عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ الشِّیعَةَ یَسْأَلُونَکَ عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ قَالَ فَقَالَ ذَلِکَ إِلَیَّ إِنْ شِئْتُ أُخْبِرُهُمْ قَالَ فَقَالَ لَکِنِّی أُخْبِرُکَ بِتَفْسِیرِهَا قَالَ فَقُلْتُ عَمَّ یَتَساءَلُونَ قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یَقُولُ مَا لِلَّهِ آیَةٌ أَکْبَرُ مِنِّی وَ لَا لِلَّهِ مِنْ نَبَإٍ عَظِیمٍ أَعْظَمُ مِنِّی وَ لَقَدْ عُرِضَتْ وَلَایَتِی عَلَی الْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ فَأَبَتْ أَنْ تَقْبَلَهَا قَالَ قُلْتُ لَهُ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ- أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ (1) قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام (2).

کا، [الکافی]: مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابوحمزه ثمالی گوید: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم: قربانت گردم، شیعیان تفسیر آیات: «عَمَّ یَتَسَائَلُونَ* عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ» را از شما می­پرسند. فرمود: این برعهده من است، اگر بخواهی آنان را آگاه خواهم ساخت، لیکن تفسیر آن را به تو خواهم گفت؛ گفتم تفسیر «عَمَّ یَتَسَائَلُونَ» چیست؟ فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام می­فرمود: خداوند آیتی بزرگ­تر و خبری عظیم­تر از من ندارد. ولایت من بر تمام اُمّت­های پیشین عرضه شد ولی آنان از پذیرفتن آن خودداری کردند. عرض کردم: در مورد آیات: «قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیم* أَنتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُون» - . ص/ 68 _67 - چه می­فرمایید؟ فرمود: به خدا سوگند او امیرالمؤمنین علیه السّلام است. - . بصائر الدرجات/ 21 -

کافی: محمد بن یحیی از احمد بن محمد، نظیر این روایت را آورده است. - . الکافی : 207 -

**[ترجمه]

الْعَظِیمَ الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ قَالَ لَا فَقَالَ علیه السّلام أَنَا وَ اللَّهِ النَّبَأُ الْعَظِیمُ الَّذِی فِیهِ اخْتَلَفْتُمْ وَ عَلَی وَلَایَتِی تَنَازَعْتُمْ وَ عَنْ وَلَایَتِی رَجَعْتُمْ بَعْدَ مَا قَبِلْتُمْ وَ بِبَغْیِکُمْ هَلَکْتُمْ بَعْدَ مَا بِسَیْفِی نَجَوْتُمْ وَ یَوْمَ الْغَدِیرِ قَدْ عَلِمْتُمْ وَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَعْلَمُونَ مَا عَمِلْتُمْ ثُمَّ عَلَا بِسَیْفِهِ فَرَمَی بِرَأْسِهِ وَ یَدِهِ (1).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد: ابان بن تغلب گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد مصداق این آیه پرسیدم، فرمود: او علی علیه السّلام است. زیرا درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله اختلافی نیست. و صاحب کتاب «النُّخَب» حدیثی را با سلسله سند از سدّی در تفسیر این آیه آورده که در آن گوید: صخر بن حرب آمد و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله نشست و گفت: یا محمّد، بعد از شما رهبری مردم با ماست یا با دیگری؟ فرمود: ای صخر: رهبری مردم پس از من به کسی تعلّق دارد که منزلت او نسبت به من همچون هارون به موسی است. سپس خداوند این آیات را نازل فرمود: «عَمَّ یَتَسَائَلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ* الَّذِی هُمْ فِیهِ مخُْتَلِفُونَ» پس، عده­ای ولایت و خلافت ایشان را تصدیق و گروهی تکذیب کردند؛ سپس فرمود: اما «نه!» خداوند در ردّ ایشان گفته است: «کلاََّ سَیَعْلَمُونَ* ثُمَّ کلاََّ سَیَعْلَمُونَ»، - . نبأ/ 5 _4 - {نه

چنان است، به زودی خواهند دانست. باز هم نه چنان است، به زودی خواهند دانست.}«نَه!» ای پیامبر، آن­ها بعد از تو به حقانیّت خلافت او پی خواهند برد، زیرا در قبرهایشان مورد سؤال قرار خواهند گرفت و هیچ مرده­ای در شرق و غرب عالم یا در دریا و خشکی نخواهند ماند مگر اینکه منکر و نکیر درباره ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام وی را بازخواست کرده و مورد سؤال قرار دهند. آن­ها خطاب به مرده می­گویند: پروردگار تو کیست؟ دین تو چیست؟ پیامبر تو کیست؟ امام تو کیست؟

نیز از علقمه روایت است که گفت: روزی در جنگ صفین مردی از سپاه شام غرق در سلاح و قرآنی بر سر در حالی که آیه: «عَمَّ یَتَسَاءَلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ» را می­خواند، هماورد طلبید. خواستم به جنگ او بروم اما علی علیه السّلام به من فرمود: بایست! سپس خود به رویارویی آن مرد رفته و به وی فرمود: آیا می­دانی مصداق نبأ

ص: 2

عظیمی که مردم در مورد او اختلاف نظر دارند کیست؟ گفت: خیر! امام علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند من هستم آن خبر عظیمی که درباره­اش به اختلاف افتادید و بر سر ولایتش به جنگ پرداختید و بعد از پذیرش ولایتش روی بر تافتید، و پس از نجات از شمشیرم با گناه خود هلاک گشتید؛ و در روز غدیر دانستید چه کردید و روز قیامت نیز در خواهید یافت که چه کرده­اید؛ سپس شمشیر خود را بالا برد و با یک ضربت سر و دست از بدنش جدا کرد. - . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی -

**[ترجمه]

اخْتَلَفَ فِیَ (1) جَمِیعُ الْأُمَمِ بِأَلْسِنَتِهَا وَ اللَّهِ مَا لِلَّهِ نَبَأٌ أَعْظَمُ مِنِّی وَ لَا لِلَّهِ آیَةٌ أَعْظَمُ مِنِّی (2).

**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام در معنای آیه: «عَمَّ یَتَسَائَلُون» می­فرماید: امیرالمؤمنین علیه السّلام پیوسته به یارانش می­فرمود: به خدا سوگند «نبأ عظیم»ی

ص: 3

که تمام امّت­ها با زبانشان درباره­­اش به اختلاف افتادند، من هستم، و هیچ خبر و آیتی بزرگ­تر و با عظمت­تر از من نیست! - . تفسیر فرات : 202 -

**[ترجمه]

الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حَقُّ عَلِیٍّ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَحَقِّ الْوَالِدِ عَلَی الْوَلَدِ(1).

أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ مِنَ الْجُزْءِ الْأَوَّلِ مِنْ کِتَابِ الْفِرْدَوْسِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ.

**[ترجمه]امالی طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حقّ علی علیه السّلام بر این اُمّت همانند حق پدر بر فرزند است. - . امالی طوسی: 24 -

ص: 4

مؤلف: ابن بطریق نظیر همین روایت را در جزء اول کتاب المستدرک خود از کتاب فردوس با سلسله سند خود از جابر آورده است.

**[ترجمه]

فَضَمَّهَا إِلَی صَدْرِهِ ضَمّاً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَنَا وَ أَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ عَقَّنَا قُلْ آمِینَ قُلْتُ آمِینَ قَالَ (1) أَنَا وَ أَنْتَ مَوْلَیَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنَ أَبَقَ عَنَّا قُلْ آمِینَ قُلْتُ آمِینَ ثُمَّ قَالَ أَنَا وَ أَنْتَ رَاعِیَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنَ ضَلَّ عَنَّا قُلْ آمِینَ قُلْتُ آمِینَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ سَمِعْتُ قَائِلَیْنِ یَقُولَانِ مَعِی آمِینَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنِ الْقَائِلَانِ مَعِی آمِینَ قَالَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ علیهما السلام (2).

**[ترجمه]معانی الاخبار: انس بن مالک گوید: نزد علی بن ابی طالب علیه السّلام بودم، در همان ماهی که ضربت خورد _ ماه رمضان _، پس فرزندش حسن علیه السّلام را صدا کرده و فرمود: ای ابومحمّد، از منبر بالا برو و خدا را حمد و سپاس بسیار بگو و از جدّت رسول خدا صلی الله علیه و آله به بهترین وجه یاد کن و بگو: خدا لعنت کند فرزندی را که از فرمان والدین خود سرپیچی کند، خدا لعنت کند فرزندی را که از فرمان والدین خود سرپیچی کند، خدا لعنت کند فرزندی را که از فرمان والدین خود سرپیچی کند! خدا لعنت کند بنده­ای را که از مولای خود بگریزد، خدا لعنت کند گلّه­ای را که چوپان خود را گم کند و از او دور افتد! سپس از منبر پایین بیا!

چون آن حضرت از خواندن خطبه فارغ گشت و از منبر پایین آمد، مردم گرد وی جمع گشته و گفتند: ای فرزند امیرالمؤمنین و ای فرزند دخت رسول خدا صلی الله علیه و آله، ما را از ماجرا آگاه کنید. فرمود: پاسخ را از امیرالمؤمنین بشنوید. پس أمیرمؤمنان علیه السّلام فرمود: در یکی از نمازها همراه رسول خدا صلی الله علیهِ و آله و سلَّم بودم که با دست راست خود دست راست مرا گرفته و به سمت خود کشیده،

ص: 5

آن را به شدّت به سینه مبارک خود فشار داد و سپس فرمود: ای علی؛ عرض کردم: گوش به فرمانم یا رسول الله! فرمود: من و تو پدران این اُمّت هستیم، پس خدا لعنت کند کسی را که از ما سرپیچی کند، بگو آمین! گفتم: آمین! فرمود: من و تو مولای این اُمّت هستیم، پس خدا لعنت کند کسی را که از ما بگریزد! بگو: آمین؛ گفتم: آمین! سپس فرمود: من و تو سرپرست این اُمّت هستیم، خدا لعنت کند کسی را که خود را از سرپرستی ما خارج کند! بگو: آمین! گفتم: آمین. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: چنین شنیدم که دو نفر دیگر با من«آمین» می­گویند لذا به پیامبر صَلی الله علیهِ وآله عرض کردم: یا رسول الله، این دو نفر که با من آمین می­گویند چه کسانی هستند؟ فرمود: جبرئیل و میکائیل علیهما السّلام هستند. - . معانی الاخبار : 118 -

**[ترجمه]

الفیروزآبادی حنتمة بنت ذی الرمحین أم عمر بن الخطاب (1) قوله علیه السّلام فقال فی الخاص أی الخطاب مخصوص بالرسول صلی الله علیه و آله و لیس کالسابق عاما و إن کان الخطاب فی صاحبهما أیضا خاصا ففیه تجوز(2) و یحتمل العموم.

**[ترجمه]این که آن حضرت علیه السّلام فرموده است: «و دلیل بر این امر والدین هستند»، وجه دلالت، مذکّر آوردن لفظ است، زیرا در این مورد «تغلیب» مجاز است و در صورت امکان، حقیقت اولی­تر است؛ و «ابن حنتمه» عمر است و دوست او: ابوبکر.

ص: 6

فیروزآبادی گوید: حنتمه بنت ذی الرُّمحَین _ صاحب دو نیزه _ مادر عمر بن خطّاب است. - . قاموس : 102 - قول او علیه السّلام: «فقال فی الخالص» یعنی خطاب مخصوص است به رسول خدا صلی الله علیهِ و آله و چون گذشته عام نیست هرچند روی سخن در «صاحبهما» نیز خاص است، اما در آن مجاز هست و احتمال عام بودن آن نیز می­رود .

**[ترجمه]

مِنْ ذَلِکَ وَ بَعْدَهُ الْأَئِمَّةَ وَاحِداً وَاحِداً(1) وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هُمَا الْوَالِدَانِ قَوْلُهُ وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً(2) فَالْوَالِدَانِ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السّلام وَ کَانَ إِسْلَامُ عَامَّةِ الْیَهُودِ بِهَذَا السَّبَبِ لِأَنَّهُمْ أَمِنُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ عِیَالاتِهِمْ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «النَّبیِ ُّ أَوْلیَ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتهُُم »، - . احزاب / 6 - {پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند.} گوید: با توجه به این آیه و اینکه همسران پیامبر مادران مؤمنانند، خداوند متعال مؤمنان را فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله دانسته و رسول خدا صلی الله علیه و آله را پدر آن­ها قرار داده است؛ برای کسی که قادر به حفظ خود نیست و مال و منالی هم ندارد و ولایتی نیز بر خود ندارد، خداوند تبارک و تعالی پیامبرش را سزاوارتر از مؤمنان به خودشان قرار داده است و این سخن کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر خُم است که فرمود: ای مردم، آیا من از شما به خودتان سزاوارتر نیستم؟ گفتند: آری؛ سپس آن حضرت این فرض را که برای خود در نظر گرفته بود به امیرالمؤمنین علیه السّلام نیز اختصاص داد و ولایت علی علیه السّلام را همانند ولایت خود بر ایشان فرض و لازم نموده و فرمود: «الا مَن کُنتُ مولاه فَعلیٌّ مولاه». و چون پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام را «پدر» مؤمنان قرار داد، بر او لازم می­آید که یاریشان کند و ایتام آنان را پرورش دهد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله بالای منبر رفته و فرمود: هر که مالی از خود بر جای نهد، به ورثه وی تعلّق دارد و هرکه بدهی یا عیالی بر جای نهد، متولّی تأمین زندگی آن­ها من هستم. بدین ترتیب، خداوند متعال تکلیف پدر مؤمنان بودن را بر دوش پیامبر صلی الله علیه و آله نهاد و از طرفی نیز مؤمنان را مکلّف به اطاعت از وی نمود، آن­گونه که از پدر خود اطاعت می­کنند، و رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام را نیز چون خود پدر مؤمنان قرار داد تا اینکه این ولایت

ص: 7

یکی پس از دیگری به امامان علیهم السلام منتقل گردد. و دلیل اینکه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام پدران این اُمت هستند، آیه­ای است که می­فرماید: «وَ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ لَا تُشرِْکُواْ بِهِ شَیًْئا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا»، - . نساء/ 36 - {و

خدا را بپرستید، و چیزی را با او شریک مگردانید و به پدر و مادر احسان کنید.} پس، «والدین» رسول خدا پیامبرصلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام هستند؛ امام صادق علیه السّلام در این رابطه می­فرماید: اسلام آوردن عموم یهودیان به همین سبب بود زیرا آن­ها بر خود و خانواده­هایشان ایمن گشتند. - . تفسیر قمی: 516 -

**[ترجمه]

صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ وَالِدَیْکُمْ وَ أَحَقُّهُمَا بِشُکْرِکُمْ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَنَا وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَحَقُّنَا عَلَیْهِمْ أَعْظَمُ مِنْ حَقِّ وَالِدَیْهِمْ (1) فَإِنَّا نُنْقِذُهُمْ إِنْ أَطَاعُونَا مِنَ النَّارِ إِلَی دَارِ الْقَرَارِ وَ نُلْحِقُهُمْ مِنَ الْعُبُودِیَّةِ بِخِیَارِ الْأَحْرَارِ وَ قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السّلام أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ یُقِیمَانِ أَوَدَهُمْ (2) وَ یُنْقِذَانِهِمْ مِنَ الْعَذَابِ الدَّائِمِ إِنْ أَطَاعُوهُمَا وَ یُبِیحَانِهِمُ النَّعِیمَ الدَّائِمَ إِنْ وَافَقُوهُمَا وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَطُوبَی لِمَنْ کَانَ بِحَقِّهِمَا عَارِفاً وَ لَهُمَا فِی کُلِّ أَحْوَالِهِ مُطِیعاً یَجْعَلُهُ اللَّهُ مِنْ أَفْضَلِ سُکَّانِ جِنَانِهِ وَ یُسْعِدُهُ بِکَرَامَاتِهِ وَ رِضْوَانِهِ وَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام مَنْ عَرَفَ حَقَّ أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ (3) مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَ أَطَاعَهُمَا حَقَّ الطَّاعَةِ قِیلَ لَهُ تَبَحْبَحْ (4) فِی أَیِّ الْجِنَانِ شِئْتَ (5) وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام إِنْ کَانَ الْأَبَوَانِ إِنَّمَا عَظُمَ حَقُّهُمَا عَلَی أَوْلَادِهِمَا لِإِحْسَانِهِمَا إِلَیْهِمْ فَإِحْسَانُ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام إِلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ فَهُمَا بِأَنْ

یَکُونَا أَبَوَیْهِمْ أَحَقُّ وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام مَنْ أَرَادَ أَنْ یَعْلَمَ کَیْفَ قَدْرُهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْیَنْظُرْ کَیْفَ قَدْرُ أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ عِنْدَهُ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام مَنْ رَعَی حَقَّ أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام لَمْ یَضُرَّهُ مَا ضَاعَ (6) مِنْ حَقِّ أَبَوَیْ نَفْسِهِ وَ سَائِرِ عِبَادِ اللَّهِ فَإِنَّهُمَا یُرْضِیَانِهِمَا بِسَعْیِهِمَا

ص: 9

وَ قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السّلام یُعَظَّمُ (1) ثَوَابُ الصَّلَاةِ عَلَی قَدْرِ تَعْظِیمِ الْمُصَلِّی عَلَی أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیهما السّلام أَ مَا یَکْرَهُ أَحَدُکُمْ أَنْ یُنْفَی عَنْ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ اللَّذَیْنِ وَلَدَاهُ قَالُوا بَلَی قَالَ فَلْیَجْتَهِدْ أَنْ لَا یُنْفَی عَنْ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ اللَّذَیْنِ هُمَا أَبَوَاهُ أَفْضَلَ مِنْ أَبَوَیْ نَفْسِهِ وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام إِذْ قَالَ رَجُلٌ بِحَضْرَتِهِ إِنِّی لَأُحِبُّ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً علیهما السّلام حَتَّی لَوْ قُطِّعْتُ إِرْباً إِرْباً أَوْ قُرِضْتُ (2) لَمْ أَزُلْ عَنْهُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّعلیهما السلاملَا جَرَمَ أَنَّ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً علیهما السّلام یُعْطِیَانِکَ (3) مِنْ أَنْفُسِهِمَا مَا تُعْطِیهِمَا أَنْتَ مِنْ نَفْسِکَ إِنَّهُمَا لَیَسْتَدْعِیَانِ لَکَ فِی یَوْمِ فَصْلِ الْقَضَاءِ مَا لَا یَفِی مَا بَذَلْتَهُ لَهُمَا بِجُزْءٍ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ أَلْفِ جُزْءٍ مِنْ ذَلِکَ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام مَنْ لَمْ یَکُنْ وَالِدَا دِینِهِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّعلیهما السلامأَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْ وَالِدَیْ (4) نَسَبِهِ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی حِلٍّ وَ لَا حَرَامٍ وَ لَا قَلِیلٍ وَ لَا کَثِیرٍ(5) وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام مَنْ آثَرَ(6) طَاعَةَ أَبَوَیْ دِینِهِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ عَلَی طَاعَةِ أَبَوَیْ نَسَبِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَأُوثِرَنَّکَ کَمَا آثَرْتَنِی (7) وَ لَأُشَرِّفَنَّکَ بِحَضْرَةِ أَبَوَیْ دِینِکَ کَمَا شَرَّفْتَ نَفْسَکَ بِإِیثَارِ حُبِّهِمَا عَلَی حُبِّ أَبَوَیْ نَفْسِکَ (8) وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ذِی الْقُرْبی فَهُمْ مِنْ قَرَابَاتِکَ مِنْ أَبِیکَ وَ أُمِّکَ قِیلَ لَکَ اعْرِفْ حَقَّهُمْ کَمَا أَخَذَ بِهِ الْعَهْدَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَخَذَ عَلَیْکُمْ مَعَاشِرَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ بِمَعْرِفَةِ حَقِّ قَرَابَاتِ مُحَمَّدٍ الَّذِینَ هُمُ الْأَئِمَّةُ بَعْدَهُ وَ مَنْ یَلِیهِمْ بَعْدُ مِنْ خِیَارِ أَهْلِ دِینِهِمْ (9).

ص: 10

**[ترجمه]تفسیر امام عسکری علیه السّلام: امام علیه السّلام می­فرماید: خداوند متعال فرموده است: «وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَ بِذِی الْقُرْبی». پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 8

افضل پدران شما که محق­تر و سزاوارتر به سپاسگزاری شماست، محمد و علی صلوات الله علیهِما هستند. و علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: من و علی بن ابی طالب دو پدر این اُمّت هستیم و حقّ ما بر آن­ها از حق والدین آن­ها بیشتر است، زیرا اگر از ما اطاعت کنند، از آتش نجاتشان می­دهیم و به بهشت روانه می­سازیم و از بردگی به بهترین آزادگی می­رسانیم.

فاطمه سلام الله علیها فرمود: محمد و علی دو پدر این اُمّت هستند، کژی­های آنان را راست گردانند و اگر مطیع ایشان باشند، از عذاب دائم نجاتشان می­دهند و اگر با آنان همراه گردند، به بهشت جاویدشان در می­آورند.

حسن بن علی علیهما السّلام فرمود: محمد و علی دو پدر این اُمّتند، پس خوشا به حال کسی که نسبت به ایشان معرفت حاصل کرده و در همه حال مطیعشان باشد و در این صورت خداوند او را از بهترین ساکنان بهشت خود قرار می­دهد و با عطایا و خشنودی خود آنان را به سعادت می­رساند.

حسین بن علی علیهما السّلام فرمود: هرکس حق دو پدر برتر خود یعنی محمد و علی علیهما السّلام را بشناسد و از آنان به درستی اطاعت کند، به وی گفته می­شود: در هر باغی که در بهشت می­پسندی، مقیم شو.

علی بن حسین علیهما السّلام فرمود: اگر حق والدین بر فرزند به سبب احسان آن­ها در حق فرزندانشان باشد، اِحسان محمد و علی علیهما السّلام درباره این اُمّت بسیار بزرگ­تر و ارجمندتر است، به گونه­ای که سبب می­شود این دو، پدرانِ محق­تر به شمار آیند.

محمد بن علی علیهما السّلام فرمود: هرکس بخواهد بداند که چه منزلت و ارجی پیش خدا دارد، باید ببیند چگونه قدرشناس پدران برتر خود یعنی محمد و علی علیهما السّلام است.

جعفر بن محمّد علیهما السّلام فرمود: هرکس حق دو پدر برتر خود یعنی محمد و علی علیهما السّلام را رعایت کند، اگر در حق پدر و مادر نسبی خود و دیگر بندگان قصور کرده باشد، از این جهت زیانی به وی نمی­رسد، زیرا آن دو، رضایت ایشان را برایش به دست می­آورند.

ص: 9

موسی بن جعفر علیهما السّلام فرمود: عظمت ثواب نماز بستگی به میزان تعظیم نمازگزار نسبت به دو پدر برتر خود محمد و علی علیهما السّلام دارد.

علی بن موسی الرضا علیهما السّلام فرمود: آیا ناپسند نمی­دارید که از طرف پدر و مادری که شما را زاده­اند رانده شوید؟ گفتند: بلی، به خدا سوگند ناراحت می­شویم. فرمود: پس هریک از شما تلاش کند از جانب پدر و مادری که برتر از پدر و مادر نسبی او هستند، رانده نشود.

محمد بن علی علیهما السّلام در جواب کسی که به وی عرض کرد: من و محمّد و علی علیهما السّلام را چنان دوست می­دارم که اگر مرا قطعه قطعه کنند دست از اظهار آن بر نمی­دارم؛ فرمود: در این صورت قطعاً محمد و علی علیهِما السّلام از هیچ مساعدتی در حق تو دریغ نمی­ورزند و در روز قیامت محبت تو را هزار هزار برابر جبران می­کنند.

علی بن محمد علیهما السّلام فرمود: هرکس پدر و مادر دینی خود یعنی محمد و علی صلوات الله علیهِما را ارجمندتر از پدر و مادر نسبی خود نداند، حلال و حرام خدا را هرچند اندک، به جا نیاورده است.

حسن بن علی علیهما السّلام فرمود: هرکس اطاعت از پدر و مادر دینی خود یعنی محمد و علی علیهِما السّلام را بر اطاعت از پدر و مادر نسبی خود مقدّم بدارد، خداوند عزّوجل به وی گوید: من نیز تو را بر دیگران مقدّم می­دارم همان­طور که مرا بر پدر و مادر خود مقدّم داشتی و همان­طور که خود را با ایثار محبّت خویش، شرافت بخشیدی، من هم نزد والدین دینی­ات تو را عزّت و شرف می­بخشم.

اما منظور من از «ذی القربی» خویشاوندان پدری و مادری تو هستند. این آیه به تو می­گوید: حق آن­ها را بدان همان­طور که از بنی اسرائیل و نیز از اُمّت محمد صلی الله علیه و آله پیمان گرفت که حق خویشاوندان محمّد صلی الله علیه و آله که امامان پس از وی و خوبان و صالحان این خاندان هستند را بدانند. - . تفسیر امام حسن عسکری : 132 -

ص: 10

**[ترجمه]

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: امام صادق علیه السّلام فرمود: منظور از «والدین» در آیه: «وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا» رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیهما السّلام هستند.

سلام جعفی از امام باقر و ابان بن تغلب از امام صادق علیه السّلام: این آیه در مورد رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام نازل شده است. ابن جبله نیز این حدیث را روایت کرده است.

ابو المضاصبیح از امام رضا علیه السّلام روایت می­کند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مقصود از «والدین» من و علی هستیم.

از برخی امامان علیه السّلام نقل است که آیه: «أن اشکُرلی و لِوالدیکَ» در شأن آن دو بزرگوار نازل شده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من و علی پدران این اُمّت هستیم، من و علی اولیای این اُمّت هستیم.

یکی از أئمّه علیه السّلام در مورد: «لَا أُقْسِمُ بهَِذَا الْبَلَدِ*وَ أَنتَ حِلُّ بهَِذَا الْبَلَدِ*وَ وَالِدٍ وَ مَا وَلَدَ»، - . بلد/ 3 _ 1 - {سوگند

به این شهر، و حال آنکه تو در این شهر جای داری سوگند به پدری [چنان ] و آن کسی را که به وجود آورد.}فرمود: منظور امیرالمؤمنین و آنچه از امامان به وجود آورد، هستند .

ثعلبی در کتاب«ربیع المذکِّرین» و خرگوشی در کتاب «شرف النبیّ» با سندشان نقل کرده­اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حقّ علی بر اُمّت همانند حق پدر بر فرزند است.

در کتاب «الخصائص» از أنس: حقّ علی بن ابی طالب بر مسلمانان همانند حقّ پدر بر فرزند است.

در کتاب «مفردات» ابوالقاسم راغب از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود: ای علی، من و تو پدران این اُمّت هستیم، و از جمله حقوق پدران و مادران آن است که بر ایشان پیوسته و در همه اوقات ترحّم کنند، تا حقوقشان را ادا کرده باشند.

پیامبر صلی الله علیه و آله: من و علی پدران این اُمّت هستیم. و حقّ ما بر ایشان بیشتر از حق پدر و مادرانی است که آنان را به دنیا آورده­اند. زیرا اگر از ما فرمان برند، آن­ها را از آتش نجات می­دهیم و به بهشت جاودان می­بریم و ایشان را از بندگی به بهترین آزادگی می­رسانیم. قاضی ابوبکر بن کامل گوید: معنای این سخن این است که حقّ علی علیه السّلام بر هر مسلمانی آن است که هرگز از فرمان وی سر نپیچد. - . مناقب آل ابی طالب 1: 581 -

ص: 11

**[ترجمه]

**[ترجمه]شاید منشأ شکّ زراره آن باشد که راوی آیه را از خود به روایت ملحق کرده باشد یا اینکه بعد از دانستن زراره اینکه منظور آیه سوره لقمان است، آن را ذکر کرده باشد. - . از آنجا که آیه «اشکُرلی و لِوالِدیکَ» فقط در سوره لقمان آمده، موردی برای شک و تردید وجود ندارد مگر اینکه گفته شود عبدالواحد از طرف خود آیه را به حدیث ملحق کرده باشد. -

ص: 12

**[ترجمه]

بالحیاة کما قال الله تعالی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً(1) و قال فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً(2) إلی غیر ذلک من الآیات و الأخبار و حق الوالدین فی النسب إنما یجب لمدخلیتهما فی الحیاة الأولی الفانیة لتربیة الإنسان فیما یقوی و یؤید تلک الحیاة و حق النبی و الأئمة صلوات الله علیهم أجمعین إنما یجب من الجهتین معا أما الأولی فلکونهم علة غائیة لإیجاد جمیع الخلق و بهم یبقون و بهم یرزقون و بهم یمطرون و بهم یدفع الله العذاب و بهم یسبب الله الأسباب و أما الثانیة التی هی الحیاة العظمی فبهدایتهم اهتدوا و من أنوارهم اقتبسوا و بینابیع علمهم أحیاهم الله حیاة طیبة لا یزول عنهم أبد الآبدین فثبت أنهم الآباء الحقیقیة الروحانیة التی یجب علی الخلق رعایة حقوقهم و الاحتراز عن عقوقهم صلوات الله علیهم أجمعین و قد مضی بعض تحقیقات ذلک فی أبواب کتاب الإمامة.

و قال الراغب الأصفهانی فی المفردات الأب الوالد و یسمی کل من کان سببا فی إیجاد شی ء أو إصلاحه أو ظهوره أبا و لذلک سمی (3) النبی صلی الله علیه و آله أبا المؤمنین قال الله تعالی النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ (4) و فی بعض القراءات و هو أب لهم.

وَ رُوِیَ: أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السّلام أَنَا وَ أَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ.

و إلی هذا أشار بقوله کل سبب و نسب منقطع یوم القیامة إلا سببی و نسبی و قیل أبو الأضیاف لتفقده إیاهم و أبو الحرب لمهیجها و سمی العم مع الأب أبوین و کذلک الأم مع الأب و کذلک الجد مع الأب و سمی (5) معلم الإنسان أباه لما تقدم ذکره (6) و قد حمل

ص: 14

قوله عز و جل إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ(1) علی ذلک أی علماءنا الذین ربونا بالعلم بدلالة قوله تعالی إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا(2) و قیل فی قوله أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ (3) أنه عنی الأب الذی ولده و المعلم الذی علمه و فلان أبو بهیمة(4) أی یتفقدها تفقد الأب (5).

**[ترجمه]در این مورد در باب «أسماء النبیّ صلی الله علیه و آله وسلَّم» و نیز در کتاب «الامامۀ» به تفصیل سخن رفته است و گزیده آن چنین است که انسان دارای یک حیات جسمانی با روح حیوانی و یک زندگی ابدی با ایمان و عِلم و کمالات روحانی است که به موجب آن­ها سعادت أبدی را به دست می­آورد و خداوند متعال در چند جای قرآن کفّار را مردگانی دانسته است که فاقد حیات هستند هرچند به ظاهر زنده­اند. - . از جمله آیه: «إِنَّکَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتی» {البته تو مردگان را شنوا نمی­گردانی} (نمل/ 80) -

همان طور که مردگانی از قبیل مؤمنان را زنده دانسته

ص: 13

و فرموده است: «وَ لَا تحَْسَبنَ َّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتَاً»، - . آل عمران/ 169 - {هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار.} همچنین فرموده است: «وَلنُحْیِیَنَّهُ حَیَوةً طَیِّبَةً»، - . نحل/97 - {قطعاً

او را با زندگی پاکیزه ای، حیاتِ [حقیقی ] بخشیم.}و دیگر آیات و روایات . علّت وجوب حق والدین نَسَبی را در این دنیای فانی باید با مسئولیت تربیت فرزندان برای برخوردار شدن از زندگی خوب و مناسب در این دنیا دانست لیکن حقّ پیامبر و امامان صلوات الله علیهِم اجمعین هم مرتبط به زندگی این جهان و هم حیات اُخروی است. اما حق آن­ها در زندگی این جهانی بدان سبب است که علت غائی آفرینش مخلوقات، آن­ها هستند و بقایشان به بقای آن­ها مربوط است و به حرمت آن­ها روزی داده می­شوند و به برکت وجود آن­ها باران می­بارد و خداوند عذاب را به خاطر آن­ها از بقیه دفع می­کند و خداوند به واسطه آنها گشایش در کارها را به وجود می­آورد. اما حق آنان در زندگی آن جهانی آن است که مردم به راهنمایی ایشان هدایت یافتند و به انوار آن­ها راه راست را پیدا کردند و با چشمه­های علم ایشان، خداوند حیات پاکیزه­ای نصیبشان ساخته که همیشه باقی و پا برجاست. بدین ترتیب ثابت می­شود که پدران حقیقی روحانی که مردم باید حقوق آنان را رعایت کنند و از نافرمانی­شان خودداری کنند، ایشان صلوات الله علیهِم اجمعین هستند که در کتاب «الامامۀ» به برخی بررسی­ها در این مورد اشاره کردیم.

راغب اصفهانی در کتاب المفردات می­نویسد: الأب: پدر، و این لفظ بر کسی که موجب به وجود آمدن چیزی یا اصلاح یا ظهور آن شود اطلاق می­گردد و به همین جهت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله را پدر مؤمنان نامیده­اند. خداوند متعال می­فرماید: «النَّبیِ ُّ أَوْلیَ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتهُُمْ»، - احزاب / 6 - {پیامبر

به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند.} و در بعضی از قرائت­ها «وَ هُوَ أب لَهُم» نیز به آیه اضافه شده است.

روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: من و تو پدران این اُمّت هستیم؛ و به همین نکته اشاره دارد سخن آن حضرت که می­فرماید: در روز قیامت تمام خویشاوندی­های نسبی و سببی منقطع می­شوند جز سبب و نَسَب من؛ و گفته شده: و به سبب اینکه بسیار مهمان­نواز بوده­اند، «ابوالأضیاف» نامیده شده­اند و به دلیل گرم کردن میدان نبرد «ابوالحرب»ش می­نامیدند. عمو و پدر را با هم نیز «والدین» گفته­اند؛ همین­طور مادر با پدر و همچنین جدّ و پدر. معلّم انسان را به دلیل آنچه گفته شد، پدر او می­نامند و مفهوم آیه: «إِنَّا وَجَدْنَا ءَابَاءَنَا عَلیَ أُمَّة»، - . زخرف/ 22 - {«ما

پدران خود را بر آیینی یافتیم.} را حمل

ص: 14

بر این معنا کرده­اند یعنی اینکه«أباءنا» به معنای عالمانی که ما را با عِلم تربیت کردند؛ شمرده شود، به دلیل آیه: «إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَ کُبرََاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا»، - . احزاب /67 - {ما رؤسا و بزرگان خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند.} و نیز گفته شده منظور از آیه: «أَنِ اشْکُرْ لیِ وَ لِوَالِدَیْک» - . لقمان/ 14 - پدری است که وی را به دنیا آورده و مُعلِّمی که او را آموزش داده است؛ زیرا در عرب اگر به کسی گفته شود: «ابو بَهیمه» (: پدر چهار پا) این مفهوم را می­رساند که وی پدرانه از آن مراقبت می­کند. - . مفردات فی غریب القرآن: 5 _4 -

**[ترجمه]

فَطَلَعَ عَلَیْنَا رَجُلٌ شَبِیهٌ بِرِجَالِ مِصْرَ فَتَقَدَّمَ وَ سَلَّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَلَسَ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ یَقُولُ: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَمَا هَذَا الْحَبْلُ الَّذِی أَمَرَنَا اللَّهُ تَعَالَی بِالاعْتِصَامِ بِهِ وَ أَنْ لَا نَتَفَرَّقَ عَنْهُ قَالَ فَأَطْرَقَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَاعَةً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ قَالَ هَذَا حَبْلُ اللَّهِ الَّذِی مَنْ تَمَسَّکَ بِهِ عُصِمَ فِی دُنْیَاهُ وَ لَمْ یَضِلَّ فِی آخِرَتِهِ قَالَ فَوَثَبَ الرَّجُلُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ احْتَضَنَهُ مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِهِ وَ هُوَ یَقُولُ اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِ اللَّهِ وَ حَبْلِ رَسُولِهِ ثُمَّ قَالَ فَوَلَّی وَ خَرَجَ فَقَامَ رَجُلٌ مِنَ النَّاسِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَلْحِقُهُ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یَسْتَغْفِرَ لِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذاً تَجِدُهُ مَرْفِقاً قَالَ فَلَحِقَهُ الرَّجُلُ وَ هُوَ عُمَرُ وَ سَأَلَهُ أَنْ یَسْتَغْفِرَ لَهُ فَقَالَ هَلْ فَهِمْتَ مَا قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ وَ مَا قُلْتُ لَهُ قَالَ الرَّجُلُ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ إِنْ کُنْتَ مُتَمَسِّکاً بِذَلِکَ الْحَبْلِ فَغَفَرَ اللَّهُ لَکَ وَ إِلَّا فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَکَ وَ تَرَکَهُ (1).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد، تأویل الآیات الظاهرة: علی بن حسین علیهما السّلام فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد نشسته بود و صحابه نیز حضور داشتند. پیامبر به آنان فرمود: مردی از بهشتیان بر شما وارد می­شود و سؤالی می­کند که برایش اهمیّت بسیار دارد. گفت: مردی ص: 15

بر ما نمایان شد که بیشتر به مردم مصر شباهت داشت. وی جلو آمده و به رسول خدا صلی الله علیه و آله

سلام داد و نشست و گفت: یا رسول الله، شنیده­ام که خداوند می­فرماید: «وَاعتَصموا بِحبل الله جمیعاً و لا تَفَرّقُوا»، این ریسمانی که خداوند به ما دستور داده به آن چنگ زنیم و از او دور نشویم چیست؟ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله مدتی سر به زیر افکنده و سپس سر برداشته و با دست به علی بن ابی طالب علیه السّلام اشاره نموده و فرمود: این همان ریسمان الهی است که هر کس به او چنگ زند، در دنیا از ارتکاب گناه احتراز می­جوید و در آخرت از جمله گمراهان نخواهد بود. پس آن مرد از پشت سر علی علیه السّلام را در آغوش کشیده و می­گفت: من به ریسمان خدا و رسولش چنگ زده­ام. سپس برخاست و از آنجا رفت. پس مردی از حاضران برخاست و عرض کرد: یا رسول الله، آیا به دنبالش بروم و از او بخواهم برایم استغفار کند؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله

فرمود: اگر نسبت به تو ارفاق کند! پس آن مرد _ که عمر بود _ در پی وی افتاد و از او خواست برایش استغفار کند. گفت: آیا فهمیدی رسول خدا به من چه گفت و من به او چه گفتم؟ گفت: بلی! پس به وی گفت: اگر متمسّک به آن ریسمان هستی، خدایت بیامرزد و اگر نیستی، خدایت نیامرزد! و رفت. - . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی -

**[ترجمه]

وَجْهَهُ إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ (1) قَالَ نَزَلَ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام کَانَ أَوَّلَ مَنْ أَخْلَصَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ أَیْ مُؤْمِنٌ مُطِیعٌ- فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ إِلَی اللَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ وَ اللَّهِ مَا قُتِلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ إِلَّا عَلَیْهَا.

وَ رُوِیَ: فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی یَعْنِی وَلَایَةَ عَلِیٍّ علیه السّلام.

الرِّضَا علیه السّلام قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَتَمَسَّکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی فَلْیَتَمَسَّکْ بِحُبِّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر علیه السّلام در باب مصداق آیه: «ضرُِبَتْ عَلَیهِْمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ مَا ثُقِفُواْ إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ»، - . آل عمران / 112 - {هر

کجا یافته شوند، به خواری دچار شده اند مگر آنکه به پناه امان خدا و زینهار مردم [روند]} می­فرماید: «حَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ» کتاب از جانب خداست و «حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» علی بن ابی طالب است.

مردی عرب و بادیه نشین از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره مصداق آیه «وَاعتَصموا بِحبل الله» پرسید؛ پیامبر صَلی الله علیه و آله دست خود را بر شانه علی علیه السلام نهاد و فرمود: ای عرب بادیه نشین! این همان حبل خداست، پس به او چنگ بزن. پس آن مرد عرب به پشت سر امام علی علیه السّلام رفته و او را در آغوش گرفته گفت: خداوندا، تو را گواه می­گیرم که به ریسمان تو چنگ زدم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر کسی دوست دارد مردی بهشتی را ببیند، به این مرد نگاه کند. از امام باقر و صادق علیهِما السّلام نیز روایتی شبیه به این مضمون نقل شده است.

انس بن مالک درباره مصداق آیه: «وَ مَن یُسْلِمْ

ص: 16

وَجْهَهُ إِلیَ اللَّهِ وَ هُوَ محُْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی»، - . لقمان/ 22 - {و هر کس خود را _ در حالی که نیکوکار باشد _ تسلیم خدا کند، قطعاً در ریسمان استوارتری چنگ در زده.}گوید: این آیه در حق علی علیه السّلام نازل شده است؛ زیرا او نخستین کسی است که نیکوکارانه خود را تسلیم خدا کرد و به ریسمان استوار او چنگ زد. به خدا سوگند، علی علیه السّلام جز بر سر قول «لا إله ألّا الله» و «إلی الله عاقبۀ الأُمور» کشته نشد. و روایت شده است که «عروۀ الوثقی» ولایت علی علیه السّلام است.

امام رضا علیه السّلام می­فرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس دوست داشته باشد به «عروۀ الوثقی» چنگ زند، به حُبّ علی علیه السّلام چنگ بزند. - . مناقب آل ابی طالب 1: 562 _ 561 -

**[ترجمه]

أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ (1) إِلَیْهِ وَ إِلَی ذُرِّیَّتِهِ فَقَامُوا جَمِیعاً وَ تَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ وَ أَخَذُوا بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ اخْتَصَرْنَاهُ وَ سَیَأْتِی بِطُولِهِ إِنِ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (2).

**[ترجمه]الغیبة نعمانی: جابر گوید: مردمانی از یمن به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیده و گفتند: یا رسول الله، وصیّ تو کیست؟ فرمود: او همان کسی است که خداوند دستور داده به وی چنگ زنید و فرمود: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا». عرض کردند: برای ما روشن کنید که این ریسمان چیست؟ فرمود: آن ریسمان کلام خداست، آنجا که می­فرماید: «إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ». «حَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ» قرآن است و«حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» وصیّ بعد از من است. گفتند: یا رسول الله وصیّ تو کیست؟ فرمود: او همان کسی است که خداوند درباره­اش گفته است: «أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَاحَسْرَتیَ عَلیَ مَا فَرَّطتُ فیِ جَنبِ الله»، - . زمر/ 56 - {تاآنکه [مبادا] کسی بگوید: «دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم.}گفتند: یا رسول الله ، «جنب الله» چیست؟ فرمود: او کسی است که خداوند درباره­اش می­فرماید: «یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلیَ یَدَیْهِ یَقُولُ یَلَیْتَنیِ اتخََّذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً»، - . فرقان/ 27 - {ستمکار

دستهای خود را می گَزد [و] می گوید: «ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم.»}وصیّ من همان «سَبیل» است که به سوی من ختم می­شود. گفتند: یا رسول الله، تو را به آنکه به حق مبعوثتان فرمود، او را به ما نشان دهید که مشتاق دیدنش گشتیم. فرمود: او همان کسی است که خداوند وی را آیتی برای جویندگان قرار داد، اگر با نگاه کسی که قلب بینا دارد و شاهدانه گوش فرا می­دهد، در پی­ او باشید، در خواهید یافت که او وصیّ من است همان­طور که دریافتید، من پیامبر شما هستم. پس به میان صف جمعیت مردم بروید و به سیمای آن­ها خیره شوید، و ببینید قلبتان به چه کس مایل است، وصیّ من اوست! زیرا خداوند عزّوجل می­فرماید: «فَاجْعَلْ

ص: 17

أَفِْئدَةً مِّنَ النَّاسِ تهَْوِی إِلَیهِْم »،{پس دلهای برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده.} یعنی متمایل به او و ذرّیه او می­شوند. پس حاضران جملگی در میان جمع به جستجو پرداخته و دست علی علیه السّلام را گرفتند، و این حدیث طولانی است که آن را مختصر کردیم و تفصیل آن إن شاء الله تعالی به زودی آورده خواهد شد. - . الغیبة للنعمانی: 15 _16 -

**[ترجمه]

فِی جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِذْ وَرَدَ عَلَیْهِ أَعْرَابِیٌّ فَبَرَکَ (1) بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَهَذَا الْحَبْلُ الَّذِی أَمَرَنَا بِالاعْتِصَامِ بِهِ مَا هُوَ قَالَ فَضَرَبَ النَّبِیُّ یَدَهُ عَلَی کَتِفِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَقَالَ وَلَایَةُ هَذَا قَالَ فَقَامَ الْأَعْرَابِیُّ وَ ضَبَطَ بِکَفَّیْهِ إِصْبَعَیْهِ جَمِیعاً ثُمَّ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَعْتَصِمُ بِحَبْلِهِ قَالَ وَ شَدَّ أَصَابِعَهُ (2).

أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الصَّائِغِ قَالَ: سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام یَقُولُ فِی قَوْلِهِ: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً قَالَ نَحْنُ حَبْلُ اللَّهِ.

**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان صحابه خود نشسته

ص: 18

بود که مردی از اعراب بادیه نشین وارد مجلس شد و در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته و عرض کرد: یا رسول الله، شنیده­ام که خداوند متعال در قرآن فرموده است: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا»، این ریسمانی که دستور یافته­ایم به آن چنگ زنیم چیست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله دست بر شانه علی بن ابی طالب علیه السّلام گذاشته و فرمود: «ولایتِ» این آقاست. پس آن اعرابی با دو دست خود انگشتان دو دست علی علیه السّلام را محکم گرفته و گفت: «أشهَدُ أن لا إله إلّا الله و أشهدُ أنَّ محمّداً رسولُ الله و أعتَصِمُ بِحبلِهِ (و به ریسمان او چنگ می­زنم)» این را گفت: و انگشتان خود را بست. - . تفسیر فرات : 15 -

مؤلف: ابن بطریق در المستدرک از ابو نعیم با سند خود از ابوحفص صائغ نقل می­کند که گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که درباره آیه: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا» فرمود: «حَبلِ الله» ما هستیم. - . العمدۀ: 150 -

**[ترجمه]

عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ هُوَ حَبْلُ اللَّهِ- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ إِلَی آخِرِ الْخُطْبَةِ بِطُولِهَا.

**[ترجمه]الخصائص: امام موسی بن جعفر علیهما السّلام از پدرش روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در همان بیماری که بدان از دنیا رفت، در خطبه­ای فرمود: ای گروه مهاجرین و انصار و هر که در این روز و در این ساعت از انس و جن صدای مرا می­شنود؛ حاضران شما غایبان را آگاه سازند که من در میان شما کتاب خدا را به جا گذاشتم که در برگیرنده نور است و هدایت و احکامی که خداوند فرض نموده تا حجّت خدا و حجّت من و حجّت ولیّ من بر شما باشد. و عِلم اکبر را که همان علم دین و نور هدایت و درخشش اوست در میان شما به جا گذاشتم و او علی بن ابی طالب علیه السّلام است، همان ریسمان خداوندی که فرمود: «وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُواْ وَ اذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَینْ َ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَ کُنتُمْ عَلیَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکُم مِّنهَْا کَذَالِکَ یُبَینِ ُّ اللَّهُ لَکُمْ ءَایَاتِهِ لَعَلَّکمُ ْ تهَْتَدُونَ»، - . آل عمران/ 103 - {و

همگی به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود یاد کنید: آن گاه که دشمنان [یکدیگر] بودید، پس میان دلهای شما الفت انداخت، تا به لطف او برادران هم شدید و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید. این گونه، خداوند نشانه های خود را برای شما روشن می کند، باشد که شما راه یابید... تا پایان خطبه­ای طولانی}

**[ترجمه]

و ثانیها أنه دین الله و الإسلام (1)

وَ ثَالِثُهَا مَا رَوَاهُ أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ: نَحْنُ حَبْلُ اللَّهِ الَّذِی قَالَ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً.

و الأولی حمله علی الجمیع

وَ یُؤَیِّدُهُ (2) مَا رَوَاهُ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ حَبْلَیْنِ إِنِ اتَّخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی أَحَدُهُمَا أَکْبَرُ مِنَ الْآخَرِ- کِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی أَلَا وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ.

انتهی (3).

أقول و فسر الأکثر الحبل فی الآیة الأخری (4) بالعهد و الأیمان.

**[ترجمه]بدان که حَبل (ریسمان) به هر چیزی گفته می­شود که انسان برای رسیدن به هدف به آن چنگ می­زند و از این مورد «حبل الأمان» است و بدان سبب این نام را به خود اختصاص داده که تمسک به آن موجب نجات است. خداوند متعال قرآن و عترت را به ریسمانی تشبیه کرده که برای رسیدن به رضای خدا و قُرب و ثواب او، به آن چنگ زده می­شود. جزری در توصیف قرآن گوید: کتاب خدا و ریسمانی است که از آسمان به زمین امتداد یافته یعنی نور هدایت او؛ و عرب «نور ممتد» را به ریسمان و نخ تشبیه می­کند. در حدیثی دیگر آمده است که او حبل الله المتین یعنی نور هدایت است؛ و گفته شده «حبل الله» به معنی پیمان و أمان نامه اوست که انسان را از عذاب در أمان می­دارد. «حبل» به معنی عهد و میثاق نیز به کار رفته است .

طبرسی رحمۀ الله علیه گوید: «وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا» یعنی به وی چنگ زنید و تمسّک جویید. نیز گفته شده که به معنای پناه بردن به او از گزند دیگری است. در معنای «حبل الله» سخن بسیار است: یکی اینکه به معنی«قرآن» است.

ص: 20

دیگر اینکه «دین خدا و اسلام» است، معنای دیگر را ابان بن تغلب از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت فرمود: «حبل الله»ی که در آیه : «وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا» آمده، ما هستیم؛ اما بهتر است همه این معانی را درست بدانیم زیرا ابوسعید خدری از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: ای مردم، من دو ریسمان در میان شما بر جای گذاشتم که اگر به آن­ها تمسّک جویید پس از من هرگز گمراه نمی­شوید، یکی از دیگری بزرگ­تر است و آن کتاب خداست که از آسمان تا زمین امتداد دارد و دیگری عترت و أهل بیت من است؛ بدانید که این دو از هم جدا نمی­شوند تا اینکه بر سر حوض کوثر نزد من آیند. پایان! - . مجمع البیان 2: 482 -

مؤلف: اکثر مفسّران واژه «حبل» را در آیه دیگر2 به معنی عهدها و سوگندها دانسته­اند. - . آیه «إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ»، (آل عمران/112) -

**[ترجمه]

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام درباره معنای: «لِّیُنذِرَ بَأْسًا شَدِیدًا مِّن لَّدُنْه »، - . کهف/ 2 - {تا

[گناهکاران را] از جانب خود به عذابی سخت بیم دهد.}می­فرماید: «البأس الشدید» علی علیه السّلام است و او در کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله با دشمنانش جنگید. این است معنای واقعی «لِّیُنذِرَ بَأْسًا شَدِیدًا مِّن لَّدُنْه». - . تفسیر عیاشی، نسخه خطی -

ص: 21

**[ترجمه]

اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ (1) قَالَ أَوَّلُ مَنْ یُکْسَی مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ إِبْرَاهِیمُ لِخَلَّتِهِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ مُحَمَّدٌ لِأَنَّهُ صَفْوَةُ اللَّهِ ثُمَّ عَلِیٌّ یَزِفُ (2) إِلَی الْجِنَانِ ثُمَّ قَرَأَ ابْنُ عَبَّاسٍ الْآیَةَ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ أَصْحَابُهُ (3).

وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ قَالَ مُنْتَقِمُونَ بِعَلِیٍّ علیه السلام (4).

**[ترجمه]کشف الغمّۀ: ابن عباس در مورد آیه: «یَوْمَ لَا یخُْزِی

ص: 22

اللَّهُ النَّبیِ َّ وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مَعَهُ»، - . تحریم / 8 - {در آن روز خدا پیامبر [خود] و کسانی را که با او ایمان آورده بودند خوار نمی گرداند.} گوید: اولین کسی که جامه­های بهشت را بر وی می­پوشانند، ابراهیم است، به خاطر خلیل خدا بودن؛ سپس محمد، به دلیل برگزیده خدا بودن سپس علی است که به بهشت هدایت می­شود. سپس ابن عباس آیه یاد شده را تلاوت نمود و گفت: درباره علی و یارانش نازل شده است. - . کشف الغمّۀ: 93 -

نیز در باب آیه: «فَإِمَّا نَذْهَبنَ َّ بِکَ فَإِنَّا مِنهُْم مُّنتَقِمُون» از ابن عباس سؤال شد، گفت: منظور، انتقام گرفتن به دست علی علیه السّلام است. - . کشف الغمّه: 93 -

**[ترجمه]

عَلِیٌّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَرَأَیْنَا أَنَّ جَبْرَئِیلَ غَمَزَهُ (1) فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی أَثَرِ ذَلِکَ- فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ- بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام انْتَهَی (2).

أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْعُمْدَةِ عَنِ ابْنِ الْمَغَازِلِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ هِلَالِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ- أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْناهُمْ فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ (3) ثُمَّ نَزَلَتْ قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِیَنِّی ما یُوعَدُونَ- رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (4) ثُمَّ نَزَلَتْ فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ (5) فِی عَلِیٍ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ إِنَّ عَلِیّاً لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ- وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (6).

وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ فِی مَنْقَبَةِ الْمُطَهَّرِینَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَیْفَةَ: إِنَّا مُنْتَقِمُونَ یَعْنِی بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس در مورد آیه: «فَإِمَّا نَذْهَبنَ َّ بِکَ فَإِنَّا مِنهُْم مُّنتَقِمُون» گفت: منظور این است که به دست علی علیه السّلام انتقام می­گیریم. - . تفسیر فرات : 151 _ 150 -

مؤلف: ابن بطریق در المستدرک از ابونعیم با سند خود از زرّ بن حبیش از حذیفه شبیه این روایت را نقل کرد و از فضائل سمعانی از جابر همانند این روایت را آورده است.

مؤلف: علّامه _ رحمۀ الله علیهِ _ نظیر آن را آورده است. - . کشف الیقین: 128 -

شیخ طبرسی _ قدس الله روحه _ گوید: حسن و قتاده گویند: خداوند در حق پیامبر خود لطف و کرامت عنایت فرمود که این نقمت را نشانش نداد و از دنیا بُرد و در زمان حیات مبارکش از اُمّت خود جز اموری که مورد روشنی چشم او بودند، چیزی ندید و پس از وفات او بود که نقمت و گرفتاری سخت در میان اُمّت وی افتاد و روایت است که خداوند به وی نشان داد که پس از مرگش چه اتفاقاتی خواهد افتاد از این رو پیوسته گرفته و ناراحت بود و هرگز لبخند نمی­زد تا اینکه به لقای پروردگارش رفت.

جابر بن عبدالله انصاری گوید: من در حجۀ الوداع در منی، از هرکس به رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیک­تر بودم که فرمود: نبینم پس از من مرتد شوید و کفر ورزید و گردن یکدیگر را بزنید. به خدا سوگند اگر چنین کنید مرا در سپاهی خواهید دید که با آن به جنگ می­پردازید. سپس به پشت خود سر برگرداند و فرمود: یا اینکه با علی بجنگید _

ص: 23

و سه بار این جمله را تکرار فرمود _ پس ما دیدیم جبرئیل به آن حضرت اشاره نمود و سپس آیه «فَإِمَّا نَذْهَبنَ َّ بِکَ فَإِنَّا مِنهُْم مُّنتَقِمُون»{ پس اگر ما تو را [از دنیا] ببریم، قطعاً از آنان انتقام می کشیم،} _ با علی بن ابی طالب _ نازل گردید. - . مجمع البیان 9 : 49 -

مؤلف: ابن بطریق در کتاب «العمدۀ» از ابن مغازلی با سندی از جابر نظیر این روایت را آورده و به آخر آن چنین افزوده است: «أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْنَاهُمْ فَإِنَّا عَلَیهْم مُّقْتَدِرُون »، - . زخرف/ 42 - {یا

[اگر] آنچه را به آنان وعده داده ایم به تو نشان دهیم حتماً ما بر آنان قدرت داریم.} سپس آیات: «قُل رَّبّ ِ إِمَّا تُرِیَنیّ ِ مَا یُوعَدُونَ*رَبّ ِ فَلَا تجَعَلْنیِ فیِ الْقَوْمِ الظَّالِمِین »، - . مؤمنون/ 94 _93 - {بگو:

«پروردگارا، اگر آنچه را که [از عذاب ] به آنان وعده داده شده است به من نشان دهی، پروردگارا، پس مرا در میان قوم ستمکار قرار مده.»} نازل گردید. و بعد از آن آیه: «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلیَ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ* وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَّکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسَْئلُونَ»، - . زخرف/ 44 _ 43 - {پس به آنچه به سوی تو وحی شده است چنگ دَرْزَنْ، که تو بر راهی راست قرار داری. و به راستی که [قرآن ] برای تو و برای قوم تو [مایه ] تذکّری است، و به زودی [در مورد آن ] پرسیده خواهید شد.} که در اصل این دو آیه چنین بوده­اند: «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ _ فی علیّ _ إِنَّکَ عَلیَ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ _ و أن علیّاً لَعِلمُ لِلساعۀ _ وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَّکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسَْئلُونَ _ عن علی بن ابی طالب علیه السّلام _». - . العمدۀ: 185 -

ابونعیم در «منقبۀ المطهّرین» با سند خود از حذیفه روایت کرده است که منظور از «إِنَّامنتَقِمُون» یعنی: به دست علی علیه السّلام انتقام می­گیریم .

**[ترجمه]

**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس درباره شأن نزول آیه: «اِنَّ اللَّهَ یحُِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فیِ سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُم بُنْیَانٌ مَّرْصُوصٌ »، - . صف/ 4 - {در

حقیقت، خدا دوست دارد کسانی را که در راه او صف در صف، چنان که گویی بنایی ریخته شده از سُربند، جهاد می کنند.} گوید: این آیه درباره امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام حمزه، عبیدۀ، سهل بن حنیف، حارث بن صمّه و أبودجّانه نازل شده است. - . تفسیر فرات: 184 -

[کنز جامع الفوائد: با سند خود از ابن عباس نظیر این روایت را آورده است.] - . نسخه خطی -

ص: 24

**[ترجمه]

کَانَ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ- وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنِ الْحَافِظِ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُرَّةَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: مِثْلَهُ.

**[ترجمه]کشف الغمّۀ: ابوبکر بن مردویه همانند این روایت را آورده است. - . کشف الغمّۀ: 93 -

ابونعیم در کتاب«ما نزل من القرآن فی علی» با سند خود از ابن مسعود آورده است که وی

ص: 25

این آیه را به صورت «و کفی الله المؤمنینَ القتال _ بِعلیّ بن ابی طالب علیه السّلام _» قرائت می­کرد.

مؤلف: ابن بطریق در المستدرک از حافظ ابو نعیم با سند خود از مُرّه از ابن مسعود شبیه این روایت را ثبت کرده است.

**[ترجمه]

إِنَّ رَجُلًا یُصِیبُهُ هَذَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَحَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ یَفْعَلَ بِهِ وَ یَفْعَلَ (1) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام مُجِیباً لَهُ وَ بَکَی ثَانِیَةً وَ أَمَّا أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَرَنِی وَلَّیْتُ عَنْکَ وَ لَا فَرَرْتُ وَ لَکِنِّی کَیْفَ حُرِمْتُ الشَّهَادَةَ فَقَالَ لَهُ إِنَّهَا مِنْ وَرَائِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ

قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ قَدْ أَرْسَلَ یُوَعِّدُنَا وَ یَقُولُ مَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ حَمْرَاءُ الْأَسَدِ(2) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام لَا بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ- لَا أَرْجِعُ عَنْهُمْ وَ لَوْ حُمِلْتُ عَلَی أَیْدِی الرَّجُلِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ (3).

**[ترجمه]العمدۀ: ثعلبی در تفسیر آیه: «وَ لَقَدْ کُنتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِن قَبْلِ أَن تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَ أَنتُمْ تَنظُرُون »، - . آل عمران / 143 -

{و شما مرگ را پیش از آنکه با آن روبرو شوید، سخت آرزو می کردید پس، آن را دیدید و [هم چنان ] نگاه می کردید.} گوید: این آیه در روز جنگ اُحد نازل شد. در این روز علی بن ابی طالب علیه السّلام طلحه را که پرچم قریش را حمل می­کرد، به قتل رساند، پس خداوند در این روز مسلمانان را پیروز گردانید. زبیر بن عوّام گوید: دیدم که هند و همراهانش پا به فرار گذاشته و در حالی که عورت­های خود را بیرون انداخته بودند تا علی علیه السّلام آنان را دنبال نکند، از کوه بالا می­رفتند. دشمنان آرزو می­کردند بمیرند اما در جنگ، با علی بن ابی طالب علیه السّلام روبرو نشوند. - . العمدۀ -

الطرائف: نظیر این روایت را از ثعلبی آورده است. - . الطرائف: 24 -

مؤلف: سید بن طاوس _ رحمۀ الله علیهِ _ در کتاب «سعد السعود» می­نویسد: در کتاب «ما نزل من القرآن فی اهل البیت علیه السّلام» نسخه­ای کهن که نام مؤلف آن هم ذکر نشده بود، چنین خواندم: شعبی گفت: هنگام بازگشت از جنگ اُحد علی علیه السّلام هشتاد زخم عمیق برداشته بود. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی بر وی وارد گشت که بر روی پوستینی نشسته بود. چون چشم پیامبرصلی الله علیه و آله به ایشان افتاد، بگریست و فرمود:

ص: 26

مردی که در راه خدا بدین حال و روز افتد، بر خداوند فرض است که با وی آن کند که شایسته او باشد. پس علی علیه السّلام در پاسخ آن حضرت _ که دوباره به گریه افتاده بود _ گفت: یا رسول الله، خداوند را سپاسگزارم که نگذاشت تنهایت بگذارم و یا اینکه بگریزم، اما در فکرم که چرا از نایل آمدن به فیض شهادت محروم شده­ام؟! پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: إن شاء الله آن هم بعداً نصیبت خواهد شد. سپس فرمود: ابوسفیان پیغام داده است که وعده جنگ بعدی ما «حمراء الاسد» - . نام محلی است در 8 مایلی مدینه که رسول خدا صَلی الله علیه و آله در جنگ اُحد مشرکان را تا آنجا دنبال کرد. (مراصدالطّلاع 1: 424) - خواهد بود. علی علیه السّلام عرض کرد: به خدا سوگند از جنگ با آن­ها سر باز نخواهم زد هرچند سوار بر دستان مردان به سوی میدان جنگ برده شوم، پس خداوند این آیه را نازل کرد: «وَ کَأَیِّن مِّن نَّبیِ ٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُواْ لِمَا أَصَابهَُمْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ وَ مَا ضَعُفُواْ وَ مَا اسْتَکاَنُواْ وَ اللَّهُ یحُبُّ الصَّابرِین »، - . سعد السعود: 112 _ 111. آل عمران/ 146 - {و

چه بسیار پیامبرانی که همراه او توده های انبوه، کارزار کردند و در برابر آنچه در راه خدا بدیشان رسید، سستی نورزیدند و ناتوان نشدند و تسلیم [دشمن ] نگردیدند، و خداوند، شکیبایان را دوست دارد.}

**[ترجمه]

الْقِبْطِیَّةِ قَالَ أَ تَکْتُمِینَ عَلَیَّ حَدِیثِی قَالَتْ نَعَمْ قَالَ فَإِنَّهَا عَلَیَّ حَرَامٌ لِیَطِیبَ قَلْبُهَا فَأَخْبَرَتْ عَائِشَةَ وَ بَشَّرَتْهَا مِنْ تَحْرِیمِ مَارِیَةَ فَکَلَّمَتْ عَائِشَةُ النَّبِیَّ فِی ذَلِکَ فَنَزَلَ وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً(1) إِلَی قَوْلِهِ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ عَلِیٌّعلیه السلامیَقُولُ اللَّهُ وَ اللَّهُ حَسْبُهُ وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ.

الْبُخَارِیُّ وَ أَبُو یَعْلَی الْمَوْصِلِیُّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: سَأَلْتُ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ عَنِ الْمُتَظَاهِرَتَیْنِ قَالَ حَفْصَةُ وَ عَائِشَةُ.

السُّدِّیُّ عَنْ أَبِی مَالِکٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبُو بَکْرٍ الْحَضْرَمِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام وَ الثَّعْلَبِیِّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السّلام وَ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ: وَ النَّاصِرُ لِلْحَقِ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ رَوَاهُ أَبُو نُعَیْمٍ الْأَصْفَهَانِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ عَلِیّاً بَابُ الْهُدَی بَعْدِی وَ الدَّاعِی إِلَی رَبِّی وَ هُوَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ- وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً(2) الْآیَةَ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام عَلَی الْمِنْبَرِ: أَنَا أَخُو الْمُصْطَفَی خَیْرِ الْبَشَرِ مِنْ هَاشِمٍ سَنَامُهُ (3) الْأَکْبَرُ وَ نَبَأٌ عَظِیمٌ جَرَی بِهِ الْقَدَرُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ مَضَتْ بِهِ الْآیَاتُ وَ السُّوَرُ وَ إِذَا ثَبَتَ أَنَّهُ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ فَیَنْبَغِی کَوْنُهُ أَصْلَحَ مِنْ جَمِیعِهِمْ بِدَلَالَةِ العُرْفِ وَ الِاسْتِعْمَالِ کَقَوْلِهِمْ فُلَانٌ عَالِمُ قَوْمِهِ وَ شُجَاعُ قَبِیلَتِهِ (4).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: ابن عباس گوید: حفصه در خانه عایشه پیامبرصلی الله علیه و آله را با ماریه قبطیه دید.

ص: 27

پیامبرصلی الله علیه و آله به حفصه فرمود: آیا آنچه را دیدی کتمان می­کنی؟ حفصه گفت: آری! پس برای اینکه دل او را خرسند کرده باشد، فرمود: از این پس ماریه بر من حرام است! اما حفصه عایشه را از ماجرا آگاه ساخت و به وی مژده داد که پیغمبر صلی الله علیه و آله ماریه را بر خود حرام کرده است، پس عایشه در این مورد با پیامبر صلی الله علیه و آله به گفتگو پرداخت و در پی آن، این آیات نازل شد: «وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبیِ ُّ إِلیَ بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَ أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَن بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنبَأَکَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنیِ َ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ*إِن تَتُوبَا إِلیَ اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا وَ إِن تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلَائکَةُ بَعْدَ ذَلِکَ ظَهِیرٌا»، - . تحریم / 4 _3 - {و

چون پیامبر با یکی از همسرانش سخنی نهانی گفت، و همین که وی آن را [به زن دیگر] گزارش داد و خدا [پیامبر] را بر آن مطّلع گردانید [پیامبر] بخشی از آن را اظهار کرد و از بخشی [دیگر] اعراض نمود. پس چون [مطلب ] را به آن [زن ] خبر داد، وی گفت: «چه کسی این را به تو خبر داده؟» گفت: «مرا آن دانای آگاه خبر داده است.» اگر [شما دو زن ] به درگاه خدا توبه کنید [بهتر است ]، واقعاً دلهایتان انحراف پیدا کرده است. و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید، در حقیقت، خدا خود سرپرست اوست، و جبرئیل و صالح مؤمنان [نیز یاور اویند] و گذشته از این، فرشتگان [هم ] پشتیبان [او] خواهند بود.} ابن عباس گوید: به خدا سوگند که«صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» علی علیه السّلام است. خداوند در این آیه خود را پشتیبان علی علیه السّلام دانسته و نیز فرشتگان را پشتیبان وی شمرده است.

بخاری و ابویعلی موصلّی گویند: ابن عباس گفت: از عمر بن خطّاب از دو زنی که به یکدیگر کمک کرده بودند پرسیدم، گفت: حفصه و عایشه بودند.

سدّی با سند خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است که فرمود: «صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» علی بن ابی طالب علیه السّلام است.

زید بن علی و الناصر للحق گویند: «وصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» علی بن ابی طالب علیه السّلام است.

ابونعیم اصفهانی با سند از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که آن حضرت فرمود: پس از من علی دروازه هدایت، دعوت کننده به سوی پروردگار من و صالح مؤمنان است و: «وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِّمَّن دَعَا إِلیَ اللَّهِ وَ عَمِلَ صَالِحًا وَ قَالَ إِنَّنیِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ»، - . فصّلت/ 33 - {و

کیست خوش­گفتارتر از آن کس که به سوی خدا دعوت نماید و کار نیک کند و گوید: «من [در برابر خدا] از تسلیم شدگانم».}

امیرالمؤمنین علیه السّلام بر بالای منبر فرمود: من برادر مصطفی خیر البَشَر هستم، بزرگ خاندان هاشم و آن خبر عظیمی که دست تقدیر آن را به جریان انداخته، و صالح مؤمنانم که آیه­ها و سوره­ها را به خود اختصاص داده است! و اگر ثابت شود که صالح المؤمنین اوست، اصلح بودنش نسبت به دیگران نیز ثابت است هم به جهت عرف و هم به جهت استعمال لفظ، آن سان که آنان می­گویند: فلانی دانای قوم است و دلاور قبیله­اش، بدین معناست که در میان آن­ها از این دو جهت همتا ندارد. - . مناقب آل ابی طالب 1: 562 -

**[ترجمه]

أَمَرَنِی أَنْ أُقِیمَ (1) عَلِیّاً عَلَماً وَ إِمَاماً وَ خَلِیفَةً وَ وَصِیّاً وَ أَنْ أَتَّخِذَهُ وَزِیراً(2) مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ عَلِیّاً بَابُ الْهُدَی بَعْدِی وَ الدَّاعِی إِلَی رَبِّی وَ هُوَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ الْخَبَرَ(3).

**[ترجمه]امالی صدوق: ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم، چه کسی از خداوند نیکو گفتارتر است؟ و چه کسی راستگوتر از خداست؟ ای مردم، پروردگار شما جلَّ جلالُه

ص: 28

به من امر فرموده که علی را بزرگ، امام، خلیفه و وصیّ خودم بر شما قرار داده، او را وزیر خود گردانم؛ ای مردم، بدانید که علی بعد از من دروازه هدایت است و دعوت کننده به سوی پروردگارم و او صالح المؤمنین است... - . امالی شیخ صدوق: 20 -

**[ترجمه]

أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مَرَّتَیْنِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ قَالَ لَهُمْ أَ تَدْرُونَ مَنْ وَلِیُّکُمْ بَعْدِی قَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ قَالَ- فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ وَلِیُّکُمْ بَعْدِی وَ الْمَرَّةَ الثَّانِیَةَ فِی غَدِیرِ خُمٍّ حِینَ قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ.

وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (1).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 29

دو بار امیرالمؤمنین علیه السلام را به صحابه معرّفی نموده است: یک بار به ایشان فرمود: آیا می­دانید ولیّ شما پس از من کیست؟ گفتند: خدا و رسول به این أمر آگاه­ترند. فرمود: خداوند تبارک و تعالی فرموده است: «فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» و منظور وی امیرالمؤمنین است. او پس از من ولیّ شماست. و بار دوم در غدیر خُم بود که فرمود: «مَن کُنتُ مولاه فَهذا علیٌّ مولاه». از ابن عباس نیز نظیر این روایت را نقل کرده است. - . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی -

**[ترجمه]

الْقَاسِمِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ (1) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی قَوْلِهِ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ فِی کِتَابِ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی عَلِیٍّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.و بإجماع الشیعة علی ذلک کما ادعاه السید المرتضی رحمه الله.

**[ترجمه]العمدۀ:

ص: 30

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «صالح المؤمنین» در این آیه علی بن ابی

طالب علیه السّلام است.

ابونعیم در کتاب «ما نزل من القرآن فی علی» با سند خود می­نویسد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «صالح المؤمنین» علی بن ابی طالب علیه السلام است. و حسب نظر سید مرتضی رحمه الله علیه، شیعه بر این أمر اجماع دارند.

**[ترجمه]

لا تطمعوا فی و لا تحدثوا أنفسکم بمغالبتی فإن معی من أنصاری فلانا و فلانا فإنه لا یحسن أن یدخل فی کلامه إلا من هو الغایة فی النصرة و الشهرة بالشجاعة و حسن المدافعة و شدة معاونة ذلک السلطان فدل علی أنه أشجع الصحابة و أعونهم للرسول.

الثانی أن قوله صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ یدل علی أنه أصلح من جمیعهم بدلالة العرف و الاستعمال لأن أحدنا إذا قال فلان عالم قومه و زاهد أهل بلده لم یفهم من قوله إلا کونه أعلمهم و أزهدهم فإذا ثبت فضله بهذین الوجهین ثبت عدم جواز تقدیم غیره علیه لقبح تفضیل المفضول.

**[ترجمه]علّامه در«کشف الحق» خود این گونه آورده است: طبق اجماع مفسران و روایت جمهور راویان، «صالح المؤمنین» علی علیه السّلام است. - . کشف الحق: 94 -

طبرسی گوید: این روایت از طرق خاصّه و عامه نقل شده و در هر دو مکتب مصداق عبارت «صالح المؤمنین» علی علیه السّلام دانسته شده است. و این نظر مجاهد است. در کتاب شواهد التنزیل با سند نقل شده که امام باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله دوبار علی علیه السلام را به صحابه خود معرّفی کرد: بار نخست زمانی بود که فرمود: «مَن کُنتُ مولاه فَهذا علیٌّ مولاه»؛ و بار دوم زمانی بود که این آیه نازل گردید و رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی را بلند کرده و فرمود: ای مردم، این صالح المؤمنین است. أسماء بنت عمیس گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: «صالح المؤمنین» علی بن ابی طالب علیه السّلام است. پایان - . مجمع البیان10 : 316 -

حال که دانستی راویان خاصه و عامه از طرق گوناگون ثابت کرده­اند که «صالح المؤمنین» امیرالمؤمنین علیه السّلام است و شیعه نیز حسب نظر سید مرتضی رحمه الله علیه در این خصوص اجماع نظر دارند، فضیلت و برتری وی از دو وجه ثابت شده است:

اول: وقتی خدا خود و جبرئیل را حامی رسول خدا می­داند و به هنگامی که دیگران علیه او به یکدیگر کمک می­کنند، اسم شخصی را می­آورد، باید آن شخص قوی­ترین مردم در نصرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و دفاع از او باشد. مگر نمی­بینید که اگر پادشاهی در معرض تهدید خصم واقع شود به آنان گوشزد می­کند

ص: 31

که پشتیبان و حامی من فلانی و فلانی هستند، پس خود را به زحمت نیندازید و در من طمع مکنید. و بدیهی است که این پادشاه فقط از کسانی نام خواهد برد که مشهور به یاوری، شجاعت، تأثیرگذاری و وفاداری مطلق به وی باشند و این خود ثابت می­کند شجاع­ترین صحابه و یاورترین آنها برای پیامبر، کسی جز علی علیهِ السلام نبوده است.

دوم: اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را «صالح المؤمنین» می­داند، دلیل بر آن است که وی از همه صحابه اصلح­تر است زیرا وقتی یکی از ما می­گوید: فلانی دانای قوم خود و پارسای شهر خویش است، از سخن او چنین برداشت می­شود که داناتر و پارساتر از آنها در آنجا پیدا نمی­شود. وقتی فضیلت علی علیه السّلام از طریق این دو وجه ثابت گردیده، عدم جواز مقدّم کردن دیگری بر وی نیز به دلیل قبح تفضیل مفضول اثبات شده است .

**[ترجمه]

صلی الله علیه و آله وَصَفَهُ بِهَذِهِ الصِّفَاتِ الْمَذْکُورَةِ فِی الْآیَةِ فَقَالَ فِیهِ وَ قَدْ نَدَبَهُ (1) لِفَتْحِ خَیْبَرَ بَعْدَ أَنْ رَدَّ عَنْهَا حَامِلُ الرَّایَةِ إِلَیْهِ مَرَّةً بَعْدَ أُخْرَی وَ هُوَ یُجَبِّنُ النَّاسَ وَ یُجَبِّنُونَهُ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ کَرَّاراً غَیْرَ فَرَّارٍ- لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ ثُمَّ أَعْطَاهَا إِیَّاهُ.

و أما الوصف باللین علی أهل الإیمان و الشدة علی الکفار و الجهاد فی سبیل الله مع أنه لا یخاف فیه لومة لائم فمما لا یمکن أحدا دفع علی عن استحقاق ذلک لما ظهر من شدته علی أهل الشرک و الکفر و نکایته فیهم و مقاماته المشهورة فی تشیید الملة و نصرة الدین و الرأفة بالمؤمنین

وَ یُؤَکِّدُ ذَلِکَ (2): إِنْذَارُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُرَیْشاً بِقِتَالِ عَلِیٍّ علیه السّلام لَهُمْ مِنْ بَعْدِهِ حَیْثُ جَاءَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو فِی جَمَاعَةٍ مِنْهُمْ فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ أَرِقَّاءَنَا لَحِقُوا بِکَ فَارْدُدْهُمْ عَلَیْنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَتَنْتَهُنَّ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ أَوْ لَیَبْعَثَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ رَجُلًا یَضْرِبُکُمْ عَلَی تَأْوِیلِ الْقُرْآنِ کَمَا ضَرَبْتُکُمْ عَلَی تَنْزِیلِهِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ مَنْ هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَبُو بَکْرٍ قَالَ لَا وَ لَکِنَّهُ خَاصِفُ النَّعْلِ (3) فِی الْحُجْرَةِ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السّلام یَخْصِفُ نَعْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام: أَنَّهُ قَالَ یَوْمَ الْبَصْرَةِ وَ اللَّهِ مَا قُوتِلَ أَهْلُ هَذِهِ الْآیَةِ حَتَّی الْیَوْمَ وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ.

ثم روی عن الثعلبی حدیث الحوض الدال علی ارتداد الصحابة انتهی (4).

أقول:وَ یُؤَیِّدُهُ أَیْضاً مَا أَوْرَدْتُهُ فِی کِتَابِ الْفِتَنِ بِأَسَانِیدَ جَمَّةٍ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ وَ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ غَیْرِهِمْ وَ اللَّفْظُ لِجَابِرٍ قَالَ: قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْفَتْحِ خَطِیباً فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ لَا أَعْرِفَنَّکُمْ تَرْجِعُونَ بَعْدِی کُفَّاراً یَضْرِبُ بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ وَ لَئِنْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ لَتَعْرِفُنَّنِی فِی کَتِیبَةٍ أَضْرِبُکُمْ بِالسَّیْفِ ثُمَّ الْتَفَتَ عَنْ یَمِینِهِ فَقَالَ النَّاسُ لَقَّنَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السّلام شَیْئاً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذَا جَبْرَئِیلُ علیه السّلام یَقُولُ أَوْ عَلِیٌّ.

أقول: دعا النصب و العناد الرازی (5) إمام النواصب فی هذا المقام إلی خرافات و

ص: 33

جهالات لا یبوح بها(1) خارجی و لا أمی و لقد فضح نفسه و إمامه و لظهور بطلانها أعرضنا عنها صفحا و طوینا عنها کشحا(2) فإن کتابنا أجل من أن یذکر فیه أمثال تلک الهذیانات و لقد تعرض لها صاحب إحقاق الحق (3) و غیره و لا یخفی ما فی هذه الآیة من الدلالة علی رفعة شأنه و علو مکانه و وصفه بکونه محبا و محبوبا لربه و مجاهدا فی سبیله علی الجزم و الیقین بحیث لا یبالی بلوم اللائمین و رحمته علی المؤمنین و صولته علی الکافرین و تعقیب جمیع ذلک بقوله ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ تعظیما لشأن تلک الصفات و تفخیما لها فکیف لا یستحق الخلافة و الإمامة من هذه صفاته و یستحقهما من اتصف بأضدادها کما أوضحناه فی کتاب الفتن.

**[ترجمه]العمدۀ: ثعلبی در مصداق آیه: «فَسَوْفَ یَأْتیِ اللَّهُ بِقَوْمٍ یحُِبهُُّمْ وَ یحُِبُّونَهُ» گوید: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است. - . العمدۀ: 151 -

مؤلف: علّامه قدّس الله روحه در «کشف الحق» از ثعلبی روایت می­کند که گفت: این آیه درباره علی علیه السّلام نازل شده است و شیخ طبرسی اعلی الله مقامه گفته: گفته شده، منظور امیرالمؤمنین علی علیه السلام و یاران او هستند آنگاه که با ناکثین، قاسطین و مارقین جنگیدند. این روایت از عمّار و حذیفه و ابن عباس نیز روایت شده است همان طور که از امام باقر و امام صادق علیهِما السّلام نیز روایت گردیده است و این گفته تأیید می­شود با سخن رسول خدا

ص: 32

صلی الله علیه و آله که آن حضرت را بدین صفات که در آیه آمده­اند، وصف کرده است. از این رو _ بعد از اینکه پرچم داران پیشین به دلیل بزدلی و ترسو بودن یکی پس از دیگری شکست خورده بودند و پیامبر آن حضرت را برای فتح خیبر انتخاب کرده بود _ درباره ایشان فرمود: فردا پرچم را به دست مردی خواهم سپرد که خدا و رسولش را دوست می­دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست می­دارند، دلاوری با صولت که حمله می­کند و نمی­گریزد و باز نمی­گردد مگر اینکه خداوند نصرت و پیروزی را به دست وی رقم بزند. سپس پرچم را به علی علیه السّلام داد. اما توصیف ایشان به نرمی در برابر مؤمنان و سخت­­گیری در برابر کافران و جهاد فی سبیل الله و نداشتن واهمه از ملامت هیچ ملامت­گری در این راه، از جمله صفاتی هستند که گمان نکنم احدی در نسبت دادن آن­ها به علی علیه السّلام تردید داشته باشد. زیرا علی علیه السّلام در عمل ثابت کرده بود تا چه حد بر مشرکان سخت­گیر و بدون اغماض است و دلاوری­های آن حضرت در نصرت دین فراوان و شهره خاص و عام است آن سان که نرمی و ملایمت ایشان در برابر مؤمنان و برادران دینی بر کسی پوشیده نیست و آنچه این نکته را تأیید می­کند هشداری است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به قریش می­دهد که بعد از وی با علی علیه السّلام وارد جنگ نشوند، آنگاه که سهیل بن عمرو با جمعی از قریش نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمده و گفتند: یا محمد، بردگان ما گریخته و نزد شما آمده­اند، آن­ها را به ما باز گردانید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم قریش، از این عناد دست بردارید وگرنه خداوند مردی را بر شما مسلّط خواهد کرد که بر سر تأویل قرآن با شما خواهد جنگید همان­طور که من بر سر نزول آن با شما جنگیدم. پس یکی از صحابه عرض کرد: این مرد کیست یا رسول الله؟ ابوبکر است؟ فرمود: نه، آن مردی است که در اتاق مشغول تعمیر نعلین است _ و علی علیه السّلام در اتاق مشغول وصله کردن نعلین پیامبر صلی الله علیه و آله بود _ از علی علیه السّلام نقل است که در جنگ بصره فرمود: به خدا سوگند تا به امروز با کسانی که مصداق این آیه هستند کسی نجنگیده، و سپس آیه را تلاوت نمود. سپس از ثعلبی حدیث حوض را نقل می­کند که نشانه مرتد شدن صحابه است. - . مجمع البیان3: 208 -

مؤلف: مطلبی را که در کتاب «الفِتَن» با اسنادهای متعدد از جابر انصاری، ابوسعید خدری، از ابن عباس و دیگران آورده­ام، مؤید و تأکید کننده این مطلب هستند. جابر گوید: در یوم الفتح رسول خدا صلی الله علیه و آله خطابه­ای ایراد نموده و در آن فرمود: ای مردم، نبینم بعد از من از دین برگردید و گردن یکدیگر را بزنید و اگر چنین کنید، مرا در سپاهی خواهید یافت که با شمشیر شما را می­زنم _ سپس نگاهش را به سمت راست خود انداخته و مردم گفتند: گویا جبرئیل چیزی را به وی تلقین می­کند _ پس فرمود: این جبرئیل است که می­گوید: یا اینکه علی علیه السّلام شما را می­زند.

مؤلف: ناصبی­گری و عداوت فخر رازی، این سردسته ناصبیان، را به گفتن سخنانی خرافی

ص: 33

و جاهلانه­ در این مورد کشانده که هیچ خارجی و بی­سوادی آن­ها را بیان نمی­کند و با این کار خود و امامش را رسوا ساخته است که به دلیل روشنی بطلان ادّعای او، از ذکر آن اعراض کردیم و کلام او را فاقد ارزش پرداختن به آن دانستیم، زیرا کتاب ما ارزشمندتر از آن است که چنین هذیان­هایی در آن آورده شود. لیکن مؤلف کتاب «احقاق االحقّ» - . احقاق الحق3: 243 _ 240. مؤلف در این کتاب 26 اشکال بر سخن رازی وارد کرده است که هیچ پاسخی به آن­ها نمی­توان داد، نه رازی و نه امثال رازی. -

و دیگران به نقد سخن او پرداخته­اند. بر کسی پوشیده نیست که آنچه در این آیه هست جملگی دلیل قاطع بر رفعت منزلت و عُلّو جایگاه و توصیف او به عنوان مُحِب و محبوب خدا و مجاهد در راه او هستند. بر اساس این آیه، علی علیه السلام از ملامت هیچ ملامت­گری باک نداشت، با مؤمنان مهربان و با کافران سخت­گیر بود؛ و اینکه خداوند در پایان آیه می­فرماید: «ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاءُ» نشانه­ تعظیم و بزرگداشت این صفات است، پس همان­طور که در کتاب «الفتن» آورده­ایم، چگونه کسی که از این صفات برخوردار است، مستحقّ خلافت نیست اما آنکه متّصف به ضد این صفات است استحقاق خلافت را دارد؟!

**[ترجمه]

آمَنْتُ قَبْلَکُمَا ثُمَّ هَاجَرْتُ وَ جَاهَدْتُ فَرَضُوا بِرَسُولِ اللَّهِ ص (1) فَأَنْزَلَ اللَّهُ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَوْلُهُ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ وَ إِنَّ مِنْهُمْ أَعْظَمَ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ ثُمَّ وَصَفَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَقَالَ- الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ (2) ثُمَّ

وَصَفَ مَا لِعَلِیٍّ علیه السّلام عِنْدَهُ فَقَالَ یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ- خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام فرمود: این آیه در حق علی و عباس و شیبه نازل شده است. عباس گفت: من از شما برتر هستم زیرا سقایت حجّاج را بر عهده دارم. شیبه گفت: برتر من هستم که کلید داری کعبه را در دست دارم.. و علی علیه السّلام فرمود: من افضل

ص: 34

از شما هستم زیرا قبل از شما ایمان آورده، مهاجرت نموده و جهاد کرده­ام. و در نهایت راضی شدند رسول خدا صلی الله علیه و آله میان ایشان داوری کند. پس خداوند این آیه­ها را نازل فرمود: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالهِِمْ وَ أَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْفَائزُونَ* یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم بِرَحْمَةٍ مِّنْهُ وَ رِضْوَانٍ وَ جَنَّاتٍ لهَُّمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُّقِیمٌ* خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ»، - . توبه/ 22 _19 - {آیا

سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند؟ [نه، این دو] نزد خدا یکسان نیستند، و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد. کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند.پروردگارشان آنان را از جانب خود، به رحمت و خشنودی و باغهایی [در بهشت ] که در آنها نعمتهایی پایدار دارند، مژده می دهد. جاودانه در آنها خواهند بود، در حقیقت، خداست که نزد او پاداشی بزرگ است.}

در روایت ابوالجارود از امام باقر علیه السّلام آمده است: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.

خداوند پس از آیه «کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَوُنَ» [و اینکه برخی از آنها درجه برتری دارند] «عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» به توصیف علی بن ابی طالب علیه السّلام پرداخته و فرموده است: «الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالهِِمْ وَ أَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْفَائزُونَ» - . توبه/ 20 - سپس

به توصیف آنچه علی علیه السّلام از آن نزد او برخوردار است پرداخته و می­فرماید: «یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم بِرَحْمَةٍ مِّنْهُ وَ رِضْوَانٍ وَ جَنَّاتٍ لهَُّمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُّقِیمٌ* خَلِدِینَ فِیهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ» - . تفسیر قمی: 260 . توبه/ 22 _21 -

**[ترجمه]

وَ کَانَ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ (1).

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ بِثَلَاثَةِ أَسَانِیدَ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]کافی: یکی از صادقین علیهما السّلام فرموده است که آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ ...» درباره حمزه، علی، جعفر، عباس و شیبه نازل شده است. آن­ها به سقایت حاجیان و کلیدداری کعبه به هم فخر فروشی می­کردند که خداوند عزّوجل آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ» را نازل فرمود و

ص: 35

علی علیه السّلام و حمزه و جعفر کسانی بودند که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و در راه خدا جهاد کرده بودند و خداوند اینان را با عباس و شیبه یکی و برابر ندانسته است بلکه این سه نفر را بر آن دو برتری داده است. - . روضه کافی: 204 _ 203 -

تفسیر عیاشی: این روایت را با سه سند از ابوبصیر نقل کرده است. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُحَمَّدُ بْنُ عُبَیْدٍ الْجُعْفِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ: مِثْلَهُ (1).

**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس گوید: شیبۀ بن عبدالدار و عباس بن عبدالمطلّب باهم به تفاخر پرداخته، شیبه گفت: کلیدهای کعبه در دست ماست، هرگاه اراده کنیم درهای آن را باز می­کنیم یا می­بندیم، از این رو ما پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله بهترین مردم هستیم؛ و عباس گفت: مقام سقایۀ الحاج و عمارت مسجدالحرام را ما در اختیار داریم، پس بهترین مردم بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله ما هستیم. در این حال امیرالمؤمنین علیه السّلام بر ایشان گذشت و آن دو خواستند فخری به وی بفروشند، لذا گفتند: یا اباالحسن، شما را از بهترین مردم پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله آگاه کنیم؟ فرمود: آماده شنیدن هستم. پس شیبه گفت: کلیدهای کعبه در دست ماست، هرگاه اراده کنیم آن را باز می­کنیم یا می­بندیم. پس، بهترین مردم پس از پیامبر صلی الله علیه و آله ما هستیم. پس عباس گفت: ما نیز منصب سقایۀ الحاج و عمارت مسجدالحرام را در اختیار داریم، بهترین مردم بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله ماییم. پس امیرالمؤمنین علیه السّلام به ایشان فرمود: می­خواهید کسی را به شما معرفی کنم که بهتر از هر دوی شماست؟ گفتند: او کیست؟! فرمود: همو که گردن شما را زد و به زور وارد اسلام نمود. گفتند او کیست؟ فرمود: من! پس عباس برخاست و خشمگین نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفته و ماجرا را برای آن حضرت بازگو نمود. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله سکوت فرمود و چیزی نگفت؛ در این حال بود که جبرئیل علیه السّلام نزد وی آمده و گفت: یا محمّد، خداوند تو را سلام می­رساند و می­گوید: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ». پس رسول خدا صلی الله علیه و آله عباس را نزد خود خوانده و آیه را برایش تلاوت فرموده و گفت: عموجان، برخیز و برو، این خدای رحمان است که دارد بین تو و علی بن ابی طالب قضاوت می­کند! - .تفسیر فرات: 56 -

ص: 36

تفسیر فرات بن ابراهیم: با سند خود از حارث أعور شیبه این روایت را آورده است.

**[ترجمه]

فَقَالَ شَیْبَةُ بْنُ أَبِی طَلْحَةَ مَعِی مِفْتَاحُ الْبَیْتِ وَ لَوْ أَشَاءُ بِتُّ فِیهِ وَ قَالَ ذَلِکَ الرَّجُلُ أَنَا صَاحِبُ السِّقَایَةِ(1) وَ لَوْ أَشَاءَ بِتُّ فِی الْمَسْجِدِ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام مَا أَدْرِی مَا تَقُولَانِ لَقَدْ صَلَّیْتُ إِلَی الْقِبْلَةِ قَبْلَ النَّاسِ وَ أَنَا صَاحِبُ الْجِهَادِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی- أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ.

وَ رَوَاهُ الثَّعْلَبِیُّ کَذَلِکَ فِی تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ عَنِ الْحَسَنِ وَ الشَّعْبِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ الْقُرَظِیِّ وَ رَوَاهُ ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُبَیْدَةَ الْبُرَیْدِیِ (2)

**[ترجمه]الطرائف: در کتاب «الجمع بین الصحاح السّتۀ» به نقل از صحیح نسائی از محمد بن کعب قرظی آمده است: میان شیبۀ بن ابی طلحه و مردی دیگر _ که نامش را برده _ و علی بن ابی طالب علیه السّلام مفاخره­ای درگرفت؛

ص: 37

پس شیبۀ بن ابی طلحه گفت: کلید کعبه در اختیار من است، اگر بخواهم درون کعبه بیتوته می­کنم؛ آن مرد نیز گفت: منصب سقایت به من تعلّق دارد، اگر بخواهم شب­ها در مسجدالحرام می­خوابم؛ و علی علیه السّلام فرمود: متوجّه نمی­شوم چه می­گویید! اما می­دانم که من قبل از همه رو به قبله نماز خواندم، من یک مجاهد هستم. پس خداوند آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ...» را نازل فرمود. ثعلبی نیز این روایت را آورده و در تفسیر این آیه را از حسن و شعبی و محمد بن کعب قرظی نقل کرده همان طور که ابن مغازلی نیز آن را از اسماعیل بن عامر و از عبدالله بن عبیدۀ بریدی روایت کرده است. - . الطرائف: 13 -

**[ترجمه]

وَ أَقُولُ: رَوَی صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ مِنْ صَحِیحِ النَّسَائِیِّ: نَحْوَ الْحَدِیثِ الْأَوَّلِ مُصَرِّحاً بِاسْمِ الْعَبَّاسِ إِلَّا أَنَّ فِیهِ صَلَّیْتُ إِلَی الْکَعْبَةِ سِتَّةَ أَشْهُرٍ قَبْلَ النَّاسِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.

وَ رَوَی صَاحِبُ الْفُصُولِ الْمُهِمَّةِ عَنِ الْوَاحِدِیِّ فِی أَسْبَابِ النُّزُولِ: مِثْلَ رِوَایَةِ أَبِی نُعَیْمٍ (1).

وَ رَوَی فِی فَرَائِدِ السِّمْطَیْنِ أَبْسَطَ مِنْ ذَلِکَ إِلَی أَنْ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: أَنَا أَشْرَفُ مِنْکُمَا أَنَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِالْوَعِیدِ مِنْ ذُکُورِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ هَاجَرَ وَ جَاهَدَ فَانْطَلَقُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِفَخْرِهِ فَمَا أَجَابَهُمْ بِشَیْ ءٍ فَنَزَلَ الْوَحْیُ بَعْدَ أَیَّامٍ فَأَرْسَلَ إِلَی الثَّلَاثَةِ فَأَتَوْهُ فَقَرَأَ عَلَیْهِمُ الْآیَةَ.

وَ رَوَی الشَّیْخُ فِی مَجَالِسِهِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السّلام ذَکَرَ یَوْمَ الشُّورَی نُزُولَ الْآیَةِ فِیهِ فَأَقَرُّوا بِهِ.

وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ فِی کِتَابِ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام عَنْ عَامِرٍ قَالَ: نَزَلَتِ الْآیَةُ فِی عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام.

و بإسناده عن الشعبی: مثل ما مر إلی قوله فتنقطع الهجرة:

و قال الشیخ الطبرسی رحمه الله: نزلت فی علی بن أبی طالب علیهما السّلام و العباس بن عبد المطلب و شیبة بن أبی طلحة(2)- عن الحسن و الشعبی و محمد بن کعب القرظی.

وَ رَوَی الْحَاکِمُ أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ بُرَیْدَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: بَیْنَا شَیْبَةُ وَ الْعَبَّاسُ یَتَفَاخَرَانِ إِذْ مَرَّ بِهِمَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَقَالَ بِمَا ذَا تَتَفَاخَرَانِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ لَقَدْ أُوتِیتُ مِنَ الْفَضْلِ مَا لَمْ یُؤْتَ أَحَدٌ سِقَایَةَ الْحَاجِّ وَ قَالَ شَیْبَةُ أُوتِیتُ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَقَالَ علیه السّلام اسْتَحْیَیْتُ لَکُمَا فَقَدْ أُوتِیتُ عَلَی صِغَرِی مَا لَمْ تُؤْتَیَا فَقَالا وَ مَا أُوتِیتَ یَا عَلِیُّ قَالَ ضَرَبْتُ خَرَاطِیمَکُمَا

بِالسَّیْفِ حَتَّی آمَنْتُمَا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَامَ الْعَبَّاسُ مُغْضَباً یَجُرُّ ذَیْلَهُ (3) حَتَّی دَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ أَ مَا تَرَی إِلَی مَا اسْتَقْبَلَنِی (4) بِهِ عَلِیٌّ فَقَالَ صلی الله علیه و آله ادْعُوا لِی عَلِیّاً فَدُعِیَ لَهُ فَقَالَ مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا

ص: 39

اسْتَقْبَلْتَ بِهِ عَمَّکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صَدَمْتُهُ (1) بِالْحَقِّ فَمَنْ شَاءَ فَلْیَغْضَبْ وَ مَنْ شَاءَ فَلْیَرْضَ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السّلام وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ اتْلُ عَلَیْهِمْ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ الْآیَةَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ إِنَّا قَدْ رَضِینَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (2).

أقول: نزولها فی أمیر المؤمنین علیه السّلام مما أجمع علیه عامة المفسرین من المتقدمین و متعصبی المتأخرین کالبیضاوی و الزمخشری و الرازی و غیرهم (3) و سیأتی الأخبار فیه فی باب شجاعته علیه السّلام و یدل علی أن مناط الفضل و الفخر الإیمان و الجهاد و لا ریب فی سبقه علیه السّلام فیهما علی سائر الصحابة کما سیأتی تفصیلهما فهو أولی بالإمامة و الخلافة لقبح تفضیل المفضول کما یشهد به ألباب ذوی العقول.

**[ترجمه]شاید علّت عدم ذکر نام عباس توسط سیّد، بیم از خلفای بنی عباس بوده که خلفای زمان وی بوده­اند. سیوطی در «الدر المنثور» این روایت را از ابن جریر با سندی از محمد بن کعب نقل کرده و به صراحت از عباس نام برده است. و نیز گفت: ابن مردویه از ابن عباس روایت نموده که این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام و عباس نازل شده است. ابن ابی حاتم و ابوالشیخ از شعبی نقل کرده که گفته: علی و عباس و شیبه در منصب سقایت و کلیدداری کعبه باهم مفاخره کردند که خداوند آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» را نازل فرمود. عبدالرزّاق، ابی شیبه، ابن جریر، ابن منذر، ابن ابی حاتم و ابوالشیخ از شعبی روایت کرده­اند که گفت: این آیه درباره عباس و علی علیه السّلام نازل شد آن­گاه که راجع به این موضوع گفتگو می­کردند.

ابن مردویه از شعبی: میان علی علیه السّلام و عباس منازعه­ای درگرفت، پس عباس به علی علیه السّلام گفت: من عموی پیامبرم و تو پسرعموی او؛ من منصب سقایۀ الحاج و عمارت مسجدالحرام را نیز برعهده دارم... که خداوند این آیه را نازل فرمود. عبدالرزّاق از حسن نقل می­کند که گوید: این آیه درباره علی، عباس، عثمان و شیبه آنگاه که در این مورد گفتگو می­کردند، نازل شده است. ابونعیم در کتاب «فضائل الصحابه» و ابن عساکر از أنس نقل می­کند: عباس و شیبه با هم به فخرفروشی پرداختند، پس عباس گفت: شرافت من بیش از توست، من عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله هستم و برخوردار از منصب سقایة الحاج! شیبه گفت: شرافت من بیش از توست، زیرا من أمین خدا بر خانه و گنجینه­های او هستم؛ خداوند مرا امانت دار دانسته نه تو را! در این حال علی علیه السّلام بر ایشان وارد شد و آن دو ایشان را از ماجرا آگاه ساختند. پس علی علیه السّلام فرمود: شرافت من بیش از هر دوی شماست، من اولین مؤمن، مهاجر و مجاهد هستم. پس هر سه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفته و ایشان را از موضوع آگاه کردند. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله سکوت فرمود و پاسخی به ایشان نداد و آن­ها نیز از نزد وی رفتند؛ چند روز بعد وحی بر ایشان نازل گشت و هر سه را احضار نموده، آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ...» را تا آخر ده آیه بر ایشان تلاوت فرمود. - . الدّر المنثور3 : 219 _218 -

ص: 38

[مؤلف: صاحب جامع الاصول از صحیح نسائی شبیه حدیث اول را با ذکر نام عباس، آورده است با این تفاوت که این عبارت را به سخن علی علیه السّلام افزوده است: «من شش ماه پیش از مردم به سوی کعبه نماز خوانده­ام» تا آخر روایت .

مؤلف کتاب «الفصول المهمّۀ» از «اسباب النزول» واحدی شبیه روایت ابونعیم - . الفصول المهمۀ : 106. اسباب النزول واحدی : 182 - را نقل کرده است، و در «فرائد السمطین» ماجرا را مفصّل­تر نقل کرده تا آنجا که گوید: علی علیه السّلام فرمود: من اشرف از شما دو نفر هستم، من اولین مرد این اُمّت هستم که به وعده و وعیدهای خداوند ایمان آورده، هجرت نموده و جهاد کردم. پس هر سه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفته و ماجرای خود را برای ایشان نقل کردند. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخی به آنان نداد تا اینکه چند روز بعد وحی بر ایشان نازل گردید. سپس در پی هر سه نفر فرستاد و آیه را بر ایشان خواند.

شیخ در مجالس خود از ابوذر روایت می­کند که علی علیه السّلام در روز برگزاری شورای انتخاب خلیفه سوم این آیه را بر حاضران قرائت کرد و همه حاضران در آن شورا تأیید کردند که این آیه درباره وی نازل شده است.

ابونعیم نیز در کتاب «ما نزل من القرآن فی علیّ علیه السّلام» از عامر روایت کرده که گفت: این آیه درباره علی علیه السلام و عباس نازل شده است. ابن عباس نیز گوید: درباره علی علیه السّلام نازل شده است. و با سند خود از شعبی این روایت را تا آنجا که گوید «تا مهاجرت قطع گردد» را ثبت کرده است.]

شیخ طبرسی _ رحمۀ الله علیهِ _ از حسن، شعبی و محمد بن کعب قرظی گوید: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام و عباس بن عبدالمطلّب و شیبۀ بن ابی طلحه نازل شده است.

حاکم ابوالقاسم حسکانی با سند خود از ابن بریده از پدرش روایت کرده: شیبۀ و عباس مشغول مفاخره بودند که علی بن ابی طالب علیه السّلام بر ایشان گذشته و فرمود: به چه مفاخره می­کنید؟ عباس گفت: فضایلی که به من داده شده، به کسی داده نشده است: سقایت حاجیان! شیبه نیز گفت: عمارت مسجدالحرام نیز به من داده شده است! پس علی علیه السّلام فرمود: از شما شرمنده­ام! لیکن با وجود کمی سن و سالم از فضایلی برخوردار شده­ام که به شما داده نشده است. گفتند: چه فضیلت­هایی به شما داده شده است؟ فرمود: آنقدر با شمشیر بر فرقتان کوبیدم تا به خدا و رسولش ایمان آوردید! پس عباس خشمگین و دامن کشان با شتاب خود را به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسانده و گفت: می­دانید علی به من چه گفت؟ فرمود: علی را پیش من بیاورید. چون علی علیه السّلام را آوردند، فرمود:

ص: 39

چرا رو در روی عمویت قرار گرفته­ای؟ گفت: یا رسول الله، با حق او را مغلوب کرده­ام، هر که خواهد خشمگین شود و هرکه خواهد خشنود گردد. پس جبرئیل نازل گشته و گفت: یا محمّد، پروردگارت تو را سلام می­رساند و می­گوید: این آیه را بر ایشان بخوان: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» پس عباس گفت: ما که راضی و خوشنود شدیم _ و این را سه بار تکرار کرد _ . - . مجمع البیان 5: 15 _14 -

مؤلف: نزول این آیه در حق امیرالمؤمنین علیه السّلام مورد اجماع مفسران گذشته و متعصّبان متأخّری نظیر بیضاوی، زمخشری، رازی و دیگران است و اخبار مربوط به آن در باب ذکر شجاعت ایشان علیه السّلام خواهد آمد و این آیه نشانه این است که معیار فضیلت و افتخار، ایمان و جهاد است و شکی نیست که آن حضرت آن­طور که خواهد آمد، در این مجال از دیگر صحابه پیشتازتر است، از این رو به دلیل قبح تفضیل مفضول بر دیگران، آن­گونه که خردمندان و دانایان بدان گواهی می­دهند، به امامت و خلافت مقدّم­تر است .

**[ترجمه]

عَزَّ وَ جَلَّ لِجَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ إِنِّی قَدْ آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ الْآخَرِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ أَخَاهُ (1) فَاخْتَارَ کُلٌّ مِنْهُمَا الْحَیَاةَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمَا أَلَّا کُنْتُمَا مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ فَبَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ یَفْدِیهِ بِنَفْسِهِ وَ یُؤْثِرُهُ بِالْحَیَاةِ اهْبِطَا إِلَیْهِ فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَنَزَلَا إِلَیْهِ فَحَفِظَاهُ- جَبْرَئِیلُ علیه السّلام عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ علیه السّلام عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَبْرَئِیلُ یَقُولُ بَخْ بَخْ (2) یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ مَنْ مِثْلُکَ وَ قَدْ بَاهَی اللَّهُ بِکَ الْمَلَائِکَةَ(3).

یف، [الطرائف] مد، [العمدة] عَنِ الثَّعْلَبِیِّ: مِثْلَهُ (4).

**[ترجمه]کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که شیخ ما عزّ محّدث حنبلی موصلی در آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» استخراج نموده این است که این آیه درباره علی علیه السّلام و لیلۀ المبیت نازل گردیده که آن حضرت در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله خوابید. ابوبکر بن مردویه نیز این روایت را آورده همان طور که ابن أثیر نیز آن را در کتاب خود «الإنصاف» که شامل تلفیقی از تفاسیر «کشاف» و «الکاشف» است، ذکر نموده و گفته است که این آیه درباره علی علیه السّلام نازل گردیده، زمانی که در مکه رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام را در بستر خود قرار داد و خود اقدام به مهاجرت نمود تا پس از وی علی علیه السّلام امانات مردم را به صاحبانشان باز گرداند؛ و خداوند ص: 40

عزّوجل به جبرئیل و میکائیل فرمود: من میان شما دو تا عقد اُخّوت بستم و عُمر یکی از شما را بیش از دیگری قرار می­دهم. اکنون بگویید کدام یک از شما دوست دارد عمر آن یکی بیشتر باشد؟ اما هر دوی آن­ها عمر طولانی­تر را برای خود خواستند، از این رو به ایشان وحی فرمود: چه می­شد اگر همانند علی بن ابی طالب می­بودید؟ من میان او و پیامبر عقد اُخوّت بستم اما او با خوابیدن در بستر پیامبر جان خود را فدای وی کرد! نزد او فرود آیید و در مقابل دشمنانش از وی محافظت کنید. پس آن دو به زمین آمده، جبرئیل علیه السّلام بالای سر علی و میکائیل علیه السّلام پایین پای علی علیه السّلام به نگهبانی ایستادند در حالی که جبرئیل می­گفت: بَخٍّ بَخٍّ - . خوشا به حالت - ای

پسر ابوطالب. چه کسی چون توست که خداوند با او به فرشتگان فخر بفروشد. - . کشف الغمۀ : 91 -

الطرائف، العمدۀ: عین این روایت را از ثعلبی نقل کرده­اند. - . الطرائف: 12 _11 . العمدۀ: 124 -

**[ترجمه]

اسْتَنْکَرْنَا ذَلِکَ (1).

مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَوَانَةَ عَنْ أَبِی بَلَحٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]الطرائف: احمد بن حنبل در مسند خود ضمن حدیثی طولانی که آن را از عمر بن میمون نقل می­کند، می­نویسد: طبق آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی...» علی جان خود را برای رضای خدا معامله نمود. او لباس پیامبر را بر تن کرد و در بستر وی خوابید. راوی گوید: مشرکان گمان می­کردند این پیامبرصلی الله علیه و آله است که در بستر خوابیده.. سپس درباره وی گوید: پس علی علیه السلام شروع به پرتاب کردن سنگ نمود آن­گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله سنگ پرتاب می­کرد و بر خود می­پیچید در حالی که سرش را زیر ملافه کرده بود و آن را بیرون نمی­آورد تا اینکه صبح شد و ملافه را از سر خود کنار زد. چون دریافتند که او رسول خدا صلی الله علیه و آله نیست به وی گفتند: وقتی رفیقت در بستر می­خوابید و او را با سنگ می­زدیم، تکان نمی­خورد. باید می­فهمیدیم اینکه در بستر خوابیده،

ص: 41

او نیست. - . الطرائف: 11 -

العمدۀ: با سندی که به ابن عباس ختم می­شود، شبیه آن را آورده است. - . العمدۀ: 123 -

**[ترجمه]

الْمُشْرِکُونَ یَطْلُبُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَامَ مِنْ فِرَاشِهِ وَ انْطَلَقَ هُوَ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ اضْطَجَعَ عَلِیٌّ علیه السّلام عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَاءَ الْمُشْرِکُونَ فَوَجَدُوا عَلِیّاً علیه السّلام وَ لَمْ یَجِدُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ وَ ابْنُ عَقِبٍ فِی مَلْحَمَتِهِ وَ أَبُو السَّعَادَاتِ فِی فَضَائِلِ الْعَشَرَةِ وَ الْغَزَّالِیُّ فِی الْإِحْیَاءِ وَ فِی کِیمِیَاءِ السَّعَادَةِ أَیْضاً بِرِوَایَاتِهِمْ عَنْ أَبِی الْیَقْظَانِ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا وَ مَنْ یَنْتَمِی إِلَیْنَا نَحْوَ ابْنِ بَابَوَیْهِ وَ ابْنِ شَاذَانَ وَ الْکُلَیْنِیِّ وَ الطُّوسِیِّ وَ ابْنِ عُقْدَةَ وَ الْبَرْقِیِّ وَ ابْنِ فَیَّاضٍ وَ الْعَبْدَلِیِّ وَ الصَّفْوَانِیِّ وَ الثَّقَفِیِّ بِأَسَانِیدِهِمْ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبِی رَافِعٍ وَ هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ أَنَّهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ أَنِّی آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ صَاحِبِهِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ أَخَاهُ فَکِلَاهُمَا کَرِهَا الْمَوْتَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمَا أَلَّا کُنْتُمَا مِثْلَ وَلِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ نَبِیِّی فَآثَرَهُ بِالْحَیَاةِ عَلَی

نَفْسِهِ ثُمَّ ظَلَّ أَوْ رَقَدَ(1) عَلَی فِرَاشِهِ یَقِیهِ بِمُهْجَتِهِ اهْبِطَا إِلَی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَجَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَعَلَ جَبْرَئِیلُ یَقُولُ بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ اللَّهُ یُبَاهِی بِکَ الْمَلَائِکَةَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» آن­گاه که علی علیه السّلام در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله خوابید، در شأن وی نازل گردید. این روایت توسط ابراهیم ثقفی و فلکی طوسی با اسنادی که به حکم، سدّی، ابومالک و ابن عباس می­رسد نقل شده همان طور که توسط ابوالمفضّل شیبانی از امام زین العابدین علیه السّلام روایت گشته و نیز حسن بصری از ابن عباس و سدّی و معبد آورده است که این آیه میان مکه و مدینه درباره علی علیه السّلام نازل گشت، آن­گاه که در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله خوابید.

در «فضائل الصحابه» از عبدالملک عکبری و از أبوالمظفّر سمعانی با سندهای خود از علی بن حسین علیه السّلام آورده­اند که آن حضرت گفت: نخستین کسی که خود را به خدا فروخت، علی بن ابی طالب علیه السّلام بود.

ص: 42

مشرکان در پی دست­یابی به پیامبر صلی الله علیه و آله بودند که شب هنگام از رختخواب بیرون آمده به همراه ابوبکر از شهر خارج شد و علی در بستر وی خوابید. و چون مشرکان آمدند، علی علیه السّلام را در بستر وی یافتند و نتوانستند به پیامبر صلی الله علیه و آله دست پیدا بکنند.

ثعلبی در تفسیر خود، ابن عقب در کتاب «ملحمه» خود، ابوالسعادات در «فضائل العشرۀ» و غزّالی در«کیمیای سعادت» از ابویقظان و جمعی از راویان شیعه از قبیل ابن بابویه، ابن شاذان، کلینی، طوسی، ابن عقده، برقی، ابن فیاض، عبدلی و صفوانی و ثقفی با سند خود از ابن عباس، ابو رافع و هند بن ابی هاله روایت کرده­اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند به جبرئیل و میکائیل چنین وحی فرمود: من میان شما عقد اُخوّت بستم و عمر یکی را بیش از دیگری مقرر کردم، اکنون بگویید کدام یک از شما به نفع دیگری ایثار می­کند و عمر کوتاه­تر را برمی­گزیند؟ هیچ یک حاضر نشد در حق دیگری ایثار کند و مرگ زودتر را برگزیند. پس خداوند به آن دو وحی فرمود که چه می­شد اگر مانند ولیّ­ خودم علی بن ابی طالب می­بودید؟ میان او و فرستاده­ام محمد عقد اُخوّت بستم و او حاضر شد زندگی خودش را فدای او کند، از این رو در بستر وی خوابید تا با به خطر انداختن جان خود، جان وی را نجات دهد. حال همگی به زمین فرود آیید و او را در برابر دشمنانش محافظت کنید. پس جبرئیل به زمین آمده، بالای سر وی ایستاد و میکائیل پایین پای او مستقر شد و جبرئیل پیوسته می­گفت: خوشا به حال تو ای پسر ابوطالب که فرشتگان به وجود تو افتخار می­کنند! پس خداوند آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» - . مناقب آل ابی طالب1 : 283 _282 - را نازل کرد.

**[ترجمه]

لَا تَقْتُلُوهُ اللَّیْلَةَ وَ لَکِنْ أَخِّرُوهُ وَ اطْلُبُوا مُحَمَّداً قَالَ فَأَوْثَقُونِی بِالْحَدِیدِ(1) وَ جَعَلُونِی فِی بَیْتٍ وَ اسْتَوْثَقُوا مِنِّی وَ مِنَ الْبَابِ بِقُفْلٍ (2) فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ إِذْ سَمِعْتُ صَوْتاً مِنْ جَانِبِ الْبَیْتِ یَقُولُ یَا عَلِیُّ فَسَکَنَ الْوَجَعُ الَّذِی کُنْتُ أَجِدُهُ وَ ذَهَبَ الْوَرَمُ الَّذِی کَانَ فِی جَسَدِی ثُمَّ سَمِعْتُ صَوْتاً آخَرَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ فَإِذَا الَّذِی فِی رِجْلِی قَدْ تَقَطَّعَ ثُمَّ سَمِعْتُ صَوْتاً آخَرَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ فَإِذَا الْبَابُ قَدْ تَسَاقَطَ مَا عَلَیْهِ وَ فُتِحَ فَقُمْتُ وَ خَرَجْتُ وَ قَدْ کَانُوا جَاءُوا بِعَجُوزٍ کَمْهَاءَ(3)- لَا تُبْصِرُ وَ لَا تَنَامُ تَحْرُسُ الْبَابَ فَخَرَجْتُ عَلَیْهَا وَ هِیَ لَا تَعْقِلُ مِنَ النَّوْمِ.

**[ترجمه]الخصائص: ابن کوّاء به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: وقتی خداوند از ابوبکر یاد کرده و فرمود: «ثانیِ َ اثْنَینْ ِ إِذْ هُمَا فیِ الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تحَْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا»، - . توبه/ 40 - {و او نفر دوم از دو تن بود، آن گاه که در غار [ثَور] بودند، وقتی به همراه خود می گفت: «اندوه مدار که خدا با ماست».} تو کجا بودی؟ أمیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: وای بر تو ابن کوّاء! آن زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بُرد خود را بر روی من انداخته و من در بستر وی خوابیده بودم که مردان قریش با گرزهای خاردار خود به من حمله آوردند لیکن پیامبر صلی الله علیه و آله را نیافتند چون آن حضرت توانسته بود با این ترفند از خانه خارج شود؛ لذا به من حمله­ور شدند و آنقدر با چوب­هایشان مرا زدند که تمام بدنم زخمی و کبود شد، سپس قصد جانم را کردند که یکی از ایشان گفت:

ص: 43

امشب او را نکشید زیرا بعداً به او خواهیم پرداخت، اکنون محمد را پیش از آنکه از چنگ ما خارج شود، دریابید. لذا مرا با [زنجیر]آهن بسته و در اتاقی حبس کرده و در اتاق را قفل زدند و بدین ترتیب خیالشان از بابت من آسوده گشت و آن­گاه در پی پیامبر صلی الله علیه و آله رفتند. در این هنگام صدایی از گوشه خانه شنیدم که می­گفت: یا علی! پس درد بدنم آرام گرفت و ورم­ها خوابیده و از بین رفتند. سپس صدای دیگری شنیدم که می­گفت: یا علی! که ناگاه متوجه بُریده شدن آهنی شدم که به پایم بسته بودند. آن­گاه صدای دیگری به گوشم رسید که می­گفت: یا علی! که ناگهان شاهد افتادن در اتاق بر اثر فرو ریختن آوار بالای آن شدم و بدین ترتیب در باز شد و من بیرون رفتم و این در حالی بود که آن­ها پیرزنی را پشت در گذاشته بودند که چشم از در بر نمی­داشت و خواب نداشت، اما وقتی من از کنار او رد شدم، چنان به خواب سنگینی رفته بود که متوجه چیزی نمی­شد.]

**[ترجمه]

المخالفین أنها نزلت فی علی علیه السّلام لا عبرة بإخفاء حثالة(1) من متعصبی المتأخرین کالزمخشری و البیضاوی (2) و اقتصارهم علی روایة نزولها فی صهیب و ترکهم أبا ذر أیضا لحبه لأمیر المؤمنین علیه السّلام مع أنهم فسروا الشراء بالبیع و إعطاء المال فدیة لیس بیعا للنفس بل اشتراء لها و الشراء بمعنی البیع أکثر استعمالا لا سیما فی القرآن بل لم یرد فیه إلا بهذا المعنی کقوله تعالی وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ(3) و قوله تعالی لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ (4) و قوله عز و جل فَلْیُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ(5) و أیضا الأنسب بمقام المدح بیع النفس و بذلها فی طلب رضا الله تعالی لا اشتراؤها و استنقاذها و استخلاصها فإن ذلک یفعله کل أحد مع أن راویها عکرمة و هو من الخوارج و سعید بن المسیب و کان منحرفا عن أهل البیت علیهم السّلام حتی أنه لم یصل علی علی بن الحسین علیهما السّلام کما سیأتی فلا عبرة بروایتهما سیما فیما إذا عارضت الأخبار الکثیرة المعتبرة: ثم إنه استدل بها علی إمامته علیه السّلام لأن هذه الخلة الحمیدة فضیلة جزیلة عظیمة لا یساویها فضل لأن بذل النفس فی رضا الله تعالی أعلی درجات الکمال و قد مدح الله تعالی ذبیحه بتسلمه للقتل بید خلیله علیه السّلام و هذا علی قد استسلم للقتل تحت مائة سیف من سیوف الأعادی و لیس لسائر الصحابة مثل تلک الفضیلة فهو أحق بالإمامة لأن تفضیل المفضول قبیح عقلا و أیضا یدل علیها قول جبرئیل علیه السّلام له من مثلک فإنه یدل علی انتفاء مثل له فی العالم و لا أقل فی أصحاب النبی صلی الله علیه و آله فإذا ثبت فضله علیهم ثبتت إمامته بما مر من التقریر.

فائدة: قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ الْفُصُولِ: لَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الِاخْتِفَاءَ مِنْ قُرَیْشٍ وَ الْهَرَبَ مِنْهُمْ إِلَی الشِّعْبِ لِخَوْفِهِ عَلَی نَفْسِهِ اسْتَشَارَ أَبَا طَالِبٍ

ص: 45

رَحِمَهُ اللَّهُ (1) فَأَشَارَ بِهِ عَلَیْهِ ثُمَّ تَقَدَّمَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام أَنْ یَضْطَجِعَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیُوقِیَهُ (2) بِنَفْسِهِ فَأَجَابَهُ إِلَی ذَلِکَ فَلَمَّا نَامَتِ الْعُیُونُ جَاءَ أَبُو طَالِبٍ وَ مَعَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَأَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اضْطَجَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مَکَانَهُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَا أَبَتَاهْ إِنِّی مَقْتُولٌ فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ:

اصْبِرَنْ یَا بُنَیَّ فَالصَّبْرُ أَحْجَی***کُلُّ حَیٍّ مَصِیرُهُ لِشُعُوبٍ

قَدْ بَذَلْنَاکَ وَ الْبَلَاءُ شَدِیدٌ***لِفَدَاءِ النَّجِیبِ وَ ابْنِ النَّجِیبِ

لِفَدَاءِ الْأَعَزِّ(3) ذِی الْحَسَبِ الثَّا***قِبِوَ الْبَاعِ وَ الْفَنَاءِ الرَّحِیبِ (4)

إِنْ تُصِبْکَ الْمَنُونُ فَالنَّبْلُ تَتْرَی(5)***فَمُصِیبٌ مِنْهَا وَ غَیْرُ مُصِیبٍ

کُلُّ حَیٍّ وَ إِنْ تَمَلَّی بِعَیْشٍ (6)***آخِذٌ مِنْ سِهَامِهَا بِنَصِیبٍ

قَالَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام:

أَ تَأْمُرُنِی بِالصَّبْرِ فِی نَصْرِ أَحْمَدَ***فَوَ اللَّهِ مَا قُلْتُ الَّذِی قُلْتُ جَازِعاً

وَ لَکِنَّنِی أَحْبَبْتُ أَنْ تَرَ نُصْرَتِی (7)***وَ تَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَزَلْ لَکَ طَائِعاً

وَ سَعْیِی لِوَجْهِ اللَّهِ فِی نَصْرِ أَحْمَدَ***نَبِیِّ الْهُدَی الْمَحْمُودِ طِفْلًا وَ یَافِعاً(8)

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بَعْدَ تَسْلِیمِهِ ذَلِکَ:

وَقَیْتُ بِنَفْسِی خَیْرَ مَنْ وَطِئَ الْحَصَی***وَ مَنْ طَافَ بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ وَ بِالْحِجْرِ

رَسُولَ إِلَهِ الْخَلْقِ إِذْ مَکَرُوا بِهِ***فَنَجَّاهُ ذُو الطَّوْلِ الْکَرِیمُ مِنَ الْمَکْرِ

وَ بِتُّ أُرَاعِیهِمْ وَ هُمْ یُثْبِتُونَنِی***وَ قَدْ صَبَرَتْ نَفْسِی عَلَی الْقَتْلِ وَ الْأَسْرِ

وَ بَاتَ رَسُولُ اللَّهِ فِی الشِّعْبِ آمِناً***وَ ذَلِکَ فِی حِفْظِ الْإِلَهِ وَ فِی سَتْرٍ

ص: 46

أَرَدْتُ بِهِ نَصْرَ الْإِلَهِ تَبَتُّلًا(1)***وَ أَضْمَرْتُهُ حَتَّی أُوَسَّدَ فِی قَبْرِی

ثم قال الشیخ رحمه الله و أکثر الأخبار جاءت بمبیت أمیر المؤمنین علیه السّلام علی فراش رسول الله فی لیلة مضی رسول الله إلی الغار و هذا الخبر وجدته فی لیلة مضیه إلی الشعب و یمکن أن یکون قد بات علیه السّلام مرتین علی فراش الرسول و فی مبیته علیه السّلام حجج علی أهل الخلاف من وجوه شتی.

أحدها قولهم إن أمیر المؤمنین علیه السّلام آمن برسول الله صلی الله علیه و آله و هو ابن خمس سنین أو سبع سنین أو تسع سنین لیبطلوا بذلک فضیلة إیمانه و یقولوا إنه وقع منه علی سبیل التلقین دون المعرفة و الیقین إذ لو کانت سنه عند دعوة رسول الله صلی الله علیه و آله علی ما ذکروا له لم یکن أمره یلتبس عند مبیته علی الفراش و یشتبه برسول الله حتی یتوهم القوم أنه هو یترصدونه إلی وقت السحر لأن جسم الطفل لا یلتبس بجسم الرجل الکامل فلما التبس علی قریش الأمر فی ذلک حتی ظنوا أن علیا علیه السّلام رسول الله صلی الله علیه و آله بائتا علی حاله فی مکانه و کان هذا أول الدعوة و ابتداءها و عند مضیه إلی الشعب دل علی أن أمیر المؤمنین علیا علیه السّلام کان عند إجابته للرسول بالغا کاملا فی صورة الرجال و مثلهم فی الجسم أو یقاربهم (2) و إن کانت الحجج علی صحة إیمانه و فضیلته و أنه لم یقع إلا بالمعرفة لا یفتقر إلی ذکر هذا و إنما أوردناه استظهارا.

و منها أن الله تعالی قص علینا فی محکم کتابه قصة إسماعیل علیه السّلام فی تعبده بالصبر علی ذبح أبیه إبراهیم علیه السّلام ثم مدحه بذلک و عظمه و قال إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ (3)

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فِی افْتِخَارِهِ بِآبَائِهِ أَنَا ابْنُ الذَّبِیحَیْنِ یَعْنِی إِسْمَاعِیلَ وَ عَبْدَ اللَّهِ.

و لعبد الله فی الذبح قصة مشهورة یطول شرحها یعرفها أهل السیر و إن أباه عبد المطلب فداه بمائة ناقة حمراء و إذا کان ما خبر الله (4) به من محنة إسماعیل بالذبح یدل علی أجل

ص: 47

فضیلة و أفخر منقبة احتجنا أن ننظر فی حال مبیت أمیر المؤمنین علیه السّلام علی الفراش و هل یقارب ذلک أو یساویه فوجدناه یزید فی الظاهر علیه و ذلک أن إبراهیم علیه السّلام قال لابنه إسماعیل إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ (1) فاستسلم لهذه المحنة مع علمه بإشفاق الوالد علی الولد و رأفته به و رحمته له و أن هذا الفعل لا یکاد یقع من الوالد بولده بل لم یقع فیما مضی (2) و لم یتوهم فیما یستقبل و کان هذا الأمر(3) یقوی فی ظن إسماعیل أن المقال من أبیه خرج مخرج الامتحان له فی الطاعة دون تحقیق العزم (4) علی إیقاع الفعل فیزول کثیر من الخوف معه و ترجی السلامة عنده و أمیر المؤمنین علیه السّلام دعاه أبو طالب إلی المبیت علی فراش الرسول صلی الله علیه و آله و فدائه بنفسه و لیس له من الطاعة علیه ما للأنبیاء علیهم السّلام علی البشر و لم یأمره بذلک عن وحی من الله عز و جل کما أمر إبراهیم علیه السّلام ابنه و أسند أمره إلی الوحی.

و مع علم أمیر المؤمنین علیه السّلام أن قریشا أغلظ الناس علی رسول الله صلی الله علیه و آله و أقساهم قلبا و ما یعرفه کل عاقل من الفرق بین الاستسلام للعدو المناصب و المبغض المعاند الذی یرید أن یشفی نفسه و لا یبلغ الغایة فی شفائها إلا بنهایة التنکیل و غایة الأذی بضروب الآلام و بین الاستسلام للولی المحب و الوالد المشفق الذی یغلب فی الظن أن إشفاقه یحول بینه و بین إیقاعه الضرر بولده إما مع الطاعة لله عز و جل بالمسألة و المراجعة أو بارتکاب المعصیة ممن یجوز علیه ارتکاب المعاصی أو یحمل ذلک منه علی ما قدمناه من الاختبار و التوریة فی الکلام لیصح له مطلوبه من الامتحان و إذا کان محنة أمیر المؤمنین علیه السّلام أعظم من محنة إسماعیل بما کشفناه ثبت أن الفضیلة التی حصل بها أمیر المؤمنین علیه السلام (5)

ص: 48

ترجح علی کل فضیلة لأحد من الصحابة(1) و أهل البیت علیهم السّلام و بطل قول من رام (2) المفاضلة بینه و بین أبی بکر من العامة و المعتزلة الناصبة له علیه السّلام إذ قد حصل له علیه السّلام فضل یزید علی الفضل الحاصل للأنبیاء علیهم السّلام.

و لعل قائلا یقول عند سماع هذا فکیف یسوغ لکم ما ادعیتموه فی هذه المحنة و هو تعظیمها علی محنة إسماعیل علیه السّلام و ذاک نبی و هذا عندکم وصی (3) و لیس یجوز أن یکون من لیس بنبی أفضل من أحد من الأنبیاء علیهم السّلام فإنه یقال له لیس فی تفضیلنا هذه

المحنة علی محنة إسماعیل علیه السّلام تفضیل لأمیر المؤمنین علیه السّلام علی أحد من الأنبیاء و ذلک أن علیا و إن حصل له فضل لم یحزه نبی فیما مضی فإن الذی حاز به الأنبیاء علیهم السّلام من الفضل الذی لم یحصل منه شی ء لأمیر المؤمنین علیه السّلام یوجب فضلهم علیه و یمنع من المساواة بینه و بینهم أو تفضیله علیهم کما بیناه و بعد فإن الحجة إذا قامت علی فضل أمیر المؤمنین علیه السّلام علی نبی من الأنبیاء و لاح (4) علی ذلک البرهان وجب علینا القول به و ترک الخلاف فیه و لم یوحشنا منه خلاف العامة الجهال (5) و لیس فی تفضیل سید الوصیین و إمام المتقین و أخی رسول رب العالمین سید المرسلین و نفسه بحکم التنزیل و ناصره فی الدین و أبی ذریته الأئمة الراشدین المیامین علی بعض الأنبیاء المتقدمین أمر یحیله العقل و لا یمنع منه السنة و لا یرده القیاس و لا یبطله الإجماع إذ علیه جمهور شیعته و قد نقلوا ذلک عن الأئمة من ذریته و إذا لم یکن فیه إلا خلاف الناصبة له أو المستضعفین ممن یتولاه لم یمنع من القول به.

فإن قال قائل إن محنة إسماعیل أجل قدرا من محنة أمیر المؤمنین علیه السّلام و ذلک أن أمیر المؤمنین قد کان عالما بأن قریشا إنما ترید غیره و لیس غرضها قتله و إنما قصدها

ص: 49

لرسول الله صلی الله علیه و آله دونه فکان علی ثقة من السلامة و إسماعیل علیه السّلام کان متحققا لحلول الذبح به من حیث امتثل الأمر الذی نزل به الوحی فشتان بین الأمرین.

قیل له إن أمیر المؤمنین علیه السّلام و إن کان عالما بأن قریشا إنما تقصد رسول الله دونه فقد کان یعلم بظاهر الحال و ما یوجب غالب الظن من العادة الجاریة بشدة غیظ قریش علی من فوتهم غرضهم فی مطلبهم و من حال بینهم و بین مرادهم من عدوهم و من لبس علیهم الأمر حتی ضلت حیلتهم و خابت آمالهم إنهم یعاملونه بأضعاف ما کان فی أنفسهم أن یعاملوا به صاحبه لتزاید حنقهم (1) و حقدهم و اعتراء الغضب لهم فکان الخوف منهم عند هذه الحال أشد من خوف الرسول صلی الله علیه و آله و الیأس من رجوعهم عن إیقاع الضرر به أقوی من یأس النبی صلی الله علیه و آله و هذا هو المعروف الذی لا یختلف فیه اثنان لأنه قد کان یجوز منهم عند ظفرهم بالنبی صلی الله علیه و آله أن تلین قلوبهم له و یتعطفوا بالنسب و الرحم التی بینهم و بینه و یلحقهم من الرقة علیه ما یلحق الظافر بالمظفور به فتبرد قلوبهم و یقل غیظهم و تسکن نفوسهم و إذا فقدوا المأمول من الظفر به و عرفوا وجه الحیلة علیهم فی فوتهم غرضهم و علموا أنه بعلی علیه السّلام تم ذلک ازدادت الدواعی لهم إلی الإضرار به و توفرت علیه فکانت البلیة أعظم علی ما شرحناه.

و علی أن إسماعیل علیه السّلام قد کان یعلم أن قتل الوالد لولده لم تجر به عادة من الأنبیاء و الصالحین و لا وردت به فیما مضی عبادة فکان یقوی فی نفسه أنه علی ما قدمناه من الاختبار و لو لم یقع له ذلک لجوز نسخه لغرض توجبه الحکمة أو کان یجوز أن یکون فی باطن الکلام خلاف ما فی ظاهره أو یکون تفسیر المنام بضد حقیقته أو یحول الله تعالی بین أبیه و بین مراده

بالاخترام أو شغل یعوقه عنه و لا محالة أنه قد خطر بباله ما فعله الله تعالی من فدائه و إعفائه من الذبح و لو لم یخطر ذلک بباله لکان مجوزا عنده إذ لو لم یجز فی عقله لما وقع من الحکیم سبحانه (2)

ص: 50

و علی أنه (1) متی تیقن الفعل تیقنه من مشفق رحیم و إذا تیقنه أمیر المؤمنین علیه السّلام تیقنه من عدو قاس حقود فکان الفصل بین الأمرین لا خفاء به علی ذوی العقول (2).

**[ترجمه]اخبار مربوط به نزول این آیه درباره امیرالمؤمنین در باب هجرت گذشت و به هنگام پرداختن به باب پیشتاز بودن ایشان در هجرت نیز به آن­ها خواهیم پرداخت.

علّامه در «کشف الحق» - . کشف الحق :89 - نظیر روایتی که صاحب «الانصاف» از ثعلبی نقل کرده، آورده است و این روایت را در تفسیر او نیز یافتیم. شیخ طبرسی - . مجمع البیان2: 301 -

از سدّی از ابن عباس مانند آن را آورده. فخر رازی - . مفاتیح الغیب 2: 198 - و نظام الدین نیشابوری - . غرائب القرآن 1: 220 - گفته­اند

که این آیه در حق علی علیه السّلام نازل شده است. طبرسی _ رحمه الله _ گوید: عکرمه گفت: درباره ابوذر غفاری و صهیب بن سنان نازل گشت و این کار بدان جهت بود که خانواده ابوجهل او را گرفتند لیکن وی توانست از دست ایشان بگریزد و نزد پیامبرصلی الله علیه و آله رود. صهیب را نیز مشرکان از خانواده انس گرفتند و وی توانست با دادن فدیه، خود را از دست آن­ها برهاند و مهاجرت کند. فخر رازی و نیشابوری از سعید بن مسیّب نیز نزول آیه را درباره صهیب نقل کرده­اند.

با نقل سخن بزرگان مفسران و راویان حدیث از شیعه

ص: 44

و مخالفان مبنی بر اینکه این آیه در شأن علی علیه السّلام نازل گشته، پنهان داشتن این حقیقت توسط اندکی از متأخّران نظیر زمخشری و بیضاوی فاقد ارزش و اعتناست. اینان از شدّت تعصّب حتی انتساب آیه به ابوذر را به دلیل علاقه­ای که به امیرالمؤمنین علیه السّلام داشت پنهان کرده و مدعی شدند در شأن صهیب نازل شده است و این در حالی است که خود آن­ها لفظ «شراء» را «بَیع» (فروش) معنی کرده و گفته­اند که فدیه دادن به معنای«ایثار جان» نیست بلکه به معنای «خرید جان» است، در حالی که کاربرد لفظ «شراء» به معنای «بیع» پرکاربردتر از «شراء» به معنای«خرید» است و در قرآن لفظ «شراء» فقط در معنای «بیع» به کار رفته است؛ مانند: «وَ شَرَوْهُ بِثَمَنِ بخَْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ»، - . یوسف/ 20 - {و

او را به بهای ناچیزی _ چند درهم _ فروختند} و «وَ لَبِئْسَ مَا شَرَوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ»، - . بقره/ 102 - {وه

که چه بد بود آنچه به جان خریدند!} و : «فَلْیُقَاتِلْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشرُْونَ الْحَیَوةَ الدُّنْیَا بِالاَْخِرَةِ»، - . نساء/ 74 - {پس، باید کسانی که زندگی دنیا را به آخرت سودا می کنند در راه خدا بجنگند.} و در مقام مدح نیز «بیع نفس» و ایثار جان در راه جلب خشنودی خدا مناسب­تر است تا خرید و نجات آن؛ زیرا همه این کار را می­کنند. و اگر به راویان حدیث نیز توجه کنیم، خواهیم دید که عکرمه یکی از خوارج است و دشمن علی علیه السلام و سعید بن مسیّب که فردی مخالف اهل بیت علیهم السلام بود، تا آنجا که بعداً توضیح خواهیم داد، حاضر نشد بر جنازه علی بن حسین علیه السّلام نماز بخواند، از این رو این دو، راویان بی­طرفی نیستند و روایتشان فاقد ارزش و اعتبار است، بالأخص که با روایات فراوان و متواتر در تعارض است.

در ضمن، علی علیه السّلام این آیه را در مقام استدلال برای اثبات امامت خود آورده است زیرا صفت جان نثاری در راه خدا و رسول او فضیلتی بسیار بزرگ است که نظیری برای آن یافت نمی­شود، چون نثار جان در راه خدا عالی­ترین درجه کمال است از این رو خداوند متعال اسماعیل علیه السّلام را که تسلیم اراده خدا گشته و حاضر شده بود در راه خدا به دست ابراهیم خلیل قربانی شود، ستایش فرموده است؛ اما در اینجا علی علیه السّلام آماده کشته شدن به دست صد شمشیر به دست دشمنان شد و هیچ یک از صحابه از چنین فضیلتی برخوردار نیستند. از این رو، علی علیه السّلام احقّ به امامت است زیرا تفضیل مفضول عقلاً زشت و ناپسند است و گفته جبرئیل علیه السّلام به علی علیه السّلام که «هیچ کس چون تو نیست» مؤید این باور است زیرا این سخن بدان معناست که در دنیا و یا دست کم در میان صحابه پیامبرصلی الله علیه و آله ، علی علیه السّلام مانند ندارد و با اثبات فضیلت او بر اقران، امامت او با توجه به آنچه گذشت نیز بر ایشان اثبات می­گردد.

نکته: شیخ مفید _ قدس الله روحه _ در کتاب «الفصول المهمه» آورده است: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله بر آن شد که خود را از دید قریش پنهان کرده و از دست آنها از بیم جان به شعب ابی طالب بگریزد، با ابوطالب _ رحمه الله _ به مشورت پرداخت

ص: 45

و ابوطالب نیز وی را تشویق به انجام این کار کرد. سپس ابوطالب به امیرالمؤمنین علیه السّلام پیشنهاد کرد در بستر پیامبر بخوابد تا با جان خود وی را در مقابل دشمن محافظت کند و علی علیه السّلام این پیشنهاد را پذیرفت. پس چون شب فرا رسید و مردم به خواب رفتند، ابوطالب با امیرالمؤمنین علیه السّلام به خانه پیامبرصلی الله علیه و آله

آمد و او را ااز خواب بیدار نمودند و علی علیه السّلام در بستر وی خوابید، در حالی که می­گفت: پدرجان، به گمانم کشته خواهم شد!! پس ابوطالب این اشعار را سرود: شکیبا باش فرزندم که صبر به خردورزی نزدیک­تر است، زیرا پایان کار هر زنده­ای گورستان است؛

ما تو را پیشمرگ آن نجیبِ نجیب­زاده کردیم، در حالی که می­دانیم این بلایی بسیار سخت است؛

برای پیش مرگ آن عزیزترین که اصل و نسبی درخشان و دستی گشاده و پرتوان دارد؛

اگر مرگ به سوی تو روی آورد، تیرها پیاپی می­بارند، که برخی از آنها به هدف می­خورد و برخی دیگر به خطا می­رود؛

هر زنده­ای هر چند عمر دراز یابد، در نهایت بهره خویش را از این تیرها دریافت خواهد کرد.

پس امیرالمرمنین علیه السّلام این اشعار را سرود و فرمود:

آیا مرا به شکیبایی در یاری احمد فرمان می­دهی؟ به خدا سوگند سخنم از روی بی­تابی نبود؛

لیکن دوست دارم یاری مرا ببینی و بدانی که من پیوسته گوش به فرمان توأم؛

و نیز تلاش مرا برای رضای خدا در یاری احمد، که پیام آور هدایت است و در کودکی و جوانی ستوده است، ببینی.

امیرالمؤمنین صلوات الله علیهِ پس از این اظهار تسلیم و اطاعت فرمود:

من با جان خود خطر را از بهترین انسانی که بر زمین گام نهاده و طواف خانه خدا کرده و حجر الأسود را لمس نموده، دور کردم؛

رسول خدای مردم، آن­گاه که در حق او مکر ورزیدند لیکن خداوند کریم وی را از مکر آن­ها مصون داشت؛

همچنان با آنان مدارا می­کردم و آنان مراقبم بودند در حالی که خود را آماده کشته شدن و اسارت کرده بودم؛

و رسول خدا در شِعب، در پناه خدا و حفظ او در امنیت به سر برد .

ص: 46

قصد من از این کار آن بود که خود را وقف خدا کنم، و نیّت کردم تا دم مرگ چنین باشم.

سپس شیخ مفید _ رحمه الله _ گوید: اکثر روایات که در این خصوص وارد شده، به لیلۀ المبیت تعلّق دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن شب به غار ثور رفته در حالی که امیرالمؤمنین علیه السّلام در بستر وی خوابیده بود. و با این روایتی که من درباره بیتوته آن حضرت در بستر پیامبرصلی الله علیه و آله و رفتن رسول خدا صلی الله علیه و آله به شعب ابی طالب یافتم، این احتمال را تقویت می­کند که علی علیه السّلام دو بار در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله خوابید و در بیتوته و در بستر پیامبر خوابیدن آن حضرت، برای مخالفان وی از چند وجه حجّت­هایی را مطرح می­کند:

یکی اینکه ادعا می­کنند که: امیرالمؤمنین علیه السلام پنج یا هفت یا نُه ساله بود که به رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آورد تا بدین ترتیب فضیلت پیشتازی وی را در ایمان آوردن به پیامبرصلی الله علیه و آله باطل کنند و بگویند: ایمان آوردن او در این سن و سال ناشی از معرفت، شناخت و یقین نبوده است بلکه بیشتر جنبه تلقین داشته است.

اگر به راستی علی علیه السّلام در این سن و سالی که می­گویند ایمان آورده، چگونه توانسته است با آن جثّه کوچک در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله بخوابد و مشرکان شب تا صبح او را زیر نظر داشته باشند و متوجه کوچکی اندام وی در بستر نگردند؟ اینکه آن­ها نتوانسته­اند تشخیص دهند که آن شب کودکی در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله خوابیده، نشان می­دهد که حضرت علی علیه السّلام در آن زمان جوانی بالغ و از نظر جسمی در قد و قواره یک مرد کامل بوده است. این مطلب را تنها به جهت اطلاع آوردم وگرنه دلایل بسیاری وجود دارد که صحّت و درستی ایمان و فضیلت آن حضرت و اینکه ایمان او جز از روی معرفت و آگاهی نبوده را ثابت می­کنند.

یکی از دلایل داستان حضرت اسماعیل علیه السّلام در قرآن است که چگونه وی بر ذبح شدن توسط پدرش ابراهیم علیه السّلام شکیبایی به خرج داده، به خاطر این عمل مورد ستایش خداوند قرار گرفته تا آنجا که می­فرماید: «إِنَّ هَذَا لهَُوَ الْبَلَاء الْمُبِین »، - . صافات/ 106 - {راستی

که این همان آزمایش آشکار بود.} و رسول خدا صلی الله علیه و آله در مقام افتخار به پدرانش فرمود: «أنا ابنُ الذّبیحین» (من پسر آن دو قربانی _ اسماعیل و عبدالله _ هستم!) و داستان قربانی شدن عبدالله داستان مشهوری است که ذکر آن موجب اطاله کلام می­شود و سیره نویسان به خوبی می­دانند که عبدالله قرار بود قربانی شود اما عبدالمطلّب صد شتر سرخ را به جای وی قربانی کرد. و اگر آن­گونه که خداوند در مورد رنج و مشقّت اسماعیل از ذبح شدن به دست پدر خبر داده،

ص: 47

دلیل بر عالی­ترین فضیلت­ و منقبت برای آن حضرت است، لازم می­آید که نگاهی به بیتوته امیرالمؤمنین علیه السّلام در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله بیندازیم و ببینیم این عمل علی علیه السّلام تا چه حد با عمل اسماعیل علیه السّلام برابری دارد؟ اگر این دقّت صورت پذیرد، در خواهیم یافت که به حسب ظاهر از آن برتر است؛ زیرا ابراهیم به فرزندش اسماعیل گفت: «إِنیّ ِ أَرَی فیِ الْمَنَامِ أَنیّ ِ أَذْبحَُکَ فَانظُرْ مَا ذَا تَرَی

قَالَ یَاأَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنیِ إِن شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابرِِینَ»، - . صافات / 102 - {من

در خواب [چنین ] می بینم که تو را سر می بُرَم، پس ببین چه به نظرت می آید؟» گفت: «ای پدر من! آنچه را مأموری بکن. ان شاء اللَّه مرا از شکیبایان خواهی یافت.} و اسماعیل تسلیم این رنج شد با اینکه می­دانست که پدر چقدر به فرزندش مهر می­ورزد و او را دوست می­دارد و این کار برای او چقدر دشوار و رنج آور است و پیش از آن هیچ پدری با فرزند خود چنین نکرده و احتمالاً بعد از آن نیز کسی چنان نخواهد کرد. این مسأله این گمان را در ذهن اسماعیل تقویت می­کرد که پدرش در معرض امتحانی دشوار و فرمانبرداری و عزم بر انجام دستور خداوند قرار گرفته است و با انجام این کار، تمام خوف و نگرانی او برطرف گشته و تعادل و سلامتی خود را به دست خواهدآورد. ابوطالب نیز امیرالمؤمنین علیه السّلام را امر به خوابیدن در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله نمود تا با این کار جان خود را فدای وی کند و این در حالی بود که ابوطالب پیامبر نبود تا اطاعت از فرمانش واجب باشد و در این مورد، همانند ابراهیم علیه السّلام به وی از جانب خدا وحی نشده بود تا دستور او به فرزندش مستند به وحی باشد.

از طرف دیگر، علی علیه السّلام می­دانست قریش سخت­گیرترین، خشن­ترین و سنگدل­ترین مردم نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند، و هر عاقلی می­داند که تسلیم شدن در برابر دشمن معاند و کینه­توزی که در پی شفای درون خویش است، اما جز با توسل به قوی­ترین خدعه­ها و غدر و نیرنگ و افراط در آزار رساندن به اشکال مختلف درد، قادر به رسیدن به هدف خود نیست، با تسلیم شدن در برابر فرمان ولیّ مُحِب و مشفق و دلسوز که احتمال می­رود دلسوزی مانع از آسیب رساندن به فرزندش گردد، تفاوت دارد. و این آسیب نرساندن، یا همراه با توسل و مراجعه به درگاه خدای عزّوجل و اطاعت از ذات اقدس باری تعالی صورت می­گیرد یا از طریق ارتکاب معصیت و نافرمانی برای کسانی که جایز الخطا هستند، تحقّق می­یابد یا اینکه این دستور را از سوی وی، حمل بر امتحان کرده و ایهام در کلام نموده که پیشتر گفتیم، تا خواسته وی از امتحان برایش برآورده شود. و همان­طور که بیان شد، از آنجا که رنج امیرالمؤمنین علیه السلام به مراتب بزرگ­تر از رنج اسماعیل علیه السّلام بوده است، ثابت می­گردد که فضیلتی که علی علیه السّلام

ص: 48

از آن برخوردار بوده بسیار عظیم بوده و بر فضایلی که دیگر صحابه و نیز اهل بیت علیه السّلام به آن دست یافته­اند، برتری دارد و بدین ترتیب بطلان گفته هرکس از علمای عامه و معتزلیان ناصبی که قصد مفاضله میان آن حضرت و ابوبکر را دارند روشن و آشکار می­گردد زیرا فضایل امیرالمؤمنین حتی از فضایل پیامبران صلوات الله علیهِم برتر است.

شاید کسی پس از شنیدن این سخن بگوید: چگونه توانستید ادّعا کنید که رنج و مشقّت علی علیه السّلام در لیله المبیت دشوارتر از رنج و مشقّت اسماعیل علیه السّلام بوده است درحالی که نزد شما اسماعیل یک پیامبر است و علی علیه السلام یک وصی و جایز نیست کسی که پیغمبر نیست افضل از یکی از انبیاء دانسته شود؟!

پاسخ ما به چنین سخنی این است که: سخت­تر بودن رنج و مشقّت علی علیه السّلام نسبت به اسماعیل علیه السّلام مفهوم برتری علی علیه السّلام بر اسماعیل را نمی­رساند، زیرا گرچه علی علیه السّلام در این قضیه به فضیلتی دست یافت که هیچ پیامبری بدان دست نیافته، اما پیامبران را فضایل دیگری است که برای امیرالمؤمنین علیه السّلام حاصل نشده­اند تا موجب برتری ایشان بر پیامبران گردد یا اینکه آنان را در یک مرتبه برابر قرار دهد. اما اگر در موردی خاص، فضیلت امیر مؤمنان بر پیامبری آشکار بود، لازم است آن را پذیرفته و به آن اعتراف کنیم و به مخالفت برنخیزیم و از این بابت همانند مردم عوام نادان دچار هراس نگردیم. در تفضیل سید اوصیا و امام پارسایان و برادر رسول رب العالمین و سید مرسلین و نفس رسول خدا صلی الله علیه و آله، به تصریح قرآن و یاور آن حضرت در دفاع از دین و پدر ذرّیه­ رسول خدا صلی الله علیه و آله یعنی أئمّه راشدین میامین بر برخی از پیامبران پیشین، امری است که عقل آن را محال می­داند لیکن سنّت منعی در آن نمی­بیند و قیاس مردودش نمی­داند و اجماع باطلش نمی­خواند، زیرا شیعیان او این باور را از امامانی که ذرّیه وی هستند نقل می­کنند و تنها کسانی که مخالف این نظر و باورند، ناصبیانی هستند که کمر به دشمنی وی بسته­اند و عده­ای عوام الناس و مستضعفانی از پیروان ایشان که چشم بسته از ایشان تبعیّت می­کنند و این مخالفت مانع از قائل بودن به آن نمی­شود.

پس اگر کسی مدّعی شود که رنج و مشقّت اسماعیل علیه السّلام ارجمندتر از رنج و مشقّت امیرالمؤمنین علیه السّلام بوده است و این ادّعا را چنین مستدل کند که علی علیه السّلام می­دانست قریش طالب او نیستند و نیّتی برای کشتن وی ندارند و هدفشان

ص: 49

دستیابی به رسول خدا صلی الله علیه و آله است نه کسی دیگر، از این رو مطمئن بود که جان سالم به در خواهد برد، اما اسماعیل علیه السّلام یقین داشت که ذبح خواهد شد اما با این وجود تسلیم اراده وحی گردید، و از این جهت میان این دو تفاوت بسیار است.

در پاسخ گفته می­شود: گرچه امیرالمؤمنین علیه السّلام می­دانست قریش فقط در پی کشتن پیامبر صلی الله علیه و آله است، اما از طرف دیگر می­دانست که قریش نسبت به کسی که این فرصت را از دست آن­ها گرفته، چه واکنش شدید و خشمگینانه­ای نشان خواهند داد و چه رفتاری با آنکه مانع وصولشان به هدفشان گردیده، خواهند کرد. کسی که با خلق چنین صحنه­ای آن­ها را به اشتباه انداخته و با این کار خود امیدشان را تبدیل به یأس کرده است! آن­ها قطعاً با وی به مراتب با شدت و غلظت بیشتری نسبت به پیامبرصلی الله علیه و آله رفتار می­کردند، چون علی علیه السلام باعث سرخوردگی آن­ها شده بود و از شدّت خشم دست به هر کاری می­زدند؛ بنابراین، ترس علی علیه السّلام از قریش در چنین حالتی بیشتر از ترس رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن­ها بوده است. همان طور که علی علیه السّلام یقین داشته که آن­ها در آسیب رساندن به وی درنگ نخواهند کرد لیکن چنین حالتی در رسول خدا صلی الله علیه و آله نبوده است. این­ها اموری بدیهی هستند که کسی در آن­ها اختلاف ندارد. زیرا این احتمال دور از ذهن نبود که اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله را به چنگ می­آوردند، دل­های ایشان به سبب قرابتی که با آن حضرت داشتند، نرم گردد و در قتل او درنگ نموده، رفتار غالب با مغلوب را با وی در پیش گیرند و بر وی رحم آورند و همین باعث نرم شدن دل­ها و فروکش کردن خشم و آرامش روانی آن­ها گردد. اما زمانی که دریابند شکار از تله گریخته و عامل ناکامی آن­ها در رسیدن به هدفشان نیز معلوم باشد که علی علیه السّلام است، انگیزه آن­ها برای آسیب رساندن به وی چند برابر می­شود و آن­­گونه که توضیح داده شد، بلا و رنج بسیار سختی پیش آمد، سخت­تر از مشقّت اسماعیل علیه السّلام.

اسماعیل علیه السّلام می­دانست که فرزندکشی میان پیامبران و صالحان پدیده­ای مرسوم و رایج نبوده است و در گذشته چنین عملی به عنوان یک عبادت شیوع نداشته، لذا به وی دلداری می­داد که این فقط یک امتحان است و اگر چنین نبود، قطعاً به دلیل تعارض با حکمت، زیر بار آن نمی­رفت یا اینکه حداقل احتمال می­داد که درخواست پدر فقط درخواستی به حسب ظاهر است و آنچه پیش خواهد آمد خلاف ظاهر سخن باشد، یا اینکه تفسیر رؤیای ابراهیم خلاف برداشت حقیقی آن اتفاق افتد یا اینکه خداوند متعال کاری کند که پدرش از تصمیم خود برگردد، یا اینکه مسأله­ای پیش بیاید که مانع از وقوع این اتفاق شود و تردیدی نیست که قطعاً به ذهن اسماعیل علیه السّلام خطور کرده است که ممکن است خداوند وی را با قربانی کردن یا فدیه دادن، از ذبح شدن معاف کند و اگر چنین فکری به خاطرش نمی­رسید، مجوّزی بود که زیر بار پذیرفتن این امر نرود زیرا اگر چنین فکری به ذهن او خطور نکرده بود، از خداوند سبحان حکیم آنچه صادر گشت، صادر نمی­شد. - . یعنی اینکه اگر معاف کردن از ذبح عقلاً جایز نبود، خداوند متعال نیز چنین نمی­کرد و چنین کاری از وی صادر نمی­شد. -

ص: 50

اسماعیل علیه السّلام یقین داشت که صادر کننده حکم ذبح او و مجری این دستور، هر دو مشفق و مهربان هستند اما در مقابل، علی علیه السّلام نیز یقین داشت که دشمن بسیار سنگ­دل و کینه­توز است و احتمال عدول وی از آسیب رساندن صفر است و فضیلت یکی از این دو حالت بر دیگری، بر هیچ خردمندی پوشیده نیست. - . الفصول المختاره : 36 _31 -

**[ترجمه]

حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ رَأْسُ الْمُؤْمِنِینَ.

وَ عَنِ ابْنِ مَرْدَوَیْهِ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی قَالَ عَلِیٌّ.

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: عَلِیٌّ وَ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام (1).

**[ترجمه]کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که عزّ محدّث حنبلی استخراج نموده آن است که که مصداق آیه: «یَا أیهَُّا النَّبیِ

ص: 51

ُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِین» علی بن ابی طالب علیه السّلام که سرآمد و گل سر سبد مؤمنان است، می­باشد. و ابن مردویه نیز مصداق این آیه را علی علیه السّلام دانسته و امام باقر علیه السّلام فرموده: علی و آل محمّد صلوات الله علیهم هستند. - . کشف الغمّۀ: 93 _ 92 -

**[ترجمه]

عَلَی الْعَرْشِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ- مُحَمَّدٌ عَبْدِی وَ رَسُولِی أَیَّدْتُهُ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ.

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد: امام صادق از پدرش علیهِما السّلام نقل می­کند که فرمود: آیه «یَاأَیهَُّا النَّبیِ ُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِین» درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است. - . نسخه خطی -

مؤلف: ابن بطریق در «المستدرک» از ابونعیم شبیه این حدیث را آورده سپس گوید: در مصداق آیه: «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِین» با روایتی از حافظ ابونعیم و او از ابو هریره نقل کرده که گفت: بر عرش

ص: 52

نوشته شده است: «لا إله إلّا الله وحده لا شریک له، محمّد عبدی و رسولی أیّدتُهُ بعلیّ بن ابی طالب»، (خدایی جز الله نیست، یکی است و هیچ انبازی ندارد، محمد بنده و فرستاده من است که وی را به علی بن ابی طالب تقویت کردم.)

**[ترجمه]

و ظاهر أنه لم یتبعه أحد کذلک إلا علی علیه السّلام فإنه تبعه قبل کل أحد و أکثر من جمیع الصحابة باتفاق الکل.

و قد ظهرت آثار ما أخبر الله تعالی به فی غزواته فإنه کان فی جمیعها الظفر علی یدیه کما سیأتی بیانه و کفی بهذا شرفا و للمخالفین مرغما حیث عادله الله بنفسه فی نصرة النبی صلی الله علیه و آله و إعانته و أنهما حسبه و کیف یتأمر أحد علی من هذا شأنه و کیف

یتقدم أحد علی من بسیفه قام الدین و ثبتت أرکانه و کذا قوله تعالی وَ مَنِ اتَّبَعَنِی یدل علی أن المتابعة الکاملة مختصة به علیه السّلام و أنه الداعی إلی سبیل الرسول علی بصیرة و المستحق لذلک دون غیره و هذا أدل علی إمامته مما سبق.

**[ترجمه]علّامه نیز در کشف الحق از ابوهریره آن را نقل نموده است و سیوطی در تفسیر الدّر المنثور با سند خود از ابوهریره آورده است که:

بر پایه عرش نوشته شده: «لا إله إلّا أنا وحدی لا شریک لی، محمد عبدی و رسولی، أیّدتُه بعلیّ.» و این نوشته مفهوم آیه: «ُهوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِین» را می­رساند. پایان

مؤلف: این روایات دلیل بر فضل عظیم آن حضرت است که نامش به عنوان یکی از نخستین مخلوقات بر عرش نوشته شده باشد و اینکه خداوند او را یاور پیامبر صلی الله علیه و آله

قرار داده، همان طور که نشان می­دهد علی علیه السّلام بیش از دیگر مسلمانان پیامبر صلی الله علیه و آله را تأیید و یاری فرموده، به گونه­ای که مختصّ به این صفت شده است و چنین اموری با تقدیم دیگری بر وی در امامت منافات دارد، همان طور که این حقیقت بر هرکس که پرده تعصّب و حماقت را از پیش چشمان خود بردارد، پوشیده نمی­ماند. اما درباره آیه: «یَاأَیهَُّا النَّبیِ ُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِین» علّامه _ قدّس الله روحه _ گوید: جمهور محدّثان اهل سنت روایت کرده­اند که درباره علی علیه السّلام نازل شده است - . کشف الحق 1: 92 - . مراد از متابعت در این آیه، متابعت و پیروی کامل و در همه امور است

ص: 53

و روشن است که هیچ کس چون علی علیه السّلام از پیامبر صلی الله علیه و آله تبعیت نکرده است. او، قبل و بیش از همه صحابه از پیامبر صلی الله علیه و آله پیروی نموده و این نظر مورد اتفّاق همه است.

آیات الهی که درباره غزوه­های آن حضرت نازل گشته، این تبعیت و نصرت را کاملاً آشکار می­نمایند و نشان می­دهند که در تمام این غزوه­ها پیروزی بر دستان علی علیه السّلام محقق گردیده و در آینده به تفصیل در این مورد سخن خواهد آمد. علی علیه السّلام را همین شرافت بس و مخالفانش را نیز همین دلیل بس که خداوند وی را در نصرت رسول خدا صلی الله علیه و آله در ردیف خود دانسته و خود و علی علیه السّلام را برای رسولش کافی دانسته است. و شگفتا که چگونه برکسی که از چنین منزلتی برخوردار است توطئه می­کنند و شخصی را بر کسی مقدّم می­کنند که با شمشیرش دین را برقرار نموده و ارکان آن را استوار گردانیده است و جمله «وَ مَنِ اتَّبَعَنی» دال بر متابعت کامل آن حضرت از رسول اکرم صلی الله علیه و آله است و اوست که از روی بصیرت به پیروی از راه پیامبر صلی الله علیه و آله دعوت نموده و مستحق جانشینی و خلافت آن حضرت است همان طور که دلیل محکمی بر امامت وی نیز هست.

**[ترجمه]

المرفوع إلی السبیل أو الداعی فیوافق الأخبار السابقة و یمکن أن یکون المراد من من اتبعه سائر الأئمة علیهم السّلام فلا یکون منطبقا علی لفظ الآیة بتمامها أو یکون المراد بقوله مولانا و ولینا الرسول صلی الله علیه و آله لکنهما بعیدان.

**[ترجمه]شاید ضمیر منصوب در «وَ مَنِ اتَّبَعَه» به موصول - . در این صورت مرجع ضمیر هو امیرالمؤمنین علیه السّلام خواهد بود و آنکه أمیر المؤمنین از وی پیروی کرده _ رسول خدا صَلی الله علیه و آله _ «علی بصیرۀ» و بدین امر آگاه است. - و ضمیر مستتر

ص: 54

مرفوع به «السبیل» یا «الداعی» برگردد که در این صورت موافق روایات گذشته خواهد بود. و ممکن است مراد از«[من] اتّبعه» دیگر امامان علیهم السلام باشد که در این صورت تماماً به الفاظ آیه منطبق خواهد بود؛ یا اینکه مراد از مولانا و ولیّنا رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد که این دو مورد بعید به نظر می­رسد .

**[ترجمه]

أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی فَبَشِّرْهُ بِذَلِکَ (1).

أَقُولُ: رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ مِنَ الْجُزْءِ الْأَوَّلِ مِنْ کِتَابِ حِلْیَةِ الْأَوْلِیَاءِ لِأَبِی نُعَیْمٍ بِالْإِسْنَادِ عَنْ سَلَّامٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی بُرْدَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیَّ فِی عَلِیٍّ عَهْداً فَقُلْتُ یَا رَبِّ بَیِّنْهُ لِی فَقَالَ اسْمَعْ فَقُلْتُ سَمِعْتُ فَقَالَ إِنَّ عَلِیّاً رَایَةُ الْهُدَی وَ إِمَامُ أَوْلِیَائِی وَ نُورُ مَنْ أَطَاعَنِی وَ هُوَ الْکَلِمَةُ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ مَنْ أَحَبَّهُ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی فَبَشِّرْهُ بِذَلِکَ فَجَاءَ عَلِیٌّ فَبَشَّرَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ فِی قَبْضَتِهِ فَإِنْ یُعَذِّبْنِی فَبِذَنْبِی وَ إِنْ یُتِمَّ الَّذِی بَشَّرَنِی بِهِ فَاللَّهُ أَوْلَی بِی قَالَ قُلْتُ اللَّهُمَّ أَجْلِ قَلْبَهُ (2) وَ اجْعَلْ رَبِیعَهُ الْإِیمَانَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی قَدْ فَعَلْتُ بِهِ ذَلِکَ ثُمَّ إِنَّهُ رَفَعَ إِلَیَّ أَنَّهُ سَیَخُصُّهُ مِنَ الْبَلَاءِ بِشَیْ ءٍ لَمْ یَخُصَّ بِهِ أَحَداً مِنْ أَصْحَابِی فَقُلْتُ یَا رَبِّ أَخِی وَ صَاحِبِی فَقَالَ تَعَالَی إِنَّ هَذَا شَیْ ءٌ قَدْ سَبَقَ إِنَّهُ مُبْتَلًی وَ مُبْتَلًی بِهِ.

**[ترجمه]امالی طوسی: امام باقر از پدران بزرگوارش علیهم السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند از من پیمانی گرفت. عرض کردم: پروردگارا، آن را برای من روشن فرما. فرمود: بشنو! عرض کردم: گوشم به شماست! فرمود: یا محمّد، پس از تو، پرچم هدایت و امام اولیای من و نور هر کس که مرا اطاعت کند «علی» است. او همان کلمه­ای است که خداوند پارسایان را به آن ملزم گردانیده، پس هر که او را دوست بدارد،

ص: 55

مرا دوست داشته است و هرکه با وی دشمنی کند با من دشمنی کرده است. پس او را به این معنا بشارت ده! - . أمالی الطوسی: 154 -

مؤلف: ابن بطریق در المستدرک از جزء اول کتاب «حلیۀ الأولیاء» ابونعیم با اسناد به سلام جعفی از ابوبرده آورده است که گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند عهدی درباره علی علیه السّلام از من خواست. گفتم: پروردگارا، آن را برایم روشن فرما. فرمود: بشنو! گفتم: گوشم به شماست. فرمود: علی رایت هدایت است و پیشوای اولیای من، و نور هرکس که مرا فرمان بَرَد؛ او همان کلمه­ای است که پارسایان را ملزم به آن کردم. هرکس او را دوست بدارد، مرا دوست داشته و آنکه با وی دشمنی ورزد، با من به دشمنی برخاسته است. این معنا را به وی بشارت ده! و چون علی علیه السّلام آمد، پیامبر صلی الله علیه و آله وی را بشارت داد. پس علی علیه السّلام گفت: یا رسول الله، من بنده خدا هستم و مطیع اراده او. اگر مرا عذاب کند، مرا به گناهم عذاب کرده و اگر آنچه مرا بدان بشارت فرمودی در حق من روا دارد، نشانه لطف و کرم اوست و او خود بدین صفات سزاوارتر از من است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوندا، قلبش را جلا ده و آن را رویشگاه ایمان قرار ده. پس خداوند فرمود: چنین کردم! سپس پیامبر فرمود: خداوند به من الهام فرموده است که او را به آزمونی دچار خواهد نمود که هیچ یک از صحابه من بدان دچار نشده باشند. لذا عرض کردم: پروردگارا، او برادر و یار من است؟! فرمود: این امری است که ناگزیر واقع خواهد شد و او آزمایش خواهد شد و دیگران نیز به وسیله او مورد آزمایش قرار خواهند گرفت.

**[ترجمه]

**[ترجمه]العمدۀ: ابن عباس گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره کلماتی که آدم علیه السّلام از پروردگارش دریافت نمود و توبه او پذیرفته شد. پرسیده شد؛ فرمود: خدا را به محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین سوگند داد که توبه او را بپذیرد و او نیز پذیرفت. - . العمدۀ: 197 -

مؤلف: در باب «اینکه ایشان علیه السلام کلمات الله هستند» اخبار زیادی در این خصوص گذشت .

ص: 56

**[ترجمه]

علیه السلام فَقَالَ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ مِنْ ذُرِّیَّتِی فَفَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ (1).

**[ترجمه]کشف الغمّۀ: ابن مردویه درباره مصداق آیه: «وَ اجْعَل لیّ ِ لِسَانَ صِدْقٍ فیِ الاَْخِرِین» از عبدالله بن جعفر بن محمّد علیه السّلام روایت کرده است که آن حضرت فرمود: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است؛ ولایت وی به ابراهیم

ص: 57

علیه السّلام عرضه شد، پس گفت: خدایا او را در نسل من قرار ده! و خداوند نیز چنین کرد. - . کشف الغمۀ: 94 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]علّامه نیز آن را از طریق ایشان - . کشف الحق: 971، کشف الیقین : 127 -

نقل کرده است. کلینی نیز مصداق آیه را «ولایت» دانسته است، - . الکافی 1: 422 - و ظاهراً معنای آیه این است که مراد از ایمان، تصدیق ولایت با ایمان کامل داشتن که ولایت هم ضمن آن است، می­باشد؛ و احتمالاً معنا چنین باشد: «قَدَمَ صِدْق»: ولایت. یعنی اینکه این اعتقاد نزد خداوند ذخیره می­شود و روز قیامت برای ایشان سودمند خواهد بود.

طبرسی _ قدّس سرّه _ گوید: از آنجا که سعی و پیشتازی و سبقت با قَدَم است، سعی جمیل و پیشینه را «قدم» نامیده­اند، همان­طور که نعمت را «ید» و «باع» دانسته­اند؛ و اضافه شدن آن به «صدق» دلیل بر فزونی فضیلت است و او از پیشتازان بزرگ است. - . جامع الجوامع به نقل از کشاف (در 3 مجلد) ج. 2 ص 66 -

سپس در بیان معنای آن گوید: «قَدَمَ صِدْق» به معنای «پاداش نیکو و جایگاه رفیع» است که به خاطر اعمالشان به آن­ها داده خواهد شد؛ و گفته شده است: سعادت و خوشبختی در ذکر اوّل است؛ و گفته­اند: معنای «قَدَمَ صِدْق» شفاعت محمّد صلی الله علیه و آله در روز قیامت است و این معنا از ابوسعید خدری از امام صادق علیه السّلام روایت شده است. - . مجمع البیان5 : 89 -

ص: 58

**[ترجمه]

اذْهَبْ إِلَی أَبِی فَابْغِنَا(1) مِنْهُ شَیْئاً فَقَالَ نَعَمْ فَأَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَعْطَاهُ دِینَاراً وَ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ اذْهَبْ فَابْتَعْ بِهِ لِأَهْلِکَ طَعَاماً فَخَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ فَلَقِیَهُ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ فَقَامَا مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَقُومَا وَ ذَکَرَ لَهُ حَاجَتَهُ فَأَعْطَاهُ الدِّینَارَ وَ انْطَلَقَ إِلَی الْمَسْجِدِ فَوَضَعَ رَأْسَهُ فَنَامَ فَانْتَظَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَأْتِ ثُمَّ انْتَظَرَهُ فَلَمْ یَأْتِ فَخَرَجَ یَدُورُ فِی الْمَسْجِدِ فَإِذَا هُوَ بِعَلِیٍّ علیه السّلام نَائِمٌ فِی الْمَسْجِدِ فَحَرَّکَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَعَدَ فَقَالَ یَا عَلِیُّ مَا صَنَعْتَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِکَ فَلَقِیتُ الْمِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ فَذَکَرَ لِی مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَذْکُرَ فَأَعْطَیْتُهُ الدِّینَارَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَا إِنَّ جَبْرَئِیلَ قَدْ أَنْبَأَنِی بِذَلِکَ وَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ کِتَاباً وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ الْآیَةَ(2).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد: امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلیَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کاَنَ بهِِمْ خَصَاصَةٌ» فرمود: روزی که علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام نزد هم بودند، فاطمه علیها السّلام به وی گفت: یا علی،

ص: 59

نزد پدرم برو و از وی چیزی برای ما بخواه. فرمود: چنین خواهم کرد. پس نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و پیامبر صلی الله علیه و آله یک دینار به وی داد و به او فرمود: ای علی! برو و با این مبلغ برای خانواده­ات غذا تهیه کن. علی علیه السلام از نزد پیامبر بیرون آمد و با مقداد بن اسود ملاقات نمود و تا مدتی که خدا می­خواست با هم به سخن پرداختند و مقداد حاجت خود را به علی علیه السلام بیان کرد. علی علیه السّلام آن دینار را به او داد و به مسجد رفت و در آنجا سر بر زمین گذاشت و به خواب رفت. از آن طرف، هرچه رسول خدا صلی الله علیه و آله منتظر وی ماند، برنگشت، لذا خود به مسجد آمده و علی علیه السّلام را در آنجا خفته یافت و او را تکان داد تا بیدار شد و نشست. سپس فرمود: چه کردی یا علی؟ گفت: ای رسول خدا! چون از پیش شما خارج شدم، مقداد بن اسود را دیدم و از حال و روز نامساعد خود برایم گفت؛ من هم آن دینار را به او دادم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل مرا از این ماجرا آگاه کرده بود و درباره تو آیه­ای نازل کرده که این است: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلیَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کاَنَ بهِِمْ خَصَاصَةٌ وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُون» - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

الَّذِینَ نَزَلَتْ فِیهِمْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ سَیِّدُهُمْ وَ إِمَامُهُمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیْنَ حُلَّتُکَ الَّتِی کَسَوْتُکَهَا یَا عَلِیُّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ بَعْضَ أَصْحَابِکَ أَتَانِی یَشْکُو عراه [عُرْیَهُ] وَ عُرْیَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَرَحِمْتُهُ فَآثَرْتُهُ بِهَا عَلَی نَفْسِی وَ عَرَفْتُ أَنَّ اللَّهَ سَیَکْسُونِی خَیْراً مِنْهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَدَقْتَ أَمَا إِنَّ جَبْرَئِیلَ قَدْ أَتَانِی یُحَدِّثُنِی أَنَّ اللَّهَ اتَّخَذَ لَکَ مَکَانَهَا فِی الْجَنَّةِ حُلَّةً خَضْرَاءَ مِنِ إِسْتَبْرَقٍ وَ صِنْفَتُهَا مِنْ یَاقُوتٍ وَ زَبَرْجَدٍ فَنِعْمَ الْجَوَازُ جَوَازُ رَبِّکَ بِسَخَاوَةِ نَفْسِکَ وَ صَبْرِکَ عَلَی سَمْلَتِکَ هَذِهِ الْمُنْخَرِقَةِ فَأَبْشِرْ یَا عَلِیُّ فَانْصَرَفَ عَلِیٌّ علیه السّلام فَرِحاً مُسْتَبْشِراً بِمَا أَخْبَرَهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد: امام باقر علیه السّلام فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان صحابه خود نشسته بودند که علی علیه السّلام با جامه­ای کهنه و پاره که بخشی از بدن او را نشان می­داد، بر ایشان وارد گشت و در نزدیکی پیامبر صلی الله علیه و آله نشست.

ص: 60

رسول خدا صلی الله علیه و آله مدتی به وی خیره شده و سپس این آیه را تلاوت فرمود: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلیَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کاَنَ بهِِمْ خَصَاصَةٌ وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُون» - . حشر/ 9 - سپس

رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: تو سرآمد، سرور و امام کسانی هستی که این آیه درباره آن­ها نازل شده است. سپس ادامه داد: یا علی، جامه­ای را که به تو دادم تا بپوشی کجاست؟ گفت: یا رسول الله، یکی از صحابه شما نزد من آمد و از برهنگی خود و خانواده­اش شکوه کرد؛ پس دلم به رحم آمده آن جامه را به وی ایثار کردم و می­دانم که خداوند بهتر از آن را بر من خواهد پوشاند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: راست گفتی؛ هم اینک جبرئیل با من سخن گفت که خداوند به جای آن در بهشت جامه­ای از دیبای سبز در نظر گرفته که با یاقوت و زبرجد تزیین گشته است. پس چه نیکو پاداشی است پاداش پروردگارت به سبب سخاوت نفس و طبع بلند تو و صبر کردنت بر این جامه کهنه پاره؛ پس بشارت باد تو را ای علی! پس علی علیه السّلام خرسند و خوشحال از خبری که رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی داده بود، آنجا را ترک کرد. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (1).

مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (2).

أَقُولُ وَ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ مُجَاهِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ.

قال الحافظ و رواه یحیی بن یمان و یحیی بن ضریس عن عبد الوهاب عن أبیه و لم یذکر ابن عباس قال الحافظ و حدثنا أحمد بن علی بالإسناد إلی عبد الوهاب عن أبیه (3).

یف، [الطرائف] رَوَی الثَّعْلَبِیُّ وَ ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (4).

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ حَنَانِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ ذَکَرَ بَدَلَ الدَّرَاهِمِ الدَّنَانِیرَ(5).

**[ترجمه]کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که عزّ محدّث حنبلی نقل کرده، روایتی است در شأن نزول آیه: «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ سِرًّا وَ عَلَانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُون »، - . بقره/ 274 - {کسانی

که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند.} گوید: علی علیه السّلام فقط چهار درهم داشت، پس یک درهم آن را شب هنگام صدقه داد و یک درهم دیگر را روز و یک درهم را نهانی صدقه داد و درهم دیگر را آشکارا؛ پس این آیه در شأن وی نازل گردید. - . کشف الغمّۀ: 91 -

ابن مردویه مشابه آن را از ابن عباس نقل کرده است. - . کشف الغمّۀ: 93 -

تفسیر فرات بن ابراهیم:

ص: 61

جعفر فرازی با سندی از ابن عباس شبیه این روایت را نقل کرده است. - . تفسیر فرات : 2 -

العمدۀ: با سند خود از ثعلبی، از مجاهد از ابن عباس نظیر آن را روایت کرده است. - . العمدۀ: 183 -

مؤلف: ابن بطریق در «المستدرک» خود از ابونعیم با اسناد خود از ابن عباس شبیه این روایت را آورده است. حافظ ابونعیم گوید: یحیی بن یمان و یحیی بن ضریس از عبدالوهاب از پدرش بدون ذکر ابن عباس آن را نقل کرده­اند. حافظ گوید: احمد بن علی با اسناد به عبدالوهاب آن را از پدرش روایت کرده است. - . نسخه خطی -

الطرائف: ثعلبی و ابن مغازلی نظیر این روایت را از ابن عباس آورده­اند. - . الطرائف: 24 -

تفسیر فرات بن ابراهیم: حسین بن حکم با سندی از ابن عباس شبیه این روایت را نقل کرده با این تفاوت که به جای درهم، «دینار» گفته است. - . تفسیر فرات: 4 -

**[ترجمه]

الْمَنْثُورِ أَخْرَجَ عَبْدُ الرَّزَّاقِ وَ عَبْدُ بْنُ حُمَیْدٍ(1) وَ ابْنُ الْمُنْذِرِ وَ ابْنُ أَبِی حَاتِمٍ وَ الطَّبَرَانِیُّ وَ ابْنُ عَسَاکِرَ مِنْ طَرِیقِ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ مُجَاهِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام کَانَتْ لَهُ أَرْبَعَةُ دَرَاهِمَ فَأَنْفَقَ بِاللَّیْلِ دِرْهَماً وَ بِالنَّهَارِ دِرْهَماً سِرّاً وَ عَلَانِیَةً(2).

وَ أَخْرَجَ ابْنُ أَبِی شَیْبَةَ وَ ابْنُ أَبِی حَاتِمٍ عَنْ عَوْفٍ: مِثْلَهُ (3).

و قال الطبرسی و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام (4).

فهذه الآیة تدل علی فضله علیه السّلام فی السخاء الذی هو من أشرف مکارم الأخلاق و أن الله قد قبل ذلک منه بأحسن القبول و أنزلها فیه و وصفه بأنه من الآمنین یوم القیامة بحیث لا یعتریه شی ء من الخوف و الحزن یوم القیامة و هذه من صفات الأولیاء و الأصفیاء فبذلک و أمثاله استحق التفضیل علی سائر الصحابة و قبح تقدیم غیره علیه لخلوهم عن أمثال تلک الفضائل و لو فرض اتصافهم ببعضها فلا شک فی اختصاصه علیه السّلام باستجماعها.

و أقول: سیأتی کثیر من الأخبار فی ذلک فی باب سخائه علیه السّلام.

**[ترجمه]نزول این آیه در شأن امیرالمؤمنین صلوات الله علیهِ را طبرسی _ رحمۀ الله _ زمخشری و دیگر مفسران از ابن عباس روایت کرده­اند؛ سیوطی در تفسیر«الدّر

ص: 62

المنثور» گوید: عبدالرّزاق با سندی که به ابن عباس می­رسد روایت کرده است که گفت: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است. وی چهار درهم داشت که یکی را شب، دیگری را روز، سومی را در نهان و چهارمی را آشکارا صدقه داد. ابن ابی شیبه و ابن ابی حاتم از عوف شبیه آن را نقل کرده­اند. طبرسی گوید: این روایت همانی است که از طریق امام باقر و امام صادق علیهِما السّلام روایت شده است.

این آیه دلیل بر فضیلت و فضل آن حضرت در سخاوتمندی است که از شریف­ترین مکارم اخلاقی است؛ و خداوند این عمل او را به بهترین وجه قبول فرموده است و این آیه را در حق وی نازل کرده و او را در آن از ایمان آورندگان به روز قیامت به شمار آورده، آن­گونه که در آن روز هیچ بیم و اندوهی متوجه او نیست، و این خود از صفات اولیا و اصفیاست. او با این صفات و امثال آن­ها استحقاق برتری بر دیگر صحابه را یافته است و قبح مقدّم داشتن دیگری بر وی بدان سبب است که دیگری در برخورداری از چنین فضیلت­هایی چون او نیست و در این صفات نظیر ندارد؛ و اگر فرض کنیم آن­ها از بعضی از این صفات برخوردار بوده­اند، در برخوردار بودن آن حضرت علیه السّلام از همه این صفات با هم، هیچ شک و تردیدی نیست.

مؤلف: در این زمینه، در باب سخاوت آن حضرت علیه السّلام، روایات بسیاری خواهد آمد .

**[ترجمه]

أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السّلام قَالَ الْمُؤَذِّنُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یُؤَذِّنُ أَذَاناً یُسْمِعُ الْخَلَائِقَ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنُ بَیْنهَُمْ أَن لَّعْنَةُ اللَّهِ عَلیَ الظَّالِمِینَ»، - . اعراف/ 44 -

ص: 63

{پس بانگ دهنده ای میان آنان بانگ درمی دهد که: «لعنت خدا بر ستمکاران باد.»} موسی بن جعفر علیه السّلام فرمود: «بانگ دهنده» امیرالمؤمنین علیه السّلام است که در آن روز چنان بانگی برآورد که همه خلایق بشنوند. - . تفسیر قمی: 216 -

**[ترجمه]

وَ رَوَی الشَّیْخُ الطُّوسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السّلام یَا عَلِیُّ مَنْ أَحَبَّکَ وَ تَوَلَّاکَ أَسْکَنَهُ اللَّهُ مَعَنَا فِی الْجَنَّةِ ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ- فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ(1).

أَقُولُ رَوَی الْعَلَّامَةُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کَشْفِ الْحَقِّ: نَحْوَهُ (2).

**[ترجمه]کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که حافظ ابوبکر بن مردویه از جابر بن عبدالله نقل کرده، یکی این است: در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم و صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله درباره بهشت به گفتگو پرداختند، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اولین کسی که وارد بهشت می­شود، علی بن ابی طالب علیه السّلام است. ابودجانه انصاری عرض کرد: یا رسول الله، به ما فرموده بودید که بهشت تا زمانی که تو وارد آن نشده باشی بر پیامبران حرام است و تا اُمّت تو وارد آن نگردند، بر دیگر اُمّت­ها حرام است! فرمود: آری ابودجانه، آیا نمی­دانی خداوند را پرچمی از نور و ستونی از یاقوت است که بر روی آن ستون نور نوشته شده است: «لا إله إلّا الله مُحمّد رَسُولُ الله»، آل محمّد بهترین مردمانند، پرچمدار پیشوای قیامت است، و همزمان دست بر روی علی بن ابی طالب علیه السّلام گذاشت. راوی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله با این سخنان علی علیه السّلام را خوشحال نمود. او به پیامبر گفت: خداوندی را سپاس می­گویم که ما را به شما کرامت و شرافت بخشید؛ پیامبر صلی الله علیه و آله به وی فرمود: بشارت باد تو را ای علی که هیچ بنده­ای نیست که مهر تو را در دل داشته باشد مگر اینکه خداوند وی را در روز قیامت با ما محشور کند، سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه: «فیِ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِر»، - . کشف الغمۀ: 95 . قمر/ 55 - {در

قرارگاه صدق، نزد پادشاهی توانایند.} را تلاوت فرمود.

ص: 64

کنز جامع الفواید: شیخ طوسی رحمه الله نیز با سند خود از جابر بن عبدالله روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: ای علی، هرکس تو را دوست بدارد و ولایتت را بپذیرد، خداوند او را در بهشت با ما جای می­دهد، و سپس این آیه را تلاوت فرمود: «إِنَّ المُْتَّقِینَ فیِ جَنَّاتٍ وَ نهََرٍ* فیِ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرِ»، - . قمر/ 55 _54 - {در

حقیقت، مردم پرهیزگار در میان باغها و نهرها،در قرارگاه صدق، نزد پادشاهی توانایند.}

مؤلف: علّامه رحمه الله شبیه این روایت را در «کشف الحقّ» آورده است. - . ج 1: 97 -

**[ترجمه]

فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ (1) قَالَ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد: امام صادق علیه السّلام در باب مصداق آیه:

ص: 65

«فَأَمَّا مَنْ أُوتیِ َ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَءُواْ کِتَابِیَه» فرمود: این امیرالمؤمنین علیه السّلام است. - . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی -

**[ترجمه]

فَیَدْخُلُ وَ تُرْفَعُ الْأَرِیکَتَانِ وَ یُعَادَانِ إِلَی مَوْضِعِهِمَا فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا الْآیَاتِ (1).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد: مجاهد گفته: عده­ای از قریشیان در حیاط کعبه می­نشستند و به صحابه پیامبرصلی الله علیه و آله اشاره کرده و ایشان را مورد تمسخر قرار می­دادند. روزی علی علیه السّلام به همراه تعدادی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله بر آنان گذشتند و مورد ریشخند و تمسخر آنان قرار گرفتند. آن­ها به یکدیگر چشمک زده و گفتند: این برادر محمد است!! پس خداوند این آیات را نازل فرمود. چون روز قیامت فرا رسد، علی علیه السّلام و آنان که با او هستند وارد بهشت می­گردند و بر این کافران مسلّط گشته، به آنان نگاه کرده و خنده­کنان ایشان را مورد تمسخر قرار می­دهند، و منظور خداوند از آیه: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُون» همین است.

بهترین تأویلی که از این آیه به عمل آمده، تأویلی است که محمد بن قاسم از پدرش با سندی از ثمالی نقل کرده که علی بن حسین علیه السّلام فرمود: چون روز قیامت شود، دو تخت آراسته و فاخر از بهشت آورده و بر لبه جهنم قرار داده می­شوند. سپس علی علیه السّلام آمده و بر روی آن­ها می­نشیند. و چون نشست، می­خندد؛ و چون خندید، جهنّم زیرورو می­گردد. سپس آن دو بیرون آورده می­شوند در حضور علی علیه السّلام قرار داده می­شوند و می­گویند: یا امیرالمؤمنین، یا وصیّ رسول الله، آیا به ما رحم نمی­کنی؟ آیا نزد پروردگارت برای ما شفاعت نمی­کنی؟ راوی گوید: پس علی علیه السّلام به آنان خندیده و برخاسته

ص: 66

وارد بهشت می­شود و آن دو تخت برداشته و به جای خود بازگردانده می­شوند و مقصود از آیات: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُون...» همین است. - . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی -

**[ترجمه]

**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: داود بن سرحان گفت: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون »، - . ملک / 27 - {و آن گاه که آن [لحظه موعود] را نزدیک ببینند، چهره های کسانی که کافر شده اند در هم رود، و گفته شود: «این است همان چیزی که آن را فرا می خواندید!»} پرسیدم؛ فرمود: درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام است که چون جایگاه و منزلت او را نزد خدا ببینند، به خاطر قصوری که در پذیرش ولایت او داشته­اند، دستان خود را می­گزند. و فرمود: چون پرچم حمد که هر فرشته مقرّب و نبیّ مرسلی در زیر آن قرار دارد، به محمد صلی الله علیه و آله داده شود، وی آن را به دست امیرالمؤمنین علیه السّلام می­سپارد و در اینجا چهره­های کسانی که کافر شده­اند درهم رود و گفته شود: این است همان چیزی که آن را فرا می­خواندید؟! مغیره گوید: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که می­فرمود: چون امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام را در کنار حوض کوثر با رسول خدا صلی الله علیه و آله ببینند، چهره­­های کسانی که کافر شده­اند درهم رود. - . تفسیر فرات: 187 _ 186 -

ص: 67

**[ترجمه]

الَّذِینَ کَفَرُوا یَعْنِی الَّذِینَ کَذَّبُوا بِفَضْلِهِ (1).

**[ترجمه]مفسران گویند: «فَلَمَّا رَأَوْهُ» یعنی وعده عذاب را «زُلْفَةً» یعنی در نزدیک خود «سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ» یعنی غم و افسردگی بر رخسارشان با دیدن عذاب آشکار شد «وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون» یعنی خواهان آن بودید و شتاب می­ورزیدید، دعای دروغین می­خواندید یا مدّعی می­شدید که هیچ بعثتی صورت نگرفته است، پس این یک ادّعاست.

طبرسی رحمۀ الله گوید: حاکم ابوالقاسم حسکانی با اِسنادهای صحیح از شریک از أعمش روایت کرده است که گفت: چون جایگاه و قرب منزلت علی بن ابی طالب علیه السّلام را نزد خداوند دیدند، چهره­های کسانی که کفر ورزیدند، درهم رفت.

از امام باقر علیه السّلام روایت است که فرمود: چون بر جایگاه و منزلت علی علیه السّلام نزد پیامبرصلی الله علیه و آله آگاه شدند، رخسار

ص: 68

کسانی که کفر ورزیدند، درهم شد؛ یعنی کسانی که فضیلت او را تکذیب کردند. - . مجمع البیان 10: 330 -

**[ترجمه]

فَقَالَ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ یَعْنِی حُسْنَ مَرْجِعٍ.

وَ رَوَی فِی حَدِیثٍ آخَرَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْآیَةِ فَقَالَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی دَارِی وَ فَرْعُهَا عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ سَأَلْنَاکَ عَنْهَا فَقُلْتَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی دَارِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ فَرْعُهَا عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ سَأَلْنَاکَ عَنْهَا فَقُلْتَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی دَارِی وَ فَرْعُهَا عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ لِأَنَّ دَارِی وَ دَارَ عَلِیٍّ غَداً وَاحِدَةٌ فِی مَکَانٍ وَاحِدٍ.

وَ رَوَی ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ فِی کِتَابِهِ: نَحْوَ هَذَا(1).

مد، [العمدة]: بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ(2) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الدِّهْقَانِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَصَّاصِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ حَسَنِ بْنِ حُسَیْنٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَ الْحَدِیثِ الْأَوَّلِ.

وَ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَوَادٍ عَنْ جَنْدَلِ بْنِ وَالِقٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أُمَیَّةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ: مِثْلَ الْحَدِیثِ الثَّانِی (3).

**[ترجمه]الطرائف: ابن عباس درباره آیه: «الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ طُوبیَ لَهُمْ وَ حُسْنُ مََاب »، - . رعد / 29 - {کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، خوشا به حالشان، و خوش سرانجامی دارند.} گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «طوبی» نام درختی است که تنه آن در خانه علی و شاخه­ای از آن در خانه هر مؤمنی است. و ص: 69

گفت: «طُوبیَ لَهُمْ وَ حُسْنُ مََاب » یعنی عاقبت به خیری؛ و در روایتی دیگر با سندی از پیامبر صلی الله علیه و آله

آورده است که چون درباره این آیه از وی سؤال شد، فرمود: «طوبی» نام درختی است که تنه آن در خانه من و شاخ و برگ آن بر بهشتیان سایه افکنده است. عرض شد: یا رسول الله، قبلاً از شما در این مورد پرسیده بودیم و فرموده بودید که درختی است بهشتی که تنه آن در خانه علی و شاخ و برگ آن در خانه بهشتیان است؟! فرمود: چون خانه من و او یکی است و در یک­جا قرار دارد. ابن مغازلی در کتاب خود شبیه این روایت را نقل کرده است! - . الطرائف: 24 -

العمدۀ: با سند خود از ثعلبی از ابن عباس شبیه روایت اوّل را آورده است.

و از ابوصالح از امام باقر علیه السّلام مانند حدیث دوم را نقل کرده است. - . العمدۀ: 184 _ 183 -

**[ترجمه]

وَ نَادَی مُنَادٍ لِیَقُمْ سَیِّدُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَعَهُ الَّذِینَ آمَنُوا بَعْدَ بَعْثِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1) فَیَقُومُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَیُعْطَی اللِّوَاءَ مِنَ النُّورِ الْأَبْیَضِ بِیَدِهِ وَ تَحْتَهُ جَمِیعُ السَّابِقِینَ الْأَوَّلِینَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ- لَا یُخَالِطُهُمْ غَیْرُهُمْ یَجْلِسُ (2) عَلَی مِنْبَرٍ مِنْ نُورِ رَبِّ الْعِزَّةِ وَ یُعْرَضُ الْجَمِیعُ عَلَیْهِ رَجُلًا رَجُلًا فَیُعْطَی أَجْرَهُ وَ نُورَهُ فَإِذَا أَتَی عَلَی آخِرِهِمْ قِیلَ لَهُمْ قَدْ عَرَفْتُمْ صِفَتَکُمْ وَ مَنَازِلَکُمْ فِی الْجَنَّةِ إِنَّ رَبَّکُمْ یَقُولُ إِنَّ لَکُمْ عِنْدِی مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً یَعْنِی الْجَنَّةَ فَیَقُومُ عَلِیٌّ وَ الْقَوْمُ تَحْتَ لِوَائِهِ مَعَهُمْ حَتَّی یَدْخُلَ بِهِمُ الْجَنَّةَ ثُمَّ یَرْجِعُ إِلَی مِنْبَرِهِ فَلَا یَزَالُ إِلَی أَنْ یُعْرَضَ عَلَیْهِ جَمِیعُ الْمُؤْمِنِینَ فَیَأْخُذُ نَصِیبَهُ مِنْهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَتْرُکُ أَقْوَاماً عَلَی النَّارِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ (3) یَعْنِی السَّابِقِینَ وَ أَهْلَ الْوَلَایَةِ(4) لَهُ- وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ (5) یَعْنِی بِالْوَلَایَةِ بِحَقِّ عَلِیٍّ وَ حَقُّهُ وَاجِبٌ عَلَی الْعَالَمِینَ (6).

أقول: قال صاحب إحقاق الحق الروایة موجودة فی شواهد التنزیل للحاکم أبی القاسم الحسکانی (7).

**[ترجمه]کشف الغمّۀ: ابن مردویه درباره آیه: «فَأَمَّا مَنْ أُوتیِ َ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ »، - . الحاقۀ/ 19 - {امّا

کسی که کارنامه اش به دست راستش داده شود.} گوید: ابن عباس گفت: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است. - . کشف الغمّۀ: 96 -

مؤلف: علّامه آن را در «کشف الحق» - . ج.1 : 99 - روایت کرده و در مورد آیه: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ مِنهُْم مَّغْفِرَةً وَ أَجْرًا عَظِیمَا»، - . فتح/29 - {خدا

به کسانی از آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، آمرزش و پاداش بزرگی وعده داده است.} از ابن عباس آورده است که گفت: جمعی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند که این آیه درباره چه کسی نازل شده است؟ فرمود: چون روز قیامت شود، پرچمی از نور سفید

ص: 70

برافراشته می­شود و منادی ندا در می­دهد: سرور مؤمنان و کسانی که پس از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله به وی ایمان آوردند، برخیزید. پس علی بن ابی طالب علیه السّلام برمی­خیزد و پرچمی که از نور سفید است به وی داده می­شود و این در حالی است که تمام پیشتازان نخستین از مهاجران و انصار بی­آنکه شخص دیگری در میان ایشان باشد، در اطراف علی علیه السّلام نشسته­اند. علی علیه السّلام بر منبری که از نور خداوند عزیز ساخته شده می­نشیند و یکایک حاضران به حضور وی آورده می­شوند و او پاداش و نور او را به وی می­دهد، تا آخرین نفر. سپس به آنان گفته می­شود: اینک خصوصیات خود و جایگاهتان را در بهشت شناختید، پروردگارتان می­گوید: نزد من پاداش و آمرزشی بزرگ دارید، یعنی بهشت! پس علی علیه السّلام برخاسته، در حالی که مردم زیر پرچم وی قرار دارند و با وی برمی­خیزند تا اینکه آن حضرت ایشان را به بهشت وارد می­کند و دوباره به منبر خود باز می­گردد و همچنان مؤمنان بر وی عرضه می­شوند و او سهم خود را از ایشان به بهشت می­برد و جمعی را برای جهنّم بر جای می­گذارد؛ و این است معنای قول خدای عزّوجل: «وَ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ کَذَّبُواْ بَِایَاتِنَا أُوْلَئکَ أَصحَْابُ الجَْحِیم » - . حدید / 19 - {و

کسانی که کفر ورزیده و آیات ما را تکذیب کرده اند، آنان همدمان آتشند.} یعنی کسانی­ که پیشتاز و اهل ولایت بوده­اند. و مقصود از بخش دوم آیه، کسانی است که به ولایت علی علیه السّلام کفر ورزیده و آن را تکذیب نمودند. و ولایت علی علیه السّلام حقی است که بر همه جهانیان فرض است.

مؤلف: مؤلف «احقاق الحق» گوید: این روایت در «شواهد التنزیل» حاکم ابوالقاسم حسکانی موجود است. - . احقاق الحق 3: 473 -

**[ترجمه]

بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ(1) قَالَ السَّائِقُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الشَّهِیدُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد:

ص: 71

امام صادق علیه السّلام در معنای آیه: «وَ جَاءَتْ کلُ ُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائقٌ وَ شهَِید»، - . ق / 21 - {و

هر کسی می آید [در حالی که ] با او سوق دهنده و گواهی دهنده ای است .} فرموده است: «سائق» امیرالمؤمنین علیه السّلام است و «شهید» رسول خدا صلی الله علیه و آله

است. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ وَ یُنَادِی مُنَادٍ یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد: از محمد بن حمران روایت است که گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید»، - . ق/ 24 - {[به

آن دو فرشته خطاب می شود:] «هر کافر سرسختی را در جهنّم فروافکنید} پرسیدم، فرمود: چون روز قیامت آید، محمد و علی صلوات الله علیهِما بر صراط می­ایستند و هیچ کس نمی­تواند از پل صراط عبور کند مگر اینکه با خود «برائت» همراه داشته باشد. عرض کردم: «برائت» چیست؟ فرمود:

ص: 72

ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام و پیشوایان از فرزندان وی است؛ و در آنجا یک منادی ندا در می­دهد: ای محمد، ای علی، هر کافر سرسخت و لجبازی نسبت به علی بن ابی طالب علیه السّلام را در جهنم فرو کنید. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

أَدْخِلَا الْجَنَّةَ مَنْ أَحْبَبْتُمَا وَ أَلْقِیَا فِی النَّارِ مَنْ أَبْغَضْتُمَا وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنِ الْکَفَّارُ الْعَنِیدُ قَالَ الْکَفَّارُ مَنْ کَفَرَ بِنُبُوَّتِی وَ الْعَنِیدُ مَنْ عَانَدَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ (1).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد: عبدالله بن مسعود روایت کرده و گوید: بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد گشته و سلام کرده و گفتم: یا رسول الله، حق را آن­گونه که عیان باشد و بتوان آن را دید، به من نشان بدهید. فرمود: ای پسر مسعود، وارد اتاق شو و بنگر چه می­بینی؟! گوید: پس وارد اتاق شدم و علی بن ابی طالب علیه السّلام را در حال رکوع و سجود دیدم به گونه­ای که در رکوع و سجود خشوع ورزیده و می­گفت: خدایا، تو را به حق پیامبرت سوگند می­دهم که از گناه شیعیان گناهکار من بگذری! چون بیرون آمدم تا رسول خدا صلی الله علیه و آله را از آنچه دیده­ام باخبر کنم، او را نیز خاشعانه در حال رکوع و سجود یافتم و می­فرمود: خدایا، تو را به حق علی، ولیّ خودت سوگند می­دهم که از گناه اُمّت من درگذری. با دیدن این صحنه، وحشتی بر من چیره شد و ترسیدم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله

نماز خود را مختصر کرده و به من فرمود: ای پسر مسعود، بعد از ایمان کافر شدن؟! عرض کردم: به جان خودت سوگند یا رسول الله، چنین نیست! چون به علی علیه السّلام نگاه کردم، دیدم خداوند را به مقام و منزلت شما سوگند می­دهد و چون شما را نگاه کردم، دیدم خدا را به مقام و منزلت علی علیه السّلام قَسَم می­دهید؛ این است که اکنون نمی­دانم کدام یک از شما نزد خداوند مقام و منزلتی والاتر دارد و وجیه­تر هستید؟! فرمود: ای پسر مسعود، خداوند من و علی و حسن و حسین را از نور قداست خود آفرید، و چون اراده فرمود خلق را بیافریند، نور مرا شکافت و از آن آسمان­ها و زمین را آفرید؛ پس به خدا سوگند که منزلت من از آسمان­ها و زمین ارجمندتر است. و نور علی را شکافت و از آن عرش و کرسی را آفرید، و به خدا سوگند، علی ارجمندتر از عرش و کرسی است. و نور حسن را شکافت و از آن حوریان و فرشتگان را آفرید؛ و به خدا سوگند، حسن از حوریان و فرشتگان ارجمندتر است. و نور حسین را شکافت و از آن لوح و قلم را آفرید، و به خدا سوگند حسین از لوح و قلم ارجمندتر است؛ و از این پس بود که مشارق و مغارب عالم، تاریک گشت.

پس فرشتگان فریاد برآورده و گفتند: ای خدای ما و ای سرور ما، تو را به حق اشباحی که آفریده­ای سوگند می­دهیم که ما را از این تاریکی نجات دهی. در این هنگام خداوند کلامی دیگر فرمود و از آن روحی آفرید و نور آن روح را حمل کرد و خداوند حضرت زهرا، فاطمه سلام الله علیها را خلق فرمود و او را در مقابل عرش قرار داد، پس مشارق و مغارب به نور او روشن و درخشان گردید و به همین دلیل«زهراء» نامیده شد. ای پسر مسعود، چون روز قیامت شود، خداوند عزّوجل به من و علی گوید:

ص: 73

هر که را دوست می­دارید وارد بهشت کنید و آنکه را منفور و دشمن می­دارید در دوزخ افکنید، و دلیل بر این سخن آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید» است. عرض کردم: یا رسول الله، «کَفَّارٍ عَنِید» کیست؟ فرمود: «کفّار» کسی است که به نبوّت من کفر ورزید و «عنید» کسی است که با علی بن ابی طالب به ستیز و عناد برخاسته باشد. - . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی -

**[ترجمه]

عَلَی بَابِ الْأَعْمَشِ وَ عَلَیْهِ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِ الْحَدِیثِ قَالَ فَفَتَحَ الْأَعْمَشُ الْبَابَ فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ ثُمَّ رَجَعَ وَ أَغْلَقَ الْبَابَ فَانْصَرَفُوا وَ بَقِیتُ أَنَا فَخَرَجَ فَرَآنِی فَقَالَ أَنْتَ هَاهُنَا لَوْ عَلِمْتُ لَأَدْخَلْتُکَ أَوْ خَرَجْتُ إِلَیْکَ قَالَ ثُمَّ قَالَ لِی أَ تَدْرِی مَا کَانَ تَرَدُّدِی فِی الدِّهْلِیزِ

هَذَا الْیَوْمَ فَقُلْتُ لَا قَالَ إِنِّی ذَکَرْتُ آیَةً فِی کِتَابِ اللَّهِ قُلْتُ مَا هِیَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ أَلْقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ قَالَ قُلْتُ وَ هَکَذَا نَزَلَتْ قَالَ فَقَالَ إِی وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالنُّبُوَّةِ لَهَکَذَا نَزَلَتْ (1).

**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: حسن بن راشد گوید: در دوران خلافت مهدی عباسی شریک قاضی به من گفت: ای ابوعلی، می­خواهم حدیثی را برای تو بخوانم که با آن تبرک بجویم، مشروط به اینکه تا من زنده­ هستم آن را بر کسی نخوانی. گفتم: تو مردی صاحب منزلت و وجاهت در میان مردم هستی پس مترس و هرچه می­خواهی بگو. گفت:

ص: 74

پشت در خانه أعمش بودم و جمعی از محدّثان نیز آنجا بودند. پس أعمش در را باز نموده، نگاهی به ایشان افکنده، سپس در را بست و بازگشت. پس آنان رفتند و من تنها ماندم. و چون أعمش از خانه بیرون آمد، مرا دید و گفت: تو اینجا هستی؟ اگر می­دانستم تو را به خانه دعوت می­کردم یا اینکه خود بیرون می­آمدم. سپس به من گفت: می­دانی چرا امروز در راهرو رفت و آمد می­کردم؟ گفتم: خیر، نمی­دانم گفت: داشتم آیه­ای از قرآن را تلاوت می­کردم. گفتم: کدام آیه؟ گفت: آیه­ای که می­گوید: « _ یا محمد یا علی _ أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید». گفتم: آیا به همین شکل که گفتی نازل شده است؟ گفت: آری، به آنکه محمد را به نبوّت مبعوث فرمود، آیه به همین شکل نازل شده است. - . تفسیر فرات: 167 -

**[ترجمه]

أحدها أن العرب تأمر الواحد و القوم بما تأمر به الاثنین و یروی (1) أن ذلک منهم لأجل أن أدنی أعوان الرجل فی إبله و غنمه اثنان و کذلک الرفقة أدنی ما تکون ثلاثة فجری کلام الواحد علی صاحبیه أ لا تری أن الشعراء أکثر شی ء قیلا یا صاحبی و یا خلیلی.

الثانی أنه إنما ثنی لیدل علی التکثیر کأنه قال ألق ألق فثنی الضمیر لیدل علی تکریر الفعل و هذا لشدة ارتباط الفاعل بالفعل حتی إذا کرر أحدهما فکأن الثانی کرر و حمل علیه قول إمرئ القیس قفا نبک کأنه قال قف قف.

الثالث أن الأمر یتناول السائق و الشهید.

الرابع أنه یرید النون الخفیفة فکأنه کان ألقین فأجری الوصل مجری الوقف فأبدل من النون ألفا انتهی (2).

و زاد البیضاوی أن یکون خطابا إلی ملکین من خزنة النار(3).

أقول: لا یخفی أن ما ورد فی تلک الأخبار المعتبرة المستفیضة أظهر لفظا و معنی من جمیع تلک الوجوه التی لم تستند إلی روایة و خبر.

**[ترجمه]مضمون روایت را با اسانید آن در کتاب معاد ذکر کرده­ایم. و شیخ ابوعلی طبرسی نیز در مجمع البیان آن را روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون روز قیامت آید، خداوند متعال به من و علی می­فرماید: هر که با شما دشمنی ورزیده در آتش افکنید و هرکه شما را دوست می­داشت به بهشت در آورید، و این مصداق آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید» است. - . مجمع البیان9 : 147 -

وی رحمۀ الله علیه گوید:

ص: 75

در این مورد گفته­ها آمده است:

یکی اینکه عرب به همان شکل که به یک نفر دستور می­دهد، به دو و بیش از دو نفر نیز دستور می­دهد. و علّت این امر را چنین بیان کرده­اند که کمترین افراد همراه یک شخص که در میان شتران یا گوسفندان خویش است، دو نفرند، همان طور که همراهی در سفر حداقل با سه نفر امکان می­پذیرد، از این رو کلامی که در مورد یکی از آن­ها نافذ باشد، در مورد بقیه نیز نافذ است، مگر نمی­بینی که شعرا غالباً شعر خود را با «یا صاحِبَیَّ» و «یا خلیلیَّ» آغاز می­کنند؟

دوم، لفظ را به صیغه تثنیه آورده تا بر کثرت دلالت کند؛ همان­طور که به جای اینکه بگویند «ألقِ ألقِ»، می­گویند «ألقیا» تا با آوردن ضمیری که بر مثنی دلالت دارد، مفهوم تکرار فعل را برسانند و این امر به دلیل پیوستگی شدید فاعل به فعل صورت می­پذیرد و چنان است که اگر یکی از دو فاعل فعل را تکرار کند، گویی دومی نیز فعل را تکرار کرده است. و کلام امرؤالقیس در«قفانبکِ» حمل بر این معنا شده است ،یعنی اینکه گویی قصد وی از «قفا»، «قِف قِف» بوده است.

سوم اینکه مسأله «سائق» و «شهید» را در بر می­گیرد .

چهارم اینکه قصد او نون خفیفه بوده است و گویی لفظ «ألقین» بوده و حکم وصل بر وقف جاری گشته و نون تبدیل به الف شده است. پایان - . مجمع البیان 9: 146 _145 -

قاضی بیضاوی افزوده که ممکن است سخن خطاب به دو فرشته از فرشته­های موکّل بر آتش باشند.

مؤلف: پوشیده نیست که آنچه در این روایات معتبر و بسیار فراوان بیان گردید، آنقدر روشن هستند که نیازی به توجه به این وجوهی که مذکور افتادند و مستند به روایت و حدیثی هم نیستند، وجود ندارد .

**[ترجمه]

فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قَالَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام مَا صَنَعُوا فِی أَمْرِهِ وَ قَدْ أَعْلَمَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ الْخَلِیفَةُ بَعْدَ رَسُولِهِ (1).

**[ترجمه]معانی الأخبار: پیامبرصلی الله علیه و آله درباره آیه «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون » فرمود:

ص: 76

آیه مربوط به ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام است و اینکه آن­ها با وی چه کردند، بعد از اینکه خداوند ایشان را از طریق پیامبر آگاه گردانید که خلیفه و جانشین پیامبر بعد از وی، اوست! - . معانی الأخبار : 67 -

**[ترجمه]

إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قَالَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).

یف، [الطرائف] ابْنُ شِیرَوَیْهِ فِی الْفِرْدَوْسِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ: مِثْلَهُ.

کشف، [کشف الغمة] الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ عَنِ الْخُدْرِیِّ وَ أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ فِی الْمَنَاقِبِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (2).

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ وَ عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ بِإِسْنَادِهِمَا إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]العمدۀ: ابن عباس درباره آیه: «وَ قِفُوهُمْ

ص: 77

إِنهَُّم مَّسُْئولُون» گفت: درباره ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام می­پرسند. - . العمدۀ: 157 -

الطرائف: ابن شیرویه در «الفردوس» روایتی مانند آن را از ابوسعید خدری آورده است.

کشف الغمّۀ: عزّ محدّث حنبلی از ابوسعید خدری، و ابوبکر بن مردویه در«المناقب» روایتی نظیر آن را از ابن عباس آورده است. - . کشف الغمّۀ: 93 _92 -

تفسیر فرات بن ابراهیم: حسین بن حکم و عبید بن کثیر با سند خود از ابن عباس شبیه این روایت را نقل کرده است. - . تفسیر فرات: 131 -

**[ترجمه]

أقول: استدل به علی إمامته علیه السّلام بأن هذه الولایة التی خص السؤال و التوقیف بها فی القیامة من بین سائر العقائد و الأعمال لیس إلا ما هو من أعظم أرکان الإیمان و هو الاعتقاد بإمامته و خلافته علیه السّلام و أیضا لزوم هذه الولایة العظیمة التی یسأل عنها فی القیامة یدل علی فضیلة عظیمة له من بین الصحابة و تفضیل المفضول قبیح عقلا و قد مر الکلام فی الولایة مرارا.

و أقول: یُؤَیِّدُ الْأَخْبَارَ الْمُتَقَدِّمَةَ مَا رَوَاهُ الْحَافِظُ أَبُو نُعَیْمٍ فِی کِتَابِ مَنْقَبَةِ الْمُطَهَّرِینَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ نَافِعِ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ أَبِی بُرْدَةَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ وَ نَحْنُ حَوْلَهُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ- لَا تَزُولُ قَدَمَا عَبْدٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ عُمُرِهِ فِیمَا أَفْنَاهُ وَ عَنْ جَسَدِهِ فِیمَا أَبْلَاهُ وَ عَنْ مَالِهِ مِمَّا کَسَبَهُ وَ فِیمَا أَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ عُمَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا آیَةُ حُبِّکُمْ مِنْ بَعْدِکَ قَالَ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ هُوَ إِلَی جَنْبِهِ فَقَالَ آیَةُ حُبِّنَا مِنْ بَعْدِی حُبُّ هَذَا.

وَ رَوَی بِإِسْنَادٍ آخَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُرَیْدَةَ عَنْ أَبِیهِ: نَحْوَهُ وَ قَالَ فِی آخِرِهِ حُبُّ هَذَا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی کَتِفِ عَلِیٍّ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ مَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنَا وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنَا(1).

**[ترجمه]طبرسی رحمۀ الله از ابوسعید خدری و از سعید بن جبیر از ابن عباس نظیر این روایت را از کتاب ابوالقاسم حسکانی نقل کرده است. - . مجمع البیان8 : 441 -

علّامه رحمۀ الله در کشف الحق گوید: جمهور راویان اهل سنت از ابن عباس و ابوسعید خدری از پیامبرصلی الله علیه و آله روایت کرده­اند که فرمود: درباره ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام می­پرسند. - . کشف الحق : 90 -

ابن حجر در کتاب «الصواعق» از دیلمی و واحدی روایت کرده است که: دیلمی از ابوسعید خدری روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره آیه «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون » فرموده است: یعنی در برابر ولایت علی و اهل بیت علیهم السّلام مسئول هستند؛ و گویی منظور واحدی نیز همین باشد زیرا گفته است آیه: «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون» یعنی مسئول در برابر ولایت علی و اهل بیت علیهم السّلام؛ زیرا خداوند متعال به پیامبر _ صلی الله علیه و آله _ خود امر فرمود: به مردم بفهماند که بابت تبلیغ رسالت پاداشی درخواست نمی­کند مگر دل بستن به محبت خویشاوندان آن حضرت و معنای این کلام آن است که از ایشان سؤال می­شود، آیا حق موالات را آن­گونه که پیامبر صلی الله علیه و آله سفارش فرمود، درباره آنان به جا آوردند یا اینکه آن را تباه ساخته و توجهی بدان ننمودند که در این صورت باید پاسخگو باشند و تبعات آن را بپذیرند. پایان - . الصواعق المحرقه : 147 -

ص: 78

مؤلف: از این برداشت برای اثبات امامت آن حضرت علیه السّلام استفاده شده است. زیرا این چنین ولایتی که مسئولیت­آور بوده و بابت آن از میان دیگر عقائد و اعمال، انسان را نگاه می­دارند و بازخواست می­کنند، بیانگر آن است که بزرگ­ترین رکن ایمان، اعتقاد به امامت و خلافت آن حضرت علیه السّلام است؛ و نیز وجوب پذیرفتن این ولایت­ گران سنگ که در روز قیامت بابت آن انسان را مورد بازخواست قرار می­دهند، دلیل بر فضل و فضیلت علی علیه السّلام بر دیگر صحابه است و می­دانیم که تفضیل مفضول عقلاً امری زشت و ناپسند است و تاکنون بارها درباره ولایت سخن گفته­ایم.

و می­گویم: این اخبار را روایتی مورد تأیید قرار می­دهد که حافظ ابونعیم در کتاب منقبۀ المطهرین با سندی از نافع بن حارث از ابو برده نقل کرده که گفت: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که پیرامون وی گرد آمده بودیم، فرمود: قَسَم به آن که جانم در دست اوست هیچ بنده­ای در روز قیامت قدم از قدم بر نمی­دارد مگر اینکه درباره چهار چیز از او سؤال شود و بابت آن­ها بازخواست گردد: از عمرش و اینکه چگونه آن را به پایان رسانده، از جسمش و اینکه بر سر آن چه آورده؟ از مالش و اینکه آن را چگونه خرج کرده؟ و از محبّت ما اهل بیت؟ پس عمر گفت: یا رسول الله: نشانه پایبند بودن به محبت شما بعد از رحلتتان چیست؟ پس پیامبر صلی الله علیه و آله دست بر سر علی بن ابی طالب علیه السّلام _ که در کنارش بود _ گذاشته و فرمود: نشانه دوست داشتن ما بعد از وفاتمان، دوست داشتن این است. و با سندی دیگر از عبدالله بن بریدۀ از پدرش شبیه این روایت را نقل کرده است و در پایان آن گوید: دوست داشتنِ این _ و دست خود را بر روی شانه علی علیه السّلام گذاشت _ است؛ سپس فرمود: هرکه او را دوست بدارد، ما را دوست داشته و آنکه با وی دشمنی ورزد، با ما دشمنی ورزیده است .

**[ترجمه]

أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ (1) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ یَعْنِی فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم:

ص: 79

امام صادق علیه السّلام در معنای آیه: «وَ إِذَا تُتْلیَ عَلَیْهِمْ ءَایَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالَ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْءَانٍ غَیرِْ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا یَکُونُ لیِ أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَای نَفْسیِ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا یُوحَی إِلیَ َّ إِنیّ ِ أَخَافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبیّ ِ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ»، - . یونس / 15 - {و

چون آیات روشنِ ما بر آنان خوانده شود، آنان که به دیدار ما امید ندارند می گویند: «قرآن دیگری جز این بیاور، یا آن را عوض کن.» بگو: «مرا نرسد که آن را از پیش خود عوض کنم. جز آنچه را که به من وحی می شود پیروی نمی کنم. اگر پروردگارم را نافرمانی کنم، از عذاب روزی بزرگ می ترسم.»} فرمود: مقصود از این آیه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است و عبارت «قُلْ مَا یَکُونُ لیِ أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَای نَفْسیِ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا یُوحَی إِلیَ» یعنی من نمی­توانم امامت و ولایت علی بن ابی طالب را خودسرانه به کسی بدهم بلکه من پیرو وحی­ای هستم که بر من نازل می­شود.

**[ترجمه]

قَوْلُهُ أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (1) یَعْنِی قَوْلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَأْمُرْهُ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ إِنَّمَا یَقُولُ مِنْ عِنْدِهِ فِیهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ أَیْ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام مِنْ عِنْدِ اللَّهِ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ وَ ضَائقُ بِهِ صَدْرُکَ أَن یَقُولُواْ لَوْ لَا أُنزِلَ عَلَیْهِ کَنزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَکٌ إِنَّمَا أَنتَ نَذِیرٌ وَ اللَّهُ عَلیَ کلُ ِّ شیَ ْءٍ وَکِیل »، - . هود/ 12 - {و

مبادا تو برخی از آنچه را که به سویت وحی می شود ترک گویی و سینه ات بدان تنگ گردد که می گویند: «چرا گنجی بر او فرو فرستاده نشده یا فرشته ای با او نیامده است؟» تو فقط هشداردهنده ای، و خدا بر هر چیزی نگهبان است.}

امام صادق علیه السّلام فرمود: سبب نزول این آیه آن است که روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله از خانه بیرون آمده و به علی علیه السّلام فرمود: ای علی، از خدا خواستم که تو را وزیر من قرار دهد و او چنین کرد و از وی خواستم که تو را وصیّ من قرار دهد و چنین کرد و از وی خواستم که تو را خلیفه و جانشین من در اُُمّتم قرار دهد و او چنین کرد. پس مردی از صحابه گفت: به خدا سوگند که یک صاع خرما در کاسه­ای کهنه و کوچک نزد من دوست داشتنی­تر از آنی است که محمد از پروردگارش درخواست کرده است! چه می­شد که از وی درخواست می­کرد که فرشته­ای را به یاریش بفرستد یا ثروتی به وی دهد تا برای غلبه بر فقر خود از آن مدد جوید؟! به خدا سوگند که او هرگز علی را به حق یا باطلی دعوت نکرد مگر اینکه علی او را اجابت نمود! پس خداوند آیه: «فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ » را نازل فرمود.

ص: 80

در آیه: «أَمْ یَقُولُونَ افْترََئهُ قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْترََیَاتٍ وَادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِین»، - . هود/13 - {یا

می گویند: «این [قرآن ] را به دروغ ساخته است.» بگو: «اگر راست می گویید، ده سوره برساخته شده مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر که را می توانید فرا خوانید.»} منظور این است که آن­ها می­گفتند: خداوند او (پیامبرصلی الله علیه و آله ) را به ولایت علی علیه السّلام امر نکرد بلکه او این ادعا را از خود می­کند. لذا خداوند متعال فرمود: «فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُواْ لَکُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أُنزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ»، - . هود/14 - {پس

اگر شما را اجابت نکردند، بدانید که آنچه نازل شده است به علم خداست.} یعنی اینکه ولایت علی علیه السّلام از جانب خداست. - . تفسیر قمی: 300 _299 -

**[ترجمه]

بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها(1) قَالَ هِیَ لِلْمُسْلِمِینَ عَامَّةً وَ الْحَسَنَةُ الْوَلَایَةُ فَمَنْ عَمِلَ مِنْ حَسَنَةٍ کَتَبَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ عَشْراً فَإِنْ لَمْ یَکُنْ وَلَایَةٌ دَفَعَ عَنْهُ (2) بِمَا عَمِلَ مِنْ حَسَنَةٍ فِی الدُّنْیَا- وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «مَن جَاءَ بِالحَْسَنَةِ فَلَهُ عَشرُْ أَمْثَالِهَا وَ مَن جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلَا یجُْزَی إِلَّا مِثْلَهَا وَ هُمْ لَا یُظْلَمُونَ»، - . انعام/ 160 - {هر

کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش ] خواهد داشت، و هر کس کار بدی بیاورد، جز مانند آن جزا نیابد و بر آنان ستم نرود.} گوید: به خدا سوگند «الحسنه» در این آیه ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام و «السیّئۀ» پیروی از دشمنان آن حضرت است.

ص: 81

امام صادق علیه السّلام فرمود: عبارت «مَن جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلَا یجُْزَی إِلَّا مِثْلَهَا» برای عامه مسلمانان است و «الحسنۀ» ولایت است. پس هرکس کار نیکی انجام دهد، خداوند ده برابر آن را برایش می­نویسد. اما اگر ولایت را نپذیرفته باشد، عملی از وی پذیرفته نمی­شود و «وَ مَا لَهُ فیِ الاَْخِرَةِ مِنْ خَلَاق »، - . بقره/ 200 - {و حال آنکه برای او در آخرت نصیبی نیست. }

**[ترجمه]

**[ترجمه]منظور از «و الدلیل علی أنّ الحقّ» آن است که روایتی که در تفسیر این آیه آورده شده، دلیل بر این امر است. و احتمال دارد که عبارت «وَ لو اتّبع» تفسیر آیه باشد بدون توجه به ما قبل آن و چنین پیداست که تحریفی از طرف نسخه­برداران صورت گرفته است.

ص: 82

**[ترجمه]

بِالْآرَاءِ وَ الْأَهْوَاءِ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ قَالَ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ قَدْ قَدَّرَ ذَلِکَ أَنْ یَکُونَ فِی التَّقْدِیرِ الْأَوَّلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ إِذَا اخْتَلَفُوا وَ أَهْلَکَهُمْ وَ لَمْ یُنْظِرْهُمْ وَ لَکِنْ أَخَّرَهُمْ إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی الْمَقْدُورِ- وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ کِنَایَةٌ عَنِ الَّذِینَ نَقَضُوا أَمْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ یَعْنِی لِهَذِهِ الْأُمُورِ وَ الدِّینِ الَّذِی تَقَدَّمَ ذِکْرُهُ وَ مُوَالاةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ.

قَالَ: فَحَدَّثَنِی أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ قَالَ الْإِمَامَ- وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کِنَایَةٌ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ مِنْ أَمْرِ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ کِنَایَةٌ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ ثُمَّ قَالَ- فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ یَعْنِی إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع-(1) وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ فِیهِ وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ إِلَی قَوْلِهِ وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ (2) أَیْ یَحْتَجُّونَ عَلَی اللَّهِ بَعْدَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْهِمُ الرُّسُلَ فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمُ الرُّسُلَ وَ الْکُتُبَ

فَغَیَّرُوا وَ بَدَّلُوا ثُمَّ یَحْتَجُّونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی اللَّهِ فَ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ أَیْ بَاطِلَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ قَالَ الْمِیزَانُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ فِی سُورَةِ الرَّحْمَنِ- وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ (3) قَالَ

ص: 84

یَعْنِی الْإِمَامَ علیه السلام (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصیَ بِهِ نُوحًا وَ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَ مَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسیَ وَ عِیسیَ أَنْ أَقِیمُواْ الدِّینَ وَ لَا تَتَفَرَّقُواْ فِیهِ کَبرَُ عَلیَ الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یجَْتَبیِ إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ وَ یهَْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ* وَ مَا تَفَرَّقُواْ إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیَا بَیْنهَُمْ وَ لَوْ لَا کلَِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ إِلیَ أَجَلٍ مُّسَمًّی لَّقُضیِ َ بَیْنهَُمْ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُواْ الْکِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍ ّ مِّنْهُ مُرِیبٍ* فَلِذَلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَ لَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَ قُلْ ءَامَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَ رَبُّکُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَ لَکُمْ أَعْمَالُکُمْ لَاحُجَّةَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ یجَْمَعُ بَیْنَنَا وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ»، - . شوری / 15 _13 - {از [احکامِ ] دین، آنچه را که به نوح درباره آن سفارش کرد، برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم و آنچه را که درباره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم که: «دین را برپا دارید و در آن تفرقه اندازی مکنید.» بر مشرکان آنچه که ایشان را به سوی آن فرا می خوانی، گران می آید. خدا هر که را بخواهد، به سوی خود برمی گزیند، و هر که را که از در توبه درآید، به سوی خود راه می نماید. و فقط پس از آنکه علم برایشان آمد، راه تفرقه پیمودند [آن هم ] به صرف حسد [و برتری جویی ] میان همدیگر. و اگر سخنی [دایر بر تأخیر عذاب ] از جانب پروردگارت تا زمانی معیّن، پیشی نگرفته بود، قطعاً میانشان داوری شده بود. و کسانی که بعد از آنان کتاب [تورات ] را میراث یافتند واقعاً درباره او در تردیدی سخت [دچار] اند. بنا بر این به دعوت پرداز، و همان گونه که مأموری ایستادگی کن، و هوسهای آنان را پیروی مکن و بگو: «به هر کتابی که خدا نازل کرده است ایمان آوردم و مأمور شدم که میان شما عدالت کنم خدا پروردگار ما و پروردگار شماست اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شماست میان ما و شما خصومتی نیست خدا میان ما را جمع می کند، و فرجام به سوی اوست.}

خطاب آیه: «شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ» محمد صلی الله علیه و آله است. «مَا وَصیَ بِهِ نُوحًا وَ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ»، «از احکام دین، آنچه را که به نوح درباره آن سفارش کرد «ای محمد» و آنچه را درباره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم که دین را به پا دارید» یعنی دین(توحید) را بیاموزید و اقامه نماز و دادن زکات و روزه گرفتن ماه رمضان و حج خانه خدا و سنن و احکامی که در کتاب­ها وارد شده و اقرار به ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام «و در آن تفرقه اندازی مکنید» یعنی در آن باهم اختلاف نورزید

ص: 83

زیرا «بر مشرکان آنچه را که ایشان را به سوی آن فرا می­خوانی، گران می­آید» یعنی گفتن این احکام بر آن­ها گران می­آید. سپس فرمود: «خدا هر که را بخواهد به سوی خود بر می­گزیند» انتخاب می­کند «و هر که را از در توبه درآید، به سوی خود راه می­نماید.» و اینان امامان علیهم السلام هستند که خداوند ایشان را برگزیده و انتخاب نموده است. سپس می­فرماید: «و فقط پس از آنکه علم بر ایشان آمد، راه تفرقه پیمودند، آن هم به صرف حسد و برتری جویی میان همدیگر» گوید: آن­ها از روی جهل متفرّق نشدند بلکه زمانی دچار تفرقه شدند که علم پیدا کردند و او را شناختند و از این رو به یکدیگر حسد ورزیدند و چون برتری امیرالمؤمنین علیه السّلام را به امر خداوند دیدند، دچار تفرقه گشته و پیرو مذاهب مختلف شدند و در پی نظرها و هواهای نفسانی خود رفتند. سپس خداوند عزّوجل می­فرماید: «اگر سخنی دایر بر تأخیر عذاب از جانب پروردگارت تا زمانی معیّن، پیشی نگرفته بود، قطعاً میانشان داوری شده بود.» گوید: یعنی اینکه اگر نبود اینکه خداوند از پیش همه چیز را مقدّر کرده بود، میان ایشان قضاوت می­فرمود و مهلتشان نداده، هلاکشان می­نمود، اما کار آن­ها را تا زمانی معیّن و مقدّر به تأخیر انداخت «و کسانی بعد از آنان کتاب تورات را میراث یافتند، واقعاً درباره او در تردید سخت دچارند» و این کنایه از کسانی است که دستور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را نادیده گرفته و سرپیچی کردند، سپس فرمود: «بنابراین، به دعوت پرداز، و همان­گونه که مأموری ایستادگی کن» یعنی به خاطر این امور و به خاطر دینی که ذکر آن رفت و نیز موالات امیرالمؤمنین علیه السّلام، هم دعوت کن و هم آن­گونه که دستور یافتی، ایستادگی کن.

امام صادق علیه السّلام فرمود: مراد از «أَقِیمُواْ الدِّینَ» امام است و «وَ لَا تَتَفَرَّقُواْ فِیهِ» کنایه از امیرالمؤمنین علیه السّلام است .

سپس فرمود: «کَبرَُ عَلیَ الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ» یعنی: موضوع ولایت علی علیه السّلام و«اللَّهُ یجَْتَبیِ إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ» {خدا هر که را بخواهد به سوی خود برمی­گزیند.} کنایه از علی علیه السّلام است و«یهَْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ»، {و هرکه را از در توبه به در آید، به سوی خود راه می­نماید.} سپس فرمود: «بنابراین، به دعوت پرداز همان گونه که مأموری، ایستادگی کن» یعنی در طرفداری از امیرالمؤمنین علیه السّلام «و هوس­های آنان را پیروی مکن» یعنی درباره ولایت علی علیه السّلام به خواسته­های آنان توجه مکن «و بگو: به هر کتابی که خدا نازل کرده است ایمان آوردم و مأمور شدم که میان شما عدالت کنم؛ خدا پروردگار ما و پروردگار شماست؛ اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شماست، میان ما و شما خصومتی نیست، خدا میان ما را جمع می­کند و فرجام به سوی اوست».

سپس خداوند عزّوجل فرماید: «وَ الَّذِینَ یحَُاجُّونَ فیِ اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِندَ رَبهِِّمْ وَ عَلَیهِْمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ* اللَّهُ الَّذِی أَنزَلَ الْکِتَابَ بِالحَْقّ ِ وَ الْمِیزَانَ وَ مَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ»، - . شوری/ 17 _16 - {و

کسانی که درباره خدا پس از اجابت [دعوت ] او به مجادله می پردازند، حجّتشان پیش پروردگارشان باطل است، و خشمی [از خدا] برایشان است و برای آنان عذابی سخت خواهد بود. خدا همان کسی است که کتاب و وسیله سنجش را به حق فرود آورد، و تو چه می دانی! شاید رستاخیز نزدیک باشد.}. «وَ الَّذِینَ یحَُاجُّونَ فیِ اللَّهِ» یعنی خداوند، پس از اینکه اراده فرمود پیامبرانی را به سوی آنان بفرستد و پیامبران و کتاب­های آسمانی به سویشان فرستاده، اعتراض کردند و ادیان و محتوای کتاب­های آنان را تغییر داده و عوض کردند و در روز قیامت نیز برای عمل خود برای خدا اقامه حجّت می­کنند که در آن روز «حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ» یعنی حجت آن­ها باطل است «نزد پروردگارشان و خشمی از خدا برایشان است و برای آنان عذابی سخت خواهد بود».

سپس فرمود: «اللَّهُ الَّذِی أَنزَلَ الْکِتَابَ بِالحَْقّ ِ وَ الْمِیزَانَ» گوید: «میزان» امیرالمؤمنین علیه السّلام است. و دلیل بر این امر آیه «وَ السَّمَاءَ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ الْمِیزَان »، - . رحمن/ 7 - {و

آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت}. گوید: «میزان»

ص: 84

یعنی امام علیه السّلام است. - . تفسیر قمی: 601 _ 600 -

**[ترجمه]

فلیعلموا أنه الحق و ما نزل فیه هو من عند الله.

**[ترجمه]تَقَوَّلَهُ: آنچه درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام می­گوید و آیاتی را که درباره وی می­خواند، از خودِ اوست. و منظور علی بن ابراهیم از عبارت «أی رجل مثله»، «یعنی درباره مردی چون اوست» و حاصل کلام اینکه اگر آن­ها راست می­گویند مردی را انتخاب کنند که در کمال چون او باشد و سپس مانند این آیات در آن اختلاف کنند، و اگر عاجز و ناتوان شدند، پس باید بدانند که حق او است،

ص: 85

و آنچه درباره وی نازل گشته از جانب خداست.

**[ترجمه]

هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بَالَهُمْ کَذَا نَزَلَتْ.

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ نَزَلَتْ فِی أَبِی ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ وَ عَمَّارٍ وَ الْمِقْدَادِ لَمْ یَنْقُضُوا الْعَهْدَ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ أَیْ ثَبَتُوا عَلَی الْوَلَایَةِ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ- وَ هُوَ الْحَقُ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- مِنْ رَبِّهِمْ

کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ أَیْ حَالَهُمْ ثُمَّ ذَکَرَ أَعْمَالَهُمْ فَقَالَ ذلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَ هُمُ الَّذِینَ اتَّبَعُوا أَعْدَاءَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام(1) وَ أَنَّ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ.

قَالَ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: فِی سُورَةِ مُحَمَّدٍ آیَةٌ فِینَا وَ آیَةٌ فِی عَدُوِّنَا وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ- فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ إِلَی قَوْلِهِ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ فَهَذَا السَّیْفُ الَّذِی هُوَ عَلَی مُشْرِکِی الْعَجَمِ (2) مِنَ الزَّنَادِقَةِ وَ مَنْ لَیْسَ مَعَهُ الْکِتَابُ مِنْ عَبَدَةِ النِّیرَانِ وَ الْکَوَاکِبِ وَ قَوْلُهُ فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ فَالْمُخَاطَبَةُ لِلْجَمَاعَةِ وَ الْمَعْنَی لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْإِمَامِ بَعْدَهُ (3)- وَ الَّذِینَ قَاتَلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ- سَیَهْدِیهِمْ وَ یُصْلِحُ بالَهُمْ وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ أَیْ وَعَدَهَا إِیَّاهُمْ وَ ادَّخَرَهَا لَهُمْ (4)- لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ أَیْ یَخْتَبِرَ ثُمَّ خَاطَبَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ- فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ.

حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْکَرِیمِ بْنُ عَبْدِ الرَّحِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِهَذِهِ الْآیَةِ هَکَذَا- ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ إِلَّا أَنَّهُ کُشِطَ الِاسْمُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ

ص: 87

قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: فِی قَوْلِهِ أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَیْ أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی أَخْبَارِ الْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ وَ قَوْلِهِ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَیْ أَهْلَکَهُمْ وَ عَذَّبَهُمْ ثُمَّ قَالَ وَ لِلْکافِرِینَ یَعْنِی الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ- أَمْثالُها أَیْ لَهُمْ مِثْلُ مَا کَانَ لِلْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ مِنَ الْعَذَابِ وَ الْهَلَاکِ ثُمَّ ذَکَرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ ثَبَتُوا عَلَی إِمَامَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَقَالَ- ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ ثُمَّ ذَکَرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ- إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَعْنِی بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْدَاؤُهُ یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ یَعْنِی أَکْلًا کَثِیراً- وَ النَّارُ مَثْویً لَهُمْ قَالَ وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ قَالَ إِنَّ الَّذِینَ أَهْلَکْنَاهُمْ مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ کَانُوا أَشَدَّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ یَعْنِی أَهْلَ مَکَّةَ الَّذِینَ أَخْرَجُوکَ مِنْهَا فَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ- أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ یَعْنِی الَّذِینَ غَصَبُوهُ- وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ ثُمَّ ضَرَبَ لِأَوْلِیَائِهِ وَ أَعْدَائِهِ مَثَلًا فَقَالَ لِأَوْلِیَائِهِ مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ إِلَی قَوْلِهِ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ أَیْ خَمْرَةٍ(1) إِذَا تَنَاوَلَهَا وَلِیُّ

اللَّهِ وَجَدَ رَائِحَةَ الْمِسْکِ فِیهَا وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ ثُمَّ ضَرَبَ لِأَعْدَائِهِ مَثَلًا فَقَالَ- کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ قَالَ لَیْسَ مَنْ هُوَ فِی هَذِهِ الْجَنَّةِ الْمَوْصُوفَةِ کَمَنْ هُوَ فِی هَذِهِ النَّارِ کَمَا أَنَّ لَیْسَ عَدُوُّ اللَّهِ کَوَلِیِّهِ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیه «وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ ءَامَنُواْ بِمَا نُزِّلَ عَلیَ محَُمَّدٍ وَ هُوَ الحَْقُّ مِن رَّبهِِّمْ کَفَّرَ عَنهُْمْ سَیَِّئاتهِِمْ وَ أَصْلَحَ بَالهَُم » - . محمّد / 2 - {و آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند و به آنچه بر محمّد (ص) نازل آمده گرویده اند _ [که ] آن خود حقّ [و] از جانب پروردگارشان است

ص: 86

_ [خدا نیز] بدیهایشان را زدود و حال [و روز] شان را بهبود بخشید.} در اصل چنین نازل شده است«وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ ءَامَنُواْ بِمَا نُزِّلَ عَلیَ محَُمَّدٍ _ فی علیّ _ وَ هُوَ الحَْقُّ مِن رَّبهِِّمْ کَفَّرَ عَنهُْمْ سَیَِّئاتهِِمْ وَ أَصْلَحَ بَالهَُم ». علی بن ابراهیم نیز درباره آیه: «وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ » گوید: این آیه درباره ابوذر، سلمان، عمّار و مقداد نازل شده است، زیرا اینان پیمان نشکستند و «به آنچه بر محمّد نازل گردید ایمان آوردند» یعنی در پذیرش ولایتی که خداوند نازل فرمود و«هوالحق من ربهم» یعنی امیرالمؤمنین صلوات الله علیهِ، ثابت قدم ماندند. و«خداوند بدیهایشان را زدود و حال و روزشان را بهبود بخشید». سپس به ذکر اعمال آن­ها پرداخته گوید: «این بدان سبب است که آنان که کفر ورزیدند، از باطل پیروی کردند» و اینان کسانی هستند که پیرو دشمنان امیرالمؤمنین علیه السّلام بودند، و «کسانی که ایمان آوردند، از همان حق _ که از جانب پروردگارشان است _ پیروی کردند».

گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: در سوره محمّد آیه­ای درباره ما هست و آیه­ای درباره دشمن ما و دلیل بر این گفته آیه: «کَذَالِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثَالَهُمْ فَإِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتیَّ إِذَا أَثخَْنتُمُوهُمْ فَشُدُّواْ الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنَّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِدَاءً حَتیَ تَضَعَ الحَْرْبُ أَوْزَارَهَا ذَالِکَ وَ لَوْ یَشَاءُ اللَّهُ لاَنتَصَرَ مِنهُْم » - . محمد/ 4 _3 - {این گونه خدا برای [بیداری ] مردم مثالهایشان را می زند. پس چون با کسانی که کفر ورزیده اند برخورد کنید، گردنها [یشان ] را بزنید. تا چون آنان را [در کشتار] از پای درآوردید، پس [اسیران را] استوار در بند کشید سپس یا [بر آنان ] منّت نهید [و آزادشان کنید] و یا فدیه [و عوض از ایشان بگیرید]، تا در جنگ، اسلحه بر زمین گذاشته شود. این است [دستور خدا] و اگر خدا می خواست، از ایشان انتقام می کشید}پس این شمشیری است برای مشرکان غیر عرب، زندیقان و کسانی که اهل کتاب نیستند از قبیل آتش­پرستان و ستاره­پرستان. در عبارت «فَإِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَضَرْبَ الرِّقَابِ» خطاب متوجه جماعت است و معنا متوجه رسول خدا صلی الله علیه و آله و امام پس از اوست.«وَ الَّذِینَ قُتِلُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ فَلَن یُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ* سَیهَْدِیهِمْ وَ یُصْلِحُ بَالهَُمْ* وَ یُدْخِلُهُمُ الجَْنَّةَ عَرَّفَهَا لهَُمْ» - . محمد/ 6 _4 - {و کسانی که در راه خدا کشته شده اند، هرگز کارهایشان را ضایع نمی کند. به زودی آنان را راه می نماید و حالشان را نیکو می گرداند. و در بهشتی که برای آنان وصف کرده، آنان را درمی آورد}یعنی آنچه به آنان وعده داده و برای آنان ذخیره کرده است «تا برخی از شما را به وسیله برخی دیگر بیازماید.» - . محمد/ 4 -

سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام را مورد خطاب قرار داده و فرموده: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِن تَنصُرُواْ اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدَامَکم » - . محمد/ 7 - {ای

کسانی که ایمان آورده اید، اگر خدا را یاری کنید یاریتان می کند و گامهایتان را استوار می دارد} سپس فرمود: «وَ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَتَعْسًا لهَُّمْ وَ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ ذَالِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ» فی علی(ع) «فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ»، - . محمد/ 9 _8 - {و

کسانی که کفر ورزیدند، نگونساری بر آنان باد و [خدا] اعمالشان را بر باد داد. *این بدان سبب است که آنان آنچه را خدا نازل کرده است خوش نداشتند، و [خدا نیز] کارهایشان را باطل کرد.}

امام باقر علیه السّلام فرمود: جبرئیل بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل گشت و این آیه را به همین شکل با خود آورد: «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ _ [فی علیّ، ألّا أنّهُ کَشِطَ الإسمُ] _ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ»{این بدان سبب است که آنان آنچه را خدا نازل کرده است _ [درباره علی علیه السّلام اما نام او خط زده شد] _ پس خدا نیز کارهایشان را باطل کرد.}

ص: 87

علی بن ابراهیم درباره آیه: «أَ فَلَمْ یَسِیرُواْ فیِ الْأَرْضِ فَیَنظُرُواْ کَیْفَ کاَنَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِم » - . محمد / 10 - {مگر

در زمین نگشته اند، تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنها بودند به کجا انجامیده است؟} گوید: یعنی مگر در سرگذشت اُمّت­های گذشته ننگریسته­اند؟ و دنباله آیه: «دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیهِْمْ » {خدا زیر و زبرشان کرد.} یعنی آنان را هلاک کرده و عذاب نمود. سپس فرمود: «وَ لِلْکَافِرِینَ»{برای کافران} یعنی کسانی که کفر ورزیدند و آنچه را که خداوند درباره علی علیه السّلام نازل فرمود، خوش نداشتند «أَمْثَالُها»{نظایر همین کیفرها در پیش است.} یعنی سرنوشت اینان در مواجه شدن با هلاک و عذاب، نظیر سرنوشت اُمّت­های گذشته است. سپس به ذکر مؤمنانی پرداخته که بر امامت امیرالمؤمنین علیه السّلام ثابت قدمند و گوید: «ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلیَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ أَنَّ الْکَافِرِینَ لَا مَوْلیَ لهَُم» - . محمد/11 - {چرا که خدا سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند، ولی کافران را سرپرست [و یاری ] نیست.} سپس از مؤمنان یاد کرده گوید: «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ _ یعنی بولایۀ علی علیه السلام _ جَنَّاتٍ تجَْرِی مِن تحَْتهَِا الْأَنهَْارُ وَ الَّذِینَ کَفَرُواْ _ اعدائه _ یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکلُُونَ کَمَا تَأْکلُ ُ الْأَنْعَامُ _ یعنی أکلاً کثیراً _ وَ النَّارُ مَثْوًی لهَُّمْ» - . محمد/ 12 - {خدا

کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، _ یعنی با پذیرفتن علی علیه السّلام _ در باغهایی که از زیرِ [درختانِ ] آنها نهرها روان است درمی آورد، و [حال آنکه ] کسانی که کافر شده اند _ دشمنان او _ [در ظاهر] بهره می برند و همان گونه که چارپایان می خورند، می­خورند _ یعنی بسیار می­خورند _ و [لی ] جایگاه آنها آتش است.} گوید: معنی آیه: «وَ کَأَیِّن مِّن قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِّن قَرْیَتِکَ الَّتیِ أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْنَاهُمْ فَلَا نَاصِرَ لهَُمْ»، - . محمد / 13 - {و بسا شهرها که نیرومندتر از آن شهری بود که تو را [از خود] بیرون راند، که ما هلاکشان کردیم و برای آنها یار [و یاوری ] نبود} این است که: کسانی را که از اُمّت­های پیشین هلاک کردیم از مردمان شهر شما یعنی مکه، که تو رابیرون کردند، و هیچ یاوری به داد آن­ها نرسید. «أَ فَمَن کاَنَ عَلیَ بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ _ یعنی امیرالمؤمنین علیه السّلام _ کَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ _ یعنی الذین غصبوه _ وَ اتَّبَعُواْ أَهْوَاءَهُم» - . محمد/ 14 - {آیا کسی که بر حجّتی از جانب پروردگار خویش است _ منظور امیرالمؤمنین علیه السّلام است _ چون کسی است که بدی کردارش برای او زیبا جلوه داده شده _ منظور کسانی است که حق او را غضب کردند _ و هوس­های خود را پیروی کرده اند؟} سپس برای اولیا و دشمنانش مَثَلی زده و به أولیای خود فرموده: «مَّثَلُ الجَْنَّةِ الَّتیِ وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیهَا أَنهَْارٌ مِّن مَّاءٍ غَیرِْ ءَاسِنٍ وَ أَنهَْارٌ مِّن لَّبنَ ٍ لَّمْ یَتَغَیرَّْ طَعْمُهُ وَ أَنهَْارٌ مِّنْ خَمْرٍ لَّذَّةٍ لِّلشَّارِبِینَ _ أی خمرۀ، إذا تناولها ولی الله و حد رائحۀ المسک فیها _ وَ أَنهَْارٌ مِّنْ عَسَلٍ مُّصَفًّی وَ لهَُمْ فِیهَا مِن کلُ ِّ الثَّمَرَاتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِّن رَّبهِِّمْ» ثمّ ضرب لأعدائه مثلاً فقال: «کَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فیِ النَّارِ وَ سُقُواْ مَاءً حَمِیمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُم»، - . محمد/ 15 -

{مَثَلِ بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده [چون باغی است که ] در آن نهرهایی است از آبی که [رنگ و بو و طعمش ] برنگشته و جویهایی از شیری که مزه اش دگرگون نشود و رودهایی از باده ای که برای نوشندگان لذّتی است _ یعنی شرابی است که اگر ولیِّ خدا آن را بنوشد، بوی آن را بوی مشک خواهد یافت _ و جویبارهایی از انگبینِ ناب. و در آنجا از هر گونه میوه برای آنان [فراهم ] است و [از همه بالاتر] آمرزش پروردگار آنهاست.} سپس برای دشمنانش مَثَلی زده و فرموده:{[آیا چنین کسی در چنین باغی دل انگیز] مانند کسی است که جاودانه در آتش است و آبی جوشان به خوردشان داده می شود [تا] روده هایشان را از هم فروپاشد؟} گوید: منظور این است که: کسی که در این بهشتی است که وصف آن رفت، همانند کسی نیست که در آتش است؛ آن سان که دشمن خدا، چون ولیّ او نیست .

**[ترجمه]

یهتدی إلیه کأنه کان ساکنه مذ خلق أو حددها لهم بحیث یکون لکل منهم جنة مفروزة(1) فَتَعْساً لَهُمْ أی عثورا و انحطاطا قوله إلا أنه کشط الاسم أی أزیل و أذهب فی القاموس الکشط رفعک شیئا عن شی ء قد غشاه (2) و انکشط الروع ذهب یعنی بولایة علی علیه السّلام أی آمنوا بها یعنی أکلا کثیرا و قیل غافلین عن العاقبة غَیْرِ آسِنٍ أی متغیر طعمه و ریحه کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فیها تقدیر الکلام (3) أ مثل أهل الجنة کمثل من هو خالد أو أ مثل الجنة کمثل جزاء من هو خالد.

**[ترجمه]«وَ الَّذِینَ قاتِلُواْ » أکثر قُرّاء آن را به همین شکل خوانده­اند اما حفص و گروهی دیگر «قتلوا » خوانده­اند.«عَرَّفها لَهُم» گفته شده یعنی آن را برای ایشان پاکیزه و طاهر گردانید یا اینکه، آن را برای ایشان توضیح داد به گونه­ای که هرکدام جایگاه خود را بداند آن­گونه به آن راه یابد

ص: 88

که گویی از بدو خلقت ساکن آن بوده است، یا اینکه آن را برای ایشان مرزبندی کرد به گونه­ای که هرکدام باغی ویژه داشته باشد.«فَتَعْسًا لهَُّمْ» یعنی نگونساری و انحطاط بر آنان باد. اینکه گفته: «ألّا أنّهُ کَشِطَ الإسمُ» یعنی اینکه آن نام حذف شد و محو گردید. در قاموس آمده است: الکشط: روپوشی را از روی چیزی برداشتن، - . القاموس ج. 2 : 382 - و«انکشط الرّوع: وحشت و دلهره زایل شد. «یعنی بولایۀ علی علیه السلام» یعنی به ولایت او إیمان آوردند. «یعنی أکلاً کثیراً»: گفته شده به معنای غافل بودن از فرجام کار است.«غَیرِْ ءَاسِنٍ»: طعم و بوی آن متغیّر است.«کَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فیها» : احتمالاً به معنای: آیا مَثَل اهل بهشت همانند کسی است که جاودان است؟ یا، آیا مَثَل بهشت به ما مَثَل پاداش کسی می­ماند که جاودان است؟

**[ترجمه]

وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ یَعْنِی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله یَدْعُوهُمْ إِلَی الْوَلَایَةِ-(1) کادُوا قُرَیْشٌ یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً یَتَعَاوَوْنَ عَلَیْهِ قَالَ قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّی قُلْ إِنَّمَا أَمَرَ رَبِّی فَ لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً إِنْ تَوَلَّیْتُمْ عَنْ وَلَایَتِهِ- قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ إِنْ کَتَمْتُ مَا أُمِرْتُ بِهِ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً یَعْنِی مَأْوًی- إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ أُبَلِّغُکُمْ مَا أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِهِ مِنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَنْتَ قَسِیمُ النَّارِ تَقُولُ هَذَا لِی وَ هَذَا لَکِ قَالُوا فَمَتَی یَکُونُ مَا تَعِدُنَا یَا مُحَمَّدُ مِنْ أَمْرِ عَلِیٍّ وَ النَّارِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ یَعْنِی الْمَوْتَ وَ الْقِیَامَةَ- فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً یُعْنَی فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ مُعَاوِیَةُ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ أَصْحَابُ الضَّغَائِنِ مِنْ قُرَیْشٍ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً قَالُوا فَمَتَی یَکُونُ هَذَا یَا مُحَمَّدُ قَالَ اللَّهُ لِمُحَمَّدٍصلی الله علیه و آلهقُلْ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً قَالَ أَجَلًا عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً- إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ یُعْنَی عَلِیٌّ الْمُرْتَضَی مِنَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مِنْهُ قَالَ اللَّهُ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً قَالَ فِی قَلْبِهِ الْعِلْمُ وَ مِنْ خَلْفِهِ الرَّصَدُ یُعَلِّمُهُ وَ یَزُقُّهُ الْعِلْمَ زَقّاً وَ یُعَلِّمُهُ اللَّهُ إِلْهَاماً وَ الرَّصَدُ التَّعْلِیمُ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِیَعْلَمَ النَّبِیُّ أَنْ قَدْ أَبْلَغَ رِسَالاتِ رَبِّهِ وَ أَحَاطَ عَلِیٌّ بِمَا لَدَی الرَّسُولِ مِنَ الْعِلْمِ- وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ مُنْذُ یَوْمَ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِنْ فِتْنَةٍ أَوْ زَلْزَلَةٍ أَوْ خَسْفٍ أَوْ قَذْفٍ أَوْ أُمَّةٍ هَلَکَتْ فِیمَا مَضَی أَوْ تَهْلِکُ فِیمَا بَقِیَ وَ کَمْ مِنْ إِمَامٍ جَائِرٍ أَوْ عَادِلٍ یَعْرِفُهُ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِهِ وَ مَنْ یَمُوتُ مَوْتاً أَوْ یُقْتَلُ قَتْلًا وَ کَمْ مِنْ إِمَامٍ مَخْذُولٍ لَا یَضُرُّهُ خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُ وَ کَمْ مِنْ إِمَامٍ مَنْصُورٍ لَا یَنْفَعُهُ نُصْرَةُ مَنَ نَصَرَهُ.

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ (2) وَ مَنْ یُعْرِضْ إِلَی آخِرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَدَائِنِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی هَارُونُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَلِیِ

ص: 90

بْنِ غُرَابٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ: وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ قَالَ ذِکْرُ رَبِّهِ وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: منظور از آیه 15 سوره جن: «وَ أَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکاَنُواْ لِجَهَنَّمَ حَطَبًا* وَ أن لو اسْتَقَامُواْ عَلیَ الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُم مَّاءً غَدَقًا* لِّنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا* وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُواْ مَعَ اللَّهِ أَحَدًا* وَ أَنَّهُ لمََّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کاَدُواْ یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَدًا* قُلْ إِنَّمَا أَدْعُواْ رَبیّ ِ وَ لَا أُشْرِکُ بِهِ أَحَدًا* قُلْ إِنیّ ِ لَا أَمْلِکُ لَکمُ ْ ضَرًّا وَ لَا رَشَدًا* قُلْ إِنیّ ِ لَن یجُِیرَنیِ مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا* إِلَّا بَلَاغًا مِّنَ اللَّهِ وَ رِسَالَاتِهِ وَ مَن یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا»، - . جن/ 23 _15 - {ولی منحرفان، هیزم جهنّم خواهند بود. و اگر [مردم ] در راه درست، پایداری ورزند، قطعاً آب گوارایی بدیشان نوشانیم. تا در این باره آنان را بیازماییم، و هر کس از یاد پروردگار خود دل بگرداند، وی را در قید عذابی [روز] افزون درآورد. و مساجد ویژه خداست، پس هیچ کس را با خدا مخوانید. و همین که «بنده خدا» برخاست تا او را بخواند، چیزی نمانده بود که بر سر وی فرو افتند. بگو: «من تنها پروردگار خود را می خوانم و کسی را با او شریک نمی گردانم.» بگو: «من برای شما اختیار زیان و هدایتی را ندارم.» بگو: «هرگز کسی مرا در برابر خدا پناه نمی دهد و هرگز پناهگاهی غیر از او نمی یابم. [وظیفه من ] تنها ابلاغی از خدا و [رساندن ] پیامهای اوست.» و هر کس خدا و پیامبرش را نافرمانی کند قطعاً آتش دوزخ برای اوست و جاودانه در آن خواهند ماند.} معاویه و یاران او لعنت خدا بر ایشان باد، است. و «الطریقه» در «وَ ان لو اسْتَقَامُواْ عَلیَ الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُم مَّاءً غَدَقًا» ولایت علی علیه السّلام است. «لِّنَفْتِنَهُمْ فِیهِ»: قتل حسین علیه السّلام است.«وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا* وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُواْ مَعَ اللَّهِ أَحَدًا» بدین معنی است که امام از آل محمد صلی الله علیه و آله است، پس از غیر آن­ها امام بر نگزینید.

ص: 89

«وَ أَنَّهُ لمََّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ» یعنی محمد صلی الله علیه و آله است که آنها را به قبول ولایت فرا می­خواند. «کاَدُواْ » منظور قریش است «أن یَکُونُوا عَلَیْهِ لِبَدًا» علیهِ او به یکدیگر کمک می­کنند. گوید: «قُلْ إِنَّمَا أَدْعُواْ رَبیّ ِ » یعنی، بگو: این فرمان خداست که من «برای شما اختیار زیان و هدایتی ندارم» اگر از ولایت او روی برگردانید «قُلْ إِنیّ ِ لَن یجُِیرَنیِ مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ» اگر آنچه را بدان دستور یافته­اید، کتمان کنید «وَ لَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا» یعنی پناه جز او نمی­یابم «إِلَّا بَلَاغًا مِّنَ اللَّهِ» آنچه را که خداوند در مورد ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام به من ابلاغ فرموده، به شما ابلاغ می­کنم «وَ مَن یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ » در ولایت علی علیه السّلام «فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَلِدِینَ فِیهَا أَبَدًا».

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی، تو تقسیم کننده آتش هستی. خواهی گفت: این برای من و این برای تو؛ گفتند: ای محمّد، اینکه ما را بدان درباره علی و آتش وعده می­دهی، کی اتفّاق خواهد افتاد؟ پس خداوند آیه: «حَتیَّ إِذَا رَأَوْاْ مَا یُوعَدُونَ» یعنی مرگ و قیامت «فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِرًا وَ أَقَلُّ عَدَدًا» - . جن/ 24 - {[باش ] تا آنچه را وعده داده می شوند ببینند، آن گاه دریابند که یاورِ چه کسی ضعیف تر و کدام یک شماره اش کمتر است.} یعنی فلانی و فلانی و فلانی و معاویه و عمرو بن­عاص و کینه­توزان از قریش کسانی­اند که یاورشان ضعیف­تر و شمارشان کمتر است. گفتند: ای محمد! این کی خواهد بود؟ خداوند به محمد صلی الله علیه و آله فرمود: «قُلْ إِنْ أَدْرِی أَقَرِیبٌ مَّا تُوعَدُونَ أَمْ یجَْعَلُ لَهُ رَبیّ ِ أَمَدًا»، - . جن/ 25 - {بگو: «نمی دانم آنچه را که وعده داده شده اید نزدیک است یا پروردگارم برای آن زمانی نهاده است؟»} گفت: «امداً» به معنای «أَجَلاً» است. «عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلیَ غَیْبِهِ أَحَدًا*إِلَّا مَنِ ارْتَضیَ مِن رَّسُولٍ» - . جن/ 27 _26 - {دانای نهان است، و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند، جز پیامبری را که از او خشنود باشد.} یعنی علیّ مرتضی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و او از وی است؛ خداوند می­فرماید: «فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَینْ ِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا»، - . جن/ 27 - {که

[در این صورت ] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت.}گوید: در قلبش علم و در پشت سرش نگهبانان است، او را آموزش می­دهد و علم را به درون او می­افکند و خداوند او را به طریق الهام تعلیم می­دهد؛ و «رصد» تعلیمی است که از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله می­بیند تا «لِّیَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُواْ رِسَالَاتِ رَبهِِّمْ وَ أَحَاطَ بِمَا لَدَیهِْمْ وَ أَحْصیَ کلُ َّ شیَ ْءٍ عَدَدَا»، - . جن/ 28 - {تا

معلوم بدارد که پیامهای پروردگار خود را رسانیده اند و [خدا] بدانچه نزد ایشان است احاطه دارد و هر چیزی را به عدد شماره کرده است.} یعنی هرچه بوده و هست، از روزی که خدا آدم را آفرید تا قیام قیامت، آن را می­داند؛ چه فتنه باشد، چه فرو رفتن در زمین یا پرتاب شدن یا اُمّت­هایی که از پیش هلاک گشته و یا در آینده هلاک خواهند شد، و چه تعداد پیشوای ظالم و عادل آمده و خواهد آمد، همه را با نام و نسب می­شناسد و می­داند که به مرگ طبیعی می­میرند یا کشته می­شوند، و چه بسا امامانی که تنها گذاشته شده و این تنهایی آنها را زیانی نمی­رساند و چه بسا امامانی یاری داده شدند بی­آنکه این یاری رساندن یاوران سودی برای آنها داشته باشد.

امام باقر علیه السّلام در مفهوم آیه: «وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا»، - . جن/ 17 - {و

هر که از ذکر و یاد (عبادت و بندگی) پروردگارش روی بگرداند، خدای تعالی او را در عذاب و شکنجه سخت درآورد.} فرمود:

ص: 90

ابن عباس روایت کرده است که «ذِکْرِ رَبِّهِ» در «وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ» ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام است. - . تفسیر قمی: 700 _699 -

**[ترجمه]

و الظاهر أنه کان فی قراءتهم علیهم السّلام لیعلم أن قد أبلغ رسالات ربه أی علی علیه السّلام و یحتمل أن یکون تفسیرا للآیة بأنها نزلت فیه علیه السّلام و صیغة الجمع للتفخیم أو لانضمام الأئمة علیهم السّلام معه قوله إلی آخره أی إلی آخر ما سیأتی فی روایة ابن عباس.

**[ترجمه]الغدق: بسیار، آب فراوان، و همان­طور که امام صادق علیه السّلام فرموده و بیان شد، کنایه از فراخی معیشت یا کثرت علم و دانش و حکمت است. قوله تعالی: «صعداً» به معنای مشقّتی است که فراتر از تحمّل شکنجه شونده بوده و وی را مغلوب کند؛ پیش از این در کتاب«الامامۀ»، تأویل«المساجد» بیان گردید. یعنی «محمّد» گویا آن را حمل بر حذف و ایصال نموده، یعنی آن­گونه که در مجمع البیان آمده، - . ج10 : 372 -

به سوی وی دعوت می­کرد و از وی می­خواست کلمه «لا إله إلّا الله» را بر زبان جاری کند و به سوی وی دعوت می­فرمود و قرآن تلاوت می­کرد. در قاموس: «تعاووا علیهِ»: اجتماع کردند - . ج 4: 368 -

و قاضی بیضاوی گوید: «کادوا»: نزدیک بود اجنّه بر سر او «لبداً» یعنی انباشته شوند از شدت ازدحام آن­ها بر سر ایشان به خاطر تعجبی که در عبادت او و تلاوت قرآنش دیده بودند. یا، نزدیک بود انس و جن برای باطل کردن کار او، دست به دست هم دهند. و «لُبَد» جمع «لُبدَۀ» و به معنای انباشته شدن روی هم است. - . تفسیر بیضاوی 2: 241 - [قول او: «قل إنّما أمر ربّی» توضیحی برای حاصل معناست یعنی، از آنجا که دعوت من به سوی خدا و به فرمان او بوده و شریکی برای وی قائل نشده­ام و هرگز وی را نافرمانی نکرده­ام و کار خود و شما را به او واگذار کرده­ام، و می­دانم مرا بر شما پیروز می­گرداند. قاضی بیضاوی در معنای«ملتحداً» گوید: به معنای «منحرفاً» یا «پناه آورنده» است. «إن أدری»: نمی­دانم.«أمداً»: مهلت و زمانی که به طول بینجامید. فلایُظهر:آگاه نمی­کند من رسول: توضیح برای«مَن» است] گوید: «فإنّه یسلک من بین یدیه»: یعنی از مقابل مرتضی. «من خلفه رصداً»: نگهبانانی از فرشتگان که او را در مقابل ربوده شدن توسط شیاطین و افسون­های آنان محافظت کنند.«لیعلم أن قد أبلغوا»: تا پیامبری که به وی وحی شده بداند که جبرئیل و فرشتگانی که با وحی نازل شده­اند، پیام خود را ابلاغ کرده­اند؛ یا: تا خدا بداند که انبیا رسالت را ابلاغ کردند، بدین معنا که: «علم» او که موجود هست به «رسالت ربِّهم» تعلّق پیدا کند «همان طور که این رسالت­ها از تغییر و تحریف مصون هستند». «احاط بما لدیهم»: یعنی به آنچه از علم نزد پیامبران است احاطه دارد. «أحصی کل شیءٍ عدداً»: یعنی حتی شمار قطره­های باران و دانه­های شن را می­داند. پایان - . تفسیر بیضاوی 2: 241 -

مؤلف: حسب تأویل آن حضرت صلی الله علیه و آله «من رسول» صله برای «ارتضاء» یا حال از موصول است.] و ظاهراً در قرائت آنها (ائمه) علیهم السلام این گونه آمده: «لیعلم أن قد أبلغ رسالات ربّه» یعنی«علی علیه السّلام» و احتمال دارد بخش آخر تفسیر آیه باشد،

ص: 91

بدین معنا که این آیه درباره وی نازل شده است، و صیغه جمع برای تفخیم یا پیوستن ائمّه علیهم السلام به آن حضرت باشد. قول او: «إلی آخره»: یعنی تا پایان آنچه به زودی درباره روایت ابن عباس می­آید.

**[ترجمه]

لِعَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی الْخِلَافَةِ فِی عَشَرَةِ مَوَاطِنَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ الَّتِی عُقِدَتْ عَلَیْکُمْ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام جواد علیه السّلام درباره آیه: «یَاأیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ» - . مائده/1 - {ای

کسانی که ایمان آورده اید، به قراردادها [ی خود] وفا کنید.} فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 92

در ده موضع از ایشان برای خلافت علی علیه السّلام پیمان گرفت و سپس خداوند این آیه را نازل کرد: «یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ»، عقود و پیمان­هایی را که برای امیرالمؤمنین علیه السّلام با شما بستم. - . تفسیر قمی: 148 -

**[ترجمه]

الدُّنْیَا وَ مَا بُسِطَ لَهُمْ فِیهَا(1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلّ ِ شیَ ْء»، - . انعام/ 44 - {پس چون آنچه را که بدان پند داده شده بودند فراموش کردند، درهای هر چیزی [از نعمتها] را بر آنان گشودیم.} فرمود: «فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ» یعنی: چون ولایت علی علیه السّلام را که به پذیرش آن دستور یافته بودند، ترک نمودند، «فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلّ ِ شیَ ْء» یعنی دوستی که آنها در این دنیا دارند

ص: 93

و نعمت­هایی که برای آنها در آن گسترده است. - . تفسیر قمی: 188 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]«استغشاء» به معنای «جامه تکان دادن» در لغت متداول نیست و شاید در اصل«تَغَطّوا ثیابهم» بوده که تصحیف گشته است.

ص: 94

**[ترجمه]

أُذَیْنَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ النَّجَاشِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً(1) قَالَ عَنَی بِهَا عَلِیّاً علیه السلام (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبدالله نجاشی

ص: 95

گفت: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «فَلَا وَ رَبِّکَ لَا یُؤْمِنُونَ حَتیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لَا یجَِدُواْ فیِ أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا»، - . نساء/ 65 - {ولی

چنین نیست، به پروردگارت قَسَم که ایمان نمی آورند، مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند، و کاملًا سرِ تسلیم فرود آورند.} پرسیدم، فرمود: منظور علی علیه السّلام است. - . بصائر الدرجات: 151 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]الطرائف، کشف الیقین: از ابن مسعود روایت شده که گفت: خلافت در قرآن برای سه نفر مقرر شده است: برای آدم علیه السّلام آن­گاه که خداوند می­فرماید: «وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائکَةِ إِنیّ ِ جَاعِلٌ فیِ الْأَرْضِ خَلِیفَة»، - . بقره/30 - {و

چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمین جانشینی خواهم گماشت». } یعنی: من جانشینی در زمین که آدم علیه السّلام باشد، آفریدم. و دوّمین خلیفه در قرآن مربوط به داود علیه السّلام است که آنجا که خداوند می­فرماید: «یَادَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فیِ الْأَرْض »، - . ص/ 26 - {ای

داوود، ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین ] گردانیدیم } و منظور از «الأرض» سرزمین بیت المقدس است؛ و خلیفه سوم امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است به دلیل آیه­ای که در آن به ذکر نور پرداخته و می­فرماید: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکمُ ْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَات » - . نور/ 55 - {خدا

به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند.} در این آیه مقصود از «الَّذِینَ ْ عَمِلُواْ الصَّالِحَات » علی بن ابی طالب علیه السّلام است. و منظور از «کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ» آدم و داود علیهِما السّلام است. و مقصود از «لَیُبَدِّلَنهَُّم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ» مردم مکه است که در«مدینه» امنیت یافتند تا «مرا به یگانگی بشناسند» و شریک برای من قائل نشوند و از آن پس«شریکی برای من قائل نشوند و از آن پس هر که کفر ورزد» به ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام، «فَأُوْلَئکَ هُمُ الْفَاسِقُون » یعنی نافرمانند از دستور خدا و رسولش. - . الطرائف: 24 _ 23 -

مؤلف: علّامه نظیر این را در «کشف الحقّ» آوره است. - . کشف الحق 1 : 100 -

ص: 96

**[ترجمه]

فُلَاناً وَ صَاحِبَهُ وَ مَنْ تَبِعَهُمُ وَ دَانَ بِدِینِهِمْ قَالَ اللَّهُ یَعْنِیهِمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ یَعْنِی عَلِیّاً علیه السلام (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: جابر جعفی گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره تفسیر آیه: «وَ ءَامِنُواْ بِمَا أَنزَلْتُ مُصَدِّقًا لِّمَا مَعَکُمْ وَ لَا تَکُونُواْ أَوَّلَ کاَفِرِبِهِ»، - . بقره/41 - {و

بدانچه نازل کرده ام _ که مؤید همان چیزی است که با شماست _ ایمان آرید و نخستین منکر آن نباشید.} پرسیدم که آیا در معنای باطنی منظور

ص: 97

فلانی و دوست او و کسانی است که از آنان پیروی کرده و دین آنها را برگزیده­اند؟ فرمود: مربوط به آنهاست. و «نخستین منکر آنِ» یعنی علی علیه السّلام نباشید. - . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. برهان 1: 91 -

**[ترجمه]

وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ- وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ یَعْنِی عَلِیّاً علیه السلام (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: جابر گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «فَلَمَّا جَاءَهُم مَّا عَرَفُواْ کَفَرُواْ بِهِ ...» - . بقره/ 89 - {و

هنگامی که از جانب خداوند کتابی که مؤید آنچه نزد آنان است برایشان آمد، و از دیرباز [در انتظارش ] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند، ولی همین که آنچه [که اوصافش ] را می شناختند برایشان آمد، انکارش کردند.} پرسیدم، فرمود: تفسیر باطن آن این است: چون بر آنچه درباره علی علیه السّلام از جانب خدا آمده آگاهی یافتند، بدان کفران ورزیدند، پس خداوند درباره ایشان فرمود: «فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلیَ الْکَافِرِین» و منظور بنی امیّه هستند که در باطن قرآن، کافر دانسته شده­اند.

امام باقر علیه السّلام می­فرماید: این آیه: «بِئْسَمَا اشْترََوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ أَن یَکْفُرُواْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ بَغْیًا أَن یُنزَِّلَ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ عَلیَ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلیَ غَضَبٍ وَ لِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ مُّهِین» - . بقره/ 90 - {وه

که به چه بد بهایی خود را فروختند که به آنچه خدا نازل کرده بود از سر رشک انکار آوردند، که چرا خداوند از فضل خویش بر هر کس از بندگانش که بخواهد [آیاتی ] فرو می فرستد. پس به خشمی بر خشم دیگر گرفتار آمدند. و برای کافران عذابی خفت آور است.} بدین صورت بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل گردید: «بِئْسَمَا اشْترََوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ أَن یَکْفُرُواْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ _ فی علیّ علیه السلام _ بَغْیًا.» و خداوند درباره علی علیه السّلام فرمود: «أَن یُنزَِّلَ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ عَلیَ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ» مقصود علی علیه السّلام است. سپس خداوند می­فرماید: «فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلیَ غَضَبٍ» یعنی بنی امیّه «وَ لِلْکَافِرِینَ» یعنی بنی­امیّه [عَذَابٌ مُّهِین]. و جابر گوید: امام باقر علیه السّلام فرمود: آیه: «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ ءَامِنُواْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُواْ نُؤْمِنُ بِمَا أُنزِلَ عَلَیْنَا وَ یَکْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِّمَا مَعَهُمْ»، - . بقره/91 - {و چون به آنان گفته شود: «به آنچه خدا نازل کرده ایمان آورید»، می گویند: «ما به آنچه بر [پیامبر] خودمان نازل شده ایمان می آوریم.» و غیر آن را _ با آنکه [کاملا] حق و مؤید همان چیزی است که با آنان است _ انکار می کنند.} به خدا سوگند، بدین شکل نازل شده است: «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ [یعنی بنی امیه] ءَامِنُواْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ من ربّکم» درباره علی علیه السلام. «قَالُواْ نُؤْمِنُ بِمَا أُنزِلَ عَلَیْنَا» یعنی در دل­هایتان «بما أنزل الله علیهِ»؛

ص: 98

«وَ یَکْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ» به آنچه درباره علی نازل شده است «وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِّمَا مَعَهُمْ» یعنی علی علیه السّلام. - . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. البرهان 1: 131 _130 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: عمرو بن قاسم گوید: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که پس از یادکردن از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت فرمود: «أَفَمَن یهَْدِی إِلیَ الْحَقّ ِ أَحَقُّ أَن یُتَّبَعَ أَمَّن لَّا یهَِدِّی إِلَّا أَن یهُْدَی

فَمَا لَکمُ ْ کَیْفَ تحَْکُمُونَ» - . یونس/ 35 - ،{آیا

کسی که به سوی حقّ رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی یابد مگر آنکه هدایت شود؟ شما را چه شده، چگونه داوری می کنید؟} عرض کردیم: خداوند کارهای شما را اصلاح کند، این مرد کیست؟ فرمود: به ما رسیده است که او علی علیه السّلام است. - . تفسیر عیاشی، نسخه خطی -

ص: 99

**[ترجمه]

علیه السلام وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً قَالَ کَانَ وَلَایَةُ عَلِیٍّ علیه السّلام فِی کِتَابِ مُوسَی أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزابِ- فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ- إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ إِلَی قَوْلِهِ وَ یَقُولُ الْأَشْهادُ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام هؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلی رَبِّهِمْ إِلَی قَوْلِهِ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا أَ فَلا تَذَکَّرُونَ (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق در مورد آیه: «فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ وَ ضَائقُ بِهِ صَدْرُکَ أَن یَقُولُواْ لَوْ لَا أُنزِلَ عَلَیْهِ کَنزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَک»، - . هود/ 12 - {و مبادا تو برخی از آنچه را که به سویت وحی می شود ترک گویی و سینه ات بدان تنگ گردد که می گویند: «چرا گنجی بر او فرو فرستاده نشده یا فرشته ای با او نیامده است؟»} ­فرمود: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: من از پروردگارم خواستم که میان من و تو دوستی و محبّت برقرار نماید و چنین کرد؛ و از پروردگارم خواستم میان من و تو أخوّت برقرار کند و چنین کرد و از پروردگارم خواستم که تو را وصیّ من قرار دهد و چنین کرد... پس دو مرد از قریش گفتند: به خدا سوگند یک صاع خرما در سبدی کهنه و فرسوده نزد ما بهتر از آنی است که محمّد از پروردگارش درخواست کرده است؛ چه می­شد از او فرشتگانی می­خواست تا با آن­ها وی را در برابر دشمن قوی گرداند؟ یا گنجی که برای غلبه بر فقرش از آن مدد جوید؟ به خدا سوگند هر باطلی را از خدا بخواهد، او را اجابت می­کند! در این هنگام خداوند این آیه را نازل کرد: «فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ وَ ضَائقُ بِهِ صَدْرُکَ». گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله در پایان نمازش دست دعا برای امیرالمؤمنین علیه السّلام برداشت و با صدای بلند که مردم آن را بشنوند فرمود: خداوندا، به علی مودّت در سینه مؤمنان عطا فرما و هیبت و عظمت او را در سینه­های منافقان بینداز؛ پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَاتِ سَیَجْعَلُ لهَُمُ الرَّحْمَانُ وُدًّا* فَإِنَّمَا یَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَ تُنذِرَ بِهِ قَوْمًا لُّدًّا»، - . مریم/ 97 _96 - {کسانی

که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی [خدای ] رحمان برای آنان محبتی [در دلها] قرار می دهد. در حقیقت، ما این [قرآن ] را بر زبان تو آسان ساختیم تا پرهیزگاران را بدان نوید، و مردم ستیزه جو را بدان بیم دهی. } یعنی قوم بنی­امیّه را. پس«رمع» گفت: به خدا سوگند یک صاع خرما در سبدی کهنه نزد من دوست داشتنی­تر از خواسته محمّد از پروردگارش می­باشد؛ چه می­شد اگر از وی فرشتگانی طلب می­کرد که یاریش دهند؟ یا گنجی که به وسیله آن بر فقرش غلبه نماید؟ پس خداوند ده آیه از سوره هود را درباره وی نازل فرمود که با«­فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ» آغاز می­شود و تا «افتراه» - . هود/ 13 _12 - {این

قرآن را به دروغ ساخته است.} یعنی ولایت علی علیه السّلام؛ سپس با «قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْترََیَاتٍ وَ ادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُواْ لَکُم »، - . هود/ 14 _13 - {بگو: «اگر راست می گویید، ده سوره برساخته شده مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر که را می توانید فرا خوانید.» پس اگر شما را اجابت نکردند،} در ولایت علی علیه السّلام «فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُواْ لَکُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أُنزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَن لَّا إِلَاهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ» - . هود/ 14 - ،{پس

اگر شما را اجابت نکردند، بدانید که آنچه نازل شده است به علم خداست، و اینکه معبودی جز او نیست. پس آیا شما گردن می نهید؟} ولایت علی علیه السّلام را با«مَن کاَنَ یُرِیدُ الْحَیَوةَ الدُّنْیَا وَ زِینَتهََا»، - . هود/ 15 - {کسانی

که زندگی دنیا و زیور آن را بخواهند،} یعنی فلانی و فلانی«نُوَفّ ِ إِلَیهِْمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُونَ *أُوْلَئکَ الَّذِینَ لَیْسَ لهَُمْ فیِ الاَْخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِیهَا وَ بَاطِلٌ مَّا کَانُواْ یَعْمَلُونَ*أَ فَمَن کاَنَ عَلیَ بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ » - . هود/ 17 _15 - {[جزای ] کارهایشان را در آنجا به طور کامل به آنان می دهیم، و به آنان در آنجا کم داده نخواهد شد. اینان کسانی هستند که در آخرت جز آتش برایشان نخواهد بود، و آنچه در آنجا کرده اند به هدر رفته، و آنچه انجام می داده اند باطل گردیده است. آیا کسی که از جانب پروردگارش بر حجّتی روشن است}، یعنی رسول خدا (ص) «وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ» - . هود/ 17 - {و

شاهدی از خویشان او، پیرو آن است}یعنی امیرالمؤمنین علیه السّلام «وَ مِن قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسیَ اماما وَ رَحْمَةً» - . هود/ 17 - {و

پیش از وی نیز کتاب موسی راهبر و مایه رحمت بوده است} ولایت علی علیه السّلام در کتاب موسی بود «أُوْلَئکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَن یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلَا تَکُ فیِ مِرْیَةٍ مِّنْهُ»،{آنان [ که در جستجوی حقیقتند] به آن می گروند، و هر کس از گروه های [مخالف ] به آن کفر ورزد آتش وعده گاه اوست. پس در آن تردید مکن } یعنی در ولایت علی علیه السّلام تردید مکن! «إِنَّهُ الحَْقُّ مِن رَّبِّکَ وَ لَکِنَّ أَکْثرََ النَّاسِ لَا یُؤْمِنُونَ* وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْترََی عَلیَ اللَّهِ کَذِبًا أُوْلَئکَ یُعْرَضُونَ عَلیَ رَبِّهِمْ وَ یَقُولُ الْأَشْهَادُ»، - . هود/ 18 _17 - {که

آن حقّ است [و] از جانب پروردگارت [آمده است ] ولی بیشتر مردم باور نمی کنند. و چه کسی ستمکارتر از آن کس است که بر خدا دروغ بندد؟ آنان بر پروردگارشان عرضه می شوند، و گواهان خواهند گفت:} این گواهان ائمه علیهم السلام هستند «هَؤُلَاءِ الَّذِینَ کَذَبُواْ عَلیَ رَبِّهِمْ أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلیَ الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونهََا عِوَجًا وَ هُم بِالاَْخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ* أُوْلَئکَ لَمْ یَکُونُواْ مُعْجِزِینَ فیِ الْأَرْضِ وَ مَا کاَنَ لهَُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ یُضَاعَفُ لهَُمُ الْعَذَابُ مَا کاَنُواْ یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَ مَا کَانُواْ یُبْصِرُونَ* أُوْلَئکَ الَّذِینَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنهُْم مَّا کَانُواْ یَفْترَُونَ* لَا جَرَمَ أَنهَُّمْ فیِ الاَْخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ* إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ أَخْبَتُواْ إِلیَ رَبهِِّمْ أُوْلَئکَ أَصحَْابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ* * مَثَلُ الْفَرِیقَینْ ِ کَالْأَعْمَی وَ الْأَصَمّ ِ وَ الْبَصِیرِ وَ السَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً أَفَلَا تَذَکَّرُونَ»، - . هود/ 24 _17 - {«اینان

بودند که بر پروردگارشان دروغ بستند. هان! لعنت خدا بر ستمگران باد.» همانان که [مردم را] از راه خدا باز می دارند و آن را کج می شمارند و خود، آخرت را باور ندارند. آنان در زمین درمانده کنندگان [خدا] نیستند، و جز خدا دوستانی برای آنان نیست. عذاب برای آنان دو چندان می شود. آنان توان شنیدن [حق را] نداشتند و [حق را] نمی دیدند. اینانند که به خویشتن زیان زده و آنچه را به دروغ برساخته بودند از دست داده اند. شک نیست که آنان در آخرت زیانکارترند. بی گمان کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده و [با فروتنی ] به سوی پروردگارشان آرام یافتند، آنان اهل بهشتند و در آن جاودانه خواهند بود. مَثَل این دو گروه، چون نابینا و کر [در مقایسه ] با بینا و شنواست. آیا در مَثَل یکسانند؟ پس آیا پند نمی گیرید؟}

توضیح : «رمع» مقلوب «عُمر» و کنایه از اوست.

ص: 100

**[ترجمه]

أَبْقی کَذَلِکَ نَجْزِی مَنْ أَشْرَکَ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام الْخَبَرَ.

الْبَاقِرُ علیه السّلام فِی خَبَرٍ: إِنَّ بَعْضَهُمْ قَالَ لَقَدِ افْتَتَنَ رَسُولُ اللَّهِ فِی عَلِیٍّ حَتَّی لَا یُوَازِیهِ شَیْ ءٌ(1) فَنَزَلَ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ إِلَی قَوْلِهِ الْمَفْتُونُ.

الْبَاقِرُ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (2) قَالَ کَرِهُوا عَلِیّاً وَ کَانَ أَمَرَ اللَّهُ بِوَلَایَتِهِ یَوْمَ بَدْرٍ وَ حُنَیْنٍ وَ یَوْمَ بَطْنِ نَخْلَةَ وَ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ وَ یَوْمَ عَرَفَةَ نَزَلَتْ فِیهِ خَمْسَ عَشْرَةَ آیَةً فِی الْحَجَّةِ الَّتِی صُدَّ فِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ بِالْجُحْفَةِ وَ خُمٍّ وَ عَنَی بِقَوْلِهِ تَعَالَی اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ (3) عَلِیّاً علیه السّلام.

ابْنُ زَاذَانَ وَ أَبُو دَاوُدَ السَّبِیعِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْجَدَلِیِّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها- وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها(4) یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنَةُ حُبُّنَا وَ السَّیِّئَةُ بُغْضُنَا.

تَفْسِیرُ الثَّعْلَبِیِّ: أَ لَا أُنَبِّئُکَ بِالْحَسَنَةِ الَّتِی مَنْ جَاءَ بِهَا دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ السَّیِّئَةِ الَّتِی مَنْ جَاءَ بِهَا أَکَبَّهُ اللَّهُ فِی النَّارِ وَ لَمْ یَقْبَلْ مَعَهَا عَمَلًا قُلْتُ بَلَی قَالَ الْحَسَنَةُ حُبُّنَا وَ السَّیِّئَةُ بُغْضُنَا.

الْبَاقِرُ علیه السّلام: الْحَسَنَةُ وَلَایَةُ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ حُبُّهُ وَ السَّیِّئَةُ عَدَاوَتُهُ وَ بُغْضُهُ وَ لَا یُرْفَعُ مَعَهَا عَمَلٌ وَ قَالَ ع وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً(5) قَالَ الْمَوَدَّةُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ قَدْ رَوَاهُ الثَّعْلَبِیُّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ

ص: 102

الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السّلام : فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها(1) قَالَ هُوَ التَّوْحِیدُ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ علیه السّلام أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی هَاهُنَا التَّوْحِیدُ.

عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ فِی کِتَابِ الْأَخْبَارِ لِأَبِی الْفَرَجِ بْنِ شَاذَانَ: أَنَّهُ نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی بَلْ کَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ(2) یَعْنِی کَذَّبُوا بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنِ الرِّضَا علیه السّلام.

الْبَاقِرُ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ(3) قَالَ الْیُسْرُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الْعُسْرُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ.

أَبُو الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام (4): إِنَّ وَلَایَةَ عَلِیٍّ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ لِلْعَالَمِینَ وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ وَ إِنَّ عَلِیّاً لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکَافِرِینَ وَ إِنَّ وَلَایَتَهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ وَ قَدْ ثَبَتَ أَنَّ قَوْلَهُ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ (5) وَ قَوْلَهُ تَعَالَی وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ (6) نَزَلَتَا فِیهِ علیه السّلام وَ قَوْلَهُ تَعَالَی إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ (7) الْآیَةَ نَزَلَتْ فِیهِ (8).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: امام موسی کاظم علیه السلام در معنای آیه: «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ» - . الحاقه/ 40 - {که [قرآن ] قطعاً گفتار فرستاده ای بزرگوار است.} فرمود: منظور از «رسول کریم» جبرئیل است که از جانب خدا درباره ولایت علی علیه السّلام پیغام آورده است. عرض کردم: مفهوم آیه «وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِیلًا مَّا تُؤْمِنُونَ»، - . الحاقه/ 41 - {و

آن گفتار شاعری نیست [که ] کمتر [به آن ] ایمان دارید.} چیست؟ فرمود: گفتند: محمّد به پروردگارش دروغ می­بندد. خداوند درباره علی چیزی به وی نگفته است، لذا خداوند آیه­ای در این مورد نازل فرمود که: بی­شک ولایت علی «تَنزِیلٌ مِّن رَّبّ ِ الْعَالَمِینَ* وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا _ محمّد _ بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ* لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ* ثمُ َّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ»، - . الحاقه/ 46 _ 43 -

{[پیام ] فرودآمده ای است از جانب پروردگار جهانیان. و اگر _ محمّد _ پاره ای گفته ها بر ما بسته بود، دست راستش را سخت می گرفتیم، سپس رگ قلبش را پاره می کردیم.}

امام صادق علیه السّلام در معنای آیه: «وَ هُدُواْ إِلیَ الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْل »، - . حج/ 24 - {و

به گفتار پاک هدایت می شوند.} فرمود: آنان حمزه، جعفر، عبیده، سلمان، ابوذر، مقداد و عمّار بودند که به سوی امیرالمؤمنین علیه السّلام رهنمون شدند.

ابن عباس در مفهوم آیه: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکاً وَ نحَْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَمَةِ أَعْمَی»، - . طه/ 124 - {و

هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگیِ تنگ [و سختی ] خواهد داشت، و روز رستاخیز او را نابینا محشور می کنیم.}گفت: یعنی اینکه هرکس ولایت علی علیه السّلام را رها کند، خداوند او را در دست­یابی به مسیر هدایت کور و کر می­کند.

ابوبصیر از امام صادق علیه السّلام روایت نموده که آن حضرت مصداق آیه را ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام دانسته است. عرض کردم: مفهوم «وَ نحَْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَمَةِ أَعْمَی» چیست؟ فرمود: یعنی در آخرت دچار کوری بصیرت خواهد شد و در دنیا در یافتن راه ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام کوردل خواهد بود. و در ادامه فرمود: او در آخرت حیرت­زده و در شگفت خواهد بود و: «قَالَ رَبّ ِ لِمَ حَشَرْتَنیِ أَعْمَی وَ قَدْ کُنتُ بَصِیرًا قَالَ کَذَالِکَ أَتَتْکَ ءَایَاتُنَا»، - . طه/ 126 _ 125 - {می گوید:

«پروردگارا، چرا مرا نابینا محشور کردی با آنکه بینا بودم؟» می فرماید: «همان طور که نشانه های ما بر تو آمد.} فرمود: این نشانه­ها أئمّه علیهم السّلام هستند «فَنَسِیتهََا

وَ کَذَلِکَ الْیَوْمَ تُنسی » - . طه/ 126 - {و

آن را به فراموشی سپردی، امروز همان گونه فراموش می شوی.} یعنی: همان­طور که در دنیا امامان علیهم السّلام را ترک کرده بودی، امروز در جهنم رها می­گردی زیرا نه دستورات آنان را اطاعت کردی و نه به سخنان ایشان گوش فرا دادی.

گوید: «وَ کَذَلِکَ نجَْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ یُؤْمِن بَِایَاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذَابُ الاَْخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقَی»، - . طه / 127 - {و

این گونه هر که را به افراط گراییده و به نشانه های پروردگارش نگرویده است سزا می دهیم، و قطعاً شکنجه آخرت سخت تر و پایدارتر است.}

ص: 101

یعنی اینکه ما هم به همین شکل کسانی را که به ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام شرک ورزیدند، کیفر می­دهیم.

امام باقر علیه السلام در روایتی فرمود: برخی از آنان گفتند: بی تردید رسول خدا درباره علی فریفته شده، به گونه­ای که چیزی را مساوی او نمی­داند. در این هنگام این آیات نازل شد.

امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «ذَلکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُواْ مَا أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُواْ رِضْوَانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ»، - . محمد/ 28 - {زیرا

آنان از آنچه خدا را به خشم آورده پیروی کرده اند و خرسندیش را خوش نداشتند پس اعمالشان را باطل گردانید.} می­فرماید: آن­ها از علی نفرت داشتند و این در حالی بود که خداوند در روز بدر، حنین، بطن نخله، ترویه و روز عرفه امر به ولایت کرده بود. پانزده آیه در سفر حجّی که در جحفه و خمّ مانع رسول خدا صلی الله علیه و آله از ادای آن و رسیدن پیامبرصلی الله علیه و آله به مسجدالحرام شدند، درباره علی علیه السّلام نازل گردید. و منظور خداوند از آیه: «وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضیِ َ اللَّهُ عَنهُْمْ وَ رَضُواْ عَنْه »، - . توبه/ 100 - {و

کسانی که با نیکوکاری از آنان پیروی کردند، خدا از ایشان خشنود و آنان [نیز] از او خشنودند.} علی علیه السّلام است.

ابن زادان و أبوداود سبیعی از ابو عبدالله جدلی روایت کرده­اند که امیرالمؤمنین علیه السّلام درباره مفهوم آیه: «مَن جَاءَ بِالحَْسَنَةِ فَلَهُ خَیر مِنها وَ مَن جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلَا یجُْزَی إِلَّا مِثْلَهَا» - . توبه / 84 - {هر کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش ] خواهد داشت، و هر کس کار بدی بیاورد، جز مانند آن جزا نیابد.} فرمود: ای ابوعبدالله، «حسنه» دوست داشتن ما و «سیئۀ» دشمنی با ماست.

تفسیر ثعلبی: آیا می­خواهی تو را از «حسنه­ای» باخبر کنم که هرکس آن را به میان آورد، وارد بهشت می­شود و «سیّئه­ای» که هرکس آن را به میان آورد، خداوند او را با صورت در آتش افکند و هیچ عملی از او پذیرفته نمی­شود؟ گفتم: آری! فرمود: «حسنه» دوست داشتن ما و «سیّئه» دشمنی کردن با ماست.

امام باقر علیه السّلام می­فرماید: «حسنه» ولایت علی علیه السّلام و محبت اوست و «سیّئه» دشمنی با او و نفرت از وی است و خداوند با این دو صفت هیچ عملی را از انسان نمی­پذیرد. و در مفهوم آیه: «وَ مَن یَقْترَِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْنًا»، - . شوری/ 23 - {و

هر کس نیکی به جای آورد [و طاعتی اندوزد]، برای او در ثواب آن خواهیم افزود.} فرمود: مقصود محبت علی بن ابی طالب علیه السّلام است. و ثعلبی نیز آن را از ابن عباس روایت کرده است.

ص: 102

امام رضا از پدرش از جدش علیهم السلام در مفهوم آیه: «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتیِ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیهَْا»، - . روم/ 30 - {با

همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است.} فرمود: این «فطرت» توحید است و اینکه محمّد صلی الله علیه و آله رسول خدا است و علی علیه السّلام امیرالمؤمنین است. توحید به طرف اینجا [اهل بیت] است .

علی بن حاتم در کتاب الأخبار ابوالفرج بن شاذان گوید: آیه: «بَلْ کَذَّبُواْ بِالسَّاعَةِ» - . فرقان/ 11 - {بلکه

[آنها] رستاخیز را دروغ خواندند.} به معنای «ولایت» علی علیه السّلام را تکذیب کردند» می­باشد و این روایت از امام رضا علیه السّلام است.

امام باقر علیه السّلام در مفهوم آیه: «یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْر» - . بقره/ 185 - {خدا

برای شما آسانی می خواهد و برای شما دشواری نمی خواهد.} می­فرماید: «یسر» امیرالمؤمنین است و «عسر» فلان و فلان هستند.

امام کاظم علیه السّلام می­فرماید: ولایت علی علیه السّلام بی­شک برای پارسایانِ عالِم تذکره است و ما به درستی می­دانیم که در میان شما کسانی هستند که آن را تکذیب می­کنند، و علی علیه السّلام مایه غم و غصه و افسوس کافران و ولایت او همان حق الیقین است؛ و ثابت شده است که آیات: «رِجَالٌ صَدَقُواْ مَا عَاهَدُواْ اللَّهَ عَلَیْهِ»، - . احزاب/ 23 - {از

میان مؤمنان مردانی اند که به آنچه با خدا عهد بستند.} و «وَ عَلیَ الْأَعْرَافِ رِجَال»، - . اعراف/ 46 - {مردانی

هستند که هر یک [از آن دو دسته ] را از سیمایشان می شناسند.} و «إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَیْهِ وَ جَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِّبَنیِ إِسْرَائِیل»، - . زخرف/ 59 - {[عیسی ]

جز بنده ای که بر وی منّت نهاده و او را برای فرزندان اسرائیل سرمشق [و آیتی ] گردانیده ایم نیست.} درباره وی نازل شده­اند. - . مناقب آل ابی طالب 1: 575 _571 -

**[ترجمه]

یُبْعَثُونَ فَإِنَّهُ یَعْنِی إِنَّهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ أَنَّهُمْ یُشْرِکُونَ- إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَإِنَّهُ کَمَا قَالَ اللَّهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَالَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فَإِنَّهُ یَعْنِی لَا یُؤْمِنُونَ بِالرَّجْعَةِ أَنَّهَا حَقٌّ وَ أَمَّا قَوْلُهُ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ فَإِنَّهُ یَعْنِی قُلُوبُهُمْ کَافِرَةٌ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ فَإِنَّهُ یَعْنِی عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام مُسْتَکْبِرُونَ قَالَ اللَّهُ لِمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ وَعِیداً مِنْهُ- لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام (1).

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: مِثْلَهُ سَوَاءً(2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: جابر گوید: از امام باقر علیه السّلام سؤال کردم که مفهوم آیات: «وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَا یخَْلُقُونَ شَیًْئا وَ هُمْ یخُْلَقُونَ* أَمْوَاتٌ غَیرُْ أَحْیَاءٍ وَ مَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ»، - . نحل/ 21 _20 - {و

کسانی را که جز خدا می خوانند، چیزی نمی آفرینند در حالی که خود آفریده می شوند. مردگانند نه زندگان، و نمی دانند کی برانگیخته خواهند شد.} چیست؟ فرمود: «وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ» اولی و دومی و سومی هستند، آن­ها رسول خدا صلی الله علیه و آله را که فرمود: «ولایت علی علیه السّلام را بپذیرید و از او پیروی نمایید» تکذیب کردند و به دشمنی با علی علیه السّلام برخاسته، ولایتش را نپذیرفتند و مردم را به سوی خلافت خودشان دعوت کردند. این بود توضیح آیه «وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ». امّا آیه: «لَا یخَْلُقُونَ شَیًْئا» یعنی هیچ چیزی را نمی­پرستند و «وَ هُمْ یخُْلَقُونَ» یعنی آنها عبادت می­شوند. اّمّا آیه: «أَمْوَاتٌ غَیرُْ أَحْیَاءٍ» به معنای کفّاری که ایمان نیاورده اند. امّا آیه: «وَ مَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ

ص: 103

یُبْعَثُونَ» یعنی آن­ها ایمان نمی­آورند. آن­ها شرک می­ورزند. «إِلَهُکمُ ْ إِلَاهٌ وَاحِدٌ» پس همان­گونه است که خداوند فرموده. امّا آیه: «فَالَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالاَْخِرَة» بدان معناست که آن­ها اعتقادی به رجعت ندارند که رجعت حق است. اما آیه: «قلوبهم منکره» یعنی دل­های آنها کافر است و آیه: «وَ هُم مُّسْتَکْبرُِون » بدان معناست که در برابر ولایت علی علیه السّلام تکبّر می­ورزند. خداوند در مقام تهدید چنین افرادی می­فرماید: «لَا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَ مَا یُعْلِنُونَ إِنَّهُ لَا یحُِبُّ الْمُسْتَکْبرِِین»، - . نحل/ 23 - {شک

نیست که خداوند آنچه را پنهان می دارند و آنچه را آشکار می سازند، می داند، و او گردنکشان را دوست نمی دارد.} گردن کشان از ولایت علی علیه السّلام. - . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. تفسیر برهان 2: 363 -

تفسیر عیاشی: از ابوحمزه ثمالی از امام باقر علیه السّلام مشابه این حدیث را روایت کرده است. - . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. تفسیر برهان 2: 363 -

**[ترجمه]

وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ(1) أَنَّهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْقَصْرُ الْمَشِیدُ وَ الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ عَلِیٌّ علیه السّلام.

عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السّلام قَالَ: الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ الْإِمَامُ الصَّامِتُ وَ الْقَصْرُ الْمَشِیدُ الْإِمَامُ النَّاطِقُ وَ قَالُوا إِنَّمَا مَثَّلَ بِهِ عَلِیّاً علیه السّلام لِأَنَّهُ مُرْتَفِعٌ مِثْلُ الْقَصْرِ الْمَشِیدِ وَ الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ الَّتِی لَا یُسْتَقَی مِنْهَا الْمَاءُ(2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر علیه السّلام در مفهوم آیه: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اسْتَجِیبُواْ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یحُْیِیکُم »، - . انفال/ 24 - {ای

کسانی که ایمان آورده اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می بخشد، آنان را اجابت کنید.} فرمود: این آیه درباره ولایت علی علیه السّلام نازل شده است.

احمد بن حمید هاشمی گوید: در کتاب جامع جعفر علیه السّلام آمده است

ص: 104

که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: منظور از«بِئرٍْ مُّعَطَّلَةٍ» و «قَصْرٍ مَّشِید» در آیه: «وَ بِئرٍْ مُّعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَّشِید»، - . حج/ 45 - {و چاه­های متروک و کوشکهای افراشته} علی علیه السّلام است.

موسی بن جعفر علیه السّلام فرمود: «بِئرٍْ مُّعَطَّلَةٍ» امام ساکت است و «قَصْرٍ مَّشِید» امام ناطق. و گفته­اند: علی علیه السّلام را به «قَصْرٍ مَّشِید» تشبیه کرده­اند چون همانند قصر دارای رفعت است، و «بِئرٍْ مُّعَطَّلَةٍ» به چاهی گفته می­شود که از آن آب ننوشند. - . مناقب آل ابی طالب 1: 570 -

**[ترجمه]

بِصَلاتِکَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ لا تُخافِتْ بِها فَإِنَّهُ یَقُولُ وَ لَا تَکْتُمْ ذَلِکَ عَلِیّاً یَقُولُ أَعْلِمْهُ مَا أَکْرَمْتُهُ بِهِ فَأَمَّا قَوْلُهُ وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا یَقُولُ تَسْأَلُنِی أَنْ آذَنَ لَکَ أَنْ تَجْهَرَ بِأَمْرِ عَلِیٍّ بِوَلَایَتِهِ فَأَذِنَ لَهُ بِإِظْهَارِ ذَلِکَ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ فَهُوَ قَوْلُهُ یَوْمَئِذٍ- اللَّهُمَّ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: جابر گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره تفسیر آیه: «وَ لَا تجَْهَرْ بِصَلَاتِکَ وَ لَا تخَُافِتْ بهَِا وَ ابْتَغِ بَینْ َ ذَلِکَ سَبِیلًا» پرسیدم، فرمود: ولایت علی علیه السّلام نماز است و نباید آن را با صدای بلند بیان کرد، و نیز آنچه را که بدو کرامت کرده­ام نباید آشکار شود تا تو را بدان فرمان دهم.

ص: 105

این تفسیر «وَ لَا تجَْهَرْ بِصَلَاتِکَ» بود. امّا «وَ لَا تخَُافِتْ» بدان معناست که آن را از علی علیه السّلام کتمان مکن و او را آگاه کن که چه کرامتی در حقّش روا داشته­ام. اما درباره تفسیر «وَ ابْتَغِ بَینْ َ ذَلِکَ سَبِیلًا» می­فرماید: از من می­خواهی که اجازه دهم ولایت علی را آشکار کنی، این کار را در روز غدیر خمّ به انجام برسان! و پیامبرصلی الله علیه و آله نیز در آن روز فرمود: «اللّهم من کُنتُ مولاه فعلیٌّ مولاه؛ اللّهُمَّ واالِ من والاه و عاد من عاداه». (خدایا، هر که من مولا و سرور او هستم، اینک علی مولا و سرور اوست؛ خداوندا، یاور آن باش که یاریش کند و دشمن آن باش که با وی دشمنی ورزد!)

**[ترجمه]

داخلة فیها و الشرک فیها تشریک غیر من جعل الله له الولایة مع من جعلها له.

**[ترجمه]شاید مراد از عبادت در اینجا عبادت قلبی باشد که همان اعتقاد به ولایت است؛

ص: 106

یا اینکه ولایت او نیز داخل در عبادت است و شرک در عبادت، شریک کردن کسی در خلافت باشد که خداوند او را چنین مقام و منزلتی نداده است.

**[ترجمه]

تَحْتَهَا وَ الْعَاهَاتِ (1) الَّتِی کَانَتْ تَزُولُ عَمَّنْ یَمْسَحُ یَدَهُ عَلَیْهِ أَوْ یَنْفُثُ بِبُزَاقِهِ فِیهَا(2) وَ کَالْآیَاتِ الَّتِی ظَهَرَتْ عَلَی عَلِیٍّ علیه السّلام مِنْ تَسْلِیمِ الْجِبَالِ وَ الصُّخُورِ وَ الْأَشْجَارِ قَائِلَةً یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ وَ السُّمُومِ الْقَاتِلَةِ الَّتِی تَنَاوَلَهَا مَنْ سَمَّی بِاسْمِهِ عَلَیْهَا وَ لَمْ یُصِبْهُ بَلَاؤُهَا وَ الْأَفْعَالِ الْعَظِیمَةِ مِنَ التِّلَالِ وَ الْجِبَالِ الَّتِی اقْتَلَعَهَا وَ رَمَی بِهَا کَالْحَصَاةِ الصَّغِیرَةِ وَ کَالْعَاهَاتِ الَّتِی زَالَتْ بِدُعَائِهِ وَ الْآفَاتِ وَ الْبَلَایَا الَّتِی حَلَّتْ بِالْأَصِحَّاءِ بِدُعَائِهِ وَ سَائِرِ مَا خَصَّهُ بِهِ مِنْ فَضَائِلِهِ فَهَذَا مِنَ الْهُدَی الَّذِی بَیَّنَهُ اللَّهُ تَعَالَی لِلنَّاسِ فِی کِتَابِهِ ثُمَّ قَالَ أُولئِکَ الْکَاتِمُونَ لِهَذِهِ الصِّفَاتِ مِنْ مُحَمَّدٍ وَ مِنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا الْمُخْفُونَ لَهَا عَنْ طَالِبِیهَا الَّذِینَ یَلْزَمُهُمْ إِبْدَاؤُهَا

لَهُمْ عِنْدَ زَوَالِ التَّقِیَّةِ- یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ یَلْعَنُ الْکَاتِمِینَ وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ وَ فِیهِ وُجُوهٌ مِنْهَا یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ أَنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ مُحِقّاً کَانَ أَوْ مُبْطِلًا إِلَّا وَ هُوَ یَقُولُ لَعَنَ اللَّهُ الْکَاتِمِینَ لِلْحَقِّ لَعَنَ اللَّهُ الظَّالِمِینَ إِنَّ الظَّالِمَ الْکَاتِمَ لِلْحَقِّ ذَلِکَ یَقُولُ أَیْضاً لَعَنَ اللَّهُ الظَّالِمِینَ الْکَاتِمِینَ فَهُمْ عَلَی هَذَا الْمَعْنَی فِی لَعْنِ کُلِّ اللَّاعِنِینَ وَ فِی لَعْنِ أَنْفُسِهِمْ وَ مِنْهَا أَنَّ الِاثْنَیْنِ إِذَا ضَجِرَ بَعْضُهُمَا عَلَی بَعْضٍ وَ تَلَاعَنَا ارْتَفَعَتِ اللَّعْنَتَانِ فَاسْتَأْذَنَتَا رَبَّهُمَا فِی الْوُقُوعِ بِمَنْ بُعِثَتَا إِلَیْهِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَلَائِکَتِهِ انْظُرُوا فَإِنْ کَانَ اللَّاعِنُ أَهْلًا لِلَّعْنِ وَ لَیْسَ الْمَقْصُودُ بِهِ أَهْلًا فَأَنْزِلُوهُمَا جَمِیعاً بِاللَّاعِنِ وَ إِنْ کَانَ الْمُشَارُ إِلَیْهِ أَهْلًا وَ لَیْسَ اللَّاعِنُ أَهْلًا فَوَجِّهُوهُمَا إِلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ جَمِیعاً لَهُمَا أَهْلًا فَوَجِّهُوا لَعْنَ هَذَا إِلَی ذَلِکَ وَ وَجِّهُوا لَعْنَ ذَلِکَ إِلَی هَذَا وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ وَاحِدٌ مِنْهُمَا لَهَا أَهْلًا لِإِیمَانِهِمَا وَ إِنَّ الضَّجَرَ أَحْوَجَهُمَا إِلَی ذَلِکَ فَوَجِّهُوا اللَّعْنَتَیْنِ إِلَی الْیَهُودِ وَ الْکَاتِمِینَ نَعْتَ مُحَمَّدٍ وَ صِفَتَهُ وَ ذِکْرَ عَلِیٍّ وَ حِلْیَتَهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ إِلَی النَّوَاصِبِ الْکَاتِمِینَ لِفَضْلِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ الدَّافِعِینَ لِفَضْلِهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ کِتْمَانِهِمْ- وَ أَصْلَحُوا مَا کَانُوا أَفْسَدُوهُ (3) بِسُوءِ التَّأْوِیلِ فَجَحَدُوا بِهِ فَضْلَ الْفَاضِلِ وَ اسْتِحْقَاقَ الْمُحِقِّ- وَ بَیَّنُوا مَا ذَکَرَهُ اللَّهُ مِنْ نَعْتِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ صِفَتِهِ وَ مِنْ ذِکْرِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ حِلْیَتِهِ وَ مَا ذَکَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأُولئِکَ

ص: 108

أَتُوبُ عَلَیْهِمْ أَقْبَلُ تَوْبَتَهُمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ (1).

**[ترجمه]تفسیر امام عسکری علیه السّلام: «إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَ الْهُدَی مِن بَعْدِ مَا بَیَّنَّهُ لِلنَّاسِ فیِ الْکِتَابِ أُوْلَئکَ یَلْعَنهُُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنهُُمُ اللَّاعِنُونَ* إِلَّا الَّذِینَ تَابُواْ وَ أَصْلَحُواْ وَ بَیَّنُواْ فَأُوْلَئکَ أَتُوبُ عَلَیهِْمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»، - . بقره 160 _159 - {کسانی

که نشانه های روشن و رهنمودی را که فرو فرستاده ایم، بعد از آنکه آن را برای مردم در کتاب توضیح داده ایم، نهفته می دارند، آنان را خدا لعنت می کند، و لعنت کنندگان لعنتشان می کنند. مگر کسانی که توبه کردند، و [خود را] اصلاح نمودند، و [حقیقت را] آشکار کردند، پس بر آنان خواهم بخشود و من توبه پذیر مهربانم.} امام حسن عسکری علیه السّلام در مورد این دو آیه می­فرماید: قول خدای عزّوجل: «إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ» منظور کتمان صفات محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام و محاسن اوست «و رهنمودی را فرو فرستاده­ایم، بعد از آنکه آن را برای ایشان در کتاب توضیح داده­ایم، نهفته می­دارند» گوید: «والذی انزلناه من الهدی»، آن آیاتی هستند که نشانه فضل آن­ها و جایگاهشان است، همانند آن پاره ابری که در سفرها سایه بر سر رسول خدا صلی الله علیه و آله می­افکند و آب­های شور و تلخی که در چاه­ها و چشمه­ها با آب دهان آن حضرت صلی الله علیه و آله شیرین می­گشتند ص: 107

و درختانی که با نشستن پیامبر صلی الله علیه و آله در زیر آن­ها بار خود را به سمت او می­آویختند و بیماری­هایی که با دست کشیدن آن حضرت بر آن­ها و با آب دهان حضرتش زایل می­شدند؛ و همانند آیات، نشانه­هایی که برای علی علیه السّلام ظاهر شدند؛ نظیر سلام دادن کوه­ها، سنگ­ها و درختان در حالی که می­گفتند: ای ولیّ خدا و ای جانشین رسول خدا؛ و زهر­های کشنده­ای که کسی که نام علی علیه السلام را بر آنها آورد از آنها خورد ولی از بلای آنها آسیبی ندید؛ و کارهای بزرگی که از وی سرزد؛ نظیر تپّه­ها و کوه­هایی که آن­ها را از جا کنده و همچون سنگ ریزه­ای کوچک پرتاب نمود و نظیر بیماری­هایی که با دعای وی زایل شدند و آفت­ها و بلاهایی که انسان­های سالم بدان دچار شدند لیکن به دعای او شفا یافتند و دیگر فضایلی که خداوند وی را بدان­ها مختص گردانید. این­ها جملگی رهنمودها و هدایت­هایی هستند که خداوند آن­ها را در کتاب خود برای مردم بیان فرموده است؛ سپس فرمود: «آنانی که» این صفات را نهان می­دارند؛ چه درباره محمد صلی الله علیه و آله و چه درباره علی علیه السّلام و مانع دسترسی طالبان به آن­ها می­شوند، همان­ کسانی که لازم است تا به هنگام زوال شرایط تقیّه آن­ فضائل را برای دیگران ظهار و آشکار کنند[اما نمی­کنند]، «خداوند آنان را لعنت می­کند» یعنی کتمان کنندگان را لعنت می­کند «لعن کنندگان نیز آنان را لعنت می­کنند» که این سخن محتمل چند وجه است:

از جمله: «یَلْعَنهُُمُ اللَّعِنُونَ» بدان معناست که هیچ کس نیست، چه بر حق باشد و چه بر باطل، مگر اینکه می­گوید: خدا لعنت کند کسانی را که حق را کتمان می­کنند، خدا لعنت کند ستمگران را؛ آن ظالم کتمان کننده حق نیز می­گوید: خدا لعنت کند ستمگران و کتمان کنندگان حق را، و بدین ترتیب آن­ها از یک طرف تمام لعن کنندگان را لعن می­کنند و از طرف دیگر خود را نیز لعن می­کنند.

و از جمله: اگر دو نفر از هم دلتنگ شدند و به یکدیگر لعن فرستادند، هر دو لعنت به آسمان می­روند و از خداوند اجازه می­طلبند بر سر کسی که به سوی آن فرستاده شدند فرود آیند. پس خداوند عزّوجل به فرشتگان خود می­فرماید: بنگرید که اگر فرستنده لعن سزاوار لعن هست و فرد مورد نظر لعن شایسته آن نیست، هر دو لعن را متوجه وی کنید و اگر فرد مورد اشاره لعن، سزاوار لعن باشد، ولی لعنت کننده شایسته لعن نباشد، هر دو لعن را متوجه او _ مورد اشاره لعن _ کنید و اگر هر دو سزاوار لعن باشند، لعنت این را برای آن و لعنت آن یکی را برای این بفرستید؛ امّا اگر هیچ­کدام به خاطر ایمانشان سزاوار لعن نبودند و دلتنگی آن­ها را وادار به این کار کرده باشد، هر دو لعنت را حواله یهود و کسانی که نهان کننده مناقب و ویژگی­های محمد صلی الله علیه و آله و یاد و محاسن علی علیه السّلام هستند، و نیز ناصبیانی که فضل علی علیه السّلام را بر دیگران کتمان کردند و آنانی که فضایل او را رد می­کنند، بفرستید.

سپس خداوند عزّوجل می­فرماید: «إِلَّا الَّذِینَ تَابُواْ» مگر کسانی که از کتمان کردنشان توبه کردند «وَ أَصْلَحُواْ» آنچه را با سوء تأویل خود منکر فضل فاضل و استحقاق مُحِق شده، اصلاح نموده و آنچه را که خداوند در مناقب محمد صلی الله علیه و آله و صفات او و علی علیه السّلام و کمالات او و آنچه را پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز درباره ایشان فرموده، بیان کردند، در این صورت «فَأُوْلَئکَ

ص: 108

أَتُوبُ عَلَیهِْمْ» یعنی توبه ایشان را می­پذیرم که «أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ» - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام : 237 _ 236 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر و امام صادق علیهما السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله _ در سخنی از او _ فرمود: کدام یک از شما وصیت مرا می­پذیرد، مرا در کارم یار و یاور می­شود، وام مرا ادا می­کند، وعده­های مرا پس از من به جا می ­آورد و جانشین من می­گردد؟ پس دو مرد به سلمان گفتند: محمّد چه دارد می­گوید؟! پس امیرالمؤمنین علیه السّلام برخاسته و وی را اجابت نمود و رسول خدا صلی الله علیه و آله وی را در آغوش کشیده و فرمودِ: ای علی، مرد این کار تویی و منزلت از آن توست. پس خداوند آیه: «وَ مِنهُْم مَّن یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتیَّ إِذَا خَرَجُواْ مِنْ عِندِکَ قَالُواْ لِلَّذِینَ أُوتُواْ الْعِلْمَ مَا ذَا قَالَ ءَانِفًا أُوْلَئکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلیَ قُلُوبهِِم »، - . محمّد/ 16 - {و

از میان [منافقان ] کسانی اند که [در ظاهر] به [سخنان ] تو گوش می دهند، ولی چون از نزد تو بیرون می روند، به دانش یافتگان می گویند: «هم اکنون چه گفت؟» اینان همانانند که خدا بر دلهایشان مُهر نهاده است .} را نازل فرمود.

موسی بن جعفر علیه السّلام درباره مفهوم بخش اول آیه: «أَلَا إِنهَُّمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُواْ مِنْهُ أَلَا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَ مَا یُعْلِنُونَ»، - . هود/ 5 - {آگاه

باشید که آنان دل می گردانند [و می کوشند] تا [راز خود را] از او نهفته دارند. آگاه باشید آن گاه که آنان جامه هایشان را بر سر می کشند [خدا] آنچه را نهفته و آنچه را آشکار می دارند، می داند.} فرمود: اگر آیه­ای درباره علی علیه السّلام نازل می­شد، رو به زمین خم می­شدند تا آن را نشوند و سعی می­کردند پیامبر صلی الله علیه و آله

متوجه این حالت آن­ها نشود.

امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ» فرمود: هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله در فضایل علی علیه­ السّلام سخن می­گفت یا آیه­ای که درباره وی نازل گشته تلاوت می­فرمود، جامه­های خود را تکان داده و برخاسته، می­رفتند. خداوند در مورد این رفتارشان می­فرماید: «یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَ مَا یُعْلِنُونَ».

جابر از امام باقر علیه السّلام روایت می­کند که آن حضرت در مفهوم آیات: «إِلَّا أَصحَْابَ الْیَمِینِ* فیِ جَنَّاتٍ یَتَسَائَلُونَ* عَنِ الْمُجْرِمِینَ* مَا سَلَکَکمُ ْ فیِ سَقَرَ»، - . مدّثر/ 42 _ 39 - {به

جز یاران دست راست: در میان باغها. از یکدیگر می پرسند، درباره مجرمان: «چه چیز شما را در آتش [سَقَر] درآورد؟»} فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: ای علی، مجرمان کسانی هستند که ولایت تو را تکذیب می­کنند.

ابوبکر بن ابی شیبه با سندی از ابن عباس روایت کرده است که وی در مفهوم آیه: «وَ أَقْسَمُواْ بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَا یَبْعَثُ اللَّهُ مَن یَمُوتُ»، - . نحل/ 38 - {و

با سخت ترین سوگندهایشان به خدا سوگند یاد کردند که خدا کسی را که می میرد بر نخواهد انگیخت .} گوید: این سوگند برای علی بن ابی طالب علیه السّلام است. - . مناقب آل ابی طالب 2: 14 _13 -

ص: 109

**[ترجمه]

وَ دِینَهُ دِیْنُ حَقٍ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ عَزِیزٌ قَادِرٌ عَلَی مُعَاقَبَةِ الْمُخَالِفِینَ لِدِینِهِ وَ الْمُکَذِّبِینَ لِنَبِیِّهِ لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ عَلَی صَرْفِ انْتِقَامِهِ مِنْ مُخَالِفِیهِ (1) وَ قَادِرٌ عَلَی إِثَابَةِ الْمُوَافِقِینَ لِدِینِهِ وَ الْمُصَدِّقِینَ لِنَبِیِّهِ لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ عَلَی صَرْفِ ثَوَابِهِ عَنْ مُطِیعِیهِ حَکِیمٌ فِیمَا یَفْعَلُ مِنْ ذَلِکَ (2) قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام وَ بِهَذِهِ الْآیَةِ وَ غَیْرِهَا احْتَجَّ عَلِیٌّ علیه السّلام یَوْمَ الشُّورَی عَلَی مَنْ دَافَعَهُ عَنْ حَقِّهِ وَ أَخَّرَهُ عَنْ رُتْبَتِهِ وَ إِنْ کَانَ مَا ضَرَّ الدَّافِعُ إِلَّا نَفْسَهُ (3) فَإِنَّ عَلِیّاً کَالْکَعْبَةِ الَّتِی أَمَرَ اللَّهُ بِاسْتِقْبَالِهَا لِلصَّلَاةِ جَعَلَهَا اللَّهُ لِیُؤْتَمَ (4) بِهِ فِی أُمُورِ الدِّینِ وَ الدُّنْیَا کَمَا لَا یَنْقُصُ الْکَعْبَةُ وَ لَا یَقْدَحُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ شَرَفِهَا وَ فَضْلِهَا إِنْ وَلَّی عَنْهَا الْکَافِرُونَ فَکَذَلِکَ لَا یَقْدَحُ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام إِنْ أَخَّرَهُ عَنْ حَقِّهِ الْمُقَصِّرُونَ وَ دَافَعَهُ عَنْ وَاجِبِهِ الظَّالِمُونَ قَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السّلام یَوْمَ الشُّورَی فِی بَعْضِ مَقَالِهِ بَعْدَ أَنْ أَعْذَرَ وَ أَنْذَرَ وَ بَالَغَ وَ أَوْضَحَ مَعَاشِرَ الْأَوْلِیَاءِ(5) الْعُقَلَاءِ أَ لَمْ یَنْهَ اللَّهُ تَعَالَی عَنْ أَنْ تَجْعَلُوا لَهُ أَنْدَاداً مِمَّنْ لَا یَعْقِلُ وَ لَا یَسْمَعُ وَ لَا یُبْصِرُ وَ لَا یَفْهَمُ کَمَا نَفْهَمُ أَ وَ لَمْ یَجْعَلْنِی رَسُولُ اللَّهُ لِدِینِکُمْ وَ دُنْیَاکُمْ قَوَّاماً أَ وَ لَمْ یَجْعَلْ إِلَیَّ مَفْزَعَکُمْ أَ وَ لَمْ یَقُلْ (6)- عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ أَ وَ لَمْ یَقُلْ أَنَا مَدِینَةُ الْحِکْمَةِ(7) وَ عَلِیٌّ بَابُهَا أَ وَ لَا تَرَوْنِی غَنِیّاً عَنْ عُلُومِکُمْ وَ أَنْتُمْ إِلَی عِلْمِی مُحْتَاجُونَ أَ فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی الْعُلَمَاءَ(8) بِاتِّبَاعِ مَنْ لَا یَعْلَمُ أَمْ أَمَرَ مَنْ لَا یَعْلَمُ بِاتِّبَاعِ مَنْ یَعْلَمُ یَا أَیُّهَا النَّاسُ لِمَ تَنْقُضُونَ تَرْتِیبَ الْأَلْبَابِ لِمَ تُؤَخِّرُونَ مَنْ قَدَّمَهُ الْکَرِیمُ الْوَهَّابُ أَ وَ لَیْسَ رَسُولُ اللَّهِ

ص: 111

أَجَابَنِی إِلَی مَا رَدَّ عَنْهُ أَفْضَلَکُمْ- فَاطِمَةَ لَمَّا خَاطَبَهَا(1) أَ وَ لَیْسَ قَدْ جَعَلَنِی أَحَبَّ خَلْقِ اللَّهِ إِلَی اللَّهِ لَمَّا أَطْعَمَنِی مَعَهُ مِنَ الطَّائِرِ أَ وَ لَیْسَ جَعَلَنِی أَقْرَبَ الْخَلْقِ شَبَهاً بِمُحَمَّدٍ نَبِیِّهِ أَ فَأَقْرَبَ النَّاسِ بِهِ شَبَهاً تُؤَخِّرُونَ وَ أَبْعَدَ النَّاسِ بِهِ شَبَهاً تُقَدِّمُونَ مَا لَکُمْ لَا تَتَفَکَّرُونَ وَ لَا تَعْقِلُونَ قَالَ فَمَا زَالَ یَحْتَجُّ بِهَذَا وَ نَحْوِهِ عَلَیْهِمْ وَ هُمْ لَا یَغْفُلُونَ عَمَّا دَبَّرُوهُ (2) وَ لَا یَرْضَوْنَ إِلَّا بِمَا آثَرُوهُ (3).

**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام: «یاَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ ادْخُلُواْ فیِ السِّلْمِ کَافَّةً وَ لَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ

إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ*فَإِن زَلَلْتُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءَتْکُمُ الْبَیِّنَاتُ فَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ»، - . بقره/ 209 _ 208 - {ای کسانی که ایمان آورده اید، همگی به اطاعت [خدا] درآیید، و گامهای شیطان را دنبال مکنید که او برای شما دشمنی آشکار است. و اگر پس از آنکه برای شما دلایل آشکار آمد، دستخوش لغزش شدید، بدانید که خداوند توانای حکیم است.} امام عسکری علیه السّلام می­فرماید: وقتی خداوند متعال هر دو گروه را یاد کرده که گروه اول: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یُعْجِبُکَ قَوْلُه »، - . بقره/ 204 - {و

از میان مردم کسی است که در زندگی این دنیا سخنش تو را به تعجّب وامی دارد.} و گروه دوم: «مَن یَشْرِی نَفْسَه »، - . بقره/ 207 - {و

از میان مردم کسی است که جان خود را می فروشد.} و حال هر دو گروه را بیان کرده، مردم را به پیروی از کسی که عملکرد او مورد خوشنودی وی است دعوت نموده و فرمود: «یا أیها الذین آمنوا ادخلوا فی السلم کافۀ» یعنی به صلح و همزیستی مسالمت­آمیز وارد شوید که دین اسلام است و همگی بدان داخل شوید و همه وارد اسلام شده، آن را پذیرفته و بدان برای رضای خدا عمل کنید، و مانند کسی نباشید که برخی از آن را قبول می­کند و به آن عمل می­کند و برخی دیگر را نمی­پذیرد و بدان عمل نمی­کند؛ و از جمله اسلام، قبول ولایت علی علیه السّلام است که همانند قبول نبوّت رسول خدا صلی الله علیه و آله است؛ زیرا هرکس بگوید: «براستی محمد رسول خداست» و بدان اعتراف کند ولی علی علیه السّلام را به وصایت و جانشینی پیامبر و بهترینِ اُمّت او نپذیرد، مسلمان نیست؛ «و گام­های شیطان را دنبال مکنید» که شیطان شما را به سوی تباهی و گمراهی رهنمون می­شود و شما را به ارتکاب گناهان مهلک سوق می­دهد که «او برای شما دشمنی آشکار است». شیطان به سبب دشمنی با شما، می­خواهد شما را از کسب ثواب باز دارد و موجب هلاکت شما به شدیدترین مجازات­ها گردد «پس اگر دستخوش لغزش شدید» و از سِلم و اسلام که کمال آن با پذیرش ولایت علی علیه السّلام است دور افتادید، اقرار به نبوّت با انکار امامت علی علیه السّلام برایتان سودی نخواهد داشت، همان­طور که اقرار به توحید همراه با انکار نبوّت بی­فایده خواهد بود. اگر «پس از آمدن دلایل آشکار به سوی شما» دچار لغزش شدید و دلایل آشکاری چون گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره فضیلت او و وجود دلایل آشکار و روشن مبنی بر اینکه محمد صلی الله علیه و آله که تأیید کننده امامت علی علیه السّلام است،

ص: 110

پیامبر صادق و راستگوست و دین او دین حق است، شما را به خود نیاورد، پس «بدانید که خداوند توانای حکیم است» و قدرت آن را دارد که مخالفان دین خود و تکذیب کنندگان پیامبر خود را مجازات کند و هیچ­کس را آن قدرت نیست که وی را از گرفتن انتقام باز دارد، همان طور که قدرت آن را نیز دارد که به موافقان دینش و تصدیق کنندگان نبوّت فرستاده­اش را پاداش نیکو دهد و هیچ­کس را آن توان نیست که وی را از دادن پاداش به فرمانبردارانش باز دارد، او هر کاری که کند، از روی حکمت است.

علی بن حسین علیه السّلام می­فرماید: در روز شورا علی علیه السّلام با استشهاد به این آیه، از حقّ خود در مقابل کسانی که حق او را نادیده گرفته و او را از رسیدن به منصبی که مستحق آن بود، به تأخیر انداختند، هرچند تنها به خود ضرر زدند، استدلال کرد. زیرا علی علیه السّلام همانند کعبه است که خداوند امر فرموده رو به آن نماز بخوانند و در امور دین و دنیا بدان اقتدا کنند، و همان­طور که اگر کافران روی از کعبه برتابند، از شرف و فضل آن چیزی کاسته نمی­شود، مؤخّر شدن علی علیه السّلام به سبب بی­عدالتی کوته­فکران و ستمگران در دستیابی به خلافت نیز عیب و نقصی برای وی شمرده نمی­شود. در روز شورا علی علیه السّلام پس از اینکه بهانه­ها را رد کرد و به حاضران هشدار داد و در دفاع از حق خود گفتنی­ها را گفت و چنین به روشنگری پرداخت:

ای جماعت دانایان و خردمندان، مگر خداوند از اینکه برای وی بت­هایی که نه عقل دارند، نه می­شنوند و نه مثل ما فهم دارند قرار دهیم، ما را نهی نفرمود؟! آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا برپا دارنده دین و دنیای شما قرار نداد؟! آیا مرا پناهگاه شما در وحشت و بیم قرار نداد؟! آیا نگفت: علی با حق است و حق با علی است؟ آیا نگفت: من شهر دانشم و علی دروازه آن؟ آیا مرا بی­نیاز از دانش خود و خود را نیازمند به دانش من نمی­یابید؟ آیا خداوند به علما امر فرموده که از کسی که علمی ندارد، تبعیّت کنند؟! یا اینکه فرمان داده، آنکه نمی­داند از آنکه می­داند تبعیّت کند؟ ای مردم، چرا ترتیب و مرتبت مغزها را نقض می­کنید؟ چرا کسی را که خداوند کریم وهّاب مقدّم داشته، مؤخّر می­کنید؟ آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 111

هنگام خواستگاری از فاطمه، مرا به افضل شما ترجیح نداد؟ آیا مرا بهترین خلق خدا قرار نداد آن­گاه که مرا از گوشت پرنده­ای که تناول می­فرمود، اطعام نمود؟ آیا خداوند مرا شبیه­ترین مردم به پیامبرش محمّد صلی الله علیه و آله قرار نداد؟ آیا شبیه­ترین مردم به او را مؤخَّر می­دارید؟ و دورترین مردم در شباهت به او را مقّدم می­دارید؟ چرا نمی­اندیشید و خردورزی نمی­کنید؟

امام سجاد علیه السّلام می­فرماید: آن حضرت همچنان با چنین سخنانی با آن­ها احتجاج و اعتراض می­کرد، لیکن آنان از کاری که قبلاً تصمیم به انجامش گرفته بودند، غفلت نورزیده و به کسی جز آنکه او را ترجیح داده بودند، راضی نشدند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام : 265 _ 264 -

**[ترجمه]

أَرِنَاهُ فَقَدِ اشْتَقْنَا إِلَیْهِ فَقَالَ هُوَ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ آیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ الْمُتَوَسِّمِینَ (1) فَإِنْ نَظَرْتُمْ إِلَیْهِ نَظَرَ مَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ عَرَفْتُمْ أَنَّهُ وَصِیِّی کَمَا عَرَفْتُمْ أَنِّی نَبِیُّکُمْ تَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ (2) وَ تَصَفَّحُوا الْوُجُوهَ فَمَنْ أَهْوَتْ إِلَیْهِ قُلُوبُکُمْ فَإِنَّهُ هُوَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ- فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ (3) إِلَیْهِ وَ إِلَی ذُرِّیَّتِهِ علیه السّلام قَالَ فَقَامَ أَبُو عَامِرٍ الْأَشْعَرِیُّ فِی الْأَشْعَرِیِّینَ وَ أَبُو غُرَّةَ الْخَوْلَانِیُّ فِی الْخَوْلَانِیِّینَ وَ ظَبْیَانُ وَ عُثْمَانُ بْنُ قَیْسٍ (4) وَ عُرَنَةُ الدَّوْسِیُّ فِی الدَّوْسِیِّینَ وَ لَاحِقُ بْنُ عِلَاقَةَ فَتَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ وَ تَصَفَّحُوا الْوُجُوهَ وَ أَخَذُوا بِیَدِ الْأَنْزَعِ الْأَصْلَعِ الْبَطِینِ وَ قَالُوا إِلَی هَذَا أَهْوَتْ أَفْئِدَتُنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْتُمْ بِحَمْدِ اللَّهِ عَرَفْتُمْ وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ تُعَرَّفُوهُ وَ عَرَفْتُمْ أَنَّهُ هُوَ(5) فَرَفَعُوا أَصْوَاتَهُمْ یَبْکُونَ وَ یَقُولُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ نَظَرْنَا إِلَی

الْقَوْمِ فَلَمْ نَحِنَّ لَهُمْ (6) وَ لَمَّا رَأَیْنَاهُ رَجَفَتْ (7) قُلُوبُنَا ثُمَّ اطْمَأَنَّتْ نُفُوسُنَا وَ انْخَدَشَتْ أَکْبَادُنَا(8) وَ هَمَلَتْ أَعْیُنُنَا وَ انْثَلَجَتْ صُدُورُنَا(9) حَتَّی کَأَنَّهُ لَنَا أَبٌ وَ نَحْنُ لَهُ بَنُونَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ أَنْتُمْ مِنْهُمْ بِالْمَنْزِلَةِ الَّتِی سَبَقَتْ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُسْنَی (10) وَ أَنْتُمْ عَنِ النَّارِ مُبْعَدُونَ قَالَ فَبَقِیَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ الْمُتَوَسِّمُونَ (11) حَتَّی شَهِدُوا

ص: 113

مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام الْجَمَلَ وَ صِفِّینَ رَحِمَهُمُ اللَّهُ (1) فَکَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَشَّرَهُمْ بِالْجَنَّةِ وَ أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُمْ یَسْتَشْهِدُونَ مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (2).

**[ترجمه]الغیبة نعمانی: جابر بن عبدالله انصاری گوید: مردمی از یمن با چهره­های گشاده و بشّاش به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیدند و چون بر آن حضرت وارد شدند، فرمود: اینان مردمی نازک­دل و دارای ایمانی راسخ هستند و «منصور» از ایشان است که با هفتاد هزار رزمنده برای یاری خَلَف من و خَلَف وصیّ من خروج می­کند، رزمندگانی که حمایل شمشیرهایشان از مَسَدّ _ طنابی از لیف یا برگ درخت خرما _ است. عرض کردند: یا رسول الله، وصیّ شما کیست؟ فرمود: او همان کسی است که شما را امر نمود که به وی چنگ زنید و خداوند عزّوجل فرمود: «وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا»، - . آل عمران/103 - {و

همگی به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید.} گفتند: برای ما توضیح دهید که این ریسمان چیست؟ فرمود: این ریسمان مصداق کلام خداست که فرمود: «إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ»، - . آل عمران/ 112 - {مگر

آنکه به پناه امان خدا و زینهار مردم روند.} که«حَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ » کتاب اوست و «حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» وصیّ من است. عرض کردند: یا رسول الله، وصی تو کیست؟ فرمود: او همانی است که خداوند درباره­اش فرمود: «أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَاحَسْرَتیَ عَلیَ مَا فَرَّطتُ فیِ جَنبِ الله»، - . زمر/ 56 - {تا

آنکه [مبادا] کسی بگوید: «دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم ».} گفتند: یا رسول الله، «جنب الله» کیست؟ فرمود: همانی است که خداوند درباره وی فرموده است: «وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلیَ یَدَیْهِ یَقُولُ یَالَیْتَنیِ اتخََّذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً»، - . فرقان/ 27 - {و

روزی است که ستمکار دستهای خود را می گَزد [و] می گوید: «ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم.»} او وصیّ من است و راه رسیدن به من بعد از من است. گفتند: یا رسول الله، تو را به آنکه شما را به حقّ فرستاد،

ص: 112

او را به ما نشان دهید که مشتاق دیدن وی گشتیم! فرمود: او همان کسی است که خداوند او را آیت و نشانه­ای برای مؤمنانی قرار داد که نور ایمان از سیمایشان می­درخشد. اگر همانند کسی که صاحب دل باشد یا گوش دل فرا دهد در حالی که خود گواهی دهد به او بنگرید، خواهید دانست که او وصیّ من است همان­طور که دانستید من پیامبر شما هستم؛ به میان صف­ها روید و به چهره­ها خیره شوید. پس دلتان به هرکس متمایل شد، وصیّ من اوست، زیرا خداوند عزّوجل در کتاب خود می­فرماید: «فَاجْعَلْ أَفِْئدَةً مِّنَ النَّاسِ تهَْوِی إِلَیهِْم »، - . ابراهیم/ 37 - {پس

دلهای برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده .} هم به سوی خودش و هم به سوی ذرّیه او علیهم السلام.

جابر گوید: پس ابو عامر اشعری از میان اشعریان، أبو غرّّۀ خولانی از میان خولانیان و ظبیان، عثمان بن قیس و عرنه دوسیّ از میان دوسیان و لاحق بن علاقه به پا خاسته و به میان صف­های حاضران رفته و به چهره­ها خیره شدند و دست أنزع أصلع بطین(علی علیه السّلام) را گرفته و گفتند: دل­های ما به ایشان گرایش پیدا کرد یا رسول الله! پس پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: خدا را شکر که شما وصیّ رسول خدا را پیش از آنکه به شما معرفی شود، شناختید و دانستید که وصیّ من اوست. در این هنگام آن­ها با صدای بلند گریستند، در حالی که می­گفتند: یا رسول الله، به چهره­های یک­یک آن­ها نگاه کردیم ولی دل به هیچ­کدام از آن­ها گرایش پیدا نکرد و چون او را دیدیم دل­هایمان لرزید و تکان خورد، آن­گاه جان­های ما آرامش یافته و جگرهایمان مضطرب گشته و چشمانمان پر از اشک شد و سینه­هایمان خنک گشته و آرام یافت چنان که گویی او پدر ما و ما فرزندان وی هستیم. پس پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: «وَ مَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فیِ الْعِلْم »، - . آل عمران/ 7 - {تأویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند.} شما به خاطر منزلتی که از آن نزد ایشان برخوردارید، مشمول لطف و احسان خداوند هستید و شما از آتش بدورید. جابر گوید: این جماعت مؤمن نورانی همان­جا ماندند ص: 113

و به همراه امیرالمؤمنین علیه السّلام در جنگ­های جمل و صفین شرکت کردند _ خداوند همه آن­ها را رحمت کند - . در منبع آمده است که جملگی آن­ها در صفین به شهادت رسیدند. - _ رسول خدا صلی الله علیه و آله ایشان را به بهشت مژده داده بود و آنان را مطلّع ساخته بود که به همراه علی بن ابی طالب علیه السّلام به شهادت خواهند رسید .

**[ترجمه]

فَیَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ بِوَلَایَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ وَ الْأَئِمَّةِ(1) مِنْ وُلْدِهِمْ علیهم السّلام فَیُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَی الْجَنَّةِ.

وَ فِی قَوْلِهِ: وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ(2) یَعْنِی بِذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیّاً علیه السلام النَّبِیُّ الشَّاهِدُ وَ عَلِیٌّ الْمَشْهُودُ(3).

**[ترجمه]کتاب الروضۀ: امام صادق علیه السّلام فرمود: جبرئیل با آیه: «وَ إِن کُنتُمْ فیِ رَیْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلیَ عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَ ادْعُواْ شُهَدَاءَکُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِین »، - . بقره/ 23 - {و اگر در آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم شک دارید، پس _ اگر راست می گویید _ سوره ای مانند آن بیاورید و گواهان خود را _ غیر خدا _ فرا خوانید.} درباره علی علیه السّلام نازل شد.

با اسانیدی از امام صادق علیه السّلام آمده است که وی فرمود: چون آیه: «الَّذِینَ ءَامَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُواْ إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلَئکَ لهَُمُ الْأَمْنُ وَ هُم مُّهْتَدُون»، - . انعام/ 82 - {کسانی

که ایمان آورده و ایمان خود را به شرک نیالوده اند، آنان راست ایمنی و ایشان راه یافتگانند.} نازل شد، فرمود: مقصود ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام بود، بی­آنکه آن را با ولایت فلان و فلان درهم آمیزند، زیرا این کار موجب التباس و آمیختن با ظلم می­شود و به معنای حق را جامه ظلم پوشاندن است. و درباره آیه: «الحَْمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَئنَا لِهَذَا وَ مَا کُنَّا لِنهَْتَدِیَ لَوْ لَا أَنْ هَدَانَا الله »، - . اعراف/ 43 - {ستایش

خدایی را که ما را بدین [راه ] هدایت نمود، و اگر خدا ما را رهبری نمی کرد ما خود هدایت نمی یافتیم .} فرمود: چون روز قیامت شود، خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام را نزد خود فراخوانده و آن دو بر کرسی کرامت که در برابر عرش قرار دارد، بنشینند. و هرگاه جمعی از شیعیان ایشان بیرون آیند، گویند: این پیامبر و این هم وصیّ اوست،

ص: 114

سپس به یکدیگر می­گویند: «ستایش خدایی را که ما را بدین راه هدایت نمود، و اگر خدا ما را رهبری نمی کرد ما خود هدایت نمی یافتیم » به ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام و امامانی از فرزندان ایشان. پس دستور می­رسد که آن­ها را به بهشت ببرند. و درباره آیه: «وَ شَاهِدٍ وَ مَشهُْود»، - . البروج/ 3 - {و

به گواه و مورد گواهی.} فرمود: منظور از «شاهد»، رسول صلی الله علیه و آله و «مشهود» علی علیه السّلام است. - . الروضۀ: 16 -

**[ترجمه]

الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ- لا تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (1) قَالَ یُبَشِّرُهُمْ بِمَحَبَّتِهِ إِیَّاهُ وَ بِالْجَنَّةِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ هِیَ بِشَارَةٌ إِذَا رَآهَا أَمِنَ مِنَ الْخَوْفِ (2).

**[ترجمه]الفضائل، کتاب الروضۀ: جابر درباره آیه: «أَ فَمَن کاَنَ عَلیَ بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْه»، - . هور/ 17 - {آیا

کسی که از جانب پروردگارش بر حجّتی روشن است و شاهدی از [خویشان ] او، پیرو آن است. } گوید: «بیّنۀ» رسول خدا رسول صلی الله علیه و آله و«شاهد» علی بن ابی طالب علیه السّلام است. و درباره آیه: «وَ نَادَی أَصحَْابُ الجَْنَّةِ أَصحَْابَ النَّارِ أَن قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدتُّم مَّا وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا قَالُواْ نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنُ بَیْنهَُمْ أَن لَّعْنَةُ اللَّهِ عَلیَ الظَّالِمِین »، - . اعراف/ 44 - {و

بهشتیان، دوزخیان را آواز می دهند که: «ما آنچه را پروردگارمان به ما وعده داده بود درست یافتیم آیا شما [نیز] آنچه را پروردگارتان وعده کرده بود راست و درست یافتید؟» می گویند: «آری.» پس بانگ دهنده ای میان آنان بانگ درمی دهد که: «لعنت خدا بر ستمکاران باد.»}روایت بلندی نقل شده است؛ گفته­اند که «منادی» و «مؤذّن» و نجات دهنده در این آیه، علی بن ابی طالب علیه السّلام است. و همین­طور است در آیه: «وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّکاَنٍ قَرِیب »، - . ق/ 41 - {و روزی که منادی از جایی نزدیک ندا درمی دهد، به گوش باش.} و نیز در آیه: «وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَال »، - . احزاب/ 25 - {و خدا [زحمت ] جنگ را از مؤمنان برداشت. } با بودن علی علیه السّلام. و در این مورد روایات بسیار نقل شده است.

از امام صادق علیه السّلام درباره قرآن سؤال شد، فرمود: شگفتی­ها در آن است و از جمله آیه: «إِنَّ عَلَیْنَا لَلْهُدَی * وَ إِنَّ لَنَا لَلاَْخِرَةَ وَ الْأُولیَ »، - . اللیل/ 13 _12 - {همانا

هدایت بر ماست. و در حقیقت، دنیا و آخرت از آنِ ماست.} لیکن علی رغم اعتراف منکران، چنین قرائتی را نفی کرده و به جای «علیّاً»، «علینا» خواندند .

امام صادق علیه السّلام فرمود: چون جان مؤمن به هنگام مرگ به سینه­اش رسد، رسول خدا صلی الله علیه و آله را می­بیند که می­فرماید: بشارت باد تو را، من رسول خدا، پیامبر تو هستم؛ و علی بن ابی طالب علیه السّلام را می­بیند که می­فرماید: من آنم که دوستم می­داشتی، من برای تو سودمندم. جابر گوید: عرض کردم: مولای من، کسی که این­ها را ببیند به دنیا باز می­گردد؟ فرمود: اگر این­ها را ببیند، می­میرد؛ و فرمود: این معنا در قرآن آمده، در آیه: «الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ کَانُواْ یَتَّقُونَ* لَهُمُ الْبُشْرَی فیِ الْحَیَوةِ

ص: 115

الدُّنْیَا وَ فیِ الاَْخِرَةِ لَا تَبْدِیلَ لِکَلِمَاتِ اللَّهِ ذَالِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»، - . یونس/ 64 _63 - {همانان که ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیده اند. در زندگی دنیا و در آخرت مژده برای آنان است. وعده های خدا را تبدیلی نیست، این همان کامیابی بزرگ است.} فرمود: آن­ها را به محبّت خود بشارت می­دهد و به بهشت در دنیا و آخرت؛ و این بشارتی است که چون مؤمن آن را ببیند، ترس او زایل می­گردد و ایمن می­شود. - . الفضائل: 147 _ 146 . الروضه: 22 -

**[ترجمه]

آلُ یس آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَوْلُهُ تَعَالَی- قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (1) فِی الْحَدِیثِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ- لَا تُؤْذُوا فَاطِمَةَ وَ عَلِیّاً وَ وَلَدَیْهِمَا وَ أَمَّا مَا أَوْرَدَهُ الْحَافِظُ أَبُو بَکْرٍ أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی بْنِ مَرْدَوَیْهِ فَأَنَا ذَاکِرُهُ أَیْضاً عَلَی سِیَاقَتِهِ-(2) وَ ما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ قَالَ یَرْفَعُهُ بِسَنَدِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ مَا فِی الْقُرْآنِ آیَةٌ وَ فِیهَا یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا وَ عَلِیٌّ رَأْسُهَا وَ قَائِدُهَا.

وَ رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَ الْقُرْآنُ أَرْبَاعاً فَرُبُعٌ فِینَا وَ رُبُعٌ فِی عَدُوِّنَا وَ رُبُعٌ سِیَرٌ وَ أَمْثَالٌ وَ رُبُعٌ فَرَائِضُ وَ أَحْکَامٌ وَ لَنَا کَرَائِمُ الْقُرْآنِ.

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مَا نَزَلَ فِی أَحَدٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ مَا نَزَلَ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام وَ عَنْ مُجَاهِدٍ نَزَلَ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام سَبْعُونَ آیَةً.

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدی (3) قَالَ فِی أَمْرِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ عَنْهُ وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ (4) قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی (5) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آلُ مُحَمَّدٍ صلوات الله علیهم أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُ (6)- عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ مَا نَزَلَتْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا وَ عَلِیٌّ أَمِیرُهَا وَ شَرِیفُهَا وَ عَنْهُ مَا ذَکَرَ اللَّهُ فِی الْقُرْآنِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا وَ عَلِیٌّ شَرِیفُهَا وَ أَمِیرُهَا وَ لَقَدْ عَاتَبَ اللَّهُ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی آیٍ مِنَ الْقُرْآنِ وَ مَا ذَکَرَ عَلِیّاً إِلَّا بِخَیْرٍ وَ عَنْهُ مِثْلَهُ وَ فِیهِ إِلَّا کَانَ عَلِیٌّ رَأْسَهَا وَ أَمِیرَهَا وَ فِیهِ وَ لَقَدْ أُمِرْنَا بِالاسْتِغْفَارِ لَهُ وَ عَنْهُ مِثْلَهُ وَ فِیهِ رَأْسَهَا وَ قَائِدَهَا وَ عَنْ حُذَیْفَةَ إِلَّا کَانَ عَلِیٌ (7) لُبَّهَا وَ لُبَابَهَا وَ عَنْ مُجَاهِدٍ فَإِنَّ لِعَلِیٍّ سَابِقَةَ ذَلِکَ لِأَنَّهُ سَبَقَهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ

ص: 117

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ إِلَّا وَ عَلِیٌّ شَرِیفُهَا وَ أَمِیرُهَا قَوْلُهُ تَعَالَی فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ(1) عَنْ أَنَسٍ وَ بُرَیْدَةَ قَالا قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ إِلَی قَوْلِهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ فَقَامَ رَجُلٌ فَقَالَ أَیُّ بُیُوتٍ هَذِهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ بُیُوتُ الْأَنْبِیَاءِ

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا الْبَیْتُ مِنْهَا- لَبَیْتُ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیهما السلام(2) قَالَ نَعَمْ مِنْ أَفَاضِلِهَا قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا- لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ (3) قِیلَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السّلام فِی أُنَاسٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَزَمُوا عَلَی تَحْرِیمِ الشَّهَوَاتِ فَنَزَلَتْ.

وَ عَنْ قَتَادَةَ: أَنَّ عَلِیّاً وَ جَمَاعَةً مِنَ الصَّحَابَةِ مِنْهُمْ عُثْمَانُ بْنُ مَظْعُونٍ أَرَادُوا أَنْ یَتَخَلَّوْا عَنِ الدُّنْیَا(4) وَ یَتْرُکُوا النِّسَاءَ وَ یَتَرَهَّبُوا(5) فَنَزَلَتْ وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ أَصْحَابٍ لَهُ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ النَّجْمِ إِذا هَوی- ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی (6) عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ لَمَّا أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِسَدِّ الْأَبْوَابِ الَّتِی فِی الْمَسْجِدِ شَقَّ عَلَیْهِمْ قَالَ حَبَّةُ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَی حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ هُوَ تَحْتَ قَطِیفَةٍ حَمْرَاءَ وَ عَیْنَاهُ تَذْرِفَانِ وَ یَقُولُ أَخْرَجْتَ عَمَّکَ وَ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ الْعَبَّاسَ وَ أَسْکَنْتَ ابْنَ عَمِّکَ فَقَالَ رَجُلٌ یَوْمَئِذٍ مَا یَأْلُو فِی رَفْعِ ابْنِ عَمِّهِ فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَدْ شَقَّ عَلَیْهِمْ فَدَعَا الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَلَمْ یُسْمَعْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خُطْبَةٌ کَانَ أَبْلَغَ مِنْهَا تَمْجِیداً وَ تَوْحِیداً فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَا أَنَا سَدَدْتُهَا وَ لَا أَنَا فَتَحْتُهَا وَ لَا أَنَا أَخْرَجْتُکُمْ وَ أَسْکَنْتُکُمْ (7) وَ قَرَأَ وَ النَّجْمِ إِذا هَوی إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی

ص: 118

قَوْلُهُ تَعَالَی قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (1) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَجِبُ عَلَیْنَا حُبُّهُمْ قَالَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ ابْنَاهُمَا قَالَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ رَوَاهُ سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ (2) عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ نَاکِبُونَ عَنْ وَلَایَتِنَا قَوْلُهُ تَعَالَی مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ- وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ(3) قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام الْحَسَنَةُ حُبُّنَا وَ السَّیِّئَةُ بُغْضُنَا قَوْلُهُ تَعَالَی وَ نادی أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیماهُمْ (4) عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ نَحْنُ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ مَنْ عَرَفْنَاهُ بِسِیمَاهُ أَدْخَلْنَاهُ الْجَنَّةَ قَوْلُهُ تَعَالَی هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (5) قِیلَ هُوَ عَلِیٌّ علیه السّلام قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ

عَنْکُمُ الرِّجْسَ (6) الْآیَةَ وَ قَدْ تَقَدَّمَ ذِکْرُ مَا أَوْرَدَتْهُ أُمُّ سَلَمَةَ وَ عَائِشَةُ وَ غَیْرُهُمَا فِی ذَلِکَ وَ قَدْ أَوْرَدَ الْحَافِظُ أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ ذَلِکَ مِنْ عِدَّةِ طُرُقٍ لَعَلَّهَا تَزِیدُ عَلَی الْمِائَةِ فَمَنْ أَرَادَهَا فَقَدْ دَلَلْتُهُ قَوْلُهُ تَعَالَی أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِیهِ (7) عَنْ مُجَاهِدٍ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ حَمْزَةَ قَوْلُهُ تَعَالَی- إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ- جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ(8) قِیلَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ بْنِ الْحَارِثِ حِینَ بَارَزُوا عُتْبَةَ وَ

ص: 119

شَیْبَةَ وَ الْوَلِیدَ قُرْآنٌ (1) فَأَمَّا الْکُفَّارُ فَنَزَلَ فِیهِمْ هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ (2) إِلَی قَوْلِهِ عَذابَ الْحَرِیقِ وَ فِی عَلِیٍّ وَ أَصْحَابِهِ- إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ الْآیَةَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ (3) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ نَزَلَتْ فِی رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلِیٍّ خَاصَّةً وَ هُمَا أَوَّلُ مَنْ صَلَّی وَ رَکَعَ.

قلت هذا ما نقلته مما نزل فیه علیه السّلام من طرق الجمهور فإن العز المحدث کان صدیقنا و کنا نعرفه و کان حنبلی المذهب و ابن مردویه و إن کان قد جمع کتابا فی مناقبه علیه السّلام اجتهد فیه و بالغ فیما أورده و لم یأل جهدا فقد أورد فیه مواضع لا تقولها الشیعة و لا یوردونها و لم أذکر نزول القرآن فیه من طرق أصحابنا دفعا للمکابرة و استغناء بما نقلوه من مناقبه علیه الصلاة و السلام.

شعر

قال فیه البلیغ ما قال ذو العی***فکل بفضله منطیق

و کذاک العدو لم یعد إن قا***ل جمیلا کما یقول الصدیق (4).

أقول: فرقت سائر ما رواه عن الحنبلی و ابن مردویه علی الأبواب المناسبة لها.

**[ترجمه]کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که شیخ ما عزّ محدّث حنبلی موصلی استخراج کرده، روایتی است که گوید: منظور از«الراکعین» در آیه: «وَ ارکعوا مع الرّاکعین»،{با رکوع کنندگان رکوع کنید!} علی بن ابی طالب علیه السّلام است. ابن عباس رضی الله عنه گوید و نیز امام محمّد باقر علی السّلام می­فرماید: چون آیه: «یَاأَیهَُّا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّک»، - . مائده/ 67 - {ای پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، ابلاغ کن. } نازل شد، پیامبرصلی الله علیه و آله دست علی علیه السّلام را گرفته سپس فرمود: «هرکس من مولا و سرور او هستم، اینک علی مولا و سرور اوست! خداوندا، دوستدارش را دوست بدار و دشمنش را دشمن بدار! خداوند متعال می­فرماید: «وَ إِنَّ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالاَْخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاکِبُون »، - . مؤمنون / 74 - {و به راستی کسانی که به آخرت ایمان ندارند، از راه [درست ] سخت منحرفند.} یعنی از صراط محمّد و آل محمّد صلوات الله علیهم اجمعین منحرف هستند. در آیه: «أَ فَمَن وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لَاقِیه »، - . قصص/ 61 - {آیا

کسی که وعده نیکو به او داده ایم و او به آن خواهد رسید.} منظور آیه علی علیه السّلام است. در آیه: «سَلَامٌ عَلیَ إِلْ یَاسِینَ» - . صافات/ 130 -

ص: 116

ابن سائب گوید: آل یاسین همان آل محمّد علیهم السلام است. آیه: «ُقل لَّا أَسئلُکمُ ْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فیِ الْقُرْبی »، - . شوری/ 23 - {بگو: «به ازای آن [رسالت ] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان.} در حدیث است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: فاطمه، علی و دو پسر آن­ها را میازارید!

امّا آنچه را حافظ ابوبکر احمد بن موسی بن مردویه آورده به همان سیاق می­آورم، _ و توفیق من جز از خدا نیست، بر او توکّل دارم و به سوی او باز می­گردم _؛ وی گوید: ابن عباس گفت: در قرآن آیه­ای نیست که «یا أیّها الذین آمنوا» در آن باشد مگر اینکه علی علیه السّلام سرآمد و پیشوای آن باشد. از علی علیه السّلام روایت است که فرمود: قرآن در چهار رُبع نازل شده است: یک ربع درباره ما، یک ربع درباره دشمنان ما، یک ربع سیره و مَثَل­ها و ربع چهارم فرایض و احکام است و تمام آیات مشتمل بر عطا و بخشش در قرآن، متعلق به ماست. از ابن عباس نقل شده است: تعداد آیاتی که درباره علی علیه السّلام نازل شده، درباره کسی دیگر نازل نشده است. مجاهد گوید: هفتاد آیه درباره علی علیه السّلام نازل شده است. امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «وَ شَاقُّواْ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَینَ َ لهَُمُ الهُْدَی »، - . محمد/ 32 - {و

پس از آنکه راه هدایت بر آنان آشکار شد، با پیامبر [خدا] در افتادند.} فرمود: به خاطر علی علیه السّلام با پیامبرصلی الله علیه و آله درافتادند. آن حضرت در جای دیگر می­فرماید: مقصود آیه: «وَ یُؤْتِ کلُ َّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ»، - . هود/3 - {و

به هر شایسته نعمتی از کَرَم خود عطا کند.} علی بن ابی طالب علیه السّلام است. آیه: «أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی »، - . یوسف/ 108 - {که

من و هر کس (پیروی ام) کرد.} علی بن ابی طالب علیه السّلام و آل محمّد علیهم السلام هستند. آیه: «أَ فَمَن یَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ الحَْق »، - . رعد/ 19 - {پس،

آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت به تو نازل شده، حقیقت دارد.} علی بن ابی طالب علیه السّلام است. و آیه: «یا أیّها الذین آمنوا»؛ ابن عباس گوید: آیه «یا أیّها الذین آمنوا» نازل نشد مگر اینکه علی علیه السّلام امیر و شریف آن باشد. هم از اوست: خداوند در قرآن «یا أیها الذین آمنوا» را نیاورده مگر اینکه علی شریف و امیر آن باشد، و خداوند اصحاب محمّد صلی الله علیه و آله را در آیاتی از قرآن مورد عتاب و ملامت قرار داده لیکن از علی علیه السّلام جز به نیکی یاد نکرده است. و مثل این روایت از وی نقل شده است، و از جمله آن است: مگر اینکه علی علیه السّلام سرآمد و أمیر آن آیه باشد، و در آن است: و ما دستور یافته­ایم برای او طلب مغفرت کنیم. از او شبیه این روایت نقل شد، و در آن است: سرآمد و راهبر آن باشد. از حذیفه نقل شده: مگر اینکه علی چکیده و مغز آن باشد. و از مجاهد نقل شده: علی علیه السّلام شایسته این امر است، چون در اسلام آوردن بر آنها پیشی گرفته است.

ص: 117

و از ابن عباس است: مگر اینکه علی شریف و امیر آن باشد.

خداوند می­فرماید: «فیِ بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَ یُذْکَر»، - . نور/ 36 - {در خانه هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت ] آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود.}انس و بریده گویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله این آیه را به صورت «فیِ بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ» تا «الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصار» تلاوت فرمود. پس مردی برخاسته و گفت: این خانه­ها چه خانه­هایی هستند یا رسول الله؟ فرمود: خانه­های پیامبران، پس ابوبکر گفت: یا رسول الله، آیا این خانه­ _ با اشاره به خانه علی و فاطمه علیهما السّلام _ از آن­هاست؟ فرمود: آری، از جمله با فضیلت­ترین آنهاست.

در مورد آیه: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تحَُرِّمُواْ طَیِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَکُم »، - . مائده/ 87 - {ای

کسانی که ایمان آورده اید، چیزهایِ پاکیزه ای را که خدا برای [استفاده ] شما حلال کرده، حرام مشمارید.} گفته شده است: علی علیه السّلام در جمعی از صحابه بود و آن­ها تصمیم گرفتند امور شهوانی را بر خود حرام کنند که این آیه نازل شد. و از قتاده نقل شده است که علی علیه السّلام و جمعی از صحابه از جمله عثمان بن مظعون تصمیم به ترک دنیا و دوری از زنان و راهب شدن گرفتند که این آیه نازل شد. و از ابن عباس نقل شده است که این آیه درباره علی علیه السّلام و یاران او نازل شده است.

حبّه العرنی درباره آیات: «وَ النَّجْمِ إِذَا هَوَی * مَا ضَلَّ صَاحِبُکمُ ْ وَ مَا غَوَی* وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الهَْوَی»، - . نجم/ 3 _1 - {سوگند

به اختر [قرآن ] چون فرود می آید، [که ] یار شما نه گمراه شده و نه در نادانی مانده و از سر هوس سخن نمی گوید.} گوید: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داد درها و خانه­هایی که به مسجدالحرام باز می­شدند، بسته شوند، این کار بر صاحبان آن خانه­ها دشوار آمد. حبّه گوید: گویی دارم حمزۀ بن عبدالمطلّب را می­بینم که بالاپوشی سرخ به تن کرده و در حالی که اشک از چشمانش جاری بود، گفت: عمویت و ابوبکر و عمر و عباس را بیرون کردی و پسر عمویت را در آنجا اسکان دادی؟! در آن روز مردی گفت: او از بالا بردن پسرعمویش چه قصدی دارد؟ چون رسول خدا صلی الله علیه و آله دریافت که این کار بر ایشان دشوار آمده، دستور داد همه در مسجد جمع شوند. سپس به منبر رفته و خطبه­ای ایراد فرمود که تا آن زمان بلیغ­تر از آن در تمجید و توحید خدا نشنیده بودم و سپس فرمود: ای مردم، من این درها را نبسته­ام که بخواهم آن­ها را باز کنم و آنکه شما را خارج کرده و او را راه داده من نیستم، و سپس آیات «وَ النَّجْمِ إِذَا هَوَی » تا «إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی » را تلاوت نمود.

ص: 118

ابن عباس درباره آیه: «قُل لَّا أَسئلُکمُ ْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فیِ الْقُرْبی »، - . شوری/ 23 - {بگو:

«به ازای آن [رسالت ] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان.} گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال شد: اینانی که باید آن­ها را دوست بداریم چه کسانی هستند؟ فرمود: علی، فاطمه و دو پسر آن­ها _ و این را سه بار تکرار کرد _ . سعید بن جبیر نیز آن را از ابن عباس روایت کرده است.

خداوند متعال می­فرماید: «وَ إِنَّ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالاَْخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاکِبُون »، - . مؤمنون / 74 - {و

به راستی کسانی که به آخرت ایمان ندارند، از راه [درست ] سخت منحرفند.} علی علیه السّلام می­فرماید: منحرف از ولایت ما هستند.

علی علیه السّلام در مورد آیه: «مَن جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیرٌْ مِّنهَْا وَ هُم مِّن فَزَعٍ یَوْمَئذٍ ءَامِنُونَ* وَ مَن جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فیِ النَّار»، - . نمل/ 90 _89 - {هر

کس نیکی به میان آورد، پاداشی بهتر از آن خواهد داشت، و آنان از هراس آن روز ایمنند. و هر کس بدی به میان آورَد، به رو در آتش [دوزخ ] سرنگون شوند.} می­فرماید: «حسنۀ» دوست داشتن ماست و «سیّئۀ» دشمنی کردن با ماست.

امام علی علیه السّلام درباره آیه: «وَ نَادَی أَصحَْابُ الْأَعْرَافِ رِجَالًا یَعْرِفُونهَُم بِسِیمَاهُمْ»، - . اعراف/ 48 - {و

اهل اعراف، مردانی را که آنان را از سیمایشان می شناسند، ندا می­دهند.} می­فرماید: «اصحاب اعراف» ما هستیم؛ هرکه را از رخسارش بشناسیم، وارد بهشت می­کنیم.

گفته شده: مقصود از آیه: «هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَ مَن یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلیَ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیم »، - . نحل/ 76 - {آیا

او با کسی که به عدالت فرمان می دهد و خود بر راه راست است یکسان است؟} علی علیه السّلام است.

در مورد آیه: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکمُ ْ تَطْهِیرًا»، - . احزاب/ 33 - {خدا

فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.} پیش از این، سخنان اَم سلمه و عایشه و دیگران در این باره گذشت. و حافظ ابوبکر بن مردویه روایت مربوط به آن را از طرق متعدد که شاید از یکصد طریق فراتر رود، ذکر کرده است که حاصل کلام وی بیان شد.

درباره آیه: «أَ فَمَن وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لَاقِیه »، - . قصص/ 61 - {آیا

کسی که وعده نیکو به او داده ایم و او به آن خواهد رسید.} مجاهد گوید: این آیه درباره علی علیه السّلام و حمزه نازل گردید. گفته­اند آیه: «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تجَْرِی مِن تحَْتهَِا الْأَنهَْارُ»، - . حج/ 23و14 . محمد/ 12 - {خدا

کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغهایی که از زیرِ [درختانِ ] آنها نهرها روان است. } درباره علی علیه السّلام، حمزه و عبیدۀ بن حارث آن­گاه که با عُتبه،

ص: 119

شیبه و ولید مبارزه تن به تن کردند، نازل گردید. اما در مورد کفّار این آیه نازل شد: «هَاذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُواْ فیِ رَبهِِّمْ فَالَّذِینَ کَفَرُواْ قُطِّعَتْ لهَُمْ ثِیَابٌ مِّن نَّارٍ یُصَبُّ مِن فَوْقِ رُءُوسِهِمُ الحَْمِیمُ* یُصْهَرُ بِهِ مَا فیِ بُطُونهِِمْ وَ الجُْلُودُ* وَ لهَُم مَّقَامِعُ مِنْ حَدِیدٍ* کُلَّمَا أَرَادُواْ أَن یخَْرُجُواْ مِنهَْا مِنْ غَمّ ٍ أُعِیدُواْ فِیهَا وَ ذُوقُواْ عَذَابَ الحَْرِیق»، - . حج/ 22 _19 - {این دو [گروه] دشمنان یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند، و کسانی که کفر ورزیدند، جامه هایی از آتش برایشان بریده شده است [و] از بالای سرشان آب جوشان ریخته می شود. آنچه در شکم آنهاست با پوست [بدن ] شان بدان گداخته می گردد. و برای [وارد کردن ضربت بر سر] آنان گُرزهایی آهنین است. هر بار بخواهند از [شدت ] غم، از آن بیرون روند در آن باز گردانیده می شوند [که هان ] بچشید عذاب آتش سوزان را.} و درباره علی علیه السّلام و یارانش آیه بعدی: «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تجَْرِی مِن تحَْتِهَا الْأَنْهارُ یحَُلَّوْنَ فِیهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤًا وَ لِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیر» - . حج / 23 -

{خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغهایی که از زیر [درختان ] آن نهرها روان است درمی آورد: در آنجا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته می شوند، و لباسشان در آنجا از پرنیان است.} نازل گردید.

ابن عباس گوید: آیه «وَ ارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِین »، - . بقره/ 43 - {و با رکوع کنندگان رکوع کنید!} اختصاصاً درباره محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام نازل شده است و این دو نخستین کسانی بودند که نماز خواندند و به رکوع رفتند.

مؤلف کشف الغمة: این بود روایاتی که از طریق جمهور اهل سنت درباره آیاتی که در مورد آن حضرت نازل گردیده است. عزّ محدّث دوست ما بود و وی را می­شناختیم و حنبلی مذهب بود، و ابن مردویه هرچند کتابی در مناقب امیرالمؤمنین علیه السّلام گردآورده، و برای تألیف آن تلاش بسیار کرده و از هیچ کوششی در این راه دریغ نورزیده، لیکن در برخی موارد کارش به مبالغه کشیده و برخی مطالب را ذکر کرده که شیعه نیز قائل به آن­ها نیست و از آوردن آن­ها خودداری می­کنند .

و من آنچه را از قرآن که درباره امیر المؤمنین نازل شده از طریق شیعه نیاوردم تا بدین وسیله از جدل احتراز جویند و آنچه از مناقب آن حضرت علیه الصلاۀ و السّلام از آنها نقل گردیده، ما را از آوردن مطالب از طریق شیعه بی­نیاز می­کند. شعر:

سخنور درباره او همانی را می­گوید که ناتوان از سخن گفتن،

پس جملگی از فضایل او سخن می­گویند. و دوست و دشمن نیز هر دو به ذکر جمیل او مشغولند. - . کشف الغمّۀ: 96 _91 -

مؤلف: سایر مطالبی را که مؤلف کشف الغمة از عزّ حنبلی و ابن مردویه درباره امیر المؤمنین علیه السلام آورده، در باب­هایی که متناسب آن­ها باشد، تقسیم کرده­ام.

**[ترجمه]

تَعَالَی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (1) قَالُوا هَلْ رَأَیْتُمْ أَعْجَبَ مِنْ هَذَا یُسَفِّهُ أَحْلَامَنَا وَ یَشْتِمُ آلِهَتَنَا وَ یَرَی قَتْلَنَا وَ یَطْمَعُ أَنْ نُحِبَّهُ فَنَزَلَ قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ (2) أَیْ لَیْسَ لِی مِنْ ذَلِکَ أَجْرٌ لِأَنَّ مَنْفَعَةَ الْمَوَدَّةِ تَعُودُ عَلَیْکُمْ وَ هُوَ ثَوَابُ اللَّهِ تَعَالَی وَ رِضَاهُ.

وَ رُوِیَ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (3) یَعْنِی عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ قَوْلُهُ تَعَالَی أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ (4) قِیلَ نَزَلَتْ فِی قِصَّةِ بَدْرٍ فِی حَمْزَةَ وَ عَلِیٍّ وَ عُبَیْدَةَ بْنِ الْحَارِثِ لَمَّا بَرَزُوا لِقِتَالِ عُتْبَةَ وَ شَیْبَةَ وَ الْوَلِیدِ قَوْلُهُ تَعَالَی لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ(5) نَزَلَتْ فِی أَهْلِ الْحُدَیْبِیَةِ قَالَ جَابِرٌ کُنَّا یَوْمَئِذٍ أَلْفاً وَ أَرْبَعَمِائَةٍ قَالَ لَنَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْتُمُ الْیَوْمَ خِیَارُ أَهْلِ الْأَرْضِ فَبَایَعَنَا تَحْتَ الشَّجَرَةِ عَلَی الْمَوْتِ فَمَا نَکَثَ إِلَّا حُرُّ بْنُ قَیْسٍ (6) وَ کَانَ مُنَافِقاً وَ أَوْلَی النَّاسِ بِهَذِهِ الْآیَةِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام لِأَنَّهُ تَعَالَی قَالَ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً(7) یَعْنِی فَتْحَ خَیْبَرَ وَ کَانَ ذَلِکَ عَلَی یَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

قَالَ رَوَی السَّیِّدُ أَبُو طَالِبٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السّلام مَنْ أَحَبَّکَ وَ تَوَلَّاکَ أَسْکَنَهُ اللَّهُ مَعَنَا ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ- فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ(8) قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً(9) وَ قَدْ تَقَدَّمَ ذِکْرُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ الْأُمَّةُ مُجْمِعُونَ أَنَّهَا نَزَلَتْ (10) وَ لَمْ یَعْمَلْ بِهَا أَحَدٌ

ص: 121

غَیْرُهُ وَ نَزَلَتِ الرُّخْصَةُ قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ (1).

رَوَی الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدْعُو النِّسَاءَ إِلَی الْبَیْعَةِ حِینَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فَکَانَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ أُمُّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام أَوَّلَ امْرَأَةٍ بَایَعَتْ.

وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ أُبَیٍّ وَ أَصْحَابَهُ خَرَجُوا فَاسْتَقْبَلَهُمْ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ لِأَصْحَابِهِ انْظُرُوا کَیْفَ أَرُدُّ هَؤُلَاءِ السُّفَهَاءَ عَنْکُمْ فَأَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ قَالَ مَرْحَباً بِابْنِ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَتَنِهِ (2) سَیِّدِ بَنِی هَاشِمٍ مَا خَلَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَا عَبْدَ اللَّهِ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تُنَافْق فَإِنَّ الْمُنَافِقَ شَرُّ خَلْقِ اللَّهِ فَقَالَ مَهْلًا یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ اللَّهِ إِنَّ إِیْمَانَنَا کَإِیْمَانِکُمْ ثُمَّ تَفَرَّقُوا فَقَالَ ابْنُ أُبَیٍّ لِأَصْحَابِهِ کَیْفَ رَأَیْتُمْ مَا فَعَلْتُ فَأَثْنَوْا عَلَیْهِ خَیْراً وَ نَزَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ (3) فَدَلَّتِ الْآیَةُ عَلَی إِیمَانِ عَلِیٍّ علیه السّلام ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ عَلَی الْقَطْعِ بِقَوْلِهِ فِی أَمْرِ الْمُنَافِقِینَ (4) وَ قَوْلُهُ تَعَالَی أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ (5) قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ هُوَ عَلِیٌّ شَهِدَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا(6) قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ رَوَی زَیْدُ بْنُ

ص: 122

عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السّلام قَالَ: لَقِیَنِی رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَمَا وَ اللَّهِ إِنِّی أُحِبُّکَ فِی اللَّهِ فَرَجَعْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرْتُهُ بِقَوْلِ الرَّجُلِ فَقَالَ لَعَلَّکَ صَنَعْتَ إِلَیْهِ مَعْرُوفاً فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا صَنَعْتُ إِلَیْهِ مَعْرُوفاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ

قُلُوبَ الْمُؤْمِنِینَ تَتُوقُ إِلَیْکَ بِالْمَوَدَّةِ فَنَزَلَتْ قَوْلُهُ تَعَالَی- مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ(1)- عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام مَضَی عَلَی الْجِهَادِ وَ لَمْ یُبَدِّلْ وَ لَمْ یُغَیِّرْ(2).

**[ترجمه]کشف الغمّۀ: روایت شده درباره آیه: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ* عَلیَ الْأَرَائکِ یَنظُرُونَ»، - . مطففین/ 35 _34 - {و [لی ] امروز، مؤمنانند که بر کافران خنده می زنند. بر تختها [ی خود نشسته ]، نظاره می کنند.} گفته شده درباره ابوجهل، ولید بن مغیرۀ، عاص بن وائل و چند نفر دیگر از مشرکان مکه نازل شده است. آنان پیوسته به بلال و عمّار و دیگر یاران آن­ها می­خندیدند. و گفته شده: علی بن ابی طالب علیه السّلام به همراه جمعی از مسلمانان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله می­آمدند که منافقین آنان را مورد تمسخر و خنده قرار داده و به یکدیگر چشمک زده و به دوستانشان گفتند: امروز «أصلع» (طاس، یکی از القاب علی علیه السّلام است) را دیدیم و به او خندیدیم. پس خداوند این آیه را پیش از آنکه این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله برسد، بر وی نازل فرمود.

از مقاتل و کلبی نقل شده است:

ص: 120

چون آیه: «قُل لَّا أَسئلُکمُ ْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فیِ الْقُرْبی» - . شوری/ 23 - {بگو: «به ازای آن [رسالت ] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان.} نازل شد، گفتند: آیا چیزی عجیب­تر از این دیده­اید؟! خواب­های ما را پریشان می­کند و خدایان ما را دشنام می­دهد و کشته شدن ما را می­بیند، آن وقت انتظار دارد او را دوست بداریم؟! سپس آیه «قُلْ مَا سَأَلْتُکُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ»، - . سبأ/ 47 - {بگو:

«هر مزدی که از شما خواستم، آن از خودتان». } یعنی اینکه مرا از این کار مزدی نیست زیرا سود محبت ورزیدن به اهل بیت که ثواب و خوشنودی خداوند متعال است، به خودتان بر می­گردد.

درباره آیه: «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون »، - . صافات/ 24 - {و بازداشتشان نمایید که آنها مسئولند.} روایت شده است که این مسئولیت مربوط به ولایت علی علیه السّلام است.

گفته شده است آیه: «أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْترََحُواْ السَّیَِّئاتِ أَن نجَّْعَلَهُمْ کاَلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَوَاءً محَّْیَاهُمْ وَ مَمَاتهُُمْ

سَاءَ مَا یحَْکُمُون »، - . جاثیه/ 21 - {آیا

کسانی که مرتکب کارهای بد شده اند پنداشته اند که آنان را مانند کسانی قرار می دهیم که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [به طوری که ] زندگی آنها و مرگشان یکسان باشد؟ چه بد داوری می کنند.} درباره غزوه و بدر و مبارزه تن به تن حمزه، علی و عبیدۀ با عتبۀ، شیبه و ولید نازل شده است.

آیه: «لَّقَدْ رَضیِ َ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَکَ تحَْتَ الشَّجَرَةِ»، - . فتح/ 18 - {به

راستی خدا هنگامی که مؤمنان، زیر آن درخت با تو بیعت می کردند از آنان خشنود شد.} درباره حاضران در حدیبیه نازل گردید. جابر گوید: در آن روز یک­هزار و چهارصد نفر بودیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما فرمود: امروز شما برگزیدگان روی زمین هستید. سپس با آن حضرت در زیر شجره بر پایداری تا مرگ بیعت کردیم و کسی جز حرّ بن قیس که منافق بود، پیمان شکنی نکرد. و اولین مخاطب این آیه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است زیرا خداوند می­فرماید: «وَ أَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِیبًا»، - . فتح/ 18 - {و

پیروزی نزدیکی به آنها پاداش داد.} یعنی فتح خیبر و این فتح به دست علی علیه السّلام حاصل شد.

سید ابوطالب با سندی از جابر بن عبدالله آورده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: هرکس تو را دوست بدارد و ولایت تو را بپذیرد، خداوند او را با ما در بهشت ساکن می­کند، سپس رسول خدا این آیه را تلاوت فرمود: «إِنَّ المُْتَّقِینَ فیِ جَنَّاتٍ وَ نهََرٍ* فیِ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرِ»، - . قمر/ 55 _54 - {در

حقیقت، مردم پرهیزگار در میان باغها و نهرها، در قرارگاه صدق، نزد پادشاهی توانایند.}

خداوند می­فرماید: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِذَا نَاجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُواْ بَینْ َ یَدَیْ نجَْوَئکمُ ْ صَدَقَةً»، - . مجادله/ 12 - {ای

کسانی که ایمان آورده اید، هر گاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه می کنید، پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه ای تقدیم بدارید.} و پیش از این راجع به این آیه سخن رفت و اُمّت اجماع دارند که چون این آیه نازل گشت، کسی جز علی علیه السّلام به آن عمل نکرد تا اینکه آیات رخصت (از این امر) نازل شد.

ص: 121

خداوند می­فرماید: «یاَأَیهَُّا النَّبیِ ُّ إِذَا جَاءَکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَک »، - . ممتحنه/ 12 - {ای

پیامبر، چون زنان باایمان نزد تو آیند که [با این شرط] با تو بیعت کنند.} زبیر بن عوام گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله با نزول این آیه زنان را به بیعت فراخواند و فاطمه بنت اسد مادر علی بن ابی طالب علیه السلام نخستین زنی بود که بیعت کرد.

از ابن عباس نیز روایت است که عبدالله بن أبیّ و دوستانش بیرون شده و با جمعی از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله مواجه شدند. پس عبدالله بن ابی به همراهانش گفت: ببینید چگونه این سفیهان را از جانب شما پاسخ می­دهم. سپس دست علی علیه السّلام را گرفته و گفت: مرحبا به پسرعموی رسول خدا و داماد او، سرور بنی­هاشم بعد از رسول خدا. پس علی صلوات الله علیه فرمود: ای عبدالله، از خدا بترس و دست از نفاق بردار، زیرا منافق بدترین مخلوق خداست. عبدالله گفت: تند مرو یا اباالحسن، به خدا سوگند ایمان ما همچون ایمان شماست. سپس متفرّق شدند، آن­گاه ابن أبی به دوستانش گفت: دیدید با او چه کردم؟ و آنها نیز او را تشویق کردند. در این حال آیه: «وَ إِذَا لَقُواْ الَّذِینَ ءَامَنُواْ قَالُواْ ءَامَنَّا وَ إِذَا خَلَوْاْ إِلیَ شَیَاطِینِهِمْ قَالُواْ إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّمَا نحَْنُ مُسْتهَْزِءُون »، - . بقره/ 14 - {و

چون با کسانی که ایمان آورده اند برخورد کنند، می گویند: «ایمان آوردیم»، و چون با شیطانهای خود خلوت کنند، می گویند: «در حقیقت ما با شماییم، ما فقط [آنان را] ریشخند می کنیم.»} و این آیه از یک طرف بر ایمان علی علیه السّلام چه در ظاهر و چه در باطن دلالت داشت و از طرفی دیگر سخن علی علیه السّلام درباره منافقان را که بدترین مخلوقات هستند، تأیید نمود.

حق تعالی می­فرماید: «أَفَمَن کاَنَ عَلیَ بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْه »، - . هود/ 17 - {آیا

کسی که از جانب پروردگارش بر حجّتی روشن است و شاهدی از [خویشان ] او، پیرو آن است.} ابن عباس گوید: او علی علیه السّلام است که هم شاهد بر پیامبر و هم از خویشان وی است. ابن عباس درباره آیه: «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لهَُمُ الرَّحْمَانُ وُدًّا»، - . مریم/ 96 - {کسانی

که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی [خدای ] رحمان برای آنان محبتی [در دلها] قرار می دهد.} گوید: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است. زید بن

ص: 122

علی از پدرانش از علی علیهم السّلام روایت کرده که فرمود: مردی مرا دید و گفت: یا اباالحسن، به خدا سوگند من تو را به خاطر خدا دوست می­دارم. پس نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله برگشته و او را از سخنان آن مرد آگاه کردم. فرمود: شاید یک خوبی در حق او کرده باشی؟! گفتم: به خدا سوگند کار نیکی برایش نکرده­ام. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سپاس خداوندی را که دل­های مؤمنان با دوستی و موّدت به سوی شما متمایل می­شوند. و آیه یاد شده نازل شد. منظور از آیه: «مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُواْ مَا عَاهَدُواْ اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضیَ نحَْبَهُ وَ مِنهُْم مَّن یَنتَظِر»، - . احزاب/ 23 - {از

میان مؤمنان مردانی اند که به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه وفا کردند. برخی از آنان به شهادت رسیدند و برخی از آنها در [همین ] انتظارند.} علی بن ابی طالب علیه السّلام است که قدم در مسیر جهاد گذاشت و هرگز عقیده خود را تغییر نداد. - . کشف الغمّۀ: 90 _89 -

**[ترجمه]

تَأْوِیلُهُ مَا ذَکَرَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ جُبَیْرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی نُخَبِ الْمَنَاقِبِ رَوَی حَدِیثاً مُسْنَداً عَنِ الْبَاقِرِ علیه السّلام فِی هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ یَسْأَلُونَکَ یَا مُحَمَّدُ أَ عَلِیٌّ وَصِیُّکَ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَوَصِیِّی.

وَ نَقَلَ ابْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنْ رِجَالِهِ بِالْإِسْنَادِ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ قَوْلَهُ تَعَالَی أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُ (1) هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

تَأْوِیلُهُ مَا ذَکَرَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ جُبَیْرٍ فِی نُخَبِ الْمَنَاقِبِ قَالَ رُوِّینَا حَدِیثاً مُسْنَداً عَنْ أَبِی الْوَرْدِ الْإِمَامِیِّ الْمَذْهَبِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُ- عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ الْأَعْمَی هُنَا هُوَ عَدُوُّهُ وَ أُولُو