مرا جستجو کن.

پس بادیه نشین هفته­ای را در مکه اقامت کرد و به مدینه الرسول به دنبال امیرالمؤمنین علیه السلام رفت، و صدا زد: چه کسی مرا به خانه امیرالمؤمنین علی راهنمایی می­کند؟ حسین بن علی از میان کودکان گفت: من تو را به خانه امیرالمؤمنین راهنمایی می­کنم و من پسر او حسین بن علی هستم. بادیه نشین گفت: پدرت کیست؟ گفت: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب. گفت: مادرت کیست؟ گفت: فاطمه الزهراء سلام الله علیها سرور زنان دو عالم. گفت: پدر بزرگت کیست؟ گفت: رسول الله محمد بن عبد الله بن عبد المطلب. گفت: مادر بزرگت کیست؟ گفت: خدیجه دختر خویلد.

گفت: برادرت کیست؟ گفت: ابو محمد حسن بن علی. گفت: به راستی که دو طرف دنیا را تصاحب کرده­ای. نزد امیرالمؤمنین برو و به او بگو، بادیه نشین صاحب تضمین در مکه بر در است. گفت: حسین بن علی علیه السلام وارد شد و گفت: ای پدر بادیه نشینی بر در است و ادعا می­کند که صاحب تضمین در مکه است. گفت: پس گفت: ای فاطمه نزد تو چیزی هست که بادیه نشین بخورد؟ گفت: خدا می­داند نه. گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام لباس بر تن کرد و بیرون رفت، و گفت: ابا عبدالله سلمان فارسی را نزد من صدا کنید. گفت: سلمان فارسی بر او وارد شد و گفت: ای ابا عبدالله باغی را که پیامبر برای من کاشته بر بازرگانان عرضه کن. گفت: سلمان وارد بازار شد و باغ را عرضه کرد، و به دوازده هزار درهم فروخت. پول و بادیه نشین را حاضر کرد و چهار هزار درهم به او عطا کرد و چهل درهم به عنوان خرجی داد و خبر به سائلان مدینه رسید و جمع شدند، مردی از انصار نزد فاطمه سلام الله علیها آمد و او را از آن با خبر کرد و گفت: خدا به خاطر آمدنت به تو پاداش دهد. علی علیه السلام نشست و درهم­ها پیش رویش ریخته بود تا این که اصحابش نزد او جمع شدند. مشت مشت برداشت و شروع به بخشش به یکی یکی کرد تا اینکه نزد او یک درهم باقی نماند.

و وقتی به منزل آمد فاطمه سلام الله علیها به او گفت: ای پسر عمو باغی را که پدرم برایت کاشته بود فروختی؟ گفت: بله به چیزی بهتر از آن، دیر یا زود، گفت: ثَمَنش کجاست؟ گفت: پرداختم به چشمانی که شرم کردم آن ها را به ذلت خواستن خوار کنم پیش از آن که از من بخواهد. فاطمه سلام الله علیها گفت: من گرسنه­ام و دو پسرم گرسنه­اند و شک ندارم که تو هم مانند ما گرسنه­ای، درهمی از آن برای ما نبود؟ و گوشه لباس علی علیه السلام را گرفت. پس علی علیه السلام فرمود: ای فاطمه رهایم کن. گفت: به خدا نه، مگر این که پدرم میان من و تو قضاوت کند. جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و گفت: ای محمد، سلام بر تو سلام می­رساند و می­گوید: از من به علی سلام برسان و به فاطمه بگو: تو حق نداری بر دستان او بزنی. وقتی پیامبر به خانه علی علیه السلام آمد فاطمه را دید که ملازم علی علیه السلام است. به او گفت: ای دخترم تو را چه شده که علی را رها نمی­کنی؟ گفت: ای پدر باغی را که برایش کاشته بودی فروخت به دوازده هزار درهم. یک درهم از آن برای ما نگه نداشت تا با آن غذایی بخریم. گفت: ای دخترم جبرئیل از پروردگارم به من سلام می­رساند و می­گوید: به علی از پروردگارش سلام برسان، و به من دستور داد که به تو بگویم که حق نداری بر دستان او بزنی. فاطمه سلام الله علیها گفت: من طلب مغفرت می­کنم و هرگز باز نمی­گردم. فاطمه سلام الله علیها گفت: پدرم از یک سو و همسرم از یک سو بیرون رفتند. طولی نکشید که پدرم آمد در حالی که همراه او هفت درهم سیاه هجریه بود. گفت: ای فاطمه پسر عمویم کجاست؟ به او گفت: بیرون رفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: این درهم­ها را بگیر. وقتی پسر عمویم آمد به او بگو با آن برایتان غذایی بخرد. طولی نکشید که علی علیه السلام آمد و گفت: پسر عمویم بازگشت؟ من بوی خوشی حس می­کنم. گفت: بله و چیزی به من داد تا با آن برایمان غذا بخری، علی علیه السلام فرمود: بیاورش، هفت درهم را به او دادم، گفت: بسم الله و ستایش بسیار و نیکو برای خداست، این از رزق خدای عزّوجلّ است، سپس گفت: ای حسن همراه من برخیز، به بازار آمدند و با مردی روبرو شدند که ایستاده بود و می­گفت: چه کسی به دارایِ نیک عهد قرض می­دهد؟ گفت: ای پسرم به او عطا کنیم؟ گفت: بله ای پدر، علی علیه السلام درهم­ها را به او عطا کرد. حسن گفت: ای پدر همه درهم­ها را به او عطا کردی؟ گفت: بله ای پسرم، هر کس که اندک را می­بخشد می­تواند بسیار را ببخشد.

گفت: علی علیه السلام به در خانه مردی رفت تا از او چیزی قرض بگیرد که بادیه نشینی که شتری همراه داشت او را دید، گفت: ای علی این شتر را از من بخر، گفت: پولش را ندارم. گفت: من به تو برای دریافت آن مهلت می­دهم. گفت: به چند ای بادیه نشین؟ گفت: به صد درهم، علی علیه السلام فرمود: ای حسن بگیرش. آن را گرفت، علی علیه السلام رفت و بادیه نشین دیگری او را دید، شکل یکی و لباس متفاوت بود. گفت: ای علی شتر را می­فروشی؟ علی علیه السلام فرمود: با آن چکار می­کنی­؟ گفت: بر آن در اولین غزوه­ای که پسر عمویت انجام دهد می­تازم. گفت: اگر بپذیری آن بدون پول از آنِ تو باشد. گفت: پولش همراه من است آن را با پول می­خرم. آن را چند خریدی؟ گفت: صد درهم. بادیه نشین گفت: صد و هفتاد درهم برای تو. علی علیه السلام فرمود: صد و هفتاد را بگیر و و شتر را بده، صد برای بادیه نشینی که شتر را به ما فروخت و هفتاد برای ما چیزی با آن می­خریم. حسن درهم­ها را گرفت و شتر را داد. علی علیه السلام فرمود: به دنبال بادیه نشینی رفتم که شتر را از او خریدم تا پول شتر را به او بدهم. رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم در مکانی نشسته که پیش و پس از آن او را در آن جا ندیدم، در خیابان عریض(شاهراه). وقتی پیامبر به من نگریست تبسم کرد و خندید تا این که دندان­های پسینش نمایان شد. علی علیه السلام فرمود: خدا دندانت را خندان کند و تو را به روزت بشارت دهد. گفت: ای ابا الحسن: تو به دنبال بادیه نشینی هستی که شتر را به تو فروخت تا پولش را بدهی؟ گفتم: بله پدر و مادرم به فدایتان. گفت: ای ابا الحسن آنکه شتر را به تو فروخت جبرئیل و آنکه آن را از تو خرید میکائیل بود و شتر از شتران بهشت بود، و درهم­ها از جانب پروردگار جهانیان عزّوجلّ بود، و آن را در نیکی خرج کن و از تهی دستی بیم نداشته باش - .امالی الصدوق:280 – 282

- .

**[ترجمه]

**[ترجمه]شاید ظهور نزاع فاطمه سلام الله علیها به خاطر نمایاندن برتری علی علیه السلام بر مردم باشد، یا نشان دادن حکمت آنچه که از علی علیه السلام سرزده یا وجهی از وجوه که نمی­دانیم. و النواجد از دندانها: دندان­های آسیا است، و آن است که در وقت خندیدن آشکار می­شود. کلامش: «و بشّر بیومک» یعنی روز شفاعتی که خدا تعالی به او وعده داده است .

**[ترجمه]

[رَسُولُ] أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَنِی أَسَدٍ فَقَامَ إِلَیْهِ نُعَیْمُ بْنُ دَجَاجَةَ الْأَسَدِیُّ فَأَفْلَتَهُ فَبَعَثَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَتَوْهُ بِهِ وَ أَمَرَ بِهِ أَنْ یُضْرَبَ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ وَ اللَّهِ إِنَّ الْمُقَامَ مَعَکَ لَذُلٌّ وَ إِنَّ فِرَاقَکَ لَکُفْرٌ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ مِنْهُ قَالَ قَدْ عَفَوْنَا عَنْکَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ(1) أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ الْمُقَامَ مَعَکَ لَذُلٌّ فَسَیِّئَةٌ اکْتَسَبْتَهَا وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ فِرَاقَکَ لَکُفْرٌ فَحَسَنَةٌ اکْتَسَبْتَهَا فَهَذِهِ بِهَذِهِ.

مَرَّتْ امْرَأَةٌ جَمِیلَةٌ فَرَمَقَهَا الْقَوْمُ بِأَبْصَارِهِمْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ أَبْصَارَ هَذِهِ الْفُحُولِ طَوَامِعُ وَ إِنَّ ذَلِکَ سَبَبُ هَنَاتِهَا فَإِذَا نَظَرَ أَحَدُکُمْ إِلَی امْرَأَةٍ تُعْجِبُهُ فَلْیَلْمَسْ أَهْلَهُ فَإِنَّمَا هِیَ امْرَأَةٌ کَامْرَأَتِهِ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْخَوَارِجِ قَاتَلَهُ اللَّهُ کَافِراً مَا أَفْقَهَهُ فَوَثَبَ الْقَوْمُ لِیَقْتُلُوهُ فَقَالَ (2) علیه السلام رُوَیْداً إِنَّمَا هُوَ سَبٌّ بِسَبٍّ أَوْ عَفْوٌ عَنْ ذَنْبٍ.

وَ جَاءَهُ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ کَانَ تَکَلَّمَ فِیهِ وَ أَسْمَعَهُ فِی الْیَوْمِ الْمَاضِی وَ سَأَلَهُ حَوَائِجَهُ فَقَضَاهَا فَعَاتَبَهُ أَصْحَابُهُ عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ إِنِّی لَأَسْتَحْیِی أَنْ یَغْلِبَ جَهْلُهُ عِلْمِی وَ ذَنْبُهُ عَفْوِی وَ مَسْأَلَتُهُ جُودِی.

وَ مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام إِلَی کَمْ أُغْضِی الْجُفُونَ عَلَی الْقَذَی وَ أَسْحَبُ ذَیْلِی عَلَی الْأَذَی وَ أَقُولُ لَعَلَّ وَ عَسَی (3).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: امیرالمؤمنین علیه السلام به خرما فروشان گذر کرد و چشمش به کنیزکی افتاد که گریه می کرد. گفت: ای کنیزک چه چیز تو را به گریه انداخته؟ گفت: سرورم مرا همراه درهمی فرستاد و از این، خرما خریدم و آن را نزد آن­ها آوردم نپسندیدند. وقتی آن را آوردم از قبولش امتناع کرد. گفت: ای بنده خدا او خدمتکار است و اختیاری ندارد، درهمش را به او بازگردان و خرما را پس بگیر. مرد به سویش بلند شد و با مشت به او زد. مردم گفتند این امیرالمؤمنین است. نفس مرد حبس شد و زرد شد. خرما را گرفت و درهمش را به او پس داد، سپس گفت: ای امیرالمؤمنین از من راضی باش. گفت: تا کارت اصلاح نشده از تو راضی نمی شوم آن چه مرا از تو راضی می­کند اصلاح کارت است، و در فضائل أحمد آمده است: وقتی حقوق مردم را ادا کردی.

و غلامش را چندین بار صدا زد، جواب نداد. بیرون رفت. او را بر در خانه یافت. فرمود: چه چیز تو را بر آن داشت تا پاسخ مرا ندهی؟ گفت: از پاسخ گفتنت تنبلی کردم و از مجازاتت ایمن بودم. علی علیه السلام گفت: شکر خدایی را که مرا از کسانی قرار داد که خلقش از او در امان هستند. برو که تو آزاد شده به خاطر رضای خدا هستی.

و علی علیه السلام در نماز صبح بود که ابن کواء از پشت سرش گفت: « وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ » - . زمر/65 -

{و قطعا به تو و کسانی که پیش از تو بوده­اند وحی شده است اگر شرک ورزی حتما کردارت تباه و مسلما از زیانکاران خواهی شد}. علی علیه السلام برای تعظیم قرآن سکوت کرد تا اینکه آیه را تمام کرد سپس دوباره به قرائت نماز مشغول شد سپس ابن کواء آیه را تکرار کرد و علی علیه السلام هم چنین سکوت کرد، سپس خواند و ابن کواء تکرار کرد، علی علیه السلام سکوت کرد و سپس فرمود: « فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ » - . روم /60 - {پس صبر کن که وعده خدا حق است و زنهار تا کسانی که یقین ندارند تو را به سبکسری واندارند}، سپس سوره را تمام کرد و رکوع رفت.

امیرالمؤمنین علیه السلام به خاطر سخنی که به او رسیده بود به دنبال لبید بن عُطارِد تَمِیمِی فرستاد.[فرستاده] امیرالمؤمنین علیه السلام در بنی اسد بر او گذر کرد. پس نُعَیم بن دَجاجَه به او کمک کرد و او را فراری داد، امیرالمؤمنین پی او فرستاد و او را آوردند و دستور داد تا او را بزنند. به او گفت: بله به خدا قسم که ماندن با تو خواری و جدائی از تو، کفر است. وقتی این سخن را از او شنید فرمود: از تو گذشتیم خدای عزّ و جلّ می­گوید: « ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ » - . مومنون /96 -

{بدی را به شیوه­ای نیکو دفع کن}. اما گفته تو: که ماندن همراه تو خواری است، امر بدی است که کسب کردی و گفته­ات: جدائی از تو کفر است امر نیکی است که آن را بدست آوردی. پس این به آن.

زن زیبایی گذر کرد و مردم با چشمانشان به او خیره شدند. امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: چشمان این نرینگان، حریص است و این باعث رفتار ناپسند(بی حیایی) زن است. وقتی یکی از شما به زنی که او را به شگفتی آورد نگریست پس باید نزد همسر خود رود چرا که او زنی است مانند زنی خودش. سپس مردی از خوارج گفت: خدا این کافر را بکشد چقدر داناست، مردم جهیدند تا او را بکشند. علی علیه السلام فرمود: آرام باشید. این ناسزایی است در مقابل ناسزایی، یا گذشتی است از یک گناه.

ابوهریره نزد او آمد – و روز گذشته در مورد آن صحبت کرده و به او گفته بود – و نیازهایش را از او خواست پس آن را برآورده کرد. اصحابش او را به خاطر آن مورد عتاب قرار دادند. گفت: من شرم دارم که نادانی او بر علم من، گناهش بر گذشت من و خواسته­اش بر سخاوت من غلبه کند.

از سخنان علی علیه السلام این است که فرمود: تا چقدر پلک­هایم را بر خار ببندم و دامن لباسم را بر روی آزار بکشم و ­بگویم: شاید و امید است که - . مناقب آل علی1 :316 – 317 - .

**[ترجمه]

وَ لَوْ أَنَّنِی جَاوَبْتُهُ لَأَمَضَّهُ***نَوَافِذُ قَوْلِی وَ اخْتِصَارُ جَوَابِی

وَ لَکِنَّنِی أُغْضِی عَلَی مَضَضِ الْحَشَا***وَ لَوْ شِئْتُ إِقْدَاماً لَأُنْشِبُ نَابِی

وَ أَسَرَ مَالِکٌ الْأَشْتَرُ یَوْمَ الْجَمَلِ مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ فَعَاتَبَهُ علیه السلام وَ أَطْلَقَهُ.

وَ قَالَتْ عَائِشَةُ یَوْمَ الْجَمَلِ مَلَکْتَ فَأَسْجِحْ فَجَهَّزَهَا أَحْسَنَ الْجَهَازِ وَ بَعَثَ مَعَهَا بِتِسْعِینَ امْرَأَةً أَوْ سَبْعِینَ وَ اسْتَأْمَنَتْ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَلَی لِسَانِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بِکْرٍ فَآمَنَهُ وَ آمَنَ مَعَهُ سَائِرَ النَّاسِ.

وَ جِی ءَ بِمُوسَی بْنِ طَلْحَةَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ قُلْ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ خَلَّی سَبِیلَهُ وَ قَالَ اذْهَبْ حَیْثُ شِئْتَ وَ مَا وَجَدْتَ لَکَ فِی عَسْکَرِنَا مِنْ سِلَاحٍ أَوْ کُرَاعٍ فَخُذْهُ وَ اتَّقِ اللَّهَ فِیمَا تَسْتَقْبِلُهُ مِنْ أَمْرِکَ وَ اجْلِسْ فِی بَیْتِکَ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: العِقد و نُزهَة الأبصار: قنبر گفت: همراه امیرالمؤمنین علیه السلام بر عثمان وارد شدم و خواستار خلوت شد و به من اشاره کرد کنار روم. کنار رفتم، ولی دور نشدم. عثمان شروع به سرزنش کردن او کرد و او سرش را پایین انداخته بود و عثمان رو به او کرد و گفت: تو را چه شده چرا نمی­گویی؟ علی علیه السلام فرمود: جواب تو چیزی نیست مگر آنچه نمی­پسندی و نزد من برای تو چیزی نیست جز آن چه دوست داری، سپس بیرون رفت در حالی که می­گفت:

- اگر جواب او را می­دادم سخن نافذ من و کوتاهی جوابم او را می­آزرد.

- اما من چشم می­پوشم بر رنج درون و اگر بخواهم حمله کنم دندانم را فرو می­کنم.

و مالک اشتر روز جمل مروان بن حکم را اسیر کرد و علی علیه السلام او را سرزنش کرد و او را آزاد کرد .

عائشه روز جمل گفت: ملک یافتی پس عفو کن. او را به بهترین شکل تجهیز کرد و همراه او نود یا هفتاد زن فرستاد، و برای عبدالله بن زبیر از زبان محمد بن ابی بکر امان خواست، او را امان داد و سایر مردم را نیز همراه او امان داد.

موسی بن طلحه بن عبیدالله آورده شد. به او گفت: سه بار بگو: «استغفار و توبه می­کنم به سوی خدا» و او را آزاد کرد، و گفت: هر کجا می­خواهی برو و آنچه در سپاه ما از سلاح و اسب دیدی که برای توست، بگیر و در آنچه پیش رو داری از خدا پروا کن و در خانه­ات بنشین. - . مناقب آل علی 1: 317 -

**[ترجمه]

فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَهْ یَا حُذَیْفَةُ فَإِنَّ عَلِیّاً سَیَذْکُرُ سَبَبَ وَقْفَتِهِ ثُمَّ إِنَّهُ ضَرَبَهُ فَلَمَّا جَاءَ سَأَلَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ قَدْ کَانَ شَتَمَ أُمِّی وَ تَفَلَ فِی وَجْهِی فَخَشِیتُ أَنْ أَضْرِبَهُ لِحَظِّ نَفْسِی فَتَرَکْتُهُ حَتَّی سَکَنَ مَا بِی ثُمَّ قَتَلْتُهُ فِی اللَّهِ.

وَ إِنَّهُ لَمَّا امْتَنَعَ مِنَ الْبَیْعَةِ جَرَتْ مِنَ الْأَسْبَابِ مَا هُوَ مَعْرُوفٌ فَاحْتَمَلَ وَ صَبَرَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا طَالَبُوهُ بِالْبَیْعَةِ قَالَ لَهُ الْأَوَّلُ بَایِعْ قَالَ فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ فَمَهْ قَالَ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ نَضْرِبُ عُنُقَکَ قَالَ فَالْتَفَتَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی الْقَبْرِ فَقَالَ یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی.

الْجَاحِظُ فِی الْبَیَانِ وَ التَّبْیِینِ: إِنَّ أَوَّلَ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَوْلُهُ قَدْ مَضَتْ أُمُورٌ لَمْ تَکُونُوا فِیهَا بِمَحْمُودِی الرَّأْیِ أَمَا لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ وَ لَکِنْ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ سَبَقَ الرَّجُلَانِ وَ قَامَ الثَّالِثُ کَالْغُرَابِ هِمَّتُهُ بَطْنُهُ یَا وَیْلَهُ لَوْ قُصَّ جَنَاحُهُ وَ قُطِعَ رَأْسُهُ لَکَانَ خَیْراً لَهُ.

وَ قَدْ رَوَی الْکَافَّةُ عَنْهُ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَعْدِیکَ عَلَی قُرَیْشٍ فَإِنَّهُمْ ظَلَمُونِی فِی الْحَجَرِ وَ الْمَدَرِ.

إِبْرَاهِیمُ الثَّقَفِیُّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ وَ الْفَضْلِ بْنِ دُکَیْنٍ بِإِسْنَادِهِمَا قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ إِلَی یَوْمِی هَذَا.

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْمُسَیَّبِ بْنِ نَجِیَّةَ قَالَ: بَیْنَمَا عَلِیٌّ یَخْطُبُ وَ أَعْرَابِیٌّ یَقُولُ وَا مَظْلَمَتَاهْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام ادْنُ فَدَنَا فَقَالَ لَقَدْ ظُلِمْتُ عَدَدَ الْمَدَرِ وَ الْوَبَرِ(1).وَ فِی رِوَایَةِ کَثِیرِ بْنِ الْیَمَانِ: وَ مَا لَا یُحْصَی.

أَبُو نُعَیْمٍ الْفَضْلُ بْنُ دُکَیْنٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُرَیْثٍ قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمْ یَقُمْ مَرَّةً عَلَی الْمِنْبَرِ إِلَّا قَالَ فِی آخِرِ کَلَامِهِ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ وَ کَانَ علیه السلام بِشْرُهُ دَائِمٌ وَ ثَغْرُهُ بَاسِمٌ غَیْثٌ لِمَنْ رَغِبَ وَ غِیَاثٌ لِمَنْ ذَهَبَ مَآلُ الْآمِلِ وَ ثِمَالُ الْأَرَامِلِ یَتَعَطَّفُ عَلَی رَعِیَّتِهِ وَ یَتَصَرَّفُ عَلَی مَشِیَّتِهِ وَ یَکُفُّهُ

ص: 51

بِحُجَّتِهِ (1) وَ یَکْفِیهِ بِمُهْجَتِهِ.

وَ نَظَرَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی امْرَأَةٍ عَلَی کَتِفِهَا قِرْبَةُ مَاءٍ فَأَخَذَ مِنْهَا الْقِرْبَةَ فَحَمَلَهَا إِلَی مَوْضِعِهَا وَ سَأَلَهَا عَنْ حَالِهَا فَقَالَتْ بَعَثَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَاحِبِی إِلَی بَعْضِ الثُّغُورِ فَقُتِلَ وَ تَرَکَ عَلَیَّ صِبْیَاناً یَتَامَی وَ لَیْسَ عِنْدِی شَیْ ءٌ فَقَدْ أَلْجَأَتْنِی الضَّرُورَةُ إِلَی خِدْمَةِ النَّاسِ فَانْصَرَفَ وَ بَاتَ لَیْلَتَهُ قَلِقاً فَلَمَّا أَصْبَحَ حَمَلَ زِنْبِیلًا فِیهِ طَعَامٌ فَقَالَ بَعْضُهُمْ أَعْطِنِی أَحْمِلْهُ عَنْکَ فَقَالَ مَنْ یَحْمِلُ وِزْرِی عَنِّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأَتَی وَ قَرَعَ الْبَابَ فَقَالَتْ مَنْ هَذَا قَالَ أَنَا ذَلِکِ الْعَبْدُ الَّذِی حَمَلَ مَعَکِ الْقِرْبَةَ فَافْتَحِی فَإِنَّ مَعِی شَیْئاً لِلصِّبْیَانِ فَقَالَتْ رَضِیَ اللَّهُ عَنْکَ وَ حَکَمَ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَدَخَلَ وَ قَالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ اکْتِسَابَ الثَّوَابِ فَاخْتَارِی بَیْنَ أَنْ تَعْجِنِینَ وَ تَخْبِزِینَ وَ بَیْنَ أَنْ تُعَلِّلِینَ الصِّبْیَانَ لِأَخْبِزَ أَنَا فَقَالَتْ أَنَا بِالْخَبْزِ أَبْصَرُ وَ عَلَیْهِ أَقْدَرُ وَ لَکِنْ شَأْنَکَ وَ الصِّبْیَانَ فَعَلِّلْهُمْ حَتَّی أَفْرُغَ مِنَ الْخَبْزِ قَالَ (2) فَعَمَدَتْ إِلَی الدَّقِیقِ فَعَجَنَتْهُ وَ عَمَدَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی اللَّحْمِ فَطَبَخَهُ وَ جَعَلَ یُلْقِمُ الصِّبْیَانَ مِنَ اللَّحْمِ وَ التَّمْرِ وَ غَیْرِهِ فَکُلَّمَا نَاوَلَ الصِّبْیَانَ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ اجْعَلْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فِی حِلٍّ مِمَّا أَمَرَ فِی أَمْرِکَ (3) فَلَمَّا اخْتَمَرَ الْعَجِینُ قَالَتْ یَا عَبْدَ اللَّهِ اسْجِرِ التَّنُّورَ فَبَادَرَ لِسَجْرِهِ فَلَمَّا أَشْعَلَهُ وَ لَفَحَ فِی وَجْهِهِ جَعَلَ یَقُولُ ذُقْ یَا عَلِیُّ هَذَا جَزَاءُ مَنْ ضَیَّعَ الْأَرَامِلَ وَ الْیَتَامَی فَرَأَتْهُ امْرَأَةٌ تَعْرِفُهُ فَقَالَتْ وَیْحَکِ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَبَادَرَتِ الْمَرْأَةُ وَ هِیَ تَقُولُ وَا حَیَائِی مِنْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ بَلْ وَا حَیَائِی مِنْکِ یَا أَمَةَ اللَّهِ فِیمَا قَصَرْتُ فِی أَمْرِکِ (4).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود: علی علیه السلام وقتی اسیری را در جنگ­های شام می­گرفت سلاح و چهارپایش را می­گرفت و او را قسم می­داد که علیه او کاری نکند.

عَرفَجَه از پدرش روایت کرده است که وقتی علی علیه السلام اصحاب نهروان را کشت آنچه در سپاهشان بود آورد. پس هر کس چیزی را که می­شناخت برداشت، تا اینکه مقداری باقی ماند که بعدا دیدم برداشته شد.

طبری: وقتی علی علیه السلام طلحه عَبدَرِی را زد او را رها کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله تکبیر گفت و به علی علیه السلام فرمود: چه چیز تو را از این که کارش را بسازی بازداشت؟ گفت: پسر عمویم مرا به خدا و پیوند خویشاوندی قسم داد. وقتی عورتش آشکار شد از او شرم کردم.

و وقتی عَمرو بن عبدِوُد را شکست داد او را نزد. در مورد علی علیه السلام به اختلاف افتادند و حُذیفه از او برگشت، پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: دست بردار ای حذیفه، علی علت مکثش را خواهد گفت. سپس علی علیه السلام او را زد. وقتی آمد پیامبر صلی الله علیه و آله علت آن را پرسید. فرمود: به مادرم ناسزا گفت و به صورتم آب دهن انداخت. ترسیدم که به خاطر خودم او را بزنم. او را رها کردم تا آنچه در من است فرو نشیند سپس او را به خاطر خدا کشتم.

و وقتی او از بیعت امتناع کرد حوادثی رخ داد که معروف است. تحمّل و صبر کرد. روایت شد که وقتی از او خواستند بیعت کند اولی به او گفت: بیعت کن. فرمود: و اگر نکنم چه می­شود؟ گفت: به خدایی که جز او خدایی نیست گردنت را می­زنم. گفت: علی علیه السلام رو به قبر کرد و گفت: « ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی » - . اعراف / 150 - {ای پسر مادر، به راستی که مردم مرا ناتوان پنداشتند و نزدیک است مرا بکشند}.

جاحظ در البَیان و التَّبیین آورده است: اولین خطبه­ای که علی علیه السلام ایراد کرد این سخن ایشان بود: مسائلی گذشت که در آن نیک اندیش نبودید. اگر بخواهم بگویم می­گویم، ولی خدا از آن چه گذشت چشم پوشید. آن دو مرد پیشی گرفتند و سومی هم چون کلاغ برخاست. همتش شکم اوست. وای بر او، اگر بالش چیده شود و سرش قطع شود برای او بهتر است.

و عامه مردم از او روایت کرده­اند که فرمود: خدایا از تو علیه قریش یاری می­خواهم، چرا که آن­ها در هر سنگ و کلوخی بر من ظلم کردند.

علی علیه السلام فرمود: از زمانی که خدا جان پیامبرش صلی الله علیه و آله را گرفت تا امروز پیوسته مظلوم بوده­ام .

در حالی که علی علیه السلام خطبه می­گفت بادیه نشینی می­گفت: آه ای مظلوم. علی علیه السلام فرمود: نزدیک شو، نزدیک شد. فرمود: به خدا که به تعداد همه کلوخ ها و کُرک ها مورد ظلم واقع شدم. و در روایت کثیر بن یمان آمده است: قابل شمارش نیست.

حُرَیْث گفت: علی علیه السلام یک بار هم بر منبر نرفت مگر اینکه در پایان سخنش پیش از آنکه پایین بیاید فرمود: از زمانی که خدا جان پیامبرش صلی الله علیه و آله را گرفته، پیوسته مظلوم بوده­ام. علی علیه السلام خوش رویی­اش همیشگی، دندانش خندان، فریاد رس برای کسی که بخواهد و دادرس هر کس که رفت، پناه هر امیدواری، و فریادرس بیوه زنان بود، با مردمش مهربان بود. طبق خواسته­اش عمل می­کرد. با حجتش او را باز می­داشت و با جانش او را کفایت می­کرد.

علی علیه السلام زنی را دید که بر دوش او مشک آبی بود. مشک را از او گرفت و تا محلش حمل کرد و از حالش پرسید، گفت: علی بن ابی طالب همسرم را به یکی از مرزها فرستاد و کشته شد و کودکانی یتیم را برای من گذاشت و نزد من چیزی نیست، نیاز شدید باعث شده برای مردم کار کنم. بازگشت و شبش را با نگرانی به صبح رساند. وقتی صبح شد زنبیلی که در آن غذایی بود برداشت، یکی از آن­ها گفت: بده من برایت بیاورم. گفت: روز قیامت بارم را چه کسی برایم می­آورد؟ آمد و در را کوبید. گفت: کیست؟ گفت: من همان بنده­ای هستم که مشک را با تو آورد. باز کن چیزی برای کودکان همراه دارم، گفت: خدا از تو راضی باشد و میان من و علی بن ابی طالب قضاوت کند. وارد شد و گفت: من دوست دارم ثواب کسب کنم. میان خمیر درست کردن و نان پختن، و مشغول کردن کودکان و این که من نان بپزم یکی را انتخاب کن. گفت: من در نان پختن دانا وتوانا ترم و اما تو می­دانی و کودکان. پس کودکان را مشغول کرد تا از نان پختن فارغ شد. گفت: آرد برداشتم و خمیر ساختم و علی علیه السلام گوشت برداشت و آن را پخت، و شروع به لقمه گرفتن از گوشت و خرما و غیره برای کودکان کرد. هر وقت که کودکان از آن چیزی می­خوردند به او می­گفت: ای پسرم علی بن ابی طالب را در مورد آن چه در حق تو امر کرده حلال کن. وقتی خمیر قوام آمد زن گفت: ای بنده خدا تنور را آتش بزن. پس اقدام به آتش زدن آن کرد وقتی آن را روشن کرد و سوزش آن در صورتش افتاد می فرمود: بچش ای علی! این جزای کسی که حق بیوه زنان و یتیمان را ضایع کرده است، و زنی که او را می­شناخت او را دید و گفت: وای بر تو این امیرالمؤمنین است. گفت: زن شتاب زده شد و می­گفت: وای از شرم و خجالتم از تو، گفت: بلکه وای از شرم و خجلت من از تو ای کنیزِ خدا در آنچه از کار شما کوتاهی کردم - . مناقب آل ابی طالب 1 : 317 – 319 - .

**[ترجمه]

قَرَأَ اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها(1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: از علی علیه السلام در مورد مردی سوال شد گفت: دیشب درگذشت، و وقتی بی­تابی سوال کننده رادید خواند: « اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها » - . زمر/43 - {خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی باز می­ستاند و[نیز] روحی را که در [موقع] خوابش نمرده است [قبض می­کند]} - . مناقب آل ابی طالب 1 : 638 - .

**[ترجمه]

**[ترجمه]الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: دو مرد بر علی علیه السلام وارد شدند برای هر کدام از آن­ها بالشی انداخت یکی از آن دو بر روی آن نشست و دیگری امتناع کرد، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: بر روی آن بنشین که جز الاغ از احترام ابا نمی­کند سپس گفت:رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: وقتی بزرگ قومی نزد شما آمد او را گرامی بدارید - .اصول الکافی (بخش دوم از چاپ جدید : 659 - .

**[ترجمه]

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: از علی علیه السلام در مورد کلام خدای تعالی: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ » {و بندگان خدای رحمان} - . فرقان/63 - ، روایت شده است که فرمود: این آیه در مورد ما نازل شده است.

امام صادق علیه السلام فرمود: علی علیه السلام هیزم جمع می­کرد، آب می­کشید و جارو می­کرد و فاطمه سلام الله علیها آسیاب می­کرد، خمیر درست می­کرد و نان می­پخت.

از کتاب ابانه از ابن بطه و کتاب الفضائل از احمد بن حنبل روایت است: او خرمایی در کوفه خرید و در گوشه رَدای خود حمل کرد. مردم برای حمل آن شتافتند و گفتند: ای امیرالمؤمنین ما آن را می­آوریم،. امام علیه السلام گفت: صاحب عیال به حمل آن سزاوارتر است.

قوت القلوب: علی علیه السلام خرما و ماهی شور با خود حمل می­کرد و می­ فرمود:

- از کمال انسان کامل نمی­کاهد نعمتی را که برای خانواده­اش با خود می­کشاند.

زید بن علی گفت: او در پنج موضع پا برهنه راه می­رفت و کفش­هایش را به دست راستش آویزان می­کرد: روز عید فطر، عید قربان، جمعه، وقت عیادت و تشییع جنازه و می­ فرمود: اینها موضع­های خداوند است و دوست دارم که در آن­ها پا برهنه باشم .

زاذان گفت: او در بازار تنها راه می­رفت و کسی بود که راه گم کرده را راهنمایی می­کرد و به ضعیف یاری می­رساند و به فروشندگان و بقال­ها گذر می­کرد و قرآن را بر او باز می­کرد و می­خواند: « تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها » {آن سرای آخرت را قرار می­دهیم} - . مناقب آل ابی طالب 1 : 309 – 310 ، قصص/83 - ، تا ادامه آیه.

**[ترجمه]

أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَخَوَانِ لَهُ مُؤْمِنَانِ أَبٌ وَ ابْنٌ فَقَامَ إِلَیْهِمَا وَ أَکْرَمَهُمَا وَ أَجْلَسَهُمَا فِی صَدْرِ مَجْلِسِهِ وَ جَلَسَ بَیْنَ أَیْدِیهِمَا ثُمَّ أَمَرَ بِطَعَامٍ فَأُحْضِرَ فَأَکَلَا مِنْهُ ثُمَّ جَاءَ قَنْبَرٌ بِطَسْتٍ وَ إِبْرِیقِ خَشَبٍ وَ مِنْدِیلٍ لِیَلْبَسَ (1) وَ جَاءَ لِیَصُبَّ عَلَی یَدِ الرَّجُلِ (2) فَوَثَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَخَذَ الْإِبْرِیقَ لِیَصُبَّ عَلَی یَدِ الرَّجُلِ فَتَمَرَّغَ الرَّجُلُ فِی التُّرَابِ وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اللَّهُ یَرَانِی وَ أَنْتَ تَصُبُّ عَلَی یَدِی قَالَ اقْعُدْ وَ اغْسِلْ (3) فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَرَاکَ وَ أَخُوکَ الَّذِی لَا یَتَمَیَّزُ مِنْکَ وَ لَا یَنْفَصِلُ عَنْکَ (4) یَخْدُمُکَ یُرِیدُ بِذَلِکَ فِی خِدْمَتِهِ فِی الْجَنَّةِ مِثْلَ عَشَرَةِ أَضْعَافِ عَدَدِ أَهْلِ الدُّنْیَا وَ عَلَی حَسَبِ ذَلِکَ فِی مَمَالِیکِهِ فِیهَا فَقَعَدَ الرَّجُلُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَقْسَمْتُ (5) بِعَظِیمِ حَقِّیَ الَّذِی عَرَفْتَهُ وَ نَحَلْتَهُ وَ تَوَاضُعِکَ لِلَّهِ حَتَّی جَازَاکَ عَنْهُ بِأَنْ تُدْنِیَنِی لِمَا شَرَّفَکَ بِهِ مِنْ خِدْمَتِی لَکَ لَمَّا غَسَلْتَ مُطْمَئِنّاً کَمَا کُنْتَ تَغْسِلُ لَوْ کَانَ الصَّابُّ عَلَیْکَ قَنْبَراً فَفَعَلَ الرَّجُلُ ذَلِکَ فَلَمَّا فَرَغَ نَاوَلَ الْإِبْرِیقَ مُحَمَّدَ بْنَ الْحَنَفِیَّةِ وَ قَالَ یَا بُنَیَّ لَوْ کَانَ هَذَا الِابْنُ حَضَرَنِی دُونَ أَبِیهِ لَصَبَبْتُ عَلَی یَدِهِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْبَی أَنْ یُسَوِّیَ بَیْنَ ابْنٍ وَ أَبِیهِ إِذَا جَمَعَهُمَا مَکَانٌ لَکِنْ قَدْ صَبَّ الْأَبُ عَلَی الْأَبِ فَلْیَصُبَّ الِابْنُ عَلَی الِابْنِ فَصَبَّ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ عَلَی الِابْنِ ثُمَّ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیُّ علیهما السلام فَمَنِ اتَّبَعَ عَلِیّاً عَلَی ذَلِکَ فَهُوَ الشِّیعِیُّ حَقّاً(6).

**[ترجمه]الاحتجاج: از ابی محمد عسگری که فرمود: آشناترین مردم به حقوق برادرانش و استوارترین آ­ن­ها در ادای آن، منزلتش در نزد خدا بالاتر از همه است. و هر کس در دنیا برای برادرانش تواضع کند پس مطمئنا او در نزد خدا از صدیقین و شیعیان علی بن ابی طالب علیه السلام است. دو نفر از برادران مؤمن امیرالمؤمنین علیه السلام که پدر و پسر بودند بر ایشان وارد شدند. به سوی آن­ها برخاست و گرامیشان داشت و در صدر مجلسش نشاند و پیش روی آن­ها نشست. غذایی دستور داد و حاضر شد و از آن خوردند. سپس قنبر طشتی، ظرف آب چوبی و دستمالی برای خشک کردن آورد و آمد تا بر دست مرد بریزد. امیرالمؤمنین جهید و ظرف آب را گرفت تا بر دست مرد بریزد. مرد در خاک افتاد و گفت: ای امیرالمؤمنین آیا خدا مرا می­بیند که تو بر دستم آب می­ریزی؟ گفت: بنشین و بشوی که خدای عزّو جلّ، تو و برادرت را که از تو متمایز و جدا نیست و به تو خدمت می­کند، می­بیند و به خاطر آن، اراده می­کند که ده برابر تعداد اهل دنیا و نیز به همان نسبت در مملوک­های خود در آن، در بهشت به او خدمت شود. پس مرد نشست و علی علیه السلام فرمود: قسم خوردم به حق بزرگ خودم که آن را شناختی و به آن منسوب شدی و فروتنی تو برای خدا، که خدا به خاطر آن، به تو پاداش دهد که به من نزدیک شوی و این افتخار را به تو داد که من به تو خدمت کنم، که آسوده بشویی چنان که اگر قنبر برای تو آب می­ریخت می­شستی. پس مرد آن را انجام داد. وقتی فارغ شد ظرف آب را به محمد بن حنفیه داد و فرمود: ای پسرم اگر این پسر بدون پدرش نزد من می­آمد بر دستش آب می­ریختم، اما خدای عز وجل ابا دارد که وقتی پدر و پسر در یک مکان هستند آن­ها را مساوی قرار دهد، از این رو پدر برای پدر آب ریخت پس باید پسر برای پسر آب بریزد و محمد بن حنفیه برای پسر آب ریخت. سپس امام حسن بن علی عسکری علیه السلام فرمود: هر کس علی را در این پیروی کند پس او محققا شیعه است - . الاحتجاج: 256 – 257 ، المناقب 1 : 310 - .

**[ترجمه]

الْیَهُودِیُّ الدِّرْعُ لِی وَ فِی یَدِی فَسَأَلَهُ شُرَیْحٌ الْبَیِّنَةَ فَقَالَ هَذَا قَنْبَرٌ وَ الْحُسَیْنُ یَشْهَدَانِ لِی بِذَلِکَ فَقَالَ شُرَیْحٌ شَهَادَةُ الِابْنِ لَا تَجُوزُ لِأَبِیهِ وَ شَهَادَةُ الْعَبْدِ لَا تَجُوزُ لِسَیِّدِهِ وَ إِنَّهُمَا یَجُرَّانِ إِلَیْکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَیْلَکَ یَا شُرَیْحُ أَخْطَأْتَ مِنْ وُجُوهٍ أَمَّا وَاحِدَةٌ فَأَنَا إِمَامُکَ تَدِینُ اللَّهُ بِطَاعَتِی وَ تَعْلَمُ أَنِّی لَا أَقُولُ بَاطِلًا فَرَدَدْتَ قَوْلِی وَ أَبْطَلْتَ دَعْوَایَ ثُمَّ سَأَلْتَنِی الْبَیِّنَةَ فَشَهِدَ عَبْدٌ(1) وَ أَحَدُ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَرَدَدْتَ شَهَادَتَهُمَا ثُمَّ ادَّعَیْتَ عَلَیْهِمَا أَنَّهُمَا یَجُرَّانِ إِلَی أَنْفُسِهِمَا أَمَا إِنِّی لَا أَرَی عُقُوبَتَکَ إِلَّا أَنْ تَقْضِیَ بَیْنَ الْیَهُودِ ثَلَاثَةَ أَیَّامِ أَخْرِجُوهُ فَأَخْرَجَهُ إِلَی قُبَاءَ فَقَضَی بَیْنَ الْیَهُودِ ثَلَاثاً ثُمَّ انْصَرَفَ فَلَمَّا سَمِعَ الْیَهُودِیُّ ذَلِکَ قَالَ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ جَاءَ إِلَی الْحَاکِمِ وَ الْحَاکِمُ حَکَمَ عَلَیْهِ فَأَسْلَمَ ثُمَّ قَالَ الدِّرْعُ دِرْعُکَ سَقَطَتْ یَوْمَ صِفِّینَ مِنْ جَمَلٍ أَوْرَقَ فَأَخَذْتُهَا(2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: از کتاب حلیة الاولیاء و نزهة الابصار: علی علیه السلام همراه فردی یهودی برای قضاوت نزد شریح رفت. حضرت فرمود: ای یهودی زره، زره من است نفروختم و نبخشیدم، یهودی گفت: زره مال من و در دست من است، شریح از او مدرک خواست. فرمود: این قنبر و حسین علیه السلام در این مسئله برای من شهادت می­دهند. شریح گفت: شهادت پسر برای پدر و شهادت بنده برای سرورش جایز نیست آن دو به نفع تو شهادت می­دهند. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: وای بر تو ای شریح از چند جهت اشتباه کردی، اول اینکه من امام تو هستم؛ با اطاعت از من به خدا تقرب می­جویی و تو می­دانی که من سخن باطل نمی­گویم، ولی سخن مرا نپذیرفتی و دعوای مرا باطل کردی، سپس از من بیّنه خواستی. پس یک بنده و یکی از دو سرور جوانان اهل بهشت شهادت دادند و تو شهادتشان را نپذیرفتی، سپس ادعا کردی که آن­ها به نفع خود شهادت می­دهند. اما من مجازات تو را چیزی جز این که سه روز میان یهودیان سپری کنی نمی­بینم. او را بیرون کنید. پس او را به سوی قبا اخراج کرد و میان یهودیان سه روز را سپری کرد سپس بازگشت. وقتی یهودی این را شنید. گفت: این امیرالمؤمنین است که نزد حاکم آمد و حاکم علیه او قضاوت کرد. پس اسلام آورد و گفت: زره، زره توست روز صفین از شتری سفید مایل به سیاه افتاد و من آن را برداشتم - . مناقب آل ابی طالب 1 : 310 - .

**[ترجمه]

الْفُنْجُکِرْدِیُّ فِی سَلْوَةِ الشِّیعَةِ لَهُ:

وَ دَعِ التَّجَبُّرَ وَ التَّکَبُّرَ یَا أَخِی***إِنَّ التَّکَبُّرَ لِلْعَبِیدِ وَبِیلٌ

وَ اجْعَلْ فُؤَادَکَ لِلتَّوَاضُعِ مَنْزِلًا***إِنَّ التَّوَاضُعَ بِالشَّرِیفِ جَمِیلٌ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: از باقر علیه السلام در خبری آمده است که فرمود: علی علیه السلام در زمان گرمای شدید به خانه­اش باز می گشت که یکباره زنی را دید ایستاده و می­گوید: همسرم به من ظلم کرده، مرا ترسانده، بر من تعدی کرده و قسم خورده که مرا بزند. فرمود:ای کنیز خدا! صبر کن تا هوا خنک شود ان شاءالله همراه تو می­آیم. گفت: غضب و خشمش بر من افزون می­شود. سرش را پایین انداخت سپس بالا آورد در حالی که می­­فرمود: نه به خدا حق مظلوم بدون تردید گرفته می شود، خانه­ات کجاست؟ به سوی در خانه­اش رفت و ایستاد و فرمود: سلام علیکم، جوانی بیرون آمد. علی علیه السلام فرمود: ای بنده خدا از خدا بترس، تو او را ترساندی و بیرون کردی. جوان گفت: به تو چه ارتباطی دارد؟ به خدا به خاطر سخن تو او را آتش می­زنم. امیرالمؤمنین فرمود: تو را به معروف امر و از منکر نهی می­کنم و تو با منکر با من روبرو می شوی و معروف را انکار می­کنی؟ گفت: مردم از راه­ می­آمدند و به حضرت می­گفتند: سلام علیکم ای امیر المؤمنین، مرد مقابل حضرت افتاد و گفت: ای امیرالمؤمنین مرا در لغزشم عفو کن به خدا برای او زمینی می­شوم تا گام بر من نهد. علی علیه السلام شمشیرش را غلاف کرد و گفت: ای کنیزِ خدا داخل خانه­ات برو و همسرت را مجبور به این کار و مانند آن نکن.

فُنجُکِردِی در سَلوَة الشیعَه روایت کرد که برای اوست:

- قدرت نمایی و تکبر را رها کن ای برادر که تکبر برای بندگان مصیبت بار است.

- و دلت را برای فروتنی خانه­ای قرار ده که فروتنی برای انسان شریف زیباست. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 311 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]الکافی: از جُوَیریَه بن مُسهِر روایت شده است که گفت: شتابان پشت سر امیرالمؤمنین علیه السلام رفتم به من فرمود: ای جویریه این احمق­ها را هلاک نکرده است جز صدای کفش­های پشت سرشان، چه چیزی تو را اینجا کشانده؟ گفتم: آمدم از سه چیز از شما بپرسم: از شرف، مردانگی و عقل. گفت: اما شرف، پس هر کس را قدرت شریف کند شرافت یابد، و مردانگی اصلاح معیشت زندگی است و عقل، هر کس از خدا پروا کند عاقل است.

**[ترجمه]

قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ (1) فَجَاهَدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْکُفَّارَ فِی حَیَاتِهِ وَ أَمَرَ عَلِیّاً بِجِهَادِ الْمُنَافِقِینَ قَوْلُهُ تُقَاتِلُ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ حَدِیثُ خَاصِفِ النَّعْلِ وَ حَدِیثُ کِلَابِ الْحَوْأَبِ وَ حَدِیثُ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ وَ حَدِیثُ ذِی الثُّدَیَّةِ وَ غَیْرُ ذَلِکَ وَ هَذَا مِنْ صِفَاتِ الْخُلَفَاءِ وَ لَا یُعَارَضُ ذَلِکَ بِقِتَالِ أَهْلِ الرِّدَّةِ لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ أَمَرَ عَلِیّاً بِقِتَالِ هَؤُلَاءِ بِإِجْمَاعِ أَهْلِ الْأَثَرِ وَ حُکْمُ الْمُسَمَّیْنَ أَهْلَ الرِّدَّةِ لَا یَخْفَی عَلَی مُنْصِفٍ.

الْمَعْرُوفُونَ بِالْجِهَادِ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ وَ الزُّبَیْرُ وَ طَلْحَةُ وَ أَبُو دُجَانَةَ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ وَ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مَسْلَمَةَ وَ قَدِ اجْتَمَعَتِ الْأُمَّةُ عَلَی أَنَّ هَؤُلَاءِ لَا یُقَاسُ بِعَلِیٍّ فِی شَوْکَتِهِ وَ کَثْرَةِ جِهَادِهِ فَأَمَّا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَقَدْ تَصَفَّحْنَا کُتُبَ الْمَغَازِی فَمَا وَجَدْنَا لَهُمَا فِیهِ أَثَراً الْبَتَّةَ وَ قَدِ اجْتَمَعَتِ الْأُمَّةُ أَنَّ عَلِیّاً کَانَ الْمُجَاهِدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الْکَاشِفَ الْکَرْبِ عَنْ وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُتَقَدِّمَ فِی سَائِرِ الْغَزَوَاتِ إِذَا لَمْ یَحْضُرِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ إِذَا حَضَرَ فَهُوَ تَالِیهِ وَ الصَّاحِبَ لِلرَّایَةِ(2) وَ اللِّوَاءِ مَعاً وَ مَا کَانَ قَطُّ تَحْتَ لِوَاءِ أَحَدٍ وَ لَا فَرَّ مِنْ زَحْفٍ وَ إِنَّهُمَا فَرَّا فِی غَیْرِ مَوْضِعٍ وَ کَانَا تَحْتَ لِوَاءِ جَمَاعَةٍ.

وَ اسْتَدَلَّ أَصْحَابُنَا بِقَوْلِهِ لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (3) إِنَّ الْمَعْنِیَّ بِهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِأَنَّهُ کَانَ جَامِعاً لِهَذِهِ الْخِصَالِ بِالاتِّفَاقِ وَ لَا قَطْعَ عَلَی کَوْنِ

ص: 60

غَیْرِهِ جَامِعاً لَهَا وَ لِهَذَا قَالَ الزَّجَّاجُ وَ الْفَرَّاءُ کَأَنَّهَا مَخْصُوصَةٌ بِالْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ.

ابْنُ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ: وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (1) قَالَ أَسْلَمَتِ الْمَلَائِکَةُ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْمُؤْمِنُونَ فِی الْأَرْضِ وَ أَوَّلُهُمْ عَلِیٌّ إِسْلَاماً وَ مَعَ الْمُشْرِکِینَ قِتَالًا وَ قَاتَلَ مِنْ بَعْدِهِ الْمُقَاتِلِینَ وَ مَنْ أَسْلَمَ کُرْهاً.

تَفْسِیرُ عَطَاءٍ الْخُرَاسَانِیِّ، قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ (2) أَیْ قَوَّی ظَهْرَکَ بِعَلِیٍّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ.

أَبُو مُعَاوِیَةَ الضَّرِیرُ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ مُجَاهِدٍ: فِی قَوْلِهِ هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ (3) أَیْ قَوَّاکَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ جَعْفَرٍ وَ حَمْزَةَ وَ عَقِیلٍ وَ قَدْ رُوِّینَا نَحْوَ ذَلِکَ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ.

کِتَابُ أَبِی بَکْرٍ الشِّیرَازِیِّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ یَعْنِی مَکَّةَ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً(4) قَالَ لَقَدِ اسْتَجَابَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ دُعَاءَهُ وَ أَعْطَاهُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام سُلْطَاناً یَنْصُرُهُ عَلَی أَعْدَائِهِ.

الْعُکْبَرِیُّ فِی فَضَائِلِ الصَّحَابَةِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ مُتَعَلِّقاً بِأَسْتَارِ الْکَعْبَةِ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ ابْعَثْ إِلَیَّ مِنْ بَنِی عَمِّی مَنْ یَعْضُدُنِی فَهَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ کَالْمُغْضَبِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَ وَ لَیْسَ قَدْ أَیَّدَکَ اللَّهُ بِسَیْفٍ مِنْ سُیُوفِ اللَّهِ مُجَرَّدٍ عَلَی أَعْدَاءِ اللَّهِ یَعْنِی بِذَلِکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام.

أَبُو الْمَضَاصَبِیحٌ مَوْلَی الرِّضَا عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: فِی قَوْلِهِ لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا(5) قَالَ مِنْهُمْ عَلِیٌّ قَوْلُهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی صَفًّا

ص: 61

سَبِیلِهِ کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ وَ کَانَ علیه السلام إِذَا صَفَّ فِی الْقِتَالِ کَأَنَّهُ بُنْیَانٌ مَرْصُوصٌ (1) وَ مَا قَتَلَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَهُ أَحَدٌ.

سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام کَالْجَبَلِ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُشْرِکِینَ أَعَزَّ اللَّهُ بِهِ الْمُسْلِمِینَ وَ أَذَلَّ بِهِ الْمُشْرِکِینَ وَ یُقَالُ إِنَّهُ نَزَلَ فِیهِ وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ (2).

أَبُو جَعْفَرٍ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام: نَزَلَتْ قَوْلُهُ وَ لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّةٌ(3) فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام.

وَ فِی حَدِیثِ خَیْبَرَ:(4) أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِی وَ أَوَّلُ مَنْ جَاهَدَ مَعِی وَ أَوَّلُ مَنْ یَنْشَقُّ عَنْهُ الْقَبْرُ.

وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ تَبِعَهُ أَحْدَاثُ الْمُشْرِکِینَ یَرْمُونَهُ بِالْحِجَارَةِ حَتَّی أَدْمَوْا کَعْبَهُ وَ عُرْقُوبَیْهِ (5) فَکَانَ عَلِیٌّ یَحْمِلُ عَلَیْهِمْ فَیَنْهَزِمُونَ فَنَزَلَ کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ(6)

وَ لَا خِلَافَ فِی أَنَّ أَوَّلَ مُبَارِزٍ فِی الْإِسْلَامِ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْحَارِثِ فِی یَوْمِ بَدْرٍ قَالَ الشَّعْبِیُّ ثُمَّ حَمَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی الْکَتِیبَةِ مُصَمِّماً وَحْدَهُ.

وَ اجْتَمَعَتِ الْأُمَّةُ أَنَّهُ مَا رُئِیَ أَحَدٌ ادُّعِیَتْ لَهُ الْإِمَامَةُ عَمِلَ فِی الْجِهَادِ مَا عَمِلَ عَلِیٌّ علیه السلام قَالَ تَعَالَی وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ (7) وَ لَقَدْ فُسِّرَ قَوْلُهُ وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ (8)

ص: 62

یَعْنِی عَلِیّاً لِأَنَّ الْکُفَّارَ کَانُوا یُسَمُّونَهُ الْمَوْتَ الْأَحْمَرَ سَمَّوْهُ یَوْمَ بَدْرٍ لِعِظَمِ بَلَائِهِ وَ نِکَایَتِهِ قَالَ الْمُفَسِّرُونَ لَمَّا أُسِرَ الْعَبَّاسُ یَوْمَ بَدْرٍ أَقْبَلَ الْمُسْلِمُونَ فَعَیَّرُوهُ بِکُفْرِهِ بِاللَّهِ وَ قَطِیعَةِ الرَّحِمِ وَ أَغْلَظَ عَلِیٌّ علیه السلام لَهُ الْقَوْلَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ مَا لَکُمْ تَذْکُرُونَ مَسَاوِیَنَا وَ لَا تَذْکُرُونَ مَحَاسِنَنَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ لَکُمْ مَحَاسِنُ قَالَ نَعَمْ إِنَّا لَنَعْمُرُ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ وَ نَحْجُبُ الْکَعْبَةَ وَ نَسْقِی الْحَاجَّ وَ نَفُکُّ الْعَانِیَ (1) فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی رَدّاً عَلَی الْعَبَّاسِ وِفَاقاً لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام ما کانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ (2) الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ (3) الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (4) وَ رَوَی إِسْمَاعِیلُ بْنُ خَالِدٍ عَنْ عَامِرٍ وَ ابْنِ جُرَیْجٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ مُقَاتِلٍ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ السُّدِّیِّ عَنِ ابْنِ صَالِحٍ وَ ابْنِ أَبِی خَالِدٍ وَ زَکَرِیَّا عَنِ الشَّعْبِیِّ أَنَّهُ نَزَلَ هَذِهِ الْآیَةُ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام.

الثَّعْلَبِیُّ وَ الْقُشَیْرِیُّ وَ الْجُبَّائِیُّ وَ الْفَلَکِیُّ فِی تَفَاسِیرِهِمْ وَ الْوَاحِدِیُّ فِی أَسْبَابِ نُزُولِ الْقُرْآنِ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ وَ عَامِرٍ الشَّعْبِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ الْقُرَظِیِّ وَ رَوَیْنَا عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ وَ وَکِیعِ بْنِ الْجَرَّاحِ وَ شَرِیکٍ الْقَاضِی وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِیرِینَ وَ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ وَ السُّدِّیِّ وَ أَبِی مَالِکٍ وَ مُرَّةَ الْهَمْدَانِیِّ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ افْتَخَرَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ أَنَا عَمُّ مُحَمَّدٍ وَ أَنَا صَاحِبُ سِقَایَةٍ الْحَجِیجِ فَأَنَا أَفْضَلُ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ قَالَ فَقَالَ شَیْبَةُ بْنُ عُثْمَانَ أَوْ طَلْحَةُ الدَّارِیُّ أَوْ عُثْمَانُ وَ أَنَا أَعْمُرُ بَیْتَ اللَّهِ الْحَرَامَ وَ صَاحِبُ حِجَابَتِهِ فَأَنَا أَفْضَلُ وَ سَمِعَهَا عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُمَا یَذْکُرَانِ ذَلِکَ فَقَالَ علیه السلام أَنَا أَفْضَلُ مِنْکُمَا لَقَدْ صَلَّیْتُ قَبْلَکُمَا سِتَّ سِنِینَ وَ فِی

ص: 63

رِوَایَةٍ سَبْعَ سِنِینَ وَ أَنَا أُجَاهِدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ. وَ فِی رِوَایَةِ الْحَسْکَانِیِّ عَنْ أَبِی بُرَیْدَةَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: اسْتَحْقَقْتُ لِکُلِّ فَضْلٍ أُوتِیتُ عَلَی صِغَرِی مَا لَمْ تُؤْتَیَا فَقَالا وَ مَا أُوتِیتَ یَا عَلِیُّ قَالَ ضَرَبْتُ خَرَاطِیمَکُمَا بِالسَّیْفِ حَتَّی آمَنْتُمَا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ فَشَکَا الْعَبَّاسُ ذَلِکَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا اسْتَقْبَلْتَ بِهِ عَمَّکَ فَقَالَ صَدَمْتُهُ بِالْحَقِّ فَمَنْ شَاءَ فَلْیَغْضَبْ وَ مَنْ شَاءَ فَلْیَرْضَ فَنَزَلَ هَذِهِ الْآیَةُ.

فِی بَعْضِ التَّفَاسِیرِ: أَنَّهُ نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ(1) الْآیَةَ فِی عَلِیٍّ علیه السلام لِأَنَّهُ قَتَلَ عَشِیرَتَهُ مِثْلَ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ وَ الْوَلِیدِ بْنِ عُتْبَةَ فِی خَلْقٍ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: أمّت متفقند و کتاب و سنّت تأیید می کند که خداوند از میان بندگانش برگزیدگانی دارد و برگزیدگان او از میان بندگان، پرهیزگارانند. کلام خدای تعالی: « إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ » - . حجرات/13 - {در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست}، و برگزیدگانش از میان پرهیزگاران، مجاهدانند. کلام خدای تعالی: « فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدِینَ دَرَجَةً » - . نساء/95 -

{خداوند کسانی را که با مال و جان خود جهاد می­کنند به درجه­ای بر خانه نشینان مزیت بخشیده}. و برگزیدگانش از میان مجاهدان، پیشگامان در جهاد هستند، کلام خدای تعالی: « لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَل» {کسانی از شما که پیش از فتح [مکه] انفاق و جهاد کرده­اند با دیگران یکسان نیستند} - . حدید/10 - .ادامه

آیه. و برگزیدگانش از میان مجاهدان پیشگام، پرکارترین آنان در جهاد است. و أمّت متفقند بر این که پیشگامان جهاد اهل بدر هستند و گزیده ترین اهل بدر علی علیه السلام است. به اجماع آن­ها، پیوسته آیات قرآن یکدیگر را تصدیق می­کنند. تا این­که رهنمون شدند به این ­که علی علیه السلام بهترین این امّت بعد از پیامبر امت است.

علوی بصری: اگر نشستن با برخاستن برابر بود خداوند برتری جهاد را تبیین نمی­کرد.

کلام خدای متعال: « یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ » - . توبه/73 و تحریم/9 - {ای پیامبر با کافران و منافقان جهاد کن}، پیامبر صلی الله علیه و آله در زندگی­اش با کافران جهاد کرد و به علی علیه السلام دستور داد با منافقان جهاد کند، در کلام پیامبر: {با عهدشکنان، ظالمان و منحرفان می­جنگی}، حدیث وصله زننده کفش، حدیث سگ­های حَوأَب، حدیث «تو را گروه ظالمان می­کشند» و حدیث ذی الثُدَیَّة و غیره. و این از ویژگی­های خلفاء است و تعارضی با جنگ علیه اهل رِدَّه ندارد، چرا که به اجماع همه حدیث شناسان، پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام دستور داد با اینان بجنگد و حکم گروهی که اهل ردّه نامیده می­شدند بر هیچ منصفی پوشیده نیست.

افراد معروف در جهاد علی علیه السلام، حمزه، جعفر، عُبَیدَة بن حارث، زبیر، طلحه، ابودُجانه، سعد بن ابی وقاص، بَراء بن عازب، سَعد بن مُعاذ و محمد بن مَسلَمه بودند. امّت اجماع دارند که اینان در شوکت و فراوانی جهاد قابل مقایسه با علی علیه السلام نبودند. اما در مورد ابوبکر و عمر، کتاب­های غزوات را ورق زدیم و هیچ نشانه­ای در آن برای آن دو نیافتیم. امّت اتفاق نظر دارند که علی علیه السلام مجاهد در راه خدا بود و برطرف کننده اندوه از چهره رسول الله صلی الله علیه وآله، پیشگام در دیگر غزوات وقتی پیامبر حاضر نبود، و وقتی حاضر می­شد او پشت سرش و هم صاحبِ پرچم و هم صاحبِ عَلَم بود. و هرگز زیر پرچم کسی نبود. از حمله­ای نگریخت، و آن دو، آنجا که نباید، گریختند و زیر پرچم گروهی دیگر بودند.

اصحاب ما استدلال کردند به کلام خدای تعالی: « لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ » - . بقره / 177 -

{نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین ایمان آورد}. که منظور از آن امیرالمؤمنین علیه السلام است چرا که او به اتفاق همه، در بردارنده همه این خصوصیات بود و قطعیتی وجود ندارد که کسی غیر او در بردارنده آن­ها بوده باشد و به همین دلیل زجاج و فراء گفتند: گویی که آن­ها مخصوص انبیاء و رسولان است.

ابن عباس در کلام خدای تعالی که می­فرماید: « وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ » - .آل عمران/83 - {آنکه

در آسمان و زمین است سر به فرمان او نهاده است}، گفت فرشتگان در آسمان و مؤمنان در زمین سر به فرمان او نهادند و در اسلام آوردن و جنگ با مشرکان علی پیشگام آن­ها بود. و بعد از او با جنگویان و هر کس که ناخواسته مسلمان شده بود جنگید.

تفسیر عَطاءِ خراسانی: ابن عباس گفت در کلام خدای تعالی که می­فرماید: « وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ » - .شرح/2 – 3 -

{و بار گرانت را از [دوش] تو برداشتیم [باری] که [گویی] پشت تو را شکست}، منظور این است که پشت تو را با علی بن ابی طالب علیه السلام نیرومند کرد.

مجاهد گوید: در کلام خدای تعالی: « هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ » - .انفال/62 - {همو

بود که تو را با یاری خود نیرومند گردانید}، یعنی تو را با امیر المؤمنین علیه السلام، جعفر، حمزه و عقیل نیرومند ساخت. و مثل این روایت را از کلبی از ابوصالح از ابو هریره نقل کردیم.

کتاب ابوبکر شیرازی: ابن عباس گفت آیه: « وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ » {و بگو پروردگارا مرا [در هر کاری] به طرز درست داخل کن و به طرز درست خارج ساز} یعنی به مکه « اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً » {و از جانب خود برای من تسلطی یاری بخش قرار ده} - .اسراء/80 - ،

خدا دعای پیامبرش را پاسخ داد و علی بن ابی طالب علیه السلام را به عنوان قدرتی که او را بر دشمنانش یاری کند عطا کرد.

عُکبَری در فضائل الصحابه از ابن عباس روایت کرد و گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله را روز فتح مکه دیدم که به پرده­های کعبه آویزان شده و می­فرماید: خدایا از عموزادگانم کسی را که مرا پشتیبانی کند بر من بفرست که جبرئیل فرود آمد، همچون فردی غضبناک و گفت: ای محمد! آیا خدا با شمشیری از شمشیرهایش که آخته بر علیه دشمنان خداست تو را استوار نکرد؟ منظور از آن علی بن ابی طالب علیه السلام بود.

از ابو مضاصبیح غلام امام رضا از امام رضا از پدرانش علیهم السلام روایت شده است که فرمود در کلام خدای تعالی: « لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا » {در حقیقت ما فرستادگان خود و گرویدگان را یاری می­کنیم} - . غافر/51 -

از آن جمله علی علیه السلام است. کلام خدای تعالی: « إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ » - . صف/4 - {در حقیقت خدا دوست دارد کسانی را در راه او صف در صف چنان­که گویی بنایی ریخته شده از سرب­اند جهاد می­کنند}، و علی علیه السلام وقتی برای جنگ در صف می­ایستاد گویی بنایی ریخته شده از سرب بود، و هیچ کس مانند او مشرکین را نمی­کشت.

سفیان ثوری گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام در میان مسلمانان و مشرکان همچون کوه بود. خداوند به وسیله او مسلمانان را عزیز و مشرکان را خوار کرد. و گفته می­شد: آیه « وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ » - . حج/78 -

{و در راه خدا چنانکه حق جهاد [در راه] اوست جهاد کنید اوست که شما را [برای خود] برگزیده است} در مورد او نازل شد .

امام باقر و امام صادق علیهما السلام فرمودند کلام خدا: « وَ لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّةٌ » - . یونس/26 -

{چهره هایشان را غباری و ذلتی نمی­پوشاند}، در مورد امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شد.

و در حدیث خیبر آمده است: تو اولین کسی هستی که به من ایمان آورد و اولین کسی که همراه من جهاد کرد، و اولین کسی که قبر او شکافته می­شود.

و پیامبر وقتی از خانه­اش بیرون می­رفت نوجوانان مشرکین او را دنبال می­کردند و به او سنگ پرتاب می­کردند تا جایی که مچ ­پا و پیِ زیر زانوی ایشان را خونی می­کردند. علی علیه السلام به آن­ها حمله می­کرد و شکست می­خوردند. نازل شد: « کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ » - . مدثر/50 – 51 - {به خران رمنده­ای مانند که از شیری گریزان شده­اند}.

هیچ اختلافی وجود ندارد که اولین مبارز در اسلام علی علیه السلام، حمزه و ابو عبیده بن حارث در روز بدر هستند. شعبی گفت: علی علیه السلام قاطع و مصمم و به تنهایی به دسته سواره نظام حمله می­کرد.

امّت اتفاق نظر دارند هیچ کسی دیده نشده که برای او ادعای امامت شده باشد و چنان جهاد کند که علی علیه السلام کرد. خدای تعالی فرمود: « وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ » - . توبه / 120 -

{و در هیچ مکانی که کافران را به خشم آورد قدم نمی­گذارند و از دشمنی غنیمتی بدست نمی­آورند مگر این­که به سبب آن عمل صالحی برای آنان [در کارنامه شان] نوشته می­شود} و کلام خدای تعالی: « وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ » - . آل عمران/143 -

{وشما مرگ را پیش از آن­که با آن روبرو شوید سخت آرزو می­کردید} تفسیر شد یعنی علی، چرا که کافران او را مرگ سرخ می­نامیدند. در روز بدر به خاطر بزرگی مصیبت و آسیب رسانیش او را چنین نامیدند. مفسران گفتند: وقتی در روز بدر عباس اسیر شد مسلمانان روی آوردند و او را به خاطر کفرش به خدا و قطع رحم سرزنش کردند. و علی علیه السلام به درشتی با او سخن گفت. عباس گفت: شما را چه می­شود بدی­های ما را یاد می­کنید و خوبی­های ما را یاد نمی­کنید؟ علی علیه السلام فرمود: آیا شما خوبی هم دارید؟ گفت: بله ما مسجد الحرام را آباد می­کنیم، پرده­دار کعبه هستیم، حاجیان را سیراب می­کنیم و اسیر آزاد می­کنیم. پس خدای تعالی در ردّ عباس و تأیید علی بن ابی طالب علیه السلام نازل کرد: « ما کانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ» - . توبه /17 -

{مشرکان را نرسد که مساجد خدا را آباد کنند}. سپس فرمود: « إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ » - . توبه /18 -

{مساجد خدا را تنها کسانی آباد می­کنند که}،تا ادامه آیه. سپس فرمود: « أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ » - . توبه /19 - {آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته­اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می­کند}. و اسماعیل بن خالد از عامر، ابن جُرَیح از عَطاء از ابن عباس و مُقاتِل از ضَحاک از ابن عباس، سُدِّیّ از ابن صالح و ابن ابی خالد، و زکریا از شَعبی روایت کرده­اند که این آیه در مورد علی ابن ابی طالب علیه السلام نازل شد.

ثعلبی، قُشَیری، جُبّائی و فلکی در تفاسیرشان و واحِدِیّ در أَسْباب نُزُول القُرآن آورده­اند: عباس بن عبد المطلب تفاخر کرد و گفت: من عموی محمد هستم و من مسؤل سیراب کردن حاجیان هستم پس من از علی بن ابی طالب برترم، و گفت: شَیبة بن عثمان یا طلحة الداری یا عثمان گفت: و من بیت الله الحرام را آباد می­کنم و مسؤل پرده­داری آن هستم پس من برترم. و علی علیه السلام صدای آن دو را شنید که آن را یاد می­کردند. علی علیه السلام فرمود: من برتر از شما دو نفر هستم، شش سال پیش از شما نماز خواندم - و در روایتی: هفت سال- و من در راه خدا جهاد می­کنم .

و در روایت حَسکانی از ابی بُریده آمده که علی علیه السلام فرمود: مستحق هر فضیلتی شدم. در کوچکی چیزی به من داده شد که به شما دو نفر داده نشد. گفتند: به تو چه داده شده ای علی؟ فرمود: خرطوم­های شما دو نفر را با شمشیر زدم تا به خدا و رسولش ایمان آوردید. عباس شکایت آن را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله برد. گفت: چه چیز تو را وادار کرد که با عمویت اینگونه روبرو شوی؟ گفت: او را با حق روبرو کردم، پس هر کس خواهد خشمگین شود و هر کس خواهد خشنود گردد. و این آیه نازل شد.

در برخی از تفاسیر آمده که کلام خدای تعالی: « لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ... » - . مجادله/22 -

{قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند...}، در مورد علی علیه السلام نازل شد چرا که او قبیله­اش را در میان جمعی کشت؛ کسانی مثل: عمرو بن عبدودّ و ولید بن عُتبَة. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 283 – 286 -

**[ترجمه]

أُبَیِّ [بْنِ] سَلُولٍ کَانَ یَتَنَحَّی مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَعَ الْمُنَافِقِینَ فِی نَاحِیَةٍ مِنَ الْعَسْکَرِ لِیَخُوضُوا فِی أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ حُنَیْنٍ فَلَمَّا أَقْبَلَ رَاجِعاً إِلَی الْمَدِینَةِ رَأَی جَفَّالًا(1) وَ هُوَ مُسْلِمٌ لَطَمَ لِلْحَمْقَاءِ وَ هُوَ مُنَافِقٌ فَغَضِبَ ابْنُ أُبَیِّ [بْنِ] سَلُولٍ وَ قَالَ لَوْ کَفَفْتُمْ إِطْعَامَ هَؤُلَاءِ لَتَفَرَقُّوا عَنْهُ یَعْنِی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ لَئِنْ رَجَعْنَا مِنْ غَزَوْتِنَا هَذِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ یَعْنِی نَفْسَهُ وَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَ زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بِمَقَالِهِ فَأَتَی ابْنُ أُبَیِّ [بْنِ] سَلُولٍ فِی أَشْرَافِ الْأَنْصَارِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَعْذُرُونَهُ وَ یُکَذِّبُونَ زَیْداً فَاسْتَحْیَا زَیْدٌ فَکَفَّ عَنْ إِتْیَانِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَزَلَ هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلی مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّی یَنْفَضُّوا وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَفْقَهُونَ یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ (2) یَعْنِی وَ الْقُوَّةُ وَ الْقُدْرَةُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَصْحَابِهِ عَلَی الْمُنَافِقِینَ فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ بِیَدِ زَیْدٍ وَ عَرَکَهَا وَ قَالَ أَبْشِرْ یَا صَادِقُ فَقَدْ صَدَّقَ اللَّهُ حَدِیثَکَ وَ أَکْذَبَ صَاحِبَکَ الْمُنَافِقَ وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام.

عَجَبٌ (3) لِمَنْ یُقَاسُ بِمَنْ لَمْ یَصُبَّ مِحْجَمَةً مِنْ دَمٍ فِی جَاهِلِیَّةٍ أَوْ إِسْلَامٍ مَعَ مَنْ عُلِمَ أَنَّهُ قَتَلَ فِی یَوْمِ بَدْرٍ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ مُبَارِزاً دُونَ الْجَرْحَی عَلَی قَوْلِ الْعَامَّةِ وَ هُوَ(4) الْوَلِیدُ بْنُ عُتْبَةَ وَ الْعَاصُ بْنُ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ وَ طُعْمَةُ بْنُ عَدِیِّ بْنِ نَوْفَلٍ وَ حَنْظَلَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ وَ نَوْفَلُ بْنُ خُوَیْلِدٍ وَ زَمْعَةُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ الْحَارِثُ بْنُ زَمْعَةَ وَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الدَّارِ وَ عُمَیْرُ بْنُ عُثْمَانَ بْنِ کَعْبٍ عَمُّ طَلْحَةَ وَ عُثْمَانُ وَ مالکا [مَالِکٌ](5) أَخَوَا طَلْحَةَ وَ مَسْعُودُ بْنُ أَبِی أُمَیَّةَ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ قَیْسُ بْنُ الْفَاکِهَةِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ

ص: 65

أَبُو الْقَیْسِ بْنِ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ عَمْرُو بْنُ مَخْزُومٍ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ أَبِی رِفَاعَةَ وَ مُنَبِّهُ بْنُ الْحَجَّاجِ السَّهْمِیُّ وَ الْعَاصُ بْنُ مُنَبِّهٍ وَ عَلْقَمَةُ بْنُ کَلَدَةَ وَ أَبُو الْعَاصِ بْنُ قَیْسِ بْنِ عَدِیٍّ وَ مُعَاوِیَةُ بْنُ الْمُغِیرَةِ بْنِ أَبِی الْعَاصِ وَ لَوْذَانُ بْنُ رَبِیعَةَ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْمُنْذِرِ بْنِ أَبِی رِفَاعَةَ وَ مَسْعُودُ بْنُ أُمَیَّةَ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ الْحَاجِبُ بْنُ السَّائِبِ بْنِ عُوَیْمِرٍ وَ أَوْسُ بْنُ الْمُغِیرَةِ بْنِ لَوْذَانَ وَ زَیْدُ بْنُ مُلَیْصٍ وَ عَاصِمُ بْنُ أَبِی عَوْفٍ وَ سَعِیدُ بْنُ وَهْبٍ وَ مُعَاوِیَةُ بْنُ عَامِرِ بْنِ عَبْدِ الْقَیْسِ- وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَمِیلِ بْنِ زُهَیْرٍ وَ السَّائِبُ بْنُ سَعِیدِ بْنِ مَالِکٍ وَ أَبُو الْحَکَمِ بْنُ الْأَخْنَسِ وَ هِشَامُ بْنُ أَبِی أُمَیَّةَ وَ یُقَالُ قَتَلَ بِضْعَةً وَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا.

وَ قَتَلَ علیه السلام فِی یَوْمِ أُحُدٍ کَبْشَ الْکَتِیبَةِ طَلْحَةَ بْنَ أَبِی طَلْحَةَ وَ ابْنَهُ أَبَا سَعِیدٍ وَ إِخْوَتَهُ خَالِداً وَ مَخْلَداً وَ کَلَدَةَ وَ الْمَحَالِسَ وَ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ حُمَیْدِ بْنِ زُهْرَةَ- وَ الْحَکَمَ بْنَ الْأَخْنَسِ بْنِ شَرِیقٍ الثَّقَفِیَّ وَ الْوَلِیدَ بْنَ أَرْطَأَةَ وَ أُمَیَّةَ بْنَ أَبِی حُذَیْفَةَ وَ أَرْطَأَةَ بْنَ شَرْجِیلٍ (1) وَ هِشَامَ بْنَ أُمَیَّةَ وَ مسافع [مُسَافِعاً] وَ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْجُمَحِیَّ وَ بِشْرَ بْنَ مَالِکٍ الْمَغَافِرِیَّ وَ صواب [صَوَاباً] مَوْلَی عَبْدِ الدَّارِ وَ أَبَا حُذَیْفَةَ بْنَ الْمُغِیرَةِ وَ قَاسِطَ بْنَ شُرَیْحٍ الْعَبْدَرِیَّ وَ الْمُغِیرَةَ بْنَ الْمُغِیرَةِ- سِوَی مَنْ قَتَلَهُمْ بَعْدَ مَا هَزَمَهُمْ وَ لَا إِشْکَالَ فِی هَزِیمَةِ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ وَ إِنَّمَا الْإِشْکَالُ فِی أَبِی بِکْرٍ هَلْ ثَبَتَ إِلَی وَقْتِ الْفَرَجِ أَوِ انْهَزَمَ؟

وَ قَتَلَ علیه السلام یَوْمَ الْأَحْزَابِ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ وُدٍّ وَ وَلَدَهُ وَ نَوْفِلَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ مُنَبِّهَ بْنَ عُثْمَانَ الْعَبْدَرِیَّ وَ هُبَیْرَةَ بْنَ أَبِی هُبَیْرَةَ الْمَخْزُومِیَّ وَ هَاجَتِ الرِّیَاحُ وَ انْهَزَمَ الْکُفَّارُ.

وَ قَتَلَ علیه السلام یَوْمَ حُنَیْنٍ أَرْبَعِینَ رَجُلًا وَ فَارِسُهُمْ أَبُو جَرْوَلٍ وَ إِنَّهُ قَدَّهُ عَظِیماً بِنِصْفَیْنِ بِضَرْبَةٍ فِی الْخُوذَةِ وَ الْعِمَامَةِ وَ الْجَوْشَنِ وَ الْبَدَنِ إِلَی الْقَرَبُوسِ وَ قَدِ اخْتَلَفُوا فِی اسْمِهِ وَ وَقَفَ علیه السلام. یَوْمَ حُنَیْنٍ فِی وَسَطِ أَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ ضَارِبِ سَیْفٍ إِلَی أَنْ ظَهَرَ الْمَدَدُ مِنَ السَّمَاءِ.

وَ فِی غَزَاةِ السِّلْسِلَةِ قَتَلَ السَّبْعَةَ الْأَشِدَّاءَ وَ کَانَ أَشَدُّهُمْ آخِرَهُمُ وَ هُوَ سَعِیدُ بْنُ

ص: 66

مَالِکٍ الْعِجْلِیُّ وَ فِی بَنِی النَّضِیرِ قَتَلَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْهُمْ غُرُوراً وَ فِی بَنِی قُرَیْظَةَ ضَرَبَ أَعْنَاقَ رُؤَسَاءِ الْیَهُودِ مِثْلِ حُیَیِّ بْنِ أَخْطَبَ وَ کَعْبِ بْنِ الْأَشْرَفِ وَ فِی غَزْوَةِ بَنِی الْمُصْطَلِقِ قَتَلَ مَالِکاً وَ ابْنَهُ.

الْفَائِقَ: کَانَتْ لِعَلِیٍّ علیه السلام ضَرْبَتَانِ إِذَا تَطَاوَلَ قَدَّ وَ إِذَا تَقَاصَرَ قَطَّ وَ قَالُوا کَانَتْ ضَرَبَاتُهُ أَبْکَاراً إِذَا اعْتَلَی قَدَّ وَ إِذَا اعْتَرَضَ قَطَّ وَ إِذَا أَتَی حِصْناً هَدَّ وَ قَالُوا کَانَتْ ضَرَبَاتُهُ مُبْتَکِرَاتٍ لَا عَوْناً یُقَالُ ضَرْبَةُ بِکْرٍ أَیْ قَاطِعَةٍ لَا تُثْنَی وَ الْعَوْنُ الَّتِی وَقَعَتْ مُخْتَلِسَةً فَأَحْوَجَتْ إِلَی الْمُعَاوَدَةِ وَ یُقَالُ إِنَّهُ کَانَ یُوقِعُهَا عَلَی شِدَّةٍ فِی الشِّدَّةِ لَمْ یَسْبِقْهُ إِلَی مِثْلِهَا بَطَلٌ زَعَمَتِ الْفُرْسُ أَنَّ أُصُولَ الضَّرْبِ سِتَّةٌ وَ کُلُّهَا مَأْخُوذَةٌ عَنْهُ وَ هِیَ عِلْوِیَّةٌ وَ سِفْلِیَّةٌ وَ غَلَبَةٌ وَ مَالَةٌ وَ حالة [جَالَةٌ] وَ جروهام [جِرْهَامٌ](1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: خدای تعالی اصحاب پیامبر را توصیف کرد و فرمود: « وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ » - . فتح/29 - {و

کسانی که با اویند با کافران سختگیرند}، این ویژگی برای علی علیه السلام ثابت شد نه کسانی که آن را ادعا می­کردند، زیرا آن حضرت بر کفار سخت می­گرفت.

و خدای تعالی در داستان طالوت فرمود: « إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ» - . بقره/247 -

{در حقیقت خدا او را بر شما برتری داده و او را در دانش و [نیروی] بدنی بر شما برتری بخشیده است}، امت اتفاق نظر دارند که علی علیه السلام سختگیرتر از ابوبکر بود و همچنین در دانش او اتفاق نظر و در دانش ابوبکر اختلاف دارند. آن­چه همه بر آن اتفاق نظر دارند مانند آن­چه بر سر آن اختلاف دارند نیست .

امام باقر و امام رضا علیهما السلام در باره این کلام خدای تعالی « لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ » - . کهف/2 -

{از جانب خود به عذابی سخت بیم دهد} فرمودند: عذاب سخت علی بن ابی طالب علیه السلام است و او نزد پیامبر بود و همراه او با دشمنش می­جنگید.

و روایت می­شود که « وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ » - . بقره/177 - {در سختی و زیان و به هنگام جنگ شکیبایانند}، در مورد او نازل شد.

از ابن عباس: در غزوه حنین عبدالله بن ابیّ بن سلول همراه منافقان در قسمتی از سپاه از پیامبر صلی الله علیه و آله کناره می­گرفت تا کار پیامبر را بسازند. وقتی رو به سوی مدینه بازگشت، جفال را دید که مسلمان بود و به حمقاء که منافق بود سیلی زد، پس ابن ابیّ بن سلول خشمگین شد و گفت: اگر بتوانید اینان را غذا بدهید از گرد او پراکنده می­شوند – یعنی از پیامبر صلی الله علیه واله– به خدا اگر از این جنگمان به مدینه بازگردیم آن­که عزتمندتر است آن زبون­تر را از آن­جا بیرون خواهد کرد – یعنی خودش و پیامبر– زید بن ارقم پیامبر را از گفته­اش آگاه کرد. ابن ابی بن سلول همراه بزرگان انصار نزد پیامبرصلی الله علیه و آله آمد، برای او عذر می­تراشیدند و زید را دروغگو می­شمردند. پس زید شرم زده شد و از آمدن به نزد پیامبر خودداری کرد. این آیه نازل شد: «هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلی مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّی یَنْفَضُّوا وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَفْقَهُونَ یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ» - . منافقون/ 8 - {آنان کسانی­اند که می­گویند: «به کسانی که نزد پیامبر خدایند انفاق مکنید تا پراکنده شوند» و حال آن­که گنجینه­های آسمان­ها و زمین از آن خداست ولی منافقان در نمی­یابند می­گویند «گر به مدینه برگردیم قطعا آن­که عزتمندتر است آن زبون­تر را از آن­جا بیرون خواهد کرد» و[لی] عزت از آن خدا و از آن پیامبر او و از آنِ مؤمنان است لیکن این دورویان نمی­دانند}، (مومنان در این آیه) یعنی نیرو و قدرت برای امیرالمؤمنین علیه السلام و اصحابش است برعلیه منافقین. رسول الله دست زید را گرفت و مالید و فرمود: تو را بشارت باد ای راستگو! خدا سخن تو را تایید و سخن همراهِ منافقت را تکذیب کرد و آن از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است.

شگفت از آن­که، کسی را که در (دوران)جاهلیت یا اسلام به اندازه شاخ حجامتی خون نریخت با کسی که از عامه نقل شده است که او درجنگ بدر سی و پنج مبارز به غیر از زخمی­ها به قتل رساند، مقایسه می­کند. و آن­ها شامل: ولید بن عتبه، عاص بن سعید بن عاص، طُعمه بن عَدی بن نوفل، حنظلة بن ابوسفیان، نوفل بن خُوَیلِد، زَمعة بن أسود، حارث بن زَمعة، نضر بن حارث بن عبد الدار، عُمَیر بن عثمان بن کعب عموی طلحه، عثمان و مالک برادران طلحه، مسعود بن ابی امیة بن مغیره، قیس بن فاکهة بن مغیره، ابوقیس بن ولید بن مغیره، عمرو بن مخزوم، منذر بن ابی رفاعه، منبه بن حجّاج سهمی، عاص بن منبّه، علقمة بن کَلده، ابوعاص بن قیس بن عَدی، معاویة بن مغیرة بن ابی عاص، لوذان بن ربیعة، عبدالله بن منذر بن ابی رفاعه، مسعود بن امیة بن مغیرة، حاجب بن سائب بن عُویمِر، اوس بن مغیرة بن لوزان، زید بن ملیص، عاصم بن ابی عوف، سعید بن وهب، معاویة بن عامر بن عبد القیس، عبدالله بن جمیل بن زهیر، سائب بن سعید بن مالک، ابوحکم بن اخنس و هشام بن ابی امیه، هستند. و گفته می­شود: چهل و اندی از مردان را به قتل رساند.

و علی علیه السلام در جنگ احد بزرگ سپاه طلحه بن ابی طلحه و پسرش ابوسعید و برادرانش خالد و مخلد، کلده، محالس را به قتل رساند، و عبدالرحمن بن حُمید بن زهره، حکم بن أخنس بن شریق ثقفی، ولید بن أرطاة، امیه بن ابی حذیفه، أرطاة بن شرجیل، هشام بن امیة، مسافع و عمرو بن عبدالله جمحی، بِشر بن مالک مغافری، صواب غلامِ عبدالدار، ابا حذیفه بن مغیره، قاسط بن شریح عبدری، مغیره بن مغیره را به قتل رساند، به غیر از کسانی که بعد از اینکه شکستشان داد، آن­ها را به قتل رساند، و شبهه­ای در گریختن عمر و عثمان وجود ندارد بلکه شبهه در ابوبکر است. آیا او تا زمان گشایش پابرجا ماند یا این که گریخت؟ و در جنگ احزاب عمرو بن عبدودّ و پسرش و نوفل بن عبدالله بن مغیره، منبِّهَ بن عثمان عبدری، وهبیرة بن ابی هبیره مخزومی را به قتل رساند. و بادها وزیدند و کافران شکست خوردند.

و در جنگ حنین علی علیه السلام چهل مرد را به قتل رساند و قهرمانشان ابو جَروَل بود. و علی علیه السلام پیکر بزرگ او را از طول با ضربه­ای با کلاهخود و سرپوش و زره و بدنش را همراه با زره کوتاه تا زین کوهه، به دو نیم کرد و در اسم آن اختلاف دارند. علی علیه السلام در جنگ حنین میان بیست و چهار هزار شمشیرزن ایستاد تا این­که کمک از آسمان آشکار شد.

و در غزوه سلسله هفت سرسخت را به قتل رساند که سرسخت­ترین آن­ها آخرین آن­ها بود و او سعید بن مالک عِجلیّ بود و در بنی نضیر یازده نفر از آن­ها را با غافلگیری به قتل رساند. در بنی قریظه گردن سران یهود مانند حُیَیِّ بن أخطب و کعب بن أشرف را زد. و در غزوة بنی مصطلق مالک و پسرش فائق را به قتل رساند.

علی علیه السلام دو نوع ضربه داشت: وقتی قد بلند بود از طول و وقتی کوتاه بود از عرض ضربه می­زد. و گفتند ضربه­های او بکر بود. وقتی بالاتر بود از طول و وقتی پایین­تر، از عرض ضربه می­زد و زمانی که به دژی می­رسید ویران می­کرد. گفتند ضربه­هایش بکر بود و نه عون. گفته می­شود: ضربه بکر یعنی ضربه تمام کننده­ای که چیزی دنبال نداشت. و عون ضربه­ای بود که کار را تمام نمی­کرد و نیاز به تکرار داشت. و گفته می­شد او ضربه را با شدت مضاعفی می­نشاند و هیچ قهرمانی در مانند آن بر او پیشی نگرفت. ایرانیان می­پنداشتند که اصول ضربه شش است و همه از او گرفته شده است و آن ها: ضربه عِلِویة، سِفلیة، غَلَبة، مالَه و حاله (جالَه)و جِروهام هستند - . مناقب آل ابی طالب 1 : 294 – 296 - .

**[ترجمه]

کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی عُثْمَانَ بْنِ حُنَیْفٍ: لَوْ تَظَاهَرَتِ الْعَرَبُ عَلَی قِتَالِی لَمَا وَلَّیْتُ عَنْهَا وَ لَوْ أَمْکَنَتِ الْفُرْصَةُ مِنْ رِقَابِهَا لَسَارَعْتُ إِلَیْهَا.

و فی الفائق أن علیا حمل علی المشرکین فما زالوا یبقطون یعنی تعادوا إلی الجبال منهزمین و کانت قریش إذا رأوه فی الحرب تواصت خوفا منه و قد نظر إلیه رجل و قد شق العسکر فقال علمت بأن ملک الموت فی الجانب الذی فیه علی و قد سماه رسول الله صلی الله علیه و آله کرارا غیر فرار فی حدیث خیبر و کان النبی صلی الله علیه و آله یهدد الکفار به علیه السلام.

رَوَی أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ فِی الْفَضَائِلِ عَنْ شَدَّادِ بْنِ الْهَادِ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَفْدٌ مِنَ الْیَمَنِ لِیَسْرَحَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ لَتُقِیمُنَّ الصَّلَاةَ أَوْ لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْکُمْ رَجُلًا یَقْتُلُ الْمُقَاتِلَةَ وَ یَسْبِی الذُّرِّیَّةَ قَالَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ أَنَا أَوْ هَذَا وَ انْتَشَلَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام.

تَارِیخُ النَّسَوِیِّ، قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِأَهْلِ الطَّائِفِ فِی خَبَرٍ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتُقِیمُنَّ الصَّلَاةَ وَ لَتُؤْتُنَّ الزَّکَاةَ أَوْ لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْکُمْ رَجُلًا مِنِّی أَوْ کَنَفْسِی فَلَیَضْرِبَنَّ أَعْنَاقَ مُقَاتِلِیهِمْ وَ لَیَسْبِیَنَّ ذَرَارِیَّهُمْ (1) قَالَ فَرَأَی النَّاسُ أَنَّهُ عَنَی أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَأَخَذَ بِیَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ هَذَا.

صَحِیحُ التِّرْمِذِیِّ، وَ تَارِیخُ الْخَطِیبِ، وَ فَضَائِلُ السَّمْعَانِیِّ، أَنَّهُ قَالَ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ لِسُهَیْلِ بْنِ عُمَیْرٍ: یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ لَتَنْتَهُنَّ أَوْ لَیَبْعَثَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ مَنْ یَضْرِبُ رِقَابَکُمْ عَلَی الدِّینِ الْخَبَرَ وَ لِذَلِکَ فَسَّرَ الرِّضَا علیه السلام قَوْلَهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ(2) أَنَّ عَلِیّاً مِنْهُمْ.

و قال معاویة یوم صفین أرید منکم و الله أن تشجروه بالرماح فتریح العباد(3) و البلاد منه قال مروان و الله لقد ثقلنا علیک یا معاویة إذ کنت تأمرنا

ص: 68

بقتل حیة الوادی و الأسد العاوی (1) و نهض مغضبا فأنشأ الولید بن عقبة:

یقول لنا معاویة بن حرب***أ ما فیکم لواترکم طلوب

یشد علی أبی حسن علی***بأسمر لا تهجنه الکعوب

فقلت له أ تلعب یا ابن هند***فإنک بیننا رجل غریب

أ تأمرنا بحیة بطن واد***یتاح لنا به أسد مهیب

کأن الخلق لما عاینوه***خلال النقع لیس لهم قلوب.

فقال عمرو و الله ما یعیر أحد بفراره من علی بن أبی طالب علیه السلام.

و لما نعی بقتل أمیر المؤمنین علیه السلام دخل عمرو بن العاص علی معاویة مبشرا فقال إن الأسد المفترش ذراعیه بالعراق لاقی شعوبه فقال معاویة:

قل للأرانب تربع حیث ما سلکت***و للظباء بلا خوف و لا حذر.

أَبُو السَّعَادَاتِ فِی فَضَائِلِ الْعَشَرَةِ، رُوِیَ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یُحَارِبُ رَجُلًا مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ الْمُشْرِکُ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ هَبْنِی سَیْفَکَ فَرَمَاهُ إِلَیْهِ فَقَالَ الْمُشْرِکُ عَجَباً یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ فِی مِثْلِ هَذَا الْوَقْتِ تَدْفَعُ إِلَیَّ سَیْفَکَ فَقَالَ یَا هَذَا إِنَّکَ مَدَدْتَ یَدَ الْمَسْأَلَةِ إِلَیَّ وَ لَیْسَ مِنَ الْکَرَمِ أَنْ یُرَدَّ السَّائِلُ فَرَمَی الْکَافِرُ نَفْسَهُ إِلَی الْأَرْضِ وَ قَالَ هَذِهِ سِیرَةُ أَهْلِ الدِّینِ فَقَبَّلَ (2) قَدَمَهُ وَ أَسْلَمَ.

وَ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ.

وَ رَوَی الْخَلْقُ: أَنَّ یَوْمَ بَدْرٍ لَمْ یَکُنْ عِنْدَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله مَاءٌ فَمَرَّ عَلِیٌّ یَحْمِلُ الْمَاءَ إِلَی وَسَطِ الْعَدُوِّ وَ هُمْ عَلَی بِئْرِ بَدْرٍ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ جَاءَ إِلَی الْبِئْرِ وَ نَزَلَ وَ مَلَأَ السَّطِیحَةَ وَ وَضَعَهَا عَلَی رَأْسِ الْبِئْرِ فَسَمِعَ حِسّاً وَ إِثَاراً لِمَنْ یَقْصِدُهُ (3) فَبَرَکَ فِی الْبِئْرِ فَلَمَّا سَکَنَ صَعِدَ فَرَأَی الْمَاءَ مَصْبُوباً ثُمَّ نَزَلَ ثَانِیاً فَکَانَ مِثْلُ ذَلِکَ فَنَزَلَ ثَالِثاً وَ حَمَلَ الْمَاءَ وَ لَمْ یَصْعَدْ بَلْ صَعِدَ بِهِ حَامِلًا لِلْمَاءِ فَلَمَّا حَمَلَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ضَحِکَ

ص: 69

النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی وَجْهِهِ وَ قَالَ أَنْتَ تُحَدِّثُ أَوْ أَنَا فَقَالَ بَلْ أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهُ فَکَلَامُکَ أَحْلَی فَقَصَّ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ کَانَ ذَلِکَ جَبْرَئِیلُ یُجَرِّبُ وَ یُرِی الْمَلَائِکَةَ ثَبَاتَ قَلْبِکَ.

مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبُو عُمَرَ وَ عُثْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ أَنَّهُ: أَصَابَ النَّاسَ عَطَشٌ شَدِیدٌ فِی الْحُدَیْبِیَةِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَلْ مِنْ رَجُلٍ یَمْضِی مَعَ السُّقَاةِ إِلَی بِئْرِ ذَاتِ الْعَلَمِ فَیَأْتِیَنَا بِالْمَاءِ وَ أَضْمَنَ لَهُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةَ فَذَهَبَ جَمَاعَةٌ فِیهِمْ سَلَمَةُ بْنُ الْأَکْوَعِ فَلَمَّا دَنَوْا مِنَ الشَّجَرَةِ وَ الْبِئْرِ سَمِعُوا حِسّاً وَ حَرَکَةً شَدِیدَةً وَ قَرْعَ طُبُولٍ وَ رَأَوْا نِیرَاناً تَتَّقِدُ بِغَیْرِ حَطَبٍ فَرَجَعُوا خَائِفِینَ ثُمَّ قَالَ هَلْ مِنْ رَجُلٍ یَمْضِی مَعَ السُّقَاةِ فَیَأْتِیَنَا بِالْمَاءِ وَ أَضْمَنَ لَهُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةَ فَمَضَی رَجُلٌ مِنْ بَنِی سُلَیْمٍ وَ هُوَ یَرْتَجِزُ:

أَ مِنْ عَزِیفٍ ظَاهِرٍ نَحْوَ السَّلَمِ***یَنْکُلُ مَنْ وَجَّهَهُ خَیْرُ الْأُمَمِ

مِنْ قَبْلِ أَنْ یَبْلُغَ آبَارَ الْعَلَمِ***فَیَسْتَقِی وَ اللَّیْلُ مَبْسُوطُ الظُّلَمِ

وَ یَأْمَنُ الذَّمَّ وَ تَوْبِیخَ الْکَلِمِ

فَلَمَّا وَصَلُوا إِلَی الْحِسِّ رَجَعُوا وَجِلِینَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَلْ مِنْ رَجُلٍ یَمْضِی مَعَ السُّقَاةِ إِلَی الْبِئْرِ ذَاتِ الْعَلَمِ فَیَأْتِیَنَا بِالْمَاءِ أَضْمَنْ لَهُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةَ فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ وَ اشْتَدَّ بِالنَّاسِ الْعَطَشُ وَ هُمْ صِیَامٌ ثُمَّ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام سِرْ مَعَ هَؤُلَاءِ السُّقَاةِ حَتَّی تَرِدَ بِئْرَ ذَاتِ الْعَلَمِ وَ تَسْتَقِیَ وَ تَعُودَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَخَرَجَ عَلِیٌّ قَائِلًا:

أَعُوذُ بِالرَّحْمَنِ أَنْ أَمِیلَا***مِنْ عَزْفِ جِنٍّ أَظْهَرُوا تَأْوِیلًا

وَ أَوقَدَتْ نِیرَانَهَا تَغْوِیلًا***وَ قَرَّعَتْ مَعَ عَزْفِهَا الطُّبُولَا

قَالَ: فَدَاخَلَنَا الرُّعْبُ فَالْتَفَتَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَیْنَا وَ قَالَ اتَّبِعُوا أَثَرِی وَ لَا یَفْزَعَنَّکُمْ مَا تَرَوْنَ وَ تَسْمَعُونَ فَلَیْسَ بِضَائِرِکُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ مَضَی فَلَمَّا دَخَلْنَا الشَّجَرَ فَإِذَا بِنِیرَانٍ تَضْطَرِمُ بِغَیْرِ حَطَبٍ وَ أَصْوَاتٍ هَائِلَةٍ وَ رُءُوسٍ مُقَطَّعَةٍ لَهَا ضَجَّةٌ وَ هُوَ یَقُولُ اتَّبِعُونِی وَ لَا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لَا یَلْتَفِتُ أَحَدٌ مِنْکُمْ یَمِیناً وَ لَا شِمَالًا فَلَمَّا

ص: 70

جَاوَزْنَا الشَّجَرَةَ وَ وَرَدْنَا الْمَاءَ فَأَدْلَی الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ دَلْوَهُ فِی الْبِئْرِ فَاسْتَقَی دَلْواً أَوْ دَلْوَیْنِ ثُمَّ انْقَطَعَ الدَّلْوُ فَوَقَعَ فِی الْقَلِیبِ وَ الْقَلِیبُ ضَیِّقٌ مُظْلِمٌ بَعِیدُ الْقَعْرِ فَسَمِعْنَا فِی أَسْفَلِ الْقَلِیبِ قَهْقَهَةً وَ ضَحِکاً شَدِیداً فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَنْ یَرْجِعُ إِلَی عَسْکَرِنَا فَیَأْتِیَنَا بِدَلْوٍ وَ رَشاً فَقَالَ أَصْحَابُهُ مَنْ یَسْتَطِیعُ ذَلِکَ فَائْتَزَرَ بِمِئْزَرٍ وَ نَزَلَ فِی الْقَلِیبِ وَ مَا تَزْدَادُ الْقَهْقَهَةُ إِلَّا عُلُوّاً وَ جَعَلَ یَنْحَدِرُ فِی مَرَاقِی الْقَلِیبِ إِذْ زَلَّتْ رِجْلُهُ فَسَقَطَ فِیهِ ثُمَّ سَمِعْنَا وَجْبَةً شَدِیدَةً وَ اضْطِرَاباً وَ غَطِیطاً کَغَطِیطِ الْمَخْنُوقِ (1) ثُمَّ نَادَی عَلِیٌّ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ هَلُمُّوا قِرْبَکُمْ فَأَفْعَمَهَا وَ أَصْعَدَهَا عَلَی عُنُقِهِ شَیْئاً فَشَیْئاً وَ مَضَی بَیْنَ أَیْدِینَا فَلَمْ نَرَ شَیْئاً فَسَمِعْنَا صَوْتاً:

أَیُّ فَتَی لَیْلٍ أَخِی رَوْعَاتٍ***وَ أَیُّ سَبَّاقٍ إِلَی الْغَایَاتِ

لِلَّهِ دَرُّ الْغُرَرِ السَّادَاتِ***مِنْ هَاشِمِ الْهَامَاتِ وَ الْقَامَاتِ

مِثْلُ رَسُولِ اللَّهِ ذِی الْآیَاتِ***أَوْ کَعَلِیٍّ کَاشِفِ الْکُرُبَاتِ

کَذَا یَکُونُ الْمَرْءُ فِی الْحَاجَاتِ***فَارْتَجَزَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام

اللَّیْلُ هَوْلٌ یُرْهِبُ الْمَهِیبَا***وَ یَذْهَلُ الْمُشَجَّعُ اللَّهِیبَا

فَإِنَّنِی أَهُولُ مِنْهُ دِیناً***وَ لَسْتُ أَخْشَی الرَّوْعَ وَ الْخَطُوبَا

إِذَا هَزَزْتُ الصَّارِمَ الْقَضِیبَا***أَبْصَرْتُ مِنْهُ عَجَباً عَجِیباً

وَ انْتَهَی إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَهُ زَجَلٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا ذَا رَأَیْتَ فِی طَرِیقِکَ یَا عَلِیُّ فَأَخْبَرَهُ بِخَبَرِهِ کُلِّهِ فَقَالَ إِنَّ الَّذِی رَأَیْتَهُ مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ لِی وَ لِمَنْ حَضَرَ مَعِی فِی وَجْهِی هَذَا قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام اشْرَحْهُ لِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَمَّا الرُّءُوسُ الَّتِی رَأَیْتُمْ لَهَا ضَجَّةٌ وَ لِأَلْسِنَتِهَا لَجْلَجَةٌ فَذَلِکَ مَثَلُ قَوْمٍ مَعِی یَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِمْ مَا لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُمْ صَرْفاً وَ عَدْلًا وَ لَا یُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً وَ أَمَّا النِّیرَانُ بِغَیْرِ حَطَبٍ فَفِتْنَةٌ تَکُونُ فِی أُمَّتِی بَعْدِی الْقَائِمُ فِیهَا وَ الْقَاعِدُ سَوَاءٌ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ لَهُمْ عَمَلًا وَ لَا یُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً وَ أَمَّا الْهَاتِفُ الَّذِی هَتَفَ بِکَ فَذَاکَ سَلْقَعَةٌ وَ هُوَ

ص: 71

سَمْلَعَةُ بْنُ عَزَّافٍ الَّذِی قَتَلَ عَدُوَّ اللَّهِ مُسْعِراً شَیْطَانَ الْأَصْنَامِ الَّذِی کَانَ یُکَلِّمُ قُرَیْشاً مِنْهَا وَ یَشْرَعُ فِی هِجَائِی.

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَالِمٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَعَثَ سَعْدَ بْنَ مَالِکٍ بِالرَّوَایَا یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ فَرَجَعَ رَعِباً مِنَ الْقَوْمِ ثُمَّ بَعَثَ آخَرَ فَنَکَصَ فَزِعاً ثُمَّ بَعَثَ عَلِیّاً فَاسْتَسْقَی ثُمَّ أَقْبَلَ بِهَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَکَبَّرَ وَ دَعَا لَهُ بِخَیْرٍ. و هل ثبت مثل ذلک لکرد من الفرس مثل رستم و إسفندیار و کستاشف (1) و بهمن أو لفرسان من العرب مثل عنتر العبسی و عامر بن الطفیل و عمرو بن عبد ود أو لمبارز من الترک مثل أفراسیاب و شبهه فهو الفارس الذی یفرق العسکر کفرق الشعر و یطویهم کطی السجل الحرب دأبه و الجد آدابه و النصر طبعه و العدو غنمه جری خطار و جسور هضار ما لسیفه إلا الرقاب قراب إنه لو حضر لکفی الحذر و یقال له غالب کل غالب علی بن أبی طالب.

و قد رویتم علی کان أشجعهم (2)*** و أشجع الجمع بالأعداء أثقفه (3).

**[ترجمه]جزری در النهایة گفت: در حدیث «ضربات علی علیه السلام مبتکرات بود و نه عون»، یعنی ضربه­های او بکر بود و با یکی از آن­ها می­کُشت و نیازی نداشت دوباره ضربه را تکرار کند. گفته می­شود: ضربه بکر زمانی است که ضربه تمام کننده­ باشد و چیزی دنبالش نباشد، و عون جمع عوان و آن در اصل زنِ مسن است و در این­جا منظور دوتایی است - .النهایه 1 :91 - .

و در روز فتح، خون­ریز عرب­ها اسد بن غویلم را به قتل رساند و در غزوه وادی الرمل مبارزان آن­ها را کشت. در خیبر مرحب، ذاالخمار و عنکبوت را به قتل رساند. در طائف، سپاه ضیغم را شکست داد و شهاب بن عیس و نافع بن غیلان را کشت. زمان هجرت، مهلع و جناح را کشت و نیز جنگیدنش با جوانان مکه زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله از خانه­اش به سوی مسجد بیرون می­رفت. و بیتوته کردن او در بستر پیامبر در شب هجرت. و برای او جایگاهی معروف در جمل است زمانی به بریدن دست شتر رسید سپس دو پای او را برید تا این­که افتاد. در لیلة الهریر سیصد تکبیر گفت که با هر تکبیر دشمنی را بر زمین انداخت، و در روایتی: پانصد و بیست و سه که أعثم آن را روایت کرد. و در روایتی هفتصد. زره ایشان پشت، و مرکبش، جنگ و گریز نداشت.

و در آن­چه امیرالمؤمنین علیه السلام به عثمان بن حنیف نوشت آمده است: اگر همه عرب برای جنگ با من پشت به پشت هم دهند از آن­ها روی برنمی­گردانم، و اگر فرصتی برای دست یافتن به گردن­هایشان دست دهد به سوی آن می­شتابم.

و در الفائق آمده است: علی علیه السلام به مشرکان حمله کرد، پس پیوسته بالا می­رفتند. یعنی به سوی کوه با دشمنی و در حالی که شکست خورده بودند می­رفتند و قریشی­ها وقتی او را در جنگ می­دیدند از ترس او وصیت می کردند. مردی به او نگریست در حالی که سپاه را شکافته بود و گفت: دریافتم که ملک الموت در طرفی است که علی آن­جاست. رسول الله صلی الله علیه و آله در حدیث خیبر او را کرار(بسیار حمله کننده) غیر­گریزان نام نهاد. و پیامبر صلی الله علیه و آله کافران را با او تهدید می­کرد.

أحمد بن حنبل در الفضائل از شدّاد بن الهَاد روایت می­کند که گفت: وقتی هیئتی از یمن نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند تا آزاد باشند رسول الله فرمود: خدا می­داند که یا نماز به پا می­دارید یا مردی را به سوی شما می­فرستم که جنگجویان را به قتل می­رساند و خانواده­ها را به اسارت می­گیرد. گفت: سپس رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: خدایا یا من و یا این، و دست علی علیه السلام را (از بین جمع)بالا آورد.

تاریخ النسوی، عبدالرحمن بن عوف گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله در خبری به اهل طائف گفت: قسم به کسی که جانم در دست اوست، یا نماز به پا می­دارید و زکات می­دهید یا مردی از من یا مانند خودم را به سوی شما می­فرستم. پس گردن جنگجویانشان را ­بزند و فرزندانشان را به اسارت ­بگیرد. گفت: مردم پنداشتند منظورش ابوبکر و عمر است، که دست علی بن ابی طالب علیه السلام را گرفت و فرمود: این.

صحیح ترمذی و تاریخ خطیب و فضائل سمعانی: پیامبر صلی الله علیه و آله در روز حدیبیه به سُهیل بن عُمَیر فرمود: ای جماعت قریش! یا دست برمی­دارید یا خدا کسی را بر شما می­فرستد که به خاطر دین گردنتان را می­زند. ادامه روایت. و از این رو امام رضا علیه السلام کلام خدای تعالی که فرمود: « وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ » - . فتح/29 - {کسانی که با اویند با کافران سختگیرند} را چنین تفسیر کرد: از آن جمله علی علیه السلام است.

و معاویه در جنگ صفین گفت: به خدا از شما می­خواهم که او را با نیزه بزنید تا بندگان و کشور از او بیاسایند. مروان گفت: ای معاویه به خدا بر تو سنگین شده­ایم که ما را به کشتن مار وادی و شیر غرنده امر می­کنی. و غضبناک برخاست. ولید بن عقبه سرود:

- معاویه بن حرب به ما می­گوید آیا در میان شما کسی نیست که خون­بهایتان را بخواهد.

- حمله کند بر ابو الحسن علی، با نیزه­ای که هیچ برآمدگی ای آن را عیب دار نمی­کند .

- پس گفتم آیا شوخی می­کنی ای پسر هند تو در میان ما مردی غریب هستی.

- ما را به مار دلِ وادی امر می­کنی که از او شیر ترسناکی بر ما مهیا می­شود.

- مردم وقتی که او را در میان غبار جنگ می­بینند گویی که قلب ندارند.

عَمرو گفت: به خدا کسی به خاطر فرار از علی بن ابی طالب علیه السلام سرزنش نمی­شود.

و زمانی که خبر کشته شدن امیرالمؤمنین علیه السلام داده شد عمرو بن عاص مژده گویان بر معاویه وارد شد و گفت: شیری که در عراق بازوانش را بر زمین پهن کرده بود به درّهای خود رفت - درگذشت - .معاویه گفت:

- به خرگوش­ها بگو هر کجا رفتید اقامت کنید و به آهوان بگو: بدون ترس و بدون احتیاط باشید.

ابوالسعادات در فضائل العشرة روایت کرد که علی علیه السلام با مردی از مشرکان می­جنگید، مشرک گفت: ای پسر ابوطالب شمشیرت را به من ببخش، پس به طرف او انداخت. مشرک گفت: عجیب است ای پسر ابوطالب در چنین موقعیتی شمشیرت را به من می­دهی؟ گفت: تو دست خواهش به سوی من دراز کردی و از بزرگواری نیست که خواهنده پس زده شود. کافر خود را بر زمین انداخت و گفت: این مرام اهل دین است، و پایش را بوسید و اسلام آورد.

و جبرئیل به او گفت: شمشیری جز ذوالفقار و جوانمردی جز علی وجود ندارد.

مردم روایت کردند که در جنگ بدر نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آبی نبود. علی علیه السلام رفت تا از دل دشمن آب بیاورد و در حالی که آن­ها مشرف بر چاه بدر بودند. به سوی چاه آمد و پایین رفت و ظرف آب را پر کرد و بر سر چاه نهاد، آواز و جنبشی حس کرد از کسی که قصد او را دارد. در چاه زانو زد و وقتی آرام شد بالا آمد و دید آب ریخته شده، سپس دوباره پایین رفت و این دفعه نیز همان شد. بار سوم پایین رفت و آب برداشت و بالا نیامد بلکه آب را بالا آورد در حالی که آن را حمل می­کرد. وقتی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورد، پیامبر به رویش خندید و گفت: تو سخن می­گویی یا من؟ گفت: البته شما ای رسول الله که کلامتان شیرین­تر است. برای او تعریف کرد سپس به او گفت: آن جبرئیل بود که می­آزمود و به فرشتگان استواری قلبت را نشان می­داد.

از ابن عباس: در حدیبیه مردم دچار عطش شدیدی شدند پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا مردی هست که همراه ساقیان به چاه دارای نشانه برود و برای ما آب بیاورد و من از طرف خدا بهشت را برای او تضمین کنم؟ گروهی رفتند. از میان آن­ها سلمه بن اکوع، وقتی به درخت و چاه نزدیک شدند آواز، جنبشی شدید و کوبیدن طبل­ها را شنیدند و آتشی را دیدند که بدون هیزم شعله ور می­شد، پس ترسان بازگشتند. سپس فرمود: آیا مردی هست که همراه ساقیان برود و برای ما آب بیاورد و من از طرف خدا بهشت را برای او تضمین کنم؟ مردی از بنی سلیم روانه شد در حالی که رجز می­خواند:

- آیا از سروصدایی که به طرف سلم می­آید می­گریزد؟ کسی که برترین امت او را روانه کرده است

- پیش از آن که به چاه­های نشانه­دار برسد و آب بردارد در حالی که شب تاریکی را پراکنده است

و از سرزنش و توبیخ در امان بماند.

وقتی به آن آواز رسیدند ترسان بازگشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا مردی هست که همراه ساقیان به چاه نشانه­دار برود و برای ما آب بیاورد و من از طرف خدا بهشت را برای او تضمین کنم؟ کسی برنخاست. تشنگی بر مردم سخت­تر شد و آن­ها روزه بودند. سپس به علی علیه السلام فرمود: همراه این ساقیان برو تا بر چاه نشانه­دار وارد شوی و آب برداری إن شاء الله. پس علی علیه السلام بیرون رفت در حالی که می­گفت:

- به خدا پناه می­برم از این­که بر­گردم از آن­چه که آواز جن تفسیرش کردند.

- که آتش خود را برای غافل­گیری برافروخته و همراه آوازش طبل نواخته است

گفت: ترس بر ما وارد شد و علی علیه السلام رو کرد به ما و فرمود: دنبال من بیایید و آن­چه می­بینید و می­شنوید شما را نترساند که ان شا الله گزندی به شما نمی­رساند. سپس گذشت، وقتی وارد درخت شدیم ناگهان آتشی دیدیم که بدون هیزم شعله­ور بود، و صداهایی ترسناک و سرهای قطع شده که ضجه می­زدند و او می­ فرمود: دنبالم بیایید، ترسی بر شما نیست، و کسی از شما به راست و چپ نگاه نکند. وقتی از درخت گذر کردیم و وارد آب شدیم براء بن عازب سطلش را در چاه انداخت و یک یا دو سطل آب برداشت سپس دلو پاره شد و در چاه افتاد و چاه تنگ، تاریک و عمیق بود در پایین چاه قهقهه و خنده شدیدی شنیدیم. علی علیه السلام فرمود: چه کسی به سپاه ما باز می­گردد تا برای ما دلو و طناب بیاورد؟ اصحابش گفتند: چه کسی می­تواند چنین کند؟ پس پیش بندی بست و به پایین چاه رفت. صدای قهقهه پیوسته بیشتر می شد و شروع کرد به پایین رفتن از پله­های چاه که پایش لغزید و در آن افتاد، سپس صدای سقوط شدید، صدای برهم خوردن و خِرخِری مانند خِرخِر کسی که در حال خفه شدن است شنیدیم. علی علیه السلام صدا زد: الله اکبر الله اکبر من بنده خدا و برادر رسول الله صلی الله علیه و آله هستم، مشک­هایتان را بیاورید، آن­ها را پر کرد و یک به یک بر گردن خود آویخته و بالا آورد و پیش روی ما گذاشت، و چیزی ندیدیم. صدایی را شنیدیم که می­گفت:

- کدام جوانمرد است در شب ترسناک و کدام پیشتاز است به سوی اهداف؟

- عجب از بزرگانی که پیشانیشان می­درخشد از خردکنندگان سرها و پیکرهاست.

- مانند رسول الله صلی الله علیه و آله دارای آیات یا مانند علی برطرف کننده اندوه­ها

و انسان در مواقع نیاز این­گونه است.

پس علی علیه السلام رجز خواند:

- شب ترسناک است و انسان با ابهت را می­ترساند و زبانه آتش فرد شجاع و تشویق شده را به حیرت می­افکند.

- من از آن بر دین خود بیمناکم در حالی که من از جنگ و مصیبت نترسیده­ام.

- وقتی شمشیر بران و بلند را به حرکت در آوردم چیز بسیار عجیبی از آن دیدم.

و به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله باز گشت و او زمزمه شادی داشت. رسول الله فرمود: در راه چه دیدی ای علی؟ و او پیامبر را از همه داستان با خبر کرد. فرمود:آن­چه دیدی مثلی بود که خدا برای من و هر کس که در این راه همراه من بود، زد. علی علیه السلام فرمود: ای رسول الله آن را برای من شرح بده. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: سرهایی که دیدید ضجه می­زدند و با گرفتگی زبان صحبت می­کردند آن مَثل أمّت من است که با زبانشان چیزی را می­گویند که در دل­هایشان نیست. و خداوند از آن­ها هیچ خلوص و راستی­ای را نمی­پذیرد. « وَ لَا یُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً » - . کهف / 105 -

{و در روز قیامت ارزشی برای آن­ها قائل نیست.} و اما آتش بدون هیزم فتنه­ای است که بعد از من در امتم خواهد بود، که در آن ایستاده و نشسته مساوی هستند. خدا عملی را از آن­ها نمی­پذیرد و در قیامت ارزشی برای آن­ها قائل نیست. و فریاد زننده­ای که تو را صدا زد، آن سَلقَعَه بود و او سَملَعَة بن عزّاف است که دشمن خدا، مُسعِر شیطان بت­ها را کشت. کسی که با قریش سخن می­گفت و در هجو و مسخره کردن من دادِ سخن می­داد.

عبدالله بن سالم گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله روز حدیبیه سعد بن مالک را با ساقیان فرستاد و ترسان از آن قوم بازگشت سپس دیگری را فرستاد پس وحشت زده پس کشید. سپس علی علیه السلام را فرستاد که آب برداشت آن را پیش روی رسول الله صلی الله علیه و آله آورد و تکبیر گفت و برای او دعای خیر کرد.

آیا چنین چیزی برای جنگجویی از ایرانیان مانند رستم، اسفندیار، گشتاسب و بهمن ثابت شده است؟ یا برای قهرمانان عرب مانند عنتره عبسیّ، عامر بن طفیل و عمر بن عبدودّ؟ یا مبارزی از ترک­ها مانند افراسیاب و مانند او؟ او قهرمانی است که سپاه را مانند فرق باز کردن مو پراکنده می­سازد، و مانند طومار در هم می پیچد. جنگ عادت او، جدیت مرام او، پیروزی در طبع او و دشمن غنیمت اوست. دلیر، خطر پذیر، نترس و جسور است. و برای شمشیرش بندی جز گردن­ها نیست. اگر او حاضر شود برای ترس کفایت است. و در مورد او گفته می­شود: غالب هر غالب، علی بن ابی طالب.

- برای شما روایت شد که علی شجاع­ترین آن­ها بود و شجاع­ترین گروه مقابل دشمن ماهرترین بود - . مناقب آل ابی طالب 1 : 296 – 301 -

**[ترجمه]

العزف و العزیف صوت الجن و فعم الإناء امتلأ و أفعمته ملأته.

**[ترجمه]العزف و العزیف: صدای جن. فعم الإناء: پر کردن، أفعمته: آن را پر کردم.

**[ترجمه]

یَمْشِی فَالْتَفَتَ إِلَی وَرَائِهِ وَ عَدَا فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ وَیْحَکَ أَ مَا تَرَی الْهِزَبْرَ بْنَ الْهِزَبْرِ الْقُثَمَ بْنَ الْقُثَمِ (1) الْفَلَّاقَ لِلْبُهْمِ الضَّارِبَ عَلَی هَامَةِ مَنْ طَغَی وَ ظَلَمَ ذَا السَّیْفَیْنِ وَرَایَ فَقُلْتُ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ إِنَّکَ تُحَقِّرُهُ بَایَعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ أُحُدٍ أَنَّ مَنْ فَرَّ مِنَّا فَهُوَ ضَالٌّ وَ مَنْ قُتِلَ فَهُوَ شَهِیدٌ وَ رَسُولُ اللَّهُ یَضْمَنُ لَهُ الْجَنَّةَ فَلَمَّا الْتَقَی الْجَمْعَانِ هَزَمُونَا وَ هَذَا کَانَ یُحَارِبُهُمْ وَحِیداً حَتَّی انْسَدَّ(2) نَفَسُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَبْرَئِیلَ ثُمَّ قَالَ عَاهَدْتُمُوهُ وَ خَالَفْتُمُوهُ وَ رَمَی بِقَبْضَةِ رَمْلٍ وَ قَالَ شَاهَتِ الْوُجُوهُ فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ مِنَّا إِلَّا وَ أَصَابَتْ عَیْنَهُ رَمْلَةٌ فَرَجَعْنَا نَمْسَحُ وُجُوهَنَا قَائِلِینَ اللَّهَ اللَّهَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَقِلْنَا أَقَالَکَ اللَّهُ فَالْکَرُّ وَ الْفَرُّ عَادَةُ الْعَرَبِ فَاصْفَحْ وَ قَلَّ مَا أَرَاهُ وَحِیداً إِلَّا خِفْتُ مِنْهُ.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ قَتَلَ قَتِیلًا فَلَهُ سَلَبُهُ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَتَوَرَّعُ عَنْ ذَلِکَ وَ إِنَّهُ لَمْ یَتَّبِعْ مُنْهَزِماً وَ تَأَخَّرَ عَمَّنِ اسْتَغَاثَ وَ لَمْ یَکُنْ یُجَهِّزُ عَلَی جَرِیحٍ وَ لَمَّا أَرْدَی علیه السلام عَمْراً قَالَ عَمْرٌو یَا ابْنَ عَمِّ إِنَّ لِی إِلَیْکَ حَاجَةً لَا تَکْشِفْ سَوْءَةَ ابْنِ عَمِّکَ وَ لَا تَسْلُبْهُ سَلَبَهُ فَقَالَ علیه السلام ذَاکَ أَهْوَنُ عَلَیَّ وَ فِیهِ یَقُولُ علیه السلام:

وَ عَفَفْتُ عَنْ أَثْوَابِهِ لَوْ أَنَّنِی***کُنْتُ الْمُقَطَّرَ بَزَّنِی أَثْوَابِی

مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ: قَالَ لَهُ عُمَرُ هَلَّا سَلَبْتَ دِرْعَهُ فَإِنَّهَا تُسَاوِی ثَلَاثَةَ آلَافٍ وَ لَیْسَ لِلْعَرَبِ مِثْلُهَا قَالَ إِنِّی اسْتَحْیَیْتُ أَنْ أَکْشِفَ ابْنَ عَمِّی.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ: جَاءَتْ أُخْتُ عَمْرٍو وَ رَأَتْهُ فِی سَلَبِهِ فَلَمْ تَحْزَنْ وَ قَالَتْ إِنَّمَا قَتَلَهُ کَرِیمٌ وَ قَالَ علیه السلام یَا قَنْبَرُ لَا تُعَرِّ فَرَائِسِی أَرَادَ لَا تَسْلُبْ قَتْلَایَ مِنَ الْبُغَاةِ(3).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: از امام باقر علیه السلام روایت شده است که درباره کلام خدای تعالی « أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ » - . مومنون/61 -

{آنانند که در کارهای نیک شتاب می­ورزند}، تا ادامه آیه، فرمود: کسی بر علی بن ابی طالب علیه السلام پیشی نگرفت.

از ابن عباس روایت شده است که گفت: وقتی علی بن ابی طالب علیه السلام سرش را پایین می­انداخت می­ترسیدیم که آغازگر سخن باشیم. و به امیرالمؤمنین علیه السلام گفته شد: با چه چیز بر رقیبان چیره شدی؟ گفت: با تسلط ترس از من بر دل­هایشان.

نطنزی در الخصائص از سفیان بن عُیَینِه از شقیق بن سلمه روایت کرد و گفت: عمر راه می­رفت، به پشت سرش نگریست و دوید. از او در مورد آن سوال کردم گفت: وای بر تو آیا شیرزاده شیر، سخاوتمند­زاده سخاوتمند، شکافنده شجاعان ضربه زننده بر سر ظالمان و سرکشان و صاحب دو شمشیر و فکر را پشت سرم نمی­بینی؟ گفتم: این علی بن ابی طالب علیه السلام است. گفت: مادرت به عزایت بنشیند تو او را تحقیر کردی. در جنگ احد با پیامبر صلی الله علیه و آله بیعت کردیم که هر کس از ما بگریزد گمراه و هر کس کشته شود شهید است و رسول الله بهشت را برای او ضمانت می­کند. وقتی دو گروه با هم روبرو شدند ما را شکست دادند. و او به تنهایی با آن­ها می­جنگید تا این­که نفَس رسول الله صلی الله علیه و آله و جبرئیل حبس شد سپس گفت: او را شناختید و با او مخالفت کردید و یک مشت خاکستر انداخت و گفت: زشت باد چهره­ها. به خدا قسم کسی از ما نبود مگر این­که خاکستر به چشمش اصابت کرد و بازگشتیم در حالی که به چهره­های خود دست می­کشیدیم و می­گفتیم: تورا به خدا ای اباالحسن، ما را ببخش، خدا تو را ببخشد. جنگ و گریز عادت عرب است. پس بگذر، و کم پیش آمده که او را تنها ببینم مگر این ­که از او ترسیدم .

و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس، کسی را بکشد، آن­چه از او می­گیرد از آن اوست. علی علیه السلام از این کار پرهیز می­کرد. و کسی را که می­گریخت تعقیب نمی­کرد. و از هر کس که استغاثه می­کرد عقب می­نشست. و ضربه خلاص به زخمی نمی­زد. وقتی علی علیه السلام عَمرو را کشت. عَمرو گفت: ای پسر عمو مرا نیازی به تو افتاده: زشتی پسر عمویت را آشکار نکن و لباس او را از او مگیر. علی علیه السلام فرمود: این بر من آسان است و علی علیه السلام در مورد آن می­گوید:

- از لباس­هایش چشم پوشیدم، اگر من ضربه خورده و پرت شده بودم لباس­هایم را به غارت می­برد.

محمد بن اسحاق گفت: عمر به او گفت: چرا زره او را بر نداشتی سه هزار می­ارزید و عرب را مانند آن نیست؟ گفت: من شرم کردم که پسر عمویم را عریان کنم. و روایت شده که خواهر عَمرو آمد و او را در لباسش دید و اندوهگین نشد و گفت: براستی که بزرگواری او را کشته است. علی علیه السلام فرمود: ای قنبر شکارهای مرا عریان مکن. منظورش این بود که گناهکارانی را که کشتم غارت مکن. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 319 – 320 -

**[ترجمه]

قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ وَ صَلَّی الْفَجْرَ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ أَیُّکُمْ یَنْهَضُ إِلَی ثَلَاثَةِ نَفَرٍ قَدْ آلُوا بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی لَیَقْتُلُونِّی وَ قَدْ کَذَبُوا وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ قَالَ فَأَحْجَمَ النَّاسُ وَ مَا تَکَلَّمَ أَحَدٌ فَقَالَ مَا أَحْسَبُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِیکُمْ فَقَامَ إِلَیْهِ عَامِرُ بْنُ قَتَادَةَ فَقَالَ إِنَّهُ وُعِکَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ وَ لَمْ یَخْرُجْ یُصَلِّی مَعَکَ فَتَأْذَنُ لِی أَنْ أُخْبِرَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله شَأْنَکَ فَمَضَی إِلَیْهِ فَأَخْبَرَهُ فَخَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَأَنَّهُ نَشِطَ مِنْ عِقَالٍ وَ عَلَیْهِ إِزَارٌ قَدْ عَقَدَ طَرَفَیْهِ عَلَی رَقَبَتِهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذَا الْخَبَرُ قَالَ هَذَا رَسُولُ رَبِّی یُخْبِرُنِی عَنْ ثَلَاثَةِ نَفَرٍ قَدْ نَهَضُوا إِلَیَّ لِقَتْلِی وَ قَدْ کَذَبُوا وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا لَهُمْ سَرِیَّةٌ وَحْدِی هُوَ ذَا أَلْبَسُ عَلَیَّ ثِیَابِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلْ هَذِهِ ثِیَابِی وَ هَذَا دِرْعِی وَ هَذَا سَیْفِی فَدَرَّعَهُ وَ عَمَّمَهُ وَ قَلَّدَهُ وَ أَرْکَبَهُ فَرَسَهُ وَ خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَمَکَثَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ لَا یَأْتِیهِ جَبْرَئِیلُ بِخَبَرِهِ وَ لَا خَبَرٌ مِنَ الْأَرْضِ وَ أَقْبَلَتْ فَاطِمَةُ بِالْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ عَلَی وَرِکَیْهَا تَقُولُ أَوْشَکَ أَنْ یُؤْتَمَ هَذَیْنِ الْغُلَامَیْنِ فَأَسْبَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَیْنَهُ یَبْکِی ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنْ یَأْتِینِی بِخَبَرِ عَلِیٍّ أُبَشِّرُهُ بِالْجَنَّةِ وَ افْتَرَقَ النَّاسُ فِی الطَّلَبِ لِعَظِیمِ مَا رَأَوْا بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ خَرَجَ الْعَوَاتِقُ فَأَقْبَلَ عَامِرُ بْنُ قَتَادَةَ یُبَشِّرُ بِعَلِیٍّ وَ هَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ بِمَا کَانَ فِیهِ وَ أَقْبَلَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَعَهُ أَسِیرَانِ وَ رَأْسٌ وَ ثَلَاثَةُ أَبْعِرَةٍ وَ ثَلَاثَةُ أَفْرَاسٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تُحِبُّ أَنْ أُخْبِرَکَ بِمَا کُنْتَ فِیهِ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ هُوَ مُنْذُ سَاعَةٍ قَدْ أَخَذَهُ الْمَخَاضُ وَ هُوَ السَّاعَةَ یُرِیدُ أَنْ یُحَدِّثَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَلْ تُحَدِّثُ أَنْتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ لِتَکُونَ شَهِیداً عَلَی الْقَوْمِ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَمَّا صِرْتُ فِی الْوَادِی رَأَیْتُ هَؤُلَاءِ رُکْبَاناً عَلَی الْأَبَاعِرِ فَنَادَوْنِی مَنْ أَنْتَ فَقُلْتُ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا مَا نَعْرِفُ لِلَّهِ مِنْ رَسُولٍ سَوَاءٌ عَلَیْنَا وَقَعْنَا عَلَیْکَ أَوْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ شَدَّ عَلَیَّ هَذَا الْمَقْتُولُ وَ دَارَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ ضَرَبَاتٌ وَ هَبَّتْ رِیحٌ حَمْرَاءُ سَمِعْتُ صَوْتَکَ فِیهَا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَنْتَ تَقُولُ قَدْ قَطَعْتُ لَکَ جِرِبَّانَ دِرْعِهِ فَاضْرِبْ حَبْلَ عَاتِقِهِ فَضَرَبْتُهُ

ص: 74

فَلَمْ أحفه [أَخَفْهُ] ثُمَّ هَبَّتْ رِیحٌ صَفْرَاءُ سَمِعْتُ صَوْتَکَ فِیهَا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَنْتَ تَقُولُ قَدْ قَلَبْتُ لَکَ الدِّرْعَ عَنْ فَخِذِهِ فَاضْرِبْ فَخِذَهُ فَضَرَبْتُهُ وَ وَکَزْتُهُ وَ قَطَعْتُ رَأْسَهُ وَ رَمَیْتُ بِهِ وَ قَالَ لِی هَذَانِ الرَّجُلَانِ بَلَغَنَا أَنَّ مُحَمَّداً رَفِیقٌ شَفِیقٌ رَحِیمٌ فَاحْمِلْنَا إِلَیْهِ وَ لَاتَعْجَلْ عَلَیْنَا وَ صَاحِبُنَا کَانَ یُعَدُّ بِأَلْفِ فَارِسٍ.

فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَمَّا الصَّوْتُ الْأَوَّلُ الَّذِی صَکَّ مَسَامِعَکَ فَصَوْتُ جَبْرَئِیلَ وَ أَمَّا الْآخَرُ فَصَوْتُ مِیکَائِیلَ قَدِّمْ إِلَیَّ أَحَدَ الرَّجُلَیْنِ فَقَدَّمَهُ فَقَالَ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اشْهَدْ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ لَنَقْلُ جَبَلِ أَبِی قُبَیْسٍ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَقُولَ هَذِهِ الْکَلِمَةَ قَالَ یَا عَلِیُّ أَخِّرْهُ وَ اضْرِبْ عُنُقَهُ ثُمَّ قَالَ قَدِّمِ الْآخَرَ فَقَالَ قُلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اشْهَدْ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ قَالَ أَلْحِقْنِی بِصَاحِبِی قَالَ یَا عَلِیُّ أَخِّرْهُ وَ اضْرِبْ عُنُقَهُ فَأَخَّرَهُ وَ قَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِیَضْرِبَ عُنُقَهُ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَا تَقْتُلْهُ فَإِنَّهُ حَسَنُ الْخُلُقِ سَخِیٌّ فِی قَوْمِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَمْسِکْ فَإِنَّ هَذَا رَسُولُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ یُخْبِرُنِی أَنَّهُ حَسَنُ الْخُلُقِ سَخِیٌّ فِی قَوْمِهِ فَقَالَ الْمُشْرِکُ تَحْتَ السَّیْفِ هَذَا رَسُولُ رَبِّکَ یُخْبِرُکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ اللَّهِ مَا مَلَکْتُ دِرْهَماً مَعَ أَخٍ لِی قَطُّ وَ لَا قَطَبْتُ (1) وَجْهِی فِی الْحَرْبِ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا مِمَّنْ جَرَّهُ حُسْنُ خُلُقِهِ وَ سَخَاؤُهُ إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ (2).

**[ترجمه]الخصال، امالی الصدوق: از علی بن حسین علیه السلام روایت شده است که فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله روزی بیرون رفت و نماز صبح خواند. سپس فرمود: ای گروه مردم کدام یک از شما به سوی سه نفری که به لات و عزّی قسم خورده­اند که مرا به قتل برسانند برمی­خیزد؟ به خدای کعبه قسم که دروغ گفته­اند. گفت: مردم ساکت ماندند و کسی سخن نگفت. فرمود: گمان نمی­کنم علی علیه السلام در میان شما باشد. عامر بن قَتاده برخاست و گفت: او امشب بیمار است و نیامده تا همراه شما نماز بخواند. اجازه بدهید او را با خبر کنم. پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: می­توانی. نزد او رفت و او را با خبر کرد. پس امیرالمؤمنین علیه السلام بیرون آمد گویی که از بند جسته است، و بر او لباسی بود که دو طرف آن را بر گردنش بسته بود. گفت: ای رسول الله این خبر چیست؟ گفت: فرستاده پروردگارم است که مرا با خبر کرده از سه نفری که برای به قتل رساندن من به سویم می­آیند، و قسم به خدای کعبه که دروغ گفته اند. علی علیه السلام فرمود: ای رسول الله من مخفیانه وتنها به سوی آن­ها می­روم. این لباسم را بر من بپوشان. رسول الله فرمود: بلکه این لباس و این زره و این شمشیر من است، سپس زره و امامه بر او پوشاند و شمشیر به او داد و او را بر اسبش سوار کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام بیرون رفت، سه روز گذشت و نه جبرئیل خبری از او آورد و نه خبری از زمین بود. فاطمه سلام الله علیها در حالی که حسن و حسین علیهما السلام را بر آغوش داشت پیش آمد و می­گفت: نزدیک است این دو پسر یتیم شوند. پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که گریه می­کرد اشک چشمانش جاری شد. سپس گفت: ای گروه مردم! هر کس خبری از علی آورد بهشت را بر او مژده می­دهم. و مردم به خاطر بزرگی چیزی که در پیامبر دیدند به دنبال علی علیه السلام پراکنده شدند، و اسب­های تندرو بیرون رفتند. عامر بن قتاده روی آورد و مژده علی علیه السلام را می­داد، و جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و از آن­چه بود او را با خبر کرد. علی امیرالمؤمنین علیه السلام آمد در حالی که همراهش دو اسیر، یک سَر و سه شتر و سه اسب بود. پیامبر فرمود: ای ابا الحسن آیا دوست داری تو را از آن­چه برایت پیش آمده با خبر سازم؟ منافقان گفتند: او ساعتی پیش دچار درد و رنج بود(از بی خبری از علی) و اکنون می­خواهد درباره او صحبت کند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بلکه تو ای ابا الحسن سخن بگو تا گواهی برای مردم باشی. فرمود: بله ای رسول الله وقتی در وادی شدم این­ها را دیدم که سوار برشتر هستند. مرا صدا زدند: تو که هستی؟ گفتم: من علی بن ابی طالب هستم پسر عموی رسول الله صلی الله علیه واله، گفتند: برای خدا فرستاده­ای نمی­شناسیم، برای ما یکسان است که با تو روبرو شویم یا با محمد. و این کشته شده بر من حمله کرد و میان من و او ضرباتی جریان یافت. و باد سرخ رنگی وزید و در آن صدای شما را ای رسول الله شنیدم که می­گویی: گریبان زره او را برای تو قطع کردم پس رگ شانه او را بزن، آن را زدم و شدت به خرج ندادم. سپس باد زرد رنگی وزید که صدای شما را در آن می­شنیدم که می­گویی: زره از ران او را برای تو برگرداندم، پس رانش را بزن، آن را زدم و انداختمش. و سرش را جدا کردم و پرت کردم. این دو مرد به من گفتند: به ما رسیده که محمد مهربان و شفیق و بخشنده است. ما را نزد او ببر و بر ما عجله مکن، دوست ما به اندازه هزار جنگجو بود.

پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: ای علی! صدای اولی که گوش تو را نواخت صدای جبرئیل بود و صدای دیگر صدای میکائیل، یکی از دو مرد را پیش بیار، او را پیش آورد، و فرمود: بگو لا إله إلا الله و أشهد أنّی رسول الله گفت: به راستی که حرکت دادن کوه ابو قبیس برای من دوست داشتنی­تر است از گفتن این جمله. فرمود: ای علی او را عقب ببر و گردنش را بزن. سپس فرمود: دیگری را پیش بیار. فرمود: بگو: اشهد ان لا إله إلا الله و أشهد أنّی رسول الله. گفت: مرا به دوستم ملحق کن. فرمود: ای علی او را عقب ببر و گردنش را بزن. او را عقب برد. امیرالمؤمنین علیه السلام خواست گردنش را بزند، که جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد گفت: ای محمد پروردگارت به تو سلام می­رساند و می­گوید، او را نکش او در میان قومش نیک­خوی و سخاوتمند است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی دست نگه دار. این فرستاده پروردگارم عزوجلّ مرا با خبر کرد که او در میان قومش نیک­خوی و سخاوتمند است. مشرک در زیر شمشیر گفت: این فرستاده پروردگارت است که تو را با خبر کرد؟ فرمود: بله. گفت: به خدا که درهمی را با برادری که با من بود صاحب نشدم و در جنگ چهره در هم نکشیدم. و من شهادت می­دهم که خدایی جز الله نیست و این­که تو فرستاده خدایی. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: این از کسانی است که نیک خویی و سخاوتش او را به بهشت نعیم کشاند. - . الخصال 1 : 46 – 48 ، امالی الصدوق : 64 – 66 -

**[ترجمه]

لِمَ لَا تَشْتَرِی فَرَساً عَتِیقاً قَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِیهِ وَ أَنَا لَا أَفِرُّ مِمَّنْ کَرَّ عَلَیَّ وَ لَا أَکِرُّ عَلَی مَنْ فَرَّ مِنِّی (1).

**[ترجمه]امالی الصدوق: از مالک بن انس روایت شده که گفت: شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرمود: به امیرالمؤمنین علیه السلام گفته شد: چرا اسب اصیلی نمی­خری؟ فرمود: نیازی به آن ندارم. من از کسی که بر من بتازد نمی­گریزم و بر کسی که از من می­گریزد نمی­تازم - .امالی الصدوق : 102 - .

**[ترجمه]

وَ لَا نَجَا مِنْ ضَرْبَتِهِ أَحَدٌ فَصَلَحَ مِنْهَا إِلَّا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَإِنَّهُ لَا مِرْیَةَ فِی ظَفَرِهِ بِکُلِّ قِرْنٍ بَارَزَهُ وَ إِهْلَاکِهِ کُلَّ بَطَلٍ نَازَلَهُ وَ هَذَا أَیْضاً مِمَّا انْفَرَدَ بِهِ مِنْ کَافَّةِ الْأَنَامِ وَ خَرَقَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ بِهِ الْعَادَةَ فِی کُلِّ حِینٍ وَ زَمَانٍ وَ هُوَ مِنْ دَلَائِلِهِ الْوَاضِحَةِ.

وَ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ تَعَالَی أَیْضاً فِیهِ أَنَّهُ مَعَ طُولِ مُلَاقَاتِهِ الْحُرُوبَ وَ مُلَابَسَتِهِ إِیَّاهَا وَ کَثْرَةِ مَنْ مُنِیَ بِهِ فِیهَا مِنْ شُجْعَانِ الْأَعْدَاءِ وَ صَنَادِیدِهِمْ وَ تَجَمُّعِهِمْ عَلَیْهِ وَ احْتِیَالِهِمْ فِی الْفَتْکِ بِهِ وَ بَذْلِ الْجُهْدِ فِی ذَلِکَ مَا وَلَّی قَطُّ عَنْ أَحَدٍ مِنْهُمْ ظَهْرَهُ وَ لَا انْهَزَمَ مِنْهُمْ (1) وَ لَا تَزَحْزَحَ عَنْ مَکَانِهِ وَ لَا هَابَ أَحَداً مِنْ أَقْرَانِهِ وَ لَمْ یَلْقَ أَحَدٌ سِوَاهُ خَصْماً لَهُ فِی حَرْبٍ إِلَّا وَ ثَبَتَ لَهُ حِیناً وَ انْحَرَفَ عَنْهُ حِیناً وَ أَقْدَمَ عَلَیْهِ وَقْتاً وَ أَحْجَمَ عَنْهُ زَمَاناً وَ إِذَا کَانَ الْأَمْرُ عَلَی مَا وَصَفْنَاهُ ثَبَتَ مَا ذَکَرْنَاهُ مِنِ انْفِرَادِهِ بِالْآیَةِ الْبَاهِرَةِ وَ الْمُعْجِزَةِ الظَّاهِرَةِ وَ خَرْقِ الْعَادَةِ فِیهِ بِمَا دَلَّ اللَّهُ بِهِ عَلَی إِمَامَتِهِ وَ کَشَفَ بِهِ عَنْ فَرْضِ طَاعَتِهِ وَ أَبَانَهُ بِذَلِکَ عَنْ کَافَّةِ خَلِیقَتِهِ (2).

**[ترجمه]الإرشاد: از نشانه­های خارق العاده خدا در امیرالمؤمنین علیه السلام این است که برای کسی در مبارزه با حریفان و درگیری با قهرمانان آن­چه از علی علیه السلام دیده شده، وجود ندارد علی رغم فراوانی آن در گذر زمان، و همچنین در میان جنگجویان کسی یافت نمی­شود مگر این­که آسیبی به او رسیده و زخم یا عیبی بر او وارد شده مگر امیرالمؤمنین علیه السلام که از زمان جنگش زخمی و عیبی از دشمن به او وارد نشده و هیچ کس از آن­ها ضرری به او نرسانده. تا این­که کارش با ابن ملجم لعنه الله افتاد که او را غافلگیر کرد. این اعجوبه را خدا با این نشانه در او، یگانه قرار داده و او را به علم تابناک به معنای واقعی مخصوص گردانیده و با آن به جایگاه او نزد خدا و اختصاصش به کرامتی که به فضل آن از همه مردم متمایز شده رهنمون شده است.

از نشانه­های خدای تعالی در باره او علیه السلام این است که جنگ جوئی جنگ­هایی را به یاد نمی­آورد که دشمنی را ملاقات کرده باشد مگر اینکه گاهی او پیروز بوده و زمانی پیروز نبوده است و کسی از آن­ها به دشمنی زخمی نزده مگر این­که زمانی باعث مرگ شده و زمانی از آن بهبود یافته است؛ و کسی شناخته نشده که حریفی در جنگ از او نگریخته و از ضربه او نجات و بهبود نیافته باشد مگر امیرالمؤمنین علیه السلام. شکی در پیروزی او بر همه حریفانی که با او مبارزه کرده­اند و نابود کردن همه قهرمانانی که با او درگیر شده­اند نیست، و هم­چنین این از چیزهایی است که با آن از همه مردم متمایز شده و خدای عز وجل با او در هر زمان و مکانی خرق عادت کرده و او از نشانه­های آشکار اوست.

و هم­چنین از نشانه­های خدای تعالی در او این است که او با وجود دیدن جنگ­های طولانی، شرکت در آن­ها و فراوانی دلیران وبی­باکان دشمن، گرد آمدن آن­ها بر او، چاره اندیشی آن­ها برای حمله به او و به کار بستن تلاش در آن، هرگز به یکی از آن­ها پشت نکرد و از آن­ها شکست نخورد. از جای خود حرکت نکرد و از کسی از حریفانش نترسید. و کسی غیر از او در جنگ با دشمنش روبرو نشد مگر این­که زمانی ثابت قدم بود و زمانی از او برمی­گشت. زمانی بر او حمله می­کرد و زمانی دست می­کشید. وقتی حقیقت چنان است که ذکر کردیم، آن­چه از یگانگی او در نشانه درخشان و معجزه آشکار گفتیم ثابت می­شود، و هم­چنین خرق عادت در او که خدا به وسیله آن به امامت او رهنمون شده و از وجوب اطاعت او پرده برداشته و او را با آن از همه مخلوقاتش متمایز ساخته است - . الإرشاد للمفید 145 – 146 - .

**[ترجمه]

کُلُّنَا نَعْرِفُ مُحَمَّداً وَ نُؤْمِنُ بِرَبِّ مُحَمَّدٍ إِلَّا هَذَا الْفِیلُ الْأَبْیَضُ فَإِنَّهُ لَا یَعْرِفُ مُحَمَّداً وَ لَا آلَ مُحَمَّدٍ فَزَعَقَ الْإِمَامُ زَعَقَتَهُ الْمَعْرُوفَةَ عِنْدَ الْغَضَبِ الْمَشْهُورَةَ فَارْتَعَدَ الْفِیلُ وَ وَقَفَ فَضَرَبَهُ الْإِمَامُ بِذِی الْفَقَارِ ضَرْبَةً رَمَی رَأْسَهُ عَنْ بَدَنِهِ فَوَقَعَ الْفِیلُ إِلَی الْأَرْضِ کَالْجَبَلِ الْعَظِیمِ وَ أَخَذَ الْکِنْدِیَّ مِنْ ظَهْرِهِ فَأَخْبَرَ جَبْرَئِیلُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَارْتَقَی عَلَی السُّورِ فَنَادَی أَبَا الْحَسَنِ هَبْهُ لِی فَهُوَ أَسِیرُکَ فَأَطْلَقَ عَلِیُّ علیه السلام سَبِیلَ الْکِنْدِیِّ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا حَمَلَکَ عَلَی إِطْلَاقِی قَالَ وَیْلَکَ مُدَّ نَظَرَکَ فَمَدَّ عَیْنَیْهِ فَکَشَفَ اللَّهُ عَنْ بَصَرِهِ فَنَظَرَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَلَی سُورِ الْمَدِینَةِ وَ صَحَابَتِهِ فَقَالَ مَنْ هَذَا یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ سَیِّدُنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ کَمْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ یَا عَلِیُّ قَالَ مَسِیرَةُ أَرْبَعِینَ یَوْماً فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّ رَبَّکُمْ رَبٌّ عَظِیمٌ وَ نَبِیَّکُمْ نَبِیٌّ کَرِیمٌ مُدَّ یَدَکَ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَتَلَ عَلِیٌّ الْجُلَنْدَی وَ غَرَّقَ فِی الْبَحْرِ مِنْهُمْ خَلْقاً کَثِیراً وَ قَتَلَ مِنْهُمْ کَذَلِکَ وَ أَسْلَمَ الْبَاقُونَ وَ سَلَّمَ الْحِصْنَ إِلَی الْکِنْدِیِّ وَ زَوَّجَهُ بِابْنَةِ الْجُلَنْدَی وَ أَقْعَدَ عِنْدَهُمْ قَوْماً مِنَ الْمُسْلِمِینَ یُعَلِّمُونَهُمُ الْفَرَائِضَ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: در حدیث عمار آمده است وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را برای جنگ با جُلَندی بن کِرکِر به شهر عمّان فرستاد و میان آن دو جنگی بزرگ و برخوردی دردناک رخ داد، جُلندی غلامی را که به او کِندِی گفته می­شد صدا کرد و به او گفت: اگر به سراغ صاحب عمامه سیاه و قاطر خاکستری بروی و او را اسیر بگیری یا او را دست­بسته و خاک آلود بر زمین بیاندازی دخترم را که فرزندان پادشاهان را از نعمت ازدواج با او برخوردار نمی­کنم به همسری تو در می­آورم. پس کندی سوار فیل سفید شد و همراه جِلَندی سی فیل بود، با فیل­ها به سپاه بر امیرالمؤمنین علیه السلام حمله کرد. وقتی امام به او نگریست از قاطر خود پایین آمد و سر خود را آشکار کرد که طول و عرض دشت درخشید. سپس سوار شد و به فیل­ها نزدیک شد. با زبانی که آدمیزاد نمی­فهمید شروع به صحبت با آن­ها کرد و یکباره بیست و نه فیل سرش برگشت و بر سپاه مشرکان حمله کرد و آن­ها را به راست و چپ می­زد تا این­که آن­ها را به دروازه عمّان رساندند. سپس بازگشتند و با کلامی که مردم می­شنیدند سخن گفتند: ای علی! همه ما محمد صلی الله علیه و آله را می­شناسیم و به خدای محمد ایمان داریم به جز این فیل سفید، او محمد و آل محمد علیهم السلام را نمی­شناسد. امام فریاد معروفی را که هنگام خشم مشهورش می­زد سر داد. پس فیل لرزید و ایستاد و امام با ذوالفقار ضربه­ای به او زد که سرش را از بدنش دور کرد. فیل مانند کوهی بزرگ بر زمین افتاد، و کندی را از پشتش گرفت. جبرئیل پیامبر صلی الله علیه و آله را با خبر کرد، و آن حضرت از دیوار بالا رفت و صدا زد: ای ابا الحسن او را به من ببخش او اسیر توست. پس علی علیه السلام راه کندی را باز گذاشت. به او گفت: ای ابا الحسن! چه چیز تو را بر آن داشت که مرا رها کنی؟ گفت: وای بر تو! نگاهت را امتداد بده. چشمش را بالا گرفت و خدا پرده از چشمانش برداشت و به پیامبر بر فراز دیوارهای شهر و یارانش نگریست، و گفت: این کیست ای ابا الحسن؟ گفت: سرور ما رسول الله صلی الله علیه و آله است. گفت: میان ما و او چقدر فاصله است؟ گفت: راه چهل روز. گفت: ای ابا الحسن پروردگار شما پروردگاری بزرگ و پیامبرتان پیامبری بزرگوار است، دستت را دراز کن من شهادت می­دهم که خدایی جز الله نیست و محمد رسول خداست. علی علیه السلام جُلَندی را کشت و افرادی زیادی از آن­ها در دریا غرق شده و به همان نسبت به قتل رسیدند. باقیمانده اسلام آوردند و حِصن به کندی درود فرستاد و دختر جُلندی را به همسری او در آورد. و گروهی از مسمانان را نزد آن­ها نشاند که به آن­ها واجبات را می­آموختند - .مناقب آل ابی طالب 1 : 455 – 456 - .

**[ترجمه]

أَسْبَابُ النُّزُولِ، رَوَی قَیْسُ بْنُ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: فِینَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ فِی مُبَارِزِینَا یَوْمَ بَدْرٍ إِلَی قَوْلِهِ عَذابَ الْحَرِیقِ. وَ رَوَی جَمَاعَةٌ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: نَزَلَ قَوْلُهُ أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ (1) یَوْمَ بَدْرٍ فِی هَؤُلَاءِ السِّتَّةِ.

شُعْبَةُ وَ قَتَادَةُ وَ عَطَاءٌ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَ أَبْکی (2) أَضْحَکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ یَوْمَ بَدْرٍ الْمُسْلِمِینَ وَ أَبْکَی کُفَّارَ مَکَّةَ حَتَّی قُتِلُوا وَ دَخَلُوا النَّارَ.

الْبَاقِرُ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ (3) نَزَلَتْ فِی حَمْزَةَ وَ عَلِیٍّ وَ عُبَیْدَةَ.

تَفْسِیرُ أَبِی یُوسُفَ النَّسَوِیِّ، وَ قَبِیصَةَ بْنِ عُقْبَةَ، عَنِ الثَّوْرِیِّ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ-(4) الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ عُتْبَةَ وَ شَیْبَةَ وَ الْوَلِیدِ.

الْکَلْبِیُّ: نَزَلَتْ فِی بَدْرٍ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (5) أَوْرَدَهُ النَّطَنْزِیُّ فِی الْخَصَائِصِ عَنِ الْحَدَّادِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ.

وَ الصَّادِقُ وَ الْبَاقِرُ علیهما السلام: نَزَلَتْ فِی عَلِیٍ وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ(6).

الْمُؤَرِّخُ وَ صَاحِبُ الْأَغَانِی وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ: کَانَ صَاحِبُ رَایَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ لَمَّا الْتَقَی الْجَمْعَانِ تَقَدَّمَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ الْوَلِیدُ وَ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ أَخْرِجْ إِلَیْنَا أَکْفَاءَنَا مِنْ قُرَیْشٍ فَتَطَاوَلَتِ الْأَنْصَارُ لِمُبَارَزَتِهِمْ فَدَفَعَهُمُ

ص: 79

النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَ عَلِیّاً وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ بِالْمُبَارَزَةِ فَحَمَلَ عُبَیْدَةُ عَلَی عُتْبَةَ فَضَرَبَهُ عَلَی رَأْسِهِ ضَرْبَةً فَلَقَتْ هَامَتَهُ وَ ضَرَبَ عُتْبَةُ عُبَیْدَةَ عَلَی سَاقِهِ فَأَطَنَّهَا(1) فَسَقَطَا جَمِیعاً وَ حَمَلَ شَیْبَةُ عَلَی حَمْزَةَ فَتَضَارَبَا بِالسَّیْفِ حَتَّی انْثَلَمَا وَ حَمَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی الْوَلِیدِ فَضَرَبَهُ عَلَی حَبْلِ عَاتِقِهِ وَ خَرَجَ السَّیْفُ مِنْ إِبْطِهِ.

وَ فِی إِبَانَةِ الْفَلَکِیِّ: أَنَّ الْوَلِیدَ کَانَ إِذَا رَفَعَ ذِرَاعَهُ سَتَرَ وَجْهَهُ مِنْ عِظَمِهَا وَ غِلَظِهَا ثُمَّ اعْتَنَقَ حَمْزَةُ وَ شَیْبَةُ فَقَالَ الْمُسْلِمُونَ یَا عَلِیُّ أَ مَا تَرَی هَذَا الْکَلْبَ یَهِرُّ عَمَّکَ فَحَمَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا عَمِّ طَأْطِئْ رَأْسَکَ وَ کَانَ حَمْزَةُ أَطْوَلَ مِنْ شَیْبَةَ فَأَدْخَلَ حَمْزَةُ رَأْسَهُ فِی صَدْرِهِ فَضَرَبَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَطَرَحَ نِصْفَهُ ثُمَّ جَاءَ إِلَی عُتْبَةَ وَ بِهِ رَمَقٌ فَأَجْهَزَ عَلَیْهِ وَ کَانَ حَسَّانُ قَالَ فِی قَتْلِ عَمْرِو بْنِ عَبْدِوُدٍّ:

وَ لَقَدْ رَأَیْتَ غَدَاةَ بَدْرٍ عُصْبَةً***ضَرَبُوکَ ضَرْباً غَیْرَ ضَرْبِ الْمُحْضَرِ

أَصْبَحْتَ لَا تُدْعَی لِیَوْمِ کَرِیهَةٍ***یَا عَمْرُو أَوْ لِجَسِیمِ أَمْرٍ مُنْکَرٍ

فَأَجَابَهُ بَعْضُ بَنِی عَامِرٍ:

کَذَبْتُمْ وَ بَیْتِ اللَّهِ لَمْ تَقْتُلُونَنَا(2)***وَ لَکِنْ بِسَیْفِ الْهَاشِمِیِّینَ فَافْخَرُوا

بِسَیْفِ ابْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدَ فِی الْوَغَی***بِکَفِّ عَلِیٍّ نِلْتُمْ ذَاکَ فَاقْصُرُوا

وَ لَمْ تَقْتُلُوا عَمْرَو بْنَ وُدٍّ وَ لَا ابْنَهُ***وَ لَکِنَّهُ الْکُفْوُ الْهِزَبْرُ الْغَضَنْفَرُ

عَلِیٌّ الَّذِی فِی الْفَخْرِ طَالَ ثَنَاؤُهُ***فَلَا تُکْثِرُوا الدَّعْوَی عَلَیْهِ فَتَفْجُرُوا

بِبَدْرٍ خَرَجْتُمْ لِلْبِرَازِ فَرَدَّکُمْ***شُیُوخُ قُرَیْشٍ جَهْرَةً وَ تَأَخَّرُوا

فَلَمَّا أَتَاهُمْ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ***وَ جَاءَ عَلِیٌّ بِالْمُهَنَّدِ یَخْطِرُ

فَقَالُوا نَعَمْ أَکْفَاءُ صِدْقٍ فَأَقْبَلُوا***إِلَیْهِمْ سِرَاعاً إِذْ بَغَوْا وَ تَجَبَّرُوا

فَجَالَ عَلِیٌّ جَوْلَةً هَاشِمِیَّةً***فَدَمَّرَهُمْ لَمَّا عَتَوْا وَ تَکَبَّرُوا

وَ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ أَنَّهُ قَتَلَ سَبْعَةً وَ عِشْرِینَ مُبَارِزاً وَ فِی الْإِرْشَادِ قَتَلَ خَمْسَةً وَ ثَلَاثِینَ وَ قَالَ زَیْدُ بْنُ وَهْبٍ- قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ذَکَرَ حَدِیثَ بَدْرٍ وَ قَتَلْنَا

ص: 80

مِنَ الْمُشْرِکِینَ سَبْعِینَ وَ أَسَرْنَا سَبْعِینَ.

مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ: أَکْثَرُ قَتْلَی الْمُشْرِکِینَ یَوْمَ بَدْرٍ کَانَ لِعَلِیٍّ علیه السلام.

الزَّمَخْشَرِیُّ فِی الْفَائِقِ، قَالَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ: رَأَیْتُ عَلِیّاً یُحَمْحِمُ فَرَسَهُ وَ هُوَ یَقُولُ:

بَازِلُ عَامَیْنِ حَدِیثُ سِنِّی***سَنَحْنَحُ اللَّیْلِ کَأَنِّی جِنِّیٌ

لِمِثْلِ هَذَا وَلَدَتْنِی أُمِّی

الْمَرْزُبَانِیُّ فِی کِتَابِ أَشْعَارِ الْمُلُوکِ وَ الْخُلَفَاءِ،: أَنَّ عَلِیّاً أَشْجَعُ الْعَرَبِ حَمَلَ یَوْمَ بَدْرٍ وَ زَعْزَعَ الْکَتِیبَةَ وَ هُوَ یَقُولُ:

لَنْ یَأْکُلَ التَّمْرَ بِظَهْرِ مَکَّةَ***مِنْ بَعْدِهَا حَتَّی تَکُونَ الرَّکَّةُ(1)

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: فصلی در مورد آن­چه در جنگ بدر از ایشان نقل شده: در صحیحین آمده که کلام خدای تعالی « هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا» - . حج/19 - {این

دو [گروه] دشمنان یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیزه می­کنند}، در مورد شش نفر از مؤمنان و کافران که در جنگ بدر رقابت کردند نازل شده است. و آن­ها: حمزه، عُبیده، علی و ولید، عُتبه، و شَیبه هستند. بخاری گفت: ابوذر قسم می­خورد که این آیه در مورد آن­ها نازل شده است. و عطاء، ابن خُثَیم، قَیس بن عُباده، سُفیان ثوری، اعمش، سعید بن جبیر و ابن عباس قائل به آن هستند. سپس ابن عباس گفت: « فَالَّذِینَ کَفَرُوا » {و کسانی که کفر وزیدند} یعنی عُتبه، شَیبه و ولید « قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ » - . حج/19 - {جامه­هایی

از آتش برایشان بریده شده است}، تا ادامه آیات، و در مورد امیرالمؤمنین علیه السلام، حمزه و عبیده نازل کرد: « إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ » - . حج/23 – 24 - {خدا

کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغ­هایی در می­آورد} تا کلامش: «صِراطِ الْحَمِید»{راه [خدا] ستوده}.

شأن نزول: از علی بن ابی طالب علیه السلام روایت شده که فرمود: این آیه تا کلام خدای تعالی « عَذابَ الْحَرِیقِ» {عذاب آتش} در مورد ما و مبارزان ما در جنگ بدر نازل شده است.

و جماعتی از ابن عباس روایت کردند که کلامِ خدای تعالی « أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ » - . جاثیه/21 -

{آیا کسانی که کارهای بد کرده­اند پنداشته­اند}، در جنگ بدر در مورد این شش نفر نازل شده است.

شُعبه، قَتاده و ابن عباس گفتند: در کلام خدای تعالی:« وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَ أَبْکی » - نجم/43 -

{و هم اوست که می­خنداند و می­گریاند}، امیرالمؤمنین علیه السلام، حمزه و عبیده را در جنگ بدر خنداند و کافران مکه را گریاند تا این­که کشته و وارد آتش شدند.

امام باقر علیه السلام فرمود: کلام خدای تعالی: « وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ » - . بقره/25 - {و

کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند مژده ده}.در مورد حمزه، علی علیه السلام و عُبیده نازل شده است.

از ابن عباس روایت شده است که گفت: کلام خدای تعالی: « أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» - . بقره/28 -

{آیا کسانی را که ایمان آورده وکارهای شایسته انجام داده اند}، در مورد علی علیه السلام، حمزه و عبیده نازل شده است.وآیه « کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ » {مانند فسادگران در روی زمین} در مورد عتبه، شیبه و ولید است.

کلبی گفت: « یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ » - . انفال/64 -

{ای پیامبر خدا و کسانی از مؤمنان که پیرو تواند تو را بس است} در ماجرای بدر نازل شد. نطنزی در خصائص آن را از حداد از ابی نعیم آورده است.

و امام صادق و امام باقر علیهما السلام فرمودند: در مورد علی علیه السلام نازل شد: « وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ » - .آل عمران/123 - {و یقینا خدا در [جنگ] بدر شما را با آن­که ناتوان بودید یاری کرد}.

المُؤرِّخ و صاحب أغانی و محمد بن إسحاق گفتند: پرچمدار پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ بدر علی بن ابی طالب علیه السلام بود. وقتی دو گروه روبرو شدند، عتبه، شیبه و ولید پیش آمدند و گفتند: ای محمد هم­طرازان ما را درقریش به سوی ما بفرست. پس انصار برای مبارزه با آن­ها دلیری نشان دادند، پیامبر آن را پس زد و به علی، حمزه و عبیده دستور مبارزه داد. عبیده به عتبه حمله کرد و ضربه­ای به سرش زد که سرش را شکافت. و عتبه عبیده را زد و ساقش را قطع کرد و هر دو افتادند، و شیبه به حمزه حمله کرد و با شمیر ضربه زدند تا هر دو بریده شدند، و علی علیه السلام به ولید حمله کرد و بر کتفش ضربه زد و شمشیر از زیر بغلش بیرون آمد.

و در إبانة الفلکی آمده که ولید وقتی بازویش را بالا می­برد به خاطر بزرگی و ضخامتی که داشت، صورتش را می­پوشاند. حمزه و شیبه در آغوش هم قرار گرفتند، و مسلمانان گفتند: ای علی! آیا نمی­بینی این سگ بر عمویت پارس می­کند؟ علی علیه السلام بر او حمله کرد و گفت: ای عمو سرت را پایین بیاور، حمزه بلندتر از شیبه بود، حمزه سرش را در سینه او پنهان کرد و علی علیه السلام او را زد و نیمی از بدنش را انداخت. سپس به سوی عتبه که رمقی داشت آمد و کارش را ساخت و حسان در مورد کشتن عمرو بن عبدوّد گفت:

- بعد از جنگ بدر گروهی را دیدم که چنان ضربه­ای به تو زدند که بی مانند است.

- ای عمرو! چنان شدی که برای روز جنگ یا کاری بزرگ و امری ناگوار فراخوانده نمی­شوی.

یکی از بنی عامر پاسخ داد:

- دروغ گفتید قسم به خانه خدا که شما ما را نکشتید، بلکه به شمشیر هاشمیان افتخار کنید.

- به شمشیر پسر عبدالله احمد؛ در جنگ به دست علی علیه السلام به آن رسیدید، پس سخن کوتاه کنید.

- شما نه عمربن عبدودّ را کشتید و نه پسرش را، بلکه شیر هم­طراز و خشمگین آن­ها را کشت.

- علی کسی است که ستایش او طولانی شد، پس شما ادعای آن را نکنید که نابود می­شوید.

- روز بدر برای مبارزه به صحنه آمدید و شیوخ قریش آشکارا شما را بازگرداندند و عقب رفتید.

- وقتی حمزه و عبیده نزد آن­ها آمدند و علی علیه السلام همراه شمشیرش گذر کرد .

- گفتند: بله هم­طرازان راستینند و به سرعت سوی آن­ها پیش آمدند وقتی گردنکشی و طغیان کردند

- علی علیه السلام تاخت و تازی هاشمی انجام داد و وقتی طغیان کردند و تکبر ورزیدند نابودشان کرد.

در مجمع البیان آمده که او بیست و هفت مبارز را کشت و در الإرشاد: سی و پنج نفر را کشت. زید بن وهب گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام حادثه بدر را یادآور شد و فرمود: هفتاد نفر از مشرکین را کشته و هفتاد نفر را اسیر کردیم.

محمد بن اسحاق گفت: در جنگ بدر آن­که بیش از همه از مشرکین را کشت علی علیه السلام بود.

زمخشری در الفائق، سعد بن ابی وقاص گفت: علی علیه السلام را دیدم که اسبش شیهه می کشد و او می­فرمود:

کم سن وسال و جوان هستم شب را بیدارم، گویی جنّی­ام

برای چنین چیزی مادرم مرا زاده است

مرزبانی در کتاب اشعار الملوک و الخلفاء گفت: علی علیه السلام با شهامت­ترین عرب است، روز بدر حمله کرد و سپاه را به لرزه انداخت، در حالی می­گفت:

- پس از این در اطراف مکه خرمایی نخواهد خورد مگر این­که ضعیف و سست باشد - . مناقب آل ابی طالب 1 : 589 – 590 -

**[ترجمه]

اللَّهِ وَ اللَّهِ إِنَّ کُلَّ رَاجِلٍ قَاتَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ مِنْ رَجَّالَةِ إِبْلِیسَ.

تَارِیخُ الطَّبَرِیِّ، وَ أَغَانِی الْأَصْفَهَانِیِّ،: أَنَّهُ کَانَ صَاحِبُ لِوَاءِ قُرَیْشٍ کَبْشُ الْکَتِیبَةِ طَلْحَةُ بْنُ أَبِی طَلْحَةَ الْعَبْدَرِیُّ نَادَی مَعَاشِرَ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ إِنَّکُمْ تَزْعُمُونَ أَنَّ اللَّهَ یُعَجِّلُنَا بِسُیُوفِکُمْ إِلَی النَّارِ وَ یُعَجِّلُکُمْ بِسُیُوفِنَا إِلَی الْجَنَّةِ فَهَلْ مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ یُبَارِزُنِی قَالَ قَتَادَةُ فَخَرَجَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ:

أَنَا ابْنُ ذِی الْحَوْضَیْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبْ***وَ هَاشِمِ الْمُطْعِمِ فِی الْعَامِ السَّغِبِ

أُوفِی بِمِیعَادِی وَ أَحْمِی عَنْ حَسَبِ

قَالَ فَضَرَبَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَطَعَ رِجْلَهُ فَبَدَتْ سَوْأَتُهُ وَ هُوَ قَوْلُ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ الْکَلْبِیِّ وَ فِی رِوَایَاتٍ کَثِیرَةٍ أَنَّهُ ضَرَبَهُ فِی مُقَدَّمِ رَأْسِهِ فَبَدَتْ عَیْنَاهُ قَالَ أَنْشُدُکَ اللَّهَ وَ الرَّحِمَ یَا ابْنَ عَمِّ فَانْصَرَفَ عَنْهُ وَ مَاتَ فِی الْحَالِ ثُمَّ بَارَزَهُمْ حَتَّی قَتَلَ مِنْهُمْ ثَمَانِیَةً ثُمَّ أَخَذَ بِاللِّوَاءِ صَوَابٌ عَبْدٌ حَبَشِیٌّ لَهُمْ فَضَرَبَ عَلَی یَدِهِ فَأَخَذَهُ بِالْیُسْرَی فَضَرَبَ عَلَیْهَا فَأَخَذَ اللِّوَاءَ وَ جَمَعَ الْمَقْطُوعَتَیْنِ عَلَی صَدْرِهِ فَضَرَبَ عَلَی أُمِّ رَأْسِهِ فَسَقَطَ اللِّوَاءُ قَالَ حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ:

فَخَرْتُمْ بِاللِّوَاءِ وَ شَرُّ فَخْرٍ***لِوَاءٌ حِینَ رُدَّ إِلَی صَوَابٍ

فَسَقَطَ اللِّوَاءُ فَأَخَذَتْهُ عَمْرَةُ بِنْتُ الْحَارِثِ بْنِ عَلْقَمَةَ بْنِ عَبْدِ الدَّارِ فَصُرِعَتْ وَ انْهَزَمُوا وَ قَالَ حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ:

وَ لَوْ لَا لِوَاءُ الْحَارِثِیَّةِ أَصْبَحُوا***یُبَاعَوْنَ فِی الْأَسْوَاقِ بِالثَّمَنِ الْوَکْسِ

فَانْکَبَّ الْمُسْلِمُونَ عَلَی الْغَنَائِمِ وَ رَجَعَ الْمُشْرِکُونَ فَهَزَمُوهُمْ.

زَیْدُ بْنُ وَهْبٍ: قُلْتُ لِابْنِ مَسْعُودٍ انْهَزَمَ النَّاسُ إِلَّا عَلِیٌّ- وَ أَبُو دُجَانَةَ وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ- قَالَ انْهَزَمُوا إِلَّا عَلِیٌّ وَحْدَهُ وَ ثَابَ (1) إِلَیْهِمْ أَرْبَعَةَ عَشَرَ عَاصِمُ بْنُ ثَابِتٍ وَ أَبُو دُجَانَةَ وَ مُصْعَبُ بْنُ عُمَیْرٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَحْشٍ وَ شَمَّاسُ بْنُ عُثْمَانَ بْنِ الشَّرِیدِ- وَ الْمِقْدَادُ وَ طَلْحَةُ وَ سَعْدٌ وَ الْبَاقُونَ مِنَ الْأَنْصَارِ أَنْشَدَ

ص: 82

وَ قَدْ تَرَکُوا الْمُخْتَارَ فِی الْحَرْبِ مُفْرَداً***وَ فَرَّ جَمِیعُ الصَّحْبِ عَنْهُ وَ أَجْمَعُوا

وَ کَانَ عَلِیٌّ غَائِصاً فِی جُمُوعِهِمْ (1)***لِهَامَاتِهِمْ بِالسَّیْفِ یَفْرِی وَ یَقْطَعُ

عِکْرِمَةُ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: لَحِقَنِی مِنَ الْجَزَعِ مَا لَا أَمْلِکُ نَفْسِی وَ کُنْتُ أَمَامَهُ أَضْرِبُ بِسَیْفِی فَرَجَعْتُ أَطْلُبُهُ فَلَمْ أَرَهُ فَقُلْتُ مَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیَفِرَّ وَ مَا رَأَیْتُهُ فِی الْقَتْلَی وَ أَظُنُّهُ رُفِعَ مِنْ بَیْنِنَا فَکَسَرْتُ جَفْنَ سَیْفِی وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی لَأُقَاتِلَنَّ بِهِ حَتَّی أُقْتَلَ وَ حَمَلْتُ عَلَی الْقَوْمِ فَأَفْرَجُوا فَإِذَا أَنَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ وَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ فَوَقَفْتُ عَلَی رَأْسِهِ فَنَظَرَ إِلَیَّ وَ قَالَ مَا صَنَعَ النَّاسُ یَا عَلِیُّ قُلْتُ کَفَرُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَلَّوُا الدُّبُرَ مِنَ الْعَدُوِّ وَ أَسْلَمُوکَ.

تَارِیخُ الطَّبَرِیِّ، وَ أَغَانِی الْأَصْفَهَانِیِّ، وَ مَغَازِی ابْنِ إِسْحَاقَ، وَ أَخْبَارُ أَبِی رَافِعٍ، أَنَّهُ: أَبْصَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی کَتِیبَةٍ فَقَالَ احْمِلْ عَلَیْهِمْ فَحَمَلَ عَلَیْهِمْ وَ فَرَّقَ جَمْعَهُمْ وَ قَتَلَ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْجُمَحِیَّ ثُمَّ أَبْصَرَ کَتِیبَةً أُخْرَی فَقَالَ رُدَّ عَنِّی فَحَمَلَ عَلَیْهِمْ فَفَرَّقَ جَمَاعَتَهُمْ وَ قَتَلَ شَیْبَةَ بْنَ مَالِکٍ الْعَامِرِیَّ- وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی رَافِعٍ ثُمَّ رَأَی کَتِیبَةً أُخْرَی فَقَالَ احْمِلْ عَلَیْهِمْ فَحَمَلَ عَلَیْهِمْ فَهَزَمَهُمْ وَ قَتَلَ هَاشِمَ بْنَ أُمَیَّةَ الْمَخْزُومِیَّ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ هَذِهِ لَهِیَ الْمُوَاسَاةُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ وَ أَنَا مِنْکُمَا فَسَمِعُوا صَوْتاً لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ.

وَ زَادَ ابْنُ إِسْحَاقَ فِی رِوَایَتِهِ فَإِذَا نَدَبْتُمْ هَالِکاً فَابْکُوا الْوَفِیَّ وَ أَخِی الْوَفِیُّ وَ کَانَ الْمُسْلِمُونَ لَمَّا أَصَابَهُمْ مِنَ الْبَلَاءِ أَثْلَاثاً ثُلُثٌ جَرِیحٌ وَ ثُلُثٌ قَتِیلٌ وَ ثُلُثٌ مُنْهَزِمٌ.

تَفْسِیرُ الْقُشَیْرِیِّ، وَ تَارِیخُ الطَّبَرِیِّ، أَنَّهُ: انْتَهَی أَنَسُ بْنُ النَّضْرِ إِلَی عُمَرَ وَ طَلْحَةَ فِی رِجَالٍ وَ قَالَ مَا یُجْلِسُکُمْ قَالُوا قُتِلَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَمَا تَصْنَعُونَ بِالْحَیَاةِ بَعْدَهُ قُومُوا فَمُوتُوا عَلَی مَا مَاتَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ اسْتَقْبَلَ الْقَوْمَ فَقَاتَلَ حَتَّی قُتِلَ.

ص: 83

وَ رُوِیَ: أَنَّ أَبَا سُفْیَانَ رَأَی النَّبِیَّ مَطْرُوحاً عَلَی الْأَرْضِ فَنَالَ (1) بِذَلِکَ ظَفَراً وَ حَثَّ النَّاسَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَاسْتَقْبَلَهُمْ عَلِیٌّ وَ هَزَمَهُمْ ثُمَّ حَمَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله إِلَی أُحُدٍ وَ نَادَی مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ ارْجِعُوا ارْجِعُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانُوا یَثُوبُونَ وَ یُثْنُونَ عَلَی عَلِیٍّ وَ یَدْعُونَ لَهُ وَ کَانَ قَدِ انْکَسَرَ سَیْفُ عَلِیٍّ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خُذْ هَذَا السَّیْفَ فَأَخَذَ ذَا الْفَقَارِ وَ هَزَمَ الْقَوْمَ وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی رَافِعٍ بِطُرُقٍ کَثِیرَةٍ أَنَّهُ لَمَّا انْصَرَفَ الْمُشْرِکُونَ یَوْمَ أُحُدٍ بَلَغُوا الرَّوْحَاءَ(2) قَالُوا لَا الْکَوَاعِبَ أَرْدَفْتُمْ وَ لَا مُحَمَّداً قَتَلْتُمْ ارْجِعُوا فَبَلَغَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَبَعَثَ فِی آثَارِهِمْ عَلِیّاً فِی نَفَرٍ مِنَ الْخَزْرَجِ فَجَعَلَ لَا یَرْتَحِلُونَ الْمُشْرِکُونَ مِنْ مَنْزِلٍ إِلَّا نَزَلَهُ عَلِیٌّ- فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ (3) وَ فِی خَبَرِ أَبِی رَافِعٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله تَفَلَ عَلَی جِرَاحِهِ وَ دَعَا لَهُ وَ بَعَثَهُ خَلْفَ الْمُشْرِکِینَ فَنَزَلَ فِیهِ الْآیَةُ(4).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: فصلی در مورد آن­چه در جنگ أحد از او ظاهر شد: ابن عباس گفت کلام خدای تعالی: « ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً یَغْشی طائِفَةً مِنْکُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ» - .آل عمران/154 - {سپس [خداوند] بعد از آن اندوه آرامشی [به صورت] خواب سبکی بر شما فرو فرستاد که گروهی از شما را فرا گرفت و گروهی [تنها] در فکر جان خود بودید}. در مورد علی علیه السلام که در جنگ أحد خواب او را فرا گرفت نازل شده است، و ترس، بی خواب کننده و امنیت خواب آور بود.

کتاب الشیرازی: در مورد کلام خدای تعالی: « وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِک » - . بنی إسرائیل/64 - {و از ایشان هر که را توانستی با آوای خود تحریک کن}. ابن عباس گفت: ابلیس در جنگ أحد میان سپاه رسول الله صلی الله علیه و آله فریاد زد: محمد کشته شده است « وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِک» {و سواره و پیاده­ات را به سوی آن­ها بیاور}، گفت: به خدا که ابلیس هر سواره­ای را که در غیر طاعت خدا بود به سوی علی علیه السلام آورد، و به خدا که هر پیاده­ای که امیرالمؤمنین علیه السلام با او جنگید از پیاده­گان ابلیس بود.

تاریخ طبری و أغانی اصفهانی: پرچم­دار قریش بزرگِ سپاه طلحة بن ابی طلحة عَبدَری صدا زد: ای گروه یاران محمد! آیا گمان می­کنید که خدا با شمشیرهای شما ما را به سوی آتش شتاب می­دهد و شما را با شمشیرهای ما به سوی بهشت؟ آیا کسی از شما هست که با من شمشیر زند؟ قتاده گفت: علی علیه السلام به سوی او رفت در حالی که می­گفت:

من پسر صاحب دو حوض، عبد المطلب، هستم و پسر هاشم که در سال قحطی غذا داد به وعده­ام عمل و از شرفم دفاع می­کنم.

گفت: علی علیه السلام او را زد و پایش را قطع کرد، عورتش آشکار شد. این سخن ابن عباس و کلبی است. و در روایات بسیاری آمده است: او جلوی سرش را زد و چشمانش بیرون زد، گفت: ای پسر عمو قَسَمت می­دهم به خدا که رحم کنی. از او روی برگرداند و در همان حال هلاک شد. سپس با آن­ها مبارزه کرد و هشت نفر از آن­ها را کشت. و بعد صواب، برده حبشی آن­ها پرچم را برداشت. دستش را قطع کرد، آن را با دست چپش گرفت،آن را هم قطع کرد پرچم را در حالی که دو دستش بریده بوده در وسط سینه­اش جمع کرد. علی بر وسط سرش زد و پرچم افتاد. حسان بن ثابت گفت:

- به پرچم­تان افتخار کردید و بد افتخاری است پرچمی که به صواب سپرده شد

پرچم افتاد و عَمرَة دختر حارث بن علقمه بن عبد دار آن را گرفت، افتاد و شکست خوردند. و حسان بن ثابت گفت:

اگر پرچم حارثی نبود در بازار به بهای اندکی فروخته می­شدند

مسلمانان بر سر غنائم ریختند و مشرکان بازگشتند و آن­ها را شکست دادند.

زید بن وهب گفت: به ابن مسعود گفتم: مردم شکست خوردند به جز علی، ابودجانه و سهل بن حنیف؟ گفت: همه شکست خوردند به جز علی به تنهایی. و چهارده تن به سوی آن­ها بازگشتند: عاصم بن ثابت، ابودُجانه، مُصعب عمیر، عبدالله بن جَحش، شمّاس بن عثمان بن الشَرید، مقداد، طلحه، سعد و بقیه از انصار بودند، سروده شد:

- آن برگزیده را در جنگ تنها گذاشتند و همه اصحاب از او گریختند و اجماع کردند.

- و علی در میان آن­ها فرو رفته بود و با شمشیر سرهایشان را می­شکافت و می­برید

عکرمه نقل کرده است: علی علیه السلام فرمود: چنان ناراحتی ای بر من رسید که اختیار از دست دادم و پیش رویش بودم و شمشیر می­زدم، بازگشتم تا او را بجویم او را نیافتم. گفتم: رسول الله صلی الله علیه و آله از جنگ نمی­گریزد و او را میان کشته­ها ندیدم، گمان می­کنم از میان ما بالا برده شده است. تیغه شمشیرم را شکستم و با خود گفتم: با آن می­جنگم تا کشته شوم، و به گروه حمله کردم، باز شدند و یکباره رسول الله صلی الله علیه و آله را دیدم که بیهوش بر زمین افتاده. بالای سرش ایستادم به من نگاه کرد و گفت: مردم چکار کردند ای علی؟ گفتم: کفر ورزیدند ای رسول الله و به دشمن پشت کرده و تو را تسلیم کردند.

تاریخ طبری، اغانی اصفهانی، مغازی ابن اسحاق و اخبار ابو رافع: رسول الله صلی الله علیه و آله به سپاهی نگاه کرد و فرمود: بر آن­ها حمله کن، به آن­ها حمله کرد و گروهشان را پراکنده کرد و عمرو بن عبد الله جُمَحی را کشت.سپس به سپاه دیگری نگریست و گفت: از من بازگردان، به آن­ها حمله کرد و گروهشان را پراکنده کرد و شیبه بن مالک عامری را کشت. در روایت ابو رافع آمده است: سپس سپاه دیگری دید و گفت: به آن­ها حمله کن، حمله کرد و آ­ن­ها را شکست داد و هاشم بن امیه مخزومی را کشت. جبرئیل گفت: ای رسول الله به راستی که این تسلی خاطری است، رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: او از من و من از اویم. جبرئیل گفت: و من از شما هستم. صدایی شنیدند: لا سیف إلا ذوالفقار و لا فتی إلا علیّ.

و ابن اسحاق بر روایتش می­افزاید و می­گوید: «هر گاه بر کشته­ای سوگواری کردید بر وفادار و برادر وفادار بگریید»، و مسلمانان زمانی که به آن­ها مصیبت وارد می­شد سه دسته بودند: یک سوم زخمی، یک سوم کشته و یک سوم شکست خورده.

تفسیر قُشَیری و تاریخ طبری: انس به نضر به عُمَر و طلحه که میان مردانی بودند رسید و گفت: از چه نشستید؟ گفتند: محمد رسول الله صلی الله علیه و آله کشته شده. گفت: بعد از او با زندگی چکار می­کنید؟ برخیزید و به خاطر آن­چه که رسول الله صلی الله علیه و آله کشته شده، کشته شوید. سپس به سوی قوم پیش آمد و جنگید تا این­که کشته شد.

روایت شد که ابوسفیان پیامبر صلی الله علیه و آله را دید که بر زمین افتاده و از آن گمان پیروزی برد و مردم را به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله تحریک کرد. علی به استقبالشان آمد و شکستشان داد. سپس پیامبر صلی الله علیه آله را به أحد حمل کرد و صدا زد: ای گروه مسلمانان بازگردید، بازگردید به سوی پیامبر صلی الله علیه آله، باز می­گشتند و علی علیه السلام را ستایش می­کردند و برای او دعا می­کردند. شمشیر علی علیه السلام شکسته بود، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این شمشیر را بگیر، ذوالفقار را گرفت و قوم را شکست داد. از ابو رافع به سندهای بسیار روایت شده که وقتی مشرکان در جنگ احد روی برگرداندند به روحاء رسیدند، گفتند: نه دخترکان را پشت سر خود آوردید و نه محمد را کشتید. بازگردید. این خبر به پیامبر صلی الله علیه آله رسید و علی علیه السلام را همراه افرادی از خزرج در پی آن­ها فرستاد، مشرکان از محلی نمی­رفتند مگر این­که علی علیه السلام وارد آن می­شد و خدای تعالی نازل کرد: « الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْح» - آل عمران/172 - {کسانی

که [در نبرد أحد] پس از آن­که زخم برداشته بودند دعوت خدا و پیامبر [او] را اجابت کردند}. و در خبر ابو رافع آمده که پیامبر صلی الله علیه و آله بر زخمش آب دهان ریخت و برای او دعا کرد و او را از پی مشرکان فرستاد، و آیه در موردش نازل شد.

**[ترجمه]

الْأَنْصَارِیِّ وَ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ وَ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّهُ: لَمَّا خَرَجَ مَرْحَبٌ بِرَجِلِهِ (1) بَعَثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرٍ بِرَایَتِهِ مَعَ الْمُهَاجِرِینَ فِی رَایَةٍ بَیْضَاءَ فَعَادَ یُؤَنِّبُ قَوْمَهُ وَ یُؤَنِّبُونَهُ ثُمَّ بَعَثَ عُمَرَ مِنْ بَعْدِهِ فَرَجَعَ یُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ وَ یُجَبِّنُونَهُ حَتَّی سَاءَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ کَرَّاراً غَیْرَ فَرَّارٍ یَأْخُذُهَا عَنْوَةً وَ فِی رِوَایَةٍ یَأْخُذُهَا بِحَقِّهَا وَ فِی رِوَایَةٍ لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَی یَدِهِ.

الْبُخَارِیُّ، وَ مُسْلِمٌ، أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَدِیثَ الرَّایَةِ بَاتَ النَّاسُ یَذْکُرُونَ لَیْلَتَهُمْ أَیُّهُمْ یُعْطَاهَا فَلَمَّا أَصْبَحَ الصُّبْحُ غَدَوْا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ کُلُّهُمْ یَرْجُو أَنْ یُعْطَاهَا فَقَالَ أَیْنَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقِیلَ هُوَ یَشْتَکِی عَیْنَیْهِ فَقَالَ فَأَرْسِلُوا إِلَیْهِ فَأُتِیَ بِهِ فَتَفَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی عَیْنَیْهِ وَ دَعَا لَهُ فَبَرَأَ فَأَعْطَاهُ الرَّایَةَ.

وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ جَرِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ: فَغَدَتْ قُرَیْشٌ یَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ أَمَّا عَلِیٌّ فَقَدْ کُفِیتُمُوهُ فَإِنَّهُ أَرْمَدُ لَا یُبْصِرُ مَوْضِعَ قَدَمِهِ فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ ادْعُوا لِی عَلِیّاً فَقَالُوا بِهِ رَمَدٌ فَقَالَ أَرْسِلُوا إِلَیْهِ وَ ادْعُوهُ فَجَاءَ عَلَی بَغْلَتِهِ وَ عَیْنُهُ مَعْصُوبَةٌ بِخِرْقَةِ بُرْدٍ قَطَرِیٍّ فَأَخَذَ سَلَمَةُ بْنُ الْأَکْوَعِ بِیَدِهِ وَ أَتَی بِهِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْقِصَّةَ.

وَ فِی رِوَایَةِ الْخُدْرِیِّ أَنَّهُ: بَعَثَ إِلَیْهِ سَلْمَانَ وَ أَبَا ذَرٍّ فَجَاءَا بِهِ یُقَادُ فَوَضَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله رَأْسَهُ عَلَی فَخِذِهِ وَ تَفَلَ فِی عَیْنَیْهِ فَقَامَ وَ کَأَنَّهُمَا جَزْعَانِ فَقَالَ لَهُ خُذِ الرَّایَةَ وَ امْضِ بِهَا فَجَبْرَئِیلُ مَعَکَ وَ النَّصْرُ أَمَامَکَ وَ الرُّعْبُ مَثْبُوتٌ فِی صُدُورِ الْقَوْمِ وَ اعْلَمْ یَا عَلِیُّ أَنَّهُمْ یَجِدُونَ فِی کِتَابِهِمْ أَنَّ الَّذِی یُدَمِّرُ عَلَیْهِمْ اسْمُهُ إِلْیَا فَإِذَا لَقِیتَهُمْ فَقُلْ أَنَا عَلِیٌّ فَإِنَّهُمْ یُخْذَلُونَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.

فَضَائِلُ السَّمْعَانِیِّ، أَنَّهُ قَالَ سَلَمَةُ: فَخَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِهَا یُهَرْوِلُ هَرْوَلَةً حَتَّی رَکَزَ رَایَتَهُ فِی رَضْخٍ مِنْ حِجَارَةٍ تَحْتَ الْحِصْنِ فَاطَّلَعَ إِلَیْهِ یَهُودِیٌّ فَقَالَ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ غُلِبْتُمْ وَ مَا أُنْزِلَ عَلَی مُوسَی.

ص: 85

کِتَابُ ابْنِ بَطَّةَ، عَنْ سَعْدٍ وَ جَابِرٍ وَ سَلَمَةَ: فَخَرَجَ یُهَرْوِلُ هَرْوَلَةً وَ سَعْدٌ یَقُولُ یَا أَبَا الْحَسَنِ ارْبَعْ (1) یَلْحَقْ بِکَ النَّاسُ فَخَرَجَ إِلَیْهِ مَرْحَبٌ فِی عَامَّةِ الْیَهُودِ وَ عَلَیْهِ مِغْفَرٌ وَ حَجَرٌ قَدْ ثَقَبَهُ مِثْلُ الْبَیْضَةِ عَلَی أُمِّ رَأْسِهِ وَ هُوَ یَرْتَجِزُ وَ یَقُولُ:

قَدْ عَلِمَتْ خَیْبَرُ أَنِّی مَرْحَبٌ***شَاکٍ سِلَاحِی بَطَلٌ مُجَرَّبٌ

أَطْعَنُ أَحْیَاناً وَ حِیناً أَضْرِبُ***إِذِ اللُّیُوثُ أَقْبَلَتْ تَلْتَهِبُ

فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام:

أَنَا الَّذِی سَمَّتْنِی أُمِّی حَیْدَرَةَ***ضِرْغَامُ آجَالٍ وَ لَیْثٌ قَسْوَرَةٌ(2)

عَلَی الْأَعَادِی مِثْلُ رِیحٍ صَرْصَرَةٍ***أَکِیلُکُمْ بِالسَّیْفِ کَیْلَ السَّنْدَرَةِ(3)

أَضْرِبُ بِالسَّیْفِ رِقَابَ الْکَفَرَةِ

قَالَ مَکْحُولٌ فَأَجْحَمَ (4) عَنْهُ مَرْحَبٌ لِقَوْلِ ظِئْرٍ لَهُ غَالِبُ کُلِّ غَالِبٍ إِلَّا حَیْدَرَ بْنَ أَبِی طَالِبٍ (5) فَأَتَاهُ إِبْلِیسُ فِی صُورَةِ شَیْخٍ فَحَلَفَ أَنَّهُ لَیْسَ بِذَلِکَ الْحَیْدَرِ وَ الْحَیْدَرُ فِی الْعَالَمِ کَثِیرٌ فَرَجَعَ. وَ قَالَ الطَّبَرِیُّ وَ ابْنُ بَطَّةَ رَوَی بُرَیْدَةُ أَنَّهُ: ضَرَبَهُ عَلَی مُقَدَّمِهِ فَقَدَّ الْحَجَرَ وَ الْمِغْفَرَ وَ نَزَلَ فِی رَأْسِهِ حَتَّی وَقَعَ فِی الْأَضْرَاسِ وَ أَخَذَ الْمَدِینَةَ.

الطَّبَرِیُّ فِی التَّارِیخِ وَ الْمَنَاقِبُ، وَ أَحْمَدُ فِی الْفَضَائِلِ، وَ مُسْنَدُ الْأَنْصَارِ،: أَنَّهُ سَمِعَ أَهْلُ الْعَسْکَرِ صَوْتَ ضَرْبَتِهِ وَ فِی مُسْلِمٍ لَمَّا فَلَقَ عَلِیٌّ رَأْسَ مَرْحَبٍ کَانَ الْفَتْحُ ابْنُ مَاجَةَ فِی السُّنَنِ أَنَّ عَلِیّاً لَمَّا قَتَلَ مَرْحَباً أَتَی بِرَأْسِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله. السَّمْعَانِیُّ فِی حَدِیثِ ابْنِ عُمَرَ: أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْیَهُودُ قَتَلُوا

ص: 86

أَخِی فَقَالَ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً الْخَبَرَ. قَالَ ابْنُ عُمَرَ: فَمَا تَتَامَّ آخِرُنَا حَتَّی فَتَحَ لِأَوَّلِنَا فَأَخَذَ عَلِیٌّ قَاتِلَ الْأَنْصَارِیِّ فَدَفَعَهُ إِلَی أَخِیهِ فَقَتَلَهُ.

الْوَاقِدِیُّ: فَوَ اللَّهِ مَا بَلَغَ عَسْکَرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَخِیرَاهُ حَتَّی دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام حُصُونَ الْیَهُودِ کُلَّهَا وَ هِیَ قَمُوصٌ وَ نَاعِمٌ وَ سَلَالِمٌ وَ وَطِیحٌ وَ حِصْنُ الْمُصْعَبِ بْنِ مَعَادٍ وَ غَنَمٌ وَ کَانَتِ الْغَنِیمَةُ نِصْفُهَا لِعَلِیٍّ وَ نِصْفُهَا لِسَائِرِ الصَّحَابَةِ.

شُعْبَةُ وَ قَتَادَةُ وَ الْحَسَنُ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ أَنَّهُ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ یَا مُحَمَّدُ وَ یَقُولُ لَکَ إِنِّی بَعَثْتُ جَبْرَئِیلَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام لِیَنْصُرَهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا رَمَی عَلِیٌّ حَجَراً إِلَی أَهْلِ خَیْبَرَ إِلَّا رَمَی جَبْرَئِیلُ حَجَراً فَادْفَعْ یَا مُحَمَّدُ إِلَی عَلِیٍّ سَهْمَیْنِ مِنْ غَنَائِمِ خَیْبَرَ سَهْماً لَهُ وَ سَهْمُ جَبْرَئِیلَ مَعَهُ فَأَنْشَأَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ هَذِهِ الْأَبْیَاتَ:

وَ کَانَ عَلِیٌّ أَرْمَدَ الْعَیْنِ یَبْتَغِی***دَوَاءً فَلَمَّا لَمْ یُحِسَّ مُدَاوِیاً

شَفَاهُ رَسُولُ اللَّهِ مِنْهُ بِتَفْلِهِ***فَبُورِکَ مَرْقِیّاً وَ بُورِکَ رَاقِیاً

وَ قَالَ سَأُعْطِی الرَّایَةَ الْیَوْمَ صَارِماً***کَمِیّاً مُحِبّاً لِلرَّسُولِ مُوَالِیاً(1)

یُحِبُّ الْإِلَهُ وَ الْإِلَهُ یُحِبُّهُ***بِهِ یَفْتَحُ اللَّهُ الْحُصُونَ الْأَوَابِیَا

فَأَصْفَی بِهَا دُونَ الْبَرِیَّةِ کُلِّهَا***عَلِیّاً وَ سَمَّاهُ الْوَزِیرَ الْمُؤَاخِیَا(2)

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: فصلی در مقامش در جنگ خیبر: وقتی مَرحَب همراه سپاه عظیمش بیرون آمد پیامبر صلی الله علیه و آله ابوبکر را با پرچمش همراه مهاجران با پرچمی سفید فرستاد، سپس بازگشت و قومش را سرزنش می­کرد و آن­ها او را سرزنش می­کردند و بعد از او عمر را فرستاد، بازگشت و یارانش را ترسو می­خواند و آن­ها او را ترسو می­خواندند تا این­که پیامبر صلی الله علیه اله ناراحت شد و گفت: فردا پرچم را به مردی خواهم داد که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش او را دوست دارند. بسیار حمله کننده است و نمی­گریزد، با قدرت آن را خواهد گرفت. و در روایتی آمده است: آن را آن­چنان که باید خواهد گرفت و در روایتی: باز نمی­گردد تا این­که خدا به وسیله او گشایش ایجاد کند.

بخاری و مسلم: گفت زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله حدیث پرچم را فرمود، مردم شب را تا صبح به این فکر بودند که به کدام یک از آن­ها خواهد داد. وقتی صبح شد نزد رسول الله صلی الله علیه و آله آمدند و هر کس امید داشت که پرچم را به او بدهد، فرمود: علی بن ابی طالب کجاست؟ گفته شد: او چشم درد دارد، فرمود: به سوی او بفرستید. آورده شد و پیامبر صلی الله علیه و آله بر چشمش آب دهن ریخت و برای او دعا کرد و بهبود یافت، سپس پرچم را به او داد.

و در روایت ابن جریر و محمد بن اسحاق آمده است: پس صبح کرد قریش در حالی که برخی از قریش به برخی دیگر می­گفت: از علی در امان ماندید که او چشم درد دارد و پیش پایش را نمی­بیند، و وقتی صبح شد فرمود: علی علیه السلام را نزد من بخوانید، گفتند: او چشم درد دارد، فرمود: نزد او بفرستید و او را بخوانید، بر روی قاطرش آمد در حالی که با پارچه­ای چشمش را بسته بود و سلمه بن اکوَع دستش را گرفت و او را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورد تا آخر قصه.

و در روایت خُدری آمده که سلمان و ابوذر را نزد او فرستاد و او را در حالی که هدایت می­کردند آوردند. پیامبر سرش را روی رانش گذاشت و در چشمش آب دهن ریخت، سپس برخاست گویی چشمانش دو مهره شیشه­ای بودند. به او فرمود: پرچم را بگیر و ببر، جبرئیل همراه تو، پیروزی مقابلت و ترس در دل­های مردم ثابت است و ای علی! بدان که آن­ها در کتابشان دیده­اند که آن­که آن­ها را نابود خواهد کرد نامش إلیا است. پس وقتی آن­ها را دیدی بگو: من علی هستم. به خواست خدای تعالی شکست خواهند خورد.

فضائل السمعانی: سلمه گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام با پرچم به سرعت بیرون رفت تا این­که پرچمش را در شکستگی سنگی زیر قلعه فرو کرد. فردی یهودی به او نگریست و گفت: تو که هستی؟ فرمود: من علی بن ابی طالب هستم. یهودی گفت: قسم به آن­چه بر موسی نازل شد شما شکست خوردید. در کتاب ابن بطّه از سعد و جابر و سلمه آمده، به سرعت خارج شد در حالی که سعد می­گفت: ای ابا الحسن صبر کن افراد به تو ملحق شوند. مَرحب در میان گروه یهودیان به سوی او خارج شد و بر روی سرش کلاه خود و سنگی مانند تخم مرغ که آن را سوراخ کرده بود قرار داده بود. و رجز می­خواند:

- خیبر دانست که من مرحب هستم تا دندان مسلح، قهرمانی کارکشته

- گاهی با نیزه و گاهی با شمشیر ضربه می­زنم وقتی که شیرها با هیجان روی می­آورند.

و علی علیه السلام فرمود:

-من کسی هستم که مادرم مرا حیدره نامید، شیر أجل­ها و شیر جنگل

- بر دشمنان هم­چون باد صرصره هستم با شمشیر تعداد زیادی از شما را می­کشم

و با شمشیر گردن کافران را می­زنم

مکحول گفت: مرحب به خاطر سخن دایه­اش که می گفت: - غالب کلّ غالب الاّ حیدر بن ابی طالب -« پیروز بر هر پیروز الاّ حیدر بن ابی طالب» از او دست کشید ابلیس در چهره یک پیرمرد بر او ظاهر شد و قسم خورد که او آن حیدر نیست و در عالم حیدرهای بسیاری وجود دارد، پس بازگشت. طبری و ابن بطوطه گفتند: بریده روایت کرد که علی علیه السلام بر پیشانیش زد و سنگ و کلاهخود شکافته شد و بر سرش فرود آمد و به دندان­ها رسید و شهر را گرفت.

طبری در التاریخ و المناقب و أحمد در الفضائل و مسند الأنصار گفتند: سپاهیان صدای ضربتش را شنیدند، و در مسلم آمده است: وقتی علی علیه السلام سر مرحب را شکافت پیروزی حاصل شد، در سنن ابن ماجه آمده که وقتی علی علیه السلام مرحب را کشت سرش را نزد رسول الله صلی الله علیه و آله آورد.

سمعانی: در حدیث ابن عمر آمده که مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا یهودیان برادر مرا کشتند. فرمود: فردا پرچم را خواهم داد تا آخر خبر.

ابن عمر گفت: آخر سپاه ما هنوز نرسیده که پیروزی برای اول سپاه ما حاصل شد. علی علیه السلام قاتل فرد انصاری را گرفت و به برادرش داد و او را کشت.

واقدی گفت: به خدا که هنوز انتهای سپاه پیامبر صلی الله علیه و آله نرسیده بود که علی علیه السلام به همه قلعه­های یهودیان وارد شد، و آن­ها: قموص، ناعم، سلالِم، وَطیح، قلعه مصعب بن معاد و غَنَم بودند. نیمی از غنیمت برای علی و نیمی برای دیگر اصحاب بود.

شعبه، قتاده حسن و ابن عباس گفتند: جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد و به او گفت: ای محمد! خداوند به تو امر می­کند و می­گوید: من جبرئیل را برای یاری علی علیه السلام فرستادم، قسم به عزّت و جلالم که علی سنگی به اهل خیبر نیانداخت مگر این­که جبرئیل هم سنگی انداخت. پس ای محمد از غنایم خیبر دو سهم به علی بده، سهمی برای او و سهمی برای جبرئیل که همراه او بود. و خُزیمَة ابن ثابت این ابیات را سرود:

- و علی علیه السلام چشم دردی داشت و دوائی می­خواست، وقتی که مداوا کننده­ای نیافت - رسول الله او را با آب دهانش شفا داد چه مبارک دواء کننده­ای و چه مبارک مداوا شونده­ای

- و گفت امروز پرچم را به برنده­ای که دلاور و دوست­دار و یار پیامبر است خواهم داد.

- خدا را دوست دارد و خدا او را دوست دارد و خدا به وسیله او قلعه های نفوذ ناپذیر را خواهد گشود.

- و علی را از میان همه مخلوقات برای این کار مخصوص گردانیده و او را وزیر و برادر نامیده است. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 595- 597 -

**[ترجمه]

قَوْلِهِ تَعَالَی وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ (1) بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ قَتْلِهِ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ وُدٍّ وَ قَدْ رَوَاهُ أَبُو نُعَیْمٍ الْأَصْفَهَانِیُّ فِیمَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْإِسْنَادِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ- عَنْ رَجُلٍ عَنْ مُرَّةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ وَ قَالَ جَمَاعَةٌ مِنَ الْمُفَسِّرِینَ فِی قَوْلِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ(2) إِنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السلام یَوْمَ الْأَحْزَابِ وَ لَمَّا عَرَفَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اجْتِمَاعَهُمْ حَفَرَ الْخَنْدَقَ بِمَشُورَةِ سَلْمَانَ وَ أَمَرَ بِنُزُولِ الذَّرَارِیِّ وَ النِّسَاءِ فِی الْآکَامِ وَ کَانَتِ الْأَحْزَابُ عَلَی الْخَمْرِ وَ الْغِنَاءِ وَ الْمُسْلِمُونَ کَأَنَّ عَلَی رُءُوسِهِمُ الطَّیْرَ لِمَکَانِ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ الْعَامِرِیِّ الْمُلَقَّبِ بِعِمَادِ الْعَرَبِ وَ کَانَ فِی مِائَةِ نَاصِیَةٍ مِنَ الْمُلُوکِ وَ أَلْفِ مُفْرِعَةٍ مِنَ الصَّعَالِیکِ وَ هُوَ یُعَدُّ بِأَلْفِ فَارِسٍ فَقِیلَ فِی ذَلِکَ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدٍّ کَانَ أَوَّلَ فَارِسٍ جَزَعَ مِنَ الْمِدَادِ وَ کَانَ فَارِسُ یَلْیَلَ سُمِّیَ فَارِسَ یَلْیَلَ لِأَنَّهُ أَقْبَلَ فِی رَکْبٍ مِنْ قُرَیْشٍ حَتَّی إِذَا کَانَ بِیَلْیَلَ وَ هُوَ وَادٍ عَرَضَتْ لَهُمْ بَنُو بَکْرٍ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ امْضُوا فَمَضَوْا وَ قَامَ فِی وُجُوهِ بَنِی بَکْرٍ حَتَّی مَنَعَهُمْ مِنْ أَنْ یَصِلُوا إِلَیْهِ وَ کَانَ الْخَنْدَقُ الْمِدَادَ قَالَ وَ لَمَّا انْتَدَبَ عَمْرٌو لِلْبَرَازِ جَعَلَ یَقُولُ هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ وَ الْمُسْلِمُونَ یَتَجَاوَزُونَ عَنْهُ فَرَکَزَ رُمْحَهُ عَلَی خَیْمَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ ابْرُزْ یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ یَقُومُ إِلَی مُبَارَزَتِهِ فَلَهُ الْإِمَامَةُ بَعْدِی فَنَکَلَ النَّاسُ عَنْهُ قَالَ حُذَیْفَةُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ادْنُ مِنِّی یَا عَلِیُّ فَنَزَعَ عِمَامَتَهُ السَّحَابَ مِنْ رَأْسِهِ وَ عَمَّمَهُ بِهَا تِسْعَةَ أَکْوَارٍ(3) وَ أَعْطَاهُ سَیْفَهُ وَ قَالَ امْضِ لِشَأْنِکَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَعِنْهُ وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا قَتَلَ عَمْراً أَنْشَدَ:

ضَرَبْتُهُ بِالسَّیْفِ فَوْقَ الْهَامَةِ***بِضَرْبَةٍ صَارِمَةٍ هَدَّامَةٍ

أَنَا عَلِیٌّ صَاحِبُ الصَّمْصَامَةِ***وَ صَاحِبُ الْحَوْضِ لَدَی الْقِیَامَةِ

أَخُو رَسُولِ اللَّهِ ذِی الْعَلَامَةِ***قَدْ قَالَ إِذْ عَمَّمَنِی عِمَامَةً(4)

أَنْتَ الَّذِی بَعْدِی لَهُ الْإِمَامَةُ

ص: 88

مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ أَنَّهُ: لَمَّا رَکَزَ عَمْرٌو رُمْحَهُ عَلَی خَیْمَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ (1) یَا مُحَمَّدُ ابْرُزْ ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ:

وَ لَقَدْ بَحَحْتُ مِنَ النِّدَاءِ***بِجَمْعِکُمْ هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ

وَ وَقَفْتُ إِذْ جَبُنَ الشُّجَاعُ***بِمَوْقِفِ الْبَطَلِ الْمُنَاجِزِ

إِنِّی کَذَلِکَ لَمْ أَزَلْ***مُتَسَرِّعاً نَحْوَ الْهَزَاهِزِ

إِنَّ الشَّجَاعَةَ وَ السَّمَاحَةَ***فِی الْفَتَی خَیْرُ الْغَرَائِزِ

فِی کُلِّ ذَلِکَ یَقُومُ عَلِیٌّ لِیُبَارِزَهُ فَیَأْمُرُهُ النَّبِیٌّ صلی الله علیه و آله بِالْجُلُوسِ لِمَکَانِ بُکَاءِ فَاطِمَةَ علیها السلام مِنْ جِرَاحَاتِهِ فِی یَوْمِ أُحُدٍ وَ قَوْلِهَا مَا أَسْرَعَ أَنْ یأتم [یُؤْتِمَ] الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ بِاقْتِحَامِهِ الْهَلَکَاتِ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَأَمَرَهُ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی (2) أَنْ یَأْمُرَ عَلِیّاً علیه السلام بِمُبَارَزَتِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ ادْنُ مِنِّی وَ عَمَّمَهُ بِعِمَامَتِهِ وَ أَعْطَاهُ سَیْفَهُ وَ قَالَ امْضِ لِشَأْنِکَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَعِنْهُ فَلَمَّا تَوَجَّهَ إِلَیْهِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ الْإِیمَانُ سَائِرُهُ إِلَی الْکُفْرِ سَائِرِهِ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ فَلَمَّا لَاقَاهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَنْشَأَ یَقُولُ:

لَا تَعْجَلَنَّ فَقَدْ أَتَاکَ***مُجِیبُ صَوْتِکَ غَیْرَ عَاجِزٍ

ذُو نِیَّةٍ وَ بَصِیرَةٍ وَ الصَّبْرُ***مُنْجِی کُلِّ فَائِزٍ

إِنِّی لَأَرْضَی أَنْ أُقِیمَ***عَلَیْکَ نَائِحَةَ الْجَنَائِزِ

مِنْ ضَرْبَةٍ نَجْلَاءَ یَبْقَی***ذِکْرُهَا عِنْدَ الْهَزَاهِزِ(3)

وَ یُرْوَی لَهُ علیه السلام فِی أَمَالِی النَّیْسَابُورِیِّ:

یَا عَمْرُو قَدْ لَاقَیْتَ فَارِسَ بُهْمَةٍ***عِنْدَ اللِّقَاءِ مُعَاوِدَ الْإِقْدَامِ

یَدْعُو إِلَی دِینِ الْإِلَهِ وَ نَصْرِهِ***وَ إِلَی الْهُدَی وَ شَرَائِعِ الْإِسْلَامِ

إِلَی قَوْلِهِ:

شَهِدَتْ قُرَیْشٌ وَ الْبَرَاجِمُ کُلُّهَا***أَنْ لَیْسَ فِیهَا مَنْ یَقُومُ مَقَامِی.

ص: 89

وَ رُوِیَ أَنَّ عَمْراً قَالَ: مَا أَکْرَمَکَ قِرْناً.

الطَّبَرِیُّ وَ الثَّعْلَبِیُّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: یَا عَمْرُو إِنَّکَ کُنْتَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ تَقُولُ لَا یَدْعُونِی أَحَدٌ إِلَی ثَلَاثَةٍ إِلَّا قَبِلْتُهَا أَوْ وَاحِدَةً مِنْهَا قَالَ أَجَلْ قَالَ فَإِنِّی أَدْعُوکَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنْ تَسْلَمَ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ قَالَ أَخِّرْ عَنِّی هَذِهِ قَالَ أَمَا إِنَّهَا خَیْرٌ لَکَ لَوْ أَخَذْتَهَا ثُمَّ قَالَ تَرْجِعُ مِنْ حَیْثُ جِئْتَ قَالَ لَا تُحَدِّثُ نِسَاءُ قُرَیْشٍ بِهَذَا أَبَداً قَالَ تَنْزِلُ تُقَاتِلُنِی فَضَحِکَ عَمْرٌو وَ قَالَ مَا کُنْتُ أَظُنُّ أَحَداً مِنَ الْعَرَبِ یَرُومُنِی عَلَیْهَا وَ إِنِّی لَأَکْرَهُ أَنْ أَقْتُلَ الرَّجُلَ الْکَرِیمَ مِثْلَکَ وَ کَانَ أَبُوکَ لِی نَدِیماً قَالَ لَکِنِّی أُحِبُّ أَنْ أَقْتُلَکَ قَالَ فَتَنَاوَشَا(1) فَضَرَبَهُ عَمْرٌو فِی الدَّرَقَةِ(2) فَقَدَّهَا وَ أَثْبَتَ فِیهَا السَّیْفَ وَ أَصَابَ رَأْسَهُ فَشَجَّهُ وَ ضَرَبَهُ عَلِیٌّ عَلَی عَاتِقِهِ فَسَقَطَ وَ فِی رِوَایَةِ حُذَیْفَةَ ضَرَبَهُ عَلَی رِجْلَیْهِ بِالسَّیْفِ مِنْ أَسْفَلَ فَوَقَعَ عَلَی قَفَاهُ قَالَ جَابِرٌ فَثَارَ بَیْنَهُمَا قَتَرَةٌ(3) فَمَا رَأَیْتُهُمَا وَ سَمِعْتُ التَّکْبِیرَ تَحْتَهَا وَ انْکَشَفَ أَصْحَابُهُ حَتَّی طَفَرَتْ خُیُولُهُمُ الْخَنْدَقَ وَ تَبَادَرَ الْمُسْلِمُونَ یُکَبِّرُونَ فَوَجَدُوهُ عَلَی فَرَسِهِ بِرِجْلٍ وَاحِدَةٍ یُحَارِبُ عَلِیّاً علیه السلام وَ رَمَی رِجْلَهُ نَحْوَ عَلِیٍّ فَخَافَ مِنْ هَیْبَتِهَا رَجُلَانِ وَ وَقَعَا فِی الْخَنْدَقِ وَ قَالَ الطَّبَرِیُّ وَ وَجَدُوا نَوْفَلًا فِی الْخَنْدَقِ فَجَعَلُوا یَرْمُونَهُ بِالْحِجَارَةِ فَقَالَ لَهُمْ قَتْلَةٌ أَجْمَلُ مِنْ هَذِهِ یَنْزِلُ بَعْضُکُمْ لِقِتَالِی فَنَزَلَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام فَطَعَنَهُ فِی تَرْقُوَتِهِ بِالسَّیْفِ حَتَّی أَخْرَجَهُ مِنْ مَرَاقِّهِ ثُمَّ خَرَجَ مُنْیَةُ بْنُ عُثْمَانَ الْعَبْدَرِیُّ فَانْصَرَفَ وَ مَاتَ بِمَکَّةَ وَ رُوِیَ وَ لَحِقَ هُبَیْرَةُ فَأَعْجَزَهُ فَضَرَبَ عَلَی قَرَبُوسِ سَرْجِهِ وَ سَقَطَ دِرْعُهُ وَ فَرَّ عِکْرِمَةُ وَ ضِرَارٌ فَأَنْشَأَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ

وَ کَانُوا عَلَی الْإِسْلَامِ أَلْباً ثَلَاثَةً(4)***وَ قَدْ فَرَّ مِنْ تَحْتِ الثَّلَاثَةِ وَاحِدٌ

ص: 90

وَ فَرَّ أَبُو عَمْرٍو هُبَیْرَةُ لَمْ یَعُدْ***إِلَیْنَا وَ ذُو الْحَرْبِ الْمُجَرَّبِ عَائِدٌ

نَهَتْهُمْ سُیُوفُ الْهِنْدِ أَنْ یَقِفُوا لَنَا(1)***غَدَاةَ الْتَقَیْنَا وَ الرِّمَاحُ الْقَوَاصِدُ

قَالَ جَابِرٌ شَبَّهْتُ قِصَّتَهُ بِقِصَّةِ دَاوُدَ علیه السلام قَوْلُهُ تَعَالَی فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ (2) الْآیَةَ قَالُوا فَلَمَّا جَزَّ رَأْسَهُ مِنْ قَفَاهُ بِسُؤَالٍ مِنْهُ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام:

أَ عَلَیَّ تَقْتَحِمُ الْفَوَارِسُ هَکَذَا***عَنِّی وَ عَنْهُمْ خَبِّرُوا أَصْحَابِی

نَصَرَ الْحِجَارَةَ مِنْ سَفَاهَةِ رَأْیِهِ (3)***وَ عَبَدْتُ رَبَّ مُحَمَّدٍ بِصَوَابٍ

الْیَوْمَ تَمْنَعُنِی الْفِرَارُ حَفِیظَتِی***وَ مُصَمِّمٌ فِی الْهَامِ لَیْسَ بِنَابٍ

أَرْدَیْتُ عَمْراً إِذْ طَغَی بِمُهَنَّدٍ***صَافِی الْحَدِیدِ مُجَرَّبٍ قَصَّابٍ

لَا تَحْسَبُنَّ اللَّهَ خَاذِلَ دِینِهِ***وَ نَبِیِّهِ یَا مَعْشَرَ الْأَحْزَابِ

عَمْرُو بْنُ عُبَیْدٍ: لَمَّا قَدِمَ عَلِیٌّ بِرَأْسِ عَمْرٍو اسْتَقْبَلَهُ الصَّحَابَةُ فَقَبَّلَ أَبُو بَکْرٍ رَأْسَهُ وَ قَالَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ رَهِینُ شُکْرِکَ مَا بَقُوا.

الْوَاحِدِیُ (4) وَ الْخَطِیبُ الْخُوَارِزْمِیُّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ السَّعْدِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ بَهْرَمِ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمُبَارَزَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ لِعَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ- أَفْضَلُ مِنْ عَمَلِ أُمَّتِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

أَبُو بَکْرِ بْنُ عَیَّاشٍ: لَقَدْ ضَرَبَ عَلِیٌّ ضَرْبَةً مَا کَانَ فِی الْإِسْلَامِ أَعَزُّ مِنْهَا وَ ضُرِبَ ضَرْبَةً مَا کَانَ فِیهِ أَشْأَمُ مِنْهَا وَ یُقَالُ إِنَّ ضَرْبَةَ ابْنِ مُلْجَمٍ وَقَعَتْ عَلَی ضَرْبَةِ عَمْرٍو(5).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: فصلی در مورد جنگ او در أحزاب: ابن مسعود گفت و امام صادق علیه السلام روایت کرد: « وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ » - .احزاب/25 -

{و خداوند زحمت [جنگ] را از مؤمنان برداشت}. یعنی به وسیله علی بن ابی طالب علیه السلام و کشتن عمر بن عبدودّ. و ابو نعیم اصفهانی در آن­چه که در مورد امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده این روایت را با استناد به سفیان ثوری از مردی از مُرّة از عبدالله روایت کرده است. و گروهی از مفسران گفتند آیه: « اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ » - .احزاب/9 - {نعمت خدا را بر خود به یاد آرید آن­گاه که لشکرهایی به سوی شما [در] آمدند}، در جنگ احزاب در مورد علی علیه السلام نازل شده است. وقتی که پیامبر از اجتماع مشرکان باخبر شد با مشورت سلمان خندق حفر کردند و دستور داد تا کودکان و زنان در پناهگاه­ها بروند و احزاب(مشرک) مشغول شراب و آواز بودند. مسلمانان میخکوب شده بودند و آن به خاطر جایگاه عمرو بن عبدودّ عامری ملقب به عماد العرب بود. او در شمار صد بزرگ ملوک و هزار دلاور صعالیک بود. عمرو برابر با هزار جنگجو بود و در این باره گفته می­شد: عمروبن عبدود اولین جنگجویی بود که از خندق گذشت و او جنگجوی یَلیَل بود، علت این نام­گذاری این است که وقتی همراه سوارانی از قریش آمد و به یلیل رسید – و آن وادی­ای است- بنوبکر بر سر راه آن­ها وارد شدند، به یارانش گفت: بروید، رفتند و مقابل بنی بکر ایستاد و مانع شد که به آن­ها برسند، و خندق بود. گفت: وقتی عمرو برای مبارزه داوطلب شد، می­گفت: آیا مبارزی هست؟ و مسلمانان از او دوری می­کردند. نیزه­اش را به سوی خیمه پیامبر صلی الله علیه و آله پرتاب کرد و گفت­: ای محمد بیرون بیا. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به مبارزه با او رود بعد از من امامت برای اوست. مردم از آن عقب نشستند. حذیفه گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به من نزدیک شو ای علی، سپس عمامه بلند خود را از سر برداشت و نُه دور، به دور سرش پیچید و شمشیرش را به او داد و فرمود: به دنبال کار خودت برو. سپس فرمود: خدایا او را یاری کن. و روایت شده که وقتی عمرو را کشت، خواند:

- شمشیر را بر بالای سرش زدم، ضربه­ای که بُرّنده و ویران کننده است.

- من علی صاحب شمشیر بران هستم و صاحب حوض در قیامت هستم.

- برادر رسول الله که دارای نشانه است. وقتی عمامه بر سرم پیچید فرمود:

- تو کسی هستی که بعد از من امامی.

محمد بن إسحاق: وقتی عمرو نیزه­اش را بر خیمه پیامبر صلی الله علیه و آله پرتاب کرد و گفت: ای محمد بیرون بیا. سپس گفت:

صدایم گرفت از این­که فریاد زدم آیا در میان شما مبارزی هست

و آن­جا که فرد دلاور می­ترسد هم­چون قهرمانی جنگجو ایستادم

و پیوسته این­گونه­ام که به سرعت به سوی شیران می­روم

به راستی که دلاوری و سخاوت بهترین غریزه در جوان مرد است و در همه این حالات علی علیه السلام بر می­خاست تا با او مبارزه کند و پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر گریه فاطمه علیها السلام بر زخم­هایی که او در جنگ أحد برداشته بود و سخنش که می­گفت چقدر زود باشد یتیم شدن حسن و حسین به خاطر درگیری او در مهلکه­ها. به او امر می­کرد تا بنشیند. جبرئیل نازل شدو از جانب خدای تعالی به او دستور داد تا به علی علیه السلام امر کند تا با او مبارزه کند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی به من نزدیک شو، و عمامه خود را بر سر او گذاشت و شمشیرش را به او داد و گفت: کار خودت است. سپس گفت: خدایا یاریش کن، وقتی به سوی او رو کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: همه ایمان به سوی همه کفر رفت. محمد بن اسحاق گفت: وقتی علی علیه السلام او را دید خواند:

- تعجیل نکن پاسخ دهنده صدایت آمده در حالی که عاجز نیست

دارای نیت، آگاهی و بردباری نجات دهنده هر رستگاری

من اجازه می­دهم که نوحه سرایان بر جنازه­ها بر تو نوحه سرایند

به خاطر ضربه کاری­ای که خاطره آن در میان شیران باقی می­ماند

و از علی علیه السلام در امالی نیشابوری روایت شده است:

- ای عمرو با جنگ­جویی هم­چون صخره روبرو شدی که در جنگ پیوسته حمله می­کند

- به سوی دین خدا و یاری او دعوت می­کند و به سوی هدایت و شرایع اسلام

تا سخنش:

- همه قریش و قوم براجم دیدند که در میان آن­ها کسی نیست که در جایگاه من باشد

و روایت شده که عَمرو گفت: چه بزرگوار هماوردی هستی.

طبری و ثعلبی گفتند: علی علیه السلام فرمود: ای عمرو تو در جاهلیت می­گفتی: کسی از من سه چیز نخواهد مگر این­که آن را یا یکی از آن را برآورده کنم. گفت: آری. فرمود: من تو را دعوت می­کنم که شهادت دهی خدایی جز الله نیست و محمد فرستاه خداست و در برابر پروردگار عالمیان تسلیم شوی. گفت: این را از من دور کن. علی علیه السلام فرمود: اما این به صلاح توست اگر انجام دهی، سپس گفت: باز می­گردی از جایی که آمدی، گفت: زنان قریش هرگز در این باره سخن نخواهند گفت. علی علیه السلام فرمود: پیاده شو و مبارزه کن، عمرو خندید و گفت: گمان نمی­کردم کسی از عرب این را از من بخواهد، و من اکراه دارم که مرد بزرگواری چون تو را بکشم، پدرت همنشین من بود، گفت: اما من دوست دارم تو را بکشم. گفت: به یکدیگر ضربه زدند و عمرو به سپر او ضربه زد و آن را شکافت و شمشیر را در آن ثابت کرد و بر سرش برخورد کرد و زخمی شد. علی بر کتفش ضربه زد و افتاد و در روایت حذیفه آمده است: با شمشیر از پایین بر پاهایش ضربه زد و رو به پشتش افتاد.

جابر گفت: میان آن دو غباری برخاست و آن­ها را ندیدم، و صدای تکبیر را از زیر آن شنیدم. یارانش ظاهر شدند و سواره­هایشان از خندق پرید و مسلمانان در تکبیر گفتن از هم پیشی می­گرفتند و او را بر روی اسبش یافتند که با یک پا با علی علیه السلام می­جنگد و پایش را به سوی علی علیه السلام انداخت،دو مرد از هیبت او در حالی که پیاده بود ترسیدند و در خندق افتادند. طبری گفت: و نوفل را در خندق یافتند و با سنگ او را می­زدند. به آنها گفت: قاتلانی زیباتر از این، یکی از شما پایین بیاید تا با من بجنگد. علی علیه السلام به سوی او پایین رفت و به استخوان بالای سینه او با شمشیر ضربه زد و از مراقش(پوستش) بیرون آمد. سپس منیه بن عثمان عبدری خارج شد و بازگشت و در مکه مرد. روایت شده: به هبیره رسید و او را عاجز کرد و بر انتهای رحل او ضربه زد و زِرِهش افتاد. و عکرمه و ضرار گریختند. علی علیه السلام فرمود:

- در یک گروه سه نفره دشمن اسلام بودند و از زیر این سه یکی فرار کرد.

- و ابوعمرو گریخت و هبیره بازنگشت به سوی ما و جنگجوی کارکشته بازمی­گردد.

-شمشیرهای هندی و نیزه­های نشانه رفته نعره زدند که برای ما بایستید .

جابر گفت: داستانش را تشبیه به داستان داود در کلام خدای تعالی کردم: « فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ » {پس آنان را به اذن خدا شکست دادند} - . بقره/2 - .تا آخر آیه. گفتند وقتی سرش را از پس گردنش در حالی که سوالی از او پرسید برید علی علیه السلام فرمود:

- آیا جنگجویان این­گونه بر من هجوم می­آورند یاران مرا از من و از آن­ها با خبر کنید.

- به خاطر جهالتش بت سنگی را یاری کرد و من به درستی پروردگار محمد را پرستیدم.

- امروز خشم من مرا از فرار باز می­دارد و آن­که که قصد سرکرده کند بازنمی­گردد.

عَمرو را زمانی که طغیان کرد با شمشیر هندی که آهنش صیقل داده شده و برّان بود هلاک کردم.

- ای گروه احزاب مپندارید که خدا دین و پیامبرش را تنها می­گذارد.

عَمرو بن عبید: وقتی علی علیه السلام با سر عَمرو آمد صحابه به استقبالش آمدند. ابوبکر سرش را بوسید و گفت: مهاجرین و انصار مادامی که زنده­اند شکرگزار تو هستند.

واحدی و خطیب خوارزمی، عبد الرحمن سعدی با سندش از بَهرَم بن حَکیم از پدرش از جدش از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرد که فرمود: به راستی که مبارزه علی بن ابی طالب با عمرو بن عبدودّ برتر از اعمال أمّت من تا روز قیامت است.

ابوبکر بن عیاش گفت: علی ضربه­ای زد که در اسلام عزیزتر از آن وجود ندارد و ضربه­ای خورد که شوم­تر از آن در اسلام وجود ندارد. گفته می­شود ضربه ابن ملجم بر محل ضربه عمرو واقع شد - . مناقب آل ابی طالب 1 : 599- 601 - .

**[ترجمه]

و فی بعضها بالقاف و الراء المهملة أی الذین یقرعون الأبطال و جزع الأرض و الوادی قطعه و المداد بمعنی الخندق غیر معروف و البرجم قوم من أولاد حنظلة بن مالک و یقال صمم السیف إذا مضی فی العظم و قطعه و نبا السیف إذا لم یعمل فی الضریبة و القصاب فی النسخ بالمعجمة و فی بعضها بالمهملة و علی التقدیرین معناه القطاع.

**[ترجمه]النواصی: سران و اشراف. المفارع: کسانی که مردم از آن­ها می­ترسند، مفردش بر وزن منبر است. و در برخی نسَخ با زای نقطه­دار یعنی کسانی که با سایه خود مردم را می­ترسانند و در برخی نسَخ با قاف و راء بدون نقطه، یعنی کسانی که قهرمانان را می­کوبند. جزع الأرض و الوادی: آن را پیمود. و المداد به معنای خندق معروف نیست. البراجم: قومی از فرزندان حنظله بن مالک. گفته می­شود: صمّم السیف: وقتی در استخوان فرورفته و آن را می­برد. نبا السیف: وقتی که در چیزی عمل نکند. القصّاب: در برخی از نسخ نقطه­دار و در برخی بدون نقطه و در هر دو حالت به معنای برّان است.

**[ترجمه]

قَالَ فَشَمَّتِ الْخَیْلُ رِیحَ الْإِنَاثِ فَصَهَلَتْ فَسَمِعَ الْقَوْمُ صَهِیلَ خَیْلِهِمْ فَوَلَّوْا هَارِبِینَ.

وَ فِی رِوَایَةِ مُقَاتِلٍ وَ الزَّجَّاجِ أَنَّهُ کَبَسَ الْقَوْمُ (1) وَ هُمْ غَادُونَ فَقَالَ یَا هَؤُلَاءِ أَنَا رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَیْکُمْ أَنْ تَقُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ إِنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ إِلَّا ضَرَبْتُکُمْ بِالسَّیْفِ فَقَالُوا انْصَرِفْ عَنَّا کَمَا انْصَرَفَ ثَلَاثَةٌ فَإِنَّکَ لَا تُقَاوِمُنَا فَقَالَ علیه السلام إِنَّنِی لَا أَنْصَرِفُ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَاضْطَرَبُوا وَ خَرَجَ إِلَیْهِ إلا الْأَشِدَّاءُ السَّبْعَةُ وَ نَاصَحُوهُ وَ طَلَبُوا الصُّلْحَ فَقَالَ علیه السلام إِمَّا الْإِسْلَامُ وَ إِمَّا الْمُقَاوَمَةُ فَبَرَزَ إِلَیْهِ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ وَ کَانَ أَشَدُّهُمْ آخِرَهُمْ وَ هُوَ سَعْدُ بْنُ مَالِکٍ الْعِجْلِیُّ وَ هُوَ صَاحِبُ الْحِصْنِ فَقَتَلَهُمْ وَ انْهَزَمُوا فَدَخَلَ بَعْضُهُمْ فِی الْحِصْنِ وَ بَعْضُهُمُ اسْتَأْمَنُوا وَ بَعْضُهُمْ أَسْلَمُوا وَ أَتَوْهُ بِمَفَاتِیحِ الْخَزَائِنِ قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ انْتَبَهَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنَ الْقَیْلُولَةِ فَقُلْتُ اللَّهُ جَارُکَ مَا لَکَ فَقَالَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ بِالْفَتْحِ وَ نَزَلَتْ وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً فَبَشَّرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ بِذَلِکَ وَ أَمَرَهُمْ بِاسْتِقْبَالِهِ وَ النَّبِیُّ یَتَقَدَّمُهُمْ فَلَمَّا رَأَی عَلِیٌّ علیه السلام النَّبِیَّ تَرَجَّلَ عَنْ فَرَسِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ارْکَبْ فَإِنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ عَنْکَ رَاضِیَانِ فَبَکَی عَلِیٌّ علیه السلام فَرَحاً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ لَوْ لَا أَنِّی أُشْفِقُ أَنْ تَقُولَ فِیکَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی مَا قَالَتِ النَّصَارَی فِی الْمَسِیحِ الْخَبَرَ(2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: فصلی در مورد آن­چه از علی علیه السلام در جنگ سلاسل دیده شد: سلاسل نام آبی است، ابو القاسم بن شِبل وکیل و ابو الفتح حفّار با إسنادشان از امام صادق علیه السلام و مُقاتل، زَجاج، وکیع، ثَوری و سُدّیّ، ابوصالح و ابن عباس روایت کرد و گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله ابوبکر را همراه هفت صد مرد فرستاد. وقتی در وادی حرکت کرد و خاست که سرازیر شود بر او خروج کردند و شکستش دادند و تعداد زیادی از مسمانان را کشتند. وقتی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند عمر را فرستاد و شکست خورده بازگشت. عمرو بن عاص گفت: ای رسول الله مرا بفرست،جنگ نوعی حیله است و چه بسا که من حیله­گرترین آن­ها هستم. او را فرستاد و شکست خورده بازگشت. و در روایتی او خالد را فرستاد و باز شکست خورده بازگشت. پیامبر صلی الله علیه و آله ناراحت شد و علی علیه السلام را صدا زد و فرمود: او را فرستادم که بسیار حمله کننده که نمی­گریزد است، و او را تا مسجد احزاب همراهی کرد. علی علیه السلام قوم را از راه کنار برد، شب حرکت می­کرد و روز پنهان می­شد. سپس علی علیه السلام راه پر پیچ و خمی در پیش گرفت، و آنها را حرکت داد تا به ورودی وادی رسید و به آن­ها دستور داد که اسب­ها را ببندند و آن­ها را در جا متوقف کنند و گفت: حرکت نکنید، جلوتر و دور از آن­ها جدا افتاد و قرار گرفت. خالد گفت - و در روایتی عمر گفت -: این پسرک ما را در دشتی فرود آورد که مار، حشرات و درندگان بسیار داشت، درندگانی که ما یا چهارپایانمان را می­خورد و یا مارهایی که ما یا چهارپایانمان را می­گزد و یا این­که دشمنِ ما از وجودمان آگاه می­شود و آمده ما را می­کشت. پس با او صحبت کنید از دشت بالا برویم، ابوبکر با او صحبت کرد. به او پاسخ نداد. عمر با او صحبت کرد به او جواب نداد. سپس عمرو بن عاص گفت: سزاوار نیست خود را نابود کنیم. با ما راه بیافتید از دشت بالا می­رویم. مسلمانان از آن سر باز زدند. و از روایات اهل بیت علیهم السلام این است که فرمودند: زمین از حمل کردن آن­ها امتناع کرد. گفتند: وقتی علی علیه السلام طلوع خورشید را حس کرد. گفت: سوار شوید خدا به شما برکت دهد، از کوه بالا رفت تا این­که بر قوم سرازیر شد و بر آن­ها اشراف یافت. به آن­ها گفت: چهارپایانتان را باز کنید. گفت: اسب­ها بوی ماده­ها را استشمام کرده و شیهه کشیدند، قوم شیهه اسب­ها را شنیدند، پشت کرده و گریختند.

در روایت مقاتل و زجّاج آمده است: در حالی که آن قوم در سپیده دم به سر می­بردند غافل­گیرانه بر آن­ها حمله کرد پس فرمود: من فرستاده خدا به نزد شما هستم تا بگویید: لا إله إلا الله و أنّ محمدا رسول الله وگرنه شما را با شمشیر خواهم زد. گفتند: چنان­که آن سه نفر از نزد ما بازگشتند. بازگرد که تو نمی­توانی در مقابل ما مقاومت کنی، علی علیه السلام فرمود: من باز نمی­گردم من علی بن ابی طالب هستم. مضطرب شدند، و به جز هفت نفر از نیرومندانشان به سوی او بیرون آمدند، او را نصیحت کردند و خواهان صلح شدند. علی علیه السلام فرمود: یا اسلام یا مقاومت، پس یکی پس از دیگری به مصاف او رفتند، و نیرومندترین آن­ها آخرینشان بود و او سعد بن مالک عِجلی است که صاحب قلعه بود. آن­ها را کشت و شکست خوردند و برخی از آن­ها داخل قلعه شدند، برخی امان خواستند و برخی اسلام آوردند و کلیدهای خزائن را به او دادند. امّ سلمه گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله از خواب نیم روز بیدار شد. گفتم: خداوند پناه تو باد چه شده؟ گفت: جبرئیل خبر پیروزی به من داده و آیه «و العادیات ضبحا»،{سوگند به مادیانهائی که با همهمه تازانند} - . عادیات/1 - نازل شد. پیامبر صلی الله علیه و آله این را به اصحابش بشارت داد و دستور داد به استقبالش بروند و پیامبر جلوتر از آن­ها بود. وقتی علی علیه السلام پیامبر را دید از اسبش پیاده شد، پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: سوار شو که خدا و رسولش از تو راضی هستند، علی علیه السلام از خوشحالی گریست. پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: ای علی اگر نمی­ترسیدم از این­که گروهی از امّت من آن­چه را که نصارا در مورد مسیح گفتند در مورد تو بگویند. تا آخر خبر - . مناقب آل ابی طالب 1: 602 – 603 - .

**[ترجمه]

حُنَیْنٍ بَعْدَ هَزِیمَةِ النَّاسِ عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ وَ الْفَضْلُ ابْنُهُ وَ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ- وَ نَوْفَلٌ وَ رَبِیعَةُ أَخَوَاهُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ- وَ عُتْبَةُ وَ مُعَتِّبٌ ابْنَا أَبِی لَهَبٍ وَ أَیْمَنُ مَوْلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ الْعَبَّاسُ عَنْ یَمِینِهِ وَ الْفَضْلُ عَنْ یَسَارِهِ وَ أَبُو سُفْیَانَ مُمْسِکٌ بِسَرْجِهِ عِنْدَ تفر [نَفْرِ] بَغْلَتِهِ (1) وَ سَائِرُهُمْ حَوْلَهُ وَ عَلِیٌّ یَضْرِبُ بِالسَّیْفِ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ فِیهِ یَقُولُ الْعَبَّاسُ:

نَصَرْنَا رَسُولَ اللَّهِ فِی الْحَرْبِ تِسْعَةً***وَ قَدْ فَرَّ مَنْ قَدْ فَرَّ عَنْهُ فَأَقْشَعُوا(2)

فَکَانَتِ الْأَنْصَارُ خَاصَّةً تَنْصَرِفُ إِذْ کَمَنَ أَبُو جَرْوَلٍ عَلَی الْمُسْلِمِینَ وَ کَانَ عَلَی جَمَلٍ أَحْمَرَ بِیَدِهِ رَایَةٌ سَوْدَاءُ فِی رَأْسِ رُمْحٍ طَوِیلٍ أَمَامَ هَوَازِنَ إِذَا أَدْرَکَ أَحَداً طَعَنَهُ بِرُمْحِهِ وَ إِذَا فَاتَهُ النَّاسُ دَفَعَ لِمَنْ وَرَاءَهُ وَ جَعَلَ یَقْتُلُهُمْ وَ هُوَ یَرْتَجِزُ:

أَنَا أَبُو جَرْوَلٍ لَا بَرَاحَ***حَتَّی نُبِیحَ الْقَوْمَ أَوْ نُبَاحَ

فَصَمَدَ لَهُ (3) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَضَرَبَ عَجُزَ بَعِیرِهِ فَصَرَعَهُ ثُمَّ ضَرَبَهُ فَقَطَّرَهُ ثُمَّ قَالَ:

قَدْ عَلِمَ الْقَوْمُ لَدَی الصَّبَاحِ***أَنِّی لَدَی الْهَیْجَاءِ ذُو نَصَاحٍ

فَانْهَزَمُوا وَ عُدَّ قَتْلَی عَلِیٍّ فَکَانُوا أَرْبَعِینَ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام:

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَبْلَی رَسُولَهُبَلَاءَ عَزِیزٍ ذَا اقْتِدَارٍ وَ ذَا فَضْلٍ (4)

بِمَا أَنْزَلَ الْکُفَّارَ دَارَ مَذَلَّةٍ***فَذَاقُوا هَوَاناً مِنْ إِسَارٍ وَ مِنْ قَتْلٍ

فَأَمْسَی رَسُولُ اللَّهِ قَدْ عَزَّ نَصْرُهُ***وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ أُرْسِلَ بِالْعَدْلِ

فَجَاءَ بِفُرْقَانٍ مِنَ اللَّهِ مُنْزَلٍ***مُبَیَّنَةٍ آیَاتُهُ لِذَوِی الْعَقْلِ

فَأَنْکَرَ أَقْوَامٌ فَزَاغَتْ قُلُوبُهُمْ***فَزَادَهُمُ الرَّحْمَنُ خَبْلًا إِلَی خَبْلٍ

ص: 94

وَ فِی غَزَاةِ الطَّائِفِ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَاصَرَهُمْ أَیَّاماً وَ أَنْفَذَ عَلِیّاً فِی خَیْلٍ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَطَأَ مَا وَجَدَ وَ یَکْسِرَ کُلَّ صَنَمٍ وَجَدَهُ فَلَقِیَهُ خَیْلُ خَثْعَمٍ وَقْتَ الصَّبُوحِ فِی جُمُوعٍ فَبَرَزَ فَارِسُهُمْ وَ قَالَ هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ لَهُ فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ فَقَامَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ:

إِنَّ عَلَی کُلِّ رَئِیسٍ حَقّاً***أَنْ یَرْوِیَ الصَّعْدَةَ أَوْ یَدُقَّا

ثُمَّ ضَرَبَهُ فَقَتَلَهُ وَ مَضَی حَتَّی کَسَرَ الْأَصْنَامَ فَلَمَّا رَآهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَبَّرَ لِلْفَتْحِ وَ أَخَذَ بِیَدِهِ وَ نَاجَاهُ طَوِیلًا ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْحِصْنِ نَافِعُ بْنُ غَیْلَانَ بْنِ مُغِیثٍ- فَلَقِیَهُ عَلِیٌّ علیه السلام بِبَطْنِ وَجٍ (1) فَقَتَلَهُ وَ انْهَزَمُوا.

وَ فِی یَوْمِ الْفَتْحِ بَرَزَ أَسَدُ بْنُ غُوَیْلِمٍ قَاتِلُ الْعَرَبِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ خَرَجَ إِلَی هَذَا الْمُشْرِکِ فَقَتَلَهُ فَلَهُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةُ وَ لَهُ الْإِمَامَةُ بَعْدِی فَاحْرَنْجَمَ النَّاسُ فَبَرَزَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ:

ضَرَبْتُهُ بِالسَّیْفِ وَسْطَ الْهَامَةِ***بِضَرْبَةٍ صَارِمَةٍ هَدَّامَةٍ

فَبِتِّکَتْ مِنْ جِسْمِهِ عِظَامُهُ (2)***وَ بِیِّنَتْ مِنْ رَأْسِهِ عِظَامُهُ (3)

وَ قَتَلَ علیه السلام مِنْ بَنِی النَّضِیرِ خَلْقاً مِنْهُمْ غُرُورٌ الرَّامِی إِلَی خَیْمَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ حَسَّانُ:

لِلَّهِ أَیَّ کَرِیهَةٍ أَبْلَیْتَهَا***بِبَنِی قُرَیْظَةَ وَ النُّفُوسُ تَطْلُعُ

أَرْدَی رَئِیسَهُمْ وَ آبَ بِتِسْعَةٍ***طَوْراً یُشِلُّهُمْ وَ طَوْراً یَدْفَعُ (4)

وَ أَنْفَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً إِلَی بَنِی قُرَیْظَةَ وَ قَالَ سِرْ عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ فَلَمَّا أَشْرَفُوا وَ رَأَوْا عَلِیّاً علیه السلام قَالُوا أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ قَاتِلُ عَمْرٍو وَ قَالَ آخَرُ:

ص: 95

قَتَلَ عَلِیٌّ عَمْراً صَادَ عَلِیٌّ صَقْراً***قَصَمَ عَلِیٌّ ظَهْراً هَتَکَ عَلِیٌّ سِتْراً

فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَظْهَرَ الْإِسْلَامَ وَ قَمَعَ الشِّرْکَ فَحَاصَرَهُمْ حَتَّی نَزَلُوا عَلَی حُکْمِ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ فَقَتَلَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْهُمْ عَشَرَةً وَ قَتَلَ علیه السلام مِنْ بَنِی الْمُصْطَلِقِ (1) مَالِکاً وَ ابْنَهُ.

تَارِیخُ الطَّبَرِیِّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ لَمَّا انْهَزَمَتْ هَوَازِنُ کَانَ رَایَتُهُمْ مَعَ ذِی الْخِمَارِ فَلَمَّا قَتَلَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَخَذَهَا عُثْمَانُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ رَبِیعَةَ فَقَاتَلَ بِهَا حَتَّی قُتِلَ وَ مِنْ حَدِیثِ عَمْرِو بْنِ مَعْدِیکَرِبَ أَنَّهُ رَأَی أَبَاهُ مُنْهَزِماً مِنْ خَثْعَمَ عَلَی فَرَسٍ لَهُ قَالَ انْزِلْ عَنْهَا(2) فَالْیَوْمَ ظُلْمٌ فَقَالَ لَهُ إِلَیْکَ یَا مَائِقُ (3) فَقَالُوا أَعْطِهِ فَرَکِبَ ثُمَّ رَمَی خَثْعَمَ بِنَفْسِهِ حَتَّی خَرَجَ مِنْ بَیْنِ أَظْهُرِهِمْ ثُمَّ کَرَّ عَلَیْهِمْ وَ فَعَلَ ذَلِکَ مِرَاراً فَحَمَلَ عَلَیْهِ بَنُو زُبَیْدٍ فَانْهَزَمَتْ خَثْعَمُ فَقِیلَ لَهُ فَارِسُ الْیَمَنِ وَ مَائِقٌ بَنُو زُبَیْدٍ.

الزَّمَخْشَرِیُّ فِی رَبِیعِ الْأَبْرَارِ کَانَ إِذَا رَأَی عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ مَعْدِیکَرِبَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَنَا وَ خَلَقَ عَمْراً وَ کَانَ کَثِیراً مَا یَسْأَلُ عَنْ غَارَاتِهِ فَیَقُولُ قَدْ مَحَا سَیْفُ عَلِیٍّ الصَّنَائِعَ وَ مَعَ مُبَارَزَتِهِ جَذَبَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الْمِنْدِیلُ فِی عُنُقِهِ حَتَّی أَسْلَمَ وَ کَانَ أَکْثَرُ فُتُوحِ الْعَجَمِ عَلَی یَدَیْهِ (4).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: فصلی در مورد جنگ­های مختلف: کلام خدای تعالی: « وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ » - 3. توبه/ 25 – 26 - {در روز حنین آن هنگام که شمار زیادتان شما را به شگفت آورده بود ولی به هیچ وجه از شما دفع [خطر] نکرد و زمین با همه فراخی بر شما تنگ گردید، سپس در حالی که پشت [به دشمن] کرده بودید برگشتید، آن­گاه خدا آرامش خود را بر فرستاده خود و بر مؤمنان فرود آورد}، ضحاک گفت: «و بر مؤمنان» یعنی علی و هشت تن از بنی هاشم.

ابن قتیبه در المعارف و ثعلبی در الکَشف گفتند: کسانی که بعد از شکست مردم همراه پیامبرصلی الله علیه و آله در روز حنین ثابت قدم ماندند: علی، عباس، فضل پسرش، ابوسفیان بن حارث بن عبدمطلب، نوفَل و ربیعه برادران او، عبدالله بن زبیر بن عبد المطلّب، عُتبَه و مُعتِّب پسران ابولهب، و أیمن بنده پیامبر صلی الله علیه و اله بودند، و عباس در سمت راستش و فضل در سمت چپش بود، و ابوسفیان وقتی قاطرش می­دوید از زینش گرفته بود، و دیگران اطرافش بودند و علی پیش رویش شمشیر می­زد. عباس در مورد آن می­گوید:

- نه نفر در جنگ رسول الله را یاری کردیم و گریخت از آن هر کس گریخت و پراکنده شدند.

و به ویژه انصار وقتی ابوجرول در کمین مسلمانان بود روگردان شدند و او بر روی شتری سرخ رنگ که به دستش پرچمی سیاه که بر فراز نیزه بلندی بود پیش روی هوازن قرار داشت. وقتی به کسی دست می یافت او را با نیزه می زد و مردم از او ناامید شدند. پرچم را به فردی که پشت سرش بود داد و شروع کرد به کشتن آن­ها در حالی که رجز می­خواند:

- من ابو جرول هستم، ثابت قدم تا مردم را غارت کنم و ناسزا گویم یا مرا غارت کنند و ناسزا گویند.

امیرالمؤمنین علیه السلام قصد او کرد و انتهای شترش را زد و بر زمین انداخت، سپس او را زد و دنبالش کشید و گفت:

قوم صبحگاهان دانستند که من در جنگ خیرخواه هستم

شکست خوردند و کشته­های علی علیه السلام چهل نفر بود و علی علیه السلام فرمود:

- آیا ندیدی خدا پیامبرش را آزمود، آزمون عزیز و صاحب اقتدار و با فضیلت.

- با فرود آوردن کافران در جایگاه خواری و با قتل و اسارت طعم خواری را چشیدند.

- یاری پیامبر و پیروزیش دشوار شد و رسول الله برای عدالت فرستاده شده.

- پس با فرقانی از جانب خدا که نازل شد آمد و آیاتش را برای خردمندان آشکار کرد.

- پس مردمانی انکار کردند و قلب­هایشان منحرف شد و خداوند بر نادانی آن­ها افزود.

و در جنگ طائف پیامبر صلی الله علیه و آله چند روزی آن­ها را محاصره کرد و علی علیه السلام را همراه سپاهی فرستاد و به او دستور داد تا هر چه می­بیند زیر پا نهد و هر بتی را که می­یابد خُرد کند. سپاهی از خَثعَم در میان گروهی صبحگاهان با او روبرو شد. و قهرمانشان ظاهر شد و گفت: آیا مبارزی هست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: چه کسی پاسخ او را می­دهد؟ کسی برنخاست، علی علیه السلام به سویش برخاست در حالی که می­گفت:

- بر هر بزرگی واجب است که گیاه نی را سیراب کند یا کوبیده وخرد شود .

سپس او را زد و کشت. رفت و بت­ها را شکست. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله او را دید تکبیر پیروزی سرداد و دستش را گرفت و با او زمانی طولانی نجوا کرد، سپس نافع بن غیلان بن مغیث از قلعه خارج شد و علی علیه السلام او را در دشت وجّ - .وَجّ : دشتی در طائف که جنگ پیامبر صلی الله علیه واله آنجا بود (مراصد الاطلاع 3 : 1426) - دید و کشت و شکست خوردند.

و در روز فتح اسدبن غُویلِم قاتل العرب ظاهر شد. پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: چه کسی به سوی این مشرک رفته و او را می­کشت تا خدا بهشت را به او دهد و امامت بعد از من برای او باشد، مردم پس کشیدند و به خود جمع شدند و علی علیه السلام ظاهر شد و چنین سرود:

- با شمشیر بر وسط سرش ضربه زدم، ضربه­ای که برّان و نابود کننده بود.

- استخوانش را از پیکرش جدا کردم و استخوان سرش را نمایان ساختم.

و علی علیه السلام از بنی نضیر جماعتی را کشت که از جمله آن­ها غُرور بود که به خیمه پیامبر صلی الله علیه و آله تیر انداخت و حسّان گفت:

- به خدا که در جنگ با بنی قریظه عجب آزمونی دادی در حالی که جان­ها به لب رسیده بود.

- بزرگشان را کشت و با نه نفر آمد گاهی آن­ها را علیل می­ساخت و گاهی به جلو می­راند

و پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را به سوی بنی قریظه فرستاد و فرمود: برو برکت خدا به همراه. وقتی نگریستند و علی علیه السلام را دیدند گفتند: قاتل عمرو به سوی شما آمده و دیگری گفت:

- علی عَمرو را کشت و هم­چون باز شد علی، پشتی را خرد کرد و پرده­ای را درید.

علی علیه السلام فرمود: سپاس خدایی را که اسلام را نمایان کرد و شرک را سرکوب کرد و آن­ها را محاصره کرد تا این­که بر حُکم سعد بن معاذ فرود آمدند. علی علیه السلام ده تن از آن­ها را کشت و هم­چنین علی علیه السلام مالک و پسرش را از بنی مصطلق کشت .

تاریخ طبری و محمد بن اسحاق: وقتی هوازن شکست خوردند پرچمشان همراه ذوالخِمار بود. وقتی علی علیه السلام او را کشت عثمان بن عبدالله بن ربیعه آن را گرفت و با آن جنگید تا اینکه کشته شد، و از حدیث عَمرو بن مَعدیکَرِب است که: او پدرش را دید که از خثعم که بر روی اسبش قرار دارد شکست خورده است، گفت: از آن پیاه شو که امروز ظلم است. به او گفت: عقب برو ای احمق. گفتند: به او عطا کن، پس سوار شد، سپس خثعم خود را به میان آن­ها انداخت تا از پشت سرشان خارج شد. سپس بر آن­ها تاخت و این کار را چندین بار انجام داد، بَنو زبید به او حمله کرد و خَثعم شکست خورد و به او جنگجوی یمن و احمق بنو زبید گفته شد.

زمخشری در ربیع الأبرار گفت: عمر بن خطاب وقتی معدی­کرب را می­دید می­گفت: سپاس خدایی را که ما و عمرو را خلق کرد. و بسیار از حمله هایش سوال می­کرد، می­گفت: شمشیر علی کرده­ها را محو کرد. در مبارزه­اش امیرالمؤمنین علیه السلام او را به سوی خود کشید در حالی که دستمال بر گردنش بود تا این­که اسلام آورد و بیشتر فتوحات عجم به دست او بود - . مناقب آل ابی طالب 1 : 604 – 606 - .

**[ترجمه]

إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(1).

أَقُولُ: قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ الْفُصُولِ: مِمَّا یَشْهَدُ بِشَجَاعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عَظِیمِ بَلَائِهِ (2) فِی الْجِهَادِ وَ نِکَایَتِهِ فِی الْأَعْدَاءِ مِنَ النَّظْمِ الَّذِی یَشْهَدُ بِصِحَّتِهِ النَّثْرُ فِی النَّقْلِ قَوْلُ أَسَدِ بْنِ أَبِی إِیَاسِ بْنِ رُهْمِ (3) بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ بْنِ عَدِیٍّ یُحَرِّضُ مُشْرِکِی قُرَیْشٍ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام:

فِی کُلِّ مَجْمَعِ غَایَةٍ أَخْزَاکُمْ***جَذَعٌ أَبَرَّ عَلَی الْمَذَاکِی الْقُرَّحِ (4)

لِلَّهِ دَرُّکُمْ أَ لَمَّا تُنْکِرُوا***قَدْ یُنْکِرُ الْحُرُّ الْکَرِیمُ وَ یَسْتَحِی

هَذَا ابْنُ فَاطِمَةَ الَّذِی أَفْنَاکُمْ***ذَبْحاً وَ یَمْشِی بَیْنَنَا لَمْ یُذْبَحْ (5)

أَعْطُوهُ خَرْجاً وَ اتَّقُوا بِضَرْبَتِهِ***فِعْلَ الذَّلِیلِ وَ بَیْعَةً لَمْ تُرْبَحْ

أَیْنَ الْکُهُولُ وَ أَیْنَ کُلُّ دِعَامَةٍ***فِی الْمُعْضِلَاتِ وَ أَیْنَ زَیْنُ الْأَبْطَحِ

أَفْنَاهُمْ قَعْصاً وَ ضَرْباً تَعْتَرِی***بِالسَّیْفِ یُعْمِلُ حَدَّهُ لَمْ یَصْفَحْ.

وَ مِمَّا یَشْهَدُ لِذَلِکَ قَوْلُ أُخْتِ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ وَ قَدْ رَأَتْهُ قَتِیلًا فَقَالَتْ مَنْ قَتَلَهُ فَقِیلَ لَهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَتْ کُفْوٌ کَرِیمٌ ثُمَّ أَنْشَأَتْ تَقُولُ:

لَوْ کَانَ قَاتِلُ عَمْرٍو غَیْرَ قَاتِلِهِ***لَکُنْتُ أَبْکِی عَلَیْهِ آخِرَ الْأَبَدِ

لَکِنَّ قَاتِلَ عَمْرٍو لَا یُعَابُ بِهِ (6)***مَنْ کَانَ یُدْعَی قَدِیماً بَیْضَةَ الْبَلَدِ.

أَ فَلَا نَرَی إِلَی قُرَیْشٍ کَیْفَ یُحَرِّضُ عَلَیْهِ بِذِکْرِ مَنْ قَتَلَهُ وَ کَثْرَتِهِمْ وَ فَنَاءِ رُؤَسَائِهِمْ بِسَیْفِهِ علیه السلام وَ قَتْلِهِ لِشُجْعَانِهِمْ وَ أَبْطَالِهِمْ ثُمَّ لَا یَجْسُرُ أَحَدٌ مِنَ الْقَوْمِ یُنْکِرُ

ص: 97

ذَلِکَ (1) وَ لَا یَنْفَعُ فِی جَمَاعَتِهِمُ التَّحْرِیضُ لِعَجْزِهِمْ عَنْهُ علیه السلام وَ لَا تَرَی (2) أَنَّهُ علیه السلام قَدْ بَلَغَ مِنْ فَضْلِهِ فِی الشَّجَاعَةِ أَنَّهَا قَدْ صَارَتْ یَفْخَرُ(3) بِقَتْلِهِ مَنْ قُتِلَ مِنْهَا وَ یَنْفِی الْعَارَ عَنْهُ بِإِضَافَتِهِ إِلَیْهِ وَ هَذَا لَا یَکُونُ إِلَّا وَ قَدْ سَلَّمَ الْجَمِیعُ لَهُ وَ اصْطَلَحُوا عَلَی إِظْهَارِ الْعَجْزِ عَنْهُ علیه السلام وَ قَدْ رَوَی أَهْلُ السِّیَرِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا قَتَلَ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ وُدٍّ نُعِیَ إِلَی أُخْتِهِ فَقَالَتْ لَوْ لَمْ یُعَدَّ(4) یَوْمُهُ عَلَی یَدِ کُفْوٍ کَرِیمٍ لَأَرْقَأْتُ دَمْعَتِی إِنْ هَرَقْتُهَا عَلَیْهِ قَتَلَ الْأَبْطَالَ وَ بَارَزَ الْأَقْرَانَ وَ کَانَتْ مَنِیَّتُهُ عَلَی یَدِ کُفْوٍ کَرِیمٍ مَا سَمِعْتُ بِأَفْخَرَ مِنْ هَذَا یَا بَنِی عَامِرٍ ثُمَّ أَنْشَأَتْ تَقُولُ:

أَسَدَانِ فِی ضِیقِ الْمَکَرِّ تَصَاوَلَا***وَ کِلَاهُمَا کُفْوٌ کَرِیمٌ بَاسِلٌ

فَتَخَالَسَا مُهَجَ النُّفُوسِ کِلَاهُمَا***وَسَطَ الْمَدَارِ مُخَاتِلٌ وَ مُقَاتِلٌ

وَ کِلَاهُمَا حَضَرَ الْقِرَاعَ حَفِیظَةً***لَمْ یُثْنِهِ عَنْ ذَاکَ شُغُلٌ شَاغِلٌ

فَاذْهَبْ عَلَیَّ فَمَا ظَفِرْتَ بِمِثْلِهِ***قَوْلٌ سَدِیدٌ لَیْسَ فِیهِ تَحَامُلٌ

فَالثَّارُ عِنْدِی یَا عَلِیُّ فَلَیْتَنِی***أَدْرَکْتُهُ وَ الْعَقْلُ مِنِّی کَامِلٌ

ذَلَّتْ قُرَیْشٌ بَعْدَ مَقْتَلِ فَارِسٍ***فَالذُّلُّ مُهْلِکُهَا وَ خِزْیٌ شَامِلٌ.

ثُمَّ قَالَتْ وَ اللَّهِ لَأَثَارَتْ قُرَیْشٌ بِأَخِی مَا حَنَّتِ النِّیبُ وَ قَدْ کَانَ حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ افْتَخَرَ لِلْإِسْلَامِ بِقَتْلِ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ فَقَالَ فِی ذَلِکَ أَقْوَالًا کَثِیرَةً مِنْهَا:

أَمْسَی الْفَتَی عَمْرُو بْنُ عَبْدٍ یَبْتَغِی***بِجُنُوبِ یَثْرِبَ غَارَةً لَمْ یُنْظِرْ

فَلَقَدْ وَجَدْتَ سُیُوفَنَا مَشْهُورَةً***وَ لَقَدْ وَجَدْتَ جِیَادَنَا لَمْ تَقْصُرْ(5)

وَ لَقَدْ رَأَیْتَ غَدَاةَ بَدْرٍ عُصْبَةً***ضَرَبُوکَ ضَرْباً غَیْرَ ضَرْبِ الْمُخْسِرِ

أَصْبَحْتَ لَا تُدْعَی لِیَوْمِ عَظِیمَةٍ***یَا عَمْرُو أَوْ لِجَسِیمِ أَمْرٍ مُنْکَرٍ.

ص: 98

فَلَمَّا بَلَغَ شِعْرُهُ بَنِی عَامِرٍ قَالَ فَتًی مِنْهُمْ یَرُدُّ عَلَیْهِ قَوْلَهُ فِی ذَلِکَ:

کَذَبْتُمْ وَ بَیْتِ اللَّهِ لَمْ تَقْتُلُونَنَا***وَ لَکِنْ بِسَیْفِ الْهَاشِمِیِّینَ فَافْخَرُوا

بِسَیْفِ ابْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدَ فِی الْوَغَی***بِکَفِّ عَلِیٍّ نِلْتُمْ ذَاکَ فَاقْصُرُوا

فَلَمْ تَقْتُلُوا عَمْرَو بْنَ وُدٍّ وَ لَا ابْنَهُ***وَ لَکِنَّهُ الْکُفْوُ الْهِزَبْرُ الْغَضَنْفَرُ

عَلِیٌّ الَّذِی فِی الْفَخْرِ طَالَ ثَنَاؤُهُ***فَلَا تُکْثِرُوا الدَّعْوَی عَلَیْنَا فَتَحْقَرُوا

بِبَدْرٍ خَرَجْتُمْ لِلْبِرَازِ فَرَدَّکُمْ***شُیُوخُ قُرَیْشٍ جَهْرَةً وَ تَأَخَّرُوا

فَلَمَّا أَتَاهُمْ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ***وَ جَاءَ عَلِیٌّ بِالْمُهَنَّدِ یَخْطِرُ

فَقَالُوا نَعَمْ أَکْفَاءُ صِدْقٍ وَ أَقْبَلُوا***إِلَیْهِمْ سِرَاعاً إِذْ بَغَوْا وَ تَجَبَّرُوا

فَجَالَ عَلِیٌّ جَوْلَةً هَاشِمِیَّةً***فَدَمَّرَهُمْ لَمَّا عَتَوْا وَ تَکَبَّرُوا

فَلَیْسَ لَکُمْ فَخْرٌ عَلَیْنَا بِغَیْرِنَا***وَ لَیْسَ لَکُمْ فَخْرٌ یُعَدُّ وَ یُذْکَرُ

وَ قَدْ جَاءَ الْأَثَرُ مِنْ طُرُقٍ شَتَّی بِأَسَانِیدَ مُخْتَلِفَةٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ وَ قَدْ ذَکَرَ حَدِیثَ بَدْرٍ فَقَالَ قَتَلْنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ سَبْعِینَ وَ أَسَرْنَا سَبْعِینَ وَ کَانَ الَّذِی أَسَرَ الْعَبَّاسَ رَجُلٌ قَصِیرٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَأَدْرَکْتُهُ فَأَلْقَی الْعَبَّاسُ عَلَیَّ عِمَامَتَهُ لِئَلَّا یَأْخُذَهَا الْأَنْصَارِیُّ وَ أَحَبَّ أَنْ أَکُونَ أَنَا الَّذِی أَسَرْتُهُ وَ جِی ءَ بِهِ (1) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْأَنْصَارِیُّ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ جِئْتُ بِعَمِّکَ الْعَبَّاسِ أَسِیراً فَقَالَ الْعَبَّاسُ کَذَبْتَ مَا أَسَرَنِی إِلَّا ابْنُ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ لَهُ الْأَنْصَارِیُّ یَا هَذَا أَنَا أَسَرْتُکَ فَقَالَ: وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَسَرَنِی إِلَّا ابْنُ أَخِی وَ لَکَأَنِّی بِجَلَحَتِهِ فِی النَّقْعِ (2) تَبَیَّنُ لِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَدَقَ عَمِّی ذَاکَ مَلَکٌ کَرِیمٌ فَقَالَ الْعَبَّاسُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ عَرَفْتُهُ بِجَلَحَتِهِ وَ حُسْنِ وَجْهِهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ الَّذِینَ أَیَّدَنِی اللَّهُ بِهِمْ عَلَی صُورَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام لِیَکُونَ ذَلِکَ

ص: 99

أَهْیَبَ لَهُمْ فِی صُدُورِ الْأَعْدَاءِ قَالَ فَهَذِهِ عِمَامَتِی عَلَی رَأْسِ عَلِیٍّ علیه السلام فَمُرْهُ فَلْیَرُدَّهَا عَلَیَّ فَقَالَ وَیْحَکَ إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِیکَ خَیْراً یُعَوِّضْکَ أَحْسَنَ الْعِوَضِ.

أ فلا ترون أن هذا الحدیث یؤید ما تقدم و یؤکد القول بأن أمیر المؤمنین علیه السلام کان أشجع البریة و أنه بلغ من بأسه و خوف الأعداء منه علیه السلام أن جعل الله عز و جل الملائکة علی صورته لیکون ذلک أرعب لقلوبهم و أن هذا المعنی لم یحصل لبشر قبله و لا بعده ویُؤَیِّدُ مَا رُوِّینَاهُ مَا جَاءَ مِنَ الْأَثَرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام فِی حَدِیثِ بَدْرٍ فَقَالَ: لَقَدْ کَانَ یُسْأَلُ الْجَرِیحُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَیُقَالُ مَنْ جَرَحَکَ فَیَقُولُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَإِذَا قَالَهَا مَاتَ. و فی بلاء أمیر المؤمنین علیه السلام یوم بدر یقول أبو هاشم السید ابن محمد الحمیری:

من کعلی الذی یبارزه***الأقران إذ بالسیوف یصطلم

إذ الوغی نارها مسعرة***یحرق فرسانها إذا اقتحموا

فی یوم بدر و فی مشاهده***العظمی و نار الحرب تضطرم

بارز أبطالها و سادتها***قعصا لهم بالحسام قد علموا(1)

دعوه کی تدرکون عزته***فما علوا ذلکم و لا سلموا

جذ بسیف النبی هامات***أقوام هم سادة و هم قدم

سیدنا الماجد الجلیل أبو***السبطین رأس الأنام و العلم

إن علیا و إن فاطمة***و إن سبطیهما و إن ظلموا

لصفوة الله بعد صفوته***لا عرب مثلهم و لا عجم.

انتهی (2)

وَ قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ قَالَ نَصْرٌ وَ حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ شِمْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ نُمَیْرٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی أَسْمَعُ عَلِیّاً علیه السلام یَوْمَ الْهَرِیرِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ مَا طَحَنَتْ رَحَی مَذْحِجٍ فِیمَا بَیْنَهَا وَ بَیْنَ عَکٍّ وَ لَخْمٍ وَ حذام [جُذَامَ] وَ

ص: 100

الْأَشْعَرِیِّینَ بِأَمْرٍ عَظِیمٍ تَشِیبُ مِنْهُ النَّوَاصِی حَتَّی اسْتَقَلَّتِ الشَّمْسُ وَ قَامَ قَائِمُ الظَّهِیرَةِ وَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ حَتَّی مَتَی نُخَلِّی بَیْنَ هَذَیْنِ الْحَیَّیْنِ قَدْ فَنِینَا(1) وَ أَنْتُمْ وُقُوفٌ تَنْظُرُونَ أَ مَا تَخَافُونَ مَقْتَ اللَّهِ ثُمَّ انْفَتَلَ (2) إِلَی الْقِبْلَةِ وَ رَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ نَادَی- یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا وَاحِدُ یَا صَمَدُ(3) یَا اللَّهُ یَا إِلَهَ مُحَمَّدٍ إِلَیْکَ اللَّهُمَ (4) نُقِلَتِ الْأَقْدَامُ وَ أَفْضَتِ الْقُلُوبُ وَ رُفِعَتِ الْأَیْدِی وَ مُدَّتِ الْأَعْنَاقُ وَ شَخَصَتِ الْأَبْصَارُ وَ طُلِبَتِ الْحَوَائِجُ اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْکُو إِلَیْکَ غَیْبَةَ نَبِیِّنَا وَ کَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ تَشَتُّتَ أَهْوَائِنَا رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ- سِیرُوا عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ ثُمَّ نَادَی لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ کَلِمَةُ التَّقْوَی قَالَ فَلَا وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً نَبِیّاً(5) مَا سَمِعْنَا بِرَئِیسِ قَوْمٍ مُنْذُ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ أَصَابَ بِیَدِهِ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ مَا أَصَابَ إِنَّهُ قَتَلَ فِیمَا ذَکَرَ الْعَادُّونَ زِیَادَةً عَلَی خَمْسِمِائَةٍ مِنْ أَعْلَامِ الْعَرَبِ یَخْرُجُ بِسَیْفِهِ مُنْحَنِیاً فَیَقُولُ مَعْذِرَةً إِلَی اللَّهِ وَ إِلَیْکُمْ مِنْ هَذَا لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَفْلِقَهُ وَ لَکِنْ یَحْجُزُنِی عَنْهُ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ وَ أَنَا أُقَاتِلُ بِهِ دُونَهُ قَالَ فَکُنَّا نَأْخُذُهُ وَ نُقَوِّمُهُ ثُمَّ یَتَنَاوَلُهُ مِنْ أَیْدِینَا فَیَتَقَحَّمُ بِهِ عَرْضَ الصَّفِّ فَلَا وَ اللَّهِ مَا لَیْثٌ بِأَشَدَّ نِکَایَةً مِنْهُ فِی عَدُوِّهِ (6).

وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ رَوَی أَبُو عُبَیْدَةَ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام اسْتَنْطَقَ الْخَوَارِجَ بِقَتْلِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَبَّابٍ فَأَقَرُّوا بِهِ فَقَالَ انْفَرِدُوا کَتَائِبَ لِأَسْمَعَ قَوْلَکُمْ کَتِیبَةً کَتِیبَةً فَتَکَتَّبُوا کَتَائِبَ وَ أَقَرَّتْ کُلُّ کَتِیبَةٍ بِمِثْلِ مَا أَقَرَّتْ بِهِ الْأُخْرَی مِنْ قَتْلِ ابْنِ خَبَّابٍ

ص: 101

وَ قَالُوا وَ لَنَقْتُلَنَّکَ کَمَا قَتَلْنَاهُ فَقَالَ علیه السلام وَ اللَّهِ لَوْ أَقَرَّ أَهْلُ الدُّنْیَا کُلُّهُمْ بِقَتْلِهِ هَکَذَا وَ أَنَا أَقْدِرُ عَلَی قَتْلِهِمْ بِهِ لَقَتَلْتُهُمْ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ (1) شُدُّوا عَلَیْهِمْ فَأَنَا أَوَّلُ مَنْ یَشُدُّ عَلَیْهِمْ وَ حَمَلَ بِذِی الْفَقَارِ حَمْلَةً مُنْکَرَةً ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلُّ حَمْلَةٍ یَضْرِبُ بِهِ حَتَّی یَعْوَجَّ مَتْنُهُ ثُمَّ یَخْرُجُ فَیُسَوِّیهِ بِرُکْبَتَیْهِ ثُمَّ یَحْمِلُ بِهِ حَتَّی أَفْنَاهُمْ (2).

**[ترجمه]الإباحة و الإستباحة: اسارت و غارت. کلام علی علیه السلام: (ذو نصاح) یعنی خیر خواه پیامبر هستم و به او خیانت نمی­کنم. الصعدة با فتحة: نی صاف که مستقیم می­روید و سیراب کردن کنایه از کشتار زیاد در آن است. احرنجم: خواستن چیزی سپس انصراف از آن.

کشف الغمّة: از مناقب خوارزمی از حلیم از پدرش از پدربزرگش از پیامبر صلی الله علیه وآله روایت کرد که فرمود: شمشیر زدن علی بن ابی طالب علیه السلام با عمرو بن ودّ در جنگ خندق برتر از عمل أمّت من تا روز قیامت است - .کشف الغمّة : 34 . - .

می­گویم: شیخ مفید قدّس الله روحه در کتاب الفصول گفت: از میان شعرهایی که نثر به صحّت آن شهادت می­دهد و گواه بر دلاوری امیرالمؤمنین علیه السلام، بزرگی آزمونش در جهاد و ضربه زدن به دشمن است،سخن أسد بن أبی إیاس بن رُهم بن محمد بن عبد بن عدیّ که مشرکان قریش را علیه امیرالمؤمنین علیه السلام تحریک می­کند است:

-در میان هر گروهی که زیر پرچمی بودند تحقیرتان کرد جوانی صالح سوار بر اسب­های میانسال و بالغ.

- عجب از شماست! آیا ننگ نمی­دانید؟ و انسان آزاده و بزرگوار ننگش می­گیرد و شرم می­کند.

-این پسر فاطمه(بنت أسد) است که نابودتان کرد و سر بُرید در حالی که آزادانه میان ما راه می­رود و کسی به او آسیبی نزده است.

- به او مالیات بدهید و در مقابل از ضربتش بپرهیزید، کاری عاقلانه و تجارتی بدون سود.

- کهن سالان و بزرگان کجایند؟ کجاست آنکه ستون بود در مشکلات و زینت دشت و دره بود؟

- آنان را به سرعت و با لبه شمشیر و نه با عرضش به قتل رساند و کشت.

و آن­چه بر این گواهی می­دهد سخن خواهر عمرو بن عبد ودّ در حالی که او را کشته شده دید و گفت: چه کسی او را کشت؟ به او گفته شد: علی بن ابی طالب علیه السلام. گفت: هم­طرازی بزرگوار، سپس سرود:

- اگر قاتل عمرو کسی به غیر از آن­که او را کشت بود تا ابد بر او می گریستم.

- اما قاتل عمرو، ملامت نمی­شود، کسی که از گذشته، یگانه سرزمین خوانده می شود.

آیا در قریش نمی­نگریم که چگونه با یادآور شدن کسانی که او کشته، فراوانی آن­ها و نابود شدن سرانش به وسیله شمشیر علی علیه السلام و کشتن دلیران و قهرمانان آن، علیه او تحریک می­کند؟ سپس کسی از مردم جرأت نمی­کند که آن را منکر شود. و تحریک گروهشان به خاطر ناتوانیشان در برابر او سودی ندارد. و آیا ندیدی که علی علیه السلام در دلاوری به اوج برتری رسید که خواهر عمرو افتخار کرد که او به دست علی علیه السلام کشته شده و با نسبت دادن آن به علی علیه السلام ننگ را از عمرو دور کرد. و این چیزی نیست جز اعتراف همه بر دلاوری او و اتفاق نظرشان بر ناتوانی مقابل علی علیه السلام. سیره­نویسان روایت کرده­اند که وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام عمرو بن عبد وُد را به قتل رساند، به خواهرش خبر دادند، گفت: اگر مرگش به دست هم­طراز بزرگواری نبود بر او اشک می­ریختم، قهرمانان را کشت و با هماوردان مبارزه کرد و مرگش به دست هم­طرازی بزرگوار بود. ای بنی عامر افتخارآمیزتر از این نشنیده­ام، سپس سرود:

- دو شیر در نبردگاهی تنگ به هم حمله کردند و هر دو هم­طراز، بزرگوار و دلیر بودند

- هر دو قصد کشتن یکدیگر را کردند در میدان جنگ هر دو چاره می­جستند و می­جنگیدند.

- هر دو هوشیارانه می­جنگیدند و مراقب بودند و هیچ چیز آن­ها را از جنگ به خود مشغول نمی­کرد.

- برو ای علی که آن چه به آن رسیدی، سخنی درست و بدون جانبداری است.

- ای علی کاش می­توانستم انتقام بگیرم در حالی که صاحب خونبها هستم و عقل من کامل است.

- بعد از کشته شدن قهرمان، قریش خوار شد؛ پس این یک خواری هلاک کننده و یک رسوایی فراگیر است.

سپس گفت: به خدا که هیچ وقت قریش انتقام برادرم را نگیرد. و حسان بن ثابت کشتن عمرو بن عبد ود را افتخاری برای اسلام دانسته و اشعار بسیاری گفته از جمله:

- پهلوان عمرو بن عبد ود می­خواست به جنوب یثرب هجومی آورد که تا کنون دیده نشده بود .

- شمشیرهای ما را آخته دیدی و اسبانمان را آماده یافتی.

- فردای بدر جماعتی را دیدی که تو را ضربه­ای زدند که کشنده بود و نه زخمی کننده.

- چنان شدی ای عَمرو که برای روزی بزرگ و امردشوار ناخوشیاندی خوانده نمی­شوی .

وقتی شعرش به بنی عامر رسید مردی از میان آن­ها به سخن او در این باره پاسخ داد و گفت:

- دروغ گفتید قسم به خانه خدا که شما ما را نکشتید، بلکه به شمشیر هاشمیان افتخار کنید.

- به شمشیر پسر عبدالله، احمد در جنگ به دست علی به آن رسیدید، پس دست بردارید.

- شما نه عمربن عبدودّ را کشتید و نه پسرش را بلکه شیر هم­طراز و خشمگین آن­ها را کشت.

- علی علیه السلام کسی است که ستایش او طولانی شد پس شما ادعای آن را نکنید که نابود می­شوید.

- روز بدر به صحنه آمدید و شیوخ قریش آشکارا شما را بازگرداندند و عقب رفتید.

- وقتی حمزه و عبیده نزد آن­ها آمدند و علی علیه السلام همراه شمشیرش گذر کرد.

- گفتند: بله هم­طرازان راستینند و به سرعت سوی آن­ها پیش آمدند وقتی گردنکشی و طغیان کردند.

- علی علیه السلام تاخت و تازی هاشمی انجام داد و نابودشان کرد وقتی طغیان کردند و تکبر ورزیدن.

- شما را به واسطه غیر ما ، افتخاری بر ما ندارید و شما افتخار قابل ذکری ندارید.

از طرق متعدد با اسناد مختلف از زید بن وهب نقل شده که گفت: از علی علیه السلام در حالی که جنگ بدر را یادآور می­شد شنیدم که فرمود: هفتاد تن از مشرکان را کشتیم و هفتاد تن را اسیر کردیم. و کسی که عباس را اسیر کرد مردی کوتاه قد از انصار بود، او را گرفت و عباس عمامه­اش را به سوی من پرتاب کرد تا انصاری آن را نگیرد. و دوست داشت من کسی باشم که او را اسیر کرده­ام. او نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورده شد. انصاری گفت: ای رسول الله عمویت عباس را اسیر آوردم. عباس گفت: دورغ می­گویی، کسی مرا اسیر نکرده مگر پسر برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام، انصاری به او گفت: من تو را اسیر کردم. گفت: به خدا ای رسول الله کسی جز پسر برادرم مرا اسیر نکرد. او را میان گرد و غبار از مویش شناختم. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: عمویم راست می­گوید فرشته­ای بزرگوار بوده است. عباس گفت: ای رسول الله من مطمئنم که او را از موی و زیبایی صورتش شناختم. به او گفت: فرشتگانی که خدا مرا به وسیله آن­ها یاری می­کند به شکل علی ابی طالب علیه السلام هستند تا به این وسیله بر دل دشمنان ترس بیشتری افکند. گفت: این عمامه من است بر سر علی علیه السلام به او بگو آن را به من بازگرداند، گفت: وای بر تو اگر خداوند خیری در تو می­دید بهترین عوض را به تو می­داد.

آیا نمی­نگرید که این حدیث مؤیّد آن­چه پیش از این گفته شده، است. و این سخن را که علی علیه السلام دلاورترین خلایق است تاکید می­کند. و او در قدرت و ترس دشمنان از او به مرتبه­ای رسیده که خدای عزّ وجلّ فرشتگان را به شکل او قرار می­دهد تا ترس بیشتری بر دلهایشان افکنَد و این موضوع برای انسانی نه پیش و نه پس از او وجود نداشته است و آن­چه روایت ما را تأیید می­کند سخنی است از امام محمد باقر علیه السلام در حدیث بدر که گفت: از مجروحان بدر سوال می­شد چه کسی تو را زخمی کرد؟ می­گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام و زمانی که این را می­گفت، می­مُرد. در مورد آزمون امیرالمؤمنین علیه السلام در جنگ بدر ابوهاشم سید بن محمد حمیری می­گوید:

- چه کسی مانند علی است آن زمان که هماوردان با او مبارزه می­کنند و زمانی که با شمشیر نابود می­کند.

- وقتی که آتش جنگ برافروخته شده و جنگجویان را آن زمان که پای به میدان می­گذارند می­سوزاند.

- در جنگ بدر و صحنه­­های بزرگ آن در حالی که آتش جنگ شعله­ور است.

- قهرمانان و سرانش را به مبارزه طلبید، دانستند که آن­ها را فورا با شمشیر تیز می­کُشَد.

- او را خواندند تا بر عزت و بزرگیش دست یابند بر او برتری نیافتند و ایمن هم نماندند.

- با شمشیر پیامبر، سر مردمانی را که بزرگانی بودند و با سابقه بودند برید.

- سرور با مجد وعظمت و بزرگ ما، پدر دو نوه، بزرگ و سرور مردم، - قطعا علی، فاطمه و دو فرزندشان علیهم السلام، هر چند که به آنان ظلم شود،

- برترین برگزیدگان خدا هستند بعد از آن برگزیده­اش که هیچ عرب و هیچ عجمی مثل آن­ها نیست پایان نقل قول - .الفصول المختاره 2 : 79 – 81 - .

عبد الحمید بن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه گفت: نصر گفت عَمرو بن شِمر از جابر بن نُمَیر انصاری برای ما نقل کرد و گفت: به خدا گویی که از علی علیه السلام شنیدم در یوم الهریر بعد از آن که آسیاب مذحج آن­چه میان آن و عَک، لَخم، حَذام و اشعریّین بود را با امری بزرگ که موی پیشانی را سفید می­کند خرد کرد، و خورشید به وسط آسمان رسید و ظهر شد و علی علیه السلام به یارانش می فرمود: تا کی این دو قبیله را به حال خود رها کنیم؟ ما نابود شدیم و شما ایستاده اید نگاه می­کنید آیا از انتقام خدا نمی­ترسید؟ سپس رو کرد به سوی قبله و دستانش را به طرف خدا عزّ وجل ّ بالا برد و صدا زد: ای خدا ای رحمن ای یکتا ای بی­نیاز ای خدا ای پروردگار محمد. به سوی تو قدم­ها برداشته می­شود، دل­ها روی می­آورد، دست­ها بلند می­شود، گردن­ها بالا می­آید، چشم­ها خیره می­شود، و از تو حوائج خواسته می­شود خدایا به تو شکایت می­آوریم از نبود پیامبرمان، فراوانی دشمنانمان و پراکندگی آرزوهایمان. « رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ » - . اعراف / 89 -

{پروردگارا میان ما و قوممان به حق گشایش ایجاد کن که تو بهترین گشایش دهندگانی}. بروید برکت خدا همراه شما باشد. سپس فرمود: لا إله إلا الله و الله اکبر کلمه تقواست. گفت: قسم به کسی که محمد را پیامبر ما قرار داد از زمانی که آسمان­ها و زمین خلق شده نشنیده­ام که بزرگ قومی در یک روز چنان چیزی که او به دست آورد کسب کند، او طبق آن­چه شمارندگان ذکر کرده­اند بیش از پانصد نفر از بزرگان عرب را کُشت، با شمشیر خم شده­اش بیرون می­رفت و می­گفت­: از خدا و شما عذر می­خواهم، خواستم آن را بِشکنم اما این سخنی که از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم مانعم شد که می­فرمود: لا سیف إلا ذوالفقار و لا فتی إلا علی، در حالی که من با آن پیش رویش می­جنگیدم. گفت: آن را می­گرفتیم و صاف و مستقیمش می­کردیم سپس از دست ما می­گرفت و به عرض صف حمله می­برد. به خدا که هیچ شیری در آسیب رساندن به دشمنش قدرتمند­تر از او نیست - . شرح النهج 1 : 220 - .

و در جای دیگر گفت: ابو عُبیده روایت کرد که علی علیه السلام از خوارج در مورد قتل عبدالله بن خبّاب سوال کرد و به آن اقرار کردند فرمود: سپاه­ها را از هم جدا کنید که سخن هر سپاه را جداگانه بشنوم، سپاه ها جمع شدند و همه مانند هم به قتل ابن خبّاب اعتراف کردند و گفتند: مطمئنا تو را نیز خواهیم کشت چنان که او را کشتیم. علی علیه السلام فرمود: به خدا اگر همه اهل دنیا این چنین به قتل او اعتراف کنند و من قادر باشم به خاطر این کارشان آن­ها بکشم خواهم کشت. سپس رو به یارانش کرد و فرمود: به آن­ها حمله کنید و من اولین کسی هستم که به آن­ها حمله می­کنم. و با ذوالفقار سه بار سخت بر آن­ها تاخت و در هر بار با آن ضربه می­زد تا این­که خم می­شد. سپس بیرون می­آمد و با پاهایش آن را صاف می­کرد و دوباره با آن حمله می­کرد تا این­که آن­ها را نابود کرد - . شرح النهج 1 : 252 - .

**[ترجمه]

فِیهِ وَجْهُهُ وَ مَا أَطَاقَ عَمَلَهُ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ وَ إِنْ (1) کَانَ لَیُصَلِّی فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ أَلْفَ رَکْعَةٍ وَ إِنْ کَانَ أَقْرَبُ النَّاسِ شَبَهاً بِهِ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ مَا أَطَاقَ عَمَلَهُ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ بَعْدَهُ (2).

**[ترجمه]امالی الصدوق: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: به خدا که علی مانند بندگان غذا می­خورد و مانند بندگان می­نشست، دو پیراهن بلند می­خرید و غلامش را برای انتخاب بهترینش آزاد می­گذاشت سپس دیگری را می­پوشید و اگر از انگشتانش فراتر می­رفت قطع می­کرد و اگر از پاهایش بلند­تر بود کوتاه می­کرد. پنج سال ولایت داشت که در این مدت آجری بر روی آجر و خشتی بر روی خشت نگذاشت، و قطعه ای ای برای خود جدا نکرد. و قرمز و سفیدی به ارث نگذاشت. به مردم نان گندم و گوشت می­خوراند و خود به خانه بازمی­گشت و نان جو و روغن و شیره ترش می­خورد. و دو کار که هر دو برای رضای خدا بود پیش نمی­آمد مگر این­که آن کار را که بر جسمش سخت­تر بود انتخاب می­کرد. و از دست رنج خود هزار بنده را آزاد کرد که در آن دست­هایش خاکی شد و بر چهره­اش عرَق نشست. هیچ کس طاقت کاری که او انجام می­داد را نداشت. در شبانه روز هزار رکعت نماز می­خواند. شبیه­ترین مردم به او علی بن حسن علیه السلام بود. و بعد از او هم کسی طاقت کارهایی را که او انجام می­داد را نداشت.

**[ترجمه]

فِی الْوَغَی بَحْرٌ فِی الْمَجَالِسِ حَکِیمٌ فِی الْحُکَمَاءِ هَیْهَاتَ قَدْ مَضَی إِلَی الدَّرَجَاتِ الْعُلَی (1).

**[ترجمه]امالی الصدوق: از ضحاک بن مزاحم روایت شده که گفت: علی علیه السلام بعد از وفاتش نزد ابن عباس یادآور شد پس او گفت: افسوس و اندوه بر ابو الحسن رفت در حالی که قسم به خدا تغییر نداد، عوض نکرد، کوتاه نکرد، جمع نکرد منع نکرد و ترجیح نداد مگر به خاطر خدا و به خدا که دنیا در نظر او از بند کفشش بی ارزش­تر بود. در جنگ شیری و در مجالس دریایی بود، و میان حکیمان حکیم بود. هیهات، که به درجات بالا رفت - . امالی الصدوق : 245 - .

**[ترجمه]

فَکَانُوا إِذَا نَظَرُوا إِلَیْهِ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْهِمْ قَالَ یَا مَعْشَرَ النَّاسِ أَمْسَکُوا أَیْدِیَهُمْ وَ أَصْغَوْا إِلَیْهِ بِآذَانِهِمْ وَ رَمَقُوهُ بِأَعْیُنِهِمْ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ کَلَامِهِ فَإِذَا فَرَغَ قَالُوا السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (1).

کا، [الکافی] العدة عن سهل و أحمد بن محمد و علی عن أبیه جمیعا عن ابن محبوب عن ابن أبی المقدام عن جابر عنه علیه السلام: مثله (2).

**[ترجمه]امالی الصدوق: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: علی علیه السلام هر روز صبح زود بین بازارهای کوفه بازار به بازار می­گشت در حالی که خورجینی که دو طرف داشت و اسمش سیبه بود بر دوش داشت. در هر بازاری می­ایستاد و صدا می­زد: ای تاجران خیرخواهی را پیش آورید. به آسان گیری متبرک شوید به خریداران نزدیک شوید، به بردباری مزیّن شوید، از دروغ و قسم خوردن نهی کنید، از ظلم دوری کنید، با مظلومان به انصاف رفتار کنید، و به رباء نزدیک نشوید « َأوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ» - . انعام / 152 - {در

پیمانه و وزن حق را ادا کنید و به مردم کم فروشی نکنید و در حالی که فاسدید در زمین ایجاد فساد نکنید}. در همه بازارهای کوفه می­گشت و این را می فرمود آنگاه چنین می­سرود:

- لذت از دست کسی که به بهترینش از حرام دست یابد می­رود و گناه و ننگ باقی می ماند.

- عواقب بدی را در سرانجامش به جای می گذارد، در لذتی که بعد از آن آتش است خیری نیست.

مجالس المفید: از امام باقر مانند آن تا انتهای آیه، روایت شده است که فرمود: در همه بازارهای کوفه می­گشت سپس باز می­گشت و نزد مردم می­نشست، گفت: مردم وقتی می­دیدند به سوی آنان آمده و فرموده: «یا معشر الناس»، دست از کار می­کشیدند و با گوش­های خود به او توجه می­کردند و با چشمانشان به او خیره می­شدند تا این­که سخنش به پایان می­رسید. وقتی از سخن فارغ می­شد: می­گفتند: سمعاً و طاعةً ای امیر المؤمنین - .امالی المفید : 115 – 116 - .

الکافی: العُدّة، از سهل بن محمد و علی از پدرش همه از ابن محبوب از ابن ابو المقدام از جابر از امام علیه السلام مانند آن روایت شده است - . فروع الکافی (بخش پنجم از چاپ جدید) : 151 - .

**[ترجمه]

وَ أَقْسَمُهُمْ بِالسَّوِیَّةِ وَ أَقْضَاهُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).

ل، [الخصال] بهذا الإسناد عن بکر بن أحمد قال حدثنا أبو أحمد جعفر بن محمد بن عبد الله بن موسی عن أبیه عن جده موسی عن أبیه عن آبائه علیهم السلام: مثله (2).

**[ترجمه]الخصال: از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه، زبیر، سعد، عبد الرحمان بن عوف و چند تن از صحابه در پی پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه امّ سلمه بودند که مرا دیدند که کنار در نشسته­ام، و از من در مورد پیامبر سوال کردند. گفتم اکنون بیرون رفت. چیزی نگذشت که بیرون آمد و با دستش به پشت من زد و گفت: فخر کن ای پسر ابی طالب تو بعد از من به شش خصلت در میان مردم مخاصمه می کنی که در قریش چیزی از آن نیست: تو اولین کسی هستی که در میان آن­ها به خدا ایمان آوَرد، استوارترین آن­ها در امر خدای عزّو جلّ، وفادارترین آن­ها به عهد خدا، مهربان ترین آن­ها نسبت به مردم، آگاه­ترین آن­ها به برهان و دادخواهی، بهتر از همه تقسیم می­کنی و نزد خدا عادلترین آن­ها هستی - .الخصال 1 : 163 – 164 - .

الخصال: با این اسناد از بکر بن أحمد روایت شده که گفت: ابو أحمد جعفر بن محمد بن عبد الله بن موسی، از پدرش از جدش موسی از پدرش از پدرانش علهیم السلام مانند آن را روایت کرده است - .الخصال 1 : 164 - .

**[ترجمه]

**[ترجمه]الخصال: علی بن ابی طالب علیه السلام گفت: من در روز قیامت برای مردم با هفت چیز اقامه برهان می­کنم: بر پاداشتن نماز، دادن زکات، امر به معروف و نهی از منکر، تقسیم عادلانه و عدالت با مردم و رعایت حدود الهی.

**[ترجمه]

الرِّیَاشَ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِذَا لَبِسَ قَمِیصاً(1).

**[ترجمه]امالی الطوسی: از ابو مطر روایت کرد گفت: در کوفه بودم که مردی بر من گذر کرد. گفتند: این امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام هست. گفت: او را تعقیب کردم، نزد خیاطی رفت و از او پیراهنی به سه درهم خرید و پوشید، و گفت: سپاس خدایی را که زشتی مرا مستور کرد و بر من لباس پوشاند، سپس گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله هنگامی که پراهنی می­پوشید چنین می­گفت - .امالی الشیخ : 247 - .

**[ترجمه]

مَالُهُمْ لِی (1) لَوَاسَیْتُ بَیْنَهُمْ وَ کَیْفَ وَ إِنَّمَا هُوَ أَمْوَالُهُمْ قَالَ ثُمَّ أَتَمَ (2) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام طَوِیلًا سَاکِتاً ثُمَّ قَالَ مَنْ کَانَ لَهُ مَالٌ وَ مَأْوَاهُ فَسَادٌ(3) فَإِنَّ إِعْطَاءَ الْمَالِ فِی غَیْرِ حَقِّهِ تَبْذِیرٌ وَ إِسْرَافٌ وَ هُوَ إِنْ کَانَ ذِکْراً لِصَاحِبِهِ فِی الدُّنْیَا فَهُوَ تَضْیِیعُهُ (4) عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یَضَعْ رَجُلٌ مَالَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ وَ عِنْدَ غَیْرِ أَهْلِهِ إِلَّا حَرَّمَهُ اللَّهُ شُکْرَهُمْ وَ کَانَ لِغَیْرِهِ وُدُّهُمْ (5) فَإِنْ بَقِیَ مَعَهُ مَنْ یَوَدُّهُ وَ یُظْهِرُ لَهُ الشُّکْرَ فَإِنَّمَا هُوَ مَلِقٌ یَکْذِبُ (6) یُرِیدُ التَّقَرُّبَ بِهِ إِلَیْهِ لِیَنَالَ مِنْهُ مِثْلَ الَّذِی کَانَ یَأْتِی إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ فَإِنْ زَلَّتْ بِصَاحِبِهِ النَّعْلُ فَاحْتَاجَ إِلَی مَعُونَتِهِ أَوْ مُکَافَاتِهِ فَشَرُّ خَلِیلٍ وَ أَلْأَمُ خَدِینٍ وَ مَنْ صَنَعَ الْمَعْرُوفَ فِیمَا آتَاهُ فَلْیَصِلْ لَهُ الْقَرَابَةَ وَ لْیُحْسِنْ فِیهِ الضِّیَافَةَ وَ لْیَفُکَّ بِهِ الْعَانِیَ وَ لْیُعِنْ بِهِ الْغَارِمَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ الْفُقَرَاءَ وَ الْمُجَاهِدِینَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لْیُصْبِرْ نَفْسَهُ عَلَی النَّوَائِبِ وَ الْحُقُوقِ فَإِنَّ الْفَوْزَ بِهَذِهِ الْخِصَالِ شَرَفُ مَکَارِمِ الدُّنْیَا وَ دَرْکُ فَضَائِلِ الْآخِرَةِ(7).

**[ترجمه]مجالس المفید، امالی الصدوق: از ربیعه و عماره روایت شده است که گفتند: وقتی مردم از پیرامون علی ابن ابی طالب علیه السلام پراکنده شدند و بسیاری از آن­ها نزد معاویه گریختند تا از دارایی دنیوی چیزی از او بگیرند، گروهی از یاران آن حضرت نزد او آمدند و گفتند: ای امیرالمؤمنین این اموال را ببخش و این اشراف عرب و قریش و کسانی را که از گریختن آنها به نزد معاویه می­ترسیم بر بندگان، عجم­ها برتری ده. امیرالمؤمنین علیه السلام به آنها فرمود: آیا مرا امر می­کنید که پیروزی را با ظلم بجویم؟ نه، به خدا قسم مادامی که خورشید می­تابد و ستارگان در آسمان می­درخشند چنین نمی­کنم. به خدا اگر مال آنان برای من بود با مساوات با آنان رفتار می­کردم و چگونه خواهد بود در حالی که اموال خودشان است. گفت: سپس امیرالمؤمنین علیه السلام مدتی طولانی سکوت کرد سپس گفت: هر کس که مالی دارد و مأوای او فساد است پس بخشیدن مال در غیر حق زیاده روی و اسراف کردن است، و این کار اگر چه در دنیا باعث شهرت صاحبش می­شود اما در نزد خدای عزّ وجلّ ضایع می­گردد. مردی مال خود را نا به حق خرج نمی­کند و نزد نااهلان قرار نمی­دهد مگر این­که خدا شکر آن­ها از او را حرام می­کند، و دوستیشان برای غیر اوست، واگر کسی با او بماند که او را دوست می­دارد و از او سپاسگذاری می­کند، او دورغگویی چاپلوس است که به این وسیله می­خواهد به او نزدیکی جوید تا به چیزی که پیش تر از او آیدش شده برسد. و اگر پای دوستش بلغزد و به کمک یا جبران او محتاج باشد او بدترین دوست و شرزنش کارترین همراه خواهد بود. و هر کس با دارایی خود احسان کند باید به وسیله آن با نزدیکان پیوند گیرد، نیکو مهمانی دهد، اسیر آزاد کند، بدهکار، در راه مانده، فقیران و مجاهدین در راه خدا را یاری رساند، و خودش در برابر مصیبت­ها و حق و حقوق صبر پیشه کند، دست­یابی به این خصوصیات شرافت و بزرگواری در این دنیا و درک فضائل آخرت است - . امالی المفید : 104 – 105، امالی الطوسی : 121 – 122 - .

**[ترجمه]

الْجَارُودِ عَنْ حَبِیبِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زَاذَانَ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ: لَوْ لَا أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ الْمَکْرَ وَ الْخَدِیعَةَ وَ الْخِیَانَةَ فِی النَّارِ لَکُنْتُ أَمْکَرَ الْعَرَبِ (1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: از زاذان روایت شده که گفت: شنیدم که علی علیه السلام می­ فرمود:: اگر این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را که می­ فرمود: مکر­، خدعه و خیانت عاقبتش آتش است نشنیده بودم، مکارترین عرب­ها بودم - . ثواب الاعمال : 261 - .

**[ترجمه]

علیه السلام فَقَالَ (1) أَیُّهَا النَّاسُ أَ تَأْمُرُونِّی أَنْ أَطْلُبَ الْعَدْلَ بِالْجَوْرِ فِیمَنْ وُلِّیتُ عَلَیْهِ وَ اللَّهِ لَا یَکُونُ (2) مَا سَمَرَ السَّمِیرُ وَ مَا رَأَیْتُ فِی السَّمَاءِ نَجْماً وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ مَالِی دُونَهُمْ لَسَوَّیْتُ بَیْنَهُمْ کَیْفَ وَ إِنَّمَا هُوَ مَالُهُمْ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ لَیْسَ لِوَاضِعِ الْمَعْرُوفِ فِی غَیْرِ أَهْلِهِ إِلَّا مَحْمَدَةُ اللِّئَامِ وَ ثَنَاءُ الْجُهَّالِ فَإِنْ زَلَّتْ بِصَاحِبِهِ النَّعْلُ فَشَرُّ خَدِینٍ وَ شَرُّ خَلِیلٍ (3).

**[ترجمه]السرائر: گروهی از قریش نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمدند و به او گفتند: ای امیرالمؤمنین اگر اشراف را برتری دهی سزاوارتر است تا خالصانه خیر خواه تو باشند. گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام خشمگین شد و فرمود: ای مردم آیا از من می­خواهید که عدالت را با ظلم بر کسی که بر او ولایت دارم بجویم؟ به خدا مادامی که قصه گوی شب قصه بگوید و ستاره­ها را در آسمان ببینم چنین نخواهد شد، به خدا که اگر دارایی خودم بود آن را میان آ­نها به مساوات تقسیم می­کردم. پس اکنون که دارایی خودشان است چگونه خواهد بود. سپس فرمود: برای کسی که نیکی را در حق نااهلش انجام دهد چیزی جز ستایش لئیمان و مدح جاهلان نخواهد بود که اگر پای صاحب نیکی بلغزد بدترین همراه و بدترین دوست خواهند بود - 2.مستطرفات السرائر آنچه ابان بن تغلب روایت کرده است. - .

**[ترجمه]

فی الرأی و القرم فحل الإبل أی أنا فیهم بمنزلة الفحل فی الإبل قال الخطابی و أکثر الروایات القوم بالواو و لا معنی له و إنما هو بالراء أی المقدم فی المعرفة و تجارب الأمور(1) قوله علیه السلام لا أریم أی لا أبرح و لا أزول عن مکانی و قال أیضا فی النهایة فی حدیث علی علیه السلام حتی یرجع إلیکما ابناکما بحور ما بعثتما به أی بجواب ذلک یقال کلمته فما رد إلی حورا أی جوابا و قیل أراد به الخیبة(2).

**[ترجمه]در نهایه گفته است که: در حدیث علی علیه السلام آمده است: «أنا ابوالحسن القرم» یعنی در فکر و اندیشه، پیشگام هستم. القرم: شتر بزرگ و برجسته است، یعنی من در میان آن­ها به منزله شتری بزرگ هستم. خطابی گفت: اکثر روایات «القوم» است با واو، که معنا ندارد، بلکه با راء است یعنی پیشگام در علم و تجربه امور - .النهایه 3 : 246 - . سخن حضرت علیه السلام که فرمود: «لا أریم» یعنی پیوسته و همواره در جای خود هستم. و همچنین در النهایه گفت: در حدیث علی علیه السلام: «حتی یرجع إلیکما ابناکما بحور ما بعثتما به» یعنی با «پاسخ» آن. گفته می­شود:«کلّمته فما ردّ إلیّ حوراً» یعنی پاسخی نداد و گفته شده: منظور ناکامی است - .النهایه 1 : 269 - .

**[ترجمه]

وَ أُتِیَ بِأُتْرُجٍّ فَذَهَبَ الْحَسَنُ أَوِ الْحُسَیْنُ یَتَنَاوَلُ أُتْرُجَّةً فَنَزَعَهَا مِنْ یَدِهِ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ فَقُسِمَ بَیْنَ النَّاسِ إِنَّ رَجُلًا مِنْ خَثْعَمٍ رَأَی الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السلام یَأْکُلَانِ خُبْزاً وَ بَقْلًا وَ خَلًّا فَقُلْتُ لَهُمَا(1) أَ تَأْکُلَانِ مِنْ هَذَا وَ فِی الرَّحْبَةِ مَا فِیهَا فَقَالا مَا أَغْفَلَکَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام.

عَنْ زَاذَانَ: أَنَّ قَنْبَراً قَدَّمَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَامَاتٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ فِضَّةٍ فِی الرَّحْبَةِ وَ قَالَ إِنَّکَ لَا تَتْرُکُ شَیْئاً إِلَّا قَسَمْتَهُ فَخَبَأْتُ لَکَ هَذَا فَسَلَّ سَیْفَهُ وَ قَالَ وَیْحَکَ لَقَدْ أَحْبَبْتَ أَنْ تُدْخِلَ بَیْتِی نَاراً ثُمَّ اسْتَعْرَضَهَا بِسَیْفِهِ فَضَرَبَهَا حَتَّی انْتَثَرَتْ مِنْ بَیْنِ إِنَاءٍ مَقْطُوعٍ بَضْعَةً وَ ثَلَاثِینَ وَ قَالَ عَلَیَّ بِالْعُرَفَاءِ فَجَاءُوا فَقَالَ هَذَا بِالْحِصَصِ وَ هُوَ یَقُولُ:

هَذَا جَنَایَ وَ خِیَارُهُ فِیهِ***وَ کُلُّ جَانٍ یَدُهُ إِلَی فِیهِ

جُمَلُ أَنْسَابِ الْأَشْرَافِ: أَنَّهُ أَعْطَتْهُ الْخَادِمَةُ فِی بَعْضِ اللَّیَالِی قَطِیفَةً فَأَنْکَرَ دَفْأَهَا(2) فَقَالَ مَا هَذِهِ قَالَتِ الْخَادِمَةُ هَذِهِ مِنْ قُطُفِ الصَّدَقَةِ قَالَ أَصْرَدْتُمُونَا(3) بَقِیَّةَ لَیْلَتِنَا وَ قَدِمَ عَلَیْهِ عَقِیلٌ فَقَالَ لِلْحَسَنِ اکْسُ عَمَّکَ فَکَسَاهُ قَمِیصاً مِنْ قُمُصِهِ وَ رِدَاءً مِنْ أَرْدِیَتِهِ فَلَمَّا حَضَرَ الْعِشَاءُ فَإِذَا هُوَ خُبْزٌ وَ مِلْحٌ فَقَالَ عَقِیلٌ لَیْسَ إِلَّا مَا أَرَی فَقَالَ أَ وَ لَیْسَ هَذَا مِنْ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ لَهُ الْحَمْدُ کَثِیراً فَقَالَ أَعْطِنِی مَا أَقْضِی بِهِ دَیْنِی وَ عَجِّلْ سَرَاحِی حَتَّی أَرْحَلَ عَنْکَ قَالَ فَکَمْ دَیْنُکَ یَا أَبَا یَزِیدَ قَالَ مِائَةُ أَلْفِ دِرْهَمٍ قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا هِیَ عِنْدِی وَلَا أَمْلِکُهَا وَ لَکِنِ اصْبِرْ حَتَّی یَخْرُجَ عَطَائِی فَأُوَاسِیَکَهُ وَ لَوْ لَا أَنَّهُ لَا بُدَّ لِلْعِیَالِ مِنْ شَیْ ءٍ لَأَعْطَیْتُکَ کُلَّهُ فَقَالَ عَقِیلٌ بَیْتُ الْمَالِ فِی یَدِکَ وَ أَنْتَ تُسَوِّفُنِی إِلَی عَطَائِکَ وَ کَمْ عَطَاؤُکَ وَ مَا عَسَاهُ یَکُونُ وَ لَوْ أَعْطَیْتَنِیهِ کُلَّهُ؟

ص: 113

فَقَالَ مَا أَنَا وَ أَنْتَ فِیهِ إِلَّا بِمَنْزِلَةِ رَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ کَانَا یَتَکَلَّمَانِ فَوْقَ قَصْرِ الْإِمَارَةِ مُشْرِفِینَ عَلَی صَنَادِیقِ أَهْلِ السُّوقِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ إِنْ أَبَیْتَ یَا بَا یَزِیدَ مَا أَقُولُ فَانْزِلْ إِلَی بَعْضِ هَذِهِ الصَّنَادِیقِ فَاکْسِرْ أَقْفَالَهُ وَ خُذْ مَا فِیهِ فَقَالَ وَ مَا فِی هَذِهِ الصَّنَادِیقِ قَالَ فِیهَا أَمْوَالُ التُّجَّارِ قَالَ أَ تَأْمُرُنِی أَنْ أَکْسِرَ صَنَادِیقَ قَوْمٍ قَدْ تَوَکَّلُوا عَلَی اللَّهِ وَ جَعَلُوا فِیهَا أَمْوَالَهُمْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَ تَأْمُرُنِی أَنْ أَفْتَحَ بَیْتَ مَالِ الْمُسْلِمِینَ فَأُعْطِیَکَ أَمْوَالَهُمْ وَ قَدْ تَوَکَّلُوا عَلَی اللَّهِ وَ أَقْفَلُوا عَلَیْهَا وَ إِنْ شِئْتَ أَخَذْتَ سَیْفَکَ وَ أَخَذْتُ سَیْفِی وَ خَرَجْنَا جَمِیعاً إِلَی الْحِیرَةِ فَإِنَّ بِهَا تُجَّاراً مَیَاسِیرَ فَدَخَلْنَا عَلَی بَعْضِهِمْ فَأَخَذْنَا مَالَهُ فَقَالَ أَ وَ سَارِقاً جِئْتَ قَالَ تَسْرِقُ مِنْ وَاحِدٍ خَیْرٌ مِنْ أَنْ تَسْرِقَ عَنِ الْمُسْلِمِینَ جَمِیعاً قَالَ لَهُ أَ فَتَأْذَنُ لِی أَنْ أَخْرُجَ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ لَهُ قَدْ أَذِنْتُ لَکَ قَالَ فَأَعِنِّی عَلَی سَفَرِی هَذَا فَقَالَ یَا حَسَنُ أَعْطِ عَمَّکَ أَرْبَعَمِائَةِ دِرْهَمٍ فَخَرَجَ عَقِیلٌ وَ هُوَ یَقُولُ:

سَیُغْنِینِی الَّذِی أَغْنَاکَ عَنِّی***وَ یَقْضِی دَیْنَنَا رَبٌّ قَرِیبٌ

وَ ذَکَرَ عَمْرُو بْنُ عَلَاءٍ:(1) أَنَّ عَقِیلًا لَمَّا سَأَلَ عَطَاءَهُ مِنْ بَیْتِ الْمَالِ قَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تُقِیمُ إِلَی یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَأَقَامَ فَلَمَّا صَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ الْجُمُعَةَ قَالَ لِعَقِیلٍ مَا تَقُولُ فِیمَنْ خَانَ هَؤُلَاءِ أَجْمَعِینَ قَالَ بِئْسَ الرَّجُلُ ذَاکَ قَالَ فَأَنْتَ تَأْمُرُنِی أَنْ أَخُونَ هَؤُلَاءِ وَ أُعْطِیَکَ.

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام وَ لَقَدْ رَأَیْتُ عَقِیلًا وَ قَدْ أَمْلَقَ (2) حَتَّی اسْتَمَاحَنِی مِنْ بُرِّکُمْ صَاعاً وَ عَاوَدَنِی فِی عُشْرِ وَسْقٍ مِنْ شَعِیرِکُمْ یُقْضِمُهُ (3) جِیَاعَهُ وَ کَادَ یَطْوِی ثَالِثَ أَیَّامِهِ خَامِصاً مَا اسْتَطَاعَهُ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ أَطْفَالَهُ شُعْثَ الْأَلْوَانِ مِنْ ضُرِّهِمْ کَأَنَّمَا اشْمَأَزَّتْ وُجُوهُهُمْ مِنْ قُرِّهِمْ (4) فَلَمَّا عَاوَدَنِی فِی قَوْلِهِ وَ کَرَّرَهُ أَصْغَیْتُ إِلَیْهِ سَمْعِی

ص: 114

فَغَرَّهُ وَ ظَنَّنِی أُوتِغُ دِینِی (1) وَ أَتَّبِعُ مَا أَسَرَّهُ أَحْمَیْتُ لَهُ حَدِیدَةً لِیَنْزَجِرَ إِذْ لَا یَسْتَطِیعُ مَسَّهَا وَ لَا یَصْبِرُ ثُمَّ أَدْنَیْتُهَا مِنْ جِسْمِهِ فَضَجَّ مِنْ أَلَمِهِ ضَجِیجَ دَنِفٍ یَئِنُّ مِنْ سُقْمِهِ وَ کَادَ یَسُبُّنِی سَفَهاً مِنْ کَظْمِهِ وَ لِحَرْقِهِ فِی لَظًی أَدْنَی لَهُ مِنْ عُدْمِهِ فَقُلْتُ لَهُ ثَکِلَتْکَ الثَّوَاکِلُ یَا عَقِیلُ أَ تَئِنُّ مِنْ أَذًی وَ لَا أَئِنُّ مِنْ لَظَی (2).

وَ عَنْ أُمِّ عُثْمَانَ أُمِّ وَلَدِ عَلِیٍّ قَالَتْ: جِئْتُ عَلِیّاً وَ بَیْنَ یَدَیْهِ قَرَنْفُلٌ مَکْثُوبٌ (3) فِی الرَّحْبَةِ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَبْ لِابْنَتِی مِنْ هَذَا الْقَرَنْفُلِ قِلَادَةً فَقَالَ هَاکِ ذَا وَ نَفَذَ بِیَدِهِ إِلَیَّ دِرْهَماً فَإِنَّمَا هَذَا لِلْمُسْلِمِینَ أَوَّلًا فَاصْبِرِی حَتَّی یَأْتِیَنَا حَظُّنَا مِنْهُ فَنَهَبَ لِا