ص: 2

ص: 3

الموضوع/ الصفحه

الباب الأول باب بیعة أمیر المؤمنین علیه السلام و ما جری بعدها من نکث الناکثین إلی غزوة الجمل 5

الباب الثانی باب احتجاج أم سلمة رضی الله عنها علی عائشة و منعها عن الخروج 149

الباب الثالث باب ورودالبصرة و وقعة الجمل و ما وقع فیها من الاحتجاج 171

الباب الرابع باب احتجاجه علیه السلام علی أهل البصرة و غیرهم بعد انقضاء الحرب و خطبه علیه السلام عند ذلک 221

الباب الخامس باب أحوال عائشة بعد الجمل 265

الباب السادس باب نهی اللّه تعالی و رسوله صّلی الّله علیه و آله عائشة عن مقاتلة علی علیه السلام و إخبار النبیّ صّلی الّله علیه و آله إیّاها بذلک 277

الباب السابع باب أمر الله و رسوله بقتال الناکثین و القاسطین و المارقین و کلّ من قاتل علیاً صلوات اللّه علیه و فی بیان عقاب الناکثین 289

الباب الثامن باب حکم من حارب علیّاً أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه 319

الباب التاسع باب احتجاجات الأئمة علیهم السلام و أصحابهم علی الذین أنکروا علی أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه حروبه 343

الباب العاشر باب خروجه صلوات اللّه علیه من البصرة و قدومه الکوفة إلی خروجه إلی الشام 351

الباب الحادی عشر باب بغی معاویة و امتناع أمیر المؤمنین صلوات الله علیه عن تأمیره و توجّهه إلی الشام للقائه إلی ابتداء غزوات صفین 365

الباب الثانی عشر باب جمل ما وقع بصفین من المحاربات و الاحتجاجات إلی التحکیم 447

ص: 4

**[ترجمه]ص: 1

ص: 2

ص: 3

باب اول: بیعت با امیر مومنان علی علیه السلام و اتفاقات پس از آن، از عهد شکنی ناکثین تا جنگ جمل.....

باب دوم: احتجاج ام سلمه رضی الله عنها بر عایشه و منع او از خروج بر علی علیه السلام.....

باب سوم: ورود به بصره و جنگ جمل و احتجاجات رخ داده در آن.....

باب چهارم: احتجاج امیرالمومنین علیه السلام بر مردم بصره و سایر مردم پس از اتمام جنگ و خطبه­های او در این زمان.....

باب پنجم: عایشه پس از جنگ جمل.....

باب ششم: منع عایشه از سوی خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله از جنگ با علی علیه السلام و خبر دادن پیامبر به وی در مورد این حادثه.....

باب هفتم: دستور خداوند و رسولش برای جنگ با ناکثین، قاسطین، مارقین و هرکسی که با علی علیه السلام بجنگد و بیان عواقب بیعت شکنان.....

باب هشتم: حکم کسانی­که با علی علیه السلام وارد جنگ شده­اند..... باب نهم: احتجاجات ائمه علیهم السلام و یارانشان بر کسانی که جنگ­های امیرالمومنین علی علیه السلام را بر ایشان عیب گرفتند.....

باب دهم: خروج امیرالمومنین علیه السلام از بصره و ورود به کوفه تا خروج به سوی شام.....

باب یازدهم: نافرمانی و سرکشی معاویه و امتناع امیرالمومنین علیه السلام از نصب وی به عنوان والی و حرکت وی به شام برای رویارویی با معاویه تا آغاز جنگ های صفین.....

باب دوازدهم: کلیاتی از رویدادهای صفین، از درگیری­ها و احتجاجات تا حکمیّت..... ابواب ماجراهای پس از قتل عثمان

فتنه­ها، حوادث، جنگ­ها و...

ص: 4

**[ترجمه]

هَذَیْنِ الْمِصْرَیْنِ وَ قَدْ بَایَعْتُ لِطَلْحَةَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ مِنْ بَعْدِکَ فَأَظْهِرَا الطَّلَبَ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ ادْعُوَا النَّاسَ إِلَی ذَلِکَ وَ لْیَکُنْ مِنْکُمَا الْجِدُّ وَ التَّشْمِیرُ أَظْهَرَکُمَا اللَّهُ وَ خَذَلَ مُنَاوِئَکُمَا فَلَمَّا وَصَلَ هَذَا الْکِتَابُ إِلَی الزُّبَیْرِ سُرَّ بِهِ وَ أَعْلَمَ بِهِ طَلْحَةَ وَ أَقْرَأَهُ إِیَّاهُ فَلَمْ یَشُکَّا فِی النُّصْحِ لَهُمَا مِنْ قِبَلِ مُعَاوِیَةَ وَ أَجْمَعَا عِنْدَ ذَلِکَ عَلَی خِلَافِ عَلِیٍّ قَالَ وَ جَاءَ الزُّبَیْرُ وَ طَلْحَةُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام بَعْدَ الْبَیْعَةِ لَهُ بِأَیَّامٍ فَقَالا لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ رَأَیْتَ مَا کُنَّا فِیهِ مِنَ الْجَفْوَةِ فِی وَلَایَةِ عُثْمَانَ کُلِّهَا وَ عَلِمْتَ أَنَّ رَأْیَ عُثْمَانَ کَانَ فِی بَنِی أُمَیَّةَ وَ قَدْ وَلَّاکَ اللَّهُ الْخِلَافَةَ مِنْ بَعْدِهِ فَوَلِّنَا بَعْضَ أَعْمَالِکَ فَقَالَ لَهُمَا ارْضَیَا بِقِسْمِ اللَّهِ لَکُمَا حَتَّی أَرَی رَأْیِی وَ اعْلَمَا أَنِّی لَا أُشْرِکُ فِی أَمَانَتِی إِلَّا مَنْ أَرْضَی بِدِینِهِ وَ أَمَانَتِهِ مِنْ أَصْحَابِی وَ مَنْ قَدْ عَرَفْتُ دَخِیلَهُ فَانْصَرَفَا عَنْهُ وَ قَدْ دَخَلَهُمَا الْیَأْسُ فَاسْتَأْذَنَاهُ فِی الْعُمْرَةِ وَ رُوِیَ أَنَّهُمَا طَلَبَا مِنْهُ أَنْ یُوَلِّیَهُمَا الْمِصْرَیْنِ الْبَصْرَةَ وَ الْکُوفَةَ فَقَالَ حَتَّی أَنْظُرَ ثُمَّ لَمْ یُوَلِّهِمَا فَأَتَیَاهُ فَاسْتَأْذَنَاهُ لِلْعُمْرَةِ فَقَالَ مَا الْعُمْرَةَ تُرِیدَانِ فَحَلَفَا لَهُ بِاللَّهِ مَا الْخِلَافَ عَلَیْهِ وَ لَا نَکْثَ بَیْعَتِهِ یُرِیدَانِ وَ مَا رَأْیُهُمَا غَیْرَ الْعُمْرَةِ قَالَ لَهُمَا فَأَعِیدَا الْبَیْعَةَ لِی ثَانِیاً فَأَعادَاهَا بِأَشَدِّ مَا یَکُونُ مِنَ الْأَیْمَانِ وَ الْمَوَاثِیقِ فَأَذِنَ لَهُمَا فَلَمَّا خَرَجَا مِنْ عِنْدِهِ قَالَ لِمَنْ کَانَ حَاضِراً وَ اللَّهِ لَا تَرَوْنَهُمَا إِلَّا فِی فِئَةٍ یَقْتَتِلَانِ فِیهَا قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَمُرْ بِرَدِّهِمَا عَلَیْکَ قَالَ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْراً کانَ مَفْعُولًا فَلَمَّا خَرَجَا إِلَی مَکَّةَ لَمْ یَلْقَیَا أَحَداً إِلَّا وَ قَالا لَهُ لَیْسَ لِعَلِیٍّ فِی أَعْنَاقِنَا بَیْعَةٌ وَ إِنَّمَا بَایَعْنَاهُ مُکْرَهَیْنِ فَبَلَغَ عَلِیّاً قَوْلُهُمَا فَقَالَ أَبْعَدَهُمَا اللَّهُ وَ أَغْرَبَ دَارَهُمَا أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّهُمَا سَیَقْتُلَانِ أَنْفُسَهُمَا أَخْبَثَ مَقْتَلٍ وَ یَأْتِیَانِ مَنْ وَرَدَا عَلَیْهِ بِأَشْأَمِ یَوْمٍ وَ اللَّهِ مَا الْعُمْرَةَ یُرِیدَانِ وَ لَقَدْ أَتَیَانِی بِوَجْهِی فَاجِرَیْنِ وَ رَجَعَا بِوَجْهِی غَادِرَیْنِ نَاکِثَیْنِ وَ اللَّهِ لَا یَلْقَیَانَنِی بَعْدَ الْیَوْمِ إِلَّا فِی کَتِیبَةٍ خَشْنَاءَ یَقْتُلَانِ فِیهَا أَنْفُسَهُمَا فَبُعْداً لَهُمَا وَ سُحْقاً.

ص: 6

**[ترجمه]می­گویم: ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه می­نویسد: امام علی علیه السلام روزی که زبیر با او بیعت کرد، خطاب به او فرمود: من بیم آن دارم که عهد­شکنی کرده و بیعت خود را نقض کنی!؟ او گفت: نترس من هرگز چنین نخواهم کرد. امام فرمود: آیا در این مورد حاضری خدا را کفیل و ضامن خود قرار دهی؟ جواب داد: بله در این مورد خداوند کفیل من است.

زمانی­که مردم با علی علیه السلام بیعت کردند، وی طی نامه­ای به معاویه نوشت: اما بعد، مردم بدون مشورت با من عثمان را به قتل رساندند اما پس از مشورت و گفتگو با هم، با من بیعت کردند. زمانی­که نامه­ام به تو رسید با من بیعت کن و از نزد خود، اشراف شام را برای بیعت نزد من بفرست.

هنگامی­که فرستاده امام نزد معاویه آمده و نامه را برای او خواند، وی نامه­ای را توسط شخصی از قبیله بنی عبس به زبیر بن عوام فرستاد. در این نامه آمده بود:

به نام خداوند بخشنده مهربان، به بنده خدا، امیرمومنان زبیر از معاویه بن ابوسفیان، درود بر شما، اما بعد، من از مردم شام برای تو بیعت گرفته­ام آنان هم اجابت کرده و به عنوان بیعت سوگند یاد کرده­اند، پس کوفه و بصره را اختیار کن مبادا پسر ابوطالب از تو پیشی گیرد.

ص: 5

در صورت از دست دادن این دو شهر دیگر چیزی نخواهی داشت. پس از تو نیز از مردم برای طلحه بن عبیدالله بیعت گرفته­ام. لذا به خون­خواهی عثمان قیام کرده و مردم را نیز بدان فرا بخوانید باید آستین بالا زده و جدیّت به خرج دهید خداوند شما را یاری فرماید و مخالفان شما را خوار کند.

زمانی که این نامه به زبیر رسید، وی از بابت آن مسرور گشت و طلحه را نسبت به مضمون آن آگاه ساخت و برای او خواند. آن­دو در مورد نصیحت معاویه نسبت به خود تردیدی نکردند لذا بنای مخالفت با امام علی علیه السلام را گذاشتند.

ابن ابی­الحدید می­گوید: طلحه و زبیر چند روز پس از بیعت نزد امام آمده و گفتند: ای امیر مومنان از تبعیض­هایی که در زمان خلافت عثمان بر ما گذشت آگاهی داری. عثمان به بنی امیه بیشتر تمایل داشت اکنون که خداوند خلافت را در دستان شما قرار داده است زمام برخی امور را به ما بسپار. امام پاسخ داد: به قسمت الهی راضی باشید تا ببینم چه می­شود و بدانید من در امانت خلافت از اصحاب خود کسی را شریک می­کنم که نسبت به دین­داری و امانت­داری او رضایت داشته باشم و باطن وی را خوب بشناسم، از این رو آنان از نزد امام خارج شدند در حالی که ناراحت و مأیوس بودند، پس از امام برای انجام عمره کسب اجازه کردند.

روایت شده است که آنان از امام درخواست ولایت بصره و کوفه را کردند که امام فرمود: تا ببینیم چه می­شود. امام این دو منطقه را به آنان واگذار نکرد لذا آمدند و اجازه خواستند تا برای ادای عمره به مکه بروند. امام به آنان فرمود: شما قصد انجام عمره ندارید. آنان به خداوند سوگند یاد کردند که قصد مخالفت و بیعت­شکنی نداشته و صرفاً قصد بجای آوردن عمره را دارند. امام فرمود: پس بیعت خود را دوباره تجدید کنید. آن­دو نیز به محکم­ترین صورت ممکن قسم یاد کردند سپس امام اجازه عمره داد.

زمانی که طلحه و زبیر از نزد امام خارج شدند، وی خطاب به افرادی که در آنجا حاضر بودند فرمود: آن­دو یقیناً دست به سلاح خواهند برد. حاضران گفتند: یا امیرمومنان دستور دهید آنان را بازگردانند. امام فرمود: آنچه را که خداوند تقدیر کند اتفاق خواهد افتاد.

زمانی که آنان به سوی مکه به­راه افتادند، به هر کسی که برخورد می­کردند می­گفتند: علی بر گردن ما هیچ حق بیعتی ندارد. ما از روی اکراه بیعت کرده بودیم .

امام پس از شنیدن این سخن آنان فرمود: خدا آنان را هلاک گرداند و خانه­شان دور باد. به خدا قسم دانستم که آنان خود را به بدترین صورت ممکن به کشتن خواهند داد و پیروان خود را به فجیع­ترین روز خواهند انداخت. به خدا قسم آنان قصد انجام عمره ندارند آنان ظالمانه نزد من آمدند و وقتی مرا ترک کردند بیعت خود را ناجوان­مردانه شکسته بودند. پس از این مرا فقط در صورت لشکری تا دندان مسلّح خواهند دید که خود را در آن به کشتن خواهند داد، پس هلاک شوند و نابود گردند. - . شرح نهج البلاغه 1: 230 -

ص: 6

**[ترجمه]

دَعْنِی أَضْرِبْ عُنُقَهُ قَالَ دَعُوهُ أَنَا کَفِیلُهُ إِنَّکَ مَا عَلِمْتُ لَسَیِّئُ الْخُلُقِ صَغِیراً وَ کَبِیراً وَ بَایَعَتِ الْأَنْصَارُ إِلَّا نَفَراً یَسِیراً مِنْهُمْ حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ وَ کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ وَ سَلَمَةُ بْنُ مَخْلَدٍ وَ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مَسْلَمَةَ وَ النُّعْمَانُ بْنُ بَشِیرٍ وَ زَیْدُ بْنُ ثَابِتٍ وَ کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ وَ رَافِعُ بْنُ خَدِیجٍ وَ فَضَالَةُ بْنُ عُبَیْدٍ وَ کَعْبُ بْنُ عُجْرَةَ وَ کَانُوا عُثْمَانِیَّةً فَأَمَّا النُّعْمَانُ بْنُ بَشِیرٍ فَإِنَّهُ أَخَذَ أَصَابِعَ نَائِلَةَ امْرَأَةِ عُثْمَانَ الَّتِی قُطِعَتْ وَ قَمِیصَ عُثْمَانَ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ وَ هَرَبَ بِهِ فَلَحِقَ بِالشَّامِ فَکَانَ مُعَاوِیَةُ یُعَلِّقُ قَمِیصَ عُثْمَانَ وَ فِیهِ الْأَصَابِعُ فَإِذَا رَأَوْا ذَلِکَ أَهْلُ الشَّامِ ازْدَادُوا غَیْظاً وَ جَدُّوا فِی أَمْرِهِمْ وَ رُوِیَ أَنَّهُمْ لَمَّا أَتَوْا عَلِیّاً لِیُبَایِعُوهُ قَالَ دَعُونِی وَ الْتَمِسُوا غَیْرِی فَإِنَّا مُسْتَقْبِلُونَ أَمْراً لَهُ وُجُوهٌ وَ لَهُ أَلْوَانٌ لَا تَقُومُ لَهُ الْقُلُوبُ وَ لَا تَثْبُتُ عَلَیْهِ الْعُقُولُ (1) فَقَالُوا نَنْشُدُکَ اللَّهَ أَ لَا تَرَی مَا نَحْنُ فِیهِ أَ لَا تَرَی الْإِسْلَامَ أَ لَا تَرَی الْفِتْنَةَ أَ لَا تَخَافُ اللَّهَ فَقَالَ قَدْ أَجَبْتُکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنِّی إِنْ أَجَبْتُکُمْ أَرْکَبُ بِکُمْ مَا أَعْلَمُ فَإِنْ تَرَکْتُمُونِی فَإِنَّمَا أَنَا کَأَحَدِکُمْ إِلَّا أَنِّی مِنْ أَسْمَعِکُمْ وَ أَطْوَعِکُمْ لِمَنْ وَلَّیْتُمُوهُ ثُمَّ افْتَرَقُوا عَلَی ذَلِکَ وَ اتَّعَدُوا الْغَدَ فَلَمَّا أَصْبَحُوا یَوْمَ الْبَیْعَةِ وَ هُوَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ حَضَرَ النَّاسُ الْمَسْجِدَ وَ جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ عَنْ مَلَإٍ وَ إِذْنٍ إِنَّ هَذَا أَمْرُکُمْ لَیْسَ لِأَحَدٍ فِیهِ حَقٌّ إِلَّا مَنْ أَمَّرْتُمْ وَ قَدِ افْتَرَقْنَا بِالْأَمْسِ عَلَی أَمْرٍ وَ کُنْتُ کَارِهاً لِأَمْرِکُمْ فَأَبَیْتُمْ إِلَّا أَنْ أَکُونَ عَلَیْکُمْ أَلَا وَ إِنَّهُ لَیْسَ لِی دُونَکُمْ إِلَّا مَفَاتِیحُ مَا لَکُمْ مَعِی وَ لَیْسَ لِی أَنْ آخُذَ دِرْهَماً دُونَکُمْ فَإِنْ شِئْتُمْ قَعَدْتُ لَکُمْ وَ إِلَّا فَلَا آخُذُ عَلَی أَحَدٍ فَقَالُوا نَحْنُ عَلَی مَا فَارَقْنَاکَ عَلَیْهِ بِالْأَمْسِ فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ

ص: 8

وَ بُویِعَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِخَمْسٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ سَنَةَ خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ أَوَّلُ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا عَلِیٌّ علیه السلام حِینَ اسْتُخْلِفَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ کِتَاباً هَادِیاً بَیَّنَ فِیهِ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ فَخُذُوا بِالْخَیْرِ وَ دَعُوا الشَّرَّ الْفَرَائِضَ أَدُّوهَا إِلَی اللَّهِ تُؤَدِّکُمْ إِلَی الْجَنَّةِ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ حُرُمَاتٍ غَیْرَ مَجْهُولَةٍ وَ فَضَّلَ حُرْمَةَ الْمُسْلِمِ عَلَی الْحُرَمِ کُلِّهَا وَ شَدَّ بِالْإِخْلَاصِ وَ التَّوْحِیدِ حُقُوقَ الْمُسْلِمِینَ فَالْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لَا یَحِلُّ أَذَی امْرِئٍ مُسْلِمٍ إِلَّا بِمَا یَجِبُ بَادِرُوا أَمْرَ الْعَامَّةِ وَ خَاصَّةَ أَحَدِکُمْ [وَ هُوَ] الْمَوْتُ فَإِنَّ النَّاسَ أَمَامَکُمْ وَ إِنَّمَا خَلْفَکُمُ السَّاعَةُ تَحْدُوکُمْ تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا فَإِنَّمَا یَنْتَظِرُ النَّاسُ بِآخِرِکُمْ اتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ إِنَّکُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّی عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوهُ فَإِذَا رَأَیْتُمُ الْخَیْرَ فَخُذُوهُ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ الشَّرَّ فَدَعُوهُ (1).

**[ترجمه] - . مانند این روایت را طبری در تاریخ خود جلد 4: 427 آورده است. و نیز بلاذری در کتاب انساب الاسراف ج 2: 205 آن را ذکر کرده است. - ابن اثیر در کتاب الکامل فی التاریخ می­نویسد: پس از کشته شدن عثمان، صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله از مهاجرین و انصار از جمله طلحه و زبیر، نزد امام علیه السلام آمدند و گفتند: مردم باید امامی داشته باشند. امام فرمود: در این امر نیازی به من نیست شما هر کسی را که انتخاب کنید مورد رضایت من نیز می­باشد. آنان گفتند: ما غیر از تو کسی را انتخاب نمی­کنیم. رفت و آمد زیادی کردند و در نهایت خطاب به امام گفتند: ما کسی را سزاوارتر از تو که دارای سابقه طولانی­تر در اسلام و حق قرابت بیشتری با پیامبر صلی الله علیه و آله داشته باشد سراغ نداریم. امام فرمود: اصرار نکنید من اگر وزیر باشم بهتر از آن است که امیر باشم. گفتند: به خدا سوگند تا با تو بیعت نکنیم کار دیگری انجام نخواهیم داد. امام فرمود: پس (بیعت) فقط باید در مسجد صورت گیرد. بیعت با من نباید مخفیانه بلکه باید در مسجد انجام گیرد. امام در این هنگام در منزل خود بود و نیز گفته شده است که در باغ بنی عمرو بن مبذول بوده است. لذا به سمت مسجد حرکت کرد در حالی که یک شلوار و پیراهن به تن و عمامه­ای از جنس خزّ به سر داشت و کفش خود را به دست گرفته و بر عصا تکیه زده بود، پس مردم با ایشان بیعت کردند.

از میان مردم اولین کسی که بیعت کرد طلحه بن عبید الله بود. حبیب بن ذؤیب نگاهی کرد و گفت: انا لله و انا الیه راجعون (ما از خدایم و بسوی او بازمی­ گردیم) اولین دستی که برای بیعت دراز شد، دست شَل است این امر به سرانجام نخواهد رسید. سپس زبیر بیعت کرد. امام به آن­دو فرمود: اگر دوست دارید با من بیعت کنید و اگر دوست دارید من با شما بیعت کنم. آنان پاسخ دادند: ما با تو بیعت می­کنیم. آنان بعداً گفتند: ما از ترس جان خود بیعت کردیم چون می­دانستیم او با ما بیعت نمی­کند. آن­دو چهار ماه پس از بیعت به مکه گریختند.

پس از بیعت طلحه و زبیر، مردم نیز بیعت نمودند.

سعد بن ابی وقاص را آوردند. امام فرمود: بیعت کن. او گفت: قبل از مردم بیعت نمی­کنم اما به خدا قسم از جانب من برای تو خوف و خطری نیز نخواهد بود. امام فرمود: رهایش کنید. پسر عمر را آوردند و گفتند: بیعت کن. وی گفت: تا مردم بیعت نکنند من بیعت نمی­کنم. امام فرمود: کفیلی بیاور او گفت: کفیلی ندارم. مالک اشتر به امام گفت:

ص: 7

اجازه دهید سرش را از تنش جدا کنم.

امام فرمود: رهایش کنید من کفیل او، من برای شخص بد اخلاق، کوچک و بزرگ نمی شناسم. انصار بیعت کردند بغیر از هشت نفر که عثمانی بودند این افراد عبارت بودند از حسان بن ثابت، کعب بن مالک، سلمه بن مخلد، ابو سعید خدری، محمد بن مسلمه، نعمان بن بشیر، زید بن ثابت، کعب بن مالک، رافع بن خدیج، فضالة بن عبید و کعب بن عجره.

اما نعمان بن بشیر با انگشتان بریده شده نائله زن عثمان و پیراهن وی که در آن کشته شده بود، عازم شام شد. معاویه پیراهن عثمان را در حالی که انگشتان نائله در آن بود آویزان می­کرد. این موضوع سبب افزایش خشم و جدی­تر شدن مردم شام شد.

و نقل شده است، زمانی که مردم برای بیعت آمدند، امام فرمود: مرا رها کنید و به دنبال شخص دیگری باشید، زیرا ما به استقبال حوادث و اموری می رویم که رنگارنگ و فتنه آمیز است، و چهره های گوناگون دارد، حوادثی که دل ها بر آن استوار و عقل ها بر آن پایدار نمی ماند.

مردم گفتند: تو را به خدا، آیا اوضاع ما را نمی­بینی؟ آیا اسلام را نمی­بینی؟ آیا فتنه ها را نمی­بینی؟ آیا از خدا نمی­ترسی؟ امام فرمود: پذیرفتم، [اما با این حال] بدانید اگر دعوت شما را بپذیرم، بر اساس آنچه که می دانم با شما رفتار می کنم، اما اگر مرا رها کنید چون یکی از شما هستم که حتی از شنواترین و مطیع ترین شما نسبت به رئیس حکومت خواهم بود.

مردم متفرق شدند و قرار گذاشتند فردا جمع شوند. وقتی روز بیعت یعنی جمعه فرا رسید مردم در مسجد جمع شدند. امام آمد و بالای منبر رفته و فرمود: ای مردم از اشراف و اقوام مختلف، این امر خلافتتان از آن شماست و غیر از آن شخصی که خود شما امور آن را بر عهده وی نهادید، هیچ کس دیگری صاحب اختیار نیست. دیروز در مورد خلافت با هم اختلاف نظر داشتیم که من برای عهده­داری آن کراهت داشتم. اما شما اصرار داشتید که من ولایت شما را به دست گیرم. آگاه باشید که من در مقابل شما غیر از کلیدهای آنچه­ که به من سپرده­اید، ندارم و من حق ندارم که درهمی بیشتر از شما برای خود بردارم. اگر بخواهید خلافت را رها می­کنم و گرنه برای کسی چیزی بیشتر اختصاص نخواهم داد. مردم گفتند: ما همچنان بر خلافت تو اصرار داریم. فرمود: خداوندا، شاهد باش.

ص: 8

بیعت در روز جمعه پنج روز مانده به پایان ماه ذی­حجه سال سی و پنج هجری واقع شد. اولین خطبه­ای که ایشان در دوران خلافتش ایراد فرمود پس از حمد خداوند متعال و ثنای او بشرح ذیل است:

خداوند بزرگ کتابی هدایت گر فرستاد، نیکی و بدی، خیر و شر را آشکارا در آن بیان فرمود. پس راه نیکی در پیش گیرید و از شر و بدی پرهیز کنید، فرائض را ادا نمایید تا خداوند شما را به بهشت برساند. خداوند چیزهایی را حرام کرده که ناشناخته نیست، و چیزهایی را حلال کرده که از عیب خالی است. و در این میان حرمت مسلمان را بر هر حرمتی برتری بخشید و حفظ حقوق مسلمانان را به وسیله اخلاص و توحید استوار کرد. پس مسلمان کسی است که مسلمانان از زبان و دست او آزاری نبینند، مگر آنجا که حق باشد، و آزار مسلمان روا نیست جز در آنچه که واجب باشد. به سوی مرگ که همگانی است، و فرد فرد شما را از آن گریزی نیست بشتابید، همانا مردم در پیش روی شما می روند، و قیامت از پشت سر، شما را می خواند. سبکبار شوید تا به قافله برسید، که پیش رفتگان در انتظار باز ماندگانند .

از خدا در مورد بندگان و شهرهایش بترسید، و تقوا پیشه کنید زیرا شما در پیشگاه خداوند، حتی از شهرها و خانه ها و حیوانات بازخواست می شوید. خدا را اطاعت کنید و از فرمان خدا سرباز مدارید، اگر خیری دیدید برگزینید، و اگر شر و بدی دیدید از آن دوری کنید. - . و همانند آن را طبری از السری از شعیب از سیف از سلیمان بن ابوالمغیره از امام سجاد علیه السلام نقل کرده است.

این روایت را سید رضی رحمت الله علیه در المختار (165) باب خطبه با الفاظ بهتر آورده است. -

**[ترجمه]

الْیَمِینُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ وَ الْوُسْطَی الْجَادَّةُ مَنْهَجٌ عَلَیْهِ بَاقِی الْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ آثَارِ النُّبُوَّةِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی دَاوَی هَذِهِ الْأُمَّةَ بِدَوَاءَیْنِ السَّوْطِ وَ السَّیْفِ لَا هَوَادَةَ عِنْدَ الْإِمَامِ فِیهِمَا فَاسْتَتِرُوا بِبُیُوتِکُمْ وَ أَصْلِحُوا فِیمَا بَیْنَکُمْ وَ التَّوْبَةُ مِنْ وَرَائِکُمْ مَنْ أَبْدَی صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَکَ قَدْ کَانَتْ أُمُورٌ لَمْ تَکُونُوا عِنْدِی فِیهَا مَعْذُورِینَ أَمَا إِنِّی لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ سَبَقَ الرَّجُلَانِ وَ قَامَ الثَّالِثُ کَالْغُرَابِ هِمَّتُهُ بَطْنُهُ وَیْلَهُ [وَیْحَهُ] لَوْ قُصَّ جَنَاحَاهُ وَ قُطِعَ رَأْسُهُ کَانَ خَیْراً لَهُ انْظُرُوا فَإِنْ أَنْکَرْتُمْ فَأَنْکِرُوا وَ إِنْ عَرَفْتُمْ فَبَادِرُوا [فَآزِرُوا] حَقٌّ وَ بَاطِلٌ وَ لِکُلٍّ أَهْلٌ وَ لَئِنْ أَمِرَ الْبَاطِلُ فَلَقَدِیماً فَعَلَ وَ لَئِنْ قَلَّ الْحَقُّ فَلَرُبَّمَا وَ لَعَلَّ وَ قَلَّمَا أَدْبَرَ شَیْ ءٌ فَأَقْبَلَ وَ لَئِنْ رَجَعَتْ إِلَیْکُمْ أُمُورُکُمْ [نُفُوسُکُمْ] إِنَّکُمْ لَسُعَدَاءُ وَ إِنِّی لَأَخْشَی أَنْ تَکُونُوا فِی فَتْرَةٍ وَ مَا عَلَیَّ إِلَّا الِاجْتِهَادُ أَلَا وَ إِنَّ أَبْرَارَ عِتْرَتِی وَ أَطَایِبَ أَرُومَتِی أَحْلَمُ النَّاسِ صِغَاراً وَ أَعْلَمُ النَّاسِ کِبَاراً أَلَا وَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ مِنْ عِلْمِ اللَّهِ عَلِمْنَا وَ بِحُکْمِ اللَّهِ حَکَمْنَا وَ بِقَوْلِ صَادِقٍ أَخَذْنَا مِنْ قَوْلِ صَادِقٍ سَمِعْنَا فَإِنْ تَتَّبِعُوا آثَارَنَا تَهْتَدُوا بِبَصَائِرِنَا وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُوا یُهْلِکْکُمُ اللَّهُ بِأَیْدِینَا مَعَنَا رَایَةُ الْحَقِّ مَنْ تَبِعَهَا لَحِقَ وَ مَنْ تَأَخَّرَ عَنْهَا غَرِقَ أَلَا وَ بِنَا تُدْرَکُ تِرَةُ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ بِنَا تُخْلَعُ رِبْقَةُ الذُّلِّ مِنْ أَعْنَاقِکُمْ وَ بِنَا فَتَحَ اللَّهُ لَا بِکُمْ وَ بِنَا یَخْتِمُ لَا بِکُمْ.

**[ترجمه] - . ارشاد: 136 - ارشاد: خاصه و عامه و ابوعبیده معمر بن المثنی و سایرین از طریق افرادی که دشمنان شیعه روایت آنها را پذیرفته اند، از امیر مومنان علی علیه السلام نقل کرده­اند که امام پس از بیعت مردم با وی که پس از کشته شدن عثمان صورت گرفت، اولین خطبه خود را این چنین ایراد فرمود: اما بعد، مهربانی نکند کسی بر دیگری جز اینکه بر خود کند، سرگرم و مشغول شد کسی که بهشت و جهنم در پیش روی اوست. سپس آن حضرت بندگان خدا را به چند گروه تقسیم می­کند : کوشش کننده پویا، و خواهانی که امیدوار است و آن کس که کوتاهی در انجام فرامین الهی کند و جایگاهش دوزخ است، این سه دسته، و دو دسته دیگرند که: یکی فرشته ای است که با بال خود پرواز می­کند، و دیگر پیغمبری که خداوند در همه احوال دستگیر اوست، و ششمین ندارد. هر که ادعای باطل کرد هلاک شد، و هر که در میان حق دیگران در آمد نابود گشت،

ص: 9

راست و چپ گمراه کننده است، و راه وسط راه حق است، که کتاب باقیمانده و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و آثار نبوت بر آن راه (شاهد و گواه) است، به راستی خدای تعالی دردهای این امت را با دو دارو درمان کرده: یکی تازیانه، و دیگری شمشیر، که نزد امام در آن دو مماشات و مدارا کردن نیست. پس در خانه های خود پنهان شوید و گرفتاری های خود را اصلاح کنید، و توبه دنبال شما است. کسی که یک­جانبه حق را آشکار کند هلاک شود. در زمان گذشته کارهایی انجام شد که شما نزد من در آنها معذور نیستید. آگاه باشید اگر من بخواهم گفتنی ها را بگویم می­گویم: خدا از خطاهای گذشته درگذرد، آن دو مرد (ابوبکر و عمر) پیشی گرفته و گذشتند، و سومی (یعنی عثمان) بپا خاست مانند کلاغ که همّ و غمّش شکمش بود، وای بر او اگر هر دو بالش کنده می شد و سرش جدا می شد برای او بهتر بود، بنگرید اگر نادرست پندارید، (سخنان مرا) آن را انکار کنید، و اگر (بدرستی) می­شناسید پس دست از (لجاج) بردارید، حق و باطلی (در کار) است، و برای هر یک (از آن دو) أهل (و خاندانی) است، پس اگر باطل بسیار باشد (شگفت نیست، زیرا) از قدیم هم بسیار بوده که مرتکب می شدند، و اگر حق کم باشد امید است بسیار گردد و کم است که چیزی برود و دوباره رو آورد و اگر امور شما به شما بازگردد شما سعادتمند خواهید شد، و من می­ترسم که شما (مانند مردم جاهلیت) در زمان فترت باشید و بر من نیست جز کوشش کردن (در اصلاح امور و اندرز دادن).

آگاه باشید که نیکان عترت من، و پاکان خاندان من در کودکی بردبارترین مردمان هستند، و در بزرگی داناترین ایشانند، آگاه باشید ما خاندانی هستیم که دانش ما از دانش خدا است و حکم کردن ما به حکم خدا است، و در گفتار راست می­گوییم. پس اگر پیروی از آثار ما کنید به بینایی­های ما هدایت می­شوید، و اگر (پیروی) نکنید خداوند شما را بدست ما نابود خواهد کرد. پرچم حق (و حقیقت) با ماست، هر کس پیرویش کند به حق گرائیده و هر کس از آن باز ماند (در دریای سرگردانی و گمراهی) غرق شود، آگاه باشید که بوسیله ما بازخواست خون هر مؤمنی خواهد شد، و به سبب ما ریسمان خواری و ذلت از گردن­های شما کنده و دور می­شود، و بوسیله ما خدا (کارها را) گشود نه با شما، و به سبب ما (کارها) پایان پذیرد نه با شما.

**[ترجمه]

وَ طَالِبٌ بَطِی ءٌ رَجَا وَ مُقَصِّرٌ فِی النَّارِ هَوَی الْیَمِینُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّرِیقُ الْوُسْطَی هِیَ الْجَادَّةُ عَلَیْهَا بَاقِی الْکِتَابِ وَ آثَارُ النُّبُوَّةِ وَ مِنْهَا مَنْفَذُ السُّنَّةِ وَ إِلَیْهَا مَصِیرُ الْعَاقِبَةِ هَلَکَ مَنِ ادَّعَی وَ خابَ مَنِ افْتَری مَنْ أَبْدَی صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَکَ عِنْدَ جَهَلَةِ النَّاسِ وَ کَفَی بِالْمَرْءِ جَهْلًا أَنْ لَا یَعْرِفَ قَدْرَهُ لَا یَهْلِکُ عَلَی التَّقْوَی سِنْخُ أَصْلٍ وَ لَا یَظْمَأُ عَلَیْهَا زَرْعُ [حَرْثُ] قَوْمٍ فَاسْتَتِرُوا بِبُیُوتِکُمْ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ وَ التَّوْبَةُ مِنْ وَرَائِکُمْ فَلَا یَحْمَدْ حَامِدٌ إِلَّا رَبَّهُ وَ لَا یَلُمْ لَائِمٌ إِلَّا نَفْسَهُ.

**[ترجمه]می­گویم در نهج البلاغه چنین آمده: آن کس که بهشت و دوزخ را پیش روی خود دارد، در تلاش است. برخی از مردم به سرعت به سوی حق پیش می روند، که اهل نجاتند،

ص: 10

و بعضی به کندی می روند و امیدوارند، و دیگری کوتاهی می کند و در آتش جهنّم گرفتار است. چپ و راست گمراهی، و راه میانه، جادّه مستقیم الهی است که قرآن و آثار نبوّت، آن را سفارش می کند، و گذرگاه سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است و سرانجام، بازگشت همه بدان سو می باشد. ادّعا کننده باطل نابود شد، و دروغگو زیان کرد، هر کس با حق در افتاد هلاک گردید. نادانی انسان همین بس که قدر خویش نشناسد. آن چه بر أساس تقوا پایه گذاری شود، نابود نگردد. کشتزاری که با تقوا آبیاری شود، تشنگی ندارد. مردم به خانه های خود روی آورید، مسائل میان خود را اصلاح کنید، توبه و بازگشت پس از زشتی ها میسّر است. جز پروردگار خود، دیگری را ستایش نکنید و جز خویشتن خویش دیگری را سرزنش ننمایید.

**[ترجمه]

و قوله شغل من الجنة و النار أمامه یرید به أن من کانت هاتان الداران أمامه لفی شغل عن أمور الدنیا إن کان رشیدا.

و قوله ساع مجتهد إلی قوله لا سادس کلام تقدیره المکلفون علی خمسة أقسام ساع مجتهد و طالب راج و مقصر هالک ثم قال ثلاثة أی فهو ثلاثة أقسام و هذا ینظر إلی قوله تعالی ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ثم ذکر القسمین الرابع و الخامس فقال هما ملک طار بجناحیه و نبی أخذ الله بیده یرید عصمة هذین النوعین من القبیح ثم قال لا سادس أی لم یبق فی المکلفین قسم سادس.

و قوله هلک من ادعی یرید هلک من ادعی و کذب لا بد من تقدیر ذلک لأن الدعوی یعم الصدق و الکذب و کأنه یقول هلک من ادعی الإمامة و ردی من اقتحمها و ولجها من غیر استحقاق لأن کلامه فی هذه الخطبة کله کنایات عن الإمامة لا عن غیرها.

و قوله الیمین و الشمال مضلة مثال لأن السالک الطریق المنهج اللاحب ناج و العادل عنها یمینا و شمالا معرض للخطر.

و قوله صلی الله علیه و آله کالغراب یعنی فی الحرص و الجشع و الغراب یقع علی الجیفة و یقع علی التمرة و علی الحبة و فی المثل أشجع من غراب و أحرص من غراب.

و قوله ویحه لو قص یرید لو کان قتل أو مات قبل أن یتلبس بالخلافة لکان خیرا له من أن یعیش و یدخل فیها.

ثم قال لهم افکروا فیما قد قلت فإن کان منکرا فأنکروه و إن کان حقا فأعینوا علیه.

و قوله استتروا فی بیوتکم نهی لهم عن العصبیة و الاجتماع و التحزب فقد کان قوم بعد قتل عثمان تکلموا فی قتله من شیعة بنی أمیة بالمدینة.

ص: 12

و أما قوله قد کانت أمور فمراده أمر عثمان و تقدیمه فی الخلافة علیه.

و من الناس من یحمل ذلک علی خلافة الشیخین أیضا و یبعد عندی أن یکون أراده لأن المدة قد کانت طالت و لم یبق من یعاتبه (1) و لسنا نمنع من أن یکون فی کلامه الکثیر من التوجد و التألم لصرف الخلافة بعد وفاة رسول الله صلی الله علیه و آله عنه و إنما کلامنا الآن فی هذه اللفظات التی فی هذه الخطبة علی أن قوله سبق الرجلان و الاقتصار علی ذلک فیه کفایة فی انحرافه عنهما.

و أما قوله حق و باطل إلی آخر الفصل فمعناه کل أمر إما حق و إما باطل و لکل واحد من هذین أهل و ما زال أهل الباطل أکثر من أهل الحق و لئن کان الحق قلیلا فربما کثر و لعله ینتصر أهله ثم قال علی سبیل التضجر بنفسه و قلما أدبر شی ء فأقبل استبعد علیه السلام أن تعود دولة قوم بعد زوالها عنهم.

ثم قال و لئن رجعت إلیکم أمورکم أی إن ساعدنی الوقت و تمکنت من أن أحکم فیکم بحکم الله تعالی و رسوله و عادت إلیکم أیام شبیهة بأیام رسول الله صلی الله علیه و آله و سیرة مماثلة لسیرته فی أصحابه إنکم لسعداء ثم قال و إنی لأخشی أن تکونوا فی فترة الفترة هی الأزمنة التی بین الأنبیاء إذا انقطعت الرسل فیها فیقول علیه السلام إنی لأخشی أن لا أتمکن من الحکم بکتاب الله تعالی فیکم فتکونوا کالأمم الذین فی أزمنة الفترة لا یرجعون إلی نبی یشافههم بالشرائع و الأحکام و کأنه علیه السلام قد کان یعلم أن الأمر سیضطرب علیه (2).

ص: 13

ثم قال و ما علینا إلا الاجتهاد یقول أنا أعمل بما یجب علی من الاجتهاد فی القیام بالشریعة و عزل ولاة السوء عن المسلمین فإن تم ما أریده فذاک و إلا کنت قد أعذرت.

و أما التتمة المرویة عن جعفر بن محمد علیهما السلام فواضحة الألفاظ و قوله فی آخرها و بنا یختم لا بکم إشارة إلی المهدی علیه السلام الذی یظهر فی آخر الزمان من ولد فاطمة علیها السلام.

**[ترجمه] - . بیان و تبیین: 44 و المختار (56) کتاب نهج السعاده 1: 191 و شرح نهج البلاغه 1: 224 - ابن ابی الحدید به نقل از کتاب البیان و التبیان جاحظ و او نیز به نقل از ابو عبیده معمر بن المثنی می­نویسد: اولین خطبه­ای که امیرالمومنین علیه السلام در مدینه پس از عهده­دار شدن حکومت ایراد کرد پس از ستایش خداوند و درود فرستادن بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آگاه باشید که رعایت نمی­کند...». این خطبه تا «ما علینا إلا الإجتهاد» ادامه می­یابد. جاحظ در ادامه به نقل از ابو عبیده می­گوید: در روایتی از امام صادق علیه السلام به نقل از پدران خود چنین آمده است: «بدانید ابرار عترت من...». تا کلام ایشان که فرمود: «امور به ما ختم می­شود نه به شما».

ابن ابی الحدید می­گوید: فرمود: «لایرعینّ» یعنی باقی نمی­گذارند گفته می­شود: أرعیت یعنی باقی گذاشتم. می­گوید: هرکس بر مردم باقی می­گذارد در واقع برای خود باقی می­گذارد. «الهوادة» رفاقت و صلح که اصل آن بمعنای نرمی و آسانی است. «التهوید»: به آرامی راه رفتن. «آزرت زیداً» یعنی زید را کمک کردم. «الترة»: فرد طاق . «الربقة»: طنابی که به گردن گوسفندان می­بندند. «ردی»: هلاک شد از ماده «الردی» مانند «عمی» (کور شد) از ماده «العمی» (کوری) و «شجی» (گلوگیر شد) از ماده «الشجی» (گلوگیری).

ص: 11

و منظور از: «آن کس که بهشت و دوزخ را پیش روی خود دارد، در تلاش است» آنست که کسی که این دو خانه در برابرش قرار داشته اگر رشید و بالغ باشد امور دنیا او را مشغول نمی سازد .

و فرمود: «ساع مجتهد» تا «لا سادس»: تقدیر این کلام اینست که افراد مکلف پنج دسته­اند. گروهی تلاشگر، گروهی خواهان و امیدوار و گروهی سست که به هلاکت می­رسند سپس می­فرماید «سه گروهند» این کلام ایشان اشاره دارد به آیه 32 سوره مبارکه فاطر: «سپس این کتاب را به آن بندگان خود که [آنان را] برگزیده بودیم، به میراث دادیم پس برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی از ایشان میانه رو، و برخی از آنان در کارهای نیک به فرمان خدا پیشگامند».

سپس به بیان دو گروه دیگر یعنی گروههای چهارم و پنجم می­پردازند: این دو گروه عبارتند از فرشته­ای که به پرواز در می­آید و پیامبری که خداوند دست او را می­گیرد. منظور عصمت این دو گروه از زشتیهاست. سپس فرمود: «لا سادس» یعنی گروه ششمی در میان افراد مکلف وجود ندارد.

فرمود: «هلک من إدعی» هر کس مدعی شود هلاک می­گردد. منظور کسی است که ادعای دروغ بکند. در تقدیر بودن لفظ «دروغ» ضروری است چون ادعا هم شامل «دروغ» است و هم شامل «راست». گویی که فرموده باشد: هلاک می­گردد کسی که ادعای امامت کند و هلاک می­شود کسی که بدان یورش آورد (به چنگ آورد) بدون آنکه حق وی باشد چون فرمایشات ایشان در این خطبه همگی اشاره به امامت دارد و لا غیر.

و فرمود: «الیمین و الشمال مظلة» مثال است از کسی که در راه مستقیم راه برود به مقصد می­رسد اما کسی که به چپ و یا راست منحرف شود در معرض خطر خواهد بود.

و فرمود: «کالغراب»: هماند کلاغ: یعنی در حرص و طمع چون کلاغ بر روی لاشه و خرما و دانه و... می­نشیند در مثل وجود دارد که گفته می­شود شجاع­تر­ از کلاغ، طمع­کارتر از کلاغ.

فرمود: « ویحه لو قصّ...» منظور آنست که اگر قبل از پوشیدن ردای خلافت کشته شود و یا بمیرد برای او بهتر از آنست که این منصب را بدست گیرد.

سپس به آنان فرمود: در مورد آنچه که گفتم فکر کنید اگر موضوع ناخوشایندی بود آن را رد کنید و اگر حق بود برای تحقق آن یاری کنید .

و فرمود: «استتروا فی بیوتکم»: در خانه­هایتان پنهان شوید: برای نهی آنان از عصبیت و تجمع و تحزب است. گروهی از طرفداران بنی امیه در مدینه پس از قتل عثمان در باره کشته شدن وی صحبت می­کردند.

ص: 12

فرمود: «قد کانت امور» منظور عثمان و عهده­داری خلافت توسط اوست. برخی افراد این نکته را به دوران خلافت خلیفه اول و دوم مربوط می­دانند اما من آن را بعید می­دانم [که نظر امام این باشد] چون مدت زمان زیاد بوده است و کسی از آن دوران باقی نمانده بود که او را مورد سرزنش قرار دهد. و این را هم رد نمی­کنم که سخن ایشان بخاطر غصب خلافت و انحراف آن پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله دارای تألم و حزن باشد. اما اکنون صحبت ما درباره الفاظی است که در این خطبه آمده است وجود عبارت «سبق الرجلان» و اکتفای به آن، کافی است که اشاره کند به اینکه راه عثمان از دو نفر قبل از خود انحراف داشته است.

اما کلام وی که فرمود: «حق و باطلی هست» تا آخر فصل یعنی اینکه هر چیزی یا حق است یا باطل و هریک از این­دو طرفدارانی دارند. هنوز هم اهل باطل بیش از اهل حق هستند. هرچند اهل حق اندکند چه بسا زیاد گردند و شاید هم اهل حق پیروز شده و چیره گردند. و از باب ناآرامی فرمود: «و قلّ ما أدبر شیء فأقبل»: آنچه رفت بندرت باز می­گردد. امام علیه السلام بازگشت دولت و حکومت را پس از زوال آن بعید دانسته­اند.

سپس فرمود: «ولئن رجعت الیکم امرکم»: اگر امور شما به شما بازگشت: یعنی اگر زمانه مرا یاری کند و اگر توانستم در میان شما به حکم خدا و رسولش حکومت کنم و روزگاری همچون دوران پیامبر و سیره­ای همانند سیره وی در میان اصحابش به شما بازگردد، خوشبخت خواهید بود.

سپس فرمود: «و إنی لأخشی أن تکونوا فی فترة»: ومن می­ترسم در فترتی باشید: منظور از «فترة» دورانی است که مابین نزول انبیاء قرار داشته است که انزال رسل در آن نبوده است لذا امام می­فرماید: من می­ترسم که نتوانم طبق حکم کتاب خداوند در میان شما حکومت کنم و شما همانند امتهایی شوید که به پیامبری مراجعه نمی­کردند تا آنان را به شرایع و احکام رهنمون سازد. گویی امام می­دانست که اوضاع علیه او بی­ثبات خواهد شد.

ص: 13

سپس فرمود: «وما علیّ الا الاجتهاد» می­فرماید: من کاری را که بر من واجب است انجام می­دهم یعنی برپاداشتن شریعت و عزل والیان سوء از مسلمانان؛ اگر آنچه من می­خواهم صورت پذیرفت که هیچ، وگرنه عذر خود را خواسته­ام.

اما تتمه روایت شده از جعفر بن محمد علیهما السلام، الفاظ آن واضح است و سخن او در آخر آن: «و بنا یختم لا بکم» اشاره به مهدی علیه السلام است که از نسل فاطمه سلام الله علیها است و در آخر الزمان ظهور می­کند.

**[ترجمه]

کَانُوا سَبَقُوا وَ اللَّهِ مَا کَتَمْتُ وَشْمَةً وَ لَا کَذَبْتُ کِذْبَةً وَ لَقَدْ نُبِّئْتُ بِهَذَا الْیَوْمِ وَ هَذَا الْمَقَامِ أَلَا وَ إِنَّ الْخَطَایَا خَیْلٌ شُمُسٌ حُمِلَ عَلَیْهَا أَهْلُهَا وَ خُلِعَتْ لُجُمُهَا فَتَقَحَّمَتْ بِهِمْ فِی النَّارِ فَ هُمْ فِیها کالِحُونَ أَلَا وَ إِنَّ التَّقْوَی مَطَایَا ذُلُلٌ حُمِلَ عَلَیْهَا أَهْلُهَا فَسَارَتْ بِهِمْ تَأَوُّداً حَتَّی إِذَا جَاءُوا ظِلًّا ظَلِیلًا فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ أَلَا وَ قَدْ سَبَقَنِی إِلَی هَذَا الْأَمْرِ مَنْ لَمْ أُشْرِکْهُ فِیهِ وَ مَنْ لَیْسَتْ لَهُ مِنْهُ تَوْبَةٌ إِلَّا بِنَبِیٍّ مَبْعُوثٍ وَ لَا نَبِیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَشْفَی مِنْهُ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ أَیُّهَا النَّاسُ کِتَابَ اللَّهِ وَ سُنَّةَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لَا یُرْعِی مُرْعٍ إِلَّا عَلَی نَفْسِهِ شُغِلَ مَنِ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ أَمَامَهُ سَاعٍ نَجَا وَ طَالِبٌ یَرْجُو وَ مُقَصِّرٌ فِی النَّارِ وَ لِکُلٍّ أَهْلٌ وَ لَئِنْ أَمِرَ الْبَاطِلُ فَقَدِیماً فَعَلَ وَ لَئِنْ قَلَّ الْحَقُّ لَرُبَّمَا وَ لَعَلَّ وَ لَقَلَّمَا أَدْبَرَ شَیْ ءٌ فَأَقْبَلَ وَ لَئِنْ رُدَّ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ إِنَّکُمْ لَسُعَدَاءُ وَ مَا عَلَیْنَا إِلَّا الْجَهْدُ قَدْ کَانَتْ أُمُورٌ مَضَتْ مِلْتُمْ فِیهَا مَیْلَةً کُنْتُمْ عِنْدِی فِیهَا غَیْرَ مَحْمُودِی الرَّأْیِ وَ لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ سَبَقَ الرَّجُلَانِ وَ قَامَ الثَّالِثُ کَالْغُرَابِ هَمُّهُ بَطْنُهُ وَیْلَهُ لَوْ قُصَّ جَنَاحَاهُ وَ قُطِعَ رَأْسُهُ کَانَ خَیْراً لَهُ شُغِلَ مَنِ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ أَمَامَهُ سَاعٍ مُجْتَهِدٌ وَ طَالِبٌ یَرْجُو وَ مُقَصِّرٌ فِی النَّارِ ثَلَاثَةٌ وَ اثْنَانِ خَمْسَةٌ لَیْسَ فِیهِمْ سَادِسٌ وَ مَلَکٌ طَارَ بِجَنَاحَیْهِ وَ نَبِیٌّ أَخَذَ اللَّهُ بِضَبْعَیْهِ هَلَکَ مَنِ ادَّعَی وَ خابَ مَنِ افْتَری الْیَمِینُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ وَ وَسَطُ الطَّرِیقِ الْمَنْهَجُ عَلَیْهِ بَاقِی الْکِتَابِ وَ آثَارُ النُّبُوَّةِ

ص: 15

أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَ أَدَبَ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِالسَّوْطِ وَ السَّیْفِ لَیْسَ عِنْدَ إِمَامٍ فِیهِمَا هَوَادَةٌ فَاسْتَتِرُوا بِبُیُوتِکُمْ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ وَ التَّوْبَةُ مِنْ وَرَائِکُمْ مَنْ أَبْدَی صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَکَ أَلَا وَ إِنَّ کُلَّ قَطِیعَةٍ أَقْطَعَهَا عُثْمَانُ أَوْ مَالٍ أَخَذَهُ مِنْ بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ فَهُوَ مَرْدُودٌ عَلَیْهِمْ فِی بَیْتِ مَالِهِمْ وَ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاءُ وَ فُرِّقَ فِی الْبُلْدَانِ فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَسَعْهُ الْحَقُّ فَالْبَاطِلُ أَضْیَقُ عَلَیْهِ أَقُولُ قَوْلِی هَذَا وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ.

**[ترجمه] - . شرح المختار از خطبه های نهج البلاغه 1: 297 - می­گویم: ابن میثم رحمة الله علیه همه این خطبه را این­گونه نقل کرده است: سپاس خدایی را که شایسته­ترین ستوده­گان برای ستایش و والاترین آنها در عظمت است. او خداوندی واحد و بی­نیاز است که ستونهای عرش را استوار ساخت و با نور خود، به خورشید روشنایی داد و به متین­ترین صورت ممکن کائنات را خلق کرد. او خدایی است که حیات را به پا داشت و همه موجودات در برابر عظمت او حقیر گردیدند. گواهی می­دهم که خدایی جز الله نیست. او تنها و بی­شریک است. گواهی می­دهم که محمد صلی الله علیه و آله، بنده و فرستاده اوست که وی را با نوری درخشان و پرتوی تابناک فرستاد. پیامبری که از نظر شأن، گرامی­ترین و از نظر نژاد، شریف­ترین انسان است. هیچ مسلمانی یا کافری برای مظلمه ای به او درنیاویخت، بلکه ستم می دید (و گذشت می کرد). اما بعد: اولین کسی که در زمین طغیان کرد، عناق، دختر آدم بود که بیست انگشت و دو ناخن شبیه به داس داشت و جایگاه نشستن او یک جریب از زمین بود. خداوند شیری شبیه به فیل و گرگی شبیه به شتر و کرکسی مانند الاغ را برای نابودی او فرستاد. این شخص در خلقت نخستین بود که خداوند وی را هلاک کرد. خداوند انسان­های سرکش را در بهترین حالتشان نابود ساخت. خداوند، فرعون و هامان و قارون را به خاطر گناهانشان به هلاکت رساند. هان، شما اکنون در وضعیت نزول همان بلاهایی هستید که در هنگام بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله در آن بودید. قسم به خداوندی که پیامبر را به حق بر انگیخت، شما در هم آمیخته شده و غربال خواهید شد تا اینکه زیر و رو شوید، آنان که سابقه ای در اسلام داشتند، و تاکنون منزوی بودند، بر سر کار می آیند، و آنها که به ناحق، پیشی گرفتند، عقب زده خواهند شد.

ص: 14

به خدا قسم چیزی را ناگفته نگذاشتم و دروغ هم نگفتم. خبر این روز و این جایگاه را قبلاً به من داده­اند. هان، اشتباهات همانند اسبان سرکش و لجوج و افسار گسیخته­ای هستند که اهل اشتباه را با خود می­بَرند و در آتش جهنم می­افکنند که «هُمْ فِیها کالِحُونَ» - . مؤمنون / 23 - {آنان در دوزخ چهره ای (زشت و) عبوس دارند}. هان، تقوا همانند مرکب رام است که اهل تقوا بر آن سوار شده و به وادی آسایش و هدایت رهنمون می­شود که «قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدین» - . زمر / 73 - {نگهبانان آن به ایشان گویند: «سلام بر شما، خوش آمدید، در آن درآیید [و] جاودانه [بمانید].} هان، قبلاً کسی عهده­دار ولایت مردم بود که من در آن با او شریک نبودم و توبه او در این امر پذیرفته نخواهد شد مگر به وسیله پیامبری که از جانب خدا مبعوث شده باشد در حالی که بعد از حضرت محمد صلوات الله علیه و آله، پیامبری نخواهد بود که نجاتبخش تر از او از آتش جهنم باشد؟. ای مردم کتاب خدا و سنّت پیامبر را هیچ کس جز مطابق نفس خود رعایت نمی کند. آن کس که بهشت و دوزخ را پیش روی خود دارد، در تلاش است. برخی از مردم به سرعت به سوی حق پیش می روند، که اهل نجاتند و بعضی به کندی می روند و امیدوارند و دیگری کوتاهی می کند و در آتش جهنّم گرفتار است. هر یک از اینها اهلی دارد. اگر باطل طرفدار فراوان دارد از قدیم چنین بوده است و اگر اهل حق اندک است امید است بسیار گردد و کم اتّفاق می افتد که آنچه که رفته باز گردد. اگر اختیار شما را در امر خلافت به شما برگردانند شما از نیکبختان خواهید بود و بر ما چیزی جز تلاش نیست. کارهایی در گذشته اتّفاق افتاد که شما در آن میل داشتید و در نزد من رأی شما پسندیده نبود و اگر من بخواهم گفتنیها را بگویم می­گویم: خدا از گناه شما بگذرد. آن دو نفر روزگارشان گذشت و سوّمی به جای آنها نشست که مانند کلاغ، همه تلاشش برای شکم خود بود. وای بر او، اگر بالهایش قطع می گردید و سرش بریده می شد به نفعش بود. آن کس که بهشت و دوزخ را پیش روی خود دارد، در تلاش است. سپس آن حضرت بندگان خدا را به چند گروه تقسیم می­کند : تلاش کننده موفّق و خواهان امیدوار (به بهشت می روند) و کوتاهی کننده از فرمان خدا به جهنّم می رود. این سه گروه که با این دو گروه می شوند پنج گروه که ششمی وجود ندارد: فرشتگان پرواز کننده و پیامبری که خدا زیر بازویش را گرفته (و او را از خلق برگزیده و از گناه حفظ کرده). آن که ادّعای باطل کرد هلاک شد و آن که افترا بست ضرر کرد. به چپ و راست رفتن گمراهی است و راه حقیقی راه وسط است. و بر همین راه وسط رفتن، کتاب خدا و دستورات پیامبر استوار است.

ص: 15

آگاه باشید که خداوند تربیت این امّت را تازیانه و شمشیر قرار داده است، هیچ امامی در این موضوع کوتاهی نمی کند. در خانه های خود بمانید و رابطه بین خود را اصلاح کنید، توبه در پشت سر شماست. هر کس رو در روی حق بایستد هلاک می شود. بدانید هر قطعه زمینی که عثمان بخشیده باشد و آنچه از بیت المال گرفته باشد، به بیت المال برمی گردد. اگر مالی را بیابم که مَهر زنان شده و یا به سرزمینهای دور بخشیده شده باشد به بیت المال برمی گردانم زیرا اگر حق، سبب گشایش امور نشود باطل هرگز سبب گشایش نخواهد شد. این سخن من است و برای شما و خود طلب آمرزش می کنم.

**[ترجمه]

فَأَفْضَی الْأَمْرُ مِنْهُمْ إِلَی عُثْمَانَ فَعَمِلَ مَا أَنْکَرْتُمْ وَ عَرَفْتُمْ ثُمَّ حُصِرَ وَ قُتِلَ ثُمَّ جِئْتُمُونِی فَطَلَبْتُمْ إِلَیَّ وَ إِنَّمَا أَنَا رَجُلٌ مِنْکُمْ لِی مَا لَکُمْ وَ عَلَیَّ مَا عَلَیْکُمْ وَ قَدْ فَتَحَ اللَّهُ الْبَابَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْقِبْلَةِ فَأَقْبَلَتِ الْفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ وَ لَا یَحْمِلُ هَذَا الْأَمْرَ إِلَّا أَهْلُ الصَّبْرِ وَ الْبَصَرِ وَ الْعِلْمِ بِمَوَاقِعِ الْأَمْرِ وَ إِنِّی حَامِلُکُمْ عَلَی مَنْهَجِ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله وَ مُنَفِّذٌ فِیکُمْ مَا أُمِرْتُ بِهِ إِنِ استقتم [اسْتَقَمْتُمْ لِی وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ أَلَا إِنَّ مَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ وَفَاتِهِ کَمَوْضِعِی مِنْهُ أَیَّامَ حَیَاتِهِ فَامْضُوا لِمَا تُؤْمَرُونَ بِهِ وَ قِفُوا عِنْدَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ وَ لَا تَعْجَلُوا فِی أَمْرٍ حَتَّی نُبَیِّنَهُ لَکُمْ فَإِنَّ لَنَا عَنْ کُلِّ أَمْرٍ مُنْکَرٍ تُنْکِرُونَهُ عُذْراً أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ عَالِمٌ مِنْ فَوْقِ سَمَائِهِ وَ عَرْشِهِ أَنِّی کُنْتُ کَارِهاً لِلْوَلَایَةِ عَلَی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حَتَّی اجْتَمَعَ رَأْیُکُمْ عَلَی ذَلِکَ لِأَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَیُّمَا وَالٍ وَلِیَ الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِی أُقِیمَ عَلَی حَدِّ الصِّرَاطِ وَ نَشَرَتِ الْمَلَائِکَةُ صَحِیفَتَهُ فَإِنْ کَانَ عَادِلًا أَنْجَاهُ اللَّهُ بِعَدْلِهِ وَ إِنْ کَانَ جَائِراً انْتَقَضَ بِهِ الصِّرَاطُ حَتَّی تَتَزَایَلَ مَفَاصِلُهُ ثُمَّ یَهْوِی إِلَی النَّارِ فَیَکُونُ أَوَّلُ مَا یَتَّقِیهَا بِهِ أَنْفَهُ وَ حُرَّ وَجْهِهِ وَ لَکِنِّی لَمَّا اجْتَمَعَ رَأْیُکُمْ لَمَا یَسَعُنِی تَرْکُکُمْ ثُمَّ الْتَفَتَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَقَالَ أَلَا لَا یَقُولَنَّ رِجَالٌ مِنْکُمْ غَداً قَدْ غَمَرَتْهُمُ الدُّنْیَا فَاتَّخَذُوا الْعَقَارَ وَ فَجَّرُوا الْأَنْهَارَ وَ رَکِبُوا الْخُیُولَ الْفَارِهَةَ وَ اتَّخَذُوا الْوَصَائِفَ الرُّوقَةَ فَصَارَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ عَاراً وَ شَنَاراً إِذَا مَا مَنَعْتُهُمْ مَا کَانُوا یَخُوضُونَ فِیهِ وَ أَصَرْتُهُمْ إِلَی حُقُوقِهِمُ الَّتِی یَعْلَمُونَ فَیَنْقِمُونَ ذَلِکَ وَ یَسْتَنْکِرُونَ وَ یَقُولُونَ حَرَمَنَا ابْنُ أَبِی طَالِبٍ حُقُوقَنَا أَلَا وَ أَیُّمَا رَجُلٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَرَی أَنَّ الْفَضْلَ لَهُ عَلَی مَنْ سِوَاهُ لِصُحْبَتِهِ فَإِنَّ لَهُ الْفَضْلَ النَّیِّرَ غَداً عِنْدَ اللَّهِ وَ ثَوَابُهُ وَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ وَ أَیُّمَا رَجُلٍ اسْتَجَابَ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ فَصَدَّقَ مِلَّتَنَا وَ دَخَلَ فِی دِینِنَا وَ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا فَقَدِ اسْتَوْجَبَ حُقُوقَ الْإِسْلَامِ وَ حُدُودَهُ فَأَنْتُمْ عِبَادُ اللَّهِ وَ الْمَالُ مَالُ اللَّهِ یُقْسَمُ بَیْنَکُمْ بِالسَّوِیَّةِ لَا فَضْلَ فِیهِ لِأَحَدٍ عَلَی

ص: 17

أَحَدٍ وَ لِلْمُتَّقِینَ عِنْدَ اللَّهِ غَداً أَحْسَنُ الْجَزَاءِ وَ أَفْضَلُ الثَّوَابِ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ الدُّنْیَا لِلْمُتَّقِینَ أَجْراً [جَزَاءً] وَ لَا ثَوَاباً وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ وَ إِذَا کَانَ غَداً إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَاغْدُوا عَلَیْنَا فَإِنَّ عِنْدَنَا مَالًا نَقْسِمُهُ فِیکُمْ وَ لَا یَتَخَلَّفَنَّ أَحَدٌ مِنْکُمْ عَرَبِیٌّ وَ لَا عَجَمِیٌّ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْعَطَاءِ أَوْ لَمْ یَکُنْ إِلَّا حَضَرَ إِذَا کَانَ مُسْلِماً حُرّاً أَقُولُ قَوْلِی هَذَا وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الْعَظِیمَ لِی وَ لَکُمْ ثُمَّ نَزَلَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ کَانَ هَذَا أَوَّلَ مَا أَنْکَرُوهُ مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام وَ أَوْرَثَهُمُ الضِّغْنَ عَلَیْهِ وَ کَرِهُوا عَطَاءَهُ وَ قَسْمَهُ بِالسَّوِیَّةِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ غَدَا وَ غَدَا النَّاسُ لِقَبْضِ الْمَالِ فَقَالَ لِعُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ کَاتِبِهِ ابْدَأْ بِالْمُهَاجِرِینَ فَنَادِهِمْ وَ أَعْطِ کُلَّ رَجُلٍ مِمَّنْ حَضَرَ ثَلَاثَةَ دَنَانِیرَ ثُمَّ ثَنِّ بِالْأَنْصَارِ فَافْعَلْ مَعَهُمْ مِثْلَ ذَلِکَ وَ مَنْ یَحْضُرْ مِنَ النَّاسِ کُلِّهِمُ الْأَحْمَرِ وَ الْأَسْوَدِ فَاصْنَعْ بِهِ مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا غُلَامِی بِالْأَمْسِ وَ قَدْ أَعْتَقْتُهُ الْیَوْمَ فَقَالَ نُعْطِیهِ کَمَا نُعْطِیکَ فَأَعْطَی کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا ثَلَاثَةَ دَنَانِیرَ وَ لَمْ یُفَضِّلْ أَحَداً عَلَی أَحَدٍ وَ تَخَلَّفَ عَنْ هَذَا الْقَسْمِ یَوْمَئِذٍ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ وَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ وَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ وَ رِجَالٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ غَیْرِهَا قَالَ وَ سَمِعَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ یَقُولُ لِأَبِیهِ وَ طَلْحَةَ وَ مَرْوَانَ وَ سَعِیداً مَا خَفِیَ عَلَیْنَا أَمْسِ مِنْ کَلَامِ عَلِیٍّ مَا یُرِیدُ فَقَالَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ وَ الْتَفَتَ إِلَی زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ إِیَّاکِ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَةِ فَقَالَ ابْنُ أَبِی رَافِعٍ لِسَعِیدٍ وَ ابْنِ الزُّبَیْرِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ ثُمَّ إِنَّ ابْنَ أَبِی رَافِعٍ أَخْبَرَ عَلِیّاً علیه السلام بِذَلِکَ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنْ بَقِیتُ وَ سَلِمْتُ لَهُمْ لَأُقِیمَنَّهُمْ عَلَی الْمَحَجَّةِ الْبَیْضَاءِ وَ الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ قَاتَلَ اللَّهُ ابْنَ

ص: 18

الْعَاصِ لَقَدْ عَرَفَ مِنْ کَلَامِی وَ نَظَرِی إِلَیْهِ أَمْسِ أَنِّی أُرِیدُهُ وَ أَصْحَابَهُ مِمَّنْ هَلَکَ فِیمَنْ هَلَکَ قَالَ فَبَیْنَا النَّاسُ فِی الْمَسْجِدِ بَعْدَ الصُّبْحِ إِذْ طَلَعَ الزُّبَیْرُ وَ طَلْحَةُ فَجَلَسَا نَاحِیَةً عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ طَلَعَ مَرْوَانُ وَ سَعِیدٌ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ فَجَلَسُوا إِلَیْهِمَا ثُمَّ جَاءَ قَوْمٌ مِنْ قُرَیْشٍ فَانْضَمُّوا إِلَیْهِمْ فَتَحَدَّثُوا نَجِیّاً سَاعَةً ثُمَّ قَامَ الْوَلِیدُ بْنُ عُقْبَةَ فَجَاءَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّکَ قَدْ وَتَرْتَنَا جَمِیعاً أَمَّا أَنَا فَقَتَلْتَ أَبِی یَوْمَ بَدْرٍ صَبْراً وَ خَذَلْتَ أَخِی یَوْمَ الدَّارِ بِالْأَمْسِ وَ أَمَّا سَعِیدٌ فَقَتَلْتَ أَبَاهُ یَوْمَ بَدْرٍ فِی الْحَرْبِ وَ کَانَ ثَوْرَ قُرَیْشٍ وَ أَمَّا مَرْوَانُ فَسَخَّفْتَ أَبَاهُ عِنْدَ عُثْمَانَ إِذْ ضَمَّهُ إِلَیْهِ وَ نَحْنُ إِخْوَتُکَ وَ نُظَرَاؤُکَ مِنْ بَنِی عَبْدِ مَنَافٍ وَ نَحْنُ نُبَایِعُکَ الْیَوْمَ عَلَی أَنْ تَضَعَ عَنَّا مَا أَصَبْنَاهُ مِنَ الْمَالِ فِی أَیَّامِ عُثْمَانَ وَ أَنْ تَقْتُلَ قَتَلَتَهُ وَ إِنَّا إِنْ خِفْنَاکَ تَرَکْتَنَا وَ الْتَحَقْنَا بِالشَّامِ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَمَّا مَا ذَکَرْتُمْ مِنْ وَتْرِی إِیَّاکُمْ فَالْحَقُّ وَتَرَکُمْ وَ أَمَّا وَضْعِی عَنْکُمْ مَا أَصَبْتُمْ فَلَیْسَ لِی أَنْ أَضَعَ حَقَّ اللَّهِ عَنْکُمْ وَ لَا عَنْ غَیْرِکُمْ وَ أَمَّا قَتْلِی قَتَلَةَ عُثْمَانَ فَلَوْ لَزِمَنِی قَتْلُهُمُ الْیَوْمَ لَقَتَلْتُهُمْ أَمْسِ وَ لَکِنْ لَکُمْ عَلَیَّ إِنْ خِفْتُمُونِی أَنْ أُؤَمِّنَکُمْ وَ إِنْ خِفْتُکُمْ أَنْ أُسَیِّرَکُمْ فَقَامَ الْوَلِیدُ إِلَی أَصْحَابِهِ فَحَدَّثَهُمْ وَ افْتَرَقُوا عَلَی إِظْهَارِ الْعَدَاوَةِ وَ إِشَاعَةِ الْخِلَافِ فَلَمَّا ظَهَرَ ذَلِکَ مِنْ أَمْرِهِمْ قَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ لِأَصْحَابِهِ قُومُوا بِنَا إِلَی هَؤُلَاءِ النَّفَرِ مِنْ إِخْوَانِکُمْ فَإِنَّهُ قَدْ بَلَغَنَا عَنْهُمْ وَ رَأَیْنَا مِنْهُمْ مَا نَکْرَهُ مِنَ الْخِلَافِ وَ الطَّعْنِ عَلَی إِمَامِهِمْ وَ قَدْ دَخَلَ أَهْلُ الْجَفَاءِ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الزُّبَیْرِ وَ الْأَعْسَرِ الْعَاقِّ یَعْنِی طَلْحَةَ فَقَامَ أَبُو الْهَیْثَمِ وَ عَمَّارٌ وَ أَبُو أَیُّوبَ وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ وَ جَمَاعَةٌ مَعَهُمْ فَدَخَلُوا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ انْظُرْ فِی أَمْرِکَ وَ عَاتِبْ قَوْمَکَ هَذَا الْحَیَّ مِنْ قُرَیْشٍ فَإِنَّهُمْ قَدْ نَقَضُوا عَهْدَکَ وَ أَخْلَفُوا وَعْدَکَ وَ قَدْ دَعَوْنَا فِی السِّرِّ إِلَی

ص: 19

رَفْضِکَ هَدَاکَ اللَّهُ لِرُشْدِکَ وَ ذَاکَ لِأَنَّهُمْ کَرِهُوا الْأُسْوَةَ وَ فَقَدُوا الْأَثَرَةَ وَ لَمَّا آسَیْتَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْأَعَاجِمِ أَنْکَرُوا وَ اسْتَشَارُوا عَدُوَّکَ وَ عَظَّمُوهُ وَ أَظْهَرُوا الطَّلَبَ بِدَمِ عُثْمَانَ فُرْقَةً لِلْجَمَاعَةِ وَ تَأَلُّفاً لِأَهْلِ الضَّلَالَةِ فَرَأْیَکَ فَخَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ مُرْتَدِیاً بِطَاقٍ مُؤْتَزِراً بِبُرْدٍ قِطْرِیٍّ مُتَقَلِّداً سَیْفاً مُتَوَکِّئاً عَلَی قَوْسٍ فَقَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّا نَحْمَدُ اللَّهَ رَبَّنَا وَ إِلَهَنَا وَ وَلِیَّنَا وَ وَلِیَّ النِّعَمِ عَلَیْنَا الَّذِی أَصْبَحَتْ نِعَمُهُ عَلَیْنَا ظَاهِرَةً وَ بَاطِنَةً امْتِنَاناً مِنْهُ بِغَیْرِ حَوْلٍ مِنَّا وَ لَا قُوَّةٍ لِیَبْلُوَنَا أَ نَشْکُرُ أَمْ نَکْفُرُ فَمَنْ شَکَرَ زَادَهُ وَ مَنْ کَفَرَ عَذَّبَهُ فَأَفْضَلُ النَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ مَنْزِلَةً وَ أَقْرَبُهُمْ مِنَ اللَّهِ وَسِیلَةً أَطْوَعُهُمْ لِأَمْرِهِ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِهِ وَ أَتْبَعُهُمْ لِسُنَّةِ رَسُولِهِ وَ أَحْیَاهُمْ لِکِتَابِهِ لَیْسَ لِأَحَدٍ عِنْدَنَا فَضْلٌ إِلَّا بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ طَاعَةِ الرَّسُولِ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ بَیْنَ أَظْهُرِنَا وَ عَهْدُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سِیرَتُهُ فِینَا لَا یَجْهَلُ ذَلِکَ إِلَّا جَاهِلٌ عَانِدٌ عَنِ الْحَقِّ مُنْکِرٌ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ ثُمَّ صَاحَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ* فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ ثُمَّ قَالَ یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ أَ تَمُنُّونَ عَلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ بِإِسْلَامِکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ثُمَّ قَالَ أَنَا أَبُو الْحَسَنِ وَ کَانَ یَقُولُهَا إِذَا غَضِبَ ثُمَّ قَالَ أَلَا إِنَّ هَذِهِ الدُّنْیَا الَّتِی أَصْبَحْتُمْ تَتَمَنَّوْنَهَا وَ تَرْغَبُونَ فِیهَا وَ أَصْبَحَتْ تُغْضِبُکُمْ وَ تُرْضِیکُمْ لَیْسَتْ بِدَارِکُمْ وَ لَا مَنْزِلِکُمُ الَّذِی خُلِقْتُمْ لَهُ فَلَا تَغُرَّنَّکُمْ فَقَدْ حُذِّرْتُمُوهَا وَ اسْتَتِمُّوا نِعَمَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ لِأَنْفُسِکُمْ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ الذُّلِّ لِحُکْمِهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فَأَمَّا هَذَا الْفَیْ ءُ فَلَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَی أَحَدٍ فِیهِ أَثَرَةٌ فَقَدْ فَرَغَ اللَّهُ مِنْ قِسْمَتِهِ فَهُوَ مَالُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ عِبَادُ اللَّهِ الْمُسْلِمُونَ وَ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ بِهِ أَقْرَرْنَا وَ لَهُ أَسْلَمْنَا وَ عَهْدُ نَبِیِّنَا

ص: 20

بَیْنَ أَظْهُرِنَا فَمَنْ لَمْ یَرْضَ بِهِ فَلْیَتَوَلَّ کَیْفَ شَاءَ فَإِنَّ الْعَامِلَ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ الْحَاکِمَ بِحُکْمِ اللَّهِ لَا وَحْشَةَ عَلَیْهِ ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ بَعَثَ بِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حِسْلٍ الْقُرَشِیِّ (1) إِلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ هُمَا فِی نَاحِیَةِ الْمَسْجِدِ فَأَتَیَاهُمَا فَدَعَوَاهُمَا فَقَامَا حَتَّی جَلَسَا إِلَیْهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُمَا نَشَدْتُکُمَا اللَّهَ هَلْ جِئْتُمَانِی طَائِعَیْنِ لِلْبَیْعَةِ وَ دَعَوْتُمَانِی إِلَیْهَا وَ أَنَا کَارِهٌ لَهَا قَالا نَعَمْ فَقَالَ غَیْرَ مُجْبَرَیْنِ وَ لَا مَقْسُورَیْنِ فَأَسْلَمْتُمَا لِی بَیْعَتَکُمَا وَ أَعْطَیْتُمَانِی عَهْدَکُمَا قَالا نَعَمْ قَالَ فَمَا دَعَاکُمَا بَعْدُ إِلَی مَا أَرَی قَالا أَعْطَیْنَاکَ بَیْعَتَنَا عَلَی أَنْ لَا تَقْضِیَ فِی الْأُمُورِ وَ لَا تَقْطَعَهَا دُونَنَا وَ أَنْ تَسْتَشِیرَنَا فِی کُلِّ أَمْرٍ وَ لَا تَسْتَبِدَّ بِذَلِکَ عَلَیْنَا وَ لَنَا مِنَ الْفَضْلِ عَلَی غَیْرِنَا مَا قَدْ عَلِمْتَ فَأَنْتَ تَقْسِمُ الْقِسْمَ وَ تَقْطَعُ الْأَمْرَ وَ تُمْضِی الْحُکْمَ بِغَیْرِ مُشَاوَرَتِنَا وَ لَا عِلْمِنَا فَقَالَ لَقَدْ نَقَمْتُمَا یَسِیراً وَ أَرْجَأْتُمَا کَثِیراً فَاسْتَغْفِرَا اللَّهَ یَغْفِرْ لَکُمَا أَلَا تُخْبِرَانِنِی أَ دَفَعْتُکُمَا عَنْ حَقٍّ وَجَبَ لَکُمَا فَظَلَمْتُکُمَا إِیَّاهُ قَالا مَعَاذَ اللَّهِ قَالَ فَهَلِ اسْتَأْثَرْتُ مِنْ هَذَا الْمَالِ لِنَفْسِی بِشَیْ ءٍ قَالا مَعَاذَ اللَّهِ قَالَ أَ فَوَقَعَ حُکْمٌ أَوْ حَقٌّ لِأَحَدٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَجَهِلْتُهُ أَوْ ضَعُفْتُ عَنْهُ قَالا مَعَاذَ اللَّهِ قَالَ فَمَا الَّذِی کَرِهْتُمَا مِنْ أَمْرِی حَتَّی رَأَیْتُمَا خِلَافِی قَالا خِلَافَکَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ فِی الْقَسْمِ إِنَّکَ جَعَلْتَ حَقَّنَا فِی الْقَسْمِ کَحَقِّ غَیْرِنَا وَ سَوَّیْتَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَنْ لَا یُمَاثِلُنَا فِیمَا أَفَاءَ اللَّهُ تَعَالَی بِأَسْیَافِنَا وَ رِمَاحِنَا وَ أَوْجَفْنَا عَلَیْهِ بِخَیْلِنَا وَ رَجِلِنَا وَ ظَهَرَتْ عَلَیْهِ دَعَوْتُنَا وَ أَخَذْنَاهُ قَسْراً وَ قَهْراً مِمَّنْ لَا یَرَی الْإِسْلَامَ إِلَّا کَرْهاً فَقَالَ علیه السلام أَمَّا مَا ذَکَرْتُمُوهُ مِنَ الِاسْتِشَارَةِ بِکُمَا فَوَ اللَّهِ مَا کَانَتْ لِی فِی الْوَلَایَةِ رَغْبَةٌ وَ لَکِنَّکُمْ دَعَوْتُمُونِی إِلَیْهَا وَ جَعَلْتُمُونِی عَلَیْهَا فَخِفْتُ أَنْ أَرُدَّکُمْ فَتَخْتَلِفَ الْأُمَّةُ فَلَمَّا أَفْضَتْ إِلَیَّ نَظَرْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ فَأَمْضَیْتُ مَا

ص: 21

دَلَّانِی عَلَیْهِ وَ اتَّبَعْتُهُ وَ لَمْ أَحْتَجْ إِلَی رَأْیِکُمَا فِیهِ وَ لَا رَأْیِ غَیْرِکُمَا وَ لَوْ وَقَعَ حُکْمٌ لَیْسَ فِی کِتَابِ اللَّهِ بَیَانُهُ وَ لَا فِی السُّنَّةِ بُرْهَانُهُ وَ احْتِیجَ إِلَی الْمُشَاوَرَةِ فِیهِ لَشَاوَرْتُکُمَا فِیهِ وَ أَمَّا الْقَسْمُ وَ الْأُسْوَةُ فَإِنَّ ذَلِکَ أَمْرٌ لَمْ أَحْکُمْ فِیهِ بَادِئَ بَدْءٍ قَدْ وَجَدْتُ أَنَا وَ أَنْتُمَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَحْکُمُ بِذَلِکَ وَ کِتَابُ اللَّهِ نَاطِقٌ بِهِ وَ هُوَ الْکِتَابُ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ وَ أَمَّا قَوْلُکُمَا جَعَلْتَ فَیْئَنَا وَ مَا أَفَاءَتْهُ سُیُوفُنَا وَ رِمَاحُنَا سَوَاءً بَیْنَنَا وَ بَیْنَ غَیْرِنَا فَقَدِیماً سَبَقَ إِلَی الْإِسْلَامِ قَوْمٌ وَ نَصَرُوهُ بِسُیُوفِهِمْ وَ رِمَاحِهِمْ فَلَمْ یُفَضِّلْهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1) فِی الْقَسْمِ وَ لَا آثَرَهُمْ بِالسَّبْقِ وَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُوَفٍّ السَّابِقَ وَ الْمُجَاهِدَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَالَهُمْ وَ لَیْسَ لَکُمَا وَ اللَّهِ عِنْدِی وَ لَا لِغَیْرِکُمَا إِلَّا هَذَا أَخَذَ اللَّهُ بِقُلُوبِنَا وَ قُلُوبِکُمْ إِلَی الْحَقِّ وَ أَلْهَمَنَا وَ إِیَّاکُمُ الصَّبْرَ ثُمَّ قَالَ رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً رَأَی حَقّاً فَأَعَانَ عَلَیْهِ وَ رَأَی جَوْراً فَرَدَّهُ وَ کَانَ عَوْناً لِلْحَقِّ عَلَی مَنْ خَالَفَهُ (2).

قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فَإِنْ قُلْتَ فَإِنَّ أَبَا بَکْرٍ قَسَمَ بِالسَّوَاءِ وَ لَمْ یُنْکِرُوا ذَلِکَ کَمَا أَنْکَرُوهُ أَیَّامَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قُلْتُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ قَسَمَ مُحْتَذِیاً لِقَسْمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا وُلِّیَ عُمَرُ الْخِلَافَةَ وَ نَفَّلَ قَوْماً عَلَی قَوْمٍ أَلِفُوا ذَلِکَ (3) وَ نَسُوا تِلْکَ الْقِسْمَةَ الْأُولَی وَ طَالَتْ أَیَّامُ عُمَرَ وَ أُشْرِبَتْ قُلُوبُهُمْ حُبَّ الْمَالِ

ص: 22

وَ کَثْرَةَ الْعَطَاءِ وَ أَمَّا الَّذِینَ اهْتَضَمُوا فَقَنِعُوا وَ مَرَنُوا عَلَی الْقَنَاعَةِ فَلَمَّا وُلِّیَ عُثْمَانُ أَجْرَی الْأَمْرَ عَلَی مَا کَانَ عُمَرُ یُجْرِیهِ فَازْدَادَ وُثُوقُ الْعَوَامِّ بِذَلِکَ وَ مَنْ أَلِفَ أَمْراً شَقَّ عَلَیْهِ فِرَاقُهُ فَلَمَّا وُلِّیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَرَادَ أَنْ یَرُدَّ الْأَمْرَ إِلَی مَا کَانَ فِی أَیَّامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ نُسِیَ ذَلِکَ وَ رُفِضَ وَ تَخَلَّلَ بَیْنَ الزَّمَانَیْنِ اثْنَتَانِ وَ عِشْرُونَ سَنَةً فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْکَرُوهُ وَ أَکْبَرُوهُ حَتَّی حَدَثَ مَا حَدَثَ وَ لِلَّهِ أَمْرٌ هُوَ بَالِغُهُ.

**[ترجمه] - . شرح المختار از خطبه های نهج البلاغه ج 7: 38 و المعیار و الوازنه: 51 - ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه به نقل از ابوجعفر إسکافی می نویسد: پس از قتل عثمان زمانی که صحابه در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر موضوع امامت و رهبری امت جمع شده بودند، ابوهیثم بن تیهان، رفاعه بن رافع، مالک بن العجلان، ابو ایوب انصاری و عماربن یاسر به امام علیه السلام اشاره کرده و فضائل و سابقه و جهاد و قرابت وی را با پیامبر صلی الله علیه و آله برشمردند. مردم نیز آن را تأیید کردند. هر کدام از آنان برخاسته و در فضیلت امام علیه السلام سخنرانی کرد. برخی از آنان امام را بر مردم زمانه خود و برخی دیگر بر همه مسلمانان برتر دانستند.

سپس مردم با امام بیعت کردند. امام در روز دوم پس از بیعت یعنی روز شنبه 11 روز مانده به پایان ذی الحجه، به منبر رفته و ابتدا پس از حمد و ثنای خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله صلوات فرستاد. سپس نعمت های الهی بر مسلمانان را مورد اشاره قرار داد. وی مردم را به بی رغبتی به دنیا و رغبت به آخرت تشویق نمود. سپس فرمود: اما بعد، وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت فرمود، مردم ابوبکر را به جانشینی او انتخاب کردند. ابوبکر نیز عمر را به جای خود برگزید. عمر هم به شیوه خود عمل کرد و هنگام مرگ، انتخاب خلیفه را به شورای شش نفری سپرد.

ص: 16

آنان نیز عثمان را انتخاب کردند. او نیز به روشی عمل کرد که مورد قبول شما نبود لذا وی محاصره شد و کشته شد. سپس به سراغ من آمدید و از من خواستید که خلافت را به دست گیرم در حالی که من هم شخصی مثل شما بودم و هر آنچه بر شما می­گذشت بر من نیز می­گذشت. خداوند میان شما و اهل مکه بابی را گشود و فتنه­ها همانند تاریکی شب هجوم آوردند که به غیر از اهل صبر و بصیرت و عالم به امر خلافت، کسی راه راست را نمی­توانست پیدا کند. من شما را در راه و روش پیامبرتان پیش خواهم برد و در میان شما، آنچه را که بدان امر شده­ام اجرا خواهم کرد، در صورتی که پایداری داشته باشم (داشته باشید). و خداوند یاری رسان است. بدانید که مواضع من نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله و روش او پس از رحلت آن حضرت، همانند قبل از رحلت اوست. پس دستوراتی را که ابلاغ می­کنم اجرا کنید و از آنچه نهی می­شوید دست بردارید. در کاری شتاب نکنید تا برای شما تبیین کنیم. هر کاری ممکن است مورد خوشایند شما نباشد و عذر بیاورید. بدانید که خداوند از ورای آسمان و عرش خود، عالم است که من برای به دست گرفتن حکومت بر امّت محمد صلی الله علیه و آله راغب نبودم تا اینکه شما جمع شده و بر آن متفق شدید چون از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: هر کس پس از من عهده­دار حکومت گردد بر سر پل صراط قرار می گیرد و ملائکه الهی نامه اعمال او را می گشایند، اگر عادل باشد خداوند وی را به خاطر عدالتش نجات خواهد داد و اگر ظالم باشد، صراط کار او را یکسره خواهد کرد تا اینکه مفاصلش از یکدیگر جدا گردد سپس وارد آتش جهنم شود و اولین قسمت از بدن او که خواهد سوخت، بینی و صورت اوست. اما وقتی باهم، هم عقیده شدید، من قادر نبودم شما را ترک کنم (و خلافت را نپذیرم). سپس آن ­حضرت روی به سمت چپ و راست کرده و فرمود: مبادا فردا شخصی از شما که غرق دنیاست و برای خود اموال بر گرفته و نهرها ساخته و سوار مرکبهای زیبا شده و غلامان زیبارو برای خود برگزیده­ که برایش ننگ است، هنگامی­که من چنین شخصی را از آنچه که در آن غوطه­ور شده بازداشتم و حقّش را به وی دادم حق را منکر شود و بگوید که علی بن ابی طالب حقوق ما را پایمال کرد. هر کسی از مهاجرین و انصارِ رسول خدا صلی الله علیه و آله، که فکر می­کند برتر از دیگران است (اما سکوت کند) فضیلت نورانی شامل حال او شده و نزد خداوند دارای اجر و پاداش خواهد بود. هر کسی که خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله را تصدیق کرده و اجابت نمود و در دین ما وارد گشت و روی به قبله ما نهاد، مستحق آن شده که حقوق و حدود اسلام بر وی جاری شود. شما بندگان خدا هستید و اموال، اموال الهی است که در میان شما به طور مساوی تقسیم می­گردد در این مورد هیچ کسی بر دیگری برتری ندارد.

ص: 17

فردای قیامت اهل تقوا از فضیلت بیشتری نزد خداوند برخوردارند. خداوند در دنیا برای اهل تقوا پاداش و ثواب قرار نداده است و آنچه نزد اوست برای نیکوکاران بهتر است. انشاالله فردا نزد ما بیایید تا اموالی را که نزد ماست در میان شما تقسیم کنیم. هیچ شخص عرب و عجم فردا جا نماند. همه مسلمانان چه افراد مستحق و چه غیر مستحق که آزاد است، فردا حاضر شوند. این سخن من است و از درگاه خداوند طلب استغفار می­کنم. سپس از منبر پایین آمد.

ابوجعفر می گوید: این اولین سخن امام بود که مورد خوشایند آنان واقع نشد و سبب شد از امام کینه به دل بگیرند و تقسیم بیت المال را به طور مساوی رد نمایند.

و چون فردا شد و مردمان برای دریافت سهم خود مراجعه نمودند، امام به کاتب خود، عبیدالله بن ابی رافع دستور داد که از مهاجرین آغاز کند. فرمود که آنان را صدا بزن و به هر شخص سه دینار بده. سپس انصار را فرا بخون و با آنان نیز چنین کن، با همه مردم چه سیاه و چه سرخ نیز به همان صورت رفتار کن.

سهل بن حنیف گفت: ای امیرالمؤمنین این شخص دیروز غلام من بود که امروز وی را آزاد کرده ام. امام فرمود: به او همانند تو سهم می دهیم سپس به هر یک از آنان سه دینار داد و هیچ کس را بر دیگری برتری نداد.

در این روز در تقسیم مال، طلحه و زبیر و عبدالله بن عمر و سعیدبن العاص و مروان بن حکم و چند تن از قریش و سایرین حاضر نشدند. ابوجعفر می گوید: عبدالله بن ابی رافع از عبدالله بن زبیر شنید که به پدر خود و طلحه و مروان و سعید می گوید: آن بخش از سخنان علی که دیروز برای ما نامفهوم بود امروز آشکار شد. سعیدبن العاص رو به زیدبن ثابت کرد و گفت: به در می­گویم تا دیوار بشنود!

ابن ابی رافع به سعید و عبدالله بن زبیر گفت: خداوند در قرآن می فرماید: «وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُون» - . زخرف / 78

- «اما اکثر آنان از حق نا خرسند هستند». سپس ابن ابی رافع خبر را به امام علیه السلام رساند. امام فرمود: به خدا سوگند اگر زنده ماندم و به سلامت بودم آنان را به راه راست و روشن رهنمون خواهم ساخت. خدا پسر عاص را هلاک کند،

ص: 18

او دانست که مقصودم از کسانی که هلاک می شوند او اطرافیانش می باشند.

راوی می­گوید: مردم پس از طلوع آفتاب در مسجد بودند که زبیر و طلحه وارد شده و در محلی دور از علی علیه السلام نشستند. سپس مروان و سعید و عبدالله بن زبیر وارد شده و نزد آن دو نشستند. گروه دیگری از قریش وارد شده و به جمع آنان ملحق شدند.

لحظاتی با هم به نجوا صحبت کردند سپس ولید بن عقبه نزد امام آمد و گفت: ای ابا حسن، تو به همه ما بدی کردی (و حق ما را ناقص دادی)، تو پدر مرا در جنگ بدر کشتی و دیروز برادرم را در یوم­الدار خوار نمودی. پدر سعید را هم که نام آور قریش بود در جنگ بدر از پای درآوردی. پدر مروان را که عثمان به خود نزدیک ساخته بود بی ارزش نمودی در حالی که ما برادران و همتایان تو از خاندان عبدمناف هستیم. ما امروز با تو بیعت می نماییم که از پس گرفتن هر آنچه در زمان عثمان به ما رسیده است درگذری و قاتلان او را بکشی. و اگر ما بیم آن داشته باشیم که ما را رها کنی، به شام خواهیم رفت.

امام علیه السلام فرمود: اما اینکه گفتید به شما بدی کرده ام، بدانید که حق به شما بدی کرده است، اما اینکه از دارایی هایی که قبلا گرفته اید درگذرم، من حق ندارم حق­الله را نه از شما و نه از غیر شما فروگذارم. اما در مورد کشتن قاتلان عثمان، اگر امروز بر من واجب بود که قاتلان او را بکشم، یقیناً دیروز این کار را می کردم. اما حق شما بر من آن است که اگر از من بهراسید به شما امان بدهم و اگر از شما هراسیدم شما را راهی کنم.

ولید برخاست و نزد دوستان خود رفت و با آنان صحبت کرد. آنان با اظهار دشمنی و مخالفت خود، متفرق شدند.

وقتی چنین کردند، عماربن یاسر به اصحاب خود گفت: برخیزید تا پیش آنان برویم، عمل آنان را خود مشاهده کردیم و دیدیم که چگونه اقدام به مخالفت با امام و سرزنش ایشان نمودند در حالی که ظالمان در میان آنان و زبیر و اعسر دشوار عاق شده یعنی طلحه نفوذ کرده اند.

ابراهیم، عمار، ابوایوب و سهل بن حنیف و گروهی دیگر به همراه آنان نزد امام رفتند و گفتند: ای امیرالمؤمنین، در کار خود بیندیش، این قریشیان را ملامت کن چون با تو عهدشکنی کرده و خُلف وعده نموده اند. به طور محرمانه از ما خواستند

ص: 19

تا از تو که خداوند در مسیر صحیح قرارت داده روی برگردانیم. چرا که آنان از اسوه و الگو روی برگردانده اند و خودخواهی پیشه کرده اند. به علت اینکه بین آنان و غیر عرب مساوات برقرار می کنی، تو را منکر شده اند و با بزرگ داشتن دشمنت با وی در مورد تو مشورت می کنند. آنها علناً خونخواه عثمان شده اند تا بین جماعت تفرقه افکنده و اهل ضلالت را متحد نمایند و در پایان نظر، نظر توست.»

امیر المؤمنین علیه السلام از خانه بیرون آمد و در حالی که لباس یکسره ای پوشیده و عبای قطری بر دوش افکنده بود و شمشیرش را بسته و بر کمانش تکیه داشت به مسجد داخل شد و به بالای منبر رفت و فرمود: اما بعد، ما خداوند و پروردگار و مولا و ولی نعمت خود را سپاس می­گزاریم که نعمت­های آشکار و پنهان با دست توانای او بر ما نازل شده که بر ما احسان نماید بدون آن که توانی بر بر این نعم داشته باشیم و تا ما را بیازماید که آیا شکرگزاریم یا کفران می­ورزیم. هر کس که شکر نعمت کند، خداوند بر او می­افزاید و کسی که کفران نعمت کند عذابش می­دهد. با فضیلت­ترین و مقرّب­ترین مردم نزد خداوند، مطیع­ترین آنان به امر الهی است که بیش از سایرین در اطات الهی بکوشد و از سنّت نبوی پیروی کرده و قوانین قرآن را احیاء نماید. در نزد ما، برتری افراد صرفاً منوط به اطاعت از اوامر خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله است. این قرآن در دستان ماست و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سیره او در میان ماست که غیر از شخص جاهل و معاند که از حق روی­گردان است کسی آن­را انکار نمی­کند. خداوند تعالی می­فرماید: «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ خَبیر» - . حجرات / 13 - «ای مردم، ما شما را از مرد و زنی آفریدیم، و شما را ملّت ملّت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید. در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست. بی تردید، خداوند دانای آگاه است.»

سپس با صدای بلند فرمود: « أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ» - . نساء / 59 -

«خداوند و پیامبر را اطاعت کنید.» و اگر روی برگرداندید خداوند کافران را دوست ندارد. سپس فرمود: ای مهاجرین و انصار، آیا با دین خود بر خدا و رسولش منّت می گذارید در حالی که خداوند بر شما منت نهاده «بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»{بلکه [این] خداست که با هدایت کردن شما به ایمان، بر شما منّت می گذارد} و شما را به وادی ایمان هدایت نموده است البته اگر راستگو باشید. سپس فرمود: من ابوالحسن هستم و در حالی که بسیار خشمگین بود ادامه داد: این دنیایی که آرزوی بدست آوردن آن­را دارید و سبب غضب و رضایت شما شده­ است، خانه و منزلگاه شما نیست و برای آن آفریده نشده­اید. به شما نسبت به فریب­های آن هشدار داده شده است پس شما را نفریبد. با صبر بر طاعت الهی و گردن نهادن به احکام خدا جلّ ثناه، نعمت­های خداوند را بر خود تمام کنید. اما در این غنیمت، هیچ کسی بر دیگری مقدّم نیست، خداوند متعال حکم به تقسیم آن داده است. مال، مال الهی است و شما بندگان مسلمان خداوندید و این کتاب خداست که بدان اعتراف کرده و اسلام آوردیم و عهد و پیمان پیامبرمان در دستان ماست.

ص: 20

پس هر کس که بدان راضی نیست، به هر گونه­ای که می­خواهد عمل نماید. هر کس که از خدا اطاعت کند و به حکم خدا حکومت نماید، هراسی بر او نیست.

سپس از منبر پایین آمد، دو رکعت نماز به جای آورد. امام، عماربن یاسر و عبدالرحمان بن حسل القرشی را به سراغ طلحه و زبیر فرستاد. آن دو در گوشه ای از مسجد بودند. آنان طلحه و زبیر را صدا کردند، تا اینکه نزد امام آمدند و نشستند. امام خطاب به طلحه و زبیر فرمود: شما را به خدا، آیا به میل خود برای بیعت کردن با من، به سراغ من نیامدید و و مرا به آن فرا نخواندید؟ و آیا من نسبت به آن کراهت نداشتم؟ گفتند: بله. فرمود: و شما بدون اجبار و زور با من بیعت کرده و پیمان بستید. گفتند: بله. فرمود: پس چرا چنین می­کنید؟ گفتند: ما با تو بیعت کردیم که بدون ما به اداره امور نپردازی و در هر کاری با ما مشورت نمایی و در این کار با ما مستبدانه رفتار نکنی. تو می دانی که ما در مقایسه با دیگران دارای برتری و حق تقدم هستیم. تو بدون مشورت با ما و بدون اطلاع ما اقدام به تقسیم بیت­المال، صدور فرمان و حکم می­کنی. فرمود: شما نسبت به چیزی اندک خشم گرفته­اید و فراوان را واگذاشتید. به درگاه خداوند استغفار کنید تا از شما درگذرد. آیا شما دو نفر به من نمی­گویید که آیا حق مسلّم شما را پایمال کرده و به شما ظلم کرده­ام؟ گفتند: پناه بر خدا. فرمود: آیا از این مال، چیزی را به خودم اختصاص داده­ام؟ گفتند: پناه بر خدا. فرمود: آیا حکم یا حقی برای کسی از مسلمین بوده است که من آن را ندانسته­ام یا در آن ناتوان بوده­ام؟ گفتند: پناه بر خدا. فرمود: پس در مورد کدامیک از اقدامات من ناخرسند هستید تا آنجا که سر به مخالفت برداشته­اید؟ گفتند: مغایرت شیوه تو و عمر بن خطاب در تقسیم بیت­المال. تو حق ما را همانند حق دیگران قرار داده­ای و بین ما و افرادی که هم شأن ما نیستند در تقسیم فیء که با شمشیر و نیزه ما و تاخت و تاز اسبان ما و گامهای ما بدست آمده و آن­را با زور و قدرت از غیر مسلمانان گرفته­ایم، یکسان عمل می­کنی.

فرمود: اما در مورد مشورت با شما باید بگویم که به خدا قسم من رغبتی برای خلافت نداشتم اما این شما بودید که مرا بدان فرا خواندید و وادار به پذیرش آن کردید. ترسیدم دست رد به سینه شما بزنم و امت اسلامی دچار تفرقه شوند. پس از پذیرش خلافت به کتاب خداوند و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله نگاه کردم و از چیزی که در آن یافتم پیروی کردم

ص: 21

لذا نیازی به رأی و نظر شما و دیگران نیست. اگر حکمی حادث شود که تبیین آن در قرآن و براهین آن در سنّت نبوی نباشد و نیاز به مشورت با شما باشد، با شما مشورت خواهم کرد. اما در مورد تقسیم بیت­المال و الگو قرار دادن باید گفت که من در این مورد از خود شیوه­ای ابداع نکرده­ام من و شما، شیوه رسول خدا صلی الله علیه و آله را مشاهده کرده­ایم و این کتاب خدا که «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِید» - . فصلت / 42 - {از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید وحی­ای است از حکیمی ستوده} بدان حکم می­کند. اما اینکه گفتید: «بین ما و دیگران در آنچه که با شمشیرها و نیزه­های ما بدست آمده یکسان عمل کرده­ای» باید گفت که قبلاً نیز افرادی در گرویدن به اسلام و یاری دین خدا با شمشیر و نیزه سابقه بیشتری داشته­اند اما پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را در تقسیم اموال بیت­المال به خاطر این تقدم زمانی، به دیگران مقدّم نفرمود و خداوند سبحان به افرادی که نسبت به دیگران سابقه بشتری دارند و جهاد می­کنند در روز قیامت اجر و پاداش عنایت خواهد کرد. برای شما و غیر شما در نزد من غیر از این چیز دیگری نیست. خداوند قلوب ما و شما را به حق هدایت کند و به ما و شما صبر و بردباری عنایت فرماید. سپس فرمود: خداوند رحمت کند کسی را که حقّی را ببیند و آن را حمایت کند و ظلمی را ببیند و با آن مبارزه نماید و مخالف ظلم را پشتیبانی کند .

ابن ابی الحدید می گوید: اگر گفته شود که ابوبکر نیز اموال بیت المال را به طور مساوی تقسیم می کرد اما مردم آنچنان که در زمان علی علیه السلام ناراضی بودند، اعتراض نمی کردند، باید بگویم: ابوبکر طبق حق السهمی که پیامبر صلی الله علیه و آله تقسیم می کرد، اقدام به توزیع بیت المال می­نمود. هنگامی که عمر خلافت را به دست گرفت گروهی را برتری داد و آنان نیز بدان انس گرفتند و دوران قبل از آن را دیگر فراموش کردند. دوره حکومت عمر طول کشید و مردم به حبّ دنیا و کثرت اموال آلوده شدند

ص: 22

افرادی هم که از عواید کمتری برخوردار بودند قناعت کرده و با اوضاع کنار می آمدند. زمانی که عثمان به خلافت رسید شیوه عمر را ادامه داد و توانست اعتماد عوام را جلب کند و کسی که به چیزی انس بگیرد، جدا شدن از آن برایش سخت خواهد بود. وقتی امام علی علیه السلام خلافت را به دست گرفت، درصدد برآمد تا اوضاع را به شرایط زمان پیامبر صلی الله علیه و آله که فراموش شده بود و دیگر مورد پذیرش نبود، بازگرداند در حالی که 22 سال از آن دوره سپری شد بود. این امر بر عده ای سخت آمد و ناراضی شدند و واکنش نشان دادند تا اینکه حوادث پس از آن اتفاق افتاد و خداوند همه کارها را به انجام می­رساند.

**[ترجمه]

قَالُوا لَهُ نَنْشُدُکَ اللَّهَ أَ لَا تَرَی الْفِتْنَةَ أَ لَا تَرَی إِلَی مَا حَدَثَ فِی الْإِسْلَامِ أَ لَا تَخَافُ اللَّهَ فَقَالَ قَدْ أَجَبْتُکُمْ لِمَا أَرَی مِنْکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنِّی إِنْ أَجَبْتُکُمْ رَکِبْتُ بِکُمْ مَا أَعْلَمُ وَ إِنْ تَرَکْتُمُونِی فَإِنَّمَا أَنَا کَأَحَدِکُمْ بَلْ أَنَا أَسْمَعُکُمْ وَ أَطْوَعُکُمْ لِمَنْ وَلَّیْتُمُوهُ أَمْرَکُمْ فَقَالُوا مَا نَحْنُ بِمُفَارِقِیکَ حَتَّی نُبَایِعَکَ قَالَ إِنْ کَانَ لَا بُدَّ مِنْ ذَلِکَ فَفِی الْمَسْجِدِ إِنَّ بَیْعَتِی لَا تَکُونُ خَفِیّاً وَ لَا تَکُونُ إِلَّا عَنْ رِضَا الْمُسْلِمِینَ وَ فِی مَلَإٍ وَ جَمَاعَةٍ فَقَامَ وَ النَّاسُ حَوْلَهُ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ انْثَالَ عَلَیْهِ الْمُسْلِمُونَ فَبَایَعُوهُ وَ فِیهِمْ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ قَالَ وَ رَوَی أَبُو عُثْمَانَ الْجَاحِظُ (1) قَالَ أَرْسَلَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام قَبْلَ خُرُوجِهِمَا إِلَی مَکَّةَ مَعَ مُحَمَّدِ بْنِ طَلْحَةَ وَ قَالا لَا تَقُلْ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ قُلْ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ لَقَدْ فَالَ فِیکَ رَأْیُنَا وَ خَابَ ظَنُّنَا أَصْلَحْنَا لَکَ الْأَمْرَ وَ وَطَّدْنَا لَکَ الْإِمْرَةَ وَ أَجْلَبْنَا عَلَی عُثْمَانَ حَتَّی قُتِلَ فَلَمَّا طَلَبَکَ النَّاسُ لِأَمْرِهِمْ جِئْنَاکَ وَ أَسْرَعْنَا إِلَیْکَ وَ بَایَعْنَاکَ وَ قُدْنَا إِلَیْکَ أَعْنَاقَ الْعَرَبِ وَ وَطِئَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ أَعْقَابَنَا فِی بَیْعَتِکَ حَتَّی إِذَا مَلَکْتَ عِنَانَکَ اسْتَبْدَدْتَ بِرَأْیِکَ عَنَّا وَ رَفَضْتَنَا رَفْضَ التَّرِیکَةِ وَ مَلَّکْتَ أَمْرَکَ الْأَشْتَرَ وَ حَکِیمَ بْنَ جَبَلَةَ وَ غَیْرَهُمَا مِنَ الْأَعْرَابِ وَ نُزَّاعِ الْأَمْصَارِ فَکُنَّا فِیمَا رَجَوْنَاهُ مِنْکَ کَمَا قَالَ الْأَوَّلُ:

فَکُنْتُ کَمُهْرِیقِ الَّذِی فِی سِقَائِهِ***لِرَقْرَاقِ آلٍ فَوْقَ رَابِیَةٍ صَلْدٍ

فَلَمَّا جَاءَهُ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ وَ أَبْلَغَهُ ذَلِکَ قَالَ علیه السلام اذْهَبْ إِلَیْهِمَا فَقُلْ لَهُمَا فَمَا الَّذِی یُرْضِیکُمَا فَذَهَبَ وَ جَاءَ وَ قَالَ إِنَّهُمَا یَقُولَانِ وَلِّ أَحَدَنَا الْبَصْرَةَ وَ الْآخَرَ الْکُوفَةَ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَا آمَنُهُمَا وَ هُمَا عِنْدِی بِالْمَدِینَةِ فَکَیْفَ آمَنُهُمَا وَ قَدْ وَلَّیْتُهُمَا الْعِرَاقَیْنِ اذْهَبْ إِلَیْهِمَا فَقُلْ أَیُّهَا الشَّیْخَانِ احْذَرَا مِنَ اللَّهِ وَ نَبِیِّهِ عَلَی أُمَّتِهِ وَ لَا تَبْغِیَا لِلْمُسْلِمِینَ غَائِلَةً وَ کَیْداً وَ قَدْ سَمِعْتُمَا قَوْلَ اللَّهِ تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ

ص: 24

نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ فَقَامَ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ فَأَتَاهُمَا وَ لَمْ یَعُدْ إِلَیْهِ وَ تَأَخَّرَا عَنْهُ أَیَّاماً ثُمَّ جَاءَاهُ فَاسْتَأْذَنَاهُ فِی الْخُرُوجِ إِلَی مَکَّةَ لِلْعُمْرَةِ فَأَذِنَ لَهُمَا بَعْدَ أَنْ أَحْلَفَهُمَا أَنْ لَا یَنْقُضَا بَیْعَتَهُ وَ لَا یَغْدِرَا بِهِ وَ لَا یَشُقَّا عَصَا الْمُسْلِمِینَ وَ لَا یُوقِعَا الْفُرْقَةَ بَیْنَهُمْ وَ أَنْ یَعُودَا بَعْدَ الْعُمْرَةِ إِلَی بُیُوتِهِمَا بِالْمَدِینَةِ فَحَلَفَا عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ ثُمَّ خَرَجَا فَفَعَلَا مَا فَعَلَا قَالَ وَ لَمَّا خَرَجَا قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ وَ اللَّهِ مَا یُرِیدَانِ الْعُمْرَةَ وَ إِنَّمَا یُرِیدَانِ الْغَدْرَةَ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً (1).

وَ رُوِیَ عَنِ الطَّبَرِیِّ (2)

أَنَّهُ لَمَّا بَایَعَ النَّاسُ عَلِیّاً أَتَی الزُّبَیْرَ فَاسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ قَالَ أَبُو حَبِیبَةَ (3) مَوْلَی الزُّبَیْرِ فَأَعْلَمْتُهُ بِهِ فَسَلَّ السَّیْفَ وَ وَضَعَهُ تَحْتَ فِرَاشِهِ وَ قَالَ ائْذَنْ لَهُ فَأَذِنْتُ لَهُ فَدَخَلَ فَسَلَّمَ وَ هُوَ وَاقِفٌ ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ الزُّبَیْرُ لَقَدْ دَخَلَ لِأَمْرٍ مَا قَضَاهُ قُمْ مَقَامَهُ وَ انْظُرْ هَلْ تَرَی مِنَ السَّیْفِ شَیْئاً فَقُمْتُ فِی مَقَامِهِ فَرَأَیْتُ ذُبَابَ السَّیْفِ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ ذَاکَ.

**[ترجمه] - . تاریخ طبری 1: 3076 و شرح المختار 3: 572 - ابن ابی الحدید همچنین به نقل از طبری و سایرین می نویسد که مردم به قصد بیعت به سمت امام هجوم آوردند اما امام رد می نمود و می فرمود: مرا رها کنید و به دنبال شخص دیگری باشید، زیرا ما به استقبال حوادث و اموری می رویم که رنگارنگ و فتنه آمیز است، و چهره های گوناگون دارد و دل ها بر این بیعت ثابت و عقل ها بر این پیمان استوار نمی ماند.

ص: 23

مردم گفتند: تو را به خدا سوگند می­دهیم، آیا فتنه را نمی­بینی؟ آیا نمی­بینی چه بر سر اسلام آمده؟ آیا از خدا نمی­ترسی؟ امام فرمود: دعوت شما را به خاطر آنچه از شما می بینم پذیرفتم اما بدانید اگر دعوت شما را بپذیرم، بر اساس آنچه که می دانم با شما رفتار می کنم، اگر مرا رها کنید چون یکی از شما هستم که شاید شنواتر، و مطیع تر از شما نسبت به رئیس حکومت باشم. مردم گفتند: ما تا با تو بیعت نکنیم تو را رها نمی­کنیم. فرمود: اگر قرار است بیعت صورت گیرد پس باید در مسجد اتفاق بیفتد. بیعت با من نباید مخفیانه و بدون رضایت مسلمانان باشد بلکه باید در ملأ عام باشد. سپس برخاست و در حالی که مردم ایشان را احاطه کرده بودند وارد مسجد شد و مسلمانان از جمله طلحه و زبیر با امام بیعت کردند. ابن ابی الحدید می گوید: ابوعثمان جاحظ می نویسد: - . شرح المختار 3: 576 -

طلحه و زبیر قبل از خروج به سمت مکه، محمد بن طلحه را نزد علی علیه السلام فرستادند و گفتند: به او امیرالمؤمنین نگو بلکه بگو یا ابا الحسن، نظر و اعتقاد ما نسبت به تو نادرست بوده است. ما زمینه را برای تو مهیا کردیم و حکومت را برای تو استوار نمودیم. عرصه را بر عثمان تنگ کردیم تا اینکه کشته شد.

زمانی که مردم از تو خواستند عهده دار حکومت گردی، ما هم به سرعت نزد تو آمده و بیعت نموده و همه عرب ها را وادار به بیعت کردیم. مهاجران و انصار به دنبال ما بیعت کردند. وقتی حکومت را به دست آوردی روی برگرداندی و مستبدانه از ما روی تاختی و همانند افراد مطرود ما را ترک کردی و امور را به مالک اشتر و حکیم بن جبله و سایر بادیه نشینان و اهالی سایر بلاد سپردی حال آنکه ما توقع داشتیم چنان که اولی گفت:

همانند ظرف آبی بودم که بر روی تپه خشک به طور یکسان آب می ریزد.

امام علیه السلام پس از شنیدن این پیام توسط محمدبن طلحه فرمود: به نزد آن دو برو و بگو: چه چیزی شما را راضی می کند. وی رفت و آمد و گفت: آنان می گویند یکی از ما را به عنوان والی بصره و دیگری را به عنوان والی کوفه منصوب کن. امام فرمود: به خدا سوگند من از آن دو که در نزد من در مدینه هستند احساس امنیت نمی کنم حال چگونه آنان را والی بصره و کوفه قرار دهم و احساس امنیت کنم. به نزد آنان برو و بگو: از خدا و پیامبرش به خاطر امتش بیم داشته باشید و در آفریدن غائله ای برای مسلمانان طغیان نکنید این سخن خداوند را شنیده اید که «تِلْکَ الدَّارُ

ص: 24

الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِین» - . قصص / 83 - «آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین خواستار برتری و فساد نیستند، و فرجام [خوش] از آنِ پرهیزگاران است».

محمدبن طلحه برخاست و نزد آن دو آمد و دیگر نزد امام بازنگشت، پس از چند روز آن دو نزد امام آمدند و به بهانه انجام عمره، برای خروج از مدینه به سمت مکه از امام اجازه خواستند. امام پس از اینکه از آنان سوگند گرفت که بیعت شکنی و نافرمانی نکنند و اتحاد مسلمانان را به هم نزنند و تفرقه ایجاد نکنند و پس از عمره به خانه های خود در مدینه بازگردند اجازه دادند. اما آنان به مکه رفته و نیات خود را عملی ساختند.

ابن ابی الحدید می گوید: وقتی خارج شدند، امام علیه السلام به اصحاب خود فرمود: به خدا قسم قصد انجام عمره ندارند بلکه قصد پیمان شکنی دارند «فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیما» - . فتح / 10 - «و هر کس پیمان شکند برای خود شکسته و هر کس به عهد خود وفادار باشد، خداوند به او پاداش بزرگی عطا خواهد کرد»

از طبری نقل شده که: - . تاریخ طبری 1: 3073، شرح المختار 3: 577 -

وقتی مردم با علی علیه السلام بیعت کردند آن­حضرت نزد زبیر آمد و اجازه ورود خواست. ابو حبیبه غلام زبیر می­گوید: وی را با خبر کردم. او شمشیر خود را از نیام خارج کرده و زیر زیرانداز خود قرار داد و گفت: اجازه ورود بده. من اجازه ورود دادم. وارد شد و در حالی­که ایستاده بود سلام کرد سپس خارج شد. زبیر گفت: برای کاری وارد شد که آن را انجام نداد، برخیز و جای او بایست و ببین آیا چیزی از شمشیر را می­بینی؟. برخاستم و دُم شمشیر را دیدم و به وی اطلاع دادم و او آن­ جمله را گفت.

**[ترجمه]

وَ قَالَ ابْنُ عُقْدَةَ وَ حَدَّثَنَاهُ الْقَاسِمُ بْنُ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیُّ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ النَّعْجَةِ عَنْ أَبِی سُهَیْلِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَوْسِ بْنِ الْحَدَثَانِ قَالَ: لَمَّا وُلِّیَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَسْرَعَ النَّاسُ إِلَی بَیْعَتِهِ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ جَمَاعَةُ النَّاسِ لَمْ یَتَخَلَّفْ عَنْهُ مِنْ أَهْلِ الْفَضْلِ إِلَّا نَفَرٌ یَسِیرٌ خَذَلُوا وَ بَایَعَ النَّاسُ وَ کَانَ عُثْمَانُ قَدْ عَوَّدَ قُرَیْشاً وَ الصَّحَابَةَ کُلَّهُمْ وَ صُبَّتْ عَلَیْهِمُ الدُّنْیَا صَبّاً وَ آثَرَ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ خَصَّ أَهْلَ بَیْتِهِ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ جَعَلَ لَهُمُ الْبِلَادَ وَ خَوَّلَهُمُ الْعِبَادَ فَأَظْهَرُوا فِی الْأَرْضِ فَسَاداً وَ حَمَلَ أَهْلَ الْجَاهِلِیَّةِ وَ الْمُؤَلَّفَةَ قُلُوبُهُمْ عَلَی رِقَابِ النَّاسِ حَتَّی غَلَبُوهُ عَلَی أَمْرِهِ فَأَنْکَرَ النَّاسُ مَا رَأَوْا مِنْ ذَلِکَ فَعَاتَبُوهُ فَلَمْ یُعْتِبْهُمْ وَ رَاجَعُوهُ فَلَمْ یَسْمَعْ مِنْهُمْ وَ حَمَلَهُمْ عَلَی رِقَابِ النَّاسِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی أَنْ ضَرَبَ بَعْضاً وَ نَفَی بَعْضاً وَ حَرَمَ بَعْضاً فَرَأَی أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَدْفَعُوهُ وَ قَالُوا إِنَّمَا بَایَعْنَاهُ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْعَمَلِ بِهِمَا فَحَیْثُ لَمْ یَفْعَلْ ذَلِکَ لَمْ تَکُنْ لَهُ عَلَیْهِمْ طَاعَةٌ فَافْتَرَقَ النَّاسُ فِی أَمْرِهِ عَلَی خَاذِلٍ وَ قَاتِلٍ فَأَمَّا مَنْ قَاتَلَ فَرَأَی أَنَّهُ حَیْثُ خَالَفَ الْکِتَابَ وَ السُّنَّةَ وَ اسْتَأْثَرَ بِالْفَیْ ءِ وَ اسْتَعْمَلَ مَنْ لَا یَسْتَأْهِلُ رَأَوْا أَنَّ جِهَادَهُ جِهَادٌ وَ أَمَّا مَنْ خَذَلَهُ فَإِنَّهُ رَأَی أَنَّهُ یَسْتَحِقُّ الْخِذْلَانَ وَ لَمْ یَسْتَوْجِبِ النُّصْرَةَ بِتَرْکِ أَمْرِ اللَّهِ حَتَّی قُتِلَ وَ اجْتَمَعُوا عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَبَایَعُوهُ فَقَامَ وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی قَدْ کُنْتُ کَارِهاً لِهَذِهِ الْوِلَایَةِ یَعْلَمُ اللَّهُ فِی سَمَاوَاتِهِ وَ فَوْقَ عَرْشِهِ عَلَی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حَتَّی اجْتَمَعْتُمْ عَلَی ذَلِکَ فَدَخَلْتُ فِیهِ وَ ذَلِکَ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَیُّمَا وَالٍ وَلِیَ أَمْرَ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی أُقِیمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی حَدِّ الصِّرَاطِ وَ نَشَرَتِ الْمَلَائِکَةُ صَحِیفَتَهُ فَإِنْ نَجَا فَبِعَدْلِهِ وَ إِنْ جَارَ انْتَقَضَ بِهِ الصِّرَاطُ انْتِقَاضَةً تُزِیلُ مَا بَیْنَ مَفَاصِلِهِ حَتَّی یَکُونَ بَیْنَ کُلِّ عُضْوٍ وَ عُضْوٍ مِنْ أَعْضَائِهِ مَسِیرَةُ مِائَةِ عَامٍ یَخْرِقُ بِهِ الصِّرَاطَ فَأَوَّلُ مَا

ص: 26

یَلْقَی بِهِ النَّارَ أَنْفُهُ وَ حُرُّ وَجْهِهِ وَ لَکِنِّی لَمَّا اجْتَمَعْتُمْ عَلَیَّ نَظَرْتُ فَلَمْ یَسَعْنِی رَدُّکُمْ حَیْثُ اجْتَمَعْتُمْ أَقُولُ مَا سَمِعْتُمْ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ فَقَامَ إِلَیْهِ النَّاسُ فَبَایَعُوهُ فَأَوَّلُ مَنْ قَامَ فَبَایَعَهُ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ ثُمَّ قَامَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ سَائِرُ النَّاسِ حَتَّی بَایَعَهُ النَّاسُ وَ کَانَ الَّذِی یَأْخُذُ عَلَیْهِمُ الْبَیْعَةَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ هُمَا یَقُولَانِ نُبَایِعُکُمْ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ لَمْ نَفِ لَکُمْ فَلَا طَاعَةَ لَنَا عَلَیْکُمْ وَ لَا بَیْعَةَ فِی أَعْنَاقِکُمْ وَ الْقُرْآنُ إِمَامُنَا وَ إِمَامُکُمْ ثُمَّ الْتَفَتَ عَلِیٌّ علیه السلام عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ هُوَ یَقُولُ أَلَا لَا یَقُولَنَّ رِجَالٌ مِنْکُمْ غَداً قَدْ غَمَرَتْهُمُ الدُّنْیَا فَاتَّخَذُوا الْعَقَارَ وَ فَجَّرُوا الْأَنْهَارَ وَ رَکِبُوا الْخُیُولَ الْفَارِهَةَ وَ اتَّخَذُوا الْوَصَائِفَ الرُّوقَةَ فَصَارَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ عَاراً وَ شَنَاراً إِنْ لَمْ یَغْفِرْ لَهُمُ الْغَفَّارُ إِذَا مُنِعُوا مَا کَانُوا فِیهِ وَ صُیِّرُوا إِلَی حُقُوقِهِمْ الَّتِی یَعْلَمُونَ یَقُولُونَ حَرَمَنَا ابْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ ظَلَمَنَا حُقُوقَنَا وَ نَسْتَعِینُ بِاللَّهِ وَ نَسْتَغْفِرُهُ وَ أَمَّا مَنْ کَانَ لَهُ فَضْلٌ وَ سَابِقَةٌ مِنْکُمْ فَإِنَّمَا أَجْرُهُ فِیهِ عَلَی اللَّهِ فَمَنِ اسْتَجَابَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ دَخَلَ فِی دِینِنَا وَ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا وَ أَکَلَ ذَبِیحَتَنَا فَقَدِ اسْتَوْجَبَ حُقُوقَ الْإِسْلَامِ وَ حُدُودَهُ فَأَنْتُمْ أَیُّهَا النَّاسُ عِبَادُ اللَّهِ الْمُسْلِمُونَ وَ الْمَالُ مَالُ اللَّهِ یُقْسَمُ بَیْنَکُمْ بِالسَّوِیَّةِ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَی أَحَدٍ فَضْلٌ إِلَّا بِالتَّقْوَی وَ لِلْمُتَّقِینَ عِنْدَ اللَّهِ خَیْرُ الْجَزَاءِ وَ أَفْضَلُ الثَّوَابِ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ الدُّنْیَا لِلْمُتَّقِینَ جَزَاءً وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ وَ إِذَا کَانَ غَداً فَاغْدُوا فَإِنَّ عِنْدَنَا مَالًا اجْتَمَعَ فَلَا یَتَخَلَّفَنَّ أَحَدٌ کَانَ فِی عَطَاءٍ أَوْ لَمْ یَکُنْ إِذَا کَانَ مُسْلِماً حُرّاً احْضُرُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَاجْتَمَعُوا مِنَ الْغَدِ وَ لَمْ یَتَخَلَّفْ عَنْهُ أَحَدٌ فَقَسَمَ بَیْنَهُمْ ثَلَاثَةَ دَنَانِیرَ لِکُلِّ إِنْسَانٍ الشَّرِیفِ وَ الْوَضِیعِ وَ الْأَحْمَرِ وَ الْأَسْوَدِ وَ لَمْ یُفَضِّلْ أَحَداً وَ لَمْ یَتَخَلَّفْ عَنْهُ أَحَدٌ إِلَّا هَؤُلَاءِ الرَّهْطُ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ وَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ وَ مَرْوَانُ بْنُ حَکَمٍ وَ نَاسٌ مَعَهُمْ

ص: 27

فَسَمِعَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ وَ هُوَ کَاتِبُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ وَ هُوَ یَقُولُ لِلزُّبَیْرِ وَ طَلْحَةَ وَ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ لَقَدِ الْتَفَتُّ إِلَی زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ فَقُلْتُ لَهُ إِیَّاکِ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَةِ فَقَالَ لَهُ عُبَیْدُ اللَّهِ یَا سَعِیدَ بْنَ الْعَاصِ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ قَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ فَأَخْبَرْتُ عَلِیّاً فَقَالَ لَئِنْ سَلِمْتُ لَأَحْمِلَنَّهُمْ عَلَی الطَّرِیقِ قَاتَلَ اللَّهُ ابْنَ الْعَاصِ لَقَدْ عَلِمَ فِی کَلَامِی أَنِّی أُرِیدُهُ وَ أَصْحَابَهُ بِکَلَامِی وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ قَالَ مَالِکُ بْنُ أَوْسٍ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَکْثَرَ مَا یَسْکُنُ الْقَنَاةَ فَبَیْنَا نَحْنُ فِی الْمَسْجِدِ بَعْدَ الصُّبْحِ إِذْ طَلَعَ الزُّبَیْرُ وَ طَلْحَةُ فَجَلَسَا نَاحِیَةً عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ طَلَعَ مَرْوَانُ وَ سَعِیدٌ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ وَ الْمِسْوَرُ بْنُ مَخْرَمَةَ فَجَلَسُوا وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام جَعَلَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ عَلَی الْخَیْلِ فَقَالَ لِأَبِی الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ وَ لِخَالِدِ بْنِ زَیْدٍ أَبِی أَیُّوبَ وَ لِأَبِی حَیَّةَ وَ لِرِفَاعَةَ بْنِ رَافِعٍ فِی رِجَالٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُومُوا إِلَی هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ فَإِنَّهُ بَلَغَنَا عَنْهُمْ مَا نَکْرَهُ مِنْ خِلَافَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِمَامِهِمْ وَ الطَّعْنِ عَلَیْهِ وَ قَدْ دَخَلَ مَعَهُمْ قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ الْجَفَاءِ وَ الْعَدَاوَةِ فَإِنَّهُمْ سَیَحْمِلُونَهُمْ عَلَی مَا لَیْسَ مِنْ رَأْیِهِمْ فَقَالَ فَقَامُوا وَ قُمْنَا مَعَهُمْ حَتَّی جَلَسُوا إِلَیْهِمْ فَتَکَلَّمَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ فَقَالَ إِنَّ لَکُمْ لَقِدَماً فِی الْإِسْلَامِ وَ سَابِقَةً وَ قَرَابَةً مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَدْ بَلَغَنَا عَنْکُمْ طَعْنٌ وَ سَخَطٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنْ یَکُنْ أَمْرٌ لَکُمَا خَاصَّةً فَعَاتِبَا ابْنَ عَمَّتِکُمَا وَ إِمَامَکُمَا وَ إِنْ کَانَ نَصِیحَةً لِلْمُسْلِمِینَ فَلَا تُؤَخِّرَاهُ عَنْهُ وَ نَحْنُ عَوْنٌ لَکُمَا فَقَدْ عَلِمْتُمَا أَنَّ بَنِی أُمَیَّةَ لَنْ تَنْصَحَکُمَا أَبَداً وَ قَدْ عَرَفْتُمَا وَ قَالَ أَحْمَدُ عَرَفْتُمْ عَدَاوَتَهُمْ لَکُمَا وَ قَدْ شَرِکْتُمَا فِی دَمِ عُثْمَانَ وَ مَالَأْتُمَا فَسَکَتَ الزُّبَیْرُ وَ تَکَلَّمَ طَلْحَةُ فَقَالَ افْرُغُوا جَمِیعاً مِمَّا تَقُولُونَ فَإِنِّی قَدْ عَرَفْتُ أَنَّ فِی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ خُطْبَةً فَتَکَلَّمَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ أَنْتُمَا صَاحِبَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ

ص: 28

أَعْطَیْتُمَا إِمَامَکُمَا للطاعة [الطَّاعَةَ] وَ الْمُنَاصَحَةَ وَ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ عَلَی الْعَمَلِ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ وَ أَنْ یَجْعَلَ کِتَابَ اللَّهِ قَالَ أَحْمَدُ وَ جَعَلَ کِتَابَ اللَّهِ إِمَاماً فَفِیمَ السَّخَطُ وَ الْغَضَبُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَغَضَبُ الرِّجَالِ لِلْحَقِّ انْصُرَا نَصَرَکُمَا اللَّهُ فَتَکَلَّمَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ فَقَالَ لَقَدْ تَهَذَّرْتَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ فَقَالَ لَهُ عَمَّارٌ مَا لَکَ تَتَعَلَّقُ فِی مِثْلِ هَذَا یَا أَعْبَسُ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ فَأُخْرِجَ فَقَامَ الزُّبَیْرُ فَقَالَ عَجَّلْتَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ عَلَی ابْنِ أَخِیکَ رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَالَ عَمَّارٌ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَنْشُدُکَ اللَّهَ أَنْ تَسْمَعَ قَوْلَ مَنْ رَأَیْتَ فَإِنَّکُمْ مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ لَمْ یَهْلِکْ مَنْ هَلَکَ مِنْکُمْ حَتَّی اسْتَدْخَلَ فِی أَمْرِهِ الْمُؤَلَّفَةَ قُلُوبُهُمْ فَقَالَ الزُّبَیْرُ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ نَسْمَعَ مِنْهُمْ فَقَالَ عَمَّارٌ وَ اللَّهِ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ لَوْ لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ إِلَّا خَالَفَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام لَمَا خَالَفْتُهُ وَ لَا زَالَتْ یَدِی مَعَ یَدِهِ وَ ذَلِکَ لِأَنَّ عَلِیّاً لَمْ یَزَلْ مَعَ الْحَقِّ مُنْذُ بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهُ لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنَّ یُفَضِّلَ عَلَیْهِ أَحَداً فَاجْتَمَعَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ وَ رِفَاعَةُ وَ أَبُو أَیُّوبَ وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ فَتَشَاوَرُوا أَنْ یَرْکَبُوا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِالْقَنَاةِ فَیُخْبِرُوهُ بِخَبَرِ الْقَوْمِ فَرَکِبُوا إِلَیْهِ فَأَخْبَرُوهُ بِاجْتِمَاعِ الْقَوْمِ وَ مَا هُمْ فِیهِ مِنْ إِظْهَارِ الشَّکْوَی وَ التَّعْظِیمِ لِقَتْلِ عُثْمَانَ وَ قَالَ لَهُ أَبُو الْهَیْثَمِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ انْظُرْ فِی هَذَا الْأَمْرِ فَرَکِبَ بَغْلَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ وَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ اجْتَمَعَ أَهْلُ الْخَیْرِ وَ الْفَضْلِ مِنَ الصَّحَابَةِ وَ الْمُهَاجِرِینَ فَقَالُوا لِعَلِیٍّ علیه السلام إِنَّهُمْ قَدْ کَرِهُوا الْأُسْوَةَ وَ طَلَبُوا الْأَثَرَةَ وَ سَخِطُوا لِذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَیْسَ لِأَحَدٍ فَضْلٌ فِی هَذَا الْمَالِ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ وَ نَبِیُّکُمْ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ سِیرَتُهُ ثُمَّ صَاحَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ أَ تَمُنُّونَ عَلَیَّ بِإِسْلَامِکُمْ بَلْ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ الْمَنُّ عَلَیْکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ وَ قَالَ أَحْمَدُ أَ تَمُنُّونَ عَلَی اللَّهِ (1) بِإِسْلَامِکُمْ أَنَا أَبُو الْحَسَنِ الْقَرْمُ

ص: 29

وَ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ وَ جَلَسَ نَاحِیَةَ الْمَسْجِدِ وَ بَعَثَ إِلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ فَدَعَاهُمَا ثُمَّ قَالَ لَهُمَا أَ لَمْ تَأْتِیَانِی وَ تُبَایِعَانِی طَائِعَیْنِ غَیْرَ مُکْرَهَیْنِ فَمَا أَنْکَرْتُمْ أَ جَوْرٌ فِی حُکْمٍ أَوِ اسْتِیثَارٌ فِی فَیْ ءٍ قَالا لَا قَالَ أَوْ فِی أَمْرٍ دَعَوْتُمَانِی إِلَیْهِ مِنْ أَمْرِ الْمُسْلِمِینَ فَقَصَّرْتُ عَنْهُ قَالا مَعَاذَ اللَّهِ قَالَ فَمَا الَّذِی کَرِهْتُمَا مِنْ أَمْرِی حَتَّی رَأَیْتُمَا خِلَافِی قَالا خِلَافَکَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ فِی الْقَسْمِ وَ انْتِقَاصِنَا حَقَّنَا مِنَ الْفَیْ ءِ جَعَلْتَ حَظَّنَا فِی الْإِسْلَامِ کَحَظِّ غَیْرِنَا فِیمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْنَا بِسُیُوفِنَا مِمَّنْ هُوَ لَنَا فَیْ ءٌ فَسَوَّیْتَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ وَ أُشْهِدُ مَنْ حَضَرَ عَلَیْهِمَا أَمَّا مَا ذَکَرْتُمَا مِنَ الِاسْتِیثَارِ (1) فَوَ اللَّهِ مَا کَانَتْ لِی فِی الْوِلَایَةِ رَغْبَةٌ وَ لَا لِی فِیهَا مَحَبَّةٌ وَ لَکِنَّکُمْ دَعَوْتُمُونِی إِلَیْهَا وَ حَمَلْتُمُونِی عَلَیْهَا فَکَرِهْتُ خِلَافَکُمْ فَلَمَّا أَفْضَتْ إِلَیَّ نَظَرْتُ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ مَا وَضَعَ وَ أَمَرَ فِیهِ بِالْحُکْمِ وَ قَسَمَ وَ سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَمْضَیْتُهُ وَ لَمْ أَحْتَجْ فِیهِ إِلَی رَأْیِکُمَا وَ دُخُولِکُمَا مَعِی وَ لَا غَیْرِکُمَا وَ لَمْ یَقَعْ أَمْرٌ جَهِلْتُهُ فَأَتَقَوَّی فِیهِ بِرَأْیِکُمَا وَ مَشُورَتِکُمَا وَ لَوْ کَانَ ذَلِکَ لَمْ أَرْغَبْ عَنْکُمَا وَ لَا عَنْ غَیْرِکُمَا إِذَا لَمْ یَکُنْ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ لَا فِی سُنَّةِ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله فَأَمَّا مَا کَانَ فَلَا یُحْتَاجُ فِیهِ إِلَی أَحَدٍ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتُمَا مِنْ أَمْرِ الْأُسْوَةِ فَإِنَّ ذَلِکَ أَمْرٌ لَمْ أَحْکُمْ أَنَا فِیهِ وَ وَجَدْتُ أَنَا وَ أَنْتُمَا قَدْ جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مِنْ کِتَابِ اللَّهِ فَلَمْ أَحْتَجْ فِیهِ إِلَیْکُمَا قَدْ فَرَغَ مِنْ قَسْمِهِ کِتَابُ اللَّهِ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ وَ أَمَّا قَوْلُکُمَا جَعَلْتَنَا فِیهِ کَمَنْ ضَرَبْنَاهُ بِأَسْیَافِنَا وَ أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْنَا وَ قَدْ سَبَقَ رِجَالٌ رِجَالًا فَلَمْ یَضُرَّهُمْ وَ لَمْ یَسْتَأْثِرْهُمْ عَلَیْهِمْ مَنْ سَبَقَهُمْ، لَمْ یَضُرَّهُمْ حِینَ

ص: 30

اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَ اللَّهِ مَا لَکُمْ وَ لَا لِغَیْرِکُمْ إِلَّا ذَلِکَ أَلْهَمَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمُ الصَّبْرَ عَلَیْهِ فَذَهَبَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ یَتَکَلَّمُ فَأَمَرَ بِهِ فَوُجِئَتْ عُنُقُهُ وَ أُخْرِجَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَخَرَجَ وَ هُوَ یَصِیحُ وَ یَقُولُ ارْدُدْ إِلَیْهِ بَیْعَتَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَسْتُ مُخْرِجَکُمَا مِنْ أَمْرٍ دَخَلْتُمَا فِیهِ وَ لَا مُدْخِلَکُمَا فِی أَمْرٍ خَرَجْتُمَا مِنْهُ فَقَامَا عَنْهُ وَ قَالا أَمَا إِنَّهُ لَیْسَ عِنْدَنَا أَمْرٌ إِلَّا الْوَفَاءُ قَالَ فَقَالَ علیه السلام رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً رَأَی حَقّاً فَأَعَانَ عَلَیْهِ أَوْ رَأَی جَوْراً فَرَدَّهُ وَ کَانَ عَوْناً لِلْحَقِّ عَلَی مَنْ خَالَفَهُ (1).

**[ترجمه] - . امالی طوسی: 735 - امالی شیخ طوسی:

ص: 25

زمانی که امام علی بن ابی­طالب علیه السلام عهده دار خلافت شد، مهاجرین و انصار و همه مردم به منظور بیعت به سوی امام شتافتند و کسی از اهل فضل از بیعت او سرباز نزد مگر تعدادی اندک که او را یاری نکردند؛ و مردم بیعت کردند.

عثمان قریش و همه صحابه را به دنیا عادت داده بود و برخی را بر برخی دیگر مقدم می داشت به ویژه نزدیکان خود را که از بنی امیه بودند به امارت بلاد اسلامی گمارد آنان نیز اقدام به فساد کردند، و اهل جاهلیت و افرادی که جزء مؤلفة قلوبهم بودند را بر مردم مسلط نمود تا آنجا که دیگر قدرتی برای اداره حکومت نداشت. این امر مردم را خوش نیامد لذا شروع به سرزنش وی نمودند اما او توجهی نکرد، به او مراجعه کردند ولی سخن مردم را نشنیده گرفت. تسلط آنان بر مردم ادامه داشت تا اینکه منجر به برخورد با بعضی ها و تبعید برخی دیگر و محروم نمودن برخی دیگر شد. اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله صلاح را در طرد وی دیدند و گفتند: ما فقط طبق کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و عمل بدان با وی بیعت کرده بودیم حال که او بدان عمل نمی کند دیگر هیچ حق اطاعتی از او بر گردن ما نیست. مردم درباره او چند دسته شدند گروهی تصمیم به عدم یاری او و گروهی دیگر تصمیم به قتل وی گرفتند.

افرادی که تصمیم به قتل او گرفتند بر این باور بودند که وی با کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله مخالفت کرده و فیء را به خود اختصاص داده و افرادی را به حکومت گمارده که شایسته نبوده­اند. لذا دیدند که مبارزه با او جهاد است.

اما گروهی که قصد عدم یاری او را کردند این گونه حجت آوردند که وی امر الهی را ترک کرده است، تا این که عثمان کشته شد و مردم با جمع شدن به دور امام علی علیه السلام با ایشان بیعت نمودند. امام برخاست، حمد و ثنای خدا را آن­گونه که سزاوار است به جای آورد و سپس بر محمد و خاندان او درود فرستاد و فرمود:

اما بعد، خداوند خود از ورای عرش و آسمانها می­داند که من نسبت به پذیرش خلافت بر امت محمد صلی الله علیه و آله بی رغبت بودم تا اینکه بر این نکته اتفاق کردید و من پذیرفتم. من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: هر کسی که پس از من عهده­دار حکومت بر امت من شود، بر پل صراط حاضر شود و فرشتگان نامه عمل او را حاضر می­کنند اگر عدالت ورزد نجات می­یابد و اگر ظلم کرده باشد از پل صراط لغزیده و اعضای بدنش از هم خواهد گسیخت به طوری که صد سال میان هر یک از اعضای بدن وی فاصله باشد. اولین قسمت

ص: 26

از بدن او که به آتش وارد می­شود، بینی و صورت او خواهد بود. اما وقتی شما در مورد من به اتفاق نظر رسیدید. دیدم نمی­توانم درخواست شما را رد کنم. این سخن من بود و از خدا طلب مغفرت می­کنم. مردم برخاسته و با ایشان بیعت کردند. اولین کسانی که بیعت کردند، طلحه و زبیر بودند. سپس مهاجرین و انصار برخاستند و بقیه مردم بیعت نمودند. عماربن یاسر و ابوهیثم بن تیهان برای امام بیعت می گرفتند، آن دو می گفتند: برای طاعت خداوند و پیروی از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله با شما بیعت می کنیم، اگر به بیعت خود وفادار نبودیم شما هیچ حق طاعتی بر گردن ما ندارید و هیچ بیعتی بر ذمه شما نخواهد بود در حالی که قرآن هم مقابل ما و شماست.

امام علی علیه السلام که بر بالای منبر بود از سمت چپ و راست سر برگرداند و فرمود: فردا شخصی از شما که غرق دنیاست و برای خود اموال بر گرفته و نهرها ساخته و سوار مرکبهای زیبا شده و غلامان زیبارو برای خود برگزیده­ که اگر خدا چنین شخصی را نیامرزید برایش ننگ است، هنگامی که از آنچه که بدان دست یافته محروم گردید و به حقوقی که مستحق آن هستند رسیدند نگوید که علی بن ابی طالب حقوق ما را پایمال کرد. از خدا استعانت می­جوییم و از او طلب مغفرت می­کنیم و اما کسی که دارای فضیلت و سابقه است اجر و ثواب او با خداست. و کسی که خدا و پیامبر او را اجابت کرده و در دین ما وارد گشت و روی به قبله ما نهاد و از ذبح ما تناول نمود، مستحق آن شده که حقوق و حدود اسلام بر وی جاری شود. ای مردم، شما بندگان خدا هستید و اموال، اموال الهی است که در میان شما به طور مساوی تقسیم می­گردد در این مورد هیچ کسی بر دیگری برتری ندارد جز به تقوا. اهل تقوا از فضیلت بیشتری نزد خداوند برخوردارند. خداوند در دنیا برای اهل تقوا پاداش و ثواب قرار نداده است و آنچه نزد اوست برای نیکوکاران بهتر است. فردا نزد ما بیایید تا اموالی را که نزد ماست در میان شما تقسیم کنیم. هیچ کسی جا نماند. همه مسلمانان آزاد چه افراد مستحق و چه غیر مستحق فردا حاضر شوند.

فردای آن روز مردم گرد آمدند و کسی غایب نبود. امام به هر کس چه دارای مقام و چه فرد عادی، چه سیاه و چه سفید، سه دینار داد و کسی را بر دیگری ترجیح نداد. افرادی که غایب بودند فقط عبارت بودند از: طلحه، زبیر، عبدالله بن عمر و سعیدبن العاص و مروان بن حکم و افراد طرفدار آنان.

ص: 27

عبیدالله بن ابی رافع که کاتب علی علیه السلام بود از عبدالله بن زبیر شنید که به پدر خود و طلحه و مروان و سعید می گوید: رو به زید بن ثابت کردم و گفتم: به در می­گویم تا دیوار بشنود!

ابن ابی رافع به سعید و عبدالله بن زبیر گفت: خداوند در قرآن می فرماید: «وَ أَکْثَرَهمْ لِلْحَقِّ کارِهُون» - . مومنون / 70

- {اما اکثر آنان از حق نا خرسند هستند}. ابن ابی رافع می­گوید: خبر را به امام علیه السلام رساندم. امام فرمود: به خدا سوگند اگر زنده ماندم و به سلامت بودم آنان را به راه راست و روشن رهنمون خواهم ساخت. خدا پسر عاص را هلاک کند وی دانست که از سخنان خویش او و اصحابش را اراده کرده ام .

اما استعانت باید از خدا جست. مالک بن اوس گفت: علی علیه السلام پس از صبح بیشتر اوقات کنار جوی آب می­نشست و ما در مسجد بودیم. در این هنگام زبیر و طلحه آمدند و به دور از علی علیه السلام نشستند. سپس مروان و سعید و عبدالله بن زبیر و مسور بن مخرمه آمدند و نشستند. امام علیه السلام عمار بن یاسر را مأمور اسبان قرار داده بود، عمار به ابوهیثم بن تیهان وخالد بن زید و ابوحیه و رفاعه بن رافع که از اصحاب رسول صلی الله علیه و آله بودند گفت: برخیزید و به سمت آن افراد بشتابید چرا که اعلام مخالفت با امیرمؤمنان و امام خود کرده­اند و او را سرزنش نموده اند و افرادی ظالم و دشمن بر آنها وارد شده اند که به زودی آنها را بر امری که رأی و نظر آنها نیست وادار می کنند. پس عمار بن یاسر گفت: برخیزید و به همراه آنان برخاستیم. آنان پیش آن افراد رفته و با هم نشستند. ابوهیثم بن تیهان شروع به صحبت کرد و گفت: شما در اسلام دارای سابقه هستید و از نزدیکان امیرالمؤمنین می باشید. سرزنش و خشم شما نسبت به امام را می بینیم. اگر موضوع به شخص شما مربوط می شود پس پسرعمو و امام خود را سرزنش کنید و اگر مربوط به نصیحت برای مسلمانان است پس آن را به تأخیر نیندازید (و ایشان را از آن آگاه سازید) و ما در این باره حامی شما هستیم. شما می دانید که بنی امیه هیچ گاه شما را نصیحت نخواهد کرد. راوی از وی نقل می­کند: عداوت آنها نسبت به خودتان را فهمیده اید که شما ریختن خون عثمان دست داشته و کمک کرده­اید. زبیر سکوت کرد. طلحه لب به سخن گشود و گفت: این صحبت را رها کنید من فهمیده ام که هر کدام از شما حرفی برای گفتن دارید.

عمار بن یاسر شروع به صحبت کرد. ابتدا حمد و ثنای خداوند را به جای آورد و بر پیامبر صلی الله علیه و آله درود فرستاد و گفت: شما دو نفر صحابه رسول خدا هستید.

ص: 28

شما با امام خود جهت اطاعت و نصیحت و عهد و میثاق بر اطاعت خدا و رسولش و این که کتاب خدا احمد گفت: قرار دادن کتاب خدا را امام قرار دهد دست بیعت داده اید، پس چرا بر علی بن ابی طالب (علیه السلام) خشم و غضب گرفته اید؟ خشم مردان باید برای حق باشد. یاری کنید تا خداوند شما را یاری فرماید .

عبدالله بن زبیر گفت ای ابایقظان سخن بیهوده گفتی، عمار به او گفت: چه شده که این گونه سخن می گویی ای روی در هم کشیده! سپس دستور داد که او را خارج کنند. زبیر برخاست گفت: ابایقظان خدا رحمتت کند در مورد برادرزده ات عجله کردی، عمار گفت: ای اباعبدالله تو را به خدا سوگند می­دهم که سخن کسی را که دیدی بشنوی. شما گروه مهاجرین! کسی از شما هلاک نگردید مگر اینکه مؤلفه قلوبهم را در کار خویش داخل کرد.

زبیر گفت: پناه بر خدا که از آنان چیزی بشنویم. عمار گفت: ابا عبدالله، به خدا قسم اگر همه با علی مخالفت کنند، من با او مخالفت نمی­کنم و من دست از دست او رها نمی کنم چرا که علی همچنان از زمان بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله تاکنون همواره با حق است و من شهادت می دهم که هیچ کس نمی تواند شخصی را بر او برتری دهد.

عماربن یاسر، ابوهیثم، رفاعه و ابوایوب و سهل بن حنیف با هم گفت وگو و مشورت کردند که نزد امام علیه السلام در قنات رفته و ایشان را در جریان گفت وگوی خود با طلحه و زبیر و طرفدارانشان و شکایت آنها و بزرگ کردن قتل عثمان قرار دهند. ابوهیثم گفت: ای امیرالمؤمنین به این موضوع رسیدگی کنید. امام سوار مرکب پیامبر صلی الله علیه و آله شده و وارد مدینه شد و بالای منبر رفت. پس از حمد و ثنای خداوند توسط امام در این جلسه که فضلا و بزرگان صحابه پیامبر و مهاجرین در آن حضور داشتند، به امام گفتند: آنان نمونه و الگو را رد کرده و خواستار حق بیشتری برای خود هستند لذا خشمناک شدند.

امام علی علیه السلام فرمود: در این اموال کسی نسبت به بقیه ارجحیت ندارد. این کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله در میان ما و شماست. سپس با صدای بلند فرمود: ای انصار، آیا با دین خود بر من منّت می­گذارید. در حالی­که منّت نهادن بر شما، حقّ خدا و پیامبر اوست اگر راستگو باشید. احمد گفت: آیا با دین خود بر خدا منّت می­گذارید . من ابوالحسن قَرْم عالِم هستم.

ص: 29

امام سپس از منبر پایین آمده، در گوشه ای از مسجد نشست و به دنبال طلحه و زبیر فرستاد. امام آنان را صدا کرده و فرمود: مگر نه این است که با اختیار و نه از روی اکراه بیعت کردید؟ چرا مخالفت می ورزید، آیا در حکم دادنی ظلم کرده ام یا آنکه مالی را از بیت المال به خود اختصاص داده ام؟ گفتند: نه، امام فرمود: آیا در امور مسلمانان از من چیزی خواسته اید که من کوتاهی کرده باشم؟ آن­دو گفتند: پناه بر خدا. امام فرمود: پس چه چیز باعث شده که همه چیز را رد کرده و با من مخالفت کنید؟ آن دو گفتند: شیوه ای که در تقسیم بیت المال اتخاذ کرده ای شیوه ای که برخلاف شیوه عمربن خطاب بود و پایمال کردن حق ما از فیء سهم ما را همانند دیگران قرار داده و این در حالی است که فیء با شمشیرهای ما به دست آمده است. بین ما و دیگران یکسان عمل می کنی. امام فرمود: خدا بزرگتر از آن است که وصف شود. خداوندا من تو را و حاضران را بر این دو نفر شاهد می­گیرم. اما در مورد برتری دادن شما بر دیگران باید گفت: من برای بدست آوردن خلافت رغبتی نداشتم و آن­را دوست نمی­دارم. اما این شما بودید که مرا بدان فرا خواندید و مجبور به قبول آن کردید. من نیز دوست نداشتم که بین شما اختلاف بیفتد. وقتی خلافت به عهده من گذاشته شد، نگاهی به کتاب خدا و قوانین و احکام آن و شیوه تقسیم پیامبر صلی الله علیه و آله و سنّت او کردم و بر اساس آنها اقدام نمودم و نیازی به مشورت با شما در امور و شراکت شما و حتی دیگران، ندیدم. امری نیز حادث نشده که در آن به نظر و مشورت شما نیاز داشته باشم. اگر چنین کاری پیش آمد و حکم آن در قرآن و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله موجود نبود، از شما و حتی دیگران روی­گردان نخواهم بود. اما در آنچه تاکنون اتفاق افتاده است، نیازی به مشورت با هیچ کسی نبوده است.

اما در مورد موضوع الگو قرار دادن عمر که مطرح کردید، باید گفت: این امری است که من در مورد آن حکم نکرده­ام. من و شما دو نفر خود دیده­ایم که آن­ را محمد صلی الله علیه و آله از کتاب خداوند مطرح نموده است. لذا در آن نیازی به شما ندارم. کتاب خدا که «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِید» - . فصلت / 42 - {از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید وحی [نامه] ای است از حکیمی ستوده} است این قسمت کردن را مقرّر داشته است.

اما اینکه گفته­اید: «تو ما را همانند افرادی که با آنان جنگیده­ایم قرار داده­ای در حالیکه خداوند فیء را به دست ما حاصل کرده است» باید بگویم: مردانی در گذشته نسبت به مردانی دیگر دارای سابقه بیشتری بوده­اند در حالی­که او رسول خدا به آنان ضرر نرساند و افرادی را که بر آنان سبقت داشتند بر ایشان ترجیح نداد؛

ص: 30

آنگاه که این افراد دارای سابقه کمتر دعوت الهی را اجابت کردند، ضرری متوجه آنان نشد. به خدا قسم جز این برای شما و دیگران حق دیگری نیست، خداوند به ما و شما بر این امر صبر عطا فرماید.

عبدالله بن زبیر شروع به صحبت ­کرد. امام دستور داد و ضربه ای به گردن او زدند و او را از مسجد بیرون انداختند، در حالی که وی فریاد می زد و می گفت: بیعت او را به او باز گردان. امام علیه السلام فرمود: من شما را از آنچه که بدان داخل شده اید خارج نمی کنم و همچنین در هر آنچه که از آن خارج شده اید داخل نمی نمایم. آن دو برخاستند و گفتند: اما ما کاری غیر از وفاداری انجام نمی دهیم. امام فرمود: خدا رحمت کند بنده ای را که حقی را ببیند و آن را یاری کند و یا ستمی را ببیند و بدان واکنش نشان دهد. و در مقابل کسی که مخالف حق است، پشتیبان حق باشد.

**[ترجمه]

**[ترجمه]کافیه: - . این کتاب از تالیفات شیخ مفید است که با وجود جستجوی بسیار آن را نیافتم. -

ابو بشیر عائذی گفت: هنگام کشته شدن عثمان، من در مدینه بودم. مهاجرین از جمله طلحه و زبیر نزد علی علیه السلام آمدند و گفتند: ای ابوالحسن بیا تا با تو بیعت کنیم. فرمود: برای این کار، نیازی به من نیست. هر کسی را که شما انتخاب کنید، مورد پذیرش من نیز می­باشد. گفتند: ما غیر از تو کسی را انتخاب نمی­کنیم. پس از قتل عثمان، آنان برای بیعت نزد علی علیه السلام زیاد رفت و آمد کردند. ص: 31

ص: 31

**[ترجمه]

ینکثا و لا یتوجها وجها غیر العمرة حتی یرجعا إلیها فأعطیاه ذلک من أنفسهما ثم أذن لهما فخرجا.

**[ترجمه]حسین بن مبارک گوید: امام علیه السلام از آن دو عهد و قول و شدیدترین قسم ممکن را که می شود از کسی گرفت، ستاند که سر به مخالفت برندارند و بیعت شکنی نکنند

ص: 32

و اقدامی غیر از عمره انجام ندهند و به مدینه بازگردند. این قول ها را از طرف خودشان دادند و امام به آنان اذن خروج داد.

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . ارشاد: 130، المختار از کتاب نهج السعاده 1: 208 - ارشاد: به گفته شعبی از سخنان آن حضرت هنگامی که عبدالله بن عمرو سعد بن ابی وقاص و محمد بن مسلمه و حسان بن ثابت و اسامة بن زید از بیعت سر باز زدند، این است که امام پس از به جای آوردن حمد و ثنای خداوند فرمود: ای مردم، شما با من طبق آنچه که با خلفای پیشین بیعت کرده بودید، بیعت کرده­اید. قبل از بیعت کردن مردم دارای اختیار هستند اما وقتی بیعت کردند دیگر اختیاری از خود ندارند. امام باید پایداری داشته و مردم تسلیم او شوند. این بیعت عمومی است و هر کس از آن روی برگرداند، از دین اسلام روی برگردانده است و از شخصی که اهل اسلام نیست پیروی نموده است. بیعت شما با من بیعت سست نبوده است. کار من و شما یکی نیست. من شما را برای خدا و شما مرا برای خود می­خواهید. قسم به خدا که من به دشمنان نصیحت می­کنم و در مورد مظلومان منصفانه رفتار می­کنم. از سعد و ابن مسلمه و اسامه و عبدالله و حسان بن ثابت اخباری ناخوشایند به من رسیده و میان من و آنان حقّ داور است.

ص: 33

**[ترجمه]

إذا نحن بایعنا علیا فحسبنا***أبو حسن مما نخاف من الفتن

وجدناه أولی الناس بالناس إنه***أطب قریش بالکتاب و بالسنن

و إن قریشا لا تشق غباره***إذا ما جری یوما علی ضمر البدن

ففیه الذی فیهم من الخیر کله***و ما فیهم مثل الذی فیه من حسن

وصی رسول الله من دون أهله***و فارسه قد کان فی سالف الزمن

و أول من صلی من الناس کلهم***سوی خیرة النسوان و الله ذی المنن

و صاحب کبش القوم فی کل وقعة***یکون لها نفس الشجاع لدی الذقن

فذاک الذی تثنی الخناصر باسمه*** إمامهم حتی أغیب بی [فی] الکفن

و قال أبو العباس أحمد بن عطیة:

رأیت علیا خیر من وطئ الحصا***و أکرم خلق الله من بعد أحمد

وصی رسول المرتضی و ابن عمه***و فارسه المشهور فی کل مشهد

تخیره الرحمن من خیر أسرة***لأطهر مولود و أطیب مولد

إذا نحن بایعنا علیا فحسبنا*** ببیعته بعد النبی محمد

**[ترجمه]زمانی که مردم با علی علیه السلام بیعت کردند خزیمه بن ثابت شعر ذیل را سرود:

ص: 34

وقتی که ما با علی بیعت کردیم، ابوحسن ما را در ترس از فتنه ها کفایت می کند.

ما او را سزاوارترین شخص برای حکومت یافتیم او عالم ترین شخص به قرآن و سنت نبوی است.

قریش حتی نمی توانند به گرد پای او برسند اگر روزی بر شتران لاغر و چابک سوار شوند.

هر خیری که در همه آنان وجود دارد به طور یکجا در علی هست و آن حسنی که امام دارد هیچ یک از آنان ندارند.

تنها وصی پیامبر صلی الله علیه و آله در آل اوست و چابک سوار پیامبر در زمان های گذشته اوست .

در میان مردم او اولین کسی بود که نماز را بپا داشت، به جز بهترین زنان، و خداوند صاحب منت است.

و او قهرمان قوم در هر واقعه ای بوده که در آن واقعه از شدت و هول، جان شجاعان به لب می رسیده است.

اوست کسی که انگشتان کوچک برای او خم می­شود و به او اشاره می­کند و امام همه است و من بر این باورم تا زمانی که در کفن پنهان می­شوم.

ابوالعباس احمد بن عطیه می گوید:

علی را بهترین کس یافتم که قدم بر روی عالم نهاده او بهترین انسان ها پس از پیامبر است.

او وصی و پسرعمو و چابک سوار مشهور پیامبر صلی الله علیه و آله در همه عرصه ها بوده است.

خداوند او را از میان بهترین خانواده ها برگزیده است او پاک ترین مولود و پاک ترین محل تولد را داشته است.

وقتی با او بیعت کردیم، بیعت با او پس از پیامبر صلی الله علیه و آله ما را کفایت می کند.

**[ترجمه]

وَ اعْلَمُوا أَنِّی إِنْ أَجَبْتُکُمْ رَکِبْتُ بِکُمْ مَا أَعْلَمُ وَ لَمْ أُصْغِ إِلَی قَوْلِ الْقَائِلِ وَ عَتْبِ الْعَاتِبِ وَ إِنْ تَرَکْتُمُونِی فَأَنَا کَأَحَدِکُمْ وَ لَعَلِّی أَسْمَعُکُمْ وَ أَطْوَعُکُمْ لِمَنْ وَلَّیْتُمُوهُ أَمْرَکُمْ وَ أَنَا لَکُمْ وَزِیراً خَیْرٌ لَکُمْ مِنِّی أَمِیراً.

**[ترجمه] - . المختار من کتاب نهج البلاغه: خطبه 90 -

نهج البلاغه: از سخنان آن حضرت هنگامی که پس از قتل عثمان می­خواستند با ایشان بیعت کنند: مرا رها کنید و در پی شخص دیگری باشید. زیرا ما به استقبال حوادث و اموری می رویم که رنگارنگ و فتنه آمیز است، و چهره های گوناگون دارد و دل ها بر این بیعت ثابت و عقل ها بر این پیمان استوار نمی ماند، چهره افق حقیقت را (در دوران خلافت سه خلیفه) ابرهای تیره فساد گرفته، و راه مستقیم حق ناشناخته ماند.

ص: 35

آگاه باشید، اگر دعوت شما را بپذیرم، بر أساس آنچه که می دانم با شما رفتار می کنم و به گفتار این و آن، و سرزنش سرزنش کنندگان گوش فرا نمی دهم. اگر مرا رها کنید چون یکی از شما هستم که شاید شنواتر، و مطیع تر از شما نسبت به رییس حکومت باشم، در حالی که من وزیر و مشاورتان باشم بهتر است که امیر و رهبر شما گردم.

**[ترجمه]

و قال ابن أبی الحدید (1) کما هو دأبه أن یأتی بالحق ثم عنه یحید هذا الکلام یحمله أصحابنا علی ظاهره و یقولون إنه علیه السلام لم یکن منصوصا علیه بالإمامة و إن کان أولی الناس بها لأنه لو کان منصوصا علیه لما جاز أن یقول دعونی و التمسوا غیری.

ثم ذکر تأویل الإمامیة منه أن یسیر فیهم بسیرة الخلفاء و یفضل بعضهم علی بعض فی العطاء أو بأن الکلام خرج مخرج التضجر و التسخط لأفعال الذین عدلوا عنه علیه السلام قبل ذلک للأغراض الدنیویة أو بأنه خرج مخرج التهکم کقوله تعالی ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ أی بزعمک ثم قال و اعلم أن ما ذکروه لیس ببعید لو دل علیه دلیل فأما إذا لم یدل علیه دلیل فلا یجوز صرف اللفظ عن ظاهره.

و لا یخفی علی اللبیب أنه بعد الإغماض عن الأدلة القاهرة و النصوص المتواترة لا فرق بین المذهبین فی وجوب التأویل و لا یستقیم الحمل علی ظاهره إلا علی القول بأن إمامته علیه السلام کانت مرجوحة و أن کونه وزیرا أولی من کونه أمیرا و هو ینافی القول بالتفضیل الذی قال به فإنه علیه السلام إذا کان أحق الإمامة و بطل تفضیل المفضول علی ما هو الحق و اختاره أیضا کیف یجوز للناس أن یعدلوا عنه إلی غیره و کیف یجوز له علیه السلام أن یأمر الناس بترکه و العدول عنه إلی غیره مع عدم ضرورة تدعو إلی ترک الإمامة و مع وجود الضرورة کما جاز ترک الإمامة الواجبة بالدلیل جاز ترک الإمامة المنصوص علیها فالتأویل واجب علی التقدیرین و لا نعلم أحدا قال بتفضیل غیره علیه و رجحان العدول إلی أحد سواه فی ذلک الزمان.

ص: 37

علی أن الظاهر للمتأمل فی أجزاء الکلام حیث علل الأمر بالتماس الغیر باستقبال أمر لا تقوم له القلوب و تنکر المحجة و أنه إن أجابهم حملهم علی الحق هو أن السبب فی ذلک المانع دون عدم النص و أنه لم یکن متعینا للإمامة أو لم یکن أحق و أولی به و نحو ذلک و لعل الوجه فی قوله علیه السلام لعلی أسمعکم و أطوعکم هو أنه إذا تولی الغیر أمر الإمامة و لم تتم الشرائط فی خلافته علیه السلام لم یکن لیعدل عن مقتضی التقیة بخلاف سائر الناس حیث یجوز الخطأ علیهم.

و أما قوله فأنا لکم وزیرا خیر لکم منی أمیرا فلعل المراد بالخیریة فیه موافقة الغرض أو سهولة الحال فی الدنیا فإنه علیه السلام علی تقدیر الإمامة و بسط الید لا یجب علیه العمل بمحض الحق و هو یصعب علی النفوس و لا یحصل به آمال الطامعین بخلاف ما إذا کان وزیرا فإن الوزیر یشیر بالرأی مع تجویز التأثیر فی الأمیر و عدم الخوف و نحوه من شرائط الأمر بالمعروف و لعل الأمیر الذی یولونه الأمر یری فی کثیر من الأمور ما یطابق آمال القوم و یوافق أطماعهم و لا یعمل بما یشیر به الوزیر فیکون وزارته أوفق لمقصود القوم فالحاصل أن ما قصدتموه من بیعتی لا یتم لکم و وزارتی أوفق لغرضکم و الغرض إتمام الحجة کما عرفت.

**[ترجمه]مخاطبان این سخنان، افرادی بودند که پس از قتل عثمان خواستار بیعت بودند. زمانی که مردم سیره نبوی را فراموش کرده و به اقدامات خلفای ستمگر از جمله ترجیح دادن رؤسا و اشراف به دیگران به منظور سامان دادن به امور خود عادت کرده بودند، و اکثر کسانی که از عثمان به خاطر عمل نادرست وی در تقسیم اموال خشم گرفتند از امام علیه السلام نیز توقع داشتند که باز هم آنان را نسبت به دیگران ترجیح دهد و این گونه بود که طلحه و زبیر دو روز پس از بیعت، پیمان شکستند و به علت رعایت مساوات در تقسیم اموال بر او خشم گرفتند و گفتند: تو ما را با عجم، مساوی قرار داده ای. همچنین عبدالله بن عمر و سعیدبن عاص و مروان و امثال آنان این گونه تقسیم اموال را نپذیرفتند. این افراد همان کسانی بودند که پس از قتل عثمان خواستار بیعت با امام شدند که امام به آنان فرمود: «مرا رها کنید، به دنبال کسی غیر از من باشید.» تا حجت را بر آنان تمام کند و به آنان بفهماند که ما به استقبال حوادث و اموری می رویم که رنگارنگ و فتنه آمیز است و آنان بر آن صبر نمی­کنند و او بعد از بیعت به طمع­های آنان در امر حکومت، پاسخ مثبت نمی­گوید و به گفتار گوینده و سرزنش ملامت­گر توجهی نمی­کند، بلکه آنان را بر راه راست استوار می­گرداند و آنان را در مسیر سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله هدایت می­کند.

فرمود: «افق ها تیره و تار شده است» یعنی با ابر سنت های بدعت گذاران و مخفی شدن خورشید حقیقت زیر ابر اهل شبیه به باطل. المحجة: راه و جاده. تنکّرها: تغییر آنها و پنهان شدن آنها. فرمود: «رکبت بکم: شما را سوار می کنم. و «ترکهم إیاه: ترک کردن امام از سوی مردم» یعنی عدم فرمانبری آنان از امام و انتخاب شخص دیگری برای بیعت تا زمانی که شرایط خلافت به علت عدم وجود حامی و پشتیبان فراهم نباشد، همانند سخن وی در خطبه شقشقیه: «اگر حضور فراوان بیعت کنندگان نبود، و یاران حجت را بر من تمام نمی کردند، مهار شتر خلافت را بر کوهان آن انداخته، رهایش می ساختم».

و منظور بازداشتن آنان از بیعت واجب نیست بلکه (این قول امام) برای اتمام حجت و ابطال ادعای آنان مبنی بر اجباری و از روی اکراه بودن بیعت بوده است همان گونه که طلحه و زبیر پس از پیمان شکنی ادعا نمودند. به علاوه که انسان نسبت به آنچه از آن منع می شود حریص تر می گردد و طبع انسان از آنچه که بدان سوق داده می شود فراری است و «وزیر» کسی است که از حکومت فقط وظیفه تدبیر امور را به عهده دارد.

ص: 36

ابن ابی الحدید بر اساس شیوه خود که حق را ذکر می کند و سپس از آن کناره گیری می کند می گوید: - . شرح المختار من خطب نهج البلاغه 2: 579 -

طرفداران ما این کلام را حمل بر ظاهر آن کرده و می گویند: نصب ایشان به امامت، نصب براساس نص صریح نیست هرچند که سزاوارترین مردم نسبت به امر خلافت است چرا که اگر نصب ایشان بنا بر نص صریح می بود جایز نبود بگوید: مرا رها کنید و سراغ شخص دیگری بروید.

ابن ابی الحدید سپس تأویل این سخن امام را نزد امامیه (شیعیان) بیان می کند: (این مخالفت اولیه امیرالمؤمنین علیه السلام از قبول خلافت به آن دلیل بوده است که) مردم از ایشان درخواست کرده بودند که بر منوال خلفاء بر آنان امامت و رهبری کند و در تقسیم اموال برخی را بر برخی دیگر برتری دهد، یا آنکه باید این سخن را حمل کرد بر اظهار ناراحتی و خشم از اعمال کسانی که پیش از آن به خاطر مقاصد دنیوی از امام علیه السلام روی گرداندند، یا آنکه کلام به شیوه تمسخر است مانند این آیه «ذق انک انت العزیز الکریم» یعنی به زعم تو .

سپس ابن ابی الحدید می گوید: «و بدان، آنچه که ذکر کرده اند و در صورت دلالت دلیل بر آن، بعید نمی باشد و در صورتی که دلیلی بر آن دلالت نکند، جایز نیست که لفظ از ظاهر آن عدول کند».

برای افراد عاقل مخفی نیست که پس از چشم پوشی از ادله محکم و نصوص متواتره، در وجوب تأویل، فرقی بین دو مذهب نیست وصحیح نیست که این کلام حمل بر ظاهر شود مگر اینکه گفته شود که امامت امام علیه السلام مرجوح بوده است و وزیر بودن ایشان اولی از امیر بودن اوست و این موضوع با قول به تفضیلی که ابن ابی الحدید گفته است منافات دارد، زیرا امام اگر محق ترین و شایسته ترین فرد برای امامت باشد و تفضیل مفضول بر آنچه که حق است، باطل باشد و او نیز آن را اختیار کرده است، چگونه برای مردم جایز است از او روی برگردانده و دیگری را انتخاب کنند و برای امام چگونه جایز است که مردم را به رها کردن آن حضرت و صرفنظر کردن از وی و انتخاب شخص دیگری امر کند با آنکه ضرورتی وجود ندارد که ترک امامت را ایجاب کند، و نیز با وجود ضرورت، همان طور که اگر ترک امامتِ واجب با وجود دلایل، جایز باشد، ترک امامت با نص صریح هم جایز خواهد بود. پس به هر دو تقدیر، تأویل واجب است و کسی را سراغ نداریم که قائل به تفضیل شخص دیگری بر امام باشد و عدول به کسی غیر از او را در آن زمان ترجیح بدهد.

ص: 37

با توجه به این که اگر کسی در اجزای کلام اندیشه کند بر او آشکار خواهد شد که دلیل اینکه امام فرمود «به دنبال شخص دیگری باشید» به علّت آن بوده است که اموری پیش می­آمده که قلب­ها به آن تن نمی­دادند و استوار نمی­ماندند و حق را انکار می­کردند، و اگر وی عهده­دار امر خلافت می­شد، آنان را در مسیر حق سوق می­داد و سبب این خودداری، وجود مانع بوده است نه این که نص و تصریح وجود نداشته باشد و ایشان برای خلافت تعیین نشده باشد یا این که ایشان سزاوارتر نبوده است و مانند آن؛ و شاید وجه این که آن حضرت علیه السلام فرمود: «شاید من شنونده­ترین و مطیع­ترین فرد در میان شما باشم» این باشد که اگر شخص دیگری خلیفه شود و شرایط برای خلافت آن حضرت مهیّا نباشد، وی از مقتضای تقیه عدول نمی­کرد بر خلاف سایر مردم که ممکن است خطا و اشتباهی در این مساله از آنان سر بزند.

اما اینکه فرمود: «من اگر وزیر باشم بهتر از آن است که امیر باشم»: شاید منظور از بهتر بودن، موافقت غرض و یا سهولت حال در دنیا باشد یعنی آن حضرت اگر امیر باشد و همه اختیارات در دست او باشد، نمی­تواند جز به حق محض عمل نماید و تحمل آن برای مردم سخت و دشوار است و جلوی برآورده شدن آرزوی طمع­کاران را می­گیرد. اما در صورت وزیر بودن، این­گونه نیست چون وزیر در امور، مشورت ارائه می­کند به علاوه که امکان تأثیر وزیر در امیر هست و همچنین به خاطر مهیا بودن شرائط امر به معروف مانند عدم خوف و غیر آن. و شاید امیری که به او ولایت می­دهند در بسیاری از موارد طبق آمال آن قوم و طبق طمع­های آنان حکومت کند و به سخن وزیر وقعی ­ننهد، پس وزارت او برای آن قوم مناسب­تر است. نتیجه آنکه: آنچه که با بیعت کردن با من به دنبال آن هستید، حاصل نخواهد شد و وزیر بودن من با امیال شما بیشتر سنخیت دارد. همان­طور که قبلاً گفته شد، غرض اتمام حجت است.

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . امالی طوسی: 697 -

امالی شیخ طوسی: زمانی که امیرالمؤمنین علیه السلام پس از بیعت وارد بیت المال شد، فرمود تا اموالی که قبلاً جمع آوری شده آوردند. به هر یک از مردم که در آنجا بودند سه دینار داد. سهل بن حنیف برخاست و گفت: ای امیرالمؤمنین این غلام من بود که او را آزاد کردم. پس به او سه دینار داد همان طور که به سهل بن حنیف سه دینار داد.

ص: 38

**[ترجمه]

المدبر له و العرفاء جمع عریف و هو القیم بأمور القبیلة و الجماعة یلی أمورهم و یتعرف الأمیر منه أحوالهم فعیل بمعنی فاعل إلا من عرفهم أی بالإمامة و عرفوه أی بالتشیع و الولایة و منکرهم من لم یعرفهم و لم یقر بما أتوا به من ضروریات الدین فهو منکر لهم.

قوله علیه السلام لأنه اسم سلامة أی الإسلام مشتق من السلامة و قال الجوهری جماع الشی ء بالکسر جمعه یقال الخمر جماع الإثم و المرابیع الأمطار التی تجی ء فی أول الربیع فیکون سببا لظهور الکلإ و یقال أحمیت المکان أی جعلته حمی.

قال ابن أبی الحدید أحماه أی جعله عرضة لأن یحمی أی عرض الله سبحانه حماه و محارمه لأن یجتنب و أرعی مرعاه لأن یرعی أی مکن من الانتفاع بمواعظه لأنه خاطبنا بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ و یمکن أن یقال المعنی جعل له حرمات و نهی عن انتهاکها أو ارتکاب نواهیه و تعدی حدوده و رخصا أباح للناس التمتع بها.

أو المراد بقوله علیه السلام قد أحمی حماه منع المغیرین من تغییر قواعده و بقوله أرعی مرعاه مکن المطیعین من طاعته التی هی الأغذیة الروحانیة للصالحین کما أن النبات غذاء للبهائم.

**[ترجمه]گفته شده است که این خطبه پس از قتل عثمان و انتقال خلافت به ایشان ایراد شده است و ممکن است مراد از طلوع طالع در این خطبه، ظهور امارت و خلافت ایشان باشد. و با «لموع اللامع» اشاره می کند به ظهور و تحقق امر خلافت که حق ایشان بوده است و نیز تلألو انوار عدالت با رسیدن حاکمیت به ایشان؛ و منظور از (لوح اللائح) اشاره دارد به جنگ ها و فتنه هایی که پس از عهده داری خلافت پدید می­آید.

و گفته شده است که مراد از همه آنها یکی است و احتمال دارد که مراد درخشندگی چیزی باشد که درخشان بوده است، چرا که خلافت حقیقتاً برای ایشان بود، به عبارت دیگر خلافتی که حقیقتاً در ایشان طلوع کرده بود، به طور ظاهری در ایشان ظهور کرد. فرمود: «و اعتدل مائل» یعنی منحرف راست گردید، منظور خلافت است که از مواضع اصلی خود یعنی ارکان دین مبین منحرف شده بود.

شاید «انتظار الغیر» کنایه است از علم به وقوع آن و یا رضایت به تقدیر الهی در مورد آن و مراد از «الغیر» اتفاقات پیش از آن، از کشته شدن عثمان و انتقال امر خلافت به ایشان و یا جنگ ها و حوادثی که قرار بود اتفاق بیفتد است که اولی مناسب تر است .

سخن ایشان: «قوام الله». یعنی در پی تحقق منافع مردم می باشند. قیم منزل یعنی تدبیرکننده آن.

ص: 39

العرفا، جمع عریف است و منظور مسئول تدبیر امور قبیله و گروه است که امور ایشان را بر عهده می گیرد و احوال و اوضاع آنها را می شناسد. و (در عریف) فعیل به معنای فاعل است. «اِلامن عرفهم: مگر کسی که آنها را بشناسد» یعنی به عنوان امام؛ «و عرفوه: و ائمه او را بشناسند»: یعنی به تشیع و ولایت، و منکرشان کسی است که آنان را نمی شناسد و به آنچه که آورده است یعنی ضروریات دین، منکر است.

و سخن ایشان: «لأنه اسم سلامه» چون آن اسم سلامت است، یعنی اسلام که از سلامت مشتق شده است. جوهری می گوید: «جماع الشیء» با کسره، جمع کردن آن است.گفته می شود: خمر جمع کردن گناه است. المرابیع: باران هایی که در اول بهار می بارد و سبب رویش گیاهان است. گفته می شود «أحمیتُ المکان» یعنی آن را قرق کرده و مورد حفاظت قرار دادم.

ابن ابی الحدید می گوید: «أحماء» یعنی آن را در معرض قرار داد تا از آن کناره گیری شود، یعنی خداوند سبحان محارمش را در معرض قرار داد تا از آن دوری شود و أرعی مرعاه لأن یرعی یعنی این امکان را داد که از مواعظ وی سود برده شود چون ما را با زبان عربی مبین مورد خطاب قرار داد.

و ممکن است گفته شود که معنی این است که برای آن حریم هایی قرار داده و از تجاوز به آن نهی کرد یا ارتکاب نواهی و تعدی به حدود آن و همچنین رخصت های داده و اجازه داده مردم از آن بهرمند شوند.

و یا مراد از «قد أحمی حماه» این است که تغییر دهندگان را از تغییر پایه های آن منع کرد. «أرعی مرعاه: ورود به چراگاه های آن را آزاد کرد» یعنی اطاعت کنندگان را قادر ساخت از او اطاعت کنند اطاعتی که غذای روح صالحان است همانند علف که غذای چهارپایان می باشد .

**[ترجمه]

بَادِرُوا أَمْرَ الْعَامَّةِ وَ خَاصَّةَ أَحَدِکُمْ وَ هُوَ الْمَوْتُ فَإِنَّ النَّاسَ أَمَامَکُمْ وَ إِنَّ السَّاعَةَ تَحْدُوکُمْ مِنْ خَلْفِکُمْ تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا فَإِنَّمَا یُنْتَظَرُ بِأَوَّلِکُمْ آخِرُکُمْ اتَّقُوا اللَّهَ فِی عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فَإِنَّکُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّی عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوهُ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ الْخَیْرَ فَخُذُوا بِهِ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ الشَّرَّ فَأَعْرِضُوا عَنْهُ.

**[ترجمه] - . المختار من نهج البلاغه: خطبه 165، روایتی مشابه با این روایت را طبری در تاریخ خود در بیان حوادث سال سی و پنج هجری ذکر کرده است. -

نهج البلاغه: خداوند بزرگ کتابی هدایت گر فرستاد، نیکی و بدی، خیر و شر را آشکارا در آن بیان فرمود. پس راه نیکی در پیش گیرید، که هدایت شوید و از شر و بدی پرهیز کنید تا در راه راست قرار گیرید. واجبات، واجبات، در انجام واجبات کوتاهی نکنید تا شما را به بهشت رساند، همانا خداوند چیزهایی را حرام کرده که ناشناخته نیست، و چیزهایی را حلال کرده که از عیب خالی است، و در این میان حرمت مسلمان را بر هر حرمتی برتری بخشید و حفظ حقوق مسلمانان را به وسیله اخلاص و توحید استوار کرد. مسلمان کسی است که از مسلمانان از زبان و دست او آزاری نبینند، مگر آنجا که حق باشد، و آزار مسلمان روا نیست جز در آنچه که واجب باشد.

ص: 40

به سوی مرگ که همگانی است، و فرد فرد شما را از آن گریزی نیست بشتابید، همانا مردم در پیش روی شما می روند، و قیامت از پشت سر، شما را می خواند. سبکبار شوید تا به قافله برسید، که پیش رفتگان در انتظار باز ماندگانند. از خدا در مورد بندگان و شهرهایش بترسید، و تقوا پیشه کنید زیرا شما در پیشگاه خداوند، حتی از شهرها و خانه ها و حیوانات بازخواست می شوید. خدا را اطاعت کنید و از فرمان خدا سرباز مدارید، اگر خیری دیدید برگزینید، و اگر شر و بدی دیدید از آن دوری کنید.

**[ترجمه]

وَ اعْلَمُوا أَنَّ عَلَی کُلِّ شَارِعِ بِدْعَةٍ وِزْرَهُ وَ وِزْرَ کُلِّ مُقْتَدٍ بِهِ مِنْ بَعْدِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أَوْزَارِ الْعَامِلِینَ شَیْئاً وَ سَیَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنَ الظَّلَمَةِ مأکل [مَأْکَلًا] بِمَأْکَلٍ وَ مشرب [مَشْرَباً] بِمَشْرَبٍ مِنْ لُقَمِ الْعَلْقَمِ وَ مَشَارِبِ الصَّبِرِ الْأَدْهَمِ فَلْیَشْرَبُوا الصُّلْبَ مِنَ الرَّاحِ السَّمَّ المذاف [الْمُدَافَ وَ لْیَلْبَسُوا دِثَارَ الْخَوْفِ دَهْراً طَوِیلًا وَ لَهُمْ بِکُلِّ مَا أَتَوْا وَ عَمِلُوا مِنْ أَفَارِیقِ الصَّبِرِ الْأَدْهَمِ فَوْقَ مَا أَتَوْا وَ عَمِلُوا أَمَا إِنَّهُ لَمْ یَبْقَ إِلَّا الزَّمْهَرِیرُ مِنْ شِتَائِهِمْ وَ مَا لَهُمْ مِنَ الصَّیْفِ إِلَّا رَقْدَةٌ وَ یَحْبِسُهُمْ و مَا تَوَازَرُوا وَ جَمَعُوا عَلَی ظُهُورِهِمْ مِنَ الْآثَامِ فَیَا مَطَایَا الْخَطَایَا وَ یَا زَوْرَ الزَّوْرِ وَ أَوْزَارَ الْآثَامِ مَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا اسْمَعُوا وَ اعْقِلُوا وَ تُوبُوا وَ ابْکُوا عَلَی أَنْفُسِکُمْ فَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ فَأُقْسِمُ ثُمَّ أُقْسِمُ لَتَحْمِلَنَّهَا بَنُو أُمَیَّةَ مِنْ بَعْدِی وَ لَیَعْرِفُنَّهَا فِی دَارِ غَیْرِهِمْ عَمَّا قَلِیلٍ فَلَا یُبَعِّدُ اللَّهُ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ وَ عَلَی الْبَادِی یَعْنِی الْأَوَّلَ مَا سَهَّلَ لَهُمْ مِنْ سَبِیلِ الْخَطَایَا مِثْلُ أَوْزَارِهِمْ وَ أَوْزَارِ کُلِّ مَنْ عَمِلَ بِوِزْرِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ

**[ترجمه] - . تفسیر قمی 1: 384، المختار از باب خطب نهج السعادۀ 1: 235 -

تفسیر قمی: امیرالمؤمنین علیه السلام پنج روز پس از بیعت مردم با ایشان خطبه ای ایراد کرده و فرمود: بدانید که هر حقی، طالبی و هر خونی، خونخواهی دارد، و طالب حق، همچون انتقام گیرنده خون های ماست، و حاکمی که درباره خودش حکم می دهد همان عادلی است که انصاف می ورزد و همان حاکمی است که ستم نمی کند و او خداوند واحد قهّار است.

ص: 41

و بدانید که گناه هر بدعت­گذار و همه افرادی که پس از او به وی اقتدا می­کنند تا روز قیامت بر گردن اوست بدون اینکه از گناه عمل کنندگان چیزی کاسته شود. خداوند از ظالمان، در برابر خوردنی به وسیله خوردنی و در برابر نوشیدنی با نوشیدنی انتقام خواهد گرفت، با لقمه های تلخ و عصاره های بدمزه سیاه رنگ، و به آنان سمّی مهلک نوشانده و لباسی از ترس به مدت طولانی خواهد پوشاند. و برای آنان به خاطر هر آنچه انجام داده اند، مشک هایی مملو از نوشیدنی های سیاه رنگ تلخ است، و این عذاب مافوق آن چیزی است که عمل کرده­اند. از زمستانشان فقط سرمای سوزان و از تابستانشان فقط گرمای شدید نصیبشان خواهد شد و آنان را حبس می کند و آنان کمکی نخواهند داشت در حالی­که باری از گناهان را بر پشت خود انباشته­اند. چه مرکبهایی که گناهان ظالمان را حمل می­کنند و چه گناهانی و چه گنهکارانی!. بشنوید، تعقّل کنید، توبه نمایید و بر خود گریه کنید و «سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُون» - . شعراء / 227. - { کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت}. قسم می­خورم و باز قسم می­خورم که پس از من بنی امیّه خلافت را بدست خواهند گرفت و در اندک زمانی آن را در خانه غیر خودشان خواهند دید. خداوند فقط کسی را که ظلم کرده دور می­گرداند و و گناه آنان و همه عمل کنندگان تا روز قیامت متوجه شروع کننده این راه یعنی اولین کسی است که زمینه را برای آنان فراهم کرد. «وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ أَلا ساءَ ما یَزِرُون» - . نحل / 25. - «و (آنها باید) بخشی از بار گناهان کسانی را که ندانسته آنان را گمراه می کنند (بردارند). آگاه باشید، چه بد باری را می کشند.»

**[ترجمه]

إلا الزمهریر من شتائهم أی لم یبق من شدائد الدنیا إلا ما أصابهم من تلک الشدة و لیس لهم فی ذلک أجر إلا رقدة بالهاء أی إلا نومة و فی بعض النسخ بالفاء مع الضمیر و الرفد بالکسر العطاء و بالکسر و الفتح القدح الضخم و الحاصل أنه لم یبق لهم من راحة الدنیا إلا راحة قلیلة ذهبت عنهم و یحبسهم ما توازروا أی یحبسهم یوم القیامة أوزارهم و فی بعض النسخ و ما توازروا أی یحبسهم الله و یا زور الزور قال فی القاموس الزورة الناقة التی تنظر بمؤخر عینها لشدتها و لعل فی بعض الفقرات تصحیفات.

**[ترجمه]«والطالب کقیام الثائر» حق طلبی انسان همانند قیام شخص خونخواه است، به عبارت دیگر طالب حق، همچون قیام کننده برای خونخواهی ماست. «الثأر» با همزه، به معنای خون و خونخواهی و طلب کردن قاتل خویشاوندت است. «الثائر» به گفته فیروزآبادی کسی که آرام و قرار ندارد تا اینکه انتقام بگیرد.

«الحاکم فی حق نفسه»: شاید معنی آن این باشد که در کشتن ما، حقی بر ما و حقی بر خداوند خواهد بود چرا که حجت و ولی او را کشته­اند. قائم، حق ما را خواهد گرفت و خداوند عادل در حق خودش قضاوت خواهد کرد.

«أن علی کل شارع بدعة وزره: گناه هر بدعت گذاری بر عهده خود اوست»: «شرع لهم» بر وزن «منع» یعنی سنت گذاری. و قول ایشان: «وزره» اسم اِنّ و خبر آن ظرف مقدم، یعنی بدعت­گذار هم گناه بدعت خودش و هم گناه پیروان خود را به دوش می­کشد. «من لقم العلقم» لقم جمع لقمه است و العلقم: حنظل که گیاه تلخی است و یا هر چیز تلخ. «الأدیم»: سیاه. فلیشربوا الصلب: یعنی شدید غلیظ زیرا نوشیدن آن سخت­تر است. یا تصحیف «صئب» با همزه است. گفته می شود صئب من الشراب بر وزن فرح، هنگامی که بسیار بنوشد تا آن که از آن پُر شود.

«الصّبَب»: با «باء» با حرکت حروف، به معنی مصبوب یعنی ریخته شده. «الراح» یعنی شراب که در اینجا برای تمسخر است. الّدوف: مخلوط شدن و خیس شدن با آب و مانند آن. فیروزآبادی: الفرقه: مشک پر است که نمی­توان آن را مخض زدن دوغ کرد تا این که جدا شود، همچنین به معنای گروهی از مردم و جمع آن فِرَق است و جمع الجمع آن: أفاریق.

ص: 42

«إلا الزمهریر من شتائهم»: یعنی از سختی های دنیا چیزی باقی نماند مگر آنچه آنان بدان دچار شدند و در این میان از اجر و پاداش بهره مند نشدند. «اِلا رقدة» با هاء یعنی به غیر از خواب. در برخی از نسخه ها: با فاء و ضمیر ذکر شده است. الرفد با کسره: عطا و بخشش و با کسره و فتح: قدح بزرگ. و نتیجه اینکه از راحتی دنیا برای آنان غیر از راحتی اندکی باقی نمانده که آن هم از بین رفت. «ویحسبهم ما توازرو»: یعنی بار سنگینشان آنان را در روز قیامت حبس می کند. در برخی از نسخه ها: «و ما توازروا» خدا آنان را حبس می­کند «و یا زور الزور» در القاموس گفته شده است: الزورة: شتری که از قسمت انتهایی چشمانش نگاه می کند برای شدت آن، و شاید در برخی از پاراگراف ها تصحیف باشد.

**[ترجمه]

وَ مَفْزَعُهُمْ فِی الْمُبْهَمَاتِ إِلَی قُلُوبِهِمْ وَ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ إِمَامُ نَفْسِهِ أَخَذَ مِنْهَا فِیمَا یَرَی بِعُرًی ثِقَاتٍ لَا یَأْلُونَ قَصْداً وَ لَنْ یَزْدَادُوا إِلَّا بُعْداً لِشِدَّةِ أُنْسِ بَعْضِهِمْ بِبَعْضِهِمْ وَ تَصْدِیقِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً حِیَاداً کُلُّ ذَلِکَ عَمَّا وَرَّثَ الرَّسُولُ وَ نُفُوراً عَمَّا أُدِّیَ إِلَیْهِ مِنْ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ الْعَلِیمِ الْخَبِیرِ فَهُمْ أَهْلُ عَشَوَاتٍ وَ کُهُوفُ شُبُهَاتٍ قَادَةُ حَیْرَةٍ وَ رِیبَةٍ مِمَّنْ وُکِّلَ إِلَی نَفْسِهِ فَاغْرَوْرَقَ فِی الْأَضَالِیلِ هَذَا وَ قَدْ ضَمِنَ اللَّهُ قَصْدَ السَّبِیلِ لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ فَیَا مَا أَشْبَهَهَا مِنْ أُمَّةٍ صَدَرَتْ عَنْ وَلَائِهَا وَ رَغِبَتْ عَنْ رُعَاتِهَا وَ یَا أَسَفاً أَسَفاً یَکْلِمُ الْقَلْبَ وَ یُدْمِنُ الْکَرْبَ مِنْ فَعَلَاتِ شِیعَتِنَا بَعْدَ مَهْلِکِی عَلَی قُرْبِ مَوَدَّتِهَا وَ تَأَشُّبِ أُلْفَتِهَا کَیْفَ یَقْتُلُ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ تَحَوَّلَ أُلْفَتُهَا بُغْضاً فَلِلَّهِ الْأُسْرَةُ الْمُتَزَحْزِحَةُ غَداً عَنِ الْأَصْلِ الْمُخَیِّمَةُ بِالْفَرْعِ الْمُؤَمِّلَةُ الْفَتْحَ مِنْ غَیْرِ جِهَتِهِ الْمُتَوَکِّفَةُ الرَّوْحَ مِنْ غَیْرِ مَطْلَعِهِ کُلُّ حِزْبٍ مِنْهُمْ مُعْتَصِمٌ بِغُصْنٍ آخِذٌ بِهِ أَیْنَمَا مَالَ الْغُصْنُ مَالَ مَعَهُ مَعَ أَنَّ اللَّهَ وَ لَهُ الْحَمْدُ سَیَجْمَعُهُمْ کَقَزَعِ الْخَرِیفِ وَ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُمْ وَ یَجْعَلُهُمْ رُکَاماً کَرُکَامِ السَّحَابِ یَفْتَحُ اللَّهُ لَهُمْ أَبْوَاباً یَسِیلُونَ مِنْ مُسْتَشَارِهِمْ إِلَیْهَا کَسَیْلِ الْعَرِمِ حَیْثُ لَمْ تَسْلَمْ عَلَیْهِ قَارَةٌ وَ لَمْ تَمْنَعْ مِنْهُ أَکَمَةٌ وَ لَمْ یَرُدَّ رُکْنُ طَوْدٍ سَنَنَهِ یَغْرِسُهُمُ اللَّهُ فِی بُطُونِ أَوْدِیَةٍ یُسْلِکُهُمْ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ یَنْفِی بِهِمْ عَنْ حُرُمَاتِ قَوْمٍ وَ یُمَکِّنُ لَهُمْ فِی دِیَارِ قَوْمٍ لِکَیْ لَا یَغْتَصِبُوا مَا غَصَبُوا یُضَعْضِعُ اللَّهُ بِهِمْ رُکْناً وَ یَنْقُضُ بِهِمْ عَلَی الْجَنْدَلِ مِنْ إِرَمَ وَ یَمْلَأُ مِنْهُمْ بُطْنَانَ الزَّیْتُونِ

ص: 44

الْخِیَرَةُ بَلْ لِلَّهِ الْخِیَرَةُ وَ الْأَمْرُ جَمِیعاً (1).

**[ترجمه] - . ارشاد: 155 -

ارشاد: امیر المؤمنین علیه السّلام در مدینه برای مردم خطبه خواند و پس از حمد و ثنای پروردگار متعال فرمود: خدای تعالی هیچ گاه گردنکشان روزگار را نابود نکرده مگر پس از مهلت دادن و آسودگی، و شکستگی استخوان هیچ یک از امتهای گذشته را اصلاح نکرده مگر پس از تنگی و بلاء. ای مردم در برابر آنچه از سختی­ها بدان رو آورده اید، و گرفتاریهای بزرگی که از زمان پشت سر گذارده اید عبرت است، ولی هر که دل دارد خردمند نیست، و هر گوش داری شنوا نیست. هر کس که با چشم نگاه می­کند بینا نیست. آگاه باشید ای بندگان خدا، خوب بنگرید در آنچه برای شما مفید است. سپس بنگرید به خانه­های فراخِ آن کس که خداوند او را در قبال عواقب کردارش هلاک ساخت، و به روش فرعونیان زندگی می­کردند دارای باغها و چشمه ها و کشت زارها و مقامی بس بزرگ بودند، پس اینها همه میدان عبرتی برای مردمان کنجکاو و با فراست است. آن راه آشکار ثابتی است که هر کس در آن پا نهد او را از نابودیِ بدنبال خوشی و ناز و نعمت بیم دهد، و آسودگی خیال و شادکامی انسان را بازگرداند و آن کس از شما که شکیبائی ورزد سرانجام نیک دارد و سرانجام کارها از آن خداست. پس وای بحال خردمندان! چگونه به گذرگاه سیلها رحل اقامت افکنده اند و چیزی را که ایمن از زوال نیست به خود می­بندند، وای به حال این امتی که از جاده راست منحرف گشته و از درک کمالات و رشد خود باز مانده است. از را پیامبر خود پیروی نمی­کنند و دنبال کردار وصی پیامبر نمی­روند، و بغیب (یعنی خدا و قیامت) ایمان نمی­آورند، از زشتی خودداری نمی­کنند و چگونه (خودداری کنند)

ص: 43

در صورتی که در کارهای نامعلوم پناهگاهشان دلهای خودشان است و هر یک از ایشان امام و پیشوای خودش می­باشد (و چنین می­پندارد) که در آنچه به­ نظرش رسیده بندهای محکم و استواری را گرفته است. (به زعم خودشان) در انجام خیرات و طلب را درست کوتاهی نمی کنند، (اما به خاطر نادانی شان) جز دوری (از راه حق) بر چیزی نمی­افزایند، و این (دوری از حق) به خاطر شدت انس و خو گرفتن به همدیگر و تصدیق یکدیگر است و همه اینها برای کنار رفتن و دوری گزیدن از آن چیزی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به یادگار گذاشته است و برای گریختن از آنچه آفریدگار آسمانها و زمینها، خداوند دانا و آگاه به آن پیامبر گرامی فرو فرستاده است. پس اینانند گمراهان بی بصیرت، و پناهگاه های شبهه، و سرداران شک و حیرت هر کسی هستند که بخود واگذار شود، پس در گرداب گمراهی­ها غرق شود.

و خداوند بر خود واجب کرده که راه راست را بنمایاند «لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیم» - . انفال / 42 - {تا هلاک شود آنکه هلاک شده (و کفر ورزیده) از روی بینش، و زنده گردد آنکه زنده شده است (و ایمان آورده) است از روی بینش، و همانا خداوند شنونده و دانا است}، پس ای مردم، چه اندازه شبیه هستند این گروه به آن امتی که از زمامداران حقیقی خود جلوگیری کرده و از صاحب اختیاران واقعی خود به کناره گرفته­اند. و ای بسا افسوس که دل ریش شود و اندوه همیشگی گردد از کردارهای شیعیان پس از رفتن من در حالی که از نزدیکی (زمان) ایشان به دوستی یکدیگر و آمیزش و الفت (اندک زمانی نگذرد) که چگونه برخی از ایشان برخی را بکشند، و این دوستی و همدمی به دشمنی و کینه تبدیل گردد، پس با خداست سرانجام گروهی که در این میان اساس و ریشه را از دست داده، و رحل اقامت و تمسک را به در خانه فرع و شاخه افکنند، آنان که آرزومند فتح و پیروزی هستند نه از راه آن، و چشم به راه شادی و رحمت دوخته­اند و نه از برآمدنگاه آن، هر گروهی از ایشان به شاخه­ای چنگ زنند، و به هر سو آن شاخه میل کند آنان نیز بدنبالش به همان سو روند.

با این که خدایی که سپاس سزاوار اوست بزودی آنان را چون پاره ابرهای پائیزی گرد آورد، و میان ایشان طرح دوستی و الفت اندازد، و همانند ابرهای متراکم اینان را متراکم و انبوه سازد و درهایی را برای ایشان بگشاید، از جایگاههای خود همانند سیل خروشان بیرون ریزند همان­گونه که هیچ تپه از آن سیل آسوده نماند، و هیچ جای بلندی جلوگیر آن نشود، و هیچ دامنه کوهی آن سیل را منحرف نکند. خداوند ایشان را در میان شکم دره ها می­پروراند و مانند چشمه ها در زمین روان سازد، بوسیله اینان از حریم­های گروهی جلوگیری کند و ایشان را در شهرهای گروهی می­گمارد تا آنچه را آنان بزور گرفته اند، واپس گیرند. ویران و منهدم سازد بوسیله ایشان رکنی را، و بشکند بدست ایشان سنگهای پیچیده ارم را و پر می­کند از ایشان گودیهای زیتون را. سوگند به آن که دانه را شکافت و انسان را آفرید که هر آینه آب شود آنچه در دست های ایشان است پس از پابرجاشدن شان در شهرها و بزرگی کردن بر بندگان چنان قیر و سرب در آتش آب شود و امید است خدای تعالی شیعیان مرا پس از جدائی و پراکندگی برای بدترین روز این گروه گرد آورد، و برای هیچ کس نیست که در کارها چیزی را برای خدا اختیار کند (این قسمت از روایت در بحار ناقص و نامفهوم نقل شده است)

ص: 44

بلکه اختیار کارها همگی از آن خداست.

**[ترجمه]

إلیه أی انضم إلیه و قال تزحزح تنحی و قال خیم بالمکان أی أقام و التوکف الترقب و الانتظار و الحاصل أنهم تفرقوا عن أئمة الحق و لم ینصروهم و تعلقوا بالأغصان و الفروع التی لا ینفع التعلق بها کمختار و أبی مسلم و زید و یحیی و إبراهیم و أمثالهم. (1) قوله علیه السلام سیجمعهم إشارة إلی اجتماعهم علی أبی مسلم لدفع بنی أمیة و الآنک بضم النون الأسرب.

قوله علیه السلام و لعل الله یجمع شیعتی إشارة إلی ظهور القائم علیه السلام و قد مر و سیأتی مزید توضیح للخطبة عند إیرادها بسند آخر.

**[ترجمه]سخن امام علیه السلام: «إلی عرصات من قد أباده الله» «به سرزمین های کسانی که خداوند آنهارا از بین برده است: یعنی بنگرید به سرزمین هایی که خداوند اهل آنها را به خاطر عملشان همانند خلفای سه­گانه به ویژه عثمان نابود کرده است.

«فها هی: پس هان این است»، یعنی سرزمین­های اینان، همه میدان عبرتی برای مردم بافراست و متفکران در دنیا و عواقبش و عبرت گیرندگان از آن است.

«اِنها لسبیل مقیم»: آثار آنها باقی مانده است یعنی آثار کشور و منازلشان بر سر راهتان است که هر صبح و شب آنها را مشاهده می کنید. این آثار برای هر کسی که آنها را ببیند به زبان حال عبرت آمیز هشدار می دهد که این عرصه­های ویران و خرابی که مشاهده می کنید اهالی آن قبلاً شاد و مسرور بودند.

«الحبور» مانند سرور، هم از نظر لفظ و هم از نظر معنا. «استضافوا» یعنی طلب ضیافت کردند یا آن را پذیرفتند، از کسی که از نیرنگ و فریبش امنیتی و آسایشی نیست و او دنیا است.

«ویسأ لهذه الامه» فیروزآبادی در القاموس می گوید: ویس کلمه ای است که در موضع رأفت و مهربانی کردن با بچه به کار می رود. الویس یعنی فقر.

در برخی از نسخه ها: «و یا لهذه الامة» یعنی: ای قوم از آنها تعجب کنید. «لایألون قصدا» در انجام خیرات کوتاهی نمی کنند یا در طلب راه درست و میانه به زعم ایشان، اما به خاطر نادانی شان فقط دورتر می­شوند.

در برخی نسخه ها: «لا یأتون» آمده که صحیح تر است. «و قدضمن الله» اشاره است به این کلام الهی «و علی الله قصد السبیل»

«فیا ما اشبهها»: یعنی ای قوم، این امت چقد شبیه فلان امت است. به علت صدور چنین اعمالی از آنان، از تصریح خودداری کرده است و تعریض زده است.

ظاهرتر آن است که در الکافی است: «و آنان چقدر به چهارپایانی شباهت دارند که فاقد چوپان هستند»، در الصحاح: تأشَبَ القوم: یعنی در هم آمیختند همچنین گفته می شود: فلانی آمد در حالی که با فلان شخص درهم آمیخته بود

ص: 45

یعنی همراه او آمد.

و فرمود: تزحزح: کناره گیری کرد و فرمود: خیم بالمکان: یعنی اقامت کرد، خیمه زد. التوکف: مترصد شدن و منتظر شدن و نتیجه اینکه: آنها از کنار امامان حق پراکنده شدند و آنان را یاری نکردند، بلکه به شاخه ها و درختان آویزان شدند که البته سودی هم نکردند مثل: مختار، ابومسلم و زید و یحیی و ابراهیم و امثالهم.

فرمود: «سیجمعهم: آنان را جمع خواهد کرد» اشاره دارد به گرد آمدن آنان در اطراف ابومسلم برای دفع بنی امیه. الآنک با ضمه نون یعنی: سرب.

فرمود: «و لعل الله یجمع شیعتی: امید است که خدا شیعیانم را جمع کنند» اشاره دارد به ظهور امام زمان (عج) همان طور که گذشت. توضیحات بیشتر در مورد این خطبه هنگام ذکرآن با سند دیگر خواهد آمد .

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . الغیبۀ: 135 -

الغیبة نعمانی: امام علی علیه السلام پس از قتل عثمان که مردم با وی بیعت کردند، بر منبر رفته و خطبه ای ایراد کرد و فرمود: آگاه باشید، تیره روزی ها و آزمایش ها، همانند زمان بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بار دیگر به شما روی آورد. سوگند به خدایی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را به حق مبعوث کرد، سخت آزمایش می شوید، غربال و زیر و رو خواهید شد، تا آن که پایین به بالا، و بالا به پایین رود، آنان که سابقه ای در اسلام داشتند، و تاکنون منزوی بودند، بر سر کار می آیند، و آنها که به ناحق، پیشی گرفتند، عقب زده خواهند شد. به خدا سوگند، کلمه ای از حق را نپوشاندم و هیچ دروغی نگفته ام و از پیش به این مقام خلافت و چنین روزی خبر داده شده­ام.

ص: 46

**[ترجمه]

**[ترجمه]الزعیم یعنی الکفیل. «أن من صرحت» یعنی آشکار شد. المثلات: یعنی عقوبات. قحم فی الامر: یعنی خود را در آن انداخت. الشبهات: آنکه حق بودن و دروغین بودن آن با هم مشتبه شده باشد و گفته شده است: منظور ایشان از شبهات امور فانی می باشد که حق بودن و ثابت بودن و ماندگاریشان مورد توهم است. تفسیر بقیه کلام در باب شکایت ایشان علیه السلام گذشت.

ص: 47

**[ترجمه]

فِی غَیْرِ حَقِّهِ وَ عِنْدَ غَیْرِ أَهْلِهِ إِلَّا حَرَمَهُ اللَّهُ شُکْرَهُمْ وَ کَانَ لِغَیْرِهِ وُدُّهُمْ فَإِنْ زَلَّتْ بِهِ النَّعْلُ یَوْماً فَاحْتَاجَ إِلَی مَعُونَتِهِمْ فَشَرُّ خَدِینٍ وَ أَلْأَمُ خَلِیلٍ.

**[ترجمه] - . المختار من نهج البلاغه: (125) و المختار من نهج السعاده: 453 -

نهج ­البلاغه: از سخنان وی زمانی که در مورد توزیع مساوی بیت المال مورد سرزنش قرار گرفت: آیا به من دستور می دهید برای پیروزی خود، از جور و ستم در باره امّت اسلامی که بر آنها ولایت دارم، استفاده کنم. به خدا سوگند، تا عمر دارم، و شب و روز برقرار است، و ستارگان از پی هم طلوع و غروب می کنند، هرگز چنین کاری نخواهم کرد اگر این اموال از خودم بود به گونه ای مساوی در میان مردم تقسیم می کردم تا چه رسد که مال برای خودشان است، بلکه مال، مال خداست؛ آگاه باشید بخشیدن مال به آنها که استحقاق ندارند، زیاده روی و اسراف است، ممکن است در دنیا مقام بخشنده آن را بالا برد، امّا در آخرت پست خواهد کرد، در میان مردم ممکن است گرامی اش بدارند، امّا در پیشگاه خدا خوار و ذلیل است. کسی مالش را در راهی که خدا اجازه نفرمود

ص: 48

مصرف نکرد و به غیر اهل آن نپرداخت جز آن که خدا او را از سپاس آنان محروم فرمود و دوستی آنها را متوجّه دیگری ساخت، پس اگر روزی بلغزد و محتاج کمک آنان گردد، بدترین رفیق و سرزنش کننده ترین دوست خواهند بود.

**[ترجمه]

**[ترجمه]الفلته: کاری که با بی تدبیری و بدون فکر صورت گیرد. گریز است به بیعت با ابوبکر همان طور که عامه از عمر نقل کرده اند که گفت: بیعت با ابوبکر بی تدبیری بوده است خدا مسلمانان را از شرّ این اقدام محافظ نماید. هر کس دوباره چنین کاری کرد، او را بکشید .

فرمود: انی اریدکم: من شما را می خواهم: خطاب به صحابه غیرخواص است و معنی آن اینکه: من از شما می خواهم که به خاطر خدا از من اطاعت کنید در حالی که شما می خواهید به خاطر منافع دنیوی از من اطاعت کنید.

جوهری می گوید: خزمت البعیر بالخزامة: خزامه حلقه ای است که در بینی شتر قرار می­دهند. این حلقه ای است از مو که افسار را به آن می بندند.

ص: 49

**[ترجمه]

لیس لکما و لا لغیرکما فیه مطعن فلم تذکراه فهلا اغتفرتما الیسیر للکثیر و لیس هذا اعترافا بأن ما نقماه موضع الطعن و العیب و لکنه علی جهة الاحتجاج.

و قال ابن میثم أشار بالیسیر الذی نقماه إلی ترک مشورتهما و تسویتهما لغیرهما فی العطاء فإنه و إن کان عندهما صعبا فهو لکونه غیر حق فی غایة السهولة و الکثیر الذی أرجآه ما أخراه من حقه و لم یؤتیاه إیاه.

و قیل یحتمل أن یرید أن الذی أبدیاه و نقماه بعض ما فی أنفسهما و قد دل ذلک علی أن فی أنفسهما أشیاء کثیرة لم یظهراه و الاستیثار الانفراد بالشی ء و دفع الحق عنهما أعم من أن یصیر إلیه علیه السلام أو إلی غیره أو لم یصر إلی أحد بل بقی بحاله فی بیت المال و الاستیثار علیهما به هو أن یأخذ حقهما لنفسه و جهل الحکم أن یکون الله قد حکم بحرمة شی ء فأحله الإمام و جهل الباب أن یصیب فی الحکم و یخطئ فی الاستدلال أو یکون جهل الحکم بمعنی التحیر فیه و أن لا یعلم کیف یحکم و الخطأ فی الباب أن یحکم بخلاف الواقع و الإربة بالکسر الحاجة و الأسوة بالضم و الکسر القدوة أی أسوتکما بغیرکما فی العطاء و یقال للأمر الذی لا یحتاج إلی تکمیل مفروغ منه و العتبی الرجوع من الذنب و الإساءة.

**[ترجمه]ابن اثیر در النهایه می گوید: «نقم فلان»: یعنی بیزاری او را به حد خشم رساند.

ابن ابی الحدید می گوید: در مورد موضوعی ناچیز مرا سخت مورد سرزنش قرار دادید و موضوعات بسیاری

ص: 50

را که شما و غیر شما را در آن راه طعنه­ای نیست رها کرده­اید و متعرض آن نمی شوید. چرا از امور ناچیز برای امور مهم و زیاد چشم پوشی نکردید؟ و این اعتراف به اینکه آنچه که آن دو بر آن خشم گرفتند، شایسته طعن و سرزنش باشد نیست بلکه از جهت احتجاج بر آنان می باشد.

ابن میثم می گوید: منظور امام از «یسیر» (امور آسان و ناچیز) سرزنش های طلحه و زبیر به علت مشورت نکردن امام با آنها و دریافت مساوی از بیت المال در مقایسه با دیگران است. با توجه به اینکه این ادعای آنان ناحق است هرچند برای آنان سخت و گران است اما در نهایت آسانی است و «کثیر» آن چیزی است که آن دو از حق امام به تأخیر انداختند و از دادن آن به امام خودداری کردند.

و گفته شده است: احتمال دارد که منظور امام این بوده باشد، که آنچه آن دو بروز داده و بدان خشم گرفتند، برخی از مسائلی باشد که در دل داشته اند و این نشان می­دهد که چیزهای زیادی در دل آنها هست که اظهار نکردند. «الاستیثار»: اختصاص دادن چیزی را به خود و ندادن حق آنهاست، اعم از این که آن چیز را به خود اختصاص دهد یا آن را به دیگری (غیر از صاحبان حق) بدهد یا آنکه به کسی ندهد و آن را در بیت المال نگه دارد. «الاستیثار علیهما به»: یعنی حق آن دو را خود بگیرد، و منظور از «جهل الحکم» آن است که خداوند به حرمت چیزی حکم کرده باشد اما امام آن را حلال دانسته باشند، و «جهل الباب» آن است که به حکم صحیح برسد اما در استدلال خطا کرده باشد، یا ممکن منظور از «جهل الحکم» تحیر در آن باشد و این که نداند چگونه حکم نماید و مراد از «الخطأ فی الباب» حکم کردن خلاف واقع باشد. «الإربة»: به کسر، حاجت و نیاز، «الأسوة»: به ضم و کسر، پیشوا، مقصود اقتدا کردن شما دو نفر در بخشش بیت المال به غیر خودتان است، و به امری که نیاز به تکمیل نداشته باشد «مفروغ منه» می گویند، «العتبی»: اعتراف به گناه و اشتباه.

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . المختار من نهج البلاغه: (227) - نهج البلاغه: در توصیف بیعت برای خلافت: دست مرا برای بیعت می گشودید و من می بستم، شما آن را به سوی خود می کشیدید و من آن را می گرفتم. سپس همانند شتران تشنه که به طرف آبشخور هجوم می آورند بر من هجوم آوردید، تا آن که بند کفشم پاره شد، و عبا از دوشم افتاد، و افراد ناتوان پایمال گردیدند. آنچنان مردم در بیعت با من خشنود بودند که خردسالان شادمان، و پیران برای بیعت کردن، لرزان به راه افتادند، و بیماران بر دوش خویشان سوار، و دختران جوان، بی نقاب به صحنه آمدند.

ص: 51

**[ترجمه]

**[ترجمه]نهج البلاغه: آگاه باشید که شیطان حزب خود را جمع کرده، و سواره و پیاده های لشکر خود را فراخوانده است امّا من آگاهی لازم به امور را دارم، نه حق را از خود پوشیده داشتم، و نه حق بر من پوشیده مانده است. سوگند به خدا، گردابی برای آنان به وجود آورم که جز من کسی نتواند آن را چاره سازد، آنها که در آن غرق شوند، هرگز نتوانند بیرون آیند، و آنان که بگریزند، خیال بازگشت نکنند.

ص: 52

**[ترجمه]

حَقّاً هُمْ تَرَکُوهُ وَ دَماً هُمْ سَفَکُوهُ فَلَئِنْ کُنْتُ شَرِیکَهُمْ فِیهِ فَإِنَّ لَهُمْ لَنَصِیبَهُمْ مِنْهُ وَ لَئِنْ کَانُوا وَلُوهُ دُونِی فَمَا التَّبِعَةُ إِلَّا عِنْدَهُمْ وَ إِنَّ أَعْظَمَ حُجَّتِهِمْ لَعَلَی أَنْفُسِهِمْ یَرْتَضِعُونَ أُمّاً قَدْ فَطَمَتْ وَ یُحْیُونَ بِدْعَةً قَدْ أُمِیتَتْ یَا خَیْبَةَ الدَّاعِی مَنْ دَعَا وَ إِلَی مَا أُجِیبَ وَ إِنِّی لَرَاضٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ تَعَالَی عَلَیْهِمْ (1) وَ عِلْمِهِ فِیهِمْ فَإِنْ أَبَوْا أَعْطَیْتُهُمْ حَدَّ السَّیْفِ وَ کَفَی بِهِ شَافِیاً مِنَ الْبَاطِلِ وَ نَاصِراً لِلْحَقِّ وَ مِنَ الْعَجَبِ بَعْثُهُمْ إِلَیَّ أَنْ أَبْرُزَ لِلطِّعَانِ وَ أَنْ أَصْبِرَ لِلْجِلَادِ هَبِلَتْهُمُ الْهَبُولُ لَقَدْ کُنْتُ وَ مَا أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ وَ لَا أُرْهَبُ بِالضَّرْبِ وَ إِنِّی لَعَلَی یَقِینٍ مِنْ رَبِّی وَ غَیْرِ شُبْهَةٍ مِنْ دِینِی.

**[ترجمه] - . المختار باب اول نهج البلاغه: (22)، المختار از کتاب نهج السعاده: (79 93) - نهج البلاغه: آگاه باشید، که شیطان حزب و یارانش را بسیج کرده و سپاه خود را از هر سو فراهم آورده است، تا بار دیگر ستم را به جای خود نشاند و باطل به جایگاه خویش پایدار شود. سوگند به خدا ناکثین هیچ گناهی از من سراغ ندارند و انصاف را بین من و خودشان رعایت نکردند. آنها حقّی را می طلبند

ص: 53

که خود ترک کردند و انتقام خونی را می خواهند که خود ریختند. اگر شریک آنها بودم، پس آنها نیز در این خونریزی سهم دارند، و اگر تنها خودشان خون عثمان را ریختند پس کیفر مخصوص آنهاست. مهم ترین دلیل آنها به زیان خودشان است. می خواهند از پستان مادری شیر بدوشند که خشکیده، بدعتی را زنده می کنند که مدّت ها است مرده، آه چه دعوت کننده زیانکاری! دعوت کننده کیست؟ و به چه چیز اجابت می شود؟. من به کتاب خدا و فرمانش در باره ناکثین خشنودم. امّا اگر از آن سرباز زدند با شمشیر تیز پاسخ آنها را خواهم داد، که او برای درمان باطل و یاری دادن حق کافی است. شگفتا از من خواستند به میدان نبرد آیم و برابر نیزه های آنان قرار گیرم و ضربت های شمشیر آنها را تحمّل کنم، گریه کنندگان بر آنها بگریند تا کنون کسی مرا از جنگ نترسانده و از ضربت شمشیر نهراسانده است، من به پروردگار خویش یقین داشته و در دین خود شک و تردیدی ندارم.

**[ترجمه]

و قال ابن میثم استعار لفظة الأم للخلافة فبیت المال لبنها و المسلمون أولادها المرتضعون و کنی بارتضاعهم لها عن طلبهم منه علیه السلام من الصلاة و التفضیلات مثل ما کان عثمان یصلهم و کونها قد فطمت عن منعه علیه السلام و قوله یحیون بدعة قد أمیتت إشارة إلی ذلک التفضیل فیکون بمنزلة التأکید للقرینة السابقة.و یحتمل أن یکون المراد بالأم التی قد فطمت ما کان عادتهم فی الجاهلیة من الحمیة و الغضب و إثارة الفتن و بفطامها اندراسها بالإسلام فیکون ما بعده کالتفسیر له.

و النداء فی قوله یا خیبة الداعی کالنداء فی قوله تعالی یا حَسْرَةً عَلَی الْعِبادِ أی یا خیبة احضری فهذا أوانک و الداعی هو أحد الثلاثة طلحة و الزبیر و عائشة ثم قال علی سبیل الاستحقار لهم من دعا و إلی ما أجیب أی أحقر بقوم دعاهم هذا الداعی و أقبح بالأمر الذی أجابوه إلیه فما أفحشه و أرذله.

و قال الجوهری هبلته أمه بکسر الباء أی ثکلته و الهبول من النساء الثکول.

قوله علیه السلام لقد کنت قال ابن أبی الحدید أی ما زلت لا أهدد بالحرب و الواو زائدة و هذه کلمة فصیحة کثیرا ما یستعملها العرب و قد ورد فی القرآن العزیز کان بمعنی ما زال فی قوله وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً

**[ترجمه]فرمود: «قد ذمر» هم به صورت مشدد و هم غیرمشدد نقل شده است و اصل آن یعنی تحریک و ترغیب کردن است. «الجلب» گروهی از مردم و یا غیر آن که گرد آیند و تجمع کنند. فرمود: «لیعود الجور اِلی اوطانه: تا ستم به وطن خود بازگردد» به صورت «لیعود الجور اِلی قطابه» نیز نقل شده است قطاب به ترکیب خمر با آب گفته می شود یعنی ستم همانند گذشته با عدالت آمیخته گردد و نیز ممکن منظور از قطاب، «قطاب الجیب» و آن محل ورود سر در لباس است، یعنی: ستم به لباس خود بازگردد. النّصاب: اصل. الذی انکروه: چیزی که انکارمی کردند: یعنی قتل عثمان. النصف با کسره: اسم از مصدر انصاف. فرمود: «یرتضعون أمّا از مادری شیر می خورند» یعنی چیزی را می خواهند که زمان آن سپری شده است چون وقتی که مادر کودک را از شیر می گیرد، دیگر دوره شیردهی وی پایان می یابد و شاید منظور آن است که خونخواهی عثمان بیهوده و بی فایده است.

ص: 54

ابن میثم می گوید: امام لفظ «مادر» را برای خلافت استناد کردند که بیت المال شیر اوست و مسلمانان کودکان شیرخوار آن و کنایه آوردن از شیرخوارگی آنها درخواست اموال از امام بوده است، اموالی مثل پاداش­ها و عطایای بیشتر، همان گونه که در زمان عثمان دریافت می کردند و منظور از خشک شدن پستان، منع امام علیه السلام از این اموال و عطایای زیاد است. فرمود: «یحیون بدعه قد أمیتت»: «در پی احیای بدعتی هستند که مرده است». اشاره به همان تبعض هاست. این عبارت به قرینه، تأکیدی برای عبارت پیشین است. و احتمال دارد منظور از «مادر» که کودک خود را از شیر گرفته است، عادات جاهلی آنان مثل غیرت، غضب و فتنه انگیزی باشد و منظور از فطام آنها، از بین رفتن آنها با آمدن اسلام باشد. پس ما بعد آن در حکم تفسیر این عبارت می باشد. ندای به کار رفته در کلام ایشان: «یا خیبة الداعی»: همانند ندا در آیه شریفه، «یا حسرة علی العباد» است یعنی: ای خیبه (شکست، خسران) حاضر شو که الان وقت توست. «والداعی» یکی از سه نفر طلحه، زبیر، عایشه است. سپس به عنوان تحقیر فرمودند: «چه کسی فراخواند و به چه پاسخ داده شد» یعنی من قومی را که این داعی فراخواند تحقیر می کنم و موضوعی را که بدان لبیک گفته شد تقبیح می کنم. چه امر بی­ارزش و پستی بوده است.

جوهری می گوید: «هبلته امه»: با باء مکسور یعنی مادرش بی اولاد باد. زن هبول: یعنی زن فرزند از دست داده. فرمود: «لقد کنت» ابن ابی الحدید گوید: یعنی همچنان تهدید به جنگ نمی کنم. و واو زائده است و این از عبارات فصیحی است که معمولاً عرب مورد استفاده قرار می دهد. در قرآن کریم «کان» به معنای «مازال» آمده است: و کان الله علیماً حکیما.

**[ترجمه]

بَیْعَتَهُ وَ فِیهِ زِیَادَةٌ وَ نُقْصَانٌ وَ نَحْنُ نُورِدُهَا بِتَمَامِهَا وَ هِیَ بَعْدَ حَمْدِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَیْهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَی رَسُولِهِ- أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ افْتَرَضَ الْجِهَادَ فَعَظَّمَهُ وَ جَعَلَهُ نُصْرَتَهُ وَ نَاصِرَهُ وَ اللَّهِ مَا صَلَحَتْ دِینٌ وَ لَا دُنْیَا إِلَّا بِهِ وَ قَدْ جَمَعَ الشَّیْطَانُ حِزْبَهُ وَ اسْتَجْلَبَ خَیْلَهُ وَ مَنْ أَطَاعَهُ لِیَعُودَ لَهُ دِینُهُ وَ سُنَّتُهُ وَ [خُدَعُهُ وَ قَدْ رَأَیْتُ أُمُوراً قَدْ تَمَخَّضَتْ وَ اللَّهِ مَا أَنْکَرُوا عَلَیَّ مُنْکَراً وَ لَا جَعَلُوا بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ نَصَفاً وَ إِنَّهُمْ لَیَطْلُبُونَ حَقّاً تَرَکُوهُ وَ دَماً سَفَکُوهُ فَإِنْ کُنْتُ شَرِیکَهُمْ فِیهِ فَإِنَّ لَهُمْ لَنَصِیبَهُمْ مِنْهُ وَ إِنْ کَانُوا لَوَلُوهُ دُونِی فَمَا الطَّلِبَةُ إِلَّا قِبَلَهُمْ وَ إِنَّ أَوَّلَ عَدْلِهِمْ لَعَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ لَا أَعْتَذِرُ مِمَّا فَعَلْتُ وَ لَا أَتَبَرَّأُ مِمَّا صَنَعْتُ وَ إِنَّ مَعِی لَبَصِیرَتِی مَا لَبَسْتُ وَ لَا لُبِسَ عَلَیَّ وَ إِنَّهَا لَلْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فِیهَا الْحَمُّ وَ الْحُمَّةُ طَالَتْ جَلَبَتُهَا وَ انْکَفَّتْ جُونَتُهَا لَیَعُودَنَّ الْبَاطِلُ إِلَی نِصَابِهِ یَا خَیْبَةَ الدَّاعِی لَوْ قِیلَ مَا أَنْکَرَ مِنْ ذَلِکَ وَ مَا إِمَامُهُ وَ فِیمَنْ سُنَنُهُ [وَ فِیمَا سُنَّتُهُ وَ اللَّهِ إِذاً لَزَاحَ الْبَاطِلُ عَنْ نِصَابِهِ وَ انْقَطَعَ لِسَانُهُ وَ مَا أَظُنُّ الطَّرِیقَ لَهُ فِیهِ وَاضِحٌ حَیْثُ نَهَجَ وَ اللَّهِ مَا تَابَ مَنْ قَتَلُوهُ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ لَا تَنَصَّلَ عَنْ خَطِیئَتِهِ وَ مَا اعْتَذَرَ إِلَیْهِمْ فَعَذَّرُوهُ وَ لَا دَعَا فَنَصَرُوهُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَأُفْرِطَنَّ لَهُمْ حَوْضاً أَنَا مَاتِحُهُ لَا یَصْدُرُونَ عَنْهُ بِرِیٍّ وَ لَا یَعُبُّونَ حُسْوَةً أَبَداً وَ إِنَّهَا لَطَیِّبَةٌ نَفْسِی بِحُجَّةِ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ عِلْمِهِ فِیهِمْ وَ إِنِّی دَاعِیهِمْ فَمُعَذِّرٌ إِلَیْهِمْ فَإِنْ تَابُوا وَ قَبِلُوا وَ أَجَابُوا وَ أَنَابُوا فَالتَّوْبَةُ مَبْذُولَةٌ وَ الْحَقُّ مَقْبُولٌ وَ لَیْسَ عَلَیَّ کَفِیلٌ وَ إِنْ أَبَوْا أَعْطَیْتُهُمْ حَدَّ السَّیْفِ وَ کَفَی بِهِ شَافِیاً مِنْ بَاطِلٍ وَ نَاصِراً لِمُؤْمِنٍ وَ مَعَ کُلِّ صَحِیفَةٍ شَاهِدُهَا وَ کَاتِبُهَا وَ اللَّهِ إِنَّ الزُّبَیْرَ وَ طَلْحَةَ وَ عَائِشَةَ لَیَعْلَمُونَ أَنِّی عَلَی الْحَقِّ وَ هُمْ مُبْطِلُونَ.

و قال رحمه الله تمخضت تحرکت و التبعة ما یلحق الإنسان من درک و الحم بفتح و تشدید المیم بقیة الألیة التی أذیبت و أخذ دهنها و الحمة

ص: 56

السواد و هما استعارتان لأراذل الناس و عوامهم لمشابهتهم حم الألیة و ما أسود منها فی قلة المنفعة و الخیر و الجلبة الأصوات و جونتها بالضم سوادها و انکفت و استکفت أی استدارت و زاح و انزاح تنحی و تنصل من الذنب تبرأ منه و العب الشرب من غیر مص و الحسوة بضم الحاء قدر ما یحسی مرة واحدة و الجلاد المضاربة بالسیف و الهبول الثکلی و الهبل الثکل.

و اعلم أنه علیه السلام نبه أولا علی فضل الجهاد لأن غرضه استنفارهم لقتال أهل البصرة و قوله و قد رأیت أمورا إشارة إلی تعیین ما یستنفرهم إلیه و هو ما یحس به من مخالفة القوم و أهبتهم لقتاله و قوله و الله ما أنکروا إشارة إلی بطلان ما ادعوه منکرا و نسبوه إلیه من قتل عثمان و السکوت عن النکیر علی قاتلیه فأنکر أولا إنکارهم علیه تخلفه عن عثمان الذی زعموا أنه منکر و لما لم یکن منکرا کان ذلک الإنکار علیه هو المنکر.

و قوله و إنهم لیطلبون إشارة إلی طلبهم لدم عثمان مع کونهم شرکاء فیه.

روی الطبری فی تاریخه (1)

أن علیا کان فی ماله بخیبر لما أراد الناس حصر عثمان فقدم المدینة و الناس مجتمعون علی طلحة فی داره فبعث عثمان إلیه یشکو أمر طلحة فقال أنا أکفیکه فانطلق إلی دار طلحة و هی مملوءة بالناس فقال له یا طلحة ما هذا الأمر الذی صنعت بعثمان فقال طلحة یا أبا الحسن أبعد أن مس الحزام الطبیین.

فانصرف علی علیه السلام إلی بیت المال فأمر بفتحه فلم یجدوا المفتاح فکسر الباب و فرق ما فیه علی الناس فانصرفوا من عند طلحة حتی بقی وحده فسر عثمان بذلک و جاء طلحة إلی عثمان فقال له یا أمیر المؤمنین إنی أردت

ص: 57

أمرا فحال الله بینی و بینه و قد جئتک تائبا فقال و الله ما جئت تائبا و لکن جئت مغلوبا الله حسیبک یا طلحة.

و

روی الطبری أیضا أنه کان لعثمان علی طلحة خمسون ألفا فقال له طلحة یوما قد تهیأ مالک فاقبضه فقال هو لک معونة علی مروتک فلما حصر عثمان قال علی علیه السلام لطلحة أنشدک الله إلا کففت عن عثمان فقال لا و الله حتی تعطی بنو أمیة الحق من أنفسها (1) فکان علی بعد ذلک یقول لحا الله ابن الصعبة أعطاه عثمان مثل ما أعطاه و فعل به ما فعل.

و روی أن الزبیر لما برز لعلی علیه السلام یوم الجمل قال له ما حملک یا أبا عبد الله علی ما صنعت قال أطلب بدم عثمان فقال له أنت و طلحة ولیتماه و إنما توبتک من ذلک أن تقدم نفسک و تسلمها إلی ورثته.

و بالجملة فدخولهم فی قتل عثمان ظاهر.

قوله علیه السلام و إن أول عدلهم أی إن العدل الذی یزعمون أنهم یقیمونه فی الدم المطلوب ینبغی أن یصنعوه أولا علی أنفسهم.

قوله و لا أعتذر أی الاعتذار الذی فعلته فی وقت قتل عثمان لم یکن علی وجه تقصیر فی الذی یوجب الاعتذار و التبرؤ منه.

و قوله علیه السلام طالت جلبتها کنایة عما ظهر من القوم من تهدیدهم و توعدهم بالقتال و انکفت جونتها أی استدار سوادها و اجتمع کنایة عن تجمع جماعتهم لما یقصدون.

و قوله علیه السلام لیعودن توعد لهم بعود ما کانوا علیه من الباطل فی الجاهلیة و استنفار إلی القتال.

ص: 58

و قوله علیه السلام یا خیبة الداعی خرج مخرج التعجب من عظم خیبة الدعاء إلی قتاله و من دعا و إلی ما أجیب استفهام علی سبیل الاستحقار للمدعوین لقتاله و المناصرین إذ کانوا عوام الناس و رعاعهم و للمدعو إلیه و هو الباطل الذی دعوا لنصرته.

و قوله لو قیل إلی قوله و انقطع لسانه متصلة معناه و لو سأل سائل مجادلا لهؤلاء الدعاة إلی الباطل عما أنکروه من أمری و عن إمامهم الذی به یقتدون و فیمن سنتهم التی إلیها یرجعون لشهد لسان حالهم بأنی أنا إمامهم و فی سنتهم فانزاح باطلهم الذی أتوا به و انقطع لسانه علی الاستعارة أو بحذف المضاف أی لسان صاحبه.

و قوله و ما أظن عطف علی قوله و انقطع لسانه و واضح مبتدأ و فیه خبره و الجملة فی محل النصب مفعول ثان لأظن أی ما أظن لو سأل السائل عن ذاک أن الطریق الذی یرتکبه المجیب له فیه مجال بین و مسلک واضح حیث سلک بل کیف توجه فی الجواب انقطع و قوله و الله ما تاب إلی قوله فنصروه إشارة إلی عثمان و ذم لهم من جهة طلبهم بدم من اعتذر إلیهم قبل موته فلم یعذروه و دعاهم إلی نصرته فی حصاره فلم ینصروه مع تمکنهم من ذلک.

و قوله و لا یعبون حسوة کنایة عن عدم تمکینه لهم من هذا الأمر أو شی ء منه.

و قوله و إنها لطیبة نفسی بحجة الله علیهم نفسی منصوب بدلا من الضمیر المتصل بأن أو بإضمار فعل تفسیر له و حجة الله إشارة إلی الأوامر الصادرة بقتل الفئة الباغیة کقوله تعالی فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی أی إنی راض بقیام حجة الله علیهم و علمه بما یصنعون.

و قوله و لیس علی کفیل أی لا أحتاج فیما أبذله لهم من الصفح و الأمان علی تقدیر إنابتهم إلی ضامن و شافیا و ناصرا منصوبان علی التمیز.

ص: 59

و قوله و مع کل صحیفة الواو للحال أی إنهم إن لم یرجعوا أعطیتهم حد السیف و الملائکة الکرام الکاتبون یکتب کل منهم أعمال من وکل به فی صحیفته و یشهد بها فی محفل القیامة انتهی.

قوله أی ابن میثم رحمه الله من اعتذر إلیهم الظاهر أنه حمل الکلام علی الاستفهام الإنکاری و یحتمل وجها آخر بأن یکون المراد نفی توبته و تنصله و اعتذاره و دعوته فیستحق النصرة لکن ما ذکره أوفق بالأخبار و الضمیر فی أنها یحتمل أن یکون للقصة.

**[ترجمه] - . شرح المختار: (22) از نهج البلاغه 1: 333 -

می گویم: ابن میثم (ره) پس از ذکر این فرازها می گوید: اکثر این فصل از خطبه ای است که ذکر کردیم که امام علیه السلام این خطبه را زمانی ایراد فرمودند که خبردار شدند طلحه و زبیر بیعت شکسته اند،

ص: 55

این خطبه ممکن است کم و زیاد شده باشد که ما همه آن را می آوریم. امام علیه السلام پس از حمد و ثنای خداوند و صلوات بر پیامبر اشاره فرمود:

مردم! خداوند جهاد را واجب کرد و آن را بزرگ شمرد و یاری دهنده دینش قرار داد. سوگند به خدا دنیا و دین اصلاح نمی شود مگر با جهاد. شیطان جمعیّت خود را گرد آورده و لشکر و همه کسانی را که از او پیروی می کنند فراهم آورده است تا مرام و روش و نیرنگهای خود را بازگرداند و تجدید کند، من حرکتهایی را می بینم.

سوگند به خدا طلحه و زبیر از هیچ کار ناپسندی در باره من دریغ نورزیدند و میان من و خود به انصاف رفتار نکردند، آنها طالب حقّی هستند که خود بدان عمل نکرده اند و از من قصاص خونی را می خواهند که خود ریخته اند، بر فرض که من شریک آنها در قتل عثمان باشم باز سهم آنها به عهده خودشان است. و اگر آنها به تنهایی عثمان را کشته باشند قصاص از آنها باید مطالبه شود. اوّلین نتیجه عدالت­خواهی آنها بر علیه خودشان است. من از آنچه که انجام داده ام عذر نمی خواهم و از خود دور نمی کنم زیرا با یقین کاری را انجام می دهم، نه اشتباه می کنم و نه کسی می تواند من را به اشتباه بیندازد. آنها (طلحه و زبیر و ایادیشان) گروه سرکش و یاغی اند. اراذل و اوباش اطراف آنها را گرفته و سر و صدا راه انداخته اند، تاریکی و گمراهی اطراف آنها را گرفته تا باطل را به جایگاه اوّلش برگردانند. آه چه دعوت کننده زیانکاری! اگر گفته شود که چه چیز را انکار کرد و امامش کیست و از چه کسی پیروی می کند، به خدا قسم آن زمان باطل رسوا می شود و زبانش قطع می گردد و گمان نمی برم راه روشنی را در پیش داشته باشد. به خدا سوگند کسی را که کشته اند پیش از مرگ از گناهانش توبه نکرد و از خطاهایش پوزش نخواست و از شورشیان عذرخواهی نکرد تا بپذیرند و از آنها یاری نخواست تا یاریش کنند. سوگند به خدا، گردابی برای آنان به وجود آورم که جز من کسی نتواند آن را چاره سازد، از آنها که در آن افتاده اند کسی را نجات نیابد و از آن سودی نبرند. من به حجّتهای الهی و علم او در باره آنها راضیم. من آنها را به حقّ دعوت می کنم و عذرخواهیشان را می پذیرم پس اگر باز گردند و توبه کنند و حرف حق را بپذیرند و در پیشگاه خدا زاری کنند توبه قابل پذیرفتن است و از جانب من مزاحمتی نخواهد بود، و اگر امتناع ورزند تیزی شمشیر را بر آنها قرار خواهم داد، و خداوند برای درمان باطل و یاری اهل ایمان کفایت می کند و همراه هر نامه عملی، شاهد بر آن و نویسنده آن نیز هست. به خدا سوگند زبیر و طلحه و عایشه می دانند که حق با من است و آنها بر باطلند.

ابن میثم رحمه الله می گوید: تمخضت: حرکت کرد. والتَّبِعَه: عاقبت بد انسان. الحمّ: با حاء مفتوح و میم مشدّد: باقیمانده دمبه که پس از ذوب شدن روغن آن گرفته شود. والحمه:

ص: 56

سیاهی. و این دو استعاره هستند برای مردم رذل و عوام، به علت تشابه آنان به دنبه ذوب شده و سیاهی آن به علت عدم وجود سود و منفعت و خیر در آن. الجبله: صداها و جونتها با ضمه: سیاهی آن. انکفت و استکفت: دور زدن، گردیدن. زاح و انزاح: کناره گیری کردن، دور کردن. تنصل من الذنب: از گناه دوری جست. العبّ: نوشیدن پی در پی، سر کشیدن. الحسوه باء مضموم: یک جرعه. الجلاد: با شمشیر به هم ضربه زدن. الهبول: زن داغدار و بچه مرده. الهبل: داغداری .

و بدانید که امام علیه السلام ابتدا به فضیلت جهاد توجه دارد چون هدف ایشان بسیج مردم برای جنگ با اهل بصره بوده است و فرمود: «و قد رأیت اموراً» «اموری را مشاهده کردم»: اشاره به تعیین چیزی است که به سوی آن بسیجشان می­کند و آن احساسی است که نسبت به مخالفت آن قوم و آماده شدن ایشان برای جنگ با وی دارد و کلام وی: «به خدا انکار نکردند» اشاره دارد به بطلان آنچه که منکرانه ادعا کردند و آن را به امام نسبت دادند یعنی قتل عثمان و سکوت در برابر زشتی کار قاتلانش. امام ابتدا این تفکر آنان علیه امام را که فکر می کردند کناره­گیری او از عثمان منکر و ناپسند است محکوم کرد و وقتی ثابت شد که این کار ناپسند نبود، همین انکار علیه او منکر می­شود همین ناپسند دانستن، ناپسند می­شود .

و فرمود: «انهم لیطلبون: آنان می خواهند»، اشاره به خونخواهی عثمان از سوی آنان است هرچند دست خودشان به خون او آلوده بوده است.

طبری در تاریخ خود نقل کرده - . تاریخ طبری 4: 430 -

که امام علیه السلام در زمین های خود در خیبر بودند زمانی که مردم خواستند عثمان را محاصره کنند. پس امام به مدینه آمد. مردم در خانه طلحه جمع شده بودند. عثمان به دنبال امام فرستاد و از موضوع طلحه شکوه کرد. امام فرمود: من او را کفایت می­کنم. سپس عازم خانه که مردم در آن تجمع کرده بودند شد. امام فرمود: ای طلحه این چه کاری است که با عثمان کرده ای؟ طلحه گفت: ای ابالحسن «بترس از اینکه کمربند به پوست برسد».

امام علیه السلام به سمت بیت المال حرکت کرد. دستور داد که در آن را باز کنند. کلید را پیدا نکردند. درب را شکستند. اموال موجود را بین مردم تقسیم کردند. مردم از اطراف طلحه متفرق شدند و او تنها ماند. عثمان از این کار خوشحال شد. طلحه نزد عثمان آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین من خواستم

ص: 57

کاری بکنم که خداوند اجازه نداد. من توبه کردم. عثمان گفت: به خدا قسم که توبه نکردی بلکه در این توطئه شکست خورده ای که خدا جوابت را بدهد حسابت را برسد .

همچنین طبری نقل کرده است که عثمان پنجاه هزار سکه از طلحه طلبکار بود روزی طلحه به او گفت: قرضت آماده است آن را بگیر. عثمان گفت: به خاطر جوانمردی تو، آن را به تو هدیه می کنم. زمانی که عثمان محاصره شد، امام علیه السلام به طلحه گفت: تو را به خدا قسم می­دهم دست از عثمان برداری. طلحه گفت: نه به خدا تا اینکه بنی امیه حق را از خودشان بدهند. - . تا این قسمت را طبری در تاریخ خود جلد 4: 405 روایت کرده است. -

امام علیه السلام بعد از آن می­فرمود: خدا طلحه را لعنت کند عثمان همه چیزبه او داد اما او کار خودش را کرد.

و نقل شده است که وقتی زبیر در جنگ جمل مقابل امام علیه السلام ایستاد به او گفت: چه چیز باعث شد این اقدام را انجام دهی؟ گفت: خونخواهی عثمان. امام فرمود: تو و طلحه به او پشت کردید. توبه و جبران این اقدامتان آن است که خود را تسلیم بازماندگان او بکنید.

خلاصه اینکه مشارکت آنان در قتل عثمان آشکار است.

فرمود: «اِن اوّل عدلهم» یعنی عدالتی که آنان می پندارند با خونخواهی در پی برقراری و تحقق این عدالت هستند شاسته است این عدالت را اول در مورد خودشان محقق و پیاده کنند.

فرمود: «ولا اعتذر» عذرخواهی نمی کنم: یعنی عذرخواهی که در زمان قتل عثمان انجام دادم از روی کوتاهی درباره چیزی که نیاز به عذرخواهی و برائت جستن از آن داشته باشد نبوده است.

فرمود: «طالت جلبتها» سر و صدا طولانی شد: کنایه از مردمی که اقدام به تهدید و دادن وعید در مورد جنگ کردند. «انکفت جونتها»: سیاهی آن بازگشت. «اجتمع» کنایه از تجمع گروهی از مردم برای موضوعی که مد نظرشان است.

فرمود: «لیعودن» تهدید کردن وی به بازگشت ایشان به اقدامات باطلی که در زمان جاهلیت انجام می دادند و برای بسیج کردن به سوی جنگ است.

ص: 58

و فرمود: «یاخیبة الداعی»: چه مدعی ناکامی: به این دلیل از اسلوب تعجب استفاده شده تا از عظمت ناکامی در دعوت به جنگ با وی حکایت کند. «و من دعا و إلی ما أجیب» و چه کسی فراخواند و به چه چیزی جواب داده شده. استفهام به قصد تحقیر افردی است که به جنگ با امام دعوت شدند و یاوران، چون عوام الناس بودند و رعایای ایشان؛ و نیز تحقیر آنچه به آن دعوت شدند و آن باطلی است که به یاری آن فراخوانده شدند.

و فرمود: «لو قیل» اگر گفته شود: تا عبارت «وانقطع لسانه» معنای آن متصل است به این معنا که: اگر شخصی در مقام مجادله از این دعوت کنندگان به باطل درباره اینکه خلافت و امر مرا را انکار می کنند و درباره امامشان که به او اقتدا می کنند و نیز در مورد سنت آنان که به آن مراجعه می کنند سؤال شود، زبانشان اقرار خواهد کرد که من امامشان هستم و به سنت عمل می کنم، پس باطلی که آوردند خود به خود از بین می­رود. «وانقطع لسانه» استعاره است یا به حذف مضاف یعنی زبان صاحبش.

و فرمود: «و ما اظن»: فکر نمی کنم، عطف است به «وانقطع لسانه» و «واضح» مبتدا و «فیه» خبر آن است و جمله در محل نصب است چون مفعول دوم فعل «اظن» می باشد یعنی اگر سؤال کننده ای درباره آن بپرسد گمان نمی­کنم راهی که جواب دهنده اتخاذ کند راهی روشن و مسلکی واضح باشد، بلکه هر طور که جواب بدهد زبانش بند می­آید.

و فرمود: «والله ما تاب» تا «و نصروه» اشاره به عثمان و ذم آنان دارد از جهت اینکه خونخواه او شدند عثمانی که قبل از کشته شدن از آنان عذر خواست اما آنان نپذیرفتند و از آنان خواست تا در محاصره به یاری اش بشتابند اما کمکی به وی نکردند هرچند توانایی آن را داشتند.

و فرمود: «ولا یعبون حسوة»: یعنی جرعه­ای پر نکردند؛ کنایه است از عدم تمکین او بر آنان در این امر یا بخشی از این امر. و فرمود: «و انها لطیبة نفسی بحجة الله علیهم: نفسی منصوب و بدل از ضمیر متصل به اِن و یا به اضمار فعل می باشد که تفسیر آن است. «حجة الله» اشاره به اوامر صادره به قتل گروه طغیانگر دارد مانند آیه «قاتلو التی تبغی» یعنی من به اقامه حدود الهی بر آنها و علم او به اقدام آنها راضی هستم .

و فرمود: «ولیس علی کفیل»: من کفیلی ندارم: یعنی در امان دادن و بخشیدن آنان به فرض توبه کردن آنان، نیازی به ضامن و کفیل ندارم. «شافیاً و ناصراً»، تمیز و منصوب هستند.

ص: 59

و فرمود: «و مع کل صحیفه»: واو حالیه است یعنی آنها اگر بازنگردند با آنها می جنگم و فرشتگان کرام الکاتبین اعمال آنها را خواهند نوشت و با آنها در روز قیامت بر علیه شان شهادت داده خواهد شد.

سخن ابن میثم: «من اعتذر الیهم»: «هر کس که از آنان عذرخواهی کند» ظاهراً کلام را بر استفهام انکاری حمل کرده است. احتمال دیگری هم هست و آن نفی توبه و پوزش و عذر خواستن از گناهان و دعوت به کمک عثمان است تا این که مستحق یاری باشد. اما آنچه ذکر کرده است با اخبار، سازگاری بیشتری دارد و ضمیر در «اَنّها» ممکن است ضمیر قصه باشد.

**[ترجمه]

وَ لَا مَحِیصٌ مَنْ لَمْ یُقْتَلْ مَاتَ وَ إِنَّ أَفْضَلَ الْمَوْتِ الْقَتْلُ وَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ أَهْوَنُ مِنْ مَوْتَةٍ وَاحِدَةٍ عَلَی الْفِرَاشِ اللَّهُمَّ إِنَّ طَلْحَةَ نَکَثَ بَیْعَتِی وَ أَلَّبَ عَلَی عُثْمَانَ حَتَّی قَتَلَهُ ثُمَّ عَضَهَنِی بِهِ وَ رَمَانِی اللَّهُمَّ فَلَا تُمْهِلْهُ اللَّهُمَّ إِنَّ الزُّبَیْرَ قَطَعَ رَحِمِی وَ نَکَثَ بَیْعَتِی وَ ظَاهَرَ عَلَیَّ عَدُوِّی فَاکْفِنِیهِ الْیَوْمَ بِمَا شِئْتَ.

**[ترجمه]می گویم: ابن ابی الحدید می گوید: - . شرح المختار (22) از نهج البلاغه 1: 247 249 - ابومخنف نقل می کند: زمانی که فرستادگان امام علیه السلام از نزد طلحه و زبیر و عایشه بازگشتند، خبر از اعلام جنگ آنان دادند، امام برخاست و پس از حمد و ثنای پروردگار و صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

ای مردم، من منتظر این قوم ماندم تا پیمان خود را رعایت کنند و یا از کرده خود بازگردند. من آنان را به خاطر پیمان شکنی، مؤاخذه و طغیانگریشان را برایشان گوشزد کردم. اما اجابت نکرده و برای من پیغام فرستاده­اند که برای جنگ آماده شوم. نفس تو آرزوهای باطل و غرور را به تو وعده داده است. گریه کنندگان بر آنان بگریند. هیچ وقت کسی نتوانسته مرا با جنگ تهدید کند و با ضربه­ای بترساند. هر که به قوم قاره تیر انداخت آنان را نصف کرد (متفرق ساخت). پس همانند برق بدرخشند و مانند رعد بخروشند. آنان مرا از قدیم می­شناسند و از صولت من آگاهی دارند. من ابو الحسن هستم که شمشیر مشرکان را شکستم و جمعشان را به پراکندگی مبدّل ساختم. دشمن من امروز بر همان نیّت آنان است. من به وعده­های نصرت و تأییدی که خدایم به من داده یقین دارم. من به کار خود یقین دارم و در دین خود هیچ شبهه­ای ندارم. ای مردم، از مرگ گریزی برای افرادی که در جنگ مقاومت می­کنند و یا از آن فرار می­کنند نیست.

ص: 60

چاره­ و راه فراری در برابر مرگ نیست. کسی هم که کشته نشود، به مرگ طبیعی خواهد مُرد. بهترین نوع مرگ، کشته شدن است. قسم به کسی که جان علی در دست اوست، هزاران ضربه شمشیر بر پیکر من، آسان­تر از یک­بار مردن در رختخواب است. خداوندا، طلحه بیعت مرا شکست و مردم را علیه عثمان شوراند تا اینکه او را کشت و سپس آن­را به دروغ به من نسبت داد. خدایا لحظه­ای امانش نده. خداوندا، زبیر پیمان خویشاوندی مرا قطع نمود و بیعت مرا شکست و دشمنان مرا در مقابل من قرار داد. خدایا هر گونه که خود می­خواهی با او رفتار کن.

**[ترجمه]

اللَّهُمَّ إِنِّی اقْتَضَیْتُکَ وَعْدَکَ فَإِنَّکَ قُلْتَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ لِمَنْ بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ اللَّهُمَّ فَأَنْجِزْ لِی مَوْعِدِی وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ* ثُمَّ نَزَلَ.

**[ترجمه]ابن ابی الحدید می گوید: ابوحسن مدائنی از عبدالله بن جناده نقل می کند: از حجاز عازم عراق بودم در ابتدای خلافت علی علیه السلام. پس بر مکه گذر کردم و اعمال عمره را به جای آوردم سپس به مدینه رفتم. وارد مسجد النبی صلی الله علیه و آله شدم. وقت اذان بود مردم جمع شده بودند. امام علی علیه السلام در حالی که شمشیر به کمر بسته بود بر بالای منبر رفت. همه چشم ها به او خیره شده بودند. پس از حمد و ثنای پروردگار و صلوات بر رسول او فرمود:

اما بعد، زمانی­که خداوند، پیامبر خود را از دنیای فانی به دیار باقی بُرد، گفتیم که از میان مردم، ما خانواده و ورّاث و عترت و اولیاء او هستیم نه دیگران. کسی با ما بر سر خلافت نزاع نکند و چشم طمع به حقّ ما نداشته باشد. امّا این قوم با شتاب بر ما ظلم کرده و حکومت پیامبر را که حق ما بود، غصب کردند و حقّ ما در اختیار دیگران قرار گرفت و همانند چهارپایانی شدیم که حتی افراد ضعیف نیز با چشم طمع به ما نگریستند. افراد ذلیل نیز خود را بر ما عزیز و بزرگوار جلوه دادند. چشمان ما بر این حادثه گریان شد و سینه­ها به درد آمد و جان­ها به جزع افتادند. به خدا قسم، اگر ترس از تفرقه میان مسلمانان و بازگشت کفر و تضعیف دین نبود، به گونه­ای دیگر با آنان رفتار می­کردیم. لذا حکومت را افرادی به دست گرفتند که در خیر رساندن به مردم کوتاهی نکردند. سپس ای مردم مرا از خانه­ام بیرون کشیدید و با من بیعت کردید علی­رغم آنکه برای پذیرش آن اکراه داشتم و با تیزبینی قلوب بسیاری از شما را مشاهده کردم. این دو نفر نیز جزء اولین افرادی بودند که با من بیعت کردند که خود از آن اطلاع دارید. اما بیعت شکستند و خیانت کردند و به همراه عایشه، عازم بصره شدند تا میان شما تفرقه و سستی حاکم شود. خداوندا، آنان را به خاطر عملشان سخت کیفر بده و روزی خوش نصیبشان نکن و از گناهانشان در نگذر و لحظه­ای امانشان نده. آنان خواهان حقّی هستند که ترکَش کرده و خواهان خونی هستند که خود ریخته­اند.

ص: 61

خداوندا من از تو می خواهم که وعده ات را محقق سازی که خود فرموده­ای که هر کس مورد ظلم واقع شود خداوند او را یاری می­کند. خداوندا، آنچه را که وعده فرموده ای انجام بده و مرا به خودم واگذار مکن و تو به همه چیز توانایی. سپس از منبر پایین آمد.

**[ترجمه]

وَ أَخْمَدَ بِهِ شِرَارَهَا وَ نَزَعَ بِهِ أَوْتَادَهَا وَ أَقَامَ بِهِ مَیْلَهَا إِمَامَ الْهُدَی وَ النَّبِیَّ الْمُصْطَفَی صلی الله علیه و آله فَلَقَدْ صَدَعَ بِمَا أَمَرَهُ بِهِ وَ بَلَّغَ رِسَالاتِ رَبِّهِ فَأَصْلَحَ اللَّهُ بِهِ ذَاتَ الْبَیْنِ وَ آمَنَ بِهِ السُّبُلَ وَ حَقَنَ بِهِ الدِّمَاءَ وَ أَلَّفَ بِهِ بَیْنَ ذَوِی الضَّغَائِنِ الْوَاغِرَةِ فِی الصُّدُورِ حَتَّی أَتَاهُ الْیَقِینُ ثُمَّ قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ حَمِیداً ثُمَّ اسْتَخْلَفَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ فَلَمْ یَأْلُ جُهْدَهُ ثُمَّ اسْتَخْلَفَ أَبُو بَکْرٍ عُمَرَ فَلَمْ یَأْلُ جُهْدَهُ ثُمَّ اسْتَخْلَفَ النَّاسُ عُثْمَانَ فَنَالَ مِنْکُمْ وَ نِلْتُمْ مِنْهُ حَتَّی إِذَا کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا کَانَ أَتَیْتُمُونِی لِتُبَایِعُونِی فَقُلْتُ لَا حَاجَةَ فِی ذَلِکَ وَ دَخَلْتُ مَنْزِلِی فَاسْتَخْرَجْتُمُونِی فَقَبَضْتُ یَدِی فَبَسَطْتُمُوهَا وَ تَدَاکَکْتُمْ عَلَیَّ حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّکُمْ قَاتِلِیَّ وَ أَنَّ بَعْضَکُمْ قَاتِلُ بَعْضٍ فَبَایَعْتُمُونِی وَ أَنَا غَیْرُ مَسْرُورٍ بِذَلِکَ وَ لَا جَذِلٌ وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَنِّی کُنْتُ کَارِهاً لِلْحُکُومَةِ بَیْنَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَقَدْ سَمِعْتُهُ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَا مِنْ وَالٍ یَلِی شَیْئاً مِنْ أَمْرِ أُمَّتِی إِلَّا أُتِیَ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَغْلُولَةً یَدَاهُ إِلَی عُنُقِهِ عَلَی رُءُوسِ الْخَلَائِقِ ثُمَّ یُنْشَرُ کِتَابُهُ فَإِنْ کَانَ عَادِلًا نَجَا وَ إِنْ کَانَ جَائِراً هَوَی حَتَّی اجْتَمَعَ عَلَیَّ مَلَأُکُمْ وَ بَایَعَنِی طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ أَنَا أَعْرِفُ الْغَدْرَ فِی أَوْجُهِهِمَا وَ النَّکْثَ فِی أَعْیُنِهِمَا ثُمَّ اسْتَأْذَنَانِی فِی الْعُمْرَةِ فَأَعْلَمْتُهُمَا أَنْ لَیْسَا الْعُمْرَةَ یُرِیدَانِ فَسَارَا إِلَی مَکَّةَ وَ اسْتَخَفَّا عَائِشَةَ وَ خَدَعَاهَا وَ شَخَصَ مَعَهُمَا أَبْنَاءُ الطُّلَقَاءِ فَقَدِمُوا الْبَصْرَةَ فَقَتَلُوا بِهَا الْمُسْلِمِینَ وَ فَعَلُوا الْمُنْکَرَ وَ یَا عَجَباً لِاسْتِقَامَتِهِمَا لِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ بَغْیِهِمَا عَلَیَّ وَ هُمَا یَعْلَمَانِ أَنِّی لَسْتُ دُونَ أَحَدِهِمَا وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ وَ لَقَدْ کَانَ مُعَاوِیَةُ کَتَبَ إِلَیْهِمَا مِنَ الشَّامِ کِتَاباً یَخْدَعُهُمَا فِیهِ فَکَتَمَاهُ عَنِّی وَ خَرَجَا یُوهِمَانِ الطَّغَامَ وَ الْأَعْرَابَ أَنَّهُمَا یَطْلُبَانِ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ اللَّهِ مَا أَنْکَرَا عَلَیَّ مُنْکَراً وَ لَا جَعَلَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ نَصَفاً وَ إِنَّ دَمَ عُثْمَانَ لَمَعْصُوبٌ بِهِمَا وَ مَطْلُوبٌ مِنْهُمَا یَا خَیْبَةَ الدَّاعِی إِلَامَ دَعَا وَ بِمَا ذَا أُجِیبَ وَ اللَّهِ إِنَّهُمَا لَعَلَی ضَلَالَةٍ صَمَّاءَ وَ جَهَالَةٍ عَمْیَاءَ وَ إِنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ ذَمَّرَ لَهُمَا حِزْبَهُ وَ اسْتَجْلَبَ مِنْهُمَا خَیْلَهُ وَ رَجِلَهُ لِیُعِیدَ الْجَوْرَ إِلَی أَوْطَانِهِ وَ یَرُدَّ الْبَاطِلَ إِلَی نِصَابِهِ

ص: 63

ثُمَّ رَفَعَ یَدَیْهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ قَطَعَانِی وَ ظَلَمَانِی وَ أَلَّبَا عَلَیَّ وَ نَکَثَا بَیْعَتِی فَاحْلُلْ مَا عَقَدَا وَ انْکُثْ مَا أَبْرَمَا وَ لَا تَغْفِرْ لَهُمَا أَبَداً وَ أَرِهِمَا الْمَسَاءَةَ فِیمَا عَمِلَا وَ أَمَّلَا قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ فَقَامَ إِلَیْهِ الْأَشْتَرُ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنَّ عَلَیْنَا فَأَفْضَلَ وَ أَحْسَنَ إِلَیْنَا فَأَجْمَلَ قَدْ سَمِعْنَا کَلَامَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَقَدْ أَصَبْتَ وَ وُفِّقْتَ وَ أَنْتَ ابْنُ عَمِّ نَبِیِّنَا وَ صِهْرُهُ وَ وَصِیُّهُ وَ أَوَّلُ مُصَدِّقٍ بِهِ وَ مُصَلٍّ مَعَهُ شَهِدْتَ مَشَاهِدَهُ کُلَّهَا فَکَانَ لَکَ الْفَضْلُ فِیهَا عَلَی جَمِیعِ الْأُمَّةِ فَمَنِ اتَّبَعَکَ أَصَابَ حَظَّهُ وَ اسْتَبْشَرَ بِفَلْجِهِ وَ مَنْ عَصَاکَ وَ رَغِبَ عَنْکَ فَإِلَی أُمِّهِ الْهَاوِیَةِ لَعَمْرِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا أَمْرُ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ عَائِشَةَ عَلَیْنَا بِمُخِیلٍ وَ لَقَدْ دَخَلَ الرَّجُلَانِ فِیمَا دَخَلَا فِیهِ وَ فَارَقَا عَلَی غَیْرِ حَدَثٍ أَحْدَثْتَ وَ لَا جَوْرٍ صَنَعْتَ فَإِنْ زَعَمَا أَنَّهُمَا یَطْلُبَانِ بِدَمِ عُثْمَانَ فَلْیُقِیدَا مِنْ أَنْفُسِهِمَا فَإِنَّهُمَا أَوَّلُ مَنْ أَلَّبَ عَلَیْهِ وَ أَغْرَی النَّاسَ بِدَمِهِ وَ أُشْهِدُ اللَّهَ لَئِنْ لَمْ یَدْخُلَا فِیمَا خَرَجَا مِنْهُ لَنُلْحِقَنَّهُمَا بِعُثْمَانَ فَإِنَّ سُیُوفَنَا فِی عوائقنا [عَوَاتِقِنَا] وَ قُلُوبَنَا فِی صُدُورِنَا وَ نَحْنُ الْیَوْمَ کَمَا کُنَّا أَمْسِ ثُمَّ قَعَدَ.

**[ترجمه]ابومخنف از زید بن صوحان نقل می کند: علی علیه السلام را در ذی قار دیدم که عمامه سیاه رنگی به سر داشت و ردایی سبز و گشاد به خود پیچیده بود در خطبه ای به مردم می فرمود: خداوند را در هر کاری و در هر حالی و در صبح و شام سپاس می­گزاریم. گواهی می­دهم که خدایی جز الله نیست و محمد صلی الله علیه و آله، بنده و فرستاده اوست که وی را به عنوان رحمتی برای بندگان و زندگانی برای زمین مبعوث کرد. زمانی او را فرستاد که که زمین را فتنه در بر گرفته و ارکان آن در لرزه بود و شیطان عبادت می­شد. ابلیس که دشمن خداست در عقائد اهل زمین رسوخ کرده بود که خداوند به وسیله محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب صلی الله علیه و آله آتش آن را خاموش و

ص: 62

شعله­های آنرا سرد کرد. میخهای آن­را برکَند و به جای آن امام هدایت­گر و پیامبر برگزیده صلی الله علیه و آله را جایگزین فرمود. او نیز آنچه را که خداوند امر فرموده بود تبیین کرده و رسالت پروردگارش را به انجام رساند. خداوند به وسیله وی تفرقه­ها را از بین برد و زمین را امن گرداند، جلوی خونریزیها را گرفت و کینه­های موجود در سینه­ها را به انس و الفت تبدیل کرد تا اینکه یقین برای او حاصل شد و خداوند حمید وی را به سوی خود عروج داد. سپس مردم ابوبکر را به جای او به خلافت برگزیدند. وی در این امر کوتاهی نکرد. ابوبکر نیز عمر را به جانشینی خود گمارد و او نیز کوتاهی نکرد.

سپس مردم عثمان را به خلافت انتخاب کردند. سپس او بر شما دست یازید و شما به او دست یازیدید. تا اینکه حادثه­ای که از آن آگاهید برای وی اتفاق افتاد. شما به سراغ من آمدید تا با من بیعت کنید. من گفتم: در این امر نیازی به من نیست و وارد منزل خود شدم. شما مرا بیرون آوردید و من دست خود را بستم اما شما آن­را باز کردید. چنان به من هجوم آوردید که گمان کردم قصد کشتن مرا دارید و برخی از شما در صدد کشتن برخی دیگر هستند. تا اینکه شما با من بیعت کردید اما من به آن شادمان نبودم. خداوند سبحان خود می­داند که من نسبت به حکومت بر امت محمد صلی الله علیه و آله اکراه داشتم. من از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: هر کسی که عهده­دار حکومت بر امت من پس از من گردد، در روز قیامت او را نزد مردم حاضر خواهند کرد در حالی­که دستانش بر گردنش بسته شده کارنامه اش را بررسی می کنند. اگر عادل بوده رها می شود و اگر ستمگر بوده است زبون و بدبخت می شود. سپس سران شما نزد من آمدند و طلحه و زبیر با من بیعت کردند در حالی که خیانت و مکر را در چهره ها و پیمان شکنی را در چشمهای ایشان می دیدم. آنگاه آن دو از من برای عمره گزاردن اجازه خواستند و به آنان گفتم که قصد انجام عمره ندارید و چون به مکه رسیدند، حرمت عایشه را رعایت نکردند و او را فریب دادند و فرزندان بردگان آزاد شده به همراه آن دو به راه افتادند و به بصره رفتند و در آنجا مسلمانان را کشتند و کارهای بسیار زشت مرتکب شدند.

و جای بسی شگفتی است که آن دو در بیعت خود با ابوبکر و عمر پایداری کردند و بر من ستم روا داشتند و حال آنکه هر دو می دانند که من کمتر از آن دو نیستم و اگر می خواستم چیزهایی بگویم، می گفتم. معاویه هم از شام برای طلحه و زبیر نامه ای نوشته و آن دو را فریب داده است و آن را از من پوشیده داشتند و خروج کردند و برای افراد فرومایه و بادیه نشین چنین توهمی پیش آورده­اند که خونخواه عثمان هستند. به خدا سوگند امر منکری را متوجه من نکرده­اند و بین من و آنان انصاف به خرج نداده­اند. خون عثمان بر گردن آن دو می باشد و باید از آن دو خونخواهی شود.

چه مدعی ناکامی! به چه چیزی فراخواند و به چه چیزی اجابت شده؟! به خدا سوگند که آن دو در گمراهی و نادانی کور و کر افتاده اند و شیطان گروه خود را برای آنان آماده ساخته و سواران و پیادگان خویش را از آنان برگرفته تا ستم و باطل را برگرداند و جایگزین کند.

ص: 63

در این هنگام دستهای خود را بلند کرد و فرمود: خداوندا! طلحه و زبیر از من بریدند و بر من ستم کردند و مردم را علیه من شوراندند و بیعت مرا شکستند. خدایا! خودت گرهی را که آنان زده اند بگشا و آنچه را پیوسته و استوار کرده اند از هم گسیخته کن و هرگز آن دو را مورد آمرزش قرار نده و سرانجام بد را به خاطر آنچه کرده اند و به آن امید بسته اند به ایشان نشان بده.

ابو مخنف می­گوید: مالک اشتر برخاست و گفت: سپاس خدایی را که بر ما منّت نهاد، و بر ما به فضل و نیکی برخورد کرد. ای امیر المومنین، سخن راست و بجا گفتی چرا که تو پس عمّ پیامبر ما و داماد و وصیّ او هستی که اولین تصدیق کننده پیامبر و اولین نمازگزار به همراه او بودی. تو شاهد همه حوادث بوده­ای. لذا در مقایسه با همه امّت، برتری و فضیلت با توست. از میان امت مسلمان هر کسی که از تو پیروی کند به سعادت و نیکبختی خود می­رسد و کسی که از تو روی گرداند، خود را به آتش دوزخ افکنده است. ای امیر المؤمنین قسم به جان خودم، موضوع طلحه و زبیر و عایشه کار مشکلی نیست و برای ما پیچیده و دشوار نمی باشد. آن دو نخست با اختیار خود بیعت کردند و سپس بدون اینکه بدعتی گذاشته باشی و یا ستمی کرده باشی، از ما جدا شدند. اگر می پندارند که خونخواه عثمان هستند باید از خودشان قصاص کنند چون آنان اولین افرادی بودند که مردم را علیه او تحریک کردند. خدا را گواه می گیرم که اگر آن­دو به این بیعت که از آن خارج شده­اند برنگردند، آنان را نیز به عثمان ملحق خواهیم کرد. شمشیرهای ما بر گردن­های ما و قلب­های ما در سینه­های ماست وما امروز بر همان اعتقادیم که دیروز بودیم. سپس نشست.

**[ترجمه]

بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ و الوطب بالفتح الزقّ الذی یکون فیه السمن و اللبن.

و المراد بالخَلَق إما قدم اللبن و مضی زمان علیه أو خلق الزقّ فإنه یفسد اللبن و أعظم بها للتعجب أی ما أعظمها و الجذل بالتحریک الفرح لمعصوب بهما أی مشدود علیهما.

**[ترجمه]«ارعوی عن القبیح» یعنی دست کشیدن. جوهری می گوید: «القاره» نام قبیله ای است آنان را به این علت به این نام خوانده اند که در برابر خواسته ابن شداخ مبنی بر پراکندن آنان در قبیله بنی کنانه با هم متحد شدند آنان در تیراندازی ماهر بودند. در مثل وجود دارد که قبیله القاره هر که را هدف بگیرد نصف می کند. جوهری می گوید: «نکیتُ فی العدو» یعنی در میان دشمن جنگیدم و زخمی کردم. و می گوید: «عَضَهَه عَضْهاً: یعنی به او بهتان زد. و می گوید: التنزّی: جستن و شتافتن. در برخی نسخه ها: «اذا انبری» یعنی اعتراض کرد که صحیح تر است. و «السوقه»: بر خلاف پادشاهی عوام جماعت . کلام ایشان: «لم یألوا الناس خیراً» در خیر رساندن به مردم کوتاهی نکردند: در این سخن تقیه و مصلحت اندیشی وجود دارد .

جوهری می گوید: اَلا یالوا (از باب دعا): یعنی کوتاهی کرد. (فلان لایالوک نصحاً): یعنی فلانی

در نصیحت تو کوتاهی نمی کند.

جوهری می گوید: فراء درباره آیه «أخذة رابیة» می گوید: یعنی زیادتر، مانند قول تو: أربیتُ: هنگامی که بیش از آنچه به تو

بدهند، بگیری. و می گوید: الفواق: به فاصله زمانی بین دو بار شیر دوشیدن گفته می شود، پس از آن که شیر را می دوشند، اجازه می دهند تا بچه شتر از شیر مادرش تغذیه کند تا آن که شیر او زیاد شود، سپس دوباره او را می دوشند و گفته می شود: «ما اقام عنده الا فواقا»: تنها به اندازه یک فواق نزد او ماند. کلام ایشان: «لمن بغی علیه» یعنی: خداوند متعال در حق کسی که مورد طغیان واقع شده گفته است: «لینصرنّه الله» خدا او را یاری می کند. در آیه شریفه چنین آمده: «و من عاقب بمثل ما عوقب به

ص: 64

ثم بغی علیه لینصرنّه الله» {و هر کسی به آن اندازه که عقوبت دیده، عقوبت کند سپس بر او ظلم شود حتماً خداوند او را یاری خواهد کرد} الوطب بافتحه: مَشکی که در آن کره و شیر وجود داشته باشد.

مراد از «الخلق» یا کهنه بودن شیر است یا مشک که در هر دو صورت به فاسد بودن شیر منجر می شود. «اعظم بها»: برای تعجب یعنی چه بزرگ است. «الجذل»: با حرکت حروف: شادی. «لمعصوب بهما»: بر آن دو بسته می باشد.

**[ترجمه]

الإقرار بصحة البیعة لا مجال للأمر بالمخالفة أو ظن أن هذا الکلام ینفعه و فی الواقع یضره أو ینفعه فی الدنیا و یضره فی العقبی.

و الأمر برفع الذیل و شد المئزر کنایتان عن الاهتمام فی الأمر و الخروج من الجحر استهانة به حیث جعله ثعلبا أو ضبعا و الجُحْر بالضم کل شی ء تحفره السباع و الهوام لأنفسها قوله علیه السلام فإن حققت أی أمرک مبنی علی الشک فإن حققت لزوم طاعتی فانفذ أی فسر حتی تقدم علی و إن أقمت علی الشک فاعتزل العمل أو إن أنکرت الطاعة فأظهر إنکارک و اعمل بمقتضاه.

و الخاثر اللبن الغلیظ و الزبد خلاصة اللبن و صفوته یقال للرجل إذا ضرب حتی أثخن ضرب حتی خلط زبده بخاثره و ذائبه بجامده کأنه خلط ما رق و لطف من أخلاطه بما کثف و غلظ منها و هذا مثل و معناه لیفسدن حالک و لیضطربن ما هو الآن منتظم من أمرک و القعدة بالکسر هیئة القعود کالحلبة و الرکبة.

قوله و تحذر من أمامک قیل کنایة عن غایة الخوف و إنما جعل علیه السلام الحذر من خلف أصلا فی التشبیه لکون الإنسان من وراءه أشد خوفا و قیل حتی تخاف من الدنیا کما تخاف من الآخرة و یحتمل أن یکون المعنی حتی تحذر من هذا الأمر الذی أقبلت إلیه و أقدمت علیه و هو تثبیط الناس عن الجهاد کما تحذر مما خلفته وراء ظهرک و لم تقدم علیه و هو الجهاد.

و قال ابن أبی الحدید أی یأتیکم أهل البصرة مع طلحة و نأتیکم بأهل المدینة و الحجاز فیجتمع علیکم سیفان من أمامکم و من خلفکم.

و قال فی قوله علیه السلام و ما بالهوینا أی لیست هذه الداهیة بالشی ء الهین الذی ترجو اندفاعه بسهولة فإن قصد الجیوش الکوفة من کلا الجانبین أمر صعب المرام فإنه لیرکبن أهل الحجاز و أهل البصرة هذا الأمر المستصعب لأنا نحن نطلب أن نملک الکوفة و أهل البصرة کذلک فیجتمع علیها الفریقان.

ص: 66

و قال ابن الأثیر فی النهایة الهون الرفق و اللین و التثبت و الهوینا تصغیر الهونی تأنیث الأهون.

و قوله فاعقل عقلک یحتمل المصدر و قیل هو مفعول به و خذ نصیبک و حظک أی من طاعة الإمام و ثواب الله و قیل أی لا تتجاوز إلی ما لیس لک فإن کرهت فتنح أی عن العمل فإنی قد عزلتک إلی غیر رحب أی سعة بل یضیق علیک الأمر بعده و قال فی النهایة بالحری أن یکون کذا أی جدیر.

و قال ابن أبی الحدید أی جدیر أن تکفی هذه المئونة التی دعیت إلیها و أنت نائم أی لست معدودا عندنا و عند الناس من الرجال الذین یفتقر الحرب و التدبیرات إلیهم فسیغنی الله عنک و لا یقال أین فلان.

**[ترجمه]«هو لک و علیک»: ابن ابی الحدید می گوید: ابوموسی اشعری به مردم کوفه می گفت: علی امام حق است و بیعت با او درست است اما جایز نیست به همراه او با مسلمانان جنگید. تمام.

می گویم: اینکه این سخن به نفع و یا بر علیه ابوموسی باشد به علت آن است که این سخن شامل حق و باطل است. حق به نفع وی و باطل به ضرر اوست و یا اینکه ظاهر سخن را عوام می پسندند و باطن آن حجت علیه او می باشد.

ص: 65

چون وقتی او به صحت بیعت با امام اقرار می کند دیگر جایی برای مخالفت وجود ندارد و یا اینکه گمان کرده این سخن به نفع اوست اما در واقع به ضرر اوست یا در دنیا به نفع او و در آخرت به ضرر اوست.

دستور به «دامن جمع کردن و محکم بستن کمر» کنایه است از همت به خرج دادن و خروج از لانه، تحقیر اوست زیرا از وی یک روباه یا کفتار ساخته است. «الحُجر» با ضمه به هر چیزی گفته می شود که درندگان در آن برای خود لانه ایجاد کنند.

کلام ایشان: «فان حققت»، «اگر به حق رسیدی» یعنی تو در حال شک و تردید هستی اگر به این حقیقت رسیدی که از من اطاعت کنی، پس این کار را بکن یعنی حرکت کن تا به من ملحق شوی. و اگر همچنان بر شک خود باقی بودی از کار کناره گیری کن یا اگر اطاعت را منکر شدی، انکار خود را آشکارا بگو و براساس آن عمل کن .

«الخاثر»: شیر غلیظ. «الزبد»: کَره. اگر مرد مَشک بزند گفته می شود: »مشک زد تا اینکه کره با شیر و کره با دوغ مخلوط شد.» گویی که وی بخش روان و مایع را با بخش غلیظ مخلوط کرد که این مَثلی است و معنای آن این است که «تو را فاسد خواهند کرد و امور سامان یافته و منظم تو را به هم خواهند ریخت». «القعده»: باکسره: طرز نشستن مثلاً دوزانو و چهار زانو.

فرمود: «و تحذر من امامک»: و از پیش رویت می ترسی. گفته شده است که این عبارت کنایه از نهایت ترس می باشد. در این تشبیه ایشان ترس از پشت سر را اصل قرار داده، چرا که انسان از آنچه در پشتش قرار دارد بیشتر می رسد، از این رو گفته شده است: تا همان طور که از آخرت ترس دارد، از دنیا نیز بترسد و احتمال دارد بدین معنا نیز باشد که از این موضوعی که بدان روی آورده ای یعنی منع کردن مردم از جهاد، بترسی همان طور که از آنچه که در پشت سر نهادی یعنی «جهاد» ترس داری.

ابن ابی الحدید می گوید: یعنی مردم بصره با طلحه به سوی شما می آیند و ما با مردم مدینه و حجاز می­آییم و دو گروه شمشیر به دست در پشت شما و مقابل شما صف آرایی خواهند کرد.

و کلام ایشان: «ما بالهوینا»: یعنی این مصیبت چیز آسانی نیست که انتظار داشته باشی از بین بردن آن راحت باشد. امر سختی به نظر می رسد که سپاه کوفه بخواهد از دو طرف قصد دفاع و جنگیدن داشته باشد. این سپاه با سپاه حجاز و بصره روبرو خواهد شد. این موضوع سختی است چون هم ما می خواهیم بر کوفه مسلط شویم و هم سپاه بصره. لذا این دو بر سر کوفه نزاع می­کنند.

ص: 66

ابن اثیر در «النهایه» می گوید: الهون: همراهی و نرمی و آرامش. «الهوینا»: تصغیر «الهونی» و تأنیث «الأهون» است.

و فرمود ایشان: «فأعقل عقلک»: احتمالاً مصدر است و گفته شده است که مفعول به می باشد «و خذ نصیبک و حظّک»: نصیب و سهم خود را بردار یعنی از اطاعت امام و ثواب خداوند. و گفته شده است: یعنی به هر آنچه که مال تو نیست دست اندازی مکن. «فإن کرهت فتنح»: «اگر مورد خوشایند تو نبود، رها کن» یعنی از کار و منصب کناره بگیر و من تو را عزل نمودم. «إلی غیر رحب»: یعنی بدون آنکه آسوده باشی چون پس از این اقدام، بر تو سخت خواهد آمد. ابن اثیر در النهایه می گوید: «بالحری أن یکون...» یعنی شایسته است که چنان باشد.

ابن ابی الحدید می گوید: یعنی شایسته است به این مقدار توشه که به آن خوانده شدی بسنده کنی «أنت نائم»: تو در خواب باشی. یعنی تو از آن افرادی نیستی که جنگ به تو نیازمند و محتاج باشد. خدا از تو بی نیاز می کند و در جنگ گفته نخواهد شد: فلانی کجاست.

**[ترجمه]

و تقاعس أبطأ و تأخر و المتکاره من یظهر الکراهة و لا یطیع بقلبه و النهوض القیام.

**[ترجمه]ابن میثم می گوید: نقل شده است، آن امیری که امام این نامه را به وی نوشت عثمان بن حنیف والی بصره بوده است. این نامه زمانی ارسال شده است که اصحاب جمل به این شهر رسیده و قصد جنگ داشتند. عثمان نامه ای به امام نوشت و ایشان را از اوضاع سپاه باخبر ساخت امام نیز نامه مذکور را به وی ارسال کردند.

«وان توافت الامور»: یعنی اگر همچنان مقدّرها و اسباب نگونبختی و عصیان بر آنان نازل شود و گفته می شود: «نهد القوم إلی عدوهم» یعنی در برابر دشمن پایدار شدند و شروع به جنگ با او کردند.

ص: 67

«تقاعس»: سستی و تأخیر کرد. «المتکاره»: کسی که کراهت خود را آشکار نماید و با قلبش اطاعت نکند. «النهوض»: برخاستن.

**[ترجمه]

أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی مَسِیرُ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ وَ اسْتِخْفَافُهُمَا حَبِیسَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اسْتِفْزَازُهُمَا أَبْنَاءَ الطُّلَقَاءِ وَ تَلْبِیسُهُمَا عَلَی النَّاسِ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ هُمَا أَلَّبَا عَلَیْهِ وَ فَعَلَا بِهِ الْأَفَاعِیلَ وَ خَرَجَا لِیَضْرِبَا النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ اللَّهُمَّ فَاکْفِ الْمُسْلِمِینَ مَئُونَتَهُمَا وَ اجْزِهِمَا الْجَوَازِیَ وَ حَضَّ النَّاسَ عَلَی الْخُرُوجِ فِی طَلَبِهِمَا فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو مَسْعُودٍ عُقْبَةُ بْنُ عَمْرٍو فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ الَّذِی یَفُوتُکَ مِنَ الصَّلَاةِ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَجْلِسُکَ فِیمَا بَیْنَ قَبْرِهِ وَ مِنْبَرِهِ أَعْظَمُ مِمَّا تَرْجُو مِنَ الشَّامِ وَ الْعِرَاقِ فَإِنْ کُنْتَ إِنَّمَا تَسِیرُ لِحَرْبٍ فَقَدْ أَقَامَ عُمَرُ وَ کَفَاهُ سَعْدٌ زَحْفَ الْقَادِسِیَّةِ وَ کَفَاهُ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ زَحْفَ نَهَاوَنْدَ وَ کَفَاهُ أَبُو مُوسَی زَحْفَ تُسْتَرَ وَ کَفَاهُ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ زَحْفَ الشَّامِ فَإِنْ کُنْتَ سَائِراً فَخَلِّفْ عِنْدَنَا شِقَّةً مِنْکَ نَرْعَاهُ فِیکَ وَ نَذْکُرُکَ بِهِ ثُمَّ قَالَ أَبُو مَسْعُودٍ:

بَکَتِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاءُ عَلَی الشَّاخِصِ***مِنَّا یُرِیدُ أَهْلَ الْعِرَاقِ

یَا وَزِیرَ النَّبِیِّ قَدْ عَظُمَ الْخَطْبُ***وَ طَعْمُ الْفِرَاقِ مُرُّ الْمَذَاقِ

وَ إِذَا الْقَوْمُ خَاصَمُوکَ فَقَوْمٌ***نَاکِسُو الطَّرْفِ خَاضِعُو الْأَعْنَاقِ

لَا یَقُولُونَ إِذْ تَقُولُ وَ إِنْ*** قُلْتَ فَقَوْلُ الْمُبَرِّزِ السِّبَاقِ

فَعُیُونُ الحجار [الْحِجَازِ] تَذْرِفُ بِالدَّمْعِ***وَ تِلْکَ الْقُلُوبُ عِنْدَ التَّرَاقِی

فَعَلَیْکَ السَّلَامُ مَا ذَرَّتْ بِهِ الشَّمْسُ***وَ لَاحَ السَّرَابُ بِالرَّقْرَاقِ

فَقَالَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا عَلَی الْأَرْضِ أَحَدٌ أَحَبَّ إِلَیْنَا أَنْ یُقِیمَ فِینَا مِنْکَ لِأَنَّکَ نَجْمُنَا الَّذِی نَهْتَدِی بِهِ وَ مَفْزَعُنَا الَّذِی نَصِیرُ إِلَیْهِ وَ إِنْ فَقَدْنَاکَ لَتُظْلِمَنَّ أَرْضُنَا وَ سَمَاؤُنَا وَ لَکِنْ وَ اللَّهِ لَوْ خَلَّیْتَ مُعَاوِیَةَ لِلْمَکْرِ لَیَرُومَنَّ مِصْرَ وَ لَیُفْسِدَنَّ الْیَمَنَ وَ لَیَطْمَعَنَّ فِی الْعِرَاقِ وَ مَعَهُ قَوْمٌ یَمَانِیُّونَ قَدْ أُشْرِبُوا قَتْلَ عُثْمَانَ وَ قَدِ اکْتَفَوْا بِالظَّنِّ عَنِ الْعِلْمِ وَ بِالشَّکِّ عَنِ الْیَقِینِ وَ بِالْهَوَی عَنِ الْخَیْرِ فَسِرْ بِأَهْلِ الْحِجَازِ وَ أَهْلِ الْعِرَاقِ ثُمَّ ارْمِهِ بِأَمْرٍ یَضِیقُ فِیهِ خِنَاقُهُ وَ یَقْصُرُ لَهُ مِنْ نَفَسِهِ فَقَالَ أَحْسَنْتَ وَ اللَّهِ یَا قَیْسُ وَ أَجْمَلْتَ.

وَ کَتَبَتْ أُمُّ الْفَضْلِ بِنْتُ الْحَارِثِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام تُخْبِرُهُ بِمَسِیرِ عَائِشَةَ

ص: 69

وَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ فَأَزْمَعَ الْمَسِیرَ فَبَلَغَهُ تَثَاقُلُ سَعْدٍ وَ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْلَمَةَ فَقَالَ سَعْدٌ لَا أَشْهَرُ سَیْفاً حَتَّی یُعْرَفَ الْمُؤْمِنُ مِنَ الْکَافِرِ وَ قَالَ أُسَامَةُ لَا أُقَاتِلُ رَجُلًا یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَوْ کُنْتَ فِی زُبْیَةِ الْأَسَدِ لَدَخَلْتُ فِیهِ مَعَکَ (1) وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مَسْلَمَةَ أَعْطَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَیْفاً وَ قَالَ إِذَا اخْتَلَفَ الْمُسْلِمُونَ فَاضْرِبْ بِهِ عَرْضَ أُحُدٍ وَ الْزَمْ بَیْتَکَ وَ تَخَلَّفَ عَنْهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ فَقَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ دَعِ الْقَوْمَ أَمَّا عَبْدُ اللَّهِ فَضَعِیفٌ وَ أَمَّا سَعْدٌ فَحَسُودٌ وَ أَمَّا مُحَمَّدُ بْنُ مَسْلَمَةَ فَذَنْبُکَ إِلَیْهِ أَنَّکَ قَتَلْتَ بِأَخِیهِ مَرْحَباً ثُمَّ قَالَ عَمَّارٌ لِمُحَمَّدِ بْنِ مَسْلَمَةَ أَ مَا تُقَاتِلُ الْمُحَارِبِینَ فَوَ اللَّهِ لَوْ مَالَ عَلِیٌّ جَانِباً لَمِلْتُ مَعَ عَلِیٍّ وَ قَالَ کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّهُ بَلَغَکَ عَنَّا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ مَا لَوْ کَانَ غَیْرُنَا لَمْ یَقُمْ مَعَکَ وَ اللَّهِ مَا کُلُّ مَا رَأَیْنَا حَلَالًا حَلَالٌ وَ لَا کُلُّ مَا رَأَیْنَا حَرَاماً حَرَامٌ وَ فِی النَّاسِ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ بِعُذْرِ عُثْمَانَ مِمَّنْ قَتَلَهُ وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِحَالِنَا مِنَّا فَإِنْ کَانَ قُتِلَ ظَالِماً قَبِلْنَا قَوْلَکَ وَ إِنْ کَانَ قُتِلَ مَظْلُوماً فَاقْبَلْ قَوْلَنَا فَإِنْ وَکَلْتَنَا فِیهِ إِلَی شُبْهَةٍ فَعَجَبٌ لِیَقِینِنَا وَ شَکِّکَ وَ قَدْ قُلْتَ لَنَا عِنْدِی نَقْضُ مَا اجْتَمَعُوا عَلَیْهِ وَ فَصْلُ مَا اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ قَالَ

کَانَ أَوْلَی أَهْلِ الْمَدِینَةِ بِالنَّصْرِ***عَلِیٌّ وَ آلُ عَبْدِ مَنَافٍ

لِلَّذِی فِی یَدَیْهِ مِنْ حَرَمِ اللَّهِ***وَ قُرْبِ الْوَلَاءِ بَعْدَ التَّصَافِی

ص: 70

وَ کَانَ کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ مِنْ شِیعَةِ عُثْمَانَ وَ قَامَ الْأَشْتَرُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَکَلَّمَهُ بِکَلَامٍ یَحُضُّهُ عَلَی أَهْلِ الْوُقُوفِ فَکَرِهَ ذَلِکَ عَلِیٌّ علیه السلام حَتَّی شَکَاهُ وَ کَانَ مِنْ رَأْیِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنْ لَا یَذْکُرَهُمْ بِشَیْ ءٍ فَقَالَ الْأَشْتَرُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّا وَ إِنْ لَمْ نَکُنْ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَإِنَّا فِیهِمْ وَ هَذِهِ بَیْعَةٌ عَامَّةٌ وَ الْخَارِجُ مِنْهَا عَاصٍ وَ الْمُبْطِئُ عَنْهَا مُقَصِّرٌ وَ إِنَّ أَدَبَهُمُ الْیَوْمَ بِاللِّسَانِ وَ غَداً بِالسَّیْفِ وَ مَا مَنْ ثَقُلَ عَنْکَ کَمَنْ خَفَّ مَعَکَ وَ إِنَّمَا أَرَادَکَ الْقَوْمُ لِأَنْفُسِهِمْ فَأَرِدْهُمْ لِنَفْسِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا مَالِکُ دَعْنِی وَ أَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَیْهِمْ فَقَالَ أَ رَأَیْتُمْ لَوْ أَنَّ مَنْ بَایَعَ أَبَا بَکْرٍ أَوْ عُمَرَ أَوْ عُثْمَانَ ثُمَّ نَکَثَ بَیْعَتَهُ أَ کُنْتُمْ تَسْتَحِلُّونَ قِتَالَهُمْ قَالُوا نَعَمْ قَالَ وَ کَیْفَ تَحَرَّجُونَ مِنَ الْقِتَالِ مَعِی وَ قَدْ بَایَعْتُمُونِی قَالُوا إِنَّا لَا نَزْعُمُ أَنَّکَ مُخْطِئٌ وَ أَنَّهُ لَا یَحِلُّ لَکَ قِتَالُ مَنْ بَایَعَکَ ثُمَّ نَکَثَ بَیْعَتَکَ وَ لَکِنْ نَشُکُّ فِی قِتَالِ أَهْلِ الصَّلَاةِ فَقَالَ الْأَشْتَرُ دَعْنِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أُوقِعْ بِهَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَتَخَلَّفُونَ عَنْکَ فَقَالَ لَهُ کُفَّ عَنِّی فَانْصَرَفَ الْأَشْتَرُ وَ هُوَ مُغْضَبٌ ثُمَّ إِنَّ قَیْسَ بْنَ سَعْدٍ لَقِیَ مَالِکاً الْأَشْتَرَ فِی نَفَرٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ قَیْسٌ لِلْأَشْتَرِ یَا مَالِکُ کُلَّمَا ضَاقَ صَدْرُکَ بِشَیْ ءٍ أَخْرَجْتَهُ وَ کُلَّمَا اسْتَبْطَأْتَ أَمْراً اسْتَعْجَلْتَهُ إِنَّ أَدَبَ الصَّبْرِ التَّسْلِیمُ وَ أَدَبَ الْعَجَلَةِ الْأَنَاةُ وَ إِنَّ شَرَّ الْقَوْلِ مَا ضَاهَی الْعَیْبَ وَ شَرَّ الرَّأْیِ مَا ضَاهَی التُّهَمَةَ فَإِذَا ابْتُلِیتَ فَاسْأَلْ وَ إِذَا أُمِرْتَ فَأَطِعْ وَ لَا تَسْأَلْ قَبْلَ الْبَلَاءِ وَ لَا تَکَلَّفْ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ الْأَمْرُ فَإِنَّ فِی أَنْفُسِنَا مَا فِی نَفْسِکَ فَلَا تَشُقَّ عَلَی صَاحِبِکَ فَغَضِبَ الْأَشْتَرُ ثُمَّ إِنَّ الْأَنْصَارَ مَشَوْا إِلَی الْأَشْتَرِ فِی ذَلِکَ فَرَضَّوْهُ مِنْ غَضَبِهِ فَرَضِیَ فَلَمَّا هَمَّ عَلِیٌّ علیه السلام بِالشُّخُوصِ قَامَ أَبُو أَیُّوبَ خَالِدُ بْنُ زَیْدِ صَاحِبُ مَنْزِلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنْ أَقَمْتَ بِهَذِهِ الْبَلْدَةِ فَإِنَّهَا مُهَاجَرُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِهَا قَبْرُهُ وَ مِنْبَرُهُ فَإِنِ

ص: 71

اسْتَقَامَتْ لَکَ الْعَرَبُ کُنْتَ کَمَنْ کَانَ قَبْلَکَ وَ إِنْ وُکِلْتَ إِلَی الْمَسِیرِ فَقَدْ أَعْذَرْتَ فَأَجَابَهُ علیه السلام بِعُذْرِهِ فِی الْمَسِیرِ ثُمَّ خَرَجَ لَمَّا سَمِعَ تَوَجُّهَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ إِلَی الْبَصْرَةِ وَ تَمَکَّثَ حَتَّی عَظُمَ جَیْشُهُ وَ أَغَذَّ السَّیْرَ فِی طَلَبِهِمْ فَجَعَلُوا لَا یَرْتَحِلُونَ مِنْ مَنْزِلٍ إِلَّا نَزَلَهُ (1) حَتَّی نَزَلَ بِذِی قَارٍ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَیَحْزُنُنِی أَنْ أَدْخُلَ عَلَی هَؤُلَاءِ فِی قِلَّةِ مَنْ مَعِی فَأَرْسَلَ إِلَی الْکُوفَةِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ قَیْسَ بْنَ سَعْدٍ وَ کَتَبَ إِلَیْهِمْ کِتَاباً فَقَدِمُوا الْکُوفَةَ فَخَطَبَ النَّاسَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ ذَکَرَ عَلِیّاً وَ سَابِقَتَهُ فِی الْإِسْلَامِ وَ بَیْعَةَ النَّاسِ لَهُ وَ خِلَافَ مَنْ خَالَفَهُ ثُمَّ أَمَرَ بِکِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقُرِئَ عَلَیْهِمْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أُخْبِرُکُمْ عَنْ أَمْرِ عُثْمَانَ حَتَّی یَکُونَ سَمْعُهُ عِیَانَهُ إِنَّ النَّاسَ طَعَنُوا عَلَیْهِ وَ کُنْتُ رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ أُکْثِرُ اسْتِعْتَابَهُ وَ أُقِلُّ عَیْبَهُ وَ کَانَ هَذَانِ الرَّجُلَانِ أَهْوَنُ سَیْرِهِمَا فِیهِ الْوَجِیفُ وَ قَدْ کَانَ مِنْ أَمْرِ عَائِشَةَ فَلْتَةٌ عَلَی غَضَبٍ فَأُتِیحَ لَهُ قَوْمٌ فَقَتَلُوهُ ثُمَّ إِنَّ النَّاسَ بَایَعُونِی غَیْرَ مُسْتَکْرَهِینَ وَ کَانَ هَذَانِ الرَّجُلَانِ أَوَّلَ مَنْ فَعَلَ عَلَی مَا بُویِعَ عَلَیْهِ مَنْ کَانَ قَبْلِی ثُمَّ إِنَّهُمَا اسْتَأْذَنَانِی فِی الْعُمْرَةِ وَ لَیْسَا یُرِیدَانِهَا فَنَقَضَا الْعَهْدَ وَ آذَنَا بِحَرْبٍ وَ أَخْرَجَا عَائِشَةَ مِنْ بَیْتِهَا لِیَتَّخِذَانِهَا فِئَةً وَ قَدْ سَارَا إِلَی الْبَصْرَةِ اخْتِیَاراً لَهَا وَ قَدْ سِرْتُ إِلَیْکُمْ اخْتِیَاراً لَکُمْ وَ لَعَمْرِی مَا إِیَّایَ تُجِیبُونَ مَا تُجِیبُونَ إِلَّا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَنْ أُقَاتِلَهُمْ وَ فِی نَفْسِی مِنْهُمْ حَاجَةٌ وَ قَدْ بَعَثْتُ إِلَیْکُمْ بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ قَیْسِ بْنِ سَعْدٍ

ص: 72

مُسْتَنْفِرِینَ فَکُونُوا عِنْدَ ظَنِّی بِکُمْ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ (1) فَلَمَّا قُرِئَ الْکِتَابُ عَلَی النَّاسِ قَامَ خُطَبَاءُ الْکُوفَةِ شُرَیْحُ بْنُ هَانِی وَ غَیْرُهُ فَقَالُوا وَ اللَّهِ لَقَدْ أَرَدْنَا أَنْ نَرْکَبَ إِلَی الْمَدِینَةِ حَتَّی نَعْلَمَ عِلْمَ عُثْمَانَ فَقَدْ أَنْبَأَنَا اللَّهُ بِهِ فِی بُیُوتِنَا ثُمَّ بَذَلُوا السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ وَ قَالُوا رَضِینَا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ نُطِیعُ أَمْرَهُ وَ لَا نَتَخَلَّفُ عَنْ دَعْوَتِهِ وَ اللَّهِ لَوْ لَمْ یَسْتَنْصِرْنَا لَنَصَرْنَاهُ سَمْعاً وَ طَاعَةً فَلَمَّا سَمِعَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام ذَلِکَ قَامَ خَطِیباً فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ کَانَ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ مَا تَکْفِیکُمْ جُمْلَتُهُ وَ قَدْ أَتَیْنَاکُمْ مُسْتَنْفِرِینَ لَکُمْ لِأَنَّکُمْ جَبْهَةُ الْأَمْصَارِ وَ رُؤَسَاءُ الْعَرَبِ وَ قَدْ کَانَ مِنْ نَقْضِ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ بَیْعَتَهُمَا وَ خُرُوجِهِمَا بِعَائِشَةَ مَا قَدْ بَلَغَکُمْ وَ هُوَ ضَعْفُ النِّسَاءِ وَ ضَعْفُ رَأْیِهِنَّ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّساءِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ لَمْ یَنْصُرْهُ أَحَدٌ لَرَجَوْتُ أَنْ یَکُونَ لَهُ فِیمَنْ أَقْبَلَ مَعَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ مَنْ یَبْعَثُ اللَّهُ لَهُ مِنْ نُجَبَاءِ النَّاسِ کِفَایَةٌ فَانْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ ثُمَّ جَلَسَ وَ قَامَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَقَالَ یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ إِنْ کَانَتْ غَابَتْ عَنْکُمْ أَبْدَانُنَا فَقَدِ انْتَهَتْ إِلَیْکُمْ أُمُورُنَا إِنَّ قَاتِلِی عُثْمَانَ لَا یَعْتَذِرُونَ إِلَی النَّاسِ وَ قَدْ جَعَلُوا کِتَابَ اللَّهِ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مُحَاجِّیهِمْ أَحْیَا مَنْ أَحْیَا وَ قَتَلَ مَنْ قَتَلَ وَ إِنَّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ أَوَّلُ مَنْ طَعَنَ وَ آخِرُ مَنْ أَمَرَ ثُمَّ بَایَعَا أَوَّلَ مَنْ بَایَعَ فَلَمَّا أَخْطَأَهُمَا مَا أَمَّلَا نَکَثَا بَیْعَتَهُمَا عَلَی غَیْرِ حَدَثٍ کَانَ وَ هَذَا ابْنُ الرَّسُولِ یَسْتَنْفِرُکُمْ فِی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَانْصُرُوا یَنْصُرْکُمُ اللَّهُ وَ قَامَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَوِ اسْتَقْبَلْنَا بِهِ الشُّورَی لَکَانَ عَلِیٌّ أَحَقَّ النَّاسِ بِهِ فِی سَابِقَتِهِ وَ هِجْرَتِهِ وَ عِلْمِهِ وَ کَانَ قِتَالُ مَنْ أَبَی ذَلِکَ حَلَالًا وَ کَیْفَ وَ الْحُجَّةُ قَامَتْ عَلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ قَدْ بَایَعَاهُ وَ خَلَعَاهُ حَسَداً

ص: 73

فَقَامَ خُطَبَاؤُهُمْ فَأَسْرَعُوا الرَّدَّ بِالْإِجَابَةِ فَقَالَ النَّجَاشِیُّ فِی ذَلِکَ:

رَضِینَا بِقَسْمِ اللَّهِ إِذْ کَانَ قَسْمُنَا***عَلِیٌّ وَ أَبْنَاءُ النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ

وَ قُلْنَا لَهُ أَهْلًا وَ سَهْلًا وَ مَرْحَباً***نُقَبِّلُ یَدَیْهِ مِنْ هَوًی وَ تَوَدُّدٍ

فَمُرْنَا بِمَا تَرْضَی نُجِبْکَ إِلَی الرِّضَا***بِصَمِّ الْعَوَالِی وَ الصَّفِیحِ الْمُهَنَّدِ

وَ تَسْوِیدِ مَنْ سَوَّدْتَ غَیْرَ مَدَافِعَ***وَ إِنْ کَانَ مَنْ سَوَّدْتَ غَیْرَ مُسَوَّدٍ

فَإِنْ نِلْتَ مَا تَهْوَی فَذَاکَ نُرِیدُهُ***وَ إِنْ تَخْطَ مَا تَهْوَی فَغَیْرُ تَعَمُّدٍ

وَ قَالَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ حِینَ أَجَابَ أَهْلُ الْکُوفَةِ:

جَزَی اللَّهُ أَهْلَ الْکُوفَةِ الْیَوْمَ نُصْرَةً***أَجَابُوا وَ لَمْ یَأْتُوا بِخِذْلَانِ مَنْ خَذَلَ

وَ قَالُوا عَلِیٌّ خَیْرُ حَافٍ وَ نَاعِلٍ***رَضِینَا بِهِ مِنْ نَاقِضِ الْعَهْدِ مِنْ بَدَلٍ

هُمَا أَبْرَزَا زَوْجَ النَّبِیِّ تَعَمُّداً***یَسُوقُ بِهَا الْحَادِی الْمُنِیخُ عَلَی جَمَلٍ

فَمَا هَکَذَا کَانَتْ وُصَاةُ نَبِیِّکُمْ***وَ مَا هَکَذَا الْإِنْصَافُ أَعْظَمَ بِذَا الْمَثَلِ

فَهَلْ بَعْدَ هَذَا مِنْ مَقَالٍ لِقَائِلٍ*** إِلَّا قَبَّحَ اللَّهُ الْأَمَانِیَّ وَ الْعِلَلَ

فَلَمَّا فَرَغَ الْخُطَبَاءُ وَ أَجَابَ النَّاسُ قَامَ أَبُو مُوسَی فَخَطَبَ النَّاسَ وَ أَمَرَهُمْ بِوَضْعِ السِّلَاحِ وَ الْکَفِّ عَنِ الْقِتَالِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ عَلَیْنَا دِمَاءَنَا وَ أَمْوَالَنَا فَقَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ ... وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً وَ قَالَ وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ.

هذا تمام الحدیث.

**[ترجمه] - . امالی طوسی: 87 -

امالی شیخ طوسی: عبدالرحمن بن ابی عمره انصاری می گوید: رسول اکرم صلّی الله علیه و آله مرا «عبدالرحمن» نامید.

عبدالرحمن گفت: زمانی که خبر خروج طلحه و زبیر به امام علیه السلام رسید، امام شروع به ایراد خطبه نمود. ابتدا خداوند را حمد و سپاس گفت و بر محمد و آل محمد درود فرستاده و فرمود:

ص: 68

اما بعد، خبر خروج این دو مرد، تعرض به شأن همسر پیامبر صلی الله علیه و آله و تحریک فرزندان بردگان آزاد شده و فریب مردم به بهانه خونخواهی عثمان و نیز تحریک مردم توسط آنان به من رسید. مطلع شدم که دست به اقداماتی زده­اند و برای ایجاد تفرقه در میان مردم، خروج کرده­اند. خداوندا، مسلمانان را از شرّ آنان در امان بدار و آنان را سخت کیفر بده. مردم را برای رویارویی با آن دو تشویق نما.

ابومسعود عقبه بن عمرو برخاست و گفت: ای امیرالمؤمنین! آنچه از (ثواب) خواندن نماز در مسجد رسول الله صلّی الله علیه و آله و نشستن در بین قبر و منبر ایشان (به خاطر نبودن در مدینه) از تو فوت می شود، بسیار بیشتر از چیزی است که از رفتن به شام و عراق بدان امید داری. اگر برای جنگ با آنان می­شتابی پس عمر نیز بپا خاست تصمیم به جنگ گرفت ، (اما خود در جنگ حاضر نشد و) سعد، لشگر قادسیه را برایش کفایت کرد و حذیفه بن یمان لشگر نهاوند را کفایت کرد، ابوموسی لشگر شوشتر را کفایت کرد و خالد بن ولید لشگر شام را کفایت کرد. (اما با این حال) اگر باز قصد جنگ داری، افرادی را از خود نزد ما بگمار تا به خاطر تو آنان را سرپرستی کنیم و با آنان تو را محافظت نماییم. سپس ابومسعود گفت:

آسمان و زمین بر برترین شخص ما گریه کرد که به دنبال اهل عراق است.

ای وزیر پیامبر، مصیبت بزرگ است و طعم فراق بسیار تلخ است.

اگر قوم با تو به جنگ برخاستند، قوم دیگری چشم فروبسته و گردن نهادند.

وقتی تو چیزی می­گویی سخن نمی­گویند و اگر حرفی بزنی قول تو گفتار شخص برجسته و پیشی گیرنده است.

چشم های حجّار سنگ تراش اشک می ریزد و آن دلها به گلو رسیده­اند.

سلام بر تو تا زمانی که خورشید می تابد و سراب می­درخشد.

قیس بن سعد گفت: ای امیرالمؤمنین هیچ کس در دنیا به اندازه تو برای ما دوست داشتنی نیست چون که تو ستاره ما هستی که بدان هدایت می شویم و پناه مایی که به او پناه می بریم اگر تو را از دست بدهیم آسمان و زمین ما تاریک می­شود. اما به خدا اگر معاویه را با حیله هایش رها کنی قصد مصر خواهد کرد، یمن را به فساد خواهد کشید و در عراق طمع خواهد ورزید در حالی که قومی یمانی که در قتل عثمان دست داشته اند که همراه معاویه اند.

آنان یقین و علم را رها کرده و به شک و تردید اکتفا کرده­اند. آنان خیر را رها کرده و هوا و هوس را برگزیده اند، لذا با سپاهیانی از مردم حجاز و عراق به سمت او رفته و گلوی او را بفشار تا خفه شود. سپس امام فرمود: احسنت ای قیس و به اجمال گفتی.

ام الفضل بنت الحارث به امام علیه السلام نامه نوشته و ایشان را در جریان حرکت عایشه،

ص: 69

طلحه و زبیر قرار داد. پس عزم حرکت کرد و خبر تعلل سعد و اسامه بن زید و محمد بن مسلمه به او رسید. سعد گفت: تا مؤمن از کافر بازشناخته نشوند شمشیر نخواهم کشید. اسامه گفت: من با کسی که «لا اله الا الله» می گوید نمی جنگم و اگر در لانه شیر هم باشم با تو در دهان او وارد می شوم.

محمد بن مسلمه گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله شمشیری به من داد و فرمود: اگر مسلمانان با هم اختلاف کردند این شمشیر را به پهنای کوه احد بزن و در خانه خود بمان.

عبدالله بن عمر به او ملحق نشد.

عمار بن یاسر گفت: این قوم را به حال خود واگذار. عبدالله ضعیف است. سعد هم حسود می باشد. اما در مورد محمد بن مسلمه، گناه تو این است که برادر او را کشته ای.

عمار به محمد بن مسلمه گفت: آیا با محاربین نمی جنگی؟ به خدا قسم اگر علی به هر طرف رود من نیز به همراه او خواهم بود.

کعب بن مالک گفت: ای امیرالمؤمنین، امور و (نصرت هایی) از ما انصار به تو رسیده است که اگر کسی غیر از ما بود تو را همراهی نمی کرد؟ به خدا سوگند هر آنچه که ما حلال می دانیم، حلال نیست. و هر آنچه که ما حرام می دانیم حرام نمی باشد. در میان قاتلان عثمان، کسانی هستند که از عذر او آگاه بودند و (این در حالی است که) تو از خود ما به اوضاع ما آگاه تری (یعنی تو می دانستی که عثمان معذور است و نیز قاتل او را می شناسی) پس اگر عثمان ظالم بوده و کشته شده، ما سخن تو را قبول می کنیم و اگر مظلومانه کشته شده است، پس سخن ما را قبول کن و اگر در این باره ما را به تردید واگذاری پس باید در یقین ما و تردید تو شک نمود. تو خود به ما گفتی: نقیضِ آن چیزی که آنان درباره اش متفق القولند و نیز فصل الخطاب آنچه که درباره اش اختلاف نظر دارند نزد من است. سپس گفت:

قسم به کسی که حرم الهی در دست اوست، پس از ارادت و محبت و دوستی،

سزاوارترین شخص در مدینه برای نصرت و یاری (عثمان)، علی و خاندان عبد مناف بودند .

ص: 70

کعب بن مالک از پیروان عثمان بود.

مالک اشتر برخاست و به امام سخنانی علیه کسانی که از همراهی امام در جنگ سر باز زده اند گفت. صحبت های او، برای امام ناخوشایند بود به طوری که شکایت او را برانگیخت چون نظر امام این بود که از آنان هیچ سخنی به میان نیاید. مالک اشتر گفت: ما هر چند از مهاجرین و انصار نبودیم، اما در میان آنان هستیم و این بیعت، یک بیعت عمومی است که هر طغیانگر و هر کسی که درباره آن سستی و کوتاهی کند، از آن خارج است. امروز باید آنان را با زبان و فردا با شمشیر ادب کرد و کسی که از بیعت با تو سر باز زند همانند کسی که در بیعت خود تزلزل نشان می دهد نیست. این قوم تو را برای خود خواستند تو نیز آنان را برای خود بخواه. امام فرمود: ای مالک مرا به حال خودم واگذار.

امام به سوی آنان پیش آمد و فرمود: مگر نه این است که جنگ با افرادی را که با ابوبکر، عمر و عثمان، بیعت می کردند و سپس بیعت خود را می شکستند، مجاز نمی دانستید؟ گفتند: بله. فرمود: پس چگونه در مورد جنگ با آنان شک می کنید در حالی که با من بیعت کرده اید؟ گفتند: ما فکر نمی کنیم که تو اشتباه می کنی و نیز تردیدی نداریم که با افرادی که با تو بیعت کرده و سپس پیمان شکنی کرده اند باید جنگید، اما تردید ما در مورد جنگ با مسلمانان است.

مالک اشتر گفت: ای امیرالمؤمنین اجازه بده کار این افرادی را که اهمیتی به سخنان تو قائل نیستند، یکسره کنم. امام به وی فرمود: رهایم کن. مالک در حالی که خشمناک بود، بازگشت.

سپس قیس بن سعد همراه تعدادی از مهاجرین و انصار با مالک ملاقات کرد و به او گفت: ای مالک هرگاه سینه ات به تنگ می آید آن را بیرون می ریزی و هر گاه که نیاز بود حوصله به خرج دهی، عجله نمودی. در صبر باید تسلیم بود و هنگام عجله نمودن باید حلم و بردباری پیشه کرد. بدترین سخنان آن است که شبیه عیب و بدترین اندیشه ها آن است که همانند تهمت باشد. اگر مورد امتحان و آزمایش قرار گرفتی، سؤال کن و اگر به تو دستوری داده شد، اطاعت کن و قبل از امتحان و آزمایش چیزی را درخواست مکن و پیش از آنکه دستور صادر شود خود را به رنج و سختی نینداز. آنچه که تو را آزار می دهد ما را نیز می آزارد. عرصه را بر مولای خود تنگ نکن. مالک عصبانی شد سپس مهاجرین و انصار نزد او رفتند و وی را آرام کردند. زمانی که امام علیه السلام قصد خروج از مدینه را نمود، ابو ایوب انصاری نزد او رفت و گفت: ای امیرالمؤمنین، (نیکوست که در این شهر (مدینه) اقامت کنی، چرا که در این صورت شما در شهری هستی که پیامبر صلی الله علیه و آله به آن مهاجرت نمودند و قبر و منبر ایشان در این شهر می باشد،

ص: 71

پس اگر زمانی که در این شهر هستی این عرب ها از تو حمایت می کنند، وضعیت تو همانند خلفای پیشین خواهد بود و اگر تو را تنها گذارند و تو مجبور به رفتن از این شهر شوی، در آن صورت معذور هستی.

امام علیه السلام در پاسخ به ابو ایوب انصاری به مجبور بودنش در خارج شدن از شهر پرداخت.

امام پس از آگاهی یافتن از عزیمت طلحه و زبیر به سمت بصره، از مدینه خارج شد. اما کمی تأخیر کرد تا تعداد سپاهیان افزایش یابد. امام برای رسیدن به سپاه ناکثین سریع حرکت کرد تا آنجا که آنها بار سفر از منزلی نمی بستند مگر آنکه بلافاصله حضرت در آن منزل سکنی می گزید. امام در ذی قار، توقف نمود و فرمود: به خدا قسم به علت اندک بودن سپاهیانم، می ترسم بر این قوم یورش برم لذا حسن بن علی علیه السلام و عمار بن یاسر و قیس بن سعد را به همراه نامه ای به سمت کوفه روانه ساخت. آنان به کوفه آمده و حسن بن علی علیه السلام به ایراد سخنرانی برای مردم پرداخت. وی خداوند را حمد و سپاس گفته و به ذکر فضائل امام علی علیه السلام و سابقه وی در اسلام و بیعت مردم و پیمان شکنی عده ای پرداخت سپس دستور داد نامه امام علیه السلام برای مردم قرائت شود. در این نامه آمده بود:

به نام خداوند بخشنده مهربان. اما بعد، شما را از کار عثمان چنان آگاهی دهم که شنیدن آن چونان دیدن باشد، مردم بر عثمان عیب گرفتند، و من تنها یکی از مهاجران بودم که او را زیاد توصیه کرده و کمتر بر او عیب نهادم. امّا طلحه و زبیر، آسان ترین کارشان آن بود که بر او یورش برند، عایشه نیز ناگهان بر او خشم گرفت، عدّه ای به تنگ آمده او را کشتند، سپس مردم بدون اکراه و اجبار، با من بیعت کردند .

این دو نفر اولین کسانی بودند که بر اساس آنچه که قبلاً با خلفای پیشین بیعت کرده بودند، با من نیز بیعت نمودند. سپس از من اجازه خواستند تا عمره بجای آورند در حالی­که قصد انجام عمره نداشتند. پس عهد شکستند و اعلام جنگ کردند. عایشه را از خانه­اش خارج کرده تا گروهی را تشکیل دهند. آنان به سمت بصره آمدند تا آن را در اختیار بگیرند و من به سوی شما آمدم تا شما را در اختیار گیرم. به جانم سوگند که اگر اجابت کنید مرا اجابت نکرده­اید بلکه خدا و پیامبرش را لبیک گفته­اید. من به خاطر خودم و نیازم به آنان، با آنان نمی­جنگم. من، حسن بن علی و عمّار بن یاسر و قیس بن سعد

ص: 72

را به سوی شما فرستادم تا شما را بسیج کنند. پس همان­طور که گمان می­کردم به درخواست من لبیک بگویید. و هیچ توان و قدرتی نیست جز از آن خداوند.

زمانی که نامه، برای مردم خوانده شد، خطبای کوفه همانند شریح بن هانی و سایرین برخاستند و گفتند: به خدا سوگند، ما می خواستیم عازم مدینه شویم تا از ماجرای قتل عثمان باخبر شویم که خداوند در خانه خودمان، ما را آگاه ساخت. آنان سپس اطاعت کرده و گفتند: ما به امیرالمؤمنین راضی شدیم و امر او را اطاعت نموده و خواسته او را رد نمی کنیم. به خدا اگر او هم ما را یاری نکند، ما او را یاری کرده و اطاعت می کنیم. وقتی حسن بن علی علیه السلام این را شنید برخاست سخنرانی کرد و فرمود: ای مردم، نامه امام برای اتمام حجت کافی بود ما آمده ایم که شما را تشویق کنیم چون شما پیشانی شهرها و رؤسای عرب می باشید. پیمان شکنی طلحه و زبیر و خروج آنان بر امام به همراه عایشه به اطلاع شما رسید که این از سستی زنان و ضعف تفکر آنان است. خداوند می فرماید «الرجال قوامون علی النساء» {زنان قوّام بر زنان هستند} به خدا قسم اگر کسی هم او را یاری نکند بسیار امیدوارم که مهاجرین و انصار و شریف زادگان با او باشند و برای او کافی باشند. پس یاری کنید تا خداوند شما را یاری نماید. سپس نشست. عمار بن یاسر برخاست و گفت: ای مردم کوفه، اگرچه ما در میان شما حضور نداشتیم، اما اخبار امور ما به شما رسید. قاتلان عثمان از مردم عذرخواهی نمی کنند و کتاب خدا را میان خود و مخالفانشان قرار داده اند! (و خداوند بر اساس این کتاب) مردمان زنده کرد و کشت. طلحه و زبیر اولین کسانی بودند که مذمت عثمان را آغاز کرده و آخرین نفری بودند که دستور قتل او را صادر نمودند. سپس به عنوان اولین نفر بیعت کردند و به آنچه که آرزو داشتند نرسیدند لذا پیمان شکستند. و این فرزند پیامبرتان است که در میان مهاجرین و انصار شما را فرامی خواند. او را یاری کنید تا خدا شما را یاری کند.

سپس قیس بن سعد برخاست، حمد و ثنای خداوند را به جای آورد و گفت: ای مردم اگر در مورد این موضوع به مشورت بنشینم خواهیم دید که علی با توجه به سابقه­اش در اسلام و هجرت و علم، شایسته ترین مردم به امر خلافت است و جنگ با هر کسی که از آن تخلف کند حلال است. چگونه است که حجت بر طلحه و زبیر تمام است اما آنان از روی حسادت پس از بیعت، عهدشکنی کرده اند.

ص: 73

خطبای کوفیان برخاستند و بلافاصله پاسخ دادند.

نجاشی در این باره گفت:

اگر قسمت ما علی و فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله باشد ما بدان راضی هستیم.

ما به او خوشامد گفتیم و استقبال کردیم، دستان او را از روی محبت بوسیدیم.

هر آنچه تو را راضی می کند، به ما دستور بده تا از روی رضایت و با شمشیر برهنه و زبانی ساکت، اجابت کنیم.

و نیز با بزرگ داشتن هر بی دفاعی که تو او را بزرگ داشته ای، هر چند که آن کس خود شخصی والا مقام نباشد.

هر آنچه تو بخواهی، ما نیز آن را می خواهیم و اگر خطایی بکنی حتماً از روی تعمد نبوده است.

قیس بن سعد در پاسخ به اجابت مردم کوفه گفت:

خداوند امروز به مردم کوفه را نصرت عطا فرماید که اجابت کردند و خوار ننمودند .

و گفتند: علی بهترین پابرهنگان و مردم است بدو راضی شدیم و از پیمان شکنان روی گردان گشتیم.

آن دو (طلحه و زبیر) همسر پیامبر را پیش انداختند و از روی عمد وی را سوار بر شتر پیش راندند.

وصیت پیامبرتان این نبود و این گونه رفتار انصاف نبود.

آیا پس از این جایی برای

سخن باقی می ماند. خداوند روی افراد بلندپرواز و بهانه جو را زشت گرداند.

وقتی سخنرانان، سخنان

خود را به پایان بردند و مردم نیز اجابت کردند، ابوموسی برخاست و سخنرانی کرد

و از مردم خواست سلاح بر زمین گذاشته و به جنگ نروند. سپس گفت: اما بعد،

خداوند، خون و اموال ما را بر ما حرام کرده سپس فرموده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ

آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ … وَ لا تَقْتُلُوا

أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیما» - . نساء / 29 - {ای کسانی که ایمان

آورده اید، اموال همدیگر را به ناروا مخورید... و خودتان را نکشید، زیرا خدا

همواره با شما مهربان است.} و نیز فرمود: «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً

مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها» - . نساء / 93 - {و هر کس مومنی را از روی

عمد به قتل برساند، سزای او جهنم است که در آن جاودان خواهد بود.} ای اهل

کوفه.

آن دو (طلحه و زبیر) همسر پیامبر را پیش انداختند و از روی عمد وی را سوار بر شتر پیش راندند.

وصیت پیامبرتان این نبود و این گونه رفتار انصاف نبود.

آیا پس از این جایی برای سخن باقی می ماند. خداوند روی افراد بلندپرواز و بهانه جو را زشت گرداند .

وقتی سخنرانان، سخنان خود را به پایان بردند و مردم نیز اجابت کردند، ابوموسی برخاست و سخنرانی کرد و از مردم خواست سلاح بر زمین گذاشته و به جنگ نروند. سپس گفت: اما بعد، خداوند، خون و اموال ما را بر ما حرام کرده سپس فرموده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ … وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیما» {ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال همدیگر را به ناروا مخورید... و خودتان را نکشید، زیرا خدا همواره با شما مهربان است.} و نیز فرمود: «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها» {و هر کس مومنی را از روی عمد به قتل برساند، سزای او جهنم است که در آن جاودان خواهد بود.} ای اهل کوفه.

این تمام سخن بود:این تمام سخن بود:

**[ترجمه]

**[ترجمه]«شقة الثوب و العصا»: با کسره، تکه ای مستطیلی از لباس یا چوب و عصا و شاید کنایه است از اولاد. ترقرق: جنبید، ترقرق الشیء: درخشید. ترقرق الشمس: خورشید به گونه­ای شد که گویا در حال گردش است. فرمود: «فی نفسی منهم حاجة: در خود به آنان احساس نیاز می کنم»: یعنی آنان را مسلمان نمی دانم و انتظار بازگشت آنان را ندارم. عالیة الرمح: آنچه که در نیزه فرو رود و تا ثلث آن را پوشش دهد. الصحیفة: شمشیر پهن. المهند: شمشیری که از آهن هندی ساخته شده باشد.

ص: 74

**[ترجمه]

للإنسان و یکون المفعول الأول لعدا محذوفا یدل علیه الکلام أی ما عداک یرید ما منعک عما کان بدا لک من نصرتی.

و قال ابن میثم أقول هذه الوجوه و إن احتملت أن تکون تفسیرا إلا أن فی کل منها عدولا عن الظاهر و الحق أن یقال إن عدا بمعنی جاوز و من لبیان الجنس و المراد ما الذی جاوز لک عن بیعتی مما بدا لک بعدها من الأمور التی ظهرت لک و تبقی الألفاظ علی أوضاعها الأصلیة مع استقامة المعنی و حسنه.

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ عَنْ تِلْکَ الرِّسَالَةِ فَقَالَ بَعَثَنِی فَأَتَیْتُ الزُّبَیْرَ فَقُلْتُ لَهُ فَقَالَ إِنِّی أُرِیدُ مَا تُرِیدُ کَأَنَّهُ یَقُولُ الْمُلْکَ وَ لَمْ یَزِدْنِی عَلَی ذَلِکَ فَرَجَعْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَأَخْبَرْتُهُ.

**[ترجمه]«یستفیئه» یعنی خواستار بازگشتن آن شد. «اِن تلقه تجده: اگر او را ملاقات کنی وی را می بینی که...» در نقل دیگری آمده «اِن تلفه تلفه»: با فاء یعنی «تجده: می یابی او را». «عاقصاً» یعنی شاخ هایش به داخل گوشش خم شده است. گفته می شود: «عقص شعره»: موی خود را بافت و تابید و «الأعقص» بزی که شاخش به سمت عقب تاب خورده باشد و «عاقصاً» یا مفعول به دوم فعل «تجده» و یا حال برای «الثور» است. «یرکب الصعب» یعنی امور سخت را آسان می پندارد. «العریکه» یعنی طبیعت و سرشت.

تعبیر به «ابن خال: پسر دایی» همانند سخن موسی به هارون است که گفت «ابن أم» یعنی از روی دلجویی با یادآوری نسبت و قرابت.

فرمود: «فما عدا مما بدا»: ابن ابی الحدید می گوید: معنی این کلام اینکه «چه چیز تو را از آنچه که از تو سر زده بود باز داشت» چه چیز مانع شد تا از من اطاعت نکنی پس از آنکه اطاعت خود را اظهار کرده بودی. «مِن» در اینجا به معنی «عن» است که در کلام عرب زیاد آمده است و حذف ضمیر مفعول در کلام عرب بسیار است.

راوندی می گوید: این سخن دو معنی دارد: 1 چه چیز مانع شد تا بر بیعت خود که قبلاً اظهار کرده بودی، پایبند نباشی؟ 2 چه چیزی مانع تو از اخذ به آنچه برای انسان آشکار می گردد شد.

ص: 75

مفعول اولِ «عدا» محذوف است که سیاق کلام بدان اشاره دارد. یعنی «ما عداک» یعنی «ما منعک عما کان بدا لک من نصرتی: چه چیزی از آنچه به نظرت آمد یعنی حمایت تو از من، مانع شد؟»

ابن میثم می گوید: هر یک از این وجوه هر چند احتمال دارد تفسیری از این سخن باشند اما در همه آنها از ظاهر و حقیقت عدول شده است. مثلاً «عدا» یعنی «جاوز: تجاوز کرد و گذشت»، «من» برای بیان جنس بوده و معنای آن این است که: «چه چیزی بر تو گذشت که پس از آنکه با من بیعت کرده بودی این مسائل را بروز دادی؟» که الفاظ بر اصل خود باقی مانده اند و در عین حال شیوایی و زیبایی معنا حفظ شده است.

از امام صادق علیه السلام به نقل از جد ایشان روایت شده است که فرمود: از ابن عباس در مورد آن نامه پرسیدم که پاسخ داد: امام مرا نزد زبیر فرستاد و من پیغام را به وی ابلاغ کردم. او گفت: آنچه را که تو می خواهی، من می خواهم. گویی که گفته باشد: حکومت و فرمانروایی. چیز دیگری نگفت من نیز نزد امام بازگشتم و خبر را به او دادم.

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . المختار (33) از نهج البلاغه -

نهج­البلاغه: از فرمایشات امام هنگام خروج برای جنگ با مردم بصره می باشد. عبدالله بن عباس می گوید: در ذی قار نزد امام رفتم. وی کفش خود را پینه می زد. به من فرمود: این کفش چقدر ارزش دارد؟ گفتم: هیچ. فرمود: به خدا سوگند این کفش برای من از حکومت بر شما ارزشمندتر است. اما بر آنم که حق را به پا داشته و باطل را دفع نمایم، سپس خارج شده و برای مردم خطبه ذیل را ایراد فرمود: خداوند هنگامی محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را مبعوث فرمود که هیچ کس از عرب، کتاب آسمانی نداشت، و ادّعای پیامبری نمی کرد. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مردم جاهلی را تا به جایگاه کرامت انسانی پیش برد و به رستگاری رساند، که سر نیزه هایشان کندی نپذیرفت و پیروز شدند و جامعه آنان استحکام گرفت. به خدا سوگند من از پیشتازان لشکر اسلام بودم تا آنجا که صفوف کفر و شرک تار و مار شد. هرگز ناتوان نشدم و نترسیدم. هم اکنون نیز همان راه را می روم. پرده باطل را می شکافم تا حق را از پهلوی آن بیرون آورم. مرا با قریش چه کار. به خدا سوگند، آن روز که کافر بودند با آنها جنگیدم، و هم اکنون که فریب خورده اند، با آنها مبارزه می کنم. دیروز با آنها زندگی می کردم و امروز نیز گرفتار آنها می باشم.

ص: 76

**[ترجمه]

**[ترجمه]«ذی قار» مکانی در نزدیکی بصره. «حتی بوّأهم»: تا اینکه آنها را در محل خود سکنی دهد. یعنی آنان را آنقدر با شمشیر اسلام می زند تا به بدان برساند .

ابن میثم می گوید: منظور از «قناة: نیزه» قدرت، غلبه و دولت است که از باب اطلاق سبب بر مسبب مجاز قرار داده شده است. نیزه یا «پشت» سبب و عامل قدرت و غلبه است. «الصفاة»: سنگ دارای سطحی نرم و صاف. یعنی قبل از اسلام با توجه به دزدی و راهزنی و غارت و... دارای ثبات وضعیت و احوال نبوده اند.

«ان کنت لفی ساقتها: اگر ساربان آنان باشم» «ساقة» جمع «سائق» است مانند «حاکة» که جمع «حائک» می باشد که برای آخرین فردی که در انتهای کاروان و ارتش حرکت می کند استفاده می شود. امام اوضاع جاهلیت را به گله بزرگ شتران و یا لشگری که عازم جبهه جنگ است تشبیه نمود و فرمود: من آنها را می رانم و آنها در مقابل من حرکت می کنند و حتی یکی از آنها باقی نمی ماند. «لمثلها» یعنی مانند آن اوضاع و شرایط که با آنان در آن شرایط یعنی زمان پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داشتم. «فلأنقبن» که در برخی از نسخه ها «لأبقرن الباطل حتی أخرج الحق من خاصرته: باطل را می شکافم تا حق را از میان آن درآورم» ذکر شده است. امام علیه السلام باطل را به حیوانی تشبیه کرده است که گوهر باارزشی را بلعیده است لذا نیاز است شکم آن شکافته شود تا آن گوهر بیرون آورده شود. در نسخه ابن ابی الحدید پس از «صاحبهم الیوم» چنین آمده است: به خدا سوگند قریش فقط به این دلیل از ما انتقام می گیرد (بر ما سخت می گیرد) که خداوند ما را بر آنان برتری داد و ما آنان را تحت سلطه خود درآوردیم، به قول شاعر:

به جان خودم قسم، هر روز صبح از شیر صاف نوشیدی و سرشیر و خرمای بی­هسته و لذیذ خوردی.

این ما بودیم که به تو بزرگی عطا کردیم در حالی­که تو بزرگ نبودی و ما در اطراف تو اسب و نیزه قرار دادیم از تو نگهبانی کردیم

می گویم: «المقشره»: خرمایی که هسته آن را درآورده باشند. «البجر» با ضمه: کار بزرگ، شگفت آور و شاید اینجا کنایه است از کثرت یا نیکویی و یا لطافت و احتمال دارد در محل مفعول مطلق قرار گرفته باشد گفته می شود: «بجر» مانند «فرح» که فرد دارای این حالت را «بَجِر» گویند: یعنی «شکم او از شیر و آب پر شد و دیگر ننوشید». «تَبَجّرالنبیذ» یعنی در نوشیدن شراب اصرار ورزید، و می گویند: «کثیرٌ بجیرٌ» که بر اساس قاعده «اتباع» است. والجُرد: جمع «أجرد» و به معنای اسبی که دارای موهایی لَخت و کوتاه است که مدح می باشد. «السمر» جمع «أسمر» و به معنی نیزه است.

ص: 77

**[ترجمه]

لأن کل من کان نسیب الرجل فهم الأحماء واحدهم حما مثل قفا و أقفاء و ما کان نسیب المرأة فهم الأختان فأما الأصهار فیجمع الجهتین و کان الزبیر ابن عمة رسول الله ص

و قد کان النبی صلی الله علیه و آله أعلم علیا بأن فئة تبغی علیه فی أیام خلافته فیها بعض زوجاته و بعض أحمائه.

فکنی علیه السلام عن الزوجة بالحمة و هی سم للعقرب و الحماء یضرب مثلا لغیر الطیب الغیر الصافی.

و قال ابن میثم المغدفة الخفیة و أصله المرأة تغدف وجهها أی تستره و روی المغذفة بکسر الذال من أغذف أی أظلم و هی إشارة إلی شبهتهم فی الطلب بدم عثمان و قد زاح الباطل أی بعد و ذهب عن نصابه أی مرکزه و مقره و الشغب بالتسکین تهییج الشر و قد یحرک و العب الشرب بلا مص و الحسی ماء کامن فی رمل یحفر عنه فیستخرج و یکون باردا عذبا (1) و هذه کنایة عن الحرب و الهیجاء و تهدید بهما و ما یتعقبهما من القتل و الهلاک.

و قال الجوهری العوذ حدیثات النتائج من الظباء و الخیل و الإبل واحدها عائد مثل حائل و حول و ذلک إذا ولدت عشرة أیام أو خمسة عشر یوما ثم هی مطفل.

و فی القاموس المطفل کمحسن ذات الطفل من الأنس و الوحش و الجمع مطافیل.

و قیل إن فی الجمع بین الوصفین تجوز و علی ما فی القاموس لا یحتاج إلی ذلک و ألَّبا بتشدید اللام من التألیب و هو التحریض قوله و استثبتهما استفعال من ثاب یثوب إذا رجع أی طلبت منهما أن یرجعا و روی بالتاء المثناة من التوبة و استأنیت أی انتظرت من الإناءة فغمطا بالکسر أی حقرا.

ص: 79

**[ترجمه]«النِصِف» با کسره و به صورت متحرک: انصاف و عدالت یعنی انصاف و یا حکمی که از انصاف برخوردار باشد و گفته می شود: «ولی أمراً» یعنی «امری را برعهده گرفت و قصد انجام آن کرد». «الطلبه» با کسره لام: «هر آن چیزی که خواسته شود.» ابن اثیر در «النهایه» می گوید: «لبست الامر» با فتحه یعنی «برخی امور با هم مخلوط شدند» و شاید هم به خاطر تکثیر با تشدید است.

ابن ابی الحدید می گوید: «الحماء» «گِل سیاه» و «حمه العقرب»: «سمّ عقرب» یعنی این گروه گمراه و فاسد هستند. «الحما» یعنی با الف مقصوره هم نقل شده است که کنایه است از «زبیر»

ص: 78

چون کسانی که با مَرد نسبت داشته باشند «أحما» خوانده می شود که مفرد آن «حما» می باشد. مثل «قفا و اقفاء» و کسانی که با زن نسبت داشته باشند «أختان» خوانده می شوند. اما «أصهار» و «دامادها» هر دو طرف زن و مرد را با هم جمع می­کند برای هر دو به کار می­رود . زبیر پسرعمه پیامبر صلی الله علیه و آله بود. پیامبر صلی الله علیه و آله امام علی علیه السلام را نسبت به وجود گروهی که در زمان خلافت وی دست به طغیان خواهند زد، آگاه ساخته بودند که یکی از همسران و یکی از خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله در آن دخیل خواهند بود. امام علیه السلام از همسر با «الحمة» یاد کرده که به معنای سمّ عقرب است و «الحماء» مَثلی است که برای چیز نامطلوب و ناخالص.

ابن میثم می گوید: «المغدفه»: «پنهان و خفا» و اصل آن این است که زن چهره خود را پنهان می دارد یعنی مخفی داشته و می پوشاند. این کلمه را «المغذفه» یعنی با کسره ذال از ماده «أغذف» نقل کرده اند به معنای «ظلم کرد»، و آن اشاره ای است به مشکوک بودن آنان در خونخواهی عثمان اشاره می نماید. «وقد زاح الباطل»: یعنی باطل رفت و دور شد. «عَن نصابه»: یعنی از مرکز و محل خود. «الشغب»: با سکون « تحریک کردن شرارت» که ممکن است متحرک هم باشد نه فقط ساکن. «العب»: نوشیدن بدون مَکش سرکشیدن . «الحسی»: آبی که در شنزار فرو رفته باشد و پس از کندن زمین استخراج می شود. این آب خنک و گواراست، و این کنایه است از جنگ و درگیری و تهدید به آنها و نیز پیامدهای آن مثل قتل و کشتار.

جوهری می گوید: «العوذ»: حیوانات تازه به دنیا آمده از آهو، اسب، شتر و... و مفرد آن: «عائذ». مثل: «حائل و حول» و این در حالتی است که ده یا پانزده روز از تولد کُره های این حیوانات بگذرد که هنوز شیر خواره اند.

در القاموس «مطفل» بر وزن «محسِن» به صاحبِ شیرخواره چه انسان و چه حیوانات وحشی اطلاق شده و جمع آن بر وزن «مطافیل» آمده است و نیز گفته شده است که جمع بین این دو وصف مجاز است. اما طبق آنچه که در القاموس آمده نیازی به این کار نیست. «البّا» با تشدید «لام» از باب «تألیب» به معنی «تحریک و تحریض» است. «استثبتهما»: باب استفعال از ماده «ثاب، یثوب: بازگشت» یعنی «از آنان خواستم که بازگردند». با «تاء» به معنی توبه نیز نقل شده است. «استانیت» یعنی «منتظر شدم» از ریشه «الإناة: درنگ کردن». «فغمطا»: با کسره یعنی تحقیر کردند.

ص: 79

**[ترجمه]

عثمان کما قیل أو المعنی أن لکل ضلالة غالبا علة و لکل ناکث شبهة بخلاف هؤلاء فإنهم یعدلون عن الحق مع وضوحه بغیر عذر و شبهة.

و مستمع اللدم الضبع و اللدم هو صوت الحجر یضرب به الأرض أو حیلة یفعلها الصائد عند باب جحرها فتنام و لا تتحرک حتی یجعل الحبل فی عرقوبها فیخرجها و المعنی لا أغتر و لا أغفل عن کید الأعداء فاستمع الناعی بقتل طائفة من المسلمین و یحضر الباکی علی قتلاهم فلا أحاربهم حتی یحیطوا بی.

و قیل لا أکون کمن یسمع الضرب و البکاء ثم لا یصدق حتی یجی ء لمشاهدة الحال.

و قال الجوهری اللدم ضرب المرأة صدرها و عضدیها فی النیاحة.

**[ترجمه]«کل واحد منهما»: یعنی طلحه و زبیر. «لایمتّان»: ابن اثیر در النهایه می گوید: المتّ: توسل و نیز توصل رسیدن به حرمت، خویشاوندی و یا مانند آن. و نیز می گوید: «السبب» در اصل طنابی که با آن به آب چاه می رسند. سپس استعاره شده برای هر چیزی که به وسیله آن به چیزی برسند. مانند آیه «تقطعت بهم الأسباب» یعنی «وصل و مودّت ها». «الضّب»: کینه و غضب و ظاهراً ضمیر مجروری در «قناعه» که هر کدام از طلحه و زبیر برمی گردد. «باء» در «به» سببیّه است. و ضمیر به «الضّب» برمی گردد. «یکشف قناعه»: آنچه که به وسیله آن پوشانده شده است برداشته می شود و حالش به خاطر حقد و کینه و بغضش آشکار می گردد. «أین المحتسبون»: آنان که در راه خدا کار کرده و طالب أجر هستند. و نیز گفته می شود: «احتسب علیه» یعنی «انکار و رد کرد». تقدیم خبر: منظور خبر دادن پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد جنگ با ناکثین، قاسطین و مارقین است. ضمیر در «لهم»: در هر دو جا به «محتسبون» بازمی گردد و یا به «الفئة البالغیة» که علت گمراهی آنان آن­گونه که گفته می شود طغیان، حسد و بهانه ایشان در بیعت شکنی، خونخواهی عثمان بوده است.

ص: 80

و یا معنی این گونه می تواند باشد که غالبا هر ضلالت و گمراهی: دارای علتی است و هر پیمان شکنی، شبهه و بهانه ای دارد برخلاف اینان که از حق با همه روشنی آن، منحرف می­شوند با وجود اینکه هیچ عذر و شبهه ای ندارند. «مستمع اللدم»: کفتار و «اللدم»: صدای سنگ که به زمین کوبیده شود و یا صدایی که صیاد به عنوان حیله و تله آن را در مقابل در لانه کفتار ایجاد می کند که این حیوان با شنیدن آن به خواب می رود و حرکتی نمی کند. شکارچی طناب را به پاهای او بسته و از لانه بیرون می کشد و معنا این گونه است که «من از حیله دشمن غفلت نمی کنم تا شاهد عزا و سوگواری ناشی از کشته شدن گروهی از مسلمانان باشم، پس با آنان نجنگم مگر اینکه مرا احاطه و محاصره کنند».

و گفته شده است: «همانند کسی نیستم که صدای نوحه و ماتم را بشنود و باور نکند مگر اینکه آمده و اوضاع را با چشم خود مشاهده کند». جوهری می گوید: «اللدم»: یعنی ضربه زدن زن به سینه و دو بازوی خود در عزا و ماتم .

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . المختار (167) از کتاب نهج البلاغه -

نهج البلاغه: خطبه امام علی علیه السلام در هنگام عزیمت سپاهیان به جنگ جمل و شهر بصره: خداوند پیامبری راهنما را با کتابی گویا، و دستوری استوار بر انگیخت. هلاک نشود جز کسی که تبهکار است و بدانید که بدعت ها به رنگ حق در آمده و هلاک کننده اند، مگر خداوند ما را از آنها حفظ فرماید و همانا حکومت الهی حافظ امور شماست، بنابر این زمام امور خود را بی آن که نفاق ورزید یا کراهتی داشته باشید به دست امام خود سپارید. به خدا سوگند اگر در پیروی از حکومت و امام، اخلاص نداشته باشید، خدا دولت اسلام را از شما خواهد گرفت که هرگز به شما باز نخواهد گردانید و در دست دیگران قرار خواهد داد. ناکثین عهد شکن به جهت نارضایتی از حکومت من به یکدیگر پیوستند و من تا آنجا که برای وحدت اجتماعی شما احساس خطر نکنم صبر خواهم کرد. زیرا آنان اگر برای اجرای مقاصدشان فرصت پیدا کنند، نظام جامعه اسلامی متزلزل می شود. آنها از روی حسادت بر کسی که خداوند حکومت را به او بخشیده است به طلب دنیا برخاسته اند. می خواهند کار را به گذشته باز گردانند. حقّی که شما به گردن ما دارید، عمل کردن به کتاب خدا (قرآن)، و سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و قیام به حق و بر پاداشتن سنّت اوست.

ص: 81

**[ترجمه]

علیه السلام فَقَدِمُوا عَلَی عُمَّالِی وَ خُزَّانِ بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ الَّذِی فِی یَدَیَّ وَ عَلَی أَهْلِ مِصْرٍ کُلُّهُمْ فِی طَاعَتِی وَ عَلَی بَیْعَتِی فَشَتَّتُوا کَلِمَتَهُمْ وَ أَفْسَدُوا عَلَی جَمَاعَتِهِمْ وَ وَثَبُوا عَلَی شِیعَتِی فَقَتَلُوا طَائفَةً منْهُمْ غَدْراً وَ طَائِفَةٌ عَضُّوا عَلَی أَسْیَافِهِمْ فَضَارَبُوا حَتَّی لَقُوا اللَّهَ صَادِقِینَ.

**[ترجمه] - . المختار (216) از کتاب نهج البلاغه -

نهج البلاغه: سخنرانی امام درباره افرادی که برای جنگ با وی به بصره رفتند:

ص: 82

بر کارگزاران و خزانه داران بیت المال مسلمانان که در فرمان من بودند، و بر مردم شهری که تمامی آنها بر اطاعت من، و وفاداری در بیعت با من وحدت داشتند، هجوم آوردند، آنان را از هم پراکندند، و به زیان من، در میانشان اختلاف افکندند، و بر شیعیان من تاختند، گروهی را با نیرنگ کشتند، و گروهی دست بر شمشیر فشرده با دشمن جنگیدند تا صادقانه خدا را ملاقات کردند.

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . المختار (168) از کتاب نهج البلاغه - نهج البلاغه: در آستانه جنگ جمل، گروهی از اعراب، مردی را جهت آگاهی از حقیقت و دانستن علل مبارزه امام علیه السّلام با ناکثین به نمایندگی نزد حضرت فرستادند. امام به گونه ای با آن شخص صحبت کرد که حقیقت را دریافت. آنگاه به او فرمود: بیعت کن. وی گفت: من نماینده گروهی هستم و قبل از مراجعه به آنان به هیچ کاری اقدام نمی کنم. فرمود: اگر آنها تو را می فرستادند که محل ریزش باران را بیابی، سپس به سوی آنان باز می گشتی و از گیاه و سبزه و آب خبر می دادی، اگر مخالفت می کردند و به سرزمین های خشک و بی آب روی می آوردند تو چه می کردی؟ گفت: آنها را رها می کردم و به سوی آب و گیاه می رفتم، امام فرمود: پس دستت را برای بیعت کردن بگشای. مرد گفت: سوگند به خدا به هنگام روشن شدن حق، توانایی مخالفت نداشتم و با امام علیه السّلام بیعت کردم.

آن مرد کلیب جرمی نام داشت.

ص: 83

**[ترجمه]

**[ترجمه]«أکثر استعتابه»: طلب خشنودی و بازگشت به آنچه که مردم به وسیله آن از وی راضی شوند را زیاد کرد. «أقل عتابه»: کم کرد نکوهش و عتاب او را از روی مؤاخذه یا به علت عدم نفع و یا به علت مصلحت. «الوجیف»: راهپیمایی سریع. «فلتة غضب»: خشم غافلگیرانه و سریع؛ و نتیجه آنکه: این سه نفر در میان مردم از همه بیشتر نسبت به امام علیه السلام خشم و کینه داشتند. «فأتیح له»: فراهم شد. «جاشت»: جوشید. «المرجل»: دیگ مسی. «دارالهجرة»: شهر مدینه و منظور آگاه ساختن آنان مبنی بر اضطراب اوضاع مدینه و مردم آن در هنگام آگاهی یافتن آنان از حرکت سپاهیان به سمت بصره برای فرونشاندن آتش فتنه است.

ص: 84

**[ترجمه]

**[ترجمه]ابومخنف به نقل از عبدالله بن جناده می گوید: زمانی که امام علیه السلام در «ربذه» اتراق نمود، هاشم بن عقبه بن ابی وقاص را نزد ابوموسی اشعری والی کوفه فرستاد تا مردم را به یاری وی فراخواند. در این نامه آمده بود:

از بنده خدا علی امیرالمؤمنین به عبدالله بن قیس، اما بعد: من هاشم بن عتبه را نزد تو فرستادم تا مسلمانان را برای رویارویی با قومی که با من بیعت شکنی کرده اند و پیروان مرا کشته و در اسلام این حادثه عظیم را رقم زده اند، روانه سازی .

زمانی که او نزد تو آمد مردم را به همراه او نزد من بفرست. ولایت کوفه را من به تو واگذار نکرده ام و تو را در این منصب نیز تصدیق و تأیید نکرده ام مگر اینکه در راه حق و کمک به من در این راستا پشتیبان من باشی. با درود.

ص: 85

**[ترجمه]

یَا عَاضَّ أَیْرِ أَبِیهِ فَوَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُ لَأَرَی أَنَّ بَعْدَکَ (1) مِنْ هَذَا الْأَمْرِ الَّذِی لَمْ یَجْعَلْکَ اللَّهُ لَهُ أَهْلًا وَ لَا جَعَلَ لَکَ فِیهِ نَصِیباً سَیَمْنَعُکَ مِنْ رَدِّ أَمْرِی وَ الِافْتِرَاءِ عَلَیَّ وَ قَدْ بَعَثْتُ إِلَیْکَ ابْنَ عَبَّاسٍ وَ ابْنَ أَبِی بَکْرٍ فَخَلِّهِمَا وَ الْمِصْرَ وَ أَهْلَهُ وَ اعْتَزِلْ عَمَلَنَا مَذْؤُماً مَدْحُوراً فَإِنْ فَعَلْتَ وَ إِلَّا فَإِنِّی قَدْ أَمَرْتُهُمَا أَنْ یُنَابِذَاکَ عَلَی سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ الْخائِنِینَ فَإِذَا ظَهَرَا عَلَیْکَ قَطَعَاکَ إِرْباً إِرْباً وَ السَّلَامُ عَلَی مَنْ شَکَرَ النِّعْمَةَ وَ وَفَی بِالْبَیْعَةِ وَ عَمِلَ بِرَجَاءِ الْعَافِیَةِ قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ فَلَمَّا أَبْطَأَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ ابْنُ أَبِی بَکْرٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ لَمْ یَدْرِ مَا صَنَعَا رَحَلَ عَنِ الرَّبَذَةِ إِلَی ذِی قَارٍ فَنَزَلَهَا قَالَ فَلَمَّا نَزَلَ ذَا قَارٍ بَعَثَ إِلَی الْکُوفَةِ الْحَسَنَ ابْنَهُ علیه السلام وَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ زَیْدَ بْنَ صُوحَانَ وَ قَیْسَ بْنَ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ مَعَهُمْ کِتَابٌ إِلَی أَهْلِ الْکُوفَةِ فَأَقْبَلُوا حَتَّی کَانُوا بِالْقَادِسِیَّةِ فَتَلَقَّاهُمُ النَّاسُ فَلَمَّا دَخَلُوا الْکُوفَةَ قَرَءُوا کِتَابَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مَنْ بِالْکُوفَةِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی خَرَجْتُ مَخْرَجِی هَذَا إِمَّا ظَالِماً وَ إِمَّا مَظْلُوماً وَ إِمَّا بَاغِیاً وَ إِمَّا مَبْغِیّاً عَلَیَّ فَأَنْشُدُ اللَّهَ رَجُلًا بَلَغَهُ کِتَابِی هَذَا إِلَّا نَفَرَ إِلَیَّ فَإِنْ کُنْتُ مَظْلُوماً أَعَانَنِی وَ إِنْ کُنْتُ ظَالِماً اسْتَعْتَبَنِی وَ السَّلَامُ قَالَ فَلَمَّا دَخَلَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ عَمَّارٌ الْکُوفَةَ اجْتَمَعَ إِلَیْهِمَا النَّاسُ فَقَامَ الْحَسَنُ فَاسْتَقَرَّ فَاسْتَنْفَرَ النَّاسَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ صَلَّی عَلَی رَسُولِهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا جِئْنَاکُمْ نَدْعُوکُمْ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی کِتَابِهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ وَ إِلَی أَفْقَهِ مَنْ تَفَقَّهَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ أَعْدَلِ مَنْ تُعَدِّلُونَ وَ أَفْضَلِ مَنْ تُفَضِّلُونَ وَ أَوْفَی مَنْ

ص: 87

تُبَایِعُونَ مَنْ لَمْ یُعْیِهِ الْقُرْآنُ وَ لَمْ تُجَهِّلْهُ السُّنَّةُ وَ لَمْ تَقْعُدْ بِهِ السَّابِقَةُ إِلَی مَنْ قَرَّبَهُ اللَّهُ إِلَی رَسُولِهِ قَرَابَتَیْنِ قَرَابَةَ الدِّینِ وَ قَرَابَةَ الرَّحِمِ إِلَی مَنْ سَبَقَ النَّاسَ إِلَی کُلِّ مَأْثُرَةٍ إِلَی مَنْ کَفَی اللَّهُ بِهِ رَسُولَهُ وَ النَّاسُ مُتَخَاذِلُونَ فَقَرُبَ مِنْهُ وَ هُمْ مُتَبَاعِدُونَ وَ صَلَّی مَعَهُ وَ هُمْ مُشْرِکُونَ وَ قَاتَلَ مَعَهُ وَ هُمْ مُنْهَزِمُونَ وَ بَارَزَ مَعَهُ وَ هُمْ مجمحون [مُحْجِمُونَ وَ صَدَّقَهُ وَ هُمْ مُکَذِّبُونَ إِلَی مَنْ لَمْ تُرَدَّ لَهُ رَایَةٌ وَ لَا تُکَافِئْ لَهُ سَابِقَةٌ وَ هُوَ یَسْأَلُکُمُ النَّصْرَ وَ یَدْعُوکُمْ إِلَی الْحَقِّ وَ یَسْأَلُکُمْ بِالْمَسِیرِ إِلَیْهِ لِتُوَازِرُوهُ وَ تَنْصُرُوهُ عَلَی قَوْمٍ نَکَثُوا بَیْعَتَهُ وَ قَتَلُوا أَهْلَ الصَّلَاحِ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ مَثَّلُوا بِعُمَّالِهِ وَ انْتَهَبُوا بَیْتَ مَالِهِ فَاشْخَصُوا إِلَیْهِ رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ احْضُرُوا بِمَا یَحْضُرُ بِهِ من الصَّالِحُونَ- قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ وَ حَدَّثَنِی جَابِرُ بْنُ یَزِیدَ عَنْ تَمِیمِ بْنِ حِذْیَمٍ قَالَ: قَدِمَ عَلَیْنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ یَسْتَنْفِرَانِ النَّاسَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ مَعَهُمَا کِتَابُهُ فَلَمَّا فَرَغَا مِنْ کِتَابِهِ قَامَ الْحَسَنُ وَ هُوَ فَتًی حَدَثٌ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَرْثِی لَهُ مِنْ حَدَاثَةَ سِنِّهِ وَ صُعُوبَةِ مَقَامِهِ فَرَمَاهُ النَّاسُ بِأَبْصَارِهِمْ وَ هُمْ یَقُولُونَ اللَّهُمَّ سَدِّدْ مَنْطِقَ ابْنِ بِنْتِ نَبِیِّنَا فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی عَمُودٍ یَتَسَانَدُ إِلَیْهِ وَ کَانَ عَلِیلًا مِنْ شَکْوَی بِهِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْعَزِیزِ الْجَبَّارِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ الْکَبِیرِ الْمُتَعَالِ سَواءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّیْلِ وَ سارِبٌ بِالنَّهارِ أَحْمَدُهُ عَلَی حُسْنِ الْبَلَاءِ وَ تَظَاهُرِ النَّعْمَاءِ وَ عَلَی مَا أَحْبَبْنَا وَ کَرِهْنَا مِنْ شِدَّةٍ وَ رَخَاءٍ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ امْتَنَّ عَلَیْنَا بِنُبُوَّتِهِ وَ اخْتَصَّهُ بِرِسَالَتِهِ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ وَحْیَهُ وَ اصْطَفَاهُ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ وَ أَرْسَلَهُ إِلَی الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ حِینَ عُبِدَتِ الْأَوْثَانُ وَ أُطِیعَ الشَّیْطَانُ وَ جُحِدَ الرَّحْمَنُ فَصَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ جَزَاهُ أَفْضَلَ مَا جَزَی الْمُرْسَلِینَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی لَا أَقُولُ لَکُمْ إِلَّا مَا تَعْرِفُونَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ أَرْشَدَ اللَّهُ أَمْرَهُ وَ أَعَزَّ نَصْرَهُ بَعَثَنِی إِلَیْکُمْ یَدْعُوکُمْ إِلَی الصَّوَابِ وَ إِلَی الْعَمَلِ

ص: 88

بِالْکِتَابِ وَ الْجِهَادِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ إِنْ کَانَ فِی عَاجِلِ ذَاکَ مَا تَکْرَهُونَ فَإِنَّ فِی آجِلِهِ مَا تُحِبُّونَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ عَلِیّاً صَلَّی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَحْدَهُ وَ أَنَّهُ یَوْمَ صَدَّقَ بِهِ لَفِی عَاشِرَةٍ مِنْ سِنِّهِ ثُمَّ شَهِدَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ جَمِیعَ مَشَاهِدِهِ وَ کَانَ مِنِ اجْتِهَادِهِ فِی مَرْضَاةِ اللَّهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ وَ آثَارِهِ الْحَسَنَةِ فِی الْإِسْلَامِ مَا قَدْ بَلَغَکُمْ وَ لَمْ یَزَلْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَاضِیاً عَنْهُ حَتَّی غَمَّضَهُ بِیَدِهِ وَ غَسَّلَهُ وَحْدَهُ وَ الْمَلَائِکَةُ أَعْوَانُهُ وَ الْفَضْلُ ابْنُ عَمِّهِ یَنْقُلُ إِلَیْهِ الْمَاءَ ثُمَّ أَدْخَلَهُ حُفْرَتَهُ وَ أَوْصَاهُ بِقَضَاءِ دَیْنِهِ وَ عِدَاتِهِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنْ مَنِّ اللَّهِ عَلَیْهِ ثُمَّ وَ اللَّهِ مَا دَعَاهُمْ إِلَی نَفْسِهِ وَ لَقَدْ تَدَاکَّ النَّاسُ عَلَیْهِ تَدَاکَّ الْإِبِلِ الْهِیمِ عِنْدَ وُرُودِهَا فَبَایَعُوهُ طَائِعِینَ ثُمَّ نَکَثَ مِنْهُمْ نَاکِثُونَ بِلَا حَدَثٍ أَحْدَثَهُ وَ لَا خِلَافٍ أَتَاهُ حَسَداً لَهُ وَ بَغْیاً عَلَیْهِ فَعَلَیْکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ الْجِدِّ وَ الصَّبْرِ وَ الِاسْتِعَانَةِ بِاللَّهِ وَ الْخُفُوفِ إِلَی مَا دَعَاکُمْ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَصَمَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ بِمَا عَصَمَ بِهِ أَوْلِیَاءَهُ وَ أَهْلَ طَاعَتِهِ وَ أَلْهَمَنَا وَ إِیَّاکُمْ تَقْوَاهُ وَ أَعَانَنَا وَ إِیَّاکُمْ عَلَی جِهَادِ أَعْدَائِهِ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الْعَظِیمَ لِی وَ لَکُمْ ثُمَّ مَضَی إِلَی الرَّحْبَةِ فَهَیَّأَ مَنْزِلًا لِأَبِیهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ جَابِرٌ فَقُلْتُ لِتَمِیمٍ کَیْفَ أَطَاقَ هَذَا الْغُلَامُ مَا قَدْ قَصَصْتَهُ مِنْ کَلَامِهِ فَقَالَ وَ مَا سَقَطَ عَنِّی مِنْ قَوْلِهِ أَکْثَرُ وَ لَقَدْ حَفِظْتُ بَعْضَ مَا سَمِعْتُ قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ وَ لَمَّا فَرَغَ الْحَسَنُ علیه السلام مِنْ خُطْبَتِهِ قَامَ عَمَّارٌ وَ خَطَبَ النَّاسَ وَ اسْتَنْفَرَهُمْ فَلَمَّا سَمِعَ أَبُو مُوسَی خُطْبَتَهُمَا صَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَنَا بِمُحَمَّدٍ فَجَمَعَنَا بَعْدَ الْفُرْقَةِ وَ جَعَلَنَا إِخْوَاناً مُتَحَابِّینَ بَعْدَ الْعَدَاوَةِ وَ حَرَّمَ عَلَیْنَا دِمَاءَنَا وَ أَمْوَالَنَا قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ وَ قَالَ تَعَالَی وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ ضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ وَ کُفُّوا عَنْ قِتَالِ إِخْوَانِکُمْ

ص: 89

إِلَی آخِرَ خُطْبَتِهِ الْمَلْعُونَةِ الَّتِی تَرْکُهَا أَوْلَی مِنْ ذِکْرِهَا وَ تُنَادِی بِکُفْرِ صَاحِبِهَا وَ نِفَاقِهِ قَالَ فَلَمَّا أَتَتِ الْأَخْبَارُ عَلِیّاً بِاخْتِلَافِ النَّاسِ بِالْکُوفَةِ بَعَثَ الْأَشْتَرَ إِلَیْهَا فَأَخْرَجَهُ مِنْهَا صَاغِراً قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ وَ لَمَّا نَزَلَ عَلِیٌّ علیه السلام ذَا قَارٍ کَتَبَتْ عَائِشَةُ إِلَی حَفْصَةَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أُخْبِرُکِ أَنَّ عَلِیّاً قَدْ نَزَلَ ذَا قَارٍ وَ أَقَامَ بِهَا مَرْعُوباً خَائِفاً لِمَا بَلَغَهُ مِنْ عِدَّتِنَا وَ جَمَاعَتِنَا فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ الْأَشْقَرِ إِنْ تَقَدَّمَ عُقِرَ وَ إِنْ تَأَخَّرَ نُحِرَ فَدَعَتْ حَفْصَةُ جَوَارِیَ لَهَا یَتَغَنَّیْنَ وَ یَضْرِبْنَ بِالدُّفُوفِ فَأَمَرَتْهُنَّ أَنْ یَقُلْنَ فِی غِنَائِهِنَّ مَا الْخَبَرُ مَا الْخَبَرُ عَلِیٌّ فِی السَّفَرِ کَالْفَرَسِ الْأَشْقَرِ إِنْ تَقَدَّمَ عُقِرَ وَ إِنْ تَأَخَّرَ نُحِرَ- (1) وَ جَعَلَتْ بَنَاتُ الطُّلَقَاءِ یَدْخُلْنَ عَلَی حَفْصَةَ وَ یَجْتَمِعْنَ لِسَمَاعِ ذَلِکَ الْغِنَاءِ فَبَلَغَ أُمَّ کُلْثُومٍ بِنْتَ عَلِیٍّ علیه السلام ذَلِکَ فَلَبِسَتْ جَلَابِیبَهَا وَ دَخَلَتْ عَلَیْهِنَّ فِی نِسْوَةٍ مُتَنَکِّرَاتٍ ثُمَّ أَسْفَرَتْ عَنْ وَجْهِهَا فَلَمَّا عَرَفَتْهَا حَفْصَةُ خَجِلَتْ وَ اسْتَرْجَعَتْ فَقَالَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ لَئِنْ تَظَاهَرْتُمَا عَلَیْهِ الْیَوْمَ لَقَدْ تَظَاهَرْتُمَا عَلَی أَخِیهِ مِنْ قَبْلُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیکُمَا مَا أَنْزَلَ (2) فَقَالَتْ حَفْصَةُ کُفِّی رَحِمَکِ اللَّهُ وَ أَمَرَتْ

ص: 90

بِالْکِتَابِ فَمُزِّقَ وَ اسْتَغْفَرَتِ اللَّهَ- (1) فَقَالَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ فِی ذَلِکَ:

عَذَرْنَا الرِّجَالَ بِحَرْبِ الرِّجَالِ***فَمَا لِلنِّسَاءِ وَ مَا لِلسِّبَابِ

أَ مَا حَسْبُنَا مَا أَتَیْنَا بِهِ***لَکَ الْخَیْرُ مِنْ هَتْکِ ذَاکَ الْحِجَابِ

وَ مَخْرَجُهَا الْیَوْمَ مِنْ بَیْتِهَا ***یُعَرِّفُهَا الذَّنْبَ نَبْحُ الْکِلَابِ

إِلَی أَنْ أَتَاهَا کِتَابٌ لَهَا*** مَشُومٌ فَیَا قُبْحَ ذَاکَ الْکِتَابِ

أقول: الأیر الذکر و قال ابن الأثیر فی النهایة و فیه

من تعزی بعزاء الجاهلیة فأعضوه بهن أبیه و لا تکنوا.

أی فقولوا له اعضض بأیر أبیک و لا تکنوا بالأیر عن الهن تنکیرا له و تأدیبا.

و أیضا قال فی مادة أیر فی

حدیث علی علیه السلام من یطل أیر أبیه ینطق به.

هذا مثل ضربه أی من کثرت إخوته اشتد ظهره بهم انتهی.

و لعل المعنی هنا أخذه بسنة أبیه الکافر و لزومه بجهله و عصبیته و معایبه أو قلة أعوانه و أنصاره و دناءته

ص: 91

**[ترجمه]ابومخنف روایت می کند: هاشم بن عتبه زمانی که به کوفه آمد ابوموسی را فراخواند و گفت: از آنچه امام برای تو نوشته اطاعت کن. ابوموسی اِبا کرد و با فرستادن اشخاصی نزد هاشم وعده هایی به وی داد. هاشم طی نامه ای امام را از امتناع وی باخبر کرد و اینکه وی ضمن اظهار کینه، با درخواست آن حضرت مخالفت نموده و وی را به زندان و قتل تهدید کرده است!! محل بن خلیفه به همراه نامه، نزد امام آمد و پس از عرض سلام، گفت: سپاس خداوندی را که حق را به صاحب آن برگرداند. و در محل خود قرار داد. قومی آن را انکار کردند. به خدا سوگند آنان نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله را منکر شدند و سپس با او به پیکار و مبارزه برخاستند. خداوند جواب مکر آنان را با کشتن شان داد و بدی ها را بر آنان عارض ساخت. به خدا قسم، ای امیرالمؤمنین در هر جایی جهت محافظت از رسول خدا در میان اهل بیتش، به همراه تو با آنان خواهیم جنگید اگر دشمن اهل بیت باشند. امام علیه السلام از وی استقبال نموده و فرمود: خیر است. امام سپس وی را کنار خود نشانده و نامه را خواند و درباره مردم و ابوموسی از وی پرسید. او جواب داد: به او اعتماد ندارم و اگر در مخالفت با تو، کسی را پیدا کند، نمی توان از او احساس امنیت کرد. امام فرمود: به خدا قسم قصد برکناری او را داشتم. مالک اشتر نزد من آمد و صحبت از ابقای وی در منصبش و رضایت اهل کوفه از وی کرد که من هم وی را ابقا کردم. ابومخنف می گوید: پس از رسیدن مُحل بن خلیفه به ربذه، امام علیه السلام عبدالله بن عباس و محمدبن ابوبکر را نزد ابوموسی فرستاد. در نامه ای که آنان به وی بردند آمده بود: از بنده خدا علی امیرالمؤمنین به عبدالله بن قیس: ای پسر بافنده و ای کسی که آلت پدر خود را به دندان گرفته­ای! قسم به خدا که، خداوند تو را اهل حکومت قرار نداده و تو را از آن بی نصیب نموده است و تو را از رد امر من و افترا بستن به من منع خواهد نمود. من، ابن عبّاس و محمد بن ابوبکر رابه سوی تو فرستادم. تو کوفه و مردم آن­را به آن­دو واگذار کن و با خواری و ذلّت از مقام خود کناره بگیر. اگر عمل کردی که کردی و گرنه به آن­دو دستور داده­ام که عادلانه پیمان را نقض نمایند و با تو برخورد کنند. خداوند توطئه خائنان را هدایت نمی­کند. اگر چنین شود نزد تو خواهند آمد و تو را قطعه قطعه خواهند کرد. و درود بر کسی که شکر نعمت را بجای آورد و به بیعت وفادار باشد و به قصد عافیت عمل نماید. ابومخنف می گوید: هنگامی که ابن عباس و محمد بن ابوبکر در رسیدن به نزد امام تأخیر کردند و وقتی امام از اقدامات آن دو اطلاعی نداشت، از ربذه حرکت کرده و در ذی قار توقف نمود. راوی می­گوید: وقتی در ذی­قار توقف کرد، پسر خود، حسن و عمار بن یاسر و زید بن صوحان و قیس بن سعد بن عباده را به همراه نامه ای، عازم کوفه کرد. این افراد در قادسیه به مردمی که عازم جبهه امام بودند برخوردند. آنان پس از ورود به کوفه نامه را بر مردم خواندند که به شرح ذیل بود:

از بنده خدا علی امیرالمؤمنین به مسلمانان کوفه. اما بعد: من (جهت مبارزه با پیمان شکنان) خروج کرده­ام. در این مورد یا ظالم هستم و یا اینکه بر من ظلمی شده است. یا طغیان نموده ام و یا اینکه مورد طغیان واقع شده ام. به خدا قسم می دهم مردی را که این نامه من به او برسد که به سوی من بشتابد، اگر مورد ظلم واقع شده ام مرا یاری کند و اگر ظلم کرده ام خواستار عذرخواهی من شود. با درود.

ابومخنف می گوید: زمانی که امام حسن علیه السلام و عمار وارد کوفه شدند، مردم به دور آنان تجمع کردند. امام حسن علیه السلام جهت بسیج نمودن مردم سخنرانی کرد. ابتدا حمد خداوند را به جا آورد و بر پیامبر صلی الله علیه و آله درود فرستاد و سپس فرمود:

ای مردم، ما نزد شما آمده­ایم تا شما را به خداوند و قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و برای پیوستن به فقیه ترینِ مسلمانان و عادل ترین و برترین و وفادارترین شخص فرا بخوانیم و می­خواهیم که با او بیعت کنید. او کسی است که قرآن و سنّت نبوی از ذکر او غافل نبوده­اند. کسی از او به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک تر نیست چرا که خداوند از دو طریق او را به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک کرده است. نزدیکی و قرابت در دین و نزدیکی و نسبت خویشاوندی. کسی که در هر کار نیکی از مردم پیشی گرفت، زمانی­که مردم از یاری پیامبر صلی الله علیه و آله دست کشیده بودند بودند، خداوند پیامبرش را به وسیله او کفایت نمود. او به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک می شد و مردم از ایشان دور می شدند. و با وی نماز می خواند در حالی که مردم مشرک بودند. همراه او پیکار می کرد در حالی که مردم شکست خورده بودند، همراه او می جنگید در حالی که مردم از هوی و هوس پیروی می کردند، زمانی­که مردم پیامبر را تکذیب می­کردند، او آن حضرت را تصدیق و تأیید می نمود. هیچ پرچمی از او عقب ننشیند، و کسی در حسن سابقه با او برابری نکند. وی از شما یاری می طلبد و شما را به حق دعوت می کند. می خواهد با او همراه شوید برای نصرت و یاری او علیه افرادی که بیعت با او را شکستند و یاران صالح او را کشتند و افرادش را مُثله و بیت المالش را غارت کردند. پس به سوی او بروید خدا شما را رحمت کند. امر به معروف و نهی از منکر کنید و مانند صالحان در خدمت وی حاضر شوید.

ابومخنف به نقل از جابر بن یزید و او از تمیم بن حذیم می­گوید: حسن بن علی علیه السلام و عمار بن یاسر نزد ما آمدند و مردم را به سوی علی علیه السلام دعوت می کردند. نامه ای از آن حضرت آورده بودند وقتی خواندن نامه تمام شد حسن علیه السلام برخاست. ایشان تازه جوان بودند که ای کاش من در شأن و سن و سال همانند او بودم. مردم چشمان خود را به او دوخته بودند و می گفتند: خدایا، سخنان پسر دختر پیامبرمان راست باشد، سپس حسن علیه السلام دست خود را به چوبدستی که در اختیار داشت گرفت چون به علت بیماری بدان تکیه زده بود. او فرمود:

سپاس خدای بزرگ، جبار، یکتا، قهار، بلندمرتبه و متعال را، از سوی همه مردم، چه آنانی که سخن را پوشیده داشتند و چه آنان که آن را آشکار کردند و چه افرادی که در روز راه می پیمایند و در شب می آرامند. او را به خاطر حُسن ابتلائات و نعمت های آشکار و به خاطر همه راحتی هایی که دوست می داریم و یا سختی هایی که ناخوشایند می پنداریم، سپاس می گویم. و گواهی می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست. او تنهاست و شریکی ندارد. و گواهی می دهم که محمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده اوست. خداوند با نبوت پیامبرش بر ما منّت نهاد و او را به این امر برگزیده و بر وی وحی نازل نمود. خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله را بر همه بندگان خود برتری داده و وی را به سوی آدمیان و جنّییان هنگامی فرستاد که آنان بت می پرستیدند و از شیطان فرمان می بردند و با خدای رحمان سر ناسازگاری داشتند. پس خداوند به او و خاندانش درود فرستد و به وی بهتر از آنچه که به سایر انبیا پاداش داده، جزای خیر عطا فرماید. اما بعد: من غیر از آنچه که می دانید به شما چیزی نمی گویم. امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب که خداوند او را یاری کرده و پیروز فرماید مرا به سوی شما فرستاد تا شما را به راه صحیح و عمل به قرآن و جهاد در راه خدا فرا بخوانم. هر چند هم اکنون این کار را ناخوشایند می پندارید اما دارای عواقب بلندمدت خوبی برای شماست. ان شاءالله.

شما می دانید که علی به تنهایی همراه با پیامبر صلی الله علیه و آله نماز گزارد. هنگامی که به ایشان ایمان آورد، ده سال داشت و پس از آن نیز به همراه پیامبر شاهد تمامی حوادث و ماجراهای ایشان بوده است. همه تلاشش برای جلب رضایت الهی و اطاعت از پیامبر و پیروی از سنت حسنه او در اسلام بوده که اخبار آن نیز به شما رسیده است. پیامبر صلی الله علیه و آله تا زمانی که علی چشمان ایشان را با دستان خویش بر هم گمارد و جان به جان آفرین تسلیم کرد، از او راضی بود. امیرالمؤمنین به کمک ملائکه، پیامبر صلی الله علیه و آله را غسل داد. «فضل» پسرعمویش آب می آورد و سپس او را در قبر قرار داد. پیامبر به او در مورد پرداخت دیونش و انجام وعده هایش و سایر چیزهایی که خداوند بر گردن وی نهاده بود وصیت کرد. به خدا قسم علی علیه السلام مردم را به سوی خود فرا نخواند بلکه این مردم بودند که بر او هجوم آوردند همانند شتران تشنه که بر چشمه آب هجوم برده و ازدحام می­کنند. آنان از روی طوع و رغبت با امام بیعت کردند و سپس گروهی بیعت خود را شکستند بدون آنکه او بدعتی را گذاشته باشد و بدون آنکه اقدام خلافی صورت داده که موجبات بروز حسد و خروج بر وی را فراهم کرده باشد. پس ای بندگان خدا تقوای الهی داشته و با جدیت و صبر و استعانت از درگاه خداوند به سوی آنچه امیرالمؤمنین شما را بدان فراخوانده، بشتابید. خداوند ما و شما را از لغزش ها به دور دارد همان­گونه که اولیاء و اهل طاعتش را دور داشته است. خداوند به ما و شما تقوا الهام کند و ما و شما را در جهاد با دشمنانش یاری فرماید. برای خود و شما از خداوند متعال مغفرت طلب می کنم.

سپس به رحبه رفت و خانه ای را برای پدر خود امیرالمؤمنین علیه السلام مهیا نمود.

جابر می­گوید: به تمیم گفتم: این جوان چگونه توان گفتن چنین سخنانی را که برایم نقل کردی دارد؟ گفت: من تنها برخی از سخنانش را حفظ کردم و آنچه را که فروگذاردم بیش از این بود.

ابومخنف می گوید: پس از اتمام خطبه حسن علیه السلام، عمار برخاست و برای مرم سخنرانی کرده و آنان را برای پیوستن به لشگر امام علیه السلام تشویق نمود. ابوموسی پس از شنیدن سخنان آن دو، بر بالای منبر رفت و گفت: سپاس خداوند را که ما را به واسطه پیامبر صلی الله علیه و آله گرامی داشت و اتحاد ما را پس از تفرقه برگرداند و ما پس از آنکه در میان هم، به همدیگر کینه داشتیم، دوستدار یکدیگر قرار داد و خون و مالمان را بر همدیگر حرام گردانید. خداوند سبحان می فرماید: «در میان خود اموالتان را به باطل نخورید.» و نیز فرمود: «و هر کس عمداً مؤمنی را بکشد، جزایش جهنم است». پس ای بندگان خدا، از خدا پروا داشته و سلاح خود را بر زمین بگذارید و از جنگ با برادرانتان دست بردارید... تا آخر سخنان نحس او که نیاوردنش از آوردنش بهتر است که این سخنان پرده از کفر و نفاق گوینده اش کنار می زند.

ابومخنف می گوید: زمانی که اخبار اختلاف مردم کوفه به علی علیه السلام رسید، وی مالک اشتر را عازم کوفه ساخت. اما مردم وی را با ذلّت بیرون راندند .

ابومخنف در ادامه می گوید: زمانی که امام علی علیه السلام در ذی قار توقف نمود، عایشه طی نامه ای به حفصه نوشت: باید تو را آگاه کنم که علی در ذی قار توقف نموده و با شنیدن تعداد و اتحاد ما، ترس بر وی حاکم شده و در این شهر اقامت گزیده است. وی هم اکنون به اسب بوری شبیه است که اگر پیش برود قربانی می شود و اگر عقب نشیند ذبح می گردد. حفصه کنیزان خود را فراخواند تا آواز بخوانند و به دف زدن مشغول شوند. وی به آنان دستور داد تا در آواز خود بگویند: چه خبر است چه خبر است؟ علی در سفر خود همانند اسب بوری است که اگر پیش رود قربانی می شود و اگر عقب نشیند ذبح می گردد. - . این روایت در ماجرای جنگ جمل از کتاب الدر النظیم الوری: 114 ذکر شده است. -

و دخترانِ بردگان آزاد شده بر حفصه وارد می شدند و نزد او تجمع می کردند تا به این آواز و غنا گوش فرا دهند. این خبر به گوش ام کلثوم دختر امام علی علیه السلام رسید لذا چادر به سر کرد و همراه زنانی به صورت ناشناس بر او وارد شد و سپس حجاب از چهره کنار زد. وقتی حفصه او را شناخت خجالت کشید و گفت: انا لله و انا الیه راجعون. ام کلثوم گفت: اگر امروز شما بر وی خروج کرده اید از پیش نیز بر برادر او پیامبر صلی الله علیه و آله خروج کرده بودید در حالی که وحی الهی در خانه های شما نازل شده بود. حفصه گفت: تمام کن، خدا تو را رحمت کند، سپس دستور داد نامه را پاره کردند و بعد از خداوند طلب مغفرت کرد.

سهل ابن حنیف در این باره گفت:

ما مردان را از جنگ با مردان معذور دار. زنان را چه به فحش دادن.

آیا آنچه که کرده­ایم ما را بس نیست؟ برای تو بهتر است که آن حجاب را هتک نکنی.

عایشه امروز از خانه خود خروج کرده که پارس کردن سگها گناهش را به یادش آورد.

تا اینکه نامه اعمال منحوسش را به وی دهند که سراسر زشتی در آن ثبت شده است .

می گویم: «الأیر»: آلت مرد. ابن اثیر در النهایه آورده است: «من تعزّی بعزاء الجاهلیة فأعضوه بِهَن أبیه و لاتکنوا»: «هر کس به شیوه جاهلیت عزاداری کند بگویید آلت پدرش را به دندان بگیرد و به کنایه نگویید» یعنی به او بگویید: «آلت پدرت را به دندان بگیر» و به جای «الهن» به کنایه «الأیر» نگویید تا بداند کارش زشت است و ادب شود. و همچنین در مورد ماده «أیر»، در حدیثی از امام علی علیه السلام است که می فرماید: «مَن یطل ایر ابیه ینطق به» این ضرب المثلی است در مورد کسی که برادرانش زیاد باشند پشت وی به آنان گرم گردد. و شاید در اینجا معنا این است که وی به سنت پدر کافر خود متمسک شده و جهالت و عصبیت و عیوب و قلت اعوان و انصار و پَستی همواره همراه اوست.

**[ترجمه]

قَدْ قَتَلُوا مِنَ الْمُسْلِمِینَ مِثْلَ الْعِدَّةِ الَّتِی دَخَلُوا بِهَا عَلَیْهِمْ.

**[ترجمه] - . المختار (170) از کتاب نهج البلاغه - نهج البلاغه: خطبه امام علی علیه السلام در مورد اصحاب جمل: طلحه و زبیر و یارانشان خروج کردند و همسر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را به همراه خود می کشیدند. همانند کنیزی را که به بازار برده فروشان می برند، به بصره روی آوردند. در حالی که همسران خود را پشت پرده نگه داشته، امّا پرده نشین حرم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را در برابر دیدگان خود و دیگران قرار دادند. لشکری را گرد آوردند که همه آنها به اطاعت من گردن نهاده، و بدون اکراه، و با رضایت کامل با من بیعت کرده بودند، پس از ورود به بصره، به فرماندار من و خزانه داران بیت المال مسلمین و به مردم بصره حمله کردند، گروهی از آنان را در اسارت باشکنجه و گروه دیگر را با حیله کشتند. به خدا سوگند، اگر جز به یک نفر دست نمی یافتند و او را عمداً بدون گناه می کشتند کشتار همه آنها برای من حلال بود، زیرا همگان حضور داشتند و انکار نکردند، و از مظلوم با دست و زبان دفاع نکردند،

ص: 92

چه رسد به اینکه ناکثین به تعداد لشکریان خود از مردم بی دفاع بصره قتل عام کردند.

**[ترجمه]

و أما الاعتراض علی الجواب الثانی فضعیف أیضا لأن له أن یقول إن قتل المسلم إذا صدر عن بعض الجیش و لم ینکر الباقون مع تمکنهم و حضورهم کان ذلک قرینة علی الرضا من جمیعهم و الراضی بالقتل شریک القاتل خصوصا إذا کان معروفا بصحبته و الاتحاد به لاتحاد بعض الجیش ببعض و کان خروج ذلک الجیش علی الإمام محاربة لله و لرسوله صلی الله علیه و آله و سعیا فی الأرض بالفساد و ذلک عین مقتضی الآیة انتهی ملخص کلامه.

و یمکن أن یجاب عن اعتراضه علی الجواب بأن هؤلاء کانوا مدعین لشبهة لم تکن شبهة محتملة لأنهم خرجوا علی الإمام بعد البیعة طائعین غیر مکرهین کما ذکره علیه السلام مع أن الاحتمال کاف له فتأمل.

و یمکن الجواب عن أصل السؤال بأن التعلیل لیس بعدم إنکار المنکر مطلقا بل بعدم إنکار هؤلاء لهذا المنکر الخاص أی قتل واحد من المسلمین المعاونین للإمام علیه السلام بالخروج علیه و ربما یشعر بذلک قوله علیه السلام لحل لی قتل ذلک الجیش.

و یمکن حمل کلام الراوندی علی ذلک و أما ما ذکره أخیرا من جواز قتل الراضی بالقتل فإن أراد الحکم کلیا فلا یخفی إشکاله و إن أراد فی هذه المادة الخاصة فصحیح.

و یرد علی جواب ابن أبی الحدید مثل ما أورده هو علی الراوندی رحمه الله بأن الإشکال إنما هو فی التعلیل بعدم إنکار المنکر لا فی استحلال القتل و لو قدر فی کلامه علیه السلام کأن یقول المراد إذ حضروه مستحلین فلم ینکروا لأمکن للراوندی أن یقول إذ حضروه محاربین.

و لو أجاب بأن الحضور مع عدم الإنکار هو الاستحلال فبطلانه ظاهر مع أن للراوندی رحمه الله أن یقول الحضور فی جیش قد قتل بعضهم أحدا من أتباع الإمام من حیث إنه من شیعته مع عدم الإنکار و الدفع محاربة لله و لرسوله صلی الله علیه و آله و لا ریب أنه کذلک.

ص: 94

**[ترجمه]«الحرمة» آنچه که تجاوز بدان ممنوع است در اینجا مراد «همسر» است مانند پرده­نشین. ضمیر در «حبسا» به طلحه و زبیر برمی گردد. فرمایش امام علیه السلام: «صبرا» یعنی پس از اسارت و «عذراً» یعنی پس از امان دادن. فرمود: «جرّه» یعنی جذبش کرد یا از الجریرة گناه است. در القاموس آمده است: الجّر: جذب. الجریرة: گناه. جرّ علی نفسه و غیره جریرة یجرّها (با ضمه و فتحه) جرّا.

ابن میثم می­گوید: - . المختار (170) از نهج البلاغه 3: 337 -

اگر گفته شود مفهوم این سخن، تعلیل جواز کشتن آن لشگر توسط آن حضرت علیه السلام است چون انکار منکر نکردند، پس آیا قتال با کسی که منکر را انکار نکرده جایز است؟ باید گفت که ابن ابی الحدید بدان چنین پاسخ می دهد و می گوید: جنگ با آنان مجاز است چون آنان چنین قتالی را مباح می شمردند همانند کسی که زنا و شرابخواری را مباح می داند.

راوندی رحمة الله علیه پاسخ می دهد: «جایز بودن» کشتن آنان به علت این است که عموم آیه ذیل شامل حال آنان شده است «إِنَّما جَزاءُ الَّذینَ یُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً أَنْ یُقَتَّلُوا» - . مائده / 33. - {سزای کسانی که با خدا و پیامبر او می جنگند و در زمین به فساد می کوشند، جز این نیست که کشته شوند}. و آنان با رسول خدا صلی الله علیه و آله طبق فرمایش آن حضرت، جنگ نمودند که فرمود: ای علی جنگ با تو جنگ با من است. آنان در زمین به دنبال فساد بودند.

ابن ابی الحدید به این جواب اشکال وارد کرده است که: اشکال در علت آوردن به عدم انکار منکر است و دلیل آوردن بر عموم آیه نیز سودی ندارد.

می­گویم: جواب دوم متین تر است و جواب اول، ضعیف است چون اگر چه قتل کسی که ضرورت دینی را مباح می­داند واجب است، اما همه آنچه که آنان انجام دادند مثل قتل و خروج، با تأویل توجیه صورت پذیرفت، هر چند آن تأویلات معلوم الفساد بود. پس فرق بین اعتقاد به حلال بودن خمر و زنا و بین اعتقاد اینان که معتقد بودند کاری را که انجام دادند مباح است معلوم شد.

ص: 93

اما اعتراض به جواب دوم نیز ضعیف است چون می توانست بگوید: در صورتی که کشتن مسلمانی از برخی افراد سپاه سر زند و بقیه با وجود حاضر بودن در آنجا و توانایی بر انکار آنها، از نفی آن سر باز زنند، این قرینه ای است دال بر رضایت همه آنها به قتل، و با قاتل در این امر شراکت دارند خصوصاً اگر به مجالست و همراهی با قاتل و متحد بودن این افراد با قاتل شهرت داشته باشند، چون افراد لشگر با هم متحد هستند. و نیز خروج این افراد بر امام، در حکم محاربت با خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و در جهت تلاش برای فساد در زمین بوده است و این عین مقتضای آیه است. پایان خلاصه کلام او.

اعتراض وی به جواب را این گونه هم می شود پاسخ داد که: این افراد مدعی شبهه ای بودند که شبهه محتملی نبوده است چون آنان پس از بیعت، داوطلبانه بر امام خروج کردند همان گونه که خود امام فرمود؛ با این که وجود احتمال برای ایشان کفایت می کند. پس تأمل کن.

می توان به اصل سؤال این گونه پاسخ داد: علت آوردن، به منظور عدم انکار منکر به طور مطلق نبوده است، بلکه به علت عدم انکار آنان نسبت به این منکر خاص بوده است، یعنی قتل یکی از مسلمانانی که با امام برای خروج بر ایشان علیه السلام همکاری کرده است. شاید این برداشت از این سخن امام علیه السلام معلوم می­شود: کشتار همه آنان برای من حلال بود.

سخن راوندی را می توان به آن حمل کرد. اما آنچه که وی در آخر در مورد جایز بودن قتل فرد راضی به کشتن آن شخص گفته است باید گفت: چنانچه حکم را به طور کلی اراده کرده باشد، بدون اشکال نخواهد بود اما اگر منظور وی این مورد خاص بوده باشد، صحیح است.

بر جواب ابن ابی الحدید نیز همان اشکالی وارد است که بر جواب راوندی وارد کردم به این که اشکال در تعلیل به عدم انکار منکر است نه در حلال شمردن قتل؛ و اگر فرض شود در کلام امام علیه السلام آمده است که فرمود: «منظور این است که زیرا در حال حلال شمردن این کار حاضر بودند و انکار نکردند» راوندی هم می تواند بگوید: «منظور این است که زیرا به عنوان محارب حاضر شدند».

اگر جواب دهد که حضور با عدم انکار یعنی «حلال شمردن»، بطلان این جواب آشکار خواهد بود. با این وجود راوندی می تواند بگوید: حضور در سپاهی که یکی از افراد آن یکی از یاران امام را کشته اند، به این دلیل که آن سپاه از طرفداران او قاتل هستند با توجه به عدم انکار و منع، محاربه با خدا و رسول اکرم صلی الله علیه و آله است؛ و شکی وجود ندارد که مانحن­فیه چنین است.

ص: 94

**[ترجمه]

ذا عذر و فی النهایة فما نهنهها شی ء دون العرش أی ما منعها و کفها عن الوصول إلیه و الرکود السکون و الثبات.

**[ترجمه]کلام امام علیه السلام: «قدکنتُ» ابن ابی الحدید می گوید «کان» در اینجا تامه است و واو پس از آن حالیه است یعنی اینکه از زمانی که آفریده شدم این صفت را داشتم. این واو می تواند زائده نیز باشد که «کان» ناقصه خواهد بود و خبر آن «ما أهدّد» می باشد. «و تجّرد فی الأرض»: در زمین تلاش کرد. این نظر جوهری است.

ابن اثیر در کتاب النهایه در باب ماده «جلب» حدیثی از امام علی علیه السلام نقل کرده است که: «أراد اَن یغالط بما أجلب فیه: خواست او را در مورد آنچه که مورد اجماع است، به اشتباه اندازد». گفته می شود: اجلبوا علیه: زمانی که اجماع کرده و هم نظر شوند. أجلبه: یعنی او را کمک نمود. أجلب علیه: زمانی که با وی همدم شده و وی را برانگیزد. جوهری می گوید: «لبست علیه الأمر» ألبس: مشتبه شدن و فرمود اَعذر: یعنی دارای عذر شد.

ص: 95

ابن اثیر در النهایه می گوید: «فما نهنهها شیء دون العرش»: یعنی آن را منع نکرد و از رسیدن بدان باز نداشت. «الرکود»: سکون و ثبات.

**[ترجمه]

وَ أَوَّلُ مَنْ حُسِدَ آدَمُ الَّذِی خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ عَلَّمَهُ الْأَسْمَاءَ وَ اصْطَفَاهُ عَلَی الْعَالَمِینَ فَحَسَدَهُ الشَّیْطَانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِینَ ثُمَّ حَسَدَ قَابِیلُ هَابِیلَ فَقَتَلَهُ فَکَانَ مِنَ الْخاسِرِینَ وَ نُوحٌ علیه السلام حَسَدَهُ قَوْمُهُ فَقَالُوا ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ وَ لِلَّهِ الْخِیَرَةُ یَخْتَارُ مَنْ یَشَاءُ وَ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ یُؤْتِی الْحِکْمَةَ وَ الْعِلْمَ مَنْ یَشَاءُ ثُمَّ حَسَدُوا نَبِیَّنَا صلی الله علیه و آله أَلَا وَ نَحْنُ أَهْلُ الْبَیْتِ الَّذِینَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنَّا الرِّجْسَ وَ نَحْنُ الْمَحْسُودُونَ کَمَا حُسِدَ آبَاؤُنَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ قَالَ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ فَنَحْنُ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْرَاهِیمَ وَ نَحْنُ وَرِثْنَاهُ وَ نَحْنُ أُولُو الْأَرْحَامِ الَّذِینَ وَرِثْنَا الْکَعْبَةَ وَ نَحْنُ آلُ إِبْرَاهِیمَ أَ فَتَرْغَبُونَ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی یَا قَوْمِ أَدْعُوکُمْ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی رَسُولِهِ وَ إِلَی کِتَابِهِ وَ إِلَی وَلِیِّ أَمْرِهِ وَ إِلَی وَصِیِّهِ وَ إِلَی وَارِثِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَاسْتَجِیبُوا لَنَا وَ اتَّبِعُوا آلَ إِبْرَاهِیمَ وَ اقْتَدُوا بِنَا فَإِنَّ ذَلِکَ لَنَا آلَ إِبْرَاهِیمَ فَرْضاً وَاجِباً وَ الْأَفْئِدَةُ مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْنَا وَ ذَلِکَ دَعْوَةُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام حَیْثُ قَالَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ فَهَلْ نَقَمْتُمْ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ مَا أُنْزِلَ عَلَیْنَا وَ لَا تَتَفَرَّقُوا فَتَضِلُّوا وَ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلَیْکُمْ وَ قَدْ أَنْذَرْتُکُمْ وَ دَعَوْتُکُمْ وَ أَرْشَدْتُکُمْ ثُمَّ أَنْتُمْ وَ مَا تَخْتَارُونَهُ.

**[ترجمه] - . احتجاج 1: 230 -

احتجاج: احتجاج علی علیه السلام با ناکثین، در خطبه ای که هنگام پیمان شکنی آنان ایراد گردید، فرمود: زمانی که خداوند صاحب جلالت و شکوه، خلائق را آفرید و بهترین شخص از میان مردم را به عنوان پیامبر برای آنان برگزید و کتاب خود را بر او فرو فرستاد و دین خود را تشریع فرمود و واجبات دینی را اعمال نمود، خداوند با شکوه، آیه (خداوند، پیامبر و اولی الامر خود را اطاعت کنید) را در مورد ما نازل کرد که اهل بیت مخصوص پیامبریم و کس دیگری نیست. اما شما پشت کرده، بازگشتید و عهد خود را شکستید و بیعت را نقض نمودید در حالی که خداوند ضرری نمی بیند و خداوند امر می کند که امر خلافت را به خدا، پیامبر و اولیاء امر خود واگذارید اما شما ابتدا بدان اقرار کردید اما با آن مخالفت نمودید و در حالی که خداوند می فرماید (به عهد من وفادار باشید تا به عهدتان وادار باشم و از من بترسید).

خداوند به تبیین صاحبان کتاب و حکمت و ایمان و آل ابراهیم برای مردم پرداخت، اما آنان حسادت ورزیدند. در حالی که خداوند این چنین نازل کرد که «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ کَفی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً» - . نساء / 54 – 55 - «آیا مردم نسبت به آنچه که خداوند از فضل خود به آنان داده است حسادت می ورزند ما به خاندان ابراهیم، کتاب و حکمت و فرمانروایی گسترده ای را عطا کردیم. برخی از مردم بدان ایمان آورده و برخی دیگر روی برگرداندند و آتش جهنم آنان را کافی است». آل ابراهیم، ما هستیم. مردم به ما حسادت ورزیدند همان طور که نسبت به پدران ما کینه ورز بودند.

ص: 96

شیطان اولین کسی بود که نسبت به آدم علیه السلام که خداوند عزوجل وی را با دست خویش آفرید و از روح خود در او دمیده بود و ملائکه خود را به سجده بر وی واداشته و اسماء الهی را به آن آموخته و او را بر جهانیان برگزیده بود، حسادت ورزید. لذا از گمراهان گردید. سپس قابیل نسبت به هابیل حسادت ورزید، پس او را کشت و از فاسقان گردید. قوم نوح علیه السلام به وی حسادت ورزیدند و گفتند: «ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُون» - . مومنون / 33 – 34 - «او هم فقط یک انسان است. همانند شما، او هم از آنچه که شما می خورید، می خورد و از آنچه که شما می نوشید، می نوشد و اگر شما از بشری مثل خود اطاعت کنید، زیانکار خواهید بود».

این فقط خداست که حق انتخاب و برگزیدن دارد و هر که را بخواهد بر می­گزیند و رحمتش را به هر کس که تشخیص دهد، شامل می کند. خداوند علم و حکمت را به هر کسی که خود بخواهد، اعطا می کند.

سپس به پیامبر ما صلی الله علیه و آله حسادت ورزیدند در حالی که ما اهل بیت او هستیم که خداوند پلیدی ها را از ما دور ساخته است. ما همانند پدران خود مورد حسادت واقع شدیم. خداوند عزوجل می فرماید: «إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِی» - . آل عمران / 68 - «سزاوارترین و نزدیک ترین مردم به ابراهیم، افرادی هستند که از او پیروی کردند و این پیامبر است». سپس فرمود: «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّه» - . احزاب / 6 - «خویشاوندان در کتاب خداوند، برخی به برخی دیگر اولی­ترند». و ما نزدیک ترین مردم به ابراهیم هستیم. ما از او ارث برده ایم. ما خویشان او هستیم که کعبه را از وی به ارث بردیم و ما خاندان ابراهیم هستیم پس آیا از تفکر ابراهیمی روی برمی گردانید؟ در حالی که خداوند فرمود:« فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی» - . ابراهیم / 36 - «هر کس از من پیروی کند، از من است». ای مردم شما را به سوی خداوند و پیامبر و کتابش و ولی امر و وصی و وارث پیامبر فرامی خوانم. پس ما را اجابت کنید و از آل ابراهیم پیروی کرده و به ما اقتدا کنید چرا که این امر بر ما واجب است. قلوب مردم هوای ما را دارد که این دعوت ابراهیم علیه السلام است که فرمود: « فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِم» - . ابراهیم / 37 - «خدایا، قلوب مردم را شیفته آنان ساز». آیا نه این است که بر ما، به دلیل اینکه به خدا ایمان آوردیم و وحی بر ما نازل شده خشم گرفتید؟ اتحاد خود را از دست ندهید و گرنه گمراه می شوید و خداوند بر شما گواه است. من شما را انذار کرده و فراخواندم و راهنمایی کردم، حال اختیار با شماست.

**[ترجمه]

عَلِیٍّ علیه السلام حِینَ دَخَلَ عَلَیْهِ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ فَاسْتَأْذَنَاهُ فِی الْعُمْرَةِ فَأَبَی أَنْ یَأْذَنَ لَهُمَا وَ قَدْ قَالَ قَدِ اعْتَمَرْتُمَا فَأَعَادَا عَلَیْهِ الْکَلَامَ فَأَذِنَ لَهُمَا ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا یُرِیدَانِ الْعُمْرَةَ قُلْتُ فَلَا تَأْذَنْ لَهُمَا فَرَدَّهُمَا ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ مَا تُرِیدَانِ الْعُمْرَةَ وَ مَا تُرِیدَانِ إِلَّا نَکْثاً لِبَیْعَتِکُمَا وَ إِلَّا فُرْقَةً لِأُمَّتِکُمَا فَحَلَفَا لَهُ فَأَذِنَ لَهُمَا ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا یُرِیدَانِ الْعُمْرَةَ قُلْتُ فَلِمَ أَذِنْتَ لَهُمَا قَالَ حَلَفَا لِی بِاللَّهِ قَالَ فَخَرَجَا إِلَی مَکَّةَ فَدَخَلَا عَلَی عَائِشَةَ فَلَمْ یَزَالا بِهَا حَتَّی أَخْرَجَاهَا.

**[ترجمه] - . احتجاج: 230 -

احتجاج طبرسی: از ابن عباس رحمة الله علیه نقل شده است که گفت: نزد امام علی علیه السلام نشسته بودم

ص: 97

که طلحه و زبیر وارد شده و از امام برای به جای آوردن عمره اذن خواست. امام ابتدا اجازه نداد و فرمود: شما عمره را به جای آورده اید. آنان دوباره اذن خواستند که امام اجازه داد. سپس امام روی به من کرده فرمود: به خدا قسم که قصد انجام عمره ندارند. گفتم: پس به آنان اجازه نده، سپس به آن دو فرمود: به خدا قسم شما قصد انجام عمره ندارید. شما فقط می خواهید بیعت بشکنید و گروهی را از من جدا کنید!!. آن­دو سپس سوگند یاد کردند، که امام راضی به اذن دادن شد. سپس امام روی به من کرد و فرمود: به خدا قسم قصد عمره ندارند. گفتم: پس چرا اجازه دادی؟ فرمود: نزد من به خدا، سوگند یاد کردند. ابن عباس می گوید: آن­دو روانه مکه شدند و نزد عایشه رفتند. آنقدر نزد او ماندند تا اینکه او را علیه امام شوراندند.

**[ترجمه]

فَبَایَعْتُمُونِی مُخْتَارِینَ وَ بَایَعَنِی فِی أَوَّلِکُمْ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ طَائِعَیْنِ غَیْرَ مُکْرَهَیْنِ ثُمَّ لَمْ یَلْبَثَا أَنِ اسْتَأْذَنَانِی فِی الْعُمْرَةِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَنَّهُمَا أَرَادَا الْغَدْرَةَ فَجَدَّدْتُ عَلَیْهِمَا الْعَهْدَ فِی الطَّاعَةِ وَ أَنْ لَا یَبْغِیَا الْأُمَّةَ الْغَوَائِلَ فَعَاهَدَانِی ثُمَّ لَمْ یَفِیَا لِی وَ نَکَثَا بَیْعَتِی وَ نَقَضَا عَهْدِی فَعَجَباً لَهُمَا مِنِ انْقِیَادِهِمَا لِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ خِلَافِهِمَا لِی وَ لَسْتُ بِدُونِ أَحَدِ الرَّجُلَیْنِ وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ اللَّهُمَّ اغْضَبْ عَلَیْهِمَا بِمَا صَنَعَا وَ أَظْفِرْنِی بِهِمَا.

**[ترجمه] - . ارشاد: 130 و احتجاج: 235 -

ارشاد و احتجاج: از علی علیه السلام روایت شده که هنگام عزیمت طلحه و زبیر به مکه و همداستان شدن با عایشه برای ایجاد شورش علیه امام علیه السلام، وی پس از حمد و ثنای خداوند فرمود:

اما بعد: خداوند عزّوجل محمّد صلی الله علیه و آله را به سوی همه مردم فرستاد و او را رحمت برای همه جهانیان قرار داد. او نیز فرمان خداوند را عملی کرده و رسالت را ابلاغ نمود. خداوند به وسیله وی، بین مردمِ پراکنده، اتفاق و اتحاد ایجاد کرد و شکاف میان مردم را از بین برد و راه ها را امن کرد و جلوی خونریزی ها را گرفت و میان افراد کینه توز، الفت ایجاد نمود و حسادت ها و پلیدی ها را از دل ها و سینه­ها خارج ساخت. سپس خداوند روح آن حضرت را به سوی خود برد، در حالی که در باره سرانجام آنچه رساندن (احکام) بآن میانجامید کوتاهی نفرموده بود، و آنچه کوتاهی در رساندن آن بخاطر میانه روی بود پیرامون آن نگشت و آن را نرساند. پس از رحلت او در امر خلافت، اختلاف و منازعه پدید آمد ابتدا ابوبکر و سپس عمر و عثمان خلافت را به دست گرفتند. پس از سپری شدن دوران وی شما به سوی من آمدید و گفتید: با تو بیعت می کنیم. گفتم: چنین نمی کنم. گفتید: باید انجام دهی. گفتم: نه، و دست خود را بستم اما شما آن را گشودید و به جدال پرداختید و دستم را به سوی خود کشیدید. بر من فشار آوردید همانند فشار آوردن شتران در هنگام ورود به چشمه آب حتی فکر کردم که قصد هلاکت ساختن من و همدیگر را دارید. دست خود را گشودم

ص: 98

و با اختیار خود بیعت کردید. اولین کسانی که بیعت کردند طلحه و زبیر بودند که با رغبت و نه از روی اکراه بیعت نمودند اما چند نگذشت که از من برای انجام عمره اجازه خواستند. اما خدا می داند که آن دو قصد خیانت داشتند. لذا بیعت آنان را تجدید کردم تا بر علیه امت اسلامی دست به طغیان نزنند لذا قول دادند اما به من وفا نکردند و بیعت مرا شکستند و نقض کردند. چه عجیب است فرمانبرداری آنان از ابوبکر و عمر و مخالفتشان با من، در حالی که من کمتر از آن­دو نیستم. اگر بخواهم بگویم خواهم گفت: خدایا بر آنان به دلیل آنچه انجام دادند خشم بگیر و مرا بر آن دو پیروز گردان.

**[ترجمه]

وَ الزُّبَیْرِ وَ عَائِشَةَ یُؤْذِنُونَهُ بِالْحَرْبِ قَامَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ رَاقَبْتُ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ کَیْمَا یَرْعَوُوا وَ یَرْجِعُوا وَ قَدْ وَبَّخْتُهُمْ بِنَکْثِهِمْ وَ عَرَّفْتُهُمْ بَغْیَهُمْ فَلَیْسُوا یَسْتَجِیبُونَ أَلَا وَ قَدْ بَعَثُوا إِلَیَّ أَنْ أَبْرُزَ لِلطِّعَانِ وَ أَصْبِرَ لِلْجِلَادِ فَإِنَّمَا مَنَّتْکَ نَفْسُکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْأَبَاطِیلِ هَبِلَتْهُمُ الْهَبُولُ قَدْ کُنْتُ وَ مَا أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ وَ لَا أُرْهَبُ بِالضَّرْبِ وَ أَنَا عَلَی مَا وَعَدَنِی رَبِّی مِنَ النَّصْرِ وَ التَّأْیِیدِ وَ الظَّفَرِ وَ إِنِّی لَعَلَی یَقِینٍ مِنْ رَبِّی وَ فِی غَیْرِ شُبْهَةٍ مِنْ أَمْرِی أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْمَوْتَ لَا یَفُوتُهُ الْمُقِیمُ وَ لَا یُعْجِزُهُ الْهَارِبُ لَیْسَ عَنِ الْمَوْتِ مَحِیصٌ مَنْ لَمْ یُقْتَلْ یَمُتْ (1) إِنَّ أَفْضَلَ الْمَوْتِ الْقَتْلُ وَ الَّذِی نَفْسُ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ لَأَهْوَنُ عَلَیَّ مِنْ مَوْتٍ عَلَی فِرَاشٍ یَا عَجَباً لِطَلْحَةَ أَلَّبَ عَلَی ابْنِ عَفَّانَ حَتَّی إِذَا قُتِلَ أَعْطَانِی صَفْقَةَ یَمِینِهِ طَائِعاً ثُمَّ نَکَثَ بَیْعَتِی وَ طَفِقَ یَنْعَی ابْنَ عَفَّانَ ظَالِماً وَ جَاءَ یَطْلُبُنِی یَزْعُمُ بِدَمِهِ وَ اللَّهِ مَا صَنَعَ فِی أَمْرِ عُثْمَانَ وَاحِدَةً مِنْ ثَلَاثٍ لَئِنْ کَانَ ابْنُ عَفَّانَ ظَالِماً کَمَا کَانَ یَزْعُمُ حِینَ حَصَرَهُ وَ أَلَّبَ عَلَیْهِ إِنَّهُ کَانَ لَیَنْبَغِی أَنْ یُؤَازِرَ قَاتِلِیهِ وَ أَنْ یُنَابِذَ نَاصِرِیهِ وَ إِنْ کَانَ فِی تِلْکَ الْحَالِ مَظْلُوماً إِنَّهُ لَیَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ مَعَهُ وَ إِنْ کَانَ فِی شَکٍّ مِنَ الْخَصْلَتَیْنِ لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی أَنْ یَعْتَزِلَهُ وَ یَلْزَمَ بَیْتَهُ وَ یَدَعَ النَّاسَ جَانِباً فَمَا فَعَلَ مِنْ هَذِهِ الْخِصَالِ وَاحِدَةً وَ هَا هُوَ ذَا قَدْ أَعْطَانِی صَفْقَةَ یَمِینِهِ غَیْرَ مَرَّةٍ ثُمَّ نَکَثَ بَیْعَتَهُ اللَّهُمَّ فَخُذْهُ وَ لَا تُمْهِلْهُ أَلَا وَ إِنَّ الزُّبَیْرَ قَطَعَ رَحِمِی وَ قَرَابَتِی وَ نَکَثَ بَیْعَتِی وَ نَصَبَ لِیَ الْحَرْبَ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ ظَالِمٌ لِی اللَّهُمَّ فَاکْفِنِیهِ بِمَ شِئْتَ.

ص: 100

**[ترجمه] - . امالی طوسی 1: 106 -

امالی شیخ طوسی: زمانی که فرستادگان امام علیه السلام از نزد طلحه

ص: 99

و زبیر و عایشه بازگشتند خبر از جنگ طلبی آنان دادند. امام علیه السلام برخاست خداوند را ستود و بر محمد و آل محمد درود فرستاد و فرمود:

ای مردم، من این قوم را تحت نظر قرار دادم که از کار زشت خود بازگردند. من آنان را به علت بیعت شکنی سرزنش کردم و طغیانشان را گوشزد کردم اما نپذیرفتند. آنان به من پیغام فرستادند که خود را برای جنگ آماده سازم در حالی­که نفْسَت به تو با خبرهای باطل و دروغ وعده داده است. مادرشان به عزایشان بنشیند. نمی توان مرا با جنگ تهدید کرد من از جنگ فرار نمی کنم. من به نصرت، پیروزی و تأییداتی که خدایم وعده داده یقین دارم. من به خدایم اعتماد دارم و تردیدی در حقانیت خود ندارم. ای مردم مرگ، انسان را چه در حال سکون و چه در حال فرار از آن، در خواهد یافت و گریزی از آن وجود ندارد. هر کسی کشته نشود به ناچار خواهد مُرد. بهترین نوع مرگ کشته شدن است. قسم به کسی که جان پسر ابوطالب به دستان اوست، هزار ضربه شمشیر برای من آسان تر از مرگ در رختخواب است. شگفتا از طلحه که به خونخواهی عثمان مردم را تحریک کرده است. زمانی که عثمان کشته شد با میل و رغبت با من دست بیعت داد و سپس بیعت شکنی کرد. ظالمانه عزای عثمان سر داد و برای انتقام خون او به سراغ من آمد. به خدا قسم، طلحه در مورد عثمان باید یکی از سه اقدام ذیل را انجام می داد که چنین نکرد: اگر عثمان ظالم بود همان گونه که در هنگام محاصره او و تحریک مردم علیه وی می پنداشت، می بایست به قاتلان او کمک می کرد و از حامیان وی فاصله می گرفت و اگر عثمان مظلوم بود می بایست به حمایت از او برمی خاست و اگر در حقانیت و عدم حقانیت عثمان شک و تردید داشت می بایست به خانه او می رفت و مردم را برای کوتاه آمدن از کار خود فرامی خواند. اما وی هیچ کدام از اقدامات مذکور را انجام نداد. او کسی بود که بیش از یک بار با من دست بیعت داد و مجدداً بیعت شکنی کرد. خدایا او را به سزای کارش برسان و مهلتش نده.

اما زبیر او رحم و قرابت مرا قطع نمود و بیعت مرا نقض کرد و جنگ به راه انداخت در حالی که می دانست بر من ظلم کرده است. خدایا به هر طریقی که خود می خواهی با او رفتار کن.

ص: 100

**[ترجمه]

طَیِ ءٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام انْظُرُوا مَا هَذَا السَّوَادُ وَ قَدْ ذَهَبَتِ الْخَیْلُ تَرْکُضُ فَلَمْ تَلْبَثْ أَنْ رَجَعَتْ فَقِیلَ هَذِهِ طَیِ ءٌ قَدْ جَاءَتْکَ تَسُوقُ الْغَنَمَ وَ الْإِبِلَ وَ الْخَیْلَ فَمِنْهُمْ مَنْ جَاءَکَ بِهَدَایَاهُ وَ کَرَامَتِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یُرِیدُ النُّفُوذَ مَعَکَ إِلَی عَدُوِّکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَزَی اللَّهُ طَیّاً خَیْراً وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَیْهِ سَلَّمُوا عَلَیْهِ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ خَلِیفَةَ فَسَرَّنِی وَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ مِنْ جَمَاعَتِهِمْ وَ حُسْنِ هَیْئَتِهِمْ وَ تَکَلَّمُوا فَأَقَرُّوا وَ اللَّهِ لِعَیْنِی مَا رَأَیْتُ خَطِیباً أَبْلَغَ مِنْ خَطِیبِهِمْ وَ قَامَ عَدِیُّ بْنُ حَاتِمٍ الطَّائِیُّ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی کُنْتُ أَسْلَمْتُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَدَّیْتُ الزَّکَاةَ عَلَی عَهْدِهِ وَ قَاتَلْتُ أَهْلَ الرِّدَّةِ مِنْ بَعْدِهِ أَرَدْتُ بِذَلِکَ مَا عِنْدَ اللَّهِ وَ عَلَی اللَّهِ ثَوَابُ مَنْ أَحْسَنَ وَ اتَّقَی وَ قَدْ بَلَغَنَا أَنَّ رِجَالًا مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ نَکَثُوا بَیْعَتَکَ وَ خَالَفُوا عَلَیْکَ ظَالِمِینَ فَأَتَیْنَاکَ لِنَنْصُرَکَ بِالْحَقِّ فَنَحْنُ بَیْنَ یَدَیْکَ فَمُرْنَا بِمَا أَحْبَبْتَ ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ:

فَنَحْنُ نَصَرْنَا اللَّهَ مِنْ قَبْلِ ذَاکُمْ ***وَ أَنْتَ بِحَقٍّ جِئْتَنَا فَسَنَنْصُرُ

سَنَکْفِیکَ دُونَ النَّاسِ طُرّاً بِنَصْرِنَا*** وَ أَنْتَ بِهِ مِنْ سَائِرِ النَّاسِ أَجْدَرُ

فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَزَاکُمُ اللَّهُ مِنْ حَیٍّ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ خَیْراً فَقَدْ أَسْلَمْتُمْ طَائِعِینَ وَ قَاتَلْتُمُ الْمُرْتَدِّینَ وَ نَوَیْتُمْ نَصْرَ الْمُسْلِمِینَ وَ قَامَ سَعِیدُ بْنُ عُبَیْدٍ الْبَخْتَرِیُّ مِنْ بَنِی بَخْتَرٍ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقْدِرُ أَنْ یُعَبِّرَ بِلِسَانِهِ عَمَّا فِی قَلْبِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَا یَقْدِرُ أَنْ یُبَیِّنَ مَا یَجِدُهُ فِی نَفْسِهِ بِلِسَانِهِ فَإِنْ تَکَلَّفَ ذَلِکَ شَقَّ عَلَیْهِ وَ إِنْ سَکَتَ عَمَّا فِی قَلْبِهِ بَرَّحَ بِهِ الْهَمُّ وَ الْبَرَمُ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا کُلُّ مَا فِی نَفْسِی أَقْدِرُ أَنْ أُؤَدِّیَهُ إِلَیْکَ بِلِسَانِی وَ لَکِنْ وَ اللَّهِ لَأَجْهَدَنَّ عَلَی أَنْ أُبَیِّنَ لَکَ وَ اللَّهُ وَلِیُّ التَّوْفِیقِ أَمَّا أَنَا فَإِنِّی نَاصِحٌ لَکَ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ وَ مُقَاتِلٌ مَعَکَ الْأَعْدَاءَ فِی کُلِّ مَوْطِنٍ وَ أَرَی لَکَ مِنَ الْحَقِّ مَا لَمْ أَکُنْ أَرَاهُ لِمَنْ کَانَ قَبْلَکَ وَ لَا لِأَحَدٍ الْیَوْمَ مِنْ أَهْلِ زَمَانِکَ لِفَضِیلَتِکَ فِی الْإِسْلَامِ وَ قَرَابَتِکَ مِنَ الرَّسُولِ وَ لَنْ أُفَارِقَکَ أَبَداً حَتَّی تَظْفَرَ أَوْ أَمُوتَ بَیْنَ یَدَیْکَ

ص: 102

فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَرْحَمُکَ اللَّهُ فَقَدْ أَدَّی لِسَانُکَ مَا یَجِدُ ضَمِیرُکَ لَنَا (1) وَ نَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَکَ الْعَافِیَةَ وَ یُثِیبَکَ الْجَنَّةَ وَ تَکَلَّمَ نَفَرٌ مِنْهُمْ فَمَا حَفِظْتُ غَیْرَ کَلَامِ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ ثُمَّ ارْتَحَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ اتَّبَعَهُ مِنْهُمْ سِتُّمِائَةِ رَجُلٍ حَتَّی نَزَلَ ذَا قَارٍ فَنَزَلَهَا فِی أَلْفٍ وَ ثَلَاثِمِائَةِ رَجُلٍ.

**[ترجمه] - . مجالس مفید: 171 و امالی طوسی 1: 67 - مجالس شیخ مفید، امالی شیخ طوسی: امام باقر علیه السلام از پدرشان و ایشان از جدشان نقل کردند که فرمود: زمانی که امام علی علیه السلام از مدینه به سوی پیمان شکنان در بصره عازم شد، در ربذه توقف نمود. پس از آنکه از آن منطقه نیز حرکت کرد با عبدالله بن خلیفه طائی در منطقه «قائد» فرود آمدند. عبدالله به امام گفت: سپاس خداوند را که حق را به اهلش بازگرداند و آن را در جایگاه خود مستقر ساخت، خواه قومی از این امر بیزار باشند یا از آن خشنود باشند. به خدا سوگند آنان از محمد صلی الله علیه و آله رویگردان شدند و با او به جنگ برخاستند. خداوند نیز نیرنگ آنان را به بیخ گلویشان خودشان بازگرداند و گرفتاری مصیبت را بر آنان نهاد. به خدا قسم به همراه تو با مخالفان دین پیامبر، در هر مکانی که لازم باشد می جنگیم. امیرالمؤمنین از او استقبال کرد و وی را در کنار خود نشاند. وی یار و حامی امام علیه السلام شد. امام شروع به سؤال در باره مردم کرد تا رسید به ابوموسی اشعری، و او گفت: به خدا سوگند! من به او اطمینان ندارم و از معارضت او علیه تو، در صورتی که افرادی به عنوان حامی و پشتیبان پیدا کند بیم دارم.

علی علیه السلام فرمود: به خدا سوگند نزد من امین و خیرخواه نبود ولی کسانی که پیش از من زمامدار بودند دلباخته او بودند و او را به ولایت و امارت بر مردم گماردند. خواستم او را عزل کنم. مالک اشتر از من خواست وی را بر ولایت باقی گذارم. لذا از روی اکراه وی را باقی گذاشتم و پس از آن باز تصمیم بر عزلش گرفتم.

. راوی می گوید: امام علیه السلام با عبدالله مشغول صحبت بود که جمع کثیری از سمت کوه های

ص: 101

طیء نمایان شدند. امام علیه السلام فرمود: ببینید آنان چه کسانی هستند؟ عده ای اسب سوار رفتند و پس از اندکی خبر آوردند که اینان اهالی قبیله طیء هستند که گوسفند و شتر و اسب به عنوان هدیه آورده اند و برخی از آنان می خواهند در رکاب شما با دشمن بجنگند. امام علیه السلام فرمود: خداوند به قبیله طیء جزای خیر عنایت فرماید. «وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیما» - . نساء / 95 - {خداوند مجاهدان را بر افرادی که بر جهاد پشت کرده اند برتری داده است} وقتی این افراد نزد امام رسیدند بر او سلام کردند. عبدالله بن خلیفه می گوید: با دیدن این افراد و حُسن هیأت آنان خوشحال شدم، لب به سخن گشوده و بر حقانیت امام اقرار کردند. به خدا سوگند هیچ سخنوری را به فصاحت سخنور آنان ندیده بودم.

عُدی بن حاتم طائی برخاست. پس از حمد و ثنای خداوند گفت: اما بعد، من در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله، اسلام آورده بودم و در زمان حیات وی نیز زکات پرداخته بودم. پس از پیامبر با اهل رده مرتد شدگان پس از پیامبر و کسانی که ادعای پیامبری کردند جنگ کردم و هدفم از این اقدام کسب پاداش الهی بود و ثواب هر کسی که کار نیکو بکند و تقوا داشته باشد، با خداست. به ما خبر آوردند که مردانی از اهالی مکه بیعت تو را شکسته اند و ظالمانه به مخالفت با تو برخاسته اند لذا ما به سوی تو آمده­ایم تا به حق تو را یاری کنیم. ما در اختیار تو هستیم هر آنچه دوست داری به ما فرمان بده، سپس شعر ذیل را سرود.

ما قبلاً نیز دین خدا را یاری کرده ایم تو با حق نزد ما آمده ای پس تو را هم یاری می کنیم .

حمایت و یاری ما تو را از تمامی مردمان کفایت می کند، تو در میان مردم سزاوارترین فرد برای حمایت کردن هستی.

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «خداوند از جانب اسلام و اهل آن بشما قبیله جزای خیر دهد، شما به دلخواه خود مسلمان شدید، و با مرتدّان جنگیدید، و آهنگ یاری رساندن به مسلمین را در خاطر داشتید». سعید بن عبید بختری از بنی بختر برخاست و عرض کرد: ای امیر مؤمنان پاره ای از مردم می توانند آنچه در دل دارند بر زبان برانند، و پاره ای نمی توانند، آنچه در خود می یابند با زبان بیان کنند، پس اگر در این باره تکلّف ورزند به زحمت افتند، و اگر از آنچه در دل دارند لب فرو بندند اندوه و دلتنگی آنان را به شدت رنج می دهد، و به خدا سوگند که من نمی توانم آنچه در دل دارم با زبانم برای شما بازگو کنم، و لیکن به خدا سوگند می کوشم تا برای شما باز گویم و خداوند صاحب اختیار توفیق است. امّا من همانا در پنهان و آشکار خیر خواه و دلسوز توام، و در کنار تو در هر جبهه ای به پیکار می پردازم، و آنچنان حق را از آن تو می دانم که چنان حقّی را نه برای خلفای پیش از تو و نه برای احدی از معاصرین تو امروزه اعتقاد ندارم، و این به خاطر برتری تو در اسلام و خویشاوندی نزدیک تو با رسول خداست، و هرگز از تو دست بر نمی دارم تا پیروز شوی یا در حضورت بشهادت رسم.

ص: 102

امیر المؤمنین علیه السلام باو فرمود: «خدا تو را رحمت کند، همانا زبانت آنچه در دل داشتی برای ما باز گفت: و از خداوند خواهانیم که سلامتی روزیت کند، و بهشت را بتو پاداش دهد». تنی چند دیگر سخن گفتند و من جز سخن این دو مرد را بخاطر نسپردم.

سپس امیر المؤمنین علیه السلام کوچ کرد و ششصد مرد از آنان بدنبال آن حضرت روان شدند تا به «ذی قار» رسید و در میان هزار و سیصد مرد بدان جا فرود آمد .

**[ترجمه]

ثُمَّ خَالَفَکَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ فَسَأَلْتُکَ أَنْ لَا تَتْبَعَهُمَا وَ تَدَعَهُمَا فَإِنِ اجْتَمَعَتِ الْأُمَّةُ فَذَاکَ وَ إِنِ اخْتَلَفَتْ رَضِیتَ بِمَا قَسَمَ اللَّهُ وَ أَنَا الْیَوْمَ أَسْأَلُکَ أَنْ لَا تَقْدَمَ الْعِرَاقَ وَ أَذْکُرَکَ بِاللَّهِ أَنْ لَا تُقْتَلَ بِمَضِیعَةٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ عُثْمَانَ حُصِرَ فَمَا ذَاکَ وَ مَا عَلَیَّ مِنْهُ وَ قَدْ کُنْتُ بِمَعْزِلٍ عَنْ حَصْرِهِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ ائْتِ مَکَّةَ فَوَ اللَّهِ مَا کُنْتُ لِأَکُونَ الرَّجُلَ الَّذِی یُسْتَحَلُّ بِهِ مَکَّةُ وَ أَمَّا قَوْلُکَ اعْتَزِلِ الْعِرَاقَ وَ دَعْ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ فَوَ اللَّهِ مَا کُنْتُ لِأَکُونَ کَالضَّبُعِ تَنْتَظِرُ حَتَّی یَدْخُلَ عَلَیْهَا طَالِبُهَا فَیَضَعَ الْحَبْلَ فِی رِجْلِهَا حَتَّی یَقْطَعَ عُرْقُوبَهَا ثُمَّ یُخْرِجَهَا فَیُمَزِّقَهَا إِرْباً إِرْباً وَ لَکِنَّ أَبَاکَ یَا بُنَیَّ یَضْرِبُ بِالْمُقْبِلِ إِلَی الْحَقِّ الْمُدْبِرَ عَنْهُ وَ بِالسَّامِعِ الْمُطِیعِ الْعَاصِیَ الْمُخَالِفَ أَبَداً حَتَّی یَأْتِیَ عَلَیَّ یَوْمِی فَوَ اللَّهِ مَا زَالَ أَبُوکَ مَدْفُوعاً عَنْ حَقِّهِ مُسْتَأْثَراً عَلَیْهِ مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله حَتَّی یَوْمِ النَّاسِ هَذَا فَکَانَ طَارِقُ بْنُ شِهَابٍ أَیَّ وَقْتٍ حَدَّثَ بِهَذَا الْحَدِیثِ بَکَی.

**[ترجمه] - . امالی طوسی: 32 و المختار (82) و ما بعد آن از کتاب نهج السعاده 1: 82 -

امالی شیخ طوسی به نقل از طارق بن شهاب: زمانی که امام علی علیه السلام در ربذه توقف نمود، از علت آمدنش سؤال کردم. گفته شد: طلحه و زبیر و عایشه سر به مخالفت با امام برداشته اند و عازم بصره شده اند. امام به قصد آنان حرکت کرده است. به سوی امام حرکت کردم. آن حضرت نماز ظهر و عصر را به جای آورد. پس از اتمام نماز، حسن بن علی علیهما السلام به سوی امام رفته نزد وی نشست و گریست و گفت: ای امیرالمؤمنین، من نمی توانم با تو سخن بگویم و به گریه ادامه داد. امام علیه السلام به وی فرمود: ای پسرم گریه نکن، سخن بگو و همانند دختران گریه مکن. حسن بن علی علیه السلام عرضه داشت:

این مردم عثمان را محاصره کردند و از وی خواسته­هایی داشتند. حال یا آنان ظالم بوده­اند و یا عثمان به آنان ظلم کرده بود. من از تو خواستم که از مردم کناره بگیری و به مکه بروی تا به آنچه می­خواهند برسند و بعد سراغ تو بیایند. به خدا قسم اگر در لانه سوسمار هم می­بودی باز این قوم عرب به سرعت پیش تو می آمدند و از آن بیرون می­آوردند.

ص: 103

پس از بیعت مردم با تو، طلحه و زبیر با تو سر به مخالفت برداشتند. من از تو خواستم که در پی آنان نباشی و به حال خودشان رهایشان کنی، اگر که امت اسلامی بر کار آنان رضایت داشتند که هیچ و اگر در مورد آن اختلاف داشتند، تو به آنچه خداوند مقدّر می­فرماید راضی باش. و من امروز از تو می­خواهم که به عراق نروی تا مبادا بر سر هیچ کشته شوی.

امیرالمومنین علیه السلام فرمود: امّا اینکه گفتی «عثمان محاصره شد» این موضوع چه ارتباطی به من دارد در حالی­که من هیچ دخالتی در محاصره کردن او نداشتم. اما اینکه گفتی «به مکه برو» من مردی نیستم که به خاطر او حرمت مکه حلال شمرده شود. و اینکه گفتی «به عراق نرو و طلحه و زبیر را رها کن»، به خدا قسم من همانند کفتار نیستم که منتظر بماند تا شکارچی به وی نزدیک شود و با طناب دست و پای او را ببندند سپس رگ پشت پای او را قطع کرده و از لانه­اش خارج سازد و او را قطعه قطعه نماید. امّا ای پسرم، پدر تو همواره با یاری انسان حق طلب، بر سر آن کس می کوبد که از حق روی گردان است و با یاری فرمانبرِ مطیع، نافرمان اهل تردید را درهم می شکند، تا آن روز که دوران زندگانی­اش به سر آید. پس سوگند به خدا، پدرت همواره از حق خویش محروم مانده و از هنگام وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تا امروز حق مرا از من باز داشته و به دیگری اختصاص دادند.

هر وقت طارق بن شهاب این روایت را نقل می­کرد، می­گریست.

**[ترجمه]

کُنَّا مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِذِی قَارٍ وَ نَحْنُ نَرَی أَنَّا سَنُخْتَطَفُ فِی یَوْمِنَا فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ وَ اللَّهِ لَنَظْهَرَنَّ عَلَی هَذِهِ الْفِرْقَةِ وَ لَنَقْتُلَنَّ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ یَعْنِی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ وَ لَنَسْتَبِیحَنَّ عَسْکَرَهُمَا قَالَ التَّمِیمِیُّ فَأَتَیْتُ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ فَقُلْتُ أَ مَا تَرَی إِلَی ابْنِ عَمِّکَ وَ مَا یَقُولُ فَقَالَ لَا تَعْجَلْ حَتَّی نَنْظُرَ مَا یَکُونُ قَالَ فَلَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ الْبَصْرَةِ مَا کَانَ أَتَیْتُهُ فَقُلْتُ لَا أَرَی ابْنَ عَمِّکَ إِلَّا قَدْ صَدَقَ فَقَالَ وَیْحَکَ إِنَّا کُنَّا نَتَحَدَّثُ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَهِدَ إِلَیْهِ ثَمَانِینَ عَهْداً لَمْ یَعْهَدْ شَیْئاً مِنْهَا إِلَی أَحَدٍ غَیْرِهِ فَلَعَلَّ هَذَا مِمَّا عَهِدَ إِلَیْهِ.

**[ترجمه] - . مجالس مفید: 205 و امالی طوسی: 112 -

مجالس شیخ مفید و امالی شیخ طوسی: شیخ مفید به نقل از منهال بن عمرو می نویسد: که فردی از قبیله بنی تمیم به من گفت:

ص: 104

با علی بن ابیطالب علیه السلام در ذی قار بودیم و گمان داشتیم که امروز از روی زمین برچیده و ربوده می گردیم (یعنی دشمنان بر ما پیروز می شوند و ما را می بلعند)، و از آن حضرت شنیدم که می فرمود: به خدا سوگند این فرقه را از دم تیغ خواهم گذراند و این دو مرد یعنی طلحه و زبیر را خواهم کشت و لشگریانشان را درهم خواهم کوبید. این مرد تمیمی می گوید: نزد عبدالله بن عباس آمدم و گفتم: آیا پسرعمویت را نمی بینی که چه می گوید؟. گفت: عجله نکن. باید منتظر بود تا ببینم چه پیش می آید سپس گفت: چون کار بصریان رسید به آنجا که رسید، گفتم: نمی بینم پسرعمویت را جز آنکه در سخنش راست گفته است. گفت: وای بر تو، ما با اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله چنین می گفتیم که آن حضرت هشتاد امر را به علی علیه السلام واگذار نمود در حالی که یکی از آنها را به فرد دیگری واگذار نکرد و شاید این موضوع هم یکی از آن امور باشد.

**[ترجمه]

فَلَمْ یَزْدَادُوا إِلَّا جَهْلًا وَ تَمَادِیاً وَ غَیّاً فَلَمَّا أَبَوْا إِلَّا هِیَ رَکِبْتُهَا مِنْهُمْ فَکَانَتْ عَلَیْهِمُ الدَّبْرَةُ وَ بِهِمُ الْهَزِیمَةُ وَ لَهُمُ الْحَسْرَةُ وَ فِیهِمُ الْفَنَاءُ وَ الْقَتْلُ وَ حَمَلْتُ نَفْسِی عَلَی الَّتِی لَمْ أَجِدْ مِنْهَا بُدّاً وَ لَمْ یَسَعْنِی إِذْ فَعَلْتُ ذَلِکَ وَ أَظْهَرْتُهُ آخِراً مِثْلُ الَّذِی وَسِعَنِی مِنْهُ أَوَّلًا مِنَ الْإِغْضَاءِ وَ الْإِمْسَاکِ وَ رَأَیْتُنِی إِنْ أَمْسَکْتُ کُنْتُ مُعِیناً لَهُمْ عَلَیَّ بِإِمْسَاکِی عَلَی مَا صَارُوا إِلَیْهِ وَ طَمِعُوا فِیهِ مِنْ تَنَاوُلِ الْأَطْرَافِ وَ سَفْکِ الدِّمَاءِ وَ قَتْلِ الرَّعِیَّةِ وَ تَحْکِیمِ النِّسَاءِ النَّوَاقِصِ الْعُقُولِ وَ الْحُظُوظِ عَلَی کُلِّ حَالٍ کَعَادَةِ بَنِی الْأَصْفَرِ وَ مَنْ مَضَی مِنْ مُلُوکِ سَبَإٍ وَ الْأُمَمِ الْخَالِیَةِ فَأَصِیرُ إِلَی مَا کَرِهْتُ أَوَّلًا وَ آخِراً وَ قَدْ أَهْمَلْتُ الْمَرْأَةَ وَ جُنْدَهَا یَفْعَلُونَ مَا وَصَفْتُ بَیْنَ الْفَرِیقَیْنِ مِنَ النَّاسِ وَ لَمْ أَهْجَمْ عَلَی الْأَمْرِ إِلَّا بَعْدَ مَا قَدَّمْتُ وَ أَخَّرْتُ وَ تَأَنَّیْتُ وَ رَاجَعْتُ وَ أَرْسَلْتُ وَ سَافَرْتُ [وَ شَافَهْتُ و أَعْذَرْتُ وَ أَنْذَرْتُ وَ أَعْطَیْتُ الْقَوْمَ کُلَّ شَیْ ءٍ الْتَمَسُوهُ بَعْدَ أَنْ عَرَضْتُ عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ لَمْ یَلْتَمِسُوهُ فَلَمَّا أَبَوْا إِلَّا تِلْکَ أَقْدَمْتُ عَلَیْهَا فَبَلَغَ اللَّهُ بِی وَ بِهِمْ مَا أَرَادَ وَ کَانَ لِی عَلَیْهِمْ بِمَا کَانَ مِنِّی إِلَیْهِمْ شَهِیداً.

**[ترجمه] - . خصال 2: 377 -

الخصال شیخ صدوق: امام علی علیه السلام در پاسخ یک فرد یهودی در رابطه با ویژگی های اوصیاء فرمود: ای برادر یهودی، اما مورد پنجم، پیروان من وقتی در مورد آن (مقام و اموال) بی نصیب ماندند، یک زن را علیه من تحریک کردند. در حالی که من ولی امر و خلیفه او بودم. این قوم، آن زن را سوار بر شتر کرده و بر بنه های خود بستند و در بیابانهای مخوف و دشت های وسیع گردانیدند، تا اینکه سگ های حوأب بر وی پارس کردند. آنان چندین بار در موارد مختلفی پشیمان شدند. آنان را گروهی از مردم همراهی می کردند که برای بار دوم بعد از بیعت اولشان در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله با من بیعت کرده بودند. تا اینکه مردم شهری که دستانی کوتاه، ریش هایی دراز داشته و کم عقل و سست رأی بودند، آمدند. آنان بادیه نشین و دریانورد بودند. این زن، آنان را وادار به قلع و قمع با شمشیرها و نیزه های خود کرد در حالی که هیچ گونه اطلاعی از اوضاع نداشتند.

من در کار آن ها میان دو مشکل واقع شدم؛ اگر دست روی دست می گذاشتم از اقدامات خود برنمی گشتند و اگر دست به اقدام می زدم در حقیقت اقدام به کاری کرده بودم (جنگ) که از آن کراهت داشتم. لذا شروع کردم به ارائه حجت و هشدار و انذار و از آن زن خواستم که به خانه خود بازگردد و از آن گروه درخواست کردم که به بیعت خود با من وفادار باشند و دست از پیمان شکنی بردارند و هرچه می توانستم برای آنان انجام دادم، برخی از آنان تأملی کرده و بازگشتند. برخی امور را متذکر شدم

ص: 105

اما گروهی از آنان فقط جهالت و لجبازی و گمراهی از خود نشان دادند. زمانی که از فرمانبری سر باز زدند، به جنگشان رفتم اما شکست خوردند و با پشیمانی پا به فرار گذاشتند و نابود شدند. من خودم را به چیزی وادار نمودم که چاره ای جز آن نبود و من که این کار را کردم و سرانجام آن را اظهار نمودم، نتوانستم مانند بار نخست خودداری کنم و دیدم که اگر خودداری کنم آنان را در طمعی که در دست یافتن به اطراف کشور اسلامی و در ریختن خون ها و قتل رعیت و حاکم کردن زنانی که در هر حال ناقص العقل و اندک بهره اند، کمک کرده ام و این همان عادت زردپوستان (مردم روم) و پادشاهان سبأ و امت های پیشین بود و در نتیجه به جایی می رسیدم که اول و آخر آن را بد می دانستم و کار آن زن و سپاهش را رها نمودم که آنچه را که توصیف کردم میان دو گروه از مردم انجام بدهند و به آنان هجوم نبردم مگر پس از آنکه کارها را پس و پیش کردم و درنگ نمودم و بازگشتم و به آنان پیام فرستادم و نزدشان رفتم و عذر آنها را خواستم و تهدیدشان کردم و من به آن قوم هر گونه فرصتی را که می خواستند دادم و حتی فرصت هایی که نمی خواستند به آنان عرضه کردم و چون جز جنگ چیزی را نخواستند، من نیز اقدام به آن نمودم و خداوند بر من و آنان آنچه را که اراده کرده بود پیش آورد و خداوند بر کارهایی که من در باره آنان انجام دادم گواه بود.

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . شواهد دال بر عدم صحت این روایت است. - تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در رابطه با «و ضرب الله مثلاً» می­گوید: خداوند درباره آن دو (همسر پیامبر) مثل می آورد و می فرماید: «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما» - . تحریم / 10 - {خدا برای کسانی که کفر ورزیده اند، زن نوح و زن لوط را مَثَل آورده [که] هر دو در نکاح دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آنها خیانت کردند} فرمود: به خدا قسم منظور آیه از «فخانتاهما» چیزی غیر از فحشا نیست.

ص: 106

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . تفسیر قمی: آیه 35 سوره احزاب و البرهان 3: 333 - تفسیر قمی: زمانی که خداوند متعال آیه «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» - . احزاب / 6 - «پیامبر به مومنان از خودشان اولویت دارد و زنان او همانند مادران مومنان هستند.» را نازل کرد و زنان پیامبر را بر مسلمانان حرام نمود، طلحه عصبانی شد و گفت: محمد صلی الله علیه و آله زنان خود را بر ما حرام کرد اما خود با زنان ما حق ازدواج دارد. اگر خداوند محمد را از دنیا ببرد، ما در میان خلاخیل خلخالها زنان او خواهیم دوید همچنان که او در میان خلخالهای زنان ما دوید. لذا خداوند آیه «وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیماً» - . احزاب / 53 - « و شما حق ندارید رسول خدا را برنجانید، و مطلقاً [نباید] زنانش را پس از [مرگ] او به نکاح خود درآورید، چرا که این [کار] نزد خدا همواره [گناهی] بزرگ است. » تا آیه «إِنْ تُبْدُوا شَیْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً» - . احزاب / 54 - « اگر چیزی را فاش کنید یا آن را پنهان دارید قطعاً خدا به هر چیزی داناست» را نازل فرمود .

ص: 107

**[ترجمه]

ضُرِبْتُ ضَرْبَةً بِالسَّیْفِ یَسْبِقُ السَّیْفُ الدَّمَ قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَنَشَدْتُکَ اللَّهَ أَ قَالَتْ لَکَ اذْهَبْ بِکِتَابِی هَذَا فَادْفَعْهُ إِلَیْهِ ظَاعِناً کَانَ أَوْ مُقِیماً أَمَا إِنَّکَ إِنْ رَأَیْتَهُ ظَاعِناً رَأَیْتَهُ رَاکِباً عَلَی بَغْلَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُتَنَکِّباً قَوْسَهُ مُعَلِّقاً کِنَانَتَهُ بِقَرَبُوسِ سَرْجِهِ وَ أَصْحَابُهُ خَلْفَهُ کَأَنَّهُمْ طَیْرٌ صَوَافُّ فَقَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَنَشَدْتُکَ بِاللَّهِ هَلْ قَالَتْ لَکَ إِنْ عَرَضَ عَلَیْکَ طَعَامَهُ وَ شَرَابَهُ فَلَا تَنَاوَلَنَّ مِنْهُ شَیْئاً فَإِنَّ فِیهِ السِّحْرَ قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَمُبَلِّغٌ أَنْتَ عَنِّی قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ فَإِنِّی قَدْ أَتَیْتُکَ وَ مَا فِی الْأَرْضِ خَلْقٌ أَبْغَضَ إِلَیَّ مِنْکَ وَ أَنَا السَّاعَةَ مَا فِی الْأَرْضِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْکَ فَمُرْنِی بِمَا شِئْتَ قَالَ ارْجِعْ إِلَیْهَا بِکِتَابِی هَذَا وَ قُلْ لَهَا مَا أَطَعْتِ اللَّهَ وَ لَا رَسُولَهُ حَیْثُ أَمَرَکِ اللَّهُ بِلُزُومِ بَیْتِکِ فَخَرَجْتِ تُرَدِّدِینَ فِی الْعَسَاکِرِ وَ قُلْ لَهُمَا مَا أَطَعْتُمَا اللَّهَ وَ لَا رَسُولَهُ حَیْثُ خَلَّفْتُمْ حَلَائِلَکُمْ فِی بُیُوتِکُمْ وَ أَخْرَجْتُمْ حَلِیلَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَجَاءَ بِکِتَابِهِ حَتَّی طَرَحَهُ إِلَیْهَا وَ أَبْلَغَهَا مَقَالَتَهُ ثُمَّ رَجَعَ إِلَیْهِ فَأُصِیبَ بِصِفِّینَ فَقَالَتْ عَائِشَةُ مَا نَبْعَثُ إِلَیْهِ بِأَحَدٍ إِلَّا أَفْسَدَهُ عَلَیْنَا.

**[ترجمه] - . بصائر الدرجات: 67 -

بصائر الدرجات: عایشه گفت: دشمن ترین شخص به او (علی علیه السلام) را نزد من بیاورید تا به سوی او بفرستم. راوی می گوید: او را آوردند. عایشه سر خود را بلند کرد و به آن مرد گفت: عداوت تو نسبت به این مرد چقدر است؟ گفت: بسیار زیاد به طوری که از خدای خود می خواهم که او و یارانش وسط من بودند و شمشیری به من زده می­شد تا خون بر شمشیر پیشی گیرد. عایشه گفت: تو به درد این کار می­خوری!. این نامه مرا به وی برسان چه در صورتی که در حال حرکت باشد و چه توقف کرده باشد. اما اگر دیدی در حال حرکت است و بر قاطر پیامبر صلی الله علیه و آله سوار شده و بر کمان خود تکیه کرده و تیردان خود را بر پالان مرکبش آویخته و یارانش در پشت سر او همانند پرندگان انبوه به صف هستند این نامه را به او بده. اگر برای تو غذا و نوشیدنی آورد چیزی از آن نخور چون در آن سِحر و جادو وجود دارد. راوی می گوید: نزد علی رسیدم. وی سوار بر مرکب بود. نامه را دادم. آن­را را گشود و خواند و سپس فرمود: به محل استراحت ما برو و غذا و نوشیدنی بخور تا جواب نامه را بنویسیم. گفت: به خدا سوگند چنین نخواهم کرد. راوی می گوید: آن مرد بداخلاقی کرد و یاران امام به وی خیره شدند. سپس امام فرمود: سؤالی می پرسم، او جواب داد: بله. امام پرسید: پاسخ می دهی؟ گفت: بله. امام فرمود: تو را به خدا آیا عایشه گفت: فردی را که بیشترین کینه را نسبت به این مرد در سینه دارد نزد من آورید و سپس آوردند و او به تو گفت: کینه تو نسبت به این مرد چقدر است؟ و تو گفتی: خیلی زیاد و از خدایم می خواهم که او اصحابش وسط من بودند

ص: 108

و شمشیری به من زده می­شد تا خون بر شمشیر پیشی گیرد؟ پاسخ داد: خدایا، بله. فرمود: تو را به خدا، آیا عایشه به تو گفت: این نامه ام را ببر و به او بده چه در حال حرکت باشد و چه در حال توقف، اما اگر دیدی در حال حرکت است او را می­بینی که سوار بر قاطر رسول صلی الله علیه و آله است و بر کمان خود تکیه زده و تیردان را بر پالان مرکب آویخته و یارانش در پشت سر وی همانند پرندگان انبوه به صف هستند؟ پاسخ داد: خدایا، بله. فرمود: تو را به خدا، آیا به تو گفت که اگر غذا و نوشیدنی نزد تو آورد چیزی از آن نخور چون در آن سِحر و جادو وجود دارد؟ پاسخ داد: خدایا، بله. فرمود: پس حالا پیام مرا به وی می رسانی؟ گفت: خدایا، بله. من در حالی نزد تو آمدم که منفورتر از تو بر روی زمین برایم نبود اما هم اکنون بر روی زمین هیچ کس دوست داشتنی تر از تو برای من وجود ندارد پس هر چه می خواهی به من امر کن. فرمود: این نامه مرا به او برسان و بگو: از خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله که دستور داده بودند در خانه بمانی، اطاعت نکردی و در میان لشگریان حاضر شدی. به طلحه و زبیر نیز بگو: از خداوند و رسول اکرم صلی الله علیه و آله اطاعت نکردید چون محارم خود را در خانه هایتان گذاشتید و ناموس پیامبر صلی الله علیه و آله را مجبور به خروج کردید.

راوی می گوید: این مرد با نامه امام نزد عایشه آمد و نامه را سمتش پرت کرد و سخن وی را هم انتقال داد و سپس نزد امام بازگشت و در جنگ صفین در رکاب امام علیه السلام کشته شد. عایشه گفت: هر کسی را که ما به سوی او فرستادیم، او را فاسد کرد و بر علیه ما مصمم نمود.

**[ترجمه]

مَا تَقُولُ لَهُ فَوَ اللَّهِ لَتَکُونَنَّ أَوَّلَ الْعَرَبِ تَنْکُثُ بَیْعَتَهُ.

**[ترجمه] - . راوندی در خرائج آن را روایت کرده است. -

خرائج: از امام باقر علیه السلام نقل شده که: روزی رسول اکرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام که در حال صحبت با زبیر بود، برخورد. پیامبر خطاب به زبیر فرمود:

ص: 109

به او چه می گویی، به خدا قسم تو اولین فرد از میان عرب هستی که بیعت او را نقض خواهی کرد.

**[ترجمه]

وَ شَأْنَکُمْ فَاذْهَبَا حَیْثُ شِئْتُمَا فَلَمَّا وَلَّیَا قَالَ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ.

**[ترجمه] - . راوندی در خرائج آن را روایت کرده است. و مناقب 1: 315 -

خرائج: عیسی بن عبدالله به نقل از امام باقر علیه السلام می گوید: زمانی که امام علی علیه السلام عهده دار خلافت شد، به ابوهیثم بن تیهان و عماربن یاسر و عبیدالله بن ابی رافع دستور داد: مردم را جمع کنید سپس ببینید در بیت المال چه چیزی وجود دارد سپس آن را در بین آنان به طور مساوی تقسیم کنید. آنان سهم هر فرد را سه دینار اعلام کردند. امام دستور پرداخت آن را صادر فرمود. عیسی بن عبدالله می گوید: امام سپس بیل و سبد خود را برداشت و عازم چاه ملک که در آن کار می کرد، شد. مردم سهم خود را گرفتند تا اینکه نوبت به طلحه و زبیر و عبدالله بن عمر رسید. آنان سهم خود را با دست خود گرفتند و گفتند: این را خود می دهید یا از سوی دوست خود (امام علی علیه السلام)؟ پاسخ دادند: این دستور اوست، ما فقط به دستور او عمل می کنیم. گفتند: برای دیدار با او برای ما اجازه بگیرید. گفتند: نیازی به اجازه نیست، او الان در چاه ملک مشغول کار است. آن سه، سوار چارپایان خود شدند و نزد امام آمدند. امام در زیر آفتاب به همراه کارگر خود مشغول کار بود. گفتند: آفتاب سوزناک است بیا زیر سایه برویم. باهم به زیر سایه ای رفتند. به امام گفتند: ما با پیامبر صلی الله علیه و آله، خویشاوند و در اسلام و جهاد دارای سابقه هستیم تو همانند دیگران به ما سهم داده ای. نه عمر و نه عثمان این گونه به ما سهم نمی داد بلکه ما را به بقیه مردم برتری می دادند. امام فرمود: کدام یک نزد شما برتر بود ابوبکر یا عمر؟ گفتند: ابوبکر. فرمود: این همان شیوه تقسیم ابوبکر است وگرنه ابوبکر و غیر آن را واگذارید و این کتاب خداست بنگرید در آن حقی برای شما ذکر شده بردارید. طلحه و زبیر گفتند: پس سابقه ما در دین؟ فرمود: سابقه شما بیشتر از سابقه من است؟ گفتند: نه. گفتند: خویشاوندی ما با پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا خویشاوندی شما نزدیک تر از خویشاوندی من با پیامبر است؟ گفتند: نه. گفتند: جهاد ما؟ فرمود: آیا جهاد شما بالاتر از جهاد من است؟ گفتند: نه. فرمود: به خدا من و این کارگرم در بیت المال به طور مساوی سهم داریم. گفتند: آیا اجازه می دهی عمره به جای آوریم؟ فرمود: شما قصد انجام عمره ندارید. من به نیّت و اقدام شما آگاهی دارم.

ص: 110

هر کجا می خواهید بروید. وقتی قصد خروج کردند، امام فرمود: هر کس بیعت خود را نقض کند بر علیه خود نقض کرده است.

**[ترجمه]

وَ مِنْکُمْ وَ الْإِیثَارِ ثُمَّ نَهَضَا یُرِیدَانِ الْبَصْرَةَ لِیُفَرِّقَا جَمَاعَتَکُمْ وَ یُلْقِیَا بَأْسَکُمْ بَیْنَکُمْ اللَّهُمَّ فَخُذْهُمَا لِغِشِّهِمَا لِهَذِهِ الْأُمَّةِ وَ سُوءِ نَظَرِهِمَا لِلْعَامَّةِ ثُمَّ قَالَ انْفِرُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فِی طَلَبِ هَذَیْنِ النَّاکِثَیْنِ الْقَاسِطَیْنِ الْبَاغِیَیْنِ قَبْلَ أَنْ یَفُوتَ تَدَارُکُ مَا جَنَیَاهُ.

أقول: قد أوردناه بسند متصل مع زیادة فی باب شکایته علیه السلام نقلا عن کتاب جا.

**[ترجمه] - . ارشاد: 131 و کتاب جمل: 233 و مجالس مفید: 99 -

ارشاد: از سخنان امام علی علیه السلام که پس از حمد و ستایش خداوند فرمود:

اما بعد، زمانی که خداوند، پیامبر خود را قبض روح کرد، گفتیم: ما اهل بیت خانواده، وارثان و انصار او و محق ترین افراد به خلافت او هستیم و کسی با ما در مورد خلافت و حکومت او مناقشه نمی کند. در این حال منافقان برخاسته و خلافت پیامبر صلی الله علیه و آله را از ما سلب کردند و به شخصی غیر از ما واگذار نمودند که به خدا قسم چشم ها و قلب ها به این وضع ما می گریند و سینه ها به تنگ آمد، و جان ها ضجّه می زنند. به خدا سوگند اگر ترس از اختلاف و تفرقه میان مسلمانان و بازگشت آنان به کفر نبود و این که دین برگردد، تا حد توان خود برای تغییر اقدام می کردیم. و الان شما و این دو مرد (طلحه و زبیر) با من از روی رغبت بیعت کرده اید

ص: 111

و (خلافت را به من) واگذار نموده اید. آن دو سپس در خواست امارت بر بصره را کردند تا اتحاد شما را برهم زده و در میان شما اختلاف افکنند. خدایا، به خاطر این نیرنگ و سوء نیت در مورد امت مسلمان، آنان را به سزای عملشان برسان. سپس فرمود: خدا شما را رحمت کند که قصد پیکار با این دو پیمان شکن ظالم و طغیانگر دارید، قبل از آنکه دیر بشود، عازم شوید.

می گویم: این مطلب را با سندی متصل و به همراه اضافاتی در باب شکایت امام علیه السلام به نقل از کتاب أمالی شیخ مفید آورده ایم .

**[ترجمه]

قَدْ سَارَتْ عَائِشَةُ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ کُلٌّ مِنْهُمَا یَدَّعِی الْخِلَافَةَ دُونَ صَاحِبِهِ وَ لَا یَدَّعِی طَلْحَةُ الْخِلَافَةَ إِلَّا أَنَّهُ ابْنُ عَمِّ عَائِشَةَ وَ لَا یَدَّعِیهَا الزُّبَیْرُ إِلَّا أَنَّهُ صِهْرُ أَبِیهَا وَ اللَّهِ لَئِنْ ظَفِرَا بِمَا یُرِیدَانِ لَیَضْرِبَنَّ الزُّبَیْرُ عُنُقَ طَلْحَةَ وَ لَیَضْرِبَنَّ طَلْحَةُ عُنُقَ الزُّبَیْرِ یُنَازِعُ هَذَا عَلَی الْمُلْکِ هَذَا وَ لَقَدْ عَلِمْتُ وَ اللَّهِ أَنَّ الرَّاکِبَةُ الْجَمَلَ لَا تَحُلُّ عُقْدَةً وَ لَا تَسِیرُ عَقَبَةً وَ لَا تَنْزِلُ مَنْزِلَةً إِلَّا إِلَی مَعْصِیَةِ اللَّهِ حَتَّی تُورِدَ نَفْسَهَا وَ مَنْ مَعَهَا مَوْرِداً یُقْتَلُ ثُلُثُهُمْ وَ یَهْرُبُ ثُلُثُهُمْ وَ یَرْجِعُ ثُلُثُهُمْ وَ اللَّهِ إِنَّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ لَیَعْلَمَانِ أَنَّهُمَا مُخْطِئَانِ وَ مَا یَجْهَلَانِ وَ لَرُبَّ عَالِمٍ قَتَلَهُ جَهْلُهُ وَ عِلْمُهُ مَعَهُ لَا یَنْفَعُهُ وَ اللَّهِ لَتَنْبَحَنَّهَا کِلَابُ الْحَوْأَبِ فَهَلْ یَعْتَبِرُ مُعْتَبِرٌ وَ یَتَفَکَّرُ مُتَفَکِّرٌ لَقَدْ قَامَتِ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فَأَیْنَ الْمُحْسِنُونَ.

**[ترجمه] - . ارشاد: 132 -

ارشاد: زمانی که خبر خروج عایشه، طلحه و زبیر از مکه به سمت بصره به به امیرالمؤمنین علیه السلام رسید، امام پس از حمد و ستایش پروردگار فرمود:

ص: 112

عایشه به سمت بصره به راه افتاد. طلحه و زبیر هر یک به تنهایی مدعی خلافت هستند. طلحه فقط به این علت که پسرعموی عایشه است ادعای خلافت دارد و زبیر نیز به علت اینکه داماد پدر اوست. به خدا قسم اگر هر کدام از آن دو در برآوردن نیّت خود موفق شوند طلحه، گردن زبیر را و زبیر گردن طلحه را خواهد زد و این حکومت عرصه منازعه آنان است. به خدا قسم می دانم که عایشه در حالی کینه جویی می کند و در حالی خروج کرده و عازم بصره است که جز به معصیت الهی عمل نمی کند و در نهایت خود و همراهانش را به ورطه ای خواهد کشاند که یک سوم آنان کشته می شوند، یک سوم آنان فرار می کنند و یک سوم دیگر از اعتقادات خود بازخواهند گشت. به خدا قسم، طلحه و زبیر می دانند که اشتباه می کنند و نسبت به آنچه که جهالت به خرج می دهند، آگاهند. چه بسیارند انسان­های آگاهی که جهالت آنها را به کام مرگ می کشاند و آگاهی و علمشان به آنان سودی نمی رساند .

به خدا قسم سگ های «حوأب» برای عایشه پارس کردند اما آیا کسی عبرت گرفت و آیا کسی تفکری کرد. گروهی طغیانگر قیام کردند، پس نیکوکاران کجایند.

**[ترجمه]

قَالَ وَ اللَّهِ لَهُمَا أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَمْرِکُمْ هَذَا إِلَّا أَنْ أُقِیمَ حَقّاً أَوْ أَدْفَعَ بَاطِلًا قُلْتُ إِنَّ الْحَاجَّ اجْتَمَعُوا لِیَسْمَعُوا مِنْ کَلَامِکَ فَتَأْذَنُ لِی أَنْ أَتَکَلَّمَ فَإِنْ کَانَ حَسَناً کَانَ مِنْکَ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ کَانَ مِنِّی قَالَ لَا أَنَا أَتَکَلَّمُ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِی وَ کَانَ شَثْنَ الْکَفَّیْنِ فَآلَمَنِی ثُمَّ قَامَ فَأَخَذْتُ بِثَوْبِهِ وَ قُلْتُ نَشَدْتُکَ اللَّهَ وَ الرَّحِمَ قَالَ لَا تَنْشُدْنِی ثُمَّ خَرَجَ فَاجْتَمَعُوا عَلَیْهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ لَیْسَ فِی الْعَرَبِ أَحَدٌ یَقْرَأُ کِتَاباً وَ لَا یَدَّعِی نُبُوَّةً فَسَاقَ النَّاسَ إِلَی مَنْجَاتِهِمْ أَمَ وَ اللَّهِ مَا زِلْتُ فِی سَاقَتِهَا مَا غَیَّرْتُ وَ لَا بَدَّلْتُ وَ لَا خُنْتُ حَتَّی تَوَلَّتْ بِحَذَافِیرِهَا مَا لِی وَ لِقُرَیْشٍ أَمَ وَ اللَّهِ لَقَدْ قَاتَلْتُهُمْ کَافِرِینَ وَ لَأُقَاتِلَنَّهُمْ مَفْتُونِینَ وَ إِنَّ مَسِیرِی هَذَا عَنْ عَهْدٍ إِلَیَّ فِیهِ أَمَ وَ اللَّهِ لَأَبْقُرَنَّ الْبَاطِلَ حَتَّی یَخْرُجَ الْحَقُّ مِنْ خَاصِرَتِهِ مَا تَنْقِمُ مِنَّا قُرَیْشٌ إِلَّا أَنَّ اللَّهَ اخْتَارَنَا عَلَیْهِمْ فَأَدْخَلْنَاهُمْ فِی حَیِّزِنَا [فِی خَیْرِنَا] وَ أَنْشَدَ-

أَدَمْتَ لَعَمْرِی شُرْبَکَ الْمَحْضَ خَالِصاً***وَ أَکْلَکَ بِالزُّبْدِ الْمُقَشَّرَةِ التَّمْرَا

وَ نَحْنُ وَهَبْنَاکَ الْعَلَاءَ وَ لَمْ تَکُنْ***عَلِیّاً وَ حُطْنَا حَوْلَکَ الْجُرْدَ وَ السُّمْرَا

**[ترجمه] - . ارشاد: 132 -

ارشاد: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام عازم بصره بود، در ربذه توقف کرد. آخرین گروه هایی که از حج بازمی گشتند جمع شدند تا بیاناتی را از امام بشنوند. امام علیه السلام در خیمه خود بود. ابن عباس می گوید: نزد او آمدم. در حال وصله زدن کفش های خود بود، گفتم: نیاز ما به سامان بخشیدن به اوضاع بیش از کاری است که انجام می دهی. با من سخنی نگفت تا اینکه وصله زدن را تمام کرد و آن­را در کنار لنگه دیگر کفش قرار داد و به من فرمود: برایشان قیمت بگذار. گفتم: ارزشی ندارند. فرمود: با این حال قیمت بگذار! گفتم: کمتر از یک درهم می ارزند.

ص: 113

فرمود: به خدا سوگند، این یک جفت کفش برای من محبوب تر از خلافت است مگر آنکه که بدان حق را برپا دارم و باطل را محو نمایم. گفتم: حاجیان جمع شدند تا سخنان تو را بشنوند. به من اجازه بده تا با آنان سخن بگویم اگر خوب بود، از طرف تو باشد و اگر غیر از آن بود از طرف خود من. فرمود: نه، من خودم سخن می گویم. سپس دست بر سینه ام گذاشت، دستان امام محکم بودند، سینه ام به درد آمد. سپس برخاست. پیراهنش را گرفتم و گفتم: تو را به خدا و خویشاوندی سوگند می­دهم. فرمود: مرا قسم مده!، سپس خارج شد. مردم گرد او جمع شدند. امام علیه السلام پس از حمد و ستایش پروردگار فرمود: «ای مردم خدای عز و جل پیامبرش محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را بر انگیخت وقتی که در میان عرب کسی نبود که [بتواند] کتابی بخواند و دعوی نبوت کند و او مردم را به سوی راههای نجاتشان پیش برد. به خدا سوگند در این راه پایم نلغزید و آن را تغییر ندادم و عوض نکردم و خیانت نکردم تا آن که عرب دو پهلوی آن را به دست گرفت. مرا با قریش چه کار است؟! به خدا سوگند وقتی کافر بودند با آنها جنگیدم و اینک که گمراه مغرور هستنند نیز باید با آنان بجنگم و این کار من بنا به وصیت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم است. به خدا سوگند باطل را خواهم درید تا حق از درون شکمش خارج شود.

قریش در پی انتقام از ما نیست مگر به جهت آن که خدای عز و جل ما را از میان آنها برگزید و ما آنها را در خیر خود داخل وارد ساختیم». سپس فرمود:

به جان خودم قسم، نوشیدن شیر صاف و خالص را ادامه دادی و با سرشیر، خرمای بی­هسته و لذیذ خوردی.

این ما بودیم که به تو بزرگی عطا کردیم در حالی­که تو بزرگ نبودی و ما در اطراف تو اسب و نیزه قرار دادیم از تو نگهبانی کردیم

**[ترجمه]

نَحْنُ أَهْلُ الْبَیْتِ وَ عِتْرَةُ الرَّسُولِ وَ أَحَقُّ الْخَلْقِ بِسُلْطَانِ الرِّسَالَةِ وَ مَعْدِنُ الْکَرَامَةِ الَّتِی ابْتَدَأَ اللَّهُ بِهَا هَذِهِ الْأُمَّةَ وَ هَذَا طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ لَیْسَا مِنْ أَهْلِ النُّبُوَّةِ وَ لَا مِنْ ذُرِّیَّةِ الرَّسُولِ حِینَ رَأَیَا أَنَّ اللَّهَ قَدْ رَدَّ عَلَیْنَا حَقَّنَا بَعْدَ أَعْصُرٍ لَمْ یَصْبِرَا حَوْلًا وَاحِداً وَ لَا شَهْراً کَامِلًا حَتَّی وَثَبَا عَلَی دَأْبِ الْمَاضِینَ قَبْلَهُمَا لِیَذْهَبَا بِحَقِّی وَ یُفَرِّقَا جَمَاعَةَ الْمُسْلِمِینَ عَنِّی ثُمَّ دَعَا علیه السلام عَلَیْهِمَا.

**[ترجمه] - . ارشاد: 133 -

ارشاد: زمانی که امام علی علیه السلام در ذی قار توقف نمود از همه کسانی که نزد او می آمدند بیعت گرفت آنگاه سخن گفت و بسیار حمد و ستایش پروردگار و صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله را بجای آورد و سپس فرمود:

حوادثی رخ داد و ما در حالی که خار در چشم داشتیم به علت تسلیم شدن در برابر امر الهی که قصد امتحان ما را داشت و به امید ثواب الهی، بر آن صبر کردیم. صبر کردن بر آن بهتر از آن بود که در میان مسلمانان تفرقه و خونریزی روی دهد.

ص: 114

ما اهل بیت و عترت پیامبر صلی الله علیه و آله و شایسته ترین افراد نسبت به رسالت و معدن کرامتی هستیم که خداوند بر این امت ارزانی داشته است. طلحه و زبیر از اهل بیت و ذریّه پیامبر صلی الله علیه و آله نیستند. زمانی که آن دو دیدند خداوند حق ما را پس از مدتی به ما بازگرداند، به مدت یک سال و حتی یک ماه کامل، صبر نکردند و پا جای پای گذشتگان نهادند تا حق مرا پایمال و مسلمانان را از اطراف من پراکنده کنند. سپس طلحه و زبیر را نفرین کرد.

**[ترجمه]

فَقَالَ أَهْلُ الْکُوفَةِ نَحْنُ أَنْصَارُکَ وَ أَعْوَانُکَ عَلَی عَدُوِّکَ وَ لَوْ دَعَوْتَنَا إِلَی أَضْعَافِهِمْ مِنَ النَّاسِ احْتَسَبْنَا فِی ذَلِکَ الْخَیْرَ وَ رَجَوْنَاهُ فَدَعَا لَهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِمْ ثُمَّ قَالَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ أَنَّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ بَایَعَانِی طَائِعَیْنِ غَیْرَ مُکْرَهَیْنِ رَاغِبَیْنِ ثُمَّ اسْتَأْذَنَانِی فِی الْعُمْرَةِ فَأَذِنْتُ لَهُمَا فَسَارَا إِلَی الْبَصْرَةِ فَقَتَلَا الْمُسْلِمِینَ وَ فَعَلَا الْمُنْکَرَ اللَّهُمَّ إِنَّهُمَا قَطَعَانِی وَ ظَلَمَانِی وَ جَنَیَانِی وَ نَکَثَا بَیْعَتِی وَ أَلَّبَا النَّاسَ عَلَیَّ فَاحْلُلْ مَا عَقَدَا وَ لَا تُحْکِمْ مَا أَبْرَمَا وَ أَرِهِمَا الْمَسَاءَةَ فِیمَا عَمِلَا.

**[ترجمه] - . ارشاد: 133 -

ارشاد: عبدالحمید بن عمران عجلی می گوید: زمانی که مردم کوفه با امیرالمؤمنین علیه السلام در ذی قار دیدار کردند، از وی استقبال کرده گفتند: سپاس خدایی را که ما را به همجواری تو برگزید و ما را با یاری کردن تو گرامی داشت. امام علی علیه السلام برخاست پس از ستایش و حمد خداوند فرمود:

ای مردم کوفه، شما از گرامی ترین مسلمانان، میانه روترین آنان در هدایت به دین و عادل ترین آنها در روش هستید که بالاترین سهم را در اسلام داشته و اصیل ترین و باریشه ترین مردم در میان عرب هستید که بالاترین محبت را نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیه السلام او در دل دارید. به این دلیل به سوی شما آمدم که پس از خدا به شما اعتماد دارم. این اعتماد من به علت کارهایی است که پس از پیمان شکنی طلحه و زبیر و سرپیچی آنان از اطاعت من و روی آوردن به عایشه برای فتنه انگیزی و خارج نمودن وی از خانه خود و آوردن به بصره، انجام داده اید. آنان اوباش و اراذل بصره را بگمراهی انداختند، هرچند به من خبر رسیده است که برخی از مردم صاحب فضل و مؤمن از این اقدام آنان کناره گرفتند و اقدامات طلحه و زبیر را تقبیح کرده اند. سپس امام سکوت کرد.

ص: 115

مردم کوفه گفتند: برای رویارویی با دشمنت، ما یار و پشتیبان تو هستیم حتی اگر ما را به مقابله با چندین برابر تعداد آنان نیز بفرستی ما در آن خیر می­بینیم .

سپس امام علیه­السلام با قدردانی، برای آنان دعا کرده و فرمود: ای مسلمانان دانستید که طلحه و زبیر با میل و رغبت خود با من بیعت کردند. سپس از من برای انجام عمره اجازه خواستند و من اجازه دادم اما آن­دو به بصره رفتند و مسلمانان را کشتند و اعمال زشت را مرتکب شدند. خدایا آن­دو پیوند مرا گسستند بر من ظلم کرده و بیعت مرا شکستند و مردم را برای جنگ با من شوراندند. خدایا آنچه را بستند تو بگشا و آنچه را محکم رشته اند پایدار مفرما و در آنچه برای آن تلاش می کنند بدی نصیب شان کن.

**[ترجمه]

فَیَا خَیْبَةً لِلدَّاعِی وَ مَنْ دَعَا لَوْ قِیلَ لَهُ إِلَی مَنْ دَعْوَتُکَ وَ إِلَی مَنْ أَجَبْتَ وَ مَنْ إِمَامُکَ وَ مَا سُنَّتُهُ إِذاً لَزَاحَ الْبَاطِلُ عَنْ مَقَامِهِ وَ لَصَمَتَ لِسَانُهُ فَمَا نَطَقَ وَ ایْمُ اللَّهِ لَأُفْرِطَنَّ لَهُمْ حَوْضاً أَنَا مَاتِحُهُ وَ لَا یَصْدُرُونَ عَنْهُ وَ لَا یَلْقَوْنَ بَعْدَهُ رِیّاً أَبَداً وَ إِنِّی لَرَاضٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ عُذْرِهِ فِیهِمْ إِذْ أَنَا دَاعِیهِمْ فَمُعَذِّرٌ إِلَیْهِمْ فَإِنْ تَابُوا وَ أَقْبَلُوا فَالتَّوْبَةُ مَبْذُولَةٌ وَ الْحَقُّ مَقْبُولٌ وَ لَیْسَ عَلَی اللَّهِ کُفْرَانٌ وَ إِنْ أَبَوْا أَعْطَیْتُهُمْ حَدَّ السَّیْفِ فَکَفَی بِهِ شَافِیاً مِنْ بَاطِلٍ وَ نَاصِراً لِمُؤْمِنٍ.

**[ترجمه] - . ارشاد: 134 - ارشاد: از فرمایشات امام علی علیه السلام پس از عزیمت از ذی­قار به سمت بصره: امام پس از حمد و ستایش خداوند و صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اما بعد، خداوند تعالی جهاد را واجب و با عظمت شمرده و آن را مایه نصرت خود قرار داد. به خدا سوگند اصلاح دین و دنیا فقط در گرو آن است. شیطان پیروان و یاران خود را گرد آورده است. شیطان با چهره آنان پدیدار گشته و فریب­کاری می­کند. مردم را در این باره به شبهه انداخته، در صورتی که جریان ها آشکار شده و از پرده های فریبنده (شیطانی) بیرون آمده است. به خدا سوگند بر کارهای من ایرادی نگرفته اند، و میان من و خود انصاف را حاکم قرار نداده اند. اینان از من حقی را می­خواهند که خود بدان پشت کرده­اند و از من انتقام خونی را می­خواهند بگیرند که خود ریخته اند و اگر من هم در این حادثه نقش داشته­ام آنان نیز در این حادثه سهیم­اند و اگر خود به تنهائی این کار را انجام داده اند پس بازخواست آن نزد خودشان است (باید از خود آنها باز خواست شود). بزرگترین برهان آنان به­ زیان خودشان می باشد. من بر پایه بینائی و بصیرت اقدام می­کنم و چیزی بر من مشتبه و پوشیده نیست. اینان همان سرکشانند که گمان می شود در آنها افراد اصلی صحابه و نزدیکان پیامبر وجود دارند، این گروه همانند شتری است که سکون آن طولانی شده است و از آن دوشیده اند، می خواهند از پستانی بنوشند که از شیر خالی شده و بیعتی که متروک مانده (بیعت با عثمان) احیا کنند و می خواهند بدین وسیله دوباره گمراهی را حاکم کنند. به خاطر آنچه انجام داده­ام پوزش نمی خواهم و از آنچه انجام داده­ام بیزاری نمی جویم.

ص: 116

پس نومیدی باد بر کسی که مرا به جنگ فرا می­خواند. اگر به او گفته شود: طرف دعوت تو کیست؟ و به چه کسی پاسخ دعوت داده ای؟ و امام تو کیست و روش او چیست؟ آنگاه است که باطل از جای خود کنده شود و زبانش از گفتار باز ماند و به خدا سوگند برای آنان حوضی را پر کنم که خود آب آن را بکشم (میدان نبردی تهیه دیده که آنها را نابود سازم) بدانسان که از آن بیرون نیایند، و پس از این هرگز سیراب نشوند، و من به حجت خدا بر ایشان و عذر او در باره اینان راضی هستم، زیرا آنها را براه حق دعوت کردم و عذر من پذیرفته است، پس اگر بازگشت کرده پذیرفتند، بازگشت و توبه آنان پذیرفته خواهد شد. کفر ایشان زیانی بخداوند نرساند و اگر توبه نکرده و سرباز زنند برندگی شمشیر را به آنان حواله می کنم که خداوند برای بهبودی از باطل کفایت کند و شخص با ایمان را یاری دهد.

**[ترجمه]

بَنِی هَاشِمٍ رُدُّوا سِلَاحَ ابْنِ أُخْتِکُمْ***وَ لَا تَهِبُوهُ لَا تَحِلُّ مَوَاهِبُهُ

وَ أَیْضاً أَنْشَأَ الْوَلِیدُ لَمَّا ظَفَرَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام:

أَلَا أَیُّهَا النَّاسُ عِنْدِی الْخَبَرُ***بِأَنَّ الزُّبَیْرَ أَخَاکُمْ غَدَرَ

وَ طَلْحَةَ أَیْضاً حَذَا فِعْلَهُ***وَ یَعْلَی بْنَ مُنَبِّهٍ فِیمَنْ نَفَرَ

فَأَنْشَأَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَبْیَاتاً مِنْهَا:

فِتَنٌ تَحُلُّ بِهِمْ وَ هُنَّ شَوَارِعُ***تُسْقَی أَوَاخِرُهَا بِکَأْسِ الْأُوَلِ

فِتَنٌ إِذَا نَزَلَتْ بِسَاحَةِ أُمَّةٍ***أَذِنَتْ بِعَدْلٍ بَیْنَهُمْ مُتَنَفِّلٍ

فَقَدِمَتْ عَائِشَةُ إِلَی الْحَوْأَبِ وَ هُوَ مَاءٌ نُسِبَ إِلَی الْحَوْأَبِ بِنْتِ کُلَیْبِ بْنِ وَبَرَةَ فَصَاحَتْ کِلَابُهَا فَقَالَتْ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ رُدُّونِی وَ ذَکَرَ الْأَعْثَمُ فِی الْفُتُوحِ وَ الْمَاوَرْدِیُّ فِی أَعْلَامِ النُّبُوَّةِ وَ شِیرَوَیْهِ فِی الْفِرْدَوْسِ وَ أَبُو یَعْلَی فِی الْمُسْنَدِ وَ ابْنُ مَرْدَوَیْهِ فِی فَضَائِلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُوَفَّقُ فِی الْأَرْبَعِینَ وَ شُعْبَةُ وَ الشَّعْبِیُّ وَ سَالِمُ بْنُ أَبِی الْجَعْدِ فِی أَحَادِیثِهِمْ وَ الْبَلاذُرِیُّ وَ الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخَیْهِمَا أَنَّ عَائِشَةَ لَمَّا سَمِعَتْ نُبَاحَ الْکِلَابِ قَالَتْ أَیُّ مَاءٍ هَذَا فَقَالُوا الْحَوْأَبُ قَالَتْ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ إِنِّی لَهِیَهْ قَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ وَ عِنْدَهُ نِسَاؤُهُ یَقُولُ لَیْتَ شِعْرِی أَیَّتُکُنَّ تَنْبَحُهَا کِلَابُ الْحَوْأَبِ وَ فِی رِوَایَةِ الْمَاوَرْدِیِّ أَیَّتُکُنَّ صَاحِبَةُ الْجَمَلِ الْأَدْبَبِ تَخْرُجُ فَتَنْبَحُهَا کِلَابُ الْحَوْأَبِ یُقْتَلُ مِنْ یَمِینِهَا وَ یَسَارِهَا قَتْلَی کَثِیرَةٌ تَنْجُو بَعْدَ مَا کَادَتْ تُقْتَلُ فَلَمَّا نَزَلَتِ الْخُرَیْبَةَ قَصَدَهُمْ عُثْمَانُ بْنُ حُنَیْفٍ وَ حَارَبَهُمْ فَتَدَاعَوْا إِلَی الصُّلْحِ فَکَتَبُوا بَیْنَهُمْ کِتَاباً أَنَّ لِعُثْمَانَ دَارَ الْإِمَارَةِ وَ بَیْتَ الْمَالِ وَ الْمَسْجِدَ إِلَی أَنْ یَصِلَ إِلَیْهِمْ عَلِیٌّ فَقَالَ طَلْحَةُ لِأَصْحَابِهِ فِی السِّرِّ وَ اللَّهِ لَئِنْ قَدِمَ عَلِیٌّ الْبَصْرَةَ لَنُؤْخَذَنَّ بِأَعْنَاقِنَا فَأَتَوْا عَلَی عُثْمَانَ بَیَاتاً فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاءَ وَ هُوَ یُصَلِّی بِالنَّاسِ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ قَتَلُوا مِنْهُمْ خَمْسِینَ رَجُلًا وَ اسْتَأْسَرُوهُ وَ نَتَفُوا شَعْرَهُ وَ حَلَقُوا رَأْسَهُ وَ حَبَسُوهُ

ص: 118

فَبَلَغَ ذَلِکَ سَهْلَ بْنَ حُنَیْفٍ فَکَتَبَ إِلَیْهِمَا أُعْطِی اللَّهَ عَهْداً لَئِنْ لَمْ تُخِلُّوا سَبِیلَهُ لَأَبْلُغَنَّ مِنْ أَقْرَبِ النَّاسِ إِلَیْکُمَا فَأَطْلَقُوهُ ثُمَّ بَعَثَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ فِی جَمَاعَةٍ إِلَی بَیْتِ الْمَالِ فَقَتَلَ أَبَا سَالِمَةَ الزُّطِّیَّ فِی خَمْسِینَ رَجُلًا وَ بَعَثَتْ عَائِشَةُ إِلَی أَحْنَفَ تَدْعُوهُ فَأَبَی وَ اعْتَزَلَ بِالْجَلْحَاءِ مِنَ الْبَصْرَةِ فِی فَرْسَخَیْنِ وَ هُوَ فِی سِتَّةِ آلَافٍ فَأَمَّرَ عَلِیٌّ سَهْلَ بْنَ حُنَیْفٍ عَلَی الْمَدِینَةِ وَ قُثَمَ بْنَ الْعَبَّاسِ عَلَی مَکَّةَ وَ خَرَجَ فِی سِتَّةِ آلَافٍ إِلَی الرَّبَذَةِ وَ مِنْهَا إِلَی ذِی قَارٍ وَ أَرْسَلَ الْحَسَنَ وَ عَمَّاراً إِلَی الْکُوفَةِ وَ کَتَبَ إِلَیْهِمْ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ وَ وَلِیِّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی أَهْلِ الْکُوفَةِ جَبْهَةِ الْأَنْصَارِ وَ سَنَامِ الْعَرَبِ ثُمَّ ذَکَرَ فِیهِ قَتْلَ عُثْمَانَ وَ فِعْلَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ عَائِشَةَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ دَارَ الْهِجْرَةِ قَدْ قَلَعَتْ بِأَهْلِهَا وَ قَلَعُوا بِهَا وَ جَاشَتْ جَیْشَ الْمِرْجَلِ وَ قَامَتِ الْفِتْنَةُ عَلَی الْقُطْبِ فَأَسْرِعُوا إِلَی أَمِیرِکُمْ وَ بَادِرُوا عَدُوَّکُمْ فَلَمَّا بَلَغَا الْکُوفَةَ قَالَ أَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً الْآیَةَ فَسَکَّنَهُ عَمَّارٌ فَقَالَ أَبُو مُوسَی هَذَا کِتَابُ عَائِشَةَ تَأْمُرُنِی أَنْ تَکُفَّ أَهْلَ الْکُوفَةِ فَلَا تَکُونَنَّ لَنَا وَ لَا عَلَیْنَا لِیَصِلَ إِلَیْهِمْ صَلَاحُهُمْ فَقَالَ عَمَّارٌ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَهَا بِالْجُلُوسِ فَقَامَتْ وَ أَمَرَنَا بِالْقِیَامِ لِنَدْفَعَ الْفِتْنَةَ فَنَجْلِسُ فَقَامَ زَیْدُ بْنَ صُوحَانَ وَ مَالِکٌ الْأَشْتَرُ فِی أَصْحَابِهِمَا وَ تَهَدَّدُوهُ فَلَمَّا أَصْبَحُوا قَامَ زَیْدُ بْنَ صُوحَانَ وَ قَرَأَ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ الْآیَاتِ ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ سِیرُوا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ انْفِرُوا إِلَیْهِ أَجْمَعِینَ تصببوا [تُصِیبُوا] الْحَقَّ رَاشِدِینَ ثُمَّ قَالَ عَمَّارٌ هَذَا ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ یَسْتَنْفِرُکُمْ فَأَطِیعُوهُ فِی کَلَامٍ لَهُ

ص: 119

وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ صلوات الله علیهما أَجِیبُوا دَعَوْتَنَا وَ أَعِینُونَا عَلَی مَا بُلِینَا بِهِ فِی کَلَامٍ لَهُ فَخَرَجَ قَعْقَاعُ بْنُ عَمْرٍو وَ هِنْدُ بْنُ عَمْرٍو وَ هَیْثَمُ بْنُ شِهَابٍ وَ زَیْدُ بْنَ صُوحَانَ وَ الْمُسَیَّبُ بْنُ نَجَبَةَ وَ یَزِیدُ بْنُ قَیْسٍ وَ حُجْرُ بْنُ عَدِیٍّ وَ ابْنُ مَخْدُوجٍ وَ الْأَشْتَرُ یَوْمَ الثَّالِثِ فِی تِسْعَةِ آلَافٍ فَاسْتَقْبَلَهُمْ عَلِیٌّ عَلَی فَرْسَخٍ وَ قَالَ مَرْحَباً بِکُمْ أَهْلَ الْکُوفَةِ وَ فِئَةَ الْإِسْلَامِ وَ مَرْکَزَ الدِّینِ فِی کَلَامٍ لَهُ وَ خَرَجَ إِلَی عَلِیٍّ مِنْ شِیعَتِهِ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ مِنْ ربیعته [رَبِیعَةَ] ثَلَاثَةُ آلَافِ رَجُلٍ وَ بَعَثَ الْأَحْنَفُ إِلَیْهِ إِنْ شِئْتَ أَتَیْتُکَ فِی مِائَتَیْ فَارِسٍ فَکُنْتُ مَعَکَ وَ إِنْ شِئْتَ اعْتَزَلْتُ بِبَنِی سَعْدٍ فَکَفَفْتُ عَنْکَ سِتَّةَ آلَافِ سَیْفٍ فَاخْتَارَ علیه السلام اعْتِزَالَهُ..

الْأَعْثَمُ فِی الْفُتُوحِ أَنَّهُ کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَیْهِمَا أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی لَمْ أُرِدِ النَّاسَ حَتَّی أَرَادُونِی وَ لَمْ أُبَایِعْهُمْ حَتَّی أَکْرَهُونِی وَ أَنْتُمَا مِمَّنْ أَرَادَ بَیْعَتِی ثُمَّ قَالَ علیه السلام بَعْدَ کَلَامٍ وَ دَفْعُکُمَا هَذَا الْأَمْرَ قَبْلَ أَنْ تَدْخُلَا فِیهِ کَانَ أَوْسَعَ لَکُمَا مِنْ خُرُوجِکُمَا مِنْهُ بَعْدَ إِقْرَارِکُمَا.

الْبَلَاذُرِیُّ لَمَّا بَلَغَ عَلِیّاً قَوْلُهُمَا مَا بَایَعْنَاهُ إِلَّا مُکْرَهَیْنِ تَحْتَ السَّیْفِ قَالَ أَبْعَدَهُمَا اللَّهُ أَقْصَی دَارٍ وَ أَحَرَّ نَارٍ (1).

الْأَعْثَمُ وَ کَتَبَ إِلَی عَائِشَةَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکِ خَرَجْتِ مِنْ بَیْتِکِ عَاصِیَةً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِرَسُولِهِ مُحَمَّدٍ تَطْلُبِینَ أَمْراً کَانَ عَنْکِ مَوْضُوعاً ثُمَّ تَزْعُمِینَ أَنَّکِ تُرِیدِینَ الْإِصْلَاحَ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ فَخَبِّرِینِی مَا لِلنِّسَاءِ وَ قَوْدِ الْعَسَاکِرِ وَ الْإِصْلَاحِ بَیْنَ النَّاسِ

ص: 120

وَ طَلَبْتِ کَمَا زَعَمْتِ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ عُثْمَانُ رَجُلٌ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ أَنْتِ امْرَأَةٌ مِنْ بَنِی تَیْمِ بْنِ مُرَّةَ وَ لَعَمْرِی إِنَّ الَّذِی عَرَضَکِ لِلْبَلَاءِ وَ حَمَلَکِ عَلَی الْعَصَبِیَّةِ لَأَعْظَمُ إِلَیْکِ ذَنْباً مِنْ قَتَلَةِ عُثْمَانَ وَ مَا غَضِبْتِ حَتَّی أَغْضَبْتِ وَ لَا هِجْتِ حَتَّی هَیَّجْتِ فَاتَّقِی اللَّهَ یَا عَائِشَةُ وَ ارْجِعِی إِلَی مَنْزِلِکِ وَ أَسْبِلِی عَلَیْکِ سِتْرَکِ (1) وَ قَالَتْ عَائِشَةُ قَدْ جَلَّ الْأَمْرُ عَنِ الْخِطَابِ احْکُمْ کَمَا تُرِیدُ فَلَنْ نَدْخُلَ فِی طَاعَتِکَ فَأَنْشَأَ حبیب [خُبَیْبُ] بْنُ یَسَافٍ الْأَنْصَارِیُّ:

أَبَا حَسَنٍ أَیْقَظْتَ مَنْ کَانَ نَائِماً***وَ مَا کَانَ مَنْ یُدْعَی (2) إِلَی الْحَقِّ یَتْبَعُ

وَ إِنَّ رِجَالًا بَایَعُوکَ وَ خَالَفُوا***هَوَاکَ وَ أَجْرَوْا فِی الضَّلَالِ وَ ضَیَّعُوا

وَ طَلْحَةُ فِیهَا وَ الزُّبَیْرُ قَرِینُهُ***وَ لَیْسَ لِمَا لَا یَدْفَعُ اللَّهُ مَدْفَعٌ

وَ ذِکْرُهُمْ قَتْلَ ابْنِ عَفَّانَ خُدْعَةٌ***هُمْ قَتَلُوهُ وَ الْمُخَادِعُ یُخْدَعُ

وَ سَأَلَ ابْنُ الْکَوَّاءِ وَ قَیْسُ بْنُ عَبَّادٍ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَنْ قِتَالِ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ فَقَالَ إِنَّهُمَا بَایَعَانِی بِالْحِجَازِ وَ خَلَعَانِی بِالْعِرَاقِ فَاسْتَحْلَلْتُ قِتَالَهُمَا لِنَکْثِهِمَا بَیْعَتِی.

تَارِیخَیِ الطَّبَرِیِّ وَ الْبَلاذُرِیِّ أَنَّهُ ذَکَرَ مَجِی ءَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ إِلَی الْبَصْرَةِ قَبْلَ الْحَسَنِ (3) فَقَالَ یَا سُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا کَانَ لِلْقَوْمِ عُقُولٌ أَنْ یَقُولُوا وَ اللَّهِ مَا قَتَلَهُ غَیْرُکُمْ.

ص: 121

تاریخ الطبری قال یونس النحوی: فکرت فی أمر علی و طلحة و الزبیر إن کانا صادقین أن علیا قتل عثمان فعثمان هالک و إن کذبا علیه فهما هالکان:

تاریخ الطبری قال رجل من بنی سعد:

صنتم حلائلکم و قدتم أمکم***هذا لعمری قلة الإنصاف

أمرت بجر ذیولها فی بیتها*** فهوت تشق البید بالإیجاف

عرضا یقاتل دونها أبناؤها*** بالنبل و الخطی و الأسیاف

و أنفذ أمیر المؤمنین زید بن صوحان و عبد الله بن عباس فوعظاها و خوفاها.

وَ فِی کِتَابِ رامش افزای أَنَّهَا قَالَتْ لَا طَاقَةَ لِی بِحُجَجِ عَلِیٍّ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَا طَاقَةَ لَکِ بِحُجَجِ الْمَخْلُوقِ فَکَیْفَ طَاقَتُکِ بِحُجَجِ الْخَالِقِ.

**[ترجمه] - . مناقب 2: 335 - مناقب ابن شهر آشوب: خبر کشته شدن عثمان و بیعت مردم با امام علی علیه السلام در «سرف» به عایشه رسید لذا عازم مکه شد و مترصد اوضاع. طلحه و زبیر و عبدالله بن عامر بن کریز نیز به مکه رفتند. آنان تصمیم گرفتند با علی علیه السلام بجنگند لذا عبدالله بن عمر را بعنوان خلیفه برگزیدند. وی گفت: آیا قصد دارید مرا در دستان و دندان علی گرفتار کنید سپس یعلی بن منبه که از یمن آمده بود نزد آنان رفت و شصت هزار دینار به آنان قرض داد. عایشه از ام سلمه خواست تا به آنان ملحق شود اما او نپذیرفت. عایشه این درخواست را با حفصه مطرح نمود که او قبول کرد سپس با اولین گروه خروج کرد.

ولید بن عتبه نوشت:

ص: 117

ای بنی هاشم سلاح پسر خواهرتان را بازگردانید و آن را بذل و بخشش نکنید چون عطایای او حلال نیستند.

و همچنین هنگامی­که امام علی علیه السلام پیروز شد، ولید شعر ذیل را سرود:

ای مردم خبردار شدم که برادرتان زبیر خیانت کرد.

و طلحه نیز او را همراهی کرد و یعلی بن منبه نیز در میان افرادی بود که خروج کردند.

امیرالمومنین علیه السلام سرود:

آشوب ها دامن ملت را می گیرد در حالی که آبگاه­هایی است و دنبال آن فتنه ها از حوادث آغاز آن مشروب و تقویت می گردد.

آشوبهائی است که به میدان هر ملتی فرود آمد و مردان عدالت پیشه و مخلص آنها را فرا می خواند.

سپس عایشه به حَوأب رسید. حَوأب نام چشمه­ای است که به حَوأب بنت کلیب بن وبره منسوب است. سگهای آنجا به او پارس کردند وی گفت: انا لله و انا الیه راجعون ( همه از خداییم و همه بسوی او باز می­گردیم) مرا بازگردانید. اعثم در الفتوح، المارودی در اعلام النبوة، شیرویه در الفردوس، ابو یعلی در المسند، ابن مردویه در فضائل امیرالمومنین، الموفق در الاربعین و نیز شعبه و الشعبی و سالم بن ابی الجعد در احادیث خود و بلاذری و طبری در تاریخ خود آورده­اند که هنگامی­که عایشه صدای پارس کردن سگها را شنید گفت: نام این چشمه چیست؟ گفتند: حَوأب. او گفت: انا لله و انا الیه راجعون. من خودم از پیامبر صلی الله علیه و آله در حضور همسرانش شنیدم که فرمود: ای کاش می­دانستم که سگهای حواَب به کدامیک از شما پارس خواهند کرد.

در روایتی که مارودی نقل کرده این­گونه آمده است که: ای کاش می­دانستم که کدامیک از شما سوار بر شتر نر پر مو خواهد شد و خروج نموده و سگهای حواَب برای وی پارس خواهند کرد در راست و چپ او افراد زیادی کشته شده اما او در آستانه مرگ نجات خواهد یافت.

زمانی که آنان به «خُرَیبه» رسیدند عثمان بن حنیف بسوی آنان حرکت کرد و با آنان درگیر شد. آنان درخواست کردند که با عثمان صلح کنند لذا پیمانی را بین خود نوشتند با این مضمون که ریاست دارالاماره و بیت المال و مسجد از آن عثمان باشد تا اینکه امام علی علیه السلام به آنان رسید. طلحه در خفا به یارانش گفت: به خدا قسم اگر پای علی به بصره برسد گردن همه ما زده خواهد شد. لذا در تاریکی شب به سوی عثمان آمدند وی در مسجد در حال ادای فریضه عشاء برای مردم بود. پنجاه نفر از مردم را کشتند و قصد اسارات او را کردند لذا موهای او را کَندند و وی را پس از تراشیدن سرش، زندانی کردند.

ص: 118

این خبر به گوش سهل بن حنیف رسید وی طی نامه­ای به طلحه و زبیر نوشت: به خدا قسم اگر او را آزاد نکنید با مردم به سوی شما حرکت خواهم کرد. آنان عثمان را آزاد کردند. سپس طلحه و زبیر، عبدالله بن زبیر را به همراه گروهی عازم بیت المال کردند. عبدالله، ابو سالمه الزطی را به همراه پنجاه نفر به قتل رساند. عایشه با ارسال پیکی نزد احنف وی را به پیوستن به خود دعوت نمود اما او نپذیرفت و به همراه شش هزار نفر از بصره عازم بیابانی در دو فرسخی این شهر شد .

علی به سهل بن حنیف در مدینه و قثم بن عباس در مکه دستور عزیمت صادر کرد و خود به همراه شش هزار نفر بسمت ربذه و از آنجا بسوی ذی­قار حرکت نمود و حسن و عمار را عازم کوفه کرد و به مردم کوفه چنین نوشت: از بنده خدا و ولی او علی امیرالمومنین به مردم کوفه، جبهه انصار و سرآمد قوم عرب؛ سپس کشته شدن عثمان بن عفان و اقدامات طلحه و زبیر و عایشه را متذکر شد و فرمود: آگاه باشید مدینه مردم را یک پارچه بیرون راند و مردم نیز برای سرکوبی آشوب از او فاصله گرفتند. دیگر حوادث آشوب به جوش آمد و فتنه ها بر پایه های خود ایستاد. پس به سوی فرمانده خود بشتابید، و در جهاد با دشمن بر یکدیگر پیشی گیرید.

هنگامی که حسن علیه السلام و عمار به کوفه رسیدند ابوموسی اشعری گفت: ای مردم کوفه، از خدا بترسید «خود را نکشید خداوند به شما مهربان است» و «هرکس مومنی را عمدا به قتل برساند...ادامه آیه». عمار او را ساکت نمود. ابوموسی گفت این نامه عایشه است که به من دستور داده که مردم کوفه تا زمان رسیدن صلاح خود، آرام بنشینند و نه بر علیه ما و نه به نفع ما اقدام نکنند.

عمار گفت: خداوند متعال به وی دستور خانه­نشینی داده اما او قیام کرده است. خداوند به ما نیز فرمان دفع فتنه داده است حال باید سکوت کرد؟. زید بن صوحان و مالک اشتر به همراه یاران خود برخاستند و ابوموسی را تهدید نمودند در این حال زید بن صوحان آیه «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُون» {آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟} و آیات پس از آن را قرائت کرد. سپس گفت: ای مردم همگی به سوی امیرالمومنین حرکت کنید و با پایمردی حق را دریابید. عمار گفت: این [علی] پسر عموی رسول خداست که شما را برای یاری خود در جنگ می طلبد پس در این مساله از او اطاعت کنید.

ص: 119

حسن بن علی علیهما السلام طی سخنانی فرمود: درخواست ما را اجابت کرده و ما را در این واقعه که در آن قرار گرفته­ایم یاری نمایید.

قعقاع بن عمرو، هند بن عمرو، هیثم بن شهاب، زید بن صوحان، مسیب بن نجبه، یزید بن قیس، حجر بن عدی، ابن مخدوج و مالک اشتر در روز سوم به همراه نُه هزار نفر از کوفه خارج شدند. علی علیه السلام در فاصله یک فرسخی شهر از آنان استقبال کرد و در سخنانی فرمود: درود بر شما مردم کوفه و گروه مسلمین و مرکز دین. همچنین سه هزار نفر از شیعیان علی از بصره عازم سپاه وی شدند. احنف به وی پیام فرستاد که اگر بخواهی با دویست سواره نظام به سوی تو می­آیم و اگر بخواهی بنی سعد را از کارزار برحذر می­دارم دارم تا بدین طریق خطر شش هزار شمشیر را خنثی می­کنم امام ترجیح دادند او بنی سعد را از همراهی ناکثین منصرف کند...

اعثم در الفتوح می­نویسد: امیرالمومنین علیه السلام خطاب به طلحه و زبیر نوشت:

پس از یاد خدا و درود، شما می دانید که من برای حکومت در پی مردم نرفته، تا آنان به سوی من آمدند، و من قول بیعت نداده تا آن که آنان برخلاف میلم با من بیعت کردند، و شما دو نفر از کسانی بودید که مرا خواستند و بیعت کردند. سپس فرمود: اگر در آغاز بیعت کنار می رفتید (و بیعت نمی کردید) آسان تر بود که بیعت کنید و سپس به بهانه سرباز زنید.

بلاذری می­گوید: زمانی که سخن طلحه و زبیر که گفته بودند ما با اکراه و با زور شمشیر با او بیعت کردیم به علی رسید، وی فرمود: خداوند آنان را در دورترین نقطه و در سوزان­ترین آتش جهنم سکنی دهد. - . انساب الاشراف 2: 222 -

اعثم می­گوید: امام خطاب به عایشه نوشت: اما بعد: تو با تخطی از امر خداوند عزوجل و رسولش محمد صلی الله علیه و آله، برای طلب چیزی که برای تو واجب نیست خروج کردی و پنداشتی که در میان مسلمانان به اصلاح می­پردازی. بگو زنان را چه به فرماندهی نظامیان و اصلاح میان مردم؟!

ص: 120

تو آن­گونه که پنداشتی طالب خون عثمان شده­ای حال آنکه عثمان از بنی امیه بود و تو از بنی تمیم بن مُرّه. قسم به جانم، آنچه که تو را در معرض بلاء قرار داد و تو را وادار به تعصب کرد گناهی بالاتر از گناه قاتلان عثمان است. به خشم نیامدی مگر آن که تو را به خشم واداشتند و به هیجان نیامدی مگر آن که تو را به هیجان آوردند. پس ای عایشه! از خدا بترس و به خانه­ات بازگرد و حجاب خود را بر سر کن. - . تاریخ الفتوح و زندگینامه اعثم: 174، المختار (28) باب نامه­ها از نهج السعاده: 66 - عایشه گفت: کار از موعظه گذشته است، هر طور که می­خواهی قضاوت کن ما از تو اطاعت نخواهیم کرد.

حبیب بن یساف انصاری سرود:

اباحسن هر کس را که در خواب بود بیدار کردی و چنین نیست که هر که به حق خوانده شود تبعیت کند.

مردانی با تو بیعت کردند اما با شیوه تو مخالفت نمودند و گام در راه گمراهی گذاشتند و تباه کردند.

طلحه در راه ضلالت بود و زبیر همراه او. آنچه را که خدا دفع نکند نتوان دفع نمود.

ادعای آنان مبنی بر قتل عثمان دروغ است آنان خودشان وی را کشتند. خدعه­گر خود خدعه می­کند.

ابن کوّاء و قیس بن عبّاد از امیرالمومنین در باره جنگ با طلحه و زبیر پرسیدند که امام فرمود: آن ­دو در حجاز با من بیعت کردند و در عراق مرا از خلافت خلع نمودند و من به علت بیعت شکنی جنگ با آنان را حلال شمردم.

در تاریخ طبری و بلاذری آمدن طلحه و زبیر به بصره قبل از آمدن حسن بن علی (علیهما السلام) ذکر شده است که وی فرمود: ای خدای منزه! آیا در میان این قوم افراد عاقلی وجود نداشت تا بگوید که به خدا قسم غیر از شما کسی عثمان را نکشته است.

ص: 121

تاریخ طبری: یونس نحوی می­گوید: در باره آنچه که میان علی و طلحه و زبیر روی داده اندیشیدم. اگر آن­دو راست بگویند که علی قاتل عثمان است پس عثمان به هلاکت رسیده است و اگر دروغ بگویند خودشان به هلاکت رسیده­اند. به روایت تاریخ طبری مردی از بنی سعد شعر زیر را سرود: نوامیس خود را در خانه­هایتان محفوظ داشتید اما مادر خود را پیش فرستادید. قسم به جانم این کم انصافی است.

به او امر کردی که در خانه بماند اما وی با سرعت صحراها را در نوردید.

فرزندانش در مقابل او با تیر و نیزه و شمشیر می­جنگیدند

امیرالمومنین، زید بن صوحان و عبدالله بن عباس را فرستاد و ایشان عایشه را موعظه کرده و تهدید نمودند.

در کتاب رامش افزای به نقل از عایشه آمده است: من تحمل شنیدن حجتهای علی را ندارم. ابن عباس گفت: تو تحمل شنیدن حجتهای مخلوق خدا را نداری پس چگونه طاقت شنیدن حجتهای خداوند خالق را خواهی داشت.

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . تفسیر عیاشی 2: آیه 98 سوره انعام و البرهان 1: 544 -

تفسیر عیاشی: سعید بن ابی اصبغ از امام صادق علیه السلام در باره «مستَقَر» و «مستودَع» پرسید که امام در پاسخ فرمود: «مستقر» در رحِم است و «مستودَع» در صلب. انسان ممکن است مستودع الایمان باشد و سپس این ایمان از او گرفته شود. زبیر در نور ایمان گام برمی­داشت تا اینکه رسول خدا رحلت کرد وی شمشیر کشید و گفت جز علی با کسی بیعت نمی­کنیم.

ص: 122

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . تفسیر عیاشی 1: آیه 25 سوره انفال، البرهان 2: 72 و اینگونه ذکر شده: «صیقل روایت کرده که از امام باقر سوال شد...... » -

تفسیر عیاشی: به نقل از اسماعیل بن سری: گفته می­شود که آیه 25 سوره انفال: «وأتّقوا فِتْنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً..» {و از فتنه ای که تنها به ستمکاران شما نمی رسد بترسید..} در باره گروه طلحه و زبیر نازل شده است.

ص: 123

**[ترجمه]

فَقَالَ لَهُ الْمُغِیرَةُ أَوْ خَیْرٌ مِنْ ذَلِکَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ قَالَ عَمَّارٌ وَ مَا هُوَ قَالَ نَدْخُلُ بُیُوتُنَا وَ نُغْلِقُ عَلَیْنَا أَبْوَابَنَا حَتَّی یُضِی ءَ لَنَا الْأَمْرُ فَنَخْرُجُ وَ نَحْنُ مُبْصِرُونَ وَ لَا نَکُونُ کَقَاطِعِ السِّلْسِلَةِ فَرَّ مِنَ الضَّحْلِ فَوَقَعَ فِی الْغَمْرِ (1) فَقَالَ لَهُ عَمَّارٌ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ أَ جَهْلٌ بَعْدَ عِلْمٍ وَ عَمًی بَعْدَ اسْتِبْصَارٍ وَ لَکِنِ اسْمَعْ لِقَوْلِی فَوَ اللَّهِ لَنْ تَرَانِی إِلَّا فِی الرَّعِیلِ الْأَوَّلِ قَالَ فَطَلَعَ عَلَیْهِمَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ مَا یَقُولُ لَکَ الْأَعْوَرُ فَإِنَّهُ وَ اللَّهِ دَائِماً یَلْبِسُ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ یُمَوِّهُ فِیهِ وَ لَنْ یَتَعَلَّقَ مِنَ الدِّینِ إِلَّا بِمَا یُوَافِقُ الدُّنْیَا وَیْحَکَ یَا مُغِیرَةُ إِنَّهَا دَعْوَةٌ تَسُوقُ مَنْ یَدْخُلُ فِیهَا إِلَی الْجَنَّةِ فَقَالَ لَهُ الْمُغِیرَةُ صَدَقْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنْ لَمْ أَکُنْ مَعَکَ فَلَنْ أَکُونَ عَلَیْکَ.

**[ترجمه] - . مجالس مفید: 135 و المختار (78) من نهج السعاده. - مجالس شیخ مفید: ابو سهل بن مالک به نقل از پدرش می­گوید: هنگام عزیمت علی بن ابیطالب علیه السلام از مدینه به سمت بصره من نزد مغیره بن شعبه بودم که عمار بن یاسر رضی الله عنه آمد. عمار به مغیره گفت: ای مغیره آیا می­خواهی به خداوند عزوجل ملحق شوی؟ او گفت: چگونه؟ عمار پاسخ داد: این درخواست را اجابت کن که در این­ صورت هم اجر پیشینیان و سرور آیندگان می­شوی.

ص: 124

مغیره به او گفت: شاید هم بهتر از آن ای ابا یقظان. عمار گفت: آن چیست؟ مغیره گفت: اینکه وارد خانه­های خود شده و در آن را ببندیم تا اینکه آبها از آسیاب بیفتد و با بصیرت خارج شویم و مانند کسی نباشیم که از چاله درآید و در چاه بیفتد.

عمار به او گفت: هیهات هیهات! آیا جهالت پس از آگاهی و کوری پس از بینایی؟ اما به این سخن من گوش بده، به خدا قسم مرا نمی­بینی مگر در میان گروه نخستی که به دستور امیرالمومنین به این جهاد می­شتابند خواهی دید.

گفت: پس امیرالمؤمنین علیه السلام بر ایشان وارد شد و فرمود: ای ابا یقظان این مرد یک چشم به تو چه می گوید؟ به خدا قسم او همواره حق را با باطل در می­آمیزد و با آن می­پوشاند و به بخشهایی از دین که موافق با دنیا باشد متمسک می­شود. وای بر تو ای مغیره! این دعوتی است که هرکس اجابت کند وارد بهشت می­شود. مغیره گفت: ای امیرالمومنین! تو راست می­گویی اگر با تو نباشم بر علیه تو هم نخواهم بود.

**[ترجمه]

رَفَضُوا عَلِیّاً وَ نَقَضُوا بَیْعَتَهُ وَ نَکَثُوا عَهْدَهُ وَ غَدَرُوا بِهِ وَ خَرَجُوا عَلَیْهِ وَ جَمَعُوا النَّاسَ لِقِتَالِهِ مُسْتَخِفِّینَ بِعَقْدِ بَیْعَتِهِ الَّتِی لَزِمَهُمْ فَرْضُ حُکْمِهَا مُسِفِّینَ إِلَی إِثَارَةِ فِتْنَةٍ عَامَّةٍ بَاءُوا بِإِثْمِهَا لَمْ یَرَ إِلَّا مُقَاتَلَتَهُمْ عَلَی مُسَارَعَتِهِمْ إِلَی نَکْثِ بَیْعَتِهِ وَ مُقَاتَلَتَهُمْ عَنِ الْخُرُوجِ عَنْ حُکْمِ اللَّهِ وَ لُزُومِ طَاعَتِهِ وَ کَانَ مِنَ الدَّاخِلِینَ فِی الْبَیْعَةِ أَوَّلًا وَ الْمُلْتَزِمِینَ لَهَا ثُمَّ مِنَ الْمُحَرِّضِینَ ثَانِیاً عَلَی نَکْثِهَا وَ نَقْضِهَا طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ فَأَخْرَجَا عَائِشَةَ وَ جَمَعَا مَنِ اسْتَجَابَ لَهُمَا وَ خَرَجُوا إِلَی الْبَصْرَةِ وَ نَصَبُوا لِعَلِیٍّ علیه السلام حَبَائِلَ الْغَوَائِلِ وَ أَلَّبُوا عَلَیْهِ مُطِیعَهُمْ مِنَ الرَّامِحِ وَ النَّابِلِ مُظْهِرِینَ الْمُطَالَبَةَ بِدَمِ عُثْمَانَ مَعَ عِلْمِهِمْ فِی الْبَاطِنِ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَیْسَ بِالْآمِرِ وَ لَا الْقَاتِلِ وَ مِنَ الْعَجَبِ أَنَّ عَائِشَةَ حَرَّضَتِ النَّاسَ عَلَی قَتْلِ عُثْمَانَ بِالْمَدِینَةِ وَ قَالَتِ اقْتُلُوا نَعْثَلًا قَتَلَ اللَّهُ نَعْثَلًا فَلَقَدْ أَبْلَی سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ وَ هَذِهِ ثِیَابُهُ لَمْ تَبْلَ وَ خَرَجَتْ إِلَی مَکَّةَ وَ قُتِلَ عُثْمَانُ وَ عَادَتْ إِلَی بَعْضِ الطَّرِیقِ فَسَمِعَتْ بِقَتْلِهِ وَ أَنَّهُمْ بَایَعُوا عَلِیّاً فَوَرِمَ أَنْفُهَا وَ عَادَتْ وَ قَالَتْ لَأُطَالِبَنَّ بِدَمِهِ فَقِیلَ لَهَا یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ أَنْتِ أَمَرْتِ بِقَتْلِهِ وَ تَقُولِینَ هَذَا قَالَتْ لَمْ یَقْتُلُوهُ حَیْثُ قُلْتُ وَ تَرَکُوهُ حَتَّی تَابَ وَ عَادَ کَالسَّبِیکَةِ مِنَ الْفِضَّةِ وَ قَتَلُوهُ وَ خَرَجَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ مِنَ الْمَدِینَةِ عَلَی خُفْیَةٍ وَ وَصَلَا إِلَیْهَا بِمَکَّةَ وَ أَخْرَجَاهَا إِلَی الْبَصْرَةِ وَ رَحَلَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنَ الْمَدِینَةِ یَطْلُبُهُمْ فَلَمَّا قَرُبَ مِنَ الْبَصْرَةِ کَتَبَ إِلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ عَلِمْتُمَا أَنِّی لَمْ أُرِدِ النَّاسَ حَتَّی أَرَادُونِی وَ لَمْ أُبَایِعْهُمْ حَتَّی أَکْرَهُونِی وَ أَنْتُمَا مِمَّنْ أَرَادُوا بَیْعَتِی وَ بَایَعُوا وَ لَمْ تُبَایِعَا لِسُلْطَانٍ غَالِبٍ وَ لَا لِعَرَضٍ [غَرَضٍ حَاضِرٍ فَإِنْ کُنْتُمَا بَایَعْتُمَا طَائِعَیْنِ فَتُوبَا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَمَّا أَنْتُمَا عَلَیْهِ وَ إِنْ کُنْتُمَا بَایَعْتُمَا مُکْرَهَیْنِ فَقَدْ جَعَلْتُمَا السَّبِیلَ عَلَیْکُمَا بِإِظْهَارِکُمَا الطَّاعَةَ وَ إِسْرَارِکُمَا الْمَعْصِیَةَ وَ أَنْتَ یَا زُبَیْرُ فَارِسُ قُرَیْشٍ وَ أَنْتَ یَا طَلْحَةُ شَیْخُ الْمُهَاجِرِینَ وَ دَفْعُکُمَا هَذَا الْأَمْرَ قَبْلَ أَنْ تَدْخُلَا فِیهِ کَانَ أَوْسَعَ لَکُمَا مِنْ خُرُوجِکُمَا مِنْهُ بَعْدَ إِقْرَارِکُمَا بِهِ

ص: 126

وَ أَمَّا قَوْلُکُمَا إِنِّی قَتَلْتُ عُثْمَانَ بْنَ عَفَّانَ فَبَیْنِی وَ بَیْنَکُمَا مَنْ تَخَلَّفَ عَنِّی وَ عَنْکُمَا مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ ثُمَّ یُلْزَمُ کُلُّ امْرِئٍ بِقَدْرِ مَا احْتَمَلَ وَ هَؤُلَاءِ بَنُو عُثْمَانَ إِنْ قُتِلَ مَظْلُوماً کَمَا تَقُولَانِ أَوْلِیَاؤُهُ وَ أَنْتُمَا رَجُلَانِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ قَدْ بَایَعْتُمَانِی وَ نَقَضْتُمَا بَیْعَتِی وَ أَخْرَجْتُمَا أُمَّکُمَا مِنْ بَیْتِهَا الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ أَنْ تَقِرَّ فِیهِ وَ اللَّهُ حَسِیبُکُمَا وَ السَّلَامُ وَ کَتَبَ إِلَی عَائِشَةَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکِ خَرَجْتِ مِنْ بَیْتِکِ عَاصِیَةً لِلَّهِ تَعَالَی وَ لِرَسُولِهِ تَطْلُبِینَ أَمْراً کَانَ عَنْکِ مَوْضُوعاً ثُمَّ تَزْعُمِینَ أَنَّکِ تُرِیدِینَ الْإِصْلَاحَ بَیْنَ النَّاسِ فَخَبِّرِینِی مَا لِلنِّسَاءِ وَ قَوْدِ الْعَسَاکِرِ وَ زَعَمْتِ أَنَّکِ طَالِبَةٌ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ عُثْمَانُ رَجُلٌ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ أَنْتِ امْرَأَةٌ مِنْ بَنِی تَیْمِ بْنِ مُرَّةَ وَ لَعَمْرِی إِنَّ الَّذِی عَرَضَکِ لِلْبَلَاءِ وَ حَمَلَکِ عَلَی الْمَعْصِیَةِ لَأَعْظَمُ إِلَیْکِ ذَنْباً مِنْ قَتَلَةِ عُثْمَانَ وَ مَا غَضِبْتِ حَتَّی أَغْضَبْتِ وَ لَا هِجْتِ حَتَّی هَیَّجْتِ فَاتَّقِی اللَّهَ یَا عَائِشَةُ وَ ارْجِعِی إِلَی مَنْزِلِکِ وَ أَسْبِلِی عَلَیْکِ سِتْرَکِ وَ السَّلَامُ فَجَاءَ الْجَوَابُ إِلَیْهِ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ جَلَّ الْأَمْرُ عَنِ الْعِتَابِ وَ لَنْ نَدْخُلَ فِی طَاعَتِکَ أَبَداً فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ وَ السَّلَامُ.

**[ترجمه] - . کشف الغمه 1: 238 - کشف الغمة: از جنگهای امام علی علیه السلام جنگ جمل است. پیمان شکنان در مقابل امام صف آرایی کردند

ص: 125

و بیعت خود را با او نقض نمودند و عهد شکستند و ناجوانمردی به خرج دادند و بر او خروج کردند، و مردم را با خود متفق کرده و بیعت با وی را بی ارزش دانستند، و دل بر فتنه انگیزی و محاربه امیر المؤمنین علیه السلام نهادند لذا بعلت خروج آنان از حکم الهی امیر المؤمنین چاره را در جنگ با آنان دید.

طلحه و زبیر نخستین کسانی بودند که با امام بیعت کردند و سپس دیگران به شکستن و نقض آن تشویق نمودند. آن­دو عایشه را شوراندند و طرفداران خود را جمع نموده و بجانب بصره براه افتادند. دام های فتنه را برای امام گشودند و لشکری را جمع آورده با اسباب جنگ به بهانه خونخواهی عثمان در صدد جنگ با امیر المؤمنین بر آمدند در حالی که می­دانستند امام علیه السلام نه قاتل عثمان بود و نه دستور قتل وی را داده بود.

و عجیب­ آنکه عایشه پیش از این در مدینه مردم را به کشتن عثمان تحریک و ترغیب می­نمود و می گفت: این پیر خرفت را بکشید خدا او را بکشد که او سنت رسول را به فراموشی سپرده در حالی که هنوز جامه او کهنه نشده است. پیش از آنکه عثمان کشته شود او از مدینه به قصد مکه خارج شد و پس از کشته شدن او قصد بازگشت به مدینه را کرد اما در راه شنید عثمان کشته شده است و مردم با امیر المؤمنین علیه السلام بیعت کرده اند از این رو بسیار خشمگین شد، به سوی مکه بازگشت و گفت: خونخواه عثمان خواهم بود. به او گفته شد: ای ام المؤمنین تو دستور قتل او را می­دادی و حال این­گونه سخن می­گویی! گفت او را در آن­ وقت که من می­گفتم نکشتند تا اینکه توبه کرد و همانند نقره مذاب مجدداً به اصل خود بازگشت و سپس او را کشتند.

طلحه و زبیر به طور پنهانی از مدینه خارج شدند و در مکه به عایشه ملحق شدند و او را با خود به بصره بردند.

امیر المؤمنین علیه السلام به قصد رویارویی با آنان از مدینه حرکت کرد. وقتی به نزدیکی بصره رسید نامه­ای به طلحه و زبیر با مضمون زیر نوشت:

پس از یاد خدا و درود شما می دانید گر چه پنهان می دارید که من برای حکومت در پی مردم نرفته، تا آنان به سوی من آمدند، و من با آنان بیعت نکرده تا آن که آنان مرا مجبور به بیعت کردند، و شما دو نفر از کسانی بودید که مرا خواستند و بیعت کردند. شما دو نفر با من نه از روی ترس قدرتی مسلّط بود، و نه به خاطر متاعی که پیشکش شما کرده باشم. اگر شما دو نفر از روی میل و انتخاب بیعت کردید تا دیر نشده (از راهی که در پیش گرفته اید) باز گردید، و در پیشگاه خدا توبه کنید. و اگر در با اکراه بیعت کردید، به اظهار طاعت و پنهان داشتن گناه پیمان شکنی راه بازخواست از خودتان را به روی من گشودید.

و تو ای زبیر شهسوار قریش و تو ای طلحه ریش سفید مهاجرین و اگر در آغاز بیعت کنار می رفتید (و بیعت نمی کردید) آسان تر بود که بیعت کنید و سپس به بهانه سرباز زنید.

ص: 126

اما در مورد اینکه می­گویید من قاتل عثمان هستم، پس بیایید بین من و شما از اهل مدینه کسانی که از من و شما کناره گرفته اند قضاوت کنند، سپس هر کدام به اندازه جرمی که در آن حادثه داشته، مسؤولیّت آن را پذیرا باشد. عثمان فرزندانی دارد اگر او مظلومانه کشته شده است آن­طور که شما می­گویید آنان اولیاء دم او هستند. شما دو نفر از مهاجرین که با من بیعت کردید و پیمان شکستید و مادر خود را از خانه­اش که خداوند به ماندن در آن امر کرده بود خارج کردید و خداوند برای شما کافی است. و السلام.

امام علیه السلام خطاب به عایشه نوشت: اما بعد: تو با تخطی از امر خداوند عزوجل و رسولش محمد صلی الله علیه و آله برای طلب چیزی که برای تو واجب نیست خروج کردی و پنداشتی که در میان مسلمانان به اصلاح می­پردازی. بگو زنان را چه به فرماندهی نظامیان. تو آن­گونه که پنداشتی طالب خون عثمان شده­ای حال آنکه عثمان از بنی امیه بود و تو زنی از بنی تمیم بن مُرّه هستی. قسم به جانم گناه تو که متعصبانه راهی سرزمینهای مختلف شده­ای بالاتر از گناه قاتلان عثمان است. به خشم نیامدی مگر آن که تو را به خشم واداشتند و به هیجان نیامدی مگر آن که تو را به هیجان آوردند. ای عایشه از خدا بترس و به خانه­ات بازگرد و حجاب خود را بر سر کن. عایشه جواب داد: کار از سرزنش گذشته است ما از تو اطاعت نخواهیم کرد هر طور که می­خواهی قضاوت کن والسلام.

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . تفسیر فرات بن ابراهیم: 45 - تفسیر فرات: ابوالطفیل گفت: از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علی السلام شنیدم که می گفت: صحابه پیامبر که سخنان آن حضرت را حفظ کرده بودند و عایشه بنت ابوبکر می­دانند که پیامبر اصحاب جمل و اصحاب خوارج را لعن کرده است. «وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاط»{و در بهشت درنمی آیند مگر آنکه شتر در سوراخ سوزن داخل شود.}

ص: 127

**[ترجمه]

فَلَمَّا أَتَی خِدَاشٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ صَنَعَ مَا أَمَرَاهُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ یُنَاجِی نَفْسَهُ ضَحِکَ وَ قَالَ هَاهُنَا یَا أَبَا عَبْدِ قَیْسٍ وَ أَشَارَ لَهُ إِلَی مَجْلِسٍ قَرِیبٍ مِنْهُ فَقَالَ مَا أَوْسَعَ الْمَکَانَ أُرِیدُ أَنْ أُؤَدِّیَ إِلَیْکَ رِسَالَةً قَالَ بَلْ تَطْعَمُ وَ تَشْرَبُ وَ تُخَلِّی ثِیَابَکَ وَ تَدَّهِنُ ثُمَّ تُؤَدِّی رِسَالَتَکَ قُمْ یَا قَنْبَرُ فَأَنْزِلْهُ قَالَ مَا بِی إِلَی شَیْ ءٍ مِمَّا ذَکَرْتَ حَاجَةٌ قَالَ فَأَخْلُو بِکَ قَالَ کُلُّ سِرٍّ لِی عَلَانِیَةٌ قَالَ فَأَنْشُدُکَ اللَّهَ الَّذِی هُوَ أَقْرَبُ إِلَیْکَ مِنْ نَفْسِکَ الْحَائِلُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ قَلْبِکَ الَّذِی یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ أَ تَقَدَّمَ لَکَ الزُّبَیْرُ بِمَا عَرَضْتُ عَلَیْکَ قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ لَوْ کَتَمْتَ بَعْدَ مَا سَأَلْتُکَ مَا ارْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ فَأَنْشُدُکَ اللَّهَ هَلْ عَلَّمَکَ کَلَاماً تَقُولُهُ إِذَا أَتَیْتَنِی قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام آیَةَ السُّخْرَةِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَاقْرَأْهَا فَقَرَأَهَا وَ جَعَلَ عَلِیٌّ علیه السلام یُکَرِّرُهَا عَلَیْهِ وَ یُرَدِّدُهَا وَ یَفْتَحُ عَلَیْهِ إِذَا أَخْطَأَ حَتَّی إِذَا قَرَأَهَا سَبْعِینَ مَرَّةً قَالَ الرَّجُلُ مَا یَرَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمْرَهُ بِتَرَدُّدِهَا سَبْعِینَ مَرَّةً قَالَ لَهُ أَ تَجِدُ قَلْبَکَ اطْمَأَنَّ قَالَ إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ قَالَ فَمَا قَالا لَکَ فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ قُلْ لَهُمَا کَفَی بِمَنْطِقِکُمَا حُجَّةً عَلَیْکُمَا وَ لَکِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* زَعَمْتُمَا أَنَّکُمَا أَخَوَایَ فِی الدِّینِ وَ ابْنَا عَمِّی فِی النَّسَبِ أَمَّا النَّسَبُ فَلَا أُنْکِرُهُ وَ إِنْ کَانَ النَّسَبُ مَقْطُوعاً إِلَّا مَا وَصَلَهُ اللَّهُ بِالْإِسْلَامِ وَ أَمَّا قَوْلُکُمَا إِنَّکُمَا أَخَوَایَ فَإِنْ کُنْتُمَا صَادِقَیْنِ فَقَدْ فَارَقْتُمَا کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَصَیْتُمَا أَمْرَهُ بِأَفْعَالِکُمَا فِی أَخِیکُمَا فِی الدِّینِ وَ إِلَّا فَقَدْ کَذَبْتُمَا وَ افْتَرَیْتُمَا بِادِّعَائِکُمَا أَنَّکُمَا أَخَوَایَ فِی الدِّینِ وَ أَمَّا مُفَارَقَتُکُمَا النَّاسَ مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ مُحَمَّداً فَإِنْ کُنْتُمَا فَارَقْتُمَاهُمْ بِحَقٍّ فَقَدْ نَقَضْتُمَا ذَلِکَ الْحَقَّ بِفِرَاقِکُمَا إِیَّایَ أَخِیراً وَ إِنْ فَارَقْتُمَاهُمْ بِبَاطِلٍ فَقَدْ وَقَعَ إِثْمُ ذَلِکَ الْبَاطِلِ عَلَیْکُمَا مَعَ الْحَدَثِ الَّذِی أَحْدَثْتُمَا مَعَ أَنَّ صَفْقَتَکُمَا بِمُفَارَقَتِکُمَا النَّاسَ لَمْ یَکُنْ إِلَّا لِطَمَعِ الدُّنْیَا زَعَمْتُمَا وَ ذَلِکَ قَوْلُکُمَا قَطَعْتَ رَجَاءَنَا لَا تَعِیبَانِ بِحَمْدِ اللَّهِ عَلَیَّ مِنْ دِینِی شَیْئاً

ص: 129

وَ أَمَّا الَّذِی صَرَفَنِی عَنْ صِلَتِکُمَا فَالَّذِی صَرَفَکُمَا عَنِ الْحَقِّ وَ حَمَلَکُمَا عَلَی خَلْعِهِ مِنْ رِقَابِکُمَا کَمَا یَخْلَعُ الْحَرُونُ لِجَامَهُ وَ هُوَ اللَّهُ رَبِّی لَا أُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً فَلَا تَقُولَا هُوَ أَقَلُّ نَفْعاً وَ أَضْعَفُ دَفْعاً فَتَسْتَحِقَّا اسْمَ الشِّرْکِ مَعَ النِّفَاقِ وَ أَمَّا قَوْلُکُمَا إِنِّی أَشْجَعُ فُرْسَانِ الْعَرَبِ وَ هَرَبُکُمَا مِنْ لَعْنِی وَ دُعَائِی فَإِنَّ لِکُلِّ مَوْقِفٍ عَمَلًا إِذَا اخْتَلَفَتِ الْأَسِنَّةُ وَ مَاجَتْ لُبُودُ الْخَیْلِ وَ مَلَأَ سَحْرَاکُمَا أَجْوَافَکُمَا فَثَمَّ یَکْفِینِیَ اللَّهُ بِکَمَالِ الْقَلْبِ وَ أَمَّا إِذَا أَبَیْتُمَا بِأَنِّی أَدْعُو اللَّهَ فَلَا تَجْزَعَا مِنْ أَنْ یَدْعُوَ عَلَیْکُمَا رَجُلٌ سَاحِرٌ مِنْ قَوْمٍ سَحَرَةٍ زَعَمْتُمَا ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَقْعِصِ الزُّبَیْرَ شَرَّ قِتْلَةٍ وَ اسْفِکْ دَمَهُ عَلَی ضَلَالَةٍ وَ عَرِّفْ طَلْحَةَ الْمَذَلَّةَ وَ ادَّخِرْ لَهُمَا فِی الْآخِرَةِ شَرّاً مِنْ ذَلِکَ إِنْ کَانَا ظَلَمَانِی وَ افْتَرَیَا عَلَیَّ وَ کَتَمَا شَهَادَتَهُمَا وَ عَصَیَانِی وَ عَصَیَا رَسُولَکَ فِیَّ قُلْ آمِینَ قَالَ خِدَاشٌ آمِینَ ثُمَّ قَالَ خِدَاشٌ لِنَفْسِهِ وَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ لِحْیَةً قَطُّ أَبْیَنَ خَطَأً مِنْکَ حَامِلَ حُجَّةٍ یَنْقُضُ بَعْضُهَا بَعْضاً لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهَا سَمَاکاً أَنَا أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِنْهُمَا ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام ارْجِعْ إِلَیْهِمَا وَ أَعْلِمْهُمَا مَا قُلْتُ قَالَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی تَسْأَلَ اللَّهَ أَنْ یَرُدَّنِی إِلَیْکَ عَاجِلًا وَ أَنْ یُوَفِّقَنِی لِرِضَاهُ فِیکَ فَفَعَلَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنِ انْصَرَفَ وَ قُتِلَ مَعَهُ یَوْمَ الْجَمَلِ رَحِمَهُ اللَّهُ.

**[ترجمه] - . اصول کافی 1: 343 - اصول کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: طلحه و زبیر مردی از طایفه عبد القیس را که خداش نام داشت خدمت امیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه فرستادند و به او گفتند: ما ترا به سوی مردی می­فرستیم که خود او و خاندانش را از دیر زمان به جادوگری و غیب گوئی می­شناسیم و در میان اطرافیان ما، تو از خود ما هم بیشتر مورد اعتمادی که از آن (سحر) اجتناب کنی و با او مخاصمه کنی تا حقیقت امر بر تو معلوم گردد [تا حق را باو بفهمانی] و بدان که ادعای او از همه مردم بیشتر است، مبادا ادعای او بتو شکستی وارد کند. و از جمله راههایی که مردم را با آن فریب می­دهد، آوردن خوردنی و نوشیدنی و عسل و روغن و خلوت کردن با مردم است، پس طعامش را نخور و شرابش را میاشام و به عسل و روغنش دست نزن و با او در خلوت منشین، از همه اینها برحذر باش و به یاری خدا حرکت کن و چون چشمت باو افتاد آیه سخره آیه54 سوره اعراف را بخوان و از نیرنگ او و نیرنگ شیطان بخدا پناه بر، و چون حضورش نشستی، تمام نگاهت را باو متوجه مکن و با او انس مگیر. آنگاه به او بگو: دو برادر دینی و دو پسر عموی نسبیت ترا سوگند می­دهند که قطع رحم نکنی و به تو می­گویند: مگر تو نمی­دانی که ما از روزی که خدا محمد صلّی اللَّه علیه و آله را قبض روح کرد، به خاطر تو مردم را رها کردیم و با خویشاوندان خود مخالفت نمودیم اکنون که تو به کمترین مقامی رسیدی، احترام ما را تباه کردی و امید ما را بریدی، و سپس دیدی با تو چه کردیم و چه نیروئی داریم در دوری از تو و پناه به بلاد وسیع در برابر تو. کسی که تو را از ما و پیوند با ما منصرف می کند سودش برای تو از ما کمتر و دفاعش از تو نسبت به دفاع ما سست تر است. صبح روشن برای صاحب دو چشم بینا آشکار شده است (مطلب مانند آفتاب روشن است) به ما خبر رسیده که تو هتک احترام ما کرده و ما را نفرین کرده ای، چه چیز تو را بر این امر واداشت؟ ما تو را شجاع­ترین پهلوانان عرب میدانستیم (و نفرین کار مردم ترسو است) تو نفرین بر ما را کیش و عادت خود قرار داده ­ای و گمان می­کنی این کار ما را در برابر تو شکست می­دهد؟

ص: 128

چون خداش نزد امیر المؤمنین علیه السلام آمد، آنچه دستورش داده بودند به کار بست، چون علی علیه السلام او را دید که با خود سخنی آهسته می­گوید، (آیه سخره را میخواند) او را خنده گرفت و فرمود: بیا اینجا ای برادر عبد قیس! و اشاره به مکانی نزدیک خود کرد. خداش گفت: جا وسیع است (همین جا می­نشینم) می­خواهم پیغامی به شما برسانم. علی علیه السلام فرمود: چیزی بخورید و بیاشامید و لباسها را درآورید و روغنی بمالید، سپس پیغام خود را برسانید، قنبر! برخیز و او را منزل بده. خداش گفت: مرا به آنچه گفتی نیازی نیست.

علی علیه السلام فرمود: می­خواهی با تو در خلوت رویم؟ (تا اگر سخنی محرمانه داری خجالت نکشی). خداش گفت: هر رازی نزد من آشکار است (سخن محرمانه ای ندارم). علی علیه السلام فرمود: تو را سوگند می­دهم به آن خدایی که از خودت به تو نزدیک­تر است و میان تو و دلت حائل می شود، همان خدایی که خیانت چشمها و راز سینه ها را می­داند: آیا زبیر آنچه را من به تو پیشنهاد کردم (از خوردن و آشامیدن و روغن مالیدن و خلوت) به تو سفارش نکرد؟ خداش گفت: بار خدایا، آری، چنین است.

علی علیه السلام فرمود: اگر بعد از آنچه از تو پرسیدم کتمان می­کردی چشم بر هم نمی­گذاشتی (هلاک می­شدی) تو را به خدا سوگند می­دهم آیا او به تو سخنی آموخت که چون نزد من آمدی آن را بخوانی؟ خداش گفت: به خدا، آری. علی علیه السلام فرمود: آیه سخره بود؟ خداش آری.

علی علیه السلام فرمود: آن را بخوان سپس او خواند و امام تکرار و تقریرش می­کرد و هر جا غلط می­خواند، آن را اصلاح می­کرد تا هفتاد بار آن را خواند. خداش (با خود) گفت: شگفتا: چرا امیر المؤمنین دستور می­دهد این آیه هفتاد بار تکرار شود؟ علی علیه السلام فرمود: احساس می­کنی که دلت مطمئن شد؟.

خداش گفت: آری به خدایی که جانم به دست اوست. علی علیه السلام فرمود: آن دو نفر به تو چه گفتند؟. خداش گزارش خبر را نقل کرد. علی علیه السلام فرمود: به آنها بگو: سخن خود شما برای استدلال علیه شما کافیست، ولی خدا گروه ستمکاران را هدایت نمی­کند. شما گمان می­کنید که برادر دینی و پسر عموی نسبی من هستید، نسب را منکر نیستم، گر چه هر نسبی بریده شد جز آنچه را اسلام پیوند داد. و اما اینکه گفتید: برادر دینی من هستید، اگر راست می­گویید، شما با کارهایی که نسبت به برادر دینی خود کردید، با کتاب خدای عز و جل مخالفت نموده و نافرمانیش کردید و اگر راستگو نیستید، با ادعای برادر دینی من بودن افترایی بسته و دروغی گفته اید.

و اما مخالفت شما با مردم از روزی که خدا محمد صلّی اللَّه علیه و آله را قبض روح نمود، اگر از روی حق با مردم مخالفت کردید (و با من بیعت نمودید)، پس با مخالفت با من آن حق را شکستید و باطل کردید و اگر از روی باطل با مردم مخالفت کردید، گناه آن باطل با گناه کار تازه ای که کردید (و با من هم مخالفت ورزیدید) بگردن شماست، علاوه بر اینکه بیعت شما با من در مخالفت با مردم [اینکه خود را مخالف مردم وصف کردید] جز برای طمع دنیا نبوده است، و دلیل آن این قول شماست که: «من امیدتان را قطع کردم»، خدا را شکر که عیب دینی بر من نگرفتید.

ص: 129

و اما آنچه مرا از پیوند با شما بازداشت همان است که شما را از حق برگردانید و وادار کرد که طوق بیعت را از گردن خود بیافکنید چنان که چار پای سرکش افسار خود را پاره می کند و او همان خداست پروردگار من که چیزی را با او شریک نسازم، لذا شما نگویید این امر سودش کمتر و دفاعش سست تر است که سزاوار نام شرک و نفاق می­گردید.

و اما اینکه گفتید: من شجاع­ترین پهلوانان عربم و شما از لعنت و نفرینم گریزانید، بدانید که هر مقامی مناسب کاری است، آنگاه که نیزه ها از هر سو به جنبش آید و یالهای اسبان پریشان شود، و ششهای شما (از ترس) در درونتان باد کند، آنجاست که خدا مرا با دلی قوی کارگزاری کند، و اما اگر همین را ناخوش دارید که من شما را نفرین کرده ام، نباید بی­تابی کنید از اینکه به عقیده شما مردی جادوگر و از طایفه جادوگران بر شما نفرین کند.

بار خدایا، اگر طلحه و زبیر به من ستم کرده اند و افترا بسته اند و شهادت خود را کتمان کردند و نسبت به من از تو و پیغمبرت نافرمانی کردند، زبیر را به بدترین وضعی بکش و خونش را در گمراهیش بریز و طلحه را خوار گردان و در آخرت بدتر از این را برای آنها ذخیره کن، بگو آمین. خداش گفت: آمین. سپس خداش با خود می­گفت: به خدا من هرگز صاحب ریشی ندیدم که خطایش از تو (خودش) روشن­تر باشد، حامل پیام و دلیلی باشد که بعضی بعض دیگرش را نقض کند و خدا جای درستی برای آن نگذاشته باشد، من بسوی خدا می گرایم و از آن دو نفر بیزارم.

علی علیه السلام فرمود: نزد آنها باز گرد و گفتار مرا به آنها برسان، خداش گفت: نه به خدا سوگند، نخواهم رفت، مگر اینکه از خدا بخواهی که مرا هر چه زودتر به سوی شما برگرداند و مرا به رضایت خود نسبت به شما موفق دارد، آن حضرت دعا کرد. دیری نگذشت که خداش برگشت و در جنگ جمل در رکاب آن حضرت کشته شد، خدایش رحمت کند.

**[ترجمه]

یری محاسن أخلاقه و آدابه فیمیل إلی الحق و ابنی عمک إنما قالا ذلک لکونهما من قریش یناشدانک القطیعة أی یقسمان علیک أن لا تقطع الرحم فلما نلت أدنی منال أی أصبت أدنی مقدرة و جاه أ تتخذ اللعن لنا دینا غرضهما أن اللعن دأب العاجزین و کنا نظن أنک أشجع الفرسان و تخلی ثیابک أی من القمل و الأدناس و فی بعض النسخ و تحل و لعله أظهر الحائل بینک و بین قلبک أی یعلم من قلبک ما تغفل عنه أو هو أملک لقلبک منک و خائنة الأعین نظرها إلی ما لا ینبغی و مسارقة النظر و تحریک الجفون للغمز و نحوه ما ارتد إلیک طرفک کنایة عن الموت قال الرجل أی فی نفسه متعجبا من أمره بتکریره الآیة و کان ذلک لرفع سحرهما و شبههما عن قلبه و تنویر قلبه بالإیمان مع الحدث الذی أحدثتما أی من إبراز زوجة النبی صلی الله علیه و آله من بیتها و إحداث الفتنة بین المسلمین.

أو المعنی أنکم تعلمون أنی علی الحق و أن ما أردتم بی باطل فلزمکم الإثم من جهتین متناقضتین.

أو المراد نصرتهما له مع علمهما بکونه علی الباطل و لعل الأول أظهر زعمتما أی أنکما تصیبانها.

و قال الجوهری فرس حرون لا ینقاد و إذا اشتد به الجری وقف.

و هُوَ اللَّهُ رَبِّی أی الذی صرفنی عن صلتکما هو الله تعالی فلا تقولا هو أقل نفعا و أضعف دفعا فتکفرا.

أو صارفهما عن الحق أیضا هو الله مجازا لسلب توفیقه عنهما.

أو المراد أن صارفی عن الصلة هو سوء عقیدتکم و سریرتکم الذی حملکم علی نقض البیعة و الصارف عن الصلة حقیقة هو الله تعالی لأنه نهی عن صلة الکافرین.

و قیل الضمیر للشأن و لا یخفی ما فیه و هربکما فی بعض النسخ و هزؤکما و هو أظهر و اللبود جمع اللبد و هو الشعر المتراکم بین کتفی الفرس.

ص: 131

و السحر بالضم و التحریک الرئة و یقال للجبان قد انتفخ سَحْرُهُ ذکره الجوهری و قال ضربه فأقعصه أی قتله مکانه ما رأیت لحیة أی ذا لحیة أو المراد بقوله منک من لحیتک.

**[ترجمه]خداش با خاء مکسور و دال مخفف. «من انفسنا»: برای توضیح «مَن» آمده است یعنی از کسانی که در گروه ما هستند. در برخی نسخه­ها «فی أنفسنا» آمده است که صحیح­تر به نظر می­رسد. سخن آن حضرت: «من أن تمتنع» متعلق است به «أوثق». «مِن»: تعلیله است. «من أن تحاجه»: معطوف است به «أن تمتنع»، «حتی تفقّه: یا تتفقه با حذف یکی از حروف تاء و متضمن معنی اطلاع و آگاهی است و صحیح­تر «تقفه» از «وقفته» است به معنی «از آن اطلاع یافتی». «أن یخالی الرجل»: خلوت کند با او. «فلا تمکنه من بصرک»: یعنی به او زیاد نگاه مکن. به این دلیل وی را از نگاه به امام منع کردند

ص: 130

که مبادا حسن اخلاق و آداب امام در او تاثیر بگذارد و به حق بگراید. «دو پسر عمویت»: به این دلیل از این لفظ استفاده کرده­اند که هر دو از قریش هستند. «یناشدانک القطیعة»: یعنی تو را قسم می­دهند که قطع ارحام نکنی. «فلما نلت أدنی منال»: یعنی به محض اینکه به کمترین اختیارات حکومتی دست یافتی. «أتتخذ اللعن لنا دیناً»: منظور آن­دو­ این است که لعن و نفرین شیوه افراد عاجز و ناتوان است در حالیکه ما تو را شجاع­ترین پهلوان می­دانستیم. «تخلی ثیابک: لباست را خالی کنی»: منظور از شپش و آلودگی و در برخی نسخه­ها «و تحل» آمده به صحیح­تر بنظر می­رسد. «الحائل بینک و بین قلبک: میان تو و دلت قرار دارد»: یعنی آنچه که در قلب توست و تو از آن غافل هستی را می­داند، یا او از تو سلطه بیشتری بر قلبت دارد. «خائنة الأعین: نگاه به آنچه که روا نیست مثل نگاه دزدانه و چرخاندن چشمان برای چشمک زدن و امثال آن. «ما إرتد ألیک طرفک»: کنایه از مرگ است. «قال الرجل فی نفسه»: یعنی با تعجب و به علت دستور امام به وی برای تکرار آیه. علت آن بر طرف نمودن سحر آن­دو و مانند آن از قلب خداش و روشن ساختن دل او به نور ایمان. «مع الحدث الذی أحدثتما: با توجه به اقدامی که انجام داده­اید»: یعنی خارج ساختن همسر پیامبر از خانه­اش و فتنه انگیزی در میان مسلمانان .

و یا معنی این است که: شما می­دانید که من حق هستم و آنچه شما برآنید در باره من انجام دهید باطل است، پس از دو جهت متناقض، گناهکار بودن شما لازم می­آید.

یا منظور یاری آن حضرت توسط آن­دو برای رسیدن به خلافت باشد علی­رغم اطلاع آن­دو از باطل بودن وی، و شاید اولی صحیح­تر است. «زعمتما: شما دو نفر پنداشتید..»: یعنی شما دو نفر به خلافت برسید. جوهری می­گوید: «فرس حرون»: اسبی که فرمان نمی­برد و اگر زیاد دوانده شود می­ایستد.

و « هو الله ربّی»: یعنی آن کسی که مرا از خویشاوندی شما بر حذر و بازداشت خداوند تعالی است پس نگویید این کار کمترین سود را داشته و نتوانسته آن­گونه که باید دفع بدی کند چون به کفر گرفتار خواهید شد. یا برگرداننده آن­دو از حق نیز خداست و این مجاز است از اینکه خداوند توفیق خود را از آنان سلب نموده است.

یا آنچه مرا از خویشاوندی شما بازداشت سوء تفکر و عقیده شماست که سبب شده نقض بیعت کنید و در حقیقت خداوند از این صله مرا بازداشت چون وی امر به قطع رحم با کافران کرده است.

و گفته شده است که ضمیر، ضمیر شأن است و اشکال آن مخفی نیست. «هربکما: فرار شما»: در برخی نسخه­ها «هزؤکما» آمده است که صحیح­تر است. «اللبود»: جمع «لبد» است به معنی موهای متراکم میان دو کتف اسب.

ص: 131

«السحر»: با ضمه و متحرک یعنی ریه و برای فرد ترسو استفاده می­شود و گفته می شود «ریه­های او باد کرده است». این قول جوهری است. «ضربه فأقعصه»: او را در جا کشت. «ما رایت لحیة»: یعنی دارای ریش و یا منظور از «منک» از ریش تو، باشد.

**[ترجمه]

الدلف المشی الروید یقال دلف الشی ء إذا مشی و قارب الخطو و دلفت الکتیبة فی الحرب إذا تقدمت.

و قال الفیروزآبادی فی القاموس اندلف علی انصب و تدلف إلیه تمشی و دنا انتهی.

و المراد هنا الرکض و التقدم و الظلیم ذکر النعامة و الضمیر فی طلبها راجع إلی الراحلة.

و قال الجوهری یقال فعل کذا بعد لأی أی بعد شدة و إبطاء و لآی لأیا أی أبطأ.

و قال فی النهایة فی حدیث أم أیمن فبلأی ما استغفر لهم أی بعد مشقة و جهد و إبطاء انتهی.

و ما زائدة للإبهام و المبالغة أی فلحقت راحلة بعض الأصحاب راحلته علیه السلام بعد إبطاء مع إبطاء و شدة فلأیا إما حال أو مفعول مطلق من غیر اللفظ و یمکن أن یقرأ لحقت علی بناء المفعول وصل امرؤ أمر فی صورة الخبر و النکرة للعموم کقولهم أنجز حر ما وعد و ذات یده أی ما فی یده من الأموال و قال حَل بالحاء المهملة و تخفیف اللام و هو زجر للناقة کما ذکره الجوهری و فی بعض النسخ بالخاء المعجمة و تشدید اللام فکان الرجل کان آخذا بزمام الناقة أو بغرزها فلما فرغ أمیر المؤمنین من وعظهم قال للرجل خَلِّ سبیل الناقة.

**[ترجمه]ربذه نام روستایی در نزدیکی مدینه است. «محارب»: نام قبیله می­باشد. «الحمالة» با فتحه بمعنی آنچه که انسان از شخص دیگری آن را بر عهده می گیرد اعم از دیه و غرامت و.... «النکد»: شدت و سختی. عبارت «نص راحلته» دلالت بر آخرین قدرت و توانایی مرکب بر سیر و راه­پیمایی دارد. این قول جوهری است.

ص: 132

گفت: «الدلف»: راه رفتن آهسته. گفته می­شود: «دلف الشیء» زمانی که با گامهای کوچک راه برود. «دلفت الکتیبة»: گردان در جنگ پیش رفت. فیروزآبادی در القاموس می­گوید: اندلف علیّ: ریخت. تدلف الیه: راه رفت و نزدیک شد.پایان.

منظور در اینجا دویدن و پیش رفتن است. «الظلیم»: شتر مرغ نر. ضمیر در «طلبها» به الراحلة بر می­گردد. جوهری می­گوید: گفته می­شود «فعل کذا بعد لأی»: یعنی پس از شدت و کندی فلان کار را انجام داد. «لآی لأیا» یعنی کُندی کرد .

در النهایه در حدیثی که ام ایمن نقل کرده آمده است: «فبلأی ما استغفر لهم»: یعنی پس از مشقت و تلاش و کندی. پایان.

«ما» زائده و برای ابهام و مبالغه است یعنی کاروان برخی از یاران با کندی و سختی به کاروان حضرت ملحق شد. «لأیا»: یا حال است و یا مفعول مطلق از غیر لفظ عامل و ممکن است به صورت مجهول «لُحقت» خوانده شود. «وصل امرؤ»: امر است در هیئت خبر و نکره برای عموم می­باشد مانند اینکه گفتند: «انجز حرّ ما وعد: آنچه وعده داد عمل کرد». «ذات یده»: یعنی اموالی که در دستان اوست. و فرمود: «حل»: با حاء مهمله و تخفیف لام به گفته جوهری به معنای صدای راندن شتر. در برخی از نسخه­ها با خاء و تشدید لام آمده که به معنی اینست که مرد افسار شتر یا رکاب آن را گرفته باشد. وقتی که امام علیه السلام از موعظه آنان فارغ شد به مرد فرمود: راه شتر را باز کن.

**[ترجمه]

أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ آدَمَ لَمْ یَلِدْ عَبْداً وَ لَا أَمَةً وَ إِنَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ أَحْرَارٌ وَ لَکِنَّ اللَّهَ خَوَّلَ بَعْضَکُمْ بَعْضاً فَمَنْ کَانَ لَهُ بَلَاءٌ فَصَبَرَ فِی الْخَیْرِ فَلَا یَمُنَّ بِهِ عَلَی اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ أَلَا وَ قَدْ حَضَرَ شَیْ ءٌ وَ نَحْنُ مُسَوُّونَ فِیهِ بَیْنَ الْأَسْوَدِ وَ الْأَحْمَرِ فَقَالَ مَرْوَانُ لِطَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ مَا أَرَادَ بِهَذَا غَیْرَکُمَا قَالَ فَأَعْطَی کُلَّ وَاحِدٍ ثَلَاثَةَ دَنَانِیرَ وَ أَعْطَی رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ ثَلَاثَةَ دَنَانِیرَ وَ جَاءَ بَعْدَهُ غُلَامٌ أَسْوَدُ فَأَعْطَاهُ ثَلَاثَةَ دَنَانِیرَ فَقَالَ الْأَنْصَارِیُّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا غُلَامٌ أَعْتَقْتُهُ بِالْأَمْسِ تَجْعَلُنِی وَ إِیَّاهُ سَوَاءً فَقَالَ إِنِّی نَظَرْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ فَلَمْ أَجِدْ لِوُلْدِ إِسْمَاعِیلَ عَلَی وُلْدِ إِسْحَاقَ فَضْلًا.

**[ترجمه] - . روضه کافی 2: 69 - اصول کافی: امیرالمومنین علیه السلام در خطبه­ای پس از حمد و ثنای خداوند فرمود:

ص: 133

ای مردم انسان، بنده یا کنیز آفریده نشده است همه مردم آزاد هستند اما خداوند به برخی در مقایسه با برخی دیگر عنایت فرموده است. هرکس که در معرض بلا و امتحانی قرار گرفت و به خیر شکیبایی ورزید نباید منتی بر خداوند عز و جل گذارد. آگاه باشید حادثه­ای پیش آمده و ما در آن بین سیاه و قرمز برابریم.

مروان به طلحه و زبیر گفت: منظور او از این سخن کسی غیر از شما دو نفر نیست. گفت به هر کسی سه دینار داد، به مردی از انصار سه دینار داد پس از وی به غلام سیاه او نیز سه دینار داد. آن فرد انصاری گفت: ای امیرالمومنین این غلامی است که دیروز وی را آزاد کردم آیا من و او را یکسان در نظر گرفته­ای؟ فرمود: من در قرآن نظری کردم و در آن چیزی مبنی بر برتری فرزندان اسماعیل نسبت به فرزندان اسحاق مشاهده نکردم .

**[ترجمه]

مَالِکٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی وَائِلٍ قَالَ: دَخَلَ أَبُو وَائِلٍ وَ ابْنُ مَسْعُودٍ عَلَی عَمَّارٍ حِینَ بَعَثَهُ عَلِیٌّ مَعَ الْحَسَنِ ابْنِهِ إِلَی الْکُوفَةِ یَسْتَنْفِرُهُمْ فَقَالا لَهُ مَا رَأَیْنَاکَ أَتَیْتَ أَمْراً أَکْرَهَ عِنْدَنَا مِنْ إِسْرَاعِکَ فِی هَذَا الْأَمْرِ مُنْذُ أَسْلَمْتَ فَقَالَ لَهُمَا عَمَّارٌ مَا رَأَیْتُ مِنْکُمَا مُنْذُ أَسْلَمْتُمَا أَمْراً أَکْرَهَ عِنْدِی مِنْ إِبْطَائِکُمَا عَنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ کَسَاهُمَا ابْنُ مَسْعُودٍ حُلَّةً حُلَّةً.

**[ترجمه] - . العمده: 244 - العمده:

ص: 134

هنگامی که امام علی علیه السلام عمار و حسن بن علی علیهما السلام را به قصد بسیج نمودن مردم برای جهاد به کوفه عازم کرده بود، ابو وائل و ابن مسعود نزد عمار رفتند و به وی گفتند: از زمان اسلام آوردنت تاکنون ما ندیدیم که در موضوعی به اندازه این امر که نزد ما مکروه است، شتاب کنی. عمار پاسخ داد: از زمان اسلام آوردنتان تاکنون کاری مکروه­تر از این کندی شما نسبت به این موضوع ندیده­ام.

ابن مسعود به آن­دو ردایی پوشاند.

**[ترجمه]

وَ لَا لِحِرْصٍ حَاضِرٍ (1) فَإِنْ کُنْتُمَا بَایَعْتُمَانِی طَائِعَیْنِ فَارْجِعَا وَ تُوبَا إِلَی اللَّهِ مِنْ قَرِیبٍ وَ إِنْ کُنْتُمَا بَایَعْتُمَانِی کَارِهَیْنِ فَقَدْ جَعَلْتُمَا لِی عَلَیْکُمَا السَّبِیلَ بِإِظْهَارِکُمَا الطَّاعَةَ وَ إِسْرَارِکُمَا الْمَعْصِیَةَ وَ لَعَمْرِی مَا کُنْتُمَا بِأَحَقِّ الْمُهَاجِرِینَ بِالتَّقِیَّةِ وَ الْکِتْمَانِ وَ إِنَّ دَفْعَکُمَا هَذَا الْأَمْرَ قَبْلَ أَنْ تَدْخُلَا فِیهِ کَانَ أَوْسَعَ عَلَیْکُمَا مِنْ خُرُوجِکُمَا مِنْهُ بَعْدَ إِقْرَارِکُمَا بِهِ وَ قَدْ زَعَمْتُمَا أَنِّی قَتَلْتُ عُثْمَانَ فَبَیْنِی وَ بَیْنَکُمَا مَنْ تَخَلَّفَ عَنِّی وَ عَنْکُمَا مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ ثُمَّ یُلْزَمُ کُلُّ امْرِئٍ بِقَدْرِ مَا احْتَمَلَ فَارْجِعَا أَیُّهَا الشَّیْخَانِ عَنْ رَأْیِکُمَا فَإِنَّ الْآنَ أَعْظَمَ أَمْرِکُمَا الْعَارُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَجْتَمِعَ الْعَارُ وَ النَّارُ وَ السَّلَامُ.

**[ترجمه] - . المختار (52) از باب نامه­ها از نهج البلاغه - نهج البلاغه: نامه امام علی علیه السلام که توسط عمران بن حصین به طلحه و زبیر فرستاده شد و ابو جعفر اسکافی آن را در کتاب مقامات آورده است:

پس از یاد خدا و درود شما می دانید گر چه پنهان می دارید که من برای حکومت در پی مردم نرفته، تا آنان به سوی من آمدند، و من قول بیعت نداده تا آن که آنان با من بیعت کردند، و شما دو نفر از کسانی بودید که مرا خواستند و بیعت کردند. همانا بیعت عموم مردم با من نه از روی ترس

ص: 135

قدرتی مسلّط بود، و نه برای به دست آوردن متاع دنیا. اگر شما دو نفر از روی میل و انتخاب بیعت کردید تا دیر نشده (از راهی که در پیش گرفته اید) باز گردید، و در پیشگاه خدا توبه کنید. و اگر با اکراه بیعت کردید، به اظهار طاعت و پنهان داشتن گناه پیمان شکنی راه بازخواست از خودتان را به روی من گشودید.

به جانم سوگند شما از سایر مهاجران سزاوارتر به پنهان داشتن عقیده و پنهان کاری نیستید. اگر در آغاز بیعت کنار می رفتید (و بیعت نمی کردید) آسان تر بود که بیعت کنید و سپس به بهانه سرباز زنید.

شما پنداشته اید که من کشنده عثمان می باشم، بیایید تا مردم مدینه کسی بین من و شما داوری کنند، آنان که نه از من طرفداری کرده و نه به یاری شما برخاسته، سپس هر کدام به اندازه جرمی که در آن حادثه داشته، مسؤولیّت آن را پذیرا باشد. ای دو پیر مرد، از آنچه در اندیشه دارید باز گردید، هم اکنون بزرگ ترین مسئله شما، عار است، پیش از آن که عار و آتش خشم پروردگار، دامن­گیرتان گردد. با درود.

**[ترجمه]

وَ رَوَی الْمَدَائِنِیُّ فِی کِتَابِ الْجَمَلِ قَالَ لَمَّا قُتِلَ عُثْمَانُ کَانَتْ عَائِشَةُ بِمَکَّةَ وَ بَلَغَ قَتْلُهُ إِلَیْهَا وَ هِیَ بِشَرَافِ فَلَمْ تَشُکَّ فِی أَنَّ طَلْحَةَ صَاحِبُ الْأَمْرِ وَ قَالَتْ بُعْداً لِنَعْثَلٍ وَ سُحْقاً إِیهِ ذَا الْإِصْبَعِ إِیهِ أَبَا شِبْلٍ إِیهِ یَا ابْنَ عَمِّ لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی إِصْبَعِهِ وَ هُوَ یُبَایِعُ لَهُ حَنُّوهَا لَا بَلْ وَ ذَعْذَعُوهَا- (1) قَالَ وَ قَدْ کَانَ طَلْحَةُ حِینَ قُتِلَ عُثْمَانُ أَخَذَ مَفَاتِیحَ بَیْتِ الْمَالِ وَ أَخَذَ نَجَائِبَ کَانَتْ لِعُثْمَانَ فِی دَارِهِ ثُمَّ فَسَدَ أَمْرُهُ فَدَفَعَهَا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ فِی کِتَابِهِ إِنَّ عَائِشَةَ لَمَّا بَلَغَهَا قَتْلُ عُثْمَانَ وَ هِیَ بِمَکَّةَ أَقْبَلَتْ مُسْرِعَةً وَ هِیَ تَقُولُ إِیهِ ذَا الْإِصْبَعِ لِلَّهِ أَبُوکَ أَمَا إِنَّهُمْ وَجَدُوا طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ لَهَا کُفْواً فَلَمَّا انْتَهَتْ إِلَی شَرَافِ اسْتَقْبَلَهَا عُبَیْدُ بْنُ أَبِی سَلَمَةَ فَقَالَتْ لَهُ مَا عِنْدَکَ قَالَ قُتِلَ عُثْمَانُ قَالَتْ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ جَارَتْ بِهِمُ الْأُمُورُ إِلَی خَیْرِ مَجَارٍ بَایَعُوا عَلِیّاً فَقَالَتْ لَوَدِدْتُ أَنَّ السَّمَاءَ انْطَبَقَتْ عَلَی الْأَرْضِ إِنْ تَمَّ هَذَا انْظُرْ مَا تَقُولُ قَالَ هُوَ مَا قُلْتُ لَکِ یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ فَوَلْوَلَتْ فَقَالَ لَهَا مَا شَأْنُکِ یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُ بَیْنَ لَابَتَیْهَا أَحَداً أَوْلَی بِهَا مِنْهُ وَ لَا أَحَقَّ وَ لَا أَرَی لَهُ نَظِیراً فِی جَمِیعِ حَالاتِهِ فَلِمَاذَا تَکْرَهِینَ وِلَایَتَهُ قَالَ فَمَا رَدَّتْ جَوَاباً

و فی روایة قیس بن أبی حازم ثم ردت رکائبها إلی مکة فرأیتها فی مسیرها تخاطب نفسها قتلوا ابن عفان مظلوما فقلت لها یا أم المؤمنین أ لم أسمعک آنفا تقولین أبعده الله و قد رأیتک قبل أشد الناس علیه و أقبحهم فیه قولا فقالت لقد کان ذلک و لکنی نظرت فی أمره فرأیتهم استتابوه حتی إذا ترکوه کالفضة البیضاء أتوه صائما محرما فی شهر حرام فقتلوه قال و کتب طلحة و الزبیر إلی عائشة و هی بمکة کتابا أن خذّلی الناس عن

ص: 137

بیعة علی و أظهری الطلب بدم عثمان و حملا الکتاب مع ابن أختها عبد الله بن الزبیر فلما قرأت الکتاب کاشفت و أظهرت الطلب بدم عثمان قال و لما عزمت عائشة علی الخروج إلی البصرة طلبوا لها بعیرا أیدا یحمل هودجها فجاءهم یعلی بن أمیة [منیة] (1) ببعیر یسمی عسکرا و کان عظیم الخلق شدیدا فلما رأته أعجبها و أنشأ الجمال یحدثها بقوته و شدته و یقول فی أثناء کلامه عسکر فلما سمعت هذه اللفظة استرجعت و قالت ردوه لا حاجة لی فیه و ذکرت حیث سئلت أن رسول الله صلی الله علیه و آله ذکر لها هذا الاسم و نهاها عن رکوبه و أمرت أن یطلب لها غیره فلم یوجد لها ما یشبهه فغیر لها بجلال غیر جلاله و قیل لها قد أصبنا لک أعظم منه خلقا و أشد منه قوة و أتیت به فرضیت:

قال أبو مخنف: و أرسلت إلی حفصة تسألها الخروج و المسیر معها فبلغ ذلک عبد الله بن عمر فأتی أخته فعزم علیها فأقامت و حطت الرحال بعد ما همت و کتب الأشتر من المدینة إلی عائشة و هی بمکة أما بعد فإنک ظعینة رسول الله صلی الله علیه و آله و قد أمرک أن تقری فی بیتک فإن فعلت فهو خیر لک و إن أبیت إلا أن تأخذی منسأتک و تلقی جلبابک و تبدی للناس شعیراتک قاتلتک حتی أردک إلی بیتک و الموضع الذی یرضاه لک ربک فکتبت إلیه فی الجواب أما بعد فإنک أول العرب شب الفتنة و دعا إلی الفرقة و خالف الأئمة و سعی فی قتل الخلیفة و قد علمت أنک لن تعجز الله حتی یصیبک منه بنقمة ینتصر بها منک للخلیفة المظلوم و قد جاءنی کتابک

ص: 138

و فهمت ما فیه و سنکفیک و کل من أصبح مماثلا لک فی غیک و ضلالک إن شاء الله:

قال أبو مخنف: لما انتهت عائشة فی مسیرها إلی الحوأب و هو ماء لبنی عامر بن صعصعة نبحتها الکلاب حتی نفرت صعاب إبلها فقال قائل من أصحابها أ لا ترون ما أکثر کلاب الحوأب و ما أشد نباحها فأمسکت زمام بعیرها و قالت و إنها لکلاب الحوأب ردونی ردونی فإنی سمعت رسول الله یقول و ذکرت الخبر فقال لها قائل مهلا یرحمک الله فقد جزنا ماء الحوأب فقالت فهل من شاهد فلفقوا لها خمسین أعرابیا جعلوا لهم جعلا فحلفوا لها أن هذا لیس بماء الحوأب فسارت لوجهها و لما انتهوا إلی حفر أبی موسی قریبا من البصرة أرسل عثمان بن حنیف و هو یومئذ عامل علی علیه السلام علی البصرة إلی القوم أبا الأسود الدؤلی یعلم له علمهم فجاء حتی دخل علی عائشة فسألها عن مسیرها فقالت أطلب بدم عثمان قال إنه لیس بالبصرة من قتلة عثمان أحد قالت صدقت و لکنهم مع علی بن أبی طالب بالمدینة و جئت أستنهض أهل البصرة لقتاله أ نغضب لکم من سوط عثمان و لا نغضب لعثمان من سیوفکم فقال لها ما أنت من السوط و السیف إنما أنت حبیس رسول الله أمرک أن تقری فی بیتک و تتلی کتاب ربک لیس علی النساء قتال و لا لهن الطلب بالدماء و إن علیا لأولی بعثمان منک و أمس رحما فإنهما ابنا عبد مناف فقالت لست بمنصرفة حتی أمضی لما قدمت له أ فتظن یا أبا الأسود أن أحدا یقدم علی قتالی فقال أما و الله لتقاتلن قتالا أهونه الشدید ثم قام فأتی الزبیر فقال یا أبا عبد الله عهد الناس بک و أنت یوم بویع أبو بکر آخذ بقائم سیفک تقول لا أحد أولی بهذا الأمر من ابن أبی طالب و أین هذا المقام من ذاک فذکر له دم عثمان قال أنت و صاحبک ولیتماه فیما بلغناه قال فانطلق إلی طلحة فاسمع ما یقول فذهب إلی طلحة فوجده

ص: 139

مصرا علی الحرب و الفتنة فرجع إلی عثمان بن حنیف فقال إنها الحرب فتأهب لها قال و لما نزل علی علیه السلام البصرة کتبت عائشة إلی زید بن صوحان العبدی من عائشة بنت أبی بکر الصدیق زوج النبی إلی ابنها الخالص زید بن صوحان أما بعد فأقم فی بیتک و خذل عن علی و لیبلغنی عنک ما أحب فإنک أوثق أهلی عندی و السلام فکتب إلیها من زید بن صوحان إلی عائشة بنت أبی بکر أما بعد فإن الله أمرک بأمر و أمرنا بأمر أمرک أن تقری فی بیتک و أمرنا أن نجاهد و قد أتانی کتابک فأمرتنی أن أصنع خلاف ما أمرنی الله فأکون قد صنعت ما أمرک الله به و صنعت ما أمرنی الله به فأمرک عندی غیر مطاع و کتابک غیر مجاب و السلام.

**[ترجمه] - . المختار (79) از نهج البلاغه 2: 470 - می­گویم: ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه می­نویسد: همه سیره­نویسان و اخبارنگاران بر این عقیده­اند که عایشه در میان مردم شدید­ترین موضع را بر علیه عثمان اتخاذ می­کرد حتی وی پیراهن پیامبر صلی الله علیه و آله را در خانه خود نصب کرد و به همه افرادی که به آن خانه می­رفتند می­گفت: این پیراهن پیامبر هنوز کهنه نشده اما عثمان سنّت او را کهنه کرده است. این افراد گفته­اند: اولین کسی که عثمان را «نعثل» خواند عایشه بود. (نعثل نام مردی مصری با ریشهای دراز بود این نام را به قصد اهانت و شباهت به عثمان نسبت می­داد)، و نعثل کسی است که ریش و موی تن بلندی دارد. عایشه می­گفت بکشید نعثل را خداوند نعثل را بکشد.

ص: 136

مدائنی در کتاب الجمل نقل می­کند: وقتی­که عثمان کشته شد عایشه در مکه بود خبر قتل عثمان به او که در نزدیکی چشمه شراف بود رسید وی تردیدی نداشت که طلحه خلیفه می­شود لذا گفت نفرین خدا بر پیرمرد احمق. (نزد خود خطاب به طلحه گفت): بله ای صاحب انگشت، بله ای پدر شیران، بله ای پسر عمو، گویی من می­بینم که انگشت او برایش از مردم بیعت می­گیرد و برای بیعت آنرا خم کرده و بلکه می­شکنند.

راوی می­گوید: وقتی عثمان کشته شد، طلحه کلیدهای بیت المال و چیزهای نفیسی که در خانه عثمان بود را گرفته و به علی علیه السلام داد. ابو مخنف در کتاب خود می­گوید: وقتی خبر کشته شدن عثمان به عایشه که در مکه بود، رسید، وی به سرعت آمد در حالی­که می­گفت: بله ای صاحب انگشت، پدرت به فدایت، مردم طلحه و زبیر را برای خلافت مناسب می­دانند. وقتی به چشمه شراف رسید، عبید بن ابی سلمه نزدش آمد. عایشه به وی گفت: چه خبر؟ پاسخ داد: عثمان کشته شد. پرسید: دیگه چه خبر؟ گفت: امور به خیر ختم شد و مردم با علی بیعت کردند. عایشه گفت: دوست داشتم آسمان بر زمین می­افتاد اگر این سخن راست بود. ببین چه می­گویی!. عبید گفت: خبر همانی بود که به تو گفتم ای ام المومنین. عایشه بی­تاب شد. عبید به او گفت: چه شده است ای ام المومنین، به خدا قسم، کسی سزاوارتر از او را برای خلافت سراغ ندارم و کسی را نیز همتای او نمی­بینم. پس چرا خلافت او را خوش نمی­داری؟ راوی می­گوید: عایشه پاسخی نداد.

در روایت قیس بن ابی حازم آمده است: سپس عازم مکه شد و من او را در بین مسیر می­دیدم که با خود می­گفت: عثمان را مظلومانه کشتند. به وی گفتم: ای ام المومنین، آیا این تو نبودی که اندکی پیش از این می­گفتی: خدا او را دور گرداند. تو بیش از سایر مردم کینه او را در دل داشتی و وی را تقبیح می­نمودی. پاسخ داد: این­گونه بود اما من در کار او نگریستم و دیدم که مردم او را وادار به توبه کرده بودند تا اینکه همانند نقره سفید پاک شده بود. اما در ماه حرام که وی در حالت روزه بود، او را کشتند. راوی می­گوید: طلحه و زبیر طی نامه­ای به عایشه نوشتند: مردم را به سبب بیعت با علی سرزنش کن

ص: 137

و خواستار انتقام خون عثمان شو. آنان نامه را بوسیله پسر خواهر عایشه، یعنی عبدالله بن زبیر به مکه فرستادند. وقتی عایشه نامه را خواند، علناً خواستار خونخواهی عثمان گردید.

راوی می­گوید: وقتی عایشه تصمیم گرفت به مقصد بصره خروج کند، در خواست شد برای وی شتری تنومند بیاورند تا کجاوه او را حمل کند. یعلی بن امیه شتری را که عسکر نام داشت آورد که حیوانی عظیم الجثه بود. وقتی عایشه آن را دید از آن خوشش آمد و شتربان شروع کرد به سخن گفتن از قدرت و توانایی آن و در اثنای سخنش از کلمه «عسکر» استفاده کرد. وقتی عایشه این کلمه را شنید گفت: انا لله و انا الیه راجعون. آن را باز گردانید من نیازی به آن ندارم. وقتی علت را جویا شدند، سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را به یاد آورد که خبر از نام این شتر داده و وی را از سوار شدن بر آن نهی کرده بود. لذا خواست که شتر دیگری برای او بیاورند. اما همانند آن را که همان ابهت را داشته باشد، پیدا نکردند. پس جُل و پالان آن را تغییر دادند و به عائشه گفتند: بزرگ­تر و قویتر از آن را برایت یافتیم، و آن را برایش بردند و او راضی شد.!

ابومخنف می­گوید: سپس عایشه پیغامی به حفصه فرستاد و از او خواست خارج شود و با او همراه شود. این خبر به عبدالله بن عمر رسید. وی به سراغ خواهر خود آمد و با او برخورد کرد. حفصه که تصمیم به سفر گرفته بود منصرف شد و بار سفر را بر زمین نهاد.

مالک اشتر از مدینه به مکه خطاب به عایشه نامه نوشت که در آن آمده بود: اما بعد، تو زن پرده نشین رسول خدا صلی الله علیه و آله هستی که به تو دستور داده است در خانه خود بمانی. اگر چنین کنی، این برای تو بهتر است و اگر ردّ نمایی و عصای سفر به دست بگیری و جلباب بربندی و موهای خود را برای مردم آشکار کنی، با تو خواهم جنگید تا به خانه­ات و به محلی که پروردگارت راضی است، باز گردانم. عایشه در جواب نوشت: اما بعد، تو اولین عربی هستی که فتنه و تفرقه انگیختی و با پیشوایان مخالفت کرده و سعی در قتل خلیفه داشتی. تو خود می­دانی که نمی­توانی خدا را عاجز کنی (و جلوی تقدیر او را بگیری) تا اینکه در قبال آنچه بر سر خلیفه مظلوم آمده، دچار عذاب الهی گردی. نامه تو به من رسید

ص: 138

و آنچه را که نوشته بودی، فهمیدم. ما کار تو و همه افرادی که در ضلالت و گمراهی به تو شباهت دارند را خواهیم ساخت. ان شاء الله.

ابومخنف می­گوید: وقتی عایشه در مسیر حرکت خود به سوی بصره به منطقه حوأب که چشمه­ای مربوط به قبیله بنی عامر بن صعصعه است رسید، سگ­های آنجا برای وی پارس کردند. وی افسار شتر را رها کرد. شخصی از یارانش گفت: آیا نمیبینید که سگ­های حوأب چقدر زیاد و پارس کردنشان چقدر شدید است؟!. عایشه افسار شتر را گرفت و گفت: اینها سگ­های حوأب هستند؟ مرا باز گردانید، مرا بازگردانید من از رسول خدا شنیدم که فرمود... وی خبر را نقل کرد.

شخصی به وی گفت: صبر کن، خدا تو را رحمت کند، ما چشمه حوأب را پشت سر گذاشته­ایم. عایشه پرسید: آیا شاهدی دارید؟ آنان پنجاه نفر از بادیه نشینان را آوردند و آنان را مجبور کردند که برای وی سوگند دروغ یاد کنند که اینجا، چشمه حوأب نیست. وی به مسیر خود ادامه داد.

وقتی به چاه ابوموسی در نزدیکی بصره رسید، عثمان بن حنیف که کارگزار علی علیه السلام در بصره بود، ابو اسود دؤلی را به سوی آنان فرستاد تا آنان را شناسایی و ارزیابی کند. وی آمد و نزد عایشه رفت و از وی علّت خروجش را جویا شد. وی پاسخ داد: خواهان خون عثمانم. ابن حنیف گفت: از قاتلان عثمان کسی در بصره نیست. عایشه گفت: راست گفتی. آنان در مدینه و همراه علی بن ابیطالب هستند من آمده­ام تا مردم بصره را برای جنگ با وی تحریک کنم. آیا از اینکه عثمان شما را شلاق زد عصبانی بشویم اما از اینکه او را کشتید غضبناک نگردیم؟ وی پاسخ داد: تو را چه به شلّاق و شمشیر. تو همسر رسول خدا هستی که به دو دستور داده است در خانه­ات بمانی و کتاب خدا را بخوانی، قتال و خونخواهی بر زنان واجب نیست. علی برای انتقام خون عثمان از تو اولی­تر و مشفق­تر است چرا که هردو آنان از فرزندان عبد مناف هستند. عایشه گفت: من منصرف نمی­شوم تا اینکه به هدف خود برسم. ای ابو اسود آیا گمان می­کنی شخصی به جنگ با من بیاید؟ پاسخ داد: به خدا قسم به شدیدترین صورت ممکن با تو جنگ خواهیم کرد.

سپس بر خاست و نزد زبیر رفت و گفت: ای ابا عبدالله، مردم به یاد دارند آن­ روزی را که با ابوبکر بیعت کردند و تو در آن روز، قبضه شمشیر را گرفته بودی و می­گفتی: برای امر خلافت، هیچ کس سزاوارتر از پسر ابوطالب نیست. کار امروزت کجا و اقدام آن روزت کجا!. به کشته شدن عثمان اشاره کرد و گفت: تا آنجا که ما می­دانیم تو و رفیقت با او بر امارت بیعت کردید!. زبیر گفت: نزد طلحه بروم و ببینم او چه می­گوید: نزد طلحه رفت

ص: 139

و دید او برای جنگ و فتنه اصرار دارد. نزد عثمان بن حنیف بازگشت و گفت: خواهان جنگند، برای آن خود را آماده کن. راوی می­گوید: وقتی علی علیه السلام وارد بصره شد، عایشه به زید بن صوحان عبدی نوشت: از عایشه دختر ابوبکر صدیق، همسر پیامبر به پسر خود، زید بن صوحان، اما بعد، در خانه­ات بمان و مردم را از علی دلسرد کن و از تو خبرهای خوشایندی به من برسد. تو موثق­ترین فرد برای من هستی و السلام. در جواب نوشت: از زید بن صوحان به عایشه دختر ابوبکر، اما بعد، خداوند دستوری به تو داد و دستوری به ما، به تو دستور داد که در خانه­ات بمانی و به ما امر فرمود که جهاد کنیم. نامه­ات به من رسید که در آن به من دستور داده بودی که بر خلاف فرمان الهی رفتار کنم، که من کاری را انجام دهم که خداوند تو را بدان امر کرده و تو کاری را انجام دهی که خداوند مرا بدان امر فرموده است. من از دستور تو اطاعت نمی­کنم و دیگر نامه­ات را پاسخ نمی­دهم. والسلام.

**[ترجمه]

أَنْ تَقِرِّی فِی بَیْتِکِ وَ قَدْ عَلِمْتِ أَنَّکِ إِنَّمَا أَصَبْتِ الْفَضِیلَةَ وَ الْکَرَامَةَ وَ الشَّرَفَ وَ سُمِّیتِ أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ وَ ضُرِبَ عَلَیْکِ الْحِجَابُ بِبَنِی هَاشِمٍ فَهُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ عَلَیْکِ مِنَّةً وَ أَحْسَنُهُمْ عِنْدَکِ یَداً وَ لَسْتِ مِنِ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِی شَیْ ءٍ لَوْ لَا لَکِ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ وَ عَلِیٌّ أَوْلَی بِدَمِ عُثْمَانَ فَاتَّقِی اللَّهَ وَ احْفَظِی قَرَابَتَهُ وَ سَابِقَتَهُ فَقَدْ عَلِمْتِ أَنَّ النَّاسَ بَایَعُوا أَبَاکِ فَمَا أَظْهَرَ عَلَیْهِ خِلَافاً وَ بَایَعَ أَبُوکِ عُمَرَ وَ جَعَلَ الْأَمْرَ لَهُ دُونَهُ فَصَبَرَ وَ سَلَّمَ وَ لَمْ یَزَلْ بِهِمَا بَرّاً ثُمَّ کَانَ مِنْ أَمْرِکِ وَ أَمْرِ النَّاسِ وَ عُثْمَانَ مَا قَدْ عَلِمْتِ ثُمَّ بَایَعْتُمْ عَلِیّاً علیه السلام فَغِبْنَا عَنْکُمْ فَأَتَتْنَا رُسُلُکُمْ بِالْبَیْعَةِ فَبَایَعْنَا وَ سَلَّمْنَا فَلَمَّا قَضَی کَلَامُهُ قَالَتْ عَائِشَةُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَ لَقِیتَ أَخَاکَ أَبَا مُحَمَّدٍ یَعْنِی طَلْحَةَ فَقَالَ لَهَا مَا لَقِیتُهُ بَعْدُ وَ مَا کُنْتُ لِآتِیَ أَحَداً وَ لَا أَبْدَأَ بِهِ قَبْلَکِ قَالَتْ فَأْتِهِ فَانْظُرْ مَا ذَا یَقُولُ قَالَ فَأَتَیْنَاهُ فَکَلَّمَهُ عِمْرَانُ فَلَمْ یَجِدْ عِنْدَهُ شَیْئاً مِمَّا یُحِبُّ فَخَرَجْنَا مِنْ عِنْدِهِ فَأَتَیْنَا الزُّبَیْرَ وَ هُوَ مُتَّکِئٌ وَ قَدْ بَلَغَهُ کَلَامُ عِمْرَانَ وَ مَا قَالَ لِعَائِشَةَ فَلَمَّا رَآنَا قَعَدَ وَ قَالَ أَ یَحْسَبُ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ أَنَّهُ حِینَ مَلَکَ لَیْسَ لِأَحَدٍ مَعَهُ أَمْرٌ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ عِمْرَانُ لَمْ یُکَلِّمْهُ فَأَتَی عِمْرَانُ عُثْمَانَ فَأَخْبَرَهُ.

**[ترجمه]الکافیة فی إبطال التوبة الخاطئة: اسحاق گوید: عثمان بن حنیف، عمران بن حصین خزاعی را که از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله بود فرا خواند و او را به همراه ابوالاسود دولی به سوی طلحه و زبیر و عایشه روانه ساخت. وی به این دو پیک گفت: راه بیفتید و علت وارد شدن این قوم بر ما و آنچه می خواهند را جویا شوید. ابوالاسود می­گوید: نزد عایشه رفتیم عمران بن حصین به عایشه گفت: ای ام المومنین! چه چیز تو را بر آن داشت که به سرزمین ما بیایی و چرا خانه پیامبر صلی الله علیه و آله را ترک نمودی در حالی­که آن حضرت تو را را که آن خانه وداع کرده و دستور داده بود

ص: 140

در خانه خود بمانی. تو خود می­دانی که صاحب فضل و کرامت و شرافت هستی و تو را ام المومنین نامیده­اند. بنی هاشم ستر و عفاف تو هستند و آنان بیشترین فضل و منّت را بر تو دارند و نزد تو بهترین یاوران هستند. اختلاف مردم ارتباط چندانی به تو ندارد، اگر کاری به خلافت نداری!. علی در خون­خواهی عثمان از تو سزاواتر است. از خدا بترس و حرمت خویشاوندی و پیشینه او در اسلام را خدشه دار نکن. تو خود می­دانی که مردم با پدرت بیعت کردند اما علی مخالفتی نکرد. پدرت با عمر بیعت کرد و با روی­گردانی از علی خلافت را به او واگذار نمود اما علی دم بر نیاورد و صبر کرد. و همواره به آنان نیکی می­کرد تا اینکه دوران عثمان نیز آن­گونه که خود نیز اطلاع داری سپری شد. سپس در حالی­که ما در آنجا نبودیم با علی علیه السلام بیعت کردید و فرستادگان شما برای اخذ بیعت نزد ما آمدند و ما بیعت کردیم و تسلیم شدیم.

پس از اتمام سخنان او، عایشه گفت: ای ابا عبدالله آیا برادرت ابا محمد یعنی طلحه را ملاقات کرده­ای؟ گفت: هنوز با او دیدار نکرده­ام و قبل از تو با کسی دیدار نمی­کنم و با او آغاز نمی­کنم. عایشه گفت: پس بیا ببین او چه می­گوید .

گفت: نزد او رفتیم. عمران با وی صحبت کرد اما چیز خوشایندی نگفت لذا از نزد او خارج شده و به دیدار زبیر رفتیم و زبیر تکیه داده بود. عمران آنچه را که به عایشه گفته بود برای او نیز بازگو نمود. او با دیدن ما، نشست و گفت: آیا پسر ابوطالب فکر می­کند وقتی به حکومت دست یافت دیگر کسی کاری به کار او ندارد. وقتی عمران چنین دید با او سخن نگفت و نزد عثمان بن حنیف بازگشت و او را از ماجرا با خبر ساخت.

**[ترجمه]

ثُمَّ أَتَی طَلْحَةَ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا الَّذِی أَقْدَمَکَ وَ مَا الَّذِی أَشْخَصَکَ وَ مَا تُرِیدُ فَقَالَ قَتَلُوا عُثْمَانَ قَالَ مَرَرْتُ بِکَ عَاماً أَوَّلَ بِالْمَدِینَةِ وَ أَنَا أُرِیدُ الْعُمْرَةَ وَ قَدْ أَجْمَعَ النَّاسُ عَلَی قَتْلِ عُثْمَانَ وَ رُمِیَ بِالْحِجَارَةِ وَ حِیلَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْمَاءِ فَقُلْتُ لَکُمْ إِنَّکُمْ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَوْ تَشَاءُونَ أَنْ تَرُدُّوا عَنْهُ فَعَلْتُمْ فَقُلْتَ دَبِّرْ فَأُدَبِّرُ فَقُلْتُ لَکَ فَإِنْ قُتِلَ فَإِلَی مَنْ فَقُلْتَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ مَا کُنَّا نَرَی أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَرَی أَنْ یَأْکُلَ الْأَمْرَ وَحْدَهُ.

**[ترجمه]عبد الجلیل بن ابراهیم گوید: زمانی که عایشه در اولین منزل در راه بصره توقف کرد احنف بن قیس نزد او آمد و گفت: ای ام المومنین چه چیز سبب آمدن تو و خروج تو شده است؟ چه می­خواهی؟ عایشه گفت: ای احنف، عثمان را کشتند. گفت: ای ام المومنین من سال گذشته که عازم مکه بودم در مدینه نزد تو آمدم. در آن موقع مردم برای کشتن عثمان گرد آمده بودند و به سمت او سنگ پراکنی می­کردند و از رسیدن آب به وی ممانعت می­نمودند. من به تو گفتم: ای ام المومنین بدان که این مرد کشته خواهد شد اگر می­خواهی مردم را از آن منصرف کن و گفتم: اگر کشته شود خلافت با چه کسی خواهد بود؟ گفتی با علی بن ابی­طالب. عایشه گفت: ای احنف او را همانند شیشه پاک کردند و سپس به قتل رساندند. احنف به او گفت: سخن تو را به هنگام رضایت قبول می­کنم نه به هنگام خشم.

ص: 141

سپس نزد طلحه آمد و گفت: ای ابا محمد چه چیز تو را بر آمدن واداشت؟ و چه چیز سبب خروج تو شده است؟ و چه می­خواهی؟ طلحه گفت: عثمان را کشتند. احنف گفت: سال گذشته که عازم حج عمره بودم در مدینه با تو دیدار کردم. مردم برای کشتن عثمان جمع شده بودند و به سوی او سنگ پرتاب می­کردند و از رسیدن آب به او جلوگیری می­کردند. من گفتم: شما صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله هستید اگر می خواهید از این اقدام جلوگیری کنید اقدام کنید. تو گفتی: تدبیر کن و من تدبیر می­کنم. من به تو گفتم اگر عثمان کشته شود چه کسی خلیفه خواهد شد؟ گفتی: علی بن­ابی­طالب علیه السلام. طلحه گفت: گمان نمی­کردیم امیرالمومنین صلی الله علیه و آله تصمیم بگیرد که به تنهایی حکمرانی کند .

**[ترجمه]

الْأَرْضِ وَ لَمْ أَسْمَعْ ذَلِکَ مِنْکَ وَ اللَّهِ لَقَدْ قُتِلَ عُثْمَانُ مَظْلُوماً وَ لَأَطْلُبَنَّ بِثَأْرِهِ وَ وَ اللَّهِ إِنَّ یَوْماً مِنْ عُمُرِ عُثْمَانَ أَفْضَلُ مِنْ حَیَاةِ عَلِیٍّ فَقَالَ عُبَیْدٌ أَ مَا کُنْتِ تَثْنِینَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ تَقُولِینَ مَا عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَحَدٌ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَمَا بَدَا لَکِ إِذْ لَمْ تَرْضَیْ بِإِمَامَتِهِ وَ أَ مَا کُنْتِ تُحَرِّضِینَ النَّاسَ عَلَی قَتْلِ عُثْمَانَ وَ تَقُولِینَ اقْتُلُوا نَعْثَلًا فَقَدْ کَفَرَ فَقَالَتْ عَائِشَةُ قَدْ کُنْتُ قُلْتُهُ وَ لَکِنِّی عَلِمْتُهُ خَیْراً فَرَجَعْتُ عَنْ قَوْلِی وَ قَدِ اسْتَتَابُوهُ فَتَابَ وَ غُفِرَ لَهُ فَرَجَعَتْ عَائِشَةُ إِلَی مَکَّةَ وَ کَانَ مِنْ أَمْرِهَا مَا سُتِرَ.

**[ترجمه] - . کتاب جمل (باب فتوح) - می­گویم: احمد بن اعثم کوفی می­گوید: وقتی­که عایشه حج خود را به پایان برد و به سمت مدینه به راه افتاد، عبید بن سلمه لیثی به وی برخورد کرد. او را «ابن امّ کلاب: پسر مادر سگها» می­نامیدند. عایشه از او در مورد مدینه و مردم پرسید. عبید گفت: عثمان کشته شد. عایشه گفت: پس مردم چه کردند؟ گفت: با علی بن ابی طالب علیه السلام بیعت کردند. عایشه گفت: ای کاش آسمان بر زمین فرود می­آمد

ص: 142

اما این سخن را از تو نمی­شنیدم. به خدا قسم عثمان مظلومانه کشته شد و من انتقام خون او را خواهم گرفت. به خدا قسم یک روز از عمر عثمان از زندگی علی بهتر است. عبید گفت: مگر تو علی علیه السلام را نمی­ستودی و نمی­گفتی که بر روی زمین کسی گرامی­تر از علی بن ابی طالب برای خداوند وجود ندارد. چه اتفاقی برای تو افتاده که به خلافت او راضی نیستی؟ مگر تو مردم را به کشتن عثمان ترغیب نمی­کردی؟ و مگر نمی­گفتی نعثل را بکشید چون او کافر است!. عایشه گفت: آن را گفته­ام اما من او را مرد نیکویی دیدم لذا از سخن خود برگشتم مردم او را به توبه واداشتند او نیز توبه کرد و آمرزیده شد. عایشه به مکه بازگشت و عقیده خود را پنهان ساخت.

**[ترجمه]

وَ قَدْ بَایَعَ النَّاسُ ذَا بَدْرَةٍ***یُزِیلُ الشَّبَا وَ یُقِیمُ الصِّغَرَ (1)

وَ تَلْبَسُ لِلْحَرْبِ أَثْوَابَهَا***وَ مَا مَنْ وَفَی مِثْلَ مَنْ قَدْ غَدَرَ

فَانْصَرَفَتْ عَائِشَةُ إِلَی مَکَّةَ فَقَصَدَتِ الْحِجْرَ فَاجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَیْهَا فَقَالَتْ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْغَوْغَاءَ مِنْ أَهْلِ الْأَمْصَارِ وَ أَهْلَ الْمِیَاهِ وَ عَبِیدَ أَهْلِ الْمَدِینَةِ اجْتَمَعُوا عَلَی هَذَا الرَّجُلِ الْمَقْتُولِ ظُلْماً بِالْأَمْسِ وَ نَقَمُوا عَلَیْهِ اسْتِعْمَالَ مَنْ حَدَثَ سِنُّهُ وَ قَدِ اسْتُعْمِلَ أَمْثَالُهُمْ مِنْ قَبْلِهِ وَ مَوَاضِعَ مِنَ الْحِمَی حَمَاهَا لَهُمْ فَتَابَعَهُمْ وَ نَزَعَ لَهُمْ عَنْهَا فَلَمَّا لَمْ یَجِدُوا حُجَّةً وَ لَا عُذْراً بَادَرُوا بِالْعُدْوَانِ فَسَفَکُوا الدَّمَ الْحَرَامَ وَ اسْتَحَلُّوا الْبَلَدَ الْحَرَامَ وَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَ أَخَذُوا الْمَالَ الْحَرَامَ وَ اللَّهِ لَإِصْبَعٌ مِنْ عُثْمَانَ خَیْرٌ مِنْ طِبَاقِ الْأَرْضِ أَمْثَالَهُمْ وَ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الَّذِی اعْتَدَوْا بِهِ عَلَیْهِ کَانَ ذَنْباً لَخَلَصَ مِنْهُ کَمَا یَخْلُصُ الذَّهَبُ مِنْ خَبَثِهِ وَ الثَّوْبُ مِنْ دَرَنِهِ إِذْ مَاصُوهُ کَمَا یُمَاصُ الثَّوْبُ بِالْمَاءِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَامِرٍ الْحَضْرَمِیُّ وَ کَانَ عَامِلَ عُثْمَانَ عَلَی مَکَّةَ هَا أَنَا أَوَّلُ طَالِبٍ بِدَمِهِ فَکَانَ أَوَّلَ مُجِیبٍ وَ تَبِعَهُ بَنُو أُمَیَّةَ وَ کَانُوا هَرَبُوا مِنَ الْمَدِینَةِ بَعْدَ قَتْلِ عُثْمَانَ إِلَی مَکَّةَ فَرَفَعُوا رُءُوسَهُمْ وَ کَانَ أَوَّلُ مَا تَکَلَّمُوا بِالْحِجَازِ وَ تَبِعَهُمْ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ وَ الْوَلِیدُ بْنُ عُتْبَةَ وَ سَائِرُ بَنِی أُمَیَّةَ وَ قَدِمَ عَلَیْهِمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَامِرٍ مِنَ الْبَصْرَةِ بِمَالٍ کَثِیرٍ وَ یَعْلَی بْنُ مُنْیَةَ مِنَ الْیَمَنِ وَ مَعَهُ سِتُّ مِائَةِ بَعِیرٍ وَ سِتَّةُ آلَافِ دِینَارٍ فَأَنَاخَ بِالْأَبْطَحِ

ص: 144

وَ قَدِمَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ مِنَ الْمَدِینَةِ وَ لَقِیَا عَائِشَةَ فَقَالَتْ مَا وَرَاءَکُمَا قَالا إِنَّا تَحَمَّلْنَا هُرَّاباً مِنَ الْمَدِینَةِ مِنْ غَوْغَاءَ وَ أَعْرَابٍ وَ فَارَقْنَا قَوْماً حَیَارَی لَا یَعْرِفُونَ حَقّاً وَ لَا یُنْکِرُونَ بَاطِلًا وَ لَا یَمْنَعُونَ أَنْفُسَهُمْ فَقَالَتِ انْهَضُوا إِلَی هَذِهِ الْغَوْغَاءِ فَقَالُوا نَأْتِی الشَّامَ فَقَالَ ابْنُ عَامِرٍ کَفَاکُمُ الشَّامَ مُعَاوِیَةُ فَأَتَوُا الْبَصْرَةَ فَاسْتَقَامَ الرَّأْیُ عَلَی الْبَصْرَةِ وَ کَانَتْ أَزْوَاجُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَعَهَا عَلَی قَصْدِ الْمَدِینَةِ فَلَمَّا تَغَیَّرَ رَأْیُهَا إِلَی الْبَصْرَةِ تَرَکْنَ ذَلِکَ وَ أَجَابَتْهُمْ حَفْصَةُ إِلَی الْمَسِیرِ مَعَهُمْ فَمَنَعَهَا أَخُوهَا عَبْدُ اللَّهِ وَ جَهَّزَهُمْ یَعْلَی بْنُ مُنْیَةَ بِسِتِّمِائَةِ بَعِیرٍ وَ سِتِّمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ جَهَّزَهُمُ ابْنُ عَامِرٍ بِمَالٍ کَثِیرٍ وَ نَادَی مُنَادِیهَا إِنَّ أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ وَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ شَاخِصُونَ إِلَی الْبَصْرَةِ فَمَنْ أَرَادَ إِعْزَازَ الْإِسْلَامِ وَ قِتَالَ الْمُسْتَحِلِّینَ وَ الطَّلَبَ بِثَأْرِ عُثْمَانَ وَ لَیْسَ لَهُ مَرْکَبٌ فَلْیَأْتِ فَحُمِلُوا عَلَی سِتِّمِائَةِ بَعِیرٍ وَ سَارُوا فِی أَلْفٍ وَ قِیلَ فِی تِسْعِمِائَةٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَکَّةَ وَ لَحِقَهُمُ النَّاسُ فَکَانُوا فِی ثَلَاثَةِ آلَافِ رَجُلٍ فَلَمَّا بَلَغُوا ذَاتَ عِرْقٍ بَکَوْا عَلَی الْإِسْلَامِ فَلَمْ یُرَ یَوْمٌ کَانَ أَکْثَرَ بَاکِیاً مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ کَانَ یُسَمَّی یَوْمَ النَّحِیبِ فَمَضَوْا وَ مَعَهُمْ أَبَانٌ وَ الْوَلِیدُ ابْنَا عُثْمَانَ وَ أَعْطَی یَعْلَی بْنُ مُنْیَةَ عَائِشَةَ جَمَلًا اسْمُهُ عَسْکَرٌ اشْتَرَاهُ بِمِائَتَیْ دِینَارٍ وَ یُقَالُ اشْتَرَاهُ بِثَمَانِینَ دِینَاراً فَرَکِبَتْهُ وَ قِیلَ کَانَ جَمَلُهَا لِرَجُلٍ مِنْ عُرَیْنَةَ قَالَ الْعُرَنِیِّ بَیْنَمَا أَنَا أَسِیرُ عَلَی جَمَلٍ إِذْ عَرَضَ لِی رَاکِبٌ فَقَالَ أَ تَبِیعُ جَمَلَکَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ بِکَمْ قُلْتُ بِأَلْفِ دِرْهَمٍ قَالَ أَ مَجْنُونٌ أَنْتَ قُلْتُ وَ لِمَ وَ اللَّهِ مَا طَلَبْتُ عَلَیْهِ أَحَداً إِلَّا أَدْرَکْتُهُ وَ لَا طَلَبَنِی وَ أَنَا عَلَیْهِ أَحَدٌ إِلَّا فَتَّهُ قَالَ لَوْ تَعْلَمُ لِمَنْ نُرِیدُهُ إِنَّمَا نُرِیدُهُ لِأُمِّ الْمُؤْمِنِینَ عَائِشَةَ فَقُلْتُ خُذْهُ بِغَیْرِ ثَمَنٍ قَالَ بَلِ ارْجِعْ مَعَنَا إِلَی الرَّحْلِ فَنُعْطِیَکَ نَاقَةً وَ دَرَاهِمَ قَالَ فَرَجَعْتُ وَ أَعْطَوْنِی نَاقَةً مَهْرِیَّةً وَ أَرْبَعَمِائَةِ دِرْهَمٍ أَوْ سِتَّمِائَةٍ وَ قَالُوا لِی یَا أَخَا عُرَیْنَةَ هَلْ لَکَ دَلَالَةٌ بِالطَّرِیقِ قُلْتُ أَنَا مِنْ أَدَلِّ النَّاسِ قَالُوا فَسِرْ مَعَنَا فَسِرْتُ مَعَهُمْ فَلَا أَمُرُّ عَلَی وَادٍ إِلَّا سَأَلُونِی عَنْهُ حَتَّی طَرَقْنَا الْحَوْأَبَ وَ هُوَ مَاءٌ فَنَبَحَتْهَا کِلَابُهُ فَقَالُوا أَیُّ مَاءٍ هَذَا فَقُلْتُ هَذَا

ص: 145

مَاءُ الْحَوْأَبِ فَصَرَخَتْ عَائِشَةُ بِأَعْلَی صَوْتِهَا فَقَالَتْ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ إِنِّی لَهِیَهْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یَقُولُ وَ عِنْدَهُ نِسَاؤُهُ لَیْتَ شِعْرِی أَیَّتُکُنَّ تَنْبَحُهَا کِلَابُ الْحَوْأَبِ ثُمَّ ضَرَبَتْ عَضُدَ بَعِیرِهَا وَ أَنَاخَتْهُ وَ قَالَتْ رُدُّونِی أَنَا وَ اللَّهِ صَاحِبَةُ مَاءِ الْحَوْأَبِ فَأَنَاخُوا حَوْلَهَا یَوْماً وَ لَیْلَةً فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ إِنَّهُ کَذَبَ وَ لَمْ یَزَلْ بِهَا وَ هِیَ تَمْتَنِعُ فَقَالَ لَهَا النَّجَا النَّجَا قَدْ أَدْرَکَکُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَارْتَحَلُوا نَحْوَ الْبَصْرَةِ انْتَهَی کَلَامُ ابْنِ الْأَثِیرِ.

**[ترجمه] - . کامل 3: 105، تاریخ الامم و الملوک (طبری) 1: 311 - ابن اثیر در الکامل نقل کرده است: زمانی­که عبید بن سلمه خبر قتل عثمان و اجتماع مردم برای بیعت با علی بن ابی­طالب علیه السلام را به عایشه داد او گفت: آیا حکومت به یار تو رسید؟ مرا بازگردانید مرا بازگردانید. لذا به سمت مکه به راه افتاد و با خود می­گفت: به خدا قسم عثمان مظلومانه کشته شد من خون­خواه او هستم. عبید به او گفت: تو خود می­گفتی که این نعثل را بکشید چون کافر شده است. عایشه گفت: مردم او را وادار به توبه کردند و سپس به قتل رساندند. من این سخن را گفته­ام مردم نیز گفته اند اما این سخن اخیر من از آن سخن قبلی­ام صحیح­تر است. عبید به او گفت:

شروع کار و سایر اقدامات با تو بود منشاء بادها و بارانهای اتفاقات از توست.

تو دستور قتل امام را دادی. تو خود به ما گفتی که او کافر شده است.

چنین تصور می کنیم که در کشتن او سخن تو را پذیرفتیم در این صورت قاتل او نزد ما کسی است که دستور به کشتن او داد.

چیزی اتفاق نیافتاده، نه آسمان بر سر ما فرود آمده و نه ماه و خورشید دچار کسوف و خاموشی شده است.

ص: 143

مردم با فردی شجاع که کفشهای خود را وصله می­زند و ضعیفان را گرامی­ می­دارد بیعت کردند.

او لباس جنگ می­پوشد. وفادار همانند خائن نیست.

عایشه عازم مکه شد و نزد حجر اسماعیل رفت مردم در اطراف او جمع شدند. عایشه به مردم گفت: ای مردم، دیروز افراد بی­ارزش سرزمین­های مختلف و روستائیان و بردگان مدینه علیه این مردی که ظالمانه دیروز به کشه شد، جمع شده و به او ستم روا داشتند، ایراد آنان بر او این است که چرا جوانان کم سال را به کار گماشته و حال اینکه قبل از او مانند آن­ها را دیگران به کار گماشته بودند. چرا قسمت هایی از مملکت را به آنها واگذار نمود و حال اینکه او از آن­ها تبعیت نمود از آنچه کرده بود منصرف شد و چون برای آنها بهانه نمانده بود (او توبه کرده و کارها را به وضعیت سابق برگردانید) بر او هجوم برده و او را با تعدی و ستم کشتند. در شهری که جنگ در آن حرام بوده و در ماه حرام، خون حرام را ریختند. مال خدا را که بر آنها حرام بود ربودند. به خدا سوگند یک انگشت عثمان از تمام آنها و امثال آنها در روی زمین بهتر و ارجمندتر است. به خدا اگر او گناه هم می­داشت مانند طلا از غل و غش، خالص و سِره شده یا مانند جامه از پلیدی پاک و مطهر شده است، آنها او را مانند جامه که در آب فشرده می­شود فشردند و شستشو دادند. (به سبب کشتن او را از گناه پاک نمودند) عبد الله بن عامر حضرمی که از طرف عثمان والی مکه بود گفت: من نخستین کسی هستم که به خونخواهی او قیام می­کند. او اول کسی بود که دعوت عایشه را اجابت نمود. بنی امیه هم از او پیروی کردند آنها بعد از قتل عثمان از مدینه به مکه گریخته بودند لذا سر بلند کرده و برای نخستین بار در حجاز ادعای خونخواهی نمودند. سعید بن عاص و ولید بن عقبه و سایر بنی امیه در مکه قیام نمودند. در آن هنگام عبد الله بن عامر از بصره با مال و پول بسیار بر آنها وارد شد. همچنین یعلی بن منیه از یمن رسید و ششصد شتر با ششصد هزار درهم همراه داشت که در ابطح اقامت گزید.

ص: 144

طلحه و زبیر هم از مدینه آمدند و با عایشه ملاقات کردند. عایشه پرسید: چه خبر از مدینه؟ گفتند: ما هر دو از بیم شورش و غوغای مدینه گریختیم و در مدینه مردم را در حال حیرت و سرگردانی رها کردیم. مردمی که نه حق می­شناسند و نه از باطل پرهیز می­کنند و نه قادر بر دفاع از خود هستند. عایشه گفت: برای این شورش و غوغا چاره­ای بیندیشید و برخیزید که کاری کنیم. گفتند: به شام برویم. ابن عامر گفت: معاویه شما را از (شر) شام کفایت می کند (و آنجا در امانید)، پس به بصره بروید. تصمیم گرفتند راهی بصره شوند. زنان پیامبر صلی الله علیه و آله، با عایشه بودند و می­خواستند با هم به مدینه بروند. اما وقتی او راه بصره را در پیش گرفت، آنها از متابعت وی منصرف شدند. حفصه دختر عمر خواست با آنها همراهی کند ولی عبد الله برادرش او را از آن تصمیم باز داشت. یعلی بن منیه، ششصد شتر و ششصد هزار درهم هم به آنها داد. ابن عامر هم مال بسیار داد. منادی عایشه فریاد زد: ام المؤمنین و طلحه و زبیر قصد رفتن به بصره را دارند. هر که بخواهد اسلام را یاری کند و عزت بخشد و با کسانی که خون عثمان را مباح دانسته اند نبرد کند و به خونخواهی او قیام نماید و مرکب نداشته باشد، بیاید تا برای او فراهم کنیم. ششصد تن بر ششصد شتر و هزار پیاده که نهصد هم گفته شده، از مردم مکه و مدینه راه بصره را در پیش گرفتند. مردم هم به آنها ملحق شدند. تعداد آنها بالغ بر سه هزار مرد گردید. وقتی به منطقه ذات عِرق رسیدند بر اسلام گریستند. مانند آن روز، روزی دیده نشد که زن و مرد آن­گونه گریسته باشند. آن روز را روز نحیب (زاری) نامیدند. دو فرزند عثمان به نامهای ابان و ولید نیز همراه آنها بودند. یعلی بن منیه شتری به نام عسکر به عایشه داده تا بر آن شتر سوار شود. او این شتر را به دویست دینار و بنا به قولی، هشتاد دینار خریده بود. گفته شده شتر او متعلق به مردی از عرینه بود آن مرد عرنی می­گوید: من بر شتر خود سوار بودم ناگهان سواری به من رسید و گفت: آیا این شتر را می فروشی؟ گفتم: آری. گفت: به چند درهم؟ گفتم: هزار درهم. گفت آیا دیوانه هستی؟ گفتم: چرا؟ بخدا من که سوار این شتر می شوم، در سرعت به هر کس می خواهم می رسم و هر که بخواهد نمی­تواند به پای من برسد. گفت: آیا می­دانی این شتر را برای چه کسی می­خواهیم؟ ما این را برای ام المؤمنین می­خواهیم. گفتم: آنرا مجّانی ببر. گفت: نه ولی تو با من بیا تا به تو یک ماده شتر با مبلغی پول به عنوان بهای آن بدهیم. عرنی می­گوید: با آنها رفتم. به من یک ماده شتر جوان و چهارصد یا ششصد درهم دادند و گفتند: ای برادر عرنی، آیا تو راه را می شناسی و به این راه آشنا هستی؟ گفتم: من از بهترین و آشناترین مردم به این راه هستم. گفتند پس تو با ما بیا. من هم با آنها رفتم. به هر وادی که می­رسیدیم از من نام و نشان آن را می­پرسیدند تا اینکه به چشمه «حوأب» رسیدیم. سگ­های آنجا پارس کردند. پرسیدند این آب یا چشمه چه نام دارد؟ گفتم:

ص: 145

«حوأب» است. ناگاه عایشه با صدای بلندی فریاد زد و گفت: انا للّه و انا الیه راجعون. من همانم. من از رسول خدا صلی الله علیه و آله آن هنگامی­که همسرانش در کنارش بودند، شنیدم که فرمود: ای کاش می­دانستم سگ­های حوأب به کدام­یک از شما پارس خواهد کرد. سپس با دست خود بر شتر زد تا بنشیند و گفت: مرا بازگردانید به خدا قسم من همان زنم که سگ­های حوأب بر وی پارس کرد. همگی یک روز و یک شب در آنجا ماندند. عبدالله بن زبیر گفت: این مرد دروغ می­گوید. اینجا حوأب نیست. عبدالله همچنان اصرار می­کرد و عایشه امتناع می­نمود. ناگهان فریاد زد و گفت: ای وای، ای وای، علی بن ابیطالب رسید. بنابراین به سمت بصره راه افتادند. سخن ابن اثیر پایان یافت.

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . حیاۀ الحیوان: ماده «جمل» - دمیری در حیاة الحیوان به نقل از ابن عباس می­گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله خطاب به همسران خود فرمود: کدام­یک از شما صاحب (سوار) شتری که در صورت آن موهای زیادی وجود دارد خواهید بود که خروج نموده و سگهای حوأب به او پارس خواهند کرد.

وی در ادامه می­گوید که حوأب رودی است در نزدیکی بصره و «الأدبب الأدبّ» به معنی موهای زیاد صورت است. ابن دحیه می­گوید: از ابن عربی عجیب است که چگونه این حدیث را در کتاب «العواصم و القواصم» انکار کرده و با آنکه این موضوع روشن­تر از صبح می­باشد آن را بی پایه و اساس خوانده است.

همچنین نقل شده است که وقتی عایشه خروج کرد و در حال عبور از کنار آبی به نام حوأب بود سگها به او پارس کردند. او گفت: مرا بازگردانید مرا بازگردانید من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: چگونه است وضعیت یکی از شما وقتی که سگهای حوأب به او پارس می­کند. سخن دمیری در اینجا پایان می­یابد.

ص: 146

**[ترجمه]

**[ترجمه]با همین سند از امام باقر علیه السلام: عسکری (شتری) را که شیطان بود به هفتصد درهم خریدند.

ص: 147

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . المختار (229) از نهج البلاغه - نهج البلاغه: خطبه آن حضرت در ذی­قار و هنگام عزیمت او به بصره که واقدی آن را در کتاب الجمل آورده است: پس به آنچه امر شده بود حکم کرد و رسالت پروردگارش را ابلاغ کرد و خداوند به وسیله او شکاف های اجتماعی را به وحدت اصلاح، و فاصله ها را به هم پیوند داد و پس از آن که آتش دشمنی ها و کینه های بر افروخته در دل ها راه یافته بود، میان خویشاوندان یگانگی بر قرار کرد .ص: 148

**[ترجمه]

قَالَتْ یَا عَائِشَةُ أَ تَخْرُجِینَ وَ قَدْ سَمِعْتِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا سَمِعْنَا نَشَدْتُکِ بِاللَّهِ یَا عَائِشَةُ الَّذِی یَعْلَمُ صِدْقَکِ إِنْ صَدَقْتِ أَ تَذْکُرِینَ یَوْماً یَوْمَکِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فَصَنَعْتُ حَرِیرَةً فِی بَیْتِی فَأَتَیْتُهُ بِهَا وَ هُوَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ یَقُولُ وَ اللَّهِ لَا تَذْهَبُ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامُ حَتَّی تَتَنَابَحَ کِلَابُ مَاءٍ بِالْعِرَاقِ یُقَالُ لَهُ الْحَوْأَبُ امْرَأَةً مِنْ نِسَائِی فِی فِئَةٍ بَاغِیَةٍ فَسَقَطَ الْإِنَاءُ مِنْ یَدِی فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیَّ وَ قَالَ مَا لَکِ یَا أُمَّ سَلَمَةَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَلَا یَسْقُطُ الْإِنَاءُ مِنْ یَدِی وَ أَنْتَ تَقُولُ مَا تَقُولُ مَا یُؤْمِنُنِی أَنْ یَکُونَ أَنَا هِیَ فَضَحِکْتِ أَنْتِ فَالْتَفَتَ إِلَیْکِ فَقَالَ بِمَا تَضْحَکِینَ یَا حَمْرَاءَ السَّاقَیْنِ إِنِّی أَحْسَبُکِ هِیَ وَ نَشَدْتُکِ بِاللَّهِ یَا عَائِشَةُ أَ تَذْکُرِینَ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ مَکَانِ کَذَا وَ کَذَا وَ هُوَ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یُحَدِّثُنَا فَأَدْخَلْتِ جَمَلَکِ فَحَالَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَرَفَعَ مِقْرَعَةً کَانَتْ عِنْدَهُ یَضْرِبُ بِهَا وَجْهَ جَمَلِکِ وَ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ مَا یَوْمُهُ مِنْکِ بِوَاحِدٍ وَ لَا بَلِیَّتُهُ مِنْکِ بِوَاحِدَةٍ أَمَا إِنَّهُ لَا یُبْغِضُهُ إِلَّا مُنَافِقٌ کَذَّابٌ وَ أَنْشُدُکِ بِاللَّهِ أَ تَذْکُرِینَ مَرَضَ رَسُولِ اللَّهِ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ فَأَتَاهُ أَبُوکِ یَعُودُهُ وَ مَعَهُ عُمَرُ وَ قَدْ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَتَعَاهَدُ ثَوْبَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَعْلَهُ وَ خُفَّهُ وَ یُصْلِحُ مَا وَهَی مِنْهَا فَدَخَلَ قَبْلَ ذَلِکِ فَأَخَذَ نَعْلَ رَسُولِ اللَّهِ وَ هِیَ حَضْرَمِیَّةٌ وَ هُوَ یَخْصِفُهَا خَلْفَ الْبَیْتِ فَاسْتَأْذَنَا عَلَیْهِ فَأَذِنَ لَهُمَا فَقَالا یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ أَصْبَحْتَ فَقَالَ أَصْبَحْتُ أَحْمَدُ اللَّهَ قَالا مَا بُدٌّ مِنَ الْمَوْتِ قَالَ أَجَلْ لَا بُدَّ مِنْهُ قَالا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَهَلِ اسْتَخْلَفْتَ أَحَداً قَالَ مَا خَلِیفَتِی فِیکُمْ إِلَّا خَاصِفُ النَّعْلِ فَخَرَجَا فَمَرَّا عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ یَخْصِفُ نَعْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کُلُّ ذَلِکِ تَعْرِفِینَهُ یَا عَائِشَةُ وَ تَشْهَدِینَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ یَا عَائِشَةُ أَنَا أَخْرُجُ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بَعْدَ الَّذِی سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَجَعَتْ عَائِشَةُ إِلَی مَنْزِلِهَا وَ قَالَتْ یَا ابْنَ الزُّبَیْرِ أَبْلِغْهُمَا أَنِّی لَسْتُ بِخَارِجَةٍ

ص: 150

بَعْدَ الَّذِی سَمِعْتُهُ مِنْ أُمِّ سَلَمَةَ فَرَجَعَ فَبَلَّغَهُمَا قَالَ فَمَا انْتَصَفَ اللَّیْلُ حَتَّی سَمِعْنَا رُغَاءَ إِبِلِهَا تَرْتَحِلُ فَارْتَحَلَتْ مَعَهُمَا.

**[ترجمه] - . احتجاج 1: 166 - احتجاج: شعبی از عبدالرحمن بن مسعود عبدی نقل می­کند: من با عبد اللَّه بن زبیر و طلحه و زبیر در مکّه بودیم. طلحه و زبیر سراغ عبدالله بن زبیر فرستادند پس او نزد آنان آمد و من همراه او بودم. طلحه و زبیر به او گفتند: عثمان مظلومانه کشته شده و ما از عاقبت کار امّت (محمّد صلّی اللَّه علیه و آله) در هراسیم، پس اگر عایشه بخواهد همراه ما قیام کند، امید که خداوند به برکت حضور امّ المؤمنین تشتّت مردم را به اجتماع تبدیل فرموده و اختلاف مسلمین را رفع نماید. من با عبد اللَّه بن زبیر راهی منزل عایشه شدیم، عبد اللَّه بن زبیر به جهت محرمیّت او با عایشه داخل اتاق مخصوص او شده و من در بیرون نشستم. او نیز همه آنچه باید می گفت ابلاغ نمود. عایشه در پاسخ گفت: سبحان اللَّه! من امر به خروج نشده ام، و از همسران پیامبر تنها امّ سلمه اینجا است، به او بگویید اگر آمد من هم می آیم. عبد اللَّه نزد آن­دو بازگشته و سخن عایشه را به سمع ایشان رسانید، طلحه و زبیر گفتند: نزد عایشه بازگشته و به او بگو اگر خود شما با او مذاکره نمائید، بهتر و مؤثّرتر است. عایشه از خانه اش بیرون آمده نزد امّ سلمه رسید، با دیدن او امّ سلمه گفت: خوش آمدی، سوگند بخدا که تو چنین محبّت و لطفی نسبت به من نداشتی، بگو بدانم که چه شده است؟ گفت: طلحه و زبیر به من خبر رسانده اند که أمیر المؤمنین عثمان مظلومانه کشته شده است. با شنیدن این مطلب امّ سلمه به فریاد آمده و ناله کنان گفت: ای عایشه تو تا دیروز او را کافر می دانستی، و امروز می گویی أمیر المؤمنین مظلومانه کشته شده؟! عایشه گفت: آیا با ما خروج می کنی، امید که خدا بواسطه ما کار امّت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را اصلاح فرماید.

ص: 149

امّ سلمه گفت: ای عایشه خارج می شوی؟! با اینکه تو نیز آنچه ما از رسول خدا صلی الله علیه و آله در باب خروج شنیده ایم را شنیده ای!. تو را قسم به خدایی که از صدق و کذب سخنان تو باخبر است آیا آن روز را بخاطر داری که روز و نوبت تو با پیامبر صلی الله علیه و آله بود و من در خانه حریره ای ساخته و نزد آن حضرت آوردم و او این مطالب را به تو می فرمود که: «به خدا چندی نخواهد گذشت که سگ­های عراق نزدیک آبی بنام حوأب بر یکی از زنان من در حالی که میان گروهی از ستمکاران است پارس می کنند!» و با شنیدن این گفتار ظرف حریره از دستم افتاد و آن حضرت سر خود به سوی من بلند ساخته و فرمود: تو را چه شده ای امّ سلمه؟ عرض کردم: ای رسول خدا با شنیدن این فرمایش انتظاری غیر از آن داشتید؛ چه تضمینی است که من آن زن نباشم؟ و تو ای عایشه خندیدی، و آن حضرت روی به تو کرده و فرمود: ای عایشه برای چه خندیدی و من گمان دارم که آن زن تو باشی؟! و باز تو را به خدا قسم می دهم آیا بیاد داری هنگامی را که در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله از مکانی به مکان دیگر در حرکت بودیم، و آن حضرت در میان من و علیّ بن ابی طالب در حرکت بوده و با ما سخن می فرمود، و تو شتر خود را پیش رانده و در میان آن حضرت و علیّ بن ابی طالب حائل شدی، و در آن وقت پیامبر تازیانه در دستش را بلند کرده و به شتر تو زده و فرمود: سوگند به خدا که روز سخت و گرفتاری او از جانب تو یک مرتبه نیست، و این را بدان که به علیّ جز منافق و دروغگو بغض و کینه نمی ورزد. و باز تو را به خدا قسم می دهم، آیا به یاد داری آن روزی را که پیامبر در بستر بیماری که منجر به وفات ایشان شد بود، پدرت همراه عمر بن خطّاب به قصد عیادت آن حضرت اجازه گرفته و وارد شدند، و علیّ بن ابی طالب در پشت اطاق مشغول وصله کردن لباس و دوختن کفش رسول گرامی صلّی اللَّه علیه و آله بود، آن دو گفتند: ای رسول خدا، حال و سلامتی شما چطور است؟ فرمود: پیوسته سپاسگزار بوده و خدا را حمد و ستایش می کنم. گفتند: چاره ای از مرگ نیست! فرمود: آری، چاره ای برای مرگ بشر نیست. گفتند: آیا کسی را برای بعد از خود خلیفه معیّن فرمودی؟ فرمود: خلیفه من جز همان که کفش مرا پینه می کند در میان شما نیست. پس أبو بکر و عمر از حجره آن حضرت بیرون رفته و در آن حال متوجّه علیّ ابن ابی طالب شدند که در پشت حجره نشسته و سرگرم دوختن کفش پیامبر بود؟. سپس امّ سلمه گفت: ای عایشه، آیا من پس از شنیدن این سخنان باز هم بر علیّ خواهم شورید؟! و سخنان آن پیامبر عظیم الشّأن را فراموش کنم؟. پس عایشه به منزل خود بازگشته و گفت: ای پسر زبیر، به آن دو (طلحه و زبیر) بگو

ص: 150

من پس از شنیدن سخنان امّ سلمه دیگر از شهر خارج نخواهم شد، ابن زبیر نیز بازگشته و سخن او را به آن دو رساند. راوی گوید: در همان روز هنوز نیمه شب نگذشته بود که صدای شتر عایشه را شنیدم، و او با طلحه و زبیر به سوی بصره حرکت کردند.

**[ترجمه]

مَهْوَاکِ وَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَرِدِینَ وَ قَدْ هَتَکْتِ عَنْکِ سِجَافَهُ وَ نَکَثْتِ عَهْدَهُ وَ بِاللَّهِ أَحْلِفُ لَوْ أَنْ سِرْتُ مَسِیرَکِ ثُمَّ قِیلَ لِیَ ادْخُلِی الْفِرْدَوْسَ لَاسْتَحْیَیْتُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ أَنْ أَلْقَاهُ هَاتِکَةً حِجَاباً ضَرَبَهُ عَلَیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فَاتَّقِی اللَّهَ وَ اجْعَلِیهِ حِصْناً وِقَاعَةَ السِّتْرِ مَنْزِلًا حَتَّی تَلْقَیِنَّهُ أَطْوَعَ مَا تَکُونِینَ لِرَبِّکِ مَا قَصُرْتِ عَنْهُ وَ أَنْصَحَ مَا تَکُونِینَ لِلَّهِ مَا لَزِمْتِیهِ وَ أَنْصَرَ مَا تَکُونِینَ لِلدِّینِ مَا قَعَدْتِ عَنْهُ وَ بِاللَّهِ أَحْلِفُ لَوْ حَدَّثْتُکِ بِحَدِیثٍ سَمِعْتِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَنَهَشْتِنِی نَهْشَ الرَّقْشَاءِ الْمُطْرِقَةِ فَقَالَتْ لَهَا عَائِشَةُ مَا أَعْرَفَنِی بِمَوْعِظَتِکِ وَ أَقْبَلَنِی لِنَصِیحَتِکِ لَیْسَ مَسِیرِی عَلَی مَا تَظُنِّینَ مَا أَنَا بِالْمُغْتَرَّةِ وَ لَنِعْمَ الْمُطَّلَعُ تَطَلَّعْتُ فِیهِ فَرَّقْتُ بَیْنَ فِئَتَیْنِ مُتَشَاجِرَتَیْنِ فَإِنْ أَقْعُدْ فَفِی غَیْرِ حَرَجٍ وَ إِنْ أَخْرُجْ فَفِی مَا لَا غِنَاءَ عَنْهُ مِنَ الِازْدِیَادِ بِهِ فِی الْأَجْرِ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَلَمَّا کَانَ مِنْ نَدَمِهَا أَخَذَتْ أُمُّ سَلَمَةَ تَقُولُ:

لَوْ کَانَ مُعْتَصِماً مِنْ زَلَّةٍ أَحَدٌ***کَانَتْ لِعَائِشَةَ الرُّتْبَی عَلَی النَّاسِ

مِنْ زَوْجَةٍ لِرَسُولِ اللَّهِ فَاضِلَةٍ***وَ ذِکْرِ آیٍ مِنَ الْقُرْآنِ مِدْرَاسٍ

وَ حِکْمَةٍ لَمْ تَکُنْ إِلَّا لِهَاجِسِهَا***فِی الصَّدْرِ یَذْهَبُ عَنْهَا کُلُّ وَسْوَاسٍ

یَسْتَنْزِعُ اللَّهُ مِنْ قَوْمٍ عُقُولَهُمْ***حَتَّی یَمُرَّ الَّذِی یَقْضِی عَلَی الرَّأْسِ

وَ یَرْحَمُ اللَّهُ أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ***تَبَدَّلَتْ لِی إِیحَاشاً بِإِینَاسٍ

فَقَالَتْ لَهَا عَائِشَةُ شَتَمْتِینِی یَا أُخْتِ فَقَالَتْ لَهَا أُمُّ سَلَمَةَ لَا وَ لَکِنَّ الْفِتْنَةَ إِذَا أَقْبَلَتْ غَطَّتْ عَیْنَ الْبَصِیرِ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ أَبْصَرَهَا الْعَاقِلُ وَ الْجَاهِلُ.

**[ترجمه] - . احتجاج 1: 167 - احتجاج: از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:: هنگام خروج عایشه از مکّه امّ سلمه بر او وارد شده و پس از حمد و ثنای الهی و صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: ای عایشه تو واسطه در میان امّت و رسول خدا هستی، و تو از افراد حرم و خانواده پیغمبری، و قرآن دامن تو را جمع نموده و نشاید که تو دامن خود را فراخ بگیری، و تو را باید که مویها و گیسوان سر خود را پراکنده و منتشر نکنی، و آواز خود را در میان مردان غریبه ظاهر و بلند ننمائی، و باید متوجّه باشی که خداوند متعال به حرکات و اعمال ما مطّلع می باشد، و اگر این عمل پسندیده و به صلاح تو بود، البتّه رسول اکرم تو را به آن توصیه می فرمود، در صورتی که آن حضرت از خروج و بیرون رفتن تو نهی فرموده است. و این را بدان که انحراف و سستی پایه های دین هرگز با خروج زنها درست و استوار نگردد، و پراکندگی و اختلال امور اجتماعی با مجاهده زنها اصلاح نپذیرد، و نیکویی زنان در این است که دیدگان خود را فرو بسته، و دامنهای خود را جمع نموده، و پیوسته مراقب جوانب و اطراف خود باشند. ای عایشه چه جوابی برای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خواهی داشت اگر وی را در میان این راه ملاقات کنی، در حالی که تو سوار بر شتر خود شده و از منزلی به منزل دیگر حرکت کرده،

ص: 151

و بیابانهای وسیع و کوههای بلند را بر اساس هوی و هوس و برای غیر خدا در می نوردی؟ ای عایشه، چطور با آن حضرت روبروی خواهی شد در حالتی که پیمان او را شکسته؛ حجاب حرمت او را هتک کرده باشی؟ و بخدا سوگند می خورم که اگر من چنین راهی را رفته بودم، و سپس مرا به بهشت دعوت می کردند، هرگز به جهت خجالت و شرمساری از آن حضرت داخل نشده و پس از هتک حرمت و رفع حجاب آن پیامبر گرامی حاضر نمی شدم که وی را ملاقات نمایم!. پس ای عایشه از خدا بترس و از پناه خدا بیرون مباش، و از فضای پرده رسول خدا سر بیرون میار، تا این که خدا را در مطیع ترین و خالص ترین و یاری دهنده ترین صورت ملاقات کنی، و آن هنگامی است که از آنچه قصد کرده ای اجتناب کنی و ملازم دین بوده و خروج و جهاد را ترک کنی. و به خدا قسم می خورم چنانچه حدیثی را که خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدی برایت نقل کنم مرا چون ماری خالدار و تند می گزی!. عایشه گفت: مواعظت را دریافته و و نصایحت را پذیرفتم، ولی راه و مسیر من با آنچه تو فکر می کنی مغایر است، و من نه فریب خورده ام و نه راه باطل را می پیمایم، بلکه من به طور کامل به حقیقت مطلع هستم، من تنها برای جدایی میان دو گروه متخاصم عازم آنجا می باشم، حال اینکه من در این حرکت مجبور نبوده و در صورت ترک آن هیچ محذوری برای من نخواهد داشت، و البتّه در صورت عدم توقّف در این قیام مأجور خواهم شد. از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: وقتی عایشه پس از پایان جنگ جمل از کرده خود نادم و پشیمان گردید امّ سلمه این ابیات را سرود:

اگر کسی از لغزش و خطا محفوظ می ماند، حتما عایشه در این مقام رتبه أوّل را می داشت،

که او همسر رسول خدا و دانا به آیات قرآن و فاضل و حکیم بود،

و صاحب حکمتی بود که اگر در سینه کسی خطور می کرد، هر گونه وسوسه را از دلش می زدود.

اما گاهی خدا عقل و زیرکی را از قومی می گیرد، تا آنکه کوبیده شده (مظلوم)، مسلّط شود و در رأس قرار گیرد.

خداوند از خطاها و لغزشهای عایشه بگذرد که وحشت مرا تبدیل به آرامش ساخت.

عایشه در جواب به او گفت: ای خواهر مرا شماتت می کنی؟ امّ سلمه گفت: نه، ولی این را باید دانست که چون فتنه ای پیش آمده و برانگیخته شود، دیدگان بینا تیره و تار نماید و چون بر طرف شود دیگر دانا و نادان همه و همه آن را تشخیص می دهند.

**[ترجمه]

و السجاف ککتاب الستر ما قصرت عنه الظاهر أن کلمة ما بمعنی ما دام فالضمیر فی عنه راجع إلی الأمر الذی أرادته أو إلی الرب أو إلی ترک الخروج فیکون عن بمعنی علی و الضمیر فی لزمتیه إما راجع إلی الله أی طاعته أو إلی ترک الخروج و لزوم البیت و الضمیر فی قولها ما قعدت عنه راجع إلی الدین أی نصره بالجهاد أو إلی النصر أو إلی الأمر الذی أرادت بین فئتین متشاجرتین أی متنازعتین و فی بعض النسخ متناجزتین و فی بعضها متناحرتین و المناجزة فی الحرب المبارزة و التناحر التقابل.

و قال ابن أبی الحدید (1) فئتان متناجزتان أی یسرع کل منهما إلی نفوس الأخری و من رواه متناحرتان أراد الحرب و طعن النحور بالأسنة رشقها بالسهام و الرتبی فعلی من الرتبة بمعنی الدرجة و المنزلة.

و فی بعض الروایات العتبی و هو الرجوع عن الإساءة و بعد ذلک فی سائر الروایات

کم سنة لرسول الله دارسة***و تلو آی من القرآن مدراس

یقال درس الرسم یدرس دروسا أی عفا و درسته الریح یتعدی و لا یتعدی و درست الکتاب درسا و دراسة و التلو کأنه مصدر بمعنی التلاوة.

و الهاجس الخاطر یقال هجس فی صدری شی ء یهجس أی حدث.

**[ترجمه]عایشه گفت: «ضم ضفرک»: با ضاد جوهری می­گوید: الضفر یعنی بافتن گیسو و مانند آن و الضفیره یعنی موی بافته شده. گفته می­شود: ضفرت المرأة شعرها: زن موی خود را بافت. زن دارای ضفیر یعنی دارای گیسو.

«العِطاف»: رداء. «عطفا کل شیء»: یعنی دو طرف هر چیز. جوهری الصحاح می­گوید: «القعود من الابل»: شتر جوانی که بتوان بر پشت آن سوار شد. ابو عبید می­گوید: «القعود من البعیر»: شتری که چوپان برای رفع نیازهای خود بر آن سوار می­باشد.

ص: 152

«السجاف»: بر وزن کتاب یعنی پوشش، «ما قصرت عنه»: ظاهراً کلمه «ما» به معنی «ما دام» است و ضمیر «عنه» به کاری که در صدد انجام آن بوده است، و یا «رب» و یا «ترک الخروج» بر می­گردد که در این­صورت عن به معنی علی و ضمیر در «لزمتیه» یا به «الله» یعنی اطاعت از او و یا به «ترک الخروج» و «لزوم البیت» برمی­گردد. ضمیر در «ما قعدت عنه» به دین یعنی نصرت آن با جهاد و یا به «النصر» و یا امری که در پی انجام آن در میان دو گروه بوده است، برمی­گردد. «متشاجرتین» یعنی دو گروه در حال نزاع، و در برخی نسخه­ها «متناجزتین» و در برخی دیگر«متناحرتین» آمده است. «المناجزه فی الحرب»: یعنی مبارزه. «التناحر» به معنای تقابل و رویارویی است.

ابن ابی الحدید می­گوید: - . شرح المختار (79) از نهج البلاغه 2: 414 - «فئتان متناجزتان»: یعنی هر یک به جان دیگری می­شتابد. برخی دیگر «متناحرتان» گفته­اند یعنی جنگ و ضربات نیزه و تیرباران و «الرتبی» بر وزن فُعلی از کلمه «الرتبۀ» به معنای درجه و منزلت می­باشد. در برخی دیگر از روایات، «العتبی» نقل شده که به معنی بازگشتن از بدی کردن و در سایر روایات پس از آن، اینگونه آمده است:

چه بسیار سنت­هایی که کهنه شده و چه آیاتی از قرآن که به آن عمل نمی­شود.

گفته می­شود: «درس الرسم یدرس دروساً»: از میان رفت. «درسته الریح»: به صورت متعدی و غیر متعدی ذکر شده است و «درست الکتاب درساً ودراسةً». «التلو» گویا مصدر و به معنی تلاوت است. «الهاجس»: خاطر. گفته می­شود: «هجس فی صدری شیء»: چیزی در دلم اتفاق افتاد.

**[ترجمه]

لَمَّا أَرَادَتْ عَائِشَةُ الْخُرُوجَ إِلَی الْبَصْرَةِ کَتَبَتْ إِلَیْهَا أُمُّ سَلَمَةَ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهَا زَوْجَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکِ سُدَّةٌ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ بَیْنَ أُمَّتِهِ وَ حِجَابُهُ الْمَضْرُوبُ عَلَی حُرْمَتِهِ وَ قَدْ جَمَعَ الْقُرْآنُ ذَیْلَکِ فَلَا تَنْدَحِیهِ وَ سَکَّنَ عُقَیْرَاکِ فَلَا تُصْحِرِیهَا اللَّهُ مِنْ وَرَاءِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ قَدْ عَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ مَکَانَکِ لَوْ أَرَادَ أَنْ یَعْهَدَ إِلَیْکِ لَفَعَلَ وَ قَدْ عَهِدَ فَاحْفَظِی مَا عَهِدَ وَ لَا تُخَالِفِی فَیُخَالَفَ بِکِ وَ اذْکُرِی قَوْلَهُ فِی نُبَاحِ کِلَابِ الْحَوْأَبِ وَ قَوْلَهُ مَا لِلنِّسَاءِ وَ الْغَزْوِ وَ قَوْلَهُ انْظُرِی یَا حُمَیْرَاءُ أَنْ لَا تَکُونِی أَنْتِ عُلْتِ (1) بَلْ قَدْ نَهَاکِ عَنِ الْفُرْطَةِ فِی الْبِلَادِ إِنَّ عَمُودَ الْإِسْلَامِ لَنْ یُثْأَبَ بِالنِّسَاءِ إِنْ مَالَ وَ لَنْ یُرْأَبَ بِهِنَّ إِنْ صَدَعَ حُمَادَیَاتُ النِّسَاءِ غَضُّ الْأَبْصَارِ وَ خَفَرُ الْأَعْرَاضِ وَ قِصَرُ الْوَهَازَةِ مَا کُنْتِ قَائِلَةً لَوْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ عَارَضَکِ بِبَعْضِ الْفَلَوَاتِ نَاصَّةً قَلُوصاً مِنْ مَنْهَلٍ إِلَی آخَرَ إِنَّ بِعَیْنِ اللَّهِ مَهْوَاکِ وَ عَلَی رَسُولِهِ تَرِدِینَ وَ قَدْ وَجَّهْتِ سِدَافَتَهُ وَ تَرَکْتِ عُهَیْدَاهُ لَوْ سِرْتُ مَسِیرَکِ هَذَا ثُمَّ قِیلَ لِیَ ادْخُلِی الْفِرْدَوْسَ لَاسْتَحْیَیْتُ أَنْ أَلْقَی رَسُولَ اللَّهِ هَاتِکَةً حِجَاباً قَدْ ضَرَبَهُ عَلَیَّ فَاتَّقِی اللَّهَ وَ اجْعَلِی حِصْنَکِ بَیْتَکِ وَ رِبَاعَةَ السِّتْرِ قَبْرَکِ حَتَّی تَلْقَیْهِ وَ أَنْتِ عَلَی تِلْکِ الْحَالِ أَطْوَعَ مَا تَکُونِینَ لِلَّهِ مَا لَزِمْتِهِ وَ أَنْصَرَ مَا تَکُونِینَ لِلدِّینِ مَا جَلَسْتِ عَنْهُ لَوْ ذَکَّرْتُکِ بِقَوْلٍ تَعْرِفِینَهُ لَنَهَشْتِ نَهْشَ الرَّقْشَاءِ الْمُطْرِقِ فَقَالَتْ عَائِشَةُ مَا أَقْبَلَنِی لِوَعْظِکِ وَ مَا أَعْرَفَنِی بِنُصْحِکِ وَ لَیْسَ الْأَمْرُ عَلَی مَا تَظُنِّینَ وَ لَنِعْمَ الْمَسِیرُ مَسِیراً فَزِعَتْ إِلَیَّ فِیهِ فِئَتَانِ مُتَشَاجِرَتَانِ إِنْ أَقْعُدْ فَفِی غَیْرِ حَرَجٍ وَ إِنْ أَنْهَضْ فَإِلَی مَا لَا بُدَّ مِنَ الِازْدِیَادِ مِنْهُ فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ

لَوْ کَانَ مُعْتَصِماً مِنْ زَلَّةٍ أَحَدٌ ***کَانَتْ لِعَائِشَةَ الْعُتْبَی عَلَی النَّاسِ

ص: 154

کَمْ سُنَّةٍ لِرَسُولِ اللَّهِ دَارِسَةٌ***وَ تِلْوِ آیٍ مِنَ الْقُرْآنِ مِدْرَاسٌ

قَدْ یَنْزِعُ اللَّهُ مِنْ قَوْمٍ عُقُولَهُمْ ***حَتَّی یَکُونَ الَّذِی یَقْضِی عَلَی الرَّأْسِ

ثم قال رحمه الله تفسیره قولها رحمة الله علیها إنک سدة بین رسول الله صلی الله علیه و آله أی إنک باب بینه و بین أمته فمتی أصیب ذلک الباب بشی ء فقد دخل علی رسول الله صلی الله علیه و آله فی حریمه و حوزته فاستبیح ما حماه فلا تکونی أنت سبب ذلک بالخروج الذی لا یجب علیک فتحوجی الناس إلی أن یفعلوا مثل ذلک.

و قولها فلا تندحیه أی لا تفتحیه فتوسعیه بالحرکة و الخروج یقال ندحت الشی ء إذا أوسعته و منه یقال أنا فی مندوحة عن کذا أی فی سعة.

و ترید بقولها قد جمع القرآن ذیلک قول الله عز و جل وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی و قولها و سکن عقیراک من عقر الدار و هو أصلها و أهل الحجاز یضمون العین و أهل نجد یفتحونها فکانت عقیرا اسم مبنی من ذاک علی التصغیر و مثله مما جاء مصغرا الثریا و الحمیا و هی سورة الشراب و لم یسمع بعقیرا إلا فی هذا الحدیث.

و قولها فلا تصحریها أی لا تبرزیها و تباعدیها و تجعلیها بالصحراء یقال أصحرنا إذا أتینا الصحراء کما یقال أنجدنا إذا أتینا نجدا.

و قولها علت أی ملت إلی غیر الحق و العول المیل عن الشی ء و الجور قال الله عز و جل ذلِکَ أَدْنی أَلَّا تَعُولُوا یقال عال یعول إذا جار.

و قولها بل قد نهاک عن الفرطة فی البلاد أی عن التقدم و السبق فی البلاد لأن الفرطة اسم فی الخروج و التقدم مثل غُرفة و غَرفة یقال فی فلان فرطة أی تقدم و سبق یقال فرطته فی الماء أی سبقته.

و قولها إن عمود الإسلام لن یثأب بالنساء إن مال أی لا یرد بهن إلی استوائه یقال ثبت إلی کذا أی عدت إلیه.

ص: 155

و قولها لن یرأب بهن إن صدع أی لا یسد بهن یقال رأبت الصدع لأمته فانضم.

و قولها حمادیات النساء هی جمع حمادی یقال قصاراک أن تفعل ذلک و حماداک کأنها تقول جهدک و غایتک و قولها غض الأبصار معروف.

و قولها و خفر الأعراض الأعراض جماعة العرض و هو الجسد.

و الخفر الحیاء أرادت أن محمدة النساء فی غض الأبصار و فی الستر للخفر الذی هو الحیاء و قصر الوهازة و هو الخطو تعنی بها أن تقل خطوهن.

و قولها ناصة قلوصا من منهل إلی آخر أی رافعة لها فی السیر و النص سیر مرفوع و منه یقال نصصت الحدیث إلی فلان إذا رفعه إلیه و منه الحدیث کان رسول الله یسیر العنق فإذا وجد فجوة نص یعنی زاد فی السیر.

و قولها إن بعین الله مهواک یعنی مرادک لا یخفی علی الله.

و قولها و علی رسول الله تردین أی لا تفعلی فتخجلی من فعلک و قد وجهت سدافته أی هتکت الستر لأن السدافة الحجاب و الستر و هو اسم مبنی من أسدف اللیل إذا ستر بظلمته و یجوز أن یکون أرادت من قولها وجهت سدافته یعنی أزلتیها من مکانها الذی أمرت أن تلزمیه و جعلتها أمامک.

و قولها و ترکت عهیداه تعنی بالعهیدة الذی تعاهده و یعاهدک (1) و یدل علی ذلک قولها لو قیل لی ادخلی الفردوس لاستحییت أن ألقی رسول الله صلی الله علیه و آله هاتکة حجابا قد ضربه علی و قولها اجعلی

ص: 156

حصنک بیتک و رباعة الستر قبرک فالربع المنزل و رباعة الستر ما وراء الستر تعنی اجعلی ما وراء الستر من المنزل قبرک و هذا معنی ما یروی و وقاعة الستر قبرک هکذا رواه القتیبی و ذکر أن معناه و وقاعة الستر موقعه من الأرض إذا أرسلت و فی روایة القتیبی لو ذکرت قولا تعرفینه نهستنی نهس (1) الرقشاء المطرق فذکر أن الرقشاء سمیت بذلک لرقش فی ظهرها و هی النقط.

و قال غیر القتیبی الرقشاء من الأفاعی التی فی لونها سواد و کدورة قال و المطرق المسترخی جفون العین.

**[ترجمه] - . معانی الاخبار: 356 - معانی الاخبار: ابو اخنس ارجی گوید:

ص: 153

چون عایشه تصمیم به خروج از مکه گرفت، امّ سلمه رضی اللَّه عنها همسر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله این نامه را به او نوشت: پس از حمد خدا، و درود بر پیامبر، ای عایشه تو واسطه ای هستی در میان پیغمبر خدا صلی اللَّه علیه و آله و امّت او، و پوشش و پرده عفّت او بر بالای سر تو افکنده شده، قرآن مجید دامن تو را جمع کرده است، پس آن را گسترده مساز و تو را امر به خانه نشینی کرده است آن را زیر پا نگذار. خداوند متعال پشت این امت است، پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله از موقعیّت و لیاقت تو با خبر بود که تا چه اندازه است، اگر این اقدام تو شایسته تو بود حتما تو را به آن سفارش می نمود، در صورتی که پیمان گرفته (که در خانه ات بنشینی و پای بیرون ننهی) پس به آن عهد پایبند باش و ناسازگاری مکن که با تو ستیزه و دشمنی کند، و به یاد بیاور سخن پیامبر را که فرمود «سگهای حوأب به تو پارس می­کنند» و اینکه فرمود «زنان را با جنگ چه کار؟» و «دقّت کن ای حمیرا که تو آن زن نباشی که از حقّ رویگردان شده، و به ستم و آزار متمایل گردی». آن حضرت تو را از جلو افتادن و گشتن در شهر بازداشت. و اینکه اگر ستون اسلام خمیده شد و انحرافی در آن پدید آمد، با کوشش و فعّالیّت زنها هرگز راست و استوار نگردد، و اگر در برج و باروی اسلام رخنه ای ایجاد شود، زنان نتوانند آن را مسدود ساخته و اصلاح کنند، نهائی ترین هدف و پسندیده ترین کمال زنان این است که چشم خود را از بیگانه فروبندند، و حیا داشته باشند، و ناموس و آبروی خود را حفظ کنند، و کم قدم بردارند (بلکه بیشتر در خانه باشند). (ای عایشه) اگر در طیّ این مسافت، در میان بعضی از بیابانها پیغمبر خدا با تو برخورد کند، در حالی که سوار بر اشتر جوان بلند قامت خود، از سرچشمه ای به منزلگاه دیگری رهسپار می باشی، چه پاسخی داری؟ عایشه! این مسافرت تو از دید خدا مخفی نمی باشد! و آیا در روز قیامت در پیشگاه پیامبر خدا (صلی اللَّه علیه و آله) وارد خواهی شد، در حالی که حجاب و ستر او را دریده ای و عهد و پیمانش را ترک کرده ای؟ هر گاه من به چنین راهی که تو در پیش گرفته ای می رفتم و آنگاه به من گفته می شد: «وارد بهشت برین شو!» از دیدار پیامبر خدا شرمگین بودم و از شرمساری آنکه پرده ای که او برویم کشیده بود، دریده ام، وارد بهشت نمی شدم. عایشه! از خدا بترس و تو اکنون خانه خود را قلعه محکم خویش قرار بده، و پشت پرده منزلت را گور خویشتن ساز! که در آن صورت چون پیغمبر خدا را دیدار کنی، به فرمانبری خدا نزدیکتری، و اگر از این سفر دست بکشی دین را بهتر یاری نموده ای. اگر سخنی را به تو یادآوری کنم که تو خود نیز آن را می دانی، همچون مار خالدار سر به زیر مرا نیش خواهی زد. عایشه گفت: چه پذیرای پذیرفتن پند تو گشته ام، و از خیر خواهیت چه آگاهیی به من دادی! ولی مطلب چنان نیست که تو پنداشته ای، و این مسافرت بهترین راهها است، چون دو گروه مخالف به من پناه جسته اند، اگر در خانه بنشینم باکی برایم نیست، و اگر قیام کنم به ثوابی دست یافته ام که مرا از زیاد کردن آن چاره نیست. امّ سلمه در پاسخش این شعرها را خواند:

اگر برای فردی از افراد بشر هنگام لغزش و سقوط جای دست آویزی می بود، عایشه هم راه بازگشتی به سوی مردم داشت.

ص: 154

چه قوانینی از پیامبر خدا که کهنه شده و چه آیاتی از قرآن که به آن عمل نمی شود

گاهی خدا عقل و زیرکی را از قومی می گیرد، تا آنکه کوبیده شده (مظلوم)، مسلّط شود و در رأس قرار گیرد.

سپس مولف در تفسیر سخن ام سلمه رحمۀ الله علیها «إنّک سدّة بین رسول اللَّه» گوید: یعنی تو درگاهی (دری) هستی میان پیغمبر و امّتش، اگر آسیبی به این درگاه وارد آید، در حقیقت حریم رسول خدا صلّی الله علیه و آله هتک شده است، پس آنچه حریم قرار داده بود مباح شمرده می شود، پس تو به واسطه خروجی که بر تو واجب نیست، باعث شکستن این حریم نباش، تا با این خروج مردم را به انجام مثل آن کار واداری.

«فلا تندحیه» باز نکن و با حرکت و خروج فراخ منما، گفته می شود: «ندحت الشّی ء» هر گاه آن را توسعه دهی، و از همان باب است جمله «انّا فی مندوحة عن کذا» یعنی در گشایش هستم .

«قد جمع القرآن ذیلک» مقصودش آیه شریفه «وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی» - . احزاب / 33. - «در خانه خود بمانید و همانند دوره جاهلیت در بیرون تبرّج نکنید» می باشد. «و سکّن عقیراک» از «عقر الدّار» می باشد و آن بیخ خانه است، و «عین» آن را اهل حجاز با صدای ضمّه خوانند، و اهل نجد با صدای فتحه پس «عقیرا» اسم است و مبنی و مصغّر، و مانند آن است در تصغیر «ثریّا» و «حمیّا» و آن تندی شراب است، و تلفّظ به «عقیرا» شنیده نشده، مگر در این حدیث.

«فلا تصحریها» از پرده بیرون میا و از خانه ات دور نشو و بیابان نشین نگرد! گفته می شود: «أصحرنا» هر گاه به بیابان آییم، چنانچه گفته می شود: «أنجدنا» وقتی به سرزمین «نجد» آییم.

«علت» یعنی راه خود کج کرده ای به سوی غیر حقّ، و «عول» به معنی میل کردن، و جور و ستم می باشد، خدا فرمود: «ذلِکَ أَدْنی أَلَّا تَعُولُوا» - . نساء / 3. - «که این نزدیکتر به دادگستری و ترک ستمکاری است». گفته می شود: «عال یعول» هر گاه از حد بگذرد.

«بل قد نهاک عن الفرطة فی البلاد» یعنی از پیش افتادن و رفتن در شهرها، چون «فرطة» اسم است در بیرون رفتن و پیشی گرفتن، مانند: «غُرفة و غَرفة»، گفته می شود: «فی فلان فرطة» یعنی جلو رفتن و پیشی گرفتن، گفته می شود: «فرّطته فی المال» در ثروت بر او پیشی گرفتم.

«ان عمود الاسلام لن یثاب بالنساء ان مال» ستون اسلام اگر خمیده شد به بوسیله زنها به اعتدال بر نمی گردد، «ثبت الی کذا» یعنی برگشتم به سوی او.

ص: 155

«لن یرأب بهنّ إن صدع» (یعنی اگر شکافی ایجاد شد هرگز به وسیله زنها مسدود نمی گردد). گفته می شود: «رأبت الصدع لأمته فانضم»: مسدود ساختم شکاف را و آن را بهم آوردم پس بهم پیوست. «حمادیات النّساء» آن جمع «حمادی» است، یعنی نهایت امر، و گفته می شود: «قصاراک أن تفعل ذلک و حماداک». مثل اینکه می گویی: «جهدک و غایتک»: نهایت تلاش و غایت تو. «غضّ الأبصار» چشم پوشی. «و خفر الأعراض» «أعراض» جمع «عرض: اندام» است، و «خفر» بمعنی شرم، مقصودش آن بوده که کمال زنها در پوشیدن چشم از بیگانه و در پرده نشینی از روی آزرم است. «قصر الوهازة» به معنی گام برداشتن، مقصودش آن است که: کم قدم بردار (رفتار زن شرمگین).

«ناصّة قلوصا من منهل إلی آخر» یعنی در رفتن تیزرو، و رفیع و کوشا بود، و «نص» رفتن به طرف بالا است و از همین باب است «نصصت الحدیث الی فلان» وقتی اسناد حدیث را به فردی برساند، و از همین باب است حدیثی که فرموده: پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله تند و تا زنده و با گامهای سریع می رفت، و اگر فضای وسیعی می یافت بر (سرعت) سیر خود می افزود. «انّ بعین اللَّه مهواک» یعنی آنچه در نظر داری بر او پوشیده نیست. «و علی رسول اللَّه تردین» یعنی پس از کارت خجالت بکش. «و قد وجّهت سدافته» یعنی پرده را دریدی، چون «سدافة» بمعنی حجاب و پوشش است و اسم مبنی است که از «أسدف اللّیل» گرفته شده، هر گاه شب با تاریکی اش پوشانده شود، و می شود از «وجهت سدافته» اراده کرده باشد: تو آن را از جایش با اینکه مأمور شده بودی تا ملازم آن باشی، کندی و آن را پیش روی خودت برپا داشتی.

«و ترکت عهیداه» مقصودش پیمانی است که تو با او و او با تو بسته است، و دلیل بر آن گفته بعدی اوست: اگر به من گفته شود: «داخل بهشت شو!» شرم دارم که پیامبر خدا را دیدار کنم، در حالی که حجاب او را که بر من افکنده بود، دریده باشم.

ص: 156

«... و رباعة السّتر قبرک» «ربع» خانه است و «رباعة السّتر» پرده پشت پرده است، مقصودش آن است که ما وراء پوشیده شده از خانه ات را گورت قرار ده، و این همان معنایی است که در روایت دیگر «و وقاعة الستر قبرک» آمده است، چنان که قتیبی روایت نموده و گفته است: «و وقاعة الستر موقعة من الأرض» معنایش افتادن دامن پرده است چون آویزان شود و بیفکنند آن را. و در روایت قتیبی است: «لو ذکرت قولا تعرفینه نهستنی نهس الرّقشاء المطرق» و گفته است (مار خالدار) «رقشاء» نامیده شده، برای اینکه نقطه های سیاه و سفید در آن است و دیگری گفته است: «رقشاء» در اژدها آن است که در رنگش سیاهی و تیرگی است، گوید: «مطرق» کسی است که پلکهای چشم را فرو هشته است.

**[ترجمه]

و ندح الشی ء فتحه و وسعه و بدحه نحوه من البداح و هو المتسع من الأرض و العقیری کأنها تصغیر العقری فعلی من عقر إذا بقی مکانه لا یتقدم و لا یتأخر فزعا أو أسفا أو خجلا و أصله من عقرت به إذا أطلت حبسه کأنک عقرت راحلته فبقی لا یقدر علی البراح أرادت نفسها أی سکنی نفسک التی صفتها أو حقها أن تلزم مکانها أو لا تبرح بیتها و اعملی بقوله تعالی وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ و أصحر أی خرج إلی الصحراء و أصحر به غیره و قد جاء هاهنا متعدیا علی حذف الجار و إیصال الفعل.

و قال ابن الأثیر فی مادة عال فی النهایة فی حدیث أم سلمة قالت لعائشة لو أراد رسول الله صلی الله علیه و آله أن یعهد إلیک علت أی عدلت عن الطریق و ملت.

قال و قال القتیبی و سمعت من یرویه بکسر العین فإن کان محفوظا فهو من عال فی البلاد یعیل إذا ذهب و یجوز أن یکون من عاله یعوله إذا غلبه أی غلبت علی رأیک و منه قولهم عیل صبرک و قیل جواب لو محذوف أی لو أراد فعل فترکته لدلالة الکلام علیه و یکون قولها علت کلاما مستأنفا.

و قال فی مادة فرط من کتاب النهایة فی قولها إن رسول الله صلی الله علیه و آله سلم نهاک عن الفرطة فی الدین یعنی السبق و التقدم و مجاوزة الحد الفرطة بالضم اسم للخروج و التقدم و بالفتح المرة الواحدة.

و أیضا قال فی مادة رأب یقال رأب الصدع إذا شعبه و رأب الشی ء إذا جمعه و شده برفق و منه حدیث أم سلمة لا یرأب بهن إن صدع قال القتیبی الروایة صدع فإن کان محفوظا فإنه یقال صدعت الزجاجة فصدعت کما یقال جبرت العظم فجبر و إلا فإنه صدع أو انصدع.

و قال فی مادة حمد و فی حدیث أم سلمة حمادیات النساء أی غایاتهن و منتهی ما یحمد منهن یقال حماداک أن تفعل أی جهدک و غایتک.

ص: 158

و قال فی الفائق فی غض الأطراف أورده القتیبی هکذا و فسر الأطراف بجمع طرف و هو العین و یدفع ذلک أمران أحدهما أن الأطراف فی جمع طرف لم یرد به سماع بل ورد بردّه و هو قول الخلیل إن الطرف لا یثنی و لا یجمع و ذلک لأنه مصدر طرف إذا حرک جفونه فی النظر.

و الثانی أنه غیر مطابق لقولها خفر الأعراض و لا أکاد أشک أنه تصحیف و الصواب غض الإطراق و خفر الإعراض و المعنی أن یغضضن من أبصارهن مطرقات أی رامیات بأبصارهن إلی الأرض و یتخفرن من السوء معرضات عنه.

و قال فی مادة طرف من النهایة و فی حدیث أم سلمة قالت لعائشة حمادیات النساء غض الأطراف أرادت قبض الید و الرجل عن الحرکة و السعی تعنی تسکین الأطراف و هی الأعضاء ثم ذکر کلام القتیبی و الزمخشری و قال فی خفر الإعراض أی الحیاء من کل ما یکره لهن أن ینظرن إلیه فأضافت الخفر إلی الإعراض أی الذی تستعمل لأجل الإعراض.

و یروی الأعراض بالفتح جمع العرض أی إنهن یستحیین و یتسترن لأجل أعراضهن و صونها انتهی.

أقول: و العرض و إن ورد بمعنی الجسد لکن فی هذا المقام بعید قال الفیروزآبادی العرض بالکسر الجسد و کل موضع یعرق منه و رائحته رائحة طیبة کانت أو خبیثة و النفس و جانب الرجل الذی یصونه من نفسه و حسبه أن ینتقض و یثلب.

و قال فی الفائق الوهازة الخطو یقال هو یتوهز و یتوهس إذا وطئ وطئا ثقیلا.

و قال ابن الأعرابی الوهازة مشیة الخفرات و الأوهز الرجل الحسن المشیة.

ص: 159

و قال ابن الأثیر فی النهایة النص التحریک حتی یستخرج أقصی سیر الناقة و أصل النص أقصی الشی ء و غایته ثم سمی به ضرب من السیر سریع و منه حدیث أم سلمة ناصة قلوصا أی دافعة لها فی السیر و قال القلوص الناقة و الفجوة ما اتسع من الأرض و قال الزمخشری فی الفائق السدافة و السجافة الستارة و توجیهها هتکها و أخذ وجهها کقولک لأخذ قذی العین تقذیته أو تغییرها و جعلها لها وجها غیر الوجه الأول.

و فی النهایة العهیدی بالتشدید و القصر فعیلی من العهد کالجهیدی من الجهد و العجیلی من العجلة.

و أما ما ذکره الصدوق رحمه الله فکأنه قرأ علی فعیل مخففا قال الجوهری عهیدک الذی یعاهدک و تعاهده و أراد أنه مأخوذ من العهید بهذا المعنی.

و فی الفائق وقاعة الستر و موقعته موقعه علی الأرض إذا أرسلت و یروی وقاحة الستر أی وساحة الستر و موضعه.

قوله و فی روایة القتیبی إلی قولها نهستنی نهس الرقشاء لعل الاختلاف بین الروایتین فی السین المهملة و المعجمة و هما متقاربان معنی إذ بالمهملة معناه أخذ اللحم بأطراف الأسنان و بالمعجمة لسع الحیة و الأخیر أنسب و فی بعض النسخ نهست ففیه اختلاف آخر.

و قال فی النهایة فی حدیث أم سلمة قالت لعائشة لو ذکرتک قولا تعرفینه نهشته نهش الرقشاء المطرق الرقشاء الأفعی سمیت به لترقیش فی ظهرها و هی خطوط و نقط و إنما قالت المطرق لأن الحیة تقع علی الذکر و الأنثی انتهی و لعله کنایة عن سمنها و کثرة سمها أو استغفالها و أخذها دفعة.

و فی روایة أحمد بن أبی طاهر و قد سکن القرآن ذیلک فلا تبدحیه و هدأ من عقیرتک فلا تصحلیها.

و فی مادة بدح من کتاب النهایة و فی حدیث أم سلمة قالت لعائشة قد جمع القرآن ذیلک فلا تبدحیه أی لا توسعیه بالحرکة و الخروج و البدح العلانیة و بدح بالأمر باح به و یروی بالنون انتهی.

و هدأ علی التفعیل أی سکن و العقیرة علی فعیلة الصوت أو

ص: 160

صوت المغنی و الباکی و القاری.

و قال فی النهایة الصحل بالتحریک کالبحة و منه فإذا أنا بهاتف یهتف بصوت صحل و منه أنه کان یرفع صوته بالتلبیة حتی یصحل أی یبح.

ثم فی تلک الروایة الله من وراء هذه الأمة لو أراد أن یعهد فیک بله أن قد نهاک عن الفرطة فی البلاد قال الجوهری بله کلمة مبنیة علی الفتح مثل کیف و معناها دع و یقال معناها سوی.

و قال الفیروزآبادی بله ککیف اسم له کدع و مصدر بمعنی الترک و اسم مرادف لکیف و ما بعدها منصوب علی الأول مخفوض علی الثانی مرفوع علی الثالث و فتحها بناء علی الأول و الثالث إعراب علی الثانی و الفراطة بالضم أیضا بمعنی التقدم.

ثم فیها ما کنت قائلة لو أن کان رسول الله صلی الله علیه و آله عارضک بأطراف الفلوات ناصة قعودا من منهل إلی منهل إن بعین الله مثواک و علی رسول الله تعرضین و لو أمرت بدخول الفردوس لاستحییت أن ألقی محمدا هاتکة حجابا جعله الله علی فاجعلیه سترک وقاعة البیت قبرک حتی تلقینه و هو عنک راض.

قولها و ما أنا بمغتمرة بعد التغرید لعل المعنی أنی بعد ما أعلنت العداوة و علم الناس بخروجی لا أرجع إلی إخفاء الأمر و الإشارة بالعین و الحاجب.

و یمکن أن یقرأ بمغتمرة علی بناء المفعول أی لا یطعن علی أحد بعد تغریدی و رفعی الصوت بأمری قال الجوهری فعلت شیئا فاغتمزه فلان أی طعن علی و وجد بذلک مغمزا.

و قال الغَرَد بالتحریک التطریب فی الصوت و الغناء و التغرید مثله.

ص: 161

**[ترجمه]این سخن ام سلمه (رضی الله عنها) بصورت متواتر توسط خاصه و عامه با سندهای زیادی نقل شده است که کلمات آن را در کتب لغت تفسیر کرده­اند. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه و ابن قتیبه در غریب الحدیث بدان پرداخته­اند.

احمد بن ابی طاهر در کتاب بلاغات النساء با تفاوت اندکی آن را آورده و گفته است: پس از اتمام سخنان ام سلمه، عایشه گفت: ای ام سلمه موعظه­هایت را چه پذیرایم و نصیحت­هایت برایم چه آشناست اما موضوع آن­گونه که تو فکر می­کنی نیست من کسی نیستم که پس از سر و صدا سکوت کنم و چه فرد آگاهی هستم، من در صدد میانجیگری بین دو گروه درگیر هستم. یاری از آن خداست.

زمخشری در الفائق: «سدافته» را «سجافته» و «فئتان متناجزتان» را «متناحران» نیز ذکر کرده است.

سپس می­گوید: «السدة»: در خانه. منظور ام سلمه این بود که تو در مقایسه با اهل بیت پیامبرصلی الله علیه و آله در حکم درِ خانه آن حضرت هستی و هر کس که به تو مراجعه کند و نزدیک شود به رسول خدا مراجعه کرده و نزدیک می­شود، پس با خروج نمودن خود مسلمانان را به نقض حریم و حرمت رسول خدا و ترک آنچه که موجب عزت آن حضرت می­شود سوق نده.

ص: 157

«ندح الشیء»: یعنی باز کردن و گستردن چیزی. «بدحه» نیز مانند آن بوده و از «بداح» است یعنی زمین گسترده. «العقیری»: گویا تصغیر «العقری» بر وزن فعلی است، «من عقر»: هنگامی که کسی در مکان خود بماند و از روی جزع یا تاسف و یا خجالت پس و پیش نرود. اصل آن از «عقرت به» است و هنگامی است که حبس آن ­را طولانی کنی، گویی شتر آن را پی کردی تا نتواند برود. منظور گوینده خود وی است یعنی خود را ساکن کن و یا منظورش این است که حق او سکونت در خانه و عدم خروج از آن و عمل به آیه «و قرن فی بیوتکن» است یعنی در خانه­های خود بمانید. «اصحر»: به صحرا رفت. «و أصحر به غیره»: در اینجا با حذف حرف جرّ و وصل شدن به فعل، متعدی آمده است.

ابن اثیر در النهایه و در ماده «عال» می­گوید: در حدیثی از ام سلمه به عایشه گفت: «اگر پیامبر می خواست به تو چیزی توصیه کند، «علتِ»: از راه عدول می کردی و مایل می شدی».

و نیز می­گوید: قتیبی آورده است: من شنیده­ام که آن­را به صورت مکسور العین نیز ذکر کرده­اند. اگر این روایت حفظ شده باشد از «عال فی البلاد یعیل» است هرگاه در سرزمین­ها برود. و جایز است که از «عاله یعوله» باشد یعنی بر نظر تو غلبه کرد و از این باب است که می­گویند: «عیل صبرک» صبرت لبریز شد. گفته می­شود: جواب «لو» محذوف است. یعنی «لو أراد فعل: اگر می خواست انجام می داد» پس به دلیل آن دلالت کلام بر آن، جواب را ذکر نکرد و «علت» مستانفه خواهد بود.

و در ماده «فرط» در کتاب النهایه به نقل از امّ سلمه آورده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله تو را از فرطه در دین نهی فرموده است. یعنی از سبقت جستن و پیش افتادن و تخطی کردن از حدود. «الفرطه» به صورت مضموم: اسمی است برای خروج و تقدم. و با فتحه یعنی یکبار خروج و تقدم.

همچنین در ماده «رأب» گفته می­شود: «رأب الصدع» هرگاه شکافی را پر کرد. «رأب الشیء»: اگر چیزی را جمع کند و محکم ببندد. روایت ام سلمه «لا یرأب بهن إن صدع». قتیبی می­گوید: در روایت «صَدَعَ» نقل شده است، که اگر حفظ شده باشد گفته می­شود: «صدعتُ الزجاجةَ فصدعت» شیشه را شکستم و آن نیز بشکست همان طور که گفته می­شود: جبرت العظم فجبر: و گرنه «صُدِعَ» یا «انْصَدَعَ» می­باشد. در ماده «حمد» و در حدیثی از ام سلمه می­گوید: «حمادیات النساء»: یعنی غایات زنان. و نهایت آنچه که از آنان مورد سپاس قرار می­گیرد. گفته می­شود: حماداک أن تفعل: تلاش و هدف غایی تو.

ص: 158

زمخشری در الفائق و در مورد «غض الأطراف» می­گوید: قتیبی این­گونه آورده و گفته است «اطراف» جمع «طرف» به معنی چشم است. این قول را دو امر رد می کند یکی اینکه: «اطراف» به عنوان جمع طرف، از کسی شنیده نشده است بلکه اقولی در ردّ این قول آمده است و این قول خلیل است که «الطرف» مثنی و جمع بسته نمی­شود چون مصدر «طَرَفَ» است هرگاه در نگاه کردن پلکهای چشم را تکان دهد.

دوم اینکه: با سخن عایشه که گفت «خفر الأعراض» مطابقت ندارد و تقریباً جای شک باقی نمی­ماند که تصحیف شده باشد. و صحیح «غض الإطراق و خفر الإعراض» است و معنی این­گونه می­شود که: چشمان خود را فرو بندند و آنها را به زمین بدوزند و آنها را از بدی­هایی که تهدید می­کند در امان دارند.

ابن اثیر در النهایه و در ماده «طرف» و در روایتی آورده است: ام سلمه به عایشه گفت: «حمادیات النساء غض الأطراف» منظور وی باز داشتن دست و پا از حرکت و ساکن کردن اعضا بوده است. سپس سخن قتیبی و زمخشری را آورده و گفته است: «خفر الإعراض» یعنی حیاء از هر مکروهی که شایسته نیست بدان نگاه کنند. گوینده «الخفر» را به «الإعراض» اضافه کرده است یعنی حیایی که به منظور اعراض از آن استفاده شده است.

«الأعراض» با فتحه نیز به عنوان جمع «العرض» گفته شده است یعنی زنان حیاء کرده و خود را به خاطر آبرویشان و مصونیت می­پوشانند. پایان سخن.

می­گویم: و «العرض» اگر چه به معنی جسد و پیکر به کار رفته باشد اما در این مقام بعید به نظر می­رسد و فیروزآبادی می­گوید: «العِرض»: یعنی جسد و هر موضعی از آن که عرق می­کند و بوی خوش و یا بدی می­دهد و یا نفس و یا آن جنبه از مرد که از خودش و بزرگی اش را حفاظت می کند تا دچار نقصی نگردد.

و در الفائق آمده است: «الوهازة» گفته است: یعنی گام. گفته می­شود: «هو یتوهز و یتوهس» یعنی گام سنگینی برداشت.

ابن اعرابی می­گوید: «الوهازه»: راه رفتن زنان با حیاء و «الأوهز»: مردی که خوب راه می­رود .

ص: 159

ابن اثیر در النهایه و در ماده «النص»: به حرکت در آوردن تا حداکثر سرعت شتر ماده. اصل «النص» به نهایت چیزی و غایت آن اطلاق می­شود که بعداً به بخشی و نوعی از راه رفتن سریع اطلاق گردیده است. در همین مورد در روایت ام سلمه آمده است: «ناصة قلوصاً»: یعنی آن را برای راه رفتن سوق می­دهد. ابن اثیر می­گوید: «القلوص»: شتر ماده. «الفجوة»: زمین فراخ است. زمخشری در الفائق می­گوید: «السدافة و السجافة»: پوشش و پرده و منظور گوینده هتک آن و نمایان کردن صورت خود است. مانند: «لأخذ قذی العین تقذیته»: یا تغییر آن و آن را به صورت دیگر در آوردن.

در النهایه: «العُهَّیْدَی»: با تشدید و قصر، مصغر «عهد» است مثل «الجهیدی» که مصغر «جهد» و «العجیلی» که مصغر «العجلة» است.

اما گویا صدوق رحمۀ الله علیه آن را بر وزن فعیل و مخفف خوانده است. جوهری می­گوید: «عهیدک الذی یعاهدک و تعاهده»: منظورش این است که از «العهید» به این معنی گرفته شده است.

در الفائق آمده است: «وقاعة الستر و موقعته موقعة الأرض»: افتادن دامن پرده است چون آویزان شود. همچنین «وقاحة الستر» نیز گفته شده یعنی محل پوشش و پرده.

وی می­گوید: و در روایت قتیبی آمده که امّ سلمه گفت: «نهستنی نهس الرقشاء»: شاید اختلاف میان دو روایت در سین مهمله و معجمه باشد که معنی آن­دو نزدیک به هم است. با مهمله یعنی گرفتن گوشت با دندان­ها و با معجمه یعنی گزیدن مار که معنی دوم مناسب­تر است. در برخی نسخ «نهست» آمده که اختلاف دیگری در آن است.

ابن اثیر در النهایه می­گوید: ام سلمه به عایشه گفت: «لو ذکرتک قولاً تعرفینه نهشته نهش الرقشاء المطرق». «الرقشاء»: مار افعی. به این علّت رقشاء نامیده می­شود که پشت کمر آن نقاط و خطوط سفید و سیاه دارد. گفت: «المطرق»: چون «الحیة» هم برای مذکر و هم برای مؤنث استعمال می شود. پایان سخن. شاید کنایه از چربی و زیادی سمّ و یا غافل کردن و حمله نا­گهانی آن باشد.

و در روایت احمد بن ابی طاهر آمده است: «و قد سکن القرآن ذیلک فلا تبدحیه و هدأ من عقیرتک فلا تصحلیها». در ماده بدح از کتاب النهایه و در حدیث ام سلمه که به عایشه گفت: قرآن دامن تو را جمع کرد پس تو آن­را نگستران یعنی با خروج نمودن و حرکت کردن و آشکار شدن. «بدح بالأمر» یعنی «مباح شمرد» و با نون نیز گفته شده است. «هدأ»: بر وزن تفعیل یعنی ساکن شو. «العقیرة»: صدا یا صدای آواز خوان و گریه کننده و قاری.

ص: 160

ابن اثیر در النهایه می­گوید: «الصحل»: به صورت متحرک مانند «البحة»: خشونت و بلندی صدا. اگر کسی بخواهد دیگری را صدا بزند با صدای «صحل» این کار را می­کند و همچنین اگر صدایش را برای تلبیه (جوابگویی) بالا ببرد تا «صحل» بگوید یعنی صدایش را خشن و کلفت کند. سپس در همان روایت آمده است: «خداوند خود پشتیبان این امّت است اگر بخواهد چیزی را به تو بسپارد. بپرهیز! چون تو را از خروج در سرزمین­ها منع کرده است».

جوهری می­گوید: «بله»: کلمه­ای است مبنی بر فتح مثل «کیفَ» و به معنی: رها کن. و نیز گفته شده که به معنی «سوی» است.

فیروزآبادی می­گوید: «بلهَ» مانند «کیفَ» است و اسم است، به معنای «دع» و مصدر است به معنی «تَرک» و اسم هم معنی «کیف» که بنا بر حالت اول منصوب، بنا بر حالت دوم مجرور و طبق حالت سوم مرفوع است. بنابر حالت اول و سوم مبنی بر فتح و بنا بر حالت دوم معرب است. «الفُراطة»: با ضمه به معنی تقدّم. سپس در این روایت آمده است: «ای عایشه چه جوابی برای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خواهی داشت اگر وی را در بیابان ها ملاقات کنی، در حالی که تو سوار بر شتر خود شده و از منزلی به منزل دیگر حرکت می کنی؟ جایگاه تو در مقابل دیدگان خداوند متعال است و تو در پیشگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله حاضر خواهی شد. اگر به من دستور داده می­شد وارد بهشت گردم حیا می­کردم تا با پیامبر ملاقات کنم در حالی که حجابی را که محمد صلی الله علیه و آله و خداوند بر من واجب نموده­اند هتک کرده ام. پس حجابت را پوشش خود بگیر و خانه­ات را قبر خود بساز تا زمانیکه خدا را ملاقات کنی در حالی که او از تو راضی باشد.» گفت: «و ما أنا بمغتمرة بعد التغرید» یعنی من پس از آواز خواندن دیگر آواز نمی­خوانم. شاید معنی این است که: من پس از اینکه دشمنی خود را اعلام کرده­ام و مردم از خروج من اطلاع یافته­اند دیگر به پرده نشینی و اشاره با چشم و ابرو باز نمی­گردم. ممکن است «بمغتمرة» خوانده شود یعنی با صیغه مجهول. یعنی پس از آواز من و بلند کردن صدایم برای انجام کارم، دیگر بر کسی عیب گرفته نمی­شود. جوهری می­گوید: «فعلتُ شیئاً فاغتمزه فلان»: فلان کار را کردم و او بر من طعنه زد و او به خاطر این کارش طعنه زننده شد. می­گوید: «الغَرَد» با حرکت حروف، ایجاد طرب در صدا و آواز خواندن است و تغرید به همین معنا است.

ص: 161

**[ترجمه]

هَاتِکَةً حِجَاباً قَدْ ضَرَبَهُ عَلَیَّ اجْعَلِی حِصْنَکِ بَیْتَکِ وَ قَاعَةَ السِّتْرِ قَبْرَکِ حَتَّی تَلْقَیْهِ وَ أَنْتِ عَلَی ذَلِکِ أَطْوَعُ مَا تَکُونِینَ لِلَّهِ مَا لَزِمْتِهِ وَ أَنْصَرُ مَا تَکُونِینَ لِلدِّینِ مَا جَلَسْتِ عَنْهُ ثُمَّ قَالَتْ لَوْ ذَکَّرْتُکِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَمْساً فِی عَلِیٍّ صلی الله علیه و آله لَنَهَشْتِنِی نَهْشَ الْحَیَّةِ الرَّقْشَاءِ الْمُطْرِقَةِ ذَاتِ الْخَبَبِ أَ تَذْکُرِینَ إِذْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقْرِعُ بَیْنَ نِسَائِهِ إِذَا أَرَادَ سَفَراً فَأَقْرَعَ بَیْنَهُنَّ فَخَرَجَ سَهْمِی وَ سَهْمُکِ فَبَیْنَا نَحْنُ مَعَهُ وَ هُوَ هَابِطٌ مِنْ قُدَیْدٍ وَ مَعَهُ عَلِیٌّ صلی الله علیه و آله وَ یُحَدِّثُهُ فَذَهَبْتِ لِتَهْجُمِی عَلَیْهِ فَقُلْتُ لَکِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَهُ ابْنُ عَمِّهِ وَ لَعَلَّ لَهُ إِلَیْهِ حَاجَةٌ فَعَصَیْتِنِی وَ رَجَعْتِ بَاکِیَةً فَسَأَلْتُکِ فَقُلْتِ بِأَنَّکِ هَجَمْتِ عَلَیْهِمَا فَقُلْتِ یَا عَلِیُّ إِنَّمَا لِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمٌ مِنْ تِسْعَةِ أَیَّامٍ وَ قَدْ شَغَلْتَهُ عَنِّی فَأَخْبَرْتِینِی أَنَّهُ قَالَ لَکِ أَ تُبْغِضِینَهُ فَمَا یُبْغِضُهُ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِی وَ لَا مِنْ أُمَّتِی إِلَّا خَرَجَ مِنَ الْإِیمَانِ أَ تَذْکُرِینَ هَذَا یَا عَائِشَةُ قَالَتْ نَعَمْ وَ یَوْمَ أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَفَراً وَ أَنَا أَجُشُّ لَهُ جَشِیشاً فَقَالَ لَیْتَ شِعْرِی أَیَّتُکُنَّ صَاحِبَةُ الْجَمَلِ الْأَدْبَبِ تَنْبَحُهَا کِلَابُ الْحَوْأَبِ فَرَفَعْتُ یَدِی مِنَ الْجَشِیشِ وَ قُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَکُونَهُ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَا بُدَّ لِإِحْدَاکُمَا أَنْ تَکُونَهُ اتَّقِی اللَّهَ یَا حُمَیْرَاءُ أَنْ تَکُونِیهِ أَ تَذْکُرِینَ هَذَا یَا عَائِشَةُ قَالَتْ نَعَمْ وَ یَوْمَ تَبَدَّلْنَا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَبِسْتِ ثِیَابِی وَ لَبِسْتُ ثِیَابَکِ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَلَسَ إِلَی جَنْبِکِ فَقَالَ أَ تَظُنِّینَ یَا حُمَیْرَاءُ أَنِّی لَا أَعْرِفُکِ أَمَا إِنَّ لِأُمَّتِی مِنْکِ یَوْماً مُرّاً أَوْ یَوْماً أَحْمَرَ أَ تَذْکُرِینَ هَذَا یَا عَائِشَةُ قَالَتْ نَعَمْ وَ یَوْمَ کُنْتُ أَنَا وَ أَنْتِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَاءَ أَبُوکِ وَ صَاحِبُهُ یَسْتَأْذِنَانِ فَدَخَلْنَا الْخِدْرَ فَقَالا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا لَا نَدْرِی قَدْرَ مُقَامِکَ فِینَا فَلَوْ جَعَلْتَ لَنَا إِنْسَاناً نَأْتِیهِ بَعْدَکَ قَالَ أَمَا إِنِّی أَعْرِفُ مَکَانَهُ وَ أَعْلَمُ مَوْضِعَهُ وَ لَوْ أَخْبَرْتُکُمْ بِهِ لَتَفَرَّقْتُمْ عَنْهُ کَمَا تَفَرَّقَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ عَنْ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ فَلَمَّا

ص: 163

خَرَجَا خَرَجْتُ إِلَیْهِ أَنَا وَ أَنْتِ وَ کُنْتِ جَرِیئَةً عَلَیْهِ فَقُلْتِ مَنْ کُنْتَ جَاعِلًا لَهُمْ فَقَالَ خَاصِفَ النَّعْلِ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صلوات الله علیه یُصْلِحُ نَعْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا تَخَرَّقَتْ وَ یَغْسِلُ ثَوْبَهُ إِذَا اتَّسَخَ فَقُلْتِ مَا أَرَی إِلَّا عَلِیّاً فَقَالَ هُوَ ذَاکِ أَ تَذْکُرِینَ هَذَا یَا عَائِشَةُ قَالَتْ نَعَمْ قَالَتْ وَ یَوْمَ جَمَعَنَا رَسُولُ اللَّهِ فِی بَیْتِ مَیْمُونَةَ فَقَالَ یَا نِسَائِی اتَّقِینَ اللَّهَ وَ لَا یَسْفُرْ بِکُنَّ أَحَدٌ أَ تَذْکُرِینَ هَذَا یَا عَائِشَةُ قَالَتْ نَعَمْ مَا أَقْبَلَنِی لِوَعْظِکِ وَ أَسْمَعَنِی لِقَوْلِکِ فَإِنْ أَخْرُجْ فَفِی غَیْرِ حَرَجٍ وَ إِنْ أَقْعُدْ فَفِی غَیْرِ بَأْسٍ فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهَا فَخَرَجَ رَسُولُهَا فَنَادَی فِی النَّاسِ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَخْرُجَ فَلْیَخْرُجْ فَإِنَّ أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ خَارِجَةٍ فَدَخَلَ عَلَیْهَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ فَنَفَثَ فِی أُذُنِهَا وَ قَلْبِهَا فِی الذِّرْوَةِ فَخَرَجَ رَسُولُهَا تُنَادِی مَنْ أَرَادَ أَنْ یَسِیرَ فَلْیَسِرْ فَإِنَّ أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ خَارِجَةٌ فَلَمَّا کَانَ مِنْ نَدَمِهَا بَعْدَ انْقِضَاءِ حَرْبِ الْجَمَلِ مَا کَانَ أَنْشَأَتْ أُمُّ سَلَمَةَ تَقُولُ:

لَوْ أَنَّ مُعْتَصِماً مِنْ زَلَّةِ أَحَدٍ***کَانَتْ لِعَائِشَةَ الرُّتْبَی عَلَی النَّاسِ

کَمْ سُنَّةٍ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ تَارِکَةٌ*** وَ تِلْوِ آیٍ مِنَ الْقُرْآنِ مِدْرَاسٌ

قَدْ یَنْزِعُ اللَّهُ مِنْ نَاسٍ عُقُولَهُمْ***حَتَّی یَکُونَ الَّذِی یَقْضِی عَلَی النَّاسِ

فَیَرْحَمُ اللَّهُ أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ***کَانَتْ تُبَدِّلُ إِیحَاشاً بِإِینَاسٍ

قال أبو العباس ثعلب قوله یقمأ فی بیتک یعنی یأکل و یشرب و قد جمع القرآن ذیلک فلا تبذخیه البذخ النفخ و الریا و الکبر سکنی عقیراک مقامک و بذلک سمی العقار لأنه أصل ثابت و عقر الدار أصلها و عقر المرأة ثمن بضعها فلا تضحی بها قال الله عز و جل أَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فِیها وَ لا تَضْحی أی لا تبرز للشمس و

قال النبی صلی الله علیه و آله لرجل محرم اضح لمن أحرمت له.

أی اخرج إلی البراز و الموضع الظاهر المنکشف من الأغطیة و الستور الفراطة فی البلاد السعی و الذهاب لا ترأبه النساء لا تضمه النساء و حمادی النساء ما یحمد منهن غض

ص: 164

بالأطراف أی لا یبسطن أطرافهن فی الکلام قصر الوهادة هی جمع وهد و وهاد و الوهاد الموضع المنخفض ناصة قلوصا النص السوق بالعنف و من ذلک

الحدیث عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنه کان إذا وجد فجوة نص.

أی أسرع و من ذلک نص الحدیث أی رفعه إلی أصله بسرعة من منهل إلی آخر المنهل الذی یشرب منه الماء و مهواک الموضع الذی تهوین و تستقرین فیه قال الله عز و جل وَ النَّجْمِ إِذا هَوی أی نزل سدافته من السدفة و هی شدة الظلمة قاعة الستر و قاعة الدار صحنها و السدة الباب.

**[ترجمه] - . اختصاص: 113 - اختصاص: ابی کبسه (کیسه) و یزید بن رومان گویند: زمانی­که عایشه تصمیم بر خروج به سمت بصره گرفت، نزد ام سلمه رضی الله عنها که در مکه بود آمد و گفت: ای دختر ابی امیه تو از میان همسران پیامبر صلی الله علیه و آله از همه بزرگتر بودی که آن حضرت به خانه تو می­آمد و در آنجا بین ما تقسیم سهم می­نمود. در خانه تو وحی نازل می­شد. ام سلمه گفت: ای دختر ابوبکر به دیدارم نمی­آمدی اما چه شده که به ملاقاتم آمدی و این­گونه سخن می­گویی؟ عایشه گفت: پسرم و پسر برادرم به من خبر داده­اند که عثمان مظلومانه کشته شده است در بصره صدهزار مرد جنگی آماده فرمانبرداری هستند. اگر صلاح بدانی، من و تو خروج کنیم تا شاید خداوند بین دو گروه درگیر صلح برقرار کند. ام سلمه گفت: ای دختر ابوبکر، آیا تو که از همه مردم نسبت به عثمان غضبناک­تر بودی حالا خون­خواه او شده­ای؟ اگر تو صلاح او را می­خواستی باید او را از خطاهایش باز می­داشتی. آیا در پی نقض بیعت پسر ابی­طالب که انصار و مهاجرین با او بیعت کردند هستی؟ تو در حکم درِ خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله میان اهل بیت او و امت آن­حضرت هستی. تو حریم و ناموس او هستی که قرآن مجید دامن تو را جمع کرده است، پس آن را گسترده مساز و تو را امر به خانه نشینی کرده است آن را زیر پا نگذار. خداوند متعال پشت این امت است، پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله از موقعیّت و لیاقت تو با خبر بود که تا چه اندازه است، اگر این اقدام شایسته تو بود حتما تو را به آن سفارش می نمود، چه برسد به این که ایشان تو را از حرکت در شهرها و خروج نهی کرده است، اگر ستون اسلام خمیده شد و انحرافی در آن پدید آمد، با کوشش و فعّالیّت زنها هرگز راست و استوار نگردد، و اگر در برج و باروی اسلام رخنه ای ایجاد شود، زنان نتوانند آن را مسدود ساخته و اصلاح کنند. نهائی ترین هدف و پسندیده ترین کمال زنان این است که چشم خود را از بیگانه فروبندند. (ای عایشه) اگر در طیّ این مسافت، در میان بعضی از بیابانها پیامبر خدا با تو برخورد کند، در حالی که سوار بر اشتر جوان بلند قامت خود، از سرچشمه ای به منزلگاه دیگری رهسپار می باشی، چه پاسخی خواهی داشت؟ عایشه! چگونه در پیشگاه خداوند متعال و پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله وارد خواهی شد، در حالی که حجاب و پرده او را دریدی و عهد و پیمان او را ترک کرده ای؟ اگر من به چنین راهی که تو در پیش گرفته ای می رفتم و آنگاه به من گفته می شد: «وارد بهشت برین شو!» از دیدار پیامبر خدا شرمگین بودم

ص: 162

و از شرمساری آنکه پرده ای که او برویم کشیده بود، دریده ام، وارد بهشت نمی شدم. تو اکنون خانه خود را قلعه محکم خویش قرار بده، و پشت پرده منزلت را گور خویشتن ساز! که در آن صورت چون پیغمبر خدا را دیدار کنی، به فرمانبری خدا نزدیکتری، و اگر از این سفر دست بکشی دین را بهتر یاری نموده ای. اگر پنج سخن را از پیامبر که در باره علی فرموده بود به تو یادآوری کنم، همچون مار خالدار سر به زیر مرا نیش خواهی زد. آیا به خاطر داری وقتی قصد سفر داشت در میان زنان خود قرعه انداخت که به نام من و تو درآمد. در این سفر با او بودیم که در منزلگاه قدیر فرود آمد و علی علیه السلام با وی در حال صحبت بود نزد او رفتی تا متعرض او شوی. من به تو گفتم: رسول خدا صلی الله علیه و آله، پسر عموی او، با اوست و شاید با پیامبر کاری دارد. بر من خشم گرفتی و با چشمان گریان بازگشتی. علت را از تو جویا شدم که گفتی که به آن­دو معترض شده­ای و گفته­ای: ای علی هر نه روز فقط یک بار نوبت معاشرت من با رسول خداست که تو آن را از من دریغ داشتی.

(عایشه!) تو خود به من گفتی که پیامبر فرمود: آیا از دست او (امیرالمؤمنین) خشمناک می گردی؟ هیچ کس از اهل بیت من و یا امّتم بر او غضب نمی­کند مگر آنکه از دایره ایمان خارج می­گردد. ای عایشه آیا این را به یاد داری؟ گفت: بله. (ام سلمه ادامه داد) و آیا به یاد داری روزی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله عزم سفر داشت و من برای او گندم آسیاب می­کردم فرمود: ای کاش می­دانستم که کدامیک از شما سوار بر شتر شده و سگهای حوأب بر او پارس خواهند کرد. من دست از آسیاب برداشتم و گفتم: پناه بر خدا که من باشم. سپس فرمود: به خدا قسم یکی از شما دو نفر هستید ای زن سرخ­گون (عایشه) مبادا که تو آن شخص باشی. ای عایشه آیا به خاطر داری؟ عایشه گفت: بله. ام سلمه ادامه داد: آیا به یاد داری روزی را که من و تو لباس یکدیگر را پوشیدیم من لباس تو را و تو لباس مرا، سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله در کنار تو نشست و فرمود: ای زن سرخ­گون! گمان می کنی من تو را نمی­شناسم. امّت من از دست تو روز تلخی یا روز سرخی را خواهد چشید. ای عایشه آیا این را به یاد داری؟ گفت: بله. (ام سلمه ادامه داد) آیا به یاد داری روزی را که من و تو نزد رسول خدا بودیم که پدر تو به همراه دوست خود آمد. آن­دو اجازه ورود خواستند و ما وارد پس توی خانه شدیم. آن­دو گفتند: ای رسول خدا ما نمی دانیم چه مدت میان ما هستی کاش کسی را برای ما تعیین کنی که بعد از تو به نزد او برویم. پیامبر صلی الله علیه آله فرمود: اما من شان و جایگاه او را می­دانم و اگر شما را از او آگاه کنم از اطراف او پراکنده می­شوید همانطور که بنی اسرائیل از اطراف عیسی بن مریم متفرق شدند.

ص: 163

وقتی­که آن­دو خارج شدند من و تو نزد او رفتیم و تو با جسارت گفتی: چه کسی را زمام­دار قرار خواهی داد؟ فرمود: کسی که کفشم را وصله می کند. و علی علیه السّلام کسی بود که کفش رسول خدا را پینه می کرد و لباسش را هر گاه کثیف می شد، می شست. تو گفتی: کسی جز علی را نمی­بینم. فرمود: این همان کس است. ای عایشه آیا این را به خاطر داری؟ عایشه گفت: بله. ام سلمه ادامه داد: آیا به یاد داری روزی را که رسول خدا ما را در خانه میمونه جمع کرده بود و فرمود: ای همسران من از خدا بترسید مبادا کسی حجاب شما را برگیرد. ای عایشه آیا این را به یاد داری. گفت: بله سخن و نصیحت تو را پذیرا هستم ولی اگر خروج کنم حرجی بر من نیست و اگر در خانه بمانم ایرادی بر من نخواهد بود. عایشه از نزد ام سلمه رفت. پیک عایشه بیرون آمد و ندا داد: هر کس قصد خروج دارد خارج شود ام المومنین قصد خروج ندارد. در این حال عبدالله بن زبیر نزد او رفت و چیزی در گوش او گفت که بلافاصله نظر او را تغییر داد. پیک عایشه بیرون آمد و ندا داد: هر کس قصد خروج دارد خارج شود ام المومنین نیز تصمیم بر خروج گرفته­اند. در باره پشیمانی عایشه از خروج خود پس از پایان جنگ، ام سلمه گفت:

اگر برای فردی از افراد بشر هنگام لغزش و سقوط جای دست آویزی می بود، عایشه هم راه بازگشتی به سوی مردم داشت.

چه قوانینی از پیامبر خدا که کهنه شده و چه آیاتی از قرآن که به آن عمل نمی شود.

گاهی خدا عقل و زیرکی را از قومی می گیرد، تا آنکه کوبیده شده (مظلوم)، مسلّط شود و در رأس قرار گیرد.

خداوند به ام المؤمنین رحم کند که وحشت را به آرامش مبدّل ساخت.

ابوالعباس ثعلب می­گوید: «یقمأ فی بیتک» یعنی می­خورد و می­نوشد. «قد جمع القرآن ذیلک فلا تبذخیه»: «البذخ»: کبر و ریا و غرور. «سکنی عقیراک»: در جایگاه خود بمان، و «العقار»: املاک، به این علت بدین نام خوانده می­شود که در اصل ثابتی است. «عقر الدار»: یعنی اصل آن. «عقر المرأة»: قیمت مهریه او. «فلا تضحی بها»: خداوند متعال می فرماید «أَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فِیها وَ لا تَضْحی» - . طه / 119 - {و [هم] اینکه در آنجا نه تشنه می گردی و نه آفتاب زده.} یعنی در معرض آفتاب قرار نمی­گیری .

و پیامبر صلی الله علیه و آله به مرد مُحرم فرمود: برای کسی که برای او مُحرم شده ای حرارت آفتاب را تحمّل کن.

یعنی خود را آشکار کن و از پرده و پوشش برون آی. «الفراطة فی البلاد»: رفتن و راه پیمودن. «لا ترأبه النساء»: زنان آن را پیوند نمی دهند. «حمادی النساء»: آنچه که از زنان مورد تمجید است.

ص: 164

«غض بالاطراف»: یعنی در سخن گفتن چشم­های خود را نمی گشایند. «قصر الوهادة»: جمع وهد و وهاد است و وهاد به مکان پست و کم ارتفاع گفته می­شود.

«ناصّة قلوصا» «النص» یعنی راندن با خشونت، و از همین باب است روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله است که: «هرگاه زمین فراخی می یافت بر سرعت خود می افزود». و نیز از همین باب است که می­گویند: «نصّ الحدیث» یعنی حدیث را با سرعت به اصل آن ارجاع داد. «من منهل الی آخر» منهل (آبشخور) جایی که از آن آب می­نوشند.

«مهواک»: مکانی که در آن هستی و استقرار داری. خداوند عزوجل فرمود: و «النجم اذا هوی» یعنی نزول کرد. «سدافته» از «السدفۀ» به معنای تاریکی و شدت ظلمت می­باشد. «قاعة الستر و قاعة الدار» یعنی حیاط آن و «السدة»: درِ خانه.

**[ترجمه]

قوله صلی الله علیه و آله و لا یسفر بکن أحد قال الجوهری سفرت المرأة کشفت عن وجهها فهی سافر و یقال سفرت أسفر سفورا خرجت إلی السفر فأنا سافر انتهی.

و الظاهر فی الخبر المعنی الأخیر و إن کان المعنی الأول أیضا محتملا.

قوله فی الذروة أی کان هذا النفث حال کونه فی ذروتها و راکبا علی سنامها کنایة عن التسلط علیها و لعل فیه سقطا.

قال فی النهایة فی حدیث الزبیر سأل عائشة الخروج إلی البصرة فأبت علیه فما زال یفتل فی الذروة و الغارب حتی أجابته جعل فتل وبر ذروة البعیر و غاربه مثلا لإزالتها عن رأیها کما یفعل بالجمل النفور إذا أرید تأنیسه و إزالة نفاره انتهی.

و لا یخفی تصحیف الوهادة و بعد ما ذکره ثعلب فی السدافة و إن وردت فی اللغة بهذا المعنی.

و قال ابن أبی الحدید (1) قولها الله من وراء هذه الأمة أی محیط بهم و حافظ لهم و عالم بأحوالهم کقوله تعالی وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِیطٌ و قال إن بعین الله مهواک أی إن الله یری سیرک و حرکتک و الهوی الانحدار فی السیر من النجد إلی الغور و علی رسول الله تردین أی تقدمین فی القیامة و قال وجهت سدافته أی نظمتها بالخرز و الوجیهة خرزة معروفة و عادة العرب أن تنظم علی المحمل خرزات إذا کان للنساء.

و قال و ترکت عهیداه لفظة مصغرة مأخوذة من العهد مشابهة لقولها عقیراک.

ص: 166

قولها و أنت علی تلک أی علی تلک الحال.

قولها أطوع ما تکونین أطوع مبتدأ و إذا لزمته خبر المبتدإ و الضمیر فی لزمته راجع إلی العهد و الأمر الذی أمرت به.

قولها لنهشت به نهش الرقشاء المطرقة أی لعضک و نهشک ما أذکره لک و أذکرک به کما ینهشک أفعی رقشاء و الرقش فی ظهرها هو النقط و الأفعی یوصف بالإطراق و کذلک الأسد و النمر و الرجل الشجاع و کان معاویة یقول فی علی الشجاع المطرق.

**[ترجمه]ابن اثیر در النهایه می­گوید: «کان یقمأ الی منزل عائشۀ کثیراً» پیامبر صلی الله علیه و آله زیاد به خانه عایشه می­رفت. «قمأتَ بالمکان»: یعنی به آن مکان داخل شدی و در آن ساکن شدی، و در حدیث همین طور به کار است. زمخشری می­گوید: «اقتمأ الشیء» اگر چیزی را جمع کند.

در القاموس آمده: «قمأت الإبل بالمکان»: بخاطر حاصل خیز بودن آن مکان شتر در آن سکنی گزید و فربه شد. «تَقَمَّأ المکان»: از آنجا خوشش آمد پس در آن اقامت گزید، که همچون «قَمَأ» آن است (یعنی هم متعدی به حرف جر و هم متعدی بنفسه استعمال می شود). «بذخ» بر وزن «تعب» است یعنی دراز و بزرگ شد و در کتب لغت ندیده­ام که «بذخ» به معنی «نفخ» آمده باشد و شاید از باب «افعال» خوانده شده و مجازا در این معنا بکار برده شده است و یا اصل بر همین است و مجازا در مورد «بزرگ بودن» استعمال شده و سپس معنای حقیقی آن شده است.

«الخبب» با حروف متحرک نوعی از راه رفتن است. «القدید»: بر وزن زبیر نام سرزمین و مکانی است. «اجش له جشیشا» با جیم و شین است که فیروزآبادی می­گوید: «جشّه» یعنی آن را آسیاب و خرد کرد. «جشیش»: آرد و گندمی که خوب آسیاب شده باشد و در قابلمه گذاشته شده و به آن گوشت یا خرما افزوده می­شود تا پخته شود. «التبذل»: ترک زینت کردن و پوشیدن لباس کار. «ابتذال»: ضد الصیانۀ (حفظ و نگهداری) است و شاید معنی این است که آن­دو خود را در معرض لطف پیامبر قرار می­دادند، طوری که لباس کهنه پوشیدند و زینت های خود را ترک کردند» چنان که در خبر دیگری در باره چگونگی معاشرت زوجین آمده که: «و لم تبذّل له تبذّل الرجل: مانند شوهر شوق و رغبت به همبستری نشان ندهد»: که لفظ مصدر از آن گرفته شده است و احتمال دارد که دال مهمله باشد و مراد، زینت و تعویض لباس باشد.

«او یوما أحمر»: یعنی روزی بسیار سخت. پیامبر از شدت سختی به احمر تعبیر کرده است گفته می­شود «احمر الباس»: یعنی سختی فزونی یافت که یا از سرخی آتش و یا سرخی خون گرفته شده است.

ص: 165

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «لا یسفر بکن احد»: جوهری می­گوید: «سفرت المرأة عن وجهها»: زن حجاب از چهره کنار زد لذا آن را سافر گویند. گفته می­شود: «سفرتُ أسفر سفوراً»: یعنی برای سفر خارج شدم لذا من سافر هستم. پایان سخن.

در ظاهر معنای دوم درست است هرچند معنی اول نیز محتمل است. «الذروة»: یعنی این دمیدن و زمزمه کردن در حالی بود که زبیر بر روی کوهان و بر پشت عایشه بود، کنایه از این که بر او تسلط و سیطره داشت. و شاید در این عبارت چیزی جا افتاده باشد.

ابن اثیر در النهایه آورده است که زبیر از عایشه در مورد خروج به سمت مکه درخواست کرد. عایشه امتناع کرد. زبیر پیوسته به حیله های گوناگون متوسل شد تا اینکه عایشه اجابت کرد. پیچیدن کرک کوهان پشت و کوهان شتر را مثالی برای دست کشیدن از رأی و نظرش قرار داده شده است، همچنان که در مورد شتر رمیده هرگاه بخواهند آن را رام کنند و رمیدگی­اش را برطرف کنند این کار را انجام می­دهند. پایان سخن.

تصحیفی که در کلمه «الوهادة» صورت گرفته است را نباید از نظر دور داشت، به خصوص پس از مطلبی که ثعلب در باره واژه «السدافة» ذکر کرد، هرچند در لغت به همین معنی استعمال شده­اند.

ابن ابی الحدید گوید: - . شرح المختار (79) از نهج البلاغه 2: 412 - «الله من وراء هذه الأمة»: یعنی خدا به این امت احاطه دارد و حافظ آنها بوده و به احوالات آنان آگاه است. همانند آیه (وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِیط: با آنکه خدا از هر سو برایشان احاطه دارد.). ابن ابی الحدید می­گوید: «إن بعین الله مهواک»:یعنی خداوند این سفر و حرکت تو و سقوط تو از اوج بلندی به ذلت و پستی را می­بیند. «علی رسول الله تردین»: در قیامت نزد رسول خدا می­روی. «وجهتُ سدافته»: با نگین آن را آراستم. «الوجیهة»: نگینی معروف. از رسوم عرب این بود که کجاوه را در صورتی که حامل زنان می­بود با نگین تزیین می­کردند. ابن ابی الحدید گوید: «و ترکت عهیداه»: عهید مصغر عهد است همانگونه که عقیراک، مصغر عقر است.

ص: 166

«و انت علی تلک»: یعنی تو بر همان حال هستی. «أطوع ما تکونین»: أطوع، مبتداست و «إذا لزمته» خبر آن و ضمیر لزمته به عهد و امری که بدان دستور داده شده است برمی­گردد. «لنهشت به نهش الرقشاء المطرقة»: گزیدن و نیش زدن تو بعلت موضوعی که به تو می­گویم همانند نیش زدن و گزیدن مار افعی است. «رقش»: ماری که در پشت آن خال وجود دارد. افعی را با اطراق توصیف می­کنند، یعنی قدرتمند. همانند شیر و پلنگ و مرد شجاع. معاویه امام علی علیه السلام را «شجاع مطرق» می خواند.

**[ترجمه]

ثُمَّ ذَکَرَتْ طَرَفاً مِنْ مَنَاقِبِهِ وَ عَدَّتْ نُبْذَةً مِنْ فَضَائِلِهِ وَ قَدْ کَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ وَاقِفاً عَلَی الْبَابِ یَسْمَعُ کَلَامَهَا فَنَادَاهَا یَا أُمَّ سَلَمَةَ قَدْ عَلِمْنَا بُغْضَکِ لِآلِ الزُّبَیْرِ وَ مَا کُنْتِ مُحِبَّةً لَنَا وَ لَا تُحِبِّینَّا أَبَداً فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ أَ تُرِیدُ أَنْ نَخْرُجَ عَلَی خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنْ عَلِمَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَلَّاهُ أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَقَالَ مَا سَمِعْنَا ذَلِکِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَتْ إِنْ کُنْتَ لَمْ تَسْمَعْ فَقَدْ سَمِعَتْهُ خَالَتُکَ هَذِهِ فَاسْأَلِیهَا تُحَدِّثْکَ وَ قَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَنْتَ خَلِیفَتِی فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی مَنْ عَصَاکَ فَقَدْ عَصَانِی أَ هَکَذَا یَا عَائِشَةُ فَقَالَتْ نَعَمْ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَشْهَدُ بِهَا فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ فَاتَّقِی اللَّهَ یَا عَائِشَةُ وَ احْذَرِی مَا سَمِعْتِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ قَدْ قَالَ لَکِ لَا تَکُونِی صَاحِبَةَ کِلَابِ الْحَوْأَبِ وَ لَا یَغُرَّنَّکِ الزُّبَیْرُ وَ طَلْحَةُ فَإِنَّهُمَا لَا یُغْنِیَانِ عَنْکِ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً فَقَامَتْ عَائِشَةُ مُغْضَبَةً فَخَرَجَتْ مِنْ بَیْتِهَا.

**[ترجمه]می­گویم: احمد بن اعثم کوفی در تاریخ خود نیز آورده است که: عایشه نزد ام سلمه آمد و به او گفت: تو در میان زنان پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک­ ترین جایگاه را به آن حضرت داشتی و اولین کسی بودی که به همراه او مهاجرت کرد. پیامبر هر آنچه را که به او هدیه می­شد به خانه تو می­فرستاد و سپس در میان ما تقسیم می­کرد. تو می­دانی این امت در حق عثمان چه ظلمی کرده­ است. من بر آنها عیب نمی گیرم جز به این خاطر که مردم او را وادار به توبه کردند و پس از توبه او را کشته­اند. عبدالله بن عامر که کارگزار عثمان در بصره به من خبر داده است که صدهزار مرد جنگی جمع شده و خواستار انتقام خون او هستند. من از آن می­ترسم که میان مسلمین جنگ و خون­ریزی ناحق اتفاق بیفتد. من تصمیم به خروج گرفته­ام تا در بین آنان صلح برقرار کنم. اگر با ما خروج کنی امیدواریم که خداوند بوسیله ما مشکل مسلمان را حل کند. ام سلمه گفت: ای دختر ابوبکر آیا تو مردم را به کشتن عثمان تحریک نمی­کردی و نمی­گفتی این پیرمرد احمق را بکشید که او کافر شده است. تو را با خون­ او چه کار؟! او مردی از بنی عبد مناف است و تو زنی از بنی تیم بن مره. تو را با او چه نسبتی است؟! تو را چه به خروج بر علیه علی بن ابی­طالب که برادر رسول خداست و مهاجرین و انصار برای امامت او اتفاق نظر دارند.

ص: 167

سپس ام سلمه بخشی از مناقب و فضائل امام را بازگو کرد. در این حال عبدالله بن زبیر پشت در خانه ایستاده و صحبتهای آن­دو را می­شنید لذا ندا در داد: ای ام سلمه ما از کینه تو نسبت به آل زبیر باخبریم تو دوستدار ما نبود­ای و هرگز نسبت به ما محبت نداشته­ای. ام سلمه گفت: آیا تو می­خواهی که ما بر خلیفه رسول خدا صلی الله علیه و آله که مهاجرین و انصار می­دانند که رسول خدا وی را به امامت مردم برگزید خروج کنیم. عبدالله گفت: ما این را از رسول خدا نشنیده­ام. ام سلمه گفت: اگر تو نشنید­ه­ای، این خاله تو [عایشه] شنیده است از او بپرس به تو خواهد گفت. من از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که به علی بن ابی­طالب فرمود: تو خلیفه من در زمان حیاتم و پس از مرگم هستی هر کس علیه تو دست به طغیان بزند بر علیه من شوریده است. مگر این­گونه نیست ای عایشه؟. عایشه گفت: بله من این را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده­ام و بدان گواهی می­دهم. ام سلمه گفت: ای عایشه از خدا بترس و از آنچه از رسول خدا شنیدی دوری کن که فرمود: «تو آن کسی نباش که سگهای حوأب بر آن پارس می­کنند». زبیر و طلحه تو را فریب ندهند که در برابر عقوبت الهی آن­دو به فریاد تو نخواهند رسید. عایشه غضبناک برخواست و از خانه او بیرون رفت.

**[ترجمه]

شَهِدَ مَشَاهِدَهُ کُلَّهَا وَ وَجَّهَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَمِیراً عَلَی الْبَحْرَیْنِ وَ قَالَ لِابْنِ عَمٍّ لَهُ بَلَغَنِی أَنَّ عُمَرَ یَقُولُ الشِّعْرَ فَابْعَثْ إِلَیَّ شَیْئاً مِنْ شِعْرِهِ فَبَعَثَ إِلَیْهِ بِأَبْیَاتٍ لَهُ أَوَّلُهَا:

جَزَتْکَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَرَابَةٌ***رَفَعْتَ بِهَا ذِکْرِی جَزَاءً مُوَفَّراً

فَعَجِبَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْ شِعْرِهِ وَ اسْتَحْسَنَهُ قَالَ وَ قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ جَاءَتْ عَائِشَةُ إِلَی أُمِّ سَلَمَةَ تُخَادِعُهَا عَلَی الْخُرُوجِ لِلطَّلَبِ بِدَمِ عُثْمَانَ فَقَالَتْ لَهَا یَا بِنْتَ أَبِی أُمَیَّةَ أَنْتِ أَوَّلُ مُهَاجِرَةٍ مِنْ أَزْوَاجِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْتِ کَبِیرَةُ أُمَّهَاتِ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْسِمُ لَنَا مِنْ بَیْتِکِ وَ کَانَ جَبْرَئِیلُ أَکْثَرَ مَا یَکُونُ فِی مَنْزِلِکِ فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ لِأَمْرٍ مَا قُلْتِ هَذِهِ الْمَقَالَةَ فَقَالَتْ عَائِشَةُ إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ أَخْبَرَنِی أَنَّ الْقَوْمَ اسْتَتَابُوا عُثْمَانَ فَلَمَّا تَابَ قَتَلُوهُ صَائِماً فِی شَهْرٍ حَرَامٍ وَ قَدْ عَزَمْتُ الْخُرُوجَ إِلَی الْبَصْرَةِ وَ مَعِیَ الزُّبَیْرُ وَ طَلْحَةُ فَاخْرُجِی مَعَنَا لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یُصْلِحَ هَذَا الْأَمْرَ عَلَی أَیْدِینَا وَ بِنَا فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ إِنَّکِ کُنْتِ بِالْأَمْسِ تُحَرِّضِینَ عَلَی عُثْمَانَ وَ تَقُولِینَ فِیهِ أَخْبَثَ الْقَوْلِ وَ مَا کَانَ اسْمُهُ عِنْدَکِ إِلَّا نَعْثَلًا وَ إِنَّکِ لَتَعْرِفِینَ مَنْزِلَةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ فَأُذَکِّرُکِ قَالَتْ نَعَمْ قَالَتْ أَ تَذْکُرِینَ یَوْمَ أَقْبَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ مَعَهُ حَتَّی إِذَا هَبَطَ مِنْ قُدَیْدٍ ذَاتَ الشِّمَالِ خَلَا بِعَلِیٍّ یُنَاجِیهِ فَأَطَالَ فَأَرَدْتِ أَنْ تَهْجُمِی عَلَیْهِمَا فَنَهَیْتُکِ فَعَصَیْتِنِی فَهَجَمْتِ عَلَیْهِمَا فَمَا لَبِثْتِ أَنْ رَجَعْتِ بَاکِیَةً فَقُلْتُ مَا شَأْنُکِ فَقُلْتِ إِنِّی هَجَمْتُ عَلَیْهِمَا وَ هُمَا تَتَنَاجَیَانِ فَقُلْتُ لِعَلِیٍّ لَیْسَ لِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ إِلَّا یَوْمٌ مِنْ تِسْعَةِ أَیَّامٍ فَمَا تَدَعُنِی یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ یَوْمِی فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیَّ وَ هُوَ غَضْبَانُ مُحْمَرُّ الْوَجْهِ فَقَالَ ارْجِعِی وَرَاءَکِ وَ اللَّهِ لَا یُبْغِضُهُ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی وَ لَا مِنْ غَیْرِهِمْ مِنَ النَّاسِ إِلَّا وَ هُوَ خَارِجٌ مِنَ الْإِیمَانِ فَرَجَعْتِ نَادِمَةً سَاقِطَةً فَقَالَتْ عَائِشَةُ نَعَمْ أَذْکُرُ ذَلِکِ

ص: 169

قَالَتْ وَ أُذَکِّرُکِ أَیْضاً کُنْتُ أَنَا وَ أَنْتِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْتِ تَغْسِلِینَ رَأْسَهُ وَ أَنَا أَحِیسُ لَهُ حَیْساً وَ کَانَ الْحَیْسُ یُعْجِبُهُ فَرَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ لَیْتَ شِعْرِی أَیَّتُکُنَّ صَاحِبَةُ الْجَمَلِ الْأَدْبَبِ تَنْبَحُهَا کِلَابُ الْحَوْأَبِ فَتَکُونُ نَاکِبَةً عَنِ الصِّرَاطِ فَرَفَعْتُ یَدِی مِنَ الْحَیْسِ فَقُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ ضَرَبَ عَلَی ظَهْرِکِ وَ قَالَ إِیَّاکِ أَنْ تَکُونِیهَا ثُمَّ قَالَ یَا بِنْتَ أَبِی أُمَیَّةَ إِیَّاکِ أَنْ تَکُونِیهَا ثُمَّ قَالَ یَا حُمَیْرَاءُ أَمَا إِنِّی فَقَدْ أَنْذَرْتُکِ قَالَتْ عَائِشَةُ نَعَمْ أَذْکُرُ هَذَا قَالَتْ وَ أُذَکِّرُکِ أَیْضاً کُنْتُ أَنَا وَ أَنْتِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی سَفَرٍ لَهُ وَ کَانَ عَلِیٌّ یَتَعَاهَدُ نَعْلَیْ رَسُولِ اللَّهِ فَیَخْصِفُهُمَا وَ یَتَعَاهَدُ أَثْوَابَهُ فَیَغْسِلُهَا فَنَقِبَتْ لَهُ نَعْلٌ فَأَخَذَهَا یَوْمَئِذٍ یَخْصِفُهَا فِی ظِلِّ سَمُرَةٍ وَ جَاءَ أَبُوکِ وَ مَعَهُ عُمَرُ فَاسْتَأْذَنَا عَلَیْهِ فَقُمْنَا إِلَی الْحِجَابِ وَ دَخَلَا فَحَادَثَاهُ فِیمَا أَرَادَا ثُمَّ قَالا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا لَا نَدْرِی قَدْرَ مَا تَصْحَبُنَا فَلَوْ أَعْلَمْتَنَا مَنْ تَسْتَخْلِفُ عَلَیْنَا لِیَکُونَ لَنَا بَعْدَکَ مَفْزَعاً فَقَالَ لَهُمَا أَمَا إِنِّی قَدْ أَرَی مَکَانَهُ وَ لَوْ فَعَلْتُ لَتَفَرَّقْتُمْ عَنْهُ کَمَا تَفَرَّقَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ عَنْ هَارُونَ بْنِ عِمْرَانَ فَسَکَتَا ثُمَّ خَرَجَا فَلَمَّا خَرَجْنَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْتِ لَهُ وَ کُنْتِ أَجْرَأَ عَلَیْهِ مِنَّا مَنْ کُنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مُسْتَخْلِفاً عَلَیْهِمْ فَقَالَ خَاصِفَ النَّعْلِ فَنَظَرْنَا فَلَمْ نَرَ أَحَداً إِلَّا عَلِیّاً فَقُلْتُ [فَقُلْتِ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَرَی إِلَّا عَلِیّاً فَقَالَ هُوَ ذَاکِ فَقَالَتْ عَائِشَةُ نَعَمْ أَذْکُرُ ذَلِکِ فَقَالَتْ فَأَیَّ خُرُوجٍ تَخْرُجِینَ بَعْدَ هَذَا فَقَالَتْ إِنَّمَا أَخْرُجُ لِلْإِصْلَاحِ بَیْنَ النَّاسِ وَ أَرْجُو فِیهِ الْأَجْرَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَتْ أَنْتِ وَ رَأْیَکِ فَانْصَرَفَتْ عَائِشَةُ عَنْهَا وَ کَتَبَتْ أُمُّ سَلَمَةَ بِمَا قَالَتْ وَ قِیلَ لَهَا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام.

ص: 170

**[ترجمه] - . شرح المختار (79) از نهج البلاغه 2: 410 - ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه: هشام بن محمد در کتاب الجمل گفته است: ام سلمه از مکه نامه­ای به امام علی علیه السلام نوشت با این مضمون: «اما بعد، طلحه و زبیر و طرفداران آنان در گمراهی­اند آنان درصدد هستند که به همراه عایشه عازم بصره شوند. عبدالله بن عامر بن کریز هم با آنان است. آنان می­گویند که عثمان مظلومانه به قتل رسیده است لذا خون­خواه اویند. خداوند با توان و قدرت خود آنان را کافی­ است. اگر خداوند ما را از خروج از خانه نهی نمی­کرد و دستور به خانه نشینی نمی­فرمود خروج کرده و به یاری تو می­شتافتم اما من پسرم عمر بن ابی سلمه را که مثل خودم است به سوی تو می­فرستم. ای امیرالمومنین او را توصیه به خیر بکن».

وقتی عمر نزد علی علیه السلام آمد همچنان با او بود تا اینکه شاهد همه جنگها بود.

ص: 168

امام او را به عنوان کارگزار روانه بحرین کرد و به پسر عموی او گفت: شنیده­ام که عمر شعر می­سراید برخی از اشعار او را برایم بفرست. او نیز ابیاتی را فرستاد که اول آن این است:

ای امیرالمؤ منین، اینک که مرا بلند آوازه فرمودی خویشاوندی ترا پادشاهی سرشار ارزانی داراد!

این شعر مورد خوشایند علی علیه السلام واقع شد و آن را تحسین کرد. ابو مخنف می­گوید: عایشه نزد ام سلمه آمد تا وی را برای خروج و خون­خواهی عثمان بفریبد لذا به وی گفت: ای دختر ابی امیه تو از میان همسران پیامبر صلی الله علیه و آله نخستین کسی بودی که مهاجرت کرد. تو از میان زنان پیامبر از همه بزرگتر هستی. رسول خدا در خانه تو سهم ما را تقسیم می­کرد جبرئیل بیش از همه به خانه تو نازل می­شد. ام سلمه گفت: منظورت از این سخنان چیست؟ عایشه گفت: عبدالله به من خبر داده است که مردم عثمان را وادار به توبه کرده و سپس او را با زبان روزه و در ماه حرام کشته­اند لذا قصد خروج به سمت بصره را دارم. طلحه و زبیر با من همراهند تو نیز با ما همراه شو شاید خداوند این امر را به دست ما سامان دهد. ام سلمه گفت: تو دیروز مردم را بر علیه عثمان تحریک می­کردی و در مورد او زشت­ترین کلمات را به کار می­بردی تو برای او فقط از لفظ نعثل (پیر مرد احمق) استفاده می­کردی. تو خود از جایگاه و مقام علی بن ابی­طالب در نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله اطلاع داری. آیا برایت بازگو کنم؟ عایشه گفت: بله. ام سلمه گفت: آیا به یاد داری آن روزی که پیامبر از سفر قدید بازگشت و ما نیز ما او بودیم. وی با علی خلوت کرده و گفتگو نمود و این خلوت طول کشید و تو خواستی به ناگهان بر آن­دو وارد شوی و من تو را بازداشتم تو مرا کنار زدی و بدون اجازه بر آنها وارد شدی. چیزی نگذشت که گریان بازگشتی. پرسیدم: چه شده؟ گفتی: آن­دو باهم سخن می­گفتند که متعرض آنان شدم و به علی گفتم: از نه روز پیامبر فقط یک روز آن متعلق به من است ای پسر ابی­طالب در این روز هم تو از ما دست بر نمی­داری. رسول خدا صلی الله علیه و آله رو به من کرد و با حالت خشم و صورتی سرخ فرمود: برگرد برو. به خدا قسم هیچ کس از اهل­بیت من و حتی مردم بر او غضب نمی­کنند مگر این که از دین خارج می­شوند. لذا پشیمان و شکست خورده بازگشتم. عایشه گفت: بله به خاطر دارم.

ص: 169

ام سلمه گفت: باز به تو یادآوری کنم که من و تو با رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم که تو سر آن حضرت را می­شستی و من برای او آرد و خرما درست می­کردم. او این غذا را دوست می­داشت. پیامبر سر خود را بلند کرده فرمود: ای کاش می­دانستم کدام­یک از شما سوار بر شتر می­شوید و سگهای حوأب بر او پارس می­کنند که وی از راه دین منحرف می­شود. من دست از درست کردن غذا کشیدم و گفتم: پناه بر خدا و رسول خدا از آن حادثه. سپس آن حضرت بر پشت تو زد و فرمود: بپرهیز که آن زن تو باشی سپس فرمود: ای دختر ابی امیه بپرهیز که آن زن تو باشی. سپس به تو فرمود: ای زن سرخ­گونه تو را انذار می­کنم. عایشه گفت: بله آن را به خاطر دارم ام سلمه گفت: بازهم برای تو یادآوری کنم که من و تو در سفری همراه پیامبر صلی الله علیه و آله بودیم که علی علیه السلام عهده­دار وصله زدن به کفشهای پیامبر و شستن لباسهای او بود. یکی از کفشهای او سوراخ شد وی آن را برداشته و در سایه درختی مشغول وصله زدن شد. پدر تو به همراه عمر آمد آن­دو از پیامبر اذن دخول خواستند. ما پس پرده رفتیم. عمَر و پدر تو در مورد موضوعی که می­خواستند با پیامبر صحبت کردند و سپس گفتند: ای رسول خدا ما نمی دانیم تا چه زمانی شما با ما مصاحبت دارید، ای کاش ما را از جانشین خود آگاه کنی تا پس از تو پناه­گاه ما باشد. فرمود: من از جایگاه و مقام او باخبرم اما اگر شما را بدان آگاه کنم از اطراف او پراکنده می­شوید همان­طور که بنی­اسرائیل از اطراف هارون بن عمران متفرق شدند. آن­دو ساکت شدند و رفتند. وقتی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتیم. تو که از ما نسبت به آن حضرت بی­محاباتر بودی به او گفتی: ای رسول خدا جانشین آنها کیست؟ فرمود: آن کسی که کفش وصله می­کند. نگاه کردیم و کسی غیر از علی را ندیدیم. گفتم (گفتی): ای رسول خدا ما کسی غیر از علی را نمی­بینیم فرمود: او همان کس است. عایشه گفت: بله به یاد دارم. ام سلمه گفت: پس به چه علت قصد خروج داری؟ عایشه گفت: خارج می­شوم تا میان مردم اصلاح ایجاد کنم و از این کار انتظار پاداش دارم ان شاء الله. ام سلمه گفت: عواقب نظر تو با خود توست. عایشه از نزد وی خارج شد. ام سلمه آنچه را که عایشه گفته بود مکتوب کرد گفته می­شود برای علی علیه السلام فرستاد .

ص: 170

**[ترجمه]

إِخْوَانِهِ فَشَلًا فَلْیَذُبَّ عَنْ أَخِیهِ الَّذِی فُضِّلَ عَلَیْهِ کَمَا یَذُبُّ عَنْ نَفْسِهِ فَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُ مِثْلَهُ.

**[ترجمه] - . ارشاد: 134 - ارشاد: از جمله سخنان امیر المؤمنین علیه السلام زمانی که وارد بصره شد و یارانش را گرد آورد و آن­ها را برای جهاد تحریک کرد، و فرمود: ای بندگان خدا برای قیام در راه حق و چیرگی بر دشمنان او قیام کنید و سینه های خود را برای کشتار آنان باز نمائید زیرا آنان پیمان مرا شکستند و پسر حنیف، کارگزار مرا پس از آزردن بسیار و عقوبت دردناک خارج ساختند و سبابجه را کشتند و حکیم بن جبله عبدی را مثله نمودند و مردان نیکوکاری را از دم تیغ گذراندند و فراریان این گروه را در هر پست و بلندی که یافتند اسیر نموده سر بریدند چه شده است ایشان را خدا آنها را نابود سازد چگونه از حق منحرف شان می کنند؟! اینک برای نابودی ایشان قیام کنید و کار را بر آنها سخت بگیرید و با آنها طوری ملاقات کنید که در راه حق و حقیقت به سختی ساخته و همه خدماتتان مقبول پیشگاه خدا واقع شود. می­دانید بر آنها وارد خواهید شد و با آنان پیکار خواهید کرد و خود را برای سرنیزه های سخت و محکم آماده سازید و با همتایان خود مبارزه نمائید و هر کدام از شما که در هنگام ملاقات با دشمن، قوی تر است و برادر خود را ضعیف دید به او کمک نماید

ص: 171

و از وی دفاع نماید و برای راحتی او چنانچه برای آسایش خود می کوشد جدیت نماید که اگر خدا بخواهد ممکن است او را هم ضعیف در دست دیگری قرار دهد .

**[ترجمه]

دِرْعاً وَ کَانَ الْهَوْدَجُ لِوَاءَ أَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ هُوَ عَلَی جَمَلٍ یُدْعَی عَسْکَراً (1) رَوَی ابْنُ مَرْدَوَیْهِ فِی کِتَابِ الْفَضَائِلِ مِنْ ثَمَانِیَةِ طُرُقٍ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لِلزُّبَیْرِ أَ مَا تَذْکُرُ یَوْماً کُنْتَ مُقْبِلًا بِالْمَدِینَةِ تُحَدِّثُنِی إِذْ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ فَرَآکَ مَعِی وَ أَنْتَ تَتَبَسَّمُ إِلَیَّ فَقَالَ لَکَ یَا زُبَیْرُ أَ تُحِبُّ عَلِیّاً فَقُلْتَ وَ کَیْفَ لَا أُحِبُّهُ وَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مِنَ النَّسَبِ وَ الْمَوَدَّةِ فِی اللَّهِ مَا لَیْسَ لِغَیْرِهِ فَقَالَ إِنَّکَ سَتُقَاتِلُهُ وَ أَنْتَ ظَالِمٌ لَهُ فَقُلْتَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِکَ وَ قَدْ تَظَاهَرَتِ الرِّوَایَاتُ أَنَّهُ قَالَ علیه السلام إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لَکَ یَا زُبَیْرُ تُقَاتِلُهُ ظُلْماً وَ ضَرَبَ کَتِفَکَ قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَ فَجِئْتَ تُقَاتِلُنِی فَقَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام دَعْ هَذَا بَایَعْتَنِی طَائِعاً ثُمَّ جِئْتَ مُحَارِباً فَمَا عَدَا مِمَّا بَدَا فَقَالَ لَا جَرَمَ وَ اللَّهِ لَا قَاتَلْتُکَ حِلْیَةُ الْأَوْلِیَاءِ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی لَیْلَی فَلَقِیَهُ عَبْدُ اللَّهِ ابْنُهُ فَقَالَ جُبْناً جُبْناً فَقَالَ یَا بُنَیَّ قَدْ عَلِمَ النَّاسُ أَنِّی لَسْتُ بِجَبَانٍ وَ لَکِنْ ذَکَّرَنِی عَلِیٌّ شَیْئاً سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَلَفْتُ أَنْ لَا أُقَاتِلَهُ فَقَالَ دُونَکَ غُلَامَکَ فُلَانٌ أَعْتِقْهُ کَفَّارَةً لِیَمِینِکَ- نُزْهَةُ الْأَبْصَارِ عَنِ ابْنِ مَهْدِیٍّ أَنَّهُ قَالَ هَمَّامٌ الثَّقَفِیُ:

أَ یُعْتِقُ مَکْحُولًا وَ یَعْصِی نَبِیَّهُ***لَقَدْ تَاهَ عَنْ قَصْدِ الْهُدَی ثُمَّ عُوِّقَ (2)

لَشَتَّانَ مَا بَیْنَ الضَّلَالَةِ وَ الْهُدَی***وَ شَتَّانَ مَنْ یَعْصِی الْإِلَهَ وَ یُعْتِقُ

ص: 173

وَ فِی رِوَایَةٍ قَالَتْ عَائِشَةُ: لَا وَ اللَّهِ بَلْ خِفْتَ سُیُوفَ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمَا إِنَّهَا طِوَالٌ حِدَادٌ تَحْمِلُهَا سَوَاعِدُ أَنْجَادٌ وَ لَئِنْ خِفْتَهَا فَلَقَدْ خَافَهَا الرِّجَالُ مِنْ قَبْلِکَ فَرَجَعَ إِلَی الْقِتَالِ فَقِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّهُ قَدْ رَجَعَ فَقَالَ دَعُوهُ فَإِنَّ الشَّیْخَ مَحْمُولٌ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ عَضُّوا عَلَی نَوَاجِذِکُمْ وَ أَکْثِرُوا مِنْ ذِکْرِ رَبِّکُمْ وَ إِیَّاکُمْ وَ کَثْرَةَ الْکَلَامِ فَإِنَّهُ فَشَلٌ وَ نَظَرَتْ عَائِشَةُ إِلَیْهِ وَ هُوَ یَجُولُ بَیْنَ الصَّفَّیْنِ فَقَالَتِ انْظُرُوا إِلَیْهِ کَأَنَّ فِعْلَهُ فِعْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ أَمَا وَ اللَّهِ لَا یَنْتَظِرُ بِکَ إِلَّا زَوَالَ الشَّمْسِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا عَائِشَةُ عَمَّا قَلِیلٍ لَتُصْبِحُنَّ نَادِمِینَ فَجَدَّ النَّاسُ فِی الْقِتَالِ فَنَهَاهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعْذَرْتُ وَ أَنْذَرْتُ فَکُنْ لِی عَلَیْهِمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ ثُمَّ أَخَذَ الْمُصْحَفَ وَ طَلَبَ مَنْ یَقْرَؤُهُ عَلَیْهِمْ وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما الْآیَةَ فَقَالَ مُسْلِمٌ الْمُجَاشِعِیُّ هَا أَنَا ذَا فَخَوَّفَهُ بِقَطْعِ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ وَ قَتْلِهِ فَقَالَ لَا عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَهَذَا قَلِیلٌ فِی ذَاتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُ وَ دَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ فَقُطِعَتْ یَدُهُ الْیُمْنَی فَأَخَذَهُ بِیَدِهِ الْیُسْرَی فَقُطِعَتْ فَأَخَذَهُ بِأَسْنَانِهِ فَقُتِلَ فَقَالَتْ أُمُّهُ:

یَا رَبِّ إِنَّ مُسْلِماً أَتَاهُمْ***بِمُحْکَمِ التَّنْزِیلِ إِذْ دَعَاهُمْ

یَتْلُو کِتَابَ اللَّهِ لَا یَخْشَاهُمْ***فَرَمَّلُوهُ رُمِّلَتْ لِحَاهُمْ

فَقَالَ علیه السلام الْآنَ طَابَ الضِّرَابُ [أی حلّ القتال وَ قَالَ لِمُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ وَ الرَّایَةُ فِی یَدِهِ یَا بُنَیَّ تَزُولُ الْجِبَالُ وَ لَا تَزُلْ عَضَّ عَلَی نَاجِذِکَ أَعِرِ اللَّهَ جُمْجُمَتَکَ تِدْ فِی الْأَرْضِ قَدَمَیْکَ ارْمِ بِبَصَرِکَ أَقْصَی الْقَوْمِ وَ غُضَّ بَصَرَکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مِنَ اللَّهِ

ص: 174

ثُمَّ صَبَرَ سُوَیْعَةً فَصَاحَ النَّاسُ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ مِنْ وَقْعِ النِّبَالِ فَقَالَ علیه السلام تَقَدَّمْ یَا بُنَیَّ فَتَقَدَّمَ وَ طَعَنَ طَعْناً مُنْکَراً وَ قَالَ

اطْعَنْ بِهَا طَعْنَ أَبِیکَ تُحْمَدْ ***لَا خَیْرَ فِی حَرْبٍ إِذَا لَمْ تُوقَدْ

بِالْمَشْرَفِیِّ وَ الْقَنَا الْمُسَدَّدِ*** وَ الضَّرْبِ بِالْخَطِّیِّ وَ الْمُهَنَّدِ

فَأَمَرَ الْأَشْتَرَ أَنْ یَحْمِلَ فَحَمَلَ وَ قَتَلَ هِلَالَ بْنَ وَکِیعٍ صَاحِبَ مَیْمَنَةِ الْجَمَلِ وَ کَانَ زَیْدٌ یَرْتَجِزُ وَ یَقُولُ:

دِینِی دِینِی وَ بَیْعِی وَ بَیْعِی

وَ جَعَلَ مِخْنَفُ بْنُ سُلَیْمٍ یَقُولُ

قَدْ عِشْتِ یَا نَفْسِ وَ قَدْ غَنَیْتِ*** دَهْراً وَ قَبْلَ الْیَوْمِ مَا عَیِیتِ

وَ بَعْدَ ذَا لَا شَکَّ قَدْ فَنِیتِ*** أَ مَا مَلِلْتِ طُولَ مَا حَیِیتِ

فَخَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْیَثْرِبِیِّ قَائِلًا:

یَا رَبِّ إِنِّی طَالِبٌ أَبَا الْحَسَنِ***ذَاکَ الَّذِی یُعْرَفُ حَقّاً بِالْفِتَنِ

فَبَرَزَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام قَائِلًا:

إِنْ کُنْتَ تَبْغِی أَنْ تَرَی أَبَا الْحَسَنِ***فَالْیَوْمَ تَلْقَاهُ مَلِیّاً فَاعْلَمَنْ

وَ ضَرَبَهُ ضَرْبَةً مِجْزَمَةً [مِجْرَفَةً] فَخَرَجَ بَنُو ضَبَّةَ وَ جَعَلَ یَقُولُ بَعْضُهُمْ:

نَحْنُ بَنُو ضَبَّةَ أَصْحَابُ الْجَمَلِ***وَ الْمَوْتُ أَحْلَی عِنْدَنَا مِنَ الْعَسَلِ

رُدُّوا عَلَیْنَا شَیْخَنَا بِمُرْتَحَلٍ***إِنَّ عَلِیّاً بَعْدُ مِنْ شَرِّ النَّذَلِ

وَ قَالَ آخَرُ:

نَحْنُ بَنُو ضَبَّةَ أَعْدَاءُ عَلِیٍّ***ذَاکَ الَّذِی یُعْرَفُ فِیهِمْ بِالْوَصِیِ

ص: 175

وَ کَانَ عَمْرُو بْنُ الْیَثْرِبِیِّ یَقُولُ:

إِنْ تُنْکِرُونِی فَأَنَا ابْنُ الْیَثْرِبِیِّ***قَاتِلُ عِلْبَاءٍ وَ هِنْدِ الْجَمَلِ

ثُمَّ ابْنِ صُوحَانَ عَلَی دِینِ عَلِیٍ

فَبَرَزَ إِلَیْهِ عَمَّارٌ قَائِلًا:

لَا تَبْرَحِ الْعَرْصَةَ یَا ابْنَ الْیَثْرِبِیِّ*** أَثْبِتْ أُقَاتِلْکَ عَلَی دِینِ عَلِیٍّ

فَطَعَنَهُ وَ أَرْدَاهُ عَنْ فَرَسِهِ وَ جَرَّ بِرِجْلِهِ إِلَی عَلِیٍّ فَقَتَلَهُ بِیَدِهِ فَخَرَجَ أَخُوهُ قَائِلًا:

أَضْرِبُکُمْ وَ لَوْ أَرَی عَلِیّاً ***عَمَّمْتُهُ أَبْیَضَ مَشْرَفِیّاً

وَ أَسْمَراً عَنَطْنَطاً خَطِّیّاً*** أَبْکِی عَلَیْهِ الْوَلَدَ وَ الْوَلِیَّا

فَخَرَجَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام مُتَنَکِّراً وَ هُوَ یَقُولُ:

یَا طَالِباً فِی حَرْبِهِ عَلِیّاً***یَمْنَحُهُ أَبْیَضَ مَشْرَفِیّاً

أَثْبِتْ سَتَلْقَاهُ بِهَا مَلِیّاً*** مُهَذَّباً سَمَیْدَعاً کَمِیّاً

فَضَرَبَهُ فَرَمَی نِصْفَ رَأْسِهِ فَنَادَاهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ خَلَفٍ الْخُزَاعِیُّ صَاحِبُ مَنْزِلِ عَائِشَةَ بِالْبَصْرَةِ أَ تُبَارِزُنِی فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا أَکْرَهُ ذَلِکَ وَ لَکِنْ وَیْحَکَ یَا ابْنَ خَلَفٍ مَا رَاحَتُکَ فِی الْقَتْلِ وَ قَدْ عَلِمْتَ مَنْ أَنَا فَقَالَ ذَرْنِی مِنْ بَذَخِکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ ثُمَّ قَالَ:

إِنْ تَدْنُ مِنِّی یَا عَلِیُّ فِتْراً***فَإِنَّنِی دَانٍ إِلَیْکَ شِبْراً

بِصَارِمٍ یَسْقِیکَ کَأْساً مُرّاً***هَا إِنَّ فِی صَدْرِی عَلَیْکَ وَتْراً

ص: 176

فَبَرَزَ عَلِیٌّ علیه السلام قَائِلًا:

یَا ذَا الَّذِی یَطْلُبُ مِنِّی الْوَتْرَا***إِنْ کُنْتَ تَبْغِی أَنْ تَزُورَ الْقَبْرَا

حَقّاً وَ تَصْلَی بَعْدَ ذَاکَ جَمْراً***فَادْنُ تَجِدْنِی أَسَداً هِزَبْراً

أُصْعِطُکَ الْیَوْمَ زُعَاقاً صَبْراً

فَضَرَبَهُ فَطَیَّرَ جُمْجُمَتَهُ فَخَرَجَ مَازِنٌ الضَّبِّیُّ قَائِلًا:

لَا تَطْمَعُوا فِی جَمْعِنَا الْمُکَلَّلِ***الْمَوْتُ دُونَ الْجَمَلِ الْمُجَلَّلِ

فَبَرَزَ إِلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ نَهْشَلٍ قَائِلًا:

إِنْ تُنْکِرُونِی فَأَنَا ابْنُ نَهْشَلٍ*** فَارِسُ هَیْجَا وَ خَطِیبُ فَیْصَلٍ

فَقَتَلَهُ وَ کَانَ طَلْحَةُ یَحُثُّ النَّاسَ وَ یَقُولُ عِبَادَ اللَّهِ الصَّبْرَ الصَّبْرَ: فِی کَلَامٍ لَهُ الْبَلاذُرِیُّ (1) قَالَ: إِنَّ مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ قَالَ وَ اللَّهِ مَا أَطْلُبُ ثَارِی بِعُثْمَانَ بَعْدَ الْیَوْمِ أَبَداً فَرَمَی طَلْحَةَ بِسَهْمٍ فَأَصَابَ رُکْبَتَهُ وَ الْتَفَتَ إِلَی أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ وَ قَالَ لَقَدْ کَفَیْتُکَ أَحَدَ قَتَلَةِ أَبِیکَ:

مَعَارِفُ الْقُتَیْبِیِّ: إِنَّ مَرْوَانَ قَتَلَ طَلْحَةَ یَوْمَ الْجَمَلِ بِسَهْمٍ فَأَصَابَ سَاقَهُ:

وَ قَالَ السَّیِّدُ الْحِمْیَرِیُ:

ص: 177

وَ اخْتَلَّ مِنْ طَلْحَةَ الْمَزْهُوِّ جُنَّتُهُ***سَهْمٌ بِکَفِّ قَدِیمِ الْکُفْرِ غَدَّارٍ

فِی کَفِّ مَرْوَانَ مَرْوَانَ اللَّعِینِ أَرَی***رَهْطَ الْمُلُوکِ مُلُوکِ غَیْرِ أَخْیَارٍ

وَ لَهُ:

وَ اغْتَرَّ طَلْحَةَ عِنْدَ مُخْتَلَفِ الْقَنَا***عَبْلُ الذِّرَاعِ شَدِیدُ أَصْلِ الْمَنْکِبِ

فَاخْتَلَّ حَبَّةَ قَلْبِهِ بِمُدْلِقٍ***رَیَّانُ مِنْ دَمِ جَوْفِهِ الْمُتَصَبِّبُ

فِی مَارِقِینَ مِنَ الْجَمَاعَةِ فَارَقُوا***بَابَ الْهُدَی وَحْیاً الرَّبِیعُ الْمُخْصِبُ

وَ حَمَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی بَنِی ضَبَّةَ فَمَا رَأَیْتُهُمْ إِلَّا کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ فَانْصَرَفَ الزُّبَیْرُ فَتَبِعَهُ عَمْرُو بْنُ جُرْمُوزٍ وَ جَزَّ رَأْسَهُ وَ أَتَی بِهِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْقِصَّةَ:

قَالَ السَّیِّدُ إِسْمَاعِیلُ الْحِمْیَرِیُّ (1)

أَمَّا الزُّبَیْرُ فَحَاصَ حِینَ بَدَتْ لَهُ***جَاءُوا بِبَرْقٍ فِی الْحَدِیدِ الْأَشْهَبِ

حَتَّی إِذَا أَمِنَ الْحُتُوفَ وَ تَحْتَهُ*** عَارِی النَّوَاهِقِ ذُو نَجَاءٍ صهلب

أَثْوَی ابْنُ جُرْمُوزٍ عُمَیْرٌ شِلْوَهُ*** بِالْقَاعِ مُنْعَفِراً کَشِلْوِ التَّوْلَبِ

وَ قَالَ غَیْرُهُ

طَارَ الزُّبَیْرُ عَلَی إِحْصَارِ ذِی خَضِلٍ*** عَبْلُ الشَّوَی لَاحِقُ الْمَتِینِ مِحْصَارٌ

حَتَّی أَتَی وَادِیاً لَاقَی الْحَمَامَ بِهِ***مِنْ کَفِّ مُحْتَبِسٍ کَالصَّیْدِ مِغْوَارٌ-

فَقَالُوا یَا عَائِشَةُ قُتِلَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ جُرِحَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَامِرٍ کَذَا مِنْ یَدَیْ عَلِیٍّ فَصَالِحِی عَلِیّاً

ص: 178

فَقَالَتْ کَبِرَ عَمْرٌو عَنِ الطَّوْقِ وَ جَلَّ أَمْرٌ عَنِ الْعِتَابِ ثُمَّ تَقَدَّمَتْ فَحَزِنَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ فَجَعَلَ یَخْرُجُ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ وَ یَأْخُذُ الزِّمَامَ حَتَّی قُتِلَ [قُطِعَ] ثَمَانٌ وَ تِسْعُونَ رَجُلًا ثُمَّ تَقَدَّمَهُمْ کَعْبُ بْنُ سُورٍ الْأَزْدِیُّ وَ هُوَ یَقُولُ:

یَا مَعْشَرَ النَّاسِ عَلَیْکُمْ أُمَّکُمْ*** فَإِنَّهَا صَلَاتُکُمْ وَ صَوْمُکُمْ

وَ الْحُرْمَةُ الْعُظْمَی الَّتِی تَعُمُّکُمْ***لَا تَفْضَحُوا الْیَوْمَ فِدَاکُمْ قَوْمُکُمْ

فَقَتَلَهُ الْأَشْتَرُ فَخَرَجَ ابْنُ جُفَیْرٍ الْأَزْدِیُّ یَقُولُ:

قَدْ وَقَعَ الْأَمْرُ بِمَا لَمْ یُحْذَرْ***وَ النَّبْلَ یَأْخُذَنْ وَرَاءَ الْعَسْکَرِ

وَ أُمُّنَا فِی خِدْرِهَا الْمُشَمَّرِ

فَبَرَزَ إِلَیْهِ الْأَشْتَرُ قَائِلًا:

اسْمَعْ وَ لَا تَعْجَلْ جَوَابَ الْأَشْتَرِ***وَ اقْرُبْ تُلَاقِ کَأْسَ مَوْتٍ أَحْمَرَ

یُنْسِیکَ ذِکْرَ الْجَمَلِ الْمُشَمَّرِ

فَقَتَلَهُ ثُمَّ قَتَلَ عُمَرَ الْغَنَوِیَّ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَتَّابِ بْنِ أَسِیدٍ ثُمَّ جَالَ فِی الْمَیْدَانِ جَوْلًا وَ هُوَ یَقُولُ:

نَحْنُ بَنُو الْمَوْتِ بِهِ غُذِّینَا

فَخَرَجَ إِلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ فَطَعَنَهُ الْأَشْتَرُ وَ أَرْدَاهُ وَ جَلَسَ عَلَی صَدْرِهِ لِیَقْتُلَهُ فَصَاحَ عَبْدُ اللَّهِ اقْتُلُونِی وَ مَالِکاً وَ اقْتُلُوا مَالِکاً مَعِی فَقَصَدَ إِلَیْهِ مِنْ کُلِّ جَانِبِ فَخَلَّاهُ وَ رَکِبَ فَرَسَهُ فَلَمَّا رَأَوْهُ رَاکِباً تَفَرَّقُوا عَنْهُ وَ شَدَّ رَجُلٌ مِنَ الْأَزْدِ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا مَعْشَرَ الْأَزْدِ کُرُّوا فَضَرَبَهُ ابْنُ الْحَنَفِیَّةِ فَقَطَعَ یَدَهُ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْأَزْدِ فِرُّوا!!!

ص: 179

فَخَرَجَ الْأَسْوَدُ بْنُ الْبَخْتَرِیِّ السُّلَمِیُّ قَائِلًا:

ارْحَمْ إِلَهِی الْکَلَّ مِنْ سُلَیْمٍ***وَ انْظُرْ إِلَیْهِ نَظْرَةَ الرَّحِیمِ

فَقَتَلَهُ عَمْرُو بْنُ الْحَمِقِ فَخَرَجَ جَابِرٌ الْأَزْدِیُّ قَائِلًا:

یَا لَیْتَ أَهْلِی مِنْ عَمَّارٍ حَاضِرِی***مِنْ سَادَةِ الْأَزْدِ وَ کَانُوا نَاصِرِی

فَقَتَلَهُ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ وَ خَرَجَ عَوْفٌ الْقَیْنِیُّ قَائِلًا:

یَا أُمِّ یَا أُمِّ خَلَا مِنِّی الْوَطَنُ***لَا أَبْتَغِی الْقَبْرَ وَ لَا أَبْغِی الْکَفَنَ

فَقَتَلَهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ فَخَرَجَ بِشْرٌ الضَّبِّیُّ قَائِلًا:

ضَبَّةُ أَبْدِی لِلْعِرَاقِ عَمْعَمَةً***وَ أَضْرِمِی الْحَرْبَ الْعَوَانَ الْمُضْرِمَةَ

فَقَتَلَهُ عَمَّارٌ وَ کَانَتْ عَائِشَةُ تُنَادِی بِأَرْفَعِ صَوْتٍ أَیُّهَا النَّاسُ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّمَا یَصْبِرُ الْأَحْرَارُ فَأَجَابَهَا کُوفِیٌ

یَا أُمِّ یَا أُمِّ عُقِقْتِ فَاعْلَمُوا***وَ الْأُمُّ تَغْذُو وُلْدَهَا وَ تَرْحَمُ

أَ مَا تَرَی کَمْ مِنْ شُجَاعٍ یُکْلَمُ***وَ تَجْتَلِی هَامَتُهُ وَ الْمِعْصَمُ

وَ قَالَ آخَرُ:

قُلْتُ لَهَا وَ هِیَ عَلَی مَهْوَاتٍ***إِنَّ لَنَا سِوَاکَ أُمَّهَاتٍ

فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ ثَاوِیَاتٍ

ص: 180

فَقَالَ الْحَجَّاجُ بْنُ عُمَرَ الْأَنْصَارِیُ:

یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ قَدْ جَاءَ الْأَجَلُ***إِنِّی أَرَی الْمَوْتَ عِیَاناً قَدْ نَزَلَ

فَبَادِرُوهُ نَحْوَ أَصْحَابِ الْجَمَلِ***مَا کَانَ فِی الْأَنْصَارِ جُبْنٌ وَ فَشَلٌ

فَکُلُّ شَیْ ءٍ مَا خَلَا اللَّهَ جَلَلٌ

وَ قَالَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ:

لَمْ یَغْضَبُوا لِلَّهِ إِلَّا لِلْجَمَلِ*** وَ الْمَوْتُ خَیْرٌ مِنْ مُقَامٍ فِی خَمَلٍ

وَ الْمَوْتُ أَحْرَی مِنْ فِرَارٍ وَ فَشَلٍ***وَ الْقَوْلُ لَا یَنْفَعُ إِلَّا بِالْعَمَلِ

وَ قَالَ شُرَیْحُ بْنُ هَانِئٍ

لَا عَیْشَ إِلَّا ضَرْبُ أَصْحَابِ الْجَمَلِ*** مَا إِنْ لَنَا بَعْدَ عَلِیٍّ مِنْ بَدَلٍ

وَ قَالَ هَانِئُ بْنُ عُرْوَةَ الْمَذْحِجِیُ:

یَا لَکَ حَرْباً جَثَّهَا جِمَالُهَا*** قَائِدَةً یَنْقُصُهَا ضَلَالُهَا

هَذَا عَلِیٌّ حَوْلَهُ أَقْیَالُهَا:

وَ قَالَ سَعِیدُ بْنُ قَیْسٍ الْهَمْدَانِیُ:

قُلْ لِلْوَصِیِّ اجْتَمَعَتْ قَحْطَانُهَا***إِنْ یَکُ حَرْبٌ أَضْرَمَتْ نِیرَانُهَا

وَ قَالَ عَمَّارٌ:

إِنِّی لَعَمَّارٌ وَ شَیْخِی یَاسِرٌ***صَاحٍ کِلَانَا مُؤْمِنٌ مُهَاجِرٌ

طَلْحَةُ فِیهَا وَ الزُّبَیْرُ غَادِرٌ*** وَ الْحَقُّ فِی کَفِّ عَلِیٍّ ظَاهِرٌ

وَ قَالَ الْأَشْتَرُ:

هَذَا عَلِیٌّ فِی الدُّجَی مِصْبَاحٌ***نَحْنُ بِذَا فِی فَضْلِهِ فِصَاحٌ

وَ قَالَ عَدِیُّ بْنُ حَاتِمٍ:

ص: 181

أَنَا عَدِیٌّ وَ نَمَانِی حَاتِمٌ*** هَذَا عَلِیٌّ بِالْکِتَابِ عَالِمٌ

لَمْ یَعْصِهِ فِی النَّاسِ إِلَّا ظَالِمٌ

وَ قَالَ عَمْرُو بْنُ الْحَمِقِ:

هَذَا عَلِیٌّ قَائِدٌ یُرْضَی بِهِ*** أَخُو رَسُولِ اللَّهِ فِی أَصْحَابِهِ

مِنْ عُودِهِ النَّامِی وَ مِنْ نِصَابِهِ

وَ قَالَ رِفَاعَةُ بْنُ شَدَّادٍ الْبَجَلِیُ:

إِنَّ الَّذِینَ قَطَعُوا الْوَسِیلَةَ***وَ نَازَعُوا عَلَی عَلِیٍّ الْفَضِیلَةَ

فِی حَرْبِهِ کَالنَّعْجَةِ الْأَکِیلَةِ

وَ شَکَّتِ السِّهَامُ الْهَوْدَجَ حَتَّی کَأَنَّهُ جَنَاحُ نَسْرٍ أَوْ شَوْکُ قُنْفُذٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا أَرَاهُ یُقَاتِلُکُمْ غَیْرُ هَذَا الْهَوْدَجِ اعْقِرُوا الْجَمَلَ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَرْقِبُوهُ فَإِنَّهُ شَیْطَانٌ وَ قَالَ لِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ انْظُرْ إِذَا عُرْقِبَ الْجَمَلُ فَأَدْرِکْ أُخْتَکَ فَوَارِهَا فَعُرْقِبَ رِجْلٌ مِنْهُ فَدَخَلَ تَحْتَهُ رَجُلٌ ضَبِّیٌّ ثُمَّ عَرْقَبَ [رِجْل] أُخْرَی [مِنْهُ] عَبْدُ الرَّحْمَنِ فَوَقَعَ عَلَی جَنْبِهِ فَقَطَعَ عَمَّارٌ نِسْعَهُ فَأَتَاهُ عَلِیٌّ وَ دَقَّ رُمْحَهُ عَلَی الْهَوْدَجِ وَ قَالَ یَا عَائِشَةُ أَ هَکَذَا أَمَرَکِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تَفْعَلِی فَقَالَتْ یَا أَبَا الْحَسَنِ ظَفِرْتَ فَأَحْسِنْ وَ مَلَکْتَ فَأَسْجِحْ فَقَالَ عَلِیٌّ لِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ شَأْنَکَ وَ أُخْتَکَ فَلَا یَدْنُو أَحَدٌ مِنْهَا سِوَاکَ فَقَالَ مُحَمَّدٌ فَقُلْتُ لَهَا مَا فَعَلْتِ بِنَفْسِکِ عَصَیْتِ رَبَّکِ وَ هَتَکْتِ سِتْرَکِ ثُمَّ أَبَحْتِ حُرْمَتَکِ وَ تَعَرَّضْتِ لِلْقَتْلِ فَذَهَبَ بِهَا إِلَی دَارِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَلَفٍ الْخُزَاعِیِّ فَقَالَتْ أَقْسَمْتُ عَلَیْکَ أَنْ تَطْلُبَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ جَرِیحاً کَانَ أَوْ قَتِیلًا

ص: 182

فَقَالَ إِنَّهُ کَانَ هَدَفاً لِلْأَشْتَرِ فَانْصَرَفَ مُحَمَّدٌ إِلَی الْعَسْکَرِ فَوَجَدَهُ فَقَالَ اجْلِسْ یَا مَیْشُومَ [مَشْئُومَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَأَتَاهَا بِهِ فَصَاحَتْ وَ بَکَتْ ثُمَّ قَالَتْ یَا أَخِی اسْتَأْمِنْ لَهُ مِنْ عَلِیٍّ فَأَتَی مُحَمَّدٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَاسْتَأَمَنَ لَهُ مِنْهُ فَقَالَ علیه السلام أَمِنْتُهُ وَ أَمِنْتُ جَمِیعَ النَّاسِ وَ کَانَتْ وَقْعَةُ الْجَمَلِ بِالْخُرَیْبَةِ وَ وَقَعَ الْقِتَالُ بَعْدَ الظُّهْرِ وَ انْقَضَی عِنْدَ الْمَسَاءِ فَکَانَ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عِشْرُونَ أَلْفَ رَجُلٍ مِنْهُمُ الْبَدْرِیُّونَ ثَمَانُونَ رَجُلًا وَ مِمَّنْ بَایَعَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ مِائَتَانِ وَ خَمْسُونَ وَ مِنَ الصَّحَابَةِ أَلْفٌ وَ خَمْسُمِائَةِ رَجُلٍ وَ کَانَتْ عَائِشَةُ فِی ثَلَاثِینَ ألف [أَلْفاً] أَوْ یَزِیدُونَ مِنْهَا الْمَکِّیُّونَ سِتُّ مِائَةِ رَجُلٍ قَالَ قَتَادَةُ قُتِلَ یَوْمَ الْجَمَلِ عِشْرُونَ أَلْفاً وَ قَالَ الْکَلْبِیُّ قُتِلَ مِنْ أَصْحَابِ عَلِیٍّ علیه السلام أَلْفُ رَاجِلٍ وَ سَبْعُونَ فَارِساً مِنْهُمْ زَیْدُ بْنُ صُوحَانَ وَ هِنْدٌ الْجَمَلِیُّ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْعَبْدِیُّ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رُقَیَّةَ وَ قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ وَ الْکَلْبِیُّ قُتِلَ مِنْ أَصْحَابِ الْجَمَلِ مِنَ الْأَزْدِ خَاصَّةً أَرْبَعَةُ آلَافِ رَجُلٍ وَ مِنْ بَنِی عَدِیٍّ وَ مَوَالِیهِمْ تِسْعُونَ رَجُلًا وَ مِنْ بَنِی بَکْرِ بْنِ وَائِلٍ ثَمَانُمِائَةِ رَجُلٍ وَ مِنْ بَنِی حَنْظَلَةَ تِسْعُمِائَةِ رَجُلٍ وَ مِنْ بَنِی نَاجِیَةَ أَرْبَعُمِائَةِ رَجُلٍ وَ الْبَاقِی مِنْ أَخْلَاطِ النَّاسِ إِلَی تَمَامِ تِسْعَةِ آلَافٍ إِلَّا تِسْعِینَ رَجُلًا الْقُرَشِیُّونَ مِنْهُمْ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَتَّابِ بْنِ أَسِیدٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حَکِیمِ بْنِ حِزَامٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ شَافِعِ بْنِ طَلْحَةَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیِّ بْنِ خَلَفٍ الْجُمَحِیُّ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مَعَدٍّ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَعَدٍّ وَ عَرْقَبَ الْجَمَلَ أَوَّلًا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ یُقَالُ الْمُسْلِمُ بْنُ عَدْنَانَ وَ یُقَالُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ یُقَالُ رَجُلٌ ذُهْلِیٌّ وَ قِیلَ لِعَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ صُرَدَ التَّنُوخِیِّ لِمَ عَرْقَبْتَ الْجَمَلَ فَقَالَ:

عَقَرْتُ وَ لَمْ أَعْقِرْ بِهَا لِهَوَانِهَا***عَلَیَّ وَ لَکِنِّی رَأَیْتُ الْمَهَالِکَا

ص: 183

إِلَی قَوْلِهِ:

فَیَا لَیْتَنِی عَرْقَبْتُهُ قَبْلَ ذَلِکَا

(1) وَ قَالَ عُثْمَانُ بْنُ حُنَیْفٍ:

شَهِدْتُ الْحُرُوبَ فَشَیَّبْنَنِی*** فَلَمْ أَرَ یَوْماً کَیَوْمِ الْجَمَلِ

أَشَدَّ عَلَی مُؤْمِنٍ فِتْنَةً*** وَ أَقْتَلَ مِنْهُمْ لِحَرْقٌ بَطَلٌ

فَلَیْتَ الظَّعِینَةَ فِی بَیْتِهَا*** وَ یَا لَیْتَ عَسْکَرٌ لَمْ یَرْتَحِلْ

**[ترجمه] - . مناقب 2: 339 - مناقب ابن شهر آشوب، جملات انساب الاشراف: در دهمین روز از ماه جمادی الثانی سال سی و شش، امام علی علیه السلام مردم را در روز جمعه مردم را به حرکت درآورد. راست سپاه را مالک اشتر و سعید بن قیس، چپ آن را عمار و شریح بن هانی، وسط سپاه را محمد بن ابوبکر و عدی بن حاتم و کناره را زیاد بن کعب و حجر بن عدی فرماندهی می­کردند و عمرو بن الحمق و جندب بن زهیر را سر دسته کسانی که کمین کرده بودند قرار داد. سر دسته پیاده نظام نیز ابوقتاده انصاری بود. امام علیه السلام پرچم را نیز به محمد بن حنفیه داده بود و آنان را از نماز صبح تا نماز ظهر نگه داشت و طرف مقابل را به حق دعوت می­کرد. امام به عایشه می­فرمود: خداوند به تو امر کرده است که در خانه خود بمانی پس از خدا بترس و بازگرد. به طلحه و زبیر می­فرمود: زنان خود را پنهان کرده­اید و همسر پیامبر صلی الله علیه و آله را از خانه­اش برای جنگ بیرون آورده­ و تحریک نموده­اید. آن­دو می­گفتند: ما برای خون­خواهی عثمان، و واگذاری موضوع خلافت به شورا به اینجا آمده­ایم. به عایشه زرهی پوشانده شده و کجاوه او نیز با صفحات آهنی پوشش داده شده بود و در داخل زرهی قرار گرفته بود.

ص: 172

کجاوه، پرچم مردم بصره بود که شتری به نام «عسکر» آن را حمل می­کرد. - . از ابتدای روایت تا «و الیس الهودج درعا» را بلاذری در انساب الاشراف 2: 239 روایت کرده است. -

ابن مردویه در کتاب الفضائل از هشت طریق روایت می­کند که امیرالمومنین علیه السلام به زبیر فرمود: آیا به یاد نداری آن روزی را که آمدی مدینه با من سخن بگویی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از خانه خارج شد و تو را دید که با من هستی و به من تبسّم می­کنی. به تو فرمود: ای زبیر آیا علی را دوست داری؟ گفتی: چگونه او را دوست نداشته باشم در حالیکه من با او خویشاوند هستم که با هیچ کس دیگر این نسبت را ندارم؟ پیامبر فرمود: تو ظالمانه با او خواهی جنگید. تو گفتی: از آن حادثه به خدا پناه می­برم. روایات اجماع دارند که امام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله به تو فرمود: ای زبیر تو ظالمانه با او خواهی جنگید و بر پشت تو زد. زبیر گفت: خدایا، آری. امام علیه السلام دوباره فرمود: آیا آمده­ای که با من بجنگی؟ زبیر گفت: پناه بر خدا که چنین قصدی ندارم. امیرالمومنین علیه السلام فرمود: دست از این کار بردار. تو با میل و رغبت با من بیعت کردی حال برای جنگ آمده­ای؟! حال چه شده که از پیمان خود گذشته­ای؟ زبیر گفت: چاره­ای نیست ای زینت اولیاء من با تو نمی­جنگم. عبدالرحمن بن ابی لیلی می­گوید: عبدالله، پسر زبیر، پدر خود را دید و به او گفت: ترسو ترسو. زبیر گفت: ای پسرم همه مردم می­دانند که من ترسو نیستم اما علی چیزی را برای من یادآوری کرد که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده بودم و سوگند یاد کرده بودم که با او جنگ نکنم. عبدالله گفت: فلان غلامت را به منظور کفاره سوگند خود، آزاد کن.

نزهة الابصار از ابن مهدی آورده که همام ثقفی گفت:

آیا غلامی را آزاد می­کند حال آنکه معصیت پیامبر خدا را مرتکب می­شود او از راه هدایت منحرف شده و در باطل غوطه­ور است.

میان گمراهی و هدایت و همچنین میان کسی که معصیت الهی می­کند با کسی که فرمان خدا می­برد تفاوت وجود دارد

ص: 173

در روایتی دیگر عایشه گفته است: نه به خدا سوگند تو از شمشیر پسر ابی­طالب ترسیدی چرا که آن شمشیری پولادین است که بازوان مردی قدرتمند و شجاع آن را در اختیار دارد پیش از تو نیز مردانی از آن هراس داشته­اند. زبیر با شنیدن این سخنان به جنگ بازگشت. به امیرالمومنین علیه السلام گفته شد که زبیر به جنگ بازگشته است. امام فرمود: او را به حال خود رها کنید چون وی را مجبور به این کار کرده­اند. سپس خطاب به سپاه خود فرمود: چشمان خود را فرو بندید دندان­ها را محکم بر یکدیگر بفشارید، بسیار یاد خدا کنید مبادا زیاد سخن بگویید چرا که منجر به شکست می­شود. عایشه به امام که در حال جولان دادن در میان صفوف دشمن بود، نگاه کرد و گفت: به او نگاه کنید کارهای او شبیه کارهای پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ بدر است. به خدا قسم تا پیش از ظهر انتظار پیامبر ص به سرخواهد آمد و تو به وی خواهی پیوست. علی علیه السلام فرمود: ای عایشه به زودی پشیمان می­شوی. با این وجود مردم بر جنگ اصرار زیادی ورزیدند که امام علیه السلام آنان را از این کار نهی می­کرد و می­فرمود: خدایا، من برحذر داشتم و انذار کردم تو در برابر آنان شاهد من باش. سپس قرآن را برداشت و از یک نفر خواست تا آیه زیر را برای آنان بخواند: «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما» - . حجرات / 9 - {و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند، میان آن دو را اصلاح دهید.} در این حال مسلم از قبیله بنی تمیم گفت: من داوطلبم. سپس امیرالمؤمین او را از بریدن شدن دست راست و چپ و بعد کشتن وی برحذر داشت. اما او گفت: ای امیرالمومنین! نگران نباش، این کار برای تو در راه خدا ناچیز است. پس قرآن را گرفت و آنان را به اطاعت از خدا دعوت کرد، در جنگ دست راستش قطع شد، قرآن را به دست چپ گرفت. دست چپش نیز قطع شد اما با دندان آن را گرفت تا اینکه کشته شد. مادرش چنین گفت:

ای خدای من، مسلم وقتی که دشمن را فراخواند با قرآن به سوی آنان آمد.

او قرآن را تلاوت می­کرد و خوفی از دشمن نداشت. آنان او را له کردند. ریشهایشان زیر پا قرار بگیرد .

امام علیه السلام فرمود: اکنون جنگ شروع شد. به محمد بن حنفیه که پرچم دست او بود فرمود: ای پسرم، اگر کوه ها از جای کنده شوند تو ثابت و استوار باش، دندان ها را برهم بفشار، کاسه سرت را به خدا عاریت ده، پای بر زمین میخکوب کن، به صفوف پایانی لشکر دشمن بنگر، از فراوانی دشمن چشم بپوش و بدان که پیروزی از سوی خدای سبحان است.

ص: 174

سپس اندک زمانی صبر کرد. مردم فریاد کشان از هر طرف به میدان حمله­ور شدند. فرمود: پیش برو ای پسرم. او نیز پیش رفت و نیزه­ای ناشیانه زد که امام فرمود:

همانند پدرت ضربه بزن که شایسته ستایش گردی. در جنگی که شعله­های آن زبانه نکشد سودی نیست.

با شمشیر مشرفی و نیزه محکم و شمشیر بحرینی و هندی ضربه را وارد کن.

امام علیه السلام به مالک اشتر دستور حرکت داد. او نیز حرکت کرد و هلال بن وکیع را که فرمانده راست دشمن بود به هلاکت رساند. زید رجز می­خواند و می­گفت: دِینی دِینی بیعی بیعی. (دینم و بیعتم)

مخنف بن سلیم می­گفت:

ای نفس! یک عمر بی­نیاز زندگی کردی و تاکنون در خواب بودی.

بعد از این شکی نیست که نابود می­شوی. در طول حیات خود ملالتها کشیدی.

عبدالله بن یثربی با خواندن بیت زیر وارد میدان شد:

ای خدای من، من در پی اباحسن هستم. همان کسی که حقیقتاً با فتنه­ها شناخته می­شود.

علی علیه السلام برای پیکار با او از صف بیرون آمد و فرمود:

اگر می­خواستی علی را ببینی، بدان که امروز وی را سیر خواهی دید.

امام علیه السلام ضربه­ای مهلک بر وی زد. بنی ضبه وارد میدان شدند برخی از آنان می­گفتند: ما بنی ضبّه و سربازان حامی گروه جمل هستیم که مرگ برای ما شیرین­تر از عسل است.

شیخ کشته شده ما را به ما برگردانید. علی بدترین مردم است.

دیگری می­گفت:

ما بنی ضبه دشمنان علی هستیم. همان کسی که در میان مردم به وصی شناخته می­شود.

ص: 175

عمرو بن یثربی می­گفت:

اگر مرا نمی­شناسید، من پسر یثربی هستم که قاتل علباء و هند و ابن صوحان که همه از پیروان علی هستند، می باشم.

عمار برای رویارویی با او حرکت کرد و گفت:

ای پسر یثربی وارد میدان نشو در جای خود بمان تا با دین علی که دارم تو را هلاک کنم.

ضربه­ای بر او زد و او را از مرکب بر زمین انداخت و پاهای او را گرفته و کشان کشان نزد علی علیه السلام برد و با دستان خود وی را کشت. برادر او وارد معرکه شد و گفت:

شما را هلاک می­کنم و اگر علی را ببینم شمشیر صیقلی و شمشیر مشرفی را عمامه سرش می­کنم.

همچنین با نیزه دراز و یمامه­ای که دارم و با آن هر فرزند و پدری را به عزا می­نشانم از او استقبال خواهم کرد.

علی علیه السلام به صورت ناشناس به قصد او وارد میدان شد و فرمود:

ای کسی که علی را به پیکار می­طلبد و به او شمشیر صیقلی و مشرفی می­بخشی.

در جای خود بمان تا او را سیر ملاقات کنی او پهلوانی تناور و شجاع است که غرق در سلاح می­باشد .

امام علی علیه السلام با ضربه­ای سر او را به دو نیم تقسیم کرد. عبدالله بن خلف خزاعی صاحب خانه عایشه در بصره خطاب به امام ندا داد: آیا حاضری با من مبارزه کنی؟ علی علیه السلام فرمود: از این کار ابایی ندارم اما وای بر تو ای پسر خلف که به چه راحتی صحبت مرگ می­کنی در حالی­که می­دانی من چه کسی هستم. او گفت: باز گویی افتخارات خود را رها کن ای پسر ابی­طالب سپس گفت:

ای علی اگر به اندازه فاصله دو انگشت به من نزدیک شوی من به اندازه یک وجب سوی تو می­آیم.

شمشیرم بدستم است که آماده نوشاندن زهر به توست. من هنوز انتقام خونی که تو ریخته­ای نگرفته­ام.

علی علیه السلام به قصد رویارویی با او وارد معرکه شد و فرمود:

ص: 176

ای که خواستار انتقام گرفتن از من است اگر که می­خواهی راهی قبر شوی...

حقیقتاً پس از مرگ در آتش سوزان خواهی سوخت. به من نزدیک شو خواهی دید که با شیر شجاع روبرو شده­ای.

من امروز داروی بسیار تلخ و شور به کامت خواهم ریخت.

ضربه­ای به او زد و سر از تنش جدا شد. مازن ضبی پا به میدان گذاشت و گفت:

در جمع مزین و برجسته ما طمع نورزید. مرگ در کنار شتر، با عزت است.

عبدالله بن نهشل برای پیکار با او آماده شد و گفت:

اگر مرا نمی­شناسید من پسر نهشل، سوارکاری چابک و خطیبی قاطع هستم.

عبدالله او را کشت. طلحه مردم را تحریک می­کرد و می­گفت: ای بندگان خدا صبور باشید صبور باشید: بلاذری در این مورد می­گوید: - . انساب الاشراف 2: 246 - مروان بن حکم گفت: به خدا قسم از امروز به بعد هرگز خون­خواه عثمان نخواهم بود لذا نیزه­ای به سمت طلحه پرتاب کرد که به زانوی وی اصابت کرد و سپس روی به ابان بن عثمان کرد و گفت: یکی از قاتلان پدرت را به سزای عملش رساندم.

معارف قتیبی: مروان طلحه را در جنگ جمل با پرتاب نیزه­ و اصابت آن به ساق پای او، هلاک ساخت.

سید حمیری گفت:

ص: 177

یک تیر، سپر طلحه متکبر را درید، تیری که توسط کافر دیرین پرتاب شد.

این تیر از دست مروان ملعون پرتاب شد. من گروه آنان را گروه نیکوکار نمی­دانم.

همچنین گفت:

در اوج جنگ بازوهای تنومند و شانه­های محکم طلحه، او را مغرور ساخت.

خون تازه و گرم از قلب او سرازیر شد و او را آغشته کرد.

خوارج از در هدایت فاصله گرفتند و از هوای بهاری جدا گشتند.

امیرالمومنین علیه السلام به سوی بنی ضبه تاخت و همانند طوفانی که بر خاکستری بوزد همه آنان را هلاک نمود. زبیر پا به فرار گذاشت اما عمرو بن جرموز وی را تعقیب کرد. سر او را برید و نزد امام آورد. که این خود ماجرایی دارد.

سید اسماعیل حمیری در این باره گفت:

اما زبیر وقتی که عرصه بر او تنگ آمد فرار کرد اما او را بسرعت باز آوردند.

تا اینکه از مرگ نجات یافت و در حال استراحت و آسایش بود،

ابن جرموز او را کشت در حالیکه جسمش به خاک آلوده شده بود.

دیگری گفته است:

زبیر هراسان فرار کرد. مرد نیرومندی که خود را به گرفتاری دچار ساخت .

تا اینکه به منطقه­ای رسید و در آنجا از جانب شیری جنگنده مرگ را ملاقات کرد.

مردم گفتند: ای عایشه، طلحه و زبیر کشته شدند و عبدالله بن عامر نیز به دست علی زخمی شد. پس با علی صلح کن.

ص: 178

وی گفت: کار از کار گذشته و دیگر سرزنش سودی ندارد. سپس به پیشروی ادامه داد. علی علیه السلام ناراحت شد و فرمود: انا لله وانا الیه راجعون. همه یکایک به میدان آمده و افسار شتر را می­گرفتند تا اینکه کشته شوند. نود و هشت نفر بدین طریق به هلاکت رسیدند. تا اینکه کعب بن سور ازدی به مقابله با آنان آمد و گفت:

ای مردم، مواظب مادرتان (عایشه) باشید چون او برای شما مثل نماز و روزه است.

او حریم و ناموس بزرگ شماست. ای قومتان به فدایتان، امروز رسوایی به بار نیاورید.

اَشتر او را از پای درآورد. ابن جفیر پا به میدان گذاشت و گفت:

اتفاقی که نمی­شد جلوی آن­را گرفت، حادث شد و تیرها به پشت عسکر اصابت کرد اند.

و مادرمان در حجاب خود است که آن­را بالا زده است.

مالک اشتر به مبارزه با او آمد و گفت:

بشنو و در پاسخ دادن به اشتر عجله نکن، نزدیک شو، تا به زودی جام مرگ سرخ را بنوشی.

تا شتر و آنکه حجاب را بالازده، فراموش کنی.

مالک او را کُشت. همچنین عمر غنوی و عبدالله بن عتاب بن اسید به دست او کشته شدند. سپس در میدان جولان داد و می­گفت:

ما فرزندان مرگیم و با مرگ پرورش یافته ایم

عبدالله بن زبیر به مقابله با او آمد. اشتر با ضربه نیزه­ای او را بر زمین افکند و بر سینه­اش نشست تا به هلاکت برساند. عبدالله فریاد زد: من و مالک را بکُشید. مرا همراه مالک بکُشید. مردم از اطراف به سوی او شتافتند و مالک او را رها کرد و سوار بر اسب خود شد. وقتی مردم دیدند او سوار شد، پراکنده شدند. شخصی از قبیله ازد به مباره با محمد بن حنفیه پرداخت. وی می­گفت: ای قبیله ازد، به پیش بتازید. ابن حنفیه با ضربه­ای دست او را قطع کرد. وی گفت: ای قبیله ازد، فرار کنید.

ص: 179

اسود بن بختری سُلَمی به میدان آمد و گفت:

خدایا، از ابهت و قدرت قبیله سلیم به این مردم رحم کن و با دیده ترحّم به آنان نظر کن.

عمرو بن حمق وی را به هلاکت رساند. جابر ازدی به میدان آمد و گفت:

ای کاش خویشانم حاضر بودند. ای کاش بزرگان قبیله ازد مرا یاری می­دادند.

محمد بن ابی­بکر وی را کُشت. عوف قینی وارد معرکه شد و گفت:

ای مادرم، ای مادرم، وطن را بدون من تصور کن. من نیازی به قبر و کفن ندارم.

محمد بن حنفیه او را کشت. بِشر ضبی به میدان آمد و گفت:

ای قبیله ضبه، به مقابله با همه عراقیان بشتاب و آتش جنگ را شعله­ور ساز.

عمار او را از پای درآورد. عایشه با صدای بلند فریاد می­زد: ای مردم مقاومت کنید که صبر کار آزادگان است. شخصی کوفی پاسخ داد:

ای مادر ای مادر، امرت عصیان شده است. بدانید که مادر به کودک خود غذا می­دهد و ترحم می­ورزد.

(مادر) آیا نمی­بینی چقدر افراد شجاع هستند که مجروح گشته اند و سر و دستان شان جدا شده است.

شخصی دیگر گفت:

به او (عایشه) که در آسایش بود، گفتم: ما غیر از تو نیز مادرانی داریم.

که در مسجد پیامبر مدفونند .

ص: 180

حجاج بن عمر انصاری گفت:

ای انصار، اجل فرا رسیده است. من آشکارا می­بینم که زمان مرگ فرا رسیده است.

پس به سمت اصحاب جمل بشتابید که انصار ترس و شکست نمی­شناسد.

و هر چیزی غیر از خدا، فانی است.

خزیمه بن ثابت گفت:

آنان فقط به خاطر شتر به خدا خشم گرفتند در حالی­که مرگ از زندگی ذلیلانه بهتر است.

مرگ شریف­تر از فرار و شکست است و گفتار بدون عمل سودی ندارد.

شریح بن هانی گفت:

زندگی چیزی غیر از کشتن اصحاب جمل نیست. ما به غیر از علی کسی را نداریم.

هانی بن عروه مذحجی گفت:

وای بر تو از جنگی که یک شتر به راه انداخت. جنگی که فرمانده آن یک زن بود و به گمراهی می­کشاند.

این علی است که روسای آن زن به جنگش آمده­اند.

سعید بن قیس همدانی گفت:

به وصی بگو که افراد بی­مقدار اطراف عایشه را گرفته­اند. اگر جنگ در گیرد، شعله­هایش زبانه خواهد کشید.

عمّار گفت:

من عمار پسر یاسرم که هر دو ما از مومنان مهاجر هستیم.

طلحه و زبیر خیانت کردند. این علی است که حق با اوست.

اَشتر گفت: این علی است که در آسمان همانند چراغ روشن است و ما در سایه فضل او در آسایشیم.

عدی بن حاتم گفت:

ص: 181

من عدی از قبیله حاتم هستم و این علی است که عالم به قرآن است.

از میان مردم فقط انسان­های ظالم بر او طغیان می­کنند.

عمرو بن حمق گفت:

این علی است. فرماندهی که بدان رضایت داریم. او برادر پیامبر در میان اصحاب است.

او هم­خون و هم­نژاد رسول خداست.

رفاعه بن شداد بجلی گفت:

افرادی که وسیله خیر و برکت را نادیده گرفته و با علی درافتادند،

در جنگ با او همانند میش خورده خواهند شد.

تیرها کجاوه عایشه را شکافتند، به گونه ای که همانند بالهای کرکس و یا خارپشت شده بود. امیرالمومنین علیه السلام فرمود: تنها دشمن شما این کجاوه بود که با شما می­جنگید. شتر را بکُشید. در روایت دیگری آمده است: آن را قطعه قطعه کنید چون آن شیطان است. سپس به محمد بن ابوبکر فرمود: ببین اگر شتر را کشتند سراغ خواهرت برو و او در حجاب قرار ده. یک پا از شتر را بریدند. یکی از مردان قبیله بنی ضبه به زیر آن رفت و یک پای دیگرش را عبدالرحمان برید. شتر به پهلو بر زمین افتاد. عمار بازوی آن را قطع کرد. امیرالمومنین علیه السلام نیزه اش را بر روی کجاوه زد و فرمود: ای عایشه آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله به تو دستور داده بود که این­گونه عمل کنی؟. عایشه گفت: ای ابا حسن تو پیروز شدی پس در حق ما نیکوکاری کن و عفو نما. علی علیه السلام خطاب به محمد بن ابوبکر فرمود: خواهرت را به تو می­سپارم مبادا کسی غیر از تو به او نزدیک شود. محمد می­گوید: به عایشه گفتم: با خود چه کردی؟ از امر الهی سرتافتی و عفت خود را خدشه­دار ساختی و حرمتت را شکستی و خود را در معرض هلاکت قرار دادی. وی عایشه را به خانه عبدالله بن خلف خزاعی برد. عایشه به برادر خود محمد بن ابوبکر گفت: تو را قسم می­دهم که مجروح یا مرده عبدالله بن زبیر را پیدا کنی.

ص: 182

محمد گفت: مالک اشتر به عبدالله تیری زده بود. وی به میدان بازگشت و عبدالله را پیدا کرد و گفت: بنشین ای لکه ننگ خانواده. سپس وی را نزد عایشه آورد. عایشه ضجه­ای زد و گریه کرد و گفت: ای برادر از علی برای او امان بگیر. محمد بن ابوبکر نزد امام علی علیه السلام آمد و درخواست امان برای عبدالله کرد. امیرالمومنین علیه السلام فرمود: به او و به همه مردم امان دادم.

جنگ جمل در منطقه «الخُریبه» بصره روی داد. درگیری بعد از ظهر آغاز شد و تا شب ادامه داشت. تعداد افراد امیرالمومنین علیه السلام بیست هزار نفر بودند که هشتاد نفر از آنان افرادی بودند که در جنگ بدر شرکت داشتند. دویست و پنجاه نفر نیز از افرادی بودند که در زیر درخت بیعت کرده بودند و هزار و پانصد نفر نیز از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله در رکاب امام بودند. تعداد افراد عایشه سی هزار نفر بودند که علاوه بر آنان ششصد نفر از مردم مکه نیز همراه وی حضور داشتند.. قتاده می­گوید: در جنگ جمل بیست هزار نفر کشته شدند. کلبی می­گوید: از سپاه امیرالمومنین علیه السلام، هزار نفر پیاده و هفتصد نفر سواره از جمله زید بن صوحان، هند جملی، ابوعبدالله عبدی و عبدالله بن رقیه به شهادت رسیدند. ابو مخنف و کلبی می­گویند: از اصحاب جمل بویژه از قبیله ازد چهار هزار نفر، از قبیله بنی عدی و غلامان آنان نود نفر، از بنی بکر بن وائل هشتصد نفر و از بنی حنظله نهصد نفر، از بنی ناجیه چهارصد نفر و بقیه از سایر مردم کشته شدند که تعداد آنان هشت هزار و نهصدو ده نفر بوده است. از قریش می­توان به طلحه، زبیر، عبدالله بن عتّاب بن اَسید، عبدالله بن حکیم بن حزام، عبدالله بن شافع بن طلحه، محمد بن طلحه، عبدالله بن اُبیّ بن خلف جمحی، عبدالرحمن بن معدّ و عبدالله بن معد اشاره کرد. ابتدا امیرالمومنین علیه السلام آن شتر را قطعه قطعه کرد. همچنین نام افراد دیگری ذکر شده که ابتدا آنان این کار را کرده­اند مثل: مسلم بن عدنان و یا شخصی از انصار و یا شخصی از قبیله ذهل .

از عبدالرحمن بن صرد تنوخی پرسیدند: چرا آن شتر را پی کردی؟ پاسخ داد:

آن را پی کردم اما این کار را بخاطر پستی آن انجام ندادم بلکه آن را سزاوار کشته شدن دیدم.

ص: 183

همچنین گفت:

ای کاش آن را زودتر قطعه قطعه کرده بودم.

عثمان بن حنیف گفت:

جنگهای زیادی را شاهد بودم که با آنها پیر شدم اما جنگی همانند جنگ جمل ندیده بودم.

چه فتنه عظیمی بود برای مومن و چه قهرمانانی را به کام مرگ فرستاد.

ای کاش عایشه در خانه خود باقی می­ماند و ای کاش آن شتر قصد سفر نمی­کرد.

**[ترجمه]

قال الزمخشری فی المستقصی هو عمرو بن عدی ابن أخت جذیمة قد طوق صغیرا ثم استهوته الجن مدة فلما عاد همت أمه بإعادة الطوق إلیه فقال جذیمة ذلک:

و قیل إنها نظفته و طوقته و أمرته بزیارة خاله فلما رأی لحیته و الطوق قال ذلک انتهی و العماعم الجماعات المتفرقة و العوان من الحرب التی قوتل فیها مرة:

و الجلل بالتحریک العظیم و الهین و هو من الأضداد و شکه بالرمح انتظمه.

**[ترجمه]«رحله بالدم»: او را به خون آغشته کرد. «المشرفیة»: شمشیرهایی منسوب به مشارف. جوهری می­گوید: مشارف به آبادی­های عرب نشین که به روستا نزدیک باشند اطلاق می­شود. جوهری می­گوید: «مهند» به شمشیری گفته می­شود که با آهن هندی ساخته شده باشد.

فیروز آبادی می­گوید: «جرفه جرفاً و جرفةً»: همه آن را برد. «النذل»: انسان خسیس. «الاسمر»: نیزه. «العنطنط»: دراز. «الخط»: مکانی در یمامه که نیزه­های خطی منسوب بدان است چون از هند به آنجا برده می­شود و در آنجا درست می­شود. «الملئ» با همزه و گاهی بدوت تشدید می­آید که به معنای اعتماد و اطمینان است، و بدون همزه یعنی جزئی از زمان. «السمیدع»: با فتحه یعنی مردی چهارشانه و تنومند. «الکمی»: شجاعی است که خود را در سلاح پوشانده است، زیرا «کمی نفسه»: او خود را پوشیده است، یعنی با زره و کلاه­خود. «البذخ»: کِبر و غرور است. «الفتر»: با کسره فاء به فاصله میان انگشت سبابه و شست در حالت باز اطلاق می­شود. «الصارم»: شمشیر بُرنده. «الوتر»: با فتحه و کسره یعنی کینه و خون­خواهی. «الهزبر»: شیر بیشه. «سطعه الدواء»: بر وزن «مَنَعَه و نَصَرَه» و أسعطه یعنی دارو را در بینی­اش فرو برد. «أسطعه الرمح»: یعنی نیزه را در بینی او فرو کرد. «السعیط»: ته­مانده شراب. «صعطه و اصطعه» به همان معنی «سعطه» می­باشد. «اختله بسهم»: یعنی نیزه را در او فرود کرد. «رجل عبل الذراعین»: ضخامت بازوان. «دلق السیف من غمده»: شمشیر را از نیام خارج ساخت. «الحیا»: با قصر یعنی حاصلخیزی و باران. سخن عایشه: «کبر عمرو عن الطوق»: یعنی جایی برای صلح باقی نمانده است.

ص: 184

زمخشری در المستقصی می­گوید: منظور عمرو بن عدی، خواهر زاده جذیمه است که وقتی کودک بود گردن­بند به گردن آویخت و جن او را برای مدتی فریفت وقتی او به حالت عادی بازگشت مادرش خواست آن گردن­بند را به وی بازگرداند، که در این موقع جذیمه آن کلام را گفت.

و نیز گفته شده است: که او آن را تمیز کرد و گردن­بند به گردن او آویخت و به او دستور داد دایی­اش را ملاقات کند. وقتی دایی اش ریش و گردن­بند او را دید این سخن را گفت. «العماعم»: گروههای پراکنده. «العوان من الحرب»: جنگی که در آن یک مرتبه حرب شده باشد بعد از دفعه ای. «الجلل»: به صورت متحرک: یعنی عظیم و آسان. این کلمه از اضداد است. «شکّه بالرمح»: با نیزه آن را شکافت و در او فرو کرد.

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . این دو حدیث را عیاشی در تفسیر آیه 11 سوره انفال آورده است. و بحرانی در البرهان 2: 107 این دو روایت را از او نقل کرده است. - تفسیر عیاشی به نقل از امام صادق علیه السلام: گروهی از مردم بصره نزد من آمدند و درباره طلحه و زبیر پرسیدند. من پاسخ دادم: آن­دو از رهبران کفر بودند. وقتی­که امیرالمومنین علیه السلام در جنگ جمل سواره نظام را به خط کرد به یاران خود فرمود: در حمله به این گروه تعجیل نکنید تا من در باره آنچه بین خود، آنان و خداست اتمام حجت کنم. سپس بسوی آنان حرکت کرد و فرمود: ای مردم بصره، آیا در حکومت­داری ستمی از من مشاهده کرده­اید؟ گفتند: نه. فرمود: ظلمی در تقسیم مال صورت گرفته؟ گفتند: نه. فرمود: آیا از اموال دنیوی چیزی به من و خانواده­ام رسیده که به شما نرسیده و شما بر من خشم گرفتید و بیعت مرا نقض نمودید؟ گفتند: نه. فرمود: ایا من در میان شما حدود الهی را اجرا کردم و در مورد دیگران نکردم؟ گفتند: نه. فرمود: پس چرا بیعت من نقض شد اما بیعت دیگران نقض نگردید؟ من بینی فتنه را لگدمال کرده و چشم آن را درآوردم و در این میان چیزی غیر از کفر و جنگ حاصل نشد. سپس روی به یاران خود کرده و فرمود: خداوند در قرآن می­فرماید: «وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ» - . توبه / 12 - {و اگر سوگندهای خود را پس از پیمان خویش شکستند و شما را در دینتان طعن زدند، پس با پیشوایان کفر بجنگید، چرا که آنان را هیچ پیمانی نیست، باشد که [از پیمان شکنی] باز ایستند.} امیرالمومنین علیه السلام فرمود: قسم به کسی که دانه را شکافت و جان را آفرید و محمد صلی الله علیه و آله را به نبوت برگزید، آنان مصداق این آیه هستند و از زمانیکه این آیه نازل شده تاکنون با چنین افرادی جنگی صورت نگرفته است.

ص: 185

**[ترجمه]

أَنَّهَا دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ ثُمَّ نَادَی مُنَادِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْکُمْ بِالْبَعِیرِ فَإِنَّهُ شَیْطَانٌ قَالَ فَعَقَرَهُ رَجُلٌ بِرُمْحِهِ وَ قَطَعَ إِحْدَی یَدَیْهِ رَجُلٌ آخَرُ فَبَرَکَ وَ رَغَا وَ صَاحَتْ عَائِشَةُ صَیْحَةً شَدِیدَةً فَوَلَّی النَّاسُ مُنْهَزِمِینَ فَنَادَی مُنَادِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا تُجِیزُوا عَلَی جَرِیحٍ وَ لَا تَبْتَغُوا مُدْبِراً وَ مَنْ أَغْلَقَ بَابَهُ فَهُوَ آمِنٌ وَ مَنْ أَلْقَی سِلَاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ.

**[ترجمه] - . مجالس مفید: 59 - مجالس شیخ مفید از حبه عرنی: یک سال قبل از کشته شدن عثمان از حذیفه یمانی شنیدم که می­گفت: گویا امروز ام المومنین را می­بینم که سوار بر شتر عزم خروج کرده و شما دو طرف و دُم آن­ شتر را گرفته­اید و قبیله ازد که خدا آنان را در آتش وارد کند، و بنی ضبه که قدمهایشان بُریده باد وی را همراهی می­کنند. وی در ادامه می­گوید: در جنگ جمل که مردم در برابر هم صف­آرایی کردند، منادی امیرالمومنین علیه السلام ندا در داد که هیچ­یک از شما حق ندارد جنگ را آغاز کند تا اینکه من دستور دهم. حبه عرنی می­گوید: دشمن به ما تیراندازی کرد گفتیم ای امیرالمومنین به ما تیر انداختند. فرمود: دست نگه­دارید. باز هم آنان تیر اندازی کردند و افرادی را کشتند. گفتیم: ای امیرالمومنین، افراد ما را کشتند. فرمود: با توکل بر خدا حرکت کنید. راوی می­گوید: به سمت آنان حمله­ور شدیم و افراد ما تیرهای خود را بر بدن آنان نشاندند به گونه­ای که اگر کسی می­خواست راه برود باید پا بر روی تیرها می­گذاشت. منادی امیر المونین علیه السلام ندا داد: از شمشیر استفاده کنید ما شروع کردیم به شمشیر زدن تا جایی که شمشیرها کُند شدند. منادی ندا داد: پاها را بزنید. راوی می­گوید: تا آن­روز بدان حد پای قطع شده ندیده بودیم و سخن حذیفه را به خاطر آوردم که گفته بود: یاران عایشه بنی ضبه هستند که خدا پاهایشان را قطع کند

ص: 186

و فهمیدم که این دعا مستجاب شده است. سپس منادی امیرالمومنین گفت: شتر را پی کنید چون آن شیطان است. راوی می گوید: شخصی با نیزه­اش آن را کشت و شخص دیگری یکی از دستانش را برید که شتر بر زمین افتاد و نعره برآورد. عایشه فریاد شدیدی زد و مردم شکست خورده فرار کردند. منادی امیرالمومنین ندا داد: زخمی­ها را مثله نکنید، فراریان را تعقیب ننمائید. هرکس که دست از جنگ کشیده و سلاح خود را بر زمین نهاده در امان است.

**[ترجمه]

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: لَمَّا صُرِعَ زَیْدُ بْنُ صُوحَانَ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَوْمَ الْجَمَلِ جَاءَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَتَّی جَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ یَا زَیْدُ قَدْ کُنْتَ خَفِیفَ الْمَئُونَةِ عَظِیمَ الْمَعُونَةِ قَالَ فَرَفَعَ زَیْدٌ رَأْسَهُ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ وَ أَنْتَ فَجَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَوَ اللَّهِ مَا عَلِمْتُکَ إِلَّا بِاللَّهِ عَلِیماً وَ فِی أُمِّ الْکِتَابِ عَلِیّاً حَکِیماً وَ إِنَّ اللَّهَ فِی صَدْرِکَ لَعَظِیمٌ وَ اللَّهِ مَا قَتَلْتُ مَعَکَ عَلَی جَهَالَةٍ وَ لَکِنِّی سَمِعْتُ أُمَّ سَلَمَةَ زَوْجَ النَّبِیِّ تَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَکَرِهْتُ وَ اللَّهِ أَنْ أَخْذُلَکَ فَیَخْذُلَنِیَ اللَّهُ.

**[ترجمه] - . رجال کشی: 63 - رجال کشی: امام صادق علیه السلام فرمود:

ص: 187

وقتی که زید بن صوحان در جنگ جمل نقش بر زمین شد، امیرالمومنین علیه السلام بر بالین وی حاضر شد و فرمود: ای زید خدا تو را رحمت کند تو انسانی کم هزینه و کم خرج بودی که کمکهای زیادی کردی. امام صادق علیه السلام می­فرماید: زید سر خود را بلند کرد و گفت: ای امیرالمومنین، خدا تو را هم جزای خیر عطا فرماید، من تو را عالم به خدا و بلند مرتبه و حکیم در قرآن یافتم که خداوند در سینه تو با عظمت است. به خدا قسم من در رکاب تو جاهلانه نجنگیدم. من از ام سلمه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که می­گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می­فرمود: هر کس که من مولای اویم، علی مولای اوست خداوندا دوستداران او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن. هر کسی را که او را یاری کند، یاری کن و هر کسی را که وی را خوار کند ذلیل گردان. من نمی­خواستم که تو را خوار کنم تا خداوند نیز مرا ذلیل گرداند.

**[ترجمه]

أَلَا وَ إِنَّ الْمَوْتَ لَا یَفُوتُهُ الْمُقِیمُ وَ لَا یُعْجِزُهُ الْهَارِبُ وَ مَنْ لَمْ یُقْتَلْ یَمُتْ فَإِنَّ أَفْضَلَ الْمَوْتِ الْقَتْلُ وَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ أَهْوَنُ عَلَیَّ مِنْ مِیتَةٍ عَلَی الْفِرَاشِ ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ طَلْحَةَ بْنَ عُبَیْدِ اللَّهِ أَعْطَانِی صَفْقَةَ یَمِینِهِ طَائِعاً ثُمَّ نَکَثَ بَیْعَتِی اللَّهُمَّ فَعَاجِلْهُ وَ لَا تُمْهِلْهُ وَ إِنَّ الزُّبَیْرَ بْنَ الْعَوَّامِ قَطَعَ قَرَابَتِی وَ نَکَثَ عَهْدِی وَ ظَاهَرَ عَدُوِّی وَ نَصَبَ الْحَرْبَ لِی وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ ظَالِمٌ لِی اللَّهُمَّ فَاکْفِنِیهِ کَیْفَ شِئْتَ وَ أَنَّی شِئْتَ ثُمَّ تَقَارَبُوا وَ تَعُبُّوا لَابِسِی سِلَاحِهِمْ وَ دُرُوعِهِمْ مُتَأَهِّبِینَ لِلْحَرْبِ کُلُّ ذَلِکَ وَ عَلِیٌّ علیه السلام بَیْنَ الصَّفَّیْنِ عَلَیْهِ قَمِیصٌ وَ رِدَاءٌ وَ عَلَی رَأْسِهِ عِمَامَةٌ سَوْدَاءُ وَ هُوَ رَاکِبٌ عَلَی بَغْلَةٍ فَلَمَّا رَأَی أَنَّهُ لَمْ یَبْقَ إِلَّا مُصَافَحَةُ الصِّفَاحِ وَ الْمُطَاعَنَةُ بِالرِّمَاحِ صَاحَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ أَیْنَ الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ فَلْیَخْرُجْ إِلَیَّ فَقَالَ النَّاسُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ تَخْرُجُ إِلَی الزُّبَیْرِ وَ أَنْتَ حَاسِرٌ وَ هُوَ مُدَجِّجٌ فِی الْحَدِیدِ فَقَالَ علیه السلام لَیْسَ عَلَیَّ مِنْهُ بَأْسٌ ثُمَّ نَادَی ثَانِیَةً فَخَرَجَ إِلَیْهِ الزُّبَیْرُ وَ دَنَا مِنْهُ حَتَّی وَاقَفَهُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا صَنَعْتَ فَقَالَ الطَّلَبُ بِدَمِ عُثْمَانَ فَقَالَ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ قَتَلْتُمُوهُ فَیَجِبُ عَلَیْکَ أَنْ تُقِیدَ مِنْ نَفْسِکَ وَ لَکِنْ أَنْشُدُکَ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ الْفُرْقَانَ عَلَی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَذْکُرُ یَوْماً قَالَ لَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا زُبَیْرُ أَ تُحِبُّ عَلِیّاً فَقُلْتَ وَ مَا یَمْنَعُنِی مِنْ حَبِّهِ وَ هُوَ ابْنُ خَالِی فَقَالَ لَکَ أَمَا أَنْتَ فَسَتَخْرُجُ عَلَیْهِ یَوْماً وَ أَنْتَ لَهُ ظَالِمٌ فَقَالَ الزُّبَیْرُ اللَّهُمَّ بَلَی فَقَدْ کَانَ ذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَأَنْشُدُکَ اللَّهَ الَّذِی أَنْزَلَ الْفُرْقَانَ عَلَی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَذْکُرُ یَوْماً جَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ عِنْدِ ابْنِ عَوْفٍ وَ أَنْتَ مَعَهُ وَ هُوَ آخِذٌ بِیَدِکَ فَاسْتَقْبَلْتُهُ أَنَا فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَضَحِکَ فِی وَجْهِی فَضَحِکْتُ أَنَا إِلَیْهِ فَقُلْتَ أَنْتَ لَا یَدَعُ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ زَهْوَهُ أَبَداً فَقَالَ لَکَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَهْلًا یَا زُبَیْرُ فَلَیْسَ بِهِ زَهْوٌ وَ لَتَخْرُجَنَ

ص: 189

عَلَیْهِ یَوْماً وَ أَنْتَ ظَالِمٌ لَهُ فَقَالَ الزُّبَیْرُ اللَّهُمَّ بَلَی وَ لَکِنْ أُنْسِیتُ فَأَمَّا إِذَا ذَکَّرْتَنِی ذَلِکَ فَلَأَنْصَرِفَنَّ عَنْکَ وَ لَوْ ذَکَرْتُ هَذَا لَمَا خَرَجْتُ عَلَیْکَ ثُمَّ رَجَعَ إِلَی عَائِشَةَ فَقَالَتْ مَا وَرَاءَکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ الزُّبَیْرُ وَ اللَّهُ وَرَائِی إِنِّی مَا وَقَفْتُ مَوْقِفاً فِی شِرْکٍ وَ لَا إِسْلَامٍ إِلَّا وَ لِیَ فِیهِ بَصِیرَةٌ وَ أَنَا الْیَوْمَ عَلَی شَکٍّ مِنْ أَمْرِی وَ مَا أَکَادُ أُبْصِرُ مَوْضِعَ قَدَمِی ثُمَّ شَقَّ الصُّفُوفَ وَ خَرَجَ مِنْ بَیْنِهِمْ وَ نَزَلَ عَلَی قَوْمٍ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ فَقَامَ إِلَیْهِ عَمْرُو بْنُ جُرْمُوزٍ الْمُجَاشِعِیُّ فَقَتَلَهُ حِینَ نَامَ وَ کَانَ فِی ضِیَافَتِهِ فَنَفَذَتْ دَعْوَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِیهِ وَ أَمَّا طَلْحَةُ فَجَاءَهُ سَهْمٌ وَ هُوَ قَائِمٌ لِلْقِتَالِ فَقَتَلَهُ ثُمَّ الْتَحَمَ الْقِتَالُ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَوْمَ الْجَمَلِ وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ ثُمَّ حَلَفَ حِینَ قَرَأَهَا أَنَّهُ مَا قُوتِلَ عَلَیْهَا مُنْذُ نَزَلَتْ حَتَّی الْیَوْمِ وَ اتَّصَلَ الْحَرْبُ وَ کَثُرَ الْقَتْلُ وَ الْجُرُوحُ ثُمَّ تَقَدَّمَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ الْجَمَلِ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ فَجَالَ بَیْنَ الصُّفُوفِ وَ قَالَ أَیْنَ أَبُو الْحَسَنِ فَخَرَجَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ وَ شَدَّ عَلَیْهِ وَ ضَرَبَهُ بِالسَّیْفِ فَأَسْقَطَ عَاتِقَهُ وَ وَقَعَ قَتِیلًا فَوَقَفَ عَلَیْهِ وَ قَالَ لَقَدْ رَأَیْتَ أَبَا الْحَسَنِ فَکَیْفَ وَجَدْتَهُ وَ لَمْ یَزَلِ الْقَتْلُ یُؤَجِّجُ نَارَهُ وَ الْجَمَلُ یُفْنِی أَنْصَارَهُ حَتَّی خَرَجَ رَجُلٌ مُدَجِّجٌ یُظْهِرُ بَأْساً وَ یُعَرِّضُ بِعَلِیٍّ [بِذِکْرِ عَلِیٍ خ ل] حَتَّی قَالَ:

أَضْرِبُکُمْ وَ لَوْ أَرَی عَلِیّاً*** عَمَّمْتُهُ أَبْیَضَ مَشْرَفِیّاً

فَخَرَجَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ مُتَنَکِّراً وَ ضَرَبَهُ عَلَی وَجْهِهِ فَرَمَی بِنِصْفِ قِحْفِ رَأْسِهِ ثُمَّ انْصَرَفَ فَسَمِعَ صَائِحاً مِنْ وَرَائِهِ فَالْتَفَتَ فَرَأَی ابْنَ أَبِی خَلَفٍ الْخُزَاعِیِّ مِنْ أَصْحَابِ الْجَمَلِ فَقَالَ هَلْ لَکَ یَا عَلِیُّ فِی الْمُبَارَزَةِ فَقَالَ عَلِیٌّ مَا أَکْرَهُ ذَلِکَ وَ لَکِنْ وَیْحَکَ یَا ابْنَ أَبِی خَلَفٍ مَا رَاحَتُکَ فِی الْقَتْلِ وَ قَدْ عَلِمْتَ مَنْ أَنَا فَقَالَ ذَرْنِی یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ مِنْ بَذَخِکَ بِنَفْسِکَ وَ ادْنُ مِنِّی لِتَرَی أَیُّنَا یَقْتُلُ صَاحِبَهُ

ص: 190

فَثَنَّی عَلِیٌّ عِنَانَ فَرَسِهِ إِلَیْهِ فَبَدَرَهُ ابْنُ خَلَفٍ بِضَرْبَةٍ فَأَخَذَهَا عَلِیٌّ فِی جَحْفَتِهِ ثُمَّ عَطَفَ عَلَیْهِ بِضَرْبَةٍ أَطَارَ بِهَا یَمِینَهُ ثُمَّ ثَنَّی بِأُخْرَی أَطَارَ بِهَا قِحْفَ رَأْسِهِ وَ اسْتَعَرَّ [أی فشا] الْحَرْبُ حَتَّی عُقِرَ الْجَمَلُ فَسَقَطَ وَ قَدِ احْمَرَّتِ الْبَیْدَاءُ بِالدِّمَاءِ وَ خُذِلَ الْجَمَلُ وَ حِزْبُهُ وَ قَامَتِ النَّوَادِبُ بِالْبَصْرَةِ عَلَی الْقَتْلَی وَ کَانَ عِدَّةُ مَنْ قُتِلَ مِنْ جُنْدِ الْجَمَلِ سِتَّةَ عَشَرَ أَلْفاً وَ سَبْعَمِائَةٍ وَ تِسْعِینَ إِنْسَاناً وَ کَانُوا ثَلَاثِینَ أَلْفاً فَأَتَی الْقَتْلُ عَلَی أَکْثَرَ مِنْ نِصْفِهِمْ وَ قُتِلَ مِنْ أَصْحَابِ عَلِیٍّ علیه السلام أَلْفٌ وَ سَبْعُونَ رَجُلًا وَ کَانُوا عِشْرِینَ أَلْفاً وَ کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ الْمَعْرُوفُ بِالسَّجَّادِ قَدْ خَرَجَ مَعَ أَبِیهِ وَ أَوْصَی عَلِیٌّ علیه السلام أَنْ لَا یَقْتُلَهُ مَنْ عَسَاهُ أَنْ یَظْفَرَ بِهِ وَ کَانَ شِعَارُ أَصْحَابِ عَلِیٍّ علیه السلام حم* فَلَقِیَهُ شُرَیْحُ بْنُ أَوْفَی الْعَبْسِیُّ مِنْ أَصْحَابِ عَلِیٍّ علیه السلام فَطَعَنَهُ فَقَالَ «حم» وَ قَدْ سَبَقَ کَمَا قِیلَ السَّیْفُ الْعَذَلَ فَأَتَی عَلَی نَفْسِهِ وَ قَالَ شُرَیْحٌ هَذَا:

وَ أَشْعَثُ قَوَّامٌ بِآیَاتِ رَبِّهِ*** قَلِیلُ الْأَذَی فِیمَا تَرَی الْعَیْنُ مُسْلِمٌ

شَکَکْتَ بِصَدْرِ الرُّمْحِ حَبِیبَ قَمِیصِهِ***فَخَرَّ صَرِیعاً لِلْیَدَیْنِ وَ لِلْفَمِ

عَلَی غَیْرِ شَیْ ءٍ غَیْرَ أَنْ لَیْسَ تَابِعاً***عَلِیّاً وَ مَنْ لَمْ یَتْبَعِ الْحَقَّ یَنْدَمُ

یُذَکِّرُنِی حم* وَ الرُّمْحُ شَاجِرٌ***فَهَلَّا تَلَا حم* قَبْلَ التَّقَدُّمِ

وَ جَاءَ عَلِیٌّ حَتَّی وَقَفَ عَلَیْهِ وَ قَالَ هَذَا رَجُلٌ قَتَلَهُ بِرُّهُ بِأَبِیهِ وَ کَانَ مَالِکٌ الْأَشْتَرُ قَدْ لَقِیَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ فِی الْمَعْرَکَةِ وَ وَقَعَ عَبْدُ اللَّهِ إِلَی الْأَرْضِ وَ الْأَشْتَرُ فَوْقَهُ فَکَانَ یُنَادِی اقْتُلُونِی وَ مَالِکاً فَلَمْ یَنْتَبِهْ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِ الْجَمَلِ لِذَلِکَ وَ لَوْ عَلِمُوا أَنَّهُ الْأَشْتَرُ لَقَتَلُوهُ ثُمَّ أَفْلَتَ عَبْدُ اللَّهِ مِنْ یَدِهِ وَ هَرَبَ فَلَمَّا وَضَعَتِ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا وَ دَخَلَتْ عَائِشَةُ إِلَی الْبَصْرَةِ دَخَلَ عَلَیْهَا عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ مَعَهُ الْأَشْتَرُ فَقَالَتْ مَنْ مَعَکَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ فَقَالَ مَالِکٌ الْأَشْتَرُ فَقَالَتْ أَنْتَ فَعَلْتَ بِعَبْدِ اللَّهِ مَا فَعَلْتَ فَقَالَ نَعَمْ وَ لَوْ لَا کَوْنِی شَیْخاً کَبِیراً وَ طَاوِیاً لَقَتَلْتُهُ وَ أَرَحْتُ الْمُسْلِمِینَ مِنْهُ قَالَتْ أَ وَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ النَّبِیِ

ص: 191

ص إِنَّ الْمُسْلِمَ لَا یُقْتَلُ إِلَّا عَنْ کُفْرٍ بَعْدَ إِیمَانٍ أَوْ زِنًی بَعْدَ إِحْصَانٍ أَوْ قَتْلِ النَّفْسِ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ قَتْلَهَا فَقَالَ یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی أَحَدِ الثَّلَاثَةِ قَاتَلْنَاهُ ثُمَّ أَنْشَدَ:

أَ عَائِشَ لَوْ لَا أَنَّنِی کُنْتُ طَاوِیاً*** ثَلَاثاً لَأَلْفَیْتِ ابْنَ أُخْتِکِ هَالِکاً

عَشِیَّةَ یَدْعُو وَ الرِّجَالُ تَجُوزُهُ***بِأَضْعَفِ صَوْتٍ اقْتُلُونِی وَ مَالِکاً

فَلَمْ یَعْرِفُوهُ إِذْ دَعَاهُمْ وَ عَمُّهُ ***خِدَبٌّ عَلَیْهِ فِی الْعَجَاجَةِ بَارِکاً

فَنَجَّاهُ مِنِّی أَکْلُهُ وَ شَبَابُهُ***وَ أَنِّی شَیْخٌ لَمْ أَکُنْ مُتَمَاسِکاً

**[ترجمه] - . کشف الغمّۀ 1: 240 - کشف الغمه: بعد از آن از هر دو جانب لشکریان به حرکت درآمدند. و چون امیر المؤمنین علیه السلام دید که مردم برای جنگ عزم جزم نموده اند، اصحاب خود را جمع کرد و خطبه بلیغ به زبان فصیح و بیان ملیح ادا نمود و فرمود: بدانید ای مردم من این قوم را نصیحت کردم و متذکر ساختم تا شاید از تصمیم خود دست بردارند اما بازنگشتند و بر آن مُصر شدند، و پیغام فرستاده اند که در میان ما و شما شمشیر و نیزه حکم خواهند کرد، در حالی که من تا بوده ام با جنگ ترسانده نشده ام و به آن فرا خوانده نشده ام، و قوم قاره به هر کسی تیر انداخت او را به دو نیم کرد (کنایه از شجاعت). من آن أبو الحسن هستم که شمشیرهای ایشان را بشکنم و جمع آنان را متفرق سازم، من با همان قلب و ایمان با دشمنم رویارو می شوم، راه من راه حجت واضحه پروردگار خود است که مرا وعده به نصرت و پیروزی داده است، و من در این امر شبهه­ای ندارم، و از مردن اندیشه ناک نیستم.

ص: 188

ای مردم از مرگ گریزی برای افرادی که در جنگ مقاومت می­کنند و یا از آن فرار می­کنند نیست. کسی که کشته نشود خواهد مُرد و هیچ کس از آن جان به در نخواهد برد، و بدانید که بهترین نوع مرگ، کشته شدن است، سوگند به خدایی که جان علی به دست اوست اگر هزار ضربت تیغ برّان بر سر من همانند قطره باران ببارد بر من آسان تر از آن است که بر بالای بستر نرم جان بسپارم. سپس دستان خود را به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: خدایا طلحه دست راست خود را با میل رغبت بدست من داده و بیعت کرد و بعد از آن بیعت مرا شکست، خدایا به او سریعاً زهر هلاک بچشان و او را مهلت مده. خدایا زبیر رحم مرا قطع نموده نقض عهد کرد و اظهار دشمنی من نموده بر من لشکر کشید و حال آنکه می­داند که ظالم است، پس ای دانای نهان و آشکار شرّ او را هر گونه و در هر جایی که خود می­خواهی از من دور کن.

سپس دو طرف برای جنگ صف­آرایی کردند و اسلحه خود را آماده نمودند و در مقابل یک دیگر صف کشیدند، و امیر المؤمنین علیه السلام میان هر دو صف آمده که پیراهنی بر تن و ردائی در بر و عمامه سیاهی بر سر و سوار بر قاطری بود. وقتی امام علیه السلام دید چاره­ای غیر از شمشیر و نیزه وجود ندارد با صدای بلند فرمود: زبیر بن عوام کجاست؟ او باید برای پیکار با من به میدان بیاید. مردم گفتند: ای امیرالمومنین تو فقط یک پیراهن به تن داری و زبیر غرق در آهن و زره است چگونه می­توان با او مبارزه کرد؟ امام فرمود: من از این باک ندارم. برای بار دوم با صدای بلند که کوهها با آن به لرزه در می­آمد زبیر را صدا زد، زبیر خارج شد و به امیرالمؤمنین نزدیک شد. حضرت فرمود: ای ابا عبد اللَّه چه چیز تو را به این اقدام زشت واداشت؟ زبیر گفت: به خون­خواهی عثمان قیام کرده­ام. امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: تو و اصحاب تو او را کشتید از خودتان باید انتقام بگیرید امّا تو را سوگند به آن خدایی که جز او معبودی نیست و آن خدایی که قرآن را به محمد صلی الله علیه و آله نازل کرد، آیا به یاد می­آوری فلان روز را که پیامبر صلی الله علیه و آله به تو فرمود: ای زبیر آیا علی را دوست می­داری، تو گفتی: او که پسر دایی من است پس چه چیز باید مانع دوست داشتن او برای من شود؟ آن حضرت فرمود: اما بزودی روزی فرا می­رسد که تو ظالمانه بر او خروج کنی. زبیر گفت بار خدایا بلی چنین بود. امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: تو را سوگند به آن خدایی که فرقان را بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل کرد، آیا به یاد داری روزی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله از نزد ابن عوف می آمد و تو با ایشان بودی، دست تو را گرفته بود و وقتی من وارد شدم و بر او سلام کردم در روی من خندید و من نیز در روی مبارک او خندیدم، تو گفتی پسر ابی طالب فخر و کبر خود را رها نمی­کند، پیامبر فرمود: ای زبیر هرگز چنین فکر نکن. فخر و کبر شیوه و عادت او نیست

ص: 189

و اما یک روزی تو ظالمانه بر او خروج خواهی کرد. زبیر گفت: بارخدایا چنین است اما من فراموش کرده بودم. اکنون که تو آن زمان را برای من یادآوری کردی من از جنگ با تو منصرف می­شوم و اگر من آن روز را به خاطر داشتم بر تو خروج نمی­کردم.

زبیر سپس نزد عایشه رفت. عایشه گفت: ای زبیر حال تو چگونه است؟ زبیر پاسخ داد: حال من این­گونه است که در تمامی جنگها من بصیرت داشتم چه قبل از اسلام و چه بعد از آن. اما امروز حالتی بر من پیش آمده که تردید دارم بصیرت و آگاهی داشته باشم. به­طوری­که مقابل پاهای خود را نمی­بینم. زبیر از میان صفوف لشکر خارج شد و نزد قبیله بنی تمیم رفت و آنجا خوابید. عمرو بن جرموز مجاشعی از آن اطلاع یافت و به سمت وی عازم شد و با آنکه مهمان او بود وی را به قتل رساند. لذا دعای امیرالمومنین علیه السلام در مورد او سریعاً تحقق یافت. و اما طلحه که در میان میدان جنگ ایستاده بود تیری بر جانش نشست و هلاک شد. سپس تنور جنگ شعله­ور شد و برق تیغ برّنده حیدری بر دل هر یک از آنان تافت. در جنگ جمل آن حضرت این آیه را می خواند: «وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ» {و اگر سوگندهای خود را پس از پیمان خویش شکستند و شما را در دینتان طعن زدند، پس با پیشوایان کفر بجنگید، چرا که آنان را هیچ پیمانی نیست، باشد که [از پیمان شکنی] باز ایستند.}

امام علیه السلام سپس سوگند یاد کرد که این آیه تاکنون مصداق پیدا نکرده بود تا اینکه امروز جنگ شعله ور شد و افراد زیادی کشته و مجروح شدند. یکی از اصحاب جمل که عبدالله نام داشت پا به میدان گذاشت و گفت: ابو الحسن کجاست ؟. امیر المؤمنین علیه السلام این را شنید و برای مقابله با او وارد میدان شد و به محض رسیدن به او کار را بر او سخت گرفت و با یک ضربه سر از بدن وی جدا کرد. او از مرکب افتاد و هلاک شد، آن حضرت بر بالای سر او ایستاد و فرمود: ابو الحسن را دیدی، او را چگونه یافتی؟ جنگ همچنان قربانی می­گرفت و اردوگاه جمل یاران خود را کم­کم از دست می­داد. مبارزی با سلاح و زره کامل پا به میدان گذاشت با به زبان آوردن نام علی علیه السلام می­گفت:

شما را می­زنم و اگر علی را ببینم شمشیر مشرفی را بر فرق سرش خواهم نواخت.

امیرالمؤمنین علیه السلام به صورت ناشناس برای مبارزه با وی وارد میدان شد و با یک ضربه نصف سر او را بر زمین انداخت و بازگشت از عقب خود صدایی شنید به سوی او شتافت و دید ابن ابی خلف خزاعی است که از اصحاب جمل است. گفت: یا علی میل مبارزه با من داری؟ علی علیه السلام فرمود: از آن رویگردان نیستم اما ای پسر ابی خلف، با آنکه مرا می­شناسی چه راحت طالب مرگ هستی؟ او گفت: ای پسر ابی­طالب این سخنان و خودپسندی ها را واگذار. نزدیک بیا تا ببینی که کدام از ما دیگری را خواهد کشت.

ص: 190

آن حضرت، عنان قاطر را به سمت وی گردانید، ابن خلف اقدام به ضربه زدن به امام کرد که وی که در یک دست سپر داشت آن را در هوا گرفته و با دستی دیگر ضربه­ای به دست راست او زد و آن را قطع کرد و سپس نیمه سر او را نیز با ضربه­ای جدا کرد. بعد از آن جنگ شدت گرفت تا اینکه جمل را پی کردند. آن شتر بر زمین افتاد و آن صحرا به خون آغشته شد. جمل و اصحاب آن همه شکست خوردند. ناله وا مصیبتا و عزا در بصره برای کشته شده­ها بلند شد. لشکر مخالفان در جنگ جمل سی هزار نفر بود از آن میان شانزده هزار و هفتصد و نود نفر کشته شدند یعنی بیش از نصف آنان. لشکر امیر المؤمنین علیه السلام بیست هزار نفر بود که هزار و هفتاد نفر از آنان به شهادت رسیدند. محمد بن طلحه معروف به سجاد با پدر خود پا به این جنگ گذاشته بود. امیر المؤمنین علیه السلام فرموده بود که کسی او را نکشد. شعار اصحاب آن حضرت در آن روز حم (حاء میم) بود. از لشکریان آن حضرت، شریح بن اوفی عبسی نیزه­ای را به بدن محمد بن طلحه وارد کرد که او گفت: حم (حاء میم)، اما کار از کار گذشته بود. شریح به خود آمد و گفت:

اشعث آیات خداوند را برپا داشت، او در آنچه دیدگان می­بیند، کم­آزار و مسلمان است.

و با نیزه شکافتم یقه پیراهن او را و او بر دست و دهان بر زمین افتاد،

و این برای آن بود که او تابع امیر المؤمنین علیه السلام نبود و هر که تابع حق نباشد آخر پشیمان شود،

او بعد از آنکه من نیزه رسانیده بودم، حم را به یاد من آورد اما نیزه کار خود را کرده بود پس چرا حم را پیش از آن نگفت.

سپس آن حضرت بر بالین او آمد و فرمود: این مردی است که نیکوکاری وی به پدرش وی را کُشت .

در این جنگ مالک بن اشتر به عبد اللَّه بن زبیر رسید و او را بر زمین افکند و روی او ایستاد. عبد اللَّه در آن زیر فریاد می زد که مرا و مالک را بکشید، و از أصحاب جمل کسی متوجه آن نشد. اگر می دانستند که او مالک اشتر است وی را می کشتند. سپس عبدالله از دست وی گریخت.

پس از پایان جنگ که عایشه به بصره رفت روزی عمار یاسر و مالک اشتر نزد او رفتند. عایشه پرسید: ای ابا یقظان چه کسی با توست؟ گفت: مالک اشتر. عایشه گفت: آیا تو آن بلا را سر عبدالله آوردی؟ مالک گفت: اگر پیر نبودم و می­توانستم او را بکشم حتماً این کار را می­کردم و مسلمین را از دست وی آسوده می­نمودم. عایشه گفت: مگر نشنیده­ای که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 191

مسلمان کشته نمی­شود مگر به خاطر کفر بعد از ایمان و یا به دلیل زنا بعد از پاکدامنی و یا به خاطر قتل نفسی که خدا آن را حرام کرده است؟ مالک گفت: ای ام المومنین ما به خاطر یکی از این سه با او جنگیدیم. سپس سرود:

ای عایشه اگر پیر نبودم، سه باره پسر خواهرت هلاک می یافتی.

در عصرگاه جنگ با صدای ضعیفی فریاد می­زد مرا و مالک را بکشید.

وقتی او نجات می­خواست کسی او را نمی­شناخت اما مردی قوی و قدرتمند باعث آزادی او شد.

جوانی او سبب شد از دستم بگریزد و من پیرمردی بودم که نتوانستم او را نگه­دارم.

**[ترجمه]

**[ترجمه]«الحاسر»: کسی که کلاه­خود و یا زره نداشته باشد. این قول جوهری است. وی می­گوید: «رجل مدجَّج و مدجِّج»: کسی که غرق در سلاح است. گفته می­شود:« متنه مدجج فی شکته»: یعنی در سلاح خود داخل و غرق است. «الزهو»: کبر و فخر فروشی. «و قد سبق کما قیل»: «کما قیل»: جمله معترضه است که در میان مثل آورده شده و اصل مثل این است: سبق السیف العذل: کار از کار گذشت. «العذل»: با حرکت یعنی ملامت و سرزنش .

میدانی می­گوید: آن را ضبه بن اد بن طابخه بن الیاس بن مضر در هنگام سرزنش مردم برای کشتن قاتل پسرش در حرم گفته است و برای آن داستان طولانی را ذکر کرده است.

زمخشری می­گوید: این ضرب المثل در مواردی استفاده می­شود که نتوان آن را جبران کرد. جریره می­گوید:

پاسخ غریبه­ها مرا پس از آنکه پیشی گیرند، به رنج می­اندازد همانند پیشی گرفتن شمشیر از آنچه که سرزنش کننده می­گوید.

«شجره بالرمح»: او را با نیزه زد. «قتله بره»: یعنی خروج بر امام را جایز نمی­دانست اما برای اطاعت از امر پدرش در مقابل امام ایستاد. او در حالی کشته شد که نباید دستور مخلوقی را که معصیت خالق را در پی دارد اطاعت کرد. «و عمه»: یعنی نفس او. «رجل خدبّ»: با خاء مکسور و دال مفتوح و باء مشدد یعنی قدرتمند.

ص: 192

**[ترجمه]

أُرْهَبُ بِالضَّرْبِ أَنْصَفَ الْقَارَةَ مَنْ رَامَاهَا فَلِغَیْرِی فَلْیُبْرِقُوا وَ لْیُرْعِدُوا فَأَنَا أَبُو الْحَسَنِ الَّذِی فَلَلْتُ حَدَّهُمْ وَ فَرَّقْتُ جَمَاعَتَهُمْ وَ بِذَلِکَ الْقَلْبِ أَلْقَی عَدُوِّی وَ أَنَا عَلَی مَا وَعَدَنِی رَبِّی مِنَ النَّصْرِ وَ التَّأْیِیدِ وَ الظَّفَرِ وَ إِنِّی لَعَلَی یَقِینٍ مِنْ رَبِّی وَ غَیْرِ شُبْهَةٍ مِنْ أَمْرِی أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْمَوْتَ لَا یَفُوتُهُ الْمُقِیمُ وَ لَا یُعْجِزُهُ الْهَارِبُ لَیْسَ عَنِ الْمَوْتِ مَحِیصٌ وَ مَنْ لَمْ یُقْتَلْ یَمُتْ (1) وَ إِنَّ أَفْضَلَ الْمَوْتِ الْقَتْلُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ أَهْوَنُ عَلَیَّ مِنْ مِیتَةٍ عَلَی فِرَاشِی وَا عَجَبَا لِطَلْحَةَ أَلَّبَ النَّاسَ عَلَی ابْنِ عَفَّانَ حَتَّی إِذَا قُتِلَ أَعْطَانِی صَفْقَتَهُ بِیَمِینِهِ طَائِعاً ثُمَّ نَکَثَ بَیْعَتِی اللَّهُمَّ خُذْهُ وَ لَا تُمْهِلْهُ وَ إِنَّ الزُّبَیْرَ نَکَثَ بَیْعَتِی وَ قَطَعَ رَحِمِی وَ ظَاهَرَ عَلَیَّ عَدُوِّی فَاکْفِنِیهِ الْیَوْمَ بِمَا شِئْتَ.

**[ترجمه] - . کافی 5: 53 - اصول کافی: امام علی علیه السلام در جنگ جمل به ایراد خطبه پرداخت. ابتدا حمد و ثنای الهی را به جای آورد سپس فرمود: ای مردم من نزد این جماعت آمدم و آنان را به حق دعوت کردم و برایشان حجت اقامه نمودم آنان از من خواستند که بر ضربه شمشیرشان صبر کنم و برای مبارزه پا به میدان گذارم. مادرشان در عزایشان بگرید. تاکنون کسی نتوانسته مرا از جنگ بترساند

ص: 193

و از ضربت شمشیر بهراساند. آنان آب در هاون می­کوبند. برای شخص دیگری غیر از من خط و نشان بکشند. من همان ابوالحسنی هستم که تندی و تیزی آنان را کُند کرده و جمع­شان را پراکنده و با همان قلب دشمنم را ملاقات می کنم. من به وعده­های نصرت و پیروزی که پروردگارم به من داده یقین دارم و هیچ شبهه­ای ندارم. ای مردم از مرگ گریزی برای افرادی که در جنگ مقاومت می­کنند و یا از آن فرار می­کنند نیست. گریزی از مرگ نیست هرکس که کشته نشود خواهد مُرد. بهترین مرگ، کشته شدن است. قسم به کسی که جانم به دست اوست کشته شدن با شمشیر برای من از مردن در رخت­خواب آسان­تر است. شگفتا از طلحه که مردم را علیه عثمان شوراند و وقتی وی کشته شد، با رغبت دست بیعت داد و سپس بیعت مرا نقض کرد. خداوندا به او مهلت نده و جانش بگیر. زبیر بیعت مرا شکست و قرابت مرا قطع نمود و دشمنان مرا علیه من رهبری نمود. آن­گونه که خود می­خواهی او را عذاب کن .

**[ترجمه]

الْحَسَنِ فَاجْتَمَعْنَا إِلَیْهِ فَسَمِعْتُ عَمَّاراً یَقُولُ إِنَّ عَائِشَةَ سَارَتْ إِلَی الْبَصْرَةِ وَ اللَّهِ إِنَّهَا لَزَوْجَةُ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ابْتَلَاکُمْ بِهَا لِیَعْلَمَ إِیَّاهُ تُطِیعُونَ أَمْ هِیَ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَیْفَةَ الْیَمَانِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: إِنَّ الْمُنَافِقِینَ الْیَوْمَ شَرٌّ مِنْهُمْ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانُوا یَوْمَئِذٍ یُسِرُّونَ وَ الْیَوْمَ یُجْهِرُونَ (1).

**[ترجمه] - . العمده: 236، المختار (79) از نهج البلاغه 2: 416، مستدرک (حاکم) 4: 524 - العمده: صحیح بخاری با ذکر سند از حسن بن ابی بکره: در جنگ جمل عبرتی را خداوند روزی من کرد و آن اینکه: به پیامبر صلی الله علیه و آله خبر دادند که ایرانیان دختر پادشاه را امیر خود کرده­اند. پیامبر فرمود: آن قومی که امارت خود را به زنی بسپارد رستگار نخواهد شد.

با سند دیگری از عبدالله بن زیاد اسدی نقل می­کند: وقتی­که طلحه و زبیر و عایشه خروج کردند، امام علی علیه السلام عمار یاسر و حسن بن علی را عازم کوفه کرد. آن­دو در کوفه نزد ما آمدند و به منبر رفتند. حسن بر بالای منبر بود و عمّار در پایین

ص: 194

آن. برای شنیدن سخنان آنان جمع شدیم شنیدیم که عمار می­گوید: عایشه به سمت بصره به راه افتاده است. به خدا قسم او همسر پیامبر شما در دنیا و آخرت است. اما خداوند عزوجل شما را با وی مورد امتحان قرار داده است که آیا از خداوند فرمان خواهید برد و یا مطیع عایشه خواهید بود.

با سندی از حذیفه یمان نقل می­کند: منافقین امروز شرور تر از زمان رسول خدا هستند چون در آن زمان آنان نفاق خود را پنهان می­داشتند اما امروز آن را علنی می­کنند. - . این روایت را نیز حاکم نقل کرده است. -

**[ترجمه]

قیل و فی ذلک إشعار بأنه لا یقتل فی ذلک الحرب لأن العاریة مردودة بخلاف ما لو قال بع الله جمجمتک.

و هذا الوجه و إن کان لطیفا لکن الظاهر أن إطلاق الإعارة باعتبار الحیاة عند ربهم و فی جنة النعیم.

قوله علیه السلام تد أی أثبتها فی الأرض کالوتد قوله علیه السلام ارم ببصرک أی اجعل سطح نظرک أقصی القوم و لا تقصر نظرک علی الأدانی و احمل علیهم فإذا حملت و عزمت فلا تنظر إلی شوکتهم و سلاحهم و لا تبال ما أمامک.

قوله علیه السلام و غض بصرک أی عن بریق السیوف و لمعانها لئلا یحصل خوف بسببه.

**[ترجمه]«تزول الجبال»: در این جمله معنی شرط وجود دارد یعنی «اگر کوهها لرزید تو نلرز. «النواجذ»: انتهای دندانهای آسیاب و نیز به همه دندانهای آسیاب همه گفته شده است.

دندان بر هم فشردن مستلزم دو امر است. اول اینکه اضطراب و نگرانی در حال ترس را از بین می­برد، همان طور که در حالت سرما نیز مشاهده می شود. و دوم ضربه زدن بر سر در این صورت موثر نخواهد بود. همان­گونه که در جایی دیگر فرمود: دندان ها را بر هم بفشارید تا مقاومت شما برابر ضربات شمشیر دشمن بیشتر گردد و نیز احتمال دارد که منظور شدت خشم و جزم باشد.

«أعر الله»: موضوع به عاریت دادن است یعنی برای اطاعت امر الهی آن را ببخش. «الجمجمة»: استخوان سر که مغز در داخل آن قرار دارد.

ص: 195

و نیز گفته شده است که در این عبارت نکته­ای هست و آن اینکه وی در این جنگ کشته نخواهد شد چون عاریت یعنی امانت دادن غیر از فروش آن (جمجمه) است. این بیان هر چند لطیف است اما ظاهراً ذکر عاریت به اعتبار حیات در نزد پروردگار و در بهشت است. «تد»: یعنی در زمین محکم بکوب همانند میخ. «ارم ببصرک»: یعنی نگاهت را به انتهای لشگر بدوز و به نگاه به پیش پای خود بسنده نکن و بسوی آنان برو و وقتی حرکت کردی و تصمیم بر پیکار گرفتی به ابهت و سلاح آنان توجه نکن و آنچه مقابل توست تو را به خود مشغول ندارد. «غض بصرک»: یعنی چشمانت را از برق شمشیرها ببند تا بواسطه آنها ترس بر تو مستولی نگردد.

**[ترجمه]

فَقَالَ لَهُ طَلْحَةُ سُبْحَانَ اللَّهُ تَزْعُمُ أَنَّا مَلْعُونُونَ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَشَرَةٌ مِنْ أَصْحَابِی فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَذَا حَدِیثُ سَعِیدِ بْنِ زَیْدِ بْنِ نُفَیْلٍ فِی وَلَایَةِ عُثْمَانَ سَمُّوا إِلَی الْعَشَرَةِ قَالَ فَسَمَّوْا تِسْعَةً وَ أَمْسَکُوا عَنْ وَاحِدٍ فَقَالَ لَهُمْ فَمَنِ الْعَاشِرُ قَالُوا أَنْتَ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ أَمَّا أَنْتُمْ فَقَدْ شَهِدْتُمْ لِی أَنِّی مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَنَا بِمَا قُلْتُمَا مِنَ الْکَافِرِینَ وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَعَهِدَ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ صلی الله علیه و آله إِلَیَّ أَنَّ فِی جَهَنَّمَ جُبّاً فِیهِ سِتَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ عَلَی رَأْسِ ذَلِکَ الْجُبِّ صَخْرَةٌ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یُسْعِرَ جَهَنَّمَ عَلَی أَهْلِهَا أَمَرَ بِتِلْکَ الصَّخْرَةِ فَرُفِعَتْ إِنَّ فِیهِمْ أَوْ مَعَهُمْ لَنَفَراً مِمَّنْ ذَکَرْتُمْ وَ إِلَّا فَأَظْفَرَکُمُ اللَّهُ بِی وَ إِلَّا فَأَظْفَرَنِیَ اللَّهُ بِکُمَا وَ قَتْلِکُمَا بِمَنْ قَتَلْتُمَا مِنْ شِیعَتِی.

**[ترجمه]کافیه لابطال توبة الخاطئة: از امام باقر علیه السلام: امیرالمومنین علیه السلام در جنگ جمل خطاب به طلحه و زبیر فرمود: امانت داران خاندان محمد ص – در جایی دیگر اصحاب عایشه دختر ابوبکر که می­توانید از او بپرسید می­دانند که یاران جمل توسط پیامبر صلی الله علیه و آله لعن شده­اند: و هرکه دروغ بندد ناامید می­شود.

ص: 196

طلحه گفت: سبحان الله با آنکه پیامبر فرمود ده نفر از اصحاب من در بهشت هستند، آیا تو فکر می­کنی ما لعن شده­ایم؟ امیرالمومنین علیه السلام فرمود: این حدیث سعید بن زید بن نفیل در زمان خلافت عثمان است. شما این ده نفر را نام ببرید. راوی می گوید: نه نفررا نام بردند و از ذکر نام نفر دهم امتناع کردند. امام فرمود: نفر دهم کیست؟ گفتند: تو هستی. فرمود: الله اکبر. شما اقرار کردید که من اهل بهشتم اما من آنچه را که نسبت به خود گفتید رد می­کنم و قسم به کسی که دانه را شکافت و انسانها را خلق کرد پیامبر صلی الله علیه و آله به من فرمود: در جهنم چاهی است که در آن شش نفر از اولین و شش نفر از آخرین خواهند بود. بر بالای آن چاه صخره­ای هست که اگر خداوند تعالی بخواهد آتش جهنم بر اهل آن شعله­ورتر شود دستور می­دهد آن صخره برداشته شود. در میان این افراد، تعدادی از افرادی است که تو نام بردی در غیر این­صورت خداوند شما را بر من پیروز گرداند و گرنه مرا بر شما پیروز گرداند تا انتقام شیعیانم را که کشته­اید از شما بگیرم.

**[ترجمه]

عَمْرِو بْنِ نُفَیْلٍ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام عَدَّدْتَ تِسْعَةً فَمَنِ الْعَاشِرُ قَالَ أَنْتَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام قَدْ أَقْرَرْتَ لِی بِالْجَنَّةِ وَ أَمَّا مَا ادَّعَیْتَ لِنَفْسِکَ وَ أَصْحَابِکَ فَأَنَا بِهِ مِنَ الْجَاحِدِینَ الْکَافِرِینَ قَالَ الزُّبَیْرُ أَ فَتَرَاهُ کَذَبَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا أَرَاهُ کَذَبَ وَ لَکِنَّهُ وَ اللَّهِ الْیَقِینُ وَ وَ اللَّهِ إِنَّ بَعْضَ مَنْ ذَکَرْتَ لَفِی تَابُوتٍ فِی شِعْبٍ فِی جُبٍّ فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنْ جَهَنَّمَ عَلَی ذَلِکَ الْجُبِّ صَخْرَةٌ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُسْعِرَ جَهَنَّمَ رَفَعَ تِلْکَ الصَّخْرَةَ سَمِعْتُ ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِلَّا أَظْفَرَکَ اللَّهُ بِی وَ سَفَکَ دَمِی عَلَی یَدَیْکَ وَ إِلَّا أَظْفَرَنِیَ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَصْحَابِکَ وَ عَجَّلَ أَرْوَاحَکُمْ إِلَی النَّارِ فَرَجَعَ الزُّبَیْرُ إِلَی أَصْحَابِهِ وَ هُوَ یَبْکِی.

**[ترجمه] - . احتجاج 1: 162 - احتجاج طبرسی از سُلیم بن قیس هلالی: هنگام رویارویی حضرت امیرالمومنین علیه السّلام با اهل بصره در جنگ جمل، با صدایی بلند زبیر را فراخوانده و فرمود: ای اباعبداللَّه بیرون بیا، زبیر همراه طلحه نزد آن حضرت آمدند. امام روی به آنان نموده و فرمود: به­خدا سوگند شما دو نفر و صاحبان علم آل محمّد و نیز عائشه همه و همه نیک می دانید که تمامی اصحاب جمل در زبان رسول خدا صلی الله علیه و آله لعن شده اند، و هر که نسبت افترا دهد از رحمت حقّ محروم خواهد شد. آن دو گفتند: چگونه ما که از اصحاب بدر و اهل بهشتیم ملعون هستیم؟ امیرالمومنین علیه السلام فرمود: اگر من تصدیق می­کردم که شما اهل بهشتید هرگز تن به جنگ با شما نمی دادم، زبیر گفت: مگر حدیث سعید بن عمرو بن نفیل را نشنیده ای که از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل نموده که فرمود: «ده نفر از قریش اهل بهشتند»؟ امام فرمود: من این حدیث را از او در حالی شنیدم که در زمان خلافت عثمان آن را برای وی نقل می کرد، زبیر به او گفت: آیا گمان می کنی بر پیامبر دروغ بسته است؟ حضرت فرمود: من چنین نمی گویم مگر اینکه آن افراد بهشتی را نام ببری، زبیر گفت: أبوبکر، عمر، عثمان، طلحه، زبیر، عبد الرّحمن بن عوف، سعد بن ابی وقّاص، أبو عبیده بن جرّاح و

ص: 197

سعید بن عمرو بن نفیل. امام فرمود: نه نفر را نام بردی، نفر دهم کیست؟ زبیر گفت: تو هستی. امیرالمومنین علیه السلام: تو خود با این حدیث اعتراف نمودی که من اهل بهشتم، ولی من آنچه را که نسبت به خود و یارانت قائل شدی انکار می­کنم و با بهشتی بودن شما مخالفم. زبیر گفت: آیا فکر می کنی که سعید بر پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله دروغ بسته است؟ حضرت فرمود: من تنها فکر نمی کنم بلکه به­خدا سوگند که به این مطلب یقین دارم. امام افزود: به ­خدا سوگند که جایگاه برخی از این ده نفر را که نام بردی در روز قیامت در تابوتی قرار گرفته و آن در گوشه ای از چاهی عمیق در پائین ترین درجات دوزخ می باشد، و در سر آن چاه، سنگی است که وقتی بخواهند زبانه آتش دوزخ شعله ور گردد آن سنگ را کنار می کشند، و از شدّت حرارت آن چاه آتشهای جهنّم شعله ور می­گردد!. من این حدیث را از خود پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله شنیدم، و اگر دروغ بگویم خداوند مرا به شما غالب و پیروز نگرداند و خون مرا به دست شما بریزد، و اگر راست بگویم خداوند مرا نصرت عطا فرماید و هر چه زودتر ارواح شما و اصحاب و یارانتان را به آتش نزدیک کند!. زبیر با شنیدن این سخنان با چشمانی گریان به سوی یارانش بازگشت.

**[ترجمه]

ثُمَّ خَرَجَ الزُّبَیْرُ رَاجِعاً فَمَرَّ بِوَادِی السِّبَاعِ وَ فِیهِ الْأَحْنَفُ بْنُ قَیْسٍ قَدِ اعْتَزَلَ فِی بَنِی تَمِیمٍ فَأُخْبِرَ الْأَحْنَفُ بِانْصِرَافِهِ فَقَالَ مَا أَصْنَعُ بِهِ إِنْ کَانَ الزُّبَیْرُ لَفَّ بَیْنَ غَارَیْنِ (1) مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ قُتِلَ أَحَدُهُمَا بِالْآخَرِ ثُمَّ هُوَ یُرِیدُ اللَّحَاقَ بِأَهْلِهِ فَسَمِعَهُ ابْنُ جُرْمُوزٍ فَخَرَجَ هُوَ وَ رَجُلَانِ مَعَهُ وَ قَدْ کَانَ لَحِقَ بِالزُّبَیْرِ رَجُلٌ مِنْ کَلْبٍ وَ مَعَهُ غُلَامُهُ فَلَمَّا أَشْرَفَ ابْنُ جُرْمُوزٍ وَ صَاحِبَاهُ عَلَی الزُّبَیْرِ حَرَّکَ الرَّجُلَانِ رَوَاحِلَهُمَا وَ خَلَّفَا الزُّبَیْرَ وَحْدَهُ فَقَالَ لَهُمَا الزُّبَیْرُ مَا لَکُمَا هُمْ ثَلَاثَةٌ وَ نَحْنُ ثَلَاثَةٌ فَلَمَّا أَقْبَلَ ابْنُ جُرْمُوزٍ قَالَ لَهُ الزُّبَیْرُ إِلَیْکَ عَنِّی فَقَالَ ابْنُ جُرْمُوزٍ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنَّنِی جِئْتُکَ أَسْأَلُکَ عَنْ أُمُورِ النَّاسِ قَالَ تَرَکْتُ النَّاسَ عَلَی الرَّکْبِ یَضْرِبُ بَعْضُهُمْ وُجُوهَ بَعْضٍ بِالسَّیْفِ قَالَ ابْنُ جُرْمُوزٍ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ أَشْیَاءَ أَسْأَلُکَ عَنْهَا قَالَ هَاتِ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ خَذْلِکَ عُثْمَانَ وَ عَنْ بَیْعَتِکَ عَلِیّاً وَ عَنْ نَقْضِکَ بَیْعَتَهُ وَ عَنْ إِخْرَاجِکَ أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَنْ صِلَاتِکَ خَلَفَ ابْنِکَ وَ عَنْ هَذِهِ الْحَرْبِ الَّذِی جَنَیْتَهَا وَ عَنْ لُحُوقِکَ بِأَهْلِکَ قَالَ أَمَّا خَذْلِی عُثْمَانَ فَأَمْرٌ قَدَّمَ اللَّهُ فِیهِ الْخَطِیئَةَ وَ أَخَّرَ فِیهِ التَّوْبَةَ وَ أَمَّا بَیْعَتِی عَلِیّاً فَلَمْ أَجِدْ مِنْهَا بُدّاً إِذْ بَایَعَهُ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ أَمَّا نَقْضِی بَیْعَتَهُ فَإِنَّمَا بَایَعْتُهُ بِیَدِی دُونَ قَلْبِی وَ أَمَّا إِخْرَاجِی أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ فَأَرَدْنَا أَمْراً وَ أَرَادَ اللَّهُ غَیْرَهُ وَ أَمَّا صَلَاتِی خَلْفَ ابْنِی فَإِنَّ خَالَتَهُ قَدَّمَتْهُ فَتَنَحَّی ابْنُ جُرْمُوزٍ وَ قَالَ قَتَلَنِیَ اللَّهُ إِنْ لَمْ أَقْتُلْکَ.

**[ترجمه]احتجاج: نصر بن مزاحم گوید: وقتی­که جنگ درگرفت و طلحه کشته شد، امیرالمومنین علیه السلام سوار بر استر پیامبر صلی الله علیه و آله در میان دو صف پیش آمد و زبیر را خواست. زبیر نزد او رفت تا جایی که گردن مرکب هر دو به یکدیگر رسید. امام فرمود: ای زبیر تو را به خدا سوگند می­دهم مگر از رسول خدا نشنیدی که فرمود: تو ظالمانه با علی خواهی جنگید. زبیر گفت: بار خدایا بله. فرمود: پس برای چه به جنگ آمده­ای؟ گفت: آمده­ام تا در میان مردم صلح برقرار کنم. زبیر در حالی­که شعر زیر را می­خواند رفت: ترک کردن اموری که عواقب سوء و نتایج ناهنجاری دارد، از جهت دنیا و آخرت ممدوح و پسندیده است،

علی به موضوعی ندا داد که آن را از خاطر برده بودم، امید که خدا عمر پدرت را به خیر دارد،

گفتم: ای اباحسن سرزنش تو کافی است. برخی از آنچه که امروز گفتی برای من کفایت می­کند.

من در امروز ملامت و عار را بر آتش سخت سوزان ترجیح داده و اختیار می کنم، کجا می تواند موجودی که از خاک است در برابر آتش مقاومت کند،

برادرت طلحه در میان مردم بر زمین افتاده است. او پناه ضعیفان و مسکینان بود.

در سختی­ها گاهی من او را یاری می­کردم و گاهی نیز او مرا. او هر کسی که مرا با تیر می­زد، هدف قرار می­داد.

تا اینکه با چیزی که سینه او را به درد می­آورد مورد امتحان قرار گرفتیم که امروز آنچه او را به رنج انداخت موجب زحمت ما شد.

راوی می­گوید: زبیر نزد عایشه آمد و گفت: ای مادر به خدا سوگند در این مورد بصیرتی ندارم لذا از جنگ دست می­کشم. عایشه گفت: ای اباعبدالله آیا از ضربات شمشیر علی می­گریزی. زبیر گفت: به خدا قسم شمشیر او شمشیری بّرنده است که پهلوانی شجاع آن را در دست دارد.

ص: 198

زبیر به قصد بازگشت از جنگ خارج شد و به منطقه سباع رسید. احنف بن قیس نیز که توسط بنی تمیم طرد شده بود در آنجا بود و از انصراف او از جنگ اطلاع یافت و گفت: با این مردی که دو لشکر انبوه را بجان هم انداخته و خود پس از این همه کشتار و خونریزی بسوی وطن و خانه خویش بر می گردد چه کنم؟! ابن جُرموز آن را شنید لذا به همراه دو نفر دیگر حرکت کرد. در این حال شخصی از قبیله کلب به همراه غلام خود به زبیر پیوسته بود. وقتی ابن جرموز و دو همراهش به زبیر رسیدند، آن­دو نفر مرکب خود را حرکت دادند و زبیر را تنها گذاشتند. زبیر گفت: شما دو نفر را چه شده است؟ آنها هم سه نفرند و ما هم سه نفریم. وقتی ابن جرموز نزدیک شد زبیر پرسید از من چه می­خواهی؟ او گفت: ای زبیر آمده­ام تا از تو درباره امور مردم سوال کنم. زبیر گفت: مردم را در حالی ترک کردم که با شمشیر بر صورتهای یکدیگر می­زدند. ابن جرموز گفت: ای اباعبدالله پاسخ چیزهایی را که می­پرسم بده. زبیر گفت: بگو. وی گفت: مرا از اینکه عثمان را خوار کردی و با علی بیعت کرده و آن را نقض نمودی و ام­المومنین را خارج ساختی و پشت پسر خود نماز گزاردی و درباره این جنگ که به راه انداختی و اکنون در پی رفتن به سمت خانواده خود هستی باخبر کن. زبیر گفت: در مورد خوار ساختن عثمان توسط من، حادثه­ای خطا بود که خدا پیش آورد و توبه را به تاخیر انداخت. با علی بیعت کردم چون مهاجرین و انصار با او بیعت کرده بودند و من چاره دیگری نداشتم. در مورد نقض بیعت او باید بگویم که من فقط با دست با او بیعت کرده بودم نه با قلب. ام­المومنین را خارج کردیم چون ما هدفی داشتیم و خدا چیزی غیر از آن را تقدیر نمود. به این علت پشت پسر خود نماز خواندم که خاله­اش وی را امام جماعت قرار داده بود. ابن جرموز کناری رفت و گفت: اگر تو را نکشم خدا مرا هلاک کند.

**[ترجمه]

الجیشین و الغار الجماعة هکذا أخرجه أبو موسی فی الغین و الواو و ذکره الهروی فی الغین و الیاء و قال و منه حدیث الأحنف قال فی الزبیر منصرفة من الجمل ما أصنع به إن کان جمع بین غارین ثم ترکهم.

و الجوهری ذکره فی الواو و الواو و الیاء متقاربان فی الانقلاب.

**[ترجمه]ابن اثیر در توضیح ماده «غور» در کتاب النهایه با ذکر حدیثی از علی علیه السلام در جنگ جمل می­نویسد: «ما ظنک بامرئ جمع بین هذین الغارین: در باره شخصی که این دو لشگر را اینجا گرد آورده چه فکر می­کنی؟»

ص: 199

الغارین یعنی دو لشگر. الغار یعنی گروه. همچنین ابوموسی در ماده غین و واو چنین آورده است. هروی در ماده غین و یاء می­گوید: در این باره می­توان به سخن احنف اشاره کرد که به زبیر که در حال انصراف از جنگ جمل بود گفت: با او که این دو لشگر را جمع کرده و سپس آنان را ترک کرده چه باید بکنم. جوهری آن را در ماده واو و واو و یاء که در تغییرات نزدیک هم هستند آورده است .

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . احتجاج 1: 162 - احتجاج: امیرالمومنین علیه السلام به جسد طلحه برخورد و فرمود: این شخص بیعت مرا شکست و در میان امت اسلام فتنه بر پا کرد و مردم را برای مبارزه با من و قتل من و خاندانم جمع کرد. طلحه را بنشانید. نشاندند. امیرالمومنین فرمود: ای طلحه بن عبیدالله، آنچه که خدایم به من وعده داده بود حق بود و آیا آنچه که خدایت به تو وعده داده بود حق بود؟. سپس فرمود: طلحه را دفن کنید. و سپس به راه خود ادامه داد. برخی از افرادی که همراه امام بودند از او پرسیدند: آیا با طلحه پس از کشته شدندش صحبت می­کنی؟ فرمود: به خدا قسم او سخن مرا شنید همان­طور که افرادی که در چاه بدر بودند سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله را شنیدند. حضرت چنین چیزی را در مورد کعب بن سور نیز انجام داد. وقتی او کشته شده بود امیرالمومنین علیه السلام بر او گذر کرد و فرمود: این فرد در حالی به جنگ با ما آمد که بر گردنش قرآن آویخته و گمان می­کرد حامی و یاور عایشه است و مردم را به آنچه که در آن آمده دعوت می­کند اما نمی­دانست در آن چیست، سپس از خدا طلب گشایش و پیروزی کرد و هر زورگوی لجوجی نومید شد (اشاره به آیه مبارکه «وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنید»). او از خدا خواست که ما را بکُشد اما خداوند خود او را کشت .

ص: 200

**[ترجمه]

قَالَ فَبَکَتْ عَائِشَةُ عِنْدَ ذَلِکَ حَتَّی سَمِعُوا بُکَاءَهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ أَنْبَأَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِنَبَإٍ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ یَمُدُّکَ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُسَوِّمِینَ.

**[ترجمه]احتجاج: چون در جنگ جمل هودج عایشه را تیر باران کردند، امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند هیچ راهی جز اینکه پس از طلاق او را از منصب امّ المؤمنینی خلع کنم ندارم، سپس روی به جماعت نموده و فرمود: همه شما را به خدا قسم می دهم که اگر این سخن پیامبر که فرمود: «ای علیّ طلاق زنان من (خلع از منصب امّ المؤمنینی) پس از من بدست تو است» را شنیده است برخاسته و گواهی دهد، در این هنگام سیزده مرد که دو نفر آنان از اصحاب بدر بودند بر صحّت این حدیث شهادت دادند.

ص: 201

سپس با دیدن این صحنه عایشه گریه کرد به طوری که صدای گریه اش را همه شنیدند. در آن روز امیرالمومنین علیه السّلام فرمود: روزی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله مرا از ماجرایی آگاه ساخت و فرمود: خداوند متعال تو را در روز جمل با پنج هزار فرشته نشاندار و مخصوص تأیید و یاری می فرماید.

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . احتجاج 1: 164 و 170، امالی طوسی: 200 - احتجاج: از اصبغ بن نباته نقل است که گفت: من در روز جمل نزد أمیر المؤمنین علیه السّلام ایستاده بودم که مردی نزد آن حضرت آمده و گفت: ای امیر مؤمنان این مردم با ما در گفتن تکبیر (اللَّه أکبر) و تهلیل (لا إله إلّا اللَّه) و اقامه نماز همراهند، پس روی چه اصلی با آنان می جنگیم؟ حضرت فرمود: بنا بر آیه ای که در قرآن است، گفت: ای أمیر مؤمنان ما به تمام آیات قرآن احاطه نداریم، آن کدام آیه است؟ فرمود: آیه ای که در سوره بقره است، گفت: ای امیر مؤمنان، تمام آیات سوره بقره را نمی دانیم منظور شما کدام آیه است؟ فرمود: آیه: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ» - . بقره / 253 - {آن پیامبران، برخی شان را بر برخی برتری دادیم؛ از ایشان فردی بود که خدا با وی سخن گفت، و برخی شان را پایه ها بالا برد؛ و عیسی پسر مریم را حجّت ها و نشانه های روشن دادیم و او را به روح القدس (جبرئیل) نیرومند گردانیدیم، و اگر خدا می خواست آنان که پس از ایشان بودند بعد از آنکه نشانه های روشن به آنان رسید با یک دیگر پیکار نمی کردند، و لیکن اختلاف کردند، از آنان فردی بود که ایمان داشت و فردی بود که کافر شد؛ و اگر خدا می خواست با هم پیکار نمی کردند و لیکن خدا آنچه خواهد می کند}، پس مراد از اهل ایمان در آیه ما هستیم و کافران، دشمنان و مخالفین ما را تشکیل می دهند. پس آن مرد گفت: به خدای کعبه که این مردم کافر شدند. سپس بر آنان یورش برده تا به شهادت رسید رضوان اللَّه علیه.

**[ترجمه]

وَ قَالَ عُمَرُ لِکَعْبٍ اخْرُجْ قَاضِیاً عَلَی الْبَصْرَةِ فَلَمْ یَزَلْ عَلَیْهَا حَتَّی قُتِلَ عُثْمَانُ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْجَمَلِ خَرَجَ مَعَ أَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ فِی عُنُقِهِ مُصْحَفٌ فَقُتِلَ هُوَ یَوْمَئِذٍ وَ ثَلَاثَةُ إِخْوَةٍ لَهُ أَوْ أَرْبَعَةٌ فَجَاءَتْ أُمُّهُمْ فَوَجَدَتْهُمْ فِی الْقَتْلَی فَحَمَلَتْهُمْ وَ جَعَلَتْ تَقُولُ:

أَیَا عَیْنُ أَبْکِی بِدَمْعٍ سَرَبٍ***عَلَی فِتْیَةٍ مِنْ خِیَارِ الْعَرَبِ

فَمَا ضَرَّهُمْ غَیْرُ حَیْنِ النُّفُوسِ***وَ أَیُّ امْرِئٍ لِقُرَیْشٍ غَلَبَ

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: عمر بن خطاب، کعب بن سور را به منصب قضاوت بصره گمارد و علت آن این بود که روزی کعب در مجلس عمر حاضر بود، زنی وارد شد و گفت: ای امیرالمومنین، شوهر من بسیار روزه می­دارد و بسیار نماز می­گزارد. عمر گفت: این مرد، مرد صالحی است ای کاش من هم مثل او بودم. زن شکایت خود را مجدداً بیان کرد و عمر همان پاسخ را گفت. کعب بن سور ازدی گفت: ای امیرالمومنین این زن به نیکی از شوهر خود شکایت می­کند اما می­گوید که لذتی از وی نمی­برد. عمر گفت: شوهر او را نزد من بیاورید. شوهر زن را آوردند. عمر گفت: چه کرده­ای که از تو شکایت می­کند؟ که من شکایت و گلایه­ای از آن گرامی­تر ندیده بودم. آن مرد گفت: ای امیرالمومنین سوره حجر و نحل و حمد مرا به جزع و فزع واداشته است. کعب گفت: ای مرد او حقی بر گردن تو دارد که باید آن را ادا کنی و روزه بدار و نماز هم بجای بیاور. عمر گفت: میان آن­دو قضاوت کن. کعب گفت: بله خداوند برای مرد چهار همسر را حلال کرده است که همراهی با هر کدام را در هر چهار شب یک­بار واجب فرموده است. لذا این مرد در سه شب باقی­مانده هر کاری خواست انجام دهد. عمر وی را ملزم به این عمل کرد

ص: 203

و به کعب گفت: برای منصب قضاوت بصره به این شهر برو. کعب تا زمان کشته شدن عثمان در این منصب بود و در جنگ جمل در حالی­که قرآنی بر گردن آویخته بود در صف اصحاب جمل پا به جنگ گذاشت. وی به همراه سه و یا چهار برادرش کشته شد. مادر آنان آمد و اجسادشان را در میان کشته شدگان یافت و گفت:

ای چشم همانند آبی که از ظرف ریخته شود بر بهترین جوانان عرب اشک بریز.

جز مرگ چیزی به آنان آسیب نرساند. چه کسی از قریش آنان را شکست داد؟

**[ترجمه]

فَقَالَ الزُّبَیْرُ لَمْ أَجْبُنْ وَ لَکِنْ أُذْکِرْتُ فَذَکَرْتُ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ یَا أَبَهْ جِئْتَ بِهَذَیْنِ الْعَسْکَرَیْنِ الْعَظِیمَیْنِ حَتَّی إِذَا اصْطَفَّا لِلْحَرْبِ قُلْتَ أَتْرُکُهُمَا وَ أَنْصَرِفُ فَمَا تَقُولُ قُرَیْشٌ غَداً بِالْمَدِینَةِ اللَّهَ اللَّهَ یَا أَبَتِ لَا تُشْمِتِ الْأَعْدَاءَ وَ لَا تَشِنْ نَفْسَکَ بِالْهَزِیمَةِ قَبْلَ الْقِتَالِ قَالَ یَا بُنَیَّ مَا أَصْنَعُ وَ قَدْ حَلَفْتُ لَهُ بِاللَّهِ أَنْ لَا أُقَاتِلَهُ قَالَ لَهُ فَکَفِّرْ عَنْ یَمِینِکَ وَ لَا تُفْسِدْ أَمْرَنَا فَقَالَ الزُّبَیْرُ عَبْدِی مَکْحُولٌ حُرٌّ لِوَجْهِ اللَّهِ کَفَّارَةً لِیَمِینِی ثُمَّ عَادَ مَعَهُمْ لِلْقِتَالِ فَقَالَ هَمَّامٌ الثَّقَفِیُّ فِی فِعْلِ الزُّبَیْرِ وَ مَا فَعَلَ وَ عِتْقِهِ عَبْدَهُ فِی قِتَالِ عَلِیٍّ علیه السلام (1)

أَ یُعْتِقُ مَکْحُولًا وَ یَعْصِی نَبِیَّهُ*** لَقَدْ تَاهَ عَنْ قَصْدِ الْهُدَی ثُمَّ عُوِّقَ

أَ یَنْوِی بِهَذَا الصِّدْقَ وَ الْبِرَّ وَ التُّقَی*** سَیَعْلَمُ یَوْماً مَنْ یَبَرُّ وَ یَصْدُقُ

لَشَتَّانَ مَا بَیْنَ الضَّلَالِ وَ الْهُدَی*** وَ شَتَّانَ مَنْ یَعْصِی النَّبِیَّ وَ یُعْتِقُ

وَ مَنْ هُوَ فِی ذَاتِ الْإِلَهِ مُشَمِّرٌ*** یُکَبِّرُ بِرّاً رَبَّهُ وَ یَصْدُقُ

أَ فِی الْحَقِّ أَنْ یَعْصِیَ النَّبِیَّ سَفَاهَةً***وَ یُعْتِقَ مِنْ عِصْیَانِهِ وَ یُطَلِّقَ

کَدَافِقِ مَاءٍ لِلسَّرَابِ یَؤُمُّهُ***أَلَا فِی ضَلَالٍ مَا یَصُبُّ وَ یَدْفُقُ

159 (2)

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: وقتی که مردم صفوف خود را برای جنگ در بصره آراستند، طلحه و زبیر در صف لشگریان خود پا به میدان گذاشتند. امیرالمومنین علی بن ابی­طالب علیه السلام با صدای بلند به زبیر فرمود: ای اباعبدالله، نزد من بیا تا رازی را با تو در میان بگذارم. زبیر نزد امام آمد تا جایی که گردن مرکب آن­دو به هم رسیدند. امیرالمومنین علیه السلام فرمود: تو را قسم می­دهم اگر موضوعی را به تو یادآوری کنم تائید خواهی کرد؟ زبیر گفت: بله. امام فرمود: آیا به یاد نداری آن روزی را که آمدی مدینه با من سخن بگویی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از خانه خارج شد و تو را دید که با من هستی و به من تبسّم می­کنی. به تو فرمود: ای زبیر آیا علی را دوست داری؟ گفتی: چگونه او را دوست نداشته باشم در حالی­که من با او هم خویشاوند هستم که با هیچ کس دیگر این نسبت را ندارم؟ پیامبر فرمود: تو ظالمانه با او خواهی جنگید. تو گفتی: از آن حادثه به خدا پناه می­برم. زبیر سر به زیر انداخت و گفت: من آن را فراموش کرده­ام. امیرالمومنین فرمود: دست از این کار بردار مگر تو با میل و رغبت با من بیعت نکردی؟ زبیر گفت: بله. امام فرمود: پس آیا از من کاری سر زده که مستحق فاصله گرفتن شده­ام؟ گفت: به خدا سوگند که با تو نخواهم جنگید. سپس به قصد بصره به­راه افتاد. طلحه به او گفت: ای زبیر چه شده است که از جنگ منصرف شدی­؟ آیا پسر ابی­طالب تو را جادو کرد. زبیر گفت: نه اما او چیزی را که مدت­ها فراموش کرده بودم به من یادآوری کرد و با بیعتی که با او کرده بودم بر من حجت آورد. طلحه گفت: نه، بلکه ترسیده­ای و جادو شده­ای.

ص: 204

زبیر گفت: من نترسیده­ام. چیزی به من یادآوری شد و من نیز آن را به خاطر آوردم. عبدالله به زبیر گفت: ای پدر دو لشگر بزرگ را به اینجا آورده­ای و اکنون که برای جنگ آماده شده­اند می­گویی: می­روم و از جنگ دست می­کشم؟! فردا قریش در مدینه چه می­گویند؟! تو را به خدا ای پدر دشمن را شاد نکن و قبل از جنگ خود را در موضع شکست قرار نده. زبیر گفت: ای پسرم چنین نخواهم کرد چون به خدا قسم یاد کرده­ام که با او نجنگم. عبدالله گفت: در قبال سوگند خود کفّاره­ای بده و کار ما را خراب نکن. زبیر گفت: این غلام من به عنوان کفاره سوگندَم در راه خدا آزاد است. سپس برای جنگ به آنان ملحق شد.

همام ثقفی درباره این عمل زبیر و آزاد کردن غلامش در جنگ با علی علیه السلام می­گوید:

آیا غلامی را آزاد می­کند و برخلاف فرموده پیامبر عمل می­کند. او از راه هدایت قدم در گمراهی نهاد.

آیا با این کار خود در پی صداقت و نیکی و تقواست. روزی خواهد فهمید که چه کسی نیکی کرده و چه کسی صداقت داشته است.

میان هدایت و گمراهی و همچنین برخلاف امر پیامبر عمل کردن و فرمان­بری او تفاوت وجود دارد.

صادق و نیکوکار آن­ کسی است که برای جلب رضایت الهی بکوشد.

آیا این حق است که از روی حماقت از امر پیامبر سرپیچی شود و برای این سرپیچی غلامی را آزاد کند؟ چنین شخصی همانند فردی است که در سراب در پی آب است در حالی­که در گمراهی و بیهودگی گام برمی­دارد.

**[ترجمه]

إِنَّا لَجُلُوسٌ مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَوْمَ الْجَمَلِ إِذْ جَاءَهُ النَّاسُ یَهْتِفُونَ بِهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ نَالَنَا النَّبْلُ وَ النُّشَّابُ فَسَکَتَ ثُمَّ جَاءَ آخَرُونَ فَذَکَرُوا مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالُوا قَدْ جُرِحْنَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا قَوْمِ مَنْ یَعْذِرُنِی مِنْ قَوْمٍ یَأْمُرُونَنِی بِالْقِتَالِ وَ لَمْ یَنْزِلْ بَعْدُ الْمَلَائِکَةُ فَقَالَ الْعَنَزِیُّ إِنَّا لَجُلُوسٌ وَ مَا نَرَی رِیحاً وَ لَا نُحِسُّهَا إِذْ هَبَّتْ رِیحٌ طَیِّبَةٌ مِنْ خَلْفِنَا وَ اللَّهِ لَوَجَدْتُ بَرْدَهَا بَیْنَ کَتِفَیَّ مِنْ تَحْتِ الدِّرْعِ وَ الثِّیَابِ قَالَ فَلَمَّا هَبَّتْ صَبَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ دِرْعَهُ ثُمَّ قَامَ إِلَی الْقَوْمِ فَمَا رَأَیْتُ فَتْحاً کَانَ أَسْرَعَ مِنْهُ.

**[ترجمه] - . امالی طوسی: 213 - امالی شیخ طوسی: به نقل از ابوعبدالله عنزی:

ص: 205

من در روز جنگ جمل نزد علی بن ابی­طالب نشسته بودم گروهی از مردم آمدند و گفتند: ای امیر مومنان از دشمن به سمت ما تیر و نیزه پرتاب شده است. امام سکوت کرد. گروهی دیگر آمدند و همانند آن را تکرار کردند و گفتند: برخی از افراد ما زخمی شده­اند. علی علیه السلام فرمود: چه کسی مرا از جنگ با این قوم معذور می دارد، حال آنکه هنوز فرشتگان فرود نیامده­اند؟!. عنزی می­گوید: من هنوز نزد علی علیه السلام نشسته بودم هیچ بادی نمی­وزید. ناگهان از پشت ما باد خنکی وزیدن گرفت. به خدا قسم خنکایی آن باد را با جان خود در زیر لباس و زره احساس کردم. وقتی این باد وزید، امیرالمومنین زره خود را درآورد و فرمود: به خدا قسم پیروزی و نصرتی به این سرعت ندیده بودم.

**[ترجمه]

**[ترجمه] - . امالی طوسی: 474 - امالی شیخ طوسی: به نقل از ثابت غلام ابوذر رحمت الله علیه: در رکاب علی علیه السلام شاهد جنگ جمل بودم. وقتی عایشه را در این جنگ مشاهده کردم، شک و تردیدی که بر مردم مستولی می­شود به دلم راه یافت. وقت ظهر خداوند آن­ شک را از من دور کرد. به همراه امیرالمومنین جنگ سختی کردیم. پس از جنگ نزد ام سلمه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله آمدم و داستان خود را تعریف کردم. ام سلمه گفت: وقتی که تردید قلبها را فرا می­گرفت چه کردی؟ گفتم: حالم به بهترین حالت تغییر کرد و شکر خدا، خداوند عزوجل آن شک را هنگام ظهر از من دور کرد و به همراه امیرالمومنین جنگ سختی کردم. ام سلمه گفت: احسنت. از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: علی با قرآن و قرآن با علی است آن­دو هرگز از هم جدا نمی­شوند تا اینکه در کنار حوض بر من وارد شوند.

ص: 206

**[ترجمه]