بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 30 : فتنه ها و محنت ها - 3

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

تتمة کتاب الفتن و المحن - 3

[16] باب آخر فیما کتب علیه السلام إلی أصحابه فی ذلک تصریحا و تلویحا

الأخبار

«1»

قَالَ السَّیِّدُ ابْنُ طَاوُسٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ کَشْفِ الْمَحَجَّةِ لِثَمَرَةِ الْمُهْجَةِ (1): قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ فِی کِتَابِ الرَّسَائِلِ: عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، بِإِسْنَادِهِ، قَالَ: کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ کِتَاباً بَعْدَ مُنْصَرَفِهِ مِنَ النَّهْرَوَانِ وَ أَمَرَ أَنْ یُقْرَأَ عَلَی النَّاسِ، وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّاسَ سَأَلُوهُ عَنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ، فَغَضِبَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ: قَدْ تَفَرَّغْتُمْ لِلسُّؤَالِ عَمَّا لَا یَعْنِیکُمْ، وَ هَذِهِ مِصْرُ قَدِ انْفَتَحَتْ، وَ قَتَلَ مُعَاوِیَةُ بْنُ خَدِیجٍ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ، فَیَا لَهَا مِنْ مُصِیبَةٍ مَا أَعْظَمَهَا مُصِیبَتِی بِمُحَمَّدٍ! فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ إِلَّا کَبَعْضِ بَنِیَّ، سُبْحَانَ اللَّهِ! بَیْنَا نَحْنُ نَرْجُو أَنْ نَغْلِبَ الْقَوْمَ عَلَی مَا فِی أَیْدِیهِمْ إِذْ غَلَبُونَا عَلَی مَا فِی أَیْدِینَا، وَ أَنَا کَاتِبٌ لَکُمْ کِتَاباً فِیهِ تَصْرِیحُ مَا سَأَلْتُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.

فَدَعَا کَاتِبَهُ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ أَبِی رَافِعٍ فَقَالَ لَهُ: أَدْخِلْ عَلَیَّ عَشَرَةً مِنْ ثِقَاتِی، فَقَالَ: سَمِّهِمْ لِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، فَقَالَ: أَدْخِلْ أَصْبَغَ بْنَ نُبَاتَةَ وَ أَبَا الطُّفَیْلِ عَامِرَ

ص: 7


1- کشف المحجّة لثمرة المهجة: 173- 189- طبعة النّجف- باختلاف یسیر. [235- 269 مرکز النّشر].

بْنَ وَاثِلَةَ (1) الْکِنَانِیَّ، وَ زِرَّ بْنَ حُبَیْشٍ الْأَسَدِیَّ، وَ جُوَیْرِیَةَ (2) بْنَ مُسْهِرٍ الْعَبْدِیَّ، وَ خَنْدَقَ (3) بْنَ زُهَیْرٍ الْأَسَدِیَّ، وَ حَارِثَةَ بْنَ مُضَرِّبٍ (4) الْهَمْدَانِیَّ، وَ الْحَارِثَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَعْوَرَ الْهَمْدَانِیَّ، وَ مَصَابِیحَ (5) النَّخَعِیَّ، وَ (6) عَلْقَمَةَ بْنَ قَیْسٍ، وَ کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ، وَ عُمَیْرَ بْنَ زُرَارَةَ، فَدَخَلُوا إِلَیْهِ (7)، فَقَالَ لَهُمْ: خُذُوا هَذَا الْکِتَابَ وَ لْیَقْرَأْهُ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ وَ أَنْتُمْ شُهُودٌ کُلَّ یَوْمِ جُمُعَةٍ، فَإِنْ شَغَبَ شَاغِبٌ عَلَیْکُمْ فَأَنْصِفُوهُ بِکِتَابِ اللَّهِ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ: مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی شِیعَتِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ، فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ (8) وَ هُوَ اسْمٌ شَرَّفَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی الْکِتَابِ وَ أَنْتُمْ شِیعَةُ النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَمَا أَنَّ مِنْ شِیعَتِهِ إِبْرَاهِیمَ (9) اسْمٌ غَیْرُ مُخْتَصٍّ، وَ أَمْرٌ غَیْرُ مُبْتَدَعٍ، وَ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ، وَ اللَّهُ هُوَ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ أَوْلِیَاءَهُ مِنَ الْعَذَابِ الْمُهِینِ، الْحَاکِمُ عَلَیْهِمْ بِعَدْلِهِ، بَعَثَ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنْتُمْ مَعَاشِرَ الْعَرَبِ عَلَی شَرِّ حَالٍ، یغذوا [یَغْذُو] أَحَدُکُمْ کَلْبَهُ (10)، وَ یَقْتُلُ وَلَدَهُ، وَ یُغِیرُ عَلَی غَیْرِهِ، فَیَرْجِعُ وَ قَدْ أُغِیرَ عَلَیْهِ، تَأْکُلُونَ الْعِلْهِزَ وَ الْهَبِیدَ (11) وَ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ، مُنِیخُونَ (12) عَلَی أَحْجَارٍ خَشِنٍ وَ أَوْثَانٍ مُضِلَّةٍ، تَأْکُلُونَ الطَّعَامَ الْجَشِبَ، وَ تَشْرَبُونَ

ص: 8


1- فی المصدر: وائلة.
2- فی ک: حویریة.
3- فی المصدر: خندف.
4- فی ک: مضراب.
5- فی المصدر: مصباح و هو خلاف الظّاهر، فراجع.
6- شطب علی الواو فی ک، و هو الظّاهر. انظر: تنقیح المقال 2- 259.
7- فی کشف المحجّة: علیه، بدلا من: إلیه.
8- الصّافّات: 83.
9- فی المصدر: کما أنّ محمّدا من شیعة إبراهیم.
10- فی س: کلیة. و فی المصدر: یغدوا أحدکم کلبه.
11- فی المصدر: الهبیدة، و سیذکرهما المصنّف فی بیانه.
12- قال فی القاموس 1- 272: تنوّخ الجمل النّاقة: أبرکها للسّفاد. کأناخها فاستناخت، و تنوّخت. أی یجعلون أنفسهم خاضعین علی أحجار خشن و أوثان مضلّة، کنایة عن عبادتهم للأصنام و الأوثان.

الْمَاءَ الْآجِنَ، تُسَافِکُونَ دِمَاءَکُمْ، وَ یَسْبِی بَعْضُکُمْ بَعْضاً، وَ قَدْ خَصَّ اللَّهُ قُرَیْشاً بِثَلَاثِ آیَاتٍ وَ عَمَّ الْعَرَبَ بِآیَةٍ، فَأَمَّا الْآیَاتُ اللَّوَاتِی فِی قُرَیْشٍ فَهُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی:

وَ اذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الْأَرْضِ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَآواکُمْ وَ أَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (1)، وَ الثَّانِیَةُ:

وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (2)، وَ الثَّالِثَةُ: قَوْلُ قُرَیْشٍ لِنَبِیِّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ دَعَاهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ الْهِجْرَةِ: وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا، فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی: أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْ ءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (3)، وَ أَمَّا الْآیَةُ الَّتِی عَمَّ بِهَا الْعَرَبَ فَهُوَ قَوْلُهُ (4): وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ (5)، فَیَا لَهَا نِعْمَةً مَا أَعْظَمَهَا إِنْ لَمْ تَخْرُجُوا مِنْهَا إِلَی غَیْرِهَا، وَ یَا لَهَا مُصِیبَةً (6)مَا أَعْظَمَهَا إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا بِهَا وَ تَرْغَبُوا عَنْهَا، فَمَضَی نَبِیُّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَدْ بَلَّغَ مَا أُرْسِلَ بِهِ، فَیَا لَهَا مُصِیبَةً خَصَّتِ الْأَقْرَبِینَ وَ عَمَّتِ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ تُصَابُوا بِمِثْلِهَا وَ لَنْ تُعَایِنُوا بَعْدَهَا مِثْلَهَا، فَمَضَی لِسَبِیلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ تَرَکَ کِتَابَ اللَّهِ وَ أَهْلَ

ص: 9


1- الأنفال: 26.
2- النّور: 55.
3- القصص: 57.
4- فی المصدر: قوله تعالی.
5- آل عمران: 103.
6- فی کشف المحجّة: من مصیبة.

بَیْتِهِ إِمَامَیْنِ لَا یَخْتَلِفَانِ، وَ أَخَوَیْنِ لَا یَتَخَاذَلَانِ، وَ مُجْتَمِعَیْنِ لَا یَفْتَرِقَانِ، وَ لَقَدْ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ (1) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَأَنَا أَوْلَی بِالنَّاسِ (2) مِنِّی بِقَمِیصِی هَذَا، وَ مَا أَلْقَی فِی رُوعِی، وَ لَا عَرَضَ فِی رَأْیِی أَنْ وَجِّهِ النَّاسَ إِلَی غَیْرِهِ، فَلَمَّا أَبْطَئُوا عَنِّی بِالْوَلَایَةِ لِهِمَمِهِمْ، وَ تَثَبَّطَ (3) الْأَنْصَارُ- وَ هُمْ أَنْصَارُ اللَّهِ وَ کَتِیبَةُ الْإِسْلَامِ- قَالُوا: أَمَّا إِذَا لَمْ تُسَلِّمُوهَا لِعَلِیٍّ فَصَاحِبُنَا (4) أَحَقُّ بِهَا مِنْ غَیْرِی (5)، فَوَ اللَّهِ مَا أَدْرِی إِلَی مَنْ أَشْکُو؟

فَإِمَّا أَنْ یَکُونَ الْأَنْصَارُ ظَلَمَتْ حَقَّهَا، وَ إِمَّا أَنْ یَکُونُوا ظَلَمُونِی حَقِّی، بَلْ حَقِّیَ الْمَأْخُوذُ وَ أَنَا الْمَظْلُومُ.

فَقَالَ قَائِلُ قُرَیْشٍ: إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ، فَدَفَعُوا الْأَنْصَارَ عَنْ دَعْوَتِهَا وَ مَنَعُونِی حَقِّی مِنْهَا، فَأَتَانِی رَهْطٌ یَعْرِضُونَ عَلَیَّ النَّصْرَ، مِنْهُمُ ابْنَا (6) سَعِیدٍ، وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ، وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ، وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ، وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ، وَ الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ، وَ الْبَرَاءُ بْنُ الْعَازِبُ.

فَقُلْتُ لَهُمْ: إِنَّ عِنْدِی مِنْ نَبِیِّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَهْداً وَ لَهُ (7) إِلَیَّ (8) وَصِیَّةً لَسْتُ أُخَالِفُ عَمَّا أَمَرَنِی بِهِ، فَوَ اللَّهِ لَوْ خَزَمُونِی (9) بِأَنْفِی لَأَقْرَرْتُ لِلَّهِ تَعَالَی سَمْعاً وَ طَاعَةً، فَلَمَّا رَأَیْتُ النَّاسَ قَدِ انْثَالُوا عَلَی أَبِی بَکْرٍ لِلْبَیْعَةِ أَمْسَکْتُ یَدِی وَ ظَنَنْتُ أَنِّی أَوْلَی وَ أَحَقُّ بِمَقَامِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْهُ وَ مِنْ غَیْرِهِ، وَ قَدْ کَانَ نَبِیُّ اللَّهِ أَمَرَ أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ عَلَی جَیْشٍ وَ جَعَلَهُمَا فِی جَیْشِهِ، وَ مَا زَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ

ص: 10


1- فی المصدر: محمّدا نبیّه ص.
2- جاءت العبارة فی المصدر: أولی النّاس به ..
3- فی ک: نبثط، و هو خلاف الظّاهر. و فی المصدر: و تثبیط.
4- الکلمة فی مطبوع البحار مشوّشة، و ما أثبتناه من المصدر، و نسخة بدل فی ک.
5- فی المصدر: أحقّ لها حقّ غیره.
6- جاء فی المصدر: أبناء، بدلا من: ابنا- بالتّثنیة-.
7- لا توجد: عهدا و له، فی المصدر.
8- فی س: إلیه، بدلا من: إلیّ.
9- فی المصدر: خرمونی .. کما مرّ.

وَ آلِهِ إِلَی أَنْ فَاضَتْ نَفْسُهُ یَقُولُ: أَنْفِذُوا جَیْشَ أُسَامَةَ (1)، فَمَضَی جَیْشُهُ إِلَی الشَّامِ حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی أَذْرِعَاتٍ (2) فَلَقِیَ جَمْعاً (3) مِنَ الرُّومِ فَهَزَمُوهُمْ (4) وَ غَنَّمَهُمُ اللَّهُ أَمْوَالَهُمْ، فَلَمَّا رَأَیْتُ رَاجِعَةً مِنَ النَّاسِ قَدْ رَجَعَتْ عَنِ (5) الْإِسْلَامِ تَدْعُو إِلَی مَحْوِ دِینِ مُحَمَّدٍ وَ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ خَشِیتُ إِنْ أَنَا لَمْ أَنْصُرِ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ أَرَی فِیهِ ثَلْماً وَ هَدْماً تَکُ الْمُصِیبَةُ عَلَیَّ فِیهِ أَعْظَمَ مِنْ فَوْتِ وِلَایَةِ أُمُورِکُمُ الَّتِی إِنَّمَا هِیَ مَتَاعُ أَیَّامٍ قَلَائِلَ ثُمَّ تَزُولُ وَ تَنْقَشِعُ کَمَا یَزُولُ وَ یَنْقَشِعُ (6) السَّحَابُ، فَنَهَضْتُ مَعَ الْقَوْمِ فِی تِلْکَ الْأَحْدَاثِ حَتَّی زَهَقَ الْبَاطِلُ وَ کَانَتْ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَ إِنْ زَعَمَ (7) الْکَافِرُونَ.

وَ لَقَدْ کَانَ سَعْدٌ لَمَّا رَأَی النَّاسَ یُبَایِعُونَ أَبَا بَکْرٍ نَادَی: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنِّی وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتُهَا حَتَّی رَأَیْتُکُمْ تَصْرِفُونَهَا عَنْ عَلِیٍّ، وَ لَا أُبَایِعُکُمْ حَتَّی یُبَایِعَ عَلِیٌّ، وَ لَعَلِّی لَا أَفْعَلُ وَ إِنْ بَایَعَ، ثُمَّ رَکِبَ دَابَّتَهُ وَ أَتَی حَوْرَانَ (8) وَ أَقَامَ فِی خَانٍ (9) حَتَّی هَلَکَ وَ لَمْ یُبَایِعْ.

وَ قَامَ فَرْوَةُ بْنُ عُمَرَ الْأَنْصَارِیُّ- وَ کَانَ یَقُودُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ

ص: 11


1- قوله علیه السّلام: أنفذوا جیش أسامة، کرّر فی المصدر.
2- قال فی القاموس 3- 23: و أذرعات- بکسر الرّاء و تفتح- بلدة بالشّام. و انظر: مراصد الاطّلاع 1- 47، و معجم البلدان: 1- 130- 131، و غیرهما. قال فی المراصد: أذرعات- بالفتح، ثمّ السّکون، و کسر الرّاء، و عین مهملة و ألف و تاء- بلد فی طرف الشّام، و تجاوز أرض البلقاء.
3- فی المصدر: جیشا، و هی نسخة بدل فی المطبوع من البحار.
4- جاءت نسخة فی ک: فهزمهم.
5- فی المصدر: من، بدلا من: عن.
6- فی کشف المحجّة: و تتقشّع کما یزول و یتقشّع ..
7- کذا، و لعلّه: رغم.
8- قال فی القاموس 2- 15: حوّارون- بفتح الحاء مشدّدة الواو- بلد، و الحوراء: موضع قرب المدینة، و هو مرفأ سفن مصر، و ماء لبنی نبهان. و انظر معجم البلدان 2- 613، و مراصد الاطّلاع 1- 534.
9- خ. ل: عنان. جاء علی مطبوع البحار.

فَرَسَیْنِ وَ یَصْرِمُ أَلْفَ وَسْقٍ مِنْ تَمْرٍ (1) فَیَتَصَدَّقُ بِهِ عَلَی الْمَسَاکِینِ- فَنَادَی: یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ! أَخْبِرُونِی هَلْ (2) فِیکُمْ رَجُلٌ تَحِلُّ لَهُ الْخِلَافَةُ وَ فِیهِ مَا فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ؟!.

فَقَالَ قَیْسُ بْنُ مَخْزَمَةَ الزهوی (3): لَیْسَ فِینَا مَنْ فِیهِ مَا فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

فَقَالَ لَهُ: صَدَقْتَ، فَهَلْ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا لَیْسَ فِی أَحَدٍ مِنْکُمْ؟. قَالَ: نَعَمْ.

قَالَ: فَمَا یَصُدُّکُمْ عَنْهُ؟. قَالَ: إِجْمَاعُ (4) النَّاسِ عَلَی أَبِی بَکْرٍ. قَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ أَحْیَیْتُمْ (5) سُنَّتَکُمْ لَقَدْ أَخْطَأْتُمْ سُنَّةَ نَبِیِّکُمْ، وَ لَوْ جَعَلْتُمُوهَا فِی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ لَأَکَلْتُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ. فَوُلِّیَ أَبُو بَکْرٍ فَقَارَبَ وَ اقْتَصَدَ فَصَحِبْتُهُ مُنَاصِحاً، وَ أَطَعْتُهُ فِیمَا أَطَاعَ اللَّهَ فِیهِ جَاهِداً، حَتَّی إِذَا احْتُضِرَ، قُلْتُ فِی نَفْسِی:

لَیْسَ یَعْدِلُ بِهَذَا الْأَمْرِ عَنِّی، وَ لَوْ لَا خَاصَّةٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عُمَرَ وَ أَمْرٌ کَانَا رَضِیَاهُ بَیْنَهُمَا، لَظَنَنْتُ أَنَّهُ لَا یَعْدِلُهُ عَنِّی وَ قَدْ سَمِعَ قَوْلَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِبُرَیْدَةَ الْأَسْلَمِیِّ حِینَ بَعَثَنِی وَ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ إِلَی الْیَمَنِ وَ قَالَ: إِذَا افْتَرَقْتُمَا فَکُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمَا عَلَی حِیَالِهِ، وَ إِذَا اجْتَمَعْتُمَا فَعَلِیٌّ عَلَیْکُمْ جَمِیعاً، فأغزنا (6) وَ أَصَبْنَا سَبْیاً فِیهِمْ خُوَیْلَةُ (7) بِنْتُ جَعْفَرٍ جَارِ الصَّفَا- وَ إِنَّمَا سُمِّیَ جَارَ الصَّفَا مِنْ حُسْنِهِ- فَأَخَذْتُ الْحَنَفِیَّةَ (8) خَوْلَةَ وَ اغْتَنَمَهَا خَالِدٌ مِنِّی، وَ بَعَثَ بُرَیْدَةَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُحَرِّشاً عَلَیَّ، فَأَخْبَرَهُ بِمَا کَانَ مِنْ أَخْذِی خَوْلَةَ، فَقَالَ: یَا بُرَیْدَةُ! حَظُّهُ فِی الْخُمُسِ أَکْثَرُ مِمَّا أَخَذَ، إِنَّهُ وَلِیُّکُمْ بَعْدِی، سَمِعَهَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، وَ هَذَا بُرَیْدَةُ حَیٌّ لَمْ یَمُتْ، فَهَلْ

ص: 12


1- فی المصدر: و یصرع الفساد و یشتری تمر .. و الصّرم- لغة- هو: القطع، کما فی القاموس 4- 139.
2- لا توجد: هل، فی ک.
3- فی المصدر: الزّهریّ، و هی نسخة جاءت فی ک.
4- فی کشف المحجّة: اجتماع.
5- فی المصدر و نسخة مصحّحة خ صحّحه جاءت علی مطبوع البحار: أصبتم.
6- فی المصدر: فغزونا.
7- فی کشف المحجّة: خولة، و هی نسخة فی س.
8- فی المصدر: الخیفة.

بَعْدَ هَذَا مَقَالٌ لِقَائِلٍ؟!.

فَبَایَعَ عُمَرَ دُونَ الْمَشُورَةِ فَکَانَ مَرَضِیَّ السِّیرَةِ (1) مِنَ النَّاسِ عِنْدَهُمْ، حَتَّی إِذَا احْتُضِرَ قُلْتُ فِی نَفْسِی: لَیْسَ یَعْدِلُ بِهَذَا الْأَمْرِ عَنِّی، لِلَّذِی قَدْ رَأَی مِنِّی فِی الْمَوَاطِنِ، وَ سَمِعَ مِنَ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَجَعَلَنِی سَادِسَ سِتَّةٍ وَ أَمَرَ صُهَیْباً أَنْ یُصَلِّیَ بِالنَّاسِ، وَ دَعَا أَبَا طَلْحَةَ زَیْدَ بْنَ سَعْدٍ الْأَنْصَارِیَّ فَقَالَ لَهُ: کُنْ فِی خَمْسِینَ رَجُلًا مِنْ قَوْمِکَ فَاقْتُلْ مَنْ أَبَی أَنْ یَرْضَی مِنْ هَؤُلَاءِ السِّتَّةِ، فَالْعَجَبُ مِنِ اخْتِلَافِ (2) الْقَوْمِ إِذْ زَعَمُوا أَنَّ أَبِی بَکْرٍ (3) اسْتَخْلَفَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَلَوْ کَانَ هَذَا حَقّاً لَمْ یَخْفَ عَلَی الْأَنْصَارِ فَبَایَعَهُ النَّاسُ عَلَی الشُّورَی، ثُمَّ جَعَلَهَا أَبُو بَکْرٍ لِعُمَرَ بِرَأْیِهِ خَاصَّةً، ثُمَّ جَعَلَهَا عُمَرُ بِرَأْیِهِ شُورَی بَیْنَ سِتَّةٍ، فَهَذَا الْعَجَبُ مِنِ اخْتِلَافِهِمْ، وَ الدَّلِیلُ عَلَی مَا لَا أُحِبُّ أَنْ أَذْکُرَ قَوْلُ (4) هَؤُلَاءِ الرَّهْطِ الَّذِینَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ عَنْهُمْ رَاضٍ، فَکَیْفَ یَأْمُرُ بِقَتْلِ قَوْمٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَسُولُهُ؟!. إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ (5) عَجِیبٌ، وَ لَمْ یَکُونُوا لِوِلَایَةِ أَحَدٍ مِنْهُمْ أَکْرَهَ مِنْهُمْ لِوِلَایَتِی! کَانُوا یَسْمَعُونَ وَ أَنَا أُحَاجُّ أَبَا بَکْرٍ وَ أَنَا أَقُولُ: یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ! أَنَا أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ، مَا کَانَ مِنْکُمْ مَنْ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ، وَ یَعْرِفُ السُّنَّةَ، وَ یَدِینُ دِینَ الْحَقِّ (6)، وَ إِنَّمَا حُجَّتِی أَنِّی وَلِیُّ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ دُونِ قُرَیْشٍ، أَنَّ نَبِیَّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: الْوَلَاءُ لِمَنْ أَعْتَقَ، فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِعِتْقِ (7) الرِّقَابِ مِنَ النَّارِ، وَ أَعْتَقَهَا مِنَ الرِّقِّ، فَکَانَ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَلَاءُ هَذِهِ

ص: 13


1- الشّورة، بدلا من: السّیرة، نسخة جاءت فی ک.
2- نسخة فی س: خلاف.
3- کذا فی مطبوع البحار و المصدر، و الصّحیح: أنّ أبا بکر.
4- فی س نسخة: قوله.
5- فی س: لأمر.
6- فی المصدر: دین اللّه الحقّ.
7- فی کشف المحجّة: یعتق.

الْأُمَّةِ، وَ کَانَ لِی بَعْدَهُ مَا کَانَ لَهُ، فَمَا جَازَ لِقُرَیْشٍ مِنْ فَضْلِهَا عَلَیْهَا بِالنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَازَ لِبَنِی هَاشِمٍ عَلَی قُرَیْشٍ، وَ جَازَ لِی عَلَی بَنِی هَاشِمٍ، بِقَوْلِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ (1)، إِلَّا أَنْ تَدَّعِیَ قُرَیْشٌ فَضْلَهَا عَلَی الْعَرَبِ بِغَیْرِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَإِنْ شَاءُوا فَلْیَقُولُوا ذَلِکَ، فَخَشِیَ الْقَوْمُ إِنْ أَنَا وُلِّیتُ عَلَیْهِمْ أَنْ آخُذَ بِأَنْفَاسِهِمْ، وَ أَعْتَرِضَ فِی حُلُوقِهِمْ، وَ لَا یَکُونَ لَهُمْ فِی الْأَمْرِ نَصِیبٌ، فَأَجْمَعُوا عَلَی إِجْمَاعِ رَجُلٍ وَاحِدٍ مِنْهُمْ حَتَّی صَرَفُوا الْوِلَایَةَ عَنِّی إِلَی عُثْمَانَ رَجَاءَ أَنْ یَنَالُوهَا وَ یَتَدَاوَلُوهَا فِیمَا بَیْنَهُمْ، فَبَیْنَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ نَادَی مُنَادٍ لَا یُدْرَی مَنْ هُوَ- وَ أَظُنُّهُ جِنِّیّاً- فَأَسْمَعَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ لَیْلَةَ بَایَعُوا عُثْمَانَ فَقَالَ:

یَا نَاعِیَ الْإِسْلَامِ قُمْ فَانْعَهُ*** قَدْ مَاتَ عُرْفٌ وَ بَدَا مُنْکَرٌ

مَا لِقُرَیْشٍ لَا عَلَا کَعْبُهَا*** مَنْ قَدَّمُوا الْیَوْمَ وَ مَنْ أَخَّرُوا

إِنَّ عَلِیّاً هُوَ أَوْلَی بِهِ*** مِنْهُ فَوَلُّوهُ وَ لَا تُنْکِرُوا

فَکَانَ لَهُمْ فِی ذَلِکَ عِبْرَةٌ، وَ لَوْ لَا أَنَّ الْعَامَّةَ قَدْ عَلِمَتْ بِذَلِکَ لَمْ أَذْکُرْهُ، فَدَعَوْنِی إِلَی بِیعَةِ عُثْمَانَ فَبَایَعْتُ مُسْتَکْرِهاً، وَ صَبَرْتُ مُحْتَسِباً، وَ عَلَّمْتُ أَهْلَ الْقُنُوتِ أَنْ یَقُولُوا (2): اللَّهُمَّ لَکَ أَخْلَصَتِ الْقُلُوبُ، وَ إِلَیْکَ شَخَصَتِ الْأَبْصَارُ، وَ أَنْتَ دُعِیتَ بِالْأَلْسُنِ، وَ إِلَیْکَ تُحُوکِمَ فِی الْأَعْمَالِ، فَ افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ، اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْکُو إِلَیْکَ غَیْبَةَ نَبِیِّنَا، وَ کَثْرَةَ عَدُوِّنَا، وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا، وَ هَوَانَنَا عَلَی النَّاسِ، وَ شِدَّةَ الزَّمَانِ، وَ وُقُوعَ الْفِتَنِ بِنَا، اللَّهُمَّ فَفَرِّجْ ذَلِکَ بِعَدْلٍ تُظْهِرُهُ، وَ سُلْطَانِ حَقٍّ تَعْرِفُهُ.

فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ: یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ! إِنَّکَ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ لَحَرِیصٌ؟!.

فَقُلْتُ: لَسْتُ عَلَیْهِ حَرِیصاً، وَ (3) إِنَّمَا أَطْلُبُ مِیرَاثَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ

ص: 14


1- مرّت مصادر الحدیث مفصّلا، و انظر جملة منها فی الغدیر 1- 222- 240 و غیره.
2- فی س: أن یقول.
3- لا توجد الواو فی المصدر.

عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ حَقَّهُ، وَ إِنَّ وَلَاءَ أُمَّتِهِ لِی مِنْ بَعْدِهِ، وَ أَنْتُمْ أَحْرَصُ عَلَیْهِ مِنِّی إِذْ تَحُولُونَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ، وَ تَصْرِفُونَ (1) وَجْهِی دُونَهُ بِالسَّیْفِ، اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَعْدِیکَ عَلَی قُرَیْشٍ فَإِنَّهُمْ قَطَعُوا رَحِمِی وَ أَضَاعُوا (2) أَیَّامِی، وَ دَفَعُوا حَقِّی، وَ صَغَّرُوا (3) قَدْرِی وَ عَظِیمَ مَنْزِلَتِیَ، وَ أَجْمَعُوا عَلَی مُنَازَعَتِی حَقّاً کُنْتُ أَوْلَی بِهِ مِنْهُمْ، فَاسْتَلَبُونِیهِ.

ثُمَّ قَالَ: اصْبِرْ مَغْمُوماً أَوْ مُتْ مُتَأَسِّفاً، وَ ایْمُ اللَّهِ لَوِ اسْتَطَاعُوا أَنْ یَدْفَعُوا قَرَابَتِی کَمَا قَطَعُوا سَبَبِی فَعَلُوا، وَ لَکِنَّهُمْ لَا یَجِدُونَ إِلَی ذَلِکَ سَبِیلًا، إِنَّمَا حَقِّی عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَرَجُلٍ لَهُ حَقٌّ عَلَی قَوْمٍ إِلَی أَجَلٍ مَعْلُومٍ، فَإِنْ أَحْسَنُوا وَ عَجَّلُوا لَهُ حَقَّهُ قَبِلَهُ حَامِداً، وَ إِنْ أَخَّرُوهُ إِلَی أَجَلِهِ أَخَذَهُ غَیْرَ حَامِدٍ، وَ لَیْسَ یُعَابُ الْمَرْءُ بِتَأْخِیرِ حَقِّهِ، إِنَّمَا یُعَابُ مَنْ أَخَذَ مَا لَیْسَ لَهُ، وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَهِدَ إِلَیَّ عَهْداً فَقَالَ: یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ! لَکَ وِلَایَتِی (4) فَإِنْ وَلَّوْکَ فِی عَافِیَةٍ وَ رَجَعُوا عَلَیْکَ (5) بِالرِّضَا فَقُمْ بِأَمْرِهِمْ، وَ إِنِ اخْتَلَفُوا عَلَیْکَ فَدَعْهُمْ وَ مَا هُمْ فِیهِ، فَإِنَّ اللَّهَ سَیَجْعَلُ لَکَ (6) مَخْرَجاً، فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَیْسَ لِی رَافِدٌ وَ لَا مَعِی مُسَاعِدٌ إِلَّا أَهْلُ بَیْتِی، فَضَنِنْتُ بِهِمْ عَنِ الْهَلَاکِ، وَ لَوْ کَانَ (7) بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَمِّی حَمْزَةُ وَ أَخِی جَعْفَرٌ لَمْ أُبَایِعْ کَرْهاً (8)، وَ لَکِنَّنِی مُنِیتُ بِرَجُلَیْنِ حَدِیثَیْ عَهْدٍ بِالْإِسْلَامِ، الْعَبَّاسِ (9) وَ عَقِیلٍ، فَضَنِنْتُ بِأَهْلِ بَیْتِی عَنِ الْهَلَاکِ، فَأَغْضَیْتُ عَیْنِی عَلَی الْقَذَی، وَ تَجَرَّعْتُ

ص: 15


1- تضربون: نسخة فی ک.
2- فی نسخة فی ک: و أذاعوا.
3- فی س: و حرّوا. قال فی القاموس 4- 316: و حری- کرمی-: نقص.
4- فی المصدر: ولاء أمّتی. و هی نسخة فی مطبوع البحار.
5- فی کشف المحجّة: و أجمعوا علیک.
6- لا توجد: لک، فی س.
7- فی المصدر: و لو کان لی.
8- مکرها: نسخة فی ک.
9- فی ک نسخة: عبّاس.

رِیقِی عَلَی الشَّجَا، وَ صَبَرْتُ عَلَی أَمَرَّ مِنَ الْعَلْقَمِ، وَ آلَمَ لِلْقَلْبِ مِنْ حَزِّ (1) الشِّفَارِ (2)

وَ أَمَّا أَمْرُ عُثْمَانَ فَکَأَنَّهُ عُلِمَ مِنَ الْقُرُونِ الْأُولَی عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی فِی کِتابٍ لا یَضِلُّ رَبِّی وَ لا یَنْسی (3) خَذَلَهُ أَهْلُ بَدْرٍ وَ قَتَلَهُ أَهْلُ مِصْرَ، وَ اللَّهِ مَا أَمَرْتُ وَ لَا نَهَیْتُ وَ لَوْ أَنَّنِی (4) أَمَرْتُ کُنْتُ قَاتِلًا، وَ لَوْ أَنِّی (5) نَهَیْتُ کُنْتُ نَاصِراً، وَ کَانَ الْأَمْرُ لَا یَنْفَعُ فِیهِ الْعِیَانُ وَ لَا یَشْفِی فِیهِ (6) الْخَبَرُ، غَیْرَ أَنَّ مَنْ نَصَرَهُ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَقُولَ خَذَلَهُ (7) مَنْ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ، وَ لَا یَسْتَطِیعُ مَنْ خَذَلَهُ أَنْ یَقُولَ نَصَرَهُ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی، وَ أَنَا جَامِعٌ أَمْرَهُ: اسْتَأْثَرَ فَأَسَاءَ الْأَثَرَةَ، وَ جَزِعْتُمْ فَأَسَأْتُمُ الْجَزَعَ، وَ اللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ (8)، وَ اللَّهِ مَا یَلْزَمُنِی فِی دَمِ عُثْمَانَ ثُلْمَةٌ (9) مَا کُنْتُ إِلَّا رَجُلًا مِنَ الْمُسْلِمِینَ الْمُهَاجِرِینَ فِی بَیْتِی فَلَمَّا قَتَلْتُمُوهُ أَتَیْتُمُونِی تُبَایِعُونِّی، فَأَبَیْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَبَیْتُمْ عَلَیَّ، فَقَبَضْتُ یَدِی فَبَسَطْتُمُوهَا، وَ بَسَطْتُهَا فَمَدَدْتُمُوهَا، ثُمَّ تَدَاکَکْتُمْ عَلَیَّ تَدَاکَّ الْإِبِلِ الْهِیمِ (10) عَلَی حِیَاضِهَا یَوْمَ وُرُودِهَا، حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّکُمْ قَاتِلِی، وَ أَنَّ بَعْضَکُمْ قَاتِلٌ لِبَعْضٍ، حَتَّی

ص: 16


1- فی ک نسخة: جزّ، و جاء فی حاشیتها: جزّ الشّعر و الحشیش جزّا و جزّة حسنة فهو مجزوز، و حزیز: قطعه، قاموس. انظر: القاموس 2- 168 و فیه: جزیز، بدلا من: حزیز.
2- جاء فی حاشیة ک: شفر العین: حرف الجفن الّذی ینبت علیه الهدب، قال ابن قتیبة: و العامّة یجعل أشفار العین الشّفر و هو غلط، و إنّما الأشفار حروف العین الّتی ینبت علیه الشّعر، و الشّفر: الهدب، و الجمع أشفار، مثل قفل و أقفال، و شفر کلّ شی ء: حرفه. مصباح المنیر. انظر المصباح المنیر 1- 383، و فیه: تجعل، بدلا من یجعل، و ینبت علیها الشّعر و الشّعر، بدلا من: ینبت علیه الشّعر و الشّفر.
3- طه: 52.
4- فی مطبوع البحار خ. ل: أنّی.
5- فی المصدر: أنّنی.
6- فی المصدر: منه، و هی نسخة فی ک.
7- فی المصدر: هو خذله.
8- فی کشف المحجّة: بیننا و بینه.
9- فی المصدر: تهمة، و هی نسخة فی ک.
10- أی العطاش.

انْقَطَعَتِ النَّعْلُ، وَ سَقَطَ الرِّدَاءُ، وَ وُطِئَ الضَّعِیفُ، وَ بَلَغَ مِنْ سُرُورِ النَّاسِ بِبَیْعَتِهِمْ إِیَّایَ أَنْ حُمِلَ إِلَیْهَا الصَّغِیرُ وَ هَدَجَ (1) إِلَیْهَا الْکَبِیرُ، وَ تَحَامَلَ إِلَیْهَا الْعَلِیلُ، وَ حَسَرَتْ لَهَا الْکِعَابُ (2)

فَقَالُوا: بَایِعْنَا عَلَی مَا بُویِعَ عَلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، فَإِنَّا لَا نَجِدُ غَیْرَکَ وَ لَا نَرْضَی إِلَّا بِکَ، فَبَایِعْنَا لَا نَفْتَرِقُ وَ لَا نَخْتَلِفُ، فَبَایَعْتُکُمْ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ دَعَوْتُ النَّاسَ إِلَی بَیْعَتِی، فَمَنْ بَایَعَنِی طَائِعاً قَبِلْتُ مِنْهُ، وَ مَنْ أَبَی تَرَکْتُهُ، فَکَانَ أَوَّلُ مَنْ بَایَعَنِی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ، فَقَالا: نُبَایِعُکَ عَلَی أَنَّا شُرَکَاؤُکَ فِی الْأَمْرِ. فَقُلْتُ: لَا، وَ لَکِنَّکُمَا شُرَکَائِی فِی الْقُوَّةِ، وَ عَوْنَایَ فِی الْعَجْزِ. فَبَایَعَانِی عَلَی هَذَا الْأَمْرِ وَ لَوْ أَبَیَا لَمْ أُکْرِهْهُمَا کَمَا لَمْ أُکْرِهْ غَیْرَهُمَا، وَ کَانَ طَلْحَةُ یَرْجُو الْیَمَنَ وَ الزُّبَیْرُ یَرْجُو الْعِرَاقَ، فَلَمَّا عَلِمَا أَنِّی غَیْرُ مُوَلِّیهِمَا اسْتَأْذَنَانِی لِلْعُمْرَةِ یُرِیدَانِ الْغَدْرَ، فَأَتَیَا عَائِشَةَ (3) وَ اسْتَخَفَّاهَا مَعَ کُلِّ شَیْ ءٍ فِی نَفْسِهَا عَلَیَّ، وَ النِّسَاءُ نَوَاقِصُ الْإِیمَانِ، نَوَاقِصُ الْعُقُولِ، نَوَاقِصُ الْحُظُوظِ، فَأَمَّا نُقْصَانُ إِیمَانِهِنَّ فَقُعُودُهُنَّ عَنِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ فِی أَیَّامِ حَیْضِهِنَّ، وَ أَمَّا نُقْصَانُ عُقُولِهِنَّ فَلَا شَهَادَةَ لَهُنَّ إِلَّا فِی الدَّیْنِ وَ شَهَادَةُ امْرَأَتَیْنِ بِرَجُلٍ، وَ أَمَّا نُقْصَانُ حُظُوظِهِنَّ فَمَوَارِیثُهُنَّ عَلَی الْأَنْصَافِ مِنْ مَوَارِیثِ الرِّجَالِ، وَ قَادَهُمَا عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ عَامِرٍ إِلَی الْبَصْرَةِ، وَ ضَمِنَ لَهُمَا الْأَمْوَالَ وَ الرِّجَالَ، فَبَیْنَمَا هُمَا یَقُودَانِهَا إِذْ (4) هِیَ تَقُودُهُمَا، فَاتَّخَذَاهَا فِئَةً یُقَاتِلَانِ دُونَهَا (5)، فَأَیُّ خَطِیئَةٍ أَعْظَمُ مِمَّا أَتَیَا إِخْرَاجِهِمَا زَوْجَةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ بَیْتِهَا، فَکَشَفَا عَنْهَا حِجَاباً سَتَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهَا، وَ صَانَا حَلَائِلَهُمَا فِی بُیُوتِهِمَا وَ لَا أَنْصَفَا اللَّهَ وَ لَا رَسُولَهُ مِنْ أَنْفُسِهِمَا،

ص: 17


1- قال فی القاموس 1- 212: الهدجان- محرّکة- و کغراب: مشیة الشّیخ، و قد هدج یهدج و هو هدّاج.
2- فی المصدر: الکعبات.
3- فی المصدر: فأتبعا عائشة.
4- فی ک نسخة: أو، بدلا من: إذ.
5- دونهما. نسخة فی ک.

ثَلَاثُ خِصَالٍ مَرْجِعُهَا عَلَی النَّاسِ، قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ (1)، وَ قَالَ: فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ (2)، وَ قَالَ: لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ (3) فَقَدْ بَغَیَا عَلَیَّ، وَ نَکَثَا بَیْعَتِی، وَ مَکَرَا بِی (4)، فَمُنِیتُ بِأَطْوَعِ النَّاسِ فِی النَّاسِ عَائِشَةَ بِنْتِ أَبِی بَکْرٍ، وَ بِأَشْجَعِ (5)النَّاسِ الزُّبَیْرِ، وَ بِأَخْصَمِ النَّاسِ طَلْحَةَ، وَ أَعَانَهُمْ عَلَیَّ یَعْلَی بْنُ مُنَبِّهٍ بِأَصْوُعِ (6) الدَّنَانِیرِ، وَ اللَّهِ لَئِنِ اسْتَقَامَ أَمْرِی لَأَجْعَلَنَّ مَالَهُ فَیْئاً لِلْمُسْلِمِینَ، ثُمَّ أَتَوُا الْبَصْرَةَ وَ أَهْلُهَا مُجْتَمِعُونَ عَلَی بَیْعَتِی وَ طَاعَتِی، وَ بِهَا شِیعَتِی خُزَّانُ بَیْتِ مَالِ اللَّهِ وَ مَالِ الْمُسْلِمِینَ، فَدَعَوُا النَّاسَ إِلَی مَعْصِیَتِی وَ إِلَی نَقْضِ بَیْعَتِی (7)، فَمَنْ أَطَاعَهُمْ أَکْفَرُوهُ، وَ مَنْ عَصَاهُمْ قَتَلُوهُ، فَنَاجَزَهُمْ حَکِیمُ بْنُ جَبَلَةَ فَقَتَلُوهَا (8) فِی سَبْعِینَ رَجُلًا مِنْ عُبَّادِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ مُخْبِتِیهِمْ یُسَمَّوْنَ: الْمُثْفَنِینَ، کَأَنَّ رَاحَ أَکُفِّهِمْ ثَفِنَاتُ الْإِبِلِ، وَ أَبَی أَنْ یُبَایِعَهُمْ یَزِیدُ بْنُ الْحَارِثِ الْیَشْکُرِیُّ، فَقَالَ: اتَّقِیَا اللَّهَ! إِنَّ أَوَّلَکُمْ قَادَنَا إِلَی الْجَنَّةِ فَلَا یَقُودُنَا آخِرُکُمْ إِلَی النَّارِ، فَلَا تُکَلِّفُونَا أَنْ نُصَدِّقَ الْمُدَّعِیَ وَ نَقْضِیَ عَلَی الْغَائِبِ، أَمَّا یَمِینِی فَشَغَلَهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ بِبَیْعَتِی إِیَّاهُ، وَ هَذِهِ شِمَالِی فَارِغَةٌ فَخُذَاهَا إِنْ شِئْتُمَا، فَخُنِقَ حَتَّی مَاتَ، وَ قَامَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حَکِیمٍ التَّمِیمِیُّ فَقَالَ: یَا طَلْحَةُ! هَلْ تَعْرِفُ هَذَا (9) الْکِتَابَ؟ قَالَ: نَعَمْ، هَذَا کِتَابِی إِلَیْکَ. قَالَ: هَلْ تَدْرِی مَا فِیهِ؟ قَالَ: اقْرَأْهُ عَلَیَّ، فَإِذَا فِیهِ عَیْبُ عُثْمَانَ وَ دُعَاؤُهُ إِلَی قَتْلِهِ، فَسَیَّرَهُ مِنَ الْبَصْرَةِ، وَ أَخَذُوا عَلَی عَامِلِی عُثْمَانَ

ص: 18


1- یونس: 23.
2- الفتح: 10.
3- الفاطر: 43.
4- فی المصدر: و مکرانی.
5- فی ک نسخة: أشجع، و فی نسخة صحیحة: أنجع، و فی نسخة علی س: أفجع.
6- فی المصدر: بأصواع.
7- فی المصدر زیادة: و طاعتی.
8- فی المصدر: فقتلوه .. و هو الظّاهر.
9- فی کشف المحجّة: من یعرف هذا ..

بْنِ حُنَیْفٍ الْأَنْصَارِیِّ غَدْراً فَمَثَّلُوا بِهِ کُلَّ الْمُثْلَةِ، وَ نَتَفُوا کُلَّ شَعْرَةٍ فِی رَأْسِهِ وَ وَجْهِهِ، وَ قَتَلُوا شِیعَتِی، طَائِفَةً صَبْراً، وَ طَائِفَةً غَدْراً، وَ طَائِفَةٌ عَضُّوا بِأَسْیَافِهِمْ حَتَّی لَقُوا اللَّهَ، فَوَ اللَّهِ لَوْ لَمْ یَقْتُلُوا مِنْهُمْ إِلَّا رَجُلًا وَاحِداً لَحَلَّ لِی بِهِ دِمَاؤُهُمْ وَ دِمَاءُ ذَلِکَ الْجَیْشِ لِرِضَاهُمْ بِقَتْلِ مَنْ قُتِلَ، دَعْ مَعَ أَنَّهُمْ قَدْ قَتَلُوا أَکْثَرَ مِنَ الْعِدَّةِ الَّتِی قَدْ دَخَلُوا بِهَا عَلَیْهِمْ، وَ قَدْ أَدَالَ اللَّهُ مِنْهُمْ (1) فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ، فَأَمَّا طَلْحَةُ فَرَمَاهُ مَرْوَانُ بِسَهْمٍ فَقَتَلَهُ، وَ أَمَّا الزُّبَیْرُ فَذَکَّرْتُهُ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّکَ تُقَاتِلُ عَلِیّاً (علیه السلام) وَ أَنْتَ ظَالِمٌ لَهُ (2)، وَ أَمَّا عَائِشَةُ فَإِنَّهَا کَانَ نَهَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْ مَسِیرِهَا فَعَضَّتْ (3) یَدَیْهَا نَادِمَةً عَلَی مَا کَانَ مِنْهَا. وَ قَدْ کَانَ طَلْحَةُ لَمَّا نَزَلَ ذَا قَارٍ (4) قَامَ خَطِیباً فَقَالَ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّا أَخْطَأْنَا فِی عُثْمَانَ خَطِیئَةً مَا یُخْرِجُنَا مِنْهَا إِلَّا الطَّلَبُ بِدَمِهِ، وَ عَلِیٌّ قَاتِلُهُ، وَ عَلَیْهِ دَمُهُ. وَ قَدْ نَزَلَ دارن (5) مَعَ شُکَّاکِ الْیَمَنِ وَ نَصَارَی رَبِیعَةَ وَ مُنَافِقِی مُضَرَ، فَلَمَّا بَلَغَنِی قَوْلُهُ وَ قَوْلٌ کَانَ عَنِ الزُّبَیْرِ فِیهِ (6)، بَعَثْتُ إِلَیْهِمَا أُنَاشِدُهُمَا بِحَقِّ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (7) مَا أَتَیْتُمَانِی وَ أَهْلُ مِصْرَ مُحَاصِرُو عُثْمَانَ، فَقُلْتُمَا:

اذْهَبْ بِنَا إِلَی هَذَا الرَّجُلِ فَإِنَّا لَا نَسْتَطِیعُ قَتْلَهُ إِلَّا بِکَ، لِمَا تَعْلَمُ أَنَّهُ سَیَّرَ أَبَا ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ، وَ فَتَقَ عَمَّاراً، وَ آوَی الْحَکَمَ بْنَ أَبِی الْعَاصِ- وَ قَدْ طَرَدَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ

ص: 19


1- قال فی الصّحاح 4- 1700: و أدالنا اللّه من عدوّنا من الدّولة، و الإدالة: الغلبة، یقال: اللّهمّ أدلنی علی فلان و انصرنی علیه. و فی المصدر: أزال اللّه منهم.
2- و هی روایة مشهورة من الطّریقین. انظر بعض مصادرها فی الغدیر 3- 191 و غیره.
3- فی ک: فغضّت، قال فی القاموس 2- 337: عضضته و علیه- کسمع و منع- عضّا و عضیضا: أمسکته بأسنانی أو بلسانی. و قال: بعد صفحة: غضّ طرفه ..: خفضه، و احتمل المکروه. أقول: لا یخفی مناسبة الأوّل و بعد الثّانی.
4- ذو قار: ماء لبکر .. قاله فی مراصد الاطّلاع 3- 1055- 1056. و انظر: معجم البلدان 4- 293- 295.
5- لم نجد لهذه البلدة فی معجم البلدان و مراصد الاطّلاع ذکرا، و لیس فی الأسماء المقاربة لها ما یناسب المقام، و لعلّ النّون زائدة، فتدبّر، أو لعلّها: دارا.
6- فی المصدر: قبیح، بدلا من: فیه.
7- فی کشف المحجّة: بحقّ محمّد و آله.

عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ- وَ اسْتَعْمَلَ الْفَاسِقَ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ الْوَلِیدَ بْنَ عُقْبَةَ، وَ سَلَّطَ خَالِدَ بْنَ عُرْفُطَةَ الْعُذْرِیَّ (1) عَلَی کِتَابِ اللَّهِ یُمَزِّقُ وَ یَخْرِقُ، فَقُلْتُ: کُلَّ هَذَا قَدْ عَلِمْتُ وَ لَا أَرَی قَتْلَهُ یَوْمِی هَذَا، وَ أَوْشَکَ سِقَاؤُهُ أَنْ یُخْرِجَ الْمَخْضُ زُبْدَتَهُ، فَأَقَرَّا بِمَا قُلْتُ. وَ أَمَّا قَوْلُکُمَا: إِنَّکُمَا تَطْلُبَانِ بِدَمِ عُثْمَانَ فَهَذَانِ ابْنَاهُ عَمْرٌو (2) وَ سَعِیدٌ فَخَلُّوا عَنْهُمَا یَطْلُبَانِ دَمَ أَبِیهِمَا، مَتَی کَانَتْ أَسَدٌ وَ تَیْمٌ أَوْلِیَاءُ بَنِی أُمَیَّةَ؟! فَانْقَطَعَا عِنْدَ ذَلِکَ.

فَقَامَ عِمْرَانُ بْنُ حُصَیْنٍ الْخُزَاعِیُّ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ الَّذِی جَاءَتْ عَنْهُ (3) الْأَحَادِیثُ- وَ قَالَ: یَا هَذَانِ لَا تَخْرُجَانِ (4) بِبَیْعَتِکُمَا مِنْ طَاعَةِ عَلِیٍّ، وَ لَا تَحْمِلَانَا عَلَی نَقْضِ بَیْعَتِهِ، فَإِنَّهَا لِلَّهِ رِضًا، أَ مَا وَسِعَتْکُمَا بُیُوتُکُمَا حَتَّی أَتَیْتُمَا بِأُمِّ الْمُؤْمِنِینَ؟! فَالْعَجَبُ لِاخْتِلَافِهَا إِیَّاکُمَا، وَ مَسِیرِهَا مَعَکُمَا، فَکُفَّا عَنَّا أَنْفُسَکُمَا، وَ ارْجِعَا مِنْ حَیْثُ جِئْتُمَا، فَلَسْنَا عَبِیدَ مَنْ غَلَبَ، وَ لَا أَوَّلَ مَنْ سَبَقَ، فَهَمَّا بِهِ ثُمَّ کَفَّا عَنْهُ، وَ کَانَتْ عَائِشَةُ قَدْ شَکَّتْ فِی مَسِیرِهَا وَ تَعَاظَمَتِ (5) الْقِتَالَ، فَدَعَتْ کَاتِبَهَا عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ کَعْبٍ النُّمَیْرِیَّ فَقَالَتْ: اکْتُبْ، مِنْ عَائِشَةَ بِنْتِ أَبِی بَکْرٍ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ: هَذَا أَمْرٌ لَا یَجْرِی بِهِ الْقَلَمُ، قَالَتْ: وَ لِمَ؟! قَالَ: لِأَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فِی الْإِسْلَامِ أَوَّلٌ، وَ لَهُ بِذَلِکَ الْبَدَاءُ فِی الْکِتَابِ. فَقَالَتِ: اکْتُبْ، إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ مِنْ عَائِشَةَ بِنْتِ أَبِی بَکْرٍ، أَمَّا بَعْدُ: فَإِنِّی لَسْتُ أَجْهَلُ قَرَابَتَکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَا قَدَمَکَ فِی الْإِسْلَامِ، وَ لَا غِنَاکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ مُصْلِحَةً بَیْنَ بَنِیَّ لَا أُرِیدُ حَرْبَکَ إِنْ کَفَفْتَ عَنْ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ .. فِی کَلَامٍ لَهَا کَثِیرٍ، فَلَمْ أُجِبْهَا بِحَرْفٍ، وَ أَخَّرْتُ جَوَابَهَا لِقِتَالِهَا، فَلَمَّا قَضَی اللَّهُ لِیَ الْحُسْنَی سِرْتُ إِلَی الْکُوفَةِ وَ اسْتَخْلَفْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسٍ عَلَی

ص: 20


1- فی ک: الغدریّ.
2- فی ک نسخة: عمر- بدون واو ..
3- فی المصدر: فیه، بدلا من: عنه.
4- فی کشف المحجّة: لا تخرجانا .. و هو الظّاهر.
5- فی ک: جاءت نسخة هی فی المصدر: تعاضمها.

الْبَصْرَةِ، فَقَدِمْتُ الْکُوفَةَ وَ قَدِ اتَّسَقَتْ (1) لِیَ الْوُجُوهُ کُلُّهَا إِلَّا الشَّامُ، فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَتَّخِذَ الْحُجَّةَ، وَ أَقْضِیَ الْعُذْرَ، وَ أَخَذْتُ بِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی: وَ إِمَّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِیانَةً فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ عَلی سَواءٍ (2)، فَبَعَثْتُ جَرِیرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ إِلَی مُعَاوِیَةَ مُعْذِراً إِلَیْهِ، مُتَّخِذاً لِلْحُجَّةِ عَلَیْهِ، فَرَدَّ کِتَابِی، وَ جَحَدَ حَقِّی، وَ دَفَعَ بَیْعَتِی، وَ بَعَثَ إِلَیَّ أَنِ ابْعَثْ إِلَیَّ قَتَلَةَ عُثْمَانَ، فَبَعَثْتُ إِلَیْهِ: مَا أَنْتَ وَ قَتَلَةَ عُثْمَانَ؟! أَوْلَادُهُ أَوْلَی بِهِ، فَادْخُلْ أَنْتَ وَ هُمْ فِی طَاعَتِی ثُمَّ خَاصِمُوا إِلَیَّ (3) الْقَوْمَ لِأَحْمِلَکُمْ وَ إِیَّاهُمْ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ، وَ إِلَّا فَهَذِهِ خُدْعَةُ الصَّبِیِّ عَنْ رَضَاعِ الْمَلِیِّ، فَلَمَّا یَئِسَ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ بَعَثَ إِلَیَّ أَنِ اجْعَلِ الشَّامَ لِی حَیَاتَکَ، فَإِنْ حَدَثَ بِکَ حَادِثَةٌ عَنِ الْمَوْتِ لَمْ یَکُنْ لِأَحَدٍ عَلَیَّ طَاعَةٌ، وَ إِنَّمَا أَرَادَ بِذَلِکَ أَنْ یَخْلَعَ طَاعَتِی مِنْ عُنُقِهِ (4)فَأَبَیْتُ عَلَیْهِ.

فَبَعَثَ إِلَیَّ: أَنَّ أَهْلَ الْحِجَازِ کَانُوا الْحُکَّامَ عَلَی أَهْلِ الشَّامِ فَلَمَّا قَتَلُوا (5) عُثْمَانَ صَارَ أَهْلُ الشَّامِ الْحُکَّامَ عَلَی أَهْلِ الْحِجَازِ، فَبَعَثْتُ إِلَیْهِ: إِنْ کُنْتَ صَادِقاً فَسَمِّ لِی رَجُلًا مِنْ قُرَیْشِ الشَّامِ تَحِلُّ لَهُ الْخِلَافَةُ، وَ یُقْبَلُ فِی الشُّورَی فَإِنْ لَمْ تَجِدْهُ سَمَّیْتُ لَکَ مِنْ قُرَیْشِ الْحِجَازِ مَنْ تَحِلُّ لَهُ الْخِلَافَةُ، وَ یُقْبَلُ فِی الشُّورَی، وَ نَظَرْتُ إِلَی أَهْلِ الشَّامِ فَإِذَا هُمْ بَقِیَّةُ الْأَحْزَابِ فَرَاشُ نَارٍ وَ ذُبَابُ (6) طَمَعٍ تَجْمَعُ مِنْ کُلِّ أَوْبٍ مِمَّنْ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُؤَدَّبَ وَ یُحْمَلُ عَلَی السُّنَّةِ، لَیْسُوا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ لَا الْأَنْصَارِ وَ لَا التَّابِعِینَ بِإِحْسَانٍ، فَدَعَوْتُهُمْ إِلَی الطَّاعَةِ وَ الْجَمَاعَةِ فَأَبَوْا إِلَّا فِرَاقِی وَ شِقَاقِی، ثُمَّ نَهَضُوا فِی وَجْهِ الْمُسْلِمِینَ، یَنْضَحُونَهُمْ بِالنَّبْلِ، وَ یَشْجُرُونَهُمْ بِالرِّمَاحِ، فَعِنْدَ ذَلِکَ نَهَضْتُ إِلَیْهِمْ، فَلَمَّا عَضَّتْهُمُ السِّلَاحُ، وَ وَجَدُوا أَلَمَ الْجِرَاحِ رَفَعُوا الْمَصَاحِفَ فَدَعَوْکُمْ (7) إِلَی مَا فِیهَا،

ص: 21


1- فی س: اتّسعت.
2- الأنفال: 58، و ذکر فی المصدر ذیل الآیة أیضا و هو: «إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ».
3- لا توجد: إلیّ، فی المصدر.
4- فی ک: عن عنقه ..
5- فی ک: فلمّا قتل ..
6- فی المصدر: و ذئاب، و فی س: ذو ذئاب.
7- فی المصدر: یدعوکم.

فَأَنْبَأْتُکُمْ أَنَّهُمْ لَیْسُوا بِأَهْلِ دِینٍ وَ لَا قُرْآنٍ وَ إِنَّمَا رَفَعُوهَا مَکِیدَةً (1) وَ خَدِیعَةً، فَامْضُوا لِقِتَالِهِمْ، فَقُلْتُمُ: اقْبَلْ مِنْهُمْ وَ اکففت [اکْفُفْ] عَنْهُمْ، فَإِنَّهُمْ إِنْ أَجَابُوا إِلَی مَا فِی الْقُرْآنِ جَامَعُونَا (2) عَلَی مَا نَحْنُ عَلَیْهِ مِنَ الْحَقِّ، فَقَبِلْتُ مِنْهُمْ وَ کَفَفْتُ عَنْهُمْ، فَکَانَ الصُّلْحُ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ عَلَی رَجُلَیْنِ حَکَمَیْنِ لِیُحْیِیَا مَا أَحْیَاهُ الْقُرْآنُ وَ یُمِیتَا مَا أَمَاتَهُ الْقُرْآنُ، فَاخْتَلَفَ رَأْیُهُمَا وَ اخْتَلَفَ حُکْمُهُمَا، فَنَبَذَا مَا فِی الْکِتَابِ وَ خَالَفَا مَا فِی الْقُرْآنِ وَ کَانَا أَهْلَهُ، ثُمَّ إِنَّ طَائِفَةً اعْتَزَلَتْ فَتَرَکْنَاهُمْ مَا تَرَکُونَا حَتَّی إِذَا عَاثُوا فِی الْأَرْضِ یُفْسِدُونَ وَ یَقْتُلُونَ، وَ کَانَ فِیمَنْ قَتَلُوهُ أَهْلُ مِیرَةٍ مِنْ بَنِی أَسَدٍ، وَ قَتَلُوا خَبَّابَ (3) بْنَ الْأَرَتِّ (4) وَ ابْنَهُ وَ أُمَّ وَلَدِهِ، وَ الْحَارِثَ بْنَ مُرَّةَ الْعَبْدِیَّ، فَبَعَثْتُ إِلَیْهِمْ دَاعِیاً، فَقُلْتُ: ادْفَعُوا إِلَیْنَا قَتَلَةَ إِخْوَانِنَا، فَقَالُوا: کُلُّنَا قَتَلَتُهُمْ، ثُمَّ شَدَّتْ عَلَیْنَا خَیْلُهُمْ وَ رِجَالُهُمْ فَصَرَعَهُمُ اللَّهُ مَصَارِعَ الظَّالِمِینَ، فَلَمَّا کَانَ ذَلِکَ مِنْ شَأْنِهِمْ أَمَرْتُکُمْ أَنْ تَمْضُوا مِنْ فَوْرِکُمْ ذَلِکَ إِلَی عَدُوِّکُمْ، فَقُلْتُمْ: کَلَّتْ سُیُوفُنَا، وَ نَصَلَتْ أَسِنَّةُ رِمَاحِنَا، وَ عَادَ أَکْثَرُهَا قَصِیداً (5) فَأْذَنْ لَنَا فَلْنَرْجِعْ وَ لْنَقْصِدْ (6) بِأَحْسَنِ عُدَّتِنَا، وَ إِذَا نَحْنُ رَجَعْنَا زِدْنَا فِی مُقَاتَلَتِنَا عِدَّةَ مَنْ قُتِلَ مِنَّا حَتَّی إِذَا أَظْلَلْتُمْ (7) عَلَی النُّخَیْلَةِ أَمَرْتُکُمْ أَنْ تَلْزَمُوا مُعَسْکَرَکُمْ، وَ أَنْ

ص: 22


1- فی کشف المحجّة: رفعوا بها مکیدة.
2- فی المصدر: إن حاجّونا.
3- جاء فی حاشیة ک ما یلی: خبّاب- بالخاء المعجمة و الباءین الموحّدتین بینهما ألف- ابن الأرتّ بالألف و الرّاء المهملة و التّاء الفوقانیّة المشدّدة- مات قبل الفتنة، ترحّم علیه علیّ علیه السّلام فقال: یرحم اللّه خبّابا لقد أسلم راغبا، و هاجر طائعا، و عاش مجاهدا، و الأرتّ من فی کلامه رنّة و هی عجمة لا تغیّر الکلام. مجمع. انظر: مجمع البحرین 2- 48.
4- فی ک نسخة: الأرب، و لعلّها غلط أو تصحیف، إذ لا یعرف بهذا الاسم. و فی المصدر: الخبّاب و ابنه و ..
5- فی المصدر: قصیرا. و نسخة جاءت فی ک: قعیدا، و اللّفظة مشوّشة فی س و لعلّها: قصدا أو قعیدا. و انظر ما جاء فی بیانه طاب ثراه.
6- فی المصدر: و لنستعدّ.
7- نسخة فی س: ظللتم، و هی کذلک فی المصدر، و هی سهو لما سیأتی فی بیانه، و قد جاءت علی بناء التّفعیل و الإفعال، فلاحظ.

تَضُمُّوا إِلَیْهِ نَوَاصِیَکُمْ، وَ أَنْ تُوَطِّنُوا عَلَی الْجِهَادِ نُفُوسَکُمْ، وَ لَا تُکْثِرُوا زِیَارَةَ أَبْنَائِکُمْ (1)وَ لَا (2) نِسَائِکُمْ، فَإِنَّ أَصْحَابَ الْحَرْبِ مُصَابِرُوهَا وَ أَهْلَ التَّشْهِیرِ (3) فِیهَا، وَ الَّذِینَ لَا یَتَوَجَّدُونَ مِنْ سَهَرِ لَیْلِهِمْ، وَ لَا ظَمَإِ نَهَارِهِمْ، وَ لَا فِقْدَانِ أَوْلَادِهِمْ وَ لَا نِسَائِهِمْ، وَ أَقَامَتْ طَائِفَةٌ مِنْکُمْ مُعَدَّةٌ وَ طَائِفَةٌ دَخَلَتِ الْمِصْرَ عَاصِیَةً، فَلَا مَنْ دَخَلَ الْمِصْرَ عَادَ إِلَیَّ، وَ لَا مَنْ أَقَامَ مِنْکُمْ ثَبَتَ مَعِی وَ لَا صَبَرَ، فَلَقَدْ رَأَیْتُنِی (4) وَ مَا فِی عَسْکَرِی مِنْکُمْ خَمْسُونَ رَجُلًا، فَلَمَّا رَأَیْتُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ دَخَلْتُ عَلَیْکُمْ فَمَا قُدِّرَ لَکُمْ أَنْ تَخْرُجُوا مَعِی إِلَی یَوْمِکُمْ هَذَا، لِلَّهِ أَبُوکُمْ (5) أَ لَا تَرَوْنَ أَیُّ مِصْرٍ (6)قَدِ افْتُتِحَتْ؟

وَ أَیُّ (7) أَطْرَافِکُمْ قَدِ انْتَقَصَتْ؟ وَ أَیُّ (8) مَسَالِحِکُمْ (9) تُرْقَی؟ وَ أَیُّ (10) بِلَادِکُمْ تُغْزَی؟

وَ أَنْتُمْ ذَوُو عَدَدٍ جَمٍّ وَ شَوْکَةٍ شَدِیدَةٍ (11)، وَ أُولُو بَأْسٍ قَدْ کَانَ مَخُوفاً، لِلَّهِ أَنْتُمْ! أَیْنَ تَذْهَبُونَ؟ وَ أَنَّی تُؤْفَکُونَ؟.

أَلَا إِنَّ الْقَوْمَ جَدُّوا وَ تَآسَوْا (12) وَ تَنَاصَرُوا، وَ إِنَّکُمْ أَبَیْتُمْ وَ وَنَیْتُمْ وَ تَخَاذَلْتُمْ

ص: 23


1- فی س: أبیاتکم.
2- لا توجد فی المصدر کلمة: لا.
3- فی المصدر: أهل التّشمیر، و لعلّ ما فی س یقرأ کذلک.
4- رابتنی، بدلا من: رأیتنی فی المصدر.
5- قال فی مجمع البحرین 1- 17: فی الحدیث: للّه أبوک، قیل: الأصل فیه أنّه إذا أضیف شی ء إلی عظیم اکتسی عظما کبیت اللّه، فإذا وجد من الولد ما یحسن موقعه قیل: للّه أبوک للمدح و التّعجّب .. أی للّه أبوک خالصا حیث أتی بمثلک .. و قیل: هو تهزّؤ، و قیل: تعجّب منهم و لیس بدعاء.
6- فی المصدر: إلی مصر .. و هو الظّاهر.
7- إلی، بدلا من: أیّ فی المصدر.
8- إلی، بدلا من: أیّ فی المصدر.
9- کذا، و سیأتی فی بیانه- قدّس سرّه- أنّها بالصّاد، و جعل کونها بالسّین نسخة.
10- إلی، بدلا من: أیّ فی المصدر.
11- فی ک نسخة: جدیدة.
12- فی المصدر: و بؤسوا.

وَ تَغَاشَشْتُمْ، مَا أَنْتُمْ إِنْ بَقِیتُمْ عَلَی ذَلِکَ سُعَدَاءَ، فَأَنْبِهُوا (1)

رَحِمَکُمُ اللَّهُ- نَائِمَکُمْ، وَ تَحَرَّوْا (2) لِحَرْبِ عَدُوِّکُمْ، فَقَدْ أَبْدَتِ الرَّغْوَةُ عَنِ الصَّرِیحِ، وَ أَضَاءَ الصُّبْحُ لِذِی عَیْنَیْنِ، فَانْتَبِهُوا (3) إِنَّمَا تُقَاتِلُونَ الطُّلَقَاءَ وَ أَبْنَاءَ الطُّلَقَاءِ وَ أَهْلَ الْجَفَاءِ، وَ مَنْ أَسْلَمَ کَرْهاً، وَ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنِفاً، وَ لِلْإِسْلَامِ کُلِّهِ حَرْباً، أَعْدَاءَ السُّنَّةِ وَ الْقُرْآنِ، وَ أَهْلَ الْبِدَعِ وَ الْأَحْدَاثِ، وَ مَنْ کَانَتْ نِکَایَتُهُ تُتَّقَی (4) وَ کَانَ عَلَی الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ مَخُوفاً، وَ أَکَلَةَ الرِّشَا، وَ عَبِیدَ الدُّنْیَا، وَ لَقَدْ أُنْهِیَ إِلَیَّ أَنَّ ابْنَ النَّابِغَةِ لَمْ یُبَایِعْ مُعَاوِیَةَ حَتَّی شَرَطَ لَهُ أَنْ یُؤْتِیَهُ أَتِیَّةً هِیَ أَعْظَمُ مِمَّا فِی یَدَیْهِ مِنْ سُلْطَانِهِ، فَصَغُرَتْ یَدُ هَذَا الْبَائِعِ دِینَهُ بِالدُّنْیَا، وَ خَزِیَتْ أَمَانَةُ هَذَا الْمُشْتَرِی بِنُصْرَةِ فَاسِقٍ غَادِرٍ بِأَمْوَالِ الْمُسْلِمِینَ، وَ أَیُّ سَهْمٍ لِهَذَا الْمُشْتَرِی (5) وَ قَدْ شَرِبَ الْخَمْرَ، وَ ضُرِبَ حَدّاً فِی الْإِسْلَامِ، وَ کُلُّکُمْ یَعْرِفُهُ بِالْفَسَادِ فِی الدُّنْیَا (6)، وَ إِنَّ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ یَدْخُلْ فِی الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ حَتَّی رُضِخَ لَهُ (7) عَلَیْهِ رَضِیخَةٌ، فَهَؤُلَاءِ قَادَةُ الْقَوْمِ، وَ مَنْ تَرَکْتُ لَکُمْ ذِکْرَ مَسَاوِیهِ أَکْثَرُ وَ أَبْوَرُ (8)، وَ أَنْتُمْ تَعْرِفُونَهُمْ بِأَعْیَانِهِمْ وَ أَسْمَائِهِمْ کَانُوا عَلَی الْإِسْلَامِ ضِدّاً، وَ لِنَبِیِّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَرْباً، وَ لِلشَّیْطَانِ حِزْباً، لَمْ یَتَقَدَّمْ إِیمَانُهُمْ، وَ لَمْ یَحْدُثْ نِفَاقُهُمْ، وَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ لَوْ وُلُّوا عَلَیْکُمْ لَأَظْهَرُوا فِیکُمُ الْفَخْرَ وَ التَّکَبُّرَ وَ التَّسَلُّطَ بِالْجَبَرِیَّةِ وَ الْفَسَادِ فِی الْأَرْضِ، وَ أَنْتُمْ عَلَی مَا کَانَ مِنْکُمْ مِنْ تَوَاکُلٍ وَ تَخَاذُلٍ خَیْرٌ مِنْهُمْ وَ أَهْدَی سَبِیلًا، مِنْکُمُ الْفُقَهَاءُ وَ الْعُلَمَاءُ وَ الْفُهَمَاءُ وَ حَمَلَةُ الْکِتَابِ وَ الْمُتَهَجِّدُونَ بِالْأَسْحَارِ، أَ لَا تَسْخَطُونَ وَ تَنْقِمُونَ أَنْ یُنَازِعَکُمُ الْوَلَایَةَ السُّفَهَاءُ الْبُطَاةُ عَنِ الْإِسْلَامِ

ص: 24


1- فی مطبوع البحار: فانتبهوا.
2- فی المصدر: و تحرّزوا.
3- فی س: فانبهوا.
4- فی ک: تبقی.
5- هنا زیادة جاءت فی المصدر: بنصرة فاسق غادر.
6- فی المصدر: فی الدّین، و هی نسخة جاءت علی حاشیة ک.
7- لا توجد: له فی المصدر.
8- فی کشف المحجّة: و أنور.

الْجُفَاةُ فِیهِ؟! اسْمَعُوا قَوْلِی- یَهْدِکُمُ اللَّهُ- إِذَا قُلْتُ، وَ أَطِیعُوا أَمْرِی إِذَا أَمَرْتُ، فَوَ اللَّهِ لَئِنْ أَطَعْتُمُونِی لَا تَغْوُوا، وَ إِنْ عَصَیْتُمُونِی لَا تَرْشُدُوا، قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ (1)، وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ (2)، فَالْهَادِی (3) مِنْ بَعْدِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ هَادٍ لِأُمَّتِهِ عَلَی مَا کَانَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَمَنْ عَسَی أَنْ یَکُونَ الْهَادِیَ إِلَّا الَّذِی دَعَاکُمْ إِلَی الْحَقِّ وَ قَادَکُمْ إِلَی الْهُدَی، خُذُوا لِلْحَرْبِ أُهْبَتَهَا (4)، وَ أَعِدُّوا لَهَا عُدَّتَهَا، فَقَدْ شُبَّتْ وَ أُوْقِدَتْ نَارُهَا، وَ تَجَرَّدَ لَکُمُ الْفَاسِقُونَ لِکَیْلَا یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ* وَ یَغْزُوا عِبَادَ اللَّهِ، أَلَا إِنَّهُ لَیْسَ أَوْلِیَاءُ الشَّیْطَانِ مِنْ أَهْلِ الطَّمَعِ وَ الْجَفَاءِ أَوْلَی بِالْحَقِّ مِنْ أَهْلِ الْبِرِّ وَ الإخباث (5) فِی طَاعَةِ رَبِّهِمْ وَ مُنَاصَحَةِ إِمَامِهِمْ، إِنِّی وَ اللَّهِ لَوْ لَقِیتُهُمْ وَحْدِی وَ هُمْ (6) أَهْلُ الْأَرْضِ مَا اسْتَوْحَشْتُ مِنْهُمْ وَ لَا بَالَیْتُ، وَ لَکِنْ أَسَفٌ یَرِینِی (7)، وَ جَزَعٌ یَعْتَرِینِی مِنْ أَنْ یَلِیَ هَذِهِ الْأُمَّةَ فُجَّارُهَا وَ سُفَهَاؤُهَا فَیَتَّخِذُونَ (8) مَالَ اللَّهِ دُوَلًا، وَ کِتَابَ اللَّهِ (9) دَغَلًا، وَ الْفَاسِقِینَ حِزْباً، وَ الصَّالِحِینَ حَرْباً، وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا أَکْثَرْتُ تَأْنِیبَکُمْ وَ تَحْرِیصَهُمْ (10) وَ تَرَکْتُکُمْ إِذَا (11) أَبَیْتُمْ حَتَّی أَلْقَاهُمْ مَتَی حُمَّ لِی لِقَاؤُهُمْ،

ص: 25


1- یونس: 35.
2- الرّعد: 7.
3- فی س: فالهاد- بلا یاء- و هو سهو.
4- قال فی القاموس 1- 37: الأهبة- بالضّمّ-: العدّة.
5- کذا، و الظّاهر: الإخبات، و تقرأ ما فی س: الأجنات، و هی تحتمل أن تکون جمع الجنت، و هی بمعنی الأصل، کما فی القاموس 1- 163.
6- فی ک نسخة: لهم.
7- فی المصدر: یریبنی، و هی نسخة فی ک.
8- فی کشف المحجّة: یتّخذون.
9- فی المصدر: و کتابه.
10- فی کشف المحجّة: و تحریضکم .. و هو الظّاهر.
11- فی المصدر: و لترکتکم إذا. و فی س: إذ.

فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَعَلَی الْحَقِّ، وَ إِنَّنِی لِلشَّهَادَةِ لَمُحِبٌّ، وَ إِنِّی إِلَی لِقَاءِ اللَّهِ رَبِّی لَمُشْتَاقٌ، وَ لِحُسْنِ ثَوَابِهِ مُنْتَظِرٌ (1)، إِنِّی نَافَرْتُکُمْ (2) انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالًا وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (3) وَ لَا تَثَّاقَلُوا فِی الْأَرْضِ فَتَعْمَوْا (4) بِالذُّلِّ، وَ تُقِرُّوا بِالْخَسْفِ، وَ یَکُونَ نَصِیبُکُمُ الْأَخْسَرَ (5)، إِنَّ أَخَا الْحَرْبِ الْیَقْظَانُ الْأَرِقُ إِنْ نَامَ لَمْ تَنَمْ عَیْنُهُ، وَ مَنْ ضَعُفَ أُوذِیَ، وَ مَنْ کَرِهَ الْجِهَادَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَانَ الْمَغْبُونَ الْمَهِینَ، إِنِّی لَکُمُ الْیَوْمَ عَلَی مَا کُنْتُ عَلَیْهِ أَمْسِ وَ لَسْتُمْ لِی عَلَی مَا کُنْتُمْ عَلَیْهِ، مَنْ تَکُونُوا نَاصِرِیهِ أَخَذَ بِالسَّهْمِ الْأَخْیَبِ، وَ اللَّهِ لَوْ نَصَرْتُمُ اللَّهَ لَنَصَرَکُمْ (6)وَ ثَبَّتَ (7) أَقْدَامَکُمْ، إِنَّهُ حَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ یَنْصُرَ مَنْ نَصَرَهُ وَ یَخْذُلَ مَنْ خَذَلَهُ، أَ تَرَوْنَ الْغَلَبَةَ لِمَنْ صَبَرَ بِغَیْرِ نَصْرٍ وَ قَدْ یَکُونُ الصَّبْرُ جُبْناً وَ یَکُونُ حَمِیَّةً، وَ إِنَّمَا الصَّبْرُ بِالنَّصْرِ (8) وَ الْوُرُودُ بِالصَّدْرِ (9)، وَ الْبَرْقُ بِالْمَطَرِ.

اللَّهُمَّ اجْمَعْنَا وَ إِیَّاهُمْ عَلَی الْهُدَی، وَ زَهِّدْنَا وَ إِیَّاهُمْ فِی الدُّنْیَا، وَ اجْعَلِ الْآخِرَةَ خَیْراً لَنَا مِنَ الْأُولَی..

**[ترجمه]سید بن طاووس - رحمَه الله علیه - در کتاب «کشف المحجة لثمرة المهجة» - . کشف االمحجة لثمرة المهجة: 173-189 -

آورده است: بعد از این که امیرمؤمنان علی علیه السلام از نبرد نهروان برگشتند، نامه ای نوشته و دستور دادند بر مردم خوانده شود؛ زیرا مردم از ایشان درباره ابوبکر، عمر و عثمان سؤال کرده بودند. امام علیه السلام خشمگین شده و فرمودند: همه وقت خود را صرف پرسیدن از چیزی کرده اید که به شما ربطی ندارد، در حالی که مصر توسط دشمن فتح شده و معاویة بن خدیج، محمد بن ابو بکر را کشته است. چه مصیبت بزرگی است از دست دادن او و سوگ محمد برای من چه سنگین است! به خدا سوگند، او همانند یکی از فرزندانم بود. سبحان الله! در حالی که ما امیدواریم براین قوم و آنچه در اختیار دارند غلبه کنیم، ناگهان آن ها بر ما و آنچه در دست داشتیم غلبه یافتند، اگر خدا بخواهد، برای شما نامه­ای خواهم نوشت و درباره آنچه که از من پرسیدید توضیح خواهم داد.

پس امام کاتب خود عبیدالله­­­­­ بن­ ابی­ رافع را فرا خواند و به او فرمود: ده نفر از افراد موثق و قابل اعتماد را نزد من بیاور. کاتب عرض کرد: ای امیر مؤمنان، اسامی آن ها را بگو. امام فرمودند: اصبغ بن نباته و اباطفیل عامر

ص: 7

بن واثله کنانی و زرّ بن حبیش اسدی و جویریة بن مسهر عبدی و خندق بن زهیر اسدی و حارثة بن مضرب همدانی و حارث بن عبدالله اعور همدانی و مصابیح نخعی و علقمة بن قیس و کمیل بن زیاد و عمیر بن زراره را پیش من فرا خوان. آن­ها بر حضرت وارد شدند، حضرت به آن­ها فرمود: این نامه را بگیرید و عبیدالله بن ابی رافع هر جمعه آن را بخواند و شما شاهد آن باشید، و اگر اخلالگری بر شما اعتراض کرد، کتاب خدا را بین خودتان و او حَکم قرار دهید:

بسم الله الرحمن الرحیم. از بنده خدا، امیرمؤمنان، علی بن ابی طالب به شیعیان مؤمن و مسلمان او. همانا خداوند می فرماید: «وَإِنَّ مِن شِیعَتِهِ لَإِبْرَاهِیمَ»، - . صافات / 83 - {و بی گمان ابراهیم از پیروان اوست.} شیعه نامی است که خداوند بلند مرتبه آن را در قرآن بزرگ داشت و شما شیعیان پیامبر صلَّی الله علیه و آله می باشید؛ همان طور که حضرت ابراهیم علیه السلام از شیعیان حضرت نوح علیه السلام بود و نام شیعه نه مختص به کسی بوده و نه بدعتی است؛ و سلام بر شما، و خدا سلام است و تنها خداست که اولیای خود را از عذاب سخت می رهاند و با عدل خود بر آن ها حاکم است. خداوند پیامبرش حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله را فرستاد، در حالی که شما عرب ها در بدترین حال بودید؛ بعضی از شما سگش را غذا می­داد و فرزندش را می­کشت، بر دیگری حمله می کرد، و هنگامی که بر می گشت می دید که بر او حمله کرده اند. عِلْهِز (غذایی که به هنگام خشکسالی از خون و پشم شتر درست می کردند) و هَبید (هندوانه ابوجهل، عَلْقَم) و مردار و خون می خوردید. بر روی سنگ های سخت دراز می کشیدید و بت های گمراه کننده را می پرستیدید، غذای ناگوار می خوردید و از

ص: 8

آب گندیده می نوشیدید، خون یکدیگر را می ریختید و همدیگر را اسیر می کردید.

خداوند درباره قریش سه آیه و در مورد عرب یک آیه نازل کرد؛ اما آیاتی که درباره قریش هستند: یکی این گفته خداوند بلند مرتبه می باشد: «وَاذْکُرُواْ إِذْ أَنتُمْ قَلِیلٌ مُّسْتَضْعَفُونَ فِی الأَرْضِ تَخَافُونَ أَن یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَآوَاکُمْ وَأَیَّدَکُم بِنَصْرِهِ وَرَزَقَکُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»، - . انفال / 26 - {و به یاد آورید هنگامی را که شما در زمین گروهی اندک و مستضعف بودید. می ترسیدید مردم شما را بربایند، پس [خدا] به شما پناه داد و شما را به یاری خود نیرومند گردانید و از چیزهای پاک به شما روزی داد، باشد که سپاسگزاری کنید.}

دومین آیه: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَ مَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»، - . نور / 55 - {خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند وعده داده است که حتما آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد، همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید، آنانند که نافرمانند.}

و سومین آیه: در مورد سخن قریش به پیامبر می باشد، هنگامی که پیامبر آن ها را به اسلام و هجرت دعوت کرد: «وَقَالُوا إِن نَّتَّبِعِ الْهُدَی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا أَوَلَمْ نُمَکِّن لَّهُمْ حَرَمًا آمِنًا یُجْبَی إِلَیْهِ ثَمَرَاتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقًا مِن لَّدُنَّا وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ»، - . قصص / 57 -

{و گفتند اگر با تو از [نور] هدایت پیروی کنیم، از سرزمین خود ربوده خواهیم شد، آیا آنان را در حرمی امن جای ندادیم که محصولات هر چیزی که رزقی از جانب ماست به سوی آن سرازیر می شود، ولی بیشترشان نمی دانند.}

و اما آیه ای که درباره عرب نازل شد این گفته خداوند است: «وَاذْکُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنتُمْ عَلَیَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکُم مِّنْهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ»، - [3]. آل عمران / 103 -

{و نعمت خدا را بر خود یاد کنید آنگاه که دشمنان [یکدیگر] بودید، پس میان دلهای شما الفت انداخت تا به لطف او برادران هم شدید و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید. این گونه خداوند نشانه های خود را برای شما روشن می کند، باشد که شما راه یابید.} پس چه نیکو و بزرگ نعمتی است اگر از آن به سوی غیر آن روی نگردانید و چه مصیبت بزرگی است اگر به آن ایمان نیاورید و آن را ترک کنید.

پس پیامبر صلَّی الله علیه و آله در حالی که رسالت خود را ابلاغ نموده بود از دنیا رفت، از دست دادن ایشان چه مصیبت بزرگی است، به طور خصوص برای نزدیکان و به طور عموم برای همه مؤمنان؛ که پیش از این دچار مصیبتی مثل آن نشده بودند و در آینده مانند آن را نخواهند دید.

پیامبر این دنیا را ترک گفت و کتاب خدا و اهل

ص: 9

بیت خویش را همچون دو راهنما به ارث نهاد که تناقض ندارند و بسان دو برادر، دست از یاری یکدیگر نمی کشند و دو پیوسته­ای هستند که جدا نمی­شوند. خداوند روح پیامبر را گرفت، و من نسبت به مردم، به این پیراهنم شایسته ترم و این که مردم روی به کس دیگری غیر از من داشته باشند، هیچ ترسی در دلم نینداخت و تغییری در رأی من حاصل نکرد، و هنگامی که مردم به خاطر کارهایشان درباره ولایت و جانشینی من سستی کردند و انصار که یاری کنندگان خدا و سپاه اسلام بودند، باز ایستادند، گفتند: اگر خلافت را به علی نداده­اید، پس دوست ما از دیگران به این منصب شایسته تر است. به خدا سوگند، نمی دانم شکایتم را نزد چه کسی ببرم؟ یا انصار در حق خودشان ظلم کردند و یا در حق من ظلم روا داشته اند، آری، آن­ها در حق من که غصب شده است و من در این باره مظلوم واقع شدم، ظلم روا داشتند.

یکی از قریشیان گفت: پیامبر خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: امامان و رهبران مسلمانان از قریش اند، پس انصار را از دعوتشان باز داشتند و حق مرا از ولایت گرفتند. گروهی که حاضر به یاری من بودند، نزد من آمدند، آن ها دو پسر سعید، مقداد بن اسود، ابوذر غفاری، عمار یاسر، سلمان فارسی، زبیر بن عوّام و براء بن عازب بودند. به آن ها گفتم: من با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله عهدی دارم و ایشان به من وصیتی کردند که با آنچه به من امر کردند مخالفت نمی کنم. سوگند به خدا، اگر در بینی من حلقه وارد کرده و مانند شتر، افسار در آن کنند، با تمام وجودم و با جان دل به خداوند بلند مرتبه اقرار خواهم کرد. ولی هنگامی که دیدم مردم برای بیعت به سوی ابوبکر هجوم بردند، دستم را بستم (و بیعت نکردم) و فکر کردم که من به مقام رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از او و از دیگری شایسته­تر هستم.

رسول خدا صلَّی الله علیه و آله اسامة بن زید را با سپاهی فرستاد و آن دو را در سپاه او (و تحت فرمان او) قرار داد.

ص: 10

پیامبر پیوسته می فرمودند: به سپاه اسامه بپیوندید، تا اینکه از دنیا رفتند. سپاه اسامه به سوی شام رهسپار شد تا آنکه به منطقه اَذرُعات رسید. در آنجا با گروهی از رومیان رو به رو شدند، مسلمانان آنها را شکست دادند و خداوند اموال شان را برای مسلمانان به غنیمت گذاشت.

هنگامی که دیدم گروهی از مردم از اسلام برگشته­اند و برای نابودی دین محمد صلَّی الله علیه و آله و آیین ابراهیم علیه السلام دعوت می کنند، ترسیدم اگر اسلام و مسلمانان را یاری نکنم، شکافی در اسلام به وجود آید که این مصیبت بر من بزرگ تر از، از دست دادن ولایت بر شما است که آن متاع چند روز اندک است و سپس هم چون ابرها پراکنده شده و از بین می رود. در آن حوادث، به همراه آنان به پاخاستم تا اینکه باطل از بین رفت و بر خلاف گمان کافران، تنها کلام خدا بالاترین بود.

زمانی که سعد بن عباده انصاری دید مردم با ابوبکر بیعت می کنند، فریاد زد: ای مردم، به خدا سوگند، من ولایت را نخواستم تا اینکه دیدم شما علی را از ولایت باز داشتید. تا علی علیه السلام بیعت نکند با شما بیعت نخواهم کرد، و شاید اگر علی هم بیعت کند من بیعت نکنم. پس از آن سعد سوار چهارپایش شد و به حوران آمد و در کاروانسرایی اقامت گزید تا آن که بیعت نکرده از دنیا رفت. فروة بن عمر انصاری که به همراه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله

ص: 11

دو اسب می راند و هزار بارِ خرما را آماده می کرد و آن را به فقیران صدقه می داد، به پاخاست و فریاد زد: ای قریشیان، به من بگویید، آیا در میان شما مردی هست که خلافت برای او حلال باشد و آنچه علی علیه السلام دارد، داشته باشد، پیدا می شود؟ قیس بن مخزومه زهوی پاسخ داد: در میان ما کسی هم چون علی نیست. سپس فروة بن عمر گفت: راست گفتی. و آیا در علی چیزی است که در هیچ یک از شما یافت نمی­شود؟ قیس گفت: آری. فروة گفت: پس چه چیزی شما را از علی باز می دارد؟ قیس جواب داد: اجماع مردم بر بیعت ابوبکر. فروه گفت: به خدا سوگند، اگر چه سنت خودتان را احیاء کردید ولی در مورد سنت پیامبر به خطا رفتید. اگر خلافت را به اهل بیت پیامبرتان می دادید، از بالا و پایین - هر سو - نعمت به شما روی می آورد و بهره مند می شدید.

پس از آن ابوبکر خلافت را به عهده گرفت و نزدیک آمد و در خلافت اعتدال ورزید. من او را همراهی و نصیحت کردم و در آنچه از خدا اطاعت می کرد از او اطاعت کردم تا اینکه به حال احتضار افتاد. با خود گفتم: ابوبکر مرا از خلافت باز نخواهد داشت، و اگر بین ابوبکر و عمر، دوستی و امری که آن دو میان خودشان قرار گذاشته بودند، نبود، یقین می کردم که ابوبکر مرا از خلافت باز نخواهد داشت؛ چرا که ابوبکر سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را که به بریده اسلمی، هنگامی که پیامبر من و خالد بن ولید را به یمن فرستاد گفته بودند، شنیده بود. پیامبر فرمودند: هرگاه از همدیگر جدا شدید، هر کدام از شما رئیس خود است و هنگامی که جمع شدید، علی رهبر همه شماست. پس ما جنگیدیم و اسیرانی گرفتیم که در بین آنها خوله، دختر جعفر جار الصفا بود [که به خاطر خوش رویی و نیکویی جارالصفا نامیده شده بود]. من خوله حنفی را برای خود گرفتم. خالد او را از من به غنیمت گرفت، بریده نامه ای را برای رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرستاد و علیه من سخن گفت و ایشان را از این که من خوله را گرفتم آگاه کرد. پیامبر نوشتند: ای بریده! بهره علی علیه السلام، خمس بیش از آنچه که گرفته است می باشد، علی بعد از من ولی شماست. ابوبکر و عمر آن را شنیدند و این بریده هنوز زنده است و نمرده است، آیا

ص: 12

بعد از این، جای سخن برای کسی مانده است؟

ابوبکر بدون مشورت، با عمر بیعت کرد. عمر نزد مردم رفتاری پسندیده داشت تا اینکه به حال احتضار افتاد، با خود گفتم: عمر امر خلافت را از من باز نخواهد داشت؛ زیرا که به اعمال (و فضایل) من واقف بود و سخنان پیامبر درباره مرا شنیده بود؛ ولی او مرا نفر ششم قرار داد و به صهیب دستور داد با مردم نماز گذارد و ابوطلحه زید بن سعد را فراخواند و به او گفت: با پنچاه نفر از قبیله ات باش و هرکس با تصمیم این شش نفر مخالفت کند را بکش. در شگفتم از اختلاف مردم که گمان می کردند پیامبرصلَّی الله علیه و آله ابوبکر را جانشین خود قرار داد. اگر این گفته حقیقت داشت، این امر بر انصار پوشیده نمی­ماند. مردم مطابق رأی شورا با او بیعت کردند، سپس ابوبکر خلافت را بنا به نظر خود به عمر داد، سپس عمر نیز بنا به رأی خودش آن را به شورای شش نفره واگذار کرد. این شگفتی من از اختلاف آنهاست، و دلیل آنچه نمی خواهم آن را بگویم، سخن آن گروهی است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به هنگام ترک دنیا از آنها راضی بودند. عمر چگونه دستور به کشتن کسانی می دهد که خداوند و پیامبرش از آنها راضی هستند؟ این کار عمر بسی جای تعجب است.

آنان از ولایت من آن چنان اکراه داشتند که به ولایت هیچ یک از آنها نداشتند! هنگامی که من با ابوبکر احتجاج می کردم، آنها سخنان ما را می شنیدند. من می گفتم: ای قریش، من به این خلافت از شما سزاورترم، کسی از شما نبود که قرآن بخواند و سنت رسول خدا را بداند و بر دین حق باشد. دلیل و برهان من در امر خلافت صرف نظر از قریشی بودنم، این بود که من ولیّ این کار هستم و اینکه پیامبر فرمودند: ولایت از آن کسی است که برده آزاد کند. پیامبر آزادی انسان ها از آتش جهنم را به ارمغان آورد و آنها را از بردگی رهانید، پس پیامبر ولیّ این

ص: 13

امت بودند و بعداز ایشان، ولایت از آن من بود. فضل و برتری که برای قریش به خاطر پیامبر صلَّی الله علیه و آله بر مسلمانان جایز بود، برای بنی هاشم بر قریش و همین طور برتری من بر بنی هاشم است. بنا به گفته پیامبر صلَّی الله علیه و آله در روز غدیر خم: «هر آنکه من مولای اویم، این علی مولای اوست» جایز بود، مگر آنکه قریش برتری خود را بر عرب، بدون پیامبر مدعی شود. اگر این را می خواهند بگویند، بگذار بگویند! آنها ترسیدند اگر من ولیّ آن ها شوم، جان آن ها را خواهم گرفت و (همچون استخوانی) در گلوی آن ها گیر می کنم، و برای آنها در این کار بهره ای نباشد. آن ها بر اجماع مردی از خودشان همداستان شدند تا اینکه ولایت را از من گرفتند و به عثمان دادند، به این امید که آن ها ولایت را به دست بگیرند و بین خودشان رد و بدل کنند. در همان هنگام که آنها در این فکر بودند، ناگهان منادی ناشناس - گمان می کنم که یکی از جنیان بود - ندا داد و اهل مدینه که آن شب با عثمان بیعت کردند، آن را شنیدند که گفت: - ای خبر دهنده مرگ اسلام، برخیز و آن خبر (مرگ اسلام) را بده که خوبی از میان رفت و زشتی آشکار گردید.

- قریش را که برتری نیابند، چه شده است؟ آنان چه کسی را مقدّم داشته­اند و چه کسی را در آخر قرار داده­اند؟

- همانا علی علیه السلام به ولایت از او شایسته­تر است. پس ولایت را به علی بدهید و او را انکار مکنید.

و در آن حادثه، برای مردم عبرتی بود، اگر همه مردم آن را می دانستند، ذکر نمی کردم.

پس آن قوم مرا به بیعت با عثمان فراخواندند و من با اکراه بیعت کردم و برای رضای خدا صبر پیشه کردم و به پرهیزکاران یاد دادم که بگویند: خدایا، دل ها تنها برای تو خالص گشته و دیدگان به سوی تو نگریسته، تو هستی که با زبان ها خوانده شدی و در کارها از تو داوری طلب شد، پس بین ما و قوم­مان با عدالت خود، (فرجی) بگشای. خدایا، از غیاب پیامبر صلَّی الله علیه و آله و از زیادی دشمنان و کمی تعدادمان و از بی قدر شدن خود در برابر مردم و از سختی زمان و از وقوع فتنه ها به تو شکایت می کنیم. خداوندا! با عدلی که آن را آشکار می کنی و به فرمانروای حقی که می شناسی، ما را از این بلا نجات ده.

عبدالرحمان بن عوف گفت: ای پسر ابی طالب، آیا بر این خلافت آزمندی؟! به او گفتم: من بر آن حریص نیستم، بلکه فقط میراث رسول خدا صلَّی الله

ص: 14

علیه و آله و حق ایشان را می خواهم. ولایت بر امت پیامبر بعد از ایشان بر عهده من است، حال آنکه شما بر خلافت از من حریص ترید؛ زیرا که بین من و آن مانع می شوید و با شمشیر مرا از آن باز می دارید. خداوندا! از تو علیه قریش یاری می طلبم، آن ها بودند که خویشاوندی مرا قطع کردند و روزهای مرا تباه ساختند و حق مرا گرفتند و شأن و جایگاه بزرگ مرا کوچک شمردند و تصمیم گرفتند با من در حقی نزاع کنند که من به آن حق از آن ها سزاوارتر بودم و آن را از من سلب کردند. سپس عبدالرحمان گفت: یا غمگینانه صبر پیشه کن و یا با تأسف بمیر .

به خدا سوگند، اگر می­توانستند خویشاوندی مرا با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله قطع کنند، این کار را می کردند، همان گونه که جایگاه سببی مرا قطع کردند؛ ولی آن­ها در این کاری از پیش نبردند. حق من بر این امت، هم چون حق مردی است که تا وقت مشخصی بر قومی حق دارد اگر آن قوم حق او را زود به او بدهند، آن مرد شکرکنان آن را می پذیرد و اگر آن را به تأخیر بیندارند بدون هیچ تشکری می گیرد، و انسان به خاطر تأخیر در گرفتن حق خویش سرزنش نمی شود بلکه کسی مورد ملامت قرار می گیرد که حقی را که مال او نیست می­گیرد.

رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از من عهد و پیمان گرفتند و فرمودند: ای پسر ابی طالب! جانشینی من از آن توست، اگر آن را با خرسندی و رضایت به تو دادند و با خشنودی از تو استقبال کردند، آن را برعهده بگیر، ولی اگر با تو مخالفت کردند، آن­ها را به حال خودشان رها کن، خداوند برای تو راه خروجی قرار خواهد داد. پس من دیدم کسی جز اهل بیتم همراه و پشتیبان من نیست، پس آنها را از نابودی حفظ کردم. اگر عمویم حمزه و برادرم جعفر بعد از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودند، بیعت نمی کردم، ولی (چه کنم که) به مردانی تازه مسلمان هم چون عباس و عقیل دچار شدم و اهل بیتم را از هلاکت حفظ کردم. پس چشمانم را با وجود خار و خاشاک فرو بستم و آب دهان خویش را با وجود استخوانی

ص: 15

در گلو فرو بردم و بر چیزی تلخ­تر از علقم (هندوانه ابوجهل) صبر کردم، در حالی که درد دلم از درد شکاف تیرها دردناک­تر بود.

اما کار عثمان، گویی از پیش معلوم و مشخص بود که خداوند می فرماید: «قَالَ عِلْمُهَا عِندَ رَبِّی فِی کِتَابٍ لَّا یَضِلُّ رَبِّی وَلَا یَنسَی»، - . طه / 52 -

{گفت: علم آن در کتابی نزد پروردگار من است، پروردگارم نه خطا می کند و نه فراموش می نماید.} اهل بدر عثمان را رها کردند و مصریان او را به قتل رساندند. به خدا سوگند، من نه دستور دادم و نه نهی کردم؛ اگر به این کار دستور می دادم قاتل بودم و اگر هم نهی می کردم پشتیبان او بودم. کار عثمان چنان مشتبه بود که هر آنکه آن را می دید و می شنید تشخیص حق از باطل برای او سخت بود، با این وجود، هرکس او را یاری کرد نمی تواند بگوید: من از کسی که عثمان را رها کرد بهترم، و کسی که او را رها کرد، نمی تواند بگوید: کسی که عثمان را یاری کرد از من برتر است. من کار او را این گونه خلاصه می­کنم: عثمان خود رأیی پیشه گرفت و با این کار انتخاب بدی کرد، شما هم بی تابی کردید و و به تنگ آمدید و در بی تابی بد کردید، خداوند میان شما و او داوری خواهد کرد. به خدا سوگند، ذره ای از سرزنش در خون عثمان بر من نیست، من فقط هم چون یکی از مسلمانان مهاجر در خانه ام بودم، و هنگامی که او را کشتید، نزد من آمدید و خواهان بیعت با من شدید؛ من سرباز زدم و شما اصرار کردید، دستم را بستم ولی شما آن را (برای بیعت گرفتن) باز کردید، و من دستم را باز کردم، شما آن را کشیدید، سپس به سان شتران بیمار از تشنگی که به هنگام آب خوردن گرد آبشخور جمع می شوند، برمن هجوم آوردید، تا آنجا که گمان کردم قصد کشتن من و خودتان را دارید، حتی

ص: 16

موزه هایم پاره شدند و ردایم افتاد، و ضعیفان زیر پا لگدمال شدند، مردم چنان از بیعت با من مسرور شدند که حتی کودکان را برای بیعت می آوردند و پیران تلوتلو خوران آمدند. مریضان برای بیعت به سختی افتادند و برای آن روسری دختران کنار رفت، مردم گفتند: با تو مطابق آنچه با ابوبکر و عمر با آن بیعت شد، بیعت کردیم، غیر از تو کسی را برای این خلافت شایسته نمی یابیم و به کسی جز تو راضی نمی شویم، ما بیعت کردیم، نه اختلاف خواهیم کرد و نه جدا خواهیم شد، ولی من مطابق کتاب خدا و سنت پیامبر صلَّی الله علیه و آله با شما بیعت کردم، مردم را برای بیعت فراخواندم و هر کس با رغبت بیعت کرد از او پذیرفتم و هر که سرباز زد، او را رها کردم.

طلحه و زبیر نخستین کسانی بودند که با من بیعت کردند، آن ها گفتند: به این شرط با تو بیعت می کنیم که شریک تو در این کار(خلافت) باشیم، من گفتم: خیر، ولی شما شریکانم در توانایی و یاورانم در ناتوانی هستید، پس آنها در این امر با من بیعت کردند. اگر آن دو قبول نمی کردند، نه آن ها و نه دیگران را به بیعت مجبور نمی کردم. طلحه هوای حکومت بر یمن و زبیر ولایت عراق را در سر می پروراندند، هنگامی که فهمیدند من خواسته آنها را رد خواهم کرد، برای حج عمره از من اجازه خواستند در حالی که به دنبال نیرنگ بودند، آن دو نزد عایشه رفتند، و او را با کینه ای که از من داشت، بر من شورانیدند، زنان در ایمان و عقل و سهم ناقص هستند، دلیل ناقص بودن ایمان آن ها این است که به هنگام حیض شان از نماز خواندن و روزه گرفتن معاف اند و کامل نبودن عقل آن ها این است که فقط در قرض و(دین) شهادت آنها پذیرفته است و شهادت دو زن برابر با شهادت یک مرد است. و اما بی بهره بودن شان به این خاطر است که سهم زنان نسبت به مردان از ارث، نصف سهم مردان است.

عبیدالله بن عامر آن دو را به سوی بصره برد و اموال و مردانی در اختیار آن ها گذاشت، در حالی که طلحه و زبیر عایشه را هدایت می کردند، عایشه هم آن دو را رهبری می کرد. طلحه و زبیر عایشه را هم چون یک گروهی برگزیدند که بخاطر آن جنگ می کردند. کدامین خطا بزرگتر از بیرون آوردن همسر پیامبر از خانه خودش و برداشتن حجابی که خداوند با آن او را پوشانیده، بود؟ حال آنکه زنان خودشان را در خانه ها نگه داشتند. آنها نسبت به خدا و پیامبرش ستم پیشه کردند.

ص: 17

سه خصلت وجود دارد که بازگشت آن ها به سوی مردم است، خداوند بلند مرتبه می فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْیُکُمْ عَلَی أَنفُسِکُم»، - . یونس / 23 -

{ای مردم سرکشی شما فقط به زیان خود شماست.} و در جایی دیگر می فرماید: «فَمَن نَّکَثَ فَإِنَّمَا یَنکُثُ عَلَی نَفْسِهِ»، - . فتح / 10 -

{پس هر که پیمان شکنی کند تنها به زیان خود پیمان می شکند.} و باز می فرماید: «وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ»، - . فاطر / 43 - {و نیرنگ زشت جز[دامن] صاحبش را نگیرد.} و آن دو برمن ظلم روا داشتند و بیعت مرا شکستند، و نسبت به من نفاق در پیش گرفتند. من به با نفوذترین مردم، عایشه دختر ابوبکر و به مؤثرترین آن ها، زبیر و کینه توزترین آدم ها، طلحه دچار شدم، و یَعلی بن منبِّه با کیسه های دینار آن ها را حمایت کرد. به خدا سوگند، اگر کار دوام می یافت، مال او را غنیمتی برای مسلمانان قرار می دادم. سپس به بصره آمدند در حالی که اهل بصره با من بیعت کرده و تحت فرمان من بودند، پیروان من و خزانه دار بیت المال خدا و مسلمانان در آنجا حضور داشتند، آن ها مردم بصره را علیه من و نقض بیعتم فراخواندند، هر آنکه اطاعتشان کرد، او را زیر پوشش خود گرفتند و هر کس را که سرباز زد، کشتند. حکیم بن جبله به مبارزه با آنان برخاست و او را به همراهی هفتاد نفر از عبادتگران و پرهیزکاران که به آن ها مثفنین (کسانی که از زیادی عبادت و سجده، پیشانی و دست ها و پاهایشان پینه بسته باشد) می گفتند، به قتل رساندند، گویا کف دستانشان پینه های شتران بود.

یزید بن حارث یشکری از بیعت با آنها سرباز زد و گفت: ای طلحه و زبیر، از خدا بترسید، اولین نفر از شما ما را به سوی بهشت هدایت کرد، هشیار باشید که آخرین شما ما را به جهنم نبرد. مجبور نکنید که مدعی خلافت را تصدیق کنیم و غائب (علی) را پس بزنیم. علی علیه السلام دست راستم را به بیعت خود مشغول داشته است ولی دست چپم از بیعت خالی است، اگر بیعت دست چپم را می خواهید، بیایید این دستم مال شماست. پس گلوی او را فشردند تا اینکه مرد. عبدالله بن حکیم تمیمی به پا خواست و گفت: ای طلحه، آیا این نامه را می شناسی؟ طلحه گفت: آری، این نامه من به توست. عبدالله گفت: می دانی در آن چیست؟ طلحه جواب داد: آن را برایم بخوان. طلحه دید که در آن نامه عیبجویی از عثمان و دعوت از طلحه برای کشتن او است. طلحه عبدالله را از بصره بیرون کرد، و با نیرنگ کارگزارم، عثمان

ص: 18

بن حنیف انصاری را گرفتند و تمام اعضای بدن او را بریدند و تمام موهای سر و صورتش را کندند. پیروانم را کشتند. گروهی را زیر شکنجه و گروهی را با نیرنگ و گروهی را با شمشیرهایشان به قتل رساندند تا اینکه به دیدار پروردگارشان شتافتند. به خدا سوگند، اگر آن ها فقط یک نفر را هم می کشتند، خون آن ها و خون سپاهشان به خاطر خشنودی آنان از کشتن آن یک نفر مباح می­شد. بگذریم، گرچه آن ها بیش از تعدادی که با آن ها علیه پیروان ما آمده بودند، کشتند. خداوند دیگران را بر آنها مسلط کرد، که خدا قوم ستمگر را نابود کند. اما طلحه را مروان با تیری کشت و در مورد زبیر، سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را بر او یادآوری کردم که فرمودند: ای زبیر! همانا تو با علی جنگ می کنی و نسبت به او ظلم خواهی کرد؛ و اما عایشه، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را از مسیرش نهی کرده بودند، از همین روی، از پشیمانی از کرده خود، دستش را گزید.

آن گاه که طلحه در منطقه ذی قار فرود آمد خطبه خواند و گفت: ای مردم، ما در مورد عثمان مرتکب گناهی شده ایم که تنها خونخواهی او می تواند ما را از این لغزش برهاند، قاتل او علی است و خون او برگردن اوست. پس به همراه شکاکان یمن و مسیحیان ربیعه و منافقان مُضَر در منطقه دارن فرود آمد. هنگامی که این سخن او و سخنی که از زبیر زشت بود، به من رسید، پیکی به آن دو فرستادم و آن دو را به حق پیامبر صلَّی الله علیه و آله سوگند دادم که شما وقتی نزد من آمدید که مردم مصر عثمان را محاصره کرده بودند. شما گفتید: ما را پیش این مرد (عثمان) ببر؛ زیرا ما بدون تو نمی توانیم او را بکشیم؛ چون او ابوذر را تبعید کرد و عمار به بیماری فتق مبتلا شد، و به حکم بن ابی العاص که رسول خدا صلَّی الله

ص: 19

علیه و آله و ابوبکر و عمر او را رانده بودند، پناه داد و ولید بن عقبه فاسق را بر کتاب خدا به کار گرفت و خالد بن عرقطه عذری را بر قرآن مسلط ساخت که قرآن را پاره کرد، گفتم: همه این ها را می دانم، ولی امروز کشتن او را کاری صحیح نمی بینم، نزدیک است این به هم زدن، کره از مشک او بیرون دهد [یعنی نزدیک است که عثمان عاقبت کرده های خود را ببیند]. آن دو گفته مرا تصدیق کردند. امّا درباره سخن شما که در پی خونخواهی عثمان هستید، بگذارید پسران عثمان، عمر و سعید، این کار را انجام دهند، از کی، أسد و تمیم اولیاء پسران امیه شده اند؟! در این هنگام، آن دو ساکت شدند.

عمران بن خزاعی صحابی رسول خداصلَّی الله علیه وآله که بسیاری از احادیث از وی نقل شده است، به پاخاست و گفت: آهای شما دو نفر! با این بیعت خودتان ما را از اطاعت علی بی بهره نسازید و مجبور نکنید بیعت خود را با او بشکنیم، چرا که در بیعت با علی علیه السلام خشنودی خداوند است. آیا خانه هایتان برای تان وسیع نبود که ام المؤمنین را به اینجا آورده اید؟! شگفتا از اختلاف عایشه با شما دو نفر در این امر و همراهی او با شما! از ما دست بکشید و از همان جایی که آمده اید برگردید. ما نه بنده هر کس غالب شد، هستیم و نه می خواهیم در این راه از اولین ها باشیم، پس طلحه و زبیر قصد او کردند، سپس از او دست کشیدند.

عایشه در مسیر خود شک کرده بود و جنگ بزرگی درگرفته بود. پس کاتب خود، عبدالله بن کعب نمیری را فرا خواند و به او گفت: بنویس: از عایشه دختر ابوبکر به علی بن ابی طالب، کاتب گفت: این چیزی است که قلم نوشتن آن را فرمان نمی­برد. عایشه گفت: برای چه؟ کاتب گفت: زیرا علی در اسلام، اول است از این رو بایستی نام او در ابتدای نامه بیاید. عایشه گفت: بنویس: به علی بن ابی طالب از عایشه دختر ابوبکر. اما بعد، من نه خویشاوندی تو را با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله منکرم و نه مقدم بودن تو را در اسلام و نه مصاحبت با رسول خدا، من اگر از این دو مرد خلاص شوم، فقط آمده ام بین فرزندانم را اصلاح کنم و قصد ندارم،...در سخنی طولانی. من یک کلمه هم به او جواب ندادم و جواب نامه را تا جنگ با او به تأخیر انداختم.

هنگامی که خداوند خیر برای من مقدر کرد، به سوی کوفه حرکت کردم و عبدالله بن عباس

ص: 20

را در آنجا به جانشینی منصوب کردم. پس به کوفه آمدم، جز شام همه مناطق مطیع و فرمان بردار من شده بودند، خواستم حجت را بگیرم و عذر و بهانه را تمام کنم و به این سخن خداوند متعال متمسک شوم: «وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ خِیَانَةً فَانبِذْ إِلَیْهِمْ عَلَی سَوَاء إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ الخَائِنِینَ»، - . انفال / 58 - {و اگر از گروهی بیم خیانت داری، [پیمانشان را] به سویشان بینداز [تا طرفین] به طور یکسان [بدانند که پیمان گسسته است] زیرا خدا خائنان را دوست نمی دارد.} به همین خاطر، جریر بن عبدالله را به سوی معاویه فرستادم تا به او هشدار دهد و اقامه حجت کند. معاویه جواب نامه را نوشت و حق را انکار کرد و بیعت را نپذیرفت و از من خواست که قاتلان عثمان را تحویل بدهم. من در جواب نوشتم: تو را چه با قاتلان عثمان؟ فرزندان او در این کار از تو اولی ترند، تو هم به همراه آنان در اطاعت من باش. سپس مردم با من نزاع کردند تا شما و آن ها را به کتاب خدا هدایت کنم، و گرنه این نیرنگ کودکی برای شیر خوردن طولانی است... هنگامی که معاویه از این کار ناامید شد، نامه ای برای من فرستاد و گفت، شام را در طول حیات تو (علی علیه السلام) در اختیار او بگذارم و اگر حادثه ای برای تو پیش آمد، اطاعت کسی بر گردن من نیست. معاویه با این کار خواست از فرمان من سرپیچی کند، پس من مخالفت کردم. دوباره نامه ای فرستاد و گفت: اهل حجاز حاکمان شامیان بودند. هنگامی که عثمان کشته شد، شامیان حاکمان اهل حجاز شدند. من در جواب او نوشتم: اگر راست می گویی، اسم مردی از قریش شام را نام ببر که خلافت بر او جایز باشد و در شورا پذیرفته شود، اما اگر پیدا نکردی، من برای تو از قریش حجاز کسی را معرفی می کنم که خلافت بر او جایز است و مورد قبول شورا می باشد.

هنگامی که به شامیان نگریستم، دیدم آنها بازماندگان احزاب هستند، پروانه­های آتش و مگس­های طماع که از هر سو دور هم جمع شده اند که بایستی ادب شده و به سنت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله وادار شوند. آنان نه از مهاجرین هستند و نه از انصار و نه از تابعین، پس آن ها را به اطاعت از خدا و به سوی مردم دعوت کردم ولی آن ها جز جدایی و فاصله از من را نپذیرفتند، سپس آن ها در برابر مسلمانان ایستادند و با تیرها، خون آن­ها را می ریختند و با نیزه ها آن ها را هدف قرار می دادند. در این موقع به سوی آنان برخاستم و وقتی که گرفتار شمشیرهای برنده شده و درد زخم­ها را احساس کردند، قرآن ها را به نیزه زدند و شما را به قرآن دعوت کردند.

ص: 21

پس به شما خبر دادم، آنان اهل دین و قرآن نیستند، بلکه آن را از روی خدعه و نیرنگ بالا برده­اند، پس به جنگ با آنان ادامه دهید. اما گفتید: از آنان بپذیر و از ایشان دست بردار. ایشان اگر به آنچه در قرآن بود پاسخ دادند، در کنار ما و در صف حق خواهند بود. من حکمیت را قبول کرده و از آن ها صرف نظر کردم.

صلح میان شما و آن ها بر عهده دو مرد بود تا آنچه را قرآن زنده کرده بود، زنده کنند. و آنچه را از بین برده بود، نابود کنند. رأی و حکم آن دو مختلف شد و آن دو مخالف قرآن بودند، آنچه در قرآن بود را کنار گذاشته و مخالف آن شدند. سپس طایفه ای جدایی را در پیش گرفت و ما آن ها را ترک گفتیم و آنان ما را ترک نگفتند تا این که در زمین به فتنه انگیزی و فساد پرداختند و عده ای را کشتند، از جمله کسانی که کشتند، اهل قافله­ای از بنی اسد بودند. آنها خبّاب بن الأرت و پسر و زن او و حارث بن مُرّة عبدی را کشتند، پیکی به سوی آن ها فرستادم و گفتم: قاتلان برادرانمان را تحویل دهید، آن ها گفتند: همه ما آن ها را کشتیم، سپس آنها با اسبان و افرادشان بر ما حمله بردند و خداوند همه آنها را هم چون دیگر ستمگران بر زمین کوبید.

هنگامی که این حادثه پیش آمد به شما دستور دادم که بی درنگ به سوی دشمن حرکت کنید، شما گفتید: شمشیرهایمان کند شده و سرنیزه هایمان افتاده و بیشتر آن ها شکسته است، اجازه بده برگردیم و با بهترین سازو برگ قصد جنگ کنیم. هنگامی که برگشتیم، در نبردمان بر تعداد کشته شدگان افزودیم تا این که عصر به نخیله رسیدید، دستور دادم در اردوگاهتان باشید و آن ها را ترک نکنید و از

ص: 22

فرمانده خود اطاعت کنید و خودتان را برای جهاد آماده کنید، و زیاد به دیدن فرزندان و همسرانتان نروید؛ زیرا اصحاب جنگ اهل شکیبایی هستند و به سوی آن می شتابند، آنان نه از بی خوابی شب ها و نه از تشنگی به هنگام روز و نه از دست دادن فرزندان و همسرانشان اندوهگین می شوند. گروهی از شما ساز و برگ برداشت و گروهی عصیان گرانه به شهر وارد شد، نه آن کس به شهر وارد شد به طرف من بازگشت و نه آن کسی از شما که باقی ماند با من مقاومت کرد و صبر پیشه گرفت، دیدم که من و آنانی که در اردوگاه بودند، پنجاه نفر هستیم. هنگامی که وضعیت شما را دیدم، بر شما وارد شدم، تقدیر چنان بر شما رقم زد که تا به امروز با من برای نبرد خارج نشوید.

خداوند پدرتان را بیامرزد، آیا نمی بینید که مصر (توسط معاویه) گشوده شده است و اطرافتان محاصره گشته و دشمن بر مرزها و مناطق مهم دست یافته است؟ و آیا نمی بینید سرزمینتان مورد تاخت و تاز واقع شده و حال آن که تعداد شما بسیار است و دارای قدرت و دلاوری در جنگ هستید که مایه ترس و وحشت است. شما دیگر که هستید؟ به کجا می روید؟ چگونه از حقیقت انحراف یافته­اید؟ آگاه باشید که دشمن در تلاش است و در این کار همدیگر را یاری می کنند و تابع یکدیگرند؛ در حالی که شما از جنگیدن ابا دارید و سست شده اید و همدیگر را رها کردید و بر یکدیگر نیرنگ به کار بستید. اگر به همین نحو ادامه دهید عاقبت خوشی نخواهید داشت. خدا شما را بیامرزد، از خواب غفلت تان بیدار شوید و برای جنگ با دشمنتان به پا خیزید. حق از باطل آشکار شد، و صبح بر صاحب دیده نورانی گشت. آگاه باشید که با طلقاء (آزاد شدگان) و ظالمان و کسانی که به اجبار اسلام آوردند و بر رسول خدا تکبر ورزیدند و ضد اسلام و دشمنان سنت خدا و قرآن و اهل بدعت و فتنه که پس از شکست آنها از اسلام و اهل اسلام، مورد نگرانی و خوف بر اسلام بوده، رباخوار و بندگان دنیا هستند، به پیکار برخاسته اید.

ص: 23

باخبر شدم که ابن نابغه (عمرو بن عاص)، به این شرط با معاویه بیعت کرده است که چیزی بهتر و بزرگتر از حکومتی که در دست دارد، به او بدهد (یعنی مصر را که از شام بزرگتر است، در قبال بیعت با او به عمرو بن عاص واگذار کند). این فروشنده (معاویه) که به خاطر دنیا، دین خود را می فروشد، حقیر شد و امانت این مشتری (عمروعاص) به خاطر یاری رساندن به فاسق و حیله گر در اموال مسلمین خوار و ذلیل گشت. کدامین سهم از آنِ این مشتری است؟ در حالی که شراب خورد و بنا به حکم اسلام بر او حد جاری شد، و همه شما او را به فساد در دنیا می شناسید. بعضی از اهل او به اسلام داخل نشدند. رهبران آن قوم، اینان و کسانی هستند که بارها اعمال پلید آن ها برای شما ذکر کردم و آن ها را به شخص و اسم می شناسید. اینان ضد اسلام، دشمن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و حزب شیطان بودند، در ایمان مقدم نبودند و نفاقشان آشکار نشد، اینان کسانی هستند که اگر بر شما دست یابند، فخر به شما و تکبر بر شما و حکومت با جبر و فساد بر روی زمین را آشکار خواهند کرد. شما با اینکه سستی کردید و یکدیگر را فرو گذاشتید، از آن قوم برترید و به راه راست بیشتر هدایت شدید. برخی از شما فقیه، عالم و فهیم، حافظ کتاب خدا و اهل تهجد در سحرها هستید. آیا ناراحت نمی شوید که بی­خردانی که با تأخیر اسلام آوردند و در حق آن ظلم روا داشتند، بر سر ولایت با شما

ص: 24

منازعه کنند؟ هرگاه چیزی گفتم بدان گوش فرا دهید - خداوند شما را هدایت کند - و هرگاه به چیزی فرمان دادم فرمانبردار باشید. به خدا سوگند، اگر از من اطاعت کنید گمراه نخواهید شد و اگر نافرمانی کنید هدایت نخواهید یافت. خداوند تعالی می فرماید: «أَفَمَن یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ یَهِدِّیَ إِلاَّ أَن یُهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ»، - . یونس / 35 - {پس آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد، یا کسی که راه نمی نماید مگر آنکه [خود] هدایت شود؟ شما را چه شده، چگونه داوری می کنید؟} خداوند بلندمرتبه به پیامبرش صلَّی الله علیه و آله فرمود: «إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ»، - . هود / 7 - {تو فقط هشداردهنده ای و برای هر قومی رهبری است.} بنابر آنچه پیامبر صلَّی الله علیه و آله بدان مأمور شده بود، این هدایت گر بعد از ایشان است که آن ها را هدایت خواهد کرد. چه کسی می تواند باشد جز آنکه شما را به سوی حق دعوت و به سوی هدایت رهبری می کند؟

برای نبرد خود را آماده و ساز و برگ آن را تهیه کنید، چرا که آتش جنگ روشن و افروخته شده است و فاسقان برای نبرد با شما آماده شده اند تا با سخنان خود نور خداوند را خاموش کنند و بر بندگان او بتازند. آگاه باشید که اولیای حریص و ظالم شیطان از نیکوکاران اهل نیکی و تواضع، در اطاعت خداوند و خیرخواهان رهبرشان به حق شایسته تر نیستند. به خدا سوگند اگر من به تنهایی به نبرد آن­ها بروم و آن­ها به تعداد ساکنان زمین باشند، هرگز از آن­ها هراسی به دل نخواهم داشت و اهمیتی نخواهم داد. ولی تأسف مرا می­آزارد و بی تاب می کند از این که اهل فسق و فجور و نادانان بر این امت ولایت یابند و مال خداوند را دست به دست به همدیگر بدهند و کتاب خدا را وسیله ای برای نیرنگ (فریفتن) شایستگان قرار دهند و فاسقان را حزب خود انتخاب کنند و با مسلمانان به پیکار برخیزند.

به خدا سوگند، اگر ترس از این اتفاق نبود، شما را زیاد سرزنش نمی کردم و برای جنگیدن آنها تحریک نمی کردم. و هنگامی که از جنگیدن منصرف شدید من شما را ترک می­کردم تا اینکه هر وقت رو به رو شدن ما مقدر شود، آنها را ملاقات کنم.

ص: 25

به خدا سوگند، من بر حق هستم و شهادت را دوست دارم و مشتاق رسیدن به لقاء پروردگارم هستم، و منتظر پاداش نیکوی او می باشم. همانا من شما را به حرکت دعوت کردم: «انْفِرُواْ خِفَافًا وَثِقَالاً وَجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ»، - . توبه / 41 -

{سبکبار و گرانبار بسیج شوید و با مال و جانتان در راه خدا جهاد کنید.} در راه رفتن و نبرد سنگین نباشید که در این صورت ذلت شما را فراخواهد گرفت و به شکست و ناتوانی اقرار خواهید کرد. و سهم شما خسران می شود. مرد کارزار، هوشیار و بیدار است و اگر بخوابد چشم او باز است. هرکس ناتوان شود مورد آزار و اذیت قرار می گیرد و کسی که جهاد در راه خدا را خوش نداشته باشد، زیانکار و خوار می شود. من امروز بر همانم که دیروز بودم، ولی شما هم چون گذشته به عهد و پیمان خود نیستید. کسی که شما یاور او هستید، تیر شکسته را برداشته. به خدا سوگند اگر خداوند را یاری می کردید، او هم شما را یاری می داد و شما را ثابت قدم می کرد.

خداوند بر خود لازم می داند، آنکه او را یاری کرده نصرت دهد و آنکه او را رها کرده، خوار و ذلیل گرداند. آیا فکر می کنید غلبه از آن کسی است که بدون نصرت، صبر می کند و حال آنکه گاهی صبر، ترس و گاهی غیرت است؟ پیروزی با صبر حاصل می شود و ورود با راه برگشت، و آذرخش با باران. خداوندا! همه ما را به راه راست هدایت کن و ما و آنها را به دنیا بی رغبت بگردان و آخرت را برای ما از این دنیا بهتر قرار ده.

**[ترجمه]

تبیین

الشَّغْبُ- بالتّسکین (10)

تهییجُ الشَّرِّ (11).

ص: 26


1- فی کشف المحجّة: لمنتظر.
2- فی المصدر: نافر بکم، و هی نسخة فی ک.
3- التّوبة: 41.
4- فی ک نسخة: فتغمّوا.
5- فی المصدر: الخسران.
6- نسخة فی ک: لینصرکم.
7- نسخة فی ک: یثبّت.
8- خ. ل: النّصر بالصّبر، کذا فی حاشیة ک، و هو الظّاهر.
9- خ. ل: بالصّدور، جاءت علی مطبوع البحار.
10- لا توجد: بالتسکین، فی س.
11- ذکره فی مجمع البحرین 2- 91، و الصحاح 1- 157.

و قال الجوهری: العِلْهِزُ- بالکسر-: طعامٌ کانوا یَتَّخِذُونَهُ مِنَ الدَّمِ و وَبَرِ البعیرِ فِی سِنِی المَجَاعَةِ (1).

و قال: الهَبِیدُ: حَبُّ الحَنْظَلِ (2).

و الجَشِبُ- بکسر الشّین- الغَلِیظُ (3).

و الآجِنُ: المُتَغَیِّرُ (4).

و الرُّوعُ- بالضم-: القَلْبُ و العقلُ (5)، و لعلّه کنایة عن أنّه لم یکن مظنّة أن یفعلوا ذلک لما اجتمع له من النصوص و الفواضل و السوابق، لأنّه علیه السلام کان یعلم وقوع تلک الأمور و یخبر بها قبل وقوعها.

و یقال (6): خَزَمْتُ البعیرَ بِالْخِزَامَةِ و هی حلقةٌ من شعرٍ تُجْعَلُ فی وَتْرَةِ أَنْفِهِ یُشَدُّ فیها (7) الزِّمَامُ و یقال لکلّ مثقوبٍ: مخزومٌ، ذکره الجوهری (8).

و قال: انْثَالَ علیه النّاسُ من کُلِّ وجهٍ: انْصَبُّوا (9).

قوله علیه السلام: و ظننت .. أی علمت، کما ورد کثیرا فی الآیات بهذا المعنی (10)، أو المعنی: إنّی ظننت أنّ الناس یروننی أولی و أحقّ و یعاونوننی علی

ص: 27


1- الصحاح 3- 887، و انظر: لسان العرب 3- 431.
2- الصحاح 2- 554، و مثله فی لسان العرب 5- 381، و غیره.
3- نصّ علیه فی لسان العرب 1- 266، و الصحاح 1- 99.
4- قاله فی الصحاح 5- 2067، و فی القاموس 4- 195: الآجن: الماء المتغیّر الطعم و اللون.
5- کما فی الصحاح 3- 1223، و لسان العرب 8- 137.
6- لا یوجد: یقال، فی المصدر.
7- فی ک نسخة: یشدّ بها.
8- کما جاء فی الصحاح 5- 1911، و مثله فی لسان العرب 12- 174- 175 باختلاف یسیر فی اللفظ.
9- قاله فی لسان العرب 11- 95، و الصحاح 4- 1649، و غیرهما.
10- کما لو أسند إلی الأنبیاء مثلا کقوله تعالی فی سورة الأنبیاء: 87: «وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ ..»، أو فی سورة ص: 24: «وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ ..»، أو سورة الحاقّة: 22: «إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ ..»، و غیرها.

منازعتهم.

و قوله علیه السلام: تقارب .. أی لم یبالغ فی معاندة الحقّ بعد غصب الخلافة حیلة و خدیعة، لأنّه کان یستقبل تارة و یعتذر إلیه علیه السلام أخری، و یرجع إلیه فی الأمور لیتمشّی أمره، و یظهر للناس أنّه إنّما ولی الأمر لصلاح المسلمین.

قال فی النهایة: فیه سَدِّدُوا و قَارِبُوا .. أی اقتصدوا فی الأمور کلِّها، و اتْرُکُوا الغُلُوَّ فیها و التّقصیرَ، یقال: قَارَبَ فلانٌ فی أُمُورِهِ: إذا اقْتَصَدَ (1).

قوله علیه السّلام: لو لا خاصّة .. أی محبّة أو خلطة خاصّة.

و التَّحْرِیشُ: الإِغْرَاءُ بَیْنَ القومِ (2).

و هذا الخبر یدلّ علی أنّ خولة إنّما سبیت فی حیاة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فلا تبقی للمخالفین فیها شبهة، و قد مرّ الکلام فیه (3) و سیأتی (4).

و النَّعْیُ: خَبَرُ المَوْتِ (5).

و قوله علیه السّلام: لَا عَلَا کَعْبُهَا .. جملة دعائیّة. قال فی النهایة: .. فِی حَدِیثِ قَیْلَةَ: و اللّه لا یزال کَعْبُکَ عالیاً .. هو دعاءٌ لَهَا بالشّرفِ و العُلُوِّ (6).

قوله علیه السلام: و أَضَاعُوا أَیَّامِی .. أی ضیّعوا (7) و لم یلتفتوا إلی أیّامی (8) المشهورة التی نصرتُ فیها الدین و وقیت فیها المسلمین، و فی بعض النسخ:

ص: 28


1- کما جاء فی النهایة 4- 33، و لسان العرب 1- 669، و القاموس 3- 296.
2- صرّح بذلک فی مجمع البحرین 4- 133، و الصحاح 3- 1001، و غیرهما.
3- بحار الأنوار: 22- 181 و 192- 193.
4- بحار الأنوار 42- 84- 87 و 99. و لاحظ: 41- 303 و 326.
5- ذکره فی الصحاح 6- 2512، و مجمع البحرین 1- 418.
6- قاله فی النهایة: 4- 179، و لسان العرب 1- 719.
7- نصّ علیه فی الصحاح 3- 1252، و قریب منه فی القاموس 3- 58.
8- فی س: أیّام.

بالذال المعجمة مِنَ الإِذَاعَةِ بمعنی الإفشاءِ (1)، فالمراد بالأیّام أیّام (2) مظلومیّته علیه السلام، و لعلّه تصحیف، و الظاهر: و اکفئوا إنائی أو أصغوا إنائی کما مرّ (3).

قوله علیه السلام: فکأنّه علم .. إشارة إلی ما ذکره تعالی فی قصّة فرعون إنّه قال لموسی علیه السلام: فَما بالُ الْقُرُونِ الْأُولی (4)، و المشهور فی تفسیره أنّه سئل عن حالهم بعد موتهم من السعادة و الشقاوة، فقال موسی: عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی فِی کِتابٍ لا یَضِلُّ رَبِّی وَ لا یَنْسی (5) أی إنّه غیب لا یعلمه إلّا اللّه، و إنّما أنا عبد ملک لا أعلم منه إلّا ما أخبرنی به (6)، فمراده علیه السلام هنا أنّ أمر عثمان فی الآخرة و ما ترتّب علی أعماله الشنیعة فی علمه تعالی و هو أعلم بذلک، و إنّما عبّر کذلک للمصلحة، أو المعنی أنّ أمره کان شبیها بأمور وقعت علی القرون الأولی کقارون.

قوله علیه السلام: لا ینفع فیه العیان .. لعلّ المعنی أنّ أمره کان أمرا مشتبها علی من عاین الأمر و علی من سمع الخبر فلا یدری (7) کیف وقع، أو اشتبه علی أکثر الناس إنّه هل کان قتله حقّا أو باطلا.

و الثُّلْمَةُ- بالضم-: الخَلَلُ فی الحائط و غیره (8)

قوله علیه السّلام: فئة یقاتلان دونها .. لعلّ المراد بها هنا المرجع، مِنْ فَاءَ إِذَا رَجَعَ (9)، و لا یبعد أن یکون قُبَّة- بالقاف و الباء الموحّدة المشدّدة أو بالقاف

ص: 29


1- کذا ذکره فی القاموس 3- 24، و الصحاح 3- 1211، و غیرهما.
2- لا توجد: أیّام، فی س.
3- کما مرّ ذلک قریبا: .
4- طه: 51.
5- طه: 52.
6- لا توجد: به فی س.
7- خ. ل: و لا یدری.
8- صرّح بذلک فی مجمع البحرین 6- 25، و الصحاح 5- 1881.
9- قال به فی مجمع البحرین 1- 333، و الصحاح 1- 63، و غیرهما.

و النون المشدّدة- و هی بالضم (1)

الجَبَلُ الصَّغیرُ و قُلَّةُ الجبلِ، و المنفردُ المستطیلُ فی السّماء أو الجَبَلُ السّهلُ المُسْتَوِی المنبسطُ علی الأرضِ (2).

و قوله علیه السلام: ثلاث خصال .. استئناف کلام.

قوله علیه السلام: بأطوع الناس .. أی إنّها لقلّة عقلها کانت تطیع الناس فی کلّ باطل، أو علی بناء المفعول .. أی کان الناس یطیعونها فی کلّ ما ترید، و الأول أظهر لفظا، و الثانی معنی.

و الأنجع: الأنفع، و الذی أثر کلامه أکثر، أو تدبیره أوفر، قال فی القاموس: نَجَعَ الطّعامُ- کَمَنَعَ- نُجُوعاً (3): هَنَأَ أَکْلُهُ، و العَلَفُ فی الدَّابَّةِ و الوَعْظُ و الخطابُ فیه: دخل فَأَثَّرَ کَأَنْجَعَ .. و انْتَجَعَ: طَلَبَ الکلأَ فی موضعه، و فلاناً:

أتاه طالبا معروفه (4)، و فی بعض النسخ: و بأشجع الناس.

و المُنَاجَزَةُ فی الحَرْبِ: المُبَادَرَةُ و المُقَاتَلَةُ (5).

و الرَّاحُ- جمعُ الرَّاحَةِ- و هی الکَفُّ (6)، و لعلّ المراد بها هنا بطونها.

و الثَّفِنَةُ- بکسر الفاء: واحدة ثَفِنَات البعیرِ- و هی ما یَقَعُ علی الأرض من أعضائه إذا استناخ و غَلُظَ کالرُّکْبَتَیْنِ و غیرِهِمَا (7).

قوله علیه السلام: الفاسق علی کتاب اللّه .. أی الذی سمّاه اللّه فی کتابه

ص: 30


1- أی القنّة.
2- کما جاء فی القاموس 4- 261، و لسان العرب 13- 348.
3- لا توجد: نجوعا فی س.
4- کما جاء فی القاموس 3- 87، و مثله معنی فی لسان العرب 8- 347- 348، و غیره.
5- قال فی القاموس 2- 193: المناجزة: المقاتلة .. و المحاجزة قبل المناجزة .. أی المسالمة قبل المعالجة فی القتال. و قال فی النهایة 5- 21: المناجزة فی الحرب: المبارزة .. لأناجزنّک .. أی لأقاتلنّک و أخاصمنّک. و قال فی الصحاح 3- 898: و المناجزة فی الحرب: المبارزة و المقاتلة. و علیه فیحتمل قویا أن یکون الصحیح: المبارزة و المقاتلة.
6- کذا صرّح به فی القاموس 1- 224، و الصحاح 1- 368، و نظائرهما.
7- نصّ بذلک فی الصحاح 5- 2088، و نظیره فی النهایة 1- 215- 216.

فاسقا، فی قوله تعالی: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً .. (1) کما مرّ مرارا.

و عُرْفُطَة- بضم العین و سکون الراء و ضم الفاء (2)

و العذری .. نسبة إلی جدّته العلیا: عذرة بن سعد.

قوله علیه السلام: و أوشک سقاءه .. لعلّه مثل.

و الْمَخْضُ: تحریکُ السّقاء الّذی فیه اللّبن لیخرج ما فیه من الزّبد (3)، و المعنی أنّه یفعل بنفسه ما یحصل به المقصود، أو یفعل هؤلاء فیه ما یغنی عن فعل غیرهم.

قولها: و لا قَدَمَکَ .. أی تَقَدُّمَکَ فی الإِسْلامِ و سَبْقَکَ، ذکره الجزری (4).

و الغَنَا- بالفتح- النَّفْعُ: و یقال ما یُغْنِی عنک هذا .. أی ما یجدی عنک و ما ینفعک (5). و فی بعض النسخ بالعین المهملة و هو التعب، و الأوّل أظهر.

قوله تعالی: مِنْ قَوْمٍ. أی معاهدین خِیانَةً. أی نقض (6) عهد بأمارات تلوح لک فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ. أی فاطرح إلیهم (7) عهدهم عَلی سَواءٍ (8) ..

أی علی عدل (9) و طریق قصد فی العداوة، و لا تناجزهم الحرب فإنّه یکون خیانة منک، أو علی سواء فی الخوف أو العلم بنقض العهد، و هو فی موضع الحال من النابذ علی الوجه الأول .. أی ثابتا علی طریق سوی، أو من (10) المنبوذ إلیهم، أو

ص: 31


1- السجدة: 18.
2- کما قاله فی القاموس 2- 373، و لسان العرب 7- 350، و هی علم هنا.
3- ذکره فی النهایة 5- 306، و انظر: لسان العرب 7- 230، و تاج العروس 5- 83، و غیرهما.
4- قاله فی النهایة 4- 25 و 26، و قارن بتاج العروس 9- 19.
5- صرّح به فی مجمع البحرین 1- 320، و انظر: الصحاح 6- 2449، و المصباح المنیر 2- 126.
6- فی س: نقص.
7- کما جاء فی مجمع البحرین 3- 189، و القاموس 1- 359، و غیرهما.
8- الأنفال: 58.
9- نصّ علیه فی مجمع البحرین 1- 234، و قریب منه فی القاموس 4- 345.
10- فی المصدر زیادة: أو منه، قبل أو من.

منهما علی غیره، ذکره البیضاوی (1)

قوله علیه السلام: عن رضاع الملی .. فی الروایات الأخر: خدع الصبیّ عن اللبن، و لعلّه هنا عن الرضاع الملی .. أی عن رضاع یتملأ الصبیّ منه (2)، و لعلّه- علی ما فی النسخ- المراد به رضاع اللبن الملی، أو الطفل الملی.

و الفَراش- بالفتح-: الطَّیْرُ الّذی یُلْقِی نَفْسَهُ فی ضَوْءِ السِّرَاجِ (3).

قوله علیه السلام: مِنْ کُلِّ أَوْبٍ .. أی مِنْ جِهَةٍ (4)، و فی بعض النسخ:

أَدَبٍ- بالدال المهملة- و هو الظَّرْفُ (5).

و قال الفیروزآبادی: نَضَحَ فُلَاناً بِالنَّبْلِ: رَمَاهُ (6)و قال: شَجَرَهُ (7) بِالرُّمْحِ: طَعَنَهُ (8).

قوله علیه السلام: وَ کَانَا أَهْلَهُ .. أی کانا أهلًا لمخالفة القرآن، و لم یکن مستبعدا منهما.

و عَثَا یَعْثُو عَثْواً: أَفْسَدَ (9)

و قال فی النهایة: یُقَالُ نَصَلَ السَّهْمُ: إِذَا خَرَجَ مِنْهُ النَّصْلُ، و نَصَلَ أیضا-: إِذَا ثَبَتَ نَصْلُهُ فی الشَّیْ ءِ .. فَهُوَ مِنَ الأَضْدَادِ (10).

ص: 32


1- تفسیر البیضاوی 1- 388- بدون أی التفسیریة بعد الآیات-.
2- بمعنی یستمع الصبیّ منه، و لعلّ مراده- طاب ثراه- کونه رضاعا فی مدّة طویلة یستمتع الصبیّ فیها من اللبن، و ذلک لأن الملیّ بمعنی الحین الطویل، و المدّة الطویلة التی لا حدّ لها، کما نصّ علیه غیر واحد کما فی مجمع البحرین 1- 367 و غیره.
3- کما جاء فی النهایة 3- 430، و لسان العرب 6- 330، و غیرهما.
4- ذکره فی القاموس 1- 37، و انظر: لسان العرب 1- 220، و غیره.
5- قاله فی القاموس 1- 36، و مثله فی لسان العرب 1- 206.
6- صرّح به فی لسان العرب 2- 620، و القاموس 1- 253، و غیرهما.
7- فی س: شحره- بالحاء المهملة- و لا معنی لها.
8- قاله فی القاموس 2- 56، و نظیره فی لسان العرب 4- 396.
9- کما صرّح به فی مجمع البحرین 1- 282 و القاموس 4- 359، و غیرهما.
10- قاله فی النهایة 5- 67، و مثله فی لسان العرب 11- 662.

قوله علیه السلام: وَ عَادَ أَکْثَرُهَا قَصْداً .. قال فی القاموس: رُمْحٌ قَصِدٌ کَکَتِفٍ- و قَصِیدٌ و أَقْصَادٌ: مُتَکَسِّرٌ (1) انتهی. و فی بعض النسخ: و عَادَ أَکْثَرُنَا قَعِیداً .. أی قاعداً عن الحرب عاجزاً، و القَعِیدُ: الْجَرَادُ لَمْ یَسْتَوِ جَنَاحُهُ (2)، و لعلّه تصحیف.

قوله علیه السلام: ظَلَّلْتُمْ علی النخیلة .. علی بناء التفعیل، و فی بعض النسخ علی الإفعال .. أی أشرفتم، یقال: أَظَلَّکَ فُلَانٌ: إذا دَنَا منک کأنّه أَلْقَی علیک ظِلَّهُ (3) فَضُمِّنَ معنی الإشراف، و یقال: ظَلِلْتُ أَعْمَلُ کذا- بالکسر-: إذا عملته بالنّهار (4)، فیمکن أن یقرأ علی بناء المجرّد، لکن فیه تکلّف.

قوله علیه السلام: نواصیکم .. أی تطیعوا إمامکم فی لزوم معسکرکم، فإنّ الأخذ بالناصیة کنایة عن الإطاعة، و فی بعض النسخ: قواصیکم .. أی تدعوا إلی حضور معسکرکم الفرق القاصیة البعیدة عنکم، و لعلّه أظهر.

قوله علیه السلام: و إلی مصالحکم تُرْقَی .. أی تُصْعَدُ (5) و ترفع من بینکم، أو من المهموز مِنْ رَقَأَ الدَّمْعُ إِذَا سَکَنَ (6)، و لا یبعد أن یکون بالزاء مهموزا من الرزء (7) بمعنی النّقص فَخُفِّفَ، و فی بعض النسخ إلی مَسَالِحِکُمْ- بالسین- ..

أی ثُغُورِکُمْ (8) و هو الصواب .. أی یرقی العدوّ علیها.

ص: 33


1- القاموس 1- 327، و نظیره فی لسان العرب 3- 355، و غیره.
2- کما صرّح به فی الصحاح 2- 526، و قاله فی القاموس 1- 328.
3- جاء فی الصحاح 5- 1756، و لسان العرب 11- 418، و غیرهما.
4- ذکره فی مجمع البحرین 5- 415، و الصحاح 5- 1756، و غیرهما.
5- کما صرّح به فی مجمع البحرین 1- 194، و القاموس 4- 336، و غیرهما.
6- ذکره صاحب الصحاح فیه 1- 53، و القاموس 1- 16.
7- فی حاشیة ک حاشیة غیر معلمة لعلّ محلها هنا، و هی: یقال: ما رزئته- بالکسر-: ما نقصته، و ارتزأ: انتقص. قاموس. القاموس المحیط 1- 16 باختلاف یسیر.
8- قاله فی مجمع البحرین 2- 374، و القاموس 1- 229، و غیرهما.

قوله علیه السلام: تَآسَوْا .. أی اقْتَدَی بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ فی التَّعَاوُنِ و الجِدِّ (1)، و فی بعض النسخ: بَؤُسُوا- بضم الهمزة- من البَأْسِ- بمعنی الشِّدَّةِ فی الحربِ (2).

قوله علیه السلام: فَقَدْ أَبْدَتِ (3) الرغوة (4) .. هذا مَثَلٌ سائرٌ یُضْرَبُ لِظُهُورِ الحقِّ (5).

ص: 34


1- قال فی الصحاح 6- 2268، و القاموس 4- 299 ما نصّه: تآسوا .. أی آسی بعضهم بعضا و آساه بماله مواساة .. أی جعله فیه أسوة. و لعلّ ما فی المتن یرجع إلی ما ذکرناه، فتدبّر.
2- کما جاء فی القاموس 2- 199، و الصحاح 3- 906- 907، و غیرهما.
3- فی س: أبدب. و جاء فی حاشیة ک تعلیقة غیر معلمة، لعلها هنا، و هی: أبدی: لازم و متعدّ، یقال: أبدیت فی منطقک .. أی جرت، فیکون المعنی بدأ الصریح عن الرغوة، و یجوز أن یکون متعدّیا أو المفعول محذوف .. أی أبدی الصریح نفسه، و هذا المثل لعبید اللّه بن زیاد قاله لهانی بن عروة المرادی، و کان مسلم بن عقیل بن أبی طالب قد استخفی عنده أیّام بعثه الحسین بن علی علیهما السلام، فلمّا عرف مکانه عبید اللّه أرسل إلی هانی فسأله فکتمه فتوعّده و خوّفه، فقال هانی: هو عندی، فعندها قال عبید اللّه: أبدی الصریح عن الرغوة .. أی وضح الأمر و بان. قال فضلة شعرا: أ لم تسل الفوارس یوم غول*** بنضلة و هو موتور مشیح رأوه فازدروه و هو حرّ*** و ینفع أهله الرجل القبیح و لم یخشوا مصالته علیهم ***و تحت الرغوة اللبن الصریح و معنی البیت: رأونی فازدرونی لدمامتی فلمّا کشفوا عنّی وجدوا غیر ما رأوا ظاهرا، یضرب عند انکشاف الأمر و ظهوره. أقول: هذا ما ذکره المیدانی فی مجمع الأمثال 1- 103 بألفاظ مقاربة.
4- جاء فی حاشیة ک تعلیقة غیر معلمة ظاهرها هنا، و هی: و الرغوة فیها ثلاث لغات: رغوة و رغوة و رغوة، و حکی الکسر فیها اللحیانیّ و غیره، و هو زبد اللّبن، و فی المثل: یسرّ حسوا فی ارتغاء، یضرب لمن یظهر أمرا و یرید غیره. الصحاح. أقول: انظر: مجمع الأمثال للمیدانی 2- 416، و المستقصی 2- 412، و فرائد اللئالی 2- 366، و العبارة کلّها جاءت فی الصحاح 6- 2360. و مثلها فی لسان العرب 14- 330 إلّا أنّه لیست فیه الجملة المعترضة، أعنی و حکی الکسر .. إلی آخره.
5- کما جاء فی کتب الأمثال کمجمع الأمثال 1- 103، و فرائد اللئالی 1- 84، و غیرهما.

قال الزمخشری فی المُسْتَقْصَی (1): أَبْدَی الصَّرِیحُ عَنِ الرَّغْوَةِ هذا من مقلوب (2) الکلام، و أصله أَبْدَتِ الرَّغْوَةُ عن الصّریحِ، کقوله و تحتَ الرَّغْوَةِ اللَّبَنُ الصریحُ. قال (3)عُبَیْدُ اللّه بنُ زیادٍ لِهَانِئِ بنِ عُرْوَةَ حین سَأَلَ (4) عن مسلم بن عقیل (5)

و کان متواریاً عنه- فَجَحَدَ ثمّ أَقَرَّ، یُضْرَبُ فی ظهور کَامِنِ الأَمْرِ.

قوله: أَنِفاً- کَکَتِف أو کَصَاحِب- و لعلّه من الأَنَفَةِ بمعنی الاستنکاف (6) و التّکبّر، و الأظهر أَلْباً- باللام و الباء- بقرینة حَرْباً، یقال: هم علیه ألب- بالفتح و الکسر- أی مجتمعون علیه بالظّلم و العداوة، و التّألیب: التّحریص و الإفساد، و الأَلْبُ- بالفتح-: التّدبیر علی العدوّ من حیث لا یعلم و الطّرد الشّدید (7)، و الأَلْبُ و الحربُ کثیراً ما یُذْکَرَانِ معاً، و علی التقدیرین لا بدّ من تجوز فی اللام.

و قال الجوهری (8): شَبَبْتُ النَّارَ و الحربَ أَشُبُّهَا شَبّاً و شُبُوباً: إذا أَوْقَدْتُهُمَا.

قوله علیه السلام: و لکن أسفٌ یَبْرِینِی .. أی یَهْزُلُنِی، مِنْ بَرَیْتُ السَّهْمَ (9) أو یَنْبَرِینِی مِنْ انْبَرَی لَهُ أی اعْتَرَضَ (10)، أو یَرِینِی مِنْ وَرَی الْقَیْحُ جَوْفَهُ: أَفْسَدَهُ، و فلانٌ فلاناً أَصَابَ رِئَتَهُ (11)، أو یُرِیبُنِی مِنْ أَرْبَیْتُهُ .. أی زِدْتُهُ (12) یعنی یزیدنی همّا،

ص: 35


1- المستقصی 1- 15.
2- فی س: مغلوب- بالغین المعجمة- و هو خلاف الظاهر.
3- فی المستقصی: قاله.
4- فی المصدر: سأله.
5- فی المستقصی: مسلم بن عقیل بن أبی طالب.
6- کما جاء فی القاموس 3- 119، و الصحاح 4- 1333، و غیرهما.
7- ذکره فی لسان العرب 1- 215- 216، و القاموس 1- 37.
8- الصحاح 1- 151، و نظیره فی لسان العرب 1- 481، و فیهما: أوقدتها.
9- قال فی القاموس 4- 303: و براه السفر یبریه بریا: هزله. و قال فی الصحاح 6- 2280: و بریت 3 القلم بریا و بریت البعیر أیضا: إذا حسرته و أذهبت لحمه.
10- کما جاء فی الصحاح 6- 2280، و القاموس 4- 303، و غیرهما.
11- ذکره فی القاموس 4- 399، و تاج العروس 10- 388.
12- نصّ علیه فی النهایة 2- 192، و لسان العرب 7- 305، و غیرهما.

و کانت نسخ المنقول منه تحتمل الجمیع.

و الدُّوَلُ- جمع دُولَةٍ- بالضم-: هو ما یُتَدَاوَلُ من المالِ، فیکون لقوم دون قوم (1)

و کتاب اللّه دَغَلًا .. أی یخدعون النّاس به (2). و الدَّغَلُ- بالتحریک-:

الفساد و الشَّرُّ و المَکْرُ (3).

و حُمَّ لَهُ کذا- علی المجهول- قُدِّرَ (4).

و الخَسْفُ: الذُّلُّ و المَشَقَّةُ و النُّقصانُ (5).

و الأَرَقُ: السَّهَرُ، و قَدْ أَرِقْتُ- بالکسر- .. أی سَهَرْتُ .. فَأَنَا أَرِقٌ، ذکره الجوهری (6).

قوله: بغیر نصر .. أی من اللّه تعالی، فینبغی أن یکون الصبر للّه تعالی، فإنّ الصبر قد یکون لأجل الجبن عن الفرار و للحمیّة، و یمکن أن یقرأ بالبصر بالباء- .. أی بالعلم أو البصیرة.

قوله علیه السلام: و إنّما الصبر بالنصر .. أی ما قرن الصبر إلّا بالنصر، و فی بعض النسخ بالعکس، و هو ظاهر. و یؤیّد الأول الفقرتان اللّتان بعدهما، فإنّ المراد بهما أنّ الورود علی الماء مقرون بالصدور. و الصَّدْرُ- بالفتح (7)

الرُّجُوعُ،

ص: 36


1- 1 قاله فی النهایة 2- 140، و مقارب له فی تاج العروس 7- 326.
2- صرّح به فی لسان العرب 11- 245، و النهایة 2- 123.
3- قال فی مجمع البحرین 5- 372: دغل السریرة: خبثها و مکرها و خدیعتها. و قال فی الصحاح 4- 1697: الدّغل- بالتحریک-: الفساد، مثل الدّخل، و قال فی صفحة: 1696 منه: و الدّخل: العیب و الریبة .. و کذلک الدّخل- بالتحریک- دخلا بینکم .. أی مکرا و خدیعة.
4- کما جاء فی القاموس 4- 100، و الصحاح 5- 1904، و غیرهما.
5- قاله فی الصحاح 4- 1250، و لسان العرب 9- 68.
6- صرّح به فی الصحاح فی اللغة 4- 1445، و لسان العرب 10- 4، و غیرهما.
7- سقطت: بالفتح، عن س.

و بالتّحریک الاسمُ مِنْهُ (1)

و البرق مقرون بالمطر .. و یمکن أن یقرأ بالبصر هنا- أیضا بالباء-، فتفطّن.

و قد مرّ تفسیر بعض الفقرات و سیأتی شرح بعضها فیما نقلناه و سننقل من خطبه علیه السلام.

**[ترجمه]«شَغب» به سکون غین: دامن زدن به اغتشاش

ص: 26

و جوهری آورده است: «عِلهِز» با کسره: غذایی است که به هنگام خشکسالی از خون و دنبلان درست می شد. - . الصحاح: 3/887 - «هَبید»: حَنظَل، عَلقَم، هندوانه ابوجهل - . الصحاح: 2/554 الصحاح: 5/1911 الصحاح: 4/1649 ص/ 24، و الحاقه/22 و غیر از این دو آیه - .

و «جَشِب» به کسر شین: غلیظ .

«أجِن»: تغییر یافته، گندیده. «الرُّوع» به ضم راء: قلب و عقل، شاید کنایه از این باشد که امام گمان نمی کرد به خاطر فضائل سوابق ایشان در اسلام، آن کار را انجام دهند، چرا که حضرت علی از آن امور خبر داشت و قبل از آنکه این مسائل رخ دهد، از آن خبر می­داد.

گفته می شود: «خَزَمتُ البعیر بالخزامة»: بینی شتر را با خِزامه سوراخ کردم و خذامه حلقه­ای از مو می باشد که میان دو سوراخ بینی شتر قرار می گیرد و به آن افسار بسته می شود، و به هرچیز سوراخ شده مخزوم گفته می شود، این را جوهری آورده است3 و همو می گوید: «انثال علیه الناس من کل وجهٍ»: از هر طرف به سوی او سرازیر شدند4.

و سخن امام که فرمودند: «ظننت» یعنی یقین کردم، همان طور که در بسیاری از آیات به معنی دانستم5 و یقین کردم آمده است، یا اینکه معنی بدین صورت است: گمان کردم که مردم مرا سزاوار و شایسته به امر خلافت می­بینند و مرا در مبارزه با

ص: 27

ایشان یاری می­رسانند. و سخن امام علیه السلام: «قارب» یعنی ابوبکر بعد از غصب خلافت از جهت حیله و نیرنگ در دشمن با حق (امام) زیاده­روی نکرد. زیرا گاهی از خلافت استعفا می داد و می گفت: «أقتلونی فَلَستُ بِخیرکم» و گاهی از حضرت عذر می خواست. و در کارها به ایشان مراجعه می کرد تا مشکل او حل شود و به مردم اظهار می کرد که تنها به خاطر صلاح مسلمانان خلافت را پذیرفته است. در نهایة آمده است: «فیه سدّدوا و قاربوا». یعنی در همه کارها میانه روی کنید و زیاده روی و کوتاهی در آن کار را رها کنید. گفته می شود: «قارب فلانٌ فی أموره»»، یعنی میانه روی کرد. - 1 . النهایة: 4/33 -

سخن امام علیه السلام: «لولا خاصة»: یعنی محبت یا رابطه خاص. و «التحریش»: برانگیختن. این نامه نشان می دهد که خوله در زمان حیات پیامبر اسیر شد و جای شبهه ای برای مخالفان باقی نمی ماند و در این باره پیشتر سخن گفته شد - . بحار الانوار22: 181-192-193 -

و به زودی خواهیم گفت. - . بحار الانوار 42: 84-87-99 -

«النعی»: خبر مرگ.

و سخن امام علیه السلام: «لاعلا کعبها»: جمله ای دعایی است. در نهایه آمده است: در حدیثی آمده است: «و الله لایزال کعبک عالیاً» که دعا برای شرافت و بلند مرتبگی است. و باز سخن امام که فرمودند: «اضاعوا ایامی»: یعنی روزهای مرا تباه کردند و به روزهای مشهوری که در آن به یاری دین و حمایت از مسلمانان بپا خاستم توجه نکردند. و در بعضی نسخه ها

ص: 28

با ذال از اذاعه آمده است که به معنای افشا کردن می باشد. و منظور از «الایام»: روزهای مظلومیت امام علیه السلام است. شاید آن غلط نوشتاری باشد؛ ظاهر این است: کاسه مرا وارونه کردند یا آن را کج کردند، چنان که گذشت.

و این گفته حضرت: «کأنه علم». اشاره ای است به آنچه خداوند در داستان فرعون آورده است، فرعون به حضرت موسی علیه السلام گفت: «فَمَا بَالُ الْقُرُونِ الْأُولَی»، - . طه / 51 -

{ حال نسل های گذشته چون است؟} و مشهور در تفسیر این آیه است که از حال آنها (گذشتگان) بعد از مرگشان سؤال شد که آیا اهل سعادت بودند یا شقاوت. حضرت موسی علیه السلام در جواب فرمود: «قَالَ عِلْمُهَا عِندَ رَبِّی فِی کِتَابٍ لَّا یَضِلُّ رَبِّی وَلَا یَنسَی»، - . طه / 52 - {گفت: علم آن در کتابی نزد پروردگار من است؛ پروردگارم نه خطا می کند و نه فراموش می نماید.} یعنی آن از غیب است و تنها خداوند آن را می داند و من بنده پادشاهی هستم که جز آنچه به من یاد داده، چیزی دیگر نمی دانم. و مراد حضرت علی علیه السلام این است که، عمل عثمان در روز قیامت و آنچه بر اعمال زشت او مترتب می­شود، در نزد خداست و او به این اعمال از همه داناترست. و حضرت برای مصلحت این گونه تعبیر کرد و یا معنای آن، این است که عمل عثمان شبیه به اعمالی بود که در قرن های گذشته انجام شده بود، مانند قارون.

منظور از این سخن امام: «لاینفع فیه العیان»: شاید معنی این گونه باشد که هر کس عمل عثمان را می دید و خبر آن را می شنید، بر او مشتبه بود و نمی دانست چگونه اتفاق افتاده است؛ یا بر بسیاری از مردم پوشیده بود این که آیا او (عثمان) حق بود یا باطل. «الثُلمة» به ضم ثاء: شکاف در دیوار و یا غیر آن است. منظور از کلام امیرمؤمنان علیه السلام «فئه یقاتلان دونها» شاید اینجا به معنای مرجع که از فاء یعنی برگشت گرفته شده است، و بعید نیست که قُبّة

ص: 29

یا قُنّة به معنی کوه کوچک و قله کوه که مخروطی شکل در آسمان دیده می شود یا کوهی که در دشت مسطح و وسیع قرار دارد. و سخن امام: «ثلاث خصال»، از سرگیری کلام است و مراد از این گفته حضرت: «بأطوع الناس» این است که عایشه به خاطر نقصان عقلش در هر کار باطل از مردم اطاعت می کرد و یا بنای مفعول باشد که در این صورت، مردم در هر چه او می­خواست مطیع اوامر او بودند. معنای اولی از لحاظ لفظ آشکارتر است و دوم از جهت معنا.

«الأنجع»: نافع ترین، کسی که کلامش تأثیر بیشتری دارد یا تدابیر او بیشتر است. در قاموس آمده است. «نَجَعَ الطعامُ مثل مَنَعَ نجوعاَ»: خوردن غذا گوارا بود و همین طور علوفه برای حیوان، و شنیدن وعظ و خطابه اثر گذاشت و نفع رسانید. «انتجع»: طلب گیاه در محل آن است و «انتجع فلاناً»: آمد در حالی که طالب عمل نیک او بود - . القاموس المحیط 3: 87 -

و در بعضی از نسخ «و باشجع الناس» آمده است.

«المناجزة فی الحرب»: اقدام کردن و حمله بردن. «الراح»: جمع الراحة، کف دست و شاید مراد از آن در اینجا داخل آن باشد. و «الثِفنة» به کسر فاء: جمع آن «ثفنات بعیر» و آن اعضایی است که شتر هنگامی که بر زمین می خوابد پینه می بندد و زمخت می شود، مثل زانو و غیره. «الفاسق علی کتاب الله»، همان طور که گذشت همان کسی است که خداوند در قرآن

ص: 30

او را فاسق نامید: «أَفَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَّا یَسْتَوُونَ»،2 {آیا کسی که مؤمن است چون کسی است که نافرمان است؟ یکسان نیستند.} «عُرفُطة»: به ضم عین و سکون راء و ضم فاء، اسم علم است. «العذری»: منسوب به مادربزرگش عذرة دختر سعد است.

و مراد از این سخن امام علیه السلام در «اوشک سقائه»: شاید ضرب المثلی است. «المخض»: تکان دادن مشک شیر به منظور کره گرفتن، و معنی این جمله آن است که عثمان خودش کاری را می کرد که با آن به مقصود برسد، یا آنها در باره او آنچه را که از عمل دیگران بی نیاز می کرد، انجام می دادند. و سخن عایشه: «و لاقدمک»: جزری آورده است: تقدم و سبقت تو (امام علی) در اسلام. «الغنا» به فتح غین: منفعت. گفته می شود: «ما یغنی عنک هذا»: یعنی هیچ فایده و نفعی به تو نمی رسد و در بعضی از نسخه ها به جای غین، عین آمده است که به معنای رنج و سختی است، ولی معنای اولی واضح تر است.

منظور از این سخن خدا «مِن قَومٍ»: معاهده­کنندگان. «خِیِانة»: پیمان شکنی با نشانه هایی که برای تو ظاهر می شود. «فَانبِذ الیهم»: عهد و پیمان آنها را رها کن. «علی سَوَاءٍ» - . انفال / 58 - :

منصفانه و با عدالت با آن ها رفتار کن و پیکار با آن ها را رها کن که آن خیانتی از سوی توست. یا منصفانه در ترس و علم به پیمان شکنی، و «علی سواء» بنا به وجه اول حال است برای فاعل (پیامبر) یعنی: در حالی که بر راه راست ثابت قدم هستی؛ و یا حال است برای «منبوذ الیهم» و یا

ص: 31

حال برای هر دو، بر غیر او می باشد، این را بیضاوی ذکر کرده است. - . تفسیر البیضاوی: 1/ 288 -

و مقصود از این کلام امام علیه السلام: «عن رضاع الملیّ»، که در روایت های دیگر به صورت «خدع الصبی عن اللبن» ذکر شده است، شاید در اینجا، عن الرضاع الملی منظور این باشد که به معنای شیر خوردنی است که کودک را سیر می کند و یا بنا به آنچه در نسخه­ها آمده: مراد رضاع اللبن الملی یا الطفل الملی است. «الفَراش»: پروانه، که خود را به نور چراغ پرت می کند. «من کل أوب»: از هر طرف. در بعضی از نسخه ها ادب است که به معنای ظرف است. فیروز آبادی آورده است: «نضح فلاناً بالنبل»: او را با تیر زد. - . قاموس المحیط: 1/253 -

و «شَجَرُه بالرمح»: به او نیزه زد. «و کانا اهلَه»: آن دو مخالف قرآن بودند و این کار از آن دو بعید نبود. «عثا یعثو عثواً»: فساد کرد. در النهایة آمده: «نَصل السهم»: هنگامی که سر نیزه از نیزه بیفتد. و «هم نَصَل»: سر نیزه را به نیزه بست و این نصل از افعالی است که دو معنای متضاد با هم دارد. - . النهایه: 5/67 قاموس المحیط 1: 327 -

ص: 32

و این سخن حضرت علیه السلام: «عاد اکثرها قصداً»: در قاموس المحیط: «رُمحٌ قَصِدٌ» بر وزن کَتِف و «قصید و أقصاد»: نیزه شکسته.1 و در بعضی از نسخ: «عاد اکثرنا قعیدا»ً: طفره رفتن از جنگ و عاجز بودن. «القعید» ملخی که پر در نیاورده است و شاید تصحیف باشد. «ظلّلتم علی النخیلة»: بر وزن تفعیل و در بعضی از نسخ بر وزن افعال: به معنای نزدیک شدید، آمده است. «أظلّک فلانٌ»: به تو نزدیک شد گویی سایه اش را به روی تو انداخت که معنای اشراف داشتن را دربر دارد و «ظَلِلت أعمل کذا»، به کسر لام: یعنی هنگام روز انجام دادم. می توان آن را به صورت فعل مجرد خواند ولی تکلف دارد. «نواصیکم»: از فرمانده خود اطاعت کنید و اردوگاهتان را ترک نکنید. و گرفتن موی بالای پیشانی کنایه از اطاعت است. در بعضی از نسخه ها قواصیکم ضبط شده، یعنی: گروهی را که از شما دور شده اند فراخوانید تا در اردوگاه حاضر شوند. شاید این معنا واضح تر باشد.

و این سخن علی علیه السلام : «إلی مصالحکم ترقی»: یعنی از بین شما صعود کرده و بالا می­رود و یا ترقی از «رَقأ الدمع»: هنگامی که اشک قطع شود. و بعید نیست که از «رزء» باشد به معنی نقص، در بعضی از نسخه ها «مسالحکم» آمده که به معنای مرزهاست که این درست است. به این معنی که دشمن بر مرزها و مناطق حساس سیطره می یابد.

ص: 33

«تأسوا»: در تلاش و همکاری از همدیگر پیروی می کنند؛ و در بعضی از نسخ: «بَؤُسوا»: از بأس به معنی: دلیری در جنگ. «فقد أبدت الرغوة»: ضرب المثل رایجی است که در هنگام آشکار شدن حق زده می شود - 2 . مجمع الامثال 1: 103 - ،

ص: 34

زمخشری در المستقصی آورده است - . المستقصی1: 15 - :

«أبدی الصریح عن الرغوة»: سخنی است وارونه و اصل آن «أبدت الرغوة عن الصریح»، مثل «تحت الرغوة اللبن الصریح» است. عبیدالله بن زیاد به هانی ابن عروه هنگامی که در این باره از مسلم بن عقیل - که از او (عبیدالله) پنهان شده بود - پرسید: مسلم انکار کرد، ولی بعداً اعتراف کرد. این ضرب المثل به هنگام آشکار شدن کاری پنهان و مخفی استعمال می شود.

«أنفاً»: بر وزن کِتف یا صاحب، از أنفة به معنی امتناع کردن و تکبر ورزیدن. آنچه که به قرینه حرباً ظاهرتر است، إلباً می باشد، و هم علیه إلبٌ به فتح و کسر همزه: با دشمنی و ظلم علیه آن اجتماع می کنند. و «التألیب»: تحریک کردن و به تباهی کشاندن و «الألب» به فتح همزه: علیه دشمن تدبیر کردن، طوری که نفهمد، طرد کردن شدید. ألب و حرب خیلی اوقات در کنار هم به کار می روند. و به هر تقدیر، باید در کلام، قائل به مجاز شد.

جوهری در «الصحاح» آورده است - . الصحاح 1: 151 - :

«شَبَبتُ النارَ و الحربَ أشبُّها شباً وشوباً»: آتش جنگ را شعله ور کردم. و سخن امام علیه السلام: «ولکن اسفٌ یبرینی»: مرا لاغر می­کند از «بریتُ السَهمَ»: تیر را تراشیدم یا از «یُنبرینی» از انبری له: یعنی در راه او قرار گرفت. یا «یرینی» از وری القیح جوفه یعنی آن را فاسد کرد و فلان فلانا یعنی به ریه­اش زد. یا یریبنی از «أربیتُه»: بر آن افزودم یعنی بر حزن من می­افزاید.

ص: 35

در نسخه هایی که از او نقل شده، احتمال همه این معانی می رود. «الدُّوَل»: جمع دُولة: مالی که رد و بدل می شود و برای قومی هست و برای دیگری نیست. و «کتاب الله دغلاً»: به وسیله قرآن مردم را می فریبند و «الدَّغَل»: فساد و شر و حیله. «حُمَّ له کذا» به شکل مجهول: مقدَّر شد. «الخسف»: خواری، مشقت و نقصان. «الأرق»: بی خوابی، و «قد أرِقتُ»: بیدار ماندم پس من أرق هستم. جوهری ذکر کرده است.1 منظور از «بغیر نصر»: از جانب خداوند. شایسته است صبر، برای خدا باشد، گاهی صبر به سبب ترس از فرار و به خاطر تعصب و غیرت باشد و می توان این کلمه را بصر خواند به معنای علم و بصیرت، «انّما الصبر بالنصر»: صبر فقط قرین پیروزی است. در بعضی از نسخه ها، انما النصر بالصبر آمده است که بهتر است. دو جمله بعد از این عبارت، شکل اول را تأیید می کنند، مراد از این دو، این است که وارد شدن به آب ملازم خارج شدن از آن است. «الصَّدر»: باز گشتن

ص: 36

و الصَدَر به تحریک: اسم از مصدر صَدر است. و آذرخش ملازم باران است. و می توان اینجا هم بصر خواند، در این باره بیاندیش. و پیشتر، تفسیر بعضی از فقرات این نامه گذشت و شرح بعضی از این فقرات که نقل کردیم خواهد آمد و از خطبه های حضرت علیه السلام نقل خواهیم کرد.

**[ترجمه]

«2»

وَ رَوَی السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ (2)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ مِمَّا رَوَاهُ فِی کِتَابِ الرَّسَائِلِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ وَ غَیْرِهِمَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عِمْرَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْوَلِیدِ الصَّیْرَفِیِّ، عَنِ الْمُفَضَّلِ، عَنْ سِنَانِ بْنِ ظَرِیفٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَکْتُبُ بِهَذِهِ الْخُطْبَةِ إِلَی (3) أَکَابِرِ أَصْحَابِهِ، وَ فِیهَا کَلَامٌ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، إِلَی الْمُقَرَّبِینَ فِی الْأَظِلَّةِ، الْمُمْتَحَنِینَ بِالْبَلِیَّةِ، الْمُسَارِعِینَ فِی الطَّاعَةِ، الْمُنْشَئِینَ (4) فِی الْکَرَّةِ، تَحِیَّةٌ مِنَّا إِلَیْکُمْ، سَلَامٌ عَلَیْکُمْ، أَمَّا بَعْدُ:

فَإِنَّ نُورَ الْبَصِیرَةِ رُوحُ الْحَیَاةِ الَّذِی لَا یَنْفَعُ إِیمَانٌ إِلَّا بِهِ مَعَ اتِّبَاعِ (5) کَلِمَةِ اللَّهِ وَ التَّصْدِیقِ بِهَا، فَالْکَلِمَةُ مِنَ الرُّوحِ، وَ الرُّوحُ مِنَ النُّورِ، وَ النُّورُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، فَبِأَیْدِیکُمْ سَبَبٌ وَصَلَ إِلَیْکُمْ مِنَّا نِعْمَةٌ (6) مِنَ اللَّهِ لَا تَعْقِلُونَ (7) شُکْرَهَا،

ص: 37


1- ذکره فی القاموس 2- 68، و مجمع البحرین 3- 363، و غیرهما.
2- کشف المحجّة لثمرة المهجة: 189- 193، باختلاف یسیر.
3- فی المصدر: إلی بعض ..
4- المنشرین: نسخة فی ک. و فی المصدر: المستیقنین بی الکرّة.
5- فی ک نسخة: اتّباعه.
6- فی المصدر: و إتیان نعمة من ..
7- فی کشف المحجّة: لا تغفلون ..

خَصَّکُمْ بِهَا وَ اسْتَخْلَصَکُمْ لَهَا وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ (1)إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ أَنْ لَنْ یَحُلَّ عَقْدَهُ أَحَدٌ سِوَاهُ، فَتَسَارَعُوا إِلَی وَفَاءِ الْعَهْدِ (2)، وَ امْکُثُوا (3)فِی طَلَبِ الْفَضْلِ، فَإِنَّ الدُّنْیَا عَرَضٌ حَاضِرٌ یَأْکُلُ مِنْهَا الْبَرُّ وَ الْفَاجِرُ، وَ إِنَّ الْآخِرَةَ وَعْدٌ صَادِقٌ (4)یَقْضِی فِیهَا مَلِکٌ قَادِرٌ، أَلَا وَ إِنَّ الْأَمْرَ کَمَا قَدْ (5)وَقَعَ لِسَبْعٍ بَقِینَ مِنْ صَفَرٍ، تَسِیرُ فِیهَا الْجُنُودُ، یَهْلِکُ (6)فِیهَا الْبَطَلُ الْجَحُودُ، خُیُولُهَا عِرَابٌ، وَ فُرْسَانُهَا حِرَابٌ (7)، وَ نَحْنُ بِذَلِکَ وَاقِفُونَ (8)، وَ لِمَا ذَکَرْنَا مُنْتَظِرُونَ انْتِظَارَ الْمُجْدِبِ الْمَطَرَ لِیَنْبُتَ الْعُشْبُ، وَ یَجْنِی الثَّمَرَ، دَعَانِی إِلَی الْکِتَابِ إِلَیْکُمُ اسْتِنْقَاذُکُمْ مِنَ الْعَمَی، وَ إِرْشَادُکُمْ بَابَ الْهُدَی، فَاسْلُکُوا سَبِیلَ السَّلَامَةِ، فَإِنَّهَا جِمَاعُ الْکَرَامَةِ، اصْطَفَی اللَّهُ مَنْهَجَهُ، وَ بَیَّنَ حُجَجَهُ (9)، وَ أَرَّفَ أُرَفَهُ (10)، وَ وَصَفَهُ وَ حَدَّهُ وَ جَعَلَهُ نَصّاً (11)کَمَا وَصَفَهُ (12)، إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أُدْخِلَ حُفْرَتَهُ یَأْتِیهِ مَلَکَانِ أَحَدُهُمَا مُنْکَرٌ

ص: 38


1- العنکبوت: 43.
2- فی حاشیة ک جملة لم یعلّم علیها و لعلّ محلّها هنا و هی: إتیان الواجبات، و فیها نسخة: الواجبتان، و سیذکرهما المصنّف رحمه اللّه فی بیانه.
3- فی س و نسخة جاءت فی ک: و اکمشوا. و هی بمعنی شمّروا و جدّوا فی الطّلب کما جاء فی مجمع البحرین 4- 153.
4- فی ک نسخة: معاوق. قال فی مفردات الرّاغب: 353: العائق: الصّارف عمّا یراد من خیر، و منه عوائق الدّهر، یقال: عاقه و عوّقه و اعتاقه، قال: قد یعلم اللّه المعوّقین .. أی المثبّطین الصّارفین عن طریق الخیر. و المعنی المناسب للمقام .. أی وعد غیر حاضر یصرف النّاس عن الدّنیا.
5- لا توجد: قد فی المصدر.
6- فی ک: و یهلک.
7- فی المصدر: أحزاب.
8- فی کشف المحجّة: واثقون، و هی نسخة فی ک.
9- فی س: حجبه.
10- فی المصدر: و أزف أزفة.
11- فی ک نسخة: رصّا.
12- هنا سقط جاء فی المصدر: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

وَ الْآخَرُ نَکِیرٌ، فَأَوَّلُ مَا یَسْأَلَانِهِ عَنْ رَبِّهِ، وَ عَنْ نَبِیِّهِ، وَ عَنْ وَلِیِّهِ، فَإِنْ أَجَابَ نَجَا وَ إِنْ تَحَیَّرَ عَذَّبَاهُ.

فَقَالَ قَائِلٌ: فَمَا حَالُ مَنْ عَرَفَ رَبَّهُ، وَ عَرَفَ نَبِیَّهُ، وَ لَمْ یَعْرِفْ وَلِیَّهُ؟. فَقَالَ: ذَلِکَ مُذَبْذَبٌ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ قِیلَ: فَمَنِ الْوَلِیُّ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟. فَقَالَ: وَلِیُّکُمْ فِی هَذَا الزَّمَانِ أَنَا، وَ مِنْ بَعْدِی وَصِیِّی، وَ مِنْ بَعْدِ وَصِیِّی لِکُلِّ زَمَانٍ حُجَجُ اللَّهِ کَیْمَا تَقُولُوا کَمَا قَالَ الضُّلَّالُ قَبْلَکُمْ حَیْثُ (1)فَارَقَهُمْ (2)نَبِیُّهُمْ: رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزی (3)، وَ إِنَّمَا کَانَ تَمَامُ ضَلَالَتِهِمْ جَهَالَتَهُمْ بِالْآیَاتِ وَ هُمُ الْأَوْصِیَاءُ (4)فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ: قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِیِّ وَ مَنِ اهْتَدی (5)وَ إِنَّمَا کَانَ تَرَبُّصَهُمْ أَنْ قَالُوا: نَحْنُ فِی سَعَةٍ عَنْ مَعْرِفَةِ الْأَوْصِیَاءِ حَتَّی یُعْلِنَ إِمَامٌ (6)عِلْمَهُ، فَالْأَوْصِیَاءُ قُوَّامٌ عَلَیْکُمْ (7)بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ، وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَهُمْ وَ أَنْکَرُوهُ، لِأَنَّهُمْ عُرَفَاءُ الْعِبَادِ عَرَّفَهُمُ اللَّهُ إِیَّاهُمْ عِنْدَ أَخْذِ الْمَوَاثِیقِ عَلَیْهِمْ بِالطَّاعَةِ لَهُمْ، فَوَصَفَهُمْ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ جَلَّ وَ عَزَّ: وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ (8)وَ هُمُ الشُّهَدَاءُ عَلَی النَّاسِ، وَ النَّبِیُّونَ شُهَدَاءُ لَهُمْ بِأَخْذِهِ (9)لَهُمْ مَوَاثِیقَ الْعِبَادِ بِالطَّاعَةِ، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ:

فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً یَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذِینَ

ص: 39


1- فی ک نسخة: حین، و لا توجد حیث و لا حین فی المصدر.
2- فی المصدر: من قبلکم فارقهم.
3- طه: 134.
4- فی المصدر: و فهم الأوصیاء.
5- طه: 134.
6- جاءت کلمة: الإمام فی المصدر بالألف و اللّام.
7- فی ک: علیک.
8- الأعراف: 46.
9- نسخة فی ک: بأخذهم.

کَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّی بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لا یَکْتُمُونَ اللَّهَ حَدِیثاً (1) .

وَ کَذَلِکَ (2) أَوْحَی اللَّهُ إِلَی آدَمَ: أَنْ یَا آدَمُ! قَدِ انْقَضَتْ مُدَّتُکَ، وَ قُضِیَتْ نُبُوَّتُکَ، وَ اسْتَکْمَلَتْ أَیَّامُکَ، وَ حَضَرَ أَجَلُکَ، فَخُذِ النُّبُوَّةَ وَ مِیرَاثَ النُّبُوَّةِ وَ اسْمَ اللَّهِ الْأَکْبَرَ فَادْفَعْهُ إِلَی ابْنِکَ: هِبَةِ اللَّهِ، فَإِنِّی لَمْ أَدَعِ الْأَرْضَ بِغَیْرِ عَلَمٍ یُعْرَفُ، فَلَمْ تَزَلِ (3) الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَوْصِیَاءُ یَتَوَارَثُونَ ذَلِکَ حَتَّی انْتَهَی الْأَمْرُ إِلَیَّ، وَ أَنَا أَدْفَعُ ذَلِکَ إِلَی عَلِیٍّ وَصِیِّی، وَ هُوَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، وَ إِنَّ عَلِیّاً یُورَثُ وُلْدُهُ حَیُّهُمْ عَنْ مَیِّتِهِمْ، فَمَنْ سَرَّهُ أَنْ یَدْخُلَ جَنَّةَ رَبِّهِ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیّاً وَ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ بَعْدِهِ، وَ لْیُسْلِمْ لِفَضْلِهِمْ، فَإِنَّهُمُ الْهُدَاةُ بَعْدِی، أَعْطَاهُمُ اللَّهُ فَهْمِی وَ عِلْمِی، فَهُمْ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی، أَشْکُو إِلَی اللَّهِ عَدُوَّهُمْ وَ الْمُنْکِرَ لَهُمْ فَضْلَهُمْ، وَ الْقَاطِعَ عَنْهُمْ صِلَتِی، فَنَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ (4) شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنُ الرَّحْمَةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِکَةِ، وَ مَوْضِعُ الرِّسَالَةِ، فَمَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَمَثَلِ سَفِینَةِ نُوحٍ (علیه السلام) مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَکَ (5) ، وَ مَثَلِ بَابِ حِطَّةٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ مَنْ دَخَلَهُ غُفِرَ لَهُ، فَأَیُّمَا (6) رَایَةٍ خَرَجَتْ لَیْسَتْ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فَهِیَ الدَّجَّالِیَّةُ، إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ لِدِینِهِ أَقْوَاماً انْتَجَبَهُمْ لِلْقِیَامِ عَلَیْهِ وَ النَّصْرِ لَهُ، طَهَّرَهُمْ بِکَلِمَةِ الْإِسْلَامِ، وَ أَوْحَی إِلَیْهِمْ (7) مُفْتَرَضَ الْقُرْآنِ، وَ الْعَمَلَ بِطَاعَتِهِ فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا، إِنَّ اللَّهَ خَصَّکُمْ بِالْإِسْلَامِ، وَ اسْتَخْلَصَکُمْ لَهُ، وَ ذَلِکَ لِأَنَّهُ أَمْتَعُ (8) سَلَامَةٍ، وَ أَجْمَعُ کَرَامَةٍ، اصْطَفَی اللَّهُ مَنْهَجَهُ،

ص: 40


1- النّساء: 41- 42
2- فی نسخة جاءت علی حاشیة (ک): و لذلک.
3- فی المصدر: فلم یزل
4- فی کشف المحجّة: أهل بیت
5- حدیث السّفینة سبق، و قد ذکرنا له جملة مصادر، و جاء بألفاظ مختلفة. انظر: الغدیر 10- 280 و ما بعدها و غیره
6- نسخة فی (ک): فإنما
7- فی (س): إلیه.
8- فی المصدر و نسخة فی (ک): أمنع

وَ وَصَفَهُ وَ وَصَفَ أَخْلَاقَهُ، وَ وَصَلَ أَطْنَابَهُ مِنْ ظَاهِرِ عِلْمٍ وَ بَاطِنِ حُکْمٍ (1) ، ذِی حَلَاوَةٍ وَ مَرَارَةٍ، فَمَنْ طَهَّرَ (2) بَاطِنَهُ رَأَی عَجَائِبَ مَنَاظِرِهِ فِی مَوَارِدِهِ وَ مَصَادِرِهِ، وَ مَنْ فَطَنَ لِمَا بَطَنَ (3) رَأَی مَکْنُونَ الْفِطَنِ (4) وَ عَجَائِبَ الْأَمْثَالِ وَ السُّنَنِ، فَظَاهِرُهُ أَنِیقٌ (5) ، وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ، وَ لَا تَفْنَی (6) غَرَائِبُهُ، وَ لَا تَنْقَضِی عَجَائِبُهُ، فِیهِ مَفَاتِیحُ الْکَلَامِ، وَ مَصَابِیحُ الظَّلَامِ، لَا یُفْتَحُ الْخَیْرَاتُ إِلَّا بِمَفَاتِحِهِ، وَ لَا تُکْشَفُ الظُّلُمَاتُ إِلَّا بِمَصَابِیحِهِ، فِیهِ تَفْصِیلٌ وَ تَوْصِیلٌ، وَ بَیَانُ الِاسْمَیْنِ الْأَعْلَیْنِ اللَّذَیْنِ جُمِعَا فَاجْتَمَعَا، لَا یَصْلُحَانِ إِلَّا مَعاً، یُسَمَّیَانِ فَیَفْتَرِقَانِ، وَ یُوصَلَانِ فَیَجْتَمِعَانِ، تَمَامُهُمَا فِی تَمَامِ أَحَدِهِمَا، حَوَالَیْهَا (7) نُجُومٌ، وَ عَلَی نُجُومِهَا نُجُومٌ، لِیَحْمِیَ حَمَاهُ، وَ یَرْعَی مَرْعَاهُ، وَ فِی الْقُرْآنِ تِبْیَانُهُ وَ بَیَانُهُ (8) وَ حُدُودُهُ وَ أَرْکَانُهُ، وَ مَوَاضِعُ مَقَادِیرِهِ، وَ وَزْنُ مِیزَانِهِ، مِیزَانِ الْعَدْلِ، وَ حُکْمِ الْفَصْلِ، إِنَّ دُعَاةَ (9) الدِّینِ فَرَّقُوا بَیْنَ الشَّکِّ وَ الْیَقِینِ، وَ جَاءُوا بِالْحَقِّ، بَنَوْا لِلْإِسْلَامِ (10) بُنْیَاناً فَأَسَّسُوا لَهُ أَسَاساً وَ أَرْکَاناً، وَ جَاءُوا عَلَی ذَلِکَ شُهُوداً بِعَلَامَاتٍ وَ أَمَارَاتٍ، فِیهَا کَفْیُ الْمُکَتَفِی، وَ شِفَاءُ الْمُشْتَفِی (11) ، یَحْمَوْنَ (12) حَمَاهُ، وَ یَرْعَوْنَ مَرْعَاهُ، وَ یَصُونُونَ مَصُونَهُ، وَ یُفَجِّرُونَ عُیُونَهُ، بِحُبِّ اللَّهِ وَ بِرِّهِ وَ تَعْظِیمِ أَمْرِهِ وَ ذِکْرِهِ بِمَا یُحِبُّ أَنْ یُذْکَرَ بِهِ، یَتَوَاصَلُونَ بِالْوِلَایَةِ، وَ یَتَنَازَعُونَ بِحُسْنِ الرِّعَایَةِ،

ص: 41


1- فی المصدر: حلم، و هی نسخة فی (ک).
2- فی کشف المحجّة: ظهر.
3- هنا زیادة فی المصدر و هی: لما فطر
4- فی (ک) نسخة: مکتوم الفتن
5- الأنیق: المعجب، کما ذکره فی مجمع البحرین 5- 136
6- و لا تغنی: نسخة جاءت فی (ک).
7- نسخة فی (ک): علیهما
8- لا یوجد فی المصدر: و بیانه.
9- فی کشف المحجّة: رعاة.
10- فی المصدر: الإسلام
11- فی المصدر: المستشفی
12- فی طبعة (ک): یحومون

وَ یَتَسَاقَوْنَ (1) بِکَأْسٍ رَوِیَّةٍ، وَ یَتَلَاقَوْنَ بِحُسْنِ التَّحِیَّةِ، وَ أَخْلَاقٍ سَنِیَّةٍ، قُوَّامٌ عُلَمَاءُ أُمَنَاءُ (2) ، لَا یَسُوقُ (3) فِیهِمُ الرِّیبَةُ، وَ لَا تَشْرَعُ (4) فِیهِمُ الْغِیبَةُ، فَمَنِ اسْتَبْطَنَ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً اسْتَبْطَنَ خُلْقاً سَنِیّاً (5) ، فَطُوبَی لِذِی قَلْبٍ سَلِیمٍ أَطَاعَ مَنْ یَهْدِیهِ، وَ اجْتَنَبَ مَنْ یُرْدِیهِ، وَ یَدْخُلُ مَدْخَلَ کَرَامَةٍ، وَ یَنَالُ سَبِیلَ سَلَامَةٍ، تَبْصِرَةً لِمَنْ بَصَّرَهُ، وَ طَاعَةً لِمَنْ یَهْدِیهِ (6) إِلَی أَفْضَلِ الدَّلَالَةِ، وَ کَشْفَاً لِغَطَاءِ (7) الْجَهَالَةِ الْمُضِلَّةِ الْمُهْلِکَةِ، وَ مَنْ أَرَادَ بَعْدَ هَذَا فَلْیُظْهِرْ بِالْهُدَی (8) دِینَهُ، فَإِنَّ الْهُدَی لَا تُغْلَقُ أَبْوَابُهُ (9) ، وَ قَدْ فُتِحَتْ أَسْبَابُهُ بِبُرْهَانٍ وَ بَیَانٍ، لِامْرِئٍ (10) اسْتَنْصَحَ وَ قَبِلَ نَصِیحَةَ مَنْ نَصَحَ بِخُضُوعٍ وَ حُسْنِ خُشُوعٍ، فَلْیَقْبَلِ امْرُؤٌ بِقَبُولِهَا، وَ لْیَحْذَرْ قَارِعَةً قَبْلَ حُلُولِهَا، وَ السَّلَامُ..

**[ترجمه]سید بن طاووس در کتاب «کشف المحجة لثمرة المهجة» از امام صادق علیه السلام آورده است که ایشان فرمودند: امیرمؤمنان علیه السلام این خطبه را برای بزرگان اصحابش نوشته­ که در بردارنده سخنانی از پیامبر صلَّی الله علیه و آله است.

بسم الله الرحمن الرحیم، این نامه ای است برای مقربان الهی و آنان که با بلاها امتحان شده و در پیروی از خداوند، از یکدگر پیشی می گیرند و بعداز مرگ رجعت می کنند، سلام و درود ما برشما.

اما بعد، همانا نور بینش، مایه زندگی است که ایمان بدون آن فایده­ای ندارد مگر اینکه از سخن خدا پیروی شده و به آن تصدیق شود. سخن خداوند از روح است و این روح از نوری است که این نور، نور آسمان ها و زمین می باشد. شما نعمتی در اختیار دارید که به وسیله ما به شما رسیده و شما در سپاسگزاری

ص: 37

از این نعمت الهی نمی اندیشید، خداوند این نعمت را به شما ارزانی داشت و شما را برای آن برگزید. «وَتِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ»، - 1. الصحاح: 4/1445 -

- عنکبوت / 43 - {و این مثلها را برای مردم می زنیم و[لی] جز دانشوران آنها را درنیابند.} خداوند عهد کرده است هرگز کسی غیر از خودش، عهد و پیمان خویش(ولایت) را نشکند، پس بشتابید به سوی وفای به عهد و در طلب خیر ثابت قدم باشید، این دنیا متاعی است آماده که نیکوکار و بدکار از آن می خورد و آخرت وعده ای است صادق که خداوند توانا در آن حکم می­کند.

آگاه باشید! جنگ امروز در 23 صفر به وقوع پیوست، در این روز سپاهیان رهسپار می شوند و سربازی که از جنگیدن سرباز زند هلاک می شود، اسبان این سپاهیان از نژاد اصیل عربی هستند و سواران آن جنگاور بوده و ما بدان اطمینان داریم، و ما هم چون زمینی خشک و بی آب که منتظر باران است تا گیاهان در آن رشد کنند و درختان به ثمر برسند، نسبت به آنچه ذکر کردیم چشم دوخته ایم و منتظر آن هستیم. رهاندن شما از جهل و ناآگاهی، و ارشاد شما به راه هدایت، مرا بر آن داشت تا نامه ای برایتان بنویسم، پس راه صحیح را در پیش بگیرید؛ زیرا که در این راه بزرگواری ها جمع شده است، خداوند راه خویش را برگزید و حجّت هایش را آشکار ساخت. حدودش را مشخص کرد و به توصیف آن حدود پرداخت و آن ها را آشکار کرد. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: هنگامی که بنده ای وارد قبر می شود، دو فرشته بر او ظاهر می شود، یکی منکر

ص: 38

و دیگری نکیر است، اولین چیزی که از آن سؤال می کنند این است که خداوند، پیامبر و ولیّ­اش کیست؟ اگر صحیح جواب دهد نجات پیدا می کند و اگر عاجز شود آن فرشتگان او را عذاب خواهند داد.

شخصی عرض کرد: ای رسول خدا، چگونه است حال کسی که پروردگارش و پیامبرش را می شناسد اما ولیّ خود را نشناخته است؟ پیامبر فرمودند: آن شخص دودل و مردد است، نه به سوی اینان است و نه به سوی آنها. باز پرسیده شد: ای رسول خدا، این ولی کیست؟ پیامبر فرمودند: ولیّ شما در این زمان من هستم و بعداز من، وصیّم و بعداز وصیّم، در هر زمانی حجت های خداوند هستند، تا هم چون گمراهان قبل از شما، هنگامی که پیامبرشان از آنها جدا شد، نگویید: «رَبَّنَا لَوْلَا أَرْسَلْتَ إِلَیْنَا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیَاتِکَ من قبل ان نذلّ و نخزی»، - . طه / 134 - {پروردگارا، چرا پیامبری به سوی ما نفرستادی تا از آیات تو پیروی کنیم، قبل از آنکه خوار و گرفتار شویم؟} زیرا تمامی گمراهی آنها، به خاطر جهلشان نسبت به آیات بود و این آیات همان اوصیاء بودند. پس خداوند در پاسخ آن ها این گونه فرمود: «قُلْ کُلٌّ مُّتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِیِّ وَمَنِ اهْتَدَی»، - . طه / 135 - {بگو: همه در انتظارند، پس در انتظار باشید. زود است که بدانید یاران راه راست کیانند و چه کسی راه یافته است.} انتظار آن ها این بود که گفتند: ما در معرفت اوصیاء تکلیفی نداریم تا این که امام خود علمش را آشکار کند. اوصیاء صاحب اختیار شما، بین بهشت و آتش جهنم هستند. تنها کسی وارد بهشت می شود که آنها را بشناسد و آنها هم او را بشناسند و هرآن کس آنها را انکار کند و آنها او را انکار کنند، وارد آتش جهنم می شود؛ زیرا بندگان امامان را می شناسند، خداوند هنگامی که از آنها (بندگان) عهد و پیمان گرفت تا از امامان اطاعت کنند، آنها را به بندگان معرفی کرد و آنها را در کتابش این گونه وصف کرد: «وَعَلَی الأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمَاهُمْ»، - . اعراف / 46 - {و بر اعراف مردانی هستند که هر یک [از آن دو دسته] را از سیمایشان می شناسند.} اینان شاهدان مردم اند و پیامبران بنابه میثاقی که خداوند برای اطاعت از آنها گرفت، بر امامان و اوصیاء شاهدند. خداوند در این باره می فرماید: «فَکَیْفَ إِذَا جِئْنَا مِن کُلِّ أمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنَا بِکَ عَلَی هَ-ؤُلاء شَهِیدًا * یَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذِینَ

ص: 39

کَفَرُواْ وَعَصَوُاْ الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّی بِهِمُ الأَرْضُ وَلاَ یَکْتُمُونَ اللّهَ حَدِیثًا»، - . نساء / 41-42 -

{پس چگونه است [حالشان] آنگاه که از هر امتی گواهی آوریم و تو را بر آنان گواه آوریم، آن روز کسانی که کفر ورزیده اند و از پیامبر [خدا] نافرمانی کرده اند، آرزو می کنند که ای کاش با خاک یکسان می شدند و از خدا هیچ سخنی را پوشیده نمی توانند داشت.} خداوند این چنین به حضرت آدم وحی کرد: ای آدم، مدت عمر تو به پایان رسیده و نبوتت سپری شده و روزهایت کامل شده و اجل تو فرارسیده است، پس نبوت و میراث و اسم اعظم خدا را هدیه ای از جانب خداوند به پسرت (هابیل) بده؛ زیرا من زمین را بدون نشانه ای که با آن شناخته می شوم، رها نکردم. پس پیامبران و اوصیاء همواره آن را به ارث می بردند تا اینکه آن میراث به من رسید، و من آن را به وصیم، علی علیه السلام می دهم. مقام و منزلت او نزد من هم چون منزلت هارون نزد موسی است و علی آن را برای فرزندانش به ارث می­گذارد و زنده آنها از مرده­شان ارث می­برد، پس هرکس می خواهد وارد بهشت شود، از علی و از اوصیای بعد او پیروی کند و فضل و برتری آنها را بپذیرد. زیرا آنها بعد از من، هدایتگران می باشند و خداوند دانش و فهم مرا به آنها عطا کرد. آنها اهل بیت من، از گوشت و خون من هستند، از دشمنانشان و کسانی که فضلشان را انکار می کنند و خویشاوندی شان را با من قطع می کنند، به خدا شکایت می کنم. ما اهل بیت هم چون شجره نبوت و معدن رحمت و جایگاه فرود آمدن فرشتگان و محل وحی هستیم و مثل اهل بیت من در این امت، مانند کشتی نوح علیه السلام است. هرکس در آن سوار شود نجات می یابد و هرکس از آن بازماند هلاک شود و مثل آنها مثل «باب حطه» بنی اسرائیل می باشد. هر آنکه از این در وارد شود بخشوده می شود، و هر پرچمی که بلند شود و از جانب اهل بیت من نباشد، آن پرچم، پرچم دجّال است.

خداوند برای دینش مردانی انتخاب کرد تا پشتیبان و یاور دینش باشند، خداوند ایشان را با کلمه اسلام تطهیر کرد و تکالیف قرآن و عمل به اطاعت او در مشرق های زمین و مغرب های آن را به آنان وحی نمود، خداوند اسلام را به شما عطا کرد و شما را برای اسلام برگزید؛ زیرا اسلام پابرجاترین دین و کامل­ترین بزرگواری است، خداوند راه خود را برگزید

ص: 40

و به توصیف این راه و اخلاقش پرداخت. و ریسمان های آشکار علم و پنهان حکمتِ گوارا و تلخِ خود را ابلاغ نمود. هرآنکه باطن خویش را پاکیزه کند، آغاز و انتهای شگفتی های مناظر خداوند را می ببیند و هرآنکه به باطن پی ببرد، فهم پنهان و شگفتی امثال و سنت ها را می بیند. ظاهر آن زیبا و باطنش عمیق است و شگفتی این علم و حکم از بین نمی رود و عجایب آن پایان نمی­پذیرد و دارای کلیدهای کلام و چراغ های تاریکی می باشد. تنها نیکی ها با کلیدهای او گشوده می شود و تاریکی ها با چراغش روشن می گردد. در این دانش، پیوستگی و گسستگی و بیان دو اسم اعلی است که خداوند جمعشان کرد و جمع شدند، تنها با همدیگر اصلاح می شوند، نامیده شده و از هم جدا می گردند، و به هم وصل شده و جمع می­شوند. تکمیل و تمام شؤون هر دو آنها، تمام شدن یکی از آنهاست، اطراف آن ستارگان قرار دارند و بالای این ستارگان، ستارگان دیگر جای دارند. تا خداوند از حلال و حرام دین اسلام پاسداری کند، و در قرآن، ارکان و حدود و بیان و شرح اسلام و مواضع تقدیر و میزان عدل و حکم قاطع اسلام وجود دارد.

دعوت کنندگان به دین، بین شک و یقین را جدا کردند. حق را آوردند و بنای اسلام را ساختند و اساس و ارکان آن را پایه گذاری کردند و به عنوان شاهد، علائمی و دلایلی بر اسلام آوردند و در آن نیاز انسان قانع و شفای مریض نهفته است. این دعوت کنندگان از حرام و حلال دین اسلام حمایت می کنند و حافظ سرّ دین هستند و چشمه­های آن را جاری می­کنند. با عشق به خداوند و نیکوکاری و بزرگداشت امر و یاد او، مطابق با آنچه که خداوند دوست دارد با آن ذکر شود، این دعوت کنندگان با ولایت، به همدیگر می پیوندند و با رفتاری نیکو

ص: 41

با مخالفان تنازع می کنند و با جامی لبریز همدیگر را سیراب می کنند و با نیکوترین سلام ها و اخلاق نیکو با یکدیگر ملاقات می کنند و اینان مردانی هستند مسئول و امین که شک را در بین ایشان راهی نیست و غیبت بر آنان راه پیدا نمی­کند و هر آن کس باطن چیزی از اسلام را بداند، صاحب خلق و خویی نیکو می گردد. خوشا به حال آنکه صاحب قلب سالم است و از هادی خود اطاعت کرد و خود را از هلاک دور ساخت و بر جایگاهی بزرگی و باکرامت قدم می گذارد و راه صحیح را در پیش می گیرد تا آن که را به او بصیرت داده، ببیند و از آن که او را به برترین دلیل رهنمون می کند، پیروی کند و حجاب جهل گمراه کننده و هلاک کننده را برطرف کند. هرکس در پی این است، بایستی دین خود را با هدایت آشکار کند؛ زیرا درهای هدایت بازند. راههای این هدایت برای طالب پند و اندرز و کسی که پند اندرزگو را با فروتنی و خشوع نیکو می پذیرد گشوده شده است، و انسان باید قبل از آمدن حادثه، از آن بر حذر باشد. والسلام.

**[ترجمه]

توضیح

إلی المقرّبین فی الأظلّة .. أی الذین قربوا إلی اللّه أو (11) إلینا فی عالم الظلال و عالم الأرواح قبل حلولها الأجساد، و فی بعض النسخ: المقرّین ..

أی أقرّوا بإمامتنا فی عالم الأرواح عند المیثاق.

قوله علیه السلام: المنشئین .. و فی بعض النسخ: المنشرین .. أی الذین

ص: 42


1- نسخة: یتناسقون، و نسخة أخری: یتراشفون، جاءتا فی (ک)، و سیتعرّض لهما المصنّف- فی بیانه طاب ثراه
2- فی المصدر: علماء و أوصیاء
3- نسخة فی (ک): یسوغ
4- نسخة فی (ک): لا تسرع
5- فی کشف المحجّة: سیّئا
6- فی المصدر: لمن أطاع یهدیه
7- فی کشف المحجّة: و کشف غطاء
8- فی المصدر: بالمهدیّ
9- فی المصدر: فإنّ المهدیّ لا یغلق بابه
10- کذا، و فی کشف المحجّة: لأمر
11- خ. ل: و، بدلا من: أو.

ینشرهم اللّه و یبعثهم و ینشئهم بعد موتهم فی الرجعة، أی هذا کتاب إلی المقرّبین، و (تحیة) حال، أو خبر ثان، أو خبر مبتدإ محذوف یفسره قوله: سلام علیکم، أو (سلام) مبتدأ و (تحیة) خبره، و فی الأخیر بعد.

و قوله علیه السلام: کلمة اللّه .. مبتدأ، و قوله: مع اتّباعه .. خبره، و الضمیر راجع إلی الروح أو النور، أو الضمیر راجع إلی المؤمن بقرینة المقام، و کلمة (اللّه) مفعول المصدر، و یؤیّده أنّ فی بعض النسخ: مع اتّباع .. فیکون حال [کذا] عن الضمیر المجرور.

و الحاصل، أنّ نور البصیرة- و هی الولایة و معرفة الأئمّة (علیهم السلام) - یصیر سببا لتعلّق روح الإیمان، و بروح الإیمان یحصل و یکمل التوحید الخالص المقبول، و النور هو الذی مثّل اللّه تعالی به نوره فی القرآن المجید فی آیة النور (1) ، و السبب الذی بأیدی الشیعة أیضا الولایة التی هی سبب التقرّب إلی اللّه و النجاة من عقابه، أو حججها و براهینها، أو علومهم و معارفهم التی علموها موالیهم، و الأحکام (2) و الشرائع خاصّة، فإنّها الوسیلة إلی التقرّب إلیه تعالی و إلی حججه علیهم السلام، و یؤیّده ما فی بعض النسخ و هو قوله: إتیان الواجبات .. و فی بعضها: إتیان واجبتان [کذا] [واجبتین] - أی الکتاب و أهل البیت علیهم السلام- و إنّما أتی بصیغة المفرد أوّلا و ثانیا لارتباطهما بل اتّحادهما حقیقة، و (نعمة) بدل أو عطف بیان للسبب، أو خبر الضمیر الراجع إلیه.

قوله علیه السلام: أن لن یحلّ عقده .. لعلّ المراد عقد الإمامة .. أی لیس للناس أن یحلّوا عقدا و بیعة عقده اللّه تعالی لی فی زمن الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و فی بعض النسخ: عقده الأهواء .. أی لا یحلّ ما عقده اللّه تعالی لأحد آراء الناس و أهوائهم.

ص: 43


1- النور: 35.
2- فی (س): بالأحکام

و قوله علیه السلام: کما قد وقع .. لعلّه إشارة إلی الصلح و الرضا بالحکمین، أو إلی بعض غزوات الصفین (1) ، فعلی الأول سیر الجنود إشارة إلی قتال الخوارج، و علی الثانی إلی ما أراد علیه السلام من الرجوع إلی قتال معاویة.

و الحِرَابُ: مصدرٌ کالمُحَارَبَةِ، و جمع حَرْبَة (2) ، و فیها هنا تجوز، و یمکن أن یقرأ بالضمّ و التشدید جمع حَارِبٍ، و فی بعض النسخ: أَحْزَاب .. أی أحزاب الشرک الذین حاربوا الرسول صلّی اللّه علیه و آله.

و الأُرَفٌ، کَغُرَفٍ جمع: أُرْفَةٍ- بالضم-، و هی الحدّ بین الأرضین، و أَرَّفَ علی الأرض تأریفاً جعل لها حدودا و قسمها (3) .

و نصّ الشی ء: أظهره (4) .

و فی بعض النسخ: رَصّاً- بالراء- من قولهم: رَصَّ البناء رصّاً: إذا لصق بعضه ببعض (5) .

قوله علیه السلام: حیّهم (6) .. أی یرث حیّهم (7) .

و المراد بالاسمین الأعلین: کلمتا التوحید، أو القرآن و أهل البیت علیهم السلام، و المراد بالنجوم أوّلا الأئمّة، و ثانیا الدلائل الدالّة علی إمامتهم.

قوله علیه السلام: لیحیی حماه .. الضمیر راجع إلی الإسلام، و حماه ما حرّمه اللّه فیه، و مرعاه ما أحلّه، و میزان العدل بیان للمیزان، و حکم الفصل الحکم الذی یفصل بین الحقّ و الباطل، و یقال: کَفْیُکَ مِنْ رَجُلٍ- مثلثة حَسْبُکَ (8) .

ص: 44


1- کذا، و لعلّه من باب إضافة المظروف إلی ظرفه، أی غزوات من الصفین
2- کما جاء فی القاموس 1- 53، و لسان العرب 1- 303، و غیرهما
3- قاله فی لسان العرب 9- 4، و القاموس 3- 117.
4- ذکره فی تاج العروس 4- 440، و القاموس 2- 319، و غیرهما
5- صرّح به فی الصحاح 3- 1041، و لسان العرب 7- 40.
6- فی (س): حبّهم
7- فی (س): حبّهم
8- کما جاء فی القاموس 4- 383، و تاج العروس 10- 316 و غیرهما

و قوله: یحبّ (1) اللّه .. إما متعلّق بیفجرون، أو به و بما قبله علی التنازع، أو بقوله: یتواصلون.

قوله: و یتساقون .. تَفَاعُلٌ مِنَ السَّقْیِ. و فی بعض النسخ: یَتَنَاسَقُونَ ..

أی یَتَتَابَعُونَ (2) ، و فی بعضها: یَتَرَاشَفُونَ من قولهم رَشَفَ الْمَاءَ: مَصَّهُ (3) .

أقول: و کانت النسخ التی عندنا سقیمة فصحّحناها علی ما تیسّر من اجتماعها، و عسی أن تیسر نسخة أخری أقرب إلی الصحّة، و باللّه التوفیق.

ص: 45


1- فی (س): بجب، و الظاهر بحبّ- بالحاء المهملة-.
2- قال فی القاموس 3- 285: و ناسق بینهما: تابع، و تناسقت الأشیاء و انتسقت و تنسّقت بعضها إلی بعض بمعنی. و قال فی النهایة 5- 48: ناسق بمعنی تابع
3- صرّح بذلک فی القاموس 3- 144، و لسان العرب 9- 119.

ص: 46

**[ترجمه]منظور از «الی المقرّبین فی الاظلّة»: مقربان خدا و یا مقربان ما در عالم تاریکی و عالم ارواح قبل از حلول این ارواح در اجسام می باشد. و در بعضی از نسخه ها به جای مقربین، مقرّین آمده است. در این صورت، کسانی که در عالم ارواح به هنگام عهد و میثاق با خدا به امامت و ولایت ما اقرار کردند، می باشد. در بعضی از نسخ به جای منشئین، منتشرین آمده است: یعنی کسانی که

ص: 42

خداوند آنها را محشور و آنها را مبعوث می کند و بعد از مرگ دوباره آنها را خلق می کند. «الی المقربین» یعنی این نامه برای مقربان الهی است. «تحیة» حال یا خبر دوم و یا خبر برای مبتدای محذوف است که «سلامٌ علیکم» آن را تفسیر می کند. یا سلام مبتدا و «تحیة» خبر سلام است که بعید به نظر می رسد. و کلمه «الله»، مبتدا و خبرش «مع اتّباعه» می باشد و ضمیر «ه» در «اتباعه»، به روح و یا نور برمی گردد. و یا با توجه به قرینه مقام، به مؤمن برمی گردد و کلمه الله مفعول اتباع می باشد که آمدن «مع اتباع» بدون ضمیر در بعضی از نسخ، این را تأیید می کند؛ در این صورت برای ضمیر مجرور، حال می باشد.

حاصل اینکه نور بینش همان ولایت و معرفت ائمه علیه السلام است که خود این نور سبب تعلق روح ایمان می شود و به وسیله روح ایمان است که توحید خالص و مقبول به دست آمده و تکمیل می شود. و این نور همانا نوری است که خداوند تعالی در قرآن مجید در آیه نور، نور خود را به آن به تمثیل کشید - . نور / 35 -

و همین طور حجتی که در دست شیعه است، همان ولایتی است که سبب تقرب به خدا و نجات از عذاب می شود و یا حجت­ها و برهان های این ولایت و یا علوم و معارف شیعه که امامان شیعه این علوم و به ویژه احکام و شریعت را به شیعیان خود یاد می دهند. زیرا این ولایت وسیله تقرب به خداوند بلندمرتبه و به حجت­های او می باشد، این سخن را آنچه در بعضی از نسخه ها مانند «اتیان الواجبات»، انجام دادن واجبات و «اتیان واجبتین»، عمل به دو واجب یعنی کتاب خدا و اهل بیت علیهم السلام است، تأیید می کند. علت آن این است که اولا، سبب به صورت مفرد آمده و دوم اینکه بین قرآن و اهل بیت اتحاد و پیوستگی حقیقی وجود دارد و از یکدیگر جدا نمی­شود. و «نعمت» بدل یا عطف بیان برای سبب است و یا خبر ضمیری است که به آن برمی گردد.

مراد از کلام امیرمؤمنان علیه السلام که فرمودند: هرگز کسی این عهد و پیمان را جز خدا نقض نمی کند، شاید مراد عهد و پیمان امامت باشد یعنی اینکه مردم حق ندارند عهدی و بیعتی را که خداوند تعالی در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله برای من بست بشکنند، و در بعضی از نسخه ها «عقده الأهواء» نوشته شده است، به این معنا که عهد و پیمان خداوند به خاطر آراء مردم و هوای نفسانی نقض نمی­شود.

ص: 43

و منظور از این سخن امام علی علیه السلام «کما قد وقع» شاید اشاره ای باشد به صلح و پذیرفتن حکمیت، و یا به یکی از نبردهای صفین اشاره دارد. بنابر قول اول، رهسپار شدن سپاهیان، اشاره به نبرد با خوارج دارد و بنا به قول دوم، منظور درخواست بازگشت امام علیه السلام برای جنگ با معاویه می باشد. «الحراب» همانند محاربه، مصدر می باشد و جمع حربة است و در اینجا مجاز است و می توان حِراب را به ضم حرف حاء و تشدید راء خواند که جمع حارب (جنگجو) است و در بعضی از نسخه ها احزاب آمده است، یعنی احزاب مشرک که با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله جنگیدند.

«الأُرف» بر وزن غُرَف: جمع أَرفة به معنای حد و مرز بین دو تا زمین است و «أرّف علی الارض تأریفاً»: یعنی برای آن زمین حد و حدودی قرار داد و آن را تقسیم کرد. «نَصَّ الشیء»: آن چیز را آشکار ساخت. در یکی از نسخه ها به جای نَصَّ، رصّاً آمده است که از «رَصَّ البناء رصّاً» گرفته شده است و به معنای چسبیدن چیزی به چیزی دیگر است. مراد از «حَیُّهم» یعنی «یرث حیّهم»، یعنی زنده آنها از مرده آنها ارث می­برد و مراد از دو اسم بلندمرتبه: «أشهد أن لا الله الا الله و أشهد أن محمداً رسول الله»، قرآن و اهل بیت پیامبر می باشد و مراد از نجوم اول، ائمه علیهم السلام و نجوم دوم، دلائلی هستند که به امامت ائمه علیهم السلام دلالت دارند.

ضمیر در این سخن امام علیه السلام: «لیحمی حماه»، به اسلام برمی گردد و حماه: یعنی آنچه خداوند آن را در آن حرام کرد، و «مرعاه»: آنچه خداوند آن را حلال قرار داد. «میزان العدل»، بیانی است برای میزان. و «حکم الفصل» یعنی حکمی که حق و باطل را از یکدیگر جدا می کند. گفته می شود «کفیُک من رجل» به تثلیث یاء:

ص: 44

یعنی تو را کفایت می کند. «بحب الله» یا متعلق به «یفجرون» است و یا به آن و به ما قبل آن بنا بر باب تنازع، می باشد و یا متعلق به «یتواصلون» است و «یتساقون»، مشتق از السقی و بر وزن تفاعل می باشد. در بعضی از نسخه ها به جای آن، یتناسقون یعنی از همدیگر پیروی می کنند، آمده است، در نسخه دیگر یتراشفون آمده است که از «رشف الماء»: یعنی جرعه جرعه آب را نوشیده، گرفته شده است.

مؤلف: نسخه هایی که در دست داشتیم سالم نبودند. ما آنها را بنابر جمع بین نسخ تصحیح کردیم و چه بسا نسخه ای دیگر میسر شود که نزدیک تر به صحیح باشد. بالله التوفیق .

ص: 45

ص: 46

**[ترجمه]

[17] باب احتجاج الحسین علیه السلام علی عمر و هو علی المنبر

الأخبار

«1»

ج (1): رُوِیَ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ کَانَ یَخْطُبُ النَّاسَ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَذَکَرَ فِی خُطْبَتِهِ أَنَّهُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ نَاحِیَةِ الْمَسْجِدِ: انْزِلْ أَیُّهَا الْکَذَّابُ عَنْ مِنْبَرِ أَبِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، لَا مِنْبَرِ(2) أَبِیکَ. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: فَمِنْبَرُ أَبِیکَ لَعَمْرِی یَا حُسَیْنُ! لَا مِنْبَرُ أَبِی، مَنْ عَلَّمَکَ هَذَا (3)؟ أَبُوکَ (4) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ؟.

فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ: إِنْ أُطِعْ أَبِی فِیمَا أَمَرَنِی فَلَعَمْرِی إِنَّهُ لَهَادٍ وَ أَنَا مُهْتَدٍ بِهِ، وَ لَهُ فِی رِقَابِ النَّاسِ الْبَیْعَةُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَعَالَی لَا یُنْکِرُهَا أَحَدٌ إِلَّا جَاحِدٌ بِالْکِتَابِ، قَدْ عَرَفَهَا النَّاسُ بِقُلُوبِهِمْ وَ أَنْکَرُوهَا بِأَلْسِنَتِهِمْ، وَ وَیْلٌ لِلْمُنْکِرِینَ حَقَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (علیهم السلام) ، مَا ذَا یَلْقَاهُمْ بِهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ إِدَامَةِ الْغَضَبِ وَ شِدَّةِ الْعَذَابِ؟!.

ص: 47


1- الاحتجاج 2- 292 [طبعة النّجف 2- 13- 15] تحت عنوان: احتجاج الحسین بن علیّ علیهما السّلام علی عمر ..
2- فی س: إلی منبر .. و هو الظّاهر.
3- إلی هنا ورد فی تاریخ ابن عساکر 4- 321، و فیه: من أمرک بهذا. و حکاه عنه فی الغدیر 7- 126.
4- لا توجد: أبوک، فی س.

فَقَالَ (1) عُمَرُ: یَا حُسَیْنُ! مَنْ أَنْکَرَ حَقَّ أَبِیکَ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ! أَمَّرَنَا النَّاسُ فَتَأَمَّرْنَا، وَ لَوْ أَمَّرُوا أَبَاکَ لَأَطَعْنَا. فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ (علیه السلام): یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! فَأَیُّ النَّاسِ أَمَّرَکَ عَلَی نَفْسِهِ قَبْلَ أَنْ تُؤَمِّرَ أَبَا بَکْرٍ عَلَی نَفْسِکَ لِیُؤَمِّرَکَ عَلَی النَّاسِ بِلَا حُجَّةٍ مِنْ نَبِیٍّ وَ لَا رِضًی مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ؟! فَرِضَاکُمْ کَانَ لِمُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ رِضًی، أَوْ رِضَی أَهْلِهِ کَانَ لَهُ سَخَطاً؟! أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنْ لِلِّسَانِ مَقَالًا یَطُولُ تَصْدِیقُهُ، وَ فِعْلًا یُعِینُهُ الْمُؤْمِنُونَ لَمَا تَخَطَّیْتَ رِقَابَ آلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله)، تَرْقَی مِنْبَرَهُمْ وَ صِرْتَ الْحَاکِمَ عَلَیْهِمْ بِکِتَابٍ نَزَلَ فِیهِمْ، لَا تَعْرِفُ مُعْجَمَهُ، وَ لَا تَدْرِی تَأْوِیلَهُ إِلَّا سَمَاعَ الْآذَانِ، الْمُخْطِئُ وَ الْمُصِیبُ (2) عِنْدَکَ سَوَاءٌ، فَجَزَاکَ اللَّهُ جَزَاکَ، وَ سَأَلَکَ عَمَّا أَحْدَثْتَ سُؤَالًا حَفِیّاً.

قَالَ: فَنَزَلَ عُمَرُ مُغْضَباً وَ مَشَی مَعَهُ أُنَاسٌ مِنْ أَصْحَابِهِ حَتَّی أَتَی بَابَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ، فَاسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ فَأَذِنَ لَهُ، فَدَخَلَ فَقَالَ (3): یَا أَبَا الْحَسَنِ! مَا لَقِیتُ مِنِ (4) ابْنِکَ الْحُسَیْنِ؟! یُجْهِرُنَا بِصَوْتٍ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ یُحَرِّضُ عَلَیَّ الطَّغَامَ وَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ؟!.

فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مِثْلُ (5) الْحُسَیْنِ ابْنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَسْتَحِثُّ (6) بِمَنْ لَا حُکْمَ لَهُ، أَوْ یَقُولُ بِالطَّغَامِ عَلَی أَهْلِ دِینِهِ، أَمَا وَ اللَّهِ مَا نِلْتَ مَا نِلْتَ (7) إِلَّا بِالطَّغَامِ، فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ حَرَّضَ الطَّغَامَ!.

فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَهْلًا یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! فَإِنَّکَ لَنْ تَکُونَ قَرِیبَ الْغَضَبِ، وَ لَا لَئِیمَ الْحَسَبِ، وَ لَا فِیکَ عُرُوقٌ مِنَ السُّودَانِ، اسْمَعْ کَلَامِی، وَ لَا

ص: 48


1- فی ک: فقال له.
2- وضع علی کلمة: المصیب فی المطبوع من البحار رمز نسخة بدل، و هی موجودة فی المصدر.
3- فی ک: فقال له.
4- فی الاحتجاج: ما لقیت الیوم من .
5- فی المصدر: علی مثل ..
6- فی الاحتجاج: یشخب، بدلا من: یستحثّ.
7- لا توجد: ما نلت، الثّانیة فی المصدر. و فی ک: تحت ما الأولی .. أی نافیة، و تحت ما الثّانیة .. أی موصولة.

تَعْجَلْ بِالْکَلَامِ. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَّهُمَا لَیَهُمَّانِ فِی أَنْفُسِهِمَا بِمَا لَا یُرَی بِغَیْرِ الْخِلَافَةِ. فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هُمَا أَقْرَبُ نَسَباً بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ أَبِیهِمَا (1) أَمَا فَأَرْضِهِمَا- یَا ابْنَ الْخَطَّابِ- بِحَقِّهِمَا یَرْضَ عَنْکَ مَنْ بَعْدَهُمَا. قَالَ: وَ مَا رِضَاهُمَا یَا أَبَا الْحَسَنِ؟ قَالَ: رِضَاهُمَا الرَّجْعَةُ عَنِ الْخَطِیئَةِ، وَ التَّقِیَّةُ عَنِ الْمَعْصِیَةِ بِالتَّوْبَةِ. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: أَدِّبْ- یَا أَبَا الْحَسَنِ- ابْنَکَ أَنْ لَا یَتَعَاطَی السَّلَاطِینَ الَّذِینَ هُمُ الْحُکَمَاءُ (2) فِی الْأَرْضِ. فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَا أُؤَدِّبُ أَهْلَ الْمَعَاصِی عَلَی مَعَاصِیهِمْ، وَ مَنْ أَخَافُ عَلَیْهِ الزَّلَّةَ وَ الْهَلَکَةَ، فَأَمَّا مَنْ وَلَدَهُ (3) رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَا یَحُلُّ (4) أَدَبُهُ، فَإِنَّهُ یَنْتَقِلُ (5) إِلَی أَدَبٍ خَیْرٍ لَهُ مِنْهُ، أَمَا فَأَرْضِهِمَا یَا ابْنَ الْخَطَّابِ!.

قَالَ: فَخَرَجَ عُمَرُ فَاسْتَقْبَلَهُ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ، فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ (6): یَا أَبَا حَفْصٍ! مَا صَنَعْتَ وَ قَدْ (7) طَالَتْ بِکُمَا الْحُجَّةُ؟. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ:

وَ هَلْ حُجَّةٌ مَعَ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ شِبْلَیْهِ؟!. فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! هُمْ بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ الْأَسْمَنُونَ وَ النَّاسُ عِجَافٌ. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: مَا أَعُدُّ (8) مَا صِرْتَ إِلَیْهِ فَخْراً فَخَرْتَ بِهِ، أَ بِحُمْقِکَ (9)؟. فَقَبَضَ عُثْمَانُ عَلَی مَجَامِعِ ثِیَابِهِ ثُمَّ جَذَبَهُ وَ رَدَّهُ، ثُمَّ قَالَ (10): یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! کَأَنَّکَ تُنْکِرُ مَا أَقُولُ. فَدَخَلَ بَیْنَهُمَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ

ص: 49


1- فی الاحتجاج: من أن یهمّا، بدلا من: من أبیهما.
2- فی ک نسخة: الحکّام.
3- فی الاحتجاج: والده ..
4- فی المصدر: و نحله أدبه، و فی نسخة فی ک: لا یخلّ ..
5- فی الاحتجاج: لا ینتقل.
6- فی ک: عبد الرّحمن بن عوف.
7- فی المصدر: فقد.
8- فی ک: أعذ.
9- لا توجد همزة الاستفهام فی المصدر.
10- فی الاحتجاج: نبذ به، و ردّه ثمّ قال له ..

وَ فَرَّقَ بَیْنَهُمَا، وَ افْتَرَقَ الْقَوْمُ (1).

**[ترجمه]الاحتجاج - . الاحتجاج 2 :13-15 - : روایت شده است که عمر بن خطاب برای مردم بالای منبر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خطبه می خواند، در خطبه اش گفت که او به مؤمنان از خودشان سزاوار تر است. در این هنگام امام حسین علیه السلام از گوشه مسجد او را مورد خطاب قرار داد و فرمود: ای دروغ گو، از منبر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پایین بیا. این منبر، منبر پدر تو نیست. عمر به امام حسین علیه السلام گفت: پس این منبر، منبر پدر توست به جان خودم، نه منبر پدرم ای حسین؟ چه کسی این را به تو یاد داده است؟ پدرت علی بن ابی طالب؟

امام حسین فرمودند: اگر از فرمان پدرم اطاعت می کنم به جان خود سوگند که او هادی و من هدایت­شده او هستم و مردم در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله با او بیعت کردند و این بیعت بر ذمه آن­­ها است و حضرت جبرئیل علیه السلام این بیعت را از جانب خداوند بلندمرتبه فرود آورد و کسی جز منکر قرآن، این بیعت را انکار نمی کند. مردم با دل هایشان این بیعت را پذیرفتند و با زبانشان آن را انکارکردند. وای بر آنان که حق ما اهل بیت رسول خدا را انکار می­کنند. و آیا محمد، رسول الله صلَّی الله علیه و آله جز با خشم و شدت عذاب با آنان رو به رو می شود؟!

ص: 47

پس عمر گفت: ای حسین! لعنت خدا برکسی که حق پدرت را انکار کند، مردم ما را حاکم و پیشوای خود قرار دادند و ما نیز آن را پذیرفتیم، و اگر مردم پدرت را حاکم انتخاب می کردند، ما از او اطاعت می کردیم. امام حسین علیه السلام فرمود: ای پسر خطاب، چه کسی از مردم تو را حاکم خود قرار داد، پیش از آن که ابوبکر را حاکم خود انتخاب کنی؟ تا او هم بدون هیچ برهان و شاهدی از جانب پیامبر صلَّی الله علیه و آله و بدون رضایت اهل بیتش، تو را حاکم مردم انتخاب کند؟ آیا رضایت تو، رضایت پیامبر صلَّی الله علیه و آله بود، و رضایت اهل بیت او، نارضایتی و خشم پیامبر بود؟! به خدا سوگند، اگر زبان را سخنی بود که تصدیق آن طول می کشید و عملی می بود که مؤمنان آن را حمایت می کردند، بر گردن اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله سوار نمی­شدی! از منبر آنان بالا می روی و با کتابی که در حق آنان نازل شده است، حاکم بر آنان می شوی، حال آنکه قاموس آن کتاب را نمی شناسی و تأویل آن را نمی دانی مگر در حدّ شنیدن با گوش هایت. خطاکار و درستکار در نزد تو یکی است، خداوند آنچه را که بدان مستحق هستی به تو جزا دهد و از تو درباره بدعت­هایت با نهایت دقت سؤال کند.

راوی می­گوید: پس عمر با خشم از منبر پایین آمد و به همراه او، تعدادی از اصحابش به راه افتادند تا این که به خانه امیرمؤمنان علیه السلام رسیدند. عمر اجازه ورود خواست. امام به او اجازه داد، عمر داخل شد و گفت: ای ابالحسن، من با پسر تو حسین، چه خصومتی دارم که در مسجد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در برابر مردم صدای خود را بر من بلند می کند و اراذل و اهل مدینه را علیه ما می شوراند؟! امام حسن علیه السلام فرمودند: مانند حسین، پسر پیامبر صلَّی الله علیه و آله، مردم را علیه کسی که هیچ حکمی ندارد تحریک می­کند؟ یا اراذل را علیه اهل دین تحریک می کند؟ ولی سوگند به خدا، تنها به کمک این اراذل به مرادت رسیدی. و خداوند لعنت کند کسی را که عوام و اراذل را تحریک می کرد! امیرمؤمنان علیه السلام به امام حسن فرمودند: آرام باش ای ابامحمد، تو هرگز زود خشمگین نخواهی شد و حسب و نسب پستی نخواهی داشت؛ زیرا اصل و نسب تو از سیاهان نیست، سخنم را بشنو و بر

ص: 48

سخن گفتن تعجیل مکن. عمر به امام گفت: ای ابالحسن! حسن و حسین در دلشان به چیزی فکر می­کنند که چیزی جز خلافت از آن دریافت نمی­شود.

امیرمؤمنان به عمر فرمود: حسن و حسین در نسب از پدرشان به پیامبر نزدیک ترند. ای پسر خطاب! آن­ها را با دادن حق­شان خشنود کن که کسی که بعد از آنان خواهد بود، راضی خواهد شد. عمر گفت: ای اباالحسن، رضایت آن­ها در چیست؟ امام فرمودند: رضایت آن­ها در این است که از خطایت برگردی و با توبه از گناهان دوری کنی. عمر گفت: ای ابالحسن، پسرت را ادب کن که با حاکمان روی زمین از سر ستیز در نیاید. امام فرمود: من تنها گناهکاران را به خاطر خطا و گناهان­شان و کسانی که از گمراهی و هلاکت­شان می ترسم، ادب می کنم، و اما کسی که جدش رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است، سخن از ادب کردن او شایسته نیست؛ زیرا تربیت از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او منتقل شده است. ای پسر خطاب! آن­ها را راضی کن.

عمر از خانه بیرون آمد و عثمان بن عفان و عبدالرحمان بن عوف با او ملاقات کردند، پس عبدالرحمان به عمر گفت: ای اباحفص، چه کار کردی که احتجاج بین شما طولانی شد؟ عمر به او گفت: آیا می توان با علی بن­ابی طالب و دو بچه شیرش، احتجاج کرد؟ عثمان به عمر گفت: آن­ها فرزندان توانا و متین عبد مناف اند، در حالی که مردم در (سخن و استدلال) عاجز و ناتوانند. عمر به او گفت: من آنچه تو بدان رسیدی را فخری نمی دانم که به آن افتخار کنی، آیا به حماقتت فخر می­کنی؟ در این هنگام عثمان گریبانش را گرفت و کشید و سپس رها نمود و گفت: ای پسر خطاب! گویی سخنم را قبول نداری، در این هنگام عبدالرحمان وساطت کرد

ص: 49

و آن دو را جدا نمود و مردم هم پراکنده شدند.

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام: إلّا سماع الآذان .. أی لا تعرف معنی الکتاب إلّا بما تسمعه الآذان من الناس، و فی بعض النسخ: الفعلان- بصیغة الغیبة- أی لا یمکن معرفة الکتاب و تأویله إلّا (2) بالسماع ممّن ینتهی عمله إلی الوحی الإلهی.

و الحفاوة و الحفایة (3) و الإحفاء: الاستقصاء فی السّؤال (4).

و التحریض علی القتال: الحثّ (5) و التّرغیب و التّحریض علیه.

و الطَّغامُ: الأَرَاذِلُ (6).

قوله: لیهمّان .. أی یقصدان أمرا لا یحصل إلّا بالخلافة، فأجاب علیه السلام بأنّ الخلافة غیر بعید منهما، فإنّ أباهما خلیفة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هما أقرب نسبا به صلّی اللّه علیه و آله منه.

قوله علیه السلام: فإنّه ینتقل .. أی یترقّی بنفسه فی الآداب الحسنة من غیر تأدیب، و یحتمل الاستفهام الإنکاری، و یؤیّده أنّ فی بعض النسخ: ویحک! أ أؤدّبه؟! فإنّه ینتقل ..

و السمن .. کنایة عن وفور المال و الشرف، کما أنّ العجف .. کنایة عن

ص: 50


1- و تجد نظائر هذه الاحتجاجات من ریحانتی رسول اللّه و سیّدی شباب أهل الجنّة سلام اللّه علیهما کثیرة. انظر کتب العامّة: الرّیاض النّضرة 1- 139، الصّواعق المحرقة: 108، تاریخ الخلفاء للسّیوطیّ: 4، کنز العمّال 3- 132، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 2- 17، و غیرها.
2- فی س: أی، بدلا من: إلّا.
3- و قال فی القاموس 4- 318: و حفی به- کرضی- حفاوة و یکسر و حفایة- بالکسر- و تحفایة فهو حاف و حفیّ- کغنیّ- و تحفّی، و احتفی: بالغ فی إکرامه و أظهر السرور و الفرح، و أکثر السؤال عن حاله.
4- کما فی مجمع البحرین 1- 104، و النهایة 1- 410، و غیرهما.
5- قاله فی القاموس 2- 327، و انظر: الصحاح 3- 1070.
6- ذکره فی النهایة 3- 128، و الصحاح 5- 1975، و غیرهما.

عدمهما و قلّتهما.

**[ترجمه]منظور از این سخن امام حسین علیه السلام: «إلا سماع الآذان»، این است که تو (عمر) معنای قرآن را فقط از طریق شنیدن و گوش دادن به مردم می دانی. در بعضی از نسخه ها این عبارت با «الفعلان» و به صورت غایب آمده است، یعنی شناخت کتاب خدا و تأویل آن تنها به وسیله کسی که علم او به وحی الهی منتهی است، حاصل می شود. «الحفاوة الحفایة و الإحفاء»: به معنی تعمق در سؤال پرسیدن می باشد. و «التحریض علی القتال»: به معنی تشویق و تحریک کردن برای نبرد است. «الطغام»: فرومایگان و اوباش، و مراد از این سخن عمر «لیهمّان»: این است که امام حسن و حسین علیه السلام چیزی را می­خواهند که جز با خلافت حاصل نمی شود و می خواهند خلافت و ولایت پس داده شود. امام علی علیه السلام در پاسخ به عمر فرمودند: درخواست خلافت از سوی حسن و حسین امری غیر عادی و بعید نیست؛ زیرا پدرشان خلیفه رسول خدا صلّیَ الله علیه و آله است و آن­ها از پدرشان به پیامبر صلَّی الله علیه و آله نزدیک­تر می باشند.

و مراد از «ینتقل» در کلام امام علی علیه السلام این است که فرزندان پیامبر خودشان آراسته به اخلاق نیکو هستند و نیازی به تربیت و یاددادن ندارند، و شاید این جمله استفهام انکاری باشد؛ زیرا در برخی از نسخه ها: «ویحک! أودّبه؟ فإنّه ینتقل... »، وای برتو او را تأدیب کنم؟ آمده است و این استفهام انکاری را تأیید می­کند. «السمن»: کنایه از فراوانی مال و بزرگواری است، همین طور که «عجف»: کنایه از فقیر بودن و اصل و نسب اصیل نداشتن است. یعنی علی علیه السلام و فرزندان ایشان از اشراف و ثروتمندان قریش هستند، در حالی که مردم نه صاحب مال و نه صاحب شرف و عزت اند.

ص: 50

**[ترجمه]

«2»

کشف (1): عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ أَبِیهِ، أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ أَتَی عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ- وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ- فَقَالَ لَهُ: انْزِلْ عَنْ مِنْبَرِ أَبِی. فَبَکَی عُمَرُ، ثُمَّ قَالَ: صَدَقْتَ یَا بُنَیَّ، مِنْبَرُ أَبِیکَ لَا مِنْبَرُ أَبِی! فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا هُوَ وَ اللَّهِ عَنْ رَأْیِی. فَقَالَ: صَدَقْتَ! وَ اللَّهِ مَا اتَّهَمْتُکَ (2) یَا أَبَا الْحَسَنِ، ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ فَأَخَذَهُ فَأَجْلَسَهُ إِلَی جَانِبِهِ عَلَی الْمِنْبَرِ فَخَطَبَ النَّاسَ- وَ هُوَ جَالِسٌ عَلَی الْمِنْبَرِ مَعَهُ (3)

، ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! سَمِعْتُ نَبِیَّکُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

احْفَظُونِی فِی عِتْرَتِی وَ ذُرِّیَّتِی، فَمَنْ حَفِظَنِی فِیهِمْ حَفِظَهُ اللَّهُ، أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی مَنْ آذَانِی فِیهِمْ. ثَلَاثاً.

**[ترجمه]کشف الغمّة - . کشف الغمّة1: 522 - :

زید بن علی از پدر بزرگوارشان روایت کرده که امام حسین علیه السلام روز جمعه نزد عمر بن خطاب آمد. عمر بالای منبر بود. امام به عمر فرمود: از منبر پدرم پایین بیا. عمر گریه کرد، سپس گفت: راست گفتی ای فرزندم، این منبر، منبر پدرت است نه منبر پدر من! امام علی علیه السلام فرمودند: سوگند به خدا که من این را به او یاد ندادم. در این لحظه عمر گفت: راست گفتی، به خدا سوگند ای ابالحسن، من تو را متهم نمی کنم. پس عمر از منبر پایین آمد و او را بالای منبر برد و در کنار خود نشاند، و بر مردم خطبه خواند، در حالی که او در کنارش بر منبر نشسته بود. سپس امام فرمود: ای مردم، شنیدم که پیامبرتان سه بار فرمودند: منزلت مرا در رابطه با اهل بیتم حفظ کنید؛ زیرا هرکس منزلت مرا در رابطه با آنها حفظ کند، خداوند نگهبان و حافظ اوست، مبادا کسی مرا در رابطه با آن­ها اذیت کند که در این صورت لعنت خدا بر او باد.

**[ترجمه]

«3»

ما (4): - ابْنُ الصَّلْتِ، عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الضَّرِیرِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْمَکِّیِّ، عَنْ کَثِیرِ بْنِ طَارِقٍ، عَنْ زَیْدٍ .. مِثْلَهُ.

ص: 51


1- کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة 1- 552 [المطبعة العلمیة قم: 1- 416].
2- فی المصدر: ما أتّهمک .. و نظیر ما فی المتن فی أمالی الشّیخ.
3- فی ک: و هو جالس معه علی المنبر .. و هی موافقة لما فی الأمالی.
4- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 2- 313- 314، و حکاه عنه فی معالم الزّلفی 59. أقول: ما فی الأمالی عین ما فی الکشف متنا لا إسنادا، و فیه: عن کثیر، عن زید بن علیّ، عن أبیه .. و ما قبل کثیر لم نجده هناک، فراجع.

ص: 52

**[ترجمه]امالی الطوسی - . امالی الطوسی: 2/313-314 - :

ابن الصلت همانند این روایت را از ابن عقده و او از محمد بن عیسی نابینا، از محمد بن زکریا و او هم از کثیر بن طارق نقل کرده است .

ص: 51

ص: 52

**[ترجمه]

[18] باب فی ذکر ما کان من حیرة الناس بعد وفاة الرسول... صلّی اللّه علیه و آله و رجوعهم إلی أمیر المؤمنین علیه السلام

اشاره

و قد أوردنا کثیرا من ذلک فی أبواب الاحتجاج (1) و نورد هاهنا أمثالها بأسانید أخری لمناسبتها لهذا الکتاب أیضا، و لکونها مشتملة علی تغییرات و زیادات.

**[ترجمه]روایات زیادی در باب احتجاج - . رجوع کنید به جلد 10 از بحارالانوار -

در این باره آوردیم. در اینجا هم به ذکر امثال آن روایات با سندهای دیگر می پردازیم؛ زیرا این روایات مناسب این کتاب می باشند و شامل تغییرات و اضافاتی هستند.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ (2): بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ مَرْفُوعاً إِلَی سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: کَانَ مِنَ الْبَلَاءِ الْعَظِیمِ الَّذِی ابْتَلَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ قُرَیْشاً بَعْدَ نَبِیِّهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِیُعَرِّفَهَا أَنْفُسَهَا وَ یَجْرَحَ (3) شَهَادَتَهَا عَلَی مَا ادَّعَتْهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ

ص: 53


1- فی مطبوع البحار: الاحتجات، و لعلّه: الاحتجاجات. انظر: بحار الأنوار، المجلد العاشر، فی احتجاجاتهم علیهم السلام فی فروع و مسائل مختلفة.
2- إرشاد القلوب 2- 92- 108 [2- 299- 315] فی کلامه مع الجاثلیق. و قد ذکرنا أکثر الاختلافات بین المصدر و المتن مع عدم تثبّتنا من صحّة هذه الطّبعة لکثرة ما فیها من أغلاط.
3- فی المصدر: و تخرج ..

صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ، وَ دَحَضَ حُجَّتَهَا، وَ کَشَفَ غِطَاءَ (1) مَا أَسَرَّتْ فِی قُلُوبِهَا، وَ أَخْرَجَتْ ضَغَائِنَهَا لِآلِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَجْمَعِینَ وَ أَزَالَتْهُمْ عَنْ إِمَامَتِهِمْ، وَ مِیرَاثِ کِتَابِ اللَّهِ فِیهِمْ، مَا عَظُمَتْ خَطِیئَتُهُ، وَ شَمَلَتْ فَضِیحَتُهُ، وَ وَضَحَتْ هِدَایَةُ اللَّهِ فِیهِ لِأَهْلِ (2) دَعْوَتِهِ وَ وَرَثَةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَنَارَتْ (3) بِهِ قُلُوبُ أَوْلِیَائِهِمْ، وَ غَمَرَهُمْ نَفْعُهُ وَ أَصَابَهُمْ بَرَکَاتُهُ: أَنَّ (4) مَلِکَ الرُّومِ لَمَّا بَلَغَهُ وَفَاةُ (5) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ خَبَرُ أُمَّتِهِ وَ اخْتِلَافِهِمْ فِی الِاخْتِیَارِ عَلَیْهِمْ، وَ تَرْکِهِمْ سَبِیلَ هِدَایَتِهِمْ، وَ ادِّعَائِهِمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ لَمْ یُوصِ إِلَی أَحَدٍ بَعْدَ وَفَاتِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ إِهْمَالَهُ إِیَّاهُمْ یَخْتَارُوا (6) لِأَنْفُسِهِمْ، وَ تَوْلِیَتِهِمُ الْأَمْرَ بَعْدَهُ الْأَبَاعِدَ مِنْ قَوْمِهِ، وَ صَرْفِ ذَلِکَ عَنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ وَرَثَتِهِ وَ قَرَابَتِهِ (7)، دَعَا عُلَمَاءَ بَلَدِهِ وَ اسْتَفْتَاهُمْ (8) فَنَاظَرَهُمْ فِی الْأَمْرِ الَّذِی ادَّعَتْهُ قُرَیْشٌ بَعْدَ نَبِیِّهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ فِیمَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَجَابُوهُ بِجَوَابَاتٍ مِنْ حُجَجِهِمْ عَلَی أَنَّهُ (9)مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَسَأَلَ أَهْلُ مَدِینَتِهِ أَنْ یُوَجِّهَهُمْ إِلَی الْمَدِینَةِ لِمُنَاظَرَتِهِمْ وَ الِاحْتِجَاجِ عَلَیْهِمْ، فَأَمَرَ الْجَاثَلِیقَ أَنْ یَخْتَارَ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ أَسَاقِفَتِهِ، فَاخْتَارَ مِنْهُمْ مِائَةَ رَجُلٍ، فَخَرَجُوا یَقْدُمُهُمْ جَاثَلِیقٌ لَهُمْ قَدْ أَقَرَّتِ الْعُلَمَاءُ لَهُ جَمِیعاً بِالْفَضْلِ وَ الْعِلْمِ، مُتَبَحِّراً (10) فِی عِلْمِهِ یُخْرِجُ الْکَلَامَ مِنْ تَأْوِیلِهِ، وَ یَرُدُّ کُلَّ فَرْعٍ

ص: 54


1- لا توجد فی المصدر: و کشف غطاء.
2- لا توجد: لأهل، فی المصدر.
3- فی المصدر: و أثارت.
4- زیادة فی المصدر قبل کلمة أنّ، و هی: و عمّهم نفعه و أضاء به برهانه أنّ ..
5- فی إرشاد القلوب: خبر وفاة ..
6- فی إرشاد القلوب: حتّی یختاروا.
7- فی المصدر: و ذرّیّته و أقربائه.
8- فی إرشاد القلوب و نسخة جاءت علی ک: و أساقفتهم.
9- فی ک: أمّة.
10- فی ک: متجرّئا.

إِلَی أَصْلِهِ، لَیْسَ بِالْخُرْقِ (1) وَ لَا بِالنَّزِقِ (2) وَ لَا بِالْبَلِیدِ وَ الرِّعْدِیدِ (3)، وَ لَا النَّکِلِ (4) وَ لَا الْفَشِلِ یَنْصِتُ لِمَنْ یَتَکَلَّمُ، وَ یُجِیبُ إِذَا سُئِلَ، وَ یَصْبِرُ إِذَا مُنِعَ، فَقَدِمَ الْمَدِینَةَ بِمَنْ مَعَهُ مِنْ خِیَارِ (5) أَصْحَابِهِ حَتَّی نَزَلَ الْقَوْمُ عَنْ رَوَاحِلِهِمْ، فَسَأَلَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ عَمَّنْ أَوْصَی إِلَیْهِ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَنْ قَامَ مَقَامَهُ فَدَلُّوهُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ، فَأَتَوْا مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ، فَدَخَلُوا، عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ فِی حَشَدَةٍ (6) مِنْ قُرَیْشٍ فِیهِمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ وَ أَنَا فِی الْقَوْمِ (7)، فَوَقَفُوا عَلَیْهِ فَقَالَ زَعِیمُ الْقَوْمِ: السَّلَامُ عَلَیْکُمْ .. فَرَدُّوا عَلَیْهِ السَّلَامَ، فَقَالَ:

أَرْشِدُونَا إِلَی الْقَائِمِ مَقَامَ نَبِیِّکُمْ فَإِنَّا قَوْمٌ مِنَ الرُّومِ، وَ إِنَّا عَلَی دِینِ الْمَسِیحِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، فَقَدِمْنَا (8) لَمَّا بَلَغَنَا وَفَاةُ نَبِیِّکُمْ وَ اخْتِلَافُکُمْ نَسْأَلُ (9)عَنْ صِحَّةِ نُبُوَّتِهِ وَ نَسْتَرْشِدُ لِدِینِنَا، وَ نَتَعَرَّفُ (10) دِینَکُمْ، فَإِنْ کَانَ أَفْضَلَ مِنْ دِینِنَا دَخَلْنَا فِیهِ وَ سَلَّمْنَا وَ قَبِلْنَا الرُّشْدَ مِنْکُمْ طَوْعاً وَ أَجَبْنَاکُمْ إِلَی دَعْوَةِ نَبِیِّکُمْ (صلی الله علیه و آله)، وَ إِنْ یَکُنْ عَلَی

ص: 55


1- الحمق و ضعف العقل، کذا جاء فی حاشیة ک. أقول: قال فی النّهایة 2- 16: الخرق- بالضّمّ-: الجهل و الحمق.
2- جاء فی ک کذا: نزق- کفرح و ضرب-: طاش و حفّ عند الغضب. قاموس. انظر: القاموس 3- 285. و فی المصدر: البزق. قال فی القاموس 3- 213: بزق: بسق، و الأرض: بذرها، و الشّمس: بزغت.
3- فسّره فی حاشیة ک ب: الجبان، قاله فی القاموس 1- 295. و فی المصدر: الرّعید.
4- نکل عن العدوّ و عن الیمین ینکل- بالضّمّ-: أی جبن، و النّاکل: الجبان الضّعیف. صحاح. کذا جاء فی حاشیة ک. انظر: الصّحاح 5- 1835.
5- فی المصدر: أخبار قومه- بالباء الموحّدة-، و الظّاهر: أخیار، أو أحبار.
6- فی حاشیة ک عبارة و هی: عندی حشد من النّاس: أی جماعة. صحاح. انظر: صحاح اللّغة 2- 2465، و فیه: حسک. کما فی الإرشاد. قال فی القاموس 3- 298: الحسک: الحقد و العداوة، و حسک: غضب.
7- فی إرشاد القلوب: و باقی القوم، بدلا من: و أنا فی القوم.
8- فی المصدر: قدمنا.
9- فی س: لنسأل.
10- فی المصدر: نتعرّض.

خِلَافِ مَا جَاءَتْ بِهِ الرُّسُلُ وَ جَاءَ بِهِ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ رَجَعْنَا إِلَی دَیْنِ الْمَسِیحِ فَإِنَّ عِنْدَهُ مِنْ عَهْدٍ رَأَیْنَا فِیهِ أَنْبِیَاءَهُ (1) وَ رُسُلَهُ دَلَالَةً وَ نُوراً وَاضِحاً، فَأَیُّکُمْ صَاحِبُ الْأَمْرِ بَعْدَ نَبِیِّکُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟

فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: هَذَا صَاحِبُنَا (2) وَ وَلِیُّ الْأَمْرِ بَعْدَ نَبِیِّنَا.

قَالَ الْجَاثَلِیقُ: هُوَ هَذَا الشَّیْخُ؟!.

فَقَالَ (3): نَعَمْ.

فَقَالَ: یَا شَیْخُ (4)! أَنْتَ الْقَائِمُ الْوَصِیُّ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی أُمَّتِهِ؟

وَ أَنْتَ الْعَالِمُ الْمُسْتَغْنِی بِعِلْمِکَ مِمَّا عَلَّمَکَ (5) نَبِیُّکَ مِنْ أَمْرِ الْأُمَّةِ وَ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ؟.

قَالَ أَبُو بَکْرٍ: لَا، مَا أَنَا بِوَصِیٍّ.

قَالَ لَهُ: فَمَا أَنْتَ؟! قَالَ عُمَرُ: هَذَا خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ.

قَالَ النَّصْرَانِیُّ: أَنْتَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ اسْتَخْلَفَکَ فِی أُمَّتِهِ؟.

قَالَ أَبُو بَکْرٍ: لَا.

قَالَ: فَمَا هَذَا الِاسْمُ الَّذِی ابْتَدَعْتُمُوهُ وَ ادَّعَیْتُمُوهُ بَعْدَ نَبِیِّکُمْ؟!. فَإِنَّا قَدْ قَرَأْنَا کُتُبَ الْأَنْبِیَاءِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَوَجَدْنَا الْخِلَافَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا لِنَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ، لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَعَلَ آدَمَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَرَضَ طَاعَتَهُ عَلَی أَهْلِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ، وَ نَوَّهَ (6) بِاسْمِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ (7)

ص: 56


1- فی المصدر: ربّنا فی أنبیائه. و هی نسخة فی مطبوع البحار.
2- فی إرشاد القلوب زیادة: هذا صاحب أمر نبیّنا بعده قالوا: هذا صاحبنا.
3- فی المصدر: فقالوا.
4- فی المصدر: أیّها الشّیخ ..
5- لا توجد فی المصدر: ممّا علّمک.
6- نوّهه و به: دعاه و رفعه، قاله فی القاموس 4- 294.
7- سورة ص: 26.

کَیْفَ تَسَمَّیْتُمْ (1) بِهَذَا الِاسْمِ؟ وَ مَنْ سَمَّاکَ بِهِ؟ أَ نَبِیُّکَ سَمَّاکَ بِهِ؟.

قَالَ: لَا، وَ لَکِنْ تَرَاضَوُا النَّاسُ فَوَلَّوْنِی وَ اسْتَخْلَفُونِی.

فَقَالَ: أَنْتَ خَلِیفَةُ قَوْمِکَ لَا نَبِیِّکَ (2)، وَ قَدْ قُلْتَ إِنَّ النَّبِیَّ لَمْ یُوصِ إِلَیْکَ، وَ قَدْ وَجَدْنَا فِی کُتُبٍ مِنْ (3) سُنَنِ الْأَنْبِیَاءِ، أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً إِلَّا وَ لَهُ وَصِیٌّ یُوصِی إِلَیْهِ (4)، وَ یَحْتَاجُ النَّاسُ کُلُّهُمْ إِلَی عِلْمِهِ وَ هُوَ مُسْتَغْنٍ عَنْهُمْ، وَ قَدْ زَعَمْتَ أَنَّهُ لَمْ یُوصِ کَمَا أَوْصَتِ الْأَنْبِیَاءُ، وَ ادَّعَیْتَ أَشْیَاءَ لَسْتَ بِأَهْلِهَا، وَ مَا أَرَاکُمْ إِلَّا وَ قَدْ دَفَعْتُمْ نُبُوَّةَ مُحَمَّدٍ وَ قَدْ أَبْطَلْتُمْ سُنَنَ الْأَنْبِیَاءِ فِی قَوْمِهِمْ.

قَالَ: فَالْتَفَتَ (5) الْجَاثَلِیقُ إِلَی أَصْحَابِهِ وَ قَالَ: إِنَّ هَؤُلَاءِ یَقُولُونَ إِنَّ مُحَمَّداً لَمْ یَأْتِهِمْ بِالنُّبُوَّةِ وَ إِنَّمَا کَانَ أَمْرُهُ بِالْغَلَبَةِ، وَ لَوْ کَانَ نَبِیّاً لَأَوْصَی کَمَا أَوْصَتِ الْأَنْبِیَاءُ، وَ خَلَّفَ فِیهِمْ کَمَا خَلَّفَتِ الْأَنْبِیَاءُ مِنَ الْمِیرَاثِ وَ الْعِلْمِ، وَ لَسْنَا نَجِدُ عِنْدَ الْقَوْمِ أَثَرَ ذَلِکَ، ثُمَّ الْتَفَتَ کَالْأَسَدِ، فَقَالَ: یَا شَیْخُ! أَمَّا أَنْتَ فَقَدْ أَقْرَرْتَ أَنَّ مُحَمَّداً (6) لَمْ یُوصِ إِلَیْکَ وَ لَا اسْتَخْلَفَکَ وَ إِنَّمَا تَرَاضَوُا النَّاسُ بِکَ، وَ لَوْ رَضِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِرِضَی (7) الْخَلْقِ وَ اتِّبَاعِهِمْ لِهَوَاهُمْ وَ اخْتِیَارِهِمْ لِأَنْفُسِهِمْ مَا بَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ، وَ آتَاهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ لِیُبَیِّنُوا لِلنَّاسِ مَا یَأْتُونَ وَ یَذَرُونَ وَ مَا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ: لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ (8) فَقَدْ دَفَعْتُمُ النَّبِیِّینَ عَنْ رِسَالاتِهِمْ، وَ اسْتَغْنَیْتُمْ بِالْجَهْلِ مِنِ اخْتِیَارِ النَّاسِ عَنِ اخْتِیَارِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الرُّسُلَ لِلْعِبَادِ، وَ اخْتِیَارِ الرُّسُلِ لِأُمَّتِهِمْ، وَ نَرَاکُمْ تُعَظِّمُونَ بِذَلِکَ الْفِرْیَةَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ

ص: 57


1- فی المصدر: فکیف تسمّیت ..
2- فی المصدر: لا خلیفة نبیّک.
3- لا توجد: کتب من، فی المصدر.
4- فی إرشاد القلوب: یوصی به الیوم.
5- فی المصدر: ثمّ التفت.
6- فی المصدر: محمّدا النّبیّ.
7- فی إرشاد القلوب: لرضی.
8- النّساء: 165.

وَ جَلَّ وَ عَلَی نَبِیِّکُمْ، وَ لَا تَرْضَوْنَ إِلَّا أَنْ تَتَسَمَّوْا بَعْدَ ذَلِکَ بِالْخِلَافَةِ، وَ هَذَا لَا یَحِلُّ إِلَّا لِنَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ، وَ إِنَّمَا تَصِحُّ الْحُجَّةُ لَکُمْ بِتَأْکِیدِکُمُ النُّبُوَّةَ لِنَبِیِّکُمْ وَ أَخْذِکُمْ بِسُنَنِ الْأَنْبِیَاءِ فِی هُدَاهُمْ، وَ قَدْ تَغَلَّبْتُمْ فَلَا بُدَّ لَنَا أَنْ نَحْتَجَّ عَلَیْکُمْ فِیمَا ادَّعَیْتُمْ حَتَّی نَعْرِفَ سَبِیلَ مَا تَدْعُونَ إِلَیْهِ، وَ نَعْرِفَ الْحَقَّ فِیکُمْ بَعْدَ نَبِیِّکُمْ، أَ صَوَابٌ مَا فَعَلْتُمْ بِإِیمَانٍ أَمْ کَفَرْتُمْ بِجَهْلٍ (1)؟.

ثُمَّ قَالَ: یَا شَیْخُ! أَجِبْ.

قَالَ: فَالْتَفَتَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ لِیُجِیبَ عَنْهُ، فَلَمْ یُحِرْ جَوَاباً، ثُمَّ الْتَفَتَ الْجَاثَلِیقُ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ: بِنَاءُ الْقَوْمِ عَلَی غَیْرِ أَسَاسٍ وَ لَا أَرَی لَهُمْ حُجَّةً، أَ فَهِمْتُمْ؟.

قَالُوا: بَلَی.

ثُمَّ قَالَ لِأَبِی بَکْرٍ: یَا شَیْخُ! أَسْأَلُکَ؟.

قَالَ: سَلْ.

قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنِّی وَ عَنْکَ مَا (2) أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ، وَ مَا أَنَا عِنْدَ اللَّهِ (3)؟.

قَالَ: أَمَّا أَنَا فَعِنْدَ نَفْسِی مُؤْمِنٌ، وَ مَا أَدْرِی مَا أَنَا عِنْدَ اللَّهِ فِیمَا بَعْدُ، وَ أَمَّا أَنْتَ فَعِنْدِی کَافِرٌ، وَ مَا (4) أَدْرِی مَا أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ؟.

قَالَ الْجَاثَلِیقُ: أَمَّا أَنْتَ فَقَدْ مَنَّیْتَ نَفْسَکَ الْکُفْرَ بَعْدَ الْإِیمَانِ، وَ جَهِلْتَ مَقَامَکَ فِی إِیمَانِکَ، أَ مُحِقٌّ أَنْتَ فِیهِ أَمْ مُبْطِلٌ، وَ أَمَّا أَنَا فَقَدْ مَنَّیْتَنِی الْإِیمَانَ بَعْدَ الْکُفْرِ، فَمَا أَحْسَنَ حَالِی وَ أَسْوَأَ (5) حَالَکَ عِنْدَ نَفْسِکَ، إِذْ کُنْتَ لَا تُوقِنُ بِمَا لَکَ عِنْدَ اللَّهِ، فَقَدْ شَهِدْتَ لِی بِالْفَوْزِ وَ النَّجَاةِ، وَ شَهِدْتَ لِنَفْسِکَ بِالْهَلَاکِ وَ الْکُفْرِ.

ص: 58


1- فی المصدر: بإیمان أو بجهل و کفرتم ..
2- فی ک: و ما.
3- لا توجد: عند اللّه .. فی المصدر.
4- فی ک: و لا، بدلا من: و ما، و فی المصدر: و لا أدری ما أدری قال: ..
5- فی المصدر: ما أسوأ ..

ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ: طِیبُوا نَفْساً (1) فَقَدْ شَهِدَ لَکُمْ بِالنَّجَاةِ بَعْدَ الْکُفْرِ، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ: یَا شَیْخُ! أَیْنَ مَکَانُکَ السَّاعَةَ مِنَ الْجَنَّةِ إِذَا ادَّعَیْتَ الْإِیمَانَ، وَ أَیْنَ مَکَانِی مِنَ النَّارِ؟!.

قَالَ: فَالْتَفَتَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی عُمَرَ وَ أبو [أَبِی] عُبَیْدَةَ مَرَّةً أُخْرَی لِیُجِیبَا عَنْهُ، فَلَمْ یَنْطِقْ أَحَدُهُمَا (2)

قَالَ: ثُمَّ قَالَ: مَا أَدْرِی أَیْنَ مَکَانِی وَ مَا حَالِی عِنْدَ اللَّهِ؟.

قَالَ الْجَاثَلِیقُ: یَا هَذَا! أَخْبِرْنِی کَیْفَ اسْتَجَزْتَ لِنَفْسِکَ أَنْ تَجْلِسَ فِی هَذَا الْمَجْلِسِ وَ أَنْتَ مُحْتَاجٌ إِلَی عِلْمِ غَیْرِکَ؟ فَهَلْ فِی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ (3) مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ؟.

قَالَ: نَعَمْ.

قَالَ: مَا أَعْلَمُکَ وَ إِیَّاهُمْ إِلَّا وَ قَدْ حَمَّلُوکَ أَمْراً عَظِیماً، وَ سَفِهُوا بِتَقْدِیمِهِمْ إِیَّاکَ عَلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ، فَإِنْ کَانَ الَّذِی هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ یَعْجِزُ عَمَّا سَأَلْتُکَ کَعَجْزِکَ فَأَنْتَ وَ هُوَ وَاحِدٌ فِی دَعْوَاکُمْ، فَأَرَی نَبِیَّکُمْ إِنْ کَانَ نَبِیّاً فَقَدْ ضَیَّعَ عِلْمَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَهْدَهُ وَ مِیثَاقَهُ الَّذِی أَخَذَهُ عَلَی النَّبِیِّینَ مِنْ قَبْلِهِ فِی إِقَامَةِ الْأَوْصِیَاءِ لِأُمَّتِهِمْ حَیْثُ لَمْ یُقِمْ وَصِیّاً لِیَتَفَرَّغُوا (4) إِلَیْهِ فِیمَا (5) تَتَنَازَعُونَ (6) فِی أَمْرِ دِینِکُمْ، فَدُلُّونِی عَلَی هَذَا الَّذِی هُوَ أَعْلَمُ مِنْکُمْ، فَعَسَاهُ فِی الْعِلْمِ أَکْثَرَ مِنْکَ فِی (7) مُحَاوَرَةٍ وَ جَوَابٍ وَ بَیَانٍ وَ مَا یُحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنْ أَثَرِ النُّبُوَّةِ وَ سُنَنِ الْأَنْبِیَاءِ، وَ لَقَدْ ظَلَمَکَ الْقَوْمُ وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فِیکَ.

قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: فَلَمَّا رَأَیْتُ مَا نَزَلَ بِالْقَوْمِ مِنَ الْبَهْتِ وَ الْحَیْرَةِ وَ الذُّلِ

ص: 59


1- فی المصدر: أنفسکم.
2- فی إرشاد القلوب: أحد منهما قال إنّه قال: ..
3- فی المصدر: نبیّکم، بدلا من: محمّد.
4- فی ک: لتفزعوا.
5- فی المصدر: لأمّتهم لیفزعوا إلیهم فیما ..
6- فی المصدر: یتنازعون. و هی نسخة فی مطبوع البحار.
7- فی إرشاد القلوب: فی العلم أقلّ منکم فی ..

وَ الصَّغَارِ، وَ مَا حَلَّ بِدِینِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله)، وَ مَا نَزَلَ بِالْقَوْمِ مِنَ الْحُزْنِ، نَهَضْتُ- لَا أَعْقِلُ أَیْنَ أَضَعَ قَدَمِی- إِلَی بَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَدَقَقْتُ عَلَیْهِ الْبَابَ، فَخَرَجَ وَ هُوَ (1) یَقُولُ: مَا دَهَاکَ یَا سَلْمَانُ؟!. قَالَ: قُلْتُ: هَلَکَ دِینُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (2)، وَ هَلَکَ الْإِسْلَامُ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ ظَهَرَ أَهْلُ الْکُفْرِ عَلَی دِینِهِ وَ أَصْحَابِهِ بِالْحُجَّةِ، فَأَدْرِکْ- یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!- دِینَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ الْقَوْمُ قَدْ وَرَدَ عَلَیْهِمْ مَا لَا طَاقَةَ لَهُمْ بِهِ وَ لَا بُدَّ وَ لَا حِیلَةَ، وَ أَنْتَ الْیَوْمَ مُفَرِّجُ کَرْبِهَا، وَ کَاشِفُ بَلْوَاهَا، وَ صَاحِبُ مِیسَمِهَا (3) وَ تَاجُهَا، وَ مِصْبَاحُ ظُلَمِهَا، وَ مِفْتَاحُ مُبْهَمِهَا.

قَالَ: فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ (4) مَا ذَاکَ؟.

قَالَ: قُلْتُ: قَدْ قَدِمَ قَوْمٌ مِنْ مَلِکِ الرُّومِ فِی مِائَةِ رَجُلٍ مِنْ أَشْرَافِ النَّاسِ مِنْ قَوْمِهِمْ (5) یَقْدُمُهُمْ جَاثَلِیقٌ لَهُمْ (6) لَمْ أَرَ مِثْلَهُ، یُورِدُ الْکَلَامَ عَلَی مَعَانِیهِ، وَ یَصْرِفُهُ عَلَی تَأْوِیلِهِ (7)، وَ یُؤَکِّدُ حُجَّتَهُ وَ یُحْکِمُ ابْتِدَاءَهُ، لَمْ أَسْمَعْ مِثْلَ حُجَّتِهِ وَ لَا سُرْعَةِ جَوَابِهِ مِنْ کُنُوزِ عِلْمِهِ، فَأَتَی أَبَا بَکْرٍ- وَ هُوَ فِی جَمَاعَةٍ- فَسَأَلَهُ عَنْ مَقَامِهِ وَ وَصِیَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَبْطَلَ دَعْوَاهُ (8) بِالْخِلَافَةِ، وَ غَلَبَهُمْ بِادِّعَائِهِمْ تَخْلِیفَهُمْ مَقَامَهُ، فَأَوْرَدَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ مَسْأَلَةً أَخْرَجَهُ بِهَا عَنْ إِیمَانِهِ، وَ أَلْزَمَهُ الْکُفْرَ وَ الشَّکَّ فِی دِینِهِ، فَعَلَتْهُمْ لِذَلِکَ (9) ذِلَّةٌ وَ خُضُوعٌ وَ حَیْرَةٌ، فَأَدْرِکْ- یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- دِینَ مُحَمَّدٍ،

ص: 60


1- لا توجد: و هو، فی س.
2- فی المصدر: هلک دین اللّه و ..
3- المیسم- بکسر المیم-: أثر الحسن، قاله فی القاموس 4- 186.
4- وضع فی مطبوع البحار علی حرف الواو رمز نسخة بدل.
5- فی المصدر: من أشراف قومهم.
6- لا توجد: لهم، فی المصدر.
7- فی س: علی ما تأویله.
8- فی إرشاد القلوب: دعواهم.
9- فی المصدر: فی ذلک.

فَقَدْ وَرَدَ عَلَیْهِمْ مَا لَا طَاقَةَ لَهُمْ بِهِ (1).

فَنَهَضَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَعِی حَتَّی أَتَیْنَا الْقَوْمَ وَ قَدْ أُلْبِسُوا الذِّلَّةَ وَ الْمَهَانَةَ وَ الصَّغَارَ وَ الْحَیْرَةَ، فَسَلَّمَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ثُمَّ جَلَسَ، فَقَالَ: یَا نَصْرَانِیٌّ! أَقْبِلْ عَلَیَّ بِوَجْهِکَ وَ اقْصِدْنِی بِمَسَائِلِکَ (2) فَعِنْدِی جَوَابُ مَا یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ فِیمَا یَأْتُونَ وَ یَذَرُونَ، وَ بِاللَّهِ التَّوْفِیقُ.

قَالَ: فَتَحَوَّلَ النَّصْرَانِیُّ إِلَیْهِ، وَ قَالَ: یَا شَابُّ! إِنَّا وَجَدْنَا فِی کِتَابِ الْأَنْبِیَاءِ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً قَطُّ إِلَّا وَ کَانَ لَهُ وصیا [کَذَا] [وَصِیٌ] یَقُومُ مَقَامَهُ، وَ قَدْ بَلَغَنَا اخْتِلَافٌ عَنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ فِی مَقَامِ نُبُوَّتِهِ، وَ ادِّعَاءُ قُرَیْشٍ عَلَی الْأَنْصَارِ وَ ادِّعَاءُ الْأَنْصَارِ عَلَی قُرَیْشٍ، وَ اخْتِیَارُهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ، فَأَقْدَمَنَا مَلِکُنَا وَفْداً، وَ قَدِ اخْتَارَنَا لِنَبْحَثَ عَنْ دِینِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ نَعْرِفَ سُنَنَ الْأَنْبِیَاءِ فِیهِ (3) وَ الِاسْتِمَاعَ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِینَ ادَّعَوْا مَقَامَهُ، أَ حَقٌّ ذَلِکَ أَمْ بَاطِلٌ؟ قَدْ کَذَبُوا عَلَیْهِ کَمَا کَذَبَتِ الْأُمَمُ بَعْدَ أَنْبِیَائِهَا عَلَی نَبِیِّهَا، وَ دَفَعَتِ الْأَوْصِیَاءَ عَنْ حَقِّهَا، فَإِنَّا وَجَدْنَا قَوْمَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ بَعْدَهُ عَکَفُوا عَلَی الْعِجْلِ وَ دَفَعُوا هَارُونَ عَنْ وَصِیَّتِهِ، وَ اخْتَارُوا مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ، وَ کَذَلِکَ: سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا (4)، فَقَدِمْنَا فَأَرْشَدَنَا (5) الْقَوْمُ إِلَی هَذَا الشَّیْخِ، فَادَّعَی مَقَامَهُ وَ الْأَمْرَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ، فَسَأَلْنَا عَنِ الْوَصِیَّةِ إِلَیْهِ عَنْ نَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) (6)؟ فَلَمْ یَعْرِفْهَا، وَ سَأَلْنَاهُ عَنْ قَرَابَتِهِ مِنْهُ إِذْ کَانَتِ الدَّعْوَةُ فِی إِبْرَاهِیمَ (7) عَلَیْهِ السَّلَامُ فِیمَا سَبَقَتْ فِی الذُّرِّیَّةِ فِی إِمَامَتِهِ أَنَّهُ لَا یَنَالُهَا إِلَّا (8) ذُرِّیَّةٌ بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ،

ص: 61


1- لا توجد: به، فی المصدر.
2- فی المصدر: بحاجتک، بدلا من: بمسائلک.
3- لا توجد: فیه، فی المصدر.
4- الأحزاب: 62.
5- فی ک نسخة بدل: و أرشدنا، و فی المصدر: و أرشدونا إلی هذا ..
6- فی المصدر: من نبیّه.
7- فی المصدر: إذا کانت الدّعوة من إبراهیم.
8- هنا سقط، و جاءت العبارة فی المصدر هکذا: .. فی الذّرّیّة إنّی جاعلک للنّاس إماما، قال و من ذرّیّتی قال: لا ینال عهدی الظّالمون [کذا]، و إنّ الإمامة لا ینالها إلّا ..

وَ لَا یَنَالُهَا إِلَّا مُصْطَفًی مُطَهَّرٌ، فَأَرَدْنَا أَنْ نَتَبَیَّنَ السُّنَّةَ مِنْ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَا جَاءَ بِهِ النَّبِیُّونَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، وَ اخْتِلَافَ الْأُمَّةِ عَلَی الْوَصِیِّ کَمَا اخْتَلَفَتْ عَلَی مَنْ مَضَی مِنَ الْأَوْصِیَاءِ، وَ مَعْرِفَةَ الْعِتْرَةِ فِیهِمْ؟، فَإِنْ وَجَدْنَا لِهَذَا الرَّسُولِ وَصِیّاً وَ قَائِماً بَعْدَهُ وَ عِنْدَهُ عِلْمُ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ النَّاسُ، وَ یُجِیبُ بِجَوَابَاتٍ بَیِّنَةٍ، وَ یُخْبِرُ عَنْ أَسْبَابِ الْبَلَایَا وَ الْمَنَایَا وَ فَصْلِ الْخِطَابِ وَ الْأَنْسَابِ، وَ مَا یَهْبِطُ مِنَ الْعِلْمِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فِی کُلِّ سَنَةٍ، وَ مَا یَنْزِلُ (1) بِهِ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَی الْأَوْصِیَاءِ صَدَّقْنَا بِنُبُوَّتِهِ، وَ أَجَبْنَا دَعْوَتَهُ، وَ اقْتَدَیْنَا بِوَصِیَّتِهِ، وَ آمَنَّا بِهِ وَ بِکِتَابِهِ (2)، وَ بِمَا جَاءَتْ بِهِ الرُّسُلُ مِنْ قَبْلِهِ، وَ إِنْ یَکُنْ غَیْرَ ذَلِکَ رَجَعْنَا إِلَی دِینِنَا وَ عَلِمْنَا أَنَّ مُحَمَّداً (3) لَمْ یُبْعَثْ، وَ قَدْ سَأَلْنَا هَذَا الشَّیْخَ فَلَمْ نَجِدْ عِنْدَهُ تَصْحِیحَ نُبُوَّةِ (4) مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ إِنَّمَا ادَّعَوْا لَهُ وَ کَانَ جَبَّاراً (5) غَلَبَ عَلَی قَوْمِهِ بِالْقَهْرِ، وَ مَلَکَهُمْ وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ أَثَرُ النُّبُوَّةِ، وَ لَا مَا جَاءَتْ بِهِ الْأَنْبِیَاءُ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَبْلَهُ، وَ أَنَّهُ مَضَی وَ تَرَکَهُمْ بُهْماً یَغْلِبُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً، وَ رَدَّهُمْ جَاهِلِیَّةً جَهْلَاءَ مِثْلَ مَا کَانُوا یَخْتَارُونَ بِآرَائِهِمْ لِأَنْفُسِهِمْ .. أَیَّ دِینٍ أَحَبُّوا، وَ أَیَّ مَلِکٍ أَرَادُوا، وَ أَخْرَجُوا مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ سَبِیلِ الْأَنْبِیَاءِ، وَ جَهَّلُوهُ فِی رِسَالَتِهِ، وَ دَفَعُوا وَصِیَّتَهُ (6)، وَ زَعَمُوا أَنَّ الْجَاهِلَ یَقُومُ مَقَامَ الْعَالِمِ، وَ فِی ذَلِکَ هَلَاکُ الْحَرْثِ وَ النَّسْلِ وَ ظُهُورُ الْفَسَادِ فِی الْأَرْضِ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ، وَ حَاشَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَبْعَثَ نَبِیّاً إِلَّا مُطَهَّراً مُسَدَّداً مُصْطَفًی عَلَی الْعَالَمِینَ، وَ إِنَّ الْعَالِمَ أَمِیرٌ عَلَی الْجَاهِلِ أَبَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، فَسَأَلْتُهُ عَنِ اسْمِهِ فَقَالَ الَّذِی إِلَی جَنْبِهِ: هَذَا خَلِیفَةُ رَسُولِ

ص: 62


1- فی ک: و ما یتنزّل. و فی المصدر: و ما تنزّل.
2- فی المصدر: و اقتدینا بوصیّه و أمنائه و بکتابه.
3- فی إرشاد القلوب: و أنّ أحمد.
4- فی المصدر: النّبوّة نبوّة.
5- فی الإرشاد: و إنّما ادّعی أنّه کان جبّارا.
6- فی س: وصیّه.

اللَّهِ. فَقُلْتُ: إِنَّ (1) هَذَا الِاسْمَ لَا نَعْرِفُهُ لِأَحَدٍ بَعْدَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یَکُونَ لُغَةً مِنَ اللُّغَاتِ (2)، فَأَمَّا الْخِلَافَةُ فَلَا تَصْلُحُ إِلَّا لِآدَمَ وَ دَاوُدَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، وَ السُّنَّةُ فِیهَا لِلْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ، وَ إِنَّکُمْ لَتُعَظِّمُونَ الْفِرْیَةَ (3) عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ، فَانْتَفَی مِنَ الْعِلْمِ، وَ اعْتَذَرَ مِنَ الِاسْمِ، وَ قَالَ: إِنَّمَا تَرَاضَوُا النَّاسُ بِی فَسَمَّوْنِی خَلِیفَةً، وَ فِی الْأُمَّةِ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنِّی، فَاکْتَفَیْنَا بِمَا حَکَمَ عَلَی نَفْسِهِ وَ عَلَی مَنِ اخْتَارَهُ، فَقَدِمْتُ مُسْتَرْشِداً وَ بَاحِثاً عَنِ الْحَقِّ، فَإِنْ وَضَحَ لِی اتَّبَعْتُهُ (4) وَ لَمْ تَأْخُذْنِی فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ، فَهَلْ عِنْدَکَ أَیُّهَا الشَّابُّ شِفَاءٌ لِمَا فِی صُدُورِنَا (5)؟.

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَلَی! عِنْدِی شِفَاءٌ لِصُدُورِکُمْ، وَ ضِیَاءٌ لِقُلُوبِکُمْ، وَ شَرْحٌ لِمَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ، وَ بَیَانٌ لَا یَخْتَلِجُکُمُ الشَّکٌّ مَعَهُ، وَ إِخْبَارٌ عَنْ أُمُورِکُمْ، وَ بُرْهَانٌ لِدَلَالَتِکُمْ، فَأَقْبِلْ عَلَیَّ (6) بِوَجْهِکَ، وَ فَرِّغْ لِی مَسَامِعَ قَلْبِکَ، وَ أَحْضِرْنِی ذِهْنَکَ، وَ عِ مَا أَقُولُ لَکَ: إِنَّ اللَّهَ بِمَنِّهِ وَ طَوْلِهِ وَ فَضْلِهِ- لَهُ الْحَمْدُ کَثِیراً دَائِماً- قَدْ صَدَّقَ وَعْدَهُ، وَ أَعَزَّ دِینَهُ، وَ نَصَرَ مُحَمَّداً عَبْدَهُ وَ رَسُولَهُ، وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ، فَ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ، إِنَّهُ (7) تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اخْتَصَّ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ اصْطَفَاهُ وَ هَدَاهُ، وَ انْتَجَبَهُ لِرِسَالَتِهِ إِلَی النَّاسِ کَافَّةً بِرَحْمَتِهِ، وَ إِلَی الثَّقَلَیْنِ بِرَأْفَتِهِ، وَ فَرَضَ طَاعَتَهُ عَلَی أَهْلِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ (8)، وَ جَعَلَهُ إِمَاماً لِمَنْ قَبْلَهُ مِنَ الرُّسُلِ، وَ خَاتَماً لِمَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْخَلْقِ، وَ وَرَّثَهُ مَوَارِیثَ الْأَنْبِیَاءِ، وَ أَعْطَاهُ مَقَالِیدَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ،

ص: 63


1- فی ک: وضع رمز نسخة بدل علی کلمة: إنّ.
2- فی المصدر: من لغات العرب.
3- فی ک: القربة، و لا معنی لها هنا.
4- فی إرشاد القلوب: أتّبعه.
5- فی س: الصّدور.
6- فی المصدر: إلیّ، بدلا من: علیّ.
7- لا توجد: إنّه، فی المصدر.
8- فی الإرشاد: و أهل الأرض.

وَ اتَّخَذَهُ نَبِیّاً وَ رَسُولًا وَ حَبِیباً وَ إِمَاماً، وَ دَفَعَهُ (1) إِلَیْهِ، وَ قَرَّبَهُ یَمِینَ (2) عَرْشِهِ بِحَیْثُ لَا یَبْلُغُهُ (3) مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ، فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ فِی وَحْیِهِ مَا أَوْحَی (4) ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی (5)، وَ أَنْزَلَ عَلَامَاتِهِ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ، وَ أَخَذَ مِیثَاقَهُمْ: لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ (6).

قَالَ: ثُمَّ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ (7) (8) وَ قَالَ: یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (9) فَمَا مَضَی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَتَّی أَتَمَّ اللَّهُ مَقَامَهُ، وَ أَعْطَاهُ وَسِیلَتَهُ، وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَتَهُ، فَلَنْ یُذْکَرَ اللَّهُ تَعَالَی (10) إِلَّا کَانَ مَعَهُ مَقْرُوناً، وَ فَرَضَ دِینَهُ، وَ وَصَلَ طَاعَتَهُ بِطَاعَتِهِ، فَقَالَ:

مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ (11)» وَ قَالَ: ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (12) فَأَبْلَغَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رِسَالَتَهُ، وَ أَوْضَحَ بُرْهَانَ وَلَایَتِهِ، وَ أَحْکَمَ آیَاتِهِ، وَ شَرَّعَ شَرَائِعَهُ وَ أَحْکَامَهُ، وَ دَلَّهُمْ عَلَی سَبِیلِ نَجَاتِهِمْ، وَ بَابِ هِدَایَتِهِ

ص: 64


1- فی المصدر: رفعه. و هی نسخة فی مطبوع البحار.
2- فی الإرشاد: عن یمین.
3- فی المصدر: لم یبلغه.
4- لا توجد: ما أوحی، فی المصدر.
5- النّجم: 11.
6- آل عمران: 81.
7- لا توجد: قال، فی س. و فی المصدر: ثمّ قال للأنبیاء.
8- آل عمران: 81.
9- الأعراف: 157.
10- فی المصدر: عزّ و جلّ، بدلا من: تعالی.
11- النّساء: 80.
12- الحشر: 7.

وَ حِکْمَتِهِ، وَ کَذَلِکَ بَشَّرَ بِهِ النَّبِیُّونَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَبْلَهُ، وَ بَشَّرَ بِهِ عِیسَی رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ إِذْ یَقُولُ فِی الْإِنْجِیلِ: أَحْمَدُ الْعَرَبِیُّ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ صَاحِبُ الْجَمَلِ الْأَحْمَرِ وَ الْقَضِیبِ، وَ أَقَامَ لِأُمَّتِهِ وَصِیَّهُ فِیهِمْ، وَ عَیْبَةَ عِلْمِهِ، وَ مَوْضِعَ سِرِّهِ، وَ مُحْکَمَ آیَاتِ کِتَابِهِ، وَ تَالِیَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ، وَ بَابَ حِطَّتِهِ، وَ وَارِثَ کِتَابِهِ، وَ خَلَّفَهُ مَعَ کِتَابِ اللَّهِ فِیهِمْ، وَ أَخَذَ فِیهِمُ الْحُجَّةَ (1)، فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: قَدْ خَلَّفْتُ فِیکُمْ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا (2)، کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی، وَ هُمَا الثَّقَلَانِ: کِتَابُ اللَّهِ الثَّقَلُ الْأَکْبَرُ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ سَبَبُ بِأَیْدِیکُمْ وَ سَبَبٌ بِیَدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ، فَلَا تَقَدَّمُوهُمْ فَتَمْرُقُوا (3) وَ لَا تَأْخُذُوا عَنْ غَیْرِهِمْ فَتَعْطَبُوا، وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ، وَ أَنَا وَصِیُّهُ وَ الْقَائِمُ بِتَأْوِیلِ کِتَابِهِ، وَ الْعَارِفُ بِحَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ، وَ بِمُحْکَمِهِ وَ مُتَشَابِهِهِ، وَ نَاسِخِهِ وَ مَنْسُوخِهِ، وَ أَمْثَالِهِ وَ عِبَرِهِ وَ تَصَارِیفِهِ، وَ عِنْدِی عِلْمُ مَا یَحْتَاجُ (4)إِلَیْهِ أُمَّتُهُ مِنْ بَعْدِهِ، وَ کُلُّ قَائِمٍ وَ مُلْتَوٍ (5)، وَ عِنْدِی عِلْمُ الْبَلَایَا وَ الْمَنَایَا وَ الْوَصَایَا وَ الْأَنْسَابِ وَ فَصْلِ الْخِطَابِ، وَ مَوْلِدِ الْإِسْلَامِ، وَ مَوْلِدِ الْکُفْرِ، وَ صَاحِبِ الْکَرَّاتِ، وَ دُولَةِ الدُّوَلِ، فَاسْأَلْنِی عَمَّا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ عَمَّا کَانَ عَلَی عَهْدِ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مُنْذُ بَعَثَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی، وَ عَنْ کُلِّ وَصِیٍّ، وَ کُلِّ فِئَةٍ تَضِلُّ مِائَةً وَ تَهْدِی مِائَةً، وَ عَنْ سَائِقِهَا وَ قَائِدِهَا وَ نَاعِقِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، وَ کُلِّ آیَةٍ نَزَلَتْ فِی کِتَابِ اللَّهِ فِی لَیْلٍ نَزَلَتْ أَمْ نَهَارٍ (6)، وَ عَنِ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ (7) الْعَظِیمِ، فَإِنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یَکْتُمْنِی مِنْ عِلْمِهِ شَیْئاً وَ لَا مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْأُمَمُ مِنْ أَهْلِ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ، وَ أَصْنَافَ الْمُلْحِدِینَ وَ أَحْوَالَ

ص: 65


1- فی المصدر: بالحجّة.
2- فی المصدر: لن تضلّوا أبدا.
3- فی إرشاد القلوب: فلا تتقدّموهم فتمزّقوا ..
4- فی المصدر: تحتاج.
5- 8قال فی القاموس 4- 387: لوی القدح و الرّمل- کرضی- لوی فهو لو: اعوجّ، کالتوی.
6- فی المصدر: أم فی نهار.
7- خ. ل: الفرقان، جاءت علی مطبوع البحار.

الْمُخَالِفِینَ، وَ أَدْیَانَ الْمُخْتَلِفِینَ، وَ کَانَ (1) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خَاتَمَ النَّبِیِّینَ بَعْدَهُمْ، وَ عَلَیْهِمْ فُرِضَتْ طَاعَتُهُ وَ الْإِیمَانُ بِهِ وَ النُّصْرَةُ لَهُ، تَجِدُونَ ذَلِکَ مَکْتُوباً فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ، وَ فِی الصُّحُفِ الْأُولی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی (2)، وَ لَمْ یَکُنْ لِیُضَیِّعَ عَهْدَ اللَّهِ (3) فِی خَلْقِهِ وَ یَتْرُکَ الْأُمَّةَ قَائِهِینَ (4) بَعْدَهُ، وَ کَیْفَ یَکُونُ ذَلِکَ وَ قَدْ وَصَفَهُ اللَّهُ بِالرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْعَفْوِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ إِقَامَةِ الْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ؟!.

وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَیْهِ کَمَا أَوْحَی (5) إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ، وَ کَمَا أَوْحَی إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَصَدَّقَ اللَّهَ وَ بَلَّغَ رِسَالَتَهُ وَ أَنَا عَلَی ذَلِکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ، وَ قَدْ (6) قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً (7) وَ قَالَ: وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ (8) وَ قَدْ صَدَّقَهُ اللَّهُ وَ أَعْطَاهُ الْوَسِیلَةَ إِلَیْهِ وَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَقَالَ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ (9)، فَنَحْنُ الصَّادِقُونَ (10)، وَ أَنَا أَخُوهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ، وَ الشَّاهِدُ مِنْهُ عَلَیْهِمْ بَعْدَهُ، وَ أَنَا وَسِیلَتُهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أُمَّتِهِ (11)، وَ أَنَا وَ وُلْدِی وَرَثَتُهُ، وَ أَنَا وَ هُمْ کَسَفِینَةِ

ص: 66


1- فی المصدر: إذ کان.
2- الأعلی: 18- 19.
3- فی الإرشاد زیادة: عزّ و جلّ بعد لفظ الجلالة.
4- کذا، و جاءت نسخة بدل فی مطبوع البحار: تائهین، و هو الظاهر. و فی المصدر: تاهین. و لم نجد معنی مناسبا لغة لما أثبتناه متنا.
5- لا یوجد فی المصدر: إلیه کما أوحی.
6- لا توجد: قد، فی ک.
7- النساء: 41.
8- الرعد: 43.
9- التّوبة: 119.
10- فی المصدر: فنحن و اللّه الصّادقون.
11- فی س: و بین اللّه.

نُوحٍ فِی قَوْمِهِ مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ، وَ أَنَا وَ هُمْ کَبَابِ حِطَّةٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ، وَ أَنَا (1) بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدَهُ، وَ أَنَا الشَّاهِدُ مِنْهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ، وَ رَسُولُ اللَّهِ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یُعْرَضُ (2) طَاعَتِی وَ مَحَبَّتِی بَیْنَ (3) أَهْلِ الْإِیمَانِ وَ أَهْلِ الْکُفْرِ وَ أَهْلِ النِّفَاقِ، فَمَنْ أَحَبَّنِی کَانَ مُؤْمِناً، وَ مَنْ أَبْغَضَنِی کَانَ کَافِراً، وَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ وَ لَا کُذِّبَ بِی (4)، وَ لَا ضَلَلْتُ وَ لَا ضُلَّ بِی، وَ إِنِّی لَعَلَی (5) بَیِّنَةٍ بَیَّنَهَا رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَبَیَّنَهَا لِی، فَاسْأَلُونِی عَمَّا کَانَ وَ عَمَّا یَکُونُ (6) وَ عَمَّا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

قَالَ: فَالْتَفَتَ الْجَاثَلِیقُ إِلَی أَصْحَابِهِ وَ قَالَ: هَذَا هُوَ (7) وَ اللَّهِ النَّاطِقُ بِالْعِلْمِ وَ الْقُدْرَةِ، الْفَاتِقُ (8)الرَّاتِقُ، وَ نَرْجُو مِنَ اللَّهِ تَعَالَی أَنْ نَکُونَ صَادَفْنَا (9) حَظَّنَا، وَ نُورَ هِدَایَتِنَا، وَ هَذِهِ وَ اللَّهِ حُجَجُ الْأَوْصِیَاءِ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ عَلَی قَوْمِهِمْ.

قَالَ: فَالْتَفَتَ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَقَالَ: کَیْفَ عَدَلَ بِکَ الْقَوْمُ عَنْ قَصْدِهِمْ إِیَّاکَ، وَ ادَّعَوْا مَا أَنْتَ أَوْلَی بِهِ مِنْهُمْ؟! أَلَا وَ قَدْ وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ، قَصَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ (10) وَ مَا ضَرَّ ذَلِکَ الْأَوْصِیَاءَ مَعَ مَا أَغْنَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مِنَ الْعِلْمِ وَ اسْتِحْقَاقِ مَقَامَاتِ رُسُلِهِ، فَأَخْبِرْنِی- أَیُّهَا الْعَالِمُ الْحَکِیمُ- عَنِّی وَ عَنْکَ مَا (11)

ص: 67


1- فی الإرشاد: و أنا منه.
2- فی المصدر: و فرض.
3- جاء فی الإرشاد: علی، بدلا من: بین.
4- لا یوجد فی المصدر: و لا کذبت و لا کذّب بی.
5- فی المصدر: و إنّی علی.
6- فی المطبوع وضع علی: عمّا یکون، نسخة بدل، و لا توجد فی المصدر.
7- فی المصدر لا توجد: هو.
8- فی س: الفائق. و فی المصدر: الفاتن، بدلا من: الفاتق.
9- فی إرشاد القلوب: أن یکون قد صادقنا.
10- فی المصدر: فضربوا أنفسهم.
11- فی المصدر: أیّها الحکیم عنّی و أنت ما ..

أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ؟ وَ مَا أَنَا عِنْدَ اللَّهِ؟.

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا أَنَا فَعِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُؤْمِنٌ وَ عِنْدَ نَفْسِی مُؤْمِنٌ مُتَیَقِّنٌ (1) بِفَضْلِهِ وَ رَحْمَتِهِ وَ هِدَایَتِهِ وَ نِعَمِهِ عَلَیَّ، وَ کَذَلِکَ أَخَذَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ (2)مِیثَاقِی عَلَی الْإِیمَانِ وَ هَدَانِی لِمَعْرِفَتِهِ (3)لَا أَشُکُّ فِی ذَلِکَ وَ لَا أَرْتَابُ، وَ لَمْ أَزَلْ عَلَی مَا أَخَذَ اللَّهُ تَعَالَی (4) عَلَیَّ مِنَ الْمِیثَاقِ، وَ لَمْ أُبَدِّلْ وَ لَمْ أُغَیِّرْ وَ ذَلِکَ بِمَنِّ اللَّهِ وَ رَحْمَتِهِ وَ صُنْعِهِ، أَنَا فِی الْجَنَّةِ لَا أَشُکُّ فِی ذَلِکَ وَ لَا أَرْتَابُ (5) لَمْ أَزَلْ عَلَی مَا أَخَذَ اللَّهُ تَعَالَی (6) عَلَیَّ مِنَ الْمِیثَاقِ، فَإِنَّ الشَّکَّ شِرْکٌ لِمَا أَعْطَانِیَ اللَّهُ مِنَ الْیَقِینِ وَ الْبَیِّنَةِ، وَ أَمَّا أَنْتَ فَعِنْدَ اللَّهِ کَافِرٌ بِجُحُودِکَ الْمِیثَاقَ وَ الْإِقْرَارَ الَّذِی أَخَذَهُ اللَّهُ عَلَیْکَ بَعْدَ خُرُوجِکَ مِنْ بَطْنِ أُمِّکَ وَ بُلُوغِکَ الْعَقْلَ وَ مَعْرِفَةَ التَّمْیِیزِ (7)

(8) لِلْجَیِّدِ وَ الرَّدِی ءِ وَ الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ، وَ إِقْرَارَکَ بِالرُّسُلِ، وَ جُحُودِکَ لِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی الْإِنْجِیلِ مِنْ أَخْبَارِ النَّبِیِّینَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ مَا دُمْتَ عَلَی هَذِهِ الْحَالَةِ، کُنْتَ فِی النَّارِ لَا مَحَالَةَ.

قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ مَکَانِی مِنَ النَّارِ وَ مَکَانِکَ مِنَ الْجَنَّةِ؟.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَمْ أَدْخُلْهَا فَأَعْرِفَ مَکَانِی مِنَ الْجَنَّةِ وَ مَکَانَکَ مِنَ النَّارِ، وَ لَکِنْ أُعَرِّفُکَ ذَلِکَ (9)مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ بَعَثَ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْحَقِّ، وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ کِتَاباً: لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ

ص: 68


1- فی الإرشاد: عزّ و جلّ و عند نفسی مؤمن مستیقن.
2- فی المصدر: اللّه عزّ و جلّ.
3- جاءت زیادة: و لا أرتاب، فی المصدر.
4- لا توجد کلمة: تعالی، فی س و المصدر، و فیه: ما أخذه اللّه علیّ ..
5- وضع فی طبعتی البحار علی قوله: و لم أزل .. إلی هنا ما یوهم کونه نسخة بدل، و ظاهره التّکرار، فراجع.
6- فی المصدر: عزّ و جلّ، بدلا من: تعالی.
7- فی الإرشاد: و المعرفة و التّمییز .. و هو الظّاهر.
8- فی المصدر: أعرف ذلک.
9- فی المصدر: أعرف ذلک.

وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ (1) أَحْکَمَ فِیهِ جَمِیعَ عِلْمِهِ، وَ أَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنِ الْجَنَّةِ بِدَرَجَاتِهَا وَ مَنَازِلِهَا، وَ قَسَّمَ اللَّهُ (2)جَلَّ جَلَالُهُ الْجِنَانَ بَیْنَ خَلْقِهِ لِکُلِّ عَامِلٍ مِنْهُمْ ثَوَاباً مِنْهَا، وَ أَحَلَّهُمْ عَلَی قَدْرِ فَضَائِلِهِمْ فِی الْأَعْمَالِ وَ الْإِیمَانِ، فَصَدَّقَنَا اللَّهُ وَ عَرَّفَنَا مَنَازِلَ الْأَبْرَارِ، وَ کَذَلِکَ (3) مَنَازِلَ الْفُجَّارِ، وَ مَا أَعَدَّ لَهُمْ مِنَ الْعَذَابِ فِی النَّارِ، وَ قَالَ: لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ (4)فَمَنْ مَاتَ عَلَی کُفْرِهِ وَ فُسُوقِهِ وَ شِرْکِهِ وَ نِفَاقِهِ وَ ظُلْمِهِ فَ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ (5)، وَ قَدْ قَالَ جَلَّ جَلَالُهُ: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ (6) وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ هُوَ الْمُتَوَسِّمَ، وَ أَنَا وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیَّتِیَ الْمُتَوَسِّمُونَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

قَالَ: فَالْتَفَتَ الْجَاثَلِیقُ إِلَی أَصْحَابِهِ وَ قَالَ: قَدْ أَصَبْتُمْ إِرَادَتَکُمْ وَ أَرْجُو أَنْ تَظْفَرُوا بِالْحَقِّ الَّذِی طَلَبْنَا، إِلَّا أَنَّهُ (7) قَدْ نَصَبْتُ لَهُ مَسَائِلَ فَإِنْ أَجَابَنِی عَنْهَا نَظَرْنَا فِی أَمْرِنَا وَ قَبِلْتُ مِنْهُ.

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَإِنْ أَجَبْتُکَ عَمَّا تَسْأَلُنِی عَنْهُ- وَ فِیهِ تِبْیَانٌ وَ بُرْهَانٌ وَاضِحٌ لَا تَجِدُ لَهُ مَدْفَعاً وَ لَا مِنْ قَبُولِهِ بُدّاً أَنْ (8)

تَدْخُلَ فِی دِینِنَا؟

قَالَ: نَعَمْ.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُ عَلَیْکَ رَاعٍ وَ (9) کَفِیلٌ، إِذَا وَضَحَ لَکَ الْحَقُّ وَ عَرَفْتَ الْهُدَی أَنْ تَدْخُلَ فِی دِینِنَا أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ؟.

قَالَ الْجَاثَلِیقُ: نَعَمْ، لَکَ اللَّهُ عَلَیَّ رَاعٍ وَ (10) کَفِیلٌ أَنِّی أَفْعَلُ ذَلِکَ.

ص: 69


1- فصّلت: 42.
2- اللّه، وضع علیها رمز نسخة بدل فی ک.
3- لا توجد: منازل الأبرار، و کذلک فی المصدر.
4- الحجر: 44.
5- الحجر: 44.
6- الحجر: 75.
7- فی المصدر: إلّا أنّی .. و هو الظّاهر.
8- لا توجد: أن، فی المصدر، و هو أولی.
9- لا توجد الواو فی المصدر.
10- لا توجد الواو فی المصدر.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَخُذْ عَلَی أَصْحَابِکَ الْوَفَاءَ.

قَالَ: فَأَخَذَ عَلَیْهِمُ الْعَهْدَ.

ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَلْ عَمَّا أَحْبَبْتَ.

قَالَ: خَبِّرْنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (1) أَ حَمَلَ الْعَرْشَ أَمِ الْعَرْشُ یَحْمِلُهُ؟.

قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُ حَامِلُ الْعَرْشِ وَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا فِیهِمَا وَ مَا بَیْنَهُمَا، وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی: إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً (2).

قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ (3) فَکَیْفَ ذَلِکَ؟ وَ قُلْتَ إِنَّهُ یَحْمِلُ الْعَرْشَ وَ السَّمَاوَاتِ (4)وَ الْأَرْضَ؟.

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ الْعَرْشَ خَلَقَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ أَنْوَارٍ أَرْبَعَةٍ:

نُورٍ أَحْمَرَ- احْمَرَّتْ مِنْهُ الْحُمْرَةُ-، وَ نُورٍ أَخْضَرَ- اخْضَرَّتْ مِنْهُ الْخُضْرَةُ-، وَ نُورٍ أَصْفَرَ- اصْفَرَّتْ مِنْهُ الصُّفْرَةُ-، وَ نُورٍ أَبْیَضَ- ابْیَضَّ (5) مِنْهُ الْبَیَاضُ- وَ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِی حَمَّلَهُ اللَّهُ الْحَمَلَةَ، وَ ذَلِکَ نُورٌ مِنْ عَظَمَتِهِ، فَبِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ ابْیَضَّتْ قُلُوبُ الْمُؤْمِنِینَ، وَ بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ عَادَاهُ الْجَاهِلُونَ، وَ بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ ابْتَغَی مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ- مِنْ جَمِیعِ خَلَائِقِهِ- إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ بِالْأَعْمَالِ الْمُخْتَلِفَةِ وَ الْأَدْیَانِ الْمُتَشَتِّتَةِ (6)، وَ کُلُّ مَحْمُولٍ یَحْمِلُهُ اللَّهُ بِنُورِهِ وَ عَظَمَتِهِ (7) وَ قُدْرَتِهِ لَا یَسْتَطِیعُ لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا* وَ لَا مَوْتاً وَ لا حَیاةً وَ لا نُشُوراً، وَ کُلُّ شَیْ ءٍ مَحْمُولٌ (8) وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُمْسِکُ لَهُمَا أَنْ تَزُولا، وَ الْمُحِیطُ بِهِمَا

ص: 70


1- فی المصدر: جلّ و علا.
2- فاطر: 41.
3- الحاقّة: 17.
4- لا توجد: و السّماوات، فی المصدر.
5- فی ک: ابیضّت.
6- فی س: المنشأة، و هی نسخة فی ک.
7- فی المصدر: نوره و نور عظمته.
8- فی إرشاد القلوب: محمل.

وَ بِمَا فِیهِمَا مِنْ شَیْ ءٍ، وَ هُوَ حَیَاةُ کُلِّ شَیْ ءٍ (1) وَ نُورُ کُلِّ شَیْ ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبِیراً (2).

قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَیْنَ هُوَ؟.

قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هُوَ هَاهُنَا .. وَ هَاهُنَا .. وَ هَاهُنَا .. وَ هَاهُنَا (3) ..، وَ هُوَ فَوْقُ (4)وَ تَحْتُ وَ مُحِیطٌ بِنَا وَ مَعَنَا، وَ هُوَ قَوْلُهُ (5): ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ (6)، وَ الْکُرْسِیُّ مُحِیطٌ بِالسَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ:

وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ (7) فَ الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ هُمُ الْعُلَمَاءُ، وَ هُمُ الَّذِینَ حَمَّلَهُمُ اللَّهُ عِلْمَهُ، وَ لَیْسَ یَخْرُجُ عَنْ (8) هَذِهِ الْأَرْبَعَةِ شَیْ ءٌ خَلَقَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی مَلَکُوتِهِ، وَ هُوَ الْمَلَکُوتُ الَّذِی أَرَاهُ اللَّهُ أَصْفِیَاءَهُ، وَ أَرَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلِیلَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ (9) فَکَیْفَ یَحْمِلُهُ حَمَلَةُ الْعَرْشِ (10) وَ بِحَیَاتِهِ حَیِیَتْ قُلُوبُهُمْ، وَ بِنُورِهِ اهْتَدَوْا إِلَی مَعْرِفَتِهِ وَ انْقَادُوا (11)؟!.

قَالَ: فَالْتَفَتَ الْجَاثَلِیقُ إِلَی أَصْحَابِهِ، فَقَالَ: هَذَا هُوَ- وَ اللَّهِ- الْحَقُّ مِنْ عِنْدِ

ص: 71


1- فی المصدر زیادة: سبحانه.
2- الأسراء: 43. و فی الإرشاد و س: سبحانه و تعالی عمّا یقول الظّالمون .. فلا تصبح آیة.
3- فی ک ذکر: هاهنا، ثلاث مرّات.
4- فی ک وضع علی: و هو فوق، رمز نسخة بدل.
5- فی المصدر زیادة: تعالی.
6- المجادلة: 7. و فی المصدر زیادة: إنّ اللّه بکلّ شی ء علیم.
7- البقرة: 255.
8- فی المصدر: من، بدلا من: عن.
9- الأنعام: 75.
10- فی المصدر: و کیف یحمل عرش اللّه ..
11- لا توجد: و انقادوا، فی المصدر.

اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی لِسَانِ الْمَسِیحِ وَ النَّبِیِّینَ وَ الْأَوْصِیَاءِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ.

قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنِ الْجَنَّةِ فِی الدُّنْیَا (1) هِیَ أَمْ فِی الْآخِرَةِ؟ وَ أَیْنَ الْآخِرَةُ وَ الدُّنْیَا؟.

قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الدُّنْیَا فِی الْآخِرَةِ، وَ الْآخِرَةُ مُحِیطَةٌ بِالدُّنْیَا، إِذَا [إِذْ] کَانَتِ النُّقْلَةُ مِنَ الْحَیَاةِ إِلَی الْمَوْتِ ظَاهِرَةً، کَانَتِ (2) الْآخِرَةُ هِیَ دَارَ الْحَیَوَانِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ، وَ ذَلِکَ أَنَّ الدُّنْیَا نُقْلَةٌ وَ الْآخِرَةَ حَیَاةٌ وَ مُقَامٌ مَثَلُ ذَلِکَ النَّائِمُ، وَ ذَلِکَ أَنَّ الْجِسْمَ یَنَامُ وَ الرُّوحَ لَا تَنَامُ، وَ الْبَدَنَ یَمُوتُ وَ الرُّوحَ لَا تَمُوتُ، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ:

وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ (3) وَ الدُّنْیَا رَسْمُ الْآخِرَةِ، وَ الْآخِرَةُ رَسْمُ الدُّنْیَا، وَ لَیْسَ الدُّنْیَا الْآخِرَةَ وَ لَا الْآخِرَةُ الدُّنْیَا، إِذَا فَارَقَ الرُّوحُ الْجِسْمَ یَرْجِعُ کُلُّ وَاحِدٍ (4)مِنْهُمَا إِلَی مَا مِنْهُ بَدَأَ، وَ مَا مِنْهُ خُلِقَ، وَ کَذَلِکَ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ فِی الدُّنْیَا مَوْجُودَةٌ وَ فِی الْآخِرَةِ مَوْجُودَةٌ (5)، لِأَنَّ الْعَبْدَ إِذَا مَاتَ صَارَ فِی دَارٍ مِنَ الْأَرْضِ، إِمَّا (6) رَوْضَةٍ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ، وَ إِمَّا بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ النَّارِ، وَ رُوحُهُ إِلَی إِحْدَی دَارَیْنِ: إِمَّا فِی دَارِ نَعِیمٍ مُقِیمٍ لَا مَوْتَ فِیهَا، وَ إِمَّا فِی دَارِ عَذَابٍ أَلِیمٍ لَا یَمُوتُ فِیهَا، وَ الرَّسْمُ لِمَنْ عَقَلَ مَوْجُودٌ وَاضِحٌ، وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَیْنَ الْیَقِینِ ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ (7)، وَ عَنِ (8) الْکُفَّارِ فَقَالَ إِنَّهُمْ: کانَتْ أَعْیُنُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِکْرِی

ص: 72


1- فی ک نسخة بدل: هی فی الدّنیا أم .. و فی المصدر: هل فی الدّنیا ..
2- فی المصدر: و کانت.
3- العنکبوت: 64.
4- وضع علی کلمة واحد رمز نسخة بدل فی ک.
5- لا توجد: موجودة- الثّانیة- فی المصدر.
6- فی س زیادة: روحة فی.
7- التّکاثر: 5- 8.
8- خ. ل: عنّی.

وَ کانُوا لا یَسْتَطِیعُونَ سَمْعاً (1) (2) وَ لَوْ عَلِمَ الْإِنْسَانُ عِلْمَ (3) مَا هُوَ فِیهِ مَاتَ حُبّاً (4) مِنَ الْمَوْتِ، وَ مَنْ نَجَا فَبِفَضْلِ الْیَقِینِ.

قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ (5) (6)، فَإِذَا طُوِیَتِ السَّمَاوَاتُ وَ قُبِضَتِ الْأَرْضُ، فَأَیْنَ تَکُونُ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ وَ هُمَا (7) فِیهِمَا؟. قَالَ: فَدَعَا بِدَوَاةٍ وَ قِرْطَاسٍ ثُمَّ کَتَبَ فِیهِ: الْجَنَّةَ وَ النَّارَ، ثُمَّ دَرَجَ الْقِرْطَاسَ وَ دَفَعَهُ إِلَی النَّصْرَانِیِّ، وَ قَالَ لَهُ: أَ لَیْسَ قَدْ طَوَیْتُ هَذَا الْقِرْطَاسَ؟ قَالَ:

نَعَمْ. قَالَ: فَافْتَحْهُ (8) .. فَفَتَحْتُهُ قَالَ: هَلْ تَرَی آیَةَ النَّارِ وَ آیَةَ الْجَنَّةِ أَ مَحَاهُمَا الْقِرْطَاسُ (9)؟. قَالَ: لَا. قَالَ: فَهَکَذَا فِی (10) قُدْرَةِ اللَّهِ تَعَالَی إِذَا طُوِیَتِ السَّمَاوَاتُ وَ قُبِضَتِ الْأَرْضُ لَمْ تَبْطُلِ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ کَمَا لَمْ تُبْطِلْ طَیُّ هَذَا الْکِتَابِ آیَةَ الْجَنَّةِ وَ آیَةَ النَّارِ.

قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی: کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ (11) مَا هَذَا الْوَجْهُ؟، وَ کَیْفَ هُوَ؟، وَ أَیْنَ یُؤْتَی؟، وَ مَا دَلِیلُنَا عَلَیْهِ؟.

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا غُلَامُ! عَلَیَّ بِحَطَبٍ وَ نَارٍ، فَأَتَی بِحَطَبٍ وَ نَارٍ وَ أَمَرَ

ص: 73


1- فی المصدر: و عن الکافرین، فقال إنّهم کانوا فی شغل عن ذکری و کانوا ..
2- الکهف: 101.
3- لا توجد: علم، فی المصدر، و هو الظّاهر.
4- فی س، و نسخة فی ک: حیّا، و فی المصدر: مات خوفا، و هو الظّاهر.
5- جاءت العبارة فی المصدر باختلاف، و هی: .. عن قوله تعالی جلّ ثناؤه: «یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ» جمیعا و هو خلط بین الآیتین.
6- الزمر: 67.
7- لا توجد: و هما، فی المصدر.
8- هنا سقط کلمة: قال .. جاءت فی المصدر.
9- فی المصدر: طیّ القرطاس .. و هو الظّاهر.
10- فی ک وضع علی: فی، رمز نسخة بدل.
11- القصص: 88.

أَنْ تُضْرَمَ، فَلَمَّا اسْتَوْقَدَتْ وَ اشْتَعَلَتْ، قَالَ لَهُ: یَا نَصْرَانِیُّ هَلْ تَجِدُ لِهَذِهِ النَّارِ وَجْهاً دُونَ وَجْهٍ؟. قَالَ: لَا، حَیْثُمَا أَتَیْتُهَا فَهُوَ (1) وَجْهٌ.

قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَإِذَا کَانَتْ هَذِهِ النَّارُ الْمَخْلُوقَةُ الْمُدَبَّرَةُ فِی ضَعْفِهَا وَ سُرْعَةِ زَوَالِهَا لَا تَجِدُ لَهَا وَجْهاً فَکَیْفَ مَنْ خَلَقَ هَذِهِ النَّارَ وَ جَمِیعُ مَا فِی مَلَکُوتِهِ مِنْ شَیْ ءٍ أَجَابَهُ؟ کَیْفَ (2) یُوصَفُ بِوَجْهٍ أَوْ یُحَدُّ بِحَدٍّ، أَوْ یُدْرَکُ بِبَصَرٍ، أَوْ یُحِیطُ بِهِ عَقْلٌ، أَوْ یَضْبِطُهُ وَهْمٌ، وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ (3).

قَالَ الْجَاثَلِیقُ: صَدَقْتَ أَیُّهَا الْوَصِیُّ الْعَلِیمُ (4) الْحَکِیمُ الرَّفِیقُ الْهَادِی، أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً*، وَ أَنَّکَ وَصِیُّهُ وَ صَدِیقُهُ وَ دَلِیلُهُ وَ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ أَمِینُهُ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ بَعْدِهِ، مَنْ أَحَبَّکَ وَ تَوَلَّاکَ هَدَیْتَهُ وَ نَوَّرْتَ قَلْبَهُ وَ أَغْنَیْتَهُ (5) وَ کَفَیْتَهُ وَ شَفَیْتَهُ، وَ مَنْ تَوَلَّی عَنْکَ وَ عَدَلَ عَنْ سَبِیلِکَ ضَلَّ (6) وَ غُبِنَ عَنْ حَظِّهِ وَ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِ هُدًی مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ کَفَی هُدَاکَ وَ نُورُکَ هَادِیاً وَ کَافِیاً وَ شَافِیاً.

قَالَ: ثُمَّ الْتَفَتَ الْجَاثَلِیقُ إِلَی الْقَوْمِ فَقَالَ: یَا هَؤُلَاءِ! قَدْ أَصَبْتُمْ أُمْنِیَّتَکُمْ وَ أَخْطَأْتُمْ سُنَّةَ نَبِیِّکُمْ، فَاتَّبِعُوهُ تَهْتَدُوا وَ تَرْشُدُوا، فَمَا دَعَاکُمْ إِلَی مَا فَعَلْتُمْ؟! مَا أَعْرِفُ لَکُمْ عُذْراً بَعْدَ آیَاتِ اللَّهِ وَ الْحُجَّةِ عَلَیْکُمْ، أَشْهَدُ (7) أَنَّهَا سُنَّةُ اللَّهِ فِی (8) الَّذِینَ خَلَوْا

ص: 74


1- فی المصدر: حیث ما لقیتها فهو ..
2- لا یوجد فی المصدر: أجابه کیف .. و هو الظّاهر.
3- الشوری: 11.
4- فی المصدر: العلیّ، بدلا من: العلیم.
5- فی حاشیة ک کلمة: و عیبته، کتب بعدها کلمة: صح، و لم یعلم علیها، و لم ترد فی س، و فی المصدر: أعنته، و لعلّ الکلمة فی ک: عیینة و ..
6- فی س وضع علی کلمة: ضلّ، رمز نسخة بدل. و لا توجد فی المصدر.
7- لا توجد: أشهد فی المصدر.
8- لا توجد: اللّه فی .. فی المصدر.

مِنْ قَبْلِکُمْ (1) وَ لا تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ، وَ قَدْ قَضَی عَزَّ وَ جَلَّ الِاخْتِلَافَ عَلَی الْأُمَمِ، الِاسْتِبْدَالَ بِأَوْصِیَائِهِمْ بَعْدَ أَنْبِیَائِهِمْ، وَ مَا الْعَجَبُ إِلَّا مِنْکُمْ بَعْدَ مَا شَاهَدْتُمْ؟! فَمَا هَذِهِ الْقُلُوبُ الْقَاسِیَةُ، وَ الْحَسَدُ الظَّاهِرُ، وَ الضِّغْنُ وَ الْإِفْکُ الْمُبِینُ؟!.

قَالَ: وَ أَسْلَمَ النَّصْرَانِیُّ وَ مَنْ مَعَهُ (2) وَ شَهِدُوا لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالْوَصِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْحَقِّ وَ النُّبُوَّةِ، وَ أَنَّهُ الْمَوْصُوفُ الْمَنْعُوتُ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ، ثُمَّ خَرَجُوا مُنْصَرِفِینَ إِلَی مَلِکِهِمْ لِیَرُدُّوا عَلَیْهِ (3) مَا عَایَنُوا وَ مَا سَمِعُوا.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَوْضَحَ بُرْهَانَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَعَزَّ دِینَهُ وَ نَصَرَهُ، وَ صَدَّقَ رَسُولَهُ وَ أَظْهَرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ.

قَالَ: فَتَبَاشَرَ (4) الْقَوْمُ بِحُجَجِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ بَیَانِ مَا أَخْرَجَهُ إِلَیْهِمْ، فَانْکَشَفَتْ (5) عَنْهُمُ الذِّلَّةُ، وَ قَالُوا: جَزَاکَ اللَّهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ (6) فِی مَقَامِکَ بِحَقِّ نَبِیِّکَ، ثُمَّ تَفَرَّقُوا وَ کَأَنَّ الْحَاضِرِینَ لَمْ یَسْمَعُوا شَیْئاً مِمَّا فَهِمَهُ الْقَوْمُ وَ (7) الَّذِینَ هُمْ عِنْدَهُمْ أَبَداً، وَ قَدْ نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ قَالَ سَلْمَانُ الْخَیْرِ: فَلَمَّا خَرَجُوا مِنَ الْمَسْجِدِ وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ وَ أَرَادُوا الرَّحِیلَ أَتَوْا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ مُسَلِّمِینَ عَلَیْهِ وَ یَدْعُونَ اللَّهَ تَعَالَی لَهُ (8) وَ اسْتَأْذَنُوا، فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَجَلَسُوا، فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ: یَا وَصِیَّ مُحَمَّدٍ وَ أَبَا ذُرِّیَّتِهِ! مَا نَرَی الْأُمَّةَ

ص: 75


1- فی إرشاد القلوب: من قبل.
2- فی المصدر: و من کان معه ..
3- ففی الإرشاد: إلیه، بدلا من: علیه.
4- فی ک نسخة بدل: فتباشروا.
5- فی المصدر: و کشف.
6- فی إرشاد القلوب: أحسن اللّه جزاک یا أبا الحسن ..
7- لا توجد الواو، فی المصدر.
8- فی المصدر: و یدعون له.

إِلَّا هَالِکَةً (1)کَهَلَاکِ مَنْ مَضَی مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ قَوْمِ مُوسَی وَ تَرْکِهِمْ مُوسَی (2) وَ عُکُوفِهِمْ عَلَی أَمْرِ (3) السَّامِرِیِّ، وَ إِنَّا وَجَدْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ بَعَثَهُ اللَّهُ عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُفْسِدَانِ عَلَی النَّبِیِّ دِینَهُ، وَ یُهْلِکَانِ أُمَّتَهُ، وَ یَدْفَعَانِ وَصِیَّهُ، وَ یَدَّعِیَانِ الْأَمْرَ بَعْدَهُ، وَ قَدْ أَرَانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا وَعَدَ الصَّادِقِینَ مِنَ الْمَعْرِفَةِ بِهَلَاکِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ، وَ بَیَّنَ لَنَا سَبِیلَکَ وَ سَبِیلَهُمْ، وَ بَصَّرَنَا مَا أَعْمَاهُمْ عَنْهُ، وَ نَحْنُ أَوْلِیَاؤُکَ وَ عَلَی دِینِکَ وَ عَلَی طَاعَتِکَ، فَمُرْنَا بِأَمْرِکَ، إِنْ أَحْبَبْتَ أَقَمْنَا مَعَکَ وَ نَصَرْنَاکَ عَلَی عَدُوِّکَ، وَ إِنْ أَمَرْتَنَا بِالْمَسِیرِ سِرْنَا وَ إِلَی مَا صَرَفْتَنَا إِلَیْهِ صِرْنَا (4) وَ قَدْ نوی (5) صَبْرَکَ عَلَی مَا ارْتُکِبَ مِنْکَ، وَ کَذَلِکَ شِیَمُ الْأَوْصِیَاءِ وَ سُنَّتُهُمْ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ، فَهَلْ عِنْدَکَ مِنْ نَبِیِّکَ عَهْدٌ فِیمَا أَنْتَ فِیهِ وَ هُمْ؟.

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نَعَمْ، وَ اللَّهِ إِنَّ عِنْدِی لَعَهْداً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِمَّا هُمْ صَائِرُونَ إِلَیْهِ، وَ مَا هُمْ عَامِلُونَ، وَ کَیْفَ یَخْفَی عَلَیَّ أَمْرُ أُمَّتِهِ وَ أَنَا مِنْهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، وَ بِمَنْزِلَةِ شَمْعُونَ مِنْ عِیسَی؟! أَ وَ مَا تَعْلَمُونَ أَنَّ وَصِیَّ عِیسَی شَمْعُونَ بْنَ حَمُّونَ الصَّفَا- ابْنَ خَالِهِ- اخْتَلَفَتْ عَلَیْهِ أُمَّةُ عِیسَی (علیه السلام) وَ افْتَرَقُوا أَرْبَعَ فِرَقٍ، وَ افْتَرَقَتِ الْأَرْبَعُ فِرَقٍ (6) عَلَی اثنین [اثْنَتَیْنِ] وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، کُلُّهَا هَالِکَةٌ إِلَّا فِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ (7)؟ وَ کَذَلِکَ أُمَّةُ مُوسَی (علیه السلام) افْتَرَقَتْ عَلَی اثنین [اثْنَتَیْنِ] وَ سَبْعِینَ (8) فِرْقَةً،

ص: 76


1- فی المصدر: هلکت.
2- خ. ل: هارون، و هی کذلک فی المصدر، و هو الظّاهر.
3- وضع فی ک علی: أمر، رمز نسخة بدل.
4- فی المصدر: صرفنا.
5- قال فی النّهایة 5- 132: و من ینو الدّنیا تعجزه .. أی من یسع لها یخب، یقال: نویت الشّی ء: إذا جددت فی طلبه، و النّوی: البعد. و قال فی الصّحاح 6- 2156: نویت نیّة و نواة .. أی عزمت. و فی المصدر: و قد نری.
6- لا توجد: فرق، فی المصدر.
7- لا توجد: واحدة، فی المصدر.
8- فی إرشاد القلوب: إحدی و سبعین .. و هو الظّاهر ..

کُلُّهَا هَالِکَةٌ إِلَّا فِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ (1)، وَ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّ أُمَّتَهُ یَفْتَرِقُونَ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً تَدَّعِی مَحَبَّتَنَا وَ مَوَدَّتَنَا (2) کُلُّهُمْ هَالِکَةٌ إِلَّا فِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ (3)، وَ إِنِّی لَعَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی، وَ إِنِّی عَالِمٌ بِمَا یَصِیرُ الْقَوْمُ إِلَیْهِ، وَ لَهُمْ مُدَّةٌ وَ أَجَلٌ مَعْدُودٌ، لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ (4) وَ قَدْ صَبَرَ (5) عَلَیْهِمُ الْقَلِیلَ لِمَا هُوَ بَالِغُ أَمْرِهِ وَ قَدَرُهُ الْمَحْتُومُ فِیهِمْ (6)، وَ ذَکَرَ نِفَاقَهُمْ وَ حَسَدَهُمْ وَ (7) أَنَّهُ سَیُخْرِجُ أَضْغَانَهُمْ وَ یُبَیِّنُ مَرَضَ قُلُوبِهِمْ بَعْدَ فِرَاقِ نَبِیِّهِمْ (8) قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِی قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ (9) أَیْ تَعْلَمُونَ (10) وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ وَ رَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ لا تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمِینَ (11) فَقَدْ (12)عَفَا اللَّهُ عَنِ الْقَلِیلِ مِنْ هَؤُلَاءِ وَ وَعَدَنِی أَنْ یُظْهِرَنِی عَلَی أَهْلِ الْفِتْنَةِ وَ یردوا [یَرُدَّ] الْأَمْرَ إِلَیَّ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُبْطِلُونَ، وَ عِنْدَکُمْ کِتَابٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْمُصَالَحَةِ وَ الْمُهَادَنَةِ عَلَی أَنْ لَا تُحْدِثُوا وَ لَا تَأْوُوا مُحْدِثاً، فَلَکُمُ الْوَفَاءُ عَلَی (13)

ص: 77


1- لا توجد فی المصدر: واحدة ..
2- فی المصدر: تدّعی مودّتنا.
3- فی إرشاد القلوب لا توجد: واحدة.
4- الأنبیاء: 111.
5- فی المصدر: صبرت.
6- فی س: فیه.
7- لا توجد الواو فی المصدر.
8- فی س: بینهم.
9- التوبة: 64.
10- فی المصدر: أی تعقلون.
11- التوبة: 65.
12- فی س: قد.
13- لا توجد فی المصدر: علی.

مَا وَفَیْتُمْ، وَ لَکُمُ الْعَهْدُ وَ الذِّمَّةُ عَلَی (1) مَا أَقَمْتُمْ عَلَی الْوَفَاءِ بِعَهْدِکُمْ عَلَیْنَا (2) مِثْلُ ذَلِکَ لَکُمْ، وَ لَیْسَ هَذَا أَوَانُ نَصْرِنَا وَ لَا یُسَلُّ سَیْفٌ (3) وَ لَا یُقَامُ عَلَیْهِمْ بِحَقٍّ مَا لَمْ یَقْبَلُوا وَ یُعْطُوا (4) طَاعَتَهُمْ، إِذْ کُنْتُ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْ رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِثْلَ الْحَجِّ وَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ، فَهَلْ یُقَامُ بِهَذِهِ الْحُدُودِ إِلَّا بِعَالِمٍ قَائِمٍ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ وَ هُوَ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ؟! وَ لَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ: قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ یَهْدِی لِلْحَقِّ أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ (5) فَأَنَا- رَحِمَکَ اللَّهُ (6) فَرِیضَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَیْکُمْ، بَلْ أَفْضَلُ الْفَرَائِضِ وَ أَعْلَاهَا، وَ أَجْمَعُهَا لِلْحَقِّ، وَ أَحْکَمُهَا لِدَعَائِمِ الْإِیمَانِ، وَ شَرَائِعِ الْإِسْلَامِ، وَ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْخَلْقُ لِصَلَاحِهِمْ وَ لِفَسَادِهِمْ وَ لِأَمْرِ دُنْیَاهُمْ وَ آخِرَتِهِمْ، فَقَدْ تَوَلَّوْا عَنِّی، وَ دَفَعُوا فَضْلِی، وَ فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِمَامَتِی وَ سُلُوکَ سَبِیلِی، فَقَدْ رَأَیْتُمْ مَا شَمِلَهُمْ مِنَ الذُّلِّ وَ الصَّغَارِ مِنْ بَعْدِ (7) الْحُجَّةِ.

وَ کَیْفَ أَثْبَتَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْحُجَّةَ وَ قَدْ نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ مِنْ عَهْدِ نَبِیِّهُمْ، وَ مَا أَکَّدَ عَلَیْهِمْ مِنْ طَاعَتِی وَ أَخْبَرَهُمْ مِنْ مَقَامِی، وَ بَلَّغَهُمْ مِنْ رِسَالَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی فَقْرِهِمْ إِلَی عِلْمِی وَ غِنَایَ عَنْهُمْ وَ عَنْ جَمِیعِ الْأُمَّةِ مِمَّا أَعْطَانِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، فَکَیْفَ آسَی عَلَی مَنْ ضَلَّ عَنِ الْحَقِّ مِنْ بَعْدِ مَا (8) تَبَیَّنَ لَهُ وَ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ

ص: 78


1- لا توجد فی المصدر: علی.
2- فی المصدر: و علینا- بزیادة الواو- و هو الظّاهر.
3- فی إرشاد القلوب: بسیف.
4- فی المصدر: و یعطونی.
5- یونس: 35.
6- فی المصدر: فإن رحمکم اللّه .. و الظّاهر: فأنا رحمکم اللّه.
7- فی إرشاد القلوب: بعض، بدلا من: بعد، و ما فی المتن أولی.
8- فی المصدر: صدّ الحقّ بعد ما ..

عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ (1) إِنَّ هُدَاهُ لَلْهُدَی، وَ هُمَا السَّبِیلَانِ: سَبِیلُ الْجَنَّةِ وَ سَبِیلُ النَّارِ وَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةُ، فَقَدْ تَرَی مَا نَزَلَ بِالْقَوْمِ مِنِ اسْتِحْقَاقِ الْعَذَابِ الَّذِی عَذَّبَ بِهِ مَنْ کَانَ قَبْلَهُمْ مِنَ الْأُمَمِ، وَ کَیْفَ بَدَّلُوا کَلَامَ اللَّهِ، وَ کَیْفَ جَرَتِ السُّنَّةُ فِیهِمْ (2) مِنَ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ، فَعَلَیْکُمْ بِالتَّمَسُّکِ بِحَبْلِ اللَّهِ وَ عُرْوَتِهِ، وَ کُونُوا مِنْ حِزْبِ (3) اللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ الْزَمُوا عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مِیثَاقَهُ عَلَیْکُمْ، فَإِنَّ الْإِسْلَامَ بَدَأَ غَرِیباً وَ سَیَعُودُ غَرِیباً، وَ کُونُوا فِی أَهْلِ مِلَّتِکُمْ کَأَصْحَابِ الْکَهْفِ، وَ إِیَّاکُمْ أَنْ تَغُشُّوا (4) أَمْرَکُمْ إِلَی أَهْلٍ أَوْ وَلَدٍ أَوْ حَمِیمٍ أَوْ قَرِیبٍ، فَإِنَّهُ دِینُ اللَّهِ الَّذِی أَوْجَبَ لَهُ التَّقِیَّةَ لِأَوْلِیَائِهِ (5) فَیَقْتُلُکُمْ قَوْمُکُمْ وَ إِنْ أَصَبْتُمْ مِنَ الْمَلِکِ فُرْصَةً أَلْقَیْتُمْ عَلَی قَدْرِ مَا تَرَوْنَ مِنْ قَبُولِهِ، وَ إِنَّهُ بَابُ اللَّهِ وَ حِصْنُ الْإِیمَانِ لَا یَدْخُلُهُ إِلَّا مَنْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَهُ، وَ نَوَّرَ لَهُ فِی قَلْبِهِ (6)وَ أَعَانَهُ عَلَی نَفْسِهِ، انْصَرِفُوا إِلَی بِلَادِکُمْ عَلَی عَهْدِکُمُ الَّذِی عَاهَدْتُمُونِی عَلَیْهِ، فَإِنَّهُ سَیَأْتِی عَلَی النَّاسِ بَعْدَ (7)بُرْهَةٍ مِنْ دَهْرِهِمْ (8) مُلُوکٌ بَعْدِی وَ بَعْدَ هَؤُلَاءِ یُغَیِّرُونَ دِینَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ یُحَرِّفُونَ کَلَامَهُ، وَ یَقْتُلُونَ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ، وَ یُعِزُّونَ أَعْدَاءَ اللَّهِ، وَ بِهِمْ (9) تَکْثُرُ الْبِدَعُ، وَ تَدْرُسُ السُّنَنُ، حَتَّی تُمْلَأَ الْأَرْضُ جَوْراً وَ عُدْوَاناً وَ بِدَعاً (10)، ثُمَّ یَکْشِفُ اللَّهُ بِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ جَمِیعَ الْبَلَایَا عَنْ أَهْلِ دَعْوَةِ اللَّهِ بَعْدَ شِدَّةٍ

ص: 79


1- الجاثیة: 23، و لا یوجد فی المصدر ذیل الآیة: أَ فَلا تَذَکَّرُونَ.
2- لا توجد فی المصدر: فیهم.
3- فی المصدر: و عروة و کونوا حزب ..
4- فی الإرشاد: أن تفشوا.
5- فی المصدر: و لأولیائه، و لا توجد جملة: فیقتلکم قومکم.
6- فی س: قبره.
7- وضع علی: بعد، فی ک رمز نسخة بدل: خ. و لا توجد فی المصدر.
8- فی المصدر: من دهرکم، و هو الظّاهر.
9- لا توجد: بهم فی المصدر.
10- لا توجد: بدعا، فی المصدر.

مِنَ الْبَلَاءِ الْعَظِیمِ حَتَّی تُمْلَأَ (1) الْأَرْضُ قِسْطاً وَ عَدْلًا بَعْدَ مَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً، أَلَا وَ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّ الْأَمْرَ صَائِرٌ إِلَیَّ بَعْدَ الثَّلَاثِینَ مِنْ وَفَاتِهِ وَ ظُهُورِ الْفِتَنِ، وَ اخْتِلَافِ الْأُمَّةِ عَلَیَّ، وَ مُرُوقِهِمْ مِنْ دِینِ اللَّهِ، وَ أَمَرَنِی بِقِتَالِ النَّاکِثِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ الْقَاسِطِینَ، فَمَنْ أَدْرَکَ مِنْکُمْ ذَلِکَ الزَّمَانَ وَ تِلْکَ الْأُمُورَ وَ أَرَادَ أَنْ یَأْخُذَ بِحَظِّهِ مِنَ الْجِهَادِ مَعِی فَلْیَفْعَلْ، فَإِنَّهُ وَ اللَّهِ الْجِهَادُ الصَّافِی، صَفَاهُ لَنَا کِتَابُ اللَّهِ وَ سُنَّةُ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَکُونُوا- رَحِمَکُمُ اللَّهُ- مِنْ أَحْلَاسِ بُیُوتِکُمْ إِلَی أَوَانِ ظُهُورِ أَمْرِنَا، فَمَنْ مَاتَ مِنْکُمْ کَانَ مِنَ الْمَظْلُومِینَ، وَ مَنْ عَاشَ مِنْکُمْ أَدْرَکَ مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.

أَلَا وَ إِنِّی أُخْبِرُکُمْ أَنَّهُ سَیَحْمِلُونَ عَلَیَّ خُطَّةَ جَهْلِهِمْ (2)، وَ یَنْقُضُونَ عَلَیْنَا عَهْدَ نَبِیِّنَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِقِلَّةِ عِلْمِهِمْ بِمَا یَأْتُونَ وَ یَذَرُونَ (3)، وَ سَیَکُونُ مِنْکُمْ (4) مُلُوکٌ یَدْرُسُ عِنْدَهُمُ الْعَهْدُ، وَ یَنْسَوْنَ مَا ذُکِّرُوا بِهِ، وَ یَحُلُّ بِهِمْ مَا یَحُلُّ بِالْأُمَمِ حَتَّی یَصِیرُوا إِلَی الْهَرْجِ وَ الِاعْتِدَاءِ وَ فَسَادِ الْعَهْدِ، وَ ذَلِکَ لِطُولِ الْمُدَّةِ وَ شِدَّةِ الْمِحْنَةِ الَّتِی أُمِرْتُ بِالصَّبْرِ عَلَیْهَا، وَ سَلَّمْتُ لِأَمْرِ اللَّهِ فِی مِحْنَةٍ عَظِیمَةٍ یَکْدَحُ فِیهَا الْمُؤْمِنُ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ (5) رَبَّهُ، وَ وَاهاً (6) لِلْمُتَمَسِّکِینَ بِالثَّقَلَیْنِ وَ مَا یُعْمَلُ بِهِمْ! وَ وَاهاً لِفَرَجِ (7) آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ خَلِیفَةٍ مُتَخَلِّفٍ عِتْرِیفٍ مُتْرَفٍ (8)، یَقْتُلُ خَلَفِی وَ خَلَفَ

ص: 80


1- فی المصدر: یملأ.
2- فی المصدر: من جهلهم.
3- فی الإرشاد: و ما یذرون.
4- فی ک: منهم، و هو الظّاهر.
5- یلقی اللّه، وضع علیها فی المطبوع رمز نسخة بدل.
6- قال فی مجمع البحرین 1- 466: و فی حدیث علیّ علیه السّلام مع الرّجلین: واها لهما فقد نبذا الکتاب جملته .. قیل معنی هذه الکلمة: التّلهّف، و قد توضع موضع الإعجاب بالشّی ء، یقال: واها له.
7- خ. ل: لفرخ، و هو الأصوب، کما ذکرها المصنّف رحمه اللّه فی بیانه.
8- فی المصدر: فی خلیفة مستخلف عریف مترف.

الْخَلَفِ، بَلَی (1) اللَّهُمَّ لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً أَوْ بَاطِناً مَسْتُوراً لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَیِّنَاتُهُ (2) وَ یَکُونَ مِحْنَةً (3) لِمَنِ اتَّبَعَهُ وَ اقْتَدَی بِهِ، وَ أَیْنَ أُولَئِکَ؟ وَ کَمْ أُولَئِکَ؟ أُولَئِکَ (4) الْأَقَلُّونَ عَدَداً، الْأَعْظَمُونَ عِنْدَ اللَّهِ خَطَراً، بِهِمْ یَحْفَظُ اللَّهُ دِینَهُ وَ عِلْمَهُ حَتَّی یَزْرَعَهَا فِی صُدُورِ أَشْبَاهِهِمْ، وَ یُودِعَهَا أَمْثَالَهُمْ، هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَی حَقِیقَةِ الْإِیمَانِ، وَ اسْتَرْوَحُوا رُوحَ الْیَقِینِ، وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ، وَ اسْتَلَانُوا مَا اسْتَوْعَرَ مِنْهُ الْمُتْرَفُونَ، وَ صَحِبُوا الدُّنْیَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَلَإِ (5) الْأَعْلَی، أُولَئِکَ حُجَجُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ، وَ أُمَنَاؤُهُ عَلَی خَلْقِهِ، آهِ .. آهِ شَوْقاً إِلَیْهِمْ (6) وَ إِلَی رُؤْیَتِهِمْ، وَ وَاهاً لَهُمْ عَلَی صَبْرِهِمْ عَلَی عَدُوِّهِمْ، وَ سَیَجْمَعُنَا اللَّهُ وَ إِیَّاهُمْ فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ قَالَ: .. ثُمَّ بَکَی .. وَ بَکَی الْقَوْمُ مَعَهُ وَ وَدَّعُوهُ (7) وَ قَالُوا: نَشْهَدُ لَکَ بِالْوَصِیَّةِ وَ الْإِمَامَةِ وَ الْأُخُوَّةِ، وَ إِنَّ عِنْدَنَا لَصِفَتَکَ وَ صُورَتَکَ، وَ سَیَقْدَمُ وَفْدٌ بَعْدَ هَذَا الرَّجُلِ مِنْ قُرَیْشٍ عَلَی الْمَلِکِ، وَ لَنُخْرِجَنَّ إِلَیْهِمْ صُورَةَ الْأَنْبِیَاءِ وَ صُورَةَ نَبِیِّکَ وَ صُورَتَکَ وَ صُورَةَ ابْنَیْکَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ (8) عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ صُورَةَ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ زَوْجَتَکَ سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ بَعْدَ مَرْیَمَ الْکُبْرَی الْبَتُولِ، وَ إِنَّ ذَلِکَ لَمَأْثُورٌ عِنْدَنَا وَ مَحْفُوظٌ، وَ نَحْنُ رَاجِعُونَ إِلَی الْمَلِکِ وَ مُخْبِرُوهُ بِمَا أَوْدَعْتَنَا مِنْ نُورِ هِدَایَتِکَ وَ بُرْهَانِکَ وَ کَرَامَتِکَ وَ صَبْرِکَ عَلَی مَا أَنْتَ فِیهِ، وَ نَحْنُ الْمُرَابِطُونَ لِدَوْلَتِکَ، الدَّاعُونَ

ص: 81


1- فی ک: بل.
2- فی ک: بنیانه.
3- فی المصدر: نحلة.
4- أولئک، لا توجد فی المصدر و جاءت نسخة فی مطبوع البحار.
5- فی المصدر: بالمحلّ، و هی نسخة فی ک.
6- فی إرشاد القلوب: علی خلقه فوا شوقاه إلیهم ..، و فی مطبوع البحار جعلت بین آه و آه: هاة، و وضع علیها رمز نسخة بدل.
7- فی المصدر: ثمّ ودّعوه.
8- وضع علی: الحسن و الحسین ع، فی المطبوع من البحار رمز نسخة بدل.

لَکَ وَ لِأَمْرِکَ، فَمَا أَعْظَمَ هَذَا الْبَلَاءَ، وَ مَا أَطْوَلَ هَذِهِ الْمُدَّةَ، وَ نَسْأَلُ اللَّهَ التَّوْفِیقَ بِالثَّبَاتِ، وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.

**[ترجمه]ارشاد القلوب: - . ارشاد القلوب: 2/299-315 -

در روایتی که سند آن به سلمان فارسی - رضی الله عنه - می رسد آمده است که فرمود: از آزمون های بزرگی که خداوند عزّوجلّ بعد از پیامبر، قریش را به وسیله آن آزمود تا خداوند قریش را به خودشان بشناساند و شهادت­شان را در آنچه بر پیامبر

ص: 53

صلَّی الله علیه و آله مدعی بودند، بعد از او بی ارزش کند و با این امتحان حجت آن­ها را باطل کند و پرده از اسرار دل­هایشان بردارد و کینه دل هایشان را نسبت به اهل بیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله آشکار کند و به این طریق قریش را از رهبری و میراث داری و کتاب خدا دور کند، و عظمت خطای آن­ها را نشان دهد و به وسیله این آزمون الهی دل­های دوستداران اهل بیت علیهم السلام را نورانی و نعمت و برکاتش را بر آن­ها عطا کند، این بود که وقتی پادشاه روم از وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و از اوضاع امت ایشان و اختلاف آن­ ها برسر موضوع خلافت با خبر شد و فهمید که امت پیامبر راه هدایتش را رها کرده اند و مدعی هستند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله کسی را بعد از خود به جانشینی­اش انتخاب نکرد و این امر را رها کرد تا خود مسلمانان او را برگزینند و مسلمانان بعد از او امر خلافت را به دورترین قوم پیامبر صلَّی الله علیه و آله سپردند و خلافت را از اهل بیت و وارثان و خویشاوندان پیامبر غصب کردند، عالمان کشورش را فراخواند و درباره این مسئله با آن­ها مشورت کرد و درباره ادعای قریش بعد از وفات پیامبر و آنچه محمد صلی الله علیه و آله آورده بود، با آن­ها به نظرخواهی پرداخت. علماء با برهان ها و دلایل­شان، علیه امت پیامبر به پادشاه جواب دادند. پادشاه از مردم خواست تا برای مناظره و احتجاج با مسلمانان، گروهی را به مدینه بفرستند.

پس به جاثلیق دستور داد تا از میان اصحاب و اسقف های پادشاه انتخاب کند. جاثلیق از بین آن­ها صد نفر را برگزید. این افراد­ به رهبری جاثلیق، که همه علماء به فضل و علم او اقرار داشتند، به طرف مدینه رهسپار شدند. آنها اقرار داشتند که جاثلیق در علم خود متبحر و کلام را از تأویل آن استخراج و هر جزء و فردی را

ص: 54

به اصل آن برمی گرداند، او نه جاهل بود و نه سبک سر و نه احمق و نه ترسو و نه ضعیف و ناتوان، به سخن هر که صحبت می کرد، گوش فرامی داد و جواب هر آن که را از او می پرسید، می داد و هنگامی که از سخن گفتن منع می شد، صبر می­کرد. پس به همراه برگزیدگان اصحابش به مدینه آمد و از مرکب هایشان پیاده شدند. از اهل مدینه درباره وصیّ و جانشین پیامبر صلَّی الله علیه و آله سؤال کرد. مردم او را به سوی ابوبکر راهنمایی کردند، پس آنها وارد مسجد رسول خدا شدند و بر ابوبکر وارد شدند. ابوبکر با جمعی از قریش بود که عمر بن خطاب و ابوعبیدة بن جراح و خالد بن ولید و عثمان بن عفان در میان آن­ها حضور داشتند، من(سلمان فارسی) هم در بین آن­ها بودم. آن علماء بالای سر ابوبکر ایستادند. جاثلیق به آن­ها سلام کرد. آن­ها جواب سلام او را دادند. جاثلیق گفت: ما را به سوی جانشین پیامبرتان راهنمایی کنید، ما مردمانی از روم هستیم و بر دین مسیح، عیسی بن مریم علیه السلام می باشیم. هنگامی که خبر وفات پیامبرتان و اختلاف­تان به ما رسید آمدیم تا از صحت نبوت پیامبرتان باخبر شده و برای دینمان راهنمایی بخواهیم و دین شما را بشناسیم. اگر آن از دین ما برتر بود به آن داخل شویم و اسلام بیاوریم و راهنمایی شما را با میل بپذیریم و دعوت پیامبرتان را اجابت کنیم، و اگر دین شما بر

ص: 55

خلاف دین پیامبران و عیسی علیه السلام بود، به دین حضرت مسیح برگردیم؛ زیرا در این دین، از جانب خداوند، درباره پیامبرانش دلالت و نور واضحی است. کدام یک از شما بعد از پیامبرتان صاحب امر و وصیّ او هستید؟ عمر بن خطاب گفت: این ابوبکر، صاحب و ولیّ امر ما بعداز پیامبر است. جاثلیق گفت: این پیرمرد همان وصیّ و جانشین پیامبر است؟ عمر گفت: آری. جاثلیق گفت: ای شیخ، تو جانشین و وصی محمد در میان امتش هستی؟ و آیا تو همان عالمی هستی که با علمت از تعالیم پیامبر درباره امت و آنچه امت بدان نیازمند است، بی نیاز هستی؟ ابوبکر گفت: نه، من وصی او نیستم. جاثلیق به او گفت: پس تو کیستی؟! عمر گفت: این مرد خلیفه رسول خدا می باشد. نصرانی گفت: آیا تو همان خلیفه رسول خدا هستی که تو را میان امتش به جانشینی منصوب کرد؟ ابوبکر جواب داد: نه.

جاثلیق گفت: این چه اسمی است که آن را ابداع کرده اید و بعد از پیامبرتان آن را ادعا می کنید؟ همانا ما کتاب­های پیامبران - صلَّوات الله علیهم - را خواندیم و یافتیم که خلافت تنها سزاوار یکی از پیامبران الهی می باشد. زیرا خداوند بلند مرتبه حضرت آدم را در زمین خلیفه قرار و اطاعتش را بر اهل آسمان و زمین واجب کرد و داوود علیه السلام را با نام صدا زد و فرمود: «یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ»، - . ص/ 26 -

{ای داوود، ما تو را در زمین خلیفه و جانشین گردانیدیم.}

ص: 56

چگونه به این اسم نامیده شدی؟ و چه کسی تو را به این اسم خواند؟ آیا پیامبر تو را به این اسم خواند؟ ابوبکر گفت: نه، ولی مردم راضی شدند و مرا به ولایت و خلافت برگزیدند. جاثلیق گفت: تو خلیفه قوم خود هستی نه خلیفه پیامبرت. گفتی که پیامبر تو را وصیّ خود نکرده است. ما در کتاب های پیامبران یافتیم که خداوند پیامبری مبعوث نکرد مگر اینکه برای او وصییّ­ بود که بعه او وصیت می­کرد و همه مردم نیازمند علم او بودند، در حالی که او از مردم بی نیاز بود. گمان کرده ای پیامبرت همانطور که پیامبران پیش از او وصیت کردند، به کسی وصیت نکرده است و ادعای چیزی را کرده ای که اهلش نیستی! می بینم که شما نبوت محمد - صلَّی الله علیه و آله - را انکار نموده اید و سنت های پیامبران میان قوم­شان از خودشان را نقض کرده اید. سلمان می­گوید: در این هنگام جاثلیق رو به یارانش کرد و گفت: این افراد می گویند که محمد - صلَّی الله علیه و آله - پیامبر نبوده و نبوتی برای آن­ها نیاورده است، و تنها با غلبه و زور حاکم آن­ها بود. و اگر محمد پیامبر بود، همانند پیامبران وصیّ تعیین می کرد، و همچون آن­ها، میراث و علم در میان امتش به یادگار می گذاشت، حال آنکه ما نزد این قوم اثری از آن نمی یابیم. سپس مانند شیری برگشت و گفت: ای شیخ، اما تو خود اقرار کردی که محمد نه به تو وصیت کرده و نه تو را به جانشینی خود تعیین کرده است و تنها مردم به خلافت تو راضی شدند. اگر خداوند بزرگ و بلندمرتبه به خشنودی و رضایت خلق و به تبعیت آن­ها از هوای نفسانی و اختیارشان برای خودشان راضی می شد، هرگز پیامبران را بشارتگر و بیم­دهنده مبعوث نمی کرد و کتاب و حکمت را به آن­ها نمی داد تا به تبیین آنچه که آورده اند و به جا گذاشته اند و مردم در آن اختلاف دارند بپردازند. «لئلّا یکونَ للنّاسِ علی اللهِ حجةٌ بعد­الرُسُل»، - . نساء/ 165 - {تا

برای مردم پس از (فرستادن) پیامبران در مقابل خدا(بهانه و) حجتی نباشد.} شما پیامبران را از رسالت هایشان دور کردید، و با جهلتان با انتخاب مردم، از انتخاب پیامبران برای بندگان و امت­شان از سوی خداوند عزوجل بی­نیاز شدید، و به خدا

ص: 57

و پیامبرتان آن دروغ بزرگ( عدم سفارش در جانشینی) را نسبت می دهید و تنها به این راضی می شوید که بعد از آن دروغ، نام خلیفه بر خود بگذارید، حال آنکه این خلافت فقط بر پیامبر و وصی او جایز است. همانا دلیل برای شما هنگامی درست است که در نبوت پیامبرتان تأکید کنید و در راهنمایی و هدایت­ پیامبران از سنت­های آنان پیروی نمایید. شما سرکشی کرده و زورگویی در پیش گرفتید، بنابراین بایستی ما با شما درباره ادعایتان احتجاج کنیم تا راهی را که به آن دعوت می کنید، بشناسیم و در بین شما حق و حقیقت را بعد از پیامبرتان بشناسیم، آیا این کار شما از روی ایمان درست است یا اینکه کفر از روی جهل است؟

سپس جاثلیق گفت: ای شیخ، جواب بده. سلمان گفت: در این هنگام ابوبکر به ابو عبیده رو کرد تا به جای او جواب دهد، ولی نتوانست پاسخی به او بدهد. سپس جاثلیق رو کرد به یارانش و گفت: بنای این قوم، بدون پایه و اساس است و در آن­ها حجتی نمی بینم، آیا فهمیدید؟ همه گفتند: آری، سپس به ابوبکر گفت: ای شیخ، از تو می پرسم؟ ابوبکر گفت: بپرس. جاثلیق گفت: مرا از خودم و از خودت و از جایگاه مان نزد خداوند با خبر کن؟ ابوبکر گفت: من در نظر خودم مؤمن هستم و از جایگاه خودم در نزد خداوند بیش از این چیزی نمی­دانم، ولی تو در نزد من کافر هستی و از منزلت و جایگاه تو نزد خدا اطلاعی ندارم. جاثلیق گفت: اما تو، بعد از ایمان، خودت را به کفر رساندی، و از مقام و جایگاهت در ایمان خبر نداری، و نمی دانی که در ایمان بر حقی یا بر باطل؟ ولی تو بعد از کفر مرا به ایمان رساندی، پس چقدر حال و وضعیت من نیکو و چقدر پیش خودت حال تو بد است؛ زیرا به آنچه نزد خدا داری، یقین نداشتی و بر رستگاری و نجات من و هلاکت و کفر خودت شهادت دادی.

ص: 58

سپس جاثلیق به اصحابش رو کرد و گفت: خوشحال باشید؛ زیرا بعد از کفرتان بر ایمان شما گواهی داد.

سپس ابوبکر را مورد خطاب قرار داد و گفت: ای شیخ! در این لحظه اگر ادعای ایمان کنی، جایگاه تو در بهشت و جایگاه من در جهنم کجاست؟ سلمان می گوید: ابوبکر بار دیگر به عمر و ابوعبیده رو کرد تا جواب او را بدهند ولی کسی از آن دو حرفی نزد. سپس ابوبکر گفت: من از مکان و حال خود در نزد خداوند خبر ندارم.

جاثلیق گفت: ای تو! به من بگو چگونه برای خود جایز دانسته ای که خلیفه باشی حال آنکه نیازمند علم دیگری هستی؟ آیا در بین امت محمد کسی عالم تر از تو هست؟ ابوبکر گفت: آری. جاثلیق گفت: نمی­دانی که این مردم امری بسیار بزرگ بر تو تحمیل ­کرده اند و با مقدم داشتن تو بر کسی که از تو عالم تر است، مرتکب جهل و سفاهت شده اند! و اگر آن کسی که از تو عالم تر است، هم چون تو از جواب دادن به پرسش هایم عاجز بماند، هر دو شما در ادعای­تان یکسان هستید. می بینم که پیامبرتان - اگر پیامبر بود - علم خداوند عزوجل و عهد و میثاقی را که از پیامبران پیش از پیامبرتان در جانشینی اوصیاء بر امت هایشان گرفته بود، ضایع کرده است؛ زیرا او جانشینی برای خود تعیین نکرده است تا در هنگام اختلاف­تان در مسائل دین به او رجوع کنید. پس مرا پیش کسی ببرید که عالم تر از شماست، شاید او در دانش و مباحثه و جواب­دادن و بیان و آنچه از آثار نبوت و سنت های پیامبران از تو داناتر باشد، چرا که این قوم بر تو و برخودشان، درباره تو ظلم کردند.

سلمان گفت: هنگامی که سرگردانی، خواری، تحقیر، ناراحتی مردم

ص: 59

و پیشامدی را که در دین محمد

صلَّی الله علیه و آله رخ داده بود، دیدم، برخاستم - در حالی که نمی دانستم پایم را کجا بگذارم - به خانه امیر مؤمنان علیه السلام آمدم، در را زدم، امام خارج شدند و فرمودند: ای سلمان! تو را چه شده است؟ سلمان می­گوید: عرض کردم: دین محمد صلَّی الله علیه و آله بعد از او از بین رفت، کافران با حجت و برهان بر دین او و اصحابش پیروز شدند. ای امیرمؤمنان، به داد دین محمد صلَّی الله علیه و آله

و مسلمانان برس که پیشامدی بر آن­ها نازل شده است که توان مقابله با آن را ندارند؛ تنها شما امروز برطرف کننده غم و اندوه آنان و بردارنده آزمون و سختی از آنان هستید. شما بزرگ آن­ها و سرور آنان و چراغ هدایت و کلید مسائل پیچیده این امت هستید. سلمان می­گوید: حضرت پرسیدند: مگر چه شده است؟ من عرض کردم: گروهی صد نفره از اشراف روم به رهبری جاثلیق آمده اند. من تا به حال همانند او ندیده ام، کلام را با توجه به معانی­اش می آورد، طوری که نیاز به تأویل و توضیح نیست و حجت خود را اثبات می کند و آغاز آن را استوار می­گرداند. من تاکنون همانند حجتِ او و سرعت جوابگوییِ او را که از گنجینه­های علمش است نشنیده ام. جاثلیق به همراه گروهی نزد ابوبکر آمد، و از او درباره مقامش و وصیت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله سؤال کرد و ادعای ابوبکر در خلافت را باطل کرد و با مردم بر سر جانشینی ابوبکر مجادله کرد و برآن­ها چیره شد و مسئله­ای را از ابوبکر پرسید و با آن ایمانش را رد کرد و حکم به کفر و شک در دینش داد، به همین خاطر آنان دچار خواری و سرگردانی شدند. ای امیرمؤمنان دین محمد

ص: 60

را دریاب، مسلمانان گرفتار چیزی شده اند که در مقابل آن هیچ توانی ندارند.

سپس امام از جا برخاست و همراه من وارد مسجد شدیم در حالی که آنها احساس سرافکندگی و سرگردانی و خواری می کردند. امام علیه السلام سلام کردند. سپس نشستند و فرمودند: ای نصرانی، نزد من آی و سؤال هایت را از من بپرس، پس جواب آنچه مردم بدان محتاج اند که انجام دهند یا ترک کنند نزد من است و توفیق تنها از آن خداست.

سلمان می گوید: جاثلیق به طرف امام برگشت و گفت: ای جوان، ما در کتاب های پیامبران یافتیم که خداوند هیچ پیامبری را هرگز بدون جانشین و وصی خود مبعوث نمی کند، و با خبر شدیم که امت محمد بر سر جانشینی او اختلاف دارند و قریش خود را مقدم بر انصار می­دانند و انصار خود را بر قریش، و این که خود جانشین انتخاب کرده­اند. پادشاه­مان ما را فرستاد تا از محمد - صلَّی الله علیه و آله - بپرسیم و سنت های پیامبران را در دین او بشناسیم و به سخنان مدعیان مقام او گوش فرا دهیم که آیا حق است یا باطل؟ ولی امتش به او دروغ بستند همان طور که امت های پیشین به پیامبرانشان نسبت دروغ دادند و حق جانشینان آن­ها را سلب کردند. ما دیدیم که قوم موسی بعد از او گوساله را پرستیدند و هارون را از جانشینی موسی کنار زدند و آنچه قوم شما آن را برگزیده اند، آن­ها هم انتخاب کرده بودند. سنت خدا در گذشتگان این بوده و در سنت خدا هرگز تغییری نخواهی یافت. ما به این منظور اینجا آمدیم و مردم ما را به سوی این پیرمرد راهنمایی کردند و این پیرمرد ادعای جانشینی پیامبر را دارد و امور مسلمین به او واگذار شده است. از او در مورد وصیت پیامبر نسبت به او پرسیدیم، ولی او از آن وصیت با خبر نبود و هم چنین از او درباره خویشاوندی­اش با پیامبر سؤال کردیم؛ زیرا دعوت و امامت ابراهیم علیه السلام در گذشته در بین فرزندان و دودمان او بر این بوده که تنها فرزندان او هر یک پس از دیگری به امامت می رسند

ص: 61

و فقط انسان برگزیده و پاک، عهده­دار امامت و خلافت می شود. ما خواستیم سنت محمد و آنچه را پیامبران علیهم السلام آورده اند، بشناسیم و از اختلاف این امت بر سر وصیّ و جانشینی او، همان طور که درمورد جانشینان پیشین اختلاف داشتند، با خبر شویم و عترت و اهل بیت پیامبر را بشناسیم و اگر برای این پیامبر جانشین و وصی بعد از او پیدا کردیم که صاحب دانشی باشد که مردم به آن نیاز دارند و او با پاسخ های واضح به آن­ها جواب دهد و از اسباب بلاها و مرگ ها و از فصل الخطاب و نسب ها و از آن علمی که هر سال در لیلة القدر فرود می آیند و فرشتگان و جبرئیل بر جانشینان و اوصیاء فرود می آورند، خبر می دهد، (اگر این چنین وصیّ پیدا کردیم) پیامبری حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله را بپذیریم و دعوت­اش را بپذیریم و از وصی او پیروی کنیم و به خداوند و کتاب او و به وحی پیامبران قبل از او ایمان بیاوریم، و اگر برخلاف این یافتیم به دین خود بازگردیم و یقین داشته باشیم که محمد مبعوث نشده است.

از این شیخ پرسیدیم، ولی چیزی که پیامبری محمد را اثبات کند، نزد او نیافتیم، تنها مدعی شد که پیامبر قدرتمندی بوده است که با زور بر قومش غلبه یافته و مالک آن­ها شده است و اثری از پیامبری در وی و اثری از تعالیم پیامبران پیشین در نزد او نبوده است و این که پیامبر از دنیا رفت و قوم خود را در سردرگمی رها کرد که بر همدیگر غلبه کنند و آنها را به جاهلیت آشکار برگرداند که در آن مردم با آراء خودشان هر دینی و هر پادشاهی را که می خواستند انتخاب می کردند، و محمد صلَّی الله علیه و آله را از راه انبیا خارج کردند و رسالت و پیامبری او را نشناختند و وصی او را انکار کردند. این قوم گمان کردند که جاهل می تواند در جای عالم بنشیند که خود این کار باعث خرابی کشت و زرع و هلاکت نسل ها و ظهور فساد بر روی زمین، دریا و خشکی می شود، و خدا بالاتر است از اینکه پیامبری بفرستد مگر اینکه او پاک و تأیید شده و برگزیده شده بر جهانیان باشد و عالم، همیشه و تا روز قیامت بر جاهل فرمانروا است.

از او پرسیدم: اسمت چیست؟ کسی که در کنار او نشسته بود گفت: این خلیفه رسول

ص: 62

خدا می باشد. من گفتم: این تنها نامی است و ما کسی را با این اسم نمی شناسیم مگر اینکه کلمه­ای از کلمات باشد. و اما خلافت، تنها مختص حضرت آدم و داوود علیهما السلام، و سنت در این خلافت، از آن پیامبران و اوصیاء می باشد، و شما دروغی بزرگ به خداوند و پیامبرش نسبت می دهید. در این هنگام این شیخ منکر علم و آن اسم شد و گفت: مردم بودند که به من رضایت دادند و مرا خلیفه خواندند، در حالی که در میان این امت کسی داناتر از من وجود دارد. ما هم به حکم او درباره خودش و کسانی که او را برگزیده اند اکتفا نمودیم، و در پی حق و جستجوی حقیقت بودم که اگر بر من نمایان شود، از آن تبعیت کنم، و در راه خدا، سرزنش کننده ای نمی تواند مرا سرزنش کند. و تو ای جوان، آیا شفایی برای آنچه در سینه­هایمان است داری؟

حضرت علی علیه السلام فرمودند: آری، شفای آنچه در سینه­های شماست، نزد من است. نور هدایت دل هایتان و شرح آنچه برسر آن اختلاف دارید و بیانی که با آن شک و تردید به شما راه نمی یابد و اخبار از امورتان، و برهان و دلیل برای هدایت شما نزد من است. نزد من بیا و با قلبت به سخنان من گوش بده و ذهنت را آماده کن و آنچه را می گویم به خاطر بسپار.

حمد و سپاس همیشگی خدای راست که با منت و فضل و بخشندگی اش به وعده خود وفا کرد و دینش را گرامی داشت. بنده و فرستاده اش، محمد صلَّی الله علیه و آله را یاری رساند و به تنهایی احزاب کفر را شکست داد. فرمانروایی و حمد و سپاس تنها از آن اوست که بر همه چیز توانا می باشد. خداوند بزرگ و بلندمرتبه، محمد صلَّی الله علیه و آله را به خود اختصاص داد و او را برگزید و هدایتش کرد و با رحمت خود و با مهربانی، پیامبر را برای رسالتش بر همه مردم و انس و جن انتخاب نمود و پیروی از پیامبر را بر اهل آسمان و زمین واجب گردانید و او را پیشوای پیامبران قبل از خود و خاتم انسان های بعد از خودش قرار داد، و او را وارث میراث پیامبران کرد و کلیدهای این دنیا و آخرت را

ص: 63

به او ارزانی داشت و او را به عنوان پیامبر و فرستاده و حبیب و امام برگزید و او را به معراج برد و از جانب سمت راست عرش خود نزدیک کرد، به طوری که نه فرشته­ی مقرّب و نه پیامبر مرسَلی می تواند به آن برسد، و به او وحی کرد: «مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی»، - . نجم / 11 -

{آنچه را دل دید انکار[ش] نکرد.} نشانه های پیامبر را بر پیامبران پیشین نازل کرد و از آنها عهد و پیمان گرفت: «لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنصُرُنَّهُ»، - . آل عمران / 81 - {البته به او ایمان بیاورید و حتما یاری­اش کنید.}.

امام فرمودند: سپس خداوند به پیامبران فرمود: «قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَی ذَلِکُمْ إِصْرِی قَالُواْ أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُواْ وَأَنَاْ مَعَکُم مِّنَ الشَّاهِدِینَ»، - . آل عمران / 81 -

{آنگاه فرمود: آیا اقرار کردید و در این باره پیمانم را پذیرفتید؟ گفتند: آری اقرار کردیم. فرمود: پس گواه باشید و من با شما از گواهانم.} و باز فرمود: «الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِندَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَآئِثَ وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلاَلَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُواْ بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِیَ أُنزِلَ مَعَهُ أُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»، - . اعراف / 157 -

{همانان که از این فرستاده پیامبر درس نخوانده که [نام] او را نزد خود در تورات و انجیل نوشته می یابند پیروی می کنند، [همان پیامبری که] آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند باز می دارد و برای آنان چیزهای پاکیزه را حلال و چیزهای ناپاک را بر ایشان حرام می گرداند و از [دوش] آنان قید و بندهایی را که بر ایشان بوده است برمی دارد. پس کسانی که به او ایمان آوردند و بزرگش داشتند و یاری­اش کردند و نوری را که با او نازل شده است پیروی کردند، آنان همان رستگارانند.} پس چیزی نگذشت مگر اینکه خداوند مقام و منزلت ایشان را کامل کرد، وسیله اش را به او داد و مرتبه او را بالا برد و هنگامی که خداوند ذکر می­شود، در کنارآن، نام او هم ذکر می­شود. دینش را واجب کرد و اطاعت و پیروی از او را هم چون پیروی از خود قرار داد و فرمود: «مَّنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللّهَ»، - . نساء / 80 -

{هر کس از پیامبر فرمان برد، در حقیقت خدا را فرمان برده.} و همین طور فرمود: «وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا»، - . حشر / 7 -

{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} از جانب خداوند رسالتش را ابلاغ و برهان ولایتش را آشکار کرد. آیات و نشانه خداوند را استوار ساخت و به تشریع شریعت ها و احکام پرداخت، و مردم را به سوی راه رهایی و در هدایت و حکمتش هدایت کرد.

ص: 64

این چنین، پیامبران پیشین که درود خداوند بر آنها باد، بشارت او را دادند. حضرت عیسی، روح الله و کلمه او، بشارت او را داد؛ آنجا که در انجیل می گوید: او احمد، پیامبری از عرب أمی و صاحب شتری سرخ­موی و عصا می باشد، در میان امتش وصیّ خود و کانون دانش وی و راز دار و آیات محکم کتابش، و تلاوت کننده­ای را که آنگونه که حق است آن را تلاوت می کند و باب حطه­اش و وارث کتابش را معین نمود، و او را به همراه کتاب خداوند میان مردم به جا گذاشت و از آن­ها عهد و پیمان گرفت و فرمود: در میان شما چیزی به جا گذاشتم که اگر به آن چنگ بزنید هرگز گمراه نخواهید شد. آن کتاب خدا و عترت و اهل بیتم است، این دو ثقلان هستند: کتاب خداوند ثقل اکبر و ریسمانی است که از آسمان به زمین کشیده شده است و یک سر آن در دست شما و دیگری در دست خداوند است. این دو از یکدیگر هرگز جدا نخواهند شد تا اینکه در کنار حوض بر من وارد شوند، پس از آن­ها پیشی مگیرید که از دین خارج می شوید و از غیر آن­ها - تعالیم دین خود را - مگیرید که هلاک می شوید و به آن­ها تعلیم ندهید؛ زیرا آن­ها از شما عالم ترند. من وصیّ پیامبر و مسئول تأویل قرآن، عارف به حلال و حرام و محکمات و متشابهات و ناسخ و منسوخ و امثال و عبرت ها و برگردان قرآن هستم. آنچه امت پیامبر، بعد از او به آن نیازمند است، و هر راست و خمیده ای نزد من است. علم به بلاها و مرگ­ها و وصیت ها و نسب ها و فصل الخطاب موطن اسلام و کفر و صاحب هجوم­ها و گردش دولت ها نزد من است. از من درباره آنچه در آینده تا روز قیامت اتفاق می افتد و از عهد عیسی علیه السلام از وقتی که خداوند او را به پیامبری مبعوث کرد، و از هر وصی و جانشینی و از هر گروهی که صد نفر را گمراه می کند و صد نفر را هم هدایت می کند بپرس. از جلو برنده و رهبر و فریادکشنده آن گروه تا روز قیامت و از هر آیه ای که در کتاب خداوند، در اینکه شب نازل شده است یا در روز، از تورات و انجیل و قرآن عظیم بپرس؛ زیرا پیامبر صلَّی الله علیه و آله همه دانش خود و آنچه امت های حضرت موسی و عیسی بدان نیازمند هستند، و علم به اصناف ملحدین و احوال

ص: 65

مخالفین و هم چنین ادیان مختلف را در اختیار من گذاشت.

ایشان بعد از پیامبران خاتم آنها بودند، اطاعت از آن حضرت و ایمان به رسالت­شان و یاری رساندن به پیامبر بر پیامبران پیشین واجب شد که شما اهل کتاب آن را در تورات و انجیل و زبور و صحیفه­های پیشین و صحیفه ابراهیم و موسی - علیهم السلام - مکتوب می یابید و آن، مصداق این فرموده خداوند می باشد: «إِنَّ هَذَا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولَی * صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی»، - . اعلی / 18-19 -

{قطعا در صحیفه های گذشته این [معنی] هست، صحیفه های ابراهیم و موسی}. حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله اینگونه نبود که عهد و پیمان خداوند را درباره آفریدگان خداوند تباه کند و بعداز خودشان مردم را سرگردان رها کند. چگونه پیامبر می تواند این گونه باشد در حالی که خداوند ایشان را به رأفت و رحمت، عفو و امر به معروف و نهی از منکر و به عدل و درستی توصیف کرده است. خداوند بلندمرتبه همان گونه که به نوح و پیامبران بعد از او و موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام وحی کرد، به حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله هم وحی کرده است. پس او خدا را تصدیق کرد و رسالتش را ابلاغ نمود، و من بدان گواه هستم، خداوند بزرگ و بلند مرتبه می فرماید: «فَکَیْفَ إِذَا جِئْنَا مِن کُلِّ أمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنَا بِکَ عَلَی هَ-ؤُلاء شَهِیدًا»، - . نساء / 41 - {پس چگونه است [حالشان] آنگاه که از هر امتی گواهی آوریم و تو را بر آنان گواه آوریم.} و در جایی دیگر می فرماید: «قُلْ کَفَی بِاللّهِ شَهِیدًا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ»، - . رعد / 43 -

{بگو: کافی است خدا و آن کس که نزد او علم کتاب است، میان من و شما گواه باشد.} خداوند هم ایشان را تصدیق کرد و وسیله تقرب به خود را به ایشان عطا نمود و در این باره می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَ کُونُواْ مَعَ الصَّادِقِینَ»، - . توبه / 119 - {ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا پروا کنید و با راستان باشید.}.

پس ما صادقون هستیم و من برادر پیامبر در این دنیا و آخرت و بعد از ایشان شاهد بر مردم هستم، من وسیله او بین ایشان و امت شان می باشم. من و فرزندانم وارثان ایشان هستیم و من و فرزندانم در میان امت پیامبر هم چون کشتی

ص: 66

نوح هستیم که هر کس بر آن سوار شود نجات یافته و هر آنکه از آن جا ماند غرق شده است. من و آنها مانند باب حطّه در میان بنی اسرائیل هستیم. [باب حطّه دری بود که هرکس از آن می گذشت آمرزیده می شد.] مقام و جایگاه من در نزد پیامبر هم چون جایگاه هارون نزد موسی است جز اینکه بعد از آن حضرت پیامبری نخواهد آمد. من در دنیا و در آخرت از جانب ایشان شاهد می باشم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر اساس برهان و دلیل از سوی پروردگارش، طاعت و دوستی مرا بین اهل ایمان و اهل کفر و اهل نفاق واجب کرد. هر کس مرا دوست بدارد مؤمن است و هر کس بر من بغض ورزد، کافر می باشد. به خدا سوگند دروغ نگفتم و بر من هم دروغ نگفته اند و در مورد من تکذیب نشد. نه گمراه شدم و نه کسی به خاطرم گمراه شده است.

همانا من از جانب خداوند دلیل روشنی دارم که خداوند آن را برای پیامبرش و پیامبر هم آن را برای من آشکار کرد. از گذشته و حال و آینده تا روز قیامت از من بپرسید. سلمان می گوید: جاثلیق رو کرد به اصحابش و گفت: سوگند به خدا، این مرد گوینده از روی علم و توانایی، و گره گشا می باشد. از خداوند می خواهیم که به بهره و نصیب­مان و نور هدایت مان برسیم. به خدا سوگند، این ها دلیل های اوصیای پیامبران بر قومشان می باشد. سلمان می گوید: جاثلیق به طرف امام علیه السلام برگشت و عرض کرد: چگونه این قوم از شما روی گرداندند و مدعی چیزی شدند که شما از آن­ها در این امر شایسته تر هستید؟ ای مردم، آگاه باشید که حجت بر ایشان تمام شد ولی آن­ها در بین خودشان کوتاهی ورزیدند، و این کار آن­ها بر اوصیاء ضرری نمی رساند؛ زیرا خداوند بلندمرتبه آنان را با علم و استحقاق مقامات پیامبرانش، بی نیاز کرده است. پس ای عالم حکیم، مرا از جایگاهم و جایگاه خودتان با خبر کنید؟ شما نزد خداوند چه جایگاهی دارید؟ و من در نزد خدا در چه مقامی هستم؟

ص: 67

حضرت علی علیه السلام فرمود: اما من در پیشگاه خداوند و در نزد خود مؤمن هستم و به فضل و رحمت و به نعمت خداوند بر خودم، یقین دارم؛ و اینسان، خداوند والا مقام، بر ایمان از من عهد و پیمان گرفت و مرا به سوی معرفتش هدایت کرد، و در آن شک و تردیدی ندارم و هم چنان بر عهد و پیمانی که خداوند از من گرفت می باشم. نه آن را تغییر داده و نه جایگزینی بر آن عهد و پیمان اختیار کرده ام، و این به سبب منت و رحمت و احسان خداوند بر من است. من شک و تردیدی ندارم که در بهشت هستم و پیوسته بر عهد و پیمان خداوند می باشم؛ چرا که شک در یقین و برهانی که خداوند بر من ارزانی داشته، شرک است. امّا تو در پیشگاه خدا به سبب انکار عهد و میثاق و انکار اقراری که خداوند بعد از به دنیا آمدن، از تو گرفت و بعد از رشد عقل و شناخت و تشخیص خوب و بد، خیر و شر و بعد از آنکه به پیامبران اقرار کردی و منکر اخبار پیامبران علیه السلام شدی که در انجیل نازل کرد، کافر هستی و تا زمانی که در این حالت می باشی، شکی نیست که در آتش جهنم جای داری. جاثلیق گفت: پس مرا از جایگاهم در جهنم و جایگاه خودت در بهشت با خبر کن.

حضرت فرمودند: من وارد آن نشده ام تا مکان خود را در بهشت و مکان تو را در جهنم بدانم؛ ولی تو را به وسیله قرآن، با آن آشنا می کنم. خداوند بلند مرتبه، محمد صلَّی الله علیه و آله را به حق مبعوث کرد و کتابی بر او نازل کرد که: «لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ

ص: 68

وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ»، - . فصلت / 42 -

{از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید. وحی [نامه] ای است از حکیمی ستوده [صفات].} خداوند در این کتاب تمام علم خود را محکم و استوار ساخت و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از درجات و منزل های بهشت با خبر کرد و بهشت را میان مخلوقاتش به اندازه ثواب و پاداش آن ها تقسیم کرد و به مقدار کارهای نیکشان و ایمان آن­ها، بهشت را بر آنان واجب کرد، پس ما (اهل بیت) خداوند را تصدیق کردیم و با جایگاه نیکوکاران و جایگاه فاسدان و عذابی که در آتش جهنم برای آن ها آماده کرده است، آشنا شدیم، و خداوند فرمود: « لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِّکُلِّ بَابٍ مِّنْهُمْ جُزْءٌ مَّقْسُومٌ»، - . حجر / 44 -

{[دوزخی] که برای آن هفت در است و از هر دری بخشی معین از آنان [وارد می شوند].}، و هرکس بر کفر و فسق و شرک و نفاق و ظلم خود باشد و در این حال بمیرد، مصداق این آیه خداوند است: «لِّکُلِّ بَابٍ مِّنْهُمْ جُزْءٌ مَّقْسُومٌ،» - . حجر / 44 - {و از هر دری بخشی معین از آنان [وارد می شوند].} خداوند بلند مرتبه می فرماید: «إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِّلْمُتَوَسِّمِینَ»، - . حجر / 75 - {به یقین در این [کیفر] برای هوشیاران عبرت­هاست.} و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، خود از هوشیاران بود، و من و امامان از نسل من، تا روز قیامت از هوشیاران هستیم.

سلمان می گوید: جاثلیق رو کرد به اصحابش و گفت: آنچه می خواستید بدان رسیده اید و امید آن دارم که بر حقیقتی که می خواهیم، برسید، جز این که مسائلی بر او مطرح کرده ام، اگر جواب داد، در کار خود می نگریم و من از او قبول می کنم. امام فرمودند: اگر من با دلیل و برهان قاطع که نمی توانی آن را رد کنی و چاره­ای جز به پذیرفتن آن نداری، پاسخ پرسش هایت را بدهم، تو و یارانت دین ما را می پذیرید؟ جاثلیق گفت: آری، من خداوند را در این کار شاهد و وکیل قرار می دهم، اگر همان طور باشی که گفتی، دین تو را بپذیرم.

ص: 69

حضرت علی علیه السلام فرمود: از همراهانت هم عهد و پیمان بگیر. سلمان می گوید: جاثلیق از همراهانش عهد و پیمان گرفت. سپس امام علی علیه السلام فرمودند: هرچه می خواهی بپرس .

جاثلیق گفت: مرا از خدا با خبر کن: آیا خداوند عرش را حمل می کند یا عرش او را حمل می کند؟ امام فرمود: خداوند عرش و آسمان ها و زمین و آنچه را بین آن ها و در درون آن هاست حمل می کند، از این رو می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا»، - . فاطر / 41 - {همانا خدا آسمان­ها و زمین را نگاه می دارد تا زوال نیابند و اگر زوال یابند، بعد از او هیچ کس آن­ها را نگاه نمی دارد؛ اوست بردبار آمرزنده.} جاثلیق گفت: مرا از این سخن خداوند با خبر کن که می فرماید: «و یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمَانِیَةٌ»، - . حاقه / 17 -

{و فرشتگان در اطراف [آسمان]اند و عرش پروردگارت را آن روز هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند.} چگونه ممکن است؟حال آنکه می فرماید: خداوند عرش و آسمان ها و زمین را حمل می کند؟

حضرت علی علیه السلام در جواب جاثلیق فرمودند: خداوند بلند مرتبه عرش را از چهار نور آفرید: نور قرمز که سرخی از آن به وجود آمد؛ نور سبز که با آن رنگ سبز، سبز شد؛ سوم، نور زرد که زردی رنگ زرد، از آن است و چهارمی نور سفید است که رنگ سفید به وسیله آن سفید شد؛ و این عرش، از علم و دانشی است که خداوند آن را بر دوش حاملان قرار داد، و آن، نوری از عظمت خداوند می باشد و به وسیله عظمت و نور خداوند است که دل های مؤمنان نورانی می شود و جاهلان به دشمنی با او بر می خیزند و به وسیله عظمت و نور خدا، تمام مخلوقاتش در آسمان ها و زمین با اعمال گوناگون و ادیان مختلف در پی وسیله­ای هستند تا به او برسند؛ و هر آنچه که خداوند با عظمت و نور و قدرت اش آن را حمل می کند، نه می تواند برای خود سود و زیانی برساند و نه می تواند موجب مرگ و زندگی و رستاخیز خود شود، همه چیز حمل می شود و خداوند آسمان ها و زمین را نگاه می دارد تا زایل نشوند و اوست که احاطه کننده آسمان­ها و زمین

ص: 70

و آنچه در آن ها قرار دارد است و خداوند حیات و نور همه چیز است: «سُبْحَانَهُ وَتَعَالَی عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبِیرًا»، - . اسراء / 43 -

{او [پاک و] منزه است و از آنچه می گویند، بسی والاتر است.} جاثلیق گفت: پس خداوند در کجا قرار دارد؟

امام فرمودند: او همین جاست و همین جاست و همین جاست و همین جاست؛ او بالا و پایین قرار دارد و ما را احاطه کرده است، و با ماست و این سخن خداوند است که می فرماید: «مَا یَکُونُ مِن نَّجْوَی ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلَا أَدْنَی مِن ذَلِکَ وَلَا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ مَا کَانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ»، - . مجادله / 7 -

{هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آن­هاست و نه میان پنج تن مگر اینکه او ششمین آن­هاست و نه کمتر از این [عدد] و نه بیشتر مگر اینکه هر کجا باشند او با آن­هاست، آنگاه روز قیامت آنان را به آنچه کرده اند آگاه خواهد گردانید.} و خداوند حاکم و احاطه کننده آسمان ها و زمین است: «وَلاَ یَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ»، - . بقره / 255 -

{و نگهداری آن­ها بر او دشوار نیست و اوست والای بزرگ.} حاملان عرش الهی، علماء هستند و خداوند این علماء را بر آن داشت تا علمش را حمل کنند، و هیچ مخلوقی از مخلوقات او در مُلکش، از چهار نور خارج نمی شود، و خداوند این ملکوت را به برگزیدگان خود نشان داد و آن را بر ابراهیم، خلیل الله، نمایان کرد و فرمود: «وَکَذَلِکَ نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ»، - . انعام / 75 -

{و این گونه ملکوت آسمانها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جمله یقین کنندگان باشد.}، پس چگونه ممکن است عرش را، حاملان آن بر دوش بکشند و حال آن که به وسیله حیات او دل هایشان زنده شده و با نور الهی به سوی شناخت او هدایت یافتند و رهنمون شدند؟!

سلمان می گوید: جاثلیق در این هنگام به سوی اصحابش برگشت و گفت: به خدا سوگند، این سخنان، حقیقتی است از جانب

ص: 71

خداوند بلند مرتبه که بر زبان مسیح و پیامبران و اوصیاء علیه السلام جاری شده است. جاثلیق گفت: از بهشت خبر بدهید؟ آیا بهشت در این دنیاست یا در آخرت؟ و دنیا و آخرت کجا قرار دارند؟

حضرت علی علیه السلام فرمودند: دنیا در آخرت قرار دارد و آخرت، این دنیا را در بر گرفته است، و وقتی انتقال از زندگی به سوی مرگ ظاهر بود، آخرت­، سرای زندگانی می بود، اگر می دانستند؛ زیرا دنیا محل گذر و آخرت، سرای زندگی و محل اقامت است و مثال آن، انسان خوابیده است؛ زیرا جسم آدمی می خوابد، ولی روح بیدار است. بدن آدمی می میرد و روح زنده می ماند، خداوند بلند مرتبه می فرماید: «وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ»، - . عنکبوت / 64 -

{و زندگی حقیقی همانا [در] سرای آخرت است اگر می دانستند.} این دنیا نقش آخرت و آخرت نقش این دنیاست، نه دنیا آخرت است و نه آخرت دنیا. آن گاه که روح از جسم جدا می شود، هر کدام از آن ها به همان جایی برمی گردد که از آن جا آغاز شده و آفریده شده است، و همین طور بهشت و جهنم هم در این دنیا و در آخرت وجود دارد؛ زیرا هنگامی که بنده ای می میرد، در منزلی از زمین جای می گیرد. یا این منزل باغی از باغ های بهشت و یا قطعه ای از جهنم است و روح آن شخص به یکی از این دو منزل رهسپار می شود. یا در منزل پر نعمت مقیم می شود که در آن مرگ وجود ندارد و یا در منزل عذابی سخت ساکن می شود که مرگ ندارد، تنها انسان اندیشمند پی به این طرح و نقش می برد. خداوند فرموده است: «کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ* لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ * ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ * ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ»، - . تکاثر / 5-8 -

{هرگز چنین نیست. اگر علم الیقین داشتید، به یقین دوزخ را می دیدید، سپس آن را قطعا به عین الیقین می­دیدید، سپس در آن روز است که از شما درباره نعمت­ها پرسیده خواهید شد.}و درباره کافران فرموده است: «الَّذِینَ کَانَتْ أَعْیُنُهُمْ فِی غِطَاء عَن ذِکْرِی

ص: 72

وَکَانُوا لَا یَسْتَطِیعُونَ سَمْعًا»، - . کهف / 101 -

{[به] همان کسانی که چشمان [بصیرت]شان از یاد من در پرده بود و توانایی شنیدن [حق] نداشتند.} و اگر انسان به آنچه او در آن وجود دارد پی می برد، به خاطر ترس از مرگ می مرد و هرکس نجات یافت، نجاتش به لطف یقین بوده است.

جاثلیق گفت: مرا از این فرموده خداوند با خبر کن: «وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِیعًا قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَالسَّماوَاتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَی عَمَّا یُشْرِکُونَ»، - . زمر / 67 -

{و خدا را آنچنان که باید به بزرگی نشناخته اند و حال آنکه روز قیامت زمین یکسره در قبضه [قدرت] اوست و آسمانها در پیچیده به دست اوست. او منزه است و برتر است از آنچه [با وی] شریک می گردانند.}

[جاثلیق پرسید:] هنگامی که آسمان ها بپیچد و زمین قبض شود، بهشت و جهنم که داخل آسمان و زمین است کجا قرار می گیرد؟ سلمان می گوید: امام قلم و کاغذی خواستند و در کاغذ نوشتند: بهشت و جهنم، پس از آن، کاغذ را پیچیدند و آن را به مسیحی دادند و فرمودند: آیا این کاغذ را نپیچیدم؟ جاثلیق گفت: آری، امام فرمودند: کاغذ را باز کن. جاثلیق کاغذ را باز کرد. امام فرمودند: آیا بهشت و جهنم را می بینی؟ و آیا پیچاندن آن کاغذ، آن ها را از بین برده است؟ جاثلیق گفت: نه، امام فرمودند: قدرت خداوند هم، این گونه است. هنگامی که آسمان ها بپیچند و زمین گرفته شود، همانطور که پیچیدن این کاغذ بهشت و جهنم را از بین نبرد، بهشت و جهنم هم محو نمی شوند.

جاثلیق گفت: منظور از وجه در این سخن خداوند چیست؟ «کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ»، - . قصص / 88 -

{جز ذات او همه چیز نابود شونده است.} چگونه است؟ کجا نزد او می­توان رفت؟ و دلیل ما بر او چیست؟ حضرت علی علیه السلام فرمودند: ای غلام، برای من هیزم و آتش بیاور. و دستو دادند هیزم ها را روشن کنند،

ص: 73

هنگامی که آتش شعله­ور شد، امام به جاثلیق فرمودند: ای نصرانی، آیا می­توانی وجهی خاص را برای این آتش پیدا کنی که با وجوه دیگر آن متفاوت باشد؟ جاثلیق گفت: نه، از هر طرف نگاه می کنم، تنها یک وجه است .

امام فرمودند: اگر برای این آتش کوچک که شعله ور گردیده و به سرعت از بین می رود، وجهی نمی یابی، پس چگونه می باشد کسی که این آتش و همه موجودات را خلق کرده، با یک وجه توصیف شود و یا با یک حد و اندازه مشخص شود؟ یا با چشم دیده شود و یا با عقل درک شده و یا با هم تصور شود؟!خداوند بلند مرتبه می فرماید: «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ»، - . شورا / 11 - {چیزی مانند او نیست و اوست شنوای بینا.}.

جاثلیق گفت: ای وصی دانا و حکیم و راهبر، گواهی می دهم که خدایی جز خداوند یکتا نیست و شریکی ندارد و گواهی می دهم که محمد صلَّی الله علیه و آله بنده و فرستاده اوست که او را به حق، بشارت دهنده و بیم دهنده فرستاد و شهادت می دهم که تو وصی، دوست و راز دار و امین او بر اهل بیتش و بعد از او صاحب اختیار مؤمنان هستی. هرآن که تو را دوست بدارد و ولایت­ات را بپذیرد، هدایتش می کنی و دل او را روشنایی داده و او را بی نیاز می کنی و کافی و شافی او می شوی و هر آن کس از تو روی گردان شود و از راه تو برگردد، گمراه شده و از بهره اش بی نصیب گشته است و بدون هیچ هدایتی از جانب خداوند و فرستاده اش از هوی و هوس خود تبعیت کرده. هدایت و نور تو را همین بس که هدایت گر و کافی و شافی است. سلمان می گوید: سپس جاثلیق رو کرد به مسلمانان و گفت: ای مردم، شما به آرزویتان رسیدید، و(لی) در مورد سنت پیامبرتان، به خطا رفته اید. از او پیروی کنید که هدایت یافته و رهنمون می شوید، چه چیز شما را به این عملتان فرا خواند؟ هیچ عذر و بهانه ای، بعد از آیات و برهان خداوند، برایتان نمی شناسم. شهادت می دهم که این سنت الهی در میان انسان های

ص: 74

قبل از شما است، و هیچ تغییری برای کلمات خداوند وجود ندارد. اختلاف امت ها و تغییر جانشینی اوصیاء پیامبران بعد از آن ها، قضای الهی است. بعد از آنچه مشاهده کردید، جای شگفتی نیست مگر از کار شما! این سنگدلی و حسادت آشکار و کینه و دروغ آشکار چیست (و چه معنی دارد)؟ سلمان می گوید: جاثلیق و اصحابش اسلام آوردند و به حقانیت و پیامبری حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله و جانشینی حضرت علی علیه السلام شهادت دادند، و این که پیامبر، همان کسی است که در تورات و انجیل وصف شده است. سپس آنان از مدینه خارج شده و به سوی پادشاه خود رهسپار شدند تا آنچه را شنیده و دیده بودند به پادشاه برسانند. پس از آن امام فرمودند: حمد و سپاس خدایی راست که برهان محمد صلَّی الله علیه و آله را آشکار و دین او را عزیز گردانید و آن را نصرت عطا کرده و رسولش را تصدیق کرد و ایشان را بر همه ادیان غالب ساخت هر چند مشرکان کراهت داشته باشند. حمد و سپاس از آن خداوند، پروردگار جهانیان است، و درود خداوند بر محمد و خاندان او.

سلمان می گوید: مردم به خاطر احتجاج حضرت و بیان آنچه که از آن عاجز بودند، به همدیگر تبریک گفتند و ذلت و خواری از آنان برطرف گردید و گفتند: ای ابا الحسن، به حقانیت پیامبرت، خداوند تو را پاداش خیر دهد، سپس متفرق شدند. گویی حاضرین و مردمی که نزد آنان بودند، هرگز چیزی نشنیدند و آنچه را به آن متذکّر شدند، فراموش کردند؛ و حمد و سپاس تنها برای پروردگار جهانیان است.

سلمان نیک کردار می گوید: هنگامی که مردم از مسجد خارج شده و متفرق گشتند، مسیحیان قبل از رفتن نزد حضرت علی علیه السلام آمدند و به ایشان سلام کرده و برای حضرت دعا کردند و از ایشان اجازه گرفتند که به کشورشان برگردند. حضرت علی علیه السلام نزد آنان آمدند و آن ها نشستند، جاثلیق عرض کرد: ای وصی محمد و پدر خاندان او، شک نداریم که این امت

ص: 75

هلاک می شوند، همانند هلاک شدن قوم بنی اسرائیل که هارون را رها کرده و به گوساله پرستی روی آوردند. ما در کتاب های پیامبران یافتیم، هر پیغمبری که مبعوث می شود، دشمنانی از انسان ها و جنیان دارند که دین آن پیامبر را به تباهی می کشانند و امتش را نابود می­کنند و جانشین او را از حق خود دور می کنند و بعد از آن پیامبر، مدعی جانشینی او می شوند. خداوند بلند مرتبه با این کار، وعده ای را که به راستگویان داده بود که این قوم هلاک خواهند شد، بر ما نشان داده و راه و طریق شما و آن ها را بر ما نمایان کرد و آنچه را آنان نمی دیدند بر ما نمایاند و بصیرت داد. ما دوستداران شما هستیم و بر دین و اطاعت شما می­باشیم، هر چه می خواهید فرمان دهید، اگر خواستید نزد شما می مانیم و در برابر دشمنان­تان شما را یاری می کنیم و اگر دستور دهید برویم، به هر جایی که بفرستید خواهیم رفت. ما بردباری شما را در آنچه با تو انجام شده می بینیم، و اخلاق و سنت اوصیاء بعد از پیامبران این گونه است. آیا عهد و پیمانی از طرف پیامبرتان دارید که شما و این مردم بر آن عهد و پیمان باشند؟

حضرت فرمودند: سوگند به خدا آری، من عهدی از پیامبر دارم که این مردم چه سرنوشتی خواهند داشت و چکار خواهند کرد. چگونه کار امت پیامبر بر من پوشیده می شود حال آن که جایگاه من نسبت به ایشان، هم چون جایگاه هارون نسبت به موسی و همانند منزلت شمعون به عیسی است! آیا نمی دانید که امت عیسی، درباره وصی او، پسردایی اش، شمعون بن حمون الصفا اختلاف ورزیدند و به چهار دسته تقسیم شدند و آن چهار دسته به هفتاد و دو دسته تقسیم شدند. همه آنها جز یک فرقه، هلاک می­شوند. همین طور، امت موسی که بر هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند،

ص: 76

همه آن ها جز یک گروه هلاک می شوند. و پیامبر صلَّی الله علیه و آله مرا آگاه کردند که امت ایشان به هفتاد و سه فرقه متفرق می شوند، سیزده فرقه از آن ها ادعای دوستی و محبت ما را دارند ولی همه آن ها جز یک فرقه، هلاک خواهند شد.

من همانا از جانب پروردگارم، بر برهان و دلیل هستم و به سرنوشتی که این مردم خواهند داشت، آگاهم. این مردم مدت زمان معدودی دارند؛ زیرا خداوند بلند مرتبه می­فرماید: «وَإِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَّکُمْ وَمَتَاعٌ إِلَی حِینٍ»، - . انبیاء / 111 -

{و نمی دانم، شاید آن برای شما آزمایشی و تا چند گاهی [وسیله] برخورداری باشد.}من اندک را بر آنها صبر کردم؛ به خاطر آنچه که امر خداوند رسا و تقدیر او در میان آن ها حتمی است. خداوند، دورویی و حسادت آن ها را متذکر شد و این که بعد از فراق پیامبرشان، کینه هایشان را آشکار خواهد کرد و بیماری دل هایشان را نشان خواهد داد. خداوند عزوجل منافقین را بر حذر می دارد از این که سوره ای درباره آن ها نازل شود که آنان را از آنچه در دل هایشان هست، خبر دهد و می فرماید: «قُلِ اسْتَهْزِؤُواْ إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ مَّا تَحْذَرُونَ»، - . توبه / 64 -

{بگو: ریشخند کنید، بی تردید خدا آنچه را که [از آن] می ترسید برملا خواهد کرد.} یعنی خواهید دانست، و باز می فرماید: «وَلَئِن سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّمَا کُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللّهِ وَآیَاتِهِ وَرَسُولِهِ کُنتُمْ تَسْتَهْزِؤُونَ* لاَ تَعْتَذِرُواْ قَدْ کَفَرْتُم بَعْدَ إِیمَانِکُمْ إِن نَّعْفُ عَن طَآئِفَةٍ مِّنکُمْ نُعَذِّبْ طَآئِفَةً بِأَنَّهُمْ کَانُواْ مُجْرِمِینَ»، - . توبه / 65-64 -

{و اگر از ایشان بپرسی، مسلماً خواهند گفت: ما فقط شوخی و بازی می کردیم. بگو: آیا خدا و آیات او و پیامبرش را ریشخند می کردید؟ عذر نیاورید، شما بعد از ایمانتان کافر شده اید. اگر از گروهی از شما درگذریم، گروهی [دیگر] را عذاب خواهیم کرد؛ چرا که آنان تبهکار بودند.} خداوند تعداد کمی از آن ها را بخشید و به من وعده داد که مرا بر اهل فتنه پیروز کند و آن ها امر خلافت و جانشینی را به من باز گردانند، اگر چه اهل باطل اکراه داشته باشند.

نزد شما کتابی از جانب رسول خدا در مصالحه و سازش می باشد، به شرط این که بدعت نگذارید و از بدعت گذار پیروی مکنید. به آنچه وفا کردید،

ص: 77

پایبند باشید و شما صاحب عهد و پیمان هستید تا به این پیمان­تان در مورد ما وفا کنید و ما هم مانند این پیمان را در مورد شما داریم. الان نه وقت یاری کردن است و نه می توان شمشیر کشید و تا زمانی که آن ها حق را نپذیرند و اطاعت نکنند، نمی توان بر آنان اقامه حق کرد؛ زیرا که من حج، زکات، روزه و نماز واجب الهی بودم، آیا این حد و حدود جز به وسیله عالم قائم که به سوی حق هدایت می کند و او شایسته پیروی و اطاعت است، استوار می گردد؟! خداوند پاک و منزه این آیه را نازل کرده است: «قُلْ هَلْ مِن شُرَکَآئِکُم مَّن یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ قُلِ اللّهُ یَهْدِی لِلْحَقِّ أَفَمَن یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ یَهِدِّیَ إِلاَّ أَن یُهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ»، - . یونس / 35 - {بگو: آیا از شریکان شما کسی هست که به سوی حق رهبری کند؟ بگو: خداست که به سوی حق رهبری می کند. پس آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی نماید مگر آنکه [خود] هدایت شود. شما را چه شده، چگونه داوری می کنید؟}.

خداوند تو را بیامرزد، من فریضه ای از جانب خداوند و فرستاده او بر شما هستم، بلکه برترین و بالاترین فریضه، جامع ترین آن ها در حق و استوارترین آن ها در ارکان ایمان و شریعت اسلام و آنچه مردم برای صلاح و فسادشان، در دنیا و آخرت شان به آن نیازمندند، هستم. مردم از من روی برگرداندند و فضل و برتری مرا انکار کردند، حال آنکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، امامت و پیروی از راهم را بر آن ها واجب کردند و شما خود، خواری و حقارتی که بعد از احتجاج گریبان آن ها را گرفته بود، دیدید. خداوند چگونه حجت و برهان را برآن ها ثابت کرد در حالی که عهد و پیمانی را که پیامبرشان به آن ها یادآور شده بودند و پیروی از من را که بر آن ها تاکید کردند و منزلت و مقام مرا به آنها خبر دادند و پیام خدا را در مورد نیازمندی آن ها به دانش من و بی نیازی من از آن ها و از تمام امت، به خاطر آنچه خداوند متعال به من ارزانی داشته است، به آنها رساند، پس چگونه افسوس بخورم بر کسی که حق را بعد از آنکه بر او آشکار گشت، گم کرده است؟! «مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ

ص: 78

عَلَی عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ»، - . جاثیه / 23 - {دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانیده و بر گوش او و دلش مهر زده و بر دیده اش پرده نهاده است؟ پس از خدا چه کسی او را هدایت خواهد کرد، آیا پند نمی گیرید؟} تنها هدایت خداوند هدایت است، و آن هدایت، دو راه است؛ یکی راه بهشت و دیگری راه جهنم و دنیا و آخرت است. و تو ای جاثلیق، می بینی که این مردم مستحق عذابی هستند که خداوند پیشتر از این قوم، امت هایی را عذاب کرد، و می بینی چگونه کلام خدا را تغییر داده اند و چگونه سنت خداوند در میان آنان، از کسانی که پیش از آنان بودند جاری شد .

پس به ریسمان خداوند چنگ زنید. از حزب خداوند و رسول او و پایبند عهد و پیمان رسول خدا و میثاق او باشید، زیرا اسلام در آغاز غریب بود و غریب خواهد شد. در میان مردمان­تان هم چون اصحاب کهف باشید، مبادا امر خود را به خانواده یا فرزند یا دوستی صمیمی و یا خویشاوندی افشاء کنید؛ زیرا این دین، دین الهی است که تقیه را در آن برای اولیای خویش واجب گردانید؛ چرا که اگر این امرتان را افشاء کنید قوم تان شما را می کشند. و اگر فرصتی در برابر پادشاه به دست آوردید، به آن مقدار که احتمال می دهید قبول کند، از این دین برای او تبلیغ کنید، زیرا تقیه باب خدا و دژ ایمان است که تنها کسی در آن وارد می شود که خداوند از او پیمان گرفته باشد و آن را در دلش نورانی کند و او را بر نفس خویش نصرت دهد.

با همان پیمانی که با من بسته اید به سوی وطن خویش برگردید؛ زیرا که بر مردم برهه­ای از زمان می آید که پادشاهانی بعد من و بعد ایشان می­آیند که دین خدای متعال را تغییر داده و کلام او را تحریف کرده و اولیاء خداوند را کشته و دشمنان او را گرامی می دارند. به دست آنان بدعت­ها زیاد گشته و سنت های الهی کهنه می­شود تا بدان جا که زمین پر از ستم، دشمنی و بدعت می شود، سپس خداوند به وسیله ما اهل بیت، همه مصیبت های دعوت کنندگان و مبلغان این دین را بعد از مشقت

ص: 79

و رنج آزمون بزرگ برطرف می­کند، تا این که زمین بعد از آن که پر از ظلم و بی عدالتی شده بود، از عدالت و برابری پر شود.

آگاه باشید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله با من پیمان بست که پس از سی سال از وفات او و بعد از آشکار شدن آشوب ها و اختلاف امت درباره من و بیرون رفتن ایشان از دین خداوند عزوجل، این امر (خلافت) به من بر می گردد و مرا امر کرد که با بیعت شکنان و ستمگران و از دین خارج شدگان بجنگم، هر کدام از شما آن زمان و آن حوادث را دریافت و خواست بهره خویش را از جهاد به همراه من بگیرد، پس این کار را بکند. به خدا سوگند که آن جهاد، جهادی بی آلایش و پاک است که کتاب خدا و سنت پیامبران، آن جهاد را بر ما خالص گردانیدند، خداوند شما را بیامرزد. خانه هایتان را ترک نکنید تا این که زمان ظهور ما برسد، هر کس از شما بمیرد، از مظلومین خواهد بود و هر آن که از شما زنده بماند، اگر خداوند بخواهد، آنچه را که چشمش بدان روشن می گردد، خواهد دید. بدانید که به زودی اینها نقشه جهل خود را بر من تحمیل خواهند کرد و به خاطر کمی عقل شان، با آنچه انجام می­دهند و ترک می­کنند، پیمان پیامبرمان درباره من را خواهند شکست، و پادشاهانی از آن­ها خواهند آمد که عهد و پیمان نزد آنان کهنه خواهد شد و آنچه را به آن تذکر داده شده بودند، فراموش می کنند و آنچه بر سر امت ها می­آید، بر سر آن ها هم خواهد آمد تا اینکه به هرج و مرج و دشمنی و فساد عهد و پیمان گرایند. آن به خاطر طولانی شدن مدت و شدت سختی است که مأمور به صبر و بردباری در مقابل آن شدم و در گرفتاری های بزرگ که مؤمن در آن به سختی می افتد تا این که به دیدار پروردگارش نائل شود، خود را در اختیار فرمان خدا قرار دادم. افسوس بر حال کسانی که به ثقلین چنگ می­زنند و برخوردی که با آنان می­شود! و خداوند فرجی برای اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله در برابر خلیفه عقب­افتاده و فاسق و ثروت اندوزی قرار دهد که جانشینان من و جانشینان آنها را به قتل می رساند.

ص: 80

آری، خداوندا، زمین را از حجتی قائم، چه ظاهر مشهور باشد و چه پنهان و پوشیده، خالی مگردان تا حجت های خداوند و برهان او باطل نگردد و آزمونی برای کسی باشد که از او پیروی کرده و به او اقتدا می کند. ولی آنان کجایند؟ و چند نفرند؟ شمار آنان گر چه کم است ولی نزد خداوند شریف و بلند مرتبه اند. به وسیله آن هاست که خداوند، دین و علم خویش را حفظ می کند تا این که آن علم و دین را در سینه امثال آن ها قرار داده و آن ها را نزد امثال خود به ودیعه بگذارد. دانش با حقیقت ایمان بر آنان هجوم آورد و روح یقین را استشمام کردند و با آنچه جاهلان از آن گریزان بودند، انس گرفتند و آنچه را ثروتمندان، سخت و دشوار یافتند، آن ها نرم و لطیف یافتند. آن ها با بدن­هایی همنشین این دنیا شدند که روحشان به ملأ اعلی متصل بود. آنان حجت های خداوند در زمین و امانت­داران خداوند بر مخلوقاتش هستند. آه، بسیار به ایشان و دیدن ایشان مشتاقم، شگفتا از بردباری شان در برابر دشمنانشان، به زودی خداوند ما و آن ها و پدران و ازواج و فرزندان درستکارشان را، در بهشت­های جاودان جمع خواهد کرد.

سلمان می گوید: سپس امام گریست و آنها هم با او گریستند و با امام وداع کرده، عرض کردند: به جانشینی، امامت و برادری تو گواهی می دهیم، و نشانه ها و تصویر شما در نزد ماست، و به زودی گروهی از قریش - بعد از این مرد - نزد پادشاه ما خواهند آمد. ما تصویر پیامبران و تصویر پیامبرتان و تصاویر شما، حسن و حسین و حضرت فاطمه علیهم السلام همسرت، که بعد از مریم بتول، سرور زنان عالم است را به آنان نشان خواهیم داد، و آن نزد ما روایت و حفظ شده است. ما الان پیش پادشاه­مان بر می گردیم و او را از نور هدایت و برهان و بزرگواری و بردباری­تان در برابر آنچه در آن هستید و شما خود در اختیار ما نهادید، آگاه خواهیم کرد. ما منتظر دولت شماییم و دعوت کنندگان

ص: 81

به سوی شما و اوامرتان هستیم. چقدر این بلا و مصیبت بزرگ و چقدر این مدت زمان طولانی است، از خداوند طلب توفیق به استواری در این راه می کنیم و سلام و درود و رحمت خداوند بر تو باد.

**[ترجمه]

بیان

قوله: ما عظمت .. اسم کان، أو خبره، أو عطف بیان للبلاء العظیم، و علی الأخیر إن ملک الروم أحد معمولی کان، و علی الأوّلین استئناف لبیان ما تقدم، أو بیان لما، أو خبر بعد خبر لکان.

قال الجوهری: الْخَرَقُ- بالتحریک-: الدَّهَشُ مِنَ الخَوْفِ أو الحیاء، و قد خَرِقَ- بالکسر- فهو خَرِقٌ .. و بالتحریک (1) أیضا مصدر الْأَخْرَقِ، و هو ضدُّ الرّفیق (2).

و النَّزْقُ: الخِفَّةُ و الطَّیْشُ (3).

و الرِّعْدِیدُ- بالکسر-: الجَبَانُ (4).

و النَّاکِلُ: الجَبَانُ (5).

قوله: و ترکهم بُهْماً .. البُهْمُ- بالضم- جمع: البَهِیمِ، و هو المجهول الّذی لا یعرف، و بالفتح و یحرّک، جمع: البهیمة (6)، و البهیم الأسود: الخالص الّذی لم یشبه غیره، و

فِی الْحَدِیثِ: یُحْشَرُ النَّاسُ بُهْماً.

- بالضم- قیل: أی لیس بِهِمْ شی ءٌ ممّا کان فی الدّنیا نحو البَرَصِ و العَرَجِ، أو عُرَاةً (7).

ص: 82


1- فی المصدر: و الخرق، بدلا من: و بالتحریک. و قال فی القاموس 3- 226: .. فهو خرق، و الخرق- بالضم و بالتحریک-: ضد الرفق.
2- فی صحاح اللغة 4- 1468، و مثله فی لسان العرب 10- 76. و فی ک: الرقیق، بدل: الرفیق.
3- ذکره فی الصحاح 4- 1558، و القاموس 3- 285، و غیرهما.
4- نصّ علیه فی صحاح اللغة 2- 475، و القاموس 1- 295.
5- صرّح به فی القاموس 4- 60، و قال فی الصحاح 5- 1835: الناکل: الجبان الضعیف.
6- کذا، و الظاهر: البهمة کما فی النهایة و القاموس.
7- جاء فی النهایة 1- 167- 169، و لسان العرب 12- 56- 59، و القاموس 4- 82.

و الحاصل أنّه ترکهم کالبهائم لا راعی لهم أو أشباها لا تمیّز بینهم بالإمامة و الرعیة.

و مَرَقَ السَّهْمُ من الرَّمیةِ- کَنَصَرَ-: خرج من الجانب الآخر (1).

و عَطِبَ- کَفَرِحَ- هلک (2).

قوله علیه السلام: فکیف آسی .. أی أَحْزَنُ، مِنَ الأَسَی- بالفتح و القصر و هو الحُزْنُ (3).

قوله علیه السلام: و هما السبیلان .. الضمیر راجع إلی ما ظهر سابقا من اتّباع الوصیّ و عدمه.

قوله علیه السلام: بعد الثلاثین .. هذا تاریخ آخر زمان خلافته علیه السلام، و لمّا اجتمعت أسباب استیلائه علیه السلام علی المنافقین فی قرب وفاته و لم یتیسّر له ذلک بعروض شهادته علّق رجوع الأمر بهذا الزمان، أو هذا ممّا وقع فیه بداء، و المراد بالأمر الشهادة و الاستراحة عن تلک الدار (4) الفانیة و آلامها و فتنها.

و قال الجوهری (5): أحلاس البیوت: ما یبسط تحت حرّ الثیاب (6)، و

فی الحدیث: کُنْ حِلْسَ بَیْتِکَ ..

أی لا تبرح.

و الحُظَّةُ- بالضّمّ-: الأَمْرُ و القِصَّةُ (7).

ص: 83


1- قاله فی القاموس 3- 282، و لسان العرب 10- 341، و غیرهما.
2- کما فی لسان العرب 1- 610، و القاموس 1- 106. و لا توجد: هلک فی س.
3- نصّ علیه فی الصحاح 6- 2268، و القاموس 4- 299، و مجمع البحرین 1- 27.
4- فی س: الزمان.
5- الصحاح 3- 919، و مثله فی القاموس 2- 207.
6- فی المصدر: تحت الحرّ من الثیاب، و فی القاموس 2- 207 کما فی المتن.
7- جاء فی القاموس 2- 358، و الصحاح 3- 1123: و الخطّة- بالضم-: شبه القصة و الأمر، و فی کلیهما بالخاء المعجمة و الطاء المهملة. و ما تقدمت فی المتن أیضا کانت کذلک، و أمّا الحظة- بالحاء المهملة و الظاء المعجمة- فلیست بذلک المعنی.

قوله: لفرج آل محمّد (صلی الله علیه و آله) .. فی أکثر النسخ بالجیم فهو تحسّر علی عدم حصول الفرج بسبب المتخلّف (1) التعریف، و الأصوب- بالخاء المعجمة (2)

أی نسلهم و ذریّتهم، و قد مرّ و سیأتی أنّه عبّر عن الحسنین علیهما السلام فی کتب الأنبیاء علیهم السلام ب: الفرخین المستشهدین. و یقال: رجل عتریف .. أی خبیث فاجر جری ء ماض (3)، و لعلّ المراد به یزید لعنه اللّه، فإنّه قتل الحسین و أولاده علیهم السلام.

قوله: و سیقدم وفد بعد هذا الرجل .. أی سیقدم و یأتی إلی ملکنا بعد ذهاب أبی بکر و خلافة عمر رسل و نخرج إلی رسله تلک الصور، و یحتمل أن یکون إشارة إلی ما سیأتی أنّه وقع فی زمن معاویة، حیث أخرج ملک الروم صور الأنبیاء علیهم السلام إلی یزید فلم یعرفها و عرفها الحسن علیه السلام، و أجاب عن مسائله بعد ما عجز یزید- لعنه اللّه- عنها (4).

و قد مرّ شرح بعض أجزاء الخبر فی کتاب التوحید (5) و کتاب المعاد (6) و سیأتی شرح بعضها فی کتاب الغیبة و غیره (7)، فإنّ المحدّثین فرّقوا أجزاءه علی الأبواب،

ص: 84


1- فی ک: التخلف.
2- قال فی مجمع البحرین 2- 439، و القاموس 1- 266: الفرخ: ولد الطائر، و کلّ صغیر من الحیوان و النبات.
3- کما صرّح به فی الصحاح 4- 1399، و القاموس 3- 171، و زاد فی الأخیر: غاشم متغشرم، بعد قوله ماض.
4- کما جاء فی جملة من الروایات، انظر: تفسیر القمّیّ 2- 269 و ما بعدها فی حدیث طویل.
5- بحار الأنوار 3- 333- 334.
6- بحار الأنوار 10- 52- 69 کتاب الاحتجاج.
7- بحار الأنوار: لم نجده فی کتاب الغیبة، و قد مرّت قطعة منه فی بحار الأنوار 3- 272- 275 و 328. و سیأتی فی 41- 308، 58- 9- 14 حکاه عن الکافی و المناقب و غیرهما-، و نقل بعضه العامّة کما صرّح بذلک العلّامة الأمینی فی غدیره 7- 179- 181 عن الحافظ العاصمی فی کتابه: زین الفتی فی شرح سورة هل أتی.

و هی مرویّة فی الأصول المعتبرة، و هذا ممّا یدلّ علی صحّتها، و یؤیّده أیضا أنّه قال الشیخ قدّس اللّه روحه فی فهرسته (1): سلمان الفارسی رحمة اللّه علیه .. روی خبر الجاثلیق الرومی الذی (2) بعثه ملک الروم بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله،- أخبرنا به ابن أبی جید، عن ابن الولید (3)، عن الصفار و الحمیری (4) عمّن حدّثه، عن إبراهیم بن حکم الأسدی، عن أبیه، عن شریک بن عبد اللّه، عن عبد الأعلی الثعلبی، عن أبی وقاص، عن سلمان الفارسی. انتهی.

**[ترجمه]جمله «ما عظمت» اسم «کان» یا خبر آن است و یا عطف بیان برای «البلاء العظیم» است، بنا بر إعراب دوم (عطف بیان)، «ملک الروم»: یکی از معمول های (اسم یا خبر) کان است. و بنابر دو إعراب اولی، استیناف بیانی برای ماقبل، و یا برای مای موصوله، یا خبر دوم کان است. جوهری گفته است: «الخَرَق» به معنای شگفتی از روی ترس یا حیاء است، و «خَرِقَ فهو خَرِقٌ» و با حرکت خاء و راء نیز مصدر أخرَق است که برعکس معنای رفیق می­باشد. - . صحاح اللغة4: 1468 -

«النَزْق» به معنای سبکسری و شتاب زدگی است، «الرِعدید و الناکل»: هر دو به معنای انسان ترسو و بزدل است. «ترکهم بُهماً» به ضم باء: جمع بهیم است و به چیزی گفته می شود که شناخته نشده باشد و به فتح باء و حرکت حرف هاء، جمع بهیمه، به معنای چهارپایان است. «البهیم الأسود»: آن چیز خالص که شبیه دیگری نباشد. و در حدیث آمده است: «یحشر الناس بهماً»، گفته شده است که به معنای این است که چیزی از بیماری برص و لنگی که در دنیاست، ندارند و یا به معنای عریان و لخت بودن آن هاست.

ص: 82

حاصل اینکه او مردم را هم چون چهارپایان بدون چوپان و محافظ رها کرد و یا آدم نمایانی که بین امامت و رعیت فرقی نیست. فعل «مَرَقَ السَهم من الرمیۀ» بر وزن نَصَر ینصُر، یعنی تیر از طرف دیگر هدف خارج شد، «عَطِب» بر وزن فَرِح یَفرَح: یعنی هلاک شد. منظور از این سخن امام که فرمودند: «کیف آسی» از الأسی به معنای اندوه، این است که چگونه اندوهگین شوم. ضمیر «هما» در کلام امیر المؤمنین در «هما السبیلان» به پیروی از وصی و انکار او برمی گردد و منظور از بعد الثلاثین (بعد از سی سال))، تاریخ آخرین زمان خلافت امام علی علیه السلام است. هنگامی که اسباب سیطره امام علیه السلام بر منافقین در نزدیک وفاتشان، فراهم شد و با شهادتشان آن کار برای ایشان میسر نشد، بازگشت آن امر را به این زمان ربط دادند. و یا آن چیزی است که در آن بداء حاصل شد، و مراد از آن امر، شهادت و رهایی از دار فانی و دردها و فتنه هایش است. جوهری گفته است - . صحاح اللغة3: 919 - : «احلاس البیوت»: یعنی آنچه زیر لباس های خوب پهن می شود، و در حدیث آمده است: «کُن حِلسَ بیتک»: خانه ات را ترک مکن. «الخُطۀ» بضم خاء: کار و قصه.

ص: 83

در بسیاری از نسخه ها «فرج آل محمد صلَّی الله علیه و آله» با حرف جیم آمده است و آن به معنای حسرت خوردن بر حاصل نشدن آن فَرَج به سبب خلیفه فاسق و خبیث است. صحیح تر آن است که با خاء «فَرخ آل محمدصلَّی الله علیه و آله» به معنای نسل و فرزندان آن ها، خوانده شود. پیش تر به این اشاره شد و در کتاب پیامبر صلَّی الله علیه و آله، ذکر خواهیم کرد که امام حسن و امام حسین علیهما السلام به دو فرزند شهید تعبیر شده اند. «رَجل عتریف»: مرد خبیثی که آشکارا فسق و فجور می کند. شاید مراد از آن، یزید ملعون باشد، چرا که امام حسین و اولادشان را به قتل رساند. مراد از این سخن جاثلیق «سیقدم وفد بعد هذا الرجل» یعنی به زودی بعد از این مرد گروهی از قریش خواهند آمد، این است که بعد از تمام شدن خلافت ابوبکر و عمر، فرستاده هایی نزد پادشاهان ما خواهند آمد. در آن موقع، ما آن تصاویر را به آن ها نشان خواهیم داد. و احتمال دارد اشاره ای به این باشد که در زمان معاویه، پادشاه روم، تصاویر پیامبران را به یزید نشان داد و یزید آن ها را نشناخت؛ ولی امام حسن علیه السلام آن تصاویر را شناخت و جواب مسائل پادشاه روم را داد، در حالی که یزید ملعون از جواب دادن به آن ها درمانده بود.

شرح بعضی از بخش های این روایت در کتاب التوحید - . بحار الانوار3: 333-334 بحار الانوار10: 52-69 -

و کتاب المعاد2 گذشت و شرح بعضی از آن ها در کتاب غیبت و غیر از آن، خواهیم آورد.

راویان حدیث، بخش های این روایت را به ابوابی تقسیم کردند

ص: 84

که در کتاب های معتبر روایت شده است که این خود، دلیلی بر صحت این خبر است. هم چنین شیخ طوسی - قدس الله روحه - در کتابش الفهرست، این خبر را تأیید می کند که آورده است: سلمان فارسی - خداوند او را بیامرزد - خبر جاثلیق را روایت کرد که پادشاه روم بعد از وفات پیامبر صلَّی الله علیه و آله او را فرستاد، و ابن ابی جید که سند آن را به سلمان فارسی می رساند، ما را از آن با خبر کرد.

**[ترجمه]

«2»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ (5): بِحَذْفِ الْأَسَانِیدِ، قِیلَ: لَمَّا کَانَ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ دَخَلَ یَهُودِیٌّ الْمَسْجِدَ فَقَالَ: أَیْنَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟ فَأَشَارُوا إِلَی أَبِی بَکْرٍ، فَوَقَفَ عَلَیْهِ وَ قَالَ: إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ أَشْیَاءَ لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ. فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ؟ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ:

أَخْبِرْنِی عَمَّا لَیْسَ لِلَّهِ؟ وَ عَمَّا لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ؟ وَ عَمَّا لَا یَعْلَمُهُ اللَّهُ؟.

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: هَذِهِ مَسَائِلُ الزَّنَادِقَةِ، یَا یَهُودِیُّ! أَ وَ فِی السَّمَاءِ شَیْ ءٌ لَا یَعْلَمُهُ اللَّهُ (6)؟ وَ هَمَّ بِهِ الْمُسْلِمُونَ- وَ کَانَ فِی الْقَوْمِ ابْنُ عَبَّاسٍ- فَقَالَ: مَا أَنْصَفْتُمُ الرَّجُلَ؟!. قَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَ وَ مَا سَمِعْتَ مَا تَکَلَّمَ بِهِ؟. فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: إِنْ کَانَ عِنْدَکُمْ جَوَابٌ (7) وَ إِلَّا فَاذْهَبُوا بِهِ إِلَی مَنْ یُجِیبُهُ، فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُمَّ اهْدِ قَلْبَهُ وَ ثَبِّتْ لِسَانَهُ.

ص: 85


1- الفهرست للشیخ الطوسیّ: 158 برقم 329 طبعة جامعة مشهد [و صفحة: 80 برقم 328].
2- لا توجد: الذی فی س.
3- فی س: أبی الوید، و هو غلط.
4- فی المصدر: عن الحمیری.
5- إرشاد القلوب 2- 108- 109 [و فی طبعة أخری: 2- 315].
6- فی المصدر: أ و فی السّماء و الأرض شی ء لیس اللّه [للّه] [کذا] و لا یعلمه إلّا اللّه.
7- فی المصدر: جوابه.

قَالَ: فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ وَ مَنْ حَضَرَ (1) مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَأَتَوْا (2) عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَاسْتَأْذَنُوا عَلَیْهِ، فَدَخَلُوا، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَّ هَذَا الْیَهُودِیَّ سَأَلَنِی عَنْ مَسَائِلِ الزَّنَادِقَةِ.

قَالَ: فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِلْیَهُودِیِّ: مَا تَقُولُ یَا یَهُودِیُّ؟ قَالَ: إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ أَشْیَاءَ لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ.

فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَلْ، یَا یَهُودِیُّ! فَأُنَبِّئَکَ بِهِ. قَالَ: أَخْبِرْنِی عَمَّا لَیْسَ لِلَّهِ؟ وَ عَمَّا لَیْسَ (3) عِنْدَ اللَّهِ؟ وَ عَمَّا لَا یَعْلَمُهُ اللَّهُ؟.

قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا قَوْلُکَ عَمَّا (4) لَیْسَ لِلَّهِ، فَلَیْسَ لِلَّهِ شَرِیکٌ، وَ أَمَّا قَوْلُکَ عَمَّا لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ، فَلَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ ظُلْمٌ لِلْعِبَادِ (5)، وَ أَمَّا قَوْلُکَ عَمَّا لَا یَعْلَمُهُ اللَّهُ، فَذَلِکَ قَوْلُکُمْ إِنَّ عُزَیْراً ابْنُ اللَّهِ، وَ اللَّهُ لَا یَعْلَمُ أَنَّ لَهُ وَلَداً. فَقَالَ الْیَهُودِیُّ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ (6) وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ، وَ أَنَّکَ وَصِیُّهُ.

فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ وَ مَنْ مَعَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ فَقَبَّلُوا رَأْسَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (7)عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ: یَا مُفَرِّجَ الْکُرُوبِ (8).

**[ترجمه]ارشاد القلوب - 2 . ارشاد القلوب2: 108-109 - :

با حذف اسانید، روایت شده: بعد از وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، مردی یهودی وارد مسجد النبی شد و پرسید: وصی و جانشین رسول خدا صلَّی الله علیه و آله کجاست؟ مردم به ابوبکر اشاره کردند، آن یهودی در برابر ابوبکر ایستاد و گفت: می خواهم از تو درباره مسائلی بپرسم که جز پیامبر و وصی او، کسی آن­ها را نمی داند. ابوبکر گفت: هرچه می خواهی بپرس. یهودی پرسید: مرا از آنچه خداوند ندارد و از چیزی که در نزد خداوند نیست و از آنچه خداوند آن را را نمی داند ، با خبر کن.

ابوبکر گفت: ای یهودی، این مسائلی که تو پرسیدی، مسائل زندیق ها است. آیا در آسمان چیزی می­باشد که خداوند آن را نشناسد؟ در این هنگام مسلمانان به یهودی هجوم بردند، در بین آن ها ابن عباس حضور داشت، ابن عباس گفت: درباره این مرد به عدالت رفتار نکردید. ابوبکر گفت: آیا نشنیدی چه گفت؟ ابن عباس گفت: اگر جواب او را می توانید بدهید که هیچ، وگرنه او را پیش کسی ببرید که جواب او را می داند؛ زیرا شنیدم که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السلام می فرمودند: خدایا، قلبش را هدایت کن و زبانش را استوار بگردان.

ص: 85

ابوبکر و حاضران از انصار و مهاجرین برخاستند و نزد امام علی علیه السلام آمدند، از ایشان اجازه خواستند و داخل شدند، ابوبکر گفت: ای ابالحسن، این یهودی مسائل زنادقه را از من پرسید. امام به آن مرد یهودی گفتند: ای یهودی، چه می گویی؟ یهودی عرض کرد: من فقط از شما درباره مسائلی می پرسم که تنها پیامبر یا وصی او آن ها را می داند.

امام فرمودند: ای یهودی بپرس، من تو را از آن مسائل آگاه می کنم. یهودی پرسید: آن چیست که خداوند ندارد و چیزی که نزد خداوند نیست و چیزی که خداوند آن را نمی داند؟ حضرت علی علیه السلام فرمودند: این که پرسیدی، چیست که خداوند، مالک آن نیست؟ آن شریک است، خداوند هیچ شریکی ندارد. امّا در مورد سؤال دوم، آن ظلم است، که نزد خدا ظلم به بندگان وجود ندارد؛ و امّا درباره این که خداوند آن را نمی­داند، آن سخن شما یهودیان است که می گویید: عزیر پسر خداست. خداوند فرزندی برای خود نمی شناسد. یهودی عرض کرد: گواهی می دهم که جز خداوند، خدایی نیست و محمد صلَّی الله علیه و آله فرستاده اوست و تو وصی و جانشین او هستی. در این هنگام ابوبکر و حاضرین برخاستند و پیشانی حضرت علی علیه السلام را بوسیدند و ابوبکر گفت: ای برطرف کننده غم ها.

**[ترجمه]

«3»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ (9): - بِحَذْفِ الْأَسَانِیدِ (10) أَیْضاً- مَرْفُوعاً إِلَی ابْنِ

ص: 86


1- فی المصدر: حضره.
2- فی الإرشاد: حتّی أتوا ..
3- فی المصدر: ما لیس ..
4- فی المصدر: أخبرنی عمّا ..
5- وضع فی ک علی: للعباد، رمز نسخة بدل.
6- فی ک زیادة: .. وحده.
7- فی المصدر: أمیر المؤمنین، بدلا من: علیّ بن أبی طالب.
8- فی الإرشاد: الکرب.
9- إرشاد القلوب 2- 109- 112 [و فی طبعة أخری: 2- 316] سؤال الیهودیّ أبا بکر و عجزه عن جوابه، باختلاف یسیر.
10- فی المصدر: الإسناد.

عَبَّاسٍ، قَالَ: قَدِمَ یَهُودِیَّانِ أَخَوَانِ مِنْ رُءُوسِ (1) الْیَهُودِ، فَقَالا: یَا قَوْمُ! إِنَّ نَبِیَّنَا حَدَّثَنَا أَنَّهُ یَظْهَرُ بِتِهَامَةَ رَجُلٌ یُسَفِّهُ أَحْلَامَ الْیَهُودِ، وَ یَطْعُنُ فِی دِینِهِمْ، وَ نَحْنُ نَخَافُ أَنْ یُزِیلَنَا عَمَّا کَانَتْ عَلَیْهِ آبَاؤُنَا، فَأَیُّکُمْ هَذَا النَّبِیُّ؟. فَإِنْ کَانَ الْمُبَشِّرَ بِهِ دَاوُدُ آمَنَّا بِهِ وَ اتَّبَعْنَاهُ، وَ إِنْ کَانَ یُورِدُ (2) الْکَلَامَ عَلَی إِبْلَاغِهِ وَ یُورِدُ الشِّعْرَ وَ یَقْهَرُنَا جَاهَدْنَاهُ (3) بِأَنْفُسِنَا وَ أَمْوَالِنَا، فَأَیُّکُمْ هَذَا النَّبِیُّ؟. فَقَالَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ: إِنَّ نَبِیَّنَا قُبِضَ.

فَقَالا: الْحَمْدُ لِلَّهِ، فَأَیُّکُمْ وَصِیُّهُ؟ فَمَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَی قَوْمٍ إِلَّا وَ لَهُ وَصِیٌّ یُؤَدِّی مِنْ بَعْدِهِ وَ یَحْکُمُ مَا (4) أَمَرَهُ بِهِ رَبُّهُ، فَأَوْمَأَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ.

فَقَالُوا (5): هَذَا وَصِیُّهُ. فَقَالا لِأَبِی بَکْرٍ: إِنَّا نُلْقِی عَلَیْکَ مِنَ الْمَسَائِلِ مَا یُلْقَی عَلَی الْأَوْصِیَاءِ، وَ نَسْأَلُکَ عَمَّا یُسْأَلُ الْأَوْصِیَاءُ عَنْهُ؟. فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَلْقِیَا، سَأُخْبِرُکُمَا عَنْهُ (6) إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی. فَقَالَ لَهُ أَحَدُهُمَا: مَا أَنَا وَ أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ؟ وَ مَا نَفْسٌ فِی نَفْسٍ لَیْسَ بَیْنَهُمَا رَحِمٌ وَ لَا قَرَابَةٌ؟ وَ مَا قَبْرٌ سَارَ بِصَاحِبِهِ؟ وَ مِنْ أَیْنَ تَطْلُعُ الشَّمْسُ وَ أَیْنَ تَغْرُبُ؟ وَ أَیْنَ سَقَطَتِ الشَّمْسُ وَ لَمْ تَسْقُطْ مَرَّةً أُخْرَی فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ (7)؟ وَ أَیْنَ تَکُونُ الْجَنَّةُ؟ وَ أَیْنَ تَکُونُ النَّارُ؟ وَ رَبُّکَ یَحْمِلُ أَوْ یُحْمَلُ؟ وَ أَیْنَ یَکُونُ وَجْهُ رَبِّکَ؟ وَ مَا اثْنَانِ شَاهِدَانِ؟ وَ مَا اثْنَانِ غَائِبَانِ؟ وَ مَا اثْنَانِ مُتَبَاغِضَانِ؟ وَ مَا الْوَاحِدُ؟ وَ مَا الِاثْنَانِ؟

وَ مَا الثَّلَاثَةُ؟ وَ مَا الْأَرْبَعَةُ؟ وَ مَا الْخَمْسَةُ؟ وَ مَا السِّتَّةُ؟ وَ مَا السَّبْعَةُ؟ وَ مَا الثَّمَانِیَةُ؟ وَ مَا التِّسْعَةُ؟ وَ مَا الْعَشَرَةُ؟ وَ مَا الْأَحَدَ عَشَرَ؟ وَ مَا الِاثْنَا عَشَرَ؟ وَ مَا الْعِشْرُونَ؟ وَ مَا

ص: 87


1- فی المصدر: و رؤساء.
2- فی س: یودّ.
3- فی الإرشاد: بالبلاغة و یقول الشّعر بلسانه جاهدناه.
4- فی إرشاد القلوب: و یحکی ما ..
5- فی س: فقالا ..
6- بدل: عنه، مسائلکما، کذا فی المصدر.
7- جاء السّؤال فی المصدر هکذا: و أین طلعت الشّمس و لم تطلع فیه بعد ذلک؟.

الثَّلَاثُونَ؟ وَ مَا الْأَرْبَعُونَ؟ وَ مَا الْخَمْسُونَ؟ وَ مَا السِّتُّونَ؟ وَ مَا السَّبْعُونَ؟ (1) وَ مَا الثَّمَانُونَ؟ وَ مَا التِّسْعُونَ؟ وَ مَا الْمِائَةُ؟!.

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فَبَقِیَ أَبُو بَکْرٍ لَا یَرُدُّ جَوَاباً، وَ تَخَوَّفْنَا أَنْ یَرْتَدَّ الْقَوْمُ عَنِ الْإِسْلَامِ، فَأَتَیْتُ مَنْزِلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقُلْتُ لَهُ: یَا عَلِیُّ! إِنَّ رُءُوساً مِنْ رُؤَسَاءِ الْیَهُودِ (2) قَدْ (3) قَدِمُوا الْمَدِینَةَ، وَ أَلْقَوْا عَلَی أَبِی بَکْرٍ مَسَائِلَ، وَ قَدْ بَقِیَ لَا یَرُدُّ جَوَاباً. فَتَبَسَّمَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ضَاحِکاً، ثُمَّ قَالَ: هُوَ الَّذِی وَعَدَنِی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ (4) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. وَ أَخَذَ یَمْشِی أَمَامِی فَمَا أَخْطَأَتْ مِشْیَتُهُ مِشْیَةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَتَّی قَعَدَ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَ یَقْعُدُ فِیهِ(5) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی الْیَهُودِیَّیْنِ.

فَقَالَ: یَا یَهُودِیَّانِ! ادْنُوَا مِنِّی وَ أَلْقِیَا عَلَیَّ مَا أَلْقَیْتُمَا عَلَی الشَّیْخِ.

فَقَالا: مَنْ أَنْتَ؟.

فَقَالَ: أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ، أَخُو النَّبِیِّ، وَ زَوْجُ فَاطِمَةَ، وَ أَبُو الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ، وَ وَصِیُّهُ فِی خِلَافَتِهِ کُلِّهَا (6)، وَ صَاحِبُ کُلِّ نَفِیسَةٍ (7) وَ غَزَاةٍ، وَ مَوْضِعُ سِرِّ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

فَقَالَ الْیَهُودِیُّ (8): مَا أَنَا وَ أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ؟.

قَالَ: أَنَا مُؤْمِنٌ (9) مُنْذُ عَرَفْتُ نَفْسِی، وَ أَنْتَ کَافِرٌ مُنْذُ عَرَفْتَ نَفْسَکَ، وَ مَا

ص: 88


1- لا توجد: و ما السّبعون؟، فی المصدر.
2- فی المصدر: إنّ رؤساء الیهود ..
3- وضع علی: قد، فی ک رمز نسخة بدل.
4- فی المصدر: هو الیوم الّذی وعدنی رسول اللّه ..
5- وضع فی مطبوع البحر علی: فیه رمز نسخة بدل، و لا یوجد فی المصدر.
6- فی المصدر: فی حالاته کلّها.
7- توجد فی ک هنا نسخة بدل: قبسة.
8- فی المصدر: فقال له أحد الیهودیّین ..
9- فی الإرشاد: أمّا أنا فمؤمن.

أَدْرِی مَا یُحْدِثُ اللَّهِ بِکَ (1) یَا یَهُودِیُّ بَعْدَ ذَلِکَ؟.

قَالَ الْیَهُودِیُّ: فَمَا نَفْسٌ فِی نَفْسٍ لَیْسَ بَیْنَهُمَا رَحِمٌ وَ لَا قَرَابَةٌ؟.

قَالَ: یُونُسُ بْنُ مَتَّی فِی (2) بَطْنِ الْحُوتِ.

قَالَ: فَمَا قَبْرٌ سَارَ بِصَاحِبِهِ؟.

قَالَ: یُونُسُ، حِینَ طَافَ بِهِ الْحُوتُ فِی سَبْعَةِ أَبْحُرٍ.

قَالَ لَهُ: فَالشَّمْسُ (3) مِنْ أَیْنَ تَطْلُعُ؟.

قَالَ: مِنْ قَرْنِ (4) الشَّیْطَانِ!.

قَالَ: فَأَیْنَ تَغْرُبُ؟.

قَالَ: فِی عَیْنٍ حَمِئَةٍ، وَ قَالَ لِی حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَا تُصَلِّ فِی إِقْبَالِهَا وَ لَا فِی إِدْبَارِهَا حَتَّی تَصِیرَ فِی مِقْدَارِ رُمْحٍ أَوْ رُمْحَیْنِ.

قَالَ: فَأَیْنَ سَقَطَتِ الشَّمْسُ وَ لَمْ تَسْقُطْ مَرَّةً أُخْرَی فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ (5)؟.

قَالَ: الْبَحْرَ، حِینَ فَرَّقَهُ اللَّهُ تَعَالَی لِقَوْمِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ.

قَالَ لَهُ: رَبُّکَ یَحْمِلُ أَوْ یُحْمَلُ؟.

قَالَ: رَبِّی یَحْمِلُ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ لَا یَحْمِلُهُ شَیْ ءٌ.

قَالَ: فَکَیْفَ قَوْلُهُ: وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ (6).

قَالَ: یَا یَهُودِیُّ! أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری وَ کُلَّ شَیْ ءٍ عَلَی الثَّرَی، وَ الثَّرَی (7) عَلَی الْقُدْرَةِ، وَ الْقُدْرَةَ عِنْدَ رَبِّی.

ص: 89


1- لا یوجد لفظ الجلالة فی المصدر، و بدل: بک: فیک.
2- فی المصدر: قال: ذاک یونس علیه السّلام فی ..
3- لا توجد الفاء فی المصدر.
4- فی الإرشاد: قرنی- بالتّثنیة-.
5- جاء السّؤال فی المصدر هکذا: فأین طلعت الشّمس ثمّ لم تطلع فی ذلک الموضع؟.
6- الحاقّة: 17.
7- لا یوجد فی المصدر قوله: و کلّ شی ء علی الثّری، و الثّری.

قَالَ: فَأَیْنَ تَکُونُ الْجَنَّةُ؟ وَ أَیْنَ تَکُونُ (1) النَّارُ؟.

قَالَ: الْجَنَّةُ فِی السَّمَاءِ، وَ النَّارُ فِی الْأَرْضِ.

قَالَ: فَأَیْنَ یَکُونُ (2) وَجْهُ رَبِّکَ؟.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِابْنِ عَبَّاسٍ: ائْتِنِی بِنَارٍ وَ حَطَبٍ فَأَضْرَمَهَا، وَ قَالَ:

یَا یَهُودِیُّ! فَأَیْنَ (3) وَجْهُ هَذِهِ النَّارِ؟.

فَقَالَ: لَا أَقِفُ لَهَا عَلَی وَجْهٍ.

قَالَ: کَذَلِکَ رَبِّی فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ (4).

قَالَ: فَمَا اثْنَانِ شَاهِدَانِ؟.

قَالَ: السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ لَا یَغِیبَانِ (5).

قَالَ: فَمَا اثْنَانِ غَائِبَانِ؟.

قَالَ: الْمَوْتُ وَ الْحَیَاةُ لَا نَقِفُ عَلَیْهِمَا.

قَالَ: فَمَا اثْنَانِ مُتَبَاغِضَانِ؟.

قَالَ: اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ.

قَالَ: فَمَا نِصْفُ (6) الشَّیْ ءِ؟.

قَالَ: الْمُؤْمِنُ.

قَالَ: فَمَا لَا شَیْ ءَ؟.

قَالَ: یَهُودِیٌّ مِثْلُکَ کَافِرٌ لَا یَعْرِفُ رَبَّهُ (7).

قَالَ: فَمَا الْوَاحِدُ؟.

ص: 90


1- و أین تکون، وضع علیها فی س رمز نسخة بدل، و لا توجد فی ک.
2- لا یوجد: یکون، فی المصدر.
3- فی ک: و أین، و فی المصدر: قال: أین وجه هذه النّار.
4- البقرة: 115.
5- جاء السّؤال و الجواب فی المصدر هکذا: قال: فما اثنان شاهدان لا یغیبان؟ قال: السّماء و الأرض.
6- فی المطبوع نسخة بدل: وصف، و وضع بعدها فی ک رمز الاستظهار: ظ.
7- سقط السّؤالان فی المصدر من قوله: قال: فما نصف الشّی ء .. إلی: لا یعرف ربّه.

قَالَ: اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.

قَالَ: فَمَا الِاثْنَانِ؟.

قَالَ: آدَمُ وَ حَوَّاءُ.

قَالَ: فَمَا الثَّلَاثَةُ؟.

قَالَ: کَذَبَتِ النَّصَارَی عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، قَالُوا عِیسَی (1) ابْنُ مَرْیَمَ ابْنُ اللَّهِ، وَ اللَّهِ (2) لَمْ یَتَّخِذْ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً قَالَ: فَمَا الْأَرْبَعَةُ؟.

قَالَ: التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِیلُ وَ الزَّبُورُ وَ الْفُرْقَانُ (3) الْعَظِیمُ.

قَالَ: فَمَا الْخَمْسَةُ؟.

قَالَ: خَمْسُ صَلَوَاتٍ مُفْتَرَضَاتٍ.

قَالَ: فَمَا السِّتَّةُ؟.

قَالَ: خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ قَالَ: فَمَا السَّبْعَةُ؟.

قَالَ: سَبْعَةُ أَبْوَابِ النَّارِ مُتَطَابِقَاتٍ.

قَالَ: فَمَا الثَّمَانِیَةُ؟.

قَالَ: ثَمَانِیَةُ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ.

قَالَ: فَمَا التِّسْعَةُ؟.

قَالَ: تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ (4).

قَالَ: فَمَا الْعَشَرَةُ؟.

ص: 91


1- هنا سقط، و فی المصدر: فقالوا: ثالث ثلاثة عیسی ..
2- لا یوجد لفظ الجلالة فی المصدر.
3- فی المصدر: القرآن، بدل: الفرقان.
4- النمل: 48.

قَالَ: عَشَرَةُ أَیَّامٍ مِنَ الْعَشَرَةِ (1).

قَالَ: فَمَا الْأَحَدَ عَشَرَ؟.

قَالَ: قَوْلُ یُوسُفَ لِأَبِیهِ: إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ (2).

قَالَ: فَمَا الِاثْنَا عَشَرَ؟.

قَالَ: شُهُورُ السَّنَةِ.

قَالَ: فَمَا الْعِشْرُونَ؟.

قَالَ: بَیْعُ یُوسُفَ بِعِشْرِینَ دِرْهَماً.

قَالَ: فَمَا الثَّلَاثُونَ؟.

قَالَ: ثَلَاثُونَ لَیْلَةً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ صِیَامُهُ فَرْضٌ وَاجِبٌ عَلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ إِلَّا مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ قَالَ: فَمَا الْأَرْبَعُونَ؟.

قَالَ: کَانَ (3) مِیقَاتُ مُوسَی ثَلَاثِینَ لَیْلَةً قَضَاهَا (4)، وَ الْعَشْرُ کَانَتْ تَمَامَهَا.

قَالَ: فَمَا الْخَمْسُونَ؟.

قَالَ: دَعَا نُوحٌ قَوْمَهُ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً قَالَ: فَمَا السِّتُّونَ؟.

قَالَ: قَالَ اللَّهُ: فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً أَوْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ (5).

قَالَ: فَمَا السَّبْعُونَ؟.

ص: 92


1- فی ک نسخة: الشّهر، و هو الظّاهر، و لا توجد: من، فی المصدر.
2- یوسف: 4.
3- فی ک وضع علی: کان، رمز نسخة بدل.
4- کتبت کلمة: قضاها، فی حاشیة ک و وضع علیهما رمز نسخة بدل.
5- المجادلة: 4.

قَالَ: اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا (1) لِمِیقَاتِ رَبِّهِ.

قَالَ: فَمَا الثَّمَانُونَ؟.

قَالَ: قَرْیَةٌ بِالْجَزِیرَةِ یُقَالُ لَهَا: ثَمَانُونَ (2)، مِنْهَا قَعَدَ نُوحٌ فِی السَّفِینَةِ وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ وَ غَرَّقَ (3) اللَّهُ الْقَوْمَ.

قَالَ: فَمَا التِّسْعُونَ؟.

قَالَ: الْفُلْکُ الْمَشْحُونُ اتَّخَذَ یَوْماً (4) فِیهَا بَیْتاً لِلْبَهَائِمِ.

قَالَ: فَمَا الْمِائَةُ؟.

قَالَ: کَانَتْ لِدَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ سِتُّونَ سَنَةً فَوَهَبَ لَهُ آدَمُ أَرْبَعِینَ (5)، فَلَمَّا حَضَرَ آدَمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْوَفَاةُ جَحَدَهُ، فَجَحَدَ ذُرِّیَّتُهُ.

فَقَالَ: یَا شَابُّ! صِفْ لِی مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ حَتَّی أُؤْمِنَ بِهِ السَّاعَةَ؟.

فَبَکَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، ثُمَّ قَالَ: یَا یَهُودِیُّ! هَیَّجْتَ أَحْزَانِی، کَانَ حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَلْتَ (6) الْجَبِینِ، مَقْرُونَ الْحَاجِبَیْنِ، أَدْعَجَ (7)

ص: 93


1- فی المصدر: من قومه.
2- وضع علی: ثمانون فی المطبوع رمز نسخة بدل، و قد تقرأ ثمانین، و لعلّ کل منهما نسخة.
3- فی المصدر: و أغرق.
4- فی المصدر: اتّخذ نوح فیه تسعین بیتا .. و هو الظّاهر. و لا توجد: یوما فی س.
5- هنا زیادة فی المصدر: سنة من عمره.
6- جاء فی حاشیة ک: أی واسعة. نهایة. انظر: النّهایة 3- 45.
7- الدّعج و الدّعجة: السّواد فی العین و غیرها. نهایة، کذا جاءت فی حاشیة ک. انظر: النّهایة 2- 119.

الْعَیْنَیْنِ، سَهْلَ الْخَدَّیْنِ، أَقْنَی (1) الْأَنْفِ، دَقِیقَ (2) الْمَسْرُبَةِ (3)، کَثَّ (4) اللِّحْیَةِ، بَرَّاقَ الثَّنَایَا، کَأَنَّ عُنُقَهُ إِبْرِیقُ فِضَّةٍ، کَانَ لَهُ شَعَرَاتٌ مِنْ لَبَّتِهِ (5) إِلَی سُرَّتِهِ مُتَفَرِّقَةً (6) کَأَنَّهَا قَضِیبُ کَافُورٍ، لَمْ یَکُنْ بِالطَّوِیلِ الذَّاهِبِ وَ لَا بِالْقَصِیرِ النَّزْرِ، کَانَ إِذَا مَشَی مَعَ النَّاسِ غَمَرَهُمْ (7)، کَانَ إِذَا مَشَی کَأَنَّهُ یَنْقَلِعُ مِنْ صَخْرَةٍ أَوْ یَنْحَدِرُ مِنْ صَبَبٍ (8)، کَانَ مَبْدُولَ (9) الْکَعْبَیْنِ، لَطِیفَ الْقَدَمَیْنِ، دَقِیقَ الْخَصْرِ، عِمَامَتُهُ السَّحَابُ، سَیْفُهُ ذُو الْفَقَارِ، بَغْلَتُهُ الدُّلْدُلُ، حِمَارُهُ الْیَعْفُورُ، نَاقَتُهُ الْعَضْبَاءُ (10)، فَرَسُهُ الْمَبْدُولُ (11)، قَضِیبُهُ الْمَمْشُوقُ، کَانَ أَشْفَقَ النَّاسِ عَلَی النَّاسِ، وَ أَرْأَفَ النَّاسِ بِالنَّاسِ، کَانَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ (12) مَکْتُوبٌ عَلَی الْخَاتَمِ سَطْرَانِ، أَوَّلُ سَطْرٍ:

لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ. وَ الثَّانِی: مُحَمَّدٌ (13) رَسُولُ اللَّهِ، هَذِهِ صِفَتُهُ یَا یَهُودِیُّ!.

ص: 94


1- حاشیة جاءت فی ک: أقنی، و فی وصفه صلّی اللّه علیه و آله: أقنی العرنین .. القنا فی الأنف: طوله و دقّة أرنبته مع حدب فی وسطه، و العرنین: الأنف. نهایة. انظر: النّهایة 4- 116 و فیها: قنا س فی صفته علیه الصّلاة و السّلام .. و رقّة أرنبته ..
2- فی إرشاد القلوب: رقیق.
3- جاء فی حاشیة ک هکذا: المسربة- بضمّ الرّاء-: ما دقّ من شعر الصّدر مائلا إلی الجوف. نهایة. انظر: النّهایة 2- 356 و فیه: سائلا، بدلا من: مائلا. و فی المصدر: المشربة.
4- و الکثافة فی اللّحیة: أن تکون غیر رقیقة و لا طویلة. نهایة. کذا جاءت فی حاشیة ک. انظر: النّهایة: 4- 152.
5- قال فی الصّحاح 1- 217: و اللّبّة: المنحر، و الجمع اللّبّات.
6- فی المصدر: مفترقة، و لا یوجد: قضیب.
7- جاء فی حاشیة ک ما یلی: أی کان فوق کلّ من کان معه. نهایة. انظر: النّهایة 3- 384. و فی المصدر: غمرهم نوره و کان ..
8- فی ک: الصّلب.
9- فی إرشاد القلوب: مدوّر.
10- جاء فی ک: الغضباء، و هو غلط ظاهرا.
11- فی المصدر: فرسه لزار.
12- وضع فی س علی: خاتم النّبوّة، رمز نسخة بدل، و قد حذفت من ک.
13- فی الإرشاد: فأمّا أوّل سطر ف: لا إله إلّا اللّه، و أمّا الثّانی ف: محمّد ..

فَقَالَ الْیَهُوِدیَّانِ: نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ، وَ أَنَّکَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ حَقّاً.

وَ أَسْلَمَا وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُمَا، وَ لَزِمَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَکَانَا مَعَهُ حَتَّی کَانَ مِنْ أَمْرِ الْجَمَلِ مَا کَانَ، فَخَرَجَا مَعَهُ إِلَی الْبَصْرَةِ، فَقُتِلَ أَحَدُهُمَا فِی وَقْعَةِ الْجَمَلِ، وَ بَقِیَ الْآخَرُ حَتَّی خَرَجَ مَعَهُ إِلَی صِفِّینَ فَقُتِلَ.

**[ترجمه]ارشاد القلوب - . ارشاد القلوب2: 109-112 - :

ابن

ص: 86

عباس روایت کرده است: دو یهودی از بزرگان یهود که برادر بودند، نزد مسلمانان آمدند و گفتند: ای مردم، پیامبرمان گفته است که در تهامه، مردی ظهور می کند که رؤیاهای قوم یهود را پست می شمارد و بر دین­شان عیب می گیرد و ما می ترسیم این پیامبر، ما را از دین نیاکان و پدرانمان خارج کند. کدام یک از شما پیامبر هستید؟ که اگر داوود به پیامبری او مژده داده، به او ایمان آوریم و از او تبعیت کنیم، ولی اگر خوش­بیان و فصیح و بلیغ است و شعر می گوید و ما را مغلوب بیانش می کند، با او، با جان و مال خود بجنگیم. کدام یک از شما پیامبر هستید؟ مهاجرین و انصار گفتند: پیامبر ما از دنیا رفته است. آن دو گفتند: الحمدلله، کدام یک از شما وصی و جانشین او هستید؟ خداوند هیچ پیامبری را بدون جانشینی که از سوی او تعیین می گردد و به آنچه خداوند به او امر داده حکم می کند، مبعوث نمی کند. مهاجران و انصار به ابوبکر اشاره کرده و گفتند: او وصی پیامبر است. آن دو به ابوبکر گفتند: ما مسائلی را که بر اوصیای پیامبران مطرح شده از تو می پرسیم، و از آنچه درباره اش از آن ها پرسیده شده از تو سؤال می کنیم. ابوبکر گفت: بپرسید، ان شاء الله شما را از آن با خبر خواهم کرد.

یکی از آن دو به ابوبکر گفت: من و تو در پیشگاه خداوند چه هستیم و کدام نفسی است که در نفس دیگر است ولی بین آن دو رحم و خویشاوندی نیست؟ و کدام قبر است که صاحبش را با خود برد؟ خورشید از کجا طلوع و در کجا غروب می کند؟ خورشید در کدام محل یک بار تابیده و دیگر در آن نتابیده است؟ بهشت و دوزخ در کجا قرار دارند؟ و آیا پروردگارت حمل می کند یا حمل می شود؟ پروردگارت کجاست؟ دو شاهد و دو غایب چیست؟ کدام دو تا با هم دشمن اند؟ یک، دو، سه، چهار، پنج، شش، هفت، هشت، نه، ده، بیست،

ص: 87

سی، چهل، پنجاه، شصت، هفتاد، هشتاد، نود، صد چیستند؟

ابن عباس می گوید: ابوبکر پاسخی نتوانست بدهد، ما ترسیدیم مردم از اسلام برگردند، پس به خانه علی بن ابن طالب علیه السلام رفتم و به ایشان عرض کردم: ای علی، بزرگانی از یهودیان به مدینه آمده اند و مسائلی را بر ابوبکر طرح کردند و او از پاسخ دادن به آن ها عاجز ماند. حضرت علی علیه السلام لبخند زده و فرمودند: این همان وعده ای است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به من دادند. حضرت در جلوی من به راه افتادند، راه رفتن ایشان همانند راه رفتن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود، تا این که در همان مکانی نشستند که رسول خدا می نشستند، سپس به آن دو یهودی رو کرده و فرمودند: ای یهودیان، به من نزدیک شوید و آنچه را از این شیخ پرسیدید، از من بپرسید؟

آن دو گفتند: تو کیستی؟ حضرت فرمودند: من علی بن ابی طالب، برادر پیامبر، همسر فاطمه و پدر حسن و حسین علیهم السلام و جانشین پیامبر در همه خلافت ایشان و صاحب هر منقبت و پیروز شونده در پیکارها و رازدار پیامبر هستم.

یهودی پرسید: من و تو در نزد خداوند چه هستیم؟ حضرت فرمود: من از زمانی که خود را شناختم، مؤمن هستم و تو از زمانی که خودت را می شناسی، کافری؛ ای یهودی، بعد از این نمی دانم

ص: 88

خداوند چه چیزی برای تو مقدر کرده است؟ یهودی گفت؟ آن کدام موجود بود که در شکم موجودی دیگر بود و آن دو با هم رحم و خویشاوندی نداشتند؟ حضرت پاسخ دادند: آن، یونس بن متی، در شکم ماهی بود. یهودی پرسید: کدام قبر صاحبش را با خود بُرد؟ امام فرمود: او یونس بود که ماهی او را به هفت دریا برد و گردانید. یهودی به امام گفت: خورشید از کجا طلوع می کند؟ حضرت پاسخ دادند: از شاخ شیطان طلوع می کند. یهودی پرسید: و در کجا غروب می کند؟ امام فرمودند: در چشمه ای گل آلود و سیاه غروب می کند. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به من فرمودند: به هنگام طلوع و غروب خورشید، نماز مگذار تا این که به مقدار یک نیزه و یا دو نیزه آفتاب بلند شود. یهودی پرسید: خورشید در کجا تابید و دیگر بار در آن محل نتابید؟ امام پاسخ دادند: دریا، دریایی که خداوند، آن را برای قوم حضرت موسی علیه السلام شکافت.

یهودی پرسید: آیا پرودگارت حمل می شود یا حمل می کند؟ امام جواب دادند: پروردگار من همه چیز را حمل می کند و چیزی حمل کننده او نیست. یهودی گفت: پس این گفته خداوند متعال: «وَیَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمَانِیَةٌ»، - . حاقه / 17 -

{و عرش پروردگارت را آن روز هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند.}چیست؟ امام فرمودند: ای یهودی، مگر نمی دانی که خداوند می فرماید: «لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَمَا تَحْتَ الثَّرَی»، - . طه / 6 -

{آنچه در آسمانها و آنچه در زمین و آنچه میان آن دو و آنچه زیر خاک است از آن اوست.} و هر چیزی بر روی زمین و زمین بر قدرت اوست. این قدرت تنها نزد خداوند است؟

ص: 89

یهودی پرسید: بهشت و دوزخ در کجا قرار دارند؟ امام فرمودند: بهشت در آسمان و جهنم در زمین قرار دارد. یهودی پرسید: وجه پروردگارت در کجاست؟ امام علی علیه السلام به ابن عباس دستور دادند: هیزم و آتش بیاور. پس امام آن ها را روشن کرده و فرمودند: ای یهودی، رو و وجه این آتش کجاست؟ یهودی گفت: رویی و وجهی برای این آتش نمی یابم. امام فرمودند: وجه پروردگار هم این گونه است، پروردگارم می فرماید: «فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ»، - . بقره / 115 - {پس به هر سو رو کنید، آنجا روی [به] خداست.} یهودی پرسید: دو شاهد و حاضر کدامند؟ امیر مؤمنان فرمودند: آن دو، آسمان و زمین هستند که پنهان نمی شوند. یهودی گفت: دو غایب کدامند؟ امام جواب دادند: آن دو، مرگ و زندگی است که تو بر آن واقف نیستی. یهودی پرسید: آن دو که مخالف یکدیگرند چیست؟ امام فرمود: آن دو، شب و روز هستند. یهودی گفت: نصف یک شیء چیست؟ امام فرمود: آن، مؤمن است. یهودی گفت: هیچ چیز، چیست؟ امام فرمود: یهودی مثل تو، کافری که پروردگارش را نمی شناسد.

یهودی پرسید: یک چیست؟

ص: 90

امام پاسخ دادند؟ یک، خداوند بلند مرتبه است. یهودی گفت: دو چیست؟ امام فرمودند: دو، آدم و حوا هستند. یهودی گفت: سه چیست؟ امام پاسخ دادند: مسیحیان به خداوند متعال دروغ بستند و گفتند: عیسی بن مریم، پسر خداست و حال آنکه خداوند نه همسری و نه فرزندی اختیار کرده است( پدر و پسر و روح القدس). یهودی پرسید: چهار چیست؟ حضرت فرمودند: آن تورات، انجیل، زبور و قرآن کریم است. یهودی گفت: پنج چیست؟ حضرت فرمودند: آن، پنج نماز واجب است. یهودی گفت: شش چیست؟ امام فرمودند: خداوند آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر عرش استیلا یافت. یهودی پرسید: هفت چیست؟ امام در پاسخ فرمودند: آن هفت در هم اندازه جهنم است. یهودی پرسید: هشت چیست؟ امام جواب دادند: آن هشت در بهشت است. یهودی پرسید: نُه چیست؟ امام در پاسخ فرمودند: «وَکَانَ فِی الْمَدِینَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَلَا یُصْلِحُونَ»، - . نمل / 48 -

{و در آن شهر نه دسته بودند که در آن سرزمین فساد می کردند و از در اصلاح درنمی آمدند.}

یهودی گفت: ده چیست:

ص: 91

امام فرمودند: آن ایام دهگانه است. یهودی پرسید: یازده چیست؟ امام فرمودند: آن سخن حضرت یوسف به پدرش است که گفت: «إِذْ قَالَ یُوسُفُ لِأَبِیهِ یَا أَبتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ»، - . یوسف / 4 -

{[یاد کن] زمانی را که یوسف به پدرش گفت: ای پدر، من [در خواب] یازده ستاره را با خورشید و ماه دیدم. دیدم [آنها] برای من سجده می کنند.} یهودی گفت: دوازده چیست: امام فرمودند: دوازده ماه سال است. یهودی گفت: بیست چیست؟ امام فرمودند: بیست مبلغی است که حضرت یوسف را بدان فروختند. یهودی گفت: سی چیست؟ امام فرمودند: آن سی شب ماه رمضان است، در این ماه روزه گرفتن به جز مریض و مسافر، بر هر مؤمنی واجب است. یهودی پرسید: چهل چیست؟ امام فرمودند: میعاد حضرت موسی با خداوند سی شب بود که حضرت موسی آن را سپری کرد و با ده روز دیگر تمام شد. یهودی پرسید: پنجاه چیست؟ امام فرمودند: حضرت نوح نهصد و پنجاه سال قوم خود را دعوت کرد. یهودی پرسید: شصت چیست؟ امام فرمودند: خداوند می فرماید: «فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ مِن قَبْلِ أَن یَتَمَاسَّا فَمَن لَّمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکِینًا»، - . مجادله / 4 -

{و آن کس که [بر آزادکردن بنده] دسترسی ندارد، باید پیش از تماس [با زن خود] دو ماه پیاپی روزه بدارد و هر که نتواند، باید شصت بینوا را خوراک بدهد.} یهودی گفت: هفتاد چیست؟

ص: 92

حضرت فرمودند: حضرت موسی از میان قومش هفتاد مرد برای میعاد پروردگارش برگزید. یهودی گفت: هشتاد چیست؟ حضرت فرمودند: آبادی است در شبه جزیره عربستان که به آن ثمامون( هشتاد) گفته می شود. نوح نبی از آنجا سوار کشتی شد و آن کشتی در جودی فرود آمد و خداوند آن قوم کافر را غرق کرد. یهودی پرسید: نود چیست؟ امام پاسخ دادند: آن کشتی حضرت نوح است که آن را از حیوانات پر کرد و نود طویله یا خانه را برای آن حیوانات قرار داد. یهودی پرسید: صد چیست؟ امام فرمودند: حضرت داوود علیه السلام شصت سال سن داشت، حضرت آدم علیه السلام چهل سال از عمر خود را به او بخشید، ولی هنگامی که زمان مرگش فرا رسید آن را قبول نکرد و منکر فرزندی حضرت داوود شد.

یهودی گفت: ای جوان، چنان محمد صلَّی الله علیه و آله را وصف کن، گویی که من به آن می نگرم تا خود بدان ایمان بیاورم. حضرت علی علیه السلام گریستند، پس فرمودند: ای یهودی، اندوه های مرا برانگیختی، حبیب و دوست من رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، پیشانی نورانی و ابروانی پیوسته، چشمانی درشت و سیاه،

ص: 93

دماغی کشیده، محاسنی پرپشت، دندان های براق و رخساری گشاده داشتند، گردنشان هم چون جام مسین بود. موهایی از بالای سینه تا ناف داشتند که هم چون شاخ کافور بود، نه بسیار دراز و نه کوتاه کوتاه. هنگامی که با مردم راه می رفتند، آن ها را در بر می گرفتند، و چنان با وقار راه می رفتند گویی از صخره ای پایین می­آمدند یا از سراشیبی فرود می آمدند. قدم هایش را نزدیک به هم بر می داشت. پاهای نرم و کمری باریک داشتند. عمامه ایشان سحاب نام داشت. شمشیرشان ذوالفقار و قاطرشان دُلدُل و الاغشان یعفور و شترشان عضباء و اسب ایشان مبدول و عصای ایشان ممشوق بود. دلسوزترین مردم و مهربان ترین آن­ها به مردم بود. مهر پیامبری، میان دو کتفشان نقش بسته بود که در آن مهر، دو سطر نوشته شده بود. سطر اول: لا اله الا الله و سطر دوم محمد رسول الله بود. ای یهودی، این ها صفات پیامبر هستند.

ص: 94

آن دو یهودی گفتند: گواهی می دهیم که خدایی جز او نیست و محمد فرستاده او است و تو وصی و جانشین بر حق محمد علیه السلام هستی. آن دو اسلام آوردند و اسلامشان نیکو گشت و ملازم امیر مؤمنان علیه السلام شدند و پیوسته با حضرت بودند تا این که جنگ جمل رخ داد و آن دو به همراه امام به سوی بصره خارج شدند. یکی از آن­ها در جنگ جمل شهید شد و آن دیگری باقی ماند تا این که همراه امام در جنگ صفین شرکت کرد و به شهادت رسید.

**[ترجمه]

إیضاح

قوله علیه السلام: کُلُّ نَفِیسَةٍ .. أی خصلة أو منقبة یُتَنَافَسُ و یُرْغَبُ فِیهِ (1)، و فی بعض النسخ: قَبَسَةٍ .. أی اقتباس علم و حکمة (2).

قوله: فکیف قوله: و یحمل .. غرضه إنّک قلت اللّه حامل کلّ شی ء فکیف یکون حامل العرش غیره؟ فأجاب علیه السلام: بأنّ حَامِلَ الْحَامِلِ حَامِلٌ، وَ اللَّهَ حَامِلُ الْحَامِلِ وَ الْمَحْمُولِ بِقُدْرَتِهِ.

و النَّزْرُ: القلیل (3)، و لعلّ المراد به هنا الحقیر، و المبدول لم نعرف له معنی، و لعلّه تصحیف (4)، و قد مرّ شرح سائر أجزاء الخبر فی أبواب صفاته و حُلَاهُ صلّی اللّه علیه و آله (5).

**[ترجمه]منظور از این کلام امیر مؤمنان« کل نفیسۀٍ»: یعنی هر خصلت و اخلاقی که برای رسیدن به آن مردم از یکدیگر سبقت می گیرند و به آن متمایل هستند. در یکی از نسخه ها به جای نفیسۀٍ، قبسة آمده است که به معنای اقتباس علم و حکمت است. منظور از سخن یهودی که گفت: «و یحمل» این است که شما گفتید: خداوند همه چیز را حمل می کند، پس چگونه دیگری نمی تواند عرش را حمل کند؟ امام در جواب فرمودند: حمل کننده آن کسی که عرش را حمل می کند، حامل است و خداوند به وسیله قدرتش، حمل کننده و حمل شده را حمل می کند. «النزر»: یعنی کم و شاید مراد از آن در اینجا حقیر باشد، معنای «مبدول» را در لغت نامه نیافتیم. شرح دیگر بخش های این روایت در باب صفات پیامبر و زینتشان گذشت. - . بحار الانوار16: 147-148-155-171-182-184 و غیره -

**[ترجمه]

«4»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ (6): - بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ- مَرْفُوعاً إِلَی الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا بَایَعَ النَّاسُ عُمَرَ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِی بَکْرٍ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ شُبَّانِ الْیَهُودِ- وَ هُوَ

ص: 95


1- قال فی القاموس 2- 255، و الصحاح 3- 985: و النفیس: یتنافس فیه و یرغب.
2- قال فی مجمع البحرین 4- 94، و القاموس 2- 238، و الصحاح 3- 960، و النهایة 4- 4: القبس: شعلة من نار، و الاقتباس: الاستفادة.
3- کما فی مجمع البحرین 3- 492، و القاموس 2- 141، و غیرهما.
4- و قد مرّ أن فی المصدر: لزار.
5- بحار الأنوار: 16- 147- 148 و 155- 171 و 182- 184 و غیرها.
6- إرشاد القلوب 2- 112- 113 [و فی طبعة أخری 2- 319] فی جوابه علیه السّلام عن مسألة یهودیّ آخر باختلاف یسیر، و انظر بقیّة روایات الباب هناک.

فِی الْمَسْجِدِ- فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ النَّاسُ حَوْلَهُ، فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (1)! دُلَّنِی عَلَی أَعْلَمِکُمْ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ بِکِتَابِهِ وَ سُنَّتِهِ؟. فَأَوْمَأَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: هَذَا. فَتَحَوَّلَ الرَّجُلُ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَأَلَهُ: أَنْتَ کَذَلِکَ؟.

قَالَ (2): نَعَمْ (3).

فَقَالَ: إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ وَ ثَلَاثٍ وَ وَاحِدَةٍ.

قَالَ: أَ فَلَا قُلْتَ عَنْ سَبْعٍ؟.

قَالَ الْیَهُودِیُّ: لَا (4)، إِنَّمَا أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ، فَإِنْ أَجَبْتَ فِیهِمْ فَسَأَلْتُکَ (5) عَنْ ثَلَاثٍ بَعْدَهَا، وَ إِنْ لَمْ تُصِبْ لَمْ أَسْأَلْکَ.

فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَخْبِرْنِی إِذَا أَجَبْتُکَ بِالصَّوَابِ وَ الْحَقِّ تَعْرِفُ ذَلِکَ؟- وَ کَانَ الْفَتَی مِنْ عُلَمَاءِ الْیَهُودِ وَ أَحْبَارِهِمْ، یَرْوُونَ (6) أَنَّهُ مِنْ وُلْدِ هَارُونَ أَخِی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ-.

فَقَالَ: نَعَمْ.

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بِاللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَئِنْ أَجَبْتُکَ بِالصَّوَابِ وَ الْحَقِّ لَتُسْلِمَنَّ وَ تَدَعُ الْیَهُودِیَّةَ، فَحَلَفَ لَهُ وَ قَالَ: مَا جِئْتُکَ إِلَّا مُرْتَاداً أُرِیدُ الْإِسْلَامَ.

فَقَالَ: یَا هَارُونِیُّ! سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ تُخْبَرْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

فَقَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ شَجَرَةٍ نَبَتَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ؟ وَ عَنْ أَوَّلِ عَیْنٍ نَبَعَتْ فِی الْأَرْضِ؟ وَ عَنْ أَوَّلِ حَجَرٍ وُضِعَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ؟.

ص: 96


1- فی المصدر: یا عمر.
2- خ. ل: فقال: .
3- لا توجد فی المصدر: قال نعم.
4- وضع فی المطبوع رمز نسخة بدل علی: لا.
5- فی إرشاد القلوب: فإن أصبت فیهنّ سألتک و الظّاهر: فیها، بدلا من: فیهم.
6- فی المصدر: یرون، و هی نسخة فی مطبوع البحار.

فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا أَوَّلُ شَجَرَةٍ نَبَتَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ، فَإِنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ یَزْعُمُونَ أَنَّهَا الزَّیْتُونَةُ وَ کَذَبُوا، وَ إِنَّمَا هِیَ النَّخْلَةُ، وَ هِیَ الْعَجْوَةُ، هَبَطَ بِهَا آدَمُ مِنَ الْجَنَّةِ فَغَرَسَهَا، وَ أَصْلُ النَّخْلِ کُلِّهِ مِنْهَا، وَ أَمَّا أَوَّلُ عَیْنٍ نَبَعَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ، فَإِنَّ الْیَهُودَ یَزْعُمُونَ أَنَّهَا الْعَیْنُ الَّتِی فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ تَحْتَ الْحَجَرِ وَ کَذَبُوا، بَلْ هِیَ (1) عَیْنُ الْحَیَاةِ الَّتِی انْتَهَی مُوسَی وَ فَتَاهُ إِلَیْهَا فَغَسَلا فِیهَا السَّمَکَةَ فَحَیِیَتْ (2)، وَ لَیْسَ مِنْ مَیِّتٍ یُصِیبُهُ ذَلِکَ الْمَاءُ إِلَّا حَیِیَ، وَ کَانَ الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ شَرِبَ مِنْهَا وَ لَمْ یَجِدْهَا ذُو الْقَرْنَیْنِ، وَ أَمَّا أَوَّلُ حَجَرٍ وُضِعَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَإِنَّ الْیَهُودَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ الْحَجَرُ الَّذِی فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ کَذَبُوا، وَ إِنَّمَا هُوَ الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ هَبَطَ بِهِ آدَمُ (علیه السلام) مِنَ الْجَنَّةِ فَوَضَعَهُ عَلَی الرُّکْنِ، وَ النَّاسُ یَسْتَلِمُونَهُ، وَ کَانَ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ فَاسْوَدَّ مِنْ خَطَایَا بَنِی آدَمَ.

قَالَ: فَأَخْبِرْنِی کَمْ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ إِمَامٍ هُدًی هَادِینَ مَهْدِیِّینَ، لَا یَضُرُّهُمْ خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ؟ وَ أَیْنَ مَنْزِلُ مُحَمَّدٍ مِنَ الْجَنَّةِ؟، وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ أُمَّتِهِ فِی الْجَنَّةِ؟.

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا قَوْلُکَ: کَمْ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ (3) إِمَامٍ هُدًی؟

وَ أَیْنَ مَنْزِلُ مُحَمَّدٍ فِی الْجَنَّةِ؟ وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ أُمَّتِهِ فِی الْجَنَّةِ؟ فَإِنَّ الْأَئِمَّةَ (4) اثْنَا عَشَرَ، وَ أَمَّا مَنْزِلُ مُحَمَّدٍ فَفِی أَشْرَفِ الْجِنَانِ وَ أَفْضَلِهَا: جَنَّةِ عَدْنٍ، وَ أَمَّا الَّذِینَ مَعَهُ فَهُمُ الْأَئِمَّةُ الِاثْنَا عَشَرَ أَئِمَّةُ الْهُدَی.

قَالَ الْفَتَی: صَدَقْتَ، فَوَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنَّهُ لَمَکْتُوبٌ عِنْدِی بِإِمْلَاءِ مُوسَی وَ خَطِّ هَارُونَ بِیَدِهِ.

ثُمَّ (5) قَالَ: أَخْبِرْنِی کَمْ یَعِیشُ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعْدَهُ؟ وَ هَلْ

ص: 97


1- فی المصدر: إنّما هی ..
2- فی المصدر: السّمکة المالحة فحییت.
3- لا توجد: من، فی ک.
4- فی المصدر: فإنّ أئمّة الهدی.
5- لا توجد: ثمّ، فی المصدر، و فیه: فأخبرنی.

یَمُوتُ مَوْتاً أَوْ یُقْتَلُ قَتْلًا؟.

قَالَ لَهُ: وَیْحَکَ! أَنَا وَصِیُّ مُحَمَّدٍ، أَعِیشُ بَعْدَهُ ثَلَاثِینَ (1) لَا تَزِیدُ یَوْماً وَ لَا تَنْقُصُ یَوْماً، ثُمَّ یُبْعَثُ أَشْقَاهَا شَقِیقُ عَاقِرِ نَاقَةِ صَالِحٍ، فَیَضْرِبُنِی ضَرْبَةً فِی مَفْرَقِی فَتُخْضَبُ مِنْهُ لِحْیَتِی، ثُمَّ بَکَی عَلَیْهِ السَّلَامُ بُکَاءً شَدِیداً.

قَالَ (2): فَصَرَخَ الْفَتَی وَ قَطَعَ کُسْتِیجَهُ (3) وَ قَالَ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَ أَشْهَدُ (4) أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (5)، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.

**[ترجمه]ارشاد القلوب - . ارشاد القلوب2: 112-113 - :

این روایت با حذف اسنادش به امام صادق علیه السلام می رسد؛ هنگامی که مردم بعد از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله با ابوبکر بیعت کردند، مردی جوان از یهودیان آمد. ابوبکر

ص: 95

در مسجد بود، آن مرد به ابوبکر و کسانی که اطرافش بودند سلام کرد و گفت: ای امیر مؤمنان، مرا به داناترین خود به خداوند و فرستاده اش و کتاب و سنت او راهنمایی کن. ابوبکر به علی بن ابی طالب علیه السلام اشاره کرد و گفت: این. آن مرد رو کرد به حضرت علی علیه السلام و از ایشان پرسید: آیا تو این چنین هستی؟ امام پاسخ دادند: آری. پس یهودی گفت: از شما از سه و سه و یک می­پرسم. امام فرمود: چرا نگفتی از هفت چیز می­پرسم؟ یهودی گفت: نه، من از شما درباره سه، سه و یک می پرسم، اگر به آن جواب دادی، از سه تای بعدی خواهم پرسید و اگر ندانستی، نمی پرسم. امیر مؤمنان فرمودند: به من بگو: اگر درست جواب بدهم، آن جواب را می دانی؟ (آن مرد جوان از علما و بزرگان یهود بود. روایت کرده اند که او از فرزندان هارون برادر حضرت موسی بن عمران بود.) یهودی گفت: آری. امیر مؤمنان فرمودند: سوگند به خدایی که جز او نیست، اگر درست و بر حق جواب دادم باید اسلام بیاوری و دین یهود را کنار بگذاری. آن مرد یهودی سوگند خورد و گفت: فقط آمده ام حقیقت را کشف کنم و اسلام بیاورم. امام فرمودند: ای هارونی، هر چه می خواهی بپرس؛ اگر خدا بخواهد، جواب آن­ها را خواهی یافت.

یهودی گفت: به من بگو، کدام درخت برای اولین بار بر روی زمین رویید؟ و نخستین چشمه ای که در زمین جوشید کدام بود؟ نخستین سنگی که بر روی زمین گذاشته شد چیست؟

ص: 96

امیر مؤمنان فرمودند: مردم به دروغ می پندارند که اولین درخت، زیتون بود، ولی آن، درخت خرمای متراکمی - عجوة - بود که حضرت آدم آن را از بهشت آورد و کاشت و همه نخل ها از آن درخت است. اما نخستین چشمه ای که بر روی زمین جوشید؛ یهودیان می پندارند که آن همان چشمه ای است که در بیت المقدس و در زیر قبۀ الصخرۀ قرار دارد. دروغ گفته­اند. آن چشمه، چشمه حیات است که حضرت موسی و غلامش به آن رسیدند و ماهی خود را در آن شستند و آن ماهی زنده شد. هر مرده ای که با آن آب تماس پیدا کند، زنده می شود. خضر نبی علیه السلام از آن چشمه نوشید ولی ذوالقرنین آن را نیافت. و امّا درباره نخستین سنگی که بر زمین گذاشته شد، یهودیان به دروغ می پندارند که آن سنگ همان سنگی است که در بیت المقدس گذاشته شده است. ولی آن حجر الاسود است که حضرت آدم علیه السلام آن را از بهشت فرود آورد و آن را در رکن کعبه قرار داد و مردم آن را لمس می کنند؛ در ابتدا آن سنگ سفیدتر از برف بود ولی به سبب گناهان انسان ها سیاه شد.

یهودی گفت: به من بگو، این امت چند امام هدایت و راهبر و رهبری شده دارد که اگر مردم آنها را رها کنند، این رها کردنشان به آنان آسیب و ضرری نمی رساند. مقام و جایگاه محمد صلَّی الله علیه و آله در بهشت کجاست؟ چه کسانی از امتش به همراه او در بهشت هستند؟ امیر مؤمنان فرمودند: در مورد سخنت که گفتی: این امت چند امام هدایت گر دارد و جایگاه پیامبر در بهشت کجاست و چه کسانی به همراه او در بهشت هستند؟ این امامان دوازده نفرند و مقام پیامبر در بهشت، بهترین و شریف ترین مکان آن، بهشت عدن است. همراهان پیامبر در بهشت، دوازده امام هدایت می باشند.

آن جوان گفت: راست گفتید، سوگند به خدایی که جز او خدایی نیست، این سخن شما نزد من با املاء حضرت موسی علیه السلام و دست خط هارون مکتوب است. سپس گفت: به من بگویید، وصی محمد بعد از او چه قدر زندگی می کند؟ آیا

ص: 97

به مرگ طبیعی می میرد یا کشته می شود؟ امام به فرمودند: وای بر تو! من وصی محمد هستم. بعد از پیامبر سی سال زندگی می کنم و نه روزی به این سی سال افزوده خواهد شد و نه روزی از این مدت کم می شود. سپس شقی ترین این امت هم چون بدبختی که شتر صالح را پی کرد، فرستاده می شود و یک ضربه بر سرم می زند و محاسنم از این ضربه خونین می شود. سپس حضرت علیه السلام به شدت گریستند. امام صادق علیه السلام می فرماید: آن جوان فریاد کشید و کُستیج [بندی که روی لباس می­بستند] خود را پاره کرد و گفت: گواهی می دهم که معبودی جز الله نیست و محمد صلَّی الله علیه و آله فرستاده خداست، و حمد و سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است.

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام: تَعْرِفُ ذَلِکَ .. أی تُصَدِّقُ و تُقِرُّ بِهِ (6).

قوله علیه السلام: لا تزید یوما ..

أقول: لیس هذا فی أکثر الروایات، و یشکل تصحیحه، لعدم اتّحاد یومی وفاتهما صلوات اللّه علیهما، و یمکن أن یقال بناء الثلاثین علی التقریب، و قوله علیه السلام: «لا یزید» استئناف لبیان أنّ الموعد الذی وعدت لک لا یتخلّف، و أعلمه بحیث لا یزید یوما و لا ینقص یوما، و قیل: الضمیر راجع إلی کتاب هارون، و ربّما یقرأ تزید و تنقص- علی صیغة الخطاب (7)

أی إنّک رأیت فی کتاب أبیک هارون ثلاثین سنة فتتوهّم أنّه لا کسر فیها، و لیس کذلک، بل هو مبنیّ علی

ص: 98


1- فی المصدر زیادة: سنة. و فیه: لا أزید .. و لا أنقص.
2- لا توجد: قال، فی س.
3- فی المصدر: کیتجه، و لا معنی لها.
4- لا توجد: أشهد، فی المصدر.
5- هنا زیادة جاءت فی المصدر و هی: و أنّک وصیّه و خلیفته و هاد الأمّة و محی السّنّة من بعده.
6- قال فی الصحاح 4- 1400: و قولهم ما أعرف لأحد یصرعنی .. أی ما أعترف، و قال فیه بعد صفحتین: الاعتراف بالذنب: الإقرار به، ... و ربّما وضعوا اعترف موضع عرف، کما وضعوا عرف موضع اعترف. و قال فی القاموس 3- 173: و قرأ الکسائی: عرف بعضه .. أی جازی حفصة ببعض ما فعلت، أو معناه أقرّ ببعضه و أعرض عن بعض.
7- فی س: الکتاب.

إتمام الکسر، و لا یخفی بعدهما.

و قال الفیروزآبادی (1): الْکُسْتِیجُ- بالضّم-: خَیْطٌ غَلِیظٌ یَشُدُّهُ الذِّمِّیُّ فَوْقَ ثِیَابِهِ دُونَ الزُّنَّارِ، مُعَرَّبُ کُسْتِی.

**[ترجمه]منظور از این سخن امام علیه السلام «تعرف ذلک»، این است که تو آن را قبول کرده و بدان اقرار می کنی. درباره این کلام امیر مؤمنان که فرمودند: به این مدت زمان یک روز هم اضافه نمی شود، می گویم: در بسیاری از روایات این گفته وجود ندارد و چون روز وفات پیامبر و امام - که سلام و صلوات خداوند بر آن دو باد - یکی نیست، صحیح دانستن آن سخت است و می توان گفت که مبنای سی سال بنا بر نزدیک ترین زمان می باشد. و این سخن حضرت علیه السلام «لاتزید» استیناف و برای بیان این مطلب است که وقتی که به تو وعده داده شده است، تأخیری ندارد و می­دانم که به این مدت نه روزی افزوده و نه روزی کاسته می شود. گفته شده است که: ضمیر در لاتزید به نامه و نوشته هارون بر می گردد و چه بسا «تزید» و «تنقص» بنابر صیغه مخاطب خوانده شود که در این صورت به این معناست که تو در کتاب پدرت هارون، سی سال دیدی و خیال می کنی که کسری در آن نیست و حال این که این گونه نیست، بلکه مبنی بر

ص: 98

اتمام کسر است؛ و دور بودن آن دو پوشیده نیست.

در قاموس المحیط فیروزآبادی آمده است - . قاموس المحیط 1: 205 - : «کستیج» به ضم کاف: به ریسمانی گفته می شود که ذمی ها آن را بالای لباس­شان و پایین­تر از زُنّار می بندند و معرب کُستی است.

**[ترجمه]

«5»

کِتَابُ صَفْوَةِ الْأَخْبَارِ (2): عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ، عَنْ أَبِی نُونٍ، قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ دَخَلَ الْمَدِینَةَ رَجُلٌ مِنْ أَوْلَادِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی دِینِ الْیَهُودِ، فَوَجَدَ النَّاسَ مُتَفَزِّعِینَ مَغْمُومِینَ، فَقَالَ: مَا شَأْنُکُمْ؟. قَالُوا: تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. فَقَالَ: أَمَا إِنَّهُ تُوُفِّیَ فِی الْیَوْمِ الَّذِی هُوَ مَذْکُورٌ فِی کِتَابِنَا، ثُمَّ قَالَ: أَرْشِدُونِی إِلَی خَلِیفَةِ نَبِیِّکُمْ. قَالُوا (3): تَنْتَظِرُ قَلِیلًا حَتَّی نُرْشِدَکَ إِلَی مَنْ یُخْبِرُکَ بِمَا تَسْأَلُ، فَأَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ بَابِ الْمَسْجِدِ، فَقَالُوا:

عَلَیْکَ بِهَذَا الْغُلَامِ فَإِنَّهُ یُخْبِرُکَ عَمَّا تَسْأَلُ. فَقَامَ إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ: أَ أَنْتَ (4) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ؟.

فَقَالَ: نَعَمْ، یَرْحَمُکَ اللَّهُ، وَ أَخَذَ بِیَدِهِ وَ أَجْلَسَهُ.

وَ قَالَ: أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَ هَؤُلَاءِ عَنْ أَرْبَعَةِ حُرُوفٍ فَأَرْشَدُونِی إِلَیْکَ، فَعَنْ إِذْنِکَ أَسْأَلُکَ؟.

فَقَالَ لَهُ: سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ، فَإِنِّی أُخْبِرُکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.

فَقَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ حَرْفٍ کَلَّمَ اللَّهُ بِهِ نَبِیَّکَ لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ وَ رَجَعَ عَنْ (5)

ص: 99


1- القاموس 1- 205، و قارن ب: تاج العروس 2- 91.
2- قال فی أوّل بحار الأنوار 1- 21 فی عدّه لمصادره أنّه: لبعض العلماء الأخیار، و قال فی الفصل الثّانی 1- 40: و کتاب صفوة الأخبار و ریاض الجنان مشتملان علی أخبار غریبة فی المناقب، و أخرجنا منهما ما وافق أخبار الکتب المعتبرة. و ینقل عنه فی مدینة المعاجز بعنوان: صفوة الأخبار عن الأئمّة الأطهار، و احتمل بعض تلامذة المجلسیّ أنّه و کتاب ریاض الجنان کلیهما لفضل اللّه بن محمود الفارسیّ، و هو شقیق الشّیخ البرسیّ، و ناقش شیخنا فی الذّریعة 15- 48 ذلک، فراجع.
3- فی ک: فقالوا.
4- فی ک: أنت- بدون همزة الاستفهام-.
5- جاءت نسخة هنا علی س: من.

مَحَلِّ الشَّرَفِ؟ وَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْأَرْبَعَةِ الَّذِینَ کَشَفَ مَالِکٌ عَنْهُمْ طَبَقاً مِنْ أَطْبَاقِ النَّارِ فَکَلَّمُوا نَبِیَّکَ؟ وَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْمَلَکِ الَّذِی زَاحَمَ نَبِیَّکَ؟ وَ أَخْبِرْنِی عَنْ مَنْزِلِ نَبِیِّکَ فِی الْجَنَّةِ؟.

فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا أَوَّلُ حَرْفٍ کَلَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیَّنَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِهِ فَهُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی: آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ (1).

فَقَالَ: لَیْسَ هَذَا أَرَدْتُ، وَ لَا عَنْهُ سَأَلْتُ.

فَقَالَ: إِنَّ الْأَمْرَ الَّذِی تُرِیدُ مَسْتُورٌ.

فَقَالَ: أَخْبِرْنِی بِالَّذِی هُوَ، وَ إِلَّا فَمَا أَنْتَ هُوَ؟.

فَقَالَ لَهُ: إِذَا أَنْبَأْتُکَ تُسْلِمُ؟.

قَالَ: نَعَمْ.

فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمَّا رَجَعَ عَنْ (2) مَحَلِّ الشَّرَفِ وَ الْکَرَامَةِ لَیْلَةَ الْإِسْرَاءِ رُفِعَ لَهُ الْحِجَابُ قَبْلَ أَنْ یَصِیرَ إِلَی مَقَامِ جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ نَادَی مَلَکٌ: یَا مُحَمَّدُ [صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ] ! إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ: اقْرَأْ عَلَی السَّیِّدِ الْمَوْلَی مِنِّی السَّلَامَ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنِ السَّیِّدُ الْمَوْلَی؟.

فَقَالَ: عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ [علیهما السلام] .

فَقَالَ الْیَهُودِیُّ: صَدَقْتَ إِنِّی لَأَجِدُهُ مَکْتُوباً فِی کِتَابِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

فَقَالَ: وَ أَمَّا الْأَرْبَعَةُ الَّذِینَ کَشَفَ عَنْهُمْ مَالِکٌ طَبَقَ النَّارِ فَهُمْ: قَابِیلُ، وَ نُمْرُودُ، وَ هَامَانُ، وَ فِرْعَوْنُ.

فَقَالُوا: یَا مُحَمَّدُ [صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ] ! اسْأَلْ رَبَّکَ یَرُدَّنَا إِلَی الدُّنْیَا حَتَّی نَعْمَلَ صَالِحاً، فَغَضِبَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَخَذَ الطَّبَقَ بِرِیشَةٍ مِنْ جَنَاحِهِ وَ رَدَّهُ عَلَیْهِمْ. وَ أَمَّا الْمَلَکُ الَّذِی زَاحَمَ نَبِیَّنَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَإِنَّهُ مَلَکُ الْمَوْتِ، جَاءَ مِنْ

ص: 100


1- البقرة: 285.
2- جاء علی مطبوع البحار نسخة بدل: من.

عِنْدِ جَبَّارٍ مِنْ مُلُوکِ الدُّنْیَا قَدْ تَکَلَّمَ عِنْدَ مَوْتِهِ بِکَلَامٍ عَظِیمٍ فَغَضِبَ لِلَّهِ (1) فَزَاحَمَ نَبِیَّنَا وَ لَمْ یَعْرِفْهُ لِغَیْظِهِ.

فَقَالَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا مَلَکَ الْمَوْتِ! هَذَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ رَسُولُ اللَّهِ وَ حَبِیبُهُ.

فَقَالَ: إِنِّی أَتَیْتُ مِنْ عِنْدِ مَلِکٍ جَبَّارٍ قَدْ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ عَظِیمٍ عِنْدَ مَوْتِهِ فَغَضِبْتُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ أَعْرِفْکَ، فَعَذَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

وَ أَمَّا مَنْزِلُ رَسُولِ اللَّهِ، فَإِنَّ مَسْکَنَهُ جَنَّةُ عَدْنٍ وَ مَعَهُ فِیهَا أَوْصِیَاؤُهُ الِاثْنَا عَشَرَ، وَ فَوْقَهَا مَنْزِلٌ یُقَالُ لَهُ: الْوَسِیلَةُ، وَ لَیْسَ فِی الْجَنَّةِ شِبْهُهُ وَ لَا أَرْفَعُ مِنْهُ، وَ هُوَ مَنْزِلُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

فَقَالَ الدَّاوُدِیُّ: وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُهُ فِی کِتَابِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ لَقَدْ صَدَقْتَ، وَ إِنَّا مُتَوَارِثُوهُ وَاحِدٌ عَنْ وَاحِدٍ حَتَّی وَصَلَ إِلَیَّ، فَأَخْرَجَ کِتَاباً فِیهِ مَسْطُورٌ مَا ذُکِرَ.

ثُمَّ (2) قَالَ: مُدَّ یَدَکَ أُجَدِّدْ إِسْلَامِی، ثُمَّ قَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّکَ خَیْرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ نَبِیِّهَا وَ أَکْرَمُهَا عَلَی اللَّهِ تَعَالَی. وَ عَلَّمَهُ دِینَهُ وَ شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ، وَ قَدْ أَسْلَمَ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ.

**[ترجمه]کتاب صفوة الاخبار: از ابو اسماعیل از ابی نون روایت شده است که هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله رحلت کرد، مردی از اولاد حضرت داوود علیه السلام که یهودی بود وارد مدینه شد و دید که مردم آشفته و اندوهگین اند. مرد گفت: شما را چه شده است؟ گفتند: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفته اند. مرد گفت: ایشان در روزی فوت کرده که در کتاب ما ذکر شده است. سپس گفت: مرا به سوی خلیفه پیامبرتان راهنمایی کنید. مردم گفتند: اندکی صبر کن تا تو را به کسی راهنمایی کنیم که تو را از آنچه که می پرسی با خبر می کند، امیر مؤمنان علیه السلام از در مسجد وارد شدند. مردم گفتند: این جوان کسی است که به مسائل تو پاسخ می دهد. آن مرد به سوی امام رفت و به ایشان عرض کرد: آیا شما علی بن ابی طالب هستید؟ امام فرمودند: آری، خداوند تو را بیامرزد. آن مرد دست حضرت را گرفت و نزد خود نشاند و گفت: خواستم از این افراد درباره چهار حرف بپرسم که مرا به سوی شما راهنمایی کردند، اجازه می دهید بپرسم؟ امام فرمودند: هرچه می خواهی بپرس، اگر خدا بخواهد پاسخ خواهم داد.

آن مرد گفت: به من بگویید: نخستین سخنی که خداوند به وسیله آن با پیامبر، هنگامی که شبانه به معراج رفت و

ص: 99

از آن مکان شریف برگشت، (سخن گفت) چه بود؟ و آن چهار نفر که مالک (فرشته موکّل جهنم) طبقه ای از طبقات جهنم را از آن­ها گشود و با پیامبر شما صحبت کردند، چه کسانی بودند؟ و کدام فرشته برای پیامبرتان مزاحمت ایجاد کرد؟ و مقام و منزلت پیامبرتان در بهشت کجاست؟ امام علیه السلام فرمودند: نخستین کلامی که خداوند بلند­مرتبه بدان با پیامبر مان سخن گفت، این سخن خداوند بود: «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ»، - . بقره / 285 -

{پیامبر [خدا] بدآنچه از جانب پروردگارش براو نازل شده است ایمان آورده است.}آن مرد یهودی گفت: منظورم این نبود و در این باره نپرسیدم. امام فرمودند: آنچه که تو می خواهی پوشیده است. آن مرد گفت: مرا از آن با خبر کن و گرنه تو آن وصی و جانشینی که از آن خبر داده شده، نیستی! امام فرمودند: اگر تو را با خبر کنم، اسلام می آوری؟ آن مرد گفت: آری.

حضرت فرمودند: هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از مکان مقدس در شب معراج باز گشتند، قبل از آن که به مقام جبرئیل علیه السلام برسند، حجاب از او برداشته شد و فرشته ای ندا داد: ای محمد، خداوند بر تو سلام می فرستد و به تو می گوید: بر سرور و مولا از جانب من سلام برسان. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله عرض کردند: آن سرور و مولا کیست؟ خداوند فرمودند: او علی بن ابی طالب است. یهودی گفت: راست گفتید، من این را در کتاب داوود علیه السلام مکتوب دیده ام.

امام علی علیه السلام فرمودند: امّا آن چهار نفری که مالک جهنم، سرپوش جهنم را از آن­ها برداشت این­ها بودند: قابیل، نمرود، هامان و فرعون. آن­ها گفتند: ای محمد، از پروردگارت بخواه تا ما را به دنیا برگرداند تا عمل صالحی انجام دهیم. جبرئیل علیه السلام خشمگین شد و با پری از بالش آن سرپوش را گرفت و آن را بر روی آن­ها برگرداند.

و امّا فرشته ای که مزاحم پیامبر صلَّی الله علیه و آله ما شد، ملک الموت بود که از نزد پادشاهی جبار از پادشاهان دنیا که هنگام مرگش سخن درشتی گفته بود آمد، و به خاطر خدا خشمگین شد و از همین روی پیامبر را نشناخت. جبرئیل علیه السلام گفت: ای عزرائیل، این محمد بن عبدالله، رسول خدا و حبیب اوست. عزرائیل گفت: من از نزد

ص: 100

پادشاهی جبار می آیم که در هنگام مرگ سخنی بسیار درشت گفت: و من به خاطر خدا خشمگین شدم و شما را نشناختم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هم او را بخشید .

و امّا منزل و جایگاه رسول خدا بهشت برین است و به همراه ایشان دوازده وصی و جانشین ایشان در آنجا هستند و بالای آن جا مکانی است که گفته می شود در بهشت جایی همانند آن و بلندتر از آن وجود ندارد. آن جایگاه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است. آن مرد یهودی گفت: سوگند به خدا من این گفته های شما را در کتاب داوود علیه السلام دیده ام و شما درست می گویید. ما یکی یکی این روایت را نقل می کنیم تا اینکه این روایت به من رسیده است. پس کتابی را بیرون آورد که در آن آنچه حضرت ذکر کردند، نوشته شده بود. سپس گفت: دستتان را دراز کنید تا اسلامم را تجدید کنم، پس از آن گفت: به خدا سوگند که شما بهترین این امت هستید، و آن مرد مسلمان خوبی شد.

**[ترجمه]

«6»

نبه (3): رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ حَضَرَ مَجْلِسَ (4) عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ یَوْماً- وَ عِنْدَهُ کَعْبُ الْأَحْبَارِ- إِذْ قَالَ عُمَرُ: یَا کَعْبُ! أَ حَافِظٌ أَنْتَ لِلتَّوْرَاةِ (5)؟. قَالَ کَعْبٌ: إِنِّی لَأَحْفَظُ مِنْهَا کَثِیراً. فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ جَنْبِهِ (6): یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! سَلْهُ أَیْنَ

ص: 101


1- فی ک: اللّه.
2- لا توجد: ثمّ، فی س.
3- تنبیه الخواطر و نزهة النّواظر مجموعة ورّام 2- 5، فیما جری بین کعب الأحبار و عمر.
4- فی المصدر: فی مجلس.
5- فی المطبوع: التّوریة، و کذا تکتب التّوراة فی إملاء القدماء، و جاء بعدها فی المصدر: فقال کعب ..
6- فی المصدر زیادة: فی المجلس.

کَانَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ (1) قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ عَرْشَهُ؟ وَ مِمَّ خَلَقَ الْمَاءَ الَّذِی جَعَلَ عَلَیْهِ عَرْشَهُ (2)؟ فَقَالَ عُمَرُ: یَا کَعْبُ! هَلْ عِنْدَکَ مِنْ هَذَا عِلْمٌ؟. فَقَالَ کَعْبٌ: نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! نَجِدُ فِی الْأَصْلِ الْحَکِیمِ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ قَدِیماً قَبْلَ خَلْقِ الْعَرْشِ، وَ کَانَ عَلَی صَخْرَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فِی الْهَوَاءِ، فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ عَرْشَهُ تَفَلَ تَفْلَةً کَانَتْ مِنْهَا الْبِحَارُ الْغَامِرَةُ وَ اللُّجَجُ الدَّائِرَةُ، فَهُنَاکَ خَلَقَ عَرْشَهُ مِنْ بَعْضِ الصَّخْرَةِ الَّتِی کَانَتْ تَحْتَهُ، وَ آخِرُ مَا بَقِیَ مِنْهَا لَمَسْجِدٌ قَدَّسَهُ.

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَاضِراً .. فَعَظَّمَ رَبَّهُ (3) وَ قَامَ عَلَی قَدَمَیْهِ، وَ نَفَضَ ثِیَابَهُ، فَأَقْسَمَ عَلَیْهِ عُمَرُ لَمَّا عَادَ إِلَی مَجْلِسِهِ، فَفَعَلَ، قَالَ عُمَرُ: غُصْ عَلَیْهَا یَا غَوَّاصُ، مَا یَقُولُ (4) أَبُو حَسَنٍ فَمَا عَلِمْتُکَ إِلَّا مُفَرِّجاً لِلْغَمِّ؟. فَالْتَفَتَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی کَعْبٍ فَقَالَ: غَلِطَ أَصْحَابُکَ وَ حَرَّفُوا کُتُبَ اللَّهِ، وَ قَبَّحُوا (5) الْفِرْیَةَ عَلَیْهِ، یَا کَعْبُ! وَیْحَکَ! إِنَّ الصَّخْرَةَ الَّتِی زَعَمْتَ لَا تَحْوِی جَلَالَهُ، وَ لَا تَسَعُ عَظَمَتَهُ، وَ الْهَوَاءُ الَّذِی ذَکَرْتَ لَا یَجُوزُ (6) أَقْطَارَهُ، وَ لَوْ کَانَتِ الصَّخْرَةُ وَ الْهَوَاءُ قَدِیمَیْنِ مَعَهُ لَکَانَتْ لَهُمَا قِدْمَتُهُ، وَ عَزَّ اللَّهُ وَ جَلَّ أَنْ یُقَالَ لَهُ مَکَانٌ یُومَی إِلَیْهِ، وَ اللَّهُ لَیْسَ کَمَا یَقُولُ (7) الْمُلْحِدُونَ، وَ لَا کَمَا یَظُنُّ الْجَاهِلُونَ، وَ لَکِنْ کَانَ وَ لَا مَکَانَ بِحَیْثُ لَا تَبْلُغُهُ الْأَذْهَانُ، وَ قَوْلِی: (کَانَ) لِتَعْرِیفِ کَوْنِهِ، وَ هُوَ (8) مِمَّا عَلَّمَ مِنَ الْبَیَانِ، یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (9): خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ (10)، فَقَوْلِی لَهُ

ص: 102


1- فی ک: ثناؤه، و کتبت فی حاشیة س من دون رمز نسخة بدل.
2- فی تنبیه الخواطر: جعل عرشه علیه- بتقدیم و تأخیر-.
3- فی المصدر: علی ربّه .. و ما هنا أظهر.
4- جاء فی س زیادة: منها، قبل: یقول، و وضع علیها رمز الزّیادة فی ک.
5- فی المصدر: و فتحوا.
6- جاء فی س: لا یجود، و فی المصدر: لا یجوز، و هو الظّاهر، و ما فی المتن نسخة فی المصدر.
7- فی س: یقال.
8- جاء فی المصدر: و قولی: کان، محدث کونه و هو ..
9- لا توجد فی المصدر: عزّ و جلّ.
10- الرحمن: 3- 4.

کَانَ مِمَّا عَلَّمَنِی الْبَیَانَ (1) لِأَنْطِقَ بِحُجَّةِ عَظَمَةِ الْمَنَّانِ، وَ لَمْ یَزَلْ رَبُّنَا مُقْتَدِراً عَلَی مَا یَشَاءُ، مُحِیطاً بِکُلِّ الْأَشْیَاءِ، ثُمَّ کَوَّنَ مَا أَرَادَ بِلَا فِکْرَةٍ حَادِثَةٍ لَهُ (2) أَصَابَ، وَ لَا بِشُبْهَةٍ (3)دَخَلَتْ عَلَیْهِ فِیمَا أَرَادَ، وَ إِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ نُوراً ابْتَدَعَهُ مِنْ غَیْرِ شَیْ ءٍ، ثُمَّ خَلَقَ مِنْهُ ظُلْمَةً وَ کَانَ قَدِیراً أَنْ یَخْلُقَ الظُّلْمَةَ لَا مِنْ شَیْ ءٍ، کَمَا خَلَقَ النُّورَ مِنْ غَیْرِ شَیْ ءٍ، ثُمَّ خَلَقَ مِنَ الظُّلْمَةِ نُوراً وَ خَلَقَ مِنَ النُّورِ یَاقُوتَةً غِلَظُهَا کَغِلَظِ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعِ أَرَضِینَ، ثُمَّ زَجَرَ الْیَاقُوتَةَ فَمَاعَتْ (4) لِهَیْبَتِهِ فَصَارَتْ مَاءً مُرْتَعِداً، وَ لَا یَزَالُ مُرْتَعِداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، ثُمَّ خَلَقَ عَرْشَهُ مِنْ نُورِهِ، وَ جَعَلَهُ عَلَی الْمَاءِ، وَ لِلْعَرْشِ عَشَرَةُ آلَافِ لِسَانٍ یُسَبِّحُ اللَّهَ کُلُّ لِسَانٍ مِنْهَا بِعَشَرَةِ آلَافٍ (5)، لَیْسَ فِیهَا لُغَةٌ تُشْبِهُ الْأُخْرَی، وَ کَانَ الْعَرْشُ عَلَی الْمَاءِ مِنْ دُونِهِ حُجُبُ الضَّبَابِ (6)، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ: وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ .. (7)، یَا کَعْبُ! وَیْحَکَ! إِنَّ مَنْ کَانَتِ الْبِحَارُ تَفْلَتَهُ عَلَی قَوْلِکَ- کَانَ أَعْظَمَ مِنْ أَنْ تَحْوِیَهُ صَخْرَةُ بَیْتِ الْمَقْدِسِ، أَوْ یَحْوِیَهُ (8) الْهَوَاءُ الَّذِی أَشَرْتَ إِلَیْهِ أَنَّهُ حَلَّ فِیهِ .. فَضَحِکَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ، وَ قَالَ: هَذَا هُوَ الْأَمْرُ، وَ هَکَذَا یَکُونُ الْعِلْمُ لَا (9) کَعِلْمِکَ یَا کَعْبُ، لَا عِشْتُ إِلَی زَمَانٍ لَا أَرَی فِیهِ أَبَا حَسَنٍ.7- کا (10): الْعِدَّةُ، عَنِ الْبَرْقِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ

ص: 103


1- فی مجموعة ورّام: من البیان.
2- لا توجد فی المصدر: له.
3- فی التّنبیه: و لا شبهة.
4- أی سالت و ذابت کما فی المصباح المنیر 2- 807- 808 و غیره.
5- فی المصدر: بعشرة آلاف لغة.
6- قال فی مجمع البحرین 1- 104: و الضّباب- کسحاب- جمع ضبابة- کسحابة- و هو ندی یغشی الأرض بالغدوات، و جاء فی الصّحاح 1- 168: الضّبابة: سحابة تغشی الأرض کالدّخان.
7- هود: 7.
8- فی المصدر: تحویه.
9- جاءت فی مجموعة ورّام زیادة: یکون، بعد: لا.
10- أصول الکافی 1- 444- 445 حدیث 5 باب 125 من کتاب الحجّة [1- 529- 530 الطبعة الثّالثة من الإسلامیّة] باختصار فی الإسناد علی دأبه.

حَنَانِ بْنِ السَّرَّاجِ (1)، عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْکِسَائِیِّ (2)، عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ، قَالَ: شَهِدْتُ جِنَازَةَ أَبِی بَکْرٍ یَوْمَ مَاتَ، وَ شَهِدْتُ عُمَرَ حِینَ بُویِعَ وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ جَالِسٌ نَاحِیَةً، فَأَقْبَلَ غُلَامٌ یَهُودِیٌّ جَمِیلُ الْوَجْهِ، بَهِیٌّ، عَلَیْهِ ثِیَابٌ حِسَانٌ- وَ هُوَ مِنْ وُلْدِ هَارُونَ- حَتَّی قَامَ عَلَی رَأْسِ عُمَرَ، فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَنْتَ أَعْلَمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِکِتَابِهِمْ وَ أَمْرِ نَبِیِّهِمْ؟. قَالَ: فَطَأْطَأَ عُمَرُ رَأْسَهُ، فَقَالَ: إِیَّاکَ أَعْنِی .. وَ أَعَادَ عَلَیْهِ الْقَوْلَ، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: لِمَ ذَاکَ؟. قَالَ: إِنِّی جِئْتُکَ مُرْتَاداً لِنَفْسِی، شَاکّاً فِی دِینِی. فَقَالَ: دُونَکَ هَذَا الشَّابَّ. قَالَ: وَ مَنْ هَذَا الشَّابُّ؟. قَالَ: هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ هَذَا أَبُو الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ابْنَیْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ هَذَا زَوْجُ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَقْبَلَ الْیَهُودِیُّ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: أَ کَذَلِکَ (3) أَنْتَ؟!. فَقَالَ:

نَعَمْ.

قَالَ: إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ ثَلَاثٍ وَ ثَلَاثٍ وَ وَاحِدَةٍ.

قَالَ: فَتَبَسَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ غَیْرِ تَبَسُّمٍ، فَقَالَ (4) یَا هَارُونِیُّ! مَا مَنَعَکَ أَنْ تَقُولَ سَبْعاً؟. قَالَ: أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ، فَإِنْ أَجَبْتَنِی سَأَلْتُ عَمَّا بَعْدَهُنَّ، وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْهُنَّ عَلِمْتُ أَنَّهُ لَیْسَ فِیکُمْ عَالِمٌ.

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَإِنِّی أَسْأَلُکَ بِالْإِلَهِ الَّذِی تَعْبُدُهُ لَئِنْ أَنَا أَجَبْتُکَ فِی کُلِّ مَا تُرِیدُ لَتَدَعَنَّ دِینَکَ وَ لَتَدْخُلَنَّ فِی دِینِی؟.

قَالَ: مَا جِئْتُ إِلَّا لِذَاکَ.

قَالَ: فَسَلْ؟.

ص: 104


1- الأظهر- کما صرّح به المجلسیّ- رحمه اللّه- فی مرآة العقول-: أن یکون: حیّان السّرّاج، فراجع.
2- نسخة جاءت فی ک: الکتّانیّ.
3- فی الکافی: أ کذاک.
4- فی المصدر: و قال.

قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ قَطْرَةِ دَمٍ قَطَرَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ، أَیُّ قَطْرَةٍ هِیَ؟

وَ أَوَّلِ عَیْنٍ فَاضَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ، أَیُّ عَیْنٍ هِیَ؟ وَ أَوَّلِ شَیْ ءٍ اهْتَزَّ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ، أَیُّ شَیْ ءٍ هُوَ؟.

فَأَجَابَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ (1): أَخْبِرْنِی عَنِ الثَّلَاثِ الْأُخَرِ، أَخْبِرْنِی عَنْ مُحَمَّدٍ، کَمْ لَهُ مِنْ إِمَامٍ عَادِلٍ؟. وَ فِی أَیِّ جَنَّةٍ یَکُونُ؟ وَ مَنْ یُسَاکِنُهُ (2) مَعَهُ فِی جَنَّتِهِ (3)؟.

قَالَ: یَا هَارُونِیُّ! إِنَّ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَامَ عَدْلٍ لَا یَضُرُّهُمْ خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ، وَ لَا یَسْتَوْحِشُونَ بِخِلَافِ مَنْ خَالَفَهُمْ، وَ إِنَّهُمْ فِی الدِّینِ أَرْسَبُ مِنَ الْجِبَالِ الرَّوَاسِی فِی الْأَرْضِ، وَ مَسْکَنُ مُحَمَّدٍ فِی جَنَّتِهِ، مَعَهُ أُولَئِکَ الِاثْنَا عَشَرَ الْإِمَامَ الْعَدْلَ.

فَقَالَ: صَدَقْتَ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ، إِنِّی لَأَجِدُهَا فِی کُتُبِ أَبِی هَارُونَ، کَتَبَهُ (4)بِیَدِهِ وَ أَمْلَاهُ مُوسَی عَمِّی عَلَیْهِ السَّلَامُ.

قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْوَاحِدَةِ؟ أَخْبِرْنِی عَنْ وَصِیِّ مُحَمَّدٍ کَمْ یَعِیشُ مِنْ بَعْدِهِ؟

وَ هَلْ یَمُوتُ أَوْ یُقْتَلُ؟.

قَالَ: یَا هَارُونِیُّ! یَعِیشُ بَعْدَهُ ثَلَاثِینَ سَنَةً لَا یَزِیدُ یَوْماً وَ لَا یَنْقُصُ یَوْماً، ثُمَّ یُضْرَبُ ضَرْبَةً هَاهُنَا- یَعْنِی عَلَی قَرْنِهِ- فَیُخْضَبُ (5) هَذِهِ مِنْ (6) هَذَا.

قَالَ: فَصَاحَ الْهَارُونِیُّ وَ قَطَعَ کُسْتِیجَهُ، وَ هُوَ یَقُولُ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَنَّکَ

ص: 105


1- فی ک زیادة کلمة: قال، و وضع علیها رمز نسخة بدل.
2- فی الکافی: ساکنه.
3- فی ک: جنّة.
4- لا توجد: کتبه، فی س.
5- فی المصدر: فتخضب.
6- فی س: عن.

وَصِیُّهُ، یَنْبَغِی أَنْ تَفُوقَ وَ لَا تُفَاقَ، وَ أَنْ تُعَظَّمَ وَ لَا تُسْتَضْعَفَ.

قَالَ: ثُمَّ (1) مَضَی بِهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی مَنْزِلِهِ فَعَلَّمَهُ مَعَالِمَ الدِّینِ.

**[ترجمه]تنبیه الخواطر و نزهۀ النواظر - . تنبیه الخواطر و نزهۀ النواظر (مجموعه ورام) 2: 5 - : ابن عباس روایت کرد که روزی در مجلس عمربن خطاب حاضر بودم و کعب الاحبار نیز آنجا بود؛ عمر گفت: آیا تورات را حفظ کرده­ای؟ کعب گفت: بسیاری از آن را حفظ کرده ام. مردی که نزد عمر نشسته بود گفت: ای امیر مؤمنان! از کعب بپرس،

ص: 101

خداوند بلند مرتبه قبل از آنکه عرش خود را بیافریند کجا بود؟ و آبی را که عرش را بر روی آن قرار داده است از چه چیزی آفرید؟ عمر گفت: ای کعب، آیا در این باره علمی داری؟ کعب گفت: آری ای امیر مؤمنان. در کتاب مقدس می یابیم که خداوند بلندمرتبه قبل از آفرینش عرش، قدیم بود و عرش بر روی صخره بیت المقدس در هوا قرار داشت. هنگامی که خداوند خواست عرش را بیافریند آب دهان خود را انداخت و از این آب دهان، دریاهای عمیق و گرداب های دایره ای به وجود آمد؛ آنجا بود که عرش خود را از بخشی از آن صخره ساخت که زیر آن قرار داشت و آنچه باقی ماند، به مسجد الاقصی اختصاص یافت.

ابن عباس می گوید: علی بن ابی طالب علیه السلام در آنجا حاضر بودند، خداوند را تعظیم کرده و ایستادند و لباس شان را - به نشانه ترک کردن مجلس - تکان دادند. عمر به حضرت علی قسم داد که به مکانش برگردد، امام پذیرفت، عمر گفت: ای غواص! در این مسائل غوطه­ور شو، چه می گویی ای ابا الحسن؟ می­دانم تنها تو هستی که می توانی غم و اندوه را بزدایی؟

حضرت علی علیه السلام به کعب رو کردند و گفتند: اصحاب تو اشتباه کرده و کتاب خدا را تحریف کردند، و بر خدا دروغ زشتی بستند. ای کعب، وای بر تو! آن صخره ای که تصور می کنی، جلال و بزرگی خداوند را نمی تواند در بر بگیرد، و آن هوایی را که ذکر کردی، اقلیم خداوند در آن نمی گنجد، و اگر آن صخره و هوا با خدا قدیم بودند، آن دو قدمت خداوند را داشتند، و خداوند بلند مرتبه تر از آن است که مکانی داشته باشد که بتوان بدان اشاره کرد. به خدا قسم، نه هم چون گفته کافران است و نه هم چون گمان جاهلان، ولی بود و حال آن که هیچ جا و مکانی وجود نداشت، طوری که ذهن آدمی بدان نمی­رسد. و مرادم از این گفته که خداوند بود، برای شناخت وجود و بودن اوست. این شناخت جزئی است از آن بیانی که دانسته شده. خداوند بلند مرتبه می فرماید: «خَلَقَ الْإِنسَانَ * عَلَّمَهُ الْبَیَانَ»، - . الرحمن / 2-4 - {انسان را آفرید، به او بیان آموخت.} منظورم از این سخنم که خداوند بود،

ص: 102

از جمله بیانی است که خداوند آن را به من یاد داد تا از حجت و برهان بزرگی خداوند منان سخن بگویم.

خداوند همیشه بر آنچه می خواهد قادر و تواناست و به همه اشیاء احاطه دارد، پس او آنچه را که خواست، بدون هیچ فکری و طرحی و بدون الگو و بدون شبیه، آن چیز را آفرید. خداوند والا مرتبه نور را آفرید، نه از چیزی؛ سپس از آن تاریکی را آفرید و این توانایی را داشت که این تاریکی را هم از هیچ بیافریند، هم آن طور که نور را آفرید. سپس از تاریکی نوری آفرید و از آن نور یاقوتی خلق کرد که در سختی و روشنی هم چون هفت آسمان و هفت زمین بود. سپس، آن یاقوت را نهیب زد (برانگیخت) و از هیبت و عظمت خداوند ذوب شد و تبدیل به آبی خروشان گشت و هم چنان تا روز قیامت خروشان خواهد بود. سپس عرش خود را از آن نور آفرید و آن را بر روی آن آب قرار داد، آن عرش ده هزار زبان دارد که هر زبانی از آن با ده هزار لغت، خداوند را تسبیح می گوید، هیچ لغتی در آنجا به دیگری شباهت ندارد. عرش خداوند بر روی آب قرار داشت که آن را حجاب هایی از مه در برگرفته بود، این است که خداوند می فرماید: «وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاء لِیَبْلُوَکُمْ»، - . هود / 7 -

{ و عرش او بر آب بود تا شما را بیازماید.}.

ای کعب، وای بر تو، کسی که دریاها از آب دهانش به وجود آمده است - آن گونه که گفتی- بزرگ تر از آن است که صخره بیت المقدس و یا هوایی که گفتی خداوند در آن قرار دارد، آن را در بر بگیرد. در این هنگام عمر بن خطاب خندید و گفت: این است جواب پرسش ها و ای کعب، علم این گونه است نه هم چون علم تو، در زمانی زنده نباشم که علی را در آن نبینم!

7. اصول کافی - . اصول کافی1: 444-445 باب 125، حدیث: 5 - :

ص: 103

ابوطفیل روایت کرد که گفت: روزی که ابو بکر مُرد، در تشیع جنازه او حاضر بودم، و وقتی که با عمر بیعت شد، حاضر بودم. علی علیه السلام در گوشه ای نشسته بودند، دیدم جوانی یهودی از نوادگان هارون، برادر موسی، که چهره ای زیبا و درخشان داشت و لباس زیبایی برتن کرده بود، پیش آمد تا این که بالای سر عمر ایستاد و گفت: ای امیر مؤمنان، آیا تو داناترین این امت به کتاب­شان و امر پیامبرشان هستی؟ ابوطفیل می گوید: عمر سر خود را پایین انداخت. آن جوان یهودی گفت: منظورم تو هستی و دوباره کلام خود را تکرار کرد. عمر به او گفت: برای چه می پرسی؟ جوان گفت: پیش تو آمده ام و می خواهم خود را بشناسم و کشف کنم و نسبت به دین خود شکاک شده ام. عمر گفت: از این جوان بپرس. آن جوان یهودی گفت: مگر این جوان کیست؟ عمر گفت: این علی بن ابی طالب، پسر عموی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، پدر فرزندان رسول خدا حسن و حسین و همسر فاطمه دختر رسول خدا صلوات الله علیهم است. آن یهودی به سوی امام علی علیه السلام آمد و گفت: آیا تو هما ن گونه هستی که گفت؟ امام فرمودند: آری .

یهودی گفت: می خواهم از تو درباره سه تا و سه تا و یکی بپرسم. ابوطفیل می گوید: امیر مؤمنان علی علیه السلام تبسمی کردند و فرمودند: ای هارونی، چرا نگفتی هفت تا؟ مرد جواب داد: از تو درباره سه چیز می پرسم، اگر جواب دادی، از چهارتای دیگر خواهم پرسید و اگر ندانستی، یقین پیدا خواهم کرد که بین شما عالمی وجود ندارد. حضرت فرمودند: سوگند به خدایی که آن را عبادت می کنی، از تو می خواهم، اگر من جواب آنچه را می پرسی بدهم، آیا دین خود را ترک گفته و دین مرا می­پذیری؟ آن مرد گفت: من تنها برای همین منظور آمده ام. امام فرمودند: پس بپرس.

ص: 104

یهودی گفت: به من خبر بده، نخستین قطره خونی که بر روی زمین ریخت چه بود؟ و کدام چشمه اولین چشمه ای بود که بر روی زمین جاری شد؟ و نخستین چیزی که بر روی زمین لرزید چه بود؟ امیر مؤمنان علی علیه السلام پاسخ او را دادند. یهودی گفت: مرا از سه تای دیگر با خبر کن: از محمد به من خبر بده که چند امام عادل دارد؟ و در کدام بهشت است؟ و چه کسانی با او در آن بهشت ساکن هستند؟ امام فرمودند: ای هارونی، حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله دوازده امام عادل دارد که هر کس آن­ها را رها کند، این رها کردن و ترک آن­ها هیچ ضرری به آن­ها نمی رساند، و با مخالفت مخالفان، اندوهگین و دلتنگ نمی شوند، اینان در دین خدا، از کوه­های پا برجا و محکم استوارترند. مقام پیامبر در بهشت قرار دارد و به همراه ایشان دوازده امام عادل در آنجا ساکن هستند.

یهودی گفت: سوگند به خدایی که جز او خدایی نیست، راست گفتی؛ زیرا که من این سخنان را در کتاب های جدم هارون، که به دست خود و املای عمویم حضرت موسی علیه السلام آن را نوشته است، یافته ام. مرد یهودی گفت: مرا از این یکی با خبر کن: وصی محمد صلَّی الله علیه و آله بعد از او چند سال عمر می کند؟ آیا می میرد یا این که کشته می شود؟ امام فرمودند: ای هارونی، وصی پیامبر بعد از ایشان سی سال عمر می کند، نه روزی به آن افزوده می شود و نه روزی از آن کاسته می شود. پس از این مدت، با شمشیر، ضربه ای به این جا - فرق سر امام - زده می شود و این محاسنم به خون آغشته می شود. ابوطفیل می گوید: در این هنگام آن مرد هارونی فریاد کشید و کستیجه خود - بند لباس - را پاره کرد و می گفت: گواهی می دهم که خدایی جز خداوند یگانه نیست و شریکی ندارد و محمد صلَّی الله علیه و آله بنده و فرستاده خداوند است و تو

ص: 105

وصی و جانشین او هستی و شایسته است که شما برتری یابید و کسی بر شما برتری نیابد و گرامی داشته شوید و کوچک و خوار نشوید. ابوطفیل می گوید: پس از آن، حضرت علی علیه السلام آن مرد یهودی را به خانه خود بردند و آموزه های دین را به او یاد دادند.

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس (2): جبل راسب .. أی ثابت، و کذا الراسی بمعنی الثّابت (3).

**[ترجمه]در قاموس المحیط آمده است - . قاموس المحیط1: 73 - که «جبلٌ راسب» یعنی کوه استوار و محکم، و هم چنین «الراسی» به معنای ثابت و پا برجا است.

**[ترجمه]

«8»

کا (4): مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

وَ مُحَمَّدُ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ، عَنِ (5) ابْنِ أَبِی یَحْیَی الْمَدِینِیِّ، عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ، قَالَ: کُنْتُ حَاضِراً لَمَّا هَلَکَ (6) أَبُو بَکْرٍ وَ اسْتَخْلَفَ عُمَرَ، أَقْبَلَ یَهُودِیٌّ مِنْ عُظَمَاءِ یَهُودِ یَثْرِبَ، وَ یَزْعُمُ (7) یَهُودُ الْمَدِینَةِ أَنَّهُ أَعْلَمُ أَهْلِ زَمَانِهِ حَتَّی رُفِعَ إِلَی عُمَرَ، فَقَالَ لَهُ: یَا عُمَرُ! إِنِّی جِئْتُکَ أُرِیدُ الْإِسْلَامَ فَإِنْ أَخْبَرْتَنِی عَمَّا أَسْأَلُکَ عَنْهُ فَأَنْتَ أَعْلَمُ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ جَمِیعِ مَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَ عَنْهُ.

قَالَ: فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: إِنِّی لَسْتُ هُنَاکَ، لَکِنِّی أُرْشِدُکَ إِلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ أُمَّتِنَا بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ جَمِیعِ مَا قَدْ تَسْأَلُ عَنْهُ، وَ هُوَ ذَاکَ، فَأَوْمَی إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ: یَا عُمَرُ! إِنْ کَانَ هَذَا کَمَا تَقُولُ فَمَا لَکَ وَ لِبَیْعَةِ النَّاسِ، وَ إِنَّمَا

ص: 106


1- فی س: ثمّ قال، بتقدیم و تأخیر.
2- القاموس 1- 73، و قال فی مجمع البحرین 2- 70: و فی الحدیث: أئمّة العدل أرسب من الجبال الرواسی .. أی أثقل.
3- نصّ علیه فی القاموس 4- 334، و مجمع البحرین 1- 183، و غیرهما.
4- أصول الکافی 1- 446 حدیث 8، باب 125 کتاب الحجّة [1- 531 فی طبعة أخری من الإسلامیّة] باختصار فی الإسناد، و تلاحظ بقیّة روایات الباب.
5- وضع علی کلمة: عن، فی المطبوع من البحار رمز نسخة بدل.
6- فی ک: قال لمّا هلک ..
7- فی المصدر: یهود یثرب و تزعم ..

ذَاکَ أَعْلَمُکُمْ، فَزَبَرَهُ عُمَرُ.

ثُمَّ إِنَّ الْیَهُودِیَّ قَامَ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: أَنْتَ کَمَا ذَکَرَ عُمَرُ؟.

فَقَالَ (1): وَ مَا قَالَ عُمَرُ؟. فَأَخْبَرَهُ.

قَالَ: فَإِنْ کُنْتَ کَمَا قَالَ، سَأَلْتُکَ عَنْ أَشْیَاءَ أُرِیدُ أَنْ أَعْلَمَ هَلْ یَعْلَمُهُ أَحَدٌ مِنْکُمْ فَأَعْلَمَ أَنَّکُمْ فِی دَعْوَاکُمْ خَیْرُ الْأُمَمِ وَ أَعْلَمُهَا صَادِقِینَ، وَ مَعَ ذَلِکَ أَدْخُلُ فِی دِینِکُمُ الْإِسْلَامِ.

فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نَعَمْ، أَنَا کَمَا ذَکَرَ لَکَ عُمَرُ، سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ أُخْبِرْکَ بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (2).

قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ ثَلَاثٍ وَ ثَلَاثٍ وَ وَاحِدَةٍ.

فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا یَهُودِیُّ! وَ (3) لِمَ لَمْ تَقُلْ أَخْبِرْنِی عَنْ سَبْعٍ؟.

فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ: إِنَّکَ إِنْ أَخْبَرْتَنِی بِالثَّلَاثِ، سَأَلْتُکَ عَنِ الْبَقِیَّةِ وَ إِلَّا کَفَفْتُ، فَإِنْ أَنْتَ أَجَبْتَنِی فِی هَذِهِ السَّبْعِ فَأَنْتَ أَعْلَمُ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ أَفْضَلُهُمْ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ.

فَقَالَ لَهُ: سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ أُخْبِرْکَ بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (4).

قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ حَجَرٍ وُضِعَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ؟ وَ أَوَّلِ شَجَرَةٍ غُرِسَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ؟ وَ أَوَّلِ عَیْنٍ نَبَعَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ؟.

فَأَخْبَرَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

ثُمَّ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ: أَخْبِرْنِی عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ کَمْ لَهَا مِنْ إِمَامٍ هُدًی؟ وَ أَخْبِرْنِی عَنْ نَبِیِّکُمْ مُحَمَّدٍ أَیْنَ مَنْزِلُهُ فِی الْجَنَّةِ؟ وَ أَخْبِرْنِی مَنْ مَعَهُ فِی الْجَنَّةِ؟.

فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَامَ هُدًی مِنْ

ص: 107


1- خ. ل: قال، جاءت علی المطبوع من البحار.
2- لا توجد: تعالی، فی المصدر.
3- لا توجد: الواو فی ک.
4- فی الکافی المطبوع لا توجد: أخبرک به إن شاء اللّه تعالی، و فیه: یا یهودیّ.

ذُرِّیَّةِ نَبِیِّهَا وَ هُمْ مِنِّی. وَ أَمَّا مَنْزِلُ نَبِیِّنَا فِی الْجَنَّةِ فَفِی أَفْضَلِهَا وَ أَشْرَفِهَا: جَنَّةِ عَدْنٍ، وَ أَمَّا مَنْ مَعَهُ فِی مَنْزِلِهِ فِیهَا فَهَؤُلَاءِ الِاثْنَا عَشَرَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ، وَ أُمُّهُمْ وَ جَدَّتُهُمْ أُمُّ (1) أُمِّهِمْ وَ ذَرَارِیُّهُمْ لَا یَشْرَکُهُمْ فِیهَا أَحَدٌ..

**[ترجمه]اصول کافی - . اصول کافی1: 446، باب 125،حدیث 8 - :

از امام حسین علیه السلام روایت شده است که فرمود: هنگامی که ابوبکر مُرد و عمر جانشین او شد، من حاضر بودم. مردی از بزرگان یهود یثرب پیش آمد. یهودیان مدینه می پنداشتند که این مرد داناترین مردم است. آن مرد نزد عمر آمد و گفت: ای عمر، من نزد تو آمده ام تا اسلام بیاورم، و به آن چه می پرسم جواب بدهی؛ زیرا که تو داناترین اصحاب پیامبر نسبت به قرآن و سنت او و نسبت به آنچه می خواهم بپرسم، هستی. عمر به او گفت: من این گونه که گفتی نیستم، ولی تو را به کسی راهنمایی می کنم که او داناترین امت ما، به کتاب خدا و سنت و پیامبرش و همه آنچه که تو می پرسی، هست، و او این مرد است. آن گاه عمر به امام علی علیه السلام اشاره کرد. یهودی گفت: ای عمر، اگر این گونه که تو می گویی باشد و او داناترین شما باشد، تو را چه رسد به بیعت با مردم؟! در این

ص: 106

لحظه عمر آن مرد را از خود دور کرد.

پس از آن، مرد یهودی نزد امام علی علیه السلام آمد و عرض کرد: آیا شما چنان هستید که عمر گفت؟ امام فرمودند: عمر چه گفت؟ آن مرد امام را از ماجرا با خبر کرد و گفت: اگر آن گونه باشی که عمر گفت، از شما درباره چیزهایی می پرسم که می خواهم بدانم. آیا کسی از شما به آن ها علمی دارد تا بدانم که شما مسلمانان در ادعای خودتان بر این که برترین و داناترین امت ها هستید، صادق هستید یا نه؟ اگر این چنین بود به دین شما داخل شوم. امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمودند: آری، من آن گونه هستم که عمر گفت؛ هر چه می خواهی بپرس، اگر خداوند متعال بخواهد، تو را از آن با خبر می کنم. آن مرد گفت: مرا از سه چیز و سه چیز و یک چیز با خبر کن؟ حضرت به او فرمودند: ای یهودی، چرا نگفتی مرا از هفت چیز با خبر کن؟ یهودی پاسخ داد: اگر سه تای اولی را پاسخ دهید، بقیه را خواهم پرسید، و گرنه آن­ها را نمی پرسم؛ می خواهم که پاسخ مرا بدهید؛ زیرا شما داناترین اهل زمین و برترین آن­ها و شایسته ترین مردم نسبت به خودشان هستید. امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمودند: هرچه می خواهی بپرس، اگر خدا بخواهد تو را از آن ها با خبر خواهم کرد.

مرد یهودی گفت: به من خبر بده، نخستین سنگی که بر روی زمین قرار داده شد چه بود؟ و اولین درختی که بر روی زمین کاشته شد چه بود؟ و کدام چشمه اولین چشمه ای بود که در زمین جاری شد؟ امیر مؤمنان او را با خبر کرد، سپس آن مرد یهودی به امام عرض کرد: این امت چند امام هدایت دارد؟ و مقام و منزل پیامبرتان حضرت محمد - صلَّی الله علیه و آله - در بهشت کجاست؟ و چه کسانی با ایشان در آن جا ساکن هستند؟ حضرت علی علیه السلام به او فرمودند: این امت دوازده امام هدایت­گر از

ص: 107

ذریّه حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله دارد که از نسل من هستند و منزل پیامبر در بهترین و شریف ترین مکان بهشت، یعنی جنت عدن است و این دوازده ذریّه پیامبر و مادرشان و مادر بزرگ ایشان مادر مادرشان و ذریّه آنان همراه ایشان در بهشت هستند که در آن جایگاه، کسی با آن ها شریک نیست.

**[ترجمه]

«9»

کا (2): مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ زَکَرِیَّا الْمُؤْمِنِ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ رَجُلًا أَتَی بِامْرَأَتِهِ إِلَی عُمَرَ، فَقَالَ: إِنَّ امْرَأَتِی هَذِهِ سَوْدَاءُ وَ أَنَا أَسْوَدُ وَ إِنَّهَا وَلَدَتْ غُلَاماً أَبْیَضَ. فَقَالَ لِمَنْ بِحَضْرَتِهِ: مَا تَرَوْنَ؟.

قَالُوا: نَرَی أَنْ تَرْجُمَهَا فَإِنَّهَا سَوْدَاءُ وَ زَوْجُهَا أَسْوَدُ وَ وَلَدُهَا أَبْیَضُ.

قَالَ: فَجَاءَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَدْ وُجِّهَ بِهَا لِتُرْجَمَ، فَقَالَ: مَا حَالُکُمَا؟. فَحَدَّثَاهُ.

فَقَالَ لِلْأَسْوَدِ: أَ تَتَّهِمُ امْرَأَتَکَ؟!.

فَقَالَ: لَا.

قَالَ: فَأَتَیْتَهَا وَ هِیَ طَامِثٌ؟.

قَالَتْ: نَعَمْ، سَلْهُ، قَدْ حَرَّجْتُ عَلَیْهِ وَ أَبَیْتُ.

قَالَ: فَانْطَلِقَا فَإِنَّهُ ابْنُکُمَا، وَ إِنَّمَا غَلَبَ الدَّمَ النُّطْفَةُ فَابْیَضَّ، وَ لَوْ قَدْ تَحَرَّکَ اسْوَدَّ. فَلَمَّا أَیْفَعَ اسْوَدَّ.

**[ترجمه]اصول کافی - . اصول کافی5: 566، کتاب النکاح، باب نوادر، حدیث 46 - :

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند: مردی زن خود را نزد عمر آورد و گفت: من و این زنم هر دو سیاه هستیم ولی پسری سفید به دنیا آورده است، عمر به حاضران گفت: نظرتان در این باره چیست؟ آن ها گفتند: به نظر ما این زن را باید سنگسار کرد؛ زیرا که خود و همسرش سیاه هستند ولی فرزندشان سفید است .

امام حسین علیه السلام می فرماید: امیر مؤمنان علی علیه السلام آمدند، در حالی که آن زن را برای سنگسار شدن می­بردند. امام فرمودند: شما را چه شده است؟ آن دو با حضرت صحبت کردند. امام به مرد سیاه فرمود: آیا به زنت تهمت می زنی؟ مرد گفت: نه، امام فرمودند: پس آیا هنگامی که با او نزدیکی کردی، حائض بود؟ مرد گفت: زنم یک شب به من گفت حائض شده ام. من گمان کردم که از سرما می ترسد، من هم با او نزدیکی کردم. حضرت به آن زن فرمودند: آیا هنگامی که حائض بودی، شوهرت با تو نزدیکی کرد؟ زن گفت: آری، از او بپرسید، من مانع او شدم و امتناع کردم. امام به آن دو فرمودند: بروید، آن فرزند شماست؛ زیرا خون حیض بر نطفه غلبه کرده و به این خاطر، فرزند سفید به دنیا آمده است، و اگر آن خون حرکت می کرد سیاه می شد. هرگاه این فرزند به سن بلوغ برسد، رنگش سیاه خواهد شد.

**[ترجمه]

بیان

التّحریج: التّضییق، ذکره الجوهری (3)، و قال: أیفع الغلام .. أی

ص: 108


1- فی المصدر: و أمّ ..
2- الکافی: 5- 566 حدیث 46، کتاب النّکاح، باب النّوادر.
3- فی الصحاح 1- 306، و مثله فی القاموس 1- 183.

ارتفع (1).

**[ترجمه]جوهری در صحاح آورده است - . الصحاح1: 306 - : «التحریج»: به معنای منع کردن است، و هم چنین «أیفع الغلامُ»: یعنی

ص: 108

جوان به دوران بلوغ رسید و بزرگ شد. - . الصحاح3: 131 -

**[ترجمه]

«10»

مَشَارِقُ الْأَنْوَارِ (2): قَالَ: إِنَّ رَجُلًا حَضَرَ مَجْلِسَ أَبِی بَکْرٍ فَادَّعَی أَنَّهُ لَا یَخَافُ اللَّهَ، وَ لَا یَرْجُو الْجَنَّةَ، وَ لَا یَخْشَی النَّارَ، وَ لَا یَرْکَعُ وَ لَا یَسْجُدُ، وَ یَأْکُلُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ، وَ یَشْهَدُ بِمَا لَا یَرَی (3)، وَ یُحِبُّ الْفِتْنَةَ، وَ یَکْرَهُ الْحَقَّ، وَ یُصَدِّقُ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی، وَ أَنَّ عِنْدَهُ مَا لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ، وَ لَهُ مَا لَیْسَ لِلَّهِ، وَ أَنِّی (4) أَحْمَدُ النَّبِیّ، وَ أَنِّی (5) عَلِیٌّ وَ أَنَا رَبُّکُم، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: ازْدَدْتَ کُفْراً عَلَی کُفْرِکَ؟!.

فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هَوِّنْ عَلَیْکَ یَا عُمَرُ! فَإِنَّ هَذَا رَجُلٌ مِنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ لَا یَرْجُو الْجَنَّةَ وَ لَکِنْ یَرْجُو اللَّهَ، وَ لَا یَخَافُ النَّارَ وَ لَکِنْ یَخَافُ رَبَّهُ، وَ لَا یَخَافُ اللَّهَ مِنْ ظُلْمٍ وَ لَکِنْ یَخَافُ عَدْلَهُ، لِأَنَّهُ حَکَمٌ عَدْلٌ، وَ لَا یَرْکَعُ وَ لَا یَسْجُدُ فِی صَلَاةِ الْجِنَازَةِ، وَ یَأْکُلُ الْجَرَادَ وَ السَّمَکَ، وَ یُحِبُّ الْأَهْلَ وَ الْوَلَدَ، وَ یَشْهَدُ بِالْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ لَمْ یَرَهُمَا، وَ یَکْرَهُ الْمَوْتَ وَ هُوَ الْحَقُّ، وَ یُصَدِّقُ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی فِی تَکْذِیبِ بَعْضِهِمَا (6) بَعْضاً، وَ لَهُ مَا لَیْسَ لِلَّهِ، لِأَنَّ لَهُ وَلَداً وَ لَیْسَ لِلَّهِ وَلَدٌ، وَ عِنْدَهُ مَا لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ (7)، فَإِنَّهُ یَظْلِمُ نَفْسَهُ وَ لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ ظُلْمٌ، وَ قَوْلُهُ أَنَا (8) أَحْمَدُ النَّبِیّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ..

أَیْ أَنَا أَحْمَدُهُ عَلَی تَبْلِیغِ (9) الرِّسَالَةِ عَنْ رَبِّهِ، وَ قَوْلُهُ: أَنَا عَلِیٌّ .. یَعْنِی عَلِیٌّ فِی قَوْلِی، وَ قَوْلُهُ: أَنَا رَبُّکُمْ .. أَیْ رَبُّ کُمٍّ بِمَعْنَی (10) لِی کُمٌّ أَرْفَعُهَا وَ أَضَعُهَا، فَفَرِحَ عُمَرُ،

ص: 109


1- نصّ علیه الجوهریّ فی صحاحه 3- 1310، و قال فی القاموس 3- 102: یفع الجبل- کمنع صعده، و الغلام: راهق العشرین، کأیفع و هو یافع.
2- مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین ع: 78.
3- فی المصدر: لم یر- بلا یاء-.
4- فی المصدر: و أنا.
5- فی المشارق: و أنا.
6- فی المصدر: بعضهم.
7- فی المشارق: من عند اللّه.
8- لا توجد: أنا، فی المصدر.
9- فی المصدر: تبلیغه.
10- لا توجد: ربّ کمّ بمعنی، فی المصدر.

وَ قَامَ وَ قَبَّلَ رَأْسَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ قَالَ: لَا بَقِیتُ بَعْدَکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ.

**[ترجمه]مشارق الانوار - . مشارق انوار الیقین فی امداد امیر المؤمنین علیه السلام : 78 - :

می گوید: مردی در مجلس ابوبکر حاضر شد و ادعا کرد که از خدا نمی ترسد، و به بهشت امیدی ندارد و از آتش جهنم نمی ترسد؛ رکوع و سجود نمی کند و مردار و خون می خورد و به آنچه که ندیده است شهادت می دهد، و فتنه را دوست دارد و از حق اکراه دارد و یهودیان و نصرانی ها را تصدیق می کند؛ و نزد او چیزی است که در نزد خدا نیست و صاحب آنچه خداوند ندارد، می باشد. و می گوید که من احمد - صلَّی الله علیه و آله - و علیّ و پروردگارتان هستم. عمر به او گفت: بر کفر خود زیاد ه روی کرده ای و بر آن کفری دیگر افزوده ای! امیر مؤمنان علی علیه السلام به عمر گفت: ای عمر! آرام باش، این مرد از اولیاء خداوند است امید به بهشت ندارد ولی به خدا امید دارد. از آتش جهنم نمی ترسد ولی از پروردگارش می ترسد. این مرد از ظلم خدا نمی ترسد؛ بلکه از عدل خدا خوف دارد؛ چرا که خداوند عادل و حکیم است. این مرد در نماز میت رکوع و سجود نمی کند، ملخ و ماهی می خورد، اهل و خانواده خویش را دوست دارد، و به بهشت و جهنمی که ندیده است شهادت می دهد. با این که مرگ حق است، از آن اکراه دارد. یهودیان و نصرانی ها را در تکذیب یکدیگر تصدیق می کند. او چیزی دارد که خدا ندارد: او صاحب فرزند است که خداوند فرزندی ندارد. نزد این مرد چیزی است که خداوند آن را ندارد: زیرا او به خود ظلم می کند و حال آنکه خداوند ظالم نیست. و این که می گوید: من احمد نبی هستم، به این معناست که من او را به خاطر تبلیغ رسالت الهی اش ستایش می کنم و منظور از این سخن او که می گوید: من علی هستم. این است که من در گفتار خود بلند مرتبه ام [علی: والا مقام و بلند مرتبه] و این که می گوید: پروردگارتان هستم به این معناست که من صاحب آستین (ربّ کمٍّ) هستم که آن را بالا می زنم و پایین می کشم.

در این هنگام عمر خوشحال شد

ص: 109

و از جای برخاست و پیشانی امیر مؤمنان علی علیه السلام را بوسید وگفت: ای ابا لحسن، خدا کند که بعد از شما من نباشم.

**[ترجمه]

بیان

هوّن علیک .. أی سهّل (1) علی نفسک بالسؤال أو بالانتظار لیتبیّن الحقّ، أو المعنی ما أهون علیک .. أی لیس فیه إشکال، و لعلّ المراد بالدم دم السمک، أو مطلق الدم المتخلّف، و ترکه علیه السلام للظهور، و المراد بالمیتة ما لم یذبح، کما ورد: فی البحر تحلّ میتته (2).

**[ترجمه]«هَوِّنْ علیک»: یعنی در سؤال پرسیدن و منتظر بودن بر خودت سخت مگیر و آرام باش تا حقیقت آشکار شود. یا به این معناست: کار چقدر بر تو آسان است، یعنی مشکلی ندارد. شاید منظور از خون در این روایت، خون ماهی و یا مطلق خون باقی مانده باشد، که به خاطر وضوح این مسئله، حضرت آن را رها کرده است و در این باره چیز اضافه ای بیان نکرده است. و منظور از میّت (مردار) آنچه ذبح نشده باشد. همان گونه که روایت است: در دریا، مردار آن حلال است. - . وسائل الشیعه16: 296-297، باب 31 -

**[ترجمه]

«11»

کنز (3): مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هُوزَةَ (4)، عَنِ النَّهَاوَنْدِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ نَصْرِ بْنِ یَحْیَی، عَنِ الْمُقْتَبِسِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ، قَالَ: کَانَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَعَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَأَرْسَلَهُ فِی جَیْشٍ فَغَابَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ ثُمَّ قَدِمَ، وَ کَانَ مَعَ أَهْلِهِ سِتَّةَ أَشْهُرٍ فَعَلِقَتْ مِنْهُ فَجَاءَتْ بِوَلَدٍ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ فَأَنْکَرَهُ، فَجَاءَ بِهَا إِلَی عُمَرَ فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! کُنْتُ فِی الْبَعْثِ الَّذِی وَجَّهْتَنِی فِیهِ، وَ تَعْلَمُ أَنِّی قَدِمْتُ (5) سِتَّةَ أَشْهُرٍ، وَ کُنْتُ مَعَ أَهْلِی وَ قَدْ جَاءَتْ بِغُلَامٍ وَ هُوَ ذَا، وَ تَزْعُمُ أَنَّهُ مِنِّی؟. فَقَالَ لَهَا عُمَرُ: مَا ذَا تَقُولِینَ أَیَّتُهَا المَرْأَةُ؟. فَقَالَتْ: وَ اللَّهِ مَا غَشِیَنِی رَجُلٌ غَیْرُهُ، وَ مَا فَجَرْتُ، وَ إِنَّهُ لَابْنُهُ، وَ کَانَ اسْمُ الرَّجُلِ: الْهَیْثَمَ.

فَقَالَ لَهَا عُمَرُ: أَ حَقٌّ مَا یَقُولُ زَوْجُکِ؟.

قَالَتْ: قَدْ صَدَقَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَأَمَرَ بِهَا عُمَرُ أَنْ تُرْجَمَ، فَحَفَرَ لَهَا حَفِیرَةً

ص: 110


1- کما فی القاموس 4- 278، لسان العرب 13- 439، و غیرهما. قال الثانی: و الهون مصدر هان علیه الشی ء .. أی خفّ، و هوّنه علیه .. أی سهّله و خفّفه، و شی ء هیّن- علی فیعل- أی سهل.
2- وسائل الشیعة 16- 296- 297 باب 31، انظر روایات الباب فإنّها مختلفة. و لاحظ: المحاسن للبرقی: 475 و 480، و التهذیب 4- 31، و غیرها.
3- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 581- 582 حدیث 6، مع اختصار فی الإسناد.
4- فی المصدر: هوذة الباهلیّ.
5- هنا فی المصدر زیادة: منذ .. و هو الظّاهر.

ثُمَّ أَدْخَلَهَا فِیهِ، فَبَلَغَ ذَلِکَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَجَاءَ مُسْرِعاً حَتَّی أَدْرَکَهَا وَ أَخَذَ بِیَدَیْهَا فَسَلَّهَا (1) مِنَ الْحَفِیرَةِ.

ثُمَّ قَالَ لِعُمَرَ: ارْبَعْ عَلَی نَفْسِکَ (2) إِنَّهَا قَدْ صَدَقَتْ، إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً (3)، وَ قَالَ فِی الرَّضَاعِ: وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ (4)، فَالْحَمْلُ وَ الرَّضَاعُ ثَلَاثُونَ شَهْراً، وَ هَذَا الْحُسَیْنُ وُلِدَ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ.

فَعِنْدَهَا قَالَ عُمَرُ: لَوْ لَا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ (5).

**[ترجمه]تأویل الآیات الظاهرة - . تأویل الآیات الظاهرة2: 582، حدیث 6 - :

مقتبس بن عبدالرحمان از پدرش و او از پدرش روایت کرده: مردی از اصحاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله یار عمر بن خطاب بود. عمر او را به همراه سپاهی فرستاد. این مرد شش ماه غیبت کرد، سپس بازگشت، و شش ماه آن مرد در کنار زنش بود. زنش از او باردار شد و در مدت شش ماه بچه ای به دنیا آورد، ولی مرد قبول نکرد؛ پس زن را نزد عمر آورد و گفت: ای امیر مؤمنان، من در مأموریتی بودم که شما مرا بدان مکلف کرده بودید و شما می دانید که شش ماه پیش آمدم و با همسرم بودم که این پسر را به دنیا آورد و زنم ادعا می کند که این پسر فرزند من است.

عمر به آن زن گفت: ای زن، چه می گویی؟ زن گفت: سوگند به خدا کسی جز شوهرم با من نزدیکی نکرده است و زنا نکرده ام، این بچه، فرزند اوست. اسم آن مرد هیثم بود. عمر به زن گفت: آیا آنچه که شوهرت می گوید حقیقت دارد؟ زن گفت: ای امیر مؤمنان، او راست می گوید. پس عمر دستور داد زن سنگسار شود. حفره ای برای آن زن کنده شد

ص: 110

و او را داخل حفره کردند. این خبر به امام علی علیه السلام رسید. امام شتابان آمد تا این که به آن محل رسید و دست آن زن را گرفت و او را از حفره بیرون آورد. پس به عمر گفت: بر خودت رحم کن! این زن راست می گوید، خداوند بلند مرتبه در کتابش می فرماید: «وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا»، - . احقاف / 15 - {باربرداشتن و از شیرگرفتن او سی ماه است.} و در مورد شیر خوارگی می فرماید: «وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ»، - . بقره / 233 - {و مادران [باید] فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند} پس حمل و شیردادن بچه سی ماه است [24ماه شیردادن به اضافه6 ماه حاملگی،30 ماه می­شود] و این حسین، شش ماهه به دنیا آمده است. در این هنگام عمر گفت: اگر علی نبود عمر هلاک می شد.

**[ترجمه]

«12»

ما (6) الْمُفِیدُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ صَالِحٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَیْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ تَسْنِیمٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْخَثْعَمِیِّ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ، عَنْ رُقَیَّةَ بْنِ مَصْقَلَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُؤَیَّةَ (7) الْعَبْدِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ (8) قَالَ: أَتَی عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ رَجُلَانِ یَسْأَلَانِ عَنْ طَلَاقِ الْأَمَةِ، فَالْتَفَتَ إِلَی خَلْفِهِ فَنَظَرَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: یَا أَصْلَعُ! مَا تَرَی فِی طَلَاقِ الْأَمَةِ؟.

فَقَالَ بِإِصْبَعَیْهِ .. هَکَذَا، وَ أَشَارَ بِالسَّبَّابَةِ وَ الَّتِی تَلِیهَا، فَالْتَفَتَ إِلَیْهِمَا عُمَرُ وَ قَالَ (9): ثِنْتَانِ.

ص: 111


1- فی الکنز: و سلّها.
2- قال فی مجمع البحرین 4- 331: و أربع علی نفسک .. أی أرفق بنفسک و کفّ و تمکّث و لا تعجل.
3- الأحقاف: 15.
4- البقرة: 232.
5- و أورده أیضا فی البحار 40- 232 حدیث 12، و جاء فی المناقب مختصرا: 2- 187، و حکاه بعینه فی تفسیر البرهان 4- 174 حدیث 11.
6- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 1- 243، باختصار فی الإسناد.
7- فی المصدر: خوذعة.
8- کذا، و لعلّه: عن أبیها عن جدّها ..
9- فی س: فقال.

فَقَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ! جِئْنَاکَ وَ أَنْتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَسَأَلْنَاکَ فَجِئْتَ إِلَی رَجُلٍ سَأَلْتَهُ، وَ اللَّهِ مَا کَلَّمَکَ.

فَقَالَ عُمَرُ (1): تَدْرِیَانِ مَنْ هَذَا؟.

قَالا: لَا.

قَالَ: هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ، سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

لَوْ أَنَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعَ وَ الْأَرَضِینَ السَّبْعَ وُضِعَتَا فِی کِفَّةٍ وَ وُضِعَ إِیمَانُ عَلِیٍّ فِی کِفَّةٍ لَرَجَحَ إِیمَانُ عَلِیٍّ (علیه السلام).

**[ترجمه]امالی الطوسی - . امالی طوسی1: 243 - :

شیخ مفید آورده است: دو مرد نزد عمر بن خطاب آمدند و درباره (عدّه) طلاق کنیز سؤال کردند، عمر به پشت سر خود نگاه کرد و به حضرت علی علیه السلام رو کرد و گفت: ای اصلع [آن که جلوی سرش مو نداشته باشد]، نظرت در مورد طلاق کنیز چیست؟

امام با دو انگشت خود جواب دادند (با انگشت سبابه و انگشت وسط اشاره کرد)، عمر به طرف آن دو مرد برگشت و گفت: دو ماه.

ص: 111

یکی از آن ها گفت پناه برخدا، ما نزد شما که امیرالمؤمنین هستید آمده ایم و از تو پرسیدیم، تو هم از مردی پرسیدی! به خدا قسم آن مرد سخنی نگفت. عمر گفت: آیا می دانید این مرد کیست؟ آن دو گفتند: نه، نمی دانیم. عمر گفت: این مرد علی بن ابی طالب است. از رسول خدا شنیدم که می فرمود: اگر آسمان ها و زمین های هفت گانه را در کفه ای بگذارید و ایمان علی در کفه ای دیگر قرار داده شود، ایمان علی سنگین تر خواهد بود .

**[ترجمه]

«13»

عدة (2): رَوَی الْحَکَمُ بْنُ مَرْوَانَ، عَنْ جُبَیْرِ بْنِ حَبِیبٍ، قَالَ: نَزَلَ بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ نَازِلَةٌ قَامَ لَهَا وَ قَعَدَ، وَ تَرَنَّحَ لَهَا (3) وَ تَقَطَّرَ. ثُمَّ قَالَ: یَا (4) مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ! مَا عِنْدَکُمْ فِیهَا؟.

قَالُوا: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَنْتَ الْمَفْزَعُ وَ الْمَنْزَعُ، فَغَضِبَ، ثُمَّ قَالَ (5): یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِیداً (6) أَمَا وَ اللَّهِ أَنَا وَ إِیَّاکُمْ لَنَعْرِفُ ابْنَ بَجْدَتِهَا، وَ الْخَبِیرَ بِهَا.

قَالُوا: کَأَنَّکَ أَرَدْتَ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ؟.

قَالَ: وَ أَنَّی یُعْدَلُ بِی عَنْهُ، وَ هَلْ طَفَحَتْ حُرَّةٌ (7) بِمِثْلِهِ.

قَالُوا: فَلَوْ بَعَثْتَ إِلَیْهِ.

قَالَ: هَیْهَاتَ! هُنَاکَ شِمْخٌ مِنْ هَاشِمٍ وَ لُحْمَةٌ مِنَ الرَّسُولِ (صلی الله علیه و آله)، وَ أُثْرَةٌ مِنْ

ص: 112


1- لا توجد: عمر فی س.
2- عدّة الدّاعی: 101- 102 باب 2 فی ذمّ الدّنیا و بینونتها من الآخرة.
3- ما فی المتن نسخة فی المصدر، و فی متنه: تربّح لها.
4- لا یوجد حرف النّداء فی العدّة.
5- فی المصدر: و قال.
6- الأحزاب: 70.
7- فی المصدر: طفحت جرّة، و نسخة فیه: نفحت حرّة.

عِلْمٍ یُؤْتَی لَهَا وَ لَا یَأْتِی، امْضُوا إِلَیْهِ فَاقْصِفُوا نَحْوَهُ، وَ أَفْضُوا إِلَیْهِ، وَ هُوَ فِی حَائِطٍ لَهُ وَ (1) عَلَیْهِ تُبَّانٌ یَتَرَکَّلُ عَلَی مِسْحَاتِهِ وَ هُوَ (2) یَقُولُ: أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی ثُمَّ کانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّی (3)وَ دُمُوعُهُ تَهْمِی (4) عَلَی خَدَّیْهِ، فَأَجْهَشَ (5) الْقَوْمُ لِبُکَائِهِ، ثُمَّ سَکَنَ وَ سَکَنُوا، وَ سَأَلَهُ عُمَرُ عَنْ مَسْأَلَتِهِ فَأَصْدَرَ إِلَیْهِ جَوَابَهَا، فَلَوَی عُمَرُ یَدَیْهِ.

ثُمَّ قَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ أَرَادَکَ الْحَقُّ وَ لَکِنْ أَبَی قَوْمُکَ!.

فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَهُ: یَا أَبَا حَفْصٍ! خَفِّضْ (6) عَلَیْکَ مِنْ هُنَا وَ مِنْ هُنَا إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ مِیقاتاً (7).

فَانْصَرَفَ وَ قَدْ أَظْلَمَ وَجْهُهُ وَ کَأَنَّمَا یَنْظُرُ مِنْ (8) لَیْلٍ.

**[ترجمه]عدة الداعی - . عدة الداعی: 101-102 - :

حکم بن مروان از جبیر بن حبیب روایت کرد و گفت: حادثه ای برای عمر بن خطاب پیش آمد که از ناراحتی برمی­خاست و می­نشست و تلو تلو می­خورد و بر زمین می­افتاد. پس گفت: ای مهاجرین، در این باره چه دارید که بگویید؟ مهاجرین گفتند: ای امیرمؤمنان، تو پناهگاه و پشتیبان ما هستی! عمر بسیار خشمگین شد، پس این آیه را خواند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا»، - . احزاب / 70 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و سخنی استوار گویید.} اما سوگند به خدا که من و شما، دانا و خبیر به کُنه این رویداد را می شناسیم. مردم گفتند: گویا منظورت علی بن ابی طالب است؟ عمر گفت: چگونه از او روی­گردان باشم و آیا بزرگواری مانند او تولد یافته است؟ مردم گفتند: ای کاش کسی را دنبال علی علیه السلام می فرستادی؟ عمر گفت: هیهات، او کوه بلندی از خاندان هاشم و خویشاوند رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و تتمه

ص: 112

علم است. باید نزد او رفت نه آن که او بیاید. نزد او بروید و همگی به سوی او بشتابید.

مردم نزد امام رفتند و ایشان در باغش بود. و در حالی که شلوار کوتاهی پوشیده بود، این آیات را تلاوت می کرد: «أَیَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن یُتْرَکَ سُدًی* أَلَمْ یَکُ نُطْفَةً مِّن مَّنِیٍّ یُمْنَی* ثُمَّ کَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّی»، - . القیامه/ 36-38 -

{آیا انسان گمان می کند بی هدف رها می شود؟ آیا او نطفه ای از منی که در رحم ریخته می شود نبود، سپس بصورت خون بسته در آمد و خداوند او را آفرید و موزون ساخت؟} و اشک از چشمانشان بر روی گونه هایشان سرازیر می شد. مردم از گریه حضرت سخت گریستند. پس حضرت ساکت شد و مردم هم ساکت شدند، عمر درباره مسئله خود از حضرت سؤال کرد. حضرت جواب آن مسئله را داد. عمر دست خود را تکان داد، سپس گفت: سوگند به خدا، خداوند تو را برگزید ولی قوم تو امتناع کردند و نپذیرفتند. حضرت علی علیه السلام به عمر فرمودند: ای اباحفص، این سخنان را رها کن، خداوند می فرماید: «اِنَّ یَومَ الفَصلِ کَانَ میقَاتاً»، - . نباء / 17 -

{قطعا وعده­گاه [ما با شما] روز داوری است.} عمر برگشت، در حالی که چهره اش سیاه شده بود، گویی از شب - تاریکی - نگاه می کرد.

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری: تَرَنَّحَ: تَمَایَلَ مِنَ السُّکْرِ و غیرِهِ، و رُنِّحَ عَلَیْهِ ترنیحاً- علی بناء ما لم یسمّ فاعله- .. أی غُشِیَ عَلَیْهِ، أو (9) اعْتَرَاهُ وَهْنٌ فِی عِظَامِهِ فَتَمَایَلَ، و هُوَ مُرَنَّحٌ (10).

ص: 113


1- لا توجد الواو فی المصدر.
2- وضع علی: هو، فی ک رمز نسخة بدل.
3- القیامة: 36- 38.
4- قال فی القاموس 4- 404: همی الماء و الدّمع یهمی همیا و همیا و همیانا، و العین: صبّت دمعها.
5- قال فی مجمع البحرین 4- 131: فی حدیث فاطمة علیها السّلام: فأجهشت .. و یروی: فجهشت .. و المعنی واحد، و الجهش: أن یفزع الإنسان إلی غیره و هو مع ذلک یرید البکاء کالصّبیّ یفزع إلی أمّه و قد تهیّأ للبکاء. و نحوه فی القاموس 2- 266.
6- فی س: حفص.
7- النّبأ: 17.
8- فی المصدر: ینظر إلیه من ..
9- فی ک و لسان العرب جاءت الواو بدلا من: أو.
10- الصحاح 1- 367، و نحوه فی لسان العرب 2- 454- 455، و القاموس 1- 224، و غیرهما.

و فی القاموس: تَقَطَّرَ: تَهَیَّأَ للقتال، و رَمَی بنفسه من عُلُوٍّ، و الجِذْعُ (1) ..

انْجَعَفَ (2) .. أی انْقَلَعَ (3).

و قال (4): هُوَ ابنُ بَجْدَتِهَا: للعالم بالشّی ء، و للدّلیل الهادی، و لِمَنْ لَا یَبْرَحُ عَنْ قَوْلِهِ، و عنده بَجْدَةُ ذلک .. أی عِلْمُهُ.

و قال (5): طَفَحَتْ- کَمَنَعَ- بالولد: وَلَدَتْهُ لِتَمَامٍ.

و قال (6): شَمَخَ الجبلُ: عَلَا و طَالَ، و الرّجلُ بأنفه: تَکَبَّرَ .. و نِیَّةٌ شَمَخٌ محرّکةً-: بَعِیدَةٌ ..، و الشّامخُ: الرّافعُ أَنْفَهُ عِزّاً.

و الأُثْرَةُ: البَقِیَّةُ مِنَ العِلْمِ یُؤْثَرُ (7).

و قال: فی الحدیث: أَنَا و النّبیّون فُرَّاطُ القَاصِفِینَ (8): هُمُ المزدحمون کأنّ بعضهم یَقْصِفُ بعضاً لِفَرْطِ الزِّحَامِ، و تَزَاحُمِهِمْ بِداراً (9) إلی الجنّة .. أی نحن متقدّمون فی الشّفاعة لقوم کثیرین متدافعین ..، و القَصْفَةُ من القوم: تَدَافُعُهُمْ و تزاحمهم، و رقّة الأرطی و قد أَقْصَفَ (10).

و قال: التُّبَّانُ- کرُمَّانٍ-: سراویلُ صغیرٌ یستر العورةَ المُغَلَّظَةَ (11).

و قال: تَرَکَّلَ بِمِسْحَاتِهِ: ضربها برجله لتدخل فی الأرض (12).

ص: 114


1- فی س: انجدع.
2- القاموس 2- 119، و عینه جاء فی لسان العرب 5- 107، و مثله فی الصحاح 2- 769.
3- کما جاء فی لسان العرب 9- 27، و القاموس 3- 123، و غیرهما.
4- فی القاموس 1- 275، و نظیره فی لسان العرب 3- 77، و لا توجد فی س: علمه.
5- فی القاموس 1- 237، و قارن ب: تاج العروس 2- 190. و فی س: لتمامه- بالضمیر-.
6- فی القاموس 1- 262، و نحوه فی لسان العرب 3- 30، و غیره.
7- نصّ علیه فی القاموس 1- 362، و فیه: تؤثر، بدلا من: یؤثر.
8- فی المصدر و لسان العرب: لقاصفین.
9- فی س: بدار. و لا توجد فی المصدر: و تزاحمهم.
10- القاموس 3- 185، و انظر لسان العرب 9- 283- 284. و فی س: الأوطی، بدل الأرطی.
11- فی القاموس 4- 205، و مثله فی لسان العرب 13- 72، و غیرهما.
12- فی القاموس 3- 386، و بعینه فی لسان العرب 11- 294.

و قال: سَحَا الطّینَ یَسْحِیهِ و یَسْحُوهُ و یَسْحَاهُ سَحْیاً: قشره و جرفه، و المسحاة- بالکسر- ما سُحِیَ بِهِ (1).

و قال: خَفِّضِ القولَ یا فلانُ: لَیِّنْهُ، و الأمرَ: هَوِّنْهُ (2).

قوله: من هنا و من هنا .. أی من أوّل الأمر حیث منعتنی الخلافة و من هذا الوقت حیث تقرّ لی بالفضل، و یمکن أن یقرأ (من) بالفتح فیهما .. أی من کان المانع فی أوّل الأمر و من القائل فی هذا الوقت، أی لا تناسب بینهما، و علی الأول یحتمل أن یکون أحدهما إشارة إلی الدنیا و الآخر إلی العقبی (3).

ص: 115


1- نصّ علیه فی القاموس 4- 341، و مثله فی لسان العرب 14- 327.
2- ذکره فی القاموس 2- 330، و انظر: لسان العرب 7- 145- 146. و فی ک نسخة: هینة، بدلا من: هوّنه.
3- أقول: نظیر هذا ما جاء عن طریق العامّة کثیرا و سیأتی فی مطاعن الثلاثة منه جملة، و نذکر منه ما أورده أبو إسحاق الثعلبی المتوفّی سنة 427 ه فی کتابه العرائس: 232- 239 فی قصّة مفصّلة، نذکر منها صدرها و یکشف منه استمرار خبطهم و جهلهم، قال: لمّا ولّی .. عمر بن الخطّاب الخلافة أتاه قوم من أحبار الیهود فقالوا: یا عمر! أنت ولیّ الأمر بعد محمّد صلی الله علیه و آله و صاحبه، و إنّا نرید أن نسألک عن خصال إن أخبرتنا بها علمنا أنّ الإسلام حقّ و أنّ محمّدا کان نبیّا، و إن لم تخبرنا به علمنا أنّ الإسلام باطل و أنّ محمّدا لم یکن نبیّا. فقال: سلوا عمّا بدا لکم؟. قالوا: أخبرنا ... قال: فنکس عمر رأسه فی الأرض ثمّ قال: لا عیب بعمر إذا سئل عمّا لا یعلم أن یقول: لا أعلم، و أن یسأل عمّا لا یعلم. فوثبت الیهود و قالوا: نشهد أنّ محمّدا لم یکن نبیّا و أنّ الإسلام باطل!. فوثب سلمان الفارسیّ و قال للیهود: قفوا قلیلا .. ثمّ توجّه نحو علیّ بن أبی طالب کرّم اللّه وجهه حتّی دخل علیه، فقال: یا أبا حسن! أغث الإسلام. فقال: و ما ذاک؟ .. فأخبره الخبر، فأقبل یرفل فی بردة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فلمّا نظر إلیه عمر وثب قائما فاعتنقه، و قال: یا أبا الحسن! أنت لکلّ معضلة و شدّة تدعی. فدعا علیّ کرّم اللّه وجهه الیهود فقال: سلوا عمّا بدا لکم فإنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله علّمنی ألف باب من العلم فتشعّب لی من کلّ باب ألف باب، فسألوه عنه، فقال علیّ کرّم اللّه وجهه: إنّ لی علیکم شریطة إذا أخبرتکم کما فی توراتکم دخلتم فی دیننا و آمنتم؟. فقالوا: نعم. فقال: سلوا عن خصلة .. خصلة. قالوا: أخبرنا عن أقفال السّماوات ما هی؟. قال: أقفال السّماوات، الشّرک باللّه، لأنّ العبد و الأمة إذا کانا مشرکین لم یرتفع لهما عمل. قالوا: فأخبرنا عن مفاتیح السّماوات ما هی؟. قال: شهادة أن لا إله إلّا اللّه، و أنّ محمّدا عبده و رسوله. فجعل بعضهم ینظر إلی بعض و یقولون: صدق الفتی. قالوا: فأخبرنا بقبر سار بصاحبه؟. فقال: ذلک الحوت الّذی التقم یونس بن متّی فسار به فی البحار السّبع [کذا]. فقالوا: أخبرنا عمّن أنذر قومه لا هو من الجنّ و لا هو من الإنس؟. قال: هی نملة سلیمان بن داود، قالت: یا أیّها النّمل ادخلوا مساکنکم لا یحطمنّکم سلیمان و جنوده و هم لا یشعرون. قالوا: فأخبرنا عن خمسة مشوا علی الأرض و لم یخلقوا فی الأرحام؟. قال: ذلکم: آدم، و حوّاء، و ناقة صالح، و کبش إبراهیم، و عصا موسی. قالوا: فأخبرنا ما یقول الدّرّاج فی صیاحه؟. قال: یقول: الرّحمن علی العرش استوی. قالوا: فأخبرنا ما یقول الدّیک فی صراخه؟. قال: یقول: اذکروا اللّه یا غافلین. قالوا: أخبرنا ما یقول الفرس فی صهیله؟. قال: یقول إذا مشی المؤمنون إلی الکافرین إلی الجهاد: اللّهمّ انصر عبادک المؤمنین علی الکافرین. قالوا: فأخبرنا ما یقول الحمار فی نهیقه؟. قال: یقول: لعن اللّه العشّار .. و ینهق فی أعین الشّیاطین. قالوا: فأخبرنا ما یقول الضّفدع فی نقیقه؟. قال: یقول: سبحان ربّی المعبود المسبّح فی لجج البحار. قالوا: فأخبرنا ما یقول القنبر فی صفیره؟. قال: یقول: اللّهمّ العن مبغضی محمّد و آل محمّد. و کان الیهود ثلاثة نفر، قال اثنان منهم: نشهد أن لا إله إلّا اللّه و أنّ محمّدا رسول اللّه، و وثب الحبر الثّالث فقال: یا علیّ! لقد وقع فی قلوب أصحابی ما وقع من الإیمان و التّصدیق، و قد بقی خصلة واحدة أسألک عنها؟. فقال: سل عمّا بدا لک. فقال: أخبرنی عن قوم فی أوّل الزّمان ماتوا ثلاثمائة و تسع سنین ثمّ أحیاهم اللّه فما کان من قصّتهم؟. قال علیّ رضی اللّه عنه: یا یهودیّ! هؤلاء أصحاب، و قد أنزل اللّه علی نبیّنا قرآنا فیه قصّتهم؟، و إن شئت قرأت علیک قصّتهم. فقال الیهودیّ: ما أکثر ما قد سمعنا قراءتکم، إن کنت عالما فأخبرنی بأسمائهم، و أسماء آبائهم، و أسماء مدینتهم، و اسم ملکهم، و اسم کلبهم، و اسم جبلهم، و اسم کهفهم؟ و قصّتهم من أوّلها إلی آخرها؟. فاحتبی علیّ ببردة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ثمّ قال: ... و أورد قصّة أصحاب الکهف بطولها، و نقلها شیخنا الأمینیّ طاب ثراه فی غدیره 6- 148- 155. و منها: ما جاء عن طریق العامّة- کما أورده الحافظ العاصمیّ فی کتابه زین الفتی فی شرح سورة هل أتی (خطّیّ)- .. و حکاه عنه فی الغدیر 6- 242- 243، و فیه: قدم أسقف نجران علی أمیر المؤمنین عمر بن الخطّاب فی صدر خلافته فقال: یا أمیر المؤمنین! إنّ أرضنا باردة .. إلی أن قال: فقال له الأسقف: یا عمر! أ تقرءون فی کتابکم: و جنّة عرضها کعرض السّماء و الأرض، فأین تکون النّار؟. فسکت عمر و قال لعلیّ: أجبه أنت. فقال له علیّ: أنا أجیبک یا أسقف، أ رأیت إذا جاء اللّیل أین یکون النّهار؟. و إذا جاء النّهار أین یکون اللّیل؟. فقال الأسقف: ما کنت أری إنّ أحدا لیجیبنی عن هذه المسألة. من هذا الفتی یا عمر؟. فقال: علیّ بن أبی طالب، ختن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و ابن عمّه، و هو أبو الحسن و الحسین. فقال الأسقف: فأخبرنی یا عمر! عن بقعة من الأرض طلع فیها الشّمس مرّة واحدة ثمّ لم تطلع قبلها و لا بعدها؟. فقال عمر: سل الفتی، فسأله. فقال: أنا أجیبک، هو البحر حیث انفلق لبنی إسرائیل و وقعت فیه الشّمس مرّة واحدة لم تقع قبلها و لا بعدها. فقال الأسقف: أخبرنی عن شی ء فی أیدی النّاس شبّه بثمار الجنّة؟. فقال عمر: سل الفتی. فسأله. فقال علیّ: أنا أجیبک، هو القرآن، یجتمع علیه أهل الدّنیا فیأخذون منه حاجتهم فلا ینقص منه شی ء فکذلک ثمار الجنّة. فقال الأسقف: صدقت. قال: أخبرنی هل للسّماوات من قفل؟. فقال علیّ: قفل السّماوات الشّرک باللّه. فقال الأسقف: و ما مفتاح ذلک القفل؟. قال: شهادة أن لا إله إلّا اللّه، لا یحجبها شی ء دون العرش. فقال: صدقت. فقال: أخبرنی عن أوّل دم وقع علی وجه الأرض؟. فقال علیّ: أمّا نحن فلا نقول کما یقولون: دم الخشّاف، و لکن أوّل دم وقع علی وجه الأرض مشیمة حوّاء حیث ولدت هابیل بن آدم. قال: صدقت، و بقیت مسألة واحدة. أخبرنی: أین اللّه؟. فغضب عمر. فقال علیّ: أنا أجیبک، و سل عمّا شئت، کنّا عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إذ أتاه ملک فسلّم، فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من أین أرسلت؟. فقال: من السّماء السّابعة من عند ربّی، ثمّ أتاه آخر فسأله، فقال: أرسلت من الأرض السّابعة من عند ربّی، فجاء ثالث من الشّرق، و رابع من المغرب فسألهما فأجابا کذلک، فاللّه عزّ و جلّ هاهنا و هاهنا، فی السّماء إله و فی الأرض إله. و نظیره أورده الفضل بن شاذان فی کتابه الرّوضة: 145، و الفضائل: 202، و حکاه عنهما العلّامة المجلسیّ فی بحاره 10- 58- 60، عن أنس بن مالک، و هناک روایات عدیدة فی هذا الباب. و منها: ما أخرجه أحمد بن حنبل- إمام الحنابلة- فی الفضائل بإسناده عن ابن المسیّب قال: کان عمر بن الخطّاب یقول: أعوذ باللّه من معضلة لیس لها أبو الحسن. قال ابن المسیّب: و لهذا القول سبب و هو: أنّ ملک الرّوم کتب إلی عمر یسأله عن مسائل فعرضها علی الصّحابة فلم یجد عندهم جوابا، فعرضها علی أمیر المؤمنین فأجاب عنها فی أسرع وقت بأحسن جواب .. و ذکر الکتاب بطوله، ثمّ قال: فقرأ علیّ (علیه السلام) الکتاب و کتب فی الحال خلفه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم أمّا بعد، فقد وقفت علی کتابک أیّها الملک، و أنا أجیبک بعون اللّه و قوّته و برکته و برکة نبیّنا محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أمّا الشّی ء الّذی لم یخلقه اللّه تعالی، فالقرآن، لأنّه کلامه و صفته، و کذا کتب اللّه المنزلة، و الحقّ سبحانه قدیم و کذا صفاته. و أمّا الّذی لا یعلمه اللّه، فقولکم: له ولد و صاحبة و شریک، ما اتّخذ اللّه من ولد و ما کان معه من إله لم یلد و لم یولد. و أمّا الّذی لیس عند اللّه، فالظّلم، و ما ربّک بظلّام للعبید. و أمّا الّذی کلّه فم، فالنّار، تأکل ما یلقی فیها و أمّا الّذی کلّه رجل، فالماء. و أمّا الّذی کلّه عین، فالشّمس. و أمّا الّذی کلّه جناح، فالرّیح. و أمّا الّذی لا عشیرة له، فآدم. و أمّا الّذی لم یحمل بهم رحم، فعصی موسی، و کبش إبراهیم، و آدم و حوّاء. و أمّا الّذی یتنفّس من غیر روح، فالصّبح، لقوله تعالی: و الصّبح إذا تنفّس. و أمّا النّاقوس، فإنّه یقول: طقّا طقّا، حقّا حقّا، مهلا مهلا، عدلا عدلا، صدقا صدقا، إنّ الدّنیا قد غرّتنا و استهوتنا، تمضی الدّنیا قرنا قرنا، ما من یوم یمضی عنّا إلّا أوهی منّا رکنا، إنّ الموتی [کذا] قد أخبرنا أنّا نرحل فاستوطنّا. و أمّا الظّاعن، فطور سیناء لمّا عصت بنو إسرائیل و کان بینه و بین الأرض المقدّسة أیّام فقلع اللّه منه قطعة و جعل لها جناحین من نور فنتقه علیهم، فذلک قوله: «وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَ ظَنُّوا أَنَّهُ واقِعٌ بِهِمْ». و قال لبنی إسرائیل: إن لم تؤمنوا و إلّا أوقعته علیکم، فلمّا تابوا ردّه إلی مکانه. و أمّا المکان الّذی لم تطلع علیه الشّمس إلّا مرّة واحدة، فأرض البحر لمّا فلقه اللّه لموسی (علیه السلام) و قام الماء أمثال الجبال و یبست الأرض بطلوع الشّمس علیها، ثمّ عاد ماء البحر إلی مکانه. و أمّا الشّجرة الّتی یسیر الرّاکب فی ظلّها مائة عام، فشجرة طوبی، و هی سدرة المنتهی فی السّماء السّابعة، إلیها ینتهی أعمال بنی آدم، و هی من أشجار الجنّة، لیس فی الجنّة قصر و لا بیت إلّا و فیه غصن من أغصانها، و مثلها فی الدّنیا الشّمس أصلها واحد و ضوؤها فی کلّ مکان. و أمّا الشّجرة الّتی نبتت من غیر ماء، فشجرة یونس، و کان ذلک معجزة له، لقوله تعالی: «وَ أَنْبَتْنا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ». و أمّا غذاء أهل الجنّة، فمثلهم فی الدّنیا الجنین فی بطن أمّه، فإنّه یغتذی من سرّتها و لا یبول و لا یتغوّط. و أمّا الألوان فی القصعة الواحدة، فمثلها فی الدّنیا البیضة فیها لونان: أبیض و أصفر و لا یختلطان. و أمّا الجاریة الّتی تخرج من التّفّاحة، فمثلها فی الدّنیا الدّودة تخرج من التّفّاحة و لا تتغیّر. و أمّا الجاریة الّتی تکون بین اثنین، فالنّخلة الّتی تکون فی الدّنیا لمؤمن مثلی و لکافر مثلک، و هی لی فی الآخرة دونک، لأنّها فی الجنّة و أنت لا تدخلها. و أمّا مفاتیح الجنّة، فلا إله إلّا اللّه، محمّد رسول اللّه. قال ابن المسیّب: فلمّا قرأ قیصر الکتاب قال: ما خرج هذا الکلام إلّا من بیت النّبوّة. ثمّ سأل عن المجیب، فقیل له: هذا جواب ابن عمّ محمّد (صلی الله علیه و آله)، فکتب إلیه: (سلام علیک، أمّا بعد، قد وقفت علی جوابک، و علمت أنّک من أهل بیت النّبوّة، و معدن الرّسالة، و أنت موصوف بالشّجاعة و العلم، و أؤثر أن تکشف لی عن مذهبکم، و الرّوح الّتی ذکرها اللّه فی کتابکم فی قوله: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی». فکتب إلیه أمیر المؤمنین علیه السّلام: أمّا بعد، فالرّوح نکتة لطیفة، و لمعة شریفة، من صنعة بارئها، و قدرة منشئها، أخرجها من خزائن ملکه و أسکنها فی ملکه، فهی عنده لک سبب، و له عندک ودیعة، فإذا أخذت ما لک عنده أخذ ما له عندک، و السّلام. و قد نصّ علی القصّة بطولها الحافظ العاصمیّ فی زین الفتی فی شرح سورة هل أتی، و تذکرة خواصّ الأمّة، لسبط ابن الجوزیّ الحنفیّ: 87.

ص: 116

ص: 117

ص: 118

ص: 119

ص: 120

**[ترجمه]جوهری در صحاح آورده است: «تَرنَّحَ» یعنی شخص از روی مستی و غیر از آن، کج و راست شد و «رُنِّح علیه ترنیحاً» بنابر مجهول، به معنای بیهوش شده است و یا ضعف و ناتوانی در استخوان بر او عارض شد، از این رو یَله رفت و به این شخص، «مُرنَّح»: بی هوش و سرمست گفته می شود. - . الصحاح: 1/367 -

ص: 113

«تَقطَّر»: در قاموس به معنای آماده شدن برای نبرد و خود را از بالا پرت کردن است. «الجِذع»: به معنای کنده شدن است. - . قاموس المحیط2: 119 - در قاموس المحیط آمده است: «هو ابن بجدتها»، به کسی گفته می شود که دانا به همه چیز، راهبر و هدایتگر باشد و خلف وعده نکند. «و عنده بَجدة ذلک»: یعنی دانش آن چیز در نزد اوست. - . قاموس المحیط1: 275 -

«طَفَحَت بالولد» بر وزن مَنَعَ یَمنَعُ: آن زن بچه را نه ماهه به دنیا آورد. - . قاموس المحیط1: 237 -

«شَمَخَ الجبلُ»: ارتفاع یافت، «شَمَخَ الرجل بأنفه»: تکبر ورزید. «نیّة شَمَخ»: نیت دور و «الشامخ»: کسی که از روی عزت و کرامت دماغ خود را بالا بگیرد، از خود راضی، و «الأثرة»: آنچه از علم، مضارع آن یؤثر است.

فیروزآبادی در قاموس المحیط این روایت را آورده است: «أنا و النبیّون فرّاط القاصفین»: یعنی آن ها در ازدحام هستند، گویی از فرط ازدحام یکدیگر را پرت می کنند . «تزاحهم بداراً الی الجنة» یعنی این که ما امامان پیشگام در شفاعت از مردمِ بسیار در حالی که ازدحام کرده­اند، هستیم. «القصفة من القوم»: هل دادن و ازدحام کردن آن­ها - . قاموس المحیط3: 185 - .

«تبُّان» بر وزن رُمّان: به شلوار کوچکی گفته می شود که عورت را بپوشاند. - . قاموس المحیط4: 205 -

«ترکّل بمسحاته»: با پایش به بیل زد تا در زمین فرو رود. - . قاموس المحیط4: 205 -

ص: 114

«سحا الطین، یسحیه و یسحوه و یسحاه سحیاَ»: پوست آن را کند و زمین را حفر کرد. «المسحاة»: بیل. «خفِّض القول یا فُلان»: سخن لطیف بگو. «خفِّض الاَمر»: آسان گیر.

منظور از من هنا و من هنا: این است که از ابتدای کار که مرا از خلافت باز داشتی و الآن که اقرار به فضل و برتری من می کنی. و می توان به جای مِن، مَن خواند که معنا به این صورت می شود، هرکس که در ابتدای کار(خلافت) مانع بود و کسی که الان گوینده این سخن است. یعنی بین این دو شخص تناسبی وجود ندارد. بنابر قول اول، احتمال می­رود یکی از آن دو اشاره به این دنیا و دیگری به آخرت و روز جزا باشد .

ص: 115

ص: 116

ص: 117

ص: 118

ص: 119

ص: 120

**[ترجمه]

[19] باب ما أظهر أبو بکر و عمر من الندامة

الأخبار

«1»

قَالَ أَبُو الصَّلَاحِ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی تَقْرِیبِ الْمَعَارِفِ (1): لَمَّا طُعِنَ عُمَرُ جَمَعَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ قَالَ: یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ! أَ رَاضُونَ أَنْتُمْ عَنِّی؟.

فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ: وَ مَنْ ذَا الَّذِی یَسْخَطُ عَلَیْکَ؟ .. فَأَعَادَ الْکَلَامَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، فَأَجَابَهُ رَجُلٌ بِمِثْلِ جَوَابِهِ، فَانْتَهَرَهُ عُمَرُ وَ قَالَ: نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا أَشْعَرْنَا قُلُوبَنَا، إِنَّا وَ اللَّهِ أَشْعَرْنَا قُلُوبَنَا مَا .. نَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یَکْفِیَنَا شَرَّهُ، وَ إِنَّ بِیعَةَ أَبِی بَکْرٍ کَانَتْ فَلْتَةً نَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یَکْفِیَنَا شَرَّهَا.

وَ قَالَ لِابْنِهِ عَبْدِ اللَّهِ- وَ هُوَ مُسْنِدُهُ إِلَی صَدْرِهِ-: وَیْحَکَ! ضَعْ رَأْسِی بِالْأَرْضِ، فَأَخَذَتْهُ الْغَشْیَةُ، قَالَ: فَوَجَدْتُ مِنْ ذَلِکَ، فَقَالَ: وَیْحَکَ! ضَعْ رَأْسِی بِالْأَرْضِ، فَأَخَذَتْهُ الْغَشْیَةُ، قَالَ: فَوَجَدْتُ مِنْ ذَلِکَ، فَقَالَ: وَیْحَکَ! ضَعْ رَأْسِی بِالْأَرْضِ، فَوَضَعْتُ رَأْسَهُ بِالْأَرْضِ فَعَفَّرَ بِالتُّرَابِ، ثُمَّ قَالَ: وَیْلٌ لِعُمَرَ! وَ وَیْلٌ لِأُمِّهِ! إِنْ لَمْ یَغْفِرِ اللَّهُ لَهُ.

وَ قَالَ- أَیْضاً- حِینَ حَضَرَهُ الْمَوْتُ: أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ ثَلَاثٍ: مِنِ اغْتِصَابِی هَذَا الْأَمْرَ أَنَا وَ أَبُو بَکْرٍ مِنْ دُونِ النَّاسِ، وَ مِنِ اسْتِخْلَافِی عَلَیْهِمْ، وَ مِنْ تَفْضِیلِیَ

ص: 121


1- لم نعثر علیه فی القسم الأوّل المطبوع، و أمّا القسم الثّانی المربوط بهذا الموضوع فلم یطبع.

الْمُسْلِمِینَ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ.

وَ قَالَ- أَیْضاً-: أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ ثَلَاثٍ: مِنْ رَدِّی رَقِیقَ الْیَمَنِ، وَ مِنْ رُجُوعِی عَنْ جَیْشِ أُسَامَةَ بَعْدَ أَنْ (1) أَمَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] عَلَیْنَا، وَ مِنْ تَعَاقُدِنَا عَلَی أَهْلِ الْبَیْتِ إِنْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ أَنْ لَا نُوَلِّیَ مِنْهُمْ أَحَداً.

وَ رَوَوْا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَدَّادِ بْنِ الْهَادِ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ عُمَرَ- وَ هُوَ یَمُوتُ فَجَعَلَ یَجْزَعُ، فَقُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَبْشِرْ بِرَوْحِ اللَّهِ وَ کَرَامَتِهِ، فَجَعَلْتُ کُلَّمَا رَأَیْتُ جَزَعَهُ قُلْتُ هَذَا، فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ: وَیْحَکَ! فَکَیْفَ بِالْمُمَالَأَةِ عَلَی (2) أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] . انْتَهَی مَا أَخْرَجْنَاهُ مِنَ التَّقْرِیبِ (3)

وَ قَالَ الزَّمَخْشَرِیُّ فِی رَبِیعِ الْأَبْرَارِ (4): لَمَّا حَضَرَتْ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ الْوَفَاةُ قَالَ لِبَنِیهِ وَ مَنْ حَوْلَهُ: لَوْ أَنَّ لِی مِلْ ءَ الْأَرْضِ مِنْ صَفْرَاءَ أَوْ بَیْضَاءَ لَافْتَدَیْتُ بِهِ مِنْ أَهْوَالِ مَا أَرَی.

**[ترجمه]ابوصالح - قَدّسَ اللهُ روحَه - در کتاب «تقریب المعارف» آورده است: هنگامی که عمر نیزه خورد، فرزندان عبدالمطلب را جمع کرد و به آن ها گفت: آیا از من راضی هستید؟ مردی از اصحاب عمرگفت: کیست که از تو ناراضی باشد و بر تو خشم گیرد؟ و این جمله را سه بار تکرار کرد. مردی دیگر همانند او به عمر جواب داد، عمر آن مرد را از خود دور کرد و گفت: ما به آنچه در دل هایمان است، آگاهیم و به خدا سوگند، ما به آنچه در دل­هایمان است آگاهیم، از خداوند می خواهیم که ما را از شر آن نجات دهد و بیعت با ابوبکر اقدامی بی خردانه (و عجولانه) بود، از خداوند می خواهیم ما را از شر آن دور کند.

عمر به پسرش عبدالله که او را به سینه خود تکیه داده بود، گفت: وای بر تو! سرم را روی زمین بگذار. در این هنگام عمر بی هوش شد. عبدالله می گوید: من از این حالت نگران شدم. آن گاه عمر گفت: وای بر تو! سرم را بر زمین بگذار، پس سر پدرم را بر زمین گذاشتم و پدرم خود را در خاک غلتانید و سپس گفت: وای بر عمر! وای بر مادر عمر! اگر خداوند او را نیامرزد.

و هم چنین زمانی که مرگش فرا رسید، گفت: از سه چیز به درگاه خداوند توبه می کنم، اول: غصب خلافت توسط خودم و ابوبکر بدون نظر مردم، دوم تعیین خلیفه بر مردم ، سوم برتری دادن برخی از

ص: 121

مسلمانان بر دیگر مسلمانان. و هم چنین گفت: از سه چیز به خدا توبه می کنم: از رها کردن اسیران یمن، و برگشتن از سپاه اسامه بعد از آنکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را امیر و فرمانده ما قرار داد، و دیگر این که اگر پیامبر از دنیا رفت، اجازه ندهیم کسی از اهل بیت وی خلافت و ولایت را به دست گیرد (اشاره به پیمانی است که آن را نوشتند و در کعبه گذاشتند).

از عبدالله بن شداد بن هاد روایت کردند که گفت: هنگامی که عمر در حال احتضار بود، من نزد او بودم و او بی تابی می کرد. عرض کردم: ای امیرمؤمنان، بشارت باد تو را به فضل خداوند و کرامتش! من هر وقت بی تابی عمر را می دیدم این جمله را می گفتم: عمر به من نگاهی کرد و گفت: وای برتو! چگونه توطئه علیه اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله را جبران کنم.

آنچه از کتاب تقریب المعارف آورده بودیم، تمام شد.

زمخشری در ربیع الابرار آورده است: هنگامی که اجل عمر فرا رسید، به پسران خود و اطرافیانش گفت: اگر به اندازه گنجایش زمین طلا یا نقره در اختیار داشتم، به خاطر رهایی از ترس و اهوال آنچه می بینم، همه را فدا می کردم.

**[ترجمه]

«2»

ل (5): الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ، عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ

ص: 122


1- لا توجد: أن فی ک، و بدلا منها: إذ، و وضع علیها رمز نسخة بدل.
2- قال فی مجمع البحرین 1- 399: و فی حدیث علیّ علیه السّلام: ما قتلت عثمان و لا ملأت علیه .. أی ما ساعدت و لا عاونت. أقول: استعمال الملاء مع کلمة علی یفید معنی المساعدة و المعاونة علی ضرر شخص، و علیه تکون الممالاة مساوقة للمعاداة.
3- مرّت مصادر جملة من هذه النّصوص، و ستأتی لبعضها الآخر مصادر من طریق العامّة.
4- ربیع الأبرار للزّمخشریّ: و الرّوایة قد حذفت من الطبعة الحدیثة مع مراجعتنا لکلّ مجلّدات الکتاب أکثر من مرّة، نعم، فیه قوله لعمر: لو استقبلت من أمری ما استدبرت ما استعملت أحدا من الطّلقاء. 4- 219، و قوله أیضا: لو کان لنا مع إسلامنا أخلاق آبائنا لکنّا!! 2- 38، و فیه قصّة مفصّلة عند ما قیل لعمر: لو أخذت حلیّ الکعبة فجهّزت به جیوش المسلمین ... و قد سأل فیها علیّا و قال فی آخرها له سلام اللّه علیه: لولاک لافتضحنا .. 4- 26، و نهج البلاغة 4- 65، و غیرها. و جاء فیه 1- 828 قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: علیّ مع الحقّ و الحقّ مع علیّ و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.
5- الخصال للشّیخ الصّدوق 1- 171- 173 باب الثّلاثة حدیث 288 مع تفصیل فی السّند.

حَاتِمٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ وَ سُلَیْمَانَ بْنِ مَعْبَدٍ، هُمَا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ صَالِحٍ، عَنِ اللَّیْثِ بْنِ سَعْدٍ، عَنْ عُلْوَانَ بْنِ دَاوُدَ بْنِ صَالِحٍ، عَنْ صَالِحِ بْنِ کَیْسَانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حُمَیْدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: قَالَ أَبُو بَکْرٍ فِی مَرَضِهِ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ: أَمَا إِنِّی لَا آسَی مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا عَلَی ثَلَاثٍ فَعَلْتُهَا، وَ وَدِدْتُ (1) أَنِّی تَرَکْتُهَا، وَ ثَلَاثٍ تَرَکْتُهَا وَدِدْتُ (2) أَنِّی فَعَلْتُهَا، وَ ثَلَاثٍ وَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ سَأَلْتُ عَنْهُنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، أَمَّا الَّتِی وَدِدْتُ أَنِّی تَرَکْتُهَا، فَوَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَکُنْ کَشَفْتُ بَیْتَ فَاطِمَةَ وَ إِنْ کَانَ عُلِّقَ (3) عَلَی الْحَرْبِ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَکُنْ حَرَّقْتُ (4) الْفُجَاءَةَ وَ أَنِّی قَتَلْتُهُ سَرِیحاً (5) أَوْ أَطْلَقْتُهُ نَجِیحاً (6)، وَ وَدِدْتُ أَنِّی یَوْمَ سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ کُنْتُ قَذَفْتُ الْأَمْرَ فِی عُنُقِ أَحَدِ الرَّجُلَیْنِ- عُمَرَ أَوْ أَبِی عُبَیْدَةَ- فَکَانَ أَمِیراً وَ کُنْتُ وَزِیراً.

وَ أَمَّا الَّتِی تَرَکْتُهَا (7): فَوَدِدْتُ أَنِّی یَوْمَ أُتِیتُ بِالْأَشْعَثِ أَسِیراً کُنْتُ ضَرَبْتُ عُنُقَهُ، فَإِنَّهُ یُخَیَّلُ إِلَیَّ أَنَّهُ لَمْ یَرَ صَاحِبَ شَرٍّ إِلَّا أَعَانَهُ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی حِینَ سَیَّرْتُ خَالِداً إِلَی أَهْلِ الرِّدَّةِ کُنْتُ قَدِمْتُ إِلَی قُرْبِهِ (8) فَإِنْ ظَفِرَ الْمُسْلِمُونَ ظَفِرُوا وَ إِنْ هُزِمُوا (9) کُنْتُ بِصَدَدِ لِقَاءٍ أَوْ مَدَدٍ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ إِذْ وَجَّهْتُ خَالِداً إِلَی الشَّامِ قَذَفْتُ الْمَشْرِقَ

ص: 123


1- فی المصدر: و وددت.
2- فی المصدر: و وددت.
3- فی ک نسخة بدل: أعلق، و فی المصدر: أعلن، و جاء فی هامشه: أغلق، و فی النّسخة المطبوعة: علّق.
4- فی المصدر و فی ک: أحرقت.
5- کتب فی حاشیة س هنا: أی سریعا. و هو معنی السّریح کما فی القاموس 1- 228. و انظر قصّة الفجاءة ذیل الخصال، و فصّلها شیخنا الأمینی فی غدیره 7- 156- 158.
6- قال فی القاموس 1- 251: النّجیح: الصّواب من الرّأی.
7- فی نسخة علی المصدر: فوددت أنّی فعلتها.
8- فی المصدر: قریة.
9- فی الخصال زیادة لفظ: کیدا.

بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَکُنْتُ بَسَطْتُ یَدِی- یَمِینِی وَ شِمَالِی- فِی سَبِیلِ اللَّهِ.

وَ أَمَّا الَّتِی وَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ سَأَلْتُ عَنْهُنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

فَوَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ سَأَلْتُهُ فِیمَنْ هَذَا الْأَمْرُ فَلَمْ نُنَازِعْهُ أَهْلَهُ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ سَأَلْتُهُ هَلْ لِلْأَنْصَارِ فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیبٌ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ سَأَلْتُهُ عَنْ مِیرَاثِ الْأَخِ وَ الْعَمِّ، فَإِنَّ فِی نَفْسِی مِنْهَا حَاجَةً (1).

قَالَ الصَّدُوقُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ (2)

إِنَّ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ لَمْ یَدَعْ لِأَحَدٍ عُذْراً، هَکَذَا قَالَتْ سَیِّدَةُ النِّسْوَانِ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ لَمَّا مُنِعَتْ مِنْ فَدَکَ وَ خَاطَبَتِ الْأَنْصَارَ فَقَالُوا: یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ! لَوْ سَمِعْنَا هَذَا الْکَلَامَ مِنْکِ قَبْلَ بَیْعَتِنَا لِأَبِی بَکْرٍ مَا عَدَلْنَا بِعَلِیٍّ أَحَداً. فَقَالَتْ: وَ هَلْ تَرَکَ أَبِی یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ لِأَحَدٍ عُذْراً؟!.

**[ترجمه]الخصال شیخ صدوق - . الخصال شیخ صدوق1: 171-173، باب سوم، حدیث 288 - :

ص: 122

پدر عبدالرحمان بن عوف گفت: ابوبکر در آن بیماری که باعث شد از دنیا برود، گفت: در این دنیا تنها بر سه چیز خود افسوس می خورم و از آن­ها پشیمانم، و دوست داشتم آنها را انجام نداده بودم؛ و بر سه چیز افسوس می خورم، و دوست داشتم آنها را انجام داده بودم ولی ترکشان کردم؛ و بر سه چیز تأسف می خورم و دوست داشتم از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره آن ها سؤال کرده بودم. اما آنچه دوست داشتم آن ها را ترک کرده بودم، یکی این بود که ای کاش به خانه فاطمه زهرا هجوم نمی بردم اگرچه (علیه من) اعلان جنگ کرده بود، دوم این که ای کاش فجاءة را نمی سوزاندم. ای کاش او را به آسانی می کشتم، یا این که او را رها می کردم. ای کاش روز سقیفه بنی ساعده خلافت را بر عهده عمر یا ابی عبیده می گذاشتم و من وزیر و مشاور خلیفه می شدم.

امّا آنچه رها کردم: یکی این که ای کاش روزی که اشعث را نزد من اسیر آوردند، گردنش را می زدم، گمان می کنم که او هر صاحب شری را می دید، به یاری اش می شتافت. دوم اینکه دوست داشتم هنگامی که خالد را به سوی اهل ردّه فرستادم، نزد او می رفتم. اگر مسلمانان پیروز می شدند که هیچ و اگر شکست می خوردند، در پی دیدن آن­ها و یا کمک رساندن بودم. سوم اینکه ای کاش هنگامی که خالد را به سوی شام فرستادم، عمر بن خطاب را به سوی مشرق

ص: 123

می فرستادم و دست راست و چپم را در راه خدا باز می کردم.

اما آنچه دوست داشتم درباره آن ها از پیامبر صلَّی الله علیه و آله سؤال کرده بودم، یکی این بود که ای کاش پرسیده بودم، خلافت از آن کیست تا با آن که اهل خلافت است، نزاع نکنیم. دوم این که ای کاش پرسیده بودم، آیا انصار در امر خلافت سهمی دارند؟ و سوم این که ای کاش از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره میراث برادر و عمو پرسیده بودم؛ زیرا احساس می کنم نیازمند آن هستم.

شیخ صدوق - رضی الله عنه - می گوید: روز غدیر، هیچ بهانه ای برای کسی باقی نگذاشت. هنگامی که بانوی زنان عالم حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها از فدک منع شد، این گونه فرمودند و انصار را مورد خطاب قرار دادند. انصار گفتند: ای دختر محمد، اگر قبل از بیعت خود با ابوبکر این سخن را از تو می شنیدیم، هیچ یک از ما از علی روی برنمی گرداندیم و او را رها نمی کردیم. حضرت فاطمه سلام الله علیها فرمودند: آیا پدرم روز غدیر خم عذر و بهانه ای برای کسی گذاشتند؟!

**[ترجمه]

«3»

ل (3): أَبِی، عَنِ الْمُؤَدِّبِ، عَنْ أَحْمَدَ الْأَصْبَهَانِیِّ، عَنِ الثَّقَفِیِّ، عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْفُرَاتِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ عُبَیْدَةَ، عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ (4) بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: قَالَ عُمَرُ حِینَ حَضَرَهُ الْمَوْتُ:

أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ ثَلَاثٍ: اغْتِصَابِی هَذَا الْأَمْرَ أَنَا وَ أَبُو بَکْرٍ مِنْ دُونِ النَّاسِ، وَ اسْتِخْلَافِی عَلَیْهِمْ، وَ تَفْضِیلِیَ الْمُسْلِمِینَ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ.

**[ترجمه]الخصال شیخ صدوق - . الخصال1: 173 - :

امام حسن و ایشان از پدر بزرگوارشان امام علی علیه السلام روایت کردند که فرمودند: عمر زمانی که در حال احتضار بود گفت: از سه چیز به خدا توبه می کنم: اولی غصب خلافت از سوی من و ابوبکر از بین مردم. دومی تعیین عثمان به عنوان خلیفه و جانشین بر مردم. سومی برتری دادن برخی از مسلمانان بر دیگر مسلمانان.

**[ترجمه]

«4»

ل (5): بِالْإِسْنَادِ إِلَی الثَّقَفِیِّ، عَنِ الْمَسْعُودِیِّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمَّادٍ

ص: 124


1- ذکر القصّة جمهور علماء العامّة، و نصّ علیها الطّبریّ فی تاریخه 4- 52، و ابن قتیبة فی الإمامة و السّیاسة 1- 18، و المسعودیّ فی مروج الذّهب 1- 414، و ابن عبد البرّ فی العقد الفرید 2- 254، و أبو عبیدة فی الأموال: 131، و غیرهم. و الإسناد صحیح رجاله کلّهم ثقات عندهم أربعة منهم من رجال الصّحاح السّتّ، کما نصّ علی ذلک شیخنا الأمینیّ فی الغدیر 7- 170 171، فراجع. و انظر حول الکشف عن بیت فاطمة سلام اللّه علیها- غیر ما مرّ- تاریخ ابن جریر 2- 619، و میزان الاعتدال 2- 215، و غیرهما.
2- الخصال 1- 173.
3- الخصال 1- 170 باب الثّلاثة حدیث 225، بتفصیل فی السّند.
4- وضع علی: الحسن، فی ک رمز نسخة بدل.
5- الخصال 1- 171، باب الثّلاثة حدیث 226، باختلاف یسیر.

الطَّائِیِّ، عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ، عَنْ عَطِیَّةَ- فِیمَا یَظُنُّ-، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: شَهِدْتُ عُمَرَ عِنْدَ مَوْتِهِ یَقُولُ: أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ ثَلَاثٍ: مِنْ رَدِّی رَقِیقَ الْیَمَنِ، وَ مِنْ رُجُوعِی عَنْ جَیْشِ أُسَامَةَ بَعْدَ أَنْ أَمَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَیْنَا، وَ مِنْ تَعَاقُدِنَا عَلَی أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ إِنْ قَبَضَ اللَّهُ رَسُولَهُ لَا نُوَلِّی مِنْهُمْ أَحَداً.

**[ترجمه]الخصال شیخ صدوق - . الخصال1: 170، باب سوم، حدیث 225 - :

ص: 124

از جابر بن عبدالله انصاری روایت شده است: هنگام مرگ عمر، او را دیدم که می گفت: از سه چیز به درگاه خدا توبه می کنم: اول از برگرداندن اسیران یمن. دوم، بازگشتن از سپاه اسامه بعد از اینکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را امیر بر ما قرار داده بود. سوم، هم­پیمان شدن ما در جلوگیری از رسیدن اهل بیت به خلافت در صورت فوت پیامبر.

**[ترجمه]

«5»

ل (1): بِالْإِسْنَادِ إِلَی الثَّقَفِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سُفْیَانَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ فَضْلِ بْنِ الزُّبَیْرِ، عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: لَمَّا حَضَرَ عُمَرَ الْمَوْتُ قَالَ: أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ رُجُوعِی مِنْ جَیْشِ أُسَامَةَ، وَ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ عِتْقِی سَبْیَ الْیَمَنِ، وَ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ کُنَّا أَشْعَرْنَاهُ قُلُوبَنَا نَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یَکْفِیَنَا ضَرَّهُ، وَ أَنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ کَانَتْ فَلْتَةً.

**[ترجمه]الخصال شیخ صدوق - . الخصال1: 171، باب سوم، حدیث 227 - :

امام باقرعلیه السلام فرمودند: هنگامی که مرگ عمر فرا رسید گفت: از این که از سپاه اسامه برگشتم و این که اسیران یمن را آزاد کردم و از چیزی که غم و اندوه آن، قلب هایمان را فرا گرفته، به خدا توبه می کنم. از خداوند می خواهم که ما را از آسیب و زیان آن در امان نگه دارد؛ زیرا بیعت با ابوبکر کاری بی خردانه و عجولانه بود.

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة فی حدیث عمر: «إِنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ کَانَتْ فَلْتَةً وَقَی اللَّهُ شَرَّهَا».

، أراد بالفلتة: الفجأة، و مثل هذه البیعة جدیر (2) بأن تکون مهیّجة للشّرّ و الفتنة، فعصم اللّه عن ذلک و وقی، و الفلتة: کلّ شی ء فعل من غیر رویّة و إنّما یورد (3) بها خوف انتشار الأمر، و قیل: أراد بالفلتة: الخلسة .. أی إنّ الإمامة یوم السّقیفة مالت إلی تولّیها الأنفس و لذلک کثر (4) فیها التّشاجر، فما (5) قلّدها أبو بکر إلّا انتزاعا من الأیدی و اختلاسا، و قیل: الفلتة آخر لیلة من الأشهر الحرم، فیختلفون (6) أ من الحلّ هی أم من الحرام (7)؟ فیتسارع الموتود (8) إلی درک الثّار

ص: 125


1- الخصال 1- 171، باب الثّلاثة حدیث 227، مع تفصیل فی الإسناد.
2- فی المصدر و فی اللسان: جدیرة.
3- فی المصدر و فی اللسان: بودر.
4- لا توجد: کثر، فی س.
5- وضع علی: فما فی ک رمز نسخة بدل.
6- فی النهایة و اللسان: فیختلفون فیها.
7- فی المصدر و اللسان: أم من الحرم.
8- فی اللسان و فی المصدر: فیسارع الموتور، و هو الصحیح.

فیکثر الفساد و یسفک (1) الدّماء، فشبّه أیّام النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله (2) بالأشهر الحرم و یوم موته بالفلتة فی (3) وقوع الشّرّ من ارتداد العرب و تخلّف الأنصار عن الطّاعة، و منع من منع الزّکاة، و الجری علی عادة العرب فی أن لا یسود (4) القبیلة إلّا رجل منها (5). انتهی.

و لا یخفی ضعف تلک التأویلات علی عاقل، و سیأتی الکلام فیه إن شاء اللّه تعالی (6)

**[ترجمه]در «نهایة الأرب» - . النهایة3: 467-468 -

درباره این گفته «بیعت با ابوبکر امری بی خردانه بود خداوند ما را از شر آن حفظ کند»، آمده است: منظور عمر از «فلتة»، امری ناگهانی است و چنین بیعتی، شایسته است که شر و فتنه را برانگیزد، خداوند از این کار (شر و فتنه) حفظ کند. «فلته» به چیزی گفته می شود که بدون رویّه انجام شود و از ترس این که آن کار فاش شود، اقدام به انجام آن می شود. و گفته شده است: منظور از «فلته» اختلاس است. یعنی امامت روز سقیفه به طرف متولی آن مایل گشت. و به همین خاطر مشاجره درباره آن زیاد شد، و ابوبکر فقط به خاطر این که آن را از دست دیگران بگیرد، خلافت و امامت را با حیله از دیگران ربود.

گفته شده است: «الفلته» آخرین شب از ماه های حرام است، پس در حلال و حرام بودن آن شب اختلاف می­شود و شخصی که برای او قصاص است، می شتابد تا انتقام بگیرد،

ص: 125

از این رو فساد زیاد می شود و خون ها ریخته می شود. روزهای پیامبر صلَّی الله علیه و آله را به ماه های حرام و روز وفاتشان را به «فلته»، به خاطر وقوع شر از این که عرب ها مرتد شوند و انصار از اطاعت سرباز زنند و کسی که نمی­خواهد زکات بدهد، آن را ندهد، تشبیه کرده است. طبق عادت عرب ها، تنها یک مرد از قبیله حق ریاست دارد. حدیث به پایان رسید .

ضعف این تأویل ها بر هیچ عاقلی پوشیده نیست، اگر خدا بخواهد به زودی در این باره سخن خواهیم گفت.

**[ترجمه]

«6»

جا (7): الْجِعَابِیِّ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْمُغِیرَةِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَنْصُورٍ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ حَرْبٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ بُرَیْدٍ (8)، عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ عَاصِمٍ، عَنْ (9) عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ (10) عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ، قَالَ: کُنْتُ آخِرَ (11) النَّاسِ عَهْداً بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، دَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِ ابْنِهِ عَبْدِ اللَّهِ وَ هُوَ یُوَلْوِلُ (12)، فَقَالَ لَهُ: ضَعْ خَدِّی بِالْأَرْضِ، فَأَبَی عَبْدُ اللَّهِ، فَقَالَ لَهُ: ضَعْ خَدِّی بِالْأَرْضِ لَا أُمَّ لَکَ، فَوَضَعَ خَدَّهُ عَلَی الْأَرْضِ، فَجَعَلَ یَقُولُ:

ص: 126


1- فی النهایة و لسان العرب: و تسفک.
2- فی المصدر: علیه الصلاة و السلام، بدل التصلیة.
3- فی النهایة: من، و فی اللسان: فی، کما فی المتن.
4- کتب فی المصدر: مدغما- ألّا یسود- و ما فی اللسان کالمتن.
5- النهایة 3- 467- 468 و فیه: و فی صفة مجلس رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم: لا تثنی فلتاته .. الفلتات: الزلّات، جمع فلتة .. أی لم یکن فی مجلسه زلّات فتحفظ و تحکی. و مثل النهایة ما فی لسان العرب 2- 67- 68، و قال فی القاموس 1- 154: و فلتات المجلس: هفواته و زلاته.
6- فی ک: فیه، بعد کلمة: تعالی، بتقدیم و تأخیر.
7- مجالس أمالی الشّیخ المفید: 50 حدیث 10، بتفصیل فی الإسناد.
8- فی المصدر: بن زید.
9- فی المصدر: بن، بدلا من: عن، و هو الظّاهر.
10- فی الأمالی: عن، بدلا من: بن، و هو الظّاهر.
11- فی المجالس: أنا آخر ..
12- جاءت فی حاشیة المصدر، و فی متنه: ملول.

وَیْلُ أُمِّی! وَیْلُ أُمِّی! إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لِی .. فَلَمْ یَزَلْ یَقُولُهَا حَتَّی خَرَجَتْ نَفْسُهُ.

**[ترجمه]امالی شیخ مفید - . امالی شیخ مفید: 50، حدیث 10 - :

عثمان بن عفان می گوید: آخرین کسی بودم که با عمربن خطاب ملاقات کردم. بر او وارد شدم در حالی که سر عمر در دامن پسرش عبدالله بود. عبدالله شیون می کرد. عمر به عبدالله گفت: صورتم را بر زمین بگذار. عبدالله امتناع کرد، عمر دوباره به عبدالله گفت: ای بی مادر، صورتم را بر زمین بگذار! در این هنگام عبدالله صورت عمر را بر زمین گذاشت. عمر شروع کرد به گفتن:

ص: 126

وای بر مادرم، اگر مرا نبخشی. عمر پیوسته این جمله را می گفت تا اینکه فوت کرد.

**[ترجمه]

«7»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ (1): - بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ- مَرْفُوعاً إِلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ غَنْمٍ الْأَزْدِیِّ- خَتَنِ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ (2)

وَ حِینَ مَاتَ (3) کَانَتْ ابْنَتُهُ (4) تَحْتَ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ، وَ کَانَ أَفْقَهَ (5) أَهْلِ الشَّامِ وَ أَشَدَّهُمُ اجْتِهَاداً، قَالَ: مَاتَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ بِالطَّاعُونِ، فَشَهِدْتُ یَوْمَ مَاتَ- وَ النَّاسُ مُتَشَاغِلُونَ بِالطَّاعُونِ-، قَالَ: وَ سَمِعْتُهُ حِینَ احْتُضِرَ وَ لَیْسَ (6)فِی الْبَیْتِ غَیْرِی- وَ ذَلِکَ فِی خِلَافَةِ (7) عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ-، فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ:

وَیْلٌ لِی! وَیْلٌ لِی (8)!. فَقُلْتُ فِی نَفْسِی: أَصْحَابُ الطَّاعُونِ یَهْذُونَ وَ یَقُولُونَ الْأَعَاجِیبَ. فَقُلْتُ لَهُ: أَ تَهْذِی؟. قَالَ: لَا، رَحِمَکَ اللَّهُ (9). قُلْتُ: فَلِمَ تَدْعُو بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ؟. قَالَ: لِمُوَالاتِی عَدُوَّ اللَّهِ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ. فَقُلْتُ لَهُ: مَنْ هُمْ (10)؟. قَالَ:

مُوَالاتِی عَتِیقاً وَ [رُمَعُ] عَلَی خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ وَ وَصِیِّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

فَقُلْتُ: إِنَّکَ لَتَهْجُرُ!. فَقَالَ: یَا ابْنَ غَنْمٍ! وَ اللَّهِ مَا أَهْجُرُ، هَذَانِ، رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولَانِ لِی: یَا مُعَاذُ! أَبْشِرْ بِالنَّارِ

ص: 127


1- إرشاد القلوب 2- 183- 186 [2- 391- 394] تحت عنوان فیما قاله معاذ بن جبل حین موته .. باختلاف یسیر أشرنا لبعضه.
2- لا یوجد: ختن معاذ بن جبل، فی المصدر.
3- فی إرشاد القلوب: حین مات معاذ بن جبل، و وضع علی: حین مات، رمز نسخة بدل فی ک.
4- فی س: ابنة- بلا ضمیر- ..
5- جاء فی المصدر: .. الأزدیّ حین مات معاذ بن جبل و کان أفقه ..
6- فی الإرشاد: و لیس معه ..
7- فی المصدر: فی زمن خلافة.
8- فی ک: و ویل لی، و وضع علی الواو رمز نسخة بدل. و فی س جاءت الجملة مشوشة.
9- وضع علی: رحمک اللّه، رمز نسخة بدل فی مطبوع البحار.
10- من قوله: فقلت فی نفسی. إلی هنا لا یوجد فی إرشاد الدّیلمیّ المطبوع، و فیه: فقلت له: ممّ؟. قال: من موالاتی.

أَنْتَ (1) وَ أَصْحَابُکَ. أَ فَلَیْسَ قُلْتُمْ إِنْ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَوْ قُتِلَ (2) زَوَیْنَا الْخِلَافَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) فَلَنْ تَصِلَ إِلَیْهِ، فَاجْتَمَعْتُ أَنَا وَ [عَتِیقٌ وَ رُمَعُ] وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ (3)، قَالَ: قُلْتُ: مَتَی یَا مُعَاذُ؟. قَالَ: فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ، قُلْنَا: نَتَظَاهَرُ عَلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) فَلَا یَنَالُ الْخِلَافَةَ مَا حَیِینَا، فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قُلْتُ لَهُمْ: أَنَا (4) أَکْفِیکُمْ قَوْمِیَ الْأَنْصَارَ فَاکْفُونِی قُرَیْشاً، ثُمَّ دَعَوْتُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی (5) هَذَا الَّذِی تَعَاهَدْنَا عَلَیْهِ بِشْرَ بْنَ سَعِیدٍ وَ أُسَیْدَ (6)بْنَ حُصَیْنٍ فَبَایَعَانِی عَلَی ذَلِکَ، فَقُلْتُ: یَا مُعَاذُ! إِنَّکَ لَتَهْجُرُ، فَأَلْصَقَ خَدَّهُ بِالْأَرْضِ فلما (7) زَالَ یَدْعُو بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ حَتَّی مَاتَ.

فَقَالَ ابْنُ غَنْمٍ: مَا حَدَّثْتُ بِهَذَا الْحَدِیثِ یَا ابْنَ قَیْسِ بْنِ (8) هِلَالٍ أَحَداً إِلَّا ابْنَتِی امْرَأَةَ مُعَاذٍ وَ رَجُلًا آخَرَ، فَإِنِّی فَزِعْتُ مِمَّا رَأَیْتُ وَ سَمِعْتُ مِنْ مُعَاذٍ.

قَالَ: فَحَجَجْتُ وَ لَقِیتُ الَّذِی غَمَّضَ أَبَا عُبَیْدَةَ وَ سَالِماً فَأَخْبَرَانِی أَنَّهُ حَصَلَ لَهُمَا ذَلِکَ (9) عِنْدَ مَوْتِهِمَا، لَمْ یَزِدْ فِیهِ حَرْفاً وَ لَمْ یَنْقُصْ حَرْفاً، کَأَنَّهُمَا قَالا مِثْلَ مَا قَالَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ، فَقُلْتُ: أَ وَ لَمْ یُقْتَلْ سَالِمٌ یَوْمَ التِّهَامَةِ؟. قَالَ: بَلَی، وَ لَکِنَّا احْتَمَلْنَاهُ وَ بِهِ رَمَقٌ (10).

قَالَ سُلَیْمٌ: فَحَدَّثْتُ بِحَدِیثِ ابْنِ غَنْمٍ هَذَا کُلِّهِ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ

ص: 128


1- لا توجد: أنت، فی المصدر.
2- أو قتل .. لا توجد فی الإرشاد.
3- فی المصدر: و سالم مولی حذیفة.
4- لا توجد: أنا، فی المصدر.
5- فی الإرشاد: علی، بدلا من: إلی.
6- فی س: أسد.
7- فی المصدر: فما .. و هو الظّاهر.
8- فی إرشاد الدّیلمیّ: ما حدّثت غیر قیس بن ..
9- فی س: کذلک، و فی المصدر: نحو ذلک.
10- من قوله: فقلت أ و لم .. إلی هنا لا یوجد فی المطبوع من المصدر.

لِی: اکْتُمْ عَلَیَّ وَ اشْهَدْ أَنَّ أَبِی قَدْ قَالَ عِنْدَ مَوْتِهِ مِثْلَ مَقَالَتِهِمْ، فَقَالَتْ عَائِشَةُ: إِنَّ أَبِی یَهْجُرُ (1).

قَالَ مُحَمَّدٌ: فَلَقِیتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ فِی خِلَافَةِ عُثْمَانَ وَ حَدَّثْتُهُ بِمَا سَمِعْتُ مِنْ أَبِی عِنْدَ مَوْتِهِ فَأَخَذْتُ عَلَیْهِ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ أَلَّا یَکْتُمَ (2) عَلَیَّ. فَقَالَ لِی ابْنُ عُمَرَ:

اکْتُمْ عَلَیَّ، فَوَ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ أَبِی مِثْلَ مَا قَالَ أَبُوکَ وَ مَا زَادَ (3) وَ لَا نَقَصَ، ثُمَّ تَدَارَکَهَا ابْنُ عُمَرَ بَعْدُ وَ تَخَوَّفَ أَنْ أُخْبِرَ بِذَلِکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِمَا عَلِمَ مِنْ حُبِّی لَهُ وَ انْقِطَاعِی إِلَیْهِ، فَقَالَ: إِنَّمَا کَانَ یَهْجُرُ. فَأَتَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا سَمِعْتُهُ مِنْ أَبِی وَ مَا حَدَّثَنِی بِهِ ابْنُ عُمَرَ.

فَقَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) (4) قَدْ حَدَّثَنِی بِذَلِکَ عَنْ أَبِیکَ وَ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٍ وَ عَنْ مُعَاذٍ مَنْ هُوَ أَصْدَقُ مِنْکَ وَ مِنِ ابْنِ عُمَرَ. فَقُلْتُ: وَ مَنْ ذَاکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟.

فَقَالَ: بَعْضُ (5)مَنْ حَدَّثَنِی. فَعَرَفْتُ مَا عَنَی، فَقُلْتُ: صَدَقْتَ، إِنَّمَا ظَنَنْتُ إِنْسَاناً حَدَّثَکَ، وَ مَا شَهِدَ أَبِی- وَ هُوَ یَقُولُ ذَلِکَ- غَیْرِی.

قَالَ سُلَیْمٌ: قُلْتُ لِابْنِ غَنْمٍ: مَاتَ مُعَاذٌ بِالطَّاعُونِ فَبِمَا مَاتَ أَبُو عُبَیْدَةَ؟.

قَالَ: مَاتَ بِالدُّبَیْلَةِ (6)، فَلَقِیتُ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ فَقُلْتُ: هَلْ شَهِدَ مَوْتَ أَبِیکَ غَیْرُکَ وَ أَخِیکَ (7) عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ عَائِشَةَ وَ عُمَرَ؟. قَالَ: لَا. قُلْتُ: وَ هَلْ (8) سَمِعُوا (9) مِنْهُ مَا

ص: 129


1- فی المصدر: یهجو .. و لا معنی له.
2- فی المصدر: لیکتم علیّ .. و ما فی المتن هو الظّاهر.
3- فی المصدر: فو اللّه لقد قال مثل مقالة أبیک ما زاد ..
4- فی الإرشاد: قال علیه السّلام.
5- خطّ علی: بعض، فی ک، و لا توجد فی المصدر.
6- قال فی القاموس 3- 373: و دبیل مبالغة و کجهینة: الدّاهیة، و داء فی الجوف. و قال فی مجمع البحرین 5- 369: الدّبیلة: الطّاعون، و خراج، و دمّل یظهر فی الجوف و یقتل صاحبه غالبا.
7- فی المصدر: و غیر أخیک.
8- وضع رمز نسخة بدل علی: هل، فی المطبوع من البحار.
9- لا توجد: سمعوا، فی س.

سَمِعْتَ؟. قَالَ: سَمِعُوا مِنْهُ طَرَفاً فَبَکَوْا. وَ قال [قَالُوا]: هُوَ یَهْجُرُ، فَأَمَّا کُلَّ مَا سَمِعْتُ أَنَا فَلَا، قُلْتُ: فَالَّذِی سَمِعُوا مَا هُوَ؟. قَالَ: دَعَا بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ! لِمَ تَدْعُو بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ؟!. قَالَ: هَذَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَعَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ یُبَشِّرَانِّی بِالنَّارِ، وَ مَعَهُ الصَّحِیفَةُ الَّتِی تَعَاهَدْنَا عَلَیْهَا فِی الْکَعْبَةِ، وَ هُوَ یَقُولُ: قَدْ وَفَیْتَ بِهَا وَ ظَاهَرْتَ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ (1) فَأَبْشِرْ أَنْتَ وَ صَاحِبُکَ بِالنَّارِ فِی أَسْفَلِ السَّافِلِینَ، فَلَمَّا سَمِعَهَا عُمَرُ خَرَجَ وَ هُوَ یَقُولُ: إِنَّهُ لَیَهْجُرُ! قَالَ: لَا وَ اللَّهِ لَا أَهْجُرُ (2)أَیْنَ تَذْهَبُ؟. قَالَ عُمَرُ: کَیْفَ لَا تَهْجُرُ وَ أَنْتَ ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ (3)؟! قَالَ: الْآنَ أَیْضاً! أَ وَ لَمْ أُحَدِّثْکَ أَنَّ مُحَمَّداً- وَ لَمْ یَقُلْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- قَالَ لِی وَ أَنَا (4) مَعَهُ فِی الْغَارِ: إِنِّی أَرَی سَفِینَةَ جَعْفَرٍ وَ أَصْحَابِهِ تَعُومُ (5)فِی الْبَحْرِ، فَقُلْتُ: أَرِنِیهَا، فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی وجهه (6) فَنَظَرْتُ إِلَیْهَا، وَ أَضْمَرْتُ عِنْدَ ذَلِکَ أَنَّهُ سَاحِرٌ، وَ ذَکَرْتُ لَکَ ذَلِکَ بِالْمَدِینَةِ، فَأَجْمَعَ (7) رَأْیِی وَ رَأْیُکَ أَنَّهُ سَاحِرٌ، فَقَالَ عُمَرُ: یَا هَؤُلَاءِ! إِنَّ أَبَاکُمْ (8) یَهْجُرُ فَاکْتُمُوا مَا تَسْمَعُونَ عَنْهُ (9) لِئَلَّا یَشْمَتَ بِکُمْ أَهْلُ هَذَا الْبَیْتِ، ثُمَّ خَرَجَ وَ خَرَجَ أَخِی وَ خَرَجَتْ عَائِشَةُ لِیَتَوَضَّئُوا لِلصَّلَاةِ، فَأَسْمَعَنِی مِنْ قَوْلِهِ مَا لَمْ یَسْمَعُوا، فَقُلْتُ لَهُ- لَمَّا خَلَوْتُ بِهِ: یَا أَبَتِ! (10) قُلْ: لَا إِلَهَ إِلَّا

ص: 130


1- فی ک هنا زیادة: و أصحابک.
2- فی المصدر: ما أهجر.
3- لا یوجد: إذ هما، فی المصدر.
4- فی ک: قال لی أنا.
5- أی تسبح و تسیر، قاله فی القاموس 4- 155.
6- فی المصدر: وجهی، و هو الظّاهر.
7- فی إرشاد الدّیلمیّ: و ذکرت ذلک لک بالمدینة فاجتمع ..
8- فی المصدر: إنّ أبا بکر.
9- فی المصدر: منه، بدلا من: عنه.
10- فی المطبوع من البحار وضع علی: یا أبت، رمز نسخة بدل، و لا توجد فی المصدر.

اللَّهُ، قَالَ: لَا أَقُولُهَا (1) وَ لَا أَقْدِرُ عَلَیْهَا أَبَداً حَتَّی أَرِدَ النَّارَ فَأَدْخُلَ التَّابُوتَ، فَلَمَّا ذَکَرَ التَّابُوتَ ظَنَنْتُ أَنَّهُ یَهْجُرُ، فَقُلْتُ لَهُ: أَیُّ تَابُوتٍ؟. فَقَالَ: تَابُوتٌ مِنْ نَارٍ مُقَفَّلٌ بِقُفْلٍ مِنْ نَارٍ فِیهِ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا، أَنَا وَ صَاحِبِی هَذَا، قُلْتُ: عُمَرُ؟. قَالَ: نَعَمْ، وَ عَشَرَةٌ فِی جُبٍّ مِنْ جَهَنَّمَ عَلَیْهِ صَخْرَةٌ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُسَعِّرَ جَهَنَّمَ رَفَعَ الصَّخْرَةَ.

قُلْتُ: أَ تَهْذِی؟. قَالَ: لَا وَ اللَّهِ (2) مَا أَهْذِی، وَ لَعَنَ اللَّهُ ابْنَ صُهَاکَ هُوَ الَّذِی أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِی فَبِئْسَ الْقَرِینُ، أَلْصِقْ خَدِّی بِالْأَرْضِ، فَأَلْصَقْتُ خَدَّهُ بِالْأَرْضِ (3)، فَمَا زَالَ یَدْعُو بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ حَتَّی غَمَّضْتُهُ، ثُمَّ دَخَلَ عُمَرُ عَلَیَّ، فَقَالَ: هَلْ قَالَ (4) بَعْدَنَا شَیْئاً (5)؟ فَحَدَّثْتُهُ (6).

فَقَالَ: یَرْحَمُ اللَّهُ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، اکْتُمْ! هَذَا کُلُّهُ هَذَیَانٌ، وَ أَنْتُمْ أَهْلُ بَیْتٍ یُعْرَفُ لَکُمُ الْهَذَیَانُ فِی مَوْتِکُمْ؟. قَالَتْ عَائِشَةُ: صَدَقْتَ، ثُمَّ قَالَ لِی عُمَرُ: إِیَّاکَ أَنْ یَخْرُجَ مِنْکَ شَیْ ءٌ مِمَّا سَمِعْتَ بِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) (7) وَ أَهْلِ بَیْتِهِ.

قَالَ: قَالَ سُلَیْمٌ (8): قُلْتُ لِمُحَمَّدٍ: مَنْ تَرَاهُ حَدَّثَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةِ بِمَا قَالُوا، فَقَالَ: رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، إِنَّهُ یَرَاهُ فِی (9)

ص: 131


1- فی المصدر: لا قلتها و لا أقولها.
2- فی الإرشاد: .. من جهنّم علیه صخرة، قلت: هل تهذی؟ قال: و اللّه ..
3- فی المصدر: ثمّ ألصق خدّه بالأرض فما زال ..
4- فی المصدر: هل حدّث.
5- لا توجد کلمة: شیئا، فی س.
6- فی ک و المصدر: فحدّثتهم.
7- فی المصدر: ممّا سمعت و یشمت به ابن أبی طالب.
8- وضع علی: قال سلیم، فی المطبوع من البحار رمز نسخة بدل، و لا توجد فی المصدر.
9- لا توجد فی المصدر: فی.

کُلِّ لَیْلَةٍ فِی الْمَنَامِ وَ حَدِیثُهُ إِیَّاهُ (1) فِی الْمَنَامِ مِثْلُ حَدِیثِهِ (2) إِیَّاهُ فِی الْیَقَظَةِ وَ الْحَیَاةِ، وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ رَآنِی فِی الْمَنَامِ فَقَدْ رَآنِی فَإِنَّ الشَّیْطَانَ لَا یَتَمَثَّلُ بِی فِی نَوْمٍ وَ لَا یَقَظَةٍ (3)وَ لَا بِأَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَائِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

قَالَ سُلَیْمٌ (4): فَقُلْتُ لِمُحَمَّدٍ: فَمَنْ حَدَّثَکَ بِهَذَا؟. قَالَ: عَلِیٌّ (5). فَقُلْتُ:

قَدْ سَمِعْتُ أَنَا أَیْضاً مِنْهُ کَمَا سَمِعْتَ أَنْتَ، قُلْتُ لِمُحَمَّدٍ: فَلَعَلَّ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَدَّثَهُ. قَالَ: أَوْ (6) ذَاکَ؟ قُلْتُ: فَهَلْ تُحَدِّثُ الْمَلَائِکَةُ إِلَّا الْأَنْبِیَاءَ؟!. قَالَ: أَ مَا تَقْرَأُ کِتَابَ اللَّهِ: وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ (7) وَ لَا مُحَدَّثٍ.

قُلْتُ أَنَا: أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (8) مُحَدَّثٌ. قَالَ: نَعَمْ، وَ فَاطِمَةُ مُحَدَّثَةٌ، وَ لَمْ تَکُنْ نَبِیَّةً، وَ مَرْیَمُ مُحَدَّثَةٌ وَ لَمْ تَکُنْ نَبِیَّةً، وَ أُمُّ مُوسَی مُحَدَّثَةٌ وَ لَمْ تَکُنْ نَبِیَّةً، وَ سَارَةُ امْرَأَةُ إِبْرَاهِیمَ قَدْ (9) عَایَنَتِ الْمَلَائِکَةَ وَ لَمْ تَکُنْ نَبِیَّةً، فَبَشَّرُوهَا بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ قَالَ سُلَیْمٌ: فَلَمَّا قُتِلَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ بِمِصْرَ وَ عَزَّیْنَا (10) أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، جِئْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (11) وَ خَلَوْتُ بِهِ فَحَدَّثْتُهُ بِمَا أَخْبَرَنِی بِهِ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ وَ بِمَا حَدَّثَنِی بِهِ ابْنُ غَنْمٍ.

ص: 132


1- فی س: أباه، و فی المصدر: و حدّثه أباه.
2- فی الإرشاد: مثل ما حدّثه.
3- فی المصدر: فی النّوم و لا فی الیقظة.
4- لا توجد فی المصدر: قال سلیم، و هی نسخة فی المطبوع من البحار.
5- فی الإرشاد: قال أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
6- فی المصدر: الواو، بدلا من: أو.
7- الحجّ: 52.
8- فی المصدر: قلت فأمیر المؤمنین علیه السّلام ..
9- فی إرشاد الدّیلمیّ: و سارة امرأة إبراهیم محدّثة قد ..
10- لعلّها تقرأ فی مطبوع البحار: غوینا، أو غزینا، إلّا أنّها فی المصدر: و نعی فعزّیت ..
11- لا توجد: جئت إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام .. فی المصدر.

قَالَ: صَدَقَ مُحَمَّدٌ رَحِمَهُ اللَّهُ، أَمَا إِنَّهُ شَهِیدٌ حَیٌّ مَرْزُوقٌ، یَا سُلَیْمُ! إِنِّی وَ أَوْصِیَائِی أَحَدَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ وُلْدِی أَئِمَّةُ هُدًی مَهْدِیُّونَ مُحَدَّثُونَ.

قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! وَ مَنْ هُمْ؟ (1).

قَالَ: ابنی [ابْنَایَ] الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ، ثُمَّ ابْنِی هَذَا- وَ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ هُوَ رَضِیعٌ- ثُمَّ (2) ثَمَانِیَةٌ مِنْ وُلْدِهِ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ، وَ هُمُ الَّذِینَ أَقْسَمَ اللَّهُ (3) بِهِمْ فَقَالَ: وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ (4)، فَالْوَالِدُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنَا، وَ مَا وَلَدَ یَعْنِی هَؤُلَاءِ الْأَحَدَ عَشَرَ وَصِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (5).

قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! یَجْتَمِعُ إِمَامَانِ؟.

قَالَ: لَا، إِلَّا وَ (6) أَحَدُهُمَا صَامِتٌ لَا یَنْطِقُ حَتَّی یَهْلِکَ الْأَوَّلُ.

**[ترجمه]ارشاد القلوب - . ارشاد القلوب2: 183-186 - :

با حذف اسناد که روایت آن به عبدالرحمان بن غنم ازدی، پدر زن معاذ بن جبل می رسد، آورده است: زمانی که معاذ بن جبل فوت کرد، دختر عبدالرحمان همسر معاذ بود. او فقیه ترین اهل شام و مجاهدترین آن ها بود. عبدالرحمان می گوید: معاذ بن جبل به خاطر طاعون از دنیا رفت، من در آن روز حضور داشتم و مردم درگیر طاعون بودند. زمانی که مرگش فرا رسید، جز من در خانه کسی نبود این حادثه در زمان خلافت عمر بن خطاب رخ داد. شنیدم که می گفت: وای بر من! وای بر من! پیش خود گفتم، کسی که به طاعون مبتلا شود هذیان و چیزهای عجیبی می گوید. به او گفتم: آیا هذیان می گویی؟ گفت: نه، خداوند تو را رحمت کند. گفتم: پس برای چه می گویی وای بر من! و هلاک شدم؟ گفت: عتیق (ابوبکر) و عمر بن خطاب را در دشمنی با خلیفه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و وصی ایشان، علی بن ابی طالب علیه السلام یاری نمودم. من گفتم: بی شک هذیان می گویی! گفت: ای پسر غنم، به خدا سوگند، هذیان نمی گویم، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السلام را می بینم که به من می گویند: ای معاذ بشارت باد بر تو و یارانت آتش جهنم.

ص: 127

آیا شما نبودید که گفتید اگر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفت یا کشته شد، علی بن ابی طالب علیه السلام را از خلافت منع می­کنیم. پس هرگز به آن نمی­رسد؟ در آن زمان من به همراه ابوبکر و عمر و ابوعبیده و سالم برای انجام این دسیسه جمع شده بودیم.

عبدالرحمان می گوید: گفتم: ای معاذ، آن حادثه کی بود؟ معاذ گفت در حجة الوداع بود. گفتیم: علیه علی متحد می­شویم و تا ما زنده­ایم، به خلافت نمی­رسد. هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله قبض روح شدند، به آن­ها گفتم: من با قوم خودم انصار، شما را حمایت می کنم؛ شما هم به وسیله قریش از من حمایت کنید، سپس بشر بن سعید و اُشیذ بن حُصین را در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به آنچه با همدیگر عهد بسته بودیم دعوت کردم. آن دو هم، در این باره با من بیعت کردند. من گفتم: ای معاذ، بی شک تو هذیان می گویی. در این هنگام معاذ صورت خود را بر زمین چسباند و پیوسته آه و ناله می کرد تا اینکه مرد.

ابن غنم می گوید: ای پسر قیس بن هلال، در این باره جز با دخترم همسر معاذ و مردی دیگر با کسی صحبت نکردم. من از آنچه از معاذ دیدم و شنیدم، ترسیدم. ابن غنم می گوید: پس به حج رفتم و در حج با کسی که مرگ اباعبیده و سالم را دیده بود، ملاقات کردم. آن مرد مرا خبر داد که به هنگام مرگ آن دو، همانند آن، برای آن­ها اتفاق افتاده است. آن شخص همانند آن روایت را بدون حذف و اضافه بر من روایت کرد، گویی آن دو، مثل سخن معاذ بن جبل را گفتند. من گفتم: آیا سالم روز تهامه کشته نشد؟ گفت: آری، ولی ما او را در حالی که رمق داشت، حمل کردیم. سلیم گفت: با محمد بن ابی بکر درباره این سخن ابن غنم صحبت کردم، او گفت:

ص: 128

از من نشنیده بگیر و شاهد باش که پدرم به هنگام مرگ، همانند سخن آن­ها را گفت. و در این هنگام عایشه گفت: پدرم هذیان می گوید. عبدالرحمان بن غنم می گوید: در زمان خلافت عثمان، عبدالله بن عمر را دیدم، و با او درباره آنچه از پدرم شنیده بودم صحبت کردم. از او عهد و پیمان گرفتم که از من کتمان نکند. عبدالله به من گفت: از من نشنیده بگیر. به خدا قسم، پدرم گفت آنچه را پدرت گفت. نه کلمه ای افزود و نه کم کرد. عبدالله بن عمر بعد از آن ترسید که من به خاطر حب علی علیه السلام و تبعیت از ایشان، حضرت را از آن حادثه با خبر کنم، پس سخنش را عوض کرد و گفت: پدرم هذیان می گفت. من نزد امیرمؤمنان علی علیه السلام آمدم و او را از آنچه از پدرم شنیده بودم و آنچه عبدالله بن عمر گفته بود، با خبر کردم. حضرت فرمودند: در این باره، از پدرت و از پدرش و ابی عبیده و سالم و معاذ کسی با من سخن گفت که از تو و عبدالله بن عمر راستگوتر است. من عرض کردم: ای امیرمؤمنان، او کیست؟ امام فرمودند: یکی از کسانی که با من صحبت کرد. من منظور امام را فهمیدم پس گفتم: راست می گویید، گمان کردم که انسانی با شما صحبت کرده است. و وقتی پدرم این سخنان را می­گفت، غیر از من کسی آنجا نبود.

سلیم می گوید: به ابن غنم گفتم: معاذ به مرض طاعون مرد. ابوعبیده به چه مرضی مبتلا شد؟ او گفت: به سبب جراحت دمل مرد. و محمد بن ابوبکر را ملاقات کردم و گفتم: آیا به جز خودت و برادرت عبدالرحمان و عایشه و عمر کسی شاهد مرگ پدرت بود؟ عبدالله گفت: نه، گفتم: آیا آنچه را که تو شنیدی، آن ها هم از پدرت

ص: 129

شنیدند؟ گفت: آن ها نزد پدرم بودند، برخی از حرف­هایش را شنیدند و گریستند و گفتند: او هذیان می گوید، ولی همه آنچه را من شنیدم، آن­ها نشنیدند. من گفتم: چه چیزی آن ها شنیدند؟ عبدالله گفت: پدرم خود را نفرین می کرد، در این هنگام عمر به پدرم گفت: ای خلیفه رسول خدا، چرا خود را نفرین می کنی؟! ابوبکر جواب داد: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را به همراه علی بن ابن طالب می بینم که مرا به آتش جهنم بشارت می دهند، و پیامبر نامه ای را که با همدیگر در کعبه برآن عهد بستیم، در دست دارند، و می گویند: به این عهد و نامه وفا کردی و علیه جانشینم یکدیگر را یاری رساندید. خودت و دوستت (عمر) را به اسفل السافلین جهنم بشارت ده. هنگامی که عمر آن را شنید از خانه خارج شد و می گفت: بی شک ابوبکر هذیان می گوید! ابوبکر گفت: نه، به خدا سوگند، هذیان نمی گویم، کجا می روی؟ عمر گفت: چگونه هذیان نمی گویی حال آن که تو همان ثانی اثنین بودی که همراه پیامبر داخل غار بودی؟! ابوبکر گفت: اکنون هم می گویی [یعنی همان­گونه که در آن روز سخنم را نپذیرفتی، اکنون هم مرا به دروغ متهم می کنی]! آیا به تو نگفتم که محمد - و نگفت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله - هنگامی که به همراه او در غار بودم، گفت: من کشتی جعفر و یارانش را می بینم که در دریا شناور است. من گفتم: آن کشتی را به من نشان بده. او(پیامبر) دستش را بر صورت من کشید و من به آن کشتی نگاه کردم، در این هنگام، پیش خود فکر کردم که او (پیامبر) جادوگر است. من آن قضیه را در مدینه به تو گفتم، هر دوی ما به این نتیجه رسیدیم که پیامبر جادوگر است. عمر به ما گفت: پدرتان هذیان می گوید، هرآنچه را شنیدید کتمان کنید، مبادا اهل این خانه شما را شماتت کنند.

سپس عمر و برادرم و عایشه خارج شدند تا برای نماز وضو بگیرند، در این هنگام پدرم چیزی به من گفت که آن­ها نشنیدند. هنگامی که با پدرم خلوت کردم گفتم: پدر بگو: خدایی جز او نیست،

ص: 130

پدرم گفت: نمی گویم! اصلاً نمی توانم آن را بگویم تا این که وارد آتش جهنم شوم و داخل تابوت شوم. همین که تابوت گفت، گمان کردم او هذیان می گوید. به پدرم گفتم کدام تابوت؟ پدرم گفت: تابوتی از آتش که با قفلی از آتش بسته شده است که دوازده مرد در آن تابوت هستند. من و این دوستم در داخل آن هستیم. من گفتم: منظورتان عمر است؟ گفت: آری، ده نفر در گودال جهنم که بر روی آن صخره ای است، قرار دارند، هرگاه خداوند بخواهد آتش جهنم را شعله ور کند، آن صخره را بلند می کند. من گفتم: آیا هذیان می گویی؟ پدرم گفت: نه، به خدا سوگند هذیان نمی گویم. لعنت خدا بر پسر صهّاک باد. او بود که مرا از یاد خدا غافل و گمراه کرد، بعد از آن که اهل ذکر بودم، او چه بد همنشینی است، صورتم را بر زمین بگذار. من صورت پدرم را بر زمین گذاشتم و او پیوسته خود را نفرین می کرد تا این که من چشم های پدرم را بستم.

سپس عمر بر من داخل شد و گفت: آیا بعد از ما چیزی گفت؟ من با عمر (درآن باره) صحبت کردم، عمر گفت: خداوند خلیفه رسول خدا - صلَّی الله علیه و آله - را رحمت کند، (این سخنان) را نزد کسی آشکار نکن، همه این ها هذیان است. شما خانواده ای هستید که مردم شما را به هذیان گویی به هنگام مرگ می شناسند. عایشه گفت: راست گفتی. سپس عمر به من گفت: مبادا چیزی از آنچه شنیدی به علی بن ابی طالب و اهل بیتش بگویی.

سلیم می گوید: به محمد گفتم: فکر می کنی چه کسی با امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره آن پنج نفر و گفته هایشان صحبت کرد؟ محمد جواب داد: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله؛ زیرا او رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را

ص: 131

هر شب در خواب می بیند. صحبت کردن ایشان با حضرت در خواب، همانند سخن گفتن شان با حضرت در بیداری و حیات است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس مرا در خواب ببیند، مرا در بیداری دیده است. و شیطان نمی تواند در خواب و بیداری به شکل من و همین طور هیچ یک از اوصیاء من تا روز رستاخیز درآید. سلیم می گوید: در این هنگام به محمد گفتم: شاید فرشته ای از فرشتگان به حضرت نقل کرده است؟ محمد گفت: شاید این طور باشد؟ من گفتم: آیا فرشتگان به جز پیامبران با کسی سخن می گویند؟! او گفت: آیا قرآن نمی خوانی که خداوند می فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رَّسُولٍ وَلَا نَبِیٍّ»، - . حج / 52 -

{و پیش از تو [نیز] هیچ رسول و پیامبری را نفرستادیم} و نه محدَّثی [کسی که ملائکه با او سخن می­گویند]. من گفتم: آیا فرشتگان با امیرمؤمنان علی علیه السلام سخن می گویند؟ گفت: آری، حضرت فاطمه سلام الله علیها و حضرت مریم و مادر موسی با این که پیامبر نبودند، ولی فرشتگان با آن­ها سخن می­گفتند. و سارا همسر حضرت ابراهیم، با اینکه پیامبر نبود ولی فرشتگان را می دید، فرشتگان وی را به اسحاق و از پی اسحاق به یعقوب مژده دادند.

سلیم می گوید: هنگامی که محمد بن ابی بکر در مصر کشته شد و ما به امیرمؤمنان علی علیه السلام تسلیت گفتیم، من نزد امیرمؤمنان رفتم و با ایشان خلوت کردم و با حضرت درباره آنچه محمد بن ابی بکر و ابن غنم به من گفته بودند صحبت کردم.

ص: 132

حضرت فرمودند: خداوند او را رحمت کند راست گفته است، بدان که او شهیدی زنده و دارای رزق و روزی است. ای سلیم! من و یازده جانشینم که از فرزندان من می­ باشند، امامان هدایت و هدایت گران و محدثَّون هستیم. عرض کردم: ای امیرمؤمنان، آن ها کیستند؟ حضرت فرمودند: آن ها فرزندانم حسن و حسین سپس این فرزندم - حضرت دست امام سجاد علیه السلام که نوزاد شیرخوار بود، گرفتند - سپس هشت نفر از فرزندانم، یکی پس از دیگری امامان و جانشینان من هستند که خداوند به آن ها قسم خورد و فرمود: «وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ»، - . بلد / 3 - {سوگند به پدری [چنان] و آن کسی را که به وجود آورد.} والد در این آیه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و من هستیم. و «ما وَلَدَ» یازده جانشین من که درود خداوند بر ایشان باد، هستند. عرض کردم: ای امیرمؤمنان، آیا در یک زمان، دو امام جمع می شوند؟ حضرت فرمودند: نه، مگر این که یکی از آن دو سکوت کند و چیزی نگوید، تا این که دیگری از دنیا برود.

**[ترجمه]

«8»

أَقُولُ: - وَجَدْتُ الْخَبَرَ فِی کِتَابِ سُلَیْمٍ (7) عَنْ أَبَانٍ عَنْ سُلَیْمٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ غَنْمٍ .. وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ مِثْلَهُ سَوَاءً.

**[ترجمه]مؤلف: این خبر را در کتاب سلیم بن ابان یافتم که از سلیم - . کتاب سلیم بن قیس: 222-227 - و او از عبدالرحمن بن غنم روایت کرده است. و همانند این حدیث را ذکر کرده بود.

**[ترجمه]

بیان

هذا الخبر أحد الأمور التی صارت سببا للقدح فی کتاب سلیم، لأنّ محمدا ولد فی حجّة الوداع- کما ورد فی أخبار الخاصّة و العامّة- فکان له عند موت أبیه سنتان و أشهر، فکیف کان یمکنه التکلّم بتلک الکلمات، و تذکر تلک الحکایات؟.

و لعلّه ممّا صحّف فیه النساخ أو الرواة، أو یقال إنّ ذلک کان من معجزات

ص: 133


1- فی المصدر: قلت: من هم یا أمیر المؤمنین.
2- هنا زیادة: قال .. فی المصدر.
3- فی المصدر: اللّه تبارک و تعالی.
4- البلد: 3.
5- فی المصدر: أوصیاء علیهم السّلام و اللّعنة علی أعدائهم أبد الآبدین.
6- لا یوجد: إلّا و، فی المصدر.
7- کتاب سلیم بن قیس: 222- 227، و انظر: معالم الزّلفی: 429.

أمیر المؤمنین علیه السلام ظهر فیه.

و قال بعض الأفاضل: رأیت فیما وصل إلیّ من نسخة هذا الکتاب أنّ عبد اللّه بن عمر وعظ أباه عند موته.

و الحقّ أنّ بمثل هذا لا یمکن القدح فی کتاب معروف بین المحدّثین اعتمد علیه الکلینی و الصدوق و غیرهما من القدماء، و أکثر أخباره مطابقة لما روی بالأسانید الصحیحة فی الأصول المعتبرة، و قلّ کتاب من الأصول المتداولة یخلو عن مثل ذلک.

قال النعمانی فی کتاب الغیبة (1)

بعد ما أورد من کتاب سلیم أخبارا کثیرة ما هذا لفظه-: .. کتابه أصل من الأصول (2) التی رواها أهل العلم و حملة حدیث أهل البیت علیهم السلام و أقدمها، لأنّ جمیع ما اشتمل علیه هذا الکتاب (3) إنّما هو عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و أمیر المؤمنین علیه السلام و المقداد و سلمان الفارسی و أبی ذرّ و من جری مجراهم ممّن شهد رسول اللّه و أمیر المؤمنین علیهما السلام و سمع منهما، و هو من الأصول التی ترجع الشیعة إلیها و تعول علیها.

انتهی (4).

**[ترجمه]این خبر یکی از مسائلی است که باعث شده بر کتاب سلیم ایراد وارد شود؛ زیرا محمد بن ابی بکر، همان گونه که در اخبار شیعه و سنی آمده است، در سال حجة الوداع به دنیا آمده است، و هنگامی که پدرش از دنیا رفت، ایشان دو سال و چند ماه سن داشته، پس چگونه می توانست آن چنان کلماتی بر زبان آورد و آن حکایت ها را بگوید؟

شاید این اشتباه از نسخه نویسان و راویان بوده است، و یا گفته شود: آن از معجزات

ص: 133

امیرمؤمنان علیه السلام است که از ایشان در محمد بن ابی بکر ظاهر شده است.

یکی از بزرگان گفت: در یکی از نسخه های این کتاب دیدم که عبدالله بن عمر پدرش را به هنگام مرگ موعظه کرد.

حقیقت آن است، با سخنان این چنینی نمی توان به کتابی معروف بین محدثین، که شیخ کلینی و شیخ صدوق و دیگران بر آن اعتماد کرده اند، اشکال گرفت. اکثر اخبار این کتاب با سندهای صحیح، مطابق با کتب معتبر می باشد و کمتر کتابی از اصول متداوله است که از عیبی مثل این عیب­ها خالی باشد. نعمانی در کتاب «الغیبة» بعد از آن که اخبار زیادی از کتاب سلیم روایت کرده، می گوید و عین سخن او این است: کتاب سلیم قدیمی ترین و یکی از اصولی است که اهل علم و راویان احادیث اهل بیت علیهم السلام از آن روایت کرده اند؛ زیرا تمام احادیث این کتاب از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، امیر مؤمنان علیه السلام، مقداد، سلمان فارسی و ابوذر و از کسانی نقل شده است که به منزله کسانی هستند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام را دیده و از آن ها شنیده اند، این کتاب از اصولی است که شیعه بدان رجوع کرده و به آن اعتماد دارد. - . الغیبة از شیخ نعمانی: 101-102 -

**[ترجمه]

«9»

وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ (5): الْمُبَرَّدُ فِی الْکَامِلِ (6)، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ أَعُودُهُ فِی مَرَضِهِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ، فَسَلَّمْتُ وَ سَأَلْتُهُ (7) فَاسْتَوَی جَالِساً، فَقُلْتُ: لَقَدْ أَصْبَحْتَ بِحَمْدِ اللَّهِ بَارِئاً. فَقَالَ:

ص: 134


1- غیبة الشیخ النعمانیّ: 101- 102، باختلاف یسیر تحت عنوان: ما روی فی أنّ الأئمة اثنا عشر إماما.
2- فی المصدر: من أکبر کتب الأصول.
3- فی الغیبة: هذا الأصل.
4- انظر مقدّمة کتاب سلیم بن قیس إذ نقل أقوال العلماء و القدماء حول الکتاب و جامعه.
5- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 2- 45- 47.
6- الکامل للمبرّد- شرح المرصقی- 1- 54- 55، و جاء فی تاریخ الطّبریّ 3- 234 و ما بعدها.
7- فی المصدر: و سألته کیف به.

أَمَا إِنِّی عَلَی مَا تَرَی لَوَجِعٌ، وَ جَعَلْتُمْ لِی- مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ- شُغُلًا مَعَ وَجَعِی، جَعَلْتُ لَکُمْ عَهْداً مِنْ بَعْدِی، وَ اخْتَرْتُ لَکُمْ خَیْرَکُمْ فِی نَفْسِی، فَکُلُّکُمْ وَرِمَ لِذَلِکَ أَنْفُهُ رَجَاءَ أَنْ یَکُونَ الْأَمْرُ لَهُ، وَ رَأَیْتُمُ الدُّنْیَا قَدْ أَقْبَلَتْ، وَ اللَّهِ لَتَتَّخِذُنَّ سُتُورَ الْحَرِیرِ وَ نَضَائِدَ الدِّیبَاجِ، وَ تَأْلَمُونَ ضَجَائِعَ الصُّوفِ الْأَزْدَرِیِّ (1)، کَأَنَّ أَحَدَکُمْ عَلَی حَسَکِ السَّعْدَانِ، وَ اللَّهِ لَأَنْ یُقَدَّمَ أَحَدُکُمْ فَیُضْرَبَ عُنُقُهُ فِی غَیْرِ حَدٍّ لَخَیْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ یَسْبَحَ فِی غَمْرَةِ الدُّنْیَا، وَ إِنَّکُمْ غَداً لَأَوَّلُ صَالٍ بِالنَّارِ (2)، تَجُودُونَ (3) عَنِ الطَّرِیقِ یَمِیناً وَ شِمَالًا، یَا هَادِیَ الطَّرِیقِ جُرْتَ، إِنَّمَا هُوَ الْبَحْرُ (4) أَوِ الْفَجْرُ. فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ:

لَا تُکْثِرْ عَلَی مَا بِکَ فَیَهِیضَکَ، وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتَ إِلَّا الْخَیْرَ (5)، وَ أَنَا (6) صَاحِبُکَ لَذُو خَیْرٍ، وَ مَا النَّاسُ إِلَّا رَجُلَانِ، رَجُلٌ رَأَی مَا رَأَیْتَ فَلَا خِلَافَ عَلَیْکَ مِنْهُ (7)، وَ رَجُلٌ رَأَی غَیْرَ ذَلِکَ، وَ إِنَّمَا یُشِیرُ عَلَیْکَ بِرَأْیِهِ، فَسَکَنَ وَ سَکَتَ هُنَیْئَةً، فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ:

مَا أَرَی بِکَ بَأْساً، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ، فَلَا تَأْسَ (8) عَلَی الدُّنْیَا، فَوَ اللَّهِ إِنْ عَلِمْنَاکَ إِلَّا صَالِحاً مُصْلِحاً.

فَقَالَ: أَمَا إِنِّی لَا آسَی إِلَّا عَلَی ثَلَاثٍ فَعَلْتُهُنَّ وَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَفْعَلْهُنَّ، وَ ثَلَاثٍ لَمْ أَفْعَلْهُنَّ وَدِدْتُ أَنِّی فَعَلْتُهُنَّ، وَ ثَلَاثٍ وَدِدْتُ (9) أَنِّی سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْهُنَّ.

ص: 135


1- فی ک: الأزری، و فی المصدر: الأذربی، و سیتعرض المصنّف رحمه اللّه مفصّلا فی بیانه الآتی، فراجع.
2- فی ک نسخة بدل: بالنّاس. و فی المصدر: لأوّل ضالّ بالنّاس.
3- فی المصدر: تجورون، و هو الصّحیح، و سیتعرض لها فی بیانه.
4- فی المصدر: البجر، و العبارة تختلف فی الکامل و تعرّض لها المصنّف رحمه اللّه فی بیانه الآتی.
5- فی المصدر: خیرا. و إلی هنا روایة المبرّد فی الکامل.
6- فی شرح النّهج: و إنّ، و هی نسخة جاءت فی ک.
7- فی ک: فیه.
8- فی المصدر: فلا بأس.
9- جاءت نسخة فی ک: ودت.

فَأَمَّا الثَّلَاثُ الَّتِی فَعَلْتُهَا وَ وَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَکُنْ فَعَلْتُهَا، فَوَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَکُنْ کَشَفْتُ عَنْ بَیْتِ فَاطِمَةَ (علیها السلام) وَ تَرَکْتُهُ وَ لَوْ أُغْلِقَ عَلَی حَرْبٍ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی یَوْمَ سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ کُنْتُ قَذَفْتُ الْأَمْرَ فِی عُنُقِ أَحَدِ الرَّجُلَیْنِ، عُمَرَ أَوْ أَبِی عُبَیْدَةَ، فَکَانَ أَمِیراً وَ کُنْتُ وَزِیراً، وَ وَدِدْتُ أَنِّی إِذْ أُتِیتُ بِالْفُجَاءَةِ (1) لَمْ أَکُنْ أَحْرَقْتُهُ (2).

وَ أَمَّا الثَّلَاثُ الَّتِی لَمْ أَفْعَلْهَا (3) وَ وَدِدْتُ أَنِّی فَعَلْتُهَا، فَوَدِدْتُ أَنِّی یَوْمَ أُتِیتُ بِالْأَشْعَثِ أَسِیراً (4) کُنْتُ ضَرَبْتُ عُنُقَهُ، فَإِنَّهُ یُخَیَّلُ إِلَیَّ أَنَّهُ لَا یَرَی شَرّاً إِلَّا أَعَانَ عَلَیْهِ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی حَیْثُ وَجَّهْتُ خَالِداً إِلَی أَهْلِ الرِّدَّةِ أَقَمْتُ بِذِی الْقِصَّةِ (5)، فَإِنْ ظَفِرَ الْمُسْلِمُونَ (6) وَ إِلَّا کُنْتُ رِدْءاً لَهُمْ (7)، وَ وَدِدْتُ حَیْثُ وَجَّهْتُ خَالِداً إِلَی الشَّامِ کُنْتُ وَجَّهْتُ عُمَرَ إِلَی الْعِرَاقِ، فَأَکُونُ قَدْ بَسَطْتُ کِلْتَا یَدَیَّ- الْیَمِینَ وَ الشِّمَالَ- فِی سَبِیلِ اللَّهِ.

وَ أَمَّا الثَّلَاثُ اللَّوَاتِی وَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] عَنْهُنَّ، فَوَدِدْتُ أَنِّی سَأَلْتُهُ فِیمَنْ هَذَا الْأَمْرُ، فَکُنَّا لَا نُنَازِعُهُ أَهْلَهُ؟ وَ وَدِدْتُ أَنِّی سَأَلْتُهُ هَلْ لِلْأَنْصَارِ فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیبٌ؟ وَ وَدِدْتُ أَنِّی سَأَلْتُهُ عَنْ مِیرَاثِ الْعَمَّةِ وَ ابْنَةِ

ص: 136


1- الفجاءة: هو إیاس بن عبد اللّه بن عبد یالیل السّلمیّ، و کان قد استعرض النّاس یقتلهم و یأخذ أموالهم، فأمر أبو بکر بإحراقه، انظر: تاریخ الطّبریّ 3- 234، تاریخ ابن کثیر 6- 319، الکامل لابن الأثیر 2- 146، الإصابة 2- 322، و غیرها.
2- فی المصدر زیادة: و کنت قتلته بالحدید أو أطلقته.
3- فی المصدر: الّتی ترکتها، بدلا من: لم أفعلها.
4- لا توجد: أسیرا، فی شرح النّهج.
5- ذو القصّة، موضع بینه و بین المدینة أربعة و عشرون میلا، و هو طریق الرّبذة، و قد ورد أنّ أبا بکر خرج إلیه- و هو علی برید من المدینة تلقاء نجد- قطع الجنود فیه و عقد فیه ألویة، انظر: معجم البلدان 4- 366، و مراصد الاطّلاع 3- 1102، و لاحظ القاموس 2- 313.
6- فإن ظفر المسلمون، خطّ علیها فی س.
7- وضع علی: لهم، فی المطبوع من البحار رمز نسخة بدل.

الْأَخِ (1) فَإِنَّ فِی نَفْسِی مِنْهُمَا حَاجَةً.

**[ترجمه]ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه می گوید - . شرح نهج البلاغه2: 45-47 - : مبرَّد در کتاب «الکامل» - . الکامل للمبرد 1: 54-55 -

از عبدالرحمن بن عوف نقل کرده است که گفت: به منظور عیادت ابوبکر به خاطر بیماری که منجر به فوتش شد، بر او داخل شده و بر او سلام کردم و از احوال او پرسیدم، ابوبکر نشست، من گفتم: شکر خدا بهبود یافته اید. او گفت:

ص: 134

همان گونه که می بینی هم چنان رنج می کشم، و شما ای مهاجرین، با اینکه رنج می کشم مرا سرگرم کردید [از من دست بر نداشتید]. من برای شما بعد از خودم عهد و پیمانی قرار دادم و نزد خود بهترین شما را برایتان انتخاب کردم. به همین خاطر هر کدام از شما به امید آن که آن امر (خلافت) به او برسد ناراحت شدید، و می­بینید که دنیا به شما روی آورده است. به خدا سوگند، صاحب پرده های حریر و بالش های ابریشمی خواهید شد، تا جایی که بسترهای پشم ازدری برایتان زبر خواهد شد، گویی که یکی از شما بر روی خار اسعدان دراز کشیده است. سوگند به خدا، اگر یکی از شما پیش افتاده و گردنش در غیر حد و حدود شرعی زده شود، بهتر از آن است که در خوشی دنیا غوطه ور شود. شما فردا اولین کسانی هستید که در آتش جهنم انداخته می شوید، از راست و چپ از این راه منحرف می­شوید، ای هدایتگر این راه، مورد ظلم قرار گرفتی، بی شک او دریا یا سپیده صبح است.

عبدالرحمن به ابوبکر گفت: آنچه در دل داری زیاد مگو که نابود می شوی، قسم به خدا، من تنها خیر تو را خواستم، و من دوست تو، صاحب خیر و نیکی هستم. این مردم بر دو نوع اند: یکی آنکه آنچه را که تو دیده ای، دیده است، پس اختلافی از جانب او در مورد تو نیست. دوم کسی که غیر آنچه دیده ای، دیده است و با رأی و اندیشه اش به تو اظهار می­دارد. پس آرام گرفت و ساکت شد. عبدالرحمان گفت: شکر خدا، من در تو ناراحتی و عذابی نمی بینم، پس بر این دنیا اندوهگین مباش، سوگند به خدا، ما تو را جز صالح و مصلح نمی شناسیم. پس ابوبکر گفت: بدان که من تنها بر سه چیز ناراحتم که آن ها را انجام دادم و دوست داشتم که انجامشان نداده بودم. و بر سه چیز تأسف می خوردم که انجام ندادم و دوست داشتم انجام داده بودم. و بر سه چیز افسوس می خورم که ای کاش درباره آن ها از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می پرسیدم.

ص: 135

اما سه چیزی که انجام دادم و دوست داشتم ای کاش مرتکب آن ها نشده بودم: ای کاش به خانه فاطمه سلام الله علیها هجوم نمی بردم، آن خانه را رها می کردم ولو بر من اعلان جنگ کرده بود. ای کاش روز سقیفه بنی ساعده، امر خلافت را بر عهده عمر یا ابی عبیده گذاشته بودم، یکی از آن ها امیر می شد و من وزیر و مشاور او می گشتم. و دوست داشتم ای کاش هنگامی که به فجاءة رسیدم، ایاس بن عبدالله را نمی سوزاندم.

و اما آن سه چیز که انجام ندادم و دوست داشتم انجام داده بودم، یکی این که دوست داشتم آن روزی که اشعث را نزد من اسیر آوردند، ای کاش گردنش را می زدم؛ زیرا پنداشتم که او هر چه شر ببیند به آن یاری می رساند. دوست داشتم زمانی که خالد را به سوی مرتدین فرستادم، خود در منطقه ذی قصه باقی می ماندم. اگر مسلمانان پیروز می شدند که هیچ وگرنه پشتیبان آن ها بودم. ای کاش زمانی که خالد را به سوی شام فرستادم، عمر را به سوی عراق می فرستادم و هر دو دستم را در راه خدا باز می کردم. و اما آن سه چیزی که دوست داشتم درباره آن ها از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله سؤال می کردم: یکی این بود که دوست داشتم از ایشان می پرسیدم این خلافت حق کیست؟ تا با اهل آن نزاع نمی کردیم. و دوم این که ای کاش از ایشان می پرسیدم آیا انصار در امر خلافت سهم دارند یا نه؟ سوم این که درباره ارث عمو و دختر

ص: 136

برادر از ایشان سؤال می کردم؛ چرا که احساس می کنم نیازمند علم به آن دو هستم.

**[ترجمه]

توضیح

قوله: ورم أنفه (2) .. أی امتلأ و انتفخ من ذلک غضبا، و خصّ الأنف بالذّکر لأنّه موضع الأنفة و الکبر، کما یقال: شمخ بأنفه، و منه قول الشّاعر:

و لا یهاج إذا ما أنفه ورما(3) ...

و فی النهایة، فی حدیث أبی بکر: لتتّخذنّ نضائد الدّیباج .. أی الوسائد، واحدتهما (4) نضیدة (5)

و الآزَرِیُّ: نسبةٌ إلی آزر، و هی- کهاجر-: ناحیة بین الأهواز و رامهرمز (6).

و فی النهایة: الأزربی (7)، قال: فی حدیث أبی بکر: لتأملن (8) النّومَ علی الصّوفِ الأَزْرَبِی کَمَا یَأْلَمُ أحدُکُمُ النّومَ علی حَسَکِ السّعدانِ .. الْأَزْرَبِیُّ منسوب إلی أذربیجانَ- علی غیر قیاس- هکذا تقوله العرب، و القیاس أن تقول أَزْرِیّ- بغیر باء (9)

کما یقال فی النّسب إلی رامهرمز: وامیّ (10) و هو مطّرد فی النّسب إلی الأسماء

ص: 137


1- فی المصدر: الأخت، و هی نسخة فی ک.
2- قال فی النهایة 5- 177: و منه حدیث أبی بکر: و لیت أمورکم خیرکم فکلّکم ورم أنفه علی أن یکون الأمر له من دونه.
3- نصّ علیه فی النهایة 5- 177، و لسان العرب 12- 634.
4- فی المصدر: واحدتها، و هو الصحیح.
5- النهایة 5- 71، و مثله فی لسان العرب 3- 424، و غیره.
6- صرّح به فی القاموس 1- 363.
7- کذا، و الظاهر أن تکون العبارة هکذا: و الأذربی فی النهایة قال .. أی جاءت الأذربی فی النهایة. و جاء فی النهایة: أذرب س [ه] فی حدیث .. و کلّ ما ذکره المصنّف- طاب ثراه- جاء فی المصدر بالذال المعجمة.
8- فی المصدر: لتألمنّ، و کذا فی اللسان.
9- فی س: بغیر یاء، و هو سهو.
10- کذا، و الظاهر: رامی، کما جاءت فی المصدر.

المرکّبة (1)، و السّعدان: نبت ذو شوک یشبه حلمة الثّدی (2)، و الحسک جمع الحسکة- بتحریکهما-: و هی شوکة صلبة (3).

و الجور: المیل عن الطّریق (4).

و قال ابن الأثیر- فی حدیث أبی بکر-: «إِنَّمَا هُوَ الْفَجْرُ أَوِ الْبَجْرُ» البجر- بالفتح و الضّم-: الدّاهیة و الأمر العظیم .. أی إن انتظرت حتّی یضی ء الفجر أبصرت الطّریق، و إن خبطت (5) الظّلماء أفضت بک إلی المکروه، و یروی البحر- بالحاء- یرید غمرات الدّنیا، شبّهها بالبحر لتبحّر أهلها فیها (6).

و الهیض- بالفتح-: الکسر بعد الجبر و هو أشدّ ما یکون من الکسر، یقال هاضه الأمر یهیضه (7).

و لا تأس .. أی لا تحزن (8).

**[ترجمه]«وَرِمَ أنفه» یعنی بینی او از خشم پرباد شد. علت این که بینی را اختصاص داده آن است که بینی مکان تکبر است، همان طور که گفته می شود: «شمخ بأنفه»،

دماغش را بالا گرفت. و از این قسم است سخن شاعر: «و لا یهاج اذا ما أنفه ورما»: هنگامی که تکبر کند هیجانی نمی شود. - . النهایة5: 177 -

در این سخن ابوبکر که گفت: «لتَّتخِذُنَّ نضائد الدیباج»: پشتی­ هایی از دیباج به دست می آورید، در «النهایة» آمده است: «نضائد» یعنی پشتی­ها و بالش ها، مفرد آن دو، نضیده است. - . النهایة5: 71 -

«الآزریّ» بر وزن هاجر: اسم منصوب است به آزر، و آزر ناحیه ای بین اهواز و رامهرمز است. در النهایة این کلمه أزربی آمده است. مؤلف آن می گوید: در این سخن ابوبکر «لَتألمنّ النوم علی الصوف الأزربی کما یألم احدُکم النوم علی حَسَک السعدان»، در بسترهای از پشم ازربی راحت نخواهید بود، گویی که یکی از شما بر روی خار اسعدان دراز کشیده است. ازربی بنا بر غیرقیاس، منسوب به آذربایجان است، و عرب ها این گونه می گویند. و بنا بر قیاس، باید گفته شود: أزری بدون باء، همانطور که در اسم منسوب به رامهرمز را رامیّ می گویند و این قاعده در اسم منسوب به

ص: 137

اسم مرکب شایع است. - . النهایة1: 33 النهایة1: 97 - «سعدان» گیاهی خاردار شبیه به نوک پستان است. «حَسَک» جمع حَسَکة به معنای خار سخت است. «جَور» یعنی: از راه منحرف شدن.

ابن اثیر در این سخن ابوبکر: «إنما هو الفجر أو البجر» آورده است که بَجر به فتح و ضم باء به معنی مصیبت و کار بزرگ است. یعنی اگر منتظر می­ماندی تا سپیده بدمد، راه را می­دیدی، و اگر در تاریکی راه می­رفتی، این کار تو را به عاقبتی ناپسند می رساند. «البَجر» با حاء روایت شده است که در این صورت به این معناست: او سختی هایی دنیا را می طلبد، و علت تشبیه شدن دنیا به دریا، به خاطر تبحّر اهل دنیا است.4 «هَیض» به فتح هاء: به معنای شکستن بعد از بستن است، و معنای آن شدید تر از کَسر است، گفته می شود: «هاضه الامرُ یهیضه»، این کار او را نابود کرد. «لا تأس»: اندوهگین نباش.

**[ترجمه]

تذییل

اعلم أنّ ما اشتمل علیه هذا الخبر أحد المطاعن المشهورة لأبی بکر ذکره الأصحاب، قالوا: إنّ قوله: لیتنی کنت سألت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله هل للأنصار فی هذا الأمر حقّ؟ یدلّ علی شکّه فی صحّة بیعته، و قوله: لیتنی ترکت بیت فاطمة علیها السلام لم أکشفه، و لیتنی فی ظلّة بنی ساعدة کنت ضربت علی ید أحد الرجلین .. یدلّ علی ما روی من إقدامه علی بیت فاطمة علیها

ص: 138


1- النهایة 1- 33، و مثله فی لسان العرب 1- 207.
2- ذکره فی الصحاح 2- 488، و القاموس 1- 302، و لسان العرب 3- 215.
3- قاله فی النهایة 1- 386، و انظر: مجمع البحرین 5- 262، و القاموس 3- 298.
4- کما فی النهایة 1- 313، و انظر: مجمع البحرین 3- 251، و القاموس 2- 394.
5- تقرأ الکلمة فی س: خطت، و فی المصدر و لسان العرب: خبطت، کالمتن.
6- النهایة 1- 97، و مثله فی لسان العرب 4- 41.
7- نصّ علیه فی نهایة ابن الأثیر 5- 288، و مثله فی لسان العرب 7- 249، و انظر: مجمع البحرین 4- 233، و القاموس 2- 348.
8- ذکره فی مجمع البحرین 1- 27، و الصحاح 6- 2269، و القاموس 4- 299.

السلام عند اجتماع علیّ علیه السلام و الزبیر و غیرهما فیه، و علی أنّه کان یری الفضل لغیره لا لنفسه.

و قوله: وددت أنّی سألت فیمن هذا الأمر فکنّا لا ننازعه أهله .. کالصریح فی أنّه لم یکن أهلا للإمامة.

و قوله: وددت أنّی سألت عن میراث العمّة و الخالة .. اعتراف بجهله بأحکام الدین.

و أجاب عنه قاضی القضاة فی المغنی (1) بأنّ قوله: لیتنی .. لا یدلّ علی الشک فیما تمنّاه (2)، و قول إبراهیم علیه السلام: رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی (3) أقوی فی الشبهة من ذلک (4)، ثم حمل تمنّیه علی أنّه أراد سماع شی ء مفصّل، أو (5) أراد لیتنی سألته عند الموت لقرب العهد، لأنّ ما قرب عهده لا ینسی، و یکون أردع للأنصار عمّا حاولوه (6).

ثم قال: علی أنّه لیس فی ظاهره أنّه تمنّی أن یسأل (7) هل له حقّ للإمامة أم لا؟ لأنّ الإمامة قد یتعلّق بها حقوق سواها، ثم دفع الروایة المتعلّقة ببیت فاطمة علیها السلام، و قال: فأمّا (8) تمنّیه أن یبایع غیره، فلو ثبت لم یکن ذمّا، لأنّ من اشتدّ التکلیف علیه فهو یتمنّی خلافه (9).

ص: 139


1- المغنی 20- 341، باختلاف و تصرّف.
2- هنا بیاض فی المصدر بعد کلمة: فیما. و لا توجد: تمناه.
3- البقرة: 260، و قد ذکر فی المصدر القسم الأوّل منها إلی قوله تعالی: الموتی.
4- فی المغنی: أقوم من ذلک فی الشبهة.
5- فی س: واو، بدلا من: أو.
6- من قوله: ثم حمل .. إلی هنا نقل بالمعنی عن المصدر.
7- فی المغنی: أن یشکّ.
8- فی س: فقال فأما .. و فی المصدر: و قال و أما ..
9- إلی هنا کلام قاضی القضاة فی المغنی.

و ذکر شارح المقاصد (1) الطعن بأنّه شکّ عند موته فی استحقاقه للإمامة، حیث قال: وددت أنّی سألت رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] عن هذا الأمر فیمن هو و کنّا لا ننازع أهله؟ ثم أجاب: بأنّ هذا علی تقدیر صحّته لا یدلّ علی الشک، بل علی عدم النّص، و بأنّ (2) إمامته کانت بالبیعة و الاختیار، و أنّه فی طلب الحقّ بحیث یحاول أن لا یکتفی بذلک، بل یرید اتّباع النّص خاصّة.

و بنحو ذلک أجاب الفخر الرازی فی نهایة العقول (3) عن الطعن بقوله:

لیتنی سألت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله هل للأنصار فیه حقّ؟ .. إلّا أنّه لم یمنع صحّة الروایة.

و أورد السیّد الأجلّ رضی اللّه عنه فی الشافی (4) علی کلام صاحب المغنی بأنّه لیس یجوز أن یقول أبو بکر: لیتنی سألت عن .. کذا إلّا مع الشکّ و الشبهة، لأنّ مع العلم و الیقین لا یجوز مثل هذا القول، هکذا یقتضی الظاهر، فأمّا قول إبراهیم علیه السلام فإنّما ساغ أن یعدل عن (5) ظاهره، لأنّ الشکّ لا یجوز علی الأنبیاء علیهم السلام و یجوز علی غیرهم، علی أنّه علیه السلام قد نفی عن نفسه الشکّ بقوله: بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی (6)، و قد قیل: إنّ نمرود قال له: إذا کنت تزعم أنّ لک ربّا یحیی الموتی فاسأله أن یحیی لنا میّتا إن کان علی ذلک قادرا، فإن لم یفعل ذلک قتلتک (7)، فأراد بقوله: وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی (8) .. أی لِآمَنَ

ص: 140


1- شرح المقاصد 5- 280.
2- فی المصدر: و إن.
3- نهایة العقول: لا زلنا لا نعرف له نسخة خطیّة تامّة فضلا عن کونه مطبوعا.
4- الشافی 4- 138- 140 [الحجریّة: 244- 245]. و فیه: یقال له: لیس یجوز .. إلی آخره.
5- وضع علی: عن، فی مطبوع البحار رمز نسخة بدل، و هو مثبت فی المصدر.
6- البقرة: 260.
7- فی المصدر: فقتلتک.
8- البقرة: 260.

مِنْ (1)تَوَعُّدِ عَدُوِّکَ، و قد یجوز أن یکون طلب ذلک لقومه و قد سألوه أن یرغب إلی اللّه فیه، فقال لیطمئنّ قلبی إلی إجابتک لی و إلی إزاحة علّة قومی، و لم یرد لیطمئنّ قلبی إلی أنّک تقدر أن تحیی الموتی، لأنّ قلبه قد کان (2) بذلک مطمئنا، و أیّ شی ء یرید أبو بکر من التفصیل (3) أکثر من قوله: إنّ هذا الأمر لا یصلح إلّا لهذا الحیّ من قریش، و أیّ فرق بین ما یقال عند الموت و بین ما یقال قبله إذا کان محفوظا معلوما لم یرفع حکمه و لم ینسخ.

و بعد، فظاهر الکلام لا یقتضی هذا التخصیص و نحن مع الإطلاق و الظاهر، و أیّ حقّ یجوز أن یکون للأنصار فی الإمامة غیر أن یتولّاها رجل منهم حتی یجوز أن یکون الحقّ الذی تمنّی أن یسأل عنه غیر الإمامة؟ و هل هذا إلّا تعسّف و تکلّف؟! و أیّ شبهة تبقی بعد قول أبی بکر: لیتنی کنت سألته هل للأنصار فی هذا الأمر حقّ فکنّا لا ننازعه أهله؟ و معلوم أنّ التنازع بینهم لم یقع إلّا (4) فی الإمامة نفسها لا فی حقّ آخر من حقوقها.

فأمّا قوله: إنّا قد بیّنّا أنّه لم یکن منه فی بیت فاطمة علیها السلام ما یوجب أن یتمنّی أنّه (5) لم یفعله، فقد بیّنا فساد ظنّه فیما تقدّم (6).

فأمّا قوله: إنّ من اشتدّ التکلیف علیه قد یتمنّی خلافه .. فلیس بصحیح، لأنّ ولایة أبی بکر إذا کانت هی التی اقتضاها الدین و النظر للمسلمین فی تلک الحال، و ما عداها کان مفسدة و مؤدّیا إلی الفتنة، فالتمنّی بخلافها لا یکون إلّا قبیحا.

ص: 141


1- لا توجد: من، فی المصدر.
2- لا یوجد فی الشافی: قد کان. و فیه: مطمئن.
3- فی المصدر: التفضیل.
4- فی المصدر: التنازع لم یقع بینهم إلّا ..
5- فی الشافی: أن- بدون ضمیر-.
6- فی المصدر: فساد ما ظنّه فی هذا الباب، و مضی الکلام فیه مستقصی.

**[ترجمه]بدان که چیزی که این خبر دربر دارد، یکی از طعن های مشهور به ابوبکر است که اصحاب آن را ذکر کرده اند. اصحاب (ما) گفتند: این سخن ابوبکر که گفته: ای کاش از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می پرسیدم: آیا انصار در امر خلافت حق دارند؟ خود دلالت می کند که ابوبکر در صحت بیعت­اش شک داشت. و این که گفت: ای کاش خانه فاطمه سلام الله علیها را رها می کردم و به آن هجوم نمی بردم، و ای کاش در سایبان بنی ساعده خلافت را به یکی از آن دو می دادم، خود دلیلی است بر این که خود ابوبکر در حمله به خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها،

ص: 138

هنگام اجتماع علی علیه السلام و زبیر و دیگران در آن خانه، اقدام کرده است و دیگر این که او برتری را نه برای خودش بلکه برای دیگری می دید. و این که گفت: خواستم از رسول خدا بپرسم خلافت از آن کیست تا با اهل آن نزاع نکنیم، خود تصریحی است بر این که شایسته و اهل امامت و خلافت نبود. و دیگر این که گفت: می خواستم از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره ارث عمه و خاله بپرسم، خود اعتراف به جهل او در احکام دین است.

قاضی القضاة در «المغنی» - . المغنی2: 341 - در پاسخ این طعن گفته است: واژه «لیتنی» در سخن ابوبکر، در آنچه می­خواست، دلالت بر شک نمی کند و این سخن ابراهیم علیه السلام در قرآن که گفت: «رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ-ی الْمَوْتَی قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلَی وَلَ-کِن لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِی»، - . بقره / 260 - {پروردگارا،

به من نشان ده؛ چگونه مردگان را زنده می کنی؟ فرمود: «مگر ایمان نیاورده ای؟» گفت:«چرا، ولی تا دلم آرامش یابد»} شک و تردیدش بیشتر ازآن است. سپس آرزوی او را حمل بر این کرده که او (ابوبکر) می خواست در این باره مفصل بشنود یا خواست که بگوید: ای کاش از پیامبر به هنگام مرگ به خاطر نزدیکی زمان می پرسیدم؛ زیرا آنچه زمانش نزدیک باشد فراموش نمی شود و این کار برای انصار از آنچه که در پی آن بودند، باز دارنده تر بود. سپس گفت: ظاهر کلام ابوبکر این نیست که او آرزو کرد که ای کاش پرسیده بود که آیا او در امامت حق دارد یا نه؟ زیرا گاهی به امامت، حقوقی غیر از آن مربوط می شود. سپس مؤلف مغنی روایت مربوط به خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها را انکار کرده و می گوید: امّا آرزوی ابوبکر این بود که با دیگری بیعت می شد. اگر این گفته صحیح باشد، سرزنشی نیست؛ زیرا آن که تکلیف بر او سخت شود خلاف آن را آرزو می کند.

ص: 139

شارح المقاصد - . شرح المقاصد 5: 280 -

این طعن به ابوبکر که هنگام مرگش، در مستحق بودن خود برای امامت شک کرد و گفت: دوست داشتم از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پرسیده بودم خلافت حق کیست تا در این باره با اهل آن نزاع نمی کردیم را ذکر می کند، و سپس جواب می دهد: این روایت ولو اینکه صحیح باشد، بر شک و تردید دلالت نمی کند، بلکه بر عدم نص دلالت می کند و اینکه امامت او از روی بیعت و با انتخاب مردم بوده و او (ابوبکر) به دنبال حق بود، به گونه­ای که تلاش می کرد به انتخاب اکتفا نکند، بلکه می خواست به ویژه از نص تبعیت کرده باشد.

فخر رازی در« نهایة­العقول» درباره این طعن به سخن ابوبکر که ای کاش از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می پرسیدم: آیا انصار در خلافت حقی دارند؟ هم چون مؤلف المغنی جواب می دهد، جز اینکه فخر رازی صحت این روایت را انکار نمی کند.

سید مرتضی - رضی الله عنه - در کتاب «الشافی فی الامامة» در رد سخن صاحب «المغنی» آورده است که اینکه جایز نیست ابوبکر گفته باشد، مگر اینکه: ای کاش در این­باره می پرسیدم، شک و شبهه داشته باشد؛ زیرا با علم و یقین، گفتن مثل این جایز نیست، و ظاهر کلام این چنین اقتضاء می کند. اما درباره سخن حضرت ابراهیم علیه السلام باید گفت که عدول از ظاهر آن جایز است؛ چرا که شک در پیامبران جایز نیست ولی دیگران شک می کنند، و هم اینکه آن حضرت شک و تردید را از خودش با این گفته خودش نفی می کند: «قَالَ بَلَی وَلَ-کِن لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِی» - . بقره / 260 -

ص: 140

{گفت:«چرا، ولی تا دلم آرامش یابد».} گفته شده است: نمرود به حضرت ابراهیم گفت: اگر یقین داری که تو را پروردگاری است که مردگان را زنده می کند، اگر او بر این کار توانا باشد، از خدایت بخواه برای ما مرده ای زنده کند. اگر نتواند این کار را بکند، تو را می کشم. منظور حضرت ابراهیم از این سخن «قَالَ بَلَی وَلَ-کِن لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِی» این بوده است که تا از تهدید دشمنت آرامش یابم، شاید حضرت ابراهیم آن درخواست را برای قومش کرده، هنگامی که از حضرت ابراهیم خواستند تا از پروردگارش درخواست کند، گفت: تا قلبم با اجابت تو و از بین بردن مشکل قوم خود، اطمینان یابد و نگفت: تا قلبم به این که تو می توانی مردگان را زنده کنی، آرامش یابد؛ زیرا حضرت ابراهیم به این قدرت خداوند مطمئن بود. ابوبکر چه تفصیلی بیشتر از این گفته خود می خواست؟ که گفت: این خلافت تنها برای قریش جایز است، و چه فرقی بین آنچه به هنگام مرگ و بین آنچه قبل از مرگ گفته شود، وجود دارد، هنگامی که محفوظ و آشکار است و نه حکم آن رفع شده و نه منسوخ شده است.

با این همه، ظاهر این کلام مقتضای این اختصاص نیست، و ما به اطلاق و ظاهر کلام معتقدیم، و چه حقی می­توانست برای انصار در امامت باشد غیر از اینکه مردی از آن­ها آن را به عهده گیرد، تا اینکه جایز باشد حقی که می­خواست در­باره آن بپرسد، جز امامت باشد؟ و آیا این جز تعصب و تکلف است؟! و بعد از این گفته ابوبکر که گفت: کاش از پیامبر می­پرسیدم آیا انصار در این امر حقی دارند تا در این­باره با اهل آن نزاع نکنیم، چه شبهه­ای باقی می­ماند؟ و آشکار است که نزاع بین آن­ها جز در باره امامت واقع نشد و نه در حق دیگری از حقوق آن .

و اما این گفته قاضی القضات: بیان داشتیم که ابوبکر در قضیه (حمله) به خانه فاطمه سلام الله علیها، اقدامی که منجر به این تمنی و آرزو شود که ای کاش آن کار را نکرده بودم، وجود ندارد، پیشتر، پوچی و فساد گمان او را متذکر شدیم.

و اما این گفته او: آن کس که تکلیف بر او سخت شود خلاف آن را آرزو می کند، صحت ندارد؛ زیرا اگر ولایت ابوبکر همان ولایتی باشد که دین و مراعات حال مسلمانان در آن حالت اقتضا می­کرد و غیر آن مفسده و سبب فتنه می­بود، پس آرزوی خلاف آن، جز قباحت چیزی نیست.

ص: 141

**[ترجمه]

«10»

کِتَابُ الِاسْتِدْرَاکِ (1): قَالَ: ذَکَرَ عِیسَی بْنُ مِهْرَانَ فِی کِتَابِ الْوَفَاةِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعُرَنِیِّ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُصَبِّحٌ الْعِجْلِیُّ، عَنْ أَبِی عَوَانَةَ، عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ مُجَاهِدٍ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: لَمَّا ثَقُلَ أَبِی أَرْسَلَنِی إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَدَعَوْتُهُ، فَأَتَاهُ، فَقَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنِّی کُنْتُ مِمَّنْ شَغَبَ عَلَیْکَ، وَ أَنَا کُنْتُ أَوَّلَهُمْ، وَ أَنَا صَاحِبُکَ، فَأُحِبُّ أَنْ تَجْعَلَنِی فِی حِلٍّ.

فَقَالَ: نَعَمْ، عَلَی أَنْ تُدْخِلَ عَلَیْکَ رَجُلَیْنِ فَتُشْهِدَهُمَا عَلَی ذَلِکَ. قَالَ:

فَحَوَّلَ وَجْهَهُ إِلَی (2) الْحَائِطِ، فَمَکَثَ طَوِیلًا ثُمَّ قَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! مَا تَقُولُ؟.

قَالَ: هُوَ مَا أَقُولُ لَکَ. قَالَ: فَحَوَّلَ وَجْهَهُ .. فَمَکَثَ طَوِیلًا ثُمَّ قَامَ فَخَرَجَ.

قَالَ: قُلْتُ: یَا أَبَتِ! قَدْ أَنْصَفَکَ، مَا عَلَیْکَ لَوْ أَشْهَدْتَ لَهُ رَجُلَیْنِ!.

قَالَ: یَا بُنَیَّ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ لَا یَسْتَغْفِرَ لِی رَجُلَانِ مِنْ بَعْدِی..

**[ترجمه]کتاب استدراک: ابن عمر نقل می­کند: هنگامی که پدرم مریض شد مرا نزد علی علیه السلام فرستاد. من ایشان را فراخواندم، امام نزد پدرم آمد. پدرم گفت: ای ابا الحسن! من از کسانی بودم که بر تو فتنه و شر بپا کردم، و من اولین آنها و دوست تو بودم، و دوست دارم که مرا حلال کنی. امام فرمود: آری به این شرط که دو نفر را حاضر کنی و آن دو را براین کار شاهد بگیری. ابن عمر می گوید: پدرم صورت خود را به طرف دیوار برگرداند و کمی درنگ کرد، سپس گفت: ای اباالحسن! چه می گویی؟ امام گفتند: این تنها چیزی است که به تو می گویم. ابن عمر می گوید: پدرم روی خود را برگرداند و مدتی ساکت شد، سپس امام برخاست و بیرون رفت. ابن عمر می گوید: گفتم: ای پدر! علی با تو انصاف کرد، اگر دو مرد را بر این کار شاهد می گرفتی، چه عیبی داشت؟ او گفت: ای فرزندم، علی (با این کار) می­خواست که حتی دو مرد بعد از من برایم استغفار نکنند.

**[ترجمه]

بیان

یقال شغب علیه- کمنع و فرح-: هیّج الشّرّ علیه (3).

**[ترجمه]«شَغَبَ علیه»: یعنی بر او شر و فتنه به پا کرد.

**[ترجمه]

«11»

الْکَافِیَةُ فِی إِبْطَالِ تَوْبَةِ الْخَاطِئَةِ (4): عَنْ سُلَیْمٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ، قَالَ: لَمَّا حَضَرَ أَبَا بَکْرٍ أَمْرُهُ جَعَلَ یَدْعُو بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ، وَ کَانَ عُمَرُ عِنْدَهُ، فَقَالَ لَنَا: اکْتُمُوا هَذَا الْأَمْرَ عَلَی أَبِیکُمْ، فَإِنَّهُ یَهْذِی، وَ أَنْتُمْ قَوْمٌ مَعْرُوفُونَ لَکُمْ عِنْدَ

ص: 142


1- لم یطبع، و عبّر عنه ب: المستدرک، و قال فی أوّل البحار 1- 29: و أمّا المستدرک فعندنا منه نسخة قدیمة نظنّ أنّها بخطّ المؤلّف، و اسمه الکامل: المستدرک المختار فی مناقب وصیّ المختار، للشّیخ أبی الحسین یحیی بن الحسن بن علیّ بن محمّد بن بطریق الحلّیّ الأسدیّ المتوفّی سنة 606 ه أو سنة 600، جمع فیه الفضائل و المناقب الّتی لم یذکرها فی العمدة، أخرج فیه قریبا من ستّمائة حدیث من کتب العامّة، و عبّر عنه فی ریاض العلماء ب: المستطرف، توجد منه نسخة خطّیّة فی مکتبة راجه فیض آباد- فی الهند-. و انظر: الذّریعة 21- 5.
2- فی س: علی، بدلا من: إلی.
3- کما جاء فی القاموس 1- 89، و صحاح اللغة 1- 157، و غیرهما.
4- و یقال لها: الکافئة، أو المسألة الکافئة الکافیة للشّیخ السّعید أبی عبد اللّه المفید: 46 برقم: 56 تحت عنوان استدراک.

الْوَجَعِ الْهَذَیَانُ. فَقَالَتْ عَائِشَةُ: صَدَقْتَ، فَخَرَجَ عُمَرُ فَقُبِضَ أَبُو بَکْرٍ.

**[ترجمه]کافیة فی ابطال توبة الخاطئة - . الکافیة شیخ مفید: 46، شماره 56 - :

محمد بن ابوبکر روایت کرده است: هنگامی که اجل ابوبکر فرا رسید، شروع کرد به نفرین کردن بر خود. عمر کنار پدرم بود، به ما گفت: این قضیه را مخفی نگه دارید، چرا که او هذیان می گوید و شما (خویشان ابوبکر)، معروف به

ص: 142

هذیان گویی به هنگام درد و رنج هستید. عایشه گفت: راست گفتی. عمر از خانه خارج شد و ابوبکر از دنیا رفت .

**[ترجمه]

«12»

وَ عَنْ (1) هِشَامِ بْنِ عُرْوَةَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: قِیلَ لِعُمَرَ: أَ لَا تَسْتَخْلِفُ؟. فَقَالَ: إِنْ أَسْتَخْلِفْ فَقَدِ اسْتَخْلَفَ مَنْ (2) هُوَ خَیْرٌ مِنِّی، أَبُو بَکْرٍ، وَ إِنْ أَتْرُکْ فَقَدْ تَرَکَ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی أَبُو بَکْرٍ (3)، وَ إِنْ أَتْرُکْ فَقَدْ تَرَکَ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَثْنَوْا عَلَیْهِ، فَقَالَ- رَاغِباً رَاهِباً-: وَدِدْتُ (4) أَنِّی کَفَافاً لَا عَلَیَّ وَ لَا لِی.

**[ترجمه]عبدالله بن عمرگفت - . الکافیة شیخ مفید: 46، شماره 57 - :

به عمر گفته شد: آیا کسی را به جانشینی انتخاب نمی کنی؟ عمر گفت: اگر جانشینی انتخاب کنم، برتر از من این کار را انجام داده است (ابوبکر)، و اگر این کار را ترک کنم، برتر از من این کار را ترک کرده است (رسول خدا). مردم عمر را تمجید کردند و او با رغبت و ترس گفت: دوست داشتم بی­حساب بودم، نه به زیانم بود و نه به سود من.

**[ترجمه]

«13»

وَ عَنْ (5) شُعْبَةَ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسِ بْنِ رَبِیعَةَ (6)، قَالَ: رَأَیْتُ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ أَخَذَ تِبْنَةً (7) مِنَ الْأَرْضِ، فَقَالَ: لَیْتَنِی کُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیًّا، لَیْتَ أُمِّی لَمْ تَلِدْنِی.

**[ترجمه]عاصم پسر عبدالله پسر عباس بن ربیعه روایت کرده است: - . الکافیة شیخ مفید: 46، شماره 57

الکافیة شیخ مفید: 46، شماره 58

الکافیة شیخ مفید: 46، شماره 59

الکافیة شیخ مفید:47، شماره60

الکافیة شیخ مفید: 47، شماره 61

الکافیة شیخ مفید: 47، شماره 62 -

عمر بن خطاب را دیدم که کاهی از زمین برداشت و گفت: ای کاش به کلی فراموش می شدم، کاش مادرم مرا به دنیا نمی آورد.

**[ترجمه]

«14»

وَ عَنْ (8) سُفْیَانَ، عَنْ عَاصِمٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبَانُ بْنُ عُثْمَانَ، قَالَ: آخِرُ کَلِمَةٍ قَالَهَا عُمَرُ حَتَّی قَضَی: وَیْلُ أُمِّی إِنْ لَمْ یَغْفِرْ لِی رَبِّی! وَیْلُ أُمِّی إِنْ لَمْ یَغْفِرْ لِی رَبِّی!.

**[ترجمه]ابان بن عثمان گفته است2: آخرین سخنی که عمر گفت تا جان داد، این بود: وای بر مادرم، اگر خدا مرا نبخشد، وای بر مادرم، اگر خدا مرا نبخشد!

**[ترجمه]

«15»

وَ عَنْ (9) عَمْرِو (10) بْنِ دِینَارٍ، عَنْ یَحْیَی بْنِ جَعْدَةَ، قَالَ: قَالَ عُمَرُ

ص: 143


1- نفس المصدر و الصّفحة، برقم: 57.
2- لا توجد: من فی س.
3- من قوله: و إن أترک .. إلی هنا لا یوجد فی المصدر، و هو الظّاهر لتکرره.
4- قد تقرأ فی س: وردت، رددت .. فلاحظ.
5- المسألة الکافیة فی إبطال توبة الخاطئة: 46، برقم: 58.
6- جاء السّند فی ک هکذا: عن شعبة، عن عاصم، عن عبد اللّه بن ربیعة، و جاء فی حاشیتها: ابن عبّاس، و لم یعلّم علی محلّها. و الصّحیح- کما فی تهذیب التّهذیب 5- 42 و 237-: عن عاصم ابن عبید اللّه، عن عبد اللّه بن عامر بن ربیعة.
7- فی ک: نبتة.
8- نفس المصدر السّالف و الصّفحة، برقم: 59.
9- نفس المصدر، الصّفحة: 47، برقم: 60.
10- فی س: عمر، بدلا من: عمرو. و هو غلط.

حِینَ حَضَرَهُ الْمَوْتُ-: لَوْ أَنَّ لِیَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا لَافْتَدَیْتُ بِهَا مِنَ النَّارِ.

**[ترجمه]یحیی بن جعده نقل کرده است3: عمر هنگامی که

ص: 143

مرگش فرا رسید، گفت: ای کاش تمام دنیا از آن من بود و آن را برای رهایی از آتش جهنم می دادم.

**[ترجمه]

«16»

وَ عَنْ (1) شُعْبَةَ، عَنْ سَمَّاکٍ الْیَمَانِیِّ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: أَتَیْتُ عَلَی عُمَرَ فَقَالَ: وَدِدْتُ (2) أَنِّی أَنْجُو مِنْهَا کَفَافاً لَا أَجْرَ وَ لَا وِزْرَ.

**[ترجمه]ابن عباس می­گوید4: نزد عمر آمدم، عمر گفت: دوست داشتم بی­حساب از خلافت نجات می یافتم، نه اجری برایم بود نه گناهی.

**[ترجمه]

«17»

وَ عَنْ (3) حُصَیْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عُمَرَ بْنِ مَیْمُونٍ، قَالَ: جَاءَ شَابٌّ إِلَی عُمَرَ فَقَالَ: أَبْشِرْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِبُشْرَی اللَّهِ لَکَ مِنَ الْقَدَمِ فِی الْإِسْلَامِ وَ صُحْبَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا قَدْ عَلِمْتَ، ثُمَّ وُلِّیتَ فَعَدَلْتَ، ثُمَّ شَهَادَةٍ. فَقَالَ: یَا ابْنَ أَخِی! وَدِدْتُ (4) أَنَّ ذَلِکَ کَفَافاً لَا عَلَیَّ وَ لَا لِی.

**[ترجمه]عمربن میمون نقل کرده است5: جوانی نزد عمر آمد و گفت: بشارت خداوند بر شما باد ای امیرمؤمنان، به خاطر سبقتت در اسلام و همنشینی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله که خود می­دانی، سپس ولایت یافتی و عدالت پیشه کردی و پس از آن شهادت نصیبت شد. عمر گفت: ای برادرزاده ام! دوست داشتم بی­حساب بودم، نه به زیانم بود و نه به سود من .

**[ترجمه]

«18»

وَ عَنِ (5) ابْنِ أَبِی إِیَاسٍ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ حَنَانٍ (6)، عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی هِنْدٍ، عَنِ الشَّعْبِیِّ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عُمَرَ- حِینَ طُعِنَ-، فَقُلْتُ: أَبْشِرْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَسْلَمْتَ حِینَ کَفَرَ النَّاسُ، وَ قُبِضَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ عَنْکَ رَاضٍ، وَ لَمْ یُخْتَلَفْ فِی خِلَافَتِکَ، وَ قُتِلْتَ شَهِیداً.

فَقَالَ عُمَرُ: أَعِدْ عَلَیَّ قَوْلَکَ .. فَأَعَدْتُهُ عَلَیْهِ.

فَقَالَ: إِنَّ الْمَغْرُورَ مَنْ غَرَرْتُمُوهُ، وَ الَّذِی لَا إِلَهَ غَیْرُهُ لَوْ کَانَ لِی مَا عَلَی الْأَرْضِ مِنْ صَفْرَاءَ وَ بَیْضَاءَ لَافْتَدَیْتُ بِهِ مِنْ هَوْلِ الْمُطَّلَعِ (7).

ص: 144


1- کما فی الکافئة: 47، برقم: 61.
2- جاء فی س: وردت، و لا معنی لها.
3- المسألة الکافیة فی إبطال توبة الخاطئة: 47، برقم: 62.
4- جاء فی س: وردت، و لا معنی لها.
5- کما فی استدراکات الکافئة فی إبطال توبة الخاطئة: 47، برقم: 63.
6- جاء فی ک نسخة بدل: حنین.
7- قال فی مجمع البحرین 4- 368: .. و فی الدّعاء: أعوذ بک من هول المطّلع- بتشدید الطّاء المهملة و البناء للمفعول-: أمر الآخرة و موقف القیامة الّذی یحصل الاطّلاع علیه بعد الموت.

**[ترجمه]از ابن عباس روایت شده است6: هنگامی که عمر ضربه خورد، بر او وارد شدم و گفتم: بشارت باد ای امیرمؤمنان، آن گاه که مردم کفر ورزیدند اسلام آوردی و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفتند، حال آنکه از شما راضی بودند. در خلافت تان اختلافی نشد، و در راه خدا شهید می شوید. عمر گفت: آنچه گفتی دوباره برایم بگو. من دوباره به او گفتم، پس او گفت: فریب خورده کسی است که شما او را بفریبید. سوگند به آن که خدایی جز او نیست، اگر تمام آنچه از طلا و نقره در زمین است مال من بود، برای رهایی از هراس از مردن فدیه می دادم .

ص: 144

**[ترجمه]

[20] باب کفر الثلاثة و نفاقهم و فضائح أعمالهم و قبائح آثارهم و فضل التبری منهم و لعنهم

الأخبار

«1»

یر (1): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ، عَنِ الثُّمَالِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ:

أَسْأَلُکَ (2) عَنْ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ؟. قَالَ: فَعَلَیْهِمَا لَعْنَةُ اللَّهِ بِلَعَنَاتِهِ کُلِّهَا، مَاتَا- وَ اللَّهِ کَافِرَیْنِ مُشْرِکَیْنِ (3) بِاللَّهِ الْعَظِیمِ..

**[ترجمه]بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات: 289-290، باب 3، حدیث 2 - :

ثمالی می­گوید: از امام سجاد علیه السلام پرسیدم: نظرتان درباره فلان و فلان چیست؟ امام سجاد علیه السلام فرمودند: تمامی لعنت خداوند بر آن دو باد، به خدا سوگند، مردند در حالی که کافر و نسبت به خداوند والا مرتبه، مشرک بودند.

**[ترجمه]

«2»

فس (4): أَبِی، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ صَفِیَّةَ بِنْتَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ مَاتَ ابْنٌ لَهَا فَأَقْبَلَتْ، فَقَالَ لَهَا عُمَرُ (5): غَطِّی

ص: 145


1- بصائر الدّرجات: 289- 290 حدیث 2 باب 3، تحت عنوان: إنّ الأئمّة علیهم السّلام یحیون الموتی و یبرءون الأکمه و الأبرص بإذن اللّه. بتفصیل فی السّند.
2- زیادة جاءت فی المصدر، و هی: قلت له: أسألک- جعلت فداک- عن ثلاث خصال انف عنّی فیه التّقیّة، قال: فقال: ذلک لک. قلت: أسألک ..
3- فی البصائر: و اللّه هما کافران مشرکان.
4- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 1- 188 باختلاف یسیر أشرنا له.
5- فی المصدر: فقال لها الثّانی ..، بدلا من: عمر.

قُرْطَکِ، فَإِنَّ قَرَابَتَکِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَا تَنْفَعُکِ شَیْئاً، فَقَالَتْ لَهُ: هَلْ رَأَیْتَ لِی قُرْطاً یَا ابْنَ اللَّخْنَاءِ؟!. ثُمَّ دَخَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَخْبَرَتْهُ بِذَلِکَ فَبَکَتْ، فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَنَادَی الصَّلَاةَ جَامِعَةً، فَاجْتَمَعَ النَّاسُ.

فَقَالَ: مَا بَالُ أَقْوَامٍ یَزْعُمُونَ أَنَّ قَرَابَتِی لَا تَنْفَعُ؟! لَوْ قَدْ (1) قُمْتُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ لَشَفَعْتُ فِی عُلُوجِکُمْ (2)، لَا یَسْأَلُنِی الْیَوْمَ أَحَدٌ مِنْ أَبَوَاهُ .. إِلَّا أَخْبَرْتُهُ، فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ: مَنْ أَبِی یَا رَسُولَ اللَّهِ (3)؟. فَقَالَ: أَبُوکَ غَیْرُ الَّذِی تُدْعَی لَهُ، أَبُوکَ فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ، فَقَامَ آخَرُ فَقَالَ: مَنْ أَبِی یَا رَسُولَ اللَّهِ؟. قَالَ (4): أَبُوکَ الَّذِی تُدْعَی لَهُ.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا بَالُ الَّذِی یَزْعُمُ أَنَّ قَرَابَتِی لَا تَنْفَعُ، لَا یَسْأَلُنِی عَنْ أَبِیهِ؟!. فَقَامَ إِلَیْهِ عُمَرُ فَقَالَ (5): أَعُوذُ بِاللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ (6) مِنْ غَضَبِ اللَّهِ وَ غَضَبِ رَسُولِهِ، اعْفُ عَنِّی عَفَا اللَّهُ عَنْکَ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ (7) یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ ...- إِلَی قَوْلِهِ- ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها کافِرِینَ (8).

ص: 146


1- لا توجد: قد، فی س، و فی المصدر: قربت، بدلا من: قمت.
2- فی ک نسخة بدل مشوشة، لعلّها حاء و کم. أقول: و یأتی فی بیان المصنّف- رحمه اللّه نفی البعد عن کونها: حاء و حکم. و فی التّفسیر: فی أحوجکم.
3- لا یوجد فی المصدر: یا رسول اللّه.
4- فی التّفسیر: فقال.
5- فی المصدر: فقام إلیه الثّانی و قال له.
6- یا رسول اللّه، لم تجئ فی المصدر.
7- فی المصدر زیادة: تعالی.
8- المائدة: 101- 102.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی1: 188 - :

امام باقرعلیه السلام روایت کرده است: یکی از پسران صفیّه، دختر عبدالمطلب، مرد؛ صفیه آمد، عمر به او گفت:

ص: 145

گوشواره ات را بپوشان، چرا که خویشاوندی تو با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نفعی به تو نمی رساند. صفیه به عمر گفت: ای پسر لخناء [زن ختنه نشده/ بدبو]! آیا گوشواره مرا دیدی؟ سپس صفیه بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله وارد شد و ایشان را از ماجرا با خبر کرد و گریست. در این هنگام رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از خانه خارج شدند و مردم را برای نماز جماعت فرخواندند، مردم جمع شدند. پیامبر فرمودند: بعضی از مردم را چه شده است که گمان می کنند خویشاوندی با من نفعی ندارد؟ اگر در مقام محمود بایستم، شفیع بردگان­تان خواهم شد. هر کس امروز بپرسد پدر و مادرش کیست؟ من او را از آن ها با خبر می کنم. در این هنگام مردی برخاست و گفت: ای رسول خدا - صلَّی الله علیه و آله - پدر من کیست؟ پیامبر فرمودند: پدر تو غیر از کسی است که به او شناخته شده ای، پدر تو فلان پسر فلان است. پس از آن مردی دیگر برخاست و پرسید: ای رسول خدا پدر من کیست؟ پیامبر گفتند: پدر تو همان کسی است که به آن شناخته شده ای. پس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: آن که گمان می کند خویشاوندی با من نفعی ندارد، او را چه شده است که از پدرش نمی پرسد؟

در این هنگام عمر برخاست و گفت: ای رسول خدا! از خشم خداوند و خشم پیامبرش به او پناه می برم، از من بگذر، خداوند از شما راضی باشد. و خداوند این آیه را نازل کرد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَسْأَلُواْ عَنْ أَشْیَاء إِن تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ وَإِن تَسْأَلُواْ عَنْهَا حِینَ یُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَکُمْ عَفَا اللّهُ عَنْهَا وَاللّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ * قَدْ سَأَلَهَا قَوْمٌ مِّن قَبْلِکُمْ ثُمَّ أَصْبَحُواْ بِهَا کَافِرِینَ»، - . مائده / 101-102 - {ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد شما را اندوهناک می کند مپرسید، و اگر هنگامی که قرآن نازل می شود در باره آنها سؤال کنید برای شما روشن می شود. خدا از آن [پرسشهای بیجا] گذشت و خداوند آمرزنده بردبار است. گروهی پیش از شما [نیز] از این [گونه] پرسشها کردند، آنگاه به سبب آن کافر شدند.}

ص: 146

**[ترجمه]

بیان

قوله: غَطِّی قُرْطَکِ .. فی بعض النسخ، قطّی- بالقاف- .. أی اقطعی (1) و بالغین أظهر، و القرط- بالضّم- الّذی یعلّق فی شحمة الأذن (2).

و فی النهایة: فیه (3): یا ابن اللخناء! .. هی الّتی لم تختن، و قیل: اللّخن:

النّتن من لخن السّقاء یلخن (4)

و لعلّ المراد بالعلوج عبیدهم الذین أسلموا من کفّار العجم، و فیه بعض التصحیفات لا یعرف لها معنی، و لا یبعد أن یکون فی حاء و حکم.

قال فی النهایة (5): فیه شفاعتی لأهل الکبائر من أمّتی حتّی حکم و حاء ..

هما قبیلتان جافیتان من وراء رمل (6) یبرین.

و قال فی موضع آخر (7): هما حیّان من الیمن من وراء الرمل (8) یبرین ..

قال أبو موسی: یجوز أن یکون حا من الحوّة، و قد حذفت لامه، و یجوز أن یکون من حوی یحوی، و یجوز أن یکون مقصورا غیر ممدود.

و قال الجوهری (9): یَبْرِینُ اسم موضع .. یقال: رَمْلُ یَبْرِینَ (10).

ص: 147


1- کما جاء فی مجمع البحرین 4- 270، و الصحاح 3- 1153، و تاج العروس 5- 207.
2- صرّح به فی الصحاح 3- 1151، و تاج العروس 5- 202، و لسان العرب 7- 374، و غیرها.
3- أی فی حدیث ابن عمر.
4- النهایة 4- 244. و قال فی تاج العروس 9- 332 بعد کلام: و قولهم یا ابن اللخناء! قیل معناه: یا دنیّ الأصل و یا لئیم الأمّ، أشار إلیه الراغب.
5- النهایة 1- 421.
6- فی س: رحل.
7- نهایة ابن الأثیر 1- 466.
8- فی س: رحل.
9- الصحاح 5- 2078 باختلاف فی اللفظ، و لا یوجد فی س من: قال الجوهریّ .. إلی: یبرین.
10- إلی هنا کلام ابن الأثیر فی النهایة.

**[ترجمه]منظور از این سخن عمر که گفت: «غَطّی قرطک» و در بعضی از نسخه ها قطّی با «قاف» آمده است، یعنی گوشواره ات را دربیاور، این عبارت با «غین» واضح تر است. قُرط به ضم قاف یعنی گوشواره. در النهایه آمده است: «ابن لخناء» به زنی گفته می شود که ختنه نشده است. گفته شده است: «لَخن» از لَخن الصقاء یَلخنُ ، مَشک بد بوی گشت، به معنای گندیده و بد بو شده می باشد. شاید مراد از «علوج»، بردگان آن ها از کفار عجم هستند که اسلام آوردند. در آن برخی تصحیفات و اشتباهاتی است که معنایی از آن ها فهمیده نمی شود، و بعید نیست که علوج، از قبایل حاء و حکم باشد.

صاحب النهایه آورده است: «فیه شفاعتی لاهل الکبائر من أمتی حتی حَکَم و حاء»، من شفیع اهل گناهان کبیره در میان امت هستم، حتی دو قبیله حَکَم و حاء. حَکَم و حاء دو قبیله خشن در پشت شنزار یبرین بودند. در جایی دیگر ابن اثیر آورده است، حَکَم و حَاء، دو قبیله کوچک از یمن هستند که بعد از شن زار یَبرین ساکن اند. ابوموسی گفت: ممکن است حاء از حرّة باشد که لام الفعل آن حذف شده است و شاید از حوی یحوی باشد، ممکن است این کلمه مقصور باشد نه ممدود. جوهری در صحاح گفته است: یَبرین اسم جایی است، گفته می شود: شن زار یَبرین.

ص: 147

**[ترجمه]

«3»

فس (1): اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ (2). قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: إِنَّهَا نَزَلَتْ لَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ مَرِضَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ- وَ کَانَ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ مُؤْمِناً فَجَاءَ إِلَی النَّبِیِّ (3) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ أَبُوهُ یَجُودُ بِنَفْسِهِ- فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی إِنَّکَ إِنْ لَمْ تَأْتِ أَبِی (4)کَانَ ذَلِکَ عَاراً عَلَیْنَا، فَدَخَلَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ الْمُنَافِقُونَ عِنْدَهُ- فَقَالَ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! اسْتَغْفِرْ لَهُ (5)، فَاسْتَغْفَرَ لَهُ، فَقَالَ عُمَرُ (6): أَ لَمْ یَنْهَکَ اللَّهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَیْهِمْ أَوْ تَسْتَغْفِرَ لَهُمْ؟! فَأَعْرَضَ عَنْهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَعَادَ (7) عَلَیْهِ.

فَقَالَ لَهُ: وَیْلَکَ! إِنِّی خُیِّرْتُ (8)فَاخْتَرْتُ، إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ (9) فَلَمَّا مَاتَ عَبْدُ اللَّهِ جَاءَ ابْنُهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَحْضُرَ (10)جَنَازَتَهُ، فَحَضَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَامَ عَلَی قَبْرِهِ، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ (11): یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ لَمْ یَنْهَکَ اللَّهُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً؟!

ص: 148


1- تفسیر القمّیّ علیّ بن إبراهیم 1- 302.
2- التّوبة: 80.
3- فی المصدر: إلی رسول اللّه ..
4- نسخة فی س: لم تأت أبی عائدا ..
5- استغفر اللّه له، نسخة فی س.
6- فی التّفسیر: الثّانی، بدلا من: عمر، و لعلّه بدّلت الکلمة خوفا.
7- فی المصدر: فأعاد .. و هو الظّاهر.
8- فی ک: خرت، و فی حاشیتها نسخة بدل: خبّرت فأخبرت، و وضع تحتها: نهج.
9- التّوبة: 80.
10- جاءت نسخة فی حاشیة ک: أی فی أن تحضر ..
11- فی المصدر: الثّانی، بدلا من: عمر.

وَ أَنْ تَقُومَ عَلَی قَبْرِهِ؟.

فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: وَیْلَکَ! وَ هَلْ تَدْرِی مَا قُلْتُ! إِنَّمَا قُلْتُ: اللَّهُمَّ احْشُ قَبْرَهُ نَاراً، وَ جَوْفَهُ نَاراً، وَ أَصْلِهِ النَّارَ، فَبَدَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا لَمْ یَکُنْ یُحِبُّ.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی1: 302 - :

«اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاَ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَن یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ»، - . توبه / 80 - {چه برای آنان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی [یکسان است حتی] اگر هفتاد بار برایشان آمرزش طلب کنی، هرگز خدا آنان را نخواهد آمرزید.}

علی بن ابراهیم می گوید: این آیه زمانی نازل شد که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به مدینه بازگشتند و عبدالله بن ابی مریض شد. پسر او - عبدالله - مؤمن بود. پس نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمد در حالی که پدرش در حال جان دادن بود. عرض کرد: ای رسول خدا! پدرم و مادرم فدایت باد، اگر شما به عیادت پدرم نیایید، این برای ما عیب است. پس رسول خدا بر پدرش وارد شدند، در حالی که منافقان پیش او بودند. پسر او عبدالله بن عبدالله عرض کرد: ای رسول خدا، برای پدرم طلب آمرزش کنید. پیامبر برای او طلب آمرزش کردند. عمر گفت: ای رسول خدا، آیا خداوند شما را از نماز خواندن بر آن ها و یا طلب آمرزش برای آن­ها باز نداشت؟! رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از او روی گرداندند. عمر باز سخن خود را تکرار کرد، پیامبر به او گفتند: وای بر تو! من مخیّر شدم و انتخاب کردم، همانا خداوند می فرماید: «اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاَ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَن یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ»، - . توبه / 80 -

{چه برای آنان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی [یکسان است حتی] اگر هفتاد بار برایشان آمرزش طلب کنی، هرگز خدا آنان را نخواهد آمرزید.} هنگامی که عبدالله از دنیا رفت، پسرش نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: پدرم و مادرم فدایتان باد، ای رسول خدا! اگر امکان دارد بر جنازه پدرم حاضر شوید. پیامبر بر جنازه پدرش حاضر شدند و بر سر قبر او ایستادند. عمر گفت: ای رسول خدا! آیا خداوند برای همیشه شما را از نماز گزاردن بر مرده­ای از منافقین و از ایستادن بر سر قبرشان باز نداشت؟

ص: 148

رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او گفتند: وای بر تو! آیا می دانی چه گفتم؟ گفتم: پروردگارا، قبر و شکمش را پر از آتش کن، آتش جهنم را بر او به چشان. پس، از پیامبر آنچه را که نمی­پسندید، سرزد.

**[ترجمه]

«4»

فس (1): قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ: لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ (2) قَالَ: - یَعْنِی (3) یَحْمِلُونَ آثَامَهُمْ یَعْنِی الَّذِینَ غَصَبُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ آثَامَ کُلِّ مَنِ اقْتَدَی بِهِمْ، وَ هُوَ قَوْلُ الصَّادِقِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: وَ اللَّهِ مَا أُهْرِیقَتْ مِحْجَمَةٌ مِنْ دَمٍ، وَ لَا قُرِعَتْ عَصًا بِعَصاً، وَ لَا غُصِبَ فَرْجٌ حَرَامٌ، وَ لَا أُخِذَ مَالٌ مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ، إِلَّا وَ وِزْرُ ذَلِکَ فِی أَعْنَاقِهِمَا (4) مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أَوْزَارِ الْعَالَمِینَ شَیْ ءٌ (5)..

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی1: 383 - : علی بن ابراهیم در تفسیر این آیه آورده، خداوند در آیه «لِیَحْمِلُواْ أَوْزَارَهُمْ کَامِلَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَمِنْ أَوْزَارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُم»، - . نحل / 25 - {تا روز قیامت بار گناهان خود را تمام بردارند و [نیز] بخشی از بار گناهان کسانی را که ندانسته آنان را گمراه می کنند.} گفته است: یعنی آنان گناهان خود را و تمام گناهان کسانی را که از آن ها پیروی کردند به دوش می کشند؛ یعنی کسانی که امیرمؤمنان علی علیه السلام آزردند و کسانی که از آنها پیروی کردند. این سخن امام صادق علیه السلام است که فرمودند: سوگند به خدا، هر مقدار خونی که ریخته شد و هر عصایی که (بر سر مظلومی) شکسته شد و هر زن محصنه ای که بدان تجاوز شد و هر مالی که بدون اجازه گرفته شد، تمام مسئولیت و عاقبت آن بر گردن آن دو نفر است، بدون اینکه چیزی از گناه انجام دهندگان آن گناهان کم شود.

**[ترجمه]

«5»

فس(6): وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ. قَالَ: الْأَوَّلُ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا (7) (8). قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ عَلِیّاً (9): یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا (10) یَعْنِی الثَّانِیَ: لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِی یَعْنِی الْوَلَایَةَ

ص: 149


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 1- 383.
2- النّحل: 25.
3- خطّ علی کلمة: قال فی ک و لا توجد کلمة: یعنی، فی المصدر.
4- نسخة فی ک: أعناقهم.
5- فی المصدر: العاملین بشی ء، و هو الظّاهر.
6- تفسیر القمّیّ 2- 113.
7- وضع رمز نسخة بدل علی: یقول، فی ک.
8- الفرقان: 27.
9- فی المصدر: علیّا ولیّا.
10- الفرقان: 28.

وَ کانَ الشَّیْطانُ وَ هُوَ الثَّانِی (1) لِلْإِنْسانِ خَذُولًا (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 113 - : «وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا»، - . فرقان / 27 - {و روزی است که ستمکار دستهای خود را می گزد [و] می گوید: ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم.} و در تفسیر این آیه گفته اند: امام باقر علیه السلام فرمود: آن شخص می گوید: ای کاش با پیامبر، علی را برمی گزیدم. «یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا»، - . فرقان / 28 - {ای وای، کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم.} یعنی دومی، و منظور از این آیه «لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءنِی»، - . فرقان / 29 - {او [بود که] مرا به گمراهی کشانید پس از آنکه قرآن به من رسیده بود.} ولایت است، و منظور از

ص: 149

«وَکَانَ الشَّیْطَانُ»، - . فرقان / 29 - {و شیطان} دومی است: «لِلْإِنسَانِ خَذُولًا»، - . فرقان / 29 - {همواره فروگذارنده انسان است.}

**[ترجمه]

«6»

فس (3) الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمُعَلَّی، عَنْ بِسْطَامَ بْنِ مُرَّةَ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ حَسَّانَ، عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ (4)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَبْدِیِّ، عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، أَنَّهُ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ (5)، فَقَالَ: الْوَالِدَانِ اللَّذَانِ أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُمَا الشُّکْرَ هُمَا اللَّذَانِ وَلَدَا الْعِلْمَ، وَ وَرَّثَا الْحُکْمَ، وَ أمرا [أَمَرَ] النَّاسَ بِطَاعَتِهِمَا.

ثُمَّ قَالَ: «إِلَیَّ الْمَصِیرُ»، فَمَصِیرُ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ، وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ الْوَالِدَانِ، ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ (6) عَلَی ابْنِ حَنْتَمَةَ (7) وَ صَاحِبِهِ، فَقَالَ فِی الْخَاصِّ: وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی. (8) یَقُولُ فِی الْوَصِیَّةِ وَ تَعْدِلَ عَمَّنْ أَمَرْتُ بِطَاعَتِهِ فَلا تُطِعْهُما وَ لَا تَسْمَعْ قَوْلَهُمَا، ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَی الْوَالِدَیْنِ وَ قَالَ (9): وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً (10) یَقُولُ: عَرِّفِ النَّاسَ فَضْلَهُمَا وَ ادْعُ إِلَی سَبِیلِهِمَا، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ: وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ (11) فَقَالَ: إِلَی اللَّهِ ثُمَّ إِلَیْنَا، فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوا الْوَالِدَیْنِ، فَإِنَّ رِضَاهُمَا رِضَا اللَّهِ، وَ سَخَطَهُمَا سَخَطُ اللَّهِ..

ص: 150


1- فی ک زیادة کان، بعد لفظ الثّانی.
2- الفرقان: 29.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 148- 149، فی تفسیر سورة العنکبوت.
4- فی المصدر: راقد.
5- لقمان: 14.
6- فی تفسیر القمّیّ زیادة لفظ: اللّه، قبل کلمة: القول.
7- فی المصدر: ابن فلانة، و لعلّه من فعل مخرج الکتاب.
8- لقمان: 15.
9- فی المصدر: فقال، و هی نسخة فی ک.
10- لقمان: 15.
11- لقمان: 15.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 148-149 - : اصبغ بن نباته از امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره این سخن خداوند پرسید: «وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ»، - . لقمان / 14 - {[آری به او سفارش کردیم] که شکرگزار من و پدر و مادرت باش که بازگشت [همه] به سوی من است.} حضرت فرمودند: پدر و مادری که خداوند شکرگزاری آن ها را واجب گردانید، آن دو کسانی هستند که دانش را آوردند و حکم و داوری را به ارث بردند، و مردم را به اطاعت از آن دو فرمان دادند. سپس امام فرمودند: منظور از «الیّ المصیر»، مسیر و سرنوشت بندگان به سوی خداست؛ و دلیل آن، کلمه «والدان است» که مذکر به کار رفته است. سپس خداوند سخن را بر ابن حنتمه و دوستش معطوف کرد، و در خطاب مخصوص به پیامبر فرمود: «وَ إِن جَاهَدَاکَ عَلی أَن تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا»، - . لقمان / 15 - {و اگر تو را وادارند تا در باره چیزی که تو را بدان دانشی نیست به من شرک ورزی.} درباره وصیت می گوید: و از کسی که فرمان یافتی از او اطاعت کنی روی بگردان، آن دو را پیروی مکن و به سخنان آن دو گوش مده. سپس کلام را بر والدین عطف کرد و فرمود: «وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا»، - . لقمان / 15 - {و[لی] در دنیا به خوبی با آنان معاشرت کن.} خداوند می فرماید: فضل و برتری آن دو را بر مردم آشکار و آن ها را به سوی راه آن دو دعوت کن. و این فرموده خداوند است: «وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ»، - . لقمان / 15 - - قاموس المحیط4: 103 اصول الکافی1: 428، باب108، حدیث 79 -

{و راه کسی را پیروی کن که توبه کنان به سوی من بازمی گردد و [سرانجام] بازگشت شما به سوی من است.} حضرت فرمودند: بازگشت به سوی خداوند و سپس به سوی ما است. بنابراین از خداوند پروا داشته باشید و بر پدر و مادر عصیان نکنید؛ زیرا که خشنودی خداوند و خشم آن دو، خشم خداوند است.

ص: 150

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام: و الدلیل علی ذلک الوالدان .. إذ الظاهر ذکوریتهما، لکون التغلیب مجازا، و الحقیقة أولی مع الإمکان. و یحتمل أن یکون الغرض عدم بعد التأویل، فإنّ التجوّز فی الوالدیّة یعارضه عدم التجوّز فی الذکوریّة، و یحتمل أن یکون (ذلک) راجعا إلی کون مصیر العباد إلی اللّه أو کیفیّته، لکنّه بعید (1).

و ابن حنتمة: عمر، لأنّ أمّه حنتمة بنت ذی الرّمحین، کما ذکر فی القاموس (2)

قوله علیه السلام: فقال فی الخاصّ .. أی الخطاب مخصوص بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و أمّا خطاب (صاحبهما) فإن کان إلیه صلّی اللّه علیه و آله ففی المصاحبة توسع، و إن کان إلی غیره کخطاب (اشکر) فلا توسع.

و فی الکافی: فقال فی الخاصّ و العام (3) .. أی مخاطبا للرسول و سائر الناس، أو بحسب ظهر الآیة الخطاب عام و بحسب بطنها خاص، أو المعنی أنّ بحسب بطنهما أیضا الخطاب إلی الرسول (4) صلّی اللّه علیه و آله بمعنی عدم الاشتراک فی الوصیّة، و إلی الناس بمعنی عدم العدول عمّن أمروا بطاعته، فیکون ما ذکره بعد علی اللفّ و النشر المرتّب.

و أمّا تطبیق المعنی علی سابق الآیة و هو قوله تعالی: وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ

ص: 151


1- ما احتمله رحمه اللّه أخیرا هو الظاهر من الکلام .. أی أنّ الدلیل علی مصیر العباد إلی اللّه الوالدان فإنّهما یدلّان الناس إلی ذلک.
2- القاموس 4- 103، و مثله فی لسان العرب 13- 162، و تاج العروس 8- 265، و قال فی مجمع البحرین 6- 53: و هی- أی حنتمة- من المشهورات المستعلنات بالزنا، هی و سارة و الرباب ممّن کنّ یغنّین بهجاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و قد جاء فی الحدیث: ابن حنتم و صاحبه .. یعنی بهما أبا بکر و عمر. أقول: الظاهر ابن حنتمة- بالتاء المطوّقة فی آخره-.
3- الکافی 1- 428 باب 108 حدیث 79 کتاب الحجّة.
4- فی س: الخطاب للرسول.

بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلی وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ (1) فیحتمل وجوها:

الأول: أن یکون (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ) معترضة لبیان أشدیّة حقّ الوالدین فی العلم علی حقّ الوالدین فی النسب.

الثانی: أن یکون المراد بالوالدین أو للمعنی الحقیقی (2)و بهما ثانیا المعنی المجازی بتقدیر عطف أو فعل ثانیا.

الثالث: أن یکون ظهر الآیة للوالدین حقیقة و بطنها للوالدین مجازا بتوسّط أنّ العلّة للحیاة الحقیقیّة أولی بالرعایة من العلّة للحیاة الظاهریّة، و اللّه یعلم.

**[ترجمه]منظور از کلام امیر المؤمنین علیه السلام که فرمودند: «و الدلیل علی ذلک الوالدان»، دلیل بر این معنا والدان است، زیرا ذکور بودن آنها معلوم است، زیرا تغلیب (غلبه دادن مذکر بر مؤنث در جنس) مجاز است و حقیقت در صورت امکان، شایسته تر از مجاز است. و ممکن است غرض، بعید نبودن تاویل باشد؛ زیرا این مجازگویی در پدری و مادری با عدم مجازگویی در مذکر بودن در تعارض است، و احتمال دارد به این برگردد که «مصیر عباد» به سوی خداوند یا کیفیت آن باشد، ولی این بعید است. و «ابن­حنتمه»: عمر است، چون مادرش، همانگونه که در القاموس آمده، حنتمه دختر ذو الرُمحین است3.

و منظور از این سخن امام علی علیه السلام «فقال فی الخاص» یعنی خداوند در خطابی مخصوص به پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرموده است. و امّا خطاب (صاحبهما) اگر منظور پیامبر بود، این خطاب در مصاحبت دامنه اش گسترده می شد. و اگر خطاب غیر از پیامبر مثل خطاب (أشکر) بود، در این صورت توسعی در کار نبود. در کافی درباره «فقال فی الخاص و العام» آمده است4: یعنی پیامبر و سایر مردم را مورد خطاب قرار داد. یا در ظاهر آیه خطاب عام و در باطن آیه، خاص است. یا معنا این است که در باطن آیه هم مورد خطاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به معنی عدم اشتراک در وصیت است. مورد خطاب قرار گرفتن مردم به معنای عدول نکردن از کسی که به پیروی از آن مأمور شدند. و آنچه بعد از آن ذکر شده، لف و نشر مرتب است.

و اما مطابقت معنی با آیه قبلی که خداوند فرمود: «وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ

ص: 151

بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَی وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ»، - . لقمان / 14 -

{و انسان را در باره پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش به او باردار شد، سستی بر روی سستی؛ و از شیر باز گرفتنش در دو سال است.} چندین وجه در بر دارد:

اول: این که «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ» جمله ای معترضه برای بیان مهم­تر بودن حق پدر و مادر در علم، بر حق پدر و مادر در نسب است.

دوم: این که منظور از والدین، اولاً معنای حقیقی باشد و دوم، به تقدیر عطف یا فعل، معنای مجازی باشد.

سوم: این که ظاهر آیه حقیقتا برای والدین باشد و باطن آن برای والدین مجازی باشد، زیرا علت برای حیات حقیقی، از علت برای حیات ظاهری در توجه نمودن و مراعات او سزاوارتر است. و خداوند خود داناست.

**[ترجمه]

«7»

فس (3): قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ: یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ (4) فَإِنَّهَا کِنَایَةٌ عَنِ الَّذِینَ غَصَبُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ: یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا (5)عْنِی فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا. (6)وَ هُمَا رَجُلَانِ، وَ السَّادَةُ وَ الْکُبَرَاءُ هُمَا أَوَّلُ مَنْ بَدَأَ بِظُلْمِهِمْ وَ غَصْبِهِمْ. قَوْلُهُ: فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا. أَیْ طَرِیقَ الْجَنَّةِ، وَ السَّبِیلُ: أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ. ثُمَّ یَقُولُونَ: رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً (7)

أقول:

قد مرّ (8) فی باب أنّ الإمامة (9) المعروضة هی الولایة

بأسانید جمّة أنّ الإنسان

ص: 152


1- لقمان: 14.
2- کذا، و الصحیح أن یقال: أولا المعنی الحقیقی، کما لعلّه یظهر من ک.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 197.
4- الأحزاب: 66.
5- الأحزاب: 66.
6- الأحزاب: 67.
7- الأحزاب: 68.
8- بحار الأنوار 23- 273- 383، الباب السادس عشر، و فیه ثلاثون حدیثا.
9- کذا فی المطبوع، و الصحیح أنّ الأمانة هی المعروضة علی الجبال، و إن فسّرت بالإمامة فی بعض الروایات.

فی قوله تعالی: وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولًا (1) هو أبو بکر

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 117 - :

علی بن ابراهیم در تفسیر این آیه «یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّار»، - . احزاب / 66 -

{روزی که چهره هایشان را در آتش زیرورو می کنند.} گفته است: این آیه کنایه از کسانی است که حق اهل بیت پیامبر را غصب کردند. «یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا»، - . احزاب / 66 -

{می گویند: ای کاش ما خدا را فرمان می بردیم و پیامبر را اطاعت می کردیم.} یعنی خداوند و پیامبر را درباره امیرمؤمنان اطاعت می کردیم. «وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا»، - . احزاب / 67 -

{و می گویند: پروردگارا، ما رؤسا و بزرگتران خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند.} آن دو مرد هستند و منظور از رؤسا و بزرگان، اولین کسی که به اهل بیت پیامبر ظلم و حق آن ها را غصب کرد. و منظور از «فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا» راه بهشت است و منظور از راه بهشت، حضرت علی علیه السلام است. سپس می گویند: «رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْنًا کَبِیرًا»، - . احزاب / 68 - {پروردگارا، آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان کن لعنتی بزرگ.}

مؤلف: پیشتر در باب «الامامة المعروضة هی الولایة بأسانید جمّة» - . بحار الانوار23: 273-383، باب 16 -

آوردیم که منظور از انسان

ص: 152

در این فرموده خداوند بلند مرتبه: «وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا»، - . احزاب / 72 - {انسان آن را برداشت، راستی او ستمگری نادان بود.} ابوبکر است.

**[ترجمه]

«8»

فس (2): أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ حَسَّانَ، عَنْ هَاشِمِ بْنِ عَمَّارٍ یَرْفَعُهُ فِی قَوْلِهِ: أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُونَ (3) قَالَ: نَزَلَتْ فِی زُرَیْقٍ (4) وَ حَبْتَرٍ.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 207 - :

هاشم بن عمار در تفسیر این آیه: «أَفَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنًا فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَن یَشَاء وَیَهْدِی مَن یَشَاء فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِمَا یَصْنَعُونَ»، - . فاطر / 8 -

{آیا آن کس که زشتی کردارش برای او آراسته شده و آن را زیبا می بیند [مانند مؤمن نیکوکار است]؟ خداست که هر که را بخواهد بی راه می گذارد و هر که را بخواهد هدایت می کند. پس مبادا به سبب حسرتها[ی گوناگون] بر آنان جانت [از کف] برود. قطعا خدا به آنچه می کنند داناست.} آورده است: این آیه درباره زریق و حبتر نازل شده است.

**[ترجمه]

بیان

زُرَیْقٌ (5)و حَبْتَرٌ: کنایتان، و العرب تتشاءم بزرقة العین، و الحبتر: الثّعلب (6)، و الثانی بالأول أنسب.

**[ترجمه]زریق و جبتر کنایه از اولی و دومی است که به خاطر تقیه، از آن دو، به این اسم تعبیر شده است، عرب ها چشم آبی را به فال بد می گیرند، و حَبتر: یعنی روباه، لقب دومی به اولی مناسب تر است.

**[ترجمه]

«9»

فس (7): وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ قالُوا إِنَّکُمْ کُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ (8) یَعْنِی فُلَاناً وَ فُلَاناً، قالُوا بَلْ لَمْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (9).

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 222 - :

«وَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ یَتَسَاءلُونَ * قَالُوا إِنَّکُمْ کُنتُمْ تَأْتُونَنَا عَنِ الْیَمِینِ» {و بعضی روی به بعضی دیگر می آورند [و] از یکدیگر می پرسند و می گویند: شما [ظاهراً] از در راستی با ما درمی آمدید [و خود را حق به جانب می نمودید].} یعنی فلانی و فلانی «قَالُوا بَل لَّمْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ»، - . صافات / 29 - {[متهمان] می گویند [نه] بلکه با ایمان نبودید.}

**[ترجمه]

«10»

فس (10): وَ إِنَّ لِلطَّاغِینَ لَشَرَّ مَآبٍ (11) وَ هُمُ الْأَوَّلَانِ (12) وَ بَنُو أُمَیَّةَ ..

ثُمَّ ذَکَرَ مَنْ کَانَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِمَّنْ غَصَبَ آلَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَقَّهُمْ، فَقَالَ:

ص: 153


1- الأحزاب: 72.
2- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 207.
3- فاطر: 8.
4- فی س: رزیق- بتقدیم الرّاء المهملة علی الزّاء المعجمة- و هو غلط.
5- فی س: رزیق- بتقدیم الراء المهملة علی الزاء المعجمة- و هو غلط.
6- نصّ علیه فی القاموس 2- 3، و تاج العروس 3- 121، و قال فی لسان العرب 4- 162: الحبتر: من أسماء الثعالب.
7- تفسیر القمّیّ 2- 222.
8- الصّافّات: 27- 28.
9- الصّافّات: 29.
10- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 242- 243.
11- سورة ص: 55.
12- فی المصدر: و هم زریق و حبتر و ...

وَ آخَرُ مِنْ شَکْلِهِ أَزْواجٌ هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ (1) (2) وَ هُمْ بَنُو السِّبَاعِ فَیَقُولُونَ (3) بَنُو أُمَیَّةَ: لا مَرْحَباً بِهِمْ إِنَّهُمْ صالُوا النَّارِ (4)فَیَقُولُونَ بَنُو فُلَانٍ: بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِکُمْ أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنا (5) وَ بَدَأْتُمْ بِظُلْمِ آلِ مُحَمَّدٍ فَبِئْسَ الْقَرارُ (6) ثُمَّ یَقُولُ بَنُو أُمَیَّةَ: رَبَّنا مَنْ قَدَّمَ لَنا هذا فَزِدْهُ عَذاباً ضِعْفاً فِی النَّارِ (7) یَعْنُونَ الْأَوَّلَیْنِ، ثُمَّ یَقُولُ أَعْدَاءُ آلِ مُحَمَّدٍ فِی النَّارِ: ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ (8) فِی الدُّنْیَا، وَ هُمْ شِیعَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ (9) ثُمَّ قَالَ: إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ (10) فِیمَا بَیْنَهُمْ، وَ ذَلِکَ قَوْلُ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ اللَّهِ إِنَّکُمْ لَفِی الْجَنَّةِ تُحْبَرُونَ، وَ فِی النَّارِ تُطْلَبُونَ.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 242-243 - :

«وَإِنَّ لِلطَّاغِینَ لَشَرَّ مَآبٍ»، - . ص / 55 -

{و [اما] برای طغیانگران واقعا بد فرجامی است.} منظور از طغیان گران، آن دو نفر و بنی امیه است. سپس کسانی را که بعد از آن ها حق اهل بیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله را غصب کردند، ذکر می کند. پس خداوند فرمود:

ص: 153

«َآخَرُ مِن شَکْلِهِ أَزْوَاجٌ»، - . ص / 58 -

{و از همین گونه، انواع دیگر [عذابها].} «هَذَا فَوْجٌ مُّقْتَحِمٌ مَّعَکُمْ» - . ص / 59 -

{اینها گروهی اند که با شما به اجبار [در آتش] درمی آیند.} منظور از آن ها، فرزندان سباع هستند، پس بنی امیه می گویند: « لَا مَرْحَبًا بِهِمْ إِنَّهُمْ صَالُوا النَّارِ»،، - . ص / 59 - {بدا به حال آنها، زیرا آنان داخل آتش می شوند.} پس فرزندان فلانی می گویند: «قَالُوا بَلْ أَنتُمْ لَا مَرْحَبًا بِکُمْ أَنتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنَا»، - . ص / 60 - {بلکه بدا به حال خودتان. این [عذاب] را شما خود برای ما از پیش فراهم آوردید} و شما بودید که ابتدا بر اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله ظلم کردید. «فَبِئْسَ الْقَرَارُ» - . ص / 60 - {پس چه بد قرارگاهی است.} پس بنی امیه می گوید: «قَالُوا رَبَّنَا مَن قَدَّمَ لَنَا هَذَا فَزِدْهُ عَذَابًا ضِعْفًا فِی النَّارِ»، - . ص / 61 - {می گویند: پروردگارا هر کس این [عذاب] را از پیش برای ما فراهم آورده عذاب او را در آتش دو چندان کن.} منظور، آن دو نفر اولی هستند. سپس دشمنان اهل بیت پیامبر، در جهنم می گویند: «وَقَالُوا مَا لَنَا لَا نَرَی رِجَالًا کُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَارِ»، - . ص / 62 - {و می گویند: ما را چه شده است که مردانی را که ما آنان را از [زمره] اشرار می شمردیم نمی بینیم.}یعنی در دنیا و آن ها شیعه امیرمؤمنان هستند. «أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ»، - . ص / 63 - {آیا آنان را [در دنیا] به ریشخند می گرفتیم یا چشمها[ی ما] بر آنها نمی افتد؟!}، سپس خداوند می فرماید: «إِنَّ ذَلِکَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّار»، - . ص / 64 -

{این مجادله اهل آتش قطعا راست است.}، چرا که امام صادق علیه السلام فرمودند: به خدا سوگند، شما در بهشت شاد و مسرورید و از آتش جهنم فرا خوانده می شوید.

**[ترجمه]

بیان

بَنُو السِّبَاعِ .. کنایة عن بنی العبّاس.

و قال الطبرسی (11) رحمه اللّه: وَ آخَرُ أی و ضرب (12) آخر .. من شکل هذا العذاب و جنسه. أَزْواجٌ. أی ألوان و أنواع متشابهة فی الشدّة .. هذا فَوْجٌ. هاهنا حذف، أی یقال: هذا فوج، و هم قادة الضلال(13)إذا دخلوا

ص: 154


1- سورة ص: 58.
2- سورة ص: 59.
3- فی المصدر: و یقولون.
4- سورة ص: 59.
5- سورة ص: 60.
6- سورة ص: 60.
7- سورة ص: 61.
8- سورة ص: 62.
9- سورة ص: 63.
10- سورة ص: 64.
11- فی مجمع البیان 8- 483.
12- فی المصدر: و ضروب.
13- فی المجمع: الضلالة.

النار، ثم یدخل الأتباع فتقول (1) الخزنة للقادة: هَذَا فَوْجٌ .. أی قطعة (2) من الناس، و هم الأتباع. مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ فی النار دخلوها کما دخلتم.

لا مَرْحَباً بِهِمْ .. قال البیضاوی (3): دعاء من المتبوعین علی أتباعهم، أو صفة لفوج، أو حال .. أی مقولا فیهم لا مرحبا .. أی ما أتوا رحبا و سعة.

أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ ... أی مالت، فلا تراهم (4).

و الحَبْرَةُ- بالفتح-: النعمة و سعة العیش (5).

**[ترجمه]«بنو سباع» کنایه از بنی عباس است. طبرسی - رحمة الله علیه - درباره «وَءَاخَرُ» گفته است: یعنی نوعی دیگر از شکل این عذاب و مانند آن. «ازواج» یعنی انواع مختلف عذاب و متشابه در شدت. «هذا فوج»: در این­جا حذف صورت گرفته است، یعنی گفته می شود: اینها گروهی اند، این افراد رهبران گمراهی اند، هنگامی که وارد

ص: 154

آتش می شوند. سپس پیروان آن ها وارد می شوند در این هنگام نگهبانان آتش جهنم به رهبران می گویند: این ها گروهی اند. یعنی دسته­ای از مردم اند و آن ها پیروان هستند. «مقتحم معکم» یعنی همان گونه که شما وارد جهنم شدید، این گروه هم در آتش جهنم شده اند. بیضاوی در تفسیرش در مورد «لا مرحباً بکم» آورده است: این جمله نفرین رهبران بر پیروان است، یا صفت آن گروه، یا حال است؛ یعنی درباره این افراد گفته می شود: بدا به حال آن ها. یعنی خوش نیامده اید. «أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ» یعنی اینکه دیدگان برمی­گردند، و آن­ها را نمی بیند. «حَبرَة»: فراوانی نعمت و راحتی زندگی.

**[ترجمه]

«11»

فس (6): قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ (7) نَزَلَتْ فِی أَبِی فُلَانٍ.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 246 - :

«قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ»، - . زمر / 8 -

{بگو: به کفرت اندکی برخوردار شو که تو از اهل آتشی.} این آیه درباره­ ابوفلانی نازل شده­است .

**[ترجمه]

«12»

فس (8): إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ (9) نَزَلَتْ فِی فُلَانٍ وَ فُلَانٍ.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 250 - :

«وَإِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ»، - . زمر / 45 -

{و چون خدا به تنهایی یاد شود، دلهای کسانی که به آخرت ایمان ندارند منزجر می گردد.} درباره فلان و فلانی نازل شد.

**[ترجمه]

«13»

فس (10): وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ (11) قَالَ الْعَالِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مِنَ الْجِنِّ، إِبْلِیسُ الَّذِی أَشَارَ (12) عَلَی قَتْلِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی دَارِ النَّدْوَةِ، وَ أَضَلَّ النَّاسَ بِالْمَعَاصِی، وَ جَاءَ بَعْدَ

ص: 155


1- فی المجمع: فیقول.
2- فی المصدر: قطع.
3- تفسیر البیضاوی 1- 315.
4- فی س: نراهم.
5- کما صرّح به فی مجمع البحرین 3- 256، و لسان العرب 4- 158، و تاج العروس 3- 118.
6- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 246.
7- الزّمر: 8.
8- تفسیر القمّیّ 2- 250.
9- الزّمر: 45، و فی المصدر: إلی قوله: إذا هم یستبشرون، فإنّها نزلت فی فلان و فلان.
10- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 265.
11- فصّلت: 29.
12- فی المصدر: دبّر، بدل: أشار علی ..

وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ (1) فَبَایَعَهُ، وَ مِنَ الْإِنْسِ، فُلَانٌ (2) نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ (3).

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 265 - :

«وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنَا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانَا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ» - . فصلت / 29 -

{و کسانی که کفر ورزیدند گفتند: پروردگارا، آن دو نفر از جن و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده.} حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: منظور از جن در آیه ابلیس است که در دار الندوه به کشتن پیامبر اشاره کرد و با گناهان، مردم را گمراه کرد، و بعد از

ص: 155

وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نزد ابوبکر آمد و با او بیعت کرد. و انس فلانی است که خداوند درباره اش فرمود:« نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا لِیَکُونَا مِنَ الْأَسْفَلِینَ»، - . فصلت / 29 -

{تا آن ها را زیر قدم هایمان بگذاریم تا زبون شوند.}

**[ترجمه]

بیان

لا یبعد أن یکون المعنی أنّ مصداق الآیة فی تلک المادة إبلیس و فلان، لأنّ قوله تعالی: الَّذِینَ کَفَرُوا ... (4) شامل للمخالفین، و الآیة تدلّ علی أنّ کلّ صنف من الکفّار لهم مضلّ من الجنّ و مضلّ من الإنس، و المضلّ من الجنّ مشترک، و المضلّ من الإنس فی المخالفین هو (5) الثانی، لأنّه کان أقوی و أدخل فی ذلک من غیره، و هذا الکلام یجری فی أکثر أخبار هذا الباب و غیره، و معه لا نحتاج إلی تخصیص الآیات و صرفها عن ظواهرها، و اللّه یعلم.

**[ترجمه]بعید نیست که معنا این باشد که مصداق آیه در آن ماده، ابلیس و دومی باشند: زیرا این سخن خداوند «الَّذِینَ کَفَرُوا»، - . فصلت / 29 -

{کسانی که کفر ورزیدند} شامل مخالفین است، و این آیه بیانگر این است که هر گروهی از کفار، گمراه کننده­ای از جن و گمرا ه کننده­ای از انس دارد. این گمراه کننده از جن، مشترک است و گمراه کننده انس در مخالفان آن دومی است؛ چرا که او در آن مورد از دیگران قوی تر و با نفوذ تر بود. این کلام در بسیاری از اخبار این باب و دیگر باب ها جریان دارد و با این حال نیازی به تخصیص آیه ها و برگرداندن آن ها از ظاهرشان نداریم، و خداوند داناست.

**[ترجمه]

«14»

فس (6): جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ، عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: نَزَلَتْ هَاتَانِ الْآیَتَانِ هَکَذَا، قَوْلُ اللَّهِ: حَتَّی إِذا جاءَانا (7)

یَعْنِی فُلَاناً وَ فُلَاناً- یَقُولُ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ حِینَ یَرَاهُ: یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ (8) فَقَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ: قُلْ لِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ أَتْبَاعِهِمَا: لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ، ثُمَّ قَالَ اللَّهُ (9) لِنَبِیِّهِ:

أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ

ص: 156


1- فی التّفسیر: إلی فلان. و لعلّه من فعل المخرج للکتاب.
2- وضع علی: فلان، رمز نسخة بدل فی س، و فیها نسخة أخری: دلام، بدلا من: فلان.
3- فصّلت: 29.
4- فصّلت: 29.
5- فی ک: و هو.
6- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 286. و انظر: تفسیر البرهان 4- 142- 146.
7- الزّخرف: 38.
8- الزّخرف: 38.
9- وضع علی لفظ الجلالة فی س رمز نسخة بدل.

فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ (1) یَعْنِی مِنْ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ (2)، ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ فِی عَلِیٍّ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (3) یَعْنِی إِنَّکَ عَلَی وَلَایَةِ عَلِیٍّ، وَ عَلِیٌّ هُوَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 286 - :

امام باقرعلیه السلام فرموده­اند: این دو آیه، این گونه نازل شده اند، یکی این فرموده خداوند است: «حتی اذا جاءنا»، - . زخرف / 38 - {تا آنگاه که او به حضور ما آید.} که به صورت تثنیه آمده است و منظور از آن دو نفر، فلان و فلانی است، هنگامی که یکی از آن دو، دوستش را می بیند، به او می گوید: «یَا لَیْتَ بَیْنِی وَبَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ»، - . زخرف / 38 -

{ای کاش میان من و تو فاصله خاور و باختر بود که چه بد دمسازی هستی.}پس خداوند به پیامبرش می گوید: بگو به فلان و فلانی و پیروان آن دو که «وَلَن یَنفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذ ظَّلَمْتُمْ»، - . زخرف / 39 - {و امروز هرگز [پشیمانی] برای شما سود نمی بخشد چون ستم کردید.} یعنی در حق اهل بیت پیامبر ظلم روا داشته اید و «أَنَّکُمْ فِی الْعَذَابِ مُشْتَرِکُونَ»، - . زخرف / 39 -

{در حقیقت شما در عذاب مشترک خواهید بود.} سپس خداوند به پیامبرش فرمود: «أَفَأَنتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَمَن کَانَ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ* فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ

ص: 156

فَإِنَّا مِنْهُم مُّنتَقِمُونَ»، - . زخرف / 40-41 - {پس آیا تو می توانی کران را شنوا کنی یا نابینایان و کسی را که همواره در گمراهی آشکاری است راه نمایی؟! پس اگر ما تو را [از دنیا] ببریم قطعا از آنان انتقام می کشیم.} یعنی از فلانی و فلانی، سپس خداوند به پیامبر صلَّی الله علیه و آله وحی کرد: «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ»، - . زخرف / 43 -

{پس به آنچه به سوی تو وحی شده است چنگ در زن.} یعنی در مورد حضرت علی علیه السلام و «إِنَّکَ عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»، - . زخرف / 43 -

{تو بر راهی راست قرار داری.} یعنی تو ای پیامبر صلَّی الله علیه و آله بر ولایت حضرت علی هستی و علی همان راه راست و مستقیم است.

**[ترجمه]

توضیح

قرأ علیه السلام: جَاءَانَا- علی التثنیة- کما هو قراءة عاصم بروایة أبی بکر و غیره (4)، و فسّرهما [بفلان و فلان] ، و فسّرهما المفسّرون بالشیطان و من أغواه.

و المشرقان: المشرق و المغرب علی التغلیب.

فَبِئْسَ الْقَرِینُ. أی أنت إلیّ الیوم،

و روی ابن عباس أنّهما یکونان مشدودین فی سلسلة واحدة لزیادة العقوبة.

، فیقول اللّه تعالی لهم (5): لَنْ یَنْفَعَکُمُ (6) .. أی لا یخفّف الاشتراک عنکم شیئا من العذاب لأنّ لکلّ من الکفّار و الشیاطین الحظّ الأوفر من العذاب (7).

**[ترجمه]امام باقرعلیه السلام «جاءنا» را در آیه بالایی به صورت تثنیه (جائانا) قرائت فرمودند، همان طور که قرائت عاصم به روایت ابی بکر و غیر او به این نحو (تثنیه) است. ایشان آن دو شخص را به اولی و دومی تفسیر کردند، و مفسران، آن دو را به شیطان و کسی که او را گمراه می کند، تفسیر کرده اند. منظور از «مشرقین»، بنابر تغلیب مشرق و مغرب است. «فبئس القرین»: یعنی تو امروز برای من چه بد دمسازی هستی. از ابن عباس روایت شده است - . مجمع البیان9: 48 - :

آن دو نفر در یک زنجیر به منظور افزایش عذاب و عقوبت به یکدیگر بسته می شوند، و خداوند بلند مرتبه به آن ها می گوید: «وَلَن یَنفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذ ظَّلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذَابِ مُشْتَرِکُونَ» - . زخرف / 39 - یعنی مشترک بودن شما [در این کار]، چیزی از عذاب شما نمی کاهد؛ چرا که همه کافران و شیطان ها سهمی بسیار از عذاب الهی دارند.

**[ترجمه]

«15»

فس (8): وَ لا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطانُ (9) یَعْنِی الثَّانِیَ عَنْ (10) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ (11).

ص: 157


1- الزّخرف: 40- 41.
2- فی ک زیادة: و أتباعهما- بعد فلان-.
3- الزّخرف: 43.
4- کما فی الکشف عن وجوه القراءات السبع 2- 258، و حجة القراءات: 650، و کتاب السبعة فی القراءات: 586.
5- لا توجد: لهم، فی س.
6- الزخرف: 39.
7- صرّح بما ذکره رحمه اللّه فی مجمع البیان 9- 48، و جاء بعضه فی تفسیر ابن عبّاس: 413.
8- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 287.
9- الزّخرف: 62.
10- فی المصدر: یعنی فلانا لا یصدّنّک عن ..
11- الزّخرف: 62.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 278 - :

«وَلَا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطَانُ»، - . زخرف / 62 -

{و مبادا شیطان شما را از راه به در برد.} یعنی اینکه آن دومی از امیرمؤمنان ، «إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ»، - . زخرف / 62 - {زیرا او برای شما دشمنی آشکار است.}

ص: 157

**[ترجمه]

«16»

فس (1): الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ (2) نَزَلَتْ فِی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (3) الَّذِینَ ارْتَدُّوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ غَصَبُوا أَهْلَ بَیْتِهِ حَقَّهُمْ وَ صَدُّوا عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَلَایَةَ (4) الْأَئِمَّةِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ (5) .. أَیْ أَبْطَلَ (6)مَا کَانَ تَقَدَّمَ مِنْهُمْ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ الْجِهَادِ وَ النُّصْرَةِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: - . تفسیر قمی2: 30 - «الَّذِینَ

کَفَرُوا وَصَدُّوا عَن سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ» - . محمد / 1 - {کسانی که کفر ورزیدند و [مردم را] از راه خدا باز داشتند، [خدا] اعمال آنان را تباه خواهد کرد.} این آیه درباره اصحاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نازل شده است که بعد از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، برگشتند و حق اهل بیت را غصب کرده و مردم را از امیرمؤمنان علی علیه السلام و از ولایت ائمه باز داشتند.«أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ»: مراد از اعمال آن­ها، پیشگامی آن ها در جهاد و نصرت دین، به همراه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است.

**[ترجمه]

«17»

فس (7): وَ قالَ قَرِینُهُ أَیْ شَیْطَانُهُ وَ هُوَ الثَّانِی (8) هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ (9).

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 324 - :

«وَ قَالَ قَرَینُه»: یعنی شیطان که دومی است که خداوند درباره او فرمود: «هَذَا مَا لَدَیَّ عَتِیدٌ»، - . ق / 23 -

{این است آنچه پیش من آماده است [و ثبت کرده ام].}

**[ترجمه]

«18»

فس (10): مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ (11): قَالَ: الْمَنَّاعُ: الثَّانِی، وَ الْخَیْرُ: وَلَایَةُ (12) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ حُقُوقُ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، وَ لَمَّا کَتَبَ الْأَوَّلُ کِتَابَ فَدَکَ یَرُدُّهَا عَلَی فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ مَنَعَهُ (13) الثَّانِی، فَهُوَ مُعْتَدٍ مُرِیبٍ (14) الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ (15) قَالَ: هُوَ مَا قَالُوا نَحْنُ کَافِرُونَ بِمَنْ جَعَلَ لَکُمُ الْإِمَامَةَ وَ الْخُمُسَ.

ص: 158


1- تفسیر القمّیّ 2- 300.
2- سورة محمّد ص: 1.
3- لا یوجد فی المصدر: أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
4- فی تفسیر القمّیّ: عن ولایة ..
5- سورة محمّد ص: 1.
6- فی س: بطل.
7- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 324.
8- فی المصدر: و هو حبتر.
9- سورة ق: 23.
10- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 326.
11- سورة ق: 25.
12- فی ک: هو ولایة: و هی نسخة فی س.
13- فی المصدر: شقّه، بدلا من: منعه.
14- سورة ق: 25.
15- سورة ق: 26.

قَوْلُهُ (1): قالَ قَرِینُهُ (2) .. أَیْ شَیْطَانُهُ وَ هُوَ الثَّانِی (3): رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ (4) یَعْنِی الْأَوَّلَ (5) وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ (6) (7) فَیَقُولُ اللَّهُ لَهُمَا:

لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ (8).. أَیْ مَا فَعَلْتُمْ لَا تُبَدَّلُ (9) حَسَنَاتٍ، مَا وَعَدْتُهُ لَا أُخْلِفُهُ.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 326 - :

«مَّنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ»، - . ق / 25 - {هر

باز دارنده از خیری.} منظور از منّاع آن دومی است و منظور از خیر، ولایت امیر مؤمنان علی علیه السلام و حقوق اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله است. هنگامی که اولی سند فدک را نوشت تا آن را به حضرت فاطمه سلام الله علیها برگرداند، دومی او را از این کار باز داشت، پس او «مُعْتَدٍ مُّرِیبٍ»، - . ق / 25 - {متجاوز

شکاکی} است، که «الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ»، - . ق / 26 - {که با خداوند خدای دیگر قرار داد.} منظور این است که آن­ها گفتند، ما به کسی که امامت و خمس

ص: 158

را برای شما قرار داد، کافر هستیم.

منظور از قرین در این فرموده خداوند: «وَقَالَ قَرِینُهُ هَذَا مَا لَدَیَّ عَتِیدٌ»، - . ق / 23 -

شیطان اوست که منظور دومی است، «قَالَ قَرِینُهُ رَبَّنَا مَا أَطْغَیْتُهُ»، - . ق / 27 -

{گوید: پروردگار ما من او را به عصیان وانداشتم.} یعنی اولی «وَلَکِن کَانَ فِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ»، - . ق / 27 - {لیکن [خودش] در گمراهی دور و درازی بود.} پس خداوند به هر دوی آن ها می گوید: «قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُم بِالْوَعِیدِ* مَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ»، - . ق / 28-29 -

{[خدا] می فرماید: در پیشگاه من با همدیگر مستیزید [که] از پیش به شما هشدار داده بودم، پیش من حکم دگرگون نمی شود.} یعنی اینکه آنچه انجام دادید(اعمال زشت) تبدیل به اعمال نیک نمی­شود، و آنچه به او وعده دادم خلف وعده نمی کنم.

**[ترجمه]

بیان

ما وعدته .. استئناف، و المعنی لا تبدّل سیّئاتکم حسنات کما تبدّل للذین یستحقّون ذلک من الشیعة، بل توفون جزاء سیّئاتکم، و الوعد (10) بمعنی الإیعاد.

و قال الطبرسی رحمه اللّه (11): المعنی أنّ الذی قدّمته لکم فی دار الدنیا من أنّی أعاقب من جحدنی و کذّب رسلی و خالف أمری (12) لا یبدّل بغیره، و لا یکون خلافه.

**[ترجمه]جمله «ما وعدتهُ» جمله استینافیه است، و معنای آن بدین صورت است که بدی های شما به خوبی تبدیل نمی­شود چنان که برای شیعیانی که مستحق آن هستند، تبدیل می­شود، بلکه جزای بدی هایتان را می گیرید. «وعد»، به معنای ایعاد - وعده به شرّ - است. شیخ طبرسی - خداوند او را رحمت کند - گفته است - . مجمع البیان9: 147 - :

معنی این آیه این است که آنچه من برای شما در سرای دنیا وعده دادم، از اینکه هرکس مرا انکار کند و پیامبران را تکذیب کند و از دستور من سرباز زند، مجازات می­کنم، تغییری نمی کند و خلاف آن انجام نمی­شود.

**[ترجمه]

«19»

فس (13): قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی (14): أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ

ص: 159


1- فی التّفسیر: و أمّا قوله.
2- سورة ق: 23.
3- فی المصدر: و هو حبتر.
4- سورة ق: 27.
5- فی تفسیر القمّیّ: یعنی زریقا.
6- وضع فی ک علی: کان، رمز نسخة بدل، و علیه فلا تکون هذه الجملة بآیة.
7- سورة ق: 27.
8- سورة ق: 28- 29.
9- فی المصدر: لا یبدّل.
10- کذا، و الظاهر: الوعید.
11- مجمع البیان 9- 147.
12- فی المصدر: و خالفنی فی أمری.
13- تفسیر القمّیّ 2- 357- 358.
14- لا توجد کلمة: تعالی فی المصدر.

تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ (1) قَالَ: نَزَلَتْ فِی الثَّانِی، لِأَنَّهُ (2) مَرَّ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ جَالِسٌ عِنْدَ رَجُلٍ مِنَ الْیَهُودِ یَکْتُبُ خَبَرَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ (3) فَجَاءَ الثَّانِی (4) إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (5) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: رَأَیْتُکَ تَکْتُبُ عَنِ الْیَهُودِ، وَ قَدْ نَهَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ؟. فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! کَتَبْتُ عَنْهُ مَا فِی التَّوْرَاةِ مِنْ صِفَتِکَ، وَ أَقْبَلَ یَقْرَأُ ذَلِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ غَضْبَانُ، فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ:

وَیْلَکَ! أَمَا تَرَی غَضَبَ النَّبِیِّ عَلَیْکَ. فَقَالَ: أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ غَضَبِ اللَّهِ وَ غَضَبِ رَسُولِهِ، إِنِّی إِنَّمَا کَتَبْتُ ذَلِکَ لِمَا وَجَدْتُ فِیهِ مِنْ خَبَرِکَ!.

فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا فُلَانُ! لَوْ أَنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ فِیهِمْ قَائِماً ثُمَّ أَتَیْتَهُ رَغْبَةً عَمَّا جِئْتُ بِهِ لَکُنْتَ کَافِراً بِمَا جِئْتُ بِهِ، وَ هُوَ قَوْلُهُ: اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّةً (6) .. أَیْ حِجَاباً بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْکُفَّارِ، وَ أَیْمَانَهُمْ إِقْرَاراً (7) بِاللِّسَانِ فَزَعاً (8) مِنَ السَّیْفِ وَ دَفْعِ (9) الْجِزْیَةِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی9: 357-358 - :

علی بن ابراهیم، درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه گفته است: «أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ

ص: 159

تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِم»، - . مجادله / 14 - {آیا ندیده ای کسانی را که قومی را که مورد خشم خدایند به دوستی گرفته اند؟} می گوید: این آیه درباره دومی نازل شده است؛ زیرا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله گذرشان بر او افتاد در حالی که او نزد مردی یهودی نشسته بود و اخبار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله [در تورات] را می نوشت. خداوند والا سخن این آیه را نازل کرد: «أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِم»، {آیا ندیده ای کسانی را که قومی را که مورد خشم خدایند به دوستی گرفته اند؟} آن دومی نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله آمد، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او فرمود: تو را دیدم که از یهود ( اخباری را) می­نوشتی، حال آنکه خداوند از این کار منع کرده است. او گفت: ای رسول خدا! صفات شما را در تورات از آن شخص پرسیدم و نوشتم. او پیش آمد و آنچه را نوشته بود بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می خواند، در حالی که رسول خدا خشمگین بودند. مردی از انصار به او گفت: وای بر تو! آیا نمی بینی که پیامبر بر شما خشمگین هستند؟ پس گفت: از غضب خداوند و پیامبرش به سوی او پناه می برم، من تنها آن را به این خاطر نوشتم که در آن اخبار شما را یافتم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او فرمود: ای فلانی! اگر موسی بن عمران در میان یهودیان می ایستاد، سپس از روی اعراض از آنچه من آن را آورده ام نزد موسی می رفتی، شکی نبود که تو به آنچه آوردم کافر بودی، زیرا این گفته خداوند است که می فرماید: «اتَّخَذُوا أَیْمَانَهُمْ جُنَّةً»، - . مجادله / 16 - {سوگندهای خود را [چون] سپری قرار داده بودند.} یعنی حجابی بین خودشان و بین کافران؛ ایمان ایشان اقراری به زبان از روی ترس از شمشیر و پرداخت جزیه بود.

**[ترجمه]

بیان

لعلّه علیه السلام قرأ إِیمَانَهُمْ- بالکسر-.

ص: 160


1- المجادلة: 14.
2- وضع علی: لأنّه، فی مطبوع البحار رمز نسخة بدل.
3- المجادلة: 14.
4- لا یوجد: الثّانی، فی المصدر.
5- فی المصدر: النّبیّ، بدلا من رسول اللّه.
6- المجادلة: 16.
7- فی ک: کان إقرارا.
8- نسخة فی ک: فرقا. و جاء فی المصدر: و خوفا.
9- فی التفسیر: و رفع.

قال الطبرسی (1): و فی الشواذّ (2) قراءة الحسن: اتَّخَذُوا إِیمَانَهُمْ- بکسر الهمزة قال: حذف المضاف .. أی اتّخذوا إظهار إیمانهم جنّة.

**[ترجمه]شاید امام علیه السلام إیمانهم را به کسر همزه خوانده اند.

ص: 160

طبرسی آورده است: قرائت إیمانهم به کسر همزه توسط حسن، از قرائت های نادر است. گفت: در این آیه مضاف حذف گردیده است، یعنی به این صورت بود «اتخذوا اظهار إیمانهم جُنّةً» آن ها نمایان کردن ایمان شان را هم چون سپری قرار دادند.

**[ترجمه]

«20»

فس (3): مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ الْمَکِّیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: إِنَّ عُمَرَ لَقِیَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: أَنْتَ الَّذِی تَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ: بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (4) تُعَرِّضُ بِی وَ بِصَاحِبِی، قَالَ: أَ فَلَا أُخْبِرُکَ بِآیَةٍ نَزَلَتْ فِی بَنِی أُمَیَّةَ فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ (5) فَقَالَ عُمَرُ (6) بَنُو أُمَیَّةَ أَوْصَلُ لِلرَّحِمِ مِنْکَ!، وَ لَکِنَّکَ أَبَیْتَ إِلَّا عَدَاوَةً (7) لِبَنِی أُمَیَّةَ وَ بَنِی عَدِیٍّ وَ بَنِی تَیْمٍ!..

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 308 - :

محمد بن جعفر که سند آن را به ابی العباس مکی می رساند، آورده است که ابوالعباس گفت: از امام باقرعلیه السلام شنیدم که می فرمودند: عمر علی علیه السلام را دید و گفت: ای علی، تو همان کسی هستی که این آیه «بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»، - . قلم / 6 -

{[که] کدام یک از شما دستخوش جنونید؟} را می خوانی و با من و با دوستم به کنایه سخن می گویی؟ امام فرمودند: آیا نمی خواهی تو را از آیه­ای با خبر کنم که درباره بنی امیه نازل شده است؟ آن آیه این است: «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَکُمْ»، - . محمد / 22 -

{پس [ای منافقان] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید [یا سرپرست مردم شدید] در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندیهای خود را از هم بگسلید؟} پس عمر گفت: فرزندان امیه از تو بیشتر صله رحم را رعایت می­کنند، ولی تو جز دشمنی فرزندان امیه و فرزندان عدیّ و بنی تمیم را نمی­پذیری.

**[ترجمه]

«21»

کا (8): الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمُعَلَّی، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَبَانٍ .. مِثْلَهُ.

**[ترجمه]کافی - . کافی8: 103 - :

حسین بن محمد، از معلّی، از وشّاء و او هم از أبان، همانند این روایت را نقل کرده است .

**[ترجمه]

بیان

بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (9) قال الطبرسی رحمه اللّه (10): .. أی أیّکم الذی فتن بالجنون، أ أنت أم هم؟ و قیل: بأیّکم الفتنة و هو الجنون، یرید أنّهم یعلمون عند العذاب أنّ الجنون کان بهم حین کذّبوک و ترکوا دینک لا بک. و قیل: معناه، فی

ص: 161


1- فی مجمع البیان 9- 254.
2- فی س: الشوار، و لا معنی لها هنا.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 308.
4- القلم: 6.
5- سورة محمّد ص: 22.
6- فی الکافی و فی نسخة جاءت فی ک: فقال کذبت.
7- فی تفسیر القمّیّ: و لکنّک أثبتّ العداوة ... و أبیت .. و هی کذلک فی الرّوضة من الکافی.
8- الکافی 8- 103 باب 25، حدیث 76، و جاء بسند آخر فی صفحة 239 باب 43، حدیث 325.
9- القلم: 6.
10- مجمع البیان 10- 333.

أیّ الفریقین المجنون الذی فتنه الشیطان.

و قال رحمه اللّه (1): إِنْ تَوَلَّیْتُمْ. أی الأحکام و جعلتم (2) ولاة أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بأخذ الرشا و سفک الدم الحرام فیقتل بعضکم بعضا، و یقطع بعضکم رحم بعض، کما قتلت قریش بنی هاشم و قتل بعضهم بعضا. و قیل: إِنْ تَوَلَّیْتُمْ معناه إن أعرضتم عن کتاب اللّه و العمل بما فیه أن تعودوا إلی ما کنتم علیه فی الجاهلیّة فتفسدوا بقتل بعضکم بعضا.

**[ترجمه]طبرسی - خداوند او را رحمت کند - درباره این آیه «بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»، - . قلم / 6 -

{[که] کدام یک از شما دستخوش جنونید؟} گفته است: این آیه به این معناست که کدام یک از شما به دیوانگی فریفته اید (آزموده شده اید)، تو یا آن ها؟ و گفته شده است: «بأیکم الفتنة»، {کدام یک از شما فتنه برانگیخته است}و آن همان دیوانگی است. منظور خداوند این است که آن ها به هنگام عذاب خواهند دانست که آنها دیوانه بودند که تو را انکار و دینت را رها کردند نه تو. و نیز گفته شده است: معنا این است

ص: 161

که مجنونی که شیطان او را فریب داد، در کدام یک از دو گروه است.

طبرسی - خداوند او را رحمت کند - گفته است - . مجمع البیان9: 104 - : «إن تَوَلیتُم» - . محمد / 22 -

یعنی متولی امر شدید و شما والیانی قرار دادید تا با گرفتن رشوه و ریختن خون حرام در روی زمین فساد کنید، و همدیگر را بکشید و خویشاوندی یکدیگر را قطع کنید، همان گونه که قریش بنی هاشم را کشت و آن ها هم یکدیگر را به قتل رساندند. و گفته شده است: معنای «إن تَوَلیتُم» این است که اگر شما از کتاب خداوند و از عمل به آنچه در آن است روی گردانید تا به آنچه در جاهلیت بدان اعتقاد داشتید، برگردید و با کشتن همدیگر فساد کنید.

**[ترجمه]

«22»

فس (3): مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ عُبَیْدٍ الْکِنْدِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْفَارِسِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ (4) عَنِ الْإِیمَانِ بِتَرْکِهِمْ وَلَایَةَ (5) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ (6) یَعْنِی الثَّانِیَ. وَ قَوْلُهُ (7): ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ (8) هُوَ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَی خَلْقِهِ مِنْ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (9) قَالَ: دَعُوا بَنِی أُمَیَّةَ إِلَی مِیثَاقِهِمْ أَنْ لَا یُصَیِّرُوا لَنَا الْأَمْرَ بَعْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا یُعْطُونَا مِنَ الْخُمُسِ شَیْئاً، وَ قَالُوا: إِنْ أَعْطَیْنَاهُمُ الْخُمُسَ اسْتَغْنَوْا بِهِ، فَقَالُوا (10): سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (11) لَا

ص: 162


1- مجمع البیان 9- 104.
2- فی المصدر: إن تولّیتم الأحکام و ولّیتم أی جعلتم ..
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم 2- 308- 309.
4- سورة محمّد ص: 25.
5- فی المصدر زیادة: علیّ علیه السّلام.
6- سورة محمّد ص: 25.
7- جاء فی تفسیر القمّیّ: «الشَّیْطانُ» یعنی فلانا «سَوَّلَ لَهُمْ» یعنی بنی فلان و بنی فلان و بنی أمیّة، قوله ..
8- سورة محمّد ص: 26.
9- سورة محمّد ص: 26.
10- فی المصدر: فقال.
11- سورة محمّد ص: 26.

تُعْطُوهُمْ (1) مِنَ الْخُمُسِ شَیْئاً، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ: أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ (2).

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ: إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی (3) نَزَلَتْ فِی الَّذِینَ نَقَضُوا عَهْدَ اللَّهِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ (4) .. أَیْ هَیَّنَ لَهُمْ، وَ هُوَ فُلَانٌ، وَ أَمْلی لَهُمْ (5) .. أَیْ بَسَطَ لَهُمْ أَنْ لَا یَکُونَ مِمَّا قَالَ مُحَمَّدٌ شَیْئاً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ (6) یَعْنِی (7) فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (8) یَعْنِی فِی الْخُمُسِ أَنْ لَا یَرُدُّوهُ فِی بَنِی هَاشِمٍ: وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ (9) قَالَ اللَّهُ:

فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ (10) بِنَکْثِهِمْ وَ بَغْیِهِمْ وَ إِمْسَاکِهِمُ الْأَمْرَ بَعْدَ (11) أَنْ أُبْرِمَ عَلَیْهِمْ إِبْرَاماً، یَقُولُ: إِذَا مَاتُوا سَاقَتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ إِلَی النَّارِ فَیَضْرِبُونَهُمْ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ مِنْ قُدَّامِهِمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ (12) یَعْنِی مُوَالاةَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ (13) ظَالِمِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (14) یَعْنِی الَّذِی عَمِلُوهَا مِنَ الْخَیْرِ (15): إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ

ص: 163


1- فی المصدر و فی نسخة فی ک: أی لا تعطوهم.
2- الزخرف: 79- 80.
3- سورة محمّد ص: 25.
4- سورة محمّد ص: 25.
5- سورة محمّد ص: 25.
6- سورة محمّد ص: 26.
7- لا توجد: یعنی، فی المصدر.
8- سورة محمّد ص: 26.
9- سورة محمّد ص: 26.
10- سورة محمّد ص: 27.
11- فی التفسیر: من بعد.
12- سورة محمّد ص: 28.
13- لا توجد الواو فی المصدر.
14- سورة محمّد ص: 28.
15- فی التفسیر: أی التی عملوها من الخیرات.

سَبِیلِ اللَّهِ (1)، قَالَ: عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ (2) .. أَیْ قَطَعُوهُ (3) فِی أَهْلِ بَیْتِهِ بَعْدَ أَخْذِهِ الْمِیثَاقَ عَلَیْهِمْ لَهُ..

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 308-309 - :

امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند «إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ»، - . محمد / 25 - {بی گمان کسانی که پس از آنکه [راه] هدایت بر آنان روشن شد [به حقیقت] پشت کردند.} فرموده است: یعنی این افراد با رها کردن ولایت امیرمؤمنان علیه السلام از ایمان شان مرتد شدند. و منظور از «الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ»، - . محمد / 25 -

{شیطان آنان را فریفت.} دومی است. این فرموده خداوند: «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ»، - . محمد / 26 - {چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمی داشتند گفتند.} مراد از آن چیز در این آیه، ولایت امیرمؤمنان علیه السلام است که خداوند آن را بر مخلوقاتش واجب گردانید. امام صادق علیه السلام فرمودند: منظور از آیه «سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْر»، - . محمد / 26 - {ما در کار[مخالفت] تا حدودی از شما اطاعت خواهیم کرد.} یعنی آنان بنی امیه را به عهد و پیمان شان دعوت کردند تا بعد از پیامبر صلَّی الله علیه و آله خلافت و ولایت را به ما برنگردانند و چیزی از خمس به ما ندهند و گفتند: اگر ما خمس را به آن ها بدهیم، آن ها با این خمس بی نیاز می شوند، پس گفتند: «سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ وَاللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ»، - . محمد / 26 -

ص: 162

یعنی چیزی از خمس به آن ها ندهید، پس خداوند این آیه را بر پیامبرش نازل کرد: «أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ* أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم بَلَی وَرُسُلُنَا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ»، - . زخرف / 79-80 -

{یا در کاری ابرام ورزیده اند ما [نیز] ابرام می ورزیم، آیا می پندارند که ما راز آنها و نجوایشان را نمی شنویم؟ چرا و فرشتگان ما پیش آنان [حاضرند و] ثبت می کنند.}

علی بن ابراهیم درباره این سخن خداوند «إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ» - . محمد / 25 -

گفته است: این آیه در مورد کسانی نازل شده است که عهد و پیمان خود را در مورد امیرمؤمنان علیه السلام نقض کردند. «الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ» یعنی برای آنان آن عمل را زینت داد و آن شخص فلانی است. «وَأَمْلَی لَهُمْ»، - . محمد / 25 - {به آرزو های دور و دراز شان انداخت.} یعنی اینکه به آن ها میدان داد که به چیزی از آنچه محمد گفت ایمان نداشته نباشد. «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ»، - . محمد / 26 -

{چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمی داشتند.} یعنی ناخشنودی آنان درباره امیر مؤمنان علیه السلام بود. «سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ»، - . محمد / 26 -

{ما در کار[مخالفت] تا حدودی از شما اطاعت خواهیم کرد.} یعنی اینکه خمس را به بنی هاشم باز نگردانند، «وَاللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ»، - . محمد / 26 -

{و خدا از همداستانی آنان آگاه است.} خداوند می فرماید: «فَکَیْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمْ الْمَلَائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبَارَهُمْ»، - . محمد / 27 -

{پس چگونه [تاب می آورند] وقتی که فرشتگان [عذاب] جانشان را می ستانند و بر چهره و پشت آنان تازیانه می نوازند.}یعنی آن ها با پیمان شکنی و ظلم و با تصاحب امر خلافت خود بعد از آن که بر آنان پیمانی سخت بسته شد. خداوند می فرماید: هنگامی که آن ها مردند، فرشتگان آن ها را به زور به جهنم می برند و آن ها را از پشت و از جلو می زنند. «ذَلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا مَا أَسْخَطَ اللَّهَ»، - . محمد / 28 -

{زیرا آنان از آنچه خداوند را به خشم آورده پیروی کردند.} یعنی دوستی با فلانی و فلانی و ظلم کنندگان به امیر مؤمنان علیه السلام. از همین روی خداوند «َفأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ» - . محمد / 28 -

{اعمالشان را باطل گردانید.} یعنی کارهای خیری که آن افراد انجام دادند. علی بن ابراهیم درباره آیه «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَصَدُّوا عَن

ص: 163

سَبِیلِ اللَّهِ» - . محمد / 32 -

{کسانی که کافر شدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند.} گفته است: منظور از «سَبِیلِ اللَّهِ» در این آیه، امیرمؤمنان علی علیه السلام است. و مراد از این فرموده خداوند «وَشَاقُّوا الرَّسُولَ» - . محمد / 32 -

،{با پیامبر [خدا] در افتادند.} این است که آنان بعد از آنکه پیامبر از آن ها عهد و پیمان برای امیرمؤمنان گرفتند، آن پیمان را در مورد اهل بیتش قطع کرده و آن را انکار نمودند.

**[ترجمه]

بیان

سَوَّلَ لَهُمْ. أی زیّن لهم (4)، وَ أَمْلی لَهُمْ. أی طوّل لهم (5) أملهم فاغترّوا به.

قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ (6).

قال الطبرسی قدّس سرّه (7): المرویّ عن أبی جعفر و أبی عبد اللّه علیهما السلام أنّهم بنو أمیّة کرهوا ما نزّل اللّه فی ولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام.

قوله: یعنی فی الخمس .. لعلّهم أولا لم یوافقوهم إلّا فی واحد من الأمرین، ثم وافقوهم فیهما، فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ (8) .. أی عند قبض أرواحهم.

و المشاقّة: المعاندة و المعاداة (9).

ثم اعلم أنّ ظاهر الروایات (10) أنّ الذین کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ غیر بنی أمیّة، و هم الذین دعوا بنی أمیّة، و ظاهر الطبرسی رحمه اللّه أنّه فسّر الموصول ببنی أمیّة،

ص: 164


1- سورة محمّد ص: 32.
2- سورة محمّد ص: 32.
3- فی المصدر: قاطعوه.
4- کما فی مجمع البحرین 5- 398، و النهایة 2- 425، و تاج العروس 7- 385.
5- قاله فی مجمع البحرین 1- 397، و فی النهایة 4- 363، و جاء فی لسان العرب 15- 291 مثله.
6- سورة محمّد ص: 26.
7- مجمع البیان 9- 105، و جاءت الروایة مسندة فی أصول الکافی 1- 421 باب 108 حدیث 43، و تلاحظ بقیة روایات الباب.
8- سورة محمّد ص: 27.
9- قال فی لسان العرب 9- 183: المشاقّة و الشقاق: غلبة العداوة و الخلاف. و قال الجوهریّ فی صحاحه 4- 1503: المشاقّة: الخلاف و العداوة.
10- فی س: الروایة.

و لعلّه أخذ من خبر آخر، و یحتمل أن یکون مراده تفسیر فاعل (قالُوا) بهم، و یکون ضمیر (کَرِهُوا) راجعا إلی الموصول، و یکون الغرض تفسیر ما نَزَّلَ اللَّهُ

**[ترجمه]«سَوّلَ لهم»: یعنی آن را برای آن ها زینت داد. «وَأَمْلَی لَهُمْ» به این معناست که فلانی امید و آرزوی(باطل) آن ها را برایشان طولانی کرد، پس آن ها هم به آن فریفته شدند. طبرسی در تفسیر این فرموده خداوند «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ»، {چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمی داشتند گفتند} گفته است: از امام باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام روایت شده است: آن ها فرزندان امیه هستند که آنچه را خداوند درباره ولایت امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام نازل کرد، خوش نداشتند. منظور از این سخن امام صادق علیه السلام درباره خمس، شاید این باشد که آن ها در ابتدا تنها در یکی از آن دو مسئله با آن ها موافقت کردند، سپس در هر دو مسئله با آن ها موافقت کردند. و منظور از این سخن خدا «فَکَیْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمْ الْمَلَائِکَةُ»، - . محمد / 27 - {پس چگونه [تاب می آورند] وقتی که فرشتگان [عذاب] جانشان را می ستانند.} زمان قبض روح های آن ها است. و «المشاقة»: به معنای دشمنی و کینه توزی است.

پس بدان که ظاهر روایت ها نشان می دهد، کسانی که آنچه را خداوند نازل کرده خوش نمی داشتند، غیر از بنی امیه هستند. و خود آن ها بودند که فرزندان امیه را به آن کار فراخواندند، و آنچه از گفته طبرسی ظاهر می شود این است که او موصول را به بنی امیه تفسیر کرده است

ص: 164

و شاید که او آن را از روایت و خبر دیگر گرفته است، و احتمال می رود که مرادش تفسیر فاعل فعل (قالوا) به آن ها (بنی امیه) باشد، و ضمیر (کرهوا) به موصول (الذین) برگردد، و غرض او تفسیر «مانزلّ الله» باشد.

**[ترجمه]

«23»

فس (1): فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (2) بِأَیِّکُمْ تُفْتَنُونَ ..

هَکَذَا نَزَلَتْ فِی بَنِی أُمَیَّةَ بِأَیِّکُمْ بِأَبِی حَفْرٍ وَ زُفَرَ وَ غُفَلَ (3).

وَ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَقِیَ عُمَرُ (4) أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ:

یَا عَلِیُّ! بَلَغَنِی أَنَّکَ تَتَأَوَّلُ هَذِهِ الْآیَةَ فِیَّ وَ فِی صَاحِبِی فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (5)

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ: أَ فَلَا أُخْبِرُکَ یَا أَبَا حَفْصٍ! (6)مَا نَزَلَ فِی بَنِی أُمَیَّةَ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ (7)؟. قَالَ عُمَرُ: کَذَبْتَ یَا عَلِیُّ! بَنُو أُمَیَّةَ خَیْرٌ مِنْکَ وَ أَوْصَلُ لِلرَّحِمِ.

قَوْلُهُ (8): فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ (9) قال: فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ (10) .. أَیْ أَحَبُّوا أَنْ تَغُشَّ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَیَغُشُّونَ مَعَکَ وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ (11).

قَالَ: الحَلَّافُ الثَّانِی، حَلَفَ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ لَا یَنْکُثُ

ص: 165


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 380- 381.
2- القلم: 5- 6.
3- فی المصدر: بأیّکم .. أی حبتر و زفر و علیّ، و سیتعرض المصنّف- رحمه اللّه- فی بیانه لبعض النّسخ.
4- فی المصدر: لقی فلان .. و لعلّها من تصرفات مخرج الکتاب.
5- القلم: 6.
6- فی التّفسیر: یا أبا فلان. و هی کسابقتها.
7- الإسراء: 60.
8- فی المصدر: و قوله.
9- القلم: 8.
10- القلم: 9.
11- القلم: 10.

عَهْداً.

هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ (1) قَالَ: کَانَ یَنُمُّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یَهْمِزُ بَیْنَ أَصْحَابِهِ.

قَوْلُهُ: مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ (2) قَالَ: الْخَیْرُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

مُعْتَدٍ (3) .. أَیْ قَالَ (4)، اعْتَدَی عَلَیْهِ.

قَوْلُهُ: عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ (5) قَالَ: الْعُتُلُّ: عَظِیمُ الْکُفْرِ، وَ الزَّنِیمُ:

الدَّعِیُّ.

وَ قَالَ الشَّاعِرُ:

زَنِیمٌ تَدَاعَاهُ الرِّجَالُ تَدَاعِیاً ***کَمَا زِیدَ فِی عَرْضِ الْأَدِیمِ الْأَکَارِعُ(6) قَوْلُهُ: إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا (7) قَالَ: کَنَّی عَنِ الثَّانِی، آیَاتُنَا (8) قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ (9) .. أَیْ: أَکَاذِیبُ الْأَوَّلِینَ: سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ (10) قَالَ: فِی الرَّجْعَةِ إِذَا رَجَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامَ وَ یَرْجِعُ (11) أَعْدَاؤُهُ فَیَسِمُهُمْ بِمِیسَمٍ مَعَهُ کَمَا تُوسَمُ الْبَهَائِمُ عَلَی الْخَرَاطِیمِ الْأَنْفُ وَ الشَّفَتَانِ (12).

ص: 166


1- القلم: 11.
2- القلم: 12.
3- القلم: 12.
4- لا توجد: قال، فی المصدر، و وضع علیها فی س رمز نسخة بدل.
5- القلم: 13.
6- کما فی تاج العروس 8- 329 فی مادّة زنم، و فیه: زیادة، بدلا من: تداعیا.
7- القلم: 15.
8- فی المصدر: عن فلان، بدلا من: عن الثّانی آیاتنا. و الظّاهر أنّ: آیاتنا، زائدة أو هنا سقط.
9- القلم: 15.
10- القلم: 16.
11- فی المصدر و نسخة علی ک: و رجع.
12- فی المصدر: علی الخرطوم و الأنف و الشّفتین .. و هو الظّاهر.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 380-381 - :

قمی در تفسیر این سخن خداوند «فَسَتُبْصِرُ وَیُبْصِرُونَ* بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»، - . قلم / 5-6 -

{به زودی خواهی دید و خواهند دید، [که] کدام یک از شما دستخوش جنونید.} آورده است که مراد از «بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ» به کدام یک فریفته می شوید، این گونه درباره فرزندان امیه نازل شده است، «بأَیکُمُ بابی حفر و زفر و غفل».

امام صادق علیه السلام فرمود: عمر، امیرمؤمنان را دید، پس گفت: ای علی! با خبر شده ام که این آیه «فَسَتُبْصِرُ وَیُبْصِرُونَ* بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»، {به زودی خواهی دید و خواهند دید، [که] کدام یک از شما دستخوش جنونید.} را درباره من و دوستم تأویل می کنی. امیرمؤمنان فرمود: ای اباحفص! آیا نمی خواهی تو را از آنچه که درباره فرزندان امیه نازل شده است با خبر کنم؟ که خداوند درباره آن ها فرمود: «وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی القُرْآنِ»، - . اسراء / 60 - {و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن.} عمر گفت: ای علی، دروغ گفتی، فرزندان امیه از تو بهتر و در صله رحم پایبندترند.

قمی در تفسیر آیه «فَلَا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ»، - . قلم / 7 - {پس از تکذیب کنندگان فرمان مبر.} آورده است که تکذیب کنندگان در مورد علی علیه السلام نازل شده است: «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ»، - . قلم / 8 - {دوست دارند که نرمی کنی تا نرمی نمایند.} یعنی آنان دوست دارند که درباره علی علیه السلام نیرنگ به کار بگیری پس با تو نیرنگ کنند. قمی درباره «حلّاف» در آیه «وَلَا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَّهِینٍ»، - . قلم / 10 -

{و از هر قسم خورنده فرو مایه ای فرمان مبر.} گفته است که دومی است، که برای رسول خدا سوگند خورد که

ص: 165

عهد و پیمان را نشکند. «هَمَّازٍ مَّشَّاء بِنَمِیمٍ»، - . قلم / 11 - {[که] عیبجوست و برای خبرچینی گام برمی دارد.} می گوید: او (دومی) بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله سخن چینی می کرد و میان اصحاب ایشان عیب جویی می کرد. منظور از «خیر» در آیه «مَنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ»، - . قلم / 12 -

{مانع خیر} حضرت علی علیه السلام است. «مُعْتَدٍ» - . قلم / 12 - یعنی بر او دشمنی کرد. «عتلّ» در این فرموده خدا «عُتُلٍّ بَعْدَ ذَلِکَ زَنِیمٍ»، - . فلم / 13 -

{گستاخ [و] گذشته از آن زنازاده است.} کسی که بسیار کفر پیشه است و «زنیم» یعنی حرام زاده. حسان بن ثابت گفته است: - او حرام زاده ای است که مردان بسیار او را ادعا کردند [هرکدام از آن ها می گفت من پدر او هستم»، همان گونه در عرض زمین، پایچه چهارپایان زیاد می شود!

و این سخن او «اذا تتلی علیه آیاتنا»، {وقتی آیات ما بر او تلاوت می­شود.} گفت: کنایه از دومی است. این سخن خداوند: «قَالَ أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ»، - . قلم / 15 -

{گوید: افسانه های پیشینیان است.} یعنی دروغ های پیشینیان. قمی در تفسیر آیه «سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ» - . قلم / 16 -

{زودا که بر بینی اش داغ نهیم [و رسوایش کنیم].} گفته است: این آیه در مورد رجعت نازل شده است. آن گاه که امیرمؤمنان علیه السلام رجعت می کند و دشمنان او هم رجعت کرده، پس او با آهن داغی که دارد بر آن ها داغ می نهد. همان طور که بر بینی و لب های چهارپایان داغ گذاشته می شود.

ص: 166

**[ترجمه]

بیان

لعلّ التعبیر بِأَبِی حَفْرٍ لمحض الوزن، أو بالخاء المعجمة لأنّه خفر الذمّة و العهد فی أمیر المؤمنین علیه السلام. و فی بعض النسخ: ب:

حبتر، و التعبیر عن زفر ظاهر، لاشتراکهما فی الوزن، و تقدیر العدل (1)، و غفل کنایة، و قال فی القاموس (2): الغُفْل- بالضم-: من لا یرجی خیره و لا یخشی شرّه و ما لا علامة فیه من القداح ... و ما لا عمارة فیه من الأرضین ...

و من لا نصیب له و لا غرم علیه من القداح، و من لا حسب له ... و الْغَفَلُ محرّکة- الکبیر (3)لرّفیع. انتهی.

و لا یخفی أنّه علی بعض المعانی یحتمل أن یکون کنایة عن أمیر المؤمنین علیه السلام بأن یکون ذکره لبیان الطرف الآخر من التردید، و یؤیّده أنّ فی بعض النسخ: و علیّ، و علی الاحتمال الأول یکون الطرف الآخر غیر مذکور.

و المهین: الحقیر الرأی.

و الهمّاز: العیّاب.

و المشّاء: نمیم، النقّال للحدیث علی وجه السعایة، ذکرها البیضاوی (4).

و قال: عُتُلٍّ: جاف غلیظ .. من عتلّه إذا قاده بعنف و غلظة.

بَعْدَ ذلِکَ. أی بعد ما عدّ من مثالبه (5).

و الکراع فی البقر و الغنم (6) بمنزلة الوظیف فی الفرس و البعیر، و هو

ص: 167


1- أی أن عمر و زفر علی وزان واحد مع کونهما غیر منصرفین بتقدیر العدل و العلمیة.
2- القاموس 4- 26، و قارن ب: تاج العروس 8- 47.
3- فی المصدر: الکثیر.
4- تفسیر البیضاوی 2- 494.
5- ذکره أیضا فی تفسیر البیضاوی 2- 494.
6- فی المصدر: فی الغنم و البقر.- بتقدیم و تأخیر-.

مستدقّ الصاق (1)، ... و الجمع أکرع ثمّ أکارع، ذکره الجوهری (2) و کأنّه شبّه الرجال الذین یدعون هذا الزنیم بالأکارع التی تکون فی أطراف النطع لعدم مجانسة الأکارع للنطع، و الأکارع قائم مقام فاعل زید.

و قال البیضاوی (3): سَنَسِمُهُ. أی بالکیّ عَلَی الْخُرْطُومِ. أی علی الأنف، و قیل: هو عبارة عن أن یذلّه غایة الإذلال.

**[ترجمه]شاید تعبیر از ابو بکر با ابی حفر، به خاطر هم وزنی این کلمه با اولی باشد؛ و یا به خاء - ابی خفر- باشد؛ زیرا که او عهد و میثاق امیر مؤمنان را نقض کرد. در یکی از نسخه ها «حبتر» آمده است، تعبیر از «زفر» به جای دومی آشکار است، به خاطر اشتراک این دو کلمه در وزن و تقدیر عدل (عدول از زافر)، و «غفل» کنایه از سومی است. در قاموس آمده است: غُفل به ضم غین به کسی گفته می شود که مردم خیری از او نبینند و از شر او نهراسند، و «قداحی» - تیری - که علامتی نداشته باشد، و سرزمینی که عمارتی نداشته باشد، و کسی که نه بهره­ای داشته باشد و نه خسارتی، و کسی که اصل و نسبی نداشته باشد. و «غَفَل» به معنای انسان بزرگ و والا مقام است. پایان سخن.

پوشیده نیست که بنابر یکی از معانی، ممکن است غفل کنایه از امیرالمؤمنین علیه السلام باشد، براین اساس که ذکر آن اسم، برای بیان طرف دیگر، از روی تردید باشد، که در یکی از نسخه ها و علیّ آمده است که این مطلب را تایید می کند، و بنابر احتمال اول، طرف دیگر ذکر نشده است .

«مهین» به انسان کم خرد و سست اندیشه گفته می شود، «همّاز» بسیار عیب جو. بیضاوی گفته است - . تفسیر بیضاوی2: 494 - :

«مشاء و نمیم» هر دو به معنای سخن چین است. و نیز گفته است: عُتُل از عَتلّه «هنگامی که شخصی را به زور و شکنجه ببرد» به معنای درشت خوی و بداخلاق است. و منظور از «بعد ذلک» در آیه مذکور یعنی بعد از آن که از عیب های او شمرد. - . تفسیر بیضاوی2: 494 -

جوهری آورده است - . صحاح3: 1275 - :

«کراع» در گاو و گوسفند به جای باریک ساق اسب و شتر است و

ص: 167

جمع آن اکرُع و جمع الجمع آن اکارع است. گویی شاعر مردانی را که پدری این حرام زاده را ادعا می­کنند به پایچه های گاو و گوسفند تشبیه کرده است که در اطراف سفره هستند، به دلیل عدم همانندی پایچه ها با سفره. و «أکارع» نائب فاعل فعل «زید» است. بیضاوی در تفسیر «سَنَسمه» گفته است - . تفسیر بیضاوی2: 495 - :

با داغ نهادن بر خرطوم یعنی بینی. و گفته شده: آن عبارت است از این که او را به بدترین شکل خوار می گرداند.

**[ترجمه]

«24»

فس (4): أَبُو الْعَبَّاسِ، عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً (5)، قَالَ: الْوَحِیدُ: وَلَدُ الزِّنَا، وَ هُوَ زُفَرُ، وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً (6) قَالَ: أَجَلًا إِلَی مُدَّةٍ وَ بَنِینَ شُهُوداً (7)قَالَ: أَصْحَابُهُ الَّذِینَ شَهِدُوا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَا یُورَثُ وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِیداً (8) مُلْکَهُ الَّذِی مَلَکَ مَهَّدْتُ لَهُ (9) ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ (10) کَلَّا إِنَّهُ کانَ لِآیاتِنا عَنِیداً (11) قَالَ:

لِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ جَاحِداً، عَانِداً لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِیهَا سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ (12) فَکَّرَ فِیمَا أُمِرَ بِهِ مِنَ الْوَلَایَةِ، وَ قَدَّرَ إِنْ مَضَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ لَا یُسَلِّمَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) الْبَیْعَةَ الَّتِی بَایَعَهُ بِهَا

ص: 168


1- فی المصدر: الساق، و هو الظاهر.
2- الصحاح 3- 1275، و راجع: تاج العروس 5- 493.
3- تفسیر البیضاوی 2- 495.
4- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 395.
5- المدّثّر: 11.
6- المدّثّر: 12.
7- المدّثّر: 13.
8- المدّثّر: 14.
9- فی المصدر: الّذی ملکه مهّده له.
10- المدّثّر: 15.
11- المدّثّر: 16.
12- المدّثّر: 17- 18.

عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ (1) قَالَ: عَذَابٌ بَعْدَ عَذَابٍ یُعَذِّبُهُ الْقَائِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ، ثُمَّ نَظَرَ (2) إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَ عَبَسَ وَ بَسَرَ (3) مِمَّا أُمِرَ بِهِ ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ (4) قَالَ زُفَرُ: إِنَّ النَّبِیَّ سَحَرَ النَّاسَ لِعَلِیٍّ (5)، إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ (6) .. أَیْ لَیْسَ هُوَ وَحْیٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَأُصْلِیهِ سَقَرَ. (7) ... إِلَی آخِرِ الْآیَةِ نَزَلَتْ فِیهِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 395 - :

امام صادق علیه السلام درباره این آیه «ذَرنی و مَن خَلَقتُ وحیداً»، - . مدثر / 11 -

{مرا با آنکه [او را] تنها آفریدم واگذار.}فرموده­اند: وحید در این آیه حرا م زاده است یعنی زُفر. و مراد از آیه «وَجَعَلْتُ لَهُ مَالًا مَّمْدُودًا»، - . مدثر / 12 -

{و دارایی بسیار به او بخشیدم} این است که مدت زمانی را به او دادم. منظور از «وَبَنِینَ شُهُودًا»، - . مدثر / 13 - {و پسرانی آماده [به خدمت دادم].} اصحاب او است که شهادت دادند از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ارث برده نمی شود. «وَمَهَّدتُّ لَهُ تَمْهِیدًا»، - . مدثر / 14 -

{و برایش [عیش خوش] آماده کردم.} یعنی مُلکی را که صاحب آن شد برای او آماده کردم. «ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ،» - . مدثر / 15 - {باز [هم] طمع دارد که بیفزایم.} «کَلَّا إِنَّهُ کَانَ لِآیَاتِنَا عَنِیدًا»، - . مدثر / 16 -

{ولی نه، زیرا او دشمن آیات ما بود.} امام فرمود: یعنی او ولایت امیرمؤمنان علیه السلام را انکار و با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره آن (ولایت) دشمنی کرد. «سَأُرْهِقُهُ صَعُودًا* إِنَّهُ فَکَّرَ وَقَدَّرَ»، - . مدثر / 17-18 - {به زودی او را به بالارفتن از گردنه [عذاب] وادار می کنم، آری [آن دشمن حق] اندیشید و سنجید.} یعنی او در مورد ولایت که به آن مأمور شده بود، اندیشید

ص: 168

و عهد بست اگر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفت، بیعتی را که در زمان رسول خدا با امیرمؤمنان کرده بود به حضرت وانگذارد (تسلیم نکند). امام درباره آیه «فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ* ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ»، - . مدثر / 19-20 -

{ کشته بادا چگونه [او] سنجید، [آری] کشته بادا چگونه [او] سنجید!} گفتند: شکنجه او عذابی بعد از عذاب است که قائم علیه السلام او را عذاب می دهد. «ثُمَّ نَظَرَ»، - . مدثر / 21 -

{آنگاه نظر انداخت.} یعنی او به پیامبر صلَّی الله علیه و آله و امیرمؤمنان علیه السلام نگریست. پس از آن «ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ»، - . مدثر / 22 - {سپس رو ترش نمود و چهره در هم کشید.} یعنی از آنچه بدان مأمور شده بود، ناراحت شد. «ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَکْبَرَ * فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ»، - . مدثر / 23-24 -

{آنگاه پشت گردانید و تکبر ورزید و گفت: این [قرآن] جز سحری که [به برخی] آموخته اند نیست.} یعنی زُفَر گفت: پیامبر مردم را برای (پیروی) از علی جادو کرد. «إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ»، - . مدثر / 25 - {این غیر از سخن بشر نیست.} یعنی آن از وحی خداوند عَزّوجل نیست. «سَأُصْلِیهِ سَقَرَ»، - . مدثر / 26 -

{زودا که او را به سقر در آورم.} تمام این آیات درباره او نازل شد .

**[ترجمه]

بیان

قال الطبرسی قدّس سرّه (8)فی قوله تعالی: «وَحِیداً ... أی دعنی و إیّاه فإنّی کاف فی عقابه .. و قد خلقته متوحّدا بخلقه، أو حال عن المخلوق .. أی من (9) خلقته فی بطن أمّه لا مال له و لا ولد. و (10) قال مقاتل معناه: خلّ بینی و بینه فإنّی أنفرد (11) بهلکته، و قال ابن عباس: کان الولید بن المغیرة (12) یسمّی الوحید فی قومه.

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ (13)، بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ، عَنْ (14) مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ،

ص: 169


1- المدّثّر: 19- 20.
2- المدّثّر: 21.
3- المدّثّر: 22.
4- المدّثّر: 23- 24.
5- فی المصدر: بعلیّ.
6- المدّثّر: 25.
7- المدّثّر: 26.
8- فی مجمع البیان 10- 387.
9- فی المصدر: و إن حملته علی صفة المخلوق، فمعناه دعنی و من ..
10- لا توجد الواو فی المصدر.
11- فی المصدر: فأنا أفرد.
12- لا توجد: ابن المغیرة، فی المصدر.
13- فی تفسیره، و هذا القسم من التّفسیر لم یطبع، و یقال إنّه لم یظفر به.
14- فی مجمع البیان: و بدلا من: عن.

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ (1)

أَنَّ الْوَحِیدَ وَلَدُ الزِّنَا،.

قَالَ زُرَارَةُ ذُکِرَ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ أَحَدِ بَنِی هَاشِمٍ (2)أَنَّهُ قَالَ فِی خُطْبَتِهِ: أَنَا ابْنُ الْوَحِیدِ. فَقَالَ: وَیْلَهُ! لَوْ عَلِمَ مَا الْوَحِیدُ مَا فَخَرَ بِهَا. فَقُلْنَا لَهُ: وَ مَا هُوَ؟ قَالَ: مَنْ لَا یُعْرَفُ لَهُ أَبٌ..

و قال رحمه اللّه (3) سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً (4) .. أی سأکلّفه مشقّة من العذاب لا راحة فیه، و قیل: صعودا جبل فی جهنم من نار .. فَقُتِلَ (5) .. أی لعن و عذّب .. ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ (6) .. أی کلح و کرّه وجهه و نظر بکراهة شدیدة کالمُهْتَمِّ المتفکِّر فی الشی ء، ثُمَّ أَدْبَرَ عن الإیمان وَ اسْتَکْبَرَ (7) حین دعی (8) إلیه .. إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ (9) .. أی یروی عن السحرة، أو (10) هو من الإیثار .. أی تؤثره النفوس و تختاره .. سَأُصْلِیهِ سَقَرَ (11) أی سأدخله جهنم و ألزمه إیّاها، و قیل: سقر (12) درکة من درکات جهنم، و قیل: باب من أبوابها.

انتهی.

و تأویل المال و البنین بما ذکر علیه السلام علی المجاز، و بابه واسع.

ص: 170


1- فی المصدر: بتقدیم أبی عبد اللّه علی أبی جعفر علیهما السّلام.
2- فی التّفسیر: بنی هشام.
3- مجمع البیان 10- 388.
4- المدّثّر: 17.
5- المدّثّر: 19.
6- المدّثّر: 22.
7- المدّثّر: 23.
8- فی المصدر کتب: دعا- بالألف-.
9- المدّثّر: 24.
10- فی مجمع البیان: و قیل: بدلا من: أو.
11- المدّثّر: 26.
12- لا توجد: سقر، فی س.

**[ترجمه]طبرسی - قدس سره - درباره این سخن خداوند متعال «وحیداً» گفته، یعنی مرا با او واگذار، چرا که من برای مجازات او کافی هستم و او را در خلقتش تنها آفریده ام و یا وحیداً، حال آن مخلوق باشد یعنی کسی که او را در شکم مادرش بدون مال و فرزند آفریدم. مقاتل گفته است: معنای آن، چنین است که مرا با او تنها بگذار؛ زیرا او را به تنهایی به هلاکت می رسانم. ابن عباس گفت: ولید بن مغیره در میان قومش وحید خوانده می شد.

عیاشی به اسنادش از زراره و حمران، از محمد بن مسلم،

ص: 169

از امام باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام روایت کرده است که وحید حرام زاده است. زراره می گوید: به امام باقرعلیه السلام گفته شد که یکی از بنی هاشم در خطبه اش گفته است: من فرزند همان وحید هستم. امام فرمودند: وای برتو! اگر می دانست وحید کیست هیچ وقت به او افتخار نمی کرد. ما به حضرت عرض کردیم: او کیست؟ حضرت فرمود: کسی که پدرش معلوم نیست.

طبرسی - رحمه الله - در تفسیر این کلام خداوند «سَأُرْهِقُهُ صَعُودًا»، - . مدثر / 17 - {به زودی او را به بالارفتن از گردنه [عذاب] وادار می کنم.} گفته است: یعنی این که بر او سختی و عذابی خواهم چشاند که در آن راحتی نباشد، و گفته شده است: «صعوداً» کوهی از آتش در جهنم است. «فَقُتِلَ»، - . مدثر / 19 -

{کشته بادا.} یعنی لعنت و عذاب بر او باد، «ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ»، - . مدثر / 22 -

{سپس رو ترش نمود و چهره در هم کشید.} یعنی ترشروئی کرد و چهره اش را درهم کشید و با کراهتی تمام هم چون علاقه مند و متفکر در چیزی نگریست. «ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَکْبَرَ»، - . مدثر / 23 -

{آنگاه پشت گردانید و تکبر ورزید.} یعنی هنگامی که او به آن (ایمان) فرا خوانده شد. «إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ»، - . مدثر / 24 - {و گفت این [قرآن] جز سحری که [به برخی] آموخته اند نیست.} یعنی او (پیامبر) از ساحران، قرآن را روایت می کند؛ یا این که یؤثر از ایثار است که در این صورت معنای آن، چنین است که روان مردم آن (قرآن) را ترجیح داده و بر می گزیند. «سَأُصْلِیهِ سَقَرَ»، - . مدثر / 26 -

{زودا که او را به سقر در آورم.} یعنی به زودی او را در جهنم داخل می کنم و برای همیشه در آن جا باقی خواهد ماند. و گفته شده است: سَقَر، درکی از درکات جهنم است، و باز گفته شده است: سَقَر، دری از درهای جهنم است. تمام شد.

تأویل «المال و البنین» به آنچه امام صادق علیه السلام ذکر کردند، بنابر مجاز است، و باب مجاز گسترده است.

ص: 170

**[ترجمه]

«25»

فس (1): فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ وَ لا یُوثِقُ وَثاقَهُ أَحَدٌ (2) قَالَ: هُوَ الثَّانِی (3).

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 421 - :

قمی در تفسیر این سخن خداوند«فَیَوْمَئِذٍ لَّا یُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ * وَلَا یُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ»، - . فجر / 25-26 -

{پس در آن روز هیچ کس چون عذاب کردن او عذاب نکند، و هیچ کس چون دربندکشیدن او دربند نکشد.} گفته است: منظور از آن، دومی است.

**[ترجمه]

«26»

فس (4): إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ (5): قَالَ: الْعَدْلُ: شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ الْإِحْسَانُ، أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ الْفَحْشَاءُ وَ الْمُنْکَرُ وَ الْبَغْیُ (6) فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی1: 388 - :

«إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَی وَیَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ و البَغی»، - . نحل / 90 - {در حقیقت خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد.} قمی در مورد عدل در این آیه گفته است: عدل، گواهی دادن بر این که خدایی جز او نیست و محمد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است ... و منظور از احسان، امیر مؤمنان علی علیه السلام است، و منظور از فحشا و منکر و بغی، فلان و فلان و فلانی است.

**[ترجمه]

«27»

فس (7): فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خاوِیَةً بِما ظَلَمُوا (8) قَالَ: لَا تَکُونُ الْخِلَافَةُ فِی آلِ فُلَانٍ وَ لَا آلِ فُلَانٍ وَ لَا آلِ فُلَانٍ وَ لَا آلِ طَلْحَةَ وَ لَا آلِ الزُّبَیْرِ (9).

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 129 - :

«فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خَاوِیَةً بِمَا ظَلَمُوا»، - . نمل / 52 - {و این [هم] خانه های خالی آنهاست به [سزای] بیدادی که کرده اند.} قمی گفته است: خلافت نه در خاندان فلانی و نه در خاندان فلان و نه در خاندان فلانی و نه خاندان طلحه و نه زبیر نمی باشد.

**[ترجمه]

«28»

فس (10): مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ، عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ (11) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ (12)» الْأَوَّلُ وَ الثَّانِیُ وَ الثَّالِثُ (13).

ص: 171


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 421.
2- الفجر: 25 و 26.
3- فی المصدر: هو فلان.
4- تفسیر علیّ بن إبراهیم 1- 388.
5- النّحل: 90.
6- لا توجد: و البغی، فی س.
7- تفسیر القمّیّ 2- 129.
8- النّمل: 52.
9- فی المصدر: و لا طلحة و لا الزّبیر.
10- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 319.
11- الحجرات: 7.
12- الحجرات: 7.
13- فی المصدر: فلان و فلان و فلان.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 319 - :

امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمَانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ»، - . حجرات / 7 -

{خدا ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید و آن را در دلهای شما بیاراست.} فرموده است: یعنی حضرت علی علیه السلام و ولایت ایشان را در دل های شما آراست. منظور از کفر و فسق و عصیان در آیه «وَکَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیَانَ»، - . حجرات / 7 - {و کفر و پلیدکاری و سرکشی را در نظرتان ناخوشایند ساخت.} فلانی و فلانی و فلانی است.

ص: 171

**[ترجمه]

بیان

تفسیر الإیمان بأمیر المؤمنین علیه السلام لکون ولایته من أصوله و کماله فیه، و کونه مروّجه و مؤسّسه و مبیّنه غیر بعید، و کذا التعبیر عن الثلاثة ب: الثلاث لکونهم أصلها و منشأها و منبتها و کمالها فیهم، و کونهم سببا لصدورها عن الناس إلی یوم القیامة، لعنة اللّه علیهم و علی أشیاعهم- غیر غریب، و سیأتی مزید توضیح لذلک فی مواضعه.

**[ترجمه]تفسیر ایمان به امیرمؤمنان علی علیه السلام به این خاطر است که ولایتشان از اصول ایمان و کمال آن است. و این که حضرت ترویج دهنده و پایه گذار و تبیین کننده ایمان باشد، امر بعیدی نیست؛ و هم چنین تعبیر از آن سه نفر به کفر و فسق و عصیان، امر غریبی نیست؛ زیرا که آنان اصل و منشاء و سرچشمه این خصلت ها هستند و در آن ها به کمال رسید و آنان باعث شدند این اعمال تا روز قیامت از سوی مردم سر بزند و بدان ها عمل کنند. در جای خود در این باره توضیحات اضافی خواهیم آورد.

**[ترجمه]

«29»

فس (1): أَبِی (2)، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ- فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ (3)

قَالَ:

نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عُثْمَانَ (4)، وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ بَیْنَهُمَا مُنَازَعَةٌ فِی حَدِیقَةٍ، فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: تَرْضَی (5) بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟. فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ لِعُثْمَانَ (6): لَا تُحَاکِمْهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فَإِنَّهُ یَحْکُمُ لَهُ عَلَیْکَ!! وَ لَکِنْ حَاکِمْهُ إِلَی ابْنِ شَیْبَةَ (7) الْیَهُودِیِّ. فَقَالَ عُثْمَانُ (8) لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا أَرْضَی إِلَّا بِابْنِ شَیْبَةَ الْیَهُودِیِّ. فَقَالَ ابْنُ شَیْبَةَ لِعُثْمَانَ (9): تَأْتَمِنُونَ مُحَمَّداً عَلَی وَحْیِ السَّمَاءِ وَ تَتَّهِمُونَهُ فِی الْأَحْکَامِ؟!. فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ: وَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ

ص: 172


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم 2- 107.
2- وضع علی کلمة: أبی، رمز نسخة فی ک.
3- النّور: 48.
4- وضع علی: عثمان، فی المطبوع من البحار رمز نسخة بدل. و حذفها من المصدر المطبوع.
5- فی المصدر: نرضی.
6- فی التّفسیر: له، بدلا من: لعثمان. و لا توجد: لعثمان فی س.
7- فی المصدر: ابن أبی شیبة.
8- وضع علی: عثمان، فی المطبوع من البحار رمز نسخة بدل. و حذفها من المصدر المطبوع.
9- فی التّفسیر: له، بدلا من: لعثمان.

بَیْنَهُمْ ... إِلَی قَوْلِهِ: بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 107 - :

امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «إِذَا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ»، - . نور / 51 -

{وقتی به سوی خدا و پیامبر او خوانده شوند تا میان آنان داوری کند.} فرمود: این آیه درباره امیرمؤمنان علی علیه السلام و عثمان نازل شده است؛ زیرا بین آن دو بر سر باغی نزاع بود، امیرمؤمنان علی به عثمان گفت: آیا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را به داوری می پذیری؟ عبدالرحمان بن عوف به عثمان گفت: رسول خدا را برای داوری مپذیر؛ زیرا رسول خدا به نفع علی و علیه تو داوری خواهد کرد، ولی داوری ابن شیبه یهودی را بپذیر. بنابراین عثمان به امیرمؤمنان علی علیه السلام گفت: فقط به داوری ابن شیبه یهودی رضایت می دهم. پس ابن شیبه به عثمان گفت: آیا محمد را در وحی الهی امین می دانید و در احکام به او تهمت می زنید؟! بنابراین خداوند بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله این آیه نازل کرد:

ص: 172

«بَلْ أُوْلَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ»، - . نور / 50 - {بلکه خودشان ستمکارند.}

**[ترجمه]

«30»

فس (2): یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا (3) نَزَلَتْ فِی عُثْمَانَ (4) یَوْمَ الْخَنْدَقِ، وَ ذَلِکَ أَنَّهُ مَرَّ بِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ یَحْفِرُ (5) الْخَنْدَقَ- وَ قَدِ ارْتَفَعَ الْغُبَارُ مِنَ الْحَفْرِ فَوَضَعَ عُثْمَانُ (6) کُمَّهُ عَلَی أَنْفِهِ وَ مَرَّ، فَقَالَ عَمَّارٌ:

لَا یَسْتَوِی مَنْ یَعْمُرُ (7) الْمَسَاجِدَا*** یَظَلُّ (8) فِیهَا رَاکِعاً وَ سَاجِداً

کَمَنْ یَمُرُّ بِالْغُبَارِ حَائِداً***یُعْرِضُ عَنْهُ جَاحِداً مُعَانِداً

فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ عُثْمَانُ (9) فَقَالَ: یَا ابْنَ السَّوْدَاءِ! إِیَّایَ تَعْنِی، ثُمَّ أَتَی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ لَهُ: لَمْ نَدْخُلْ مَعَکَ فِی الْإِسْلَامِ (10) لِتُسَبَّ أَعْرَاضُنَا، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: قَدْ أَقَلْتُکَ إِسْلَامَکَ فَاذْهَبْ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (11) .. أَیْ لَیْسَ هُمْ صَادِقِینَ (12) إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (13)..

ص: 173


1- النّور: 48- 50.
2- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 322.
3- الحجرات: 17.
4- جاء فی مطبوع البحار و المصدر: عثکن، و ذکرت فی ک نسخة بدل: عثمان، و فی س نسخة: عثکوا.
5- فی التّفسیر: و هو یحفر.
6- لا توجد کلمة: عثمان فی المصدر، و توجد نسختان علی مطبوع البحار: عثکوا، عثکن.
7- فی المصدر: یبنی، و هی نسخة بدل فی مطبوع البحار.
8- فی التّفسیر: فیصلّی، و یوجد نسخة علی ک: و هو یظلّ راکعا و ساجدا.
9- جاء فی المطبوع من المصدر و البحار: عثکن، و ذکر نسخة بدل: عثکو، فی مطبوع البحار.
10- لا توجد: فی الإسلام، فی س و لا فی المصدر.
11- الحجرات: 17.
12- فی المصدر: أی لستم صادقین.
13- الحجرات: 18.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 322 - :

«یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا»،{از این که اسلام آورده اند بر تو منت می نهند.} این آیه درباره عثمان در روز خندق نازل شد؛ زیرا عثمان به عمار بن یاسر که خندق حفر می کرد، رسید درحالی که گرد و غبار از خندق بلند شده بود، پس عثمان آستین پیراهنش را بر بینی خود گرفت و گذشت، عمار این ابیات را خواند:

- کسی که مساجد را آباد کرده و در آن جا رکوع و سجود می کند، با کسی که از کنار گرد و غبار می گذرد، در حالی که از او روی برگردانده و منکر و دشمن است، مساوی نیست.

در این هنگام عثمان رو به عمار کرد و گفت: ای پسر زن­ سیاه! منظورت من هستم؟! سپس نزد رسول خدا

صلَّی الله علیه و آله آمدند و عثمان به رسول خدا گفت: ما به همراه تو در اسلام داخل نشده ایم تا آبرو و حیثیت ما ریخته شود. در این هنگام، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به عثمان گفتند: اسلام تو را به تو برگرداندم، برو. پس خداوند عزوجل این آیه را نازل کرد: «یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لَّا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلَامَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ»، - . حجرات / 17 -

{از اینکه اسلام آورده اند بر تو منت می نهند. بگو: بر من از اسلام آوردنتان منت مگذارید بلکه [این] خداست که با هدایت کردن شما به ایمان بر شما منت می گذارد، اگر راستگو باشید.} یعنی اینکه در اسلام شان راست گو نیستند. «إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ»، - . حجرات / 18 - {خداست که نهفته آسمانها و زمین را می داند و خدا[ست که] به آنچه می کنید بیناست.}

ص: 173

**[ترجمه]

«31»

فس (1): عَبَسَ وَ تَوَلَّی أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی (2) قَالَ: نَزَلَتْ فِی عُثْمَانَ (3) وَ ابْنِ أُمِّ مَکْتُومٍ، وَ کَانَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ مُؤَذِّنَ رَسُولِ (4) اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ کَانَ أَعْمَی، وَ جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عِنْدَهُ أَصْحَابُهُ وَ عُثْمَانُ (5) عِنْدَهُ، فَقَدَّمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی عُثْمَانَ، فَعَبَسَ عُثْمَانُ وَجْهَهُ (6) وَ تَوَلَّی عَنْهُ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: عَبَسَ وَ تَوَلَّی یَعْنِی عُثْمَانَ (7) أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی (8).. أَیْ یَکُونُ طَاهِراً أَزْکَی (9) أَوْ یَذَّکَّرُ، قَالَ: یُذَکِّرُهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری (10) ثُمَّ خَاطَبَ عُثْمَانَ (11) فَقَالَ: أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی (12) قَالَ: أَنْتَ إِذَا جَاءَکَ غَنِیٌّ تَصَدَّی لَهُ (13) وَ تَرْفَعُهُ:

وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی (14) .. أَیْ لَا تُبَالِی زَکِیّاً کَانَ أَوْ غَیْرَ زَکِیٍّ إِذَا کَانَ غَنِیّاً وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی (15) یَعْنِی (16) ابْنَ أُمِّ مَکْتُومٍ وَ هُوَ یَخْشی فَأَنْتَ عَنْهُ

ص: 174


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم 2- 404- 405.
2- عبس: 1- 2.
3- فی مطبوع المصدر: عثکن.
4- فی التّفسیر: لرسول ..
5- فی مطبوع المصدر: عثکن.
6- فی المصدر: علیه فعبس وجهه- أی لا توجد کلمتا: عثمان-.
7- فی مطبوع المصدر: عثکن.
8- عبس: 2- 3.
9- فی س: ظاهرا الزّکی.
10- عبس: 4. و لا توجد الآیة فی المصدر.
11- فی المطبوع من المصدر: عثکن.
12- عبس: 5- 6.
13- فی التّفسیر: تتصدّی له، بلا حذف للتاء الأولی.
14- عبس: 7.
15- عبس: 8.
16- لا توجد: یعنی، فی س.

تَلَهَّی (1) .. أَیْ تَلْهُو وَ لَا تَلْتَفِتُ إِلَیْهِ..

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 404-405 - :

قمی در تفسیر این فرموده خدا: «عَبَسَ وَتَوَلَّی*أَن جَاءهُ الْأَعْمَی»، - . عبس / 1-2 -

{چهره در هم کشید و روی گردانید، که آن مرد نابینا پیش او آمد.} گفته است: این آیه درباره عثمان و ابن مکتوم نازل شده است. ابن مکتوم مؤذن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و نابینا بود. او نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمد در حالی که اصحاب پیامبر و عثمان نزد پیامبر بودند. پس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را بر عثمان مقدم داشت، به همین خاطر عثمان چهره درهم کشید و از پیامبر روی گرداند؛ پس خداوند این آیه را نازل کرد: «عَبَسَ وَتَوَلَّی*أَن جَاءهُ الْأَعْمَی»، {چهره در هم کشید و روی گردانید، که آن مرد نابینا پیش او آمد.} یعنی عثمان چهره درهم کشید و روی گردان شد. «و ما یدریک لعلّه یزکّی»، یعنی چه بسا او پاکیزه و بی آلایش باشد. «أَوْ یَذَّکَّرُ»، {یا پند پذیرد.} قمی گفته است: یعنی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را پند و اندرز دهد. «فَتَنفَعَهُ الذِّکْرَی»، - . عبس / 4 -

{و اندرز سودش دهد.} سپس خداوند عثمان را مورد خطاب قرار داد و فرمود: «أَمَّا مَنِ اسْتَغْنَی* فَأَنتَ لَهُ تَصَدَّی»، - . عبس / 5-6 - {اما آن کس که خود را بی نیاز می پندارد، تو بدو می پردازی.} قمی در این باره گفته است: تو هنگامی که بی نیاز و ثروتمند نزد تو می آید بدو می پردازی و شأن و منزلت او را بالا می بری: «وَمَا عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی»، - . عبس / 7 -

{با آنکه اگر پاک نگردد بر تو [مسؤولیتی] نیست.} یعنی آن گاه که آن شخص بی نیاز باشد، تو به پاکیزه بودن و نبودن او اهمیت نمی دهی «وَأَمَّا مَن جَاءکَ یَسْعَی»، - . عبس / 8 -

{و اما آن کس که شتابان پیش تو آمد.} یعنی ابن مکتوم «وَهُوَ یَخْشَی* فَأَنتَ عَنْهُ

ص: 174

تَلَهَّی»، - . عبس / 9-10 -

{ در حالی که [از خدا] می ترسید، تو از او به دیگران می پردازی.} یعنی از او روی برگردانده و بدو توجه نمی کنی.

**[ترجمه]

بیان

قال السیّد رضی اللّه عنه فی کتاب تنزیه الأنبیاء (2) فی سیاق تأویل تلک الآیات:

وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی رَجُلٍ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ کَانَ عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَجَاءَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ، فَلَمَّا رَآهُ تَقَذَّرَ مِنْهُ وَ جَمَعَ نَفْسَهُ وَ عَبَسَ وَ أَعْرَضَ بِوَجْهِهِ عَنْهُ، فَحَکَی اللَّهُ سُبْحَانَهُ ذَلِکَ وَ أَنْکَرَهُ عَلَیْهِ.

، و قد مرّ الکلام فیها.

**[ترجمه]سید رضی - رضی الله عنه - در کتاب «تنزیه الانبیاء» در سیاق تأویل این آیات گفته است: از امام صادق علیه السلام روایت شده است: این آیه درباره مردی از بنی امیه نازل شد. آن مرد نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله بود، پس ابن مکتوم نزد او آمد، هنگامی که آن مرد او را دید از او دوری کرد و خودش را جمع کرد و چهره درهم کشید و از او روی برگرداند، پس خداوند سبحان آن حادثه را حکایت کرد و آن کار را بر او زشت دانست، که در این باره پیشتر سخن گفتیم.

**[ترجمه]

«32»

بَ (3): مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ (4) ... قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْرَجَ إِلَیَّ مُصْحَفاً، قَالَ: فَتَصَحَّفْتُهُ (5) فَوَقَعَ (6) بَصَرِی عَلَی مَوْضِعٍ مِنْهُ فَإِذَا فِیهِ مَکْتُوبٌ: هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی کُنْتُمَا بِهَا تُکَذِّبَانِ فَاصْلَیَا فِیهَا لَا تَمُوتَانِ فِیهَا وَ لَا تَحْیَیَانِ .. یَعْنِی الْأَوَّلَیْنِ.

**[ترجمه]قرب الأسناد - . قرب الأسناد: 9 - :

محمد بن عیسی، از ابراهیم بن­عبدالحمید روایت کرده است که گفت: بر امام صادق علیه السلام وارد شدم. امام مصحفی برایم خارج کردند. ابراهیم می گوید: من هم آن را ورق زده، در این مصحف دیدم که نوشته شده بود: این جهنمی است که شما دو نفر آن را انکار می کردید، پس خودتان را در آن بیاندازید که در آن جا نه می میرید و نه زنده می شوید، یعنی آن دو نفر اول.

**[ترجمه]

«33»

فس (7) وَ قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی کُنْتُمَا بِهَا تُکَذِّبَانِ، تَصْلَیَانِهَا لَا تَمُوتَانِ (8) فِیهَا وَ لَا تَحْیَیَانِ، یَعْنِی الْأَوَّلَیْنِ (9).

وَ قَوْلُهُ: یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ (10) قَالَ: لَهُمَا (11) أَنِینٌ فِی شِدَّةِ (12)

ص: 175


1- عبس: 9- 10.
2- تنزیه الأنبیاء: 118- 119، و لم نجد نصّ الکلام هناک.
3- قرب الإسناد: 9.
4- فی المصدر زیادة: فی سنة ثمان و تسعین و مائة فی المسجد الحرام.
5- فی س: فتصحفه، و هی نسخة فی المصدر.
6- فی المصدر: فوضع.
7- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 345. و لا توجد هذه الرّوایة فی س.
8- فی المصدر: و لا تموتان.
9- فی التفسیر: یعنی زریق و حبتر.
10- الرحمن: 44.
11- فی المصدر: لها.
12- کذا، و الظاهر: من شدة .. کما فی المصدر.

حَرِّهَا.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 345 - :

امام صادق علیه السلام خواندند: این همان جهنمی است که شما آن را انکار می کردید، شما در آن جهنم انداخته می شوید. در آنجا نه می میرید و نه زنده می شوید، (یعنی آن دو نفر اولی).

قمی در تفسیر این فرموده خداوند «یَطُوفُونَ بَیْنَهَا وَبَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ»، - . رحمان / 44 -

{میان [آتش] و میان آب جوشان سرگردان باشند.} گفته است: آن دو نفر از شدت

ص: 175

گرمای جهنم آه و ناله سر می دهند.

**[ترجمه]

«34»

ل (1): ابْنُ الْوَلِیدِ، عَنِ الصَّفَّارِ، عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ، عَنِ (2) ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَسَبْعَةُ (3) نَفَرٍ، أَوَّلُهُمُ ابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ، وَ نُمْرُودُ الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ، وَ اثْنَانِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ (4) هَوَّدَا قَوْمَهُمْ وَ نَصَّرَاهُمْ، وَ فِرْعَوْنُ الَّذِی قَالَ: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی وَ اثْنَانِ فِی (5) هَذِهِ الْأُمَّةِ.

**[ترجمه]خصال - . خصال2: 346 باب هفتم، حدیث 15 - :

مردی از اصحاب امام صادق علیه السلام گفت که شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: هفت نفر در روز قیامت سخت ترین عذاب را خواهند دید: اولین آن ها قابیل پسر حضرت آدم است که برادرش را کشت، دومی نمرود است که با حضرت ابراهیم درباره پروردگارش احتجاج کرد، دو نفر از بنی اسرائیل که قومشان را یهودی و نصرانی کردند، و فرعون که گفت: من پروردگار بزرگ شما هستم و دو نفر از این امت هستند.

**[ترجمه]

«35»

فس (6): وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ (7) فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: نَزَلَتْ فِی القرآن زُعْلَانَ (8) تَابَ حَیْثُ لَمْ تَنْفَعْهُ التَّوْبَةُ وَ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . [1] تفسیر قمی: 132 - :

«وَلَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ حَتَّی إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّی تُبْتُ الآنَ»، {و توبه کسانی که گناه می کنند، تا وقتی که مرگ یکی از ایشان دررسد، می گوید اکنون توبه کردم، پذیرفته نیست.} پدرم از ابن فضّال، از علی بن عقبه، از امام صادق علیه السلام برایم روایت کرد که امام فرمود: این آیه درباره زُعلان نازل شده است، او توبه کرد، ولی توبه اش به او سودی نرساند و از او پذیرفته نشد.

**[ترجمه]

بیان

زُعْلَانُ: کنایة، کما قد یعبّر عنه بفعلان.

**[ترجمه]«زُعلان» کنایه از عثمان است؛ زیرا با آن هم وزن است، همان گونه که گاهی از او به عنوان فُعلان تعبیر می شود.

**[ترجمه]

«36»

بَ (9) السِّنْدِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: کَانَتِ امْرَأَةٌ مِنَ الْأَنْصَارِ تُدْعَی: حَسْرَةَ تَغْشَی آلَ مُحَمَّدٍ وَ تَحِنُّ، وَ إِنَّ زُفَرَ وَ حَبْتَرَ لَقِیَاهَا ذَاتَ یَوْمٍ فَقَالا: أَیْنَ تَذْهَبِینَ یَا حَسْرَةُ؟. فَقَالَتْ: أَذْهَبُ إِلَی آلِ

ص: 176


1- الخصال 2- 346 باب السّبعة حدیث 15، بتفصیل فی السّند.
2- فی س: و عن.
3- فی المصدر: سبعة.
4- فی الخصال: من بنی إسرائیل.
5- فی المصدر: من، بدلا من: فی.
6- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 1- 133.
7- النّساء: 18.
8- کذا، و الظّاهر: نزلت هذه الآیة فی زعلان، و جاء فی المصدر: نزل فی القرآن أنّ زعلون.
9- قرب الإسناد: 29.

مُحَمَّدٍ فَأَقْضِی مِنْ حَقِّهِمْ وَ أُحْدِثُ بِهِمْ عَهْداً، فَقَالا: وَیْلَکِ إِنَّهُ لَیْسَ لَهُمْ حَقٌّ، إِنَّمَا کَانَ هَذَا عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَانْصَرَفَتْ حَسْرَةُ وَ لَبِثَتْ (1) أَیَّاماً، ثُمَّ جَاءَتْ، فَقَالَتْ لَهَا أُمُّ سَلَمَةَ- زَوْجَةُ (2) النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ-: مَا أَبْطَأَ بِکِ عَنَّا (3) یَا حَسْرَةُ؟!. فَقَالَتِ: اسْتَقْبَلَنِی زُفَرُ وَ حَبْتَرٌ فَقَالا: أَیْنَ تَذْهَبِینَ یَا حَسْرَةُ؟! فَقُلْتُ: أَذْهَبُ إِلَی آلِ مُحَمَّدٍ فَأَقْضِی مِنْ حَقِّهِمُ الْوَاجِبَ. فَقَالا: إِنَّهُ لَیْسَ لَهُمْ حَقٌّ، إِنَّمَا کَانَ هَذَا عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ (4) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. فَقَالَتْ: أُمُّ سَلَمَةَ:

کَذِبَا، لَعَنَهُمَا اللَّهُ (5)، لَا یَزَالُ حَقُّهُمْ واجب [وَاجِباً] (6) عَلَی الْمُسْلِمِینَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

**[ترجمه]قرب الأسناد - . قرب الاسناد: 29 - :

امام صادق علیه السلام فرمود: زنی از انصار به نام حَسرَة نزد اهل بیت پیامبر می آمد و با آن ها مهربانی می کرد. روزی، زُفر و جَبتَر او را دیدند و به او گفتند: ای حسرة، کجا می روی؟ حسرة گفت: پیش اهل بیت

ص: 176

پیامبر علیهم السلام می روم و و بخشی از حق آنان را برآورده می سازم و عهد و پیمانم را با آن ها تجدید می کنم. آن دو گفتند: وای بر تو! آنان هیچ حقی ندارند، آن حق در زمان پیامبر صلَّی الله علیه و آله بود و الان حق ندارند. پس حسرة بازگشت و چند روزی درنگ کرد، سپس آمد. پس ام سلمه، همسر پیامبر صلَّی الله علیه و آله به او گفت: ای حسرة، چه چیزی باعث شد که دیر آمدی؟حسرة گفت: زُفر و جبتر مرا دیدند و گفت: ای حسرة کجا می روی؟ من گفتم نزد اهل بیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله می روم و حق واجب آنان را ادا می کنم. آن دو به من گفتند: اهل بیت پیامبر هیچ حقی ندارند، حق آنان فقط در عهد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود. ام سلمه گفت: دروغ گفتند، لعنت خدا بر آن دو باد، پیوسته حق اهل بیت تا روز قیامت بر مسلمانان واجب است.

**[ترجمه]

«37»

مَا (7): الْفَحَّامُ، عَنِ الْمَنْصُورِیِّ، عَنْ عَمِّ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ، عَنْ آبَائِهِ، عَنِ الْبَاقِرِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، عَنْ جَابِرٍ.

وَ أَیْضاً: الْفَحَّامُ، عَنْ عَمِّهِ عُمَیْرِ بْنِ یَحْیَی (8)، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَلْخِیِّ، عَنْ أَبِی عَاصِمٍ الضَّحَّاکِ بْنِ مَخْلَدٍ، عَنِ الصَّادِقِ، عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- أَنَا مِنْ جَانِبٍ وَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مِنْ جَانِبٍ- إِذْ أَقْبَلَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ مَعَهُ رَجُلٌ قَدْ تَلَبَّبَ بِهِ، فَقَالَ: مَا بَالُهُ؟. قَالَ: حَکَی عَنْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنَّکَ قُلْتَ: مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ، وَ هَذَا إِذَا سَمِعَتْهُ (9) النَّاسُ فَرَّطُوا فِی الْأَعْمَالِ، أَ فَأَنْتَ قُلْتَ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟. قَالَ: نَعَمْ، إِذَا

ص: 177


1- فی المصدر: فلبثت.
2- فی س: زوج.
3- فی قرب الإسناد: علینا، بدلا من: عنّا.
4- فی س: رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ..، بدلا من: النّبیّ صلی الله علیه و آله.
5- جاء: لعنة اللّه، فی س.
6- کذا، و الظّاهر: واجبا، بالنّصب لأنّه خبر لا یزال.
7- أمالی الشّیخ الطّوسیّ 1- 288، و قد جاء الإسناد الأوّل فی صفحة: 287 مع اختصار.
8- فی الأمالی: عمر بن یحیی.
9- فی المصدر: سمعه.

تَمَسَّکَ بِمَحَبَّةِ هَذَا وَ وَلَایَتِهِ.

**[ترجمه]امالی طوسی - . امالی طوسی1: 288 - :

امام محمد باقر علیه السلام از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرد که جابر بن عبدالله گفت: نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله بودم. من در یک طرف پیامبر نشسته بودم و امیر مؤمنان علی علیه السلام در طرف دیگر پیامبر نشسته بود. در این هنگام، عمر بن خطاب به همراه مردی که با او دست به گریبان شده بود، آمد. حضرت پرسیدند: آن مرد را چه شده است؟ عمر گفت: ای رسول خدا! این مرد از شما نقل کرد که شما گفته اید، هرکس بگوید: «خدایی جز او نیست و محمد فرستاده اوست»، وارد بهشت می شود. مردم اگر این سخن را بشنوند، در اعمال کوتاهی خواهند کرد. ای رسول خدا، آیا تو اینگونه گفته­ای؟ پیامبر فرمود: آری، اگر

ص: 177

به محبت این - علی علیه السلام - و ولایتش چنگ بزنند.

**[ترجمه]

«38»

شی، تفسیر العیاشی (1): عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: قَالَ (2) جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: خَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ مِنْ عِنْدِ عُثْمَانَ فَلَقِیَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ لَهُ: یَا عَلِیُّ! بِتْنَا (3) اللَّیْلَةَ فِی أَمْرٍ نَرْجُو أَنْ یُثَبِّتَ اللَّهُ هَذِهِ الْأُمَّةَ، فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَنْ یَخْفَی عَلَیَّ مَا بَیَّتُّمْ فِیهِ، حَرَّفْتُمْ وَ غَیَّرْتُمْ وَ بَدَّلْتُمْ تِسْعَمِائَةِ حَرْفٍ، ثَلَاثَمِائَةٍ حَرَّفْتُمْ، وَ ثَلَاثَمِائَةٍ غَیَّرْتُمْ، وَ ثَلَاثَمِائَةٍ بَدَّلْتُمْ:

فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ (4).. إِلَی آخِرِ الْآیَةِ..

أقول:

سیأتی فی باب حجّ التمتّع (5) إنکار عمر للنصّ، و قول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله له: إنّک لن تؤمن بهذا أبدا .. فی أخبار کثیرة، و کذا سیأتی فی باب (المقام) (6) نقل عمر المقام عن الموضع الذی نقله إلیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إلی موضع الجاهلیّة خلافا للنبیّ صلّی اللّه علیه و آله.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی - . [2] تفسیر عیاشی1: 47-48 - :

جعفر بن محمد علیه السلام فرمود: عبدالله بن عمرو بن عاص از نزد عثمان خارج شد و امیرمؤمنان علی علیه السلام را ملاقات کرد، پس به حضرت علی گفت: ای علی! دیشب تا صبح در امری بیدار بودیم، امیدواریم که خداوند این امت را ثابت قدم کند. پس امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: آنچه بدان شب تا صبح را بیدار بودید هرگز بر من پوشیده نیست، شما در آن شب نهصد حرف را تحریف و تغییر و تبدیل کردید: از آن نهصد حرف، سیصد حرف را تحریف کردید و سیصد حرف را تغییر داده و سیصد حرف را تبدیل کردید. خداوند در این باره می فرماید: «فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتَابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هَ-ذَا مِنْ عِندِ اللّهِ»، - . [3] بقره / 79 - {پس وای بر کسانی که کتاب [تحریف شده ای] با دستهای خود می نویسند سپس می گویند این از جانب خداست.}

مؤلف: در باب حج تمتع از انکار قرآن توسط عمر سخن خواهیم گفت و این که پیامبر صلَّی الله علیه و آله به او گفتند: تو هرگز به این (قرآن) ایمان نمی آوری، در روایات زیادی آمده است، و هم چنین در باب مقام ابراهیم، درباره جابه جایی مقام ابراهیم توسط عمر از مکانی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بدان جا انتقال داده بودند به مکانی و محلی که در جاهلیت بود، از روی مخالفت با پیامبرصلَّی الله علیه و آله، سخن خواهیم گفت.

**[ترجمه]

«39»

مَعَ (7): مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ الزَّنْجَانِیُّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ، عَنْ أَبِی عُبَیْدٍ الْقَاسِمِ بْنِ سَلَّامٍ رَفَعَهُ (8) إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: أَتَی عُمَرُ رَسُولَ

ص: 178


1- تفسیر العیّاشیّ 1- 47- 48، و انظر: تفسیر البرهان 1- 119.
2- لا توجد: قال، فی س.
3- فی المصدر: بیتنا.
4- البقرة: 79.
5- ستأتی فی بحار الأنوار، باب مثالب عمر .. الطعن الرابع، مصادر هذه القصّة مفصّلا، و لم یتعرّض لها طاب ثراه فی حجّ التمتّع، و لعلّ العبارة کانت هکذا: و سیأتی فی باب مثالب عمر فی إنکار حجّ التمتّع ..
6- سیأتی قریبا فی: باب مثالب عمر ضمن الطعن الثالث عشر، و لم یتعرّض له رحمه اللّه فی باب الحجّ، و لعلّ العبارة- کالسالفة- فیها نوع خلل أو سقط.
7- معانی الأخبار 2- 269 باب معنی المحاقلة و المذابنة .. [2- 282 باب 317].
8- جاء الإسناد فی المعانی 2- 263، و فیه هنا: القاسم بن سلّام بأسانید متّصلة إلی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و ما ذکر هنا جاء فی أواخر الحدیث.

اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ: إِنَّا نَسْمَعُ أَحَادِیثَ مِنْ یَهُودَ تُعْجِبُنَا، فَتَرَی أَنْ نَکْتُبَ بَعْضَهَا؟. فَقَالَ: أَ مُتَهَوِّکُونَ أَنْتُمْ (1) کَمَا تَهَوَّکَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی؟! لَقَدْ جِئْتُکُمْ بِهَا بَیْضَاءَ نَقِیَّةً، وَ لَوْ کَانَ مُوسَی حَیّاً مَا (2) وَسِعَهُ إِلَّا اتِّبَاعِی..

قوله: متهوّکون .. أی متحیّرون، یقول: أ متحیّرون أنتم فی الإسلام لا تعرفون دینکم حتّی تأخذوه من الیهود و النصاری؟ و معناه أنّه کره أخذ العلم من أهل الکتاب، و أمّا قوله: لقد جئتکم بها بیضاء نقیّة .. فإنّه أراد الملّة الحنیفیّة، فلذلک جاء التأنیث کقول اللّه عزّ و جلّ: وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ (3) إنّما هی الملّة الحنیفیّة.

**[ترجمه]معانی الاخبار - . معانی الاخبار2: 269 - :

محمد بن هارون زنجانی، از علی بن عبدالعزیز، از أبی عبیدالقاسم بن سلام که سند آن به پیامبر صلَّی الله علیه و آله می رسد، روایت کرد: عمر نزد رسول

ص: 178

خدا آمد و گفت: سخنانی از یهود می شنویم که آنها را می­پسندیم، اگر اجازه می دهید برخی از آن ها را بنویسیم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: آیا شما همان گونه که یهود و نصاری سرگشته شدند، سرگشته و گمراه شده اید؟! همانا من این آیین و دین حنیف را روشن و پاک - بدون کم و کاستی و بدون هیچ تغییری - برای شما آورده ام، و اگر موسی زنده بود، کاری جز پیروی از من انجام نمی­داد.

مراد از سخن پیامبر «متهوکون» سرگشتگان و گمراهان است. منظور پیامبر این است که آیا شما در اسلام چنان گمراه هستید و دینتان را نمی شناسید که آن را از یهود و نصاری می گیرید؟ معنای سخن پیامبر این است که حضرت أخذ علم از اهل کتاب را ناپسند می دانست. و اما مراد از این فرموده پیامبر«لقد جئتکم بها بیضاء نقیة»، دین و آیین حنیف است، به همین خاطر، همانند فرموده خداوند بلند مرتبه: «و ذلک دین القَیّمة»، - . بینه / 5 -

{و [ثابت و] پایدار همین است.}«قیمة»، به صورت مؤنث آمده است، و منظور از «ها» در «بها» دین حنیف است.

**[ترجمه]

بیان

روی هذا الخبر ابن الأثیر فی النهایة، ثم قال: التّهوّک: کالتّهوّر، و هو الوقوع فی الأمر بغیر رویّة، و المتهوّک: الّذی یقع فی کلّ أمر، و قیل: هو المتحیّر (4).

ثم قال

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: إِنَّ عُمَرَ أَتَاهُ بِصَحِیفَةٍ أَخَذَهَا مِنْ بَعْضِ أَهْلِ الْکِتَابِ، فَغَضِبَ، فَقَالَ: أَ مُتَهَوِّکُونَ فِیهَا یَا ابْنَ الْخَطَّابِ؟! (5)

**[ترجمه]ابن اثیر این خبر را در النهایه آورده است، سپس می گوید: «التهوک» همانند «التهوّر» به معنای بی باکی است و «تهور» به معنای افتادن در کاری بدون فکر و اندیشه است، و المتهوّک به کسی گفته می شود که خود را در هر کاری می اندازد، گفته شده است: متهوّک همان متحیر و سرگشته است. سپس می گوید: و در حدیثی دیگر آمده است: عمر نوشته ای را که از یکی از اهل کتاب گرفته بود، نزد پیامبر آورد، پس پیامبر ناراحت شدند و فرمودند: ای پسر خطاب! آیا در این دین سرگشته و گمراه هستید؟ - . النهایة 5: 282 -

**[ترجمه]

«40»

مَعَ (6): الْمُکَتِّبُ، عَنِ الْأَسَدِیِّ، عَنِ الْبَرْمَکِیِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمَرْوَزِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْفَضْلِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِذَا ظَلَمَتِ الْعُیُونُ الْعَیْنَ کَانَ قَتْلُ الْعَیْنِ عَلَی یَدِ الرَّابِعِ مِنَ الْعُیُونِ، فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ اسْتَحَقَّ الْخَاذِلُ لَهُ لَعْنَةُ اللَّهِ

ص: 179


1- لا توجد: أنتم، فی المصدر.
2- فی س نسخة بدل: لما.
3- البیّنة: 5.
4- فی المصدر: هو التحیّر.
5- النّهایة 5- 282، و قارن به لسان العرب 10- 508، و الصّحاح 4- 1617، و تاج العروس 7- 197، و مجمع البحرین 5- 299، و هذا الخبر أشاروا کلّهم إلیه.
6- معانی الأخبار 2- 387 باب 429 حدیث 22، بتفصیل فی الإسناد.

وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ فَقِیلَ لَهُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَا الْعَیْنُ وَ الْعُیُونُ؟. فَقَالَ: أَمَّا الْعَیْنُ، فَأَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ أَمَّا الْعُیُونُ فَأَعْدَاؤُهُ، رَابِعُهُمْ قَاتِلُهُ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً..

تنبیه:

المراد بالعیون، من ابتداء اسمه العین، و الرابع القاتل عبد الرحمن بن ملجم لعنهم اللّه.

**[ترجمه]معانی الاخبار - . معانی الاخبار2: 387، باب 429، حدیث22 - :

ابن عباس گفته است: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که آن عین ها بر عین ستم روا دارند، آن عین به دست چهارمین از آن عین ها کشته می شود. هنگامی که آن حادثه اتفاق بیفتد و کسی که او را یاری نکند، مستحق لعنت خدا

ص: 179

و فرشتگان و تمام مردم می­باشد. از پیامبر پرسیده شد: ای رسول خدا! عین ها و عین چیست؟ رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: عین، برادرم علی بن ابی طالب است، و عین ها دشمنان او هستند، چهارمین آن ها از روی ظلم و دشمنی او را می کشد.

یادآوری: منظور از عین ها کسی است که نامش با عین شروع می شود، و نام ابوبکر عتیق یا عبدالله است، و چهارمین آن ها عبدالرحمان بن ملجم - خداوند او را لعنت کند - قاتل حضرت علی علیه السلام است.

**[ترجمه]

«41»

مَعَ (1): ابْنُ مُوسَی، عَنِ الْأَسَدِیِّ، عَنْ سَهْلٍ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی، عَنْ آبَائِهِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، قَالَ: (2)

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ السَّمْعِ، وَ إِنَّ عُمَرَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ الْبَصَرِ، وَ إِنَّ عُثْمَانَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ الْفُؤَادِ. قَالَ (3): فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ دَخَلْتُ إِلَیْهِ وَ عِنْدَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ، فَقُلْتُ لَهُ: یَا أَبَتِ (4)! سَمِعْتُکَ تَقُولُ فِی أَصْحَابِکَ هَؤُلَاءِ قَوْلًا، فَمَا هُوَ؟. فَقَالَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ:

نَعَمْ، ثُمَّ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَیْهِمْ، فَقَالَ: هُمُ السَّمْعُ وَ الْبَصَرُ وَ الْفُؤَادُ، وَ سَیُسْأَلُوَن عَنْ وَلَایَةِ وَصِیِّی هَذَا- وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ-، ثُمَّ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (5) یَقُولُ: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا (6)، ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ: وَ عَزَّةِ رَبِّی إِنَّ جَمِیعَ أُمَّتِی لَمَوْقُوفُونَ یَوْمَ

ص: 180


1- معانی الأخبار 2- 367- 368 [2- 387 باب 429 حدیث 23].
2- جاء الإسناد فی المصدر هکذا: حدّثنا أبو القاسم علیّ بن أحمد بن موسی بن عمران الدّقّاق، قال: حدّثنا محمّد بن أبی عبد اللّه الکوفیّ، قال: حدّثنا سهل بن زیاد الآدمیّ، عن عبد العظیم بن عبد اللّه الحسنیّ، قال: حدّثنی سیّدی علیّ بن محمّد بن علیّ الرّضا، عن أبیه، عن آبائه، عن الحسن بن علیّ علیهما السّلام، قال ..
3- وضع علی: قال، فی ک رمز نسخة بدل.
4- فی س: یا أبته.
5- فی المصدر: إنّ اللّه عزّ و جلّ ..
6- الإسراء: 36.

الْقِیَامَةِ وَ مَسْئُولُونَ عَنْ وَلَایَتِهِ، وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (1)..

**[ترجمه]معانی الاخبار: - . معانی الاخبار2: 367-368 -

امام حسین علیه السلام می فرماید: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: ابوبکر نسبت به من به منزله گوش و عمر به منزله چشم و عثمان به منزله قلب هستند. امام حسین علیه السلام می گوید: فردای آن روز بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله وارد شدم و امیرمؤمنان علی علیه السلام، ابوبکر، عمر و عثمان نزد ایشان بودند، عرض کردم: پدرجان، شنیدم که درباره این اصحابتان سخنی فرموده اید، آن چیست؟ رسول خدا فرمودند: آری، سپس با دست مبارکشان به آن ها اشاره کردند، و فرمودند: اینان، گوش و چشم و قلب هستند. و به زودی از آنان درباره ولایت این وصی و جانشینم سؤال خواهد شد. و به علی بن ابی طالب علیه السلام اشاره کردند، سپس فرمودند: خداوند بلند مرتبه و والا مقام می فرماید: «إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُول-ئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً»، - . اسراء / 36 -

{زیرا گوش و چشم و قلب همه مورد پرسش واقع خواهند شد.} سپس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: به عزت پروردگارم سوگند، همه امتم روز

ص: 180

قیامت نگه داشته می شوند و از ولایت علی بن ابی طالب مورد پرسش قرار می گیرند، زیرا خداوند بلند مرتبه می فرماید: «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْئُولُونَ»، - . صافات / 24 -

{و آنها را نگاه دارید که آن ها مسئولند.}

**[ترجمه]

بیان

لعلّ التعبیر عنهم بتلک الأسماء التی تدلّ علی الاختصاص و الامتیاز علی التهکم، أو علی زعم قوم یحسبونهم کذلک، أو للاختصاص (2) الظاهری مع قطع النظر عن النفاق الباطنی.

**[ترجمه]شاید تعبیر از آنان به این اسماء که بر اختصاص و امتیاز دلالت می کند، یا از باب طعنه و مسخره، یا بنابر گمان قومی باشد که گمان می کنند آنها این چنین هستند، و یا به جهت خصوصیت ظاهری با صرف نظر از نفاق درونی باشد.

**[ترجمه]

«42»

مَعَ (3): ابْنُ مُوسَی، عَنِ الْأَسَدِیِّ، عَنِ النَّخَعِیِّ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ (4)، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ وَلَدَ الزِّنَا شَرُّ الثَّلَاثَةِ، مَا مَعْنَاهُ؟. قَالَ: عَنَی بِهِ الْأَوْسَطَ، أَنَّهُ شَرٌّ مِمَّنْ تَقَدَّمَهُ وَ مِمَّنْ تَلَاهُ..

**[ترجمه]معانی الاخبار - . معانی الاخبار: 392-393 - :

ابو حمزه می­گوید: از ابوبصیر درباره این روایت پیامبر صلَّی الله علیه و آله که فرمودند: حرام زاده، شرترین آن سه نفر است، پرسیدم که معنای آن چیست؟ گفت: منظور پیامبر از آن سخن، نفر وسطی است، زیرا که او هم از نفر قبلی و هم از نفر بعد از خودش شرورتر بود.

**[ترجمه]

«43»

یَرَ (5): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ رَبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ (6)، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِأَبِی بَکْرٍ: نَسِیتَ تَسْلِیمَکَ لِعَلِیٍّ (7) بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَمْرٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ؟.

فَقَالَ لَهُ (8): قَدْ کَانَ ذَاکَ.

فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَ تَرْضَی بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ

ص: 181


1- الصّافّات: 24.
2- فی ک: الاختصاص.
3- معانی الأخبار 2- 392- 393 [2- 412 باب 429 حدیث 103].
4- جاء الإسناد فی المصدر هکذا: حدّثنا علیّ بن أحمد بن موسی رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا محمّد ابن أبی عبد اللّه الکوفیّ، عن موسی بن عمران النّخعیّ، عن عمّه الحسین بن یزید النّوفلیّ، عن علیّ بن أبی حمزة، عن أبی بصیر.
5- بصائر الدّرجات، الجزء السّادس 297- 298، حدیث 11، و انظر بقیّة روایات الباب.
6- فی المصدر: عبد اللّه بن سنان.
7- فی نسخة علی مطبوع البحار: لی، بدلا من: لعلیّ، و یحتمل: علیّ.
8- وضع فی ک علی: له، رمز نسخة بدل.

بَیْنِی وَ بَیْنَکَ؟. قَالَ: وَ أَیْنَ هُوَ؟. قَالَ: فَأَخَذَ بِیَدِهِ ثُمَّ انْطَلَقَ إِلَی مَسْجِدِ قُبَا، فَدَخَلَا، فَوَجَدَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُصَلِّی، فَجَلَسَا حَتَّی فَرَغَ.

فَقَالَ: یَا أَبَا بَکْرٍ سَلِّمْ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا تَوَکَّدْتَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ.

قَالَ: فَرَجَعَ أَبُو بَکْرٍ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَقَالَ: مَنْ یَأْخُذُهَا بِمَا فِیهَا.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ جُدِعَ (1) أَنْفُهُ. قَالَ لَهُ عُمَرُ- وَ خَلَا بِهِ-: وَ مَا دَعَاکَ (2) إِلَی هَذَا (3)؟. قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً ذَهَبَ إِلَی مَسْجِدِ قُبَا فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَائِمٌ یُصَلِّی فَأَمَرَنِی أَنْ أُسَلِّمَ الْأَمْرَ إِلَیْهِ.

فَقَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ مَا تَعْرِفُ سِحْرَ بَنِی هَاشِمٍ!.

**[ترجمه]بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات6: 297-298، حدیث 11 - :

امام باقرعلیه السلام نقل کرده اند: امیرمؤمنان علی علیه السلام به ابوبکر گفتند: آیا فراموش کردی که ولایت مسلمانان را به امر خداوند و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به من بدهی؟ ابوبکر به امام گفت: این طور بود. امیرمؤمنان علی علیه السلام گفتند: آیا راضی می شوی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله

ص: 181

میان من و تو (داور) باشد؟ ابوبکر گفت: او کجاست؟ امام باقرعلیه السلام می گویند: امام دست ابوبکر را گرفتند و به سوی مسجد قبا راهی شدند، هر دو وارد مسجد شدند و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را دیدند که نماز می گذارد. پس نشستند تا اینکه پیامبر نمازشان را تمام کردند، پس پیامبر فرمودند: ای ابوبکر! ولایت و خلافت خداوند و رسول خدا را به علی واگذار. امام باقرعلیه السلام فرمود: ابوبکر برگشت و بالای منبر رفت و گفت: چه کسی این خلافت و آنچه را در آن است از من می گیرد؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: آن که بینی اش قطع شد. عمر با ابوبکر خلوت کرد و به او گفت: چه چیزی تو را بر این کار واداشت؟ ابوبکر گفت: علی مرا به مسجد قبا برد. ناگهان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را ایستاده یافتم که نماز می گذارد، پس به من دستور داد که خلافت را به علی بدهم. در این هنگام عمر گفت؟ سبحان الله، ای ابوبکر! آیا سحر و جادوی خاندان بنی هاشم را نمی دانی؟

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام: من جدع أنفه (4)

علی بناء المجهول- .. أی من أذلّ و قهر علی غصب الخلافة منه، یعنی نفسه علیه السلام.

أقول:

قد مرّ کثیر من تلک الأخبار فی الأبواب السابقة (5).

**[ترجمه]منظور حضرت علی علیه السلام از «من جدع آنفه» بنابر مجهول، خود ایشان است که منزلت شان کوچک شمرده شد و خلافت از ایشان غصب شد.

مؤلف: در باب های گذشته، بسیاری از این اخبار را آوردیم. - . بحار الانوار28: 58- 174-175 -

**[ترجمه]

«44»

ج (6): سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّیُّ الْأَشْعَرِیُّ، قَالَ: بُلِیتُ بِأَشَدِّ النَّوَاصِبِ مُنَازَعَةً، فَقَالَ لِی یَوْماً- بَعْدَ مَا نَاظَرْتُهُ-: تَبّاً لَکَ وَ لِأَصْحَابِکَ، أَنْتُمْ مَعَاشِرَ الرَّوَافِضِ تَقْصِدُونَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارَ بِالطَّعْنِ عَلَیْهِمْ وَ الْجُحُودِ (7) لِمَحَبَّةِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَهُمْ، فَالصِّدِّیقُ هُوَ فَوْقَ الصَّحَابَةِ بِسَبَبِ سَبْقِ الْإِسْلَامِ،

ص: 182


1- فی المصدر: من جذع- بالذال المعجمة-.
2- نسخة فی ک: دعا به.
3- هذا، لا توجد فی س.
4- قال فی الصحاح 3- 1193: الجدع: قطع الأنف، و مثله فی تاج العروس 5- 295.
5- بحار الأنوار 28- 58- 174، الباب الثالث و 175 إلی آخر المجلد، و الباب الرابع و غیره.
6- الاحتجاج 2- 268- 275 طبعة النّجف [2- 461- 465] تحت عنوان احتجاج الحجّة القائم المنتظر المهدیّ صاحب الزّمان صلوات اللّه علیه و علی آبائه الطّاهرین.
7- فی المصدر: و بالجحود.

أَ لَا تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّمَا (1) ذَهَبَ بِهِ لَیْلَةَ الْغَارِ لِأَنَّهُ خَافَ عَلَیْهِ کَمَا خَافَ عَلَی نَفْسِهِ، وَ لِمَا عَلِمَ أَنَّهُ یَکُونُ الْخَلِیفَةَ فِی أُمَّتِهِ أَرَادَ (2) أَنْ یَصُونَ نَفْسَهُ کَمَا یَصُونُ عَلَیْهِ السَّلَامُ خَاصَّةَ نَفْسِهِ، کَیْلَا یَخْتَلَّ حَالُ الدِّینِ مِنْ بَعْدِهِ، وَ یَکُونَ الْإِسْلَامُ مُنْتَظِماً، وَ قَدْ أَقَامَ عَلِیّاً عَلَی فِرَاشِهِ لِمَا کَانَ فِی عِلْمِهِ أَنَّهُ لَوْ قُتِلَ لَا یَخْتَلُّ الْإِسْلَامُ بِقَتْلِهِ، لِأَنَّهُ یَکُونُ مِنَ الصَّحَابَةِ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ، لَا جَرَمَ لَمْ یُبَالِ مِنْ قَتْلِهِ.

قَالَ سَعْدٌ: إِنِّی قَدْ (3) قُلْتُ عَلَی ذَلِکَ أَجْوِبَةً لَکِنَّهَا غَیْرُ مُسْکِتَةٍ (4)

ثُمَّ قَالَ: مَعَاشِرَ الرَّوَافِضِ تَقُولُونَ: إِنَّ الْأَوَّلَ وَ الثَّانِیَ کَانَا یُنَافِقَانِ، وَ تَسْتَدِلُّونَ عَلَی ذَلِکَ بِلَیْلَةِ الْعَقَبَةِ؟ ثُمَّ قَالَ لِی (5): أَخْبِرْنِی عَنْ إِسْلَامِهِمَا کَانَ عَنْ طَوْعٍ (6) وَ رَغْبَةٍ أَوْ کَانَ عَنْ إِکْرَاهٍ وَ إِجْبَارٍ؟. فَاحْتَرَزْتُ عَنْ جَوَابِ ذَلِکَ وَ قُلْتُ مَعَ نَفْسِی إِنْ کُنْتُ أُجِیبُهُ (7) بِأَنَّهُ کَانَ عَنْ طَوْعٍ فَیَقُولُ: لَا یَکُونُ عَلَی هَذَا الْوَجْهِ إِیمَانُهُمَا عَنْ نِفَاقٍ، وَ إِنْ قُلْتُ کَانَ عَلَی إِکْرَاهٍ وَ إِجْبَارٍ لَمْ یَکُنْ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ لِلْإِسْلَامِ قُوَّةٌ حَتَّی یَکُونَ إِسْلَامُهُمَا بِإِکْرَاهٍ وَ قَهْرٍ، فَرَجَعْتُ عَنْ هَذَا الْخَصْمِ عَلَی حَالٍ یُقْطَعُ (8) کَبِدِی، فَأَخَذْتُ طُومَاراً وَ کَتَبْتُ بِضْعاً وَ أَرْبَعِینَ مَسْأَلَةً مِنَ الْمَسَائِلِ (9) الْغَامِضَةِ الَّتِی لَمْ یَکُنْ عِنْدِی جَوَابُهَا، وَ قُلْتُ (10): أَدْفَعُهَا إِلَی صَاحِبِ مَوْلَایَ أَبِی مُحَمَّدٍ (11) الْحَسَنِ

ص: 183


1- لا توجد: إنّما، فی س.
2- فی المصدر: و أراد، و لا توجد فی س.
3- لا توجد: قد، فی الاحتجاج.
4- فی ک: مسکنة.
5- لا توجد: لی، فی س.
6- فی المصدر: من طوع.
7- فی الاحتجاج: أجبته.
8- فی المصدر: ینقطع. و نسخة فی مطبوع البحار: تقطع.
9- فی ک: عن المسائل.
10- فی الاحتجاج: فقلت.
11- جاء فی س: ابن محمّد .. و هو غلط.

بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ الَّذِی کَانَ فِی قُمَّ، أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ، فَلَمَّا طَلَبْتُهُ کَانَ هُوَ قَدْ ذَهَبَ، فَمَشَیْتُ عَلَی أَثَرِهِ فَأَدْرَکْتُهُ، وَ قُلْتُ الْحَالَ مَعَهُ، فَقَالَ لِی: تَجِی ءُ (1) مَعِی إِلَی سُرَّ مَنْ رَأَی حَتَّی تَسْأَلَ (2) عَنْ هَذِهِ الْمَسَائِلِ مَوْلَانَا الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، فَذَهَبْتُ مَعَهُ إِلَی سُرَّ مَنْ رَأَی، ثُمَّ جِئْنَا إِلَی بَابِ دَارِ مَوْلَانَا عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَاسْتَأْذَنَّا بِالدُّخُولِ (3) عَلَیْهِ فَأَذِنَ لَنَا، فَدَخَلْنَا الدَّارَ وَ کَانَ مَعَ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ جِرَابٌ قَدْ سَتَرَهُ بِکِسَاءٍ طَبَرِیٍّ، وَ کَانَ فِیهِ مِائَةٌ وَ سِتُّونَ صُرَّةً مِنَ الذَّهَبِ وَ الْوَرِقِ، عَلَی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهَا خَاتَمُ صَاحِبِهِا الَّذِی دَفَعَهَا إِلَیْهِ، وَ لَمَّا دَخَلْنَا وَ وَقَعَ أَعْیُنُنَا عَلَی وَجْهِ (4) أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ کَانَ وَجْهُهُ کَالْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ، وَ قَدْ رَأَیْنَا عَلَی فَخِذِهِ غُلَاماً یُشْبِهُ الْمُشْتَرِیَ فِی الْحُسْنِ وَ الْجَمَالِ ... (5).

فَأَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَقَالَ: سَلْ (6) قُرَّةَ عَیْنِی- وَ أَوْمَأَ إِلَی الْغُلَامِ- عَمَّا بَدَا لَکَ، فَسَأَلْتُهُ عَنْ مَسَائِلَ فَأَجَابَنِی .. (7) ثُمَّ قَالَ مُبْتَدِئاً: یَا سَعْدُ (8)! إِنَّ مَنِ ادَّعَی أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ هُوَ خَصْمُکَ- ذَهَبَ بِمُخْتَارِ هَذِهِ الْأُمَّةِ مَعَ نَفْسِهِ إِلَی الْغَارِ، فَإِنَّهُ خَافَ عَلَیْهِ کَمَا خَافَ عَلَی نَفْسِهِ، لِمَا عَلِمَ أَنَّهُ الْخَلِیفَةُ مِنْ بَعْدِهِ عَلَی أُمَّتِهِ، لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ مِنْ حُکْمِ الِاخْتِفَاءِ أَنْ یَذْهَبَ بِغَیْرِهِ مَعَهُ، وَ إِنَّمَا أَنَامَ (9) عَلِیّاً

ص: 184


1- فی المصدر: جئ.
2- فی المصدر: نسأل.
3- لا توجد: بالدّخول، فی المصدر.
4- لا توجد: وجه، فی المصدر.
5- هنا زیادة مفصّلة أسقطها المصنّف هنا لعدم ارتباطها بما نحن فیه، و ذکرها بتمامها فی أبواب من رأی القائم علیه السّلام.
6- هذا نقل بالمعنی للنّصّ، و هو: قال: المسائل الّتی أردت أن تسأل عنها. قلت: علی حالها یا مولای. قال: سل ..
7- هنا حذف کلام لعدم ارتباطه بالمقام ..
8- فی الاحتجاج: ثمّ قال مولانا علیه السّلام: یا سعد ..
9- فی المصدر: أقام، بدلا من: أنام.

عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی مَبِیتِهِ لِأَنَّهُ عَلِمَ أَنَّهُ إِنْ قُتِلَ لَا یَکُونَ مِنَ الْخَلَلِ بِقَتْلِهِ مَا یَکُونُ بِقَتْلِ أَبِی بَکْرٍ، لِأَنَّهُ یَکُونُ لِعَلِیٍّ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ فِی الْأُمُورِ، أَ لَمْ تَنْقُضْ (1) عَلَیْهِ بِقَوْلِکَ:

أَ وَ لَسْتُمْ تَقُولُونَ إِنَّ النَّبِیَّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ الْخِلَافَةَ مِنْ بَعْدِی ثَلَاثُونَ سَنَةً؟! وَ صَیَّرَهَا مَوْقُوفَةً عَلَی أَعْمَارِ هَذِهِ (2) الْأَرْبَعَةِ، أَبِی بَکْرٍ، وَ عُمَرَ، وَ عُثْمَانَ، وَ عَلِیٍّ ..

فَإِنَّهُمْ کَانُوا عَلَی مَذْهَبِکُمْ خُلَفَاءَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟ فَإِنَّ خَصْمَکَ لَمْ یَجِدْ بُدّاً مِنْ قَوْلِهِ: بَلَی. ثُمَّ قُلْتَ: (3): فَإِذَا کَانَ الْأَمْرُ کَذَلِکَ فَلَمَّا (4) کَانَ أَبُو بَکْرٍ الْخَلِیفَةَ مِنْ بَعْدِهِ کَانَ هَذِهِ الثَّلَاثَةُ خُلَفَاءَ أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ؟ فَلِمَ ذَهَبَ بِخَلِیفَةٍ وَحْدَهُ (5)

وَ هُوَ أَبُو بَکْرٍ- إِلَی الْغَارِ وَ لَمْ یَذْهَبْ بِهَذِهِ الثَّلَاثَةِ، فَعَلَی هَذَا الْأَسَاسِ یَکُونُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُسْتَخِفّاً بِهِمْ دُونَ أَبِی بَکْرٍ، فَإِنَّهُ یَجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یَفْعَلَ (6) مَا فَعَلَ بِأَبِی بَکْرٍ، فَلَمَّا لَمْ یَفْعَلْ ذَلِکَ بِهِمْ یَکُونُ مُتَهَاوِناً بِحُقُوقِهِمْ، وَ تَارِکاً لِلشَّفَقَةِ عَلَیْهِمْ بَعْدَ أَنْ کَانَ یَجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یَفْعَلَ بِهِمْ (7) جَمِیعاً عَلَی تَرْتِیبِ خِلَافَتِهِمْ مَا فَعَلَ بِأَبِی بَکْرٍ.

وَ أَمَّا مَا قَالَ لَکَ الْخَصْمُ: بِأَنَّهُمَا أَسْلَمَا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً لِمَ (8) لَمْ تَقُلْ بَلْ إِنَّهُمَا أَسْلَمَا طَمَعاً، وَ ذَلِکَ أَنَّهُمَا یُخَالِطَانِ مَعَ الْیَهُودِ وَ یُخْبَرَانِ (9) بِخُرُوجِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ اسْتِیلَائِهِ عَلَی الْعَرَبِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْکُتُبِ الْمُتَقَدِّمَةِ (10) وَ مَلَاحِمِ قِصَّةِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ آلِهِ

ص: 185


1- فی الاحتجاج: لم لا تنقض ..
2- فی المصدر: هؤلاء، بدل: هذه.
3- فی الاحتجاج: قلت له ..
4- فی المصدر: فکما.
5- فی الاحتجاج: واحد ..، و هو الظّاهر.
6- فی المصدر زیادة: بهم.
7- من قوله: ما فعل بأبی بکر .. إلی أن یفعل بهم، لا یوجد فی ک، و هو سطر واحد سقط من النّاسخ و جاء فی المصدر.
8- لا توجد: لم، فی س.
9- توجد نسخة فی ک: یخبرون.
10- فی المصدر: و الکتب المقدّسة.

السَّلَامُ، وَ یَقُولُونَ لَهُمَا: یَکُونُ اسْتِیلَاؤُهُ عَلَی الْعَرَبِ کَاسْتِیلَاءِ بُخْتَنَصَّرَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ إِلَّا أَنَّهُ یَدَّعِی النُّبُوَّةَ وَ لَا یَکُونُ مِنَ النُّبُوَّةِ فِی شَیْ ءٍ، فَلَمَّا ظَهَرَ أَمْرُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تَسَاعَدَا (1) مَعَهُ عَلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ طَمَعاً أَنْ یَجِدَا مِنْ جِهَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَلَایَةَ بَلَدٍ (2) إِذَا انْتَظَمَ أَمْرُهُ وَ حَسُنَ حَالُهُ (3)، وَ اسْتَقَامَتْ وَلَایَتُهُ، فَلَمَّا أَیِسَا مِنْ ذَلِکَ وَافَقَا (4) مَعَ أَمْثَالِهِمَا لَیْلَةَ الْعَقَبَةِ، وَ تَلَثَّمَا مِثْلَ مَنْ تَلَثَّمَ مِنْهُمْ، وَ نَفَرُوا (5) بِدَابَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِتُسْقِطَهُ وَ یَسِیرَ (6) هَالِکاً بِسُقُوطِهِ بَعْدَ أَنْ صَعِدَا الْعَقَبَةَ فِیمَنْ صَعِدَ، فَحَفِظَ اللَّهُ تَعَالَی نَبِیَّهُ مِنْ کَیْدِهِمْ وَ لَمْ یَقْدِرُوا أَنْ یَفْعَلُوا شَیْئاً، وَ کَانَ حَالُهُمَا کَحَالِ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ إِذْ جَاءَا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ بَایَعَا طَمَعاً أَنْ یَکُونَ (7) لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا وَلَایَةٌ، فَلَمَّا لَمْ یَکُنْ (8) وَ أَیِسَا مِنَ الْوَلَایَةِ نَکَثَا بَیْعَتَهُ وَ خَرَجَا عَلَیْهِ حَتَّی آلَ أَمْرُ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا إِلَی مَا یَئُولُ أَمْرُ مَنْ یَنْکُثُ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ.

أقول:

سیأتی الخبر بتمامه فی أبواب من رأی القائم علیه السلام (9).

**[ترجمه]الاحتجاج - . الاحتجاج2: 461-465 - :

سعد بن عبدالله قمی اشعری می گوید: به لجوج ترین دشمنان حضرت علی علیه السلام دچار شدم. پس روزی بعد از آنکه با او مناظره کردم به من گفت: خداوند تو و اصحابت را هلاک کند، شما رافضی ها، به انصار و مهاجرین انتقاد کرده و دوستی پیامبر صلَّی الله علیه و آله با آنان را انکار می کنید، حال آن که صدّیق، به خاطر سبقت در اسلام

ص: 182

از همه صحابه جایگاه بالاتری دارد. آیا نمی دانید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در شب غار [هجرت از مکه به مدینه]، تنها او را با خود برد؛ زیرا پیامبر بر جان ایشان ترسید همان طور که برجان خودشان ترسیدند. و چون دانستند که او در میان امتشان خلیفه می شود، خواستند هم خودشان و هم جان نزدیک و مقرب خود را نگه دارد تا بعد از پیامبر در کار دین خللی پیش نیاید، و اسلام دینی منظم و استوار باقی بماند. پیامبر از این جهت علی را در بسترشان گذاشتند که چون پیامبر می دانستند اگر علی کشته شود، با کشته شدن او خللی بر اسلام وارد نمی شود؛ زیرا از صحابه کسانی بودند که جای علی را بگیرند، از این رو پیامبر به کشته شدن علی اهتمامی نورزیدند.

سعد می گوید: من در جواب او پاسخ هایی به او گفتم ولی او را ساکت نکردند. پس گفت: شما رافضیان می گویید: اولی و دومی منافق بودند، و در این امر به شب عقبه استناد می کنید؟ سپس به من گفت: مرا با خبر کن، آیا اسلام آن دو اختیاری و با میل و رغبت بود یا این که از روی اجبار و اکراه اسلام آوردند؟ من از جواب دادن به او خودداری کردم و با خود گفتم: اگر به او جواب بدهم که از روی میل و رغبت اسلام آورده اند، او خواهد گفت: در این صورت آن ها منافق نیستند؛ و اگر بگویم: ایمان آن ها از روی اجبار و اکراه بود، در آن موقع اسلام اقتداری نداشت تا اینکه اسلام آوردن آنها از روی اجبار و اکراه باشد. پس از برابر آن دشمن برگشتم در حالی که جگرم از این مسئله ریش ریش بود. پس طوماری برداشتم و چهل و اندی مسئله از مسائل پیچیده که جوابش را نمی دانستم را نوشتم؛ و گفتم: این نامه را به احمد بن اسحاق دوست مولایم امام حسن

ص: 183

[عسکری] علیه السلام می فرستم که در قم بود. هنگامی که از او جستجو کردم، او از آن جا رفته بود. من به دنبال او به راه افتاده و به او رسیدم. او را از حال خود با خبر کردم، پس او به من گفت: با من به سُرَّ من رای (سامرا) بیا تا خود این مسایل را از سرورمان حسن بن علی علیه السلام بپرسی.

من با او به سامرا رفتم، سپس به در خانه سرورمان امام حسن علیه السلام رسیدم، اجازه ورود خواستیم، حضرت به ما اجازه دادند، ما وارد خانه شدیم و به همراه احمد بن اسحاق کیسه ای بود که آن را با جامه ای طبری پوشانده بود و در آن 160 کیسه درهم و وَرِق بود که بر روی هر کدام از کیسه ها مُهر کسی که آن را داده بود، نقش داشت. هنگامی که داخل خانه شدیم و چشممان به چهره امام حسن علیه السلام افتاد، صورتشان هم چون ماه شب چهارده بود. دیدم کودکی بر زانوی امام نشسته که در نیکویی و زیبایی همانند مشتری در آسمان بود، من خواستم از امام حسن علیه السلام درباره مسایل بپرسم، پس به آن کودک اشاره کرده و و فرمودند: هرچه می خواهی از نور دیده ام بپرس. من مسائل را از آن کودک پرسیدم و او جواب همه آن ها را داد.

پس امام این گونه سخنانش را شروع کردند: ای سعد! آن کس که دشمن توست و ادعا می کند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله برگزیده و وصی این امت را به همراه خود به غار برد، به این دلیل که پیامبر بر جان او و جان خود در هراس بود، چون پیامبر می دانست که او، بعد از ایشان خلیفه است، و اینکه پنهان شدن به این نبود که پیامبر به همراه خود کسی غیر از او را ببرد، و پیامبر فقط علی علیه السلام را در بستر خود خواباند؛ به این علت که پیامبر دانست اگر علی

ص: 184

علیه السلام کشته شود، با کشته شدنش خللی در اسلام پیش نمی­آید، آنگونه که با کشته شدن ابوبکر به وجود می آید؛ با این توجیه که کسی هست که جای علی را در کارها بگیرد. آیا سخن او را نقض نکردی که: آیا شما نمی گویید: پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: خلافت بعد از من سی سال خواهد بود؟ و پیامبر این مدت را منحصر بر مدت عمر ابوبکر و عمر و عثمان و علی کردند و این چهار تن بنابر مذهب شما، خلیفه های رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودند؟ خصم تو چاره ای نمی یابد جز این که بگوید: آری. سپس می گویی: اگر این گونه بود، هنگامی که ابوبکر بعد از پیامبر خلیفه باشد، آن سه نفر هم خلیفه های امت رسول خدا بعد از ایشان هستند؟ پس چرا پیامبر یک خلیفه - ابوبکر - را به همراه خود به غار بردند و آن سه نفر را رها کردند؟! بنابراین پیامبر جز ابوبکر، مقام بقیه آنان را ناچیز شمرده اند، پس پیامبر باید آنچه را که با ابوبکر کرده بودند، با خلیفه های دیگر هم انجام می دادند. پس حالا که پیامبر آن را انجام ندادند، این کار ایشان سهل انگاری در حق آنان و ترک شفقت و دلسوزی بر آنان بوده است، بعد از آن که می بایست آنچه را که در مورد ابوبکر [همراه غار] انجام دادند، بر همه آنان به ترتیب خلافتشان انجام می دادند.

و این که آن خصم به تو گفت: آیا آن دو به میل خود اسلام آوردند یا به اجبار؟ چرا نگفتی: نه، بلکه از روی طمع و آزمندی اسلام آوردند؛ زیرا آن دو با یهودیان معاشرت می کردند و از خروج محمد صلَّی الله علیه و آله و استیلاء ایشان بر عرب، از طریق تورات و کتاب های پیشین و از نبردهای محمد صلَّی الله علیه و آله

ص: 185

با خبر می شدند، و یهودیان به آنها می­گفتند: استیلاء وی بر عرب هم چون بخت النصر بر بنی اسرائیل خواهد بود، جز این که او ادعای پیامبری می کند، ولی او به هیچ وجه پیامبر نیست. هنگامی که دعوت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آشکار شد، آن دو به همراه ایشان بر شهادت لا اله الا الله و محمد رسول الله همکاری کردند، با این طمع که اگر کار پیامبر بگیرد و وضعیتش بهتر شود و حکومتش برقرار شود، ولایت شهری را از طرف او به دست آورند. هنگامی که آن دو از آن خواسته خود ناامید شدند، با هم کیشان خودشان در شب عقبه توافق کردند، و همانند آنان نقاب بر چهره خودشان زدند و چهارپای رسول خدا را رماندند تا وی را به زمین بیندازد و با این کار، پیامبر هلاک شود. بعد از آن که آن دو به همراه دیگران از عقبه بالا رفتند، خداوند متعال آن حضرت را از کید آنان نگه داشت و نتوانستند کاری از پیش برند. حال آن دو هم چون حال طلحه و زبیر بود، هنگامی که آن دو نزد امام علی علیه السلام آمدند و با این طمع که به هر کدام ولایتی برسد، با امام بیعت کردند. پس هنگامی که خواست­شان برآورده نشد و از ولایت ناامید گشتند، بیعت امام را شکسته و برامام شوریدند، تا این که کار هر کدام به جایی رسید که کار پیمان شکنان به آنجا می­رسد.

مؤلف: این خبر با تمام جزئیاتش در باب «آنکه قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف را دیده است»، خواهد آمد. - . بحار الانوار52: 78-90، باب12 -

**[ترجمه]

«45»

فس (10): أَبِی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ (11)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ

ص: 186


1- فی س: لتساعدا، و فی المصدر: فساعدا.
2- فی الاحتجاج: من جهة ولایة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ولایة بلد ..
3- فی المصدر: و حسن باله.
4- هناک نسخة فی س: واقفا.
5- فی المصدر: فنفروا.
6- فی الاحتجاج: و یصیر، و هو الظّاهر.
7- فی المصدر: و بایعاه طمعا أن تکون ..
8- فی الاحتجاج: لم یکن ذلک ..
9- بحار الأنوار 52- 78- 90 باب 12.
10- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 63- 64.
11- فی المصدر: عن الحسن بن محبوب بن سعید.

أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا إِلَّا وَ فِی وَقْتِهِ شَیْطَانَانِ یُؤْذِیَانِهِ وَ یَفْتِنَانِهِ وَ یُضِلَّانِ النَّاسَ بَعْدَهُ (1)، فَأَمَّا الْخَمْسَةُ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ، نُوحٌ، وَ إِبْرَاهِیمُ، وَ مُوسَی، وَ عِیسَی، وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ (2)، وَ أَمَّا صَاحِبَا نُوحٍ، فقیطیفوس (3) وَ خرام، وَ أَمَّا صَاحِبَا إِبْرَاهِیمَ، فمکیل (4) وَ رذام (5)، وَ أَمَّا صَاحِبَا مُوسَی، فَالسَّامِرِیُّ وَ مرعقیبا، وَ أَمَّا صَاحِبَا عِیسَی، فمولس (6) وَ مریسان (7)، وَ أَمَّا صَاحِبَا مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَحَبْتَرٌ وَ زُرَیْقٌ.

وَ رَوَاهُ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ (8) عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ، عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَهُ.

**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2 : 63-64 - :

ص: 186

از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: خداوند هیچ فرستاده­ای را مبعوث نکرد مگر آنکه در زمان آن فرستاده، دو شیطان بودند که او را آزار داده و علیه او فتنه بر پا کرده و مردم را بعد از او گمراه می کردند. اما پنج پیامبر اولی العزم: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و حضرت محمد که درود خداوند برهمه آن ها باد، هر کدام در زمان خود دو شیطان داشتند؛ اما دو شیطان نوح، فقیطیفوس و خرام، و دو شیطان حضرت ابراهیم، مکیل و رذام و دو شیطان حضرت موسی، سامری و مرعقیبا بودند و دو شیطان حضرت عیسی مولس و مریسان و دو شیطان حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله، حبتر و زریق بودند.

قمی در جایی دیگر - 1 . تفسیر قمی1: 214 -

همانند این روایت را از پدرشان، از حسین از یکی از دوستانش و او از امام صادق علیه السلام روایت کرده است .

**[ترجمه]

«46»

یَرَ (9): ابْنُ یَزِیدَ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ (10) فُلَانٍ وَ فُلَانٍ، وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا (11) لِأَئِمَّةِ الضَّلَالِ وَ الدُّعَاةِ

ص: 187


1- ثمّ قال فی التّفسیر: و قد ذکرنا هذا الحدیث فی تفسیر: «وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ» ... فی سورة الأنعام.
2- من قوله: فأمّا الخمسة ... إلی هنا، لا یوجد فی المطبوع من المصدر، و باقی الرّوایة جاءت فی 1- 214 الآتیة.
3- جاء الاسم فی ک: فقیطیوفولین، و فی المصدر: فقنطیفوص، و نسخة هناک: فغنطیغوص.
4- جعلها فی المصدر نسخة و ذکر فی المتن: فمکثل.
5- فی التّفسیر: و رزام.
6- نسخة فی حاشیة ک: فبولیس، و فی متن المصدر: فبولس، و نسخة فیه: یرلیس، و نسخة أخری فیه: یرلیش.
7- فی المصدر: مرثیون، و ذکر نسخة فیه: مریبون.
8- تفسیر القمّیّ 1- 214، و فیه ما ذکرناه سلفا.
9- بصائر الدّرجات 1- 54 حدیث 3، بتفصیل فی أسماء السّند.
10- النّساء: 51.
11- النّساء: 52.

إِلَی النَّارِ، هَؤُلَاءِ أَهْدَی مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَوْلِیَائِهِمْ سَبِیلًا، أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِیراً أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ الْمُلْکِ (1)

یَعْنِی الْإِمَامَةَ وَ الْخِلَافَةَ- فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً (2) نَحْنُ النَّاسُ الَّذِی عَنَی اللَّهُ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات1: 54، حدیث 3 - :

امام باقرعلیه السلام درباره این فرموده خداوند تبارک و تعالی: «أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیبًا مِّنَ الْکِتَابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ»، - . نسا, / 51 -

{آیا کسانی را که از کتاب [آسمانی] نصیبی یافته اند ندیده ای که به جبت و طاغوت ایمان دارند.} نقل کرده اند که مراد از جبت و طاغوت، فلانی و فلانی هستند. «وَیَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُواْ هَؤُلاء أَهْدَی مِنَ الَّذِینَ آمَنُواْ سَبِیلاً»، - . نساء / 51 -

{و به کسانی که کفر ورزیده اند می گویند: اینان از کسانی که ایمان آورده اند راه یافته ترند.} یعنی به رهبران گمراهی و دعوت کنندگان

ص: 187

به آتش جهنم می گویند: آنان (کسانی که کفر ورزیده اند) از اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله و اولیاءشان راه یافته ترند. «اُوْلَ-ئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللّهُ وَمَن یَلْعَنِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِیرًا * أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِّنَ الْمُلْکِ»، - . نساء / 52-53 -

{اینانند که خدا لعنتشان کرده و هر که را خدا لعنت کند هرگز برای او یاوری نخواهی یافت، آیا آنان نصیبی از حکومت دارند؟} یعنی از امامت و خلافت، « فَإِذًا لاَّ یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیرًا»، - . نساء / 53 - { [اگر هم داشتند] به قدر نقطه پشت هسته خرمایی، [چیزی] به مردم نمی دادند.} مراد از مردم در این آیه ما هستیم که خداوند به آن ها اهتمام ورزید.

**[ترجمه]

«47»

ثو (4): أَبِی، عَنْ سَعْدٍ، عَنْ أَبِی عِیسَی، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ، عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: یُؤْتَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِإِبْلِیسَ لَعَنَهُ (5) اللَّهُ مَعَ مُضِلِّ (6) هَذِهِ الْأُمَّةِ فِی زِمَامَیْنِ غِلَظُهُمَا مِثْلُ جَبَلِ أُحُدٍ فَیُسْحَبَانِ عَلَی وُجُوهِهِمَا فَیُسَدُّ بِهِمَا بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ النَّارِ.

**[ترجمه]ثواب الاعمال - . ثواب الاعمال2: 249، باب9،حدیث 9 . ثواب الاعمال2: 258، الباب13، الحدیث6 . ثواب الاعمال2: 255-256، الباب12، الحدیث2 - :

از امام صادق علیه السلام فرمود: روز قیامت ابلیس - لعنت خدا بر او باد - به همراه گمراه کننده این امت، درحالی که به دو ریسمان بسته شده اند، آورده می شود که کلفتی این ریسمان ها همانند کوه احد می باشد. آن دو بر چهره هایشان روی زمین کشیده می شوند و به وسیله آن دو، دری از درهای جهنم بسته می شود .

**[ترجمه]

«48»

ثو (7): أَبِی، عَنْ سَعْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

أَخْبِرْنِی بِأَوَّلِ مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ؟. قَالَ: إِبْلِیسُ وَ رَجُلٌ عَنْ یَمِینِهِ وَ رَجُلٌ (8) عَنْ یَسَارِهِ..

**[ترجمه]ثواب الاعمال 5: ابو الجاورد می­گوید: به امام باقرعلیه السلام عرض کردم: مرا از نخستین کسی که داخل جهنم می شود با خبر کنید، امام فرمودند: ابلیس و مردی در سمت راست او و مردی در سمت چپ او.

**[ترجمه]

«49»

ثو (9): ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ، عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ، عَنِ الْأَشْعَرِیِّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَکْرٍ الْأَرَّجَانِیِّ، قَالَ: صَحِبْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی طَرِیقِ مَکَّةَ مِنَ الْمَدِینَةِ، فَنَزَلَ مَنْزِلًا یُقَالُ لَهُ: عُسْفَانَ (10) ثُمَّ مَرَرْنَا بِجَبَلٍ أَسْوَدَ- عَلَی یَسَارِ

ص: 188


1- النّساء: 52.
2- النّساء: 53.
3- انظر: تفسیر البرهان 1- 376 و ما بعدها.
4- ثواب الأعمال 2- 249 باب 9 حدیث 9، بتفصیل فی الإسناد.
5- فی س: لعنهم.
6- فی س قد تقرأ: فصلّ و نصل، و لا معنی لهما.
7- ثواب الأعمال 2- 255- 256 باب 12 حدیث 2، بتفصیل فی الإسناد.
8- فی س: رجلا. و لعلّه: رجلان.
9- ثواب الأعمال 2- 258 باب 13 حدیث 6، بتفصیل فی الإسناد.
10- فی س: غسقان.

الطَّرِیقِ- وَحْشٍ، فَقُلْتُ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! مَا أَوْحَشَ هَذَا الْجَبَلَ؟! مَا رَأَیْتُ فِی الطَّرِیقِ جَبَلًا مِثْلَهُ؟!. فَقَالَ: یَا ابْنَ بَکْرٍ! أَ تَدْرِی أَیُّ جَبَلٍ هَذَا؟ هَذَا جَبَلٌ یُقَالُ لَهُ: الْکَمَدُ، وَ هُوَ عَلَی وَادٍ مِنْ أَوْدِیَةِ جَهَنَّمَ، فِیهِ قَتَلَةُ أَبِی الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ، اسْتَوْدَعَهُمُ اللَّهُ فِیهِ، تَجْرِی (1) مِنْ تَحْتِهِ مِیَاهُ جَهَنَّمَ مِنَ الْغِسْلِینِ وَ الصَّدِیدِ وَ الْحَمِیمِ الْآنِ (2)، وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ جَهَنَّمَ، وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ طِینَةِ خَبَالٍ، وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ لَظَی، وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الْحُطَمَةِ، وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ سَقَرَ، وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الْجَحِیمِ، وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الْهَاوِیَةِ، وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ السَّعِیرِ، وَ مَا مَرَرْتُ بِهَذَا الْجَبَلِ فِی مَسِیرِی فَوَقَفْتُ إِلَّا رَأَیْتُهُمَا یَسْتَغِیثَانِ وَ یَتَضَرَّعَانِ، وَ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَی قَتَلَةِ أَبِی فَأَقُولُ لَهُمَا: إِنَّ هَؤُلَاءِ إِنَّمَا فَعَلُوا لِمَا أَسَّسْتُمَا (3) لَمْ تَرْحَمُونَا إِذْ وُلِّیتُمْ وَ قَتَلْتُمُونَا وَ حَرَمْتُمُونَا وَ وَثَبْتُمْ عَلَی حَقِّنَا وَ اسْتَبْدَدْتُمْ بِالْأَمْرِ دُونَنَا، فَلَا رَحِمَ اللَّهُ مَنْ رَحِمَکُمَا (4)، ذُوقَا وَبَالَ مَا صَنَعْتُمَا وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ.

**[ترجمه]ثواب الاعمال 6: عبدالله بن بکر الارجانی می­گوید: در راه مکه از مدینه با امام صادق علیه السلام همسفر شدم. امام در منزلگاهی فرود آمد که به آن عسفان گفته می شد، سپس از کنار کوهی سیاه به نام«وَحش» که در سمت چپ

ص: 188

راه قرار داشت، گذشتیم. من عرض کردم: یابن رسول الله! چقدر این کوه وحشتناک است! کوهی مانند این کوه در این راه ندیدم! امام فرمود: ای ابن بکر، آیا می دانی این کوه کدامین کوه است؟ این کوهی است که به آن کَمَد گفته می شود و آن در وادی­ای از وادی ها جهنم قرار دارد. در آن وادی قاتلان پدرم حسین علیه السلام هستند، خداوند آنان را در آن جا نگه داشته است. از زیر آن آب های جهنمی جاری است. این آب ها عبارتند از: غسلین (آبی که از پوست و گوشت دوزخیان جاری است) صدید (آبی که ناشی از چرک و زرد رنگ است) حمیم آن(عرق دوزخیان) که از جهنم خارج می شود. آبی که از طینه خَبال(محلی در قعر جهنم که ریم و صدیدی که از فروج زنان تبه کار دوزخ است) جاری است. آبی که از لظی (وادی از وادی های جهنم)، خارج می شود. آبی که از جحیم(وادی از وادی های دوزخ) بیرون می آید و آبی که از سعیر(وادی از وادی های جهنم)خارج می شود. هر وقت در مسیرم از این جا گذشتم، ایستاده و آن دو را می­بینم که استغاثه و التماس می کنند. من قاتلان پدرم را می بینم و به آن دو می گویم: این قاتلان آنچه را که شما دو نفر پایه گذاری کردید انجام داده اند، چرا وقتی زمام امور به دستتان بود بر ما رحم نکرده و ما را کشتید و از حقوقمان محروم کردید و بر قتل و بر حق پریدید و بدون ما مستبدانه عمل کردید؟ خداوند رحم نکند آن را که به شما رحم کند، بچشید وبالی را که خود فراهم نموده اید، و خداوند بر بندگانش ظالم و ستمکار نیست .

**[ترجمه]

«50»

مل (5): مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصَمِّ، عَنِ الْأَرَّجَانِیِّ مِثْلَهُ .. وَ زَادَ فِی آخِرِهِ:

وَ أَشَدُّهُمَا تَضَرُّعاً وَ اسْتِکَانَةً الثَّانِی، فَرُبَّمَا وَقَفْتُ عَلَیْهِمَا لِیَسْأَلَا عَنْ (6) بَعْضِ مَا فِی قَلْبِی، وَ رُبَّمَا طَوَیْتُ الْجَبَلَ الَّذِی هُمَا فِیهِ- وَ هُوَ جَبَلُ الْکَمَدِ-.

قَالَ: قُلْتُ (7): جُعِلْتُ فِدَاکَ، فَإِذَا طَوَیْتَ الْجَبَلَ فَمَا تَسْمَعُ؟.

ص: 189


1- لا توجد: فیه، فی المصدر، و فیه: یجری.
2- اقتباس من قوله تعالی: «حَمِیمٍ آنٍ».
3- فی کامل الزّیارات: ما أسّستما.
4- فی ثواب الأعمال: فلا یرحم اللّه من یرحمکما.
5- کامل الزّیارات: 326- 327 باب 108 حدیث 2، بتفصیل فی الإسناد و اختلاف.
6- فی المصدر: لیتسلی عنّی ..
7- فی الکامل: قلت له.

قَالَ: أَسْمَعُ أَصْوَاتَهُمَا یُنَادِیَانِ: عَرِّجْ عَلَیْنَا نُکَلِّمْکَ فَإِنَّا نَتُوبُ، وَ أَسْمَعُ مِنَ الْجَبَلِ صَارِخاً یَصْرَخُ بِی أَجِبْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا: اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ (1).

قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، وَ مَنْ مَعَهُمْ؟.

قَالَ: کُلُّ فِرْعَوْنٍ عَتَا عَلَی اللَّهِ وَ حَکَی اللَّهُ عَنْهُ فِعَالَهُ، وَ کُلُّ مَنْ عَلَّمَ الْعِبَادَ الْکُفْرَ.

قُلْتُ (2): مَنْ هُمْ؟.

قَالَ: نَحْوُ بُولَسَ (3) الَّذِی عَلَّمَ الْیَهُودَ أَنَّ یَدَ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ (4)، وَ نَحْوُ نَسْطُورَ الَّذِی عَلَّمَ النَّصَارَی أَنَّ الْمَسِیحَ (5) ابْنُ اللَّهِ (6)، وَ قَالَ لَهُمْ: هُمْ ثَلَاثَةٌ، وَ نَحْوُ فِرْعَوْنِ مُوسَی الَّذِی قَالَ: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی (7)، وَ نَحْوُ نُمْرُودَ الَّذِی قَالَ:

قَهَرْتُ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ قَتَلْتُ مَنْ فِی السَّمَاءِ، وَ قَاتِلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَاتِلِ فَاطِمَةَ وَ مُحَسِّنٍ (8)، وَ قَاتِلِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، وَ أَمَّا (9) مُعَاوِیَةُ وَ رُمَعُ (10) فَمَا یَطْمَعَانِ فِی الْخَلَاصِ، مَعَهُمَا مَنْ (11) نَصَبَ لَنَا الْعَدَاوَةَ وَ أَعَانَ عَلَیْنَا بِلِسَانِهِ وَ یَدِهِ وَ مَالِهِ.

قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، فَأَنْتَ تَسْمَعُ ذَا کُلَّهُ وَ لَا تَفْزَعُ؟.

ص: 190


1- المؤمنون: 108.
2- فی المصدر: فقلت.
3- فی س: یولس.
4- المائدة: 64.
5- فی کامل الزّیارات: أنّ عیسی المسیح.
6- التّوبة: 30.
7- النّازعات: 24.
8- فی ک علی کلمة: محسّن، رمز نسخة بدل.
9- فی المصدر: فأمّا.
10- فی المصدر: و عمرو. و کتب فی حاشیته: أنّه ابن العاص، کما فی روایة المفید فی الاختصاص، و هو الظّاهر.
11- فی کامل الزّیارات: و معهم کلّ من.

قَالَ: یَا ابْنَ بَکْرٍ! إِنَّ قُلُوبَنَا غَیْرُ قُلُوبِ النَّاسِ، إِنَّا مُصَفَّوْنَ (1) مُصْطَفَوْنَ نَرَی مَا لَا یَرَی النَّاسُ وَ نَسْمَعُ مَا لَا یَسْمَعُونَ (2).

أقول:

تمامه فی باب غرائب أحوالهم علیهم السلام من کتاب الإمامة (3).

**[ترجمه]کامل الزیارات - . کامل الزیارات: 326-327، باب 108، حدیث 2 - :

محمد حمیری، از پدرش، از علی بن محمد بن سلیمان، از محمد بن سلیمان، از محمد بن خالد، از عبدالله بن حماد، از عبدالله اصم، از أرجانی، همانند روایت قبلی را نقل کرده است و در آخر آن این گونه اضافه کرده است:

البته دومی تضرع و اضطرابش از اولی شدیدتر است، چه بسا ایستادم و حالشان را مشاهده کردم تا کمی از سوزشی که در قلبم هست، تسلی پیدا کند و چه بسا کوهی که آن دو در آن محبوس هستند را دور زده­ام و آن کوه «کَمَد» است. ارجانی می گوید: عرض کردم: فدایتان شوم، وقتی آن را دور زدید چه صدایی شنیدید؟

ص: 189

امام فرمودند: صدای آن دو را شنیدم که فریاد می زدند: ما را بالا بیاور تا با تو سخن گوییم، ما توبه کردیم؛ و می شنیدم که فریاد­کننده­ای فریاد می زند و به من می گفت: جواب این دو را بده و بگو:«اخْسَؤُوا فِیهَا وَلَا تُکَلِّمُونِ»، - . مؤمنون / 108 - {در آن گم شوید و با من سخن مگویید.} ارجانی می گوید: عرض کردم: فدایتان شوم، چه کسانی با این دو نفر هستند؟ حضرت فرمودند: هر فرعون و متکبری که بر خدا سر کشی کرده و خداوند کردارش را بازگو فرموده است و هر کسی که به بندگان کفر تعلیم داده است. من عرض کردم: آنان چه کسانی اند؟

حضرت فرمودند: نظیر «بولس» که به یهودیان یاد داد که «یدالله مغلولهً»، - . مائده / 64 - {دست خدا بسته است.} و همانند «نسطور» که به نصاری یاد داد که «المسیح ابنُ الله»، {جضرت عیسی فرزند خداست.}و به آن ها گفت: ایشان سه تا هستند [یعنی معبود سه تاست: پدر، پسر، روح القدس, و مانند فرعون معاصر با حضرت موسی علیه السلام که گفت: «أنا ربکم الأعلی»، {من پروردگار بزرگ شما هستم.} و هم چون نمرود که گفت: اهل زمین را تحت سلطه خود قرار داده و آنچه در آسمان هست را کشتم؛ و قاتل امیرمؤمنان علی علیه السلام و قاتل فاطمه زهرا(سلام الله علیها) و محسن و قاتل امام حسن و امام حسین علیهما السلام؛ و اما معاویه و عمرو بن عاص هرگز طمع و درخواست خلاص شدن از عذاب را نمی کنند. به همراه آن دو، تمام کسانی که با ما اهل بیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله دشمنی کرده و آن را پایه گذاری کردند، می باشند و کسانی که با زبان و دست و مالشان بر علیه ما اقدام کردند. من به حضرت عرض کردم: فدایت شوم، شما تمام این صداها را می شنوید و نمی ترسید؟

ص: 190

حضرت فرمودند: ای پسر بکر، دل های ما غیر از دل های مردم است، ما مطیع کامل حق تعالی و خالص از هر آلودگی بوده و برگزیده باری تعالی می باشیم. آنچه را که مردم نمی بینند ما می بینیم و آنچه را نمی شنوند، می شنویم.

مؤلف - . بحار الانوار25: 372-376 - :

همه این روایت در باب غرائب احوال امامان علیه السلام در کتاب «الامامة» آمده است.

**[ترجمه]

«51»

ثو (4): أَحْمَدُ بْنُ الصَّقْرِ (5)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ، عَنْ بَسَّامٍ (6)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزْدَادَ، عَنْ نَصْرِ بْنِ سَیَّارٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَالِدٍ السَّلُولِیِّ، عَنْ نَجِیحٍ الْمُزَنِیِّ (7)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ الْقُرْطِیِّ (8) وَ عُمَارَةَ بْنِ غَزِیَّةَ (9) وَ سَعِیدِ بْنِ أَبِی مَعَدٍّ الْمُقْرِی (10) وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی مَلِیکَةَ وَ غَیْرِهِمْ مِنْ مَشِیخَةِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ، قَالُوا: لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَقْبَلَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ یَقُولُ: وَ اللَّهِ مَا مَاتَ مُحَمَّدٌ وَ إِنَّمَا غَابَ کَغَیْبَةِ مُوسَی عَنْ قَوْمِهِ، وَ إِنَّهُ سَیَظْهَرُ بَعْدَ غَیْبَتِهِ، فَمَا زَالَ یُرَدِّدُ هَذَا الْقَوْلَ وَ یُکَرِّرُهُ حَتَّی ظَنَّ النَّاسُ أَنَّ عَقْلَهُ قَدْ ذَهَبَ، فَأَتَاهُ أَبُو بَکْرٍ- وَ قَدِ اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَیْهِ یَتَعَجَّبُونَ مِنْ قَوْلِهِ- فَقَالَ: ارْبَعْ عَلَی نَفْسِکَ- یَا عُمَرُ!- مِنْ یَمِینِکَ الَّتِی تَحْلِفَ بِهَا، فَقَدْ أَخْبَرَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ، فَقَالَ:

یَا مُحَمَّدُ! إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ (11). فَقَالَ عُمَرُ: وَ إِنَّ هَذِهِ الْآیَةَ فِی کِتَابِ اللَّهِ

ص: 191


1- فی المصدر: إنّا مطیعون مصفّون مصطفون.
2- فی الکامل: ما لا یسمع النّاس ..، و للحدیث ذیل یلاحظ.
3- بحار الأنوار 25- 372- 376. و جاء أیضا عنه فی بحار الأنوار 6- 288 حدیث 10.
4- لا توجد الرّوایة فی ثواب الأعمال و لا عقاب الأعمال، و قد وجدناها فی کتابه الآخر: کمال الدّین و تمام النّعمة 1- 30- 32.
5- فی س: الصفر، و فی کمال الدّین: أحمد بن محمّد الصّقر الصّائغ العدل.
6- فی الإکمال: ابن بسّام.
7- فی إکمال الدّین: أبو معشر نجیح المدنیّ ..
8- فی الإکمال: القرظیّ.
9- فی ک نسخة بدل: عزیّة.
10- فی إکمال الدّین: سعید بن أبی سعید المقبریّ.
11- الزّمر: 30.

یَا أَبَا بَکْرٍ؟! فَقَالَ: نَعَمْ. فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ (1)، أَشْهَدُ بِاللَّهِ (2) لَقَدْ ذَاقَ مُحَمَّدٌ الْمَوْتَ وَ لَمْ یَکُنْ عُمَرُ جَمَعَ الْقُرْآنَ.

**[ترجمه]ثواب الاعمال - . این روایت در ثواب الاعمال نیامده است بلکه در کمال الدین و تمام النعمه نقل شده است: 1/30-32. - :

از شیوخ اهل مدینه روایت شده که گفتند: هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله قبض روح شدند، عمر بن خطاب آمد در حالی که می گفت: سوگند به خدا، محمد نمرده است، فقط هم چون موسی علیه السلام از قومش غیبت کرده است، و به زودی بعد از این غیبت ظاهر خواهد شد. عمر پیوسته این سخنان را می گفت و تکرار می کرد تا این که مردم گمان کردند او عقلش را از دست داده. پس ابوبکر نزد او بیامد در حالی که مردم در اطرافش جمع شده و از سخنان او در شگفت بودند، ابوبکر گفت: ای عمر، مواظب قسمی که به آن قسم می­خوری باش؛ زیرا خداوند در کتابش ما را خبر داده و فرموده است: ای محمد «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُم مَّیِّتُونَ»، - . زمر / 30 -

{قطعا تو خواهی مرد و آنان [نیز] خواهند مرد.} پس عمر گفت:

ص: 191

ای ابوبکر! آیا این آیه در کتاب خداست؟! ابوبکر جواب داد: آری. در این هنگام، عمر گفت: الحمدلله، خدا را شاهد می گیرم که مرگ را بر محمّد چشانید و عمر قرآن را جمع نکرده است .

**[ترجمه]

«52»

یر (3): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ أَبِی الصَّخْرِ (4)، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ، قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِی (5) عَلَی ابْنِ عِیسَی (6) بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی طَاهِرٍ الْعَلَوِیِّ، قَالَ أَبُو الصَّخْرِ: فَأَظُنُّهُ مِنْ وُلْدِ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ، قَالَ: وَ کَانَ أَبُو طَاهِرٍ فِی دَارِ الصَّیْدِیِّینَ نَازِلًا، قَالَ: فَدَخَلْنَا عَلَیْهِ عِنْدَ الْعَصْرِ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ رَکْوَةٌ مِنْ مَاءٍ وَ هُوَ یَتَمَسَّحُ، فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ، فَرَدَّ عَلَیْنَا السَّلَامَ، ثُمَّ ابْتَدَأَنَا فَقَالَ: مَعَکُمْ أَحَدٌ؟. فَقُلْنَا: لَا. ثُمَّ الْتَفَتَ یَمِیناً وَ شِمَالًا هَلْ یَرَی (7)أَحَداً، ثُمَّ قَالَ: أَخْبَرَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی أَنَّهُ کَانَ مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بِمِنًی- وَ هُوَ یَرْمِی الْجَمَرَاتِ- وَ إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ رَمَی الْجَمَرَاتِ قَالَ: فَاسْتَتَمَّهَا ثُمَّ بَقِیَ فِی یَدِهِ بَعْدُ (8) خَمْسُ حَصَیَاتٍ، فَرَمَی اثْنَتَیْنِ فِی نَاحِیَةٍ وَ ثَلَاثَةً فِی نَاحِیَةٍ، فَقَالَ لَهُ جَدِّی: جُعِلْتُ فِدَاکَ، لَقَدْ رَأَیْتُکَ صَنَعْتَ شَیْئاً مَا صَنَعَهُ أَحَدٌ قَطُّ، رَأَیْتُکَ رَمَیْتَ الْجَمَرَاتِ ثُمَّ رَمَیْتَ بِخَمْسَةٍ بَعْدَ ذَلِکَ، ثَلَاثَةٍ فِی نَاحِیَةٍ، وَ اثْنَتَیْنِ فِی نَاحِیَةٍ.

قَالَ: نَعَمْ إِذَا کَانَ کُلَّ مَوْسِمٍ (9) أُخْرِجَ الْفَاسِقَانِ الْغَاصِبَانِ ثُمَّ یُفَرَّقُ بَیْنَهُمَا هَاهُنَا لَا یَرَاهُمَا إِلَّا إِمَامٌ عَدْلٌ، فَرَمَیْتُ الْأَوَّلَ اثْنَتَیْنِ وَ الْآخَرَ ثَلَاثَةً، لِأَنَّ الْآخَرَ أَخْبَثُ

ص: 192


1- لا توجد: الحمد للّه، فی المصدر.
2- وضع علی: أشهد باللّه، فی ک رمز نسخة بدل.
3- بصائر الدّرجات 6- 306 حدیث 8.
4- فی المصدر: أبی الصّخرة، و ما فی المتن أصحّ لما یأتی.
5- فی البصائر: من أصحابنا.
6- فی س: علی عیسی. و هی نسخة فی ک.
7- فی المصدر: لا یری.
8- وضع علی: بعد، رمز نسخة بدل فی ک.
9- فی س: إذا کان فی الموسم.

مِنَ الْأَوَّلِ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات: 6/306، حدیث 8 - :

احمد بن محمّد، از حسن بن علی، از ابی صخر، از حسن بن علی علیه السلام روایت کرده است: من به همراه یکی از دوستانم بر ابن عیسی بن عبدالله بن ابی طاهر علوی داخل شدم. ابوصخر گفت: گمان می کنم که او از فرزندان عمر بن علی بود، گفت: و ابوطاهر در دارالصیدییّن فرود آمده بود، گفت: به هنگام عصر بر او وارد شدیم و در مقابل او کوزه­ای بود که با آن مسح می کشید، من بر او سلام کردم، او هم جواب سلام را داد، سپس رو به ما کرد و پرسید: آیا کسی با شما هست؟ ما گفتیم: خیر، سپس به راست و چپ نگاه کرد تا ببیند آیا کسی را می بیند. سپس گفت: پدرم از پدربزرگم مرا خبر داد که به همراه امام باقرعلیه السلام در منی بودم. هنگام رمی جمرات، وقتی امام باقرعلیه السلام رمی جمرات کردند - پدرم گفت: - بعد از اینکه امام رمی جمرات را تمام کرد؛ در دست مبارکشان پنج سنگ باقی ماند، حضرت دو تا از سنگ ها را به طرفی پرتاب کردند و سه تای دیگر را به طرفی دیگر. پدربزرگم به امام عرض کرد: فدایت شوم، دیدم که شما رمی جمرات کرده، پس از آن پنج سنگ پرتاب کردید، سه تا از آن ها را در ناحیه و دوتای دیگر را در ناحیه دیگر پرتاب کردید. حضرت فرمود: آری، هنگامی که موسم حجی برسد، آن دو فاسق غاصب بیرون آورده می شوند. سپس همین جا آن دو از هم جدا شده و تنها امام عادل آن ها را می بیند، آن دو سنگ را به اولی و سه سنگ را به دیگری پرتاب کردم؛ زیرا از دیگری خبیث

ص: 192

تر بود.

**[ترجمه]

«53»

ختص (2): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَبِی الصَّخْرِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ رَجُلٍ کَانَ یَکُونُ (3) فِی جِبَایَةِ (4) مَأْمُونٍ قَالَ: دَخَلْتُ ... وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ، وَ فِیهِ: أُخْرِجَا الْفَاسِقَانِ (5) غَضَّیْنِ طَرِیَّیْنِ فَصُلِبَا هَاهُنَا لَا یَرَاهُمَا إِلَّا إِمَامٌ عَدْلٌ.

**[ترجمه]الاختصاص - . اختصاص: 277 - :

احمد بن محمد بن عیسی، از وشا، از ابی صخر، از احمد بن عبدالله رحیم، از حسن بن علی - که از مالیات بگیران مأمون بود - همانند آن روایت را نقل کرده و آورده است: آن دو فاسق غاصب در حالی که جوان هستند بیرون آورده می­شوند و در همین جا به صلیب کشیده می شوند و تنها امام عادل آن ها را می بیند .

**[ترجمه]

«54»

یَرَ (6): ابْنُ عِیسَی وَ ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ مَعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ، عَنِ الْکُنَاسِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: لَمَّا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْغَارِ وَ مَعَهُ أَبُو الْفَصِیلِ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنِّی لَأَنْظُرُ الْآنَ إِلَی جَعْفَرٍ وَ أَصْحَابِهِ السَّاعَةَ تَعُومُ (7) بینهم [بِهِمْ] سَفِینَتُهُمْ فِی الْبَحْرِ، وَ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَی رَهْطٍ مِنَ الْأَنْصَارِ فِی مَجَالِسِهِمْ مُحْتَبِینَ (8) بِأَفْنِیَتِهِمْ، فَقَالَ لَهُ أَبُو الْفَصِیلِ:

أَ تَرَاهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّاعَةَ؟!. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ (9): فَأَرِنِیهِمْ. قَالَ: فَمَسَحَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ: انْظُرْ. فَنَظَرَ فَرَآهُمْ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَ رَأَیْتَهُمْ؟. قَالَ: نَعَمْ. وَ أَسَرَّ (10) فِی نَفْسِهِ أَنَّهُ سَاحِرٌ.

ص: 193


1- و جاء فی المحتضر للحسن بن سلیمان الحلّیّ: 13- 14.
2- الاختصاص: 277، مع تفصیل فی الإسناد.
3- لا توجد: یکون، فی المصدر، و هو الظّاهر.
4- أی من یجمعون الزّکاة من الأطراف.
5- کذا ورد فی المصدر أیضا و البصائر.
6- بصائر الدّرجات 9- 442 باب 1 حدیث 13، و جاء السّند فیه: أحمد بن محمّد و محمّد بن الحسین، عن الحسن بن محبوب، عن علیّ بن رئاب، عن زیاد الکناسیّ.
7- فی ک: تقوم. و فی هامش المصدر: تغوم بهم، کذا فی البحار. أقول: تعوم .. أی تسیر، کما فی القاموس 4- 155، و فی المصدر: تغوم. قال فی المصباح المنیر 2- 626: غال غولا- من باب قال-: أهلکه. و لعلّ النّقطة علی العین فی المصدر زائدة.
8- فی المصدر: مخبتین، و فی ک: محبئین.
9- لا توجد: قال، فی المصدر، و فی س من البحار.
10- فی س: و أصرّ.

**[ترجمه]بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات: 9/442، باب 1، حدیث 12 - :

از امام محمد باقرعلیه السلام نقل شده که فرمودند: هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به همراه ابوفصیل در غار بودند، رسول خدا فرمودند: همانا الان به جعفر بن ابی طالب و اصحابش می نگرم که کشتی آنها در دریا شناور است، و گروهی از انصار را در مجلس شان می بینم که در لانه هایشان به خود پیچیده اند. ابو فصیل به پیامبر عرض کرد: ای رسول خدا، آیا همین الان آنها را می بینید؟! رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: آری، ابو فصیل عرض کرد: آن ها را به من نشان دهید. امام باقر علیه السلام می فرمایند: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دست مبارکشان را بر چشمان او کشیدند، سپس فرمودند: نگاه کن، سپس او نگاه کرد و آن ها را دید. رسول خدا

پرسیدند: آیا آن ها را دیدی؟ ابوفصیل عرض کرد: آری، و با خود گفت که پیامبر جادوگر است.

ص: 193

**[ترجمه]

بیان

الفصیل: ولد النّاقة إذا فصل عن أمّه (1)، (2).

**[ترجمه]«فصیل»: به بچه شتر گفته می شود، هنگامی که آن را از مادرش بگیرند، به دلیل نزدیک بودن معنای بَکر به فصیل، به جای ابوبکر ابوفصیل کنایه آورده می­شود. بَکر به شتر جوان و از شیر گرفته شده، گفته می شود.

**[ترجمه]

«55»

یر (3): مُوسَی بْنُ عُمَرَ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی، عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِیحٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، سَمَّی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَبَا بَکْرٍ: الصِّدِّیقَ؟. قَالَ: نَعَمْ. قُلْتُ: فَکَیْفَ؟. قَالَ: حِینَ (4)کَانَ مَعَهُ فِی الْغَارِ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنِّی لَأَرَی سَفِینَةَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) تَضْطَرِبُ فِی الْبَحْرِ ضَالَّةً. قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! وَ إِنَّکَ لَتَرَاهَا؟! قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَتَقْدِرُ أَنْ تُرِیَنِیهَا؟. قَالَ: ادْنُ مِنِّی. قَالَ (5): فَدَنَا مِنْهُ، فَمَسَحَ عَلَی عَیْنَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: انْظُرْ، فَنَظَرَ أَبُو بَکْرٍ فَرَأَی السَّفِینَةَ وَ هِیَ تَضْطَرِبُ فِی الْبَحْرِ، ثُمَّ نَظَرَ إِلَی قُصُورِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فَقَالَ فِی نَفْسِهِ: الْآنَ صَدَّقْتُ أَنَّکَ سَاحِرٌ.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: الصِّدِّیقُ أَنْتَ.

**[ترجمه]بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات: 9/442، باب 1، حدیث 14 - :

خالد بن نجیع می­گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم، آیا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله لقب صدّیق را به ابوبکر دادند؟ امام فرمودند: آری. عرض کردم: آخر چگونه؟ حضرت فرمودند: هنگامی که با او در غار بودند رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: به یقین کشتی جعفر بن ابی طالب را می بینم که در دریا مضطرب گشته و گم شده است. ابوبکر گفت: به یقین آیا شما آنان را می بینی؟! حضرت فرمودند: آری، ابوبکر گفت: آیا می توانی آنان را به من نشان دهی؟ رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: به من نزدیک شو. امام می فرمایند: ابوبکر به پیامبر نزدیک شد، پس دست مبارکشان را بر چشمان او کشیدند و فرمودند: نگاه کن. پس ابوبکر نگاه کرد و کشتی را دید که در دریا سرگردان است، سپس به قصرهای اهل مدینه نگریست و پیش خود گفت: الان تصدیق کردم که تو جادوگری. سپس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: صدّیق و راستگو فقط تویی!.

**[ترجمه]

«56»

خص (6): سَعْدٌ، عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ مِثْلَهُ، وَ زَادَ فِی آخِرِهِ: فَقُلْتُ (7) لِمَ سَمَّی عُمَرَ: الْفَارُوقَ؟. قَالَ: نَعَمْ، أَ لَا تَرَی أَنَّهُ قَدْ فَرَّقَ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ أَخَذَ النَّاسُ بِالْبَاطِلِ. فَقُلْتُ: فَلِمَ سَمَّی سَالِماً: الْأَمِینَ؟. قَالَ: لَمَّا کَتَبُوا الْکُتُبَ وَضَعُوهَا عَلَی یَدِ سَالِمٍ فَصَارَ الْأَمِینَ. قُلْتُ: فَقَالَ: اتَّقُوا دَعْوَةَ سَعْدٍ. قَالَ: نَعَمْ، قُلْتُ: وَ کَیْفَ ذَلِکَ؟. قَالَ: إِنَّ سَعْداً یَکُرُّ فَیُقَاتِلُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ..

ص: 194


1- کما فی مجمع البحرین 5- 442، و لسان العرب 11- 522، و تاج العروس 8- 59.
2- ذکره فی النهایة 1- 149، و تاج العروس 3- 57، و لسان العرب 4- 79، و الصحاح 2- 595.
3- بصائر الدّرجات 9- 442 باب 1 حدیث 14.
4- لا توجد: حین، فی س.
5- لا توجد: قال، فی ک.
6- مختصر البصائر: 29.
7- لا توجد: فقلت فی س.

**[ترجمه]الاختصاص - . مختصر بصائر الدرجات: 29 - :

سعد از موسی بن عمر، همانند این روایت را نقل کرده است و در آخر آن می افزاید: عرض کردم، برای چه عمر را فاروق نامیدند؟ حضرت فرمود: آری( این­ چنین است)، آیا نمی بینی که او حق و باطل را جدا کرد و مردم باطل را انتخاب نمودند. من عرض کردم: برای چه سالم، امین نامیده شد؟ حضرت فرمود: هنگامی که آن ها نامه ها را نوشتند، در دست سالم گذاشتند، به همین جهت امین شد. من عرض کردم: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: از دعوت سعد بپرهیزید. امام فرمودند: آری. عرض کردم: آن چگونه است؟ امام فرمود: زیرا سعد بر حضرت علی علیه السلام حمله می برد و با ایشان می جنگید.

ص: 194

**[ترجمه]

بیان

قوله صلّی اللّه علیه و آله: الصدّیق أنت .. علی التهکّم، أو علی الاستفهام الإنکاری.

**[ترجمه]مراد از این فرموده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله که فرمود «الصدّیق أنت»، از روی طعنه و تمسخر است، یا استفهام انکاری می باشد.

**[ترجمه]

«57»

یر (1): مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَجَّالِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْمَکِّیِّ الْحَذَّاءِ، عَنْ سَوَادَةَ أَبِی عَلِیٍّ (2)، عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِلْحَارِثِ الْأَعْوَرِ- وَ هُوَ عِنْدَهُ-: هَلْ تَرَی مَا أَرَی؟. فَقَالَ:

کَیْفَ أَرَی مَا تَرَی وَ قَدْ نَوَّرَ اللَّهُ لَکَ وَ أَعْطَاکَ مَا لَمْ یُعْطِ أَحَداً؟.

قَالَ: هَذَا فُلَانٌ- الْأَوَّلُ- عَلَی تُرْعَةٍ (3) مِنْ تُرَعِ النَّارِ یَقُولُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! اسْتَغْفِرْ لِی، لَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ. قَالَ (4): فَمَکَثَ هُنَیْئَةً ثُمَّ قَالَ: یَا حَارِثُ! هَلْ تَرَی مَا أَرَی؟. فَقَالَ: وَ کَیْفَ أَرَی مَا تَرَی وَ قَدْ نَوَّرَ اللَّهُ لَکَ وَ أَعْطَاکَ مَا لَمْ یُعْطِ أَحَداً (5).

قَالَ: هَذَا فُلَانٌ- الثَّانِی- عَلَی تُرْعَةٍ مِنْ تُرَعِ النَّارِ یَقُولُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! اسْتَغْفِرْ لِی، لَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ..

**[ترجمه]بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات9: 441، باب 1، حدیث 11 - :

ابو­علی، از یکی از دوستانش روایت کرد: امیرمؤمنان علی علیه السلام به حارث یک چشم که در محضر امام حضور داشت فرمود: آیا آنچه را که من می بینم می بینی؟ حارث عرض کرد: چگونه آنچه که شما می بینید من ببینم، حال آن که خداوند همه چیز را برای شما نورانی قرار داده و آنچه را به کسی نداده، به شما ارزانی داشته است؟ امام فرمود: این فلانی - اولی - است که در دهانه ای از دهانه های جهنم می باشد و می گوید: ای ابالحسن، برای من طلب مغفرت کن. خداوند او را نبخشد. حارث می گوید: حضرت اندکی درنگ کردند، سپس فرمودند: ای حارث، آیا آنچه را من می بینم می بینی؟ حارث عرض کرد: چگونه آنچه را که شما می بینید ببینم، حال آن که خداوند آن را برای شما منور قرار داده و آنچه را که به دیگری عطا نکرده به شما ارزانی داشته؟ حضرت فرمودند: این فلانی - دومی - است که در دهانه ای از دهانه های جهنم می باشد و می گوید: ای ابالحسن، از خداوند برای من طلب بخشش کن، خداوند او را نبخشد.

**[ترجمه]

«58»

یر (6): مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی، عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ (7)الْحُسَیْنِ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ بَلْدَةً خَلْفَ الْمَغْرِبِ یُقَالُ لَهَا: جَابَلْقَا، وَ فِی جَابَلْقَا سَبْعُونَ

ص: 195


1- بصائر الدّرجات، الجزء التّاسع: 441 باب 1 حدیث 11.
2- فی المصدر: أبی یعلی.
3- فی س جاء: نزعة من نزع، و لعلّها اشتباه، و التّرعة- بالضّمّ-: الباب جمعها ترع- کصرد-: قاله فی القاموس 3- 9، و قال فیه فی صفحة: 88: التّرعة: الطّریق فی الجبل.
4- لا توجد: قال، فی ک.
5- فی المصدر لا یوجد: أحدا.
6- بصائر الدّرجات، الجزء العاشر: 510 باب 14 حدیث 1.
7- جاء فی حاشیة ک: علیّ بن .. و بعدها صحّ و لم یعلّم علی محلّها، و محلّها هنا: أی عن علیّ بن الحسین، و کذا جاءت فی المصدر.

أَلْفَ أُمَّةٍ لَیْسَ مِنْهَا (1) أُمَّةٌ إِلَّا مِثْلَ هَذِهِ الْأُمَّةِ، فَمَا عَصَوُا اللَّهَ طَرْفَةَ عَیْنٍ، فَمَا یَعْمَلُونَ عَمَلًا وَ لَا یَقُولُونَ قَوْلًا إِلَّا الدُّعَاءَ عَلَی الْأَوَّلَیْنِ وَ الْبَرَاءَةَ مِنْهُمَا، وَ الْوَلَایَةَ لِأَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

**[ترجمه]بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات10: 510، باب14، حدیث 1 - :

امام حسین علیه السلام از امیرمؤمنان علیه السلام روایت کرد که حضرت فرمودند: خداوند آن سوی مغرب شهری دارد که به آن، جابلقا گفته می­شود، در آنجا هفتاد

ص: 195

­هزار امت وجود دارد که همه­ آن­ها همانند این امت می­باشند، لحظه­ای خداوند را عصیان نکرده­اند و تمام گفتار و کردار آن­ها نفرین و بیزاری از آن دو می­باشد و ولایت اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله را قبول دارند.

**[ترجمه]

«59»

یر (2): یَعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْحِمْیَرِیُّ (3)، عَنْ أَبِی عِمْرَانَ الْأَرْمَنِیِّ (4) عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْجَارُودِ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ مِنْ وَرَاءِ أَرْضِکُمْ هَذِهِ أَرْضاً بَیْضَاءَ ضَوْؤُهَا مِنْهَا، فِیهَا خَلْقُ اللَّهِ یَعْبُدُونَ اللَّهَ وَ (5)لَا یُشْرِکُونَ بِهِ شَیْئاً، یَتَبَرَّءُونَ (6)مِنْ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ.

**[ترجمه]بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات10: 510، باب 14، حدیث2 - : از امام صادق علیه السلام روایت شده که حضرت فرمودند: پشت این سرزمین­ شما، سرزمینی سفید است که روشنایی این از آنجاست. در آنجا، مردم خداوند را عبادت کرده و چیزی برای او شریک قرار نمی­دهند، و از فلانی و فلانی بیزارند.

**[ترجمه]

«60»

یر (7): أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی الْخَشَّابِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ مِنْ وَرَاءِ عَیْنِ شَمْسِکُمْ هَذِهِ أَرْبَعِینَ عَیْنَ شَمْسٍ فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ، وَ إِنَّ مِنْ وَرَاءِ قَمَرِکُمْ أَرْبَعِینَ قَمَراً فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ، لَا یَدْرُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ أَمْ لَمْ یَخْلُقْهُ، أُلْهِمُوا إِلْهَاماً لَعْنَةَ .. فُلَانٍ وَ فُلَانٍ.

**[ترجمه]بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات10: 510، باب 14، حدیث3 - : از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: به جز این خورشید شما، چهل خورشید وجود دارد که خلق بسیاری در آن سکونت می­کنند، و غیر از این ماه شما، چهل ماه وجود دارد که خلق زیادی در آنجا هستند، و نمی­دانند که خداوند حضرت آدم را خلق کرد­ه­است یا نه، ولی لعن فلانی و فلانی بر آنان الهام شده است.

**[ترجمه]

«61»

یر (8): سَلَمَةُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ، عَنْ یَقْطِینٍ الْجَوَالِیقِیِّ، عَنْ قَلْقَلَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ جَبَلًا مُحِیطاً بِالدُّنْیَا مِنْ زَبَرْجَدٍ أَخْضَرَ (9)، وَ إِنَّمَا خُضْرَةُ السَّمَاءِ مِنْ خُضْرَةِ ذَلِکَ

ص: 196


1- فی ک: فیها.
2- بصائر الدّرجات، الجزء العاشر: 510 باب 14 حدیث 2.
3- فی المصدر: الجریریّ.
4- جاء فی ک: الأعمری، و ذکر فی الحاشیة: الأرمنیّ، نسخة بدل.
5- لا توجد الواو فی المصدر.
6- فی ک: و یتبرّءون.
7- بصائر الدّرجات، الجزء العاشر: 510 باب 14 حدیث 3.
8- بصائر الدّرجات، الجزء العاشر: 512 باب 14 حدیث 6، بتفصیل فی الإسناد.
9- فی المصدر: خضر.

الْجَبَلِ، وَ خَلَقَ خَلْفَهُ (1) خَلْقاً لَمْ یَفْرِضْ (2) عَلَیْهِمْ شَیْئاً مِمَّا افْتَرَضَ عَلَی خَلْقِهِ مِنْ صَلَاةٍ وَ زَکَاةٍ، وَ کُلُّهُمْ یَلْعَنُ رَجُلَیْنِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ .. وَ سَمَّاهُمَا.

**[ترجمه]بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات10: 512، باب 14، حدیث6 - :

باز از امام صادق علیه السلام نقل شده است: خداوند کوهی از یاقوت سبز که دنیا را احاطه کرده است، آفرید، و سبزی این آسمان از آن کوه می­باشد؛

ص: 196

و پشت آن کوه مردمانی آفرید که نماز و زکات این مردمان مسلمان را به آن­ها واجب نکرد، ولی همه آن­ها، دو مرد از این امت را پیوسته لعن می­کنند...و آن دو را نام برد .

**[ترجمه]

«62»

یر (3): أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ (4) عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ .. مِثْلَهُ.

أقول:

- رَوَی الْحَسَنُ (5) بْنُ سُلَیْمَانَ فِی کِتَابِ الْمُخْتَصَرِ (6) مِنْ بَصَائِرِ سَعْدٍ ..

مِثْلَهُ (7).

وَ رَوَی أَیْضاً عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الرَّیَّانِ (8)، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ، عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ لِلَّهِ خَلْفَ (9) هَذَا النِّطَاقِ زَبَرْجَدَةً خَضْرَاءَ، فَبِالْخُضْرَةِ مِنْهَا خَضِرَتِ السَّمَاءُ (10)، قُلْتُ: وَ مَا النِّطَاقُ؟. قَالَ: الْحِجَابُ، وَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَرَاءَ ذَلِکَ سَبْعُونَ أَلْفَ عَالَمٍ أَکْثَرُ مِنْ عَدَدِ

ص: 197


1- لا توجد: خلفه، فی المصدر.
2- فی المصدر و فی نسخة جاءت فی ک: و لم یفرض.
3- بصائر الدّرجات، الجزء العاشر: 516 حدیث 7، باختلاف فی السّند و تقارب فی المضمون، و سیأتی ذکره بعد قلیل.
4- فی المصدر: علیّ بن زیّات.
5- فی مطبوع البحار: الحسین، و هو غلط.
6- فی ک: المحتضر. أقول: لنا کتابان المختصر و المحتضر و کلاهما للحسن بن سلیمان الحلّیّ، و قد وردت الرّوایة فیهما.
7- مختصر البصائر: 11، و کتاب المحتضر: 161.
8- فی المصدر: علیّ بن زیّات.
9- فی البصائر: خلق، بدلا من: خلف.
10- فی البصائر: فمن خضرتها اخضرّت السّماء.

الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ، وَ کُلٌّ (1) یَلْعَنُ .. فُلَاناً وَ فُلَاناً (2)..

**[ترجمه]بصائر الدرجات - 4. بصائر الدرجات10: 512، باب 14، حدیث7 - :

احمد بن حسین، همانند این روایت را از احمد بن­حسین، از علی ­بن ­رئاب، از عبیدالله دهقان، از امام صادق علیه السلام نقل کرده­اند.

مؤلف: حسن ­بن ­سلیمان، در کتاب «المختصر» - 5. مختصربصائرالدرجات: 11 - ،

همانند این روایت را از «بصائرالدرجات» سعد نقل کرده است. و همچنین از او، از احمد ­بن ­حسین، از علی­بن­ ریّان، از عبیدالله دهقان، از امام رضا علیه السلام روایت کرد: شنیدم که امام می­فرمود: خداوند پشت این نطاق، یاقوتی سبز دارد که با سبزی آن، آسمان سبز گردید. من عرض کردم: نطاق چیست؟ امام فرمود: آن، پوششی می­باشد، در پس آن پوشش، خداوند هفتاد هزار عالم دارد که تعدادشان از تعداد

ص: 197

انسان­ها و جنیان بیشتر است، و همه آن­ها، فلانی و فلانی را لعن می­کنند - . مختصربصائرالدرجات: 12 - .

**[ترجمه]

بیان

النّطاق- ککتاب-: شقّة تلبسها المرأة و تشدّ وسطها (3)، و أطلق علی الحجاب مجازا.

**[ترجمه]نطاق - بر وزن کتاب - : پاره­ای از جامه می­باشد که زن، آن را می­پوشد و بر کمرش می­بندد، و مجازاً به حجاب اطلاق شده است.

**[ترجمه]

«63»

یر (4): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ، عَنْ دُرُسْتَ، عَنْ عَجْلَانَ أَبِی صَالِحٍ، قَالَ: دَخَلَ رَجُلٌ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ لَهُ:

جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذِهِ قُبَّةُ آدَمَ؟. قَالَ: نَعَمْ، وَ فِیهِ قِبَابٌ کَثِیرَةٌ، إِنَّ خَلْفَ مَغْرِبِکُمْ هَذِهِ (5) تِسْعَةً وَ ثَلَاثِینَ مَغْرِباً أَرْضاً بَیْضَاءَ مَمْلُوءَةً خَلْقاً یَسْتَضِیئُونَ بِنُورِهَا لَمْ یَعْصُوا اللَّهَ طَرْفَةَ عَیْنٍ، مَا یَدْرُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ أَمْ لَمْ یَخْلُقْهُ، یَتَبَرَّءُونَ مِنْ .. فُلَانٍ وَ فُلَانٍ لَعَنَهُمَا اللَّهُ..

**[ترجمه]بصائر الدرجات - 2. بصائرالدرجات10: 513، باب 14، حدیث 10 - : ابی صلاح می­گوید: مردی بر امام صادق علیه السلام وارد شد، عرض کرد: فدایت شوم، آیا این گنبد آدم است؟ حضرت فرمود: آری، در آن گنبدهای زیادی وجود دارد، پشت این مغرب شما، سی و نه مغرب است؛ سرزمینی سفید که پر از مخلوق می­باشد و با نور آن روشنایی می­یابند و به اندازه یک چشم به هم زدن، معصیت خداوند نکنند، و نمی­دانند آیا خداوند حضرت آدم را آفریده است یا نه؟ ولی از فلانی و فلانی تبری می­جویند...

**[ترجمه]

«64»

یر (6) مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ، عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ عَجْلَانَ أَبِی صَالِحٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قُبَّةِ آدَمَ، فَقُلْتُ (7): هَذِهِ قُبَّةُ آدَمَ (8)؟. فَقَالَ: نَعَمْ، وَ لِلَّهِ قِبَابٌ کَثِیرَةٌ، أَمَا إِنَّ خَلْفَ مَغْرِبِکُمْ هَذِهِ (9) تِسْعَةً وَ ثَلَاثِینَ مَغْرِباً أَرْضاً بَیْضَاءَ وَ (10) مَمْلُوَّةً خَلْقاً یَسْتَضِیئُونَ بِنُورِهَا (11) لَمْ

ص: 198


1- فی البصائر: و کلّهم.
2- رواه الحسن بن سلیمان فی کتابیه: مختصر البصائر: 12، و المحتضر: 161.
3- ذکره فی مجمع البحرین 5- 239، و لسان العرب 10- 355، و الصحاح 4- 1559.
4- بصائر الدّرجات، الجزء العاشر: 513 باب 14 حدیث 10.
5- فی المصدر: هذا، و هی نسخة فی ک.
6- بصائر الدّرجات، الجزء العاشر: 513 باب 14 حدیث 8.
7- فی المصدر: فقلت له.
8- لا توجد کلمة: آدم فی ک.
9- فی المصدر: هذا.
10- وضع علی الواو فی س رمز نسخة بدل.
11- فی البصائر: بنورنا.

یَعْصُوا اللَّهَ طَرْفَةَ عَیْنٍ، لَا یَدْرُونَ أَ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ أَمْ لَمْ یَخْلُقْهُ، یَتَبَرَّءُونَ (1) مِنْ .. فُلَانٍ وَ فُلَانٍ، قِیلَ لَهُ: کَیْفَ هَذَا یَتَبَرَّءُونَ مِنْ .. فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ هُمْ لَا یَدْرُونَ أَ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ أَمْ لَمْ یَخْلُقْهُ؟. فَقَالَ- لِلسَّائِلِ عَنْهُ-: أَ تَعْرِفُ إِبْلِیسَ؟. قَالَ: لَا، إِلَّا بِالْخَبَرِ.

قَالَ: فَأُمِرْتَ بِاللَّعْنَةِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْهُ؟. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ (2): فَکَذَلِکَ أُمِرَ هَؤُلَاءِ..

أقول:

- رَوَاهُ الْحَسَنُ بْنُ سُلَیْمَانَ مِنْ بَصَائِرِ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات - 3. بصائر الدرجات10: 513، بابا 14، حدیث 8 - :

عجلان ابی صالح آورده است: از امام صادق علیه السلام درباره گنبد حضرت آدم پرسیدم. عرض کردم: آیا این گنبد آدم است؟ حضرت فرمود: آری، خداوند گنبدهای زیادی دارد. بدان که در پس این مغرب شما، سی و نه مغرب است، سرزمین سفیدی و پر از خلق که با نور آن روشنایی می­یابند و به اندازه یک چشم به هم زدن خدا را معصیت نکنند.

ص: 198

نمی­داند آیا خداوند حضرت آدم را آفریده است یا نه؟ و از فلانی و فلانی بیزارند. عرض کردند: چگونه ممکن است از فلانی و فلانی بیزار باشند با این­که آن­ها نمی­دانند خدا آدم را خلق کرده یا نه؟ حضرت از سؤال کننده پرسید: آیا ابلیس را می­شناسی؟ عرض کرد: نه، نمی­شناسم، مگر آنچه به من خبر رسیده است.

امام فرمود: آیا به تو دستور داده­اند تا او را لعن کنی و بیزاری جویی؟ عرض کرد: آری. حضرت فرمود: همان­گونه که به تو دستور داده­اند، به آن­ها نیز دستور داده­اند از آن ­دو تبری بجویند.

مؤلف: حسن بن سلیمان، همانند این روایت را از «بصائرالدرجات» سعد بن عبدالله نقل کرده است. - 1. مختصر بصائرالدرجات: 12 -

**[ترجمه]

«65»

یر (4): مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی، عَنْ یُونُسَ، عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ، عَنْ جَابِرٍ (5) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ سَمِعْتُ (6) یَقُولُ: إِنَّ مِنْ وَرَاءِ هَذِهِ أَرْبَعِینَ عَیْنَ شَمْسٍ مَا بَیْنَ شَمْسٍ إِلَی شَمْسٍ أَرْبَعُونَ عَاماً فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ مَا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ أَوْ لَمْ یَخْلُقْهُ، وَ إِنَّ مِنْ وَرَاءِ قَمَرِکُمْ هَذَا أَرْبَعِینَ قَمَراً مَا بَیْنَ قَمَرٍ إِلَی قَمَرٍ مَسِیرَةُ أَرْبَعِینَ یَوْماً فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ مَا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ أَوْ لَمْ یَخْلُقْهُ، قَدْ أُلْهِمُوا کَمَا أُلْهِمَتِ النَّحْلُ لَعْنةَ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی فِی کُلِّ وَقْتٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ، وَ قَدْ وُکِّلَ بِهِمْ مَلَائِکَةٌ مَتَی مَا لَمْ یَلْعَنُوهُمَا عُذِّبُوا.

**[ترجمه]بصائر الدرجات - 2. بصائرالدرجات10: 513، باب 14، حدیث9 - : امام باقرعلیه السلام فرموده­اند: به جز این خورشید، چهل خورشید است که فاصله هر خورشید تا خورشید دیگر، چهل سال است. در آن­ها خلق زیادی هستند که نمی­دانند خداوند آدم را آفریده یا نه؟ و به جز این ماه شما، چهل ماه وجود دارد که فاصله هر ماه با ماه دیگر چهل روز راه است. در آن ماه­ها، خلق زیادی هستند که خبر ندارند خداوند آدم را آفریده یا نه، ولی همان­گونه که به زنبورعسل الهام گردیده، به آن­ها نیز الهام شده است تا اوّلی و دوّمی را، در هر زمان لعن کنند و برای این­کار، فرشتگانی مامورند که هر وقت آن­ها را لعن نکنند، عذابشان دهند.

**[ترجمه]

«66»

یج (7): رَوَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ یَزِیدَ بْنِ خَلِیفَةَ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَاعِداً فَسَأَلَهُ رَجُلٌ مِنَ الْقُمِّیِّینَ (8): أَ تُصَلِّی النِّسَاءُ عَلَی الْجَنَائِزِ؟. فَقَالَ: إِنَّ الْمُغِیرَةَ بْنَ أَبِی الْعَاصِ ادَّعَی

ص: 199


1- فی المصدر: یبرءون.
2- لا توجد: قال، فی ک.
3- مختصر البصائر: 12.
4- بصائر الدّرجات، الجزء العاشر: 513 باب 14 حدیث 9.
5- لا یوجد: عن جابر، فی المصدر.
6- فی البصائر: سمعته.
7- الخرائج و الجرائح 1- 94 حدیث 156- تحقیق مدرسة الإمام المهدیّ علیه السلام النّسخة الخطّیّة: 20.
8- فی المصدر: قال.

أَنَّهُ رَمَی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَکُسِرَتْ (1) رَبَاعِیَتُهُ وَ شَقَّ شَفَتَیْهِ وَ کَذَبَ، وَ ادَّعَی أَنَّهُ قَتَلَ حَمْزَةَ وَ کَذَبَ، فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْخَنْدَقِ ضُرِبَ عَلَی أُذُنَیْهِ فَنَامَ فَلَمْ یَسْتَیْقِظْ حَتَّی أَصْبَحَ فَخَشِیَ أَنْ یُؤْخَذَ (2)، فَتَنَکَّرَ وَ تَقَنَّعَ بِثَوْبِهِ وَ جَاءَ إِلَی مَنْزِلِ عُثْمَانَ یَطْلُبُهُ، وَ تَسَمَّی بِاسْمِ رَجُلٍ مِنْ بَنِی سُلَیْمٍ کَانَ یَجْلِبُ إِلَی عُثْمَانَ الْخَیْلَ وَ الْغَنَمَ وَ السَّمْنَ، فَجَاءَ عُثْمَانُ فَأَدْخَلَهُ، مَنْزِلَهُ وَ قَالَ: وَیْحَکَ! مَا صَنَعْتَ؟ ادَّعَیْتَ أَنَّکَ رَمَیْتَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)، وَ ادَّعَیْتَ أَنَّکَ شَقَقْتَ شَفَتَیْهِ وَ کَسَرْتَ رَبَاعِیَتَهُ، وَ ادَّعَیْتَ أَنَّکَ قَتَلْتَ حَمْزَةَ. فَأَخْبَرَهُ (3) بِمَا لَقِیَ وَ أَنَّهُ ضُرِبَ عَلَی أُذُنِهِ، فَلَمَّا سَمِعَتْ ابْنَةُ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) بِمَا صُنِعَ بِأَبِیهَا وَ عَمِّهَا صَاحَتْ، فَأَسْکَتَهَا عُثْمَانُ، ثُمَّ خَرَجَ عُثْمَانُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ هُوَ جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ- فَاسْتَقْبَلَهُ بِوَجْهِهِ وَ قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنَّکَ آمَنْتَ عَمِّیَ الْمُغِیرَةَ فَکَذَبَ (4)، فَصَرَفَ عَنْهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَجْهَهُ (5)، ثُمَّ اسْتَقْبَلَهُ مِنَ الْجَانِبِ الْآخَرِ فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنَّکَ آمَنْتَ عَمِّیَ الْمُغِیرَةَ، فَکَذَبَ (6)، فَصَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَجْهَهُ عَنْهُ، ثُمَّ قَالَ:

آمَنَّاهُ (7) وَ أَجَّلْنَاهُ ثَلَاثاً، فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ أَعْطَاهُ رَاحِلَةً أَوْ رَحْلًا أَوْ قَتَباً (8) أَوْ سِقَاءً أَوْ قِرْبَةً أَوْ دَلْواً (9) أَوْ خُفّاً أَوْ نَعْلًا أَوْ زَاداً أَوْ (10) مَاءً.

قَالَ عَاصِمٌ: هَذِهِ عَشَرَةُ أَشْیَاءَ فَأَعْطَاهَا کُلَّهَا عُثْمَانُ (11) فَخَرَجَ فَسَارَ عَلَی نَاقَتِهِ

ص: 200


1- فی الخرائج: فکسر ..
2- فی المصدر: فخشی أن یجی ء الطّلّب فیأخذوه.
3- فی الخرائج: و أخبره.
4- فی المصدر: و کذب.
5- فی الخرائج: فصرف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله وجهه عنه.
6- فی المصدر: و کذب.
7- فی المصدر: فصرف عنه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله وجهه ثلاثا، ثمّ قال: قد آمنّاه
8- فی س: قبتا .. و لا معنی له لغة.
9- فی المصدر: أو إداوة .. و المراد منه إناء صغیر من جلد، و فی الصّحاح 6- 2266: المطهرة.
10- فی س واو، بدلا من: أو.
11- فی المصدر زیادة: إیّاه قبل: عثمان.

فَنَقِبَتْ، ثُمَّ مَشَی فِی خُفَّیْهِ فَنَقِبَا، ثُمَّ مَشَی فِی نَعْلَیْهِ فَنَقِبَتَا، ثُمَّ حَبَا (1) عَلَی رِجْلَیْهِ فَنَقِبَتَا، ثُمَّ مَشَی عَلَی (2) رُکْبَتَیْهِ فَنَقِبَتَا، فَأَتَی شَجَرَةً فَجَلَسَ تَحْتَهَا، فَجَاءَ الْمَلَکُ فَأَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِمَکَانِهِ، فَبَعَثَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ زَیْداً وَ الزُّبَیْرَ (3) فَقَالَ لَهُمَا: ایتِیَاهُ فَهُوَ بِمَکَانِ .. کَذَا وَ کَذَا فَاقْتُلَاهُ، فَلَمَّا أَتَیَاهُ (4) قَالَ زَیْدٌ لِلزُّبَیْرِ: إِنَّهُ ادَّعَی أَنَّهُ قَتَلَ أَخِی- وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ آخَی بَیْنَ حَمْزَةَ وَ زیدا [زَیْدٍ]- فَاتْرُکْنِی أَقْتُلْهُ، فَتَرَکَهُ الزُّبَیْرُ فَقَتَلَهُ، فَرَجَعَ عُثْمَانُ مِنْ عِنْدِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ لِمَرْأَتِهِ، إِنَّکِ أَرْسَلْتِی إِلَی أَبِیکِ فَأَعْلَمْتِیهِ بِمَکَانِ عَمِّی، فَحَلَفَتْ لَهُ بِاللَّهِ مَا فَعَلَتْ، فَلَمْ یُصَدِّقْهَا، فَأَخَذَ خَشَبَةَ الْقَتَبِ (5) فَضَرَبَهَا ضَرْباً مُبَرِّحاً، فَأَرْسَلَتْ إِلَی أَبِیهَا تَشْکُوا ذَلِکَ وَ تُخْبِرُهُ بِمَا صَنَعَ، فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا: إِنِّی لَأَسْتَحِی لِلْمَرْأَةِ أَنْ لَا تَزَالَ تَجُرُّ ذُیُولَهَا تَشْکُو زَوْجَهَا، فَأَرْسَلَتْ إِلَیْهِ أَنَّهُ: قَدْ قَتَلَنِی، فَقَالَ لِعَلِیٍّ (6): خُذِ السَّیْفَ ثُمَّ ائْتِ بِنْتَ عَمِّکَ فَخُذْ بِیَدِهَا، فَمَنْ حَالَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهَا فَاضْرِبْهُ بِالسَّیْفِ، فَدَخَلَ عَلِیٌّ، فَأَخَذَ بِیَدِهَا فَجَاءَ بِهَا إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَرَتْهُ ظَهْرَهَا،فَقَالَ أَبُوهَا: قَتَلَهَا قَتَلَهُ اللَّهُ، فَمَکَثَتْ یَوْماً وَ مَاتَتْ فِی الثَّانِی، وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ لِلصَّلَاةِ عَلَیْهَا، فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ بَیْتِهِ- وَ عُثْمَانُ جَالِسٌ مَعَ الْقَوْمِ-، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ أَلَّمَ جَارِیَتَهُ اللَّیْلَةَ فَلَا تَشْهَدْ (7) جَنَازَتَهَا؟ قَالَهَا مَرَّتَیْنِ، وَ هُوَ سَاکِتٌ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ

ص: 201


1- فی المصدر: مشی، بدلا من: حبا.
2- فی الخرائج: حتّی جثی علی ..
3- فی الکافی: انطلق أنت و عمّار و ثالث لهم فأت المغیرة بن العاص تحت الشّجرة ..
4- فی المصدر: فلمّا انتهیا إلیه ..
5- فی س: القیت، و هو اشتباه. قال فی مجمع البحرین 2- 139: القتب- بالتّحریک-: رحل البعیر صغیر علی قدر السّنام.
6- فی المصدر: فقال صلّی اللّه علیه و آله لعلیّ ..
7- فی الخرائج: فلا یشهد، و هو الظّاهر.

وَ آلِهِ (1) لَیَقُومَنَّ أَوْ لَأُسَمِّیَنَّهُ بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ، فَقَامَ یَتَوَکَّأُ عَلَی مَوْلًی (2) لَهُ.

قَالَ: فَخَرَجَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ فِی نِسَائِهَا فَصَلَّتْ عَلَی أُخْتِهَا (3).

**[ترجمه]الخرائج و الجرائح - 3. الخرائج و الجرائح1: 94، حدیث 156 - :

از یزید بن خلیفه روایت شده است که گفت: در محضر امام صادق علیه السلام ایستاده بودم که مردی از قمی­ها از حضرت پرسید: آیا زنان می­توانند بر میّت نماز بگذارند؟ امام فرمود: مغیرة بن ابی عاص به دروغ ادعا کرد

ص: 199

که رسول خدا صلی الله علیه و آله را با سنگ زده و دندان مبارکشان شکسته و لبانشان شکافته­ است و ادعا کرد که حمزه عموی پیامبر را کشته است، ولی دروغ گفت. در روز خندق، گوش­هایش را بست و خوابید و بیدار نشد تا این­که صبح شد و ترسید که دستگیر شود. به همین خاطر، صورت خود را با لباس پوشانید و در پی عثمان، به خانه او آمد و خود را به اسم مردی از بنی سلیم نامید که برای عثمان، اسبان و گوسفندان و روغن می­آورد، عثمان آمد و او را به خانه­اش برد و گفت: وای بر تو، چه کار کردی؟ ادعا کردی که رسول خدا صلی الله علیه و آله را با سنگ زدی و لبان او را شکافته و دندان­های او را شکسته­ای، و ادعا کرده­ای که حمزه را کشته­ای. مغیره، عثمان را از ماجرا و اینکه به خواب رفته بود، با خبر کرد. هنگامی­که دختر پیامبر صلی الله علیه و آله سلّم از آنچه بر سر پدر و عمویشان آمده است با خبر شد، فریاد زد، و عثمان او را را ساکت کرد.

پس عثمان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد در­حالی­که رسول خدا در مسجد نشسته بودند. عثمان در برابر پیامبر ایستاد و گفت: ای رسول خدا، عمویم مغیره را امان دهید، او دروغ گفته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله چهره خود را از او برگرداند. عثمان باز در برابر پیامبر ایستاد و گفت: ای رسول خدا، شما عمویم را امان دهید، او دروغ گفته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله صورت­شان را از او برگرداندند، سپس فرمودند: از او گذشتیم و سه روز به او مهلت دادیم، خداوند لعنت کند کسی را که به او شتر یا جهاز یا محمل یا مشک یا کوزه یا دلو یا کفش یا توشه و یا آب ­دهد. عاصم می­گوید: همه عثمان این­ها را به او داد، پس مغیره از خانه خارج شده و بر شترش سوار شد،

ص: 200

ولی از شدت راه رفتن، کف­پای شترش ساییده و نازک شد. سپس پیاده به راه افتاد تا این­که کفش­هایش پاره شد، سپس پابرهنه رفت تا این­که پاهایش ساییده شد، سپس بر روی زانوهایش راه رفت و زانوهایش زخمی شد. به درختی رسید و در زیر آن نشست. جبرئیل نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و وی را از مکان او باخبر کرد. پس پیامبر، زید و زبیر را نزد او فرستاد و به آن دو فرمود: پیش او بروید، او در فلان مکان است و او را بکشید. هنگامی­که آن دو به او رسیدند، زید به زبیر گفت: این شخص، ادعا کرد که برادرم، حمزه - رسول خدا صلی الله علیه و آله میان حمزه و زید، پیمان برادری بسته بودند - کشته است، بگذار من او را بکشم. پس زبیر کنار رفت و زید مغیره را کشت.

بعد از آن واقعه، عثمان از نزد پیامبرصلی الله علیه و آله برگشت و به زنش گفت: آیا تو، کسی را نزد پدرت فرستاده و او را از مکان عمویم باخبر کردی؟ او، به خدا قسم خورد که پیامبر را باخبر نکرده است، ولی عثمان باور نکرد، پس چوب قَتَب را برداشت و او را به شدت زد؛ او کسی را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله فرستاد و از عثمان شکایت کرده و پیامبر را از کرده او باخبر کرد. پیامبر شخصی را نزد دخترشان فرستاده و فرمودند: من خجالت می­کشم از این که همچنان زن دامن خویش را بر زمین می­کشد و از همسرش شکایت می­کند. او هم به پیامبر گفت: او مرا در حدّ مرگ زد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام دستور دادند: شمشیر بردار و نزد دختر عمویت برو و دستش را بگیر و بیاور، هر کس مانع شد، گردنش را بزن.

امام بر او وارد شد و دستش را گرفت و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورد، او هم پشتش را به پیامبر نشان داد، پیامبر فرمودند: خداوند او را بکشد که تو را تا حدّ مرگ زده است. دختر پیامبر، یک روز در آنجا ماند و روز دوم از دنیا رفت. مردم برای نماز خواندن بر او جمع شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله از منزلشان خارج شدند، در­حالی­که عثمان با مردم نشسته بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس دیشب با کنیزش نزدیکی کرده، بر تشییع جنازه او حاضر نشود. پیامبرصلی الله علیه و آله دوبار آن را تکرار کردند، در­حالی­که عثمان ساکت بود. پس پیامبرصلی الله علیه

ص: 201

و آله فرمود: برمی­خیزد یا آنکه او را به اسم و اسم پدرش صدا بزنم؟ پس او برخاست در­حالی­که به یکی از غلامانش تکیه کرده بود. عاصم می­گوید: حضرت فاطمه سلام الله علیها به همراه زنان خارج شدند و بر خواهرشان نماز گذاردند .

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری: نقب البعیر- بالکسر- إذا ألقت (4) أخفافه .. و نقب الخفّ الملبوس: تخرّق (5) (6).

و قال: حبا الصّبیّ علی استه حبوا .. إذا زحف (7).

و البراح: المشقّة و الشّدّة (8).

أقول:

قد مرّ هذا الخبر بروایة الکلینی أبسط من هذا فی باب أحوال أولاد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله (9).

ص: 202


1- فی المصدر: فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و هو الظّاهر.
2- فی الخرائج: علی مهین، و هو اسم مولی لعثمان.
3- و قریب من هذا الحدیث ما جاء فی الکافی 3- 251 حدیث 8، و التّهذیب 3- 303 حدیث 69، و أخرجه فی الوسائل 2- 818 حدیث 2، و ذکره فی البحار 22- 158 حدیث 19، و 78- 391 392 حدیث 57.
4- فی المصدر: رقّت، و فی ک: زقّت.
5- فی الصحاح: أی تخرق.
6- الصحاح 1- 227، و انظر: مجمع البحرین 2- 176، و تاج العروس 1- 492.
7- الصحاح 6- 2307، و قارن بتاج العروس 10- 81.
8- قال فی مجمع البحرین 2- 342: التبریح: المشقّة و الشدّة، و نحوه فی النهایة 1- 113، و کذا فی لسان العرب 2- 411، و زاد فی الثانی: و البرحاء: الشدّة و المشقّة. و علیه یحتمل أن یکون الأصل التربیح، مع أنّ کلمة التی کان- رحمه اللّه- بصدد بیانها هی: مبرّحا، و لا ترتبط کلمة البراح بها، إلّا أن یجعل مصدرا لباب التفعیل کسلام و کلام.
9- بحار الأنوار 22- 160- 162 حدیث 22، الکافی 3- 69- 70.

**[ترجمه]جوهری گفته ­است: «نَقِب البَعیر» به کسر قاف: هنگامی­که کف پای شتر ساییده شود، و «نَقِب الخُفّ الملبوس»: کفش پاره شد - 1. الصحاح1: 227 - .

و همو گفته است: «حبا الصبیُّ علی إسته حبوا»ً: وقتی­که کودک، بر روی دست و پا بخزد - 2. الصحاح 6: 2307 - .

«البراح»: مشقت و سختی.

مؤلف: کلینی این خبر را در باب احوال فرزندان پیامبرصلی الله علیه و سلّم، به صورت خلاصه روایت کرده است - 3. بحارالانوار22: 160-172، حدیث 22 از کلینی 3/ 69-70 - .

ص: 202

**[ترجمه]

«67»

شف (1): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ (2) الطَّبَرِیِّ مِنْ کِتَابِهِ ...، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَفْصٍ وَ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ حَاتِمٍ وَ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعِجْلِیِّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ السَّکَنِ (3) جَمِیعاً، عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمِ بْنِ زَیْدٍ (4)، عَنْ أَبِی الْجَارُودِ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ، عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مِیثَمٍ الْکَیَّالِ، عَنْ مَالِکِ بْنِ زُمُرُّدٍ الرَّوَّاسِیِّ، عَنْ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ، قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ (5) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: تَرِدُ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَیَّ خَمْسَ رَایَاتٍ، فَأَوَّلُهَا مَعَ عِجْلِ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَتَرْجُفُ قَدَمَاهُ وَ یَسْوَدُّ وَجْهُهُ وَ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ، فَأَقُولُ: مَا فَعَلْتُمْ بِالثَّقَلَیْنِ؟. فَیَقُولُونَ: أَمَّا الْأَکْبَرَ فَخَرَّقْنَا (6) وَ مَزَّقْنَا، وَ أَمَّا الْأَصْغَرَ فَعَادَیْنَا وَ أَبْغَضْنَا (7)، فَأَقُولُ: رِدُوا ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُکُمْ فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ لَا یُسْقَوْنَ قَطْرَةً.

ثُمَّ یَرِدُ (8) عَلَیَّ رَایَةُ فِرْعَوْنِ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ ثُمَّ تَرْجُفُ قَدَمَاهُ (9) وَ یَسْوَدُّ وَجْهُهُ وَ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ، فَأَقُولُ: مَا فَعَلْتُمْ بِالثَّقَلَیْنِ؟. فَیَقُولُونَ: أَمَّا الْأَکْبَرُ

ص: 203


1- کشف الیقین: 104 باب 124، بتفصیل فی الإسناد. أقول: هذا الکتاب هو کتاب الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین علیه السّلام لابن طاوس- رحمه اللّه یعبّر عنه العلّامة المجلسیّ ب: کشف الیقین أیضا.
2- لا توجد: بن، فی المصدر، و هی نسخة فی ک.
3- فی الیقین: الکوفیّون.
4- فی س: یزید.
5- آل عمران: 106.
6- فی ک: فخرقناه، و فی المصدر: فحرقناه، و هی نسخة فی ک من البحار.
7- فی المصدر: فعادیناه و أبغضناه.
8- فی المصدر: تردّ.
9- فی س: قدما.

فَمَزَّقْنَا مِنْهُ، وَ أَمَّا (1) الْأَصْغَرُ فَبَرِئْنَا (2) مِنْهُ وَ لَعَنَّاهُ، فَأَقُولُ: رِدُوا ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُکُمْ، فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ لَا یُسْقَوْنَ قَطْرَةً.

ثُمَّ یَرِدُ (3) عَلَیَّ رَایَةُ ذِی الثُّدَیَّةِ مَعَهَا أَوَّلُ خَارِجَةٍ وَ آخِرُهَا، فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَتَرْجُفُ قَدَمَاهُ وَ تَسْوَدُّ وَجْهُهُ وَ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ، فَأَقُولُ: مَا فَعَلْتُمْ بِالثَّقَلَیْنِ بَعْدِی؟.

فَیَقُولُونَ: أَمَّا الْأَکْبَرُ فَمَزَّقْنَا مِنْهُ، وَ أَمَّا الْأَصْغَرُ فَبَرِئْنَا مِنْهُ وَ لَعَنَّاهُ. فَأَقُولُ: رِدُوا ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُکُمْ، فَیُؤْخَذُ (4) بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ لَا یُسْقَوْنَ قَطْرَةً.

ثُمَّ تَرِدُ عَلَیَّ رَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدِ الْمُسْلِمِینَ وَ إِمَامِ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ، فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَتَبْیَضُّ (5) وَجْهُهُ وَ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ، فَأَقُولُ: مَا فَعَلْتُمْ بِالثَّقَلَیْنِ بَعْدِی؟. فَیَقُولُونَ: أَمَّا الْأَکْبَرُ فَاتَّبَعْنَاهُ وَ أَطَعْنَاهُ، وَ أَمَّا الْأَصْغَرُ فَقَاتَلْنَا مَعَهُ حَتَّی قُتِلْنَا.

فَأَقُولُ: رِدُوا رِوَاءً مَرْوِیِّینَ مُبْیَضَّةً وُجُوهُکُمْ، فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الْیَمِینِ، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ وَ أَمَّا الَّذِینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِی رَحْمَتِ اللَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (6).

**[ترجمه]کشف الیقین - 4. کشف الیقین: 104، باب 124 - : احمد بن محمد بن طبرسی در کتابش، که سند آن به ابوذر غفاری می­رسد، روایت کرد که ابوذر گفت: هنگامی­که این آیه بر رسول خداصلی الله علیه و آله نازل شد: «یوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ»، - 5 . آل عمران/ 106 - {[در آن] روزی که چهره­هایی سپید و چهره­هایی سیاه گردند.} پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: روز قیامت امتم با پنج پرچم محشور می­شوند: اولین پرچم همراه گوساله (گمراه کننده) این امت می­باشد، من دست او را می­گیرم، در این حال قدم­های او می­لرزد و چهره او و یارانش سیاه می­گردد. من خواهم گفت: با کتاب خدا و عترتم چه کردید؟ آن­ها می­گویند: کتاب خدا را پاره کرده و از اهل بیت بیزاری جسته و آنها را لعن کردیم. من خواهم گفت: تشنه و با چهره­هایی سیاه وارد جهنم شوید. آن­ها را به طرف چپ می­برند، قطره­ای آب به آن­ها داده نمی­شود.

پس از آن، پرچم فرعون این امت بر من وارد می شود، من برخاسته و دست او را می گیرم، سپس قدم­های او می­لرزد و چهره او و اصحابش سیاه می­گردد، من خواهم گفت: با کتاب خدا و اهل بیتم چه کار کردید؟ آن­ها می گویند: کتاب خدا را پاره کرده

ص: 203

و از اهل بیت بیزاری جسته و به آنها لعن و ناسزا گفتیم. من به آن­ها می­ گویم: تشنه و با چهره­های سیاه وارد جهنم شوید. پس، آن­ها را به سمت چپ می­برند، و قطره ای آب به آن­ها داده نمی­شود.

پس از آن­ها، پرچم ذی ثدیّه [صاحب پستان، که لقب حرقوص بن بشر می­باشد و در جنگ نهروان رهبری خوارج را بر عهده داشت] به همراه اولین خارج شونده و آخرین آنها بر من وارد می­شوند. من برخاسته و دست او را می­گیرم، پس قدم­های او می­لرزد و چهره او و اصحابش سیاه می­گردد. من خواهم گفت: بعد از من، با ثقلین (کتاب خدا و اهل بیتم) چه کردید؟ آن­ها می­گویند: ما کتاب خدا را پاره کرده و اهل بیت را رها کرده و به آن­ها لعن و ناسزا گفتیم. من به آن­ها خواهم گفت: تشنه و با چهره ای سیاه برگردید. پس آن­ها را به طرف چپ می­برند، و قطره ای آب به آن­ها داده نمی­شود.

پس از آن پرچم­ها، پرچم امیرمؤمنان، سرور مسلمانان، پیشوای متقین و رهبر آنان که از کثرت وضو دست و پای نورانی دارند - مؤمنان راستین -، بر من وارد می­شود. من برخاسته و دست او را می­گیرم، و چهره او و یارانش سپید و نورانی می­گردد. من می­گویم: بعد از من با کتاب خدا و اهل بیتم چه کردید؟ آن­ها می­گویند: از کتاب خدا اطاعت و پیروی کردیم و در رکاب اهل بیت جنگیدیم و از آن­ها دفاع کردیم تا این­که کشته شدیم. من می­گویم: گوارا باد، سیراب و با چهره نورانی و سپید برگردید. پس آن­ها به سمت راست برده می­شوند، و این فرموده خداوند عزّوجل است که می­فرماید:

«یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَکْفَرْتُم بَعْدَ إِیمَانِکُمْ فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ * وَأَمَّا الَّذِینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِی رَحْمَةِ اللّهِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ» - 1. آل عمران/ 106و107 - ، {[درآن] روزی که چهره­هایی سپید و چهره­هایی سیاه گردد. اما، سیاه­رویان، [به آنان گویند:] آیا بعد از ایمانتان کفر ورزیدید، پس به سزای آنکه کفر می­ورزیدید [این] عذاب را بچشید، و اما سپیدرویان، همواره در رحمت خداوند جاویدانند.}

**[ترجمه]

بیان

أقول: سقط من هذا الخبر رایة قارون هذه الأمّة، و قد أوردنا فی باب

ص: 204


1- فی الیقین: فمزّقناه و أمّا ..
2- فی الیقین: فتبرأنا.
3- فی المصدر: ترد.
4- فی س: فتوخذ.
5- فی الیقین: فیبیضّ.
6- آل عمران: 106. و نظیر هذا الحدیث ذکره ابن طاوس فی کتابه الیقین: 77 باب 96، و صفحة: 126 باب 129، و صفحة: 150، فراجع.

الرایات (1) بروایة ابن عقدة و غیره، عن أبی ذر هذه الروایة، و

فیها: إنّ شرار الآخرین، العجل، و فرعون، و هامان، و قارون، و السامریّ، و الأبتر.

ثم ذکر رایة العجل، و رایة فرعون، و رایة فلان .. أمام خمسین ألفا من أمّتی، و رایة فلان .. أمام سبعین ألفا، ثم رایة أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه، و قد أوردنا فیه أخبارا أخر بأسانید ترکناها هنا حذرا من التکرار.

**[ترجمه]می­گویم: از این خبر، پرچم قارون این امت، افتاده است

ص: 204

که ما آن را به نقل از ابن عقده و دیگران، از ابوذر، در باب الرایات - 2. بحارالانوار37: 341و347 -

آورده­ایم، که در آن آمده است: شرورترین دیگران، گوساله، فرعون، هامان، قارون، سامری و ابتر می­باشند. سپس، گروه گوساله، گروه فرعون، و گروه فلانی به همراه پنجاه هزار نفر از امتم و گروه فلانی را به همراه هفتاد هزار نفر از امتم، پس از آن، گروه امیرمؤمنان را - درود خداوند بر او باد - ذکر کرد و در آن - باب الرایات - روایات دیگری را با سندهای آن آوردیم که برای پرهیز از تکرار، از آوردن آنها در اینجا خودداری کردیم.

**[ترجمه]

«68»

شف (2): مِنْ کِتَابِ الْمَنَاقِبِ لِأَحْمَدَ بْنِ مَرْدَوَیْهِ ...، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الْوَاسِطِیِّ، عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ عَدِیٍّ الطَّائِیِّ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمٍ، عَنْ أَبِیهِ وَ ابْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ مُسْلِمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ وَ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ (3) رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ، قَالُوا: کُنَّا قُعُوداً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا مَعَنَا غَیْرُنَا، إِذْ أَقْبَلَ ثَلَاثَةُ رَهْطٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ الْبَدْرِیِّینَ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: تَفْتَرِقُ أُمَّتِی بَعْدِی (4) ثَلَاثَ فِرَقٍ، فِرْقَةٌ أَهْلُ حَقٍّ لَا یَشُوبُونَهُ بِبَاطِلٍ، مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الذَّهَبِ کُلَّمَا فَتَنَتْهُ (5) النَّارُ ازْدَادَ طِیباً، وَ إِمَامُهُمْ (6) هَذَا- لَأَحَدُ (7) الثَّلَاثَةِ-، وَ هُوَ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ (8) بِهِ فِی کِتَابِهِ إِمَاماً

ص: 205


1- فی س: الآیات، و هو سهو. بحار الأنوار 37- 341- 347، باب خبر الرایات فیه جملة من الروایات.
2- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین علیه السّلام: 182 باب 185، بتفصیل فی الإسناد. و قال فی الیقین: رواه من أربع طرق فی ترجمة ما ذکر عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله ... نذکر منها طریقین ..
3- لا توجد: الفارسیّ، فی المصدر.
4- لا توجد: بعدی، فی المصدر.
5- فی س: فتنة، و هی لا تناسب المقام معنی. قال فی المصباح المنیر 2- 231: و أصل الفتنة من قولک: فتنت الذّهب و الفضّة: إذا أحرقته بالنّار لیبیّن الجیّد من الرّدی ء.
6- فی الیقین: فتنته بالنّار ازداد حسنا و ثناء، إمامهم ..
7- کذا، و الظّاهر: أشار إلی أحد الثّلاثة. و کذلک ما یأتی من قوله علیه السّلام: إمامهم هذا لأحد الثّلاثة، أو یکون إمامهم هذا، و جملة: أحد الثّلاثة من الرّاوی، فتکون بیانیة معترضة.
8- ذکر اللّه، نسخة جاءت فی ک.

وَ رَحْمَةً (1)، وَ فِرْقَةٌ أَهْلُ الْبَاطِلِ لَا یَشُوبُونَهُ بِحَقٍّ، مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ خَبَثِ (2) الْحَدِیدِ، کُلَّمَا فَتَنْتَهُ بِالنَّارِ ازْدَادَ خَبَثاً وَ نَتْناً، إِمَامُهُمْ هَذَا- لَأَحَدُ الثَّلَاثَةِ-، وَ فِرْقَةٌ أَهْلُ (3) الضَّلَالَةِ مُذَبْذَبِینَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ، إِمَامُهُمْ أَحَدُ الثَّلَاثَةِ.

قَالَ: فَسَأَلْتُهُ عَنْ أَهْلِ الْحَقِّ وَ إِمَامِهِمْ.

فَقَالَ: عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) إِمَامُ الْمُتَّقِینَ، وَ أَمْسَکَ عَنِ الِاثْنَیْنِ، فَجَهَدْتُ أَنْ یَفْعَلَ فَلَمْ یَفْعَلْ..

**[ترجمه]کشف الیقین - 1. الیقین فی إمرة امیرالمومنین(ع): 182، باب 185 - :

با حذف سند، از مسلم روایت شده که گفت: شنیدم که ابوذر، مقداد بن اسود و سلمان فارسی رضوان الله علیهم گفتند: ما در کنار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نشسته بودیم و غیر از ما کسی نبود. در این هنگام، سه گروه از مهاجران بدری آمدند. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: امتم بعد از من سه فرقه خواهند شد: فرقه اهل حق که هیچ گاه حق را با باطل نمی­آمیزند، آن­ها به­سان طلای نابی هستند که هر چه در آتش گداخته شود، خالص­تر گردد. پیشوای آنان یکی از این سه فرقه می­باشد که خداوند در کتابش، او را امام

ص: 205

و رحمت قرار داد. و [دیگری] فرقه اهل باطل که باطل را با حق نمی­آمیزند، آنان مانند آهن نامرغوبی هستند که هرچه آتش بر آن دمیده شود، نامرغوبی و بی ارزشی آن بیشتر شود. امامشان یکی از این سه فرقه می­باشد. و فرقه گمراهی و دودل که نه با اینانند و نه با آنان، رهبر آنان یکی از این سه فرقه می­باشد. ابوذر می­گوید: از پیامبر، درباره اهل حق و امامشان پرسیدم، حضرت فرمودند: امام آنان، علی بن ابی طالب علیه السلام، پیشوای متقیان است. حضرت از نام بردن دو گروه دیگر امتناع کردند. من تلاش کردم آن دو گروه را بگویند، ولی حضرت امتناع کردند .

**[ترجمه]

«69»

شف (4): مِنْ کِتَابٍ عَتِیقٍ مِنْ أُصُولِ الْمُخَالِفِینَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْجُعْفِیِّ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَزْدَقِ الْقَطِیعِیِّ (5)، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ، عَنْ یَحْیَی بْنِ حَسَنِ بْنِ فُرَاتٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَسْعُودِیِّ، عَنْ (6) عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمَالِکِ، عَنِ الْحَرْثِ بْنِ حَصِیرَةَ، عَنْ صَخْرِ بْنِ الْحَکَمِ الْفَزَازِیِّ (7)، عَنْ حَیَّانَ بْنِ الْحَرْثِ الْأَزْدِیِّ- یُکَنَّی أَبَا عَقِیلٍ-، عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ جَمِیلٍ الضَّبِّیِّ، عَنْ مَالِکِ بْنِ ضَمْرَةَ (8) الرَّوَّاسِیِّ، عَنْ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ: اجْتَمَعَ هُوَ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ، قَالَ: فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ: حَدِّثُونَا حَدِیثاً نَذْکُرُ بِهِ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَنَشْهَدُ لَهُ وَ نَدْعُو لَهُ وَ نُصَدِّقُهُ، فَقَالُوا: حَدِّثْنَا .. یَا عَلِیُّ!.

ص: 206


1- فی المصدر لا یوجد من قوله: و هو الّذی .. إلی: و رحمة.
2- لا توجد: خبث، فی المصدر.
3- من قوله: و فرقة أهل .. إلی آخر الحدیث تجده فی الصّفحة: 181 من الیقین. و قد جمع بین الحدیثین، أو کان المجموع فی مکان آخر غیر ما ذکرناه.
4- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین علیه السّلام: 166- 169 باب 169.
5- فی المصدر: أبو عبد اللّه الحسین بن محمّد الفرزدق القطعی الفزازی.
6- خطّ علی: عن، فی ک.
7- فی الیقین: عن الحرث بن الحضیرة بن الحکم الفزاریّ.
8- فی س: حمزة، و یأتی فی آخر الحدیث فی المتن و المصدر: ضمرة أیضا.

قَالَ (1): فَقَالَ عَلِیٌّ (2) عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَا هَذَا زَمَانَ حَدِیثِی، قَالُوا: صَدَقْتَ. قَالَ: فَقَالُوا: حَدِّثْنَا .. یَا حُذَیْفَةُ!. قَالَ: لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی سُئِلْتُ عَنِ الْمُعْضِلَاتِ فَحَذَرْتُهُنَّ. قَالُوا (3): صَدَقْتَ. قَالَ: فَقَالُوا: حَدِّثْنَا .. یَا ابْنَ مَسْعُودٍ! قَالَ: لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی قَرَأْتُ الْقُرْآنَ لَمْ أُسْأَلْ عَنْ غَیْرِهِ. قَالُوا: صَدَقْتَ.

قَالَ: فَقَالُوا: حَدِّثْنَا .. یَا مِقْدَادُ!. قَالَ: لَقَدْ عَلِمْتُمْ إِنَّمَا کُنْتُ فَارِساً بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُقَاتِلُ، وَ لَکِنْ أَنْتُمْ أَصْحَابُ الْحَدِیثِ. فَقَالُوا:

صَدَقْتَ. قَالَ: فَقَالُوا: حَدِّثْنَا .. یَا عَمَّارُ!. قَالَ: فَقَالَ: لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی إِنْسَانٌ نَسَّاءٌ (4) إِلَّا أَنْ أُذَکَّرَ فَأَذْکُرَ. قَالُوا: صَدَقْتَ.

قَالَ: فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ: إِنَّمَا أُحَدِّثُکُمْ بِحَدِیثٍ سَمِعْتُمُوهُ أَوْ مَنْ سَمِعَهُ مِنْکُمْ بَلَّغَ (5)، أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أَنْ (6) لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها، وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ، وَ أَنَّ الْبَعْثَ حَقٌّ، وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ، وَ أَنَّ النَّارَ حَقٌّ؟. قَالُوا: نَشْهَدُ. قَالَ: وَ أَنَا مِنَ (7) الشَّاهِدِینَ.

قَالَ: أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَدَّثَنَا أَنَّ (8) شَرَّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ اثْنَا عَشَرَ: سِتَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ، ثُمَّ سَمَّی مِنَ الْأَوَّلِینَ ابْنَ آدَمَ (9) الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ، وَ فِرْعَوْنَ، وَ هَامَانَ، وَ قَارُونَ، وَ السَّامِرِیَّ، وَ الدَّجَّالَ اسْمُهُ فِی الْأَوَّلِینَ وَ یَخْرُجُ فِی الْآخِرِینَ، وَ سَمَّی مِنَ الْآخِرِینَ سِتَّةً: الْعِجْلَ

ص: 207


1- لا توجد: قال، فی المصدر.
2- فی س: فقال لی.
3- فی الیقین: فقالوا.
4- فی المصدر: أنسی.
5- هنا زیادة جاءت فی المصدر: تشهدون أنّه حقّ.
6- لا توجد: أن، فی س.
7- فی الیقین: و أنا معکم من ..
8- لا توجد: أنّ، فی المصدر.
9- فی المصدر: آدم النّبیّ.

- وَ هُوَ ... وَ فِرْعَوْنَ- وَ هُوَ ...-، وَ هَامَانَ- وَ هُوَ زِیَادُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ-، وَ قَارُونَ- وَ هُوَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ-، وَ السَّامِرِیَّ- وَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ قَیْسٍ أَبُو مُوسَی-، قِیلَ: وَ مَا السَّامِرِیُّ؟. قَالَ: قَالَ السَّامِرِیُّ (1): لا مِساسَ، وَ هُوَ یَقُولُ: لَا قِتَالَ (2)، وَ الْأَبْتَرَ- وَ هُوَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ-، قَالُوا: وَ مَا أَبْتَرُهَا (3)؟. قَالَ: لَا دِینَ لَهُ (4) وَ لَا نَسَبَ. قَالَ: فَقَالُوا: نَشْهَدُ عَلَی ذَلِکَ. قَالَ: وَ أَنَا عَلَی ذَلِکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ.

ثُمَّ قَالَ: أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: إِنَّ مِنْ أُمَّتِی مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ عَلَی خَمْسِ رَایَاتٍ: أَوَّلُهُنَّ رَایَةُ الْعِجْلِ فَأَقُومُ (5) فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ، وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ، وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ، وَ فَعَلَ ذَلِکَ تَبَعُهُ (6)، فَأَقُولُ:

مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی؟ فَیَقُولُونَ: کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ مَزَّقْنَاهُ وَ اضْطَهَدْنَاهُ، وَ الْأَصْغَرَ أَبْتَرْنَاهُ حَقَّهُ (7)، فَأَقُولُ: اسْلُکُوا ذَاتَ الشِّمَالِ، فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ (8) مِنْهُ قَطْرَةً.

ثُمَّ یَرِدُ (9) عَلَیَّ رَایَةُ فِرْعَوْنِ أُمَّتِی- وَ هُمْ أَکْثَرُ النَّاسِ الْبَهْرَجِیُّونَ-، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! وَ مَا الْبَهْرَجِیُّونَ؟ أَ بَهْرَجُوا الطَّرِیقَ؟. قَالَ: لَا، وَ لَکِنْ بَهْرَجُوا دِینَهُمْ، وَ هُمُ الَّذِینَ یَغْضَبُونَ لِلدُّنْیَا وَ لَهَا یَرْضَوْنَ، وَ لَهَا یَسْخَطُونَ، وَ لَهَا یَنْصَبُونَ، فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِ صَاحِبِهِمْ فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ

ص: 208


1- لا توجد: قال السّامریّ، فی المصدر.
2- فی الیقین: قال یقولون لا قتال.
3- فی ک: تبرّها، و فی المصدر: و ما أبترها بعینه.
4- لا توجد: له، فی المصدر.
5- فی الیقین زیادة: فآخذ بیده.
6- فی المصدر: بمن تبعه، بدلا من: تبعه.
7- نسخة فی ک: ابتززناه، و فی المصدر: و أمّا الأصغر فابتززنا حقّه.
8- فی ک: لا یطمعون- بتقدیم المیم علی العین المهملة-. و ما فی المتن نسخة فیها.
9- فی المصدر: ترد.

أَحْشَاؤُهُ، وَ فَعَلَ ذَلِکَ تَبَعُهُ (1)، فَأَقُولُ: مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی؟ فَیَقُولُونَ:

کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ مَزَّقْنَاهُ، وَ قَاتَلْنَا الْأَصْغَرَ وَ قَتَلْنَاهُ، فَأَقُولُ: اسْلُکُوا طَرِیقَ أَصْحَابِکُمْ، فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ (2) مِنْهُ قَطْرَةً.

ثُمَّ تَرِدُ (3) عَلَیَّ رَایَةُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ قَیْسٍ- وَ هُوَ إِمَامُ خَمْسِینَ أَلْفاً مِنْ أُمَّتِی-، فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ، فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ، وَ فَعَلَ ذَلِکَ تَبَعُهُ (4) فَأَقُولُ: مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی؟ فَیَقُولُونَ: کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ عَصَیْنَاهُ وَ خَذَلْنَا الْأَصْغَرَ وَ خَذَلْنَا مِنْهُ (5)، فَأَقُولُ: اسْلُکُوا طَرِیقَ (6) أَصْحَابِکُمْ، فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ (7) مِنْهُ قَطْرَةً.

ثُمَّ تَرِدُ عَلَیَّ رَایَةُ الْمُخْدَجِ- وَ هُوَ إِمَامُ سَبْعِینَ (8)أَلْفاً مِنَ النَّاسِ- فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ، فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ، وَ فَعَلَ ذَلِکَ تَبَعُهُ (9)، فَأَقُولُ: مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی؟، فَیَقُولُونَ: کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ عَصَیْنَاهُ، وَ قَاتَلْنَا الْأَصْغَرَ وَ قَتَلْنَاهُ (10). فَأَقُولُ: اسْلُکُوا سَبِیلَ أَصْحَابِکُمْ، فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ مِنْهُ قَطْرَةً.

ثُمَّ تَرِدُ عَلَیَّ رَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ، فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَیَبْیَضُّ وَجْهُهُ وَ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ، فَأَقُولُ: مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ

ص: 209


1- فی المصدر: بمن تبعه.
2- جاءت: یطمعون، فی ک.
3- فی ک: یرد.
4- فی الیقین: بمن تبعه، بدلا من: تبعه.
5- فی المصدر: و خذلنا عنه.
6- جاءت نسخة بدلا من طریق: سبیل، فی ک.
7- فی ک: لا یطمعون.
8- فی ک: سبعون، و هو غلط.
9- جاء: من تبعه، بدلا من: تبعه، فی المصدر.
10- فی س: و قلناه.

بَعْدِی؟. فَیَقُولُونَ تَبِعْنَا الْأَکْبَرَ وَ صَدَّقْنَاهُ، وَ وَازَرْنَا الْأَصْغَرَ وَ نَصَرْنَاهُ وَ قَاتَلْنَا مَعَهُ، فَأَقُولُ: رِدُوا رِوَاءً مَرْوِیِّینَ، فَیَشْرَبُونَ شَرْبَةً لَا یَظْمَئُونَ بَعْدَهَا أَبَداً (1)، وَجْهُ إِمَامِهِمْ کَالشَّمْسِ الطَّالِعَةِ وَ وُجُوهُهُمْ کَالْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ، أَوْ کَأَضْوَإِ نَجْمٍ فِی السَّمَاءِ.

ثُمَّ قَالَ: أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ عَلَی ذَلِکَ؟. قَالُوا: بَلَی (2)، وَ إِنَّا عَلَی ذَلِکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ.

قَالَ لَنَا الْقَاضِی مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ: اشْهَدُوا عَلَیَّ عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ مُحَمَّدِ (3) بْنِ الْفَرَزْدَقِ حَدَّثَنِی بِهَذَا، وَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ حَدَّثَنِی بِهَذَا، وَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ (4) بْنِ بَزِیعٍ:

اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ یَحْیَی بْنَ الْحَسَنِ حَدَّثَنِی بِهَذَا، وَ قَالَ یَحْیَی بْنُ الْحَسَنِ:

اشْهَدُوا عَلَیَّ عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ (5)، وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ الرَّحْمَنِ (6) اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا (7) عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ الْحَارِثَ بْنَ حَصِیرَةَ (8) حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنْ صَخْرِ بْنِ الْحَکَمِ، وَ قَالَ الْحَارِثُ بْنُ حَصِیرَةَ (9): اشْهَدُوا عَلَیَّ عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ صَخْرَ بْنَ الْحَکَمِ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنْ حَیَّانَ بْنِ الْحَرْثِ، وَ قَالَ صَخْرُ بْنُ الْحَکَمِ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ حَیَّانَ بْنَ الْحَرْثِ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ جَمِیلٍ الضَّبِّیِّ، وَ قَالَ حَیَّانُ بْنُ الْحَرْثِ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ الرَّبِیعَ بْنَ

ص: 210


1- لا توجد: أبدا، فی س.
2- فی المصدر زیادة: قال.
3- لا توجد فی الیقین: بن محمّد.
4- فی المصدر لا توجد: بن علیّ.
5- لا توجد: عن الحارث بن حصیرة، فی المصدر.
6- فی المصدر: عبد اللّه بن عبد الملک، بدلا من: أبو عبد الرّحمن.
7- لا توجد: بهذا، فی الیقین.
8- فی المصدر: حضیرة- بالضاد المعجمة-.
9- فی المصدر: حضیرة- بالضاد المعجمة-.

جَمِیلٍ الضَّبِّیَّ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنْ مَالِکِ بْنِ ضَمْرَةَ الرَّوَّاسِیِّ (1)، وَ قَالَ الرَّبِیعُ (2) بْنُ جَمِیلٍ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ مَالِکَ بْنَ ضَمْرَةَ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنْ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ، وَ قَالَ مَالِکُ بْنُ ضَمْرَةَ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ أَبَا ذَرٍّ الْغِفَارِیَّ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَالَ أَبُو ذَرٍّ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (3) حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنْ جَبْرَئِیلَ، وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عَنِ اللَّهِ (4)أَنَّ جَبْرَئِیلَ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنِ اللَّهِ جَلَّ وَجْهُهُ (5) وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ.

وَ قَالَ یُوسُفُ بْنُ کُلَیْبٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ حَنْبَلٍ: إِنَّ أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ حَدَّثَهُ بِهَذَا الْحَدِیثِ بِهَذَا الْإِسْنَادِ وَ (6) بِهَذَا الْکَلَامِ، قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ: وَ زَعَمَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ أَبَانٍ أَنَّهُ سَمِعَ هَذَا الْحَدِیثَ- حَدِیثَ الرَّایَاتِ- مِنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَسْعُودِیِّ.

**[ترجمه]کشف الیقین - 2. الیقین فی إمرة امیرالمومنین(ع): 166و169. باب 169 - :

از ابوذر غفاری نقل شده است: او (ابوذر) و علی بن ابی طالب علیه السلام و عبدالله بن مسعود و مقداد بن اسود و عمار بن یاسر و حذیفة بن یمان با هم بودند. راوی می­گوید: ابوذر گفت: حدیثی برایمان نقل کنید که با آن به یاد رسول خدا بیافتیم و بر آن گواهی دهیم و دیگران را به آن دعوت نموده و آن را تصدیق کنیم. همه عرض کردند: یا علی،

ص: 206

شما برایمان روایت کنید.

راوی می­گوید: علی علیه السلام فرمود: همه شما می­دانید که الان زمان حدیث گفتن من نیست. عرض کردند: راست می­گویید. باز گفتند: ای حذیفه، تو برایمان بگو. حذیفه گفت: می­دانید که از من درباره معضلات پرسیده شد، من هم از آن­ها برحذر داشتم. گفتند: راست گفتی. راوی می­گوید: آنان گفتند: ای ابن مسعود، تو برای ما سخن بگو. او گفت: شما می­دانید که من فقط قرآن خوانده­ام و غیر از آن از من پرسیده نشده است. آنان گفتند: راست گفتی. باز گفتند: ای مقداد، تو روایت کن. او گفت: می­دانید که من سربازی بودم که در رکاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می­جنگیدم، ولی شما اهل حدیث و روایت می­باشید. آن­ها گفتند: راست گفتی. راوی می­گوید: آنان به عمّار گفتند: ای عمّار، تو برای ما حدیثی نقل کن. عمّار گفت: شما می­دانید که من بسیار فراموش­کارم مگر آنکه کسی به یادم بیندازد تا چیزی بگویم. همگی گفتند: آری، راست گفتی.

راوی می­گوید: ابوذر - خداوند او را رحمت کناد - عرض کرد: من حدیثی به شما خواهم گفت که آن را شنیده­اید و هر آنکه از شما آن را شنیده است آن را ابلاغ کرده است. آیا گواهی نمی­دهید که خدایی جز او نیست و محمد بنده و فرستاده اوست، و اینکه قیامت آمدنی است و شکی در آن نیست و خداوند مردگان را زنده می­کند، و رستاخیز و بهشت و دوزخ حقیقت است؟ آنان گفتند: گواهی می­دهیم. ابوذر گفت: من هم گواهی می­دهم.

ابوذر گفت: آیا گواهی نمی­دهید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به ما فرمودند که اشرار پیشین و پسین، دوازده نفرند: شش نفر از پیشینیان و شش نفر از پسینیان. سپس از پیشینیان، قابیل پسر حضرت آدم که برادرش را کشت،

فرعون، هامان، قارون، سامری و دجّال را نام بردند که از پیشینیان است ولی در پسینیان خروج می­کند. و از پسینیان، شش نفر را نام بردند:

ص: 207

عثمان، گوساله این امت، معاویه فرعون این امت، هامان که زیاد بن ابی سفیان است، و قارون که سعد بن ابی وقاص می­باشد و سامری که عبدالله بن قیس ابوموسی می­باشد. پرسیدند: سامری چیست؟ پیامبر فرمودند: سامری گفت: «لا مساس»، به من دست نزنید، ولی او (عبدالله بن قیس اشعری) می­گوید: «لا قتال»، جنگ نکنید و دست از آن بدارید. و ابتر، عمروعاص است. از حضرت پرسیدند: ابتر این امت کیست؟ فرمود: او کسی است که نه دین دارد و نه نسب. - راوی می­گوید: - جمع گفتند: ما بر آن شهادت و گواهی می­دهیم. ابوذر گفت: من هم از شاهدان هستم.

سپس گفت: آیا گواهی نمی­دهید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: امتم با پنج پرچم بر من در کنار حوض کوثر، وارد می­شوند: اولین آن پرچم­ها، پرچم گوساله است، من بر می­خیزم و هنگامی که دست او را می­گیرم چهره­اش سیاه می­شود و قدم­هایش می­لرزد و اعضای درونش مضطرب می­شوند، و حال کسانی که از او پیروی کردند نیز این­گونه باشد. من می­پرسم: با دو چیز گرانبهای من چه کردید؟ آن­ها خواهند گفت: کتاب خدا را تکذیب کرده و وآن را پاره نمودیم و در حق آن ظلم کردیم و حق اهل بیت را غصب کردیم. من خواهم گفت: لال شوید و به جانب چپ (جهنم) بروید. آن­ها در حالی که تشنه و چهره­هایشان سیاه می­باشد، دور می­شوند و قطره­ای از آب کوثر به آن­ها نمی­دهند.

پس از آن، پرچم فرعون امتم بر من وارد می­شود که بیشتر آنان از بهرجیون می­باشند. من عرض کردم: ای رسول خدا، بهرجیون کیستند؟ آیا از راه گمراه شدند؟ حضرت فرمود: نه، ولی دینشان را تغییر دادند و آن­ها همان کسانی هستند که به خاطر دنیا خشمگین شده و برای آن خشنود می­شوند و به خاطر آن سختی می­کشند. من برخاسته و دست امامشان را می­گیرم. همین­که دستش را گرفتم چهره­اش سیاه گشته و قدم­هایش می­لرزد و درونش

ص: 208

مضطرب می­شود، پیروان او نیز چنین حالتی خواهند داشت. من می­پرسم: بعد از من با دو گرانبهای من (ثقلین) چه کردید؟ آن­ها می­گویند: کتاب خدا را تکذیب و پاره کردیم، و با اهل بیت جنگیدیم و آنان را کشتیم. من می­گویم: راه اصحابتان را در پیش گیرید. آن­ها درحالی­که تشنه­اند و چهره­هایشان سیاه است دور می­شوند و قطره­ای از آب کوثر به آ­ن­ها نمی­دهند.

سپس پرچم عبدالله بن قیس، امام پنجاه هزار نفر از امتم، بر من وارد می­شود. من برمی­خیزم و دست او را می­گیرم، در این هنگام چهره­اش سیاه گشته و قدم­هایش به لرزه می­افتد و اعضای درونش مضطرب می­شود، و همین­گونه­ است حال پیروان او. من می­گویم: بعد از من با ثقلین چه کردید؟ آن­ها می­گویند: کتاب خدا را تکذیب کردیم و به دشمنی با آن برخاستیم، و اهل بیت را رها کرده و پیروانشان را از آن­ها جدا کردیم. من می­گویم: به همان راهی که اصحابتان رفتند بروید. سپس درحالی­که تشنه و چهره­هایشان سیاه است و قطره­ای از آب کوثر به آن­ها نمی ­دهند، دور می­شوند.

پس گروه مُخدَج - او رهبر هفتاد هزار نفر از مردم می­باشد - وارد می­شود. پس من بر می­خیزم و دست او را می­گیرم. در این هنگام چهره او سیاه می­شود و قدم­هایش به لرزه می­افتد و اعضای درونش مضطرب می­گردد، و پیروان او نیز چنان حالی دارند. من می­گویم: بعد از من با ثقلین چه کردید؟ آن­ها خواهند گفت: بزرگتر - کتاب خدا - را تکذیب کرده و عصیان کردیم و با اهل بیت نزاع کرده و آن­ها را کشتیم. من خواهم گفت: به همان راهی که اصحابتان رفته­اند بروید. آن­ها در­حالی­که تشنه­اند و چهره­هایشان سیاه گشته، دور می­شوند و قطره از آب کوثر به آن­ها نمی­دهند.

پس از آن پیروان علی بن ابی طالب علیه السلام، امیر مؤمنان، پیشوای متقیان، بر من وارد می­شوند. من برخاسته، دست او را می­گیرم. در این هنگام، چهره یارانش نورانی و سپید می­شود. من می­گویم: بعد از من با دو گرانبها چه کردید؟

ص: 209

آنان خواهند گفت: از کتاب خدا پیروی کرده و آن را تصدیق کردیم، و یاور و پشتیبان اهل بیت بودیم و به همراه آنان جنگیدیم. من خواهم گفت: برگردید و از آب کوثر سیراب شوید و دیگران را سیراب کنید. پس آن­ها جرعه­ای از آن می­نوشند که بعد از آن هرگز تشنه نمی­شوند. چهره پیشوای آنان، همچون خورشید تابان و چهره­های آنان بسان ماه شب چهاردهم می­باشد، و یا همانند نورانی­ترین ستاره در آسمان است.

پس از آن، ابوذر گفت: آیا بر این گواهی نمی­دهید؟ همه گفتند: آری، و ابوذر گفت: من هم از گواهانم.

ص: 210

قاضی محمد بن عبدالله که سند آن را به ابوذر غفاری می­رساند، آورده است که ابوذر گفت: بر من شاهد باشید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله این حدیث را از از جبرئیل برایم روایت کرد. و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: بر من گواه باشید که جبرئیل این حدیث را از خداوند - جلّ وجهه و تَقَدّست اسماؤه - برایم نقل کرد:

یوسف بن کلیب و محمد بن حنبل گفتند: پدر عبدالرحمن با همین اسناد همانند این حدیث را برایمان نقل کرد. حسن بن علی بن بزیغ گفت: و اسماعیل بن ابان گمان کرد که این حدیث - حدیث الرایات - را از پدر عبدالرحمن مسعودی شنیده­است.

**[ترجمه]

بیان

لعلّه عمل بعض الرواة فی تفسیر العجل و فرعون و هامان نوع تقیّة، لرسوخ حبّ صنمی قریش فی قلوب الناس.

و قال الجوهری: خفقت الرّایة تخفُق و تخفِق خَفْقا و خَفَقانا و کذلک القلب و السّراب إذا اضطربا (7).

و قال الفیروزآبادی: البَهْرَجُ: الباطل و الرّدی ء و المباح، و البَهْرَجَةُ: أن

ص: 211


1- فی س: الرّاوی. و لا توجد من قوله: الضّبّیّ، و قال حیّان .. إلی هنا فی المصدر.
2- فی المصدر: و قال ربیع- بلا ألف و لام-.
3- لا توجد فی المصدر: من قوله: و قال أبو ذرّ .. إلی هنا.
4- فی الیقین: عند اللّه.
5- فی الیقین: جلّ جلاله.
6- لا توجد الواو، فی المصدر.
7- الصحاح 4- 1469، و قارن بتاج العروس 6- 333، و لسان العرب 10- 80.

تعدل (1) بالشّی ء عن الجادّة القاصدة إلی غیرها، و المبهرج من المیاه: المهمل الّذی لا یمنع عنه، و من الدّماء: المهدّر (2)

**[ترجمه]چه بسا برخی از راویان حدیث، در تفسیر گوساله و فرعون و هامان، نوعی تقیه کرده اند؛ زیرا محبت آن دو بُت قریش، در دل­های مردم رسوخ کرده­است... و جوهری گفته است: «خَفقت الرایة تخفُقُ و تَخفِقُ خَفْقاً و خَفقاناً» و همین­طور «القلب و السراب»: هنگامی که قلب پریشان و مضطرب باشد - 1. الصحاح4: 41469 - .... و فیروزآبادی گفته­است: «البَهرج»: باطل و بی ارزش، مباح. و «البهرجة»:

ص: 211

منحرف کردن چیزی از راه خود، و «المبهرج من المیاه»: آب هدر رفته که نیازی به آن نباشد. و «من الدماء»: خونی که به هدر رفته است - 2. قاموس المحیط10: 180 - .

**[ترجمه]

«70»

شف (3): مِنْ کِتَابِ الْمَنَاقِبِ لِأَحْمَدَ بْنِ مَرْدَوَیْهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یُوسُفَ (4)، عَنْ عِمْرَانَ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ، عَنْ یَحْیَی الْحِمَّانِیِّ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: کُنْتُ أَسِیرُ مَعَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فِی لَیْلَةٍ- وَ عُمَرُ عَلَی بَغْلٍ وَ أَنَا عَلَی فَرَسٍ- فَقَرَأَ آیَةً فِیهَا ذِکْرُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: أَمَ وَ اللَّهِ- یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَقَدْ کَانَ صَاحِبُکُمْ أَوْلَی بِهَذَا الْأَمْرِ مِنِّی وَ مِنْ أَبِی بَکْرٍ (5)، فَقُلْتُ فِی نَفْسِی: لَا أَقَالَنِیَ اللَّهُ إِنْ أَقَلْتُکَ، فَقُلْتُ: أَنْتَ تَقُولُ ذَلِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟!، وَ أَنْتَ وَ صَاحِبُکَ اللَّذَانِ وَثَبْتُمَا وَ انْتَزَعْتُمْ (6) مِنَّا الْأَمْرَ دُونَ النَّاسِ؟. فَقَالَ: إِلَیْکُمْ (7) یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، أَمَا إِنَّکُمْ أَصْحَابُ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَتَأَخَّرْتُ وَ تَقَدَّمَ هُنَیْئَةً، فَقَالَ:

سِرْ .. لَا سِرْتَ، فَقَالَ: أَعِدْ عَلَیَّ کَلَامَکَ. فَقُلْتُ: إِنَّمَا ذَکَرْتَ شَیْئاً فَرَدَدْتُ جَوَابَهُ، وَ لَوْ سَکَتَّ سَکَتْنَا.

فَقَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّا مَا فَعَلْنَا مَا فَعَلْنَا (8) عَدَاوَةً، وَ لَکِنْ اسْتَصْغَرْنَاهُ وَ خَشِینَا أَنْ لَا تَجْتَمِعَ عَلَیْهِ الْعَرَبُ وَ قُرَیْشٌ لِمَا قَدْ (9) وَتَرَهَا، فَأَرَدْتُ أَنْ أَقُولَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی

ص: 212


1- فی المصدر: أن یعدل.
2- القاموس 1- 180، و قارنه بتاج العروس 2- 7، و انظر: لسان العرب 2- 217.
3- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین علیه السّلام: 205- 206، بتفصیل فی الإسناد.
4- فی س: یوسف قال ..، و خطّ علیها فی ک.
5- إلی هنا باختلاف یسیر جاء فی کتاب محاضرات الأدباء للراغب الأصفهانیّ 2- 213- طبعة مصر-.
6- فی المصدر: انتزعتما، و هی نسخة فی مطبوع البحار.
7- لعلّ قوله: إلیکم .. دعاء علیهم .. أی إلی اللّه إیّاکم .. أی قصرکم. أو کان معناه أبعدوا عنّی.
8- لا توجد: ما فعلنا- الثّانیة- فی المصدر.
9- لا توجد: قد فی المصدر.

اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَبْعَثُهُ (1) فِی الْکَتِیبَةِ فَیَنْطِحُ کَبْشَهَا فَلَمْ یَسْتَصْغِرْهُ (2) فَتَسْتَصْغِرُهُ أَنْتَ وَ صَاحِبُکَ؟، فَقَامَ (3) لَا جَرَمَ، فَکَیْفَ تَرَی وَ اللَّهِ مَا نَقْطَعُ أَمْراً دُونَهُ، وَ (4)لَا نَعْمَلُ شَیْئاً حَتَّی نَسْتَأْذِنَهُ..

**[ترجمه]کشف الیقین - 3. کشف الیقین فی امرة امیرالمومنین(ع): 205و 206 - :

در کتاب «المناقب» احمد بن مردویه، که سند آن به ابن عباس می­رسد، نقل شده است که ابن عباس گفت: یک شب، به همراه عمر بن ­خطاب می­رفتم. عمر سوار بر استر و من سوار بر اسب بودم. عمر آیه­ای خواند که در آن ذکر علی بن ابی طالب علیه السلام بود، و گفت: ای فرزندان عبدالمطلب، به خدا سوگند، دوستتان (علی) به این امر از من و ابوبکر سزاوارتر بود. من پیش خود گفتم: خداوند از من نگذرد اگر از تو بگذرم و تو را ببخشم. سپس گفتم: ای امیر مؤمنان، آیا شما این چنین می­گویید، حال آن تو و دوستت بودید که شوریدید و خلافت را از ما غصب کردید؟! عمر گفت: ای فرزندان عبدالمطلب، از من دور شوید که شما، اصحاب عمر بن خطاب هستید.

من عقب ماندم، و او کمی جلو رفت و گفت: برو که به مقصد نرسی! پس از آن گفت: سخنت را دوباره تکرار کن. من گفتم: شما چیزی­گفتید و من جواب آن را دادم، و اگر ساکت می­شدید ساکت می­شدم. عمر گفت: سوگند به خدا، آنچه ما انجام دادیم، از روی دشمنی نبود، ولی ما او را کوچک شمردیم و ترسیدیم که عرب و قریش، به خاطر خونخواهی از علی، از او پیروی نکنند. من خواستم بگویم: رسول خدا صلَّی

ص: 212

الله علیه و آله، او را برای نبرد با لشکری می­فرستادند و او سردار آن را به زمین می­زد، و آن سردار او را کوچک نمی­شمرد، و تو و دوستت او را کوچک می­شمارید؟! عمر گفت: بی شک چنین است، چگونه می­اندیشی، به خدا قسم، ما بدون او تصمیم به کاری نمی­گیریم و بدون اجازه او کاری انجام نمی­دهیم.

**[ترجمه]

بیان

قوله: أما إنّکم .. لعلّه قال ذلک علی سبیل التهدید .. أی إنّکم تخاصمونی، إمّا إخبارا، و إمّا استفهاما إنکاریّا.

**[ترجمه]این­که گفت: «... أما إنکم»، شاید بنابر تهدید آن را گفته­است یعنی: شما با من مخاصمه می­کنید - به صورت خبری - و یا، شما با من مخاصمه می­کنید؟ - به صورت استفهام انکاری -.

**[ترجمه]

«71»

شف (5): أَحْمَدُ بْنُ مَرْدَوَیْهِ فِی کِتَابِ الْمَنَاقِبِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یُوسُفَ، عَنْ عِمْرَانَ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ حَکِیمٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُمَارَةَ، عَنِ الْحَکِیمِ بْنِ عُتْبَةَ (6)، عَنْ عِیسَی بْنِ طَلْحَةَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ، قَالَ: خَرَجَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ إِلَی الشَّامِ وَ أَخْرَجَ مَعَهُ الْعَبَّاسَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، قَالَ: فَجَعَلَ النَّاسُ یَتَلَقَّوْنَ (7) وَ یَقُولُونَ: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!، وَ کَانَ الْعَبَّاسُ رَجُلًا جَمِیلًا فَیَقُولُ: هَذَا صَاحِبُکُمْ، فَلَمَّا کَثُرَ عَلَیْهِ الْتَفَتَ إِلَی عُمَرَ، فَقَالَ: تَرَی أَنَا وَ اللَّهِ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکَ، فَقَالَ عُمَرُ: اسْکُتْ، أَوْلَی (8)

وَ اللَّهِ- بِهَذَا الْأَمْرِ مِنِّی وَ مِنْکَ رَجُلٌ خَلَّفْتُهُ أَنَا وَ أَنْتَ بِالْمَدِینَةِ، عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام)!!!.

**[ترجمه]کشف الیقین - 1. کشف الیقین فی امرة امیرالمومنین(ع): 206 - :

احمد بن مردویه در کتاب «المناقب» از عیسی بن طلحة بن عبیدالله نقل می­کند: عمر بن خطاب به طرف شام رهسپار شد و عباس بن عبدالمطلب همراه او بود. عیسی می­گوید: مردم عباس را می­دیدند و می­گفتند: سلام بر تو، ای امیرمؤمنان. - عباس بن عبدالمطلب مردی زیبا بود - او هم می­گفت: من امیرمؤمنان نیستم این (عمر) صاحب شماست. هنگامی­که این امر زیاد اتفاق افتاد، عباس به عمر رو کرد و گفت: به خدا قسم، می­بینی که من به این امر از تو سزاوارترم؟! عمر گفت: ساکت شو، به خدا سوگند، سزاوارترین کس به این خلافت، از من و تو، علی بن ابی طالب است که او را در مدینه جا گذاشتیم.

**[ترجمه]

«72»

سر (9): مُوسَی بْنُ بَکْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: مَا حَرَّمَ اللَّهُ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ عُصِیَ فِیهِ، لِأَنَّهُمْ تَزَوَّجُوا أَزْوَاجَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ

ص: 213


1- فی س: بیعته.
2- لا یوجد فی الیقین: یستصغره، و فیه: فلم تستصغره.
3- کذا فی س، و فی ک: فقا ..، و الظّاهر: فقال، کما فی المصدر.
4- لا توجد الواو فی ک.
5- الیقین: 206، بتفصیل فی الإسناد و تصرّف.
6- خ. ل: الحکم بن عتیبة.
7- فی المصدر: یتلقّون العبّاس.
8- لا توجد: فقال عمر اسکت أولی ..، فی المصدر.
9- السّرائر: 472- حجریة-، النّوادر، مستطرفات السّرائر: 18، حدیث 7.

عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَخَیَّرَهُنَّ أَبُو بَکْرٍ بَیْنَ الْحِجَابِ وَ لَا یَتَزَوَّجْنَ أَوْ یَتَزَوَّجْنَ، فَاخْتَرْنَ التَّزْوِیجَ فَتَزَوَّجْنَ.

قَالَ زُرَارَةُ: وَ لَوْ سَأَلْتَ بَعْضَهُمْ أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ أَبَاکَ تَزَوَّجَ امْرَأَةً وَ لَمْ یَدْخُلْ بِهَا حَتَّی مَاتَ، أَ تَحِلُّ لَکَ إِذَنْ؟. لَقَالَ: لَا، وَ هُمْ قَدِ اسْتَحَلُّوا أَنْ یَتَزَوَّجُوا أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ کَانُوا مُؤْمِنِینَ، فَإِنَّ أَزْوَاجَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِثْلُ أُمَّهَاتِهِمْ (1)..

**[ترجمه]السرائر: - 2. السرائر: 472 - امام باقرعلیه السلام فرمودند: خداوند چیزی را حرام نکرد مگر آنکه در آن از او نافرمانی شد؛ زیرا آنان بعد از رسول خدا صلَّی الله

ص: 213

علیه و آله با همسران ایشان ازدواج کردند. ابوبکر آن­ها را بین حجاب و ازدواج نکردن و این­که ازدواج کنند، مخیّر کرد، زنان پیامبر ازدواج را انتخاب کرده و ازدواج کردند.

زراره گفت: اگر از یکی از آن­ها می­پرسیدی: اگر پدرت با زنی ازدواج کرده باشد ولی تا موقع مرگ با او نزدیکی نکرده باشد، آیا آن زن برای تو حلال است؟ او حتماً خواهد گفت: نه. ولی با آنکه آنان مومن بودند، ازدواج با مادرانشان را حلال دانستند؛ زیرا همسران پیامبر صلَّی الله علیه و آله مانند مادرانشان هستند.

**[ترجمه]

«73»

شی، تفسیر العیاشی (2): الْمُفَضَّلُ بْنُ صَالِحٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی (3) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ، قَالَ: نَزَلَتْ فِی عُثْمَانَ، وَ جَرَتْ فِی مُعَاوِیَةَ وَ أَتْبَاعِهِمَا (4).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - 1. تفسیرالعیاشی1: 147، حدیث 482 - : مفضّل بن صالح، از یکی از دوستانش، از امام صادق و امام باقر علیهما السلام، درباره این فرموده خداوند تا آخر آیه: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَالأذَی - 2. بقره/ 264 - »،{ای

کسانی که ایمان آورده­اید، صدقه­های خود را با منت وآزار، باطل مکنید.} نقل کرده است: این آیه درباره عثمان نازل شده ­است و حکم آن، در معاویه و پیروان او جاری است.

**[ترجمه]

«74»

شی، تفسیر العیاشی (5): عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی (6) لِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ، هَذَا تَأْوِیلٌ، قَالَ (7): أُنْزِلَتْ فِی عُثْمَانَ (8).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - 3. تفسیر العیاشی1: 147، حدیث 483 - :

امام باقرعلیه السلام در تفسیر این آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَالأذَی»،{ای کسانی که ایمان آورده­اید، صدقه­های خود را با منت و آزار، باطل مکنید} نقل کرده است: تاویل این آیه آن است که بر محمد و آل محمّد صلی الله علیه و آله منت نگذارید. امام فرمود: این آیه در مورد عثمان نازل شده است .

**[ترجمه]

«75»

شی، تفسیر العیاشی (9): عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فِی قَوْلِهِ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی ... إِلَی قَوْلِهِ: لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِمَّا

ص: 214


1- انظر: بحار الأنوار 22- 199، حدیث 17، و نظیره فی البحار 16- 397 و 22- 210 ذیل حدیث 36- 37، و 104- 23 حدیث 34، و وسائل الشّیعة 14- 313 ذیل حدیث 4، و الکافی 5- 421 ذیل حدیث 3.
2- تفسیر العیّاشیّ 1- 147، حدیث 482.
3- البقرة: 264.
4- و انظر: البرهان 1- 253 و 254، و تفسیر الصّافی 1- 225.
5- تفسیر العیّاشیّ 1- 147، حدیث 483.
6- البقرة: 264.
7- وضع علی: قال، فی ک رمز نسخة بدل.
8- و انظر: تفسیر البرهان 1- 253.
9- تفسیر العیّاشیّ 1- 148، حدیث 484.

کَسَبُوا (1) قَالَ (2) صَفْوَانُ: أَیْ حَجَرٍ وَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النَّاسِ (3)؟. قَالَ: فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ مُعَاوِیَةُ وَ أَشْیَاعُهُمْ (4).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - 4. تفسیرالعیاشی1: 148، حدیث 484 - :

از ابوبصیر، از امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَالأذَی» تا آخر آن «لاَّ یَقْدِرُونَ عَلَی شَیْءٍ مِّمَّا

ص: 214

کَسَبُواْ»، - 5. بقره/ 264 - {آنان [ریاکاران] نیز از آنچه به دست آورده­اند، بهره­ای نمی­برند.} فرمود: صفوان یعنی سنگ. [و در تفسیر آیه:]«والذین ینفقونَ أَموالَهم رِئاءَ الناس»، - . بقره/ 284 - {و کسانی که اموالشان را برای نشان دادن به مردم انفاق می­کنند.}امام صادق علیه السلام در تفسیر آن فرمودند: یعنی فلانی، فلانی و فلانی و معاویه و پیروان آن­ها.

**[ترجمه]

«76»

شی، تفسیر العیاشی (5): عَنْ سَعْدَانَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ (6) قَالَ: حَقِیقٌ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یُدْخِلَ الْجَنَّةَ مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ مِنْ حُبِّهِمَا (7).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - 2. تفسیر العیاشی1: 156، حدیث 528 - : از سعدان، از شخصی، از امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «وَإِن تُبْدُواْ مَا فِی أَنفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُم بِهِ اللّهُ فَیَغْفِرُ لِمَن یَشَاء - 3. بقره/ 284 - »، {و اگر آنچه را در دل­های خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را با آن محاسبه می­کند؛ آنگاه هر که را بخواهد می­بخشد.} نقل کرده است: حضرت فرمودند: سزاوار است خداوند کسی را که در قلبش دانه خردلی از محبت آن دو باشد، در بهشت داخل نکند.

**[ترجمه]

«77»

سر (8): أَبُو عَبْدِ اللَّهِ السَّیَّارِیُّ، عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: کَانَ عُثْمَانُ إِذَا أُتِیَ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْفَیْ ءِ فِیهِ ذَهَبٌ عَزَلَهُ، وَ قَالَ: هَذَا لِطَوْقِ عَمْرٍو (9)، فَلَمَّا کَثُرَ ذَلِکَ قِیلَ لَهُ: کَبِرَ عَمْرٌو (10) عَنِ الطَّوْقِ، فَجَرَی بِهِ الْمَثَلُ (11).

**[ترجمه]السرائر - 4. السرائر: 476 - :

ابوعبدالله سیّاری، از امام رضاعلیه السلام نقل کرد که فرمود: هرگاه چیزی از خراج برای عثمان می­آوردند که در آن طلایی بود، آن را جدا می­کرد و می­گفت: این برای طوق عمرو است. هنگامی که این مسئله زیاد رخ داد، به او گفته شد: «عمرو دیگر بزرگتر از آن شده که طوق داشته باشد»، و آن، ضرب المثل شد.

**[ترجمه]

بیان

ذکر (12) أصحاب کتب الأمثال مورد المثل علی وجه آخر تعصّبا، مع أنّه لا تنافی بینهما.

قال الزمخشری فی المستقصی (13): هو عمرو بن عدی ابن أخت جذیمة قد

ص: 215


1- البقرة: 264.
2- لا توجد: قال، فی ک.
3- النّساء: 38.
4- و انظر: تفسیر البرهان 1- 254.
5- تفسیر العیّاشیّ 1- 156، حدیث 528.
6- البقرة: 284.
7- انظر: تفسیر البرهان 1- 267، و تفسیر الصّافی 1- 237.
8- النّوادر، مستطرفات السّرائر 47، حدیث 2، و فی الطبعة الحجریة من السّرائر: 476، و انظر: مستطرفات السّرائر: 43، حدیث 15.
9- فی ک: عمر، و هو نسخة فی المصدر.
10- فی ک: عمر، و هو نسخة فی المصدر.
11- قد ذکره المیدانی فی مجمع الأمثال 2- 137.
12- فی س: سر، ذکر ..، و لم نجده فی کتاب السرائر و لا نوادره، و الظاهر کون الرمز زائدا، فتدبّر.
13- المستقصی فی أمثال العرب 2- 214.

طوّق کثیرا (1) صغیرا ثم استهوته الجنّ مدّة، فلمّا عاد همّت أمّه بإعادة الطوق إلیه، فقال جذیمة: .. ذلک، و قیل إنّها نطّقته و طوّقته و أمرته بزیارة خاله، فلمّا رأی لحیته و الطوق قال: .. ذلک. و یروی شبّ عمرو عن الطوق و جلّ عمرو، یضرب فی ارتفاع الکبیر عن هیئة الصغیر و ما یستهجن من تحلیته بحلیته (2). و نحوه قال المیدانی (3) لکنّه طوّل القصّة الغریبة.

**[ترجمه]مؤلفان کتاب­های ضرب المثل، از روی تعصب، ریشه تاریخی این ضرب المثل را به گونه­ای دیگر آورده­اند، با این که میان آن دو منافاتی نیست .

زمخشری در «المستقصی - 5. المستقصی2: 214 - » گفته است: او، عمرو بن عدی، خواهرزاده جزیمه است که در کودکی

ص: 215

بسیار طوق به گردن خود می­انداخت. مدتی جن­ها او را گمراه کردند و فریفتند، پس آنگاه که برگشت، مادرش آن طوق را بر گردنش ­آویخت. پس جذیمه این مثل را گفت، و گفته شده است: روزی مادر او، به او کمربند بست و آن طوق را بر گردنش آویزان کرد و او را برای زیارت دایی­اش، روانه خانه او کرد. هنگامی­که دایی­اش، زیورآلات او آن طوق را دید، آن ضرب المثل را گفت. و روایت شده است: عمرو جوان شد [و از حدی که طوق داشته باشد بزرگ­تر شد] و به حد کمال رسید، این ضرب المثل زمانی استعمال می­شود که چیزی بزرگ از شکل کوچکش تغییر کند و آن چیزی که استفاده از آن برای زیور، زشت و ناپسند باشد. ولی میدانی - 1. مجمع المثال2: 137 -

داستان عجیبی را نقل کرده و آن را طول و تفصیل داده است.

**[ترجمه]

«78»

شی، تفسیر العیاشی (4): عَلِیُّ بْنُ مَیْمُونٍ الصَّائِغُ، عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: ثَلَاثَةٌ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (5): مَنِ ادَّعَی إِمَامَةً مِنَ اللَّهِ لَیْسَتْ لَهُ، وَ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللَّهِ، وَ مَنْ قَالَ إِنَّ لِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً (6).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - 2. تفسیر العیاشی1: 178، حدیث 64 - : علی بن میمون زرگر، از ابن ابو یَعفور نقل کرد که گفت: شنیدم امام صادق علیه السلام می­فرماید: «وَلاَ یَنظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلاَ یُزَکِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ - 3. آل عمران: 77 - »، {و خدا روز قیامت به آنان نمی­نگرد و پاکشان نمی­گرداند و عذابی دردناک خواهند داشت.} یعنی کسانی­که ادعا کنند امامت از جانب خداوند نیست و امامی را که از سوی خداوند تعیین شده، انکار نمایند. و هر کس که بگوید: فلانی و فلانی در اسلام سهم و نصیبی دارند.

**[ترجمه]

«79»

شی، تفسیر العیاشی (7): عَنْ الثُّمَالِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ .. مِثْلَهُ (8).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - 4. تفسیراللعیاشی1: 178، حدیث 65 - : از امام سجاد علیه السلام همانند این روایت نقل شده است.

**[ترجمه]

«80»

شی، تفسیر العیاشی (9): عَنْ عَامِرِ بْنِ کَثِیرٍ السَّرَّاجِ، عَنْ عَطَاءٍ الْهَمْدَانِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ (10) قَالَ: فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ.

وَ فِی رِوَایَةِ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: هُمَا وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ.

ص: 216


1- خطّ علی: کثیرا فی ک، و کتب علیها رمز نسخة بدل.
2- فی س: بحلیة- بلا ضمیر-.
3- مجمع الأمثال 2- 137 برقم: 3017.
4- تفسیر العیّاشیّ 1- 178، حدیث 64، بتفصیل فی السّند.
5- آل عمران: 77.
6- و حکاه فی تفسیر البرهان 1- 293.
7- تفسیر العیّاشیّ 1- 178، حدیث 65.
8- و انظر: تفسیر البرهان 1- 293.
9- تفسیر العیّاشیّ 1- 274- 275، حدیث 267 و 268 و 269.
10- النّساء: 108.

وَ فِی رِوَایَةِ عُمَرَ بْنِ صَالِحٍ، قَالَ: الْأَوَّلُ وَ الثَّانِی وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ (1)

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - 5. تفسیرالعیاشی1: 274-275، احادیث 267، 268، 269 - :

از امام باقرعلیه السلام درباره این فرموده خداوند: «إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَی مِنَ الْقَوْلِ وَکَانَ اللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطًا - 6. نساء/ 108 - »،

{و چون شبانگاه به چاره­اندیشی می­پردازند و سخنانی می­گویند.} نقل شده است که فرمودند: آن­ها، فلانی، فلانی، فلانی و ابو عبیدة بن جرّاح می­باشند.

ص: 216

و در روایت عمر بن سعید، از امام موسی بن جعفر علیه السلام آمده است که فرمودند: آن­ها، آن دو و ابو عبیدة بن جرّاح بودند.

و در روایت عمر بن صالح، آمده­ است که فرمودند: آن­ها اولی و دومی و ابوعبیده جراح بودند.

**[ترجمه]

«81»

شی، تفسیر العیاشی (2): عَنْ جَابِرٍ، قَالَ: قُلْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَوْلُهُ تَعَالَی (3) فِی کِتَابِهِ: الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا (4) قَالَ: هُمَا وَ الثَّالِثُ وَ الرَّابِعُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ طَلْحَةُ وَ کَانُوا سَبْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا.

قَالَ: لَمَّا وَجَّهَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ، قَالُوا: بَعَثَ هَذَا الصَّبِیَّ وَ لَوْ بَعَثَ غَیْرَهُ- یَا حُذَیْفَةُ إِلَی أَهْلِ (5) مَکَّةَ، وَ فِی مَکَّةَ صَنَادِیدُهَا، وَ کَانُوا یُسَمُّونَ عَلِیّاً: الصَّبِیَّ، لِأَنَّهُ کَانَ اسْمُهُ فِی کِتَابِ اللَّهِ الصَّبِیَّ، لِقَوْلِ (6) اللَّهِ: وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً (7) وَ هُوَ صَبِیٌّ وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ (8)، وَ اللَّهِ (9)الْکُفْرُ بِنَا أَوْلَی مِمَّا نَحْنُ فِیهِ، فَسَارُوا فَقَالُوا لَهُمَا وَ خَوَّفُوهُمَا بِأَهْلِ مَکَّةَ فَعَرَضُوا لَهُمَا وَ غَلَّظُوا عَلَیْهِمَا الْأَمْرَ، فَقَالَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ، وَ مَضَی، فَلَمَّا دَخَلَا مَکَّةَ أَخْبَرَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِقَوْلِهِمْ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ بِقَوْلِ عَلِیٍّ لَهُمْ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ بِأَسْمَائِهِمْ فِی کِتَابِهِ، وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ أَ لَمْ تَرَ إِلَی (10) الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ .. إِلَی قَوْلِهِ: وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ (11)، وَ إِنَّمَا نَزَلَتْ «أَ لَمْ تَرَ إِلَی ..»

ص: 217


1- انظر: تفسیر البرهان 1- 414.
2- تفسیر العیّاشیّ 1- 279- 280، حدیث 286.
3- فی المصدر: قول اللّه.
4- النّساء: 137.
5- لا توجد: أهل، فی ک.
6- فی س: یقول.
7- فصّلت: 33.
8- فصّلت: 33.
9- فی المصدر: و قالوا: و اللّه.
10- عبارة: أ لم تر إلی .. لیست جزءا من الآیة فی القرآن، و لعلّها تفسیر أو تأویل للآیة من قبل الأئمّة علیهم السّلام.
11- آل عمران: 173- 174.

فُلَانٍ وَ فُلَانٍ لَقُوا عَلِیّاً وَ عَمَّاراً فَقَالا: إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَامِرٍ وَ أَهْلَ مَکَّةَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ، فَقَالُوا: حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ، وَ هُمَا اللَّذَانِ قَالَ اللَّهُ:

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ... إِلَی آخِرِ الْآیَةِ (1) فَهَذَا أَوَّلُ کُفْرِهِمْ.

وَ الْکُفْرُ الثَّانِی قَوْلُ النَّبِیِّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ: یَطْلُعُ عَلَیْکُمْ مِنْ هَذَا الشِّعْبِ رَجُلٌ فَیَطْلُعُ عَلَیْکُمْ بِوَجْهِهِ، فَمَثَلُهُ عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ عِیسَی لَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا تَمَنَّی أَنْ یَکُونَ بَعْضَ أَهْلِهِ، فَإِذَا بِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدْ خَرَجَ وَ طَلَعَ بِوَجْهِهِ، قَالَ (2): هُوَ هَذَا، فَخَرَجُوا غِضَاباً وَ قَالُوا: مَا بَقِیَ إِلَّا أَنْ یَجْعَلَهُ نَبِیّاً، وَ اللَّهِ الرُّجُوعُ إِلَی آلِهَتِنَا خَیْرٌ مِمَّا نَسْمَعُ مِنْهُ فِی ابْنِ عَمِّهِ! وَ لَیَصُدُّنَا عَلِیٌّ إِنْ دَامَ هَذَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ ... إِلَی آخِرِ الْآیَةِ (3) فَهَذَا الْکُفْرُ الثَّانِی.

وَ زِیَادَةُ الْکُفْرِ (4)حِینَ قَالَ اللَّهُ: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ (5) وَ قَالَ (6) النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا عَلِیُّ! أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ خَیْرَ الْبَرِیَّةِ، فَقَالَ لَهُ النَّاسُ: هُوَ خَیْرٌ مِنْ آدَمَ وَ نُوحٍ وَ مِنْ إِبْرَاهِیمَ وَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ .. فَأَنْزَلَ اللَّهُ: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ ... إِلَی سَمِیعٌ عَلِیمٌ (7) قَالُوا: فَهُوَ خَیْرٌ مِنْکَ یَا مُحَمَّدُ .. قَالَ اللَّهُ (8): قُلْ ... إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً (9) وَ لَکِنَّهُ خَیْرٌ مِنْکُمْ وَ ذُرِّیَّتُهُ خَیْرٌ مِنْ ذُرِّیَّتِکُمْ، وَ مَنِ اتَّبَعَهُ خَیْرٌ مِمَّنِ اتَّبَعَکُمْ، فَقَامُوا غِضَاباً، وَ قَالُوا زِیَادَةُ: الرُّجُوعِ إِلَی الْکُفْرِ أَهْوَنُ عَلَیْنَا مِمَّا

ص: 218


1- النّساء: 137.
2- فی المصدر: و قال.
3- الزّخرف: 57.
4- فی تفسیر العیّاشیّ: و زاد الکفر بالکفر.
5- البیّنة: 7.
6- فی المصدر: فقال.
7- آل عمران: 33- 34.
8- الظّاهر سقوط: قال، أی قال: قال اللّه ..
9- الأعراف: 158.

یَقُولُ فِی ابْنِ عَمِّهِ! وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ: ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً (1).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی: - 1. تفسیرالعیاشی1: 274-275، حدیث 286 - از محمد حنفیه فرزند امام علی علیه السلام، درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه: «الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ - 2. نساء/ 137 - »، {کسانی­که ایمان آوردند سپس کافر شدند.}نقل شده است که گفتند: آن­ها، آن دو نفر، سومی، چهارمی، و عبدالرحمن و طلحه هستند که تعدادشان هفده نفر بودند.

محمد حنفیه می­گوید: هنگامی که پیامبرصلَّی الله علیه و آله، علی بن ابی طالب علیه السلام و عمّار بن یاسر - رحمة الله علیه - را به سوی اهل مکه فرستادند. آن­ها گفتند: پیامبر این کودک را فرستاد، ای حذیفه، ای کاش دیگری را به سوی اهل مکه می­فرستاد، حال آنکه در مکه قهرمانان و جنگاوران حضور دارند - آنان حضرت علی علیه السلام را کودک می­خواندند؛ زیرا نام حضرت در کتاب خداوند بنابراین فرموده خداوند: «وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِّمَّن دَعَا إِلَی اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا»2 ،{و کیست خوشگفتارتر از آن کس که به سوی خدا دعوت نماید و کار نیک کند} و حضرت کودک کم سنی بودند «وَ قالَ إنَّنی مِنَ المسلمین»، {و گوید: من [در برابر خدا] از تسلیم شدگانم.}- به خدا سوگند، کفر، برای ما از آنچه در آن هستیم، اولی است. پس آن­ها نزد امام و عمار رفتند و آن­ها را از رفتن به سوی اهل مکه ترسانیده و به آن دو گوشزد کرده و آن ماموریت را در دیدِ آنان سخت جلوه دادند. حضرت علی علیه السلام فرمودند: خدا ما را کافی است و او نیکو حمایت­گری است، و رهسپار شدند. هنگامی که وارد مکه شدند، خداوند پیامبرش صلَّی الله علیه و آله را از سخنان آن­ها با علی علیه السلام و از سخنان حضرت علی با آن­ها با خبر کرد، خداوند در کتابش نام آنان را ذکر کرد و فرمود: «الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمَاناً وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ»، - .[1] آل عمران/173 - {همان کسانی­که [برخی از] مردم به ایشان گفتند: مردمان برای [جنگ با] شما گرد آمده­اند، پس از آن بترسید. و [این سخن] بر ایمانشان افزود و گفتند خدا ما را بس است و نیکو حمایت­گری است.} تا آخر این آیه : «وَاللّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ» - 2. آل عمران/ 172-174 - ، {و خداوند دارای بخششی عظیم است.}، مراد از این گفته «ألم تر الی...»، آیا آنان را ندیدی،

ص: 217

فلانی و فلانی بودند که علی علیه السلام و عمار را دیده و گفتند: ابوسفیان و عبدالله بن عامر و اهل مکه برای شما جمع شده­اند، پس از آنها بترسید. آن­ها گفتند: خدا ما را بس است و او نیکو حامی و پشتیبانی است. آن­دو همان کسانی­اند که خداوند درباره آنان فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ» - 3. نساء/137 - ،

{کسانی که ایمان آوردند سپس کفر ورزیدند.} تا آخر آیه، و این، اولین کفر آن دو نفر بود.

دومین کفر آنان، این بود که هنگامی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمودند: از این دره، مردی بر شما نمایان خواهد شد و با چهره­اش بر شما روی می­نماید، و مَثل او نزد خداوند، همانند مثل حضرت عیسی می­باشد. همه حاضران آرزو داشتند که آن شخص، یکی از خویشاوندان­شان باشد، ناگهان علی علیه السلام از ته دره خارج شده و با صورتشان برآنان نمایان گشت، پیامبر فرمود: این، همان کس است. آن جماعت خشمگین خارج شده و گفتند: چیزی نمانده که او را پیامبر قرار دهد، به خدا قسم، برگشتن به خدایانمان از آنچه درباره پسرعمویش از او می­شنویم، بهتر است. اگر این­گونه پیش برود، علی مانع ما شده و جای ما را خواهد گرفت. پس خداوند این آیه را نازل کرد: «وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ - 4. زخرف/57 - »،

{و هنگامی­که [در مورد] پسر مریم مثالی آورده شد، به ناگاه قوم تو از آن [سخن] هلهله درانداختند [و اعراض کردند].} و این، کفر دوم آنان بود و زیاده­روی آنان در کفرشان، این بود که زمانی که خداوند این آیه را نازل کرد: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّة - 1. بینة/7 - »،ِ{در

حقیقت کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده­اند، آنان­اند که بهترین آفریدگان­اند.} پیامبرصلَّی الله علیه و آله فرمود: ای علی، برای همیشه بهترین مردم شدی. مردم به پیامبر گفتند: آیا علی از آدم، نوح، ابراهیم و پیامبران برتر است؟ پس خداوند نازل کرد: «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ * ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» - 2. آل عمران/ 33و34 - ،

{به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است.} تا این آیه «سمیع علیم»، {و خداوند شنوای داناست.} مردم پرسیدند: ای محمد - صلی الله علیه و آله -، آیا او از تو هم برتر است؟ خداوند این آیه را نازل کرد: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعًا - 3. اعراف/158 - »،

{بگو ای مردم، من پیامبر خدا به سوی همه شما هستم.} ولی او (علی) از شما و خاندان او از خاندان شما برتر است، و هر که از او پیروی کند، برتر است از آن کسی که از شما پیروی می­کند. مردم خشمگین برخواسته و بر کفرشان افزوده و گفتند: برگشتن به کفر، از آنچه درباره

ص: 218

پسر عمویش می­گوید، بر ما آسان­تر است. و اینگونه بود که خداوند فرمود: «ثُمَّ ازْدَادُواْ کُفْرًا» - 4. نساء/137 - ، {آن­گاه بر کفر خود افزودند.}

**[ترجمه]

بیان

یَصِدُّونَ. بمعنی یضجّون (2)، و قوله و لیصدّنا .. لیس لبیان هذا الصدود، بل هو بمعنی المنع (3) عمّا هو مرادهم.

قوله علیه السلام: و قالوا زیادة .. بالنصب، أو الرفع بالإضافة.

**[ترجمه]«یَصُدّون»: فریاد می­زنند، و مراد از «ولیصدّنا» بیان این منع نیست، بلکه آن به معنی منع کردن از آن چیزی است که مراد آن­ها می­باشد. زیادة در این سخن امام علیه السلام «و قالوا زیادة» منصوب یا مرفوع به اضافه می­باشد.

**[ترجمه]

«82»

شی، تفسیر العیاشی (4): عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ عَنْ قَوْلِهِ (5): إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ... (6) ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً (7) قَالَ: نَزَلَتْ فِی أَبِی (8) عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی سَرْحٍ الَّذِی بَعَثَهُ عُثْمَانُ إِلَی مِصْرَ، قَالَ: وَ ازْدادُوا کُفْراً حِینَ لَمْ یَبْقَ فِیهِ مِنَ الْإِیمَانِ شَیْ ءٌ (9).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - 5. تفسیر العیاشی1: 280، حدیث 287 - :

از امام باقر و امام­صادق علیهما السلام درباره این فرموده خداوند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ ازْدَادُواْ کُفْرًا لَّمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلاً» - 2. نساء/ 137 - ،

{کسانی که ایمان آوردند سپس کافر شدند و باز ایمان آوردند سپس کافر شدند، آن­گاه به کفر خود افزودند.} نقل شده است که فرمودند: این آیه درباره ابی عبدالله بن ابی سرح نازل شده است که عثمان او را به مصر فرستاد، و فرمودند: آنان بر کفرشان افزودند، هنگامی­که چیزی از ایمان برای آن­ها باقی نماند.

**[ترجمه]

«83»

شی، تفسیر العیاشی (10): عَنْ عَبْدِ اللَّهِ (11) بْنِ کَثِیرٍ الْهَاشِمِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً (12) قَالَ: نَزَلَتْ فِی فُلَانٍ وَ فُلَانٍ آمَنُوا بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی أَوَّلِ

ص: 219


1- النّساء: 137. و قد ذکر صدر الحدیث فی تفسیر العیّاشیّ أیضا 1- 206، حدیث 154، و انظر: تفسیر البرهان 1- 421، و ذکره الفیض الکاشانیّ فی تفسیره الصّافی عن العیّاشیّ مختصرا.
2- کما فی مجمع البحرین 3- 83، و انظر: لسان العرب 3- 246، و الصحاح 2- 496، و غیرهما.
3- ذکره فی مجمع البحرین 3- 83، و انظر: الصحاح 2- 495، و لسان العرب 3- 246.
4- تفسیر العیّاشیّ 1- 280، حدیث 287.
5- فی المصدر: فی قول اللّه.
6- فی التّفسیر ذکر المحذوف من الآیة و هی: ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا.
7- النّساء: 137.
8- لا توجد: أبی، فی المصدر، و هو الظّاهر، و هو اسم أخی عثمان من الرّضاع، و هو الّذی أهدر النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله دمه یوم فتح مکّة.
9- لا توجد: شی ء فی س. و انظر: تفسیر البرهان 1- 422، و تفسیر الصّافی 1- 404.
10- تفسیر العیّاشیّ 1- 281، حدیث 289.
11- فی المصدر: عبد الرّحمن.
12- النّساء: 137.

الْأَمْرِ ثُمَّ کَفَرُوا حِینَ عَرَضَتْ عَلَیْهِمُ الْوَلَایَةُ، حَیْثُ قَالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ، ثُمَّ آمَنُوا بِالْبَیْعَةِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَیْثُ قَالُوا لَهُ: بِأَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ .. فَبَایَعُوهُ، ثُمَّ کَفَرُوا حَیْثُ مَضَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلَمْ یُقِرُّوا بِالْبَیْعَةِ، ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً بِأَخْذِهِمْ مَنْ بَایَعُوهُ بِالْبَیْعَةِ لَهُمْ، فَهَؤُلَاءِ لَمْ یَبْقَ فِیهِمْ مِنَ الْإِیمَانِ شَیْ ءٌ (1).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - 3. تفسیر العیاشی1: 281، - : امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ ازْدَادُواْ کُفْرًا لَّمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلاً - 4. نساء/ 137 - »،{ کسانی که ایمان آوردند سپس کافر شدند و باز ایمان آوردند سپس کافر شدند، آنگاه به کفر خود افزودند. قطعا خدا آنان را نخواهد بخشید و راهی به ایشان نخواهد نمود.} فرموده ­است: این آیه، درباره فلانی و فلانی نازل شده که در ابتدای

ص: 219

کار به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ایمان آوردند، سپس هنگامی­که ولایت امیرمؤمنان بر آنان نمایان شد، و زمانی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: هرکه من مولای اویم این علی، مولی و سرپرست اوست، کفر ورزیدند. سپس به خاطر بیعت خود با امیرمؤمنان علیه السلام ایمان آوردند؛ زیرا به امام گفتند: به امر خدا و رسولش با تو بیعت می­کنیم. پس با حضرت بیعت کردند. سپس زمانی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفتند، کافر شدند و به امر بیعت اقرار نکردند، سپس با بیعت گرفتن از کسی که با او بیعت کرده بودند، کافر شدند و ذره­ای از ایمان درآن­ها باقی نماند.

**[ترجمه]

«84»

کا (2): الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمُعَلَّی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ وَ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ .. مِثْلَهُ.

**[ترجمه]اصول کافی - 1. اصول کافی1: 410، - : حسین بن محمد، از مُعلَّی، از محمدبن أُورمه و علی بن عبدالله، از علی بن حسّان، از عبدالرحمن بن کثیر، همانند این روایت را نقل کرده­است.

**[ترجمه]

بیان

المراد بمن بایعوه: أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه.

**[ترجمه]مراد از «مَن بَایعوه»: امیرمؤمنان صلوات الله علیه می­باشد .

**[ترجمه]

«85»

شی، تفسیر العیاشی (3): عَنْ جَابِرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ (4)، قَالَ:

فَقَالَ: هُمْ أَوْلِیَاءُ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ اتَّخَذُوهُمْ أَئِمَّةً دُونَ (5) الْإِمَامِ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً، فَلِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا ... (6) إِلَی قَوْلِهِ: مِنَ النَّارِ (7)، قَالَ: ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

ص: 220


1- لا توجد: شی ء، فی س، و انظر: تفسیر البرهان 1- 422، و الصّافی 1- 404.
2- الکافی 1- 420- کتاب الحجّة- باب فیه نکت و نتف من التّنزیل فی الولایة، حدیث 42، و انظر بقیّة روایات الباب.
3- تفسیر العیّاشیّ 1- 72، حدیث 142.
4- البقرة: 165.
5- فی المصدر: من دون.
6- البقرة: 165- 166.
7- البقرة: 167.

هُمْ وَ اللَّهِ- یَا جَابِرُ- أَئِمَّةُ (1) الظُّلْمِ وَ أَشْیَاعُهُمْ (2)..

**[ترجمه]تفسیر العیاشی - 1. تفسیرالعیاشی1: 72، - :

از جابر روایت شده است: از امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَتَّخِذُ مِن دُونِ اللّهِ أَندَاداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّهِ - . بقره/165 - »،

{و برخی از مردم در برابر خدا همانندهایی[برای او] بر می­گزینند و آن­ها را چون دوستی خدا، دوست می­دارند.} پرسیدم، امام فرمودند: اینان، اولیاء فلانی و فلانی و فلانی هستند که امامانی غیر از امامی که خداوند، او را برای مردم انتخاب کرده بود، برگزیدند؛ از همین روی، خداوند تبارک و تعالی می­فرماید: « وَلَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُواْ إِذْ یَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً وَأَنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعَذَابِ * إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُواْ مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُواْ - . بقره/165و166 - »،

{و اگر می­دانستند هنگامی که عذاب را مشاهده کنند تمام نیرو[ها] از آن خداست و خدا سخت کیفر است، آن­گاه که پیشوایان از پیروان بیزاری جویند.} تا این فرموده­اش «مِنَ النَّارِ - . بقره/ 167 - »،

{از آتش جهنم.} جابر می­گوید: سپس امام باقرعلیه السلام فرمودند:

ص: 220

ای جابر، به خدا سوگند، آنان رهبران ظلم و ستم­ و رهبران پیروانشان هستند.

**[ترجمه]

«86»

شی، تفسیر العیاشی (3): عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَوْلُهُ (4): وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ (5) قَالَ: هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ (6) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (7).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - . تفسیر العیاشی1: 72، - :

از زراره و حمدان و محمد بن مسلم، از امام باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام درباره آیه «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَتَّخِذُ مِن دُونِ اللّهِ أَندَاداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّهِ - 6. بقره/165 - »،

{و برخی از مردم، در برابر خدا همانندهایی [برای او] بر می­گزینند وآن­ها را چون دوستی خدا، دوست می­دارند ولی کسانی که ایمان آورده­اند به خدا محبت بیشتری دارند.} نقل شده است که فرمودند: ایمان­آورندگان، اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله هستند .

**[ترجمه]

«87»

شی، تفسیر العیاشی (8): عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ (9)؟. قَالَ: أَعْدَاءُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ هُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِی النَّارِ أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ (10)..

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - . تفسیر العیاشی1: 73، - :

منصور بن حازم گوید: به امام جعفر صادق علیه السلام گفتم: «ومَا هُم بِخَارجینَ منَ النّار»، {و از آتش بیرون آمدنی نیستند}؟ فرمود: آنان تا ابد در آتش مخلد و جاودانند.

**[ترجمه]

«88»

شی، تفسیر العیاشی (11): عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بَشَّارٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا (12)؟. قَالَ:

فُلَانٌ وَ فُلَانٌ. وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ (13)، النَّسْلُ: هُمُ الذُّرِّیَّةُ، وَ الْحَرْثُ:

الزَّرْعُ..

ص: 221


1- فی تفسیر العیّاشیّ: و اللّه یا جابر هم أئمّة.
2- و انظر: تفسیر البرهان 1- 172، و الصّافی 1- 156، و إثبات الهداة 1- 262.
3- تفسیر العیّاشیّ 1- 72، حدیث 143.
4- فی (س): قال.
5- البقرة: 165.
6- فی (ک) نسخة بدل: هم أصحاب آل محمّد.
7- انظر: تفسیر البرهان 1- 172، و الصّافی 1- 157.
8- تفسیر العیّاشیّ 1- 73، حدیث 145.
9- البقرة: 167.
10- لاحظ: تفسیر البرهان 1- 172، و الصّافی 1- 157.
11- تفسیر العیّاشیّ 1- 100، حدیث 287.
12- البقرة: 204.
13- البقرة: 205.

**[ترجمه]تفسیر العیاشی - . تفسیر العیاشی1: 100، - :

حسین بن بشّار گوید: از امام موسی بن جعفر علیه السلام در باره این سخن خداوند پرسیدم: «و مِن الناس مَن یُعجبکَ قَوله فی الحَیوةِ الدُّنیا»، - . بقره 204 - {از میان مردم کسی است که در زندگی این دنیا سخنش تو را به تعجب وامی­دارد} فرمود: یعنی فلانی و فلانی. «ویهلک الحرث و النسل»، { و کشت و زرع و نسل را نابود سازد.} نسل یعنی خاندان و حرث یعنی کشتزار.

ص: 221

**[ترجمه]

«89»

شی، تفسیر العیاشی (1): عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، قَالَ: سَمِعْتُ عَمَّاراً یَقُولُ- عَلَی مِنْبَرِ الْکُوفَةِ-: ثَلَاثَةٌ یَشْهَدُونَ عَلَی [فُلَانٍ] أَنَّهُ کَافِرٌ وَ أَنَا الرَّابِعُ، وَ أَنَا أُتِمُّ الْأَرْبَعَةَ (2)، ثُمَّ قَرَأَ هَؤُلَاءِ الْآیَاتِ (3) فِی الْمَائِدَةِ: وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ (4) وَ الظَّالِمُونَ (5) وَ الْفاسِقُونَ (6).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - 4. تفسیر العیاشی1: 323، - :

از حسین بن بشّار روایت شده است: شنیدم که عمّار بر منبر کوفه می­گفت: سه چیز علیه عثمان شهادت می­دهدکه او کافر است و من شاهد چهارمی و کامل­ترین آن­ها می­باشم. سپس عمار این سه آیه سوره مائده را تلاوت نمودند: «وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ. - .مائده/44 - »،{و کسانی که به موجب آنچه خدا نازل کرده داوری نکرده­اند، آنان خود کافرند.} و «الظالمون - . مائده/45 - »

{ظالم­اند} و «الفاسقون - . مائده/47 - » {نافرمانند}.

یعنی این­که آن سه آیه، علیه عثمان شهادت می­دهند که او کافر است و من شاهد چهارم هستم، و از این سه آیه، شاهدی کامل­تر و واضح­تر بر کفر او، من هستم.

**[ترجمه]

«90»

شی، تفسیر العیاشی (7): عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: قَدْ فَرَضَ اللَّهُ فِی الْخُمُسِ نَصِیباً لِآلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَبَی أَبُو بَکْرٍ أَنْ یُعْطِیَهُمْ نَصِیبَهُمْ حَسَداً وَ عَدَاوَةً، وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ: وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (8)، وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ أَوَّلَ مَنْ مَنَعَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ حَقَّهُمْ وَ ظَلَمَهُمْ، وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی رِقَابِهِمْ، وَ لَمَّا قُبِضَ أَبُو بَکْرٍ اسْتَخْلَفَ عُمَرَ عَلَی غَیْرِ شُورَی مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ لَا رِضًی مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ، فَعَاشَ عُمَرُ بِذَلِکَ لَمْ یُعْطِ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ حَقَّهُمْ وَ صَنَعَ مَا صَنَعَ أَبُو بَکْرٍ (9).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - . تفسیر العیاشی1: 325، - :

یکی از امامان علیهم السلام، فرموده­اند: خداوند، در خمس، نصیبی برای اهل بیت محمدصلَّی الله علیه و آله فرض کرد، ولی ابوبکر از روی حسد و دشمنی، از دادن نصیب­شان امتناع کرد، و خداوند فرموده ­است: «وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ - . مائده/47 - »،

{و کسانی که به ­آنچه خداوند نازل کرده حکم نکنند، آنان خود نافرمانند.} و ابوبکر اولین کسی بود که حق اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله را غصب و برآن­ها ظلم کرد، و مردم را بر آن­ها شوراند. و زمانی که ابوبکر مرد، بدون مشورت با مسلمانان و بدون رضایت اهل بیت پیامبر، عمر را به جانشینی خود انتخاب کرد، و عمر هم اینگونه زندگی کرد و حق اهل بیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله را به آن­ها نداد و راهی همانند ابوبکر در پیش گرفت.

**[ترجمه]

«91»

شی، تفسیر العیاشی (10): عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ جاءَ

ص: 222


1- تفسیر العیّاشیّ 1- 323، حدیث 123.
2- فی المصدر: و أنا أسمّی الأربعة.
3- فی (س): هذه الآیات، و جعل ما فی المتن نسخة.
4- المائدة: 44.
5- المائدة: 45.
6- المائدة: 47. و قد جاء فی تفسیر البرهان 1- 476.
7- تفسیر العیّاشیّ 1- 325، حدیث 130.
8- المائدة: 47.
9- و انظر: تفسیر البرهان 1- 478.
10- تفسیر العیّاشیّ 1- 387، حدیث 140.

بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها (1) قَالَ: مَنْ ذَکَرَهُمَا فَلَعَنَهُمَا کُلَّ غَدَاةٍ کَتَبَ اللَّهُ (2) لَهُ سَبْعِینَ حَسَنَةً، وَ مَحَا عَنْهُ عَشْرَ سَیِّئَاتٍ، وَ رَفَعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجَاتٍ (3).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی: - . تفسیر العیاشی1: 387 - امام صادق علیه السلام فرمود: «مَن جَاء

ص: 222

بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا - . انعام/160 - »،

{هر کس کار نیکی بیاورد ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت.} امام فرمودند: هر کس آن دو را متذکر شود و هر صبح لعن کند، خداوندا برای او هفتاد حسنه خواهد نوشت، و ده تا از گناهان او پاک می­کند و درجات او را ده درجه بالا خواهد برد.

**[ترجمه]

«92»

م (4): قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ (5)؟. قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: وَ إِذَا لَقِیَ (6) هَؤُلَاءِ النَّاکِثُونَ لِبَیْعَتِهِ (7) الْمُوَاطِئُونَ عَلَی مُخَالَفَةِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ دَفْعِ الْأَمْرِ عَنْهُ، الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا کَإِیمَانِکُمْ، إِذَا لَقُوا سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ عَمَّاراً قَالُوا لَهُمْ: آمَنَّا بِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ سَلَّمْنَا لَهُ بَیْعَةَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ فَضْلَهُ (8) وَ أَنْفَذْنَا لِأَمْرِهِ کَمَا آمنتهم [آمَنْتُمْ] (9) إِنْ کَانَ (10) أَوَّلَهُمْ وَ ثَانِیَهُمْ وَ ثَالِثَهُمْ إِلَی تَاسِعِهِمْ، رُبَّمَا کَانُوا یَلْتَقُونَ فِی بَعْضِ طُرُقِهِمْ مَعَ سَلْمَانَ وَ أَصْحَابِهِ، فَإِذَا لَقُوهُمْ اشْمَأَزُّوا مِنْهُمْ وَ قَالُوا: هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ السَّاحِرِ وَ الْأَهْوَجِ- یَعْنُونَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً عَلَیْهِمَا السَّلَامُ-، ثُمَّ یَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ: احْتَرِزُوا مِنْهُمْ لَا یَقِفُونَ مِنْ فَلَتَاتِ کَلَامِکُمْ عَلَی کُفْرِ مُحَمَّدٍ فِیمَا قَالَهُ فِی عَلِیٍّ فَیَنِمُّوا عَلَیْکُمْ، فَیَکُونَ فِیهِ هَلَاکُکُمْ، فَیَقُولُ أَوَّلُهُمُ: انْظُرُوا إِلَیَّ کَیْفَ أَسْخَرُ مِنْهُمْ وَ أَکُفُّ عَادِیَتَهُمْ عَنْکُمْ؟. فَإِذَا لَقُوا (11) قَالَ أَوَّلُهُمْ: مَرْحَباً بِسَلْمَانَ ابْنِ الْإِسْلَامِ الَّذِی

ص: 223


1- الأنعام: 160.
2- لا یوجد لفظ الجلالة فی (س).
3- انظر: البرهان فی تفسیر القرآن 1- 566.
4- تفسیر الإمام الحسن العسکریّ علیه السّلام: 120- 125، حدیث 63، و هناک نسخ أخری جاءت فی ذیل المصدر أو خلال متنه لم نشر إلیها.
5- البقرة: 14- 15. و ذکر بعدهما فی المصدر: قال الإمام علیه السّلام.
6- فی المصدر: إذا لقوا ..
7- فی التّفسیر: للبیعة ..
8- وضع فی مطبوع البحار علی: فضله، رمز نسخة بدل و بعدها: ص، أی فی نسخة صحیحة.
9- کذا، و فی المصدر: کما أمنتم.
10- فی (س) وضع علی: کان، رمز نسخة بدل، و هی لا توجد فی المصدر.
11- فی المصدر: فإذا التقوا.

قَالَ فِیهِ مُحَمَّدٌ سَیِّدُ الْأَنَامِ: لَوْ کَانَ الدِّینُ مُتَعَلِّقاً (1) بِالثُّرَیَّا لَتَنَاوَلَهُ رِجَالٌ مِنْ أَبْنَاءِ فَارِسَ، هَذَا أَفْضَلُهُمْ، یَعْنِیکَ. وَ قَالَ فِیهِ: سَلْمَانُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ، فَقَرَنَهُ بِجَبْرَئِیلَ الَّذِی قَالَ لَهُ یَوْمَ الْعَبَاءِ لَمَّا قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: وَ أَنَا مِنْکُمْ، فَقَالَ:

وَ أَنْتَ مِنَّا حَتَّی ارْتَقَی جَبْرَئِیلُ إِلَی الْمَلَکُوتِ الْأَعْلَی یَفْتَخِرُ عَلَی أَهْلِهِ یَقُولُ: مَنْ مِثْلِی؟! بَخْ بَخْ وَ أَنَا (2) مِنْ أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

ثُمَّ یَقُولُ لِلْمِقْدَادِ: مَرْحَباً بِکَ یَا مِقْدَادُ! أَنْتَ الَّذِی قَالَ فِیکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا عَلِیُّ! الْمِقْدَادُ أَخُوکَ فِی الدِّینِ وَ قَدْ قَدِمَکَ (3) فَکَأَنَّهُ بَعْضُکَ، حُبّاً لَکَ وَ تَعَصُّباً عَلَی أَعْدَائِکَ، وَ مُوَالاةً لِأَوْلِیَائِکَ، وَ مُعَادَاةً لِأَعْدَائِکَ (4)، لَکِنَّ مَلَائِکَةَ السَّمَاوَاتِ وَ الْحُجُبِ أَکْثَرُ حُبّاً لَکَ مِنْکَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ أَکْثَرُ تَعَصُّباً عَلَی أَعْدَائِکَ (5) مِنْکَ عَلَی أَعْدَاءِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَطُوبَاکَ ثُمَّ طُوبَاکَ.

ثُمَّ یَقُولُ لِأَبِی ذَرٍّ: مَرْحَباً بِکَ یَا أَبَا ذَرٍّ! أَنْتَ الَّذِی قَالَ فِیکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ وَ لَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ عَلَی ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ، وَ (6) قِیلَ: بِمَا ذَا فَضَّلَهُ اللَّهُ وَ شَرَّفَهُ (7)؟ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لِأَنَّهُ کَانَ بِفَضْلِ عَلِیٍّ- أَخِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ آلِهِمَا- قَوَّالًا، وَ لَهُ فِی کُلِّ الْأَحْوَالِ مَدَّاحاً، وَ لِشَانِئِیهِ وَ أَعْدَائِهِ شَانِئاً، وَ لِأَوْلِیَائِهِ وَ أَحِبَّائِهِ مُوَالِیاً، وَ سَوْفَ یَجْعَلُهُ

ص: 224


1- فی التّفسیر: معلّقا.
2- نسخة بدل فی (ک): أنا- بتشدید النّون-، و جاء فی (س) بدلا من: و أنا، و أنت.
3- فی المصدر: و قد قد منک، و هو الظّاهر.
4- لا توجد فی التّفسیر: و معاداة لأعدائک.
5- من قوله علیه السّلام: و مولاة لأولیائک .. إلی هنا لا توجد فی (س)، و لعلّها سطر ساقط، و هی موجودة فی المصدر إلّا أنّ بدلا من: أکثر تعصّبا، أشدّ بغضا.
6- لا توجد الواو فی المصدر.
7- فی المصدر: اللّه تعالی بهذا و شرّفه.

اللَّهُ فِی الْجِنَانِ مِنْ أَفْضَلِ سَاکِنِیهَا (1)، وَ یَخْدُمُهُ مَا لَا یَعْرِفُ عَدَدَهُ إِلَّا اللَّهُ مِنْ وَصَائِفِهَا وَ غِلْمَانِهَا وَ وِلْدَانِهَا.

ثُمَّ یَقُولُ لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ: أَهْلًا وَ سَهْلًا وَ مَرْحَباً بِکَ یَا عَمَّارُ! نِلْتَ بِمُوَالاةِ أَخِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَعَ أَنَّکَ وَادِعٌ رَافِهٌ لَا تَزِیدُ عَلَی الْمَکْتُوبَاتِ وَ الْمَسْنُونَاتِ مِنْ سَائِرِ (2) الْعِبَادَاتِ مَا لَا یَنَالُهُ الْکَادُّ بَدَنَهُ لَیْلًا وَ نَهَاراً- یَعْنِی اللَّیْلَ قِیَاماً وَ النَّهَارَ صِیَاماً-، وَ الْبَاذِلُ أَمْوَالَهُ وَ إِنْ کَانَتْ جَمِیعُ أَمْوَالِ الدُّنْیَا لَهُ، مَرْحَباً بِکَ، قَدْ رَضِیَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِعَلِیٍّ- أَخِیهِ- مُصَافِیاً، وَ عَنْهُ مُنَاوِئاً، حَتَّی أَخْبَرَ أَنَّکَ سَتُقْتَلُ فِی مَحَبَّتِهِ، وَ تُحْشَرُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی خِیَارِ زُمْرَتِهِ، وَفَّقَنِیَ اللَّهُ تَعَالَی لِمِثْلِ عَمَلِکَ وَ عَمَلِ أَصْحَابِکَ، حَتَّی (3) تَوَفَّرَ عَلَی خِدْمَةِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَخِی مُحَمَّدٍ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ- وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِهِمَا بِالْعَدَاوَةِ، وَ مُصَافَاةِ أَوْلِیَائِهِمَا بِالْمُوَالاةِ وَ الْمُتَابَعَةِ، سَوْفَ یُسْعِدُنَا اللَّهُ یَوْمَنَا (4) إِذَا الْتَقَیْنَا بِکُمْ، فَیَقُولُ (5) سَلْمَانُ وَ أَصْحَابُهُ ظَاهِرُهُمْ کَمَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ، وَ یَجُوزُونَ عَنْهُمْ، فَیَقُولُ الْأَوَّلُ لِأَصْحَابِهِ: کَیْفَ رَأَیْتُمْ سُخْرِیَّتِی لِهَؤُلَاءِ (6)؟

وَ کَیْفَ کَفَفْتُ عَادِیَتَهُمْ عَنِّی وَ عَنْکُمْ؟. فَیَقُولُونَ لَهُ (7): لَا تَزَالُ بِخَیْرٍ مَا عِشْتَ لَنَا.

فَیَقُولُ لَهُمْ: فَهَکَذَا فَلْتَکُنْ مُعَامَلَتُکُمْ لَهُمْ إِلَی أَنْ تَنْتَهِزُوا الْفُرْصَةَ فِیهِمْ مِثْلَ هَذَا، فَإِنَّ اللَّبِیبَ الْعَاقِلَ مَنْ تَجَرَّعَ عَلَی الْغُصَّةِ حَتَّی یَنَالَ الْفُرْصَةَ، ثُمَّ یَعُودُونَ إِلَی أَخْدَانِهِمْ مِنَ الْمُنَافِقِینَ الْمُتَمَرِّدِینَ الْمُشَارِکِینَ لَهُمْ فِی تَکْذِیبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِیمَا أَدَّاهُ إِلَیْهِمْ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ ذِکْرِ تَفْضِیلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ

ص: 225


1- جاء فی التّفسیر: اللّه عزّ و جلّ فی الجنان من أفضل سکّانها.
2- خطّ علی کلمة: سائر فی (س).
3- فی المصدر: ممّن، بدلا من: حتّی، و هی نسخة فی (ک)، و هو الظّاهر.
4- یومنا هذا، جاءت فی المصدر.
5- فی المصدر: فیقبل، و هی نسخة فی (ک).
6- جاء: بهؤلاء، بدلا من: لهؤلاء، فی المصدر.
7- لا توجد فی المصدر: له.

وَ نَصْبِهِ إِمَاماً عَلَی کَافَّةِ الْمُکَلَّفِینَ. قَالُوا لَهُمْ: إِنَّا مَعَکُمْ. (1) عَلَی مَا وَاطَأْنَاکُمْ عَلَیْهِ مِنْ دَفْعِ عَلِیِّ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ إِنْ کَانَتْ لِمُحَمَّدٍ کَائِنَةٌ، فَلَا یَغُرَّنَّکُمْ وَ لَا یَهُولَنَّکُمْ مَا تَسْتَمِعُونَهُ مِنَّا مِنْ تَقْرِیظِهِمْ، وَ تَرَوْنَنَا نَجْتَرِئُ عَلَیْهِ (2) مِنْ مُدَارَاتِهِمْ فَإِنَّا (3) نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ بِهِمْ، فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)!: اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ (4) یُجَازِیهِمْ جَزَاءَ اسْتِهْزَائِهِمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ: وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ (5) یُمْهِلُهُمْ وَ یَتَأَتَّی بِهِمْ (6) بِرِفْقِهِ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی التَّوْبَةِ، وَ یَعِدُهُمْ إِذَا أَنَابُوا الْمَغْفِرَةَ یَعْمَهُونَ (7) وَ هُمْ یَعْمَهُونَ وَ لَا یَرْعَوُونَ (8).

قَالَ الْعَالِمُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (9): فَأَمَّا اسْتِهْزَاءُ اللَّهِ (10) بِهِمْ فِی الدُّنْیَا فَإِنَّهُ مَعَ إِجْرَائِهِ إِیَّاهُمْ عَلَی ظَاهِرِ أَحْکَامِ الْمُسْلِمِینَ لِإِظْهَارِهِمْ مَا یُظْهِرُونَهُ مِنَ السَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ وَ الْمُوَافَقَةِ، یَأْمُرُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالتَّعْرِیضِ لَهُمْ حَتَّی لَا یَخْفَی عَلَی الْمُخْلِصِینَ مَنِ الْمُرَادُ بِذَلِکَ التَّعْرِیضِ، وَ یَأْمُرُ بِلَعْنِهِمْ.

وَ أَمَّا اسْتِهْزَاؤُهُ بِهِمْ فِی الْآخِرَةِ، فَهُوَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَقَرَّهُمْ فِی دَارِ اللَّعْنَةِ وَ الْهَوَانِ وَ عَذَّبَهُمْ بِتِلْکَ الْأَلْوَانِ الْعَجِیبَةِ مِنَ الْعَذَابِ، وَ أَقَرَّ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِینَ فِی الْجِنَانِ

ص: 226


1- ذکر ما بعد الآیة فی المصدر: .. إنّما نحن ..
2- جاء فی المصدر: و ترونا نجتری علیهم، و هو الظّاهر.
3- فی التّفسیر: فإنّما، فیکون جزء الآیة الکریمة.
4- البقرة: 15.
5- البقرة: 15.
6- فی المصدر: و یتأنّی بهم.
7- البقرة: 15. و فی نسخة من المصدر: و هم یعمهون.
8- فی التّفسیر: یعمهون لا ینزعون .. و فیه زیادة هنا: .. عن قبیح، و لا یترکون أذی لمحمّد (صلی الله علیه و آله).
9- فی المصدر: قال الإمام العالم علیه السّلام.
10- جاء: اللّه تعالی، فی المصدر.

بِحَضْرَةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَفِیِّ الْمَلِکِ الدَّیَّانِ، أَطْلَعَهُمْ عَلَی هَؤُلَاءِ الْمُسْتَهْزِءِینَ بِهِمْ (1) فِی الدُّنْیَا حَتَّی یَرَوْا مَا هُمْ (2) فِیهِمْ مِنْ عَجَائِبِ اللَّعَائِنِ، وَ بَدَائِعِ النَّقِمَاتِ، فَیَکُونُ (3) لَذَّتُهُمْ وَ سُرُورُهُمْ بِشَمَاتَتِهِمْ (4) کَمَا لَذَّتُهُمْ وَ سُرُورُهُمْ بِنَعِیمِهِمْ فِی جِنَانِ رَبِّهِمْ، فَالْمُؤْمِنُونَ یَعْرِفُونَ أُولَئِکَ الْکَافِرِینَ الْمُنَافِقِینَ (5) بِأَسْمَائِهِمْ وَ صِفَاتِهِمْ، وَ هُمْ عَلَی أَصْنَافٍ:

مِنْهُمْ: مَنْ هُوَ بَیْنَ أَنْیَابِ أَفَاعِیهَا تَمْضَغُهُ.

وَ مِنْهُمْ: مَنْ هُوَ بَیْنَ مَخَالِیبِ (6) سِبَاعِهَا تَعْبَثُ بِهِ وَ تَفْتَرِسُهُ.

وَ مِنْهُمْ: مَنْ هُوَ تَحْتَ سِیَاطِ زَبَانِیَتِهَا وَ أَعْمِدَتِهَا وَ مِرْزَبَاتِهَا یَقَعُ (7) مِنْ أَیْدِیهِمْ عَلَیْهِ [مَا] تُشَدِّدُ (8) فِی عَذَابِهِ، وَ تُعَظِّمُ خِزْیَهُ وَ نَکَالَهُ.

وَ مِنْهُمْ: مَنْ هُوَ فِی بِحَارِ حَمِیمِهَا یَغْرَقُ وَ یُسْحَبُ فِیهَا.

وَ مِنْهُمْ: مَنْ هُوَ (9) فِی غِسْلِینِهَا وَ غَسَّاقِهَا تَزْجُرُهُ (10) زَبَانِیَتُهَا.

وَ مِنْهُمْ: مَنْ هُوَ فِی سَائِرِ أَصْنَافِ عَذَابِهَا، وَ الْکَافِرُونَ وَ (11) الْمُنَافِقُونَ یَنْظُرُونَ فَیَرَوْنَ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ کَانُوا بِهِمْ فِی الدُّنْیَا یَسْخَرُونَ لِمَا کَانُوا مِنْ مُوَالاةِ مُحَمَّدٍ

ص: 227


1- فی المصدر: المستهزءین الّذین کانوا یستهزءون بهم ..
2- لا توجد: هم، فی (س)، و جاء فی (ک): فیه، بدلا من: فیهم.
3- فی التّفسیر: فتکون.
4- فی المصدر: بشماتتهم بهم ..
5- فی المصدر: و المنافقین.
6- فی التّفسیر: مخالب- بلا یاء-.
7- فی المصدر: تقع.
8- فی التّفسیر: ما تشدّد ..، و هو الظّاهر.
9- لا توجد کلمة: هو، فی (س).
10- فی المصدر: یزجره فیها.
11- وضع رمز نسخة بدل علی الواو فی (س).

وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ یَعْتَقِدُونَ، فَیَرْونَهُمْ (1) مِنْهُمْ مَنْ هُوَ عَلَی فُرُشِهَا یَتَقَلَّبُ، وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ عَلَی (2) فَوَاکِهِهَا یَرْتَعُ، وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ عَلَی (3) غُرُفَاتِهَا أَوْ فِی بَسَاتِینِهَا وَ مُتَنَزَّهَاتِهَا (4) یَتَبَحْبَحُ (5)، وَ الْحُورُ الْعِینُ وَ الْوُصَفَاءُ وَ الْوِلْدَانُ وَ الْجَوَارِی وَ الْغِلْمَانُ قَائِمُونَ بِحَضْرَتِهِمْ وَ طَائِفُونَ بِالْخِدْمَةِ حَوَالَیْهِمْ، وَ مَلَائِکَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْتُونَهُمْ مِنْ عِنْدَ رَبِّهِمْ بِالْحِبَاءِ وَ الْکَرَامَاتِ وَ عَجَائِبِ التُّحَفِ وَ الْهَدَایَا وَ الْمَبَرَّاتِ، یَقُولُونَ (6): سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ (7)، فَیَقُولُ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنُونَ الْمُشْرِفُونَ عَلَی هَؤُلَاءِ الْکَافِرِینَ الْمُنَافِقِینَ: یَا أَبَا فُلَانٍ! (8) وَ یَا فُلَانُ! وَ یَا فُلَانُ! (9) .. حَتَّی یُنَادُونَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ: مَا بَالُکُمْ فِی مَوَاقِفِ خِزْیِکُمْ مَاکِثُونَ؟! هَلُمُّوا إِلَیْنَا نَفْتَحْ لَکُمْ أَبْوَابَ الْجِنَانِ لِتَخْلُصُوا مِنْ عَذَابِکُمْ، وَ تَلْحَقُوا بِنَا فِی نَعِیمِهَا، فَیَقُولُونَ: یَا وَیْلَنَا! أَنَّی لَنَا هَذَا؟. یَقُولُ الْمُؤْمِنُونَ: انْظُرُوا إِلَی هَذِهِ الْأَبْوَابِ، فَیَنْظُرُونَ إِلَی أَبْوَابٍ مِنَ (10) الْجِنَانِ مُفَتَّحَةً یُخَیَّلُ إِلَیْهِمْ أَنَّهَا إِلَی جَهَنَّمَ الَّتِی فِیهَا یُعَذَّبُونَ، وَ یُقَدِّرُونَ أَنَّهُمْ مُمَکَّنُونَ (11) أَنْ یَتَخَلَّصُوا إِلَیْهَا، فَیَأْخُذُونَ فِی

ص: 228


1- فی المصدر: و یرون.
2- فی التّفسیر: فی، بدلا من: علی و وضع رمز نسخة فی (ک) علی کلمة: علی.
3- وضع علی کلمة: علی، رمز نسخة بدل فی (ک)، و جاء بدلا منها: فی، فی المصدر.
4- فی المصدر: منتزهاتها، قال فی القاموس 4- 294: التّنزّه: التّباعد، و الاسم النّزهة .. و نزه ککرم و ضرب- نزاهة و نزاهیة، و الرّجل تباعد عن کلّ مکروه فهو نزیه.
5- فی (ک): یبتجح- بتقدیم الباء الموحّدة علی التّاء المثنّاة- و هو غلط، و تقرأ ما فی (س): یبتجح بتقدیم الجیم علی الحاء المهملة، و التّبجّح: الفرح کما فی القاموس 1- 214. أمّا معنی: یتبحبح فقد تعرّض المصنّف- رحمه اللّه- له فی بیانه.
6- فی المصدر: یقولون لهم، و هی نسخة بدل فی (ک).
7- الرّعد: 24.
8- فی المصدر: یا فلان.
9- فی (س). وضع علی فلان- الثّالثة- رمز نسخة بدل.
10- وضع علی: من، فی (س) رمز نسخة بدل.
11- فی المصدر: یتمکّنون.

السِّبَاحَةِ (1) فِی بِحَارِ حَمِیمِهَا وَ عَدَوْا مِنْ (2) بَیْنِ أَیْدِی زَبَانِیَتِهَا وَ هُمْ یَلْحَقُونَهُمْ وَ یَضْرِبُونَهُمْ بِأَعْمِدَتِهِمْ وَ مِرْزَبَاتِهِمْ وَ سِیَاطِهِمْ، فَلَا یَزَالُونَ هَکَذَا یَسِیرُونَ هُنَاکَ، وَ هَذِهِ الْأَصْنَافُ مِنَ الْعَذَابِ تَمَسُّهُمْ حَتَّی إِذَا قَدَّرُوا أَنَّهُمْ قَدْ بَلَغُوا تِلْکَ الْأَبْوَابَ وَجَدُوهَا مَرْدُومَةً عَنْهُمْ، وَ تُدَهْدِهُهُمُ (3) الزَّبَانِیَةُ بِأَعْمِدَتِهَا فَتُنَکِّسُهُمْ إِلَی سَوَاءِ الْجَحِیمِ، وَ یَسْتَلْقِی أُولَئِکَ الْمُؤْمِنُونَ عَلَی فُرُشِهِمْ فِی مَجَالِسِهِمْ یَضْحَکُونَ مِنْهُمْ مُسْتَهْزِءِینَ بِهِمْ، فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ (4)، وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ (5).

**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام - . تفسیر الامام الحسن العسکری(ع):120-125 - : این سخن خداو.ند عزَّوجَلَّ: «وَإِذَا لَقُواْ الَّذِینَ آمَنُواْ قَالُواْ آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْاْ إِلَی شَیَاطِینِهِمْ قَالُواْ إِنَّا مَعَکْمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُونَ * اللّهُ یَسْتَهْزِیءُ بِهِمْ وَیَمُدُّهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ» - . بقره/14-15 - ،

{و چون با کسانی که ایمان آورده اند برخورد کنند، می­گویند ایمان آوردیم و چون با شیطان­های خود خلوت کنند، می­گویند در حقیقت ما با شماییم، ما فقط [آنان را] ریشخند می­کنیم؛ خدا[است که] ریشخندشان می­کند و آنان را در طغیانشان فرو می­گذارد تا سرگردان شوند.}

امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمودند: هنگامی­که آن ­کسانی که بیعت امام علی علیه السلام را شکسته و بر مخالفت با ایشان و غصب خلافت­شان هم­پیمان شده بودند، با کسانی که ایمان آورده بودند ملاقات می­کردند، می­گفتند: همچون ایمان شما ایمان آوریم. آن­ها زمانی که سلمان، مقداد و ابوذر را می­دیدند به آن­ها می­گفتند: به محمدصلَّی الله علیه و آله ایمان آورده و بیعت علی علیه السلام و فضل او را پذیرفته و امر او را همان گونه که شما ایمان آوردید، اجرا نموده­ایم. چه بسا اولی، دومی، سومی تا نهمی از آنان، در راه­شان با سلمان و اصحابش ملاقات می­کردند، و هنگامی­که آنان را می­دیدند از آنان بیزار می­شدند و می­گفتند: اینان، یاران جادوگر و نادانند - یعنی یاران محمد صلَّی الله علیه و آله و علی علیه السلام هستند - سپس به همدیگر می­گفتند: از آنان دوری کنید و به سخنان نابهنجار و کفرآمیز محمد که درباره علی می­گوید گوش نکنید که با این کار بر شما منت می­نهد و سبب هلاک شما می­شود. اولین آن­ها می­گفت: بنگرید چگونه آن­ها را مسخره می­کنم و چگونه دشمنی­شان را از شما باز می­دارم؟ هنگامی که آنان را می­دیدند، اولی می­گفت: مرحباً به سلمان، پسر اسلامی که سرور

ص: 223

انسان­ها محمد درباره او گفته است: اگر دین به ثریا آویخته باشد، گروهی از فرزندان ایران زمین بدان می­رسند، این شخص(سلمان)، برترین آن­هاست، یعنی تو. و پیامبر درباره سلمان گفت: سلمان از اهل بیت ماست و پیامبر او را همردیف جبرئیل قرار داد. هنگامی که روز العباء [کساء] به رسول خدا عرض کرد: آیا من از شما هستم؟ حضرت فرمودند: آری، تو از ما هستی. تا این که جبرئیل به سوی ملکوت اعلی رفت و بر اهل آن افتخار می­کرد و می­گفت: چه کسی مثل من است؟! بخٍ بخٍ (خوشا به حال من) ومن از اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله هستم.

سپس به مقداد می­گفت: خوش آمدی ای مقداد، تو همان کسی هستی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به علی علیه السلام درباره تو فرمود: ای علی، مقداد برادر دینی تو است. تو را مقدم داشت گویی که او به خاطر دوستی او نسبت به تو و تعصب بر دشمنان تو، و به خاطر دوستی با اولیائت و دشمنی با دشمنانت، از خویشان تو است. ولی فرشتگان آسمان­ها تو را بیشتر از دوستی تو نسبت به علی علیه السلام دوست دارند و به دشمنان تو بیش از دشمنان علی علیه السلام تعصب دارند. خوشا به حال تو ای مقداد، و خوشا به حال تو! پس از آن به ابوذر می­گفت: خوش آمدی ای ابوذر، تو همان کسی هستی که رسول خداصلَّی الله علیه و آله درباره تو گفت: آسمان و زمین، کسی راستگوتر از ابوذر ندیده­ است. و عرض کردند: خداوند، او را به چه چیز فضل و شرف داد؟ رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: زیرا او از فضل و برتری علی - برادر رسول خدا صلوات الله علیهما و آلهما - بسیار سخن می­گوید، و در همه احوال از او ستایش کرده و با کینه­توزان و دشمنان علی، دشمن بوده و دوستدار دوستان و یاران علی است،

ص: 224

خداوند به زودی او را از برترین ساکنان بهشت قرار خواهد داد و خدمتگزاران زن و غلامان و جوانان بهشتی کمر به خدمت او می­بندند که شماره آنان را تنها خداوند می­داند.

سپس به عمّار یاسر می­گفت: سلام بر تو ای عمّار، خوش آمدی، به برادری رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دست یافتی با این که تو تن­آسا و راحت طلبی و از عبادات، بیشتر از واجبات و مستحبات را انجام نمی­دهی؛ تو به چیزی دست یافتی که کسی که شب و روز بدنش را به رنج می­اندازد - یعنی شب را به نماز و روز را به روزه سپری می­­کند - و کسی که اموالش را می­بخشد - اگر چه تمام دنیا مال او باشد- به آن نمی­رسد، خوش آمدی! - آفرین بر تو! -، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر محبت و حمایت تو از علی و دشمنی تو در برابر دشمنان او راضی و خشنود شد، تا این­که خبر داد به زودی به خاطر محبت علی کشته خواهی شد، و در روز قیامت در زمره برگزیدگان اصحاب او محشور می­شوی. خداوند تعالی مرا توفیقی چون عمل تو و عمل یارانت دهد که در خدمت محمد، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و برادر محمد، علی ولیّ الله هستید؛ و همانند تو، مرا دشمن دشمنان آن دو قرار دهد و دوستدار و محب یاران آن دو و پیرو آنان باشم. هنگامی­که با شما دیدار کردیم، خداوند ما را در آن روز خرسند خواهد کرد.

پس سلمان و یاران او می­گویند: ظاهر آن­ها همان­گونه است که خداوند به آن­ها دستور داده؛ سلمان و یارانش از آن­ها می­گذرند، و اولی به اصحابش می­گوید: دیدید که چگونه آن­ها را مسخره کرده و مانع دشمنی آنان نسبت به خود و شما شدم؟ اصحاب او می­گویند: همیشه تا زمانی که زنده هستی، خیر ببینی. پس او به آن ها می­گوید: باید این­گونه با آنان رفتار کنید تا این­که سر فرصت، فرصت را غنیمت بشمارید، زیرا خردمند دانا، کسی است که غم و اندوه را جرعه جرعه نوشیده تا این­که به فرصت دست پیدا می­کند. سپس آن­ها نزد دوستان منافق نافرمانشان بر­می­گشتند که با آن­ها در تکذیب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در آنچه آنان را موظف کرد، - در پذیرش فضل و برتری امیرمؤمنان علی علیه السلام

ص: 225

و نصب ایشان به عنوان امام همه مکلف شدگان - با هم شریک هستند. آن­ها به دوستان منافقشان گفتند: اگر اتفاقی برای محمد بیفتد با شما هستیم تا علی را از امر خلافت بازداریم، و آنچه از ما درباره تعریف و تمجید آن­ها می­شنوید، و آنچه از زیادی مدارای ما با آنها می­بینید، شما را نترساند و نفریبد، ما خود آنان را ریشخند می­کنیم. خداوند عزّوجلَّ فرمود: ای محمد،«اللّهُ یَسْتَهْزِیءُ بِهِمْ»،{خداست که ریشخندشان می­کند.} و در دنیا و آخرت، جزای این ریشخند کردن­شان را به آن­ها می­دهد. «وَیَمُدُّهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ»، {و آنان را در طغیانشان فرو می­گذارد.} یعنی آن­­ها را مهلت می­دهد و با لطفش با آن­ها مدارا می­کند وآن­ها را به سوی توبه دعوت می­کند، و به آن­ها وعده مغفرت می­دهد اگر توبه کنند. «یَعْمَهُونَ - 1. بقره/15 - »، {تا سرگردان شوند.} و آنان سرگردان گشته و از نادانی خود دست برنمی­دارند.

امام موسی بن جعفرعلیه السلام فرمودند: ریشخند کردن آنان توسط خداوند در دنیا به این خاطر بود که آنها اظهار حرف شنیدن و اطاعت و موافقت می­کردند. پس ظاهر احکام مسلمانان را بر آنان اجرا می­کرد و به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله امر می­کند که به آن­ها کنایه و تعریض کند تا بر مؤمنان مخلص، مقصود از آن تعریض پوشیده و مخفی نماند و دستور می­دهد آن­ها را لعن کنند.

و امّا مسخره کردن او ایشان را در آخرت این­گونه است که خداوند عَزّو جَلّ هنگامی­که آنان را در منزل لعن و خواری قرار داده و با انواع عذاب­های عجیب عذابشان می­کنند، و آن مؤمنان مخلص را در

ص: 226

محضر محمد صلَّی الله علیه و آله، برگزیده پادشاه جزا دهنده، در بهشت­ جای می­دهد، آن­ها (مؤمنان) را از کسانی که در دنیا آنان را مسخره می­کردند باخبر می­کند تا مؤمنین غذاب­های عجیب و انتقام گرفتن از آنها را ببینند، و لذت و خوشی آنان با شماتت مسخره­کنندگان می­باشد، همان­گونه که لذت و خوشی­شان در بهشت­های خداوند، با نعمت­هایشان می­باشد؛ مؤمنان، آن کافران منافق را با نام­هاو صفاتشان می­شناسند. و آن­ها بر چند دسته­اند: برخی از آنان در بین دندان­های افعی­های جهنم قرار دارند و افعی­ها آن­ها را می­بلعند، و برخی از آنان بین پنجه­های درندگان جهنم­اند که با آن­ها بازی می­کنند و به ناگاه می درند، و برخی از آنان زیر ضربات تازیانه­های نگهبانان و مأموران می­باشند که سخت­ترین شکنجه­ها را برآنان وارد می­کنند و بر عقوبت و خواری آن­ها می­افزایند، و برخی ازآن­ها در دریاهای جوشان جهنم قرار دارند که در آن کشیده شده و در آنجا غرق می­شوند، برخی از آن­ها در غسلین [آب چرکی که از پوست و گوشت دوزخیان جاری می­باشد] و غسّاق [آب گندیده] دوزخ می­باشند و نگهبانان دوزخ آن­ها را شکنجه می­دهند، و برخی از آن­ها در انواع عذاب­های دیگر به سر می­برند.

و آن کافران و منافقان می­نگرند و مؤمنانی را که در دنیا ریشخند می­کردند، می­بینند؛ زیرا آنان از دوستداران محمد صلَّی الله علیه و آله و

ص: 227

علی علیه السلام و اهل بیتشان صلوات الله علیهم بودند و به آن­ها اعتقاد داشتند. آن­ها می­بینند که برخی از مؤمنان بر فرش­های بهشت جابجا می­شوند، و برخی از آنان از میوه­های بهشتی تناول می­کنند، و برخی در غرفه­های بهشت یا در بستان­ها و باغ­های آن در ناز و نعمت به سر می­برند. حوریان بهشتی، خدمت­کاران زن، پسرکان، کنیزان و غلامان در محضرشان ایستاده و برای خدمت به گردشان می­چرخند و فرشتگان الهی از نزد پروردگارشان هدیه و کرامات و تحفه­های گوناگون، هدایا و عطایا می آورند، و می­گویند: «سَلاَمٌ عَلَیْکُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ - . رعد/24 - »،

{درود بر شما به [پاداش] آنچه صبر کردید، راستی چه نیکوست فرجام آن سرای.} آن مؤمنان مشرف بر کافران منافق می­گویند: ای ابی فلانی، و ای فلانی و ای فلانی - آن­ها را به نام­ها­یشان می­ خوانند - شما را چه شده است که در خواری و پستی­تان درمانده اید؟! به سوی ما بشتابید تا درهای بهشت را بر شما باز کنیم تا از عذابتان رهایی یافته و در نعمت­های بهشتی به ما ملحق شوید. آن­ها می­گویند: وای بر ما، چگونه ممکن است؟ مؤمنان می­گویند: بنگرید به این درها. پس آن­ها به درهای باز بهشت می­نگرند، و گمان می­کند که آن درها به طرف جهنمی که در آن شکنجه می­شوند، باز­ند، و فکر می­کنند که می­توانند خود را از عذاب رهانیده و وارد

ص: 228

بهشت شوند. پس شروع می­کنند در دریاهای حمیم آن (آب جوشان) شنا کرده و از برابر نگهبانان جهنم می­گذرند، ولی نگهبانان به آن­ها رسیده و با تازیانه­ها و گرزهای­شان آن­ها را می­زنند، آنان پیوسته در این حالت به سر می­برند، و این­گونه عذاب می­بینند تا این­که به آن درها برسند، همین­که می­رسند، آن­ها را بسته می­یابند. نگهبانان آن­ها را با گرزهای­شان زده و کشان کشان به سوی جهنم می­برند، و مؤمنان به پهلوهایشان بر روی فرش­هایشان در مجالس آرمیده و به آن­ها می­خندند و آن­ها را ریشخند می­کنند؛ و این است معنی فرموده خداوند عَزَّو جَلّ که می­فرماید: «اللّهُ یَسْتَهْزِیءُ بِهِمْ» - . بقره/15 - ، {خداوند آنان را ریشخند می­کند.} و می­گوید: ف-َالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ * عَلَی الْأَرَائِکِ یَنظُرُونَ - . مطففین/ 34و35 - »،

{و [لی] امروز مؤمنان ­اند که بر کافران خنده می­زنند، و بر تخت­ها [ی خود نشسته] نظاره می­کنند.}

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی: الهوج- محرّکة- طول فی حمق و طیش و تسرّع (6).

و الوادع: السّاکن الخافض فی العیش (7).

و رجل رافه .. أی وادع، و هو فی رفاهة من العیش .. أی سعة (8).

و قال الجوهری: الإرزبّة- بالکسر (9)

الّتی یکسر بها المدر، فإن قلتها بالمیم

ص: 229


1- فی التّفسیر: بالسباحة.
2- لا توجد: من، فی المصدر، و وضع علیها فی (س) رمز نسخة بدل.
3- فی (س): تدهدههم، و فی نسخة: تزهّدهم، و فی أخری: دهدهم.
4- البقرة: 15.
5- المطفّفین: 34- 35.
6- القاموس 1- 221، و قارن بتاج العروس 2- 118، و انظر: لسان العرب 2- 394.
7- کما فی مجمع البحرین 4- 401، و الصحاح 3- 1295، و تاج العروس 5- 534.
8- ذکره فی الصحاح 6- 2232، و لسان العرب 13- 493، و غیرهما.
9- لا توجد فی المصدر: بالکسر.

خفّفت، قلت (1): المرزبة (2).

و قال: سحبت ذیلی فانسحب (3): جررته فانجرّر (4).

و قال: التّبحبح: التّمکّن فی الحلول و المقام (5).

و الرّدم: السّدّ (6).

و دهدهت الحجر فَتَدَهْدَهَ: دحرجته فتدحرج (7).

**[ترجمه]فیروزآبادی گفته است: «الهَوَج» به فتح هاء و واو: زیاده­روی درحماقت و سبک­سری و شتاب­زدگی - 2. قاموس المحیط1: 221[3] - . «الوادع»: آرمیده و فرو رفته در خوشی. و «رَجُلٌ رافة»: یعنی، تن­آسا، و «هو فی رفاههٍ من العیش»: یعنی در رفاه و آسایش است. جوهری گفته است: «الإرزَبَّة» به کسر همزه: آنچه بدان کلوخ را می­شکنند، و اگر آن را به میم بخوانی،

ص: 229

مخفف می­شود و می­گویی: «المِرزبَة» - . الصحاح1: 135 - . و گفته است: «سحبتُ ذیلی فانسحب»: دامنم را کشیدم و کشیده ­شد. - . الصحاح1: 146 -

و گفته است: «التَبَحبُح»: جای گرفتن و به سر بردن در جایی. - . الصحاح1: 354 -

«الرَّدْم»: مسدود کردن ، بستن - . الصحاح1: 1930 - . و «دَهدَهتُ الحَجَر فَتَدَهدَهَ»: سنگ را غلتانیدم و غلتید - . الصحاح2: 2231 - .

**[ترجمه]

«93»

شی، تفسیر العیاشی (8): عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی (9): یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ ... إِلَی قَوْلِهِ: الْفاسِقِینَ (10) فَأَمَّا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمانِ (11) فَإِنَّ الْکُفْرَ فِی الْبَاطِنِ فِی هَذِهِ الْآیَةِ وَلَایَةُ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی وَ هُوَ کُفْرٌ، وَ قَوْلُهُ: عَلَی الْإِیمَانِ، فَالْإِیمَانُ وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

قَالَ: وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (12)..

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - . تفسیر العیاشی2: 84، حدیث 26 - :

امام محمد باقرعلیه السلام درباره این سخن خداوند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ آبَاءکُمْ وَإِخْوَانَکُمْ أَوْلِیَاء - . توبه/23 - »،

{ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر پدرانتان و برادرانتان کفر را بر ایمان ترجیح دهند، آنان را ولیّ خود نگیرید.} تا آخر این آیه: «قُلْ إِن کَانَ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَآؤُکُمْ وَإِخْوَانُکُمْ وَأَزْوَاجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسَادَهَا وَمَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکُم مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُواْ حَتَّی یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ - . توبه/24 - »،

{بگو اگر پدران و پسران و برادران و همسران و خاندان شما و اموالی که گردآورده­اید و تجارتی که از کساد شدنش بیمناکید و سراهایی را که خوش می­دارید، نزد شما از خدا و پیامبرش و جهاد در راه وی دوست داشتنی­تر است، پس منتظر باشید تا خدا فرمانش را [به اجرا] آورد و خداوند گروه فاسقان را راهنمایی نمی­کند.} فرموده­اند: و امّا «لاَ تَتَّخِذُواْ آبَاءکُمْ وَإِخْوَانَکُمْ أَوْلِیَاء إَنِ اسْتَحَبُّواْ الْکُفْرَ عَلَی الإِیمَانِ - [8]. توبه/23 - »،

{اگر پدرانتان و برادرانتان کفر را برایمان ترجیح دهند [آنان را] به دوستی مگیرید.} کفر باطن در این آیه، ولایت اوّلی و دوّمی است که آن کفر می­باشد، و ایمان، ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام است. و فرمود: «وَمَن یَتَوَلَّهُم مِّنکُمْ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ»، - 1. توبه/23 - {و هر کس از میان شما آنان را به دوستی گیرد، آنان همان ستمکارانند.}

**[ترجمه]

«94»

شی، تفسیر العیاشی (13): عَنْ عَجْلَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ

ص: 230


1- فی الصحاح: فقلت.
2- الصحاح 1- 135، و قارن ب: لسان العرب 1- 416.
3- فی المصدر: اسحب.
4- صحاح اللغة 1- 146 و فیه: فانجرّ، بدلا من: فانجرر، و انظر: لسان العرب 1- 461.
5- الصحاح 1- 354، و لاحظ: النهایة 1- 98.
6- کما نصّ علیه فی الصحاح 5- 1930، و تاج العروس 8- 309.
7- ذکره فی صحاح اللغة 6- 2231، و انظر: لسان العرب 13- 489، و غیرهما.
8- تفسیر العیّاشیّ 2- 84، حدیث 36.
9- لا توجد: تعالی، فی المصدر.
10- التّوبة: 23.
11- التّوبة: 24.
12- و ذکرت فی تفسیر البرهان 2- 111 عنه.
13- تفسیر العیّاشیّ 2- 84، حدیث 38.

تَعَالَی: وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ ... إِلَی: ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ (1)؟.

فَقَالَ: أَبُو فُلَانٍ (2).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - . تفسیر العیاشی2: 84، حدیث38 - : امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند

ص: 230

تعالی: «وَ یَوْم حُنینٍ إذ عجبتکم کثرتکم»، {و [نیز] در روز حنین آن هنگام که شمار زیادتان، شما را به شگفت آورده بود} تا «ثمّ ولّیتم مدبرین»، {سپس در­حالی­که پشت [به دشمن] کرده بودید برگشتید.} فرمودند: آن، ابوفلان بود.

**[ترجمه]

«95»

سر (3): عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بُکَیْرٍ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی احْتِجَاجِ النَّاسِ عَلَیْنَا فِی الْغَارِ، فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

حَسْبُکَ بِذَلِکَ عَاراً- أَوْ قَالَ (4): شَرّاً- إِنَّ اللَّهَ (5) لَمْ یَذْکُرْ رَسُولَ اللَّهِ (6) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا أَنْزَلَ اللَّهُ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ جَمِیعاً، وَ إِنَّهُ أَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَی رَسُولِهِ وَ أَخْرَجَهُ مِنْهَا وَ (7) خَصَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ دُونَهُ..

**[ترجمه]السرائر - . مستطرفات السرائر: 138، حدیث6 - : عبدالله بن بُکَیر، از حمزة بن حُمران نقل کرد که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره احتجاج مردم با ما در مورد غار پرسیدم. حضرت فرمودند: آن برای تو عاری است - یا فرمود: شری است - خداوند رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را با مؤمنان ذکر نکرد مگر این که آرامش را بر دل همه آن­ها قرار داد، و او آرامش را بر فرستاده اش نازل کرد و او را (ابوبکر) از آن آرامش خارج کرد و آرامش را به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله اختصاص داد و نه دیگری.

**[ترجمه]

«96»

سر (8): مِنْ کِتَابِ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ قُولَوَیْهِ، عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیِّ، قَالَ: خَطَبَ النَّاسَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ- وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یَتَزَوَّجَ أُمَّ کُلْثُومٍ بِیَوْمَیْنِ-، فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! لَا تُغَالُوا بِصَدُقَاتِ النِّسَاءِ فَإِنَّهُ لَوْ کَانَ الْفَضْلُ فِیهَا لَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَفْعَلُ (9)، کَانَ نَبِیُّکُمْ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُصْدِقُ الْمَرْأَةَ مِنْ نِسَائِهِ الْمَحْشُوَّةَ وَ فِرَاشَ اللِّیفِ وَ الْخَاتَمَ وَ الْقَدَحَ وَ مَا أَشْبَهَهَا (10)، ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ، وَ مَا أَقَامَ یَوْمَیْنِ (11) أَوْ ثَلَاثَةً حَتَّی أَرْسَلَ صَدَاقَ (12) بِنْتِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِأَرْبَعِینَ أَلْفاً..

ص: 231


1- التّوبة: 25.
2- و انظر: تفسیر البرهان 2- 112، و تفسیر الصّافی 1- 690.
3- مستطرفات السّرائر: 138، حدیث 6.
4- فی (س): و قال، و هو غلط.
5- فی المصدر: إنّ اللّه تعالی.
6- فی المستطرفات: رسوله.
7- لا توجد الواو، فی المصدر.
8- مستطرفات السّرائر: 144، حدیث 12.
9- فی المصدر: یفعله.
10- فی المستطرفات: و القدح الکثیف و ما أشبه ذلک.
11- فی المصدر: فما أقام إلّا یومین.
12- فی المصدر: فی صداق ..

**[ترجمه]السرائر - [4] . مستطرفات السرائر: 144، حدیث12 - : از عیس­ بن عبدالله هاشمی نقل شده است که گفت: عمر بن خطاب بر مردم خطبه خواند، - و آن، دو روز قبل از اینکه با ام کلثوم ازدواج کند، بود - پس گفت: ای مردم، در مهریه زنان زیاده­روی نکنید، زیرا اگر این کار خوبی بود هر آینه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را انجام می­داد. پیامبرتان صلَّی الله علیه و آله به هر کدام از زنانش، یک پشتی، زیراندازی از لیف خرما، انگشتر و کاسه و شبیه این چیزها، مهریه می­داد. سپس از منبر پایین آمد، و دو یا سه روز طول نکشید که برای دختر علی علیه السلام چهل هزار مهریه فرستاد.

ص: 231

**[ترجمه]

«97»

شی، تفسیر العیاشی (1): عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ (2): یُؤْتَی بِجَهَنَّمَ لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ، بَابُهَا الْأَوَّلُ: لِلظَّالِمِ وَ هُوَ زُرَیْقٌ، وَ بَابُهَا الثَّانِی: لِحَبْتَرٍ، وَ الْبَابُ الثَّالِثُ: لِلثَّالِثِ، وَ الرَّابِعُ: لِمُعَاوِیَةَ، وَ الْبَابُ الْخَامِسُ: لِعَبْدِ الْمَلِکِ، وَ الْبَابُ السَّادِسُ: لِعَسْکَرِ بْنِ هُوسِرٍ، وَ الْبَابُ السَّابِعُ: لِأَبِی سَلَامَةَ، فَهُمْ أَبْوَابٌ لِمَنِ اتَّبَعَهُمْ (3).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - . تفسیر العیاشی2: 243، حدیث 19 - :

از ابو بصیر روایت شده که گفت: جهنم هفت در دارد که گناهکاران از آن­ها وارد می­شوند: در اول برای ظالم است که او زریق می­باشد و در دوّم از آن حَبتر و در سوّمی برای نفر سوم، و چهارمی برای معاویه، در پنجم برای عبدالملک، در ششم برای عسکر بن هُوسر و هفتمین در برای ابی سَلَامه است، و خود اینان درهای کسانی هستند که از آن­ها پیروی کرده­اند.

**[ترجمه]

بیان

سیأتی (4) أنّ عسکر [عسکرا] اسم جمل عائشة، و یحتمل أن یکون کنایة عن بعض ولاة بنی أمیّة کأبی سلامة، و یحتمل أن یکون أبو سلامة کنایة عن أبی مسلم إشارة إلی من سلّطهم من بنی العبّاس.

**[ترجمه]به زودی ذکر خواهیم کرد که عسکر، نام شتر عایشه بود، و آن کنایه از ... و دو همراه او می­باشد، و احتمال می­رود که آن، کنایه از یکی از والیان بنی امیه مانند ابی سلامه باشد، و ممکن است ابوسلامه، کنایه از ابو مسلم خراسانی باشد که بنی عباس را بر مردم مسلط کرد.

**[ترجمه]

«98»

شی، تفسیر العیاشی (5): عَنْ حَرِیزٍ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ: وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ (6)، قَالَ: هُوَ الثَّانِی، وَ لَیْسَ فِی الْقُرْآنِ شَیْ ءٌ وَ (قالَ الشَّیْطانُ) إِلَّا وَ هُوَ الثَّانِی (7).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی: - . تفسیرالعیاشی2: 223، حدیث8 -

امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الأَمْرُ» - . ابراهیم/22 - ،

{و چون کار از کار گذشت [و داوری صورت گرفت]، شیطان می­گوید} فرمودند: او دومی است، و هر کجای قرآن همانند این آیه «و قال الشیطان» {و شیطان گفت} بیاید، مراد از شیطان، دومی است.

**[ترجمه]

«99»

شی، تفسیر العیاشی (8): عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، أَنَّهُ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُؤْتَی بِإِبْلِیسَ فِی سَبْعِینَ غُلًّا وَ سَبْعِینَ کَبْلًا (9)، فَیَنْظُرُ الْأَوَّلُ إِلَی زُفَرَ فِی

ص: 232


1- تفسیر العیّاشیّ 2- 243، حدیث 19.
2- فی المصدر: عن أبی جعفر علیه السّلام قال ..
3- و قد ذکرها فی تفسیر البرهان 2- 345.
4- بحار الأنوار 32- 172- 173، حدیث 132، و غیره.
5- تفسیر العیّاشیّ 2- 223، حدیث 8.
6- سورة إبراهیم (علیه السلام): 22.
7- و جاء فی البرهان 2- 310، و تفسیر الصّافی 1- 885.
8- تفسیر العیّاشیّ 2- 223، حدیث 9.
9- جاء فی حاشیة (ک): الکبل: القید و الضّخم، یقال: کبلت الأسیر و کبّلته: إذا قیّدته فهو مکبول و مکبّل. صحاح. انظر: الصّحاح 5- 1808. و لا توجد واو من: و الضّخم.

عِشْرِینَ وَ مِائَةِ کَبْلٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةِ غُلٍّ، فَیَنْظُرُ إِبْلِیسُ فَیَقُولُ: مَنْ هَذَا الَّذِی أَضْعَفَهُ اللَّهُ الْعَذَابَ (1) وَ أَنَا أَغْوَیْتُ هَذَا الْخَلْقَ جَمِیعاً. فَیُقَالُ: هَذَا زُفَرُ. فَیَقُولُ:

بِمَا جُدِرَ لَهُ (2) هَذَا الْعَذَابُ؟!. فَیُقَالُ: بِبَغْیِهِ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ. فَیَقُولُ لَهُ إِبْلِیسُ: وَیْلٌ لَکَ أَوْ ثُبُورٌ لَکَ!، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی بِالسُّجُودِ لِآدَمَ فَعَصَیْتُهُ وَ سَأَلْتُهُ أَنْ یَجْعَلَ لِی سُلْطَاناً عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ شِیعَتِهِ فَلَمْ یُجِبْنِی إِلَی ذَلِکَ، وَ قَالَ:

إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوِینَ (3) وَ مَا عَرَفْتُهُمْ حِینَ اسْتَثْنَاهُمْ إِذْ قُلْتُ: وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ (4) فَمَنَیْتَ بِهِ (5) نَفْسَکَ غُرُوراً، فَیُوقَفُ (6) بَیْنَ یَدَیِ الْخَلَائِقِ فَیُقَالُ لَهُ (7): مَا الَّذِی کَانَ مِنْکَ إِلَی عَلِیٍّ وَ إِلَی الْخَلْقِ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ عَلَی الْخِلَافِ؟!. فَیَقُولُ الشَّیْطَانُ- وَ هُوَ زُفَرُ- لِإِبْلِیسَ: أَنْتَ أَمَرْتَنِی بِذَلِکَ. فَیَقُولُ لَهُ إِبْلِیسُ: فَلِمَ عَصَیْتَ رَبَّکَ وَ أَطَعْتَنِی؟. فَیَرُدُّ زُفَرَ عَلَیْهِ مَا (8) قَالَ اللَّهُ: إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ ... (9) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ (10).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - . تفسیر العیاشی2: 223، حدیث9 - :

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که روز قیامت در­حالی­که به ابلیس هفتاد غل و هفتاد دستبند زده­اند، آورده می­شود، پس او به زُفَر که او را با

ص: 232

صد و بیست زنجیر و صد و بیست دستبند، بسته­اند؛ نگاه می­کند، در این هنگام ابلیس می گوید: این کیست که خداوند عذابش را دو چندان کرده و حال آنکه من تمام این مردم را گمراه کرده­ام؟ گفته می­شود : این، زُفَر است. پس ابلیس می­گوید: چه چیز باعث شد که مستحق این عذاب شده است؟ می­گویند: به خاطر ظلمش بر علی علیه السلام. ابلیس به او می­گوید: وای بر تو - یا هلاک بشوی -! آیا نمی­دانستی که خداوند به من دستور داد به آدم سجده کنم ولی من عصیان کرده و از او خواستم که مرا بر محمد و اهل بیت او و شیعیان آن­ها مسلط کند ولی خداوند آن را قبول نکرد، و گفت: «إِنَّ عِبَادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطَانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغَاوِینَ» - . حجر/42 - ،

{در حقیقت تو را بر بندگان من تسلطی نیست مگر کسانی از گمراهان که تو را پیروی کنند.} و هنگامی­که خداوند آن­ها را استتثنا کرد، من آن­ها را نشناختم، زیرا گفتم: «وَلاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ» - . اعراف/17 - ،

{و بیشترشان را شکرگذار نخواهی یافت.} و تو خودت را از روی غرور به آن دچار کردی؟ پس او را در برابر مخلوقات نگه می­دارند و به او گفته ­می­شود: بین علی علیه السلام و تو و خلقی که بر خلاف از تو تبعیت کردند، چه بود؟ شیطان که زُفَر باشد به ابلیس می گوید: تو بودی که مرا به آن دستور دادی. ابلیس به او می گوید: پس چرا بر پروردگارت عصیان کرده و از من پیروی کردی؟ در این هنگام زفر این فرموده خداوند را به ابلیس جواب می­دهد: «اِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِّن سُلْطَانٍ» - . ابراهیم/22 - ، {در حقیقت خداوند به شما وعده داد وعده راست و من به شما وعده دادم و با شما خلاف کردم و مرا بر شما هیچ تسلطی نبود} تا آخر آیه.

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام: فیردّ زفر علیه .. ظاهر السیاق أن یکون قوله: إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ کلام إبلیس، فیکون کلام زفر ما ذکر قبل تلک الآیة من قوله: إِنَّا کُنَّا

ص: 233


1- فی المصدر: له العذاب.
2- فی التّفسیر: بما حدّد له، و فی (ک): جدّد.
3- الحجر: 42.
4- الأعراف: 17.
5- فی تفسیر العیّاشیّ: فمنتک به.
6- فی المصدر: فتوقف.
7- فی التّفسیر: فقال له.
8- وضع فی (س) علی: ما، رمز نسخة بدل.
9- سورة إبراهیم (علیه السلام): 22.
10- و حکاه فی تفسیر البرهان 2- 310.

لَکُمْ تَبَعاً (1) و ترک اختصارا، و یحتمل أن یکون إشارة إلی ما یجری بین [فلان] و بین أتباعه، فیکون المراد بالردّ علیه الردّ علی أتباعه، أو یکون (علیهم) فصحّف، و لعلّه سقط من الکلام شی ء، و فی بعض النسخ لم تکن کلمة (ما) فی (ما) (2) قال اللّه، و لعلّه أقرب، و علی تقدیره یمکن أن یقرأ فیردّ- علی بناء المجهول- و الظرف بدل من زفر، فتکون الجملة بیان للجملة (3) السابقة.

**[ترجمه]این فرموده امام علیه السلام: «فیردّ زُفر علیه»، زفر به او جواب می­دهد. ظاهر سیاق این است که این فرموده خداوند: «إن الله وَعَدَکم» سخن ابلیس باشد، و سخن زُفَر، آیه قبل از این: «إِنَّا کُنَّا

ص: 233

لَکُمْ تَبَعًا» - . ابراهیم/ 21 - ، {ما پیروان شما بودیم.} باشد که برای اختصار حذف شده است، و ممکن است اشاره­ای باشد به آنچه میان عمر و پیروانش رخ می­دهد، و مراد از جواب دادن به ابلیس: جواب دادن به پیروان خود باشد؛ یا در اصل علیهم بوده که به اشتباه علیه وارد شده است. چه بسا چیزی از کلام افتاده است، و در یکی از نسخه­ها کلمه (ما) در : «ما قال الله» وجود نداشت، و شاید این درست باشد، و بنابراین فرض می­توان «یَرُدُّ»: به او پاسخ داده می­شود، خواند و ظرف (علیه) بدل از زُفَر است، و آن جمله بیانی برای جمله قبلی باشد.

**[ترجمه]

«100»

شی، تفسیر العیاشی (4): عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ:

ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً (5)؟. قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: اللَّهُمَّ أَعِزَّ الدِّینَ بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ! أَوْ بِأَبِی جَهْلِ بْنِ هِشَامٍ!، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً (6) یَعْنِیهِمَا (7).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - . تفسیر العیاشی2: 328-329، حدیث 39 - : از امام محمد باقر علیه السلام در رابطه با این فرموده خداوند: «مَا أَشْهَدتُّهُمْ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَا خَلْقَ أَنفُسِهِمْ وَمَا کُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا - . کهف/51 - »، {[من] آنان را نه در آفرینش آسمان­ها و زمین به شهادت گرفتم و نه در آفرینش خودشان. من آن نیستم که گمراهان را همکار خود کنم.} پرسیده شد، امام فرمودند: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: خدایا، دین اسلام را به وسیله عمر بن خطاب، یا ابی جهل بن هشام استوار کن. پس خداوند نازل کرد: «وَمَا کُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا - 1 . کهف/51 - »، {ومن آن نیستم که گمراهان را همکار خود کنم.} یعنی آن دو را.

**[ترجمه]

«101»

شی، تفسیر العیاشی (8): عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَعِزَّ الْإِسْلَامَ بِأَبِی جَهْلِ بْنِ هِشَامٍ أَوْ بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ. فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ! قَدْ وَ اللَّهِ قَالَ ذَلِکَ، وَ کَانَ عَلَیَّ أَشَدَّ مِنْ ضَرْبِ الْعُنُقِ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ: هَلْ تَدْرِی مَا أَنْزَلَ اللَّهُ یَا

ص: 234


1- سورة إبراهیم (علیه السلام): 21.
2- لا توجد: ما، فی (س).
3- فی (س): الجملة ..
4- تفسیر العیّاشیّ 2- 328- 329، حدیث 39.
5- الکهف: 51.
6- الکهف: 51.
7- و ذکره فی تفسیر البرهان 2- 471- 472، و تفسیر الصّافی 2- 17 عنه.
8- تفسیر العیّاشیّ 2- 329، حدیث 40. أقول: هذه الرّوایة و الّتی سبقتها بنظری القاصر لا یلیق صدورهما من الإمام علیه السّلام، فلعلّ الرّاوی اشتبه علیه المطلب و نقل المعنی الّذی فهمه دون مغزی کلامه علیه السّلام، أو سقط من الرّوایتین عبارات، فتأمّل، و اللّه العالم.

مُحَمَّدُ؟!. قُلْتُ: أَنْتَ أَعْلَمُ جُعِلْتُ فِدَاکَ. قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ (1) فِی دَارِ الْأَرْقَمِ فَقَالَ: اللَّهُمَّ أَعِزَّ الْإِسْلَامَ بِأَبِی جَهْلِ بْنِ هِشَامٍ أَوْ بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً (2) یَعْنِیهِمَا (3)..

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - . تفسیر العیاشی2: 306، حدیث133 - : محمد بن مروان، نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم، آیا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: خداوندا، اسلام را به وسیله ابی جهل بن هشام یا عمر بن خطاب استوار بگردان؟ امام فرمود: ای محمد، به خدا سوگند، که پیامبر آن را گفتند، و آن بر من از گردن زدن سخت­تر بود. پس امام به من رو کرد و فرمود: ای

ص: 234

محمد، آیا می­دانی خداوند چه نازل کرد؟! عرض کردم: جانم فدایتان، شما از ما داناترید. امام فرمود: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در خانه ارقم بودند و گفتند: خدایا، اسلام را به وسیله ابی جهل بن هشام یا عمربن خطاب استوار بگردان. پس خداوند این آیه را نازل کرد: «مَا أَشْهَدتُّهُمْ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَا خَلْقَ أَنفُسِهِمْ وَمَا کُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا»، - . کهف/51 - {[من] آنان را نه در آفرینش آسمان­ها و زمین به شهادت طلبیدم و نه در آفرینش خودشان، و من آن نیستم که گمراهان را همکار خود بگیرم.} یعنی آن دو را.

**[ترجمه]

«102»

شی، تفسیر العیاشی (4): عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُثْمَانَ الْبَجَلِیِّ، عَنْ رَجُلٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اجْتَمَعَا عِنْدَهُ فَتَکَلَّمَا فِی عَلِیٍّ (5) وَ کَانَ مِنَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ لَیَّنَ (6) لَهُمَا فِی بَعْضِ الْقَوْلِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً (7) ثُمَّ لَا یَجِدَا (8) بَعْدَکَ مِثْلَ عَلِیٍّ وَلِیّاً (9).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی - . تفسیر العیاشی2: 306، حدیث132 - : از عبدالله بن عثمان بجلی، از شخصی نقل شده است که آن دو نزد پیامبر جمع شدند و درباره علی علیه السلام صحبت کردند و پیامبر صلَّی الله علیه و آله در برخی از سخنانشان با آن دو به نرمی سخن گفتند، پس خداوند این آیه را نازل کرد: « لَقَدْ کِدتَّ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئًا قَلِیلاً*إِذاً لَّأَذَقْنَاکَ ضِعْفَ الْحَیَاةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ ثُمَّ لاَ تَجِدُ لَکَ عَلَیْنَا نَصِیرًا»، - . اسراء/74و 75 - {قطعاً نزدیک بود کمی به سوی آنان متمایل شوی، در آن صورت حتما تو را دو برابر[در] زندگی و دو برابر[پس از] مرگ [عذاب] می­چشانیدیم، آنگاه در برابر ما برای خود یاوری نمی­یافتی.} سپس آن دو، بعد از تو ولی­ای همانند علی نمی­یافتند.

**[ترجمه]

بیان

قال البیضاوی (10): ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ. أی عذاب الدنیا و عذاب الآخرة، ضعف ما یعذّب به فی الدارین بمثل هذا العمل غیرک، لأنّ خطأ الخطیر أخطر.

و قیل: الضعف من أسماء العذاب.

و قیل: المراد بضعف الحیاة عذاب الآخرة و بضعف الممات عذاب القبر.

ص: 235


1- لا توجد: کان، فی (س).
2- الکهف: 51.
3- و حکاه فی تفسیر البرهان 2- 471- 472، و تفسیر الصّافی 2- 17.
4- تفسیر العیّاشیّ 2- 306، حدیث 133.
5- فی المصدر: اجتمعا عنده و ابنتیهما فتکلّموا فی علیّ ..
6- فی التّفسیر: أن یلیّن ..
7- الإسراء: 74- 75.
8- فی المصدر: ثمّ لا تجد.
9- و حکاه فی البرهان 2- 434.
10- تفسیر البیضاوی 3- 208.

انتهی.

و فی تفسیر علیّ بن إبراهیم: و ضعف الممات من یوم الموت إلی أن تقوم الساعة (1).

و لعلّ قوله: ثم لا یجدا بعدک .. من تتمّة الآیة فی قراءة أهل البیت علیهم السلام.

**[ترجمه]بیضاوی آورده است - 1. تفسیر البیضاوی3: 208 - : «ضِعف الحیاة و ضِعف الممات»: یعنی عذاب دنیا و عذاب آخرت، چند برابر عذابی که به خاطر این عمل در دنیا و آخرت، دیگران عذاب می­شوند؛ زیرا خطای شخص بزرگ، شدیدتر است. و گفته شده است :«الضِعف»، از نام­های عذاب می­باشد. و باز گفته شده است: مراد از ضِعف الحیاة، عذاب آخرت و ضعف الممات، عذاب قبر است.

ص: 235

سخن تمام شد.

و در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است: ضِعف الممات از هنگام مرگ شروع می­شود تا آن که قیامت برپا شود - 2. تفسیرالقمی2: 24 - . به نظر می­رسد: جمله «ثم لا یجدا بعدک» تتمه آیه در قرائت اهل بیت علیه السلام ­باشد.

**[ترجمه]

«103»

جا (2): عُمَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ، عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ مُخَوَّلٍ، عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ الْمُنْذِرِ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ یَقُولُ: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ عَمَدَا إِلَی هَذَا الْأَمْرِ وَ هُوَ لَنَا کُلُّهُ فَأَخَذَاهُ دُونَنَا، وَ جَعَلَا لَنَا فِیهِ سَهْماً کَسَهْمِ الْجَدِّ (3)، أَمَا وَ اللَّهِ لَتُهِمَّنَّهُمَا أَنْفُسُهُمَا یَوْمَ یَطْلُبُ النَّاسُ فِیهِ شَفَاعَتَنَا.

**[ترجمه]الامالی - 3. امالی الشیخ المفید: 48، حدیث8 - : ربیع بن منذر از پدرش روایت کرد که گفت: از امام حسن مجتبی علیه السلام شنیدم که می­فرمود: ابوبکر و عمر تمام توجه خود را در این امر (خلافت) بکار بردند و (آن را از دست ما ربودند) و حال آنکه تمامی اختیارات آن از آن ما است. پس بدون دخالت دادن ما آن را گرفتند و برای ما سهمی مانند سهم جد قرار دادند. بدان و به خدا سوگند، درآن روزی که مردم شفاعت مارا طلب کنند، آنان شدیداً درگیر نجات خود از غم و اندوهی هستند که آن دو را احاطه کرده است.

**[ترجمه]

بیان

التشبیه بسهم الجدّ إمّا من جهة القلّة، أو عدم اللزوم مع وجود الوالدین، أو إشارة إلی الشوری، فإنّ عمر جعل أمیر المؤمنین علیه السلام أحد الستة و (4) سهم الجدّ السدس.

**[ترجمه]تشبیه به سهم جد، یا به خاطر کم بودن آن است و یا به خاطر عدم لزوم آن با وجود پدر و مادر است، و یا اشاره­ای به شوری است؛ زیرا عمر، امیرمؤمنان علیه السلام را یکی از آن شش نفر قرار داد و سهم جد، یک ششم می­باشد.

**[ترجمه]

«104»

قب (5): حَدَّثَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الدَّیْلَمِیُّ الْبَصْرِیُّ (6)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی کَثِیرٍ (7) الْکُوفِیِّ، قَالَ: کُنْتُ لَا أَخْتِمُ صَلَاتِی وَ لَا أَسْتَفْتِحُهَا إِلَّا

ص: 236


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّیّ 2- 24.
2- أمالی الشّیخ المفید: 48، حدیث 8، بتفصیل فی السّند.
3- فی المصدر: الجدّة.
4- فی (ک): أو، و هو غلط.
5- مناقب ابن شهرآشوب 4- 237.
6- فی حاشیة (ک) من البحار کلمة: بصیر، و وضع بعدها رمز نسخة بدل لم یعلّم محلّها، و لعلّها بدل من: البصریّ.
7- فی المصدر: محمّد بن کثیر.

بِلَعْنِهِمَا، فَرَأَیْتُ فِی مَنَامِی طَائِراً مَعَهُ تَوْرٌ (1) مِنَ الْجَوْهَرِ (2) فِیهِ شَیْ ءٌ أَحْمَرُ شِبْهُ الْخَلُوقِ، فَنَزَلَ إِلَی الْبَیْتِ الْمُحِیطِ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ أَخْرَجَ شَخْصَیْنِ مِنَ الضَّرِیحِ فَخَلَّقَهُمَا بِذَلِکَ الْخَلُوقِ فِی عَوَارِضِهِمَا، ثُمَّ رَدَّهُمَا إِلَی الضَّرِیحِ وَ عَادَ مُرْتَفِعاً، فَسَأَلْتُ مَنْ حَوْلِی مَنْ هَذَا الطَّائِرُ؟ وَ مَا هَذَا الْخَلُوقُ؟. فَقَالَ: هَذَا مَلَکٌ یَجِی ءُ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ یُخَلِّقُهُمَا، فَأَزْعَجَنِی مَا رَأَیْتُ فَأَصْبَحْتُ لَا تَطِیبُ نَفْسِی بِلَعْنِهِمَا، فَدَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَلَمَّا رَآنِی ضَحِکَ وَ قَالَ: رَأَیْتَ الطَّائِرَ؟. فَقُلْتُ: نَعَمْ یَا سَیِّدِی. فَقَالَ: اقْرَأْ: إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ (3) فَإِذَا رَأَیْتَ شَیْئاً تَکْرَهُ فَاقْرَأْهَا، وَ اللَّهِ مَا هُوَ بِمَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِهِمَا لِإِکْرَامِهِمَا، بَلْ هُوَ مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِمَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا، إِذَا قُتِلَ قَتِیلٌ ظُلْماً أَخَذَ مِنْ دَمِهِ فَطَوَّقَهُمَا بِهِ فِی رِقَابِهِمَا، لِأَنَّهُمَا سَبَبُ کُلِّ ظُلْمٍ مُذْ کَانَا..

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب - . المناقب لابن شهرآشوب4: 237 - : محمد بن ابو کثیر کوفی می­گوید: همیشه نمازم را جز

ص: 236

با لعن آن دو آغاز نکرده و به پایان نمی­بردم. خواب دیدم پرنده­ای، ظرفی از جواهر حمل می­کند که در آن چیزی قرمز شبیه خلوق (عطری که از زعفران سازند) بود. آن پرنده بر خانه­ای که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را در برگرفته بود فرود آمد، سپس از ضریح، دو نفر را بیرون آورد و چهره آن دو نفر را با خلوق معطر کرد، سپس آن دو را به ضریح برگرداند و اوج گرفت. از کسی که در کنارم بود پرسیدم: این پرنده چیست؟ و آن خَلوق چیست؟ او گفت: آن پرنده، فرشته­ای است که هر شب جمعه می­آید و آن دو را با خلوق خوش بو و معطر می­کند. آنچه دیدم مرا آزار داد. حتی دیگر با لعن آن دو مسرور نمی­شدم، پس بر امام صادق علیه السلام داخل شدم، امام همین که مرا دیدند و فرمودند: آیا آن پرنده را دیدی؟ من عرض کردم: آری، ای سرورم. امام به من فرمود: این آیه را بخوان: «إِنَّمَا النَّجْوَی مِنَ الشَّیْطَانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَلَیْسَ بِضَارِّهِمْ شَیْئًا إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ - . مجادله/10 - »، {چنان نجوایی صرفا از [القائات] شیطان است تا کسانی را که ایمان آورده اند دلتنگ گرداند و[لی] جز به فرمان خدا هیچ آسیبی به آن­ها نمی­رساند.} هرگاه در خواب چیز بدی دیدی این آیه را بخوان. سوگند به خدا که آن فرشته موکل به آن­ها، برای احترام آن­ها نیست بلکه آن موکل مشرق­ها و مغرب­های زمین می­باشد. هرگاه کسی از روی ستم کشته شود، کمی از خون او می­گیرد و با آن بر گردن آن دو طوقی می­کشد، چرا که آن دو از ابتدا باعث هر ظلم و ستمی می­باشند.

**[ترجمه]

بیان

التّور إناء یشرب فیه (4).

**[ترجمه]«التُور»: ظرفی که با آن آب نوشند.

**[ترجمه]

«105»

کش (5): الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ وَ الْعَمْرَکِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنْ یُونُسَ، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلِیٌّ وَ عَمَّارٌ یَعْمَلُونَ مَسْجِداً، فَمَرَّ عُثْمَانُ فِی بِزَّةٍ لَهُ یَخْطِرُ، فَقَالَ (6) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ

ص: 237


1- فی المناقب: نور .. و لعلّها سهو.
2- فی (ک): جواهر.
3- المجادلة: 10.
4- کما فی الصحاح 2- 603، و انظر: مجمع البحرین 3- 234، و لسان العرب 4- 96.
5- اختیار معرفة الرّجال- رجال الکشّیّ-: 31- 32 [1- 138]، حدیث 59 بتفصیل فی الإسناد.
6- فی المصدر زیادة: له.

السَّلَامُ: ارْجُزْ بِهِ. فَقَالَ عَمَّارٌ:

لَا یَسْتَوِی مَنْ یَعْمُرُ الْمَسَاجِدَا*** یَظَلُّ فِیهَا رَاکِعاً وَ سَاجِداً

وَ مَنْ تَرَاهُ عَانِداً مُعَانِداً ***عَنِ الْغُبَارِ لَا یَزَالُ حَائِداً

قَالَ: فَأَتَی النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: مَا أَسْلَمْنَا لِتُشْتَمَ أَعْرَاضُنَا وَ أَنْفُسُنَا!.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَ فَتُحِبُّ أَنْ تُقَالَ بِذَلِکَ؟، فَنَزَلَتْ (1) آیَتَانِ: یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا ... (2) الْآیَةَ (3)، ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اکْتُبْ هَذَا فِی صَاحِبِکَ، ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اکْتُبْ هَذِهِ الْآیَةَ: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ... (4).

**[ترجمه]رجال الکشّی: - . رجال الکشّی: 31-32 - امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، علی و عمّار مسجدی را می­ساختند، در این هنگام عثمان در لباسی، به گونه­ای متکبرانه از کنار آن­ها گذشت. امیر مؤمنان علیه

ص: 237

السلام به عمّار فرمود: بر او رجز بخوان، عمّار این ابیات را رجز خواند:

- کسی که مساجد آباد می­کند و پیوسته در آن­ها رکو ع و سجود می­کند، با کسی که دشمنی می­کند و همیشه از گرد و غبار فرار می­کند، برابر نیستند.

امام می­گوید: پس عثمان نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله آمد و گفت: ما اسلام آوردیم تا به ما دشنام گویی و آبرویمان بریزی؟! رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: اگر دوست ­داری، اسلام را رها کن؟ پس این دو آیه نازل شد: «یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لَّا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلَامَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ»، - . حجرات/17 - {از این که اسلام آورده­اند بر تو منت می­نهند، بگو: بر من از اسلام آوردنتان منت مگذارید بلکه [این] خداست که با هدایت کردن شما به ایمان بر شما منت می­گذارد، اگر راستگو باشید.} تا آخر آیه. سپس پیامبر صلَّی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: این آیه را در مورد دوستت بنویس: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ» - . نور/62 - {جز این نیست که مؤمنان کسانی­اند که به خدا و پیامبرش گرویده­اند.}

**[ترجمه]

بیان

البِزَّةُ- بالکسر-: الهیئةُ، و البِزَّةُ أیضا السّلاحُ، ذکره الجوهری (5)، و قال:

خَطَرَانُ الرَّجُلِ .. اهتزازُهُ فی المشی و تَبَخْتُرُهُ (6).

قوله صلّی اللّه علیه و آله: أن تُقَالَ بذلک .. أی أقیل إسلامک و أرجع عن بیعتک بذلک الأمر الذی وقع، فهو إمّا (7) علی الاستفهام الإنکاری، أو لأنّه کان یعلم من باطنه أنّه لم یؤمن.

**[ترجمه]جوهری آورده است: «البِزَّة» به کسر باء: جامه، لباس، و البِزّة همچنین به معنای سلاح است - . الصحاح3: 865 - ، و گفته­است: «خطران الرجل»: با غرور و تکبّر راه رفتن - .. الصحاح2: 648 - .

مراد از سخن پیامبرصلَّی الله علیه و آله: «أن تقال بذلک»، یعنی اسلامت را واگذار و از بیعت خود در این باره برگرد، و آن، یا بنابر استفهام انکاری است یا این که چون پیامبر از باطن او خبر داشت که او ایمان نیاورده است.

**[ترجمه]

«106»

کش (8): جَعْفَرُ بْنُ مَعْرُوفٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ نُعْمَانَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ صَالِحٍ الْحَذَّاءِ، قَالَ: لَمَّا أَمَرَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِبِنَاءِ الْمَسْجِدِ قَسَمَ عَلَیْهِمُ الْمَوَاضِعَ، وَ ضَمَّ إِلَی کُلِّ رَجُلٍ رَجُلًا، فَضَمَّ عَمَّاراً إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ

ص: 238


1- فی الرّجال: أ تحبّ أن تقال فنزلت.
2- الحجرات: 17.
3- وضع علی کلمة: الآیة، رمز نسخة بدل فی (س).
4- الحجرات: 17.
5- فی صحاحه 3- 865، و انظر: لسان العرب 5- 312.
6- صحاح اللغة 2- 648، و انظر: مجمع البحرین 3- 290، و تاج العروس 3- 183.
7- لا توجد: إما، فی (س).
8- اختیار معرفة الرّجال- رجال الکشّیّ-: 32 [1- 140]، حدیث 60.

السَّلَامُ، قَالَ: فَبَیْنَا هُمْ (1) فِی عِلَاجِ الْبِنَاءِ إِذْ خَرَجَ عُثْمَانُ عَنْ (2) دَارِهِ وَ ارْتَفَعَ الْغُبَارُ فَتَمَنَّعَ بِثَوْبِهِ وَ أَعْرَضَ بِوَجْهِهِ، قَالَ: فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِعَمَّارٍ: إِذَا قُلْتُ شَیْئاً فَرُدَّ عَلَیَّ، قَالَ: فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

لَا یَسْتَوِی مَنْ یَعْمُرُ الْمَسَاجِدَا*** یَظَلُّ فِیهَا رَاکِعاً وَ سَاجِداً

کَمَنْ (3) تَرَی (4) عَنِ الطَّرِیقِ حَائِداً وَ (5) عَائِداً

قَالَ: فَأَجَابَهُ عَمَّارٌ کَمَا قَالَ، فَغَضِبَ عُثْمَانُ مِنْ ذَلِکَ فَلَمْ یَسْتَطِعْ (6) أَنْ یَقُولَ لِعَلِیٍّ شَیْئاً، فَقَالَ لِعَمَّارٍ: یَا عَبْدُ! یَا لُکَعُ! وَ مَضَی، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِعَمَّارٍ:

رَضِیتَ بِمَا قَالَ؟. أَلَا تَأْتِی النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتُخْبِرَهُ؟. قَالَ: فَأَتَاهُ فَأَخْبَرَهُ، فَقَالَ: یَا نَبِیَّ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! إِنَّ عُثْمَانَ قَالَ لِی: یَا لُکَعُ! (7).

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ یَعْلَمُ ذَلِکَ؟. قَالَ: عَلِیٌّ. قَالَ:

فَدَعَاهُ وَ سَأَلَهُ، فَقَالَ لَهُ کَمَا قَالَ عَمَّارٌ، فَقَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اذْهَبْ فَقُلْ لَهُ حَیْثُ مَا کَانَ: یَا عَبْدُ! یَا لُکَعُ! أَنْتَ الْقَائِلُ لِعَمَّارٍ یَا عَبْدُ! یَا لُکَعُ!، فَذَهَبَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ لَهُ ذَلِکَ فَانْصَرَفَ (8).

**[ترجمه]رجال الکشّی: - .

رجال الکشی:32 - جعفر بن محمد گفت: حسن بن علی بن نعمان، از پدرش، از صالح کفاش نقل کرد: هنگامی­که پیامبر صلَّی الله علیه و آله دستور به بنای مسجد دادند، بخش­های آن را تقسیم کرده و در کنار هر مرد، مردی قرار دادند، و عمار را همکار علی علیه

ص: 238

السلام قراردادند. صالح می­گوید: در همان لحظه که آن­ها مشغول ساختن مسجد بودند، عثمان از خانه­اش خارج شد، و گرد و خاک بالا گرفت، پس او لباسش را به صورتش گرفت و چهره­اش را برگرداند. صالح می­گوید: علی علیه السلام به عمّار فرمود: هرگاه چیزی گفتم تو آن را تکرار کن. صالح می­گوید: علی علیه السلام فرمود:

- کسی که مساجد را آباد می­کند و پیوسته در آن­ها مشغول رکوع و سجود است، همانند کسی­که می­بینی با فاصله گرفتن از راه برمی­گردد، نیست.

صالح می­گوید: عمّار سخن علی علیه السلام را تکرار کرد؛ از این رو عثمان خشمگین شد ولی نتوانست چیزی به علی علیه السلام بگوید، پس به عمّار گفت: ای برده و ای فرومایه [ای گوینده سخن زشت] و گذشت. علی علیه السلام به عمّار فرمود: آیا از آنچه گفت خوشت آمد؟! آیا نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله نمی­روی تا ایشان را باخبر کنی؟ صالح کفاش می­گوید: عمّار حضور پیامبر صلَّی الله علیه و آله رسید و وی را از این کار باخبر کرد، و عرض کرد: ای پیامبرخدا، عثمان به من گفت: ای برده و ای فرومایه!

رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: چه کسی از این موضوع باخبر است؟ عمار عرض کرد: علی. صالح می­گوید: پیامبر علی علیه السلام را فرا خواند و از او پرسید. علی علیه السلام آنچه را عمار گفته بود تأیید کرد، پس پیامبر به علی علیه السلام فرمود: برو و هر جا که بود به او بگو: ای برده، ای پست فرومایه، تو بودی که به عمار گفتی: ای برده، ای پست فرومایه! علی علیه السلام رفت و آن را به او گفت و آمد.

**[ترجمه]

بیان

فَتَمَنَّعَ .. أی امتنع (9) من الغبار، و فی بعض النسخ بالیاء المثناة التحتانیة (10)

ص: 239


1- لا توجد: هم، فی متن المصدر، و هی نسخة جاءت فیه. و فی (ک) نسخة: نحن، بدلا من: هم.
2- فی الرّجال: من داره.
3- فی (س): کما.
4- فی المصدر: یری.
5- لا توجد: حائدا و، .. فی المصدر، و وضع علیها رمز نسخة فی المطبوع من البحار.
6- فی (ک): فلم یستطیع، و هو غلط.
7- جاء فی المصدر: یا عبد .. یا لکع.
8- فی الرّجال: ثمّ انصرف .. و ما هنا نسخة هناک.
9- انظر: تاج العروس 5- 516، و لسان العرب 8- 343.
10- أی تمیّع.

أی جری علی الأرض (1) و مضی، و الأول أظهر.

و اللّکع- بضم اللام و فتح الکاف-: اللّئیم و الذّلیل النفس (2).

**[ترجمه]«فتمنَّعَ»: یعنی از غبار دوری کرد، در یکی از نسخه ها، این کلمه به صورت یاء آمده است:

ص: 239

یعنی: او به راه افتاد و رفت، و اولی واضح­تر است. «واللُکَع» به ضَم لام و فتح کاف: پست و ذلیل .

**[ترجمه]

«107»

کش (3): حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ مَعاً (4)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ، عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ، عَنِ الْوَرْدِ بْنِ زَیْدٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَدِمَ الْکُمَیْتُ. فَقَالَ: أَدْخِلْهُ. فَسَأَلَهُ الْکُمَیْتُ عَنِ الشَّیْخَیْنِ؟، فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا أُهْرِیقَ دَمٌ وَ لَا حُکِمَ بِحُکْمٍ (5) غَیْرِ مُوَافِقٍ لِحُکْمِ اللَّهِ وَ حُکْمِ رَسُولِهِ (6) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ حُکْمِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَّا وَ هُوَ فِی أَعْنَاقِهِمَا. فَقَالَ الْکُمَیْتُ: اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ حَسْبِی حَسْبِی..

**[ترجمه]رجال الکشّی - . رجال الکشّی: 205-206 - : وَرد بن زید می­گوید: به امام باقرعلیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم، کُمیت آمد. امام فرمود: بگو داخل شود. کمیت از امام درباره شیخین پرسید، امام باقر علیه السلام به او فرمود: هر خونی که ریخته می­شود و هر حکمی بر خلاف حکم خداوند و حکم پیامبرش صلَّی الله علیه و آله و حکم علی علیه السلام صادر می­شود، تنها مسئولیت آن بر گردن آن دو است. کمیت گفت: الله اکبر، الله اکبر! مرا همین بس است.

**[ترجمه]

«108»

کا (7): حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ، عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّهْقَانِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ (8) الطَّاطَرِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ أَبَانٍ، عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ عُثْمَانَ قَالَ لِلْمِقْدَادِ: أَمَا وَ اللَّهِ لَتَنْتَهِیَنَّ أَوْ لَأَرُدَّنَّکَ إِلَی رَبِّکَ الْأَوَّلِ، قَالَ: فَلَمَّا حَضَرَتْ مِقْدَادَ (9) الْوَفَاةُ قَالَ لِعَمَّارٍ: أَبْلِغْ عُثْمَانَ عَنِّی أَنِّی قَدْ رُدِدْتُ إِلَی رَبِّیَ الْأَوَّلِ.

**[ترجمه]الکافی - . الکافی8: 331، حدیث513 - : امام محمدباقرعلیه السلام فرمودند: عثمان به مقداد گفت: به خدا سوگند، یا تمام می­کنی یا این­که به پروردگار نخستین ات برمی­گردانم. امام می­فرماید: آن­گاه که وقت وفات مقداد رسید، به عمار گفت: از جانب من به عثمان بگو که من نزد خدای نخستینم برگشتم.

**[ترجمه]

بیان

[لعله] أراد بالربّ الأول الصنم أو المالک، و أراد مقداد رضی اللّه عنه به الربّ تعالی.

ص: 240


1- کما فی تاج العروس 5- 516، و الصحاح 3- 1287، و غیرهما.
2- ذکره فی الصحاح 3- 1280، و تاج العروس 5- 502.
3- رجال الکشّیّ: 205- 206 [2- 461]، حدیث 361، مع تفصیل فی الإسناد.
4- لا توجد: معا، فی (س)، و فی المصدر: قالا- بدون معا-.
5- ما هنا نسخة فی المصدر، و فیه: و لا حکم یحکم بحکم ..
6- فی رجال الکشّیّ: و حکم النّبیّ ..
7- الکافی 8- 331، حدیث 513.
8- فی (س): الحسین.
9- فی الکافی: المقداد.

**[ترجمه]چه بسا مراد عثمان از پروردگار اولی، بت یا مالک او باشد، و مراد مقداد از آن، خداوند متعال است.

ص: 240

**[ترجمه]

«109»

کِتَابُ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ (1): عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ، عَنْ سُلَیْمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ یَقُولُ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُؤْتَی بِإِبْلِیسَ (2) مَزْمُوماً بِزِمَامٍ مِنْ نَارٍ، وَ یُؤْتَی بِزُفَرَ مَزْمُوماً بِزِمَامَیْنِ مِنْ نَارٍ، فَیَنْطَلِقُ إِلَیْهِ إِبْلِیسُ فَیَصْرَخُ وَ یَقُولُ: ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ، مَنْ أَنْتَ؟ أَنَا الَّذِی فَتَنْتُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ أَنَا مَزْمُومٌ بِزِمَامٍ وَاحِدٍ وَ أَنْتَ مَزْمُومٌ بِزِمَامَیْنِ. فَیَقُولُ: أَنَا الَّذِی أَمَرْتُ فَأُطِعْتُ وَ أَمَرَ اللَّهُ فَعُصِیَ.

**[ترجمه]کتاب سلیم بن قیس - . کتاب سلیم بن قیس: 93 - : از سلیم بن قیس نقل شده که گفت: از سلمان فارسی شنیدم که می­گفت: وقتی روز قیامت بر پا شود، ابلیس را درحالی که با افساری آتشین لجام شده و زُفَر را درحالی­که با دو افسار آتشین لجام شده، می­آورند! ابلیس نزد او می­رود و فریاد می­زند و می­گوید: مادرت به عزایت بنشیند، تو که هستی؟! من کسی هستم که انسان­های پیشین و پسین را گمراه کرده ­ام، و حال آن که به یک افسار لگام شده­ام و تو به دو افسار لگام شده­ای! او می­گوید: من کسی هستم که امر کردم و اطاعت شدم و خداوند امر کرد و عصیان شد.

**[ترجمه]

«110»

کش (3): مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ الْأَحْمَرِ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذْ جَاءَتْ أُمُّ خَالِدٍ- الَّتِی کَانَ قَطَعَهَا یُوسُفُ- یَسْتَأْذِنُ (4) عَلَیْهِ، قَالَ: فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَ یَسُرُّکَ أَنْ تَشْهَدَ کَلَامَهَا؟. قَالَ: فَقُلْتُ: نَعَمْ، جُعِلْتُ فِدَاکَ. فَقَالَ: إِمَّا لَا (5) فَادْنُ.

قَالَ: فَأَجْلَسَنِی عَلَی عَقَبَةِ (6) الطِّنْفِسَةِ ثُمَّ دَخَلَتْ فَتَکَلَّمَتْ، فَإِذَا هِیَ امْرَأَةٌ بَلِیغَةٌ، فَسَأَلَتْهُ عَنْ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ، فَقَالَ لَهَا: تَوَلَّیْهِمَا. فَقَالَتْ: فَأَقُولُ لِرَبِّی إِذَا لَقِیتُهُ إِنَّکَ أَمَرْتَنِی بِوَلَایَتِهِمَا. قَالَ: نَعَمْ. قَالَتْ: فَإِنَّ هَذَا الَّذِی مَعَکَ عَلَی الطِّنْفِسَةِ یَأْمُرُنِی بِالْبَرَاءَةِ مِنْهُمَا، وَ کَثِیرٌ النَّوَّاءُ یَأْمُرُنِی بِوَلَایَتِهِمَا، فَأَیُّهُمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ؟. قَالَ: هَذَا وَ اللَّهِ وَ أَصْحَابُهُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ کَثِیرٍ النَّوَّاءِ وَ أَصْحَابِهِ، إِنَّ هَذَا یُخَاصِمُ فَیَقُولُ: مَنْ لَمْ یَحْکُمْ

ص: 241


1- کتاب سلیم بن قیس: 93.
2- فی (س): إبلیس.
3- اختیار معرفة الرّجال: 241 [2- 509]، حدیث 441. و جاء بإسناد آخر إلی أبی بصیر فی روضة الکافی 8- 237، حدیث 319، مع اختلاف یسیر أشرنا لبعضه.
4- کذا، و الظّاهر: تستأذن، کما فی المصدر و الرّوضة.
5- کذا فی النّسخ الخطّیّة. قال فی النّهایة 1- 72: (إمّا لا) ترد فی المحاورات کثیرا، و أصلها: (إن) و (ما) و (لا)، فأدغمت النّون فی المیم و (ما) زائدة فی اللّفظ و لا حکم لها، و معناها: إن لم تفعل هذا فلیکن هذا، و فی تنقیح المقال: أمّا الآن، و لعلّه أخذه من الرّوضة، و فی (ک): إمّا الا ..
6- لا توجد: عقبة، فی المصدر و الرّوضة.

بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ (1) وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (2) وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (3). فَلَمَّا خَرَجَتْ، قَالَ: إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَذْهَبَ فَتُخْبِرَ کَثِیرَ النَّوَّاءِ (4) فَتَشْهَرَنِی (5) بِالْکُوفَةِ، اللَّهُمَّ إِنِّی إِلَیْکَ مِنْ کَثِیرٍ النَّوَّاءِ (6) بَرِی ءٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ..

**[ترجمه]رجال الکشّی - . رجال الکشی: 241 - : ابو بصیر می­گوید: در محضر امام صادق علیه السلام نشسته بودم که ام خالد، همان زنی که یوسف بن عمر با او قطع رابطه کرده بود، اجازه ورود خواست. امام صادق علیه السلام به من فرمود: آیا دوست داری سخن این زن را بشنوی؟ من عرض کردم: آری، فدایتان شوم. امام فرمود: اگر می خواهی بشنوی، نزدیک شو. ابو بصیر می­گوید: امام مرا در کنار خود روی تشک نشاند، سپس آن زن داخل شد و سخن گفت. دیدم او زنی سخنور است. از امام درباره فلانی و فلانی پرسید، امام به او فرمود: آن دو را دوست بدار. ام خالد عرض کرد: هرگاه پروردگارم را دیدار کردم، بگویم که تو به من دستور دادی دوستشان بدارم؟

امام فرمود: آری، آن زن عرض کرد: پس این شخص که روی تشک در کنار شما نشسته (ابوبصیر) به من دستور می­دهد که از آنان بیزاری جویم، و کثیرٌ النَّوَّا [یکی از روحانی­های عامه آن زمان] به من دستور می­دهد آن دو را دوست بدارم، پس کدام یک از این دو نفر (ابوبصیر یا کثیر النوا) بهتراند و بیشتر آن­ها را دوست داری؟ حضرت فرمود: سوگند به خدا، این مرد و یارانش در پیش من از کثیرالنوا و یارانش محبوبترند، این مرد کسی است که احتجاج و استدلال می­کند و می­گوید: «وَمَن لَّمْ یَحْکُم

ص: 241

بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ» - . مائده/44 - ، {و کسانی که به موجب آنچه خدا نازل کرده داوری نکرده­اند، آنان خود کافران­اند.}، «وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ» - . مائده/45 - ، {و کسانی که به موجب آنچه خدا نازل کرده داوری نکرده ­اند آنان خود ستمگران­اند.}، « وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ» - . مائده/47 - ، {و کسانی که به آنچه خدا نازل کرده حکم نکنند، آنان خود نافرمان اند.} هنگامی­که از محضر امام خارج شدم، گفتم: می ترسم ام خالد برود و کثیر النوا را از ماجرا باخبر کند و مرا در کوفه شهره عام و خاص کند. خدایا، به تو از کثیرالنوا در این دنیا و آخرت بیزاری می­جویم.

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام: أَمَّا لَا .. لعلّه علی الاکتفاء ببعض الکلام لظهور المراد، أی أَمَّا إذا کان لا بدّ من سماعک فَادْنُ. و فی بعض النسخ: أَمَّا الْآنَ فَادْنُ.

و فی روضة الکافی (7) قال: فأذن (8) لها، و أجلسنی.

و فی القاموس: الطنفسة- مثلثة الطاء و الفاء و بکسر الطاء و فتح الفاء و بالعکس-: واحدة الطّنافس للبسط و الثّیاب و کحصیر (9) من سعف عرضه ذراع (10).

قوله علیه السلام: إنّ هذا یخاصم .. أی أبو بصیر یخاصم فی شأن کثیر و ذمّه أو الرجلین و کفرهما بالآیات المذکورة، فأبهم علیه السلام تقیّة مع أنّه لو کان المراد به کثیرا لدلّ علی کفرهما بل کفر جمیع خلفاء الجور لاشتراک الدلیل، فبیّن علیه السلام الحقّ مع نوع من التقیّة.

ص: 242


1- المائدة: 44.
2- المائدة: 45.
3- المائدة: 47. و إلی هنا جاء فی روضة الکافی.
4- ما هنا نسخة فی المصدر، و لا یوجد فیه: النّوّاء.
5- فی المصدر: فیشهرنی.
6- ما هنا نسخة فی المصدر، و لا یوجد فیه: النّوّاء.
7- روضة الکافی 8- 237.
8- فی (ک): فادن.
9- فی متن المصدر: و الحصیر، و أشار فی هامشه لنسخة أخری: کحصیر، کما فی المتن.
10- القاموس 2- 235، و قارنه ب: تاج العروس 4- 181.

أقول:

قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ (1)، نُقِلَتْ مِنْ کِتَابِ تَارِیخِ بَغْدَادَ لِأَبِی أَحْمَدَ بْنِ أَبِی طَاهِرٍ، بِسَنَدِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فِی أَوَّلِ خِلَافَتِهِ- وَ قَدْ أُلْقِیَ لَهُ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ عَلَی حَصَفَةٍ (2)

فَدَعَانِی لِلْأَکْلِ، فَأَکَلْتُ تَمْرَةً وَاحِدَةً، وَ أَقْبَلَ یَأْکُلُ حَتَّی أَتَی عَلَیْهِ، ثُمَّ شَرِبَ مِنْ جَرٍّ (3) کَانَ عِنْدَهُ وَ اسْتَلْقَی عَلَی مِرْفَقَةٍ لَهُ (4)، وَ طَفِقَ یَحْمَدُ اللَّهَ یُکَرِّرُ (5) ذَلِکَ، ثُمَّ قَالَ: مِنْ أَیْنَ جِئْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ؟. قُلْتُ: مِنَ الْمَسْجِدِ. قَالَ: کَیْفَ خَلَّفْتَ بَنِی عَمِّکَ (6)؟. فَظَنَنْتُهُ یَعْنِی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ، فَقُلْتُ: خَلَّفْتُهُ یَلْعَبُ مَعَ أَتْرَابِهِ. قَالَ: لَمْ أَعْنِ ذَا (7)، وَ إِنَّمَا عَنَیْتُ (8) عَظِیمَکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ؟. قُلْتُ: خَلَّفْتُهُ یَمْتَحُ بِالْغَرْبِ عَلَی نَخَلَاتٍ لَهُ (9) وَ هُوَ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ. فَقَالَ: یَا عَبْدَ اللَّهِ! عَلَیْکَ (10) دِمَاءُ الْبُدْنِ إِنْ کَتَمْتَنِیهَا، أَ بَقِیَ فِی نَفْسِهِ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِ الْخِلَافَةِ؟. قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: أَ یَزْعُمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَعَلَهَا لَهُ (11)؟ قُلْتُ: نَعَمْ، وَ أَزِیدُکَ، سَأَلْتُ أَبِی عَمَّا یَدَّعِیهِ، فَقَالَ:

ص: 243


1- شرح النّهج 12- 20- 21.
2- فی المصدر: خصفه- بالخاء المعجمة- و هو الظّاهر، و معناها الجلّة من الخوص للتمر، کما فی المصباح المنیر 1- 234، و غیره.
3- هی إناء معروف من الفخّار، قاله فی النّهایة 1- 260.
4- لا توجد: له، فی (س).
5- فی (س): یکون.
6- فی المصدر: ابن عمّک، و هو الظّاهر.
7- جاء: ذلک، بدلا من: ذا، فی المصدر.
8- فی (س): أعنیت.
9- فی شرح النّهج: علی نخیلات من فلان.
10- لا توجد: علیک، فی المصدر.
11- فی المصدر: نصّ علیه، بدلا من: جعلها له.

صَدَقَ،قَالَ عُمَرُ لَقَدْ کَانَ عَنْ(1) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی أَمْرِهِ ذَرْوٌ(2) مِنْ قَوْلٍ لاَ یُثْبِتُ حُجَّةً وَ لاَ یَقْطَعُ عُذْراً،وَ قَدْ کَانَ یَزِیغُ(3) فِی أَمْرِهِ وَقْتاً مَا،وَ لَقَدْ أَرَادَ فِی مَرَضِهِ أَنْ یُصَرِّحَ بِاسْمِهِ فَمَنَعْتُ مِنْ ذَلِکَ إِشْفَاقاً وَ حَفَظَةً(4)عَلَی اَلْإِسْلاَمِ ،لاَ وَ رَبِّ هَذِهِ الْبَنِیَّةِ(5) لاَ تَجْتَمِعُ عَلَیْهِ قُرَیْشٌ أَبَداً،وَ لَوْ وَلِیَهَا لاَنْتَقَضَتْ عَلَیْهِ اَلْعَرَبُ مِنْ أَقْطَارِهَا،فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) أَنِّی عَلِمْتُ مَا فِی نَفْسِهِ فَأَمْسَکَ،وَ أَبَی اللَّهُ إِلاَّ إِمْضَاءَ مَا حُتِمَ

**[ترجمه]مراد از این کلام امام: «امّا لا»، شاید حضرت، چون مراد آشکار بود، به برخی از کلام اکتفا نمودند، یعنی: اگر چاره­ای جز شنیدن نداری، نزدیک شو. و در برخی از نسخه­ها آمده است: «امّا الآن فادُنُ»، پس اگر این طور است نزدیک شو. و در «روضه الکافی - . روضة الکافی8: 237 - »

آمده است: «فأَذَنَ لها و أجلَسَنی»، پس امام به آن زن اجازه داد و مرا نزد خود نشانید.

و در «قاموس المحیط» آمده است: «الطِّنفسة» به فتح، کسر و ضم طاء و فاء، و به کسر طاء و فتح طاء و برعکس: مفرد الطَّنافیس، نوعی گستردنی، جامه حصیر مانندی از شاخ خرما به پهنای یک ذراع - از آرنج تا سر انگشتان - . مراد امام علیه السلام از این کلام: «إنّ هذا یخاصم»، یعنی ابوبصیر در شأن کثیر و ذم او و یا آن دو و کفرشان، به آیات مذکور احتجاج می­کنند، و حضرت از روی تقیه مبهم ذکر کردند، با این وجود، اگر مراد از آن کثیر باشد، نه تنها بر کفر آن دو بلکه بر کفر همه خلفای جور و ستم، به خاطر اشتراک دلیل، دلالت می­کند. از این­رو، امام علیه السلام حق را با نوعی تقیه

ص: 242

بیان نمودند.

مؤلف: ابن ابی­الحدید در «شرح نهج البلاغه - . شرح نهج البلاغة12: 20-21 - » گفته است: از کتاب «تاریخ بغداد» ابی احمد بن ابی طاهر، به سند آن از ابن عباس نقل شده است که گفت: در ابتدای خلافت عمر، بر او وارد شدم در حالی­که پیمانه خرمایی بر روی جامه­ای گذاشته شده بود. عمر مرا برای خوردن دعوت کرد، من یک خرما خوردم، و او شروع کرد به خوردن تا اینکه آن را تمام کرد، سپس از کوزه­ای که نزدش بود، نوشید و بر متکایی که داشت، لم داد و شروع کرد به حمد و تمجید خدا و پیوسته آن را تکرار می­کرد. سپس گفت: ای عبدالله، از کجا می­آیی؟ من گفتم: از مسجد. او گفت: پسرعمویت را چگونه دیدی؟ من گمان کردم منظورش عبدالله بن جعفر است، گفتم: دیدم که با هم سن و سال­هایش بازی می­کرد. عمر گفت: منظورم او نیست، بلکه منظورم بزرگ اهل بیت شماست. گفتم: او را دیدم که با دَلو بزرگی از چاه، برای نخلستان­ها آب بیرون می­کشید و قرآن تلاوت می­کرد. عمر گفت: ای عبدالله، اگر آن را از من مخفی کنی، باید شتران فربهی قربانی کنی [نوعی قسم دادن]، آیا هنوز طالب خلافت است؟ من گفتم: آری. او گفت: آیا گمان می­کند رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خلافت را برای او قرار داده­است؟ گفتم: آری، و بر تو می­افزایم، از پدرم درباره آنچه علی ادعا می­کند، پرسیدم، پدرم گفت:

ص: 243

علی راست گفته­ است. عمر گفت: از رسول خدا در باره او سخنی بالا گرفته بود که نه حجتی را اثبات و نه جای عذر و بهانه­ای را می­گذاشت! و مدتی در امرش در بیراهه بود، و در بیماری­اش خواست به اسم علی و (جانشینی او) تصریح کند ولی من، به خاطر دلسوزی و حفظ اسلام، مانع او شدم. نه، سوگند به پروردگار این بنا (کعبه)، هرگز قریش براطراف او (علی) جمع نمی­شوند، و اگر خلافت را بر عهده می­گرفت، تمام عرب از همه نقاط، بر او می­شوریدند. رسول خداصلَّی الله علیه و آله چون دانست که من به آنچه در درون اوست، پی برده­ام، پس از این کار دست کشید، و خداوند امتناع کرد از این که جز آنچه را که حتمی است، اجرا کند.

**[ترجمه]

توضیح

قال الجوهری: الماتح: المستسقی، .. یقال (6): متح الماء یمتحه متحا ..

إذا نزعه (7)، المتح أن یدخل البئر فیملأ لقلّة مائها (8).

و الغرب (9)

بالفتح-: الدّلو العظیمة (10). و قال فی النهایة: فیه (11) بلغنی عن

ص: 244


1- جاءت : من ، فی المصدر بدلا من : عن ، وهی نسخة بدل فی ( ک ).
2- کتبت : ذرء ، فوق کلمة ذرو ، فی ( ک ) ، والکلمة مشوشة فی (س) ، ولعلها : ذرو أو ذرء ، وجاء فی المصدر وفی بیان المصنف _ رحمه الله _ : ذرو ، وقال فی القاموس ١ _ ١٥ : ذرء من خیر : شیء منه.
3- فی شرح النهج : یربع. قال فی المصباح المنیر : زاغت الشمس .. أی مالت. وقال فی مجمع البحرین ٤ _ ٣٣١ : اربع علی نفسک .. أی ارفق بنفسک وکف وتمکث ولا تعجل.
4- جاء فی المصدر : حیطة ، وفی ( ک ) : حفیظة.
5- فی (س) : البینة.
6- فی المصدر: المستقی نقول.
7- الصحاح 1- 403، و قارن ب: تاج العروس 2- 220.
8- من کلمة: المتح .. إلی: مائها، خطّ علیها فی (ک)، و رمز علیها بالزیادة. قال فی الصحاح 1- 408 فی مادّة (میح): المائح الذی ینزل البئر فیملأ الدلو، و ذلک إذا قلّ ماؤها، و نحوه فی مجمع البحرین 2- 416.
9- فی (س): القرب، و هو سهو.
10- کما نصّ علیه فی الصحاح 1- 193، و لسان العرب 1- 642، و القاموس 1- 109، کلّها فی مادّة (الغرب)، و فی (س): العفلیة، بدلا من العظیمة، جاءت نسخة بدل و لا معنی لها.
11- فی المصدر: فی حدیث سلیمان.

علیّ ذروة (1) من قول .. الذّرو من الحدیث: ما ارتفع إلیک و ترامی من حواشیه و أطرافه، من قولهم ذرأ (2) إلیّ فلان .. أی ارتفع و قصد (3).

**[ترجمه]جوهری گفته­است: «الماتح»: آب کشنده، گفته می­شود: «مَتَح الماء یَمتَحه مَتحاً»: هنگامی که آب را بیرون کشد. - . الصحاح1: 403 - «المَتح»: این­که به علت کمی آب چاه داخل آن شود و آب پرکند. «الغَرب» به فتح غین: دلو بزرگ. و ابن اثیر در «النهایه» گفته ­است:

ص: 244

درآن آمده، سخنی والا از علی علیه السلام به من رسید. «الذرو من الحدیث»: آنچه که به سوی تو بالا گرفته و به خاطر حواشی آن گسترش یافته است. از قول عرب: «ذرأ الیَّ فلانٌ»: بالا گرفت و قصد کرد. - . النهایة2: 160 -

**[ترجمه]

«111»

کنز (4): رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ الطَّیَّارِ، عَنْ أَبِی الْخَطَّابِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا کَنَی اللَّهُ فِی کِتَابِهِ حَتَّی قَالَ: یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا (5) وَ إِنَّمَا هِیَ فِی مُصْحَفِ فَاطِمَةَ (6) یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذِ الثَّانِیَ خَلِیلًا. وَ سَیَظْهَرُ یَوْماً.

، فَمَعْنَی هَذَا التَّأْوِیلِ أَنَّ الظَّالِمَ الْعَاضَّ عَلَی یَدَیْهِ الْأَوَّلُ، وَ الْحَالُ بَیِّنٌ لَا یَحْتَاجُ إِلَی بَیَانٍ (7).

**[ترجمه]تاویل الآیات الظاهرة - . تأویل الآیات الظاهرة1: 374، حدیث8 - : از امام صادق علیه السلام روایت شده است که حضرت فرمود: سوگند به خدا، تنها خداوند در کتابش در این آیه به کنایه سخن گفته است: «یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا - . فرقان/28 - »، {ای وای! کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم.} و این آیه در مُصحف فاطمه سلام الله علیها این­گونه آمده است: «یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ الثانی خَلِیلًا»، {ای وای! کاش دومی را دوست [خود] نگرفته بودم.} و روزی آشکار خواهد شد، و معنای این تاویل این است که آن ظالمی که دست­هایش را می­گزد، اوِّلی است، حال آن واضح است و نیازی به توضیح ندارد.

**[ترجمه]

«112»

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ جُمْهُورٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی، عَنْ حَرِیزٍ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، أَنَّهُ قَالَ: یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا (8) قَالَ:

یَقُولُ الْأَوَّلُ لِلثَّانِی (9).

ص: 245


1- فی النهایة: ذرو. و جاء فی حاشیة (ک) ما نصّه: قال الجزری فی النهایة ما هذا لفظه: بلغنی عن علیّ علیه السلام ذرو من قول تشذر لی فیه بالوعید .. الذرو من الحدیث .. إلی آخر ما فی المتن. و قال فی موضع آخر: و منه حدیث علیّ علیه السلام، قال له سلیمان بن صرد: لقد بلغنی عن أمیر المؤمنین ذرو من قول تشذّر لی به .. أی توعّد و تهدّد، محمد خلیل الموسوی غفر له. انظر: النهایة 2- 160 و 454.
2- فی (س): ذئرا، و لعلّه سهو.
3- النهایة 2- 160.
4- تأویل الآیات الظّاهرة 1- 374، حدیث 8، بتفصیل فی الإسناد و تعدّد فی النّسخ.
5- الفرقان: 28.
6- فی المصدر: فی مصحف علیّ علیه السّلام.
7- و انظر: تفسیر البرهان 3- 162، حدیث 4، و قد مرّ الحدیث فی البحار 24- 18، حدیث 31.
8- الفرقان: 27- 28.
9- و انظر: تأویل الآیات الظّاهرة 1- 374- 375، حدیث 9، و لاحظ بقیّة روایات الباب هناک، و قد سلف من المصنّف- رحمه اللّه- فی بحاره 24- 19، حدیث 3، و قد حکاه فی تفسیر البرهان 3- 162، حدیث 5.

**[ترجمه]و آنچه محمد بن جمهور، از حمّاد بن عیسی، از حریز، از یک نفر، از امام باقرعلیه السلام روایت کرده، آن را تایید می­کند، و این­که امام فرمود: «وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا * یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا - . فرقان/27و28 - »، {و روزی است که ستمکار دست­های خود را می­گزد [و] می­گوید: ای کاش با پیامبر راهی برمی­گرفتم، ای وای! کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم.} حضرت فرمود: اولی به دومی می­گوید.

ص: 245

**[ترجمه]

«113»

کِتَابُ الْإِسْتِدْرَاکِ (1): بِإِسْنَادِهِ، أَنَّ الْمُتَوَکِّلَ قِیلَ لَهُ إِنَّ أَبَا الْحَسَنِ یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا- یُفَسِّرُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ ... (2) الْآیَتَیْنِ، فِی الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی. قَالَ: فَکَیْفَ الْوَجْهُ فِی أَمْرِهِ (3)؟.

قَالُوا: تَجْمَعُ لَهُ النَّاسَ وَ تَسْأَلُهُ بِحَضْرَتِهِمْ، فَإِنْ فَسَّرَهَا بِهَذَا کَفَاکَ الْحَاضِرُونَ أَمْرَهُ، وَ إِنْ فَسَّرَهَا بِخِلَافِ ذَلِکَ افْتَضَحَ عِنْدَ أَصْحَابِهِ، قَالَ: فَوَجَّهَ إِلَی الْقُضَاةِ وَ بَنِی هَاشِمٍ وَ الْأَوْلِیَاءِ، وَ سُئِلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: هَذَانِ رَجُلَانِ کَنَی اللَّهُ عَنْهُمَا وَ مَنَّ بِالسَّتْرِ عَلَیْهِمَا، أَ فَیُحِبُّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ یَکْشِفَ مَا سَتَرَهُ اللَّهُ؟. فَقَالَ: لَا أُحِبُّ..

أقول:

**[ترجمه]کتاب الاستدراک: به اسناد او روایت شده است که به متوکل عباسی گفتند: ابالحسن (علی بن محمد بن علی رضا) این فرموده خداوند عَزّوجَلّ: «وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یَدَیْهِ» - دو آیه - را درباره اولی و دومی تفسیر می­کند. متوکل گفت: در کار او چگونه می­نگرید؟ گفتند: مردم را نزد او جمع ­کنید و در حضور آن­ها از وی بپرسید. اگر آیه را این­گونه تفسیر کند حاضران پاسخ او را می­دهند، و اگر بر خلاف این تفسیر، تفسیری کند، آبرویش نزد یارانش می­رود. راوی می­گوید: متوکل نزد قاضیان و بنی هاشم و یاران فرستاد، و از امام علیه السلام درباره آن آیه پرسید. حضرت فرمود: آن دو، مردانی هستند که خداوند به کنایه از آن دو سخن گفته­است و با این کار، برآن دو منت نهاده است، آیا امیرمؤمنان دوست دارند که آنچه خداوند پوشانده، آشکار گردد؟ متوکل گفت: نه، دوست ندارم.

**[ترجمه]

«114»

رَأَیْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ الْمَنَاقِبِ، عَنِ الْمُفَضَّلِ، قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بَلَغَهُ عَنْ بَعْضٍ (4) شَیْ ءٌ، فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ فَقَالَ: إِنَّهُ بَلَغَنِی عَنْکَ کَیْتَ وَ کَیْتَ وَ کَرِهْتُ أَنْ أَفْضَحَکَ، وَ جَعَلْتُ کَفَّارَةَ ذَلِکَ فَکَّ رَقَبَتِکَ مِنَ الْمَالِ الَّذِی حُمِلَ إِلَیْکَ مِنْ خُرَاسَانَ الَّذِی خُنْتَ فِیهِ اللَّهَ وَ الْمُؤْمِنِینَ.

قَالَ سَلْمَانُ: فَلَمَّا قُلْتُ ذَلِکَ لَهُ تَغَیَّرَ وَجْهُهُ وَ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُ وَ أُسْقِطَ فِی یَدَیْهِ، ثُمَّ قَالَ بِلِسَانٍ کَلِیلٍ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! أَمَّا الْکَلَامُ فَلَعَمْرِی قَدْ جَرَی بَیْنِی وَ بَیْنَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ مَا کَانُوا بِالَّذِی یُفْشُونَ (5) عَلَیَّ، فَمِنْ أَیْنَ عَلِمَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ؟ وَ أَمَّا الْمَالُ الَّذِی وَرَدَ عَلَیَّ فَوَ اللَّهِ مَا عَلِمَ بِهِ إِلَّا الرَّسُولُ الَّذِی أَتَی بِهِ، وَ إِنَّمَا هُوَ هَدِیَّةٌ، فَمِنْ أَیْنَ عَلِمَ؟ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ: وَ اللَّهِ ثُمَّ وَ اللَّهِ ..- ثَلَاثاً- إِنَّ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ سَاحِرٌ عَلِیمٌ.

ص: 246


1- کتاب الاستدراک: لابن بطریق- رحمه اللّه- لا نعلم بطبعه.
2- الفرقان: 27- 28.
3- فی (س): أمر.
4- فی (ک): عن بعض أصحابه، و الظّاهر زیادة لفظ: أصحابه.
5- فی (ک): یغشّون، بدلا من: یفشون، نسخة.

قَالَ سَلْمَانُ: قُلْتُ: بِئْسَ مَا قُلْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ؟. فَقَالَ: وَیْحَکَ! اقْبَلْ مِنِّی مَا أَقُولُهُ فَوَ اللَّهِ مَا عَلِمَ أَحَدٌ بِهَذَا الْکَلَامِ وَ لَا أَحَدٌ عَرَفَ خَبَرَ هَذَا الْمَالِ غَیْرِی، فَمِنْ أَیْنَ عَلِمَ؟ وَ مَا عَلِمَ هُوَ إِلَّا مِنَ السِّحْرِ، وَ قَدْ ظَهَرَ لِی مِنْ سِحْرِهِ غَیْرُ هَذَا؟. قَالَ سَلْمَانُ: فَتَجَاهَلْتُ عَلَیْهِ، فَقُلْتُ: بِاللَّهِ ظَهَرَ لَکَ مِنْهُ غَیْرُ هَذَا؟. قَالَ: إِی وَ اللَّهِ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ؟. قُلْتُ: فَأَخْبِرْنِی بِبَعْضِهِ. قَالَ: إِذاً وَ اللَّهِ أَصْدُقُکَ وَ لَا أُحَرِّفُ قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً مِمَّا رَأَیْتُهُ مِنْهُ، لِأَنِّی أُحِبُّ أَنْ أَطَّلِعَکَ عَلَی سِحْرِ صَاحِبِکَ حَتَّی تَجْتَنِبَهُ وَ تُفَارِقَهُ، فَوَ اللَّهِ مَا فِی شَرْقِهَا وَ غَرْبِهَا أَحَدٌ أَسْحَرَ مِنْهُ، ثُمَّ احْمَرَّتْ عَیْنَاهُ وَ قَامَ وَ قَعَدَ، وَ قَالَ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! إِنِّی لَمُشْفِقٌ عَلَیْکَ وَ مُحِبٌّ لَکَ، عَلَی أَنَّکَ قَدِ اعْتَزَلْتَنَا وَ لَزِمْتَ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ، فَلَوْ مِلْتَ إِلَیْنَا وَ کُنْتَ فِی جَمَاعَتِنَا لَآثَرْنَاکَ وَ شَارَکْنَاکَ فِی هَذِهِ الْأَمْوَالِ، فَاحْذَرِ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ لَا یَغُرَّنَّکَ مَا تَرَی مِنْ سِحْرِهِ! فَقُلْتُ: فَأَخْبِرْنِی بِبَعْضِهِ.

قَالَ: نَعَمْ، خَلَوْتُ ذَاتَ یَوْمٍ أَنَا وَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الْخُمُسِ، فَقَطَعَ حَدِیثِی وَ قَالَ لِی: مَکَانَکَ حَتَّی أَعُودَ إِلَیْکَ، فَقَدْ عَرَضَتْ لِی حَاجَةٌ، فَخَرَجَ، فَمَا (1) کَانَ بِأَسْرَعَ أَنِ انْصَرَفَ وَ عَلَی عِمَامَتِهِ وَ ثِیَابِهِ غُبَارٌ کَثِیرَةٌ، فَقُلْتُ: مَا شَأْنُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟. قَالَ: أَقْبَلْتُ عَلَی عَسَاکِرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ فِیهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یُرِیدُونَ بِالْمَشْرِقِ مَدِینَةً یُقَالُ لَهَا: صَحُورُ، فَخَرَجْتُ لِأُسَلِّمَ عَلَیْهِ، فَهَذِهِ الْغَبَرَةُ مِنْ ذَلِکَ، فَضَحِکْتُ تَعَجُّباً مِنْ قَوْلِهِ، وَ قُلْتُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! رَجُلٌ قَدْ بَلِیَ فِی قَبْرِهِ وَ أَنْتَ تَزْعُمُ أَنَّکَ لَقِیتَهُ السَّاعَةَ وَ سَلَّمْتَ عَلَیْهِ، هَذَا مَا لَا یَکُونُ أَبَداً. فَغَضِبَ مِنْ قَوْلِی، ثُمَّ نَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ: أَ تُکَذِّبُنِی؟!. قُلْتُ: لَا تَغْضَبْ فَإِنَّ هَذَا مَا لَا یَکُونُ. قَالَ: فَإِنْ عَرَضْتُهُ عَلَیْکَ حَتَّی لَا تُنْکِرَ مِنْهُ شَیْئاً تُحْدِثُ لِلَّهِ تَوْبَةً مِمَّا أَنْتَ عَلَیْهِ؟. قُلْتُ: لَعَمْرُ اللَّهِ. فَاعْرِضْهُ عَلَیَّ، فَقَالَ: قُمْ، فَخَرَجْتُ مَعَهُ إِلَی طَرَفِ الْمَدِینَةِ، فَقَالَ لِی: یَا شَاکُّ غَمِّضْ عَیْنَیْکَ، فَغَمَّضْتُهَا فَمَسَحَهُمَا ثُمَّ قَالَ: یَا غَافِلُ افْتَحْهُمَا، فَفَتَحْتُهُمَا فَإِذَا أَنَا وَ اللَّهِ- یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ- بِرَسُولِ

ص: 247


1- فی (س): فیما.

اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَعَ الْمَلَائِکَةِ لَمْ أُنْکِرْ مِنْهُ شَیْئاً، فَبَقِیتُ وَ اللَّهِ مُتَعَجِّباً أَنْظُرُ فِی وَجْهِهِ، فَلَمَّا أَطَلْتُ النَّظَرَ إِلَیْهِ فَعَضَّ الْأَنَامِلَ بِالْأَسْنَانِ وَ قَالَ لِی: یَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ! أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا (1)، قَالَ: فَسَقَطْتُ مَغْشِیّاً عَلَی الْأَرْضِ، فَلَمَّا أَفَقْتُ قَالَ لِی: هَلْ رَأَیْتَهُ وَ سَمِعْتَ کَلَامَهُ؟. قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ:

انْظُرْ إِلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله)، فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَا عَیْنَ وَ لَا أَثَرَ وَ لَا خَبَرَ مِنَ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا مِنْ تِلْکَ الْخُیُولِ. فَقَالَ لِی: یَا مِسْکِینُ فَأَحْدِثْ تَوْبَةً مِنْ سَاعَتِکَ هَذِهِ.

فَاسْتَقَرَّ عِنْدِی فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ أَنَّهُ أَسْحَرُ أَهْلِ الْأَرْضِ، وَ بِاللَّهِ لَقَدْ خِفْتُهُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ هَالَنِی أَمْرُهُ، وَ لَوْ لَا أَنِّی وَقَفْتُ- یَا سَلْمَانُ- عَلَی أَنَّکَ تُفَارِقُهُ مَا أَخْبَرْتُکَ، فَاکْتُمْ هَذَا وَ کُنْ مَعَنَا لِتَکُونَ مِنَّا وَ إِلَیْنَا حَتَّی أُوَلِّیَکَ الْمَدَائِنَ وَ فَارِسَ، فَصِرْ إِلَیْهِمَا وَ لَا تُخْبِرِ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) بِشَیْ ءٍ مِمَّا جَرَی بَیْنَنَا، فَإِنِّی (2) لَا آمَنُهُ أَنْ یَفْعَلَ لِی مِنْ کَیْدِهِ شَیْئاً.

قَالَ: فَضَحِکْتُ وَ قُلْتُ: إِنَّکَ لَتَخَافُهُ؟.

قَالَ: إِی وَ اللَّهِ خَوْفاً لَا أَخَافُ شَیْئاً مِثْلَهُ. قَالَ سَلْمَانُ: فَنَشَطْتُ مُتَجَاهِلًا بِمَا حَدَّثَنِی وَ قُلْتُ: یَا عَبْدَ اللَّهِ! أَخْبِرْنِی عَنْ غَیْرِهِ فَوَ اللَّهِ إِنَّکَ أَخْبَرْتَنِی عَنْ أُعْجُوبَةٍ؟.

قَالَ: إِذاً أُخْبِرُکَ بِأَعْجَبَ مِنْ هَذَا مِمَّا عَایَنْتُهُ أَنَا بِعَیْنِی. قُلْتُ: فَأَخْبِرْنِی.

قَالَ: نَعَمْ، إِنَّهُ أَتَانِی یَوْماً مُغْضَباً وَ فِی یَدِهِ قَوْسُهُ فَقَالَ لِی: یَا فُلَانُ! عَلَیْکَ بِشِیعَتِکَ الطُّغَاةِ وَ لَا تَتَعَرَّضْ لِشِیعَتِی، فَإِنِّی خَلِیقٌ أَنْ أُنَکِّلَ بِکَ. فَغَضِبْتُ أَنَا أَیْضاً- وَ لَمْ أَکُنْ وَقَفْتُ عَلَی سِحْرِهِ قَبْلَ ذَلِکَ-، فَقُلْتُ: یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ! مَهْ، مَا هَذَا الْغَضَبُ وَ السَّلْطَنَةُ؟. أَ تَعْرِفُنِی حَقَّ الْمَعْرِفَةِ؟. قَالَ: نَعَمْ، فَوَ اللَّهِ لَأَعْرِفَنَّ قَدْرَکَ، ثُمَّ رَمَی بِقَوْسِهِ الْأَرْضَ، وَ قَالَ: خُذِیهِ، فَصَارَتْ ثُعْبَاناً عَظِیماً مِثْلَ ثُعْبَانِ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ فَفَغَرَ فَاهُ (3) فَأَقْبَلَ نَحْوِی لِیَبْلَعَنَی، فَلَمَّا رَأَیْتُ ذَلِکَ طَارَ رُوحِی فَرَقاً وَ خَوْفاً

ص: 248


1- الکهف: 37.
2- فی (س): فانه.
3- جاء فی حاشیة (ک): فغر فاه .. أی فتحه. صحاح. انظر: صحاح اللّغة: 2- 782.

وَ صِحْتُ وَ قُلْتُ: اللَّهَ! اللَّهَ! الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، اذْکُرْ مَا کَانَ فِی خِلَافَةِ الْأَوَّلِ مِنِّی حِینَ وَثَبَ إِلَیْکَ، وَ بَعْدُ فَاذْکُرْ مَا کَانَ مِنِّی إِلَی خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ الْفَاسِقِ بْنِ الْفَاسِقِ حِینَ أَمَرَهُ الْخَلِیفَةُ بِقَتْلِکَ، وَ بِاللَّهِ مَا شَاوَرَنِی فِی ذَلِکَ فَکَانَ مِنِّی مَا کَانَ حَتَّی شَکَانِی وَ وَقَعَ بَیْنَنَا الْعَدَاوَةُ، وَ اذْکُرْ- یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- مَا کَانَ مِنِّی فِی مَقَامِی حِینَ قُلْتُ: إِنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ کَانَتْ فَلْتَةً فَمَنْ عَادَ إِلَی مِثْلِهَا فَاقْتُلُوهُ، فَارْتَابَ النَّاسُ وَ صَاحُوا وَ قَالُوا: طَعَنَ عَلَی صَاحِبِهِ، قَدْ عَرَفْتَ هَذَا کُلَّهُ، وَ بِاللَّهِ إِنَّ شِیعَتَکَ یُؤْذُونَنِی وَ یُشَنِّعُونَ عَلَیَّ، وَ لَوْ لَا مَکَانُکَ- یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- لَکُنْتُ نَکَلْتُ بِهِمْ، وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی لَمْ أَتَعَرَّضْ لَهُمْ مِنْ أَجْلِکَ وَ کَرَامَتِکَ، فَاکْفُفْ عَنِّی هَذَا الثُّعْبَانَ فَإِنَّهُ یَبْلَعُنِی. فَلَمَّا سَمِعَ هَذَا الْمَقَالَ مِنِّی قَالَ: أَیُّهَا الْمِسْکِینُ لَطُفْتَ فِی الْکَلَامِ، وَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ (1) نَشْکُرُ الْقَلِیلَ، ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی الثُّعْبَانِ وَ قَالَ: مَا تَقُولُ؟. قُلْتُ: الْأَمَانَ! الْأَمَانَ! قَدْ عَلِمْتَ أَنِّی لَمْ أَقُلْ إِلَّا حَقّاً، فَإِذَا قَوْسُهُ فِی یَدِهِ وَ لَیْسَ هُنَاکَ ثُعْبَانٌ وَ لَا شَیْ ءٌ، فَلَمْ أَزَلْ أَحْذَرُهُ وَ أَخَافُهُ إِلَی یَوْمِی هَذَا.

قَالَ سَلْمَانُ: فَضَحِکْتُ وَ قُلْتُ: وَ اللَّهِ مَا سَمِعْتُ بِمِثْلِ هَذِهِ الْأُعْجُوبَاتِ.

قَالَ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! هَذَا مَا رَأَیْتُهُ أَنَا بِعَیْنَیَّ هَاتَیْنِ، وَ لَوْ لَا أَنِّی قَدْ رَفَعْتُ الْحِشْمَةَ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ مَا کُنْتُ بِالَّذِی أُخْبِرُکَ بِهَذَا.

قَالَ سَلْمَانُ: فَتَجَاهَلْتُ عَلَیْهِ، فَقُلْتُ: هَلْ رَأَیْتَ مِنْهُ سِحْراً غَیْرَ مَا أَخْبَرْتَنِی بِهِ؟. قَالَ: نَعَمْ، لَوْ حَدَّثْتُکَ لَبَقِیتَ مِنْهُ مُتَحَیِّراً، وَ لَا تَقُلْ- یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ- إِنَّ هَذَا السِّحْرَ هُوَ الَّذِی أَظْهَرَهُ، لَا وَ اللَّهِ وَ لَکِنْ هُوَ وِرَاثَةٌ یَرِثُونَهَا. قُلْتُ: کَیْفَ؟.

قَالَ: أَخْبَرَنِی أَبِی أَنَّهُ رَأَی مِنْ أَبِیهِ أَبِی طَالِبٍ وَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ سِحْراً لَمْ یُسْمَعْ بِمِثْلِهِ، وَ ذَکَرَ أَبِی أَنَّ أَبَاهُ نُفَیْلًا أَخْبَرَهُ أَنَّهُ رَأَی مِنْ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ سِحْراً لَمْ یُسْمَعْ بِمِثْلِهِ.

قَالَ سَلْمَانُ: فَقُلْتُ: حَدِّثْنِی بِمَا أَخْبَرَکَ بِهِ أَبُوکَ؟.

قَالَ: نَعَمْ، أَخْبَرَنِی أَبِی أَنَّهُ خَرَجَ مَعَ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) فِی سَفَرٍ یُرِیدُونَ الشَّامَ

ص: 249


1- لا توجد: بیت، فی (س).

مَعَ تُجَّارِ قُرَیْشٍ تَخْرُجُ مِنَ السَّنَةِ إِلَی السَّنَةِ مَرَّةً وَاحِدَةً فَیَجْمَعُونَ أَمْوَالًا کَثِیرَةً، وَ لَمْ یَکُنْ فِی الْعَرَبِ أَتْجَرُ مِنْ قُرَیْشٍ، فَلَمَّا کَانُوا بِبَعْضِ الطُّرُقِ إِذَا قَوْمٌ مِنَ الْأَعْرَابِ قُطَّاعٌ شَاکُونَ فِی السِّلَاحِ لَا یُرَی مِنْهُمْ إِلَّا الْحَدَقُ، فَلَمَّا ظَهَرُوا لَنَا هَالَنَا أَمْرُهُمْ وَ فَزِعْنَا وَ وَقَعَ الصِّیَاحُ فِی الْقَافِلَةِ، وَ اشْتَغَلَ کُلُّ إِنْسَانٍ بِنَفْسِهِ یُرِیدُ أَنْ یَنْجُوَ بِنَفْسِهِ فَقَطْ، وَ دَهِمَنَا أَمْرٌ جَلِیلٌ، وَ اجْتَمَعْنَا وَ عَزَمْنَا عَلَی الْهَرَبِ، فَمَرَرْنَا بِأَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ جَالِسٌ، فَقُلْنَا: یَا أَبَا طَالِبٍ! مَا لَکَ؟ أَ لَا تَرَی مَا قَدْ دَهِمَنَا فَانْجُ بِنَفْسِکَ مَعَنَا؟.

فَقَالَ: إِلَی أَیْنَ نَهْرُبُ فِی هَذِهِ الْبَرَارِی؟. قُلْنَا: فَمَا الْحِیلَةُ؟. قَالَ: الْحِیلَةُ أَنْ نَدْخُلَ هَذِهِ الْجَزِیرَةَ فَنُقِیمَ فِیهَا وَ نَجْمَعَ أَمْتِعَتَنَا وَ دَوَابَّنَا وَ أَمْوَالَنَا فِیهَا.

قَالَ: فَبَقِینَا مُتَعَجِّبِینَ، وَ قُلْنَا: لَعَلَّهُ جُنَّ وَ فَزِعَ مِمَّا نَزَلَ بِهِ، فَقُلْنَا: وَیْحَکَ! وَ لَنَا هُنَا جَزِیرَةٌ؟! قَالَ: نَعَمْ. قُلْنَا: أَیْنَ هِیَ؟. قَالَ: انْظُرُوا أَمَامَکُمْ. قَالَ:

فَنَظَرْنَا إِذَا وَ اللَّهِ جَزِیرَةٌ عَظِیمَةٌ لَمْ یَرَ النَّاسُ أَعْظَمَ مِنْهَا وَ لَا أَحْصَنَ مِنْهَا، فَارْتَحَلْنَا وَ حَمَلْنَا أَمْتِعَتَنَا، فَلَمَّا قَرِبْنَا مِنْهَا إِذَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَهَا وَادٍ عَظِیمٌ مِنْ مَاءٍ لَا یُمْکِنُ أَحَداً أَنْ یَسْلُکَهُ، فَقَالَ: وَیْحَکُمْ! أَ لَا تَرَوْنَ هَذَا الطَّرِیقَ الْیَابِسَ الَّذِی فِی وَسَطِهِ قُلْنَا: لَا.

قَالَ: فَانْظُرُوا أَمَامَکُمْ وَ عَنْ یَمِینِکُمْ، فَنَظَرْنَا فَإِذَا وَ اللَّهِ طَرِیقٌ یَابِسٌ سَهْلُ الْمَسْلَکِ فَفَرِحْنَا، وَ قُلْنَا: لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا بِأَبِی طَالِبٍ، فَسَلَکَ وَ سَلَکْنَا خَلْفَهُ حَتَّی دَخَلْنَا الْجَزِیرَةَ فَحَطَطْنَا، فَقَامَ أَبُو طَالِبٍ فَخَطَّ خَطّاً عَلَی جَمِیعِ الْقَافِلَةِ، ثُمَّ قَالَ: یَا قَوْمُ! أَبْشِرُوا فَإِنَّ الْقَوْمَ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْکُمْ وَ لَا أَحَدٌ مِنْهُمْ بِسُوءٍ.

قَالَ: وَ أَقْبَلَتِ الْأَعْرَابُ یَتَرَاکَضُونَ خَلْفَنَا، فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی الْوَادِی إِذَا بَحْرٌ عَظِیمٌ قَدْ حَالَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَنَا فَبَقُوا مُتَعَجِّبِینَ، فَنَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ، وَ قَالُوا: یَا قَوْمُ! هَلْ رَأَیْتُمْ قَطُّ هَاهُنَا جَزِیرَةً أَوْ بَحْراً؟. قَالُوا: لَا. فَلَمَّا کَثُرَ تَعَجُّبُهُمْ قَالَ شَیْخٌ مِنْهُمْ- قَدْ مَرَّتْ عَلَیْهِ (1) التَّجَارِبُ-: یَا قَوْمُ! أَنَا أَطَّلِعُکُمْ عَلَی بَیَانِ هَذَا الْأَمْرِ السَّاعَةَ. قَالُوا: هَاتِ- یَا شَیْخُ- فَإِنَّکَ أَقْدَمُنَا وَ أَکْبَرُنَا سِنّاً وَ أَکْثَرُنَا تجاربا [تَجَارِبَ] . قَالَ:

ص: 250


1- فی (س): مرّ علیه.

نَادُوا الْقَوْمَ، فَنَادَوْهُمْ، فَقَالُوا: مَا تُرِیدُونَ؟. قَالَ الشَّیْخُ: قُولُوا لَهُمْ: أَ فِیکُمْ أَحَدٌ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ؟ فَنَادَوْهُمْ، فَقَالُوا: نَعَمْ، فِینَا أَبُو طَالِبِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ.

قَالَ الشَّیْخُ: یَا قَوْمُ!، قَالُوا: لَبَّیْکَ. قَالَ: لَا یُمْکِنُنَا أَنْ نَصِلَ إِلَیْهِمْ بِسُوءٍ أَصْلًا، فَانْصَرِفُوا وَ لَا تَشْتَغِلُوا بِهِمْ، فَوَ اللَّهِ مَا فِی أَیْدِیکُمْ مِنْهُمْ قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ، فَقَالُوا: قَدْ خَرِفْتَ أَیُّهَا الشَّیْخُ، أَ تَنْصَرِفُ عَنْهُمْ وَ تَتْرُکُ هَذِهِ الْأَمْوَالَ الْکَثِیرَةَ وَ الْأَمْتِعَةَ النَّفِیسَةَ مَعَهُمْ؟!، لَا وَ اللَّهِ وَ لَکِنْ نُحَاصِرُهُمْ أَوْ یَخْرُجُونَ إِلَیْنَا فَنَسْلُبُهُمْ. قَالَ الشَّیْخُ: قَدْ نَصَحْتُ لَکُمْ وَ لکِنْ لا تُحِبُّونَ النَّاصِحِینَ، فَاتْرُکُوا نُصْحَکُمْ وَ ذَرُوا. قَالُوا: اسْکُتْ یَا جَاهِلُ! فَحَطُّوا رَوَاحِلَهُمْ لِیُحَاصِرُوهُمْ فَلَمَّا حَطُّوا أَبْصَرَ بَعْضُهُمْ بِالطَّرِیقِ الْیَابِسِ، فَصَاحَ: یَا قَوْمُ! هَاهُنَا طَرِیقٌ یَابِسٌ، فَأَبْصَرَ الْقَوْمُ کُلُّهُمُ الطَّرِیقَ الْیَابِسَ، وَ فَرِحُوا وَ قَالُوا: نَسْتَرِیحُ سَاعَةً وَ نَعْلِفُ دَوَابَّنَا ثُمَّ نَرْتَحِلُ إِلَیْهِمْ فَإِنَّهُمْ لَا یُمْکِنُهُمْ أَنْ یَتَخَلَّصُوا، فَفَعَلُوا، فَلَمَّا أَرَادُوا الِارْتِحَالَ تَقَدَّمَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ إِلَی الطَّرِیقِ الْیَابِسِ فَلَمَّا تَوَسَّطُوا غَرِقُوا وَ بَقِیَ الْآخَرُونَ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِمْ فَأَمْسَکُوا وَ نَدِمُوا فَاجْتَمَعُوا إِلَی الشَّیْخِ، وَ قَالُوا: وَیْحَکَ یَا شَیْخُ! أَلَّا أَخْبَرْتَنَا أَمْرَ هَذَا الطَّرِیقِ فَإِنَّهُ قَدْ أُغْرِقَ فِیهِ خَلْقٌ کَثِیرٌ. قَالَ الشَّیْخُ: قَدْ أَخْبَرْتُکُمْ وَ نَصَحْتُ لَکُمْ فَخَالَفْتُمُونِی وَ عَصَیْتُمْ أَمْرِی حَتَّی هَلَکَ مِنْکُمْ مَنْ هَلَکَ. قَالُوا لَهُ: وَ مِنْ أَیْنَ عَلِمْتَ ذَاکَ یَا شَیْخُ؟. قَالَ:

وَیْحَکُمْ! إِنَّا خَرَجْنَا مَرَّةً قَبْلَ هَذَا نُرِیدُ الْغَارَةَ عَلَی تِجَارَةِ قُرَیْشٍ، فَوَقَعْنَا عَلَی الْقَافِلَةِ فَإِذَا فِیهَا مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَمْتِعَةِ مَا لَا یُحْصَی کَثْرَةً، فَقُلْنَا (1) قَدْ جَاءَ الْغِنَی آخِرَ الْأَبَدِ، فَلَمَّا أَحَسُّوا بِنَا- وَ لَمْ یَکُنْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ إِلَّا قَدْرُ مِیلٍ- قَامَ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ یُقَالُ لَهُ: عَبْدُ اللَّهِ، فَقَالَ: یَا أَهْلَ الْقَافِلَةِ! مَا تَرَوْنَ؟. قَالُوا: مَا تَرَی، قَدْ دَهِمَنَا هَذَا الْخَیْلُ الْکَثِیرُ، فَسَلُوهُمْ أَنْ یَأْخُذُوا مِنَّا أَمْوَالَنَا وَ یُخَلُّوا سِرْبَنَا فَإِنَّا إِنْ نَجَوْنَا بِأَنْفُسِنَا فَقَدْ فُزْنَا. فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ: قُومُوا وَ ارْتَحِلُوا فَلَا بَأْسَ عَلَیْکُمْ. فَقُلْنَا: وَیْحَکَ! وَ قَدْ قَرُبَ الْقَوْمُ وَ إِنِ ارْتَحَلْنَا وَضَعُوا عَلَیْنَا السُّیُوفَ. فَقَالَ: وَیْحَکُمْ! إنا [إِنَ] (2) لَنَا رَبّاً یَمْنَعُنَا مِنْهُمْ،

ص: 251


1- فی (ک): فقلنا ما ..، و الظّاهر أنّ: ما، زائدة.
2- نسخة جاءت فی مطبوع البحار: إنّ، بدلا من: إنّا.

وَ هُوَ رَبُّ الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ، وَ مَا اسْتَجَرْنَا بِهِ قَطُّ إِلَّا أَجَارَنَا، فَقُومُوا وَ بَادِرُوا. قَالَ: فَقَامَ الْقَوْمُ وَ ارْتَحَلُوا، فَجَعَلُوا یَسِیرُونَ سَیْراً رُوَیْداً، وَ نَحْنُ نَتَّبِعُهُمْ بِالرَّکْضِ الْحَثِیثِ وَ السَّیْرِ الشَّدِیدِ فَلَا نَلْحَقُهُمْ، وَ کَثُرَ تَعَجُّبُنَا مِنْ ذَلِکَ، وَ نَظَرَ بَعْضُنَا إِلَی بَعْضٍ وَ قُلْنَا: یَا قَوْمُ! هَلْ رَأَیْتُمْ أَعْجَبَ مِنْ هَذَا؟! إِنَّهُمْ یَسِیرُونَ سَیْراً رُوَیْداً وَ نَحْنُ نَتَرَاکَضُ فَلَا یُمْکِنُنَا أَنْ نَلْحَقَهُمْ، فَمَا زَالَ ذَلِکَ دَأْبَنَا وَ دَأْبَهُمْ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا، کُلَّ یَوْمٍ یَخْطُونَ فَیَقُومُ عَبْدُ اللَّهِ فَیَخُطُّ خَطّاً حَوْلَ الْقَافِلَةِ وَ یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ:

لَا تَخْرُجُوا مِنَ الْخَطِّ فَإِنَّهُمْ لَا یَصِلُونَ إِلَیْکُمْ فَنَنْتَهِی إِلَی الْخَطِّ فَلَا یُمْکِنُنَا أَنْ نَتَجَاوَزَهُ، فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ- کُلَّ یَوْمٍ یَسِیرُونَ سَیْراً رُوَیْداً وَ نَحْنُ نَتَرَاکَضُ أَشْرَفْنَا عَلَی هَلَاکِ أَنْفُسِنَا وَ عَطِبَتْ دَوَابُّنَا وَ بَقِینَا لَا حَرَکَةَ بِنَا وَ لَا نُهُوضَ، فَقُلْنَا: یَا قَوْمُ! هَذَا وَ اللَّهِ الْعَطَبُ وَ الْهَلَاکُ، فَمَا تَرَوْنَ؟. قَالُوا: الرَّأْیُ الِانْصِرَافُ عَنْهُمْ (1)، فَإِنَّهُمْ قَوْمٌ سَحَرَةٌ. فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ: إِنْ کَانُوا سَحَرَةً فَالرَّأْیُ أَنْ نَغِیبَ عَنْ أَبْصَارِهِمْ وَ نُوهِمَهُمْ أَنَّا قَدِ انْصَرَفْنَا عَنْهُمْ، فَإِذَا ارْتَحَلُوا کَرَرْنَا عَلَیْهِمْ کَرَّةً وَ هَجَمْنَا عَلَیْهِمْ فِی مَضِیقٍ. قَالُوا: نِعْمَ الرَّأْیُ هَذَا، فَانْصَرَفْنَا عَنْهُمْ وَ أَوْهَمْنَاهُمْ أَنَّا قَدْ یَئِسْنَا، فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ ارْتَحَلُوا وَ مَضَوْا فَتَرَکْنَاهُمْ حَتَّی اسْتَبْطَنُوا وَادِیاً فَقُمْنَا فَأَسْرَجْنَا وَ رَکِبْنَا حَتَّی لَحِقْنَاهُمْ، فَلَمَّا أَحَسُّوا بِنَا فَزِعُوا إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَ قَالُوا: قَدْ لَحِقُونَا. فَقَالَ: لَا بَأْسَ عَلَیْکُمْ، امْضُوا رُوَیْداً. قَالَ: فَجَعَلُوا یَسِیرُونَ سَیْراً رُوَیْداً، وَ نَحْنُ نَتَرَاکَضُ وَ نَقْتُلُ أَنْفُسَنَا وَ دَوَابَّنَا حَتَّی أَشْرَفْنَا عَلَی الْمَوْتِ مَعَ دَوَابِّنَا، فَلَمَّا کَانَ فِی آخِرِ النَّهَارِ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ لِأَصْحَابِهِ: حُطُّوا رَوَاحِلَکُمْ، وَ قَامَ فَخَطَّ خَطّاً وَ قَالَ: لَا تَخْرُجُوا مِنَ الْخَطِّ فَإِنَّهُمْ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْکُمْ بِمَکْرُوهٍ، فَانْتَهَیْنَا إِلَی الْخَطِّ فَوَ اللَّهِ مَا أَمْکَنَنَا أَنْ نَتَجَاوَزَهُ، فَقَالَ بَعْضُنَا لِبَعْضٍ: وَ اللَّهِ مَا بَقِیَ إِلَّا الْهَلَاکُ أَوِ الِانْصِرَافُ عَنْهُمْ عَلَی أَنْ لَا نَعُودَ إِلَیْهِمْ. قَالَ: فَانْصَرَفْنَا عَنْهُمْ فَقَدْ عَطِبَتْ دَوَابُّنَا وَ هَلَکَتْ، وَ کَانَتْ سَفْرَةً مَشُومَةً عَلَیْنَا، فَلَمَّا سَمِعُوا ذَلِکَ مِنَ الشَّیْخِ قَالُوا: أَلَّا أَخْبَرْتَنَا بِهَذَا

ص: 252


1- لا توجد: عنهم، فی (س).

الْحَدِیثِ فَکُنَّا نَنْصَرِفُ عَنْهُمْ وَ لَمْ یَغْرَقْ (1) مِنَّا مَنْ غَرِقَ؟.

قَالَ الشَّیْخُ: قَدْ أَخْبَرْتُکُمْ وَ نَصَحْتُ لَکُمْ، وَ قُلْتُ لَکُمُ: انْصَرِفُوا عَنْهُمْ فَلَیْسَ لَکُمُ الْوُصُولُ إِلَیْهِمْ، وَ فِیهِمْ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَ قُلْتُمْ: إِنِّی قَدْ خَرِفْتُ وَ ذَهَبَ عَقْلِی، فَلَمَّا سَمِعَ أَبِی هَذَا الْکَلَامَ مِنَ الشَّیْخِ وَ هُوَ یُحَدِّثُ أَصْحَابَهُ عَلَی رَأْسِ الْخُطَّةِ نَظَرَ إِلَی أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ: وَیْحَکَ! أَ مَا تَسْمَعُ مَا یَقُولُ الشَّیْخُ؟.

قَالَ: بَلَی یَا خَطَّابُ! أَنَا وَ اللَّهِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ مَعَ عَبْدِ اللَّهِ فِی الْقَافِلَةِ وَ أَنَا غُلَامٌ صَغِیرٌ، وَ کَانَ هَذَا الشَّیْخُ عَلَی قَعُودٍ لَهُ، وَ کَانَ شَائِکاً لَا یُرَی مِنْهُ إِلَّا حَدَقَتُهُ، وَ کَانَتْ لَهُ جُمَّةٌ قَدْ أَرْخَاهَا عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ.

فَقَالَ الشَّیْخُ: صَدَقَ وَ اللَّهِ کُنْتُ یَوْمَئِذٍ عَلَی قَعُودٍ عَلَیَّ ذُؤَابَتَانِ قَدْ أَرْسَلْتُهُمَا عَنْ یَمِینِی وَ شِمَالِی. قَالَ الْخَطَّابُ: فَانْصَرِفُوا عَنَّا.

فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ: ارْتَحِلُوا. فَارْتَحَلْنَا، فَإِذَا لَا جَزِیرَةَ وَ لَا بَحْرَ وَ لَا مَاءَ، وَ إِذَا نَحْنُ عَلَی الْجَادَّةِ وَ الطَّرِیقِ الَّذِی لَمْ نَزَلَ نَسْلُکُهُ فَسِرْنَا وَ تَخَلَّصْنَا بِسِحْرِ أَبِی طَالِبٍ حَتَّی وَرَدْنَا الشَّامَ فَرِحِینَ مُسْتَبْشِرِینَ، وَ حَلَفَ الْخَطَّابُ أَنَّهُ مَرَّ بَعْدُ بِذَلِکَ الْمَوْضِعِ بِعَیْنِهِ أَکْثَرَ مِنْ عِشْرِینَ مَرَّةً إِلَی الشَّامِ فَلَمْ یَرَ جَزِیرَةً وَ لَا بَحْراً وَ لَا مَاءً، وَ حَلَفَتْ قُرَیْشٌ عَلَی ذَلِکَ، فَهَلْ هَذَا- یَا سَلْمَانُ- إِلَّا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ؟.

قَالَ سَلْمَانُ: قُلْتُ: وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی مَا أَقُولُ لَکَ إِلَّا أَنَّکَ تُورِدُ عَلَیَّ عَجَائِبَ مِنْ أَمْرِ بَنِی هَاشِمٍ.

قَالَ: نَعَمْ، یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! هُمْ أَهْلُ بَیْتٍ یَتَوَارَثُونَ السِّحْرَ کَابِراً عَنْ کَابِرٍ!.

قَالَ سَلْمَانُ: فَقُلْتُ- وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَقْطَعَ الْحَدِیثَ-: مَا أَرَی أَنَّ هَذَا سِحْرٌ.

قَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ! یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! تَرَی کَذَبَ الْخَطَّابُ وَ أَصْحَابُهُ، أَ تَرَاکَ مَا حَدَّثْتُکَ بِهِ مِمَّا عایتنه [عَایَنْتُهُ] أَنَا بِعَیْنِی کذب [کَذِباً]؟.

قَالَ سَلْمَانُ: فَضَحِکْتُ، فَقُلْتُ: وَیْلَکَ! إِنَّکَ لَمْ تَکْذِبْ وَ لَا کَذَبَ الْخَطَّابُ

ص: 253


1- فی (س): و لم یعرف.

وَ أَصْحَابُهُ، وَ هَذَا کُلُّهُ صِدْقٌ وَ حَقٌّ.

فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَا تُفْلِحْ أَبَداً، وَ کَیْفَ تُفْلِحُ وَ قَدْ سَحَرَکَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ؟.

قُلْتُ: فَاتْرُکْ هَذَا .. مَا تَقُولُ فِی فَکِّ الرَّقَبَةِ وَ الْمَالِ الَّذِی وَافَاکَ مِنْ خُرَاسَانَ؟.

قَالَ: وَیْحَکَ! یُمْکِنُنِی أَنْ أَعْصِیَ هَذَا السَّاحِرَ فِی شَیْ ءٍ یَأْمُرُنِی بِهِ؟ نَعَمْ أَفُکُّهَا عَلَی رَغْمٍ مِنِّی وَ أَوْجَهَ بِالْمَالِ إِلَیْهِ.

قَالَ سَلْمَانُ: فَانْصَرَفْتُ مِنْ عِنْدِهِ، فَلَمَّا بَصُرَ بِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: یَا سَلْمَانُ! طَالَ حَدِیثُکُمَا. قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَدَّثَنِی بِالْعَجَائِبِ مِنْ أَمْرِ الْخَطَّابِ وَ أَبِی طَالِبٍ. قَالَ: نَعَمْ- یَا سَلْمَانُ- قَدْ عَلِمْتُ ذَلِکَ وَ سَمِعْتُ جَمِیعَ مَا جَرَی بَیْنَکُمَا، وَ مَا قَالَ لَکَ أَیْضاً إِنَّکَ لَا تُفْلِحُ.

قَالَ سَلْمَانُ: وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَا حَضَرَ الْکَلَامَ غَیْرِی وَ غَیْرُهُ، فَأَخْبَرَنِی مَوْلَایَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِجَمِیعِ مَا جَرَی بَیْنِی وَ بَیْنَهُ.

ثُمَّ قَالَ: یَا سَلْمَانُ! عُدْ إِلَیْهِ فَخُذْ مِنْهُ الْمَالَ وَ أَحْضِرْ فُقَرَاءَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ فَرِّقْهُ إِلَیْهِمْ.

**[ترجمه]مؤلف: در یکی از کتاب­های مناقب دیدم: از مفضل روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: از شخصی، به امیر مؤمنان علی صلوات الله علیه خبری رسید. امام، سلمان فارسی را نزد او فرستاد و گفت: درباره تو، این چنین و آن چنان شنیده­ام و نخواستم آبرویت را ببرم، و کفاره آن را این قرار دادم که دین خود را از مالی که از خراسان به سوی تو فرستاده شده است، و در آن به خداوند و مؤمنان خیانت کردی، ادا کنی. سلمان می­گوید: همین که آن را به او گفتم، رنگ چهره­اش تغییر کرد و بدنش لرزید و خودش را باخت، سپس با زبانی لکنت دار گفت: ای اباعبدالله، به جانم سوگند، آن سخن بین من و خانواده و فرزندانم بود و آن­ها کسی نیستند که آن را افشا کنند، پسر ابوطالب از کجا با خبر شده است؟ به خدا قسم، تنها کسی که از آن مال خبر دارد، فرستاده­ای است که آن را برای من آورده است، و آن هدیه­ می­باشد، پس او از کجا باخبر شده است؟ ای اباعبدالله، سوگند به خدا، سوگند به خدا - سه مرتبه - پسر ابوطالب جادو گری است دانا.

ص: 246

سلمان می­گوید: گفتم: ای بنده خدا، چه سخن زشتی گفتی! او گفت: وای بر تو! آنچه را می­گویم بپذیر. به خدا سوگند، احدی از سخنان ما خبر نداشت و کسی جز خودم از آن مال چیزی نمی­دانست، پس از کجا فهمیده است؟ او باخبر نشده مگر از راه جادوگری. و غیر از این، از جادوی او بر من آشکار شده است. سلمان می­گوید: من خودم را به نادانی زدم و گفتم: واقعاً غیر از این، چیزی از او بر تو نمایان شده است؟ گفت: به خدا قسم، آری، ای عبدالله. گفتم: پس مرا از آن با خبر کن. او گفت: به خدا قسم، به تو راست می­گویم و ذره­ای به آنچه از او دیده ام، نه افزوده و نه کم می­کنم؛ زیرا دوست دارم تو را از جادوی دوستت مطلع کنم تا از او دور شده و او را رها کنی. به خدا قسم، در شرق و غرب زمین، کسی جادوگرتر از او وجود ندارد! پس چشمان او سرخ شد و برآشفت و گفت: ای عبدالله، من دوستدار تو و نسبت به تو دلسوز هستم، ولی تو از ما جدا شده و ملازم پسر ابوطالب شده­ای، اگر به ما روی آوری و در گروه ما باشی، تو را مقدم داشته و در این اموال، تو را شرکت می­دهیم. پس از پسر ابوطالب بر حذر باش و جادوی او تو را نفریبد. من گفتم: مرا از آنچه دیدی باخبر کن.

او گفت: آری، روزی من به همراه پسر ابوطالب، درگیر چیزی از خمس بودیم، او سخن مرا قطع کرد و به من گفت: از جایت تکان نخور تا بگردم، کاری برایم پیش آمده است: پس او خارج شد. طولی نکشید که برگشت، در حالی که بر عمامه و لباس او گرد و خاک بسیاری وجود داشت، من عرض کردم: ای امیرمؤمنان، چه شده است؟ فرمود: با سپاهیانی از فرشتگان روبه رو شدم که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در میانشان بودند و به طرف شهری در مشرق می­رفتند که به آن صحور گفته ­می­شود، من خارج شدم تا بر ایشان سلام کنم، و این گرد و خاک به خاطر آن است.

من از سخن وی سخت در شگفت شده و خندیدم، و عرض کردم: ای اباالحسن، مردی در قبرش پوسیده و شما گمان می­کنید او را الآن دیدید و به او سلام کردید، این، هرگز امکان پذیر نیست. ایشان از سخن من به خشم آمده، سپس به من نگاه کردند و فرمودند: مرا تکذیب می­کنی؟! عرض کردم: خشمگین ­مشوید؛ چرا که این ­کار امکان­پذیر نیست. حضرت فرمود: اگر پیامبر را به تو نشان دهم تا چیزی از ایشان انکار نکنی، از این کارت توبه می­کنی؟ من عرض کردم: به خدا قسم، آری، بر من نشان دهید. حضرت فرمود: برخیز.

من به همراه وی به طرف مدینه، از خانه خارج شدم. پس به من گفتند: ای شک­کننده، چشمانت را ببند. من چشمانم را بستم و حضرت دستانش را بر آن­ها کشیده سپس فرمودند: ای غافل، چشمانت را باز کن. من چشمانم را باز کردم. ناگهان من، به خدا قسم، - ای ابا عبدالله - در محضر رسول

ص: 247

خد اصلَّی الله علیه و آله به همراه فرشتگان بودم و چیزی از آن را انکار نکردم، به خدا سوگند، شگفت زده باقی ماندم، در حالی که به چهره پیامبر می­نگریستم، و هنگامی­که نگاه کردنم به ایشان طول کشید، با دندان­ها انگشتان خود را گاز گرفت و به من فرمود: ای فلان بن فلان، «أَکَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا - . کهف/37 - »، {آیا به آن کسی که تو را از خاک سپس از نطفه آفریده، آنگاه تو را [به صورت] مردی درآورد کافر شدی؟!} او گفت: من بیهوش بر زمین افتادم، و هنگامی که به هوش آمدم، حضرت به من فرمود: آیا پیامبر را دیدی و کلامش را شنیدی؟ من گفتم: آری. امام فرمود: به پیامبر بنگر، من نگریستم، نه اثری و نه خبری از پیامبرصلَّی الله علیه و آله بود و نه از آن سواران، امام به من گفتند: ای بیچاره. از این لحظه، توبه­ کن.

در آن روز، به این نتیجه رسیدم که او جادوگرترین اهل زمین است. به خدا قسم، درآن روز از او ترسیدم و آن کار وی مرا ترسانید. ای سلمان، اگر فکر نمی­ کردم که او را ترک می­کنی، تو را باخبر نمی­کردم، این مسئله را کتمان کن و با ما باش تا از ما و در کنار ما باشی تا ولایت مداین و فارس (جنوب ایران) را به تو بدهم، و به سوی مداین و فارس حرکت کن و پسر ابوطالب را از آنچه بین ما گذشت، باخبر مکن، زیرا بیم آن دارم که نیرنگی بر من به کار ببندد. سلمان می­گوید: من خندیدم و به او گفتم: تو از او می­ترسی؟! گفت: به خدا سوگند، آری. چنان می­ترسم که از هیچ چیز مثل آن ترس ندارم. سلمان می­گوید: من سخنان او را نادیده گرفتم و به او گفتم: ای عبدالله، خبر دیگری برایم بگو. به خدا سوگند، مرا از چیزهای شگفتی باخبر کردی! عبدالله گفت: اگر این طور است تو را از عجیب­ترین از این، از آنچه که خود به چشم دیده­ام، باخبر خواهم کرد. من گفتم: پس باخبر کن.

او گفت: آری، او روزی درحالی­که خشمگین بود و کمانش در دستش بود، نزد من آمد و به من گفت: ای فلانی، مواظب پیروان ستمگر خود باش و بر شیعیان من تعرض نکن، چرا که می­توانم کاری بکنم که برای دیگران درس عبرتی باشی. من هم خشمگین شدم و قبل از آن، از سحر و جادوی او خبر نداشتم، من گفتم: ای پسر ابوطالب، اندکی صبر کن، این خشم و قدرت نمایی دیگر چیست؟ آیا مرا به خوبی می­شناسی؟ فرمود: آری، به خدا سوگند، قدر و اندازه تو را می­شناسم. سپس کمان خود را بر زمین انداخت و فرمود: آن­ را بردار. ولی کمان تبدیل به ماری بزرگ بسان مار موسی بن عمران شد و دهانش را باز کرد و به سوی من آمد تا مرا ببلعد، همین که آن را دیدم، روحم از ترس و وحشت پرید

ص: 248

و فریاد زدم و گفتم: خدایا، خدایا، الأمان، الأمان، یا امیرمؤمنان! آنچه را از من در زمان خلافت اوّلی سر زد، به یاد می­آورم، زمانی­که او بر تو حمله کرد. و همچنین آنچه از من در نزد خالد بن ولید فاسقِ فاسق­زاده، هنگامی­که خلیفه به او دستور کشتن تو را داد، به یاد می­آورم. به خدا قسم، خلیفه درباره آن با من مشورت نکرد و آنچه از من می­باید سر می­زد، اتفاق افتاد تا این که از من شکایت کرده و میان ما دشمنی واقع شد، و ای امیرمؤمنان، آنچه را من در مقامم اتفاق افتاد ذکر کن. زمانی­که گفتم: بیعت ابوبکر کار نسنجیده­ای بود، هر کس همانند آن را تکرار کند او را بکشید. مردم شک کردند و فریاد زدند و گفتند: او بر دوستش طعن زد. و شما همه آن را می­دانید. به خدا سوگند، شیعه­ تو مرا آزار داده و از من بدگویی می­کنند، و ای امیرمؤمنان، اگر جایگاه تو نبود، بلایی سر آنان می آوردم که مایه عبرت دیگران می­شد، و شما می­دانید که من به خاطر شما و به خاطر بزرگواری شما، معترض آن­ها نشدم، مرا از دست این مار نجات ده که می­خواهد مرا ببلعد. زمانی که او این سخن را از من شنید گفت: بیچاره! به نرمی سخن می­گویی و ما اهل بیت چیز اندک را هم می­پذیریم. سپس با دستش به مار زد و گفت: چه می­گویی؟ عرض کردم: امان بدهید، امان بدهید! دانستید که من جز حق چیزی نگفتم، همین اینکه این را گفتم، کمان او در دستش قرار گرفت و درآنجا نه ماری بود و نه چیزی، من همچنان از او دوری می­کنم و تا به امروز از او می­ترسم.

سلمان می­گوید: من خندیدم و گفتم: به خدا قسم، همانند این عجایب نشنیدم. او گفت: ای اباعبدالله، این را من با این دو چشمانم دیدم، و اگر با هم خودمانی نبودیم، تو را از آنچه کرده­ام باخبر نمی­کردم، سلمان می­گوید: خود را به نادانی زدم و گفتم: آیا جادویی غیر از آنچه گفتی از او دیده­ای؟ او گفت: آری، اگر آن را

به تو بگویم متحیر خواهی شد، ای ابا عبدالله! نگو که این جادویی است که او آشکار کرد. نه سوگند به خدا، ولی آن سحر و جادو، میراثی هستند که آن­ها آن را به ارث می­برند. من گفتم: چگونه؟ گفت: پدرم به من خبر داد که از پدر او ابی­طالب و از عبدالله (پدر حضرت محمد) جادویی دیده است که همانند آن را نشنیده، و پدرم گفت که پدرش نفیل او را خبر داد که از عبدالمطلب جادویی دید که مثل آن را نشنیده بود. سلمان می­گوید: من گفتم: از آنچه پدرت به تو خبر داده، سخن بگو؟

گفت: آری، پدرم به من خبر داد که به همراه ابوطالب برای سفری خارج شد. آن­ها به همراه بازرگانان قریش می­خواستند به شام بروند.

ص: 249

- قریش هر سال یکبار اموال بسیاری جمع می­کرد و در میان عرب کسی از قریش تاجرتر نبود. - هنگامی­که در یکی از راه­ها بودیم، ناگهان گروهی اعرابی راهزن تا به دندان مسلح که فقط چشمان آن­ها دیده می­شد، بر ما ظاهر شدند. ما ترسیدیم و کاروانیان داد و فریاد کردند، و هر کس به فکر خود بود و می­خواست خودش را نجات دهد، زیرا حادثه بزرگی ما را فرا گرفته بود. جمع شدیم و تصمیم گرفتیم فرار کنیم، ناگهان دیدیم که ابوطالب نشسته ­است. به او گفتیم: ای ابوطالب، تو را چه شده است، آیا

آنچه را اتفاق افتاده نمی­بینی؟ خودت را نجات بده. او گفت: در این صحرا به کجا فرار کنیم؟ گفتیم: پس چاره چیست؟ او گفت: چاره این است که داخل این جزیره شده و درآنجا بمانیم. وسایل و چهارپایان و اموال خود را نیز در آنجا جمع می­کنیم.

پدرم گفت: ما تعجب کردیم و گفتیم: شاید از ترس آنچه پیش آمده، دیوانه شده و هذیان می­گوید. پس گفتیم: وای بر تو! مگر این­جا جزیره­ای است؟! گفت: آری. گفتیم: آن کجاست؟ گفت: جلوی خود را نگاه کنید. پدرم گفت: نگاه کردیم ناگهان به خدا قسم، جزیره بزرگی دیدیم که مردم بزرگ­تر و امن­تر از آن را ندیده بودند، ما حرکت کردیم و وسایل خود را برداشتیم، هنگامی­که نزدیک آن شدیم، دیدیم میان ما و آن جزیره، دره بزرگی پر از آب وجود دارد که کسی نمی­تواند از آن عبور کند، ابوطالب گفت: وای برشما! آیا این راه خشکی را که در وسط دره است نمی­بینید؟ گفتیم: نه. او گفت: به جلو و سمت راست خود نگاه کنید، ما نگاه کردیم، به خدا قسم، راه خشک و همواری دیدیم و خوشحال شدیم، و گفتیم: خداوند به وسیله ابوطالب بر ما منت نهاده است. او به راه افتاد و ما پشت سر او حرکت کردیم تا این­که وارد آن جزیره شدیم و درآنجا مستقر شدیم.

ابوطالب آمد و دور کاروان خطی کشید، سپس گفت: ای قوم، آسوده خاطر باشید که آن قوم هرگز به شما نمی­رسد و کسی از آن­ها نمی­تواند آسیبی به شما برساند. پدرم می­گوید: راهزنان پشت سر ما می­دویدند، همین که به آن دره رسیدند، دریای بزرگی میان خود و ما دیدند و تعجب کردند، و به همدیگر نگاه کرده و گفتند: ای قوم، آیا تا به حال اینجا جزیره یا دریایی دیده بودید؟ گفتند: نه. هنگامی­که حیرت آنان زیاد گشت، پیرمردی از آن­ها که تجربه زیادی داشت گفت: ای قوم، الآن شما را از این مسئله باخبر می­کنم. آن­ها گفتند: جلو بیا ای شیخ، زیرا که تو قدیمی­ترین، مسن­ترین و باتجربه ترین ما هستی.

پیرمرد گفت:

ص: 250

کاروانیان را صدا زنید، پس صدا زدند. پس آن­ها گفتند: چه می­خواهید؟ شیخ گفت: به آن کاروانیان بگویید: آیا در میان شما کسی از فرزندان عبدالمطلب است؟ راهزنان، آن­ها را صدا زدند و پرسیدند. کاروانیان گفتند: آری، ابوطالب بن عبدالمطلب نزد ماست. شیخ گفت: ای قوم! آن­ها گفتند: گوش به فرمان هستیم. شیخ گفت: هرگز نمی­توانیم آسیبی به آن­ها برسانیم، پس برگردید و خودتان را به آن­ها مشغول نکنید. به خدا سوگند، چیزی نه کم و نه زیاد، از آن­ها نمی­توانید بگیرید. راهزنان گفتند: ای شیخ، عقلت را از دست دادی، آیا آن­ها را رها کرده و این اموال زیاد و کالاهای گران­بها را وامی­گذاری؟! نه هرگز، به خدا سوگند، آن­قدر آن­ها را محاصره می­کنیم تا خارج شوند و آن­ها را غارت کنیم. شیخ گفت: من شما را نصیحت کردم ولی شما نصیحت کنندگان را دوست ندارید، نصیحت خود را رها کنید. گفتند: ای نادان، ساکت شو.

راهزنان شتران خود را خواباندند تا آن­ها را محاصره کنند، در این هنگام یکی از آن­ها راه خشکی را دید و فریاد زد: ای قوم، بیایید، این­جا یک راه خشکی وجود دارد. همه آن­ها، آن راه را دیدند و شادمان گشته و گفتند: اندکی استراحت کرده و چهارپایان خود را علوفه داده، سپس به ­آن­ها حمله می­کنیم؛ زیرا نمی­توانند از چنگ ما فرار کنند. آن­ها استراحت کرده و هنگامی­که خواستند حرکت کنند، گروهی از آن­ها آن راه خشک را پیموده و همین که به میانه آن رسیدند، غرق شدند و دیگران به آن­ها نگاه می­کردند، پس درنگ کرده و پشیمان شدند، و دور شیخ جمع شدند و گفتند: وای بر تو ای شیخ، چرا ما را از این راه باخبر نکردی که بسیاری از ما غرق شدند؟! شیخ گفت: من شما را باخبر کرده و نصیحت نمودم ولی شما با من به مخالفت پرداخته و سخن مرا نپذیرفتید تا این­که گروهی از شما هلاک شدند. دزدان به او گفتند: ای شیخ، آن را از کجا می­دانستی؟ گفت: وای بر شما! یک بار قبل از این، خارج شدیم و می­خواستیم بر بازرگانان قریش حمله ببریم، چشمان­مان به آن قافله افتاد که اموال و کالاهای بی­شماری داشت. با خود گفتیم: تا ابد ثروتمند می­شویم. هنگامی­که ما را دیدند، درحالی­که میان ما وآنان، تنها به اندازه یک میل فاصله بود، مردی از فرزندان عبدالمطلب به نام عبدالله برخاست و گفت: ای اهل کاروان، چه می­بینید؟ گفتند: آنچه تو می­بینی! سواران زیادی که ما را در برگرفته­اند، از آن­ها بخواهید اموال ما را بگیرند و کاروان را رها کنند که اگر ما خود را نجات دهیم، سود برده­ایم. پس عبدالله گفت: برخیزید و حرکت کنید، هیچ مشکلی پیش نمی­آید. - پدرم گفت: - ما گفتیم: وای برتو! راهزنان نزدیک شده­اند، اگر حرکت کنیم شمشیرها را بر گردن ما فرود خواهند آورد. عبدالله گفت: وای برشما! ما خدایی داریم که ما را از آنان نگاه می­دارد،

ص: 251

و او خدای کعبه و رکن و مقام است، هر زمان از او پناه خواستیم پناهمان داد، برخیزید و حرکت کنید.

شیخ گفت: آن قوم برخاستند و حرکت کردند، و شروع کردند به آهسته راه رفتن، و ما به سرعت و دوان دوان آن­ها را دنبال می­کردیم ولی به آن­ها نمی­رسیدیم، و از آن رخداد بسیار در شگفت شدیم، و به یکدیگر نگریسته و گفتیم: ای قوم، آیا شگفت­تر از این دیده­اید؟ آن­ها آهسته راه می­روند و ما می­دویم ولی به آن­ها نمی­رسیم! و پیوسته سه شبانه روز است که این حال و وضعیت ماست، هر روز عبدالله برخاسته و خطی اطراف قافله می­کشد و به یارانش می­گوید: از این خط خارج مشوید؛ آنان به شما نمی رسند، و ما به آن خط می­رسیم ولی نمی­توانیم از آن بگذریم.

بعد از سه روز، آن­ها هر روز آرام و آهسته پیش می­رفتند و ما می­دویدیم، نزدیک بود خود را هلاک کنیم و چهارپایان خسته شدند و یارای بلند شدن و حرکت کردن در ما نبود، گفتیم: ای قوم، به خدا سوگند، این­کار، خود را خسته ­کردن و به هلاک انداختن است، چه می­اندیشید؟ گفتند: رأی این است که از آن­ها صرف نظر کنیم، چرا که آن­ها، قومی جادوگر­ند. یکی از آنان گفت: اگر جادوگر باشند، رای این است که از دیده آن­ها پنهان شده و به آنان چنان وانمود کنیم که ما از آن­ها صرف نظر کرده ­و رهایشان کردیم، آنگاه که به راه افتادند، دوباره آن­ها را دنبال کرده و در مکان تنگی بر آن­ها حمله­ور می­شویم. همه گفتند: چه نیکو رأیی است. پس ما از آنان صرف نظر کرده و آن­ها را چنان به گمان افکندیم که از آن­ها ناامید شده ایم. فردای آن روز، آن­ها حرکت کرده و به­راه افتادند. ما هم آن­ها را رها کردیم تا این که در دره­ای داخل شدند. ما برخاسته و چهارپایان خود را زین کردیم و سوار شدیم تا این که به آن­ها رسیدیم، همین­که احساس کردند ما می­آییم، به عبدالله بن عبدالمطلب پناه بردند، و گفتند: رسیدند. عبدالله گفت: نترسید، آهسته حرکت کنید .

شیخ گفت: آن­ها شروع کردند به آهسته راه­رفتن، و ما می­دویدیم و برای رسیدن به آن­ها، خود و چهارپایانمان را هلاک می­کردیم تا این­که نزدیک بود ما و

چهارپایانمان بمیریم. همین­که روز به پایان رسید، عبدالله به یارانش گفت: بارها و زین­ها را فرود آورید. و برخاست و خطی کشید و گفت: از این خط خارج نشوید؛ چرا که آن­ها نمی­توانند آسیبی به شما برسانند. ما به آن خط رسیدیم، به خدا قسم، نتوانستم از آن بگذریم، یکی از ما گفت: قسم به خدا، یا باید هلاک شویم یا این­که از آن­ها صرف نظر کرده و دیگر برنگردیم. پدرم گفت: ما از آن­ها درگذشتیم درحالی­که چهارپایان خسته و هلاک شده بودند، و آن، سفر شومی برای ما بود. زمانی­که راهزنان آن خبر را از آن شیخ شنیدند، گفتند: چرا ما را از این حدیث باخبر نکردی

ص: 252

تا از آنان صرف نظر کرده و کسی از ما غرق نشود؟ شیخ گفت: من به شما خبر داده و نصیحت­تان کردم، و گفتم: آن­ها را رها کنید؛ زیرا درحالی­که میان آن­ها مردی از فرزندان عبدالمطلب است، نمی­توانید به آن­ها برسید. و شما گفتید: من پیر شده و عقل خود را از دست داده­ام.

هنگامی­که پدرم این سخن شیخ را شنید - و او بالای آن خط با اصحابش صحبت می­کرد - به ابوطالب نگاه کرد و گفت: وای برتو! آیا آنچه را شیخ می­گوید نمی­شنوی؟ ابوطالب گفت: آری، ای خطّاب، به خدا سوگند، در آن روز من کودکی در کاروان، به همراه عبدالله بودم، و این شیخ بر شتر جوان خود سوار و مسلح بود، به­گونه­ای که تنها چشمانش دیده می­شد، و گیسوانی داشت که آن­ها را از جانب راست و چپ خود آویزان کرده بود. شیخ گفت: به خدا، راست گفت: در آن روز من بر شتر جوانی سوار بودم و دو گیسو داشتم که آن­ها را از راست و چپ خود آویزان کرده بودم.

خطّاب گفت: ما را رها کنید. ابوطالب به اصحابش گفت: حرکت کنید. ما به راه افتادیم، ناگهان دیدیم، نه جزیره­ای بود و نه دریا و نه آبی، و ما در جاده و راهی بودیم که پیوسته می پیمودیم، پس خوشحال شده و به وسیله سحر و جادوی ابوطالب خلاص شدیم تا این­که وارد شام شدیم، درحالی که شادمان بودیم و به همدیگر تبریک می­گفتیم. و پدرم (خطّاب) قسم خورد که بعد از آن ماجرا، بیش از بیست بار از همان محل گذشت، ولی نه جزیره ای دید و نه دریایی و نه آبی، قریش هم بر آن قسم خوردند. ای سلمان، آیا این این جز سحر و جادوی دائم چیز دیگری است؟

سلمان می­گوید: گفتم: به خدا قسم، نمی­دانم به تو چه بگویم جز این­که عجایبی از امر بنی هاشم بر من می­گویی! او گفت: آری، ای اباعبدالله، آنان اهل بیتی هستند که جادو را از بزرگان خود به ارث می­برند. و من در حالی که می­خواستم سخن را قطع کنم، گفتم: فکر نمی­کنم این سحر باشد. او گفت: سبحان الله! ای ابا عبدالله، فکر می­کنی خطّاب و یارانش دروغ گفتند؟ آیا فکر می­کنی آنچه برایت گفتم، و با چشم خودم دیدم، دروغ باشد؟!

سلمان می­گوید: من خندیدم، و گفتم: وای بر تو! نه تو دروغ گفتی و نه خطاب

ص: 253

و اصحابش، و همه این­ها درست و واقعیت است. او گفت: به خدا سوگند، هرگز رستگار نمی شوی، چگونه رستگار شوی حال آن­که پسر ابوطالب تو را جادو کرده­است؟ من گفتم: این سخنان را رها کن، در آزادکردن خودت در مورد مالی که از خراسان به تو رسیده است، چه می­گویی؟ گفت: وای برتو! مگر می­شود با این جادوگر در آنچه به من فرمان می­دهد، مخالفت کرد؟ آری، آن را بر خلاف میل و خواسته­ام آزاد می­کنم و آن مال را برای او می­فرستم.

سلمان می­گوید: از نزد او برگشتم، همین­که امیر مؤمنان علیه السلام مرا دیدند فرمودند: ای سلمان، گفتگوی شما به درازا کشید. عرض کردم: ای امیرمؤمنان، درباره مسایل شگفتی از امر خطّاب و ابی طالب برای من گفت. حضرت فرمود: آری، ای سلمان، آن را دانستم و تمام سخنان شما را شنیدم، و همچنین به تو گفت: رستگار نشوی. سلمان عرض کرد: به خدایی که جز او خدایی نیست، غیر از ما کسی دیگر در آن­جا حضور نداشت. سرور و مولایم امیرمؤمنان علیه السلام مرا از تمام آنچه بین من و او رَدّ و بَدل شده بود باخبر کردند، سپس فرمودند: ای سلمان، نزد او برگرد و آن مال را از او بگیر، و فقیران مهاجر و انصار را در مسجد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله حاضر کرده و آن مال را میان آن­ها تقسیم کن .

**[ترجمه]

بیان

القعود- بالفتح- من البعیر الّذی یقتعده الرّاعی فی کلّ حاجة (1)، و هذا الخبر و إن کان غریبا (2) غیر مذکور فی الکتب المعتبرة، لکن لمّا وجدناه فی أصل عتیق أخرجناه.

**[ترجمه]«العَقود» - به فتح قاف - : شتری که شتربان در هر کاری بر او سوار می­شود، گرچه این خبر عجیب و در کتاب­های معتبر ذکر نشده است، ولی چون در منبعی قدیمی یافتیم آن را در اینجا آوردیم.

**[ترجمه]

«115»

کنز (3): رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ، عَنْ فَضَالَةَ، عَنْ أَیُّوبَ (4)، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ مُیَسِّرٍ، عَنْ بَعْضِ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فِی قَوْلِهِ: وَ لَقَدْ

ص: 254


1- کما فی الصحاح 2- 525، و لسان العرب 3- 359، و غیرهما.
2- فی (س): قریبا، و هو خلاف الظاهر.
3- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 608، حدیث 1.
4- فی المصدر: أبان، و لعلّ کلمة: ابن، سقطت قبل کلمة أیّوب من المتن.

خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ (1)، قَالَ: هُوَ الْأَوَّلُ.

وَ قالَ قَرِینُهُ رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ (2) (3)، قَالَ: هُوَ زُفَرُ، وَ هَذِهِ الْآیَاتُ إِلَی قَوْلِهِ: یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ (4) فِیهِمَا وَ فِی أَتْبَاعِهِمَا، وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها (5).

**[ترجمه]تأویل الآیات الظاهرة - . تأویل الآیات الظاهرة2: 608، حدیث1 - : یکی از اهل بیت محمد صلوات الله علیهم درباره این فرموده خداوند: «وَلَقَدْ

ص: 254

خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ - . ق/16 - »، {و ما انسان را آفریدیم و می­دانیم که نفس او چه وسوسه­ای به او می­کند.} فرمود: او، اولی است. «قَالَ قَرِینُهُ رَبَّنَا مَا أَطْغَیْتُهُ وَلَکِن کَانَ فِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ - . ق/27 - »، {همدمش [شیطان] می­گوید: پروردگار ما، من او را به عصیان وانداشتم لیکن [خودش] در گمراهی دور و درازی بود.} فرمود: او زُفَر است، و این آیات تا این فرموده خداوند: «یَومَ نَقولُ لجهنمَ هَل إمتلاتِ و تَقولُ هَل مِن مزید - . ق/40 - »، {آن روز که [ما] به دوزخ می­گوییم: آیا پر شدی و می­گوید: آیا باز هم هست؟} درباره آن­دو و پیروانشان نازل شده است، و آن­ها و اهل­شان مستحق این عذاب بودند.

**[ترجمه]

«116»

کنز (6): رَوَی بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ مَرْفُوعاً إِلَی أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ، قَالَ: قُلْتُ لِمَوْلَایَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: أَسْأَلُکَ عَنْ شَیْ ءٍ تَنْفِی بِهِ عَنِّی مَا خَامَرَ نَفْسِی؟. قَالَ: ذَاکَ إِلَیْکَ. قُلْتُ: أَسْأَلُکَ عَنِ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی؟.

فَقَالَ: عَلَیْهِمَا لَعَائِنُ اللَّهِ، کِلَاهُمَا (7) مَضَیَا وَ اللَّهِ مُشْرِکَیْنِ کَافِرَیْنِ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ. قُلْتُ: یَا مَوْلَایَ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْکُمْ یُحْیُونَ الْمَوْتَی؟ وَ یُبْرِءُونَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ؟

وَ یَمْشُونَ عَلَی الْمَاءِ؟.

فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا أَعْطَی اللَّهُ نَبِیّاً شَیْئاً إِلَّا أَعْطَی مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِثْلَهُ، وَ أَعْطَاهُ مَا لَمْ یُعْطِهِمْ وَ مَا لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُمْ، وَ کُلُّ مَا کَانَ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَدْ أَعْطَاهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ ثُمَّ الْحَسَنَ ثُمَّ الْحُسَیْنَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ ثُمَّ إِمَاماً (8) بَعْدَ إِمَامٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، مَعَ الزِّیَادَةِ الَّتِی تَحْدُثُ فِی کُلِّ سَنَةٍ، وَ فِی کُلِّ شَهْرٍ، وَ فِی کُلِّ یَوْمٍ (9)..

ص: 255


1- سورة ق: 16.
2- فی تأویل الآیات الظّاهرة: و قال فی قوله قال.
3- سورة ق: 27.
4- سورة ق: 30.
5- و ذکره فی تفسیر البرهان 4- 219، حدیث 1. و جاء بهذا المضمون فی تفسیر القمّیّ: 643، و فی طبعة النّجف 2- 324.
6- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 631- 632، حدیث 4.
7- فی المصدر: کلّها، بدلا من: کلاهما.
8- فی المطبوع من البحار نسخة بدل: من، ثمّ رمز بعدها: ظ، أی ظاهرا ..
9- و قد سلف فی بحار الأنوار 27- 29، حدیث 1، و حکاه هناک عن بصائر الدّرجات: 269، حدیث 2- مع اختلاف-.

**[ترجمه]تأویل الآیات الظاهرة - . تأویل الآیات الظاهرة2: 631-632، حدیث4 - : به حذف اسناد که سند آن به ابوحمزه ثمالی می­رسد، روایت شده است که گفت: به مولایم علی بن حسین علیه السلام عرض کردم: درباره چیزی از شما می­پرسم که با آن، آنچه مرا به شک انداخته را از من دور می­کنید! امام فرمود: بپرس. عرض کردم: از اولی و دومی سؤال دارم؟ امام فرمود: لعنت­های خداوند برآن دو باد. به خدا قسم هر دو آن ها از دنیا رفتند درحالی­که به خداوند عظیم، مشرک و کافر بودند. عرض کردم: ای سرورم، آیا امامان از نسل شما، مرده ها را زنده می­کنند؟ و نابینا و مرض پیسی را معالجه می­کنند؟ و بر روی آب راه می­روند؟ امام سجاد علیه السلام فرمود: هرآنچه را خداوند به پیامبری عطا کرد، همانند آن را به محمد صلَّی الله علیه و آله عطا نمود، و آنچه را که به پیامبران قبلی نداده و آنچه را که نداشتند بر پیامبر ارزانی داشت و همه آنچه را که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله داشتند، خداوند آن را به امیر مؤمنان علیه السلام سپس امام حسن علیه السلام، سپس امام حسین علیه السلام و پس از آن به امامان بعدی تا روز قیامت، به همراه زیادی­ای که در هر سال، و در هرماه و هر روز به وجود می­آید، عطا نمود.

ص: 255

**[ترجمه]

«117»

کنز (1): مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ (2)؟.

قَالَ (3): إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ یَجْرِیَانِ بِأَمْرِهِ، ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ ضَرَبَ ذَلِکَ مَثَلًا لِمَنْ وَثَبَ عَلَیْنَا وَ هَتَکَ حُرْمَتَنَا وَ ظَلَمَنَا حَقَّنَا، فَقَالَ: هُمَا بِحُسْبَانٍ، قَالَ:

هُمَا فِی عَذَابِی (4)..

**[ترجمه]تاویل الآیات الظاهرة: - . تأویل الآیات الظاهرة 2: 632، حدیث5 - از داوود رقعی نقل شده که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند: «الشمس و القمر بحسبان» - . رحمان/5 - ، {خورشید و ماه بر حسابی [روان] است.} پرسیدم، حضرت فرمود: خورشید و ماه دو نشانه از نشانه­های خداوند می­باشند که به دستور او حرکت می­کنند، و این­که خداوند آن را برای کسی که بر ما شورید و هتک حرمت کرد و در حق ما ظلم روا داشت، مثل آورده است و فرمود: هما بحسبان، یعنی آن دو در عذاب من هستند.

**[ترجمه]

إیضاح

بِحُسْبانٍ. قال المفسّرون: أی یجریان بحساب مقدّر معلوم فی بروجهما و منازلهما (5).

و قال فی القاموس: الحسبان- بالضم- جمع الحساب و العذاب و البلاء و الشّرّ (6)، فالتعبیر عنهما بالشمس و القمر علی زعم أتباعهما أو علی التهکّم.

**[ترجمه]«بِحُسبان»: مفسران گفته­اند: یعنی به حساب مقدر و معلومی در برج­ها و منازل خود حرکت می­کنند. در «قاموس المحیط» آمده است: الحُسبان به ضم حاء: جمع حساب و به معنای عذاب، بلاء و شر می­باشد - . قاموس المحیط1: 56 - ، و تعبیر از آن دو نفر به خورشید و ماه، بنابر گمان پیروان آن دو، یا بنا بر تمسخر است.

**[ترجمه]

«118»

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی تَفْسِیرِهِ (7)، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ (8) قَالَ: اللَّهُ عَلَّمَ مُحَمَّداً الْقُرْآنَ. قُلْتُ: خَلَقَ الْإِنْسانَ (9)؟. قَالَ: ذَلِکَ أَمِیرُ

ص: 256


1- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 632، حدیث 5.
2- الرّحمن: 5.
3- فی المصدر زیادة: یا داود سألت عن أمر فاکتف بما یرد علیک.
4- قد سلف من المصنّف- قدّس سرّه- فی بحاره 24- 309، حدیث 12، و ذکره هناک مفصّلا، و جاء فی تفسیر البرهان 4- 264، حدیث 3.
5- کما فی مجمع البیان 9- 197- 198، و تفسیر الفخر الرازیّ 29- 87، و تفسیر البیضاوی 5- 108.
6- القاموس 1- 56، و قارنه ب: تاج العروس 1- 212.
7- تفسیر القمّیّ 2- 343.
8- الرّحمن: 1- 2.
9- الرّحمن: 3.

الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ. قُلْتُ: عَلَّمَهُ الْبَیانَ (1)؟. قَالَ: عَلَّمَهُ بَیَانَ (2) کُلِّ شَیْ ءٍ یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ. قُلْتُ: الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ (3)؟. قَالَ: هُمَا بِعَذَابِ اللَّهِ. قُلْتُ: الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ یُعَذَّبَانِ؟. قَالَ: سَأَلْتَ عَنْ شَیْ ءٍ فَأَیْقِنْهُ (4)، إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ یَجْرِیَانِ بِأَمْرِهِ مُطِیعَانِ لَهُ، ضَوْؤُهُمَا مِنْ نُورِ عَرْشِهِ وَ حَرُّهُمَا مِنْ جَهَنَّمَ، فَإِذَا کَانَتِ الْقِیَامَةُ عادا [عَادَ] إِلَی الْعَرْشِ نُورُهُمَا وَ عَادَ إِلَی النَّارِ حَرُّهُمَا، فَلَا یَکُونُ شَمْسٌ وَ لَا قَمَرٌ، وَ إِنَّمَا عَنَاهُمَا، أَ وَ لَیْسَ قَدْ رَوَی النَّاسُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ نُورَانِ فِی النَّارِ؟!.

قُلْتُ: بَلَی. قَالَ: أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ النَّاسِ: .. فُلَانٌ وَ فُلَانٌ شَمْسُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ نُورُهَا (5)؟! فَهُمَا فِی النَّارِ. قُلْتُ (6): بَلَی. قَالَ: وَ اللَّهِ (7) مَا عَنَی غَیْرَهُمَا .. إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ کَمَا سَیَأْتِی..

**[ترجمه]و این مطلب را، آنچه علی بن ابراهیم در «تفسیر القمی - . تفسیر القمی2: 343 - » از پدرش، از حسین بن خالد، از امام رضا علیه السلام درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه: «الرَّحْمَنُ * عَلَّمَ الْقُرْآنَ»، - -8. رحمان/1-5 - {[خدای] رحمان قرآن را یاد داد.} نقل کرده است، تایید می­کند. امام رضا علیه السلام فرمود: خداوند به حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله قرآن را آموخت. پرسیدم: معنای انسان در «خَلَقَ الْإِنسَانَ6»،{انسان را آفرید.} چیست؟ فرمود: منظور از انسان، حضرت علی

ص: 256

علیه السلام هستند. پرسیدم: منظور از «عَلَّمَهُ الْبَیَانَ7»، {به او بیان آموخت.} چیست؟ فرمود: به او شرح هر چیزی را که مردم به آن نیازمندند آموخت. پرسیدم: منظور از «الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ8»، {خورشید و ماه به حسابی [روان]اند.} چیست؟ فرمودند: یعنی آن دو در عذاب الهی گرفتارند. پرسیدم: خورشید و ماه عذاب می­شوند؟ فرمود: از چیزی پرسیدی پس دقت کن. خورشید و ماه دو موجود از آفریده­های خداوندند که به دستور او در گردش هستند و از او اطاعت می­کنند، نور آن دو از نور عرش و حرارات آن­ها از حرارت جهنم است. روز قیامت، نور آن دو به عرش و حرارت­شان به آتش جهنم برمی­گردد، دیگر نه خورشید خواهد بود و نه ماهی. خداوند از این آیه، آن دو را قصد نموده، مگر نشنیده­ای که مردم از پیامبر اکرم صلَّی الله علیه و آله نقل کرده­اند که فرمود: خورشید و ماه، دو نور در آتش جهنم ­اند؟ عرض کردم: چرا شنیده­ام؟ او فرمود: آیا نشنیده­ای که مردم می­گویند: فلانی و فلانی، خورشید این امت و پرتو آن هستند؟ در این صورت، آن دو در آتش هستند. من عرض کردم: آری، امام فرمود: به خدا سوگند، خداوند جز آن دو را قصد ننموده­است... تا آخر این خبر که آن را خواهیم آورد.

**[ترجمه]

«119»

کنز (8): فِی رِوَایَةِ مُحَمَّدِ بْنِ (9) عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ (10)، عَنِ ابْنِ فَرْقَدٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی (11): وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا

ص: 257


1- الرّحمن: 4.
2- فی المصدر: تبیان.
3- الرّحمن: 5.
4- فی المصدر: فأتقنه.
5- نسخة فی (ک): نورهما.
6- وضع علی کلمة: قلت، رمز نسخة بدل فی المطبوع من البحار.
7- جاء فی المصدر بزیادة: قال: أ ما سمعت قول النّاس فلان و فلان شمسا هذه الأمّة و نورها فهما فی النّار، و اللّه ..
8- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 700- 701، حدیث 8، بتفصیل فی الإسناد.
9- فی المصدر: عن، بدلا من: ابن.
10- فی (ک): ابن أبی عمیرة، و هو غلط ظاهرا، و فی المصدر: عن سیف بن عمیرة ..
11- جاء فی المصدر: عزّ و جلّ، بدلا من: تعالی.

لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ ... (1) الْآیَةَ؟. فَقَالَ (2): هَذَا مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ لِرُقَیَّةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الَّتِی تَزَوَّجَهَا عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ. قَالَ: وَ قَوْلُهُ:

وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ (3)؟. یَعْنِی مِنَ الثَّالِثِ وَ عَمَلِهِ. وَ قَوْلُهُ: وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (4)؟. یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ (5).

**[ترجمه]تأویل الآیات الظاهرة - . تأویل الآیات الظاهرة2: 700-701 - : امام صادق علیه السلام درباره این آیه: «وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا

ص: 257

لِّلَّذِینَ آمَنُوا اِمْرَأَةَ فِرْعَوْنَ - . تحریم/11 - »، {و برای کسانی که ایمان آورده­اند، خدا همسر فرعون را مثل آورده است} تا آخر آیه، فرموده است: خداوند این آیه را برای رقیّه، دختر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مثل زده که عثمان بن عفان با او ازدواج کرد. امام فرمود: مراد از این فرموده خداوند: «وَنَجِّنِی مِن فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ - 3. تحریم/11[3] - »، {و مرا از فرعون و کردارش نجات ده.} این است که مرا از سومی و کردارش نجات بده. و این سخن خداوند: «وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ - 4. تحریم/11[4] - »، {و مرا از دست مردم ستمگر برهان.} یعنی از دست بنی امیه نجات بده .

**[ترجمه]

«120»

کنز (6): رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُخْتَارٍ، عَنْهُمْ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی (7): وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ (8)؟، الثَّانِی. هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ (9)، قَالَ: الْعُتُلُّ: الْکَافِرُ الْعَظِیمُ الْکُفْرِ، وَ الزَّنِیمُ: وَلَدُ الزِّنَا (10).

**[ترجمه]تأویل الآیات الظاهرة: - . تأویل الآیات الظاهرة2: 712، حدیث4 - از محمد بن جمهور، از حمّاد بن عیسی، از حسین بن مختار از امامان علیه السلام درباره این فرموده خداوند بلندمرتبه: «وَلَا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَّهِینٍ - . قلم/10 - »، {و از هر قسم خورنده فرومایه ­ای فرمان مبر.} روایت شده است که مراد از او، دومی است. « هَمَّازٍ مَّشَّاء بِنَمِیمٍ * مَنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ * عُتُلٍّ بَعْدَ ذَلِکَ زَنِیمٍ. - . قلم/ 11-13 - »، {[که] عیب­جو است و برای خبر چینی گام بر می­دارد، مانع خیر، متجاوز گنه­پیشه، گستاخ [و] گذشته از آن زنازاده ­است.} فرمودند: «العُتُل»: کافری که کفر بزرگی مرتکب شده است، و «الزنیم»: حرام زاده است.

**[ترجمه]

«121»

کنز (11): مُحَمَّدُ بْنُ الْبَرْقِیِّ، عَنِ الْأَحْمَسِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ .. مِثْلَهُ، إِلَّا أَنَّهُ زَادَ فِیهِ: وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقْرَأُ: فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (12)، فَلَقِیَهُ الثَّانِی، فَقَالَ لَهُ: (13) تُعَرِّضُ بِی وَ بِصَاحِبِی؟!. فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ- وَ لَمْ یَعْتَذِرْ إِلَیْهِ-: أَلَا أُخْبِرُکَ بِمَا

ص: 258


1- التّحریم: 11.
2- فی الکنز: الآیة قال.
3- التّحریم: 11.
4- التّحریم: 11.
5- و ذکره فی تفسیر البرهان 4- 358، حدیث 1.
6- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 712، حدیث 4.
7- فی المصدر: فی قوله عزّ و جلّ.
8- القلم: 10.
9- القلم: 11- 13.
10- و جاء أیضا فی تفسیر البرهان 4- 370، حدیث 6.
11- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 712، حدیث 5.
12- القلم: 5- 6.
13- فی المصدر بزیادة: فقال له: أنت الّذی تقول کذا و کذا.

نَزَلَ فِی بَنِی أُمَیَّةَ؟ نَزَلَ فِیهِمْ: فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ ... (1) الْآیَةَ، قَالَ:

فَکَذَّبَهُ، وَ قَالَ: هُمْ خَیْرٌ مِنْکُمْ (2)، وَ أَوْصَلُ لِلرَّحِمِ (3).

**[ترجمه]تأویل الآیات الظاهرة - . تأویل الآیات الظاهرة2: 712، حدیث5 - : محمد بن بَرقی، از أحمَسی، از امام صادق علیه السلام همانند آن را نقل کرده است، جز این­که در آن افزوده شده است: و امیرمؤمنان علیه السلام این آیات را تلاوت می­کردند که: « فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ * بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»، - . قلم/5و6 - {به زودی خواهی دید و خواهند دید [که] کدام یک از شما دستخوش جنونید.} دومی حضرت را دید، و گفت: به من و دوستم تعریض و کنایه می­کنی؟ امیرمؤمنان علیه السلام به او فرمود - و از وی عذری نخواست -: نمی­خواهی تو را از آنچه درباره بنی امیه نازل شده است باخبر کنم؟ درباره آن­ها این آیه نازل شده است:

ص: 258

«فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَکُمْ... - . محمد/22 - »، {پس [ای منافقان] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید[یا سرپرست مردم شدید]، در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندی­های خود را از هم بگسلید...} امام صادق علیه السلام می­فرماید: عمر آن را تکذیب کرد و گفت: آن­ها از شما برتر و خویشاوندی آن­ها از شما نزدیک­تر است .

**[ترجمه]

«122»

کنز (4): مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَالِکِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْحُسَیْنِ الْجَمَّالِ (5)، قَالَ: حَمَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی مَکَّةَ، فَلَمَّا بَلَغَ غَدِیرَ خُمٍّ نَظَرَ إِلَیَّ وَ قَالَ: هَذَا مَوْضِعُ قَدَمِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ، وَ کَانَ عَنْ یَمِینِ الْفُسْطَاطِ أَرْبَعَةُ نَفَرٍ مِنْ قُرَیْشٍ سَمَّاهُمْ لِی، فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَیْهِ وَ قَدْ رَفَعَ یَدَهُ حَتَّی بَانَ بَیَاضُ إِبْتَیْهِ (6)، قَالَ: انْظُرُوا إِلَی عَیْنَیْهِ قَدِ انْقَلَبَتَا کَأَنَّهُمَا عَیْنَا مَجْنُونٍ، فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: اقْرَأْ: وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا ... (7) الْآیَةَ، وَ الذِّکْرُ: عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ. فَقُلْتُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَسْمَعَنِی هَذَا مِنْکَ. فَقَالَ: لَوْ لَا أَنَّکَ جَمَّالِی لَمَا حَدَّثْتُکَ بِهَذَا، لِأَنَّکَ لَا تُصَدَّقَ إِذَا رَوَیْتَ عَنِّی (8).

**[ترجمه]تاویل الآیات الظاهرة - . تأویل الآیات الظاهرة2: 713، حدیث6 - : از حسین شتربان نقل شده است که گفت: امام صادق علیه السلام را از مدینه تا مکه با شتر حمل کردم، هنگامی که امام به غدیر خم رسیدند به من نگاهی انداخته و فرمودند: اینجا، محلی است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمدند و دست علی علیه السلام را گرفته و فرمودند: هر آنکه من مولای اویم این علی، مولای اوست. و در سمت راست چادر، چهار نفر از قریش بودند - حضرت نام آن­ها را به من گفتند -، هنگامی که آن چهار نفر به پیامبر نگاه کردند، درحالی­که دست حضرت علی علیه السلام را بالا برده بودند تا جایی که سفیدی زیر بغلش نمایان شد، یکی از آن­ها گفت: به چشمان او بنگرید که منقلب شده­اند گویی چشمان مجنونی هستند. در این هنگام جبرئیل علیه السلام نزد پیامبرصلَّی الله علیه و آله آمدند و گفتند: بخوان: «و إن یکاد الذین کَفَروا»، {و آنان که کافر شدند چون قرآن را شنیدند چیزی نمانده بود که تو را چشم بزنند و می­گفتند: او واقعاً دیوانه­ای است.} تا آخر آیه. و مراد از ذکر در این آیه، علی بن ابی طالب علیه السلام است. من عرض کردم: سپاس خدایی را که این حدیث را از شما شنیدم. و فرمودند: اگر تو شتربان من نبودی، هیچ وقت در این باره با تو سخن نمی­گفتم، زیرا اگر تو از من روایت کنی، مردم قبول نمی­کنند.

**[ترجمه]

بیان

أی لا یصدّقک (9) الناس لأنّهم لا یعتمدون علی کلام الجمّالین، أو لأنّه

ص: 259


1- سورة محمّد (صلی الله علیه و آله): 22.
2- فی الکنز: و قال له هم خیر منک.
3- و أورده فی البرهان 4- 370، حدیث 7.
4- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 713، حدیث 6.
5- فی المصدر: عن حسّان الجمّال.
6- فی المصدر: إبطیه، و هو الظّاهر، و ما فی المتن لا معنی له.
7- القلم: 51، و قد جاءت الآیة فی المصدر کاملة.
8- و قد جاء فی البحار 37- 221، حدیث 89، و تفسیر البرهان 4- 374، حدیث 2، و أخرجه فی الوسائل 3- 548، حدیث 1، و الکافی 4- 566، حدیث 2، و التّهذیب 3- 263، حدیث 66، باختلاف یسیر.
9- عبارة: أی لا یصدّقک، مطموسة فی (س).

کثیرا ما یقع بین الجمال و راکبه نزاع، و یؤیّد الأول أنّ فی بعض النسخ: جمال بدون الیاء-.

**[ترجمه]«لاتُصدَّق» از روایت علی: یعنی مردم سخنان تو را قبول نمی­کنند، زیرا آنان سخن شتربانان را نمی پذیرند، یا، زیرا

ص: 259

در بسیاری از اوقات بین شتربان و مسافر اختلاف پیش می­آید، در یکی از نسخه­ها جمال بدون تشدید آمده ­است که معنای اولی را تأیید می­کند.

**[ترجمه]

«123»

کنز (1): مُحَمَّدٌ، عَنِ (2) الْبَرْقِیِّ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ أَخِیهِ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ، عَنْ حُمْرَانَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ (3): وَ جاءَ فِرْعَوْنُ (4) یَعْنِی الثَّالِثَ، وَ مَنْ قَبْلَهُ الأولیین [الْأَوَّلَانِ] (5)، وَ الْمُؤْتَفِکاتُ (6) أَهْلُ الْبَصْرَةِ، بِالْخاطِئَةِ (7) الْحُمَیْرَاءُ (8).

**[ترجمه]تأویل الآیات الظاهرة - . تأویل الآیات الظاهرة2: 714، حدیث1 - : حُمران می­گوید: شنیدم که امام باقرعلیه السلام این آیه را تلاوت می­کنند: «وَجَاء فِرْعَوْنُ» - .حاقة/9 - ، {و فرعون مرتکب خطا شد.}یعنی سومی، «وَمَن قَبْلَهُ»، - . حاقة/9 - {و کسانی که پیش از او بودند.}یعنی آن دو نفر اوّلی، «والْمُؤْتَفِکَاتُ»، - . حاقة/9 - {و [مردم] شهرهای سرنگون شده.} یعنی اهل بصره؛ «ِبالْخَاطِئَةِ»، - 2. حاقة/9[2] - {مرتکب خطا شوند.}: یعنی حمیراء.

**[ترجمه]

«124»

وَ بِالْإِسْنَادِ (9)، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَهُ، قَالَ: وَ جاءَ فِرْعَوْنُ (10)

یَعْنِی الثَّالِثَ- وَ مَنْ قَبْلَهُ- یَعْنِی الْأَوَّلَیْنِ- بِالْخاطِئَةِ (11) یَعْنِی عَائِشَةَ-.

**[ترجمه]تأویل الآیات الظاهرة - . تأویل الآیات الظاهرة2: 714، حدیث2 - : و به همان اسناد، از امام صادق علیه السلام، همانند این روایت نقل شده است. امام فرمود: «و جاء فرعون» یعنی سومی، «و مَن قبله» یعنی آن دو نفر اولی، «بالخاطئة»: یعنی حمیراء - عایشه - .

**[ترجمه]

بیان

(12):

قال المؤلّف (رحمه اللّه): فمعنی قوله: وَ جاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ

ص: 260


1- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 714، حدیث 1.
2- فی (ک) نسخة: بن، بدلا من: عن، و لا توجدان فی المصدر، و فیه تعلیقة حول سیف بن عمیرة جدیرة بالملاحظة.
3- قد ذکر الآیة کاملة فی المصدر ثمّ أوّلت بقوله: قال .. إلی آخره.
4- الحاقّة: 9.
5- لا توجد: الأولیین، فی (س)، و هی تفسیر ل «من قبله ..».
6- الحاقّة: 9.
7- الحاقّة: 9.
8- و قد ذکره فی تفسیر البرهان 4- 375، حدیث 1.
9- فی تأویل الآیات الظّاهرة 2- 714، حدیث 2.
10- الحاقّة: 9.
11- الحاقّة: 9. و فی المصدر: و المؤتفکات الخاطئة یعنی ع ا ی ش ة هکذا وردت.
12- الظاهر أنّ کلمة: بیان، زائدة. و یستمر کلام مؤلف کتاب تأویل الآیات الظاهرة إلی قوله:

وَ الْمُؤْتَفِکاتُ بِالْخاطِئَةِ (1) فی أقوالها و أفعالها، و فی (2) کلّ خطإ وقع فإنّه منسوب إلیها، و کیف جاءا (3) بها، بمعنی أنّهم وثبوها (4) و سنّوا لها الخلاف لمولاها (5) و وزر ذلک علیهم و فعل من تابعها إلی یوم القیامة.

قوله: وَ الْمُؤْتَفِکاتِ*: أهل البصرة،

فقد جاء فی کلام أمیر المؤمنین علیه السلام لأهل البصرة (6)

یا أهل المؤتفکة! ائتفکت بأهلها ثلاث مرّات، و علی اللّه تمام الرابعة.

و معنی ائتفکت بأهلها .. أی خسفت بهم (7).

**[ترجمه]مؤلف - رحمه الله - گفته­ است: معنای این سخن خداوند: «و جاء فرعون وَ مَن قبله

ص: 260

و المؤتفکاتُ بالخاطئة»، {و فرعون و کسانی که پیش از او بودند و [مردم] شهرهای سرنگون شده مرتکب گناه شدند.} یعنی در گفتار و کردارشان و هر خطایی که مرتکب می­شود، به آن­ها نسبت داده می­شود، و این که چگونه آن دو مرتکب شدند (غصب خلافت)، به این معناست که آن­ها خلافت را غصب کرده و مخالفت با صاحب خلافت را سنّت نهادند و گناه و عمل هر کس از آن­ها پیروی کند، تا روز قیامت بر گردن آن­هاست.

و مراد از این سخن خداوند: «و المُؤتَفِکات»: اهل بصره است، زیرا در کلام امیرمؤمنان علیه السلام برای اهل بصره آمده است - . شرح نهج البلاغة لابن هیثم1: 289 - : ای اهل شهر ویران شده، که سه بار اهلش را فرو برده، و بار چهارم به دست خداوند ویران خواهی شد. و معنای «ائتَکفت بأهلها»: یعنی آن­ها را فرو بردی - . تأویل الآیات الظاهرة2: 714، حدیث2 - .

**[ترجمه]

«125»

کنز (8): فِی تَفْسِیرِ أَهْلِ الْبَیْتِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی (9):

فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً (10) قَالَ (11): هِیَ الْمَلَائِکَةُ (12) تُلْقِی الذِّکْرَ عَلَی الرَّسُولِ وَ الْإِمَامِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، وَ (13) فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: أَ لَمْ نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ (14) قَالَ: نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ. أَیِ الْأُمَمَ الْمَاضِیَةَ قَبْلَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ

ص: 261


1- الحاقّة: 9. و فی المصدر زیادة: أی المخطئة.
2- خطّ علی: فی، فی (س)، و لا توجد فی المصدر.
3- فی المصدر: جاءوا، و هی نسخة فی (ک).
4- ما هنا نسخة فی المصدر، و فیه متنا: وثبوا بها.
5- جاء فی (س): لمولاه.
6- کما أورده شیخنا ابن میثم فی شرحه علی النهج 1- 289، و حکاه عنه العلّامة المجلسی- رحمه اللّه فی بحار الأنوار 60- 39، حدیث 3، فراجع.
7- انظر: لسان العرب 10- 391، و تاج العروس 7- 102. إلی هنا کلام صاحب تأویل الآیات الظاهرة، و قد جاء بنصّه فی تفسیر البرهان 4- 375، حدیث 1، و قد مرّ فی بحار الأنوار 8- 447.
8- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 753- 754.
9- لا توجد: تعالی، فی (س).
10- المرسلات: 5.
11- فی المصدر زیادة: قال علیّ بن إبراهیم- رحمه اللّه- فی تفسیره.
12- کما جاء فی تفسیر القمّیّ: 708 [طبعة النّجف 2- 400].
13- لا توجد الواو فی المصدر و (ک) من البحار.
14- المرسلات: 16- 17.

وَ آلِهِ، ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ الَّذِینَ خَالَفُوا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ (1) یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ وَ بَنِی فُلَانٍ (2).

**[ترجمه]تاویل الآیات الظاهرة - .

تأویل الآیات الظاهرة2 :753-754 - : از اهل بیت علیهم السلام درباره تفسیر این آیه:«فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرًا - . مرسلات/5 - »،{و القا­کننده وحی­اند.} نقل شده است: القاکننده­ها، فرشتگانی هستند که ذکر را بر رسول خدا و امام علیهما السلام القا می­کنند، و درباره این فرموده خداوند عَزّوجَلّ: «أَلَمْ نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ * ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ - . مرسلات/16و17 - »، {مگر پیشینیان را هلاک نکردیم، سپس از پی آنان پسینیان را می­بریم.} گفته اند: «نهلک الاولین»: یعنی امت­های گذشته قبل از پیامبرصلَّی الله علیه

ص: 261

و آله، «ثم نتبعهم الآخرین»: کسانی که به مخالفت با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پرداختند، «کَذَلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ - . مرسلات/18 - »، {با مجرمان چنین می­کنیم.} یعنی بنی امیه و بنی فلان.

**[ترجمه]

«126»

وَ رَوَی (3) بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ مَرْفُوعاً إِلَی الْعَبَّاسِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی هَذِهِ الْآیَةِ (4) قَالَ: یَعْنِی الْأَوَّلَ وَ الثَّانِیَ، ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ (5) قَالَ: الثَّالِثَ وَ الرَّابِعَ وَ الْخَامِسَ، کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ (6) مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ، وَ قَوْلُهُ: وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (7) بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ (8).

**[ترجمه]از امام رضا علیه السلام درباره این آیه «الم نهلک الاولین» نقل شده - . تأویل الآیات الظاهرة2: 754، حدیث1 - است که فرمود: یعنی اولی و دومی، و در «ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ - . مرسلات/17 - » ،{پس از پی آنان پسینیان را می­بریم.} فرمود: سومی و چهارمی و پنجمی است. «کَذَلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ - . مرسلات/18 - »، {با مجرمان چنین می­کنیم.} یعنی با مجرمانی از بنی امیه، و این گفته خداوند: «وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِّلْمُکَذِّبِینَ - . مرسلات/19 - »، {آن روز وای بر تکذیب کنندگان.} یعنی کسانی که امیر مؤمنان علی علیه السلام و امامان علیهم السلام را تکذیب می­کنند.

**[ترجمه]

«127»

کنز (9): مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ سَیَّارٍ (10)، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا مَرْفُوعاً إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِذَا لَاذَ النَّاسُ مِنَ الْعَطَشِ قِیلَ لَهُمْ: انْطَلِقُوا إِلی ما کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (11)

یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ- فَیَقُولُ لَهُمْ: انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ (12)، قَالَ: یَعْنِی الثَّلَاثَةَ، فُلَانٌ .. وَ فُلَانٌ .. وَ فُلَانٌ (13).

ص: 262


1- المرسلات: 18.
2- و حکی قطعة منه فی بحار الأنوار 7- 45، حدیث 27، و تفسیر البرهان 4- 417، حدیث 1.
3- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 754، حدیث 1.
4- فی المصدر: فی قوله عزّ و جلّ: «أَ لَمْ نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ»، بدلا من: فی هذه الآیة.
5- المرسلات: 17.
6- المرسلات: 18.
7- المرسلات: 19.
8- و قد جاء فی تفسیر البرهان 4- 417، حدیث 1.
9- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 755، حدیث 4.
10- جاء السّند فی المصدر هکذا: و یؤیّده: ما رواه محمّد بن العبّاس- رحمه اللّه- عن أحمد بن القاسم، عن أحمد بن محمّد بن سیّار .. إلی آخره، و هناک تعلیقة جدیرة بالملاحظة.
11- المرسلات: 29.
12- المرسلات: 30.
13- و أورده فی تفسیر البرهان 4- 418، حدیث 2.

قال المؤلّف (رحمه اللّه) (1): معنی هذا التأویل (2) أنّ أعداء آل محمّد صلوات اللّه علیهم یوم القیامة یأخذهم العطش فیطلبون منه الماء، فیقول (3) لهم: انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ، و یعنی بالظلّ هنا ظلم أهل البیت علیهم السلام، و لهذا الظلّ ثلاث شعب، لکلّ شعبة منها رایة (4)، و هم أصحاب الرایات الثلاث، و هم أئمّة الضلال، و لکلّ رایة منهنّ (5) ظلّ یستظلّ به أهله، ثم أوضح لهم الحال، فقال: إنّ هذا الظلّ المشار إلیه لا ظَلِیلٍ (6) یظلّکم و لا یغنیکم مِنَ اللَّهَبِ. أی العطش، بل یزیدکم عطشا، و إنّما یقال لهم هذا استهزاء بهم و إهانة لهم، وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها

**[ترجمه]تأویل الآیات الظاهرة - 5. تأویل الآیات الظاهرة2: 755، حدیث4[7] - : امام صادق علیه السلام فرمودند: هرگاه مردم از تشنگی به تنگ آیند، به آن­ها گفته­ می­شود: «انطَلِقُوا إِلَی مَا کُنتُم بِهِ تُکَذِّبُونَ - . مرسلات/29 - »، {بروید به سوی همان چیزی که آن را تکذیب می­کردید} یعنی امیرمؤمنان علی علیه السلام. پس خداوند به آن­ها می­گوید: «انطَلِقُوا إِلَی ظِلٍّ ذِی ثَلَاثِ شُعَبٍ - . مرسلات/30 - »، {بروید به سوی [آن] دود سه شاخه.} امام صادق علیه السلام فرمود: یعنی آن سه نفر: فلانی و فلانی و فلانی .

ص: 262

استرآبادی - خداوند او را رحمت کناد - گفته ­است - . تأویل الآیات الظاهرة2: 755 - :

معنای این تاویل آن است که دشمنان آل محمد - صلوات الله علیهم -، روز قیامت تشنه می­شوند و از او آب می­خواهند. خداوند به آن­ها می­گوید: بروید به سوی آن دود سه شاخه. مراد از ظل(دود) در این­جا: ظلم به اهل بیت علیهم السلام است، و برای آن ظل، سه شاخه است، هر شاخه­ای از آن پرچمی دارد، وآن­ها صاحبان سه پرچم هستند، و خود آنان رهبران گمراهی­اند، و هر پرچمی از آن پرچم ها دودی است که اهل آن را فرامی­گیرد، سپس آن­ها را از حال خود باخبر می­کنند. امام صادق علیه السلام فرمود: این دودی که به آن اشاره شد که «لا ظَلیلٍ - 9. مرسلات/31[2] - »، {نه سایه دار است} که بر شما سایه افکند و گرما و نه از آتش و گرما، یعنی عطش، حفظ می­کند، بلکه بر عطش آن­ها می افزاید، به آن­ها گفته می­شود: این به خاطر استهزاء آن­ها و اهانت به آن­هاست، و آن افراد و آن­ها اهل این عذاب و سزاوار آن بودند.

**[ترجمه]

«128»

کا (7): الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ وَ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی: إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی (8) فُلَانٌ .. وَ فُلَانٌ .. وَ فُلَانٌ ارْتَدُّوا عَنِ الْإِیمَانِ فِی تَرْکِ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

قُلْتُ: قَوْلُهُ تَعَالَی: ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِیعُکُمْ

ص: 263


1- المراد به هو صاحب تأویل الآیات الظاهرة.
2- لا توجد کلمة: التأویل، فی المصدر.
3- فی المصدر زیادة و تغییر، و إلیک نصّه: فیطلبون الماء فیقال لهم: «انْطَلِقُوا إِلی ما کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ» .. أی بولایة علیّ علیه السلام و إمامته، فإنّه علی حوض الکوثر یسقی أولیاءه و یمنع أعداءه، فیأتون إلیه و یطلبون منه الماء فیقول ..
4- فی تأویل الآیات: ربی، بدلا من: رایة.
5- فی المصدر: منها، بدلا من: منهنّ.
6- المرسلات: 31.
7- أصول الکافی 1- 348، حدیث 43 [الطبعة الأخری الإسلامیّة 1- 420- 421].
8- سورة محمّد (صلی الله علیه و آله): 25.

فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (1) قَالَ: نَزَلَتْ وَ اللَّهِ فِیهِمَا وَ فِی أَتْبَاعِهِمَا، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِی نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (2) قَالَ:

دَعَوْا بَنِی أُمَیَّةَ إِلَی مِیثَاقِهِمْ أَلَّا یُصَیِّرُوا الْأَمْرَ فِینَا بَعْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا یُعْطُونَا مِنَ الْخُمُسِ شَیْئاً، وَ قَالُوا: إِنْ أَعْطَیْنَاهُمْ إِیَّاهُ لَمْ یَحْتَاجُوا إِلَی شَیْ ءٍ، وَ لَمْ یُبَالُوا أَنْ لَا یَکُونَ الْأَمْرُ فِیهِمْ، فَقَالُوا: سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (3) الَّذِی دَعَوْتُمُونَا إِلَیْهِ- وَ هُوَ الْخُمُسُ- أَنْ لَا نُعْطِیَهُمْ مِنْهُ شَیْئاً، وَ قَوْلُهُ: کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ (4) وَ الَّذِی نَزَّلَ اللَّهُ مَا افْتَرَضَ عَلَی خَلْقِهِ مِنْ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ کَانَ مَعَهُمْ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ کَانَ کَاتِبَهُمْ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ ... (5) الْآیَةَ..

**[ترجمه]اصول الکافی - . اصول الکافی1: 348، حدیث43 - : امام صادق علیه السلام درباره این گفته خدای تعالی: «انّ الذّین ارتدّوا علی ادبارهم بعد ما تبیّن لهم الهدی» - . مرسلات/25 - ، {بی­گمان کسانی که پس از آن که [راه] هدایت بر آنان روشن شد [به حقیقت] پشت کردند.} فرمودند: فلانی، فلانی و فلانی با ترک ولایت امیرمؤمنان علی علیه السلام از ایمان برگشته و مرتد شدند.

راوی می­گوید: عرض کردم: این فرموده خداوند بلند مرتبه: «ذلک بانّهم قالوا للّذین کرهوا ما انزل الله سنطیعکم

ص: 263

فی بعض الامر» - . مرسلات/26 - ، {چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمی داشتند، گفتند: ما در کار[خلافت] تا حدودی از شما اطاعت خواهیم کرد.} در شان چه کسی نازل شده است؟ امام فرمود: به خدا سوگند، که در شأن آن­دو و پیروان آن­ها نازل شده است، و این فرموده خداوند عَزّو جَلّ است که جبرئیل علیه السلام آن را بر محمدصلَّی الله علیه و آله نازل کرد: «ذَلکَ بأنَّهم قالوا لِلَذینَ کرِهوا ما نزَّلَ الله سَنُطِیعکُم فی بَعضِ الأمر»، - . مرسلات/26 - {چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمی­داشتند گفتند: ما در کار (خلافت) تا حدودی از شما اطاعت خواهیم کرد.} امام فرمود: آن­ها بنی امیه را به سوی پیمان خویش دعوت کردند تا نگذارند امر خلافت بعد از پیامبر صلَّی الله علیه و آله به ما منتقل شود و از خمس چیزی را به ما ندهند، و گفتند: اگر خمس را به ایشان بدهیم، به چیزی محتاج نمی­شوند، و پروا نخواهند داشت که امر خلافت در ایشان نباشد، پس گفتند: « سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ - . محمد/25 - » یعنی در کاری ما را به آن دعوت کردید و -آن خمس است- که چیزی را به آن­ها ندهیم، و این گفته خداوند: «کَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ»، - 4. مرسلات/26[3] - {آنچه را خدا نازل کرده خوش نمی­داشتند.} مراد از آن، ولایت امیرمؤمنان علی علیه السلام است که خداوند آن را نازل و بر مخلوقاتش واجب کرد، و ابو عبیده به همراه آن­ها و کاتبشان بود، پس خداوند این آیه را نازل کرد: «أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ * أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم بَلَی وَرُسُلُنَا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ - . زخرف/79و80 - »، {یا در کاری ابرام ورزیده­اند ما ]نیز ابرام می­ورزیم، آیا می­پندارید که ما راز آن­ها و نجوایشان را نمی­شنویم؟ چرا، و فرشتگان ما پیش آنان [حاضرند] و ثبت می­کنند.}

**[ترجمه]

بیان

ظاهر السیاق أنّ فاعل قالوا الضمیر الراجع إلی الذین ارتدّوا، فلو فسّرنا الکنایات الثلاث الأُوَلَ بأبی بکر و عمر و عثمان- کما هو ظاهر- لا یستقیم النظام، و یمکن توجیهه بوجهین:

الأول: أن یکون المراد بالکنایات بعض بنی أمیّة کعثمان و أبی سفیان و معاویة، فالمراد ب (الذین کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ) أبو بکر و أخواه.

الثانی: أن یکون المراد بالکنایات أبا بکر و عمر و أبا عبیدة، و ضمیر (قالُوا) راجعا إلی بنی أمیّة، و المراد ب (الذین کرهوا) الذین ارتدّوا، فیکون من قبیل وضع المظهر موضع المضمر، و یؤیّد هذا عدم وجود الکنایة الثالثة فی بعض النسخ.

**[ترجمه]سیاق کلام نشان می­دهد که فاعل «قالوا» ضمیری است که به «الذین ارتدوا» برمی­گردد و اگر سه کنایه را به اولی و دومی و سومی - همان گونه که ظاهر است - تفسیر کنیم، ترتیب به هم می­خورد، و می­توان آن را به دو صورت توجیه کرد:

اول: این­که مراد از آن کنایه­ها، برخی از افراد بنی امیه: مثل عثمان و ابوسفیان و معاویه باشد، و مراد از «الذین کرهوا ما نَزَّلَ الله» : ابوبکر و دو برادرش باشند .

دوم: این­که مراد از سه کنایه، اولی و دومی و ابوعبیده باشد و ضمیر «قالوا» به بنی امیه برمی­گردد، و مراد از «الذین کَرِهوا»: کسانی که مرتد شدند ، که از قبیل آوردن ظاهر به جای ضمیر می­باشد؛ که آن را نیامدن کنایه سوم در برخی از نسخه­ها تایید می­کند.

**[ترجمه]

«129»

کا (6) بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ (7):

ص: 264


1- سورة محمّد (صلی الله علیه و آله): 26.
2- سورة محمّد (صلی الله علیه و آله): 26.
3- سورة محمّد (صلی الله علیه و آله): 26.
4- سورة محمّد (صلی الله علیه و آله): 26.
5- الزّخرف: 79- 80.
6- الکافی 1- 348، حدیث 44 [1- 421].
7- فی المصدر زیادة: قول اللّه عزّ و جلّ.

وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ (1) قَالَ: نَزَلَتْ فِیهِمْ، حَیْثُ دَخَلُوا الْکَعْبَةَ فَتَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا (2) عَلَی کُفْرِهِمْ وَ جُحُودِهِمْ بِمَا نَزَلَ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَأَلْحَدُوا فِی الْبَیْتِ بِظُلْمِهِمُ الرَّسُولَ وَ وَلِیَّهُ فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (3).

**[ترجمه]اصول الکافی: - . اصوالکافی1: 348، حدیث44 - به اسناد روایت پیشین، از امام صادق علیه السلام روایت است: در این فرموده خداوند:

ص: 264

«وَمَن یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ - . حج/25 - »، {و [نیز] هر که بخواهد در آنجا به ستم [از حق] منحرف شود.} این آیه درباره آن­ها نازل شده است، زمانی­که وارد کعبه شدند و با یکدیگر بر کفرخود و انکار آنچه درباره امیرمؤمنان علیه السلام نازل شد، پیمان بستند. از این­رو در خانه خدا، با ستمشان به رسول خدا و جانشین او، ملحد شدند « َبُعْدًا لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ - . مؤمنون/41 - »، {دور باد [از رحمت خدا] گروه ظالمان.}

**[ترجمه]

«130»

یب (4): الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ، عَنِ النَّضْرِ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: أَخَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَیْلَةً مِنَ اللَّیَالِی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ مَا شَاءَ اللَّهُ، فَجَاءَ عُمَرُ فَدَقَّ الْبَابَ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) نَامَ النِّسَاءُ، نَامَ الصِّبْیَانُ، فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: لَیْسَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُونِی وَ لَا تَأْمُرُونِی، إِنَّمَا عَلَیْکُمْ أَنْ تَسْمَعُوا وَ تُطِیعُوا.

**[ترجمه]التهذیب: - . التهذیب: 2/28، حدیث81 - امام صادق علیه السلام فرمود: یکی از شب ها رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تا آنجا که می­توانستند نماز عشاء را به تأخیر انداختند، در این هنگام عمر آمد و در را زد، و گفت: ای رسول خدا، زنان خوابیده­اند، کودکان خوابیده­اند. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خارج شده و فرمودند: شما نباید مرا آزار داده و به من دستور دهید، شما باید از من بشنوید و اطاعت کنید.

**[ترجمه]

«131»

کا (5): الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمُعَلَّی، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

إِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ (6) مَنَّ عَلَیْنَا بِأَنْ عَرَّفَنَا تَوْحِیدَهُ، ثُمَّ مَنَّ عَلَیْنَا بِأَنْ أَقْرَرْنَا بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالرِّسَالَةِ، ثُمَّ اخْتَصَّنَا بِحُبِّکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ (علیهم السلام) نَتَوَلَّاکُمْ وَ نَتَبَرَّأُ مِنْ عَدُوِّکُمْ، وَ إِنَّمَا یُرِیدُ (7) اللَّهُ بِذَلِکَ خَلَاصَ أَنْفُسِنَا مِنَ النَّارِ. قَالَ: وَ رَقَقْتُ وَ بَکَیْتُ.

فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَلْنِی، فَوَ اللَّهِ لَا تَسْأَلُنِی عَنْ شَیْ ءٍ إِلَّا أَخْبَرْتُکَ بِهِ. قَالَ: فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْمَلِکِ بْنُ أَعْیَنَ: مَا سَمِعْتُهُ قَالَهَا (8) لِمَخْلُوقٍ قَبْلَکَ، قَالَ: قُلْتُ: خَبِّرْنِی عَنِ الرَّجُلَیْنِ؟.

ص: 265


1- الحجّ: 25.
2- فی (س): و تقاعدوا.
3- هود: 44، و المؤمنون: 41.
4- التّهذیب 2- 28 ذیل حدیث 81، بتفصیل فی الإسناد.
5- الکافی- الرّوضة- 8- 102، حدیث 74، بتفصیل فی الإسناد.
6- فی المصدر: و جلّ، بدلا من: ذکره.
7- فی الکافی: نرید، و جاءت نسخة علی مطبوع البحار: یزید.
8- نسخة فی (ک): قال.

قَالَ: فَقَالَ (1) ظَلَمَانَا حَقَّنَا فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنَعَا فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ مِیرَاثَهَا مِنْ أَبِیهَا، وَ جَرَی ظُلْمُهُمَا إِلَی الْیَوْمِ، قَالَ: - وَ أَشَارَ إِلَی خَلْفِهِ- وَ نَبَذَا کِتَابَ اللَّهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمَا.

**[ترجمه]اصول الکافی - . الکافی8: 102، حدیث74 - : عبدالرحمن بن ابی عبدالله می­گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: خداوندی که یادش عزیز است، به وسیله آشنا کردن ما با یگانگی خود، بر ما منت نهاد، با اقرار کردن ما به رسالت حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله بر ما منت نهاد، پس از آن، ما را به دوستی و محبت شما اهل بیت اختصاص داد که شما را دوست بداریم و از دشمنانتان بیزاری جوییم، و فقط با آن می­خواهد ما را از آتش جهنم برهاند. عبدالرحمن می­گوید: دلم شکست و گریستم.

امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: هرچه می­خواهی بپرس که به خدا قسم، از هر چه بپرسی پاسخت را خواهم داد. - عبدالرحمن می­گوید: عبدالملک که در آنجا حضور داشت به من گفت: نشنیده بودم تاکنون به مخلوقی پیش از تو این حرف را بزند. - عرض کردم: مرا از وضع آن دو باخبر کنید،

ص: 265

حضرت فرمود: آن دو در مورد کتاب خدا، حق ما را به ظلم گرفتند، و از ارثی که فاطمه سلام الله علیها از پدرشان می­برد، منع کردند و ستم آن دو تا امروز ادامه یافت. عبدالرحمن می­گوید: امام به پشت سرش اشاره کرد و فرمود: و کتاب خدا را پشت سرشان انداختند.

**[ترجمه]

«132»

کا (2): وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ عُقْبَةَ بْنِ بَشِیرٍ الْأَسَدِیِّ، عَنِ الْکُمَیْتِ بْنِ زَیْدٍ الْأَسَدِیِّ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: وَ اللَّهِ یَا کُمَیْتُ! لَوْ کَانَ عِنْدَنَا مَالٌ لَأَعْطَیْنَاکَ مِنْهُ، وَ لَکِنْ لَکَ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِحَسَّانَ بْنِ ثَابِتٍ: لَنْ یَزَالَ (3) مَعَکَ رُوحُ الْقُدُسِ مَا ذَبَبْتَ عَنَّا (4)، قَالَ:

قُلْتُ: خَبِّرْنِی عَنِ الرَّجُلَیْنِ؟. قَالَ: فَأَخَذَ الْوِسَادَةَ فَکَسَرَهَا فِی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ: وَ اللَّهِ یَا کُمَیْتُ! مَا أُهْرِیقَ مِحْجَمَةٌ مِنْ دَمٍ، وَ لَا أُخِذَ مَالٌ مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ، وَ لَا قُلِبَ حَجَرٌ عَنْ (5) حَجَرٍ إِلَّا ذَاکَ فِی أَعْنَاقِهِمَا.

**[ترجمه]اصول الکافی: - . اصول الکافی8: 102، حدیث 75 - کمیت بن زیاد اسدی روایت می­کند: خدمت امام باقر علیه السلام رسیدم، حضرت فرمودند: به خدا سوگند، ای کمیت، اگر مالی در نزد ما بود به تو می­دادیم. ولی آنچه را رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به حسان بن ثابت فرمود کافی است: پیوسته روح القدس با تو هست تا زمانی­که از ما دفاع کنی. کمیت می­گوید: عرض کردم: از حال آن دو مرا خبر دهید. کمیت می­گوید: حضرت بالش را برداشت و آن را تا کرده و در زیر سینه­اش گرفت، سپس فرمود: به خدا قسم، ای کمیت، به اندازه شاخ حجامتی خون ریخته نشود و نیز هیچ مالی به ناحق گرفته نشود و هیچ سنگی از روی سنگ دیگر نغلتد جز آن که مسئولیت آن بر گردن آن دو نفر است.

**[ترجمه]

«133»

کا (6): وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنِ الْحَارِثِ النَّضْرِیِّ (7)، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ:

الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً (8) قَالَ: مَا تَقُولُونَ فِی ذَلِکَ؟. قُلْتُ: نَقُولُ: هُمُ الْأَفْجَرَانِ مِنْ قُرَیْشٍ، بَنُو أُمَیَّةَ وَ بَنُو الْمُغِیرَةِ. قَالَ: ثُمَّ قَالَ: هِیَ وَ اللَّهِ قُرَیْشٌ قَاطِبَةً، إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَاطَبَ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ: إِنِّی فَضَّلْتُ قُرَیْشاً عَلَی

ص: 266


1- لا توجد فی المصدر: فقال، و وضع علیها رمز نسخة بدل فی (س).
2- الکافی 8- 102، حدیث 75. و أورده فی بحار الأنوار 46- 341 حدیث 32.
3- فی (س): لن یراک، و لا معنی لها.
4- لقد حکاه إلی هنا العلّامة الأمینی- رحمه اللّه- فی غدیره 2- 187، عن المسعودیّ فی مروج الذّهب 2- 195، و قد فصّل حول الکمیت الشّاعر قبله و بعده، فراجع.
5- فی (س): من، بدلا من: عن.
6- الکافی- الرّوضة- 8- 103، حدیث 77.
7- فی المصدر: النّصریّ، بدلا من: النّضریّ، و فی (س): ابن النّضریّ.
8- إبراهیم (علیه السلام): 28.

الْعَرَبِ، وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْهِمْ نِعْمَتِی، وَ بَعَثْتُ إِلَیْهِمْ رَسُولِی (1) فَبَدَّلُوا نِعْمَتِی کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ (2)..

**[ترجمه]الکافی - . الکافی8: 103: حدیث77

4. ابراهیم/28 - : حارث بن نضری می­گوید: امام جعفر صادق علیه السلام در تفسیر این گفته خداوند عَزَّ و جَلَّ «الذین بَدَّلوا نعمت الله کُفراً،»4 {کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند.} فرمود: درباره این آیه چه می­گویید؟ عرض کردم: می­گویم: آن­ها، دو طایفه فاجر از قریش هستند: یعنی بنی امیه و بنی مُغیره. - حارث می­گوید: - سپس حضرت فرمود: به خدا سوگند، مقصود تمامی قریش است .

خداوند تبارک و تعالی پیامبرش صلَّی الله علیه و آله را مورد خطاب قرار داد و فرمود: من قریش را بر

ص: 266

عرب برتری دادم و نعمتم را برایشان تمام کردم و رسول و پیامبر خویش را به سوی آن­ها فرستادم، ولی آن­ها نعمت مرا «کُفْرًا وَأَحَلُّواْ قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ - . ابراهیم/28 - »، {به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند.}

**[ترجمه]

«134»

کا (3): عَلِیٌّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: کَانَتِ امْرَأَةٌ مِنَ الْأَنْصَارِ تَوَدُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ تُکْثِرُ التَّعَاهُدَ لَنَا، وَ إِنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ لَقِیَهَا ذَاتَ یَوْمٍ وَ هِیَ تُرِیدُنَا، فَقَالَ لَهَا: أَیْنَ تَذْهَبِینَ یَا عَجُوزَ الْأَنْصَارِ؟. فَقَالَتْ: أَذْهَبُ إِلَی آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُسَلِّمُ عَلَیْهِمْ وَ أُجَدِّدُ (4) بِهِمْ عَهْداً، وَ أَقْضِی حَقَّهُمْ. فَقَالَ لَهَا عُمَرُ: وَیْلَکِ لَیْسَ لَهُمُ الْیَوْمَ حَقٌّ عَلَیْکِ وَ لَا عَلَیْنَا، إِنَّمَا کَانَ لَهُمْ حَقٌّ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَمَّا الْیَوْمَ فَلَیْسَ لَهُمْ حَقٌّ، فَانْصَرِفِی (5). فَانْصَرَفَتْ حَتَّی أَتَتْ أُمَّ سَلَمَةَ، فَقَالَتْ لَهَا أُمُّ سَلَمَةَ: مَا ذَا أَبْطَأَ بِکِ عَنَّا؟. فَقَالَتْ: إِنِّی لَقِیتُ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ .. فَأَخْبَرَتْهَا (6) بِمَا قَالَتْ لِعُمَرَ وَ مَا قَالَ لَهَا عُمَرُ (7)، فَقَالَتْ لَهَا أُمُّ سَلَمَةَ:

کَذَبَ (8)، لَا یَزَالُ حَقُّ آلِ مُحَمَّدٍ وَاجِباً عَلَی الْمُسْلِمِینَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

**[ترجمه]اصول الکافی - . الکافی8: 156، حدیث145 - : عبدالله بن سنان می­گوید: شنیدم که امام جعفر صادق علیه السلام می­فرمود: زنی از انصار، ما اهل بیت را دوست می­داشت و زیاد به دیدار ما می­آمد. روزی عمر بن خطاب آن زن را که به قصد دیدار ما می­آمد، دید و به او گفت: ای پیرزن انصاری، به کجا می­روی؟ زن به او گفت: نزد آل محمد صلَّی الله علیه و آله می روم تا بر آن­ها سلام کرده و دیداری با­ آن­ها تازه کنم و حقشان را ادا نمایم. عمر به او گفت: وای بر تو، امروز آن­ها نه حقی برگردن تو دارند و نه بر گردن ما، آن­ها فقط در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله حقی داشتند و اما امروز دیگر حقی ندارند، برگرد. آن زن برگشت و پس از مدتی نزد ام سلمه رفت. ام سلمه به او گفت: چه چیز باعث شد که دیر به نزد ما بیایی؟ گفت: عمر بن خطاب را دیدم... و گفتگوی خود را با عمر و سخن عمر را برای ام سلمه نقل کرد. ام سلمه گفت: دروغ گفته است، حق اهل بیت پیامبرصلَّی الله علیه و آله همیشه و تا روز قیامت بر گردن مسلمانان واجب است.

**[ترجمه]

«135»

کا (9): حُمَیْدٌ، عَنِ ابْنِ سَمَاعَةَ، عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ، عَنْ أَبَانٍ، عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ الزُّبَیْرِ، عَنْ فَرْوَةَ (10)، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: ذَاکَرْتُهُ شَیْئاً

ص: 267


1- فی (س): رسولا.
2- إبراهیم (علیه السلام): 28.
3- الکافی- الرّوضة- 8- 156، حدیث 145.
4- نسخة فی (س): أحدث.
5- ما هنا نسخة فی (ک)، و فی متنها: فانصرفنی.
6- فی المصدر: و أخبرتها.
7- فی (س): عمر لها- بتقدیم و تأخیر-.
8- فی (س): و کذب.
9- الکافی- الرّوضة- 8- 189، حدیث 215.
10- جاء السّند فی المصدر: حمید بن زیاد، عن الحسن بن محمّد الکندیّ، عن غیر واحد من أصحابنا، عن أبان بن عثمان، عن الفضیل بن زبیر، قال: حدّثنی فروة ..

مِنْ أَمْرِهِمَا، فَقَالَ: ضَرَبُوکُمْ عَلَی دَمِ عُثْمَانَ ثَمَانِینَ سَنَةً وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ کَانَ ظَالِماً، فَکَیْفَ- یَا فَرْوَةُ- إِذَا ذَکَرْتُمْ (1) صَنَمَیْهِمْ؟..

**[ترجمه]الکافی - . الکافی8: 189، حدیث215 - : فَروه می­گوید: با امام باقر علیه السلام درباره آن دو نفر قدری صحبت کردم، حضرت فرمود: آن­ها (دشمنان اهل بیت)

ص: 267

به خاطر خون عثمان، هشتاد سال شما را زدند - بر سر شما کوبیدند - با این­که می­دانستند او ظالم و ستمکار بود، پس چگونه با شما رفتار خواهند کرد، اگر ببینند نام دو بت آن­ها را بر زبان می­برید (و پشت سر آنان بد می­گویید)؟!

**[ترجمه]

«136»

کا (2): مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی، عَنِ ابْنِ عِیسَی، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (3): وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ (4) قَالَ: نَزَلَتْ فِی أَبِی الْفَصِیلِ، إِنَّهُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عِنْدَهُ سَاحِراً، فَکَانَ إِذَا مَسَّهُ الضُّرُّ- یَعْنِی السُّقْمَ- دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ- یَعْنِی تَائِباً إِلَیْهِ مِنْ قَوْلِهِ فِی رَسُولِ اللّه صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا یَقُولُ- ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ (5) یَعْنِی الْعَافِیَةَ نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ (6) یَعْنِی نَسِیَ التَّوْبَةَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّا کَانَ یَقُولُ فِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّهُ سَاحِرٌ، وَ لِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ (7) یَعْنِی إِمْرَتُکَ عَلَی النَّاسِ بِغَیْرِ حَقٍّ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْ رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. قَالَ: ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُخْبِرُ بِحَالِهِ وَ فَضْلِهِ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی، فَقَالَ: أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ (8) أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ (9) أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، و [بَلْ یَقُولُونَ] إِنَّهُ سَاحِرٌ کَذَّابٌ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ (10) قَالَ: ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

هَذَا تَأْوِیلُهُ یَا عَمَّارُ!.

ص: 268


1- فی (س): ذکرتهم.
2- الکافی- الرّوضة- 8- 204، حدیث 246، بتفصیل فی الإسناد.
3- فی المصدر: قول اللّه تعالی.
4- الزّمر: 8.
5- الزّمر: 8.
6- الزّمر: 8.
7- الزّمر: 8.
8- الزّمر: 9.
9- الزّمر: 9.
10- الزّمر: 9.

**[ترجمه]الکافی - . الکافی8: 204، حدیث246 - : عمّار سَاباطی می­گوید: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند عَزّ َو جلَّ: «وَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِیبًا إِلَیْهِ - . زمر/8 - »، {و چون به انسان آسیبی رسد، پروردگارش را درحالی­که به سوی او بازگشت کننده است می­خواند.} پرسیدم، حضرت فرمود: این آیه درباره ابوفصیل نازل شده است؛ زیرا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در نظر او جادوگر بود، و هرگاه به او آسیبی می­رسید (بیمار می­شد)، پروردگار خود را می­خواند (از گفته خود درباره رسول خدا صلَّی الله علیه و آله توبه می­کرد) «ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ - . زمر/8 - »، {سپس چون او را از جانب خود نعمت عطا کند.} یعنی عافیت و تندرستی به او بدهد: «نَسِیَ مَا کَانَ یَدْعُو إِلَیْهِ - . زمر/8 - »، {آن [مصیبتی] را که در رفع آن بیشتر به درگاه او دعا می­کرد فراموش می­نماید.} یعنی توبه­ای را که به درگاه خداوند بلند مرتبه کرده بود، از ستمی که درباره رسول خدا صلَّی الله علیه و آله گفته بود که او ساحر و جادوگر است، فراموش کرد؛ از همین روی، خداوند بلندمرتبه فرمود: «قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ - . زمر/8 - »، {بگو به کفرت اندکی برخوردار شو که تو از اهل آتشی.} یعنی فرمانروایی تو بر مردم به ناحق و بدون امر خداوند و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بوده است.

عمّار می­گوید: سپس امام صادق علیه السلام فرمود: آنگاه خداوند بلندمرتبه سخن خود را متوجه حضرت علی علیه السلام کرده و وضع او و فضیلتی را که در پیشگاه خداوند تبارک و تعالی دارد بیان کرده و می­فرماید: «أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّیْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ - . زمر/9 - »، {آیا چنین کسی [بهتر است]، آن کسی که در طول شب در سجده و قیام اطاعت [خدا] می­کند [و] از آخرت می ترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد، بگو آیا کسانی که می­دانند} یعنی می­دانند که محمدصلَّی الله علیه و آله رسول خدا است «وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ - . زمر/9 - »، {و کسانی که نمی­دانند، یکسانند؟} یعنی نمی­دانند که محمدصلَّی الله علیه و آله رسول خداست و او را جادوگر و دروغگو خوانند «إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ - . زمر/9 - »، {تنها خردمندان اند که متذکر می­شوند.} عمّار می­گوید: سپس امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ای عمار، این بود تاویل این آیه.

ص: 268

**[ترجمه]

«137»

کا (1): عَلِیٌّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ حَنَانٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: .. إِنَّ الشَّیْخَیْنِ (2) فَارَقَا الدُّنْیَا وَ لَمْ یَتُوبَا، وَ لَمْ یَذَّکَّرَا (3) مَا صَنَعَا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَعَلَیْهِمَا لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ

**[ترجمه]الکافی - . الکافی6: 246، حدیث 343 - : علی، از پدرش، از حنان، از پدرش نقل کرد که امام باقرعلیه السلام فرمود: آن دو شیخ از دنیا رفتند بدون آنکه توبه کرده و رفتار بد خود را با امیرمؤمنان علی علیه السلام به یاد آورند. پس لعنت خدا و فرشتگان و مردم برآن­ها باد.

**[ترجمه]

«138»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ (4)، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْهُمَا، فَقَالَ: یَا أَبَا الْفَضْلِ! مَا تَسْأَلُنِی عَنْهُمَا؟! فَوَ اللَّهِ مَا مَاتَ مِنَّا مَیِّتٌ قَطُّ إِلَّا سَاخِطاً عَلَیْهِمَا، وَ مَا مِنَّا الْیَوْمَ إِلَّا سَاخِطاً عَلَیْهِمَا یُوصِی بِذَلِکَ الْکَبِیرُ مِنَّا الصَّغِیرَ، أَنَّهُمَا ظَلَمَانَا حَقَّنَا، وَ مَنَعَانَا فَیْئَنَا، وَ کَانَا أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ أَعْنَاقَنَا، وَ بَثَقَا (5) عَلَیْنَا بَثْقاً فِی الْإِسْلَامِ لَا یُسْکَرُ (6) أَبَداً حَتَّی یَقُومَ قَائِمُنَا أَوْ یَتَکَلَّمَ مُتَکَلِّمُنَا.

ثُمَّ قَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا وَ تَکَلَّمَ مُتَکَلِّمُنَا لَأَبْدَی مِنْ أُمُورِهِمَا مَا کَانَ یُکْتَمُ، وَ لَکَتَمَ مِنْ أُمُورِهِمَا مَا کَانَ یُظْهَرُ، وَ اللَّهِ مَا أُسِّسَتْ مِنْ بَلِیَّةٍ وَ لَا قَضِیَّةٍ تَجْرِی عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ إِلَّا هُمَا أَسَّسَا أَوَّلَهَا، فَعَلَیْهِمَا لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ.

ص: 269


1- الکافی- الرّوضة- 8- 246، حدیث 343.
2- فی المصدر زیادة: قلت له: ما کان ولد یعقوب أنبیاء؟. قال: لا، و لکنّهم کانوا أسباط أولاد الأنبیاء، و لم یکن یفارقوا الدّنیا إلّا سعداء تابوا و تذکّروا ما صنعوا، و إنّ الشّیخین ..
3- فی الکافی: و لم یتذکّرا.
4- فی الکافی- الرّوضة- 8- 245، حدیث 340.
5- فی (س): و شقّا، و هو غلط. و جاء فی حاشیة (ک) ما یلی: هو من قولهم: بثق النّهر: انکسر شطّه .. أی ثلما علینا ثلمة فی الإسلام لا یسدّها شی ء، و یقال: بثقت الماء بثقا- من باب ضرب و قتل-: إذا أهرقته، و کذلک فی السّکر، فانبثق هو، و انبثق الماء: انفجر و جری، و منه حدیث هاجر أمّ إسماعیل فی إسماعیل، فغمز بعقبه الأرض فانبثق الماء .. یعنی ماء زمزم، و البثق- بالکسر- اسم للمصدر، مجمع. انظر: مجمع البحرین 5- 136 و فیه: بابی، بدلا من: باب، و هو الصّحیح.
6- فی (س): لا یسکرا.

**[ترجمه]و به همان سند - . الکافی 8: 245، حدیث340 - نقل شده است: از امام باقر علیه السلام درباره آن دو پرسیدم، امام فرمود: ای اباالفضل، درباره آن­ها از من چه می­پرسی؟! به خدا سوگند، هرگز کسی از ما نمیرد مگر آن­که از آن دو غضبناک است و بزرگانمان کودکان را به آن یادآوری می­کنند که آن دو در حق ما ستم روا داشتند و سهم ما را به ما ندادند، و نخستین کسانی بودند که بر گردن ما سوار شده و در اسلام رخنه­ای را بر روی ما گشودند که تا ابد بسته نمی­شود تا این­که قائم ما قیام کند یا سخنگوی ما سخن گوید.

سپس فرمود: بدان، به خدا قسم، اگر قائم ما قیام کند و سخنگوی ما سخن گوید، کارهای (زشت) آن دو که پنهان بودند را آشکار کند. به خدا سوگند، هر بلا و مصیبتی که پی­ریزی شد و بر سر ما و اهل بیت ما آمد، آن دو پایه گذار آن بودند، نفرین خدا، ملائکه و مردم برآن دو باد .

ص: 269

**[ترجمه]

بیان

و ثبق [بثق] (1) السّیلُ موضعَ کذا- کَنَصَرَ- ثبقاً [بثقاً]- بالفتح و الکسر- .. أی خرقه و شقّه، فانبثق .. أی انفجر (2).

و سَکَرْتُ النّهرَ سکراً سَدَدْتُهُ (3).

**[ترجمه]«بَثَقَ السیلُ موضع کذا» - بر وزن نَصَرَ ینصِرُ - «بَثقاً» به فتح و کسر باء: سیل آن­جا را شکافت، «فانبثق»: منفجر شد. و «سَکرتُ النَهر سَکراً»: جلوی نهر را سد کردم.

**[ترجمه]

«139»

کا (4): مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْقُمِّیُّ، عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ حُسَیْنٍ الْجَمَّالِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ (5) قَالَ: هُمَا، ثُمَّ قَالَ: وَ کَانَ فُلَانٌ شَیْطَاناً.

**[ترجمه]الکافی - . الکافی 8: 334، حدیث522 - : از حسین شتربان از امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه: «رَبَّنَا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانَا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا لِیَکُونَا مِنَ الْأَسْفَلِینَ - . فصلت/29 - »، {پروردگارا، آن دو [گمراه کننده] از جن و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا آن­ها را زیر قدم­هایمان بگذاریم تا زبون شوند.} نقل شده است که فرمود: آن دو گمراه­کننده، آن دو هستند. سپس فرمود: و فلانی شیطانی بود.

**[ترجمه]

بیان

إنّ المراد بفلان: عمر .. أی الجنّ المذکور فی الآیة عمر، و إنّما کنّی به عنه لأنّه کان شیطانا، إمّا لأنّه کان شرک شیطان لکونه ولد زنا، أو لأنّه کان فی المکر و الخدیعة کالشیطان، و علی الأخیر یحتمل العکس بأن یکون المراد بفلان: أبا بکر.

**[ترجمه]مراد از فلانی: ... یعنی: جن نامبرده شده در آیه، ... هست و علت این­که از او به آن اسم به کنایه یاد کردند این است که او شیطانی بود، یا آن­که به خاطر حرام­زاده بودنش، شریک شیطان بود؛ یا این­که او، در مکر و نیرنگ، همچون شیطان بود، بنابر معنای آخری، ممکن است برعکس باشد یعنی مراد از فلانی... باشد.

**[ترجمه]

«140»

کا (6): بِالْإِسْنَادِ، عَنْ یُونُسَ، عَنْ سَوْرَةَ بْنِ کُلَیْبٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِ

ص: 270


1- کذا، و الصحیح: بثق- بتقدیم الباء الموحّدة علی الثاء المثلثة- فإن المذکور فی الروایة بثق مع أنّ ما ذکره المصنّف طاب ثراه من المعنی هو ل: بثق.
2- قاله فی الصحاح 4- 1448، و مثله فی لسان العرب 10- 13. و قال فی الأول 4- 1453 فی مادة ثبق: ثبقت العین تثبق: أسرع دمعها، و ثبق النهر: أسرع جریه و کثر ماؤه، و مثله فی لسان العرب فی مادة ثبق 10- 33.
3- کما فی مجمع البحرین 3- 335، و لسان العرب 4- 375، و لاحظ: النهایة 2- 383.
4- الکافی- الرّوضة- 8- 334، حدیث 523.
5- فصّلت: 29.
6- الکافی- الرّوضة- 8- 334، حدیث 524.

وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ (1) قَالَ: یَا سَوْرَةُ! هُمَا وَ اللَّهِ هُمَا .. ثَلَاثاً، وَ اللَّهِ یَا سَوْرَةُ! إِنَّا لَخُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ فِی السَّمَاءِ وَ إِنَّا لَخُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ.

**[ترجمه]الکافی - . الکافی8: 338، حدیث524 - : سورة بن کلیب، از امام جعفرصادق علیه السلام درباره آیه «رَبَّنَا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانَا مِنَ الْجِنِّ

ص: 270

وَالْإِنسِ نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا لِیَکُونَا مِنَ الْأَسْفَلِینَ - .[4] فصلت/29 - »، {پروردگارا آن دو [گمراه­ کننده] از جن و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا آن­ها را زیر قدم­هایمان بگذاریم تا زبون شوند.} روایت کرد که امام سه بار فرمود: ای سوره، مقصود از آن دو گمراه کننده، به خدا قسم، آن دو هستند، به خدا سوگند، ای سوره، همانا ما خزانه­دار علم خداوند درآسمان و زمین هستیم .

**[ترجمه]

«141»

کا (2): مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی، عَنِ ابْنِ عِیسَی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ (3): إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ (4) قَالَ: یَعْنِی فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ أَبَا عُبَیْدَةَ بْنَ الْجَرَّاحِ.

**[ترجمه]الکافی - . الکافی8: 334، حدیث525 - : سلیمان جعفری روایت کرد: شنیدم که امام موسی­ بن جعفر علیه السلام درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه «إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَی مِنَ الْقَوْلِ - . نساء/108 - »، {و چون شبانگاه به چاره اندیشی می­پردازند و سخنانی می­گویند که وی [بدان] خشنود و راضی نیست.} می­فرماید: یعنی فلانی، فلانی و ابو عبیدة بن جرّاح.

**[ترجمه]

بیان

بیّت أمرا .. أی دبّره لیلا (5).

**[ترجمه]«بَیَّتَ أمراً»: به هنگام شب آن را تدبیر کرد.

**[ترجمه]

«142»

کا (6): عَلِیٌّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ مُحَمَّدِ (7) بْنِ إِسْمَاعِیلَ وَ غَیْرِهِ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ النَّجَاشِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: أُولئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللَّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغاً (8) یَعْنِی وَ اللَّهِ فُلَاناً وَ فُلَاناً، وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً (9) یَعْنِی وَ اللَّهِ

ص: 271


1- فصّلت: 29.
2- الکافی- الرّوضة- 8- 334، حدیث 525.
3- فی الکافی زیادة: و تعالی.
4- النّساء: 108.
5- صرّح به فی لسان العرب 2- 16، و الصحاح 1- 245، و غیرهما.
6- الکافی- الرّوضة- 8- 334، حدیث 526.
7- فی المصدر: و محمّد ..
8- النّساء: 63.
9- النّساء: 64.

النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، مِمَّا صَنَعُوا، یَعْنِی لَوْ جَاءُوکَ بِهَا (1) یَا عَلِیُّ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ مِمَّا صَنَعُوا وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً (2)، فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ (3) فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هُوَ- وَ اللَّهِ- عَلِیٌّ بِعَیْنِهِ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ (4) عَلَی لِسَانِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ، یَعْنِی بِهِ مِنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (5) لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

**[ترجمه]الکافی - . الکافی8: 334، حدیث526 - : عبدالله بن نجاشی روایت کرد: شنیدم که امام جعفر صادق علیه السلام در تفسیر این سخن خداوند عَزَّو جلَّ: «أُولَ-ئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللّهُ مَا فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُل لَّهُمْ فِی أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِیغًا - . نساء/63 - »، {اینان همان کسانند که خدا می­داند چه در دل دارند، پس از آنان روی برتاب و[لی] پندشان ده و با آن­ها سخنی رسا که در دلشان[موثر] افتد بگوی.} می­فرماید: به خدا قسم، مقصود ازآن­ها، فلانی و فلانی است، «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا - . نساء/64 - » ،{و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر آن­که به توفیق الهی از او اطاعت کنند و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند پیش تو می­آمدند و از خدا آمرزش می­خواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش می­کرد، قطعاً خدا را توبه­پذیر مهربان می­یافتند.} فرمود: به خدا سوگند، مقصود پیامبر

ص: 271

اکرم صلَّی الله علیه و آله و علی علیه السلام است که نزد آن­ها بیایند و از کردار خود آمرزش بطلبند. یعنی ای علی! اگر نزد تو می­آمدند «فاستغفروا الله»، {از خدا آمرزش می­خواستند.} از کردار خود، «وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا - 6. نساء/64[6] - »، {و پیامبر{[نیز] برای آنان طلب آمرزش می­کرد، قطعا خدا را توبه­پذیر مهربان می­یافتند.}«فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ... - . نساء/65 - »، {ولی چنین نیست، به پروردگارت قسم که ایمان نمی­آورند مگر آن­که تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند.} آن­گاه امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا سوگند، که مراد از او، خود علی علیه السلام است، «لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ - . نساء/65 - »، {سپس از حکمی که کرده­ای در دل­هایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند.} یعنی به زبان تو، ای پیامبر، درباره ولایت علی علیه السلام، « وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا - . نساء/65 - »، {و کاملاً سر تسلیم فرود آورند.} یعنی تسلیم ولایت علی علیه السلام شوند.

**[ترجمه]

تبیان

قوله تعالی: فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ (6) .. أی عن عقابهم لمصلحة فی استبقائهم، أو عن قبول معذرتهم، و فی بعض النسخ: و ما أرسلناک رسولا إلّا لتطاع .. فتکون قراءتهم علیهم السلام هکذا.

قوله علیه السلام: یعنی و اللّه النبیّ (صلی الله علیه و آله) .. أی المراد بالرسول فی قوله تعالی: وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ (7) النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و المخاطب فی قوله جاؤُکَ، علیّ علیه السلام، و لو کان المخاطب الرسول صلّی اللّه علیه و آله لکان الأظهر أن یقول: و استغفرت لهم، و فی بعض نسخ تفسیر العیاشی (8): یعنی و اللّه علیّا علیه السلام، و هو أظهر.

قوله علیه السلام: هو و اللّه علیّ .. أی المخاطب، أو المعنی أنّ المراد بما شجر بینهم ما شجر بینهم فی أمر علیّ علیه السلام و خلافته (9)، و الأول أظهر.

ص: 272


1- فی المصدر: أی لو جاءک بها و فی (س): لها، بدلا من: بها.
2- النّساء: 64.
3- النّساء: 65.
4- النّساء: 65.
5- النّساء: 65.
6- النساء: 63.
7- النساء: 64.
8- تفسیر العیّاشیّ 1- 255 حدیث 182، و هو کالمتن، و لم نظفر بالنسخة التی أشار لها المصنّف رحمه اللّه.
9- فی (س): خلافه.

قوله علیه السلام: ممّا قضیت علی لسانک .. ظاهره أنّ قراءتهم علیهم السلام به (1) علی صیغة التکلّم، و یحتمل أن یکون بیانا لحاصل المعنی، أی المراد بقضاء الرسول صلّی اللّه علیه و آله ما یقضی اللّه علی لسانه.

**[ترجمه]منظور از این سخن خداوند: «فَأَعرِض عَنهم»، {پس از آنان روی برتاب.} این است که ای پیامبر، به­خاطر مصلحتی در باقی ماندن آن­ها، از مجازات آن­ها و یا از پذیرفتن عذر و بهانه آن­ها صرف نظر کن، و در برخی از نسخه­ها آمده است: «و ما ارسلناک رسولاً الا لیطاع»، یعنی ای پیامبر، ما فقط تو را پیامبری فرستادیم تا از تو اطاعت شود، که قرائت امامان علیهم السلام این­گونه می­باشد. و مراد از سخن امام: یعنی والله النبی صلَّی الله علیه و آله، الرسول، در این گفته خداوند بلند مرتبه: «واستغفر لهم الرسول» است، و مراد از الرسول، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هستند و مخاطب در این سخن امام «جاؤوک»: علی علیه السلام است، و اگر مخاطب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می­بودند، واضح تر آن بود که می-فرمودند: «واستغفرت لهم» برای آن­ها طلب آمرزش می­کردی. و در برخی از نسخه­های تفسیر العیاشی - . تفسیر العیاشی1: 255، حدیث182 - آمده است: «یعنی والله علیاً»، یعنی مراد علی علیه السلام است، که واضح­تر است.

واین فرموده امام: «هو والله علیٌ»، به خدا قسم علی است، یعنی مخاطب حضرت علی است، یا معنا این­گونه می­باشد که مراد از «ما شجر بینهم»، {آنچه میان آنان مایه اختلاف است.} اختلاف بر سر علی علیه السلام و خلافت وی است، که معنای اولی واضح­تر است. و ظاهر این

ص: 272

گفته امام علیه السلام: «مما قضیت علی لسانک»، از حکمی که از زبان تو ای پیامبر جاری می­شود، این است که قرائت امامان علیهم السلام به صورت صیغه متکلم است و ممکن است بیانی برای حاصل آن معنا باشد، یعنی: مراد از داوری پیامبر صلَّی الله علیه و آله، آنچه خداوند بر زبان رسول خدا داوری می­کند، است.

**[ترجمه]

«143»

ختص (2): مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ یُونُسَ بْنِ صُهَیْبٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ- وَ قَدْ ذَهَبَ بِهِ إِلَی الْغَارِ- فَقَالَ: مَا لَکَ؟ أَ لَیْسَ اللَّهُ مَعَنَا؟! تُرِیدُ أَنْ أُرِیَکَ أَصْحَابِی مِنَ الْأَنْصَارِ فِی مَجَالِسِهِمْ یَتَحَدَّثُونَ، وَ أُرِیَکَ جَعْفَرَ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ أَصْحَابَهُ فِی سَفِینَةٍ یَغُوصُونَ؟. فَقَالَ: نَعَمْ، أَرِنِیهِمْ. فَمَسَحَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی وَجْهِهِ وَ عَیْنَیْهِ، فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ، فَأَضْمَرَ فِی نَفْسِهِ أَنَّهُ سَاحِرٌ.

**[ترجمه]الاختصاص - . الاختصاص: 19 - : یونس ین صُهیب از امام باقرعلیه السلام روایت کرد که فرمود: رسول خداصلَّی الله علیه و آله به ابوبکر که او را به همراه خود داخل غار برده بودند، نگریست و فرمود: تو را چه شده است؟ آیا خداوند با ما نیست؟ آیا می­خواهی یارانم از انصار را در مجالس خود درحالی­که با هم سخن می­گویند، به تو نشان دهم، و آیا می­خواهی جعفربن ابی طالب و یارانش را در کشتی­ای که حرکت می­کنند، بر تو نمایان کنم؟ ابوبکر گفت: آری، آن­ها را نشان دهید. پس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دست خود را به صورت و چشمان او کشیدند، و او به آن­ها نگریست، و با خود گفت: او جادوگر است.

**[ترجمه]

«144»

کنز (3): الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی مِصْبَاحِ الْأَنْوَارِ (4) بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی حَفْرِ الْخَنْدَقِ- وَ قَدْ حَفَرَ النَّاسُ وَ حَفَرَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ- فَقَالَ لَهُ (5) النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: بِأَبِی مَنْ یَحْفِرُ وَ جَبْرَئِیلُ یَکْنُسُ التُّرَابَ بَیْنَ یَدَیْهِ، وَ یُعِینُهُ مِیکَائِیلُ، وَ لَمْ یَکُنْ یُعِینُ أَحَداً قَبْلَهُ مِنَ الْخَلْقِ، ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِعُثْمَانَ بْنِ

ص: 273


1- لا توجد: به، فی (ک).
2- الاختصاص: 19- حدیث الغار-.
3- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 607، حدیث 9.
4- هو کتاب مصباح الأنوار فی فضائل إمام الأبرار للشّیخ هاشم بن محمّد، و قد نسب إلی الشّیخ الطّوسیّ- لما جاء علی ظهر نسخته- کما هنا و کتاب مدینة المعاجز، و کشکول شیخ أحمد شکر، و تأویل الآیات الظّاهرة، و کنز المطالب للسّیّد ولیّ اللّه بن نعمة اللّه .. و غیرهما، و نفی النّسبة شیخنا الطّهرانیّ فی الذّریعة 21- 103- 104، و قال العلّامة المجلسیّ رحمه اللّه فی أوّل بحاره فی مقام توثیق مصادره 1- 40: و کتاب مصباح الأنوار مشتمل علی غرر الأخبار و یظهر من الکتاب أنّ مؤلّفه من الأفاضل الکبار، و یروی من الأصول المعتبرة من الخاصّة و العامّة.
5- فی (س): فقاله.

عَفَّانَ: احْفِرْ!، فَغَضِبَ عُثْمَانُ وَ قَالَ: لَا یَرْضَی مُحَمَّدٌ أَنْ أَسْلَمْنَا عَلَی یَدِهِ حَتَّی أَمَرَنَا (1) بِالْکَدِّ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا ... (2) الْآیَةَ.

**[ترجمه]تاویل الآیات الظاهرة - . تأویل الآیات الظاهرة2: 607، حدیث9 - : شیخ ابوجعفر طوسی - خداوند او را رحمت کناد - در «مصباح الانوار» به اسنادش از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده است که جابر گفت: به ­هنگام حفر خندق، کنار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودم درحالی­که مردم و علی علیه السلام خندق را حفر می­کردند. در این هنگام، پیامبر به حضرت علی علیه السلام فرمودند: پدرم فدای کسی باد که خندق حفر می­کند و جبرئیل خاک را از مقابلش جارو می­کند و میکائیل اورا یاری می­دهد، حال آن­که قبل از او احدی را یاری نرسانده است. سپس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به عثمان بن

ص: 273

عفان فرمود: حفر کن. پس عثمان خشمگین شد و گفت: محمد تنها به این خشنود نمی­شود که به دست او اسلام آوردیم، تا این­که ما را به سختی و مشقت دستور دهد .

از این رو خداوند این آیه را بر پیامبرش صلَّی الله علیه و آله نازل کرد: «یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لَّا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلَامَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ - . حجرات/ 17 - »، { از اینکه اسلام آورده اند بر تو منت می نهند بگو: بر من از اسلام آوردنتان منت مگذارید بلکه ]این[ خداست که با هدایت کردن شما به ایمان، بر شما منت می گذارد ،اگر راستگو باشید}.

**[ترجمه]

«145»

ختص (3): الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَمَدَانِیُّ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْکُوفِیِّ، عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ یَحْیَی بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَارِسِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ، قَالَ: خَرَجْتُ ذَاتَ یَوْمٍ إِلَی ظَهْرِ الْکُوفَةِ وَ بَیْنَ یَدَیَّ قَنْبَرٌ، فَقُلْتُ (4): یَا قَنْبَرُ! تَرَی مَا أَرَی؟. فَقَالَ: قَدْ ضَوَّأَ اللَّهُ لَکَ (5)

یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!- عَمَّا عَمِیَ عَنْهُ بَصَرِی.

فَقُلْتُ: یَا أَصْحَابَنَا! تَرَوْنَ مَا أَرَی؟. فَقَالُوا: لَا، قَدْ ضَوَّأَ اللَّهُ لَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) عَمَّا عَمِیَ عَنْهُ أَبْصَارُنَا.

فَقُلْتُ: وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَتَرَوُنَّهُ کَمَا أَرَاهُ، وَ لَتَسْمَعُنَّ کَلَامَهُ کَمَا أَسْمَعُ، فَمَا لَبِثْنَا أَنْ طَلَعَ شَیْخٌ عَظِیمُ الْهَامَةِ (6) لَهُ عَیْنَانِ بِالطُّولِ، فَقَالَ: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ، فَقُلْتُ: مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ یَا لَعِینُ؟. قَالَ:

مِنَ الْآثَامِ (7). فَقُلْتُ: وَ أَیْنَ تُرِیدُ؟. قَالَ: الْآثَامَ (8). فَقُلْتُ: بِئْسَ الشَّیْخُ أَنْتَ.

فَقَالَ: لِمَ تَقُولُ هَذَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام)، فَوَ اللَّهِ لَأُحَدِّثَنَّکَ بِحَدِیثٍ عَنِّی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا بَیْنَنَا ثَالِثٌ. فَقُلْتُ: یَا لِعَیْنُ (9)! عَنْکَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا بَیْنَکُمَا ثَالِثٌ؟!.

ص: 274


1- فی الکنز: حتّی یأمرنا.
2- الحجرات: 17. و ذکر الآیة إلی قوله تعالی: صادِقِینَ، فی المصدر.
3- الاختصاص: 108، بتفصیل فی الإسناد.
4- فی المصدر: فقلت له.
5- فی الاختصاص: فقال ضوّأ اللّه عزّ و جلّ لک.
6- فی المصدر زیادة: مدید القامة له.
7- فی الاختصاص: من الأنام.
8- فی الاختصاص: الأنام.
9- لا توجد: یا لعین فی (س).

قَالَ: نَعَمْ (1)، إِنَّهُ لَمَّا هُبِطْتُ بِخَطِیئَتِی إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ نَادَیْتُ: إِلَهِی وَ سَیِّدِی مَا أَحْسَبُکَ خَلَقْتَ مَنْ (2) هُوَ أَشْقَی مِنِّی، فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیَّ (3): بَلَی، قَدْ خَلَقْتُ مَنْ هُوَ أَشْقَی مِنْکَ، فَانْطَلِقْ إِلَی مَالِکٍ یُرِیکَهُ، فَانْطَلَقْتُ إِلَی مَالِکٍ، فَقُلْتُ: السَّلَامُ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ: أَرِنِی مَنْ هُوَ أَشْقَی مِنِّی، فَانْطَلَقَ بِی مَالِکٌ إِلَی النَّارِ فَرَفَعَ الطَّبَقَ الْأَعْلَی فَخَرَجَتْ نَارٌ سَوْدَاءُ ظَنَنْتُ أَنَّهَا قَدْ أَکَلَتْنِی وَ أَکَلَتْ مَالِکاً، فَقَالَ لَهَا: إهدائی [اهْدَئِی] (4) فَهَدَأَتْ، ثُمَّ انْطَلَقَ بِی إِلَی الطَّبَقِ الثَّانِی فَخَرَجَتْ نَارٌ هِیَ أَشَدُّ مِنْ تِلْکَ سَوَاداً وَ أَشَدُّ حِمًی، فَقَالَ لَهَا: اخْمُدِی! فَخَمَدَتْ إِلَی أَنِ انْطَلَقَ بِی إِلَی السَّابِعِ (5)، وَ کُلُّ نَارٍ تَخْرُجُ مِنْ طَبَقٍ هِیَ أَشَدُّ مِنَ الْأُولَی، فَخَرَجَتْ نَارٌ ظَنَنْتُ أَنَّهَا قَدْ أَکَلَتْنِی وَ أَکَلَتْ مَالِکاً وَ جَمِیعَ مَا خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، فَوَضَعْتُ یَدِی عَلَی عَیْنِی وَ قُلْتُ: مُرْهَا یَا مَالِکُ تَخْمُدْ (6) وَ إِلَّا خَمَدْتُ، فَقَالَ: أَنْتَ لَمْ تَخْمُدْ (7) إِلَی الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ فَأَمَرَهَا فَخَمَدَتْ، فَرَأَیْتُ رَجُلَیْنِ فِی أَعْنَاقِهِمَا سَلَاسِلُ النِّیرَانِ مُعَلَّقَیْنِ بِهَا إِلَی فَوْقُ، وَ عَلَی رُءُوسِهِمَا قَوْمٌ مَعَهُمْ مَقَامِعُ النِّیرَانِ یَقْمَعُونَهُمَا بِهَا، فَقُلْتُ: یَا مَالِکُ! مَنْ هَذَانِ؟. فَقَالَ: أَ وَ مَا قَرَأْتَ فِی سَاقِ (8) الْعَرْشِ، وَ کُنْتُ قَبْلُ (9) قَرَأْتُهُ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ الدُّنْیَا بِأَلْفَیْ عَامٍ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَیَّدْتُهُ وَ نَصَرْتُهُ بِعَلِیٍّ، فَقَالَ: هَذَانِ عَدُوَّا أُولَئِکَ وَ ظَالِمَاهُمْ (10).

ص: 275


1- جاء فی (س): قال بعد کلمة: نعم، و خطّ علیها فی (ک)، و لا معنی لها.
2- لا توجد: من، فی المطبوع من البحار، و فی المصدر: خلقت خلقا هو ..
3- لا توجد: إلیّ، فی الاختصاص.
4- کذا، و فی المصدر: اهدئی، و هو الظّاهر.
5- جاء: إلی الطّبق السّابع، فی المصدر.
6- فی المصدر: أن تخمد.
7- جاء فی (ک) نسخة: لن تخمد، و فی المصدر: إنّک لن تخمد. و هو الظّاهر.
8- فی الاختصاص: علی ساق ..
9- لا توجد: قبل، فی (س).
10- و فی آخر الحدیث: فقال: هذا من أعداء أولئک، أو ظالمیهم- الوهم من صاحب الحدیث.

**[ترجمه]الاختصاص - . الاختصاص: 108 - : ابوالحسین یحیی بن محمد فارسی، از پدرش، از امام صادق، از امام محمد باقر، از امیرمؤمنان صلوات الله علیهم، نقل کرد که فرمود: روزی به اطراف کوفه خارج شدم. قنبر در برابرم بود. پس گفتم: ای قنبر، آنچه را من می­بینم تو هم می­بینی؟ قنبر گفت: ای امیرمؤمنان، خداوند آنچه را که چشم من از دیدن آن عاجز است برای شما روشن گردانده است. گفتم: ای یاران ما، آنچه را من می­بینم شما هم می­بینید؟ اصحاب گفتند: نه، ای امیرمؤمنان، دیدگان ما از دیدن آنچه خداوند آن را برای شما روشن گردانیده، عاجز است.

من گفتم: سوگند به آن­که دانه را شکافت و انسان را آفرید، همان­گونه که می­بینم و می­شنوم، شما هم خواهید دید و خواهید شنید. طولی نکشید که پیرمردی که سر بزرگ و چشمانی کشیده داشت نمایان شد و گفت: سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو، ای امیرمؤمنان، گفتم: ای ملعون، از کجا می­آیی؟ شیطان گفت: از گناه کردن (از نزد گناهکاران). من گفتم: و کجا می­روی؟ گفت: نزد گناهکاران. گفتم: چه پیرمرد بد و زشتی هستی. شیطان گفت: ای امیر مؤمنان، برای چه این را می­گویی؟ قسم به خدا، حدیثی از خود و از خداوند عَزَّو جلّ برای شما خواهم گفت که بین ما نفر سومی نبود. گفتم: ای ملعون، غیر تو و خداوند عزوجل نفر سومی نبود؟!

ص: 274

گفت: آری، آن حدیث این است: هنگامی­که به خاطر گناهم به آسمان چهارم فرود آمدم، ندا کردم: ای خدای من و سرورم، گمان نمی­کنم کسی بدبخت­تر از من خلق کرده باشی. خداوند بلند مرتبه به من وحی کرد: چرا، آفریدم، بی­شک کسی را خلق کرده­ ام که از تو بدبخت­تر و شقی­تر است، نزد مالک (جهنم) برو تا او را به تو نشان دهد. من نزد مالک رفتم، و گفتم: خداوند بر تو سلام می­رساند و می­گوید: آن­را که از من شقی­تر است به من نشان ده. مالک مرا به جهنم برد، و سرپوش بالایی را برداشت. در این هنگام، آتشی سیاه خارج شد که گمان کردم که من و مالک را بلعید. مالک به آتش گفت: آرام باش، پس او آرام شد. سپس مرا نزد سرپوش دوم برد، در آن هنگام، آتشی از آن خارج شد که از آتش قبلی سیاه­تر و سوزان­تر بود، مالک به او گفت: خاموش شو. پس آن خاموش شد... تا این­که مرا نزد سرپوش هفتمی برد، و هر آتشی از هر سرپوشی که که زبانه می­کشید شدیدتر از اولی بود. ناگهان آتشی خارج شد، گمان کردم من و مالک و تمام آنچه را خداوند عَزَّو جلّ خلق کرده بود را بلعید. من دستم را بر چشمانم گذاشتم و گفتم: ای مالک، دستور بده آن آتش خاموش شود و گرنه من خودم (از شدت آن) خاموش می­شوم، مالک گفت: تو تا وقت مشخصی، هرگز خاموش نخواهی شد. مالک دستور داد خاموش شد، ناگهان دو مرد را دیدم که در گردن­هایشان دو زنجیر آتشی بود که با آن­ها از بالا آویزان شده بودند و بالای سر آن­ها قومی حضور داشتند که با گرزهای آتشین آن­ها را می­زدند. من گفتم: ای مالک، این دو نفر کیستند؟ مالک گفت: مگر در پای عرش نخواندی؟! من دو هزار سال قبل از آن که خداوند دنیا را خلق کند، آن را خوانده بودم، نوشته شده بود: خدایی جز او نیست و محمد، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است که او را به وسیله علی تأیید کرده و نصرتش دادم. مالک گفت: این دو نفر، دشمنان و ظالمان آن­ها هستند.

**[ترجمه]

«146»

ختص (1): رُوِیَ عَنْ حَکَمِ بْنِ جُبَیْرٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: إِنَّ الشَّعْبِیَّ یَرْوِی عِنْدَنَا بِالْکُوفَةِ أَنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) قَالَ: خَیْرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ نَبِیِّهَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، فَقَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ یُفَضِّلُ عَلَی نَفْسِهِ مَنْ لَیْسَ هُوَ مِثْلَهُ حُبّاً وَ کَرَامَةً (2)، ثُمَّ أَتَیْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فَأَخْبَرْتُهُ ذَلِکَ، فَضَرَبَ عَلَی فَخِذِی وَ قَالَ: هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُمَا کَمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ.

**[ترجمه]الاختصاص - . الاختصاص: 128 - : از حَکَمَ بن حُبید نقل شده است که گفت: به امام محمد باقر علیه السلام عرض کردم: شعبی در کوفه نزد ما روایت می­کند که علی علیه السلام فرمودند: بهترین این امت بعد از پیامبرشان، ابوبکر و عمر است. امام فرمود: آن مرد کسی را بر خود برتری می­دهد که در محبت و بزرگواری همانندش نیست؟ سپس، خدمت امام سجاد علیه السلام رسیدم و ایشان را از آن باخبر کردم، حضرت بر زانوهایم زدند و فرمودند: آن مرد همان­گونه که آسمان از زمین برتر می­باشد، از آن دو نفر برتر است.

ص: 275

**[ترجمه]

«147»

ختص (3): رُوِیَ عَنِ ابْنِ کُدَیْنَةَ الْأَوْدِیِّ (4)، قَالَ: قَامَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَأَلَهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ... (5) فِیمَنْ نَزَلَتْ؟. قَالَ: فِی رَجُلَیْنِ مِنْ قُرَیْشٍ..

**[ترجمه]الاختصاص - . الاختصاص: 128 - : از ابن کُدَینَه أَودی روایت شده است که گفت: مردی برخاست و به سوی امیر مؤمنان علیه السلام رفت و از ایشان درباره این فرموده خداوند عَزوجل پرسید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ - . حجرات/1 - »، {ای کسانی که ایمان آورده­اید، در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید.} که درباره چه کسی نازل شده­است؟ امام فرمود: این آیه، درباره دو نفر از قریش نازل شده­ است.

**[ترجمه]

«148»

الْبُرْسِیُّ، فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ (6): عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِعُمَرَ (7): یَا مَغْرُورُ! إِنِّی أَرَاکَ فِی الدُّنْیَا قَتِیلًا بِجَرَاحَةٍ مِنْ عَبْدِ أُمِّ مَعْمَرٍ (8) تَحْکُمُ عَلَیْهِ جَوْراً فَیَقْتُلُکَ تَوْفِیقاً، یَدْخُلُ بِذَلِکَ الْجَنَّةَ عَلَی رَغْمٍ مِنْکَ، وَ إِنَّ لَکَ وَ لِصَاحِبِکَ الَّذِی قُمْتَ مَقَامَهُ صَلْباً وَ هَتْکاً تُخْرَجَانِ عَنْ جِوَارِ رَسُولِ اللَّهِ (9) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتُصْلَبَانِ عَلَی أَغْصَانِ جِذْعَةٍ (10) یَابِسَةٍ فَتُورِقُ فَیَفْتَتِنُ بِذَلِکَ (11) مَنْ وَالاکَ. فَقَالَ عُمَرُ: وَ مَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ (علیه السلام)؟. فَقَالَ: قَوْمٌ

ص: 276


1- الاختصاص: 128.
2- فی المصدر: و تکرّما.
3- الاختصاص: 128.
4- کذا، و الظّاهر أنّه: أبو کریبة الأزدیّ.
5- الحجرات: 1.
6- مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین علیه السّلام: 70- 79.
7- فی المصدر: سمعت أمیر المؤمنین علیه السّلام یقول للرّجل.
8- جاءت نسخة بدل فی حاشیة (ک): ابن معمر.
9- فی المصدر: من عند رسول اللّه ..
10- فی المشارق: دوحة، بدلا من: جذعة.
11- فی المصدر: بذاک، و هی نسخة فی (ک).

قَدْ فَرَّقُوا بَیْنَ السُّیُوفِ وَ أَغْمَادِهَا، فَیُؤْتَی (1) بِالنَّارِ الَّتِی أُضْرِمَتْ لِإِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ یَأْتِی جِرْجِیسُ وَ دَانِیَالُ وَ کُلُّ نَبِیٍّ وَ صِدِّیقٍ، ثُمَّ یَأْتِی رِیحٌ فَیَنْسِفُکُمَا فِی الْیَمِّ نَسْفاً.

وَ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْماً (2) لِلْحَسَنِ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! أَ مَا تَرَی عِنْدِی تَابُوتٌ (3) مِنْ نَارٍ یَقُولُ: یَا عَلِیُّ! اسْتَغْفِرْ لِی، لَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ.

وَ رُوِیَ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی: إِنَّ أَنْکَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ (4) قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ (5) أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا مَعْنَی هَذِهِ الْحَمِیرِ؟. فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یَخْلُقَ شَیْئاً ثُمَّ یُنْکِرَهُ، إِنَّمَا هُوَ زُرَیْقٌ وَ صَاحِبُهُ فِی تَابُوتٍ مِنْ نَارٍ فِی (6) صُورَةِ حِمَارَیْنِ، إِذَا شَهَقَا فِی النَّارِ انْزَعَجَ أَهْلُ النَّارِ مِنْ شِدَّةِ صُرَاخِهِمَا..

**[ترجمه]البُرسی فی مشارق الانوار - . مشارق انوار الیقین فی اسرار امیر المومنین: 70-79 - : از محمد بن سنان نقل شده­است که گفت: امیرمؤمنان علی علیه السلام به عمر گفتند: ای مغرور، می­بینم که در این دنیا با زخم غلام «اُمّ مَعْمَر» کشته خواهی شد که به ستم، بر او حکم می­کنی و او به خاطر توفیقی که نصیبش می­شود، تو را به قتل می­رساند، و بر خلاف خواست تو، به خاطر آن وارد بهشت می­شود، تو و دوستت که در جایگاه او ایستاده­ای مصلوب می­شوید و از جوار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خارج می­شوید. آنگاه بر شاخه­های خرمای خشکی مصلوب می­گردید و آن درخت خرما برگ می­دهد و به این وسیله، دوستداران و خشنود شوندگان به کار تو، مورد آزمایش قرار می­گیرند. عمر گفت: ای ابالحسن، چه کسی این کارها را انجام می­دهد؟ حضرت فرمود: دسته­ای

ص: 276

که میان شمشیرها و غلاف آن­ها جدایی افکنده­اند؛ سپس آتشی را که برای ابراهیم علیه السلام افروخته شده بود، آورده می­شود و جرجیس و دانیال و هر پیامبر و صدیقی می­آیند، پس از آن بادی می­وزد و شما دو نفر را از جا کنده و در دریا می­اندازد.

و روزی امیرمؤمنان علیه السلام به امام حسن علیه السلام فرمود: ای ابا محمد، آیا نزد من تابوتی از آتش نمی­بینی که می­گوید: ای علی، برای ما طلب آمرزش کن؟! خداوند او را نبخشد .

و در تفسیر این سخن خداوند بلند مرتبه: «إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ. - 1. تأویل الآیات الظاهرة2: 781-782، حدیث 17[1] - » {بدترین آوازها بانگ خران است}، روایت شده است: مردی از امیر مؤمنان علیه السلام پرسید معنای این آیه چیست؟ امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند: خداوند بزرگتر از آن است که چیزی را بیافریند سپس آن را منکر شود. مراد از آن، زُریق و دوستش در تابوتی آتشین و به صورت دو الاغ می­باشند، هنگامی که در آتش جهنم بانگ برآورند، اهل دوزخ از شدت بانگ آن ها آزرده خاطر شوند.

**[ترجمه]

«149»

کنز (7): مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أُخْرِجَتْ أَرِیکَتَانِ مِنَ الْجَنَّةِ فَبُسِطَتَا عَلَی شَفِیرِ جَهَنَّمَ، ثُمَّ یَجِی ءُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَتَّی یَقْعُدَ عَلَیْهِمَا، فَإِذَا قَعَدَ ضَحِکَ، وَ إِذَا ضَحِکَ انْقَلَبَتْ جَهَنَّمُ فَصَارَ (8) عَالِیهَا سَافِلَهَا، ثُمَّ یُخْرَجَانِ فَیُوقَفَانِ بَیْنَ یَدَیْهِ فَیَقُولَانِ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! یَا وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ (9)! أَ لَا تَرْحَمُنَا؟! أَ لَا تَشْفَعُ لَنَا عِنْدَ رَبِّکَ؟!. قَالَ: فَیَضْحَکُ مِنْهُمَا، ثُمَّ یَقُومُ فَیُدْخَلُ

ص: 277


1- جاء فی المشارق: ثمّ یؤتی.
2- فی المصدر: من ذلک أنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام قال یوما ..
3- فی المشارق: ما تری عند ربّی تابوتا.
4- لقمان: 19.
5- فی المصدر: رجل من ..
6- فی (ک): و فی ..
7- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 781- 782، حدیث 17، باختصار فی الإسناد هنا.
8- فی المصدر: فصارت.
9- کرّر لفظ الجلالة فی (س).

الْأَرِیکَتَانِ (1) وَ یُعَادَانِ إِلَی مَوْضِعِهِمَا، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ (2).

أقول:

رَوَی الْبُخَارِیُّ فِی صَحِیحِهِ فِی کِتَابِ الْمَغَازِی (3) بَعْدَ بَابِ وَفْدِ بَنِی تَمِیمٍ، وَ فِی تَفْسِیرِ سُورَةِ الْحُجُرَاتِ (4)، وَ التِّرْمِذِیُّ (5) وَ النَّسَائِیُّ (6) فِی صَحِیحِهِمَا، وَ أَوْرَدَهُ فِی کِتَابِ جَامِعِ الْأُصُولِ (7) فِی کِتَابِ (8) تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ مِنْ حَرْفِ الطَّاءِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الزُّبَیْرِ، قَالَ: قَدِمَ رَکْبٌ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَمِّرِ الْقَعْقَاعَ بْنَ مَعْبَدِ (9) بْنِ زُرَارَةَ، وَ قَالَ عُمَرُ: أَمِّرِ الْأَقْرَعَ بْنَ حَابِسٍ (10)، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: مَا أَرَدْتَ إِلَّا خِلَافِی (11)، وَ قَالَ عُمَرُ: مَا أَرَدْتُ خِلَافَکَ. قَالَ (12):

فَتَمَارَیَا حَتَّی ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمَا، فَنَزَلَتْ (13) فِی ذَلِکَ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا

ص: 278


1- هنا نسخة فی المصدر بها یصحّ المعنی و الإعراب، و هی: و یدخل و ترفع الأریکتان.
2- المطفّفین: 34- 36.
3- صحیح البخاریّ 6- 172، باب وفد بنی تمیم. و فی الاعتصام، باب ما یکره من التّعمّق و التّنازع فی العلم.
4- صحیح البخاریّ 8- 452- 454 فی تفسیر سورة الحجرات، باب لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله)، و باب إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ.
5- صحیح التّرمذیّ، حدیث 3262 فی التّفسیر، باب و من سورة الحجرات.
6- صحیح النّسائیّ 8- 226 فی القضاء، باب استعمال الشّعراء، و لا توجد فیه: حتّی انقضت.
7- جامع الأصول 2- 360، حدیث 809.
8- وضع علی لفظ کتاب، رمز نسخة بدل فی (ک).
9- فی (س): معه، و هو غلط.
10- فی (س): جابس، و هو غلط.
11- فی مسند أحمد بن حنبل: إنّما أردت خلافی ..
12- لا توجد فی المصدر: قال.
13- فی المصدر: فنزل.

تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ .. (1) حَتَّی انْقَضَتْ (2).

قَالَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (3): وَ فِی رِوَایَةٍ قَالَ ابْنُ أَبِی مَلِیکَةَ: کَادَ الْخَیِّرَانِ (4) یهلکا أَنْ یَهْلِکَا (5) أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، لَمَّا قَدِمَ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَفْدُ بَنِی تَمِیمٍ أَشَارَ أَحَدُهُمَا بِالْأَقْرَعِ بْنِ حَابِسٍ الْحَنْظَلِیِّ وَ أَشَارَ الْآخَرُ بِغَیْرِهِ .. ثُمَّ ذَکَرَ نَحْوَهُ وَ نُزُولَ الْآیَةِ (6)، ثُمَّ قَالَ ابْنُ الزُّبَیْرِ (7): فَکَانَ عُمَرُ بَعْدُ إِذَا حَدَّثَ بِحَدِیثٍ کَأَخِی (8) السِّرَارِ لَمْ یُسْمِعْهُ حَتَّی یَسْتَفْهِمَهُ (9)، وَ لَمْ یَذْکُرْ ذَلِکَ عَنْ (10) أَبِیهِ (11).

قال (12): أخرجه البخاری (13)، و أخرج النسائی (14) الروایة الأولی،

وَ أَخْرَجَ التِّرْمِذِیُّ (15) قَالَ: إِنَّ الْأَقْرَعَ بْنَ حَابِسٍ قَدِمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (16) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! اسْتَعْمِلْهُ عَلَی قَوْمِهِ .. فَقَالَ عُمَرُ: لَا

ص: 279


1- الحجرات: 1. و ذکر فی المصدر ذیلها «.. وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ».
2- لا یوجد: حتّی انقضت، فی جامع الأصول.
3- جامع الأصول 2- 361- 362 فی تفسیر سورة الحجرات.
4- فی (ک): الخبران.
5- فی المصدر: کاد الخیران أن یهلکا.
6- هناک حاشیة علی جامع الأصول 2- 361 حریّة بالملاحظة.
7- قال ابن الزّبیر، کذا جاء فی المصدر.
8- فی المصدر: حدّثه کأخی ..
9- جاء فی المصدر زیادة: و فی أخری نحوه، و فیه: قال ابن الزّبیر: فما کان عمر یسمع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حتّی یستفهمه ..
10- فی (س): عند، بدل: عن.
11- فی المصدر: عن أبیه، یعنی أبا بکر الصّدّیق.
12- أی فی جامع الأصول 2- 361.
13- مرّ صحیح البخاریّ فی بابین منه قریبا.
14- سنن النسائی 8- 226، و قد سلف.
15- سنن التّرمذیّ 5- 387، حدیث 3266- کما مرّ-.
16- فی المصدر: علی النّبیّ (صلی الله علیه و آله).

تَسْتَعْمِلْهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ، فَتَکَلَّمَا عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] حَتَّی عَلَتْ (1) أَصْوَاتُهُمَا، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ لِعُمَرَ: مَا أَرَدْتَ إِلَّا خِلَافِی. فَقَالَ: مَا أَرَدْتُ خِلَافَکَ.

قَالَ: فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ ... (2) قَالَ: فَکَانَ عُمَرُ بَعْدَ ذَلِکَ إِذَا تَکَلَّمَ عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یُسْمِعْ کَلَامَهُ حَتَّی یَسْتَفْهِمَهُ، وَ مَا ذَکَرَ ابْنُ الزُّبَیْرِ جَدَّهُ- یَعْنِی أَبَا بَکْرٍ-.

و قال الترمذی (3): و قد رواه بعضهم عن ابن أبی ملیکة مرسلا، و لم یذکر ابن الزبیر، و قال: حدیث غریب حسن، انتهی (4) حکایة روایاتهم.

و من تأمّل فیها و فی الآیات النازلة فی تلک الحال بعین الاعتبار علم أنّهما بلغا فی سوء الأدب و کشف جلباب الحیاء الغایة (5) القصوی، حتّی لم یقنعا فی الجفاء و ترک الاحتشام بأن یروا (6) آراءهما الفاسدة متقدّمة علی ما یراه الرسول صلّی اللّه علیه و آله، بل زعماها متقدّمة علی حکم اللّه سبحانه، کما نطق به نهیه تعالی إیّاهما بقوله: لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ... (7) ثم أمرهما بالتقوی و الخشیة من اللّه معلّلا نهیه و أمره بأنّ اللّه سمیع علیم، تعریضا بأنّهما لسوء الأدب و الإقدام علی التقدّم بین یدی اللّه و رسوله فی کلامهما کأنّهما لم یذعنا بأنّ اللّه سمیع علیم، ثم حذّرهما فی رفع أصواتهما فوق صوت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و الجهر له بالقول

ص: 280


1- فی سنن التّرمذیّ: حتّی ارتفعت ..
2- الحجرات: 2.
3- الجامع الصحیح للترمذی 5- 387- بتقدیم و تأخیر- ..
4- و انظر: الجامع الصغیر، حدیث 3266. و فصّل مصادره فی الغدیر 7- 323، و غیره.
5- فی (س): غایة.
6- فی (ک) نسخة: یریا.
7- الحجرات: 1.

کما کان دأب أجلاف العرب و طغامهم (1) فی مخاطبة بعضهم بعضا عن حبط الأعمال من حیث لا یشعران، و فیه دلالة علی أنّهما لم یقتصرا علی رفع الصوت عند النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی مخاطبة أحدهما للآخر بل خاطباه بصوت رفیع من دون احترام و توقیر، ثم حصر الممتحنین قلوبهم للتقوی فی الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلّی اللّه علیه و آله، و قال: لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ (2) تنبیها علی خروجهما عن زمرة هؤلاء.

و قد ظهر لذی فطرة سلیمة أنّ ترک ابن الزبیر ذکر أبی بکر- عند حکایته عن عمر بن الخطاب انتهاؤه عن هذه الوقاحة الشنیعة، مع أنّ أبا بکر کان جدّا له، و اهتمامه بتزکیته کان أشدّ من اعتنائه بشأن عمر بن الخطاب-، دلیل علی عدم ظهور آثار المتابعة و الانقیاد عنه کما ظهر عن عمر، فکان أغلظ منه و ... و لیس فی الذمّ و التقبیح أفحش من هذا. و لنعم ما قاله ابن أبی ملیکة: من أنّه کاد الخیران أن (3) یهلکا، فو اللّه لقد هلکا و کان الرجل غریقا فی نومة الجهل خائضا فی غمرات البهت و الغفلة، و لیت شعری ما حملها علی شدّة الاهتمام و بذل الجهد فی تأمیر الأقرع أو القعقاع بحضرة الرسول صلّی اللّه علیه و آله أ کان ذلک تشییدا لأرکان الدین و مراعاة لمصالح المسلمین؟!، فتقدّما بین یدی اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و آله لظنّهما أنّهما أعلم من اللّه و من رسوله صلّی اللّه علیه و آله بما یصلح شأن الأمّة، فخافا من أن یلحقهم ضرر بتأمیر من یؤمره الرسول أو لزعمهما أنّهما أبرّ و أرأف بهم من اللّه و من رسوله صلّی اللّه علیه و آله،

ص: 281


1- قال فی القاموس 4- 144: الطغام- کسحاب-: أوغاد الناس، و رذّال الطیر و کسحابة واحدها، و الأحمق .. و انظر: الصحاح 5- 1975.
2- الحجرات: 1.
3- لا توجد: أن، فی (س).

فلم یرضیا بالسکوت شفقة علیهم و رأفة بهم، أم کان ذلک لأمر (1) دنیوی، یعود نفعه إلیهما، فمن رأی نفسه أعلم و أرأف من ربّ العالمین و من رسوله الأمین (2) صلّی اللّه علیه و آله الطاهرین، أو ردّ علی اللّه و علی رسوله، و لم یرض بقضائهما لغرض فاسد دنیوی، کیف یصلح أن یکون قائدا للأمّة طرّا و هادیا لهم إلی الرشاد؟! و قد قال سبحانه: فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (3) و لعلّ الناصرین لأبی بکر و عمر یرون رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مجتهدا فی کثیر من الأحکام کما یرونهما مجتهدین، و یجوّزون مخالفته سیّما فیما یتعلّق بأمر الجیش و ترتیب العسکر و لا یلتفتون إلی خلاف اللّه تعالی فی ذلک، حیث جعل التقدّم بین یدی رسوله صلّی اللّه علیه و آله تقدّما علیه. فقال: لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ... (4).

فانظر بعین الإنصاف فی تعصّب طائفة من علماء الجمهور و أئمّتهم کالرازی و البیضاوی و غیرهما و بذل جهدهم فی إخفاء الحقّ و ستر عورات مشایخهم، فقد ذکر الرازی فی تفسیره (5) فی شأن نزول الآیات عدّة وجوه لم یسندها إلی روایة صحیحة أو کتاب معروف، و لم یذکر نزولها فی أبی بکر و عمر مع وجوده فی صحیح البخاری- الذی یجعلونه تالیا لکتاب اللّه سبحانه، و یرون مؤلّفه أوثق الناس و أعدلهم-، و کذا فی غیره من صحاحهم کما سبق، فذلک إمّا لعدم الاطّلاع علی ما فی هذه الکتب، و کفی به شاهدا علی جهلهم و قلّة إحاطتهم بأخبارهم و أمور دینهم، أو لأنّ سنّتهم إخفاء الحقّ و إطفاء نور اللّه بأفواههم فتعمّدوا فی ستر ما لا یوافق آراءهم و یستلزم القدح فی مشایخهم و أسلافهم، و قد

ص: 282


1- فی (ک): الأمر.
2- لا توجد: الأمین، فی (س).
3- النساء: 65.
4- الحجرات: 1.
5- تفسیر الفخر الرازیّ 28- 113.

اعترف فی تفسیره بأنّ رفع الصوت عند أحد و التقدّم بین یدیه یدلّ علی أنّه لا یری المتکلّم للمخاطب وزنا و لا مقدارا، بل جعل لنفسه اعتبارا زائدا و عظمة.

و قال (1): إنّ الآیة تدلّ علی أنّه لا ینبغی أن یتکلّم المؤمن عند النبیّ صلّی اللّه علیه و آله (2) کما یتکلّم العبد عند سیّده، لأنّ العبد داخل فی (3) قوله تعالی:

کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ ... (4)، و استدلّ علیه أیضا بقوله (5) تعالی: النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ (6) قال (7): و السیّد لیس أولی عند عبده من نفسه، فلو کانا (8) فی مخمصة و وجد العبد ما لو لم یأکله لمات لا یجب علیه بذله لسیّده، و یجب البذل للنبیّ صلّی اللّه علیه و آله (9)، و لو علم العبد أنّ بموته ینجو سیّده لا یلزمه أن یلقی نفسه فی المهلکة (10) لإنجاء سیّده، و یجب لإنجاء النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و ذلک (11) کما أنّ العضو الرئیس أولی بالرعایة من غیره، لأنّ عند خلل القلب (12) لا یبقی للیدین و الرجلین استقامة، فلو حفظ الإنسان نفسه و ترک النبیّ (13) لهلک هو أیضا بخلاف العبد و السیّد. انتهی.

فأین هذا من سیرة الشیخین و ترک احترامهما للنبیّ صلّی اللّه علیه و آله

ص: 283


1- الفخر الرازیّ فی تفسیره 28- 113، و فیه: إنّ هذا أفاد أنّه لا ینبغی ..
2- فی المصدر: علیه السلام، بدلا من الصلاة.
3- فی تفسیر الفخر: تحت، بدلا من: فی.
4- الحجرات: 2.
5- فی المصدر: و یؤید ما ذکرناه قوله.
6- الأحزاب: 6.
7- لا توجد: قال، فی المصدر.
8- فی المصدر: حتی لو کانا.
9- فی تفسیر الفخر: و سلّم، بدلا من: و آله.
10- فی المصدر: فی التهلکة.
11- فی تفسیر الفخر: لإنجاء النبیّ علیه الصلاة و السلام ذلک.
12- فی المصدر: .. القلب مثلا ..
13- فی تفسیر الفخر زیادة: علیه الصلاة و السلام.

و تخطئتهما إیّاه، و تسفیههما رأیه، و تنازعهما بحضرته فیما حسباه أصلح من اختیاره؟!.

و أمّا البیضاوی فقد دلّس فی هذا المقام تدلیسا غریبا، فسکت فی تفسیر قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا ... إلی قوله سبحانه وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ (1) عن ذکر أبی بکر و عمر، و نزول الآیات فیهما، ثم ذکر فی تفسیر قوله سبحانه: إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی (2) أنّه قیل: کان أبو بکر و عمر بعد ذلک یسرّانه حتّی یستفهمهما (3).

فانظر کیف صوّر المنقصة بصورة المنقبة؟! و لبّس الحال علی الجهّال، حتّی یتوهّموا أنّهما ممّا وصفهم اللّه فی کتابه بامتحان قلوبهم للتقوی، و نزلت الآیة فیهم، فقد عرفت- لو أنصفت- من ترک ابن الزبیر ذکر أبی بکر- مع القرابة الخصیصة عند حکایة الإسرار فی الحدیث عن عمر أنّ ما رواه البیضاوی عن قائل مجهول افتراء علی أبی بکر، و أمّا عمر، فهو و إن روی فیه ابن الزبیر ذلک إلّا أنّ فی حکایة التنازع عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی مرضه، و رفع الأصوات عنده، و الردّ علیه بقوله: حسبنا کتاب اللّه (4)، ما یفهم منه عدم انتهائه عن التقدّم بین یدی اللّه و رسوله، و الجهر بالقول، و لا یشتبه علی ذی فطرة سلیمة أنّ المراد حین نزول الآیة ب الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ من کان دأبهم ذلک قبل نزولها، کما أنّ المراد بالذین ینادونه من وراء الحجرات من ناداه قبل نزول الآیة، و لا یخفی أنّ فی قول البیضاوی: کانا بعد ذلک یسرّانه .. اعترافا لطیفا بأنّه کان

ص: 284


1- الحجرات: 1- 2.
2- الحجرات: 3.
3- تفسیر البیضاوی 5- 86.
4- ستأتی القصّة مع مصادرها.

داؤهما (1) قبل ذلک سوء الأدب، و سیرتهما الوقاحة، و قد کان وفود بنی تمیم و الأقرع و القعقاع فی أواخر سنة تسع من الهجرة (2)، و کان وفاته صلّی اللّه علیه و آله فی صفر سنة إحدی عشرة- علی ما ذکره أرباب السیر-، فکانا- علی تقدیر صحّة ما ذکره مصرّین علی الجفاء و قلّة الحیاء فی مدّة مقامه صلّی اللّه علیه و آله بمکة، و قریبا من تسع سنین بعد الهجرة، و لم ینتهیا عنه (3) إلّا فی سنة و بضع شهور بعد أن وبّخهما اللّه تعالی و رغم أنفهما، مع أنّ رعایة الأدب فی خدمة السیّد المطاع القادر علی القتل فما دونه، المرجوّ منه الشفاعة و النجاة فی الآخرة- لو کان الإیمان به صادقا- أمر لا یخرج عن ربقته إلّا رقبة من جبل علی طینة السباع من البهائم، فمن (4) کان هذا شأنه کیف یصلح لأن (5) یکون مطاعا للأمّة کافة؟! و کیف تکون سیرته مع رعیّته و من لا یقدر علی الخروج عن طاعته؟! و هل یزجر نفسه و یملکه عند الغضب، و تنقّلات الأحوال بحیث یرتکب لا (6) أقل ما ینافی العدالة؟! و لعمری لا یقول به إلّا مباهت مبهوت، و لم ینشأ تعبیر (7) عمر لأمیر المؤمنین علیه السلام بالدعابة إلّا لما یری من نفسه و من شیخه من سوء الخلق و الزعارة (8)، فظنّ حسن خلقه علیه السلام، و بشره عند لقاء الناس، و رفقه بهم من قبیل اللهو و الدعابة، ثم نسج علی منواله عمرو بن العاص

کما صرّح به علیه السلام فی قوله:

عجبا لابن النابغة یزعم لأهل الشام أنّ فیّ دعابة و أنّی امرؤ تلعابة. (9)

ص: 285


1- و قد یقرأ ما فی المطبوع من البحار: دأبهما، و کلاهما له وجه.
2- بحار الأنوار 21- 364- 372، و قد فصّل قصّة الوفود عن جملة مصادر هناک.
3- لا توجد: عنه، فی (س).
4- خطّ علی: فمن، فی (س).
5- فی (س): أن.
6- کذا، و لعلّ فی العبارة تقدیم و تأخیر، فتکون: لا یرتکب ..
7- قد تقرأ فی (ک): تعییر .. و له وجه.
8- الزّعارّة- بتشدید الراء-: شراسة الخلق لا یصرف منه فعل، کما فی الصحاح 2- 670.
9- نهج البلاغة- محمّد عبده- 1- 147، الدکتور صبحی الصالح: 115، برقم 84.

**[ترجمه]تاویل الآیات الظاهرة - 2. مطففین/34-36[2] - : از ابوحمزه ثمالی، از امام سجاد علیه السلام نقل کرد که فرمود: روز قیامت، دو تخت از بهشت می آورند و در کنار جهنم می­گذارند، سپس علی علیه السلام می آیند و روی آن ها می نشینند. همین که حضرت نشستند، می خندند، و هنگامی­که بخندند، جهنم زیر و رو می شود. سپس آن دو را خارج کرده و در برابر حضرت نگه داشته می شوند و می گویند: ای امیرمؤمنان، ای وصی رسول خدا، بر ما رحمت نمی­کنید؟ آیا نزد پروردگارت شفیع ما نمی­شوید؟! امام فرمودند: در این هنگام، حضرت علی علیه السلام به آن­ها می­خندد، سپس بر خاسته و داخل

ص: 277

بهشت می­شوند و آن دو تخت برداشته شده و آن دو نفر به جای خود برمی­گردند، و این گفته خداوند عَزَّ وجلّ می­باشد: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ * عَلَی الْأَرَائِکِ یَنظُرُونَ * هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ مَا کَانُوا یَفْعَلُونَ - . صحیح البخاری6: 172 - »، {و[لی] امروز مؤمنانند که بر کافران می­خندند، و بر تخت­ها [ی خود نشسته]نظاره می­کنند[تا ببینند] آیا کافران به پاداش آنچه می­کردند رسیده­اند؟}

مؤلف: بخاری در «صحیح - . صحیح البخاری6: 452-454 - » خود در کتاب المغازی بعد از باب وفد بنی تمیم و در تفسیر سوره حجرات - . صحیح الترمذی5: 388، حدیث3262 - ، و ترمذی - . صحیح النسائی8: 226 - و النسائی - . لقمان/19 - در صحیحان خود روایت کردند و ابن اثیر در «جامع الاصول - . تأویل الآیات الظاهرة2: 781-782 - » در کتاب تفسیر القرآن از حرف طاء، از عبدالله بن زبیر آورده است که گفت: گروهی از بنی تمیم نزد پیامبرصلَّی الله علیه و آله آمدند، ابوبکر گفت: قعقاع بن معبد بن زراره را حاکم کن. و عمر گفت: أقرع بن حابس را حاکم کن. پس ابوبکر گفت: فقط با من مخالفت می­کنی؟! عمر گفت: من با تو مخالفت نکردم. عبدالله بن زبیر می­گوید: در این هنگام، آن دو با هم مجادله کردند تا این صدای آن دو بلند شد، در نتیجه این آیه درباره آن­ها نازل شد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا

ص: 278

تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ - . حجرات/1 - »، {ای کسانی­که ایمان آورده اید، در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید.} تا آن ­که سر و صدای آن دو تمام شد.

ابن اثیر در «جامع الاصول - . جامع الاصول2: 361-362 - » گفته است: و در روایتی، ابن ابی مُلَیکه گفت: نزدیک بود خَیَّران: ابوبکر و عمر هلاک شوند. هنگامی­که گروهی از بنی تمیم نزد پیامبرصلَّی الله علیه و آله آمدند، یکی از آن دو به أقرع بن حابس حَنظلی و دیگری به غیر از او اشاره کرد... سپس ابن اثیر همانند آن روایت و نزول آیه را ذکر می­کند، سپس ابن زبیر می­گوید: عمر پس از آن، به طوری آهسته سخن می­گفت که پیامبر صلی الله علیه و آله نمی­شنید. مگر اینکه از او می­خواست (که بلند بگوید). این را از پدرش نقل نکرده است.

ابن اثیر - . جامع الاصول2: 361 - نیز گفته است: بخاری آن روایت را نقل کرده است و نسائی - . سنن النسائی8: 226 - روایت اولی را اخراج کرده و ترمذی نقل کرده­ که عبدالله بن زبیر گفت: أقرع بن حابس نزد رسول خداصلَّی الله علیه و آله آمد. ابوبکر گفت: ای رسول خدا، اقرع را بر قومش والی گردان. پس عمر گفت: ای

ص: 279

رسول خدا، او را والی مگردان. آن­گاه، آن­ها نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بگو مگو کردند تا آن­که صدایشان بالا گرفت، ابوبکر به عمر گفت: با این کار فقط خواستی با من مخالفت کنی! عمر به او گفت: من با تو مخالفت نکردم. ابن زبیر می­گوید: پس این آیه را نازل شد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ - . حجرات/2 - »، {ای کسانی که ایمان آورده­اید، صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید.} عبدالله می­گوید: عمر بعد از آن هر وقت می­خواست نزد پیامبرصلَّی الله علیه و آله سخن بگوید، آهسته سخن می­گفت تا این­که پیامبر نمی­شنیدند و از او می­پرسیدند. و ابن زبیر، پدر بزرگش یعنی ابوبکر را ذکر نکرده است.

تزمذی می­گوید - 2 . الجامع الصحیح للترمذی5: 387[2] - : یکی از آن­ها از ابن ابی مُلکیه، این روایت را برای او به صورت مرسل نقل کرده­ است، و ابن زبیر را ذکر نمی­کند، و می­گوید: حدیثی است غریب و حسن. نقل روایات این افراد تمام شد.

و هر کس در این روایات و در آیات نازل شده، در آن موقع به دقت و به دیده عبرت بنگرد، می­فهمد که آن دو در بی­ادبی و بی­شرمی، به نهایت حد رسیده بودند، و نه تنها به ستم و بی­شرمی قانع نشدند تا آراء فاسد خود را بر رای پیامبرصلَّی الله علیه و آله مقدم بدارند، بلکه گمان کردند که افکار و آراء فاسد آن­ها بر حکم خداوند پاک و منزه تقدم دارد، همان­گونه که خداوند متعال آن دو را با این فرموده خود از آن نهی می­کند: «و لا تُقَدّمُوا بَینَ یَدَی اللهِ وَ رَسولِه - . حجرات/1 - »، {در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید.}

سپس خداوند آن دو را به پرهیزکاری و ترس از خداوند فرمان می­دهد و نهی و فرمان خود را این­گونه تعلیل می­کند که خداوند شنوای داناست، تا تعریضی بر این باشد که آن­ها در بی­ادبی و پیشی­گرفتن بر خداوند و پیامبرش در سخن گفتن­، به گونه­ای بودند که گویی آن­دو، این­ را که خداوند شنوای داناست قبول ندارند.

پس از آن، آن دو را از اینکه با بلند کردن صدایشان بر صدای پیامبرصلَّی الله علیه و آله و بلند سخن گفتن با وی،

ص: 280

همان­گونه که عادت بی­خردان و اوباش عرب در سخن گفتن با یکدیگر بود، اعمالشان تباه گردد به طوری که ندانند، برحذر می­ دارد. و این خود دلیلی است بر این­که آن دو، نه ­تنها به بلند کردن صدا نزد پیامبر در سخن گفتن با یکدیگر اکتفا نکردند، بلکه با بی­احترامی و بی­شرمی، با صدای بلند بلند، پیامبر را مورد خطاب قرار دادند. سپس خداوند کسانی را که دل­هایشان برای پرهیزکاری مورد امتحان قرار گرفته­، در کسانی که پیش پیامبر خداصلَّی الله علیه و آله صدایشان را پایین می­آورند، منحصر می­کند و می­فرماید: «لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِیمٌ - . حجرات/3 - »، {آنان را آمرزش و پاداش بزرگ است.} تا از این طریق یادآور شود که آن دو از جرگه این افراد بیرون هستند.

و بر انسان صاحب فطرتِ سلیم پوشیده نیست که عدم ذکر ابوبکر از سوی ابن زبیر- به هنگام حکایتش از نهایت بی شرمی و وقاحت عمر بن خطّاب است، با این که ابوبکر پدربزرگش بود، و اینکه اهتمام عبدالله به تزکیه او، از توجه­اش به موضوع عمر بن خطاب بیشتر بود - دلیلی است بر اینکه آثار پیروی و فرمانبرداری از او - پیامبر اکرم - از ابوبکر بر خلاف عمر نمایان نیست، و عمر از او درشت خوتر بود و باطنی خبیث و سیرتی زشت­تر از او داشت، و در عیب و سرزنش، چیزی از این زشت­تر وجود ندارد. و چه نیکو گفته ­است ابن ابی مُلیکه: نزدیک بود خَیّران هلاک شوند! به خدا قسم، هردو هلاک شدند و آن مرد، در خواب نادانی، غرق و در میان گرداب­های سرگردانی و غفلت غوطه ور بود.

و ای کاش می­دانستم چه چیز آن دو را برآن داشت تا در منصوب کردن أقرع یا قعقاع در محضر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، نهایت تلاش و اهتمام را داشته باشند؟ آیا آن به خاطر استوار کردن پایه­های دین و رعایت مصالح مسلمانان بود تا در برابر خدا و پیامبرش صلَّی الله علیه و آله، با این گمانشان که آن دو از خداوند و پیامبرش درآنچه به مصلحت امت می­باشد داناترند، پیشی گیرند، یا ترسیدند از اینکه ضرری از سوی آن کس که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را منصوب می­کند، برآن­ها برسد؟ و یا اینکه به این خاطر بود که آن دو گمان می­کردند از خداوند و پیامبرش نسبت به مسلمانان مفیدتر و مهربان­تر هستند، بنابراین از روی دلسوزی و مهربانی بر آنان،

ص: 281

راضی به سکوت نشدند؟ یا این که به خاطر امری دنیایی بود که سود آن، به آن دو می­رسید؟

بنابراین، هر کس خودش را از پروردگار جهانیان و از فرستاده امین او، که درود خداوند بر او و خاندان پاکش باد، داناتر و مهربان­تر بداند، و یا سخن خداوند و پیامبرش را قبول نکند، و به خاطر اهداف دنیوی فاسد به حکم آن­­دو راضی نشود، چگونه می­تواند رهبر کلّ امت باشد و آن­ها را به سوی رستگاری هدایت کند؟ حال آن­که خداوند منزه فرموده است: «فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا. - . نساء/65 - »، {ولی چنین نیست. به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند ،سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی ]و تردید[ نکنند و کاملا سر تسلیم فرود آورند.}

چه بسا حامیان ابوبکر و عمر معتقدند، همانگونه که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در بسیاری از احکام اجتهاد می­کند، آن دو هم مجتهدند، و مخالفت آن­ها با ایشان را، به ویژه در مسایل مربوط به سپاه و تنظیم آن، جایز می­دانند، و به مخالفت با خداوند بلند مرتبه در آن مسئله توجهی نمی­کنند؛ زیرا خداوند پیشی جستن در برابر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را همانند پیشی گرفتن در برابر خود می­داند و می­فرماید: «لا تَقَدَّموا بین یَدی الله و رَسولَه»،2 {در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید.}

و منصفانه به تعصب گروهی از علما و رهبران اهل سنت همانند رازی و بیضاوی و غیر از آن­ها

بنگرید و این­که چگونه در مخفی داشتن حق و عیب­های شیوخ خود، نهایت تلاش را می­کنند. رازی در تفسیرش - 1. تفسیر الفخر الرازی28: 113[2] - و در شان نزول این آیات، چند وجه ذکر کرده است که آن­ها را به روایت صحیحی یا کتاب معروفی اسناد نداده و با این­که در صحیح بخاری، که اهل سنت آن را در جایگاه دوم بعد از قرآن قرار می­دهند و مؤلف آن را مورد اعتمادترین و عادل­ترین افراد می­دانند، نزول آیات - در مورد ابوبکر و عمر - آمده است. فخر رازی از ذکر نزول آن­ها درباره ابوبکر و عمر خودداری کرده است، و همین طور در صحاح­های دیگرشان که پیشتر ذکر شد، این ذکر نکردن و خودداری از آن، یا به علت عدم آگاهی آن­ها از آنچه در این کتاب­هاست و این خود دلیل کافی بر جهل­شان و بی­اطلاعی آن­ها از اخبار و مسایل دینشان است؛ و یا به این علت است که سنت و عادت آن­ها، پوشیده نگه داشتن حق و خاموش کردن نور الهی با دهان­هایشان است، بنابراین به مخفی داشتن آنچه که موافق آراءشان نیست و مستلزم طعن به شیوخ و گذشتگان می­باشد، عادت کرده­اند،

ص: 282

و حال آن­که نه تنها رازی در تفسیرش اعتراف کرده که بالا بردن صدا نزد هر شخصی و پیشی جستن در برابر او به این معناست که متکلم بر مخاطب هیچ ارزش و احترامی قایل نیست، بلکه نشانه این است که او برای خود اعتباری بیشتر قائل است و خود را بزرگتر می­داند

و می­گوید - . تفسیر الفخر الرازی28: 113 - : این آیه بر این دلالت می­کند که شایسته است مومن نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله، همان­گونه که برده با اربابش صحبت می­کند، سخن نگوید؛ زیرا داخل این فرموده خداوند بلند مرتبه می­شود: «کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ - . حجرات/2 - »، {همچنان که بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن می­گویید.} و همچنین به این گفته خداوند والا مقام استدلال می­کند:« النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ - . احزاب/6 - »، {پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است}. فخر رازی می­گوید: ارباب به برده­اش از خود سزاوارتر است، ولی اگر آن دو گرسنه بودند و برده چیزی را بیابد که اگر آن را نخورد، خواهد مرد، نباید آن را به ارباب خود بدهد، ولی بایستی آن را به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بدهد؛ و اگر برده بداند که با مرگ او اربابش نجات می­یابد، نباید برای نجات دادن او خودش را به هلاکت بندازد، ولی باید برای نجات دادن پیامبر صلَّی الله علیه و آله خود را به سختی و هلاکت بیندازد؛ زیرا عضو اصلی بدن از عضو دیگر به حفاظت و مراقبت سزاوارتر است؛ زیرا اگر قلب دچار مشکلی شود، دست­ها و پاها یارای استقامت نخواهند داشت و اگر انسان مراقبت شده و پیامبر رها شود، بر خلاف برده و ارباب، آن انسان هم هلاک خواهد شد. پایان سخن.

پس این کجا و سیرت شیخان و بی­احترامی آن­ها به پیامبر صلَّی الله علیه و آله

ص: 283

و نسبت دادن خطا و نادانی به او و نزاع با یکدیگر در حضور او و در آنچه که مصالحش بیشتر از انتخاب پیامبر می­دانستند، کجا؟

و اما بیضاوی در این زمینه به گونه عجیبی آن را پوشانیده است، و در تفسیر این گفته خداوند بلند مرتبه: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا» تا این سخن خداوند سبحان: «وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ - . حجرات/1-2 - »، از ذکر ابوبکر و عمر و نزول آیات درباره آن­ها سکوت اختیار کرده است، سپس در تفسیر این سخن خداوند سبحان: «إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَی - . حجرات/3 - »، {کسانی که پیش پیامبر صدایشان را فرو می­کشند، همان کسان­اند که خدا دل­هایشان را برای پرهیزکاری امتحان کرده است.} می­گوید: گفته شده است: ابوبکر و عمر بعد از نازل شدن این آیه آهسته سخن می­گفتند تا پیامبر از آن­ها سؤال نماید - . تفسیر البیضاوی5: 86 - .

بنگرید که چگونه صفت زشت را با فضیلت و بزرگواری تغییر می­دهد، و وضعیت را بر نادانان می­پوشاند، تا گمان کنند که آن دو از جمله کسانی هستند که خداوند در کتاب خود آن­ها را به امتحان کردن دل­هایشان برای پرهیزکاری، وصف کرده و آیه در شان آن دو نازل شده­است؟ اگر منصف باشی، از ذکر نشدن ابوبکر از سوی عبدالله بن زبیر به خاطر خویشاوندی نزدیک با او و آوردن نام عمر به هنگام نقل کردن روایت آهسته سخن گفتن، دانستید که آنچه بیضاوی از شخص ناشناس روایت کرده، افترای بر ابوبکر است. و امّا درباره عمر، اگرچه ابن­زبیر آن حکایت را نقل کرد، ولی در روایت تنازع پیش رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در بیماری­اش و بلند کردن صدا نزد او و نپذیرفتن سخن او با این گفته: ما را همین کتاب خدا کافی است... چیزی است که از آن، این­گونه فهمیده می­شود که او پیشی جستن در برابر خداوند و پیامبرش و بلند صحبت کردن را رها نکرده بود. و بر هیچ انسان دارای فطرت سالم پوشیده نیست که مراد از آیه «الذین یغضون اصواتهم عند رسول الله» به ­هنگام نازل شدن، کسانی هستند که عادت و اخلاقشان قبل از این­که آیه نازل شود آن­گونه بود، همان­طور مراد از «الذین ینادونه من وراء الحجرات»، {کسانی که تو را از پشت اتاق­ها[ی مسکونی تو] به فریاد می­خوانند.} کسانی هستند که قبل از نزول آیه، پیامبر را با صدای بلند خواندند، و واضح است که در این گفته بیضاوی: آن دو بعد از نزول این آیه آهسته سخن می­گفتند...، اعتراف لطیفی است بر اینکه

ص: 284

عادت و اخلاق آن­ها قبل از آن حادثه، بی­ادبی و سیرتشان بی­شرمی بوده است.

بنی تمیم، أقرع و قعقاع در اواخر سال نه هجری نزد پیامبر آمدند و وفات رسول خداصلَّی الله علیه و آله طبق گفته سیره نویسان، در صفر سال 11 هجری بوده است، و بنابر صحت آنچه ذکر شده، آن دو نزدیک نه سال بعد از هجرت، بر ظلم و بی­حیایی در مدت زمان اقامت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در مکه مُصّر بودند، و تنها یک سال و چند ماه بعد از آن که خداوند آن دو را توبیخ و خوار کرد، از این عادتشان دست کشیدند. با این حال، رعایت ادب در خدمت سید فرمانبردار توانا بر کشتن و غیر آن، که در آخرت امید شفاعت و نجات­اش می­رود - اگر ایمان به او صادقانه باشد - امری است که تنها از کسی سر می­زند که بر سرشت حیوانات درنده آفریده ­شده ­است. بنابراین کسی که این­گونه باشد، چگونه می­تواند بر همه امت مسلمان فرمانروایی کند؟ و سیرت او با رعیت­اش و کسی که نمی­تواند از اطاعت او خارج شود، چگونه می­تواند باشد؟ و آیا خودش را به هنگام خشم و تغییر احوال باز می­دارد و مالک نفس خود می­شود، طوری­که از ارتکاب کمترین چیزی که با عدالت منافات دارد، دوری کند؟ به جانم سوگند، تنها دروغگوی مبهوت آن را می­پذیرد.

و این­که عمر از امیرمؤمنان علیه السلام به شوخی و مزاح تعبیر کند، تنها از این ناشی می­شود که عمر از خود و از همدستش بی­اخلاقی و بی­ادبی را دیده­ است .

به همین سبب، خوش اخلاقی و گشاده­رویی حضرت علی علیه السلام به هنگام دیدار با مردم و مهربانی با آن­ها را، از قبیل لهو و شوخی پنداشته است. سپس عمرو بن عاص از همان خلق و خوی او پیروی کرد، همان­گونه که امیرمؤمنان علیه السلام در این فرموده خود به این امر تصریح کرد: شگفتا از پسر نابغه! میان مردم شام گفت که من اهل شوخی و خوش طبعی بوده و عمر بیهوده می­گذرانم - . نهج البلاغه، چاپ صبحی صالح: 115، خطبه84 - .

ص: 285

**[ترجمه]

«150»

کِتَابُ نَفَحَاتِ اللَّاهُوتِ (1): نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْمَثَالِبِ لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ (2)

، أَنَّ الصَّادِقَ عَلَیْهِ السَّلَامُ سُئِلَ [عَنْهُمَا]، فَقَالَ: کَانَا إِمَامَیْنِ قَاسِطَیْنِ عَادِلَیْنِ، کَانَا عَلَی الْحَقِّ وَ مَاتَا عَلَیْهِ، فَرَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ، فَلَمَّا خَلَا الْمَجْلِسُ، قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ (3): کَیْفَ قُلْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ؟!.

فَقَالَ: نَعَمْ، أَمَّا قَوْلِی: کَانَا إِمَامَیْنِ، فَهُوَ مَأْخُوذٌ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ (4)، وَ أَمَّا قَوْلِی قَاسِطَیْنِ، فَهُوَ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً (5)، وَ أَمَّا قَوْلِی عَادِلَیْنِ، فَهُوَ مَأْخُوذٌ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ (6)، وَ أَمَّا قَوْلِی کَانَا عَلَی الْحَقِّ، فَالْحَقُّ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَوْلِی: مَاتَا عَلَیْهِ، الْمُرَادُ أَنَّهُ (7) لَمْ یَتُوبَا عَنْ تَظَاهُرِهِمَا عَلَیْهِ، بَلْ مَاتَا عَلَی ظُلْمِهِمَا إِیَّاهُ، وَ أَمَّا قَوْلِی: فَرَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ، فَالْمُرَادُ بِهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُنْتَصَفُ لَهُ مِنْهُمَا، آخِذاً مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ (8)..

أقول:

أجاز لی بعض الأفاضل فی مکة- زاد اللّه شرفها- روایة هذا الخبر، و أخبرنی أنّه أخرجه من الجزء الثانی من کتاب دلائل الإمامة (9)، و هذه صورته: .

ص: 286


1- نفحات اللّاهوت: 128.
2- لا زال غیر مطبوع، و یحاول جمع من الأفاضل طبعه مع کتاب المناقب إن شاء اللّه.
3- فی المصدر: أصحابنا.
4- القصص: 41.
5- الجنّ: 15.
6- الأنعام: 1.
7- فی المصدر: فالمراد به أنّهم لم ..
8- الأنبیاء: 107.
9- دلائل الإمامة، لأبی جعفر محمّد بن جریر بن رستم الطبریّ الآملی المازندرانی المعاصر للشیخ الطوسیّ و النجاشیّ، و یقال له: دلائل الأئمّة، و الدلائل، و فصّل عنه شیخنا الطهرانیّ فی الذریعة 8- 241- 247 برقم 1018، و یظهر منها أنّ المطبوع منه ناقص و هو الذی وصل إلی الشیخ النوریّ، و یظهر من هذه العبارة أنّ ما وصل إلی شیخنا المجلسی طاب ثراه کذلک، إذ لم نجده فی کلا طبعتی الکتاب، الحیدریّة، النجف 1383 ه، و الأخری طبعة إیران.

**[ترجمه]کتاب نفحات اللاهوت - . نفحات اللاهوت: 128 - : به نقل از کتاب «المثالب» ابن شهرآشوب: از امام صادق علیه السلام درباره ابوبکر و عمر پرسیده شد، امام فرمود: آن دو امامانی عادل و دادگر و بر حق بودند و همین­ گونه از دنیا رفتند، بنابراین رحمت خداوند روز قیامت بر آن دو باد. هنگامی که مجلس خالی شد، یکی از یاران امام عرض کرد: ای فرزند رسول خدا، چگونه آن را گفتید؟ امام فرمود: آری، اما اینکه گفتم آن دو امام بودند، آن را از این سخن خداوند متعال گرفتم: «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ - . قصص/41 - »،

{و آنان را پیشوایانی که به سوی آتش می­خوانند گردانیدیم.} و منظورم از قاسط، برگرفته از این فرموده خداوند است: «وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا - . جن/15 - »،

{ولی منحرفان، هیزم جهنم خواهند بود.} و اینکه گفتم آن دو عادل بودند، برگرفته از این سخن خداوند بلند مرتبه است: «الَّذِینَ کَفَرُواْ بِرَبِّهِم یَعْدِلُونَ - . انعام/1 - »،

{کسانی که کفر ورزیدند[غیر او را] با پروردگار خود برابر می­کنند.} و مراد از اینکه آن­ها بر حق بودند (یعنی آن دو علیه حق و دشمنِ او بودند) و حق علی علیه السلام است. و اینکه گفتم بر همان حق مردند این بود که آن دو از همدستی­شان بر علیه او توبه نگردند (و دشمن علی علیه السلام بودند)، بلکه آن دو بر ظلم و ستم خود بر حضرت مردند. و اما اینکه گفتم رحمت خداوند در روز قیامت برآن دو باد، مراد از آن، این است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، انتقام علی علیه السلام را از آن دو خواهند گرفت و آن را از این سخن خداوند عاریه گرفتم: «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِینَ - . انبیاء/107 - »، {و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم}.

مؤلف: یکی از دانشمندان مکه - خداوند بر شرف و عزت آن­ها بیفزاید « برمن اجازه داد این خبر را روایت کنم و مرا خبر داد که آن را از جلد دوم کتاب «دلائل الائمه» استخراج کرده­ است، و آن خبر به این صورت است:

ص: 286

**[ترجمه]

«151»

حَدَّثَنَا أَبُو الْحُسَیْنِ مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیُّ، قَالَ:

حَدَّثَنَا أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ الْفَزَارِیُّ الْکُوفِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ سِنَانٍ الصَّیْرَفِیُّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیٍّ الْحُوَارِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُسْکَانَ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ الْجُعْفِیِّ، عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ، قَالَ: لَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ وَرَدَ نَعْیُهُ إِلَی الْمَدِینَةِ، وَ وَرَدَ الْأَخْبَارُ بِجَزِّ رَأْسِهِ وَ حَمْلِهِ إِلَی یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ، وَ قَتْلِ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ، وَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ رَجُلًا مِنْ شِیعَتِهِ، وَ قَتْلِ عَلِیٍّ ابْنِهِ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُوَ طِفْلٌ بِنُشَّابَةٍ، وَ سَبْیِ ذَرَارِیِّهِ (1) أُقِیمَتِ الْمَآتِمُ عِنْدَ أَزْوَاجِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی مَنْزِلِ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا، وَ فِی دُورِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، قَالَ: فَخَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ صَارِخاً مِنْ دَارِهِ لَاطِماً وَجْهَهُ شَاقّاً جَیْبَهُ یَقُولُ: یَا مَعْشَرَ بَنِی هَاشِمٍ وَ قُرَیْشٍ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ! یُسْتَحَلُّ هَذَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی أَهْلِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ وَ أَنْتُمْ أَحْیَاءٌ تُرْزَقُونَ؟! لَا قَرَارَ دُونَ یَزِیدَ، وَ خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَةِ تَحْتَ لَیْلِهِ، لَا یَرِدُ مَدِینَةً إِلَّا صَرَخَ فِیهَا وَ اسْتَنْفَرَ أَهْلَهَا عَلَی یَزِیدَ، وَ أَخْبَارُهُ یُکْتَبُ بِهَا إِلَی یَزِیدَ، فَلَمْ یَمُرَّ بِمَلَإٍ مِنَ النَّاسِ إِلَّا لَعَنَهُ وَ سَمِعَ کَلَامَهُ، وَ قَالُوا هَذَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ ابْنُ (2) خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ یُنْکِرُ فِعْلَ یَزِیدَ بِأَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یَسْتَنْفِرُ النَّاسَ عَلَی یَزِیدَ، وَ إِنَّ مَنْ لَمْ یُجِبْهُ (3) لَا دِینَ لَهُ وَ لَا إِسْلَامَ، وَ اضْطَرَبَ الشَّامُ بِمَنْ فِیهِ، وَ وَرَدَ دِمَشْقَ وَ أَتَی بَابَ اللَّعِینِ یَزِیدَ فِی خَلْقٍ مِنَ النَّاسِ یَتْلُونَهُ، فَدَخَلَ آذِنُ

ص: 287


1- فی مطبوع البحار: زراریه، و هو غلط.
2- لا توجد: ابن .. فی (س)، و وضع علیها رمز نسخة بدل فی (ک).
3- فی (س): یحبّه.

یَزِیدَ إِلَیْهِ فَأَخْبَرَهُ بِوُرُودِهِ (1) وَ یَدُهُ عَلَی أُمِّ رَأْسِهِ وَ النَّاسُ یُهْرَعُونَ إِلَیْهِ قُدَّامَهُ وَ وَرَاءَهُ، فَقَالَ یَزِیدُ: فَوْرَةٌ مِنْ فَوْرَاتِ أَبِی مُحَمَّدٍ، وَ عَنْ قَلِیلٍ یُفِیقُ مِنْهَا، فَأَذِنَ لَهُ وَحْدَهُ فَدَخَلَ صَارِخاً یَقُولُ: لَا أَدْخُلُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! وَ قَدْ فَعَلْتَ بِأَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا لَوْ تَمَکَّنَتِ التُّرْکُ وَ الرُّومُ مَا اسْتَحَلُّوا مَا اسْتَحْلَلْتَ، وَ لَا فَعَلُوا مَا فَعَلْتَ، قُمْ عَنْ هَذَا الْبِسَاطِ حَتَّی یَخْتَارَ الْمُسْلِمُونَ مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکَ، فَرَحَّبَ بِهِ یَزِیدُ وَ تَطَاوَلَ لَهُ وَ ضَمَّهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! اسْکُنْ مِنْ فَوْرَتِکَ، وَ اعْقِلْ، وَ انْظُرْ بِعَیْنِکَ وَ اسْمَعْ بِأُذُنِکَ، مَا تَقُولُ فِی أَبِیکَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ أَ کَانَ هَادِیاً مَهْدِیّاً خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ نَاصِرَهُ وَ مُصَاهِرَهُ بِأُخْتِکَ حَفْصَةَ، وَ الَّذِی قَالَ: لَا یُعْبَدُ اللَّهُ سِرّاً؟!.

فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ: هُوَ کَمَا وَصَفْتَ، فَأَیَّ شَیْ ءٍ تَقُولُ فِیهِ؟.

قَالَ: أَبُوکَ قَلَّدَ أَبِی أَمْرَ الشَّامِ أَمْ أَبِی قَلَّدَ أَبَاکَ خِلَافَةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟.

فَقَالَ: أَبِی قَلَّدَ أَبَاکَ الشَّامَ.

قَالَ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! أَ فَتَرْضَی بِهِ وَ بِعَهْدِهِ إِلَی أَبِی أَوْ مَا تَرْضَاهُ؟.

قَالَ: بَلْ أَرْضَی.

قَالَ: أَ فَتَرْضَی بِأَبِیکَ؟.

قَالَ: نَعَمْ، فَضَرَبَ یَزِیدُ بِیَدِهِ عَلَی یَدِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ وَ قَالَ لَهُ: قُمْ- یَا أَبَا مُحَمَّدٍ- حَتَّی تَقْرَأَ، فَقَامَ مَعَهُ حَتَّی وَرَدَ خِزَانَةً مِنْ خَزَائِنِهِ، فَدَخَلَهَا وَ دَعَا بِصُنْدُوقٍ فَفَتَحَهُ وَ اسْتَخْرَجَ مِنْهُ تَابُوتاً مُقَفَّلًا مَخْتُوماً فَاسْتَخْرَجَ مِنْهُ طُومَاراً لَطِیفاً فِی خِرْقَةِ حَرِیرٍ سَوْدَاءَ، فَأَخَذَ الطُّومَارَ بِیَدِهِ وَ نَشَرَهُ، ثُمَّ قَالَ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! هَذَا خَطُّ أَبِیکَ؟. قَالَ:

إِی وَ اللَّهِ .. فَأَخَذَهُ مِنْ یَدِهِ فَقَبَّلَهُ، فَقَالَ لَهُ: اقْرَأْ، فَقَرَأَهُ ابْنُ عُمَرَ، فَإِذَا فِیهِ:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِنَّ الَّذِی أَکْرَهَنَا بِالسَّیْفِ عَلَی الْإِقْرَارِ بِهِ فَأَقْرَرْنَا، وَ الصُّدُورُ وَغْرَةٌ، وَ الْأَنْفُسُ وَاجِفَةٌ، وَ النِّیَّاتُ وَ الْبَصَائِرُ شَائِکَةٌ مِمَّا کَانَتْ عَلَیْهِ مِنْ

ص: 288


1- فی (س): ودوده.

جَحْدِنَا مَا دَعَانَا إِلَیْهِ وَ أَطَعْنَاهُ فِیهِ رَفْعاً لِسُیُوفِهِ عَنَّا، وَ تَکَاثُرِهِ بِالْحَیِّ عَلَیْنَا مِنَ الْیَمَنِ، وَ تَعَاضُدِ مَنْ سَمِعَ بِهِ مِمَّنْ تَرَکَ دِینَهُ وَ مَا کَانَ عَلَیْهِ آبَاؤُهُ فِی قُرَیْشٍ، فَبِهُبَلَ أُقْسِمُ وَ الْأَصْنَامِ وَ الْأَوْثَانِ وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی مَا جَحَدَهَا عُمَرُ مُذْ عَبَدَهَا! وَ لَا عَبَدَ لِلْکَعْبَةِ رَبّاً! وَ لَا صَدَّقَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَوْلًا، وَ لَا أَلْقَی السَّلَامَ إِلَّا لِلْحِیلَةِ عَلَیْهِ وَ إِیقَاعِ الْبَطْشِ بِهِ، فَإِنَّهُ قَدْ أَتَانَا بِسِحْرٍ عَظِیمٍ، وَ زَادَ فِی سِحْرِهِ عَلَی سِحْرِ بَنِی إِسْرَائِیلَ مَعَ مُوسَی وَ هَارُونَ وَ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ وَ ابْنِ أُمِّهِ عِیسَی، وَ لَقَدْ أَتَانَا بِکُلِّ مَا أَتَوْا بِهِ مِنَ السِّحْرِ وَ زَادَ عَلَیْهِمْ مَا لَوْ أَنَّهُمْ شَهِدُوهُ لَأَقَرُّوا لَهُ بِأَنَّهُ سَیِّدُ السَّحَرَةِ، فَخُذْ یَا ابْنَ أَبِی سُفْیَانَ- سُنَّةَ قَوْمِکَ وَ اتِّبَاعَ مِلَّتِکَ وَ الْوَفَاءَ بِمَا کَانَ عَلَیْهِ سَلَفُکَ مِنْ جَحْدِ هَذِهِ الْبَنِیَّةِ الَّتِی یَقُولُونَ إِنَّ لَهَا رَبّاً أَمَرَهُمْ بِإِتْیَانِهَا وَ السَّعْیِ حَوْلَهَا وَ جَعَلَهَا لَهُمْ قِبْلَةً فَأَقَرُّوا بِالصَّلَاةِ وَ الْحَجِّ الَّذِی جَعَلُوهُ رُکْناً، وَ زَعَمُوا أَنَّهُ لِلَّهِ اخْتَلَقُوا (1)، فَکَانَ مِمَّنْ أَعَانَ مُحَمَّداً مِنْهُمْ هَذَا الْفَارِسِیُّ الطمطانی [الطُّمْطُمَانِیُ]: رُوزْبِهُ، وَ قَالُوا إِنَّهُ أُوحِیَ إِلَیْهِ: إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ (2)، وَ قَوْلُهُمْ: قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ (3)، وَ جَعَلُوا صَلَاتَهُمْ لِلْحِجَارَةِ، فَمَا الَّذِی أَنْکَرَهُ عَلَیْنَا لَوْ لَا سِحْرُهُ مِنْ عِبَادَتِنَا لِلْأَصْنَامِ وَ الْأَوْثَانِ وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی وَ هِیَ مِنَ الْحِجَارَةِ وَ الْخَشَبِ وَ النُّحَاسِ وَ الْفِضَّةِ وَ الذَّهَبِ، لَا- وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی مَا وَجَدْنَا سَبَباً لِلْخُرُوجِ عَمَّا عِنْدَنَا وَ إِنْ سَحَرُوا وَ مَوَّهُوا، فَانْظُرْ بِعَیْنٍ مُبْصِرَةٍ، وَ اسْمَعْ بِأُذُنٍ وَاعِیَةٍ، وَ تَأَمَّلْ بِقَلْبِکَ وَ عَقْلِکَ مَا هُمْ فِیهِ، وَ اشْکُرِ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ اسْتِخْلَافَ السَّیِّدِ الرَّشِیدِ عَتِیقِ بْنِ عَبْدِ الْعُزَّی عَلَی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ وَ تَحَکُّمَهُ فِی أَمْوَالِهِمْ وَ دِمَائِهِمْ وَ شَرِیعَتِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ حَلَالِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ، وَ جِبَایَاتِ الْحُقُوقِ الَّتِی زَعَمُوا أَنَّهُمْ

ص: 289


1- فی (ک): اختلفوا.
2- آل عمران: 96.
3- البقرة: 144.

یَجْبُونَهَا (1) لِرَبِّهِمْ لِیُقِیمُوا بِهَا أَنْصَارَهُمْ وَ أَعْوَانَهُمْ، فَعَاشَ شَدِیداً رَشِیداً یَخْضَعُ جَهْراً وَ یَشْتَدُّ سِرّاً، وَ لَا یَجِدُ حِیلَةً غَیْرَ مُعَاشَرَةِ الْقَوْمِ، وَ لَقَدْ وَثَبْتُ وَثْبَةً عَلَی شِهَابِ بَنِی هَاشِمٍ الثَّاقِبِ، وَ قَرْنِهَا الزَّاهِرِ، وَ عَلَمِهَا النَّاصِرِ، وَ عِدَّتِهَا وَ عُدَدِهَا الْمُسَمَّی بِحَیْدَرَةَ الْمُصَاهِرِ لِمُحَمَّدٍ عَلَی الْمَرْأَةِ الَّتِی جَعَلُوهَا سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ یُسَمُّونَهَا: فَاطِمَةَ، حَتَّی أَتَیْتُ دَارَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ ابْنَیْهِمَا الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ ابْنَتَیْهِمَا زَیْنَبَ وَ أُمِّ کُلْثُومٍ، وَ الْأَمَةِ الْمَدْعُوَّةِ بِفِضَّةَ، وَ مَعِی خَالِدُ بْنُ وَلِیدٍ وَ قُنْفُذٌ مَوْلَی أَبِی بَکْرٍ وَ مَنْ صَحِبَ مِنْ خَواصِّنَا، فَقَرَعْتُ الْبَابَ عَلَیْهِمْ قَرْعاً شَدِیداً، فَأَجَابَتْنِی الْأَمَةُ، فَقُلْتُ لَهَا: قُولِی لِعَلِیٍّ: دَعِ الْأَبَاطِیلَ وَ لَا تَلِجْ نَفْسَکَ إِلَی طَمَعِ الْخِلَافَةِ، فَلَیْسَ الْأَمْرُ لَکَ، الْأَمْرُ لِمَنِ اخْتَارَهُ الْمُسْلِمُونَ وَ اجْتَمَعُوا عَلَیْهِ، وَ رَبِّ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی لَوْ کَانَ الْأَمْرُ وَ الرَّأْیُ لِأَبِی بَکْرٍ لَفَشِلَ عَنِ الْوُصُولِ إِلَی مَا وَصَلَ إِلَیْهِ مِنْ خِلَافَةِ ابْنِ أَبِی کَبْشَةَ، لَکِنِّی أَبْدَیْتُ لَهَا صَفْحَتِی، وَ أَظْهَرْتُ لَهَا بَصَرِی، وَ قُلْتُ لِلْحَیَّیْنِ- نِزَارٍ وَ قَحْطَانَ- بَعْدَ أَنْ قُلْتُ لَهُمْ لَیْسَ الْخِلَافَةُ إِلَّا فِی قُرَیْشٍ، فَأَطِیعُوهُمْ مَا أَطَاعُوا اللَّهَ، وَ إِنَّمَا قُلْتُ ذَلِکَ لِمَا سَبَقَ مِنِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ مِنْ وُثُوبِهِ وَ اسْتِیثَارِهِ بِالدِّمَاءِ الَّتِی سَفَکَهَا فِی غَزَوَاتِ مُحَمَّدٍ وَ قَضَاءِ دُیُونِهِ، وَ هِیَ- ثَمَانُونَ أَلْفَ دِرْهَمٍ- وَ إِنْجَازِ عِدَاتِهِ، وَ جَمْعِ الْقُرْآنِ، فَقَضَاهَا عَلَی تَلِیدِهِ وَ طَارِفِهِ (2)، وَ قَوْلِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ- لَمَّا قُلْتُ إِنَّ الْإِمَامَةَ فِی قُرَیْشٍ قَالُوا: هُوَ الْأَصْلَعُ الْبَطِینُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الَّذِی أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْبَیْعَةَ لَهُ عَلَی أَهْلِ مِلَّتِهِ، وَ سَلَّمْنَا لَهُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ، فَإِنْ کُنْتُمْ نَسِیتُمُوهَا- مَعْشَرَ قُرَیْشٍ- فَمَا نَسِینَاهَا وَ لَیْسَتِ الْبَیْعَةُ وَ لَا الْإِمَامَةُ وَ الْخِلَافَةُ وَ الْوَصِیَّةُ إِلَّا حَقّاً مَفْرُوضاً، وَ أَمْراً صَحِیحاً، لَا تَبَرُّعاً وَ لَا ادِّعَاءً فَکَذَّبْنَاهُمْ، وَ أَقَمْتُ أَرْبَعِینَ رَجُلًا شَهِدُوا عَلَی مُحَمَّدٍ أَنَّ الْإِمَامَةَ بِالاخْتِیَارِ.

فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ الْأَنْصَارُ: نَحْنُ أَحَقُّ مِنْ قُرَیْشٍ، لِأَنَّا آوَیْنَا وَ نَصَرْنَا وَ هَاجَرَ

ص: 290


1- فی (ک): یجیبونها.
2- قال فی القاموس 1- 279: التّلید: ما ولد عندک من مالک أو نتج. أقول: إنّه کنایة عن القدیم، و الطّارف ضدّه، کما فی النّهایة 1- 194.

النَّاسُ إِلَیْنَا، فَإِذَا کَانَ دَفْعُ مَنْ کَانَ الْأَمْرُ لَهُ فَلَیْسَ هَذَا الْأَمْرُ لَکُمْ دُونَنَا، وَ قَالَ قَوْمٌ: مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ. قُلْنَا لَهُمْ: قَدْ شَهِدُوا أَرْبَعُونَ رَجُلًا أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ قُرَیْشٍ، فَقَبِلَ قَوْمٌ وَ أَنْکَرَ آخَرُونَ وَ تَنَازَعُوا، فَقُلْتُ- وَ الْجَمْعُ یَسْمَعُونَ-: أَلَا أَکْبَرُنَا سِنّاً وَ أَکْثَرُنَا لِیناً. قَالُوا: فَمَنْ تَقُولُ؟. قُلْتُ: أَبُو بَکْرٍ الَّذِی قَدَّمَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی الصَّلَاةِ، وَ جَلَسَ مَعَهُ فِی الْعَرِیشِ یَوْمَ بَدْرٍ یُشَاوِرُهُ وَ یَأْخُذُ بِرَأْیِهِ، وَ کَانَ صَاحِبَهُ فِی الْغَارِ، وَ زَوْجَ ابْنَتِهِ عَائِشَةَ الَّتِی سَمَّاهَا: أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ، فَأَقْبَلَ بَنُو هَاشِمٍ یَتَمَیَّزُونَ غَیْظاً، وَ عَاضَدَهُمُ الزُّبَیْرُ وَ سَیْفُهُ مَشْهُورٌ وَ قَالَ: لَا یُبَایَعُ إِلَّا عَلِیٌّ أَوْ لَا أَمْلِکُ رَقَبَةَ قَائِمَةِ سَیْفِی هَذَا، فَقُلْتُ: یَا زُبَیْرُ! صَرَخَتْکَ سَکَنٌ (1) مِنْ بَنِی هَاشِمٍ، أُمُّکَ صَفِیَّةُ بِنْتُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَقَالَ: ذَلِکَ- وَ اللَّهِ- الشَّرَفُ الْبَاذِخُ وَ الْفَخْرُ الْفَاخِرُ، یَا ابْنَ حَنْتَمَةَ وَ (2) یَا ابْنَ صُهَاکَ! اسْکُتْ لَا أُمَّ لَکَ، فَقَالَ قَوْلًا فَوَثَبَ أَرْبَعُونَ رَجُلًا مِمَّنْ حَضَرَ سَقِیفَةَ بَنِی سَاعِدَةَ عَلَی الزُّبَیْرِ، فَوَ اللَّهِ مَا قَدَرْنَا عَلَی أَخْذِ سَیْفِهِ مِنْ یَدِهِ حَتَّی وَسَّدْنَاهُ الْأَرْضَ، وَ لَمْ نَرَ لَهُ عَلَیْنَا نَاصِراً، فَوَثَبْتُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَصَافَحْتُهُ وَ عَاقَدْتُهُ الْبَیْعَةَ وَ تَلَانِی عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ وَ سَائِرُ مَنْ حَضَرَ غَیْرَ الزُّبَیْرِ، وَ قُلْنَا لَهُ: بَایِعْ أَوْ نَقْتُلَکَ، ثُمَّ کَفَفْتُ عَنْهُ النَّاسَ، فَقُلْتُ لَهُ (3): أَمْهِلُوهُ، فَمَا غَضِبَ إِلَّا نَخْوَةً لِبَنِی هَاشِمٍ، وَ أَخَذْتُ أَبَا بَکْرٍ بِیَدِهِ (4) فَأَقَمْتُهُ- وَ هُوَ یَرْتَعِدُ (5)

قَدِ اخْتَلَطَ عَقْلُهُ، فَأَزْعَجْتُهُ إِلَی مِنْبَرِ مُحَمَّدٍ إِزْعَاجاً، فَقَالَ لِی: یَا أَبَا حَفْصٍ! أَخَافُ وَثْبَةَ عَلِیٍّ. فَقُلْتُ لَهُ: إِنَّ عَلِیّاً عَنْکَ مَشْغُولٌ، وَ أَعَانَنِی عَلَی ذَلِکَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ کَانَ یَمُدُّهُ بِیَدِهِ إِلَی الْمِنْبَرِ وَ أَنَا أُزْعِجُهُ مِنْ وَرَائِهِ کَالتَّیْسِ (6) إِلَی شِفَارِ (7) الْجَاذِرِ، مُتَهَوِّناً، فَقَامَ عَلَیْهِ

ص: 291


1- قال فی القاموس 4- 235: و السّکن- بالتّحریک- النّار.
2- وضع علی الواو فی (ک): رمز نسخة بدل.
3- کذا، و لعلّها: لهم.
4- قد تقرأ فی المطبوع: بیدی.
5- فی (س) و فی نسخة علی (ک): یرعد.
6- قال فی القاموس 2- 203: التّیس: الذّکر من الظّباء و المعز و الوعول، أو إذا أتی علیه سنة.
7- الشّفار- جمع الشّفرة- و هی: السّکّین العظیم و ما عرض من الحدید و حدّد، قاله فی القاموس 2- 61. و الجاذر: القاطع، و إضافة الشّفار إلی الجاذر من إضافة الموصوف إلی الصّفة .. أی إلی الشّفار الجاذرة، و لعلّه مثل.

مَدْهُوشاً (1)، فَقُلْتُ لَهُ: اخْطُبْ! فَأُغْلِقَ عَلَیْهِ وَ تَثَبَّتَ فَدَهِشَ، وَ تَلَجْلَجَ وَ غَمَّضَ، فَعَضَضْتُ عَلَی کَفِّی غَیْظاً، وَ قُلْتُ لَهُ (2): قُلْ مَا سَنَحَ لَکَ، فَلَمْ یَأْتِ خَیْراً وَ لَا مَعْرُوفاً، فَأَرَدْتُ أَنْ (3) أُحِطَّهُ عَنِ الْمِنْبَرِ وَ أَقُومَ مَقَامَهُ، فَکَرِهْتُ تَکْذِیبَ النَّاسِ لِی بِمَا قُلْتُ فِیهِ، وَ قَدْ سَأَلَنِی الْجُمْهُورُ مِنْهُمْ: کَیْفَ قُلْتَ مِنْ فَضْلِهِ مَا قُلْتَ؟ مَا الَّذِی سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی أَبِی بَکْرٍ؟ فَقُلْتُ: لَهُمْ: قَدْ قُلْتُ:

سَمِعْتُ (4) مِنْ فَضْلِهِ عَلَی لِسَانِ رَسُولِ اللَّهِ مَا لو وددت [لَوَدِدْتُ] أَنِّی شَعْرَةٌ فِی صَدْرِهِ وَ لِی حِکَایَةٌ، فَقُلْتُ: قُلْ وَ إِلَّا فَانْزِلْ، فَتَبَیَّنَهَا (5) وَ اللَّهِ فِی وَجْهِی وَ عَلِمَ أَنَّهُ لَوْ نَزَلَ لَرَقِیتُ، وَ قُلْتُ مَا لَا یَهْتَدِی إِلَی قَوْلِهِ، فَقَالَ بِصَوْتٍ ضَعِیفٍ عَلِیلٍ: وَلِیتُکُمْ وَ لَسْتُ بِخَیْرِکُمْ وَ عَلِیٌّ فِیکُمْ، وَ اعْلَمُوا أَنَّ لِی شَیْطَاناً یَعْتَرِینِی- وَ مَا أَرَادَ بِهِ سِوَایَ- فَإِذَا زَلَلْتُ فَقَوِّمُونِی لَا أَقَعْ فِی شُعُورِکُمْ وَ أَبْشَارِکُمْ، وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ، وَ نَزَلَ فَأَخَذْتُ بِیَدِهِ- وَ أَعْیَنُ النَّاسِ تَرْمُقُهُ- وَ غَمَزْتُ یَدَهُ غَمْزاً، ثُمَّ أَجْلَسْتُهُ وَ قَدَّمْتُ النَّاسَ إِلَی بَیْعَتِهِ وَ صُحْبَتِهِ لِأُرْهِبَهُ، وَ کُلَّ مَنْ یُنْکِرُ بَیْعَتَهُ وَ یَقُولُ: مَا فَعَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ؟ فَأَقُولُ: خَلَعَهَا مِنْ عُنُقِهِ وَ جَعَلَهَا طَاعَةَ الْمُسْلِمِینَ قِلَّةَ خِلَافٍ عَلَیْهِمْ فِی اخْتِیَارِهِمْ، فَصَارَ جَلِیسَ بَیْتِهِ، فَبَایَعُوا وَ هُمْ کَارِهُونَ، فَلَمَّا فَشَتْ بَیْعَتُهُ عَلِمْنَا أَنَّ عَلِیّاً یَحْمِلُ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ إِلَی دُورِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ یُذَکِّرُهُمْ (6) بَیْعَتَهُ عَلَیْنَا فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ،

ص: 292


1- جاء فی متن (س): مدموشا، ثمّ استظهر ما أثبتناه کما هو فی (ک)، قال فی القاموس 2- 274: الدّمش: الهیجان و الثّوران من حرارة أو شرب دواء.
2- لا توجد: له، فی (س).
3- فی (ک): و أن.
4- خطّ علی کلمة: سمعت، فی (ک).
5- الکلمة مشوشة فی مطبوع البحار، و هذا ما استظهرناه، و لعلّها تقرأ: فبیتها، فیتیها، أو غیر ذلک.
6- فی (س): و یذکّرهم.

وَ یَسْتَنْفِرُهُمْ فَیَعِدُونَهُ النُّصْرَةَ لَیْلًا وَ یَقْعُدُونَ عَنْهُ نَهَاراً، فَأَتَیْتُ دَارَهُ مُسْتَیْشِراً (1) لِإِخْرَاجِهِ مِنْهَا، فَقَالَتِ الْأَمَةُ فِضَّةُ- وَ قَدْ قُلْتُ لَهَا قُولِی لِعَلِیٍّ: یَخْرُجْ إِلَی بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ فَقَدِ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ الْمُسْلِمُونَ فَقَالَتْ- إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) مَشْغُولٌ، فَقُلْتُ: خَلِّی عَنْکِ هَذَا وَ قُولِی لَهُ یَخْرُجْ وَ إِلَّا دَخَلْنَا عَلَیْهِ وَ أَخْرَجْنَاهُ کَرْهاً، فَخَرَجَتْ فَاطِمَةُ فَوَقَفَتْ مِنْ وَرَاءِ الْبَابِ، فَقَالَتْ: أَیُّهَا الضَّالُّونَ الْمُکَذِّبُونَ! مَا ذَا تَقُولُونَ؟ وَ أَیَّ شَیْ ءٍ تُرِیدُونَ؟. فَقُلْتُ: یَا فَاطِمَةُ!. فَقَالَتْ فَاطِمَةُ: مَا تَشَاءُ یَا عُمَرُ؟!. فَقُلْتُ: مَا بَالُ ابْنِ عَمِّکِ قَدْ أَوْرَدَکِ لِلْجَوَابِ وَ جَلَسَ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ؟. فَقَالَتْ لِی:

طُغْیَانُکَ- یَا شَقِیُّ- أَخْرَجَنِی وَ أَلْزَمَکَ الْحُجَّةَ، وَ کُلَّ ضَالٍّ غَوِیٍّ. فَقُلْتُ: دَعِی عَنْکِ الْأَبَاطِیلَ وَ أَسَاطِیرَ النِّسَاءِ وَ قُولِی لِعَلِیٍّ یَخْرُجْ. فَقَالَتْ: لَا حُبَّ وَ لَا کَرَامَةَ (2) أَ بِحِزْبِ الشَّیْطَانِ تُخَوِّفُنِی یَا عُمَرُ؟! وَ کَانَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ ضَعِیفاً. فَقُلْتُ: إِنْ لَمْ یَخْرُجْ جِئْتُ بِالْحَطَبِ الْجَزْلِ وَ أَضْرَمْتُهَا نَاراً عَلَی أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ وَ أُحْرِقُ مَنْ فِیهِ، أَوْ یُقَادَ عَلِیٌّ إِلَی الْبَیْعَةِ، وَ أَخَذْتُ سَوْطَ قُنْفُذٍ فَضَرَبْتُ (3) وَ قُلْتُ لِخَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ:

أَنْتَ وَ رِجَالُنَا هَلُمُّوا فِی جَمْعِ الْحَطَبِ، فَقُلْتُ: إِنِّی مُضْرِمُهَا.

فَقَالَتْ: یَا عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّ رَسُولِهِ وَ عَدُوَّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، فَضَرَبَتْ فَاطِمَةُ یَدَیْهَا (4) مِنَ الْبَابِ تَمْنَعُنِی مِنْ فَتْحِهِ فَرُمْتُهُ فَتَصَعَّبَ عَلَیَّ فَضَرَبْتُ کَفَّیْهَا بِالسَّوْطِ فَأَلَّمَهَا، فَسَمِعْتُ لَهَا زَفِیراً وَ بُکَاءً، فَکِدْتُ أَنْ أَلِینَ وَ أَنْقَلِبَ عَنِ الْبَابِ فَذَکَرْتُ أَحْقَادَ

ص: 293


1- ما فی مطبوع البحار یقرأ: مستأشرا، و المستأشر: هو الّذی یدعو إلی تحزیز الأسنان، کما فی القاموس 1- 364. قال فی مجمع البحرین 3- 511: وشرت المرأة أنیابها وشرا- من باب وعد إذا حدّدتها و رقّقتها فهی واشرة، و استوشرت: سألت أن یفعل بها ذلک. أقول: و لعلّ الواو قلبت یاء و لعلّه کنایة.
2- کذا وردت فی (ک)، إلّا أنّه وضع علی: فقالت، رمز مؤخّر (م)، و علی: لا حبّ و لا کرامة، رمز مقدّم، فتصیر هکذا: لا حبّ و لا کرامة فقالت: أ بحزب .. إلی آخره، و الظّاهر: لا حبّا.
3- فی (س): و ضربت و أخذت سوط قنفذ.
4- جاء فی (س): یدها.

عَلِیٍّ وَ وُلُوعَهُ فِی دِمَاءِ صَنَادِیدِ الْعَرَبِ، وَ کَیْدَ مُحَمَّدٍ وَ سِحْرَهُ، فَرَکَلْتُ (1) الْبَابَ وَ قَدْ أَلْصَقَتْ أَحْشَاءَهَا بِالْبَابِ تَتْرُسُهُ، وَ سَمِعْتُهَا وَ قَدْ صَرَخَتْ صَرْخَةً حَسِبْتُهَا قَدْ جَعَلَتْ أَعْلَی الْمَدِینَةِ أَسْفَلَهَا، وَ قَالَتْ: یَا أَبَتَاهْ! یَا رَسُولَ اللَّهِ! هَکَذَا کَانَ یُفْعَلُ بِحَبِیبَتِکَ وَ ابْنَتِکَ، آهِ یَا فِضَّةُ! إِلَیْکِ فَخُذِینِی فَقَدْ وَ اللَّهِ قُتِلَ مَا فِی أَحْشَائِی مِنْ حَمْلٍ، وَ سَمِعْتُهَا تَمْخَضُ (2) وَ هِیَ مُسْتَنِدَةٌ إِلَی الْجِدَارِ، فَدَفَعْتُ الْبَابَ وَ دَخَلْتُ فَأَقْبَلَتْ إِلَیَّ بِوَجْهٍ أَغْشَی بَصَرِی، فَصَفَقْتُ صَفْقَةً (3) عَلَی خَدَّیْهَا مِنْ ظَاهِرِ الْخِمَارِ فَانْقَطَعَ قُرْطُهَا وَ تَنَاثَرَتْ إِلَی الْأَرْضِ، وَ خَرَجَ عَلِیٌّ، فَلَمَّا أَحْسَسْتُ بِهِ أَسْرَعْتُ إِلَی خَارِجِ الدَّارِ وَ قُلْتُ لِخَالِدٍ وَ قُنْفُذٍ وَ مَنْ مَعَهُمَا: نَجَوْتُ مِنْ أَمْرٍ عَظِیمٍ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: قَدْ جَنَیْتُ جِنَایَةً عَظِیمَةً لَا آمَنُ عَلَی نَفْسِی. وَ هَذَا عَلِیٌّ قَدْ بَرَزَ مِنَ الْبَیْتِ وَ مَا لِی وَ لَکُمْ جَمِیعاً بِهِ طَاقَةٌ. فَخَرَجَ عَلِیٌّ وَ قَدْ ضَرَبَتْ یَدَیْهَا إِلَی نَاصِیَتِهَا لِتَکْشِفَ عَنْهَا وَ تَسْتَغِیثَ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ مَا نَزَلَ بِهَا، فَأَسْبَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهَا مُلَاءَتَهَا (4) وَ قَالَ لَهَا: یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ! إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ أَبَاکِ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ کَشَفْتِ عَنْ نَاصِیَتِکِ سَائِلَةً إِلَی رَبِّکِ لِیُهْلِکَ هَذَا الْخَلْقَ لَأَجَابَکِ حَتَّی لَا یُبْقِیَ عَلَی الْأَرْضِ مِنْهُمْ بَشَراً، لِأَنَّکِ وَ أَبَاکِ أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ نُوحٍ (علیه السلام) الَّذِی غَرَّقَ مِنْ أَجْلِهِ بِالطُّوفَانِ جَمِیعَ مَنْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ تَحْتَ السَّمَاءِ إِلَّا مَنْ کَانَ فِی السَّفِینَةِ، وَ أَهْلَکَ قَوْمَ هُودٍ بِتَکْذِیبِهِمْ لَهُ، وَ أَهْلَکَ عَاداً بِرِیحٍ صَرْصَرٍ، وَ أَنْتِ وَ أَبُوکِ أَعْظَمُ قَدْراً مِنْ هُودٍ، وَ عَذَّبَ ثَمُودَ- وَ هِیَ اثْنَا عَشَرَ أَلْفاً- بِعَقْرِ النَّاقَةِ وَ الْفَصِیلِ، فَکُونِی یَا سَیِّدَةَ النِّسَاءِ- رَحْمَةً عَلَی هَذَا الْخَلْقِ الْمَنْکُوسِ وَ لَا تَکُونِی عَذَاباً، وَ اشْتَدَّ بِهَا الْمَخَاضُ وَ دَخَلَتِ الْبَیْتَ فَأَسْقَطَتْ سِقْطاً سَمَّاهُ عَلِیٌّ: مُحَسِّناً، وَ جَمَعْتُ جَمْعاً کَثِیراً، لَا مُکَاثَرَةً لِعَلِیٍّ وَ لَکِنْ لِیَشُدَّ بِهِمْ قَلْبِی وَ جِئْتُ- وَ هُوَ مُحَاصَرٌ- فَاسْتَخْرَجْتُهُ مِنْ دَارِهِ

ص: 294


1- قال فی القاموس 3- 386: الرّکل: الضّرب برجل واحدة.
2- قال فی القاموس 2- 344: مخضت تمخیضا: أخذها الطّلق.
3- فی (س): صفقته.
4- قال فی مجمع البحرین 1- 398: ملاءة: کلّ ثوب لیّن رقیق.

مُکْرَهاً مَغْصُوباً وَ سُقْتُهُ إِلَی الْبَیْعَةِ سَوْقاً، وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ عِلْماً یَقِیناً لَا شَکَّ فِیهِ لَوِ اجْتَهَدْتُ أَنَا وَ جَمِیعُ مَنْ عَلَی الْأَرْضِ جَمِیعاً عَلَی قَهْرِهِ مَا قَهَرْنَاهُ، وَ لَکِنْ لِهَنَاتٍ (1) کَانَتْ فِی نَفْسِهِ أَعْلَمُهَا وَ لَا أَقُولُهَا، فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ قَامَ أَبُو بَکْرٍ وَ مَنْ بِحَضْرَتِهِ یَسْتَهْزِءُونَ بِعَلِیٍّ، فَقَالَ عَلِیٌّ: یَا عُمَرُ! أَ تُحِبُّ أَنْ أُعَجِّلَ (2) لَکَ مَا أَخَّرْتُهُ سَوَاءً عَنْکَ (3)؟ فَقُلْتُ: لَا، یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَسَمِعَنِی وَ اللَّهِ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ، فَأَسْرَعَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: مَا لِی وَ لِعُمَرَ .. ثَلَاثاً، وَ النَّاسُ یَسْمَعُونَ، وَ لَمَّا دَخَلَ السَّقِیفَةَ صَبَا (4) أَبُو بَکْرٍ إِلَیْهِ، فَقُلْتُ لَهُ: قَدْ بَایَعْتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ! فَانْصَرِفْ، فَأَشْهَدُ مَا بَایَعَهُ وَ لَا مَدَّ یَدَهُ إِلَیْهِ، وَ کَرِهْتُ أَنْ أُطَالِبَهُ بِالْبَیْعَةِ فَیُعَجِّلَ لِی مَا أَخَّرَهُ عَنِّی، وَ وَدَّ أَبُو بَکْرٍ أَنَّهُ لَمْ یَرَ عَلِیّاً فِی ذَلِکَ الْمَکَانِ جَزَعاً وَ خَوْفاً مِنْهُ، وَ رَجَعَ عَلِیٌّ مِنَ السَّقِیفَةِ وَ سَأَلْنَا عَنْهُ (5)، فَقَالُوا: مَضَی إِلَی قَبْرِ مُحَمَّدٍ فَجَلَسَ إِلَیْهِ، فَقُمْتُ أَنَا وَ أَبُو بَکْرٍ إِلَیْهِ، وَ جِئْنَا نَسْعَی وَ أَبُو بَکْرٍ یَقُولُ: وَیْلَکَ یَا عُمَرُ! مَا الَّذِی صَنَعْتَ بِفَاطِمَةَ، هَذَا وَ اللَّهِ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ، فَقُلْتُ: إِنَّ أَعْظَمَ مَا عَلَیْکَ أَنَّهُ مَا بَایَعَنَا وَ لَا أَثِقُ أَنْ تَتَثَاقَلَ الْمُسْلِمُونَ عَنْهُ. فَقَالَ: فَمَا تَصْنَعُ؟. فَقُلْتُ: تُظْهِرُ أَنَّهُ قَدْ بَایَعَکَ عِنْدَ قَبْرِ مُحَمَّدٍ، فَأَتَیْنَاهُ وَ قَدْ جَعَلَ الْقَبْرَ قِبْلَةً، مُسْنِداً کَفَّهُ عَلَی تُرْبَتِهِ وَ حَوْلَهُ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارٌ وَ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ، فَجَلَسْنَا بِإِزَائِهِ وَ أَوْعَزْتُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ أَنْ یَضَعَ یَدَهُ عَلَی مِثْلِ مَا وَضَعَ عَلِیٌّ یَدَهُ وَ یُقَرِّبَهَا مِنْ یَدِهِ، فَفَعَلَ ذَلِکَ وَ أَخَذْتُ بِیَدِ أَبِی بَکْرٍ لِأَمْسَحَهَا عَلَی یَدِهِ، وَ أَقُولَ قَدْ بَایَعَ، فَقَبَضَ عَلِیٌّ یَدَهُ فَقُمْتُ أَنَا (6) وَ أَبُو بَکْرٍ مُوَلِّیاً، وَ أَنَا أَقُولُ: جَزَی اللَّهُ عَلِیّاً خَیْراً فَإِنَّهُ لَمْ یَمْنَعْکَ الْبَیْعَةَ لَمَّا حَضَرْتَ قَبْرَ رَسُولِ اللَّهِ

ص: 295


1- قال فی القاموس 4- 404: هنات و هنوات و الهنات: الدّاهیة.
2- توجد فی (ک) نسخة: تعجّل.
3- نسخة جاءت علی (ک): من سوءتک عنه.
4- صبا إلیه: حنّ، کما فی القاموس 4- 351، و غیره.
5- فی (س): منه، بدلا من: عنه.
6- لا توجد: أنا، فی (س).

(صلی الله علیه و آله)، فَوَثَبَ مِنْ دُونِ الْجَمَاعَةِ أَبُو ذَرٍّ جُنْدَبُ بْنُ جُنَادَةَ الْغِفَارِیُّ وَ هُوَ (1) یَصِیحُ وَ یَقُولُ: وَ اللَّهِ- یَا عَدُوَّ اللَّهِ- مَا بَایَعَ عَلِیٌّ عَتِیقاً، وَ لَمْ یَزَلْ کُلَّمَا لَقِینَا قَوْماً (2) وَ أَقْبَلْنَا عَلَی قَوْمٍ نُخْبِرُهُمْ بِبَیْعَتِهِ وَ أَبُو ذَرٍّ یُکَذِّبُنَا، وَ اللَّهِ مَا بَایَعَنَا فِی خِلَافَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ لَا فِی خِلَافَتِی وَ لَا یُبَایِعُ لِمَنْ بَعْدِی وَ لَا بَایَعَ مِنْ أَصْحَابِهِ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا لَا لِأَبِی بَکْرٍ وَ لَا لِی، فَمَنْ فَعَلَ- یَا مُعَاوِیَةُ- فِعْلِی وَ اسْتَشَارَ أَحْقَادَهُ السَّالِفَةَ غَیْرِی؟!.

وَ أَمَّا أَنْتَ وَ أَبُوکَ أَبُو سُفْیَانَ وَ أَخُوکَ عُتْبَةُ فَأَعْرِفُ مَا کَانَ مِنْکُمْ فِی تَکْذِیبِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ کَیْدِهِ، وَ إِدَارَةِ الدَّوَائِرِ بِمَکَّةَ وَ طَلِبَتِهِ فِی جَبَلِ حَرَی لِقَتْلِهِ، وَ تَأَلُّفِ الْأَحْزَابِ وَ جَمْعِهِمْ عَلَیْهِ، وَ رُکُوبَ أَبِیکَ الْجَمَلَ وَ قَدْ قَادَ الْأَحْزَابَ، وَ قَوْلَ مُحَمَّدٍ:

لَعَنَ اللَّهُ الرَّاکِبَ وَ الْقَائِدَ وَ السَّائِقَ، وَ کَانَ أَبُوکَ الرَّاکِبَ وَ أَخُوکَ عُتْبَةُ الْقَائِدَ وَ أَنْتَ السَّائِقَ، وَ لَمْ أَنْسَ أُمَّکَ هِنْداً وَ قَدْ بَذَلَتْ لِوَحْشِیٍّ مَا بَذَلَتْ حَتَّی تَکَمَّنَ لِحَمْزَةَ الَّذِی دَعَوْهُ أَسَدَ الرَّحْمَنِ فِی أَرْضِهِ- وَ طَعَنَهُ بِالْحَرْبَةِ، فَفَلَقَ فُؤَادَهُ وَ شَقَّ عَنْهُ وَ أَخَذَ کَبِدَهُ فَحَمَلَهُ إِلَی أُمِّکَ، فَزَعَمَ مُحَمَّدٌ بِسِحْرِهِ أَنَّهُ (3) لَمَّا أَدْخَلَتْهُ فَاهَا لِتَأْکُلَهُ صَارَ جُلْمُوداً (4) فَلَفَظَتْهُ (5) مِنْ فِیهَا، فَسَمَّاهَا مُحَمَّدٌ وَ أَصْحَابُهُ: آکِلَةَ الْأَکْبَادِ، وَ قَوْلَهَا فِی شِعْرِهَا لِاعْتِدَاءِ مُحَمَّدٍ وَ مُقَاتِلِیهِ:

نَحْنُ بَنَاتُ طَارِقٍ*** نَمْشِی عَلَی النَّمَارِقِ

کالدُّرِّ فِی الْمَخَانِقِ (6)*** وَ الْمِسْکِ فِی الْمَفَارِقِ (7)

ص: 296


1- و هو، لا توجد فی (س).
2- لا توجد: قوما، فی (س).
3- لا توجد: أنّه، فی (س).
4- جلمود- کعصفور-: الصّخر، کما فی القاموس 1- 284.
5- فی (س): فلفظتها.
6- قال فی القاموس 3- 229: مخنقة- کمکنسة-: القلادة. و جمعها: مخانق.
7- مفرق- کمقعد و مجلس-: وسط الرّأس، کما فی القاموس 3- 274.

إِنْ یُقْبِلُوا نُعَانِقْ*** أَوْ یُدْبِرُوا نُفَارِقْ

فِرَاقَ غَیْرِ وَامِقٍ (1)

وَ نِسْوَتُهَا فِی الثِّیَابِ الصُّفْرِ الْمَرْئِیَّةِ (2) مُبْدِیَاتٍ وُجُوهَهُنَّ وَ مَعَاصِمَهُنَّ وَ رُءُوسَهُنَّ یَحْرِصْنَ (3) عَلَی قِتَالِ مُحَمَّدٍ، إِنَّکُمْ لَمْ تُسَلِّمُوا طَوْعاً وَ إِنَّمَا أَسْلَمْتُمْ کَرْهاً یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ فَجَعَلَکُمْ طُلَقَاءَ، وَ جَعَلَ أَخِی زَیْداً وَ عَقِیلًا أَخَا عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْعَبَّاسَ عَمَّهُمْ مِثْلَهُمْ، وَ کَانَ مِنْ أَبِیکَ فِی نَفْسِهِ، فَقَالَ: وَ اللَّهِ یَا ابْنَ أَبِی کَبْشَةَ! لَأَمْلَأَنَّهَا عَلَیْکَ خَیْلًا وَ رَجِلًا وَ أَحُولُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ هَذِهِ الْأَعْدَاءِ. فَقَالَ مُحَمَّدٌ: وَ یُؤْذِنُ لِلنَّاسِ أَنَّهُ عَلِمَ مَا فِی نَفْسِهِ أَوْ یَکْفِی اللَّهُ شَرَّکَ یَا أَبَا سُفْیَانَ! وَ هُوَ یُرِی النَّاسَ أَنْ لَا یَعْلُوَهَا أَحَدٌ غَیْرِی، وَ عَلِیٍّ وَ مَنْ یَلِیهِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ فَبَطَلَ سِحْرُهُ وَ خَابَ سَعْیُهُ، وَ عَلَاهَا أَبُو بَکْرٍ وَ عَلَوْتُهَا بَعْدَهُ وَ أَرْجُو أَنْ تَکُونُوا مَعَاشِرَ بَنِی أُمَیَّةَ عِیدَانَ أَطْنَابِهَا، فَمِنْ ذَلِکَ قَدْ وَلَّیْتُکَ وَ قَلَّدْتُکَ إِبَاحَةَ مُلْکِهَا وَ عَرَّفْتُکَ فِیهَا وَ خَالَفْتُ قَوْلَهُ فِیکُمْ، وَ مَا أُبَالِی مِنْ تَأْلِیفِ شِعْرِهِ وَ نَثْرِهِ، أَنَّهُ قَالَ: یُوحَی إِلَیَّ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّی فِی قَوْلِهِ: وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ (4) فَزَعَمَ أَنَّهَا أَنْتُمْ یَا بَنِی أُمَیَّةَ، فَبَیَّنَ عَدَاوَتَهُ حَیْثُ مَلِکَ کَمَا لَمْ یَزَلْ هَاشِمٌ وَ بَنُوهُ أَعْدَاءَ بَنِی عَبْدِ شَمْسٍ، وَ أَنَا- مَعَ تَذْکِیرِی إِیَّاکَ یَا مُعَاوِیَةُ! وَ شَرْحِی لَکَ مَا قَدْ شَرَحْتُهُ- نَاصِحٌ لَکَ وَ مُشْفِقٌ عَلَیْکَ مِنْ ضِیقِ عَطَنِکَ (5)وَ حَرَجِ صَدْرِکَ، وَ قِلَّةِ حِلْمِکَ، أَنْ تُعَجِّلَ فِیمَا وَصَّیْتُکَ بِهِ وَ مَکَّنْتُکَ مِنْهُ مِنْ شَرِیعَةِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ أُمَّتِهِ أَنْ تُبْدِیَ لَهُمْ مُطَالَبَتَهُ بِطَعْنٍ أَوْ شَمَاتَةً بِمَوْتٍ أَوْ رَدّاً عَلَیْهِ فِیمَا أَتَی بِهِ، أَوْ اسْتِصْغَاراً لِمَا أَتَی بِهِ فَتَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ، فَتَخْفِضَ مَا رَفَعْتُ وَ تَهْدِمَ مَا بَنَیْتُ، وَ احْذَرْ کُلَ

ص: 297


1- وامق .. أی محبّ، کما نصّ علیه فی القاموس 3- 290.
2- فی (ک): المرسبة، و لم نجد لها معنا مناسبا لغة، فراجع.
3- فی (س): یحرّصهنّ، و الظّاهر: یحرّضن.
4- الإسراء: 60. (5) قال فی القاموس 4- 248: العطن- محرّکة-: وطن الإبل و مبرکها حول الحوض، و مربض الغنم حول الماء.
5- قال فی القاموس 4- 248: العطن- محرّکة-: وطن الإبل و مبرکها حول الحوض، و مربض الغنم حول الماء.

الْحَذَرِ حَیْثُ دَخَلْتَ عَلَی مُحَمَّدٍ مَسْجِدَهُ وَ مِنْبَرَهُ وَ صَدِّقْ مُحَمَّداً فِی کُلِّ مَا أَتَی بِهِ وَ أَوْرَدَهُ ظَاهِراً، وَ أَظْهِرِ التَّحَرُّزَ وَ الْوَاقِعَةَ فِی رَعِیَّتِکَ، وَ أَوْسِعْهُمْ حِلْماً، وَ أَعِمَّهُمْ بِرَوَائِحِ الْعَطَایَا، وَ عَلَیْکَ بِإِقَامَةِ الْحُدُودِ فِیهِمْ وَ تَضْعِیفِ الْجِنَایَةِ مِنْهُمْ لسببا [لِسَبَبِ] مُحَمَّدٍ (1) مِنْ مَالِکَ وَ رِزْقِکَ (2) وَ لَا تُرِهِمْ أَنَّکَ تَدَعُ لِلَّهِ حَقّاً وَ لَا تَنْقُضُ فَرْضاً وَ لَا تُغَیِّرُ لِمُحَمَّدٍ سُنَّةً (3) فَتُفْسِدَ عَلَیْنَا الْأُمَّةَ، بَلْ خُذْهُمْ مِنْ مَأْمَنِهِمْ، وَ اقْتُلْهُمْ بِأَیْدِیهِمْ، وَ أَبِدْهُمْ (4) بِسُیُوفِهِمْ وَ تَطَاوُلِهِمْ وَ لَا تُنَاجِزْهُمْ، وَ لِنْ لَهُمْ وَ لَا تَبْخَسْ عَلَیْهِمْ، وَ افْسَحْ لَهُمْ فِی مَجْلِسِکَ، وَ شَرِّفْهُمْ فِی مَقْعَدِکَ، وَ تَوَصَّلْ إِلَی قَتْلِهِمْ بِرَئِیسِهِمْ، وَ أَظْهِرِ الْبِشْرَ وَ الْبَشَاشَةَ بَلِ اکْظِمْ غَیْظَکَ وَ اعْفُ عَنْهُمْ یُحِبُّوکَ وَ یُطِیعُوکَ، فَمَا آمَنُ عَلَیْنَا وَ عَلَیْکَ ثَوْرَةَ عَلِیٍّ وَ شِبْلَیْهِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ، فَإِنْ أَمْکَنَکَ فِی عِدَّةٍ مِنَ الْأُمَّةِ فَبَادِرْ وَ لَا تَقْنَعْ بِصِغَارِ الْأُمُورِ، وَ اقْصِدْ بِعَظِیمِهَا وَ احْفَظْ وَصِیَّتِی إِلَیْکَ وَ عَهْدِی وَ أَخْفِهِ وَ لَا تُبْدِهِ، وَ امْتَثِلْ أَمْرِی وَ نَهْیِی وَ انْهَضْ بِطَاعَتِی، وَ إِیَّاکَ وَ الْخِلَافَ عَلَیَّ، وَ اسْلُکْ طَرِیقَ أَسْلَافِکِ، وَ اطْلُبْ بِثَارِکَ، وَ اقْتَصَّ آثَارَهُمْ، فَقَدْ أَخْرَجْتُ إِلَیْکَ بِسِرِّی وَ جَهْرِی، وَ شَفَعْتُ هَذَا بِقَوْلِی:

مُعَاوِیَ (5) إِنَّ الْقَوْمَ جَلَّتْ أُمُورُهُمْ*** بِدَعْوَةِ مَنْ عَمَّ الْبَرِیَّةَ بِالْوَتْرِی

صَبَوْتُ اِلَی(6) دَیْنٍ لَهُمْ فَاَرَابَنِی***فَأبْعِد بِدِینٍ قَدْ قَصَمْتُ بِهِ ظَهْرِی

وَ إِنْ أَنْسَ لَا أَنْسَ الْوَلِیدَ وَ شَیْبَةَ*** وَ عُتْبَةَ وَ الْعَاصَ السَّرِیعَ لَدَی بَدْرٍ

وَ تَحْتَ شَغَافِ (7) الْقَلْبِ لَدْغٌ لِفَقْدِهِمْ*** أَبُو حَکَمٍ أَعْنِی الْضَئِیلَ (8) مِنَ الْفَقْرِی

ص: 298


1- کذا، و لعلّه: لسبب.
2- من کلمة: و تضعیف .. إلی رزقک، لا توجد فی (س).
3- فی (ک): سنّته.
4- فی (ک): أیّدهم.
5- معاوی: مرخّم معاویة- لعنة اللّه علیه-.
6- صبی إلیه : حن ومال ، کما جاء فی القاموس ٤ _ ٣٥١ ، وغیره.
7- ذکر فی القاموس المحیط 3- 159 أنّ: الشّغاف- کسحاب-: غلاف القلب أو حجابه أو حبّته أو سویداؤه.
8- فی (س): الضیل. و الضئیل- کأمیر- بمعنی الصّغیر، الدّقیق الحقیر، و النّحیف، کما نصّ علیه فی القاموس 4- 5. و لا معنی ل (ضیل) هنا.

أُولَئِکَ فَاطْلُبْ- یَا مُعَاوِیَ- ثَارَهُمْ*** بِنَصْلِ سُیُوفِ الْهِنْدِ وَ الْأَسَلِ (1) السُّمْرِی (2)

وَ صِلْ بِرِجَالِ الشَّامِ فِی مَعْشَرِهِمْ ***هُمُ الْأُسْدُ وَ الْبَاقُونَ فِی أَکَمِ (3) الْوَعْرِی (4)

تَوَسَّلْ إِلَی التَّخْلِیطِ فِی الْمِلَّةِ الَّتِی*** أَتَانَا بِهِ الْمَاضِی الْمُسَمُّوهُ (5) بِالسِّحْرِی

وَ طَالِبْ بِأَحْقَادٍ مَضَتْ لَکَ مُظْهِراً*** لِعِلَّةِ دِینٍ عَمَّ کُلَّ بَنِی النَّضْرِ

فَلَسْتَ تَنَالُ الثَّارَ إِلَّا بِدِینِهِمْ ***فَتَقْتُلُ بِسَیْفِ الْقَوْمِ جِیدَ بَنِی عَمْرِی

لِهَذَا لَقَدْ وَلَّیْتُکَ الشَّامَ رَاجِیاً*** وَ أَنْتَ جَدِیرٌ أَنْ تَئُولَ إِلَی صَخْرِی

قَالَ: فَلَمَّا قَرَأَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ هَذَا الْعَهْدَ، قَامَ إِلَی یَزِیدَ فَقَبَّلَ رَأْسَهُ، وَ قَالَ:

الْحَمْدُ لِلَّهِ- یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!- عَلَی قَتْلِکَ الشَّارِیَّ ابْنَ الشَّارِیِّ، وَ اللَّهِ مَا أَخْرَجَ أَبِی إِلَیَّ بِمَا أَخْرَجَ إِلَی أَبِیکَ، وَ اللَّهِ لَا رَآنِی أَحَدٌ مِنْ رَهْطِ مُحَمَّدٍ بِحَیْثُ (6) یُحِبُّ وَ یَرْضَی، فَأَحْسَنَ جَائِزَتَهُ وَ بَرَّهُ، وَ رَدَّهُ مُکَرَّماً.

فَخَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ مِنْ عِنْدِهِ ضَاحِکاً، فَقَالَ لَهُ النَّاسُ: مَا قَالَ لَکَ؟.

قَالَ: قَوْلًا صَادِقاً لَوَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ مُشَارِکَهُ فِیهِ، وَ سَارَ رَاجِعاً إِلَی الْمَدِینَةِ، وَ کَانَ جَوَابُهُ لِمَنْ یَلْقَاهُ هَذَا الْجَوَابَ.

وَ یُرْوَی أَنَّهُ أَخْرَجَ یَزِیدُ لَعَنَهُ اللَّهُ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ کِتَاباً فِیهِ عَهْدُ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ (7) فِیهِ أَغْلَظُ مِنْ هَذَا وَ أَدْهَی وَ أَعْظَمُ مِنَ الْعَهْدِ الَّذِی کَتَبَهُ عُمَرُ لِمُعَاوِیَةَ، فَلَمَّا

ص: 299


1- قال الفیروزآبادیّ فی قاموسه 3- 328: الأسل- محرّکة-: نبات .. و الرّماح، و النّبل.
2- سیجی ء فی بیان المصنّف- رحمه اللّه-: أنّ السّمر جمع الأسمر و هو الرّمح.
3- الأکمة- محرّکة-: التّلّ من القفّ من حجارة واحدة أو هی دون الجبال ... و جمعها: أکم، کما فی القاموس 4- 75.
4- قال فی القاموس 2- 154: الوعر: ضدّ السّهل. و المعنی أنّ الباقین أکم فی مکان صلب سهل إبادتهم و إهلاکهم.
5- الکلمة مشوّشة فی مطبوع البحار.
6- کذا، و لعلّها: إلّا بحیث ..
7- لا توجد فی (س): بن عفّان.

قَرَأَ عَبْدُ اللَّهِ الْعَهْدَ الْآخَرَ قَامَ فَقَبَّلَ رَأْسَ یَزِیدَ لَعَنَهُمَا اللَّهُ، وَ قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی قَتْلِکَ الشَّارِیَّ ابْنَ الشَّارِیِّ (1)، وَ اعْلَمْ أَنَّ وَالِدِی عُمَرَ أَخْرَجَ إِلَیَّ مِنْ سِرِّهِ بِمِثْلِ هَذَا الَّذِی أَخْرَجَهُ إِلَی أَبِیکَ مُعَاوِیَةَ، وَ لَا أَرَی أَحَداً مِنْ رَهْطِ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِهِ وَ شِیعَتِهِ بَعْدَ یَوْمِی هَذَا إِلَّا غَیْرَ مُنْطَوٍ لَهُمْ عَلَی (2) خَیْرٍ أَبَداً. فَقَالَ یَزِیدُ: أَ فِیهِ شَرْحُ الْخَفَا یَا ابْنَ عُمَرَ؟.

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَظْهَرُوا الْإِیمَانَ وَ أَسَرُّوا الْکُفْرَ، فَلَمَّا وَجَدُوا عَلَیْهِ أَعْوَاناً أَظْهَرُوهُ.

**[ترجمه]از سعید بن مُسیِّب روایت شده است: هنگامی که حسین بن علی - درود خدا برآن دو باد - به شهادت رسید و خبر شهادتشان و اخبار بریدن سر آن حضرت و بردن آن نزد یزید بن معاویه و کشته شدن هجده نفر از اهل بیت­شان و پنجاه و سه نفر از یاران و کشته­شدن فرزند شیرخوار امام، علی اصغر با تیر و اسیر شدن فرزندانشان به مدینه رسید، نزد زنان پیامبرصلَّی الله علیه و آله در خانه امّ سلمه - رضی الله عنها - و خانه­های مهاجرین و انصار، مجالس عزاداری برپاشد.

سعید بن مسیِّب می­گوید: پس عبدالله بن عمر بن خطاب فریاد کنان از خانه­اش خارج شد، درحالی­که بر صورت خود سیلی می­زد و گریبان خود را می­درید و می­گفت: ای فرزندان بنی هاشم و ای قریشیان و ای مهاجرین و انصار، این­گونه بر اهل بیت پیامبر و فرزندانش ستم می­شود و شما زنده­اید و روزی می­خورید؟! دیگر نباید در برابر یزید ساکت نشست. و شبانه از مدینه خارج شد، و به هر شهری که رسید فریاد زد و اهل آن را بر یزید برانگیخت. و اخبار و کارهای او به یزید گزارش می­شد، و به هر گروهی که می­رسید یزید را لعن کرده و مردم سخنان او را می­شنیدند، و می­گفتند: این عبدالله بن عمر، پسر خلیفه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است که عمل زشت یزید با اهل بیت رسول خدا را انکار می­کند و مردم را علیه او می­شوراند، هر کس دعوت او را استجابت نکند، نه دینی دارد و نه اسلامی.

در نتیجه مردم شام برآشفتند، و عبدالله وارد دمشق شد و به همراه گروهی که پشت سر او می­آمدند، نزدیک در کاخ یزید ملعون آمد. خبرچی ­ یزید بر او داخل شد و یزید را از ورود عبدالله به دمشق و اینکه دستش را بر سرش گذاشته است و مردم از هر طرف به سوی او می­شتابند، خبر داد. یزید گفت: خشمی از خشم­های ابومحمد (عبدالله) است و به زودی از آن خارج می­شود، پس یزید

ص: 287

اجازه داد به تنهایی داخل شود. عبدالله بن عمر داخل شد درحالی­که فریاد می­زد و می­گفت: ای امیرمؤمنان! داخل نمی­شوم و حال آن­که کاری با اهل بیت محمدصلَّی الله علیه و آله کرده­ای که اگر ترکان و رومیان به­ آن کار دست می­زدند، آنچه را که تو جایز دانستی و مرتکب شدی، جایز و حلال نمی­دانستند و عمل زشت تو را انجام نمی­دادند. از این جایگاه بلند شو تا مسلمانان کسی شایسته­تر از تو بر آن را انتخاب کنند. در این هنگام یزید با عبدالله خوش آمدگویی کرد و دستش را دراز کرد و او را نزد خود کشید و به او گفت: ای ابامحمد، آرام گیر و عاقل باش، و با چشمت ببین و با گوشت بشنو. درباره پدرت عمر بن خطاب چه می­گویی؟ آیا هدایت­گر هدایت شده خلیفه رسول خدا نبود و او را یاری نرساند و با خواهرت حفصه با پیامبر پیوند خویشاوندی نبست، و همان کسی که گفت: خداوند را پنهانی عبادت کند. عبدالله گفت: او همانگونه که وصف کردی بود، پس درباره او چه می­گویی؟ یزید گفت: آیا پدرت امارت شام را به پدرم واگذار کرد یا پدر من خلافت رسول خدا را به پدرت واگذار کرد؟ عبدالله گفت: پدرم فرمانروایی شام را در اختیار پدرت گذاشت. یزید گفت: ای ابامحمد، آیا به این کار و به عهد او با پدرم راضی می­شوی یا نه؟ عبدالله گفت: البته که راضی می­شوم. یزید گفت: آیا پدرت را قبول داری؟ عبدالله گفت: آری، در این هنگام یزید دستش را بر دست عبدالله زد و به او گفت: ای ابامحمد، برخیز تا بخوانی.

عبدالله به همراه یزید برخاست تا این­که وارد یکی از خزانه­های یزید شد. یزید صندوقی را خواست و آن را باز کرد و جعبه­ای قفل دار و ممهور از آن خارج کرد و از درون آن جعبه، طوماری ظریف در پارچه حریر سیاه بیرون آورد. یزید آن طومار را برداشت و باز کرد، سپس گفت: ای ابامحمد، آیا این خط، خط پدرت هست؟ عبدالله گفت: به خدا قسم، آری. و آن را از دست یزید گرفت و بوسید. یزید به او گفت: بخوان. ابن عمر آن را خواند، در آن نوشته شده بود: به نام خداوند بخشنده مهربان... همانا کسی(پیامبر) که با شمشیر ما را مجبور کرد به او اقرار کنیم، ما هم اقرار کردیم، درحالی­که سینه­هایمان پر کینه و درونمان مضطرب بود و نیت­ها و بصیرت­ها نسبت به آنچه ما را بدان دعوت می­کرد و ما آن را انکار می­نمودیم، شک داشتند و برای

ص: 288

آنکه شمشیرهایش را از گردن ما بردارد و با قبایل یمنی بی­شمار علیه ما نستیزد و برای این­که همکاری و پیروی کسانی که دین خود و آیین پدرانشان در قریش را دفع کنیم، از او اطاعت کردیم. به هبل، بت­ها و لات و عزی قسم می­خورم که عمر از زمانی که آن­ها را عبادت کرده است منکر آن­ها نبوده و برای کعبه خدایی را نپرستیده! و سخنی از محمد را تصدیق نکرد و جز برای نیرنگ بر او و چیره شدن بر او، به او اسلام نیاورد؛ چرا که او جادوی بسی بزرگی­ نزد ما آورد و بر سحر و جادوی خود، سحر و جادوی بنی اسرائیل با موسی و هارون و داوود و سلیمان و پسر عمویش عیسی، و تمام سحر و جادوی آن­ها را برما به کار بست و برآن چیزی افزود که اگر آن را می­دیدند، همه آن­ها اقرار می­کردند که او بزرگ جادوگران است.

پس ای پسر ابوسفیان! بر سنت قوم خود و پیروی از آن باش و به آنچه که گذشتگان بر انکار این بنا (کعبه) بودند وفا کن، بنایی که می­گویند پروردگاری دارد که به آن­ها دستور طواف آن و سعی در اطرافش داده و آن را قبله­ای برای آن­ها قرار داده است. آن­ها هم نماز و حجّی که آن­ را یک رکن قرار داده، پذیرفتند و گمان کردند که برای خداوند به آن خانه رفت و آمد کرده­اند. از جمله کسانی که محمد را یاری کرد، این سلمان فارسی الکن (روزبه) بود، و گفتند که به او وحی شده است که: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا وَهُدًی لِّلْعَالَمِینَ - 1. آل عمران/96 - »، {در حقیقت اولین خانه­ای که برای [عبارت] مردم نهاده شده همان است که در مکه است و مبارک و برای جهانیان [مایه] هدایت است.} و این سخن آن­ها: «قَدْ نَرَی تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّمَاء فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَیْثُ مَا کُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَکُمْ شَطْرَهُ. - . بقره/144 - »،

{ما [به هر سو] گردانیدن رویت در آسمان را نیک می­بینیم، پس [باش تا] تو را به قبله­ای که بدان خشنود شوی برگردانیم. پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن و هرجا بودید روی خود را به سوی آن گردانید.} و به این سنگ­ها(کعبه) نماز گذاردند، و آنچه او آن را بر ما اجبار کرد - اگر جادویش نبود - در مقایسه با بت­ها و لات و عزی که می­پرستیدیم، چیزی نیست، حال آنکه بت­های ما از سنگ و چوب و مس و نقره و طلا بود! به لات و عزی سوگند، راهی برای خروج از آنچه داشتیم، نیافتیم اگر چه آن­ها جادو کردند و سحر خود را آراستند.

پس ای معاویه، با چشمی بینا بنگر و با گوشی شنوا بشنو، و با قلب و عقل خود در آنچه آن­ها هستند بیاندیش، و بر لات و عزی به خاطر جانشینی سرور رشید، عتیق بن عبدالعزی (ابوبکر) بر امت و بر تصرف او در اموال، خون، شریعت آن­ها و خود آن­ها و حلال و حرامشان و در فراهم کردن حقوقی که می­پندارند آن را برای خدایشان فراهم می­کنند

ص: 289

تا با آن یاران و یاوران خود را یاری دهند، شکرگزار باش... پس او استوار و موفق زیست درحالی­که در ظاهر فروتنی می­کرد و در باطن سخت می­گرفت، و جز معاشرت با این قوم چاره­ای نداشت.

و بر شهاب درخشان، و پیشوای نورانی و پرچم پیروز و جنگ آور و ذخیره بنی هاشم به نام حیدر که داماد پیامبر و همسر زنی که او را فاطمه، سرور زنان جهانیان نامیدند، حمله کردم، تا آن­که به خانه­ علی، فاطمه و پسرانش حسن و حسین و دو دخترانش زینب و ام کلثوم و کنیزی به نام فضه آمدم، و به همراه من خالد بن ولید، قنفذ غلام ابوبکر و نزدیکان­ ما بودند، من محکم در را زدم، و آن کنیز به من جواب داد. به او گفتم: به علی بگو: سخنان باطل و بیهوده را رها کن و خود را به طمع خلافت نینداز؛ زیرا که آن برای تو نیست بلکه برای کسی است که مسلمانان او را برگزیده و اطرافش جمع شده ­اند .

به خدای لات و عزی قسم، اگر امر و اندیشه با ابوبکر بود، از رسیدن به آنچه که به آن رسید (یعنی خلافت ابن ابی کبشه) باز می­ماند. اما من بودم که صفحه­ام را به خلافت نشان دادم و چشم خود را بر آن باز کردم، و به دو قبیله نزار و قحطانی - پس از آن که به آن­ها گفتم: خلافت تنها برای قریش است - تا زمانی که قریش از خدا اطاعت می­کنند از آن­ها اطاعت کنید. آن را برای این گفتم که چون در گذشته ابن ابی طالب جنگ­ها کرده بود و خون­هایی را در غزوه­های محمد ریخته بود و به خاطر پرداخت دِین­ها - آن دین­ها هشتاد هزار درهم بود - و محقق کردن وعده­هایش، و جمع قرآن. علی علیه السلام هم تمام آن دین­ها را از مال خود پرداخت کرد، و به خاطر گفته مهاجرین و انصار بود. زمانی­که گفتم: امامت از آن قریش است، مهاجرین و انصار گفتند: او اصلع بطین، امیر مؤمنان علی بن ابی طالب است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از امتش برای او بیعت گرفت، و ما در چهار موضع، فرمانروایی مسلمانان را به او تسلیم کردیم. ای قریشیان، اگر شما آن را فراموش کرده باشید ما آن را فراموش نکرده­ایم، و آن بیعت و امامت و خلافت و جانشینی نیست مگر حقی واجب و امری صحیح و نه هدیه­ای است، و نه ادعایی... ولی ما آن­ها را تکذیب کردیم و من چهل مرد حاضر کردم که شهادت دادند، محمد گفته است: امامت، اختیاری است.

در این هنگام انصار گفتند: ما از قریش سزاوارتریم؛ چراکه ما بودیم که پیامبر و شما را پناه داده و یاری کردیم و مردم هم به سوی ما هجرت

ص: 290

کردند؛ اگر قرار باشد کسی که خلافت حق اوست باز داشته شود، نمی­توانید آن را برای خود برداشته و ما را از آن منع کنید. گروهی هم گفتند: امیری از شما و امیری از ما. ما به آن­ها گفتیم، چهل مرد شهادت دادند که امامان از قریش­اند. در این هنگام گروهی پذیرفتند و گروهی دیگر انکار کرده و با یکدیگر ستیز کردند، و درحالی­که حاضران می­شنیدند گفتم: اگر این گونه است، مسن­ترین و ملایم­ترین ما خلیفه است. گفتند: منظورت کیست؟ گفتم: ابوبکر که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را در نماز مقدم کرد و روز بدر به همراه پیامبر در عریش نشست، درحالی­که پیامبر با او مشورت می­کرد و نظرش را می­پرسید، و ابوبکر یار غار پیامبر بود و پیامبر با دختر او عایشه که اورا ام المومنین خواندند، ازدواج کرد.

پس از آن بنی هاشم آمدند، درحالی­که از فرط خشم می­خروشیدند، و زبیر درحالی­که شمشیرش را برکشیده بود آن­ها را یاری کرد و گفت: جز با علی بیعت نمی­شود و یا این که گردنتان را با این شمشیر می­زنم. من گفتم: ای زبیر، سکوت بنی هاشم باعث شده است که این گونه فریاد می­زنی! مادر تو صفیه، دختر عبدالمطلب است. زبیر گفت: به خدا سوگند، که آن شرفی بلند و افتخار بزرگی است، ای پسر حنتمه (مادر عمر) و ای پسر صُهاک (مادر بزرگ عمر)، ساکت شو ای بی مادر. زبیر سخنی گفت که در این هنگام چهل مرد از حاضران در سقیفه بنی ساعده بر او حمله بردند. به خدا قسم، نتوانستیم شمشیرش را از دستش بگیریم پس او را به زمین خواباندیم و کسی برای کمک کردن به او جلو نیامد.

در این هنگام من به سوی ابوبکر پریدم و با او دست داده و بیعت را با او بستم و پس از من عثمان بن عفان و دیگرانی که در آنجا حاضر بودند، جز زبیر با ابوبکر بیعت کردند. به او گفتم: بیعت کن یا این که تو را می­کشیم. سپس مردم را از او منصرف کردم. و به آن­ها گفتم: او را رها کنید، چرا که او تنها به خاطر تعصب بنی هاشم خشمگین شده است. و دست ابوبکر را گرفته و او را بلند کردم، درحالی­که بدنش می­لرزید و عقل خود را از دست داده بود، و او را بر منبر محمد کشاندم، ابوبکر به من گفت: ای اباحفص! از شورش علی می ترسم. من به او گفتم: علی به کار دیگری مشغول است. و ابوعبیدة بن جراح مرا در آن کار کمک کرد و دست ابوبکر را به سوی منبر می­کشید. درحالی­که من از پشت، او را همچون بزکوهی ترسیده، به سوی چاقوی قصاب هل می­دادم، ابوبکر مبهوت بر بالای آن ایستاد. من به او گفتم:

ص: 291

خطبه بخوان. ولی او نتوانست و بی حرکت ماند و حیران شد، و سخن را در دهانش گردانید و چشم­های خود را بست. در این هنگام من از روی خشم دستم را گاز گرفتم و به او گفتم: هرچه می­توانی بگو. ولی او کاری پیش نبرد، خواستم او را از منبر پایین بکشم و به جای او بنشینم، ولی ترسیدم مردم مرا در آنچه درباره ابوبکر گفتم تکذیب کنند، حال آن­که گروهی از مردم پرسیدند: چگونه از فضایل او گفتی؟ چه چیزی از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره ابوبکر شنیدی؟ من به آن­ها گفتم: از زبان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از فضل او چیزی شنیدم که دوست داشتم یک تار مو در سینه او بودم و حکایتی دارم. در این هنگام به ابوبکر گفتم: بگو یا این­که پایین بیا.

به خدا قسم، ابوبکر آن (خشم) را در چهره من دید و دانست که اگر پایین بیاید، بالای منبر خواهم رفت و آنچه را از گفتن آن عاجز است خواهم گفت، بنابراین با صدای ضعیف و بیمارگونه گفت: ولیّ شما شدم حال آنکه بهترین شما نیستم و علی در بین شماست، و بدانید که من شیطانی دارم که بر من عارض می­شود(سراغم می­آید) - منظور ابوبکر من بودم - هرگاه دیدید که گمراه شده­ام، مرا حمایت کنید و او را از من دور کنید تا بر مو و پوست شما تأییدی نداشته باشم. و از خداوند برای خود و شما طلب آمرزش می­کنم. ابوبکر از منبر پایین آمد و من دست او را گرفتم، درحالی­که چشمان مردم به او خیره شده بود. من دست او را محکم گرفتم، سپس او را نشانیدم و مردم را برای بیعت و همراهی با او جلو آوردم تا او را و هر کس را که بیعت او را انکار می­کرد بترسانم و او می­گفت: علی بن ابی طالب چه کرد؟ من درجواب می­گفتم: خلافت را از گردنش خلع کرد و برای این که در انتخاب مسلمانان کمتر اختلاف بیفتد، آن را بر عهده مسلمانان گذاشت، و با این کار علی خانه نشین شد. و مردم به اکراه بیعت کردند.

هنگامی که بیعت مردم با ابوبکر فاش گردید، دانستیم که علی، فاطمه و حسن و حسین را به خانه­های مهاجرین و انصار می­برد و بیعت ما با او را در چهار موضع به آن­ها متذکر می­شود،

ص: 292

و آن­ها را علیه ما می­شوراند و آن­ها شب هنگام به او وعده نصرت می­دهند و روز او را رها می­کنند. پس به خانه او رفتم و می­خواستم او را با گفتگو از خانه­اش بیرون بیاورم. کنیزشان فضه آمد، من به او گفتم: به علی بگو: برای بیعت با ابوبکر خارج شود؛ زیرا مسلمانان با او بیعت کرده­اند. فضه گفت: امیر مؤمنان علیه السلام مشغول­اند. من گفتم: این سخنان را رها کن و به علی بگو: خارج شود وگرنه خود داخل شده و او را به زور خارج می­کنم، در این هنگام فاطمه جلو آمد و پشت در ایستاد و گفت: ای گمراهان دروغ­گو! چه می­گویید؟ و چه می­ خواهید؟ من گفتم: ای فاطمه! فاطمه گفت: ای عمر چه می­خواهی؟ من گفتم: پسرعمویت را چه شده است که تو را برای جواب دادن فرستاده و خود پشت پرده نشسته است؟ فاطمه به من گفت: سرکشی تو ای بدبخت، مرا جلو فرستاد تا حجت را بر تو و هر شخص گمراه تمام کند. گفتم: سخنان یاوه و دروغ­های زنان را رها کن و به علی بگو خارج شود. او گفت: نه دوستی است و نه کرامتی!، آیا مرا با حزب شیطان می­ترسانی ای عمر؟! و حال آنکه حزب شیطان ضعیف است. من گفتم: اگر خارج نشود هیزم زیادی می­آورم و اهل خانه و هر کس را که داخل آن هست به آتش می­کشم، یا اینکه علی برای بیعت آورده شود.

و تازیانه قنفد را گرفتم و زدم و به خالد بن ولید گفتم: تو و مردان ما به سرعت هیزم جمع کنید. و گفتم: من آتش را روشن می­کنم. فاطمه گفت: ای دشمن خدا و دشمن رسول خدا و امیرمؤمنان. و فاطمه دستش را بر در گذاشته و نمی­گذاشت در را باز کنم. با تازیانه بر دستان او زدم و او درد کشید، و شنیدم که گریه و ناله می­کرد، و نزدیک بود که دلم برایش بسوزد و از در برگردم، در این هنگام کینه­های

ص: 293

علی و ولع او در ریختن خون قهرمانان عرب و نیرنگ محمد و جادوی او یادم افتاد، و با لگد بر در زدم، درحالی­که فاطمه بر در تکیه کرده و اجازه نمی­داد باز شود، و شنیدم که چنان فریادی ­زد که گمان کردم مدینه زیر و رو شد، و گفت: پدرجان، ای رسول خدا، این­گونه با دخترت و حبیبه­ات رفتار می­کند، آه ای فضه، مرا دریاب، به خدا قسم، بچه­ام در شکمم کشته شد. و شنیدم که از درد زایمان می­نالد و او به دیوار تکیه کرده بود، من در را باز کردم و داخل خانه شدم و فاطمه با چهره­ای که جلوی چشمانم را گرفت جلو آمد، من از روی روبند او، سیلی بر دو گونه او زدم که گوشواره­اش پاره شد و بر زمین افتاد.

در این هنگام، علی خارج شد. همین­که او را دیدم به سرعت از خانه خارج شدم و به خالد و قنفد و همراهانشان گفتم: از مهلکه­ای بزرگ گریختم. (و در روایت دیگر): مرتکب جنایتی بزرگ شدم که از جانم می­ترسم، اینک علی از خانه بیرون آمد و من و شما یارای مقابله با او را نداریم. پس علی علیه السلام خارج شد درحالی­که فاطمه دستش را بر پیشانی خود گذاشت تا روبند خود را بردارد و نسبت به آنچه بر سرش آمد به خداوند عظیم استغاثه کند. علی روسری­اش را بر او انداخت و به او گفت: ای دختر رسول خدا، خداوند پدرتان را برای رحمت بر جهانیان مبعوث کرد، به خدا سوگند، اگر نقاب خود را برداری و از خداوند بخواهی که این خلق را هلاک کند، اجابت خواهد کرد و حتی بشری از آن­ها بر روی زمین باقی نمی­ماند؛ زیرا تو و پدرتان نزد خداوند بزرگتراز نوح علیه السلام هستید که خداوند به خاطرش تمام کسانی را که بر روی زمین و زیر آن جز آنان که بر کشتی سوار شده بودند به وسیله طوفان هلاک کرد و قوم هود را به خاطر تکذیب پیغمبرشان و عاد را با بادی بسیار سرد هلاک گردانید، حال آن­که تو و پدرتان جایگاه بسی والاتر از هود دارید، و قوم ثمود که دوازده هزار نفر بودند، به خاطر پی کردن شتر و بچه آن عذاب کرد، پس ای سرور زنان، بر این مردم بیچاره رحمت باش و نه عذاب. در این هنگام درد زایمان او شدت گرفت، و داخل خانه شد و بچه­اش سقط شد و علی نام او را محسن گذاشت.

من گروه زیادی جمع کردم، نه برای جنگیدن با علی، ولی خواستم با آن گروه قوت قلب بگیرم. من آمدم درحالی­که علی محاصره شده بود، پس او را

ص: 294

به زور و با عصبانیت از خانه­اش بیرون آوردم و کشان کشان او را برای بیعت بردم، من به یقین می­دانم و شک درآن نیست که اگر من و تمام انسان­های روی زمین تلاش می­کردیم تا او را به زانو درآوریم، نمی­توانستیم، ولی به خاطر بعضی مسایلی که در درون خود داشت و من آن را می­دانم و نمی­گویم، تسلیم شد. هنگامی­که به سقیفه بنی ساعده رسیدم، ابوبکر و همراهانش برخواستند و علی را مسخره کردند، علی گفت: ای عمر! آیا دوست داری آنچه را به تأخیر انداختم جز در باره تو در آن تعجیل کنم؟ من گفتم: نه نمی­خواهم، ای امیرمؤمنان. به خدا قسم، خالد بن ولید از من شنید و به سرعت نزد ابوبکر رفت، ابوبکر سه بار به او گفت: من و عمر را چه شده است؟ ... و مردم می­شنیدند. هنگامی­که علی وارد سقیفه شد، ابوبکر به سوی او شتافت، من گفتم: ای ابالحسن، بیعت کردی، می­توانی بروی (برو). شهادت می­دهم که او بیعت نکرد و دستش را به سوی ابوبکر دراز نکرد، و ترسیدم که از او بخواهم بیعت کند و انچه را که درباره من به تاخیر انداخته، انجام دهد، و ابوبکر از روی ترس علی می­خواست که علی را در آن مکان نبیند.

علی از سقیفه برگشت و ما سراغ او را گرفتیم، گفتند: به سوی قبر محمد رفت و کنار آن نشست. من و ابوبکر به طرف او رفتیم، و دوان دوان آمدیم و ابوبکر می­گفت: وای برتو، ای عمر! با فاطمه چه­ کردی؟ به خدا سوگند، که این زیانی است آشکار. من گفتم: بزرگ­تر از آنچه در آن افتادی این است که علی با تو بیعت نکرد و مطمئن نیستم که مسلمانان او را رها کرده باشند. او گفت: پس چه کار می­کنی؟ گفتم: تظاهر می­کنی که او در کنار قبر محمد با تو بیعت کرد، بنابراین نزد علی آمدیم درحالی­که رو به قبر محمد صلَّی الله علیه و آله کرده و دستش را بر قبر او گذاشته بود و در اطرافش سلمان، ابوذر، مقداد، عمّار و حذیفة بن یمان بودند. پس در کنار او نشستیم و به ابوبکر اشاره کردم دستش را همان­گونه که علی گذاشته است بر قبر بگذارد و آن را به دست علی نزدیک کند. ابوبکر آن کار را انجام داد و من دست ابوبکر را گرفتم تا بر دست علی بکشم و بگویم: علی بیعت کرد... ولی علی دستش را برداشت، در این هنگام من برخاستم و به دنبال من ابوبکر بلند شد. من گفتم: ای علی، خداوند تو را پاداش نیک دهد؛ زیرا هنگامی که بر قبر رسول خدا

ص: 295

صلَّی الله علیه و آله حاضر شدی، از بیعت کردن امتناع نکردی. در این هنگام از میان آن جماعت، ابوذر جندب بن جناده غفاری برخاست و درحالی­که فریاد می­زد و می­گفت: به خدا سوگند، ای دشمن خدا! علی با عتیق (ابوبکر) بیعت نکرد.

ما پیوسته هرگاه با جماعتی روبه رو می­شدیم و نزد آن­ها می­رفتیم، آنان را از بیعت علی باخبر می­کردیم، ولی ابوذر مارا تکذیب می­کرد، به خدا سوگند، علی نه در خلافت ابوبکر و نه در خلافت من، با هیچ یک از ما بیعت نکرد و با خلیفه بعد از من هم بیعت نمی­کند، و همچنین دوازده نفر از یارانش، نه با ابوبکر و نه با من بیعت نکردند.

پس ای معاویه! جز من چه کسی آن را انجام داد و کینه­های گذشته را زنده کرد؟ ولی تو و پدرت ابوسفیان و برادرت عُتبه، آنچه را از سوی شما در تکذیب محمد و نیرنگ کردن به او سرزده، می­دانم و این­که در مکه مجالسی را ترتیب می­دادید و پدرت خواست در کوه حری پیامبر را بکشد و با احزاب و گروه­ها هم­پیمان شد و گرد او جمع شدند و پدرت بر شتر سوار شد و احزاب را برای نبرد راهنمایی کرد و این محمد گفت: خداوند سوار، جلودار و راننده ، هر سه را لعنت کند...پدرت ابو سفیان سوار و برادرت عتبه جلودار شتر بود و تو آن را از پشت می­راندی.

و مادرت هند را فراموش نکردم، آن­گاه که به وحشی آنچه را می­باید بذل کرد تا او در کمین حمزه نشست - که او را شیر خداوند (اسدالله) بر روی زمین می­خواندند - و با نیزه او را زد، و سینه­اش را شکافت و جگرش را درآورد و نزد مادرت آورد. محمد با جادوی خود کاری کرد که هنگامی که مادرت آن جگر را در دهانش گذاشت تا بخورد، تبدیل به سنگ سختی شد و آن را از دهانش بیرون انداخت. پیامبر و یارانش مادرت را جگرخوار خواندند، و این­که مادرت بر دشمنان محمد و لشکریان او شعر گفت:

- ما دخترانی مردی هستیم که در شرف و بزرگواری همچون ستاره طارق است و بر روی فرش­ها راه می­رویم و همانند مروارید در گردن­بندها و همچون مُشک در بدن هستیم.

اگر آن مردان پیش آیند، ما آن­ها را در آغوش می­گیریم و اگر پشت کرده و برگردند از آن­ها فاصله می­گیریم، فاصله گرفتنی که از روی بی علاقگی و دوست نداشتن است.

ص: 296

و زنان و کنیزان او لباس­های زردِ تن­نما پوشیده بودند و صورت­ها و دستبندها و سرهایشان را نشان می­دادند و بر جنگ با محمد تحریک می­کردند.

شما به اختیار اسلام نیاوردید، بلکه به اجبار، روز فتح مکه اسلام آوردید و او (پیامبر) شما را طلقاء (آزادشدگان) خواند، و زید را برادر من و عقیل را برادر علی بن ابی طالب و همین­طور عباس عموی آن­ها را همانند آنان برادرانشان قرار داد، و نسبت به پدرت در درونش کینه­ای بود، و گفت: به خدا قسم، ای پسر ابی کبشه (یعنی پیامبر)، آنجا را با سواره و پیاده علیه تو پر خواهم کرد و بین تو و این دشمنان مانع خواهم شد. پس محمد درحالی­که به مردم خبر می­داد که آنچه را ابوسفیان در نیت داشت می­دانست، گفت: بلکه خداوند ما را از شر تو کفایت می­کند، ای ابو سفیان! و او به مردم نشان می­داد و می­فهماند که کسی جز من (پیامبر) و علی و بعد از علی از اهل بیتش، کسی خلافت را به دست نمی­گیرد، ولی جادوی او باطل و تلاش او بیهوده­ گشت، و ابتدا ابوبکر و بعد از او من بر تخت امارت بالا رفتیم و ای پسران بنی امیه، امید آن دارم که چوب­های طناب­های این خلافت باشید، (آن را رها نکنید)، به این سبب به تو فرمانروایی شام را دادم و اجازه حکومت برآن جا را بر عهده تو گذاشتم و تو را در آن باره معرفی کردم و با سخن او درباره شما مخالفت کردم، و به شعر و نثر گفتن او هیچ اعتنایی نمی­کنم. او گفت: جبرئیل از جانب پروردگارم بر من در این سخن او وحی می­کند: «و الشجَرةَ الملعونةَ فی­القرآن»، {و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن.} محمد گمان کرد که آن درخت لعن شده، ای بنی امیه، شما هستید، و بدین ترتیب وقتی حاکم شد، دشمنی خود را آشکار کرد همان گونه که هاشم و پسرانش پیوسته دشمنان فرزندان عبد شمس بودند، و من - ای معاویه، با وجود یادآوری تو و شرح آنچه که به تو گفتم - تو را نصیحت کرده و بر تو از اینکه در تنگنا بیفتی و به ستوه آیی و بی­تابی کنی، بیمناکم، تو را نصیحت می­کنم که در آنچه که به تو وصیت کردم و از شریعت محمد و امتش در اختیار تو گذاشتم، بشتابی و مبادا که خواست او را با طعن

برآنان بنمایانی یا در مردن شماتت کنی یا آنچه را که آورد به جای اولش برگردانی یا کوچک بشماری که در این صورت هلاک می­شوی، و آنچه را برافراشته­ام و بنا کرده­ام نابود کنی.

ص: 297

و هرگاه به مسجد محمد وارد شدی و بالای منبر او رفتی، بسیار مواظب باش و هر چه را محمد آورده و ظاهر کرده، تصدیق کن و خویشتن­داری نشان بده و از ستیز با رعیت خود دوری کن، و صبر و بردباری را برآنان بگستران، و نیکوترین بخشش­ها را شامل آن­ها کن، و حد و حدود را میان آن­ها اجرا کن، و محمد را دستاویزی برای دو چندان کردن مال و روزی­ات بگردان، و به آنان آشکار نکن که حقی را بر خدا می­خوانی، واجبی را نقص کرده و سنتی را برای محمد تغییر دهی که در این صورت این امت بر ما فساد کنند، بلکه آنان را از مکان امنشان برگیر، و به دست خودشان آن­ها را بکش، و با شمشیرشان از بین ببر، و برآن­ها دست درازی کن و مخالفت مکن ( آنان را بازی بده)، ولی با آن­ها از سر ستیز در نیا، و برای آنان نرم­خو باش، و برآنان سخت مگیر و در مجلس خود بر آنان مجال را بگستران، و در مجلست آن­ها را بزرگ بدار، و برای از میان برداشتن آن­ها به رئیس­شان متوسل شو. خوش­رویی و گشاده­رویی برآنان نشان ده، بلکه خشمت را فرو ببر، و از آنان درگذر که تو را دوست خواهند داشت و از تو پیروی خواهند کرد. من از خیزش علی و دو شیربچه­اش حسن و حسین بر خود و تو در امان نیستم. بنابراین اگر گروهی از امت را توانستی با خودت همراه کنی اقدام کن و به امور کوچک قناعت نکن، بلکه بزرگ­ترین آن­ها را قصد کن و وصیت من به تو: وعده و پیمانم را نگه دار و آن را مخفی کن و بر کسی آشکار مکن، فرمان و نهی مرا بپذیر، از من اطاعت کن، از این که با من مخالفت کنی برحذر باش، راه پیشینیان­ خود را برو، به دنبال خون­­خواهی­ات باش، آثار آن­ها را دنبال کن. پس من نهان و آشکارم را برای تو گفتم، و این را با این گفته خود تاکید می­کنم:

- ای معاویه، به درستی که امور آنان، با دعوت کسی آشکار گردید که دین او همگان را فرا گرفت.

- دین آن­ها را پذیرفتیم ولی مرا خشنود نکرد، بنابراین دینی را که به وسیله آن کمرم شکست، نابود کن.

- و اگر هر چیز را فراموش کنم، ولید و شَیبه و عُتبه و عاص را به هنگام نبرد بدر نمی­توانم فراموش کنم.

- ابوحکم (ابوجهل) با از دست دادن آن­ها دچار درد و رنجی در قلبش شد، و مرادم آن که، ستون مهره­اش ضعیف و نحیف است.

ص: 298

- ای معاویه! پس انتقام آن­ها را با شمشیرهای هندی و نیزه­ها بگیر (خون خواهی کن).

- به گروه مردان شامی بپیوند، چرا که شیران آن­ها­یند و بقیه از ترس و هراس به بالای تپه­ها گریخته­اند .

- به ملتی درآیند که آن فوت کرده (محمد) که او را جادوگر خواندند، دین را برای ما آورد.

- کینه­های گذشته خود را طلب کن، درحالی­که بیماری دینی را آشکار کن که همه بنی نضر را فراگرفته است.

- فقط به وسیله دین آن­ها می­توانی انتقام بگیری، پس با شمشیر آن قوم، بزرگان بنی عمر را می­کشی.

به همین دلیل تو را برای فرمانروایی شام برگزیدم و به این کار امیدوارم و شایسته است که به صخر (جدّت) برگردی.

سعید بن مسیب گفت: هنگامی که عبدالله بن عمر این عهدنامه را خواند، به طرف یزید رفت و سر او را بوسید و گفت: خدا را شکر - ای امیر المومنین - که خروج کننده­ از دین، پسر خروج کننده [حسین بن علی علیه السلام] را به قتل رساندی، به خدا سوگند، پدرم آنچه را که به پدرت گفته به من نگفت، به خدا قسم، کسی از گروه محمد مرا همان­گونه که دوست دارد و راضی می­شود، نبیند. پس یزید جایزه و پاداش خوبی به عبدالله داده و او را تکریم کرد. پس از آن عبدالله بن عمر از نزد یزید خارج شد، درحالی­که می­خندید، مردم به او گفتند: یزید به تو چه گفت؟ او گفت: یزید سخن حقی گفت که دوست داشتم من هم در آن [کشتن حسین] شرکت می­کردم. عبدالله به مدینه برگشت و هر که را می­دید، آن سخن را در جواب او می­گفت.

و روایت شده است که یزید - خداوند او را لعنت کند - نامه­ای را به عبدالله بن عمر نشان داد که در آن عهد و پیمان عثمان بن عفان بود و آن از پیمانی که عمر به معاویه نوشته بود بزرگ­تر و ضخیم­تر بود.

ص: 299

هنگامی­که عبدالله آن عهد و نامه دیگر را خواند، بر خاست و سر یزید را - خداوند هر دو را لعنت کند - بوسید و گفت: الحمدلله که خروج­کننده پسر خروج­کننده را کشتی، و بدان که پدرم عمر، همانند آنچه به پدرت نشان داده به من هم نشان داد و مرا باخبر کرد. هرگز بعد از امروز نبینم کسی از گروه محمد و اهل و شیعه او بر خیری مشغول باشد [خیری نبینند]. در این هنگام یزید گفت: آیا در آن، شرح خفایا بود ای پسر عمر؟ ! حمد و سپاس خداوند یکتا را است و درود خداوند بر محمد و خاندان او. ابن عباس گفت: آن­ها ایمان را آشکار و کفر را نهان کردند، و هنگامی که برای کفرشان یارانی یافتند، آن را نمایان کردند.

**[ترجمه]

بیان

لم أجد الروایة بغیر هذا السند، و فیها غرائب.

و الشائکة من الشوک .. یقال: شجرة شائکة .. أی ذات شوک (3)، أی کانت البصائر و النیّات غیر خالصة ممّا یختلج بالبال من الشکوک و الشبهات.

و رجل طمطمانی- بالضم- فی لسانه عجمة (4).

و قال الجوهری (5): فلان واسع العطن (6) و البلد: إذا کان رحب الذّراع.

**[ترجمه]جز با این سند، این روایت را در جای دیگری نیافتم، و سخنان عجیب و غریبی دارد.

«الشائکه»: از شوک، گفته می­شود: «شجرة شائکه»، یعنی: درخت خاردار. یعنی نگاه­ها و نیت­ها به خاطر آمیخته شدن با شک و شبهات خالص نبود. «رجلٌ طُمّطُمانی» به ضم هر دو طاء: مردی که زبانش لکنت دارد. و جوهری گفته است - . الصحاح: 6/2165 - : «فلانٌ واسع العَطَن و البلد»: کسی که بازوان قوی و سختی داشته باشد.

**[ترجمه]

«152»

کِتَابُ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ (7): عَنْ أَبَانٍ، قَالَ: قَالَ سُلَیْمٌ: کَتَبَ أَبُو الْمُخْتَارِ بْنُ أَبِی الصَّعِقِ إِلَی عُمَرَ هَذِهِ الْأَبْیَاتَ:

ص: 300


1- هنا ثلاثة أبیات لا ربط لها بالمقام، و خطّ علیها فی (ک)، و الصّحیح موضعها بعد مصرع: و ما عاصم فیها بصفر غیابة. و قد ذکرنا هناک.
2- لا توجد: علی، فی (ک).
3- کما فی تاج العروس 7- 151، و انظر: مجمع البحرین 5- 278، و لسان العرب 10- 453.
4- نصّ علیه فی تاج العروس 8- 381، و انظر: لسان العرب 12- 371، و مجمع البحرین 6- 107. و فی (س) طمطانی. و لم أجدها فی کتب اللغة.
5- فی صحاحه 6- 2165، و قارنه ب: لسان العرب 13- 287.
6- فی (س): القطن، و هو اشتباه.
7- کتاب سلیم بن قیس: 132- 146.

أُبَلِّغُ (1) أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ رِسَالَةً*** فَأَنْتَ أَمِیرُ اللَّهِ (2) فِی الْمَالِ وَ الْأَمْرِ

وَ أَنْتَ أَمِینُ اللَّهِ فِینَا وَ مَنْ یَکُنْ*** أَمِیناً (3) لِرَبِّ النَّاسِ یُسْلِمْ لَهُ صَدْرِی

فَلَا تَدَعَنْ أَهْلَ الرَّسَاتِیقِ وَ الْقُرَی*** یَخُونُونَ مَالَ اللَّهِ فِی الْأُدْمِ وَ الْخَمْرِ (4)

وَ أَرْسِلْ إِلَی النُّعْمَانِ وَ ابْنِ مَعْقِلٍ*** وَ أَرْسِلْ إِلَی حَزْمٍ وَ أَرْسِلْ إِلَی بِشْرٍ

وَ أَرْسِلْ إِلَی الْحَجَّاجِ وَ اعْلَمْ حِسَابَهُ*** وَ ذَاکَ الَّذِی فِی السُّوقِ مَوْلَی بَنِی بَدْرٍ

وَ لَا تَنْسَیَنَّ التَّابِعَیْنِ کِلَیْهِمَا*** وَ صِهْرَ بَنِی غَذْوَانَ (5) فِی الْقَوْمِ ذَا وَفْرٍ

وَ مَا عَاصِمٌ فِیهَا بِصِفْرٍ عِیَابُهُ (6)*** وَ لَا ابْنُ غَلَابِ مِنْ رُمَاةِ بَنِی نَصْرٍ

وَ اسْتَلَّ ذَاکَ الْمَالَ دُونَ ابْنِ مُحْرِزٍ***وَ قَدْ کَانَ مِنْهُ فِی الرَّسَاتِیقِ ذَا وَفْرٍ (7)

فَأَرْسِلْ إِلَیْهِمْ یُخْبِرُوکَ وَ یَصْدُقُوا (8)***أَحَادِیثَ هَذَا الْمَالِ مَنْ کَانَ ذَا فِکْرٍ

وَ قَاسِمْهُمُ- أَهْلِی فِدَاؤُکَ- إِنَّهُمْ***سَیَرْضَوْنَ إِنْ قَاسَمْتَهُمْ مِنْکَ بِالشَّطْرِ

وَ لَا تَدْعُوَنِّی لِلشَّهَادَةِ إِنَّنِی***أَغِیبُ وَ لَکِنِّی أَرَی عَجَبَ (9) الدَّهْرِ

إراء [أَرَی] (10) الْخَیْلَ کَالْجُدْرَانِ وَ الْبَیْضَ کَالدُّمَی***وَ خَطِّیَّةً فِی عِدَّةِ النَّمْلِ وَ الْقَطْرِ

وَ مِنْ رَیْطَةٍ مَطْوِیَّةٍ فِی قِرَابِهَا***وَ مِنْ طَیِّ أَبْرَادٍ (11) مُضَاعَفَةٍ صُفْرٍ

ص: 301


1- فی المصدر: ألا أبلغ.
2- فی (ک): للّه.
3- جاء فی کتاب سلیم: أمیرا، بدلا من: أمینا.
4- کذا، و الصّحیح: الحمر، کما فی المصدر.
5- فی (ک): مروان، و نسخة جاءت علی (ک): غزوان.
6- جاء فی (س): خیانة، و فی نسخة علی (س): عیابة- بالعین المهملة- و قد تعرّض لها المصنّف رحمه اللّه- و جعلها جمع عیبة.
7- هذه المصارع الثّلاث جاءت فی هامش (س)، و وضع بعدها: صح، و لکن وضعت العلامة بعد کلمة: الشّاری و ابن الشّاری و قبل: اعلم، و موضعها هنا کما جاء فی المصدر و (ک).
8- و یروی: یصدقوک و یخبروا، منه قدّس سرّه. و کذا جاء فی المصدر.
9- فی (ک): أعجب.
10- کذا، و فی (س): أداء، و فی المصدر: أری، و هی نسخة فی (ک).
11- فی المصدر: إیراد.

إِذَا التَّاجِرُ الدَّارِیُّ جَاءَ بِفَأْرَةٍ*** مِنَ الْمِسْکِ رَاحَتْ فِی مَفَارِقِهِمْ تَجْرِی (1)

فَقَالَ (2) ابْنُ غَلَابِ الْمِصْرِیُّ:

أَلَا أَبْلِغْ أَبَا الْمُخْتَارِ أَنِّی أَتَیْتُهُ*** وَ لَمْ أَکُ ذَا قُرْبَی لَدَیْهِ وَ لَا صِهْرٍ

وَ مَا کَانَ عِنْدِی مِنْ تُرَاثٍ وَرِثْتُهُ*** وَ لَا صَدَقَاتٍ (3) مِنْ سَبْیٍ وَ لَا غَدْرٍ

وَ لَکِنْ دِرَاکُ الرَّکْضِ فِی کُلِّ غَارَةٍ (4) ***وَ صَبْرِی إِذَا مَا لموت [الْمَوْتُ] (5) کَانَ وَرَا السمری [السَّمْرِ]

بِسَابِغَةٍ یَغْشَی اللَّبَانَ فُضُولُهَا (6)*** أُکَفْکِفُهَا (7) عَنِّی بِأَبْیَضَ ذِی وَقْرٍ

قَالَ سُلَیْمٌ: فَأَغْرَمَ (8) عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ تِلْکَ السَّنَةَ جَمِیعَ عُمَّالِهِ أَنْصَافَ أَمْوَالِهِمْ لِشِعْرِ أَبِی الْمُخْتَارِ، وَ لَمْ یُغْرِمْ قُنْفُذَ الْعَدَوِیِّ شَیْئاً- وَ قَدْ کَانَ مِنْ عُمَّالِهِ- وَ رَدَّ عَلَیْهِ مَا أَخَذَ مِنْهُ- وَ هُوَ عِشْرُونَ أَلْفَ دِرْهَمٍ- وَ لَمْ یَأْخُذْ مِنْهُ عُشْرَهُ وَ لَا نِصْفَ عُشْرِهِ، وَ کَانَ مِنْ عُمَّالِهِ الَّذِینَ أُغْرِمُوا أَبُو هُرَیْرَةَ عَلَی (9) الْبَحْرَیْنِ فَأَحْصَی مَالَهُ فَبَلَغَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفاً، فَأَغْرَمَهُ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفاً.

فَقَالَ (10) أَبَانٌ: قَالَ سُلَیْمٌ: فَلَقِیتُ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَسَأَلْتُهُ عَمَّا صَنَعَ عُمَرُ؟ فَقَالَ: هَلْ تَدْرِی لِمَ کَفَّ عَنْ قُنْفُذٍ وَ لَمْ یُغْرِمْهُ شَیْئاً؟!. قُلْتُ: لَا.

قَالَ: لِأَنَّهُ هُوَ الَّذِی ضَرَبَ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا بِالسَّوْطِ حِینَ جَاءَتْ لِتَحُولَ

ص: 302


1- سقط هنا بیت جاء فی المصدر: تنوب إذا نابوا و تغزوا إذا غزوا ***فإنّ لهم مالا و لیس لنا وفر
2- فی المصدر: و قال.
3- نسخة فی (ک): و لا سرقات.
4- فی (س): غادة.
5- فی المصدر: ما الموت. و قبلها توجد کلمة کان فی (س)، و لکن خطّ علیها فی (ک).
6- جاء فی کتاب سلیم: فصولها.
7- فی (س) الکلمة مشوشة تقرأ: أکفکها، و: اکفکفا.
8- فی (س): فاعزم.
9- فی کتاب سلیم: و کان علی ..
10- جاء فی المصدر: و قال.

بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فَمَاتَتْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا، وَ إِنَّ أَثَرَ السَّوْطِ لَفِی عَضُدِهَا مِثْلُ الدُّمْلُجِ.

قَالَ أَبَانٌ: قَالَ (1) سُلَیْمٌ: انْتَهَیْتُ إِلَی حَلْقَةٍ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَیْسَ فِیهَا إِلَّا هَاشِمِیٌّ غَیْرَ سَلْمَانَ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ بْنِ أَبِی سَلَمَةَ وَ قَیْسِ بْنِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ (2)، فَقَالَ الْعَبَّاسُ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا تَرَی عُمَرَ مَنَعَهُ مِنْ أَنْ یُغَرِّمَ قُنْفُذاً کَمَا غَرَّمَ (3) جَمِیعَ عُمَّالِهِ؟. فَنَظَرَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی مَنْ حَوْلَهُ، ثُمَّ اغْرَوْرَقَتْ عَیْنَاهُ، ثُمَّ قَالَ: شَکَرَ لَهُ ضَرْبَةً ضَرَبَهَا فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ بِالسَّوْطِ فَمَاتَتْ وَ فِی عَضُدِهَا أَثَرُهُ کَأَنَّهُ الدُّمْلُجُ.

ثُمَّ قَالَ (علیه السلام): الْعَجَبُ مِمَّا أُشْرِبَتْ قُلُوبُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ حُبِّ هَذَا الرَّجُلِ وَ صَاحِبِهِ مِنْ قَبْلِهِ، وَ التَّسْلِیمِ لَهُ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ أَحْدَثَهُ.

لَئِنْ کَانَ عُمَّالُهُ خَوَنَةً وَ کَانَ هَذَا الْمَالُ فِی أَیْدِیهِمْ خِیَانَةً مَا کَانَ حَلَّ لَهُ تَرْکُهُ؟!، وَ کَانَ لَهُ أَنْ یَأْخُذَهُ کُلَّهُ، فَإِنَّهُ فَیْ ءٌ لِلْمُسْلِمِینَ، فَمَا بَالُهُ یَأْخُذُ نِصْفَهُ وَ یَتْرُکُ نِصْفَهُ.

وَ لَئِنْ کَانُوا غَیْرَ خَوَنَةٍ فَمَا حَلَّ لَهُ أَنْ یَأْخُذَ أَمْوَالَهُمْ وَ لَا شَیْئاً مِنْهَا قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً وَ إِنَّمَا أَخَذَ أَنْصَافَهَا.

وَ لَوْ کَانَتْ فِی أَیْدِیهِمْ خِیَانَةً، ثُمَّ لَمْ یُقِرُّوا بِهَا وَ لَمْ تَقُمْ عَلَیْهِمُ الْبَیِّنَةُ مَا حَلَّ لَهُ أَنْ یَأْخُذَ مِنْهُمْ قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً.

وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ إِعَادَتُهُ إِیَّاهُمْ إِلَی أَعْمَالِهِمْ، لَئِنْ کَانُوا خَوَنَةً مَا حَلَّ لَهُ أَنْ یَسْتَعْمِلَهُمْ، وَ لَئِنْ کَانُوا غَیْرَ خَوَنَةٍ مَا حَلَّتْ لَهُ أَمْوَالُهُمْ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلِیٌّ (علیه السلام) عَلَی الْقَوْمِ فَقَالَ: الْعَجَبُ لِقَوْمٍ یَرَوْنَ سُنَّةَ نَبِیِّهِمْ تَتَبَدَّلُ وَ تَتَغَیَّرُ شَیْئاً شَیْئاً وَ بَاباً بَاباً (4) ثُمَّ یَرْضَوْنَ وَ لَا یُنْکِرُونَ، بَلْ یَغْضَبُونَ لَهُ وَ یَعْتِبُونَ (5) عَلَی مَنْ عَابَ عَلَیْهِ وَ أَنْکَرَهُ، ثُمَّ یَجِی ءُ قَوْمٌ

ص: 303


1- فی المصدر: بدل قال: عن.
2- فی کتاب سلیم: بن أبی عبادة ..
3- فی المصدر: أغرم.
4- فی المصدر: و بابا.
5- جاء فی (ک): یعیبون.

بَعْدَنَا فَیَتَّبِعُونَ بِدْعَتَهُ وَ جَوْرَهُ وَ أَحْدَاثَهُ وَ یَتَّخِذُونَ أَحْدَاثَهُ سُنَّةً وَ دِیناً یَتَقَرَّبُونَ بِهِمَا (1) إِلَی اللَّهِ فِی مِثْلِ تَحْوِیلِهِ مَقَامَ إِبْرَاهِیمَ مِنَ (2) الْمَوْضِعِ الَّذِی وَضَعَهُ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَ فِیهِ فِی الْجَاهِلِیَّةِ الَّذِی حَوَّلَهُ مِنْهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ فِی تَغْیِیرِهِ صَاعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مُدَّهُ، وَ فِیهِمَا فَرِیضَةٌ وَ سُنَّةٌ، فَمَا کَانَ زِیَادَتُهُ إِلَّا سُوءً، لِأَنَّ الْمَسَاکِینَ فِی کَفَّارَةِ الْیَمِینِ وَ الظِّهَارِ بِهِمَا یُعْطَوْنَ وَ مَا (3) یَجِبُ فِی الزَّرْعِ، وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی مُدِّنَا وَ صَاعِنَا، لَا یَحُولُونَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ ذَلِکَ، لَکِنَّهُمْ رَضُوا وَ قَبِلُوا مَا صَنَعَ، وَ قَبْضِهِ وَ صَاحِبِهِ فَدَکَ- وَ هِیَ فِی یَدَیِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ مَقْبُوضَةٌ، قَدْ أَکَلَتْ غَلَّتَهَا عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- فَسَأَلَهَا الْبَیِّنَةَ عَلَی مَا فِی یَدِهَا، وَ لَمْ یُصَدِّقْهَا وَ لَا صَدَّقَ أُمَّ أَیْمَنَ، وَ هُوَ یَعْلَمُ یَقِیناً- کَمَا نَعْلَمُ- أَنَّهَا فِی یَدِهَا، وَ لَمْ یَحِلَّ (4) لَهُ أَنْ یَسْأَلَهَا الْبَیِّنَةَ عَلَی مَا فِی یَدِهَا، وَ لَا أَنْ یَتَّهِمَهَا، ثُمَّ اسْتَحْسَنَ النَّاسُ ذَلِکَ وَ حَمِدُوهُ وَ قَالُوا:

إِنَّمَا حَمَلَهُ عَلَی ذَلِکَ الْوَرَعُ وَ الْفَضْلُ، ثُمَّ حَسَّنَ قُبْحَ فِعْلِهِمَا أَنْ عَدَلَا عَنْهَا فَقَالا بِالظَّنِّ- (5): إِنَّ فَاطِمَةَ لَنْ تَقُولَ إِلَّا حَقّاً، وَ إِنَّ عَلِیّاً لَمْ یَشْهَدْ إِلَّا بِحَقٍّ، وَ لَوْ کَانَتْ مَعَ أُمِّ أَیْمَنَ امْرَأَةٌ أُخْرَی أَمْضَیْنَا لَهَا، فَخَطَبَا (6) بِذَلِکَ عِنْدَ الْجُهَّالِ، وَ (7) مَا لَهُمَا (8) وَ مَنْ أَمَّرَهُمَا أَنْ یَکُونَا حَاکِمَیْنِ فَیُعْطِیَانِ أَوْ یَمْنَعَانِ، وَ لَکِنَّ الْأُمَّةَ ابْتُلُوا بِهِمَا فَأَدْخَلَا (9)

ص: 304


1- فی کتاب سلیم: بها.
2- فی (ک): عن، بدلا من: من.
3- لا توجد الواو فی المصدر.
4- فی کتاب سلیم: و لم یکن یحلّ ..
5- فی المصدر: نظنّ.
6- فی کتاب سلیم: فحظیا.
7- لا توجد الواو فی (س).
8- فی المصدر: و ما هما ..
9- جاء فی (س): فأدخلوا.

نَفْسَهُمَا فِیمَا لَا حَقَّ لَهُمَا فِیهِ وَ لَا عِلْمَ لَهُمَا فِیهِ (1)، وَ قَدْ قَالَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ حِینَ أَرَادَ انْتِزَاعَهَا مِنْهَا (2)، وَ هِیَ فِی یَدِهَا-: أَ لَیْسَتْ فِی یَدِی وَ فِیهَا وَکِیلِی، وَ قَدْ أَکَلْتُ غَلَّتَهَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیٌّ؟!. قَالا: بَلَی. قَالَتْ: فَلِمَ تَسْأَلَانِی الْبَیِّنَةَ (3) عَلَی مَا فِی یَدِی؟. قَالا: لِأَنَّهَا فَیْ ءٌ لِلْمُسْلِمِینَ (4)، فَإِنْ قَامَتْ بَیِّنَةٌ وَ إِلَّا لَمْ نُمْضِهَا. فَقَالَتْ (5) لَهُمَا- وَ النَّاسُ حَوْلَهُمَا یَسْمَعُونَ-: أَ فَتُرِیدَانِ (6) أَنْ تَرُدَّا مَا صَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ تَحْکُمَا فِینَا خَاصَّةً بِمَا لَمْ تَحْکُمَا فِی سَائِرِ الْمُسْلِمِینَ؟! أَیُّهَا النَّاسُ! اسْمَعُوا مَا رَکِبَاهَا (7). قُلْتُ (8): أَ رَأَیْتُمَا إِنِ ادَّعَیْتُ مَا فِی أَیْدِی الْمُسْلِمِینَ مِنْ أَمْوَالِهِمْ تَسْأَلُونِّی (9) الْبَیِّنَةَ أَمْ تَسْأَلُونَهُمْ؟. قَالا: لَا، بَلْ نَسْأَلُکَ. قُلْتُ (10): فَإِنِ ادَّعَی جَمِیعُ الْمُسْلِمِینَ مَا فِی یَدِی تَسْأَلُونَهُمُ الْبَیِّنَةَ أَمْ تَسْأَلُونِّی (11)؟. فَغَضِبَ عُمَرُ، وَ قَالَ: إِنَّ هَذَا فَیْ ءٌ لِلْمُسْلِمِینَ وَ أَرْضُهُمْ وَ هِیَ فِی یَدَیْ فَاطِمَةَ (علیها السلام) تَأْکُلُ غَلَّتَهَا، فَإِنْ أَقَامَتْ بَیِّنَةً عَلَی مَا ادَّعَتْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَهَبَهَا لَهَا مِنْ بَیْنِ الْمُسْلِمِینَ وَ هِیَ فَیْئُهُمْ وَ حَقُّهُمْ نَظَرْنَا فِی ذَلِکَ.

فَقَالَ (12): أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ (13) أَ مَا سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

ص: 305


1- لا توجد: فیه، فی (س)، و فی المصدر بدلا منها: به.
2- لا توجد: منها، فی المصدر.
3- فی المصدر: فی البیّنة.
4- فی کتاب سلیم: المسلمین.
5- فی المصدر: قالت.
6- فی کتاب سلیم: أ تریدان.
7- هنا نسخة فی المصدر: ما رکبا هؤلاء من الإثم.
8- فی المصدر: قالت .. و هو الظّاهر.
9- فی کتاب سلیم: تسألوننی.
10- فی المصدر: قالت، و هو الظّاهر.
11- فی المصدر: تسألوننی.
12- فی المصدر: فقالت: حسبی .. و هو الظّاهر.
13- هنا زیادة جاءت فی المصدر: أیّها النّاس.

إِنَّ ابْنَتِی سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ، قَدْ سَمِعْنَاهَا (1) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ.

قَالَتْ: أَ فَسَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ تَدَّعِی الْبَاطِلَ وَ تَأْخُذُ مَا لَیْسَ لَهَا؟! أَ رَأَیْتُمْ لَوْ أَنَّ أَرْبَعَةً شَهِدُوا عَلَیَّ بِفَاحِشَةٍ أَوْ رَجُلَانِ بِسَرِقَةٍ أَ کُنْتُمْ مُصَدِّقِینَ عَلَیَّ؟!. فَأَمَّا أَبُو بَکْرٍ فَسَکَتَ، وَ أَمَّا عُمَرُ فَقَالَ (2): وَ نُوقِعُ عَلَیْکِ الْحَدَّ. فَقَالَتْ: کَذَبْتَ وَ لَؤُمْتَ، إِلَّا أَنْ تُقِرَّ أَنَّکَ لَسْتَ عَلَی دِینِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، إِنَّ الَّذِی یُجِیزُ عَلَی سَیِّدَةِ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ شَهَادَةً أَوْ یُقِیمُ عَلَیْهَا حَدّاً لَمَلْعُونٌ کَافِرٌ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، إِنَّ مَنْ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ (3) وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً، لَا یَجُوزُ عَلَیْهِمْ شَهَادَةٌ، لِأَنَّهُمْ مَعْصُومُونَ مِنْ کُلِّ سُوءٍ، مُطَهَّرُونَ مِنْ کُلِّ فَاحِشَةٍ، حَدِّثْنِی عَنْ أَهْلِ (4) هَذِهِ الْآیَةِ، لَوْ أَنَّ قَوْماً شَهِدُوا عَلَیْهِمْ أَوْ عَلَی أَحَدٍ مِنْهُمْ بِشِرْکٍ أَوْ کُفْرٍ أَوْ فَاحِشَةٍ کَانَ الْمُسْلِمُونَ یَتَبَرَّءُونَ مِنْهُمْ وَ یَحُدُّونَهُمْ؟. قَالَ: نَعَمْ، وَ مَا هُمْ وَ سَائِرُ النَّاسِ فِی ذَلِکَ إِلَّا سَوَاءً. قَالَتْ: کَذَبْتَ وَ کَفَرْتَ (5)، لِأَنَّ اللَّهَ عَصَمَهُمْ وَ أَنْزَلَ عِصْمَتَهُمْ وَ تَطْهِیرَهُمْ وَ أَذْهَبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ، فَمَنْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ یُکَذِّبُ (6) اللَّهَ وَ رَسُولَهُ.

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَقْسَمْتُ عَلَیْکَ- یَا عُمَرُ- لَمَّا سَکَتَّ، فَلَمَّا أَنْ کَانَ اللَّیْلُ أَرْسَلَ (7) إِلَی خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ، فَقَالَ (8) إِنَّا نُرِیدُ أَنْ نُسِرَّ إِلَیْکَ أَمْراً وَ نَحْمِلَکَ

ص: 306


1- فی المصدر: قد سمعناه.
2- فی المصدر: فقال: نعم ..
3- لا توجد لفظ: أهل البیت، فی المصدر و (س) من البحار.
4- فی کتاب سلیم: حدّثنی یا عمر من أهل ...
5- هنا سقط جاء فی المصدر: ما هم و سائر النّاس فی ذلک سواء.
6- فی المصدر: فإنّما یکذب.
7- فی المصدر: أرسلا.
8- فی المصدر: فقالا.

عَلَیْهِ (1). فَقَالَ: احْمِلَانِی عَلَی مَا شِئْتُمَا فَإِنِّی طَوْعُ أَیْدِیکُمَا. فَقَالا لَهُ: إِنَّهُ لَا یَنْفَعُنَا مَا نَحْنُ فِیهِ (2) مِنَ الْمُلْکِ وَ السُّلْطَانِ مَا دَامَ عَلِیٌّ حَیّاً، أَ مَا سَمِعْتَ مَا قَالَ لَنَا وَ مَا اسْتَقْبَلَنَا بِهِ، وَ نَحْنُ لَا نَأْمَنُهُ أَنْ یَدْعُوَ فِی السِّرِّ فَیَسْتَجِیبَ لَهُ قَوْمٌ فَیُنَاهِضَنَا (3) فَإِنَّهُ أَشْجَعُ الْعَرَبِ، وَ قَدِ ارْتَکَبْنَا مِنْهُمْ (4) مَا رَأَیْتَ وَ غَلَبْنَاهُ (5) عَلَی مُلْکِ ابْنِ عَمِّهِ وَ لَا حَقَّ لَنَا فِیهِ، وَ انْتَزَعْنَا فَدَکَ مِنِ امْرَأَتِهِ، فَإِذَا صَلَّیْتُ بِالنَّاسِ الْغَدَاةَ (6)، فَقُمْ إِلَی جَانِبِهِ وَ لْیَکُنْ سَیْفُکَ مَعَکَ، فَإِذَا صَلَّیْتُ وَ سَلَّمْتُ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ.

فَقَالَ: صَلَّی (7) خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ بِجَنْبِی مُتَقَلِّدَ السَّیْفِ، فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ فِی الصَّلَاةِ فَجَعَلَ (8) یُؤَامِرُ نَفْسَهُ وَ نَدِمَ وَ أُسْقِطَ فِی یَدِهِ حَتَّی کَادَتِ الشَّمْسُ أَنْ تَطْلُعَ، ثُمَّ قَالَ: - قَبْلَ أَنْ یُسَلِّمَ- لَا تَفْعَلْ یَا خَالِدُ مَا أَمَرْتُکَ، ثُمَّ سَلَّمَ، فَقُلْتُ لِخَالِدٍ:

مَا (9) ذَاکَ؟. قَالَ: قَدْ (10) کَانَ أَمَرَنِی إِذَا سَلَّمَ أَضْرِبُ (11) عُنُقَکَ. قُلْتُ: أَ وَ کُنْتَ فَاعِلًا؟!. قَالَ: إِی وَ رَبِّی إِذاً لَفَعَلْتُ.

قَالَ سُلَیْمٌ: ثُمَّ أَقْبَلَ (علیه السلام) عَلَی الْعَبَّاسِ وَ مَنْ حَوْلَهُ ثُمَّ قَالَ: أَ لَا تَعْجَبُونَ مِنْ حَبْسِهِ وَ حَبْسِ صَاحِبِهِ عَنَّا سَهْمَ ذِی الْقُرْبَی الَّذِی فَرَضَهُ اللَّهُ لَنَا فِی الْقُرْآنِ، وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُمْ سَیَظْلِمُونَّا وَ یَنْتَزِعُونَهُ مِنَّا، فَقَالَ: إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا

ص: 307


1- فی کتاب سلیم: و نحملکه لثقتنا بک.
2- لا توجد: فیه، فی المصدر.
3- جاء فی حاشیة (ک): ناهضه: قاومه .. قاموس. انظر القاموس 2- 348.
4- فی المصدر: منه، بدلا: منهم، و هو الظّاهر.
5- فی (س): ما غلبناه.
6- فی کتاب سلیم: صلاة الغداة.
7- فی المصدر: قال علیّ علیه السّلام: فصلّی ..
8- فی کتاب سلیم: و جعل.
9- فی المصدر: و ما.
10- لا توجد: قد، فی المصدر.
11- فی المصدر: أن أضرب.

عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ (1)؟!.

وَ الْعَجَبُ لِهَدْمِهِ مَنْزِلَ أَخِی جَعْفَرٍ وَ إِلْحَاقِهِ فِی الْمَسْجِدِ، وَ لَمْ یُعْطِ بَنِیهِ مِنْ ثَمَنِهِ قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً، ثُمَّ لَمْ یَعِبْ ذَلِکَ عَلَیْهِ النَّاسُ وَ لَمْ یُغَیِّرُوهُ، فَکَأَنَّمَا أَخَذَ مَنْزِلَ رَجُلٍ مِنَ الدَّیْلَمِ- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: دَارَ رَجُلٍ مِنْ تُرْکِ کَابُلَ-.

وَ الْعَجَبُ لِجَهْلِهِ وَ جَهْلِ الْأُمَّةِ أَنَّهُ کَتَبَ إِلَی جَمِیعِ عُمَّالِهِ: أَنَّ (2) الْجُنُبَ إِذَا لَمْ یَجِدِ الْمَاءَ فَلَیْسَ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ وَ لَیْسَ لَهُ أَنْ یَتَیَمَّمَ (3) بِالصَّعِیدِ حَتَّی یَجِدَ الْمَاءَ (4)، وَ إِنْ لَمْ یَجِدْهُ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: وَ إِنْ لَمْ یَجِدْهُ سَنَةً- ثُمَّ قَبِلَ النَّاسُ مِنْهُ (5) وَ رَضُوا بِهِ، وَ قَدْ عَلِمَ وَ عَلِمَ النَّاسُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ أَمَرَ عَمَّاراً وَ أَمَرَ أَبَا ذَرٍّ أَنْ یَتَیَمَّمَا مِنَ الْجَنَابَةِ وَ یُصَلِّیَا وَ شَهِدَا بِهِ عِنْدَهُ (6) وَ غَیْرُهُمَا فَلَمْ یَقْبَلْ (7) ذَلِکَ وَ لَمْ یَرْفَعْ بِهِ رَأْساً.

وَ الْعَجَبُ لِمَا قَدْ خَلَطَ قَضَایَا مُخْتَلِفَةً فِی الْجَدِّ (8) بِغَیْرِ عِلْمٍ تَعَسُّفاً وَ جَهْلًا، وَ ادِّعَائِهِمَا (9) مَا لَمْ یَعْلَمَا جُرْأَةً عَلَی اللَّهِ وَ قِلَّةَ وَرَعٍ، ادَّعَیَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَاتَ وَ لَمْ یَقْضِ فِی الْجَدِّ شَیْئاً مِنْهُ، وَ لَمْ یَدَعْ أَحَداً یَعْلَمُ مَا لِلْجَدِّ مِنَ الْمِیرَاثِ، ثُمَّ تَابَعُوهُمَا (10) عَلَی ذَلِکَ وَ صَدَّقُوهُمَا.

ص: 308


1- الأنفال: 41.
2- لا توجد: أنّ، فی (س).
3- فی (ک): أن تیمّم.
4- لا یوجد فی المصدر: حتّی یجد الماء.
5- فی کتاب سلیم: بدلا من منه: ذلک.
6- نسخة جاءت فی (ک): عندهما. و هو خلاف الظّاهر.
7- فی (ک) نسخة بدل: یقبلا، و هو غلط.
8- جاء فی المصدر: الحدّ- بالحاء المهملة- و هو خلاف الظّاهر.
9- لعلّ التّثنیة بلحاظ الشّیخین، و فی (ک) نسخة بدل: و ادّعاءه.
10- فی المصدر: بایعوهما، و فی نسخة علی (ک): تابعوه.

وَ عِتْقِهِ أُمَّهَاتِ الْأَوْلَادِ، فَأَخَذَ النَّاسُ بِقَوْلِهِ وَ تَرَکُوا أَمْرَ اللَّهِ (1) وَ أَمْرَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

وَ مَا صَنَعَ بِنَصْرِ بْنِ حَجَّاجٍ وَ بِجَعْدِ (2) بْنِ سُلَیْمٍ وَ بِابْنِ وتره [وَبَرَةَ] (3).

وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ أَبَا کَیْفٍ (4) الْعَبْدِیَّ أَتَاهُ، فَقَالَ: إِنِّی طَلَّقْتُ امْرَأَتِی وَ أَنَا غَائِبٌ- فَوَصَلَ إِلَیْهَا الطَّلَاقُ ثُمَّ رَاجَعْتُهَا وَ هِیَ فِی عِدَّتِهَا، وَ کَتَبْتُ إِلَیْهَا فَلَمْ یَصِلِ الْکِتَابُ إِلَیْهَا حَتَّی تَزَوَّجَتْ، فَکَتَبَ لَهُ: إِنْ کَانَ هَذَا الَّذِی تَزَوَّجَهَا دَخَلَ (5) بِهَا فَهِیَ امْرَأَتُهُ وَ إِنْ کَانَ لَمْ یَدْخُلْ بِهَا فَهِیَ امْرَأَتُکَ، وَ کَتَبَ لَهُ ذَلِکَ وَ أَنَا شَاهِدٌ، وَ لَمْ یُشَاوِرْنِی (6) وَ لَمْ یَسْأَلْنِی، یَرَی اسْتِغْنَاءَهُ بِعِلْمِهِ عَنِّی، فَأَرَدْتُ أَنْ أَنْهَاهُ ثُمَّ قُلْتُ: مَا أُبَالِی أَنْ یَفْضَحَهُ اللَّهُ ثُمَّ لَمْ تَعِبْهُ (7) النَّاسُ بَلِ اسْتَحْسَنُوهُ وَ اتَّخَذُوهُ سُنَّةً وَ قَبِلُوهُ عَنْهُ (8)، وَ رَأَوْهُ صَوَاباً، وَ ذَلِکَ قَضَاءٌ وَ لَا یَقْضِی بِهِ مَجْنُونٌ (9).

ثُمَّ تَرْکِهِ مِنَ الْأَذَانِ (حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ) فَاتَّخَذُوهُ سُنَّةً وَ تَابَعُوهُ عَلَی ذَلِکَ.

وَ قَضِیَّتِهِ فِی الْمَفْقُودِ أَنَّ أَجَلَ امْرَأَتِهِ أَرْبَعُ سِنِینَ ثُمَّ تَتَزَوَّجُ فَإِنْ جَاءَ زَوْجُهَا خُیِّرَ بَیْنَ امْرَأَتِهِ وَ بَیْنَ الصَّدَاقِ، فَاسْتَحْسَنَهُ النَّاسُ وَ اتَّخَذُوهُ سُنَّةً وَ قَبِلُوهُ عَنْهُ (10) جَهْلًا وَ قِلَّةَ عِلْمٍ بِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ.

وَ إِخْرَاجِهِ مِنَ الْمَدِینَةِ کُلَّ أَعْمَی، وَ إِرْسَالِهِ إِلَی عُمَّالِهِ بِالْبَصْرَةِ بِحَبْلِ خَمْسَةِ

ص: 309


1- لا توجد فی المصدر: أمر اللّه و ..
2- فی کتاب سلیم: الحجّاج و بجعدة.
3- فی کتاب سلیم: و بابن وبرة، و فی نسخة علی (ک): و بابن زید.
4- جاء فی المصدر: أبا کتف.
5- فی کتاب سلیم: قد دخل.
6- فی المصدر: فلم یشاورنی.
7- فی کتاب سلیم: لم یعبه ..
8- فی المصدر: و قبلوه منه.
9- جاءت العبارة فی المصدر هکذا: و ذلک قضاء لو قضی به مجنون نحیف سخیف لما زاد.
10- فی المصدر: منه، بدلا من: عنه.

أَشْبَارٍ، وَ قَوْلِهِ مَنْ أَخَذْتُمُوهُ مِنَ الْأَعَاجِمِ فَبَلَغَ طُولَ هَذَا الْحَبْلِ فَاضْرِبُوا عُنُقَهُ!.

وَ رَدُّهُ سَبَایَا تُسْتَرَ، وَ هُنَّ حَبَالَی.

وَ إِرْسَالِهِ بِحَبْلٍ مِنْ (1) صِبْیَانٍ سَرَقُوا بِالْبَصْرَةِ، وَ قَوْلِهِ مَنْ بَلَغَ طُولَ هَذَا الْحَبْلِ فَاقْطَعُوهُ.

وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ کَذَّاباً رُجِمَ بِکِذَابَةٍ فَقَبِلَهَا وَ قَبِلَهَا الْجُهَّالُ، فَزَعَمُوا أَنَّ الْمَلَکَ یَنْطِقُ عَلَی لِسَانِهِ وَ یُلَقِّنُهُ.

وَ إِعْتَاقِهِ سَبَایَا أَهْلِ الْیَمَنِ.

وَ تَخَلُّفِهِ وَ صَاحِبِهِ عَنْ جَیْشِ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ مَعَ تَسْلِیمِهِمَا عَلَیْهِ بِالْإِمْرَةِ.

ثُمَّ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ قَدْ عَلِمَ وَ عَلِمَهُ النَّاسُ (2) أَنَّهُ الَّذِی صَدَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنِ الْکَتِفِ الَّذِی دَعَا بِهِ (3) ثُمَّ لَمْ یَضُرَّهُ ذَلِکَ عِنْدَهُمْ وَ لَمْ یَنْقُصْهُ.

وَ أَنَّهُ صَاحِبُ صَفِیَّةَ حِینَ قَالَ لَهَا مَا قَالَ، فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ حَتَّی قَالَ مَا قَالَ.

وَ أَنَّهُ الَّذِی مَرَرْتُ بِهِ یَوْماً فَقَالَ: مَا مَثَلُ مُحَمَّدٍ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ إِلَّا کَنَخْلَةٍ نَبَتَتْ فِی کُنَاسَةٍ!، فَبَلَغَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَغَضِبَ وَ خَرَجَ فَأَتَی الْمِنْبَرَ، وَ فَزِعَتِ الْأَنْصَارُ فَجَاءَتْ شَائِکَةً (4) فِی السِّلَاحِ لِمَا رَأَتْ مِنْ غَضَبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا بَالُ أَقْوَامٍ یُعَیِّرُونِّی بِقَرَابَتِی، وَ قَدْ سَمِعُوا مِنِّی مَا قُلْتُ فِی فَضْلِهِمْ وَ تَفْضِیلِ اللَّهِ إِیَّاهُمْ، وَ مَا خَصَّهُمْ بِهِ (5) مِنْ إِذْهَابِ

ص: 310


1- فی المصدر: فی، بدلا من: من.
2- فی المصدر: قد علم اللّه و أعلم النّاس.
3- فی کتاب سلیم: دعاه به.
4- فی المصدر: شاکّة، قال فی مجمع البحرین 5- 278: یقال: شاک الرّجل- من باب خاف-: أظهر شوکته و حدّته فهو شائک فی السّلاح و شاکی السّلاح علی القلب، و رجل شاک فی السّلاح و هو اللّابس السّلاح التّامّ فیه.
5- فی کتاب سلیم: و ما اختصّهم اللّه به.

الرِّجْسِ عَنْهُمْ وَ تَطْهِیرِ اللَّهِ إِیَّاهُمْ، وَ قَدْ سَمِعْتُمْ مَا قُلْتُ فِی أَفْضَلِ أَهْلِ بَیْتِی وَ خَیْرِهِمْ مِمَّا خَصَّهُ اللَّهُ بِهِ وَ أَکْرَمَهُ وَ فَضَّلَهُ عَلَی مَنْ سَبَقَهُ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ تَدَیُّنِهِ فِیهِ (1) وَ قَرَابَتِهِ مِنِّی، وَ أَنَّهُ مِنِّی (2) بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، ثُمَّ تَزْعُمُونَ أَنَّ مَثَلِی فِی أَهْلِ بَیْتِی کَمَثَلِ نَخْلَةٍ فِی کُنَاسَةٍ!، أَلَا إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقَهُ فَفَرَّقَهُ فِرْقَتَیْنِ فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِ الْفِرْقَتَیْنِ، ثُمَّ فَرَّقَ الْفِرْقَةَ ثَلَاثَ فِرَقٍ، شُعُوباً، وَ قَبَائِلَ، وَ بُیُوتاً، فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهَا شَعْباً وَ خَیْرِهَا قَبِیلَةً، ثُمَّ جَعَلَهُمْ بُیُوتاً، فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهَا بَیْتاً، فَذَلِکَ قَوْلُهُ: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (3)، فَحَصَلْتُ فِی أَهْلِ بَیْتِی وَ عِتْرَتِی، و (4) أَنَا وَ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام)، أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ نَظَرَ إِلَی أَهْلِ الْأَرْضِ نَظْرَةً فَاخْتَارَنِی مِنْهُمْ، ثُمَّ نَظَرَ نَظْرَةً فَاخْتَارَ عَلِیّاً أَخِی (5) وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی (6) وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیَّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی، فَبَعَثَنِی رَسُولًا وَ نَبِیّاً وَ دَلِیلًا، وَ أَوْحَی (7) إِلَیَّ أَنْ أَتَّخِذَ عَلِیّاً أَخاً وَ وَلِیّاً وَ وَصِیّاً وَ خَلِیفَةً فِی أُمَّتِی بَعْدِی، أَلَا وَ إِنَّهُ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی، مَنْ وَالاهُ وَالاهُ اللَّهُ، وَ مَنْ عَادَاهُ عَادَاهُ اللَّهُ، وَ مَنْ أَحَبَّهُ أَحَبَّهُ اللَّهُ، وَ مَنْ أَبْغَضَهُ أَبْغَضَهُ اللَّهُ، لَا یُحِبُّهُ إِلَّا مُؤْمِنٌ، وَ لَا یُبْغِضُهُ إِلَّا کَافِرٌ، هُوَ (8) رَبُّ الْأَرْضِ بَعْدِی وَ سَکَنُهَا- وَ فِی نُسْخَةٍ: هُوَ زِرُّ الْأَرْضِ (9) بَعْدِی وَ سَکَنُهَا- وَ هُوَ کَلِمَةُ التَّقْوَی، وَ عُرْوَةُ اللَّهِ الْوُثْقَی أَ تُرِیدُونَ أَنْ تُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِکُمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ

ص: 311


1- فی المصدر: فی الإسلام و بلائه فیه.
2- لا توجد: منّی، فی (ک).
3- الأحزاب: 33.
4- لا توجد الواو فی المصدر.
5- فی المصدر: أخی علیّا ..- بتقدیم و تأخیر-.
6- لا توجد: و وارثی، فی المصدر.
7- فی المصدر: فأوحی.
8- لا توجد: هو، فی المصدر.
9- فی المصدر: ذرّ الأرض ..

الْمُشْرِکُونَ؟!- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ (1)

وَ یُرِیدُ أَعْدَاءُ اللَّهِ أَنْ یُطْفِئُوا نُورَ أَخِی وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ یَا أَیُّهَا النَّاسُ! لِیُبَلِّغْ مَقَالَتِی شَاهِدُهُکْم غَائِبَکُمْ، اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَیْهِمْ.

أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ اللَّهَ نَظَرَ نَظْرَةً ثَالِثَةً فَاخْتَارَ مِنْهُمْ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ (2) وَصِیّاً مِنْ أَهْلِ بَیْتِی، وَ هُمْ خِیَارُ أُمَّتِی- وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی: فَجَعَلَهُمْ خِیَارَ أُمَّتِی (3)

مِنْهُمْ أَحَدَ عَشَرَ إِمَاماً بَعْدَ أَخِی، وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ، کُلَّمَا هَلَکَ وَاحِدٌ قَامَ وَاحِدٌ بِهِ (4)، مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ النُّجُومِ فِی السَّمَاءِ کُلَّمَا غَابَ نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ، لِأَنَّهُمْ أَئِمَّةٌ هُدَاةٌ مُهْتَدُونَ، لَا یَضُرُّهُمْ کَیْدُ مَنْ کَادَهُمْ وَ لَا خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ، بَلْ یَضُرُّ اللَّهُ بِذَلِکَ مَنْ کَادَهُمُ وَ خَذَلَهُمْ، فَهُمْ حُجَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ شُهَدَاؤُهُ عَلَی خَلْقِهِ، مَنْ أَطَاعَهُمْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ عَصَی اللَّهَ، هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَهُمْ لَا یُفَارِقُونَهُ وَ لَا یُفَارِقُهُمْ حَتَّی یَرِدُوا عَلَیَّ حَوْضِی، أَوَّلُ الْأَئِمَّةِ عَلِیٌّ خَیْرُهُمْ، ثُمَّ ابْنِی الْحَسَنُ ثُمَّ ابْنِی الْحُسَیْنُ (علیهم السلام) ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ، وَ أُمُّهُمُ ابْنَتِی فَاطِمَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ. ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِمْ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ابْنُ عَمِّی وَ أَخُو أَخِی، وَ عَمِّی حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ.

أَنَا خَیْرُ الْمُرْسَلِینَ وَ النَّبِیِّینَ، وَ فَاطِمَةُ ابْنَتِی سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَ عَلِیٌّ وَ (5) بَنُوهُ الْأَوْصِیَاءُ خَیْرُ الْوَصِیِّینَ، وَ أَهْلُ بَیْتِی خَیْرُ أَهْلِ بُیُوتَاتِ النَّبِیِّینَ، وَ ابْنَایَ سیدی [سَیِّدَا] (6) شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ.

أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ شَفَاعَتِی تَنَالُ عُلُوجَکُمْ، أَ فَتَعْجِزُ عَنْهَا (7) أَهْلُ بَیْتِی، مَا

ص: 312


1- هذا اقتباس ممّا جاء فی سورة التّوبة آیة: 32، و سورة الصّفّ آیة: 8.
2- فی المصدر: اثنی عشر .. و هو الظّاهر.
3- قوله: و فی نسخة .. إلی هنا لا یوجد فی المصدر المطبوع.
4- فی المصدر: منهم: بدلا من: به.
5- لا توجد الواو فی المصدر.
6- فی المصدر: سیّدا .. و هو الصّحیح.
7- فی کتاب سلیم: إنّ شفاعتی لیرجوها رجاءکم، أ فبعجز [فیعجز] عنها ..

أَحَدٌ (1) وَلَدَهُ جَدِّی عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یَلْقَی اللَّهَ مُوَحِّداً لَا یُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً إِلَّا أُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ، وَ لَوْ کَانَ فِیهِ مِنَ الذُّنُوبِ عَدَدُ الْحَصَی وَ زَبَدُ الْبَحْرِ.

أَیُّهَا النَّاسُ! عَظِّمُوا أَهْلَ بَیْتِی فِی حَیَاتِی وَ مِنْ بَعْدِی وَ أَکْرِمُوهُمْ وَ فَضِّلُوهُمْ، فَإِنَّهُ لَا یَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ یَقُومَ مِنْ مَجْلِسِهِ لِأَحَدٍ إِلَّا لِأَهْلِ بَیْتِی- وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی: أَیُّهَا النَّاسُ! (2) عَظِّمُوا أَهْلَ بَیْتِی فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی-، إِنِّی لَوْ قَدْ (3) أَخَذْتُ بِحَلْقَةِ بَابِ الْجَنَّةِ ثُمَّ تَجَلَّی لِی رَبِّی فَسَجَدْتُ وَ أَذِنَ لِی بِالشَّفَاعَةِ لَمْ أُوثِرْ عَلَی أَهْلِ بَیْتِی أَحَداً.

أَیُّهَا النَّاسُ! انْسُبُونِی مَنْ أَنَا؟. فَقَامَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ، فَقَالَ- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: فَقَامَتِ الْأَنْصَارُ، فَقَالَتْ-: نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ غَضَبِ اللَّهِ وَ مِنْ غَضَبِ رَسُولِهِ، أَخْبِرْنَا- یَا رَسُولَ اللَّهِ- مَنِ الَّذِی آذَاکَ فِی أَهْلِ بَیْتِکَ حَتَّی نَضْرِبَ عُنُقَهُ؟- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: حَتَّی نَقْتُلَهُ وَ نُبِیرَ (4) عِتْرَتَهُ-.

فَقَالَ: انْسُبُونِی! أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمٍ ..- حَتَّی انْتَسَبَ إِلَی نِزَارٍ، ثُمَّ مَضَی فِی نَسَبِهِ إِلَی إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ-.

ثُمَّ قَالَ: إِنِّی وَ أَهْلَ بَیْتِی لِطِینَةٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ، إِلَی آدَمَ نِکَاحٌ غَیْرُ سِفَاحٍ لَمْ یُخَالِطْنَا نِکَاحُ الْجَاهِلِیَّةِ، فَاسْأَلُونِی، فَوَ اللَّهِ لَا یَسْأَلُنِی رَجُلٌ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ أُمِّهِ وَ عَنْ نَسَبِهِ إِلَّا أَخْبَرْتُهُ بِهِ.

فَقَامَ رَجُلٌ، فَقَالَ: مَنْ أَبِی؟. فَقَالَ: أَبُوکَ فُلَانٌ الَّذِی تُدْعَی إِلَیْهِ، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: وَ اللَّهِ لَوْ (5) نَسَبْتَنِی إِلَی غَیْرِهِ لَرَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ. ثُمَّ قَامَ رَجُلٌ آخَرُ، فَقَالَ: مَنْ أَبِی؟. فَقَالَ: أَبُوکَ فُلَانٌ- لِغَیْرِ أَبِیهِ الَّذِی یُدْعَی إِلَیْهِ- فَارْتَدَّ عَنِ الْإِسْلَامِ، ثُمَّ قَامَ رَجُلٌ آخَرُ، فَقَالَ: أَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَنَا أَمْ مِنْ أَهْلِ النَّارِ؟.

ص: 313


1- فی المصدر: ما من أحد، و فی (ک): أجد، و لا معنی لها.
2- لا توجد: أیّها النّاس، فی (ک).
3- لا توجد: قد، فی المصدر.
4- فی المصدر: و لیبرّ عترته.
5- فی المصدر: و قال لو ..

فَقَالَ: مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ، ثُمَّ قَامَ رَجُلٌ آخَرُ، فَقَالَ: أَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَنَا أَمْ مِنْ أَهْلِ النَّارِ؟. فَقَالَ: مِنْ أَهْلِ النَّارِ.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ هُوَ مُغْضَبٌ-: مَا یَمْنَعُ الَّذِی عَیَّرَ أَهْلَ بَیْتِی وَ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیَّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی أَنْ یَقُومَ فَیَسْأَلَنِی مَنْ أَبُوهُ، وَ أَیْنَ هُوَ فِی الْجَنَّةِ أَمْ فِی النَّارِ؟.

فَقَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ، فَقَالَ: أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ وَ سَخَطِ رَسُولِهِ، أُعْفُ عَنَّا یَا رَسُولَ اللَّهِ عَفَا اللَّهُ عَنْکَ، أَقِلْنَا أَقَالَکَ اللَّهُ، اسْتُرْنَا سَتَرَکَ اللَّهُ، اصْفَحْ عَنَّا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ .. فَاسْتَحَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ کَفَّ.

وَ هُوَ (1) صَاحِبُ الْعَبَّاسِ الَّذِی بَعَثَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَاعِیاً فَرَجَعَ وَ قَالَ: إِنَّ الْعَبَّاسَ قَدْ مَنَعَ صَدَقَةَ مَالِهِ، فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَافَانَا أَهْلَ الْبَیْتِ مِنْ شَرِّ مَا یُلَطِّخُونَّا بِهِ، إِنَّ الْعَبَّاسَ لَمْ یَمْنَعْ صَدَقَةَ مَالِهِ وَ لَکِنَّکَ عَجَّلْتَ عَلَیْهِ، وَ قَدْ عَجَّلَ زَکَاةَ سِنِینَ ثُمَّ أَتَانِی بَعْدُ یَطْلُبُ أَنْ أَمْشِیَ مَعَهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِیَرْضَی عَنْهُ، فَفَعَلْتُ.

وَ هُوَ صَاحِبُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی سَلُولٍ حِینَ تَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِیُصَلِّیَ عَلَیْهِ فَأَخَذَ بِثَوْبِهِ مِنْ وَرَائِهِ، وَ قَالَ: لَقَدْ (2) نَهَاکَ اللَّهُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَیْهِ وَ لَا یَحِلُّ لَکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَیْهِ، فَقَالَ لَهُ (3) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّمَا صَلَّیْتُ عَلَیْهِ کَرَامَةً لِابْنِهِ، وَ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ یُسَلِّمَ بِهِ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنْ بَنِی أَبِیهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ، وَ مَا یُدْرِیکَ مَا قُلْتُ، إِنَّمَا دَعَوْتُ اللَّهَ عَلَیْهِ.

وَ هُوَ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ حِینَ کُتِبَ الْقَضِیَّةُ إِذْ قَالَ: أَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا .. ثُمَّ جَعَلَ یَطُوفُ فِی عَسْکَرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ

ص: 314


1- هنا زیادة: قال علیّ علیه السّلام: و هو .. جاءت فی المصدر.
2- فی کتاب سلیم: قد ..
3- لا توجد: له، فی المصدر.

عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُحَرِّضُهُمْ (1) وَ یَقُولُ: أَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا؟! فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَفْرِجُوا عَنِّی، أَ تُرِیدُونَ أَنْ أَغْدِرَ بِذِمَّتِی؟!- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَخْرِجُوهُ عَنِّی، أَ تُرِیدُ أَنْ أَخْفِرَ ذِمَّتِی وَ لَا أَفِیَ لَهُمْ بِمَا کَتَبْتُ لَهُمْ-، خُذْ- یَا سُهَیْلُ!- ابْنَکَ جَنْدَلًا، فَأَخَذَهُ فَشَدَّهُ وَثَاقاً فِی الْحَدِیدِ، ثُمَّ جَعَلَ اللَّهُ عَاقِبَةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی الْخَیْرِ وَ الرُّشْدِ وَ الْهُدَی وَ الْعِزَّةِ وَ الْفَضْلِ.

وَ هُوَ صَاحِبُ یَوْمِ غَدِیرِ خُمٍّ إِذْ قَالَ هُوَ وَ صَاحِبُهُ حِینَ نَصَبَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِوَلَایَتِی، فَقَالَ: مَا یَأْلُو أَنْ تُرْفَعَ (2) خَسِیسَتُهُ، وَ قَالَ الْآخَرُ: مَا یَأْلُو رَفْعاً بِضَبْعِ ابْنِ عَمِّهِ، وَ قَالَ لِصَاحِبِهِ- وَ أَنَا مَنْصُوبٌ-: إِنَّ هَذِهِ لَهِیَ الْکَرَامَةُ، فَقَطَّبَ صَاحِبُهُ فِی وَجْهِهِ، وَ قَالَ: لَا وَ اللَّهِ، مَا أَسْمَعُ وَ لَا أُطِیعُ أَبَداً، ثُمَّ اتَّکَأَ عَلَیْهِ ثُمَّ تَمَطَّی وَ انْصَرَفَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ: فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی أَوْلی لَکَ فَأَوْلی (3) وَعِیداً مِنَ اللَّهُ لَهُ (4).

وَ هُوَ الَّذِی دَخَلَ عَلَیَّ مَعَ (5) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَعُودُنِی فِی رَهْطٍ مِنْ أَصْحَابِهِ حِینَ غَمَزَهُ صَاحِبُهُ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّکَ قَدْ کُنْتَ عَهِدْتَ إِلَیْنَا فِی عَلِیٍّ عَهْداً وَ إِنِّی لَأَرَاهُ لِمَا بِهِ، فَإِنْ هَلَکَ فَإِلَی مَنْ؟. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اجْلِسْ ... فَأَعَادَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، فَأَقْبَلَ عَلَیْهِمَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَقَالَ: إِنَّهُ لَا یَمُوتُ فِی مَرَضِهِ هَذَا، وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی تَمْلَیَاهُ غَیْظاً وَ تُوسِعَاهُ غَدْراً وَ ظُلْماً، ثُمَّ تَجِدَاهُ صَابِراً قَوَّاماً، وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَلْقَی مِنْکُمَا هَنَاتٍ وَ هَنَاتٍ، وَ لَا یَمُوتُ إِلَّا شَهِیداً مَقْتُولًا.

وَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ کُلِّهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَمَعَ ثَمَانِینَ رَجُلًا،

ص: 315


1- فی کتاب سلیم: یحضضهم.
2- فی المصدر: أن یرفع ..
3- القیامة: 30- 34.
4- فی المصدر هنا زیادة: و انتهارا.
5- لا توجد: مع، فی (ک). و جاء فی المصدر: دخل علی علیّ مع ..

أَرْبَعِینَ مِنَ الْعَرَبِ وَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْعَجَمِ- وَ هُمَا فِیهِمْ- فَسَلَّمُوا عَلَیَّ (1) بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، ثُمَّ قَالَ: أُشْهِدُکُمْ أَنَّ عَلِیّاً أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَصِیِّی وَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ (2) بَعْدِی، فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِیعُوا، وَ فِیهِمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ سَعْدٌ وَ ابْنُ عَوْفٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ وَ رَهْطٌ مِنَ الْأَنْصَارِ، ثُمَّ قَالَ: إِنِّی (3) أُشْهِدُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ.

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی (4) الْقَوْمِ، فَقَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ! مَا أُشْرِبَتْ قُلُوبُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ بَلِیَّتِهَا وَ فِتْنَتِهَا مِنْ عِجْلِهَا وَ سَامِرِیِّهَا، إِنَّهُمْ أَقَرُّوا وَ ادَّعَوْا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: لَا یَجْمَعُ اللَّهُ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ النُّبُوَّةَ وَ الْخِلَافَةَ، وَ قَدْ قَالَ لِأُولَئِکَ الثَّمَانِینَ رَجُلًا: سَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ أُشْهِدُکُمْ (5) عَلَی مَا أَشْهَدَهُمْ عَلَیْهِ أَنَّهُمْ أَقَرُّوا (6) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یَسْتَخْلِفْ أَحَداً، وَ أَنَّهُمْ أَقَرُّوا بِالشُّورَی، ثُمَّ أَقَرُّوا أَنَّهُمْ لَمْ یُشَاوِرُوا وَ أَنَّ بَیْعَتَهُ کَانَتْ فَلْتَةً، وَ أَیُّ ذَنْبٍ أَعْظَمُ مِنَ الْفَلْتَةِ، ثُمَّ اسْتَخْلَفَ أَبُو بَکْرٍ عُمَرَ وَ لَمْ یَقْتَدِ (7) بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَیَدَعَهُمْ بِغَیْرِ اسْتِخْلَافٍ (8)، طَعْناً مِنْهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رَغْبَةً عَنْ رَأْیِهِ، ثُمَّ صَنَعَ عُمَرُ شَیْئاً ثَالِثاً لَمْ یَدَعْهُمْ عَلَی مَا ادَّعَی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یَسْتَخْلِفْ، وَ لَمْ یَسْتَخْلِفْ (9) کَمَا اسْتَخْلَفَ أَبُو بَکْرٍ، وَ جَاءَ بِشَیْ ءٍ ثَالِثٍ

ص: 316


1- فی المصدر: علی علیّ .. و هو سهو.
2- وضع علی: من، رمز نسخة بدل فی مطبوع البحار.
3- لا توجد: إنّی، فی المصدر.
4- فی المصدر: ثمّ أقبل علیّ علی .. و هو الظّاهر.
5- فی کتاب سلیم: و أشهدهم.
6- فی المصدر: .. علیه ثمّ زعموا أنّ ..
7- بزعمهم فی عدم استخلافه صلوات اللّه علیه من بعده.
8- فی المصدر زیادة: فقیل له فی ذلک فقال: أدع أمّة محمّد (صلی الله علیه و آله) کالنّعل الخلق، أدعهم بلا استخلاف، طعنا .. بدلا من: فیدعهم بغیر استخلاف.
9- لا توجد: و لم یستخلف، فی المصدر.

جَعَلَهَا شُورَی بَیْنَ سِتَّةِ نَفَرٍ، وَ أَخْرَجَ مِنْهَا جَمِیعَ الْعَرَبِ، ثُمَّ حَطَّنِی (1) بِذَلِکَ عِنْدَ الْعَامَّةِ فَجَعَلَهُمْ مَعَ مَا أُشْرِبَتْ قُلُوبُهُمْ مِنَ الْفِتْنَةِ وَ الضَّلَالَةِ أَقْرَانِی، ثُمَّ بَایَعَ ابْنُ عَوْفٍ عُثْمَانَ فَبَایَعُوهُ، وَ قَدْ سَمِعُوا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِی عُثْمَانَ مَا سَمِعُوا مِنْ لَعْنِهِ إِیَّاهُ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ، فَعُثْمَانُ- عَلَی مَا کَانَ عَلَیْهِ- خَیْرٌ مِنْهُمَا، وَ لَقَدْ قَالَ مُنْذُ أَیَّامٍ قَوْلًا رَقَقْتُ لَهُ (2) وَ أَعْجَبَتْنِی مَقَالَتُهُ، بَیْنَمَا أَنَا قَاعِدٌ عِنْدَهُ فِی بَیْتِهِ إِذْ أَتَتْهُ عَائِشَةُ وَ حَفْصَةُ تَطْلُبَانِ مِیرَاثَهُمَا مِنْ ضِیَاعِ أَمْوَالِ (3) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الَّتِی فِی یَدَیْهِ (4)، فَقَالَ: وَ لَا کَرَامَةَ (5)، لَکِنْ أُجِیزُ شَهَادَتَکُمَا عَلَی أَنْفُسِکُمَا، فَإِنَّکُمَا شَهِدْتُمَا عِنْدَ أَبَوَیْکُمَا أَنَّکُمَا سَمِعْتُمَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: إِنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) (6) لَا یُورِثُ مَا تَرَکَ فَهُوَ صَدَقَةٌ، ثُمَّ لَقَّنْتُمَا أَعْرَابِیّاً جِلْفاً یَبُولُ عَلَی عَقِبَیْهِ یَتَطَهَّرُ بِبَوْلِهِ- مَالِکَ بْنَ الْحَرْثِ بْنِ الْحَدَثَانِ- فَشَهِدَ مَعَکُمَا، لَا مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا مِنَ الْأَنْصَارِ أَحَدٌ شَهِدَ بِذَلِکَ غَیْرُ أَعْرَابِیٍّ، أَمَا وَ اللَّهِ مَا أَشُکُّ فِی أَنَّهُ قَدْ کَذَبَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ کَذَبْتُمَا عَلَیْهِ مَعَهُ، فَانْصَرَفَتَا مِنْ عِنْدِهِ تَبْکِیَانِ وَ تَشْتُمَانِهِ، فَقَالَ: ارْجِعَا، ثُمَّ قَالَ: أَ شَهِدْتُمَا (7) بِذَلِکَ (8) عِنْدَ أَبِی بَکْرٍ؟!. قَالَتَا: نَعَمْ. قَالَ: فَإِنْ شَهِدْتُمَا بِحَقٍّ فَلَا حَقَّ لَکُمَا، وَ إِنْ کُنْتُمَا شَهِدْتُمَا بِبَاطِلٍ فَعَلَیْکُمَا وَ عَلَی مَنْ أَجَازَ شَهَادَتَکُمَا عَلَی أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ قَالَ: ثُمَّ نَظَرَ إِلَیَّ فَتَبَسَّمَ وَ قَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! شَفَیْتُکَ مِنْهُمَا؟.

قُلْتُ: نَعَمْ وَ اللَّهِ وَ أَبْلَغْتَ، وَ قُلْتَ حَقّاً، فَلَا یُرْغِمُ اللَّهُ إِلَّا بِأَنْفَیْهِمَا، فَرَقَقْتُ لِعُثْمَانَ

ص: 317


1- فی المصدر: حظی.
2- فی کتاب سلیم: وقفت له.
3- فی المصدر: و أموال.
4- جاء فی مطبوع البحار: یده، علی أنّه نسخة بدل من یدیه.
5- فی المصدر: لا و اللّه و لا کرامة.
6- لا یوجد: النّبیّ (صلی الله علیه و آله)، فی المصدر.
7- فی المصدر: .. ارجعا أ لیس قد شهدتهما ..
8- جاء فی (س): ذلک.

وَ عَلِمْتُ أَنَّهُ أَرَادَ بِذَلِکَ رِضَایَ، وَ أَنَّهُ أَقْرَبُ مِنْهُمَا رُحْماً (1) وَ إِنْ کَانَ لَا عُذْرَ لَهُ وَ لَا حُجَّةَ بِتَأَمُّرِهِ عَلَیْنَا وَ ادِّعَائِهِ حَقَّنَا.

**[ترجمه]کتاب مسلم بن قیس - . کتاب سلیم بن قیس: 132-146 - : ابان می­گوید: سلیم گفت: ابو مختار بن ابی الصَعِق این اشعار را برای عمر نوشت:

ص: 300

- بدانید که پیامی را به امیر المومنین (عمر) ابلاغ می­کنم: تو امین خدا در مال و امارت هستی.

- و تو امین خدایی در میان ما و هر کس امین پروردگار مردم باشد، سینه­ام در مقابل او تسلیم است.

- اجازه نده اهل روستاها و قصبات، مال خدا را با مصرف در خورش­های سرخ رنگ مورد خیانت قرار دهند.

- سراغ نعمان و ابن مَعقِل و حَزم و بِشر بفرست، و نیز سراغ حجاج بفرست و حساب او را بدان، او همان کسی است که در بازار، غلام طایفه بنی بدر بود.

- دو نفر تابعین را فراموش مکن و داماد طایفه بنی غزوان هم در بین آن­ها صاحب ثروت است.

- عاصم نیز در میان آنان زنبیلش خالی نیست و همچنین ابن غَلاب که از تیراندازان بنی نصر است .

- آن مال از دست ابن محرز گرفته شد، درحالی­که او در روستاها اموال زیادی داشت.

- افراد صاحب فکر را سراغ اینان بفرست تا خبرهای این مال را به کسانی که صاحب فکر هستند خبر دهند و آن را تصدیق کنند.

- خاندانم فدای تو باد! آن اموال را با آنان قسمت کن که اگر تقسیم کنی به نصف آن راضی می­شوند.

- ولی مرا برای شهادت فرا مخوان که من پنهان شده، عجایب روزگار را می­بینم.

- در اموال آن­ها می­بینم اسب­ها را چون دیوار، و کلاه­خودها را مانند تصاویر سرخ گونه و نیزه­های خطی را به تعداد مورچه­ها و قطره­های باران.

- و لباس­های نرم پیچیده در صندوق­ها و لباس­های خط دار زرد رنگ بسیار که پیچیده شده می­بینم.

ص: 301

- هنگامی­که تاجر عطر فروش نافه­ای از مشک بیاورد، در جاده­های آنان به­راه می­افتند.

پس ابن غَلاب مصری در جواب او گفت:

- به ابو مختار خبر می­دهم که من نزد او آمدم درحالی­که نه با او فامیل بودم و نه رابطه دامادی داشتم.

- میراثی که به ارث برده باشم و صدقاتی که از اسیر کردن و نیرنگ و حیله به دست آورده باشم نداشتم.

- این اموال را با دویدن­های متصل در هر حمله­ای و صبر در آن هنگام که مرگ پشت سر نیزه­ها بود به دست آورده ­ام،

- که با زره کامل بلندی که دانه­های آن سینه را می­پوشاند و با شمشیری بلند آن را از خود دفع می­کردم.

سلیم می­گوید: عمر بن خطاب در آن سال از همه کارگزارانش، نصف اموالشان را به خاطر این شعر ابومختار به عنوان غرامت گرفت، ولی از قنفذ عدوی چیزی نگرفت، درحالی­که او هم از کارگزاران او بود، و تمام آنچه را از او گرفته بود که بیست هزار درهم بود به او بازگردانید، و حتی یک درهم و نصف یک درهم هم از او نگرفت. از جمله کارگزاران او که مورد غرامت قرار گرفتند، ابوهریره والی بحرین بود. عمر اموال او را شمرد که به بیست و چهار هزار درهم رسید و دوازده هزار آن را به عنوان غرامت از او گرفت.

ابان می­گوید: علی علیه السلام را ملاقات کردم و درباره این کار عمر (غرامت نگرفتن از قنفذ) از آن حضرت پرسیدم، امام فرمود: می­دانی چرا نسبت به قنفذ خودداری کرد و از او هیچ غرامتی نگرفت؟ عرض کردم: نه، نمی­دانم. حضرت فرمود: زیرا او (قنفذ) بود که فاطمه را با تازیانه زد، زمانی که آمده بود

ص: 302

بین من و آن­ها فاصله شود. فاطمه صلوات الله علیها از دنیا رفت درحالی­که اثر تازیانه او در بازویش همانند دست بندی باقی مانده بود.

ابان می­گوید: سلیم روایت کرد: به حلقه جماعتی در مسجد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله داخل شدم که بجز هاشمیان نبودند، غیر از سلمان و ابوذر و مقداد و محمد بن ابوبکر و عمر بن ابی سلیمه و قیس بن سعد بن عباده. عباس (عموی پیامبر) به علی علیه السلام گفت: چه چیز باعث شد عمر از قنفذ همانند سایر کارگزارانش غرامت نگیرد؟ امیرمؤمنان علیه السلام به اطرافیانش نگاهی انداختند، سپس چشمانش از اشک پر شد و فرمود: عمر با این­ کار خواست پاداش ضربتی را که قنفذ با تازیانه به فاطمه زهرا سلام الله علیها زده بود، به او بدهد و از او تشکر کند. و فاطمه از دنیا رفت درحالی­که اثر آن بر بازوی وی همچون دستبندی بسته بود.

سپس حضرت فرمود: در شگفتم که چگونه محبت این مرد و دوستش پیش از او در دل­های این امت جای گرفته و در برابر بدعت­های که به جا گذاشتند تسلیم آنان شدند. اگر کارگزاران او خیانت کار بودند و این اموال را با خیانت جمع کرده بودند، او حق نداشت آنان را رها کند، بلکه باید تمامی آن اموال را می­گرفت؛ چرا که غنیمت مسلمانان است. او را چه رسد که نصف آن ­ها را گرفته و نصف آن را رها کند؟ و اگر خائن نبودند، عمر حق نداشت چیزی را از اموال آنان، نه کم و نه زیاد بگیرد. او فقط نصف آن را گرفت؟! حتی اگر به خیانت در دست آن­ها بود ولی خودشان اقرار نکردند و شاهدی هم بر علیه آنان وجود نداشت، برای او جایز نبود، نه کم و نه زیاد چیزی را از آنان بگیرد. شگفت­تر از این آن است که آنان را بر سر کارهایشان باز گردانید! اگر آن­ها خائن بودند حق نداشت آنان را دوباره به کار گیرد، و اگر خائن نبودند، اموال آن­ها را برای او حلال نبود.

سپس علی علیه السلام به حاضران رو کرد و فرمود: در شگفتم از قومی که می­بینند سنت پیامبرشان کم کم و دسته دسته تبدیل و تغییر می­یابد و با این همه راضی می­شوند و انکار نمی­کنند، بلکه از بدعت­ها دفاع می­کنند و کسانی را که برآن­ها ایراد بگیرند و انکارش کنند سرزنش می­نمایند!

ص: 303

سپس بعد از ما قومی می­آید و از بدعت و ظلم و از کارهای او پیروی می­کنند و بدعت­های او را سنت و دین می­شمارند و به وسیله آن به پیشگاه پروردگار تقرب می­جویند: مثل برگردانیدن مقام ابراهیم علیه السلام از جایی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله قرار داد، به جایی که در زمان جاهلیت در آن جا بود و حضرت آن را تغییر داده بودند. و همچنین تغییر صاع و مدَّ (دو پیمانه برای اندازه گیری) پیامبرصلَّی الله علیه و آله که در حقوق واجب و مستحب، طبق آن پیمانه می­شد. زیاد کردن مقدار آن توسط او، جز شر نتیجه­ای در بر نداشت. مطابق آن مقدار واجب از غلات به فقرا داده می­شد، و پیامبر صلَّی الله علیه و آله هم فرموده بود: «خداوندا، بر مُدّ و صاع ما برکت ده» ...و مردم بین او و این کارش مانع نشدند، بلکه راضی شدند و کاری را که انجام داده بود قبول کردند.

همچنین او و دوستش، فدک را درحالی­که در دست فاطمه سلام الله علیها و در تصرف او بود و از زمان پیامبرصلَّی الله علیه و آله از غله و محصول آن استفاده می­کرد، گرفتند. او از فاطمه بر آنچه در دستش بود شاهد خواست و سخن او را تصدیق نکرد و ام ایمن را هم قبول نکرد، درحالی­که او (عمر) به یقین می­دانست، همان­گونه که ما می­دانیم، فدک در دست فاطمه بود و او حق نداشت به آنچه در دستش بود از او شاهد بخواهد و نه او را درباره آن متهم کند. سپس مردم هم از این کار او خشنود شدند و او را ستایش کردند و گفتند: پرهیزکاری و فضیلت او را به این کار واداشت! کرده زشت آن دو زمانی زیبا جلوه کرد که از سخن خود برگشتند و گفتند: گمان می­کنیم فاطمه هرگز جز حق نمی­گوید و علی هم جز به حق شهادت نداده است، اگر با ام ایمن زن دیگری بود، فدک را برای فاطمه امضا می­کردیم. بنابراین آن دو با این کارشان نزد نادانان منزلت بیشتری پیدا کردند، آن­ها را چه رسد و چه کسی به آن­ها دستور داده بود که حاکم باشند و عطا کنند یا مانع از حق کسی شوند؟ ولی امت به آن دو مبتلا شدند و آن ­ها هم خود را داخل چیزی کردند

ص: 304

که حقی درباره آن نداشتند و در مورد آن چیزی نمی­دانستند.

هنگامی­که ابوبکر خواست فدک را از دست فاطمه سلام الله علیها بگیرد و حال­آن که در دست فاطمه سلام الله علیها بود، آن حضرت به آن­ها فرمود: آیا فدک در دست من و وکیلم در آن نبود و در زمان حیات پیامبر صلَّی الله علیه و آله غله آن را نخوردم؟ آن دو گفتند: آری، حضرت فرمود: پس چرا در مورد چیزی که در دست من بوده، از من دلیل و شاهد می­خواهید؟ آن دو گفتند: چون فدک غنیمت مسلمانان است، اگر شاهدی آوردی به تو می­دهیم وگرنه امضا نمی­کنیم. فاطمه علیها السلام درحالی­که مردم در اطراف آن دو می­شنیدند فرمود: می­خواهید کاری را که پیامبرصلَّی الله علیه و آله کرده ردّ کنید و درباره ما حکمی مخصوص صادر کنید که درباره سایر مسلمانان انجام نداده­اید؟ ای مردم! آنچه را این دو مرتکب می­شوند بشنوید؛ پس به آن دو نفر فرمود: اگر دیدید که من اموالی را که در دست مسلمین است ادعا می­کنم، آیا از من شاهد می­خواهید یا که نه، از آن­ها می­خواهید؟ آن دو گفتند: نه خیر، بلکه از تو شاهد می­خواهیم. حضرت زهرا سلام الله علیها فرمود: اگر همه مسلمانان آنچه را در دستم دارم ادعا کنند، آیا از آنان شاهد می­خواهید یا از من؟

در این هنگام عمر غضبناک شد و گفت: این فدک غنیمت مسلمانان و زمین آن­هاست، و آن در دست فاطمه است، از غله آن می­خورد، اگر شاهدی بر ادعای خود آورد که پیامبرصلَّی الله علیه و آله از بین مسلمانان این غنیمت و حقشان را به فاطمه بخشیده، در این باره تجدید نظر می­کنیم. حضرت زهرا سلام الله علیها فرمود: شما را به خدا قسم می­دهم، آیا از پیامبرصلَّی الله علیه و آله نشنیدید که می­فرمود:

ص: 305

دخترم فاطمه سرور زنان بهشت است؟ گفتند: آری، به خدا سوگند که این را از پیامبرصلَّی الله علیه و آله شنیدیم. حضرت فرمود: آیا سرور زنان بهشت ادعای باطل می­کند و آنچه را که حقش نیست، مدعی می­شود؟ اگر چهار نفر علیه من به فحشا شهادت دهند یا دو نفر به سرقت شهادت دهند، آیا سخن آنان را علیه من قبول می­کنید؟ در این هنگام ابوبکر ساکت شد، ولی عمر گفت: آری، و بر تو حدّ جاری می­کنیم. فرمود: دروغ گفتی و پستی خود را ثابت کردی، مگر آن­که اقرار کنی بر دین محمد صلَّی الله علیه و آله نیستی. کسی که شهادتی را علیه سرور زنان بهشت قبول می­کند یا حدّی بر او جاری می­کند، ملعون است و به آنچه خداوند بر محمد نازل کرده کافر است؛ زیرا کسانی که خداوند همه بدی­ها را از آنان زدوده و آنان را پاک گردانیده، شهادتی بر علیه آنان روا نیست؛ چون از هر بدی معصوم­اند و از هر زشتی پاک شده ­اند ... ای عمر! درباره اهل این آیه (آیه تطهیر) به من خبر بده، اگر قومی علیه آنان یا یکی از ایشان نسبت شرک یا کفر دهد، آیا مسلمانان از ایشان برائت جسته و بر آنان حدّ جاری می­کنند؟ عمر گفت: آری، آنان با سایر مسلمانان در این باره یکی هستند. حضرت فرمود: دروغ گفتی و کافر شدی، آن­ها با سایر مردم دراین باره برابر نیستند؛ زیرا خداوند آنان را معصوم قرار داده و درباره عصمت و طهارت آنان آیه نازل کرده و همه بدی­ها را از ایشان زدوده است، بنابراین هر کس علیه آنان مطلبی را تصدیق کند، خدا و رسولش را تکذیب کرده است. در اینجا ابوبکر گفت: ای عمر، تو را قسم می­دهم که ساکت باشی.

شب که شد، ابوبکر و عمر سراغ خالد بن ولید فرستادند و گفتند: ما می­خواهیم موضوعی را پنهانی با تو در میان بگذاریم و آن را به تو واگذار کنیم.

ص: 306

خالد گفت: هر کاری می­خواهید به من واگذار کنید که من مطیع فرمان شما هستم. آن دو به او گفتند: این پادشاهی و سلطنت، تا علی زنده است برای ما سودی ندارد، نشنیدی به ما چه گفت و چگونه با ما رو به رو شد؟ ما در امان نیستیم که او پنهانی به سوی خود دعوت کند و عده­ای به او پاسخ مثبت دهند و او علیه ما قیام کند؛ چرا که او شجاع­ترین عرب است، و ما هم نسبت به او، این کارهایی که دیدی را مرتکب شده­ایم و در حکومت پسر عمویش بر او غالب شدیم، درحالی­که حقی درآن نداشتیم و فدک را هم از دست همسر او بیرون آوردیم. پس وقتی نماز صبح را با مردم خواندم، کنار او بایست و شمشیرت همراهت باشد، هرگاه نماز گذاردم و سلام دادم گردنش را بزن.

علی علیه السلام فرمود: خالد بن ولید درحالی­که شمشیرش را به کمر بسته بود، در کنار من به نماز ایستاد. ابوبکر هم به نماز ایستاد و در تصمیم خود متردد و پشیمان شده و متحیّر مانده بود، تا آنکه نزدیک بود خورشید طلوع کند، سپس قبل از این که سلام دهد گفت: ای خالد، آنچه به تو دستور دادم انجام مده و سپس سلام نماز را داد. به خالد گفتم: موضوع چه بود؟ گفت: به من دستور داده بود که وقتی سلام نماز را داد، گردن تو را بزنم. گفتم: آیا چنین کاری را می­کردی؟ او گفت: آری، به خدا سوگند، اگر سلام می­داد گردنت را می­زدم.

سلیم می­گوید: پس از آن، علی علیه السلام رو به عباس و اطرافیانش کرد و فرمود: آیا از این که او و رفیق­اش سهم ذوی القربی را که خداوند برای ما در قرآن واجب کرده است منع نموده­­اند تعجب نمی­کنید؟ خدا هم می­دانست که اینان به زودی در این باره به ما ظلم می­کنند وآن را از دست ما خارج می­کنند، لذا فرمود: «إِن کُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ وَمَا أَنزَلْنَا

ص: 307

عَلَی عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ. - . انفال/41 - »، {اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی [حق از باطل] روزی که آن دو «گروه با هم رو به رو شوند نازل کردیم ایمان آورده اید».}؟!

و شگفت این که او (عمر) خانه برادرم جعفر را خراب کرد و آن را به مسجد ملحق نمود و از قیمت آن نه کم و نه زیاد، چیزی به پسرانش نداد. مردم هم این را بر او عیب نگرفتند و تغییر ندادند، گویی که خانه مردی از دیلم را گرفته است (و در روایت دیگر: منزل مردی از ترکان کابل).

و شگفت این­که از جهل خود و نادانی امت، به همه کارگزارانش نوشت: اگر شخص جنب آب پیدا نکرد، بر او واجب نیست نماز بخواند، و نباید بر خاک تیمم کند، تا آب بیابد، اگر چه آب پیدا نکند تا خدا را ملاقات کند (و در روایت دیگر: ولو تا یک سال آب پیدا نکند)... مردم هم قبول کردند و به آن راضی شدند، در حالی­که هم خود و هم مردم می­دانستند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله به عمّار و ابوذر دستور داد که از جنابت تیمم کنند و نماز بخوانند. این دو نفر و غیر آن­ها هم نزد عمر شهادت دادند ولی او قبول نکرد و در مقابل آنان سری بلند نکرد و توجهی ننمود.

و شگفت از این که آن دو بدون علم و از روی جهل و عدم بصیرت، قضاوت­های مختلفی درباره ارث جد نمودند و از روی جرأت بر پروردگار و بی تقوایی، آنچه را نمی­دانستند، ادعا کردند. آنان ادعا کردند که پیامبرصلَّی الله علیه و آله از دنیا رفت درحالی که درباره جَدّ حکمی بیان نکرده بود، و هیچ کس را هم نگذاشت که ارث جَدّ را بداند، و مردم در این باره تابع آن دو نفر شدند و سخن آنان را تصدیق کردند.

ص: 308

و همچنین حکم به آزادی کنیزانی داد که صاحب فرزند می­شوند، مردم هم در این مورد به سخن او عمل کردند و امر خدا و پیامبر صلَّی الله علیه و آله را کنار گذاشتند. همچنین آن حکمی که درباره نصر بن حجاج (تبعید او به بصره) و جعده (شلاق زدن به او بدون اثبات جرم) از طایفه بنی سلیم و ابن وبره به اجرا در آورد. و شگفت­تر اینکه ابوکتف عدوی نزد او آمد و گفت: من همسرم را طلاق غیابی دادم و حکم طلاق به او رسید و در عدّه­اش به او رجوع کردم و برایش نامه نوشتم که رجوع کردم، ولی نامه­ام به او نرسید و او ازدواج کرد. پس عمر برای او نوشت، اگر این شخص دوم که با او ازدواج کرده، با او نزدیکی کرده، پس آن زن همسر اوست و اگر نزدیکی نکرده، پس آن زن همسر توست. عمر این را برایش نوشت در حالی که من حاضر بودم و با من مشورت نکرد و از من نپرسید و خودش را با عملش از من بی نیاز می­داند. پس خواستم او را نهی کنم؛ پس با خود گفتم، چه کار دارم! بگذار خدا او را رسوا کند. و مردم بر او ایرادی نگرفتند بلکه او را تحسین کردند و آن را سنت قرار دادند و از او پذیرفتند و آن را درست دانستند و این قضاوتی است که هیچ دیوانه­ای اینطور قضاوت نمی­کند!

همچنین برداشتن «حَیّ علی خیرالعمل» را از اذان که مردم آن را سنت حساب کردند و در این حکم از او پیروی کردند... و همین طور حکم او درباره مرد مفقود که مهلت زنش را چهار سال قرار داد و گفت: بعد از آن ازدواج می­کند، اگر شوهرش آمد، بین باز پس گرفتن همسرش و یا گرفتن مهریه او مخیّر می­شود، مردم نیز این حکم او را تحسین کردند و آن را سنت حساب کردند و به خاطر جهل و نادانی به کتاب خدا عَزَّو جَلَّ و سنت پیامبرش صلَّی الله علیه و آله، از او قبول نمودند.

همچنین عمر هر عجمی را از مدینه اخراج کرد و طنابی به طول پنج

ص: 309

وجب برای کارگزارانش به بصره فرستاد و گفت: هرکس از عجم­ها را گرفتید که قامت او به اندازه این طناب بود، گردنش را بزنید. و همچنین برگرداندن او زنان اسیر شوشتر را درحالی­ که حامله بودند. در مورد بچه­هایی که در بصره سرقت کرده بودند طنابی فرستاد و گفت: هر کدام به بلندی این طناب رسید، دست او را قطع کنید. و عجیب­تر از آن اینکه کذّابی، دروغی را درباره شایع کرد، و خود او و جاهلان آن را پذیرفتند و گمان کردند که ملائکه بر زبان عمر سخن می­گوید و به او تلقین می­کند. همچنین عمر زنان اسیر یمن را آزاد کرد؛ و همین­طور بازگشت عمر و رفیقش (ابوبکر) از لشکر اسامة بن­ زید، درحالی­که او را به عنوان امیر پذیرفته بودند.

عجیب­تر از آن، این­که خدا می­­داند و مردم می­دانند که او پیامبر صلَّی الله علیه و آله را از نوشتن کتفی که خواسته بود مانع شد. او بود که درباره صفیه (عمه پیامبر صلَّی الله علیه و آله) آن سخنان را گفت. حضرت هم غضبناک شد و آن سخنان را فرمود. و این­که روزی از کنار او می­گذشتم که به من گفت: مثل محمد جز مثل درخت خرمایی که در محل زباله­ای روییده باشد نیست! من نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله آمدم و این مطلب را گفتم. حضرت خشمگین شد و با همان حال غضب بر منبر آمد. انصار به خاطر غضبی که ازآن حضرت دیدند وحشت­زده شدند و غرق در اسلحه آمدند. حضرت فرمود: چه شده است اقوامی را که مرا در مورد خویشاوندانم سرزنش می­کنند؟ درحالی­که از من آنچه در فضیلت آنان گفته­ام شنیده­اند و همچنین فضیلت دادن خدا ایشان را و آنچه خدا به ایشان اختصاص داده که

ص: 310

بدی­ها را از ایشان بُرده و آنان را پاک گردانیده است. همچنین شنیده­اید آنچه درباره افضل اهل بیتم و بهترین آن­ها گفته­ام، از آنچه خداوند او را بدان اختصاص داده و او را اکرام نموده و برتری داده، مانند سبقت او در اسلام و پایبندی او به اسلام، و خویشاوندی او با من و این که او نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی است. بعد از این­ها گمان می­کنید مثل من در اهل بیتم همچون درخت خرمایی روییده در زباله است؟! بدانید که خداوند مخلوقاتش را آفرید و آنان را به دو گروه تقسیم نمود، و مرا در بهترین دو گروه قرار داد. سپس یک فرقه را به سه گروه تقسیم کرد که از شعبه­ها و قبایل و خاندان­هایی تشکیل می­شد و مرا از بهترین شعبه­ها و قبیله­ها قرار داد. سپس آن­ها را به خاندان­هایی تقسیم کرد و مرا در بهترین خاندان­ها قرار داد، و این همان کلام خداوند است: «إنَّما یُریدُ اللهُ لِیُذهِبَ عَنکُم الرِّجسَ أهلَ البیتِ وَ یُطَهّرُکم تَطهیراً - . احزاب/33 - »، {همانا خدا می­خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.} این آیه در اهل بیت من و عترتم و خودم و برادرم علی بن ابی طالب تحقق پیدا کرده است.

بدانید که خداوند نظری به اهل زمین انداخت و مرا از میان ایشان انتخاب کرد. سپس نظر دیگری کرد و علی را برادرم و وزیر و وصی­ام و جانشینم در امتم و صاحب اختیار هر مومنی بعد از من انتخاب کرد، و مرا به عنوان رسول و نبی و راهنما مبعوث کرد و به من وحی کرد که علی را به عنوان برادر و ولیّ و وصی و خلیفه در امتم بعد از خود قرار دهم. بدانید که او صاحب اختیار هر مومنی بعد از من است.. هرکس او را یاری کند خدا را یاری می­کند و هرکس با او دشمنی کند خدا او را دشمن می­دارد، و هرکس او را دوست بدارد خدا او را دوست می­دارد، و هرکس او را مبغوض بدارد خدا را مبغوض می­دارد. جز مومن او را دوست ندارد و جز کافر او را مبغوض نمی­دارد. او سرپرست زمین بعد از من و باعث آرامش آن (و در بعضی از نسخه­ها آمده است: زینت زمین و آرامش دهنده آن) و کلمه تقوای خداوند و ریسمان محکم الهی است. آیا می­خواهید نور خدا را با دهانتان خاموش کنید؟ خداوند نور خود را به نهایت می­رساند اگر چه

ص: 311

مشرکان را خوش نیاید؟! (و در روایت دیگری: اگر چه کافران را خوش نیاید). دشمنان خدا می­خواهند نور برادرم را خاموش کنند، ولی خدا نمی­گذارد تا آن که نور خود را کامل نماید .

ای مردم، حاضران شما سخن مرا به غائبان برسانند. خدایا، بر اینان شاهد باش. ای مردم، خداوند نظر سومی نمود و و بعد از من، از میان آن­ها، دوازده جانشین از اهل بیتم انتخاب کرد که آنان برگزیدگان امتم هستند (در یکی از نسخه­ها آمده است: آن­ها را برگزیدگان امتم قرار داد) یازده امام یکی پس از دیگری، بعد از برادرم علی می­باشند که هر یک از دنیا برود، دیگری از آنان خلافت را به دست می­گیرد. مثل آنان مثل ستارگان در آسمان است. هرگاه ستاره­ای غروب کند ستاره دیگری طلوع می­کند، چون آنان امامان هدایت­کننده هدایت شده­ای هستند که حیله کسانی که با ایشان مکر کنند به آن­­ها و رها کردن آنان که ایشان را رها کنند به ایشان ضرری نمی­رساند؛ بلکه خداوند ضرر آن را به خودشان برمی­گرداند، آنان حجت­های خداوند در زمین و شاهدان او بر خلقش هستند. هر کس از آنان اطاعت کند خدا را اطاعت کرده و هرکس از ایشان سرپیچی کند از خدا سرپیچی کرده است. آنان با قرآن و قرآن با آنان است، نه ایشان از قرآن جدا می­شوند و نه قرآن از ایشان جدا می­شود تا در حوض کوثر بر من وارد شوند. اول امامان برادرم علی بهترین آن­هاست. سپس پسرم حسن و سپس پسرم حسین

و سپس نه نفر از فرزندان حسین که مادرشان دخترم فاطمه است. درود خداوند برآنان باد، بعد از آنان (در فضیلت) پسر عمویم و برادر برادرم جعفر بن ابی طالب و عمویم، حمزة بن عبدالمطلب است.

من بهترین پیامبران و مرسلین هستم. دخترم فاطمه، سیده زنان اهل بهشت است، و علی و فرزندان او که اوصیاءاند؛ بهترین اوصیاء هستند و اهل بیت من بهترین اهل بیت­های پیامبران­اند و دو پسرم، حسن و حسین، آقای جوانان بهشت­اند که درود و سلام خداوند بر آنان باد.

ای مردم، شفاعت من شامل برده­های مسلمان شده هم می­شود، آیا اهل بیت من از

ص: 312

آن عاجزند؟ هرکس که از نسل جدم عبدالمطلب به دنیا آمده باشد و خدا را با توحید و بدون آن­که شرکی قائل شود ملاقات کند، او را وارد بهشت می­کند، اگر چه گناهانش به عدد ریگ­ها و کف دریاها باشد.

ای مردم، اهل بیت مرا در حیات من و پس از من بزرگ دارید و به ایشان احترام کنید و آنان را فضیلت دهید، برای احدی جایز نیست به احترام دیگری از جایش برخیزد مگر برای اهل بیتم (و در نسخه­ای دیگر: ای مردم، اهل بیت مرا در حیات و بعد از مرگم بزرگ دارید). اگر من حلقه درب بهشت را بگیرم و سپس پروردگارم برایم تجلی کند و من به سجده درآیم و به من اجازه شفاعت داده شود، کسی را بر اهل بیتم مقدم نمی­دارم.

ای مردم، نَسب مرا بگویید، من کیستم؟ یک نفر از انصار برخاست و عرض کرد: (و در روایت دیگری: انصار برخاستند و گفتند:) از غضب خدا و رسولش به خدا پناه می­بریم، ای رسول خدا، به ما خبر ده که چه کسی درباره اهل بیتت، تو را اذیت کرده تا گردن او را بزنیم؟ (و در روایت دیگر: تا او را بکشیم و خاندانش را نابود کنیم.)

حضرت فرمود: نسب مرا این گونه بگویید: من محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن هاشم بن ... هستم، و تا نزار نسب خود را ذکر کرد و بعد به حضرت اسماعیل بن ابراهیم بن خلیل الله رساند.

سپس فرمود: من و اهل بیتم با گل پاکی از زیر عرش تا آدم بوده­ایم و ادامه نسل ما همه­اش نکاح شرعی بوده و زنا نبوده است و ازدواج­های جاهلیت به نسل ما نیامیخته، و فرمود: از من سؤال کنید، به خدا سوگند، هیچ کس درباره پدر و مادرش و نسبش از من نمی­پرسد مگر این­که به او خبر می­دهم.

در این هنگام مردی برخاست و گفت: پدر من کیست؟ فرمود: پدر تو فلانی است، همان کسی که به عنوان پسر او خوانده می­شوی. آن مرد خدا را حمد و ثنا کرده و گفت: اگر مرا به غیر او هم نسبت می­دادی راضی می­شدم و تسلیم بودم. پس از آن، مرد دیگری برخاست و گفت: پدر من کیست؟ حضرت فرمود: پدر تو فلانی است، و حضرت شخص دیگری غیر آن­که به نام پدرش معروف بود ذکر کرد، که او از اسلام برگشت. سپس مردی دیگر برخاست، و گفت آیا من از بهشتیانم یا از دوزخیان؟

ص: 313

فرمود: از اهل بهشت. مرد دیگری برخاست و پرسید: من از بهشتیانم یا از جهنمیان؟ پیامبر فرمود: از اهل آتش. سپس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله غضبناک فرمود: چه چیز باعث شده است، آن کس که از بهترین اهل بیتم و برادر و وزیر و وارث و وصیّ و خلیفه­ام در امتم و صاحب اختیار هر مومنی بعد از من بدگویی می­کند برنمی­خیزد و بپرسد پدرش کیست و جایگاهش کجاست؟ آیا در بهشت است یا در جهنم؟

در این­جا بود که عمر بن خطاب برخاست و عرض کرد: از خشم خدا و خشم رسولش به او پناه می­برم. ای رسول خدا، ما را عفو کن، خدا تو را عفو کند و توبه ما را بپذیر، خدا توبه تو را بپذیرد، ما را بپوشان خدا تو را بپوشاند، از ما بگذر خدا بر تو درود بفرستد. پس رسول خداصلَّی الله علیه و آله حیا کرد و خودداری نمود.

و او رفیق عباس بود که رسول خدا او را برای جمع­آوری زکات فرستاد. او برگشت و گفت: عباس زکات مالش را نمی­دهد. حضرت غضبناک شد و فرمود: سپاس خدا را که ما اهل بیت را از شر نسبت­های ناروائی که به ما می­دهند در امان داشته است. عباس زکات مالش را منع نکرده است بلکه تو با عجله درباره او قضاوت کردی. او زکات چند سال را از پیش پرداخت کرده است. عمر بعد از آن نزد من آمد و از من خواست که همراه او برای شفاعت نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله برویم تا از او راضی شود، و من هم این کار را انجام دادم.

و عمر بود که در جریان عبدالله بن ابی سلول که پیامبر صلَّی الله علیه و آله جلو رفت تا برجنازه او نماز گذارد، لباس حضرت را از پشت سر گرفت و به سمت خود کشید و گفت: خدا تو را نهی کرد از این­که بر او نماز بگذاری و برای تو جایز نیست بر او نماز بخوانی. پیامبر صلَّی الله علیه و آله به او فرمود: من تنها به احترام پسرش بر او نماز خواندم و امیدوارم به خاطر این نماز من، هفتاد نفر از پدرش و اهل بیتش مسلمان شوند، و تو چه می­دانی من در نماز چه گفتم؟ من علیه او دعا کردم.

عمر بود که در روز حدیبیه، وقتی صلح نامه نوشته شد، به پیامبرصلَّی الله علیه و آله اعتراض کرد و گفت: آیا در دینمان متحمل ذلت شدیم؟!

سپس شروع کرد، و در لشکر رسول خدا صلَّی الله

ص: 314

علیه و آله می­گشت و مسلمانان را تحریک می­کرد و می­گفت: آیا در دین خود متحمل ذلت شویم؟ رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: از اطراف من پراکنده شوید، آیا می­خواهید پیمان خود را بشکنم؟ (و در روایتی دیگر: او را از پیش من خارج کنید، آیا می­خواهی که عهد و پیمان خود را شکسته و به آنچه برای آن­ها نوشتم وفا نکنم.) ای سهیل، دست فرزندت جندل (پسر سهیل بود که مسلمان شده بود ولی پیامبر بنابر پیمانی که با مشرکان بسته بودند، او را به مشرکان برگرداندند) را بگیر. سهیل هم او را گرفت و با غل آهنین محکم بست. ولی خداوند عاقبت کار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را خیر و درستی و هدایت و عزت و فضیلت قرار داد.

عمر بود که در روز غدیرخم وقتی پیامبر مرا برای ولایت منصوب کرد، او و رفیقش با هم گفتگو کردند. او گفت: در این که کار پسرعمویش را بالا ببرد، هیچ کوتاهی نمی­کند. و دیگری گفت: در اینکه بازوی پسرعمویش را بلند کند هیچ کوتاهی نمی­کند. و در حالی­که من منصوب شده بودم، به رفیقش گفت: به درستی که این کرامت و بزرگی است. رفیقش با تندی به او نگاه کرد و گفت: نه به خدا سوگند، هرگز این سخن را گوش نمی­دهم و از او اطاعت نمی­کنم. پس به او تکیه داد و با تکبر به راه افتادند و رفتند. خداوند هم به عنوان وعید و منع او، درباره­اش چنین نازل کرد: «فلا صَدَّقَ و لا صلَّی* وَ لکن کَذَّب وَ تَولَّی* ثُمَّ ذَهَبَ إلی أهلِه یَتَمَطّی* أولی لَکَ فَأولَی»، - . قیامت/31-34 - {سپس [گویند] تصدیق نکرد و نماز بر پا نداشت، بلکه تکذیب کرد و روی گردانید، پس خرامان به سوی اهل خویش رفت، وای برتو! پس وای [برتو]! } و وعیدی از جانب خدا برای او بود.

عمر بود که همراه پیامبرصلَّی الله علیه و آله و عده­ای از اصحابش برای عیادت من آمدند، رفیقش ابوبکر با چشم به او اشاره کرد و برخاست و گفت: ای رسول خدا، تو درباره علی چیزهایی به ما سپرده بودی، ولی می­بینیم که به این مرض گرفتار شده است. اگر از دنیا رفت به چه کسی رجوع کنیم؟ رسول خدا فرمودند: بنشین. و این را سه مرتبه تکرار کرد. بعد رو به او کرد و فرمود: او در این بیماری از دنیا نمی­میرد تا او را از خشم و غضب پر کنید و پیمان­شکنی و ظلم بسیار بر او روا دارید و او را صابر و مقاوم بیابید. او نمی­میرد تا از شما شرها و بدی­ها ببیند. او با شهادت و قتل از دنیا می­رود.

از همه این­ها مهمتر این بود ­که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، هشتاد نفر

ص: 315

که چهل نفر از عرب و چهل نفر از عجم بودند را جمع کرد و این دو نفر هم در بین آنان بودند و آن عده به عنوان امیر المومنین بر من تبریک گفتند. سپس فرمودند: من شما را شاهد می­گیرم که علی برادر و وزیرم و وارث و خلیفه­ام در امتم و وصی من در خاندانم و صاحب اختیار هر مومنی بعد از من است. به او گوش فرا دهید و او را اطاعت کنید. در میان آن عدّه، ابوبکر و عمر و عثمان و طلحه و زبیر و سعد بن ابی وقاص و عبدالرحمن بن عوف و ابو عبیده و سالم و معاذ و تعدادی از اعضا بودند. سپس فرمود: من خدا را بر شما شاهد می­گیرم.

سپس علی علیه السلام رو به مردم کرد و فرمود: سبحان الله از ابتلای این امت به گوساله و سامری­اش که در دل­های این امت جا گرفته است! از یک طرف اقرار کرده و ادعا نمودند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله احدی را خلیفه قرار نداده بلکه آن حضرت فرموده است: خداوند برای ما اهل بیت، بین نبوت و خلافت جمع نمی­کند. درحالی­که به همین هشتاد نفر فرمود: به علی به عنوان امیرالمومنین تهنیت بگویید، و من به شما برآنچه پیامبر به آن­ها شهادت گرفت شهادت می­دهم که آن­ها اقرار کردند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله کسی را برای جانشینی انتخاب نکرد، و آن­ها به شورا اقرار کردند؛ سپس اقرار کردند که درباره ابوبکر شورایی نبود و بیعت با او کاری ناگهانی و حساب نشده بود، چه گناهی بالاتر از کار ناگهانی و حساب نشده است؟

سپس ابوبکر عمر را جانشین خود کرد و در تعیین نکردن جانشین به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله اقتدا نکرد و این انکار کردن عمل او و روی گردانی از او بود. سپس عمر کار سومی کرد، نه طبق ادعای خودش که پیامبر خلیفه­ای تعیین نکرده مردم را رها کرد و نه مانند ابوبکر خلیفه تعیین کرد، بلکه راه سومی

ص: 316

در پیش گرفت و خلافت را بین شش نفر شورا قرار داد و همه عرب را از آن خارج کرد و با آن کار، جایگاه مرا نزد مردم پایین برد. آن پنج نفر را با فتنه و ضلالتی که در قلبشان جای داشت همتای من قرار داد، سپس عبدالرحمن بن عوف با عثمان بیعت کرد و بقیه هم با او بیعت کردند، درحالی که از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شنیده بودند که در چند مورد عثمان را لعن کرده بود.

و عثمان با آن گونه که بود، باز از آن دو بهتر بود. روزی سخنی گفت که نسبت به او رقت پیدا کردم و گفتارش مرا متعجب ساخت: یک روز که من در خانه­اش نزد او نشسته بودم، عایشه و حفصه آمدند و میراث خود را از زمین و اموال پیامبر صلَّی الله علیه و آله که در دست عثمان بود مطالبه کردند. عثمان گفت: نه به خدا قسم، نه احترامی نزد من دارید ونه پاسخ مثبت به شما می­دهم، ولی شهادت شما بر علیه خودتان را می­پذیرم. شما دو نفر نزد پدرانتان شهادت دادید که از رسول خدا شنیده­اید که گفته ­است: پیامبر ارث نمی­گذارد، هرچه باقی بگذارد صدقه است. سپس به یک عرب بیابانی احمق که بر پاشنه­هایش بول می­کرد و خود را با بول تطهیر می­کرد - مالک بن حدث بن حدثان - یاد دادید و او هم همراه شما شهادت داد و در میان اصحاب پیامبر صلَّی الله علیه و آله، نه از انصار کسی جز شما و آن اعرابی، به این مطلب شهادت نداد. به خدا سوگند می­خورم که شکی ندارم که او بر پیامبر دروغ بست و شما هم با او به آن حضرت دروغ بستید.

آن دو از پیش عثمان برگشتند درحالی ­که گریه می­کردند و به او ناسزا می­گفتند. عثمان گفت: برگردید، آیا شما به این مطلب نزد ابوبکر شهادت ندادید؟ آن دو گفتند: آری، عثمان گفت: اگر به حق شهادت داده­اید پس حقی ندارید، و اگر به باطل شهادت داده­اید، بر شما و بر کسی که شهادت شما را بر علیه این خاندان قبول کرد، لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم باشد. امیر مؤمنان فرمود: سپس عثمان نگاهی به من کرد و تبسمی نمود و گفت: ای ابالحسن، آیا درباره این دو، قلب تو را تسلّی دادم؟ گفتم: آری، به خدا قسم که مطلب را رساندی و حق گفتی، خدا جز آن دو را خوار نکرد. این جا بود که نسبت به عثمان رقت پیدا کردم

ص: 317

و دانستم که منظور او از این کار رضایت من بود و او در خویشاوندی از آن دو نزدیک­تر است و اگر چه، عذری و حجتی در حکومت بر ما و ادعای حق خلافت ما ندارد .

**[ترجمه]

توضیح

قال الجوهری: الْأُدْمَةُ فی الإبل: البیاض الشّدید، یقال: بَعِیرٌ آدَمُ و ناقةٌ أَدْمَاءُ، و الجمع أُدَمُ .. و یقال: هو الأبیضُ الأسودُ الْمُقْلَتَیْنِ ..، و الْأُدْمُ: الألفة و الاتّفاق (2)، و فی بعض النسخ: الْأُدْمُ الْحُمْرُ- بالحاء المهملة بدون الواو-.

قوله: بِصِفْرٍ عِیَابُهُ .. الْعِیَابُ: جَمْعُ الْعَیْبَةِ (3) .. أی لیست صنادیقه خالیة من تلک الأموال.

و الْبِیضُ: جمع الأبیض، و الْبَیْضَةُ من الحدید و غیرِهِ (4).

و الدُّمَی: جمع الدُّمْیَةِ بضمِّها، و هو الصّنم و الصّورة من العاج و نحوه (5).

و الرِّمَاحُ الْخَطِّیَّةُ: مشهورة (6).

و الرَّیْطَةُ: الثَّوْبُ النَّاعمُ اللَّیِّنُ (7).

و ذکر القِرَابِ لأنّها لجودتها یجعل فی مثل القراب، و فی بعض النسخ:

جرابها.

و الأَبْرَادُ جمع البُرْدِ .. (8) أی برود صفر طویلة.

ص: 318


1- فی المصدر زیادة هنا: و أکفّ عنّا منهما.
2- الصحاح 5- 1859، و انظر: لسان العرب 12- 11.
3- نصّ علیه فی لسان العرب 1- 634، و الصحاح 1- 190، و غیرهما.
4- کما فی الصحاح 3- 1068، و قریب منه فی لسان العرب 7- 134.
5- قاله فی صحاح اللغة 6- 2340، و لاحظ: لسان العرب 14- 271.
6- انظر: مجمع البحرین 4- 245، و لسان العرب 7- 290.
7- جاء قریب من المتن فی لسان العرب 7- 307، و تاج العروس 5- 145، و القاموس 2- 362. و کأنّ المصنّف- رحمه اللّه- نقل مضمون ما فی کتب اللغة.
8- انظر: مجمع البحرین 3- 13، و الصحاح 2- 447، و غیرهما.

و الدَّارِی: العطّار (1).

و الدِّرَاکُ- بکسر الدال-: المُدَارَکَةُ .. (2) أی مدارکة إسراع الخیل و الإبل فی الغارات.

و السُّمْرُ: - جمع الأسمر-: و هو الرُّمح (3).

و درع سابغةٌ: تامّة طویلة (4).

و اللَّبَانُ- بالفتح-: الصّدر أو وسطه أو ما بین الثّدیین .. (5) أی حال کونی لابسا درعا طویلة تستر صدر الفرس الذی أنا راکبه فضول تلک الدرع و زوائدها.

و فی بعض النسخ: اللِّبَادُ: - جمع لُبْدَةِ السَّرْجِ (6)

و یقال: کَفْکَفَهُ عَنْهُ .. أی صرفه و دفعه (7)، و الضمیر راجع إلی السمر.

قوله صلّی اللّه علیه و آله: عُلُوجُکُمْ .. أی من أسلم من کفّار العجم (8)، و فیه نسخ أخری: مشتبهة، و قد مرّ أنّ فی النهایة: حاوکم، و هو الصواب.

قوله صلّی اللّه علیه و آله: ما یلطّخونا به. اللّطخ: التّسوید و إفساد الکتابة و اللّطخ بالعذرة (9).

ص: 319


1- ذکره فی الصحاح 2- 660، و مجمع البحرین 3- 305.
2- نصّ علیه فی لسان العرب 10- 420، و الصحاح 4- 1583، و غیرهما.
3- جاء فی صحاح اللغة 2- 689، و تاج العروس 3- 277.
4- قاله فی القاموس 3- 107، و تاج العروس 6- 15، و غیرهما.
5- کما فی القاموس 4- 265، و تاج العروس 9- 329، و انظر: لسان العرب 13- 376.
6- قال فی القاموس 1- 334: و کل شعر أو صوف متلبّد لبد و لبدة و لبدة جمعها: ألباد و لبود، و اللّبّاد: عاملها .. و بلا هاء [أی اللبد]: الأمر، و بساط معروف، و ما تحت السرج، و نحوه فی تاج العروس 2- 490. و علیه یکون الظاهر: الألباد أو اللبود، بدلا من: اللبّاد.
7- کما فی تاج العروس 6- 236، و انظر: الصحاح 4- 1423، و لسان العرب 9- 303.
8- کذا ذکره فی مجمع البحرین 2- 319، و لاحظ: النهایة 3- 286.
9- نصّ علیه فی القاموس 1- 265، و تاج العروس 2- 269، و انظر: لسان العرب 3- 38، و قال فی صفحة: 51 منه: لطخه بالشی ء ...: رماه به، و تلطّخ فلان بأمر قبیح: تدنّس، و هو أعمّ من اللطخ.

قوله: مَا یَأْلُو .. أی ما یُقَصِّرُ، یقال: آلی الرّجل و ألّی: إذا قصّر و ترک الجهد (1)، قال تعالی: لا یَأْلُونَکُمْ خَبالًا (2).

و الخسیسة و الخساسة: الحالة الّتی یکون علیها الخسیس، یقال: رفعت خسیسته، و من خسیسته: إذا فعلت به فعلا یکون فیه رفعته، ذکره فی النهایة (3).

و قال: الضَّبْعُ- بسکون الباء-: وسط العضد، و قیل هو ما تحت الإبط (4).

و قال البیضاوی (5): یَتَمَطَّی (6) .. أی یتبختر افتخارا بذلک- من المطّ-، فإنّ المتبختر یمدّ خطاه فیکون أصله یتمطّط، أو من المطا و هو الظهر، فإنّه یلویه.

أَوْلی لَکَ فَأَوْلی ویل لک- من الولی- و أصله: أولاک اللّه ما تکرهه، و اللّام مزیدة کما فی رَدِفَ لَکُمْ، أو أولی لک الهلاک، و قیل: أفعل من الویل بعد القلب کأدنی- من دون-، أو فعل من آل یئول بمعنی عقباک النار.

قوله علیه السلام: عَلَی مَا أَشْهَدَهُمْ (7) .. أی علی نحو ما أشهدهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و فی بعض النسخ: و أشهدهم علی ما أشهدهم علیه ..

أی کیف یدّعون علی الرسول أنّه بعد ما أمر ثمانین رجلا بالتسلیم علیه بإمرة المؤمنین قال: ما ادّعوا أنّه أشهدهم علیه و هما متناقضان؟!، فیکون قوله: إنّهم أقرّوا .. استئناف کلام آخر لبیان التناقض فی أقوالهم و أفعالهم.

ص: 320


1- کما فی مجمع البحرین 1- 29، و انظر: الصحاح 6- 2370، و لسان العرب 14- 39، و تاج العروس 10- 19.
2- آل عمران: 118.
3- النهایة 2- 31، و قارن ب: لسان العرب 6- 64.
4- النهایة 3- 73، و قارن ب: لسان العرب 8- 216.
5- تفسیر البیضاوی 2- 523 فی سورة القیامة.
6- لا توجد کلمة: یتمطّی، فی (س).
7- فی (ک): أشهدکم.

أقول: سیأتی تفاصیل البدع المذکورة فی الخبر.

ثم إنّ ظاهر صدر الخبر کون هذا الکلام فی خلافة عمر، و قوله: ثم صنع عمر شیئا ثالثا .. إلی آخره یدلّ علی أنّه کان فی خلافة عثمان أو بعده، و لعلّ سلیما سمع هذا الکلام منه علیه السلام فی مقام آخر فألحقه بهذا الکلام.

**[ترجمه]جوهری گفته­است: «الأُدمة فی الابل»: شتر بسیار سفید، گفته می­شود: «بعیرٌ آدم و ناقةٌ أدماء»، شترنر و ماده سفید، و جمع آن أُدم است. و گفته می­شود او سفید است و چشمانی سیاه دارد. و«الأدم»: الفت داشتنن و متفق بودن - 1. الصحاح5: 1859[1] - . و در یکی از نسخه­ها «الأُدم الحُمر» با حاء و بدون واو عطف آمده است. و این سخن ابومختار: «بصغر عیابه»، عیاب جمع عیب، سبد و زنبیل. یعنی: صندوق­های آن­ها (کارگزاران عمر) از بیت­المال خالی نیست. و «البیض»: جمع أبیض، سفید، و «البیضة من الحدید و غیره»: کلا هخود آهنی و غیر آهنی. و «الدُمی»: مفرد آن الدُمیة به ضم دال، به معنای بت و نقشی از عاج و غیر آن، عروسک. و «الرَّماح الخطَّیة»: نیزه­های مشهور به خِطّی. و «الرَیطة»: لباس نرم و نازک. و آوردن «قراب»، بقچه یا صندوق در کنار آن لباس­ها، اشاره به جنس خوب آن­ها دارد که در درون صندوق مثل قراب نگه­داری می­شد، و در بعضی از نسخه­ها به جای قراب، جراب­ها آمده است که آن هم به معنای کیسه است. و «الابراد»: مفرد آن بُرد، لباس یمنی، یعنی: بردهای زرد طویل.

ص: 318

و «الداری»: عطر فروش.

و «الدِّراک» به کسر دال: مصدر دوم دَارَک به معنای رسیدن، یعنی: در حمله­ها بر اسبان و شتران، سریع رسیدن. و «السُمر»: جمع الأسمر به معنای نیزه­ است. و «دِرع سابغة»: زرهی کامل که تمام بدن را بپوشاند. و «اللَبان» به فتح لام: سینه یا وسط سینه یا مابین پستان­ها، یعنی: درحالی که من زره درازی پوشیده بودم که سینه اسبی را که بر آن سوار بودم و اطراف آن را می­پوشاند. و در برخی از نسخه­ها به جای «اللَبان»، اللَباد مفرد لبدة به معنای زین و پالان آمده است. و گفته­ می­شود: «کفکفه عنه»، یعنی: آن را دفع و منع کرد و ضمیر به «السُمر»، نیزه­ها بر می­گردد. علوج در سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله «علوجکم»: یعنی کسی که از کافران عجم (غیر عرب) اسلام آورده باشد، و در نسخه دیگر، این کلمه «مشتبه» است، و پیشتر اشاره شد که در «النهایه» : حاوکم آمده که صحیح این است. و این سخن پیامبر: «ما یلطّخونا به»، اللَطخ: سیاه کردن و از بین بردن نوشتار، و «اللطخ بالعذرة»: آلوده کردن با مدفوع. و این

ص: 319

سخن او: «مایألو»، یعنی: کوتاهی نمی­کند، گفته ­می­شود: «ألی الرجل ألّی»، هرگاه کوتاهی کرده و تلاش و کوشش را رها کند که خداوند می­فرماید: «لاَ یَأْلُونَکُمْ خَبَالاً - . آل عمران/118 - »، {[آنان ] از هیچ نابکاری در حق شما کوتاهی نمی­کنند.}

در النهایه آمده است - . النهایة2: 31 - : «الخسیسة و الخساسة»: حالتی که خسیس در آن است، گفته می­شود: «رفعت خسیستُه و من خسیستِه»، اگر کاری انجام بدهم که بلندی او در آن باشد. - . النهایة: 373 - و گفت: «الضبع» به سکون باء: میانه بازو، و گفته شده است: آن، زیر بغل است.

و بیضاوی گفته ­است: «یَتَمطّی»: از روی فخر به آنان، خرامان و تکبر می کرد؛ زیرا شخص متکبر قدم هایش را طولانی برمی دارد و اصل آن یتمطّط است و یا از المطا به معنای پشت می باشد، چون انسان را خم می کند. «أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی - . قیامت/34 - »: «ویلٌ لک»: از الولی به معنای وای برتو است، و اصل آن، این است: «اولاک الله ما تکرهه»، خداوند آن چه را که نمی پسندی به تو دهد. و لام لک همانند «ردف لکم» زایده است، یا اینکه «اولی لک الهلاک» بوده. گفته شده است: اصل آن از ویل بوده و قلب صورت گرفته و بر وزن افعل یا فعلی است، مانند أدنی از دون، یا فعل است از «آل یؤول»، به معنای عاقبت تو آتش جهنم باشد. و این سخن امام علی علیه السلام: «علی ما اشهدهم»: یعنی همان گونه که رسول خدا بر آن­ها شهادت گرفت، و در برخی از نسخه ها آمده است: «اشهدهم علی ما اشهدهم علیه»، یعنی: آن ها چگونه علیه پیامبر ادعا می کنند، بعد از آن که پیامبر به هشتاد نفر دستور داد به امام علی علیه السلام، به عنوان امیرالمومنین سلام دهند. این تناقض است. و این سخن ایشان: «إنهم اقرّوا...» استیناف بیانی است برای کلام دیگر تا تناقض در سخنان و کارهای آنان را نشان دهد .

ص: 320

مؤلف: به زودی جزئیات بدعت های ذکر شده در این روایت را خواهیم آورد. ابتدای این روایت نشان می دهد که این سخن، در زمان خلافت عمر نقل شده است، و این سخن امام: سپس عمر کار سومی انجام داد تا آخر آن، دلیلی است بر اینکه این روایت در خلافت عثمان یا بعد از او نقل شده است، و چه بسا سلیم این سخن را از امام علی علیه السلام در جایی دیگر شنیده وآن را به این کلام حضرت ملحق کرده است.

**[ترجمه]

«153»

کِتَابُ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ (1): عَنْ أَبَانٍ، عَنْ سُلَیْمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ- قَبْلَ وَقْعَةِ صِفِّینَ-: إِنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ لَنْ یُنِیبُوا إِلَی الْحَقِّ وَ لَا إِلَی کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ حَتَّی یُرَامُونَا (2) بِالْعَسَاکِرِ تَتْبَعُهَا الْعَسَاکِرُ، وَ حَتَّی یُرْدِفُونَا (3) بِالْکَتَائِبِ تَتْبَعُهَا الْکَتَائِبُ، وَ حَتَّی یَجُرَّ بِبِلَادِهِمُ الْخَمِیسُ تَتْبَعُهَا الْخَمِیسُ، وَ حَتَّی تَرْعَی (4) الْخُیُولُ بِنَوَاحِی أَرْضِهِمْ وَ تَنْزِلَ عَنْ (5) مَسَالِحِهِمْ، وَ حَتَّی یُشَنَّ (6) الْغَارَاتُ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ فَجٍّ، وَ حَتَّی یَلْقَاهُمْ قَوْمٌ صُدَّقٌ صُبَّرٌ لَا یَزِیدُهُمْ هَلَاکُ مَنْ هَلَکَ مِنْ قَتْلَاهُمْ وَ مَوْتَاهُمْ (7) فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِلَّا جِدّاً فِی طَاعَةِ اللَّهِ، وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَ أَبْنَاءَنَا وَ أَخْوَالَنَا وَ أَعْمَامَنَا وَ أَهْلَ بُیُوتِنَا (8) ثُمَّ لَا یَزِیدُنَا ذَلِکَ إِلَّا إِیمَاناً وَ تَسْلِیماً وَ جِدّاً فِی طَاعَةِ اللَّهِ، وَ اسْتِقْلَالًا بِمُبَارَزَةِ الْأَقْرَانِ، وَ إِنْ کَانَ الرَّجُلُ مِنَّا وَ الرَّجُلُ مِنْ عَدُوِّنَا لَیَتَصَاوَلَانِ تَصَاوُلَ الْفَحْلَیْنِ یَتَخَالَسَانِ أَنْفُسَهُمَا أَیُّهُمَا یَسْقِی صَاحِبَهُ کَأْسَ الْمَوْتِ، فَمَرَّةً لَنَا مِنْ عَدُوِّنَا، وَ مَرَّةً لِعَدُوِّنَا مِنَّا، فَلَمَّا رَأَی اللَّهُ مِنَّا صِدْقاً وَ صَبْراً أَنْزَلَ الْکِتَابَ بِحُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَیْنَا وَ الرِّضَا عَنَّا، وَ أَنْزَلَ عَلَیْنَا النَّصْرَ، وَ لَسْتُ أَقُولُ إِنَّ کُلَّ مَنْ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ

ص: 321


1- کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ: 147- 151.
2- فی المصدر: یرموا.
3- فی کتاب سلیم: یردفوا- بلا ضمیر-.
4- تقرأ فی مطبوع البحار: ترعی، و: یرعی. و فی المصدر ما أثبتناه.
5- جاء فی المصدر: علی، و هی نسخة فی (ک).
6- فی کتاب سلیم: تشنّ.
7- خطّ علی: تا، من موتاهم فی (س)، و لا معنی لها.
8- فی المصدر: بیوتاتنا.

صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَذَلِکَ (1)،وَ لَقَدْ کَانَتْ مَعَنَا بِطَانَةٌ لاَ یَأْلُونَا(2)خَبَالاً (3)،قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَ مَا تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ»(4) وَ لَقَدْ کَانَ مِنْهُمْ بَعْضُ مَنْ تُفَضِّلُهُ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ-یَا اِبْنَ قَیْسٍ -،فَارِّینَ،فَلاَ رَمَی بِسَهْمٍ،وَ لاَ ضَرَبَ بِسَیْفٍ،وَ لاَ طَعَنَ بِرُمْحٍ،إِذَا کَانَ الْمَوْتُ وَ النِّزَالُ تَوَارَی(5) وَ اعْتَلَّ وَ لاَذَ کَمَا تَلُوذُ النَّعْجَةُ الْعَوْرَاءُ لاَ یَدْفَعُ(6) یَدَ لاَمِسٍ،وَ إِذَا أَلْقَی الْعَدُوَّ فَرَّ وَ مَنَحَ الْعَدُوَّ دُبُرَهُ جُبْناً وَ لُؤْماً،وَ إِذَا کَانَ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ الْغَنِیمَةِ تَکَلَّمَ کَمَا قَالَ اللَّهُ:

سَلَقُوکُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدادٍ أَشِحَّةً عَلَی الْخَیْرِ (7) فَلَا یَزَالُ قَدِ اسْتَأْذَنَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِی ضَرْبِ عُنُقِ الرَّجُلِ الَّذِی لَیْسَ یُرِیدُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَتْلَهُ، فَأَبَی عَلَیْهِ، وَ لَقَدْ نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْماً وَ عَلَیْهِ السِّلَاحُ تَامٌّ (8)، فَضَحِکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ قَالَ یُکَنِّیهِ: أَبَا فُلَانٍ الْیَوْمُ یَوْمُکَ؟.

فَقَالَ الْأَشْعَثُ: مَا أَعْلَمَنِی مَنْ (9) تَعْنِی! إِنَّ ذَلِکَ یَفِرُّ مِنْهُ الشَّیْطَانُ.

قَالَ: یَا ابْنَ قَیْسٍ! لَا آمَنَ اللَّهُ رَوْعَةَ الشَّیْطَانِ إِذَا قَالَ.

ثُمَّ قَالَ: وَ لَوْ کُنَّا حِینَ کُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ قَضَیْنَا (10) الشَّدَائِدَ وَ الْأَذَی وَ الْبَأْسَ فَعَلْنَا کَمَا تَفْعَلُونَ الْیَوْمَ لَمَا قَامَ لِلَّهِ دِینٌ، وَ لَا أَعَزَّ اللَّهُ

ص: 322


1- هنا زیادة جاءت فی کتاب سلیم:و لکن أعظمهم و جلّهم و عامّتهم کانوا کذلک.
2- فی المصدر:لا تألونا.
3- الخبال : الفساد ، کما جاء فی المصباح المنیر ١ _ ٢٢٢ ، وغیره.
4- آل عمران : ١١٨.
5- فی کتاب سلیم : لاذ وتواری.
6- فی المصدر : لا تدفع.
7- الأحزاب: 19.
8- کذا، و لعلّه: التّامّ.
9- فی المصدر: بمن.
10- فی کتاب سلیم: و تصیبنا.

الْإِسْلَامَ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَتَحْلِبُنَّهَا (1) دَماً وَ نَدَماً وَ حَیْرَةً (2)، فَاحْفَظُوا مَا أَقُولُ لَکُمْ وَ اذْکُرُوهُ، فَلَیُسَلَّطَنَّ عَلَیْکُمْ شِرَارُکُمْ وَ الْأَدْعِیَاءُ مِنْکُمْ وَ الطُّلَقَاءُ وَ الطُّرَدَاءُ وَ الْمُنَافِقُونَ فَلَیَقْتُلُنَّکُمْ، ثُمَّ لَتَدْعُنَّ اللَّهَ فَلَا یَسْتَجِیبُ لَکُمْ، وَ لَا یَدْفَعُ الْبَلَاءَ عَنْکُمْ حَتَّی تَتُوبُوا وَ تَرْجِعُوا، فَإِنْ تَتُوبُوا وَ تَرْجِعُوا فَیَسْتَنْقِذُکُمْ (3) اللَّهُ مِنْ فِتْنَتِهِمْ وَ ضَلَالَتِهِمْ کَمَا اسْتَنْقَذَکُمْ مِنْ شِرْکِکُمْ (4) وَ جَهَالَتِکُمْ، إِنَّ الْعَجَبَ کُلَّ الْعَجَبِ مِنْ جُهَّالِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ ضُلَّالِهَا وَ قَادَتِهَا وَ سَاقَتِهَا إِلَی النَّارِ، إِنَّهُمْ قَدْ سَمِعُوا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ- عَوْداً وَ بَدْءاً-: مَا وَلَّتْ أُمَّةٌ رَجُلًا قَطُّ أَمْرَهَا وَ فِیهِمْ أَعْلَمُ مِنْهُ إِلَّا لَمْ یَزَلْ أَمْرُهُمْ یَذْهَبُ سَفَالًا حَتَّی یَرْجِعُوا إِلَی مَا تَرَکُوا، فَوَلَّوْا أَمْرَهُمْ قَبْلِی ثَلَاثَةَ رَهْطٍ مَا مِنْهُمْ رَجُلٌ جَمَعَ الْقُرْآنَ، وَ لَا یَدَّعِی أَنَّ لَهُ عِلْماً بِکِتَابِ اللَّهِ وَ لَا سُنَّةِ نَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله)، وَ قَدْ عَلِمُوا أَنِّی أَعْلَمُهُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَفْقَهُهُمْ وَ أَقْرَؤُهُمْ بِکِتَابِ (5) اللَّهِ وَ أَقْضَاهُمْ بِحُکْمِ اللَّهِ، وَ أَنَّهُ لَیْسَ رَجُلٌ مِنَ الثَّلَاثَةِ لَهُ سَابِقَةٌ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا عَنَاءٌ مَعَهُ فِی جَمِیعِ مَشَاهِدِهِ، فَرَمَی بِسَهْمٍ، وَ لَا طَعَنَ بِرُمْحٍ، وَ لَا ضَرَبَ بِسَیْفٍ جُبْناً وَ لُؤْماً وَ رَغْبَةً فِی الْبَقَاءِ، وَ قَدْ عَلِمُوا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ قَاتَلَ بِنَفْسِهِ فَقَتَلَ أُبَیَّ بْنَ خَلَفٍ، وَ قَتَلَ مِسْجَعَ بْنَ عَوْفٍ- وَ کَانَ مِنْ أَشْجَعِ النَّاسِ وَ أَشَدِّهِمْ لِقَاءً، وَ أَحَقِّهِمْ بِذَلِکَ- وَ قَدْ عَلِمُوا یَقِیناً أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ فِیهِمْ أَحَدٌ یَقُومُ مَقَامِی وَ لَا یُبَارِزُ الْأَبْطَالَ وَ یَفْتَحُ الْحُصُونَ غَیْرِی، وَ لَا نَزَلَتْ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ شَدِیدَةٌ قَطُّ وَ لَا کَرَبَهُ أَمْرٌ وَ لَا ضِیقٌ وَ لَا مستضعف [مُسْتَصْعَبٌ] (6) مِنَ الْأَمْرِ إِلَّا قَالَ: أَیْنَ أَخِی عَلِیٌّ؟ أَیْنَ سَیْفِی؟ أَیْنَ رُمْحِی؟ أَیْنَ الْمُفَرِّجُ عَنِّی (7) عَنْ وَجْهِی؟

ص: 323


1- فی (س): لتجلینها، و فی المصدر: لتحتلبنّها .. و هو الظّاهر.
2- فی المصدر: و حسرة، بدلا من: و حیرة.
3- فی المصدر: یستنقذکم- بلا فاء-.
4- فی کتاب سلیم: استنقذکم من شرکم.
5- فی المصدر: لکتاب.
6- فی کتاب سلیم: و لا مستصعب .. و هو الظّاهر.
7- فی المصدر: غمّی، و هی نسخة فی مطبوع البحار، و هو الظّاهر.

فَیُقَدِّمُنِی فَأَتَقَدَّمُ فَأَقِیهِ بِنَفْسِی (1) وَ یَکْشِفُ اللَّهُ بِیَدِیَ الْکَرْبَ عَنْ وَجْهِهِ، وَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِرَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِذَلِکَ الْمَنُّ وَ الطَّوْلُ حَیْثُ خَصَّنِی بِذَلِکَ وَ وَفَّقَنِی لَهُ، وَ إِنَّ بَعْضَ مَنْ قَدْ (2) سَمَّیْتُ مَا کَانَ لَهُ بَلَاءٌ (3) وَ لَا سَابِقَةٌ وَ لَا مُبَارَزَةُ قَرْنٍ، وَ لَا فَتْحٌ وَ لَا نَصْرٌ غَیْرَ مَرَّةٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ فَرَّ وَ مَنَحَ عَدُوَّهُ دُبُرَهُ وَ رَجَعَ یُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ وَ یُجَبِّنُونَهُ، وَ قَدْ فَرَّ مِرَاراً، فَإِذَا کَانَ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ الْغَنِیمَةِ تَکَلَّمَ (4) وَ أَمَرَ وَ نَهَی، وَ لَقَدْ نَادَاهُ (5) ابْنُ عَبْدِ وُدٍّ یَوْمَ الْخَنْدَقِ بِاسْمِهِ فَحَادَ عَنْهُ وَ لَاذَ بِأَصْحَابِهِ حَتَّی تَبَسَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِمَا رَأَی (6) بِهِ مِنَ الرُّعْبِ، وَ قَالَ: أَیْنَ حَبِیبِی عَلِیٌّ؟ تَقَدَّمْ یَا حَبِیبِی یَا عَلِیُّ، وَ لَقَدْ قَالَ (7) لِأَصْحَابِهِ الْأَرْبَعَةِ- أَصْحَابِ الْکِتَابِ-: الرَّأْیُ- وَ اللَّهِ- أَنْ یدفع [نَدْفَعَ] مُحَمَّداً بِرُمَّتِهِ (8) وَ نَسْلَمَ مِنْ ذَلِکَ حِینَ جَاءَ الْعَدُوُّ مِنْ فَوْقِنَا وَ مِنْ تَحْتِنَا کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی:

وَ زُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِیداً (9) وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا (10) وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (11)، فَقَالَ صَاحِبُهُ: لَا،

ص: 324


1- فی کتاب سلیم: فأفدیه بنفسی.
2- لا توجد فی المصدر کلمة: قد.
3- فی کتاب سلیم: ذا بلاء.
4- فی کتاب سلیم: تکلّم و تغیّر ..
5- فی المصدر: و لقد نادی.
6- فی کتاب سلیم: فما رأی.
7- جاء فی المصدر: و قال- بدون کلمة: لقد-.
8- فی کتاب سلیم: و الرّأی و اللّه أن ندفع محمّدا إلیهم برمّته. و فی (س): الرّأی و إن و اللّه یدفع محمّدا برمّته و نسلم من ذلک، و هذه العبارة کما تری مشوشة. و المتن أیضا یحتاج إلی توجیه من فرض الفاعل ل (یدفع) أحدنا- المحذوف-، أو من حذف الألف من آخر کلمة محمّد (صلی الله علیه و آله) أو غیرهما من التوجیهات.
9- الأحزاب: 11.
10- الأحزاب: 10.
11- الأحزاب: 12. و فی المصدر: و قال المنافقون .. إلی آخره.

وَ لَکِنْ نَتَّخِذُ صَنَماً عَظِیماً نَعْبُدُهُ، لِأَنَّا لَا نَأْمَنُ (1) أَنْ یَظْفَرَ ابْنُ أَبِی کَبْشَةَ فَیَکُونَ هَلَاکُنَا، وَ لَکِنْ یَکُونُ هَذَا الصَّنَمُ لَنَا زُخْراً (2)، فَإِنْ ظَفِرَتْ قُرَیْشٌ أَظْهَرْنَا عِبَادَةَ هَذَا الصَّنَمِ وَ أَعْلَمْنَاهُمْ أَنَّا لَنْ نُفَارِقَ دِینَنَا، وَ إِنْ رَجَعَتْ دَوْلَةُ ابْنِ أَبِی کَبْشَةَ کُنَّا مُقِیمِینَ عَلَی عِبَادَةِ هَذَا الصَّنَمِ سِرّاً، فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ بِذَلِکَ، ثُمَّ خَبَّرَنِی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعْدَ قَتْلِی ابْنَ عَبْدِ وُدٍّ، فَدَعَاهُمَا، فَقَالَ: کَمْ صَنَماً عَبَدْتُمَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ؟.

فَقَالا: یَا مُحَمَّدُ! لَا تُعَیِّرْنَا بِمَا مَضَی فِی الْجَاهِلِیَّةِ.

فَقَالَ: فَکَمْ صَنَمٍ (3) تَعْبُدَانِ وَقْتَکُمَا هَذَا (4)؟.

فَقَالا: وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا نَعْبُدُ إِلَّا اللَّهَ مُنْذُ أَظْهَرْنَا لَکَ (5) مِنْ دِینِکَ مَا أَظْهَرْنَا.

فَقَالَ: یَا عَلِیُّ! خُذْ هَذَا السَّیْفَ، فَانْطَلِقْ إِلَی مَوْضِعِ کَذَا .. وَ کَذَا فَاسْتَخْرِجِ الصَّنَمَ الَّذِی یَعْبُدَانِهِ فَاهْشِمْهُ (6)، فَإِنْ حَالَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ أَحَدٌ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ، فَانْکَبَّا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالا: اسْتُرْنَا سَتَرَکَ اللَّهُ.

فَقُلْتُ أَنَا لَهُمَا: اضْمَنَا لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ أَلَّا تَعْبُدَا إِلَّا اللَّهَ وَ لَا تُشْرِکَا بِهِ شَیْئاً.

فَعَاهَدَا (7) رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی ذَلِکَ (8)، وَ انْطَلَقْتُ حَتَّی اسْتَخْرَجْتُ الصَّنَمَ مِنْ مَوْضِعِهِ وَ کَسَرْتُ وَجْهَهُ وَ یَدَیْهِ وَ جَزَمْتُ (9) رِجْلَیْهِ، ثُمَّ انْصَرَفْتُ إِلَی رَسُولِ

ص: 325


1- فی (س) جاءت نسخة: لا آمن، بدلا من: لا نأمن.
2- فی المصدر: ذخرا، و هو الظّاهر.
3- کذا، و الظّاهر: صنما.
4- جاء فی المصدر: یومکما هذا.
5- فی کتاب سلیم لا توجد: لک.
6- الهشم: الکسر، کما فی مجمع البحرین 6- 186، و غیره.
7- جاءت نسخة علی (س): فعاهدا علی هذا.
8- جاءت العبارة فی (ک) هکذا: فعاهدا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علی هذا.
9- فی المصدر: و جذمت .. أی قطعته، کما فی مجمع البحرین 6- 27، و جاء فیه فی صفحة: 29: الجزم: القطع.

اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عَرَفْتُ ذَلِکَ فِی وَجْهِهِمَا حَتَّی مَاتَا، ثُمَّ انْطَلَقَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ حِینَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَخَاصَمُوا الْأَنْصَارَ بِحَقِّی، فَإِنْ کَانُوا صَدَقُوا وَ احْتَجُّوا بِحَقٍّ أَنَّهُمْ أَوْلَی مِنَ الْأَنْصَارِ لِأَنَّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ وَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ قُرَیْشٍ، فَمَنْ کَانَ أَوْلَی بِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ أَوْلَی بِالْأَمْرِ؟! وَ إِنَّمَا ظَلَمُونِی حَقِّی.

وَ إِنْ کَانُوا احْتَجُّوا بِبَاطِلٍ فَقَدْ ظَلَمُوا الْأَنْصَارَ حَقَّهُمْ، وَ اللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَنْ ظَلَمَنَا وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا.

وَ الْعَجَبُ لِمَا قَدْ أُشْرِبَتْ قُلُوبُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ حُبِّهِمْ وَ حُبِّ مَنْ صَدَّقَهُمْ (1) وَ صَدَّهُمْ عَنْ سَبِیلِ رَبِّهِمْ وَ رَدَّهُمْ عَنْ دِینِهِمْ، وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ هَذِهِ الْأُمَّةَ قَامَتْ عَلَی أَرْجُلِهَا عَلَی التُّرَابِ، وَ الرَّمَادَ وَاضِعَةٌ عَلَی (2) رُءُوسِهَا، وَ تَضَرَّعَتْ (3) وَ دَعَتْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ عَلَی مَنْ أَضَلَّهُمْ، وَ صَدَّهُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ، وَ دَعَاهُمْ إِلَی النَّارِ، وَ عَرَضَهُمْ لِسَخَطِ رَبِّهِمْ، وَ أَوْجَبَ عَلَیْهِمْ عَذَابَهُ بِمَا أَجْرَمُوا إِلَیْهِمْ لَکَانُوا مُقَصِّرِینَ فِی ذَلِکَ، وَ ذَلِکَ أَنَّ الْمُحِقَّ الصَّادِقَ وَ الْعَالِمَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ یَتَخَوَّفَانِ إنْ غَیَّرَا (4) شَیْئاً مِنْ بِدَعِهِمْ وَ سُنَنِهِمْ وَ أَحْدَاثِهِمْ عَادِیَةَ (5) الْعَامَّةِ، وَ مَتَی فَعَلَ شَاقُّوهُ وَ خَالَفُوهُ وَ تَبَرَّءُوا مِنْهُ وَ خَذَلُوهُ وَ تَفَرَّقُوا عَنْ حَقِّهِ، وَ إِنْ أَخَذَ بِبِدَعِهِمْ وَ أَقَرَّ بِهَا وَ زَیَّنَهَا (6) وَ دَانَ بِهَا أَحَبَّتْهُ وَ شَرَّفَتْهُ وَ فَضَّلَتْهُ، وَ اللَّهِ لَوْ نَادَیْتُ فِی عَسْکَرِی هَذَا بِالْحَقِّ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ وَ أَظْهَرْتُهُ وَ دَعَوْتُ إِلَیْهِ وَ شَرَحْتُهُ وَ فَسَّرْتُهُ عَلَی مَا سَمِعْتُ مِنْ نَبِیِّ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ فِیهِ، مَا

ص: 326


1- لا توجد: صدّقهم .. فی کتاب سلیم.
2- فی المصدر: و وضعت الرّماد علی.
3- فی کتاب سلیم: و تضرّعت إلی اللّه ..
4- فی المصدر: یتخوّف إن غیّر شیئا من .. و هو الظّاهر. و قد جاء نسخة فی مطبوع البحار: یتخوّف إن غیّر.
5- فی المصدر: و عادته.
6- وضع علی: و زیّنها، رمز نسخة بدل فی (ک).

بَقِیَ فِیهِ إِلَّا أَقَلُّهُ وَ أَذَلُّهُ وَ أَرْذَلُهُ، وَ لَاسْتَوْحَشُوا مِنْهُ، وَ لَتَفَرَّقُوا مِنِّی (1)، وَ لَوْ لَا مَا عَاهَدَ (2) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَیَّ وَ سَمِعْتُهُ مِنْهُ، وَ تَقَدَّمَ إِلَیَّ فِیهِ لَفَعَلْتُ، وَ لَکِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ قَالَ (3): کُلُّ مَا اضْطُرَّ إِلَیْهِ الْعَبْدُ فَقَدْ أَحَلَّهُ اللَّهُ لَهُ وَ أَبَاحَهُ إِیَّاهُ، وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ التَّقِیَّةَ مِنْ دِینِ اللَّهِ، وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ، فَقَالَ: أَدْفَعُهُمْ بِالرَّاحِ دَفْعاً عَنِّی، ثُلُثَانِ مِنْ حَیٍّ وَ ثُلُثٌ مِنِّی، فَإِنْ عَوَّضَنِی رَبِّی فَأعْذَرَنِی.

**[ترجمه]کتاب سلیم بن قیس - . کتاب سلیم بن قیس هلالی: 147-151 - :

أبان از سلیم نقل می کند که گفت: از علی بن ابی طالب علیه السلام شنیدم که قبل از نبرد صفین می فرمود: این قوم (لشکریان معاویه) به حق و به سخنی که بین ما وآن ها یکی باشد بر نمی گردند مگر آن که با لشکرهایی که پشت سر هم می آیند، هدف قرار گیرند و گروه های جنگی را پشت سر هم قرار دهند. و تا آنکه لشکری بعد از لشکری به شهرهای آنان کشیده شود، و اسب ها در سرزمین آنان بچرند و در اسلحه خانه آنان پیاده شوند، و تا یورش­ها از هر جای دوری بر آنان صورت بگیرد، و تا قومی صادق و صبور با آنان برخورد کنند که قتل کشته شدگان و آنان که در راه خدا از دنیا می روند، جدیت آنان را در اطاعت خداوند بیشتر نمایند. به خدا سوگند، ما را همراه پیامبر صلَّی الله علیه و آله می دیدی که با پدران و فرزندان و برادران و عموهای خود جنگ می کردیم، که این مبارزه بر ایمان و تسلیم ما می افزود و ما را در جاده وسیع حق و صبر و بردباری در برابر ناگواری ها و جهاد و کوشش در برابر دشمن، ثابت قدم می ساخت. گاهی یک نفر از ما و دیگری از دشمنان ما، مانند دو پهلوان نبرد می کردند و هر کدام می خواست کار دیگری را بسازد و جام مرگ را به او بنوشاند. گاهی ما بر دشمن پیروز می شدیم و زمانی هم دشمن بر ما غلبه می کرد. سپس آن گاه که خدا راستی و اخلاص ما را دید، آیات خدا در ستایش از ما و رضایت از ما نازل شد و پیروزی را بر ما عنایت فرمود .

و نمی گویم: همه کسانی که در رکاب رسول خدا

ص: 321

حضور داشتند این گونه بودند، بلکه بودند با ما کسانی که از فساد در کارها دریغ نمی کردند، خداوند عزوجل می فرماید: «قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاء مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ»، - . آل عمران/118 -

{دشمنی از لحن و سخنشان آشکار است و آنچه سینه هایشان نهان می دارد بزرگتر است.} از جمله اینان، بعضی از کسانی است که تو و یارانت، ای اشعث بن قیس که از میدان نبرد فرار می کرد، او را بالا می­برید. او نه تیری می انداخت و نه شمشیری و نه نیزه ای می زد، آن گاه که مرگ و درگیری فرا می رسید به گوشه­ای می گریخت و عذر می آورد و بسان گوسفند یک چشم، خود را مخفی می داشت و در مقابل دست هیچ لمس کننده ای از خود دفاع نمی کرد. به وقت دیدن دشمن می گریخت و از ترس و پستی، پشتش را به دشمن می نمود، و آن گاه که وقت آسایش و تقسیم غنایم بود سخن می راند، همان گونه که خداوند می فرماید: «سَلَقُوکُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَی الْخَیْرِ»، - 2. احزاب/19 - {شما را با زبان­هایی تند نیش می زنند، بر مال حریصند.} پیوسته از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله برای زدن گردن مردی (حاطب) که حضرت قصد کشتن اورا نداشت اجازه می خواست وآن حضرت به او اجازه نمی داد. روزی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او نگاهی کرد، درحالی که تا به دندان مسلح بود. حضرت خندیدند و او را به کنیه خطاب کرد و فرمود: ای ابا فلان، امروز، روز توست؟ اشعث گفت: خوب می دانم چه کسی را می گویی! او کسی است که شیطان از او فرار می کند. امام فرمود: ای پسر قیس! خداوند از وحشت شیطان حفظ نکند هنگامی که گفت. سپس امام فرمود: اگر ما آن هنگام که در رکاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودیم، درحالی که گرفتار سختی ها و اذیت و آزار می شدیم، مثل کار امروز شما را انجام می دادیم، هرگز دین خدا بر پا نمی شد

ص: 322

و خداوند به اسلام عزت نمی داد. به خدا سوگند، از این کرده خود، خون و پشیمانی و سر گردانی خواهید دوشید. آن چه می گویم بدان گوش فرا دهید و به یاد بسپارید، بی شک شرورهای شما و زنازادگان و آزادشدگان (طلقاء) و طردشدگان (از اسلام ) و منافقان بر شما چیره خواهند شد و شما را خواهند کشت؛ سپس شما هم خداوند را خواهید خواند ولی اجابت نخواهد کرد و بلا را از شما بر نمی دارد تا توبه کنید و برگردید. اگر توبه کردید و برگشتید، خداوند شما را از فتنه و گمراهی ایشان نجات خواهد داد، همان طور که شما را از شر خودتان و نادانی تان رهانید. جای بسی شگفتی است از نادانان این امت و راهنمایان و برندگان آنان به آتش، چرا که آنان از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شنیدند که بارها فرمود: هیچ امتی امروز خود را به دست کسی نمی سپارد که در میان آنان داناتر از او باشد، مگر آن که کارشان پیوسته به سراشیبی می رود تا به آن چه ترک کرده اند باز گردند. مردم پیش از من امر خود را به دست سه نفر سپردند که هیچ کدام از آنان قرآن را جمع آوری نکرده بود و نه ادعا داشت که به کتاب خدا و سنت پیامبر صلَّی الله علیه و آله علم دارد. درحالی که به خوبی می دانستند که من داناترین آنان به کتاب خدا و سنت پیامبرش صلَّی الله علیه و آله و فقیه ترین و قرائت کننده ترین آن ها نسبت به کتاب خدا و بهترین قضاوت کننده به حکم خدا هستم، و هیچ کدام از آن ها سابقه نیک و تحمل سختی ها با پیامبر را در همه جنگ ها نداشتند. آنان به خاطر ترس و پستی و تمایل به زندگی، نه تیری انداختند و نه نیزه ای زدند و نه شمشیری کشیدند.

آنان می دانستند که رسول خدا شخصاً جنگید و ابی بن خلف و مسجع بن عوف را کشت و آن حضرت از شجاع ترین مردم و شدیدترین آنان در برخورد با دشمن و سزاوارتر از همه به این کار بود. و به خوبی می دانستند که در میان مردم کسی نبود که جای مرا بگیرد و هیچ کس جز من به جنگ پهلوانان نمی رفت و قلعه ها را فتح نمی کرد، و هیچ گاه بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله مشکلی پیش نمی آمد و یا کاری و تنگنایی و هیچ کار پیچیده ای، آن حضرت را ناراحت نمی کرد مگر آن که می فرمود: برادرم علی کجاست؟ شمشیر من کجاست؟ نیزه ام کجاست؟ آن که غم و غصه را از روی من برمی دارد کجاست؟

ص: 323

و مرا پیش می فرستاد، و من هم پیش می رفتم و جان خود را فدای او می نمودم و خداوند به دست من ناراحتی را از چهره رسول صلَّی الله علیه و آله برطرف می کرد، خداوند عزوجل و پیامبرش بر من منت و انعام دارند که خداوند مرا به این امر اختصاص و توفیق داد. بعضی از کسانی که نام بردی، نه سختی کشید و نه سابقه ای و نه پیشقدم شدن در مبارزه و نه فتح و پیروزی جز یک مرتبه نداشت، سپس فرار کرد و پشت به دشمن نموده و بر گشت درحالی که اصحاب خود را می ترسانید و آن ها هم او را می ترسانیدند. بارها از جنگ فرار می کرد و آن گاه که نوبت آسایش و تقسیم غنایم می­شد به سخن می آمد و امر و نهی می نمود. عمرو بن عبدود در روز جنگ خندق عمر را با نامش صدا زد، ولی او رو بر گرداند و به یارانش پناه برد؛ به طوری که پیامبر صلَّی الله علیه و آله هنگامی که ترس و هراس او را دید تبسم کرد و فرمود: حبیبم علی کجاست؟ ای حبیبم، ای علی، تو به نبرد او برو. و او به چهار نفر از یارانش (اصحاب صحیفه) گفت: به خدا قسم آن گاه که دشمن از بالا و پایین بر ما هجوم آورد، محمد را با دار و دسته اش به آنان تحویل دهیم و سالم بمانیم. همان گونه که خداوند بلند مرتبه می فرماید: «وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِیدًا»، - 1. احزاب/11 - {سخت

تکان خوردند.}و«وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا»، - 2. احزاب/10 - {وبه خدا گمان هایی نا به جا می بردید.} «وَإِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُورًا»، - 1. احزاب/12 - {و هنگامی که منافقان و کسانی که در دلهایشان بیماری بود می گفتند: خدا و فرستاده اش جز فریب به ما وعده ای ندادند.} و در آن روز رفیقش گفت: نه، این رای درست نیست،

ص: 324

ما بت بزرگی را اختیار می کنیم و آن را می پرستیم: زیرا ما در امان نیستیم که ابن ابی کبشه (پیامبر) پیروز شود و در آن صورت موجب هلاک ما شود، ولی این بت ذخیره ای برای ما خواهد بود و اگر قریش پیروز شدند، پرستش این بت را علنی می­سازیم و به آن­ها اعلام می داریم که هیچ گاه از دین قبلی خود برنگشته بودیم، و اگر دولت ابن ابی کیشه بدمد، پنهانی بر پرستش این بت باقی می مانیم. پس جبرئیل فرود آمد و این خبر را بر پیامبر رسانید، سپس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بعد از آنکه عمرو بن عبدود را کشتم، مرا از آن با خبر کردند و آن دو را صدا زدند و فرمودند: در زمان جاهلیت چند بت پرستیدید؟ گفتند ای محمد، ما را به آنچه در زمان جاهلیت گذشت سرزنش مکن. حضرت فرمودند : امروز چند بت می پرستید؟ گفتند سوگند به خدایی که تو را به حق به پیامبری مبعوث کرده، از زمانی که دین تو را علنا پذیرفته­ایم، جز خدا را نپرستیده ایم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود : ای علی، این شمشیر را بگیر و به فلان مکان برو و بتی را که این دو می پرستند بیرون آور و خرد کن، و اگر کسی میان تو و آن بت مانع شد، گردنش را بزن. در اینجا بود که آن دو به دست و پای پیامبر صلَّی الله علیه و آله افتادند و گفتند: گناه ما را بپوشان، خدا تو را بپوشاند. من به آن دو گفتم: در پیشگاه خدا و رسولش ضمانت کنید که جز خدا را نپرستید و هیچ چیز را شریک قرار ندهید، و آنها هم با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر این مطلب عهد و پیمان بستند و من رفتم و بت را از جایش بیرون آوردم و صورت و دستانش را شکستم و پاهایش را خرد کردم و نزد حضرت بازگشتم.

ص: 325

به خدا سوگند ناراحتی آنها را نسبت به خودم به خاطر این کارم، تا هنگامی که مردند در چهره هایشان می دیدم. سپس هنگامی که رسول خدا از دنیا رفتند، عمر و اصحابش رفتند و در مقابل انصار با حق من استدلال کردند. اگر راست گفتند و برای حق استدلال کردند که آنان از انصار به خلافت اولویت دارند - به خاطر قریشی بودنشان و اینکه پیامبر هم از قریش است و در این صورت هر کس به رسول خدا نزدیکتر باشد به خلافت سزاوارتر است - در حق من ظلم روا داشتند و اگر به باطل استدلال کرده اند، پس به انصار ستم کردند. خداوند بین ما و آنان که در حقمان به ما ظلم کردند و مردم را به ما مسلط کردند حکم نماید.

و در شگفتم چگونه محبت این دو و محبت کسانی که این دو را تصدیق کردند و محبت کسانی که امت را از راه خدا باز داشته واز دینشان بر گرداندند، در دلهای این امت رخنه کرده است! سوگند به خدا اگر این امت تا روز قیامت بر روی پا بر روی خاک بایستند و خاکستر بر سر بریزند و به درگاه الهی زاری کنند و تا روز قیامت، کسانی را که با جرمی که امت نمودند، آنان را گمراه کردند و از راه خدا باز داشتند و به سوی آتش کشانیدند و در معرض ناخشنودی پروردگارشان قرار دادند و ایشان را مستحق عذاب خدا کردند، لعنت کند، باز هم در لعنت خود مقصرند .

این بدان جهت است که شخص محق صادق و عالم به خدا و رسولش می ترسد که چیزی از بدعت­ها و سنت­ها و کارهای خلاف آنان را که عامه مردم به آن عادت کرده اند، تغییر دهد و اگر چنین کاری انجام دهد با او دشمنی می کنند و مخالفت می ورزند واز او بیزاری می جویند و او را خوار می کنند و از حقی که با اوست متفرق می شوند، و اگر به بدعت های آنان عمل کند و به آن­ها اقرار نماید و آنها را نیک جلوه دهد و به آن اعتقاد پیدا کند، او را دوست می­دارند و شرافت و فضیلت می­دهند. به خدا قسم اگر در این لشکرم حقی را که خداوند بر پیامبرش نازل کرده با صدای بلند اعلام کنم و آن­را ظاهر نمایم و مردم را به آن دعوت کنم و آن طور که از رسول خدا در هر موردی شنیدم شرح و تفسیر نمایم،

ص: 326

آنگاه جز افراد کمی از ذلیل ها و پست ها و بی ارزش ها در نظر مردم، باقی نمی مانند و از بیان چنین مطالبی وحشت می کنند و از اطراف من متفرق می شوند. اگر نبود پیمانی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله با من بسته و از او شنیده ام و قبلا به من سپرده، حق را اعلام می کردم، ولی آن حضرت فرموده است: ای برادرم، هر چه که بنده خدا به آن مضطر شود، خدا برایش حلال و جایز کرده است، و شنیدم که فرمود: تقیه از دین خداست و کسی که تقیه ندارد، دین ندارد. سلیم می گوید: سپس امیر مؤمنان علیه السلام رو کرد به من و این شعر را خواند:

- آنان را با آرامش از خود دفع می کنم که دو قسمت از قبیله ای، و یک قسمت از خودم دفع می کنم، اگر پروردگارم به من عوض دهد و عذر مرا بپذیرد.

**[ترجمه]

إیضاح

أقول:

رَوَی ابْنُ مَیْثَمَ (4) بَعْضَ الْخُطْبَةِ، وَ فِیهِ: حَتَّی یُرْمَوْا بِالْمَنَاسِرِ تَتْبَعُهَا الْعَسَاکِرُ، وَ حَتَّی یَرْجُمُوا بِالْکَتَائِبِ تَقْفُوهَا الْجَلَائِبُ (5)، وَ حَتَّی یَجُرَّ بِبِلَادِهِمُ الْخَمِیسُ یَتْلُوهُ (6) الْخَمِیسُ، وَ حَتَّی تَدْعَقَ الْخُیُولُ فِی نَوَاحِی (7) أَرْضِهِمْ وَ بِأَحْنَاءِ مَشَارِبِهِمْ (8) وَ مَسَارِحِهِمْ، و بعد قوله: فی طاعة اللّه: و حرصا علی لقاء اللّه.

و روی فی النهج أیضا بأدنی اختلاف (9).

قوله علیه السلام: إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ. أی (10) عادلة أو مشترکة بیننا و بینهم.

ص: 327


1- فی المصدر: و لتفرّقوا عنّی.
2- کذا، و الظّاهر: عهد، کما جاء فی المصدر.
3- فی کتاب سلیم زیادة: یا أخی، بعد کلمة قال.
4- فی شرحه علی النهج 3- 123.
5- فی المصدر: حتی یرموا بالمناسر تتبعها المناسر، و یرجموا بالکتائب تقفوها الحلائب. قال فی مجمع البحرین 2- 46: و الحلبة- بالتسکین-: خیل تجمع للسباق و من کلّ أوب لا یخرج من اصطبل واحد.
6- فی (ک): یلوه.
7- فی المصدر: نواحر.
8- قال فی شرح ابن میثم: و بأعنان مساربهم.
9- نهج البلاغة فی طبعة صبحی الصالح: 180- 181 خطبة: 124، و فی طبعة محمّد عبده 2 2- 5.
10- فی (س): إلی ..

و الْمَنْسِرُ: خیل من المائة إلی المائتین، و یقال: هو الجیش ما یمرّ بشی ء إلّا اقتلعه (1).

و الْجَلَائِبُ: الإبل الّتی تجلب إلی الرّجل النّازل علی الماء لیس له ما یحمل علیه فیحملونه علیها (2)، و لا یبعد أن یکون بالنون (3).

و الْخَمِیسُ: الجیش (4).

و قال الجوهری (5): دُعِقَ الطّریقُ فهو مدعوق .. أی کثر علیه الوطء، و دَعَقَتْهُ الدّوابُّ: أثّرت فیه.

و الْأَحْنَاءُ: الجوانب (6).

و الْمَسَارِحُ: مواضع سرح الدّوابّ (7)، و الْمَسَالِحُ: الثّغور و المراقب (8).

قَوْلُهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَقَدْ رَأَیْتُنَا .. فِی النَّهْجِ (9): وَ لَقَدْ کُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَ أَبْنَاءَنَا وَ إِخْوَانَنَا وَ أَعْمَامَنَا، مَا یَزِیدُنَا ذَلِکَ إِلَّا إِیمَاناً وَ تَسْلِیماً وَ مُضِیّاً عَلَی اللَّقَمِ، وَ صَبْراً عَلَی مَضَضِ الْأَلَمِ، وَ جِدّاً فِی جِهَادِ الْعَدُوِّ، وَ لَقَدْ کَانَ الرَّجُلُ مِنَّا وَ الْآخَرُ مِنْ عَدُوِّنَا یَتَصَاوَلَانِ تَصَاوُلَ الْفَحْلَیْنِ، یَتَخَالَسَانِ أَنْفُسَهُمَا أَیُّهُمَا یَسْقِی صَاحِبَهُ کَأْسَ الْمَنُونِ، فَمَرَّةً لَنَا مِنْ عَدُوِّنَا، وَ مَرَّةً لِعَدُوِّنَا مِنَّا، فَلَمَّا رَأَی اللَّهُ صِدْقَنَا

ص: 328


1- صرّح به فی المصباح المنیر 2- 828، و ذکر المعنی الأول فی مجمع البحرین 3- 492، و تاج العروس 3- 564، و لسان العرب 5- 205، أیضا.
2- قاله فی لسان العرب 1- 268، و النهایة: 1- 282، و غیرهما.
3- یعنی بدل اللام .. أی الجنائب.
4- نصّ علیه فی مجمع البحرین 4- 66، و نهایة ابن الأثیر 2- 79، و غیرهما.
5- فی صحاح اللغة 4- 1474، و قارن ب: مجمع البحرین 5- 160، و النهایة 2- 119.
6- جاء فی مجمع البحرین 1- 112، و الصحاح 6- 2321، و لسان العرب 14- 206.
7- کما فی النهایة 2- 357، و مجمع البحرین 2- 371، و لسان العرب 2- 478.
8- ذکره فی لسان العرب 2- 487، و الصحاح 1- 376. و انظر: مجمع البحرین 2- 374.
9- نهج البلاغة، محمّد عبده 1- 104- 105، و صبحی الصّالح: 91 برقم 56، باختلاف یسیر، و جاء مقارب من هذا المعنی فی نهج البلاغة، محمّد عبده 1- 236، فراجع.

أَنْزَلَ بِعَدُوِّنَا الْکَبْتَ، وَ أَنْزَلَ عَلَیْنَا النَّصْرَ، حَتَّی اسْتَقَرَّ الْإِسْلَامُ مُلْقِیاً جِرَانَهُ، وَ مُتَبَوِّئاً أَوْطَانَهُ، وَ لَعَمْرِی لَوْ کُنَّا نَأْتِی مَا أَتَیْتُمْ مَا قَامَ لِلدِّینِ عَمُودٌ، وَ لَا اخْضَرَّ لِلْإِیمَانِ عُودٌ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَتَحْتَلِبُنَّهَا دَماً وَ لَتُتْبِعُنَّهَا نَدَماً.

و الشَّنُّ: الصّبّ و التّفریق، و شنّ الغارات: تفریقها علیهم من کلّ ناحیة (1).

و اللَّقَمُ: منهج الطّریق (2).

و الْمَضَضُ: حرقة الألم (3).

و التَّصَاوُلُ: أن یحمل کلّ من القرینین (4) علی صاحبه (5).

و التَّخَالُسُ: التّسالب .. أی ینتهز کلّ منهما فرصة صاحبه (6).

و الْمَنُونُ: الموت (7).

و الْکَبْتُ: الإذلال و الصّرف (8).

و الْجِرَانُ: مقدّم عنق البعیر من منخره إلی مذبحه (9)، کنایة عن استقراره فی قلوب عباد اللّه کالبعیر الذی أخذ مکانه و استقرّ فیه.

و یقال: تَبَوَّأَ وَطَنَهُ .. أی سکن فیه (10)، شبّه علیه السلام الإسلام بالرجل

ص: 329


1- کما فی لسان العرب 13- 242، و تاج العروس 9- 256، و انظر: مجمع البحرین 6- 272.
2- نصّ علیه فی المصباح المنیر 2- 765، و انظر: تاج العروس 9- 61، و لسان العرب 12- 547.
3- قال فی تاج العروس 5- 86: مضّه الهمّ و الحزن و القول یمضّه مضّا و مضیضا: أحرقه و شقّ علیه .. و المضض: وجع المصیبة، و نحوه فی لسان العرب 7- 233، و انظر: القاموس 2- 344.
4- فی (س): القرنین.
5- انظر: لسان العرب 11- 387، و النهایة 3- 61، و الصحاح 5- 1746.
6- قاله فی لسان العرب 6- 65، و تاج العروس 4- 138، و لاحظ: صحاح اللغة 3- 923.
7- نصّ علیه فی الصحاح 6- 2207 و 2497، و تاج العروس 9- 350، و لسان العرب 13- 415.
8- کذا جاء فی الصحاح 1- 262، و لسان العرب 2- 76، و تاج العروس 1- 575.
9- کما ذکره فی تاج العروس 9- 160، و الصحاح 5- 2091، و انظر: مجمع البحرین 6- 225.
10- انظر: مجمع البحرین 1- 67، و تاج العروس 10- 51، و لسان العرب 1- 39.

الخائف المتزلزل الذی استقرّ فی وطنه بعد خوفه.

قوله علیه السلام: لتحتلبنّها .. الضمیر مبهم یرجع إلی أفعالهم، شبّهها بالناقة التی أصیب ضرعها بآفة من تفریط صاحبها فیها، و لعلّ المقصود عدم انتفاعهم بتلک الأفعال عاجلا و آجلا.

و البِطَانَةُ: الولیجة (1): و هو الّذی یعرّفه الرّجل أسراره ثقة به (2).

لا یألونا خبالا .. أی لا یقصّرون لنا فی الفساد، و الألو: التّقصیر (3).

قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ. أی (4) فی کلامهم، لأنّهم لا یملکون من أنفسهم لفرط بغضهم، وَ ما تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ ممّا بدا، لأنّ بدوه لیس عن رویة و اختیار.

قوله علیه السلام: سَلَقُوکُمْ. أی ضربوکم و آذوکم (5) «بِأَلْسِنَةٍ حِدادٍ»:

ذَرِبَةٍ (6) یطلبون الغنیمة.

و السَّلْقُ: البسط بقهر (7) بالید أو باللّسان.

قوله علیه السلام: یکنّیه .. أی ناداه بالکنیة، فقال: یا أبا حفص، فقال الأشعث: أنا أعرف أنّک تعنی عمر، و هو الذی قال فیه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله:

إنّ الشیطان یفرّ منه، فقال علیه السلام استهزاء و تکذیبا للخبر الموضوع: ما آمن اللّه روعة الشیطان إذا کان یفرّ من مثل عمر.

ص: 330


1- نصّ علیه فی مجمع البحرین 6- 214، و القاموس 4- 202، و غیرهما.
2- انظر: مجمع البحرین 6- 214، و لسان العرب 13- 55، و تاج العروس 9- 141، و النهایة 1- 136.
3- کما فی لسان العرب 14- 39، و انظر: مجمع البحرین 1- 29، و الصحاح 6- 2270.
4- فی (س): أو.
5- قاله فی مجمع البحرین 5- 186.
6- ذکره فی لسان العرب 10- 160، و الذّربة: السلیطة، کما فی القاموس 1- 67.
7- صرّح به فی الصحاح 5- 1497، و تاج العروس 6- 386، و انظر: لسان العرب 10- 162.

و یقال: کربه الغمّ .. أی اشتدّ علیه (1).

و الْجَذْمُ: القطع (2).

قوله علیه السلام: لقد عرفت ذلک .. أی أثر البغض و العداوة لذلک الأمر.

**[ترجمه]مؤلف: ابن هیثم - . شرح نهج البلاغة3: 133 - بخش هایی

از این خطبه را نقل کرده است، و این گونه آمده است: تا آن که با سوارانی که پشت سرهم می آیند هدف قرار گیرند، و تا آن که با گروه هایی که پشت سر آنان، سواران بر شتر می آیند بر می گردند و تا آن که لشکری بعد از لشکری به شهرهای آن کشیده شود، و اسب ها سرزمین آن ها و آبشخور آن ها و اسلحه خانه های آنان را بکوبند. و بعد از «فی طاعة الله» این گونه آمده است: از روی اشتیاق دیدار خداوند. این خطبه امام همچنین با اختلاف کمی در نهج البلاغه روایت شده است - . نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح: 80-181، خطبه124 - .

و مراد از این گفته امام علیه السلام: «الی کلمه سواء»، یعنی سخنی عادلانه و مشترک بین ما و آن ها.

ص: 327

و «المَنْسِر»: سواران صد تا دویست نفری، و گفته می شود: مَنسِر لشکری است که بر هر چیزی بگذرد آن را از جا بکند - . المصباح المنیر2: 828 - ،

«الجلائب»: شترهایی که نزد مردی آورده می شوند که بر آب وارد شده و چیزی ندارد تا بر آن حمل کند و آن را بر روی آن ها حمل می کند، و بعید نیست که با نون باشد. و «الخمیس»: لشکر، سپاه.

جوهری گفته است - . الصحاح4 : 1474 - :

«دُعِقَ الطریقُ فهو مَدعوق»: یعنی بر آن زیاد پا گذاشته شده، «دَعَقَتْه الدوابّ»: چهارپایان برآن تأثیر گذاشتند. و «احناء»: اطراف. «المسارح»: چراگاه ها، و «المسالح»: مرزها و محل نگهبانی.

و این سخن امام علیه السلام: «می دیدی که ما»، در نهج البلاغه آمده است: ما در رکاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودیم و با پدران و فرزندان و برادران و عموهای خود جنگ می کردیم که این مبارزه بر ایمان و تسلیم ما می افزود و ما را در جاده وسیع حق و صبر و بردباری در برابر ناگواری ها و جهاد و کوشش در برابر دشمن، ثابت قدم می ساخت. گاهی یک نفر از ما و دیگری از دشمنان ما، مانند دو پهلوان نبرد می کردند و هر کدام می خواست کار دیگری را بسازد و جام مرگ را به دیگری بنوشاند. گاهی ما به دشمن پیروز می شدیم و زمانی دشمن بر ما غلبه می کرد. پس آن گاه که خدا راستی و اخلاص

ص: 328

ما را دید، خواری و ذلت را بر دشمنان ما نازل و پیروزی را به ما عنایت فرمود، تا آن جا که اسلام استحکام یافته، فراگیر شد و در سرزمین های پهناوری نفوذ کرد. به جانم سوگند! اگر ما در مبارزه مثل شما بودیم، هرگز پایه ای برای دین استوار نمی ماند و شاخه ای از درخت ایمان سبز نمی شد. به خدا سوگند، شما هم اکنون از شتر خون می دوشید و سرانجامی جز پشیمانی ندارید .

و «الشَنّ»: ریختن و خالی کردن، و «شَنُّ الغارات»: تاختن به آن ها از هر جهت. و «اللَقْم»: جهت راه. و «»المضض: سوزش درد. و «التصاول»: آنکه هر یک از دو هماورد به دیگری حمله کند. «التخالس»، «التسالب»: هر کدام از هماوردان فرصت را بر دیگری غنیمت شمارد. «المنون»: مرگ. و «الکبت»: خوار کردن و شکست دادن.

و «الجِران»: جلوی گردن شتر از محل نحر تا محل ذبح، کنایه از استقرار دین در دل های بندگان است، همچون شتری که در محل خود مستقر شود. و گفته می شود: «تَبوّأ وطنه»: در آن ساکن شد. امیرمؤمنان علی علیه السلام اسلام را به مرد

ص: 329

مخالف متزلزلی تشبیه کرده اند که بعد از ترس خود در وطنش مستقر می شود و این گفته حضرت علیه السلام «لتحتلبنّها»، می دوشید، ضمیر هاء مبهم است و به کرده های آنان برمی گردد و آن ها را به شتر ماده ای تشبیه کرده که پستانش از کوتاهی کردن صاحبش در آن به آفتی دچار شده است، و شاید مراد از آن، این است که آن ها از آن اعمال خود، هیچ وقت نه زود و نه دیر، سود نمی برند. و «البطانة»: ولیجة، محرم راز؛ کسی که انسان رازهای خود را از روی اعتماد، به او می گوید: «لایألونا خبالا»: یعنی در فساد بر ما کوتاهی نمی کنند، و «الألو»: کوتاهی کردن.

«قد بَدَتِ البغضاءُ من افواههم»: دشمنی و کینه از لحن و سخنانش آشکار است، چرا که آنان از شدت کینه خود، جلوی خودشان را نمی توانند بگیرند، و آنچه سینه هایشان نهان می دارد بزرگ تر است از آن چه آشکار می­کنند؛ زیرا آشکار شدن آن از روی فکر و اختیار نیست. مراد از این فرموده خداوند بلند مرتبه: «سلقوکم» یعنی شما را می زنند و آزار می دهند «بألسنةٍ حِداَدٍ»: با زبانهای تیزی که غنیمت می­طلبند. «السَلق»: زیاده خواهی به زور، با دست یا با زبان. و این سخن امام علیه السلام: «یکنیّه» پیامبر او را به کنیه اش صدا کرد و فرمود: ای اباحفص، و اشعث گفت: می دانم که منظورت عمر است، و اوست که پیامبر صلَّی الله علیه و آله درباره اش فرمود: شیطان از کسی مثل عمر فرار می کند. بنابراین امام علیه السلام از روی ریشخند و تکذیب آن خبر دروغ فرمود: خداوند از وحشت شیطان حفظ نکند هنگامی که از مثل عمر فرار می کند.

ص: 330

و گفته می شود: «کَرَبَه الغَمّ»: غم و اندوه بر او شدت گرفت. و «الجذم»: بریدن. و این سخن امیرمؤمنان علیه السلام : «لقد عرفت ذلک»؛ یعنی اثر کینه و دشمنی به خاطر آن کار را دانستم.

**[ترجمه]

«154»

کنز (3): قَوْلُهُ تَعَالَی: عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ (4) قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: نَزَلَتْ (5) فِی الثَّانِی، یَعْنِی مَا قَدَّمَتْ مِنْ وَلَایَةِ أَبِی فُلَانٍ وَ مِنْ وَلَایَةِ نَفْسِهِ وَ مَا أَخَّرَتْ مِنْ وُلَاةِ الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِهِ ... (6) إِلَی قَوْلِهِ: بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ (7)، قَالَ (8): الْوَلَایَةِ (9).

**[ترجمه]تاویل الآیات الظاهرة - .تأویل الآیات الطاهرة2: 770 - : علی بن ابراهیم درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه: «نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ»، - . انفطار/5 - {هر نفسی آنچه را پیش فرستاده و بازپس گذاشته بداند.} گفت: این آیه درباره دوّمی نازل شده است، یعنی ولایت ابی فلان و ولایت خودش را از پیش فرستاد و موکول کردن ولایت به بعد از خودش را بعد فرستاد. تا آن که خداوند فرمود: «کَلَّا بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ»، - . انفطار/9 -

{با این همه شما منکر [روز] جزایید.} علی بن ابراهیم گفت: منظور از دین در این آیه ولایت امیرمؤمنان علیه السلام است.

**[ترجمه]

«155»

کنز (10): رُوِیَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ (11)، قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا ابْنَ خَرَّبُوذَ (12)! أَ تَدْرِی مَا تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ: فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ (13)؟!. قُلْتُ: لَا. قَالَ: ذَلِکَ (14) الثَّانِی،

ص: 331


1- ذکره فی لسان العرب 1- 711، و تاج العروس 1- 542، و غیرهما.
2- نصّ علیه فی مجمع البحرین 6- 27، و لسان العرب 12- 86.
3- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 770.
4- الانفطار: 5.
5- جاء فی المصدر: ذکر علیّ بن إبراهیم فی تفسیره أنّها نزلت .. إلی آخره، و قد بحثنا عنها فی تفسیره فلم نجدها.
6- جاء فی الکنز: و ذکر أیضا قال: و قوله عزّ و جلّ .. إلی آخره.
7- الانفطار: 9.
8- فی (ک): قالوا.
9- فی المصدر: بعد الآیة قال أی بالولایة، فالدّین هو الولایة، و قد ذکره فی تفسیر البرهان 4- 236، حدیث 4 و 5.
10- تأویل الآیات الظّاهرة 2- 795، حدیث 5.
11- فی (س): خربوز.
12- فی (س): خربوز.
13- الفجر: 25. و ذکر فی المصدر ما بعد الآیة: «وَ لا یُوثِقُ وَثاقَهُ أَحَدٌ».
14- فی الکنز: ذاک.

لَا یُعَذِّبُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَذَابَهُ أَحَداً (1)..

**[ترجمه]تاویل الآیات الظاهرة - . تأویل الآیات الظاهرة2: 795 - : عمر بن أُذینه از معروف بن خربوذ روایت کرد که گفت: امام محمد باقرعلیه السلام به من فرمود: ای پسر خربوذ، آیا می دانی تاویل این آیه: «فَیَوْمَئِذٍ لَّا یُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ»، - . فجر/25 -

{پس در آن روز هیچ کس چون عذاب کردن او عذاب نکند.} چیست؟ عرض کردم: نه نمی دانم. حضرت فرمود: آن دوّمی است،

ص: 331

خداوند در روز رستاخیز هیچ کس را چون عذاب کردن او عذاب نمی کند.

**[ترجمه]

«156»

کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ (2): عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ، عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ- فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ-: وَ لَقَدْ قَالَ لِأَصْحَابِهِ الْأَرْبَعَةِ- أَصْحَابِ الْکِتَابِ-: الرَّأْیُ- وَ اللَّهِ- أَنْ نَدْفَعَ مُحَمَّداً بِرُمَّتِهِ وَ نُسَلِّمَ، وَ ذَلِکَ حِینَ جَاءَ الْعَدُوُّ مِنْ فَوْقِنَا وَ مِنْ تَحْتِنَا، کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی:

وَ زُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِیداً وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (3). فَقَالَ صَاحِبُهُ: وَ لَکِنْ (4) نَتَّخِذُ صَنَماً عَظِیماً فَنَعْبُدُهُ لِأَنَّا لَا نَأْمَنُ مِنْ أَنْ یَظْفَرَ ابْنُ أَبِی کَبْشَةَ فَیَکُونَ هَلَاکُنَا، وَ لَکِنْ یَکُونُ هَذَا الصَّنَمُ لَنَا زُخْراً (5) فَإِنْ ظَفِرَتْ (6) قُرَیْشٌ أَظْهَرْنَا عِبَادَةَ هَذَا الصَّنَمِ وَ أَعْلَمْنَاهُمْ أَنَّا کُنَّا لَمْ نُفَارِقْ دِینَنَا، وَ إِنْ رَجَعَتْ دَوْلَةُ ابْنِ أَبِی کَبْشَةَ کُنَّا مُقِیمِینَ عَلَی عِبَادَةِ هَذَا الصَّنَمِ سِرّاً، فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ خَبَّرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِهِ بَعْدَ قَتْلِی ابْنَ عَبْدِ وُدٍّ، فَدَعَاهُمَا، وَ قَالَ: کَمْ صَنَماً عَبَدْتُمَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ؟!.

فَقَالا: یَا مُحَمَّدُ! لَا تُعَیِّرْنَا بِمَا مَضَی فِی الْجَاهِلِیَّةِ.

فَقَالَ: کَمْ صَنَماً تَعْبُدَانِ یَوْمَکُمَا هَذَا؟.

فَقَالا: وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا نَعْبُدُ إِلَّا اللَّهَ مُنْذُ أَظْهَرْنَا لَکَ مِنْ دِینِکَ مَا أَظْهَرْنَا.

ص: 332


1- و ذکره فی تفسیر البرهان 4- 460، حدیث 1.
2- المحتضر: 58- 59، باختلاف یسیر.
3- الأحزاب: 10 و 11- 12 بتقدیم و تأخیر.
4- فی المصدر: لا و لکن.
5- کذا، و الظّاهر: ذخرا، کما فی المصدر، و إن جاء زخرا لغة بمعنی الفخر، قال فی القاموس 2- 38: زخر ... الرّجل بما عنده فخر.
6- فی المحتضر: ظهرت.

فَقَالَ (1): یَا عَلِیُّ! خُذْ هَذَا السَّیْفَ فَانْطَلِقْ إِلَی مَوْضِعِ کَذَا .. وَ کَذَا فَاسْتَخْرِجِ الصَّنَمَ الَّذِی یَعْبُدَانِهِ فَاهْشِمْهُ، فَإِنْ حَالَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ أَحَدٌ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ، فَانْکَبَّا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالا: اسْتُرْنَا سَتَرَکَ اللَّهُ.

فَقُلْتُ أَنَا لَهُمَا: اضْمَنَا لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ أَنْ لَا تَعْبُدَا إِلَّا اللَّهَ وَ لَا تُشْرِکَا بِهِ شَیْئاً.

فَعَاهَدَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی ذَلِکَ، وَ انْطَلَقْتُ حَتَّی اسْتَخْرَجْتُ الصَّنَمَ فَکَسَرْتُ وَجْهَهُ وَ یَدَیْهِ وَ جَزَمْتُ رِجْلَیْهِ، ثُمَّ انْصَرَفْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عَرَفَ ذَلِکَ فِی وُجُوهِهِمَا عَلِیٌّ حَتَّی مَاتَا (2) ..

وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِهِ.

**[ترجمه]تاویل الآیات الظاهرة: - . تأویل الآیات الظاهرة:58-59 -

أبان بن ابی عیاش، از سلیم بن قیس هلالی و او از امیرمؤمنان در حدیثی طولانی نقل کرده است: به خدا قسم، آن گاه که دشمن از بالا و پایین بر ما هجوم آورد، محمد را با دار و دسته اش به آنان تحویل دهیم و سالم بمانیم، همانگونه که خداوند متعال می­فرماید:«وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا. وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِیدًا. وَإِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُورًا»، - . احزاب/10-12 - {و به خدا گمانهایی [نابجا] می بردید. آنجا [بود که] مؤمنان در آزمایش قرار گرفتند و سخت تکان خوردند. و هنگامی که منافقان و کسانی که در دلهایشان بیماری است می گفتند: خدا و فرستاده اش جز فریب به ما وعده ای ندادند.} و در آن روز رفیقش گفت: نه این رای درست نیست، ما بت بزرگی در اختیار می کنیم و آن را می پرستیم، زیرا ما در امان نیستیم که ابن ابی کبشه (پیامبر) پیروز شود و در آن صورت موجب هلاک ما شود، ولی این بت ذخیره ای برای ما خواهد بود و اگر قریش پیروز شدند، پرستش این بت را علنی می­سازیم وبه آن­ها اعلام می داریم که از دین قبلی خود برنگشته بودیم، و اگر دولت ابن ابی کیشه بدمد، پنهانی بر پرستش این بت باقی می مانیم. پس جبرئیل فرود آمد و این خبر را بر پیامبر رسانید، سپس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بعد از آنکه عمرو بن عبدود را کشتم، مرا از آن با خبر کردند و آن دو را صدا زدند و فرمودند: در زمان جاهلیت چند بت پرستیدید؟ گفتند ای محمد، ما را به آنچه در زمان جاهلیت گذشت سرزنش مکن. حضرت فرمودند: امروز چند بت می پرستید؟ گفتند سوگند به خدایی که تو را به حق به پیامبری مبعوث کرده، از زمانی که دین تو را علنا پذیرفته ایم جز خدا را نپرستیده ایم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله

ص: 332

فرمود: ای علی، این شمشیر را بگیر و به فلان مکان برو و بتی را که این دو می پرستند بیرون آور و خرد کن، و اگر کسی میان تو وآن بت مانع شد، گردنش را بزن. در اینجا بود که آن دو به دست و پای پیامبر افتادند و گفتند: گناه ما را بپوشان، خدا تو را بپوشاند. من به آن دو گفتم: در پیشگاه خدا و رسولش ضمانت کنید که جز خدا را نپرستید و هیچ چیز را شریک قرار ندهید و آنها هم با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر این مطلب عهد و پیمان بستند و من رفتم و بت را از مکانش بیرون آوردم و صورت و دستانش را شکستم و پاهایش را خرد کردم و نزد حضرت بازگشتم. به خدا سوگند ناراحتی آنها را نسبت به خودم به خاطر این کارم، تا هنگامی که مردند در چهره هایشان می دیدم...و حدیث را تا آخر ذکر می کند .

**[ترجمه]

«157»

قَالَ (3): وَ ذَکَرَ بَعْضُ الْعُلَمَاءِ فِی کِتَابِهِ (4)، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ، قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ یَخْرُجُ فِی کُلِّ (5) جُمُعَةٍ إِلَی ظَاهِرِ الْمَدِینَةِ وَ لَا یُعْلِمُ أَحَداً أَیْنَ یَمْضِی، قَالَ: فَبَقِیَ عَلَی ذَلِکَ بُرْهَةً مِنَ الزَّمَانِ، فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ اللَّیَالِی، قَالَ (6) عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: لَا بُدَّ (7) مِنْ أَنْ أَخْرُجَ وَ أُبْصِرَ أَیْنَ یَمْضِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام)، قَالَ: فَقَعَدَ لَهُ عِنْدَ بَابِ الْمَدِینَةِ حَتَّی خَرَجَ وَ مَضَی عَلَی عَادَتِهِ، فَتَبِعَهُ عُمَرُ- وَ کَانَ کُلَّمَا وَضَعَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدَمَهُ فِی مَوْضِعٍ وَضَعَ عُمَرُ رِجْلَهُ مَکَانَهَا- فَمَا کَانَ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی وَصَلَ إِلَی بَلْدَةٍ عَظِیمَةٍ ذَاتِ نَخْلٍ وَ شَجَرٍ وَ مِیَاهٍ غَزِیرَةٍ، ثُمَّ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ دَخَلَ إِلَی حَدِیقَةٍ بِهَا مَاءٌ جَارٍ فَتَوَضَّأَ وَ وَقَفَ بَیْنَ النَّخْلِ یُصَلِّی إِلَی أَنْ مَضَی مِنَ اللَّیْلِ أَکْثَرُهُ، وَ أَمَّا عُمَرُ فَإِنَّهُ نَامَ فَلَمَّا قَضَی

ص: 333


1- فی المصدر: فقال لی.
2- فی کتاب المحتضر: ذلک منهما فی وجوههما علیّ .. و لا توجد فیه: حتّی ماتا.
3- قاله الشّیخ حسن بن سلیمان الحلّیّ فی کتابه المحتضر: 66- 68 باختلاف.
4- لا توجد فی المصدر: فی کتابه.
5- فی المحتضر زیادة: لیلة.
6- لا توجد: قال، فی (س)، و فی المصدر: فقال.
7- فی المحتضر: لا بدّ لی.

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَطَرَهُ مِنَ الصَّلَاةِ عَادَ وَ رَجَعَ إِلَی الْمَدِینَةِ حَتَّی وَقَفَ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ صَلَّی مَعَهُ الْفَجْرَ، فَانْتَبَهَ عُمَرُ فَلَمْ یَجِدْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی مَوْضِعِهِ، فَلَمَّا أَصْبَحَ رَأَی مَوْضِعاً لَا یَعْرِفُهُ وَ قَوْماً لَا یَعْرِفُهُمْ وَ لَا یَعْرِفُونَهُ، فَوَقَفَ عَلَی رَجُلٍ مِنْهُمْ، فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ: مِنْ أَیْنَ أَنْتَ (1)؟ وَ مِنْ أَیْنَ أَتَیْتَ؟.

فَقَالَ عُمَرُ (2): مِنْ یَثْرِبَ مَدِینَةِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله).

فَقَالَ الرَّجُلُ: یَا شَیْخُ (3)! تَأَمَّلْ أَمْرَکَ وَ أَبْصِرْ مَا (4) تَقُولُ؟.

فَقَالَ: هَذَا الَّذِی أَقُولُهُ لَکَ.

قَالَ الرَّجُلُ: مَتَی خَرَجْتَ مِنَ الْمَدِینَةِ؟.

قَالَ: الْبَارِحَةَ.

قَالَ لَهُ: اسْکُتْ، لَا یَسْمَعُ النَّاسُ مِنْکَ هَذَا فَتُقْتَلُ أَوْ یَقُولُونَ هَذَا مَجْنُونٌ.

فَقَالَ: الَّذِی أَقُولُ حَقٌّ.

فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ: حَدِّثْنِی کَیْفَ حَالُکَ وَ مَجِیئُکَ إِلَی هَاهُنَا؟!.

فَقَالَ عُمَرُ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ یَخْرُجُ مِنَ الْمَدِینَةِ وَ لَا نَعْلَمُ أَیْنَ یَمْضِی، فَلَمَّا کَانَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ تَبِعْتُهُ وَ قُلْتُ أُرِیدُ أَنْ أُبْصِرَ أَیْنَ یَمْضِی، فَوَصَلْنَا إِلَی هَاهُنَا، فَوَقَفَ یُصَلِّی وَ نِمْتُ وَ لَا أَدْرِی مَا صَنَعَ؟.

فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ: ادْخُلْ هَذِهِ الْمَدِینَةَ وَ أَبْصِرِ النَّاسَ وَ اقْطَعْ أَیَّامَکَ إِلَی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ فَمَا لَکَ مَنْ یَحْمِلُکَ إِلَی مَوْضِعِ الَّذِی جِئْتَ مِنْهُ إِلَّا الرَّجُلُ (5) الَّذِی جَاءَ

ص: 334


1- فی (ک): من أنت.
2- فی المصدر: فقال عربیّ: أتیت.
3- لا توجد: یا شیخ، فی المصدر.
4- فی کتاب المحتضر: و انظر أیش.
5- لا توجد: الرّجل، فی المصدر.

بِکَ، فَبَیْنَنَا وَ بَیْنَ الْمَدِینَةِ أَزْیَدُ مِنْ مَسِیرَةِ (1) سَنَتَیْنِ، فَإِذَا رَأَیْنَا مَنْ یَرَی الْمَدِینَةَ وَ رَأَی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَتَبَرَّکُ بِهِ وَ نَزُورُهُ، وَ فِی الْأَحْیَانِ نَرَی مَنْ أَتَی بِکَ فَنَقُولُ (2) أَنْتَ قَدْ جِئْتَ (3) فِی بَعْضِ لَیْلَةٍ (4) مِنَ الْمَدِینَةِ، فَدَخَلَ عُمَرُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَرَأَی النَّاسَ کُلَّهُمْ یَلْعَنُونَ ظَالِمِی أَهْلِ بَیْتِ (5) مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یسموهم [یُسَمُّونَهُمْ] بِأَسْمَائِهِمْ وَاحِداً وَاحِداً، وَ کُلُّ صَاحِبِ صِنَاعَةٍ یَقُولُ کَذَلِکَ وَ هُوَ عَلَی صِنَاعَتِهِ، فَلَمَّا سَمِعَ عُمَرُ ذَلِکَ ضَاقَتْ عَلَیْهِ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَ طَالَتْ عَلَیْهِ الْأَیَّامُ حَتَّی جَاءَ (6) لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ، فَمَضَی إِلَی ذَلِکَ الْمَکَانِ فَوَصَلَ (7) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَیْهِ (8) عَادَتَهُ، فَکَانَ عُمَرُ یَتَرَقَّبُهُ حَتَّی مَضَی مُعْظَمُ اللَّیْلِ وَ فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ وَ هَمَّ بِالرُّجُوعِ فَتَبِعَهُ عُمَرُ حَتَّی وَصَلَا الْفَجْرَ الْمَدِینَةَ، فَدَخَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْمَسْجِدَ وَ صَلَّی خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ صَلَّی عُمَرُ أَیْضاً، ثُمَّ الْتَفَتَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی عُمَرَ، فَقَالَ: یَا عُمَرُ! أَیْنَ کُنْتَ أُسْبُوعاً لَا نَرَاکَ عِنْدَنَا؟! فَقَالَ عُمَرُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! کَانَ مِنْ شَأْنِی .. کَذَا وَ کَذَا، وَ قَصَّ عَلَیْهِ مَا جَرَی لَهُ، فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَا تَنْسَ مَا شَاهَدْتَ بِنَظَرِکَ، فَلَمَّا سَأَلَهُ مَنْ سَأَلَهُ عَنْ ذَلِکَ، فَقَالَ: نَفَذَ فِیَّ سِحْرُ بَنِی هَاشِمٍ.

أقول: هذا حدیث غریب لم أره إلّا فی الکتاب المذکور.

**[ترجمه]صاحب المحتضر نقل کرد - . المحتضر: 66-68 - :

یکی از عالمان در کتابش از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرد که گفت: امیر مؤمنان علیه السلام هر جمعه بیرون مدینه می رفتند و هیچ کس نمی دانست که کجا می رود. جابر بن عبدالله می گوید: مدتی همین طور گذشت، در یکی از شب ها، عمر بن خطاب گفت: باید به دنبال او خارج شوم و ببینم علی بن ابی طالب کجا می رود. جابر می گوید: به همین خاطر عمر کنار دروازه مدینه در کمین او نشست تا این که از مدینه خارج شد و همچون عادت خود به راه افتاد، پس عمر او را تعقیب کرد، و هر کجا که علی علیه السلام پای خود را می گذاشت، عمر هم پا برآنجا می گذاشت. طولی نکشید که علی علیه السلام به شهری بزرگ با نخلستان ها و آب های فراوان رسید، سپس امیرمؤمنان علیه السلام وارد باغی شدند که آب داشت و وضو گرفتند و بین دو درخت خرما ایستادند و نماز گزاردند تا این که بیشتر شب گذشت. امّا عمر خوابید،

ص: 333

هنگامی که امیرمؤمنان علیه السلام نمازشان را تمام کردند به مدینه بازگشتند، تا آن که پشت سر رسول خداصلَّی الله علیه و آله ایستاده و به همراه ایشان نماز صبح را خواندند.

پس از مدتی عمر از خواب بیدار شد و امیر مؤمنان علیه السلام را در مکان خود نیافت. همین که صبح شد، محلی را دید که آن را نمی شناخت و با مردمی ملاقات کرد که نه آن ها او را می شناختند و نه او آن ها را می شناخت. به مردی از آن ها رسید، آن مرد به او گفت: از کجا آمده ای؟ و چگونه به اینجا رسیده ای؟ عمر گفت: از یثرب شهر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله. آن مرد گفت: ای شیخ! آیا می دانی چه می گویی؟ عمر گفت: تنها چیزی که می گویم این است. مرد پرسید: کی از شهر خارج شدی؟ عمر گفت: دیشب. مرد به او گفت: ساکت شو، مردم اگر از تو این را بشنوند تو را می کشند و یا می گویند: این دیوانه است. عمر گفت: هر چه گفتم حقیقت است. مرد به او گفت: به من بگو، چگونه به اینجا آمدی؟! عمر گفت: علی بن ابی طالب هر جمعه از مدینه بیرون می شد ولی ما نمی دانستیم کجا می رود. دیشب او را دنبال کردم و گفتم، می خواهم ببینم او کجا می رود؟ پس به اینجا رسیدیم، او ایستاد و نماز گذارد ولی من خوابیدم و دیگر نمی دانم چه کار کرد؟ مرد به او گفت: داخل این شهر شو و مردم را ببین و روزهایت را تا شب جمعه سپری کن، تنها کسی که می تواند تو را به همان جایی که آمدی برگرداند، آن مردی است که تو را آورده است،

ص: 334

زیرا فاصله ما با مدینه بیش از دو سال است، و هرگاه کسی را که مدینه و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را دیده است ببینیم، او را متبرک می دانیم و به دیدن او می رویم، و گاهی کسی را که تو را آورده می بینیم و می گوییم: تو بودی که در یکی از شب ها از مدینه آمده ای؟

عمر وارد آن شهر شد و دید همه مردم، ظالمان بر اهل بیت پیامبرصلَّی الله علیه و آله را نفرین می کنند و یکی یکی آن ها را به نام هایشان می خوانند، و هر صاحب پیشه ای درحالی که کار می کرد، همان گونه می گفت. همین که عمر آن را شنید، زمین با آن گستردگی اش بر او تنگ شد و روزها طولانی گشت تا اینکه شب جمعه آمد، و به همان مکان رفت و امیرمؤمنان علی علیه السلام مطابق عادتشان به آنجا رسیدند، عمر امام را زیر نظر داشت تا آن که بیش از نصف شب گذشت و امام از نماز فارغ شدند و تصمیم به برگشتن گرفتند. پس عمر به دنبالشان حرکت کرد تا به نماز صبح در مدینه رسیدند، امیرمؤمنان علیه السلام وارد مسجد شده و پشت سر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به نماز ایستادند و عمر نیز نماز خواند.

سپس پیامبرصلَّی الله علیه و آله رو کردند به عمر و فرمودند: ای عمر، هفته ای است که تو را نزد خود نمی بینم، کجا بودی؟ عمر عرض کرد: ای رسول خدا، حالم این چنین و آن چنان بود، و ماجرا را بر حضرت تعریف کرد. در این هنگام پیامبر فرمودند: آن چه را با چشم خود دیدی فراموش مکن. ولی هر کس از او درباره آن ماجرا می پرسید می گفت: جادوی فرزندان هاشم در من اثر کرد.

مؤلف: این حدیثی است غریب که تنها آن را در کتاب نامبرده دیدم.

**[ترجمه]

«158»

کَشْفُ الْحَقِّ (9) لِلْعَلَّامَةِ الْحِلِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ: رَوَی الْحَافِظُ مُحَمَّدُ بْنُ

ص: 335


1- فی المصدر: علی، بدلا من: أزید من مسیرة.
2- فی (س): فتقول، و فی المصدر: و تقول. و لا توجد فیه: و فی الأحیان نری من أتی بک.
3- فی المحتضر: أنت جئت، و فی (س): جئتک.
4- فی المصدر زیادة: إلی هنا.
5- فی المحتضر: آل، بدلا من: أهل بیت.
6- فی المصدر: جاءت، و هو الظّاهر.
7- فی المحتضر: فأتی.
8- فی المصدر: علی، بدلا من: إلیه. و هو الظّاهر.
9- نهج الحقّ و کشف الصّدق: 330- 332، و طبع باسم: کشف الحقّ، و هما واحد.

مُوسَی الشِّیرَازِیُّ فِی کِتَابِهِ الَّذِی اسْتَخْرَجَهُ مِنَ التَّفَاسِیرِ الِاثْنَیْ عَشَرَ: تَفْسِیرِ (1) أَبِی یُوسُفَ یَعْقُوبَ بْنِ سُفْیَانَ، وَ تَفْسِیرِ ابْنِ جَرِیحٍ، وَ تَفْسِیرِ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ، وَ تَفْسِیرِ وَکِیعِ بْنِ جَرَّاحٍ، وَ تَفْسِیرِ یُوسُفَ بْنِ مُوسَی الْقَطَّانِ، وَ تَفْسِیرِ قَتَادَةَ، وَ تَفْسِیرِ أَبِی عُبَیْدَةَ (2) الْقَاسِمِ بْنِ سَلَّامٍ، وَ تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ حَرْبٍ الطَّائِیِّ، وَ تَفْسِیرِ السُّدِّیِّ، وَ تَفْسِیرِ مُجَاهِدٍ، وَ تَفْسِیرِ مُقَاتِلِ بْنِ حَیَّانَ، وَ تَفْسِیرِ أَبِی صَالِحٍ، وَ کُلُّهُمْ مِنَ الْجَمَاهِرَةِ (3)، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ، قَالَ: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتَذَاکَرْنَا رَجُلًا یُصَلِّی وَ یَصُومُ وَ یَتَصَدَّقُ (4) وَ یُزَکِّی، فَقَالَ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَا أَعْرِفُهُ .. فَقُلْنَا: یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنَّهُ عَبَدَ اللَّهَ (5) وَ یُسَبِّحُهُ وَ یُقَدِّسُهُ وَ یُوَحِّدُهُ.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَا أَعْرِفُهُ، فَبَیْنَا نَحْنُ فِی ذِکْرِ الرَّجُلِ إِذْ قَدْ (6) طَلَعَ عَلَیْنَا، فَقُلْنَا: هُوَ ذَا، فَنَظَرَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ (7) لِأَبِی بَکْرٍ: خُذْ سَیْفِی هَذَا وَ امْضِ إِلَی هَذَا الرَّجُلِ فَاضْرِبْ (8) عُنُقَهُ، فَإِنَّهُ أَوَّلُ مَنْ یَأْتِیهِ مِنْ حِزْبِ الشَّیْطَانِ ..

فَدَخَلَ أَبُو بَکْرٍ الْمَسْجِدَ فَرَآهُ رَاکِعاً، فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَا أَقْتُلُهُ، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) نَهَانَا عَنْ قَتْلِ (9) الْمُصَلِّینَ، فَرَجَعَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ:

یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنِّی رَأَیْتُهُ یُصَلِّی.

ص: 336


1- لا توجد فی المصدر: تفسیر.
2- فی المصدر: و تفسیر سلیمان و تفسیر أبی عبد اللّه ..
3- فی الکشف: الجماهر.
4- لا یوجد فی المصدر: و یتصدّق.
5- فی کشف الحقّ: إنّه یعبد اللّه .. و هو الظّاهر.
6- لا توجد: قد، فی المصدر.
7- فی المصدر: و قال.
8- فی نهج الحقّ: و اضرب.
9- فی کشف الحقّ: قتال.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اجْلِسْ، فَلَسْتَ بِصَاحِبِهِ، قُمْ یَا عُمَرُ! وَ (1) خُذْ سَیْفِی مِنْ یَدِ (2) أَبِی بَکْرٍ وَ ادْخُلِ الْمَسْجِدَ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ (3)، قَالَ عُمَرُ:

فَأَخَذْتُ السَّیْفَ مِنْ أَبِی بَکْرٍ وَ دَخَلْتُ الْمَسْجِدَ فَرَأَیْتُ الرَّجُلَ سَاجِداً، فَقُلْتُ: وَ اللَّهِ لَا أَقْتُلُهُ فَقَدِ اسْتَأْمَنَهُ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی، فَرَجَعْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی رَأَیْتُ الرَّجُلَ سَاجِداً.

فَقَالَ: یَا عُمَرُ! اجْلِسْ فَلَسْتَ بِصَاحِبِهِ، قُمْ یَا عَلِیُّ فَإِنَّکَ أَنْتَ قَاتِلُهُ، إِنْ وَجَدْتَهُ فَاقْتُلْهُ، فَإِنَّکَ إِنْ قَتَلْتَهُ لَمْ یَقَعْ بَیْنَ أُمَّتِی اخْتِلَافٌ أَبَداً.

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَأَخَذْتُ السَّیْفَ وَ دَخَلْتُ الْمَسْجِدَ فَلَمْ أَرَهُ، فَرَجَعْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! مَا رَأَیْتُهُ.

فَقَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَّ أُمَّةَ مُوسَی افْتَرَقَتْ إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ نَاجِیَةٌ وَ الْبَاقُونَ فِی النَّارِ، وَ إِنَّ أُمَّةَ عِیسَی (علیه السلام) افْتَرَقَتِ اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ نَاجِیَةٌ وَ الْبَاقُونَ فِی النَّارِ، وَ إِنَّ أُمَّتِی سَتَفْتَرِقُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ نَاجِیَةٌ وَ الْبَاقُونَ فِی النَّارِ. فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! وَ مَا النَّاجِیَةُ؟.

فَقَالَ: الْمُتَمَسِّکُ بِمَا أَنْتَ عَلَیْهِ وَ أَصْحَابُکَ (4)، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِی ذَلِکَ الرَّجُلِ (5): ثانِیَ عِطْفِهِ (6). یَقُولُ: هَذَا أَوَّلُ مَنْ یَظْهَرُ مِنْ أَصْحَابِ الْبِدَعِ وَ الضَّلَالاتِ.

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: وَ اللَّهِ مَا قَتَلَ ذَلِکَ الرَّجُلَ إِلَّا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) یَوْمَ صِفِّینَ،

ص: 337


1- لا توجد الواو فی (س).
2- لا توجد: ید، فی المصدر.
3- لا توجد عبارة: فاضرب عنقه فی (س)، و فی المصدر: و اضرب عنقه.
4- فی کشف الحقّ: بما أنت و أصحابک علیه.
5- لا توجد: تعالی، فی المصدر، و کذا کلمة: الرّجل.
6- الحجّ: 9.

ثُمَّ قَالَ: لَهُ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ (1) قَالَ الْقَتْلُ (2): وَ نُذِیقُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَذابَ الْحَرِیقِ (3) بِقِتَالِهِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْمَ صِفِّینَ (4).

قال العلّامة رحمه اللّه (5): تضمّن الحدیث أنّ أبا بکر (6) و عمر لم یقبلا أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و لم یقبلا قوله، و اعتذرا بأنّه یصلّی و یسجد، و لم یعلما أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أعرف بما هو علیه منهما، و لو لم یکن مستحقّا للقتل لم یأمر اللّه تعالی (7) نبیّه بذلک، و کیف ظهر إنکار النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علی أبی بکر بقوله: لست بصاحبه، و امتنع عمر من فعله (8)، و مع ذلک فإنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله حکم بأنّه لو قتل لم یقع بین أمّتی اختلاف أبدا، و کرّر الأمر بقتله ثلاث مرّات عقیب الإنکار علی الشیخین، و حکم صلّی اللّه علیه و آله بأنّ أمّته ستفترق ثلاثا و سبعین فرقة، اثنتان و سبعون منها فی النار، و أصل هذا بقاء ذلک الرجل الذی أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله الشیخین بقتله فلم یقتلاه، فکیف یجوز للعامی تقلید من یخالف أمر الرسول صلّی اللّه علیه و آله.

**[ترجمه]کشف الحق - . نهج الحق و کشف الصدق: 330-332 - : علامه حلّی آورده است: حافظ قرآن محمد بن

ص: 335

موسی شیرازی در کتابش که آن را از دوازده تفاسیر زیر استخراج کرده است: تفسیر ابی یوسف یعقوب بن سفیان، و تفسیر ابن جریح، و تفسیر مقاتل بن سلیمان، و تفسیر وکیع بن جرّاج و تفسیر یوسف بن موسی القطّان، و تفسیر قتاده و تفسیر ابن عبیده قاسم بن سلام، و تفسیر علی بن حرب طائی، و تفسیر السدی و تفسیر مجاهد و تفسیر مقاتل بن حیّان، و تفسیر ابی صلاح، که همه آن ها از جمهور مفسرین و راویان هستند، از انس بن مالک روایت کرد که گفت:

در محضر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نشسته بودیم. از مردی سخن گفتیم که نماز می خواند و روزه می داشت و صدقه و زکات می داد، رسول خدا به ما فرمودند: او را نمی شناسم. ما عرض کردیم: ای رسول خدا، او خداوند را عبادت کرده و زبان به تسبیح و تقدیس و توحید او گشوده است. پس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: او را نمی شناسم. درحالی که ما درباره آن مرد سخن می گفتیم، ناگهان آن مرد بر ما نمایان شد، عرض کردیم: او همان مرد است. رسول خدا در این هنگام به او نگریست و به ابوبکر فرمود: این شمشیرم را بگیر و به سوی او برو و گردنش را بزن؛ زیرا که او نخستین گرونده به حزب شیطان است. ابوبکر وارد مسجد شد و او را در حالت رکوع یافت، و گفت: به خدا سوگند، او را نمی کشم؛ چرا که رسول خدا ما را از کشتن نمازگزاران منع کرده است. بنابراین نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله برگشت و گفت: ای رسول خدا، دیدم که نماز می خواند.

ص: 336

رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: بنشین، تو مرد آن نیستی. ای عمر، برخیز و این شمشیر مرا از دست ابوبکر بگیر و وارد مسجد شده و گردن او را بزن. عمر می گوید: من شمشیر را از ابوبکر گرفتم و وارد مسجد شدم، و او را در حالت سجده دیدم و گفتم: سوگند به خدا، او را نمی کشم که بهتر از من او را پناه داده است. من پیش رسول خدا برگشته و عرض کردم: ای رسول خدا، دیدم که آن مرد سجده می کرد. حضرت فرمود: ای عمر، بنشین، تو هم مرد این کار نیستی. تو ای علی، برخیز که تو او را هلاک می کنی، اگر او را یافتی بکش؛ چرا که اگر او را بکشی، دیگر میان امت من هرگز اختلافی نخواهد افتاد. علی علیه السلام می فرماید: من شمشیر را گرفتم و به مسجد داخل شدم ولی او را ندیدم، پس نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بازگشته و عرض کردم؛ ای رسول خدا، او را ندیدم .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای اباالحسن، امت موسی به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند که یکی از آن ها نجات می یابد و بقیه در آتش جهنم خواهند بود، و امت عیسی علیه السلام هفتاد دو فرقه شدند که یک فرقه رستگار گشته و بقیه هلاک می شوند، و امت من به هفتاد و سه فرقه تقسیم می شوند که یکی از آن ها نجات می یابد و دیگران در آتش جهنم هلاک می شوند. من عرض کردم: ای رسول خدا، آن فرقه ای که نجات می یابد کدام است؟ حضرت فرمود: هر کس به عقاید تو و یارانت چنگ زند. بنابراین خداوند بلند مرتبه درباره آن مرد نازل کرد: «ثَانِیَ عِطْفِهِ»، - . حج/9 - {از

سر نخوت.} می گوید: این نخستین پدیدآورنده بدعت ها و گمراهی هاست. ابن عباس می گوید: به خدا سوگند، جز امیرمؤمنان علیه السلام در روز صفین کسی آن مرد را نکشت.

ص: 337

سپس خداوند می فرماید: «فِی الدُّنْیَا خِزْیٌ»، - . حج/9 - {در این دنیا برای او رسوایی است.}یعنی کشته شدن، «وَنُذِیقُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَذَابَ الْحَرِیقِ»، - . حج/9 -

{و در روز رستاخیز او را عذاب آتش سوزان می چشانیم.}، زیرا با علی بن ابی طالب در روز صفین به نبرد برخاست.

علامه حلّی - رحمه الله - می گوید - . نهج الحق و کشف الصدق: 332 - :

این حدیث نشان می دهد که ابوبکر و عمر سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله را نپذیرفتند،؛ و عذر آوردند که او نماز می خواند و سجده می کند، و ندانستند که پیامبر به عقیده و دین آن مرد از آن­ها داناتر است، و اگر مستحق کشته شدن نبود، خداوند بلندمرتبه به پیامبرش به آن دستور نمی داد. بنگرید پیامبر چگونه انکار ابوبکر را با این سخنان آشکار کردند که فرمود: تو مرد آن عمل نیستی. و عمر هم از انجام آن دستور سرباز زد، با وجود این که پیامبر فرمودند: اگر کشته شود، میان امتم هرگز اختلافی پیش نخواهد آمد، و در پی انکار شیخین، دستور قتل او را سه بار تکرار کردند و حکم کردند که امتش به هفتاد و سه فرقه تقسیم می شود، که هفتاد و دو فرقه در جهنم هستند، و ریشه این تفرقه، آن مردی بود که پیامبر صلَّی الله علیه و آله به شیخین دستور کشتن او را دادند ولی آن دو او را نکشتند، پس عوام چگونه تقلید از کسی را که از فرمان رسول خدا سرپیچی می کند، جایز می دانند؟!

**[ترجمه]

«159»

وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ (9): وَ قَدْ رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ، وَ جَابِرٌ، وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ، وَ أَبُو وَائِلٍ، وَ الْقَاضِی عَبْدُ الْجَبَّارِ، وَ أَبُو عَلِیٍّ الْجُبَّائِیُّ،

ص: 338


1- الحجّ: 9.
2- فی المصدر: خزی القتل، و یذیقه .. و علیه فلا تکون آیة.
3- الحجّ: 9.
4- لا توجد فی المصدر: یوم صفّین. و جاءت هذه القصّة بمضامین مختلفة، منها ما أورده أحمد بن حنبل فی مسنده 3- 15، و ابن عبد ربّه فی العقد الفرید 1- 305، و ابن حجر فی الإصابة 1- 484، و غیرهم.
5- فی نهج الحقّ و کشف الصدق: 332.
6- فی المصدر: فلینظر العاقل إلی ما تضمّنه هذا الحدیث المشهور المنقول من أن أبا بکر ..
7- لا توجد: تعالی، فی المصدر.
8- فی المصدر: من قتله، بدلا: من فعله.
9- نهج الحقّ و کشف الصّدق (کشف الحقّ): 336- 337.

وَ أَبُو مُسْلِمٍ الْأَصْفَهَانِیُّ، وَ یُوسُفُ الثَّعْلَبِیُّ (1)، وَ الطَّبَرِیُّ، وَ الْوَاقِدِیُّ، وَ الزُّهْرِیُّ، وَ الْبُخَارِیُّ، وَ الْحُمَیْدِیُّ فِی الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ (2) فِی مُسْنَدِ الْمِسْوَرِ بْنِ مَخْرَمَةَ فِی حَدِیثِ الصُّلْحِ بَیْنَ سُهَیْلِ بْنِ عَمْرٍو وَ بَیْنَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْحُدَیْبِیَةِ، یَقُولُ فِیهِ: فَقَالَ (3) عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: فَأَتَیْتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقُلْتُ لَهُ:

أَ لَسْتَ نَبِیَّ اللَّهِ حَقّاً؟!. قَالَ: بَلَی.

قُلْتُ: أَ لَسْنَا عَلَی الْحَقِّ وَ عَدُوُّنَا عَلَی الْبَاطِلِ؟. قَالَ: بَلَی.

قُلْتُ: فَلِمَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا إِذاً (4).

قَالَ: إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ لَسْتُ أَعْصِیهِ وَ هُوَ نَاصِرِی .. قُلْتُ: أَ وَ لَیْسَ کُنْتَ تُحَدِّثُنَا (5) أَنَّا سَنَأْتِی الْبَیْتَ فَنَطُوفُ بِهِ (6). قَالَ عُمَرُ: فَأَتَیْتُ أَبَا بَکْرٍ، فَقُلْتُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ لَیْسَ هَذَا نَبِیَّ اللَّهِ حَقّاً؟. قَالَ: بَلَی. قُلْتُ: أَ لَسْنَا عَلَی الْحَقِّ وَ عَدُوُّنَا عَلَی الْبَاطِلِ؟!. قَالَ: بَلَی. قُلْتُ: فَلِمَ نُعْطِی هَذِهِ (7) الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا إِذاً.

قَالَ: أَیُّهَا الرَّجُلُ! إِنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ، وَ لَا یَعْصِی لِرَبِّهِ (8) وَ هُوَ نَاصِرُهُ، فَاسْتَمْسِکْ بِعُذْرِهِ (9) فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ عَلَی الْحَقِّ.

ص: 339


1- فی المصدر: و الثّعلبیّ، و هو الظّاهر.
2- الجمع بین الصّحیحین، للحمیدیّ، لا نعلم بطبعه.
3- لا توجد: فقال، فی المصدر.
4- لا توجد: إذا، فی المصدر.
5- فی کشف الحقّ: حدّثتنا.
6- فی المصدر: و نطوف به، و هنا سقط جاء فی المصدر و هو: قال: بلی، أ فأخبرک أنّا، فآتیه العام؟ قلت: لا، قال: فإنّک آتیه و مطّوّف به.
7- لا توجد: هذه، فی المصدر.
8- فی کشف الحقّ: و لیس یعصی ربّه.
9- کذا، و الظّاهر: بغرزه، کما فی المصدر. قال فی القاموس 2- 185: و الزم غرز فلان .. أی أمره و نهیه، و اشدد یدیک بغرزه .. أی حثّ نفسک علی التّمسّک به.

قُلْتُ: أَ لَیْسَ کَانَ یُحَدِّثُنَا أَنَّهُ سَیَأْتِی الْبَیْتَ وَ یَطُوفُ بِهِ (1)؟!. قَالَ: فَأَخْبَرَکَ أَنَّهُ یَأْتِیهِ (2) الْعَامَ؟ قُلْتُ: لَا.

قَالَ: فَإِنَّکَ آتِیهِ وَ تَطُوفُ بِهِ (3).

وَ زَادَ الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ عِنْدَ ذِکْرِ سُورَةِ الْفَتْحِ وَ غَیْرُهُ مِنَ الرُّوَاةِ: أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ قَالَ: مَا شَکَکْتُ مُنْذُ أَسْلَمْتُ إِلَّا یَوْمَئِذٍ (4).

ثم قال رحمه اللّه (5): فهذا (6) الحدیث یدلّ علی تشکیک عمر و الإنکار علی رسول اللّه (7) صلّی اللّه علیه و آله فیما فعله بأمر اللّه، ثم رجوعه إلی أبی بکر حتّی أجابه بالصحیح، و کیف استجاز عمر أن یوبّخ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و یقول له- عقیب قوله صلّی اللّه علیه و آله: إنّی رسول اللّه و لست أعصیه، و هو ناصری أ لیس (8) کنت تحدّثنا أنّا سنأتی البیت و نطوف به؟!.

**[ترجمه]علامه حلّی - رحمَه الله علیه - در کتاب مذکور آورده است - . نهج الحق و کشف الصدق: 336-337 - :

عبدالله بن عباس، و جابر و سهل بن حنیف و ابو وائل و قاضی عبدالجبار و ابوعلی جبائی،

ص: 338

ابومسلم اصفهانی و یوسف تعلبی و طبری و واقدی و زهری و بخاری و حمیدی در جمع بین صحیحان در مسند المسور بن مخرمه در حدیث صلح حدیبیه میان سهیل بن عمرو و پیامبر صلَّی الله علیه و آله روایت کردند، ابن عباس می گوید:

عمر بن خطاب گفت: نزد پیامبر آمدم و گفتم: آیا پیامبر به حق نیستی؟! پیامبر فرمود: آری، گفتم: چرا باید ذلت و خواری را در دینمان بپذیریم؟ حضرت فرمود: من فرستاده خدا هستم و او را عصیان نمی کنم و او یاور من است. من گفتم: آیا تو نبودی که گفتی به کعبه خواهیم آمد و طواف خواهیم کرد؟

عمر می گوید: نزد ابوبکر آمدم، گفتم: ای ابوبکر، آیا این پیامبر صلَّی الله علیه و آله بر حق رسول خدا نیست؟ گفت:آری. گفتم: و آیا ما بر حق نیستیم و دشمنان بر باطل نیستند؟ گفت:آری. گفتم: پس برای چه راضی به ذلت و خواری در دینمان باشیم؟ ابوبکر گفت: ای مرد! او فرستاده خداست، و پروردگارش را مخالفت نمی کند و او یاورش است، عذر او را بپذیر، به خدا سوگند او بر حق است.

ص: 339

گفتم: آیا نمی گفت که به زودی به مکه می رویم و طواف می کنیم؟! ابوبکر گفت: آیا پیامبر خبر داد که امسال به حج می رود؟ گفتم: نه، او گفت: تو به حج می آیی و طواف می کنی. ثعلبی در تفسیر خود به هنگام ذکر سوره فتح و دیگر راویان افزودند که عمر بن خطاب گفت: از هنگامی که مسلمان شده ام، جز در این روز (صلح حدیبیه) شک نکردم.

سپس علامه حلّی - رحمَه الله علیه - می گوید: این حدیث دلیل است بر شک عمر و عیب و ایراد گرفتن او از پیامبر در فرمان الهی. پس از آن، به نزد ابوبکر رفت و او هم جواب صحیح را داد، عمر چگونه بر خود جایز می داند که پیامبر را توبیخ کند و در پی این گفته وی صلَّی الله علیه و آله: من فرستاده خدا هستم و او را عصیان نمی کنم و او یاور من است، به ایشان می گوید: آیا نگفتی که به کعبه خواهیم آمد و طواف می کنیم؟

**[ترجمه]

«160»

ثُمَّ قَالَ قُدِّسَ سِرُّهُ (9): فِی الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ (10) فِی مُسْنَدِ عَائِشَةَ

ص: 340


1- فی المصدر: أنّا سنأتی البیت و نطوف به.
2- فی کشف الحقّ: أنّک تأتیه.
3- فی المصدر: و مطّوّف به. أقول: أورده السّیوطیّ فی الدّرّ المنثور 6- 76، و تفسیر الخازن 4- 168، و التّاج الجامع للأصول 4- 336، و غیرها.
4- الکلام للعلّامة فی نهجه، و ذکر ما ذکره السّیوطیّ فی الدّرّ المنثور 6- 76، و تفسیر الخازن 4- 148، و تاریخ الخمیس 1- 241، و غیرهم.
5- قاله العلّامة- رحمه اللّه- فی نهج الحقّ و کشف الصدق: 337.
6- فی المصدر: و هذا.
7- فی المصدر: النبیّ، بدلا من: رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
8- فی کشف الحقّ: و أ لست ..
9- فی نهج الحقّ و کشف الصّدق: 337- 338.
10- الجمع بین الصّحیحین، للحمیدیّ، و لا نعلم بطبعه.

مِنَ الْمُتَّفَقِ عَلَی صِحَّتِهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَعْتَمَ (1) بِالْعِشَاءِ (2) حَتَّی نَادَاهُ عُمَرُ: الصَّلَاةَ (3)! نَامَ النِّسَاءُ وَ الصِّبْیَانُ، فَخَرَجَ (4)! وَ قَالَ: مَا کَانَ لَکُمْ أَنْ تُبْرِزُوا (5) رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی الصَّلَاةِ، وَ ذَلِکَ حِینَ صَاحَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ (6).

وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ (7) فَجَعَلَ ذَلِکَ مُحْبِطاً لِلْعَمَلِ، وَ قَالَ: إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ (8).

**[ترجمه]سپس علامه - رحمَه الله علیه - گفته است - . نهج الحق و کشف الصدق: 337-338 - :

در جمع بین صحیحین در مسند عایشه،

ص: 340

از احادیثی که بر آن صحت اتفاق نظر وجود دارد، آمده که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نماز عشاء را به تاخیر انداخت تا این که عمر او را صدا زد: نماز! زنان و کودکان خوابیدند! پیامبر خارج شد و فرمود: شما را چه رسد که رسول خدا را بر نماز تشویق کنید؛ و آن زمانی بود که عمربن خطاب با صدای بلند فریاد زده بود و خداوند بلند مرتبه فرمود: «لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ»، - . حجرات /2 - {صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید و همچنان که بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن می گویید، با او به صدای بلند سخن مگویید، مبادا بی آنکه بدانید کرده هایتان تباه شود.} که این کار او عمل او را از بین برد، و خداوند فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یُنَادُونَکَ مِن وَرَاء الْحُجُرَاتِ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ. وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکَانَ خَیْرًا لَّهُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»، - .حجرات/4-5 - {کسانی که تو را از پشت اتاقها[ی مسکونی تو] به فریاد می خوانند، بیشترشان نمی فهمند. و اگر صبر کنند تا بر آنان درآیی، مسلما برایشان بهتر است و خدا آمرزنده و مهربان است.}

**[ترجمه]

«161»

وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ (9): وَ فِی الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ لِلْحُمَیْدِیِّ (10) فِی مُسْنَدِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ: أَنَّهُ لَمَّا تُوُفِّیَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی سَلُولٍ (11) جَاءَ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (12) فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ

ص: 341


1- قال فی نهایة ابن الأثیر 3- 181: أعتم الشّی ء و عتّمه: إذا أخّره، و قال فی الصّفحة السّابقة: حتّی یعتموا: أی یدخلوا فی عتمة اللّیل، و هی ظلمته.
2- فی المصدر: إنّ عائشة قالت: أعتم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بالعشاء.
3- فی کشف الحقّ: بالصّلاة.
4- فی المصدر: فخرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
5- فی نهج الحقّ: و ما کان لکم أن تنذروا.
6- إلی هنا جاء فی صحیح مسلم 1- 241، و صحیح البخاریّ 1- 141.
7- الحجرات: 2.
8- الحجرات: 4- 5. و جاء فی الهامش من النّهج: إنّه قد روی غیر واحد أنّها نزلت فی أبی بکر و عمر، منهم البخاریّ فی صحیحه 6- 171، و السّیوطیّ فی الدّرّ المنثور 6- 184، و منصور علی ناصف فی التّاج الجامع للأصول 4- 239 ... و النسفیّ فی تفسیره المطبوع فی هامش تفسیر الخازن 4- 176، و الآلوسی فی تفسیره 26- 123 .. و غیرهم.
9- فی نهج الحقّ و کشف الصّدق: 338.
10- الجمع بین الصّحیحین، للحمیدیّ، و لا نعلم بطبعه.
11- فی المصدر: بن أبیّ بن سلول.
12- هنا زیادة جاءت فی المصدر: فسأله أن یصلّی علیه.

لِیُصَلِّیَ عَلَیْهِ، فَقَامَ عُمَرُ فَأَخَذَ بِثَوْبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! أَ تُصَلِّی عَلَیْهِ وَ قَدْ نَهَاکَ رَبُّکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَیْهِ؟!. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّمَا خَیَّرَنِی (1) اللَّهُ تَعَالَی قَالَ: اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً ... (2) وَ سَأَزِیدُ عَلَی السَّبْعِینَ. قَالَ: إِنَّهُ مُنَافِقٌ ..

فَصَلَّی عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. وَ هَذَا رَدٌّ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (3).

**[ترجمه]علامه - رحمَه الله علیه - آورده است - . نهج الحق و کشف الصدق:338 - :

حمیدی در جمع بین صحیحین در مسند عبدالله بن عمر بن خطاب آورده است: هنگامی که عبدالله بن ابی سلول از دنیا رفت، پسرش خدمت رسول خدا آمد و از ایشان خواست بر پدرش نماز بخواند. پیامبرصلَّی الله علیه و آله برخاست

ص: 341

تا بر او نماز بگذارد، در این هنگام عمر بر خاست و لباس رسول خدا را گرفت و گفت: ای رسول خدا، آیا بر او نماز می خوانی حال آن که پروردگارت از نماز گزاردن بر او نهی کرده است؟! پس رسول خدا فرمود: خداوند بلند مرتبه خود، مرا مختار کرد و فرمود: «اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاَ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً»، - . توبه/80 - {چه برای آنان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی [یکسان است حتی] اگر هفتاد بار برایشان آمرزش طلب کنی.} و بیش از هفتاد بار بر او استغفار خواهم کرد. عمر گفت: او منافق است. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر جنازه او نماز خواند. و این ردّ بر پیامبر است.

**[ترجمه]

«162»

وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ (4): وَ فِی الْجَمْعِ فِی الصَّحِیحَیْنِ (5) مِنْ مُسْنَدِ عَائِشَةَ، قَالَتْ: کَانَتْ (6) أَزْوَاجُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تخرجن [یَخْرُجْنَ] (7) لَیْلًا إِلَی لَیْلٍ قِبَلَ الْمَصَانِعِ، فَخَرَجَتْ سَوْدَةُ بِنْتُ زَمْعَةَ (8) فَرَآهَا عُمَرُ وَ هُوَ فِی الْمَجْلِسِ، فَقَالَ: عَرَفْتُکِ یَا سَوْدَةُ! فَنَزَلَ آیَةُ الْحِجَابِ عَقِیبَ ذَلِکَ (9).

وَ هُوَ یَدُلُّ عَلَی سُوءِ أَدَبِ عُمَرَ حَیْثُ کَشَفَ سَتْرَ (10) زَوْجَةِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ دَلَّ عَلَیْهَا أَعْیُنَ النَّاسِ وَ أَخْجَلَهَا، وَ مَا قَصَدَتْ بِخُرُوجِهَا لَیْلًا إِلَّا الِاسْتِتَارَ عَنِ النَّاسِ (11) وَ صِیَانَةَ نَفْسِهَا، وَ أَیُّ ضَرُورَةٍ لَهُ (12) إِلَی تَخْجِیلِهَا حَتَّی أَوْجَبَ ذَلِکَ نُزُولَ

ص: 342


1- فی المصدر: خبّرنی، و هو سهو.
2- التّوبة: 80.
3- و أورد القصّة أکثر من واحد، کما جاءت فی صحیح البخاریّ 2- 92 و 115 باب ما یکره من الصّلاة علی المنافقین، و باب الکفن فی القمیص من أبواب الجنائز، و 6- 85، و غیره.
4- نهج الحقّ و کشف الصّدق: 338.
5- الجمع بین الصّحیحین، و لم نعلم بطبعه مع کلّ ما سألنا عن ذلک.
6- فی المصدر: کان.
7- فی کشف الحقّ: یخرجن.
8- فی (س): ذمغة، و فی المصدر: زمعة.
9- و قد جاءت فی صحیح البخاریّ 1- 48، و صحیح مسلم 2- 6.
10- فی المصدر: سرّ.
11- جاء فی کشف الحقّ: أعین النّاس.
12- لا توجد: له، فی (س).

آیَةِ الْحِجَابِ.

أقول: أورد قدّس اللّه روحه کثیرا من مطاعنهم ترکناها اختصارا و سنعید الکلام بذکر تفاصیل مثالبهم و إثباتها بما هو متداول بینهم الیوم من کتبهم التی لا یمکنهم القدح فی روایاتها و بسط القول فیها اعتراضا و جوابا لیتمّ الحجّة علی المخالفین و لا یبقی لهم عذر فی الدنیا و لا فی یوم الدین. و نرجو من فضله تعالی أن لا یحرمنی أجر ذلک، فإنّه لا یضیع عنده أجر المحسنین.

**[ترجمه]علامه - رحمه الله - آورده­ است - . نهج الحق و کشف الصدق:238 - :

در جمع بین صحیحین از مسند عایشه آمده است: عایشه گفت: همسران پیامبرصلَّی الله علیه و آله شب ها به سوی آبگیرها می رفتند، شبی سَوْدَه دختر زَمْعَه بیرون آمد. عمر که در محل بود او را دید و گفت: ای سَوده، تو را شناختم. بنابر این در پی آن قضیه، آیه حجاب نازل شد.

و این خود دلیلی است بر بی ادبی عمر، زیرا او راز همسر پیامبرصلَّی الله علیه و آله را فاش کرد و دیگران را متوجه همسر ایشان کرده و باعث شرمساری او شد. همسر پیامبر جز برای دور ماندن از دید مردم و صیانت از خودش، شب هنگام خارج نشد، و کدامین ضرورت است که عمر او را شرمسار کند، تا آن که

ص: 342

آیه حجاب نازل شود؟

مؤلف: علامه حلّی - قدس الله روحه - بسیاری از طعن های آنان را آورده است، ولی ما به خاطر کوتاهی و اختصار، آن ها را ذکر نکردیم، و به زودی به طور مفصل از عیب های آنان و اثبات آن عیوب، با کمک گرفتن از کتاب هایشان سخن خواهیم گفت که بین آن ها متداول بوده و نمی توانند بر روایات آن کتاب ها عیب بگیرند، و با طرح سؤال و جواب دراین باره، سخن را بسط خواهیم داد، تا حجت بر مخالفان تمام شود و هیچ عذری در این دنیا و آخرت نداشته باشند. و از خداوند می خواهیم که اجر این کار را از ما دریغ نکند؛ چرا که او پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند.

**[ترجمه]

«163»

یل (1): الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ، قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَالِساً (2) فِی أَصْحَابِهِ إِذْ أَتَاهُ وَفْدٌ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ، مِنْهُمْ (3) مَالِکُ بْنُ نُوَیْرَةَ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ! عَلِّمْنِی الْإِیمَانَ؟.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: تَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ، وَ تُصَلِّی الْخَمْسَ، وَ تَصُومُ شَهْرَ (4) رَمَضَانَ، وَ تُؤَدِّی الزَّکَاةَ، وَ تَحُجُّ الْبَیْتَ، وَ تُوَالِی وَصِیِّی هَذَا مِنْ بَعْدِی- وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) بِیَدِهِ- وَ لَا تَسْفِکُ دَماً، وَ لَا تَسْرِقُ، وَ لَا تَخُونُ، وَ لَا تَأْکُلُ مَالَ الْیَتِیمِ، وَ لَا تَشْرَبُ الْخَمْرَ، وَ تُوفِی بِشَرَائِعِی، وَ تُحَلِّلُ حَلَالِی وَ تُحَرِّمُ حَرَامِی، وَ تُعْطِی الْحَقَّ مِنْ نَفْسِکَ لِلضَّعِیفِ وَ الْقَوِیِّ وَ الْکَبِیرِ وَ الصَّغِیرِ .. حَتَّی عَدَّ عَلَیْهِ شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ.

فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ! أَعِدْ عَلَیَّ فَإِنِّی رَجُلٌ نَسَّاءٌ، فَأَعَادَهَا عَلَیْهِ فَعَقَدَهَا بِیَدِهِ، وَ قَامَ وَ هُوَ یَجُرُّ إِزَارَهُ وَ هُوَ یَقُولُ: تَعَلَّمْتُ الْإِیمَانَ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ، فَلَمَّا بَعُدَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَلْیَنْظُرْ إِلَی هَذَا الرَّجُلِ.

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ: إِلَی مَنْ تُشِیرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟!. فَأَطْرَقَ إِلَی الْأَرْضِ

ص: 343


1- الفضائل، لابن شاذان: 75، خبر مالک بن نویرة.
2- فی المصدر: جالس- بالرّفع- و هو أولی.
3- لا توجد: منهم، فی المصدر.
4- لا توجد لفظة: شهر، فی المصدر.

فَاتَّخَذَا (1) فِی السَّیْرِ فَلَحِقَاهُ، فَقَالا لَهُ (2): الْبِشَارَةُ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ بِالْجَنَّةِ، فَقَالَ:

أَحْسَنَ اللَّهُ تَعَالَی بِشَارَتَکُمَا إِنْ کُنْتُمَا مِمَّنْ یَشْهَدُ بِمَا شَهِدْتُ بِهِ، فَقَدْ عَلِمْتُمَا مَا عَلَّمَنِی النَّبِیُّ (3) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ إِنْ لَمْ تَکُونَا کَذَلِکَ فَلَا أَحْسَنَ اللَّهُ بِشَارَتَکُمَا.

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: لَا تَقُلْ ذَلِکَ (4) فَأَنَا أَبُو عَائِشَةَ زَوْجَةِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

قَالَ: قُلْتُ: ذَلِکَ فَمَا حَاجَتُکُمَا؟.

قَالا: إِنَّکَ مِنْ أَصْحَابِ الْجَنَّةِ فَاسْتَغْفِرْ لَنَا.

فَقَالَ: لَا غَفَرَ اللَّهُ لَکُمَا، أَنْتُمَا نَدِیمَانِ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَاحِبِ (5) الشَّفَاعَةِ وَ تَسْأَلَانِی أَسْتَغْفِرُ لَکُمَا؟! فَرَجَعَا وَ الْکَآبَةُ لَائِحَةٌ فِی وَجْهَیْهِمَا، فَلَمَّا رَآهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تَبَسَّمَ، وَ قَالَ: فِی (6) الْحَقِّ مَغْضَبَةٌ؟!.

فَلَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رَجَعَ بَنُو تَمِیمٍ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ مَعَهُمْ مَالِکُ بْنُ نُوَیْرَةَ، فَخَرَجَ لِیَنْظُرَ مَنْ قَامَ مَقَامَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَدَخَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ- وَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ یَخْطُبُ النَّاسَ- فَنَظَرَ إِلَیْهِ وَ قَالُوا (7): أَخُو تَیْمٍ؟.

قَالُوا (8): نَعَمْ. قَالَ: مَا (9) فَعَلَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الَّذِی أَمَرَنِی بِمُوَالاتِهِ؟. قَالُوا: یَا أَعْرَابِیُّ! الْأَمْرُ یَحْدُثُ بَعْدَ الْأَمْرِ الْآخَرِ.

ص: 344


1- فی المصدر: فجدّا .. و هو الظّاهر.
2- فی کتاب الفضائل: لک، بدلا من: له.
3- فی المصدر: النّبیّ محمّد (صلی الله علیه و آله).
4- لا توجد: ذلک، فی المصدر.
5- جاءت الجملة فی المصدر: تترکان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله صاحب ..
6- فی المصدر: أ فی ..- بهمزة الاستفهام-.
7- فی کتاب الفضائل: .. بالنّاس فنظر إلیه و قال .. و هو الظّاهر.
8- نسخة فی مطبوع البحار: قال، بدلا من: قالوا.
9- فی المصدر: فما.

قَالَ: تَاللَّهِ (1) مَا حَدَثَ شَیْ ءٌ وَ إِنَّکُمْ لَخُنْتُمُ (2) اللَّهَ وَ رَسُولَهُ، ثُمَّ تَقَدَّمَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ قَالَ لَهُ (3): مَنْ أَرْقَاکَ هَذَا الْمِنْبَرَ وَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَالِسٌ؟!. فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَخْرِجُوا الْأَعْرَابِیَّ الْبَوَّالَ عَلَی عَقِبَیْهِ مِنْ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ!.

فَقَامَ إِلَیْهِ قُنْفُذُ بْنُ عُمَیْرٍ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فَلَمْ یَزَالا یکذان [یَلْکُزَانِ] (4) عُنُقَهُ حَتَّی أَخْرَجَاهُ، فَرَکِبَ رَاحِلَتَهُ وَ أَنْشَأَ یَقُولُ شِعْراً (5):

أَطَعْنَا رَسُولَ اللَّهِ مَا کَانَ بَیْنَنَا فَیَا قَوْمُ مَا شَأْنِی وَ شَأْنُ أَبِی بَکْرٍ

إِذَا مَاتَ بَکْرٌ قَامَ (6) عَمْرٌو أَمَامَهُ (7) فَتِلْکَ- وَ بَیْتِ اللَّهِ- قَاصِمَةُ الظُّهْرِ

یُذَبُّ (8) وَ یَغْشَاهُ الْعِشَارُ کَأَنَّمَا (9) یُجَاهِدُ جَمّاً (10) أَوْ یَقُومُ عَلَی قَبْرٍ

فَلَوْ طَافَ (11) فِینَا مِنْ قُرَیْشٍ عِصَابَةٌ أَقَمْنَا وَ لَوْ کَانَ (12) الْقِیَامُ عَلَی جَمْرٍ

قَالَ: فَلَمَّا اسْتَتَمَّ الْأَمْرُ لِأَبِی بَکْرٍ وَجَّهَ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ وَ قَالَ لَهُ: قَدْ عَلِمْتَ

ص: 345


1- فی المصدر: بعده الأمر قال: باللّه ..
2- فی کتاب الفضائل: قد خنتم.
3- لا یوجد: له، فی المصدر.
4- فی المصدر: یلکذان. و الظّاهر أنّها: یلکزان- بالزاء المعجمة-. قال فی المصباح المنیر 2- 766: لکزه لکزا- من باب قتل- ضربه بجمع کفّه فی صدره، و ربّما أطلق علی جمیع البدن، و مثله فی مجمع البحرین 4- 33. و أمّا الکذّ، فقد جاء فی القاموس 1- 358: کذّ: خشن.
5- لا توجد: شعرا، فی المصدر.
6- فی (س): و قام.
7- فی المصدر: مقامه.
8- فی کتاب الفضائل: یدبّ.
9- فی (س): الغشا و کأنّما.
10- لا توجد: جمّا، فی (س).
11- جاء فی المصدر: فلو قام.
12- فی کتاب الفضائل: و لکن، بدلا من: و لو کان.

مَا قَالَ عَلَی رُءُوسِ الْأَشْهَادِ، لَسْتُ (1) آمَنُ أَنْ یَفْتُقَ عَلَیْنَا فَتْقاً لَا یَلْتَامُ، فَاقْتُلْهُ، فَحِینَ أَتَاهُ خَالِدٌ رَکِبَ جَوَادَهُ وَ کَانَ فَارِساً یُعَدُّ بِأَلْفِ فَارِسٍ (2)، فَخَافَ خَالِدٌ مِنْهُ فَآمَنَهُ وَ أَعْطَاهُ الْمَوَاثِیقَ ثُمَّ غَدَرَ بِهِ بَعْدَ أَنْ أَلْقَی سِلَاحَهُ فَقَتَلَهُ، وَ عَرَسَ (3) بِامْرَأَتِهِ فِی لَیْلَتِهِ وَ جَعَلَ رَأْسَهُ فِی قِدْرٍ فِیهَا لَحْمُ جَزُورٍ لِوَلِیمَةِ عُرْسِهِ (4) لِامْرَأَتِهِ (5) یَنْزُو عَلَیْهَا نَزْوَ الْحِمَارِ .. وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ.

**[ترجمه]نهج الحق و کشف الصدق: - . نهج الحق و کشف الصدق: 338 -

بَرَاء بن عازب می گوید: درحالی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در بین اصحابش نشسته بود، ناگهان گروهی از بنی تمیم نزد وی آمدند که در میان آن ها مالک بن نویره بود، عرض کرد: ای رسول خدا، ایمان را به من عرضه دار. رسول خدا فرمود: این که گواهی دهی خدایی جز خداوند یگانه نیست و شریکی ندارد و من فرستاده او هستم و نماز پنجگانه را به جای آورده و ماه رمضان را روزه داشته و زکات را پرداخته و کعبه را حج کنی و این وصی مرا بعد از من- حضرت با دستشان به علی علیه السلام اشاره کردند - دوست بداری و خونریزی و سرقت نکرده و خیانت نکنی و مال یتیم را نخوری و شراب ننوشی و به شریعت من پایبند بوده و حلال مرا حلال و حرامم را حرام بداری و از جانب خود حق را به ضعیف و قوی و بزرگ و کوچک بدهی... همین طور حضرت شرایع اسلام را بر او ذکر کردند.

مالک عرض کرد: ای رسول خدا، دوباره بر من بگویید، من مردی بسیار فراموشکارم. پس پیامبر بار دیگر آن شرایع را بر او عرضه داشت و او هم به دست خود آن ها را نوشت. و برخاست درحالی که لباس خود را بر زمین می کشید و می گفت: به خدای کعبه، ایمان را آموختم. هنگامی که از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دور شد، حضرت فرمود: هرکس دوست دارد مردی از اهل بهشت ببیند، به این مرد بنگرد.

ابوبکر و عمر گفتند: ای رسول خدا، به چه کسی اشاره می کنی؟! پیامبر سرش را پایین انداخت و آن دو به سرعت رفتند

ص: 343

و به او رسیدند و به او گفتند: تو را مژده از سوی خدا و پیامبرش به بهشت. مالک گفت: خداوند بلند مرتبه مژده شما را نیکو گرداند، اگر آن چه را دیدم شما هم دیده باشید، و آن چه را که یاد گرفتم شما هم آموخته باشید. اگر این گونه نباشید، خداوند مژده شما را نیک نگرداند. ابوبکر گفت: این را نگو که من پدر عایشه همسر پیامبر هستم. مالک گفت: آن را گفتم اینک حاجتتان چیست؟ آن دو گفتند: تو از بهشتیان هستی، پس برای ما طلب آمرزش کن. مالک گفت: خداوند شما را نبخشد، شما دو نفر همنشین رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و صاحب شفاعت می باشید و از من می خواهید که برای شما آمرزش بطلبم؟! پس آن دو برگشتند درحالی که افسردگی در چهره آن ها نمایان بود. چون پیامبر صلَّی الله علیه و آله آن دو را دید لبخندی زد و فرمود: سخن حق ناراحت کننده است.

هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفتند و بنو تمیم به مدینه بازگشتند و به همراهشان مالک بن نویره بود، مالک خواست ببیند چه کسی جانشین رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شده است، ازاین رو، روز جمعه درحالی که ابوبکر بر بالای منبر بر مردم خطبه می خواند داخل مسجد شد و به او نگاه کرد و گفت: ابی تیمی (ابوبکر) تو هستی؟ گفتند: آری، گفت: وصی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله که حضرت مرا به محبت به او دستور داده، چه کرد؟ گفتند: ای بادیه نشین! امر همان است که بعد از امر دیگری

ص: 344

اتفاق بیفتد. مالک گفت: به خدا قسم، چیزی رخ نداده بلکه شما به خداوند و رسولش خیانت کرده اید. سپس در برابر ابوبکر ایستاد و گفت: چه کسی تو را بالای این منبر برده، حال آن که وصی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نشسته است؟! ابوبکر گفت: این بادیه نشین را که بر پاشنه­هایش ادرار می کند، از مسجد رسول خدا خارج کنید. در این حال قنفذ بن عُمَید و خالد بن ولید برخاستند و پیوسته بر گردنش مشت می زدند تا او را از مسجد بیرون کردند، او هم سوار بر شترش شد و این اشعار را سرود:

- رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را در زمان حیاتش پیروی کردیم، ای قوم مرا با ابوبکر چکار است؟

- هرگاه بکر بمیرد عمرو بر جای او می نشیند و به خانه خدا قسم که آن کار کمر آدمی را می شکند.

- حمایت می شود و شتران نزد او می آیند، گویی همگی جهاد می کنند یا بر سر قبر می ایستند، - و اگر گروهی از قریش بر ما بگذرد برمی خیزیم و اگر چه آن بر خاستن بر روی آتش باشد.

ابن عازب می گوید: چون امر خلافت به نفع ابوبکر تمام شد، خالد بن ولید را خواست و به او گفت: به خوبی دیدی

ص: 345

که در برابر بزرگان و شاهدان چه گفت، نگران هستم که اقدامی علیه ما بکند که جبران ناپذیر باشد، او را بکش. همین که خالد نزد مالک آمد، مالک سوار بر اسبش شد و جنگاوری بود که با هزار جنگاور برابری می کرد، خالد از او ترسید و به او امان داد، ولی پس از آن که مالک سلاح خود را بر زمین گذاشت، خالد بر او خیانت کرد و او را کشت و در همان شب با زنش زنا کرد و سر مالک را در دیگی گذاشت که گوشت شتر را به عنوان ولیمه عروسی زنش در آن قرار داده بود و همچون الاغ بر زنش پرید... که سخن آن طولانی است.

**[ترجمه]

بیان

(6):

الْعِشَارُ- بالکسر-: جمعُ الْعُشَرَاءِ، و هی النّاقة الّتی مضی لحملها عشرة أشهر (7).

و الْجَمُّ- جمع الْجَمَّاءِ-: و هی الشّاة الّتی لا قرن لها (8).

و الأَجَمُّ: الرّجل بلا رمح (9)، و لعلّ تشبیه القوم بالعشار لِمَا أکلوا من الأموال (10) المحرّمة و طعموا من الولایات الباطلة، و نفی (11) کونها جمّا تهدید بأنّه و قومه کاملوا الإرادة و السلاح.

ص: 346


1- فی المصدر: ما قاله مالک علی رءوس الأشهاد و لست ..
2- لا توجد: فارس، فی المصدر.
3- فی کتاب الفضائل: و أعرس.
4- فی (س): عرس.
5- فی المصدر: و بات ینزو، و لا توجد فیه: لامرأته.
6- فی (س) کلمة: بیان، یوجد فراغ و بیاض.
7- کما صرّح به فی مجمع البحرین 3- 403، و لسان العرب 4- 572، و الصحاح 2- 747.
8- قاله فی تاج العروس 8- 233، و الصحاح 5- 1891، و مجمع البحرین 6- 30.
9- نصّ علیه فی لسان العرب 12- 108، و الصحاح 5- 1891، و غیرهما.
10- فی (س): الأحوال.
11- کذا، و الظاهر: و فی.

**[ترجمه]«العِشَار» به کسر عین: جمع عُشراء است و به شتری گفته می شود که از حمل آن ده ماه بگذرد، و «الجُمّ»: جمع جمّاء، گوسفندی که شاخ نداشته باشد. و «الأجمُّ»: مرد بدون نیزه، و شاید تشبیه مردم به شتران به این سبب بود که آن ها از اموال حرام و از ولایت­های باطل می­خوردند و در این که «جما» تهدیدی است بر این که او و قومش کاملا بااراده و مسلح هستند.

ص: 346

**[ترجمه]

«164»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ (1): مِنْ مَثَالِبِهِمْ- لَمّاً (2)

مَا تَضَمَّنَهُ خَبَرُ وَفَاةِ الزَّهْرَاءِ عَلَیْهَا السَّلَامُ قُرَّةِ عَیْنِ الرَّسُولِ وَ أَحَبِّ النَّاسِ إِلَیْهِ مَرْیَمَ الْکُبْرَی وَ الْحَوْرَاءِ الَّتِی أُفْرِغَتْ مِنْ مَاءِ الْجَنَّةِ مِنْ صُلْبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، الَّتِی قَالَ فِی حَقِّهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ اللَّهَ یَرْضَی لِرِضَاکِ وَ یَغْضَبُ لِغَضَبِکِ. وَ قَالَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ: فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی مَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِی.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا حَضَرَتْهَا الْوَفَاةُ قَالَتْ لِأَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ: إِذَا أَنَا مِتُّ فَانْظُرِی إِلَی الدَّارِ فَإِذَا رَأَیْتِ سِجْفاً مِنْ سُنْدُسٍ مِنَ الْجَنَّةِ قَدْ ضُرِبَ فُسْطَاطاً فِی جَانِبِ الدَّارِ فَاحْمِلِینِی (3) وَ زَیْنَبَ وَ أُمَّ کُلْثُومٍ فَاجْعَلُونِی (4) مِنْ وَرَاءِ السِّجْفِ وَ خَلُّوا (5) بَیْنِی وَ بَیْنَ نَفْسِی، فَلَمَّا تُوُفِّیَتْ عَلَیْهَا السَّلَامُ وَ ظَهَرَ السِّجْفُ حَمَلْنَاهَا وَ جَعَلْنَاهَا وَرَاءَهُ، فَغُسِّلَتْ

ص: 347


1- أقول: إلی هنا اعتمدنا فی تخریجنا علی إرشاد القلوب (فی الحکم و المواعظ) لأبی محمّد الحسن بن أبی الحسن محمّد الدّیلمیّ، الّذی هو من منشورات دار الفکر- بیروت-، بتصور أنّه هو المصدر، إلّا أنّه قد ظهر لنا بالتّتبّع و فقد بعض الموارد الّتی نقلها صاحب البحار و لم نجدها فیه، و لنقله عن صاحب البحار فی أکثر من مورد کما فی قوله فی المجلّد الثّانی صفحة: 91: ذکره المجلسیّ رحمه اللّه فی المجلّد التّاسع من کتاب بحار الأنوار .. و السّیّد البحرانیّ فی کتاب مدینة المعاجز بتغیّر ما، فمن أراده فلیراجعها .. و غیرها من الموارد، أنّه لیس هو الّذی اعتمده صاحب البحار، کما أنّ من الملاحظ علیه أنّه فی المجلّد الأوّل من المطبوع یقول: قال مصنّف الکتاب .. أو: یقول العبد الفقیر إلی رحمة اللّه و رضوانه أبو محمّد الحسن بن أبی الحسن أبی محمّد الدّیلمیّ جامع هذه الآیات من الذّکر الحکیم .. 1- 9، 1- 11، و غیرها أنّ المجلّد الأوّل غیر الثّانی، إذ لا نجد مثل هذا هناک، و هذا الّذی ذکرناه ألفینا المرحوم ثقة الإسلام الشّهید التبریزی فی کتاب مرآة الکتب 2- 31- 32 قد تفطّن إلیه و إلی أمور تؤیده حریّة بالملاحظة. و لاحظ ما ذکره شیخنا الطّهرانیّ فی الذّریعة 1- 517. هذا و لعلّ المجلّد الثّانی المطبوع من إرشاد القلوب ما هو إلّا تلخیص له مع إضافات منه و هو للشّیخ شرف الدّین یحیی بن عزّ الدّین حسین بن عشیرة بن ناصر البحرانیّ نزیل یزد، کما حکی عنه فی ریاض العلماء. و علی کلّ، فإنّا لم نجد هذا الحدیث فی إرشاد القلوب مع کلّ ما تفحصنا فیه و راجعناه أکثر من مرّة.
2- أی کثیرا مع کونها مجتمعة، کما فی النّهایة 4- 273، خطّ علیها فی (ک)، و هو الظّاهر.
3- فی (س): فاحلینی.
4- کذا، و الظّاهر: فاجعلنینی.
5- کذا، و الظّاهر: خللن.

وَ کُفِّنَتْ وَ حُنِّطَتْ بِالْحَنُوطِ، وَ کَانَ کَافُورٌ أَنْزَلَهُ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْجَنَّةِ فِی ثَلَاثِ صُرَرٍ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! رَبُّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ: هَذَا حَنُوطُکَ وَ حَنُوطُ ابْنَتِکَ وَ حَنُوطُ أَخِیکَ عَلِیٍّ مَقْسُومٌ أَثْلَاثاً، وَ إِنَّ أَکْفَانَهَا وَ مَاءَهَا وَ أَوَانِیَهَا مِنَ الْجَنَّةِ.

وَ رُوِیَ أَنَّهَا تُوُفِّیَتْ عَلَیْهَا السَّلَامُ بَعْدَ غُسْلِهَا وَ تَکْفِینِهَا وَ حَنُوطِهَا، لِأَنَّهَا طَاهِرَةٌ لَا دَنَسَ فِیهَا، وَ أَنَّهَا أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی أَنْ یَتَوَلَّی ذَلِکَ مِنْهَا غَیْرُهَا، وَ أَنَّهُ لَمْ یَحْضُرْهَا إِلَّا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ زَیْنَبُ وَ أُمُّ کُلْثُومٍ وَ فِضَّةُ جَارِیَتُهَا (1) وَ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ، وَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَخْرَجَهَا وَ مَعَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فِی اللَّیْلِ وَ صَلَّوْا عَلَیْهَا، وَ لَمْ یَعْلَمْ بِهَا أَحَدٌ، وَ لَا حَضَرُوا وَفَاتَهَا وَ لَا صَلَّی عَلَیْهَا أَحَدٌ مِنْ سَائِرِ النَّاسِ غَیْرُهُمْ، لِأَنَّهَا عَلَیْهَا السَّلَامُ أَوْصَتْ بِذَلِکَ، وَ قال [قَالَتْ]: لَا تُصَلِّ عَلَیَّ أُمَّةٌ نَقَضَتْ عَهْدَ اللَّهِ وَ عَهْدَ أَبِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ ظَلَمُونِی حَقِّی، وَ أَخَذُوا إِرْثِی، وَ خَرَقُوا صَحِیفَتِیَ الَّتِی کَتَبَهَا لِی أَبِی بِمِلْکِ فَدَکٍ، وَ کَذَّبُوا شُهُودِی وَ هُمْ- وَ اللَّهِ- جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أُمُّ أَیْمَنَ، وَ طُفْتُ عَلَیْهِمْ فِی بُیُوتِهِمْ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَحْمِلُنِی وَ مَعِیَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ لَیْلًا وَ نَهَاراً إِلَی مَنَازِلِهِمْ أُذَکِّرُهُمْ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ أَلَّا تَظْلِمُونَا وَ لَا تَغْصِبُونَا حَقَّنَا الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لَنَا، فَیُجِیبُونَّا لَیْلًا وَ یَقْعُدُونَ عَنْ نُصْرَتِنَا نَهَاراً، ثُمَّ یُنْفِذُونَ إِلَی دَارِنَا قُنْفُذاً وَ مَعَهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ لِیُخْرِجُوا ابْنَ عَمِّی عَلِیّاً إِلَی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ لِبَیْعَتِهِمُ الْخَاسِرَةِ، فَلَا یَخْرُجُ إِلَیْهِمْ مُتَشَاغِلًا بِمَا أَوْصَاهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بِأَزْوَاجِهِ وَ بِتَأْلِیفِ الْقُرْآنِ وَ قَضَاءِ ثَمَانِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَصَّاهُ بِقَضَائِهَا عَنْهُ عِدَاتٍ وَ دَیْناً، فَجَمَعُوا الْحَطَبَ الْجَزْلَ (2) عَلَی بَابِنَا وَ أَتَوْا بِالنَّارِ لِیُحْرِقُوهُ وَ یُحْرِقُونَا، فَوَقَفْتُ بِعَضَادَةِ الْبَابِ وَ نَاشَدْتُهُمْ بِاللَّهِ وَ بِأَبِی أَنْ یَکُفُّوا عَنَّا وَ یَنْصُرُونَا، فَأَخَذَ عُمَرُ السَّوْطَ مِنْ یَدِ قُنْفُذٍ- مَوْلَی أَبِی بَکْرٍ- فَضَرَبَ بِهِ عَضُدِی

ص: 348


1- فی (ک): و جاریتها- بزیادة الواو-.
2- قال فی النّهایة 1- 270: حطبا جزلا .. أی غلیظا قویّا.

فَالْتَوَی السَّوْطُ عَلَی عَضُدِی حَتَّی صَارَ کَالدُّمْلُجِ، وَ رَکَلَ (1) الْبَابَ بِرِجْلِهِ فَرَدَّهُ عَلَیَّ وَ أَنَا حَامِلٌ فَسَقَطْتُ لِوَجْهِی (2) وَ النَّارُ تُسْعَرُ وَ تَسْفَعُ (3) وَجْهِی، فَضَرَبَنِی بِیَدِهِ حَتَّی انْتَثَرَ قُرْطِی مِنْ أُذُنِی، وَ جَاءَنِی الْمَخَاضُ فَأَسْقَطْتُ مُحَسِّناً قَتِیلًا بِغَیْرِ جُرْمٍ، فَهَذِهِ أُمَّةٌ تُصَلِّی عَلَیَّ؟! وَ قَدْ تَبَرَّأَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهُمْ، وَ تَبَرَّأْتُ مِنْهُمْ. فَعَمِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) بِوَصِیَّتِهَا وَ لَمْ یُعْلِمْ أَحَداً بِهَا فَأُصْنِعَ (4) فِی الْبَقِیعِ لَیْلَةَ دُفِنَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ أَرْبَعُونَ قَبْراً جُدُداً.

ثُمَّ إِنَّ الْمُسْلِمِینَ لَمَّا عَلِمُوا بِوَفَاةِ فَاطِمَةَ وَ دَفْنِهَا جَاءُوا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُعَزُّونَهُ بِهَا، فَقَالُوا: یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! لَوْ أَمَرْتَ بِتَجْهِیزِهَا وَ حَفْرِ تُرْبَتِهَا.

فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَدْ وُرِّیَتْ وَ لَحِقَتْ بِأَبِیهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ (5).

فَقَالُوا: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، تَمُوتُ ابْنَةُ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَمْ یُخَلِّفْ فِینَا وَلَداً غَیْرَهَا، وَ لَا نُصَلِّی عَلَیْهَا! إِنَّ هَذَا لَشَیْ ءٌ عَظِیمٌ.

فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: حَسْبُکُمْ مَا جَنَیْتُمْ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ لَمْ أَکُنْ- وَ اللَّهِ- لِأَعْصِیَهَا فِی وَصِیَّتِهَا الَّتِی أَوْصَتْ (6) بِهَا فِی أَنْ لَا یُصَلِّیَ عَلَیْهَا أَحَدٌ مِنْکُمْ، وَ لَا بَعُدَ الْعَهْدُ فَأُعْذَرَ، فَنَفَضَ الْقَوْمُ أَثْوَابَهُمْ، وَ قَالُوا:

لَا بُدَّ لَنَا مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی ابْنَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ مَضَوْا مِنْ فَوْرِهِمْ إِلَی الْبَقِیعِ فَوَجَدُوا فِیهِ أَرْبَعِینَ قَبْراً جُدُداً، فَاشْتَبَهَ عَلَیْهِمْ قَبْرُهَا عَلَیْهَا السَّلَامُ بَیْنَ تِلْکَ الْقُبُورِ فصح [فَضَجَ] النَّاسُ وَ لَامَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً، وَ قَالُوا: لَمْ تَحْضُرُوا وَفَاةَ بِنْتِ نَبِیِّکُمْ وَ لَا

ص: 349


1- الرّکل: الضّرب برجل واحدة، کما فی مجمع البحرین 4- 385.
2- الظّاهر زیادة: لوجهی.
3- أی تضرب و تلطم، کما فی القاموس 3- 38.
4- فی (س): فاضع.
5- من کلمة: إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام .. إلی هنا لا توجد فی (س).
6- فی (س): أوصفت، و فی (ک): أوضعت، و الظّاهر ما أثبتناه.

الصَّلَاةَ عَلَیْهَا وَ لَا تَعْرِفُونَ قَبْرَهَا فَتَزُورُونَهُ؟.

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: هَاتُوا مِنْ ثِقَاتِ الْمُسْلِمِینَ مَنْ یَنْبِشُ هَذِهِ الْقُبُورَ حَتَّی تَجِدُوا قَبْرَهَا فَنُصَلِّیَ عَلَیْهَا وَ نَزُورَهَا، فَبَلَغَ ذَلِکَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَخَرَجَ مِنْ دَارِهِ مُغْضَباً وَ قَدِ احْمَرَّ وَجْهُهُ وَ قَامَتْ عَیْنَاهُ وَ دَرَّتْ أَوْدَاجُهُ، وَ عَلَی یَدِهِ قَبَاهُ (1) الْأَصْفَرُ الَّذِی لَمْ یَکُنْ یَلْبَسُهُ إِلَّا فِی یَوْمٍ کَرِیهَةٍ- یَتَوَکَّأُ عَلَی سَیْفِهِ ذِی الْفَقَارِ حَتَّی وَرَدَ الْبَقِیعَ، فَسَبَقَ النَّاسَ النَّذِیرُ، فَقَالَ لَهُمْ: هَذَا عَلِیٌّ قَدْ أَقْبَلَ کَمَا تَرَوْنَ یُقْسِمُ بِاللَّهِ لَئِنْ بُحِثَ مِنْ (2) هَذِهِ الْقُبُورِ حَجَرٌ وَاحِدٌ لَأَضَعَنَّ السَّیْفَ عَلَی غَائِرِ (3) هَذِهِ الْأُمَّةِ، فَوَلَّی الْقَوْمُ هَارِبِینَ قِطَعاً قِطَعاً.

و منها: ما فعله الأول من التآمر علی الأمّة من غیر أن أباح اللّه له ذلک و لا رسوله، و مطالبة جمیعهم بالبیعة له و الانقیاد إلی طاعته طوعا و کرها، و کان ذلک أوّل ظلم ظهر فی الإسلام بعد وفاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، إذ کان هو و أولیاؤه جمیعا مقرّین بأنّ اللّه عزّ و جلّ و رسوله صلّی اللّه علیه و آله لم یولّیاه ذلک و لا أوجبا طاعته و لا أمرا ببیعته.

و طالب الناس بالخروج إلیه ممّا کان یأخذه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من الأخماس و الصدقات و الحقوق الواجبات.

ثم تسمّی بخلافة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و قد علم هو و من معه من الخاصّ و العامّ أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم یستخلفه، فقد جمع بین الظلم و المعصیة و الکذب علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله،

وَ قَدْ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیُتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ،.

و لمّا امتنع طائفة من الناس فی دفع الزکاة إلیه و قالوا: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم یأمرنا بدفع ذلک إلیک، فسمّاهم: أهل الردّة، و بعث إلیهم خالد بن الولید رئیس القوم فی جیش،

ص: 350


1- فی (ک): قباء.
2- لا توجد کلمة من، فی (س).
3- کذا، و الظّاهر: غابر- بالباء الموحّدة-.

فقتل مقاتلهم، و سبی ذراریهم، و استباح أموالهم، و جعل ذلک فیئا للمسلمین، و قتل خالد بن الولید رئیس القوم: مالک بن نویرة، و أخذ امرأته فوطأها من لیلته تلک (1) و استحلّ الباقون فروج نسائهم من غیر استبراء.

و قد روی أهل الحدیث جمیعا بغیر خلاف عن القوم الّذین کانوا مع خالد أنّهم قالوا: أذّن مؤذّننا و أذّن مؤذّنهم، و صلّینا و صلّوا، و تشهّدنا و تشهّدوا، فأیّ ردّة هاهنا؟! مع ما رووه أنّ عمر قال لأبی بکر: کیف نقاتل قوما یشهدون أن لا إله إلّا اللّه و أنّ محمّدا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله،

و قد سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول: أمرت أن أقاتل الناس حتّی یشهدوا أن لا إله إلّا اللّه و أنّی رسول اللّه (صلی الله علیه و آله)، فإذا قالوها حقنوا دماءهم و أموالهم؟!.

فقال: لو منعونی عقالا ممّا کانوا یدفعونه إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لقاتلتهم- أو قال: لجاهدتهم-، و کان هذا فعلا فظیعا فی الإسلام و ظلما عظیما، فکفی بذلک خزیا و کفرا و جهلا، و إنّما أخذ علیه عمر بسبب قتل مالک بن نویرة، لأنّه کان بین عمر و بین مالک خلّة أوجبت المعصیة (2) له من عمر.

ثم رووا جمیعا أنّ عمر لمّا ولِّی جمع من بقی من عشیرة مالک و استرجع ما وجد عند المسلمین من أموالهم و أولادهم و نسائهم، و ردّ ذلک جمیعا علیهم.

فإن کان فعل أبی بکر بهنّ خطأ فقد أطعم المسلمین الحرام من أموالهم و ملّکهم العبید الأحرار من أبنائهم (3)، و أوطأهم فروجا حراما من نسائهم، و إن کان ما فعله حقّا فقد أخذ عمر نساء قوم ملکوهنّ بحقّ فانتزعهنّ من أیدیهم غصبا و ظلما و ردّهنّ إلی قوم لا یستحقّونهنّ بوطئهنّ حراما من غیر مباینة وقعت و لا أثمان دفعت إلی من کنّ عنده فی تملّکه، فعلی کلا الحالین قد أخطئا جمیعا أو أحدهما،

ص: 351


1- لا توجد: تلک، فی (س).
2- کذا، و الظاهر: العصبیّة.
3- کذا، و لعلّ العبارة حقّها أن تکون کذا: و ملکهم الأحرار من أبنائهم عبیدا، و یحتمل زیادة کلمة: العبید. أو تکون: و ملکهم العبید و الأحرار من أبنائهم. فغضبت الناس، فی (ک).

لأنّهما أباحا للمسلمین فروجا حراما، و أطعماهم طعاما حراما من أموال المقتولین علی دفع الزکاة إلیه، و لیس له ذلک علی ما تقدّم ذکره.

و منها: تکذیبه لفاطمة علیها السلام فی دعواها فدک، و ردّ شهادة أمّ أیمن، مع

أَنَّهُمْ رَوَوْا جَمِیعاً أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: أُمُّ أَیْمَنَ امْرَأَةٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ.

، و ردّ شهادة أمیر المؤمنین علیه السلام

وَ قَدْ رَوَوْا جَمِیعاً أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ یَدُورُ مَعَهُ حَیْثُمَا دَارَ.

، و أخبرهم (1) أیضا بتطهیر علیّ و فاطمة من الرجس عن اللّه تعالی، فمن توهّم أنّ علیّا و فاطمة یدخلان- بعد هذه الأخبار من اللّه عزّ و جلّ- فی شی ء من الکذب و الباطل فقد کذّب اللّه، و من کذّب اللّه کفر بغیر خلاف.

و منها: قوله فی الصلاة: لا تفعل (2) خالد ما أمره، فهذه بدعة یقارنها کفر، و ذلک أنّه أمر خالد بقتل أمیر المؤمنین علیه السلام إذا هو سلّم من صلاة الفجر، فلمّا قام فی الصلاة ندم علی ذلک و خشی إن فعل ما أمر به من قتل أمیر المؤمنین علیه السلام أن تهیج علیه فتنة لا یقومون لها. فقال: لا یفعلنّ خالد ما أمر ..

قبل أن یسلّم، و الکلام فی الصلاة بدعة، و الأمر بقتل علیّ کفر.

و منها: أنّهم رووا- بغیر خلاف- أنّه قال- وقت وفاته-: ثلاث فعلتها وددت أنّی لم أفعلها، و ثلاث لم أفعلها و وددت أنّی أفعلها، و ثلاث غفلت عنها و وددت أنّی أسأل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عنها، أمّا الثلاث التی وددت أنّی (3) لم أفعلها، فبعث خالد بن الولید إلی مالک بن نویرة و قومه المسمّین بأهل الردّة، و کشف بیت فاطمة (علیها السلام) و إن کان أغلق علی حرب .. و اختلف أولیاؤه فی باقی الخصال فأهملنا ذکرها و ذکرنا ما اجتمعوا علیه.

فقد دلّ قوله: أنّی لم أکشف بیت فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه

ص: 352


1- فی (س): أخبر بهم.
2- خ. ل: لا یفعل.
3- لا توجد: أنّی، فی (س).

و آله .. أنّه أغضب فاطمة،

وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ اللَّهَ یَغْضَبُ لِغَضَبِکِ وَ یَرْضَی لِرِضَاکِ،.

فقد أوجب بفعله هذا غضب اللّه علیه بغضب فاطمة.

وَ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی مَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَی اللَّهَ.

، فقد لزمه أن یکون قد (1) آذی اللّه و رسوله بما لحق فاطمة علیها السلام من الأذی بکشف بیتها، و قد (2) قال اللّه عزّ و جلّ: إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ (3)، و أمّا الثلاثة التی ودّ أن یسأل رسول اللّه عنها فهی: الکلالة ما هی؟ و عن الجدّ ما له من المیراث؟ و عن الأمر لمن بعده؟

و من صاحبه؟.

و کفی بهذا الإقرار علی نفسه خزیا و فضیحة، لأنّه شهّر نفسه بالجهل بأحکام الشریعة، و من کان هذه حاله کان ظالما فیما دخل فیه من الحکومة بین المسلمین بما لا یعلمه: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (4).

و قوله: و وددت أنّی أسأل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لمن الأمر بعده؟

و من صاحبه؟ فقد أقرّ و أشهد علی نفسه بأنّ الأمر لغیره، و أنّه لا حقّ له فیه، لأنّه لو کان له حقّ لکان قد علمه من اللّه عزّ و جلّ و من رسوله صلّی اللّه علیه و آله، فلمّا لم یکن له فیه حقّ لم یعلم لمن هو بزعمه، و إذا لم یکن فیه حقّ و لم یعلم لمن هو فقد دخل فیما لم یکن له، و أخذ حقّا هو لغیره، و هذا یوجب الظلم و التعدّی، و قال اللّه تعالی: أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ (5).

و أمّا ما وافقه علیه صاحبه الثانی:

فمنها (6): أنّه لمّا أمر أن یجمع ما تهیّأ له من القرآن أمر منادیا ینادی فی

ص: 353


1- لا توجد: قد، فی (س).
2- خطّ علی: قد، فی (ک).
3- الأحزاب: 57.
4- الشعراء: 227.
5- هود: 18.
6- أقول: کلّ ما ذکر هنا من مثالب للخلیفة ستأتی مصادره مفصّلا بإذن اللّه، و نشیر لبعضها هنا مجملا، انظر: صحیح البخاریّ، باب جمع القرآن 6- 98- 99، کنز العمّال، باب جمع القرآن 2- 361، و منتخب کنز العمّال- هامش مسند أحمد بن حنبل- 2- 43- 52، و غیرها ممّا سیأتی فی محلّه.

المدینة: من کان عنده شی ء من القرآن فلیأتنا به، ثم قال: لا تقبل من أحد شیئا إلّا بشاهدی عدل.

و هذا منه مخالف لکتاب اللّه عزّ و جلّ إذ یقول: لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ (1) فذلک غایة الجهل و قلّة الفهم، و هذا الوجه أحسن أحوالهما، و من حلّ هذا المحلّ لم یجز أن یکون حاکما بین المسلمین فضلا عن منزلة الإمامة، و إن کانا قد علما ذلک من کتاب اللّه، و لم یصدّقا إخبار اللّه فیه، و لم یثقا بحکمه فی ذلک، کانت هذه حالا توجب علیهما ما لا خفاء به علی کلّ ذی فهم، و لکنّ الأئمّة من أهل البیت علیهم السلام قالوا:

إنّهما قصدا بذلک علیّا علیه السلام فجعلا هذا سببا لترک قبول ما کان علیّ علیه السلام جمعه و ألّفه من القرآن فی مصحفه بتمام ما أنزل اللّه عزّ و جلّ علی رسوله منه، و خشیا أن یقبلا ذلک منه، فیظهر ما یفسد علیهما عند الناس ما ارتکباه من الاستیلاء علی أمورهم، و یظهر فیه فضائح المذمومین بأسمائهم و طهارة الفاضلین المحمودین بذکرهم، فلذلک قالا: لا نقبل القرآن من أحد (2) إلّا بشاهدی عدل، هذا مع ما یلزم من یتولّاهما أنّهما لم یکونا عالمین بتنزیل القرآن، لأنّهما لو کانا یعلمانه لما احتاجا أن یطلباه من غیرهما ببیّنة عادلة، و إذا لم یعلما التنزیل کان محالا أن یعلما التأویل، و من لم یعلم التنزیل و لا التأویل کان جاهلا بأحکام الدین و بحدود ما أنزل اللّه علی رسوله، و من کان بهذه الصفة (3) خرج عن حدود من یصلح أن یکون حاکما بین المسلمین أو إماما لهم، و من لم یصلح لذلک ثم دخل فیه فقد استوجب

ص: 354


1- الإسراء: 88.
2- لا توجد فی (س): من أحد.
3- الکلمة فی مطبوع البحار مشوّشة، و لعلّها تقرأ: الضفّة.

المقت من اللّه عزّ و جلّ، لأنّ من لا یعلم حدود اللّه یکون حاکما بغیر ما أنزل اللّه، و قال سبحانه و تعالی: وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ (1).

و منها: أنّ الأمّة مجتمعة (2) علی أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ضمّه و صاحبه مع جماعة من المهاجرین و الأنصار إلی أسامة بن زید و ولّاه علیهما، و أمره بالمسیر فیهم، و أمرهم بالمسیر تحت رایته، و هو أمیر علیهم إلی بلاد من الشام، و لم یزل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول: لینفّذوا جیش أسامة .. حتی توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی مرضه ذلک، و أنّهما لم ینفّذا و تأخّرا عن أسامة فی طلب ما استولیا علیه من أمور الأمّة، فبایع الناس لأبی بکر- و أسامة معسکر فی مکانه علی حاله خارج المدینة- و الأمّة مجتمعة (3) علی أنّ من عصی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و خالفه فقد عصی اللّه، و من أطاع الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ، بنصّ الکتاب العزیز (4)، و الأمّة أیضا مجمعة علی أنّ معصیة الرسول بعد وفاته کمعصیته فی حیاته، و أنّ طاعته بعد وفاته کطاعته فی حیاته، و أنّهما لم یطیعاه فی الحالتین، و ترکا أمره لهما بالخروج، و من ترک أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله متعمدا و خالفه وجب الحکم بارتداده.

و منها: أنّه لما حضرته الوفاة جعل ما کان اغتصبه و ظلم فی الاستیلاء علیه لعمر من بعده، و طالب الناس بالبیعة له و الرضا به کره فی ذلک من کره و رغب من رغب، و قد أجمعوا فی روایتهم أنّ الغالب کان من الناس یومئذ الکراهیة، فلم یفکّر فی ذلک و جعله الوالی علیهم علی کره منهم، و خوّفوه من اللّه عزّ و جلّ فی تولیته، فقال: أ باللّه تخوّفونی؟! إذا أنا لقیته قلت له: استخلفت علیهم خیر أهلک!. فکان هذا القول جامعا لعجائب من المنکرات القطعیّات، أ رأیت لو

ص: 355


1- المائدة: 44.
2- فی (س) نسخة بدل: مجمعة.
3- فی مطبوع البحار علی الکلمة نسخة بدل: مجمعة.
4- النساء: 80.

أجابه اللّه تعالی، فقال: و من جعل إلیک ذلک؟ و من ولّاک أنت (1) حتی تستخلف علیهم غیرک؟! فقد تقلّد الظلم فی حیاته و بعد وفاته.

ثم إنّ قوله: تخوّفونی باللّه ..! إمّا هو دلیل علی استهانته بملاقاة اللّه تعالی، أو یزعم أنّه زکیّ عند اللّه بری ء من کلّ ذلّة (2) و هفوة، و هذا مخالفة لقوله تعالی، فإنّه قال: فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی (3).

ثم إنّه لم یکتف بذلک حتی شهد لعمر أنّه خیر القوم، و هذا ممّا لا یصل إلیه مثله و لا یعرفه.

ثم إنّه ختم ذلک بالطامّة الکبری أنّه أمر وقت وفاته بالدفن مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی بیته و موضع قبره و جعل- أیضا- بذلک سبیلا لعمر علیه، فإنّه فعل کما فعله، و صیّرت العامّة ذلک منقبة لهما بقولهم: ضجیعا رسول اللّه (صلی الله علیه و آله)، و من عقل و میّز و فهم علم أنّهما قد جنیا علی أنفسهما جنایة لا یستقیلانها أبدا، و أوجبا علی أنفسهما المعصیة للّه و لرسوله و الظلم الظاهر الواضح، لأنّ اللّه سبحانه قد نهی عن الدخول إلی بیوت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله إلّا بإذنه، حیث یقول: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ (4) و الحال فی ذلک بعد وفاته کالحال فی حیاته، إلّا أن یخصّ اللّه عزّ و جلّ ذلک أو رسوله، فإن کان البیت الذی فیه قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله للرسول خاصّة فقد عصیا اللّه بدخولهما إلیه بغیر إذن الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و ختما أعمالهما بمعصیة اللّه تعالی فی ذلک، و إن کان البیت من جملة الترکة، فإمّا أن یکون کما زعموا أنّه صدقة أو یکون للورثة، فإن کان صدقة فحینئذ یکون لسائر المسلمین لا یجوز أن یختصّ واحد دون واحد، و لا یجوز أیضا شراؤه من المسلمین و لا

ص: 356


1- و لعلّ کلمة: أنت، زائدة، أو تأکید، أو بدلا عن الضمیر.
2- کذا، و الظاهر أنّها بالزاء لا الذال المعجمة، و هی بمعنی الهفوة، فیکون عطف تفسیر.
3- النجم: 32.
4- الأحزاب: 53.

استیهابه، و إن کان میراثا، فلم یکونا ممّن یرث الرسول صلّی اللّه علیه و آله. و إن ادّعی جاهل میراث ابنتهما من الرسول (صلی الله علیه و آله) فإنّ نصیبهما تسعا الثمن لأنّ الرسول صلّی اللّه علیه و آله مات عن تسع نسوة و عن ولد للصلب، فلکلّ واحدة منهما تسع الثمن، و هذا القدر لا یبلغ مفحص قطاة.

و بالجملة، فإنّهما غصبا الموضع حتی تقع القسمة علی ترکة الرسول و لا قسمة مع زعمهم أنّ ما ترکه صدقة.

و أمّا صاحبه الثانی فقد حذا حذوه، و زاد علیه فیما غیّر من حدود اللّه تعالی فی الوضوء، و الأذان و الإقامة .. و سائر أحکام الدین.

أمّا الوضوء، فقد قال عزّ من قائل: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ (1) فقد جعل سبحانه للوضوء حدودا أربعة، حدّان منها غسل، و حدّان منها مسح، فلمّا قدم الثانی بعد الأول جعل المسح علی الرجلین غسلا و أمر الناس بذلک، فاتّبعوه إلّا الفرقة المحقّة، و أفسدوا علی من اتّبعه وضوءه و صلاته لفساد الوضوء، لأنّه علی غیر ما أنزل اللّه به من حدود الوضوء، و أجاز أیضا (2) المسح علی الخفّین من غیر أمر من اللّه تعالی (3) و رسوله.

و أمّا الأذان و الإقامة، فأسقط منهما و زاد فیهما، أمّا الأذان فإنّه کان فیه علی عهد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: (حیّ علی خیر العمل) بإجماع العلماء و أهل المعرفة بالأثر و الخبر، فقال الثانی: ینبغی (4) لنا أن نسقط: (حیّ علی خیر العمل)، فی الأذان و الإقامة لئلّا یتّکل الناس علی الصلاة فیترکوا الجهاد، فأسقط ذلک من

ص: 357


1- المائدة: 6.
2- فی (س) زیادة: علی، و خطّ علیها فی (ک).
3- لا توجد کلمة: تعالی، فی (ک).
4- فی (ک): لا ینبغی، و هو غلط.

الأذان و الإقامة جمیعا لهذه العلّة بزعمه، فقبلوا ذلک منه و تابعوه علیه، و یلزمهم (1) أن یکون عمر قد أبصر من الرشد ما لم یعلمه اللّه عزّ و جلّ و لا رسوله صلّی اللّه علیه و آله، لأنّ اللّه و رسوله قد أثبتا ذلک فی الأذان و الإقامة و لم یخافا علی الناس ما خشیه علیهم عمر و قدّره فیهم، و من ظنّ ذلک و جهله لزمه الکفر، فأفسد علیهم الأذان بذلک أیضا، لأنّه من تعمد الزیادة و النقیصة فی فریضة أو سنّة فقد أفسدها.

ثم إنّه بعد إسقاط ما أسقط من الأذان و الإقامة من (حیّ علی خیر العمل)، أثبت فی بعض الأذان زیادة من عنده، و ذلک أنّه زاد فی أذان صلاة الفجر: الصلاة خیر من النوم، فصارت هذه البدعة- عند من اتّبعه- من السنن الواجبة لا یستحلّون ترکها، فبدعة الرجل عندهم معمورة متّبعة معمول بها یطالب من ترکها بالقهر علیها، و سنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عندهم مهجورة مطرحة [مطروحة] یضرب من استعملها و یقتل من أقامها.

و جعل أیضا الإقامة فرادی، فقال: ینبغی لنا أن نجعل بین الأذان و الإقامة فرقا بیّنا، و کانت الإقامة علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سبیلها کسبیل الأذان مثنی مثنی، و کان فیها: (حیّ علی خیر العمل) مثنی، و کانت أنقص من الأذان بحرف واحد، لأنّ فی آخر الأذان: (لا إله إلّا اللّه) مرّتین، و فی آخر الإقامة مرّة واحدة، و کان هذا هو الفرق فغیّره الرجل و جعل بینهما فرقا من عنده، فقد خالف اللّه و رسوله، و زعم أنّه قد أبصر من الرشد فی ذلک و أصاب من الحقّ ما لم یعلمه اللّه تعالی و رسوله،

و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: کلّ محدثة بدعة و کلّ بدعة ضلالة و کلّ ضلالة فی النار.

، و لا شکّ أنّه کلّ من ابتدع بدعة کان علیه وزرها و وزر العامل بها إلی یوم القیامة.

و أمّا الصلاة، فأفسد من حدودها ما فیه الفضیحة و الهتک لمذهبهم، و هو إنّهم رووا أنّ: تحریم الصلاة التکبیر و تحلیلها التسلیم، و أنّ الصلاة المفروضة علی

ص: 358


1- فی (ک): فیلزمهم.

الحاضرین الظهر أربعا، و العصر أربعا، و المغرب ثلاثا، و العشاء الآخرة أربعا، لا سلام إلّا فی آخر التشهد فی الرابعة، و أجمعوا علی أنّه من سلّم قبل التشهّد عامدا متعمدا فلا صلاة له، و قد لزمه الإعادة، و أنّه من سلّم فی کلّ رکعتین من هذه الصلوات الأربع عامدا غیر ناس فقد أفسد صلاته و علیه الإعادة، فاستنّ الرجل لهم فی التشهّد الأول و الثانی ما أفسد صلاتهم و أبطل علیهم تشهّدهم، فلیس منهم أحد یتشهّد فی صلاته قطّ و لا یصلّی من هذه الصلوات الأربع التی ذکرناها، و ذلک أنّهم یصلّون رکعتین ثم یقعدون للتشهّد الأوّل فیقولون عوضا عن التشهّد: التحیّات للّه، الصلوات الطیّبات، السلام علیک أیّها النبیّ و رحمة اللّه و برکاته، السلام علینا و علی عباد اللّه الصالحین، فإذا قالوا ذلک فقد سلّموا أتمّ السلام و (1) أکمله، لأنّه إذا سلّم المصلّی علی النبیّ و علی نفسه و علی عباد اللّه الصالحین لم یبق من هؤلاء من یجوز صرف التسلیم إلیه، فإنّ عباد اللّه الصالحین یدخل فی جملتهم الأوّلون و الآخرون و الجنّ و الإنس و الملائکة (2) و أهل السماوات و الأرضین و الأنبیاء و الأوصیاء و جمیع المرسلین من الأحیاء و الأموات و من قد مضی و من هو آت، فحینئذ یکون المصلّی منهم قد قطع صلاته الأربع رکعات بسلامه هذا، ثم یقول بعد: أشهد أن لا إله إلّا اللّه، و أشهد أنّ محمّدا عبده و رسوله، و التشهّد هو الشهادتان، فالمصلّی منهم یأتی بالشهادتین بعد التسلیم الذی ذکرناه منهم، فلزمهم أنّه لیس منهم أحد یتشهّد فی الصلاة إذا کان التسلیم موجبا للخروج من الصلاة، و لا عبرة بالتشهد بعد الصلاة.

ثم أتبع ذلک بقوله: آمین، عند الفراغ من قراءة سورة الحمد، فصارت عند أولیائه سنّة واجبة، حتی أنّ من یتلقّن القرآن من الأعاجم و غیرهم و عوامّهم و جهّالهم یلعنونهم (3) من بعد قول وَ لَا الضَّالِّینَ: آمین، فقد زادوا آیة فی أمّ

ص: 359


1- فی (س): أو.
2- فی (س): و أهل الملائکة.
3- کذا، و الظاهر بل الصحیح: یلقنونهم.

الکتاب، و صار عندهم من لم یأت بها فی صلاته و غیر صلاته کأنّه قد ترک آیة فی کتاب اللّه.

وَ قَدْ أَجْمَعَ أَهْلُ النَّقْلِ عَنِ الْأَئِمَّةِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ أَنَّهُمْ قَالُوا: مَنْ قَالَ: آمِینَ فِی صَلَاتِهِ فَقَدْ أَفْسَدَ صَلَاتَهُ وَ عَلَیْهِ الْإِعَادَةُ.

، لأنّها عندهم کلمة سریانیّة معناها بالعربیة: افعل، کسبیل من یدعو بدعاء فیقول فی آخره: اللّهمّ افعل، ثم استنّ (1) أولیاؤه و أنصاره روایة متخرّصة (2) عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أنّه (3) کان یقول ذلک بأعلی صوته فی الصلاة، فأنکر أهل البیت ذلک، و لمّا رأینا أهل البیت علیهم السلام مجتمعین علی إنکارها صحّ عندنا فساد أخبارهم فیها، لأنّ الرسول صلّی اللّه علیه و آله حکم- بالإجماع- أن لا نضلّ ما تمسّکنا بأهل بیته علیهم السلام، فتعیّن ضلالة من تمسّک بغیرهم.

و أمّا الدلیل علی خرص روایتهم أنّهم مختلفون فی الروایة:

فمنهم من روی: إذا أمّن الإمام فأمّنوا.

و منهم من یروی: إذا قال الإمام «وَ لَا الضَّالِّینَ» فقولوا: آمین.

و منهم من یروی: ندب (4) رفع الصوت بها.

و منهم من یروی: الإخفات بها.

فکان هذا اختلافهم فیما وصفناه من هذه المعانی دلیلا واضحا- لمن فهم- علی تخرّص روایتهم.

ثم أتبع ذلک بفعل من أفعال الیهود، و ذلک عقد الیدین فی الصدر إذا قاموا فی الصلاة، لأنّ الیهود تفعل فی صلاتها ذلک، فلمّا رآهم الرجل یستعملون ذلک استعمله هو أیضا اقتداء بهم و أمر الناس بفعل ذلک، و قال: إنّ هذا تأویل قوله

ص: 360


1- الکلمة مشوّشة فی المطبوع، و الظاهر ما أثبتناه.
2- الکلمة مشوّشة فی مطبوع البحار، و تقرأ: متحرّضة- بالحاء المهملة و الضاد المعجمة-، و ما سیأتی یؤیّد ما أثبتناه.
3- فی (س) لا توجد: أنّه.
4- لا توجد کلمة: ندب، فی (س).

تعالی: وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ (1) یرید بزعمه التذلّل و التواضع،

وَ مِمَّا رُوِیَ عَنْهُ بِالْخِلَافِ أَنَّهُ قَالَ لِلرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْماً: إِنَّا نَسْمَعُ مِنَ الْیَهُودِ أَشْیَاءَ نَسْتَحْسِنُهَا مِنْهُمْ، فَنَکْتُبُ ذَلِکَ مِنْهُمْ؟. فَغَضِبَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَالَ:

أَ مُتَهَوِّکُونَ (2) أَنْتُمْ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ!، لَوْ کَانَ مُوسَی حَیّاً لَمْ یَسَعْهُ إِلَّا اتِّبَاعِی.

و من استحسن ذلک فی حیاة الرسول من قول الیهود فاستحسانه بعد فقد النبیّ أولی، و قد أنکر أهل البیت علیهم السلام و نهوا عنه نهیا مؤکّدا، و حال أهل البیت ما شرحناه من شهادة الرسول صلّی اللّه علیه و آله لهم بإزالة الضلالة عنهم و عمّن تمسّک (3) بهم، فلیس من بدعة ابتدعها هذا الرجل إلّا أولیاؤه متحفّظون بها مواظبون علیها و علی العمل بها، طاعنون علی تارکها، و کلّ تأدیب الرسول الذی قد خالفه الرجل ببدعة فهو عندهم مطروح متروک مهجور و یطعن علی من استعمله، و ینسب عندهم إلی الأمور المنکرات،

وَ لَقَدْ رَوَوْا جَمِیعاً أَنَّ الرَّسُولَ قَالَ: لَا تَبْرَکُوا فِی الصَّلَاةِ کَبَرْکِ الْبَعِیرِ، وَ لَا تَنْقُرُوا کَنَقْرِ الدِّیکِ، وَ لَا تُقْعُوا کَإِقْعَاءِ الْکَلْبِ، وَ لَا تَلْتَفِتُوا (4) کَالْتِفَاتِ الْقُرُودِ،.

فهم لأکثر ذلک فاعلون، و لقول الرسول مخالفون، فإذا أرادوا السجود بدءوا برکبهم فیطرحونها إلی الأرض قبل أیدیهم، و ذلک منهم کبرک البعیر علی رکبتیه، و یعلّمون ذلک جهّالهم خلافا علی تأدیب

ص: 361


1- البقرة: 238.
2- جاء فی حاشیة (ک): التّهوّک: التّحیّر، و فی الحدیث: أ متهوّکون أنتم کما تهوّکت الیهود و النّصاری. صحاح. انظر: الصّحاح 4- 1617. أقول: قال فی النّهایة 5- 282 ما نصّه: فیه قال لعمر فی کلام: «أ متهوّکون أنتم کما تهوّکت الیهود و النّصاری؟! لقد جئت بها بیضاء نقیّة». التهوک- کالتهور- و هو الوقوع فی الأمر بغیر رویّة، و المتهوک: الّذی یقع فی کلّ أمر، و قیل: هو التّحیّر. و لا یخفی وجه الشّبه لهم بالیهود و النّصاری فی التهوک.
3- فی (س): عنهم عین و تمسک، و هو غلط.
4- فی (س): و لا تلتفت.

الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و هذا شأنهم فی سائر أحکام الدین فلا نطوّل الکلام (1) بذکرها الکتاب.

وَ لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ نَبِیَّهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِسَدِّ أَبْوَابِ النَّاسِ مِنْ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ شریفا [تَشْرِیفاً] (2) لَهُ وَ صَوْناً لَهُ عَنِ النَّجَاسَةِ سِوَی بَابِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بَابِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ أَمَرَهُ أَنْ یُنَادِیَ فِی النَّاسِ بِذَلِکَ، فَمَنْ أَطَاعَهُ فَازَ وَ غَنِمَ وَ مَنْ عَصَاهُ هَلَکَ وَ نَدِمَ، فَأَمَرَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْمُنَادِیَ فَنَادَی فِی النَّاسِ: الصَّلَاةَ جَامِعَةً، فَأَقْبَلَ النَّاسُ یُهْرَعُونَ، فَلَمَّا تَکَامَلُوا صَعِدَ النَّبِیُّ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ (3) تَعَالَی قَدْ أَمَرَنِی بِسَدِّ أَبْوَابِکُمُ الْمَفْتُوحَةِ إِلَی الْمَسْجِدِ بَعْدَ یَوْمِی، وَ أَنْ لَا یَدْخُلَهُ جُنُبٌ وَ لَا نَجَسٌ، بِذَلِکَ (4) أَمَرَنِی رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ، فَلَا یَکُونُ فِی نَفْسِ أَحَدٍ مِنْکُمْ أَمْرٌ، وَ لَا تَقُولُوا: لِمَ؟ وَ کَیْفَ؟ وَ أَنَّی ذَلِکَ؟ فَتَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَ تَکُونُوا مِنَ الْخَاسِرِینَ، وَ إِیَّاکُمْ وَ الْمُخَالَفَةَ وَ الشِّقَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَیَّ أَنْ أُجَاهِدَ مَنْ عَصَانِی، وَ أَنَّهُ لَا ذِمَّةَ لَهُ فِی الْإِسْلَامِ، وَ قَدْ جَعَلْتُ مَسْجِدِی طَاهِراً مِنْ کُلِّ دَنَسٍ، مُحَرَّماً عَلَی کُلِّ مَنْ یَدْخُلُ إِلَیْهِ مَعَ هَذِهِ الصِّفَةِ الَّتِی ذَکَرْتُهَا غَیْرِی وَ أَخِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ ابْنَتِی فَاطِمَةَ وَ وَلَدَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ کَمَا کَانَ مَسْجِدُ هَارُونَ وَ مُوسَی، فَإِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیْهِمَا أَنِ اجْعَلَا بُیُوتَکُمَا قِبْلَةً لِقَوْمِکُمَا، وَ إِنِّی قَدْ أَبْلَغْتُکُمْ مَا أَمَرَنِی بِهِ رَبِّی وَ أَمَرْتُکُمْ بِذَلِکَ، أَلَا فَاحْذَرُوا الْحَسَدَ وَ النِّفَاقَ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ یُوَافِقْ بَیْنَکُمْ سَرُّکُمْ عَلَانِیَتَکُمْ، فَ اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (5).

فَقَالَ النَّاسُ بِأَجْمَعِهِمْ: سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَا نُخَالِفُ مَا أَمَرَنَا بِهِ،

ص: 362


1- خطّ فی (ک) علی: الکلام.
2- کذا، و الظّاهر أنّه: شرفا أو تشریفا.
3- لا توجد الواو فی (ک).
4- فی (س): فذلک.
5- آل عمران: 102.

ثُمَّ خَرَجُوا أَبْوَابَهُمْ جَمِیعاً غَیْرَ بَابِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَأَظْهَرَ النَّاسُ الْحَسَدَ وَ الْکَلَامَ، فَقَالَ عُمَرُ: مَا بَالُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یُؤْثِرُ ابْنَ عَمِّهِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ یَقُولُ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ، وَ یُخْبِرُ عَنِ اللَّهِ بِمَا لَمْ یَقُلْ فِی عَلِیٍّ؟! وَ إِنَّمَا سَأَلَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَجَابَهُ إِلَی مَا یُرِیدُ، فَلَوْ سَأَلَ اللَّهَ ذَلِکَ لَنَا لَأَجَابَهُ، وَ أَرَادَ عُمَرُ أَنْ یَکُونَ لَهُ بَابٌ مَفْتُوحٌ إِلَی الْمَسْجِدِ، وَ لَمَّا بَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَوْلُ عُمَرَ وَ خَوْضُ النَّاسِ وَ الْقَوْمِ فِی الْکَلَامِ، أَمَرَ الْمُنَادِیَ بِالنِّدَاءِ إِلَی: الصَّلَاةَ جَامِعَةً، فَلَمَّا اجْتَمَعُوا قَالَ لَهُمُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

مَعَاشِرَ النَّاسِ! قَدْ بَلَغَنِی مَا خُضْتُمْ فِیهِ وَ مَا قَالَ قَائِلُکُمْ، وَ إِنِّی أُقْسِمُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ أَنِّی لَمْ أَقُلْ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ لَا کَذَبْتُ فِیمَا قُلْتُ، وَ لَا أَنَا سَدَدْتُ أَبْوَابَکُمْ، وَ لَا أَنَا فَتَحْتُ بَابَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام)، وَ لَا أَمَرَنِی فِی ذَلِکَ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِی خَلَقَنِی وَ خَلَقَکُمْ أَجْمَعِینَ، فَلَا تَحَاسَدُوا فَتَهْلِکُوا، وَ لَا تَحْسُدُوا النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ، فَإِنَّهُ یَقُولُ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ: تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ (1) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مِنَ الصَّابِرِینَ، ثُمَّ صَدَّقَ اللَّهُ رَسُولَهُ بِنُزُولِ الْکَوْکَبِ مِنَ السَّمَاءِ عَلَی دَارِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ قُرْآناً، وَ أَقْسَمَ بِالنَّجْمِ تَصْدِیقاً لِرَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: وَ النَّجْمِ إِذا هَوی ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی ... (2) الْآیَاتِ کُلَّهَا، وَ تَلَاهَا النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلَمْ یَزْدَادُوا إِلَّا غَضَباً وَ حَسَداً وَ نِفَاقاً وَ عُتُوّاً وَ اسْتِکْبَاراً، ثُمَّ تَفَرَّقُوا وَ (3) فِی قُلُوبِهِمْ مِنَ الْحَسَدِ وَ النِّفَاقِ مَا لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ سُبْحَانَهُ.

فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ أَیَّامٍ دَخَلَ عَلَیْهِ عَمُّهُ الْعَبَّاسُ وَ قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! قَدْ عَلِمْتَ مَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ مِنَ الْقَرَابَةِ وَ الرَّحِمِ الْمَاسَّةِ، وَ أَنَا مِمَّنْ یَدِینُ اللَّهَ بِطَاعَتِکَ، فَاسْأَلِ اللَّهَ

ص: 363


1- البقرة: 253.
2- النّجم: 1- 4.
3- لا توجد الواو فی (س).

تَعَالَی أَنْ یَجْعَلَ لِی بَاباً إِلَی الْمَسْجِدِ أَتَشَرَّفُ بِهَا عَلَی مَنْ سِوَایَ؟. فَقَالَ لَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ: یَا عَمِّ! لَیْسَ إِلَی ذَلِکَ سَبِیلٌ. فَقَالَ: فَمِیزَاباً یَکُونُ مِنْ دَارِی إِلَی الْمَسْجِدِ أَتَشَرَّفُ بِهِ عَلَی الْقَرِیبِ وَ الْبَعِیدِ. فَسَکَتَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ کَانَ کَثِیرَ الْحَیَاءِ- لَا یَدْرِی مَا یُعِیدُ مِنَ الْجَوَابِ خَوْفاً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ حَیَاءً مِنْ عَمِّهِ الْعَبَّاسِ، فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْحَالِ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مَا فِی نَفْسِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ ذَلِکَ-، فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تُجِیبَ سُؤَالَ عَمِّکَ، وَ أَمَرَکَ أَنْ تَنْصِبَ لَهُ مِیزَاباً إِلَی الْمَسْجِدِ کَمَا أَرَادَ، فَقَدْ عَلِمْتُ مَا فِی نَفْسِکَ وَ قَدْ أَجَبْتُکَ إِلَی ذَلِکَ کَرَامَةً لَکَ وَ نِعْمَةً مِنِّی عَلَیْکَ وَ عَلَی عَمِّکَ الْعَبَّاسِ، فَکَبَّرَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَالَ: أَبَی اللَّهُ إِلَّا إِکْرَامَکُمْ یَا بَنِی هَاشِمٍ وَ تَفْضِیلَکُمْ عَلَی الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ، ثُمَّ قَامَ وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ مِنَ الصَّحَابَةِ وَ الْعَبَّاسُ بَیْنَ یَدَیْهِ حَتَّی صَارَ عَلَی سَطْحِ الْعَبَّاسِ، فَنَصَبَ لَهُ مِیزَاباً إِلَی الْمَسْجِدِ وَ قَالَ: مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ! إِنَّ اللَّهَ قَدْ شَرَّفَ عَمِّیَ الْعَبَّاسَ بِهَذَا الْمِیزَابِ فَلَا تُؤْذُونِی فِی عَمِّی، فَإِنَّهُ بَقِیَّةُ الْآبَاءِ وَ الْأَجْدَادِ، فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ آذَانِی فِی عَمِّی وَ بَخَسَهُ حَقَّهُ أَوْ أَعَانَ عَلَیْهِ.

وَ لَمْ یَزَلِ الْمِیزَابُ عَلَی حَالِهِ مُدَّةَ أَیَّامِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ خِلَافَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ ثَلَاثَ سِنِینَ مِنْ خِلَافَةِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ وُعِکَ (1) الْعَبَّاسُ وَ مَرِضَ مَرَضاً شَدِیداً وَ صَعِدَتِ الْجَارِیَةُ تَغْسِلُ قَمِیصَهُ فَجَرَی الْمَاءُ مِنَ الْمِیزَابِ إِلَی صَحْنِ الْمَسْجِدِ، فَنَالَ بَعْضُ الْمَاءِ ثَوْبَ الرَّجُلِ، فَغَضِبَ غَضَباً شَدِیداً وَ قَالَ لِغُلَامِهِ: اصْعَدْ وَ اقْلَعِ الْمِیزَابَ، فَصَعِدَ الْغُلَامُ فَقَلَعَهُ وَ رَمَی بِهِ إِلَی سَطْحِ الْعَبَّاسِ، وَ قَالَ: وَ اللَّهِ لَئِنْ رَدَّهُ أَحَدٌ إِلَی مَکَانِهِ لَأَضْرِبَنَّ عُنُقَهُ، فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی الْعَبَّاسِ وَ دَعَا بِوَلَدَیْهِ عَبْدِ اللَّهِ وَ عُبَیْدِ اللَّهِ وَ نَهَضَ یَمْشِی مُتَوَکِّئاً عَلَیْهِمَا- وَ هُوَ یَرْتَعِدُ مِنْ شِدَّةِ الْمَرَضِ- وَ سَارَ حَتَّی دَخَلَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ انْزَعَجَ لِذَلِکَ، وَ قَالَ: یَا عَمِّ! مَا جَاءَ بِکَ وَ أَنْتَ عَلَی هَذِهِ

ص: 364


1- قال فی مجمع البحرین 5- 298: الوعک: الحمّی، و قیل: ألمها، و الموعوک: المحموم.

الْحَالَةِ؟!. فَقَصَّ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ وَ مَا فَعَلَ مَعَهُ عُمَرُ مِنْ قَلْعِ الْمِیزَابِ وَ تَهَدُّدِهِ (1) مَنْ یُعِیدُهُ إِلَی مَکَانِهِ، وَ قَالَ لَهُ: یَا ابْنَ أَخِی! إِنَّهُ کَانَ لِی عَیْنَانِ أَنْظُرُ بِهِمَا، فَمَضَتْ إِحْدَاهُمَا وَ هِیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بَقِیَتِ الْأُخْرَی وَ هِیَ أَنْتَ یَا عَلِیُّ، وَ مَا أَظُنُّ أَنْ أُظْلَمَ وَ یَزُولَ مَا شَرَّفَنِی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنْتَ لِی، فَانْظُرْ فِی أَمْرِی، فَقَالَ لَهُ: یَا عَمِّ! ارْجِعْ إِلَی بَیْتِکَ، فَسَتَرَی مِنِّی مَا یَسُرُّکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.

ثُمَّ نَادَی: یَا قَنْبَرُ! عَلَیَّ بِذِی الْفَقَارِ، فَتَقَلَّدَهُ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ النَّاسُ حَوْلَهُ وَ قَالَ: یَا قَنْبَرُ! اصْعَدْ فَرُدَّ الْمِیزَابَ إِلَی مَکَانِهِ، فَصَعِدَ قَنْبَرُ فَرَدَّهُ إِلَی مَوْضِعِهِ، وَ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ حَقِّ صَاحِبِ هَذَا الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ لَئِنْ قَلَعَهُ قَالِعٌ لَأَضْرِبَنَّ عُنُقَهُ وَ عُنُقَ الْآمِرِ لَهُ بِذَلِکَ، وَ لَأَصْلِبَنَّهُمَا فِی الشَّمْسِ حَتَّی یَتَقَدَّدَا (2)، فَبَلَغَ ذَلِکَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ، فَنَهَضَ وَ دَخَلَ (3) الْمَسْجِدَ وَ نَظَرَ إِلَی الْمِیزَابِ، فَقَالَ: لَا یُغْضِبُ أحدا [أَحَدٌ] أَبَا الْحَسَنِ فِیمَا فَعَلَهُ، وَ نُکَفِّرُ (4) عَنِ الْیَمِینِ، فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدَاةِ مَضَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی عَمِّهِ الْعَبَّاسِ، فَقَالَ لَهُ: کَیْفَ أَصْبَحْتَ یَا عَمِّ؟. قَالَ: بِأَفْضَلِ النِّعَمِ مَا دُمْتَ لِی یَا ابْنَ أَخِی. فَقَالَ لَهُ: یَا عَمِّ! طِبْ نَفْساً وَ قَرَّ عَیْناً، فَوَ اللَّهِ لَوْ خَاصَمَنِی أَهْلُ الْأَرْضِ فِی الْمِیزَابِ لَخَصَمْتُهُمْ، ثُمَّ لَقَتَلْتُهُمْ بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ، وَ لَا یَنَالُکَ ضَیْمٌ (5) یَا عَمِّ، فَقَامَ الْعَبَّاسُ فَقَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ، وَ قَالَ: یَا ابْنَ أَخِی! مَا خَابَ مَنْ أَنْتَ نَاصِرُهُ.

فکان هذا فعل عمر بالعباس عمّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.،

وَ قَدْ قَالَ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ وَصِیَّةً مِنْهُ فِی عَمِّهِ الْعَبَّاسِ: إِنَّ عَمِّیَ الْعَبَّاسَ بَقِیَّةُ الْآبَاءِ وَ الْأَجْدَادِ

ص: 365


1- کذا، و الظّاهر: تهدیده.
2- فی (س): یتغددا، و هو غلط.
3- فی (س): فدخل.
4- فی (ک): و نکفّر عنه عن.
5- الضّیم: الظّلم، قاله فی الصّحاح 5- 1973، و القاموس 4- 143، و غیرهما.

فَاحْفَظُونِی فِیهِ، کُلٌّ فِی کَنَفِی، وَ أَنَا فِی کَنَفِ عَمِّیَ الْعَبَّاسِ، فَمَنْ آذَاهُ فَقَدْ آذَانِی، وَ مَنْ عَادَاهُ فَقَدْ عَادَانِی، سِلْمُهُ سِلْمِی، وَ حَرْبُهُ حَرْبِی.

و قد آذاه عمر فی ثلاثة مواطن ظاهرة غیر خفیّة:

منها: قصّة المیزاب، و لو لا خوفه من علیّ (علیه السلام) لم یترکه علی حاله.

وَ مِنْهَا: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبْلَ الْهِجْرَةِ خَرَجَ یَوْماً إِلَی خَارِجِ مَکَّةَ وَ رَجَعَ طَالِباً مَنْزِلَهُ فَاجْتَازَ بِمُنَادٍ یُنَادِی مِنْ بَنِی تَمِیمٍ- وَ کَانَ لَهُمْ سَیِّدٌ یُسَمَّی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جُذْعَانَ، وَ کَانَ یُعَدُّ مِنْ سَادَاتِ قُرَیْشٍ وَ أَشْیَاخِهِمْ، وَ کَانَ (1) لَهُ مُنَادِیَةٌ یُنَادُونَ فِی شِعَابِ مَکَّةَ وَ أَوْدِیَتِهَا: مَنْ أَرَادَ الضِّیَافَةَ وَ الْقِرَی فَلْیَأْتِ مَائِدَةَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُذْعَانَ، وَ کَانَ مُنَادِیهِ: أَبُو قُحَافَةَ، وَ أُجْرَتُهُ أَرْبَعَةُ دَوَانِیقَ، وَ لَهُ مُنَادٍ آخَرُ فَوْقَ سَطْحِ دَارِهِ، فَأَخْبَرَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جُذْعَانَ بِجَوَازِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی بَابِهِ، فَخَرَجَ یَسْعَی حَتَّی لَحِقَ بِهِ وَ قَالَ: یَا مُحَمَّدُ! بِالْبَیْتِ الْحَرَامِ إِلَّا مَا شَرَّفْتَنِی بِدُخُولِکَ إِلَی مَنْزِلِی وَ تَحَرُّمِکَ بِزَادِی، وَ أَقْسَمَ عَلَیْهِ بِرَبِّ الْبَیْتِ وَ الْبَطْحَاءِ وَ بِشَیْبَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَأَجَابَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی ذَلِکَ وَ دَخَلَ مَنْزِلَهُ وَ تَحَرَّمَ بِزَادِهِ، فَلَمَّا خَرَجَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خَرَجَ مَعَهُ ابْنُ جُذْعَانَ مُشَیِّعاً لَهُ، فَلَمَّا أَرَادَ الرُّجُوعَ عَنْهُ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنِّی أُحِبُّ أَنْ تَکُونَ غَداً فِی ضِیَافَتِی أَنْتَ وَ تَیْمٌ وَ أَتْبَاعُهَا وَ حُلَفَاؤُهَا عِنْدَ طُلُوعِ الْغَزَالَةِ (2)، ثُمَّ افْتَرَقَا وَ مَضَی النَّبِیُّ إِلَی دَارِ عَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ وَ جَلَسَ مُتَفَکِّراً فِیمَا وَعَدَهُ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُذْعَانَ، إِذْ دَخَلَتْ عَلَیْهِ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا زَوْجَةُ عَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ- وَ کَانَتْ هِیَ مُرَبِّیَتَهُ، وَ کَانَ یُسَمِّیهَا الْأُمَّ فَلَمَّا رَأَتْهُ مَهْمُوماً قَالَتْ: فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی، مَا لِی أَرَاکَ مَهْمُوماً؟ أَ عَارَضَکَ أَحَدٌ مِنْ

ص: 366


1- کذا، و الظّاهر: و کانت.
2- غزالة الضّحی: أوّلها، یقال: جاءنا فلان فی غزالة الضّحی، قاله فی الصّحاح 5- 1781، ثمّ قال: و یقال: الغزالة الشّمس أیضا. و فی القاموس 4- 24: .. کسحابة الشّمس لأنّها تمدّ حبالا کأنّها تغزل، أو الشّمس عند طلوعها، أو عند ارتفاعها، أو عین الشّمس. و انظر: مجمع البحرین 5- 433.

أَهْلِ مَکَّةَ؟. فَقَالَ: لَا. قَالَتْ: فَبِحَقِّی عَلَیْکَ إِلَّا مَا أَخْبَرْتَنِی بِحَالِکَ .. فَقَصَّ عَلَیْهَا قِصَّتَهُ مَعَ ابْنِ جُذْعَانَ وَ مَا قَالَهُ وَ مَا وَعَدَهُ مِنَ الضِّیَافَةِ، فَقَالَتْ: یَا وَلَدِی! لَا تَضِیقَنَّ صَدْرُکَ، مَعِی مُشَارُ (1) عَسَلٍ یَقُومُ لَکَ بِکُلِّ مَا تُرِیدُ، فَبَیْنَمَا هُمَا فِی الْحَدِیثِ إِذْ دَخَلَ أَبُو طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، فَقَالَ لِزَوْجَتِهِ: فِیمَا أَنْتُمَا؟. فَأَعْلَمَتْهُ بِذَلِکَ کُلِّهِ، وَ بِمَا قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِابْنِ جُذْعَانَ، فَضَمَّهُ إِلَی صَدْرِهِ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ، وَ قَالَ: یَا وَلَدِی! بِاللَّهِ عَلَیْکَ لَا تَضِیقَنَّ صَدْرُکَ مِنْ ذَلِکَ، وَ فِی نَهَارِ غَدٍ أَقُومُ لَکَ بِجَمِیعِ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی، وَ أَصْنَعُ وَلِیمَةً تَتَحَدَّثُ بِهَا الرُّکْبَانُ فِی سَائِرِ الْبُلْدَانِ، وَ عَزَمَ عَلَی وَلِیمَةٍ تَعُمُّ سَائِرَ القَبَائِلِ، وَ قَصَدَ نَحْوَ أَخِیهِ الْعَبَّاسِ لِیَقْتَرِضَ مِنْ مَالِهِ شَیْئاً یَضُمُّهُ إِلَی مَالِهِ، فَوَجَدَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فِی الطَّرِیقِ فَأَقْرَضُوهُ مِنَ الْجِمَالِ وَ الذَّهَبِ مَا یَکْفِیهِ، فَرَجَعَ عَنِ الْقَصْدِ إِلَی أَخِیهِ الْعَبَّاسِ، وَ آثَرَ التَّخْفِیفَ عَنْهُ، فَبَلَغَ أَخَاهُ الْعَبَّاسَ ذَلِکَ فَعَظُمَ عَلَیْهِ رُجُوعُهُ، فَأَقْبَلَ إِلَی أَخِیهِ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ مَغْمُومٌ کَئِیبٌ حَزِینٌ- فَسَلَّمَ عَلَیْهِ، فَقَالَ لَهُ أَبُو طَالِبٍ: مَا لِی أَرَاکَ حَزِیناً کَئِیباً؟. قَالَ: بَلَغَنِی أَنَّکَ قَصَدْتَنِی فِی حَاجَةٍ ثُمَّ بَدَا لَکَ عَنْهَا فَرَجَعْتَ مِنَ الطَّرِیقِ، فَمَا هَذِهِ الْحَالُ؟. فَقَصَّ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ .. إِلَی آخِرِهَا، فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ: الْأَمْرُ إِلَیْکَ، وَ إِنَّکَ لَمْ تَزَلْ أَهْلًا لِکُلِّ مَکْرُمَةٍ وَ مَوْئِلًا (2) لِکُلِّ نَائِبَةٍ، ثُمَّ جَلَسَ عِنْدَهُ سَاعَةً وَ قَدْ أَخَذَ أَبُو طَالِبٍ فِیمَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنْ آلَةِ الطَّبْخِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ، فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ: یَا أَخِی! لِی إِلَیْکَ حَاجَةٌ؟. فَقَالَ لَهُ أَبُو طَالِبٍ: هِیَ مَقْضِیَّةٌ، فَاذْکُرْهَا، فَقَالَ الْعَبَّاسُ: أَقْسَمْتُ عَلَیْکَ بِحَقِّ الْبَیْتِ وَ شَیْبَةِ الْحَمْدِ (3) إِلَّا مَا (4) قَضَیْتَهَا، فَقَالَ:

ص: 367


1- المشار: الخلیّة، کما جاء فی القاموس المحیط 2- 65، و انظر: الصّحاح 2- 704، و زاد: یشتار منها.
2- الموئل: الملجأ. قال فی النّهایة 5- 143: .. و قد وأل یئل فهو وائل: إذا التجأ إلی موضع و نجا. و لاحظ: القاموس المحیط 4- 62، و الصّحاح 5- 1838، و غیرهما.
3- قال فی مجمع البحرین 2- 95: شیبة الحمد .. هو عبد المطّلب بن هاشم المطعم طیر السّماء، لأنّه لمّا نحر فداء ابنه عبد اللّه مائة بعیر فرّقها علی رءوس الجبال، فأکلتها الطّیر.
4- «ما» هنا مصدریة، أی إلّا قضاؤک إیّاها.

لَکَ ذَلِکَ وَ لَوْ سَأَلْتَ فِی النَّفْسِ وَ الْوَلَدِ، فَقَالَ: تَهَبُ لِی هَذِهِ الْمَکْرُمَةَ تُشَرِّفُنِی بِهَا.

فَقَالَ: قَدْ أَجَبْتُکَ إِلَی ذَلِکَ مَعَ مَا أَصْنَعُهُ أَنَا .. فَنَحَرَ الْعَبَّاسُ الْجُزُرَ (1) وَ نَصَبَ (2) الْقُدُورَ، وَ عَقَدَ الْحَلَاوَاتِ، وَ شَوَی الْمَشْوِیَّ، وَ أَکْثَرَ مِنَ الزَّادِ فَوْقَ مَا یُرَادُ، وَ نَادَی سَائِرَ النَّاسِ، فَاجْتَمَعَ أَهْلُ مَکَّةَ وَ بُطُونُ قُرَیْشٍ وَ سَائِرُ الْعَرَبِ عَلَی اخْتِلَافِ طَبَقَاتِهَا یُهْرَعُونَ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ حَتَّی کَأَنَّهُ عِیدُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ، وَ نَصَبَ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَنْصَباً عَالِیاً، وَ زَیَّنَهُ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ الثِّیَابِ الْفَاخِرَةِ، وَ بَقِیَ النَّاسُ مِنْ حُسْنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ وَقَارِهِ وَ عَقْلِهِ وَ کَمَالِهِ مُتَحَیِّرِینَ، وَ ضَوْؤُهُ یَعْلُو نُورَ الشَّمْسِ، وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ مَسْرُورِینَ وَ قَدْ أَخَذُوا فِی الْخُطَبِ وَ الْأَشْعَارِ وَ مَدْحِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَشِیرَتِهِ عَلَی حُسْنِ ضِیَافَتِهِمْ.

فَلَمَّا بَلَغَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَشُدَّهُ وَ تَزَوَّجَ خَدِیجَةَ وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ وَ نَبَّأَهُ وَ أَرْسَلَهُ إِلَی سَائِرِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ، وَ أَظْهَرَهُ عَلَی الْمُشْرِکِینَ، وَ فَتَحَ مَکَّةَ وَ دَخَلَهَا مُؤَیَّداً مَنْصُوراً، وَ قُتِلَ مَنْ قُتِلَ، وَ بَغَی مَنْ بَغَی، أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ: یَا مُحَمَّدُ! إِنَّ عَمَّکَ الْعَبَّاسَ لَهُ عَلَیْکَ یَدٌ سَابِقَةٌ وَ جَمِیلٌ مُتَقَدِّمٌ، وَ هُوَ مَا أَنْفَقَ عَلَیْکَ فِی وَلِیمَةِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُذْعَانَ، وَ هُوَ سِتُّونَ أَلْفَ دِینَارٍ مَعَ مَا لَهُ عَلَیْکَ فِی سَائِرِ الْأَزْمَانِ، وَ فِی نَفْسِهِ شَهْوَةٌ مِنْ سُوقِ عُکَاظٍ، فَامْنَحْهُ إِیَّاهُ فِی مُدَّةِ حَیَاتِهِ وَ لِوُلْدِهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ، فَأَعْطَاهُ ذَلِکَ، ثُمَّ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی مَنْ عَارَضَ عَمِّی فِی سُوقِ عُکَاظٍ وَ (3) نَازَعَهُ فِیهِ، وَ مَنْ أَخَذَهُ مِنْهُ فَأَنَا بَرِی ءٌ مِنْهُ وَ عَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ، فَلَمْ یَکْتَرِثْ (4) عُمَرُ بِذَلِکَ وَ حَسَدَ الْعَبَّاسَ عَلَی دَخْلِ سُوقِ عُکَاظٍ، وَ غَصَبَهُ مِنْهُ،

ص: 368


1- قال فی مجمع البحرین 3- 245: فی حدیث ذکر الجزور- بالفتح-: و هی من الإبل خاصّة ما کمّل خمس سنین و دخل فی السّادسة، یقع علی الذّکر و الأنثی، و الجمع جزر کرسول و رسل، و نحوه فی الصّحاح 2- 612، و لم یعیّن فیها السّنّ.
2- فی (س) نصبا- بالتّثنیة-، و علیه یرجع الضّمیر إلی أبی طالب و العبّاس.
3- فی (ک) نسخة بدل: أو.
4- جاء فی حاشیة (ک) ما یلی: فلم یکترث عمر .. أی لا یعبأ به و لا یبالی. مجمع. انظر مجمع البحرین 2- 262.

وَ لَمْ یَزَلِ الْعَبَّاسُ مُتَظَلِّماً إِلَی حِینِ وَفَاتِهِ.

وَ مِنْهَا: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ جَالِساً فِی مَسْجِدِهِ یَوْماً- وَ حَوْلَهُ جَمَاعَةٌ مِنَ الصَّحَابَةِ- إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ عَمُّهُ الْعَبَّاسُ- وَ کَانَ رَجُلًا صَبِیحاً حَسَناً حُلْوَ الشَّمَائِلِ- فَلَمَّا رَآهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَامَ إِلَیْهِ وَ اسْتَقْبَلَهُ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ رَحَّبَ بِهِ وَ أَجْلَسَهُ إِلَی جَانِبِهِ، فَأَنْشَدَ الْعَبَّاسُ أَبْیَاتاً فِی مَدْحِهِ (صلی الله علیه و آله)، فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: جَزَاکَ اللَّهُ- یَا عَمِّ- خَیْراً وَ مُکَافَأَتُکَ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی.

ثُمَّ قَالَ: مَعَاشِرَ النَّاسِ! احْفَظُونِی فِی عَمِّیَ الْعَبَّاسِ وَ انْصُرُوهُ وَ لَا تَخْذُلُوهُ.

ثُمَّ قَالَ: یَا عَمِّ! اطْلُبْ مِنِّی شَیْئاً أُتْحِفْکَ بِهِ عَلَی سَبِیلِ الْهَدِیَّةِ. فَقَالَ: یَا ابْنَ أَخِی! أُرِیدُ مِنَ الشَّامِ الْمَلْعَبَ، وَ مِنَ الْعِرَاقِ الْحِیرَةَ، وَ مِنْ هَجَرٍ الْخَطَّ، وَ کَانَتْ هَذِهِ الْمَوَاضِعُ کَثِیرَةَ الْعِمَارَةِ، فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: حُبّاً وَ کَرَامَةً، ثُمَّ دَعَا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: اکْتُبْ لِعَمِّکَ الْعَبَّاسِ هَذِهِ الْمَوَاضِعَ، فَکَتَبَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ کِتَاباً بِذَلِکَ، وَ أَمْلَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَشْهَدَ الْجَمَاعَةَ الْحَاضِرِینَ، وَ خَتَمَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِخَاتَمِهِ (1) وَ قَالَ: یَا عَمِّ! إِنْ یَفْتَحِ اللَّهُ تَعَالَی هَذِهِ الْمَوَاضِعَ فَهِیَ لَکَ هِبَةً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ رَسُولِهِ، وَ إِنْ فُتِحَتْ بَعْدَ مَوْتِی فَإِنِّی أُوصِی الَّذِی یَنْظُرُ بَعْدِی فِی الْأُمَّةِ بِتَسْلِیمِ هَذِهِ الْمَوَاضِعِ إِلَیْکَ.

ثُمَّ قَالَ: مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ! إِنَّ هَذِهِ الْمَوَاضِعَ الْمَذْکُورَةَ لِعَمِّیَ الْعَبَّاسِ، فَعَلَی مَنْ یُغَیِّرُ عَلَیْهِ أَوْ یُبَدِّلُهُ أَوْ یَمْنَعُهُ أَوْ یَظْلِمُهُ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِینَ، ثُمَّ نَاوَلَهُ الْکِتَابَ، فَلَمَّا وُلِّیَ عُمَرُ وَ فُتِحَ هَذِهِ الْمَوَاضِعُ الْمَذْکُورَةُ أَقْبَلَ عَلَیْهِ الْعَبَّاسُ بِالْکِتَابِ، فَلَمَّا نَظَرَ فِیهِ دَعَا رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الشَّامِ وَ سَأَلَهُ عَنِ الْمَلْعَبِ، فَقَالَ: یَزِیدُ ارْتِفَاعُهُ عَلَی عِشْرِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ، ثُمَّ سَأَلَ عَنِ الْآخَرَیْنِ، فَذَکَرَ لَهُ أَنَّ ارْتِفَاعَهُمَا تَقُومُ بِمَالٍ کَثِیرٍ.

فَقَالَ: یَا أَبَا الْفَضْلِ! إِنَّ هَذَا الْمَالَ کَثِیرٌ لَا یَجُوزُ لَکَ أَخْذُهُ مِنْ دُونِ الْمُسْلِمِینَ. فَقَالَ الْعَبَّاسُ: هَذَا کِتَابُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَشْهَدُ لِی بِذَلِکَ قَلِیلًا کَانَ أَوْ

ص: 369


1- فی (س): بخاتم.

کَثِیراً، فَقَالَ عُمَرُ: وَ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ تُسَاوِی الْمُسْلِمِینَ فِی ذَلِکَ وَ إِلَّا فَارْجِعْ مِنْ حَیْثُ أَتَیْتَ، فَجَرَی بَیْنَهُمَا کَلَامٌ کَثِیرٌ غَلِیظٌ، فَغَضِبَ عُمَرُ- وَ کَانَ سَرِیعَ الْغَضَبِ- فَأَخَذَ الْکِتَابَ مِنَ الْعَبَّاسِ وَ مَزَّقَهُ وَ تَفَلَ فِیهِ وَ رَمَی بِهِ فِی وَجْهِ الْعَبَّاسِ، وَ قَالَ: وَ اللَّهِ! لَوْ طَلَبْتَ مِنْهُ حَبَّةً وَاحِدَةً مَا أَعْطَیْتُکَ، فَأَخَذَ الْعَبَّاسُ بَقِیَّةَ الْکِتَابِ وَ عَادَ إِلَی مَنْزِلِهِ حَزِیناً بَاکِیاً شَاکِیاً إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ إِلَی رَسُولِهِ، فَصَاحَ الْعَبَّاسُ بِالْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، فَغَضِبُوا لِذَلِکَ وَ قَالُوا: یَا عُمَرُ! تَخْرِقُ کِتَابَ رَسُولِ اللَّهِ وَ تُلْقِی بِهِ فِی الْأَرْضِ، هَذَا شَیْ ءٌ لَا نَصْبِرُ عَلَیْهِ. فَخَافَ عُمَرُ أَنْ یَنْخَرِمَ عَلَیْهِ الْأَمْرُ، فَقَالَ: قُومُوا بِنَا إِلَی الْعَبَّاسِ نَسْتَرْضِیهِ وَ نَفْعَلُ مَعَهُ مَا یُصْلِحُهُ، فَنَهَضُوا بِأَجْمَعِهِمْ إِلَی دَارِ الْعَبَّاسِ فَوَجَدُوهُ مَوْعُوکاً (1) لِشِدَّةِ مَا لَحِقَهُ مِنَ الْفِتَنِ وَ الْأَلَمِ وَ الظُّلْمِ، فَقَالَ: نَحْنُ فِی الْغَدَاةِ عَائِدُوهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی وَ مُعْتَذِرُونَ إِلَیْهِ مِنْ فِعْلِنَا، فَمَضَی غَدٌ وَ بَعْدَ غَدٍ وَ لَمْ یَعُدْ إِلَیْهِ وَ لَا اعْتَذَرَ مِنْهُ، ثُمَّ فَرَّقَ الْأَمْوَالَ عَلَی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ بَقِیَ کَذَلِکَ إِلَی أَنْ مَاتَ.

و لو أخذنا فی ذکر أفعاله لطال الکتاب، و هذا القدر فیه عبرة لأولی الألباب.

و أمّا صاحبهما الثالث، فقد استبدّ بأخذ الأموال ظلما علی ما تقدّم به الشرح فی صاحبیه، و اختصّ بها مع أهل بیته من بنی أمیّة دون المسلمین، فهل یستحقّ هذا أو یستجیزه مسلم؟.

ثم إنّه ابتدع أشیاء أخر:

منها: منع المراعی من الجبال و الأودیة و حماها حتی أخذ علیها مالا باعها به من المسلمین.

وَ مِنْهَا: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَفَی الْحَکَمَ بْنَ الْعَاصِ- عَمَّ عُثْمَانَ عَنِ الْمَدِینَةِ، وَ طَرَدَهُ عَنْ جِوَارِهِ فَلَمْ یَزَلْ طَرِیداً مِنَ الْمَدِینَةِ وَ مَعَهُ ابْنُهُ مَرْوَانُ أَیَّامَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَیَّامَ أَبِی بَکْرٍ وَ أَیَّامَ عُمَرَ یُسَمَّی: طَرِیدَ رَسُولِ اللَّهِ

ص: 370


1- الموعوک: المحموم، کما فی مجمع البحرین 5- 298.

صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، حَتَّی اسْتَوْلَی عُثْمَانُ فَرَدَّهُ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ آوَاهُ، وَ جَعَلَ ابْنَهُ مَرْوَانَ کَاتِبَهُ وَ صَاحِبَ تَدْبِیرِهِ فِی دَارِهِ،.

فهل هذا منه إلّا خلافا علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و مضادّة لفعله؟ و هل یستجیز هذا الخلاف علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و المضادّة لأفعاله إلّا خارج عن الدین بری ء من المسلمین؟ و هل یظنّ ذو فهم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله طرد الحکم و لعنه و هو مؤمن؟ و إذا لم یکن مؤمنا فما الحال التی دعت عثمان إلی ردّه و الإحسان إلیه- و هو رجل کافر- لو لا أنّه تعصّب لرحمه (1) و لم یفکّر (2) فی دینه، فحقّت علیه الآیة، قوله تعالی: لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ (3).

- وَ مِنْهَا: أَنَّهُ جَمَعَ مَا کَانَ عِنْدَ الْمُسْلِمِینَ مِنْ صُحُفِ الْقُرْآنِ وَ طَبَخَهَا بِالْمَاءِ عَلَی النَّارِ وَ غَسَلَهَا وَ رَمَی بِهَا إِلَّا مَا کَانَ عِنْدَ ابْنِ مَسْعُودٍ، فَإِنَّهُ امْتَنَعَ مِنَ الدَّفْعِ إِلَیْهِ، فَأَتَی إِلَیْهِ فَضَرَبَهُ حَتَّی کَسَرَ لَهُ ضِلْعَیْنِ وَ حُمِلَ مِنْ مَوْضِعِهِ ذَلِکَ فَبَقِیَ عَلِیلًا حَتَّی مَاتَ، و هذه بدعة عظیمة، لأنّ تلک الصحف إن کان فیها زیادة عمّا فی أیدی الناس، و قصد لذهابه و منع الناس منه، فقد حقّ علیه قوله تعالی: أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (4).

هذا، مع ما یلزم أنّه لم یترک ذلک و یطرحه تعمدا إلّا و فیه ما قد کرهه، و من کره ما أنزل اللّه فی کتابه حبط جمیع عمله، کما قال اللّه تعالی: ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (5)، و إن لم تکن فی تلک الصحف زیادة عمّا فی أیدی

ص: 371


1- فی (س): لرجعه.
2- فی (س): و لم یتفکّر.
3- المجادلة: 22.
4- البقرة: 85.
5- سورة محمّد (صلی الله علیه و آله): 9.

الناس فلا معنی لما فعله.

وَ مِنْهَا: أَنَّ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ قَامَ یَوْماً فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ عُثْمَانُ یَخْطُبُ عَلَی الْمِنْبَرِ- فَوَبَّخَ عُثْمَانَ بِشَیْ ءٍ مِنْ أَفْعَالِهِ، فَنَزَلَ عُثْمَانُ فَرَکَلَهُ (1) بِرِجْلِهِ وَ أَلْقَاهُ عَلَی قَفَاهُ، وَ جَعَلَ یَدُوسُ (2) فِی بَطْنِهِ وَ یَأْمُرُ أَعْوَانَهُ بِذَلِکَ حَتَّی غُشِیَ عَلَی عَمَّارٍ، وَ هُوَ یَفْتَرِی عَلَی عَمَّارٍ وَ یَشْتِمُهُ،

وَ قَدْ رَوَوْا جَمِیعاً أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ:

الْحَقُّ مَعَ عَمَّارٍ یَدُورُ (3) مَعَهُ حَیْثُمَا دَارَ.

، وَ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِذَا افْتَرَقَ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَانْظُرُوا الْفِرْقَةَ الَّتِی فِیهَا عَمَّارٌ فَاتَّبِعُوهُ، فَإِنَّهُ یَدُورُ الْحَقُّ مَعَهُ حَیْثُمَا دَارَ.

فلا یخلو حال ضربه لعمّار من أمرین: أحدهما، أنّه یزعم أنّ ما قال عمّار و ما فعله باطل، و فیه تکذیب

لِقَوْلِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیْثُ یَقُولُ: الْحَقُّ مَعَ عَمَّارٍ.

، فثبت أن یکون ما قاله عمّار حقّا کرهه عثمان فضربه علیه.

وَ مِنْهَا: مَا فَعَلَ بِأَبِی ذَرٍّ حِینَ نَفَاهُ عَنِ الْمَدِینَةِ إِلَی الرَّبَذَةِ، مَعَ إِجْمَاعِ الْأُمَّةِ فِی الرِّوَایَةِ

أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: مَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ وَ لَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ عَلَی ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ.

، وَ رَوَوْا أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَیَّ أَنَّهُ یُحِبُّ أَرْبَعَةً مِنْ أَصْحَابِی وَ أَمَرَنِی بِحُبِّهِمْ، فَقِیلَ: مَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟.

قَالَ: عَلِیٌّ سَیِّدُهُمْ، وَ سَلْمَانُ، وَ الْمِقْدَادُ، وَ أَبُو ذَرٍّ.

فحینئذ ثبت أنّ أبا ذرّ حَبَّهُ (4) اللّهُ و حَبَّهُ رسولُ اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و محال عند ذوی الفهم أن یکون اللّه و رسوله یَحِبَّان رجلا و هو یجوز أن یفعل فعلا یستوجب به النفی عن حرم اللّه و رسوله، و محال أیضا أن یشهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لرجل أنّه ما علی وجه الأرض و لا تحت السماء أصدق منه، ثم یقول

ص: 372


1- قال فی مجمع البحرین 5- 385: الرّکل: الضّرب برجل واحدة.
2- قال فی لسان العرب 6- 90: الدّوس: شدّة وطء الشّی ء بالأقدام.
3- فی (ک): و یدور.
4- جاء فی حاشیة (ک): حبّه یحبّه- بالکسر- فهو محبوب. صحاح.

باطلا، فتعیّن أن یکون ما فعله و ما قاله حقّا کرهه عثمان فنفاه عن الحرمین، و من کره الحقّ و لم یحبّ الصدق فقد کره ما أنزل اللّه فی کتابه، لأنّه أمر بالکون مع الصادقِینَ، فقال: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ (1).

وَ مِنْهَا: أَنَّ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ لَمَّا ضَرَبَ أَبُو لُؤْلُؤَةَ عُمَرَ الضَّرْبَةَ الَّتِی مَاتَ فِیهَا سَمِعَ ابْنُ عُمَرَ قَوْماً یَقُولُونَ: قَتَلَ الْعِلْجُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، فَقَدَّرَ أَنَّهُمْ یَعْنُونَ الْهُرْمُزَانَ- رَئِیسَ فَارِسَ- وَ کَانَ قَدْ أَسْلَمَ عَلَی یَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ ثُمَّ أَعْتَقَهُ مِنْ قِسْمَتِهِ مِنَ الْفَیْ ءِ، فَبَادَرَ إِلَیْهِ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ فَقَتَلَهُ قَبْلَ أَنْ یَمُوتُ أَبُوهُ، فَقِیلَ لِعُمَرَ: إِنَّ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ قَدْ قَتَلَ الْهُرْمُزَانَ، فَقَالَ:

أَخْطَأَ، فَإِنَّ الَّذِی ضَرَبَنِی أَبُو لُؤْلُؤَةَ، وَ مَا کَانَ لِلْهُرْمُزَانِ (2) فِی أَمْرِی صُنْعٌ، وَ إِنْ عِشْتُ احْتَجْتُ أَنْ أُقِیدَهُ بِهِ، فَإِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ لَا یَقْبَلُ مِنَّا الدِّیَةَ، وَ هُوَ مَوْلَاهُ، فَمَاتَ عُمَرُ وَ اسْتَوْلَی عُثْمَانُ عَلَی النَّاسِ بَعْدَهُ، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِعُثْمَانَ: إِنَّ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ قَتَلَ مَوْلَایَ الْهُرْمُزَانَ بِغَیْرِ حَقٍّ، وَ أَنَا وَلِیُّهُ وَ الطَّالِبُ بِدَمِهِ، سَلِّمْهُ إِلَیَّ لِأُقِیدَهُ بِهِ؟. فَقَالَ عُثْمَانُ: بِالْأَمْسِ قُتِلَ عُمَرُ وَ أَنَا أَقْتُلُ ابْنَهُ أُورِدُ عَلَی آلِ عُمَرَ مَا لَا قِوَامَ لَهُمْ بِهِ، فَامْتَنَعَ مِنْ تَسْلِیمِهِ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ شَفَقَةً مِنْهُ- بِزَعْمِهِ- عَلَی آلِ عُمَرَ، فَلَمَّا رَجَعَ الْأَمْرُ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ هَرَبَ مِنْهُ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ إِلَی الشَّامِ فَصَارَ مَعَ مُعَاوِیَةَ، وَ حَضَرَ یَوْمَ صِفِّینَ مَعَ مُعَاوِیَةَ مُحَارِباً لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقُتِلَ فِی مَعْرَکَةِ الْحَرْبِ وَ وُجِدَ مُتَقَلِّدَ السَّیْفَیْنِ یَوْمَئِذٍ.

فانظروا- یا أهل الفهم- فی أمر عثمان کیف عطّل حدّا من حدود اللّه تعالی لا شبهة فیه شفقة منه- بزعمه- علی آل عمر و لم یشفق علی نفسه من عقوبة تعطیل حدود اللّه تعالی و مخالفته، و أشفق علی آل عمر فی قتل من أوجب اللّه قتله و أمر به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.

ص: 373


1- التوبة: 119.
2- فی (س): الهرمزان.

وَ مِنْهَا: أَنَّهُ عَمَدَ إِلَی صَلَاةِ الْفَجْرِ فَنَقَلَهَا مِنْ أَوَّلِ وَقْتِهَا حِینَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَجَعَلَهَا بَعْدَ الْإِسْفَارِ وَ ظُهُورِ ضِیَاءِ النَّهَارِ، وَ اتَّبَعَهُ أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَی یَوْمِنَا هَذَا، وَ زَعَمَ أَنَّهُ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ إِشْفَاقاً مِنْهُ عَلَی نَفْسِهِ فِی خُرُوجِهِ إِلَی الْمَسْجِدِ خَوْفاً أَنْ یُقْتَلَ فِی غَلَسِ الْفَجْرِ کَمَا قُتِلَ عُمَرُ، وَ ذَلِکَ أَنَّ عُمَرَ قَدْ جَعَلَ لِنَفْسِهِ سَرَباً تَحْتَ الْأَرْضِ مِنْ بَیْتِهِ إِلَی الْمَسْجِدِ، فَقَعَدَ أَبُو لُؤْلُؤَةَ فِی السَّرَبِ فَضَرَبَهُ بِخَنْجَرٍ فِی بَطْنِهِ، فَلَمَّا وُلِّیَ عُثْمَانُ أَخَّرَ صَلَاةَ الْفَجْرِ إِلَی الْإِسْفَارِ، فَعَطَّلَ وَقْتَ فَرِیضَةِ اللَّهِ وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی صَلَاتِهَا فِی غَیْرِ وَقْتِهَا، لأنّ اللّه سبحانه قال: أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ (1) یعنی ظلمته، ثم قال: وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً (2)، و الفجر هو أوّل ما یبدو من المشرق فی الظلمة، و عنده تجب الصلاة، فإذا علا فی الأفق و انبسط الضیاء و زالت الظلمة صار صبحا، و زال عن أن یکون فجرا، و درج علی هذه البدعة أولیاؤه، ثم تخرّص بنو أمیّة بعده أحادیث

أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله غلس بالفجر و أسفر بها.

، و

قال للناس: أسفروا بها أعظم لأجرکم (3).

، فصار المصلّی للفجر فی وقتها من طلوع الفجر عند کثیر من أولیائهم مبتدعا، و من اتّبع بدعة عثمان فهو علی السنّة.

فما أعجب أحوالهم و أشنعها!.

ثُمَّ خَتَمَ بِدَعَهُ بِأَنَّ أَهْلَ مِصْرَ شَکَوْا مِنْ عَامِلِهِ وَ سَأَلُوهُ أَنْ یَصْرِفَهُ عَنْهُمْ، أَوْ یَبْعَثَ رَجُلًا نَاظِراً بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهُ، فَوَقَعَ الِاخْتِیَارُ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ نَاظِراً- وَ کَانَ مُحَمَّدٌ مِمَّنْ یُشِیرُ بِالْحَقِّ وَ یَنْهَی عَنْ مُخَالَفَتِهِ- فَثَقُلَ أَمْرُهُ عَلَی عُثْمَانَ وَ کَادُوهُ (4)، وَ بَقِیَ حَرِیصاً عَلَی قَتْلِهِ بِحِیلَةٍ، فَلَمَّا وَقَعَ الِاخْتِیَارُ عَلَیْهِ أَنْ یَکُونَ نَاظِراً بَیْنَ أَهْلِ مِصْرَ وَ بَیْنَ عَامِلِهِ خَرَجَ مَعَهُمْ، وَ کَتَبَ عُثْمَانُ بَعْدَ خُرُوجِهِ إِلَی عَامِلِهِ بِمِصْرَ یَأْمُرُهُ بِقَتْلِ

ص: 374


1- الإسراء: 78.
2- الإسراء: 78.
3- فی العبارة اضطراب، و الظاهر سقوط مثل: فهو، قبل: أعظم.
4- فی البحار: کاده. و قال فی القاموس 1- 334: و تکون کاد بمعنی أراد، أکاد أخفیها: أرید. و ما أثبتناه هو الظّاهر.

مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ إِذَا صَارَ إِلَیْهِ، وَ دَفَعَ الْکِتَابَ إِلَی عَبْدٍ مِنْ عَبِیدِهِ، فَرَکِبَ الْعَبْدُ رَاحِلَتَهُ وَ سَارَ نَحْوَ مِصْرَ بِالْکِتَابِ مُسْرِعاً لِیَدْخُلَ مِصْرَ قَبْلَ دُخُولِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ، فَقِیلَ إِنَّ الْعَبْدَ مَرَّ یَرْکُضُ فَنَظَرَ إِلَیْهِ الْقَوْمُ الَّذِینَ مَعَ مُحَمَّدٍ فَأَخْبَرُوا مُحَمَّداً بِذَلِکَ، فَبَعَثَ خَلْفَهُ خَیْلًا فَأَخَذُوهُ وَ ارْتَابَ بِهِ مُحَمَّدٌ، فَلَمَّا رَدُّوهُ إِلَیْهِ وَجَدَ الْکِتَابَ مَعَهُ، فَقَرَأَهُ وَ انْصَرَفَ رَاجِعاً مَعَ الْقَوْمِ وَ الْعَبْدُ وَ الرَّاحِلَةُ مَعَهُمْ، فَثَارُوا عَلَی عُثْمَانَ فِی ذَلِکَ، فَقَالَ: أَمَّا الْعَبْدُ فَعَبْدِی وَ الرَّاحِلَةُ رَاحِلَتِی وَ خَتْمُ الْکِتَابِ خَتْمِی، وَ لَیْسَ الْکِتَابُ کِتَابِی وَ لَا أَمَرْتُ بِهِ، وَ کَانَ الْکِتَابُ بِخَطِّ مَرْوَانَ، فَقِیلَ لَهُ: إِنْ کُنْتَ صَادِقاً فَادْفَعْ إِلَیْنَا مَرْوَانَ فَهَذَا خَطُّهُ وَ هُوَ کَاتِبُکَ، فَامْتَنَعَ عَلَیْهِمْ، فَحَاصَرُوهُ وَ کَانَ ذَلِکَ سَبَبَ قَتْلِهِ.

**[ترجمه]ارشاد القلوب: از عیب ها و طعن های آنان، مجموعه اخباری است که خبر وفات فاطمه زهرا سلام الله علیها در بردارد، فاطمه ای که نور دیده پیامبر و دوست داشتنی ترین مردم نزد آن حضرت، مریم کبری و حوراء که از آب بهشتی بر صلب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ریخته شد و رسول خدا در حقشان فرمود: خداوند با خشنودی تو خشنود گشته و با خشم تو خشمگین می شود. و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: فاطمه پاره تن من است و آن که او را آزار دهد، به یقین مرا آزار داده است.

و روایت شده است که هنگامی که وفاتشان نزدیک شد به اسماء بنت عمیس فرمود: هرگاه من از دنیا رفتم به خانه بنگر، اگر پرده ای حریر از بهشت دیدی که در گوشه خانه بر پا شده است، مرا به آنجا ببر و زینب و ام کلثوم را پشت آن پرده قرار ده و مرا با خود تنها بگذار. چون حضرت زهرا سلام الله علیها وفات نمودند و آن پرده آشکار گشت، ایشان را به آن محل بردم و پشت پرده قرار دادم، و حضرت فاطمه سلام الله علیها را غسل دادند

ص: 347

و کفن و حنوط کردند، و کافوری وجود داشت که جبرئیل علیه السلام آن را از بهشت در سه کیسه آورده بود و گفت: ای رسول خدا، پروردگارت بر تو سلام رسانده و می فرماید: این، حنوط تو و دخترت و برادرت علی است که به سه قسمت تقسیم شده است. و کفن ها و آّ بها و ظرف های آن همه از بهشت است.

و نقل شده است: حضرت فاطمه سلام الله علیها بعد از غسل کردن و کفن و حنوط شدن، از دنیا رفت؛ زیرا که ایشان طاهره ای هستند که هیچ آلودگی در او نیست، و ایشان بر خداوند گرامی تر از آن است که دیگری امر او را بر عهده گیرد، و تنها امیرمؤمنان و حسن و حسین و زینب و ام کلثوم و فضه کنیز آن حضرت و اسماء بنت عمیس بر حضرت فاطمه سلام الله علیها حاضر شدند و امیر مؤمنان علیه السلام به همراه امام حسن و حسین علیهما السلام شبانه فاطمه زهرا سلام الله علیها را خارج کردند و بر ایشان نماز گزاردند، و هیچ کس از آن باخبر نشد، و کسی از مردم غیر از آنان، نه به هنگام وفاتشان حضور داشتند و نه بر حضرت نماز گزاردند؛ زیرا حضرت زهرا سلام الله علیها خود بدان وصیت کرد و فرمود:

امتی که عهد خدا و پدرم رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را درباره امیر مؤمنان علی علیه السلام نقض نموده و حق مرا غصب کرده و ارث مرا گرفته و صحیفه ای را که پدرم برای فدک نوشته بود پاره کردند و شاهدان مرا تکذیب کردند، بر من نماز مگذارند. شاهدانی که به خدا قسم، جبرائیل و میکائیل و امیرمؤمنان علیه السلام و ام ایمن بودند و من به خانه های آن ها سر زدم، درحالی که امیرمؤمنان علیه السلام مرا به همراه حسن و حسین شب و روز به خانه های آنان می برد و آنان را به یاد خدا و رسولش می انداختم تا بر من ظلم نکنند و حق ما را که خداوند بر ما قرار داده غصب نکنند، آن ها هم شب دعوت ما را استجابت کرده و به وقت روز از یاری کردن ما سر باز می زدند. سپس قنفذ را به همراه عمر بن خطاب و خالد بن ولید به خانه ما فرستادند تا پسرعمویم علی را به سقیفه بنی ساعده به خاطر بیعت باطل خود خارج کنند، او هم نزد آن ها خارج نشد و خود را به وصیتی که رسول خدا او را راجع به همسرانش و جمع آوری قرآن و پرداخت هشتاد هزار درهم قرض که او را به پرداخت آن سفارش کرده بود مشغول کرد. آن ها هیزم زیادی در برابر در خانه ما جمع کردند و آتش آوردند تا خانه و ما را به آتش بکشند، من پشت در ایستادم و آن ها را به خدا و پدرم قسم دادم که از ما دست بکشند، ولی عمر تازیانه را از دست قنفذ غلام ابوبکر گرفت و با آن بر بازوی من زد

ص: 348

و تازیانه بر بازویم پیچید، گویی که دستبندی شد، و با لگد بر در زد و آن را بر روی من برگرداند و حال آن که من حامله بودم. من به صورت بر زمین افتادم و آتش صورتم را می سوزاند، او به من سیلی زد که از شدت آن گوشواره ام از گوشم شکست و افتاد، من درد زایمان گرفتم و محسنم بدون هیچ جرمی کشته و سقط شد، وآیا این امت بر من نماز می خواند؟! حال آن که خدا و رسولش و من از آن ها بیزاری جسته ایم.

پس امیرمؤمنان علیه السلام به وصیت ایشان عمل کرد و کسی را از آن باخبر نکرد، و در شبی که فاطمه سلام الله علیها دفن شدند، در بقیع چهل قبر تازه آماده کردند؛ و چون مسلمانان از وفات فاطمه و دفن وی آگاه شدند، نزد امیرمؤمنان علیه السلام آمدند و به او تسلیت گفتند، و عرض کردند: ای برادر رسول خدا، کاش دستور می دادید ما هم بر جنازه فاطمه حاضر شده و در تدفین کمک می کردیم. علی علیه السلام فرمود: به خاک سپرده شده و به پدرشان صلَّی الله علیه و آله ملحق گشت. مردم گفتند: «انا لله و انّا الیه راجعون»، دختر پیامبرمان محمد از دنیا می رود و حال آن که پیامبر صلی الله علیه و آله فرزندی غیر از او در میان ما باقی نگذاشته است، و ما بر او نماز نمی گذاریم، این امری است عظیم! علی علیه السلام فرمود: شما را همین کافی است که بر خدا و رسولش صلَّی الله علیه و آله و بر اهل بیت او ظلم روا داشتید، به خدا قسم، نه در وصیتی که مرا بدان سفارش نمود که احدی از شما بر او نماز نگذارد مخالفت خواهم کرد و نه بعد از عهد و پیمانی که از من گرفت عذری دارم. مردم لباس های خود را تکان دادند و گفتند: باید بر دختر رسول خدا نماز بگذاریم. پس به سرعت به بقیع رفتند ولی چهل قبر جدید یافتند، و قبر حضرت فاطمه علیها السلام را از میان آن قبرها نتوانستند بیابند. پس همگی فریاد زدند و یکدیگر را سرزنش کردند و گفتند: نه بر وفات دختر پیامبرتان حاضر شدید و نه بر

ص: 349

آن نماز خوانده و نه قبر وی را می شناسید تا به زیارت قبرش بروید!؟ ابوبکر گفت: از افراد مورد اطمینان حاضر کنید که این قبرها را بشکافند تا جنازه فاطمه را پیدا کنید و بر او نماز بخوانیم و قبرش را زیارت کنیم. چون این خبر به امیر مؤمنان علیه السلام رسید، حضرت خشمگین از خانه خارج شد، درحالی که صورتش سرخ شده بود و چشمانش برافروخته بود و رگ های گردنش بیرون زده و قبای زرد رنگی را که فقط به هنگام نبرد می پوشید در دست داشت، و ذوالفقار به دست وارد بقیع شد. شخصی به میان مردم رفت و گفت: این علی بن ابی طالب است که با این حالت آمده و سوگند می خورد که اگر یک سنگ از این قبرها جابجا شود، شمشیر را بر باقیمانده از امت به کار می­گیرد. پس مردم دسته دسته پا به فرار گذاشتند.

و از عیب های دیگر: عمل - خلیفه - اول می باشد که بدون این که خداوند و رسولش بر او مباح کند، بر امت توطئه کرد، و از همه آن ها خواست با او بیعت کرده و خواه و ناخواه از او اطاعت کنند، و آن اولین ظلمی بود که در اسلام بعد از وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آشکار شد؛ زیرا او و همه اصحابش معتقد بودند که خداوند عَزّوجلَّ و پیامبرش صلَّی الله علیه و آله، علی علیه السلام را به ولایت و جانشینی انتخاب نکرده اند و پیروی از او واجب نیست و امر به بیعت او نداده اند. او از مردم خواست خمس و صدقات و حقوق واجبی را که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می گرفتند، نزد خودش بیاورند، سپس خود را خلیفه رسول خدا نامید، و حال آن که او و همراهانش از عوام و خواص، به خوبی می دانستند که رسول خدا او را به جانشینی خود انتخاب نکرده است، و او بود که بین ظلم و معصیت و دروغ بستن به رسول خدا صلی الله علیه و آله جمع کرد، و حال این که پیامبر فرمود: هرکس به طور عمد بر من دروغ ببندد، جایگاهش آتش جهنم است.

زمانی که گروهی از مردم، از پرداخت زکات به او خودداری کردند و گفتند: رسول خدا به ما دستور نداد که زکات را به تو بدهیم، او هم آن ها را اهل ردّه (از دین برگشتگان) نامید و خالد بن ولید، رئیس آن قوم را به همراه لشکری به سوی آن ها فرستاد،

ص: 350

و جنگاورانشان را کشت و فرزندانشان را اسیر و اموالشان را مباح کرد و آن را غنیمتی برای مسلمانان قرار داد و خالد بن ولید، رئیس آن ها، مالک بن نویره را کشت و زنش را تصاحب کرد و درآن شب با او همبستر شد، و بقیه آن ها، زنان آن ها را بدون این که عده نگه دارند، حلال دانستند. و همه اهل حدیث بدون هیچ اختلافی از کسانی که به همراه خالد بودند روایت کرده اند که آن ها گفتند: هم مؤذن ما و هم مؤذن آن ها اذان گفت و هم ما و هم آن ها نماز گذاردیم و شهادتین گفتند: چه ارتدادی وجود دارد؟! و این که روایت کرده اند که عمر به ابوبکر گفت: چگونه با قومی بجنگیم که شهادت می دهند که خدایی جز خداوند نیست و محمّد صلَّی الله علیه و آله فرستاده اوست، و حال آنکه شنیدیم که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می فرمود: فرمان یافته ام با مردم قتال کنم تا شهادت دهند که خدایی جز او نیست و من فرستاده اویم، و هرگاه این را گفتند، خون و مال خود را حفظ کرده اند؟! ابوبکر در پاسخ گفت: اگر عقالی (ریسمانی که بدان پای شتر را می بندند) را از آن چه به پیامبر می دادند از من دریغ می کردند و نمی دادند، با آن ها می جنگیدم (یا گفت: با آن ها جهاد می کردم). و این عمل او کاری بسیار زشت در اسلام و ظلمی بزرگ بود، و همین کافی است بر کفر و نادانی و زبونی او، و دلیل این که عمر به خاطر کشتن مالک بن نویره بر او عیب گرفت این بود که بین عمر و مالک دوستی­ای بود که موجب تعصب عمر به او می شد.

سپس همگی روایت کرده اند که عمر هنگامی که به خلافت رسید، باقی مانده عشیره مالک را جمع کرد و آن چه از اموال و فرزندان و زنان آن ها را نزد مسلمانان یافت به دیارشان بازگرداند، و تمام آن اموال را به آن ها پس داد. پس اگر این کرده ابوبکر با آن عشیره خطا باشد، بی شک که او اموال حرام آن ها را به مسلمین قرار داده است، و برناموس آن ها که بر مسلمین حرام بوده، تجاوز کرده اند. و اگر کار او درست و حق بوده، عمر زنان قومی را گرفته است که آن زنان را به حق مالک شدند، و عمر آن زنان را از روی غصب و ظلم از دست آن ها گرفته است و آن ها را برای قومی فرستاده که مستحق همبستر شدن با حرام را نداشتند، بدون آن که از همسران خود جدا شوند و به کسانی که در تملک آن ها بودند، پول آن ها داده شود. در هر دو صورت، هر دو خطا کرده و یا یکی از آن دو خطا نموده اند؛

ص: 351

زیرا آن دو خروج حرامی را بر مسلمانان مباح دانستند، و طعامی حرام از اموال کشته شدگان به خاطر ندادن زکات به او بر مسلمین دادند، که همان طورکه پیشتر ذکر شد، او حق آن را نداشت.

و دیگر آنکه: فاطمه سلام الله علیها را در ادعای فدک تکذیب کرد، شهادت امّ ایمن را نپذیرفت، با این که همه اهل حدیث روایت کرده اند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: علی با حق است و حق با علی است، هر کجا علی برود حق با او می رود. و همچنین به آن ها خبر داد که خداوند علی و فاطمه را از پلیدی پاکیزه گردانید، بنابراین هر کس گمان کند که علی و فاطمه - بعد از این اخبار از سوی خدای عزّوجلّ - کوچک ترین دروغ و باطلی را مرتکب شده اند، در حقیقت به خداوند دروغ بسته است و هر کس بر خداوند دروغ ببندد، بی شک کافر می باشد.

و دیگر آنکه: در نماز به خالد گفت: آن چه به تو دستور دادم را انجام مده، و این خود بدعتی است در حدّ کفر؛ زیرا به خالد دستور داد که هرگاه در نماز صبح سلام دادم، امیرمؤمنان علیه السلام را بکشد. چون ابوبکر به نماز ایستاد و پشیمان شد و ترسید که خالد به فرمان او امیرمؤمنان علیه السلام را بکشد، و فتنه ای علیه او برپا شود که یارای ایستادن در برابرش را نداشته باشد، پس قبل از آن که سلام دهد گفت: آن چه را به انجام آن دستور داده شده­ای انجام مده...، و سخن گفتن در نماز بدعت و فرمان به قتل علی علیه السلام کفر است.

و دیگر آنکه: اهل حدیث بی هیچ اختلافی روایت کرده اند که ابوبکر به وقت مردن گفت: سه کار انجام دادم ولی دوست داشتم آن ها را انجام نمی دادم، و سه عمل را انجام ندادم ای کاش انجام می دادم، و از سه چیز غافل بودم ای کاش از رسول خدا درباره آن ها می پرسیدم. اما سه چیزی که می خواستم انجام ندهم، یکی فرستادن خالد بن ولید به سوی مالک بن نویره و قومش که اهل ردّه نام داشتند، دوم گشودن خانه فاطمه و اگرچه برای جنگ هم بر روی ما بسته می شد... و چون اولیاء او در باقی کارها اختلاف کرده اند، ما هم آن ها را رها کردیم و آن چه که اهل حدیث برآن اجماع دارند را آورده ایم.

و این گفته او: [ای کاش] خانه فاطمه دختر رسول خدا را نمی گشودم،

ص: 352

خود دلیلی است بر این که او فاطمه سلام الله علیها را ناراحت کرد و حال که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به فاطمه سلام الله علیها فرمود: خداوند از غضب تو غضب می کند و از خشنودی تو خشنود می گردد. و او با این کرده خود، با غضب فاطمه سلام الله علیها، خداوند را ناراحت کرده است. و پیامبرصلَّی الله علیه و آله فرمود: فاطمه پاره تن من است، هر آن که او را آزار دهد مرا آزار داده و هر کس مرا آزار دهد خدا را آزار داده است، بنابراین از این که خداوند و پیامبرش را با گشودن خانه فاطمه سلام الله علیها و آزار دادن او، آزار داده، مسئول است. خداوند عزّوجلّ می فرماید: آیه «اِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ»، - . احزاب/57 -

{ بی گمان کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند، خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده.} و اما سه چیزی که می خواست از پیامبر درباره آن ها بپرسد این بود: کلاله چیست؟ و آیا پدربزرگ ارث می برد؟ و این خلافت بعد از پیامبر از آن کیست؟ و چه کسی صاحب آن است؟ و همین اقرار خودش بر خواری و فضاحت کافی است؛ چرا که خودش را به نادانی از احکام شریعت مشهور کرد، و هر کس که این گونه باشد، در حکومت بر مسلمانان به آن چه که نمی داند ظالم است و خداوند می فرماید: «وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُونَ» - . شعراء/227 - ، {به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.}

و این سخن او: خواستم از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بپرسم این خلافت بعد از او از آن چه کسی است؟ و صاحب آن کیست؟ بی شک به خود اقرار کرده و شهادت داده که این خلافت مال دیگری است، و این که او در آن حقی ندارد؛ زیرا اگر حق داشت، حتماً آن را از خداوند عزوجل و پیامبرش می دانست، پس چون در آن حق نداشت و نمی دانست از آن کیست، به یقین داخل در چیزی شده است که صاحب آن نیست، حق دیگری را غصب کرده است، و این ظلم و تجاوزگری را موجب می شود، و خداوند بلند مرتبه فرموده است: «أَلاَ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ »، - . هود/18 - {لعنت خدا بر ستمگران باد.} و امّا آن چه رفیق او یعنی دومی با آن موافقت کرد این بود که زمانی که دستور داد هر چه از قرآن را که آماده شده است جمع کند، به ندا دهنده دستور داد که

ص: 353

در مدینه ندا دهد: هرکس چیزی از قرآن در نزدش هست آن را پیش ما بیاورد. سپس گفت: چیزی از کسی قبول نمی کنیم مگر آن که دو شاهد عادل با خود بیاورد. و این کار او مخالف کتاب خدا عزوجل است که می فرماید: «لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَی أَن یَأْتُواْ بِمِثْلِ هَ-ذَا الْقُرْآنِ لاَ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ»، - . اسراء/88 -

{بگو اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد.} و خود آن نهایت نادانی و جهل است، و این بهترین وضعیت آن دو است. هرکس که این گونه باشد جایز نیست حاکم بین مسلمانان باشد چه رسد به امامت و خلافت و اگر چه آن دو آن را از کتاب خدا می دانستند. ولی خبردادن خداوند درآن باره را تصدیق نکرده و حکم او را درآن باره نپذیرفتند، این در حالی بود که برآن دو، آن چه را که از هر انسان باشعوری پوشیده نیست واجب می کند.

ولی ائمه اهل بیت علیهم السلام فرمودند: آن دو با این کار، مقصودشان علی علیه السلام بود و با آن خواستند تمام آن چه را خداوند عزوجل بر پیامبرش نازل کرده بود و علی علیه السلام آن را جمع کرده و در مصحفش تدوین کرده بود نپذیرند، و ترسیدند که آن قرآن را از او بپذیرند، و سیطره آن دو بر امور مسلمانان را که آن دو مرتکب شدند و فساد آن دو نزد مردم آشکار شود، و کارهای زشت سرزنش شدگان با نام هایشان و طهارت اهل فضل و مردم خوشنام نمایان شود، به همین خاطر گفتند: از کسی قرآن نمی پذیریم مگر به وسیله دو شاهد عادل.

و این مطلب بر کسانی که آن دو را ولیّ خود گرفتند آشکار است که آن دو عالم به تنزیل قرآن نبودند؛ زیرا اگر آن را می­دانستند، دیگر نیازی نداشتند که آن را با حجت و شاهد عادل بخواهند، و چون از قرآن چیزی نمی­دانستند، محال بود که آن دو تاویل قرآن را بدانند، و هرکس که نه علم به قرآن داشته باشد و نه علم تاویل بداند، نسبت به احکام دین و به حدود آنچه خداوند بر پیامبرش نازل کرده، جاهل است. و هر کس این چنین صفتی داشته باشد، صحیح نیست که بین مسلمانان حاکم و یا امام آن­ها باشد، و هرکس صلاحیت آن را نداشته باشد سپس در آن دخالت کند، موجب خشم

ص: 354

خداوند عزوجل می­شود؛ زیرا کسی که حدود خداوند را نمی­داند، به غیر آنچه خداوند نازل کرده است حکم می کند، و خداوند منزه و بلندمرتبه می­فرماید: «وَ مَن یَحکُمُ بِما أنزَلَ اللهُ فَأولئکَ هُمُ الکافِرونَ - 4. مائده/44 - »، {و کسانی که به آنچه خدا نازل کرده حکم نکرده اند، آنان خود کافرند.}

و دیگر آنکه: امت مسلمان بر این اجتماع دارند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، او و رفیقش را به همراه گروهی از مهاجرین و انصار به سپاه اسامة بن زید ملحق کرد و پیامبر او را سرپرست و فرمانده آن­ها قرار داد، و دستور داد که در میان آن­ها حرکت کنند و به آن گروه فرمان داد که زیر پرچم اسامه حرکت کنند، او امیر آن­ها بود تا به سوی سرزمین شام رهسپار شوند، و رسول خدا پیوسته می فرمود: «به سپاه اسامه بپیوندید...» تا آنکه پیامبر صلَّی الله علیه و آله به خاطر آن بیماریشان از دنیا رفت، ولی آن دو از فرمان رسول خدا سرباز زده و برای آنکه امور امت را به چنگ بیاورند، از سپاه اسامه جدا شده و با ابوبکر بیعت کردند و این در حالی بود که سپاه اسامه در محل خود (جدف) بر همان حالت بیرون مدینه اردو زده بود، و امت بنابر نص قرآن کریم، اجتماع دارند که هر کس نافرمانی رسول خدا کند و با او به مخالفت برخیزد، خدا را سرپیچی و عصیان کرده است، و هرکه رسول خدا را پیروی کند، از خداوند پیروی کرده است، و همچنین بر این اجتماع دارند که نافرمانی از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بعد از وفاتشان، همچون نافرمانی در زمان حیاتشان است، و اطاعت از ایشان بعد از وفات، همانند اطاعت از پیامبر در زمان حیات پیامبر است؛ و اینکه آن دو در هر دو حالت، هم در حیات رسول خدا و هم بعد از وفات پیامبر، از ایشان پیروی نکرده و از فرمان او مبنی بر خروج از مدینه سرباز زدند، و هرکس فرمان رسول خدا را به عمد ترک کند و مخالفت ورزد، حکم به ارتداد او واجب است .

و دیگر آنکه: هنگامی­که مرگ او فرا رسید، آنچه را غصب کرده بود و در استیلا بر آن ظلم روا داشته بود، بعد از خود، برای عمر قرار داد و از مردم خواست با او بیعت کرده و به او راضی شوند. برخی نپذیرفتند و برخی رغبت نشان دادند، و در روایت­هایشان اجماع دارند که اکثر مردم در آن روز مخالف بیعت با او بودند، ولی او در آن باره فکر نکرد و با وجود این مخالفت آن­ها، او دوستش را والی آن­ها قرار داد، و مردم او را از خداوند عزّوجلّ در انتخاب او به جانشینی خود ترسانیدند. او هم گفت: آیا مرا از خدا می­ترسانید؟! هرگاه من به ملاقات خدا رفتم به او می­گویم: بهترین بندگانت را به جانشینی و خلافت برگزیدم! و این سخن او در بردارنده کارهای زشت و عجیب مسلم اوست. می بینی که اگر خداوند به او

ص: 355

جواب دهد، به او خواهد گفت: چه کسی تو را بر آن منصب قرار داد؟ و چه کسی تو را ولی قرار داد تا دیگری را برآن­ها به جانشینی انتخاب کنی؟ بی­شک هم در حیات و هم بعد از مرگش، ظلم پیشه کرد.

سپس این گفته او: آیا مرا از خداوند می­ترسانید؟ یا دلیلی است بر مسخره­کردن ملاقات با خداوند متعال در روز قیامت، و یا اینکه می­پندارد که او نزد خداوند، پاک و منزه از هر لغزش و خطاست و خود این، مخالف فرموده خداوند بلند مرتبه است؛ چرا که می­فرماید: «فَلَا تُزَکُّوا أَنفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَی - . نجم/32 - »،{پس خودتان را پاک مشمارید، او به [حال] کسی که پرهیزکاری نموده، داناتر است.} گذشته از این، او نه تنها بر آن لغزش خود اکتفا نکرد بلکه گواهی داد که عمر، بهترین مسلمانان است، و این از جمله چیزهایی است که او به آن نمی رسد و شناخت آن را ندارد. سپس او آن کار را با حادثه ناگوار بزرگی خاتمه داد: وآن اینکه هنگام مرگش دستور داد در کنار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و در خانه حضرت و مکان قبر وی دفن شود، و همچنین با این کار راهی برای عمر قرار داد. و عمر هم همانند او دستور داد او را در کنار رسول خدا دفن کنند، و عامه مردم این­کار آن­ها را فضیلتی برای آن دو با این سخنشان: «هم مقبره­های رسول خدا صلَّی الله علیه و آله»، قرار دادند. هر کس بیندیشد و تشخیص دهد و درک کند، می­داند که آن دو بر خودشان جنایت بزرگی مرتکب شدند که هرگز از آن دو پذیرفته نمی­شود، و معصیت خدا و پیامبرش و ظلم آشکاری بر خود را موجب شدند؛ زیرا خداوند سبحان از داخل شدن به خانه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بدون اجازه وی نهی کرده، می­فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَن یُؤْذَنَ لَکُمْ - . احزاب/53 - »،

{ای کسانی که ایمان آورده اید، داخل اتاقهای پیامبر مشوید مگر آنکه به شما اجازه داده شود.}

و این حال و وضعیت، بعد از وفات پیامبر صلَّی الله علیه و آله همانند وضعیت زمان حیاتشان است، جز این که خداوند عزّوجلّ و یا پیامبرش، آن کار را به کسی اختصاص دهد، پس اگر خانه­ای که در آن قبر رسول خدا است مخصوص پیامبر باشد، آن دو با داخل شدنشان به آن بدون اذن پیامبرصلَّی الله علیه و آله، معصیت خدا را کرده­اند، و اعمال خود را با معصیت خداوند بلند مرتبه در آن کار ختم دادند. و آن خانه یا از جمله ترکه پیامبر بود، یا همان­گونه که پنداشتند صدقه و یا میراث وارثان. اگر صدقه بود، در این صورت آن مال تمام مسلمانان است و جایز نیست اختصاص به کسی بدون دیگری باشد، و همچنین جایز نیست آن را از مسلمانان خرید و بخشید؛

ص: 356

و اگر میراث بود، آن دو از ورثه پیامبر صلَّی الله علیه و آله نبودند، و اگر نادانی، میراث دختران آن­دو را از رسول خدا ادعا کند، بهره آن دو از میراث، دو نُهم از یک هشتم است؛ زیرا رسول خدا به هنگام وفات، نُه زن و یک فرزند داشتند، و برای هر کدام از آن­ها یک نُهم از یک هشتم سهم می­رسد، و این مقدار کمتر از لانه مرغ سنگ خوار است.

سپس آن دو، آن مکان را غصب کردند تا میراث پیامبر تقسیم شود، حال آنکه بر اساس گمان آن­ها که ماترک پیامبر صدقه است، هیچ تقسیمی وجود ندارد.

و اما رفیق دومی، راه او را در پیش گرفت و بر آن هم افزود و حدود خداوند در وضو، اذان و اقامه و سایر احکام دین را تغییر داد .

خداوند عزیز درباره وضو می­فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْن»، - . مائده/6 - {ای کسانی که ایمان آورده اید ،چون به ]عزم[ نماز برخیزید، صورت و دستهایتان را تا آرنج بشویید و سر و پاهای خودتان را تا برآمدگی پیشین ]هر دو پا[ مسح کنید.} خداوند پاک و منزه برای وضو چهار حدود قرار داد: دو حدّ ازآن حدود، غسل و شستن و دو تای دیگر مسح است. عمر بعد از مسح سر، دومی (مسح بر پاها) را غسل قرار داد و مردم را به این کار امر کرد، و جز گروه حق، همه از او پیروی کردند، و به خاطر وضوی غلط، وضو و نماز کسی را که از او پیروی می­کند، تباه کردند؛ زیرا آن غیر از حدود وضویی است که خداوند آن را نازل کرده، و همچنین عمر، مسح از روی کفش­ها را، بدون دستوری از خداوند متعال و پیامبرش جایز دانست.

و درباره اذان و اقامه هم بعضی از آن­ها را کم و برخی را افزود. علماء و اهل معرفت، به نقل و روایت اجماع دارند که در زمان پیامبر صلَّی الله علیه و آله، «حَیّ علی خیرالعمل» جزء اذان بود، ولی دوّمی گفت: شایسته است «حیّ علی خیرالعمل» را از اذان و اقامه حذف کنیم، مبادا مردم بر نماز روی آورند و جهاد را واگذارند. و به همین علت، به زعم خود،

ص: 357

آن را هم از اذان و هم از اقامه حذف کرد و مردم هم این کار او را پذیرفته و از او پیروی کردند، و لازمه این کار آن ها این است که عمر به حدی از رشد بصیرت یافته باشد که خداوند عزّو جلّ و پیامبرش صلَّی الله علیه و آله به آن علم ندارند؛ زیرا خداوند و پیامبرش آن را در اذان و اقامه گذاشتند و از آنچه عمر برآن­ها بیم داشت و بر آن­ها مقدّر کرده بود، نترسیدند، و هرکس در آن شک کند و آن را نداند، لازمه­اش کفر است. پس او با این کار، اذان آن­ها را هم تباه کرد؛ زیرا هرکس به عمد، در فریضه­ یا سنتی کم و زیاد کند، بی­شک آن را تباه ساخته است .

گذشته از این، و پس از برداشتن «حی علی خیرالعمل» از اذان و اقامه، در یکی از اذان­ها از خود بر آن افزود، و آن این بود که در اذان نماز صبح «الصلاةُ خیر من النوم»، (نماز بهتر از خواب است) را افزود، و این بدعت او در نزد پیروان او از سنت­های واجبی شد که رها کردن آن را جایز نمی­دانند، بنابراین بدعت آن مرد نزد آن­ها پا برجا بود و از آن پیروی شده و به آن عمل می شود و هرکس آن را رها کند، موجب عقوبت می­شود، و حال آنکه سنت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نزد آن­ها مهجور و به دور انداخته شده و هر کس بخواهد بدان عمل کند، بر او حدّ جاری شده و هر کس آن را به پا دارد، کشته می­شود.

و او همچنین اقامه نماز را به صورت فرادی قرار داد و گفت: سزاوار است ما میان اذان و اقامه فرقی آشکار قرار دهیم، اقامه در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، همانند اذان دو تا دوتا گفته می­شد، و «حی علی خیرالعمل» دو بار بود، و اقامه از اذان یک جمله کمتر بود؛ زیرا در آخر اذان «لا اله الا الله» دوبار است، و در آخر اقامه یک بار است، و این تنها فرق آن­هاست؛ ولی آن مرد آن را تغییر داد و از خود، بین آن دو فرق گذاشت و با این کار، با خدا و پیامبرش مخالفت کرد، و گمان کرد که او در این باره از رشد و هدایت الهی داناتر است و به حق و حقیقتی دست یافته که خداوند بلند مرتبه و پیامبرش آن را نمی­دانند، و حال آنکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: هر سخن و عمل خود ساخته­ای بدعت است، و هر بدعتی گمراهی و هر گمراهی، در آتش جهنم است. هیچ شکی نیست که هر کس بدعتی بگذارد، گناه و عاقبت آن و گناه عمل­کننده به آن بدعت تا روز قیامت بر گردن او است.

و امّا او حدود نماز را تباه کرد که خود رسوایی و عیب بر مذهبشان است؛ زیرا علما روایت کرده­اند که شروع نماز تکبیر و پایان آن سلام است، و این که نماز واجب بر

ص: 358

حاضرین در ظهر چهار(رکعت) و عصر چهار و مغرب 3 و عشاء چهار است، و سلام فقط در آخر تشهد در رکعت چهارم است، و بر این اجماع دارند که هر کس قبل از تشهد از روی عمد و سهو، سلام دهد، نمازش باطل است و باید دوباره آن را به جای آورد، و هرکس در هر دو رکعت از این نمازهای چهاررکعتی به طور عمد و بدون فراموشی سلام دهد، نماز او باطل شده و بایستی دوباره آن را بخواند، ولی آن مرد این کار را در تشهد اول و دوم، برای آن­ها سنت قرار داد که موجب فساد نماز آن­ها شد و تشهدشان را باطل کرد، و هیچ ­یک از آن­ها در نمازش هرگز تشهد نمی خواند و این چهار نمازی را که ذکر کردیم به جای نمی­آورد؛ زیرا آن­ها دو رکعت نماز می­خوانند، سپس برای تشهد اول می­نشینند و به جای تشهد می­گویند «التحییّات لله، الصلوات الطیبات، علیک ایها النبی و رحمة الله و برکاته، السلام علینا و علی عبادالله الصالحین»، و هرگاه آن را بگویند، سلام را به تمام و کمال گفته­اند؛ زیرا هر نماز گزاری که بر پیامبر و خود و بر بندگان صالح خداوند سلام دهد، دیگر کسی از این افراد باقی نمی­ماند که سلام به او داده شود؛ زیرا در جمله بندگان صالح خدا، اولین و آخرین و جن و انس و فرشتگان و اهل آسمان ­ها و زمین­ها و پیامبران و اوصیاء و تمام مسلمانان از زندگان و مردگان و هر کس که رفته و هرکس که خواهد آمد، همه در آن داخل می شوند، و در این هنگام، نمازگزار آن­ها، رکعت­های نماز چهارگانه­اش را با این سلام قطع کرده است، سپس، بعد از آن می­گوید: «اشهد ان لا اله الا الله و اشهد أن محمد عبده و رسوله»، و تشهد آن ها دو تشهد می­باشد، و نمازگزار آن­ها بعد از سلامی که ذکر کردیم شهادتین را می­گوید، لازمه آن این است که کسی از آنها در نماز تشهد نگوید، زیرا سلام دادن او موجب خروج از نماز می باشد، و تشهد بعد از نماز اعتباری ندارد.

سپس بدعت­های خود را این­گونه ادامه داد که به هنگام تمام کردن سوره حمد ­بگویند: آمین، و این کار نزد اولیاء - دوستان - او سنتی واجب گشت، حتی آن­هایی که از عجم­ها و دیگران و عوام و جاهلان آن ها قرآن را یاد می­گیرند، به آن­ها هم بعد از «ولاالضالین»، آمین را یاد می­دهند، و با این­کار آیه­ای بر «امّ

ص: 359

الکتاب» می­افزایند، و در نزد آن ها، هر کس چه در نمازش و چه در غیر نماز آمین نگوید، گویی آیه­ای از کتاب خدا را رها کرده­ است. و راویان حدیث از امامان اهل بیت علیهم السلام همگی بر این اجماع دارند که امامان فرموده اند: هرکس در نمازش آمین بگوید: نمازش باطل است و باید دوباره بخواند؛ زیرا کلمه آمین نزد ائمه، کلمه­ای سریانی، به معنای إفعلِ (انجام بده) عربی است، همچون کسی که دعائی را می­خواند و در پایان دعا می­گوید: خدایا، انجام بده. سپس اولیاء و یاران او روایت دروغی از پیامبر اکرم صلَّی الله علیه و آله را سنت قرار دادند و آن اینکه پیامبر آمین را در نمازشان با صدای بلند می­گفت، ولی اهل بیت پیامبر آن را انکار نموده­اند، پس هنگامی که ببینیم اهل بیت علیهم السلام بر انکار این روایت اجماع دارند، شایسته است نزد ما، اخبار آن مدعیان درباره آن روایت دروغ باشد؛ زیرا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله - به اجماع راویان - فرمودند: تا زمانی که به اهل بیتش علیهم السلام متمسک شویم گمراه نمی­شویم،پس ثابت شد که هر کس به غیر اهل بیت متمسک شود گمراه است.

و امّا دلیل دروغ بودنِ روایت آن­ها، این است که آنان در خود روایت اختلاف دارند: برخی ازآن ها روایت کرده: هرگاه امام آمین گفت، شما هم بگویید. و برخی دیگر گفته­اند: هر گاه امام گفت: «ولاالضالین»، شما بگویید: آمین. و بعضی از آن­ها روایت می­کنند: باید با صدای بلند گفت. و برخی می­گوید: باید آن را با صدای آهسته گفت. و این اختلاف آن­ها در آنچه که آوردیم، خود دلیلی واضح، برای کسی است که بداند روایت آن­ها ساختگی و دروغ است.

سپس، با عملی از اعمال یهودیان به بدعت­های خود ادامه داد و آن این که چون به نماز ایستد، دست­های خود را به روی سینه می­گذارد (می­بندد)؛ زیرا یهودیان، در نمازشان این­گونه عمل می­کنند، و هنگامی که آن مرد دید که یهودیان آن­گونه به نماز می­ایستند، او هم به آن­ها اقتدا کرده و آن را به کار گرفت و دستور داد مردم هم آن را انجام دهند، و گفت: این خود تاویل این گفته

ص: 360

خداوند بلند مرتبه است: «وَقُومُواْ لِلّهِ قَانِتِینَ - . بقره/238 - »،

{و خاضعانه برای خدا به پا خیزید.}

او به زعم خود و با این کارش می­خواهد در برابر خدا تواضع و فروتنی کند، و آنچه از او با (اندکی) اختلاف روایت شده این است که او روزی به پیامبرصلَّی الله علیه و آله گفت: ما از یهودیان اخباری را می شنویم و ازآن­ها خوشمان می­آید، آیا آن اخبار را از آنان بنویسیم؟ در این هنگام رسول خدا صلَّی الله علیه و آله غضب کرده و فرمودند: آیا شما سرگردان و حیران هستید (آیین و اسلام خود را نمی­شناسید)؟! اگر موسی هم زنده بود، جز پیروی از من راه دیگری در پیش نمی گرفت.

و هر کس که در زمان حیات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، سخنان و اخبار یهود را نیکو پندارد، شکی نیست که این نیکو پنداشتن، بعد از وفات پیامبر برای او سزاوارتر است، و اهل بیت علیهم السلام آن را انکار نموده و بارها و شدیداً از آن نهی کرده­اند؛ و اهل بیت پیامبر، همان­گونه که با شهادت پیامبر درباره آن­ ذکر کردیم که هیچ­گاه گمراه نمی شوند و هرکس از آن ها پیروی کند در گمراهی نمی­افتد. و هر بدعتی که آن مرد به جا گذاشت، یارانش نسبت به آن­ها سرسخت و پایبند به آن بوده و به آن عمل می­ کنند، و هر که آن را ترک کند، بر او طعنه می­زنند، و هر تعلیم و سنت پیامبر که آن مرد با آن مخالفت کرد، نه تنها بدعت نیست بلکه تعلیم و سنت پیامبر را کنار گذاشته و مهجور و متروک کرده­اند و هر کس که به آن عمل کند، مورد طعن و تهمت قرار می­گیرد، و نزد آن ها به منکرات نسبت داده می­شود.

همه روایت کرده­اند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: در نماز بسان شتر ننشینید، و همچون خروس منقار نزنید (سجده نکنید). همانند سگ بین سجده ­ها ننشینید، و مثل میمون­ها در پایان نماز به اطراف خود بر نگردید. ولی آن­ها بیش از آن را انجام می دهند، و با فرموده پیامبرصلَّی الله علیه و آله مخالف­اند، و چون سجده­ کنند با زانوهایشان شروع کرده و آن­ها قبل از دستان به زمین می گذارند، وآن نشستن آنان همچون نشستن شتر به زانوهایش می­باشد، و آن را به نادان­های خود، بر خلاف تعالیم

ص: 361

رسول خدا یاد می­دهند، و شأن آن­ها در سایر احکام دین اسلام همین­گونه است و نمی­خواهیم با ذکر آن­ها در این کتاب، سخن را طولانی کنیم.

زمانی که خداوند پاک و منزه به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد تا درب­های مردم به مسجد رسول خدا را جز درب خانه پیامبر و علی بن ابی طالب علیه السلام به خاطر شرافت و دوری از نجاست مسجد، ببندند و فرمان داد که در بین مردم به این فرمان الهی ندا دهند، پس هر کس از فرمان پیامبر پیروی کرد رستگار و بی نیاز گشت و آنکه سرپیچی کرد، هلاک و پشیمان شد. در پی این فرمان، پیامبر صلَّی الله علیه و آله به ندادهنده (مؤذن) دستور داد، در میان مردم به نماز جماعت ندا دهد. بنابراین مردم، شتابان رو به مسجد آوردند و چون همگی در مسجد جمع شدند، پیامبر از منبر بالا رفت و حمد و سپاس خداوند را به جا آورده و فرمود:

ای مردم، خداوند پاک و بلند مرتبه به من دستور داد، از فردا درهای خانه­هایی را که به مسجد بازاند ببندم و شخص جنب و نجسی برآن داخل نشود، خداوند والا مقام به یقین مرا به این امر فرمان داد، و هیچ یک از شما بدان اعتراض نکند و نگویید: برای چه؟ و چگونه؟ و چگونه آن ممکن است؟ که در غیر این صورت اعمال­تان تباه گشته و از زیان­دیدگان خواهید بود. پس از مخالفت با این فرمان برحذر باشید؛ چرا که خداوند بلند مرتبه به من وحی کرد: هر که سر باز زند با او به جهاد برخیزم، و این که در اسلام برآن شخص هیچ تعهدی نیست، و من مسجد خود را از هر پلیدی و ناپاکی پاک نمودم و با این صفتی که ذکر کردم، داخل شدن در مسجد جز برای من و برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام و دخترم فاطمه و فرزندانم حسن و حسین حرام است، همان­گونه که مسجد هارون و موسی بود؛ زیرا خداوند به آن دو وحی کرد که خانه خودشان را قبله­ای برای قومشان قرار دهند. و من آنچه را خداوند به من دستور داده بود، به شما ابلاغ کردم و بدان دستور دادم. هان، از حسد و دورویی بپرهیزید و از خداوند پیروی کنید و باطن و ظاهرتان یکی باشد؛ زیرا خداوند می­فرماید: «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُون»، - . آل عمران/102 -

{از خدا آن گونه که حق پرواکردن از اوست پروا کنید و زینهار جز مسلمان نمیرید.}

و مردم همگی گفتند: شنیدیم و از خدا و پیامبر اطاعت کردیم و درآنچه به ما فرمان داد مخالفت نمی­کنیم.

ص: 362

سپس همه درهای خود را که رو به مسجد بود، جز درب خانه پیامبر صلَّی الله علیه و آله و علی علیه السلام، به خارج مسجد بردند ولی بعضی حسد و نارضایتی آشکار کردند. پس عمر گفت: رسول خدا را چه شده ­است که پسرعمویش، علی بن ابی طالب را استثنا می­کند و بر خدا دروغ می­بندد و از خداوند درباره آنچه در علی نگفته است خبر می­دهد؟ و چون محمد برای علی بن ابی طالب خواست، خداوند خواسته او را مستجاب کرد، و اگر از خداوند برای ما هم می­خواست، یقیناً خداوند استجابت می­کرد. عمر با این کار خواست دری باز به مسجد پیامبر داشته باشد، و چون این سخن عمر و بحث و گفتگوی آن ها به پیامبرصلَّی الله علیه و آله رسید، به ندادهنده دستور داد برای نماز جماعت ندا دهد، و چون مردم جمع شدند، پیامبر صلَّی الله علیه و آله به آن­ها فرمود:

ای مردم، آنچه درباره آن به بحث و گفتگو پرداخته­اید، به من رسید، و من به خداوند بزرگ سوگند می­خورم که بر خدا دروغ نبسته و به شما دروغ نگفته­ام، و نه درهای شما را بسته و نه در خانه علی بن ابی طالب را گشوده­ام و فقط خداوند عزّو جلّ که مرا آفرید و تمام شما را خلق کرد، به این کار فرمان داده است. به یکدیگر حسد مورزید که هلاک می­شوید و بر مردم به خاطر آنچه خداوند به آن­ها فضل داده، حسادت مکنید؛ زیرا که در کتاب راستین خویش می­فرماید: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ - .نجم/1-4 - »،

{برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم.} پس، از خداوند پروا کنید و از صبر پیشه­کنندگان باشید.

پس از آن خداوند رسولش را با فرود آوردن ستاره­ای از آسمان بر خانه علی بن ابی طالب علیه السلام تصدیق کرد، و خدای پاک و منزه قرآنی - آیاتی - نازل کرد و به آن ستاره برای تصدیق پیامبرش قسم خورد و فرمود «وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَی * مَا ضَلَّ صَاحِبُکُمْ وَمَا غَوَی * وَمَا یَنطِقُ عَنِ الهوی * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی»، { سوگند به اختر [= قرآن] چون فرود می آید [که] یار شما نه گمراه شده و نه در نادانی مانده و از سر هوس سخن نمی گوید. این سخن به جز وحی که وحی می شود نیست.}تا آخرآیات. و پیامبرصلَّی الله علیه و آله آن آیات را تلاوت نمود ولی آن­ها جز خشم و حسادت و دورویی و سرکشی و کبر نیفزودند، سپس متفرق شدند، درحالی­که در دل­هایشان حسد و دورویی بود که تنها خداوند سبحان از آن خبر دارد .

چند روز پس از آن قضیه، عموی پیامبر بر وی داخل شد و عرض کرد: ای رسول خدا، شما خود می­دانید که میان من و شما خویشاوندی نزدیکی است، و من به دین خداوند و در اطاعت تو هستم.

ص: 363

از خداوند متعال بخواه برای من دربی به سوی مسجد قرار دهد تا با آن بر دیگران شرافت یابم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای عمویم، این کار راهی ندارد. باز عرض کرد: ناودانی بخواه که از خانه من به سوی مسجد باشد تا بدان بر قوم و خویش بزرگی و شرف یابم. پس پیامبرصلَّی الله علیه و آله ساکت شد، و حضرت خیلی حیا و شرم داشت، نمی­دانست به خاطر ترس از خداوند متعال و به خاطر شرم و حیا از عمویش چه بگوید، در این هنگام حضرت جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرود آمد، و حال آنکه خداوند از آنچه در درون پیامبر درباره آن بود، خبر داشت. پس جبرئیل عرض کرد: ای محمد، خداوند به تو دستور می دهد که خواسته عمویت را اجابت کنی و ناودانی برای او همان گونه که خواست به سوی مسجد نصب کنی، و خداوند به خوبی بر آنچه در درون خود داری، آگاه است و به خاطر کرامت و بزرگواری تو و نعمتی از جانب من برای تو و عمویت عباس، آن را استجابت کردم. در این هنگام پیامبر صلَّی الله علیه و آله تکبیر گفتند و فرمودند: ای فرزندان هاشم، خداوند فقط بزرگواری و برتری شما را به همه خلق خواست. سپس حضرت به همراه گروهی از صحابه بر خاست، درحالی­که عباس در برابر حضرت بود، تا این که به پشت بام عمویش رفت و از خانه او ناودانی به طرف مسجد نصب کرد و فرمود: ای جماعت مسلمانان، همانا خداوند با این ناودان بر عمویم شرف و بزرگواری عطا نمود و مرا به خاطر عمویم آزار ندهید؛ چرا که او باقی مانده پدران و اجدادم است، و لعنت خداوند بر کسی باد که مرا درباره عمویم آزار دهد و حق او را گرفته و علیه او دیگری را یاری کند.

و همچنان آن ناودان بر همان حال خود چند صباحی در زمان پیامبر صلَّی الله علیه و آله و خلافت ابوبکر و سه سال از خلافت عمر بن خطاب بود. در یکی از روزها عباس تب کرد و به شدت مریض شد و کنیزش به پشت بام رفت تا لباس عباس را بشوید. پس آب از ناودان به صحن مسجد جاری شد، و کمی ازآن آب به لباس آن مرد رسید، پس بسیار خشمگین شد و به غلامش گفت: برو بالا و ناودان را بکن. پس غلام بالا رفت و ناودان را کند و آن را بر پشت بام عباس انداخت و عمر گفت: اگر کسی ناودان را به جایش برگرداند، گردنش را می زنم. این کار بر عباس سخت گران آمد، و فرزندان خود عبدالله و عبیدالله را فرا خواند و برخاست درحالی­که برآن دو تکیه کرده بود، به راه افتاد و از شدت مرض می­لرزید، تا این که بر امیر مؤمنان علیه السلام وارد شد، و چون امیرمؤمنان علیه السلام به او نگریست، ناراحت شد، و فرمود: ای عمویم، چه چیز تو را با این حالت به اینجا

ص: 364

آورده است؟ عباس هم داستان را برای حضرت تعریف کرد و وی را از اقدام عمر، در درآوردن ناودان و از تهدیدش به کسی را که ناودان را به مکانش برگرداند، باخبر کرد، و به حضرت گفت: ای برادر زاده ام، من دو چشم داشتم که با آن دو می نگریستم، یکی از آن دو رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودند که از دنیا رفت و دیگری باقی ماند که آن هم تو هستی. ای علی، گمان نمی­کردم مورد ظلم واقع شوم و آنچه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بدان مرا شرافت و بزرگواری داده بود، از بین برود و حال تو پشتیبان من باشی؟! در این کار من نیک بنگر. حضرت به عمویش فرمود: ای عمویم، به خانه­ات برگرد، و آنچه از من تو را خوشحال می­کند خواهی دید. اگر خدا بخواهد.

سپس حضرت ندا دادند: ای قنبر، ذوالفقارم را برایم بیاور. حضرت شمشیر را بر کمر بست پس به سوی مسجد خارج شد درحالی که مردم اطرافشان بودند. امام فرمود: ای قنبر، برو پشت بام و ناودان را در مکانش نصب کن. پس قنبر بالا رفت و ناودان را به جای خود برگرداند. علی علیه السلام فرمود: قسم به حق صاحب این قبر و منبر، هر کس آن را دربیاورد، گردن او و هر آنکه را به او دستور داده است، خواهم زد و هر دوی آن­ها را در آفتاب به دار خواهم آویخت تا بخشکند. این خبر به عمر بن خطاب رسید، پس برخاست و وارد مسجد شد و به ناودان نگاه کرد و گفت: هیچ کس ابالحسن را در کاری که کرده است، خشمگین نکند، و بر قسم کفاره دهیم. و چون صبح شد، امیرمؤمنان علیه السلام، نزد عمویش عباس رفت و پرسید: ای عمویم، چگونه صبح کردی(حالت چگونه است)؟ عباس گفت: برترین نعمت­ها را دارم ای برادر زاده­ام، تو همچنان یاور و پناه من هستی. حضرت به عباس فرمود: عمویم، خوشحال باش و دیده­ات را روشنایی ده، به خدا قسم، اگر اهل زمین درآن ناودان با من به دشمنی برمی خاستند، همه را مغلوب می­کردم، سپس به حول و قوه الهی آن­ها را می­کشتم، و ظلمی به تو نمی­رسید، ای عمویم. در این هنگام عباس برخاست و پیشانی حضرت را بوسید و گفت: ای برادرزاده ­ام، هر که را تو نصرت –دهی، شکست نمی خورد.

و این، عمل عمر با عباس عموی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود، و پیامبر در جای دیگر، در وصیتی درباره عمویش فرمود: عمویم عباس باقی مانده پدران و نیاکانم است ،

ص: 365

(حرمت) مرا در او حفظ کنید. همه آن­ها در حمایت من و من در حمایت عباس هستم، هر کس او را آزار دهد مرا آزار داده و هر کس با او دشمنی کند، با من دشمنی کرده است. صلح و سازش او، صلح و سازش من و جنگ او، جنگ من است. ولی عمر او را در سه جای آزار داد که پوشیده نیست: از آن جمله در ماجرای ناودان، و اگر از علی علیه السلام نمی­ترسید، او را به حال خود رها نمی­کرد.

مورد دیگر: این که پیامبر صلَّی الله علیه و آله، قبل از هجرت، روزی به خارج از مکه رفت و برگشت. می­خواست به خانه­اش برود، از کنار ندادهنده­­ بنی تمیم گذشت که ندا می­داد. بنی تمیم بزرگی داشت به نام عبدالله بن جذعان که از بزرگان شیوخ قریش به شمار می­رفت، و ندا دهندگانی داشت که در دشت­ها و دره­های مکه ندا می­دادند: هرکس میهمانی و پذیرایی می­خواهد، بر سفره عبدالله بن جذعان حاضر شود. - ندا دهنده او ابوقحافه (پدر ابوبکر) بود که اجرتش چهار دوانیق (یک ششم درهم) بود، و ندادهنده دیگری نیز بالای پشت بام خود داشت که عبدالله بن جذعان را از نزدیک شدن پیامبرصلَّی الله علیه و آله به خانه­اش باخبر کرد. او فوراٌ از خانه خارج شد و به سوی پیامبر شتافت و به ایشان رسید و عرض کرد: ای محمد، تو را به کعبه قسم می­دهم که بر خانه من داخل شده و بر سفره من تناول نموده و مرا سربلند کنی. عبدالله به خدای کعبه و مکه و شیبة بن عبدالمطلب پیامبر را قسم داد، پیامبر صلَّی الله علیه و آله هم دعوت او را اجابت کرد و وارد منزل او شد و از سفره او تناول نمودند. هنگامی که پیامبرصلَّی الله علیه و آله خارج شد، عبدالله به همراه او خارج شد و پیامبر را بدرقه کرد، و چون حضرت خواست از پیش او برگردد، به عبدالله فرمود: دوست دارم که فردا تو و قبیله نهیم و توابع و هم پیمان­های آن، ظهر میهمان من باشید.

سپس آن دو از هم جدا شدند و پیامبر راهی خانه عمویش ابوطالب شد و نشست و در آنچه به عبدالله بن جذعان وعده داده بود می­اندیشید، در این هنگام فاطمه بنت اسد صلوات الله علیها همسر عمویش ابوطالب که در کودکی مربی آن حضرت بود بر حضرت داخل شد و پیامبر او را مادر خطاب می کرد. همین­که فاطمه پیامبر را اندوهگین و در فکر دید، گفت: پدر و مادرم فدایت شود، چه شده است که تو را اندوهگین می­بینم؟ آیا از

ص: 366

اهل مکه کسی با تو نزاع کرده است؟ حضرت فرمود: نه. فاطمه گفت: به حقی که بر تو دارم تو را قسم می­دهم، مرا از حالت باخبر کنی. پیامبر هم ماجرای خود با عبدالله بن جذعان و دعوت به میهمانی را برای او توصیف کرد. سپس فاطمه گفت: ای فرزندم، خودت را ناراحت مکن، من کندوی عسلی دارم که تو و میهمان هایت را کفایت می­کند. درحالی­که آن دو مشغول سخن گفتن بودند، ابوطالب - رضی الله عنه - داخل شد و به همسرش گفت: درباره چه چیزی گفتگو می­کنید؟ او هم ابوطالب را از تمام ماجرا و از دعوت پیامبر آگاه کرد. ابوطالب پیامبر را در آغوش گرفت و پیشانی او را بوسید، و گفت: ای فرزندم، تو را به خدا قسم، به خاطر آن خودت را ناراحت مکن. فردا ظهر اگر خدا بخواهد، تمام آنچه را که بدان نیاز داری برای تو آماده می­کنم، ولیمه­ای خواهم داد که مسافران در دیگر سرزمین­ها از آن سخن بگویند.

ابوطالب تصمیم گرفت ولیمه­ای دهد که سایر قبائل را هم در برگیرد، و در پی برادرش عباس رفت تا از مالش چیزی را قرض کند که آن را به مالش ضمیمه کند. در راه فرزندان عبدالمطلب را دید و آن­ها هم از شتران و طلا به اندازه کافی، به همراه داشتند. پس، از رفتن به سوی برادرش عباس منصرف شد و ترجیح داد مزاحم او نشود، این خبر به برادرش عباس رسید و برگشتن او بر عباس گران ­آمد، پس نزد برادرش ابوطالب رفت، درحالی­که اندوهگین و ناراحت بود. پس بر او سلام کرد و ابوطالب به او گفت: چه شده است که تو را اندوهگین می­بینم؟ عباس تمام ماجرا را برای او تعریف کرد، و به او گفت: تصمیم با توست، و تو همچنان اهل هر بزرگی و پناهگاه هر درمانده هستی. پس اندکی نزد او نشست، درحالی­که ابوطالب لوازم آشپزی و غیره را که بدان نیاز داشت از او گرفته بود، پس عباس به او گفت: ای برادر، از تو حاجتی دارم؛ ابوطالب گفت: برآورده می­کنم بگو. عباس گفت: تو را به حق این خانه خدا و عبدالمطلب قسم می­دهم که آن را برآورده کنی. ابوطالب گفت: اختیار با توست، طلب کن و اگر چه جان و فرزند بخواهی. عباس گفت: این شرافت و بزرگی را به من ببخش که با آن مرا به بزرگی یاد کنی.

ص: 367

ابوطالب گفت: آن را به همراه آنچه خود می­کنم، اجابت کردم.

پس عباس شترانی قربانی کرد و دیگ ها را بر اجاق گذاشت و شیرینی­هایی تهیه کرده و کباب پخت و بیشتر از آنچه نیاز بود غذاها را افزود و سایر مردم را ندا کرد. از این رو مردم مکه و تیره­های قریش و گروه های مختلف از سائر عرب ها جمع شده و از هر مکان می­شتافتند، گویی که عید بزرگ خداوند است، و برای پیامبر صلَّی الله علیه و آله مکانی بلند آماده کرد، و آن را با مروارید و یاقوت و لباس­های فاخر آراست، و مردم از زیبایی و وقار و عقل و کمال پیامبر صلَّی الله علیه و آله متحیر ماندند، و نور پیامبر بالاتر از نور خورشید بود، و مردم شادمان متفرق شدند در حالی که شروع به خواندن خطبه و اشعار در مدح پیامبرصلَّی الله علیه و آله و قبیله آن حضرت به خاطر میهمانی خوب آن کردند.

و چون پیامبر به جوانی رسید با خدیجه ازدواج کرد و خداوند به او وحی کرد و او را به پیامبری برگزید و او را به سوی سایر عرب و عجم روانه کرد و او را در برابر مشرکین یاری نمود و پیامبر مکه را فتح نموده و درحالی­که از سوی خداوند تأیید شده و نصرت یافته بود، به مکه داخل گشت. آنان را که می­باید می­کشت به قتل رساند و باقی مانده­ها را فرو گذارد، و خداوند به او وحی کرد: ای محمد، همانا عمویت عباس پیشتر به تو نعمت و نیکی کرده است، و او بود که هزینه ولیمه عبدالله بن جذعان را تقبل کرد که شصت هزار دینار به اضافه حقی که از گذشته بر تو دارد، است، و او در دل تمایل به بازار عکاظ دارد. پس در مدت حیاتش و برای فرزندش بعد از وفات او، آن را به او ببخش. بنابراین پیامبر هم آن را به او بخشید... سپس پیامبرصلَّی الله علیه و آله فرمود: هان، لعنت خداوند بر کسی باد که درباره بازار عکاظ با عمویم مخالفت کند و به نزاع با او بپردازد، و هرکس آن را از او بگیرد من از او بیزار بوده، نفرین خداوند و فرشتگان و تمام مردم بر اوست. ولی عمر بدان توجه نکرد و به خاطر درآمد بازار عکاظ به عباس حسادت کرد، و آن را از او غصب نمود،

ص: 368

و عباس پیوسته تا هنگام وفاتش شکایت و دادخواهی می کرد.

از دیگر بدی های او در حق عباس این بود که پیامبر صلَّی الله علیه و آله روزی در مسجدش نشسته بود و گروهی از صحابه گرد ایشان جمع شده بودند. در این هنگام عموی پیامبر عباس که مردی زیبا بود و اخلاقی پسندیده داشت، بر پیامبر داخل شد، و چون پیامبرصلَّی الله علیه و آله او را دید برخاست و به پیشواز او درآمد و پیشانی او را بوسیده و به او خوش­آمد گفت و نزد خود نشاند. عباس هم در ستایش پیامبر اشعاری را سرود، پیامبر فرمود: خداوند به تو ای عمو، پاداش نیک دهد و جزا و پاداش تو بر خداوند بلند مرتبه است. سپس فرمود: ای مردم، حرمت مرا درباره عمویم حفظ کنید و او را یاری دهید و رهایش مکنید. سپس فرمود: عمو، از من چیزی بخواه تا به عنوان هدیه به تو تحفه دهم. عباس گفت: ای برادر زاده­ام، از شام منطقه ملعب و از عراق حیره و از هَجَر خط را می­خواهم. این مناطق بسیار آباد بودند، پیامبر به او فرمود: با کمال میل. سپس علی علیه السلام را فرا خواند و فرمود: این مناطق را برای عمویت قباله کن. پس امیرمؤمنان علی علیه السلام نامه­ای در آن باره برای او نوشت، و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را بر مردم خواند و حاضران بر آن گواهی دادند و پیامبر با خاتم خود آن را مهر کرد و فرمود: ای عمو، اگر خداوند این مناطق را بگشاید، هدیه­ای از سوی خداوند بلند مرتبه و پیامبرش برای توست، و اگر بعد از وفات من آن را گشود، به کسی که بعد از من ناظر بر امت می شود سفارش می­کنم که این مناطق از آن عمویم عباس است، و هر کس آن را علیه او تغییر و تبدیل کند و او را از آن باز دارد یا در حقش ظلم روا بدارد، لعنت خداوند و لعنت کنندگان بر اوست. سپس پیامبر آن سند را به عمویش داد .

هنگامی که عمر به ولایت رسید و این مناطق مذکور را گشود، عباس با آن سند و نامه نزد او آمد، و چون در آن نامه نگاه کرد، مردی از اهل شام را صدا کرد و از او درباره ملعب پرسید، او گفت: خراج و درآمد آنجا بیشتر از بیست هزار درهم می­باشد. سپس از مناطق دیگر پرسید، او هم گفت که درآمد آن دو مکان مال زیادی می­شود. سپس گفت: ای اباالفضل، این مقدار مال زیاد است و جایز نیست که بدون مسلمانان آن را بگیری. عباس گفت: این نامه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است که چه زیاد و چه کم، شاهد بر من است.

ص: 369

پس عمر گفت: به خدا سوگند، در آن مورد با سائر مسلمانان برابر هستی، از جایی که آمده­­ای برگرد. و اینگونه بین آن دو سخنان درشتی رد و بدل شد. عمر هم خشمگین شد، چرا که زود خشمگین می­شد، پس نامه را از عباس گرفت و آن را پاره کرد وآب دهن خود را در آن انداخت و آن را به صورت عباس پرت کرد و گفت: به خدا قسم، اگر از آن یک دانه هم می­خواستی به تو نمی­دادم.

پس عباس تکه­های نامه را برداشت و ناراحت و گریان و درحالی که به خداوند و رسولش شکایت می­کرد به خانه خود برگشت، و مهاجرین و انصار را فرا خواند، و آن­ها هم به همین خاطر خشمگین شدند و گفتند: ای عمر، نامه رسول خدا را پاره می­کنی و به زمین می­اندازی، این چیزی است که بدان صبر نمی کنیم. عمر ترسید که کار بر او سخت شود و مردم بشورند، پس گفت: با ما نزد عباس بیایید تا او را راضی کنیم و آنچه صلاح اوست انجام دهیم. پس همه آن­ها به خانه عباس آمدند و او را از شدت درد و اذیت و ظلم، افسرده یافتند. عمر گفت: ما صبح إن شاءالله به عیادت او می­رویم و به خاطر کار خود از او پوزش می­خواهیم. ولی فردا و پس فردا سپری شد و او به عیادت او نرفت و از او معذرت خواهی نکرد، سپس آن اموال را میان مهاجرین و انصار تقسیم کرد، و عباس بر همان حال بود تا آنکه از دنیا رفت.

و اگر بخواهیم تمام کارهای او را بیاوریم کتاب طولانی می شود، و در این مقدار، پند و اندرزی است برای صاحبان خرد و اندیشه .

و امّا دوست سوم آن دو نفر، همانطور که شرحش پیشتر درباره دو دوستش گذشت، با گرفتن بیت المال و اموال مسلمانان به طور ظالمانه، استبداد پیشه گرفت، وآن اموال را به خویشان خود از بنی امیه و بدون مسلمانان به خود اختصاص داد؛ و آیا این مستحق است یا مسلمانی آ­ن را جایز می­داند؟ گذشته از آن، بدعت­های دیگری از خود بر جای گذاشت:

از آن جمله: منع کردن چوپانان و عشایر از چراندن چراگاه­های کوهستانی و دشت­ها و ممنوع کردن­ آن­ها و گرفتن مال در قبال چراندن آن­ها

و دیگر: آنکه رسول خداصلَّی الله علیه و آله حکم بن عاص - عموی عثمان - را از مدینه تبعید کرد، و او را از خود طرد کرد و او همچنان به همراه پسرش مروان، در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و ابوبکر و عمر از مدینه رانده شده بود و مردم به او می گفتند: رانده شده رسول خدا،

ص: 370

تا اینکه عثمان خلافت را به دست گرفت؛ پس او را به مدینه برگرداند و پناهش داد، و پسرش مروان را کاتب و مشاور خود در خانه­اش قرار داد. آیا این کار او جز مخالفت با رسول خدا و برخلاف عمل و دستور ایشان نیست؟ و آیا این مخالفت با رسول خدا و ضدیت با اعمال پیامبر را جز آنکه از دین خارج شده و از مسلمانان بیزار است، کسی دیگر جایز می­داند؟ و آیا انسان عاقل و فهیم گمان می کند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله حَکم را در حالی­که مومن بود، تبعید و لعنت کرد؟ و اگر مؤمن نبود چه چیز باعث شد که عثمان او را برگرداند و به او احسان کرد - و حال آنکه مردی کافر بود - بی شک تعصب خویشاوندی او، او را بر این کار واداشت و در دین او نیندیشید، و این آیه بر او واجب گردید: «لَا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کَانُوا آبَاءهُمْ أَوْ أَبْنَاءهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ - . مجادله/22 - »، {قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند [و] کسانی را که با خدا و رسولش مخالفت کرده اند، هر چند پدرانشان یا پسرانشان یا برادرانشان یا عشیره آنان باشند دوست بدارند.} و دیگر: آنکه تمام قرآن­هایی را که نزد مسلمانان بود جمع کرد و آن­ها را در آب داغ جوشانید و شست و جز آنچه نزد ابن مسعود بود، همه را دور انداخت و او از دادن آن به عثمان امتناع کرد. پس عثمان نزد او آمد و او را زد که دو دنده از دنده­های او شکست و او را از آنجا برد و او همچنان بیمار ماند تا آن که مُرد، و این خود بدعتی بزرگ بود؛ زیرا آن قرآن­ها اگر چه در دست مردم بود و اضافاتی داشت و می­خواست آن اضافات و اختلاف­ها را از بین ببرد و مردم را از آن­ها منع کند، ولی این گفته خداوند بلند مرتبه بر او واجب گشت: «أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ وَتَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاء مَن یَفْعَلُ ذَلِکَ مِنکُمْ إِلاَّ خِزْیٌ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یُرَدُّونَ إِلَی أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ - . بقره/85 - »، {آیا شما به پاره ای از کتاب [تورات] ایمان می آورید و به پاره ای کفر می ورزید؟ پس جزای هر کس از شما که چنین کند، جز خواری در زندگی دنیا چیزی نخواهد بود و روز رستاخیز ایشان را به سخت ترین عذابها باز برند و خداوند از آنچه می کنید غافل نیست.}

و این در صورتی است که او آن را به طور عمد ترک نکرد، جز اینکه در آن چیزی بود که عثمان آن را نمی­پسندید، و هرکس آنچه را خداوند در کتابش نازل کرده نپسندد، تمام اعمال او تباه می­شود، همان­طور که خداوند متعال می فرماید: «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ - . محمد/9 - »،

{این بدان سبب است که آنان آنچه را خدا نازل کرده است خوش نداشتند و [خدا نیز] کارهایشان را باطل کرد.} و اگر در آن قرآن­ها زیادتر از آنچه نزد آن ها بود وجود نداشت،

ص: 371

این کار او هیچ معنایی نمی توانست داشته باشد.

و دیگر: این که روزی عمار بن یاسر در مسجد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درحالی­که عثمان بالای منبر خطبه می خواند، برخاست و او را به خاطر یکی از اعمالش نکوهش کرد. عثمان از منبر پایین آمد و با پایش او را زد و او را بر پشت انداخت و با پا بر شکم عمار با پا می­زد و هواداران خود را به این کار دستور می­داد تا این که عمّار بیهوش شد، و عثمان بر عمّار ناسزا می گفت و تهمت می زد. و همه راویان نقل کردند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: حق با عمار است، هر کجا عمار برود حق با او می­رود. و باز فرمود: هرگاه مردم از همدیگر جدا شوند، بنگرید به فرقه­ای که عمار در آن است و از او تبعیت کنید، زیرا که هر کجا عمار برود، حق با اوست و او را همراهی می­کند. و زدن عمار توسط او از دو امر خارج نیست، یکی این که او گمان کرد سخن و عمل عمار باطل است، که در این صورت سخن پیامبرصلَّی الله علیه و آله را تکذیب کرده که می­فرمود: حق به همراه عمّار است. و ثابت می­کند که آنچه عمار گفته حقیقتی است که عثمان آن را نپسندید و به همین خاطر او را زد.

و دیگر: عمل زشت او با ابوذر، هنگامی که او را از مدینه به ربذه تبعید کرد، می باشد، با وجود این که امت، بر این روایت اجماع دارند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: آسمان بر صاحب سخنی راستگوتر از ابوذر سایه نینداخته و نه زمین آن را حمل کرده است. و روایت کرده اند که پیامبر فرمود: خداوند عزّوجلّ بر من وحی کرد که از اصحابم چهار نفر را دوست می­دارد و به من نیز دستور داد تا آن­ها را دوست بدارم. پرسیدند: ای رسول خدا، آن­ها کیستند؟ حضرت فرمود: علی سرور آن­ها، و سلمان، مقداد و ابوذر. پس در این صورت ثابت شد که خداوند و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، ابوذر را دوست دارند، و نزد انسان عاقل محال است که خداوند و رسولش مردی را دوست بدارند و او بر خود جایز بداند که کاری کند که موجب تبعیدش از حرم خداوند و رسولش ­شود، و همچنین محال است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر مردی شهادت دهد که نه بر روی زمین و نه در زیر آسمان راستگوتر از وجود ندارد،

ص: 372

سپس او باطل بگوید؛ پس معلوم می شود آنچه ابوذر گفته و انجام داده، حقیقتی است که عثمان آن را نپسندیده و او را از حرمین تبعید کرده است، و هرکس حقیقت را نپذیرد و زشت بدارد و راستگویی را دوست نداشته باشد، بی­شک آنچه را خداوند در کتابش نازل کرده، نپذیرفته است؛ زیرا خداوند دستور داد که با راستگویان باشید، و این­گونه فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقین»، - . توبه/119 - {ای کسانی که ایمان آورده اید ،از خدا پروا کنید و با راستان باشید.}

و دیگر: اینکه عُبیدالله بن عمر بن خطاب، چون ابولؤلؤ عمر را با ضربه ای زد که به خاطر آن مُرد، از گروهی شنید که می­گفتند: آن کافر امیرالمؤمنین را کشت. او هم گمان کرد که منظور آن­ها هرمزان بزرگ فارس است، که به دست امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام اسلام آورد و حضرت او را از سهم غنیمت خود آزاد کرد. پس عُبیدالله بن عمر به سوی او رفت و قبل از این که پدرش بمیرد او را کشت، به عمر گفته شد: عُبیدالله بن عمر، هرمزان را کشته است. عمر گفت: خطا کرد، آنکه مرا زد ابولؤلؤ است، و هرمزان در این کار اقدامی نکرده است. اگر زنده ماندم باید او را بازداشت کنم، زیرا علی بن ابی طالب از ما دیه نمی­پذیرد و او غلام علی بوده است. عمر مرد و عثمان بعد از او بر مردم چیره شد. پس علی علیه السلام به عثمان گفت: عبیدالله بن عمر غلام من هرمزان را بدون هیچ حقی کشته است، و من ولیّ و خونخواه او هستم، عبیدالله را به من تسلیم کن تا او را در بند کشم؟ عثمان گفت: دیروز عمر کشته شد و من امروز پسرش را بکشم و بر خانواده عمر مصیبتی وارد کنم که توان آن را نداشته باشند؟! بنابراین از تسلیم او به علی علیه السلام، به گمان خود، از روی دلسوزی­اش بر خانواده عمر، سرباز زد. چون علی علیه السلام به خلافت رسید، عبیدالله بن عمر از ترس به شام فرار کرد و ملازم معاویه شد، و در نبرد صفین به همراه معاویه حاضر شد و با امیرمؤمنان علی علیه السلام جنگید و در آن معرکه کشته شد و او را در آن روز یافتند که دو شمشیر به خود بسته بود.

پس ای خردمندان، در کار عثمان بنگرید که چگونه حدّی از حدود خداوند متعال که هیچ شبهه نداشت را به خاطر دلسوزی بر خانواده عمر به زعم خود تعطیل کرد و از فرجام به تاخیر انداختن حدود خداوند بلندمرتبه و مخالفتش بر خودش دلسوزی نکرد و در کشتن کسی که خداوند قتل او را واجب کرده و پیامبر صلَّی الله علیه و آله

ص: 373

بدان دستور داده، بر خانواده عمر دلسوزی کرد و دیگر: آنکه قصد نماز صبح کرد و آن را از اول وقتش یعنی هنگام طلوع فجر، به بعد از روشن شدن و آشکار شدن روشنایی به تاخیر انداخت، و بیشتر مردم تا امروز از او تبعیت کردند، و به خاطر بیم از جان خودش به هنگام بیرون شدن از خانه بسوی مسجد و ترس از اینکه در تاریکی صبح همانند عمر کشته شود، این­کار را انجام داد، و علت آن این بود که عمر راهی در زیر زمین برای خود از خانه­اش به مسجد قرار داده بود. ابولؤلؤ در آن راه زیرزمینی در کمین او نشست و خنجری در شکمش فرو کرد. و چون عثمان خلیفه شد، نماز صبح را تا وقت روشن شدن به تاخیر انداخت، و وقت فریضه الهی را به عقب انداخت و نماز صبح را در غیر وقتش بر مردم تحمیل کرد؛ زیرا خداوند سبحان می­فرماید: «أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ - . اسراء/78 - »،

{نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب برپادار.} یعنی تا زمان تاریکی شب نماز صبح را به پادار، سپس می فرماید: «وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا - . اسراء/78 - »، {و [نیز] نماز صبح را، زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است.} فجر به اولین نوری که از طرف مشرق در تاریکی شب نمایان می شود. می­گویند، و دراین هنگام نماز واجب می­شود، ولی هنگامی که آن سفیدی در افق بالا آمد و نور آن گسترش یافت، تبدیل به صبح شده، و فجر گذشته است.

و پیروانش بر همین بدعت­ها رفتند، سپس بنی امیه بعد از او احادیثی را جعل کردند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نماز صبح را هم در تاریکی و هم موقع روشن شدن خواند، و به مردم گفته است: نماز صبح را به هنگام روشنایی بخوانید، خداوند پاداش شما را زیاد کند. و هرکس نماز صبح را در اول طلوع فجر بخواند، در نزد بسیاری از پیروان آن­ها بدعت­گذار است، و هرکس از بدعت عثمان پیروی کرد، بر سنت عمل کرده­است، و چقدر احوال آنان شگفت و چقدر زشت است.

سپس عثمان بدعت­هایش را این­گونه به پایان رساند که اهل مصر از کارگزارش در مصر شکوه کردند و از او خواستند که او را عزل کند و یا ناظری بین آن­ها و او بفرستد. پس محمد بن ابی بکر را به عنوان ناظر انتخاب کردند، محمد بن ابی بکر از جمله کسانی بود که در جانب حق می­ایستاد و از مخالفت آن(حق)

نهی می­کرد. پس کار محمد بر عثمان سنگینی کرد و مانع او شد، عثمان هم به دنبال حیله­ای می­گشت تا او را به قتل برساند، هنگامی­که قرار شد او به عنوان ناظر بین مصریان و کارگزار عثمان شود، به همراه اهل مصر خارج شد. عثمان بعد از خروج

ص: 374

محمد بن ابی­بکر، به کارگزار خود در مصر نامه­ای نوشت و دستور داد هرگاه محمد بن ابی بکر به مصر رسید، او را بکشد، و نامه را به یکی از غلامانش داد. پس آن غلام بر مرکبش سوار شده و با آن نامه، به سرعت به سوی مصر رهسپار شد تا قبل از محمد بن ابی بکر به مصر داخل شود. گفته شده است: آن غلام درحالی­که می­تاخت، از کنار کسانی که با محمد بودند گذشت و آن­ها محمد را از آن باخبر کردند، محمد هم سوارانی در پی او فرستاد و او را گرفتند. محمد به او شک کرد، و چون او را نزد محمد آوردند، آن نامه را به همراه او یافت، پس آن را خواند و به سرعت با آن جماعت برگشت، درحالی­که آن غلام و آن شتر به همراه او بود، به همین خاطر بر عثمان شوریدند. عثمان گفت: آن غلام، غلام من و آن مرکب، مرکب من است و مهرنامه مهر من می­باشد، ولی این نامه، مال من نیست و به آن دستور نداده­ام. آن نامه به خط مروان (پسرعموی عثمان) بود. به او گفتند: اگر راست می­گویی مروان را در اختیار ما بگذار چرا که این خط اوست و کاتب تو می­باشد. عثمان امتناع کرد، آن­ها هم او را محاصره کردند و آن سبب قتل او شد، و نابودی و دوری از رحمت خدا بر آنان باد، چرا که کافر بودند.

**[ترجمه]

بیان

السجف- بالفتح و الکسر- السّتر (1).

و الجزل- بالفتح- الکثیر (2).

و قال الجوهری (3): سفعته النّار و السّموم: إذا لفحته لفحا یسیرا فغیّرت لون البشرة (4).

و الخرص و التّخرّص: الکذب (5).

و الغزالة: الشّمس (6).

و مشار عسل- بضم المیم- من إضافة الصّفة إلی الموصوف أو بفتحها بتقدیر اللّام، یقال: شرت العسل .. أی اجتنیتها، و المشار- بالفتح- الخلیّة

ص: 375


1- قاله فی مجمع البحرین 5- 69، و الصحاح 4- 1371. و فی (س): السر، و هو سهو.
2- ذکره فی القاموس 3- 348، و مجمع البحرین 5- 337، و غیرهما.
3- الصحاح 3- 1230.
4- و نحوه فی لسان العرب 8- 157، و غیره.
5- جاء فی لسان العرب 7- 21، و الصحاح 3- 1035.
6- ذکره فی مجمع البحرین 5- 433، و القاموس 4- 24، و غیرهما.

یشتار منها (1).

و فی القاموس (2): الخطّ .. سیف البحرین أو کلّ سیف، و موضع بالیمامة، و مرقی (3) السّفن بالبحرین، و یکسر و إلیه نسبت الرّماح لأنّها تباع به.

أقول:

إنّما أوردت هذا الکلام لاشتماله علی بعض الأخبار الغریبة، و إن کان فی بعض ما احتجّ به وهن أو مخالفة للمشهور، فسیتّضح لک حقیقة الأمر فی الأبواب الآتیة، و اللّه الموفّق.

**[ترجمه]«السَجِف» به فتح سین و کسر جیم: پوشش. و «الجَزل» به فتح جیم: زیاد، بی­شمار. و جوهری گفته است - . اللصحاح3: 123 - :

«سفَعَته النارُ و السَمُوم»: آتش و باد گرم او را سوزانید و سیاه کرد و رنگ پوستش را تغییر داد. و«الخَرص و التخرُّص»: دروغ. و «الغزالة»: خورشید. و «مُشار عسل» به ضم میم: از اضافه شدن صفت به موصوف است که در اصل عسل مشار بود و یا به فتح میم است که لام در تقدیر گرفته می­ شود که اضافه معنوی است، گفته می­شود: «شُرتُ العسل» یعنی عسل را برداشت کردم، و «المشار» به فتح:

ص: 375

کندوئی است که از آن عسل بر می دارند. و در قاموس آمده است - . قاموس المحیط2: 357-358 - :

«الخطّ»: شمشیر بحرینی یا هر شمشیری را گویند، و اسم مکانی در یمامه و بندر کشتی­ها در بحرین است، و به کسر خوانده می­شود: و نیزه­ها به آنجا نسبت داده شده­اند؛ زیرا در آنجا فروخته می­شد.

مؤلف: علت آوردن این سخن، به خاطر این است که برخی از اخبار غریب را در برداشت، و اگر چه در برخی از آنچه بدان احتجاج شد، ضعف و مخالفت با مشهور بود، و به زودی حقیقت امر در باب­های بعدی برای شما آشکار خواهد شد. و تنها خداوند است که توفیق عنایت می­کند.

**[ترجمه]

«165»

و قال أبو الصلاح رحمه اللّه فی تقریب المعارف (4): و ممّا یقدح فی عدالة الثلاثة، قصدهم أهل بیت نبیّهم علیهم السلام بالتخفیف (5) و الأذی، و الوضع من أقدارهم، و اجتناب ما یستحقّونه من التعظیم، فمن ذلک: أمان کلّ معتزل بیعتهم ضررهم، و قصدهم علیّا علیه السلام بالأذی لتخلّفه عنهم، و الإغلاظ له فی الخطاب و المبالغة فی الوعید، و إحضار الحطب لتحریق منزله، و الهجوم علیه بالرجال من غیر إذنه، و الإتیان به ملبّبا، و اضطرارهم بذلک زوجته و بناته و نساءه و حامته من بنات هاشم و غیرهم إلی الخروج عن بیوتهم، و تجرید السیوف من حوله، و توعّده بالقتل إن امتنع من بیعتهم، و لم یفعلوا شیئا من ذلک لسعد بن عبادة و لا بالخبّاب بن المنذر .. و غیرهما ممّن تأخّر عن بیعتهم حتی مات أو طویل الزمان.

و من ذلک ردّهم دعوی فاطمة علیها السلام و شهادة علیّ و الحسنین علیهم

ص: 376


1- نصّ علیه فی الصحاح 2- 704، و لسان العرب 4- 434. و الخلیّة: بیت النحل الذی تعسل فیه، کما فی الصحاح 6- 2331.
2- القاموس 2- 357- 358.
3- جاء فی المصدر: مرفأ السّفن.
4- تقریب المعارف (فی الکلام): 167.
5- فی المصدر: بالتحیف.

السلام و قبول شهادة (1) جابر بن عبد اللّه فی الخبیثات، و عائشة فی الحجرة و القمیص و النعل، و غیرهما.

و منها: تفضیل الناس فی العطاء و الاقتصار بهم علی أدنی المنازل.

و منها: عقد الرایات و الولایات لمسلمیّة الفتح (2) و المؤلّفة قلوبهم و مکیدی الإسلام من بنی أمیّة، و بنی مخزوم، و غیرهما، و الإعراض عنهم و اجتناب تأهیلهم لشی ء من ذلک (3).

و منهم [منها] (4): موالاة المعروفین ببغضهم و حسدهم و تقدیمهم علی رقاب العالم کمعاویة، و خالد، و أبی عبیدة، و المغیرة، و أبی موسی، و مروان، و عبد اللّه بن أبی سرح، و ابن کریز .. و من ضارعهم فی عداوتهم، و الغضّ (5) من المعروفین بولایتهم و قصدهم بالأذی کعمّار، و سلمان، و أبی ذرّ، و المقداد، و أبی بن کعب، و ابن مسعود .. و من شارکهم فی التخصّص (6) بولایتهم علیهم الصلاة و السلام و منها: قبض أیدیهم عن فدک مع ثبوت استحقاقهم لها علی ما بیّناه.

و إباحة معاویة الشام، و أبی موسی العراق، و ابن کریز البصرة، و ابن أبی صرح [کذا] مصر و المغرب .. و أمثالهم من المشهورین بکید الإسلام و أهله.

و تَأَمَّلْ هذا بعین إنصاف یَکْشِفْ لک عن شدید عداوتهم و تحاملهم علیهم کأمثاله من الأفعال الدالّة علی تمیّز العدوّ من الولیّ، و لا وجه لذلک إلّا تخصّصهم بصاحب الشریعة صلوات اللّه علیه و علی آله فی النسب، و تقدّمهم لدیه فی

ص: 377


1- فی المصدر: دعوی، و هی نسخة بدل (س) من البحار.
2- فی (ک): المسلمیة الفتح. و فی المصدر: لمسلمة القبح. و جعل فیه: الفتح نسخة.
3- فی (س): من شی ء ذلک.
4- فی تقریب المعارف: و فیها ..، و الأنسب: و منها.
5- جاء فی حاشیة (ک): غض منه: نقص من قدره، منه قدّس سرّه. انظر: القاموس 2- 338، و الصحاح 3- 1095.
6- فی (ک): فی التخصیص.

الدین، و بذل (1) الجهد فی طاعته، و المبالغة فی نصیحته (2) و نصرة ملّته بما لا یشارکون فیه، و فی هذا ما لا یخفی ما فیه علی متأمّل.

ثم قال (3): و ممّا یقدح فی عدالتهم ما حفظ عن وجوه الصحابة و فضلاء السابقین و التابعین من الطعن علیهم و ذمّ أفعالهم و التصریح بذمّهم و تصریحهم بذلک عند الوفاة، و تحسّرهم علی ما فرّط منهم، فأمّا أقوال الصحابة و التابعین ما حفظ عن أمیر المؤمنین علیه السلام من التظلّم منهم و التصریح و التلویح بتقدّمهم علیه بغیر حقّ فی مقام بعد مقام،

کَقَوْلِهِ- حِینَ أَرَادُوهُ بِالْبَیْعَةِ لِأَبِی بَکْرٍ-: وَ اللَّهِ أَنَا لَا أُبَایِعُکُمْ وَ أَنْتُمْ أَحَقُّ بِالْبَیْعَةِ لِی.

وَ قَوْلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا ابْنَ أُمَّ! إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی.

ثم ذکر ما مرّ من تظلّماته و شکایاته صلوات اللّه علیه.

ثُمَّ قَالَ: وَ مِنْهُ مَا رُوِیَ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ وَ رُشَیْدٍ الْهَجَرِیِّ وَ أَبِی کُدَیْبَةَ الْأَسَدِیِّ [کَذَا] وَ غَیْرِهِمْ مِنْ أَصْحَابِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِأَسَانِیدَ مُخْتَلِفَةٍ- قَالُوا: کُنَّا جُلُوساً فِی الْمَسْجِدِ إِذْ خَرَجَ عَلَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْبَابِ الصَّغِیرِ یَهْوِی بِیَدِهِ عَنْ یَمِینِهِ یَقُولُ: أَ مَا تَرَوْنَ مَا أَرَی؟!. قُلْنَا: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! وَ مَا الَّذِی تَرَی؟. قَالَ: أَرَی [أَبَا زُرَیْقٍ] فِی سَدَفِ النَّارِ یُشِیرُ إِلَیَّ بِیَدِهِ یَقُولُ: اسْتَغْفِرْ لِی، لَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ، وَ زَادَ أَبُو کُدَیْبَةَ [کَذَا]: إِنَّ اللَّهَ لَا یَرْضَی عَنْهُمَا حَتَّی یُرْضِیَانِی، وَ ایْمُ اللَّهِ لَا یُرْضِیَانِّی أَبَداً.

وَ سُئِلَ عَنِ السَّدَفِ؟ فَقَالَ: الْوَهْدَةُ الْعَظِیمَةُ.

ص: 378


1- فی المصدر: و تحقّقهم من بذل.
2- الکلمة فی (س) مشوّشة.
3- أقول: من هنا لم یطبع فی الطبعة المحقّقة، مع أنّه ذکر فی مقدّمة الکتاب أنّ هذا القسم موجود عند المحقق- و لعلّه لمصالحه الخاصّة و لحفظ موقعیته السیاسیة- لم یطبعه، و قد ذکر فی صفحة: 26 فی عدّه لفهرس القسم الثانی من الخطیّة: 74- 83 عین ما ذکر هنا: قال: و ممّا یقدح فی عدالة الخلفاء الثلاثة ما حفظ ... ثم قال: و فی ذلک الباب نحو من ثمانین روایة، و فیها روایات طریفة جدا ..

قَالَ: وَ رَوَوْا عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ- فِی بَعْضِ اللَّیْلِ-، فَقَالَ لِی: مَا جَاءَ بِکَ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ؟. قُلْتُ: حُبُّکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ. قَالَ: اللَّهَ ..؟. قُلْتُ: اللَّهَ. قَالَ: أَ لَا أُحَدِّثُکَ بِأَشَدِّ النَّاسِ عَدَاوَةً لَنَا وَ أَشَدِّهِمْ عَدَاوَةً لِمَنْ أَحَبَّنَا؟. قُلْتُ: بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ ظَنَنْتُ ظَنّاً.

قَالَ: هَاتِ ظَنَّکَ. قُلْتُ: [فُلَانٌ وَ فُلَانٌ] . قَالَ: ادْنُ مِنِّی یَا أَعْوَرُ، فَدَنَوْتُ مِنْهُ، فَقَالَ: ابْرَأْ مِنْهُمَا .. بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُمَا.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: إِنِّی لَأَتَوَهَّمُ تَوَهُّماً فَأَکْرَهُ أَنْ أَرْمِیَ بِهِ بَرِیئاً، [فُلَانٌ وَ فُلَانٌ] .

فَقَالَ: إِی وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ إِنَّهُمَا لَهُمَا (1) ظَلَمَانِی حَقِّی وَ نَغَّصَانِی (2) رِیقِی وَ حَسَدَانِی وَ آذَیَانِی، وَ إِنَّهُ لَیُوذِی أَهْلَ النَّارِ ضَجِیجُهُمَا وَ رَفْعُ أَصْوَاتِهِمَا وَ تَعْیِیرُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِیَّاهُمَا..

قَالَ: وَ رَوَوْا عَنْ عُمَارَةَ، قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ (3) هُوَ فِی مَیْمَنَةِ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ عِنْدَهُ النَّاسُ، إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُحِبُّکَ. فَقَالَ: لَکِنِّی وَ اللَّهِ مَا أُحِبُّکَ، کَیْفَ حُبُّکَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ؟. فَقَالَ: وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُحِبُّهُمَا حُبّاً شَدِیداً. قَالَ: کَیْفَ حُبُّکَ لِعُثْمَانَ؟. قَالَ:

قَدْ رَسَخَ حُبُّهُ فِی السُّوَیْدَاءِ مِنْ قَلْبِی. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَا أَبُو الْحَسَنِ ...

الْحَدِیثَ (4).

قَالَ: وَ رَوَوْا عَنْ سُفْیَانَ، عَنْ فُضَیْلِ بْنِ الزُّبَیْرِ، عَنْ نَقِیعٍ، عَنْ أَبِی کُدَیْبَةَ (5) الْأَزْدِیِّ، قَالَ: قَامَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَأَلَهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ

ص: 379


1- کذا، و الظّاهر زیادة: لهما، هنا.
2- فی (س): نقصانی. قال فی مجمع البحرین 4- 186: یقال: نغّص علیه العیش تنغیصا: کدّره.
3- لا توجد الواو فی (ک).
4- لا توجد کلمة: الحدیث، فی (س).
5- و تقرأ فی (س): کذیبة- بالذال المعجمة-.

تَعَالَی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (1) فِیمَنْ نَزَلَتْ؟.

فَقَالَ: مَا تُرِیدُ؟ أَ تُرِیدُ أَنْ تُغْرِیَ بِیَ النَّاسَ؟. قَالَ: لَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، وَ لَکِنْ أُحِبُّ أَنْ أَعْلَمَ. قَالَ: اجْلِسْ، فَجَلَسَ، فَقَالَ: اکْتُبْ عَامِراً اکْتُبْ مَعْمَراً اکْتُبْ عُمَرَ اکْتُبْ عَمَّاراً اکْتُبْ مُعْتَمِراً .. فِی أَحَدِ الْخَمْسَةِ نَزَلَتْ. قَالَ سُفْیَانُ: قُلْتُ لِفُضَیْلٍ:

أَ تَرَاهُ عُمَرَ؟. قَالَ: فَمَنْ هُوَ غَیْرُهُ..

قَالَ: وَ رَوَوْا عَنِ الْمُنْذِرِ الثَّوْرِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ یَقُولُ: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ عَمَدَا إِلَی الْأَمْرِ- وَ هُوَ لَنَا کُلُّهُ- فَجَعَلَا لَنَا فِیهِ سَهْماً کَسَهْمِ الْجَدَّةِ، أَمَا وَ اللَّهِ لَیَهُمُّ بِهِمَا أَنْفُسُهُمَا یَوْمَ یَطْلُبُ النَّاسُ فِیهِ شَفَاعَتَنَا.

قَالَ: وَ رَوَوْا عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ- وَ سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ-، فَقَالَ:

وَ اللَّهِ لَقَدْ ضَیَّعَانَا، وَ ذَهَبَا بِحَقِّنَا، وَ جَلَسَا مَجْلِساً کُنَّا أَحَقَّ بِهِ مِنْهُمَا، وَ وَطِئَا عَلَی أَعْنَاقِنَا، وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا..

قَالَ: وَ رَوَوْا عَنْ أَبِی الْجَارُودِ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ، قَالَ: سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ عَنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ؟. فَقَالَ: أَضْغَنَا بِآبَائِنَا، وَ اضْطَجَعَا (2) بِسَبِیلِنَا، وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا..

وَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ، أَنَّهُ قَالَ: صَحِبْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ، فَسَأَلْتُهُ عَنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ مَا تَقُولُ فِیهِمَا؟. قَالَ: مَا عَسَی أَنْ أَقُولَ فِیهِمَا..

وَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: کُنْتُ مَعَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ بِیَنْبُعَ یَدِی فِی یَدِهِ، فَقُلْتُ: مَا تَقُولُ فِی هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ؟ أَ تَبْرَأُ مِنْ عَدُوِّهِمَا؟.

فَغَضِبَ وَ رَمَی بِیَدِهِ مِنْ یَدِی، ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَیْحَکَ! یَا قَاسِمُ! هُمَا أَوَّلُ مَنْ أَضْغَنَا بِآبَائِنَا (3)، وَ اضْطَجَعَا بِسَبِیلِنَا، وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا، وَ جَلَسَا مَجْلِساً کُنَّا

ص: 380


1- الحجرات: 1.
2- فی (ک): و اضطجعنا.
3- فی (ک) نسخة بدل: أصغیا بآنائنا.

أَحَقَّ بِهِ مِنْهُمَا..

وَ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ، عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَهُ، وَ ...

وَ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْخُرَاسَانِیِّ، عَنْ مَوْلًی لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: کُنْتُ مَعَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی بَعْضِ خَلَوَاتِهِ، فَقُلْتُ: إِنَّ لِی عَلَیْکَ حَقّاً، أَ لَا تُخْبِرُنِی عَنْ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ، فَقَالَ: کَافِرَانِ، کَافِرٌ مَنْ أَحَبَّهُمَا..

وَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ، قَالَ: قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ- وَ قَدْ خَلَا-:

أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ؟. قَالَ: هُمَا أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا وَ أَخَذَا مِیرَاثَنَا، وَ جَلَسَا مَجْلِساً کُنَّا أَحَقَّ بِهِ مِنْهُمَا، لَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُمَا وَ لَا رَحِمَهُمَا، کَافِرَانِ، کَافِرٌ مَنْ تَوَلَّاهُمَا..

وَ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ، قَالَ: قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: أَنْتُمْ تُقْتَلُونَ فِی عُثْمَانَ مُنْذُ سِتِّینَ سَنَةً، فَکَیْفَ لَوْ تَبَرَّأْتُمْ مِنْ صَنَمَیْ قُرَیْشٍ؟!.

قَالَ: وَ رَوَوْا عَنْ سَوْرَةَ بْنِ کُلَیْبٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ [عَنْهُمَا]. قَالَ: هُمَا أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا، فَأَعَدْتُ عَلَیْهِ، فَأَعَادَ عَلَیَّ ثَلَاثاً، فَأَعَدْتُ عَلَیْهِ الرَّابِعَةَ، فَقَالَ:

لِذِی الْحِلْمِ قَبْلَ الْیَوْمِ مَا تَقْرَعُ الْعَصَا***وَ مَا عُلِّمَ الْإِنْسَانُ إِلَّا لِیَعْلَمَا

وَ عَنْ کَثِیرٍ النَّوَّاءِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: سَأَلْتُهُ [عَنْهُمَا] فَقَالَ: هُمَا أَوَّلُ مَنِ انْتَزَی عَلَی حَقِّنَا وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی أَعْنَاقِنَا وَ أَکْنَافِنَا، وَ أَدْخَلَا الذُّلَّ بُیُوتَنَا..

وَ عَنْهُ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدَ عَلَیْهِمَا أَعْوَاناً لَجَاهَدَهُمَا (1).

وَ عَنْ بَشِیرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ [عَنْهُمَا] فَلَمْ یُجِبْنِی، ثُمَّ سَأَلْتُهُ فَلَمْ یُجِبْنِی، فَلَمَّا کَانَ فِی الثَّالِثَةِ قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، أَخْبِرْنِی

ص: 381


1- فی (ک): جاهدهما.

عَنْهُمَا؟. فَقَالَ: مَا قَطَرَتْ قَطْرَةٌ مِنْ دِمَائِنَا وَ لَا مِنْ دِمَاءِ أَحَدٍ مِنَ (1) الْمُسْلِمِینَ إِلَّا وَ هِیَ فِی أَعْنَاقِهِمَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ..

وَ رَوَوْا أَنَّ ابْنَ بَشِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: اللَّهُمَّ أَعِزَّ الْإِسْلَامَ بِأَبِی جَهْلٍ أَوْ [بِرُمَعَ] . فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ: وَ اللَّهِ مَا قَالَ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَطُّ، إِنَّمَا أَعَزَّ اللَّهُ الدِّینَ بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، مَا کَانَ اللَّهُ لِیُعِزَّ الدِّینَ بِشِرَارِ خَلْقِهِ..

وَ رَوَوْا عَنْ قُدَامَةَ بْنِ سَعْدٍ الثَّقَفِیِّ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ [عَنْهُمَا] فَقَالَ: أَدْرَکْتُ أَهْلَ بَیْتِی وَ هُمْ یَعِیبُونَهُمَا..

وَ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ کَثِیرٌ النَّوَّاءُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ کَثِیرٌ: یَا أَبَا جَعْفَرٍ! رَحِمَکَ اللَّهُ، هَذَا أَبُو الْجَارُودِ یَبْرَأُ مِنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ، فَقُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَذَبَ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَا سَمِعَ ذَلِکَ مِنِّی قَطُّ، وَ عِنْدَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَلِیٍّ أَخُو أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: هَلُمَّ إِلَیَّ، أَقْبِلْ إِلَیَّ یَا کَثِیرُ، کَانَا وَ اللَّهِ أَوَّلَ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا وَ أَضْغَنَا (2) بِآبَائِنَا، وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا، فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُمَا، وَ لَا غَفَرَ لَکَ مَعَهُمَا یَا کَثِیرُ..

وَ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، قَالَ: سُئِلَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْهُمَا وَ أَنَا جَالِسٌ؟

فَقَالَ: هُمَا أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا، وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا، وَ أَخَذَا مِنْ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ عَطِیَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَدَکَ بِنَوَاضِحِهَا. فَقَامَ مُیَسِّرٌ، فَقَالَ:

اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهُمَا بَرِیئَانِ. فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

لِذِی الْحِلْمِ قَبْلَ الْیَوْمِ مَا تَقْرَعُ الْعَصَا***وَ مَا عُلِّمَ الْإِنْسَانُ إِلَّا لِیَعْلَمَا

وَ رَوَوْا عَنْ بَشِیرِ بْنِ أَرَاکَةَ النَّبَّالِ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ [عَنْهُمَا] فَقَالَ- کَهَیْئَةِ الْمُنْتَهِرِ-: مَا تُرِیدُ مِنْ صَنَمَیِ الْعَرَبِ؟! أَنْتُمْ تُقْتَلُونَ

ص: 382


1- لا توجد: من، فی (س).
2- جاءت فی (ک) نسخة: أصغیا، بدلا من: أضغنا.

عَلَی دَمِ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ، فَکَیْفَ لَوْ أَظْهَرْتُمُ الْبَرَاءَةَ مِنْهُمَا، إِذاً لَمَا نَاظَرُوکُمْ طَرْفَةَ عَیْنٍ؟!.

وَ عَنْ حُجْرٍ الْبَجَلِیِّ، قَالَ: شَکَکْتُ فِی أَمْرِ الرَّجُلَیْنِ، فَأَتَیْتُ الْمَدِینَةَ، فَسَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: [إِنَّهُمَا] أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا وَ ذَهَبَ بِحَقِّنَا وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا..

وَ عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: لَوْ وَجَدَ عَلِیٌّ أَعْوَاناً لَضَرَبَ أَعْنَاقَهُمَا.

وَ عَنْ سَلَّامِ بْنِ سَعِیدٍ الْمَخْزُومِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: ثَلَاثَةٌ لَا یَصْعَدُ عَمَلُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ وَ لَا یُقْبَلَ مِنْهُمْ عَمَلٌ: مَنْ مَاتَ وَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فِی قَلْبِهِ بُغْضٌ، وَ مَنْ تَوَلَّی عَدُوَّنَا، وَ مَنْ تَوَلَّی [فُلَاناً وَ فُلَاناً].

وَ عَنْ وَرْدِ بْنِ زَیْدٍ- أَخِی الْکُمَیْتِ-، قَالَ: سَأَلْنَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ [عَنْهُمَا]؟. فَقَالَ: مَنْ کَانَ یَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ حَکَمٌ عَدْلٌ بَرِئَ مِنْهُمَا، وَ مَا مِنْ مِحْجَمَةِ دَمٍ یُهَرَاقُ إِلَّا وَ هِیَ فِی رِقَابِهِمَا..

وَ عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ،- وَ سُئِلَ [عَنْهُمَا] فَقَالَ-: هُمَا أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا، وَ قَبَضَ حَقَّنَا، وَ تَوَثَّبَ عَلَی رِقَابِنَا، وَ فَتَحَ عَلَیْنَا بَاباً لَا یَسُدُّهُ شَیْ ءٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُمَا ظُلْمَهُمَا إِیَّانَا..

وَ عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی حَفْصَةَ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقُلْتُ: أَئِمَّتَنَا وَ سَادَتَنَا نُوَالِی مَنْ وَالَیْتُمْ، وَ نُعَادِی مَنْ عَادَیْتُمْ، وَ نَبْرَأُ مِنْ عَدُوِّکُمْ.

فَقَالَ: بَخْ بَخْ یَا شَیْخُ! إِنْ کَانَ لِقَوْلِکَ حَقِیقَةٌ. قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، إِنَّ لَهُ حَقِیقَةً. قَالَ: مَا تَقُولُ [فِیهِمَا]؟. قَالَ: إِمَامَا عَدْلٍ رَحِمَهُمَا اللَّهُ؟. قَالَ:

یَا شَیْخُ! وَ اللَّهِ لَقَدْ أَشْرَکْتَ فِی هَذَا الْأَمْرِ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ فِیهِ نَصِیباً..

وَ عَنْ فُضَیْلٍ الرَّسَّانِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: مَثَلُ [فُلَانٍ] وَ شِیعَتِهِ مَثَلُ فِرْعَوْنَ وَ شِیعَتِهِ، وَ مَثَلُ عَلِیٍّ وَ شِیعَتِهِ مَثَلُ مُوسَی وَ شِیعَتِهِ.

وَ رَوَوْا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلی

ص: 383

بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً ... (1)، قَالَ: أَسَرَّ إِلَیْهِمَا أَمْرَ الْقِبْطِیَّةِ، وَ أَسَرَّ إِلَیْهِمَا [أَنَّهُمَا] یَلِیَانِ أَمْرَ الْأُمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ ظَالِمَیْنِ فَاجِرَیْنِ غَادِرَیْنِ.

وَ رَوَوْا عَنْ عُبَیْدِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّخَعِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنِ ابْنِ أَخِیهِ الْأَرْقَطِ، قَالَ: قُلْتُ لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ: یَا عَمَّاهْ! إِنِّی أَتَخَوَّفُ عَلَیَّ وَ عَلَیْکَ الْفَوْتَ أَوِ الْمَوْتَ، وَ لَمْ یُفْرَشْ لِی أَمْرُ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ؟. فَقَالَ لِی جَعْفَرٌ.

عَلَیْهِ السَّلَامُ: ابْرَأْ مِنْهُمَا، بَرِئَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهُمَا..

وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: قَالَ لِی:

[فُلَانٌ وَ فُلَانٌ] صَنَمَا قُرَیْشٍ اللَّذَانِ یَعْبُدُونَهُمَا.

وَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَسَارٍ، عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: کَانَ إِذَا ذَکَرَ [رُمَعَ] زَنَّاهُ، وَ إِذَا ذَکَرَ أَبَا جَعْفَرٍ الدَّوَانِیقَ زَنَّاهُ، وَ لَا یُزَنِّی غَیْرَهُمَا.

قَالَ: وَ تَنَاصَرَ الْخَبَرُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ مِنْ طُرُقٍ مُخْتَلِفَةٍ أَنَّهُمْ قَالُوا- وَ کُلٌّ مِنْهُمْ-: ثَلَاثَةٌ لا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ، مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ، وَ مَنْ جَحَدَ إِمَامَةَ إِمَامٍ مِنَ اللَّهِ، وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لَهُمَا فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً. وَ مِنْ طُرُقٍ أُخَرَ:

أَنَّ لِلْأَوَّلَیْنِ، وَ مِنْ أُخَرَ: لِلْأَعْرَابِیَّیْنِ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً ..-.

إلی غیر ذلک من الروایات عمّن ذکرناه، و عن أبنائهم علیهم السلام مقترنا بالمعلوم من دینهم لکلّ متأمّل حالهم، و أنّهم یرون فی المتقدّمین علی أمیر المؤمنین علیه السلام و من دان بدینهم أنّهم ...، و ذلک کاف عن إیراد روایة، و إنّما ذکرنا طرفا منها استظهارا.

و قد روت الخاصّة و العامّة عن جماعة من وجوه الطالبیّین ما یضاهی المرویّ من ذلک عن الأئمّة علیهم السلام: .

ص: 384


1- التّحریم: 3.

فَرَوَوْا عَنْ مَعْمَرِ بْنِ خَیْثَمٍ، قَالَ: بَعَثَنِی زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ دَاعِیَةً، فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، مَا أَجَابَتْنَا إِلَیْهِ الشِّیعَةُ، فَإِنَّهَا لَا تُجِیبُنَا إِلَی وَلَایَةِ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] . قَالَ لِی:

وَیْحَکَ! أَحَدٌ أَعْلَمُ بِمَظْلِمَتِهِ مِنَّا، وَ اللَّهِ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّهُمَا جَارَا فِی الْحُکْمِ لَتُکَذَّبَنَّ، وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّهُمَا اسْتَأْثَرَا بِالْفَیْ ءِ لَتُکَذَّبَنَّ، وَ لَکِنَّهُمَا أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا، وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُبْغِضُ أَبْنَاءَهُمَا مِنْ بُغْضِی آبَاءَهُمَا وَ لَکِنْ لَوْ دَعَوْتُ النَّاسَ إِلَی مَا تَقُولُونَ لَرَمَوْنَا بِقَوْسٍ وَاحِدٍ.

وَ رَوَوْا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُرَاتٍ الْجَرْمِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ زَیْدَ بْنَ عَلِیٍّ یَقُولُ: إِنَّا لَنَلْتَقِی وَ آلَ عُمَرَ فِی الْحَمَّامِ فَیَعْلَمُونَ أَنَّا لَا نُحِبُّهُمْ وَ لَا یُحِبُّونَّا، وَ اللَّهِ إِنَّا لَنُبْغِضُ الْأَبْنَاءَ لِبُغْضِ الْآبَاءِ.

وَ رَوَوْا عَنْ فُضَیْلِ بْنِ الزُّبَیْرِ، قَالَ: قُلْتُ لِزَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ (علیه السلام): مَا تَقُولُ فِی [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ؟. قَالَ: قُلْ فِیهِمَا مَا قَالَ عَلِیٌّ: کُفَّ کَمَا کَفَّ لَا تُجَاوِزْ قَوْلَهُ.

قُلْتُ: أَخْبِرْنِی عَنْ قَلْبِی أَنَا خَلَقْتُهُ؟. قَالَ: لَا.

قُلْتُ: فَإِنِّی أَشْهَدُ عَلَی الَّذِی خَلَقَهُ أَنَّهُ وَضَعَ فِی قَلْبِی بُغْضَهُمَا، فَکَیْفَ لِی بِإِخْرَاجِ ذَلِکَ مِنْ قَلْبِی؟. فَجَلَسَ جَالِساً وَ قَالَ: أَنَا وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنِّی لَأُبْغِضُ بَنِیهِمَا مِنْ بُغْضِهِمَا، وَ ذَلِکَ لِأَنَّهُمْ إِذَا سَمِعُوا سَبَّ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَرِحُوا.

وَ رَوَوْا عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْوَلِیدِ الْأَغْدَارِیِّ، قَالَ: سُئِلَ زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ، فَلَمْ یُجِبْ فِیهِمَا، فَلَمَّا أَصَابَتْهُ الرَّمْیَةُ فَنَزَعَ الرُّمْحَ (1) مِنْ وَجْهِهِ اسْتَقْبَلَ الدَّمَ بِیَدِهِ حَتَّی صَارَ کَأَنَّهُ کَبِدٌ، فَقَالَ: أَیْنَ السَّائِلُ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ؟ هُمَا وَ اللَّهِ شُرَکَاءُ فِی هَذَا الدَّمِ، ثُمَّ رَمَی بِهِ وَرَاءَ ظَهْرِهِ.

وَ عَنْ نَافِعٍ الثَّقَفِیِّ- وَ کَانَ قَدْ أَدْرَکَ زَیْدَ بْنَ عَلِیٍّ-، قَالَ: فَسَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ، فَسَکَتَ فَلَمْ یُجِبْهُ، فَلَمَّا رُمِیَ قَالَ: أَیْنَ السَّائِلُ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ؟

هُمَا أَوْقَفَانِی هَذَا الْمَوْقِفَ.

ص: 385


1- الکلمتان مشوشتان فی المطبوع من البحار، و لعلهما: فزع الزّجّ.

وَ رَوَوْا عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ عَدِیٍّ، قَالَ: سُئِلَ یَحْیَی بْنُ زَیْدٍ عَنْهُمَا- وَ نَحْنُ بِخُرَاسَانَ وَ قَدِ الْتَقَی الصَّفَّانِ-، فَقَالَ: هُمَا أَقَامَانَا هَذَا الْمُقَامَ، وَ اللَّهِ لَقَدْ کَانَا لَئِیماً جَدُّهُمَا، وَ لَقَدْ هَمَّا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یَقْتُلَاهُ.

وَ رَوَوْا عَنْ قُلَیْبِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ، قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی بِمَکَّةَ، فَلَقِیتُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الطَّائِفِ مَوْلًی لِثَقِیفٍ، فَنَالَ (1) [مِنْهُمَا]، فَأَوْصَاهُ أَبِی بِتَقْوَی اللَّهِ، فَقَالَ الرَّجُلُ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! أَسْأَلُکَ (2) بِرَبِّ هَذِهِ الْبَنِیَّةِ وَ رَبِّ هَذَا الْبَیْتِ! هَلْ صَلَّیَا عَلَی فَاطِمَةَ؟ قَالَ: اللَّهُمَّ لَا. قَالَ (3): فَلَمَّا مَضَی الرَّجُلُ قَالَ مُوسَی: سَبَبْتُهُ وَ کَفَّرْتُهُ. فَقَالَ: أَیْ بُنَیَّ! لَا تَسُبَّهُ وَ لَا تُکَفِّرْهُ، وَ اللَّهِ لَقَدْ فَعَلَا فِعْلًا عَظِیماً.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: .. أَیْ بُنَیَّ! لَا تُکَفِّرْهُ، فَوَ اللَّهِ مَا صَلَّیَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَقَدْ مَکَثَ ثَلَاثاً مَا دَفَنُوهُ، إِنَّهُ شَغَلَهُمْ مَا کَانَا یُبْرِمَانِ.

وَ رَوَوْا، أَنَّهُ أُتِیَ بِزَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ الثَّقَفِیِّ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ (4) الْحَسَنِ- وَ هُوَ بِمَکَّةَ-، فَقَالَ: أَنْشُدُکَ اللَّهَ! أَ تَعْلَمُ أَنَّهُمْ مَنَعُوا فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِیرَاثَهَا؟. قَالَ: نَعَمْ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ اللَّهَ! أَ تَعْلَمُ أَنَّ فَاطِمَةَ مَاتَتْ وَ هِیَ لَا تُکَلِّمُهُمَا- وَ أَوْصَتْ أَنْ لَا یُصَلِّیَا عَلَیْهَا؟. قَالَ: نَعَمْ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ اللَّهَ! أَ تَعْلَمُ أَنَّهُمْ بَایَعُوا قَبْلَ أَنْ یُدْفَنَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ اغْتَنَمُوا شُغُلَهُمْ؟. قَالَ: نَعَمْ.

قَالَ: وَ أَسْأَلُکَ بِاللَّهِ! أَ تَعْلَمُ أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ یُبَایِعْ لَهُمَا حَتَّی أُکْرِهَ؟.

قَالَ: نَعَمْ.

ص: 386


1- فی (ک) نسخة بدل: فقال.
2- فی (ک): سألک، و لعلّه: سائلک.
3- وضع علی کلمة: قال، فی (ک) رمز نسخة بدل.
4- لا توجد: بن، فی (س).

قَالَ: فَأُشْهِدُکَ أَنِّی مِنْهُمَا بَرِی ءٌ وَ أَنَا عَلَی رَأْیِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ.

قَالَ مُوسَی: فَأَقْبَلْتُ عَلَیْهِ، فَقَالَ أَبِی: أَیْ بُنَیَّ! وَ اللَّهِ لَقَدْ أَتَیَا أَمْراً عَظِیماً.

وَ رَوَوْا عَنْ مُخَوَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، قَالَ: أَخْبَرَنِی مُوسَی بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ وَ ذَکَرَهُمَا، فَقَالَ: قُلْ لِهَؤُلَاءِ نَحْنُ نَأْتَمُّ بِفَاطِمَةَ، فَقَدْ جَاءَ الْبَیْتُ (1) عَنْهَا أَنَّهَا مَاتَتْ وَ هِیَ غَضْبَی عَلَیْهِمَا، فَنَحْنُ نَغْضَبُ لِغَضَبِهَا وَ نَرْضَی لِرِضَاهَا، فَقَدْ جَاءَ غَضَبُهَا، فَإِذَا جَاءَ رِضَاهَا رَضِینَا.

قَالَ مُخَوَّلٌ: وَ سَأَلْتُ مُوسَی بْنَ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ، فَقَالَ لِی (2): مَا أَکْرَهَ ذِکْرَهُ. قُلْتُ (3) لِمُخَوَّلٍ: قَالَ فِیهِمَا أَشَدَّ مِنَ الظُّلْمِ وَ الْفُجُورِ وَ الْغَدْرِ (4)؟!. قَالَ:

نَعَمْ.

قَالَ مُخَوَّلٌ: وَ سَأَلْتُ عَنْهُمَا مَرَّةً، فَقَالَ: أَ تَحْسَبُنِی تبریا [بُتْرِیّاً] (5)؟ ثُمَّ قَالَ فِیهِمَا قَوْلًا سَیِّئاً.

وَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ، قَالَ: سَمِعْتُ مُوسَی بْنَ عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ: هُمَا أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا وَ مِیرَاثَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ غَصَبَانَا فَغَصَبَ النَّاسُ.

وَ رَوَوْا عَنْ یَحْیَی بْنِ مُسَاوِرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ یَحْیَی بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] (6)؟. فَقَالَ لِی: ابْرَأْ مِنْهُمَا.

وَ رَوَوْا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: شَهِدْتُ أَبِی، مُحَمَّدَ بْنَ عُمَرَ، وَ مُحَمَّدَ بْنَ عُمَرَ بْنِ الْحَسَنِ (7)

وَ هُوَ الَّذِی کَانَ

ص: 387


1- کذا، و لم نجد معنا مناسبا للکلمة، و لا وزن و قافیة لما بعدها إن کانت أبیاتا.
2- لا توجد: لی، فی (ک).
3- فی (ک): و قلت.
4- فی (س): الهذر.
5- التبریة [البتریّة]: فرقة من الزّیدیّة، إلّا أنّهم یتولّون أبا بکر و عمر أیضا.
6- لا توجد فی (س): و عمر.
7- کذا، و فی الإسناد ما لا یخفی، فتأمّل.

مَعَ الْحُسَیْنِ بِکَرْبَلَاءَ، وَ کَانَتِ الشِّیعَةُ تُنَزِّلُهُ بِمَنْزِلَةِ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَعْرِفُونَ حَقَّهُ وَ فَضْلَهُ-، قَالَ: فَکَلَّمَهُ فِی أَبِی [زُرَیْقٍ] ، فَقَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ لِأَبِی: اسْکُتْ! فَإِنَّکَ عَاجِزٌ، وَ اللَّهِ إِنَّهُمَا لَشُرَکَاءُ فِی دَمِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْهُ، أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ لَقَدْ أَخْرَجَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ مَسْجِدِهِ وَ هُمَا یَتَطَهَّرَانِ وَ أُدْخِلَا وَ هُمَا جِیفَةٌ فِی بَیْتِهِ.

وَ رَوَوْا عَنْ أَبِی حُذَیْفَةَ- مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ وَ کَانَ فَاضِلًا زَاهِداً-، قَالَ: سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ یَطُوفُ بِالْبَیْتِ، فَقَالَ: وَ رَبِّ هَذَا الْبَیْتِ، وَ رَبِّ هَذَا الرُّکْنِ، وَ رَبِّ هَذَا الْحَجَرِ، مَا قَطَرَتْ مِنَّا قَطْرَةُ دَمٍ وَ لَا قَطَرَتْ مِنْ دِمَاءِ الْمُسْلِمِینَ قَطْرَةٌ إِلَّا وَ هُوَ فِی أَعْنَاقِهِمَا.

وَ رَوَوْا عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ أَحْمَرَ، قَالَ: سَأَلْتُ مُحَمَّدَ بْنَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قُلْتُ: أُصَلِّی خَلْفَ مَنْ یَتَوَالَی [فُلَاناً وَ فُلَاناً]؟. قَالَ: لَا، وَ لَا کَرَامَةَ.

وَ رَوَوْا عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، قَالَ: سُئِلَ مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ؟. فَقَالَ: قُتِلْتُمْ مُنْذُ سِتِّینَ سَنَةً فِی أَنْ ذَکَرْتُمْ عُثْمَانَ، فَوَ اللَّهِ لَوْ ذَکَرْتُمْ [فُلَاناً وَ فُلَاناً] لَکَانَتْ دِمَاؤُکُمْ أَحَلَّ عِنْدَهُمْ مِنْ دِمَاءِ السَّنَانِیرِ..

وَ رَوَوْا عَنْ أَرْطَاةَ بْنِ حَبِیبٍ الْأَسَدِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الشَّهِیدِ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِفَخٍّ یَقُولُ: هُمَا وَ اللَّهِ أَقَامَانَا هَذَا الْمُقَامَ، وَ زَعَمَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَا یُورَثُ.

وَ رَوَوْا عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَیْمُونٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: مَا رَفَعَتِ امْرَأَةٌ مِنَّا طَرْفَهَا إِلَی السَّمَاءِ فَقَطَرَتْ مِنْهَا قَطْرَةٌ إِلَّا کَانَ فِی أَعْنَاقِهِمَا.

وَ رَوَوْا عَنْ قُلَیْبِ بْنِ حَمَّادٍ، قَالَ: سَأَلْتُ الْحَسَنَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ

ص: 388

زَیْدِ بْنِ الْحَسَنِ، وَ الْحُسَیْنَ بْنَ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عِدَّةً مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا لَا یُخَالِفُنَا فِی شَیْ ءٍ إِلَّا إِذَا انْتَهَی إِلَی [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] أَوْقَفَهُمَا وَ شَکَّ فِی أَمْرِهِمَا؟ فَکُلُّهُمْ قَالُوا: مَنْ أَوْقَفَهُمَا شَکّاً فِی أَمْرِهِمَا فَهُوَ ضَالٌّ کَافِرٌ.

وَ رَوَوْا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُرَاتِ، قَالَ: حَدَّثَتْنِی فَاطِمَةُ الْحَنَفِیَّةُ، عَنْ فَاطِمَةَ ابْنَةِ الْحُسَیْنِ أَنَّهَا کَانَتْ تُبْغِضُ [فُلَاناً وَ فُلَاناً] وَ تَسُبُّهُمَا.

وَ رَوَوْا عَنْ عُمَرَ بْنِ ثَابِتٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِیلِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ، قَالَ: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ عَدَلَا فِی النَّاسِ وَ ظَلَمَانَا، فَلَمْ تَغْضَبِ النَّاسُ لَنَا، وَ إِنَّ عُثْمَانَ ظَلَمَنَا وَ ظَلَمَ النَّاسَ، فَغَضِبَتِ النَّاسُ (1) لِأَنْفُسِهِمْ فَمَالُوا إِلَیْهِ فَقَتَلُوهُ.

وَ رَوَوْا عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ جُنْدَبٍ، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ، قَالَ: مَرِضَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَثَقُلَ، فَجَلَسْتُ عِنْدَ رَأْسِهِ، فَدَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَعَهُ النَّاسُ فَامْتَلَأَ الْبَیْتُ، فَقُمْتُ مِنْ مَجْلِسِی، فَجَلَسَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَغَمَزَ أَبُو بَکْرٍ عُمَرَ فَقَامَ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)، إِنَّکَ کُنْتَ عَهِدْتَ إِلَیْنَا فِی هَذَا عَهْداً وَ إِنَّا لَا نَرَاهُ إِلَّا لِمَا بِهِ، فَإِنْ کَانَ شَیْ ءٌ فَإِلَی مَنْ؟. فَسَکَتَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلَمْ یُجِبْهُ، فَغَمَزَهُ الثَّانِیَةَ فَکَذَلِکَ، ثُمَّ الثَّالِثَةَ، فَرَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ رَأْسَهُ ثُمَّ قَالَ: إِنَّ هَذَا لَا یَمُوتُ مِنْ وَجَعِهِ هَذَا، وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی تَمْلَیَاهُ غَیْظاً، وَ تُوسِعَاهُ غَدْراً، وَ تَجِدَاهُ صَابِراً.

وَ رَوَوْا عَنْ یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ الْبِکَالِیِّ، قَالَتْ [کَذَا]: سَمِعْتُ حُذَیْفَةَ بْنَ الْیَمَانِ یَقُولُ: وُلِّیَ أَبُو بَکْرٍ فَطَعَنَ فِی الْإِسْلَامِ طَعْنَةً أَوْهَنَهُ، ثُمَّ وُلِّیَ عُمَرُ فَطَعَنَ فِی الْإِسْلَامِ طَعْنَةً مَرَقَ مِنْهُ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْهُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: وَلِیَنَا أَبُو بَکْرٍ فَطَعَنَ فِی الْإِسْلَامِ طَعْنَةً، ثُمَّ وَلِیَنَا عُمَرُ فَحَلَّ الْأَزْرَارَ، ثُمَّ وَلِیَنَا عُثْمَانُ فَخَرَجَ مِنْهُ عُرْیَاناً.

وَ رَوَوْا عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عُیَیْنَةَ، قَالَ: کَانَ إِذَا ذَکَرَ عُمَرَ

ص: 389


1- لا توجد جملة: فغضبت النّاس، فی (ک).

أَمَضَّهُ (1)، ثُمَّ قَالَ: کَانَ یَدْعُو ابْنَ عَبَّاسٍ فَیَسْتَفْتِیهِ مُغَایَظَةً لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

وَ رَوَوْا عَنِ الْأَعْمَشِ، أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ: قُبِضَ نَبِیُّهُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ هَمٌّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا: مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ، وَ مَا أَظُنُّهُمْ یُفْلِحُونَ.

وَ رَوَوْا عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ زَائِدَةَ الْوَشَّاءِ، قَالَ: أَشْهَدُ عَلَی (2) الْأَعْمَشِ أَنِّی سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُجَاءُ [بِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ] کَالثَّوْرَیْنِ الْعَقِیرَیْنِ لَهُمَا فِی نَارِ جَهَنَّمَ خُوَارٌ (3).

وَ رَوَوْا عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ أَبِی الْوَرْدِ، قَالَ: قَالَ الْأَعْمَشُ فِی مَرَضِهِ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ هُوَ بَرِیَّةٌ مِنْهُمَا وَ سَمَّاهُمَا، قُلْتُ لِلْمَسْعُودِیِّ: سَمَّاهُمَا؟!. قَالَ: نَعَمْ، [فُلَانٌ وَ فُلَانٌ] .

وَ رَوَوْا عَنْ عُمَرَ بْنِ زَائِدَةَ، قَالَ: کُنَّا عِنْدَ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ، قَالَ بَعْضُ الْقَوْمِ: أَبُو [زُرَیْقٍ] أَفْضَلُ مِنْ عَلِیٍّ، فَغَضِبَ حَبِیبٌ ثُمَّ قَامَ قَائِماً، فَقَالَ: وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَفِیهِمَا (4): الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ ... (5) الْآیَةَ.

وَ رَوَوْا عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُسَاوِرِ، عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَدِینَتَیْنِ، مَدِینَةً بِالْمَشْرِقِ وَ مَدِینَةً بِالْمَغْرِبِ لَا یَفْتُرَانِ مِنْ لَعْنِ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] .

وَ رَوَوْا عَنِ ابْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، قَالَ: سَمِعْتُ شَرِیکاً یَقُولُ: مَا لَهُمْ وَ لِفَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ؟ وَ اللَّهِ مَا جَهَّزَتْ جَیْشاً وَ لَا جَمَعَتْ جَمْعاً، وَ اللَّهِ لَقَدْ آذَیَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی قَبْرِهِ.

ص: 390


1- قال فی القاموس 2- 344: مضّه الشّی ء مضّا و مضیضا: بلغ من قلبه الحزن به، کأمضّه، و الخلّ فاه: أحرقه، و الکحل العین یمضّها- بالضّمّ و الفتح- آلمها کأمضّ.
2- فی (ک) نسخة بدل: عن، بدلا من: علی.
3- قال فی مجمع البحرین 3- 293: الخوار- بالضّمّ- صوت شدید کصوت البقر.
4- فی (ک) توجد کلمة: زلت هنا، و لعلّها: نزلت.
5- الفتح: 6.

وَ رَوَوْا عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یَحْیَی الثَّوْرِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ شَرِیکاً وَ سَأَلَهُ رَجُلٌ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ!: حُبُّ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ سُنَّةٌ؟-. فَقَالَ: یَا مُعَافَا، خُذْ بِثَوْبِهِ فَأَخْرِجْهُ وَ اعْرِفْ وَجْهَهُ وَ لَا تُدْخِلْهُ عَلَیَّ، یَا أَحْمَقُ! لَوْ کَانَ حُبُّهُمَا سُنَّةً لَکَانَ وَاجِباً عَلَیْکَ أَنْ تَذْکُرَهُمَا فِی صَلَاتِکَ کَمَا تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.

و لنوضِح بعض ما یحتاج إلی الإیضاح:

قوله علیه السلام: الوهدة العظیمة.

أقول: لم أره بهذا المعنی (1) فیما عندنا من کتب اللغة، و لعلّه أطلق علیه مجازا، فإنّ السّدفة- بالفتح و الضم- و السّدف- بالتحریک-: الظّلمة و الضّوء ضدّ-، و بالضّمّ: الباب، و سدّته، و سترة تکون بالباب تقیه (2) من المطر، و بالتحریک: سواد اللّیل، ذکرها الفیروزآبادی (3).

قوله: أضغنا، لعلّ الباء زائدة أو لیست الألف للتعدیة بل للإظهار .. أی أظهر الضغن بآبائنا، و فی بعض النسخ: اضطغنا بآبائنا، و فی بعضها: بإنائنا.

قال فی القاموس (4): اضطغنوا (5): انطووا علی الأحقاد و اضطغنه: أخذه تحت حضنه.

و فی بعض النسخ (6): أصغیا بإنائنا، و هو أصوب.

قال فی النهایة (7) فی حدیث الهرة: أنّه کان یصغی لها الإناء .. أی یمیله

ص: 391


1- أی کون السدف بمعنی الوهدة العظیمة لم أره. قال فی القاموس 1- 347: الوهدة: الأرض المنخفضة کالوهد.
2- فی (س): تقیة.
3- فی قاموسه 3- 151، و نحوه فی لسان العرب 9- 148، إلّا أنّه لم یذکر المعنی الرابع.
4- القاموس 4- 243، و مثله فی لسان العرب 13- 256.
5- فی (س): اصطغنوا- بالصاد.
6- لا توجد فی (س): النسخ.
7- النهایة 3- 33.

لیسهل علیه (1) الشّرب منه. فالمعنی: أنّهم سهّلوا لغیرهم أخذ حقّنا.

و قال الجوهری (2): أصغیت إلی فلان: إذا ملت بسمعک نحوه، و أصغیت الإناء: مثله (3) یقال فلان مصغی إناؤه إذا نقص حقّه (4)، انتهی. فالمعنی: إنّهم نقصوا حقّنا، و لعلّ التعبیر عن نقص الحقّ بذلک لأنّه إذا أمیل الإناء لا یمتلی.

قوله علیه السلام: و اضطجعا .. لعلّه کنایة عن ترصّدهما للإضرار حیلة و غیلة و الانتهاز للفرصة فی ذلک.

قوله علیه السلام: لذی الحلم .. قال الجوهری (5): و قول الشاعر:

و زعمت أنّا لا حلوم لنا (6)*** إنّ العصا قرعت لذی الحلم

أی إنّ الحلیم إذا نبّه انتبه، و أصله أنّ حکما من حکّام العرب عاش حتّی أُهْتِرَ، فقال لابنته: إذا أنکرتِ من فهمی شیئا عند الحکم فاقرعی لی الْمِجَنَّ بالعصا لأرتدع، قال المتلمّس: لذی الحلم ... (7) البیت (8).

قوله علیه السلام: ما قال هذا .. یمکن حمله (9) علی أنّه صلّی اللّه علیه و آله لم یقل هذا علی وجه السؤال و الاعتقاد، بل لتنزّل الآیة و یظهر للناس حالهما، أو لم یکن غرضه صلّی اللّه علیه و آله أن یعزّ الدین بهما مع کفرهما و نفاقهما، بل مع إسلامهما واقعا، فأخبر اللّه تعالی بأنّهما لا یسلمان أبدا، فلا ینافی الأخبار السابقة.

ص: 392


1- جاء فی المصدر: علیها.
2- الصحاح 6- 2401.
3- فی المصدر: أملته، بدلا من: مثله.
4- و نحوه فی القاموس 4- 352.
5- الصحاح 3- 1261.
6- لا توجد فی المصدر من قوله: و قول الشاعر .. إلی هنا، و جاءت: و قولهم، بدلا منه.
7- جاء البیت کلّه فی المصدر.
8- و انظر لمزید الاطلاع علی المثل، مجمع الأمثال 1- 37، و المستقصی فی أمثال العرب 1- 408، و فرائد اللآلی 1- 34.
9- لعلّ هذا من باب مماشاة الخصم و تنزّلا بفرض الصدور، و هو توجیه غریب منه طاب ثراه.

قوله علیه السلام: زنّاه .. أی قال إنّه ولد زنا (1)، و إن کان یستعمل فی المشهور فیمن نسب غیره إلی فعل الزنا.

**[ترجمه]ابو صالح حلبی در کتاب «تقریب المعارف - 3. تقریب المعارف: 167 - » گفته ­است: از جمله طعن­هایی که در عدالت آن سه وارد است، آن است که اهل بیت پیامبرصلَّی الله علیه و آله را آزار داده و مقام آن­ها را کوچک شمردند و از تعظیم و بزرگداشت آن­ها آن­گونه که مستحق بودند، اجتناب کردند:

از جمله آن­ها: امان دادن به هر کسی که بیعتش با آن­ها، به ضرر اهل بیت تمام می­شد و آزار دادن علی علیه السلام به خاطر بیعت نکردن با آن­ها، و درشت سخن گفتن با ایشان و مبالغه در تهدید حضرت، آوردن هیزم برای آتش زدن خانه امام، و حمله مردان بدون اجازه به خانه اش و بُردن حضرت کشان کشان برای بیعت گرفتن، و اجبار همسر و دختران و زنان و نزدیکان حضرت از بنی هاشم و دیگران به خارج شدن از خانه­هایشان، شمشیرکشیدن بر حضرت از هر طرف، تهدید ایشان به قتل در صورت نپذیرفتن بیعت آنان. ولی این کار را با سعد بن عباده و خبّاب بن منذر و غیر از آن که بیعت با آنان را به تاخیر انداختند نکردند تا مرگشان فرارسید و یا تا مدت زمانی طولانی بیعت نکردند .

و اینکه: ادعای فاطمه سلام الله علیها و شهادت امام علی و حسن و حسین علیهم

ص: 376

السلام را نپذیرفتند و شهادت جابر بن عبدالله را درباره زنان خبیث پذیرفتند و حال آنکه عایشه در حجره بود و لباس و کفش پوشیده بود، و غیره.

و دیگر: برتری دادن برخی مردم در بخشش، و اکتفا کردن در این زمینه به خانه­های نزدیک­تر.

و دیگر: پرچم بستن و دادن فرمانروایی ولایت­ها - امتیازات - برای اسلام آورندگان هنگام فتح مکه و مؤلفة قلوبهم و مکر کنندگان بر اسلام از بنی امیه و بنی مخزوم و دیگران، روی گردانی از اهل بیت علیهم السلام و اجتناب از دادن مقام و منصب به آن­­ها.

و دیگر: دوستی با کسانی که به کینه و حسد با اهل بیت علیهم السلام معروف بودند و مقدم دانستن آن افراد بر همه مردمان؛ اشخاصی مثل معاویه و خالد و ابوعبیده و مُغیره و ابوموسی و مروان و عبدالله بن ابی سرح و ابن کریز و کسانی که در دشمنی با اهل بیت علیهم السلام آن­ها را یاری می­کردند، و بی توجهی به آن­ها که به دوستی اهل بیت علیهم السلام مشهور بودند و آزار دادن آن­ها، مثل عمّار و سلمان و ابوذر و مقداد و ابی بن کعب و ابن مسعود، و کسانی که ولایت را حق اهل بیت علیهم الصلاة و السلام می­دانستند.

و از جمله: کوتاه کردن دست اهل بیت از فدک با وجود اثبات حقانیت آن ها در آن با شواهد، دادن حکم فرمانروایی شام به معاویه، و عراق به ابوموسی، و بصره به ابن کریز، و مصر و مغرب جهان اسلام به ابن ابی سرح و امثال کسانی که به مکر و نیرنگ بر اسلام و مسلمین معروف بودند.

اگر عادلانه و منصفانه در این تامل کنی، شدت دشمنی آن­ها و تحمیل کردن آن ها، کارهایی را که دلالت بر تشخیص دشمن از دوست می کند، بر تو آشکار می­شود، و هیچ وجهی برای این دشمنی نبوده جز اینکه آن­ها از نزدیکان صاحب شریعت صلوات الله علیه و علی­آله بودند، و در نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله در دین سبقت داشتند.

ص: 377

و تمام تلاش خود را در اطاعت از او صرف کردند، و در دوستی پیامبر و یاری رساندن به دین او بی مانند بودند، و در این چیزی است که بر انسان اندیشمند پوشیده نیست.

ابوصالح می­گوید: از جمله آنچه در عدالت آن­ها عیب گرفته می شود، این است که آن­ها به صحابه شریف و سابقین و تابعین با فضیلت پیامبر صلی الله علیه و آله بی احترامی نموده و اعمال آن­ها را نکوهش کرده و به هنگام مرگشان به این نکوهش و رفتار نادرست خود با آن­ها، اعتراف کردند، و بر کرده خودشان حسرت خوردند، و اما سخنان صحابه و تابعین مبنی بر ظلم آن­ها که توسط امیرمؤمنان علیه السلام حفظ شده و تصریح و اشاره به تقدم آن­ها بر حضرت بدون هیچ حقی در هر جایگاهی، همانند این فرموده حضرت، هنگامی که از ایشان خواستند با ابوبکر بیعت کند که فرمود: به خدا سوگند که من با شما بیعت نمی­کنم حال آنکه شما باید با من بیعت کنید، و این گفته حضرت علیه السلام: «یا ابْنَ­ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَکَادُواْ یَقْتُلُونَنِی - . الاعراف/150 - »،

{ای فرزند مادرم، این قوم مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند.}

سپس می گوید: و از جمله آن روایت، آنچه از اصبغ بن نباته و رشید هجری و ابو کدیبه اسدی و دیگر اصحاب علی علیه السلام به سندهای مختلفی نقل شده است که گفته­اند: در مسجد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نشسته ­بودیم که امیرمؤمنان علیه السلام از درب کوچک بر ما داخل شد، درحالی­که دست راستش را بالا برده و فرمود: آیا آنچه را که من می بینم شما هم می بینید؟ ما عرض کردیم: ای امیر مؤمنان، شما چه می بینید؟ امام فرمود: ابوبکر عتیق را در سَدَف جهنم می­بینم که با دست خود بر من اشاره می­کند و می گوید: برای من طلب آمرزش کن... خداوند او را نبخشد. - و ابو کدیبه افزود: - خداوند از آن دو راضی نمی­شود، و به خدا سوگند، هرگز مرا نمی توانند راضی کنند. و از امام درباره سَدَف پرسیدند، امام فرمود: گودی بزرگی است .

ص: 378

ابوصالح می­گوید: از حارث اعور روایت کرده­اند که گفت: در یکی از شب­ها بر محضر علی علیه السلام وارد شدم. امام به من فرمود: چه چیز باعث شد که در این وقت به اینجا بیایی؟ عرض کردم: دوستی شما، ای امیرمؤمنان. حضرت فرمود: بگو قسم به خدا!! من گفتم: به خدا قسم. حضرت فرمود: نمی­خواهی از دشمن­ترین مردم بر ما و دشمن­ترین مردم بر دوستداران ما برایت سخن بگویم؟ من عرض کردم: آری، چرا که نه، ای امیرمؤمنان؛ اما به خدا سوگند چیزی را حدس و گمان می­زنم. امام فرمود: حدس و گمانت را بگو؛ عرض کردم: ابوبکر و عمر. امام فرمود: ای حارث اعور نزدیک شو. من هم نزدیک شدم، حضرت فرمود: از آن دو برائت بجوی که خداوند از آن­ها برائت می­جوید و بیزار است.

و در روایتی دیگر آمده است که حارث گفت: من حدس می­زنم ولی می­ترسم بی­گناهی را بدان متهم کنم...ابوبکر و عمر. حضرت فرمود: آری، سوگند به خدایی که دانه را شکافت و آدمی را آفرید، آن دو در حق من ظلم روا داشتند و زندگی را بر من تلخ و ناگوار ساختند و بر من حسادت ورزیدند و آزارم دادند، و داد و فریاد و بلند کردن صدای آن دو و سرزنش آن­ها توسط رسول خدا، اهل جهنم را می­آزارد.

ابوصالح باز گفته است: از عمّاره روایت کرده­اند که گفت: نزد امیرمؤمنان علیه السلام نشسته بودم. حضرت در سمت راست مسجد کوفه نشسته و مردم هم نزد ایشان بودند. در این هنگام مردی پیش آمد و بر حضرت سلام داد، سپس عرض کرد: ای امیرمؤمنان: به خدا سوگند که من شما را دوست می­دارم. امام فرمود: به خدا قسم، من تو را دوست نمی­دارم، حبّ تو به ابوبکر و عمر چگونه است؟ آن مرد عرض کرد: قسم به خدا، آن دو را بسیار دوست می­دارم؛ حضرت فرمود: دوستی تو نسبت به عثمان چگونه است؟ آن مرد گفت: محبت او در درون قلبم نفوذ کرده است. پس علی علیه السلام فرمود: من ابوالحسن... تا آخر حدیث.

ابوصالح گفته است: از سفیان، از فُضیل بن زُبَیر، از نقیع، از أبی کدیبه أزدی روایت کرده­اند که نقل کرد: مردی نزد امیرمؤمنان علی علیه السلام آمد و از او درباره این سخن خداوند

ص: 379

بلند مرتبه: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ - . حجرات/1 - »،

{ای کسانی که ایمان آورده اید، در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید.} پرسید که درباره چه کسی نازل شده است؟ امام فرمود: چه می­خواهی؟ آیا می­خواهی مردم را علیه یکدیگر بشورانی؟ عرض کرد: نه، ای امیر مؤمنان، ولی دوست دارم که بدانم. امام فرمود: بنشین. او هم نشست، امام فرمود: بنویس عامر، بنویس مَعمر، بنویس عُمر، بنویس عمّار، بنویس مُعتَمر! این آیه درباره یکی از این پنج نفر نازل شده است. سُفیان می­گوید: به فُضَیل گفتم: فکر می­کنی آن شخص عمر است؟ چه کسی جز او می­تواند باشد.

گفته است: از منذر ثوری روایت کرده ­اند که گفت: از حسین بن علی علیه السلام شنیدم که می­فرمود: ابوبکر و عمر خلافت را غصب کردند، حال آنکه تمام آن مال ما بود، و برای ما سهمی همچون سهم مادربزرگ قرار دارند؛ امّا به خدا سوگند، روزی که مردم شفاعت ما را خواهند خواست، آن دو باید خودشان به فکر چاره باشند.

ابوصالح همچنین نقل کرده است: اهل بیت از امام علیه السلام روایت کرده­اند که مردی از امام درباره ابوبکر پرسید، امام فرمود: به خدا سوگند که آن دو ما را تباه کرده و حق ما را از بین بردند و در جایگاهی نشستند که ما ازآن دو به آن جایگاه سزاوارتر بودیم. بر گردن ما پا گذاشتند و مردم را بر دوش ما سوار کردند.

و از ابی اسحاق نقل شده است که گفت: بین مکه و مدینه در رکاب علی بن حسین علیه السلام بودم، از حضرت درباره ابوبکر و عمر پرسیدم: درباره آن دو چه می­گویید؟ امام فرمود: در حق آن دو چه بگویم؟ خداوند آن دو را رحمت نکند و نبخشد. و از قاسم بن مسلم روایت شده است: به همراه علی بن حسین علیه السلام در منطقه ینبع بودم، درحالی­که دستم در دستشان بود، عرض کردم: درباره این دو مرد چه می­گویید؟ آیا از دشمن آن دو برائت می­جویید؟ در این هنگام حضرت ناراحت شد و دست مرا رها کرد، سپس فرمود: وای برتو، ای قاسم! آن ­دو اولین کسانی بودند که بر پدران ما کینه ورزیدند، و مانع راه ما شدند و مردم را بر ما شورانیدند، و در جایگاهی نشستند که ما به آن از

ص: 380

آنان شایسته تر بودیم.

و از حکیم بن جُبیر، و او از امام سجاد علیه السلام همانند این حدیث را نقل کرده است و افزوده: و خداوند از آن دو نگذرد.

و از ابوعلی خراسانی، از یکی از غلامان علی بن حسین علیه السلام روایت شده است که گفت: به همراه امام علیه السلام در یکی از مجالس خلوتِ او بودم، عرض کردم: من بر شما حقی دارم،آیا مرا از این دو مرد باخبر نمی­کنید: از ابوبکر و عمر؟ امام فرمود: آن دو کافرند، و هر کس آن­ها را دوست بدارد، کافر است.

ابو حمزه ثمالی روایت کرد: به علی بن حسین علیه السلام در خلوت عرض کردم: مرا از این دو مرد باخبر کنید. امام فرمود: آن دو نخستین کسانی هستند که حق ما را غصب کرده و میراث ما را از ما گرفتند، و در جایگاهی نشستند که ما به آن، از آن ­دو شایسته­تر بودیم، خداوند از آن دو نگذرد و نبخشد، کافرند و هر کس آن دو را ولی و دوست خود بگیرد کافر است.

حکیم بن جُبیر نقل کرد: به علی بن حسین علیه السلام عرض کردم: شما به خاطر عثمان از شصت سال پیش تا به حال کشته می­شوید، پس اگر (آشکارا) از دو بت قریش بیزاری بجویید چه خواهد شد؟

ابوصالح حلبی همچنین نقل می­کند: از سورة بن کُلیب روایت کرده­اند که گفت: از امام باقرعلیه السلام درباره ابوبکر و عمر پرسیدم، حضرت فرمود: آن دو نخستین کسانی بودند که در حق ما ظلم روا داشتند و مردم را بر ما شورانیدند. من دوباره پرسیدم، امام هم سه بار آن را تکرار نمود، من هم برای بار چهارم پرسیدم، در این هنگام، امام این بیت را خواند:

- پیش از این به خاطر ذوالحلم [صیفی ­بن­ ریاح: پدر اکثم بن صیفی] عصا نمی­شکست (کوبیده نمی­شد)، چیزی به انسان یاد داده نمی­شود مگر برای اینکه یاد بگیرد.

و از کثیرٌ النوا، از امام باقرعلیه السلام نقل شده است که گفت: از حضرت درباره ابوبکر و عمر پرسیدم، حضرت فرمود: آن دو نخستین کسانی بودند که حق ما را غصب کرده و مردم را بر کتف و گردن های ما سوار کردند، و ذلت را بر خانه­های ما داخل کردند.

و باز کثیر النّوا از امام باقرعلیه السلام روایت کرد که فرمود: به خدا قسم، اگر (علی علیه السلام) در برابر آن دو یاورانی می یافت با آن دو جهاد می­کرد. یعنی ابوبکر و عمر. و از بشیر نقل شد که گفت: از امام محمد باقر علیه السلام درباره ابوبکر و عمر پرسیدم، ولی ایشان جواب مرا ندادند. دوباره پرسیدم، ولی باز هم جواب ندادند. بار سوم عرض کردم: فدایتان شوم، مرا از

ص: 381

آن دو باخبر کنید؟ امام فرمود: قطره­ای از خون ما و نه از خون یکی از مسلمانان ریخته نشد، مگر آنکه تا روز قیامت عواقب آن بر گردن آن دو است.

و روایت کرده­اند که ابن بشیر گفت: به امام محمد باقر علیه السلام عرض کردم: مردم می­پندارند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرموده: خداوندا، اسلام را به وسیله ابوجهل و عمر عزیز بگردان. امام باقرعلیه السلام فرمود: به خدا قسم، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هرگز آن را نگفته­اند، چرا که خداوند فقط اسلام را به وسیله محمد عزیز و استوار ساخت. خداوند دینش را به وسیله شرورترین خلقش عزیز نمی گرداند.

و از قدامة بن سعد ثقفی روایت کرده­اند: از امام محمد باقرعلیه السلام در مورد ابوبکر و عمر پرسیدم، حضرت فرمود: از موقعی که اهل بیتم را درک کردم، دیدم که بر آن­ها پیوسته لعن کرده و عیب می­گیرند.

ابوجارود نقل کرده­است: من و کثیر النوا در محضر امام باقرعلیه السلام بودیم، کثیر عرض کرد: ای اباجعفر، خداوند تو را بیامرزد، این ابوجارود از ابوبکر و عمر بیزاری می­جوید. من به امام علیه السلام عرض کردم: سوگند به خدایی که جز او معبودی نیست، دروغ گفت، او هرگز این سخن را از من نشنیده است. و نزد امام برادرشان عبدالله بن علی بود. امام فرمود: نزد من بیا، ای کثیر، نزد من بیا. به خدا سوگند که آن دو نخستین کسانی بودند که در حق ما ظلم روا داشته و نسبت به پدرانمان کینه ورزیدند، و مردم را بر گردن های ما سوار کردند، خداوند از آن دو نگذرد و تو را به همراه آن دو نبخشد، ای کثیر .

از ابوجارود روایت شده است که گفت: در محضر امام باقرعلیه السلام نشسته بودم که درباره آن دو از امام سؤال شد: امام فرمود: آن دو نخستین کسانی هستند که در حق ما ظلم روا داشتند و مردم را بر ما شورانیدند و فدک و اطراف آن را - هدیه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله - از فاطمه سلام الله علیها گرفتند.

در این هنگام شخصی توانگر - میسر - برخاست و گفت: خداوند و رسولش ازآن دو بیزارند. امام باقرعلیه السلام هم این شعر را خواند:

- پیش از این برای ذو حلم (صیفی بن ریاح) عصی زده نمی شد و به انسان چیزی تعلیم نمی شود مگر برای اینکه او یاد بگیرد.»

و از بشیر بن أرَاکه نبّال روایت کرده­اند: از امام محمد باقرعلیه السلام درباره ابوبکر و عمر پرسیدم، امام با حالتی نا امید کننده پاسخ داد: از دو بت عرب چه می­خواهی؟ شما (شیعه)

ص: 382

به جرم قتل عثمان بن عفان کشته می­شوید، اگر بیزاری خود را از آن دو آشکار می کردید، چه می شد؟ در این صورت لحظه­ای به شما فرصت نمی­دادند؟

حُجر بَجَلی روایت کرد: در امر آن دو مرد شک کردم، بنابراین به مدینه آمدم، و شنیدم امام باقرعلیه السلام می­فرمود: اولین کسانی که بر ما ظلم کرده و حق ما را غصب نموده و مردم را بر ما شورانیدند، ابوبکر و عمر بودند.

و از امام محمدباقرعلیه السلام روایت شد که فرمود: اگر علی یاورانی می­یافت، به یقین گردن آن­ها را می­زد.

سلّام بن سعید مخزومی از امام باقرعلیه السلام نقل کرد که فرمود: سه نفر هستند که عمل آن­ها به آسمان بالا نمی­رود و عملی از آن­ها پذیرفته نمی­شود: هرکس بمیرد و در قلبش نسبت به ما اهل بیت کینه داشته باشد، و هرکس دشمن ما را ولیّ خود انتخاب کند، و هرکس ابوبکر و عمر را ولیّ و سرپرست خود بداند.

از وَرْد بن زید، برادر کمیت، روایت شده است که گفت: از محمد بن علی علیه السلام درباره ابوبکر و عمر سؤال کردم، فرمود: هرکس بداند که خداوند داوری عادل است، از آن دو برائت می­جوید، و هر خونی که ریخته می­شود بر گردن آن دو است .

باز از محمد بن علی علیه السلام روایت شده است که از او درباره ابوبکر و عمر سؤال شد. ایشان فرمود: آن دو نخستین کسانی هستند که بر ما ظلم کرده و حق ما را گرفته­ و بر ما شوریدند، و علیه ما دری گشودند که تا روز قیامت هیچ چیزی آن را نمی­بندد، خداوند از ظلم آن دو در حق ما نگذرد.

از سالم بن ابی حفصه روایت شده است: بر امام محمد باقرعلیه السلام وارد شدم و عرض کردم: ای امامان و سروران ما، هر که شما را دوست بدارد دوست می­داریم و هر که با شما دشمنی کند دشمن او هستیم، و از دشمن شما بیزاریم. امام فرمود: آفرین بر تو، ای شیخ! اگر سخنت حقیقت داشته باشد. من عرض کردم: فدایتان شویم، حقیقت را گفتم. امام پرسید: درباره ابوبکر و عمر چه می­گویی؟ جواب دادم: آن دو امامان عادلی هستند، خداوند آن­ها را بیامرزد! امام فرمود: ای شیخ، به خدا قسم، در این کار (عدل یا خلافت) کسی را شرکت دادی که خداوند در آن هیچ سهمی برای او قرار نداده است.

فُضیل رسّان از امام محمد باقرعلیه السلام روایت کرد که امام فرمود: مثل ابوبکر و پیروان او، مثل فرعون و اصحابش است و مثل علی و شیعه او، مثل موسی علیه السلام و پیروانش است.

و از امام باقرعلیه السلام درباره این فرموده خداوند عزّوجلّ: «وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلَی

ص: 383

بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا - . تحریم/3 - »،

{و چون پیامبر با یکی از همسرانش سخنی نهانی گفت.} روایت شده که فرمود: پیامبر به آن دو (حفصه و عایشه) امر ماریه قبطی(کنیز پیامبر) را پنهانی گفت، و پنهانی به آن دو خبر داد که بعد از او ابوبکر و عمر امور امت را ظالمانه و ستمگرانه و خائنانه به دست خواهند گرفت.

ارقط می­گوید: به امام جعفرعلیه السلام عرض کردم : ای عموی من، از وفات و مرگ شما و خود بیم دارم و حال آنکه امر این دو مرد بر من آشکار نیست! امام جعفر علیه السلام فرمود: از آن دو برائت داشته باش، چرا که خداوند و رسولش از آن دو بیزارند .

عبدالله بن سنان از جعفر بن محمد علیه السلام روایت کرد که گفت: امام به من فرمود: ابوبکر و عمر دو بت قریش­اند که آن دو را عبادت می­کنند. و اسماعیل بن یسار، از دو سه نفر، وآن­ها از امام جعفر بن محمد علیه السلام روایت کردند و گفتند: (ایشان) هرگاه نام عمر ذکر می کرد او را زناکار می­نامید، و هرگاه ابوجعفر دوانیقی را هم ذکر می­کرد زناکار می­نامید و غیر ازآن دو به کسی نسبت زنا نمی­داد.

ابوصالح حلبی می­گوید: این خبر از علی بن حسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد علیهم السلام به طرق مختلف روایت شده که هر کدام از آن­ها فرمودند: سه شخص­اند که خداوند در روز قیامت نه به آن­ها می­نگرد و نه آن­ها را پاک می­کند و درآن روز برای آن­ها عذابی سخت خواهد بود: هرکس گمان کند که او امام است حال آنکه امام نیست، و هرکس که امامت امامی از سوی خدا را انکار کند، و هر کس گمان کند که آن دو در اسلام بهره­ای دارند. و از راه­های دیگر این­گونه نقل شده است: برای آن دو نفر نخستین... و از روایات مختلف دیگر: - کسی که گمان کند - بهره­ای در اسلام برای آن دو بادیه نشین وجود دارد.

و اضافه بر روایاتی که از آن ها و فرزندان ائمه علیهم السلام روایت کردیم و هرکس در این روایات و آنچه از دین و اعتقاد شناخته شده است از آنان تامل کند حال آن ها بر او روشن می شود و می داند که آنان کسانی را که بر امیر مؤمنان علیه السلام تقدم جستند و کسانی که به دین آنان گرویدند کافر دانسته­اند، و همین مقدار ما را از آوردن روایت بی نیاز می­کند و فقط محض اطلاع، قسمتی از آن را آوردیم.

هم شیعه و هم سنی از گروهی از بزرگان طالبیین (از نسل امام علی علیه السلام) آنچه را همانند آن از ائمه علیهم السلام روایت شده، نقل کرده­اند.

ص: 384

از معمر بن خیثم روایت کرده اند که گفت: زید بن علی مرا به عنوان داعی (مبلّغ) فرستاد، من گفتم: فدایتان شوم! شیعیان دعوت ما را اجابت نکردند؛ زیرا آن­ها در قضیه ولایت ابوبکر و عمر با ما هم­عقیده نیستند. زید بن علی گفت: وای بر تو! آیا کسی از مظلومیت ما از ما آگاه­تر است؟ به خدا سوگند اگر می­گفتی آن دو در حکم ستم کردند تکذیب می­شدی و اگر می­گفتی، آن دو غنیمت فدک را به خود اختصاص دادند تکذیب می­شدی، ولی آن دو نخستین کسانی هستند که در حق ما ظلم کرده و مردم را بر ما شورانیدند. به خدا سوگند، من به خاطر بغضی که نسبت به پدران آن دو دارم، بر فرزندان آن دو کینه خواهم داشت، ولی اگر مردم را به آنچه که می­گویید دعوت کنم ،همه ما را با یک تیر خواهند زد.

و از محمد بن فُرات جَرْمی روایت شده است که گفت: شنیدم زید بن علی می­گفت: ما با آل عمر در حمام همدیگر را می­بینیم و می­دانند که نه ما آن­ها را دوست داریم و نه آن­ها ما را. به خدا سوگند، به خاطر کینه پدرانشان، ما به فرزندان آن­ها کینه می­ورزیم.

فضیل بن زبیر نقل کرد: به زید بن علی علیه السلام گفتم: نظرت درباره ابوبکر و عمر چیست؟ گفت: درباره آن دو آنچه را علی علیه السلام فرموده­اند، بگو، و همان گونه که به آن کفایت نموده­اند اکتفا کن و از گفته وی تجاوز مکن. من گفتم: مرا از قلبم باخبر کن، آیا من او را خلق کرده­ام؟ او گفت: نه، گفتم: من خداوند را که او را خلق کرده، شاهد می­گیرم که او در قلب من بغض آن دو را قرار داده است، پس چگونه می­توانم کینه و نفرت آن دو را از قلبم خارج کنم؟ در این هنگام زید نشست و گفت: قسم به خدایی که جز او خدایی نیست، من به خاطر بغض و کینه برآن دو، بغضی فرزندان آن­ها هم در دل دارم، زیرا آن­ها هر گاه بشنوند که علی علیه السلام را دشنام می­دهند، خوشحال می شوند.

عباس بن ولید اغداری می­گوید: از زید بن علی درباره ابوبکر و عمر سؤال شد، ولی او پاسخ نداد، هنگامی­که آن نیزه به او اصابت کرد و آن را از صورتش درآورد، با دستش خون صورت خود را جمع کرد تا اینکه لخته بست، گویی جگری بود، پس گفت: کجاست آن سؤال­کننده از ابوبکر و عمر؟ به خدا قسم، آن دو در این خون شریک­اند. سپس آن را پشت سر خود پاشید.

نافع شقفی که زید بن علی را دیده بود، می­گوید: مردی از او درباره عمر و ابوبکر پرسید، ولی او ساکت شد و جوابش را نداد. زمانی که زخمی شد گفت: کجاست آن سؤال کننده از ابوبکر و عمر؟ آن دو هستند که مرا به این روز انداخته­اند .

ص: 385

یعقوب بن عدی می­گوید: از یحیی بن زید درباره آن دو سؤال شد - آن هنگام ما در خراسان بودیم و دو لشکر به هم رسیده بودند - یحیی بن زید جواب داد: آن دو بودند که ما را به این حال و روز انداخته­اند، به خدا قسم، پدربزرگ آن دو پست بودند، و خواستند امیرمؤمنان علی علیه السلام را به قتل برسانند.

قُلَیب بن حَمّاد از موسی بن عبدالله بن حسن روایت کرد که گفت: به همراه پدرم در مکه بودم، مردی از اهل طائف مولای ثقیف را ملاقات کردم، او ابوبکر و عمر را دشنام داد، پدرم او را به پرهیزکاری خداوند سفارش نمود، آن مرد گفت: ای ابامحمد، قسم به پروردگار این خانه و پروردگار این بنا، از تو می­پرسم، راست بگو: آیا آن دو بر فاطمه نماز گزاردند؟ پدرم گفت : به خدا سوگند، نه، نماز نگزاردند. راوی می­گوید: چون آن مرد برفت، موسی گفت: من او را دشنام دادم و کافر خواندم. پدرم گفت: ای فرزندم، به او ناسزا مگو و او را کافر مخوان، به خدا قسم که آن دو کاری بس بزرگ انجام داده­اند.

و در روایتی دیگر آمده است: ای فرزندم، او را کافر مخوان، به خدا قسم آن­ها بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هم نماز نگذاردند، پدرم سه بار مکث کرد، و هر بار گفت: پیامبر را دفن نکردند، زیرا آن­ها به انجام کار خودشان مشغول بودند.

نقل شده است که زید بن علی ثقفی نزد عبدالله بن حسن،­ درحالی­که در مکه بود آورده شد، پس گفت: تو را به خدا قسم می­دهم، آیا می­دانی که آن­ها فاطمه سلام الله علیها دختر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از میراثش منع کردند؟ زید گفت: آری. عبدالله گفت: پس تو را به خداوند قسم میدهم، آیا می­دانی فاطمه سلام الله علیها از دنیا رفت و با آن دو - ابوبکر و عمر- سخن نگفت و وصیت کرد که بر نماز او حاضر نشوند؟ زید گفت: آری، می­دانم، عبدالله باز گفت: تو را به خدا قسم، آیا می­دانی که آن­ها قبل از این که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دفن شود بیعت کردند و آن­ها سرگرم بودن اهل بیت به کفن و دفن پیامبر را غنیمت شمردند؟ گفت: آری، عبدالله پرسید: تو را به خدا قسم می­دهم راست بگویی، آیا می­دانی که علی علیه السلام با آن دو بیعت نکرد تا این که مجبور به بیعت شد؟ زید گفت: آری، می­دانم.

ص: 386

عبدالله باز پرسید: تو را شاهد می­گیرم که من از آن دو بیزارم، و من بر رای علی و فاطمه علیهما السلام هستم. موسی می­گوید: من نزد او رفتم، پدرم گفت: ای فرزندم، سوگند به خدا که آن دو خطای بزرگی را مرتکب شدند.

مُخَوّل بن ابراهیم می­گوید: موسی بن عبدالله بن حسن - و آن دو را ذکر کرد - مرا خبر داد و گفت: به آن­ها بگو ما از فاطمه سلام الله علیها پیروی می­کنیم. نقل شده است که حضرت از دنیا رفت درحالی­که بر آن دو خشمگین بود، بنابراین ما هم به خاطر غضب او غضب کرده و با رضای او خشنود می­شویم. حضرت غضب کردند، و هرگاه خشنودی وی بیاید و خشنود شود، ما هم راضی و خشنود می­شویم.

مُخَوَّل می­گوید: از موسی بن عبدالله درباره ابوبکر و عمر پرسیدم، او به من چیزی گفت که ذکر آن را نمی­پسندم. من به مخوّل گفتم: آیا او درباره آن دو شدیدتر از ظلم و ستم و فسق و خیانت آن­ها گفت؟ او جواب داد: آری.

مخوّل گفت: یک بار دیگر درباره آن دو از او پرسیدم، او گفت: آیا گمان می کنی من تبری هستم [تبریّه: فرقه زیدیه می­باشند جز اینکه ولایت ابوبکر و همچنین عمر را قبول دارند] سپس در مورد آن دو سخنان زشتی گفت.

ابن مسعود می­گوید: شنیدم موسی بن عبدالله می­گفت: آن دو نخستین کسانی بودند که در حق و میراث ما از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ظلم کردند و بر ما و مردم سیطره یافتند.

یحیی بن مساور می­گوید: از یحیی بن عبدالله بن حسن درباره ابوبکر و عمر پرسیدم، او به من گفت: از آن دو برائت بجوی.

عبدالله بن محمد بن عُمر بن علی بن ابی طالب علیه السلام می­گوید: پدرم محمد بن عمر و محمد بن عمر بن حسن که در کربلا به

ص: 387

همراه امام حسین علیه السلام بود، را دیدم، و شیعیان او را در جایگاه امام باقرعلیه السلام جای می­دادند و حق و فضل او را می شناختند، عبدالله می­گوید: پدرم با او درباره ابوبکر سخن گفت، محمد بن عمر بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام به پدرم گفت: ساکت شو تو عاجز هستی، به خدا سوگند، که آن دو در ریختن خون حسین علیه السلام شریک­اند .

و در روایتی دیگر از او آمده است که محمد بن عمر گفت: به خدا سوگند، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن دو را از مسجدش بیرون کرد، درحالی که خود را طهارت و غسل می­دادند، و به قبر گذاشته شدند، در حالی­که در خانه او جیفه بودند.

ابو حُذیفه از اهل یمن که فاضل و پارسا بود نقل می­کند که شنیدم عبدالله بن حسن بن علی بن حسین علیه السلام درحالی­که کعبه را طواف می­کرد، می­گفت: قسم به پروردگار این خانه، و قسم به پروردگار این رکن، و قسم به این حجر الاسود! هر قطره خونی که از ما و از خون مسلمانان ریخته شود، گناه آن بر گردن آن دو است. یعنی ابوبکر و عمر.

اسحاق بن أحمر می­گوید: از محمد بن حسن بن علی بن حسین علیه السلام پرسیدم: آیا می­توانم پشت سر کسی که ابوبکر و عمر را دوست دارد نماز بخوانم؟ او گفت، نه، آن ها احترامی ندارند.

ابوجارود نقل می­کند: از محمد بن عمر بن حسین بن علی بن ابیطالب علیهما السلام درباره ابوبکر و عمر سؤال شد، او گفت: شصت سال است که به خاطر نام بردن از عثمان کشته می شوید. به خدا سوگند، اگر ابوبکر و عمر را - به بدی - نام می بردید در این صورت خون شما از خون گربه­ها هم حلال­تر بود!

أرطاة بن حبیب اسدی روایت کرد: شنیدم که حسن بن علی بن حسین شهید علیه السلام در منطقه فخّ می­گفت: آن دو، به خدا قسم، ما را به این روز انداختند، و پنداشتند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ارث نمی گذارد.

ابراهیم بن میمون، از حسن بن محمد بن عبدالله بن حسن بن علی علیه السلام روایت کرد که گفت: هر زنی از ما که به آسمان بنگرد و قطره­ای از چشم او بریزد، گناه آن بر گردن آن دو است.

قُلیب بن حمّاد می­گوید: از حسن بن ابراهیم بن عبدالله بن

ص: 388

زید بن حسن و از حسین بن زید بن علی علیه السلام و تنی چند از اهل بیت علیهم السلام درباره یکی از دوستانمان پرسیدم که در هیچ چیزی با ما مخالفت نمی­کند جز این که هرگاه به نام بردن ابوبکر و عمر می­رسد، می­ایستد و در کار آن دو شک می­کند. همه آن­ها در پاسخ گفتند: هر کس در کار و عمل آن دو شک کند، گمراه و کافر است.. .

محمد بن فُوات نقل می­کند: فاطمه حنفی از فاطمه دختر امام حسین علیه السلام برای من نقل کرد که او از آن دو متنفر بود و کینه آن­ها را به دل داشت...

عمر بن ثابت می­گوید: عبدالله بن محمد بن عقیل بن ابی طالب مرا خبر داد که گفت: ابوبکر و عمر در حق مردم عدالت کردند و در حق ما ظلم روا داشتند، پس مردم به خاطر ما خشمگین نشدند. و عثمان هم بر مردم و هم بر ما ظلم کرد، به همین خاطر مردم برای خودشان خشمگین شده و او را به قتل رساندند.

قاسم بن جندب از انس بن مالک نقل می­کند که مالک گفت: علی علیه السلام بیمار شد و بیماری­اش شدت یافت. پس من در کنار سر او نشستم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به همراه مردم بر ما داخل شدند، به گونه ای که خانه پر شد. من از جایم برخاستم، و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در جای من نشست. در این حین ابوبکر به عمر چشمک زد و از جایش برخاست، و گفت: ای رسول خدا، شما در این (علی) با ما عهدی بستید و آنچه این بدان مبتلا شده است را می­بینیم. اگر چیزی اتفاق افتاد، (اگر علی بمیرد) جانشینی را به چه کسی خواهی داد؟ رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ساکت شدند و جوابی ندادند. او هم برای دومین بار و سپس برای سومین بار به عمر چشمک زد، در این هنگام رسول خدا صلَّی الله علیه و آله سرش را بلند کرد و فرمود: این به خاطر این دردش نمی­میرد، و نمی­میرد تا اینکه شما دو نفر او را پر از خشم و غضب کنید، و بر او نیرنگ گسترانده و او را صابر و مقاوم خواهید یافت.

یزید بن معاویه بِکالی نقل می­کند: شنیدم حُذیفة بن یَمان می­گفت: ابوبکر خلیفه شد و به اسلام چنان ضربه زد که آن را ضعیف کرد. سپس عمر به خلافت رسید و چنان به اسلام ضربه زد که به خاطر آن از دین خارج شد.

و در روایتی دیگر از او - رضی الله عنه - آمده است که گفت: ابوبکر بر ما حاکم شد - به خلافت رسید- و به اسلام ضربه زد، سپس عمر بر ما خلیفه شد و پرده و حفاظ را باز کرد، پس از آن عثمان خلیفه شد و عریان از دین خارج شد .

ابان بن تغلب از حَکم بن عُیَینه نقل می­کند: هر گاه نام عمر برده می شد،

ص: 389

برای او ناگوار می آمد. سپس می­گوید: و او، ابن عباس را فرا می­خواند و به خاطر ناراحت کردن علی علیه السلام، از او درباره مسائل فتوا می­خواست.

از اعمش نقل می­کنند که می­گفت: پیامبرشان صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفت، و آن­ها هیچ هم و غمی نداشتند. جز این که می­گفتند: امیری از ما و امیری از شما... و گمان نمی­کنم که رستگار شوند.

مُحمَّد بن زائده الوشاء می­گوید: گواهی می­دهم که شنیدم اعمش می­گفت: روز قیامت آورده می­شوند... همانند دو گاو نر عقیم که درآتش جهنم صدا می­کنند.

سلیمان بن ابی الورد می­گوید: اعمش در مرضی که به سبب آن از دنیا رفت گفت: او (اعمش) از آن دو بیزار است... و آن دو را به اسم خواند، من به مسعودی گفتم: آیا آن دو را به اسم خواند؟ گفت: آری، ابوبکر و عمر.

عمر بن زائده نقل می­کند: نزد حبیب بن ابی ثابت بودیم، یکی از مردم گفت: ابوبکر از علی برتر است. در این هنگام حبیب ناراحت شد و برخاست و گفت: قسم به خدایی که جز او خدایی نیست، این آیه فقط درباره آن دو نازل شده است: «الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیرًا - . فتح/6 - »،

{آنان که به خداوند گمان بد بردند، بد زمانه بر آنان باد و خدا بر ایشان خشم نموده و لعنتشان کرده و جهنم را برای آنان آماده گردانیده و [چه] بد سرانجامی است.}

یحیی بن مساور از ابی الجارود روایت می­کند که گفت: خداوند عزّو جلّ دو شهر دارد: شهری در مشرق و شهری در مغرب، که از لعن به ... ابوبکر و عمر سست نمی شوند.

ابن عبدالرحمن می­گوید: شنیدم شریک می­گفت، آن­ها را با فاطمه سلام الله علیها چه کار بود؟ به خدا قسم، نه سپاهی آماده و نه گروهی را دور خود جمع کرده بود. به خدا سوگند، که آن دو رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را در قبرش آزار دادند .

ص: 390

ابراهیم بن یحیی ثوری می­گوید: از شریک شنیدم که مردی از او پرسید: ای اباعبدالله، دوست داشتن ابوبکر و عمر سنت است؟ او گفت: ای محافا! لباس او را بگیر و از خانه خارج کن و راهش را نشان بده و دیگر اجازه نده بر من داخل شود... ای احمق، اگر حبّ آن دو سنت بود، بر تو واجب می­بود که در نمازهای خود آن دو را ذکر کنی همانگونه که بر محمد و آل محمد صلوات می­فرستی.

در اینجا بایستی برخی از آنچه نیاز به توضیح دارند را شرح کنیم: این سخن امام: «الوهدة العظیمة»: گودی بزرگ.

مؤلف: «سَدَف» را به این معنا در کتاب­های لغت نیافتم، چه بسا مجازا برآن اطلاق کرده است، زیرا السَدفة به فتح و ضم سین، و السَدف به تحریک هر دو: از کلمات ضد است که هم به معنای روشنایی و هم به معنای تاریکی است، و به ضم سین: درب یا پرده­ آن، پرده ای که برای جلوگیری از باران بر در نصب می­شود و «السَدَفة» به تحریک: تاریکی شب، فیروز آبادی آن را گفته است - . قاموس المحیط3: 153 - .

«أضغنا»: شاید باء بابائنا اضافه است و یا این که همزه آن، همزه تعدیه (برای متعدی کردن) نیست بلکه برای اظهار است، یعنی آن دو بغض و کینه خود را نسبت به پدران ما آشکار کردند و در یکی از نسخه­ها آمده است: «اضطغنا بآبائنا»، و در دیگری: «بإنائنا» آمده است.

فیروزآبادی در قاموس المحیط آورده ­است - . قاموس المحیط4: 243 - :

«اضطغنوا»: با یکدیگر دشمنی ورزیدند و «اضطغنه»: آن را زیر دامنش گرفت. و در یکی از نسخه­ها آمده است: «اصغیا بإنائنا»، یعنی ظرف ما را کج کردند که صحیح­تر است. در النهایه - . النهایة3: 33 -

در حدیث گربه آمده است: «انه کان یصغی لها الاناء»: یعنی آن را کج می­کرد تا بتواند به راحتی از آن بنوشد؛ و معنای آن این است که: آن­ها راه را برای غصب کردن حق ما برای

ص: 391

دیگران هموار کردند. جوهری گفته است - . الصحاح6: 2401 - : «اصغیتَ الی فلان»: به او گوش دادی، و «اصغیت الأناءَ»: ظرف را کج کردی، گفته می­شود: «فلانٌ مصغیً إناؤُه»، فلانی ظرفش کج است: هنگامی که حقش کم شود، پایان. پس معنا این است که آن­ها حق ما را نقص کرده و غصب نموده­اند، و چه بسا از نقص حق با این عبارت تعبیر می­شود؛ زیرا هر گاه ظرف کج شود، پر نمی شود.

و این گفته امام علیه السلام، «اضطجعا»: شاید کنایه از این باشد که آن دو برای ضرر رساندن از روی حیله و غفلت و غنیمت شمردن فرصت در کمین نشسته و مراقب بودند و این سخن امام باقرعلیه السلام: «لذی الحلم»، جوهری گفته است - . الصحاح6: 1261 - :

و این سخن شاعر که سروده است:

- یقین کردم که ما یارای صبر و حلم نداریم، زیرا که عصا برای ذی­الحلم زده می­شود.

یعنی: انسان بردبار هرگاه آگاهانده شود، خواهد دانست. و اصل آن این­گونه است که داوری از داوران عرب زیست تا این که پیر و سالخورده شد، و به دخترش گفت: هرگاه دیدی من به هنگام داوری اشتباه فهمیده ام، با عصا بر سپر بزن تا باز ایستم. متلمس (شاعر جاهلی) گفته است: لذی الحلم... تا آخر بیت - . مجمع الامثال1: 37 - .

و این سخن امام باقر علیه السلام: «ما قال هذا»: می­توان آن را بر این حمل کرد که پیامبرصلَّی الله علیه و آله این سخن را بر وجه سؤال و اعتقاد نگفته است، بلکه برای اینکه شأن نزول آیه و حالِ آن دو را بر مردم آشکار کند؛ یا این که غرض پیامبرصلَّی الله علیه و آله این نبود که دین اسلام به وسیله آن دو، با وجود کفر و نفاقشان بلکه با اسلام آوردن واقعی آن دو، اسلام عزیز و استوار گردد، پس خداوند بلند مرتبه خبر داد که آن دو هرگز اسلام نمی­آورند، و با اخبار پیشین منافاتی ندارد.

ص: 392

قول امام صادق علیه السلام: «زنّاه»، یعنی گفت: او حرام­زاده است، اگرچه در اصطلاح مشهور در جایی استعمال می­شود که دیگری را به زنا کردن نسبت دهد .

**[ترجمه]

«166»

مُهَجُ الدَّعَوَاتِ (2): عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: مَنْ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ فِی سَجْدَةِ الشُّکْرِ (3) کَانَ کَالرَّامِی مَعَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی بَدْرٍ وَ أُحُدٍ وَ حُنَیْنٍ بِأَلْفِ أَلْفِ سَهْمٍ.

**[ترجمه]مهج الدعوات - . مهج الدعوات: 257-258 - :

از امام رضا علیه السلام روایت شده­است که فرمود: هرکس این دعا را در سجده شکر بخواند، مثل آن است که به همراه پیامبر صلَّی الله علیه و آله در جنگ بدر و احد و حنین، هزار هزار (یک میلیون) تیر انداخته است.

**[ترجمه]

«167»

وَ حَکَاهَا الْکَفْعَمِیُّ (4) فِی الْجَنَّةِ:

[الدُّعَاءُ] اللَّهُمَّ الْعَنِ الَّذَیْنِ بَدَّلَا دِینَکَ، وَ غَیَّرَا نِعْمَتَکَ، وَ اتَّهَمَا رَسُولَکَ (صلی الله علیه و آله)، وَ خَالَفَا مِلَّتَکَ، وَ صَدَّا عَنْ سَبِیلِکَ، وَ کَفَرَا آلَاءَکَ، وَ رَدَّا عَلَیْکَ کَلَامَکَ، وَ اسْتَهْزَءَا بِرَسُولِکَ، وَ قَتَلَا ابْنَ نَبِیِّکَ، وَ حَرَّفَا کِتَابَکَ، وَ جَحَدَا آیَاتِکَ (5)، وَ اسْتَکْبَرَا عَنْ عِبَادَتِکَ، وَ قَتَلَا أَوْلِیَاءَکَ، وَ جَلَسَا فِی مَجْلِسٍ لَمْ یَکُنْ لَهُمَا بِحَقٍّ، وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی أَکْتَافِ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا لَعْناً یَتْلُو بَعْضُهُ بَعْضاً، وَ احْشُرْهُمَا وَ أَتْبَاعَهُمَا إِلَی جَهَنَّمَ زُرْقاً (6)، اللَّهُمَّ إِنَّا نَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِاللَّعْنَةِ لَهُمَا وَ الْبَرَاءَةِ مِنْهُمَا فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ، اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَتَلَةَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بِنْتِ (7) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، اللَّهُمَّ زِدْهُمَا عَذَاباً فَوْقَ الْعَذَابِ (8)، وَ هَوَاناً

ص: 393


1- ذکره فی الصحاح 6- 2369، و لسان العرب 14- 359- 360، و غیرهما.
2- مهج الدّعوات: 257- 258، باختصار و زیادة فی صدر الحدیث.
3- فی المصدر: فی سجدة الشّکر بهذا الدّعاء- بتقدیم و تأخیر-.
4- فی المصباح: 554.
5- زیادة فی المصدر و هی: و سخرا بآیاتک.
6- قال فی مجمع البحرین 5- 186: قوله تعالی: «وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقاً»، المراد بالزّرق: العمی.
7- فی المصدر: و ابن فاطمة بنت ..
8- فی المصدر: عذاب، بغیر الألف و اللّام.

فَوْقَ هَوَانٍ، وَ ذُلًّا فَوْقَ ذُلٍّ، وَ خِزْیاً فَوْقَ خِزْیٍ، اللَّهُمَّ دُعَّهُمَا إِلَی (1) النَّارِ دَعّاً (2)، وَ ارْکُسْهُمَا فِی أَلِیمِ عَذَابِکَ رَکْساً (3)، اللَّهُمَّ احْشُرْهُمَا وَ أَتْبَاعَهُمَا إِلی جَهَنَّمَ زُمَراً، اللَّهُمَّ فَرِّقْ جَمْعَهُمْ، وَ شَتِّتْ أَمْرَهُمْ، وَ خَالِفْ بَیْنَ کَلِمَتِهِمْ، وَ بَدِّدْ جَمَاعَتَهُمْ، وَ الْعَنْ أَئِمَّتَهُمْ، وَ اقْتُلْ قَادَتَهُمْ وَ سَادَتَهُمْ، وَ الْعَنْ رُؤَسَاءَهُمْ وَ کُبَرَاءَهُمْ (4)، وَ اکْسِرْ رَایَتَهُمْ، وَ أَلْقِ الْبَأْسَ بَیْنَهُمْ، وَ لَا تُبْقِ مِنْهُمْ دَیَّاراً، اللَّهُمَّ الْعَنْ أَبَا جَهْلٍ وَ الْوَلِیدَ لَعْناً یَتْلُو بَعْضُهُ بَعْضاً، وَ یَتْبَعُ بَعْضُهُ بَعْضاً، اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا لَعْناً یَلْعَنُهُمَا بِهِ کُلُّ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ، وَ کُلُّ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ، وَ کُلُّ مُؤْمِنٍ امْتَحَنْتَ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ، اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا لَعْناً یَتَعَوَّذُ مِنْهُ أَهْلُ النَّارِ (5)، وَ مِنْ (6) عَذَابِهِمَا، اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا لَعْناً لَا یَخْطُرُ (7) لِأَحَدٍ بِبَالٍ، اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا فِی مُسْتَسَرِّ سِرِّکَ وَ ظَاهِرِ عَلَانِیَتِکَ، وَ عَذِّبْهُمَا عَذَاباً فِی التَّقْدِیرِ وَ فَوْقَ التَّقْدِیرِ (8)، وَ شَارِکْ مَعَهُمَا ابْنَتَیْهِمَا وَ أَشْیَاعَهُمَا وَ مُحِبِّیهِمَا وَ مَنْ شَایَعَهُمَا..

أقول:

وَ دُعَاءُ صَنَمَیْ قُرَیْشٍ مَشْهُورٌ بَیْنَ الشِّیعَةِ،- وَ رَوَاهُ الْکَفْعَمِیُّ (9) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ یَقْنُتُ بِهِ فِی صَلَاتِهِ.

، و سیأتی فی کتاب الصلاة (10) إن شاء اللّه، و هو مشتمل علی جمیع بدعهما، و وقع فیه الاهتمام و المبالغة فی لعنهما بما لا مزید علیه.

**[ترجمه]کفعمی این دعا را در کتاب «جنة الامان» آورده است:

خداوندا، آن دو نفری را که دین تو را تبدیل کرده و نعمت تو را تغییر داده و به فرستاده تو محمد صلَّی الله علیه و آله تهمت زدند و بر خلاف مرام تو رفتار کردند و راه تو را سد کرده و بر نعمت­های تو ناسپاسی کردند و کلام تو را برگرداندند و فرستاده­ات را ریشخند کرده و فرزند پیامبرت (امام حسین علیه السلام) را کشتند و کتاب تو را تحریف کردند و آیات تو را انکار نمودند، و از عبادت تو تکبر ورزیدند و اولیاء تو را کشتند، و در جایگاهی نشستند که هیچ حقی درآن نداشتند و مردم را بر دوش اهل بیت محمد علیه و علیهم السلام سوار کردند، لعن کن. خداوندا، آن دو را یکی پس از دیگری لعن کن، و آن دو و پیروانشان را به سوی جهنم، کور محشور کن. خدایا، ما در این دنیا و آخرت با لعن آن دو و بیزاری از آن ­ها به تو تقرب می­جوییم. بارالها، قاتلان امیرمؤمنان و امام حسین فرزند دختر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را لعن کن، خدایا، عذاب و خواری و زبونی آن دو را دو چندان کن.

ص: 393

خداوندا، آن دو را بسوی آتش جهنم به شدت بکش و آن دو را در دردناکترین عذاب خود سرنگون کن. خدایا، آن دو و پیروانشان را گروه گروه به سوی جهنم محشور کن. بار الها، جمع آن­ها را متفرق کن، و امورشان را پراکنده گردان، و وحدت کلمه آن­ها را از بین ببر، گروه­های آنان را جدا کن، و پیشوایانشان را لعنت کن، و رهبران و بزرگان آن­ها را به درک واصل کن، بزرگان و سرشناسان آن­ها را لعن نموده و پرچمشان را بشکن، و ترس و وحشت را در دل­هایشان قرار داده و احدی از آن­ها را باقی مگذار. خدایا، ابوجهل و ولید را همیشه و پی در پی لعن کن، و خداوندا، چنان آن دو را لعن کن که اهل جهنم از لعن آن دو و عذابشان به دنبال پناهگاه باشند، خداوندا، آن دو را چنان لعن بفرما که هر فرشته­ مقرب و هر پیامبر مرسل و هر مومنی که قلبش را برای ایمان آزموده­ای، آن دو را لعن کنند .

خداوندا، آن دو را آشکارا و پنهانی لعن کن، آن دو را به عذابی در اندازه و بالاتر از آن عذاب کن و به همراه آن دو، دخترانشان و پیروان و دوستان و اصحاب آن دو را در عذابشان شریک کن.

مؤلف: دعای دو بت­ قریش بین شیعه معروف است، و کفعمی - . مصباح الکفعمی: 552-553 -

آن را از ابن عباس روایت کرده که امیر مؤمنان علیه السلام در قنوتشان آن را می­خواندند، و در کتاب «الصلاة - . بحار الانوار85: 235 - »

اگر خدا بخواهد آن را خواهیم آورد که مشتمل بر همه بدعت­های آن دو است، و در آن به لعن آن دو اهتمام و مبالغه زیادی شده است.

**[ترجمه]

«168»

کا (11): عَنِ الْعِدَّةِ، عَنْ أَحْمَدَ الْبَرْقِیِّ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ،

ص: 394


1- جاء فی مهج الدّعوات: فی، بدلا من: إلی.
2- قال فی مجمع البحرین 4- 325: الدّعّ: الدّفع بعنف.
3- الرّکس: ردّ الشّی ء مقلوبا، کما ذکره فی مجمع البحرین 4- 76.
4- فی المصدر: و کبراءهم، و العن رؤساءهم- بتقدیم و تأخیر-.
5- جاء فی (س): یتعوّذ أهل النّار منه- بتقدیم و تأخیر-.
6- فی المصدر: من- بدون واو-.
7- جاء فی المصدر: لم یخطر. و هی نسخة بدل جاءت فی حاشیة (ک).
8- لا توجد: و فوق التّقدیر، فی مهج الدّعوات.
9- فی المصباح: 552- 553، باختلاف یسیر.
10- بحار الأنوار 85- 235.
11- أصول الکافی 2- 529- 530، باب 48، حدیث 23 [2- 385]، باختصار فی الإسناد.

عَنْ عَمْرِو بْنِ مُصْعَبٍ، عَنْ فُرَاتِ بْنِ الْأَحْنَفِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: مَهْمَا تَرَکْتَ مِنْ شَیْ ءٍ فَلَا تَتْرُکْ أَنْ تَقُولَ فِی کُلِّ صَبَاحٍ وَ مَسَاءٍ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَصْبَحْتُ .. إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ، وَ فِیهِ: اللَّهُمَّ الْعَنِ الْفِرَقَ (1) الْمُخْتَلِفَةَ عَلَی رَسُولِکَ وَ وُلَاةِ الْأَمْرِ بَعْدَ رَسُولِکَ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ وَ شِیعَتِهِمْ، وَ أَسْأَلُکَ.

إِلَی آخِرِ مَا سَیَجِی ءُ فِی کِتَابِ الصَّلَاةِ (2)، وَ کَذَا الشَّیْخُ رَحِمَهُ اللَّهُ (3) وَ غَیْرُهُ فِی کُتُبِهِمْ مُرْسِلًا هَذَا الدُّعَاءَ بِتَغْیِیرٍ یَسِیرٍ.

**[ترجمه]الکافی - . اصول کافی2: 529-530 - :

ص: 394

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: هرچه از دعا را ترک نمودی، ولی این را فراموش نکن که در هر صبح و عصر بگویی: خدایا، من... تا آخر آن دعا، آن دعا مشتمل بر این است: خداوندا، فرقه­های مخالف رسول خودت را و مخالف والیان امر بعد از پیامبرت و امامان بعد از او و شیعه آن­­ها را، لعن کن، و از تو می­خواهم... تا آخر دعا که به زودی در کتاب الصلاة - . بحار الانوار86: 151 -

خواهد آمد؛ همچنین شیخ طوسی - . مصباح المتجهد للشیخ الطوسی: 148-150 - و دیگران آن را در کتاب­هایشان با تغییر اندکی ذکر کرده­­اند.

**[ترجمه]

«169»

مهج (4): بِسَنَدِهِ الَّذِی سَیَجِی ءُ فِی کِتَابِ الصَّلَاةِ (5)، عَنْ أَبِی یَحْیَی المادئنی [الْمَدَائِنِیِ] (6) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، أَنَّهُ قَالَ: مِنْ حَقِّنَا عَلَی أَوْلِیَائِنَا وَ أَشْیَاعِنَا أَنْ لَا یَنْصَرِفَ الرَّجُلُ (7) مِنْ صَلَاتِهِ حَتَّی یَدْعُوَ بِهَذَا الدُّعَاءِ، وَ هُوَ:

اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ (8) أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ ..

إِلَی قَوْلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُمَّ وَ ضَاعِفْ لَعْنَتَکَ وَ بَأْسَکَ وَ نَکَالَکَ وَ عَذَابَکَ عَلَی اللَّذَیْنِ کَفَرَا نِعْمَتَکَ، وَ خَوَّنَا رَسُولَکَ، وَ اتَّهَمَا نَبِیَّکَ وَ بَایَنَاهُ، وَ حَلَّا عَقْدَهُ فِی وَصِیَّتِهِ (9)، وَ نَبَذَا عَهْدَهُ فِی خَلِیفَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ، وَ ادَّعَیَا مَقَامَهُ، وَ غَیَّرَا أَحْکَامَهُ، وَ بَدَّلَا

ص: 395


1- فی المصدر: اللّهمّ العن فلانا و فلانا و الفرق ..
2- بحار الأنوار 86- 151، باب الأدعیة و الأذکار عند الصّباح و المساء، و مرّ فیه 27- 218، باب ثواب اللّعن علی أعدائهم، و سیأتی عن التّهذیب و غیره: أنّ الصّادق علیه السّلام کان یلعن فی دبر کلّ صلاة مکتوبة أربعة من الرّجال و أربعا من النّساء. انظر: البحار 22- 128، و 86- 58.
3- مصباح المتهجّد، للشّیخ الطّوسیّ: 148- 150.
4- خ. ل: نهج. و الظّاهر أنّه غلط و هو فی مهج الدّعوات: 333- 334.
5- بحار الأنوار 86- 59- 60، حدیث 67.
6- جاء السّند فی مهج الدّعوات هکذا: حدّثنا محمّد بن علیّ بن رقّاق القمّیّ، قال: حدّثنا أبو الحسن محمّد بن أحمد بن علیّ بن الحسن شاذان القمّیّ، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه القمّیّ، عن أبیه، قال: حدّثنا جعفر بن عبد اللّه الحمیریّ، عن محمّد بن عیسی بن عبید، قال: حدّثنا عبد الرّحمن بن ابن أبی هاشم، عن أبی یحیی المدنیّ.
7- فی المصدر: الرّجل منهم.
8- فی المهج و البحار: اللّهمّ إنّی أسألک بحقّک العظیم العظیم ..
9- کذا، و یحتمل أن یکون: وصیّه، کما فی البحار.

سُنَّتَهُ، وَ قَلَبَا دِینَهُ، وَ صَغَّرَا قَدْرَ حُجَجِکَ، وَ بَدَءَا بِظُلْمِهِمْ، وَ طَرَّقَا طَرِیقَ الْغَدْرِ عَلَیْهِمْ، وَ الْخِلَافِ عَنْ أَمْرِهِمْ، وَ الْقَتْلِ لَهُمْ، وَ إِرْهَاجِ الْحُرُوبِ عَلَیْهِمْ، وَ مَنْعِ خَلِیفَتِکَ مِنْ سَدِّ الثَّلْمِ، وَ تَقْوِیمِ الْعِوَجِ، وَ تَثْقِیفِ الْأَوَدِ، وَ إِمْضَاءِ الْأَحْکَامِ، وَ إِظْهَارِ دِینِ الْإِسْلَامِ، وَ إِقَامَةِ حُدُودِ الْقُرْآنِ.

اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا وَ ابْنَتَیْهِمَا وَ کُلَّ مَنْ مَالَ مَیْلَهُمْ وَ حَذَا حَذْوَهُمْ، وَ سَلَکَ طَرِیقَتَهُمْ، وَ تَصَدَّرَ بِبِدْعَتِهِمْ لَعْناً لَا یَخْطُرُ عَلَی بَالٍ، وَ یَسْتَعِیذُ مِنْهُ أَهْلُ النَّارِ، وَ الْعَنِ اللَّهُمَّ مَنْ دَانَ بِقَوْلِهِمْ، وَ اتَّبَعَ أَمْرَهُمْ، وَ دَعَا إِلَی وَلَایَتِهِمْ، وَ شَکَّکَ فِی کُفْرِهِمْ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ.

**[ترجمه]مهج الدعوات - . مهج الدعوات: 333-334 - : به سند آن، به زودی در کتاب «الصلاة» از ابو یحیی مدنی، از امام صادق علیه السلام نقل خواهیم کرد که فرمود: از حقوق ما بر گردن دوستان و پیروانمان این است که مرد از نمازش منصرف نشود تا این که این دعا را بخواند:

خداوندا، به حق اسم اعظم تو می­خواهم که بر محمّد و اهل بیت پاک او درود بفرستی... تا این فرموده امام علیه السلام: خدایا، لعن و عذاب و عقوبت خود را بر کسانی که کفران نعمت تو را کردند، دو چندان کن؛ آن دو نفری که به پیامبرت خیانت کردند و او را متهم کرده و با او مخالفت ورزیدند و عهد و پیمان او را درباره وصی­اش نقض کردند و پیمان او را درباره خلیفه او بعد از خودش پشت سر انداختند و مدعی مقام او شدند، و احکام او را تغییر دادند،

ص: 395

و سنت پیامبر را جایگزین کرده و دین او را تغییر داده، ارزش حجت­های تو را کوچک کردند و شروع به ظلم نمودن در حق آن­ها کرده و راه نیرنگ را بر آن­ها و مخالفت با دستور آن­ها و کشتن آن­ها و ایجاد جنگ و فتنه علیه آنان و منع کردن خلیفه تو از پر کردن شکاف­ها و رخنه­ها و از درست کردن کجی­ها و از اجرای احکام و آشکار نمودن دین اسلام، و برپا نمودن حدود قرآن، هموار کردند. خدایا آن دو و دو دختران آن­ها و هرکس که به آن­ها رو کند و از آن­ها پیروی نموده و راه­آن­ها را در پیش گرفته و کسی که بدعت­های آنان را اخذ کند، چنان لَعن کنی که به ذهن آدمی خطور نکند و اهل آتش از آن لعن بگریزند. و خدایا، هر کس که به سخن آنان عمل کرده و از کارهایشان پیروی نموده و به ولایت و دوستی آن­ها فرا خوانده و در کفر آن­ها شک نمود، از اولین تا آخرین آن­ها را لعن کن.

**[ترجمه]

بیان

فی النهایة (1): التّخوّن: التّنقّص.

و قال الجوهری (2): رجل خائن .. و خوّنه: نسبه إلی الخیانة.

و فی النهایة (3): نبذت الشّی ء أنبذه نبذا فهو منبوذ إذا رمیته و أبعدته.

و قلبا دینه .. أی ردّا (4)، أو بالتشدید، یقال رجل مقلّبا (5) .. أی محتال (6).

إرهاج الغبار: إثارته (7).

ص: 396


1- النهایة 2- 89، و مثله فی لسان العرب 13- 145.
2- الصحاح 5- 2109، و مثله فی لسان العرب 13- 144.
3- النهایة 5- 6، و مثله فی لسان العرب 3- 511.
4- کما فی لسان العرب 1- 686، و النهایة 4- 97.
5- کذا، و الظاهر: مقلّب- بالرفع-.
6- قال فی الصحاح 1- 205: و قولهم: هو حوّل قلّب .. أی محتال بصیر بتقلیب الأمور. و قال فی القاموس 1- 119: قلبه یقلبه: حوّله عن وجهه، کأقلبه و قلّبه .. و الشی ء: حوّله ظهرا لبطن کقلّبه. و ذکر نحو ما مرّ فی الصحاح.
7- القاموس 1- 191، و الصحاح 1- 318، و قد یقرأ: الأوهاج، و هو کما فی القاموس 1- 211:

و الثّلمة: الخلل فی الحائط و غیره (1).

و تثقیف الرّمح: تسویتها (2).

و أود: اعوجّ (3).

**[ترجمه]در «النهایه» آمده است - . النهایة2: 89 - :

«التخوّن»: کم کردن، جوهری گفته­است - . الصحاح5: 2109 - : «رجل خائن و خَوّنه»: به او نسبت خیانت داد و در «النهایه» آمده است - . النهایة5: 6 - :

«نبذتُ الشیءَ انبِذه نبذاً فهو منبوذ»: هرگاه چیزی را پرت و از خود دور کنی. «قلبا دینَه»: آن دو دین او را برگرداندند و یا به تشدید لام، گفته می­شود: «رجل مقلّب»: یعنی حیله­گر. «إرهاجُ الغبار»: برانگیختن و بلند کردن غبار.

ص: 396

«الثُلمة»: شکاف­های در، دیوار و غیره. و «تثقیفُ الرمح»: راست کردن نیزه، و «أوِدَ»: کج شد.

**[ترجمه]

«170»

یب (4): بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ ثُوَیْرٍ وَ أَبِی سَلَمَةَ السَّرَّاجِ، قَالا: سَمِعْنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ یَلْعَنُ فِی دُبُرِ کُلِّ مَکْتُوبَةٍ أَرْبَعَةً مِنَ الرِّجَالِ وَ أَرْبَعاً مِنَ النِّسَاءِ: التَّیْمِیَّ وَ الْعَدَوِیَّ وَ فُعْلَانَ (5) وَ مُعَاوِیَةَ .. وَ یُسَمِّیهِمْ، وَ فُلَانَةَ وَ فُلَانَةَ وَ هِنْدَ وَ أُمَّ الْحَکَمِ أُخْتَ مُعَاوِیَةَ.

**[ترجمه]التهذیب - . التهذیب2: 321، باب 15، حدیث 169 - :

به اسناد آن، از حسین بن ثرید و ابوسلمه سراح نقل شده است که هردو گفتند: شنیدیم که امام صادق علیه السلام در پشت هر نامه­ای چهار نفر از مردان و چهار نفر از زنان را لعن می­کند: تَیمی (تیم تیره­ای از قریش است) و عَدَویّ و فُلان و معاویه.. - و آن­ها را به اسم می­خواند -، و از زنان: فلانة و فلانة و هند و ام حَکَم خواهر معاویه.

**[ترجمه]

«171»

کَشْفُ الْمَحَجَّةِ (6)، لِلسَّیِّدِ عَلِیِّ بْنِ طَاوُسٍ: قَالَ- بَعْدَ مَا حَکَی خَبَرَ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُتَقَدِّمَ الْمُشْتَمِلَ عَلَی سَبَبِ إِسْلَامِهِمَا-: وَ وَقَفْتُ أَنَا فِی کِتَابِ دَانِیَالَ الْمُخْتَصَرِ مِنْ کِتَابِ الْمَلَاحِمِ مَا یَتَضَمَّنُ أَنَّ (7) [فُلَاناً وَ فُلَاناً] کَانَا عَرَفَا مِنْ کِتَابِ دَانِیَالَ- وَ کَانَ عِنْدَ الْیَهُودِ- حَدِیثُ مُلْکِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ وَلَایَةِ رَجُلٍ مِنْ تَیْمٍ وَ رَجُلٍ مِنْ عَدِیٍّ بَعْدَهُ دُونَ وَصِیِّهِ، وَ لَمَّا (8) رَأَیَا الصِّفَةَ الَّتِی کَانَ فِی الْکِتَابِ (9) فِی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تَبِعَاهُ وَ أَسْلَمَا مَعَهُ طَلَباً لِلْوَلَایَةِ الَّتِی ذَکَرَهَا دَانِیَالُ فِی کِتَابِهِ.

ص: 397


1- قاله فی مجمع البحرین 6- 25، و لسان العرب 12- 79، و غیرهما.
2- جاء فی لسان العرب 9- 20، و القاموس 3- 121.
3- کما فی مجمع البحرین 3- 9، و القاموس 1- 275، ثمّ إنّ من قوله: (کا) عن العدّة .. إلی هنا لا یوجد فی طبعة (س).
4- التّهذیب 2- 321، باب 15، حدیث 169، و جاء فی الکافی 3- 342، باب 32، حدیث 10.
5- فی الکافی: فلان و فلان و فلان ..
6- کشف المحجّة: 61، الفصل السّادس و الثّمانون.
7- فی المصدر: من کتاب الملاحم و هو عندنا الآن یتضمّن ما یقتضی أنّ ..
8- فی الکشف: دون وصیّة أبیک علیّ علیه السّلام و صفتهما فلمّا ..
9- لا توجد عبارة: الّتی کانت فی الکتاب، فی المصدر، و فیه: فی محمّد جدّک (صلی الله علیه و آله) و فیهما ..

**[ترجمه]کشف المَحَجَّة - . کشف المَحَجَّة: 61 - :

تالیف علی بن طاووس: بعد از آن که خبر پیشین سعد بن عبدالله را که مشتمل بر علت اسلام آوردن آن دو است ذکر کرده، می­گوید: در کتاب دانیال، که خلاصه «الملاحم» است، چیزی یافتم که حاکی از آن است که ابوبکر و عمر از کتاب دانیال که در نزد یهود بود، خبر حکومت پیامبرصلَّی الله علیه و آله را دانسته بودند و اینکه مردی از تَیم و مردی از عدیّ بعد از او، بدون وصیّت پیامبر، ولایت و خلافت خواهند یافت. و چون آن دو، آن نشانه­های موجود در کتاب را در محمد صلَّی الله علیه و آله دیدند از او پیروی کرده و برای رسیدن به ولایتی که دانیال آن را در کتابش نقل کرده بود، اسلام آوردند.

ص: 397

**[ترجمه]

«172»

یج (1): عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْمُفَضَّلُ (2) وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْبَلْخِیُّ إِذْ دَخَلَ عَلَیْنَا کَثِیرٌ النَّوَّاءُ، وَ قَالَ: إِنَّ أَبَا الْخَطَّابِ یَشْتِمُ [فُلَاناً وَ فُلَاناً] وَ یُظْهِرُ الْبَرَاءَةَ مِنْهُمَا، فَالْتَفَتَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی أَبِی الْخَطَّابِ وَ قَالَ: یَا مُحَمَّدُ! مَا تَقُولُ؟. قَالَ: کَذَبَ وَ اللَّهِ، مَا قَدْ (3) سَمِعَ قَطُّ شَتْمَهُمَا مِنِّی (4). فَقَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَدْ حَلَفَ، وَ لَا یَحْلِفُ کَاذِباً. فَقَالَ: صَدَقَ، لَمْ أَسْمَعْ أَنَا مِنْهُ، وَ لَکِنْ حَدَّثَنِی الثِّقَةُ بِهِ عَنْهُ. قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ الثِّقَةَ لَا یُبَلِّغُ ذَلِکَ، فَلَمَّا خَرَجَ کَثِیرٌ النَّوَّاءُ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ کَانَ أَبُو الْخَطَّابِ ذَکَرَ مَا قَالَ کَثِیرٌ لَقَدْ عَلِمَ مِنْ أَمْرِهِمْ مَا لَمْ یَعْلَمْهُ کَثِیرٌ، وَ اللَّهِ لَقَدْ جَلَسَا مَجْلِسَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ غَصْباً، فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُمَا وَ لَا عَفَا عَنْهُمَا. فَبُهِتَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْبَلْخِیُّ، فَنَظَرَ إِلَی الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُتَعَجِّباً مِمَّا قَالَ فِیهِمَا، فَقَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنْکَرْتَ مَا سَمِعْتَ فِیهِمَا (5)؟!. قَالَ: کَانَ ذَلِکَ. فَقَالَ:

فَهَلَّا الْإِنْکَارُ مِنْکَ لَیْلَةَ دَفَعَ إِلَیْکَ (6) فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ الْبَلْخِیُّ جَارِیَةَ فُلَانَةَ لِتَبِیعَهَا، فَلَمَّا (7) عَبَرْتَ النَّهَرَ افْتَرَشْتَهَا (8) فِی أَصْلِ شَجَرَةٍ. فَقَالَ الْبَلْخِیُّ: قَدْ مَضَی وَ اللَّهِ لِهَذَا الْحَدِیثِ أَکْثَرُ مِنْ عِشْرِینَ سَنَةً، وَ لَقَدْ تُبْتُ إِلَی اللَّهِ مِنْ ذَلِکَ. فَقَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَقَدْ تُبْتَ وَ مَا تَابَ اللَّهُ عَلَیْکَ، وَ قَدْ غَضِبَ اللَّهُ لِصَاحِبِ الْجَارِیَةِ (9).

ص: 398


1- الخرائج و الجرائح: 78- الخطّیّة، و 1- 297- 298، حدیث 5 [تحقیق مدرسة الإمام المهدیّ عجّل اللّه فرجه الشّریف] ، باختلاف یسیر.
2- هنا سقط جاء فی المصدر و هو: أنا و أبو الخطّاب و المفضّل.
3- لا توجد: قد، فی المصدر، و وضع علیها رمز نسخة بدل فی (ک).
4- فی الخرائج: ما سمع قطّ منّی شتمهما.
5- فی المصدر زیادة: فقال له .. منّی فیهما.
6- فی الخرائج: رفع إلیک.
7- جاء فی المصدر: جاریته فلانة لتبیعها له فلمّا.
8- فی (س): افترشها.
9- ذکره فی إثبات الهداة 5- 404، حدیث 136، و ذکر قطعة منه فی بحار الأنوار 47- 111، حدیث 149، و مدینة المعاجز 407، حدیث 186.

**[ترجمه]الخرائج و الحرائج - . الخرائج و الجرائح1: 297-298، حدیث 5 - :

از داوود رقی روایت شده که گفت: نزد امام صادق علیه السلام و مفضّل و ابو عبدالله بلخی بودم که ناگهان کثیرٌ النّوا بر ما داخل شد و گفت: ابو الخطّاب به ابوبکر و عمر ناسزا گفته و آشکارا از آن دو بیزاری می­جوید: در این هنگام امام صادق علیه السلام رو کرد به ابوالخطّاب و فرمود: ای محمّد، چه می­گویی؟ او جواب داد: به خدا قسم، دروغ می­گوید: او هرگز نشنیده است که من آن دو را دشنام دهم. امام صادق علیه السلام به کثیرالنّوا فرمود: او قسم خورد و هیچ وقت او قسم دروغ نمی­خورد. کثیر النّوا عرض کرد: راست گفت، من از او نشنیده­ام ولی شخص مورد اطمینانی به من خبر داد. امام صادق علیه السلام فرمود: آدم مورد اطمینان آن را نمی­گوید. چون کثیرٌ النّوا خارج شد، امام علیه السلام فرمود: سوگند به خدا اگر ابوالخطّاب آنچه را کثیر گفت گفته بود، به یقین از کار آنان، آنچه را که کثیر از آن خبر ندارد، می­داند. به خدا سوگند آن دو در جای امیر مؤمنان علی علیه السلام به غصب نشستند، خداوند از آن دو نگذرد و آن­ها را نبخشد. ابو عبدالله بلخی از این ماجرا مبهوت شد؛ و از گفته امام صادق علیه السلام درباره آن دو با تعجب به امام نگریست، پس امام صادق علیه السلام فرمود: آیا آنچه را از من درباره آن دو شنیدی، زشت می دانی؟ او گفت: آری، این­گونه است. امام فرمود: پس چرا آن شبی را که فلان بن فلان، فلان کنیز را به تو داد تا بفروشی، و چون از آن رودخانه گذشتی، در زیر درختی با او نزدیکی کردی، آن کار را زشت ندانستی؟ در این هنگام بلخی گفت: به خدا سوگند، از این سخن بیش از بیست سال می­گذرد و من از آن توبه کردم. امام صادق علیه السلام فرمود: آری، توبه کردی ولی خداوند توبه­ات را نپذیرفت و به خاطر صاحب آن کنیز، خداوند بر تو خشم گرفت.

ص: 398

**[ترجمه]

«173»

مصبا (1): بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی زِیَارَةِ عَاشُورَاءَ: اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظَالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنِّی وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلًا ثُمَّ الثَّانِیَ ثُمَّ الثَّالِثَ ثُمَّ الرَّابِعَ، اللَّهُمَّ الْعَنْ یَزِیدَ بْنَ مُعَاوِیَةَ خَامِساً .. إِلَی آخِرِ الزِّیَارَةِ.

و الزیارات مشحونة بأمثال ذلک کما سیأتی فی المجلد الثانی و العشرین (2).

أقول: الأخبار الدالّة علی کفر [فلان و فلان] و أضرابهما و ثواب لعنهم و البراءة منهم، و ما یتضمّن بدعهم أکثر من أن یذکر فی هذا المجلد أو فی مجلدات شتّی، و فیما أوردنا کفایة لمن أراد اللّه هدایته إلی الصراط المستقیم.

تذنیب: و تتمیم:

اعلم، أنّ طائفة من أهل الخلاف لمّا رأوا أنّ إنکار أهل البیت علیهم السلام علی أئمّتهم و مشایخهم حجّة قاطعة علی بطلانهم، و لم یقدروا علی القدح فی أهل البیت صلوات اللّه علیهم و ردّ أخبارهم- لما تواتر بینهم من فضائلهم و ما نزل فی الکتاب الکریم من تفضیلهم و مدحهم، حتی صار وجوب مودّتهم و فرض ولایتهم من الضروریّات فی دین الإسلام- اضطرّوا إلی القول بأنّهم علیهم السلام لم یقدحوا فی الخلفاء و لم یذکروهم إلّا بحسن الثناء- کما ذکره التفتازانی فی شرح المقاصد (3)

و ربما تمسّکوا بأخبار شاذّة موضوعة رووها عن النواصب، و لا یخفی- علی من له أدنی مسکة من العقل- أنّه لا یصلح أمثال تلک الروایات المعدودة الشاذّة مع ظهور التقیّة فیها- لمعارضة ما تواتر عنهم علیهم السلام و روتها خواصّ أصحابهم و بطانتهم، و لا یمکن صدور مثلها إلّا عن صمیم القلب بدون الخوف

ص: 399


1- مصباح المتهجّد: 713- 718، مصباح الکفعمیّ: 482- 485.
2- بحار الأنوار 98- 290، باب 24.
3- شرح المقاصد 5- 303، و ما بعدها.

و التقیّة، و أیّ ضرورة فی أن ینسبوا إلی أئمّتهم فی زمان الخوف و التقیّة ما یصیر سببا لتضرّرهم من المخالفین، و لتضاعف خوفهم، و وقوع الجرائم و القتل و النهب علیهم؟ و لم لم یمنعهم أئمّتهم من تدوین أمثال ذلک فی کتبهم فی مدّة مدیدة تزید علی ثلاثمائة سنة، و أکثر تلک الکتب قد دوّنت فی زمانهم؟ و لم یتبرّوا منهم کما تبرّوا من الغلاة کأبی الخطاب و أضرابه؟ و هل هذا مثل أن یقال لم یر أحد من أصحاب الأئمّة الذین دوّنوا أسماءهم فی رجال الشیعة أحدا من الأئمّة علیهم السلام و لم یسمعوا منه شیئا بل کانوا یفترون علیهم؟ أو یقال لم یکن جماعة موسومون بتلک الأسامی، بل وضعت الشیعة تلک الأسامی من غیر أصل؟ و تقول الیهود و النصاری لم یبعث رجل مسمّی بمحمّد بأمثال تلک الخرافات؟.

و بالجملة، لا ریب فی أنّ مذاهب الناس و عقائدهم إنّما یؤخذ من خواصّهم و أحبّائهم دون المنحرفین عنهم و المنخرطین فی سلک أعدائهم، و هذا من أجلی الواضحات.

و لعمری کیف لا یکذّبون أصحاب أبی حنیفة و الشافعی و مالک و أضرابهم فیما ینسبون إلیهم، و یکذبون أصحاب أئمّتنا علیهم السلام فی ذلک؟!.

و أعجب من ذلک أنّهم یعتمدون علی أصولهم المشحونة بالأباطیل و الأکاذیب المرویّة عن جماعة من المنافقین ظهر علی الناس فسقهم و کذبهم، و لا یلتفتون إلی ما یرویه أفاضل الشیعة فی أصولهم مع کونهم معروفین بین الفریقین بالورع و الزهد و الصدق و الدیانة؟ و هل هذا إلا لمحض العصبیّة و العناد؟!.

فَقَدْ رَوَی مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ (1)، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ، قَالَ:

سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- جِهَاراً غَیْرَ سِرٍّ- یَقُولُ: أَلَا إِنَّ آلَ أَبِی طَالِبٍ لَیْسُوا لِی أَوْلِیَاءَ، وَ إِنَّمَا وَلِیِّیَ اللَّهُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ (2).

ص: 400


1- صحیح مسلم 1- 197، باب 93، کتاب الإیمان، حدیث 366 (215)، و لکن حذف فیه: آل أبی طالب، و هناک حاشیة فی ذیل الصّفحة حریّة بالملاحظة. و مثله فی مسند أحمد 4- 203.
2- کما رواه ابن أبی الحدید فی شرحه علی نهج البلاغة 11- 42.

و قد حکی ابن أبی الحدید (1)، عن أبی جعفر الإسکافی- و هو من مشایخ المعتزلة- کلاما فی المنحرفین عن علیّ علیه السلام و المبغضین له. و عدّ منهم عمرو بن العاص، فروی الحدیث الذی أخرجه البخاری و مسلم فی صحیحهما مسندا متّصلا بعمرو بن العاص (2)، و ذکر الحدیث، فیظهر من کلامه (3) الاعتراف بوجود (4) الخبر فی صحیح البخاری أیضا (5).

ثم لمّا رأی بعض العامّة شناعة تلک الروایة (6) غیّروا فی کثیر من النسخ لفظ أبی طالب بلفظ أبی فلان.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (7)، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: لَا تَکْتُبُوا عَنِّی غَیْرَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ کَتَبَ عَنِّی غَیْرَ الْقُرْآنِ فَلْیُمْحِهِ، وَ حَدِّثُوا عَنِّی وَ لَا حَرَجَ، وَ مَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ.

و لا ریب فی أنّ تحریم الکتابة عن الرسول صلّی اللّه علیه و آله باطل باتّفاق أهل الإسلام.

وَ نَقَلَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (8) أَیْضاً، عَنِ الْإِسْکَافِیِّ: أَنَّ مُعَاوِیَةَ وَضَعَ قَوْماً مِنَ الصَّحَابَةِ وَ قَوْماً مِنَ التَّابِعِینَ عَلَی رِوَایَةِ أَخْبَارٍ قَبِیحَةٍ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، یَقْتَضِی الطَّعْنَ فِیهِ وِ الْبَرَاءَةَ مِنْهُ، وَ جَعَلَ لَهُمْ جُعْلًا یُرْغَبُ فِی مِثْلِهِ، فَاخْتَلَقُوا مَا أَرْضَاهُ، مِنْهُمْ: أَبُو هُرَیْرَةَ، وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ، وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، وَ مِنَ التَّابِعِینَ عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَیْرِ.

ص: 401


1- فی شرحه علی النهج 4- 63.
2- شرح النهج لابن أبی الحدید 4- 64.
3- فی (س): فی کلّ أمّة.
4- جاءت فی (س): بوجوه.
5- لا توجد کلمة: أیضا، فی (ک).
6- فی (س): الروایات.
7- صحیح مسلم 4- 2298، باب 16، کتاب الزّهد، حدیث 3004.
8- فی شرحه علی النهج 4- 63- 64.

رَوَی الزُّهْرِیُّ، عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ، عَنْ عَائِشَةَ، قَالَتْ: کُنْتُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ إِذْ أَقْبَلَ الْعَبَّاسُ وَ عَلِیٌّ، فَقَالَ: یَا عَائِشَةُ! إِنَّ هَذَیْنِ یَمُوتَانِ عَلَی غَیْرِ مِلَّتِی، أَوْ قَالَ: دِینِی.

وَ رَوَی عَبْدُ الرَّزَّاقِ، عَنْ مَعْمَرٍ، قَالَ: کَانَ عِنْدَ الزُّهْرِیِّ حَدِیثَانِ عَنْ عُرْوَةَ عَنْ عَائِشَةَ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَسَأَلْتُهُ عَنْهُمَا یَوْماً، فَقَالَ: مَا تَصْنَعُ بِهِمَا وَ بِحَدِیثِهِمَا؟! اللَّهُ أَعْلَمُ بِهِمَا، إِنِّی لَأَتَّهِمُهُمَا (1) فِی بَنِی هَاشِمٍ.

قال (2): أمّا الحدیث الأول فقد ذکرناه، و أَمَّا الْحَدِیثُ الثَّانِی فَهُوَ:

أَنَّ عُرْوَةَ زَعَمَ أَنَّ عَائِشَةَ حَدَّثَتْهُ، قَالَتْ: کُنْتُ عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِذْ أَقْبَلَ الْعَبَّاسُ وَ عَلِیٌّ، فَقَالَ: یَا عَائِشَةُ! إِنْ سَرَّکِ أَنْ تَنْظُرِی إِلَی رَجُلَیْنِ مِنْ أَهْلِ النَّارِ فَانْظُرِی إِلَی هَذَیْنِ قَدْ طَلَعَا، فَنَظَرْتُ فَإِذَا الْعَبَّاسُ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ.

انْتَهَی.

و مع وجود أمثال تلک الروایات فی أصولهم الفاسدة یعتمدون علیها اعتمادهم علی القرآن، و یفرّون من روایات الشیعة المتدیّنین البررة کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ (3)، و أیّ نصّ قاطع دلّ علی انحصار المحدّثین و رواة الأخبار فی البخاری و مسلم و من یحذو حذوهما فی التعصّب و إخفاء الحقّ و طرح ما یخالف أهواءهم من الأخبار، کما یظهر للفطن البصیر ممّا حکاه ابن الأثیر (4)، قال:

قال البخاری: أخرجت کتابی الصحیح من زهاء (5) ستمائة ألف حدیث.

و قال (6) مسلم: صنّفت المسند الصحیح من ثلاثمائة ألف حدیث مسموعة.

ص: 402


1- فی (ک): لا أتّهمهما، و هو اشتباه ظاهرا.
2- القائل هو الزهری، و العبارة لابن أبی الحدید، و فی الشرح: فأمّا ..
3- المدّثّر: 50- 51.
4- جامع الأصول 1- 109 [تحقیق الأرناووط 1- 186]، و فیه: خرجت کتاب الصحیح ..
5- جاء فی حاشیة (ک): و قولهم: هم زهاء مائة .. أی قدر مائة. صحاح. انظر: الصحاح 6- 2371.
6- أی قال ابن الأثیر فی جامع الأصول 1- 110، قال .. [تحقیق الأرناووط: 1- 188].

و قال أبو داود (1): کتبت عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] خمسمائة ألف حدیث، انتخبت منها ما ضمّنته هذا الکتاب- یعنی کتاب السنن- أربعة (2) آلاف حدیث و ثمانمائة.

و إنّما تأخذ الشیعة أخبار دینهم عمّن تعلّق بالعروة الوثقی الّتی هی متابعة أهل بیت النبوّة الذین شهد اللّه لهم بالتطهیر، و نصّ علیهم الرسول صلّی اللّه علیه و آله بأنّهم سفینة النجاة، و لا یأخذون شطر دینهم عن امرأة ناقصة العقل و الدین مبغضة لأمیر المؤمنین علیه السلام، و شطره الآخر عن أبی هریرة الدوسی الکذّاب المدنیّ، و أنس بن مالک- الذی فضحه اللّه بکتمان الحقّ و ضربه ببیاض لا تغطّیه العمامة- و معاویة، و عمرو بن العاص، و زیاد المعروفین عند الفریقین بخبث المولد و بغض من أخبر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله الأمین بأنّ بغضه آیة النفاق .. و أضراب هؤلاء، لکنّ التعصّب أسدل (3) أغطیة الغیّ و الضلال علی أبصارهم إلی یوم النشور، وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ (4).

ص: 403


1- جامع الأصول 1- 112 [تحقیق الأرناووط 1- 190].
2- فی المصدر: جمعت فیه أربعة ..
3- فی (س): أسدد. أقول: أسدد من السدّ .. أی جعل التعصّب أغطیة الضلال موثوقة علی أبصارهم.
4- النور: 40.

ص: 404

**[ترجمه]مصباح - . مصباح المتجهد: 713-718، و مصباح الکفعمی: 482-485 - : به اسناد آن از عُقبة بن خالد، از پدرش از امام محمد باقر علیه السلام، در زیارت عاشورا آمده است: خدایا، اولین ظالم را از جانب من لعن کن و از اولی شروع کرده سپس دومی، سپس سومی و پس از آن چهارمی را لعن کن. خداوندا، پنجمی یزید بن معاویه را لعن کن... تا آخر زیارت عاشورا.

و زیارت های ائمه علیهم السلام پر است از امثال آن، که به زودی در جلد 22 خواهیم آورد - . بحارالانوار98: 290، باب 24 - .

مؤلف: اخباری که بر کفر اول و دوم و امثال آن­ها و بر ثواب لعن کردن آن­ها و بیزاری از آن­ها و بدعت­های آن­ها دلالت می­کند، بیشتر از آن است که در این جلد یا در چند جلد ذکر شود، و آنچه آوردیم، برای کسی که می­خواهد به راه مستقیم خداوند هدایت یابد، کافی است.

تتمّه: بدان که گروهی از مخالفان چون عیب و ایراد اهل بیت علیهم السلام بر پیشوایان و شیوخ آن­ها را دلیلی قاطع بر بطلان آن­ها یافتند و نتوانستند بر اهل بیت صلوات الله علیهم عیب بگیرند و اخبارشان را انکار کنند؛ زیرا فضایل اهل بیت میان آن­ها به تواتر نقل شده و قرآن کریم آن­ها را برتری داده و مدحشان کرده است، به طوری که وجوب دوستی آن ها و لزوم ولایت آن ها از ضروریات دین اسلام شده، مجبور شدند بگویند که اهل بیت و امامان علیهم السلام بر خلفا عیب و ایراد نگرفته­ اند و فقط از آن­ها به خوبی یاد کرده­اند، همانگونه که تفتازانی در «شرح المقاصد» ذکر کرده است. - . شرح المقاصد5: 303 -

آن­ها چه بسا به اخبار نادرِ جعلی که از نواصب(دشمنان اهل بیت) نقل کرده­اند، تمسک بجویند، و بر کسی که اندکی اندیشه و عقل داشته باشد، پوشیده نیست که امثال این روایت­های معدود و نادر - با وجود تقیه در آن­ها - نمی­تواند آنچه را به تواتر از امامان علیهم السلام آمده و اصحاب نزدیک و رازدار آن­ها روایت کرده­اند، و نمی­توان گفت که این روایت­ها جز از ته دل و بدون ترس

ص: 399

و تقیه گفته­ شده است نقض کند و کدامین ضرورت ایجاب می­کند که در زمان ترس و تقیه، چیزی را به امامان خود نسبت دهند که سبب ضرر رساندن به خودشان از سوی مخالفین می­شود و ترس آن­ها را دو چندان می­کند و جرایم و قتل و غارت علیه آن­ها را دو برابر می کند؟ و چرا امامان آن­ها را از تدوین آن­ها در کتاب­هایشان در مدت مدیدی که بیش از سیصد سال است منع نکردند و بیشتر آن کتاب­ها در زمان آن­ها تدوین شده است؟ و همان­گونه که از غُلاتی چون ابوخطاب و امثالش تبری جستند، از آن ها برائت نجستند؟ و آیا این، مثل این است که گفته شود: کسی از یاران ائمه - کسانی را که نام های آنان در کتب رجال شیعه درج شده - هیچکدام امامان علیهم السلام را، نه دیده و نه از آن­ها چندی شنیده اند، بلکه بر آن­ها دروغ می­بستند؟ یا گفته شود: نه تنها گروهی به این اسامی وجود نداشت، بلکه شیعه آن نام­ها را بدون اصل و واقعیت وضع کرده اند؟ و یهودیان و نصرانی­ها هم بگویند: مردی به نام محمد با خرافاتی این چنینی مبعوث نشده است؟

خلاصه سخن، اینکه شکی نیست که مردم، مذهب و عقایدشان را از خواص و دوستان، و جدا از کسانی که از آن­ها منحرف بوده و در جبهه و خط دشمنان آن­ها درآمده ­اند، می­گیرند، و این خود از واضح ترین واضحات است.

به جانم سوگند، چگونه اصحاب ابوحنیفه و شافعی و مالک و امثال آن­ها را در آنچه به آن­ها نسبت می­دهند، تکذیب نمی­کنند و اصحاب امامان علیهم السلام ما را در آن مورد تکذیب می­کنند؟ و شگفت­تر از آن، اینکه آن­ها بر اصول خودشان که پر از دروغ و سخنان باطل است اعتماد می­کنند که از گروهی منافق روایت شده است که فسق و دروغ آن­ها بر همه مردم نمایان گشته است. و به آنچه از بزرگان و فاضلان شیعه در اصول خود، با اینکه بین دو گروه به تقوا و زهد و راستگویی و دیانت معروف بودند روایت شده، توجه نمی­کنند؟ و آیا این تنها به خاطر تعصب و لجاجت آن­ها نیست؟

مسلم در صحیح - 1. صحیح مسلم1: 197، باب93، کتاب الایمان، حدیث366 -

خود، به اسنادش از عمرو بن عاص روایت می­کند که عمرو بن عاص گفت: شنیدم که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آشکارا و نه مخفیانه می­فرمود: بدانید که خاندان ابوطالب اولیاء من نیستند، بلکه ولیّ من خدا و مؤمنان صالح­اند.

ص: 400

و ابن ابی الحدید - 2. شرح نهج البلاغه4: 63-64 -

از ابوجعفر اسکافی - یکی از مشایخ معتزله - سخنی از منحرفین از علی علیه السلام و بغض­ دارندگان بر وی نقل می­کند، و عمروبن عاص را یکی از آن­ها می­داند، و حدیثی را که بخاری و مسلم در صحیحان خود با سند آن که به عمروبن عاص می­رسد نقل کرده­اند، روایت می­کند، وآن حدیث را ذکر می­کند، و از سخن او، اعتراف به وجود این خبر در صحیح بخاری هم آشکار می­گردد.

سپس چون برخی از عامّه زشتی آن روایت را دیدند، در بسیاری از نسخه­ها لفظ ابی طالب را به لفظ ابی فلان تغییر داده­اند.

و مسلم - 1. صحیح مسلم4: 2298، باب 16، کتاب الزهد، حدیث3004 - ،

از ابو سعید خُدری نقل می­کند: رسول خداصلَّی الله علیه و آله فرمود: غیر قرآن را از من ننویسید، و هرکس غیر از قرآن، چیزی از من بنویسد، باید آن را پاک کند. و از من روایت کنید عیبی ندارد، و هر کس به عمد بر من دروغ ببندد، خودش را برای آتش جهنم آماده­کند.

و شکی نیست که منع نوشتن از سوی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، به اتفاق اهل اسلام، باطل است. و باز هم ابن ابی الحدید - 1. شرح نهج البلاغه لبان ابی الحدید4: 63-64 -

از اسکافی نقل می­کند: معاویه گروهی از صحابه و گروهی از تابعین را گماشت تا اخبار و روایاتی زشت در مورد علی علیه السلام روایت کنند، که موجب طعن به وی و برائت از او شود، و بر آن گروه مزدورانی گماشت که به همان کار رغبت داشتند، و آن­ها آنچه او را راضی می­کرد، جعل کردند، از جمله آن­ها: ابوهریره، و عمروعاص و مُغیرة بن شعبه و از تابعین: عروة بن زبیر بود.

ص: 401

زُهری، از عروة بن زبیر، از عایشه روایت کرد که عایشه گفت: نزد رسول خدا بودم که عباس و علی آمدند، پیامبر فرمود: ای عایشه، این دو نفر بر غیر ملت من - یا فرمودند - بر غیر دین من، می­میرند.

عبدالرزّاق از معمّر نقل می­کند که گفت: زُهری دو حدیث از عروه از عایشه درباره علی علیه السلام داشت، روزی از او درباره آن دو نفر پرسیدم، او گفت: با آن ­دو و حدیثشان چه کار داری؟ خداوند به آن دو عالم است، من آن دو را در بنی هاشم متهم می­دانم.

زُهری می­گوید: حدیث اول را ذکر کردیم و حدیث دوم این است که عروه گمان کرده است که عایشه به او خبر داده است که گفت: نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله بودم که عباس و علی آمدند، پیامبر فرمود: ای عایشه، اگر نگاه کردن به دو مرد از اهل جهنم، تو را خوشحال می­کند، به این دو مردی که می­آیند نگاه کن. من هم نگاه کردم، ناگهان عباس و علی بن ابی طالب را دیدم. روایت زهری تمام شد.

با وجود اینکه امثال این روایت­ها در اصولِ فاسدِ آن­ها هست، همانند اعتمادشان بر قرآن، بر این روایت­ها اعتماد می­کنند، و از روایت­های شیعه­ متدین و راستگو فرار می­کنند و « کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُّسْتَنفِرَةٌ فَرَّتْ مِن قَسْوَرَةٍ - . المدثر/ 50 و51 - »، {گویی گورخرانی رمیده اند که از مقابل شیری فرار کرده اند.} و کدام نصّ قاطع به انحصار محدثین و راویان اخبار در بخاری و مسلم و هر کس که از این دو در تعصب و پنهان کردن حق و رها کردن آنچه مخالف با اخبارشان است پیروی می­کند، دلالت می­کند؟ همان­گونه که برای انسان زیرک و آگاه، از آنچه ابن اثیر حکایت می­کند، آشکار است. ابن اثیر می­گوید - . جامع الاصول1: 109 - :

بخاری گفته است: اخبار صحیح خود را از بین ششصد هزار حدیث اخراج کردم.

و مسلم گفته ­است: المسند الصحیح را از میان سیصد­ هزار حدیثی که شنیده شده، تصنیف کرده­ام - . جامع الاصول1: 110 - .

ص: 402

و ابوداوود گفته است: از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پانصد هزار حدیث نوشته­ام، و از آن احادیث که این کتاب - یعنی السنن - در بردارد، چهار هزار و هشتصد حدیث انتخاب کردم - . جامع الاصول1: 112 - .

و حال آنکه شیعه اخبار دین خود را از کسانی نقل کرده و گرفته­اند که به عروة الوثقی(ریسمان­های محکم دین) متعلق­اند و آن پیروی از اهل بیت پیامبر علیهم السلام است که خداوند به پاک بودن آن­ها شهادت داد، و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر آن­ها تصریح کردند که اهل بیت علیهم السلام کشتی نجات­اند، و همانند آن­ها(اهل سنت)، نیمی از دین خود را از زنی ناقص العقل و ناقص الدین نمی­گیرند که نسبت به امیرمؤمنان علی علیه السلام کینه دارد، و نصف دیگر را از ابی هریره کذاب مدنی و انس بن مالک که خداوند به خاطر کتمان کردن حق (علی علیه السلام)، او را رسوا کرد و او را به بیماری برص مبتلا نمود که عمامه آن را نمی­پوشاند، و معاویه و عمروبن عاص و زیاد که نزد هر دو گروه (هم شیعه و هم سنی) به خباثت پدرانشان و به بغض کسی معروف­اند که پیامبر امین علیه السلام خبر داد که دشمنی با او نشانه نفاق است، و از امثال این افراد اخبارشان را گرفته­اند، ولی تعصب پرده­های گمراهی و سرگردانی بر دیده­های آنان تا روز قیامت کشیده که خداوند می­فرماید: «وَمَن لَّمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِن نُّورٍ - . نور/40 - »،

{و خدا به هر کس نوری نداده باشد، او را هیچ نوری نخواهد بود.}

ص: 403

ص: 404

**[ترجمه]

[21] باب آخر فی ذکر أهل التابوت فی النار

الأخبار

«1»

ج (1): سُلَیْمُ بْنُ قَیْسٍ الْهِلَالِیُّ، عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی یَوْمِ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ: لَسْتُ بِقَائِلٍ غَیْرَ شَیْ ءٍ وَاحِدٍ أُذَکِّرُکُمْ بِاللَّهِ أَیُّهَا الْأَرْبَعَةُ- یَعْنِینِی وَ الزُّبَیْرَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادَ- أَ سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: إِنَّ تَابُوتاً مِنْ نَارٍ فِیهِ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا، سِتَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ فِی جُبٍّ فِی قَعْرِ جَهَنَّمَ فِی تَابُوتٍ مُقَفَّلٍ، عَلَی ذَلِکَ الْجُبِّ صَخْرَةٌ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُسَعِّرَ جَهَنَّمَ (2) کَشَفَ تِلْکَ الصَّخْرَةَ عَنْ ذَلِکَ الْجُبِّ فَاسْتَعَاذَتْ جَهَنَّمُ مِنْ وَهَجِ (3) ذَلِکَ الْجُبِّ، فَسَأَلْنَاهُ عَنْهُمْ وَ أَنْتُمْ شُهُودٌ، فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

أَمَّا الْأَوَّلُونَ: فَابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ، وَ فِرْعَوْنُ الْفَرَاعِنَةِ، وَ الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ، وَ رَجُلَانِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ بَدَّلَا کِتَابَهُمَا وَ غَیَّرَا سُنَّتَهُمَا (4)، أَمَّا أَحَدُهُمَا فَهَوَّدَ

ص: 405


1- الاحتجاج 1- 105- 106، و جاء متن الحدیث فی الصّفحة: 112- 113 من طبعة النّجف [و فی طبعة منشورات الرّضیّ: 80، و الحدیث صفحة 86] باختلاف یسیر.
2- فی المصدر: نار جهنّم.
3- جاء فی القاموس 1- 211: وهج النّار یهج وهجا و وهجانا: اتّقدت، و الاسم الوهج- محرّکة-.
4- فی الاحتجاج: کتابهم .. سنّتهم- بضمیر الجمع-، و هو الظّاهر.

الْیَهُودَ، وَ الْآخَرُ نَصَّرَ النَّصَارَی، وَ إِبْلِیسُ سَادِسُهُمْ، وَ الدَّجَّالُ فِی الْآخِرِینَ، وَ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةُ أَصْحَابُ الصَّحِیفَةِ الَّذِینَ تَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَی عَدَاوَتِکَ یَا أَخِی، وَ التَّظَاهُرِ عَلَیْکَ بَعْدِی هَذَا .. وَ هَذَا (1) حَتَّی عَدَّدَهُمْ (2) وَ سَمَّاهُمْ.

فَقَالَ سَلْمَانُ: فَقُلْنَا: صَدَقْتَ نَشْهَدُ أَنَّا سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ..

**[ترجمه]الاحتجاج - . الاحتجاج1: 105-106 - :

سلیم بن قیس هلالی، از سلمان فارسی نقل می­کند: امیرمؤمنان علیه السلام در روزی که با ابوبکر بیعت شد، فرمود: فقط یک چیز می­خواهم بگویم و شما را، ای چهار نفر- یعنی سلمان و زبیر و ابوذر و مقداد - به یاد خدا متذکر می­شوم، آیا نشنیدید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می­فرمود: تابوتی از آتش وجود دارد که درآن دوازده نفر جای دارند؛ شش نفر از اولین و شش نفر از آخرین، و در چاهی در اعماق ناپیدای دوزخ، در تابوتی سر بسته است و بر سر آن چاه صخره­ای است، خداوند هرگاه بخواهد آتش جهنم را روشن کند، آن صخره را از سر آن چاه برمی­دارد و دوزخ از شعله و حرارت آن چاه، داغ می­گردد. ما از پیامبر صلَّی الله علیه و آله درباره آن افراد پرسیدیم، درحالی­که شما ناظر بودید و می­دیدید که پیامبر فرمود: شش نفر اولین عبارت­اند از: قابیل که برادرش هابیل را کشت، سر دسته فرعون­ها و کسی که با ابراهیم درباره پروردگارش احتجاج کرد، و دو نفر از بنی اسرائیل که کتاب­شان را تحریف و سنت­شان را تغییر دادند؛ یکی­ از آن­ها مردم را

ص: 405

یهودی کرد و دیگری مردم را نصرانی نمود و شیطان نفر ششم است. و شش نفر آخرین عبارت­اند از: دجّال و این پنج نفر: یاران عهدنامه (اصحاب صحیفه) کسانی که بر دشمنی با تو، ای برادر، عهد و پیمان بستند که پس از من بر تو بشورند، این و این و. . . ­که نام آن­ها را گفتند و تعدادشان را برای ما شمردند؟ سلمان می­ گوید: ما گفتیم: راست می­گویید، گواهی می­دهیم ما این مطلب را از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شنیدیم.

**[ترجمه]

«2»

کِتَابُ سُلَیْمٍ (3): مِثْلُهُ، وَ قَدْ مَرَّ (4).

**[ترجمه]کتاب سلیم - . کتاب سلیم بن قیس: 91-92 - :

همانند این روایت آمده است که ذکر آن گذشت - . بحار الانوار28: 58 - .

**[ترجمه]

«3»

فس (5): قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ (6)، قَالَ: الْفَلَقُ جُبٌّ فِی جَهَنَّمَ یَتَعَوَّذُ أَهْلُ النَّارِ مِنْ شِدَّةِ حَرِّهِ، سَأَلَ (7) اللَّهَ أَنْ یَأْذَنَ لَهُ أَنْ یَتَنَفَّسَ فَأَذِنَ لَهُ، فَتَنَفَّسَ فَأَحْرَقَ جَهَنَّمَ. قَالَ: وَ فِی ذَلِکَ الْجُبِّ صُنْدُوقٌ مِنْ نَارٍ یَتَعَوَّذُ (8) أَهْلُ تِلْکَ (9) الْجُبِّ مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الصُّنْدُوقِ، وَ هُوَ التَّابُوتُ، وَ فِی ذَلِکَ التَّابُوتِ سِتَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ، فَأَمَّا السِّتَّةُ مِنَ (10) الْأَوَّلِینَ: فَابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ، وَ فِرْعَوْنُ (11) إِبْرَاهِیمَ الَّذِی أَلْقَی إِبْرَاهِیمَ فِی النَّارِ، وَ فِرْعَوْنُ مُوسَی، وَ السَّامِرِیُّ الَّذِی اتَّخَذَ الْعِجْلَ، وَ الَّذِی هَوَّدَ الْیَهُودَ، وَ الَّذِی نَصَّرَ النَّصَارَی، وَ أَمَّا السِّتَةُ مِنَ (12) الْآخِرِینَ:

ص: 406


1- فی المصدر: هذا و هذا و هذا.
2- فی الاحتجاج: حتّی عدّهم .. و هو الظّاهر.
3- کتاب سلیم بن قیس: 91- 92، و صدر الحدیث فی صفحة: 74.
4- بحار الأنوار 28- 58، و فی (ک) من البحار 8- 23 و 54 و 362 إشارة إلی الصّحیفة الملعونة.
5- تفسیر علیّ بن إبراهیم 2- 499.
6- الفلق: 1.
7- فی المصدر: فسال.
8- جاء فی (ک): و یتعوّذ.
9- لا توجد: تلک، فی المصدر.
10- فی التفسیر: فأما الستة التی من ..
11- کذا، و فی المصدر: و نمرود إبراهیم.
12- فی التفسیر: فأما الستة التی من ..

فَهُوَ الْأَوَّلُ وَ الثَّانِی وَ الثَّالِثُ وَ الرَّابِعُ وَ صَاحِبُ الْخَوَارِجِ وَ ابْنُ مُلْجَمٍ (1).

وَ مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ (2)، قَالَ: الَّذِی یُلْقَی فِی الْجُبِّ یَقِبُ فِیهِ (3).

**[ترجمه]تفسیر قمی: - . تفسیر القمی2: 499 -

«قُلْ أعوذُ بِرَبِّ الفَلَق»، - 4. فلق/3 - {بگو: پناه می برم به پروردگار سپیده دم.} فَلَق چاهی است در جهنم که اهل آتش از شدت گرمای آن پناه می جویند، آن چاه از خداوند خواست که به او اجازه دهد تا نفسی بکشد، خداوند هم اجازه داد، سپس نفسی کشید و جهنم را شعله ور کرد. پدرم گفت: و درآن چاه صندوقی از آتش است که اهل آن چاه از گرمای آن صندوق که تابوت است پناهگاهی می­جویند، و درآن تابوت شش نفر از اولین و شش نفر از آخرین وجود دارد. اما شش نفر اولی عبارت اند از: پسر آدم که برادرش را کشت، و فرعون ابراهیم که او را در آتش انداخت، و فرعون موسی و سامری که گوساله را برای عبادت انتخاب کرد، و آن کسی که قوم یهود را یهودی کرد و آن کسی که نصرانی­ها را نصرانی کرد، و اما شش نفر از دیگران عبارت­اند از:

ص: 406

اوّلی، دوّمی و سومی و چهارمی و سرکرده خوارج و ابن ملجم.

«ومِن شَرٍّفَاسِقٍ اذا وَقَبَ»، - . فلق/3 - {و از شر تاریکی چون فراگیرد.} گفت: کسی­که در آن چاه انداخته شده و درآن دمیده می­شود.

**[ترجمه]

«4»

ثو (4): ابْنُ الْوَلِیدِ، عَنِ الصَّفَّارِ، عَنْ عَبَّادِ بْنِ سُلَیْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، حَدِّثْنِی فِیهِمَا بِحَدِیثٍ، فَقَدْ سَمِعْتُ مِنْ (5) أَبِیکَ فِیهِمَا بِأَحَادِیثَ (6) عِدَّةٍ. قَالَ: فَقَالَ لِی: یَا إِسْحَاقُ! الْأَوَّلُ (7) بِمَنْزِلَةِ الْعِجْلِ، وَ الثَّانِی بِمَنْزِلَةِ السَّامِرِیِّ.

قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، زِدْنِی فِیهِمَا؟. قَالَ: هُمَا وَ اللَّهِ نَصَّرَا وَ هَوَّدَا وَ مَجَّسَا، فَلَا غَفَرَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُمَا.

قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، زِدْنِی فِیهِمَا. قَالَ: ثَلَاثَةٌ لَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، فَمَنْ هُمْ؟. قَالَ: رَجُلٌ ادَّعَی إِمَاماً مِنْ غَیْرِ اللَّهِ، وَ آخَرُ طَعَنَ فِی إِمَامٍ مِنَ اللَّهِ، وَ آخَرُ زَعَمَ أَنَّ لَهُمَا فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً.

قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، زِدْنِی فِیهِمَا؟. قَالَ: مَا أُبَالِی- یَا إِسْحَاقُ مَحَوْتُ الْمُحْکَمَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ أَوْ جَحَدْتُ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ النُّبُوَّةَ أَوْ (8)

ص: 407


1- جاءت زیادة: لعنهم اللّه، فی المصدر.
2- الفلق: 3.
3- فی تفسیر القمّیّ: فیه یقب، و استظهر فی هامشه: یغیب فیه.
4- ثواب الأعمال 2- 255- 256، باب 12، حدیث 3 [و فیه طبعة مؤسّسة الأعلمی: 256 257]، مع تفصیل فی الإسناد.
5- فی المصدر: عن، بدلا من: من.
6- فی المصدر: أحادیث.
7- فی (س): الأولی، و هو سهو.
8- فی (ک): واو، بدلا من: أو.

زَعَمْتُ أَنْ لَیْسَ فِی السَّمَاءِ إِلَهٌ، أَوْ تَقَدَّمْتُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، زِدْنِی؟. قَالَ: فَقَالَ لِی: یَا إِسْحَاقُ! إِنَّ فِی النَّارِ لَوَادِیاً- یُقَالُ لَهُ: سَقَرُ- لَمْ یَتَنَفَّسْ مُنْذُ خَلَقَهُ اللَّهُ، لَوْ أَذِنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (1) لَهُ فِی التَّنَفُّسِ بِقَدْرِ مِخْیَطٍ لَأَحْرَقَ مَا (2) عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ، وَ إِنَّ أَهْلَ النَّارِ لَیَتَعَوَّذُونَ (3) مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الْوَادِی (4) وَ نَتْنِهِ وَ قَذَرِهِ، وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهِ لِأَهْلِهِ، وَ إِنَّ فِی ذَلِکَ الْوَادِی لَجَبَلًا یَتَعَوَّذُ جَمِیعُ أَهْلِ ذَلِکَ الْوَادِی مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الْجَبَلِ وَ نَتْنِهِ وَ قَذَرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهِ لِأَهْلِهِ مِنَ الْعَذَابِ (5)، وَ إِنَّ فِی ذَلِکَ الْجَبَلِ لَشِعْباً یَتَعَوَّذُ جَمِیعُ أَهْلِ ذَلِکَ الْجَبَلِ مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الشِّعْبِ وَ نَتْنِهِ وَ قَذَرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهِ لِأَهْلِهِ، وَ إِنَّ فِی ذَلِکَ الشِّعْبِ لقلیب [لَقَلِیباً] یَتَعَوَّذُ جَمِیعُ أَهْلِ (6) ذَلِکَ الشِّعْبِ مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الْقَلِیبِ وَ نَتْنِهِ وَ قَذَرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهِ لِأَهْلِهِ، وَ إِنَّ فِی ذَلِکَ الْقَلِیبِ لَحَیَّةً یَتَعَوَّذُ أَهْلُ (7) ذَلِکَ الْقَلِیبِ مِنْ خُبْثِ تِلْکَ الْحَیَّةِ وَ نَتْنِهَا وَ قَذَرِهَا وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ (8) فِی أَنْیَابِهَا مِنَ السَّمِّ لِأَهْلِهَا، وَ إِنَّ فِی جَوْفِ تِلْکَ الْحَیَّةِ لَسَبْعَةَ صَنَادِیقَ فِیهَا خَمْسَةٌ مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ، وَ اثْنَانِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ.

قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، وَ مَنِ الْخَمْسَةُ؟ وَ مَنِ الِاثْنَانُ؟. قَالَ: فَأَمَّا (9) الْخَمْسَةُ: فَقَابِیلُ الَّذِی قَتَلَ هَابِیلَ، وَ نُمْرُودُ الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ، فَقَالَ:

أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ (10)، وَ فِرْعَوْنُ الَّذِی قَالَ: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی (11) وَ یَهُودُ الَّذِی

ص: 408


1- لا توجد: عزّ و جلّ، فی المصدر.
2- فی ثواب الأعمال: من، بدل: ما.
3- فی المصدر: یتعوّذون- بدون لام-.
4- فی (س): الجبل، بدلا من: الوادی.
5- لا توجد: من العذاب، فی المصدر.
6- لا توجد کلمة: أهل، فی (ک)، و فی المصدر لا توجد کلمة: جمیع.
7- فی ثواب الأعمال: جمیع أهل ذلک ..
8- فی المصدر زیادة: عزّ و جلّ.
9- فی المصدر: أمّا- بدون فاء-.
10- البقرة: 258.
11- النّازعات: 24.

هَوَّدَ الْیَهُودَ، وَ بُولَسُ الَّذِی نَصَّرَ النَّصَارَی، وَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَعْرَابِیَّانِ..

**[ترجمه]ثواب الاعمال - . ثواب الاعمال2: 255-256، باب12، حدیث3 - :

اسحاق بن عمّار می­گوید: به امام موسی بن جعفرعلیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم، درباره آن دو نفر حدیثی روایت کنید؛ زیرا من از پدرتان درباره آن دو احادیث زیادی شنیده­ام. اسحاق می­گوید: امام به من فرمود: ای اسحاق، اوّلی به منزله گوساله این امت است، و دوّمی به منزله سامری است. من گفتم: فدایتان شوم، درباره آن دو بیشتر بگویید. امام فرمود: سه نفر هستند که خداوند به آن­ها نظر رحمت نمی­کند و آن­ها را پاک نمی­گرداند و عذابی دردناک برای آن­ها مهیاست. عرض کردم: فدایتان شوم، آن­ها کیستند؟ امام فرمود: کسی که از جانب غیر خدا ادعای امامت کند، یا امامی را که از طرف خدا است بدنام کند، و یا گمان کند آن دو نفر بهره­ای از اسلام داشته­اند. عرض کردم: فدایتان شوم، باز هم بگویید. حضرت فرمود: ای اسحاق، از نظر من فرقی ندارد که آیه محکمی از قرآن را محو کنی، یا پیامبری حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را انکار نمایی،

ص: 407

یا گمان کنی که درآسمان خدایی نیست، یا (در امامت) بر علی ­بن ابی­طالب علیه السلام پیشی بگیری - گناه این­کارها با گناه انکار امامت امیرمؤمنان علیه السلام برابر است -.

اسحاق می­گوید: عرض کردم: فدایتان شوم، بیشتر بگویید: امام به من فرمود: ای اسحاق، در جهنم وادی­ای است به نام سقر، از زمانی که خداوند آن را آفریده، نفس نکشیده است. اگر خداوند به اندازه سر سوزنی به او اجازه تنفس دهد، بی­شک آتش آن همه زمینیان را می­سوزاند، و اهل آتش از گرما و بدبویی و کثیفی و عذاب­هایی که خداوند برای اهل این دره مهیا کرده است، گریزانند. و همانا در آن دشت کوهی است که همه ساکنان این کره، از گرما، بدبویی، کثافات و عذاب­هایی که خداوند برای اهل آنجا آماده کرده است، گریزان هستند؛ و همانا درآن کوه دره­ای است که همه ساکنان آن کوه از گرما و بدبویی و کثافات این دره و عذاب­هایی که برای ساکنان آن­ها مهیا کرده است گریزان­اند؛ و در آن دره چاهی است که همه اهل آن دره از گرما و بدبویی و کثافات آن چاه و عذاب­هایی که خداوند برای اهل آن آماده کرده است، گریزانند؛ و درآن چاه ماری است که اهل آن چاه از پلیدی، بدبویی، و کثیفی آن مار و از سم­هایی که خداوند در دندان­های آن مار برای ساکنان آنجا آماده کرده است، می گریزند، و در شکم آن مار هفت صندوق است و در هر کدام از آن، پنج نفر از امت­های گذشته و دو نفر از این امت هستند.

اسحاق می­گوید: عرض کردم: فدایتان شوم، آن پنج نفر کیستند؟ و آن دو نفر چه کسانی می­باشند؟ امام فرمود: آن پنج نفر، قابیل که برادرش هابیل را کشت و نمرود که با ابراهیم درباره پروردگارش احتجاج کرد و گفت: «أَنَا أُحْیِ-ی وَأُمِیتُ - . بقره/258 - »،

{ من [هم] زنده می کنم و [هم] می میرانم.} و فرعون که گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَی - . نازعات/24 - »،

{پروردگار بزرگتر شما منم.} و یهود که

ص: 408

یهودیان را یهودی کرد، و بولس که نصرانی­ها را نصرانی کرد، و از این امت، دو بادیه نشین هستند.

**[ترجمه]

«5»

ل (1): بِهَذَا الْإِسْنَادِ مِنْ قَوْلِهِ: یَا إِسْحَاقُ! إِنَّ فِی النَّارِ لَوَادِیاً .. إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.

**[ترجمه]الخصال - . الخصال للصدوق2: 398 - :

به همین اسناد از سخن اسحاق شروع شده: ای اسحاق، همانا در جهنم وادی­ای است... تا آخر آن خبر آمده است.

**[ترجمه]

بیان

الأعرابیان: الأول و الثانی اللّذان لم یؤمنا باللّه طرفة عین.

**[ترجمه]«الأعرابیان»، دو بادیه نشین: اوّلی و دوّمی هستند که یک لحظه هم به خداوند ایمان نیاوردند.

**[ترجمه]

«6»

ل (2): أَبِی، عَنْ سَعْدٍ، عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ (3)، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَیَابَةَ، عَنْ جُعَیْدِ هَمْدَانَ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ فِی التَّابُوتِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ (4) سِتَّةً مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّةً مِنَ الْآخِرِینَ، فَأَمَّا السِّتَّةُ مِنَ الْأَوَّلِینَ: فَابْنُ آدَمَ الَّذِی قَاتَلَ أَخِیهِ (5)، وَ فِرْعَوْنُ الْفَرَاعِنَةِ، وَ السَّامِرِیُّ، وَ الدَّجَّالُ،- کِتَابُهُ فِی الْأَوَّلِینَ، وَ یَخْرُجُ فِی الْآخِرِینَ وَ هَامَانُ، وَ قَارُونُ، وَ السِّتَّةُ مِنَ الْآخِرِینَ: فَنَعْثَلُ، وَ مُعَاوِیَةُ، وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ، وَ أَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ .. وَ نَسِیَ الْمُحَدِّثُ اثْنَیْنِ.

**[ترجمه]الخصال - . الخصال للصدوق2: 485 - :

امیرمؤمنان علیه السلام فرموند: در تابوت پایینی جهنم، شش نفر از اولین و شش نفر از آخرین هستند. اما شش نفر از اولین عبارت­اند از: پسر آدم که برادرش را کشت؛ و فرعون فرعون­ها و سامرّی و دجّال - که در بین شش نفر اوّلی آمده است ولی از بین شش نفر آخری خروج می­کند - و هامان و قارون و شش نفر از آخرین: نَعثَل: معاویه و عمرو عاص و ابوموسی اشعری، و دو نفر را محدث فراموش کرده است.

**[ترجمه]

بیان

المنسیان الأعرابیان الأوّلان بشهادة ما تقدّم و ما سیأتی.

ص: 409


1- خصال الصّدوق 2- 398، أبواب السّبعة، حدیث 106.
2- الخصال، للصّدوق- رحمه اللّه-: 2- 485، أبواب الاثنی عشر، حدیث 59، بتفصیل فی الإسناد.
3- ورد السّند فی المصدر هکذا: عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، قال: حدّثنی الحسن بن مسکین الثّقفیّ ..
4- لا توجد فی الخصال: من النّار.
5- فی المصدر: .. آدم قاتل أخیه، و هو الظّاهر.

**[ترجمه]«نعثل» کنایه از سومی است که به زودی ذکر خواهیم کرد، و آن دو نفر فراموش شده، به گواهی آنچه گذشت و خواهد آمد، دو بادیه نشین اوّلی می­باشند.

ص: 409

**[ترجمه]

«7»

ثو (1): ابْنُ الْوَلِیدِ، عَنِ الصَّفَّارِ، عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ (2)، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَسَبْعَةُ نَفَرٍ: أَوَّلُهُمُ ابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ، وَ نُمْرُودُ الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی رَبِّهِ، وَ اثْنَانِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ هَوَّدَا قَوْمَهُمَا وَ نَصَّرَاهُمَا، وَ فِرْعَوْنُ الَّذِی قَالَ: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی (3)، وَ اثْنَانِ مِنْ (4) هَذِهِ الْأُمَّةِ أَحَدُهُمَا شَرُّهُمَا فِی تَابُوتٍ مِنْ قَوَارِیرَ تَحْتَ الْفَلَقِ فِی بِحَارٍ مِنْ نَارٍ.

**[ترجمه]ثواب الاعمال - . ثواب الاعمال2: 255، باب12، حدیث1 - :

حنان بن سدیر می­گوید: مردی از یاران امام صادق علیه السلام به من خبر داد و گفت: شنیدم که امام می­فرمود: سخت­ترین عذاب­ها در روز قیامت برای هفت نفر است: اوّلی آن­ها پسر آدم است که برادرش را کشت، و نمرود که با ابراهیم علیه السلام درباره پروردگارش احتجاج کرد، و دو نفر از بنی اسرائیل که یکی از آن­ها قوم خود را یهودی و دیگری نصرانی کرد، و فرعون که گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَی - . نازعات/24 - »،

{پروردگار بزرگتر شما منم.} و دو نفر از این امت که یکی از آن دو شرترین آن­ دو است و در تابوتی از شیشه، زیر فَلَق در دریایی از آتش قرار دارد.

**[ترجمه]

«8»

کِتَابُ الْإِسْتِدْرَاکِ (5): بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْأَعْمَشِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لِجَهَنَّمَ سَبْعَةُ أَبْوَابٍ- وَ هِیَ الْأَرْکَانُ- لِسَبْعَةِ فَرَاعِنَةَ: نُمْرُودُ بْنُ کَنْعَانَ فِرْعَوْنُ الْخَلِیلِ، وَ مُصْعَبُ بْنُ الْوَلِیدِ فِرْعَوْنُ مُوسَی، وَ أَبُو جَهْلِ بْنُ هِشَامٍ، وَ الْأَوَّلُ، وَ الثَّانِی، وَ یَزِیدُ قَاتِلُ وَلَدِی، وَ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ الْعَبَّاسِ یُلَقَّبُ بِالدَّوَانِیقِیِّ اسْمُهُ الْمَنْصُورُ.

أقول:

سیأتی (6) فی احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی الزبیر ما یناسب الباب.

ص: 410


1- ثواب الأعمال 2- 255، باب 12، حدیث 1، باختصار فی الإسناد.
2- فی المصدر: عن العبّاس بن معروف، و فی (س): عن الصّفّار، عن ابن محبوب ..
3- النّازعات: 24.
4- جاءت: فی، بدلا من: من، فی (س).
5- کتاب الاستدراک، لابن بطریق، لا نعرف بطبعه حتّی هذا التّاریخ.
6- بحار الأنوار 36- 324.

**[ترجمه]کتاب الاستدراک: به اسناد خود از اعمش، از امام جعفر بن محمدعلیه السلام، از پدرانشان علیهم السلام نقل کرد و گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: جهنم هفت در دارد و آن هفت در برای هفت فرعون است، نمرود بن کنعان فرعون ابراهیم خلیل، مصعب بن ولید، فرعون حضرت موسی و ابو جهل بن هشام، و اوّلی و دوّمی و یزید قاتل فرزندم، و مردی از فرزندان عباس ملقب به دوانیقی که نامش منصور است.

مؤلف: به زودی در احتجاج امیرمؤمنان علیه السلام با زبیر، آنچه مناسب این باب است خواهد آورد. - . بحارالانوار36: 324 -

ص: 410

**[ترجمه]

[22] باب تفصیل مطاعن أبی بکر و الاحتجاج بها علی المخالفین بإیراد الأخبار من کتبهم

الطعن الأوّل:

مَا ذَکَرَهُ أَصْحَابُنَا رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یُوَلِّ أَبَا بَکْرٍ شَیْئاً مِنَ الْأَعْمَالِ مَعَ أَنَّهُ کَانَ یُوَلِّیهَا غَیْرَهُ، وَ لَمَّا أَنْفَذَهُ لِأَدَاءِ سُورَةِ بَرَاءَةَ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ عَزَلَهُ وَ بَعَثَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ لِیَأْخُذَهَا مِنْهُ وَ یَقْرَأَهَا عَلَی النَّاسِ، وَ لَمَّا رَجَعَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لَهُ (1): لَا یُؤَدِّی عَنِّی إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی (2).

فمن لم یصلح لأداء سورة واحدة إلی أهل بلدة کیف یصلح للرئاسة العامّة المتضمّنة لأداء جمیع الأحکام إلی عموم الرعایا فی سائر البلاد؟! و سیأتی الروایات الواردة فی ذلک مع الکلام فیها علی وجه یناسب الکتاب فی المجلد التاسع فی باب

ص: 411


1- لا توجد: له، فی (س).
2- و هذا ما أخرجه جمع کثیر من أئمّة الحدیث و حفّاظه من العامّة بعدّة طرق صحیحة، یتأتّی التّواتر بأقلّ منها. عدّ منهم شیخنا الأمینیّ فی غدیره 6- 338- 341 ثلاثة و سبعین إماما!.

مفرد (1).

و ما أجابوا به من أنّه صلّی اللّه علیه و آله ولّاه الصلاة بالناس، فقد (2) تقدّم (3) القول فیه مفصّلا.

و ما ذکره قاضی القضاة فی المغنی (4) من أنّه لو سلّم أنّه لم یولّه لما دلّ ذلک (5) علی نقص و لا علی أنّه لا یصلح للإمارة و الإمامة (6)، بل لو قیل إنّه لم یولّه لحاجته إلیه بحضرته و إنّ ذلک رفعة له لکان أقرب، سیّما و قد روی عنه صلّی اللّه علیه و آله (7) ما یدلّ علی أنّهما وزیراه، فکان علیه السلام محتاجا إلیهما و إلی رأیهما.

و أجاب السیّد رضی اللّه عنه فی الشافی (8) بأنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یکن یستشیر أحدا لحاجة منه إلی رأیه و فقر إلی تعلیمه و توقیفه، لأنّه علیه و آله السلام، الکامل الراجح المعصوم المؤیّد بالملائکة، و إنّما کانت مشاورته أصحابه لیعلّمهم کیف یعملون فی أمورهم، و قد قیل یستخرج بذلک دخائلهم و ضمائرهم.

و بعد، فکیف استمرّت هذه الحاجة و اتّصلت منه إلیهما حتّی لم یستغن فی زمان من الأزمان عن حضورهما فیولّیهما؟! و هل هذا إلّا قدح فی رأی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و نسبة له إلی أنّه کان ممّن یحتاج إلی أن یلقّن و یوقف علی کلّ شی ء، و قد نزّهه اللّه تعالی عن ذلک.

ص: 412


1- بحار الأنوار 35- 284- 313، الباب التاسع: نزول سورة براءة و قراءة أمیر المؤمنین علیه السلام علی أهل مکّة و ردّ أبی بکر ..
2- فی (ک): قد.
3- بحار الأنوار 27- 323- 324.
4- المغنی- الجزء المتمّم للعشرین-: 349.
5- فی المصدر: ما کان یدلّ، بدلا من: لما دلّ ذلک.
6- فی المغنی: للإمامة، بدلا من: للإمارة و الإمامة.
7- لا توجد: الصلاة، فی المصدر.
8- الشافی 4- 154، و هو نقل بالمعنی فی أوّله و نصّ فی آخره.

فأمّا ادّعاؤه أنّ الروایة وردت بأنّهما وزیراه، فقد کان یجب أن یصحّح ذلک قبل أن یعتمده و یحتجّ به، فإذا (1) ندفعه عنه أشدّ دفع. انتهی کلامه قدّس سرّه.

وَ أَقُولُ: الرِّوَایَةُ الَّتِی أَشَارَ إِلَیْهَا الْقَاضِی هِیَ مَا رَوَاهَا فِی الْمِشْکَاةِ (2)، عَنِ التِّرْمِذِیِّ (3)، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ قَالَ: مَا مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا وَ لَهُ وَزِیرَانِ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ، وَ وَزِیرَانِ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ، فَأَمَّا وَزِیرَایَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ فَجَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ، وَ أَمَّا وَزِیرَایَ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ فَأَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ!.

و لا یخفی أنّه خبر واحد من طریق الخصم لا حجّة فیه، و وضع الحدیث عادة قدیمة، و قد قدّمنا الأخبار فی ذلک (4).

و حکی فی (5) جامع الأصول (6) أنّ بعض أهل الضلال کان یقول- بعد ما رجع عن ضلالته-: انظروا إلی هذه الأحادیث عمّن تأخذونها، فإنّا کنّا إذ رأینا

ص: 413


1- فی الشافی: فإنا، و هو الظاهر.
2- مشکاة المصابیح 3- 233، حدیث 6056.
3- سنن التّرمذیّ 5- 616، کتاب المناقب، باب 17، حدیث 3680. و رواه ابن الأثیر فی جامع الأصول 8- 630- 631، حدیث 6462.
4- ما حکاه رحمه اللّه عن کتاب سلیم بن قیس فی بحار الأنوار 27- 211- 213، و 22- 102، و قد ذکر جملة من الکذّابین فی 25- 261 و ما بعدها. و انظر: سلسلة الموضوعات من الجزء التاسع من الغدیر: 218- 246.
5- فی (ک): و حکی عن ..
6- جامع الأصول 1- 136- تحقیق الأرناءوطی- بمعنی مقارب لما ذکرناه، و انظر بنصّه فی الموضوعات لابن الجوزی 1- 38 و غیرهما، و قد فصّل البحث فیه فی کتاب مقباس الهدایة إلی علم الدرایة 1- 398- 419، فی تعریفه للحدیث الموضوع، و معرّفاته، و دواعیه و غیرها، و انظر: مستدرکات البحث حیث ذکر جملة من مصنّفاتهم. و باللّه علیک إلّا ما راجعت سلسلة الأحادیث المقلوبة و الموضوعة فی الخلافة و الخلفاء و ما یکذّبها و یناقضها مع إشباع فی مصادرها فی موسوعة شیخنا الأمینی طاب ثراه 5- 288- 375 تری العجب العجاب و مصداقا لقوله عزّ اسمه: «أَ فَمِنْ هذَا الْحَدِیثِ تَعْجَبُونَ وَ تَضْحَکُونَ وَ لا تَبْکُونَ» النجم: 59.

رأیا وضعنا له حدیثا.

و قد صنّف جماعة من العلماء کتبا فی الأحادیث الموضوعة.

وَ حُکِیَ عَنِ الصَّغَانِیِّ (1)

مِنْ عُلَمَاءِ الْمُخَالِفِینَ- أَنَّهُ قَالَ فِی کِتَابِ الدُّرِّ الْمُلْتَقِطِ (2): وَ مِنَ الْمَوْضُوعَاتِ مَا زَعَمُوا أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یَتَجَلَّی لِلْخَلَائِقِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَامَّةً، وَ یَتَجَلَّی لَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ خَاصَّةً، وَ أَنَّهُ قَالَ:

حَدَّثَنِی جَبْرَئِیلُ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا خَلَقَ الْأَرْوَاحَ اخْتَارَ رُوحَ أَبِی بَکْرٍ مِنَ الْأَرْوَاحِ (3).

ثم قال الصنعانی [الصَّغَانِیُ]: و أنا أنتسب إلی عمر بن الخطاب و أقول فیه الحقّ

لِقَوْلِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: قُولُوا الْحَقَّ وَ لَوْ عَلی أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ

فمن الموضوعات ما

روی أَنَّ أَوَّلَ مَنْ یُعْطَی کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ، وَ لَهُ شُعَاعٌ کِشُعَاعِ الشَّمْسِ. قِیلَ: فَأَیْنَ أَبُو بَکْرٍ؟. قَالَ: سَرَقَتْهُ الْمَلَائِکَةُ (4).

و منها:

مَنْ سَبَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ قُتِلَ، وَ مَنْ سَبَّ عُثْمَانَ وَ عَلِیّاً جُلِدَ الْحَدَّ (5).

إلی غیر ذلک من الأخبار المختلفة [المختلقة].

و من الموضوعات:

زُرْ غِبّاً تَزْدَدْ حُبّاً (6).

ص: 414


1- فی البحار: و عن، و الصغانی، و هو أبو الفضائل الحسن بن محمّد بن الحسن (577- 650 ه).
2- أقول: لم أجد هذا النّصّ فی کتاب الصّغانیّ: الدّرّ الملتقط فی تبیین الغلط، و کذا فی کتابه الآخر: الموضوعات، و کلاهما تحقیق: أبو الفداء عبد اللّه القاضی، و إصدار دار الکتب العلمیة- بیروت- بعد أن راجعتهما أکثر من مرّة، و لعلّه حذف منه و حرف کأکثر مصادرهم ممّا فیه منقبة لنا أو طعن علیهم.
3- ذکرهما و غیرهما ابن الجوزیّ فی کتاب الموضوعات 1- 303- 319، و ناقشها بما لا مزید علیه، و السّیوطیّ فی اللئالئ المصنوعة فی الأحادیث الموضوعة 1- 286- 289.
4- أدرجه ابن الجوزی فی کتابه الموضوعات 1- 320، و عدّ غیره، و کذا السیوطی فی کتابه فی الموضوعات 1- 302.
5- أورده ابن الجوزی فی الموضوعات 1- 328، و السیوطی فی اللئالئ 1- 309.
6- کما فی الدّر الملتقط للصغانی: 26، برقم 25، و قاله العجلونی فی کشف الخفاء 1- 438- 439، برقم 1412.

النَّظَرُ إِلَی الْخُضْرَةِ تَزِیدُ فِی الْبَصَرِ (1).

مَنْ قَادَ أَعْمَی أَرْبَعِینَ خُطْوَةً غَفَرَ اللَّهُ لَهُ (2).

الْعِلْمُ عِلْمَانِ: عِلْمُ الْأَدْیَانِ، وَ عِلْمُ الْأَبْدَانِ (3).

انتهی.

و عدّ من الأحادیث الموضوعة:

الْجَنَّةُ دَارُ الْأَسْخِیَاءِ (4).

طَاعَةُ النِّسَاءِ نَدَامَةٌ (5).

دفن (6)

البنات من المکرمات (7).

اطْلُبِ الْخَیْرَ عِنْدَ حِسَانِ الْوُجُوهِ (8).

لَا هَمَّ إِلَّا هَمُّ الدَّیْنِ وَ لَا وَجَعَ إِلَّا وَجَعُ الْعَیْنِ.

ص: 415


1- کما نصّ علیه فی الدّر الملتقط: 24، برقم 18، و الموضوعات، و کلاهما للصغانی: 13، برقم 65، و أورده العجلونی فی کشف الخفاء 2- 439، و الشوکانی فی الفوائد المجموعة 217، و الألبانی فی السلسلة الضعیفة 1- 165.
2- کما فی کتاب الموضوعات للصغانی: 12، برقم 57، و جاء فی کشف الخفاء و مزیل الألباس للعجلونی 2- 269، برقم 2558، و بمضامین أخر فی الموضوعات لابن الجوزی 2- 173 178. هذا، مع أنّه قد أخرجه أبو نعیم فی حلیة الأولیاء 3- 158، و الخطیب فی تاریخ بغداد 5- 105 و 9- 214، و الذهبی فی المیزان 4- 459، و الهیثمی فی مجمع الزوائد 3- 138، و غیرهم.
3- قاله الصغانی فی الموضوعات: 10، برقم 38، و العجلونی فی کشف الخفاء 2- 68، برقم 1765. أقول: وضع فی (ک) علی الأدیان و الأبدان رمز التقدیم و التأخیر (خ. م).
4- کما فی کشف الخفاء و مزیل الألباس 1- 337، برقم 1083، و عدّه ابن الجوزی فی الموضوعات.
5- کشف الخفاء 2- 37، برقم 1648.
6- فی (ک): و دفن.
7- کشف الخفاء 1- 407، برقم 1308.
8- کشف الخفاء 1- 136، برقم 394.

الْمَوْتُ کَفَّارَةٌ لِکُلِّ مُسْلِمٍ (1).

إِنَّ التُّجَّارَ هُمُ الْفُجَّارُ (2).

إلی غیر ذلک ممّا یطول ذکره.

و بالجملة، قد عرفت مرارا أنّ الاحتجاج فی مثل هذا إنّما یکون بالأخبار المتواترة أو المتّفق علیه بین الفریقین لا ما ذکره آحاد أحد الجانبین.

ثم إنّ صاحب المغنی (3) ادّعی أنّ ولایة أبی بکر علی الموسم و الحجّ قد ثبت بلا خلاف بین أهل الأخبار، و لم یصحّ أنّه عزله، و لا یدلّ رجوع أبی بکر إلی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله مستفهما عن القصّة علی العزل، ثم جعل إنکار من أنکر حجّ أبی بکر بالناس فی هذه السنة کإنکار عبّاد بن سلیمان و طبقته و أخذ أمیر المؤمنین علیه السلام سورة براءة من أبی بکر.

أقول:

رَوَی ابْنُ الْأَثِیرِ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (4) بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَنَسٍ، قَالَ: بَعَثَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِبَرَاءَةَ مَعَ أَبِی بَکْرٍ، ثُمَّ دَعَاهُ فَقَالَ: لَا یَنْبَغِی (5) أَنْ یُبَلِّغَ عَنِّی (6) إِلَّا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی (7).

وَ زَادَ رَزِینٌ (8): ثُمَّ اتَّفَقَا فَانْطَلَقَا.

و هذا یشعر بأنّه لم یثبت عنده مسیر أبی بکر إلی مکة (9).

ص: 416


1- کما فی الموضوعات لابن الجوزی 3- 218- 219، و کشف الخفاء 2- 289 برقم 2663، و اللئالی المصنوعة 2- 414.
2- قد أورده فی: کشف الخفاء 1- 218، برقم 665، و قریب منه فی الموضوعات لابن الجوزی 2- 238، و غیرهما. و فی (س): الهجار، و لا معنی لها.
3- المغنی- الجزء المتمّم للعشرین-: 350، مع اختلاف یسیر.
4- جامع الأصول 8- 660، حدیث 6508. و انظر ما سبقه و لحقه من الرّوایات.
5- فی المصدر زیادة: لأحد.
6- فی الجامع: هذا، بدلا من: عنّی.
7- و زاد فی المصدر: و دعا علیّا فأعطاه إیّاها.
8- هذه الزّیادة جاءت فی جامع الأصول ذیل حدیث 6509 من المجلّد الثّامن، صفحة 660.
9- أقول: تعدّ واقعة إرسال أبی بکر بسورة براءة ثمّ تنحیته و بعث أمیر المؤمنین علیه السلام بها من الضروریات التاریخیة المتواترة سندا و المتّحدة مضمونا و إن اختلفت ورودا، ندرج جملة من مصادرها العامیّة، فانظر: مسند الحمیدی (تحقیق الأعظمی) 1- 26، حدیث 48، و الدرّ المنثور للسیوطی 3- 209، و کنز العمّال للهندی 1- 246- 247، و تفسیر الشوکانی 2- 319، و الریاض النضرة 2- 147، و ذخائر العقبی: 69، و تاریخ ابن کثیر 5- 38، و 7- 357، و تفسیر ابن کثیر 2- 333، و مناقب الخوارزمی: 99، و مجمع الزوائد 7- 29، و 9- 119، و شرح صحیح مسلم للعینی 8- 637، و تفسیر المنار 10- 157، و تفسیر الطبریّ 10- 46، و خصائص النسائی: 20، و مسند أحمد بن حنبل 1- 151 و 230 و 3- 283، و الکفایة للکنجی: 126، و فتح الباری لابن حجر العسقلانی 8- 256، و مطالب السئول لابن طلحة: 17، و شرح ابن أبی الحدید 3- 105، و تفسیر الطبریّ 10- 46 و 47، و مستدرک الحاکم 3- 51، و صحیح الترمذی 2- 183، و شواهد التنزیل 1- 233، و غیرها کثیرة جدا لا یسعنا عدّها. و لا تعدادها، ذکر جملة منها شیخنا الأمینی فی غدیره 6- 341- 350.

وَ رَوَی الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ (1)، عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ وَ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ أَبِی هُرَیْرَةَ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَخَذَهَا مِنْ أَبِی بَکْرٍ قَبْلَ الْخُرُوجِ وَ دَفَعَهَا إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَالَ: لَا یُبَلِّغُ عَنِّی إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی.

وَ قَالَ: وَ رَوَی أَصْحَابُنَا أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَلَّاهُ أَیْضاً الْمَوْسِمَ، وَ أَنَّهُ حِینَ أَخَذَ الْبَرَاءَةَ مِنْ أَبِی بَکْرٍ رَجَعَ أَبُو بَکْرٍ.

و ستعرف أنّ أکثر أخبارهم خالیة عن ذکر حجّ أبی بکر و عوده إلی الموسم، و کذا الأخبار الواردة من طرق أهل البیت علیهم السلام، فاستعظامه ذلک ممّا لا وجه له، بخلاف قول عبّاد بن سلیمان لظهور شناعته.

و قال السیّد رضی اللّه عنه (2): لو سلّمنا أنّ ولایة الموسم لم تنسخ (3) لکان الکلام باقیا، لأنّه إذا کان ما ولی مع تطاول الأزمان (4) إلّا هذه الولایة ثم سلب شطرها و الأفخم الأعظم منها فلیس ذلک إلّا تنبیها علی ما ذکرنا.

ص: 417


1- مجمع البیان 5- 3 سورة التّوبة [3- 3]، بتقدیم المتن علی الإسناد، و انظر ما بعده من الرّوایات فیه و فی تفسیر التّبیان 5- 169.
2- فی الشافی 4- 155، و فی الحجریّة: 248.
3- فی المصدر: لم تفسخ، و هی نسخة فی مطبوع البحار.
4- فی الشافی: الزمان.

ثم إنّ إمامهم الرازی ترقّی فی التعصّب فی هذه [هذا] الباب حتّی قال (1): قیل قرّر أبا بکر علی الموسم و بعث علیّا علیه السلام خلیفة (2) لتبلیغ هذه الرسالة حتّی یصلّی (3) خلف أبی بکر و یکون ذلک جاریا مجری تنبیه (4) علی إمامة أبی بکر، و اللّه أعلم. قال (5): و قرّر الجاحظ هذا المعنی، فقال: إنّ النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم بعث أبا بکر أمیرا علی الحاجّ و ولّاه الموسم، و بعث علیّا یقرأ علی الناس آیات من سورة براءة، فکان أبو بکر الإمام و علیّ المؤتمّ، و کان أبو بکر الخطیب و علیّ المستمع، و کان أبو بکر الرافع بالموسم و السائق (6) لهم، و الآمر لهم و لم یکن ذلک لعلیّ علیه السلام (7). انتهی.

و أقول: الطعن فی هذا الکلام من وجوه:

الأوّل: أنّ بقاء أبی بکر علی إمارة الموسم ممنوع، کما مرّ و سیأتی.

الثانی: أنّ الإمارة علی من جعله الرسول صلّی اللّه علیه و آله من أهل الموسم بنفسها لا یقتضی صلاتهم خلف الأمیر، فضلا عن اقتضائه فیمن لم یکن من أهل الموسم و بعثه الرسول صلّی اللّه علیه و آله أخیرا لتبلیغ الآیات من اللّه سبحانه و من رسوله صلّی اللّه علیه و آله، و خلوّ الأخبار من الصلاة ممّا لا سترة فیه.

الثالث: أنّ تقریر أبی بکر علی الموسم لو دلّ علی الأمر بالصلاة خلفه لم یثبت له فضیلة علی ما زعموه من جواز الصلاة خلف کلّ برّ و فاجر (8).

ص: 418


1- فی تفسیره 15- 219.
2- فی المصدر: و بعث علیّا خلفه ..
3- فی المصدر زیادة لفظ: علی بعد: یصلی.
4- فی تفسیر الفخر: التنبیه- بالألف و اللام-.
5- قال الفخر الرازیّ فی تفسیره تلو قوله: و اللّه أعلم.
6- فی المصدر: و السابق.
7- فی التفسیر: الترضیة، بدل: التسلیم.
8- انظر من باب المثال، سنن أبی داود، کتاب الصلاة، باب 63.

الرابع: أنّ تفصیل (1) إمارة الحاجّ علی قراءة الآیات علی الناس- کما یشعر به کلام بعضهم- باطل، إذ قراءة الآیات علی الناس من المناصب الخاصّة بالرسول صلّی اللّه علیه و آله أو من کان منه، کما یدلّ علیه لفظ أخبار المخالف (2) و المؤالف (3)،

حیث قال صلّی اللّه علیه و آله: لَا یُؤَدِّی عَنِّی إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی.

و أمّا إمارة الحاجّ فیتولّاها کلّ برّ و فاجر، و لیس من شروطها إلّا نوع من الاطّلاع علی ما هو الأصلح فی سوق الإبل و البهائم و معرفة المیاه و التجنّب عن مواضع اللصوص .. و نحو ذلک، و الفرق بین الأمرین غیر خفیّ علی عاقل لم یذهب التعصّب به مذاهب التعسّف.

الخامس: أنّ قوله: فکان أبو بکر الإمام و علیّ المؤتمّ .. إن أراد به إمامة الصلاة فقد عرفت ما فیه، و إن أراد الإمامة فی الحجّ، فالحجّ بنفسه ممّا لا یجری فیه الإمامة، و إن أراد کونه إماما من حیث إمارته علی الموسم فلا نسلّم أنّ علیّا علیه السلام کان من المؤتمّین به، و مجرّد الرفاقة لا إمامة فیها، مع أنّ عود أبی بکر إلی الحجّ بعد رجوعه فی محلّ المنع، و بقاءه علی الإمارة- بعد تسلیمه- کذلک، کما

ص: 419


1- کذا، و الظاهر: تفضیل- بالضاد المعجمة-.
2- کما جاء فی سنن الترمذی 5- 636، کتاب المناقب، باب 21، حدیث 3719، و فی جامعه فی تفسیره سورة البراءة، و سنن ابن ماجة 1- 44، باب 11، حدیث 119، و مسند أحمد 1- 3، 151، 330 و 2- 299 و 3- 212، 283، و 4- 164- 165، صحیح البخاریّ 1- 31، و 6- 81، و 19- 510 طبع الهند، و تفسیر الطبریّ 1- 410، 10- 44 و 46، و تفسیر زاد المسیر 3- 391، و الدّر المنثور للسیوطی 2- 319، و تاریخ ابن کثیر 5- 38، و مناقب الخوارزمی: 99، و شرح صحیح البخاریّ للعینی 8- 637، و تفسیر المنار 10- 158، و شرح المواهب المدنیة للزرقانی 3- 91، و الأموال لأبی عبیدة: 165، و الکفایة للکنجی 126، و مجمع الزوائد للهیثمی 7- 29، و الفردوس، حدیث 4171- 4178، و الخصائص للنسائی: 2، و سیأتی له مصادر أخری.
3- تظافر النقل عند الخاصّة و استفاض حتّی کاد أن یکون متواترا، و عدّ السیّد ابن طاوس فی الطرائف 1- 38 جملة روایات من الطریقین، و انظر: مجمع البیان 3- 3، و التبیان 5- 169، و تفسیر القمّیّ 1- 282، و الخصال 1- 311، باب 1، حدیث 87، و 2- 55، باب 2، حدیث 31، و الصراط المستقیم 2- 6- 9، و الشافی 4- 153- 157، و تلخیص الشافی 2- 232- 233 و 3- 240 و غیرها، و سندرج له مصادر أخر ضمن البحث.

عرفت.

السادس: أنّ إمارة الحاجّ لا تستلزم خطابة حتّی یلزم استماع المأمورین فضلا عن استماع من بعث لقراءة الآیات علی مشرکی مکة.

السابع: لو کان غرضُ الرسول صلّی اللّه علیه و آله بیانَ فضل أبی بکر و علوِّ درجته- حیث جعله سائقا لأهل الموسم و رافعا لهم- لکان الأنسبَ أن یجعل علیّا علیه السلام من المأمورین بأمره أوّلا، أو یبعثه أخیرا و یأمره بإطاعة أمره و الانقیاد له، لا أن یقول له خذ البراءة منه حتّی یفزع الأمیر و یرجع إلیه صلّی اللّه علیه و آله خائفا ذعرا من أن یکون نزل فیه ما یکون سببا لفضیحته (1) و ...، کما یدلّ علیه قوله: أ نزل فیّ شی ء؟! و جوابه صلّی اللّه علیه و آله، کما لا یخفی علی المتأمّل.

الثامن: أنّ ذلک لو کان منبّها علی إمامة أبی بکر دالّا علی فضله لقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله- لمّا رجع جزعا فزعا-: یا لکع! أ ما علمت أنّی ما أردت بذلک إلّا تنویها بذکرک و تفضیلا لک علی علیّ علیه السلام و تنبیها علی إمامتک؟! و کیف خفی ذلک علی أبی بکر مع حضوره الواقعة و اطّلاعه علی القرائن الحالیّة و المقالیّة، و کذا علی أتباعه و القائلین بإمامته، و لم یفهمه أحد سوی الرازی و أشباهه.

و أمّا ما تشبّث به المخالفون فی مقام الدفع و المنع:

فمنها: إنکار عزل أبی بکر عن أداء الآیات کما فعل عبّاد بن سلیمان و الشارح الجدید للتجرید (2) .. و أضرابهما.

و أیّده بعضهم بأنّه لو عزل أبا بکر عن التأدیة قبل الوصول إلی موضعها لزم فسخ الفعل قبل وقته و هو غیر جائز.

ص: 420


1- فی (س): لفضیحة- بلا ضمیر-.
2- شرح التجرید للقوشجی: 372- الحجریّة-.

و أنت بعد الاطّلاع علی ما سیأتی من أخبار الجانبین فی ذلک لا ترتاب فی أنّ ذلک الإنکار لیس إلّا للجهل الکامل بالآثار، و للتعصّب المفرط المنبئ عن خلع الغدار (1)، و قد اعترف قاضی القضاة (2)ببطلان ذلک الإنکار لإقرار الثقات من علمائهم بعزله و شهادة الأخبار به.

و قال ابن أبی الحدید (3)روی طائفة عظیمة من المحدّثین أنّه لم یدفعها إلی أبی بکر، لکن الأظهر الأکثر أنه دفعها إلیه ثم أتبعه بعلیّ علیه السلام فانتزعها منه. انتهی.

و لم نظفر فی شی ء من روایاتهم بما یدلّ علی ما حکاه، و کان الأنسب أن یصرّح بالکتاب و الراوی حتّی لا یظنّ به التعصّب و الکذب.

و أمّا حدیث النسخ، فأوّل ما فیه إنّا لا نسلّم عدم جوازه، و قد جوّزه جمهور الأشاعرة و کثیر من علماء الأصول، سلّمناه لکن لا نسلّم أمره صلوات اللّه علیه أبا بکر بتبلیغ الآیات، و لعلّه أمره بحملها إلی ورود أمر ثان، أو تبلیغها لو لم یرد أمر بخلافه، و لم یرد فی الروایات أمر صریح منه صلّی اللّه علیه و آله بتبلیغ أبی بکر إیّاها مطلقا، و ورود النهی عن التأدیة لا یدلّ علی سبق الأمر بها ککثیر [من] النواهی، و لئن سلّمنا ذلک لا نسلّم کون الأمر مطلقا- و إن لم یذکر الشرط-، لجواز کونه منویّا و إن لم تظهر الفائدة.

فإن قیل: فأیّ فائدة فی دفع السورة إلی أبی بکر و هو لا یرید أن یؤدّیها، ثم ارتجاعها؟ و هَلَّا دَفَعَهَا ابتداءً إلی (4)علیّ علیه السلام؟.

قلنا: الفائدة ظهور فضل أمیر المؤمنین علیه السلام و مزیّته، و أنّ الرجل الذی نزعت منه السورة لا یصلح له، و قد وقع التصریح بذلک فی بعض الأخبار

ص: 421


1- الکلمة مشوّشة فی س.
2- فی کتابه المغنی- الجزء المتمّم للعشرین-: 350، و قد ذکره عنه فی الشافی 4- 153.
3- فی شرحه علی نهج البلاغة 17- 200، بتصرّف و اختصار.
4- فی س: علی، بدلا من: إلی.

و إن کان یکفینا الاحتمال.

و منها: ما اعتذر به الجبائی (1)، قال: لمّا کانت عادة العرب أنّ سیّدا من سادات قبائلهم إذا عقد عهدا لقوم فإنّ ذلک العقد لا ینحلّ إلّا أن یحلّه هو أو بعض سادات قومه، فعدل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عن أبی بکر إلی أمیر المؤمنین علیه السلام حذرا من أن لا یعتبروا نبذ العهد من أبی بکر لبعده فی النسب.

و تشبّث به جُلُّ من تأخّر عنه، کالفخر الرازی (2)، و الزمخشری (3)و البیضاوی (4)و شارح التجرید (5).. و غیرهم (6)

و ردّ علیهم أصحابنا (7)بأنّ ذلک کذب صریح و افتراء علی أصحاب الجاهلیّة و العرب، و لم یعرف فی زمان من الأزمنة أن یکون الرسول- سیّما لنبذ العهد- من سادات القوم و أقارب العاقد، و إنّما المعتبر فیه أن یکون موثوقا به، مقبول القول و لو بانضمام قرائن الأحوال، و لم ینقل هذه العادة من العرب أحد من أرباب السیر و رواة الأخبار، و لو کانت موجودة فی روایة أو کتاب لعیّنوا موضعها، کما هو الشأن فی مقام الاحتجاج.

و قد اعترف ابن أبی الحدید (8)بأنّ ذلک غیر معروف عن عادة العرب، و إنّما

ص: 422


1- کما فی المغنی، الجزء المتمّم للعشرین: 351، و حکاه فی الشافی 4- 155، و أجاب عنه
2- فی تفسیره 15- 218.
3- فی کشّافه 2- 172.
4- فی تفسیره 1- 405 فی سورة البراءة.
5- شرح التجرید: 372- الحجریة-.
6- مثل ابن کثیر فی تفسیره 2- 345، و القرطبیّ فی جامع أحکام القرآن 8- 61، و صاحب تفسیر بحر المحیط 5- 7، و غیرهم.
7- قد مرّت مصادر متعدّدة، و نذکر هنا مثالا: الشافی 4- 150، و الصراط المستقیم 2- 6، و تلخیص الشافی 2- 233.
8- فی شرحه علی نهج البلاغة 17- 200 بتصرّف، و قال قبله: فالذی قاله المرتضی أصحّ و أظهر.

هو تأویل تأوّل به متعصّبو أبی بکر لانتزاع البراءة منه، و لیس بشی ء. انتهی.

و ممّا یدلّ علی بطلانه، أنّه لو کان ذلک معروفا من عادة العرب لما خفی علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حتی بعث أبا بکر، و لا علی أبی بکر و عمر العارفین بسنن الجاهلیّة الذین یعتقد المخالفون أنّهما کانا وزیری رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أنّه کان لا یصدر عن شی ء و لا یقدم علی أمر إلّا بعد مشاورتهما و استعلام رأیهما، و لو کان بعث أمیر المؤمنین علیه السلام استدراکا لما صدر عنه علی الجهل بالعادة المعروفة أو الغفلة عنها، لقال اللّه له: اعتذر إلی أبی بکر، و ذکّره عادة الجاهلیّة حتی لا یرجع خائفا یترقّب نزول شی ء فیه، أو کان یعتذر إلیه بنفسه صلّی اللّه علیه و آله بعد رجوعه، بل لو کان کذلک فما غفل عنها الحاضرون من المسلمین حین بعثه و المطّلعون علیه، و لا احتاج صلّی اللّه علیه و آله إلی الاعتذار بنزول جبرئیل لذلک من عند اللّه تعالی.

و قال ابن أبی الحدید (1)فی مقام الاعتذار، بعد ردّ اعتذار القوم بما عرفت-:

لعلّ السبب فی ذلک أنّ علیّا علیه السلام من بنی عبد مناف، و هم جمرة (2)قریش بمکّة، و علیّ أیضا شجاع لا یقام له، و قد حصل فی صدور قریش منه (3)الهیبة الشدیدة و المخافة العظیمة، فإذا حصل مثل هذا الشجاع البطل و حوله من بنی عمّه من (4)هم أهل العزّ و القوّة و الحمیّة، کان أدعی إلی نجاته من قریش و سلامة نفسه، و بلوغ الغرض من نبذ العهد علی یده.

و لا یخفی علیک أنّه تعلیل علیل، إذ لو کان بعث أمیر المؤمنین علیه السلام باجتهاد منه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و کان الغرض سلامة من أرسل لتبلیغ

ص: 423


1- فی شرحه علی النهج 17- 200.
2- قال فی النهایة 1- 292: و بنو فلان جمرة: إذا کانوا أهل منعة و شدّة .. و الجمرة: اجتماع القبیلة علی من ناواها.
3- لا توجد: منه، فی س.
4- فی المصدر: و، بدلا من: من.

الآیات و نجاته کان الأحری أن یبعث عمّه العباس أو عقیلا أو جعفرا أو غیرهم من بنی هاشم ممّن لم یلتهب فی صدور المشرکین نائرة حقده لقتل آبائهم و أقاربهم، لا من کانوا ینتهزون الفرصة لقتله و الانتقام منه بأیّ وجه کان، و حدیث الشجاعة لا ینفع فی هذا المقام، إذ کانت آحاد قریش تجترئ علیه صلوات اللّه علیه فی المعارک و الحروب، فکیف إذا دخل وحده بین جمّ غفیر من المشرکین؟!.

و أمّا من جعله من الدافعین الذابّین عنه علیه السلام من أهل مکّة فهم کانوا أعاظم أعادیه و أکابر معاندیه، و أیضا لو کان الغرض ذلک (1)لکان الأنسب أن یجعله أمیرا علی الحاجّ کما ذهب إلیه قوم من أصحابنا، لا کما زعموه من أنّه لم یعزل أبا بکر عن الإمارة بل جعله مأمورا بأمره، کما مرّ.

بل نقول: الألیق بهذا الغرض بعث رجل حقیر النفس خامل الذکر فی الشجاعة من غیر الأقارب حتّی لا یهمّوا بقتله، و لا یعدّوا الظفر علیه انتقاما و ثأرا لدماء من قتل الرسول صلّی اللّه علیه و آله من عشیرتهم و ذوی قراباتهم، مع أنّه لم تجر العادة بقتل من بعث إلی قوم لأداء رسالة، لا سیّما إذا کان میّتا فی الأحیاء، غیر معروف إلّا بالجبن و الهرب، و کیف لم یستشعر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بذلک الذی ذکره حتّی أرسل أبا بکر ثم عزله؟! و کیف اجترأ أبو بکر حتّی عرّض نفسه للهلکة مع شدّة جبنه؟! و کیف غفل عنه عمر بن الخطاب- الوزیر بزعمهم المشیر فی عظائم الأمور و دقائقها- مع شدّة حبّه لأبی بکر؟ و لو کان الباعث ذلک لأفصح عن ذلک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أو غیره بعد رجوع أبی بکر أو قبله کما سبق التنبیه علی مثله، هذا مع کون تلک التعلیلات مخالفة لما صرّح به الصادقون، الذین (2)هم أعرف بمراد الرسول صلّی اللّه علیه و آله من ابن أبی الحدید و الجبائی و من اقتفی أثرهما.

ص: 424


1- فی ک: منه، نسخة بدل: من ذلک.
2- فی س: الذی، و قد تقرأ فی ک کذلک، و ما أثبتناه أظهر.

و قد حکی فی کتاب الصراط المستقیم (1)، عن کتاب المفاضح (2)أنّ جماعة قالوا لأبی بکر: أنت المعزول و المنسوخ من اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و آله عن أمانة واحدة، و عن رایة خیبر، و عن جیش العادیات، و عن سکنی المسجد، و عن الصلاة (3)، و لم ینقل أنّه أجاب و علّل بمثل هذه التعلیلات.

و العجب من هؤلاء المتعصّبین الذین یدفعون منقصة عن مثل أبی بکر بإثبات جهل أو غفلة عن عادة معروفة أو مصلحة من المصالح التی لا یغفل عنها آحاد الناس للرسول المختار الذی لا ینطق عن الهوی، و لیس کلامه إلّا وحیا یوحی، أو لا یجوز (4)علیه السهو و النسیان، بل یثبتون ذلک له و لجمیع أصحابه، نعوذ باللّه من التورّط فی ظلم الضلالة و الانهماک فی لجج الجهالة.

و أعجب من ذلک أنّهم یجعلون تقدیم أبی بکر للصلاة نصّا صریحا لخلافته- مع ما قد عرفت ممّا فیه من وجوه السخافة- و یتوقّفون فی أن یکون مثل هذا التخصیص و التنصیص و الکرامة موجبا لفضیلة له علیه السلام، مع أنّهم

رووا أنّ جبرئیل علیه السلام قال: لا یؤدّی عنک إلّا أنت أو رجل منک (5)

فإمّا أن یراد به الاختصاص التامّ الذی کان بین الرسول صلّی اللّه علیه و آله و بین أمیر المؤمنین علیه السلام کما یدلّ علیه ما سیأتی (6)و مضی (7)من الروایات

ص: 425


1- کتاب الصراط المستقیم 2- 7.
2- فی المصدر: الفاضح.
3- ثم قال فی الصراط المستقیم: فکیف تولّی فی الأمور العامّات و الخاصّات و لیس للأمّة تولیة من عزله اللّه فی السماء و رسول اللّه فی الأرض.
4- کذا، و الظاهر: و لا یجوز- بالواو-.
5- قد مرّت مصادره، و جاء فی الملل و النحل 1- 144، و فی الإرشاد للشیخ المفید: 37، و أورده فی إحقاق الحقّ 5- 242- 255، و 6- 443، و 7- 390، و 9- 269- 481، عن عدّة مصادر عامیّة، و ذکره فی کتاب فضائل الخمسة من الصحاح الستّة 1- 168.
6- سیأتی من المصنّف- قدّس سرّه- فی بحاره 37- 80 و 40- 18.
7- قد مرّت فی البحار 24- 88، و 25- 29، و 26- 3 و 4، و غیرها.

الواردة فی أنّهما کانا من نور واحد،

وَ مَا اتَّفَقَتْ عَلَیْهِ الْخَاصَّةُ وَ الْعَامَّةُ مِنْ أَنَّهُ لَمَّا وَقَعَ مِنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا وَقَعَ یَوْمَ أُحُدٍ، قَالَ جَبْرَئِیلُ: یَا مُحَمَّدُ! إِنَّ هَذِهِ لَهِیَ الْمُوَاسَاةُ.

فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ. فَقَالَ جَبْرَئِیلُ: وَ أَنَا مِنْکُمَا (1)

و لم یقل:

و إنّکما منّی .. رعایة للأدب و تنبیها علی شرف منزلتهما، و قوله تعالی: وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ (2)فی آیة المباهلة (3)

، وَ قَوْلُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِبَنِی وَلِیعَةَ (4)لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْکُمْ رَجُلًا کَنَفْسِی. (5)

و غیر ذلک ممّا سیأتی.

و إمّا أن یراد به الاختصاص الذی نشأ من کونه علیه السلام من أهل بیت الرسالة، و یناسبه ما

ورد فی بعض الروایات: لا ینبغی أن یبلّغ عنّی إلّا رجل من أهل بیتی (6)

، أو ما نشأ من کثرة المتابعة و إطاعة الأوامر کما فهمه بعض الأصحاب و أیّده بقوله تعالی: فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی (7)و علی أیّ التقادیر یدلّ علی أنّ من لم یتّصف بهذه الصفة لا یصلح للأداء عن الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و کلّما کان هذا الاختصاص أبلغ فی الشرف کان أکمل فی إثبات الفضیلة

ص: 426


1- کما جاء فی تاریخ الطبریّ 2- 514، و تاریخ الکامل لابن الأثیر 2- 154 و ذیلهما حریّ بالملاحظة، و تفسیر الفرات الکوفیّ: 22، و کتاب عیون أخبار الرضا علیه السلام 1- 81- 85، حدیث 9، و إرشاد المفید: 543- 548، و قد ورد مواساة أمیر المؤمنین علیه السلام فی غزوة أحد فی موارد مختلفة من بحار الأنوار، منها: 20- 54 و 55 و 69 و 71 و 85 و 95 و 105 و 107 و 108 و 112 و 113 و 129 و 144 و 39- 111.
2- إبراهیم: 36.
3- قد فصّل المصنّف- قدّس سرّه- البحث فیها فی بحاره: 21- 276، و 37- 49.
4- قال فی القاموس 3- 97: بنو ولیعة- کسفینة-: حیّ من کندة.
5- کما جاء فی مستدرک الصحیحین 2- 120، و خصائص النسائی 19، و مجمع الهیثمی 7- 110، و کنز العمّال 6- 400، و الاستیعاب 2- 464، و تفسیر الکشّاف فی تفسیر قوله تعالی: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ» ... إلخ من سورة الحجرات، و غیرها کثیر.
6- کما جاء فی عیون أخبار الرضا علیه السلام 2- 61، باب 31، حدیث 243، و علل الشرائع 1- 189، باب 150، حدیث 1، و تلاحظ بقیة روایات الباب، و إرشاد المفید: 37.
7- آل عمران: 61.

لأمیر المؤمنین علیه السلام، و کلّما ضایق الخصم فی کماله کان أتمّ فی إثبات الرذیلة لأبی بکر، فلا نتربّص فی ذلک إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ، کما ذکره بعض الأفاضل.

ثم إنّ المفعول المحذوف فی هذا الکلام، إمّا أن یکون أمرا عامّا- کما یناسب حذفه- خرج ما خرج منه بالدلیل فبقی حجّة فی الباقی، أو یکون أمرا خاصّا هو تبلیغ الأوامر المهمّة، أو یخصّ بتبلیغ تلک الآیات، کما ادّعی بعض (1) العامّة، و علی التقادیر الثلاثة یدلّ علی عدم استعداد أبی بکر لأداء الأوامر عامّة عن الرسول صلّی اللّه علیه و آله، أمّا علی الأول فظاهر، و کذا علی الثانی، لاشتمال الخلافة علی تبلیغ الأوامر المهمّة، و أمّا علی الثالث فلأنّ من لم یصلح لأداء آیات خاصّة و عزل عنه بالنصّ الإلهی کیف یصلح لنیابة الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی تبلیغ الأحکام عامّة، و دعوة الخلائق کافّة؟!.

و لنکتف بذلک حذرا من الإطناب، و سیأتی تمام الکلام فی ذلک فی أبواب فضائله علیه السلام إن شاء اللّه تعالی (2).

**[ترجمه]اصحاب ما - رضوان الله علیهم - ذکر کرده­اند: پیامبر صلَّی الله علیه و آله چیزی از کارها را، آنگونه که به عهده دیگران می گذاشتند، بر عهده ابوبکر نگذاشتند، و هنگامی­که او را برای ابلاغ سوره برائت، به سوی اهل مکه فرستاد، او را عزل کرد و علی علیه السلام را فرستاد تا آن سوره را از او بگیرد و خود بر مردم بخواند، و چون ابوبکر به سوی پیامبر صلَّی الله علیه و آله برگشت، پیامبر به او فرمود: «فقط خودم یا مردی از من می­تواند آن را ابلاغ کند». بنابراین کسی که برای ابلاغ یک سوره، برای اهل یک شهر شایستگی ندارد، چگونه می­تواند برای اداره عمومی مردم که در بردارنده اجرای تمام احکام مربوط به عموم مردم در سایر سرزمین­­هاست، مناسب و صالح باشد؟ به زودی روایت­هایی که دراین باره آمده است، به همراه سخن گفتن از آن روایت به شکلی خواهد آمد که مناسب این کتاب در جلد 9 در بابی

ص: 411

جداگانه می­باشد - . بحارالانوار35: 284-313، باب9 - ، و آنچه در جواب آن می­گویند: که پیامبرصلَّی الله علیه و آله نماز خواندن با مردم را بر عهده او گذاشت، مفصل در این باره سخن گفته­ایم. - . بحارالانوار27: 323-324 -

و آنچه قاضی القضات در المغنی - . المغنی20: 349 -

ذکر می­کند این است که اگر این صحیح باشد که پیامبر کاری به ابوبکر واگذار نکرد، آن نه عیب و نقص بوده و نه بر عدم صلاحیت او برای امامت و فرمانروایی دلالت می­کند و بلکه اگر گفته شود: کاری بر او واگذار نکرده و این به خاطر این بوده که او را نزد خودش لازم داشته و آن برای او بلندمرتبگی است، این سخن درست تر است، به ویژه اینکه از پیامبرصلَّی الله علیه و آله روایت شده است که آن دو وزیران او بودند و آن حضرت صلی الله علیه و آله محتاج به آن دو و رأی آن­ها بوده است.

سید مرتضی - رضی الله عنه - در «الشافی» جواب می­دهد که پیامبرصلَّی الله علیه و آله با هیچ کس، به خاطر نیاز به رای او و احتیاج به تعلیم و توفیق او مشورت نکرد؛ زیرا پیامبر علیه و آله السلام، انسانی کامل، برتر و معصوم است که توسط فرشتگان تایید شده­اند، و مشورت ایشان با اصحابش از آن رو بود که به آن­ها یاد دهد چگونه در کارها اقدام کنند، و گفته شده است: با این کار آنچه را در درون و باطن اصحاب بود، آشکار می­شد.

گذشته از آن، چگونه این محتاج بودن پیامبر به آن دو استمرار پیدا کرد به گونه­ای که هیچ وقت از حضور آن دو بی نیاز نشود و آن دو را به کاری بگمارد؟ و آیا این جز عیب و ایراد گرفتن در رأی رسول خدا و نسبت دادن نیازمندی ایشان به این نیست که حضرت محتاج آن بود که تعلیم داده شود و به او آگاهی داده شود، و حال آنکه خداوند متعال، حضرت را از آن منزه کرده است.

ص: 412

و اما این ادعای او که می­گوید: روایت شده است آن دو، وزیران پیامبر بودند؛ بایستی او قبل از اینکه برآن اعتماد و احتجاج کند، صحت آن را بپذیرد که ما آن را به شدت انکار می­کنیم. - . الشافی: 4/154 -

مؤلف: روایتی که قاضی به آن اشاره کرد، در«المشکاة - . مشکاة المصابیح3: 233، حدیث6056 - »، از ترمذی، - . سنن الترمذی5: 616، کتاب المناقب، باب17، حدیث3680 -

از ابی سعید خُدری نقل شده است: پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: هر پیامبر دو وزیر از اهل آسمان و دو وزیر از اهل زمین دارد، و وزیران من از اهل آسمان، جبرائیل و میکائیل و وزیران من از اهل زمین، ابوبکر و عمر هستند!! و پوشیده نیست که این، خبری است که از روی دشمنی ساخته شده و هیچ حجت و شاهدی ندارد، و جعل حدیث عادتی دیرینه است، و ما پیشتر در این باره اخبار را آوردیم - . بحار الانوار27: 211-213، و 22/102، و 25/261 - .

و ابن اثیر در «جامع الاصول - . جامع الاصول1: 136 - »

حکایت می­کند که برخی از گمراهان بعد از آنکه از گمراهی خود برمی­گردند، می­گویند: بنگرید به این احادیث که از چه کسانی آن­ها را اخذ می­کنید، ما هرگاه رأیی

ص: 413

را می پسندیدیم، برای آن حدیثی وضع می­کردیم.

و در این زمینه گروهی از اندیشمندان کتاب­هایی درباره احادیث جعلی نوشته­اند.

و از صَغَانی - از علمای مخالف - حکایت شده است که در کتاب «الدّر الملتقط» گفته است: و از جمله احادیث جعلی این است که گمان کرده­اند پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرموده است: خداوند در روز قیامت عموماً بر مخلوقات تجلی پیدا می­کند و به ویژه بر تو ای ابوبکر، تجلی پیدا خواهد کرد؛ و دیگر این­که پیامبرصلَّی الله علیه و آله فرموده است: جبرئیل به من خبر داد که خداوند بلندمرتبه چون خواست روح­ها را بیافریند، روح ابوبکر را از بین آن روح­ها برگزید - . الموضوعات لابن الجوزی1: 303-319 - .

سپس صَغَانی می­گوید: و من خود را به عمر بن خطاب منتسب می­دانم و درباره او حقیقت را می­گویم؛ زیرا پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمودند: حقیقت را بگویید اگر چه علیه شما و علیه پدر و مادرتان و نزدیکانتان باشد.

و از دیگر احادیث جعلی این است که روایت شده که اولین کسی که نامه عملش به دست راستش داده می شود، عمر بن خطاب است، و او پرتوی چون پرتو خورشید دارد. پرسیدند: پس ابوبکر کجاست؟ پیامبر فرمود: فرشتگان او را دزدیدند - . الموضوعات لابن الجوزی1: 320 - .

از دیگر احادیث جعلی: هرکس ابوبکر و عمر را دشنام دهد باید کشته شود و عثمان و علی را دشنام دهد، حدّ تازیانه بر او زده می شود - . الموضوعات لابن الجوزی1: 328 - ... و دیگر اخبار ساختگی.

و از احادیث جعلی دیگر: زُرغبّاً تزدد حُبّاً، - . الدر المقتلط للصغانی: 26، به شماره 25 - «کمتر به دیدار ما بیا تا محبت ما به تو زیاد شود».

ص: 414

النظر الی الخضرة تزید فی البصر، - . الدر المقتلط للصغانی: 24، به شماره 18 -

«نگاه کردن به سبزی بینایی را تقویت می کند». منَقَادَ أعمی اربعینَ خُطوةً غَفَرَالله له، - . الموضوعات للصغانی: 12، به شماره57 -

«هرکس نابینایی را چهل قدم راهنمایی کند، خداوند او را می­بخشد». العلم علمان: علم الادیان، و علم الابدان - . الدر المقتلط للصغانی: 10، به شماره 38 - :

«دانش بر دو گونه است: دانش دین­ها و دانش جسم­ها». تمام.

این احادیث نیز از حدیث­های جعلی به شمار می­رود: الجنة دار الأسخیاء، - . کشف الخفاء و مزیل الالباس1: 337، به رقم1083 - «بهشت منزلگاه سخاوتمندان است - . کشف الخفاء و مزیل الالباس2: 37، به رقم1648 - ».

طَاعةُ النساء نَدامةٌ، «پیروی از زنان پشیمانی است - . کشف الخفاء و مزیل الالباس1: 407، به شماره1308 - ». دَفنُ البنات من المکرمات، «زنده به گور کردن دختران از بزرگواری­هاست - . کشف الخفاء و مزیل الالباس1: 136، به شماره 394 - ». اطلب الخیر عند حسان الوجوه، «نیکی را نزد زیبارویان بجو». - . الموضوعات لابن الجوزی3: 218-219 - لا هَمّ الا همّ الدین و لا وَجعَ الا وجع العین، «جز هم و غم دین همی نیست و جز درد چشم دردی نمی­باشد».

ص: 415

الموت کفّارة لکل مُسلِم، «مرگ کفاره هر مسلمانی است»، - . کشف الخفاء1: 218، به شماره 665 - إنّ التجار هم الفجّار، «بازرگانان همان فاسقان­اند» - . کشف الخفاء1: 218، به شماره 665 - ... و روایت­های دیگری که ذکر آن طولانی می­شود .

خلاصه اینکه بارها دیدی که احتجاج درباره مثل اینها، تنها با اخبار متواتر و یا اخباری صورت می­گیرد که هر دو گروه برآن متفق­اند، نه اینکه افرادی از یکی از آن دو گروه، آن را ذکر کند.

سپس صاحب المغنی - . المغنی20: 350 -

ادعا می­کند که ولایت موسم حج و حاجیان بر عهده ابوبکر بود که بین راویان بدون هیچ اختلافی ثابت شده است، و اینکه پیامبر او را عزل کرد، صحیح نیست، و بر برگشتن ابوبکر نزد پیامبرعلیه السلام با توجه به قصه، بر عزل دلالت نمی­کند؛ و سپس انکار کسی که حج ابوبکر با مردم در این سال را انکار می­کند، همانند انکار کردن عبّاد بن سلیمان و طبقه او، گرفتن امیرمؤمنان علیه السلام سوره برائت را از ابوبکر، می­داند.

مؤلف: ابن اثیر در «جامع الاصول - . جامع الاصول 8: 660 - » به اسناد خود از انس روایت کرد که گفت: پیامبر صلَّی الله علیه و آله سوره برائت را به همراه ابوبکر فرستاد، سپس او را خواند و گفت: شایسته نیست این ماموریت را کسی جز مردی از اهل بیتم برساند. و زریق برآن می­افزاید: سپس علی و ابوبکر به هم رسیدند و از هم جدا شدند. و خود این امر نشان می­دهد که در نزد زریق، رفتن ابوبکر به مکه ثابت نشده است.

ص: 416

و طبرسی - رحمَه الله - در ««مجمع البیان - . مجمع البیان 5: 3 - »

از عروة ­بن ­زبیر و ابی­سعید ­بن­خُدری و ابو­هریره نقل می­کند: پیامبرصلَّی الله علیه و آله سوره برائت را قبل اینکه ابوبکر از مدینه خارج شود، از او گرفت و آن را به علی علیه السلام داد و فرمود: «این ماموریت را جز من یا مردی از من ابلاغ نمی­کند». و طبرسی می­گوید: اصحاب ما روایت کرده­اند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله همچنین موسم حج را به ابوبکر واگذار کرد، هنگامی­که علی علیه السلام سوره را از ابوبکر گرفت، او به مدینه برگشت.

و به زودی خواهید دانست که بیشتر اخبار آن­ها، حج کردن ابوبکر و بازگشتن او به موسم حج را ذکر نکرده­اند؛ و همچنین اخبار نقل شده از طریق اهل بیت علیهم السلام، آن را ذکر نکرده است، و بزرگ نشان دادن آن بر خلاف گفته عبّاد بن سلیمان به منظور آشکار کردن زشتی او، هیچ توجیهی ندارد.

ص: 417

و سید مرتضی - رضی الله عنه - می­گوید - . الشافی4: 155 - : اگر بپذیریم که بر عهده گرفتن موسم حج توسط ابوبکر فسخ نشده است، باز هم سخن دراین ­باره باقی می­ماند و ذکر می­شد؛ زیرا ابوبکر با وجود زمان طولانی که در حضور پیامبر بود، جز موسم حج چیزی بر عهده او واگذار نشده است. سپس پیامبر نصف این ماموریت و بخش خطیر و بزرگ آن را (گرفتن سوره برائت و خاندن آن بر مشرکین) سلب می­کند؛ و این خود تذکری است برآنچه ذکر کردیم.

گذشته از آن، امام فخر رازی در این مسئله زیاد تعصب خرج می­دهد، وقتی می­گوید: گفته شده است: پیامبر ابوبکر را در کار موسم حج تثبیت کرد و علی علیه السلام را به منظور رساندن این نامه به دنبال او فرستاد تا پشت سر ابوبکر نماز بگذارد تا آن، تذکری بر امامت ابوبکر باشد، و الله اعلم. فخر رازی باز می­گوید: جاحظ (از عالمان و ادیبان معتزله) این مفهوم را پذیرفته و گفته است: پیامبر صلَّی الله علیه و آله ابوبکر را به عنوان امیر حاجیان فرستاد و موسم حج را به او واگذار کرد، و علی علیه السلام را (به همراه او) فرستاد تا آیاتی از سوره برائت را بر مشرکین بخواند، بنابراین ابوبکر امام، و علی ماموم (پیرو) و ابوبکر خطیب و علی مخاطب بوده است. و ابوبکر مسئولیت موسم حج را به برعهده داشت و اولین و آخرین آن­ها بود، حال آنکه علی علیه السلام این گونه نبود - 1. تفسیر الرازی 15: 219 - .

تمام.

مؤلف: بر این سخن رازی از چند جهت اشکال وارد می­شود:

اوّل: باقی ماندن ابوبکر بر امارت(سرپرستی) موسم حج، همان گونه که گذشت و خواهیم گفتم، مورد تائید نیست.

دوم: سرپرستی بر کسی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را مستقیما اهل حج قرار داده، نماز خواندن آن دو پشت آن امیر را اقتضا نمی­کند، چه رسد به کسی که خود، - علی علیه السلام - از حاجیان نبوده و پیامبرصلَّی الله علیه و آله بعداً او را برای ابلاغ آیات خداوند سبحان و رسولش فرستاد، و علاوه بر این، اخبار نقل شده سخنی از نماز خواندن به میان نیاورده اند، که خود این امر واضح است.

سوم: تثبیت ابوبکر بر سرپرستی حاجیان، اگر بر امر به نماز خواندن پشت سر او دلالت کند، هیچ فضیلتی را برای او، همان­گونه که می­پندارند نماز خواندن پشت سر هر نیکوکار و فاسقی جایز است، اثبات نمی­کند - . تفسیر سنن ابی داوود: کتاب الصلاة، باب63 - .

ص: 418

چهارم: برتری دادن سرپرستی حاجیان بر منصب خواندن آیات برای مردم مکه - همان­طورکه سخن برخی از آن­ها نشان می­دهد - امری باطل است؛ زیرا خواندن آیات بر مردم از منصب­هایی می­باشد که ویژه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله یا کسی که از خود اوست، همان­گونه که لفظ اخبار مخالفین و موافقین برآن دلالت می­کند که خود پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: کسی جز من یا مردی از من، این ماموریت را ابلاغ نمی­کند.

و اما سرپرستی حاجیان را، هر نیکو کار و فاجری بر عهده می­گیرد، و تنها شرط آن این است که آگاهی مختصری از بازار شتران و چهارپایان و شناخت منابع آب و دور نگاهداشتن حجاج از مکان­های دزدان و همانند آن کافی است، و تفاوت این دو کار، بر عاقلی که تعصب او را به بیراهه­ها نکشانیده است، پوشیده نیست.

پنجم: و این گفته جاحظ: ابوبکر امام و علی پیرو بود... اگر او از کلمه امام، امام بودن در نماز را اراده کرده است، می­دانید (که ابوبکراصلاً نماز نخوانده است برای اینکه او برگشت) و اگر منظور او امامت حج بوده است، خود حج از جمله اموری است که امامت درآن جاری نیست، و اگر منظورش این بود که ابوبکر به خاطر سرپرستی موسم حج امام بوده، ما نمی­پذیریم که علی علیه السلام از اقتداکنندگان به او بوده است، و تنها همراهی و ملازمت بوده و نه امامت در آن؛ و همان گونه که می­دانید، این در صورتی­ است که بازگشت ابوبکر به حج را، بعد از آنکه علی علیه السلام آیات را از او گرفت و او برگشت، بپذیریم و قبول کنیم که او بر سرپرستی حاجیان - پس از دادن آیات به علی علیه السلام - باقی مانده باشد.

ص: 419

ششم: سرپرستی حاجیان مستلزم خطبه خواندن نیست تا مردم به آن گوش کنند، چه برسد به شنیدن کسی (علی علیه السلام) که پیامبرصلَّی الله علیه و آله او را برای خواندن آیات خداوند بر مشرکان مکه فرستاد.

هفتم: اگر قصد پیامبر صلَّی الله علیه و آله بیان فضل و برتری ابوبکر و بزرگی جایگاه او بود، به طوری که او را سرپرست اهل موسم قرار داد و بر آن­ها مقدم کرد، بهتر این بود که پیامبرصلَّی الله علیه و آله اوّلاً علی علیه السلام را امر می­کرد که از دستور او (ابوبکر) اطاعت کند، و یا او را در آخر می­فرستاد و به او فرمان می­داد که از او فرمان برده و مطیع او باشد؛ نه این که به علی علیه السلام بگویند: سوره برائت را از او بگیر... تا آنجا که امیر (ابوبکر) هراسان شود و از ترس اینکه مبادا درباره او آیه نازل شده است که که سبب رسوایی او شود و ... شود نزد پیامبر برگردد، همان­طور که این سخن خود او: آیا درباره من چیزی نازل شده است؟ و جواب پیامبر صلَّی الله علیه و آله، بر آن دلالت می­کند، و این بر انسان اندیشمند پوشیده نیست.

هشتم: دیگر آنکه اگر آن سخن، امامت ابوبکر را نشان می­داد و بر فضل او اشاره می­کرد، بی­شک رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هنگامی­که او هراسان و ترسان برگشت، به او می­فرمود: ای لکع، آیا نمی­دانستی که با این کار خواستم امامت و ولایت تو را آشکار کنم، و تو را بر علی علیه السلام برتری داده و امامت تو را متذکر شوم؟ و با اینکه ابوبکر در صحنه حضور داشته و بر قرینه­های فعلی و گفتاری واقف بوده، چگونه آن بر ابوبکر و همین­طور بر پیروان و معتقدان به امامت و ولایت او، پوشیده مانده است و جز رازی و امثال او کسی آن را نفهمیده است؟!

و اما آنچه مخالفان در مقام ردّ و انکار، بر آن اصرار می­ورزند:

از آن جمله: انکار کردن عزل ابوبکر از ابلاغ آیات، همان گونه که عبّاد بن سلیمان و شارح جدید «التجرید - . شرح التجرید للقوشجی: 372 - »

و امثال آن­دو انکار کرده­اند، و این مطلب را برخی از آن­ها تأیید می­کنند که گفته اند: اگر پیامبر صلَّی الله علیه و آله ابوبکر را از ابلاغ آیات، قبل از رسیدن به آن مکان عزل کرده، بایستی قبل از زمان آن، این ماموریت را فسخ می­کرد، و حال آنکه آن جایز نیست.

ص: 420

شما بعد از آگاهی از آنچه در اخبار هردو طرف دراین­باره خواهد آمد، شک نخواهید کرد که این انکار آن­ها، تنها به خاطر جهل کامل آن­ها از آثار و به خاطر تعصب افراطی آن­هاست که از بی­شرمی­شان نشات می­گیرد، و حال آنکه قاضی القضات - . المغنی20: 350 -

به باطل بودن آن انکار اعتراف کرده است؛ چرا که عالمان ثقه آن­ها، به عزل او اقرار کرده و اخبار بر آن گواهی می­دهند.

و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه17: 200 - می­گوید: گروه زیادی از راویان حدیث نقل کرده­اند که پیامبر آن ماموریت را به ابوبکر نداده است، ولی آنچه آشکار و بیشتر مقبول واقع شده است، آن است که پیامبر، آن ماموریت را به او سپرد، سپس علی علیه السلام را به دنبال او فرستاد و علی علیه السلام هم آیات و ماموریت را از او گرفت. تمام.

چیزی از روایات آن­ها که بر گفته ابن ابی الحدید (نفرستادن ابوبکر به ماموریت) دلالت کند، نیافتم، و بهتر بود که او به کتاب و روایت کننده آن، تصریح می کرد تا گمان تعصب و دروغ به آن نمی­رفت.

واما حدیث فسخ سرپرستی مراسم حج، اولاً باید بگوییم! ما جایز بودن آن را می­پذیریم، همان­گونه که بیشتر اشاعره و بسیاری از علمای اصول آن را دانسته­اند، و اگر به فرض آن را هم بپذیریم، ولی نمی­توان پذیرفت که پیامبرصلوات الله علیه وآله به او دستور داده تا آیات را ابلاغ کند، و چه بسا پیامبر صلَّی الله علیه و آله به او امر کرده بود که آن آیات را تا آمدن فرمان دوّمی حمل کند و یا اگر فرمانی بر خلاف آن نیامد، در این صورت ابلاغ کند. ولی در روایت­ها به هیچ وجه، دستوری صریح از سوی پیامبر صلَّی الله علیه و آله مبنی بر ابلاغ آیات توسط ابوبکر وارد نشده است، و آمدن دستور نهی از انجام آن ماموریت، همانند بسیاری از نواهی، بر سبقت آن فرمان به انجام آن ماموریت، دلالت نمی­کنند، و اگر هم آن را بپذیریم نمی­توان پذیرفت که آن فرمان(کار) مطلق بوده واگر چه شرط آن، به دلیل جواز اینکه آن در نیّت بود، ذکر نشده نباشد و فایده آن آشکار نگردد.

و اگر گفته شود: کدامین فایده در سپردن آن سوره به ابوبکر است و حال ­آنکه پیامبر نمی­خواهد او آن را انجام دهد، و آن را پس می­گیرد؟ و چرا از همان ابتدا به علی علیه السلام نداد؟

در جواب می­گوییم: فایده آن، آشکار شدن برتری و فضل امیرمؤمنان علیه السلام و امتیاز آن کار است، و اینکه مردی که آن سوره از او گرفته شده، شایسته آن کار نیست، و در بعضی از اخبار به این مطلب تصریح شده،

ص: 421

اگر چه آن احتمال بر ما کفایت می­کند.

و دیگر اینکه: آنچه جبائی به آن استدلال می­کند - . المغنی20: 351 - ، و می­گوید: چون رسم عرب­ها این بود که هرگاه بزرگی از بزرگان قبایل آن­ها، پیمانی با قومی می­بست، آن عهد و پیمان تنها در صورتی منحل می­شد که خود آن بزرگ یا یکی از بزرگان قومش آن را منحل می­کرد، بنابراین پیامبر خدا صلَّی الله علیه و آله به خاطر پرهیز از اینکه مردم نقض عهد و پیمان ابوبکر را به خاطر نسبت دور او با پیامبر معتبر ندانند، از ابوبکر به امیرمؤمنان علی علیه السلام عدول کرد.

و تمام کسانی­که بعد از جبایی آمده ­اند: از جمله فخر رازی - . تفسیر الرازی15: 218 - و زمخشری - . الکشاف2: 172 -

و بیضاوی - . تفسیر البیضاوی1: 405 -

و شارح التجرید - . شرح التجرید: 372 -

و دیگران - . مانند ابن کثیر در تفسیرش2: 345، قرطبی در جامع الاحکام القرآن8: 61 و دیگران. -

این سخن جبائی را دستاویز خود قرار داده­اند .

و اصحاب - . در الشافی4: 150، و الصراط المستقیم: 2/6 و غیره. -

ما در ردّ آن­ها می­گویند: آن سخن جبائی، دروغ آشکار و افترا بر اصحاب جاهلیت و عرب است، و هیچ­گاه دیده نشده که خود پیامبر صلَّی الله علیه و آله برای نقض پیمانی با بزرگان قوم و نزدیکان هم­پیمان حضور داشته باشد، بلکه قابل اعتبار آن است که باید شخصی مورد اطمینان باشد که سخنش مقبول باشد، اگرچه با انضمام قرائن و احوال، و هیچ کس از سیره­نویسان و راویان اخبار، این رسم را از عرب نقل نکرده است و اگر در روایت و کتابی می­بود، سند و مکان آن را مشخص می­کردند، همان­گونه که در مقام استدلال این­گونه است.

و ابن ابی­الحدید - . شرح نهج البلاغه17: 200 -

اعتراف می­کند که آن از رسوم غیر معروف عرب است،

ص: 422

و تنها تاویلی است که متعصبان ابوبکر به خاطر گرفتن فرمان برائت از او، به آن تاویل کرده­اند، و الّا چیزی نیست. تمام .

و آنچه بر بطلان گفته آن­ها دلالت می­کند این است که اگر آن عادت و رسم از عادت­های معروف عرب بود، نه بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پوشیده می­ماند تا ابوبکر را بفرستد و نه بر خود ابوبکر و عمر که از سنت­های جاهلی آگاه بودند، و بنابر اعتقاد مخالفان اهل بیت، وزیران رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودند، و اینکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هیچ رأیی صادر نمی­کرد و بر کاری اقدام نمی کرد مگر آنکه با آن دو مشورت می­کردند و از رای آن دو با خبر می­شدند. و اگر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله امیرمؤمنان علیه السلام را به منظور جبران آنچه که از خودش به علت عدم آگاهی از آن عادت معروف و یا از روی غفلت از آن، صادر شد می­فرستاد، می­بایستی خداوند به پیامبر می­گفت: از ابوبکر عذرخواهی کن، و عادت جاهلی را به او یادآور شو تا هراسان برنگردد و منتظر نزول چیزی درباره خودش باشد! یا پیامبر صلّی الله علیه و آله خود، بعد از بازگشتن ابوبکر از او عذرخواهی می­کرد. بلکه اگر این­گونه بود، مسلمانان حاضر و مطلع، به هنگام فرستادن ابوبکر از آن غافل نمی­شدند، و پیامبر صلَّی الله علیه و آله هم به خاطر نازل شدن جبرئیل از جانب خدا، نیاز به عذرخواهی نمی­دید.

و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه17: 200 -

در مقام عذرخواهی بعد از ردّ اعتذار قوم، همانطور که دانستید، می­گوید: شاید دلیل آن این است که علی علیه السلام از بنی ­عبد­مناف که بزرگ قریش در مکه بودند بود، و هم این­که علی شجاع بی­همتا بود و به­همین­خاطر در دل­های قریشیان هیبت شدید و ترس عظیمی از حضرت وجود داشت، بنابراین هرگاه این کار به دست این شجاع قهرمان که در اطرافش پسرعموهایش که بزرگوار و قدرتمند و حمایت گر او بودند، انجام می­شد، برای نجات و سلامتی او و برای رسیدن به هدف، یعنی نقض پیمان به دست او، مؤثرتر بود.

و بر تو پوشیده نیست که این، دلیل ضعیفی است؛ زیرا اگر پیامبر صلَّی الله علیه و آله، امیرمؤمنان علیه السلام را با تشخیص خودش فرستاده بود و هدف، سلامتی و نجات کسی بود که برای ابلاغ

ص: 423

آیات فرستاده می شود، شایسته بود که پیامبر عمویش عباس یا عقیل یا جعفر و یا دیگران از بنی­هاشم را می­فرستاد که در دل­های مشرکان آتش کینه به خاطر کشته شدن پدرانشان و نزدیکانشان به وجود نمی­آمد، و نه کسی را بفرستد که مشرکان برای کشتن او و انتقام گرفتن از او به هر نحو ممکن لحظه­شماری کرده و فرصت را غنیمت می­شمردند، و شجاعت در اینجا فایده­ای نداشت، زیرا یکایک قریش بر حضرت - صلوات الله علیه - در درگیری­ها و نبردها جسارت می­کردند، چه برسد به این­که به­تنهایی در میان جمع کثیری از مشرکان وارد شود؟ و اما کسانی را از اهل مکه که ابن ابی­الحدید از مدافعان و موافقان حضرت علی علیه السلام قرار می­دهد، خود آن­ها، از بزرگ­ترین دشمنان و معاندین حضرت بودند، و همچنین اگر غرض آن بوده باشد، بهتر این بود که پیامبرصلَّی الله علیه و آله، علی علیه السلام را امیر حاجیان قرار می­داد، همان­گونه که گروهی از اصحاب ما بر آن معتقدند، و نه همان­گونه که می­پندارند که پیامبر ابوبکر را از سرپرستی و امارت عزل نکرده، بلکه علی را مامور به اطاعت از فرمان او کرده است، کما این­که گذشت.

بلکه می­گویم: شایسته بر این غرض، آن است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، مردی حقیر و بی­نام و نشان در شجاعت از غیر خویشاوندان خودش می­فرستاد تا قصد کشتن او را نکنند، و دست یافتن برآن مرد را، انتقام و خونخواهی از عشیره­ها و نزدیکان خود که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن ها را کشته بود، به حساب نمی­آوردند، با اینکه عادت بر این نبود که هرکس را که برای ابلاغ پیامی فرستاده می­شود بکشند، به ویژه اگر آن شخص مرده­ای در بین زندگان بوده و جز به ترس و فرار، به چیز دیگری معروف نباشد! و چگونه پیامبرصلَّی الله علیه و آله آنچه را که او ذکر کرده، متوجه نشده و ابوبکر را فرستاده و سپس او را عزل کرده است؟ و چگونه ابوبکر با وجود ترسو بودنش، جرات کرد خودش را در معرض هلاکت قرار دهد؟ و چگونه عمر بن خطاب - وزیر و به گمان آن­ها مشاور پیامبر در کارهای بزرگ و دقیق - با وجود شدت علاقه اش به ابوبکر از ­آن غافل بود؟ و اگر فقط انگیزه آن بود، بی­شک رسول خدا صلَّی الله علیه و آله یا دیگری، بعد از بازگشت ابوبکر یا قبل از آن، همان­گونه که ذکر شد، آن را آشکار می­کرد و می­گفت. بعلاوه آن دلایل و توجیهات، با آنچه راستگویان بدان تصریح کرده­اند مخالف است، راستگویانی که خود به هدف و مراد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از ابن ابی الحدید و جبائی و پیروی کنندگان از آن­ها داناتر بودند.

ص: 424

و علامه بیاضی در کتاب «الصراط المستقیم» از کتاب فضاحت­ها، حکایت کرده است که گروهی به ابوبکر گفتند: تنها تو هستی که از سوی خداوند و رسولش صلَّی الله علیه و آله، از یک امانت، و از پرچم خیبر، و از سپاه عادیات و از سکونت در مسجد و از نماز، معزول و منسوخ شده­ای، و نقل نشده ­است که ابوبکر چنین تعلیلات و توجیهاتی را در جواب آن ها آورده باشد.

و شگفتا از آن متعصبانی که عیب و نقصی را از همچون ابوبکر دفع می کنند ولی جهل و غفلت از عادت معروف و یا مصلحتی از مصالح، مصالحی که آحاد مردم از آن­ها غافل نیستند را برای فرستاده برگزیده­ای که از روی هوا و هوس سخن نمی­گوید و کلام او جز وحی که وحی می­شود نیست، و خطا و فراموشی بر او جایز نیست را غافل و منکر نمی­شوند، بلکه آن را برای حضرت و تمام اصحاب وی اثبات می­کنند، از غرق شدن در ظلم گمراهی و فرو رفتن در ژرفای جهالت، به خداوند پناه می­بریم. شگفت­تر از آن، اینکه آن­ها مقدم کردن ابوبکر برای نماز را نصّ صریح برای خلافت او، با وجود این­که از انواع جهالت و سفاهت او آگاه شدید، قرار می­دهند، و براین اکتفا می­کنند که همانند این تخصیص و تعیین کرامت، دلیل فضیلت او بر علی علیه السلام می­باشد، با این­که خودشان روایت کرده­اند که جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: جز خودت و یا مردی از تو نمی­تواند آن ماموریت را انجام دهد.

مراد از این برتری، یا امتیاز ویژه­ای است که بین رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و بین امیرمؤمنان علیه السلام بود، همان­طور که گذشت - . بحار الانوار: 24/88، و 25/29، و 26/3، 4 - و خواهد آمد. - . بحارالانوار: 37/80، و 40/18 -

ص: 425

روایت­هایی نقل شده که پیامبر صلَّی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام از یک نور بودند و روایت­هایی که هم شیعه و هم سنی متفق­اند این است که هنگامی­که پیامبرصلَّی الله علیه و آله، دلاوری و جانبازی علی علیه السلام را در جنگ احد دیدند، جبرئیل علیه السلام عرض کرد: ای محمد، همانا این تسلی خاطر و دلداری است. پس پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: او از من است و من از او. در این هنگام جبرئیل گفت: و من از شما هستم، و از روی رعایت ادب و نشان دادن بزرگی و شرف جایگاه آن دو، حضرت نگفت، شما از من هستید. و این فرموده خداوند متعال: «وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ - . آل عمران/61 - »،

{خود ماها و خود شماها}، در آیه مباهله است و این فرموده حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله به بنی ولیعه: به خدا قسم به سوی شما مردی همچون خودم خواهم فرستاد - 4. خصائص النسائی: 19، و تأویل الآیات الظاهرة العمال: 6/40، و الستیحاب: 2/464 - ،

و دیگر روایت­ها که به زودی خواهد آمد .

و یا مراد از آن، امتیازی است که از بودن حضرت علی علیه السلام از اهل بیت رسالت علیهم السلام، سرچشمه می­گیرد، و آنچه در برخی از روایت­ها آمده است مناسب حضرت می­باشد: شایسته نیست، جز مردی از اهل بیتم آن را ابلاغ کند - . عیون اخبار الرضا (ع): 61، باب31، حدیث243، و علل الشرایع1: 189، باب150، حدیث1 - ،

و یا از زیادی پیروی و اطاعت از دستورها شکل می­گیرد، همان گونه که برخی از اصحاب آن را فهمیده­اند و این گفته خداوند بلند مرتبه: « فَمَن تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی - . ابراهیم/36 - »،

{پس هر که از من پیروی کند، بی گمان او از من است.} آن را تایید می­کند. و بنابر هر تقدیری باشد، نشان می­دهد که هر کس به این صفت متصف نباشد، شایستگی انجام دادن کاری از سوی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را ندارد، و هر چقدر این اختصاص و امتیاز در شرف زیادتر باشد، در اثبات فضیلت

ص: 426

امیرمؤمنان علیه السلام کامل­تر است، و هرچقدر مخالف در تنگنای کمال حضرت قرار می­گیرد، آن در اثبات رذیلت ابوبکر کامل­تر می­شود، و همان­گونه که برخی از اهل فضل آن را ذکر کرده است، در این باره جز یکی از این دو حسن را انتظار نداریم.

گذشته از آن، مفعول محذوف در این سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله، یا امرعمومی باشد - همانطور که با حذف آن مناسب است - و آنچه با دلیل از آن خارج شده، خارج شده و حجت در بقیه باقی مانده­ است؛ یا این­که امر خاصی باشد که ابلاغ کردن آن، امر مهمی است؛ یا به ابلاغ آن آیه­ها اختصاص دارد، کما این­که بعضی از عامّه مدعی هستند و بنابراین، هر سه تقدیر، عموما بر عدم آمادگی ابوبکر برای انجام اوامر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دلالت می­کند، امّا بنابر تقدیر اولی و همچنین بنا بر تقدیر دوم، آشکار است؛ برای اینکه خلافت مشتمل بر ابلاغ دستورهای مهم می­باشد، و امّا بنابر تقدیر سوم، چون کسی که برای ابلاغ آیاتی به طور خاص صلاحیت نداشته باشد و با فرمان الهی از آن دستور عزل شود، چگونه به جانشینی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در ابلاغ احکام به طور عموم و در دعوت همه مردم شایسته باشد؟ به خاطر پرهیز از زیاده­گویی به همین مقدار اکتفا کنیم، و به زودی تمام کلام دراین­ باره در ابواب فضایل علی علیه السلام، إن شاءالله خواهد آمد - . بحار الانوار2: 449، و الشافی4: 144، و دیگران - .

**[ترجمه]

الطعن الثانی: التخلّف عن جیش أسامة

قال أصحابنا رضوان اللّه علیهم: کان أبو بکر و عمر و عثمان من جیش أسامة (3)، و قد کرّر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله- لمّا اشتدّ مرضه- الأمر بتجهیز جیش أسامة و لعن المتخلّف عنه (4)، فتأخّروا عنه و اشتغلوا بعقد البیعة فی سقیفة بنی ساعدة، و خالفوا أمره، و شملهم اللعن، و ظهر أنّهم لا یصلحون للخلافة.

قالوا: و لو تنزّلنا عن هذا المقام و قلنا بما ادّعاه بعضهم من عدم کون أبی بکر

ص: 427


1- فی (س) : کما ورد عن بعض ..
2- بحار الأنوار 38- 195- 458، و المجلد الذی یلیه.
3- فی (س) : من جیشه، بدلا من: من جیش أسامة.
4- کما فی الطرائف 2- 449، تلخیص الشافی 3- 32، الشافی 4- 144، و غیرها.

من الجیش.

نقول: لا خلاف فی أنّ عمر منهم، و قد منعه أبو بکر من النفوذ معهم، و هذا کالأوّل فی کونه معصیة و مخالفة للرسول صلّی اللّه علیه و آله.

أمّا أنّهم کانوا من جیش أسامة، فلما ذکره السیّد الأجلّ رضی اللّه عنه فی الشافی (1) من: أنّ کون أبی بکر فی جیش أسامة، قد (2) ذکره أصحاب السیر و التواریخ (3): قال روی البلاذری فی تاریخه (4)

و هو معروف ثقة کثیر الضبط و بری ء (5) من ممالأة الشیعة-: أنّ أبا بکر و عمر کانا معا فی جیش أسامة.

وَ رَوَی سَعِیدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ الْکَازِرَانِیُّ- مِنْ مُتَعَصِّبِی الْجُمْهُورِ- فِی تَارِیخِهِ (6)

أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمَرَ النَّاسَ بِالتَّهَیُّؤِ لِغَزْوِ الرُّومِ لِأَرْبَعِ لَیَالٍ بَقِینَ مِنْ صَفَرِ سَنَةِ إِحْدَی عَشْرَةَ، فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ دَعَا أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ، فَقَالَ لَهُ: سِرْ إِلَی مَوْضِعِ مَقْتَلِ أَبِیکَ فَأَوْطِئْهُمُ [مُدَّ] (7) الْخَیْلِ، فَقَدْ وَلَّیْتُکَ هَذَا الْجَیْشَ، فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ بَدَأَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَحُمَّ وَ صُدِعَ، فَلَمَّا أَصْبَحَ یَوْمُ الْخَمِیسِ عَقَدَ لِأُسَامَةَ لِوَاءً بِیَدِهِ، ثُمَّ قَالَ: أُغْزُ بِسْمِ اللَّهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ، فَقَاتِلْ مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ. فَخَرَجَ وَ عَسْکَرٌ بِالْجُرْفِ، فَلَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنْ وُجُوهِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِلَّا

ص: 428


1- الشافی: 246- الحجریّة-، و 4- 147- المحققة-.
2- فی (ک) : و قد.
3- نصّ علی ذلک ابن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة 1- 159، تاریخ الطبریّ 3- 186، تاریخ ابن عساکر- فی ترجمة أسامة- 2- 391، طبقات ابن سعد 2- 41، حیاة محمّد (صلی الله علیه و آله) ل: محمّد حسنین هیکل: 483، سیرة ابن هشام 2- 650، کنز العمّال 5- 312، تاریخ الیعقوبی 3- 93، تاریخ الخمیس 2- 172.
4- لم نجده فی المقدار المطبوع من تاریخ البلاذری، و حکاه فی الشافی و تلخیصه.
5- قد تقرأ الکلمة فی (س) : تبرئ.
6- تاریخ الکازرانی. أقول: لعلّه لعلیّ بن محمّد بن محمود الکازرونیّ ظهیر الدّین (611- 697 ه) ، یعد مؤرخا، و له جملة مصنّفات فی التّاریخ و غیره، و لا أعلم بطبع تاریخه- مع کلّ ما بحثت عنه کما لم یدرجه المصنّف (طاب ثراه) فی أوّل کتابه من مصادره و لعلّه نقل عن غیره.
7- وضع علی کلمة: مدّ، رمز نسخة بدل فی (ک) .

انْتَدَبَ فِی تِلْکَ الْغَزَاةِ، فِیهِمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ سَعِیدُ بْنُ زَیْدٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ قَتَادَةُ بْنُ النُّعْمَانِ، فَتَکَلَّمَ قَوْمٌ وَ قَالُوا: یَسْتَعْمِلُ هَذَا الْغُلَامَ عَلَی الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ؟! فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ غَضَباً شَدِیداً، فَخَرَجَ وَ قَدْ عَصَبَ عَلَی رَأْسِهِ عِصَابَةً وَ عَلَیْهِ قَطِیفَةٌ، فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، أَیُّهَا النَّاسُ! فَمَا مَقَالَةٌ بَلَغَتْنِی عَنْ بَعْضِکُمْ فِی تَأْمِیرِ أُسَامَةَ، وَ لَئِنْ طَعَنْتُمْ فِی تَأْمِیرِی أُسَامَةَ فَقَدْ طَعَنْتُمْ فِی تَأْمِیرِی أَبَاهُ مِنْ قَبْلِهِ، وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّهُ کَانَ لِلْإِمَارَةِ لَخَلِیقاً، وَ إِنَّ ابْنَهُ مِنْ بَعْدِهِ لَخَلِیقٌ لِلْإِمَارَةِ، وَ إِنْ (1) کَانَ لَمِنْ أَحَبِّ النَّاسِ إِلَیَّ فَاسْتَوْصُوا بِهِ خَیْراً فَإِنَّهُ مِنْ خِیَارِکُمْ.

ثُمَّ نَزَلَ فَدَخَلَ بَیْتَهُ، وَ ذَلِکَ یَوْمُ السَّبْتِ لِعَشْرٍ خَلَوْنَ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ، وَ جَاءَ الْمُسْلِمُونَ الَّذِینَ یَخْرُجُونَ مَعَ أُسَامَةَ یُوَدِّعُونَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یَمْضُونَ إِلَی الْعَسْکَرِ بِالْجُرْفِ، وَ ثَقُلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْأَحَدِ اشْتَدَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَجَعُهُ، فَدَخَلَ أُسَامَةُ مِنْ مُعَسْکَرِهِ وَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُغْمًی عَلَیْهِ، وَ فِی رِوَایَةٍ: قَدْ أَصْمَتَ وَ هُوَ لَا یَتَکَلَّمُ فَطَأْطَأَ رَأْسَهُ فَقَبَّلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَجَعَلَ یَرْفَعُ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ یَضَعُهُمَا عَلَی أُسَامَةَ. قَالَ: فَعَرَفْتُ أَنَّهُ یَدْعُو لِی، وَ رَجَعَ أُسَامَةُ إِلَی مُعَسْکَرِهِ، فَأَمَرَ النَّاسَ بِالرَّحِیلِ، فَبَیْنَا هُوَ یُرِیدُ الرُّکُوبَ إِذَا رَسُولُ أُمِّهِ- أُمِّ أَیْمَنَ- قَدْ جَاءَهُ یَقُولُ:

إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَمُوتُ .. إِلَی آخِرِ الْقِصَّةِ.

وَ ذَکَرَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (2)

أَنَّ فِی الْمُحَرَّمِ مِنْ سَنَةِ إِحْدَی عَشْرَةَ ضَرَبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعْثاً إِلَی الشَّامِ وَ أَمِیرُهُمْ أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ .. وَ ذَکَرَ بَعْضَ مَا مَرَّ، وَ صَرَّحَ بِأَنَّهُ کَانَ مِنْهُمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، قَالَ: وَ هُمَا ثَبَّتَا (3) النَّاسَ عَلَی الرِّضَا

ص: 429


1- کذا، و الظّاهر: و إنّه.
2- الکامل فی التّاریخ لابن الأثیر 2- 334- 336.
3- قال فی الصّحاح 1- 245: و أثبته غیره و ثبّته بمعنی، و یقال أثبته السّقم: إذا لم یفارقه، و قوله تعالی: «لِیُثْبِتُوکَ» .. أی یجرحوک جراحة لا تقوم معها، و نحوه فی لسان العرب 2- 19- 20. و علیه فیحتمل أن یکون المعنی: أنّهما یجرحان النّاس و یعیبان علیهم لرضایتهم بإمارة أسامة. و یحتمل أنّ العبارة هکذا: ثبّطا النّاس عن الرّضا أو تبطّئا ...

بِإِمَارَةِ أُسَامَةَ.

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ النَّهْجِ (1)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَیَّارٍ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ کَثِیرٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (2) بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ (3)

، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی مَرَضِ مَوْتِهِ أَمَرَ أُسَامَةَ بْنَ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ عَلَی جَیْشٍ فِیهِ جُلَّةُ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، مِنْهُمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ، وَ أَمَرَهُ أَنْ یُغِیرَ عَلَی مُؤْتَةَ حَیْثُ قُتِلَ أَبُوهُ زَیْدٌ، وَ أَنْ یغزوا [یَغْزُوَ] وَادِیَ فِلَسْطِینَ، فَتَثَاقَلَ أُسَامَةُ وَ تَثَاقَلَ الْجَیْشُ بِتَثَاقُلِهِ، وَ جَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَثْقُلُ (4) وَ یَخِفُّ وَ یُؤَکِّدُ الْقَوْلَ فِی تَنْفِیذِ ذَلِکَ الْبَعْثِ، حَتَّی قَالَ لَهُ أُسَامَةُ: بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی! أَ تَأْذَنُ لِی أَنْ أَمْکُثَ أَیَّاماً حَتَّی یَشْفِیَکَ اللَّهُ تَعَالَی. فَقَالَ: اخْرُجْ وَ سِرْ عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ تَعَالَی. فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ! إِنِّی إِنْ خَرَجْتُ وَ أَنْتَ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ خَرَجْتُ وَ فِی قَلْبِی قَرْحَةٌ مِنْکَ. فَقَالَ:

سِرْ عَلَی النَّصْرِ وَ الْعَافِیَةِ. فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ! إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَسْأَلَ عَنْکَ الرُّکْبَانَ. فَقَالَ: أَنْفِذْ لِمَا أَمَرْتُکَ بِهِ .. ثُمَّ أُغْمِیَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَامَ أُسَامَةُ فَجَهَّزَ (5) لِلْخُرُوجِ، فَلَمَّا أَفَاقَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَأَلَ عَنْ أُسَامَةَ وَ الْبَعْثِ، فَأُخْبِرَ أَنَّهُمْ یَتَجَهَّزُونَ، فَجَعَلَ یَقُولُ: أَنْفِذُوا جَیْشَ (6) أُسَامَةَ،

ص: 430


1- شرح النّهج 6- 52.
2- وضع علی کلمة: عبد اللّه، رمز نسخة بدل فی (ک) ، و لا توجد فی المصدر.
3- جاء السّند فی شرح النّهج: قال أبو بکر: حدّثنا أحمد بن إسحاق بن صالح عن أحمد بن سیّار عن سعید بن کثیر الأنصاریّ عن رجاله عن عبد اللّه بن عبد الرّحمن ..
4- فی المصدر: فی مرضه یثقل.
5- فی المصدر: فتجهّز.
6- جاء فی شرح النّهج: بعث، بدلا من: جیش، و هی نسخة بدل فی (ک) .

لَعَنَ اللَّهُ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ .. وَ یُکَرِّرُ (1) ذَلِکَ، فَخَرَجَ أُسَامَةُ وَ اللِّوَاءُ عَلَی رَأْسِهِ وَ الصَّحَابَةُ بَیْنَ یَدَیْهِ، حَتَّی إِذَا کَانَ بِالْجُرْفِ نَزَلَ وَ مَعَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَکْثَرُ الْمُهَاجِرِینَ، وَ مِنَ الْأَنْصَارِ: أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ (2) وَ بِشْرُ (3) بْنُ سَعْدٍ .. وَ غَیْرُهُمْ مِنَ الْوُجُوهِ، فَجَاءَهُ رَسُولُ أُمِّ أَیْمَنَ یَقُولُ لَهُ: ادْخُلْ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَمُوتُ، فَقَامَ مِنْ فَوْرِهِ فَدَخَلَ الْمَدِینَةَ وَ اللِّوَاءُ مَعَهُ، فَجَاءَ بِهِ حَتَّی رَکَزَهُ بِبَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ مَاتَ فِی تِلْکَ السَّاعَةِ، قَالَ: فَمَا کَانَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ یُخَاطِبَانِ أُسَامَةَ إِلَی أَنْ مَاتَ إِلَّا بِ: الْأَمِیرِ.

وَ رَوَی الطَّبَرِیُّ فِی الْمُسْتَرْشِدِ (4)

عَلَی مَا حَکَاهُ فِی الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ (5)

أَنَّ جَمَاعَةً مِنَ الصَّحَابَةِ کَرِهُوا إِمَارَةَ (6) أُسَامَةَ فَبَلَغَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ذَلِکَ فَخَطَبَ وَ أَوْصَی (7) ثُمَّ دَخَلَ بَیْتَهُ، وَ جَاءَ الْمُسْلِمُونَ یُوَدِّعُونَهُ فَیَلْحَقُونَ (8) بِأُسَامَةَ، وَ فِیهِمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، وَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: أَنْفِذُوا جَیْشَ أُسَامَةَ، فَلَمَّا بَلَغَ الْجُرْفَ بَعَثَتْ أُمُّ أُسَامَةَ- وَ هِیَ أُمُّ أَیْمَنَ- أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَمُوتُ، فَاضْطَرَبَ الْقَوْمُ وَ امْتَنَعُوا عَلَیْهِ وَ لَمْ یُنْفِذُوا لِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ بَایَعُوا لِأَبِی بَکْرٍ قَبْلَ دَفْنِهِ.

وَ قَالَ فِی الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ (9)

أَیْضاً- أَسْنَدَ الْجَوْهَرِیُّ فِی کِتَابِ السَّقِیفَةِ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ کَانَا فِیهِ.

ص: 431


1- فی المصدر: کرّر، و نسخة بدل: تکرّر.
2- حصر، بدلا من: حضیر، جاءت فی (س) ، و هی غلط.
3- فی شرح النّهج: بشیر- بالباء-.
4- المسترشد: 1 و 2، مع اختلاف یسیر و تلخیص.
5- الصّراط المستقیم 2- 296- 297.
6- خطّ علی کلمة: إمارة، فی (س) ، و فی المصدر بدلا منها: تأمیر.
7- فی الصّراط: و أوصی به.
8- فی الصّراط: و یلحقون.
9- الصّراط المستقیم 2- 298.

و قال (1): حدّث الواقدی، عن ابن أبی الزیاد (2)، عن هشام بن عروة أنّ أباه قال: کان فیهم أبو بکر.

- قال: و حدّث- أیضا- مثله، عن محمد بن عبد اللّه بن عمر.

- و ذکره البلاذری فی تاریخه، و الزهری، و هلال بن عامر، و محمد بن إسحاق، و جابر، عن الباقر علیه السلام. و- محمد بن أسامة، عن أمیّة (3). و نقلت الرواة أنّهما کانا فی حال خلافتهما یسلّمان علی أسامة بالإمرة.

وَ فِی کِتَابِ الْعِقْدِ (4): اخْتَصَمَ أُسَامَةُ وَ ابْنُ عُثْمَانَ فِی حَائِطٍ، فَافْتَخَرَ ابْنُ عُثْمَانَ، فَقَالَ أُسَامَةُ: أَنَا أَمِیرٌ عَلَی أَبِیکَ وَ صَاحِبَیْهِ (5)، أَ فَإِیَّایَ تُفَاخِرُ؟!، وَ لَمَّا بَعَثَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی أُسَامَةَ یُخْبِرُهُ بِخِلَافَتِهِ (6)، قَالَ: أَنَا وَ مَنْ مَعِی مَا وَلَّیْنَاکَ أَمْرَنَا، وَ لَمْ یَعْزِلْنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْکُمَا، وَ أَنْتَ وَ صَاحِبُکَ بِغَیْرِ إِذْنِی رَجَعْتُمَا، وَ مَا خَفِیَ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَوْضِعٌ، وَ قَدْ وَلَّانِی عَلَیْکُمَا وَ لَمْ یُوَلِّکُمَا، فَهَمَّ الْأَوَّلُ أَنْ یَخْلَعَ نَفْسَهُ فَنَهَاهُ الثَّانِی، فَرَجَعَ أُسَامَةُ وَ وَقَفَ بِبَابِ الْمَسْجِدِ وَ صَاحَ: یَا مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ! عَجَباً لِرَجُلٍ اسْتَعْمَلَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَعَزَلَنِی وَ تَأَمَّرَ عَلَیَّ (7)، انْتَهَی کَلَامُهُ.

وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْکَرِیمِ الشَّهْرَسْتَانِیُّ فِی کِتَابِ الْمِلَلِ وَ النِّحَلِ (8)

عِنْدَ ذِکْرِ الِاخْتِلَافَاتِ الْوَاقِعَةِ فِی مَرَضِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ-: الْخِلَافُ الثَّانِی: أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: جَهِّزُوا جَیْشَ أُسَامَةَ، لَعَنَ اللَّهُ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْ جَیْشِ

ص: 432


1- فی الصراط المستقیم 2- 297.
2- فی المصدر: ابن أبی الزناد- بالنون-، و هو الظاهر.
3- فی الصراط المستقیم: عن أبیه، بدلا من: عن أمیّة.
4- الصّراط المستقیم 2- 297، و لم نجده فی العقد الفرید المطبوع.
5- فی (س) : و صاحبه. و لا توجد همزة الاستفهام التالیة فی المصدر.
6- فی المصدر: إلی أسامة أنّه خلیفة.
7- فی الصّراط: استعلمنی علیه فتآمر علیّ و عزلنی.
8- الملل و النّحل 1- 29 (و فی طبعة دار المعرفة 1- 23) .

أُسَامَةَ (1). فَقَالَ: قَوْمٌ (2) یَجِبُ عَلَیْنَا امْتِثَالُ أَمْرِهِ، وَ أُسَامَةُ قَدْ بَرَزَ مِنَ الْمَدِینَةِ. وَ قَالَ قَوْمٌ: قَدِ اشْتَدَّ مَرَضُ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلَا تَسَعُ قُلُوبُنَا لِمُفَارَقَتِهِ وَ الْحَالُ (3) هَذِهِ، فَنَصْبِرُ حَتَّی نُبْصِرَ أَیُّ شَیْ ءٍ یَکُونُ مِنْ أَمْرِهِ؟، انْتَهَی.

و صرّح صاحب روضة الأحباب (4)، بأنّ أبا بکر و عمر و عثمان کانوا من جیش أسامة.

وَ قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ الْإِرْشَادِ (5): لَمَّا تَحَقَّقَ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ دُنُوِّ أَجَلِهِ مَا کَانَ قَدَّمَ (6) الذِّکْرَ بِهِ لِأُمَّتِهِ، فَجَعَلَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُومُ مَقَاماً بَعْدَ مَقَامٍ فِی الْمُسْلِمِینَ یُحَذِّرُهُمُ الْفِتْنَةَ بَعْدَهُ وَ الْخِلَافَ عَلَیْهِ، وَ یُؤَکِّدُ وِصَاءَتَهُمْ (7) بِالتَّمَسُّکِ بِسُنَّتِهِ (8) وَ الْإِجْمَاعِ عَلَیْهَا وَ الْوِفَاقِ، وَ یَحُثُّهُمْ عَلَی الِاقْتِدَاءِ بِعِتْرَتِهِ وَ الطَّاعَةِ لَهُمْ وَ النُّصْرَةِ وَ الْحِرَاسَةِ وَ الِاعْتِصَامِ بِهِمْ فِی الدِّینِ، وَ یَزْجُرُهُمْ

ص: 433


1- فی الملل و النّحل: من تخلّف عنه.
2- فی (ک) : یا قوم.
3- فی المصدر: و الحالة ..
4- روضة الأحباب .. أقول: الذی یظهر- کما سیصرّح قریبا- أنّه من کتب العامّة، و لا نعرف للخاصّة بهذا الاسم إلّا ما ألّفه السیّد الأمیر جمال (جلال) الدین عطاء اللّه بن فضل اللّه بن عبد الرحمن الحسینی النیسابوریّ الدشتکی الملقّب ب: الأمیر جمال الدین المحدّث الشیرازی، و هو (فی سیرة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و الآل و الأصحاب) المتوفی حدود سنة 953 ه، فارسی، فی ثلاث مجلدات، کتب بأمر الأمیر علی شیر الوزیر فی هراة، و فرغ منه سنة 953 ه، و مع هذا فقد راجعته و لم أجد ما نقله المصنّف طاب ثراه منه إلّا مورد واحد سنذکره فیما بعد، و لم یذکره المصنّف فی مصادره، و هناک کتاب مطبوع بهذا الاسم باللغة الترکیة فی مکتبة السیّد النجفیّ المرعشیّ أستبعد کونه هو، فلاحظ.
5- الإرشاد: 96- 98.
6- فی (ک) : ندم، و لا معنی له.
7- کذا، و الظّاهر: وصایتهم- بالیاء- و هی اسم کالوصیّة.
8- جاء فی (س) : و سنّته.

عَنِ الِاخْتِلَافِ (1) وَ الِارْتِدَادِ .. وَ سَاقَ الْکَلَامَ إِلَی (2) قَوْلِهِ: ثُمَّ إِنَّهُ عَقَدَ لِأُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ (3) الْإِمْرَةَ، وَ أَمَرَهُ وَ نَدَبَهُ أَنْ یَخْرُجَ بِجُمْهُورِ الْأُمَّةِ إِلَی حَیْثُ أُصِیبَ أَبُوهُ مِنْ بِلَادِ الرُّومِ، وَ اجْتَمَعَ رَأْیُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی إِخْرَاجِ جَمَاعَةٍ مِنْ مُقَدَّمِی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فِی مُعَسْکَرِهِ- حَتَّی لَا یَبْقَی فِی الْمَدِینَةِ عِنْدَ وَفَاتِهِ مَنْ یَخْتَلِفُ فِی الرِّئَاسَةِ، وَ یَطْمَعُ فِی التَّقَدُّمِ عَلَی النَّاسِ بِالْإِمَارَةِ- لِیَسْتَتِبَّ (4) الْأَمْرُ بَعْدَهُ لِمَنِ اسْتَخْلَفَهُ مِنْ بَعْدِهِ، وَ لَا یُنَازِعَهُ فِی حَقِّهِ مُنَازِعٌ، فَعَقَدَ لَهُ الْإِمْرَةَ عَلَی مَا ذَکَرْنَاهُ، وَ جَدَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی إِخْرَاجِهِمْ، وَ أَمَرَ أُسَامَةَ بِالْبُرُوزِ عَنِ الْمَدِینَةِ بِعَسْکَرِهِ (5) إِلَی الْجُرْفِ، وَ حَثَّ النَّاسَ عَلَی الْخُرُوجِ إِلَیْهِ، وَ الْمَسِیرِ مَعَهُ وَ حذوهم [حَذَّرَهُمْ] (6) مِنَ التَّلَوُّمِ وَ الْإِبْطَاءِ عَنْهُ، فَبَیْنَا (7) هُوَ فِی ذَلِکَ إِذْ عَرَضَتْ لَهُ الشَّکَاةُ الَّتِی تُوُفِّیَ فِیهَا .. وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ: وَ اسْتَمَرَّ الْمَرَضُ بِهِ أَیَّاماً وَ ثَقُلَ، فَجَاءَ بِلَالٌ عِنْدَ صَلَاةِ الصُّبْحِ- وَ رَسُولُ اللَّهِ مَغْمُورٌ بِالْمَرَضِ-، فَنَادَی: الصَّلَاةَ یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ، فَأُوذِنَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِنِدَائِهِ، فَقَالَ: یُصَلِّی بِالنَّاسِ بَعْضُهُمْ فَإِنِّی مَشْغُولٌ بِنَفْسِی، فَقَالَتْ عَائِشَةُ:

مُرُوا أَبَا بَکْرٍ، وَ قَالَتْ حَفْصَةُ: مُرُوا عُمَرَ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- حِینَ سَمِعَ کَلَامَهُمَا، وَ رَأَی حِرْصَ کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا عَلَی التَّنْوِیهِ (8) بِأَبِیهَا، وَ افْتِتَانِهِمَا بِذَلِکَ، وَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیٌّ-: اکْفُفْنَ فَإِنَّکُنَّ کَصُوَیْحِبَاتِ یُوسُفَ،

ص: 434


1- فی المصدر: الخلاف.
2- فی (ک) : فی، بدلا من: إلی.
3- جاء فی المصدر: لأسامة بن زید بن الحارثة.
4- قال فی لسان العرب 1- 226: استتبّ الأمر: تهیّأ و استوی، و استتبّ أمر فلان: إذا اطّرد و استقام و تبیّن. و فی المصدر: و یستتبّ.
5- فی الإرشاد: بمعسکره.
6- کذا، و فی المصدر: حذّرهم، و هو الظّاهر.
7- فی الإرشاد: فبینما.
8- جاء فی مجمع البحرین 6- 364: نوّهت باسمه- بالتّشدید-: إذا رفعت ذکره، و نوّهته تنویها: إذا رفعته.

ثُمَّ قَامَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُبَادِراً خَوْفاً مِنْ تَقَدُّمِ أَحَدِ الرَّجُلَیْنِ، وَ قَدْ کَانَ أَمَرَهُمَا بِالْخُرُوجِ مَعَ أُسَامَةَ وَ لَمْ یَکُ عِنْدَهُ أَنَّهُمَا قَدْ تَخَلَّفَا، فَلَمَّا سَمِعَ مِنْ عَائِشَةَ وَ حَفْصَةَ مَا سَمِعَ عَلِمَ أَنَّهُمَا مُتَأَخِّرَانِ عَنْ أَمْرِهِ، فَبَدَرَ (1) لِکَفِّ الْفِتْنَةِ وَ إِزَالَةِ الشُّبْهَةِ، فَقَامَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ إِنَّهُ لَا یَسْتَقِلُّ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الضَّعْفِ- فَأَخَذَ بِیَدِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْفَضْلُ بْنُ عَبَّاسٍ، فَاعْتَمَدَ عَلَیْهِمَا وَ رِجْلَاهُ یَخُطَّانِ (2) الْأَرْضَ مِنَ الضَّعْفِ، فَلَمَّا خَرَجَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَجَدَ أَبَا بَکْرٍ وَ (3) قَدْ سَبَقَ إِلَی الْمِحْرَابِ، فَأَوْمَأَ إِلَیْهِ بِیَدِهِ أَنْ تَأَخَّرْ عَنْهُ، فَتَأَخَّرَ أَبُو بَکْرٍ وَ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَقَامَهُ، فَقَامَ وَ کَبَّرَ (4) وَ ابْتَدَأَ الصَّلَاةَ الَّتِی کَانَ ابْتَدَأَهَا أَبُو بَکْرٍ، وَ لَمْ یَبْنِ عَلَی مَا مَضَی مِنْ فِعَالِهِ، فَلَمَّا سَلَّمَ انْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ، وَ اسْتَدْعَی أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ جَمَاعَةً مِمَّنْ حَضَرَ الْمَسْجِدَ (5) مِنَ الْمُسْلِمِینَ، ثُمَّ قَالَ: أَ لَمْ آمُرْ (6) أَنْ تُنَفِّذُوا جَیْشَ أُسَامَةَ؟!. فَقَالُوا:

بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) !. قَالَ: فَلِمَ تَأَخَّرْتُمْ عَنْ أَمْرِی؟!. قَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِنِّی (7) خَرَجْتُ ثُمَّ رَجَعْتُ لِأُجَدِّدَ بِکَ عَهْداً. وَ قَالَ عُمَرُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنِّی لَمْ أَخْرُجْ، لِأَنَّنِی لَمْ أُحِبَّ أَنْ أَسْأَلَ عَنْکَ الرَّکْبَ. فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

نَفِّذُوا جَیْشَ أُسَامَةَ .. یُکَرِّرُهَا ثَلَاثاً (8)..

إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ (9) فِی أَبْوَابِ وَفَاةِ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مع أخبار أخر أوردناها هناک، و قد تقدّم (10) فی هذا المجلد خبر

ص: 435


1- فی الإرشاد: لبدر.
2- فی المصدر: تخطان.
3- لا توجد الواو فی المصدر، و هو الظّاهر.
4- لا توجد فی المصدر: فقام، و فیه: فکبّر.
5- فی الإرشاد: بالمسجد.
6- فی المصدر: آمرکم.
7- فی الإرشاد: إنّی کنت ..
8- إلی هنا فی الإرشاد: 96.
9- بحار الأنوار 22- 468، و جاء فیه: 21- 410- 411، و تقدّم الإشارة إلیها فیه: 390.
10- بحار الأنوار: 22- 465- 470 باب 1.

الصحیفة المشتمل علی تلک القصّة مفصّلا.

هذا ما یتعلّق بکونهم فی جیش أسامة و أمره (صلی الله علیه و آله) بالخروج و لعنه المتخلّف.

و أمّا عدم خروجهم و تخلّفهم فلا ینازع أحد فیه.

و أمّا أنّ فی (1) ذلک قادح (2) فی خلافتهم، فلأنّهم کانوا مأمورین لأسامة ما دام لم یتمّ غرض الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی إنفاذ الجیش، فلم یکن لأبی بکر الحکم علی أسامة، و الخلافة رئاسة عامّة تتضمّن الحکم علی الأمّة کافة بالاتّفاق، فبطل خلافة أبی بکر، و إذا بطل خلافته ثبت بطلان خلافة عمر لکونها بنصّ أبی بکر، و خلافة عثمان لابتنائها علی الشوری بأمر عمر.

و أیضا لو لم تبطل خلافة الأخیرین لزم خرق الإجماع المرکّب، و لأنّ ردّ کلام الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی وجهه- کما سبق- من أبی بکر و عمر و عدم الانقیاد لأمره بعد تکریره (3) الأمر إیذاء له صلّی اللّه علیه و آله، و قد قال اللّه عزّ و جلّ: إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ (4)، و قال: وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (5)، و ذلک مع قطع النظر عن اللعن الصریح فی ذلک الأمر- کما اعترف به الشهرستانی (6)

و المستحقّ للّعن من اللّه و من رسوله لا یصلح للإمامة، و لو جوّزوا لعن خلفائهم صالحناهم علی ذلک و اتّسع الأمر علینا.

و أجاب قاضی القضاة فی المغنی: بأنّا لا نسلّم أنّ أبا بکر کان فی جیش

ص: 436


1- خطّ فی (ک) علی کلمة: فی، و هو أولی.
2- الظاهر ذلک اسمها و قادح خبرها.
3- الکلمة مشوشة فی (ک) .
4- الأحزاب: 57.
5- التوبة: 61.
6- الملل و النحل 1- 29.

أسامة (1)، و لم یسند منعه إلی روایة و خبر، و ذکر له بعض المتعصّبین (2) خبرا ضعیفا یدلّ بزعمه علی أنّه لم یکن فیه.

و قال ابن أبی الحدید (3): کثیر من المحدّثین یقولون کان أبو بکر من الجیش، و الأمر عندی فی هذا الموضع مشتبه، و التواریخ مختلفة (4).

و الجواب أنّ وروده فی روایاتهم- سیّما إذا کان جلّهم قائلین به مع اتّفاق روایاتنا علیه- یکفینا فی الاحتجاج و لا یضرّنا خلاف بعضهم.

و أمّا استناد صاحب المغنی (5) فی عدم کونه من الجیش بما حکاه عن أبی علی من أنّه لو کان أبو بکر من الجیش لما ولّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أمر الصلاة فی مرضه مع تکریره أمر الجیش بالخروج و النفوذ (6)، فقد عرفت ما فی حکایة الصلاة من وجوه الفساد، مع أنّه لم یظهر من روایاتهم ترتیب بین الأمر بالتجهیز و الأمر بالصلاة، فلعلّ الأمر بالصلاة کان قبل الأمر بالخروج، أو کان فی أثناء تلک الحال، فلم یدلّ علی عدم کون أبی بکر من الجیش.

و یؤیّده ما رواه ابن أبی الحدید (7) من أنّه لم یجاوز آخر القوم الخندق حتّی قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.

و لو بنی الکلام علی ما رویناه، فبعد تسلیم الدلالة علی التأخّر ینهدم به بنیان ما أسّسه، إذ یظهر منها أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لمّا سمع صوت أبی بکر، و علم أنّه تأخّر عن أمره و لم یخرج، خرج متحاملا و أخّره عن المحراب و ابتدأ بالصلاة.

ص: 437


1- المغنی، الجزء المتمّم للعشرین: 344.
2- کما حکاه ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج 17- 182- 183.
3- قاله فی شرحه 17- 183.
4- ذکره فی شرح النهج 17- 182.
5- المغنی، الجزء المتمّم للعشرین: 346.
6- و قد حکاه عنه فی الشافی 4- 154، و شرح النهج لابن أبی الحدید 17- 176.
7- فی شرحه علی النهج 17- 183 بتصرّف.

ثم أجاب صاحب المغنی (1)

بعد تسلیم أنّه کان من الجیش- بأنّ الأمر لا یقتضی الفور، فلا یلزم من تأخّره أن یکون عاصیا (2).

و ردّ علیه السیّد رضی اللّه عنه فی الشافی (3): بأنّ المقصود بهذا الأمر الفور دون التراخی، أمّا من حیث مقتضی الأمر علی مذهب من یری (4) ذلک لغة، و أمّا شرعا (5)، من حیث وجدنا جمیع الأمّة من لدن الصحابة إلی هذا الوقت یحملون أوامره صلّی اللّه علیه و آله (6) علی الفور، و یطلبون فی تراخیها الأدلّة.

قال (7): علی أنّ فی قول أسامة: لم أکن لأسأل عنک الرکب (8) .. أوضح

ص: 438


1- المغنی، الجزء المتمّم للعشرین: 344، و نصّ عبارته: فیقال عند ذلک: إنّ نفس الأمر یقتضی تأخّره، فکیف یکون عاصیا بأن یتأخّر ..
2- و قد نقله فی الشافی 4- 144، و شرح النهج لابن أبی الحدید 17- 185.
3- الشافی 246- الحجریّة-، و فی الطبعة الجدیدة 4- 147- 148، باختلاف یسیر.
4- فی المصدر: من رأی.
5- فی الشافی: أو شرعا، و هو الظاهر، و فی شرح النهج: و شرعا.
6- فی المصدر زیادة: و نواهیه.
7- جاءت العبارة فی الشافی هکذا: ثم لم یثبت کلّ ذلک لکان قول أسامة .. و هی غیر وافیة بالمطلوب إلّا بإضافة کلمة: لو، بعد: ثم، مثلا.
8- جاء فی حاشیة (ک) ما یلی: غرض السیّد رحمه اللّه أنّه صلّی اللّه علیه و آله لو لم یأمره علی الفور و کان أمره فیه سعة و تراخ، و جاز له أن یتأخّر کما تأخّر أبو بکر أمکن أن یستغنی عن سؤال الرکب إمّا بصحّته صلّی اللّه علیه و آله أو برحلته و علم أسامة بذلک، و علی التقدیرین لا معنی لسؤال الرکب و التعلّل به. و تعرّض رحمه اللّه لشقّ (کذا، و الظاهر: للشق) الثانی و أحال الأول علی الظهور، فلا یرد علیه ما أورده ابن أبی الحدید بأنّ هذا قول من توهّم علی قاضی القضاة أنّه یقول: إنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله إنّما أمرهم بالنفوذ بعد الوفاة و لم یقل القاضی بذلک، و إنّما ادّعی أنّ الأمر بالسیر المتراخی لا غیر، و أنّ کلام أسامة لا یدلّ علی أنّه فعل (الکلمة مشوّشة، و لعلّه: فعله بالفور) الفور، بل یمکن أن یکون الأمر فیه مهلته یفوّض إلی رأیه التأجیل و التعجیل، فلمّا قال له النبیّ: لم تأخّرت عن المسیر؟. قال له ذلک الکلام. [منه (طاب ثراه) ].

دلیل علی أنّه عقل من الأمر الفور، لأنّ سؤال الرکب بعد الوفاة لا معنی له (1).

و أمّا قول صاحب الکتاب أنّه لم ینکر علی أسامة تأخّره فلیس بشی ء، و أیّ إنکار أبلغ من تکراره الأمر، و یزداده القول فی حال یشغل عن المهمّ و یقطع عن الفکر إلّا فیها، و قد (2) ینکر الآمر علی المأمور تارة بتکرّر (3) الأمر، و أخری بغیره.

و أیّده (4) بما حکاه صاحب المغنی عن أبی علی من الاستدلال علی عدم کون أبی بکر من الجیش بأمر الصلاة و ابتناؤه علی کون الأمر للفور واضح. و قد ارتضی صاحب المغنی استدلاله. فهذا المنع مناقض له.

أقول: (5): و من القرائن الواضحة علی أنّهم فهموا من هذا الأمر الفور خروجهم عن المدینة- مع شدّة مرضه صلّی اللّه علیه و آله- إذ العادة قاضیة بأنّه لو کان لهم سبیل إلی تأخیر الخروج حتّی یستعلموا مصیر الأمر فی مرضه صلّی اللّه علیه و آله لتوسّلوا إلیه بوسعهم، لاشتغال قلوبهم و حرصهم علی العلم ببرئه، و استعلام حال الخلافة، و لخوفهم من وقوع الفتن فی المدینة، و فیکون ما استخلفوه من الأموال و الأولاد معرضا للهلکة و الضیاع، و قد کانوا وتروا (6) العرب و أورثوهم الضغائن، و لعمری إنّهم ما خرجوا إلّا و قد ضاق الخناق علیهم، و بلغ أمره و حثّه صلّی اللّه علیه و آله لهم کلّ مبلغ، و نال التقریع و التوبیخ منهم کلّ منال، و ما سبق من روایة الجوهری واضح الدلالة علی أنّ المراد هو الفور و التعجیل، و قد اعترف ابن أبی الحدید (7) بأنّ الظاهر فی هذا الموضع صحّة ما ذکره السیّد، لأنّ قرائن

ص: 439


1- فی المصدر: لأنّ سؤال الرکب عنه (صلی الله علیه و آله) لا معنی له بعد الوفاة.
2- فی (س) : و لم، بدلا من: و قد.
3- فی الشافی: بتکرار.
4- الشافی 4- 149، و هو حاصل کلامه هناک.
5- فی (س) : قوله، بدلا من: أقول.
6- الکلمة مشوّشة فی (ک) ، و لعلّها: أوتروا.
7- فی شرحه علی النهج 17- 185 بتصرّف، ثمّ قال: و هذا هو الفور.

الأحوال عند من یقرأ السّیر و التواریخ (1) یدلّ علی أنّ الرسول صلّی اللّه علیه و آله کان یحثّهم علی الخروج و المسیر، انتهی.

علی أنّ التراخی إنّما ینفع له إذا کان أبو بکر قد خرج فی الجیش و لو بعد حین، و لم یقل أحد بخروجه مطلقا.

ثم أجاب صاحب المغنی (2)

بعد تسلیمه کون أبی بکر من الجیش- بأنّ خطابه (صلی الله علیه و آله) بتنفیذ الجیش یجب أن یکون متوجّها إلی القائم بالأمر بعده، لأنّه من خطاب الأئمّة، و هذا یقتضی أن لا یکون المخاطب بالتنفیذ فی الجملة.

ثم قال: و هذا یدلّ علی أنّه لم یکن هناک إمام منصوص علیه، لأنّه لو کان لأقبل بالخطاب علیه، و خصّه بالأمر بالتنفیذ دون الجمیع.

و یرد علیه: أنّ المخاطب فی هذا المقام إمّا الخلیفة المنصوص علیه أو من یختاره الأمّة، و إمّا الجیش المأمور بالخروج، و إمّا جمیع الحاضرین- الجیش و غیرهم-، و إمّا الجماعة الخارجة من الجیش بأمره صلّی اللّه علیه و آله، و علی أیّ حال فالمأمور به إمّا إنفاذ الجیش حال حیاته صلّی اللّه علیه و آله أو بعد وفاته، أو مطلقا.

أمّا کون المخاطب الخلیفة- بقسمیه- مع کون المأمور به تنفیذ الجیش حال الحیاة فباطل، لورود الخطاب بلفظ الجمع، و لأنّه لا حکم للخلیفة فی حیاته صلّی اللّه علیه و آله من حیث الخلافة، و لأنّه لو کان المخاطب هو بعینه لأنکر الرسول صلّی اللّه علیه و آله تأخّر القوم عن الخروج علیه لا علی القوم، و المرویّ خلافه.

و یخصّ القسم الثانی بأنّه لا معنی لخطاب من یختاره الأمّة بعد الوفاة بالأمر بتنفیذ الجیش حال الحیاة، و هو واضح، و کذا علی الإطلاق، و لو خوطب بالتنفیذ بعد الوفاة فبأمر من خرج الأصحاب حال حیاته صلّی اللّه علیه و آله؟ و لما ذا ینکر صلّی اللّه علیه و آله تخلّف من تخلّف و یحثّهم علی الخروج؟! و کذا لو کان المخاطب

ص: 440


1- فی المصدر: و یعرف التواریخ.
2- المغنی، الجزء المتمّم للعشرین: 345، و هذا حاصل کلامه، و قد حکاه عنه فی الشافی 4- 145.

الإمام المنصوص.

و لو کان المخاطب هو الجیش المأمور بالخروج فعلی الأقسام الثلاثة یکون الداخل فیهم عاصیا بالتخلّف حال الحیاة أو بعدها أو مطلقا، و قد ثبت باعتراف الثقات عندهم دخول أبی بکر فی الجیش، فثبت عصیانه بالتخلّف علی أحد الوجوه، علی أنّ هذا الکلام من صاحب المغنی- بعد تسلیم کون أبی بکر من الجیش- و لعلّه رجع عن ذلک التسلیم معتمدا علی دلیله هذا، و هو کما تری، و حینئذ یکون المراد بالتنفیذ- فی کلامه صلّی اللّه علیه و آله أو التجهیز علی اختلاف الروایات- إتمام أمر الجیش فی بلوغه إلی حیث أمر به، فکلّ واحد منهم مکلّف بالخروج الذی هو شرط لتحقّق المأمور به و حصول الامتثال، و باجتماعهم فی ذلک یحصل الغرض.

و لا یذهب علیک أنّ القسم الثانی من هذه الثلاثة و إن کان مثبتا للمطلوب إلّا أنّه باطل، إذ لو کان المأمور به خروجهم بعد وفاته صلّی اللّه علیه و آله لما ترکوه فی شدّة المرض مع تعلّق القلوب باستعلام العاقبة فی أمره صلّی اللّه علیه و آله و أمر الخلافة و ما خلّفوه کما سبق، و لما أنکر صلّی اللّه علیه و آله خروج من تخلّف منهم.

و لو کان المخاطب جمیع من حضر فمعنی التنفیذ و التجهیز أن یبذل کلّ منهم جهده فی حصول المأمور به، فالمطلوب من الجیش الخروج، و من غیرهم تهیئة أسبابهم و حثّهم علیه، و فعل کلّ ما هو شرط فیه ممّا یدخل تحت طاقته و یعصی کلّ بترک ما أمر به، فمن کان داخلا فی الجیش کالثلاثة بالتخلّف و من خرج بترک ما سبق.

و لو کان المخاطب الجماعة التی لم تؤمر بالخروج فیهم، کما هو الأظهر من لفظ التنفیذ مع صیغة الجمع، فمع جریان بعض المفاسد السابقة فیه و بطلانه بأقسامه لا یغنی صاحب المغنی، إذ هو مخالف لما تعرّض لإثباته من کون الخطاب متوجّها إلی الأئمّة، و لا یلزم منه خروج أبی بکر عن المأمورین أیضا، و هو ممّا لم یقل به أحد.

ص: 441

و لو سلّمنا توجّه هذا الخطاب إلی غیر الجیش إما (1) کان أو غیره، نقول لا ریب فی أنّه متضمّن لأمر الجیش بالخروج، فعصیان من تخلّف من الداخلین فیه لازم علی هذا الوجه، فعلی أیّ تقدیر ثبت عصیان أبی بکر و اندفع کلام المجیب.

و قوله: لأنّه من خطاب الأئمّة .. إن أراد به أنّ الأمر بالتنفیذ لا یصلح لغیر الأئمّة فقد عرفت ضعفه، و إن أراد أنّ الخطاب بصیغة الجمع لا یتوجّه إلی غیرهم، فالظاهر أنّ الأمر بالعکس، علی أنّا لو ساعدناه علی ذلک نقول: إذا ثبت کون من تزعمه إماما من الجیش فبعد توجّه الخطاب إلیه کان مأمورا بالخروج، عاصیا بترکه، و یکون معنی التنفیذ و التجهیز ما تقدّم، فإذا قلت بأنّ الخطاب علی هذا الوجه لا یتوجّه إلّا إلی الأئمّة و یستدعی بخروج من توجّه إلیه الخطاب، فبعد ثبوت أنّ أبا بکر کان من الجیش أو تسلیمه کان ذلک دلیلا علی أنّه لا یصلح لأن یختاره الأمّة للإمامة، و أمّا توصّله بذلک إلی عدم النصّ فیتوجّه علیه أنّ کون الخطاب بصیغة الجمع محمولا علی ظاهره مع توجّهه إلی الإمام یستلزم کون الإمام جماعة، و لم یقلّ به أحد، و لو فتحت به باب التأویل و أوّلته إلی من یصیر خلیفة باختیارکم أوّلناه إلی من جعلته خلیفة نبیّکم، مع أنّ توجّه الخطاب إلی الخلیفة قد عرفت بطلانه بأقسامه.

أقول: قد تکلّم السیّد رحمه اللّه فی الشافی (2) و غیره من الأفاضل (3) فی هذا الطعن سؤالا و جوابا و نقضا و إبراما بما لا مزید علیه، و اکتفینا بما أوردنا لئلّا نخرج عن الغرض المقصود من الکتاب، و کفی ما ذکرنا لأولی الألباب.

ص: 442


1- کذا، و جاءت نسخة بدل فی (ک) : إماما، و هو الظاهر.
2- الشافی 4- 144- 152.
3- کما ذکره فی تلخیص الشافی 3- 177- 180، و فی الصراط المستقیم 2- 296- 299، و غیرهما.

**[ترجمه]اصحاب ما - رضوان الله علیهم - گفته­اند: ابوبکر و عمر و عثمان جزو سپاه اسامه بودند، و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بارها - هنگامی­که بیماری حضرت شدت یافت - به تجهیز کردن سپاه اسامه دستور دادند و هرکس را که سپاه اسامه را ترک کرد، لعن نمودند. - . الطرائف38: 195-459 -

آن­ها سپاه را ترک گفته و به بستن بیعت در سقیفه بنی ساعده مشغول شدند، و با فرمان حضرت مخالفت کردند و لعن شامل ­آن­ها شد، و نمایان شد که آن­ها شایسته خلافت نیستند.

گفته­اند: چرا از این مقام صرف نظر نکنیم و آنچه را برخی از آن­ها ادعا کرده­اند که اصلا ابوبکر

ص: 427

از سپاه اسامه نبود، نپذیریم.

می­گوییم: هیچ اختلافی در این نیست که عمر جزو سپاهیان بوده، و ابوبکر او را از رفتن با سپاهیان منع کرده است و این همانند طعن اول، معصیت و مخالفت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است.

ولی هر سه آن­ها جزو سپاه اسامه بودند. زیرا سید بزرگوار در «الشافی - . الشافی4: 174 - » ذکر می­کند که ابوبکر در سپاه اسامه بود، و این مطلب را، اصحاب سیر و تاریخ نویسان ذکر کرده­اند. - . شرح نهج البلاغه لاین ابی الحدید1: 159، و تاریخ الطبری3؛ 186، و تاریخ یعقوبی3: 93 -

وی می­گوید: بلاذُری در تاریخ خود که مورد اطمینان و بسیار دقیق است و از شیعیان طرفداری نمی­کند، روایت کرده: ابوبکر و عمر با هم در سپاه اسامه بودند. و سعد بن محمد بن مسعود کازرانی - از متعصبان اهل سنت - در تاریخ خود روایت می­کند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در 26 صفر سال 11 هجری دستور داد مردم برای نبرد با روم آماده شوند. چون فردا شد، پیامبر اسامة بن زید را فراخواند و به او فرمود: به محل کشته شدن پدرت برو و آنان - رومیان - را با سواران سرکوب کن، فرماندهی این سپاه را در اختیار تو قرار دادم. روز چهارشنبه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تب کردند و سردرد گرفتند، و روز پنجشنبه به دست خود پرچم فرماندهی را به اسامه دادند و سپس فرمودند: در راه خدا با بسم الله نبرد کن، و با هر کس که به خداوند کفر ورزید قتال کن. اسامه از مدینه خارج شد و در جُرْف اردو زد و تمام بزرگان مهاجر و انصار

ص: 428

برای آن جنگ دعوت شدند، در میان آن ابوبکر و عمر و سعد بن ابی وقاص و سعید بن زید و ابوعبیده و قتادة بن نعمان بودند، گروهی گفتند: او این پسر بچه را بر مهاجرین پیشگام در اسلام، حاکم کرده است؟ به همین خاطر رسول خدا بسیار خشمگین شده و خارج شد درحالی­که بر سر مبارکشان دستمالی بسته بود و بر ایشان جامه­ای بود. پیامبر بالای منبر رفت و حمد و سپاس خداوند را گفت، سپس فرمود: اما بعد، ای مردم، این چه سخنی است که از شما درباره منصوب کردن اسامه به عنوان فرمانده به من رسیده است؟ همانگونه در مامور کردن پدر او قبلا ایراد گرفتید، در منصوب کردن او هم ایراد می گیرید!، به خدا سوگند، که او به فرمانروایی شایسته است. فرزند او پس از وی به فرماندهی سزاوار است، و او از دوست داشتنی­ترین مردم برای من است، پس سفارش من درباره او را بپذیرید که خیر شما در آن است، زیرا او بهترین شما است.

سپس پیامبر از منبر پایین آمده وارد خانه خود شدند، و آن روز یکشنبه بیستم ربیع الاول بود، و مسلمانانی که به همراه اسامه خارج می­شدند آمدند و با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله وداع کردند و به طرف سپاه که در جُرف بود، رهسپار شدند. رسول خدا بیهوش شدند. چون روز یکشنبه فرا رسید، درد پیامبر شدت یافت، پس اسامه از طرف اردوگاهش آمد و بر حضرت که بیهوش بودند، داخل شد، (و در روایتی دیگر: سکوت کرد و سخن نمی­گفت) اسامه سرش را به زیر انداخت و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را بوسید و شروع کردند به این که دستان مبارکشان را به طرف آسمان بلند می­کردند و سپس دست­هایشان را به روی اسامه می­گذاشتند. اسامه می­گوید: دانستم که پیامبر برای من دعا می­کنند. اسامه به اردوگاه خود برگشت و به مردم دستور حرکت داد، درحالی­که او می­خواست سوار شود، ناگهان فرستاده مادرش - ام ایمن - آمد و گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در حال احتضارند... تا آخر داستان.

و ابن اثیر در«الکامل - . الکامل فی التاریخ2: 334/336 - »

ذکر می­کند که در محرم سال 11 هجری، گروهی را به سوی شام روانه کردند که فرمانده آن­ها اسامة بن زید بود... ابن اثیر بعضی آنچه را گذشت ذکر می­کند و تصریح می­کند که ابوبکر و عمر جزو آن گروه بودند، و می­گوید: و آن دو رضایت خود از

ص: 429

فرماندهی اسامه را بر مردم ثابت کردند.

و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه - . شرح نهج البلاغه6: 52 - ،

از احمد بن عبدالعزیز جوهری، از احمد بن سیار، از سعید بن کثیر، از عبدالله بن عبدالله بن عبدالرحمن روایت می­کند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در بیماری­ای که منجر به فوتشان شد، اسامة بن زید حارثه را به فرماندهی سپاهی منصوب کرد که همه مهاجرین و انصار در آن سپاه بودند، از جمله آن­ها ابوبکر و عمر و ابو عبیدة بن جراح و عبدالرحمن بن عوف و طلحه و زبیر حضور داشتند؛ و به اسامه دستور داد که بر مؤته، جایی که پدرش، زید، شهید شده بود حمله کند، و سرزمین فلسطین را بگشاید؛ ولی اسامه درنگ کرد و به همراه او سپاه هم درنگ کرد و حرکت نکرد، و بیماری رسول خدا صلَّی الله علیه و آله گاهی شدت می­یافت و گاهی آرام می­شد و پیوسته به تجهیز و آماده کردن سپاه تاکید می­کرد، تا اینکه اسامه به پیامبر صلَّی الله علیه و آله عرض کرد: پدر و مادرم فدایتان شود، آیا اجازه می­دهید چند روز بمانیم تا خداوند متعال شما را شفا دهد؟ پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: خارج شو. به برکت خداوند بلند مرتبه حرکت کن. اسامه عرض کرد: ای رسول خدا، چگونه به سوی شام بروم حال آنکه شما در این حال هستید و قلبم به خاطر شما دردمند است. حضرت فرمود: به امید پیروزی و عافیت حرکت کن. اسامه باز عرض کرد: ای رسول خدا، ناپسند می­دانم که از کاروانها در باره شما بپرسم. حضرت فرمود: آنچه را به تو دستور دادم اجرا کن. سپس پیامبر صلَّی الله علیه و آله بیهوش شدند، اسامه برخاست و برای رفتن آماده شد. چون پیامبر به هوش آمدند، از اسامه و سپاه پرسیدند. به حضرت خبر دادند که آن­ها در حال آماده شدن هستند، پیامبر پیوسته می­فرمود: به سپاه اسامه

ص: 430

بپیوندید، هرکه از آن جا بماند خداوند او را لعنت کند، و آن را تکرار می­کردند. اسامه درحالی­که پرچم فرماندهی سپاه در دست او بود و صحابه در رکابش بودند، حرکت کرد. همین­که به منطقه جُرْف رسید و در آنجا فرود آمد، و به همراه او ابوبکر و عمر و بسیاری از مهاجرین حضور داشتند و از انصار: اُسید بن حضیر و بشیر بن سعد و دیگر بزرگان آن­ها بودند، فرستاده مادرش ام ایمن نزد او آمد و گفت: داخل مدینه شو که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در حال احتضار است. اسامه فورا برخاست وارد مدینه شد، و پرچم را به همراه خود آورد تا اینکه بر در خانه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله زد و پیامبر هم در آن لحظه از دنیا رفتند. می­گوید: ابوبکر و عمر، تا هنگام مرگ اسامه، او را به اسم امیر خطاب می­کردند.

و طبرسی در «المسترشد - . المسترشد: 1-2 - »

- همانند آنچه در «الصراط المستقیم - . الصراط المستقیم2: 296-297 - »

آمده است - روایت می کند که گروهی از صحابه از فرماندهی اسامه ناراضی بودند. این خبر به پیامبر صلَّی الله علیه و آله رسید، پیامبر هم بر مردم خطبه خواند و آن­ها را سفارش کرد، سپس وارد خانه خود شدند، و مسلمانان نزد ایشان آمده و با حضرت خداحافظی می­کردند و به اسامه پیوستند؛ و در بین آن­ها ابوبکر و عمر حضور داشتند. پیامبر صلَّی الله علیه و آله می­فرمود: به سپاه اسامه بپیوندید، هنگامی که سپاه به منطقه جُرْف رسید، پیک مادر اسامه که ام ایمن بود خبر داد که پیامبر صلَّی الله علیه و آله در حال احتضار است، مردم مضطرب شدند و از اطاعت اسامه سرباز زده و فرمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را پیروی نکردند و قبل از دفن پیامبر با ابوبکر بیعت کردند.

و همچنین بیاضی در «الصراط المستقیم» - . الصراط المستقیم2: 298 -

می­گوید: جوهری در کتاب «السقیفه» به سند خود آورده است که ابوبکر و عمر در سپاه اسامه بودند.

ص: 431

بیاضی می­گوید - . الصراط المستقیم2: 297 - :

همانند این سخن را از محمد بن عبدالله بن عمر نقل می­کند و بلاذری در تاریخ خود و جوهری و هلال بن عامر و محمد بن اسحاق و جابر از امام باقرعلیه السلام ذکر کرده­اند، و محمد بن اسامه، از امیّه آن را روایت کرده است. راویان نقل کرده­اند که آن دو در زمان خلافتشان بر اسامه به عنوان امیر و فرمانده سلام می­کردند.

و در کتاب «العقد الفرید» آمده است: اسامه و ابن عثمان بر سر دیواری نزاع کردند، ابن عثمان بر او فخر فروخت، اسامه هم گفت: من بر پدرت و دو رفیقش امیر هستم، پس با من مفاخره می­کنی؟ و هنگامی­که ابوبکر اسامه را از خلافت خود باخبر کرد، اسامه گفت: من و همراهانم تو را بر کار خود امیر نکرده­ایم، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هم مرا از فرماندهی بر شما دو نفر عزل نکرده است، تو و رفیقت بدون اجازه من سپاه را ترک کرده­اید و هیچ موضعی بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پنهان نبود، ایشان مرا بر شما امیر قرار داد نه شما را. اولی می­خواست خود را خلع کند که دومی او را از آن بازداشت، پس اسامه برگشت و در مقابل مسجد رسول خدا ایستاد و فریاد زد: ای مسلمانان، شگفتا از مردی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مرا بر او حاکم و فرمانده قرار داد و او مرا عزل می­کند و به من دستور می­دهد! سخن ابن عبد ربه تمام شد.

و محمد بن عبدالکریم شهرستانی در کتاب «الملل و النِحَل - . الملل و النحل1: 29 - » به هنگام ذکر اختلافات پیش آمده در بیماری پیامبر صلَّی الله علیه و آله می­گوید: اختلاف دوم در این­که رسول خدا فرمود: به سپاه اسامه بپیوندید، و هرکه از سپاه او جا بماند خداوند او را لعنت کند.

ص: 432

گروهی گفتند: بایستی از فرمان پیامبر اطاعت کنیم و اسامه از مدینه خارج شده است. و گروهی دیگر گفتند: بیماری پیامبر صلَّی الله علیه و آله شدت یافته و از دوری او دلتنگ می­شویم و وضعیت پبامبر این­گونه است، پس صبر می­کنیم ببینیم چه پیش خواهد آمد؟ تمام .

صاحب کتاب «روضة الأحباب - . روضة الاحباب1: 542 - »

تصریح می­کند که ابوبکر و عمر و عثمان جزو سپاه اسامه بودند. و شیخ مفید - قدس الله روحه - در کتاب «الارشاد - . الارشاد: 96-98 - »

می­گوید: زمانی­که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خبر نزدیک شدن مرگ خویش را به امت خود خبر داد، و در هر مجلسی که در میان مسلمانان بر پا می شد حضرت بر می­خاست و آن­ها را از فتنه و نافرمانی خود بعد از خودش بر حذر می­داشت، و آن­ها را به چنگ زدن به سنت خود و اجماع بر آن و پایبندی به آن سفارش می­کرد و آن­ها را بر پیروی و اطاعت و نصرت و نگهبانی از اهل بیت خویش و رجوع به آن­ها در امر دین تشویق می­کرد

ص: 433

و آن­ها را از اختلاف و روی­گردانی از دستوراتش منع می­نمود... و ادامه می­دهد تا به این سخن خود می­رسد: سپس فرماندهی سپاه را به اسامة بن زید داد و دستور داد که با مسلمانان به همان جایی که پدرش کشته شده، برای جنگ با دشمنان به سوی بلاد روم برود. و رای حضرت صلَّی الله علیه و آله بر این شد که گروهی از بزرگان مهاجر و انصار را در لشکر او بفرستد؛ تا هنگام مرگش، کسی درباره زمامداری اختلاف نکند، و طمع به حکومت مسلمین نبندد و راه را برای آن کس که خود به جانشینی منصوب کرده (امام علی علیه السلام) هموار سازد و کسی درصدد نزاع با آن حضرت برنیاید. پس پرچم سرداری و فرماندهی جنگ را چنانچه گفتم به نام اسامه بست، و درباره بیرون کردن آن­ها از مدینه کوشش و سفارش نمود و به اسامه دستور داد با لشکر خود از مدینه بیرون برود و برای پیوستن دیگران در منطقه جُرْف بماند، و مردم را به بیرون رفتن و همراهی­اش بر انگیخت و از درنگ کردن در مدینه و جا ماندن از سپاه او برحذر داشت. در این مدت کسالت آن حضرت که منجر به رحلتش شد پیش آمد، ... و حدیث را ادامه می­دهد: و بیماری حضرت چند روزی ادامه یافت و شدیدتر شد، سپس بلال هنگام نماز صبح آمد، درحالی­که بیماری، حضرت را در خود فرو برده بود و ندا داد: وقت نماز است، خدایتان رحمت کند. صدای بلال را به گوش پیامبر رساندند، حضرت فرمود: امروز یکی دیگر با مردم نماز بخواند؛ زیرا من به خویش مشغولم و نمی­توانم نماز جماعت بخوانم. در این هنگام عایشه گفت: به ابوبکر بگویید، و حفصه گفت: به عمر بگویید. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هنگامی­که سخن آن دو را شنید و با این­که هنوز ایشان زنده بود، طمع و حرص هر یک از آن­ها را برای خبر کردن پدر خود و دلبستگی آن دو را به این کار دید، فرمود: بس کنید؛ زیرا شما همانند زنانی هستید که با یوسف علیه السلام همدم بودند (به دنبال نفع و بهره خود هستید).

ص: 434

سپس حضرت صلَّی الله علیه و آله با شتاب برخاست و ترسید مبادا یکی از آن دو در نماز بر مردم پیشی گیرند، در صورتی که حضرت به آن دو دستور داده بود به همراه اسامه بیرون بروند و نمی­دانست که آن­ها در مدینه مانده­اند و هنوز نرفته­اند و چون سخن عایشه و حفصه را شنید، دانست که در انجام دستور او سستی کرده­اند. پس آن حضرت برای فرو نشاندن فتنه و برطرف ساختن شبهه مبادرت کرد و با اینکه از بیماری و ناتوانی نمی­توانست بایستد، برخاسته و دست­های مبارکش را حضرت علی بن ابی طالب و فضل بن عباس گرفته و بر آن دو تکیه کرد، درحالی­که پاهای خود را از ناتوانی به زمین می­کشید. و چون به مسجد داخل شد، دید ابوبکر قبل از او خود را به محراب رسانده است، با دست مبارکش به او اشاره فرمود که از محراب عقب بایستد، پس ابوبکر عقب ایستاد و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به جای او ایستاد، پس تکبیر نماز گفت و نمازی را که ابوبکر شروع کرده بود از سر گرفت و دنباله نماز او را نگرفت.

چون سلام نماز را داد، به خانه خویش برگشت، و ابوبکر و عمر و گروهی از حاضران در مسجد را فراخواند، پس فرمود: مگر به شما دستور ندادم که با لشکر اسامه بیرون بروید؟ گفتند: چرا، ای رسول خدا گفتید. پیامبر فرمود: پس چرا از دستور من سرپیچی کردید؟ ابوبکر گفت: من بیرون رفتم ولی دوباره برگشتم تا یک بار دیگر شما را ببینم و تجدید عهدی ­کنم؛ و عمر گفت: ای رسول خدا، من بیرون نرفتم، زیرا دوست نداشتم وضع شما را از سوارانی که از مدینه می­آیند، بپرسم. پس پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: به لشکر اسامه بپیوندید و از آن باز نمانید... و سه بار این سخن را تکرار فرمود - . الارشاد: 96 - ،

شیخ مفید حدیث را تا آخر آنچه در ابواب وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به همراه اخبار دیگری که آنجا آوردیم، ذکر شد، نقل می­کند - . بحار الانوار22: 468 - ؛ و در آن جلد، خبر

ص: 435

آن صحیفه و داستانش مفصل گفته شد - . بحارالانوار22: 465-480 - .

و این خبر به حضور آن­ها در سپاه اسامه و دستور پیامبر صلَّی الله علیه و آله مبنی بر خروج و لعن ترک کننده سپاه مربوط می­شود. ولی درباره عدم خروج آن­ها و جا ماندن از سپاه، هیچ کسی نزاع نمی­کند. و در آن خبر عیب و ایرادی بر خلافت آن­ها وارد است، زیرا آنان تا زمانی­که هدف و مقصود رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از پیوستن به سپاه اسامه حاصل نشده بود، ماموران و سربازان اسامه بودند، و ابوبکر حق نداشت به اسامه دستور دهد؛ و خلافت، ریاستی است عمومی که حکم و رای تمام امت را به اتفاق در برمی­گیرد، بنابراین خلافت ابوبکر باطل است، و چون خلافتش باطل است، بطلان خلافت عمر که به دستور ابوبکر بود ثابت می­شود و همچنین خلافت عثمان که به دستور عمر بر اساس شورا بود، باطل می­شود.

و همچنین اگر خلافت عمر و عثمان باطل نباشد، لازمه جهل مرکب همه آن­هاست، زیرا رد کردن سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله همانگونه که از ابوبکر و عمر سر زد، و اطاعت نکردن از دستور او بعد از تکرار آن، آزار و اذیت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است، و خداوند عزّو جلّ می­فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ - . احزاب/57 - »، {بی گمان کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند، خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده.} و می­فرماید:«وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ - . توبه/61 - »،

{و کسانی که پیامبر خدا را آزار می رسانند، عذابی پر درد [در پیش] خواهند داشت.} و این درحالی­است که اگر از لعن صریح در آن کار، همانگونه که شهرستانی - . الملل و النحل1: 29 -

به آن اعتراف می­کند، چشم پوشی کنیم، و آنکه مستحق لعن خدا و رسول اوست، شایسته امامت نمی­باشد، و اگر آن­ها لعن خلفای خود را جایز بدانند، با آن­ها در آن باره مصالحه می­کردیم و کار برما سخت نمی­شد.

و قاضی القضات در «المغنی» جواب می­دهد: این­که ابوبکر در سپاه

ص: 436

اسامه بود، آن را قبول نمی­کنیم. - . المغنی2: 344 -

قاضی القضات در کلام خود، به هیچ روایت و خبری استناد نکرده­

است، و برخی از متعصبان - . ابن ابی الحدید آن را در شرح نهج البلاغه حکایت کرده است17: 182-183 -

خبر ضعیفی برای او نقل کرده که به زعم خودش، بر نبود ابوبکر در سپاه اسامه دلالت می­کند.

و ابن ابی الحدید می­گوید: بسیاری از راویان حدیث می­گویند: ابوبکر جزو سپاه بود، ولی امر به نظر من در این جایگاه مشتبه شده است و تاریخ­ها مختلف­اند - . شرح نهج البلاغه17: 182-183 - .

و در جواب باید گفت: در روایات آن­ها - به ویژه اینکه بسیاری از آن­ها برآن، با وجود متفق بودن روایت­های ما برآن، معتقدند - این خبر آمده و در احتجاج ما را کفایت می­کند و اختلاف برخی از آن­ها هیچ ضرری را متوجه نمی سازد.

و اما استناد صاحب المغنی در عدم حضور ابوبکر در سپاه، به آنچه از ابوعلی نقل می­کند که اگر ابوبکر جزو آن سپاه بود، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله کار نماز خواندن به­هنگام بیماریشان را با این­که بارها دستور دادند سپاه خارج شود، به ابوبکر واگذار نمی­کردند، شما جوانب فساد حکایت آن نماز را به خوبی می­دانید، با اینکه از روایت­های آن­ها، ترتیبی بین فرمان به تجهیز سپاه و دستور نماز خواندن نمایان نیست. شاید امر به نماز قبل از دستور به خروج سپاه مردم از مدینه بوده، یا در اثنای آن هنگام بوده است، و بر عدم نبودن ابوبکر در سپاه دلالت نمی­کند.

و آن گفته ما را، آنچه ابن ابی الحدید نقل می­کند، - . شرح نهج البلاغه17: 183 - تایید می­نماید که هنوز آخر سپاه و مردم از خندق نگذشته بودند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله وفات نمودند .

و اگر سخن بنابر آنچه ما روایت کردیم باشد، بعد از صحت دلالت بر سرپیچی از فرمان پیامبر، اساس آنچه او بنیان گذاشته، با آن فرو می­پاشد؛ زیرا از این روایت پیداست که چون رسول خدا صلَّی الله علیه و آله صدای ابوبکر را شنید و دانست که از دستور او نافرمانی کرده و با سپاه خارج نشده، به سختی و مشقت برای نماز خارج شد و او را از محراب کنار زد و خود نماز را شروع کرد.

ص: 437

سپس صاحب المغنی بعد از این­که روایت حضور ابوبکر در سپاه اسامه را می­پذیرد؛ جواب می­دهد: آن دستور، سرعت و عجله را اقتضا نمی­کند، و مستلزم این نیست که هر کس تاخیر کرده، عاصی و نافرمان باشد.

و سید مرتضی - رضی الله عنه - در «الشافی» پاسخ می­دهد: مقصود از این امر، انجام دادن فوری و با تعجیل درآن، بدون تاخیر و دیر کردن است، خواه از جهت مقتضای امر، از نظر لغت - بنابر مذهب کسی که آن را از جهت لغت برای تعجیل می­بیند - یا از جهت شرع، چنانکه می­بینیم همه امت از زمان صحابه تا به امروز، اوامر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را بر فوری بودن آن­ها حمل می­کنند، و برای تاخیر در آن­ها دلیل می­خواهند.

سید می­گوید: حقیقت این است که در این سخن اسامه: نخواستم درباره وضعیت شما از سوارانی که از مدینه می­آمدند بپرسم، واضح­ترین دلیل بر این است که از فرمان رسول خداصلَّی الله علیه و آله، فوریت آن را فهمیده است؛ زیرا پرسیدن از آن سواران بعد از وفات پیامبر معنایی ندارد.

و اما سخن صاحب مغنی که پیامبر صلی الله علیه و آله تاخیر اسامه را زشت ندانست، قابل اعتنا نیست، و کدامین زشت دانستن رساتر از تکرار امر توسط پیامبر است، و سخن در موقعیتی زیاد می­شود که از ماموریت و امر مهم روی برگردانده می­شود و فکر کردن به چیزی جز آن را باز می­دارد، و گاهی دستور دهنده با تکرار امر برای مامور و گاهی با ابزار دیگری، وی را توبیخ می­کند .

و این مطلب - . الشافی4: 149 -

را، استدلال صاحب المغنی بر عدم حضور ابوبکر در سپاه اسامه با فرمان به نماز که از ابو علی نقل می­کند، تایید می­نماید و مبتنی بودن آن بر فوری بودن این فرمان، آشکار است. و صاحب المغنی استدلال او را پذیرفته است. بنابراین، این خودداری با آن متناقض است.

مؤلف: از جمله قراین آشکار بر اینکه آن­ها از این فرمان، فوری بودن آن را فهمیده­اند، خارج شدن آن­ها از مدینه با وجود شدت مرض پیامبر صلَّی الله علیه و آله است؛ زیرا عادت اقتضا می­کند که اگر راهی برای تاخیر در خروج از مدینه داشتند، حتی الامکان آن را به تاخیر می انداختند تا ببینند سرنوشت پیامبر صلَّی الله علیه و آله در آن بیماریش چه می شود، زیرا به دلیل مشغول داشتن دل­هایشان و آزمندی آن­ها بر آگاهی از خوب شدن حضرت، و به خاطر اطلاع از وضعیت خلافت و ترس­شان از وقوع فتنه­ها در مدینه، که در این صورت اموال و فرزندان­­ آن ها که در مدینه جا گذاشته بودند، در معرض نابودی و هلاک قرار می­گرفت، و حال آنکه عرب ها در پی خونخواهی از آنان بودند و کینه­هایشان را در دل عرب ها باقی گذاشته بودند. و به جانم سوگند، آن­ها خارج نشدند مگر این­که عرصه برآن­ها تنگ شد، و فرمان پیامبر صلَّی الله علیه و آله و تشویق آن­ها به نهایت رسید، و به شدت سرزنش و توبیخ شدند. و روایت جوهری که پیشتر ذکر شد، واضح­ترین دلیل بر این است که مراد پیامبر از آن فرمان، همان فوری بودن و تعجیل آن است، و خود ابن ابی الحدید اعتراف می­کند که ظاهر در این موقعیت، همان چیزی است که سید مرتضی نقل کرده است؛ زیرا قرائن

ص: 439

احوال نزد کسی که سیره­ها و کتاب­های تاریخ را می­خواند، بر این دلالت می­کند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن­ها را به خروج فوری از مدینه و رهسپار شدن به سوی روم تشویق می­کرد، تمام.

ولی حقیقت آن است که این تاخیر تنها زمانی به او نفع می رساند که ابوبکر به همراه سپاه خارج می­شد، ولو بعد از مدتی، و حال آنکه احدی مطلقاً خروج او را نپذیرفته­اند .

سپس صاحب المغنی - . المغنی20: 345 - بعد

از پذیرفتن این­که ابوبکر جزو سپاه اسامه بوده، جواب می­دهد که خطاب پیامبر صلَّی الله علیه و آله برای تجهیز و پیوستن به سپاه، بایستی متوجه کسی باشد که بعد از پیامبر جانشین او شده و کار او را بر عهده می­گیرد؛ زیرا آن از جمله خطاب ائمه است، و این خود اقتضا می­کند که آن کسی که به اجرای فرمان مورد خطاب قرار گرفته، از جمله آن افراد نباشد.

سپس می­گوید: و این به این معناست که درآن موقع امام تعیین نشده بود؛ زیرا اگر وجود داشت، پیامبر او را مورد خطاب قرار می داد، و تنها او را برای اجرای دستورش اختصاص می­داد.

و ابن ابی الحدید این­گونه جواب می­دهد که مخاطب در اینجا، یا خلیفه تعیین شده از سوی خدا و پیامبرش است، یا کسی است که امت او را انتخاب کرده­اند، و یا سپاهی که به خروج مامور شده و یا همه حاضران: سپاه و دیگران، و یا گروهی که به دستور رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، خارج از سپاه بودند؛ و در هر صورت، آنچه به آن دستور داده شده بود، یا پیوستن به سپاه در زمان حیات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود یا بعد از وفاتش و یا برای همیشه.

و اما این­که مخاطب پیامبر صلَّی الله علیه و آله، خلیفه باشد، چه خلیفه تعیین شده توسط حضرت و چه خلیفه انتخاب شده توسط مردم و اینکه فرمان پیامبر پیوستن به سپاه در زمان حیات وی باشد، باطل است؛ زیرا خطاب حضرت به صورت جمع آمده؛ و دیگر اینکه خلیفه در زمان حیات پیامبر صلَّی الله علیه و آله، هیچ حکمی از جهت خلافت ندارد، و این­که اگر مخاطب خود او بود، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در تاخیر سپاهیان از خروج، بر او عیب می­گرفت نه بر خلیفه، و حال آنکه آنچه روایت شده، خلاف آن است.

در خصوص قسمت دوم که خطاب قراردادن کسی که امت او را بعد از وفات پیامبر انتخاب می کند به تجهیز سپاه در زمان حیات، معنایی ندارد و امری واضح است و همچنین مطلقاً صحیح نیست، و اگر بعد از وفات پیامبر صلَّی الله علیه و آله برای فرستادن و تجهیز سپاه مورد خطاب قرار می­گرفت، پس اصحاب به دستور چه کسی در زمان حیات رسول صلَّی الله علیه و آله از مدینه خارج شده­اند؟ و برای چه، رسول خدا کسانی را که از سپاه جا مانده بودند توبیخ کرده و برآن عیب گرفتند و آن­ها را برای خارج شدن از مدینه تشویق نمودند؟ و همین گونه است اگر شخص مخاطب،

ص: 440

امام تعیین شده باشد.

و اگر مخاطب پیامبر فقط سپاه مأمور به خروج بود، بنابر آن سه قسم هر که در میان آن­ها بود، با جا ماندن از سپاه در زمان حیات پیامبر یا بعد از آن یا مطلقاً نافرمان می­باشد و از رسول خدا سرپیچی کرده است، و به اعتراف افراد ثقه و مورد اعتماد آن­ها، ثابت شده است که ابوبکر جزو آن سپاهیان بود، و عصیان و نافرمانی او با جا ماندن از سپاه و ترک آن، بنابر یکی از آن وجوه ثابت شده است؛ هرچند این سخن، از سوی صاحب المغنی، بعد از پذیرفتن حضور ابوبکر در سپاه اسامه است، و چه بسا او از آن پذیرش برگشته و بر این دلیل خود اعتماد کرده است، که می­بینید، و در این هنگام مراد از تنفیذ - در کلام پیامبر صلَّی الله علیه و آله یا تجهیز مطابق اختلاف روایت­ها - تمام کردن فرمان سپاه در رسیدن به جایی­که به آن دستور داده شده، می باشد. پس هر کدام ازآن­ها مکلف به خروج است، خروجی که شرطی برای تحقق فرمان و حاصل شدن اطاعت است، و با اجماع همه آن­ها در این شرط، غرض و هدف پیامبر حاصل می­شود.

و فراموش نکنید که بخش دوم از این سه بخش، اگر چه مراد را اثبات می­کند ولی باطل است؛ زیرا اگر فرمان و دستور پیامبر، خروج سپاهیان و مسلمانان از مدینه پس از وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود، بی­شک پیامبر را در سختی بیماری با وجود دلبستگی دل­های آن­ها برای دانستن عاقبت کار پیامبر و کار خلافت، ترک نمی کردند و مثل گذشته پیامبر را رها نمی­کردند، و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، خروج بازماندگان از سپاه را عیب نمی­گرفت.

و اگر مخاطب همه حاضران بودند، در این صورت معنای تنفیذ و تجهیز این است که همه آن­ها در راستای تحقق فرمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، تمام تلاش و کوشش خود را به کار گیرند، و آنچه از سپاه خواسته می­شود، خروج از مدینه است، و خواستن از دیگران، آماده کردن اسباب سپاهیان و تشویق آن­ها برای خارج شدن است، و انجام دادن هر آنچه که در آن شرط است و داخل در نیروی سپاه می­شود؛ و هر کس آن امر را ترک کند عصیان کرده است؛ و هرکس همانند آن سه نفر در زمره سپاه بود، با دیرکردن و هرکه خارج شد با ترک آنچه که گذشت.

و اگر مخاطب، گروهی بودند که به خروج آن­ها با سپاهیان امر نشده است، همان­گونه که از لفظ تنفیذ به صیغه جمع آشکار است؛ با وجود اینکه برخی فسادهایی که ذکر شد در آن وجود دارد، و بطلان همه اقسام آن، دردی را از صاحب المغنی دوا نمی­کند؛ زیرا با آنچه که در پی اثبات آن است، یعنی این که خطاب متوجه بزرگان و رؤسا بوده، مخالف است، و مستلزم خارج شدن ابوبکر از کسانی که به آن­ها فرمان داده شده نیز نیست، و آن از جمله اموری است که کسی آن را نگفته است.

ص: 441

و اگر بپذیریم که این خطاب متوجه غیر سپاهیان، چه امام باشد و چه دیگری است، باید بگوییم شکی نیست که این خطاب، خود فرمان خروج سپاه را در بردارد، بنابراین نافرمانی و عصیان کسانی که جزو آن سپاه بودند و جا ماندند، بر اساس این وجه لازم می آید. پس در هر صورت نافرمانی ابوبکر ثابت شد و سخن پاسخ­دهنده ردّ شد؟

و این گفته او: خطاب متوجه بزرگان و ائمه است. اگر مراد او، این باشد که فرمان به تجهیز سپاه جز بر بزرگان مناسب نمی­باشد، ضعف و سستی آن را شناختید، و اگر منظورش این است که خطاب با صیغه جمع، جز به آن­ها متوجه نمی­باشد، باید گفت، ظاهر آن نشان می­دهد که آن برعکس است. مشروط بر اینکه ما اگر او را در این کار یاری دهیم، می­گوییم: اگر ثابت شود که آن کسی که او را امام می پنداری جزو سپاه بوده، پس بعد از آنکه خطاب متوجه او شد، مامور به خروج از مدینه شده و با ترک آن نافرمانی کرده­است و معنای تنفیذ و تجهیز، آن چیزی است که پیشتر به آن اشاره شد.

و اگر بگویید که این خطاب بر این وجه فقط متوجه ائمه می­شود و مستلزم خروج کسانی می شود که خطاب متوجّه به آن­هاست، خواهیم گفت: بعد از این­که ثابت شد ابوبکر جزو سپاه بود یا بعد از پذیرفتن آن، خود دلیلی بود بر این­که شایسته این نبود که امت او را برای امامت برگزینند.

و اما رسیدن او با این - از این راه - به عدم تصریح، این ایراد بر آن متوجه می­شود که خطاب به صیغه جمع با حمل بر ظاهر آن و توجّه به خطاب به امام مستلزم این است که امام، جماعت باشد، و حال آنکه کسی آن را نگفته است، و اگر با آن باب تاویل را باز کنی و آن را به کسی که با انتخاب آن­ها خلیفه می شود تاویل کنی، ما هم آن را به کسی برمی­گردانیم که او را خلیفه پیامبرتان قرار دادم، با این حال، بطلان توجّه خطاب به خلیفه با دیگر اقسام آن را دریافتی.

مؤلف: سید مرتضی - رحمة الله - در در «الشافی - . در کتاب الصراط المستقیم2: 296-299، و دیگر منابع - » و دیگر فاضلان - . الشافی4: 144-152 - ،

درباره این طعن به صورت سؤال و جواب و ردّ و تاکید زیاد بر آن، سخن گفته­اند، و ما به آنچه آورده­اند اکتفا کردیم تا از غرض حاصل از این کتاب خارج نشویم و همین مقدار که ذکر کردیم برای صاحبان خرد و اندیشه کافی است.

ص: 442

**[ترجمه]

الطعن الثالث: ما جری منه فی أمر فدک

و قد تقدّم القول فیه مفصّلا فلا نعیده (1).

**[ترجمه]و ما پیشتر در این باره به طور مفصل سخن گفتیم و دیگر نیاز به تکرار آن نیست.

**[ترجمه]

الطعن الرابع:

أَنَّهُ قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ- مَعَ کَوْنِهِ وَلِیّاً وَ نَاصِراً لِأَبِی بَکْرٍ-: کَانَتْ بَیْعَةُ أَبِی بَکْرٍ فَلْتَةً وَقَی اللَّهُ الْمُسْلِمِینَ شَرَّهَا (2)، فَمَنْ عَادَ إِلَی مِثْلِهَا فَاقْتُلُوهُ (3)، و لا یتصوّر فی

ص: 443


1- أقول: لقد سلف منّا فی أوّل الکتاب ذکر جملة من المصادر تبعا لشیخنا العلّامة- طاب ثراه و للباحث عن هذا الموضوع أن یراجع المطوّلات من کتب الحدیث و التاریخ و التراجم لیری من ذلک الغرائب، فانظر مثلا: مروج الذهب 3- 252، معجم البلدان 4- 238، شرح النهج لابن أبی الحدید 4- 77- 100، المختصر فی أخبار البشر 1- 178، و ذکر ذلک المرحوم السیّد الفیروزآبادی فی کتابه السبعة من السلف: 35- 36. و حسبنا فی المقام ما قاله الهیثمی فی مجمع الزوائد 9- 39 عن عمر، قال: لمّا قبض رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) جئت أنا و أبو بکر إلی علیّ علیه السلام، فقلنا: ما تقول فیما ترک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؟. قال: نحن أحقّ الناس برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، قال: فقلت: و الذی بخیبر؟. قال: و الذی بخیبر. قلت: و الذی بفدک؟. قال: و الذی بفدک. فقلت: أما و اللّه حتّی تحزّوا رقابنا بالمناشیر فلا!!. و قد رواه الطبرانی فی الأوسط، و قد فصّلها بمصادرها شیخنا الأمینی- رحمه اللّه- فی غدیره 7- 190- 197، فراجع.
2- ما الّذی أباح لعمر أو لغیره من الصّحابة قولهم فی خلافة أبی بکر: إنّها کانت فلتة وقی اللّه المسلمین شرّها، کما جاء فی صحیح البخاریّ، باب رجم الحبلی من الزّنا إذا أحصنت 10- 44 [8- 2080]، منسد أحمد 1- 55، تاریخ ابن کثیر 5- 246، تاریخ الطّبریّ 3- 200- 205، سیرة ابن هشام 4- 338، السّیرة الحلبیة 3- 388- 392، کامل ابن الأثیر 2- 135 و 327، أنساب البلاذریّ 5- 15، تیسیر الوصول 2- 42- 44، نهایة ابن الأثیر 3- 238، الرّیاض النّضرة 1- 161، الصّواعق المحرقة: 5 و 8، و قال: سند صحیح، تمام المتون للصفدی: 137، تاج العروس 1- 568. و جاء فی بعض المصادر: فلتة کفلتات الجاهلیّة فمن عاد إلی مثلها فاقتلوه، کما فی التّاریخ للطّبریّ 3- 210، و التمهید للباقلانی 196، و شرح ابن أبی الحدید 2- 19، و غیرها، و قد أشار إلی کلتا العبارتین فی الغدیر 5- 370 و 7- 79.
3- کما جاء فی الصّواعق المحرقة: 21، و التمهید: 196، و شرح ابن أبی الحدید 1- 123- 124، و غیرها.

التخطئة و الذمّ أوکد من ذلک.

و أجاب عنه قاضی القضاة فی المغنی (1): لا یجوز لقول محتمل ترک ما علم ضرورة، و معلوم (2) من حال عمر إعظام أبی بکر و القول بإمامته و الرضا ببیعته، و ذلک یمنع ممّا ذکروه، لأنّ المصوّب للشی ء لا یجوز أن یکون مخطّئا له.

قال: و قال أبو علی: إنّ (3) الفلتة لیست هی الزلّة و الخطیئة، بل هی البغتة و ما وقع فجأة من غیر (4) رویّة و لا مشاورة، و استشهد بقول الشاعر:

من یأمن الحدثان مثل ضبیرة القرشیّ ماتا*** سبقت منیّته المشیب و کان میتته افتلاتا(5) یعنی بغتة من غیر مقدّمة، و حکی عن الریاضی (6) إنّ العرب تسمّی آخر

ص: 444


1- المغنی، الجزء المتمّم للعشرین: 339- 340، بتصرّف أشرنا إلیه، و قد حکاه فی الشافی 4- 124 125، و المتن أقرب منه فی العبارات، و قد جاء نقله عنه فی شرح ابن أبی الحدید 2- 26 و 27.
2- فی المصدر: لا یجوز القول بمثل ترک ما نعلم باضطرار و معلوم .. و هو مقلوب ما ذکره السیّد فی الشافی: 1- 124- 125.
3- لا توجد کلمة: إنّ، فی المصدر، و فیه قد قدّمت کلمة: لیست علی: الفلتة ..
4- جاءت العبارة فی المغنی هکذا: بل یجب أن تکون محمولة علی ما نقل عن أهل اللغة من أنّ المراد بها بغتة و فجأة من غیر ..
5- نسخة جاءت فی مطبوع البحار: بعد، بدلا من: مثل. و الشعر فی المصدر: هربا من الحدثان بعد جبیرة القرشیّ*** ما ناسف میتته المسبّب و کان میتته افتلاتا و قال فی هامشه: فی البیت تحریف أضاع منه الوزن و المعنی معا، و الشعر فی الشافی جاء هکذا: هربا من الحدثان بعد صبیرة القرشیّ*** ما نأسف میتته المسبّب و کان میتته افتلاتا و فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید: من یأمن الحدثان بعد صبیرة القرشیّ ماتا*** سبقت منیّته المشیب و کان میتته افتلاتا
6- فی المغنی: أو علی ما ذکره عسکر عن الریاشی.

یوم من شوال: فلتة، من حیث إنّ کلّ (1) من لم یدرک ثاره و طلبته (2) فیه فاته (3) لأنّهم کانوا إذا دخلوا فی الأشهر الحرم لا یطلبون الثار، و ذو القعدة من الأشهر الحرم، فسمّوا ذلک الیوم فلتة (4)، لأنّهم إذا أدرکوا (5) فیه ثارهم فقد أدرکوا ما کاد یفوتهم، فأراد عمر علی هذا أنّ بیعة أبی بکر تدارکها (6) بعد ما کادت تفوت.

و قوله: وقی اللّه شرّها .. دلیل علی تصویب البیعة (7)، لأنّ المراد بذلک أنّ اللّه تعالی (8) دفع شرّ الاختلاف فیها.

قال: (9) فأمّا قوله: فمن عاد إلی مثلها فاقتلوه، فالمراد من عاد إلی أن یبایع من غیر (10) مشاورة و لا عدد یثبت صحّة البیعة به و لا ضرورة داعیة إلی البیعة (11) ثم بسط یده علی المسلمین لیدخلهم فی البیعة قهرا (12) فاقتلوه، و إذا احتمل ذلک وجب حمله علی المعنی الذی ذکرنا و لم نتکلّف (13) ذلک، لأنّ قول عمر یطعن فی بیعة أبی بکر

ص: 445


1- لا توجد: إن کل .. فی المغنی و الشافی.
2- فی المصدر و الشافی: و طلبه، و لا توجد فی شرح النهج لابن أبی الحدید.
3- لا توجد: فاته، فی (س) و فی المصدر جاء بدلها: فلتة.
4- فی المغنی و الشافی: إنّما سمّوه فلتة.
5- لا توجد: ثارهم فقد أدرکوا، فی المغنی و الشافی، و هی مثبتة فی شرح النهج.
6- فی المصدر: علی هذا الوجه أن بیعة أبی بکر تدارکوها ..
7- فی المغنی و الشافی: علی التصویب- بالألف و اللام مع حذف المضاف إلیه-، و فی شرح النهج کالمتن.
8- فی المصدر و الشافی: إنّه تعالی.
9- و قد قاله القاضی فی المغنی أیضا، و قد حکاه عنه فی الشافی 4- 125- 126، و جاء فی شرح النهج 2- 27.
10- فی المغنی و الشافی: من عاد إلی مثلها من غیر ..
11- فی المصدر: و لا عذر و لا ضرورة، و فی الشافی: و لا عدّة و لا ضرورة، و لا توجد فیهما بقیة العبارة إلی هنا، و ما فی الشرح لابن أبی الحدید کالمتن.
12- لا توجد: قهرا، فی المصدر.
13- فی المغنی: الذی ذکرناها و لم یتکلّف.

و لا أن (1) قوله حجّة عند المخالف، و لکن تعلّقوا به لیوهموا أنّ بیعته غیر متّفق علیه (2)، و أنّ أوّل من ذمّها من عقدها. انتهی ما ذکره أبو علی.

و بمثل هذا الجواب أجاب الفخر الرازی فی نهایة العقول، (3)، و شارح المقاصد (4)، و شارح المواقف (5) و من یحذو حذوهم.

و أورد السیّد الأجلّ (6) رضی اللّه عنه علی صاحب المغنی: بأنّ ما تعلّقت به من العلم الضروری برضا عمر ببیعة أبی بکر و إمامته .. فالمعلوم ضرورة بلا شبهة أنّه کان راضیا بإمامته، و لیس کلّ من رضی شیئا کان متدیّنا به معتقدا لصوابه، فإنّ کثیرا من الناس یرضون بأشیاء من حیث کانت دافعة لما هو أضرّ منها و إن کانوا لا یرونها صوابا، و لو ملکوا الاختیار لاختاروا غیرها، و قد علمنا أنّ معاویة کان راضیا ببیعة یزید لعنه اللّه و ولایته العهد من بعده، و لم یکن متدیّنا بذلک و معتقدا صحّته، و إنّما رضی عمر ببیعة أبی بکر من حیث کانت حاجزة عن بیعة أمیر المؤمنین علیه السلام، و لو ملک الاختیار لکان مصیر الأمر إلیه آثر فی نفسه و أقرّ لعینه. فإن ادّعی أنّ المعلوم ضرورة تدیّن عمر ببیعة أبی بکر و أنّه أولی بالإمامة منه فهو مدفوع عن ذلک أشدّ دفع، مع أنّه قد کان یندر (7) منه- أعنی عمر- فی وقت بعد آخر ما یدلّ علی ما ذکرناه.

وَ قَدْ رَوَی الْهَیْثَمُ بْنُ عَدِیٍّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ (8) الْهَمْدَانِیِّ، عَنْ سَعِیدٍ

ص: 446


1- لا توجد: أنّ، فی المصدر، و فیه تقدیم: عند المخالف، علی قوله: حجّة.
2- فی المغنی و الشافی: علیها. و هو الصحیح.
3- نهایة العقول: مخطوط.
4- شرح المقاصد 5- 280- 281.
5- شرح المواقف: 8- 358.
6- الشافی 4- 126- 135، و فی الحجریّة: 241- 244، بتصرّف یسیر أشرنا لأکثره، و حکاه عنه ابن أبی الحدید فی شرحه 2- 29- 35.
7- فی الشافی: یبدر.
8- فی المصدر: عیّاش.

بْنِ جُبَیْرٍ، قَالَ: ذُکِرَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ، فَقَالَ رَجُلٌ: کَانَا وَ اللَّهِ شَمْسَیْ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ نُورَیْهَا. فَقَالَ لَهُ ابْنُ عُمَرَ: وَ مَا یُدْرِیکَ؟. فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ:

أَ وَ لَیْسَ قَدِ ائْتَلَفَا؟. فَقَالَ ابْنُ عُمَرَ: بَلِ اخْتَلَفَا لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ، وَ أَشْهَدُ أَنِّی کُنْتُ (1) عِنْدَ أَبِی یَوْماً وَ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ أَحْبِسَ (2) النَّاسَ عَنْهُ، فَاسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ (3) عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ عُمَرُ: دُوَیْبَةُ سَوْءٍ وَ لَهُوَ خَیْرٌ مِنْ أَبِیهِ، فَأَوْجَسَنِی ذَلِکَ (4)، فَقُلْتُ: یَا أَبَتِ! عَبْدُ الرَّحْمَنِ خَیْرٌ مِنْ أَبِیهِ؟!. فَقَالَ (5): وَ مَنْ لَیْسَ خَیْراً مِنْ أَبِیهِ لَا أُمَّ لَکَ، ائْذَنْ لِعَبْدِ الرَّحْمَنِ، فَدَخَلَ عَلَیْهِ فَکَلَّمَهُ فِی الْحُطَیْئَةِ الشَّاعِرِ أَنْ یَرْضَی عَنْهُ- وَ کَانَ عُمَرُ قَدْ حَبَسَهُ فِی شِعْرٍ قَالَهُ-، فَقَالَ عُمَرُ: إِنَّ الْحُطَیْئَةَ لَبَذِیٌّ فَدَعْنِی أُقَوِّمْهُ بِطُولِ الْحَبْسِ، فَأَلَحَّ عَلَیْهِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ أَبَی عُمَرُ، وَ خَرَجَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ فَأَقْبَلَ عَلَیَّ أَبِی، فَقَالَ: أَ فِی غَفْلَةٍ أَنْتَ إِلَی یَوْمِکَ هَذَا عَمَّا (6) کَانَ مِنْ تَقَدُّمِ أُحَیْمِقِ بَنِی تَیْمٍ عَلَیَّ وَ ظُلْمِهِ لِی؟!. فَقُلْتُ: یَا أَبَتِ! لَا عِلْمَ لِی بِمَا کَانَ مِنْ ذَلِکَ. فَقَالَ: یَا بُنَیَّ! وَ مَا عَسَیْتَ أَنْ تَعْلَمَ؟. فَقُلْتُ: وَ اللَّهِ لَهُوَ أَحَبُّ إِلَی النَّاسِ مِنْ ضِیَاءِ أَبْصَارِهِمْ. قَالَ:

إِنَّ ذَلِکَ لَکَذَلِکَ عَلَی زَعْمِ (7) أَبِیکَ وَ سَخَطِهِ. فَقُلْتُ: یَا أَبَتِ! أَ فَلَا تَحْکِی عَنْ فِعْلِهِ بِمَوْقِفٍ فِی النَّاسِ تُبَیِّنُ ذَلِکَ لَهُمْ. قَالَ: وَ کَیْفَ لِی بِذَلِکَ مَعَ مَا ذَکَرْتَ أَنَّهُ أَحَبُّ إِلَی النَّاسِ مِنْ ضِیَاءِ أَبْصَارِهِمْ؟ إِذَنْ یُرْضَخَ رَأْسُ أَبِیکَ بِالْجَنْدَلِ (8).

ص: 447


1- لا توجد: کنت، فی المصدر، و مثبتة فی شرح النّهج، و لا یتمّ المعنی إلّا بها.
2- فی (س) : أجلس، و المقصود واحد. إذ أجلس النّاس عنه .. أی أجعل النّاس جلیسا عن الوصول إلیه .. أی أمنعهم عنه.
3- لا توجد فی الشّافی: علیه.
4- فی المصدر: فأوحشنی ذلک منه.
5- لا توجد: فقال، فی (ک) .
6- فی المصدر: علی ما، بدلا من: عمّا.
7- فی الشّافی: رغم- بالرّاء المهملة-، و هو الظّاهر.
8- الرّضح: بمعنی الکسر و الدّقّ، کما فی مجمع البحرین 2- 432، و الجندل: الحجارة، کما نصّ علیه فی الصّحاح 4- 1652.

قَالَ ابْنُ عُمَرَ: ثُمَّ تَجَاسَرَ وَ اللَّهِ فَجَسَرَ فَمَا دَارَتِ الْجُمُعَةُ حَتَّی قَامَ خَطِیباً فِی النَّاسِ، فَقَالَ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ کَانَتْ فَلْتَةً وَقَی اللَّهُ شَرَّهَا فَمَنْ دَعَاکُمْ إِلَی مِثْلِهَا فَاقْتُلُوهُ.

و روی الهیثم بن عدی- أیضا-، عن مجالد بن سعید، قال: غدوت یوما إلی الشعبی- و إنّما أرید أن أسأله عن شی ء بلغنی عن ابن مسعود أنّه کان یقول-، فأتیته فی مسجد حیّة- و فی المسجد قوم ینتظرونه- فخرج، فتقرّبت إلیه (1)، و قلت: أصلحک اللّه! کان ابن مسعود یقول: ما کنت محدّثا قوما حدیثا لا یبلغه عقولهم إلّا کان لبعضهم فتنة؟. قال: نعم، قد کان ابن مسعود یقول ذلک.

و کان (2) ابن عباس یقوله أیضا، و کان عند ابن عباس دفائن علم یعطیها أهلها، و یصرفها عن غیرهم؟ فبینا نحن کذلک إذ أقبل رجل من الأزد فجلس إلینا فأخذنا فی ذکر أبی بکر و عمر، فضحک الشعبی و قال: لقد کان فی صدر عمر ضبّ علی أبی بکر. فقال الأزدی: و اللّه ما رأینا و لا سمعنا برجل قطّ کان أسلس قیادا لرجل و لا أقول (3) بالجمیل فیه من عمر فی أبی بکر، فأقبل علیّ الشعبی (4) فقال: هذا ممّا سألت عنه، ثم أقبل علی الرجل فقال: یا أخا الأزد! کیف تصنع بالفلتة التی وقی اللّه شرّها؟! أ تری عدوّا یقول فی عدوّ یرید (5) أن یهدم ما بنی لنفسه فی الناس أکثر من قول عمر فی أبی بکر. فقال الرجل: سبحان اللّه! یا أبا عمرو! و أنت تقول ذلک؟!. فقال الشعبی: أنا أقوله، قاله عمر بن الخطاب علی رءوس الأشهاد، فلمه أو دع! فنهض الرجل مغضبا و هو یهمهم (6) بشی ء لم أفهمه (7)، فقال مجالد:

ص: 448


1- فی الشافی و شرح النهج: فتعرفت.
2- فی (س) : و قال، بدلا من: و کان.
3- فی الشافی: و لا أقوله، و فی شرح النهج: و لا أقول فیه بالجمیل.
4- فی الشافی: علی عامر الشعبی.
5- فی المصدر: و یرید- بزیادة الواو-.
6- الهمهمة: تردید الصوت، کما فی مجمع البحرین 6- 189، و غیره.
7- فی المصدر زیادة: فی الکلام، بعد: لم أفهمه.

فقلت للشعبی: ما أحسب هذا الرجل إلّا سینقل عنک هذا الکلام إلی الناس و یبثّه فیهم .. قال: إذا و اللّه لا أحفل به، و شی ء (1) لم یحفل به عمر بن الخطاب حین قام علی رءوس المهاجرین و الأنصار أحفل به أنا؟! و أنتم (2) أیضا فأذیعوه عنّی ما بدا لکم (3).

وَ رَوَی (4) شَرِیکُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ النَّخَعِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ مُرَّةَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَمَةَ، عَنْ أَبِی مُوسَی الْأَشْعَرِیِّ، قَالَ: حَجَجْتُ مَعَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَلَمَّا نَزَلْنَا وَ عَظُمَ النَّاسُ، خَرَجْتُ مِنْ رَحْلِی أُرِیدُ (5) عُمَرَ فَلَقِیَنِی مُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ فَرَافَقَنِی، ثُمَّ قَالَ: أَیْنَ تُرِیدُ؟. فَقُلْتُ: أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عُمَرَ (6)، فَهَلْ لَکَ؟. قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: فَانْطَلَقْنَا نُرِیدُ رَحْلَ عُمَرَ، فَإِنَّا لَفِی طَرِیقِنَا إِذْ ذَکَرْنَا تَوَلِّیَ عُمَرَ، وَ (7) قِیَامَهُ بِمَا هُوَ فِیهِ، وَ حِیَاطَتَهُ عَلَی الْإِسْلَامِ، وَ نُهُوضَهُ بِمَا قَبِلَهُ مِنْ ذَلِکَ، ثُمَّ خَرَجْنَا إِلَی ذِکْرِ أَبِی بَکْرٍ، فَقُلْتُ (8) لِلْمُغِیرَةِ، یَا لَکَ الْخَیْرُ (9)! لَقَدْ کَانَ أَبُو بَکْرٍ مُسَدَّداً فِی عُمَرَ کَأَنَّهُ یَنْظُرُ إِلَی قِیَامِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ جِدِّهِ وَ اجْتِهَادِهِ وَ عَنَائِهِ (10) فِی الْإِسْلَامِ. فَقَالَ الْمُغِیرَةُ: لَقَدْ کَانَ ذَلِکَ، وَ إِنْ کَانَ قَوْمٌ کَرِهُوا وَلَایَةَ عُمَرَ لِیَزْوُوهَا عَنْهُ، وَ مَا کَانَ لَهُمْ فِی ذَلِکَ مِنْ حَظٍّ. فَقُلْتُ لَهُ: لَا أَبَا لَکَ! وَ مَنِ الْقَوْمُ (11) الَّذِینَ کَرِهُوا ذَلِکَ مِنْ

ص: 449


1- فی (ک) : لا أحفل بذلک شی ء ..، و فی المصدر: لا حفل بذلک شیئا، و هی نسخة جاءت فی (ک) من البحار، و هو الظاهر.
2- فی (س) : أنتم- بلا واو-.
3- و قد ذکره الشیخ فی تلخیص الشافی 3- 161.
4- فی الشّافی: و قد روی.
5- فی الشّافی: و أنا أرید.
6- لا توجد: عمر، فی المصدر.
7- لا توجد: عمرو، فی (س) .
8- فی المصدر: ثمّ قال: فقلت ..
9- جاءت فی (س) : بالک الخبر. و نسخة فی (ک) : ما لک الخبر.
10- فی (س) : غنائه- بالغین المعجمة-.
11- فی المصدر: ما نری القوم، و ما فی شرح النّهج کالمتن.

عُمَرَ؟. فَقَالَ لِیَ الْمُغِیرَةُ: لِلَّهِ أَنْتَ کَأَنَّکَ فِی غَفْلَةٍ لَا تَعْرِفُ هَذَا الْحَیَّ مِنْ قُرَیْشٍ، وَ مَا قَدْ خُصُّوا بِهِ مِنَ الْحَسَدِ؟. فَوَ اللَّهِ لَوْ کَانَ هَذَا الْحَسَدُ یُدْرَکُ بِحِسَابٍ لَکَانَ لِقُرَیْشٍ تِسْعَةُ أَعْشَارِ الْحَسَدِ وَ لِلنَّاسِ کُلِّهِمْ عُشْرٌ (1). فَقُلْتُ: مَهْ یَا مُغِیرَةُ! فَإِنَّ قُرَیْشاً بَانَتْ (2) بِفَضْلِهَا عَلَی النَّاسِ .. وَ لَمْ نَزَلْ فِی مِثْلِ (3) ذَلِکَ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی رَحْلِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَلَمْ نَجِدْهُ (4)، فَسَأَلْنَا عَنْهُ، فَقِیلَ: خَرَجَ آنِفاً، فَمَضَیْنَا نقفوا [نَقْفُو] أَثَرَهُ حَتَّی دَخَلْنَا الْمَسْجِدَ، فَإِذَا عُمَرُ یَطُوفُ بِالْبَیْتِ، فَطُفْنَا مَعَهُ، فَلَمَّا فَرَغَ دَخَلَ بَیْنِی وَ بَیْنَ الْمُغِیرَةِ فَتَوَکَّأَ عَلَی الْمُغِیرَةِ، وَ قَالَ (5): مِنْ أَیْنَ جِئْتُمَا؟. فَقُلْنَا: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! خَرَجْنَا نُرِیدُکَ فَأَتَیْنَا رَحْلَکَ فَقِیلَ لَنَا خَرَجَ یُرِیدُ الْمَسْجِدَ فَاتَّبَعْنَاکَ. قَالَ: تَبِعَکُمَا الْخَیْرُ، ثُمَّ إِنَّ الْمُغِیرَةَ نَظَرَ إِلَیَّ وَ تَبَسَّمَ (6)، فَنَظَرَ إِلَیْهِ عُمَرُ فَقَالَ: مِمَّ تَبَسَّمْتَ أَیُّهَا الْعَبْدُ؟. فَقَالَ (7): مِنْ حَدِیثٍ کُنْتُ أَنَا وَ أَبُو مُوسَی فِیهِ آنِفاً فِی طَرِیقِنَا إِلَیْکَ.

فَقَالَ (8): وَ مَا ذَاکَ الْحَدِیثُ؟ .. فَقَصَصْنَا عَلَیْهِ الْخَبَرَ حَتَّی بَلَغْنَا ذِکْرَ حَسَدِ قُرَیْشٍ وَ ذِکْرَ مَنْ أَرَادَ صَرْفَ أَبِی بَکْرٍ عَنِ اسْتِخْلَافِهِ (9)، فَتَنَفَّسَ الصُّعَدَاءَ، ثُمَّ قَالَ:

ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا مُغِیرَةُ، وَ مَا تِسْعَةُ أَعْشَارِ الْحَسَدِ؟! إِنَّ فِیهَا لَتِسْعَةُ أَعْشَارِ الْحَسَدِ کَمَا ذَکَرْتَ (10) وَ تِسْعَةُ أَعْشَارِ الْعُشْرِ، وَ فِی النَّاسِ عُشْرُ الْعُشْرِ، وَ قُرَیْشٌ شُرَکَاؤُهُمْ فِی عُشْرِ الْعُشْرِ أَیْضاً، ثُمَّ سَکَتَ مَلِیّاً وَ هُوَ یَتَهَادَی بَیْنَنَا، ثُمَّ قَالَ: أَ لَا أُخْبِرُکُمَا بِأَحْسَدِ قُرَیْشٍ

ص: 450


1- فی الشّافی و فی نسخة علی (ک) من البحار: عشر بینهم.
2- فی المصدر: قد بانت.
3- لا توجد: مثل، فی المصدر.
4- فی المصدر: إلی عمر بن الخطّاب أو إلی رحله فلم نجده.
5- فی المصدر و فی نسخة جاءت علی (ک) : ثمّ قال.
6- فی الشّافی: فتبسّم.
7- فی المصدر: قال- بلا فاء-.
8- فی المصدر: قال- بلا فاء-.
9- فی الشّافی: عن ولایة عمر، و هی نسخة فی (ک) .
10- لا توجد: کما ذکرت، فی المصدر.

کُلِّهَا؟!. قُلْنَا: بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ. قَالَ: أَ وَ عَلَیْکُمَا (1) ثِیَابُکُمَا؟. قُلْنَا: نَعَمْ. قَالَ:

وَ کَیْفَ بِذَلِکَ وَ أَنْتُمَا مُلْبَسَانِ ثِیَابَکُمَا؟!. قُلْنَا لَهُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! وَ مَا بَالُ الثِّیَابِ؟.

قَالَ: خَوْفُ الْإِذَاعَةِ مِنَ الثِّیَابِ. فَقُلْتُ لَهُ (2): أَ تَخَافُ الْإِذَاعَةَ مِنَ الثِّیَابِ، فَأَنْتَ وَ اللَّهِ مِنْ مُلْبَسِی (3) الثِّیَابِ أَخْوَفُ، وَ مَا الثِّیَابَ أَرَدْتَ!. قَالَ: هُوَ ذَلِکَ، فَانْطَلَقَ وَ انْطَلَقْنَا مَعَهُ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی رَحْلِهِ فَخَلَّی أَیْدِیَنَا مِنْ یَدِهِ، ثُمَّ قَالَ: لَا تَرِیمَا (4) .. ثُمَّ دَخَلَ، فَقُلْتُ لِلْمُغِیرَةِ: لَا أَبَا لَکَ لَقَدْ عَثَرْنَا بِکَلَامِنَا مَعَهُ (5) وَ مَا کُنَّا فِیهِ وَ مَا رآه [نَرَاهُ] حَبَسَنَا (6) إِلَّا لِیُذَاکِرَنَا إِیَّاهَا. قَالَ: فَإِنَّا لَکَذَلِکَ إِذْ خَرَجَ إِلَیْنَا آذِنُهُ، فَقَالَ: ادْخُلَا، فَدَخَلْنَا، فَإِذَا عُمَرُ مُسْتَلْقٍ عَلَی بَرْذَعَةِ الرَّحْلِ، فَلَمَّا دَخَلْنَا أَنْشَأَ یَتَمَثَّلُ بِبَیْتِ کَعْبِ بْنِ زُهَیْرٍ:

لَا تُفْشِ سِرَّکَ إِلَّا عِنْدَ ذِی ثِقَةٍ*** أَوْلَی وَ أَفْضَلَ (7) مَا اسْتَوْدَعْتَ أَسْرَاراً

صَدْراً رَحِیباً وَ قَلْباً وَاسِعاً ضَمِنَا (8)*** لَا تَخْشَ مِنْهُ إِذَا أَوْدَعْتَ إِظْهَاراً(9)

فَعَلِمْنَا (10) أَنَّهُ یُرِیدُ أَنْ نَضْمَنَ لَهُ کِتْمَانَ حَدِیثِهِ، فَقُلْتُ أَنَا لَهُ (11): یَا أَمِیرَ

ص: 451


1- فی المصدر: و علیکما- بلا همزة استفهامیة-.
2- فی نسخة فی (ک) : فقلنا.
3- الکلمة مشوشة فی (س) .
4- جاء فی هامش المصدر أنّ فی الأصل: لا تریحا. و فیه: لا تبرحا، و سیتعرّض لهما المصنّف رحمه اللّه.
5- لا توجد: معه، فی الشّافی.
6- فی (س) : حسبنا.
7- فی (س) نسخة بدل: و لا بأفضل.
8- فی الشّافی: صمتا، و فی شرح النّهج: قمنا.
9- و فی روایة ابن أبی الحدید: صدرا و قلبا واسعا قمنا *** ألّا تخاف متی أودعت إظهارا
10- فی الشّافی هنا: فلمّا سمعناه یتمثّل بالشّعر علمنا ..
11- فی المصدر: فقلنا له، و فی (س) : فقلت أنا- من دون: له-.

الْمُؤْمِنِینَ! أَکْرِمْنَا وَ خُصَّنَا وَ صِلْنَا (1). فَقَالَ: بِمَا ذَا یَا أَخَا الْأَشْعَرِیِّینِ؟. قُلْتُ (2):

بِإِفْشَاءِ سِرِّکَ إِلَیْنَا (3) وَ إِشْرَاکِنَا (4) فِی هَمِّکَ، فَنِعْمَ الْمُسْتَسَرَّانِ نَحْنُ لَکَ (5). فَقَالَ:

إِنَّکُمَا لَکَذَلِکَ، فَاسْأَلَا عَمَّا بَدَا لَکُمَا؟ ثُمَّ (6) قَالَ: فَقَامَ إِلَی الْبَابِ لِیُغْلِقَهُ، فَإِذَا آذِنُهُ الَّذِی أَذِنَ لَنَا عَلَیْهِ فِی الْحُجْرَةِ، فَقَالَ: امْضِ عَنَّا- لَا أُمَّ لَکَ-، فَخَرَجَ وَ أَغْلَقَ الْبَابَ خَلْفَهُ ثُمَّ جَلَسَ وَ أَقْبَلَ عَلَیْنَا، وَ قَالَ (7): سَلَا تُخْبَرَا. قُلْنَا: نُرِیدُ أَنْ تُخْبِرَنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (8) بِأَحْسَدِ قُرَیْشٍ الَّذِی لَمْ تَأْمَنْ ثِیَابَنَا عَلَی ذِکْرِهِ لَنَا (9). فَقَالَ: سَأَلْتُمَا عَنْ مُعْضِلَةٍ وَ سَأُخْبِرُکُمَا، فَلْیَکُنْ (10) عِنْدَکُمَا فِی ذِمَّةٍ مَنِیعَةٍ وَ حِرْزٍ مَا بَقِیتُ، فَإِذَا مِتُّ فَشَأْنَکُمَا وَ مَا أَحْبَبْتُمَا مِنْ إِظْهَارٍ أَوْ کِتْمَانٍ. قُلْنَا: فَإِنَّ لَکَ عِنْدَنَا ذَلِکَ. قَالَ أَبُو مُوسَی: وَ أَنَا أَقُولُ فِی نَفْسِی مَا أَظُنُّهُ یُرِیدُ إِلَّا الَّذِینَ کَرِهُوا اسْتِخْلَافَ أَبِی بَکْرٍ لَهُ کَطَلْحَةَ وَ غَیْرِهِ، فَإِنَّهُمْ قَالُوا: لَا یَسْتَخْلِفُ عَلَیْنَا فَظّاً غَلِیظاً (11)، وَ إِذَا هُوَ یَذْهَبُ إِلَی غَیْرِ مَا فِی نَفْسِی.

فَعَادَ إِلَی التَّنَفُّسِ، فَقَالَ (12): مَنْ تَرَیَانِهِ؟.

ص: 452


1- فی الشّافی: و وصلنا، و فی (ک) نسخة بدل: حمّلنا.
2- فی (ک) من البحار: فقلت، و فی المصدر: قلنا.
3- لا توجد: إلینا، فی (س) و لا فی شرح ابن أبی الحدید.
4- فی المصدر: أشرکنا.
5- فی شرح النّهج: المستشاران لک.
6- لا توجد: ثمّ، فی المصدر.
7- فی المصدر: ثمّ أقبل إلینا (علینا) فجلس معنا فقال ..
8- لا توجد فی الشّافی: أمیر المؤمنین.
9- فی المصدر: لم تأمن ثیابنا علیه إن تذکره لنا.
10- فی الشّافی: فلتکن.
11- فی حاشیة (ک) جاءت نسخة بدل و هی: .. کرهوا من أبی بکر استخلافه لعمر، و کان طلحة أحدهم، فأشاروا علیه أن لا یستخلفه لأنّه فضّ غلیظ .. و الظّاهر فظ، بدلا من: فض، کما فی المصدر. و هذه النّسخة مطابقة للمصدر و جاء فیه بعدها: ثمّ قلت فی نفسی: قد عرفنا هؤلاء القوم بأسمائهم و عشائرهم و عرفهم النّاس.
12- فی المصدر: و إذا هو یرید غیر ما نذهب إلیه منهم، فعاد عمر إلی النّفس، ثمّ قال ..

قُلْنَا: وَ اللَّهِ مَا نَدْرِی إِلَّا ظَنّاً.

قَالَ: وَ مَنْ تَظُنَّانِ؟.

قُلْنَا: عَسَاکَ (1) تُرِیدُ الْقَوْمَ الَّذِینَ أَرَادُوا أَبَا بَکْرٍ عَلَی صَرْفِ (2) هَذَا الْأَمْرِ عَنْکَ.

قَالَ: کَلَّا وَ اللَّهِ (3)، بَلْ کَانَ أَبُو بَکْرٍ أَعَقَّ وَ أَظْلَمَ، هُوَ الَّذِی سَأَلْتُمَا عَنْهُ، کَانَ وَ اللَّهِ أَحْسَدَ قُرَیْشٍ کُلِّهَا، ثُمَّ أَطْرَقَ طَوِیلًا فَنَظَرَ إِلَیَّ الْمُغِیرَةُ وَ نَظَرْتُ إِلَیْهِ، وَ أَطْرَقْنَا مَلِیّاً لِإِطْرَاقِهِ (4)، وَ طَالَ السُّکُوتُ مِنَّا وَ مِنْهُ حَتَّی ظَنَنَّا أَنَّهُ قَدْ نَدِمَ عَلَی مَا بَدَا مِنْهُ، ثُمَّ قَالَ: وَا لَهْفَاهْ! عَلَی ضَئِیلِ بَنِی تَمِیمِ بْنِ مُرَّةَ، لَقَدْ تَقَدَّمَنِی ظَالِماً وَ خَرَجَ إِلَیَّ مِنْهَا آثِماً. فَقَالَ لَهُ الْمُغِیرَةُ: أَمَّا تَقَدُّمُهُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ظَالِماً فَقَدْ عَرَفْنَاهُ (5)، فَکَیْفَ (6) خَرَجَ إِلَیْکَ مِنْهَا آثِماً؟.

قَالَ: ذَلِکَ لِأَنَّهُ لَمْ یَخْرُجْ إِلَیَّ مِنْهَا إِلَّا بَعْدَ یَأْسٍ مِنْهَا، أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ کُنْتُ أَطَعْتُ زَیْدَ بْنَ الْخَطَّابِ وَ أَصْحَابَهُ لَمْ یَتَلَمَّظْ مِنْ حَلَاوَتِهَا بِشَیْ ءٍ أَبَداً (7)، وَ لَکِنِّی قَدَّمْتُ وَ أَخَّرْتُ، وَ صَعِدْتُ وَ صَوَّبْتُ، وَ نَقَضْتُ وَ أَبْرَمْتُ، فَلَمْ أَجِدْ إِلَّا الْإِغْضَاءَ عَلَی مَا نَشِبَ بِهِ مِنْهَا (8) وَ التَّلَهُّفَ عَلَی نَفْسِی (9)، وَ أَمَّلْتُ إِنَابَتَهُ وَ رُجُوعَهُ، فَوَ اللَّهِ مَا فَعَلَ حَتَّی فَرَغَ مِنْهَا بَشِیماً (10).

ص: 453


1- فی الشّافی: نراک.
2- لا توجد: صرف، فی (س) .
3- لا توجد: و اللّه، فی المصدر.
4- فی الشّافی: و أطرقنا لإطراقه- و لا توجد: ملیّا-.
5- فی الشّافی: هذا یقدمک ظالما قد عرفنا.
6- فی (س) : کیف.
7- وضع علی: أبدا، رمز نسخة بدل فی (ک) .
8- فی المصدر: علی ما نشبت منه فیها.
9- فی حاشیة (ک) نسخة بدل: فلم یجبنی نفسی إلی ذلک.
10- فی الشّافی: فغربها بشما، و فی شرح النّهج: نغر.

قَالَ الْمُغِیرَةُ: فَمَا مَنَعَکَ مِنْهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! (1) وَ قَدْ عَرَضَهَا عَلَیْکَ یَوْمَ السَّقِیفَةِ بِدُعَائِکَ إِلَیْهَا؟!. ثُمَّ أَنْتَ الْآنَ تَنْقِمُ وَ تَتَأَسَّفُ (2). فَقَالَ: ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا مُغِیرَةُ! إِنِّی کُنْتُ لَأَعُدُّکَ مِنْ دُهَاةِ الْعَرَبِ، کَأَنَّکَ کُنْتَ غَائِباً عَمَّا هُنَاکَ، إِنَّ الرَّجُلَ کَادَنِی فَکِدْتُهُ، وَ مَاکَرَنِی فَمَاکَرْتُهُ، وَ أَلْفَانِی أَحْذَرَ مِنْ قَطَاةٍ، إِنَّهُ لَمَّا رَأَی شَغَفَ (3) النَّاسِ بِهِ وَ إِقْبَالَهُمْ بِوُجُوهِهِمْ عَلَیْهِ، أَیْقَنَ أَنَّهُمْ لَا یُرِیدُونَ (4) بِهِ بَدَلًا، فَأَحَبَّ لَمَّا رَأَی مِنْ حِرْصِ النَّاسِ عَلَیْهِ وَ شَغَفِهِمْ (5) بِهِ أَنْ یَعْلَمَ مَا عِنْدِی، وَ هَلْ تُنَازِعُنِی نَفْسِی إِلَیْهَا (6)، وَ أَحَبَّ أَنْ یَبْلُوَنِی بِإِطْمَاعِی فِیهَا وَ التَّعْرِیضِ لِی بِهَا، وَ قَدْ عَلِمَ وَ عَلِمْتُ لَوْ قَبِلْتُ مَا عَرَضَهُ عَلَیَّ لَمْ یُجِبِ (7) النَّاسُ إِلَی ذَلِکَ، فَأَلْفَانِی (8) قَائِماً عَلَی أَخْمَصِی مُسْتَوْفِزاً (9) حَذِراً وَ لَوْ أَجَبْتُهُ إِلَی قَبُولِهَا لَمْ یُسَلِّمِ النَّاسُ (10) إِلَی ذَلِکَ، وَ اخْتَبَأَهَا ضَغَناً عَلَیَّ (11) فِی قَلْبِهِ، وَ لَمْ آمَنْ غَائِلَتَهُ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ، مَعَ مَا بَدَا لِی مِنْ کَرَاهَةِ (12) النَّاسِ لِی، أَ مَا سَمِعْتَ نِدَاءَهُمْ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ عِنْدَ عَرْضِهَا عَلَیَّ: لَا نُرِیدُ سِوَاکَ یَا أَبَا بَکْرٍ، أَنْتَ لَهَا، فَرَدَدْتُهَا إِلَیْهِ فَعِنْدَ ذَلِکَ رَأَیْتُهُ وَ قَدِ الْتَمَعَ وَجْهُهُ لِذَلِکَ سُرُوراً، وَ لَقَدْ عَاتَبَنِی

ص: 454


1- لا توجد: أمیر المؤمنین، فی المصدر.
2- فی الشّافی: بالتأسف علیه.
3- فی (س) : شعف.
4- فی المصدر: أیقن أن لا یریدون ..
5- فی (س) : شعفهم- بالعین المهملة-.
6- فی المصدر: و هل تنازع إلیها نفسی.
7- فی الشّافی: ما عرض علیّ منها لم یجبه، و قد جاء نسخة فی (س) : علیّ منها. و لعلّه إشارة إلی المصدر.
8- فی المصدر: فألقانی.
9- فی الشّافی: متشوزا، و فی شرح النّهج: مستوشزا، و فی نسخة جاءت فی (ک) : متواریا.
10- وضع علی کلمة: النّاس، رمز نسخة بدل فی (ک) .
11- فی (ک) زیادة کلمة: ما، بعد: علیّ.
12- فی المصدر: کراهیة.

مَرَّةً عَلَی کَلَامٍ (1) بَلَغَهُ عَنِّی، وَ ذَلِکَ لَمَّا قُدِّمَ عَلَیْهِ (2) بِالْأَشْعَثِ أَسِیراً فَمَنَّ عَلَیْهِ وَ أَطْلَقَهُ وَ زَوَّجَهُ أُخْتَهُ أُمَّ فَرْوَةَ بِنْتَ أَبِی قُحَافَةَ، فَقُلْتُ لِلْأَشْعَثِ- وَ هُوَ قَاعِدٌ بَیْنَ یَدَیْهِ (3)

یَا عَدُوَّ اللَّهِ! أَ کَفَرْتَ بَعْدَ إِسْلَامِکَ، وَ ارْتَدَدْتَ نَاکِصاً (4) عَلَی عَقِبَیْکَ، فَنَظَرَ إِلَیَّ الْأَشْعَثُ نَظَراً شَزْراً عَلِمْتُ أَنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یُکَلِّمَنِی بِکَلَامٍ فِی نَفْسِی، ثُمَّ لَقِیَنِی (5) بَعْدَ ذَلِکَ فِی بَعْضِ سِکَکِ الْمَدِینَةِ فَرَافَقَنِی، ثُمَّ قَالَ لِی: أَنْتَ صَاحِبُ الْکَلَامِ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ؟!. فَقُلْتُ: نَعَمْ یَا عَدُوَّ اللَّهِ، وَ لَکَ عِنْدِی شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ. فَقَالَ: بِئْسَ الْجَزَاءُ هَذَا لِی مِنْکَ. فَقُلْتُ: عَلَامَ (6) تُرِیدُ مِنِّی حُسْنَ الْجَزَاءِ؟. قَالَ: لِأَنَفَتِی لَکَ مِنِ اتِّبَاعِ هَذَا الرَّجُلِ- یُرِیدُ أَبَا بَکْرٍ-، وَ اللَّهِ (7) مَا جَرَّأَنِی عَلَی الْخِلَافِ عَلَیْهِ إِلَّا تَقَدُّمُهُ عَلَیْکَ (8)، وَ لَوْ کُنْتَ صَاحِبَهَا لَمَا رَأَیْتَ مِنِّی خِلَافاً عَلَیْکَ. قُلْتُ: وَ لَقَدْ کَانَ ذَلِکَ فَمَا تَأْمُرُ الْآنَ؟. قَالَ: إِنَّهُ لَیْسَ بِوَقْتِ أَمْرٍ، بَلْ وَقْتُ صَبْرٍ (9)، وَ مَضَی وَ مَضَیْتُ، وَ لَقِیَ الْأَشْعَثُ الزِّبْرِقَانَ بْنَ بَدْرٍ السَّعْدِیَّ فَذَکَرَ لَهُ مَا جَرَی بَیْنِی وَ بَیْنَهُ، فَنَقَلَ الزِّبْرِقَانُ ذَلِکَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ (10)، فَأَرْسَلَ إِلَیَّ فَأَتَیْتُهُ، فَذَکَرَ ذَلِکَ لِی، ثُمَّ قَالَ:

إِنَّکَ لَتَشَوَّقُ (11) إِلَیْهَا یَا ابْنَ الْخَطَّابِ. فَقُلْتُ: وَ مَا یَمْنَعُنِی الشَّوْقَ (12) إِلَی مَا کُنْتُ أَحَقَ

ص: 455


1- فی الشّافی: شی ء، بدلا من: کلام.
2- لا توجد: علیه، فی المصدر، و فیه: بالأشعث بن قیس.
3- فی الشّافی: و هو بین یدی أبی بکر.
4- فی المصدر: ناکصا کافرا.
5- فی المصدر: علمت له أنّه یرید کلامنا یکلّمنی به، ثمّ سکت فلقینی.
6- فی (س) زیادة: منّی، قبل: ترید، و هو خلاف الظّاهر.
7- لا توجد لفظة: و اللّه، فی الشّافی.
8- فی الشّافی: إلّا بقدمه علیک و تخلّفک عنها ..
9- فی المصدر: قال ما هذا وقت أمر إنّما هو وقت صبر حتّی یأتی اللّه بفرج و مخرج.
10- فی الشّافی: فنقل الزّبرقان إلی أبی بکر الکلام ..
11- فی المصدر: لمتشوّف ..
12- فی (ک) نسخة بدل: التّشوّق.

بِهِ مِمَّنْ غَلَبَنِی عَلَیْهِ؟ أَمَا وَ اللَّهِ لَتَکُفَّنَّ أَوْ لَأُکَلِّمَنَّ (1) کَلِمَةً بَالِغَةً بِی وَ بِکَ فِی النَّاسِ تَحْمِلُهَا الرُّکْبَانُ حَیْثُ سَارُوا، وَ إِنْ شِئْتَ اسْتَدَمْنَا مَا نَحْنُ فِیهِ عَفْواً. فَقَالَ: بَلْ تَسْتَدِیمُهُ (2) وَ إِنَّهَا لَصَائِرَةٌ إِلَیْکَ بَعْدَ أَیَّامٍ، فَمَا ظَنَنْتُ أَنَّهُ یَأْتِی عَلَیْهِ جُمُعَةٌ حَتَّی یَرُدَّهَا عَلَیَّ، فَتَغَافَلَ وَ اللَّهِ، فَمَا ذَکَرَنِی بَعْدَ ذَلِکَ الْمَجْلِسِ حَرْفاً حَتَّی هَلَکَ، وَ لَقَدْ مَدَّ فِی أَمَدِهَا عَاضّاً عَلَی نَوَاجِذِهِ حَتَّی حَضَرَهُ الْمَوْتُ، فَأَیِسَ مِنْهَا فَکَانَ مِنْهُ مَا رَأَیْتُمَا، فَاکْتُمَا (3) مَا قُلْتُ لَکُمَا عَنِ النَّاسِ کَافَّةً (4) وَ عَنْ بَنِی هَاشِمٍ خَاصَّةً، وَ لْیَکُنْ مِنْکُمَا بِحَیْثُ أَمَرْتُکُمَا إِذَا شِئْتُمَا عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ، فَمَضَیْنَا وَ نَحْنُ نَعْجَبُ مِنْ قَوْلِهِ، فَوَ اللَّهِ مَا أَفْشَیْنَا سِرَّهُ حَتَّی هَلَکَ.

ثم قال السیّد (5) رضی اللّه عنه: فکأنّی بهم عند سماع هذه الروایات (6) یستغرقون ضحکا تعجّبا و استبعادا و إنکارا و یقولون: کیف یصغی (7) إلی هذه الأخبار، و معلوم ضرورة تعظیم عمر لأبی بکر و وفاقه (8) له و تصویبه لإمامته؟

و کیف یطعن عمر فی إمامة أبی بکر و هی أصل لإمامته و قاعدة لولایته؟! و لیس هذا بمنکر ممّن طمست العصبیة علی قلبه و عینیه، فهو لا یری و لا یسمع إلّا ما یوافق اعتقادات مبتدأة قد اعتقدها، و مذاهب فاسدة قد انتحلها، فما بال هذه الضرورة تخصّهم و لا تعمّ من خالفهم، و نحن نقسم باللّه علی أنّا لا نعلم ما یدعونه، و نزید (9) علی ذلک بأنّا نعتقد أنّ الأمر بخلافه، و لیس فی طعن عمر علی بیعة أبی

ص: 456


1- جاء فی المصدر: من التشوف لذلک فذکر أحقّ به فمن غلبنی علیه، أما و اللّه لتکفّنّ أو لأقولنّ.
2- فی شرح النّهج: بل نستدعیه. و فی المصدر: إذا نستدیمها علی أنّها صائرة.
3- فی المصدر: ثمّ قال اکتما ..
4- لا توجد فی المصدر: عن النّاس کافّة، و هی مثبتة فی شرح النّهج.
5- فی الشافی 4- 135- 137، بتصرّف یسیر. [الحجریّة 241- 244]، و انظر: تلخیص الشافی 3- 162- 167، و شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 2- 30، و غیرهما.
6- فی المصدر: هذه الأخبار.
7- فی المصدر: نصفی.
8- الکلمة مشوّشة فی (س) .
9- فی (س) : تزید.

بکر ما یؤدّی إلی فساد إمامته، لأنّه یمکن أن یکون ذهب إلی أنّ إمامته نفسه (1) لم تثبت (2) بالنصّ علیه، و إنّما تثبت بالإجماع من الأمّة و الرضا، فقد ذهب إلی ذلک جماعة من الناس، و یری أنّ إمامته أولی من حیث لم تقع بغتة و لا فجأة، و لا اختلف الناس فی أصلها، و امتنع کثیر منهم من الدخول فیها حتّی أکرهوا و تهدّدوا و خوّفوا.

و أمّا الفلتة، و إن کانت محتملة للبغتة- علی ما حکاه صاحب الکتاب و الزلّة (3)، و الخطیئة، فالذی یخصّصها بالمعنی الذی ذکرناه قوله: وقی اللّه شرّها فمن عاد إلی مثلها فاقتلوه، و هذا الکلام لا یلیق بالمدح و هو بالذمّ أشبه، فیجب أن یکون محمولا علی معناه.

و قوله: إنّ المراد بقوله (4): وقی اللّه شرّها .. إنّه دفع شرّ الاختلاف فیها عدول عن الظاهر، لأنّ الشرّ فی ظاهر الکلام مضاف إلیها دون غیرها.

و أبعد من هذا التأویل قوله: إنّ المراد من عاد إلی مثلها من غیر ضرورة و أکره المسلمین علیها فاقتلوه، لأنّ ما جری هذا المجری لا یکون مثلا لبیعة أبی بکر عندهم، لأنّ کلّ ذلک ما جری فیها علی مذاهبهم، و قد کان یجب علی هذا أن یقول من عاد إلی خلافها فاقتلوه، و لیس له أن یقول إنّما أراد بالتمثیل وجها واحدا، و هو وقوعها من غیر مشاورة لأنّ ذلک إنّما تمّ فی أبی بکر خاصّة، لظهور أمره و اشتهار فضله، و لأنّهم بادروا إلی العقد خوفا من الفتنة، و ذلک لأنّه (5) غیر منکر أن یتّفق من ظهور فضل غیر أبی بکر (6) و اشتهار أمره، و خوف الفتنة ما اتّفق

ص: 457


1- لا توجد: نفسه، فی المصدر.
2- فی المصدر زیادة: إلّا، بعد: لم تثبت.
3- فی المصدر: و للزلّة، و فی (س) : المزلّة.
4- لا توجد: بقوله، فی المصدر.
5- فی المصدر: أنّه- من غیر لام-.
6- فی الشافی زیادة: بالعقد له، قبل و اشتهار ..

لأبی بکر، فلا یستحقّ قتلا و لا ذمّا، علی أنّ قوله: مثلها .. یقتضی وقوعها علی الوجه الذی وقعت علیه، و کیف یکون ما وقع من غیر مشاورة لضرورة داعیة و أسباب موجبة مثلا لما وقع بلا مشاورة، و من غیر ضرورة و لا أسباب؟.

و الذی رواه عن أهل اللغة من أنّ آخر یوم من شوّال یسمّی: فلتة، من حیث إنّ کلّ من (1) لم یدرک فیه ثاره فقد فاته (2) .. فإنّا لا نعرفه، و الذی نعرفه (3) أنّهم یسمّون اللیلة التی ینقضی بها أحد الشهور الحرم و یتمّ: فلتة، و هی آخر لیلة من لیالی الشهر (4)، لأنّه ربّما رأی قوم الهلال لتسع و عشرین و لم یبصره الباقون فیغیّر هؤلاء علی أولئک و هم غارّون، فلهذا سمّیت هذه اللیلة: فلتة، علی أنّا قد بیّنا أنّ مجموع الکلام یقتضی ما ذکرنا (5) من المعنی، و لو سلّم له ما رواه عن أهل اللغة فی احتمال هذه اللفظة (6).

و قوله فی أول الکلام: لیست الفلتة: الزلّة و الخطیئة .. إن أراد أنّها لا تختصّ بذلک فصحیح، و إن أراد أنّها لا تحتمله (7) فهو ظاهر الخطإ، لأنّ صاحب العین قد ذکر فی کتابه أنّ الفلتة من الأمر الذی یقع علی غیر إحکام (8).

و بعد، فلو کان عمر لم یرد بقوله توهین بیعة أبی بکر بل أراد ما ظنّه المخالفون، لکان ذلک عائدا علیه بالنقص، لأنّه وضع کلامه فی غیر موضعه،

ص: 458


1- لا توجد فی المصدر: إنّ کلّ من.
2- لا توجد فی المصدر: فقد فاته.
3- فی الشافی: نعرفه من القوم.
4- انظر لمزید الاطلاع: النهایة 3- 467، و القاموس 1- 154.
5- فی المصدر: ما ذکرناه.
6- و هذا ما نقله ابن أبی الحدید عن الشافی فی شرحه علی النهج 2- 34- 35، بتصرّف و تحریف فی بعض کلماته.
7- فی المصدر: لا تحملها.
8- کتاب العین 8- 122، و قد ذکره فی لسان العرب 2- 67، و قال فی القاموس 1- 154، و الصحاح 1- 260: و کان الأمر فلتة .. أی فجأة من غیر تردّد و تدبّر، و زاد فی القاموس: و فلتات المجلس: هفواته و زلّاته.

و أراد شیئا فعبّر عن خلافه، فلیس یخرج هذا الخبر من أن یکون طعنا علی أبی بکر إلّا (1) بأن یکون طعنا علی عمر. انتهی (2).

**[ترجمه]این­که عمر بن خطاب با این که دوست و یاری­کننده ابوبکر بود گفت: بیعت ابوبکر از روی فکر و عقل نبود، خداوند مسلمانان را از شر آن حفظ کند - . مسند احمد1: 55، و تاریخ ابن کثیره5: 246، و تاریخ الطبری3: 200-205 - ، پس هر کس آن را تکرار کند او را بکشید. - . الصواعق المحرقة: 21، و التمهید: 196 -

و چیزی بهتر از این سخن، او را در خطا و نکوهش به تصویر نمی­کشد.

ص: 443

و قاضی القضات در «المغنی - . المغنی2: 339-340 - »

درباره آن جواب می­دهد: به خاطر یک سخن احتمالی، ترک چیزی که به ضرورت شناخته شده است، جایز نیست؛ و ظاهر حال عمر نشان می­دهد که او ابوبکر را بزرگ می­دارد و به امامت او معتقد و از بیعت با او راضی است، و این، آنچه را که ذکر کرده­اند دفع می­کند؛ زیرا کسی که چیزی را می­پذیرد و با آن موافقت می­کند، آن را خطا و لغزش نمی­داند.

صاحب المغنی می­گوید: و ابوعلی گفته­است: «فلته»، لغزش و خطا نیست، بلکه آن به معنای ناگهانی است­ و چیزی که یکباره و بدون مشورت و اندیشه اتفاق بیفتد، و به این سخن شاعر استشهاد کرده است:

- هر کس همانند ضبیره قرشی از حوادث روزگار خود را در امان فرض کند، می­میرد، چرا که مرگ او، پیش از پیری­اش به سراغ او آمده و مرگ او ناگهانی و یک دفعه بود.

یعنی ناگهانی و بدون مقدمه بود، و از ریاضی نقل شده است که عرب­ها آخرین

ص: 444

روز از ماه شوال را فلته می گویند، از آن جهت که هرکسی که انتقام مقتول خود و طلب خود را نتواند بگیرد، آن را از دست می­دهد؛ زیرا آن­ها چون وارد ماه­های حرام می­شدند، از مقتول خود خونخواهی نمی­کردند و ذوالقعده هم از ماه­های حرام است، بنابراین آن روز را فلته نام­گذاری کردند؛ زیرا اگر در آن روز انتقام خود را می­گرفتند، گویی آنچه را که نزدیک بود از دست بدهند، گرفته­اند... بنابراین مراد عمر از این کار، بیعت ابوبکر است که بعد از آنکه نزدیک بود از دست برود، به دست آورد.

و این که گفت: خداوند مسلمانان را از شرآن حفظ کند، دلیلی است بر صحت بیعت او؛ چون مراد از آن، این است که خداوند متعال، شر اختلاف در آن را دفع کند.

قاضی عبدالجبار می­گوید - . المغنی2: 339-340 - :

و اما این سخن عمر که گفت: هر کس همانند آن کار را انجام داد، او را بکشید، مراد این است : هرکس بخواهد بدون مشورت و بدون افراد بیعت کند، که صحت بیعت را اثبات می­کند، و بدون ضرورتی که منجر به فراخواندن برای آن بیعت باشد، و دستش را برای مسلمانان دراز کند تا آن­ها را هم به زور به بیعت خود وادار کند، آن شخص را بکشید؛ و اگر محتمل باشد، باید آن را بر معنایی حمل کنیم که ذکر کردیم و آن را به تکلف نگفتیم؛ زیرا این سخن عمر بر بیعت ابوبکر طعن وارد می­کند،

ص: 445

و نه این­که سخنش حجت و دلیلی نزد مخالف باشد. ولی آن را دستاویز خود قرار دادند تا این توهّم را ایجاد کنند که مردم بیعت او را قبول نداشتند، و این که اولین کسی که آن بیعت را نکوهید، همان کسی است که آن را ایجاد کرد. گفته ابوعلی به پایان رسید.

و فخر رازی در «نهایة العقول» و شارح «المقاصد» - . شرح المقاصد 5: 280-281 - و شارح «المواقف» - . شرح المواقف8: 358 -

و کسانی که از این­ها پیروی می­کنند، پاسخی همانند این داده­اند.

و سید بزرگوار مرتضی - رضی الله عنه - در ردّ صاحب المغنی گفته است: علم ضروری که با رضایت عمر از بیعت با ابوبکر و از امامت او، به آن متوسل شده­ای، حتما و بدون هیچ شبهه­ای معلوم است که عمر از امامت او راضی بوده و این گونه نیست که کسی که از چیزی راضی باشد، به صحت آن باور و اعتقاد داشته باشد. زیرا بسیاری از مردم به چیزهایی راضی می­شوند، از آن جهت که آن چیزها، آنچه را از آن شرتر و مفسدتر است دفع می­کند، اگر چه آن چیزها را صواب و درست ندانند؛ و اگر اختیار داشته باشند، بی­شک دیگری را بر می­گزینند، و می­دانیم که معاویه از بیعت یزید - خداوند او را لعنت کند - و ولایت عهدی او بعد از فوتش، راضی بود، ولی به آن و به صحت آن ایمان و اعتقاد نداشت؛ و عمر فقط به این خاطر به بیعت ابوبکر راضی شد تا بیعت او، مانع بیعت امیرمؤمنان علیه السلام شود، و اگر اختیار داشت، امکان آن بود که مصیر آن (خلافت) به سوی خود و به نفع او می­شد و آن را برای خود ترجیح می­داد و هموار می­کرد؛ و اگر ادعا کند آنچه ضرورتا معلوم می باشد این است که عمر بیعت ابوبکر را ­پذیرفته است و این­که ابوبکر بر امامت از او شایسته­تر است، این ادعا به شدت از او ردّ می­شود، و با این که چنین چیزی کمتر از او - منظورم عمر است - سر می­زد، گفته ما را تأیید می­کند .

و هَیثَم بن عدی از عبدالله بن عباس همدانی، از سعید

ص: 446

بن جُبیر روایت می­کند که سعید گفت: نزد عبدالله بن عمر، از ابوبکر و عمر یاد می­شد، در این هنگام، مردی گفت: به خدا سوگند، آن­ها خورشیدهای این امت و نور آن­ها بودند. عبدالله بن عمر به او گفت: تو چه می­دانی - چگونه به چنین نتیجه­ای رسیدی -؟ آن مرد گفت: آیا آن دو با یکدیگر متحد نشدند؟ عبدالله بن عمر گفت: نه خیر، بلکه آن دو با یکدیگر اختلاف کردند، اگر می­دانستید! شهادت می­دهم روزی نزد پدرم بودم که به من دستور داد مردم را از دیدن او باز دارم، پس عبدالرحمن بن ابوبکر اجازه ورود به خانه خواست. پدرم گفت: او حشره ریز بدی است ولی به یقین از پدرش بهتر است. سخن پدرم مرا هراسان کرده­ و به شک انداخت، پس گفتم: پدرجان، عبدالرحمن از پدرش بهتر است؟ او گفت: کیست که از پدرش بهتر نیست، ای بی­مادر! به او اجازه بده داخل شود. عبدالرحمن بر پدرم داخل شد و با او درباره حطئیه شاعر سخن گفت تا او را عفو کند، زیرا عمر او را به خاطر شعری که گفته بود، زندانی کرده بود. عمر گفت: خطئیه آدمی هرزه و پرده­دری است، بگذار او را با حبس طولانی ادبش کنم. عبدالرحمن بر عمر اصرار کرد ولی او نپذیرفت. عبدالرحمن از نزد پدرم بیرون رفت و پدرم رو کرد به من و گفت : آیا تو تا به امروز، از پیشی گرفتن مردک احمق بنی تَمیم (قریش) بر من و از ظلم او نسبت به من غافل بودی؟ من گفتم: ای پدر، از آن خبر ندارم. پدرم گفت: ای پسرم، چه می­توانستی بدانی؟ من گفتم: به خدا سوگند، ابوبکر برای مردم از نور چشم­های آن­ها دوست داشتنی­تر است. پدرم گفت: آری، بر خلاف میل پدرت و خشمش، این چنین است. من گفتم: پدرجان، آیا نمی­خواهی از کرده او در میان مردم سخن بگویی تا حقیقت بر آن­ها آشکار شود. او گفت: چگونه می­توانم، حال آنکه خودت گفتی برای مردم از نور چشمانشان دوست داشتنی­تر و عزیزتر است؟ در این صورت سر پدرت را با سنگ سوراخ سوراخ می­کنند.

ص: 447

ابن عمر گفت: سپس پدرم - سوگند به خدا - به خود دل و جرأت داد، تا این که جسور شد و همین­که روز جمعه فرا رسید در میان مردم خطبه خواند، و گفت: ای مردم، بیعت ابوبکر ناگهانی و عجولانه بود، خداوند از شر آن حفظ کند، از این پس هر کس به همانند آن فرا خواند، او را بکشید .

و باز هَیثَم بن عدی از مجالد بن سعید روایت می­کند که مجالد گفت: روزی نزد شعبی رفتم، می­خواستم از او درباره چیزی بپرسم که از ابن مسعود به من رسیده بود. پس در مسجد محله­اش نزد او رفتم، گروهی در آنجا منتظر او بودند. سپس شعبی خارج شد. من به او نزدیک شدم و گفتم: خداوند تو را اصلاح کند! ابن مسعود می­گفت: من سخنی را به کسانی که در اندازه عقل آنان نیست نمی­گویم که اگر آن را بشنوند فتنه به پا شود. او گفت: آری، ابن مسعود آن را می­گفت، و ابن عباس هم می­گفت، و نزد ابن عباس خزانه­های علم وجود داشت که آن را به اهل آن­ها می­داد، و آن علم را از دیگران باز می­داشت. درحالی­که ما صحبت می­کردیم، ناگهان مردی از قبیله أزد آمد و نزد ما نشست و شروع کرد به سخن گفتن از ابوبکر و عمر، در این هنگام شعبی خندید و گفت: در سینه عمر کینه­ای از ابوبکر بود. مرد أزدی گفت: به خدا قسم، ما هرگز نه آن را از کسی دیده و نه شنیده­ایم جز اینکه مردی مطیع و فرمانبردار از دیگری بود، و درباره عمر و ابوبکر جز به نیکی به چیز دیگری اعتقاد ندارم. پس شعبی به من رو کرد و گفت: این چیزی است که از آن درباره من پرسیدی، سپس به آن مرد رو کرد و گفت: ای برادر أزدی، با فلته­ای که خداوند از شر آن حفظ کند چه می­کنی؟ آیا دشمنی را می­شناسی که درباره دشمنی دیگر چیزی بگوید و بخواهد آنچه را برای خود در میان مردم ساخته ویران کند، بیشتر [بدتر] از سخنی که عمر درباره ابوبکر گفت؟! آن مرد گفت: پناه بر خدا، ای اباعمرو، تو هم آن را می­گویی؟ شعبی گفت: من آن را می­گویم؟ خود عمر بن خطاب، نزد شاهدان گفت، پس می­خواهی آن را بپذیر یا نپذیر. آن مرد خشمناک برخاست درحالی­که آهسته چیزی می­گفت که من آن را نفهمیدم، مجالد

ص: 448

می­گوید: به شعبی گفتم: یقین دارم که این مرد سخنان تو را به گوش مردم خواهد رساند و در میان آن­ها پخش خواهد کرد. شعبی گفت: در این صورت، سوگند به خدا، به آن توجهی نخواهم کرد، چیزی که عمر بن خطاب بالای منبر بر مهاجرین و انصار گفت و به آن اعتنایی نکرد، من، به آن اعتنا کنم و بترسم؟ شما هم آن را میان مردم پخش کرده و بگویید .

و شریک بن عبدالله نَخَعی از محمد بن عمرو بن مرّة، از پدرش، از عبدالله بن سلمه، از ابوموسی اشعری نقل می­کند که گفت: به همراه عمر بن خطاب به حج رفتم، وقتی رسیدم و مردم زیاد شدند، از چادر خود خارج شده بودم، و درپی عمر بودم که مغیرة بن شعبه مرا دید و همراهی کرد، سپس گفت: کجا می­روی؟ من گفتم: نزد امیر المومنین عمر می­روم، آیا تو هم نزد او می­روی؟ گفت: آری. ابوموسی می­گوید: با همدیگر به راه افتادیم و می خواستیم پیش عمر برویم، در راه بودیم که از ولایت و برعهده گرفتن خلافت و از یاری کردن اسلام و از قیام او به آنچه مردم آن را پذیرفته، سخن گفتیم. پس از آن درباره ابوبکر صحبت کردیم، به مغیره گفتم: چه سعادتی! به یقین ابوبکر به عمر توجه می­کرد، گویی که جانشینی او بعد از خودش و جدّیت و تلاش و سختی کشیدن او را در راه اسلام را می­دید. مغیره گفت: آری، این­گونه بود، اگر چه گروهی، ولایت عمر را نخواستند و می­خواستند آن را از او بگیرند، ولی در این کار نتوانستند کاری از پیش ببرند. من به او گفتم: ای بی­پدر! آن گروه چه کسانی بودند که آن را بر

ص: 449

عمر نپسندیدند؟ مغیره به من گفت: خدا پدرت را بیامرزد! گویا تو غافل هستی و این تیره قریش را نمی­شناسی و از حسدی که در آن­هاست خبر نداری؟ به خدا قسم، اگر این حسد و کینه اندازه­گیری شود، نُه ­دهم آن برای قریش خواهد بود و به تمام مردم دیگر، یک دهم آن می رسد. گفتم: ای مغیره، کافی است، چه می­گویی! فضل و برتری قریش بر همه آشکار است...

همواره چنین سخنانی می­گفتیم که به چادر عمربن خطاب رسیدیم، ولی او را نیافتیم، سراغ او را گرفتیم، گفتند: کمی پیشتر خارج شد، ما هم به راه افتادیم و به دنبال او بودیم که وارد مسجد شدیم، دیدم عمر، بر کعبه طواف می­کند، ما هم به همراه او طواف کردیم، چون از آن فراغت یافت میان من و مغیره آمد و بر مغیره تکیه کرد و گفت: از کجا می­آیید؟ گفتم: ای امیرالمومنین، در پی شما بودیم و به چادرتان رفتیم، به ما گفتند: به مسجد ­رفته است، ما هم به دنبال شما راه افتادیم. عمر گفت: همیشه خیر شما را همراهی کند. سپس مغیره به من نگاهی کرد و خندید، عمر هم به او نگاه کرد و گفت: ای بنده خدا، برای چه می­خندی؟ مغیره گفت: به خاطر سخنی که من و ابوموسی کمی قبل در راهمان به سوی تو، می­گفتیم، می­خندم .

عمر پرسد: آن سخن چه بود؟ پس ما داستان را به او گفتیم تا این­ که به حسد قریش رسیدم و اینکه کسانی بودند که می­خواستند ابوبکر را از انتخاب جانشین بازدارند. در این هنگام عمر آه عمیقی کشید، سپس گفت: ای مغیره، مادرت به عزایت بنشیند! نه دهم حسد چیست؟ همان­گونه که گفتی، نُه­ دهم بلکه نه دهم آن یک دهم حسد نیز مال آن­هاست و یک دهم آن یک دهم به مردم می­رسد، و باز هم قریش شریک آن­ها در یک دهم آن یک دهم هستند. پس سکوتی با تأمل کرد، درحالی­که به ما تکیه داده بود، سپس گفت: می­خواهید حسودترین همه قریش را به شما بگویم؟

ص: 450

گفتیم: آری، بگویید ای امیرالمومنین. عمر گفت: آیا لباس به تن دارید؟ گفتیم : آری، گفت: چگونه می­توانم بگویم و حال آنکه لباس پوشیده­اید؟ ما گفتیم: ای امیر مؤمنان، مگر لباس­ها چه مشکلی دارند؟ عمر گفت: می ترسم لباس­ها سخنان ما را بشنوند و به دیگران برسانند، من به او گفتم: آیا از فاش کردن لباس­ها می ترسی، حال آنکه، به خدا قسم، تو از پوشندگان لباس بیشتر می­ترسی و منظورت لباس نیست! عمر گفت: همان­طور است که گفتی.

او به راه افتاد و ما هم با او به راه افتادیم، تا این­که به خیمه و چادر رسیدیم و دست خود را از دستان ما بیرون کشید، سپس گفت: نروید. پس داخل خیمه شد. من به مغیره گفتم: ای بی­پدر! سخن خود را به او فاش کردیم و یقین دارم که ما را نگه داشت تا آن سرّ و راز را به ما بگوید. ابوموسی می­گوید: ما همان­طور ایستاده بودیم که خادم او بیرون آمد و گفت: داخل شوید. ما داخل شدیم، دیدیم عمر بر جهاز شتر تکیه کرده ­است. چون داخل شدیم این اشعار کعب بن زهیر را سرود:

- راز خود را فقط به شخص راز دار و قابل اعتماد بگو و یا هرگز رازی را نگو،

- زیرا بهتر است اسرارت را نزد سینه­ای گشاده و قلبی رازدار بگویی، و به خاطر آنچه به او گفتی، از او نترسی.

بنابراین دانستیم که می­خواهد تضمین کنیم سخن او را کتمان کرده و نزد کسی نگوییم. من به عمر گفتم: ای

ص: 451

امیرمؤمنان، ما را رازدار و از نزدیکان خود بدانید. او گفت: به چه چیز ای برادر اشعری؟ گفتم: به این­که رازتان را به ما بگویید و ما را در اندوه خود شریک بدارید، و ما چه نیکو رازدارانی برای شما هستیم. عمر گفت: به یقین شما این­گونه هستید، هر چه می­خواهید بپرسید. ابوموسی می­گوید: عمر برخاست تا در را ببندد که خادمش را که به ما اجازه ورود به حجره را داد، دید و گفت: ای بی­مادر، گم شو. عمر خارج شد و در را از پشت بست. سپس نشست و رو کرد به ما و گفت: بپرسید تا خبرتان دهم. گفتیم: ای امیرالمومنین، می­خواهیم ما را از حسودترین قریش که بر لباس­هایمان اعتماد نکردید و آن را به ما نگفتید، با خبر کنید. عمر گفت: شما از معضلی پرسیدید، من هم شما را از آن باخبر خواهم کرد، ولی تا زمانی که زنده­ام، آن پیش شما مخفی باشد و به کسی نگویید. ما گفتیم: همان­طور که شما می­خواهید. ابوموسی می­گوید: من با خود گفتم، منظور او کسانی چون طلحه و دیگران هستند که انتخاب عمر به جانشینی توسط ابوبکر را نمی­پسندند و قبول ندارند؛ زیرا این افراد گفتند: آدم سنگدل و بی­رحمی را بر ما به جانشینی انتخاب نکن. ولی دیدم منظور او برخلاف آنچه من بدان فکر می­کردم، است. عمر دوباره آهی کشید و گفت: فکر می­کنید او چه کسی است؟

ص: 452

ما گفتیم: به خدا قسم، جز شک و گمان چیزی نمی­دانیم، او گفت: گمان می­کنید او کیست؟ گفتیم: شاید منظور شما گروهی بودند که خواستند مانع ابوبکر شوند تا خلافت را به تو بسپارد، عمر گفت: به خدا سوگند، هرگز چنین نیست، بلکه ابوبکر عصیانگرتر و ظالم­تر از این حرف­ها بود، او همان کسی است که از من درباره او پرسیدید. سوگند به خداوند که او حسودترین همه قریش بود. سپس عمر مدتی طولانی سرش را پایین انداخت. مُغیره به من نگاه کرد و من هم به او نگاه کردم و به خاطر عمر مدتی سرمان را پایین انداختیم، سکوت ما و او طولانی شد تا این­که گمان کردیم او از گفته خود به ما پشیمان شده است، پس گفت: دریغا بر مرد پست بنی­تمیم بن مرّة! به خدا قسم، ظالمانه از من پیشی گرفت و درحالی­که گناهکار بود خلافت را برای من گذاشت. مغیره به عمر گفت: امّا ای امیرمؤمنان، از پیشی گرفتن ظالمانه او بر شما خبر داریم، ولی چگونه خلافت را به شما داد، حال آنکه گناهکار و خطاکار بود؟ عمر گفت: برای این­که ابوبکر آن را برای من ترک نکرد جز آنکه از خلافت مایوس شد، ولی به خدا سوگند می­خورم، اگر از زید بن خطاب و یارانش اطاعت می­کردم، هرگز ذره­ای از شیرینی خلافت را نمی­توانست بچشد؛ ولی من پیش می­رفتم و پس، به پا می­خواستم و می­نشستم، خلافت او را نقض می­کردم و حمایت می­نمودم، و جز چشم پوشیدن و شکیبایی کردن بر کرده­های او و افسوس خوردن بر خودم، چیزی نیافتم، و امید آن را داشتم که از کار خود برگردد و توبه کند. به خدا سوگند، آن را انجام نداد تا این­که از خلافت چنان خورد که دچار دل­درد و تخمه شد.

ص: 453

مغیره گفت: ای امیر مؤمنان، چه چیز شمارا از پذیرفتن خلافت منع کرد، حال آنکه ابوبکر روز سقیفه، آن را به شما عرضه کرد و شما را به آن فراخواند و الآن شما ناراحتید و تاسف می­خورید؟! عمر گفت: ای مغیره، مادرت به عزایت بنشیند! من به یقین از زیرکان و کاردانان عرب به شمار می­رفتم، گویی تو از آنچه آنجا رخ داد خبر نداری. آن مرد بر من نیرنگ بست، پس من هم نیرنگ و حیله کردم و در پی فریفتن من بود و من هم او را فریب دادم و دانست که من از مرغ سنگ­خوار هم دور اندیش­ترم، ابوبکر زمانی که شوق و شور مردم را نسبت به خودش مشاهده کرد که به او روآورده­اند، یقین کرد که مردم کس دیگری را به جای او نمی­خواهند، و به خاطر حرص و شوقی که از مردم نسبت به خود دید، خواست بداند من چه فکر و نظری دارم، و آیا مشتاق خلافت هستم؟ و دوست داشت مرا با به طمع انداختن در خلافت، با عرضه کردن آن به من، امتحان کند. هردو به خوبی دانستیم که اگر خلافت را قبول می­کردم، مردم هیچ وقت آن را نمی­پذیرفتند. او دید که خیز برداشته و آماده اقدام و منتظر فرصت هستم و غافل نبوده، و اگر به او جواب مثبت می­دادم و خلافت را می­پذیرفتم، مردم آن را قبول نمی­کردند، و از روی کینه­ای که در قلبش نسبت به من داشت، آن را مخفی نگه داشت، و با این­که کراهت مردم نسبت به من برایم آشکار شد، ولی از غائله و مصیبت او در امان نبودم مگر بعد از مدتی. آیا فریاد مردم را از هر جهت نشنیدی، هنگامی که خلافت را به من پیشنهاد داد، که می­گفتند: ای ابوبکر، جز تو کسی را نمی­خواهیم، فقط تو سزاوار خلافت هستی... من هم پس کشیدم، و نپذیرفتم. در این میان دیدم که از شدت خوشحالی، به خاطر آن چهره­اش درخشان شده است .

یکبار مرا به خاطر سخنی

ص: 454

که از من به او رسیده بود، سرزنش کرد، و آن زمانی بود که اشعث را درحالی­که اسیر بود نزد او آوردند. پس ابوبکر بر او منت نهاد و او را آزاد کرده و خواهرش امّ فروه، دختر ابوقحافه را به ازدواج او درآورد. من به اشعث که در مقابل ابوبکر نشسته بود گفتم: ای دشمن خدا، آیا بعد از مسلمان شدنت، کافر شدی و مرتد شده و تغییر عقیده داده­ای؟ اشعث با گوشه چشم به من نگاهی کرد و فهمیدم که می خواهد با من درباره گفته من سخن بگوید. سپس بعد از آن ماجرا، مرا در یکی از راه­های مدینه دید و همراه شد، پس به من گفت: ای پسر خطاب! تو صاحب این سخن هستی؟ من گفتم: آری، ای دشمن خداوند، بلکه برتر از آن را برای تو دارم و می­گویم. اشعث گفت: چه پاداش بدی در حق من داری!. من گفتم: به چه سبب از من پاداش خوب می­خواهی؟ اشعث گفت: به خاطر امتناع من از تو برای پیروی این مرد - منظورش ابوبکر بود - به خدا سوگند، که جز پیشی گرفتن او بر تو، مرا به مخالفت با او وانداشت. اگر تو خلیفه بودی، هرگز با تو مخالفت نمی­کردم. من گفتم: آن برای قبل بود، الآن چه می­کنی؟ اشعث گفت: الان وقت کاری نیست، بلکه باید صبر پیشه کرد.

او رفت و من نیز رفتم. اشعث با زبرقان بن بدر سعدی ملاقات کرد و آنچه را بین من و او گذشته بود، به او گفت: زبرقان هم آن را به ابوبکر خبر داد، بنابراین ابوبکر مرا خواست، من هم نزد او رفتم، او مرا ازآن باخبر کرد و سپس گفت: ای پسر خطاب، به یقین که مشتاق خلافت هستی. من گفتم: و چه چیز مانع من می شود تا به چیزی که از تو به آن شایسته­تر بودم

ص: 455

و بر من غلبه کردی مشتاق نباشم؟ امّا بدان، به خدا سوگند، یا از این کار دست بکش یا اینکه سخنی را خواهم گفت که من و تو را بر سر زبان مردمان بیندازد و سواران و مسافران هر کجا رفتند آن را با خود برده و پخش کنند. اگر می­خواهی این بازی را همین گونه که هست ادامه دهیم. ابوبکر گفت: خیر، بلکه ادامه می­دهیم، و این خلافت بعد از چند روز به تو می رسد. گمان نمی کردم که جمعه­ای بر او بیاید که خلافت را به من برگرداند. به خدا سوگند، خود را به غفلت زد و بعد از آن مجلس دیگر حرفی در این باره نزد تا اینکه هلاک شد، و با چنگ و دندان، سخت آن را گرفته بود تا اینکه مرگش رسید. پس از خلافت مایوس شد و دیدید آنچه را از او سر زد، پس آنچه را به شما گفتم، از مردم عموماً و به ویژه از فرزندان بنی هاشم کتمان کنید، و طوری که از شما خواستم انجام دهید و اگر خواستید به برکت خداوند... پس ما از نزد او بیرون آمدیم و از سخن او در شگفت بودیم، به خدا سوگند، آن راز را فاش نکردیم تا آنکه از دنیا رفت.

سید مرتضی - رضی الله عنه - می­گوید: گویی من به هنگام شنیدن این روایت­ها در میان آن­ها هستم که غرق خنده و تعجب و انکارند و باور نمی­کنند و می­گویند: چگونه این خبرها و سخنان را می­توان شنید، و حال آنکه دلیل و ضرورت تعظیم ابوبکر توسط عمر و وفاداری عمر و تایید امامت ابوبکر آشکار است؟ و چگونه عمر در امامت ابوبکر طعن می­زند حال آنکه خود عمر اساس امامت ابوبکر و پایگاه ولایت ابوبکر بود؟ و این کار از کسی که تعصب چشم و دل او را کور کرده بعید نیست؛ زیرا، که او جز آنچه موافق اعتقادهای ابتدایی که به آن­ها معتقد است ومذهب­های فاسدی که به خطا در آن گام نهاده، نه چیزی می­بیند و نه می شنود، و این ضرورت به آن­ها مختص نباشد و مخالفان آن­ها را در بر نگیرد، و ما به خداوند قسم می­خوریم که نمی­دانیم آن ها این را چه می خوانند، و بر این می­افزایم که معتقدیم این کار بر خلاف آن است، و در طعن عمر بر بیعت ابوبکر،

ص: 456

چیزی که منجر به فساد امامت ابوبکر شود، وجود ندارد؛ چرا که ممکن است عمر به این اعتقاد بوده که امامت خود ابوبکر با نص اثبات نشد، بلکه با اجماع امت و رضایت آن­ها اثبات شده که گروهی از مردم معتقد به آن هستند، و عمر بر این باور است که امامت خود از این جهت که نه ناگهانی و نه عجولانه اتفاق افتاده است، اولی و شایسته­تر از امامت ابوبکر می­باشد، و از طرفی مردم در اصل آن اختلاف نورزیدند، و بسیاری از آن­ها از داخل شدن در آن بیعت و امامت خودداری کردند تا مجبور و تهدید شدند و آنان را ترساندند.

و امّا فلته، هر چند همان­گونه که صاحب آن کتاب روایت می­کند، معنای ناگهانی و لغزش و خطا را داشته باشد، و آنچه معنایی را که ذکر کردیم به فلته مختص می­کند، این گفته عمر است: خداوند از شر آن بیعت حفظ کند و هر کس همانند آن را مرتکب شد بکشید... و این سخن شایسته مدح نیست بلکه به نکوهش بیشتر شباهت دارد، پس بایستی معنای خود را در برداشته باشد و این سخن صاحب المغنی که گفته است: مراد از این سخن عمر: خداوند از شر آن بیعت حفظ کند، دفع شر اختلاف در آن بیعت است، عدول از ظاهر کلام است؛ زیرا در ظاهر آن سخن، شر بر خلافت اضافه شده است و نه چیز دیگر.

و بعیدتر از این تاویل، این سخن اوست که گفته است: منظور این است که هر کس همانند آن را بدون هیچ ضرورتی انجام داد و مسلمانان آن را نپذیرفتند، بکشید؛ برای اینکه هر بیعتی که بر این منوال باشد، نزد آن­ها همانند بیعت ابوبکر نیست؛ زیرا همه آن­ مطابق مذهب آن­ها جاری نشده است، صاحب المغنی باید می­گفت: هرکس خلاف آن را مرتکب شد بکشید، و حق نداشت بگوید: عمر خواسته با این جمله صورت واحدی را تجسم کند، و آن بدون مشورت رخ دادن آن است؛ چون آن فقط مخصوصاً در مورد ابوبکر، به خاطر آشکار بودن کار او و مشهود بودن فضل او، صورت گرفت؛ و نیز برای اینکه آن­ها از روی ترس از فتنه، اقدام به بستن عهد و بیعت کردند و آن به این دلیل است که عمر انکار نمی­کند که اگر آنچه برای ابوبکر از ظهور فضل و مشهور شدن کار او و ترس از فتنه برای غیر ابوبکر اتفاق

ص: 457

بیفتد، پس آن شخص مستحق کشتن و نکوهش کردن نیست، بعلاوه، این سخن او: «همانند آن»، اقتضا می­کند که بیعت بر همان شکلی که بر ابوبکر پیش آمد، اتفاق بیافتد، و چگونه آنچه که بدون مشورت و برای یک ضرورت مقتضی و دلایل ایجاب کننده اتفاق افتاد، می­تواند مثالی باشد برای آنچه که بدون مشورت ولی بدون ضرورت و دلایل اتفاق بیفتد؟

آنچه از اهل لغت روایت کرده مبنی بر این که «آخرین روز شوال فلته نامیده می­شود، به این دلیل که هر کس نتواند انتقام مقتول خود را بگیرد، از دستش می­رود»، را ما نمی­دانیم، ولی آنچه می­دانیم این است که عرب ها شبی را که یکی از ماه­های حرام در آن شب سپری شده و تمام می شود، فلته می نامند و آن آخرین شب از شب های آن ماه است؛ زیرا چه بسا قومی هلال بیست و نه را ببینند ولی دیگران آن را ندیده باشند، پس کسانی که دیده­اند بر بقیه حمله کرده و غارت می­کنند، و به همین سبب این شب فلته نامیده شده است. با این حال بیان داشتیم که مجموع سخن، معنایی را که ما ذکر کردیم، ایجاب می­کند، اگر چه آنچه از اهل لغت در احتمال این لفظ روایت می­کند، پذیرفته شود.

و این­که در ابتدای سخن خود گفت: فلته، لغزش و خطا نیست... اگر منظورش این بوده که فلته مختص آن نیست، درست گفته است، و اگر منظورش این است که احتمال آن معنا را ندارد، در این صورت آن خطای آشکار است؛ برای اینکه خلیل فراهیدی صاحب «العین» در کتابش آورده است که کارِ فلتهِ، چیزی است که بدون محکم کاری اتفاق می­افتد - . العین8: 122 - .

گذشته از آن، اگر با این سخن خود، قصد تضعیف کردن بیعت ابوبکر را نداشته باشد، بلکه منظورش آن چیزی است که مخالفان گمان می­کنند، باید آن سخن موجب نقص و عیب بر او می شد؛ زیرا سخن خود را در غیر جایگاهش قرار داده است

ص: 458

و اراده چیزی را کرده ولی خلاف آن را تعبیر نموده است، پس این خبر نمی­تواند طعنی به ابوبکر نباشد، مگر این که طعن بر عمر باشد. تمام.

**[ترجمه]

توضیح

و لنوضح بعض ما تقدّم فی کلام السیّد، و ما أورده من الروایات:

قوله: قد کان یندر من عمر .. أی یسقط و یقع. قال فی النهایة: فی حدیث عمر: «إنّ رجلا ندر فی مجلسه فأمر القوم کلّهم بالتّطهیر لئلّا یخجل الرّجل».

قال (3): معناه أنّه ضرط کأنّها ندرت منه من غیر اختیار (4).

و دویبة سوء- بفتح السین- بالإضافة، و فیه دلالة علی غباوة عبد الرحمن للتصغیر و علی حمقه لکون اللفظة تصغیر الدابة، و علی خبث طینته للإضافة إلی السوء.

و الوجس- کالوعد-: الفزع (5)، و أوجسنی .. أی أفزعنی.

و البذاء- بالمدّ-: الفحش (6) و الکلام القبیح، و یقال فلان: بذیّ- کغنیّ و بذیّ اللّسان (7).

و یرضح رأس أبیک .. أی یکسر و یدقّ، من الرضح- بالراء و الضاد المعجمة و الحاء المهملة أو بالخاء المعجمة- (8).

و الجندل- کجعفر-: الحجارة (9).

ص: 459


1- إلّا، هنا عاطفة بمعنی أو، کما ذکرها فی القاموس 4- 407، و غیره.
2- و قد حکاه عنه الشیخ الطوسیّ، رحمه اللّه فی تلخیص الشافی 3- 167- 170، و ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج 2- 27- 35، و ملاحظة هامش التلخیص و شرح النهج لا تخلو عن فائدة.
3- أی ابن الأثیر. و الظاهر أنّها زائدة.
4- النهایة 5- 35، و انظر: مجمع البحرین 3- 490، و الصحاح 2- 825، فإنّهما قد صرّحا بأنّ: ندر بمعنی سقط.
5- ذکره فی مجمع البحرین 4- 121، و الصحاح 3- 987، و القاموس 2- 257.
6- قاله فی النهایة 1- 111، و مجمع البحرین 1- 48، و الصحاح 6- 2279.
7- کما فی القاموس 4- 302- 303، و لسان العرب 14- 69.
8- نصّ علیه فی الصحاح 1- 365- 366 و 421- 422، و لسان العرب 2- 450 و 3- 19.
9- صرّح به فی مجمع البحرین 5- 336، و الصحاح 4- 1654، و غیرهما.

و تجاسر فجسر .. أی اجترأ (1) فأقدم علی إظهار ما کان فی ضمیره.

و الضّبّ- بالفتح-: الحقد و الغیظ (2)، و لا أحفل به .. أی لا أبالی (3).

و بالک الخیر- بالباء- .. أی قلبک و شأنک (4)، و یحتمل الیاء، حرف النداء بحذف المنادی أی: یا هذا لک الخیر أو یا من لک الخیر، و فی بعض النسخ: ما لک الخیر.

و الصّعداء- بضمّ الصاد و فتح العین و المدّ-: تنفّس ممدود (5).

و سکت ملیّا .. أی طائفة من الزّمان (6).

و یتهادی بیننا .. أی یمشی بیننا معتمدا علینا (7).

و الإذاعة: الإفشاء (8).

و لا تریما .. أی لا تبرحا، یقال رام یریم: إذا برح (9) و زال عن مکانه.

و العثرة: الزّلّة (10)، و عثرنا بکلامنا .. أی أخطأنا فی حکایة کلامنا.

و برذعة الرّحل: الکساء الذی یلقی تحت الرّحل (11) علی رحل البعیر.

و وا لهفاه: کلمة یتحسّر بها (12).

ص: 460


1- کما فی القاموس 1- 390، و غیره.
2- جاء فی لسان العرب 1- 540، و القاموس 1- 95.
3- قاله فی الصحاح 4- 1671، و لسان العرب 11- 159، و غیرهما.
4- نصّ علیه فی النهایة 1- 164، و مجمع البحرین 5- 326.
5- ذکره فی الصحاح 2- 498، و لسان العرب 3- 253، و غیرهما.
6- انظر: القاموس 4- 391، و الصحاح 6- 2496، و مجمع البحرین 1- 397.
7- کما فی الصحاح 6- 2534، و لسان العرب 15- 359.
8- جاء فی مجمع البحرین 4- 328، و الصحاح 3- 1211.
9- نصّ علیه فی الصحاح 5- 1939، و مجمع البحرین 6- 77، و غیرهما.
10- صرّح به فی مجمع البحرین 3- 396، و لسان العرب 4- 539.
11- ذکره فی الصحاح 3- 1184، و لسان العرب 8- 8 إلّا أنّ فیهما: الحلس، بدلا من الکساء.
12- قاله فی القاموس 3- 197، و لسان العرب 9- 322.

و الضّئیل: الحقیر السّخیف (1).

و خرج إلیّ منها .. أی ترکها لی و سلّمها إلیّ.

و التّلمّظ: تتّبع بقیّة الطّعام فی الفم باللّسان (2)، و المعنی لم یذق من حلاوتها أبدا.

و التّصوّب: النّزول (3)، و المراد: قلبت هذا الأمر ظهرا لبطن، و تفکّرت فی جمیع شقوقه.

و الإغضاء: - فی الأصل-: إدناء الجفون (4).

و نشب .. أی علق (5)، و المعنی لم أجد بدّا من الصبر علی الشدّة کما یصبر الإنسان علی قذی فی عینه أو شجا فی حلقه.

قوله: حتی فرغ منها .. فی بعض النسخ: فغربها .. أی فتح فاه (6).

و البشم- بالباء الموحّدة و الشین المعجمة-: التّخمة. و السّئام (7): .. أی لم یسلّمها إلیّ إلّا بعد استیفاء الحظّ و السأم منها.

و نقم .. أی کره کراهة بالغة حدّ السخط (8).

و الدّهاء: النّکر وجودة الرّأی (9).

و الشغف- بالغین المعجمة و المهملة-: شدّة الحبّ (10).

ص: 461


1- ذکر فی مجمع البحرین 5- 409، و القاموس 4- 5، قالا: الضئیل: النحیف الدقیق الحقیر.
2- جاء فی الصحاح 3- 1179، و مجمع البحرین 4- 291، و غیرهما.
3- کما صرّح به فی الصحاح 1- 165، و فی القاموس 1- 94 مثله فی المعنی.
4- نصّ علیه فی مجمع البحرین 1- 318، و الصحاح 6- 2448، و لا توجد فیهما: فی الأصل.
5- کما فی الصحاح 1- 224، و مجمع البحرین 2- 171، و غیرهما.
6- جاء فی مجمع البحرین 3- 441، و الصحاح 2- 782.
7- قاله فی الصحاح 5- 1873، و القاموس 4- 80، و زاد فی الأخیر: و السّآمة، بدلا من: السئام.
8- ذکر فی مجمع البحرین 6- 180، و قریب منه فی الصحاح 5- 2045.
9- صرّح به فی القاموس 4- 329، و الصحاح 6- 2344، و غیرهما.
10- قال فی مجمع البحرین 5- 75 و 76، و فی النهایة 2- 481 فی مادة شعف- بالعین المهملة-، و لسان العرب 9- 179 و فی الجمیع ما یستفاد من مجموعه ما ذکره المصنّف رحمه اللّه.

و یبلونی .. أی یمتحننی و یختبرنی (1).

و الأخمص: ما لم یصب الأرض من القدم (2).

و الوفز: العجلة، و المستوفز: الّذی یقعد قعودا منتصبا غیر مطمئنّ (3) ..

أی أوجدنی متهیّئا للإقدام و النهوض منتظرا للفرصة غیر غافل.

و اختباها .. أی ادّخرها (4).

و الغائلة: الدّاهیة (5).

و النّظر الشّزر: النّظر بمؤخّر العین (6).

و الأنفة: الاستنکاف (7) و کراهة الشّی ء للحمیة (8) و لغیره (9).

و أمد الشّی ء غایته (10).

و النّواجذ: أقاصی الأسنان (11)، و العضّ علیها: کنایة عن شدّة التّعلّق و التّمسّک بالشّی ء (12).

ثم اعلم أنّ ابن أبی الحدید (13)

بعد ما ذکر کلام السیّد رضی اللّه عنه

ص: 462


1- ذکره فی مجمع البحرین 1- 60، و القاموس 4- 305، و غیرهما.
2- نصّ علیه فی القاموس 2- 302، و مجمع البحرین 4- 170، و غیرهما.
3- نصّ علیه فی القاموس 2- 195، و الصحاح 3- 901، و انظر: مجمع البحرین 4- 40، و قد تقدّم أنّ فی المصدر: المتشوّز، و هو أیضا بمعنی ما فی المتن، کما فی القاموس 2- 195.
4- قاله فی مجمع البحرین 1- 119، و النهایة 2- 3.
5- کما فی القاموس 4- 27، و لسان العرب 11- 507، و غیرهما.
6- ذکره فی مجمع البحرین 3- 345، و القاموس 2- 58.
7- جاء فی القاموس 3- 119، و مجمع البحرین 5- 28، و غیرهما.
8- لا توجد: للحمیة، فی (س) .
9- فی النهایة 1- 76، و لسان العرب 9- 15 ما یقرب من ذلک المعنی.
10- نصّ علیه فی مجمع البحرین 3- 8، و الصحاح 2- 442.
11- صرّح به فی الصحاح 2- 571، و مجمع البحرین 3- 190، و غیرهما.
12- ذکره فی مجمع البحرین 4- 217، و قال فی النهایة 3- 252: هذا مثل فی شدّة الاستمساک.
13- فی شرحه علی النهج 2- 35- 36، بتصرّف.

قال- ما حاصله-: إنّه لا یبعد أن یقال: إنّ الرضا و السخط و الحبّ و البغض و ما شاکل ذلک (1) من الأخلاق النفسانیّة و إن کانت أمورا باطنة فإنّها قد تعلم و تضطرّ الحاضرون إلی حصولها بقرائن أحوال یفیدهم العلم الضروریّ، کما یعلم خوف الخائف و سرور المبتهج ... فغیر منکر أن یقول قاضی القضاة إنّ المعلوم ضرورة من حال عمر تعظیم أبی بکر و رضاه بخلافته و تدیّنه بذلک، فالذی اعترضه السیّد به غیر وارد علیه، و أمّا الأخبار التی رواها عن عمر (2) فأخبار غریبة ما رأیناها فی الکتب المدوّنة إلّا فی کتاب المرتضی و کتاب المستبشر (3) لمحمد بن جریر الطبری- الذی هو من رجال الشیعة- .. و أنت تعلم حال الأخبار الغریبة التی لا توجد فی الکتب المدوّنة، کیف هی؟.

و أورد علیه أنّ الأمور الباطنة و الصفات النفسانیّة لا ریب فی أنّها قد تظهر (4) أحیانا بظهور آثارها و شهادة القرائن علیها، لکن الاطّلاع علیها- سیّما علی وجه العلم بها و الجزم بحصولها- أمر متعسّر، سیّما إذا قامت الدواعی إلی إخفائها و تعلّق الغرض بسترها، و أکثر ما یظنّ (5) به العلم فی هذا الباب فهو من قبیل الظن، بل من قبیل الوهم، و جمیعها- و إن اشترکت فی تعسّر العلم بها- إلّا أنّه فی بعضها سیّما فی بعض الأشخاص، و فی بعض الأحوال أشدّ- و کثیرا ما یظنّ المخالطون لرجل و خواصّه و بطانته فی دهر طویل أنّه یتدیّن بدین أو یحبّ أحدا أو یبغضه ثم یظهر خلافه، و الدواعی إلی إخفاء عمر بغضّ أبی بکر أو عدم التدیّن بخلافته أمر واضح لا سترة به، فإنّه کان أساسا لخلافته واصلا لإمارته، و مع ذلک کانت

ص: 463


1- لا توجد کلمة: ذلک، فی (ک) .
2- فی (ک) : من عمر.
3- کذا فی المصدر أیضا، و الصحیح: کتاب المسترشد فی الإمامة طبع فی النجف، راجع رجال النجاشیّ: 266.
4- فی (س) : نظر.
5- فی (س) : نظنّ.

خلافة أبی بکر وسیلة إلی ما هو مقصدهم الأقصی، و قرّة عیونهم من دفع أهل البیت علیهم السلام عن هذا المقام، فکان قدح عمر فی أبی بکر تخریبا لهذا الأساس و مناقضا لذلک الغرض، و لم یکن کارها لخلافة أبی بکر إلّا لأنّه کانت خلافة نفسه أحبّ إلیه و أقرّ لعینه- کما یظهر من کلام السیّد رضی اللّه عنه و من روایاته-.

و من نظر بعین الإنصاف علم أنّ تعظیم عمر لأبی بکر و إظهاره الرضا بإمارته- مع کونها وسیلة لانتقال الأمر إلیه و صرفه عن أهل البیت- لا دلالة فیه بوجه من الوجوه علی تدیّنه بإمامة أبی بکر، و کونها أحبّ إلیه من خلافة نفسه، و إنّ ما ادّعوا من العلم الضروری فی ذلک لیس إلّا عتوّا فی التعصّب و علوّا فی التعسّف.

لا یقال: إذا کانت خلافة أبی بکر أساسا لخلافة عمر و سببا لدفع علیّ علیه السلام عنها فکیف کان عمر- مع شدّة حیلته و دهائه- یقول علی رءوس الأشهاد:

کانت بیعة أبی بکر فلتة- بالمعنی الذی زعمتموه؟ و کیف یظهر مکنون ضمیره لأبی موسی و المغیرة و غیرهما- کما یدلّ علیه الروایات المذکورة؟!.

لأنّا نقول: أمّا إفشاؤه ما أسرّ فی نفسه إلی أبی موسی و المغیرة و ابن عمر فلم یکن مظنّة للخوف علی ذهاب الخلافة، إذ کان یعرفهم بحبّهم له و ثیق (1) بأنّهم لا یظهرون ذلک إلّا لأهله، و لو أظهروه لأنکر علیهم عامّة الناس، فلم یبال بإفشائه إلیهم.

و أمّا حکایة الفلتة، فکانت بعد استقرار خلافته و تمکّن رعبه و هیبته فی قلوب الناس، و قد دعاه إلیها أنّه سمع أنّ عمّار بن یاسر کان یقول: لو قد مات عمر لبایعت علیّا علیه السلام- کما اعترف به الجاحظ، و حکاه عنه ابن أبی

ص: 464


1- کذا، و الظاهر: یثق- بتقدیم الیاء المثناة علی الثاء المثلثة-.

الحدید (1)

قال: و قال غیره ..: إنّ المعزوم علی بیعته لو مات (2) عمر کان (3) طلحة ابن عبید اللّه (4)، و یدلّ علی أنّ قصّة الفلتة کانت لمثل ذلک ما فی روایة طویلة رواها البخاری (5) و غیره (6) من قول عمر فی خطبته أنّه: بلغنی أنّ قائلا منکم یقول: لو مات أمیر المؤمنین لبایعت فلانا، فلا یغرّنّ امرأ أن یقول إنّ بیعة أبی بکر کانت فلتة و تمّت، فلقد کان کذلک، و لکن وقی (7) اللّه شرّها.

فخاف من بطلان ما مهّدوه و عقدوا علیه العهود و المواثیق من بذل الجهد و استفراغ الوسع فی صرف الأمر عن أمیر المؤمنین علیه السلام و منعه عنه، و مع ذلک هاج الضغن الکامن فی صدره فلم یقدر علی إخفائه و الصبر علیه، فظهر منه مثل هذا الکلام.

و أمّا ما ذکره من أنّ الأخبار التی رواها السیّد رضی اللّه عنه غیر موجودة فی الکتب، فلیس غرضه من إیرادها إلّا نوع تأیید لما ذکره من أنّ ادّعاءهم العلم الضروریّ من قبیل المجازفة، و من راعی جانب الإنصاف و جانب الاعتساف علم أنّ الأمر کما ذکره.

ثم قال ابن أبی الحدید (8): اعلم أنّ هذه اللفظة و أمثالها کان عمر یقولها بمقتضی ما جبله اللّه تعالی علیه من غلظ الطینة و جفاء الطبیعة، و لا حیلة له فیها، لأنّه مجبول علیها لا یستطیع تغییرها. و لا ریب عندنا أنّه کان یتعاطی أن

ص: 465


1- فی شرحه علی نهج البلاغة 2- 25.
2- فی (س) : کان، بدلا من: مات.
3- لا توجد: کان، فی شرح النهج.
4- فی (س) : عبد اللّه- مکبّرا-، و هو سهو.
5- صحیح البخاریّ 8- 208، کتاب المحاربین، باب 31.
6- منهم أحمد بن حنبل فی مسنده 1- 55، و ابن هشام فی سیرته 2- 658، و ابن الأثیر فی جامع الأصول 4- 90، حدیث 2076، و لاحظ کتاب الصراط المستقیم 3- 302.
7- فی (س) : لقی.
8- فی شرحه علی النهج 2- 27، بتصرّف و اختصار.

یتکلّف (1) و أن یخرج ألفاظه مخارج حسنة لطیفة، فینزع به الطبع الجاسی و الغریزة الغلیظة إلی أمثال هذه اللفظات، و لا یقصد بها سوءا و لا یرید بها تخطئة و لا ذمّا (2)!، کما قدّمناه فی اللفظة التی قالها فی مرض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و کاللفظات التی قالها عام الحدیبیّة .. و غیر ذلک (3)، و اللّه تعالی لا یجازی المکلّف إلّا بما نواه، و لقد کانت نیّته من أظهر (4) النیّات و أخلصها للّه سبحانه و المسلمین، و من أنصف علم أنّ هذا الکلام حقّ.

و یرد علیه أنّ اقتضاء الطبیعة و استدعاء الغریزة- الّتی جعله معذّرة له- إن أراد أنّه بلغ إلی حیث لم یبق (5) لعمر معه قدرة علی إمساک لسانه عن التکلّم بخلاف ما فی ضمیره، بل کان یصدر عنه الذّم فی مقام یرید المدح، و الشتم فی موضع یرید الإکرام، و یخرج بذلک عن حدّ التکلیف، فلا مناقشة فی ذلک، لکن مثل هذا الرجل یعدّه العقلاء فی زمرة المجانین، و لا خلاف فی أنّ العقل من شروط الإمامة.

و إن أراد أنّه یبقی مع ذلک ما هو مناط التکلیف فذلک ممّا لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ، فإنّ إبلیس استکبر علی آدم بمقتضی الجبلّة الناریّة و مع ذلک استحقّ النار و شملته اللعنة إلی یوم الدین، و الزانی إنّما یزنی بمقتضی الشهوة التی جبله اللّه علیها و لا حیلة له فیها، و مع ذلک یرجم و لا یرحم.

و نعم ما تمسّک به فی إصلاح هذه الکلمة من قول عمر- فی مرض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إنّ الرجل لیهذو، أو إنّ الرجل لیهجر-، و ردّه علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: حسبنا کتاب اللّه، کما سیأتی (6)

ص: 466


1- فی المصدر: أن یتلطّف ..
2- فی شرح النهج بعد قوله و لا ذمّا: و لا تخطئة- بتقدیم و تأخیر-.
3- سیأتی بحثها فی مطاعن عمر مفصّلا مع مصادرها، و انظر: الطرائف 2- 479، و غیره.
4- فی المصدر: أطهر- بالطاء المهملة-.
5- نسخة فی (ک) : أنّه لم یبق.
6- سیأتی مفصّلا کلامه و مصادره.

إن شاء اللّه تعالی.

و هذا فی الحقیقة تسلیم لما ذکره السیّد رضی اللّه عنه من أنّه لا یخرج هذا الکلام من أن یکون طعنا علی أبی بکر إلّا (1) بأن یکون طعنا علی عمر.

ثم قال ابن أبی الحدید (2): و قول المرتضی: قد یتّفق من ظهور فضل غیر أبی بکر، و خوف الفتنة ما اتّفق لأبی بکر فلا یستحقّ القتل، فإنّ لقائل أن یقول:

إنّ عمر لم یخاطب بهذا إلّا أهل عصره، و کان یذهب إلی أنّه لیس فیهم کأبی بکر، و لا من یحتمل له أن یبایع فلتة کما احتمل ذلک لأبی بکر، فإن اتّفق أن یکون فی عصر آخر بعد عصره من یظهر فضله، و یکون فی زمانه کأبی بکر فی زمانه فهو غیر داخل فی نهی عمر و تحریمه.

و یرد علیه ظاهر (3) مثل هذا الخطاب عمومه لما بعد عصر الخطاب، و لذلک لم یخصّص أحد ما ورد فی الأخبار من الأوامر و النواهی بزمان دون آخر.

و لو فرضنا اختصاص الحکم بأهل ذلک العصر نقول: من أین کان یعلم عمر أنّ مدّة خلافته- و العیاذ باللّه- لا یمتدّ حینا من الدهر یظهر للناس من فضل رجل من أهل ذلک العصر مثل ما ظهر لأبی بکر حتّی لا یستحقّ من دعا إلی بیعته القتل، فإنّ ظهور الفضل الذی زعمه لأبی بکر لم یکن ثابتا له فی جمیع عمره، بل إنّما توهّمه فیه من توهّم بعد حین و زمان، و لم یکن عمر خطب بهذه (4) الخطبة عند علمه بموته حتّی یعلم أنّه لیس فی أهل العصر من تمدّ إلیه الأعناق مثل أبی بکر فإنّه خطب بها أوّل جمعة دخل المدینة بعد انصرافه من الحجّ، و لم یکن طعنه أبو لؤلؤة حتّی یعلم أنّه سیموت و لا یبقی زمانا یمکن فیه ظهور فضل رجل من أهل العصر فکان اللائق أن یقیّد کلامه ببعض القیود و لا یهمل ذکر الشروط.

ص: 467


1- کلمة: إلّا، هنا عاطفة.
2- فی شرحه علی النهج 2- 37، بتصرّف.
3- فی (س) : أن ظاهر .. و وضع علی: أن، رمز الاستظهار و هو کذلک.
4- فی (س) : هذه، من دون الباء.

و لا یخفی أنّ ما جعله ابن أبی الحدید عذرا لعمر- من أنّه لیس فیهم کأبی بکر- باطل علی مذهبه، فإنّه یری (1) أمیر المؤمنین علیه السلام أفضل من أبی بکر (2)، علی أنّ اشتراط بلوغ الفضل إلی ما بلغه أبو بکر- لو سلّم له فضل- باطل من أصله، إذ لا یشترط فی الإمام- علی رأی من شرط أفضلیّة الإمام- إلّا کونه أفضل أهل زمانه لا کونه مثل من کان إماما فی زمان من الأزمان، و بطلان القول بأنّه لم یکن فی جملة المخاطبین حینئذ- و إن فرض تخصیص الخطاب بأهل ذلک العصر- من سبق غیره إلی الخیرات، أظهر من أن یخفی علی أحد.

و قال فی جامع الأصول (3)

فی تفسیر الفلتة-: الفجأة، و ذلک أنّهم لم ینتظروا ببیعة أبی بکر عامّة الصحابة، و إنّما ابتدرها عمر و من تابعه.

قال: و قیل الفلتة آخر لیلة من الأشهر الحرم فیختلفون فیها أ من (4) الحلّ هی أم من الحرام فیسارع الموتور إلی درک الثار فیکثر الفساد و یسفک (5) الدماء، فشبّه أیّام رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) بالأشهر الحرم، و یوم موته بالفلتة فی وقوع الشرّ من ارتداد العرب، و تخلّف الأنصار عن الطاعة، و منع من منع الزکاة، و الجری علی عادة العرب فی أن لا یسود القبیلة إلّا رجل منها.

و یجوز أن یرید بالفلتة: الخلسة، یعنی أنّ الإمامة یوم السقیفة مالت إلی تولّیها الأنفس و لذلک کثر فیها التشاجر، فما قلّدها أبو بکر إلّا انتزاعا من الأیدی

ص: 468


1- توجد کلمة: فی، بعد: یری فی (ک) .
2- حیث قال فی خطبة شرحه: الحمد للّه الذی قدّم المفضول علی الفاضل. و قد ورد عن طریق السنّة أنّ علیّا علیه السلام أفضل الصحابة، و قامت نصوص متظافرة علی أفضلیّة علیّ علیه السلام علی سائر الصحابة، و سنأتی علیها فی حینها- و نذکر منها مصادر الفردوس 3- 61، حدیث 4170 4182 [طبعة أخری: 3- 88، حدیث 3989- 4001]، و ذکرت مصادر فی الصراط المستقیم 2- 68- 73، و کشف الغمّة 1- 148، و نوادر الأثر فی کون علیّ (علیه السلام) خیر البشر: 33، و غیرها.
3- جامع الأصول 4- 98، ذیل حدیث 2076.
4- فی المصدر: من- بلا همزة-.
5- فی جامع الأصول: و تسفک.

و اختلاسا، و مثل هذه البیعة جدیرة أن تکون مهیّجة للفتن، فعصم اللّه (1) من ذلک و وقی شرّها، و ذکر مثل ذلک فی النهایة (2).

و أقول: إن سلّمنا أنّ لفظة الفلتة لا تدلّ علی الذمّ، و أنّه إنّما أراد بها محض حقیقتها فی اللغة، و هو الأمر الّذی یعمل فجأة من غیر تردّد و لا تدبّر (3) و کان مظنّة للشرّ و الفساد، ففی قوله: وقی اللّه شرّها، و أمره بقتل من دعا إلی مثلها، دلالة علی أنّه زلّة قبیحة و خطیئة فاحشة، فالمستفاد من اللفظة بمجرّدها- و إن کان أعمّ من الزلّة و الخطیئة- إلّا أنّه حمل علیها، بل علی أخصّ منها، لما هو فی قوّة المخصّصة له، فلیس کلّ زلة و خطیئة یستحقّ فاعلها القتل، و من له أدنی معرفة بأسالیب الکلام یعلم أنّهم یکتفون فی حمل اللفظ علی أحد المعانی فی صورة الاشتراک بأقلّ ممّا فی هذا الکلام، و قول عمر: من دعاکم إلی مثلها فاقتلوه .. و من عاد إلی مثلها فاقتلوه .. (4) .. و إن لم یکن موجودا فیما حکاه فی جامع الأصول (5) عن البخاری (6) إلّا أنّ کونه من تتمّة کلامه من المسلّمات عند الفریقین، و اعترف به ابن أبی الحدید (7)، و لا یریب عاقل فی أنّه لو وجد المتعصّبون منهم- کقاضی القضاة و الفخر الرازی و صاحب المواقف و شارحه و صاحب المقاصد و شارحه و غیرهم- سبیلا إلی إنکاره لما فاتهم ذلک، و لا احتاجوا إلی التأویلات الرکیکة

ص: 469


1- فی جامع الأصول: فعصمهم اللّه.
2- النهایة لابن الأثیر 3- 467- 468.
3- و قد جاء فی القاموس 1- 154، و الصحاح 1- 260، و لسان العرب 2- 67، و النهایة 3- 467. و قد مرّ.
4- و قد ذکره ابن أبی الحدید فی شرحه 2- 26.
5- جامع الأصول 4- 91 فی حدیث 2076.
6- صحیح البخاریّ 12- 128- 135، فی مواطن متعدّدة فی أبواب المحاربین، الاعتراف بالزنا، باب رجم الحبلی فی الزنا إذا أحصنت، کتاب الاعتصام و غیرها من الأبواب، و ذکر فی صحیح مسلم مختصرا فی باب الحدود، حدیث 1691، باب رجم الثّیب.
7- فی شرحه علی النهج 2- 26.

الباردة.

و من تتبّع کتاب البخاری علم أنّ عادته فی الروایات المشتملة علی ما ینافی آراءهم الفاسدة إسقاطه من الروایة أو التعبیر بلفظ الکنایة تلبیسا علی الجاهلین، بل یترک الروایات المنافیة لعقائدهم رأسا، و قد قال ابن خلکان (1) فی ترجمة البخاری أنّه قال: صنّفت کتابی الصحیح من ستمائة ألف حدیث، و نحوه قال فی جامع الأصول (2)، و روی (3) عن مسلم أنّه أخرج صحیحه من ثلاثمائة ألف حدیث مسموعة، و عن أبی داود (4) أنّه انتخب ما أورده فی کتابه من خمسمائة ألف حدیث.

و من سنّة القوم تسمیة ما یخالف عقائدهم بغیر الصحیح، و لمّا کان اهتمام البخاری فی هذا المعنی أکثر من سائر من زعموا أنّ أخبارهم من صحاح الأخبار، فلذلک رفض المخالفون أکثر کتبهم فی الأخبار، و عظّموا کتاب البخاری- مع رداءته فی ترتیب الأبواب و رکاکته فی عنوانها- غایة التعظیم، و قدّموه علی باقی الکتب، و مع ذلک بحمد اللّه لا یشتبه علی من أمعن النظر فیه و فی غیره من کتبهم أنّها مملوّة من الفضائح، و مشحونة بالاعتراف بالقبائح.

و أمّا ما ذکره فی تفسیر الفلتة بآخر الأشهر الحرم و توجیهه فی ذلک، فقد عرفت ما فیه، و ما ذکره من تفسیره (5) بالخلسة فهو تفسیر صحیح، إلّا أنّ الحقّ أنّها خلسة و سرقة عن ذی الحق لا عن النفوس التی مالت إلی تولّی الإمامة، فإنّهم کانوا- أیضا- من السارقین، و الأخذ من السارق لا یسمّی اختلاسا، و هو واضح.

ص: 470


1- وفیات الأعیان 4- 190.
2- فی مقدّمة جامع الأصول 1- 186.
3- ابن الأثیر فی جامع الأصول 1- 188، و فی مقدّمة صحیح مسلم 1- 2.
4- و روی عنه فی جامع الأصول 1- 190، و جاء فی سنن أبی داود.
5- فی (ک) : تفسیرها.

**[ترجمه]بایستی آنچه را پیشتر از کلام سید مرتضی گذشت و روایت­ هایی که ذکر کرده، توضیح دهیم:

این سخن سید مرتضی: «قد کان یندُر من عمر»، یعنی، اتفاق می­افتاد و رخ می­داد. در «النهایة» آمده است: در حدیث عمر آمده: مردی در حضور عمر بادی از شکمش خارج شد، پس عمر به همه آن گروه دستور داد که وضو بگیرند تا مبادا آن مرد شرمسار شود. ابن اثیر گفته است: معنای آن، این است که او از خود صدایی درآورد. گویی که آن از روی بی­اختیاری از او سر زد - . النهایة5: 35 - .

و «دویبة سَوْءٍ»: به فتح سین و اضافه، که به خاطر تصغیر، بر کودنی و حماقت عبدالرحمن دلالت می کند زیرا لفظ دویبة مصغّر الدابة است و همچنین بر خبث ذات او به دلیل اضافه شدن آن به سَوء دلالت می­کند. و «الوَجْس» بر وزن وَعْد: ترس، و «أوجسنی»: مرا ترساند. و «البذاء» به مدّ: ناسزا و سخنی زشت، و گفته می­شود: «فلانٌ بذِیُّ» بر وزن غَنی و بذی اللسان است یعنی: بد زبان و زشت هست. و «یرضح رأسک أبیک» از الرَضْح: یعنی سر پدرت را می شکند و می­شکافد. و «الجَنْدل» بر وزن جَعْفَر: سنگ.

ص: 459

و «تجاسر فجَسَرَ»: یعنی با جرأت شد و آنچه را در درون خود داشت آشکار کرد . و «الضبّ» به فتح ضاد: کینه و نفرت. و «لاأحفل به»: یعنی به آن اعتنایی نمی­کنم. و «بالک الخیر» به باء: یعنی قلب و امورت پر از خیر باشد، و احتمال می­رود به جای باء، یاء حرف ندایی باشد که منادای آن حذف شده، باشد، یعنی ای تو، خیر و نیکی بر تو باد، یا ، ای صاحب خیر. و در برخی از نسخه­ها: «مالک الخیر» آمده است.

«الصُعَداء» به ضم صاد و فتح عین و مدّ: نفس کشیدن پی در پی. و «سکت ملیّاً» یعنی مدت زمانی ساکت ماند، و «یتهادی بیننا»: درحالی­که بر ما تکیه کرده بود، میان ما راه می­رفت. «الاذاعة»: فاش کردن. و «لا تریماً»: یعنی ترک نکنید، گفته می شود: «رام یریم»: آن­گاه که مکان خود را ترک گویید. و«العَثْرَة»: لغزش و «عثرنا به کلامنا»: با گفتن سخنان خود اشتباه کردیم. و «بَرذَعة الرَحل»: نمدی که زیر جهاز شتر گذاشته می­شود. و «وا لهفاه»: عبارتی است که با آن اظهار تاسف می­شود، دریغا،

ص: 460

و «الضئیل»: پست بی­ارزش. «خَرج الیَّ منها»: یعنی ابوبکر خلافت را ترک گفت و آن را به من تسلیم کرد. و «التلمظّ»: مزه کردن غذا در دهان به وسیله زبان، و معنای عبارت این است که ابوبکر هرگز از شیرینی خلافت نچشید. و «التصوّب»: فرود آمدن، و مراد از سخن عمر: یعنی کار او را زیر و رو کردم، و در تمام نقاط ضعف او را اندیشیدم. و «الاغضاء» در اصل به معنای: نزدیک کردن پلک هاست، و «نَشِبَ»: چسبید، و معنای سخن عمر این است؛ چاره جز صبر بر سختی پیدا نکردم، همان­گونه که انسان بر خار و خاشاک در چشم خود و استخوان گیر کرده در گلویش صبر می­کند.

و این گفته عمر: «حتی فَرِغ منها»: یعنی ابوبکر از خلافت فراغت یافت، در یکی از نسخه ها «فَغَربها» آمده است که به معنای دهانش را باز کرد، می باشد و «البَشَم»: دل درد و تخمه. و «السآم»: یعنی ابوبکر بعد از آنکه بهره کامل از خلافت برد و از آن سیر شد، خلافت را به من داد. و «نَقِم»: دشمنی کرد و خصومت ورزید. و «الدهاء»: زیرکی و نیک اندیشی. و«الشَغْف» با عین و غین : شدت حب.

ص: 461

و «یبلونی»: مرا می­آزمود و امتحان می­کرد. و «الأخمص»: فرو رفتگی کف پا که به زمین نمی­رسد. و «الوَفْز»: شتاب و عجله، و «المستوفیز»: کسی که نیم خیز بنشیند و آرامش نداشته باشد. یعنی این که: ابوبکر مرا آماده برای اقدام و به دست گرفتن امر خلافت در انتظار برای فرصت غافل یافت. و «اختبأها»: آن را ذخیره کرد. و «الغائله»: مصیبت. و «النظََر الشَزر» با گوشه چشم نگاه کردن و «الأنفه»: نپذیرفتن و کراهت داشتن از چیزی به خاطر تعصب و غیره... و «أمد الشی»: نهایت آن چیز. و «النواجذ»: دندان­های آسیاب، و «العضُّ علیها»: کنایه از شدت تعلق و چنگ زدن به چیزی است.

و بدان که ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه2: 35-36 -

بعد از آنکه سخن سید مرتضی - رضی الله عنه - را ذکر کرده،

ص: 462

می­گوید:... - حاصل آن این است - : بعید نیست که گفته شود: خشنودی و خشم و دوست داشتن و کینه و مانند آن ها از اخلاق نفسانی مانند این­ها، اگرچه اموری باطنی می باشند، ولی درک شده و حاضران برای پی بردن به آن­ها به قرائن احوالی متوسل می­شوند که علم ضروری برای آنان مفید واقع می­شود، همان­طور که ترس شخصِ ترسو و شادی انسان خوشحال فهمیده می­شود؛ پس ایرادی ندارد که قاضی القضات بگوید: آنچه ضرورتا از حال عمر معلوم است، تعظیم ابوبکر و خشنودی او از خلافت ابوبکر و پذیرفتن آن است... پس اعتراض سید مرتضی براو وارد نیست و امّا اخباری که از عمر روایت کرده، اخباری غریب است که در کتاب­های مدون جز کتاب مرتضی و کتاب «المستبشر» محمد بن جریر طبری که از رجال شیعه می­باشد، ندیده­ایم، و می­دانید که اخبار غریبی که در کتاب­های مدوّن یافت نشود، وضعیت آن­ها چگونه است - اعتباری ندارند -.

به او پاسخ داده شده است که شکی نیست که امور باطنی و ویژگی­های روحی احیاناً با ظهور آثار آن­ها و شهادت قرائن بر آن­ها ظاهر می شوند، ولی اطلاع از آن­ها به شکل علمی و قطعی برای رسیدن به آن­ها، کاری سخت است، به ویژه هنگامی که انگیزه­های مخفی کردن آن­ها و به کار بردن غرض با پوشیدن ماندن آن­ ها وجود داشته باشد. و بیشتر آنچه که در این باب، علم به نظر می­رسد، در زمره ظن و گمان بلکه از قبیل وهم و خیال است؛ و اگر چه، همه این انگیزه­ها، در سختی پی بردن به آن­ها، مشترک هستند، ولی در بعضی از آن­ها به ویژه در برخی از افراد و در برخی از احوال شدیدتر است، و بیشتر اوقات دوستان و نزدیکان و محرم­های کسی، مدتی طولانی گمان می­کنند که آن کس دینی را پذیرفته یا کسی را دوست داشته یا از کسی متنفر بوده است، سپس خلاف آنچه می­پنداشتند، آشکار می­شود.

و انگیزه­های عمر از مخفی کردن بغض و کینه­اش نسبت به ابوبکر و نپذیرفتن خلافت او، امری واضح و آشکار است؛ زیرا عمر اساس خلافت ابوبکر و اصل حکومت او بود، با این حال،

ص: 463

خلافت ابوبکر وسیله­ای برای رسیدن به هدف دور آن­ها و باعث خوشحالی آن­ها به سبب منع اهل بیت علیهم السلام از رسیدن به این مقام بود، پس ایراد کردن عمر به ابوبکر به معنی تخریب این اساس و مخالفت با این غرض بود ولی کراهت عمر نسبت به خلافت ابوبکر نبود، مگر به این علت که خلافت خودش برایش محبوب تر و خوش تر بود، همان­گونه که از کلام سید مرتضی - رضی الله عنه -- و از روایت­های او آشکار است.

و هر کس منصفانه بنگرد می­داند که تعظیم عمر برای ابوبکر و اظهار خشنودی او از حکومت ابوبکر - با وجود اینکه وسیله­ای برای انتقال خلافت به عمر و منع از اهل بیت بود - به هیچ وجه دلالتی بر پذیرفتن امامت ابوبکر از سوی عمر و محبوب تر بودن از خلافت خود عمر ندارد، اگر چه علم ضروری که در آن باره ادعا می­کنند، جز زیاده روی در تعصب و انحراف نیست.

گفته نشود: اگر خلافت ابوبکر اساس خلافت عمر و سبب منع علی علیه السلام از آن باشد، پس عمر چگونه با شدت نیرنگ و زیرکی خود در انظار عموم می­گوید: بیعت ابوبکر فلته - به معنایی که گمان می­کنید - می باشد؟ و چگونه راز درون خود را به ابوموسی و مغیره و دیگران، همان­گونه که روایت­های ذکر شده برآن دلالت می­کند، آشکار می­نماید؟

برای اینکه می­گوییم: فاش کردن راز خود به ابوموسی و مغیره و ابن عمر احتمالاً به خاطر ترس از دست رفتن خلافت نبود؛ زیرا عمر از دوستی آن­ها نسبت به خودش آگاه بود و مطمئن بود که این افراد آن راز را، جز برای دوستان و نزدیکان عمر، آشکار نمی­کنند و اگر هم آن را آشکار می­کردند، عامه مردم آن­ها را انکار می­نمودند، بنابراین از فاش کردن آن راز به مردم واهمه­ای نداشت.

دیگر اینکه داستان فلته بعد از استقرار خلافت او و جا گرفت ترس و هیبت او در دل­های مردم، اتفاق افتاده است، و آنچه باعث شد که عمر آن سخن را بگوید، این بود که شنید عمار بن یاسر می­گوید: اگر عمر بمیرد، با علی علیه السلام بیعت می­کنم. همان­گونه که جاحظ به آن اعتراف کرده و ابن ابی

ص: 464

الحدید - . شرح نهج البلاغه2: 25 - از او روایت کرده است. ابن ابی الحدید می­گوید: غیر از جاحظ گفته است: کسی که تصمیم به بیعت با علی علیه السلام در صورت مردن عمر گرفته بود، طلحه پسر عبدالله بود، و روایتی­ طولانی را که بخاری و دیگران از قول عمر در خطبه­اش که گفت: به من خبر داده­اند که کسی از شما می­گوید: اگر امیرالمومنین بمیرد با فلانی بیعت می­کنم... و این­که مردی بگوید: بیعت ابوبکر فلته بود و تمام شد، او را نفریبد.... آری این­گونه بود، ولی خداوند از شر آن حفظ کرد. پس عمر ترسید از این­که مبادا تلاش و نهایت کوششی را که مردم در منع امر خلافت از امیر مؤمنان علیه السلام و باز داشتن وی از خلافت کردند و عهدها و پیمان­هایی که مردم با او بستند، باطل شده و از بین بروند. با این حال، کینه­ای که در سینه­اش مخفی کرده بود به جوش آمد و نتوانست آن را پنهان کند و بر آن صبر کند و همانند این سخن از او ظاهر گشت.

و اما این­که ابن ابی الحدید آورده است: اخباری را که سید مرتضی - رضی عنه - نقل کرده، در کتاب­ها موجود نیست، باید گفت: هدف سید از آوردن این اخبار، تنها نوعی تایید برای این گفته خود است که ادعای آن­ها مبنی بر علم ضروری، گزافه گویی است، و هر کس طرف انصاف و بی­طرفی را رعایت کند و از تعصب بپرهیزد، خواهد دانست که حقیقت همان چیزی است که سید مرتضی نقل کرده است.

سپس ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه2: 27 -

می­گوید: بدانید که این کلمه (فلته) و امثال آن که عمر می گوید، مطابق سرشت غلیظ (درشتی) و ذات خشکی می­باشد که خداوند متعال او را به این صورت آفریده است، و چاره­ای در آن نیست؛ زیرا سرشت و ذات آدمی را نمی­توان تغییر داد. ما شکی نداریم که او

ص: 465

تکلف می­کرد و می­خواست الفاظش را به نحو خوب و لطیف به زبان آورد، اما طبع خشن و غریزه خشک و درشت او باعث می­شد به سوی چنین الفاظی گرایش پیدا کند و او از این الفاظ، نه قصد بدی داشت و نه می­خواست کسی را تخطئه یا نکوهش کند! همان­گونه که در لفظی که به هنگام بیماری رسول خداصلَّی الله علیه و آله آن را گفته بود، ذکر کردیم و همانند الفاظ و عبارت­هایی که در سال حدیبیه و در جاهای دیگر گفته بود، و خداوند سبحان، انسان مکلَّف را جز به آنچه قصد کرده مجازات نمی­کند و نیت­ او پاک­ترین و خالص­ترین آن­ها برای خداوند سبحان و مسلمانان بود و هر کس منصف باشد می­فهمد که این سخن، حق است.

سید در ردّ او می­گوید: اینکه ابن ابی الحدید، اقتضای طبیعت و گرایش غریزی را برای او قرار داده است، اگر منظورش این است که عمر به جایی رسیده که دیگر توان این را ندارد که زبان خود را از گفتن آنچه بر خلاف درونش است، باز دارد؛ بلکه در جایی که باید مدح بگوید، سرزنش و عتاب از او صادر می شود و آنجایی که باید اکرام و احترام کند، دشنام و ناسزا می­گوید و با آن کار از حد تکلیف خارج می شود، هیچ اختلافی در این نیست، ولی عاقلان همانند این مرد را در گروه دیوانگان به حساب می­آورند و هیچ اختلافی در اینکه عقل از شروط امامت است، وجود ندارد.

و اگر مراد ابن ابی الحدید، این باشد که با وجود آن، آنچه معیار تکلیف است باقی می­ماند، باید گفت که آن از جمله اموری است که هیچ سود و فایده­ای ندارد و بیهوده و پوچ است؛ زیرا ابلیس به خاطر سرشت آتشی خود، بر آدم تکبر و خود بزرگ بینی کرد و با این حال مستحق آتش جهنم شد و تا روز قیامت لعنت شامل او گشت، و زناکار به مقتضای شهوتی که خداوند او را برآن آفریده زنا می­کند و چاره­ای نیست با این حال سنگسار گشته و به او رحم نمی­شود.

ابن ابی الحدید در اصلاح این کلمه چه نیکو به این سخن عمر متمسک می­شود که به هنگام بیماری رسول خدا صلَّی الله علیه و آله گفت: این مرد (رسول خدا) هذیان و پرت و پلا می­گوید... و همینطور در پاسخ عمر به رسول خداصلَّی الله علیه و آله(هنگامی­که از حاضران قلم و کتف خواست) که گفت: کتاب خدا ما را کافی است و (نیازی به وصیت تو نداریم)، که به زودی در بخش طعن­های او،

ص: 466

اگر خدا بخواهد، به طور مفصل سخن خواهیم گفت.

و این سخن او، در حقیقت، پذیرفتن سخن سید مرتضی - رضی الله عنه - است که گفت: اگر این سخن عمر طعن بر ابوبکر نباشد، طعن و عیبی بر عمر است.

سپس ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه2: 37 -

می­گوید: و این سخن مرتضی: گاهی شخصی غیر ابوبکر پیدا می­شود که صاحب فضل بوده و ترس از فتنه (در بیعت این شخص) پیش می­آید که در این صورت آن شخص مستحق کشتن نیست؛ کسی می­تواند در جواب او بگوید: عمر با این سخن خود، تنها اهل زمان خود را مورد خطاب قرار داده است، و معتقد می­باشد که در میان آن­ها نه کسی همانند ابوبکر پیدا می شود و نه کسی که احتمال آن برود که فلته و عجولانه بیعت بگیرد، همان­گونه که برای ابوبکر پیش آمد، پس اگر پیش­آید که در زمانی دیگر، بعد از عصر عمر، و در زمان خودش، مثل ابوبکر در زمانش کسی باشد که فضل او نمایان باشد، نهی و تحریم عمر، شامل این شخص نمی­شود.

و در ردّ سخن او باید گفت: عمومیت ظاهرِ خطابی ­همانند این، متعلق به بعد از زمان این خطاب است؛ برای همین، هیچ کس نگفته، اوامر و نواهی وارد شده در اخبار، به زمان خاصی اختصاص دارد و برای همه زمانها نیست.

و به فرض این­که ما این حکم عمر را به آن زمان اختصاص دهیم، باید گفت: عمر از کجا می­دانست که مدت خلافتش - پناه بر خدا - تا زمانی طول نخواهد کشید که برای مردم، فضل و برتری مردی از اهل آن عصر، همانند فضل ابوبکر ظاهر می شود تا هر کس را به بیعتش فرا خواند مستحق قتل نشود؟ و آشکار شدن فضلی که برای ابوبکر می­پندارد، در تمام عمرش بر او ثابت نبوده، بلکه کسی آن را توهم کرده که بعد از مدت زمانی توهم می­کند، و همین­که عمر به هنگام مرگش این خطبه را خواند، دانست که کسی همچون ابوبکر در میان اهل آن زمان وجود ندارد که گردن­ها به سویش دراز شود، و در اولین خطبه­ای که بعد از بازگشت از حج آن را خواند، و همین­که ابولؤلؤ او را با خنجر زد، دانست که به زودی خواهد مرد و زمانی را که ممکن است در آن مدت، فضل مردی از اهل عصر خود آشکار شود، نخواهد دید. پس شایسته بود که کلام خود را به برخی از قیدها مقیّد کند و از ذکر شرایط آن غافل نشود.

ص: 467

پوشیده نیست که ابن ابی الحدید این گفته خود را: کسی همانند ابوبکر در میان آن­ها نیست، عذری برای عمر قرار داده، بنابر مذهبش باطل است؛ زیرا خود او معتقد است که امیرمؤمنان علیه السلام برتر از ابوبکر است، گرچه شرط رسیدن فضل کسی به فضل و برتری که ابوبکر به آن رسیده - اگر فضلی برای او در نظر گرفته شود - از اساس باطل است؛ برای این که در امام، بنابر رای کسی که برتری امام را شرط می­داند، شرط این است که او فقط برترین اهل زمان خود باشد نه اینکه همانند کسی باشد که یک زمانی امام بوده است. بطلان این سخن که در میان مخاطبین در آن زمان - اگر فرض کنیم خطاب به اهل آن عصر اختصاص دارد - کسی نبوده که بر ابوبکر در خیرات سبقت گرفته باشد، واضح تر از آن است که بر کسی پوشیده باشد.

ابن اثیر در «جامع الاصول - . جامع الاصول4: 98، حدیث2076 - »

در تفسیر لفظ فلته گفته است: ناگهانی و اتفاقی، زیرا مردم توقع نداشتند همه صحابه با ابوبکر بیعت کنند، بلکه عمر و پیروانش به سوی آن شتافتند .

ابن اثیر همچنین می­گوید: گفته شده است: فلته آخرین شب از ماه­های حرام است و در اینکه از روزهای حلال است یا حرام، تا شخص خونخواه (تقاص گیرنده) به سوی گرفتن انتقام بشتابد و فساد زیاد شود و خون­ها ریخته شود، اختلاف دارند؛ و عمر روزهای رسول خدا را به ماه­های حرام تشبیه کرده و روز وفات ایشان را در وقوع شر، به خاطر ارتداد عرب­ها و پیروی نکردن انصار و نپرداختن زکات و پذیرفتن عادت عرب­ها در این­که جز یک نفر از قبیله، رئیس آن نمی­شود، به فلته تشبیه کرده است.

و ممکن است مراد از فلته: خلسه، مخفیانه و غافلگیرانه باشد، یعنی این ­که مردم مایل بودند در روز سقیفه آن را به دست گیرند و به همین سبب مشاجره مردم با یکدیگر زیاد گشت، و ابوبکر فقط به وسیله

ص: 468

اختلاس و گرفتن از دست دیگران توانست آن را از آن خود کند، و بیعتی مثل این بیعت، شایسته است که فتنه­ها را برانگیزد، پس خداوند از آن و از شرش حفظ کند، و همانند آن در «النهایة - . النهایة لابن اثیر3: 467468 - » ذکر شده است.

مؤلف: اگر بپذیریم که لفظ فلته بر نکوهش دلالت نمی­کند و منظور از آن فقط حقیقت آن در زبان عربی است که به معنای کاری است که ناگهانی، بدون تامّل و بدون تدّبر انجام می­گیرد و گمان آن برود که آن لغزشی سخت و گناه فاحشی است، پس آنچه از خود این لفظ به دست آمده، اگر چه اعم از لغزش و خطا باشد، ولی بر آن حمل می­شود، بلکه بر اخص از آن حمل می­شود، چون آن در مکان اختصاص داده شده بر آن است، و هر لغزش و گناهی مستحق آن نیست که انجام دهنده آن کشته شود؛ و هر کس که کوچک­ترین آشنایی با شیوه­های کلام عربی داشته باشد، می­فهمد که آنان در حمل لفظ بر یکی از معناها، در صورت داشتن معنای مشترک، به کمترین چیزی که در این کلام است اکتفا می­کنند، و این گفته عمر: هر کس به همانند آن بیعت، شما را فرا خواند، او را بکشید، و هر کس همانند آن بیعت را مرتکب شود او را بکشید - . شرح نهج البلاغه لابن ابی الحدید2: 62 - ...اگرچه،

در آنچه از بخاری - . صحیح بخاری12: 128-135 -

در «جامع الاصول - . جامع الاصول4: 91، حدیث 2076 - »

نقل می­کند، وجود ندارد، ولی این سخن عمر، از جمله خاتمه سخن مسلّم او بین شیعه و سنی است، و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه لابن ابی الحدید2: 62 -

به آن اعتراف کرده است، و هیچ عاقلی در این شک نمی­کند که اگر متعصبان آن­ها همانند قاضی القضات و فخر رازی و صاحب المواقف و شارح آن و صاحب و شارح المقاصد و غیر از آن­ها، راهی برای انکار آن می یافتند، به یقین آن را از دست نمی­دادند، و دیگر نیازمند تاویل­های ضعیف و

ص: 469

سست نمی شدند.

و هر کس کتاب صحیح بخاری را بررسی کند می­فهمد که عادت بخاری در روایت­هایی که در بردارنده چیزی است که با آرای فاسد آن­ها منافات دارد، این گونه است که آن قسمت از روایت را حذف کرده، یا به منظور پوشیده نگه داشتن از جاهلان، با لفظ کنایه از آن تعبیر کرده ­است. بلکه روایت­هایی را که با عقاید خودشان منافات دارد، بی­درنگ ترک کرده و از آن می گذرد. و ابن خَلکان - . وفیات الاعیان4: 190 -

در شرح حال بخاری گفته است: خود او می­گوید: این کتابم صحیح را، از میان ششصد هزار حدیث تصنیف کرده­ام. و همانند این سخن را ابن اثیر در جامع الاصول - . جامع الاصول1: 186 - نقل کرده است و از مسلم روایت شده - . جامع الاصول1: 188 - است

که صحیح خود را از بین سیصد هزار حدیث شنیده شده جمع آوری کرده است و از ابی داوود - . جامع الاصول1: 190 -

روایت شده است که آنچه در کتاب خود آورده است را از پانصد هزار حدیث انتخاب کرده است.

و از سنت­های این قوم، این است که هر چه با عقایدشان مخالفت داشته باشد، آن را غیر صحیح می­نامند؛ و چون اهتمام بخاری در این زمینه بیشتر از سایر کسانی بود که گمان می­کردند اخبارشان از صحیح ترین اخبارهاست؛ به همین خاطر عامّه بیشتر کتاب­های حدیث و اخبار خود را ردّ کرده و کتاب صحیح بخاری را - با وجود بی­نظمی در ترتیب ابوابش و ضعف عناوینش - بی­نهایت بزرگ داشته و آن را بر سایر کتاب­ها مقدم دانسته اند، و با این حال به حمد خدا، بر کسی که به دقت و با بررسی در آن کتاب و سایر کتاب­هایش بنگرد، مشتبه نیست که این کتاب­ها پر از رسوایی­ها و مملو از اعتراف به زشتی­هاست.

و اما آنچه در تفسیر فلته به آخرین روز ماه های حرام و توجیه او در این­باره، ذکر کرده است، اشکال آن را دانستید، و این­که در تفسیر خود از فلته به خلسه، آنچه ذکر می­کند، تفسیر صحیحی است، جز این­که حقیقت آن است که بیعت ابوبکر، ربودن و سرقت خلافت از صاحب بر حق آن است و نه از کسانی که رغبت داشتند امامت و خلافت را به دست گیرند؛ زیرا آن­ها هم از دزدان بودند، و واضح است که گرفتن از دزد، دزدی نامیده نمی­شود.

ص: 470

**[ترجمه]

الطعن الخامس:

أَنَّهُ تَرَکَ إِقَامَةَ الْحَدِّ وَ الْقَوَدِ فِی خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ وَ قَدْ قَتَلَ مَالِکَ بْنَ نُوَیْرَةَ وَ ضَاجَعَ امْرَأَتَهُ مِنْ لَیْلَتِهِ، وَ أَشَارَ إِلَیْهِ عُمَرُ بِقَتْلِهِ وَ عَزْلِهِ، فَقَالَ: إِنَّهُ سَیْفٌ مِنْ سُیُوفِ اللَّهِ سَلَّهُ اللَّهُ عَلَی أَعْدَائِهِ (1). وَ قَالَ عُمَرُ مُخَاطِباً لِخَالِدٍ: لَئِنْ وُلِّیتُ الْأَمْرَ لَأَقِیدَنَّکَ لَهُ.

و قال القاضی فی المغنی (2)

ناقلا عن أبی علیّ- إِنّ (3) الردّة قد ظهرت من مالک، لأنّ فی الأخبار أنّه ردّ صدقات قومه علیهم لمّا بلغه موت رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] کما فعله سائر أهل الردّة، فاستحقّ القتل (4).

قال أبو علی: و (5) إنّما قتله لأنّه ذکر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقال:

صاحبک، و أوهم بذلک أنّه لیس بصاحب له، و کان عنده أنّ ذلک ردّة، و علم

ص: 471


1- و قد جاءت قصّة قتل خالد مالک بن نویرة فی تاریخ ابن جریر 2- 502، و الإصابة لابن حجر 2 القسم الأوّل- 99، و غیرهما. و انظر: الصّراط المستقیم 2- 279- 280، و غیره. و لکشف رأی الخلیفة فی قصّة مالک انظر: الغدیر 7- 158- 196، و قد حکی القصّة مفصّلا عن جملة من المصادر، و لاحظ: تاریخ أبی الفداء 1- 158، تاریخ الطّبریّ 3- 241 [طبعة أخری: 4- 66- 68]، تاریخ ابن الأثیر 3- 149 [طبعة أخری: 2- 536]، تاریخ ابن العساکر 5- 105- 112، تاریخ ابن کثیر 6- 321، تاریخ الخمیس 2- 233، تاریخ ابن شحنة- المطبوع فی هامش الکامل- 7- 165، أسد الغابة 4- 295، خزانة الأدب 1- 237، الإصابة 1- 414 و 3- 357. و الخلیفة الأوّل هو أوّل من فتح باب التّأویل و الاجتهاد، و قدّس ساحة المجرمین و البغاة، و محاباة رجال الجرائم و الانحرافات فی عمله فی قصّة خالد، إذ نزّهه بأعذار مفتعلة عن دنس آثامه الخطیرة، و درأ عن الحدّ بذلک، و تلک طامّة لحقتها طامّات، و بلیّة ما أکثر ما لقینا منها من بلیات إلی یومک هذا.
2- المغنی 20- القسم الأوّل-: 355.
3- فی المصدر: و هو أن ..
4- و قد جاء: فاستحقّ القتل، فی المغنی فی الصفحة: 354.
5- لا توجد الواو فی المصدر.

عند (1) المشاهدة المقصد- و هو أمیر القوم- فجاز أن یقتله، و إن کان الأولی أن لا یستعجل و أن یکشف الأمر فی ردّته حتّی یتّضح، فلهذا لم یقتله (2).

و بهذین الوجهین أجاب الفخر الرازی فی نهایة العقول (3) و شارح المواقف (4) و شارح المقاصد (5).

ثم قال قاضی القضاة (6): فإن قال قائل: فقد (7) کان مالک یصلّی؟ قیل له (8): و کذلک سائر أهل الردّة، و إنّما کفروا بالامتناع من الزکاة و اعتقادهم إسقاط وجوبها دون غیره.

فإن قیل: فلم أنکر عمر؟.

قیل (9): کان الأمر إلی أبی بکر فلا وجه لإنکار عمر، و قد یجوز أن یعلم أبو بکر من الحال ما یخفی علی (10) عمر.

فإن قیل: فما معنی ما روی عن أبی بکر من: أنّ خالدا تأوّل فأخطأ.

قیل: أراد تأوّل فی عجلته علیه بالقتل (11)، فکان الواجب عنده علی خالد

ص: 472


1- فی المغنی: إن، بدلا من: عند.
2- لا توجد: فی المصدر: فلهذا لم یقتله. و لا معنی لها، فتدبر.
3- نهایة العقول: مخطوط.
4- شرح المواقف للجرجانی 8- 358.
5- لم نجدهما فی شرح المقاصد للتفتازانی.
6- المغنی 20-- القسم الأوّل-: 355.
7- فی (ک) : لقد.
8- من قوله: فإن قال .. إلی قیل له، لا توجد فی المصدر، و جاءت فی الشافی 4- 161، و شرح النهج لابن أبی الحدید 17- 203.
9- فی المغنی: فإن قیل: فلم أنکر علیه عمر؟. قیل له ..، و لا توجد: له، فی الشافی، و ما جاء فی شرح النهج کالمتن.
10- نسخة جاءت فی (س) : عن، بدلا من: علی. و جاءت العبارة فی المصدر هکذا: و قد یجوز أنّه علم من حاله ما یخفی عن عمر.
11- فی المصدر: بالقول، بدلا من: بالقتل.

أن یتوقّف للشبهة (1).

و استدلّ أبو علی علی ردّة مالک بأنّ أخاه متمّم بن نویرة لمّا أنشد عمر مرثیة أخیه (2) قال له عمر: وددت أنّی أقول الشعر فأرثی زیدا کما رثیت أخاک. فقال له متمّم: لو قتل أخی علی مثل ما قتل علیه أخوک لما رثیته. فقال له عمر: ما عزّانی أحد کتعزیتک (3)، فدلّ هذا علی أنّه لم یقتل علی الإسلام (4).

ثم أجاب عن تزویجه بامرأته بأنّه إذا قتل علی الردّة فی دار الکفر جاز ذلک عند کثیر من أهل العلم و إن کان لا یجوز أن یطأها إلّا بعد الاستبراء، فأمّا وطئه لامرأته (5) فلم یثبت عنده، و لا یجوز (6) أن یجعل طعنا فی هذا الباب.

و اعترض علیه السیّد المرتضی رضی اللّه عنه فی الشافی (7) بقول: أمّا صنیع (8) خالد- فی قتل مالک بن نویرة و استباحة ماله و زوجته لنسبته إلی الردّة التی لم تظهر، بل کان الظاهر خلافها من الإسلام- فعظیم، و یجری مجراه فی العظم تغافل من تغافل عن أمره و لم یقم فیه حکم اللّه تعالی و أقرّه علی الخطإ الذی شهد هو به علی نفسه، و یجری مجراهما من أمکنه أن یعلم الحال فأهملها و لم یتصفّح ما

ص: 473


1- جاءت العبارة فی المغنی و الشافی: فکان عنده الواجب أن یتوقّف للشبهة، و فی المغنی زیادة لفظ: الاستنابة، بعد کلمة: للشبهة.
2- فی المصدر: مرثیته أخاه. أقول: و قد جاء قول متمّم فی الصراط المستقیم 2- 281 أیضا.
3- فی المغنی: بتعزیتک، و فی شرح النهج: بمثل تعزیتک.
4- فی المصدر و الشافی و شرح النهج زیادة: کما قتل زید، بعد: الإسلام.
5- لا توجد فی المغنی: لامرأته.
6- فی المصدر و الشافی و شرح النهج: و لا یصحّ، بدلا من: و لا یجوز.
7- الشافی 4- 162- 167. و فی الحجریّة منه: 422- 423. و جاء فی شرح النهج لابن أبی الحدید 17- 204- 207.
8- فی المصدر: أمّا صنع. و فی شرح النهج: أما منع ..

روی من الأخبار فی هذا الباب، و تعصّب لأسلافه (1) و مذهبه (2)، و کیف یجوز عند خصومنا علی مالک و أصحابه جحد الزکاة مع المقام علی الصلاة، و هما جمیعا فی قرن (3)؟! لأنّ العلم الضروری بأنّهما من دینه صلّی اللّه علیه و آله و شریعته علی حدّ واحد، و هل نسبة مالک إلی الردّة- بعد (4) ما ذکرناه- إلّا قدح فی الأصول و نقض لما تضمّنته من أنّ الزکاة معلومة ضرورة من (5) دینه صلّی اللّه علیه و آله؟.

و أعجب من کلّ عجیب قوله: و کذلک سائر أهل الرّدة- یعنی أنّهم کانوا یصلّون و یجحدون الزکاة-؟! لأنّا قد بیّنا أنّ ذلک مستحیل غیر ممکن، و کیف یصحّ ذلک و قد روی جمیع أهل النقل أنّ أبا بکر وصّی (6) الجیش الذین أنفذهم بأن یؤذّنوا و یقیموا، فإن أذّن القوم بأذانهم و أقاموا (7) کفّوا عنهم، و إن لم یفعلوا أغاروا علیهم؟! فجعل إمارة الإسلام و البراءة من الردّة الأذان و الإقامة، و کیف یطلق فی سائر أهل الردّة ما یطلقه من أنّهم کانوا یصلّون؟! و قد علمنا أنّ أصحاب مسیلمة و طلیحة و غیرهما ممّن ادّعی النبوّة و خلع الشریعة ما کانوا یصلّون (8) و لا شیئا ممّا جاءت به شریعتنا، و قصّة مالک معروفة عند من تأمّلها من کتب النقل و السیرة، و أنّه قد کان (9) علی صدقات قومه بنی یربوع والیا من قبل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فلمّا بلغته وفاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أمسک عن أخذ

ص: 474


1- فی (ک) : لإسلامه، و المذکور هنا أورده هناک نسخة بدل.
2- لا توجد فی المصدر: و تعصّب لأسلافه و مذهبه، و لکن أوردها ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج 17- 202.
3- جاء فی حاشیة (ک) ما یلی: القرن- بالتحریک-: حبل یجمع به البعیران. منه قدّس سرّه. انظر: القاموس 4- 258، و الصحاح 6- 2180، و غیرهما.
4- فی المصدر و شرح النهج: مع، بدلا من: بعد.
5- لا توجد کلمة: من، فی (ک).
6- فی الشافی و شرح النهج: لما وصّی ..
7- فی الشافی و شرح النهج: کأذانهم و إقامتهم.
8- فی المصدر و شرح النهج: ما کانوا یرون الصلاة ..
9- فی الشافی: عند من تأمّلها من أهل النقل لأنّه کان ..

الصدقة من قومه، و قال لهم: تربّصوا بها حتی یقوم قائم بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و ننظر ما یکون من أمره، و قد صرّح بذلک فی شعره حیث یقول:

و قالت رجال سدّد الیوم مالک*** و قال رجال، مالک لم یسدّد

فقلت دعونی لا أبا لأبیکم*** فلم أخط (1) وأیا (2) فی المقال و لا الید

و قلت خذوا أموالکم غیر خائف*** و لا ناظر فیما یجی ء به غدی (3)

فدونکموها إنّما هی مالک*** مصرّرة (4) أخلافها لم تجدّد

سأجعل نفسی دون ما تحذرونه*** و أرهنکم یوما بما قلته یدی

فإن قام بالأمر (5) المجدّد (6) قائم*** أطعنا و قلنا الدین دین محمّد

فصرّح- کما تری- أنّه استبقی الصدقة فی أیدی قومه رفقا بهم و تقرّبا إلیهم إلی أن یقوم بالأمر من یدفع ذلک إلیه.

وَ قَدْ رَوَی جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ السِّیَرِ (7) وَ ذَکَرَهُ الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ (8) أَنَّ مَالِکاً نَهَی قَوْمَهُ عَنِ الِاجْتِمَاعِ عَلَی مَنْعِ الصَّدَقَاتِ وَ فَرَّقَهُمْ، وَ قَالَ: یَا بَنِی یَرْبُوعٍ! إِنْ کُنَّا قَدْ عَصَیْنَا أُمَرَاءَنَا إِذْ دَعَوْنَا إِلَی هَذَا الدِّینِ، وَ بَطَّأْنَا النَّاسَ عَلَیْهِ (9) فَلَمْ نُفْلِحْ وَ لَمْ نُنْجِحْ، وَ إِنِّی قَدْ نَظَرْتُ فِی هَذَا الْأَمْرِ فَوَجَدْتُ الْأَمْرَ یَتَأَتَّی لَهُمْ بِغَیْرِ سِیَاسَةٍ، وَ إِذِ الْأَمْرُ لَا یَسُوسُهُ النَّاسُ فَإِیَّاکُمْ وَ مُعَادَاةَ قَوْمٍ یُصَنَّعُ لَهُمْ، فَتَفَرَّقُوا عَلَی ذَلِکَ إِلَی أَمْوَالِهِمْ،

ص: 475


1- لعلّه یقرأ فی البحار: فلم أحظ، بمعنی: لم أفضّل، کما فی الصحاح 6- 2316، و غیره.
2- فی المصدر و شرح النهج: رأیا، و الوأی: الوعد، کما نصّ علیه فی الصحاح 6- 2518.
3- فی الشافی: به عندی. و روی: من الغد.
4- فی (س) : مصردة. و هی بمعنی مقلّلة، کما فی لسان العرب 3- 249، و مصرّرة .. أی مجتمعة، قد ذکره فی اللسان 4- 452.
5- فی (ک) : بالأمن.
6- فی المصدر: المحدّث.
7- کابن الأثیر فی کامله 2- 358.
8- تاریخ الطّبریّ 3- 176 [3- 279- 280] حوادث سنة 11 ه، بتصرف و اختصار.
9- فی المصدر: عنه، بدلا من: علیه.

وَ رَجَعَ مَالِکٌ إِلَی مَنْزِلِهِ، فَلَمَّا قَدِمَ خَالِدٌ الْبِطَاحَ بَثَّ السَّرَایَا وَ أَمَرَهُمْ بِدَاعِیَةِ الْإِسْلَامِ، وَ أَنْ یَأْتُوهُ بِکُلِّ مَنْ لَمْ یُجِبْ، وَ أَمَرَهُمْ (1) إِنِ امْتَنَعَ أَنْ یُقَاتِلُوهُ، فَجَاءَتْهُ الْخَیْلُ بِمَالِکِ بْنِ نُوَیْرَةَ فِی نَفَرٍ مِنْ بَنِی یَرْبُوعٍ، وَ اخْتَلَفَتِ السَّرِیَّةُ فِی أَمْرِهِمْ، وَ فِی السَّرِیَّةِ (2) أَبُو قَتَادَةَ الْحَرْثُ بْنُ رِبْعِیٍّ، فَکَانَ (3) مِمَّنْ شَهِدَ أَنَّهُمْ قَدْ أَذَّنُوا وَ أَقَامُوا وَ صَلَّوْا، فَلَمَّا اخْتَلَفُوا فِیهِمْ أَمَرَ بِهِمْ خَالِدٌ فَحُبِسُوا، وَ کَانَتْ لَیْلَةٌ بَارِدَةٌ لَا یَقُومُ لَهَا شَیْ ءٌ، فَأَمَرَ خَالِدٌ مُنَادِیاً یُنَادِی: أَدْفِئُوا أُسَرَاءَکُمْ، فَظَنُّوا أَنَّهُ أَمَرَهُمْ (4) بِقَتْلِهِمْ، لِأَنَّ هَذِهِ اللَّفْظَةَ تُسْتَعْمَلُ فِی لُغَةِ کِنَانَةَ لِلْقَتْلِ، فَقَتَلَ ضِرَارُ بْنُ الْأَزْوَدِ (5) مَالِکاً، وَ تَزَوَّجَ خَالِدٌ زَوْجَتَهُ أُمَّ تَمِیمٍ بِنْتَ الْمِنْهَالِ.

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ (6): أَنَّ السَّرِیَّةَ الَّتِی بُعِثَ بِهَا (7) خَالِدٌ لَمَّا غَشِیَتِ الْقَوْمَ تَحْتَ اللَّیْلِ رَاعُوهُمْ (8) فَأَخَذَ الْقَوْمُ السِّلَاحَ، قَالَ: فَقُلْنَا: إِنَّا لَمُسْلِمُونَ. فَقَالُوا: وَ نَحْنُ الْمُسْلِمُونَ. قُلْنَا: فَمَا بَالُ السِّلَاحِ؟. قَالُوا لَنَا: فَمَا بَالُ السِّلَاحِ مَعَکُمْ؟. قُلْنَا:

فَضَعُوا السِّلَاحَ. فَلَمَّا وَضَعُوا رُبِطُوا أُسَارَی، فَأُتُوا بِهِمْ خَالِداً، فَحَدَّثَ أَبُو قَتَادَةَ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ بِأَنَّ الْقَوْمَ نَادَوْا بِالْإِسْلَامِ (9) وَ أَنَّ لَهُمْ أَمَاناً، فَلَمْ یَلْتَفِتْ خَالِدٌ إِلَی

ص: 476


1- لا توجد فی الشّافی: أمرهم.
2- فی المصدر: فیهم، و فیهم أبو قتادة ..، بدلا من: فی أمرهم و فی السّریّة. و ما هنا جاء فی شرح النّهج.
3- فی الشّافی: و کان.
4- وضع فی المطبوع من البحار علی: هم، رمز نسخة بدل.
5- فی المصدر: ضرار بن الحارث بن الأزور.
6- أورده الطّبریّ فی تاریخه 3- 280، و غیره.
7- فی الشّافی: فیها.
8- جاءت فی المصدر زیادة: له، قبل: راعوهم. و فی حاشیة (ک) ما یلی: راعوهم .. أی أفزعوهم، و خاف القوم منهم. منه (قدّس سرّه).
9- فی (ک) : الإسلام- بلا باء-.

قَوْلِهِ وَ أَمَرَ بِقَتْلِهِمْ وَ قَسَّمَ سَبْیَهُمْ، فَحَلَفَ أَبُو قَتَادَةَ أَنْ لَا یَسِیرَ تَحْتَ لِوَاءِ خَالِدٍ فِی جَیْشٍ أَبَداً، وَ رَکِبَ فَرَسَهُ شَادّاً (1) إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ أَخْبَرَهُ (2) بِالْقِصَّةِ، وَ قَالَ لَهُ: إِنِّی نَهَیْتُ خَالِداً عَنْ قَتْلِهِ فَلَمْ یَقْبَلْ قَوْلِی، وَ أَخَذَ بِشَهَادَةِ الْأَعْرَابِ الَّذِینَ غَرَضُهُمُ الْغَنَائِمُ، وَ أَنَّ عُمَرَ لَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ تَکَلَّمَ فِیهِ عِنْدَ أَبِی بَکْرٍ فَأَکْثَرَ (3)، وَ قَالَ: إِنَّ الْقِصَاصَ قَدْ وَجَبَ عَلَیْهِ، فَلَمَّا (4) أَقْبَلَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ قَافِلًا دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ عَلَیْهِ قَبَاءٌ لَهُ عَلَیْهِ (5) صَدَأُ (6) الْحَدِیدِ، مُعْتَجِراً (7) بِعِمَامَةٍ لَهُ قَدْ غَرَزَ فِی عِمَامَتِهِ أَسْهُماً (8)، فَلَمَّا دَخَلَ (9) الْمَسْجِدَ قَامَ إِلَیْهِ عُمَرُ فَنَزَعَ الْأَسْهُمَ عَنْ رَأْسِهِ فَحَطَمَهَا، ثُمَّ قَالَ: یَا عُدَیَّ نَفْسِهِ! أَ عَدَوْتَ عَلَی امْرِئٍ مُسْلِمٍ فَقَتَلْتَهُ ثُمَّ نَزَوْتَ عَلَی امْرَأَتِهِ، وَ اللَّهِ لَنَرْجُمَنَّکَ (10) بِأَحْجَارِکَ .. وَ خَالِدٌ لَا یُکَلِّمُهُ وَ لَا یَظُنُّ إِلَّا أَنَّ رَأْیَ أَبِی بَکْرٍ مِثْلُ مَا رَأَی عُمَرُ فِیهِ، حَتَّی دَخَلَ إِلَی (11) أَبِی بَکْرٍ وَ اعْتَذَرَ إِلَیْهِ فَعَذَّرَهُ وَ تَجَاوَزَ عَنْهُ، فَخَرَجَ خَالِدٌ- وَ عُمَرُ جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ فَقَالَ: هَلُمَّ إِلَیَّ یَا ابْنَ أُمِّ شَمْلَةَ (12)، فَعَرَفَ عُمَرُ أَنَّ أَبَا

ص: 477


1- فی الشّافی: فرکب فرسه شاذّا، أی مفردا، و هو الظّاهر.
2- فی المصدر: و خبّره.
3- جاء فی الشّافی: و أکثر.
4- فی (س) من البحار و فی شرح النّهج: و لمّا.
5- وضع فی (ک) علی: علیه، رمز نسخة بدل.
6- قال فی مجمع البحرین 1- 261: صدأ الحدید: وسخه.
7- فی (ک) : معتجزا. و ما أثبتناه هو الظّاهر. و الاعتجار: لفّ العمامة علی الرّأس و یردّ طرفها علی وجهه، و لا یجعل شیئا تحت ذقنه، قاله فی مجمع البحرین 3- 397. و أمّا الاعتجاز فلم یستعمل، و مجرّده إمّا من العجز أو التّعجّز، و یقال: تعجّزت البعیر .. أی رکبت عجزه.
8- فی المصدر: سهما.
9- فی الشّافی: فلمّا أن دخل. و هی نسخة جاءت فی (ک) .
10- فی المصدر: لأرجمنّک.
11- فی الشّافی: علی، بدلا من: إلی، و هو الظّاهر.
12- جاء فی حاشیة (ک) : ما یلی: الشّملة: کساء یشتمل به، کأنّه عیّر عمر بأنّ أمّها [کذا] کانت تلبسه لفقرها، و أمّ شملة: کنیة للدّنیا و للخمر أیضا، فلعلّه عیّره بهما، و علی الأخیرین یحتمل أن یکون خطابا لنفسه یتحما [کذا] بإقبال الدّنیا علیه و حصول سکر الدّولة له. منه (قدّس سرّه) . أقول: ما ذکره للشّملة و أمّ شملة من المعنی جاء فی القاموس 3- 403 فی مادّة شمل.

بَکْرٍ قَدْ رَضِیَ عَنْهُ فَلَمْ یُکَلِّمْهُ وَ دَخَلَ بَیْتَهُ.

وَ قَدْ رَوَی- أَیْضاً- أَنَّ عُمَرَ لَمَّا وُلِّیَ جَمَعَ مِنْ عَشِیرَةِ (1) مَالِکِ بْنِ نُوَیْرَةَ- مَنْ وَجَدَهُ مِنْهُمْ- وَ اسْتَرْجَعَ (2) مَا وَجَدَ عِنْدَ الْمُسْلِمِینَ مِنْ أَمْوَالِهِمْ وَ نِسَائِهِمْ وَ أَوْلَادِهِمْ (3) فَرَدَّ ذَلِکَ جَمِیعاً عَلَیْهِمْ (4) مَعَ نَصِیبِهِ (5) کَانَ فِیهِمْ.

وَ قِیلَ: إِنَّهُ ارْتَجَعَ بَعْضَ نِسَائِهِمْ مِنْ نَوَاحِی دِمَشْقَ- وَ بَعْضُهُنَّ حَوَامِلُ فَرَدَّهُنَّ عَلَی أَزْوَاجِهِنَّ.

فالأمر ظاهر فی خطإ خالد و خطإ من تجاوز عنه، و قول صاحب المغنی (6) إنّه یجوز أن یخفی علی عمر ما یظهر لأبی بکر- لیس بشی ء، لأنّ الأمر فی قصّة خالد لم یکن مشتبها، بل کان مشاهدا معلوما لکلّ من حضر، و ما تأوّل به فی القتل لا یعذر لأجله، و ما رأینا أبا بکر حکم فیه (7) بحکم المتأوّل و لا غیره، و لا تلافی خطأه و زلله، و کونه: سیفا من سیوف اللّه- علی ما ادّعاه- لا یسقط عنه الأحکام، و لا یبرّئه من الآثام.

فأمّا قول متمّم: لو قتل أخی علی ما قتل علیه أخوک لما رثیته .. (8) فإنّه لا یدلّ علی أنّه کان مرتدّا، و کیف یظنّ عاقل أنّ متمّما یعترف بردّة (9) أخیه و هو

ص: 478


1- فی الشّافی: جمع من بقی من عشیرة ..
2- لا توجد فی (س) : من وجده منهم.
3- جاء فی المصدر بتقدیم و تأخیر: و أولادهم و نسائهم .. و جاء فی (ک) : فردّ ذلک علیهم جمیعا بتقدیم و تأخیر-.
4- فی (ک) : علیهم جمیعا.
5- فی الشّافی: مع نصیبه الّذی ..
6- فی المصدر: صاحب الکتاب.
7- فی المصدر: و تأوّله فی القتل إن کان تأوّل لا یعذره و ما رأیناه حکم فیه ..
8- الذی مرّ قریبا صفحة 473، و حکاه فی الصراط المستقیم 2- 281، و غیره.
9- فی الشافی: اعترف بردّة، و فی (س) : یعترف ردّة.

یطالب أبا بکر بدمه و الاقتصاص من قاتله و ردّ سبیه، فإنّما (1) أراد فی الجملة التقرّب إلی عمر بتقریظ (2) أخیه.

ثم لو کان ظاهر القول کباطنه (3) لکان إنّما یفید تفضیل قتلة زید (4) علی قتلة مالک، و الحال فی ذلک أظهر، لأنّ زیدا قتل فی بعث المسلمین ذابّا عن وجوههم، و مالک قتل علی شبهة، و بین الأمرین فرق.

فأمّا قوله فی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: صاحبک .. فقد قال أهل العلم إنّه أراد القرشیة، لأنّ خالدا قرشیّ، و بعد فلیس فی ظاهر إضافته إلیه دلالة (5) علی نفیه له عن نفسه، و لو کان علم من مقصده الاستخفاف و الإهانة- علی ما ادّعاه صاحب المغنی (6)

لوجب أن یعتذر خالد بذلک (7) عند أبی بکر و عمر، و یعتذر به أبو بکر لمّا (8) طالبه عمر بقتله، فإنّ عمر ما کان یمنع من قتل قادح فی نبوّة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و إن کان الأمر علی ذلک فأیّ معنی لقول أبی بکر: تأوّل فأخطأ؟!، و إنّما تأوّل فأصاب، إن کان الأمر علی ما ذکر (9).

و أورد علیه ابن أبی الحدید (10): بأنّه لا ملازمة بین القول بوجوب الصلاة و بین القول بوجوب الزکاة، لأنّه لا تلازم بین العبادتین فی الوجود، و کونهما متشارکین فی العلم بهما من الدین ضرورة لا یقتضی امتناع سقوط أحدهما بشبهة، فإنّهم قالوا

ص: 479


1- فی المصدر: و إنّما.
2- أی بمدح أخیه، کما جاء فی القاموس 2- 398.
3- فی الشافی: هذا القول کما ظنّه، بدلا من: القول کباطنه.
4- فی المصدر: تفضیل زید و قتلته ..
5- فی الشافی: دلالته ..
6- فی المصدر: صاحب الکتاب.
7- هنا تقدیم و تأخیر فی الشافی، أی: بذلک خالد.
8- فی المصدر زیادة: له، قبل: لمّا.
9- فی الشافی: علی ما ذکره، و فی شرح النهج: علی ما ذکر- بلا ضمیر-. و حکاه ابن أبی الحدید فی شرح النهج 17- 202- 207 بألفاظ متقاربة.
10- شرح نهج البلاغة 17- 208، باختلاف و اختصار کثیر.

إنّ اللّه تعالی قال لرسوله صلّی اللّه علیه و آله: خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ ... (1) الآیة. قالوا (2): فوصف اللّه الصدقة بأنّها من شأنها أن یطهّر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الناس و یزکّیهم بأخذها منهم، ثم عقّب ذلک بأنّ فرض علیه- مع أخذ الزکاة منهم- أن یصلّی علیهم صلاة تکون سکنا لهم. قالوا:

و هذه صفات لا تتحقّق فی غیره، لأنّ غیره لا یطهّر الناس و لا یزکّیهم بأخذ الصدقة، و لا إذا صلّی علی النّاس کان صلاته سکنا لهم، فلم یجب علینا دفع الزکاة إلی غیره.

و الجواب: إنّ کلام قاضی القضاة صریح فی أنّ مالکا و أصحابه کفروا بالامتناع من الزکاة، و اعتقادهم إسقاط وجوبها، و لو کان الحال کما ذکره من أنّهم اعتقدوا سقوطها لشبهة و لم ینکروا وجوبها مطلقا لم یلزم کفرهم لإنکار أمر معلوم من الدین ضرورة، و فی کلام ابن أبی الحدید (3) اعتراف بذلک، حیث قال: إنّهم ما جحدوا وجوبها، و لکنّهم قالوا: إنّه وجوب مشروط، و لیس یعلم بالضرورة انتفاء کونها مشروطة، و إنّما یعلم ذلک بنظر و تأویل.

فبطل جواب القاضی و یتوجّه إیراد السید علیه.

و قد صرّح غیر ابن أبی الحدید- من أهل الخلاف- بأنّ مالکا و أصحابه لم یکفروا بمنعهم الزکاة، حکی شارح صحیح مسلم فی المنهاج (4) فی کتاب الإیمان

ص: 480


1- التوبة: 103.
2- لا توجد: قالوا، فی (س) .
3- فی شرحه علی النهج 17- 208.
4- المنهاج (و هو شرح صحیح مسلم للنووی) ، و لم نجد نصّ العبارة، و الذی فیه 1- 202 نقلا عن الخطابی فی شرح کلام أبی بکر، قال: ممّا یجب تقدیمه فی هذا أن یعلم أنّ أهل الردّة کانوا صنفین: صنف ارتدّوا عن الدین و نابذوا الملّة، و عادوا إلی الکفر، و هم الذین عناهم أبو هریرة بقوله: و کفر من کفر من العرب، و هذه الفرقة طائفتان: إحداهما: أصحاب مسیلمة من بنی حنیفة و غیرهم الذین صدّقوا علی دعواه فی النبوّة .. و الطائفة الأخری: ارتدّوا عن الدین، و أنکروا الشرائع، و ترکوا الصلاة و الزکاة و غیرها من أمور الدین ... و الصنف الآخر: هم الذین فرّقوا بین الصلاة و الزکاة، فأقرّوا بالصلاة و أنکروا فرض الزکاة و وجوب أدائها إلی الإمام، و هؤلاء علی الحقیقة أهل بغی، و إنّما لم یدعوا بها الاسم فی ذلک الزمان خصوصا لدخولهم فی غمار أهل الردّة، فأضیف الاسم فی الجملة إلی الردّة، إذ کان أعظم الأمرین و أهمّها ..

کلاما استحسنه عن الخطّابی، و هذا لفظه، قال- بعد تقسیم أهل الرّدة إلی ثلاثة أقسام-: فأمّا مانعو الزکاة منهم المقیمون علی أصل الدین فإنّهم أهل بغی، و لم یسمّوا علی الانفراد منهم کفّارا و إن کانت الردّة قد أضیفت إلیهم لمشارکتهم المرتدّین فی منع بعض ما منعوه من حقوق الدین، و ذلک أنّ اسم الردّة اسم لغویّ، و کلّ من انصرف عن أمر کان مقبلا علیه فقد ارتدّ عنه، و قد وجد من هؤلاء القوم الانصراف عن الطاعة و منع الحقّ و انقطع عنهم اسم الثناء و المدح بالدین، و علّق بهم الاسم القبیح لمشارکتهم القوم الذین کان ارتدادهم حقّا.

ثم قال- بعد کلام فی تقسیم خطاب اللّه- فإن قیل: کیف تأوّلت أمر الطائفة التی منعت الزکاة علی الوجه الذی ذهبت إلیه و جعلتهم أهل بغی؟! و هل إذا أنکرت طائفة من المسلمین فی زماننا فرض الصلاة (1) و الزکاة و امتنعوا من أدائها یکون حکمهم حکم أهل البغی؟!.

قلنا: لا، فإنّ من أنکر فرض الزکاة (2) فی هذا الزمان کان (3) کافرا بإجماع المسلمین، و الفرق بین هؤلاء و أولئک أنّهم إنّما (4) عذروا لأسباب و أمور لا یحدث مثلها فی هذا الزمان، منها: قرب العهد بزمان الشریعة الذی کان یقع فیه تبدیل الأحکام بالنسخ، و منها: إنّ القوم کانوا جهّالا بأمور الدین و کان عهدهم بالإسلام قریبا فدخلتهم الشبهة فعذروا، فأمّا الیوم و قد شاع دین الإسلام

ص: 481


1- فی (ک) خطّ علی کلمة: الصلاة.
2- فی (س) بدل الزکاة: الصلاة، ثمّ جعل الزکاة نسخة بدل.
3- لا توجد: کان، فی (س) .
4- وضع فی (ک) علی: إنّما: رمز نسخة بدل.

و استفاض فی المسلمین علم وجوب الزکاة حتّی (1) عرفها الخاصّ و العامّ و اشترک فیهم العالم و الجاهل، فلا یعذر أحد بتأویل یتأوّله فی إنکارها، و کذلک الأمر فی کلّ من أنکر شیئا ممّا أجمعت (2) الأمّة علیه من أمور الدین إذا کان علمه منتشرا کالصلوات الخمس و صوم شهر رمضان و الاغتسال من الجنابة و تحریم الزنا و الخمر و نکاح ذوات المحارم (3) و نحوها من الأحکام، إلّا أن یکون رجلا حدیث عهد بالإسلام و لا یعرف حدوده، فإنّه إذا أنکر شیئا منها جهلا به لم یکفر و کان سبیله سبیل أولئک القوم فی صدق اسم الدین علیه، فأمّا ما کان الإجماع فیه معلوما من طریق علم الخاصّة کتحریم نکاح المرأة علی عمّتها و خالتها، و إنّ القاتل عمدا لا یرث، و إنّ للجدّة السدس .. و ما أشبه ذلک من الأحکام، فإنّ من أنکرها لا یکفر بل یعذر فیها لعدم استفاضة علمها فی العامّة و نحوه.

قال فی شرح الوجیز (4) فی أوّل کتاب الجنایات: و أمّا التلازم بین العبادتین فی الوجود فأمر لم یدّعه السید و لا حاجة له إلی ادّعائها، و إنّما ادّعی الملازمة بین اعتقاد وجوب الصلاة و بین التصدیق بوجوب الزکاة علی الوجه الذی علم من الدین ضرورة، و خرج منکره عن الإسلام.

و الظاهر إنّ غرضه أنّ منکر الضروری إنّما یحکم بکفره لکون إنکاره ذلک کاشفا عن تکذیب الرسول صلّی اللّه علیه و آله و إنکار نبوّته، لا أنّ ذلک الإنکار فی نفسه علّة للحکم بالکفر، و لذلک لا یحکم بکفر من ادّعی شبهة محتملة، و لو دلّ دلیل علی کفر من أنکر ضروریا من الدین (5) مخصوصا مطلقا لم یحکم (6)

ص: 482


1- لا توجد: حتی، فی (س) .
2- فی (ک) : اجتمعت.
3- خطّ فی (س) علی الألف و اللام من کلمة: المحارم.
4- شرح الوجیز، و لم نحصل علیه للتخریج.
5- لا توجد فی (س) : من الدین.
6- فی (س) : نحکم.

بکفره، لکون ذلک الإنکار من أفراد هذا الأمر الکلّی، بل لقیام ذلک الدلیل بخصوصه، و الظاهر أنّ من أنکر ضروریّا من الدین- لا لشبهة قادته إلی الإنکار لم ینفکّ إنکاره ذلک عن (1) إنکار سائر الضروریات، و تکذیب الرسول صلّی اللّه علیه و آله.

و ما یشاهد فی بعض الناس من نفی بعض الضروریات کحدوث العالم و المعاد الجسمانی و نحو ذلک مع الإقرار فی الظاهر بنبوّة نبیّنا صلّی اللّه علیه و آله و اعترافهم بسائر الضروریات و ما جاء به النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فذلک لأحد الأمرین: إمّا لکونهم ضالّین لشبهة اعترتهم فیما زعموه کتوهّمهم کون أباطیل بعض الفلاسفة و سائر الزنادقة برهانا یوجب تأویل الأدلّة السمعیة و نحو ذلک، أو لکونهم منکرین للنبوّة فی الباطن و لکن لخوف القتل و المضارّ الدنیویّة لا یتجرّءون (2) علی إنکار غیر ما کشفوا عن إنکاره من الضروریات، و أمّا إظهارهم إنکار ذلک البعض فلارتفاع الخوف فی إظهاره لاختلاط عقائد الفلاسفة و غیرهم بعقائد المسلمین بحیث لا تتمیّز إحداهما عن الأخری إلّا عند من عصمه اللّه سبحانه، فمن دخل منهم تحت القسم الأول یشکل الحکم بخروجهم عن الإسلام، لکون ما أنکروه غیر ضروریّ فی حقّهم و إن صدق علیه عنوان الضرورة بالنسبة إلی غیرهم، و لا ینافی ذلک أن یکونوا من أهل الضلال معاقبین علی إنکارهم لاستناده إلی تقصیر منهم فی طلب الحقّ.

و أمّا القسم الثانی فخروجهم عن الإسلام لإنکار النبوّة، فظهر أنّ إنکار أمر ضروریّ علی وجه یوجب الکفر لا ینفکّ عن إنکار النبوّة المستلزم لإنکار سائر الضروریات.

فإن قیل: من أین یعلم أنّ مالکا و أصحابه لم یکونوا من القسم الثانی، فلعلّهم لم ینکروا الصلاة فی الظاهر لأمر دنیوی.

ص: 483


1- فی (س) : علی، بدلا من: عن.
2- فی (ک) : لا یجترون.

قلنا: أوّلا: هذا خلاف ما اعترف به ابن أبی الحدید و قاضی القضاة و الخطابی .. و غیرهم (1).

و ثانیا: إنّ مالکا و أصحابه لو کانوا مشفقین من أهل الإسلام أو بقی لهم مطمع فیهم لما أعلنوا بالعداوة، و لم یریدوا قتال المسلمین کما زعمه الجمهور، علی أنّه لا نزاع فی إسلامهم قبل ذلک الامتناع، فقد کان عاملا من قبل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علی صدقات قومه- کما رواه أرباب السیر منهم (2)

، و إذا ثبت إسلامهم و أقرّوا فی الظاهر بسائر الضروریات لم یحکم بکفرهم بمجرّد ذلک الامتناع المحتمل للأمرین، بل لأمر ثالث: و هو أن یکون منعهم مستندا إلی الشحّ و البخل، فلم یلزم کفرهم کما ادّعاه قاضی القضاة و غیرهم، و لم یجز (3) سبی ذراریهم و نسائهم و أخذ أموالهم کما فعلوا و إن جاز قتالهم لأخذ الزکاة لو أصرّوا علی منعها علی الوجه الأخیر، بعد أن یکون المتصدّی للأخذ مستحقّا له.

و أمّا إذا استند المنع إلی الشبهة فکان الواجب علی من تصدّی للأخذ (4) و أراد القتال أن یبدأ (5) بإزالة شبهتهم، کما صرّح به فقهاؤهم فی جمهور أهل البغی.

قال فی شرح الوجیز فی بحث البغاة من کتاب الجنایات (6): لا یبدءون بالقتال حتّی یبدءوا و لیبعث الإمام أمینا ناصحا یسألهم ما ینقمون، فإن علّلوا امتناعهم بمظلمة أزالها، و إن ذکروا شبهة کشفها لهم، و إن لم یذکروا شیئا نصحهم و وعظهم و أمرهم بالعود إلی الطاعة، فإن أصرّوا آذنهم بالقتال .. إلی آخر ما قال.

ص: 484


1- مرّت المصادر قریبا، فراجع.
2- کالطبری فی تاریخه 3- 277، و ابن الأثیر فی کامله 2- 358، و غیرهما فی غیرهما.
3- قد تقرأ ما فی (س) : و لم یخبر، و لا معنی لها هنا.
4- لا توجد جملة: علی من تصدّی للأخذ، فی (س) .
5- فی (ک) : یبدءوا.
6- شرح الوجیز، و لم نحصل علیه.

فکان علی خالد أن یسألهم أولا عن شبهتهم و یبیّن لهم بطلانها، ثم إن أصرّوا علی الامتناع و الخروج عن الطاعة قاتلهم، و لم ینقل أحد أنّ خالدا و أصحابه أزاح لهم علّة أو أبطل لهم شبهة، و لا أنّهم أصرّوا علی العصیان، بل قد سبق (1) فی القصّة التی رواها السیّد و صدّقه ابن أبی الحدید (2) أنّهم قالوا: نحن مسلمون، فأمرهم أصحاب خالد بوضع السلاح، و لمّا وضعوا أسلحتهم ربطوهم أساری، و کان علی أبی بکر أن ینکر علی خالد و یوضّح سوء صنیعه للناس، لا أن یلقاه بوجه یخرج من عنده و یستهزئ بعمر و یقول له: هلمّ إلیّ یا ابن أمّ شملة!.

و قد روی کثیر من مؤرّخیهم- منهم صاحب روضة الأحباب (3)

أنّه قبض علی قائمة سیفه و قال لعمر ذلک.

و لا یذهب علی من له نصیب من الفهم أنّه لو شمّ من أبی بکر رائحة من الکراهة أو التهدید لما اجترأ علی عمر بالسخریة و الاستهزاء، و الأمر فی ذلک أوضح من أن یحتاج إلی الکشف و الإفصاح، هذا مع أنّه قد اعترف أبو بکر بخطإ خالد- کما رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (4)

حَیْثُ قَالَ: لَمَّا قَتَلَ خَالِدٌ مَالِکَ بْنَ نُوَیْرَةَ وَ نَکَحَ امْرَأَتَهُ کَانَ فِی عَسْکَرِهِ أَبُو قَتَادَةَ الْأَنْصَارِیُّ، فَرَکِبَ فَرَسَهُ وَ الْتَحَقَ بِأَبِی بَکْرٍ، وَ حَلَفَ أَنْ لَا یَسِیرَ فِی جَیْشٍ تَحْتَ لِوَاءِ خَالِدٍ أَبَداً، فَقَصَّ عَلَی أَبِی بَکْرٍ الْقِصَّةَ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: لَقَدْ فَتَنَتِ الْغَنَائِمُ الْعَرَبَ، وَ تَرَکَ خَالِدٌ مَا أَمَرْتُهُ (5). فَقَالَ عُمَرُ: إِنَّ عَلَیْکَ أَنْ تُقَیِّدَهُ بِمَالِکٍ، فَسَکَتَ أَبُو بَکْرٍ، وَ قَدِمَ خَالِدٌ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ قَدْ صُدِئَتْ مِنَ الْحَدِیدِ، وَ فِی عِمَامَتِهِ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ، فَلَمَّا رَآهُ عُمَرُ قَالَ: أَ رِیَاءً! یَا عَدُوَّ اللَّهِ؟، عَدَوْتَ عَلَی رَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَقَتَلْتَهُ وَ نَکَحْتَ امْرَأَتَهُ، أَمَا وَ اللَّهِ إِنْ أَمْکَنَنِیَ اللَّهُ (6)

ص: 485


1- فی هذا الطعن صفحة: 476.
2- شرح نهج البلاغة 17- 206.
3- روضة الأحباب، انظر: التعلیقة رقم (4) فی صفحة (432) ، من هذا المجلد.
4- شرح ابن أبی الحدید لنهج البلاغة 1- 179.
5- فی المصدر: ما أمر به.
6- فی المصدر زیادة: منک، بعد لفظ الجلالة.

لَأَرْجُمَنَّکَ، ثُمَّ تَنَاوَلَ الْأَسْهُمَ مِنْ عِمَامَتِهِ فَکَسَرَهَا، وَ خَالِدٌ سَاکِتٌ لَا یَرُدُّ عَلَیْهِ ظَنّاً أَنَّ ذَلِکَ عَنْ أَمْرِ أَبِی بَکْرٍ وَ رَأْیِهِ، فَلَمَّا دَخَلَ عَلَی (1) أَبِی بَکْرٍ وَ حَدَّثَهُ صَدَّقَهُ (2) فِیمَا حَکَاهُ وَ قَبِلَ عُذْرَهُ، فَکَانَ عُمَرُ یَحْرِصُ (3) أَبَا بَکْرٍ عَلَی خَالِدٍ وَ یُشِیرُ عَلَیْهِ أَنْ یَقْتَصَّ مِنْهُ بِدَمِ مَالِکٍ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِیهاً (4) یَا عُمَرُ! مَا هُوَ بِأَوَّلِ مَنْ أَخْطَأَ! فَارْفَعْ لِسَانَکَ عَنْهُ (5)! ثُمَّ وَدَی مَالِکاً مِنْ بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ، انْتَهَی.

فقوله ما هو بأوّل من أخطأ! .. صریح فی أنّه کان مخطئا فی زعمه أیضا، و أمّا تصدیقه و قبول عذره فکان للأغراض الدنیویّة، و إلّا فالتنافی بینه و بین قوله:

ما هو بأوّل من أخطأ، و أداء دیة مالک من بیت المال (6) واضح.

و بالجملة، لم ینقل أحد من أرباب السیر أنّ أبا بکر أنکر خطأ خالد، و إنّما ذکروا أنّه قال: لا أغمد سیفا سلّه اللّه علی الکفّار (7)، قیل: و ذلک- علی تقدیر صحّته- لیس إلّا تمسّکا بخبر موضوع

رووه مرسلا عن أبی هریرة الکذّاب أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: نعم عبد اللّه، خالد سیف من سیوف اللّه.

و روی ذلک فی خبر طویل یلوح من صدره إلی عجزه آثار الوضع (8)، و الأظهر أنّه لیس غرضه التمسّک بالخبر، بل إنّما جعله سیفا سلّه (9) اللّه علی الکفّار لمعاونته له علی التسلّط علی الأخیار.

ص: 486


1- خطّ علی کلمة: علی، فی (س) ، و کتب علیها: کذا. و فی المصدر بدلا منها: إلی.
2- لا توجد کلمة: صدّقه، فی (س) .
3- فی شرح النّهج: یحرّض- بالضاد المعجمة-.
4- قال فی الصّحاح 6- 2226: إیه: اسم سمّی به الفعل .. فإذا أسکتّه و کففته قلت: إیها عنّا، و إذا أردت التّبعیّة قلت: أیها- بفتح الهمزة- بمعنی هیهات.
5- فی (س) : عنهم.
6- کما ذکره ابن الأثیر فی کامله 2- 359.
7- انظر مثلا: الکامل فی التاریخ لابن الأثیر 2- 359، و تاریخ الطبریّ 3- 279، و غیرهما.
8- و جاء فی مثل الکامل فی التاریخ لابن الأثیر 3- 359، و تاریخ الطبریّ 3- 279، و یوجد فی صحیحی البخاری و مسلم، کما حکاه عنهما فی کتاب الصراط المستقیم ..
9- نسخة فی (ک) : سلطه، بدلا من: سله.

و قد (1) ذکر ابن الأثیر فی الکامل (2) تبرّی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله من صنیع خالد، و أنّه صلّی اللّه علیه و آله وبّخه لکلامه لعبد الرحمن بن عوف، و أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أرسل أمیر المؤمنین علیه السلام لإصلاح ما أفسده.

کما مرّ (3) و سیأتی فی أبواب فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام (4).

و قد اعترف ابن أبی الحدید (5) بأنّ خالدا: کان جبّارا فاتکا (6) لا یراقب الدّین فیما یحمله علیه غضبه و هوی نفسه.

وَ قَالَ ابْنُ عَبْدِ الْبِرِّ فِی الْإِسْتِیعَابِ (7) فِی تَرْجَمَةِ مَالِکِ بْنِ نُوَیْرَةَ (8): قَالَ الطَّبَرِیُّ (9): بَعَثَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (10) مَالِکَ بْنَ نُوَیْرَةَ عَلَی صَدَقَةِ بَنِی یَرْبُوعٍ- وَ کَانَ قَدْ أَسْلَمَ هُوَ وَ أَخُوهُ: مُتَمِّمٌ الشَّاعِرُ (11)

فَقَتَلَ خَالِدٌ مَالِکاً بِظَنِّ (12) أَنَّهُ ارْتَدَّ- حِینَ وَجَّهَهُ أَبُو بَکْرٍ لِقِتَالِ أَهْلِ الرِّدَّةِ-، وَ قَدِ اخْتُلِفَ فِیهِ هَلْ قَتَلَهُ مُسْلِماً أَوْ

ص: 487


1- وضع علی: قد، رمز نسخة بدل، فی (ک) .
2- الکامل 2- 256، 3- 173- 174 و 180.
3- بحار الأنوار 21- 139- 146 حدیث 1- 7 باب 27 عن أمالی الشیخ الصدوق: 104- 105، و الخصال 2- 152، و أمالی الشیخ الطوسیّ: 317 و غیرها.
4- بحار الأنوار 39- 90.
5- فی شرحه علی النهج 17- 214، باختلاف یسیر.
6- الفاتک: الجری ء، و الفتک: أن یأتی الرجل صاحبه و هو غارّ غافل حتّی یشدّ علیه فیقتله ... و فی الحدیث: «قید الإیمان الفتک، لا یفتک مؤمن» قاله فی الصحاح 4- 1602، و مثله فی النهایة 3- 409، إلّا أنّه ذکر الحدیث هکذا: «الإیمان قید الفتک». و یحتمل قویّا تعدّد الروایة عندهما.
7- الاستیعاب المطبوع علی هامش الإصابة 3- 515.
8- کذا، و الصّحیح: متمّم بن نویرة أخوه.
9- فی تاریخه 3- 591.
10- فی المصدر: بتقدیم و تأخیر.
11- لا توجد: الشّاعر، فی المصدر، و فیه: قال أبو عمر: أمّا مالک فقتله خالد بن الولید، و اختلف فیه هل قتله مرتدّا أو مسلما، و أمّا متمّم فلم یختلف فی إسلامه و کان شاعرا محسنا ..
12- فی (ک) : یظنّ.

مُرْتَدّاً؟- وَ اللَّهُ- أَعْلَمُ (1) قَتَلَهُ خَطَأً، وَ أَمَّا مُتَمِّمٌ فَلَا شَکَّ فِی إِسْلَامِهِ، انْتَهَی (2).

و ممّا یدلّ علی سوء صنیع (3) خالد أنّ عمر لمّا نزع الأسهم من رأسه و قال ما قال، لم یردّ علیه و لم ینکره، و ظاهر للمصنف أنّه لو کان له عذر، و لم یکن خائفا لخیانته لأبدی عذره، و لما صبر علی المذلّة.

وَ قَدْ رَوَی أَصْحَابُنَا (4)

أَنَّ مَالِکاً إِنَّمَا مَنَعَ أَبَا بَکْرٍ الزَّکَاةَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لَهُ- لَمَّا سَأَلَ أَنْ یُعَلِّمَهُ الْإِیمَانَ-: هَذَا وَصِیِّی مِنْ بَعْدِی- وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ- فَلَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ رَجَعَ فِی بَنِی تَمِیمٍ إِلَی الْمَدِینَةِ فَرَأَی أَبَا بَکْرٍ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتَقَدَّمَ إِلَیْهِ، وَ قَالَ: مَنْ أَرْقَاکَ هَذَا الْمِنْبَرَ وَ قَدْ جَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ وَصِیَّهُ، وَ أَمَرَنِی بِمُوَالاتِهِ؟!. فَأَمَرَ أَبُو بَکْرٍ بِإِخْرَاجِهِ مِنَ الْمَسْجِدِ، فَأَخْرَجَهُ قُنْفُذُ بْنُ عُمَیْرٍ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ، ثُمَّ وَجَّهَ أَبُو بَکْرٍ خَالِداً وَ قَالَ لَهُ: لَقَدْ عَلِمْتَ مَا قَالَ، وَ لَسْتُ آمَنُ أَنْ یَفْتُقَ عَلَیْنَا فَتْقاً لَا یَلْتَئِمُ فَاقْتُلْهُ، فَقَتَلَهُ خَالِدٌ وَ تَزَوَّجَ بِامْرَأَتِهِ فِی لَیْلَتِهِ.

و لو تنزّلنا عن ذلک و فرضنا أنّ مالکا و أصحابه کفروا بمنع الزکاة، فلا ریب فی إسلام النساء و الذراری، و لیس ارتداد الرجال بمنعهم الزکاة موجبا لکفر النساء و الذراری وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری (5)، فما العذر فی سبی خالد

ص: 488


1- فی حاشیة (ک) کتبت: و أراه، و رمز لها برمز مشوش، و لم یظهر محلّه جیّدا، و لعلّها نسخة بدل من: أعلم.
2- و لاحظ: الإصابة فی تمییز الصّحابة لابن الحجر العسقلانیّ 3- 357 برقم 7696 فی ترجمة مالک بن نویرة، و أسد الغابة 4- 295، و سیرة ابن هشام 4- 247، و سیرة ابن کثیر 3- 591، و غیرها فی هذا الموضوع.
3- فی متن (ک) : ضع. و الظاهر أنّها: صنع، و جعل فیها: صنیع، نسخة بدل.
4- و قد سلف منّا و حکاه عن الفضائل لابن شاذان، و جاء أیضا فی الصّراط المستقیم 2- 280 عن البراء عن کتاب الواحدة للشّیخ القمّیّ، و غیره.
5- الأنعام: 164، و الإسراء: 15، و فاطر: 18، و الزمر: 7.

و إغماض أبی بکر عن غصب الفروج و الزنا حتی ردّ عمر بن الخطاب الأموال و النساء الحوامل إلی أزواجهنّ؟.

وَ سَیَأْتِی (1) فِی بَابِ أَحْوَالِ أَوْلَادِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ لَمَّا سُبِیَتِ الْحَنَفِیَّةُ- فِیمَنْ سُبِیَ- وَ نَظَرَتْ إِلَی جَمْعِ النَّاسِ، عَدَلَتْ إِلَی تُرْبَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَرَنَّتْ رَنَّةً (2)، وَ زَفَرَتْ (3) قال فی القاموس 2- 39: زفر یزفر زفرا و زفیرا: أخرج نفسه بعد مدّه إیّاه. و قال فی الصّحاح 2- 670: الزّفیر: اغتراق النّفس للشّدّة.(4) وَ أَعْلَنَتْ بِالْبُکَاءِ وَ النَّحِیبِ، ثُمَّ نَادَتْ: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ مِنْ بَعْدِکَ، هَؤُلَاءِ أُمَّتُکَ سَبَوْنَا (5) سَبْیَ النُّوبِ وَ الدَّیْلَمِ، وَ اللَّهِ مَا کَانَ لَنَا إِلَیْهِمْ مِنْ ذَنْبٍ إِلَّا الْمَیْلُ إِلَی أَهْلِ بَیْتِکَ، فَجُعِلَتِ الْحَسَنَةُ سَیِّئَةً وَ السَّیِّئَةُ حَسَنَةً، فَسُبِینَا، ثُمَّ انْعَطَفَتْ إِلَی النَّاسِ وَ قَالَتْ: لِمَ سَبَیْتُمُونَا؟! وَ قَدْ أَقْرَرْنَا بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ؟!. قَالُوا: أمنعتمونا [مَنَعْتُمُونَا] (6) الزَّکَاةَ. قَالَتْ: هَؤُلَاءِ الرِّجَالُ (7) مَنَعُوکُمْ، فَمَا بَالُ النِّسَاءِ؟. فَسَکَتَ الْمُتَکَلِّمُ کَأَنَّمَا أُلْقِمَ حَجَراً (8).

وَ قَدْ رُوِیَ (9)

أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا أَخَذَهَا بَعَثَهَا إِلَی أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ حَتَّی جَاءَ أَخُوهَا فَتَزَوَّجَهَا،.

و یظهر بذلک بطلان ما تمسّک به بعضهم من أنّه لو کان السبی ظلما لما أخذ أمیر المؤمنین علیه السلام من سبیهم، و لو کان أمیر

ص: 489


1- بحار الأنوار 42- 85. و حکاه عن الخرائج 2- 589- 593، و جاء أیضا فیه 2- 562- 565. و فی مدینة المعاجز: 350، حدیث 98، و إثبات الهداة 5- 92، حدیث 45 ملخصا، و جاء فی البحار 41- 302 مع فرق یسیر.
2- رنّت المرأة ترنّ رنینا و أرنّت أیضا: صاحت. قاله فی الصّحاح 5- 2127.
3-
4- زَفْرَةً (4) لا توجد کلمة: زفرة فی (ک) ، و لا فی المجلّد الثّانی و الأربعین من البحار المطبوع.
5- فی الخرائج: سبینا.
6- فی المصدر: منعتمونا.
7- فی الخرائج: هب الرّجال.
8- أی فکأنّما جعل الحجر لقمة له، و هو کنایة عن السّکوت النّاشئ من العجز عن الجواب.
9- بحار الأنوار 42- 87 و 41- 304.

المؤمنین علیه السلام تزوّجها لکونها من السبی لردّها عمر فیمن ردّ.

و من نظر فی القصّة حقّ النظر علم أنّ ما صنعه خالد لم یکن إلّا لأخذ الغنیمة و الطمع فی النساء و الذراری و أحقاد الجاهلیّة.

و قد روی مؤلّف روضة الأحباب (1) أنّه لمّا أحضر مالک للقتل جاءت زوجته أمّ تمیم بنت المنهال- و کانت من أجمل نساء زمانها- فألقت نفسها علیه، فقال لها:

اعزبی عنّی، فما قتلنی غیرک (2).

و قال الزمخشری فی أساس البلاغة (3): أقتله و (4) عرضه (5) للقتل کما قال مالک بن نویرة لامرأته حین رآه (6) خالد بن الولید: أقتلتنی بامرأة (7)؟ یعنی سیقتلنی خالد بن الولید (8) من أجلک.

و قال ابن الأثیر فی النهایة (9) فی حدیث خالد: إنّ مالک بن نویرة قال لامرأته یَوْمَ قَتْلِهِ خَالِدٌ: أَقْتَلْتِنِی ..؟! أی عرّضتنی للقتل بوجوب الدّفع (10) عنک و المحاماة علیک- و کانت جمیلة تزوّجها (11) خالد بعد قتله.

ثم إنّ ابن أبی الحدید (12) روی عن الطبری (13) عذرا لخالد، و ساق الروایة

ص: 490


1- روضة الأحباب: .. انظر: التعلیقة رقم (4) فی صفحة 432 من هذا المجلد.
2- و جاء فی الإصابة 3- 357 ترجمة 7696.
3- أساس البلاغة: 354، فی مادة قتل.
4- لا توجد الواو فی المصدر: و هو الصحیح.
5- فی (س) : عوضه، و هو سهو ظاهرا.
6- فی المصدر: رآها، و هو الظاهر، و فی (س) : رؤیا.
7- فی أساس البلاغة: یا مرأة، و هو الظاهر.
8- لا توجد فی المصدر: بن الولید.
9- النهایة 4- 15.
10- فی المصدر: الدفاع، بدلا من: الدفع.
11- فی النهایة: و تزوّجها.
12- فی شرحه علی النهج 17- 205- 206، و انظر فیه 1- 179.
13- تاریخ الطبریّ 3- 278. و جاء فی الکامل لابن الأثیر 2- 358.

إلی قوله: فلمّا اختلفوا فیهم أمر بهم خالد فحبسوا- و کانت لیلة باردة لا یقوم لها شی ء- فأمر خالد منادیا ینادی: أدفئوا أسراءکم .. فظنّوا أنّه (1) أمر بقتلهم، لأنّ هذه اللّفظة تستعمل فی لغة کنانة فی القتل (2)، فقتل ضرار بن الأزور مالکا ..

و أنّ (3) خالد لمّا سمع الواعیة، خرج و قد فرغوا منهم، فقال: إذا أراد اللّه أمرا أصابه ..، و تزوّج خالد زوجته، و إنّ أبا قتادة فارقه و قال: هذا عملک، فغضب علیه أبو بکر و لم یرض إلّا أن یرجع إلی خالد.

و یتوجّه علیه أنّه یدلّ علی بطلانه ما رواه الطبری (4) و ابن الأثیر (5) و غیرهما (6) من أرباب السیر: أنّ خالدا کان یعتذر عن قتل مالک بأنّه کان یقول- و هو یراجع الکلام-: ما أخال صاحبکم إلّا قال: .. کذا.

و قد حکی قاضی القضاة (7) عن أبی علی أنّه: قتل خالد مالکا لأنّه أوهم بقوله ذلک أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لیس صاحبا له، فلو کان قتله ضرار عن غیر أمر خالد فأیّ حاجة له إلی هذا الاعتذار، فالتعارض بین الاعتذارین واضح، فتساقطا.

و یدلّ علی بطلانهما أنّ عمر لمّا عاتبه و کسر أسهمه لم یعتذر بأنّی لم أقتل مالکا بل قتله ضرار عن غیر أمری، أو بأنّه ارتدّ عن الدین لقوله: صاحبک .. فلا موضع لإبداء العذر ألیق من ذلک، و هل یجوّز عاقل أن یکون لخالد عذر یری نفسه به بریئا من الإثم و الخیانة، ثم یصبر مع جرأته و تهتّکه علی ما أصابه عن (8)

ص: 491


1- فی المصدر: أنّهم.
2- فی الشرح: للقتل.
3- و من هنا إلی آخره جاء فی شرح النهج لابن أبی الحدید 17- 213، بتصرّف و اختصار.
4- فی تاریخه 3- 279.
5- فی الکامل 2- 359.
6- قد سلفت مصادره قریبا، فلاحظ.
7- فی المغنی، الجزء المتمّم للعشرین: 355.
8- کذا، و الظاهر: من، بدلا من: عن.

عمر من الإهانة و الأذی؟!.

و یدلّ علی أنّ القتل کان بأمر خالد، أو کان هو القاتل، قول أبی بکر: تأوّل فأخطأ.

قَالَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (1)، قَالَ عُمَرُ لِأَبِی بَکْرٍ: إِنَّ سَیْفَ خَالِدٍ فِیهِ رَهْقٌ وَ أَکْثَرَ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ. فَقَالَ: یَا عُمَرُ (2)! تَأَوَّلَ فَأَخْطَأَ، فَارْفَعْ لِسَانَکَ عَنْ خَالِدٍ، فَإِنِّی لَا أَشِیمُ (3) سَیْفاً سَلَّهُ اللَّهُ عَلَی الْکَافِرِینَ، وَ وَدَی مَالِکاً وَ کَتَبَ إِلَی خَالِدٍ أَنْ یَقْدَمَ عَلَیْهِ فَفَعَلَ (4)، وَ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ عَلَیْهِ قَبَاءٌ وَ قَدْ غَرَزَ فِی عِمَامَتِهِ أَسْهُماً، فَقَامَ إِلَیْهِ عُمَرُ فَانْتَزَعَهَا فَحَطَمَهَا (5)، وَ قَالَ لَهُ: قَتَلْتَ امْرَأً مُسْلِماً ثُمَّ نَزَوْتَ عَلَی امْرَأَتِهِ، وَ اللَّهِ لَأَرْجُمَنَّکَ بِأَحْجَارِکَ .. وَ خَالِدٌ لَا یُکَلِّمُهُ یَظُنُّ أَنَّ رَأْیَ أَبِی بَکْرٍ مِثْلُهُ، وَ دَخَلَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ وَ اعْتَذَرَ إِلَیْهِ فَعَذَّرَهُ وَ تَجَاوَزَ عَنْهُ، وَ عَنَّفَهُ فِی التَّزْوِیجِ لِلَّذِی (6) کَانَتْ عَلَیْهِ الْعَرَبُ مِنْ کَرَاهَةِ أَیَّامِ الْحَرْبِ، فَخَرَجَ خَالِدٌ وَ عُمَرُ جَالِسٌ. فَقَالَ: هَلُمَّ إِلَیَّ یَا ابْنَ أُمِّ شَمْلَةَ (7)، فَعَرَفَ عُمَرُ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ قَدْ رَضِیَ عَنْهُ فَلَمْ یُکَلِّمْهُ، انْتَهَی.

فلو کان القاتل ضرارا لم یکن خالد متأوّلا و لا مخطئا، بل کان ضرارا (8) هو المتأوّل المخطئ فی فهم النداء الذی أمر به خالد من قوله: ادفئوا أسراءکم، و لا یخفی أنّ هذا الاعتذار لو کان صحیحا لصار الأمر فی تزویج زوجة مالک أفحش، إذ لو کان حبسه لاختلاف الجیش فی أنّه و قوم (9) یصلّون أم لا، و لم یثبت کفره،

ص: 492


1- الکامل 2- 242- 243 من الطّبعة الثّانیة، و فی الأخری 2- 358- 359.
2- فی المصدر: هیه یا عمر!.
3- شمت السّیف: أغمدته، و شمته: سللته، و هو من الأضداد، قاله فی الصّحاح 5- 1963، و غیره.
4- فی (س) : فنعل.
5- فی المصدر: فنزعها و حطمها.
6- فی الکامل: الّذی- بلا لام-.
7- فی المصدر: أمّ سملة.
8- کذا، و الظاهر: ضرار- بالرفع-.
9- خ. ل: و قومه، و هو الظاهر.

و قد کان إسلامه سابقا مستصحبا إلی أن یتحقّق ما یزیله- و لو کان قتله لخطإ ضرار فی فهم نداء خالد- فزوجته (1) فی حکم زوجات سائر المسلمین المتوفی عنهنّ أزواجهنّ، و لا یجوز تزوّجها إلّا بعد انقضاء عدّتها، فظهر شناعة الجواب الذی حکاه قاضی القضاة (2) عن أبی علی أو أجاب به من عند نفسه، و هو أنّه إذا قتل الرجل علی الردّة فی دار الکفر جاز التزویج بامرأته (3) عند کثیر من أهل العلم و إن کان لا یجوز وطؤها (4) إلّا بعد الاستبراء.

علی أنّ التزوّج بامرأته فجور علی أیّ حال، لکون المرأة مسلمة و ارتداد الزوج لا یصیر سببا لحلّ التزوّج بامرأته، و لا لکون الدار دار الکفر، سیّما إذا کان ارتداده لما اعتذروا به من قوله: صاحبک .. فإنّ ذلک ارتداد لا یسری إلی غیره من زوجته و أصحابه.

و من الغرائب أنّ الشارح الجدید للتجرید (5) ادّعی أنّ امرأة مالک کانت مطلّقة منه و قد انقضت عدّتها.

و لا عجب ممّن غلب علیه الشقاء، و سلب اللّه منه الحیاء أن یعتمد فی رفع هذا الطعن الفاحش عن إمامه الغویّ و عن خالد الشقیّ بإبداء هذا الاحتمال الذی لم یذکره أحد ممّن تقدّمه، و لم یذکر فی خبر و روایة، و لم یعتذر به خالد فی جواب تشنیع عمر و طعنه علیه بأنّه نزا علی زوجة خالد (6) و تهدیده بالرجم للزنا.

ثم أعلن (7) أنّ معاتبة عمر و غیظه علی خالد فی قتل مالک لم یکن مراقبة

ص: 493


1- فزوجته، جواب ل: لو کان ..
2- فی المغنی، الجزء المتمّم للعشرین: 355- القسم الأوّل-.
3- فی المصدر: ذلک، بدلا من: التزویج بامرأته.
4- فی المغنی: أن یطأها.
5- شرح التجرید للقوشجی: 373- الحجریّة-.
6- کذا، و الظاهر: مالک.
7- شرح التجرید للقوشجی: 373- الحجریّة-، و عبارته هکذا: و إنکار عمر علیه لا یدلّ علی قدحه فی إمامة أبی بکر و لا علی قصده إلی القدح فیها، بل إنّما أنکر، کما ینکر بعض المجتهدین علی بعض.

للدین و رعایة لشریعة سیّد المرسلین صلّی اللّه علیه و آله، و إنّما تألّم من قتله لأنّه کان حلیفا له فی الجاهلیّة، و قد عفا عن خالد لمّا علم أنّه هو قاتل سعد بن عبادة.

رُوِیَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَهْلِ الْبَیْتِ عَلَیْهِمُ السَّلَامَ أَنَّ عُمَرَ اسْتَقْبَلَ (1) فِی خِلَافَتِهِ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ یَوْماً فِی بَعْضِ حِیطَانِ الْمَدِینَةِ، فَقَالَ لَهُ: یَا خَالِدُ! أَنْتَ الَّذِی قَتَلَ مَالِکاً؟. فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنْ کُنْتُ قَتَلْتُ مَالِکَ بْنَ نُوَیْرَةَ لِهَنَاتٍ کَانَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ فَقَدْ قَتَلْتُ لَکُمْ سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ لِهَنَاتٍ کَانَتْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ، فَأَعْجَبَ عُمَرَ قَوْلُهُ وَ ضَمَّهُ إِلَی صَدْرِهِ، وَ قَالَ لَهُ: أَنْتَ سَیْفُ اللَّهِ وَ سَیْفُ رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) !.

وَ جُمْلَةُ الْقِصَّةِ (2)، أَنَّ سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ لَمَّا امْتَنَعَ مِنْ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ یَوْمَ السَّقِیفَةِ وَ أَرَادَ الْمُبَایِعُونَ لِأَبِی بَکْرٍ أَنْ یُطَالِبُوهُ بِالْبَیْعَةِ، قَالَ لَهُمْ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ: إِنِّی نَاصِحٌ لَکُمْ فَاقْبَلُوا مِنِّی. قَالُوا: وَ مَا ذَاکَ؟. قَالَ: إِنَّ سَعْداً قَدْ حَلَفَ أَنْ لَا یُبَایِعَکُمْ، وَ هُوَ إِذَا حَلَفَ فَعَلَ، وَ لَنْ یُبَایِعَکُمْ حَتَّی یُقْتَلَ، وَ لَنْ یُقْتَلَ حَتَّی یُقْتَلَ مَعَهُ وُلْدُهُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ، وَ لَنْ یُقْتَلُوا حَتَّی یُقْتَلَ الْأَوْسُ کُلُّهَا، وَ لَنْ یُقْتَلُوا حَتَّی یُقْتَلَ الْخَزْرَجُ، وَ لَنْ یُقْتَلَ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ حَتَّی یُقْتَلَ الْیَمَنُ، فَلَا تُفْسِدُوا عَلَیْکُمْ أَمْراً قَدْ کَمَلَ وَ اسْتَتَمَّ لَکُمْ، فَقَبِلُوا مِنْهُ وَ لَمْ یَتَعَرَّضُوا لِسَعْدٍ.

ثُمَّ إِنْ سَعْداً خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی الشَّامِ، فَنَزَلَ فِی قُرَی غَسَّانَ مِنْ بِلَادِ دِمَشْقَ- وَ کَانَ غَسَّانُ مِنْ عَشِیرَتِهِ، وَ کَانَ خَالِدٌ یَوْمَئِذٍ بِالشَّامِ، وَ کَانَ مِمَّنْ یُعْرَفُ بِجَوْدَةِ الرَّمْیِ، وَ کَانَ مَعَهُ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ مَوْصُوفٌ بِجَوْدَةِ الرَّمْیِ- فَاتَّفَقَا عَلَی قَتْلِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ لِامْتِنَاعِهِ مِنَ الْبَیْعَةِ لِقُرَیْشٍ، فَاسْتَتَرَا لَیْلَةً بَیْنَ شَجَرٍ وَ کَرْمٍ، فَلَمَّا مَرَّ بِهِمَا فِی مَسِیرِهِ رَمَیَاهُ بِسَهْمَیْنِ، وَ أَنْشَدَا بَیْتَیْنِ مِنَ الشِّعْرِ وَ نَسَبَاهُمَا إِلَی الْجِنِّ:

ص: 494


1- فی (س) : إنّ عمرا مستقبل. أقول: إنّ الألف فی: عمرا زائدة.
2- کما أوردها مفصّلا الطّبریّ فی تاریخه 3- 198، 200، 207، 210، و انظر: ما جاء فی مسند أحمد بن حنبل 1- 405، و طبقات ابن سعد 2- 128، و غیرها.

نَحْنُ قَتَلْنَا سَیِّدَ الْخَزْرَجِ*** سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ

وَ رَمَیْنَاهُ بِسَهْمَیْنِ*** فَلَمْ نُخْطِ فُؤَادَهُ

فظنّت العامّة أنّ الجنّ قتلوه، فکان قول خالد لعمر کشفا لما استتر علی الناس فی تلک الواقعة، و مثل هذه الروایة- إن لم تنهض بانفرادها حجّة علی المخالفین لکونها من روایات أصحابنا- إلّا (1) أنّ سکوت عمر عن خالد أیّام خلافته و ترک الاقتصاص منه مع قوله فی خلافة أبی بکر: لئن ولیت الأمر لأقیدنّک به، قرینة واضحة علی صحّتها، و مع قطع النظر عن تلک الروایة فلا ریب فی المناقضة بین هذا السکوت و ذلک القول، فظهر أنّ له أیضا من قداح هذا القدح (2) سهم، و من نصال هذا الطعن نصیب.

**[ترجمه]با این که خالد بن ولید، مالک بن نویره را کشته بود و با زنش در همان شب همبستر شده بود، ولی ابوبکر بر او اقامه حد و قصاص نکرد. عمر به او اشاره کرد که خالد را بکشد و عزل کند، ولی ابوبکر گفت: او شمشیری از شمشیرهای خداست که خداوند آن را بر دشمنان بر کشیده است. و عمر خطاب به خالد گفت: اگر کار خلافت را به دست گرفتم، حتما تو را مجازات خواهم کرد.

قاضی عبدالجبار در کتاب «المغنی - . المفنی20: 355 - » به نقل از ابوعلی می گوید: ارتداد از مالک ظاهر گشت؛ زیرا در اخبار آمده است: او(مالک) هنگامی که خبر وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او رسید، همانند سایر اهل ردّه (از دین برگشتگان)، صدقات (زکات) قوم خود را به آن­ها پس داد، و با این کار مستحق قتل شد.

ابوعلی می­گوید: خالد او را کشت، برای اینکه مالک نام رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را ذکر کرد و گفت: صاحب تو... و با این سخن به گمان انداخت که او پیامبر صلی الله علیه و آله صاحب خودش نیست، و به نظر او (خالد) آن،

ص: 471

ارتداد بود، و خالد -که امیر آن قوم بود - به هنگام مشاهده، نیت و مقصود را دانست. پس جایز دانست که او را بکشد و اگر چه بهتر بود که خالد شتاب نمی­کرد و کار او را کشف و بررسی می­کرد تا ارتداد او آشکار گردد، و به این خاطر او را نمی­کشت.

و فخر رازی در «النهایة العقول» و شارح «المواقف - . شرح المواقف للجوزانی8: 358 - » و شارح «المقاصد» به همین دو صورت پاسخ داده­اند.

سپس قاضی القضات می­گوید - . المغنی20: 355 - :

اگر کسی بگوید: آیا واقعاً مالک نماز می­گذارد؟ در پاسخ به او گفته می­شود: سایر اهل ردّه هم نماز می­گذاردند، و با امتناع از زکات دادن و اعتقاد آن­ها به برداشته شدن وجوب زکات، بدون دلیل دیگر، کافر شدند. و اگر گفته شود: پس چرا عمر انکار کرد و ابوبکر را سرزنش نمود؟ گفته می­شود: کار خلافت بر عهده ابوبکر بود و عمر به هیچ وجه نباید از او انتقاد می­کرد، چه بسا ممکن بود ابوبکر از حال و شرایط چیزی را بداند که بر عمر پوشیده باشد و اگر گفته شود: معنای این که از ابوبکر روایت شده­است که گفته خالد را تاویل کرد و در این کارش مرتکب اشتباه شد، چیست؟ گفته می شود: خالد در عجله بر کشتن مالک تاویل کرد، و خالد

ص: 472

باید به خاطر شبهه در آن کار، منتظر می­شد.

و ابوعلی بر ارتداد مالک این گونه استدلال کرده است که برادر مالک، متمم بن نویره، چون مرثیه برادرش مالک را بر عمر سرود، عمر به او گفت: ای کاش شاعر بودم و برادرم زید را همان­گونه که تو بر برادرت مرثیه سرایی کردی، من هم رثا می­کردم. متمم به عمر گفت: اگر برادرم همانند برادرت کشته می شد، هرگز او را رثا نمی­کردم. عمر به متممم گفت: کسی همچون تسلیت گفتن تو، به من تسلیت نگفته است. پس این نشان می­دهد که مالک مسلمان نبود و کشته شده است.

سپس درباره ازدواج خالد با زن مالک پاسخ می دهد که چون او کشته شد، آن کار (ازدواج با زن مرتد) نزد بسیاری از علما جایز است، هرچند که خالد حق نداشت، قبل از استبراء با زن مالک همبستر شود، امّا نزدیکی خالد با زن مالک نزد او ثابت نشده است، و جایز نیست که در این باب طعنی قرار دهد .

و سید مرتضی - رضی الله عنه - در «الشافی - . الشافی4: 162-167 - » به این گفته او اعتراض می­کند و می­گوید: امّا عمل خالد در کشتن مالک بن نویره و مباح دانستن مال و زن او به خاطر نسبت دادن ارتداد به او که از او دیده نشده است؛ بلکه بر خلاف آن، وی مسلمان بوده، امری عظیم است؛ و تغافل کسی که خود را در این زمینه به غفلت می­زند و حکم خداوند تعالی را درباره او اجرا نمی کند و از او در خطایی که خود خالد بر آن شهادت می دهد حمایت می کند نیز به همان اندازه بزرگ است؛ و نیز به اندازه بزرگی این دو خطاست، خطای کسی که امکان اینکه از آن وضعیت باخبر شود را دارد، ولی در آن اهمال می­کند و

ص: 473

اخباری را که در این­باره و در تعصب گذشتگان او و مذهبش نقل شده، مطالعه نمی­کند، پس چگونه مخالفان ما ممکن است بپذیرند که مالک و اصحابش در حالی که نماز را قبول داشتند، زکات را انکار کنند و آن ها می دانستند که نماز و زکات قرین هم هستند و ضرورتا علم داشتند که زکات و نماز در دین محمد صلَّی الله علیه و آله در یک حد و اندازه است، و آیا نسبت دادن ارتداد به مالک، بعد از اینکه ذکر نمودیم، چیزی جز عیب­جویی و طعن در اصول دین و نقض شریعت پیامبر صلی الله علیه و آله نمی­باشد که زکات، از مسلمّات دین محمدصلَّی الله علیه و آله است؟

و شگفت­تر ازهمه این­ها، این سخن قاضی القضات است که گفت: سایر اهل ردّه هم نماز می­گذارند... یعنی آن­ها نماز می­خواندند و زکات را انکار می کردند؛ زیرا ما تبیین کردیم که آن، محال و غیر ممکن است. آن چگونه صحیح می­باشد حال آنکه همه راویان و نقل کنندگان روایت کرده ­اند که ابوبکر به سپاهیانی که به یمن فرستاد توصیه کرد که ابتدا اذان و نماز اقامه کنند، پس اگر آن قوم با اذان آن ها اذان گفته و نماز گذاردند، آن­ها را به حال خودشان رها کنید، و اگر این کار را انجام ندادند بر آن­ها حمله کنید. پس ابوبکر اذان و اقامه نماز را نشانه اسلام آوردن و برائت از ارتداد قرار داد. و چگونه درباره سایر اهل ردّه می گوید: آن­ها هم نماز می گذارند: و حال آنکه می­دانیم اصحاب مسلمیه کذّاب و طلیحه و دیگران از جمله کسانی بودند که ادعای پیامبری می­کردند، و شریعت را کنار گذاشته، نه نماز می­خواندند و نه به چیزی از شریعت ما عمل می­کردند؟

و داستان مالک نزد صاحبان حدیث و سیره که به آن پرداخته­اند، معروف است، و مالک از سوی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مسئول صدقات و زکات قوم خود ، بنی یربوع بود. چون خبر وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او رسید، از گرفتن

ص: 474

صدقه از قومش خودداری کرد و به آن­ها گفت: زکات را نزد خود نگاه دارید تا جانشینی بعد از پیامبر صلَّی الله علیه و آله امور را به دست گیرد و به کار او می­نگریم، ببینیم چه پیش خواهد آمد. که خود مالک به آن قضیه در اشعارش تصریح کرده که می­گوید:

- مردانی گفتند: امروز مالک(زکات­ها را) پَرداخته است. مردانی دیگر گفتند: نه، مالک (آن­ها را) نپرداخته­است.

- من گفتم: مرا رها کنید، ای بی پدر بزرگان، من نه در سخن و نه در عمل، عهدی را نقض نکردم،

- و گفتم: بدون ترس و نگرانی از حوادث آینده، اموالتان را بگیرید،

- پس آن اموال را بگیرید که فقط مال شماست، درحالی­که دنباله­های آن جمع شده و تجدید نشده ­است.

- و جانم را در برابر آنچه از آن بر حذر می­دارید، سپر خواهم کرد و دستم را روزی به آنچه به شما گفتم در گرو می­گذارم.

- چنانچه برای دین به پا ایستاده کسی قیام کند، از وی اطاعت نموده می­گوییم: دین، دین محمد صلَّی الله علیه و آله است.

و همان­گونه که می­بینید، مالک در این اشعار تصریح می کند که صدقه را در دست قومش از روی دلسوزی به آن­ها و به خاطر نزدیک شدن به آن­ها، نگه می­دارد، تا این که کسی که صدقه­ها را به آن بدهد، کار خلافت را به دست گیرد.(صدقه­ها را به کسی بدهد که کار خلافت را به دست گیرد.؟) و گروهی از شرح حال نویسان - . همانند ابن اثیر در الکامل2: 358 -

روایت کرده و طبری در تاریخ خود ذکر کرده است که مالک قوم خود را از اجتماع بر منع زکات نهی کرد و آن­ها را متفرق نمود و گفت: ای بنی یربوع، اگر چه ما بر امیران خود عصیان کردیم، آن­گاه که ما را به این دین فراخواندند، مردم ما را در این کار به تاخیر انداختند، پس ما رستگار نشده و موفق نشدیم، من در این کار نگریستم و دریافتم که این کار از آن­ها بدون سیاست صادر می شود؛ و هرگاه مردم در آن کار سیاست نداشته باشند، شما را از دشمنی با قومی که برای آن­ها کار می­کنید بر حذر می­دارم. پس بنابر این گفته، سراغ اموال خود رفتند،

ص: 475

و مالک به خانه خود برگشت.

چون خالد به بُطاح آمد، دسته های سپاهیان خود را پخش کرد و به آن ها دستور داد مردم را به اسلام دعوت کنند، و هر کس که جواب نداد نزد خالد بیاورند، و دستور داد اگر خودداری کرد با او بجنگند. پس سواران مالک بن نویره را، در میان چند نفر از بنی یربوع نزد خالد آوردند. دسته­های نظامی در کار آن ها اختلاف کردند که در میان آن­ها دسته ابوقتاده حرث بن ربعی حضور داشت، و او از جمله کسانی بود که شهادت داد که آن­ها - قبیله مالک - اذان و اقامه کرده و نماز خواندند. چون درباره آن­ها اختلاف ورزیدند، خالد به آن­ها دستور داد آن­ها را حبس کنند، آن شب، بسیار سرد بود و کسی توان مقاومت در آن شب را نداشت. پس خالد به ندادهنده دستور داد که ندا سردهد: اسیرانتان را گرم کنید... افراد او گمان کردند که خالد به آن­ها دستور قتل آن­ها را داده است؛ زیرا این لفظ در لغت، کنایه ای برای کشتن استفاده می­شود، بنابراین ضرار بن ازور مالک را کشت و خالد بن ولید با همسر مالک، ام تمیم دختر منهال ازدواج کرد.

و در روایت دیگر آمده است: گروهی که خالد آن­ها را فرستاد، چون لشکریان. شبانه آن­ها را محاصره کردند، قبیله مالک به وحشت افتادند، پس سلاح برداشتند. راوی می­گوید: به آن­ها گفتیم: ما مسلمانیم. آن­ها گفتند: چرا شما سلاح برداشته­اید؟ گفتیم: (اگر راست می­گویید) سلاح خود را بر زمین بگذارید. هنگامی­که سلاح خود را بر زمین گذاشتند، لشکریان، آن­ها را اسیر کرده و به بند کشیدند، و نزد خالد آوردند. ابوقتاده به خالد گفت که این قوم گفتند ما مسلمانیم و امان دارند، ولی خالد به گفته او توجه نکرد

ص: 476

و دستور قتل آن­ها را داد و زنانشان را بین سپاهیان تقسیم کرد. در این هنگام ابوقتاده سوگند خورد که دیگر زیر پرچم خالد در هیچ سپاهی نرود. پس سوار اسب خود شد و به سوی ابوبکر تاخت و او را از ماجرا باخبر کرد، و به ابوبکر گفت: من خالد را از کشتن مالک باز داشتم ولی او سخنم را نپذیرفت، و اعرابی­ را که خالد غنائم­ را به آن­ها داده بود، شاهد قرار داد. و هنگامی که عمر قضیه را شنید، نزد ابوبکر در آن باره سخن گفت و بسیار گفتگو کرد؛ و گفت: قصاص بر او واجب شده است. چون خالد بن ولید برگشت، داخل مسجد شد، درحالی­که بر تنش قبایی بود که زنگ آهن به آن چسبیده بود و درحالی­که عمامه­ای پوشیده و بر آن تیرهایی زده بود. هنگامی که وارد مسجد شد عمر به طرف او رفت و آن تیرها را از سر او برداشت و شکست و گفت: ای دشمن حقیر، بر مرد مسلمانی حمله برده و او را کشته­ای، سپس بر زنش سوار شدی. به خدا سوگند تو را با سنگ­هایت سنگسار خواهیم کرد. خالد با او صحبت نمی کرد و گمان می­کرد که ابوبکر نظری مانند نظر عمر دارد، تااینکه بر ابوبکر داخل شد و از او عذرخواهی کرد، پس ابوبکر عذر او را پذیرفت و از او گذشت. خالد از مسجد خارج شد، درحالی که عمر در مسجد نشسته بود. پس خالد گفت: ای پسر ام شلمه، نزد من بیا، پس عمر دانست که

ص: 477

ابوبکر از او راضی شده، پس با او صحبت نکرد و به خانه خود رفت.

و همچنین روایت شده است که عمر هنگامی که به خلافت رسید، از عشیره مالک بن نویره، هر کس را که یافت جمع کرد و اموال و زنان و فرزندانشان را از مسلمانان پس گرفت و همه آن­ها را به همراه بهره خودشان که در میان مسلمانان بود به عشیره او برگرداند. و گفته شده است که عمر برخی از زنان آن­ها را از نواحی دمشق بازگرداند و درحالی که بعضی از آن­ها حامله بودند، آن­ها را به همسرانشان پس داد .

مسئله خطای خالد و خطای کسی که او را بخشید، ظاهر و آشکار است، و این گفته صاحب المغنی: ممکن است آنچه بر ابوبکر ظاهر و آشکار بود، بر عمر پوشیده بوده... چیز بی­ارزشی است، زیرا مسئله در ماجرای خالد مشتبه نبود، بلکه برای همه حاضران مشهود و معلوم بود. و آنچه خالد در قتل مالک تاویل کرد، به خاطر آن بخشیده نمی­شود و ندیدم که ابوبکر درباره خالد، نه حکم متاول (تاویل کننده) و نه دیگری را صادر کرده باشد و خطا و لغزش او را تلافی ننمود... و این­که خالد شمشیری از شمشیرهای خداوند باشد، همان­گونه که ادعا می­کند، احکام را از او ساقط نمی­کند و او را از گناهانش تبرئه نمی­کند .

و اما این سخن متمم: اگر برادرم بر همان شکلی که برادر تو کشته شد، می­مرد او را رثا نمی­کردم... نشان­ نمی­دهد که مالک مرتد بوده و کدام عاقل باور می کند که متمم به ارتداد برادرش اعتراف ­کند، حال آنکه

ص: 478

خون­بهای او را از ابوبکر می­خواهد و خواستار آن است که قاتل او را قصاص کرده و زنان اسیر شده­­ او را بر گرداند؟ هدف متمم از آن سخن، فقط این بود که با ستایش برادر عمر، به او نزدیک شود.

گذشته از آن، اگر ظاهر سخن همانند باطن آن بود، در این صورت، برتری دادن قاتلان زید بر قاتلان مالک را افاده می­کرد و وضعیت در آن آشکارتر است؛ برای اینکه زید در ماموریت مسلمانان، درحالی که از بزرگان آن­ها دفاع می کرد کشته شده، ولی مالک بنا بر شبهه به قتل رسیده است و بین این دو فرق است.

و اما این گفته مالک درباره پیامبرصلَّی الله علیه و آله: صاحبک: «دوست تو»... اهل علم در این باره گفته اند: منظور او قریشیه است؛ زیرا خالد قریشی بود و دیگر اینکه در ظاهر، اضافه شدن آن به خالد، دلالتی بر نفی کردن مالک (صاحب پیامبر) بودن از خودش وجود ندارد، و اگر از مقصود او توهین و اهانت - طبق ادعای صاحب المغنی - فهمیده می شد، باید خالد نزد ابوبکر و عمر از آن کار عذر می آورد و هنگامی­که عمر خواستار قتل خالد شد، ابوبکر به توهین مالک به خالد عذر می آورد، زیرا عمر از کشتن کسی که بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله عیب­جویی می کرد امتناع نمی کرد. و اگر امر این گونه بوده، سخن ابوبکر که گفت: «تاویل کرد پس اشتباه نمود»، چه معنایی دارد؟ بلکه تأویل کرد و درست گفت، اگر چنان باشد که ذکر شد.

وابن ابی الحدید در جواب او آورده است - . شرح نهج البلاغه17: 208 - : هیچ ملازمتی بین عقیده واجب بودن نماز و بین عقیده واجب بودن زکات نیست؛ برای این­که بین دو عبادت در وجود، هیچ همبستگی نیست، و اشتراک داشتن آن دو در علم به آن­ها از دین، ضرورتی است که امتناع سقوط یکی از آن دو عبادت با شبهه را اقتضا نمی­کند، چون آن­ها گفتند:

ص: 479

خداوند بلند مرتبه به پیامبرش صلَّی الله علیه و آله می­فرماید: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاَتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. - . توبه: 103 - »،

{از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازی و برایشان دعا کن، زیرا دعای تو برای آنان آرامشی است و خدا شنوای داناست.} گفتند: پس خداوند صدقه را این گونه وصف می­کند که از شأن صدقه این است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مردم را با گرفتن آن صدقه از آن­ها، پاک و پاکیزه کند، سپس در ادامه آن می­فرماید: بر پیامبر واجب است که - به همراه زکات گرفتن از آن­ها - برای آن­ها دعایی بکند که موجب آرامش آن­ها شود. گفتند: این­ها صفاتی هستند که جز در پیامبر صلَّی الله علیه و آله محقق نمی­شود؛ برای این­که غیر از پیامبرصلَّی الله علیه و آله، کسی نه مردم را پاک کرده و نه با گرفتن صدقه آن­ها را پاکیزه نموده و نه هر گاه به مردم دعایی بکند، دعایش آرامشی برایشان است، بنابراین پرداختن زکات به دیگری واجب نیست.

جواب: سخن قاضی القضات در جواب اینکه مالک و اصحابش با انکار زکات و اعتقاد آن­ها به ساقط شدن وجوب آن، کافر شدند، صریح است و اگر شرایط همان­گونه که او ذکر کرده باشد که آن­ها به خاطر شبهه­ای، به باطل شدن زکات معتقد بودند، ولی مطلقاً واجب بودن آن را انکار نکردند، به خاطر انکار امری معلوم از دین، ضرورتاً مستلزم کافر شدن آن ها نیست، و در کلام ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه17: 208 -

به آن اعترافی است که می­گوید: مالک و اصحابش وجوب زکات را انکار نکرده اند ولی گفتند: آن واجب مشروط است، و ضرورتاً منتفی بودن این­که زکات مشروط است فهمیده نمی­شود، بلکه این مسئله با نظر و تاویل دانسته می شود. پس، جواب قاضی باطل بوده و ایراد سید مرتضی بر او وارد است.

و غیر از ابن ابی الحدید از مخالفان تصریح کرده­اند که مالک و اصحابش به دلیل عدم پرداخت زکات کافر نشده­اند. شارح صحیح مسلم در «المنهاج» در باب ایمان،

ص: 480

سخنی را از خطّابی آورده است و آن را تحسین نموده، و این گفته اوست: پس از تقسیم اهل ردّه به سه گروه، گفته است: اما انکارکنندگان زکات، تعدادی از آن­ها بر اصل دین بودند که در این صورت ظالم اند و به طور جداگانه کافر نامیده شده اند، اگر چه لفظ ردّه بر آن­ها به دلیل مشارکت آن­ها با مرتدّین در منع برخی از حقوق دین، اضافه شده است و آن به این سبب است که اسم ردّه اسمی لغوی است و هر کس از کاری که پذیرفته روی برگرداند، از آن کار مرتد شده است، و از میان آن قوم، بودند کسانی که از طاعت دین رو بر گردانده و حق را انکار کرده و ثنا و ستایش دین را رها کرده بودند، و آن نام زشت، به دلیل مشارکت­ آن­ها با قومی که ارتدادشان آشکار و حقیقی بود، به آن­ها داده شد.

سپس بعد از سخن گفتن درباره تقسیم خطّابی می­گوید: و اگر گفته شود: چگونه عمل طایفه­ای را که زکات را نداده­اند، بر وجهی که خواسته ای تاویل کردی و آن­ها را ظالم و اهل بغی خواندی؟ و آیا اگر گروهی از مسلمانان در زمان­ما واجب بودن نماز و زکات را انکار نموده و از ادای آن سرباز زنند، حکم آن ها حکم اهل بغی و ظلم است؟ در جواب می­گوییم: نه، زیرا به اجماع مسلمانان، هر کس در این زمان، واجب بودن زکات را انکار کند کافر است، و فرق بین آن­ها و این افراد این است که آن­ها به دلیل اسباب و اموری که همانند آن­ها در این زمان اتفاق نمی­افتد، مورد عفو قرار گرفتند، از جمله آن اسباب، نزدیک بودن به فرمان شریعتی که در آن زمان، احکام دین با نسخ و ابطال تغییر می­یافت، دیگر اینکه آن گروه از مردم نسبت به امور دین جاهل بودند و زمان آن­ها به اسلام نزدیک بود، پس دچار شبهه شدند، بنابراین آن ها معذور بودند؛ ولی امروزه که دین اسلام گسترش یافته

ص: 481

و در میان مسلمانان، آگاهی از واجب بودن زکات پخش شده، به طوریکه عام و خاص آن را می دانند و عالم و جاهل در میان آن­ها مشترک هستند، بنابراین عذر هیچ کس با تأویلی که انکار آن ها را تأویل کند، پذیرفته نمی­شود.

و در مورد هر کسی که چیزی از امور دین را که امت بر آن اجماع دارند، انکار کند، وضعیت همان گونه است؛ اگر علم آن منتشر باشد، اموری همانند نمازهای پنجگانه و روزه گرفتن ماه رمضان و غسل جنابت و تحریم زنا و شراب و ازدواج با محارم­ و مانند این احکام؛ مگر اینکه آن شخص مردی تازه مسلمان شده باشد و حدود آن را نداند، و اگر چیزی از آن احکام را از روی جهل به آن انکار کند، کافر نشده است، و وضعیت او همانند وضعیت آن گروه است که اسم دین بر آن­ها صدق می­کند. ولی آنچه اجماع در آن از طریق علم خاصه، معلوم و آشکار است، مانند تحریم ازدواج زن بر عمه و خاله او [تا زمانی که عمه و خاله کسی زنده است نمی­تواند با شوهر عمه و خاله­اش ازدواج کند] و این­که قاتل ( قتل عمد) از مقتول ارث نمی­برد و سهم مادربزرگ از ارث یک ششم است و همانند این احکام، ، هر کس آن­ها را انکار کند کافر نیست، بلکه به دلیل این­که علم این احکام در میان عامه مردم انتشار نیافته، و به دلایل دیگر، معذور به حساب می آید.

در شرح «الوجیز» در باب جنایت­ها آمده است: ملازمت بین دو عبادت در وجود، امری است که سید مرتضی مدعی آن نشده است و نیازی هم به ادعای آن ندارد، بلکه بر ملازمت بین اعتقاد به واجب بودن نماز و بین تصدیق واجب بودن زکات بر وجهی که ضرورتا از دین فهمیده می شود، ادعا دارد که منکر آن، از اسلام خارج است.

و ظاهر کلام این است که مقصود او این است که به کفر انکار کننده یک امر ضروری حکم داده می شود، چون آن را انکار کرده و پیامبر صلَّی الله علیه و آله را تکذیب نموده و منکر پیامبری او شده است. و نه این­که خود آن انکار دلیل حکم به کفر او است، از همین رو کسی که شبهه احتمالی را حق بداند، حکم به کفر او نمی­دهند، و اگر دلیلی بر کفر کسی که امری ضروری از دین را به طور مطلق انکار کرده، وجود داشته باشد، حکم

ص: 482

به کفر او داده نمی­شود، برای این­که این انکار از جمله امور کلی است، بلکه آن دلیل و ظاهر آن نشان می­دهد که هر کس امری ضروری از دین را، نه به خاطر شُبهه­ای که او را به سوی انکار سوق داده، انکار کند، این انکار او از انکار سایر ضروریات دین و تکذیب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله جدا نیست.

و اینکه در برخی از مردم دیده می شود که بعضی از ضروریات دین مانند حدوث عالم و معاد جسمانی و همانند این­ها را، با این که در ظاهر به نبوت پیامبرمان صلَّی الله علیه و آله اقرار کرده و به سایر ضروریات دین و آنچه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آورده معترف­اند، انکار می­کنند، این کار آن­ها به سبب یکی از این دو امر است: یا آن­ها به دلیل شبهه­ای که در آنچه می­پنداشتند بر آن­­ها عارض شده، گمراه بودند، مانند توهم آن­ها در این­که سخنان باطل برخی از فلاسفه و سایر زندیق­ها را برهانی می­دانستند که تاویل دلایل سمعی و مانند آن را موجب می شود؛ و یا این­که آن­ها در باطن نبوت را انکار می­کردند ولی به خاطر ترس از کشته شدن و آسیب­ مالی و دنیایی جرأت نمی­کردند دیگر ضروریاتی را انکار کرده بودند، افشاء کنند؛ و اما این­که انکار بعضی را آشکار می­کردند، به این دلیل بود که ترس از اظهار آن به دلیل اختلاط عقاید فیلسوفان و غیر از آن­ها با عقاید مسلمانان به گونه­ای که امکان تشخیص یکی از دیگری، جز نزد کسانی که خداوند منزه آن­ها را معصوم کرده است، وجود نداشت مرتفع شده بود.

بنابراین هر کس جزء گروه اول باشد، در حکم به خروج آن­ها از اسلام اشکال وارد می­شود؛ برای این­که آنچه را انکار کرده­اند، در حق آن­ها غیر ضروری است اگرچه نام ضرورت نسبت به دیگران بر آن صدق کند، و آن با این که آن­ها به دلیل استناد آن به گناه آن­ها در طلب حق، گمراه شده و به خاطر انکارشان مورد عقوبت قرار گیرند، منافات ندارد. ولی گروه دوم به دلیل انکار نبوت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از اسلام خارج شده و مرتد شده­اند. پیداست که انکار امر ضروری، بر وجهی که موجب کفر می­شود، از انکار نبوت که مستلزم انکار تمام ضروریات است، جدا نمی­باشد.

و اگر گفته شود: از کجا باید فهمید که مالک و اصحابش از گروه دوم نبودند و چه بسا نماز را به خاطر امور دنیوی انکار نکرده­اند؟

ص: 483

می گوییم: اوّلاً: این اختلافی است که ابن ابی الحدید و قاضی القضات و خطّابی و دیگران آن را پذیرفته و به آن معترف­اند. و دوم: این­که مالک و اصحابش اگر بر مسلمانان دلسوز بودند یا طمعی در آن­ها داشتند، با مسلمانان اعلان دشمنی نمی کردند، و همان­گونه که جمهور راویان پنداشته­اند، با مسلمانان نمی جنگیدند. با این حال نزاعی بر سر مسلمان بودن آن­ها قبل از خودداری آن­ها از پرداخت زکات، نیست، چرا که مالک عامل جمع­آوری صدقات و زکات قومش از سوی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود، همان­گونه که سیره نویسان آ­ن­ها - . مانند طبری در تاریخ خود3: 277، و ابن اثیر در الکامل2: 358 - روایت کرده­اند. و اگر مسلمان بودن آن­ها ثابت بوده و در ظاهر به سایر ضروریات دین اسلام اقرار کرده­اند، حکم به کفر آن­ها، به مجرد آن امتناع که محتمل دو امر است داده­ نمی­شود، بلکه برای امر سومی نیز بوده و آن این­که امتناع آن­ها دلیل بر بخل آن­ها بوده، بنابراین همان­گونه که قاضی القضات و دیگران بر این باورند، مستلزم کفر آن­ها نیست، و جایز نبود که خویشان و زنان آن­ها را اسیر کرده و همان­گونه که انجام دادند، اموال و دارایی آن­ها را بگیرند. و اگر جنگیدن با آن­ها برای گرفتن زکات جایز بود، بعد از این­که متصدی گرفتن زکات، مستحق آن منصب بود.

ولی اگر ممانعت آن­ها مستند به شبهه بود، متصدی زکات و کسی که با آن­ها می­خواست بجنگد، بایستی ابتدا شبهه آن­ها را برطرف می­کرد، کما این­که فقیهان آن­ها در مورد عموم اهل ظلم و فساد به این حکم تصریح کرده­اند.

در شرح «الوجیز» در بحث از دین خارج­شدگان، از کتاب جنایت­ها آمده است: تا زمانی که حمله نکرده­اند حمله نمی­کنند، (جنگ را آغاز نکنید تا این­که به شما اعلان جنگ کنند)، و باید امام شخصی امین و پندآموز را بفرستد تا از آن­ها بپرسد علت ممانعتشان چیست؟ و اگر ممانعت خود را به ظلم و ستمی مربوط کردند آن را برطرف کند؛ و اگر شبهه­ای برایشان پیش آمده، آن شبهه را بر آن­ها روشن کند؛ و اگر چیزی ذکر نکردند آن­ها را نصیحت و اندرز داده و دستور دهد به اطاعت از دین برگردند؛ و اگر بر ممانعت خو د اصرار ورزیدند اعلان جنگ کند... تا آخر آنچه گفته است.

ص: 484

پس، خالد باید ابتدا از آن­ها درباره شبهه آن ها می­پرسید و بطلان آن شبهه را برای آن­ها بیان می­داشت، پس از آن، اگر باز بر ممانعت خود و خروج از طاعت اسلام و مسلمین اصرار کردند با آن­ها می­جنگید. ولی کسی نقل نکرده که خالد و اصحابش اشکالی از آن­ها را دفع کرده یا شبهه آنان را باطل نموده باشد، و نه اینکه آنان بر نافرمانی خود اصرار ورزیده­ بودند، بلکه در ماجرایی که سید رضی روایت کرد و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه17: 206 -

آن را تصدیق نموده و پیشتر ذکر شد، آن­ها گفتند: ما مسلمان هستیم... پس اصحاب خالد به آن­ها دستور داد که سلاح­ها را بر زمین بگذارند، و هنگامی­که سلاح­هایشان را بر زمین گذاشتنتد، اصحاب خالد آن­ها را اسیر کرده و به بند کشیدند. ابوبکر می بایست خالد را توبیخ می­کرد و زشتی عملش برای مردم را توضیح می­داد، نه اینکه به گونه­ای او برخورد کند که وقتی خالد از نزدش بیرون می­آید، عمر را به ریشخند بگیرد و به او بگوید: ای پسر ام شمله؛ (الآن اگر می­توانی) به من حمله کن. و بسیاری از مورخان آن ها - ازجمله صاحب «روضة الاحباب» - روایت کرده­اند که خالد قبضه شمشیر خود را گرفت و آن سخن را به عمر گفت... و بر انسانی که اندک بهره­ای از فهم و درک دارد، پوشیده نیست که اگر بویی از نارضایتی و تهدید از ابوبکر به مشام خالد می­رسید، هیچ وقت با ریشخند و مسخره کردن بر عمر جسارت نمی­کرد، و این مسئله واضح­تر از آن است که نیازی به آشکار کردن و کشف داشته باشد.

این درحالی است که ابوبکر به گناه خالد، همان­گونه که ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه7: 179 - روایت می­کند، اعتراف کرده بود. ابن ابی الحدید آورده است: چون خالد، مالک بن نویره را کشت و زن او را به نکاح خود درآورد، در سپاه او ابوقتاده انصاری حضور داشت. او چون این صحنه را دید سوار بر اسبش شد و خود را به ابوبکر رساند، و سوگند یاد کرد که هرگز در سپاهی که زیر پرچم خالد باشد به جنگ نرود، پس داستان را به ابوبکر گفت. ابوبکر گفت: غنایم جنگ، عرب­ها را فریفته­ است، و خالد آنچه را به او دستور داده­ام رها کرده است. در این هنگام عمر گفت: باید او را قصاص کنی. ابوبکر ساکت ماند، و خالد از جنگ برگشت و داخل مسجد شد و لباسی بر تن داشت که با شمشیر پاره شده بود (به دلیل آهن زنگ زده بود) و در عمامه­اش سه تیر وجود داشت، هنگامی که عمر او را دید، گفت: ای دشمن خدا، آیا این چنین ریا می­کنی؟ بر مردی از مسلمانان حمله برده و او را می کشی و زنش را به نکاح خود در می­آوری! بدان، به خدا سوگند، اگر خداوند مرا توانا کند به یقین تو را سنگسار خواهم کرد.

ص: 485

سپس آن تیرها را از عمامه او در آورد و شکست، درحالی­که خالد ساکت بود و خالد به گمان این­که این اقدام عمر، دستور و رای ابوبکر است، به عمر پاسخی نمی­داد. پس هنگامی که بر ابوبکر داخل شد و درباره آنچه شنیده بود با او صحبت کرد، ابوبکر عذر او را پذیرفت. ولی عمر، ابوبکر را علیه خالد تحریک می­کرد و به او اشاره می نمود که برای خون مالک او را قصاص کند. ابوبکر گفت: ای عمر، او اولین کسی نیست که اشتباه می کند، از او دست بکش. سپس ابوبکر دیه مالک را از بیت المال مسلمانان داد. تمام.

این گفته ابوبکر: او اولین کسی نیست که اشتباه می­کند، به صراحت نشان می­دهد که خالد به زعم ابوبکر هم گناهکار بود، و اما تصدیق و پذیرفتن عذر او برای اهداف دنیایی و مادی بود، وگرنه بین آن و این گفته او منافات است: او نخستین گناهکار نیست. و پرداخت دیه مالک از بیت المال، امری آشکار است.

به طور کلی، کسی از سیره نویسان نقل نکرده­است که ابوبکر اشتباه خالد را انکار کرده باشد، بلکه ذکر کرده­اند که ابوبکر گفت: من شمشیری را که خداوند بر کافران از نیام کشیده، بر نیام نخواهم کرد. - . الکامل فی التاریخ2: 359، و تاریخ الطبری2: 279 و دیگر منابع -

گفته شده است: این سخن ابوبکر بنابر صحت آن، جز تمسک به خبر جعلی چیزی نیست که به صورت مرسل از ابوهریره کذّاب نقل کرده ­اند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: چه نیکو بنده­ای، خالد شمشیری از شمشیرهای خداوند است.

و این حدیث در روایتی طولانی نقل شده است که آثار جعل آن از اول تا آخرش به وضوح دیده می­شود. و ظاهر سخن ابوبکر این است که غرض او، تمسک به آن خبر نیست، بلکه به این دلیل او را شمشیری از شمشیرهای خداوند قرار داده که خالد او را در تسلط بر دیگران کمک کرده است.

ص: 486

ابن اثیر در «الکامل - . الکامل فی التاریخ2: 256، و 3/173-174، 180 - »،

تبری پیامبر صلَّی الله علیه و آله از کرده خالد را ذکر کرده و این­که پیامبر او را به دلیل سخنی که به عبدالرحمن بن عوف گفته بود، توبیخ کرد؛ و پیامبر امیرمؤمنان علی علیه السلام را برای اصلاح فساد او فرستاد، همان­گونه که ذکر آن پیشتر گذشت - . بحار الانوار21: 139-146 -

و درباب فضایل امیرمؤمنان علی علیه السلام خواهیم آورد - . بحار الانوار39: 90 - .

و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه17: 214 -

اعتراف کرده که خالد، ستمگر و خونریزی بود که در آنچه خشم و هوای نفسانی بر آن وا می­داشت، جانب دین را مراعات نمی­کرد.

و ابن عبد البرّ در «الاستیعاب - . الاستیعاب چاپ شده در حاشیه الاصابة: 3/515 - »

در شرح حال مالک بن نویره گفته است: طبری گفته: - . تاریخ الطبری3: 591 - پیامبرصلَّی

الله علیه و آله مالک بن نویره را مسئول زکات بنی یربوع قرار داد، و مالک و برادر شاعرش متمم، اسلام آورده بودند. پس خالد بن ولید هنگامی که ابوبکر او را برای جنگ با اهل ردّه فرستاد، به گمان این­که مالک مرتد شده، او را کشت، و دراین باره اختلاف است: آیا خالد او را در حالی­که مسلمان بود کشت یا

ص: 487

مرتد؟ و خداوند می­داند که کشتن او خطا بود، و اما شکی در مسلمان بودن متمم نیست. تمام .

آنچه زشتی عمل خالد را نشان می­دهد این است که عمر هنگامی­که تیرها را از عمامه خالد درآورد و آنچه را می­باید گفت، خالد جواب او را نداد و او را انکار نکرد، و به نظر مصنف، اگر خالد عذر و بهانه ای داشت و به خاطر خیانتش نمی­ترسید، به یقین، دلیل خود را اظهار می­کرد، و در برابر خواری صبر نمی­کرد.

و اصحاب ما - . الصراط المستقیم2: 280، و غیره - روایت

کرده­اند که مالک به این دلیل از دادن زکات به ابوبکر امتناع کرد که چون مالک از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خواست ایمان را به او یاد دهد، حضرت به مالک فرمود: این جانشین من بعد از خودم است، و پیامبر صلَّی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السلام اشاره نمود. هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله وفات کرد، مالک به همراه بنی تمیم به مدینه برگشت و دید که ابوبکر بر منبر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نشسته است. مالک پیش او آمد و گفت: چه کسی تو را بر این منبر نشانده، حال آنکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله علی علیه السلام را جانشین خود قرار داده و مرا به دوستی با او امر کرده بود؟ پس ابوبکر دستور داد او را از مسجد خارج کنند، پس قنفذ بن عمیر و خالد بن ولید او را از مسجد بیرون انداختند و ابوبکر خالد را فرا خواند و به او گفت: به خوبی آنچه را گفت فهمیدی، و مطمئن نیستم که مالک شکافی بزرگ علیه ما ایجاد نکند که التیام داده شود، پس او را بکش. بنابراین خالد او را کشته و با زنش در همان شب همبستر شد.

و اگر از آن بگذریم و فرض کنیم که مالک و اصحابش با منع زکات کافر شدند، شکی در مسلمان بودن زنان و خویشان آن­ها وجود ندارد، و ارتداد مردان آن­ها به خاطر عدم پرداختن زکات، موجب کفر زنان و نزدیکان آن­ها نمی باشد، چرا که خداوند می­فرماید: «وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی. - . انعام/164 و اسراء/ 15 و دیگر سوره ها - »،

{و هیچ کس جز بر زیان خود [گناهی] انجام نمی دهد و هیچ باربرداری بار [گناه] دیگری را برنمی دارد.} پس چه عذری در اسیر کردن زنان برای خالد

ص: 488

و چشم پوشی ابوبکر از غصب ناموس و زنا وجود دارد، تا عمر بن خطاب آن اموال و زنان حامله ر ا به همسرانشان برگرداند؟

و به زودی در باب احوال فرزندان امیر مؤمنان علیه السلام خواهد آمد - .

بحار الانوار42: 85 -

که هنگامی­که حنفیه [که بعدا علی علیه السلام با او ازدواج کرد] در میان زنان اسیر شده به مردم نگاه کرد، نزد قبر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله رفت و آه و ناله سرداد و فریاد برآورد و گریه کرد. سپس این گونه صدا کرد: سلام بر تو ای رسول خدا، درود خداوند بر تو و بر اهل بیتتان. بعد از شما، امت­تان ما را همانند اسیران نوب و دیلم اسیر کرده­اند. به خدا سوگند، ما هیچ گناهی نداشتیم جز این­که دوستدار اهل بیت شما بودیم، خوب بد و بد خوب شده، و ما را اسیر کرده­اند. سپس رو کرد به مردم و گفت: برای چه ما را اسیر کرده­اید، حال آنکه به یکتایی و پیامبری محمد اقرار کردیم؟ مردم گفتند: زکات را به ما ندادید. حنیفه گفت: این مردان زکات ندادند، ما زنان چه گناهی کردیم؟ گویند: در این هنگام ساکت شد، گویی که سنگی در گلویش گیر کرده است.

و روایت شده است - . بحار الانوار41: 304، و 42/87 -

که امیرمؤمنان علیه السلام هنگامی­که حنفیه را برای خود برداشت و او را نزد اسماء بنت عمیس فرستاد تا برادرش آمد، و پس از آن، حضرت علی علیه السلام با او ازدواج کرد، و با این عمل حضرت، بطلان آنچه بعضی از آن­ها بدان تمسک کرده­اند آشکار می­شود که معتقدند، اگر آن اسیر کردن ظالمانه بود، امیرمؤمنان علیه السلام از زنان اسیر آن­ها (اهل ردّه) برای خود بر نمی­داشت. در حالی که اگر امیر

ص: 489

مؤمنان علیه السلام با حنفیه به دلیل این­که از زنان اسیر بود، ازدواج کرده بود، عمر او را به همراه بقیه باز می­گرداند.

و هر کس در این ماجرا به خوبی بنگرد می فهمد که خالد فقط آن کار را برای گرفتن غنیمت و طمع در زنان و خویشان و به خاطر کینه­های جاهلی انجام داد. و مؤلف «روضة الاحباب» روایت کرده است که چون مالک را برای کشتن آوردند، زن او ام تمیم، دختر منهال که از زیباترین زنان همعصرش بود آمد و خودش را بر روی مالک انداخت، مالک به او گفت: از من دور شو، چرا که تو مرا به کشتن دادی - . این خبر در الاصابة نیز آمده است3: 357 - .

زمخشری در «اساس البلاغة - .

اساس البلاغة: 354 - »گفته

است: «أقتله»: یعنی او را در معرض کشتن قرار داد، همان­گونه که مالک بن نویره به زنش، هنگامی­که خالد بن ولید زن او را دید، گفت: ای زن، تو مرا به کشتن دادی! یعنی خالد بن ولید به خاطر تو مرا خواهد کشت.

و ابن اثیر در «النهایة» - . النهایة4: 15 -

در حدیث خالد می­گوید: مالک بن نویره روزی که خالد او را کشت، به همسر خود گفت: أقتلتنی، یعنی: مرا با وجود دفاع و حمایت از تو، در معرض کشتن قرار دادی، و زن مالک بسیار زیبا بود که خالد بن ولید او را به زنی خود گرفت. سپس ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة17: 205-206 -

از طبری - . تاریخ الطبری3: 278 - ،

بهانه­ خالد را نقل کرده و روایت را متوجه

ص: 490

این گفته او می­کند: هنگامی که درباره آن­ها اختلاف کردند، خالد به سپاهیان دستور داد آن­ها را حبس کنند، و آن شب، بسیار سرد بود و چیزی در برابر سرما توان مقاومت نداشت. بنابراین خالد به ندادهنده فرمان داد که ندا دهد: اسیرانتان را گرم کنید. پس سپاهیان گمان کردند که خالد دستور به قتل آن­ها داده است؛ برای اینکه این لفظ - أدفئوا - در لغت کنانه، به معنای قتل به کار می­رود. پس ضرار بن أزور مالک را کشت. و چون خالد صدای زننده­ای را شنید، خارج شد درحالی­که سپاهیان کار آن­ها را یکسره کرده بودند، پس گفت: هرگاه خداوند کاری را بخواهد، انجامش می­دهد- هرکسی را بخواهد جانش را می­گیرد-. و با زن مالک ازدواج کرد، و ابو قتاده او را رها کرد و گفت: این، عمل توست؟ پس ابوبکر بر ابوقتاده غضب کرد و تا برگشتن خالد از او راضی نشد .

و بر ابن ابی الحدید این متوجه می شود که آنچه طبری - . تاریخ الطبری3: 279 - و ابن اثیر - . الکامل2: 359 -

و دیگر صاحبان سیره روایت کرده­اند، باطل بودن آن را نشان می­دهد، که خالد این سخن مالک را در کشتن او دستاویز قرار داد که می گفت: گمان نمی کنم صاحب شما جز این چنین، چیزی بگوید.

قاضی القضات - . المغنی20: 355 -

از ابوعلی حکایت کرده است که خالد مالک را به قتل رساند؛ زیرا مالک با آن سخنش این توهم را ایجاد کرد که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله صاحب او (مالک) نیست، پس اگر ضرار بدون دستور خالد او را کشته بود، خالد چه نیازی به این عذر خواهی داشت؟ بنابراین تعارض بین این دو اعتذار آشکار است و هر دو ساقط می شود.

و آنچه بر بطلان این دو عذر دلالت می­کند، این است که هنگامی که عمر خالد را سرزنش کرد و تیرها را شکست، خالد عذرخواهی نکرد که: من مالک را نکشتم بلکه ضرار بدون فرمان من او را کشته است، و یا نگفت: مالک با این سخن خود: صاحب تو، از دین برگشت و مرتد شد؛ و هیچ جایی بهتر از آنجا برای عذر خواهی نبود، و آیا عاقلی جایز می­داند که خالد عذری داشته باشد که خودش را با آن بری از گناه و خیانت ببیند، و پس از آن با وجود جرأت و بی­باکی­اش،

ص: 491

بر اهانت و آزار عمر صبر کند؟

و دلیل این­که کشتن مالک به دستور خالد بود یا خود خالد قاتل مالک بوده، این سخن ابوبکر است: خالد تاویل کرد و در این کار دچار خطا شد. ابن اثیر در «الکامل» می گوید: عمر به ابوبکر گفت: شمشیرخالد سرکشی می­کند و عمر پیوسته این را به ابوبکر می­گفت. ابوبکر گفت: ای عمر، تاویل کرد و مرتکب خطا شد، زبانت را از عیب جویی خالد برکش، من شمشیری را که خداوند بر دشمنانش از نیام کشیده، در نیام نمی­کنم. ابوبکر دیه مالک را پرداخت و به خالد نوشت که نزد او بیاید، پس خالد آمد درحالی­که قبایی داشت و تیرهایی در عمامه خود فرو کرده بود، وارد مسجد شد. عمر برخاست و تیرها را درآورد و شکست، و به او گفت: مرد مسلمانی را کشته­ای سپس بر زن او پریده­ای، به خدا سوگند، با سنگ­های خودت تو را سنگسار می­کنم. خالد با او سخن نمی گفت و گمان می­کرد که نظر ابوبکر هم مانند نظر عمر است، پس بر ابوبکر داخل شد و او را از ماجرا باخبر نمود و عذرخواهی کرد، ابوبکر هم عذر او را پذیرفت و او را بخشید و او را به خاطر ازدواجی که عرب­ها در روزهای جنگ از کراهت آن داشتند، توبیخ کرد. خالد از پیش ابوبکر بیرون آمد و عمر بیرون نشسته بود، خالد گفت: ای پسر ام شمله؛ (الآن اگر می­توانی) به من حمله کن. در اینجا بود که عمر فهمید ابوبکر از او راضی شده است و دیگر چیزی به خالد نگفت. تمام .

پس اگر قاتل مالک، ضرار بود، در این صورت خالد تاویل کننده و گناهکار نیست، بلکه خود ضرار تاویل کننده و گناهکار بوده که در فهم این ندا: اسیران را گرم کنید، که خالد به آن دستور داد، اشتباه کرده است. و پوشیده نیست که این عذرخواهی اگر صحیح بود، در این صورت ازدواج با زن مالک زشت­تر می­شود؛ زیرا اگر خالد به دلیل اختلاف سپاهیان در این­که مالک و قومش نماز می­خوانند یا نه، مالک را حبس کرد و کفر او ثابت نشد،

ص: 492

حال آنکه اسلام او در گذشته، برای رفع ابهام و شبهه کافی بود، - به فرض این­که کشته شدن او به دلیل اشتباه ضرار در فهم ندای خالد بوده باشد - پس زن او در حکم زنان سایر مسلمان­ها است که همسرانشان از دنیا رفته­اند، و تنها در صورت اتمام عده آن­ها، ازدواج کردن با آن زنان جایز است. و وقاحت و بی­شرمی جوابی که قاضی القضات - . المغنی20: 355 -

از ابوعلی روایت می­کند و یا از خودش به آن پاسخ می­دهد، نمایان است، و آن این­که اگر مرد مرتدّی در خانه کفر کشته شود، ازدواج با زن او نزد بسیاری از علماء جایز می­باشد، اگر چه همبستر شدن با او فقط بعد از استبراء جایز باشد.

با این حال، ازدواج با زن مالک به هر حال زنا می­باشد؛ برای این­که آن زن مسلمان بود و مرتد شدن همسرش، دلیل حلال شدن ازدواج با او نیست، و نه به خاطر اینکه خانه مالک، خانه کفر بوده، به ویژه این­که اگر مالک مرتد هم بود، این گفته او را: صاحب تو، بهانه­ای برای کشتن او قرار نمی­دادند؛ زیرا آن، ارتدادی است که منجر به ارتداد همسر و اصحاب او نمی­شود.

و از شگفتی­ها این­که شارح جدید در «التجرید - . شرح التجرید للقوشجی: 373 - » ادعا کرده است که زن مالک مطلقه بود و عده­اش را سپری کرده بود.

و هیچ جای شگفتی نیست از کسی که شقاوت بر او چیره شده و خداوند از او حیاء را گرفته، تا در رفع این طعن آشکار از امام گمراه و از خالد بی­رحم، به ابداع این احتمال که کسی قبل از او آن را ذکر نکرده ­است، متوسل شود و نه در خبر و روایتی نقل شده باشد، و خود خالد در جواب رسوا کردن عمر و عیب­جویی او بر خالد مبنی بر این­که خالد بر زن مالک جهیده و تهدید کردن او از سوی عمر به سنگسار کردن به سبب زنا، این جواب را بهانه خود قرار نداده است.

گذشته از آن، می­گوید - . شرح التجرید للقوشجی: 373 - :

سرزنش عمر و خشم او بر خالد در قضیه کشتن مالک، به منظور حفظ

ص: 493

دین و رعایت کردن شریعت سید مرسلین صلَّی الله علیه و آله نبوده و عمر از کشتن مالک بسیار ناراحت شد، برای اینکه مالک در جاهلیت همپیمان عمر بود، و عمر چون دانست که قاتل سعد بن عباده، خود خالد بوده، او را عفو کرد.

یکی از اصحاب ما، از اهل بیت علیهم السلام روایت کرده است که روزی عمر در زمان خلافت خود، خالد بن ولید را در کنار یکی از دیوارهای مدینه دید و به او گفت: ای خالد، تو همان کسی هستی که مالک را کشتی؟ خالد گفت: ای امیر المومنین، اگر مالک بن نویره را به دلایلی که بین خودم و او بود کشتم، پیشتر از این، به خاطر شما، سعد بن عباده را (مخالف بیعت با ابوبکر بود و از بیعت کردن با ابوبکر و عمر امتناع کرد و به شام رفت، و خالد به دستور ابوبکر و عمر، او را در شام کشت) برای دلایلی که بین شما و او بود کشته­ام. در این هنگام عمر از گفته خالد خوشش آمد و او را در آغوش گرفت و به او گفت: شمشیر خدا و شمشیر پیامبر فقط تو هستی!

خلاصه آن داستان - . مراجع شود به تاریخ طبری 3: 198،200، 207، 210 -

این است که سعد بن عباده از بیعت با ابوبکر در روز سقیفه خودداری کرد و بیعت کنندگان با ابوبکر، خواستند ابوبکر از او بیعت بگیرد. قیس بن سعد به آن­ها گفت: من به شما نصیحتی می­کنم آن را بپذیرید. گفتند: چیست؟ قیس گفت: سعد قسم خورده که با شما بیعت نکند، و او هر گاه قسم بخورد انجام می­دهد، و هرگز بیعت نخواهد کرد تا این که کشته شود، و او کشته نمی­شود مگر آنکه به همراه او پسر و خانواده ­اش نیز کشته شوند، و آن­ها کشته نمی­شوند مگر اینکه همه قبیله اوس کشته شوند و آنان کشته نمی­شوند مگر آنکه خزرج کشته شود، و قبیله­های اوس و خزرج کشته نمی­شوند مگر این که همه یمنی­ها کشته شوند؛ پس در امری (خلافتی) که کامل گشته و تثبیت شده، با این کار علیه خودتان شر به پا نکنید. آن­ها هم نصیحت او را پذیرفتند و از کشتن سعد صرف نظر کردند.

پس از آن، سعد از مدینه راهی شام شد، و در روستاهای غسّان در سرزمین شام فرود آمد. غسان از عشیره سعد بود، در آن روزها خالد در شام بود و از کسانی بود که به تیراندازی در میان مردم معروف بود، و به همراه خالد مردی از قریش بود که همانند او در تیراندازی ماهر و زبانزد بود. پس آن دو قرار گذاشتند سعد را به دلیل خودداری از بیعت قریش بکشند. یک شب، سعد بین درختان و بوته­ها خود را مخفی کرده ­بود، همین­که در راه از کنار آن دو گذشت، خالد و آن مرد با دو تیر او را نشانه رفتند و به قتل رساندند و این دو بیت شعر را سروده و به جنیان نسبت دادند:

ص: 494

- سیدِ خزرج، سعد بن عباده را کشتیم؛ دو تیر به او زدیم که درست در قلبش نشست.

و عامّه گمان کردند که جنیان او را به قتل رسانده­اند، ولی سخن خالد به عمر، آنچه را که در آن حادثه بر مردم پوشیده بود، آشکار کرد، و اگر چه روایتی مانند این، به تنهایی، حجت و دلیلی کافی علیه مخالفان، به این دلیل که از روایت­های اصحاب است، به حساب نمی­آید و ثابت نشده است، ولی لب فرو بستن عمر نسبت به خالد در ایام خلافت خود و قصاص نکردن او با این­که در زمان خلافت ابوبکر گفته بود: اگر خلافت را به دست گرفتم، به خدا سوگند، تو را قصاص خواهم کرد، قرینه­ای آشکار بر صحت این روایت است. به فرض صرف نظر از آن روایت، هیچ شکی در تناقض بین این لب فروبستن عمر و آن سخن او وجود ندارد، و آشکار است که عمر هم در این قضیه، سهمی از این طعن خالد، و بهره­ای از تیرهای این طعن و عیب دارد.

**[ترجمه]

الطعن السادس:

إنّ أبا بکر قال- مخبرا عن نفسه-: إنّ لی شیطانا یعترینی، فإن استقمت فأعینونی و إن زغت فقوّمونی .. (3).

ص: 495


1- فی (س) : إلی، و هو خلاف الظاهر.
2- أی له من أسهم هذا الطعن سهم و کذا ما بعده.
3- أقول: وردت هذه القصّة بألفاظ مختلفة فی موارد متعدّدة نذکر بعضها و نختمها بجملة من المصادر. فمنها: قد ولیت أمرکم و لست بخیرکم، فإن أحسنت فأعینونی و إن زغت فقوّمونی- کما جاء فی لفظ ابن الجوزی فی الصفوة-. و منها: إنّی ولیت علیکم و لست بخیرکم، فإن رأیتمونی علی الحقّ فأعینونی، و إن رأیتمونی علی الباطل فسدّدونی- کما فی طبقات ابن سعد 3- 151 [3-- القسم الأوّل- 139]. و منها: ألا و إنّما أنا بشر و لست بخیر من أحد منکم فراعونی، فإذا رأیتمونی استقمت فاتّبعونی، و إن رأیتمونی غضبت فاجتنبونی، لا أوثر فی أشعارکم و أبشارکم- کما فی الطبقات أیضا- و الإمامة و السیاسة 1- 16، و تاریخ الطبریّ 3- 210، و غیرها. و منها: أما و اللّه ما أنا بخیرکم، و لقد کنت لمقامی هذا کارها، و لوددت أنّ فیکم من یکفینی، أ فتظنّون أنّی أعمل فیکم بسنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؟! إذن لا أقوم بها، إنّ رسول اللّه کان یعصم بالوحی و کان معه ملک، و إنّ لی شیطانا یعترینی، فإذا غضبت فاجتنبونی .. انظر: مسند أحمد بن حنبل 1- 14، مجمع الزوائد للهیثمی 5- 183، الإمامة و السیاسة 1- 16 [صفحة: 6، ضمن خطبة أبی بکر]، و الصفوة 1- 99، المجتبی لابن درید: 27، عیون الأخبار لابن قتیبة 2- 234، کنز العمّال 3- 126، 135 و 136. قال: رواه الطبرانی فی الأوسط، الریاض النضرة 1- 167 و 177، تاریخ الطبریّ 3- 203 و 210، تاریخ ابن کثیر 5- 247، تاریخ الخلفاء: 47- 48، تاریخ ابن جریر 2- 440، تاریخ الیعقوبی 2- 107، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 1- 134 و 3- 8 و 14، 4- 167 [الطبعة ذات أربعة مجلدات] ، سیرة ابن هشام 4- 340، السیرة الحلبیة 3- 388، تهذیب الکامل 1- 6، إعجاز القرآن: 115، العقد الفرید 2- 158، و غیرها من مصادر العامّة، و لاحظ: الطرائف 2- 402، و الفصول المختارة من العیون و المحاسن: 7 و 197، و الصراط المستقیم 2- 294- 296 و 300، و کشف المحجّة: 67، و الغدیر 2- 42 و 7- 104 و 105 و 108 و 118 .. و من هذا الباب ما جاء منه فی الجواب عن الکلالة: إنّی سأقول فیها برأی فإن یکن صوابا فمن اللّه، و إن یکن خطأ فمنّی و من الشیطان، و اللّه و رسوله بریئان منه. أخرجه سعد بن منصور الدارمیّ فی سننه 2- 365، و ابن جریر الطبریّ فی تفسیره 6- 30، و ابن المنذر البیهقیّ فی سننه الکبری 6- 223، و حکی عنهم السیوطی فی الجامع الکبیر- کما فی ترتیبه- 6- 20، و ذکره ابن کثیر فی تفسیره 1- 260، و الخازن فی تفسیره 1- 367، و ابن القیّم فی أعلام الموقعین: 29، کما نقله العلّامة الأمینی- رحمه اللّه- فی غدیره 7- 104- 105.

و لا یصلح للإرشاد من یطلب الرشاد.

و قال: أقیلونی فلست بخیرکم ..

و لا یحلّ للإمام الاستقالة من البیعة.

و أجاب قاضی القضاة فی المغنی (1) ناقلا عن شیخه أبی علی أنّ إخباره عن نفسه بما أخبر لو کان نقصا فیه لکان قوله تعالی فی آدم و حوّاء: فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ (2) (3)، و قوله: فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ (4)، و قوله تعالی: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ

ص: 496


1- المغنی، الجزء المتمّم للعشرین: 338- 339- القسم الأوّل-.
2- فی المصدر: إلیه، و هو غلط.
3- الأعراف: 20.
4- البقرة: 36.

قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی ... (1) الآیة، یوجب النقص فی الأنبیاء علیهم السلام، و إذا لم یجب ذلک فکذلک (2) ما وصف به أبو بکر نفسه، و إنّما أراد أنّ عند الغضب یشفق من المعصیة و یحذر منها، و یخاف (3) أن یکون الشیطان یعتریه فی تلک الحال فیوسوس إلیه، و ذلک منه علی طریق الزجر لنفسه عن المعاصی.

وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ تَرَکَ مُخَاصَمَةَ النَّاسِ فِی حُقُوقِهِ إِشْفَاقاً مِنَ الْمَعْصِیَةِ، وَ کَانَ یُوَلِّی ذَلِکَ عَقِیلًا، فَلَمَّا أَسَنَّ عَقِیلٌ کَانَ یُوَلِّیهَا (4) عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ.

قال: فأمّا ما روی فی إقالة البیعة فهو خبر ضعیف، و إن صحّ فالمراد به التنبیه علی أنّه لا یبالی لأمر یرجع إلیه أن یقیله الناس (5) البیعة، و إنّما یضرّون بذلک أنفسهم، فکأنّه نبّه بذلک علی أنّه غیر مکره لهم، و أنّه قد خلّاهم و ما یریدون إلّا أن یعرض ما یوجب خلافه

، وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَقَالَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ الْبَیْعَةَ حِینَ اسْتَقَالَهُ.

، و المراد بذلک علی أنّه ترکه و ما یختاره و لم یکرهه (6).

وَ أَوْرَدَ عَلَیْهِ السَّیِّدُ الْمُرْتَضَی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی الشَّافِی (7) بِأَنَّ قَوْلَ أَبِی بَکْرٍ:

وَلِیتُکُمْ وَ لَسْتُ بِخَیْرِکُمْ، فَإِنِ اسْتَقَمْتُ فَاتَّبِعُونِی، وَ إِنِ اعْوَجَجْتُ فَقَوِّمُونِی، فَإِنَ

ص: 497


1- الحجّ: 52.
2- فی المغنی: فکیف.
3- فی المصدر: و یجوز منها و یخشی.
4- فی المغنی: فلمّا أیس عقیل منها کان یولّیها.
5- فی المصدر: لأمر إن یرجع إلیه أن یستقیله الناس ..
6- فی المصدر: و ما یختار من التأخیر و غیر ذلک، بدلا من: و ما یختاره و لم یکرهه. انظر: المغنی 21- 338- 339، باختلاف یسیر.
7- الشّافی: 415- 416 الحجریة [4- 121- 124].

لِی شَیْطَاناً یَعْتَرِینِی عِنْدَ غَضَبِی، فَإِذَا رَأَیْتُمُونِی مُغْضَباً فَاجْتَنِبُونِی لَا أُوثَرْ فِی أَشْعَارِکُمْ وَ لَا أَبْشَارِکُمْ .. (1) یدلّ (2) علی أنّه لا یصلح للإمامة من وجهین:

أحدهما: أنّ هذه صفة من لیس بمعصوم و لا یأمن الغلط علی نفسه، و من یحتاج إلی تقویم رعیّته له إذا واقع المعصیة، و قد بیّنا أنّ الإمام لا بدّ أن یکون معصوما مسدّدا موفّقا.

و الوجه الآخر: أنّ هذه صفة من لا یملک نفسه، و لا یضبط غضبه، و من هو فی نهایة الطیش و الحدّة، و الخرق و العجلة، و لا خلاف فی (3) أنّ الإمام یجب أن یکون منزّها عن هذه الأوصاف غیر حاصل علیها، و لیس یشبه قول أبی بکر ما تلاه من الآیات کلّها، لأنّ أبا بکر خبّر عن نفسه بطاعة الشیطان عند الغضب، و أنّ عادته بذلک جاریة، و لیس هذا بمنزلة من یوسوس له الشیطان و لا یطیعه، و یزیّن له القبیح فلا یأتیه، و لیس وسوسة الشیطان قبحا (4) بعیب علی الموسوس له إذا لم یستزلّه ذلک عن الصواب، بل هو زیادة فی التکلیف و وجه یتضاعف معه الثواب.

و قوله تعالی: أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ (5) قیل معناه: فی تلاوته، و قیل:

فی فکرته علی سبیل الخاطر، و أیّ الأمرین کان فلا عار فی ذلک علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و لا نقص، و إنّما العار و النقص علی من یطیع الشیطان و یتّبع ما یدعو

ص: 498


1- أی لا أترک أثرا فی أشعارکم بالنّتف و لا فی أبشارکم بالجرح، و هو نوع کنایة عن التّجاوز و الجور. و قد جاء فی الصّواعق المحرقة: 30، و بلفظ: أقیلونی فی صفحة: 50، و ریاض النّضرة 1- 175، و الإمامة و السّیاسة 1- 14. و عبارة ابن قتیبة فی صفحة: 16 هکذا: لا حاجة لی فی بیعتکم أقیلونی .. ثمّ قال: و احتجب عن النّاس ثلاثة یشرف کلّ یوم یقول: أقلتکم بیعتی. و قد سبق منّا مصادر جمّة فی أوّل هذا الطّعن و لا حاجة إلی الإعادة، فراجع
2- فی المصدر: فإنّه یدل ..
3- لا توجد فی الشافی کلمة: فی.
4- لا توجد: قبحا، فی المصدر.
5- الحجّ: 52.

إلیه، و لیس لأحد أن یقول هذا- إن سلّم لکم فی جمیع الآیات- لم یسلّم لکم فی قوله تعالی (1): فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ (2) لأنّه قد خبّر عن تأثیر غوایته و وسوسته بما کان منهما من الفعل، و ذلک لأنّ المعنی الصحیح فی هذه الآیة أنّ آدم و حوّاء کانا مندوبین إلی اجتناب الشجرة و ترک التناول منها، و لم یکن ذلک علیهما واجبا لازما، لأنّ الأنبیاء علیهم السلام لا یخلّون بالواجب، فوسوس لهما الشیطان حتّی تناولا من الشجرة فترکا مندوبا إلیه، و حرّما بذلک أنفسهما الثواب و سمّاه (3): إزلالا، لأنّه حطّ لهما عن درجة الثواب، و فعل الأفضل.

و قوله تعالی فی موضع آخر: وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی (4) لا ینافی هذا المعنی، لأنّ المعصیة قد یسمّی بها من أخلّ بالواجب و الندب، و قوله: فَغَوی

أی خاب من حیث لم یستحقّ الثواب علی ما ندب إلیه، علی أنّ صاحب المغنی (5) یقول: إنّ هذه المعصیة من آدم کانت صغیرة لا یستحقّ بها عقابا و لا ذمّا، فعلی مذهبه- أیضا- یکون (6) المفارقة بینه و بین أبی بکر ظاهرة، لأنّ أبا بکر خبّر عن نفسه أنّ الشیطان یعتریه حتّی یؤثر فی الأشعار و الأبشار، و یأتی ما یستحقّ به التقویم، فأین هذا من ذنب صغیر لا ذمّ و (7) لا عقاب علیه؟ و هو یجری من وجه من الوجوه مجری المباح، لأنّه لا یؤثّر فی أحوال فاعله و حطّ رتبته، و لیس یجوز أن یکون ذلک منه علی سبیل الخشیة و الإشفاق علی ما ظنّ، لأنّ مفهوم خطابه یقتضی خلاف ذلک، أ لا تری أنّه قال: إنّ لی شیطانا یعترینی، و هذا قول من قد عرف عادته، و لو کان علی سبیل الإشفاق و الخوف لخرّج غیر هذا المخرج، و لکان یقول

ص: 499


1- لا توجد: تعالی، فی المصدر.
2- البقرة: 36.
3- فی المصدر: و سمّی- بلا ضمیر-.
4- طه: 121.
5- فی الشافی: صاحب الکتاب.
6- فی المصدر: تکون.
7- لا توجد الواو فی (س) .

فإنّی لا آمن من کذا .. و إنّی لمشفق منه.

فأمّا ترک أمیر المؤمنین علیه السلام مخاصمة الناس (1)، فإنّما کان تنزّها و تکرّما، و أیّ شبه بین ذلک و بین من صرّح و شهد علی نفسه بما لا یلیق بالأئمّة؟!.

و أمّا خبر استقالة البیعة و تضعیف صاحب المغنی (2) له فهو- أبدا- یضعّف ما لا یوافقه من غیر حجّة یعتمدها فی تضعیفه.

و قوله: إنّه ما استقالها (3) علی التحقیق و إنّما نبّه علی أنّه لا یبالی بخروج الأمر عنه، و إنّه غیر مکره لهم علیه .. فبعید عن الصواب (4)، لأنّ ظاهر قوله:

أقیلونی .. أمر بالإقالة، و أقلّ أحواله أن یکون عرضا لها أو بذلا، و کلا الأمرین قبیح. و لو أراد ما ظنّه لکان له فی غیر هذا القول مندوحة (5)، و لکان یقول: إنّی ما أکرهتکم و لا حمّلتکم علی مبایعتی، و ما کنت أبالی أن لا یکون هذا الأمر فیّ، و لا إلیّ، و إنّ مفارقته لتسرّنی (6) لو لا ما ألزمنیه الدخول فیه من التمسّک به، و متی عدلنا عن ظواهر الکلام (7) بلا دلیل جرّ ذلک علینا ما لا قبل لنا به.

فأمّا أمیر المؤمنین علیه السلام فإنّه لم یقل ابن عمر البیعة بعد دخوله فیها، و إنّما استعفاه من أن یلزمه البیعة ابتداء فأعفاه (8)، علما بأنّ إمامته لا تثبت بمبایعة من یبایعه علیها، فأین هذا من (9) استقالة بیعة قد تقدّمت و استقرّت، انتهی کلامه رفع اللّه مقامه.

ص: 500


1- فی المصدر زیادة: فی حقوقه، بعد: الناس.
2- فی المصدر: صاحب الکتاب.
3- فی الشافی: ما استقال- بلا ضمیر-.
4- جاء فی المصدر: من الصواب.
5- فی (س) : مندرجة. و هو سهو ظاهرا.
6- فی الشافی: تسرّنی- بلا لام-.
7- لا توجد: الکلام، فی (س) .
8- فی المصدر زیادة: قلّة فکر فیه، بعد: فأعفاه.
9- لا توجد: من، فی (س) .

و أورد علیه ابن أبی الحدید (1): .. بأنّ أبا بکر کان حدیدا (2) و لکن لا یخلّ ذلک بالإمامة، لأنّ المخلّ بالإمامة من ذلک ما یخرج به الإنسان عن العقل، فأمّا ما دون ذلک فلا، و قوله: فاجتنبونی لا أوثر فی أشعارکم و أبشارکم .. محمول علی البلاغة (3) فی وصف القوّة الغضبیّة لا علی ظاهره، لأنّه لم ینقل أنّه قام إلی رجل فضربه بیده و مزّق شعره ...

و أمّا قول شیخنا أبی علیّ إنّ کلام أبی بکر خرج مخرج الإشفاق و الحذر ..

فجیّد.

و اعتراض المرتضی غیر لازم، لأنّ فی هذه عادة العرب یعبّرون عن الأمر بما هو منه بسبیل، کقولهم: لا تدن من الأسد فیأکلک، لیس أنّهم قطعوا علی الأکل عند الدنوّ.

فأمّا الکلام فی قوله: أقیلونی .. فلو صحّ الخبر لم یکن فیه مطعن علیه، لأنّه إنّما أراد فی الیوم الثانی اختبار حالهم فی (4) البیعة التی وقعت فی الیوم الأوّل لیعلم ولیّه من عدوّه منهم .. علی أنّا لو سلّمنا أنّه استقالهم البیعة حقیقة، فلم قال المرتضی: إنّ ذلک لا یجوز؟. أ لیس یجوز للقاضی أن یستقیل من القضاء بعد تولّیه إیّاه و دخوله فیه؟ فکذلک یجوز للإمام أن یستقیل من الإمامة إذا آنس من نفسه ضعفا عنها، أو آنس من رعیّته نبوة (5) عنه أو أحسّ بفساد ینشأ فی الأرض من جهة ولایته علی الناس، و من یذهب إلی (6) أنّ الإمامة تکون بالاختیار کیف

ص: 501


1- فی شرحه علی النهج 17- 161- 164 عند شرح قوله علیه السلام: هذه صفة طائش لا یملک لنفسه ..، و قد نقله باختصار.
2- هی صفة مشبّهة من الحدّة بمعنی النشاط و السرعة فی الأمور و المضّاء فیها، کما فی نهایة ابن الأثیر 1- 353.
3- فی المصدر: علی المبالغة، و هو الظاهر.
4- فی (س) : علی، بدلا من: فی.
5- قال فی القاموس 4- 393: نبا بصره نبوّا و نبیّا و نبوة، و السیف عن الضریبة نبوا و نبوة: کلّ.
6- لا توجد فی (س) : إلی.

یمنع من جواز استقالة الإمام و طلبه إلی الأمّة أن یختاروا غیره لعذر یعلمه من حال نفسه؟! و إنّما یمتنع من ذلک المرتضی و أصحابه القائلون بأنّ الإمامة بالنصّ ..، علی أنّه إذا جاز عندهم ترک (1) الإمام الإمامة فی الظاهر- کما فعله الحسن علیه السلام، و الأئمّة بعد الحسین علیهم السلام- جاز (2) للإمام علی مذهب أصحاب الاختیار أن یترک الإمامة ظاهرا و باطنا لعذر یعلمه.

و الجواب، أنّ الکلّ اتّفقوا علی اشتراط العدالة فی الإمام، و لا ریب فی أنّه یکون من الحدّة و الطیش ما لا یضبط الإنسان نفسه عند هیجانه فیقدم علی المعصیة، و لا یدخل بذلک عرفا فی زمرة المجانین، و لا یخرج عن حدّ التکلیف، و قوله: فاجتنبونی لا أوثر فی أشعارکم و أبشارکم .. اعتراف باتّصافه بفرد بالغ من هذا النوع، و لا خلاف فی کونه قادحا فی الإمامة، و ادّعاؤه أنّه لم ینقل أنّه فعل ذلک برجل، فقد روی نفسه ما یکذّبه، حیث

رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ (3)

أَنَّ الْأَنْصَارَ بَعَثُوا عُمَرَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ یَسْأَلُهُ أَنْ یُوَلِّیَ أَمْرَهُمْ رَجُلًا أَقْدَمَ سِنّاً مِنْ أُسَامَةَ، فَوَثَبَ أَبُو بَکْرٍ- وَ کَانَ جَالِساً- فَأَخَذَ بِلِحْیَةِ عُمَرَ، وَ قَالَ: ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! اسْتَعْمَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ تَأْمُرُنِی أَنْ أَنْزِعَهُ؟!. فَخَرَجَ عُمَرُ إِلَی النَّاسِ، فَقَالُوا: مَا صَنَعْتَ؟. قَالَ: امْضُوا ثَکِلَتْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ، مَا لَقِیتُ فِی سَبَبِکُمُ الْیَوْمَ مِنْ خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ .. إِلَی آخِرِ مَا رَوَاهُ.

و (4) وثوبه علی عمر بن الخطاب و أخذه بلحیته و شتمه- مع کونه معظّما مبجّلا عنده فی أوّل خلافته، و المقام لم یکن مقام الخفّة و الطیش- یدلّ علی أنّ ذلک الصنیع لم یخرج منه مخرج الندرة و الافتلات، بل کان ذلک من الفعل المعتاد، و مع الإغماض عنه نقول: إنّ ذلک الشهادة من قبیل الرجم بالغیب، و من الذی

ص: 502


1- فی شرح النهج: أن یترک.
2- فی المصدر زیادة: للتقیة، قبل کلمة: جاز.
3- فی تاریخه 3- 226.
4- لا توجد الواو فی (ک) .

أحصی أفعال أبی بکر حتّی علم أنّه لم یفعل ذلک بأحد من معاشریه و خواصّه و أهل بیته؟ و بعد تسلیم أنّه لم یقدم قطّ علی جرح الأبشار و نتف الأشعار، نقول:

إذا بلغ الطیش و الحدّة فی الشدّة إلی حدّ یخاف صاحبه علی نفسه الوثوب علی الناس فلا یشکّ فی أنّه یصدر عنه عند الغضب من الشتم و البذاء و أصناف الأذی قولا و فعلا ما یخرجه عن حدّ العدالة المشترطة فی الإمامة، و لو قصر الغضب عن القیام بما یخل بالعدالة- و لو بالإصرار علی ما کان من هذا النوع من قبیل الصغائر لم یعبّر عنه بهذا النوع من الکلام.

و بالجملة، حمل کلام أبی بکر علی المبالغة لا ینفعهم و لا یضرّنا، و کذا التمسّک بقولهم: لا تدن من الأسد .. لا ینفعهم، إذ لا یقال ذلک إلّا إذا جرت عادته بأکل من دنی منه، فکذلک لا موقع لکلام أبی بکر ما لم تجر عادته بأن یؤثر غضبه فی أشعار الناس و أبشارهم، أو یؤذیهم بالشتم و البذاء .. و نحو ذلک ممّا کنّی عنه بقوله: لا أوثر فی أشعارکم و أبشارکم، و مثل هذا الطیش و الحدّة لا ریب فی کونه مخرجا عن العدالة، قادحا فی صلوح صاحبه للإمامة، فخروج الکلام مخرج الإشفاق و الحذر- علی هذا الوجه- لا ینفع فی دفع الطعن.

و أمّا ما أشار (1) إلیه- تبعا للقاضی- من منع صحّة الخبر فی استقالة أبی بکر فممّا لا وقع له، لاستفاضة الخبر و اشتهاره فی کلّ عصر و زمان، و کونه مسلّما عند کثیر من أهل الخلاف، و لذا لمن یمنع الرازی فی نهایة العقول (2) صحّته مع ما علم من حاله من کثرة التشکیک و الاهتمام بإیراد الأجوبة العدیدة، و إن کانت سخیفة ضعیفة.

و قد رواه أبو عبید القاسم بن سلام- علی ما حکاه بعض الثقات من الأصحاب-.

ص: 503


1- فی (س) : أشاروا- بصیغة الجمع-.
2- نهایة العقول: مخطوط.

وَ قَالَ مُؤَلِّفُ کِتَابِ الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ (1): ذَکَرَهُ الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ (2)، وَ الْبَلاذُرِیِّ فِی أَنْسَابِ الْأَشْرَافِ (3)، وَ السَّمْعَانِیُّ فِی الْفَضَائِلِ (4)، وَ أَبُو عُبَیْدَةَ:

قَوْلَ (5) أَبِی بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ- بَعْدَ مَا بُویِعَ (6)

أَقِیلُونِی فَلَسْتُ بِخَیْرِکُمْ وَ عَلِیٌّ فِیکُمْ (7).

وَ قَدْ أَشَارَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْخُطْبَةِ الشِّقْشِقِیَّةِ (8) بِقَوْلِهِ: فَیَا عَجَباً! بَیْنَا هُوَ یَسْتَقِیلُهَا فِی حَیَاتِهِ إِذْ عَقَدَهَا لِآخَرَ بَعْدَ وَفَاتِهِ ..

و صحّة الخطبة مسلّمة عند ابن أبی الحدید (9) و قاضی القضاة (10) و غیرهما (11) کما عرفت.

و أمّا عدم روایة أصحاب أصولهم قصّة الاستقالة فلا حجّة فیه، لأنّهم لا یروون ما لا تتعلّق أغراضهم بروایته، بل تعلّق غرضهم بانمحاء ذکره.

و یدلّ علی بطلان ما زعمه من أنّ أبا بکر أراد اختبار حال الناس فی الیوم الثانی من بیعته لیعلم ولیّه من عدوّه،

قول أمیر المؤمنین علیه السلام: بینا هو یستقیلها فی حیاته إذ عقدها لآخر بعد وفاته.

إذ لو کان المراد ما توهّمه لم یکن عقده لآخر بعد الوفاة مع الاستقالة فی الحیاة موضعا للعجب، و إنّما التعجّب من صرفها عن أمیر المؤمنین علیه السلام عند الوفاة و عقدها لغیره مع الاستقالة منها

ص: 504


1- الصّراط المستقیم 2- 294.
2- تاریخ الطّبریّ 3- 210.
3- أنساب الأشراف، ما طبع منه حتّی الآن لم نجده فیه.
4- فضائل السّمعانیّ، لم نجد له نسخة خطّیّة فضلا عن المطبوعة.
5- فی المصدر: من قول.
6- فی الصّراط المستقیم: حین بویع.
7- انظر: الإمامة و السّیاسة: 16، و سیرة ابن هشام 2- 666، و الطّرائف 2- 402، و الصّراط المستقیم 2- 294 و غیرها ممّا تقدّم من المصادر.
8- الخطبة الثّالثة من النّهج فی طبعة محمّد عبده 1- 32، و فی طبعة الدّکتور صبحی الصّالح: 48.
9- کما اعترف به فی شرحه علی النهج 17- 161.
10- فی کتابه المغنی 20- 328.
11- قد مرّت مصادرها مفصّلة، فراجع.

فی الحیاة، لعلمه بأنّه کان حقّا لأمیر المؤمنین علیه السلام و هو واضح، و لعلّهم لا ینکرون أنّ فهم أمیر المؤمنین علیه السلام مقدّم علی فهمهم.

و قد ظهر ممّا ذکرناه ضعف ما أجاب به الفخر الرازی فی نهایة العقول (1) من أنّه (2) ذکر ذلک علی سبیل التواضع و هضم النفس، کما

قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا تُفَضِّلُونِی عَلَی یُونُسَ بْنِ مَتَّی ..

و الفرق بین استقالة أبی بکر و الخبر الذی رواه علی تقدیر صحّته- واضح، و لو أراد مجرّد الاستشهاد علی ورود الکلام للتواضع و هضم النفس- و هو أمر لا ینازع فیه- لکن لا یلزم منه صحّة حمل کلّ کلام علیه.

و أمّا ما ذکره من جواز الاستقالة تشبیها بالقضاء، فیرد علیه، أنّه إذا جازت الاستقالة من الإمام و لم یتعیّن علیه القیام بالأمر فلم لم یرض عثمان بالخلع مع أنّ القوم حصروه و تواعدوه (3) بالقتل، فقال: لا أخلع قمیصا قمّصنیه اللّه عزّ و جلّ (4)، و أصرّ علی ذلک حتّی قتل، و قد جاز- بلا خلاف- إظهار کلمة الشرک و أکل المیتة و الدم و لحم الخنزیر عند الخوف علی النفس، فدلّ ذلک الإصرار منه علی أنّ الخلع أعظم من إظهار کلمة الکفر و غیره من الکبائر، و أنّ ما أتی به أبو بکر کان أعظم ممّا ذکر علی مذهب عثمان، فما دفع به الطعن عن أبی بکر یوجب قدحا شنیعا فی عثمان، فإنّ تعریض النفس للقتل لأمر مباح لم یقل بجوازه أحد.

و قد أشار إلی ذلک الشیخ المفید قدّس اللّه روحه (5)، حیث قال: علی أنّ

ص: 505


1- نهایة العقول: مخطوط.
2- فی طبعة (س) هنا کلمة: رض، و خطّ علیها فی (ک) .
3- فی (ک) : توعّدوه.
4- أو قال: سربلنی اللّه. و قد ذکر شیخنا الأمینی- رحمه اللّه- قصّة الحصار مفصّلا بمصادرها فی غدیره 9- 177- 203.
5- فی الفصول المختارة من العیون و المحاسن: 199.

الاختیار إن کان للأمّة و کان (1) إلیها الخلع و العزل لم یکن (2) لدعائها عثمان إلی أن یخلع نفسه معنی یعقل، لأنّه کان لها أن تخلعه و إن لم یجبها إلی ذلک (3)، و إن کان الخلع إلی الإمام فلا معنی لقول أبی بکر (4): أقیلونی .. و قد (5) کان یجب لمّا کره الأمر أن یخلع هو نفسه ... و هذا أیضا تناقض آخر یبیّن عن بطلان الاختیار و تخلیط القوم.

و أنت- أرشدک اللّه- إذا تأمّلت

قول أمیر المؤمنین علیه السلام (6)

فیا عجبا! بینا هو یستقیلها ..

إلی آخره، وجدته عجبا، و عرفت من المغزی کان (7) من الرجل فی القوم و بان خلاف الباطن منه (8)، و تیقّنت الحیلة التی أوقعها و التلبیس، و عثرت به علی الضلال و قلّة الدین، و اللّه (9) نسأل التوفیق، انتهی.

و أمّا ما ذکره من قیاس خلع الخلیفة نفسه اختیارا بما صدر عن أئمّتنا علیهم السلام تقیّة و اضطرارا فهو أظهر فسادا من أن یفتقر إلی البیان، مع أنّه یظهر ممّا مرّ جوابه و سیأتی بعض القول فی ذلک، وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ

**[ترجمه]ابوبکر درباره خود این­گونه خبر داده: هر آینه من شیطانی دارم که بر من عارض شده و سراغم می­آید، هرگاه کمک خواستم مرا یاری دهید و اگر لغزشی کردم، مرا هدایت کرده و خطایم را بگویید - . مسند احمد1: 14، و مجمع الزوائد للهیثمی5: 183، و عیون الاخبار لابن قتیبه2: 234، و تاریخ الطبری3: 202-210 - .

ص: 495

و کسی که خود نیازمند ارشاد و راهنمایی است، شایسته ارشاد دیگران و امامت نمی­باشد. و ابوبکر گفته است: مرا رها کنید (و از خلافت معذور دارید) چرا که بهترین شما نیستم. و امام، حقِّ کناره­گیری از بیعت را ندارد.

و قاضی القضات در «المغنی - . المغنی20: 338-339 - »

به نقل از شیخ خود ابوعلی، جواب می­دهد که اگر خبر دادن ابوبکر از خودش نقص و عیبی داشت، این فرموده خداوند متعال درباره آدم و حوا برای آن­ها عیب می­بود: «فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطَانُ - .

الاعراف/20 - »،

{پس شیطان آن دو را وسوسه کرد.} و این سخن خداوند: «فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ - . البقرة/ 36 - »،

{پس شیطان هر دو را از آن بلغزانید.} و این فرموده خداوند بلند مرتبه:«وَمَا أَرْسَلْنَا مِن

ص: 496

قَبْلِکَ مِن رَّسُولٍ وَلَا نَبِیٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنسَخُ اللَّهُ مَا یُلْقِی الشَّیْطَانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ - . حجّ/52 - »،

{و پیش از تو [نیز] هیچ رسول و پیامبری را نفرستادیم جز اینکه هر گاه چیزی تلاوت می نمود شیطان در تلاوتش القای [شبهه] می کرد. پس خدا آنچه را شیطان القا می کرد محو می گردانید، سپس خدا آیات خود را استوار می ساخت و خدا دانای حکیم است.} در این صورت عیب و نقص در پیامبران علیهم السلام موجب می­شود، و اگر موجب نقص و عیب نیست، پس آنچه ابوبکر خودش را به آن وصف کرده، این گونه ­است و عیبی محسوب نمی شود، و مراد او این بوده که به هنگام خشم، از معصیت اجتناب کرده و از آن برحذر می­دارد، و می­ترسد که شیطان در آن حالت به سراغ او آمده و او را وسوسه کند، و انکار از سوی او بنا بر طریق دورکردن خود از گناهان است.

و از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده است که او نزاع با مردم را در حقوق خود به خاطر دوری از معصیت ترک کرد، و آن را بر عهده عقیل می­گذاشت، چون عقیل پیر شد، آن را بر عهده عبدالله بن جعفر علیه السلام گذاشت. قاضی القضات می­گوید: اما آنچه درباره نپذیرفتن بیعت روایت شده، خبر ضعیفی است، و اگر هم درست باشد، مراد از آن، آگاه کردن از این بود که به کاری که مربوط به او می­شد، اعتنایی نمی­کند که مردم بیعت او را نپذیرند. آن­ها فقط با این کار به خودشان آسیب می­رسانند، گویی که او با آن سخن، متوجه ساخته که او آن ها را بر بیعت اجبار نمی کند و آن­ها را در آنچه که می­خواهند جز مخالفت با او، آزاد گذاشته است. و روایت شده ­است که عبدالله بن عمر خواست بیعت با امیرمؤمنان علیه السلام قبول نکند، امام پذیرفت و او را آزاد گذاشت، و مراد از آن، این است که امام، او و آنچه را برگزیده بود، رها کرده و او را مجبور نکرد.

و سید مرتضی - رضی الله عنه - در جواب او در کتاب «الشافی - . الشافی4: 121-124 - » آورده است: این گفته ابوبکر: «ولیّ شما شدم حال آنکه بهترینتان نیستم، اگر استوار بودم و به راه راست بودم از من تبعیت کنید و اگر کجی و لغزشی از من سر زد. مرا ارشاد و راهنمایی کنید؛ چرا که

ص: 497

من شیطانی دارم که به هنگام خشم به سراغم می­آید، هر گاه دیدید که من خشمگین هستم از من دوری کنید که نه در موی­های شما و نه در پوست شما تاثیری نخواهم گذاشت...» خود بر این دلالت می­کند که ابوبکر صلاحیت و شایستگی امامت را به دو دلیل ندارد:

اوّل: زیرا این گفته او، صفت کسی می­باشد که معصوم نیست و از اشتباه و خطا بر خود در امان نیست، و صفت کسی است که هرگاه با معصیتی روبه­رو شود، نیازمند راهنمایی و ارشاد رعیّت خود است، و حال آنکه توضیح دادیم که امام باید معصوم، تایید شده و توفیق باشد.

دوّم: این گفته او: صفت کسی است که از تملک خود عاجز است، و خشم خود را نمی­تواند مهار کند، و صفت کسی است که در نهایت سبکسری و حماقت و عجله و خشونت است، و شکی نیست که امام باید از اینگونه اوصاف پاک بوده و این اوصاف در او نباشد و همه آیاتی که قاضی آورده، شباهتی به سخن ابوبکر ندارد؛ برای این که ابوبکر خود، از پیروی و اطاعتش از شیطان به هنگام غضب خبر داده و اعتراف کرده است، و این عادت او دراین باره جاری بوده است، و این همانند کسی که شیطان او را وسوسه می­کند، ولی از او پیروی ننموده، و زشتی را بر او می­آراید ولی مرتکب آن نمی­شود، نیست، و وسوسه شیطان قبحی نیست که به خاطر آن بر شخص وسوسه شده عیب گرفته شود، زمانی که آن، او را از حقیقت منحرف نکند، بلکه آن افزایش تکلیف و وجهی است که به همراه آن، ثواب دو چندان می­شود.

و این فرموده خداوند بلند مرتبه: «أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ - . حج/52 - »،

{شیطان در تلاوتش القای [شبهه] می کرد.} گفته شده، معنایی آن: در تلاوت کردن او (پیامبران) و گفته شده: در فکر او به شیوه میل و خواهش، القای شبهه می کرد، می باشد، و هرکدام از این دو امر باشد، هیچ عیب و عاری دراین باره بر پیامبرصلَّی الله علیه و آله نیست. عیب و عار در کسی است که از شیطان اطاعت کرده و از آنچه شیطان به آن دعوت می­کند پیروی

ص: 498

می­کند، و هیچ کس نمی­تواند بگوید این سخن - اگر در همه آیات مطابق رای شما باشد - در این فرموده خداوند متعال: «فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ - . بقره/36 - »،

{پس شیطان هر دو را از آن بلغزانید.} مطابق نظر شما نیست؛ چرا که خداوند، از تاثیر گمراهی و وسوسه کردن شیطان در عمل حضرت آدم و حواء خبر داده است؛ برای این­که معنای صحیح این آیه آن است که از آدم و حوّاء خواسته شده بود که از آن درخت اجتناب کرده و از میوه­های آن نخورند، و آن امر، بر آن­ها واجب ضروری نبود؛ زیرا پیامبران علیهم السلام واجب را رها نمی­کنند، پس شیطان آن دو را وسوسه کرد تا اینکه از آن درخت خوردند، پس تأسف کنان به آن از بهشت بیرون شدند و کار مطلوبی را ترک کردند و با این کار خودشان را از ثواب محروم کردند، و خداوند آن را «ازلال»: لغزاندن، نامید؛ زیرا آن دو را از درجه ثواب و کار افضل پایین برد.

و این سخن خداوند متعال، در جای دیگر: «وَعَصَی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَی - . طه/121 - »، {و [این گونه] آدم به پروردگار خود عصیان ورزید و بیراهه رفت.} با این معنا منافاتی ندارد؛ زیرا ترک واجب و مستحب هر دو معصیت خوانده می شود، و این گفته خداوند: «فغََوی» ،{و بیراهه رفت.} یعنی نا امید شد، به گونه­ای که مستحق ثواب، به خاطر آنچه بدان توجیه شده بود، نشد. با این حال، صاحب «المغنی» می­گوید: این معصیت آدم کوچک بود و به خاطر آن، نه مستحق عذاب بود و نه مستحق نکوهش، و همچنین، طبق مذهب او، فرق بین آدم و ابوبکر آشکار است، برای این­که ابوبکر از خود خبر داده که شیطان به سراغ او می­آید تا او در موها و پوست­ها اثر کند، و آنچه مستحق راهنمایی و ارشاد است، به او لازم بدارند، این کجا و آن گناه کوچک که نه عذاب و نه سرزنشی بر آن است، کجا؟ و آن به هر صورت، در زمره امور مباح است؛ زیرا در احوال انجام دهنده آن و پایین بودن رتبه او تاثیر نمی گذارد، و جایز نمی­باشد که آن کار او، به قصد ترس از خدا و نگرانی از گمان خود باشد؛ زیرا مفهوم خطاب او، عکس آن را اقتضا می­کند، آیا نمی­بینی که گفته است: من شیطانی دارم که بر من عارض می شود... این سخن کسی است که عادت خود را می شناسد، و اگر به قصد نگرانی و ترس بود، به گونه­ای دیگر

ص: 499

می­گفت، و می­گفت: من از این حالت مطمئن نیستم و از آن نگرانم.

و امّا رها کردن نزاع با مردم، توسط امیرمؤمنان علیه السلام، از روی پاکی و بزرگی ایشان بود و چه شباهتی بین آن و بین کسی که به بی­لیاقتی و عدم صلاحیت خود برای امامت تصریح کرده و شهادت می­دهد، وجود دارد؟ و امّا نپذیرفتن خلافت از سوی ابوبکر و درخواست فسخ بیعت و ضعیف دانستن آن توسط صاحب المغنی عجیب نیست؛ چرا که او همیشه در پی آن است که آنچه را که با آن موافق نیست، بدون حجت و دلیلی که در تضعیف آن به آن متوسل شود، تضعیف کند.

و این گفته او: ابوبکر در حقیقت درخواست فسخ بیعت نکرده، بلکه خبر داده است که «به خروج امر خلافت از دست او اعتنایی نمی­کند، و این­که او خود را برآن­ها تحمیل نکرده است»، از صحت به دور است؛ برای این­که ظاهر این کلام ابوبکر: أقیلونی «مرا از خلافت معذور دارید و رها کنید»، امر به کنار گذاشتن است، و کمترین احوال او این است که این کار او، عرضه کردن یا بذل و بخشش باشد و هر دو امر زشت است. و اگر مراد او ظن و گمان اوست، باید ابوبکر در غیر این سخن، آزادی عمل و اختیار داشت، و می­گفت: من شما را نه مجبور کرده و نه بیعت خودم را بر شما تحمیل کرده ام، و اهمیّتی برایم ندارد که این امر خلافت مختص من بوده یا مردم آن را برای من انتخاب ­کردند، و اگرتمسّکی که داخل شدن در آن مرا به آن ملزم می­کند نباشد، ترک آن مرا خوشحال می­کند. و هر گاه بدون هیچ دلیلی از ظاهر کلام عدول کنیم، این عدول ما را به چیزی که سابقا ندیده ایم می کشاند.

و امّا امیرمؤمنان علیه السلام، ابن عمر را از بیعت خود، بعد از داخل شدن در آن بیعت معاف نکرد، بلکه ابن عمر از امام در این­که ملزم به بیعت باشد عذر خواهی کرد، پس امام هم او را از بیعت خود معاف داشت. با علم به این­که امامت حضرت به وسیله بیعت با کسی که با او بیعت می کند، اثبات نمی شود، این کجا و درخواست لغو بیعت که اجرا شده و استقرار یافته کجا. کلام سید مرتضی که خداوند جایگاه او را رفیع کند،

ص: 500

تمام شد .

و ابن ابی الحدید در جواب او آورده است - . شرح نهج البلاغة: 17/161-164 - : ابوبکر تند مزاج بود و سریع عصبانی می شد، ولی این به امامت اخلال وارد نمی­کند؛ زیرا مخلّ امامت، آن چیزی است که انسان به وسیله آن از عقل خارج شود، و امّا غیر آن، مخل امامت و خلافت نیست. و این گفته ابوبکر: از من دوری کنید تا در پوست و موی شما اثر نگذارم، در وصف نیروی خشم و غضب، بر مبالغه حمل می­شود نه بر ظاهر آن؛ برای این­که نقل نشده است که ابوبکر به طرف کسی بلند شود و او را با دستش بزند و موهایش را بکند.

و امّا سخن شیخ ما، ابوعلی که گفته: ابوبکر آن سخن را از روی ترحم و دور اندیشی گفته است، سخنی بسیار نیکو و مورد قبول است.

و اعتراض سید مرتضی، لازم نیست؛ برای این­که عادت عرب، این­گونه است، از امری به راه و طریق آن تعبیر می­کنند، مانند این سخنان آنان: به شیر نزدیک مشو که تو را می­خورد... نه این­که آنان بر خورده شدن به هنگام نزدیک شدن، یقین پیدا کرده باشند.

و امّا سخن درباره این گفته او: مرا رها کنید، اگر این خبر صحیح هم باشد، در آن طعن و عیبی بر او نیست؛ زیرا او در روز دوم خواست حال و وضعیت مردم را درباره بیعتی که در روز اول صورت گرفته، بیازماید تا دوست خود را از دشمن بشناسد. با این حال اگر ما بپذیریم که درخواست فسخ بیعت از آن، واقعی باشد، پس چرا سید مرتضی گفت: آن جایز نیست؟ آیا قاضی حق ندارد، بعد از بر عهده گرفتن سمت قضاوت و وارد شدن در آن، از قضاوت استعفا کند؟ همچنین برای امام جایز است، وقتی که احساس کرد توان را ندارد یا بفهمد که لغزشی از جانب او در برابر رعیتش سر زده، و یا احساس کند که از طرف ولایت او بر مردم، فسادی در مردم گسترش می­یابد، از مقام خود استعفا دهد. و هر کس که بر این باور باشد که امامت با انتخاب صورت می گیرد، چگونه

ص: 501

می­تواند جایز بودن استعفای امام و در خواست او از امت را برای انتخاب دیگری، به سبب عذری که از حال خود می­داند، انکار کند؟ و تنها، مرتضی و اصحابش که معتقدند امامت به نص است، از آن امتناع می­کنند. با این وجود، هرگاه نزد ایشان، ترک کردن امامت در ظاهر از سوی امام، جایز باشد، همان­گونه که امام حسن علیه السلام و امامان بعد از حسین علیه السلام به منظور تقیه انجام دادند، بنابر مذهب اصحاب، انتخاب و اختیار جایز است که امام، هم در ظاهر و هم در باطن، امامت خود را به خاطر عذری که می­داند، رها کند.

جواب: همه بر شرط عدالت در امام و عادل بودن او متفق­اند، و شکی نیست که انسان از روی خشم و سبکسری نمی­تواند به هنگام آشفتگی خود، خویشتن داری کند، پس دچار معصیت می­شود، و عُرفاً با این کارش در جرگه دیوانگان وارد نمی شود، و از حد و مرز تکلیف خارج نمی شود، و این گفته ابوبکر: «از من دوری کنید تا بر پوست و موی شما اثری نگذارم»، اعترافی است بر اینکه او خود را فرد بالغی از این نوع می­داند، و اختلافی در اینکه آن عیب در امامت او می­باشد، نیست. و این ادعای قاضی القضات که گفت: «نقل نشده است که ابوبکر با کسی این کار را انجام داده باشد»، خود او، آنچه را که خودش را تکذیب می کند، روایت کرده است. جایی که از محمد بن جریر طبری نقل کرده است - . تاریخ الطبری: 3/226 -

که انصار، عمر را نزد ابوبکر فرستادند تا از او بخواهد مردی مسن­تر از اسامه را برای امر (فرماندهی) آن­ها انتخاب کند، پس ابوبکر درحالی­که نشسته بود، برافروخت و ریش عمر را گرفت و گفت: ای پسر خطاب، مادرت به عزایت بنشیند، رسول خداصلَّی الله علیه و آله او را به کار گماشته و تو به من دستور می­دهی او را برکنار کنم؟ پس عمر نزد انصار آمد. انصار گفتند: چه کردی؟ عمر گفت: مادرانتان به عزای شما دچار شوند، بروید، امروز به خاطر درخواست شما، آنچه از خلیفه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دیدم... تا آخر روایت.

و شوریدن او بر عمر بن خطاب و گرفتن ریش او و ناسزا گفتن به او، با این­که او، در اول خلافتش نزد ابوبکر محترم و والا مقام بود، و با این­که مقام و موقعیت او موقعیت سبکسری و شتاب­زدگی نبود، بر این دلالت می­کند که این کرده، به ندرت و عجولانه از ابوبکر سر نزده، بلکه آن کار همیشگی و عادی او بود، و با چشم پوشی از آن می­گوییم: آن شهادت از قبیل حدس و گمان است، و چه

ص: 502

کسی کارهای ابوبکر را شمرده تا بداند که او آن کار را، با یکی از همنشین­ها و نزدیکان و خانواده خودش نکرده باشد؟ و بعد از پذیرفتن این­که او هرگز اقدام به زخمی کردن مردم و کندن موها نکرده است، می­گوییم: هرگاه سبکسری و خشم به حدی برسد که دوست او از شوریدن و دست به گریبان شدن با مردم بر خود بیم دارد، شکی در این نیست که به هنگام خشم، هم در گفتار و هم عمل، ناسزا و سخن زشت و انواع آزار از او صادر می­شود که او را از حد عدالت مشروط در امامت خارج می کند، اگر خشم کمتر از آنچه به عدالت اخلال وارد می­کند، بود - اگر چه به اصرار بر این نوع امور کوچک باشد - او با این نوع سخن از آن تعبیر نمی­کرد.

به­طور کلی، حمل کردن کلام ابوبکر بر مبالغه، نه ضرری به آن­ها می­رساند و نه سودی، و همین­طور چنگ به این گفته آن­ها: به شیر نزدیک نشو... سودی به آن­ها نمی­رساند،؛ زیرا آن، فقط زمانی گفته می­شود که عادت شیر، خوردن کسی است که به او نزدیک شده است، و همچنین تا زمانی که عادت ابوبکر این است که خشم او در پوست و موی مردم تاثیر می­گذارد، این سخن او هیچ جایگاهی ندارد، و یا مردم را با سخنان زشت و ناسزا می­آزارد. مانند آنچه با این سخنش، از آن به کنایه گفته: در پوست و موی شما تاثیر نمی­گذارم... و مانند این سبکسری و غضب، شکی نیست که او را از عدالت خارج کرده و صلاحیت صاحب او را برای امامت رد می­کند، و خارج شدن کلام از روی شفقت و ترس به این شکل، در منع طعن بر او، سودی ندارد.

و امّا این­که ابن ابی الحدید به پیروی از قاضی، صحت روایت درباره استعفای ابوبکر را رد می­کند، از جمله اموری است که واقعیت ندارد؛ برای این که این خبر و روایت در هر عصر و زمانی انتشار یافته و مشهور است و نزد بسیاری از مخالفان امری مسلم می­باشد، و به همین دلیل است که رازی در «نهایة العقول»، با این­که از کثرت شک و اهتمام به آوردن جواب­های گوناگون درباره این خبر، اطلاع دارد، صحت این خبر را انکار نمی­کند، گرچه این جواب­ها و استدلال­ها بی­ارزش و ضعیف­اند .

و ابو عبیده قاسم بن سلام، این روایت را همانند برخی از اصحاب مورد اطمینان ما،

ص: 503

نقل کرده است. و مولف کتاب «الصراط المستقیم - . الصراط المستقیم2: 294 - » گفته است: طبری در تاریخ - . تاریخ الطبری3: 210 -

خود و بلاذُری در «انساب الاشراف» و سمعانی در «الفضائل» و ابو عبیده، این سخن ابوبکر بر بالای منبر را بعد از بیعت با او نقل کرده­اند: مرا رها کنید و از خلافت معذورم دارید که بهترین شما نیستم و حال آنکه علی در میان شماست - . رجوع کنید به الامامة و السیاسة: 16، و سیدة ابن هشام2: 666، و الطرائف2: 402 و غیره - .

و امیر مؤمنان علیه السلام در خطبه شقشقیه - . نهج البلاغة، چاپپ صبحی صالح، خطبه 48 - ، با این سخن خویش به آن ماجرا اشاره کرده است: شگفتا! ابوبکر که در حیات خود از مردم می­خواست عذرش را بپذیرند، چگونه در هنگام مرگ خلافت را به عقد دیگری درآورد؟ و همان­گونه که می­دانی، صحت این خطبه نزد ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة17: 161 - و قاضی القضات - . المغنی20: 328 -

و دیگران، مسلّم است.

و اما این که صاحب نظران آن­ها، داستان استعفای ابوبکر را روایت نکردند، چیزی عجیب نیست؛ برای این­که آن­ها نه تنها آنچه را که با اغراض آن­ها مطابقت ندارد روایت نمی­کنند، بلکه در پی محو کردن آن روایت هستند.

و دلیل بطلان آنچه ابن ابی الحدید گمان کرده، و آن این­که ابوبکر در روز دوم بیعت خود خواست وضعیت مردم را بیازماید تا بدین صورت دوست خود را از دشمنش بشناسد، این فرموده امیر مؤمنان علیه السلام است که فرمود: «شگفتا! که ابوبکر در حیات خود از مردم می­خواست عذرش را بپذیرند، چگونه در هنگام مرگ، خلافت را به عقد دیگری درآورد؟» زیرا اگر مراد او، آنچه ابن ابی الحدید توهم کرده می­بود، بستن عقد خلافت برای دیگری، بعد از وفاتش، با این­که در زمان حیات خود خواهان استعفا بوده، جای تعجب نداشت؛ بلکه تعجب از این است که با آمادگی برای استعفای خود

ص: 504

در زمان حیاتش، امیرمؤمنان علیه السلام را از خلافت باز می­دارد و آن را به عقد دیگری در می­آورد، و به خوبی می­دانست که خلافت، حقّ امیرمؤمنان علیه السلام بود و این امر واضح است، و چه بسا آن­ها منکر این نیستند که فهم امیر مؤمنان علیه السلام بر فهم آن­ها تقدم دارد.

و از آنچه ذکر کردیم، ضعف آنچه فخر رازی در «نهایة الاصول» به آن جواب داده، آشکار است که گفت: او آن سخن خود را بر سبیل تواضع و شکیبایی گفته است، همان­گونه که علی علیه السلام گفته است: مرا بر یونس بن متّی برتری ندهید... و فرق بین استعفای ابوبکر و روایتی که بنابر تقدیر صحت آن نقل می­کند، آشکار است، و اگر می­خواست تنها به ورود کلام برای تواضع و شکیبایی که امری است بلامنازع، استشهاد کند، مستلزم صحت حمل همه سخن برآن نیست.

و اما در جواب جواز استعفا با تشبیه کردن آن به قضاوت که ذکر کرده است، باید گفت: اگر استعفای امام جایز بود و تحقق امر امامت بر او تعیین نمی شد، پس چرا عثمان، با این­که قوم او را محاصره کرده و تهدید به قتل او کرده بودند، راضی به کناره­گیری از خلافت نشد. عثمان در آن موقع گفت: لباسی(خلافت) را که خداوند عزّوجلّ آن را بر تن ما پوشانده، در نمی­آورم، و بر این اصرار کرد تا این­که کشته شد. و حال آنکه، بدون هیچ اختلافی، بر زبان آوردن کلام شرک، خوردن مردار و خون و گوشت خوک، به هنگام ترس از جان، جایز شده است؟ پس آن اصرار او دلیل این بود که خلع از خلافت، از گفتن کفر و گناهان کبیره دیگر بزرگ­تر است، و آنچه ابوبکر انجام می­داد، بزرگتر از آنچه که بر مذهب عثمان ذکر شده است، می باشد، بنابراین آنچه که طعن را از ابوبکر دفع می­کند، باعث عیب­جویی زننده­ای بر عثمان می شود؛ زیرا کسی به اینکه انسان خودش را به خاطر امری جایز و مباح در معرض کشته شدن قرار دهد، معتقد نمی باشد.

و شیخ مفید - قدس الله روحه - به این امر اشاره نموده - . الفصول المختارة من العیون و المحاسن: 199 - و می­گوید: با این حال اگر

ص: 505

انتخاب امام بر عهده امت باشد و امت امام را خلع و عزل کند، در این صورت دعوت از عثمان برای اینکه خودش را از خلافت عزل کند بی­معنی خواهد بود؛ زیرا هرچند عثمان دعوت آن­ها را اجابت نکرد، ولی امت مسلمان حق داشت که او را از خلافت خلع کند؛ و اگر کناره­گیری و خلع بر عهده امام بود، در این صورت، این گفته ابوبکر: مرا رها کنید و از خلافت معذورم بدارید، بی­معناست؛ درحالی­که بنا به کراهتی که از خلافت داشت، می­بایستی خودش را خلع می­کرد، و این هم تناقضی دیگر می­باشد که از باطل بودن انتخاب امام و شرکت دادن مردم در انتخاب امام، پرده بر می­دارد.

خداوند شما را هدایت کند، اگر در این فرموده امیرمؤمنان علیه السلام به دقت اندیشه کنی: شگفتا! که ابوبکر در حیات خود از مردم می­خواست عذرش را بپذیرند... تا آخر کلام حضرت علی علیه السلام، آن کلام را شگفت خواهی یافت و به مفهوم گفته آن مرد در میان مردم و مخالفت باطن او پی خواهی برد، و به نیرنگ و فریبی که به پا کرده، یقین کرده و با آن، گمراهی و ضعف در دین او را خواهی یافت، و از خداوند می­خواهیم که توفیق دهد. کلام شیخ مفید تمام شد.

و آنچه ابن ابی الحدید در مقایسه خلع اختیاری خلیفه توسط خودش با آنچه از روی تقیه و اجبار امامان علیه السلام ما انجام دادند گفته است، فساد و ضعف آن آشکارتر از آن است که نیاز به سخن گفتن درباره آن باشد. با این وجود، فساد آن در جواب­هایی که دادیم، آشکار می­شود و به زودی، برخی از سخنان و جواب­ها در این باره خواهد آمد، و یار و یاور تنها خداست.

**[ترجمه]

الطعن السابع:

أنّه کان جاهلا بکثیر من أحکام الدین (10)، فَقَدْ قَالَ فِی الْکَلَالَةِ: أَقُولُ فِیهَا

ص: 506


1- فی المصدر: فکان.
2- فی الفصول المختارة: و لم یکن.
3- فی المصدر: إذا لم یجبها إلی ذلک و اختار ..
4- فی المصدر زیادة: للناس، بعد: أبی بکر.
5- وضع علی: قد، فی (ک) رمز نسخة بدل.
6- فی المصدر زیادة: فی خطبته فی الکوفة عند ذکر الخلافة حیث یقول ..
7- فی المصدر زیادة: الذی، قبل: کان.
8- فی الفصول المختارة زیادة: للظاهر، بعد: منه.
9- فی المصدر: و اللّه تعالی.
10- إنّ غایة جهد الباحث عن علم الخلیفة بالسنّة و سعة اطّلاعه علیها لتوصله إلی أمور مضحکة ظاهرا مبکیة واقعا، و قد قال العلامة الأمینی فی غدیره 7- 115: إذا قسنا مجموع ما ورد عن الخلیفة- من الصحیح و الموضوع فی التفسیر و الأحکام و الفوائد، من المائة و أربعة حدیث، أو المائة و اثنین و أربعین حدیث- إلی ما جاء عن النبیّ الأقدس من السنّة الشریفة لتجدها کقطرة من بحر لجیّ، لا تقام به قائمة للإسلام، و لا تدعم به أیّ دعامة للدین، و لا تروی بها غلّة صاد، و لا تنحلّ بها عقدة أیّة مشکلة .. إلی آخر ما أجاد و أفاد.

بِرَأْیِی، فَإِنْ کَانَ صَوَاباً فَمِنَ اللَّهِ وَ إِنْ یَکُنْ خَطَأً فَمِنِّی (1) وَ لَمْ یَعْرِفْ مِیرَاثَ الْجَدَّةِ (2)

فَقَالَ: لِجَدَّةٍ سَأَلَتْهُ عَنْ إِرْثِهَا؟ لَا أَجِدُ لَکِ شَیْئاً فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ

ص: 507


1- و قد قال فی الکلالة: أراه ما خلا الولد و الوالد، فلمّا استخلف عمر قال: إنّی لأستحیی اللّه أن أردّ شیئا قاله أبو بکر!!. أقول: قد أخرجه جمع من الحفّاظ و رجال الحدیث، منهم الدّارمیّ فی سننه 2- 365- 366، و الطّبریّ فی تفسیره 6- 30 [4- 191- 192]، و البیهقیّ فی السّنن الکبری 6- 223، و السّیوطیّ فی ترتیب الجامع الکبیر 6- 20، و ابن کثیر فی تفسیره 1- 260، و الخازن فی تفسیره 1- 367، و ابن القیّم فی أعلام الموقّعین: 29، و غیرهم. و فی تفسیر ابن کثیر 1- 595، عن ابن عبّاس، قال: کنت آخر النّاس عهدا بعمر بن الخطّاب، قال: اختلفت أنا و أبو بکر فی الکلالة و القول ما قلت. و ذکر الحاکم فی المستدرک 2- 304، و البیهقیّ فی السّنن الکبری 6- 225، و ابن کثیر فی تفسیره 1- 595، و الذّهبیّ فی تلخیص المستدرک، و کلّهم صحّحوا الحدیث عن ابن عبّاس، قال: کنت آخر النّاس عهدا بعمر فسمعته یقول: القول ما قلت. قلت: و ما قلت؟. قال: قلت: الکلالة ما لا ولد له. و هذا عمر یقول. و قد ذکر عنه البیهقیّ فی سننه الکبری 6- 224: أتی علیّ زمان لا أدری ما الکلالة، و إذا الکلالة من لا أب له و لا ولد.
2- و الرّوایة مفصّلة جاءت بطرق متعدّدة تجدها فی صحیح التّرمذیّ 4- 420 کتاب الفرائض باب 10 حدیث 2100- 2101، و فی سنن الدّارمیّ 2- 359، و سنن أبی داود 2- 17 [3- 121 حدیث 2894]، و سنن ابن ماجة 3- 163 [2- 910 حدیث 2724]، و مسند أحمد 4- 224، و سنن البیهقیّ 6- 234، و موطّأ مالک 1- 335، و بدایة المجتهد 2- 344، و مصابیح السّنّة 2- 22، و غیرها من المصادر. و قد ذکرها الخاصّة أیضا، انظر مثالا: الغدیر 7- 104- 105، و الصّراط المستقیم 2- 296، و السّبعة من السّلف: 90، و ما بعدها، و الشّافی 4- 193، و تلخیصه 4- 25، و قد قضی فی الجدّ سبعین قضیّة، کما صرّح بذلک ابن أبی الحدید فی شرحه علی النّهج 3- 165، و 4- 262 [أربعة مجلّدات- مصر]، و روی مائة قضیّة کلّ منها ینقض الآخر، کما أخرجه البیهقیّ فی سننه الکبری 6- 245 عن عبیدة، و مثله عن المتّقی الهندیّ فی کنز العمّال 6- 15 کتاب الفرائض، و فی المبسوط للسّرخسیّ 29- 180: و الصّحیح أنّ مذهب عمر لم یستقرّ علی شی ء فی الجدّ. و هو القائل- کما ذکره ابن أبی الحدید فی شرحه 1- 61، و غیره-: من أراد أن یقتحم جراثیم جهنّم فلیقل فی الجدّ برأیه ..

صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ[وَ آلِهِ]،فَأَخْبَرَهُ اَلْمُغِیرَةُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مَسْلَمَةَ أَنَّ اَلرَّسُولَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَعْطَاهَا السُّدُسَ،وَ قَالَ:أَطْعِمُوا الْجَدَّاتِ السُّدُسَ (1). ،و قطع یسار السارق (2)،و أحرق فجاءة بالنار (3)،و لم یعرف میراث العمّة و الخالة (4)إلی غیر ذلک.

ص: 508


1- و نظیر هذا رأیه فی الجدّتین،فقد روی القاسم بن محمّد أنّه قال:أتت الجدّتان إلی أبی بکر،فأراد أن یجعل السّدس للّتی من قبل الأمّ،فقال له رجل من الأنصار إلی آخره.و جاء بألفاظ أخر، انظر:موطّأ مالک 1-335،و سنن الدّارمیّ 2-359،و سنن ابن ماجة 2-910 حدیث 2724، و سنن البیهقیّ 1-235،و بدایة المجتهد 2-344،و الاستیعاب 2-400،و الإصابة 2-402، و قال:رجاله ثقات،و کنز العمّال 6-6،و غیرها،و نقله فی الصّراط المستقیم 2-296 عن التّرمذیّ،و غیره. و عن جمع من الصّحابة قالوا:إنّ أبا بکر جعل الجدّ أبا،أی کان یحجب الإخوة بالجدّ و لم یشرک بینهما،کما أنّ الأب یحجب الإخوة و الأخوات!کما جاء فی صحیح البخاریّ باب میراث الجدّ، و سنن الدّارمیّ 2-352،و أحکام القرآن للجصّاص 1-94،و سنن البیهقیّ 6-246،و تاریخ الخلفاء للسّیوطیّ:65،و تفسیر القرطبیّ 5-68،و انظر:أعذار الدّارمیّ فی سننه 2-353.
2- روی شیخنا الأمینی-رحمه اللّه-فی غدیره 7-129 عن جمع بعدّة طرق،منها ما أورده البیهقیّ فی سننه 8-273-274،من جهل الخلیفة فی قطع السارق،إذ روی أنّ رجلا سرق علی عهد أبی بکر مقطوعة یده و رجله،فأراد أبو بکر أن یقطع رجله و یدع یده یستطیب بها و یتطهّر بها و ینتفع بها کما و قد تعرّض لها فی الصراط المستقیم 2-305.
3- کما أورده الطبریّ فی تاریخه 3-264،و أحمد بن أعثم الکوفیّ فی الفتوح 1-16،و غیرهما.و قد ذکر القصّة مفصّلا فی المتن عن کامل ابن الأثیر،و تعرّض لها العلامة الأمینی فی غدیره 7-156-157 و 170-171 عن عدّة مصادر،فراجع.
4- لاحظ:الغدیر 7-171.

وَ قِصَّةُ فُجَاءَةَ- عَلَی مَا ذَکَرَهُ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (1)

هِیَ: أَنَّهُ جَاءَ فُجَاءَةُ السُّلَمِیُّ- وَ اسْمُهُ: إِیَاسُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ (2) یَالِیلَ (3)

إِلَی أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ لَهُ: أَعِنِّی بِسِلَاحٍ أُقَاتِلْ أَهْلَ الرِّدَّةِ، فَأَعْطَاهُ سِلَاحاً وَ أَمَرَهُ أَمْرَهُ فَخَالَفَ إِلَی الْمُسْلِمِینَ، وَ خَرَجَ حَتَّی نَزَلَ بِالْجِوَاءِ (4)، وَ بَعَثَ نَجِیَّةَ (5) وَ أَمَرَهُ بِالْمُسْلِمِینَ، فَشَنَّ الْغَارَةَ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ فِی سُلَیْمٍ وَ عَامِرٍ وَ هَوَازِنَ، فَبَلَغَ ذَلِکَ أَبَا بَکْرٍ، فَأَرْسَلَ إِلَی طَرِیفَةَ بْنِ حاشی [الْحَاشِی] فَأَمَرَهُ (6) أَنْ یَجْمَعَ لَهُ وَ یَسِیرَ إِلَیْهِ، وَ بَعَثَ إِلَیْهِ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ قَیْسٍ (7) الْحَاشِی عَوْناً، فَنَهَضَ (8) إِلَیْهِ وَ طَلَبَاهُ، فَلَاذَ مِنْهُمَا (9)، ثُمَّ لَقِیَاهُ عَلَی الْجِوَاءِ (10) فَاقْتَتَلُوا فَقُتِلَ (11) نَجِیَّةُ وَ هَرَبَ الْفُجَاءَةُ، فَلَحِقَهُ طَرِیفَةُ فَأَسَرَهُ، ثُمَّ بَعَثَ بِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ، فَلَمَّا قَدِمَ أَمَرَ أَبُو بَکْرٍ أَنْ

ص: 509


1- الکامل 2- 237، باختلاف یسیر.
2- وضع علی لفظ الجلالة رمز نسخة بدل فی (س) ، و خطّ علیها فی (ک) ، و هو الظّاهر.
3- فی الغدیر و جملة من المصادر جاء اسم الفجاءة إیاس بن عبد اللّه بن عبد یالیل بن عمیرة بن خفّاف. و هنا حاشیة جاءت فی (ک) و هی: و ابن عبد یالیل بن عبد کلال- کغراب- عرض النّبیّ (صلی الله علیه و آله) نفسه علیه، فلم یجبه إلی ما أراد. قاموس. و جاء: إیاس بن عبد یالیل، کما فی المصدر. انظر: القاموس 4- 46. و من هنا جاء نصّ ما أورده ابن الأثیر فی الکامل 2- 350 [و فی الطّبعة الثّانیة 2- 237].
4- فی (س) : الحواء، و لعلّها سهو. و جاء فی حاشیة (ک) : و الجواء- ککتاب-: ماء بحمی ضریّة، و موضع بالیمامة، و واد فی دیار عبس. قاموس. انظر: القاموس 4- 314. و قریب منه فی مراصد الاطّلاع 1- 352- 353، و معجم البلدان 2- 174.
5- و فی المصدر: نخبة بن أبی المیثاء من بنی الشّرید، بدلا من: نجیّة.
6- فی الکامل: طریفة بن جاجز یأمره.
7- فی (ک) : قش- بالشّین المعجمة-.
8- فی المصدر: فنهضا.
9- فی (س) : منها.
10- فی (س) : الحواء.
11- فی الکامل: و قتل.

یُوقَدَ (1) لَهُ نَارٌ فِی مُصَلَّی الْمَدِینَةِ، ثُمَّ رَمَی بِهِ فِیهَا مَقْمُوطاً- أَیْ مَشْدُودَ الْیَدَیْنِ وَ الرِّجْلَیْنِ- (2).

و قد روی القصّة کثیر من أرباب السیر (3).

و أجاب صاحب المواقف و شارحه (4) بأنّ الأصل- و هو کون الإمام عالما بجمیع الأحکام- ممنوع، و إنّما الواجب الاجتهاد، و لا یقتضی کون جمیع الأحکام حاضرة عنده بحیث لا یحتاج المجتهد فیها إلی نظر و تأمّل، و أبو بکر مجتهد، إذ ما من مسألة- فی الغالب- إلّا و له فیه قول مشهور عند أهل العلم، و إحراق فجاءة إنّما کان لاجتهاده و عدم قبول توبته لأنّه زندیق، و لا تقبل توبة الزندیق فی الأصح.

و أمّا قطع یسار السارق، فلعلّه من غلط الجلّاد، أو رآه فی المرّة الثالثة من السرقة، و هو رأی الأکثر من العلماء. و وقوفه فی مسألة الجدّة و رجوعه إلی الصحابة فی ذلک لأنّه غیر بدع من المجتهد البحث عن مدارک الأحکام، انتهی.

و أجیب: بأنّه قد ثبت أنّ من شرائط الإمامة العلم بجمیع الأحکام، و قد ظهر من أبی بکر الاعتراف علی نفسه بأنّه لم یعرف الحکم فیها، و عدم تعرّض من تصدّی للجواب لمنع صحّة ما ذکر اعتراف بصحّته (5).

ثم إنّ الکلالة- علی ما رواه الأصحاب عن أئمّتنا علیهم السلام- أولاد

ص: 510


1- فی المصدر: أن توقد.
2- انظر: الصّحاح 3- 1154- 1155، و مجمع البحرین 4- 270.
3- و قد سلفت منّا جملة من المصادر فی قصّة الفجاءة، و إلیک جملة أخری منها: تاریخ الطبریّ 3- 234، و تاریخ ابن کثیر 6- 319، و تاریخ الیعقوبی 2- 134، و البدایة و النهایة لأبی الفداء 3- 319، و الإصابة 2- 322، و شرح القوشجی علی التجرید: 482، و ذکرها ملخّصة ابن أبی الحدید فی شرحه 17- 222، و غیرهم.
4- المواقف و شارحه: 403 [شرح المواقف و حواشیه 8- 348] و قصّة فجاءة فی 8- 357.
5- لاحظ: المصدر السالف، و التجرید و شرحه: 296، و الصواعق المحرقة: 33، و جهله بهذه المسألة و غیرها جاء- أیضا- فی: سنن ابن ماجة 3- 163، و مسند أحمد بن حنبل 4- 224، و سنن أبی داود 2- 17، و الموطّأ 1- 335، و غیرها کما سلف بعضه.

الأب و الأم، و هم الإخوة من الطرفین أو من أحدهما (1)، و قد دلّت آیة المیراث فی أوّل سورة النساء (2) علی حکم من کان (3) من قبل الأمّ منهم، و فی آخر السورة (4) علی حکم من کان من قبل الأب و الأم أو من قبل الأب، سمّیت کلالة لإحاطتها بالرجل کالإکلیل بالرأس- و هو ما یزیّن بالجوهر- شبه العصابة، أو لأنّها مأخوذة من الکلّ لکونها ثقلا علی الرجل (5)، و الذی رواه قوم من المفسّرین عن أبی بکر و (6) عمر و ابن عباس- فی أحد (7) الروایتین- عنه أنّها من عدا الوالد و الولد (8). و فی الروایة الأخری عن ابن عباس أنّها من عدا الولد (9).

أقول: یرد هنا آخر علی أبی بکر، بل علی صاحبه، و هو أنّهما فسّرا القرآن برأیهم- کما صرّح به أبو بکر (10)

و رووا فی صحاحهم المنع من ذلک،

ص: 511


1- لاحظ مثالا: فروع الکافی 7- 100 حدیث 3، و التهذیب 9- 290 حدیث 5، و من لا یحضره الفقیه 4- 200.
2- فی قوله تعالی: «وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ ..» الآیة، النساء: 12.
3- فی (س) : علی ما کان.
4- النساء: 176.
5- کما جاء فی مجمع البحرین 5- 464، و النهایة 4- 197، و غیرهما.
6- فی (س) : أو.
7- فی (ک) : إحدی.
8- کما أورده الدارمیّ فی سننه 2- 366، و البیهقیّ فی سننه 6- 225 أیضا، و الطبریّ فی تفسیره 4- 192، و غیرهم فی غیرها.
9- کما جاءت فی تفسیر الطبریّ 4- 193، و سنن البیهقیّ 6- 225. و فی (ک) : للوالد، بدلا من: الولد.
10- و لقد فتح الخلیفة و خلیفته- لقصر باعه فی علوم الکتاب و السنّة- باب القول بالرأی بمصراعیه بعد ما سدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم علی أمّته بکلی ذراعیه، إذ نجد أنّ جمعا من الأعلام کابن سعد فی الطبقات، و أبی عمر فی کتاب العلم 2- 51، و السیوطی فی تاریخ الخلفاء: و ابن القیّم فی أعلام الموقعین: 19، و غیرهم ذکروا أنّ أبا بکر نزلت به قضیّة فلم یجد فی کتاب اللّه منها أصلا و لا فی السنّة أثرا، فاجتهد رأیه، ثمّ قال: هذا رأی فإن یکن صوابا فمن اللّه و إن یکن خطأ فمنّی.

و من فسّر القرآن برأیه فقد کفر (1).

، وَ رَوَی فِی الْمِشْکَاةِ وَ الْمَصَابِیحِ (2)، عَنِ التِّرْمِذِیِّ (3)، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: مَنْ قَالَ فِی الْقُرْآنِ بِرَأْیِهِ فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ (4): مَنْ قَالَ فِی الْقُرْآنِ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ.

وَ عَنِ التِّرْمِذِیِّ (5) وَ أَبِی دَاوُدَ (6)، عَنْ جُنْدَبٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: مَنْ قَالَ فِی الْقُرْآنِ بِرَأْیِهِ فَأَصَابَ فَقَدْ أَخْطَأَ.

وَ عَنْ أَحْمَدَ (7) وَ ابْنِ مَاجَةَ (8) بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ عَمْرِو بْنِ شُعَیْبٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ، قَالَ: سَمِعَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَوْماً یَتَدَارَءُونَ (9) فِی الْقُرْآنِ، فَقَالَ:

ص: 512


1- کما فی صحیح الترمذی 5- 199 کتاب التفسیر حدیث 2953، و سنن أبی داود کتاب العلم حدیث 3652، جامع البیان برقم 80، و نقله ابن الأثیر فی جامع الأصول 2- 3 حدیث 469 عن أصولهم.
2- مشکاة المصابیح: 35.
3- صحیح التّرمذیّ 5- 199 کتاب التّفسیر حدیث 2951 و 2952.
4- صحیح التّرمذیّ 5- 199 کتاب التّفسیر حدیث 2950. و نقلها عنه ابن الأثیر فی جامع الأصول 2- 6 حدیث 470، و أخرجها أحمد فی مسنده 1- 233 برقم 2069، 3025، و الطّبریّ فی جامع البیان: 1- 73- 80.
5- صحیح التّرمذیّ 5- 199 کتاب التّفسیر الباب الأوّل حدیث 2952، و تلاحظ بقیّة روایات الباب.
6- سنن أبی داود 3- 320 کتاب العلم حدیث 3652.
7- مسند أحمد بن حنبل 2- 185.
8- سنن ابن ماجة، و لم نجده فیه. و ذکره الهندیّ فی کنز العمّال 1- 196 حدیث 970 عن البیهقیّ فی شعب الإیمان.
9- قال فی مجمع البحرین 1- 136- 137: و فی الحدیث: یتدارءون الحدیث .. أی یتدافعونه، و ذلک أنّ کلّ واحد منهم یدفع قول صاحبه بما ینفع له من القول، و کأنّ المعنی إذا کان بینهم محاجّة فی القرآن طفقوا یدافعون بالآیات، و ذلک کأنّ یسند أحدهم کلامه إلی آیة ثمّ یأتی صاحبه بآیة أخری مدافعا یزعم أنّ الّذی أتی به نقیض ما استدلّ به صاحبه، و لهذا شبّه حالهم بحال من قبلهم، فقال: ضربوا کتاب اللّه بعضه ببعض.

إِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ بِهَذَا، ضَرَبُوا کِتَابَ اللَّهِ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ، وَ إِنَّمَا نَزَلَ کِتَابُ اللَّهِ یُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً، فَلَا تُکَذِّبُوا بَعْضَهُ بِبَعْضٍ، فَمَا عَلِمْتُمْ مِنْهُ (1) فَقُولُوا، وَ مَا جَهِلْتُمْ فَکِلُوهُ إِلَی عَالِمِهِ.

و الأخبار فی ذلک کثیرة.

و قال الفخر الرازی (2): اختار أبو بکر أنّ الکلالة عبارة عن سوی (3) الوالدین و الولد، و هذا هو المختار (4)، و أمّا عمر فإنّه کان یقول: الکلالة ما (5) سوی الولد، وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا طَعَنَ قَالَ: کُنْتُ أَرَی الْکَلَالَةَ (6) مَنْ لَا وَلَدَ لَهُ وَ أَنَا أَسْتَحْیِی أَنْ أُخَالِفَ أَبَا بَکْرٍ (7).

وَ عَنْ عُمَرَ فِیهِ رِوَایَةٌ أُخْرَی وَ هُوَ التَّوَقُّفُ، وَ کَانَ یَقُولُ: ثَلَاثَةٌ لَأَنْ یَکُونَ بَیَّنَهَا الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله لَنَا أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا، الْکَلَالَةُ، وَ الْخِلَافَةُ، وَ الرِّبَا.

انْتَهَی (8).

و لا یشتبه علی الفطن الناظر فی مثل هذه الروایات أنّ آراءهم لم یتفرّع عن أصل و لیست إلّا اتّباعا للأهواء و قولا فی أحکام اللّه بغیر علم و لا هدی من اللّه، و لو کان ما رآه عمر فی الکلالة اجتهادا منه- کما زعموا- لما جاز له الحکم بخلافه استحیاء من خلاف أبی بکر، و اللّه و رسوله أحقّ بأن یستحی منهما، و من لا یستحی من أن یقول لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إنّ الرجل لیهجر (9)، فاللائق

ص: 513


1- فی (س) : من- بلا ضمیر-، و لا معنی لها.
2- تفسیر الفخر الرازیّ 9- 221.
3- فی المصدر: و اختیار أبی بکر الصدیق أنّها عبارة عمّن سوی ..
4- فی التفسیر زیادة: و القول الصحیح، بعد کلمة: المختار.
5- فی المصدر: من، بدلا من: ما.
6- فی تفسیر الفخر: أنّ الکلالة.
7- إلی هنا ذکره الطّبریّ فی تفسیره 4- 192 أیضا. و فی المصدر بعد لفظ أبی بکر: الکلالة من عدا الوالد و الولد.
8- و انظر سنن ابن ماجة 2- 911 حدیث 2727، و سنن البیهقیّ 6- 225.
9- ستأتی مصادره مفصّلا، و انظر مثالا: صحیح البخاریّ 1- 39، کتاب العلم باب 39 حدیث 4، و الصراط المستقیم 3- 3- 7، و غیرهما.

بحاله أن لا یستحی من أحد، و تمنّیه أن یکون الرسول صلّی اللّه علیه و آله بیّن لهم الخلافة دلیل واضح علی شکّه فی خلافة أبی بکر و فی خلافته، کما سبق ما یدلّ علی الشکّ عن أبی بکر، و ما جعله دلیلا علی اجتهاد أبی بکر- من أنّ له فی المسائل أقوالا مشهورة عند أهل العلم- فأوّل ما فیه أنّه افتراء علی أبی بکر، و أین هذه الأقوال المشهورة التی لم یسمعها أحد؟! و من لم یرو عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی مدة البعثة، و قد کان- بزعمهم الفاسد- أوّل الناس إسلاما، و کان من بطانته و صاحبا له فی الغار غیر مفارق عنه فی الأسفار- إلّا مائة و اثنین و أربعین حدیثا (1)، مع ما وضعه فی میراث الأنبیاء لحرمان أهل البیت علیهم السلام و دفنهم حیث یموتون لأن یدفن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی بیت عائشة و یسهّل ما أوصی به من دفنه مع الرسول صلّی اللّه علیه و آله و غیر ذلک لأغراض أخر، فمبلغ علمه و کثرة أقواله ظاهر لأولی الألباب.

ثم لو سلّمت کثرة أقواله فلیس مجرّد القول دلیلا علی الاجتهاد و القوّة فی العلم، و من تتبّع آثارهم و أخبارهم علم أنّه لیس فیها ما یدلّ علی دقّة النظر و جودة الاستنباط، بل فیها ما یستدلّ به علی دناءة الفطرة و رکاکة الفهم، کما لا یخفی علی المتتبّع.

و أمّا قطع یسار السارق فی المرّة الأولی فهو خلاف الإجماع، و قد اعترف به الفخر الرازی فی تفسیر آیة السرقة (2)، و لو کان من غلط الجلّاد لأنکره علیه أبو بکر و بحث عن الحال، هل کان عن تعمّد من الجلّاد فیقاصّه بفعله أو علی السهو و الخطإ فیعمل بمقتضاه؟ و کون القطع فی المرّة الثالثة خلاف المنقول، و لم یبد هذا الاحتمال أحد غیر الفخر الرازی (3) و تبعه المتأخّرون عنه.

ص: 514


1- کما فی شرح ریاض الصالحین للصدیقی 2- 23، و فصله شیخنا الأمینی فی غدیره 7- 108 114.
2- تفسیر الفخر الرازیّ 11- 227.
3- تفسیر الفخر الرازیّ 11- 227.

و أمّا الاجتهاد فی إحراق فجاءة السلمی فهو من قبیل الاجتهاد فی مقابلة النصّ، و قد قامت الأدلّة علی بطلانه، و ما ذکره من عدم قبول توبته لأنّه زندیق فاسد، إذ لم ینقل أحد عن فجاءة إلّا الإغارة علی قوم من المسلمین، و مجرّد ذلک لیس زندقة حتّی لا تقبل توبته، و قد ذکر فی المواقف (1) فی الطعن أنّه کان یقول:

أنا مسلم .. و لم یمنعه فی مقام الجواب.

و اعلم أنّ الروایة الدالّة علی عدم التعذیب بالنار من الروایات الصحیحة عند العامّة، و رواه (2) البخاری فی باب لا یعذّب بعذاب اللّه من کتاب الجهاد (3) عن أبی هریرة و عن ابن عباس.

و رواه ابن أبی الحدید (4) أیضا.

وَ الَّذِی رَوَاهُ أَصْحَابُنَا مَا رُوِیَ فِی الْفَقِیهِ (5) وَ غَیْرِهِ (6)، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ نَهَی أَنْ یُحْرَقَ شَیْ ءٌ مِنَ الْحَیَوَانِ بِالنَّارِ.

، لکن فی بعض أخبارنا (7) ما ینافی هذا العموم، و سیأتی الکلام فیه فی کتاب المناهی (8) إن شاء اللّه تعالی، و لا یضرّ ذلک فی الطعن، لأنّ بناءه علی الإلزام لاعتراف العامّة بصحّتها.

و ما روی من فعل أمیر المؤمنین علیه السلام فهو عندنا استناد إلی نصّ خاصّ ورثه عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و عند العامّة استناد إلی الاجتهاد،

ص: 515


1- المواقف: 402.
2- فی (س) : رواه فی.
3- صحیح البخاریّ 4- 74- 75.
4- فی شرحه علی النهج 17- 222.
5- کتاب من لا یحضره الفقیه 4- 3 باب 1، ذیل حدیث الأول.
6- أمالی الصّدوق: 254.
7- کما جاء فی الکافی 7- 199 حدیث 5، و 6 و فی صفحة: 201 حدیث 1، و فی صفحة: 204 حدیث 3، و التهذیب 6- 142 باب 63 حدیث 2، و المحاسن: 112 باب 51 حدیث 106، و أورده فی بحار الأنوار 25- 300 عن رجال الکشّیّ: 198- 199.
8- بحار الأنوار 76- 329.

فلا مطعن فیه بالاتّفاق.

ص: 516

**[ترجمه]اینکه او بر بسیاری از احکام دین جاهل بود، زیر درباره کلاله در قرآن گفته است: من درباره آن نظر خودم را می­گویم،

ص: 506

اگر صحیح بود از خداوند بوده و اگر خطا باشد از من بوده است - . سنن االدراحی2: 365-366، و السنن الکبری للبیهقی6: 223، و الجامع الکبیر لللسیوطی6: 20 و دیگر منابع -

... و دیگر این­که میراث جدّه را نمی­دانست - . صحیح الترمذی4: 420، سنن الدراحی2: 359، و مسند احمد4: 224، و غیره - ­، پس به جدّه­ای که از او درباره میراث خود پرسید، گفت: برای تو، چیزی در کتاب خدا و سنت پیامبرش

ص: 507

صلَّی الله علیه و آله نمی­یابم. پس مغیره و محمد بن مسلمه او را با خبر کردند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، یسک ششم ارث را برای جدّه اختصاص داد، و او گفت: به جدّه­ها یک ششم ارث را بدهید. و دیگر این­که دست چپ سارق را قطع کرد - . سنن البیهقی8: 283-274، و الغدیر7: 129 - ،

و فُجَاءَة را سوزانید - . تاریخ الطبری3: 264، و الفتوح لاحمد بن اعثم الکوفی1: 16 -

، و میراث عمه و خاله را نمی­دانست - . الغدیر7: 171 - ،

و غیره.

ص: 508

و داستان فُجائه، طبق روایت ابن اثیر در «الکامل - . الکامل2: 237 - » این است که فجائه سلمی که نامش ایاس ­بن عبدالله یا لیل بود، نزد ابوبکر آمد و به او گفت: به من سلاح و تجهیزات بده تا با اهل ردّه بجنگم. ابوبکر هم به او اسلحه داد و دستوراتش را به او گفت، ولی او به همراه مسلمانانی که با خود همراه کرده بود، سرپیچی کرد و از مدینه خارج شد و در منطقه جِواء فرود آمد، و نجیّه را فرستاد و او را مامور مسلمانان قرار داد. پس بر هر مسلمان از قبایل سلیم و عامر و هوازان حمله کرد. خبر او به ابوبکر رسید، پس پیکی به سوی طریف بن حاشی فرستاد و فرمان داد سپاهی آماده کرده و به سوی او حرکت کند، و عبدالله بن قس حاشی را برای کمک به او، به همراهش فرستاد. پس هر دو آماده شده و در پی او روانه شدند، فجائه چون آن­ها را دید فرار کرد. پس از آن، آن دو فجائه را در جِواء یافتند. با آن­ها جنگیدند و نجیه کشته شد و فجائه پا به فرار گذاشت، ولی طریفه او را تعقیب کرده و به او رسید و اسیرش کرد. سپس او را نزد ابوبکر فرستاد. چون نزد او آمد، ابوبکر دستور

ص: 509

داد در مصلای مدینه آتشی برای فجائه مهیا کنند، سپس او را دست و پا بسته در آتش انداخت.

بسیاری از صاحبان سیره - . تاریخ الطبری3: 234، و تاریخ ابن کثیر6: 319، و تاریخ یعقوبی2: 134 -

، این داستان را نقل کرده­اند و صاحب «المواقف» و شارح - . شرح المواقف و حواشیه: 8/348، 357. - آن، در جواب گفته اند: این اصل - عالم بودن امام به همه احکام دین - جایز نیست، بلکه واجب، اجتهاد [استنباط مستقل فردی درباره مسایل قضایی یا فقهی بر اساس تفسیر و مصادیق اصول چهارگانه شریعت] است، و اقتضا نمی­کند که تمام احکام نزد امام حاضر بوده و او به آن­ها علم داشته باشد، به گونه­ای که مجتهد در آن احکام، نیاز به نظر و تامل نداشته باشد، و ابوبکر مجتهد است، زیرا هیچ مسئله­ای به طور عموم وجود ندارد جز اینکه در مورد آن از ابوبکر نزد علماء قول مشهوری وجود دارد، و سوزاندن فجائه فقط به خاطر اجتهاد او در عدم پذیرفتن توبه بوده است؛ زیرا او زندیق است و توبه زندیق در کل پذیرفته نمی­شود.

و اما بریدن دست سارق، چه بسا به خاطر اشتباه جلّاد بوده است، و یا این­که او را برای بار سوم در دزدی گرفتند - که این رای بیشتر علماست - و شک کردن او در مسئله ارث جدّه و رجوع به صحابه در آن باره، برای این است که او نمی­خواست با اجتهاد خود، به منظور پی بردن به احکام دین، بدعت بگذارد. تمام.

به او پاسخ داده شده است: ثابت شده که از شرایط امامت، علم به جمیع احکام دین است، و حال آنکه ابوبکر خودش اعتراف کرده است که حکم آن را نمی­داند، و عدم مخالفت کسی که متصدی جواب است، با صحت آنچه ذکر شده، خود اعتراف به صحت و درستی آن است - . رجوع کنید به التجرید و شرح آن: 296، و الصواعق المحرقة: 33 - .

گذشته ازآن، کلاله طبق روایت اصحاب ما از امامان علیهم السلام: فرزندان

ص: 510

پدر و مادر هستند، که به برادران تنی از هر دو طرف(پدر و مادر) و یا از یکی از آن دو (ناتنی) - . رجوع کنید: فروع الکافی7: 100، الحدیث3، التذهیب 9: 290، الحدیث5 -

اطلاق می­شود. و آیه میراث در ابتدای سوره نساء - . نساء/12 - بر حکم کسی که از طرف مادر باشد و در آخر سوره - . نساء/176 -

بر حکم کسی که از طرف پدر و مادر(تنی) و یا از طرف پدر(ناتنی) باشد، دلالت می­کنند؛ و دلیل نامیده شده کلاله به این نام، به خاطر این است که همان­گونه که تاج مزین به جواهر، شبیه بند، سر را احاطه می­کند، کلاله هم مرد را احاطه می­کند، و یا اینکه آن بر گرفته از کلّ، به دلیل سنگین بودن بر مرد باشد. آنچه گروهی از مفسران آن را از ابوبکر و عمر و ابن عباس درباره یکی از این دو روایت نقل کرده­اند، این است که کلاله کسی جز پدر و فرزند است - . سنن الدراحی2: 366، و سنن البیهقی6: 225 - .

و در روایت دیگر از ابن عباس روایت شده است که کلاله، کسی جز فرزند تنی است - . تفسیر الطبری4: 193، و سنن البیهقی6: 225 - .

مؤلف: در اینجا طعن دیگر بر ابوبکر، بلکه به رفیق او وارد است و آن این که هر دو، قرآن را به رأی خود تفسیر کرده­اند، همان­گونه که ابوبکر به آن تصریح کرد. این درحالی است که صاحبان صحاح سته در صحیح های خودشان، منع تفسیر به رای قرآن را روایت کرده­اند و گفته­اند،

ص: 511

هر کس قرآن را تفسیر به رأی کند، کافر است - . صحیح الترمذی5: 199، کتاب التفسیر، حدیث2953 -

و در «مشکاة المصابیح - . مشکاة المصابیح: 35 - »

از ترمذی - . صحیح الترمذی5: 199، کتاب التفسیر دو حدیث: 2951و 2952 - ،

از ابن عباس روایت شده که گفت: هرکس در قرآن رأی خود را اظهار کند، جایگاهش آتش است.

و در روایتی آمده است - . صحیح الترمذی5: 199، کتاب التفسیر، حدیث2950 - :

هر کس بدون علم در قرآن چیزی بگوید، جایگاه او آتش جهنم است.

و از ترمذی - . صحیح الترمذی5: 199، کتاب التفسیر، حدیث 2952 -

و ابی داوود - . سنن ابی داوود3: 320، کتاب العلم، حدیث3652 - ،

از جندب نقل شده که گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: هر کس در قرآن، نظر خود را اظهار کند، اگر صحیح هم باشد، باز خطا کرده است.

و از احمد - . مسند احمد2: 185 -

و ابن ماجه به اسناد آن دو، از عمرو بن شعیب، از پدرش، از پدربزرگش، نقل شده است که گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شنیدند که گروهی در قرآن مجادله می کنند، پس فرمود: به یقین انسان­های قبل از شما به همین خاطر (مجادله در کتاب خدا)

ص: 512

هلاک شدند، آن ها بعضی از قرآن را در برابر بعضی دیگر زدند. به یقین خداوند کتاب خود را نازل کرد و آیات او یکدیگر را تصدیق می­کند. برخی ازآن را با دیگری تکذیب نکنید، هرچه از آن را می­دانید بگویید و آنچه را نمی­دانید، به عالم آن موکول کنید...و اخبار در این باره زیاد است .

و فخر رازی - . تفسیر فخر رازی9: 221 -

گفته است: ابوبکر اختیار کرد که کلاله عبارت است از غیر پدر و مادر و پسر، و این همان مختار است، و اما عمر می گفت: کلاله غیر فرزند پسر است، و روایت شده است که چون عمر خنجر خورد، گفت: الان می­بینم که کلاله کسی است که فرزند ندارد، و من از اینکه با ابوبکر مخالفت کردم، شرمسار هستم.

و از عمر روایت دیگری دراین باره نقل شده است که در آن جا هم شک کرده است، و می­گفت: سه چیز است که اگر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن­ها را برای ما بیان می­کردند، برای ما از دنیا و آنچه در آن است، دوست داشتنی­تر می شد، آن­ها عبارتند از: کلاله، خلافت، و ربا. تمام.

و بر انسان باهوش و عاقلی که در این روایات می نگرد، مشتبه نیست که نظرات آن­ها از اصلی نشأت نمی گیرد و تنها پیروی از هواهای نفسانی و اظهار نظر در احکام خدا بدون هیچ علم و هدایت از سوی خداوند است.

و اگر نظر عمر در کلاله، اجتهادی از او بود، همان گونه که می­پندارند، او حق نداشت به خاطر حیاء از مخالفت با ابوبکر، بر خلاف آن حکم کند، و حال آنکه خداوند و پیامبرش برای حیاء کردن از آن­ها سزاوارترند، و کسی که حیا نمی­کند که به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بگوید: این مرد(پیامبر) هذیان می گوید: لایق

ص: 513

آن است که از احدی حیاء نکند و شرمسار نشود.

و این­که آرزوی آن را داشت که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خلافت را برای آن­ها توضیح می­داد، دلیل واضحی است بر شک او در خلافت ابوبکر و در خلافت خودش، همان­گونه که قبلاً گذشت، و بر شک کردن ابوبکر هم دلالت می­کند. و آنچه را که دلیلی بر اجتهاد ابوبکر قرار می­دهد، مانند این­که در مسائل سخنان مشهوری نزد علماء دارد که کسی آن­ها را نشنیده، کجاست؟ و کسی هم در مدت زمان بعثت، از پیامبر صلَّی الله علیه و آله روایت نکرده است - و حال آنکه به گمان فاسد او­، او اولین مسلمان بوده، و از خواص و یار پیامبر در غار بوده که حضرت را در سفرها ترک نمی­کرد - جز صد و چهل ودو حدیث - . شرح ریاض الصالحین للصدیقی2: 23 -

به همراه آنچه در میراث پیامبران، به منظور محروم کردن اهل بیت علیهم السلام و دفن کردن آنان در جایی که از دنیا می­روند، وضع کرد تا پیامبر صلَّی الله علیه و آله در خانه عایشه دفن شود، و با این طریق وصیتش مبنی بر دفن شدن خودش در کنار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و اغراض دیگری، آسان شود؛ پس مقدار علم و کثرت سخنان او برای خردمندان آشکار است.

گذشته از آن، اگر کثرت سخنان او را هم بپذیریم، تنها سخن گفتن، دلیل بر اجتهاد و توانایی در علم نیست، و هر کس که آثار و اخبار آن­ها را مطالعه کند، می­فهمد که در میان این اخبار و آثار، چیزی که بر دقت نظر و استنباط کردن دقیق دلالت کند، نه تنها وجود ندارد، بلکه در آن­ها چیزهایی است که با آن­ها می­توان بر پست فطرتی و نفهمی آنان همان­گونه که بر انسان محقق و پژوهشگر پوشیده نیست، استدلال کرد.

وامّا بریدن دست سارق برای بار اول، خلاف اجماع است و خود فخر رازی در تفسیر آیه سرقت - . تفسیر فخر الرازی11: 227 -

بدان اعتراف نموده است، و اگر اشتباه جلّاد بود، حتماً ابوبکر او را به خاطر آن توبیخ کرده و قضیه را بررسی می کرد که آیا از روی عمد و قصد جلاد بوده تا به خاطر آن قصاص شود و یا از روی سهو و خطا بوده که به مقتضای آن عمل کند؟ و بریدن دست برای بار سوم، خلاف آنچه نقل شده می باشد، و این احتمال را جز فخر رازی - . تفسیر فخر الرازی11: 227 - و متأخرینی که از او تبعیت کرده­اند، کسی اظهار نکرده است.

ص: 514

و امّا اجتهاد کردن در سوزاندن فُجائه سلمی، از قبیل اجتهاد در برابر نصّ است و دلایل، بطلان آن را نشان می دهد، و این که ذکر کرد که توبه او به دلیل زندیق بودنش قبول نیست، فاسد و پوچ است؛ زیرا کسی درباره فجائه، جز حمله و یورش بر گروهی از مسلمانان، چیزی نقل نکرده است و تنها آن، زندیق بودن او را نشان نمی­دهد تا توبه­اش قبول نشود، حال آنکه در «المواقف - . المواقف: 402 - »

در طعن ذکر شده است که فُجائه می­گفت: من مسلمانم، ولی در مقام جواب، مانع او نشد .

و بدانید که روایتی که بر عدم شکنجه با آتش دلالت می­کنند، نزد عامه (اهل سنت)، جزو روایت های صحیح است. بخاری آن ­را در باب «لایعذّب بعذاب الله»، در کتاب الجهاد - . صحیح بخاری4: 74-75 - ،

از ابوهریره و از ابن عباس روایت کرده و همچنین ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة17: 222 - ، این روایت را نقل کرده است.

و آنچه اصحاب ما آن را از پیامبر صلَّی الله علیه و آله در اینکه حضرت از سوزاندن چیزی از حیوانات را با آتش نهی کرده اند، همانند آنچه در الفقیه - . من لا یحضره الفقیه: ¾، باب1، حدیث1 -

و دیگر منابع - . امالی الصدوق: 254 -

روایت شده، می­باشد، ولی در برخی اخبار ما - . همچنین در الکافی: دو حدیث5و6، و التهذیب6: 142، و باب 63، حدیث2 - چیزهایی هست که با این عموم منافات دارد و به زودی در کتاب «المناهی - . بحارالانوار76: 329 - »، اگر خدا بخواهد، در این باره سخن خواهیم گفت، و به دلیل اعتراف عامه به صحت آن اخبار، از آن الزام فهمیده می­شود و آنچه درباره عمل امیرمؤمنان علیه السلام روایت شد، در نزد ما، استناد به نص علم ویژه­ای است که حضرت آن را از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به ارث برده­اند و در نزد عامه، استناد به اجتهاد است،

ص: 515

پس به اتفاق همه، هیچ عیب و طعنی در آن نیست .

ص: 516

**[ترجمه]

خاتمة فی ذکر ولادة أبی بکر و وفاته و بعض أحواله

قال المخالفون: کان مولده بمکة بعد الفیل بسنتین و أربعة أشهر إلّا أیّاما، و اسمه: عبد اللّه بن عثمان (1) بن (2) أبی قحافة بن عامر بن عمر بن کعب بن سعد بن تیم بن مرّة بن کعب بن لؤی بن غالب، و قیل اسمه: عتیق،

و قیل: کان اسمه: عبد ربّ الکعبة، فسمّاه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: عبد اللّه.

، و أمّه أمّ الخیر سلمی بنت صخر بن عامر بن کعب (3).

غصب (4) الخلافة ثانی یوم مات فیه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و مات بالمدینة لیلة الثلاثاء لثمان بقین من جمادی الآخرة سنة ثلاث عشرة بین المغرب و العشاء و له ثلاث و ستون سنة، و قیل خمس و ستون، و الأول أشهر. و کانت مدّة خلافته المغصوبة سنتین و أربعة أشهر (5).

ص: 517


1- وضع فی (ک) علی کلمة: عثمان، رمز نسخة بدل.
2- لا توجد فی (س) : بن.
3- کما جاء فی تاریخ الطبریّ 3- 419- 424 [4- 46]، و الکامل لابن الأثیر 2- 418- 424 [2- 160].
4- فی (ک) : و غصب.
5- انظر: تاریخ الیعقوبی 2- 106، و صفة الصفوة 1- 88، و حلیة الأولیاء 4- 93، و تاریخ الخمیس 2- 199، و الریاض النضرة: 44- 187، و منهاج السنّة 3- 118، و طبقات ابن سعد 9- 26 28، و غیرها.

و قال فی الاختصاص (1): مات و هو ابن ثلاث و ستین سنة، و ولی الأمر سنتین و ستة أشهر.

ثم اعلم أنّه لم یکن له نسب شریف و لا حسب منیف، و کان فی الإسلام خیّاطا، و فی الجاهلیّة معلّم الصبیان، و نعم ما قیل:

کفی للمرء نقصا أن یقال بأنّه***معلّم أطفال و إن کان فاضلا

و کان أبوه سیّئ الحال ضعیفا، و کان کسبه أکثر عمره (2) من صید القماری و الدباسی لا یقدر علی غیره، فلمّا عمی و عجز ابنه عن القیام به التجأ إلی عبد اللّه ابن جدعان- من رؤساء مکة- فنصبه ینادی علی مائدته کلّ یوم لإحضار الأضیاف، و جعل له علی ذلک ما یعونه من الطعام، ذکر ذلک جماعة منهم الکلبی فی کتاب المثالب (3)

علی ما أورده فی الصراط المستقیم (4)

و لذا قال أبو سفیان لعلیّ علیه السلام- بعد ما غصب الخلافة-: - أ رضیتم یا بنی عبد مناف!- أن یلی علیکم تیمیّ رذل؟!، و قال أبو قحافة: ما رواه ابن حجر فی صواعقه (5) حیث قال: و أخرج الحاکم (6) أنّ أبا قحافة لمّا سمع بولایة ابنه قال: هل رضی بذلک بنو عبد مناف و بنو المغیرة؟. قالوا: نعم. قال: اللّهمّ لا واضع لما رفعت و لا رافع لما وضعت (7).

ص: 518


1- الاختصاص: 130.
2- فی (س) : من عمره.
3- المثالب للکلبی- هشام بن محمّد السائب الکلبی المتوفّی سنة 205 ه. ذکره ابن الندیم فی فهرسته: 141، و لا نعلم بطبعه. توجد منه نسخة فی المتحف العراقی، و لا یسمح لأحد برؤیتها أو نسخها أو غیر ذلک.
4- الصراط المستقیم 3- 102، و انظر صفحة: 28.
5- الصواعق المحرقة: 7- طبعة الحلبیّ، مصر-.
6- المستدرک للحاکم النیسابوریّ، و لم نجد هذه الروایة هناک.
7- و قریب منه فی الاستیعاب 2- 256.

وَ قَالَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ- فِی بَعْضِ کَلِمَاتِهَا-: إِنَّهُ مِنْ أَعْجَازِ قُرَیْشٍ وَ أَذْنَابِهَا (1).

و قال بعض الظرفاء: بل من ذوی أذنابها.

و قال صاحب إلزام النواصب (2): أجمع النسّابون أنّ أبا قحافة کان حبرا للیهود یعلّم أولادهم (3).

و العجب أنّهم مع ذلک یدّعون أنّ اللّه تعالی أغنی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بمال أبی بکر.

و عقد الخلافة عند موته لعمر، فحمل أثقاله مع أثقاله، و أضاف وباله إلی وباله.

وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (4)

فِی کَیْفِیَّةِ ذَلِکَ- أَنَّهُ أَحْضَرَ أَبُو بَکْرٍ عُثْمَانَ- وَ هُوَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ- فَأَمَرَ (5) أَنْ یَکْتُبَ عَهْداً، وَ قَالَ: اکْتُبْ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، هَذَا مَا عَهِدَ بِهِ (6) عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُثْمَانَ (7) إِلَی الْمُسْلِمِینَ أَمَّا بَعْدَ، .. ثُمَّ أُغْمِیَ عَلَیْهِ، فَکَتَبَ عُثْمَانُ: قَدِ اسْتَخْلَفْتُ عَلَیْکُمُ ابْنَ الْخَطَّابِ (8)، وَ أَفَاقَ أَبُو بَکْرٍ، فَقَالَ: اقْرَأْ فَقَرَأَهُ، فَکَبَّرَ أَبُو بَکْرٍ، وَ قَالَ (9): أَرَاکَ خِفْتَ أَنْ یَخْتَلِفَ النَّاسُ إِنْ مِتُّ فِی غَشْیَتِی!

ص: 519


1- کما فی شرح النهج لابن أبی الحدید 1- 164- 165.
2- و قال فی إلزام النواصب: 97- خطیّة-: أبو بکر بن أبی قحافة، أجمع أهل السیر أنّ أبا قحافة کان أجیرا للیهود یعلّم أولادهم، و قد تعجّب أبوه: أبو قحافة یوم بویع ابنه للخلافة، فقال: کیف ارتضت الناس بابنی مع حضور بنی هاشم؟!. قالوا: لأنّه أکبر الصحابة سنّا. فقال: و اللّه أنا أکبر منه. ثم قال: هذا یدلّ علی انحطاطه عن مرتبة الخلافة.
3- لا توجد: یعلّم أولادهم، فی (س) .
4- فی شرحه علی النّهج 1- 165، بتصرف.
5- فی المصدر: فأمره.
6- لا توجد فی المصدر: به.
7- فی تاریخ الطّبریّ 4- 52 [3- 429]: و فیه: أبو بکر بن أبی قحافة.
8- فی شرح النّهج: عمر بن الخطّاب.
9- فی المصدر: و سرّ و قال ..

قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ، ثُمَّ أَتَمَّ الْعَهْدَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَقْرَأَ عَلَی النَّاسِ فَقَرَأَ (1)، ثُمَّ أَوْصَی إِلَی عُمَرَ بِوَصَایَا (2).

قَالَ: وَ رَوَی کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ لَمَّا نَزَلَ بِهِ الْمَوْتُ دَعَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَوْفٍ، فَقَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ عُمَرَ، فَقَالَ: إِنَّهُ أَفْضَلُ مَنْ رَأَیْتُهُ (3) إِلَّا أَنَّ فِیهِ غِلْظَةً. فَقَالَ: ذَاکَ لِأَنَّهُ یَرَانِی رَفِیقاً (4) وَ لَوْ قَدْ أَفْضَی الْأَمْرُ إِلَیْهِ لَتَرَکَ کَثِیراً مِمَّا هُوَ عَلَیْهِ، وَ قَدْ رَمَقْتُهُ (5) إِذَا أَنَا غَضِبْتُ عَلَی رَجُلٍ أَرَانِی الرِّضَا عَنْهُ، وَ إِذَا لِنْتُ أَرَانِی الشِّدَّةَ عَلَیْهِ، ثُمَّ دَعَا عُثْمَانَ، فَقَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ عُمَرَ. فَقَالَ: سَرِیرَتُهُ خَیْرٌ مِنْ عَلَانِیَتِهِ، وَ لَیْسَ فِینَا مِثْلُهُ. فَقَالَ لَهُمَا: لَا تَذْکُرَا مِمَّا قُلْتُ لَکُمَا شَیْئاً، وَ لَوْ تَرَکْتُ عُمَرَ مَا (6) عَدَوْتُکَ یَا عُثْمَانُ، وَ الْخِیَرَةُ لَکَ أَنْ لَا تَلِیَ مِنْ أُمُورِهِمْ شَیْئاً، وَ لَوَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ مِنْ أُمُورِکُمْ خِلْواً، وَ کُنْتُ فِیمَنْ مَضَی مِنْ سَلَفِکُمْ.

وَ دَخَلَ طَلْحَةُ (7) عَلَی أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ: إِنَّهُ بَلَغَنِی أَنَّکَ- یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) !- اسْتَخْلَفْتَ عَلَی النَّاسِ عُمَرَ، وَ قَدْ رَأَیْتَ مَا یَلْقَی النَّاسُ مِنْهُ وَ أَنْتَ مَعَهُ، فَکَیْفَ إِذَا (8) خَلَا بِهِمْ؟! وَ أَنْتَ غَداً لَاقٍ رَبَّکَ فَسَائِلُکَ (9) عَنْ رَعِیَّتِکَ!. فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَجْلِسُونِی .. أَجْلِسُونِی (10)، ثُمَّ قَالَ: أَ بِاللَّهِ تُخَوِّفُنِی؟!، إِذَا لَقِیتُ رَبِّی فَسَاءَلَنِی، قُلْتُ: اسْتَخْلَفْتُ عَلَیْهِمْ خَیْرَ أَهْلِکَ. فَقَالَ طَلْحَةُ: أَ عُمَرُ خَیْرُ النَّاسِ

ص: 520


1- فی شرح النّهج: و أمر أن یقرأ .. فقرأ علیهم.
2- فی المصدر: أوصی عمر فقال له: ..
3- فی المصدر: رأیک. و ما ذکره نقله عن الطّبریّ 3- 428.
4- فی شرح النّهج: رقیقا.
5- رمقته .. أی أطلت النّظر إلیه، کما فی مجمع البحرین 5- 173.
6- فی المصدر: لما.
7- فی شرح النّهج: طلحة بن عبید اللّه.
8- فی المصدر: فکیف به.
9- فی شرح النّهج: فیسألک.
10- لا توجد فی المصدر: أجلسونی- الثّانیة-.

یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ؟!. فَاشْتَدَّ غَضَبُهُ وَ قَالَ: إِی وَ اللَّهِ، هُوَ خَیْرُهُمْ وَ أَنْتَ شَرُّهُمْ، أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ وَلَّیْتُکَ لَجَعَلْتَ أَنْفَکَ فِی قَفَاکَ، وَ لَرَفَعْتَ نَفْسَکَ فَوْقَ قَدْرِهَا حَتَّی یَکُونَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی یَضَعُهَا، أَتَیْتَنِی وَ قَدْ دَلَکْتَ عَیْنَیْکَ تُرِیدُ أَنْ تَفْتِنَنِی عَنْ دِینِی، وَ تُزِیلَنِی عَنْ رَأْیِی، قُمْ لَا أَقَامَ اللَّهُ رِجْلَیْکَ، أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ عِشْتُ فُوَاقَ نَاقَةٍ وَ بَلَغَنِی أَنَّکَ غَمَّضْتَهُ (1) فِیهَا أَوْ ذَکَرْتُهُ بِسُوءٍ لَأَلْحَقَنَّکَ بِخَمْصَاتِ (2) قُنَّةَ حَیْثُ کُنْتُمْ تُسْقَوْنَ (3) وَ لَا تَرْوَوْنَ، وَ تُرْعَوْنَ وَ لَا تَشْبَعُونَ، وَ أَنْتُمْ بِذَلِکَ مُبْتَهِجُونَ (4) رَاضُونَ!. فَقَامَ طَلْحَةُ فَخَرَجَ.

قال (5): و توفّی لیلة الثلاثاء لثمان بقین من جمادی الآخرة من سنة ثلاث عشرة. انتهی.

و قال فی الإستیعاب (6): قول الأکثر أنّه توفّی عشیّة یوم الثلاثاء المذکور.

و قیل: لیلته. و قیل: عشیّة یوم الإثنین.

قال: و مکث فی خلافته سنتین و ثلاثة أشهر إلّا خمس لیال. و قیل: سنتین

ص: 521


1- فی المصدر: غمصته، و فی (س) : قمصة. قال فی لسان العرب 7- 82: و فی حدیث عمر: فقمص منها قمصا .. أی نفر و أعرض.
2- فی شرح النّهج: بمحمضات. قال فی القاموس 2- 328: الحمضة: الشّهوة للشّی ء، و بنو حمضة بطن، و أمّا خمصات فهو جمع الخمصة و هی: الجوع و المجاعة، کأنّه أراد إن ظهرت منک کلمة غیر مطابقة لهوای لألحقنّک بالمساکین الّذین أشدّ حالا، مثل: زید عدل. و أمّا قنة: فهو موضع قرب حومانة الدراج، کما فی القاموس 4- 261.
3- فی المصدر: تسقوم، و هو غلط.
4- فی شرح النّهج: بجحون. و یقرأ ما فی (س) : متبجحون. أقول: البجح و الابتجاح و الابتهاج بمعنی السّرور و الفرح.
5- قاله ابن أبی الحدید فی شرحه للنهج 1- 166 بلفظه.
6- الاستیعاب المطبوع هامش الإصابة 2- 256- 257، و فیه مضمون ما ذکره المصنّف- رحمه اللّه و قال: اختلف- أیضا- فی حین وفاته، فقال .. و قیل عشیّ یوم الثلاثاء لثمان بقین من جمادی الآخرة، هذا قول أکثرهم.

و ثلاثة أشهر و سبع لیال (1).

و قال ابن إسحاق: توفّی علی رأس اثنتین (2) و ثلاثة أشهر و اثنی عشر یوما (3) من متوفّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله. و قیل: و عشرة أیّام. و قیل (4): و عشرین یوما.

قال: و اختلف فی السبب الذی مات منه، فذکر الواقدی أنّه اغتسل فی یوم بارد فحمّ و مرض خمسة عشر یوما، و قال الزبیر بن بکّار: کان به طرف من السل، و روی عن سلام بن أبی مطیع: إنّه سمّ.

قال (5): و أوصی بغسله أسماء بنت أبی عمیس (6) زوجته فغسّلته، و صلّی علیه عمر بن الخطاب و نزل فی قبره عمر و عثمان و طلحة و عبد اللّه (7) بن أبی بکر، و دفن لیلا فی بیت عائشة.

أقول: انظروا بعین الإنصاف إلی الخلافة الکبری و رئاسة الدین و الدنیا کیف صارت لعبة للجهّال و خلسة لأهل الغیّ و الضلال، بحیث یلهم بها الفاسق الفاجر اللئیم عثمان و یکتبها برأیه بدون مصلحة الخلیفة الخوّان، ثم یمدحه هذا الشقیّ و یشکره و یجزیه خیرا عن الإسلام و أهله، و لا یقول له (8): لم اجترأت علی هذا الأمر الکبیر و الخطب الخطیر الذی یترتّب علیه (9) عظائم الأمور بمحض رأیک و هواک، مع أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله کان لا یجترئ أن یخبر بأدنی حکم بدون

ص: 522


1- هنا سقط، و فی المصدر: قال إسحاق: توفی أبو بکر علی رأس سنتین و ثلاثة أشهر و سبع لیال.
2- فی المصدر: توفی أبو بکر علی رأس سنتین.
3- فی الاستیعاب: اثنتی عشرة لیلة، بدلا من: یوما.
4- فی المصدر: و قال غیره: و عشرة أیّام. و قال غیره: ..
5- قاله فی الاستیعاب 2- 257 أیضا.
6- فی المصدر: و أوصی أن تغسّله أسماء بنت عمیس.
7- فی الاستیعاب: عبد الرحمن، بدلا من: عبد اللّه.
8- لا توجد: له، فی (س) .
9- فی (ک) نسخة بدل: یتوثّب علیه.

الوحی الإلهی.

و یلزم- علی زعمهم- أن یکون أبو بکر و عثمان أشفق علی أهل الإسلام و الإیمان من الرسول الذی أرسله الرحمن لهدایة الإنس و الجان، لأنّه صلّی اللّه علیه و آله- بزعمهم- أهمل أمر الأمّة و لم یوص لهم بشی ء، و هما أشفقا علی الأمّة حذرا من ضلالتهم فعیّنا لهم جاهلا شقیّا فظّا غلیظا لیدعو الناس إلی نصبهم و غباوتهم، و یصرفهم عن أهل بیت نبیّهم صلوات اللّه علیه [کذا].

و العجب من عمر کیف لم یقل لأبی بکر- فی تلک الحالة التی یغمی علیه فیها ساعة و یفیق أخری- إنّه لیهجر، و یمنعه من الوصیّة کما منع نبیّه صلّی اللّه علیه و آله و نسبه إلی الهجر؟!.

و کیف اجترأ أبو بکر علی ربّه فی تلک الحالة التی کان یفارق الدنیا و یرد علی ربّه تعالی فحکم بکون عمر أفضل الصحابة مع کون أمیر المؤمنین علیه السلام بینهم، و

قال فیه نبیّهم: اللّهمّ ائتنی بأحبّ خلقک إلیک.

و سائر ما رووه فی صحاحهم فیه علیه السلام، و أنزله اللّه فیه صلوات اللّه علیه؟!.

و هل یریب لبیب فی أنّ تلک الأمور المتناقضة، و الحیل الفاضحة الواضحة لم تکن إلّا لتتمیم ما أسّسوه فی الصحیفة الملعونة من منع أهل البیت علیهم السلام عن الخلافة و الإمامة، و حطّهم عن رتبة الرئاسة و الزعامة، جزاهم اللّه عن الإسلام و أهله شرّ الجزاء، و تواتر علیهم لعن ملائکة الأرض و السماء.

أقول: و قد مرّ فی باب ما أظهر (1) من الندامة عند الوفاة ما یناسب هذه الخاتمة (2).

ص: 523


1- فی (ک) : أظهر.
2- تذییل: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ». قد سلف من المصنّف قدّس سرّه فی أوائل الجزء الثامن و العشرین- باب افتراق الأمّة بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم علی ثلاث و سبعین فرقة، و أنّه یجری فیهم ما جری فی غیرهم من الأمم، و ارتدادهم عن الدین- جملة من روایات الارتداد من الطریقین، و روی فی صحیح البخاریّ فی الرقاق باب فی الحوض عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: أنا فرطکم علی الحوض، و لیرفعنّ رجال منکم ثمّ لیختلجنّ دونی فأقول: یا ربّ أصحابی! فیقال لأنّک لا تدری ما أحدثوا بعدک، و رواه عن أبی هریرة و حذیفة بطرق أخر، و عن ابن مسیّب باختلاف یسیر، و جاء فی مسند أحمد بن حنبل 1- 384 و 402، و 406، و 407، و 453، و 455، 2- 281. و فی جامع الأصول 11- 120 عن الصحیحین- البخاری و مسلم-، عن أبی هریرة، أنّ رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) قال: یرد علیّ یوم القیامة رهط من أصحابی- أو قال من أمّتی- فیحلون عن الحوض، فأقول: یا ربّ! أصحابی، فیقول: لا علم لک بما أحدثوا بعدک، إنّهم ارتدّوا علی أعقابهم القهقری .. و بهذا المضمون روایات مستفیضة بل متواترة، انظر بحار الأنوار 28- 27- 32، حیث جاء بجملة روایات عن طریقهم حریّة بالملاحظة و التدبّر، فراجع، و انظر: صحیح مسلم کتاب الجنّة و صفة نعیمها، و الترمذی فی صحیحه المجلد الثانی باب ما جاء فی شأن الحشر، و صحیح النسائی المجلد الأول فی ذکر أوّل من یکسی یوم القیامة، و مسند أحمد بن حنبل 1- 235، 353، 2- 300، 408، 454، 5- 48، 50، 388، 400. و راجع: ترجمة بسر بن أرطاة فی الاستیعاب، و کنز العمّال 6- 424، 7- 224- 225، و تفسیر ابن جریر 4- 27، و مجمع الزوائد 10- 364- 365. و قال فی الإصابة: 3- القسم الأوّل- 84 بسنده عن أبی سعید، قلنا له: هنیئا لک برؤیة رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) و صحبته. قال: إنّک لا تدری ما أحدّثنا بعده. و نظیره ما رواه البخاری فی صحیحه فی کتاب بدأ الخلق فی غزوة الحدیبیّة عن البراء بن عازب، و ما جاء فی طبقات ابن سعد 8- 51 عن عائشة، و فی تهذیب التهذیب 8- 9 عن عمرو بن ثابت، قال: لمّا مات النبیّ صلّی اللّه علیه و آله کفر الناس إلّا خمسة. انظر: کنز العمّال 5- 283- 284، 6- 394، و أخرجه ابن أبی شیبة و أحمد بن حنبل و ابن ماجة و البزار و ابن جریر، و صحّحه الطبرانی فی الأوسط، و الحاکم و البیهقیّ فی الدلائل و الضیاء المقدّس. و أورده فی مجمع الزوائد للهیثمی 2- 151، 9- 124، و ذکر له عدّة روایات. و عن عائشة- کما فی کنز العمّال 5- 274- أنّها قالت: کان أبو بکر إذا ذکر یوم أحد بکی ... ثمّ أنشأ- یعنی أبا بکر- یحدّث، قال: کنت أوّل من فاء یوم أحد- أی رجع و فرّ-. و نحن نقول: نأخذ بإقرارها و إقراره دون ادّعائهم، مع أنّه ورد عنه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّه قال- کما فی شرح الجامع الصغیر 3- 458 للمناوی-: خمس لیس لهنّ کفّارة: الشرک باللّه، و الفرار من الزحف .. إلی آخره. و لنختم بحثنا بإیراد ما أورده الطبریّ فی تاریخه 4- 52، و ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة 1- 18، و المسعودی فی مروج الذهب 1- 414، و أبو عبیدة فی الأموال: 131، و ابن عبد ربّه فی العقد الفرید 2- 254 .. و غیرهم. ذکروا عن عبد الرحمن بن عوف أنّه قال: دخل علی أبی بکر فی مرضه الذی توفّی فیه، فأصابه مهتمّا ... و فیه: قال أبو بکر: .. أجل إنّی لا آسی علی شی ء من الدنیا إلّا علی ثلاث فعلتهنّ وددت أنّی ترکتهنّ، و ثلاث ترکتهنّ وددت أنّی فعلتهنّ، و ثلاث وددت أنّی سألت عنهنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله. فأمّا الثلاث اللاتی وددت أنّی ترکتهنّ: فوددت أنّی لم أکشف بیت فاطمة عن شی ء و إن کانوا قد غلقوه علی الحرب!، و وددت أنّی لم أکن حرقت الفجاءة السلمی، و أنّی کنت و إن قتلته سریحا، أو خلّیت نجیحا، و وددت أنّی یوم سقیفة بنی ساعدة کنت قذفت الأمر فی عنق أحد الرجلین- یرید عمر و أبا عبیدة- فکان أحدهما أمیرا و کنت وزیرا. و أمّا اللاتی ترکتهنّ: فوددت أنّی یوم أتیت بالأشعث بن قیس أسیرا کنت ضربت عنقه، فإنّه تخیّل إلیّ أنّه لا یری شرّا إلّا أعان علیه، و وددت أنّی حین سیّرت خالد بن الولید إلی أهل الردّة کنت أقمت بذی القصّة فإن ظفر المسلمون ظفروا، و إن هزموا کنت بصدد لقاء أو مدد، و وددت أنّی وجّهت خالد بن الولید إلی الشام کنت وجّهت عمر بن الخطّاب إلی العراق، فکنت قد بسطت یدی کلتیهما فی سبیل اللّه .. و مدّ یدیه. و وددت أنّی کنت سألت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لمن هذا الأمر؟ فلا ینازعه أحد، و وددت أنّی کنت سألته هل للأنصار فی هذا الأمر نصیب؟، و وددت أنّی کنت سألته عن میراث ابنة الأخ و العمّة، فإنّ فی نفسی منهما شی ء. و أوردها أیضا ابن جریر فی تاریخه 2- 619، و جاء ذکرها فی میزان الاعتدال 2- 215، و غیرهما. و تلک جولة لنا مع الباطل و ننتظر دولة الحق معهم، و قد ألفیت أوّل خلیفتهم أبی بکر الذی لم یعهد له نبوغ فی علم، أو تقدّم فی جهاد، أو تبرّز فی أخلاق، أو تهالک علی عبادة، أو ثبات علی مبدإ، و لیت شعری ما الذی نقموه من أبی الحسن صلوات اللّه علیه؟!. فارجع النظر کرّتین، عسی أن یعود علیه بالحقّ. و منها: أنّ لسان أبی بکر قد أورده الموارد. فقد جاء فی حلیة الأولیاء 9- 17 بسنده عن أسلم: أنّ عمر اطّلع علی أبی بکر و هو آخذ بطرف لسانه فیعضعضه و هو یقول: إنّ هذا أوردنی الموارد. و قریب منه فی موطإ مالک فی کتاب الجامع ما جاء فیما یخاف من اللسان، و طبقات ابن سعد 5- 5، و ذکره المتّقی الهندی فی کنز العمّال 2- 173 و قال: رواه مالک و ابن المبارک و سعید بن منصور و ابن أبی شیبة و أحمد بن حنبل و هناد و الخرائطی، و جاء فی تفسیر الدرّ المنثور ذیل قوله تعالی: «لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ» من سورة النساء، و قال: أخرج أحمد و النسائی و البیهقیّ عن زید بن أسلم ... إلی آخره. و نظیره فی مجمع الزوائد للهیثمی 10- 302. و منها: کون الخلیفة سبّابا بذیّ اللسان. فقد سلف أن أوردنا لک فی رأیه فی القدر، و قوله للرجل: یا ابن اللخناء .. و ما أجاب به السائل من السباب المقذع و التمنّی بأن یکون عنده من یجاء أنفه مع عدم بیانه لما سأله و عدم إیفاء الرجل إلی الحقّ، و یظهر من الخصائص الکبری 2- 86 ما کان بینه و بین عقیل- و بمحضر من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و مشهد من المسلمین- من التنازع و الشتم، و یظهر من القصّة أنّها کانت فی أخریات أیّام الرسالة، مع ما روته العامّة و جاء عن طریق الخاصّة من أنّ: سباب المسلم فسوق کما فی الصواعق المحرقة: 43، تاریخ الخلفاء: 37 .. و غیرها، و حیث لا نرید الإطالة و التعلیق، نذکر المصادر درجا، و نحیل الأمر إلی فطنة القارئ و تتبّعه، فانظر ما أورده أحمد بن حنبل فی مسنده 1- 114، و ابن ماجة فی سننه 1- 416، و الخطیب البغدادیّ فی تاریخه 5- 144، و الباقلانی فی التمهید: 193، و الطبریّ فی تاریخه 3- 212، و ابن عساکر فی تاریخه 1- 117، و ابن الأثیر فی الکامل 2- 139، و أبی الفداء فی تاریخه 1- 156، و الروض الأنف 2- 375، و غیرها. و منها: إعراض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عنهم: فقد وردت فی ذلک روایات عن طریقهم، منها ما جاء فی مسند أحمد بن حنبل 3- 219 بسنده عن أنس عند ما شاور رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الناس یوم بدر. و انظر: 3- 257. و قد روی أحمد بن حنبل فی مسنده 1- 155 بسنده، قال: جاء النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أناس من قریش، فقالوا: یا محمّد! إنّا جیرانک و حلفاؤک و إنّ ناسا من عبیدنا قد أتوک لیس بهم رغبة فی الدین و لا رغبة فی الفقه، إنّما فرّوا من ضیاعنا و أموالنا فارددهم إلینا، فقال لأبی بکر: ما تقول؟. قال: صدقوا، إنّهم جیرانک و حلفاؤک. قال: فتغیّر وجه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، ثمّ قال لعمر: ما تقول؟. قال: @ قال عمر: أنا هو یا رسول اللّه؟. قال: لا، و لکن ذلک الذی یخصف النعل، و قد کان أعطی علیّا علیه السلام نعلا یخصفها. و منها: جبن الشیخین و انهزامهم فی الحروب: فقد أورد الحاکم فی مستدرکه علی الصحیحین 3- 37 عن علیّ علیه السلام أنّه قال: یا أبا لیلی! أ ما کنت معنا بخیبر؟. قال: بلی و اللّه کنت معکم، فإنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بعث أبا بکر إلی خیبر، فسار بالناس و انهزم و رجع. قال: هذا حدیث صحیح الإسناد، و ذکر جملة أحادیث، منها: ما رواه فی 3- 38 بسنده عن جابر: أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله دفع الرایة یوم خیبر إلی عمر فانطلق فرجع یجبّن أصحابه و یجبّنونه. و ذکره فی کنز العمّال 5- 284 عن بریدة. و انظر: تاریخ ابن جریر 2- 300 بطریقین، و النسائی فی خصائصه: 5، و الهیثمی فی مجمع الزوائد 6- 150، و المحبّ الطبریّ فی الریاض النضرة 2- 187، و هذا متّفق علیه فی وقعة خیبر لم یرتّب به ذو مسکة. فنحن قد راجعنا کتب التفسیر فلم نجد ما یؤثر عنه فی هذا العلم شی ء یحفل به، و کلّ ما جاء عنه هو جهله فی الأب فی قوله عزّ اسمه: «وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا»، و الکلالة، و غیرهما، و هو- و ایم اللّه- جهل بلغة العرب الأصلیّة، لا بمعانی القرآن العظیمة، و أمّا السنّة، فها إمامهم أحمد بن حنبل- مع دعواهم أنّه کان یحفظ ألف ألف حدیث!!، و التقط مسنده من أکثر من سبعمائة و خمسین ألف حدیث- لم یثبت لخلیفتهم الأول إلّا ستین حدیثا- بحذف المتکرّر- 1- 2- 14، و أکثر ما أوردوه له کلام له لم ینقله عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، هذا مع کلّ ما فیه من وضع و تدلیس، و قد ناقش العلّامة الأمینی طاب ثراه فی غدیره ما أورده له من أحادیث بما لا مزید علیه 7- 108- 120. و نحسب أنّ فی ما ذکرناه للخلیفة من القضایا- مع قلّته- غنیّة و کفایة، و تذکرة و هدایة، لمن ألقی السمع و هو شهید.

ص: 524

ص: 525

ص: 526

و أمّا افتخارهم بدفنه فی جوار النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فسیأتی فیه.

وَ رَوَی فِی الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ (1) بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّهُمَا لَمْ یَبِیتَا مَعَهُ إِلَّا لَیْلَةً ثُمَّ نُقِلَا إِلَی وَادٍ فِی جَهَنَّمَ یُقَالُ لَهَا (2): واد [وَادِی] الدُّودِ.

ص: 527


1- الصّراط المستقیم 3- 116.
2- فی المصدر: له، و هو الظّاهر.

ص: 528

**[ترجمه]مخالفان - اهل بیت علیهم السلام - گفته­اند: زادگاه او، دو سال و کمتر از چهارماه، بعد از عام الفیل در مکه بود، و نام وی، عبدالله بن عثمان بن ابی قحافة بن عامر بن کعب بن سعد بن تمیم بن مرّة بن کعب بن لؤی بن غالب است و گفته شده است نام او عتیق بوده است. و گفته شده : نام او عبد رّب­ کعبه بود، و پیامبر صلَّی الله علیه و آله او را عبدالله نامید. مادرش، ام الخیر دختر صخر بن عامر بن کعب است. - . تاریخ الطبری3: 419-424، و الکامل لابن الاثیر2 :418 -424 -

خلافت را در دومین روز بعد از وفات پیامبرصلَّی الله علیه و آله غصب کرد، و شب سه شنبه، بیست و دوم جمادی الثانی سال 13 هجری، بین مغرب و عشاء و در سن 63 سالگی از دنیا رفت، و گفته شده است: 65 سال و چند ماه، و مدت خلافت غصبی او دو سال و چند ماه بود - . تاریخ الیعقوبی2: 106، و حلیة الاولیاء4: 93 - .

ص: 517

و در«اختصاص - . الاختصاص: 130 - »

آمده­است: در سن 63 سالگی درگذشت و دو سال و شش ماه خلافت کرد.

گذشته از این، بدانید که او نه نسب شریفی داشت و نه حسب بلندی، و در اسلام خیاط و در جاهلیت آموزگار کودکان بود، چه نیکو گفته شده است:

- برای نقص مرد همین کافی است که گفته شود او آموزگار کودکان است، اگرچه فاضل باشد.

و پدرش بدحال و ضعیف بود و بیشتر کسب او در زندگی­اش، از صید قُمری و دباسی - نوعی فاخته - بود که جز آن توانایی کار دیگری را نداشت، هنگامی که نابینا شد و پسرش نتوانست آن کارِ او را انجام دهد، به عبدالله بن جرعان - از بزرگان مکه - پناه برد و عبدالله او را به عنوان نداکننده خود منصوب کرد که هر روز، میهمانان را بر سر سفره او دعوت می­کرد، و عبدالله در عوض آن طعامی را برای او قرار داد که با آن زندگی خود را می­چرخاند. این مطلب را گروهی، از میان آن­ها ابن هشام کلبی در کتاب «المثالب»، بنابر آنچه بیضاوی در «الصراط المستقیم» آورده است، نقل کرده اند - . الصراط المستقیم3: 102 -

و به همین خاطر، ابوسفیان بعد از آنکه خلافت را غصب کرد، به علی علیه السلام گفت: ای فرزندان عبدمناف، آیا راضی شدید که مردی پست از قبیله تَیْم (قبیله ابوبکر) بر شما فرمانروایی کند؟ و آنچه را که ابوقحافه گفته: ابن حجر در صواعق - . الصواعق المحرقة: 7 - خود آورده ­است و الحاکم اخراج کرده است. هنگامی که ابوقحافه از خلیفه شدن پسرش باخبر شد، گفت: آیا فرزندان عبدمناف و مغیره برآن راضی شدند؟ گفتند: آری. او گفت: خدایا، آنچه را بلند مقام کردی هیچ کس پایین نمی­آورد وآنچه را پایین آوری کسی بلند نمی­کند. - . نگاه کنید به الاستیعاب2: 256 -

ص: 518

و فاطمه زهرا سلام الله علیها در یکی از سخنانش فرموده است: او از بدحالان - نوچه - و و از نسب­های (پست) قریش است. و ظریفی گفته است: نه، بلکه او از دُم­داران قریش است - . شرح نهج البلاغه لابن ابی الحدید1: 164-165 -

و صاحب کتاب «الزام النواصب - . الزام النواصب: 97 - »

گفته است: نسب شناسان اجماع دارند که ابوقحافه حبر (نویسنده) یهودیان بود و به فرزندان آن­ها آموزش می داد.

و شگفت این­که با این وجود، آن­ها مدّعی­اند که خداوند بلندمرتبه، پیامبر صلَّی الله علیه و آله را با مال ابوبکر غنی کرد. او هنگام مرگش، عقد خلافت را برای عمر بست، بدین ترتیب، بار گناهان او را به همراه گناهان خودش به دوش کشید، و وبال او را بر وبال خود افزود. ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه1: 165 -

در چگونگی انتخاب عمر به عنوان جانشین گفته است که عثمان، درحالی که ابوبکر در حال احتضار بود، نزد او حاضر شد. ابوبکر به عثمان دستور داد وصیتی برایش بنویسد؛ سپس گفت: بنویس: بسم الله الرحمن الرحیم. این وصیت عبدالله بن عثمان به تمام مسلمانان است، امّا بعد... سپس بیهوش شد، پس عثمان نوشت: پسر خطاب را جانشین خود بر شما انتخاب کردم. ابوبکر به هوش آمد و گفت: بخوان! پس عثمان آنچه را نوشته بود، خواند. در این هنگام ابوبکر تکبیر گفت و اضافه کرد: می­بینم که ترسیدی اگر من در بیهوشی مردم، مردم دچار اختلاف شوند.

ص: 519

عثمان گفت: آری. ابوبکر گفت: خداوند به تو از اسلام و مسلمانان، پاداش نیک دهد.

سپس وصیت را تمام کرد و به او دستور داد بر مردم بخواند، و خوانده شد، و پس از آن ، به عمر وصیت­هایی کرد.

ابن ابی الحدید می گوید: بسیاری از مردم روایت کرده­اند که چون وفات او نزدیک شد، عبدالرحمن بن عوف را فراخواند و به او گفت: نظرت در مورد عمر چیست؟ او گفت: عمر بهترین کسی است که دیده­ام، جز اینکه اهل خشونت است. ابوبکر گفت: آن کار او (خشونت) به این دلیل است که مرا دوست می­داند، و اگر امر خلافت به او برسد، بسیاری از آنچه را که بر آن است ترک خواهد کرد، و من خوب در آن تأمل کرده­ام. هر گاه من بر مردی عصبانی می شوم، می­بینم که ­[در واقع] از او راضی هستم، و اگر نرم خویی کنم، می­بینم که [در واقع] بر او سخت گرفته­ام. سپس عثمان را خواست و گفت: نظرت درباره عمر چیست؟ عثمان گفت: باطن او بهتر از ظاهر اوست، و در میان ما همچون او کسی نیست. ابوبکر گفت: چیزی را که به شما گفتم آشکار نکنید، و اگر من عمر را انتخاب کردم، ای عثمان، من با تو دشمنی نکرده­ام. بهترین کار برای تو این است که چیزی از امور مسلمانان را بر عهده نگیری، دوست داشتم که کاش من امور شما را برعهده نمی­گرفتم، و در میان گذشتگان شما بودم.

و طلحه بر ابوبکر داخل شد و گفت: ای خلیفه رسول خدا! باخبر شده­ام که عمر را به جانشینی خود انتخاب کرده­ای، حال آنکه تو به همراه او بودی و دیدی که مردم از او چه دیده اند، پس اگر با آن ها تنها باشد، چه خواهد کرد؟ و تو فردا پروردگارت را ملاقات خواهی کرد و خدا از تو درباره رعیتت می­پرسد. ابوبکر گفت: مرا از جایم بلند کنید، مرا بلند کنید. سپس گفت: آیا مرا از خداوند می­ترسانی؟ هرگاه با پروردگارم ملاقات کردم و او از من پرسید، خواهم گفت: بهترین بندگان تو را به جانشینی خود برگزیدم. طلحه گفت:

ص: 520

ای خلیفه رسول خدا، آیا عمر بهترین مردم است؟ در این هنگام، ابوبکر سخت خشمگین شد وگفت: آری، به خدا سوگند، او بهترین مردم و تو شرترین آن­ها هستی. بدان که به خدا قسم، اگر تو را انتخاب می کردم، به یقین دماغت را در پس گردنت قرار می دادی (تکبر می کردی) و خودت را فوق قدر و اندازه خلافت بالا می بردی تا اینکه خود خداوند آن را پایین می­آورد. درحالی­که چشمانت را مالیده­ای نزد من آمده، می­خواهی مرا از دین خود، برگردانی و از رای خودم منحرف کنی! برخیز! خداوند پاهای تو را استوار نسازد. بدان، به خدا سوگند، اگر بر روی شتر ماده - تا آخرین نفسم - باخبر شوم که در این زمینه او را نادیده بگیری و او را به بدی یادکنی، تو را حتما به بیچارگان قنّه ملحق خواهم کرد که در آنجا آب می­نوشیدید ولی سیراب نمی شدید، می­چریدید ولی سیر نمی­شدید، و شما به آن راضی بوده و افتخار می­کردید. پس طلحه برخاست و بیرون رفت.

ابن ابی الحدید گفته است - . شرح نهج البلاغه1: 166 - :

شب سه شنبه در بیست و دوم جمادی الآخر سال 13 هجری وفات کرد. تمام.

و در «الاستیعاب - . الاستیعاب چاپ شده در حاشیة الاصابة2: 256-257 - »

آمده است: قول اکثریت این است که او شامگاه روز سه شنبه مذکور وفات کرده است. و گفته شده: شب آن روز و باز گفته شده: شامگاه روز دوشنبه. گفته شده است: دو سال و پنج روز کمتر از سه ماه در منصب خلافت ماند و گفته شده است: دو سال

ص: 521

و سه ماه و هفت شب.

و ابن اسحاق گفته است: و در علت مرگ او اختلاف کرده­اند: واقدی ذکر کرده­ که او در روز سردی حمام کرد و پس از آن تب کرد و 15 روز مریض شد. و زبیر بن بکّار گفته است: مبتلا به مرض سل بود، و از سلام بن ابی مطیع نقل شده است که او مسموم شد. و گفته است: سفارش کرد که اسماء بنت ابوعمیس، همسرش، او را غسل دهد و او هم غسل داد، و عمر بن خطاب بر او نماز خواند و عمر، عثمان، طلحه و عبدالله بن ابی بکر در قبر او داخل شدند، و شبانه در خانه عایشه دفن شد.

مؤلف: منصفانه به این خلافت بزرگ و ریاست دین و دنیا بنگرید که چگونه بازیچه جاهلان و اختلاس گمراهان و گناهکاران شده است، به گونه­ای که بر فاسق فاجر و پستی چون عثمان، خلافت الهام می شود و می­داند چه کسی خلیفه می شود، و آن را به رای خود، بدون مصلحت خلیفه غدّار و خائن می­نویسد. سپس این بدبخت و روز سیاه او را ستایش کرده و تشکر نموده و جزای خیر برای او از اسلام و مسلمانان طلب می­کند، و خم به ابروی خود نمی­آورد و به او نمی­گوید: برای چه در این امر بزرگ و مسئله خطیری که بزرگترین امور بر آن مرتب و منظم می­شوند، با رای و نظر خود که هوای نفسانی است، گستاخی کردی؟ بااین­که پیامبر صلَّی الله علیه و آله جسارت آن را نداشتند که از کوچک­ترین حکمی، بدون

ص: 522

وحی الهی خبر دهند.

و به گمان آن­ها لازم می­آید که ابوبکر و عثمان، بر اسلام و ایمان به خدا، از رسولی که خداوند او را برای هدایت انسان­ها و جنیان فرستاده، دلسوزتر باشند؛ برای این­که به گمان آن­ها، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در امر امّت سستی کرده و آن­ها را به چیزی وصیت ننموده است، و از این­رو، به سبب دوری از گمراهی مسلمانان بر امت دلسوزی کردند. بنابراین، برای آن­ها مردی جاهل بی­رحم تندخو و سنگدل تعیین کردند تا مردم را به حماقت و نیرنگ­شان دعوت کرده و آن­ها را از اهل بیت پیامبرشان صلوات الله علیهم دور کند.

شگفتا از عمر که چگونه در آن حالت که ابوبکر لحظه­ای بیهوش می شد و لحظه­ای به هوش می­آمد، درباره او نگفت: او هذیان می­گوید و او را همان­گونه که پیامبر را از وصیت منع کرد و به او نسبت هذیان و پرت و پلا داد، از وصیت­کردن باز نداشت؟ و چگونه ابوبکر هنگامی که بر پروردگار بلند مرتبه­اش وارد می­شد، گستاخی کرد و حکم به برتری عمر بر تمامی صحابه داد، با اینکه امیر مؤمنان علیه السلام در میان آن­ها بود، و پیامبرشان درباره او فرموده­ بود: بار خدایا، دوست داشتنی­ترین خلقت را نزد من بیاور... و همچنین با وجود دیگر روایاتی که در صحاح­های خودشان درباره علی علیه السلام روایت کرده­اند، و خداوند درباره او صلوات الله علیه نازل کرد؟

و آیا انسان­ خردمندی در این شک می کند که آن امور متناقض و نیرنگ­های مفتضح آشکار، جز پایان دادن به نقشه خودشان مبنی بر منع اهل بیت علیهم السلام از خلافت و امامت و کنار گذاشتن آن ها از رتبه ریاست و زمامداری، که آن را در صحیفه ملعونه خود تاسیس کردند، نمی­باشد؟ خداوند، به آن­ها از اسلام و مسلمانان بدترین پاداش را دهد، و برای همیشه لعن فرشتگان آسمان و زمین را بر آن­ها همراه کنند.

مؤلف: در باب اظهار پشیمانی آن دو به هنگام مرگ، مطالبی که با این خاتمه مناسب است گذشت.

ص: 523

ص: 524

ص: 525

ص: 526

و امّا به زودی درباره افتخار آن­ها به دفن شدن او در جوار پیامبر صلَّی الله علیه و آله سخن خواهیم گفت: و در الصراط المستقیم - . الصراط المستقیم3: 116 - به اسناد آن، از عاصم بن حمید، از رضوان، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که آن دو تنها یک شب در کنار قبر پیامبر بودند، سپس به سرزمینی در جهنم که به آن وادی الدود گفته می­شود، منتقل شده ­اند .

ص: 527

ص: 528

**[ترجمه]

[23] باب تفصیل مثالب عمر و الاحتجاج بها علی المخالفین بإیراد الأخبار من صحاحهم و ذکر بعض أحواله و بعض ما حدث فی زمانه

الطعن الأول

مَا رَوَتْهُ الْعَامَّةُ وَ الْخَاصَّةُ أَنَّهُ أَرَادَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی مَرَضِهِ أَنْ یَکْتُبَ لِأُمَّتِهِ کِتَاباً لِئَلَّا یَضِلُّوا بَعْدَهُ وَ لَا یَخْتَلِفُوا، فَطَلَبَ دَوَاةً وَ کَتِفاً أَوْ نَحْوَ ذَلِکَ، فَمَنَعَ عُمَرُ مِنْ إِحْضَارِ ذَلِکَ وَ قَالَ: إِنَّهُ لَیَهْجُرُ، أَوْ مَا یُؤَدِّی هَذَا الْمَعْنَی، و قد وصفه اللّه سبحانه بأنّه: لا ینطق عن الهوی، و أنّ کلامه لیس إلّا وحیا یوحی (1)، و کثر اختلافهم و ارتفعت أصواتهم حتّی تسأّم و تزجّر. فقال بعضهم: أحضروا ما طلب. و قال بعضهم: القول ما قال عمر، و قد قال اللّه سبحانه: وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ

ص: 529


1- اقتباس من الآیة الثالثة و الرابعة من سورة النجم.

اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِیناً (1)، و قال تعالی: فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (2)، و قد قدّمنا فی باب وصیّة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله (3) فی ذلک أخبارا کثیرة من طرق الخاصّ و العامّ و لنذکر هنا زائدا علی ما تقدّم ما یؤیّد تلک الأخبار من الجانبین.

فأمّا الروایات العامیّة: .

فَرَوَی الْبُخَارِیُّ (4) فِی بَابِ إِخْرَاجِ الْیَهُودِ مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ مِنْ کِتَابِ الْجِهَادِ وَ السِّیَرِ، وَ مُسْلِمٌ فِی کِتَابِ الْوَصَایَا (5)، عَنْ سُفْیَانَ (6)، عَنْ سُلَیْمَانَ الْأَحْوَلِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ، أَنَّهُ سَمِعَ ابْنَ عَبَّاسٍ یَقُولُ: یَوْمُ الْخَمِیسِ وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ! ثُمَّ بَکَی حَتَّی بَلَّ دَمْعُهُ الْحَصَی، قُلْتُ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ؟. قَالَ: اشْتَدَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَجَعُهُ، فَقَالَ: ائْتُونِی بِکَتِفٍ أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَا تَضِلُّوا بَعْدَهُ أَبَداً، فَتَنَازَعُوا وَ لَا یَنْبَغِی عِنْدَ نَبِیٍّ تَنَازُعٌ، فَقَالُوا: مَا لَهُ أَهْجَرَ؟! اسْتَفْهِمُوهُ؟ (7). فَقَالَ: ذَرُونِی فَالَّذِی أَنَا فِیهِ خَیْرٌ مِمَّا تَدْعُونِّی إِلَیْهِ.

فَأَمَرَهُمْ بِثَلَاثٍ، قَالَ: أَخْرِجُوا الْمُشْرِکِینَ مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ، وَ أَجِیزُوا الْوَفْدَ بِنَحْوِ مَا کُنْتُ أُجِیزُهُمْ، وَ الثَّالِثَةَ: إِمَّا أَنْ سَکَتَ عَنْهَا وَ إِمَّا أَنْ قَالَهَا فَنَسِیْتُهَا (8)،

ص: 530


1- الأحزاب: 36.
2- النساء: 65.
3- بحار الأنوار 22- 465- 470 و 472- 473 عن جمع من العامّة، و فی صفحة: 474 عن مجالس الشیخ المفید، و فی: 497- 498 عن کتاب سلیم بن قیس الهلالی.
4- صحیح البخاریّ 4- 85 کتاب الجهاد باب هل یستشفع إلی أهل الذّمّة.
5- صحیح مسلم 5- 75.
6- فی (ک) نسخة بدل: سفین. أقول: لعلّ الفرق بینهما برسم الخطّ.
7- فی المصادر: هجر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، بدلا من: ما له أهجر؟! استفهموه؟.
8- انظر: صحیح البخاریّ 4- 120 باب إخراج الیهود من جزیرة العرب، و الکامل لابن الأثیر 2- 320 باب مرض النّبیّ (صلی الله علیه و آله) و وفاته، و السّیرة الحلبیّة 3- 344 باب ذکر مرضه (صلی الله علیه و آله) ، و مسند أحمد بن حنبل 1- 222، و طبقات ابن سعد 2- 36 باختلاف فی اللّفظ.

قَالَ: قَالَ سُفْیَانُ (1): هَذَا مِنْ قَوْلِ سُلَیْمَانَ.

وَ فِی بَابِ جَوَائِزِ الْوَفْدِ مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ (2)، عَنْ سُلَیْمَانَ الْأَحْوَلِ، عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، أَنَّهُ قَالَ: یَوْمُ الْخَمِیسِ وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ؟! ثُمَّ بَکَی حَتَّی خَضَبَ دَمْعُهُ الْحَصْبَاءَ (3)، فَقَالَ: اشْتَدَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَجَعُهُ یَوْمَ الْخَمِیسِ، فَقَالَ: ائْتُونِی بِکِتَابٍ أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ أَبَداً، فَتَنَازَعُوا وَ لَا یَنْبَغِی عِنْدَ نَبِیٍّ تَنَازُعٌ، فَقَالُوا: هَجَرَ (4) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟! فَقَالَ:

دَعُونِی فَالَّذِی أَنَا فِیهِ خَیْرٌ مِمَّا تَدْعُونَنِی إِلَیْهِ، وَ أَوْصَی عِنْدَ مَوْتِهِ بِثَلَاثٍ: أَخْرِجُوا الْمُشْرِکِینَ مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ، وَ أَجِیزُوا الْوَفْدَ بِنَحْوِ مَا کُنْتُ أُجِیزُهُمْ، وَ نَسِیتُ الثَّالِثَةَ.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (5) فِی بَابِ کِتَابَةِ الْعِلْمِ مِنْ کِتَابِ الْعِلْمِ، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: لَمَّا اشْتَدَّ بِالنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَجَعَهُ، قَالَ:

ائْتُونِی بِکِتَابٍ أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَا تَضِلُّوا بَعْدَهُ. قَالَ عُمَرُ: إِنَّ النَّبِیَّ غَلَبَهُ الْوَجَعُ وَ عِنْدَنَا کِتَابُ اللَّهِ .. حَسْبُنَا، فَاخْتَلَفُوا وَ کَثُرَ اللَّغَطُ (6)، فَقَالَ: قُومُوا عَنِّی وَ لَا یَنْبَغِی عِنْدِیَ التَّنَازُعُ، فَخَرَجَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَقُولُ: إِنَّ الرَّزِیَّةَ کُلَّ الرَّزِیَّةِ مَا حَالَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ بَیْنَ کِتَابِهِ.

ص: 531


1- فی (ک) نسخة بدل: سفین- بلا ألف-.
2- صحیح البخاریّ 4- 85 [2- 178] الباب السّالف.
3- فی (ک) : الحصاء.
4- فی (ک) : أ هجر.
5- صحیح البخاریّ 1- 39 دار الشّعب [1- 32].
6- قال فی الصّحاح 3- 1157: اللّغط- بالتّحریک-: الصّوت و الجلبة. و قال فی النّهایة 4- 257: اللّغط: صوت و ضجّة لا یفهم معناها، و قد تکرّر فی الحدیث.

و فی باب مرض النبیّ صلّی اللّه علیه و آله (1) مثل الروایة الأولی.

وَ فِی هَذَا الْبَابِ (2)، عَنِ الزُّهْرِیِّ، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُتْبَةَ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: لَمَّا حُضِرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] - وَ فِی الْبَیْتِ رِجَالٌ (3) فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: هَلُمُّوا أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَا تَضِلُّوا بَعْدَهُ. فَقَالَ بَعْضُهُمْ (4): إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَدْ غَلَبَهُ (5) الْوَجَعُ وَ عِنْدَکُمُ الْقُرْآنُ، حَسْبُنَا کِتَابُ اللَّهِ، فَاخْتَلَفَ أَهْلُ الْبَیْتِ وَ اخْتَصَمُوا، فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ:

قَرِّبُوا یَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً (6) لَا تَضِلُّوا بَعْدَهُ، وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ غَیْرَ ذَلِکَ، فَلَمَّا أَکْثَرُوا (7) اللَّغْوَ وَ الِاخْتِلَافَ (8)، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: قُومُوا.

قَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ: فَکَانَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَقُولُ: إِنَّ الرَّزِیَّةَ کُلَّ الرَّزِیَّةِ مَا حَالَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ بَیْنَ أَنْ یَکْتُبَ لَهُمْ ذَلِکَ الْکِتَابَ، لِاخْتِلَافِهِمْ وَ لَغَطِهِمْ.

و روی البخاری (9) أیضا فی باب قول المریض: قوموا عنّی، من کتاب المرضی (10).

ص: 532


1- صحیح البخاریّ 6- 11 [3- 91] کتاب المرض، باب قول المریض: قوموا عنّی .. رواه بطریقین.
2- صحیح البخاریّ .. باب کتاب النّبیّ (صلی الله علیه و آله) إلی کسری 6- 11 [دار الشّعب] .
3- فی المصدر زیادة: فیهم عمر بن الخطّاب قال .. و لا توجد فی طبعة دار الشّعب.
4- فی صحیح البخاریّ: عمر، بدلا من: بعضهم.
5- فی المصدر: قد غلبه علیه، و لعلّها سهو أو قد غلب علیه. و فی طبعة دار الشّعب للصّحیح کما فی المتن.
6- فی صحیح البخاریّ: یکتب لکم النّبیّ (صلی الله علیه و آله) کتابا. و فی طبعة دار الشّعب منه کما فی المتن.
7- فی (ک) : کثروا. و نجد هناک حاشیة لم یعلم علیها و هی: و أکثروا اللّغو. و وضع بعدها (صحّ) ، و لعلّ العبارة تکون هکذا: فلمّا کثّروا اللّغط و أکثروا اللّغو و الاختلاف.
8- فی المصدر: و الاختلاف عند النّبیّ (صلی الله علیه و آله) .
9- صحیح البخاریّ 6- 11 [3- 91] و ذکرنا موارد الاختلاف بین الروایتین.
10- فی (ک) نسخة بدل: المرتضی، و هو غلط.

وَ مُسْلِمٌ (1) فِی کِتَابِ الْوَصَایَا، عَنِ الزُّهْرِیِّ، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: لَمَّا حُضِرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] - وَ فِی الْبَیْتِ رِجَالٌ فِیهِمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ-، قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: هَلُمَّ أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً .. وَ سَاقَ الْحَدِیثَ مِثْلَ مَا مَرَّ آنِفاً.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (2) فِی الْکِتَابِ (3) الْمَذْکُورِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، أَنَّهُ قَالَ: یَوْمُ الْخَمِیسِ وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ، ثُمَّ جَعَلَ تَسِیلُ دُمُوعُهُ حَتَّی رَأَیْتُ عَلَی خَدَّیْهِ کَأَنَّهَا نِظَامُ اللُّؤْلُؤِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]:

ائْتُونِی بِالْکَتِفِ وَ الدَّوَاةِ- أَوِ اللَّوْحِ وَ الدَّوَاةِ- أَکْتُبْ (4) کِتَاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ أَبَداً.

فَقَالُوا: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَهْجُرُ.

و قد حکی فی جامع الأصول (5) الأخبار (6) فی هذا المعنی، عن البخاری (7) و مسلم (8).

وَ رَوَی السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ کَشْفِ الْیَقِینِ (9) مِنْ کِتَابِ الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ: جَمَعَ الْحَافِظُ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی نَصْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ

ص: 533


1- صحیح مسلم 5- 76 [3- 1259- دار إحیاء التّراث] کتاب الوصیّة، باب ترک الوصیّة لمن لیس له شی ء یوصی فیه، و ذکره البخاریّ فی صحیحه أیضا 4- 7. و انظر: مسند أحمد بن حنبل 1- 224 و 336، و طبقات ابن سعد 2- 37.
2- صحیح مسلم 5- 76 [3- 1259- دار إحیاء التّراث] ، و جاء فی مسند أحمد بن حنبل 1- 355، و طبقات ابن سعد 2- 37، و غیرهما.
3- خ. ل: الموضع.
4- فی المصدر: أکتب لکم.
5- جامع الأصول 11- 69- 71 حدیث 8533، و فی الطبعة الأخری منه حدیث 8597 من نفس المجلد.
6- کذا.
7- صحیح البخاریّ 6- 11- 12 [دار الشعب] .
8- صحیح مسلم 3- 1257- 1259 [دار إحیاء التراث] .
9- کشف الیقین: 204.

الْحُمَیْدِیِّ مِنْ نُسْخَةٍ- عَلَیْهَا عِدَّةُ سَمَاعَاتٍ وَ إِجَازَاتٍ تَارِیخُ بَعْضِهَا سَنَةُ إِحْدَی وَ أَرْبَعِینَ وَ خَمْسِمِائَةٍ مَا هَذَا لَفْظُهُ-: قَالَ: قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: یَوْمُ الْخَمِیسِ وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ (1)

فِی رِوَایَةٍ: ثُمَّ بَکَی حَتَّی بَلَّ دَمْعُهُ الْحَصَی-، فَقُلْتُ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ؟. قَالَ: اشْتَدَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَجَعُهُ، فَقَالَ:

ائْتُونِی بِکَتِفِ أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَا تَضِلُّوا بَعْدَهُ أَبَداً. فَتَنَازَعُوا- وَ لَا یَنْبَغِی عِنْدَ نَبِیٍّ تَنَازُعٌ- (2). فَقَالُوا: مَا شَأْنُهُ، هَجَرَ؟ اسْتَفْهِمُوهُ؟. فَذَهَبُوا یُرَدِّدُونَ عَلَیْهِ، فَقَالَ:

ذَرُونِی (3) .. دَعُونِی، فَالَّذِی أَنَا فِیهِ خَیْرٌ مِمَّا تَدْعُونَنِی إِلَیْهِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ مِنَ الْحَدِیثِ الرَّابِعِ مِنَ الصَّحِیحَیْنِ: فَکَانَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَقُولُ: إِنَّ الرَّزِیَّةَ کُلَّ الرَّزِیَّةِ مَا حَالَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ بَیْنَ کِتَابِهِ.

وَ رَوَی حَدِیثَ الْکِتَابِ- الَّذِی أَرَادَ أَنْ یَکْتُبَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِأُمَّتِهِ لِأَمَانِهِمْ مِنَ الضَّلَالَةِ عَنْ رِسَالَتِهِ- (4) جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ- فِی الْمُتَّفَقِ عَلَیْهِ مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ- فَقَالَ فِی الْحَدِیثِ السَّادِسِ وَ التِّسْعِینَ مِنْ إِفْرَادِ مُسْلِمٍ مِنْ مُسْنَدِ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مَا هَذَا لَفْظُهُ: قَالَ: وَ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِصَحِیفَةٍ عِنْدَ مَوْتِهِ فَأَرَادَ أَنْ یَکْتُبَ لَهُمْ کِتَاباً لَا یَضِلُّونَ بَعْدَهُ، وَ کَثُرَ اللَّغَطُ (5) وَ تَکَلَّمَ عُمَرُ، فَرَفَضَهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .

و قال رضی اللّه عنه فی کتاب الطرائف (6): من أعظم طرائف المسلمین أنّهم شهدوا جمیعا أنّ نبیّهم أراد عند وفاته أن یکتب لهم کتابا لا یضلّون بعده أبدا و أنّ

ص: 534


1- لا توجد فی المصدر: و ما یوم الخمیس.
2- فی المصدر: فتنازعوا، فقال: لا ینبغی عندی التّنازع.
3- فی (ک) : ردّونی.
4- فی کشف الیقین: رسالة- بلا ضمیر-.
5- جاء فی حاشیة (ک) : اللّغط: صوت و ضجّة لا یفهم معناه. نهایة. انظر: النّهایة لابن الأثیر 4- 257.
6- الطرائف: 431- 433.

عمر بن الخطاب کان سبب منعه من ذلک الکتاب (1) و سبب ضلال من ضلّ من أمّته، و سبب اختلافهم و سفک الدماء بینهم، و تلف الأموال، و اختلاف الشریعة، و هلاک اثنتین و سبعین فرقة من أصل فرق الإسلام، و سبب خلود من یخلد فی النار منهم، و مع هذا کلّه فإنّ أکثرهم أطاع عمر بن الخطاب، الذی قد شهدوا علیه بهذه الأحوال فی الخلافة و عظّموه و کفّروا بعد ذلک من یطعن فیه و هم من جملة الطاعنین- و ضلّلوا من یذمّه- و هم من جملة الذامّین- و تبرّءوا ممّن یقبّح ذکره و هم من جملة المقبّحین (2) ..

فمن روایتهم فی ذلک.

مَا ذَکَرَهُ الْحُمَیْدِیُّ فِی الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ فِی الْحَدِیثِ الرَّابِعِ مِنَ الْمُتَّفَقِ عَلَیْهِ فِی صِحَّتِهِ مِنْ مُسْنَدِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا احْتُضِرَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ فِی بَیْتِهِ رِجَالٌ فِیهِمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ-، فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: هَلُمُّوا أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً (3) لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ أَبَداً. فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: إِنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ غَلَبَهُ الْوَجَعُ (4) وَ عِنْدَکُمُ الْقُرْآنُ، حَسْبُکُمْ کِتَابُ رَبِّکُمْ (5).

وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ عُمَرَ- مِنْ غَیْرِ کِتَابِ الْحُمَیْدِیِّ-، قَالَ عُمَرُ: إِنَّ الرَّجُلَ لَیَهْجُرُ.

وَ فِی کِتَابِ الْحُمَیْدِیِّ (6): قَالُوا: مَا شَأْنُهُ، هَجَرَ؟.

ص: 535


1- لا توجد فی الطرائف: الکتاب.
2- هنا سقط جاء فی المصدر: 431- 432.
3- لا توجد فی المصدر: کتابا.
4- فی الطّرائف: قد غلبه علیه الوجع.
5- لاحظ: صحیح البخاریّ 5- 127، و صحیح مسلم 5- 75- 76، [3- 1257] کتاب الوصیّة، و طبقات ابن سعد 2- 242- 245 باب ذکر الکتاب الّذی أراد رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] أن یکتبه لأمّته فی مرضه الّذی مات فیه، و ذکر تسعة روایات.
6- الجمع بین الصّحیحین، و لم نجد له نسخة مطبوعة، و وجدنا أکثر من نسخة مخطوطة فی مکتبة السّیّد النّجفیّ المرعشیّ فی قمّ.

وَ فِی الْمُجَلَّدِ الثَّانِی مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ: فَقَالَ (1): إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَهْجُرُ ... (2).

قَالَ الْحُمَیْدِیُّ: فَاخْتَلَفَ الْحَاضِرُونَ عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَبَعْضُهُمْ یَقُولُ الْقَوْلُ مَا قَالَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَرِّبُوا إِلَیْهِ کِتَاباً یَکْتُبْ لَکُمْ، وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ الْقَوْلُ مَا قَالَهُ عُمَرُ، فَلَمَّا أَکْثَرُوا اللَّغَطَ وَ الِاخْتِلَاطَ، قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: قُومُوا عَنِّی فَلَا یَنْبَغِی عِنْدِیَ التَّنَازُعُ، فَکَانَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَبْکِی حَتَّی تَبُلَّ دُمُوعُهُ الْحَصَی، وَ یَقُولُ: یَوْمُ الْخَمِیسِ وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ. قَالَ رَاوِی الْحَدِیثِ: فَقُلْتُ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ؟. فَذَکَرَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ یَوْمَ مُنِعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ ذَلِکَ الْکِتَابِ، وَ کَانَ یَقُولُ (3):

الرَّزِیَّةُ کُلُّ الرَّزِیَّةِ مَا حَالَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بَیْنَ کِتَابِهِ (4).

أقول: الهجر: الهذیان. قال فی جامع الأصول فی شرح غریب المیم (5):

الهجر- بالفتح-: الهذیان، و هو النطق بما لا یفهم، یقال: هجر فلان إذا هذی، و أهجر: نطق (6) بالفحش، و الهجر- بالضم-: النطق بالفحش (7).

و فی القاموس (8): هجر فی نومه و مرضه هجرا- بالضم- ..: هذی، و فی الصحاح (9): الهجر ..: الهذیان، و قد هجر المریض یهجر هجرا فهو هاجر

ص: 536


1- فی صحیح مسلم المطبوع: فقالوا. و لعلّه من تصحیفاتهم.
2- هنا سقط جاء فی الأصل، فراجع.
3- فی المصدر: و کان ابن عبّاس یقول ..
4- انظر: صحیح البخاریّ 1- 37، و صحیح مسلم 5- 75- 76 [3- 1259].
5- جامع الأصول 11- 71، ذیل حدیث 8533.
6- فی المصدر: إذا نطق.
7- فی الجامع: الفحش فی النطق.
8- القاموس 2- 158.
9- الصحاح 2- 851. و قال فی المصباح المنیر 2- 347: هجر المریض فی کلامه هجرا أیضا: خلط و هذی، و الهجر: الفحش و هو اسم من هجر یهجر- من باب قتل- و فیه لغة أخری .. و أهجرت بالرجل: استهزأت به و قلت فیه قولا قبیحا. و قال ابن الأثیر فی النهایة 5- 245- 246: یقال: أهجر فی منطقه یهجر إهجارا: إذا أفحش، و کذلک إذا أکثر الکلام فیما لا ینبغی، و الاسم الهجر- بالضم-، و هجر یهجر هجرا- بالفتح-: إذا خلط فی کلامه و إذا هذی .. و منه حدیث مرض النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم: قالوا: ما شأنه؟ أ هجر؟ .. أی اختلف کلامه بسبب المرض علی سبیل الاستفهام، أی هل تغیّر کلامه و اختلط لأجل ما به من المرض، و هذا أحسن ما یقال فیه، و لا یجعل إخبارا فیکون إمّا من الفحش أو الهذیان، و القائل کان عمر و لا یظنّ به ذلک!. أقول: إن کان ما قاله عمر علی سبیل الاستفهام کان اعتقاده فی الرسول الأکرم صلّی اللّه علیه و آله کاعتقاده فی سائر الناس، و لکن صدر الحدیث و ذیله لا یلائم الاستفهام، و لعلّه ترک الصدر و الذیل و نقل مختصرا منه لذلک.

و الکلام مهجور. قال أبو عبید: یروی عن إبراهیم ما یثبّت هذا القول فی قوله تعالی: إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً (1) قال: قالوا فیه غیر الحقّ، أ لم تر إلی المریض إذا هجر قال غیر الحقّ. و عن مجاهد نحوه.

فظهر أنّ إنکار بعضهم کون الهجر بمعنی الهذیان من أفحش الهذیان.

و قد اعترف ابن حجر- مع شدّة تعصّبه- بأنّه بمعنی الهذیان، فی مقدمة شرحه لصحیح البخاری (2).

و اللغط- بالتسکین و التحریک-: الصّوت و الجلبة أو أصوات مبهمة لا تفهم (3).

و الرَّزِیَّةُ: المصیبةُ (4).

ثم اعلم أنّ قاضی القضاة فی المغنی لم یتعرّض لدفع هذا الطعن عن عمر بن الخطاب، و کذلک کثیر من العامّة کشارح المقاصد و غیره، و لم یذکره السید

ص: 537


1- الفرقان: 30.
2- هدی الساری مقدّمة فتح الباری لشرح صحیح البخاریّ: 200 قال: أ هجر- بهمزة الاستفهام و الاسم: الهجر، و هو الهذیان، و یطلق علی کثرة الکلام الذی لا معنی له، قیل: و هو استفهام إنکار.
3- قاله فی مجمع البحرین 4- 271، و القاموس 2- 383، و غیرهما.
4- ذکره فی القاموس 1- 16، و مجمع البحرین 1- 183.

الأجلّ رضی اللّه عنه فی الشافی لکون نظره فیه مقصورا علی دفع کلام صاحب المغنی، و قد تصدّی القاضی عیاض المالکی فی کتابه الموسوم ب: الشفاء (1) لدفعه و توجیه الاختلاف الصادر عن الأصحاب بوجوه نذکرها مع ما یرد علی کلامه، قال:

أولا: فإن قلت: قد تقرّرت عصمة النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فی أقواله فی جمیع أحواله، و أنّه لا یصحّ منه فیها خلف و لا اضطراب فی عمد و لا سهو، و لا صحّة و لا مرض، و لا جدّ و لا مزاح، و لا رضی و لا غضب، فما معنی

الْحَدِیثُ فِی وَصِیَّتِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ الَّذِی حَدَّثَنَا بِهِ الْقَاضِی أَبُو عَلِیٍّ، عَنْ أَبِی الْوَلِیدِ، عَنْ أَبِی ذَرٍّ، عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ وَ أَبِی الْهَیْثَمِ وَ أَبِی إِسْحَاقَ جَمِیعاً، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ، عَنْ (2) مُعَمَّرٍ، عَنِ الزُّهْرِیِّ، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: لَمَّا احْتُضِرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ- وَ فِی الْبَیْتِ رِجَالٌ- قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: هَلُمُّوا أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ. فَقَالَ بَعْضُهُمْ:

إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ (3) غَلَبَهُ الْوَجَعُ ..

الْحَدِیثَ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: ائْتُونِی أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی أَبَداً، فَتَنَازَعُوا، فَقَالُوا: مَا لَهُ؟ أَهَجَرَ؟

اسْتَفْهِمُوهُ. فَقَالَ: دَعُونِی فَإِنَّ الَّذِی أَنَا فِیهِ خَیْرٌ.

و فی بعض طرقه أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم هجر (4)، و فی روایة: هجر، و یروی: أ هجر، و یروی (5):

أ هجرا، و فیه

فَقَالَ عُمَرُ: إِنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) قَدِ اشْتَدَّ بِهِ الْوَجَعُ، وَ عِنْدَنَا کِتَابُ اللَّهِ حَسْبُنَا، وَ کَثُرَتِ اللَّغَطُ. فَقَالَ: قُومُوا عَنِّی.

وَ فِی رِوَایَةٍ: وَ اخْتَلَفَ أَهْلُ الْبَیْتِ

ص: 538


1- الشفاء للقاضی عیاض المالکی 2- 191- 195 باختلاف أشرنا لمهمّه.
2- فی المصدر: عبد الرّزّاق بن همّام أخبرنا .. مع اختصار فی الإسناد، و تبدیل حدّثنا ب: عن.
3- فی الشّفا زیادة: قد.
4- فی المصدر: یهجر.
5- فی (ک) : خطّ علی کلمة: یروی.

وَ اخْتَصَمُوا، فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ: قَرِّبُوا یَکْتُبْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ کِتَاباً، وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ الْقَوْلُ مَا قَالَ عُمَرُ.

، قال أئمّتنا فی هذا الحدیث:

النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم غیر معصوم من الأمراض، ما (1) یکون من عوارضها من شدّة وجع و غشی .. و نحوه ممّا یطرأ علی جسمه، معصوم أن یکون منه من القول أثناء ذلک ما یطعن فی معجزته، و یؤدّی إلی فساد فی شریعته من هذیان و اختلال فی کلام، و علی هذا لا یصحّ ظاهر روایة من روی فی (2) الحدیث: هجرا (3) إذ معناه هذی، یقال: هجر هجرا إذا هذی، و أهجر هجرا إذا أفحش، و أهجر تعدیة هجر، و إنّما الأصحّ و الأولی: أ هجر! علی طریق الإنکار، علی من قال: لا یکتب، و هکذا روایتنا فیه فی صحیح البخاری من روایة جمیع الرواة، و (4) فی حدیث الزهری المتقدّم و فی حدیث محمد بن سلام، عن ابن عیینة (5) و قد تحمل علیه روایة من رواه هجر- علی حذف ألف الاستفهام- و التقدیر: أ هجرا، و أن (6) یحمل قول القائل هجرا و أهجر علی (7) دهشة من قائل ذلک و حیرة لعظم (8) ما شاهد من حال الرسول صلّی اللّه علیه [و آله] و شدّة وجعه، و هول (9) المقام الذی اختلف فیه علیه، و الأمر الذی همّ بالکتاب فیه حقّ لم یضبط هذا القائل لفظه، و أجری الهجر مجری شدّة الوجع، لا أنّه اعتقد أنّه یجوز علیه الهجر کما حملهم

ص: 539


1- فی الشفاء: و ما.
2- فی (س) : لا توجد: فی.
3- فی المصدر: هجر.
4- لا توجد الواو فی (س) .
5- هنا سقط جاء فی الشفاء و هو: و کذا ضبطه الأصلی بخطّه فی کتابه و غیره من هذه الطرق، و کذا رویناه عن مسلم فی حدیث سفیان و عن غیره.
6- فی المصدر: أهجر؟ أو أن ..
7- لا توجد فی الشفاء: علی.
8- فی المصدر: لعظیم.
9- لا توجد: هول، فی المصدر.

الإشفاق علی حراسته، و اللّه تعالی یقول: وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ (1) و نحو هذا، و أمّا علی روایة: أ هجرا فقد (2) یکون هذا راجعا إلی المختلفین عنده صلّی اللّه علیه و آله و مخاطبة لهم من بعضهم، أی جئتم باختلافکم علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و بین یدیه هجرا و منکرا من القول، و الهجر- بضم الهاء-: الفحش فی المنطق.

و قد اختلف العلماء فی معنی هذا الحدیث، و کیف اختلفوا بعد أمره لهم (3) أن یأتوه بالکتاب، فقال بعضهم: أوامر النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] یفهم إیجابها من ندبها و ندبها من إباحتها بقرائن، فلعلّه قد ظهر من قرائن قوله صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم لبعضهم ما فهموا أنّه لم یکن منه عزمة بل ردّه إلی اختیارهم، و بعضهم لم یفهم ذلک. فقال: استفهموه؟ فلمّا اختلفوا کفّ عنه إذ لم یکن عزمة، و لمّا رأوه من صواب رأی عمر، ثم هؤلاء قالوا: و یکون امتناع عمر إمّا إشفاقا علی النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم من تکلّفه (4) فی تلک الحال إملاء الکتاب، و أن تدخل علیه مشقّة من ذلک کما قال: إنّ (5) النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم: اشتدّ به الوجع.

و قیل: خشی عمر أن یکتب أمورا یعجزون عنها فیحصلون فی الحرج و (6) العصیان (7) بالمخالفة، و رأی أنّ الأوفق بالأمّة فی تلک الأمور سعة الاجتهاد و حکم النظر، و طلب الثواب (8)، فیکون المخطئ و المصیب مأجورا. و قد علم عمر تقرّر

ص: 540


1- المائدة: 67.
2- هنا سقط جاء فی الشفاء و هو: و هی روایة أی إسحاق المستملی فی الصحیح فی حدیث أبی جبیر عن ابن عبّاس من روایة قتیبة فقد ..
3- فی المصدر: صلّی اللّه علیه و سلّم، و لا توجد: لهم.
4- فی الشفاء: تکلیفه.
5- لا توجد فی (س) : إن.
6- حذفت الواو من (س) .
7- لا توجد: العصیان، فی المصدر.
8- فی الشفاء: الصواب، بدلا من: الثواب.

الشرع و تأسّس (1) الملّة، و أنّ اللّه تعالی قال: الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ (2)،

و قوله صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم: أُوصِیکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی.

و قول عمر:

حسبنا کتاب اللّه، ردّ علی من نازعه لا علی أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.

و قد قیل: إنّ عمر قد خشی تطرّق المنافقین و من فی قلبه مرض و (3) لمّا کتب فی ذلک الکتاب فی الخلوة و أن یتقوّلوا فی ذلک الأقاویل، کادّعاء الرافضة الوصیّة و غیر ذلک.

و قیل: إنّه کان من النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم علی طریق المشورة و الاختبار، هل یتّفقون علی ذلک أم یختلفون؟ فلمّا اختلفوا ترکه.

و قالت طائفة أخری: إنّ معنی الحدیث أنّ النبی صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم کان مجیبا فی هذا الکتاب لما طلب منه لا أنّه ابتداء بالأمر به (4) بل اقتضاه منه بعض أصحابه فأجاب رغبتهم و کره ذلک غیرهم للعلل التی ذکرناها، و استدلّ فی مثل هذه القصّة بقول العباس لعلیّ (علیه السلام) : انطلق بنا إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فإن کان الأمر فینا علمناه، و کراهة علیّ (علیه السلام) هذا، و قوله: و اللّه لا أفعل (5)

و استدلّ بقوله (صلی الله علیه و آله) : دَعُونِی فَالَّذِی أَنَا فِیهِ خَیْرٌ ..

أی الذی أنا فیه خیر من إرسال الأمر و ترککم کتاب اللّه و أن تدعونی من الذی طلبتم (6)، و ذکر أنّ الذی طلب کتابة أمر الخلافة بعده و تعیین ذلک. انتهی کلامه.

و یرد علی ما ذکره أولا، و ما نقله عن القوم ثانیا وجوه من الإیراد:

فأمّا ما اختاره فی تفسیر الهجر و توجیهه فهو هجر تبع فیه إمامه، فإنّ ما رواه

ص: 541


1- فی المصدر: تأسیس، و هو الظاهر.
2- المائدة: 3.
3- خطّ علی الواو فی (ک) .
4- لا توجد: به، فی (س) .
5- جاء فی الشفاء هنا زیادة کلمة: الحدیث.
6- فی المصدر: ممّا طلبتم.

البخاری فی باب العلم صریح فی أنّ عمر نسب إلی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أنّه قد غلبه الوجع، و لا یلزمنا إجابته فی إحضار الکتاب، و ظاهر أنّ قائل: ما له أ هجر؟ استفهموه، هو قائل: قد غلبه الوجع، و إنّ مفاد العبارتین واحد، و معلوم من سیاق مجموع الأخبار أنّ اللغط و الاختلاف لم یحصلا إلّا من قول عمر، و أنّ ترک النبیّ صلّی اللّه علیه و آله الکتابة لم یکن إلّا من جهته، و أنّه آذاه و أغاظه.

و أمّا الاعتذار بأنّه صدر منه هذا الکلام من الدهشة فهو باطل، لأنّه لو کان کذلک لکان یلزمه أن یتدارک ذلک بما یظهر للناس أنّه لا یستخفّ بشأنه صلّی اللّه علیه و آله.

و أیضا لو کان فی هذه الدرجة من المحبّة له صلّی اللّه علیه و آله بحیث یضطرب بسماع ما هو مظنّة وفاته صلّی اللّه علیه و آله إلی حدّ یختلّ نظام کلامه لکان تلک الحالة أشدّ بعد تحقّق الوفاة، و لو کان کذلک لم یبادر إلی السقیفة قبل تجهیزه صلّی اللّه علیه و آله و غسله و دفنه، و لو سلّم ذلک فهو لا ینفعه، لأنّ مناط الطعن مخالفة أمر الرسول صلّی اللّه علیه و آله و ممانعته فیما یوجب صلاح عامّة المسلمین إلی یوم القیامة، و السهو فی خصوص عبارة لا ینفع فی ذلک.

و أمّا ما نقله عن القوم فی ذلک فالاعتراض علیه من وجوه:

الأول: أنّ ما ذکره أولا- من أنّ فهم البعض أنّ أمره صلّی اللّه علیه و آله بإحضار ما طلب کان مردودا إلی اختیارهم- ظاهر الفساد، فإنّ الأمر مع أنّه ظاهر فی الوجوب- کما حرّر فی محله- قد اقترن به فی المقام ما یمنع من أن یراد به الندب أو الإباحة، فإنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علّل الکتاب بأن: لا یضلّوا بعده، و ظاهر أنّ الأمر الذی یکون فی ترکه ضلال الأمّة لا یکون مباحا و لا مندوبا، و لیس مناط الوجوب إلّا قوّة المصلحة و شدّة المفسدة، و قد علّل من منع الإحضار بأنّه صلّی اللّه علیه و آله یهجر، کما صرّحت به الروایة الثانیة المتقدّمة، أو أنّه قد غلبه الوجع، و ظاهر أنّ هذا الکلام لا ارتباط له بفهم الإباحة أو الندب.

و یؤیّده قول ابن عباس- مع اعتراف الجمهور له بجودة الفهم و إصابة النظر-

ص: 542

أنّ الرزیّة کلّ الرزیّة ما حال بین رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و بین الکتابة، و هل یسمّی فوت أمر مباح أو مندوب رزیّة کلّ الرزیّة، و یبکی علیه حتّی یبلّ الدمع الحصی.

و لا ینکر من له أدنی ألفة بکلام العرب أنّهم یکتفون فی فهم المعانی المجازیة و نفی الحقائق بقرائن أخفی من هذا، فکیف بالمعنی الحقیقی إذا اقترن بمثل تلک القرینة؟ علی أنّ اشتغال الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی حال المرض و شدّة الوجع، و دنوّ الرحیل، و فراق الأمّة التی بعثه اللّه تعالی بشیرا و نذیرا لهم بکتابة ما کان نسبة الخیر و الشرّ إلیه علی حدّ سواء، حتّی یکون ردّه و قبوله مفوّضا إلیهم و مرجوعا إلی اختیارهم، ممّا لا یقول به إلّا من بلغ الغایة فی السفه و النوک (1)، فبقی أن یکون من الأمور المستحسنة، و إن کان علی وجه الندب فظاهر أنّ ردّ ما استحسنه له الرسول صلّی اللّه علیه و آله و حکم به و لو علی وجه الندب و ظنّ أنّ الصواب فی خلافه، و عدّه من الهذیان تقبیح قبیح لرأی من لا ینطق عن الهوی، و تجهیل و تضلیل لمن لا یضلّ و لا یغوی، و لیس کلامه إلّا وحیا یوحی، و هو فی معنی الردّ علی اللّه سبحانه، و علی حدّ الشرک باللّه.

و لعلّ المجوّزین للاجتهاد فی مقابلة النصّ- و لو علی وجه الاستحباب- لا یقولون بجواز الردّ علیه علی هذا الوجه المشتمل علی إساءة الأدب و تسفیه الرأی.

فإن قیل: إذا کان أمره صلّی اللّه علیه و آله بإحضار ما طلب علی وجه الإیجاب و الإلزام للخوف فی ترک الکتابة من ترتّب مفسدة عظیمة- هی ضلال الأمّة- فکیف ترکها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و لم یصرّ علی المطلب؟ و هل هذا إلّا تقصیر فی هدایة الأمّة و اللطف بهم؟.

قلنا: لعلّه صلّی اللّه علیه و آله لمّا رأی من حال الحاضرین أمارة العصیان، و شاهد منهم إثارة الفتنة و تهییج الشرّ خاف من أن یکون فی الوصیة و تأکید

ص: 543


1- النوک: الحمق، قاله فی الصحاح 4- 1612، و غیره.

التنصیص علی من عیّنه للإمامة و جعله أولی بالناس من أنفسهم تعجیل للفتنة بین المسلمین و تفریق کلمتهم، فیتسلّط بذلک الکفّار و أهل الردّة علیهم، و ینهدم أساس الإسلام، و ینقلع دعائم الدین، و ذلک لأنّ الراغبین فی الإمامة و الطامعین فی الملک و الخلافة قد علموا من مرضه صلّی اللّه علیه و آله و إخباره تصریحا و تلویحا فی غیر موقف بأنّه قد دنی أجله و لا یبرأ من مرضه، فوطّنوا أنفسهم لإلقاء الشبهة بین المسلمین لو کتب الکتاب و أکّد الوصیة، بأنّه کان علی وجه الهجر و الهذیان، فیصدّقهم الذین فی قلوبهم مرض، و یکذّبهم المؤمنون (1) بأنّ کلامه لیس إلّا وحیا یوحی، فیقوم فیهم المحاربة و القتال و ینتهی الحال إلی استیصال أهل الإیمان و ظهور أهل الشرک و الطغیان، فاکتفی صلّی اللّه علیه و آله بنصّه یوم الغدیر و غیره، و قد بلّغ الحکم و أدّی رسالة ربّه کما أمره بقوله: یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ (2) فلم یکن فی ترک الکتابة تقصیر فی التبلیغ و الرسالة، و إنّما منعت الطائفة من الأمّة لشقاوتهم ذلک الفعل، و سدّوا باب الرحمة، فضلّوا عن سواء الصراط و أضلّوا کثیرا: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (3) الثانی: أنّ ما یظهر کلامه- من أنّ استفهامهم کان لاستعلام أنّ الأمر علی وجه العزم، أو ردّ الأمر إلی اختیارهم- مردود، بأنّ قولهم ما شأنه: أ هجر؟

استفهموه؟ لا یفهم منه من له أدنی فطانة، إلّا أنّ هذا الاستفهام عبارة عن استعلام أنّ کلامه ذلک کان من الهجر و کلام المرضی و الهذیان، أو هو کلام صحیح، لا أنّ أمره کان علی وجه العزم أو الردّ إلی الاختیار، و هو واضح.

و أمّا ما علّل به الکفّ من صواب رأی عمر، ففیه أنّه لیس فی الکلام ما یدلّ علی تصویب رأی عمر،

فإنّ قوله صلّی اللّه علیه و آله فی الروایة الثالثة من

ص: 544


1- فی (ک) نسخة بدل: الموقنون.
2- المائدة: 67.
3- الشعراء: 227.

روایات البخاری: قُومُوا عَنِّی وَ لَا یَنْبَغِی عِنْدِی التَّنَازُعُ ..صریح فی الغیظ و التأذّی بتلک المخالفة،و هل یجوّز عاقل أن ینطق بمثل هذا الکلام فی مقام تصویب الرأی من وصفه اللّه سبحانه بالخلق العظیم،و بعثه رحمة للعالمین؟! و کیف لم یأمر صلّی اللّه علیه و آله من کان یؤذیه بطول الجلوس فی بیته بالقیام و الخروج و یستحی من إظهار ذلک،حتّی نزل قوله: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ اَلنَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلَی طَعَامٍ غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَ لَکِنْ إِذَا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لاَ مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ یُؤْذِی اَلنَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَ اللَّهُ لاَ یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ (1)،فکیف استحیا من الأمر بقیام من کان یؤذیه و أمر به من اهتدی إلی الصواب فی مثل ذلک الأمر الذی یعمّ نفعه الأمّة طرّا و یعظم بلواه،و مع قطع النظر عن ذلک فسقم هذا الرأی ممّا لا ریب فیه،فإنّ قوله:حسبنا کتاب اللّه یدلّ علی أنّه لا خوف علی الأمّة من الضلال بعد کتاب اللّه فی حکم من الأحکام،و إلاّ لم یصحّ الاستناد إلیه فی منع کتابة ما أراده النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و لم یصرّح بتعیینه،و الآیات التی یستنبط منها الأحکام-کما ذکروا-خمسمائة آیة أو قریب منها،و ظاهر أنّها لیست فی الظاهر مدرکا لکثیر من الأحکام،و لیس دلالتها علی وجه یقدر علی استنباط الحکم منها کلّ أحد،و لا یقع فی فهمه اختلاف بین الناس حتّی ینسدّ باب الضلال،و من راجع کلام المفسّرین أدنی مراجعة علم أنّه لیس آیة إلاّ و قد اختلفوا فی فهمها و استخراج الأحکام منها علی أقوال متضادّة و وجوه مختلفة،و الکتاب الکریم مشتمل علی ناسخ و منسوخ،و محکم و متشابه،و ظاهر و مؤوّل،و عامّ و خاصّ، و مطلق و مقیّد و غیر ذلک ممّا لا یصیب فی فهمه إلاّ اَلرّٰاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ المعصومون من الزیغ و الضلال،و من ذلک یعلم أنّه لم یکن غرضه صلّی اللّه علیه و آله إلاّ تعیین الأوصیاء إلی یوم القیامة ،لأنّه إذا کان کتاب اللّه عزّ و جلّ بطوله

ص: 545


1- الأحزاب:53.

و تفصیله لم یرفع الاختلاف بین الأمّة، فکیف یتصوّر فی مثل هذا الوقت منه صلّی اللّه علیه و آله إملاء کتاب یشتمل علی أسطر قلائل یرفع الاختلاف فی جمیع الأمور عن الأمّة، إلّا بأن یعیّن فی کلّ عصر من یرجعون إلیه عند الاختلاف، و یرشدهم إلی جمیع مصالح الدین (1) و الدنیا، و یفسّر القرآن المجید لهم بحیث لا یقع منهم اختلاف فیه؟!.

و ینطق بما ذکرنا

قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَا کَلَامُ اللَّهِ النَّاطِقُ وَ هَذَا کَلَامُ اللَّهِ الصَّامِتُ (2).

و قد قیل: إنّ قوله هذا کقول المریض: لا حاجة لنا إلی الطبیب لوجود کتب الطبّ بین أظهرنا، و ظاهر أنّها أشمل للفروع الطبیّة من الکتاب الکریم لتفاصیل الأحکام الشرعیّة، فاتّضح أنّ المنع عن کتابة ما یمنع عن الضلال عین الضلال و الإضلال، و کثرة الخلاف بین الأمّة و تشتّت طرقه- مع وجود کتاب اللّه بینهم دلیل قاطع علی ما ذکرنا.

الثالث: أنّ ما ذکره- من أنّ عمر أشفق علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله من تحمّل مشقّة الکتابة مع شدّة الوجع- فاسد، فإنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم تجر عادته فی أیّام صحّته بأن یکتب الکتاب بیده، و إنّما کان یملی علی الکاتب ما یرید، إمّا لکونه أمیّا لا یقرأ و لا یکتب، أو لغیر ذلک، و لم یکن ذلک مستورا علی عمر، فکیف أشفق علیه من الکتابة؟!.

و أمّا الإملاء، فمن أین علم أنّه لا یمکن للرسول صلّی اللّه علیه و آله التعبیر عمّا یرید بلفظ مختصر و عبارة وجیزة لم یکن فی إلقائها إلی الکاتب مشقّة لا یقدر علی تحمّلها، علی أنّه تحمّله صلّی اللّه علیه و آله للمشاقّ فی هدایة الأمّة لم

ص: 546


1- فی (س) : الدینیّة.
2- کما فی الوسائل 18- 20 باب 5 حدیث 12، و یؤیّده ما أورده فی الکافی و کنز الفوائد، و حکاه العلّامة المجلسیّ فی بحاره 23- 197 عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی قوله تعالی: «هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ» ... قال: إنّ الکتاب لا ینطق و لکنّ محمّدا و أهل بیته هم النّاطقون بالکتاب.

تکن هذه الکتابة مبدأه، فکیف لم یشفق عمر فی شی ء من المواضع إلّا فیما فهم فیه أنّ المراد تأکید النصّ فی أمیر المؤمنین علیه السلام- کما سیجی ء تصریحه بذلک إن شاء اللّه-؟!. و لا ریب فی (1) أنّه صلّی اللّه علیه و آله کان أشفق علی نفسه و أعلم بحاله من عمر بن الخطاب.

و بالجملة، برودة مثل هذا الاعتذار ممّا لا یرتاب فیه ذو فطنة.

و أمّا اشتداد الوجع، فإنّما استند إلیه عمر لإثبات کلامه (2) أنّ کلامه صلّی اللّه علیه و آله لیس ممّا یجب (3) الإصغاء إلیه، لکونه ناشئا من اختلال العقل لغلبة الوجع و شدّة المرض کما یظهر من قولهم فی الروایات السابقة ما شأنه؟ هجر؟ أو إنّه لیهجر! لا لما زعمه هذا القائل، و هو واضح.

الرابع: أنّ ما ذکره من الاعتلال- بأنّ عمر رأی أنّ (4) الأوفق بالأمّة ترک البیان لیکون المخطئ أیضا مأجورا، و أنّه خاف من أن یکتب أمورا یعجزون عنها فیحصلون فی الحرج و العصیان بالمخالفة- یرد علیه، أنّه لو صحّ الأول لجاز للناس منع الرسول صلّی اللّه علیه و آله عن تبلیغ الأحکام، و کان الأخری (5) أن لا یبعث اللّه الرسل إلی الخلق و یکلّفهم المشاقّ و احتمال الأذی فی تبلیغ الأحکام، و یترک الناس حتّی یجتهدوا و یصیبوا الأجر، مصیبین أو مخطئین، و لا یری المصلحة (6) فی خلاف ما حکم الرسول صلّی اللّه علیه و آله بأنّ فی ترکه خوف الضلال علی الأمّة إلّا من خرج عن ربقة الإیمان، و قد قال تعالی: فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا

ص: 547


1- فی (س) : فیه، و خطّ علیها فی (ک) .
2- لا توجد: کلامه، فی (س) .
3- فی (س) : یجیب.
4- فی (ک) : بأنّ.
5- کذا، و الظاهر: الأحری- بالحاء المهملة-.
6- کذا، و الظاهر: المفسدة.

تَسْلِیماً (1)، و قال سبحانه: وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِیناً (2).

و أمّا الخوف من أن یکتب أمرا یعجز الناس عنه، فلو أرید به الخوف من أن یکلّفهم فوق الطاقة فقد بان له و لغیره- بدلالة العقل، و قوله تعالی: لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها (3) و بغیره من الأدلّة النقلیّة- أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لا یکلّف أمّته إلّا دون طاقتهم، و لو أرید الخوف من تکلیفهم بما فیه مشقّة فلم لم یمنع عمر و غیره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عن فرض الحجّ و الجهاد و النهی عن (4) وطء امرأة جمیلة تأبی عن النکاح أو کان لها بعل مع شدّة العزوبة و میل النفس، و ظاهر أنّ کثیرا من الناس یعصون اللّه فی الأوامر الشاقّة و یخالفون الرسول صلّی اللّه علیه و آله.

و أمّا المشقّة البالغة التی تعدّ فی العرف حرجا و ضیقا- و إن کان دون الطاقة فقد نفاه اللّه تعالی بقوله: یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ (5)، و

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: بُعِثْتُ إِلَیْکُمْ بِالْحَنَفِیَّةِ السَّمْحَةِ السَّهْلَةِ الْبَیْضَاءِ (6).

و کیف فهم من

قوله: أکتب لکم کتابا لن تضلّوا بعدی.

إنّه أراد أن یکتب لهم ما یعجزون عن القیام به، و أیّ ارتباط لهذا الاعتذار بقوله: إنّه قد غلبه الوجع، أو إنّه لیهجر.

و بالجملة، لم یکن عمر بن الخطاب و لا غیره أعلم بشأن الأمّة و ما یصلحهم

ص: 548


1- النساء: 65.
2- الأحزاب: 36.
3- البقرة: 286.
4- لا توجد: عن، فی (س) .
5- البقرة: 185.
6- مسند أحمد بن حنبل 5- 266.

ممّن تواتر علیه الوحی الإلهی و أیّده اللّه بروح القدس، و لا أشفق علیهم و أرأف بهم ممّن أرسله رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ الخامس: أنّ ما ذکره- من أنّ عمر علم تقرّر الشرع و الملّة بقوله تعالی:

الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ ... (1)، و

قَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أُوصِیکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی ..

- یرد علیه: أنّه لو کان المراد بکمال الدین ما فهمه لزم غناء الناس عن الرسول صلّی اللّه علیه و آله و عدم احتیاجهم إلیه بعد نزول الآیة فی حکم من الأحکام، و أمّا

قَوْلُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أُوصِیکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی.

فلیس فیه دلالة علی أنّه لم یبق أمر مهمّ للأمّة أصلا حتی تکون الکتابة التی أراد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لغوا عبثا، و یصحّ منعه عنها و قد کان المراد من الکتابة تأکید الأمر باتّباع الکتاب و العترة الطاهرة الحافظة له و العالمة بما فیه علی وجهه خوفا من ترک الأمّة الاعتصام بهما فیتورّطوا فی أودیة الهلاک، و یضلّوا کما فعل کثیر منهم وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ، و لو فرضنا أنّ مراده صلّی اللّه علیه و آله کان أمرا وراء ذلک، فلیس هذا الاعتذار إلّا التزاما للمفسدة و قولا بأنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله حاول أن یکتب عبثا لا فائدة فیه أصلا، و کان قوله: لا تضلّوا بعده .. هجرا من القول و هذیانا محضا، و لو کان الغناء بهذه الوصیة فلم لم یتمسّک عمر بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بالعترة المطهّرة و لا رآهم أهلا للخلافة و لا للمشورة فیها؟! فترک الرسول صلّی اللّه علیه و آله و العترة صلوات اللّه علیهم و سارع إلی السقیفة لعقد الخلافة لحلیفه و صدیقه؟ و لم لم یرتدع و لم یرجع عمّا فعل بعد ما رأی من سیّد العترة إنکاره لخلافة أبی بکر و عدم الانقیاد له؟! و قد مضی من صحاح أخبارهم ما یدلّ علی أنّه علیه السلام و سائر بنی هاشم لم یبایعوا ستة أشهر، و لم لم یقل فی مقام المنع عن إحضار ما طلبه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: حسبنا کتاب اللّه و عترة الرسول صلّی اللّه علیه و آله.

ص: 549


1- المائدة: 3.

و لا یذهب علی ذی البصیرة أنّ ذکر العترة فی هذا المقام ممّا أجراه اللّه تعالی علی لسان هذا المعتذر تفظیعا لشأنه و إظهارا لضلال إمامه.

السادس: أنّ قوله، و قول عمر: حسبنا کتاب اللّه .. ردّ علی من نازعه لا علی أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله .. کلام ظاهر الفساد، فإنّ الروایة التی رواها البخاری فی باب کتابة العلم صریحة فی أنّه ردّ علی قول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و أنّ الاختلاف من (1) الحاضرین إنّما وقع بعد قوله ذلک، و کذلک روایته فی باب قول المریض: قوموا عنّی ..

و لو سلّمنا أنّه لم یواجه بکلامه ذلک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بل أحد المنازعین فالروایة الأخیرة للبخاری تضمّنت أنّ أحد (2) الفرقتین المتخاصمتین کانوا یقولون: قرّبوا .. یکتب لکم کتابا لن تضلّوا بعده .. و الآخرون یقولون ما قال عمر، فلم یبق إلّا أن یکون کلامه ردّا علیه صلّی اللّه علیه و آله و إن واجه به المنازعین، و هو مثل الأول فی استلزام الإنکار و الکفر، و إن کانت المواجهة أبلغ فی سوء الأدب و ترک الحیاء.

السابع: أنّ ما ذکره- من أنّ عمر قد خشی تطرّق المنافقین و من فی قلبه مرض لمّا کتب ذلک الکتاب فی الخلوة و أن یتقوّلوا (3) فی ذلک الأقاویل کادّعاء الرفضة الوصیّة ..- یرد علیه:

أوّلا: أنّ کون الکتابة فی الخلوة کذب مخالف للمشهور، فإنّ المشهور اجتماع بنی هاشم و وجوه المهاجرین و الأنصار عند النبیّ صلّی اللّه علیه و آله یومئذ، و یؤیّده قول ابن عباس فی الروایات السابقة: و فی البیت رجال فیهم عمر بن الخطاب .. و قوله: و کثر اللغط و أکثروا اللغو و الاختلاف ..

و ثانیا: أنّه لو کان عمر خائفا من ذلک لما قال: حسبنا کتاب اللّه .. و أنّ

ص: 550


1- خطّ علی: من، فی (ک) ، و کتب فوقها: بین.
2- کذا، و الظاهر: إحدی.
3- فی (س) : و أن یقولوا.

النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قد غلبه الوجع .. و (1) إنّه لیهجر .. و کان المناسب أن یعرض علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أنّه ینبغی إحضار طائفة ممّن یثق الناس بهم و تکون شهادتهم حجّة عند العامّة لیشهدوا الکتابة، و یقیموا الشهادة، دفعا لاختلاف الناس.

و ثالثا: أنّ غایة ما یلزم من تطرّق المنافقین أن یقع فیها الاختلاف فلا یعمل بعض الناس بها، و لیس ذلک بأبلغ فی الضرر من منع الکتابة حتّی لا یعمل بها أحد، و أمّا الخوف من وقوع الفتنة بین المسلمین فهو موجود فی صورة ترک الکتابة و الوصیة، بل هو أحری و أقرب بوقوع الفتنة و ثوران الشرور.

و رابعا: أنّه لو أراد بتطرّق المنافقین مجرّد قدحهم فی الوصیّة من دون أن یلحق الإسلام و المسلمین ضرر و تزلزل فلیس به بأس، و لا ینقطع به طعنهم (2) و قدحهم بها و لا بعدمها.

و لو أراد به لحوق الضرر .. ففساده ظاهر، کیف و لو کانت جهة الفساد فیها أغلب لما أرادها من هو أعلم بأمّته و أرأف بهم من کلّ رءوف علیم، و لما علّلها بعدم ضلالهم.

و أمّا الاجتهاد بخلاف قوله .. فقد تبیّن بطلانه فی محلّه و سیأتی، علی أنّ دفع هذا الضرر الذی توهّموه- بنسبة الهجر و الهذیان إلی الرسول صلّی اللّه علیه و آله و تقبیح رأیه، و الردّ علیه بأنّ کتاب اللّه حسبنا- دفع للفاسد بمثله.

و خامسا: أنّ تشبیهه ادّعاء الرافضة بتطرّق المنافقین فی غایة الرکاکة و البرودة، فإنّ الظاهر منهم أنّه زعم أنّ ادّعاء الرافضة أعظم من الفساد من تطرّق المنافقین و تقوّلهم الأقاویل أو مثله، و ظاهر أنّ هذا الادّعاء إنّما لزم من منع الکتابة لا من کتابة ما أراده النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بزعمهم، و

قَدْ رَوَوْا عَنْ عَائِشَةَ أَنَّهُ

ص: 551


1- فی (س) : أو.
2- فی (س) : طعن.

قَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- فِی مَرَضِهِ-: ادْعِی لِی أَبَاکِ وَ أَخَاکِ حَتَّی أَکْتُبَ کِتَاباً، وَ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یَتَمَنَّی مُتَمَنٍّ، وَ یَقُولَ قَائِلٌ ..

فلولا منع عمر بن الخطاب لانسدّ باب ادّعاء الرافضة.

و بالجملة، لا ریب فی أنّ ترک الوصیة و الکتابة أولی بتقوّل الأقاویل و ادّعاء الأباطیل، و اللّه لقد تطرّق المنافقون و من فی قلبه مرض فی أوّل الأمر، فقال أحدهم: إنّه قد غلبه الوجع .. و حسبنا کتاب اللّه .. و صدقه الآخرون، و قالوا:

القول ما قال عمر، فثلموا فی الإسلام و هدموا الإیمان، کما أفصح عن ذلک

ابْنُ عَبَّاسٍ بِقَوْلِهِ: إِنَّ الرَّزِیَّةَ کُلَّ الرَّزِیَّةِ مَا حَالَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بَیْنَ أَنْ یَکْتُبَ لَهُمْ ذَلِکَ الْکِتَابَ.

الثامن: أنّ ما حکاه- من قول طائفة أخری أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی هذا الکتاب کان مجیبا لما طلب عنه (1) فأجاب رغبتهم و کره ذلک غیرهم للعلل التی ذکرناها- یرد علیه أنّه لا فرق باتّفاق المسلمین فیما حکم اللّه و رسوله به بین ما کان ابتداء و بین ما طلبه أحد فنصّ علیه و جری الحکم به، و کما أنّ إنکار الأول و ردّه ردّ (2) علی اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و آله و فی حکم الشرک باللّه کذلک الثانی، و قد سبقت الدلالة علی أنّ الأمر لم یکن مردودا إلی اختیار القوم، بل کان علی وجه الحتم و الإیجاب، و أمّا کراهة من کره الکتابة للعلل المذکورة ففسادها یظهر لک ممّا عرفت من فساد العلل.

التاسع: أنّ ما استدلّ به من کراهة علیّ علیه السلام لسؤال الخلافة و رغبة العباس و طلبه.

یرد علیه: أنّه لا نزاع فی وقوع الخلاف فی کثیر من الأمور بین الصحابة و غیرهم، و ذلک ممّا لا حاجة له إلی شاهد، بل لا نزاع فی وقوع الخلاف فیما حکم

ص: 552


1- کذا، و الظاهر: منه.
2- فی (س) : و ردّ ردّا.

به الرسول صلّی اللّه علیه و آله أیضا، و لکنّ الکلام فی أنّ خلاف الرسول و الردّ علیه فی معنی الکفر و هذا الدلیل لا تعلّق له بنفی ذلک، علی أنّ الروایة فی کلام علیّ علیه السلام و العباس فی طلب الخلافة و السؤال عنها ممّا وضعوه و تمسّکوا به فی إبطال النصّ، کما عرفت.

العاشر: أنّ ما تمسّک به فی إثبات کون النبیّ صلّی اللّه علیه و آله مجیبا إلی ما سألوه من کتابة الوصیّة

مِنْ قَوْلِهِ: دَعُونِی فَالَّذِی أَنَا فِیهِ خَیْرٌ ..

یرد علیه: أنّ المخاطب بقوله صلّی اللّه علیه و آله: دعونی .. إمّا جمیع الحاضرین من الطالبین للکتابة و المانعین عنها أو بعضهم.

فإن کان الأول، کان المراد بقوله صلّی اللّه علیه و آله: ما تدعوننی إلیه استماعه لمشاجرتهم و منازعتهم، و یؤیّد ذلک أمره صلّی اللّه علیه و آله إیّاهم بأجمعهم بالخروج بقوله: قوموا عنّی .. و زجرهم بقوله: لا ینبغی عندی التنازع .. علی ما سبق فی بعض الروایات السابقة، و حینئذ فسقوط الاحتجاج به واضح.

و إن کان الثانی، لم یجز أن یکون المخاطب من طلب الکتابة، بل من منع عنها، و إلّا لناقض کلامه أخیرا أمره بالإحضار لیکتب لهم ما لا یضلّوا بعده، و حیث تنقلب الحجّة علیهم و یکون المراد بما کانوا یدعون إلیه ترک الکتابة، و یکون الأفضلیّة المستفادة من قوله صلّی اللّه علیه و آله: فالذی أنا فیه خیر ..

مثلها فی قوله تعالی: قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ (1).

و لو سلّمنا أنّ المراد بما تدعوننی إلیه طلب الکتاب، نقول: یجب أن یحمل الردع عن الکتابة علی أنّها صارت مکروهة له صلّی اللّه علیه و آله لممانعة المانعین و ظهور إثارة (2) الفتنة من المعاندین و إلّا لزم التناقض فی کلامه (صلی الله علیه و آله) کما عرفت،

ص: 553


1- الفرقان: 15.
2- فی (س) : إشارة، و لو صحّت فهی بمعنی الإمرة أو الرفع، کما أشار إلیهما فی القاموس 2- 65.

فالتمسّک بهذا الکلام علی أیّ وجه کان لا یجدیهم نفعا.

و أمّا ما ذکره- من أنّ المطلوب منه (صلی الله علیه و آله) کان تعیین الخلیفة و کتاب الوصیّة فی ذلک- فهو و إن کان باطلا من حیث إنّ إرادة الرسول صلّی اللّه علیه و آله للکتابة کان ابتداء منه، لا إجابة لرغبة أحد، کما هو الظاهر من خلوّ الروایات بأجمعها عن ذلک الطلب، إلّا أنّه لا شکّ فی أنّ مراده صلّی اللّه علیه و آله کان الوصیة فی أمر الخلافة و تأکید النصّ فی علیّ علیه السلام.

و ممّا یدلّ علی ذلک

مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1) فِی الْجُزْءِ الثَّانِیَ عَشَرَ مِنْ شَرْحِهِ عَلَی النَّهْجِ (2) فِی سِلْکِ الْأَخْبَارِ الَّتِی رَوَاهَا عَنْ عُمَرَ، قَالَ:

رَوَی ابْنُ عَبَّاسٍ، قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ عُمَرَ إِلَی الشَّامِ (3)، فَانْفَرَدَ یَوْماً یَسِیرُ عَلَی بَعِیرٍ (4) فَاتَّبَعْتُهُ، فَقَالَ لِی: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! أَشْکُوا إِلَیْکَ ابْنَ عَمِّکَ، سَأَلْتُهُ أَنْ یَخْرُجَ مَعِی فَلَمْ یَفْعَلْ، وَ لَا أَزَالُ (5) أَرَاهُ وَاجِداً، فِیمَا (6) تَظُنُّ مَوْجِدَتُهُ؟ قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنَّکَ لَتَعْلَمُ، قَالَ: أَظُنُّهُ لَا یَزَالُ کَئِیباً لِفَوْتِ الْخِلَافَةِ؟ قُلْتُ: هُوَ ذَاکَ، إِنَّهُ یَزْعُمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَرَادَ الْأَمْرَ لَهُ. فَقَالَ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! وَ أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] الْأَمْرَ لَهُ فَکَانَ مَا ذَا إِذَا لَمْ یُرِدِ اللَّهُ تَعَالَی ذَلِکَ، إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَرَادَ أَمْراً وَ أَرَادَ اللَّهُ غَیْرَهُ، فَنَفَذَ مُرَادُ اللَّهِ (7) وَ لَمْ یَنْفُذْ مُرَادُ رَسُولِ اللَّهِ، أَ وَ کُلَّمَا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ؟! إِنَّهُ أَرَادَ إِسْلَامَ عَمِّهِ وَ لَمْ یُرِدْهُ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمْ یُسْلِمْ!.

ص: 554


1- شرح النّهج لابن أبی الحدید 12- 78- 79.
2- لا توجد فی (ک) : علی النّهج.
3- فی المصدر: فی إحدی خرجاته.
4- فی شرح النّهج: بعیره.
5- فی المصدر: و لم أزل.
6- فی (ک) : أ فیما، نسخة بدل.
7- فی شرح النّهج: اللّه تعالی.

قَالَ (1): وَ قَدْ رُوِیَ مَعْنَی هَذَا الْخَبَرِ بِغَیْرِ هَذَا اللَّفْظِ، وَ هُوَ قَوْلُهُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَرَادَ أَنْ یُذَکِّرَهُ لِلْأَمْرِ فِی مَرَضِهِ، فَصَدَدْتُهُ عَنْهُ خَوْفاً مِنَ الْفِتْنَةِ وَ انْتِشَارِ أَمْرِ الْإِسْلَامِ، فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا فِی نَفْسِی وَ أَمْسَکَ، وَ أَبَی اللَّهُ إِلَّا إِمْضَاءَ مَا حُتِمَ.

وَ رَوَی (2) أَیْضاً فِی الْمَوْضِعِ الْمَذْکُورِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عُمَرَ فِی أَوَّلِ خِلَافَتِهِ وَ قَدْ أُلْقِیَ لَهُ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ عَلَی خَصَفَةٍ، فَدَعَانِی إِلَی الْأَکْلِ، فَأَکَلْتُ تَمْرَةً وَاحِدَةً وَ أَقْبَلَ یَأْکُلُ حَتَّی أَتَی عَلَیْهِ، ثُمَّ شَرِبَ مِنْ جَرَّةٍ (3) کَانَتْ عِنْدَهُ، وَ اسْتَلْقَی عَلَی مِرْفَقَةٍ لَهُ وَ طَفِقَ یَحْمَدُ اللَّهَ .. یُکَرِّرُ ذَلِکَ، ثُمَّ قَالَ: مِنْ أَیْنَ جِئْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ؟. قُلْتُ: مِنَ الْمَسْجِدِ. قَالَ: کَیْفَ خَلَّفْتَ ابْنَ عَمِّکَ؟. فَظَنَنْتُهُ یَعْنِی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ، قُلْتُ: خَلَّفْتُهُ یَلْعَبُ مَعَ أَتْرَابِهِ. قَالَ: لَمْ أَعْنِ ذَلِکَ، إِنَّمَا عَنَیْتُ عَظِیمَکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ. قُلْتُ: خَلَّفْتُهُ یَمْتَحُ (4) بِالْغَرْبِ عَلَی نَخِیلَاتٍ مِنْ فُلَانٍ وَ یَقْرَأُ (5) الْقُرْآنَ.

قَالَ: یَا عَبْدَ اللَّهِ! عَلَیْکَ دِمَاءُ الْبُدْنِ إِنْ کَتَمْتَنِیهَا، هَلْ بَقِیَ فِی نَفْسِهِ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِ الْخِلَافَةِ؟. قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: أَ یَزْعُمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] نَصَّ عَلَیْهِ؟. قُلْتُ: نَعَمْ، وَ أَزِیدُکَ، سَأَلْتُ أَبِی عَمَّا یَدَّعِیهِ، فَقَالَ: صَدَقَ. فَقَالَ عُمَرُ: لَقَدْ کَانَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِی أَمْرِهِ ذَرْءٌ مِنْ قَوْلٍ لَا یُثْبِتُ

ص: 555


1- قاله ابن أبی الحدید فی شرحه 12- 79 بنصه.
2- فی شرحه علی النّهج 12- 20 بتصرف.
3- قال فی النّهایة 1- 260: الجرّ و الجرار: جمع جرّة، و هو الإناء المعروف من الفخّار. و فی المصدر: جرّ.
4- فی (س) : یمنح. و جاء فی حاشیة (ک) : متح الدّلو یمتحها متحا: جذب. و الغرب- بفتح الغین و سکون الرّاء-: الدّلو العظیمة. [منه (قدّس سرّه) ]. انظر: مجمع البحرین 2- 411 و 131، و النّهایة 4- 291 و 3- 349.
5- فی المصدر: و هو یقرأ.

حُجَّةً وَ لَا یَقْطَعُ عُذْراً، وَ لَقَدْ کَانَ یَزِیغُ (1) فِی أَمْرِهِ وَقْتاً مَا، وَ لَقَدْ أَرَادَ فِی مَرَضِهِ أَنْ یُصَرِّحَ بِاسْمِهِ فَمَنَعْتُهُ (2) مِنْ ذَلِکَ إِشْفَاقاً وَ حِیطَةً عَلَی الْإِسْلَامِ، لَا وَ رَبِّ هذا [هَذَهِ] الْبَنِیَّةِ لَا تَجْتَمِعُ عَلَیْهِ قُرَیْشٌ أَبَداً، وَ لَوْ وَلِیَهَا لَا انْتَقَضَتْ (3) عَلَیْهِ الْعَرَبُ مِنْ أَقْطَارِهَا، فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَنِّی عَلِمْتُ مَا فِی نَفْسِهِ فَأَمْسَکَ، وَ أَبَی اللَّهُ إِلَّا إِمْضَاءَ مَا حُتِمَ.

قال ابن أبی الحدید (4): ذکر هذا الخبر أحمد بن أبی طاهر صاحب کتاب تاریخ بغداد فی کتابه مسندا.

قوله: علی خصفة هی- بالتّحریک-: الجلّة من الخوص تعمل للتّمر (5).

و علیک دماء البدن: قسم بوجوب نحر البدن لو کتم ما سأله من أمر الخلافة.

و ذرء من قول .. أی طرف منه و لم یتکامل (6)، و المراد القول غیر الصریح، و ذرء من خیر (7)

بالهمزة- بمعنی شی ء منه (8).

و الزّیغ- بالزای و الیاء المثناة من تحت و الغین المعجمة-: الجور و المیل عن الحقّ (9)، و الضمیر فی أمره راجع إلی علیّ علیه السلام، أی کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یخرج عن الحقّ فی أمر علیّ علیه السلام لحبّه إیّاه أو إلیه صلّی اللّه علیه و آله، و المراد الاعتذار عن صرفه عمّا أراد بأنّه کان یقع فی الباطل أحیانا.

ص: 556


1- فی شرح النّهج: یربع. أقول: هی بمعنی ینتظر.
2- فی المصدر: فمنعت- بلا ضمیر-.
3- کذا، و فی الشّرح: لانتقضت، و هو الظّاهر.
4- شرح النهج لابن أبی الحدید 12- 21 بتصرّف.
5- ذکره فی الصحاح 4- 1350، و انظر: النهایة 2- 37، و مجمع البحرین 5- 46.
6- قاله فی لسان العرب 14- 286، و الصحاح 6- 2345.
7- کذا، و الظاهر أنّها: خبر- بالباء الموحدة-، کما فی القاموس و اللسان.
8- نصّ علیه فی القاموس 1- 15، و لسان العرب 14- 286، و غیرهما.
9- صرّح به فی النهایة 2- 324، و مجمع البحرین 5- 10، و القاموس 3- 107.

و الإشفاق: الخوف (1).

و الحیطة: الحفظ و الصّیانة (2).

قال الجوهری (3): مع فلان حیطة لک، و لا تقل علیک .. أی تحنّن.

و استدلّ بعض الأصحاب علی ذلک بما سبق فی روایاتهم من تحسّر ابن عباس و تحزّنه عند تذکّر تلک الواقعة و بکائه حتّی بلّ دمعه الحصی، إذ من الظاهر أنّه لم یقع بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله رزیّة و مصیبة توجب هذا النوع من الحزن و الأسف، و لم تصب الأمّة عامّة و بنی هاشم خاصّة آفة إلّا خلافة ابن أبی قحافة.

و یؤیّد ذلک أنّه لا شکّ فی اقتضاء المقام و الحال أن یکون مراده علیه السلام کتابة الوصیة فی أمر الخلافة و الإمامة، إذ العادة قد جرت- قدیما و حدیثا- فی کلّ من ظهر له أمارة الارتحال من بین قومه و ظنّ بدنوّ موته و حضور أجله بأن یوصی فیهم و یفوّض أمرهم إلی من یحمیهم عن الفتن و الآفات، و یکون مرجعا لهم فی نوائبهم، و یدفع عنهم شرّ الأعداء، و کلّما تکثّرت جهات المنافع و تشتتّت وجوه المضار کانت الوصیة أوجب و ترکها أقبح، و لا ریب فی أنّ الأمّة یخاف علیهم بترکهم سدی من غیر راع یقیمهم و هاد یهدیهم أنواع الضرر فی الدنیا و الآخرة، فهل یظنّ عاقل بمن أرسله اللّه رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ أنّه لا یهتمّ بأمر الإسلام و المسلمین و لا یوصی فیهم و لا ینصب لهم والیا یدفع عنهم شرّ أعدائهم و یهدیهم إلی ما یصلحهم، و یکون خیرا لهم فی آخرتهم و دنیاهم؟! مع أنّه قد أمر أمّته بالوصیّة و رغّبهم فیها.

و إذا ظهر أنّ مراده صلّی اللّه علیه و آله کان تعیین الخلیفة- کما اعترف به هذا القائل أیضا- فإن کان مقصوده صلّی اللّه علیه و آله تأکید نصّ الغدیر و غیره فی أمیر المؤمنین علیه السلام، و تجدید ما عهد إلی الأمّة فیه، ثبت المدّعی، و تمّ الطعن.

ص: 557


1- جاء فی مجمع البحرین 5- 193، و القاموس 3- 250، و انظر: الصحاح 4- 1501.
2- کما فی القاموس 2- 355، و النهایة 1- 461، و مجمع البحرین 4- 243.
3- الصحاح 3- 1121، و انظر: لسان العرب 7- 280.

و إن کان المراد الوصیة لأبی بکر- کما رووه عن عائشة- فکیف یتصوّر من عمر بن الخطاب الممانعة فی إحضار ما کان وسیلة إلی استخلافه مع شدّة رغبته فیه؟!.

و قد قال شارح المقاصد (1) فی قصّة الفلتة: کیف یتصوّر من عمر القدح فی إمامة أبی بکر مع ما علم من مبالغته فی تعظیمه و انعقاد (2) البیعة له، و من صیرورته خلیفة باستخلافه.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا کَتَبَ أَبُو بَکْرٍ وَصِیَّتَهُ فِی عُمَرَ وَ أَرْسَلَهُ بِیَدِ رَجُلَیْنِ لیقرأه [لِیَقْرَءَاهُ] عَلَی النَّاسِ، قَالا لِلنَّاسِ: هَذَا مَا کَتَبَهُ أَبُو بَکْرٍ، فَإِنْ قَبِلْتُمُوهُ نَقْرَأْهُ وَ إِلَّا نَرُدَّهُ؟!. فَقَالَ طَلْحَةُ: اقرأه [اقْرَءَاهُ] وَ إِنْ کَانَ فِیهِ عُمَرُ. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: مِنْ أَیْنَ عَرَفْتَ ذِکْرِی فِیهِ؟. فَقَالَ طَلْحَةُ: وَلَّیْتَهُ بِالْأَمْسِ وَ وَلَّاکَ الْیَوْمَ.

علی أنّه لا حاجة فی مقام الطعن إلی إثبات خصوص ما کان مرادا له صلّی اللّه علیه و آله، فإنّ الردّ علیه و ظنّ أنّ الصواب فی خلاف ما قضی به فی معنی الشرک باللّه، و لو کان فی استخلاف أبی بکر أو (3) عمر.

لکن کان الغرض التنبیه علی فساد ما ذکره بعض المتعصّبین من أنّ القول بأنّه صلّی اللّه علیه و آله أراد أن یؤکّد النصّ علی خلافة علیّ علیه السلام من باب الإخبار بالغیب، و لم لا یرید أن ینصّ بخلافة أبی بکر؟ و قد وافق هذا ما روینا عن عائشة أنّه قال: ادعی لی أبا بکر- أباک- حتّی أکتب له کتابا.

و من تأمّل بعین البصیرة فیما سبق- مع ما سبق من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یوم الغدیر و غیره- ظهر له أنّ المراد کان تأکید النصّ بالکتاب، و لیس الفهم من القرائن (4) و الدلائل من الإخبار بالغیب.

ص: 558


1- شرح المقاصد 5- 281.
2- فی المصدر زیادة: فی، قبل: انعقاد.
3- فی (ک) : واو، بدلا من: أو.
4- فی (س) : القراءة.

ثم إنّ ابن أبی الحدید (1) فی شرح الخطبة الشقشقیّة تصدّی للاعتذار عن قول عمر، فقال: قد کان فی أخلاق عمر (2) فظاظة و عنجهیّة (3) ظاهرة بحسب السامع لکلماته إن أراد (4) بها ما لم یکن قد أراد، و یتوّهم من یحکی له أنّه قصد بها ما لم یقصده، فمنها: الکلمة التی قالها فی مرض رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] ، و معاذ اللّه أن یقصد بها ظاهرها، و لکنّه أرسلها علی (5) مقتضی خشونة غریزیّة (6) و لم یتحفّظ منها، و کان الأحسن أن یقول: مغمور أو مغلوب بالمرض، و حاشاه أن یعنی بها غیر ذلک، و لجفاة الأعراب من هذا الفنّ کثیر، سمع سلیمان بن عبد الملک (7) أعرابیّا یقول فی سنة قحط:

ربّ العباد ما لنا و ما لکا***قد کنت تستقینا (8) فما بدا لکا

أنزل علینا القطر لا أبا لکا

فقال سلیمان: أشهد أنّه لا أب له و لا صاحبة و لا ولد، فأخرجه أحسن مخرج (9).

و علی نحو هذا یحمل (10)

کَلَامُهُ فِی صُلْحِ الْحُدَیْبِیَةِ لَمَّا قَالَ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَ لَمْ تَقُلْ لَنَا سَتَدْخُلُونَهَا ..؟ فِی أَلْفَاظٍ نَکْرَهُ حِکَایَتَهُا، حَتَّی شَکَاهُ النَّبِیُّ صَلَّی

ص: 559


1- فی شرحه علی نهج البلاغة 1- 183 بتصرّف.
2- فی المصدر: فی أخلاق عمر و ألفاظه جفاء ..
3- جاء فی حاشیة (ک) : قال الفرّاء: یقال فلان فیه عنجهیّة، و عنجهانیّة .. و هی الکبر و العظمة، و یقال: العنجهیّة: الجهل و الحمق. صحاح. انظر الصحاح 6- 2239، و فیه: ذو، بدلا من: فیه.
4- فی شرح النهج: یحسبه السامع لها أنّه أراد.
5- فی (ک) : إلی.
6- فی المصدر: غریزته.
7- فی شرح النهج: عبد اللّه.
8- لا توجد فی (س) : تسقینا، و لا یتمّ المعنی إلّا بها.
9- إلی هنا جاء الخبر فی الکامل لابن الأثیر 7- 145- بشرح المرصفی-.
10- فی المصدر: یحتمل.

اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ، وَ حَتَّی قَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: الْزَمْ بِغَرْزِهِ (1)، فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ لَرَسُولُ اللَّهِ. انْتَهَی.

و یرد علیه:

أوّلا: أنّه لا وجه لحمل الکلام علی المحامل البعیدة و إخراجه عن ظاهره من غیر دلیل، و ظاهر الکلام تقبیح لرأی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و ردّ لقوله علی أقبح وجه، و لم یقم برهان علی عدم جواز الخطإ و الارتداد علی عمر بن الخطاب حتّی یأوّل کلامه بالتأویلات البعیدة، و ما رووه فی فضله من الأخبار فمع أنّه من موضوعاتهم و لا حجّة فیها علی الخصم لتفردّهم بروایتها- فأکثرها لا دلالة فیها علی ما یجدیهم فی هذا المقام، و العجب أنّهم یثبتون أنواع الخطایا و الذنوب للأنبیاء علیهم السلام لظواهر الآیات الواردة فیهم و ینکروه علینا حملها علی ترک الأولی و غیره من الوجوه- کما سبق ذکر کثیر منها فی المجلد الخامس (2) مع قیام الأدلّة العقلیة و النقلیة علی عصمتهم و جلالة قدرهم عمّا یظنّون بهم، و لا یرضون بمثله فی عمر بن الخطاب- مع عدم دلیل علی عصمته و اشتمال کتبهم و روایاتهم علی ما تسمع من مطاعنه- و لو جانبوا الاعتساف لم یجعلوه أجلّ قدرا من أنبیاء اللّه علیهم السلام.

و ثانیا: أنّ الطعن لیس مقصورا علی سوء الأدب و التعبیر بالعبارة الشنیعة، بل به و بالردّ لقول الرسول صلّی اللّه علیه و آله و الإنکار علیه، و هو فی معنی الردّ علی اللّه عزّ و جلّ و الشرک به، و إن کان بأحسن (3) الألفاظ و أطیب العبارات، و ما

ص: 560


1- جاء فی حاشیة (ک) : قال الجزریّ: الغرز: رکاب کور الجمل إذا کان من جلد أو خشب .. و منه حدیث أبی بکر أنّه قال لعمر: استمسک بغرزه .. أی اعتلق به و أمسکه و اتّبع قوله و فعله و لا تخالفه، فاستعار له الغرز کالّذی یمسک برکاب الرّاکب و یسیر بسیره. [منه (طاب ثراه) ]. انظر: نهایة ابن الأثیر 3- 359.
2- بحار الأنوار 11- 72- 96.
3- فی (س) : أحسن.

ذکره- لو تمّ- فإنّما ینفع فی دفع الأول دون الثانی.

و أمّا قصّة صلح الحدیبیّة- التی أشار إلیها- فلیس الطعن فیها بلفظ یشتمل علی سوء الأدب حتّی یجری فیه تأویل، بل بالإنکار لقول الرسول صلّی اللّه علیه و آله و عدم تصدیقه بعد

قَوْلِهِ: أَنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ، أَفْعَلُ مَا یَأْمُرُنِی بِهِ ..

و هو إمّا تکذیب صریح للرسول صلّی اللّه علیه و آله لو لم یصدّقه فی قوله ذلک، أو تقبیح صریح لما قضی اللّه به لو صدّق الرسول صلّی اللّه علیه و آله.،

و قد ذکر الموجه نفسه (1) شَرْحَ هَذِهِ الْقِصَّةِ فِی الْجُزْءِ الثَّانِیَ عَشَرَ فِی سِلْکِ الْأَخْبَارِ الَّتِی رَوَاهَا عَنْ عُمَرَ، قَالَ: لَمَّا کَتَبَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] کِتَابَ الصُّلْحِ فِی الْحُدَیْبِیَةِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ سُهَیْلِ بْنِ عَمْرٍو، وَ کَانَ فِی الْکِتَابِ أَنَّ مَنْ خَرَجَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ إِلَی قُرَیْشٍ لَا یُرَدُّ وَ مَنْ خَرَجَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یُرَدُّ إِلَیْهِمْ، غَضِبَ عُمَرُ وَ قَالَ لِأَبِی بَکْرٍ: مَا هَذَا یَا أَبَا بَکْرٍ؟ أَ یُرَدُّ الْمُسْلِمُونَ إِلَی الْمُشْرِکِینَ؟!، ثُمَّ جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَجَلَسَ بَیْنَ یَدَیْهِ، وَ قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ لَسْتَ رَسُولَ اللَّهِ حَقّاً؟!. قَالَ: بَلَی. قَالَ: وَ نَحْنُ الْمُسْلِمُونَ حَقّاً؟. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ:

وَ هُمُ الْکَافِرُونَ (2)؟!. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَعَلَامَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا؟!. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَفْعَلُ مَا یَأْمُرُنِی بِهِ وَ لَنْ یُضَیِّعَنِی، فَقَامَ عُمَرُ مُغْضَباً، وَ قَالَ: وَ اللَّهِ لَوْ أَجِدُ أَعْوَاناً مَا أَعْطَیْتُ الدَّنِیَّةَ أَبَداً!، وَ جَاءَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ لَهُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ لَمْ یَکُنْ وَعَدَنَا، أَنَّا سَنَدْخُلُ مَکَّةَ، فَأَیْنَ مَا وَعَدَنَا بِهِ؟!. فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَ قَالَ لَکَ إِنَّ الْعَامَ نَدْخُلُهَا؟. قَالَ: لَا. قَالَ:

فَسَنَدْخُلُهَا (3). قَالَ: فَمَا هَذِهِ الصَّحِیفَةُ الَّتِی کُتِبَتْ؟ وَ کَیْفَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی (4)

ص: 561


1- ابن أبی الحدید فی شرحه علی النّهج 12- 59- 60.
2- فی المصدر: و هم الکافرون حقّا.
3- فی شرح ابن أبی الحدید: فسیدخلها.
4- فی (ک) : من، بدلا من: فی.

أَنْفُسِنَا؟. فَقَالَ: یَا هَذَا! الْزَمْ غَرْزَهُ (1) فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ لَرَسُولُ اللَّهِ، إِنَّ اللَّهَ لَا یُضَیِّعُهُ، فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْفَتْحِ وَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِفْتَاحَ الْکَعْبَةِ، قَالَ: ادْعُوا لِی عُمَرَ، فَجَاءَ، فَقَالَ: هَذَا الَّذِی کُنْتُ وَعَدْتُ بِهِ (2).

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (3) فِی صَحِیحِهِ فِی بَابِ الشُّرُوطِ فِی الْجِهَادِ وَ الْمُصَالَحَةِ مَعَ أَهْلِ الْحُرُوبِ، عَنِ الزُّهْرِیِّ، عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّهَیْرِ (4)، عَنِ الْمِسْوَرِ بْنِ مَخْرَمَةَ (5) وَ مَرْوَانَ- یُصَدِّقُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا حَدِیثَ صَاحِبِهِ- قَالا: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مِنَ (6) الْحُدَیْبِیَةِ .. وَ سَاقَ (7) الْحَدِیثَ .. إِلَی أَنْ قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: فَأَتَیْتُ نَبِیَّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقُلْتُ: أَ لَسْتَ نَبِیَّ اللَّهِ حَقّاً؟.

قَالَ: بَلَی. قُلْتُ: أَ لَسْنَا عَلَی الْحَقِّ، وَ عَدُوُّنَا عَلَی الْبَاطِلِ؟. قَالَ: بَلَی. قُلْتُ: فَلِمَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا إِذاً. قَالَ: إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ لَسْتُ أَعْصِیهِ، وَ هُوَ نَاصِرِی.

قُلْتُ: أَ وَ لَسْتَ کُنْتَ تُحَدِّثُنَا أَنَّا سَنَأْتِی الْبَیْتَ فَنَطُوفُ بِهِ؟!. قَالَ: بَلَی، فَأَخْبَرْتُکَ أَنَّا نَأْتِیهِ الْعَامَ؟. قُلْتُ: لَا. قَالَ: فَإِنَّکَ آتِیهِ وَ تَطُوفُ بِهِ. قَالَ: فَأَتَیْتُ أَبَا بَکْرٍ، فَقُلْتُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ لَیْسَ هَذَا نَبِیَّ اللَّهِ حَقّاً؟. قَالَ: بَلَی. قُلْتُ: أَ لَسْنَا عَلَی الْحَقِّ وَ عَدُوُّنَا عَلَی الْبَاطِلِ؟. قَالَ: بَلَی. قُلْتُ: فَلِمَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا إِذاً؟. قَالَ:

أَیُّهَا الرَّجُلُ إِنَّهُ لَرَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ لَیْسَ یَعْصِی رَبَّهُ وَ هُوَ نَاصِرُهُ، فَاسْتَمْسِکْ بِغَرْزِهِ، فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ عَلَی الْحَقِّ. قُلْتُ: أَ لَیْسَ کَانَ یُحَدِّثُنَا أَنَّا سَنَأْتِی الْبَیْتَ

ص: 562


1- فی (ک) : غرره.
2- فی المصدر: وعدتکم به.
3- صحیح البخاریّ 2- 119- 122.
4- فی (ک) نسخة بدل: الزّبیر.
5- جاء فی حاشیة (ک) ما یلی: مسورة بن مخرمة بن نوفل بن أهیب بن عبد مناف بن زهرة الزهری أبو عبد الرّحمن، له و لأبیه صحبة، مات سنة أربع و ستّین. تقریب ابن حجر. انظر: تقریب التّهذیب 2- 249 برقم 1136.
6- قد تقرأ فی (ک) : زمن.
7- فی (س) قد تقرأ: و ساقا.

وَ نَطُوفُ بِهِ؟!. قَالَ: بَلَی، أَ فَأَخْبَرَکَ أَنَّکَ تَأْتِیهِ الْعَامَ؟. قُلْتُ: لَا. قَالَ: فَإِنَّکَ آتِیهِ وَ تَطُوفُ بِهِ. قَالَ الزُّهْرِیُّ: قَالَ عُمَرُ: فَعَمِلْتُ لِذَلِکَ أَعْمَالًا.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (1) فِی تَفْسِیرِ سُورَةِ الْفَتْحِ مِنْ کِتَابِ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ، وَ مُسْلِمٍ (2) فِی کِتَابِ الْقَضَاءِ، عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ، قَالَ: أَتَیْتُ أَبَا وَائِلٍ أَسْأَلُهُ، فَقَالَ: کُنَّا بِصِفِّینَ، فَقَالَ رَجُلٌ: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ ... (3) فَقَالَ عَلِیٌّ [عَلَیْهِ السَّلَامُ]: نَعَمْ، فَقَالَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ:

اتَّهِمُوا أَنْفُسَکُمْ فَلَقَدْ رَأَیْتَنَا یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ- یَعْنِی الصُّلْحَ الَّذِی کَانَ بَیْنَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ الْمُشْرِکِینَ- وَ لَوْ نَرَی قِتَالًا لَقَاتَلْنَا، فَجَاءَ عُمَرُ، فَقَالَ: أَ لَسْنَا عَلَی الْحَقِّ وَ هُمْ عَلَی الْبَاطِلِ؟ أَ لَیْسَ قَتْلَانَا فِی الْجَنَّةِ وَ قَتْلَاهُمْ فِی النَّارِ؟. قَالَ: بَلَی. قَالَ:

فَفِیمَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا وَ نَرْجِعُ وَ لِمَا یَحْکُمُ اللَّهُ بَیْنَنَا؟!. فَقَالَ: یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لَنْ یُضِیِّعَنِیَ اللَّهُ أَبَداً. فَرَجَعَ مُتَغَیِّظاً فَلَمْ یَصْبِرْ حَتَّی جَاءَ إِلَی (4) أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ: یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ لَسْنَا عَلَی الْحَقِّ وَ هُمْ عَلَی الْبَاطِلِ؟. قَالَ: یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! إِنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لَنْ یُضَیِّعَهُ (5) اللَّهُ أَبَداً .. (6)، فَنَزَلَتْ سُورَةُ الْفَتْحِ، کذا فی روایة البخاری.

وَ فِی رِوَایَةِ مُسْلِمٍ- بَعْدَ قَوْلِهِ: وَ لَنْ یُضَیِّعَهُ اللَّهُ أَبَداً- نَزَلَ الْقُرْآنُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِالْفَتْحِ، فَأَرْسَلَ إِلَی عُمَرَ فَأَقْرَأَهُ إِیَّاهُ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ

ص: 563


1- صحیح البخاریّ 3- 190 [6- 170- 171، دار الشّعب] .
2- صحیح مسلم 5- 175 بتفاوت فی صدر الحدیث.
3- آل عمران: 23. و قد جاءت العبارة التّالیة فی صحیح البخاریّ بدلا من الآیة: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ ... یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ.
4- لا توجد: إلی، فی (س) .
5- فی المصدر: یضیعنی.
6- هنا سقط راجعه فی المصدر. و لعلّ وجد الرّوایة و ربطها مع سورة الفتح، قوله عزّ اسمه: «إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً» (26) .

(صلی الله علیه و آله) ! أَ وَ فَتْحٌ هُوَ؟. فَقَالَ: نَعَمْ. فَطَابَتْ نَفْسُهُ وَ رَجَعَ.

و قد ذکر الروایات فی جامع الأصول (1) فی کتاب الغزوات من حرف الغین.

وَ رَوَی الشَّیْخُ الطَّبْرِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ (2) قِصَّةَ الْحُدَیْبِیَةِ بِنَحْوٍ مِمَّا سَبَقَ، وَ فِیهِ: قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: وَ اللَّهِ مَا شَکَکْتُ مُنْذُ أَسْلَمْتُ إِلَّا یَوْمَئِذٍ، فَأَتَیْتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقُلْتُ: أَ لَسْتَ نَبِیَّ اللَّهِ .. إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ..

و من نظر فی هذه الأخبار لم یشکّ فی أنّه لم یرض بقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و کان فی صدره حرج ممّا قضی به الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و قد قال اللّه عزّ و جلّ: فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (3)، و ظنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی وعده کاذبا، و إلّا فلا معنی لقیامه مغضبا متغیّظا غیر صابر حتّی جاء إلی أبی بکر، و قوله: لو وجدت أعوانا ما أعطیت الدنیّة أبدا، و إعادته کلامه فی معرض الإنکار لأبی بکر بعد قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إنّی رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) و لست أعصیه، أو: أنا رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) أفعل ما یأمرنی به .. علی اختلاف ألفاظ الروایات السابقة، و کذلک یدلّ علی ظنّه الکذب برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قوله له: هذا الذی کنت وعدت به .. بعد أخذ مفتاح الکعبة و إرساله إلیه لیقرأ علیه آیة الفتح.

و یدلّ علی شدّة غضبه صلّی اللّه علیه و آله و غیظه علی عمر.

مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ (4)

فِی بَابِ غَزْوَةِ الْحُدَیْبِیَةِ مِنْ کِتَابِ الْمَغَازِی-، عَنْ زَیْدِ بْنِ أَسْلَمَ، عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] کَانَ یَسِیرُ فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ وَ عُمَرُ بْنُ

ص: 564


1- جامع الأصول 8- 291 من الحدیث 6108 و 8- 330 من الحدیث 6123 [9- حدیث 6098 و 6113].
2- مجمع البیان 9- 119 [6- 66].
3- النساء: 65.
4- صحیح البخاریّ 3- 45.

الْخَطَّابِ یَسِیرُ مَعَهُ لَیْلًا، فَسَأَلَهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ عَنْ شَیْ ءٍ فَلَمْ یُجِبْهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، ثُمَّ سَأَلَهُ فَلَمْ یُجِبْهُ بِشَیْ ءٍ، ثُمَّ سَأَلَهُ فَلَمْ یُجِبْهُ، فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا عُمَرُ! نَزَرْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ لَا یُجِیبُکَ. قَالَ عُمَرُ: فَحَرَّکْتُ بَعِیرِی ثُمَّ تَقَدَّمْتُ أَمَامَ الْمُسْلِمِینَ وَ خَشِیتُ أَنْ یَنْزِلَ فِیَّ قُرْآنٌ، فَمَا نَسِیتُ أَنْ سَمِعْتُ صَارِخاً یَصْرُخُ بِی. قَالَ:

فَقُلْتُ: لَقَدْ خَشِیتُ أَنْ یَنْزِلَ فِیَّ قُرْآنٌ وَ جِئْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ، فَقَالَ: لَقَدْ أُنْزِلَتْ عَلَیَّ اللَّیْلَةَ سُورَةٌ لَهِیَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ، ثُمَّ قَرَأَ: إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً (1).

وَ قَالَ فِی النِّهَایَةِ (2): حَدِیثُ عُمَرَ «أَنَّهُ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَنْ شَیْ ءٍ مِرَاراً فَلَمْ یُجِبْهُ فَقَالَ لِنَفْسِهِ: ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ إِنَّکَ (3) یَا عُمَرُ نَزَرْتَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِرَاراً لَا یُجِیبُکَ»،..

أی ألححت علیه فی المسألة إلحاحا أدّبک بسکوته عن جوابک، یقال فلان لا یعطی حتّی ینزر (4) .. أی یلحّ علیه. انتهی.

و لا یخفی علی ذی بصیرة أنّ ما ظهر من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من الغضب و الغیظ علیه- فی الحدیبیّة و فی مرضه صلّی اللّه علیه و آله، حیث أمره بالخروج من البیت مع المتنازعین- لم یظهر بالنسبة إلی أحد من الصحابة، و کذلک ما ظهر عنه [کذا] من سوء الأدب لم یظهر عن غیره، و لا شکّ أنّ ظهور ذلک الغیظ منه صلّی اللّه علیه و آله- مع خلقه العظیم، و عفوه الکریم، و خوفه فی الفظاظة و الغلظة من انفضاضهم، کما قال سبحانه: وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ (5)

لم یکن إلّا لشدّة تفاحشه فی ترک الأدب و الوقاحة،

ص: 565


1- الفتح: 1.
2- النّهایة 5- 40، و انظر: لسان العرب 5- 204.
3- لا توجد فی المصدر: إنّک.
4- فی (ک) : ینزر علیه.
5- آل عمران: 159.

و بلوغ تأذّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إلی الغایة، و قد قال اللّه تعالی:

وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (1)، و قال سبحانه و تعالی: إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً (2) و قد کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یصبر علی کثیر من الأذی و یستحی من زجرهم، کما یدلّ علیه قوله تعالی- مشیرا إلی دخولهم بیوت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله من دون الإذن و غیره-: إِنَّ ذلِکُمْ کانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ (3) کما سبق.

هذا مع أنّ أتباع عمر بن الخطاب و حزبه قد ستروا کثیرا من کلماته الشنیعة و ما قال فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، کما یظهر من قول ابن أبی الحدید (4):

فی ألفاظ نکره حکایتها حتی شکاه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله إلی أبی بکر.

و یؤیّد هذا المعنی أنّ قصّة منع الکتابة لم یروها أحد ممّن حضرها إلّا ابن عباس، و قد صرّحت الروایة بأنّه کان فی البیت رجال، و قالوا (5) بعضهم: قرّبوا یکتب لکم، و بعضه قال ما قال عمر، و کثر لغطهم و ارتفعت أصواتهم.

و ثالثا: أنّ ما اعتذر به- من أنّ عمر کان یرسل فی (6) تلک الألفاظ علی مقتضی غریزته و خشونة جبلّته و لم یکن یقصد بها ظواهرها- فیه اعتراف بأنّه کان لا یملک لسانه حتی یتکلّم بما یحکم به عقله، و ظاهر أنّ رجلا لم یقدر علی ضبط لسانه فی مخاطبة مثل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله- فی علوّ شأنه فی الدنیا و الآخرة معدود عند العقلاء فی المجانین، و مثله لا یصلح للرئاسة العامّة و خلافة من

ص: 566


1- التوبة: 61.
2- الأحزاب: 57.
3- الأحزاب: 53.
4- فی شرحه علی نهج البلاغة 2- 43.
5- فی حاشیة (ک) استظهر کون الکلمة: قال، و هو فی محلّه.
6- فی (ک) وضع علی: فی، رمز نسخة بدل.

اصطفاه اللّه علی العالمین، و من رضی بإمامة من یکره حکایة ألفاظه- کما مرّ من کلام الموجّه- فقد بلغ الغایة فی السفاهة و فاز بالقدح المعلّی من الحماقة.

و أمّا من استشهد الشارح بشعره من الأعراب فهو ممّن قال اللّه تعالی فیه:

الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً وَ أَجْدَرُ أَلَّا یَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ (1)، و مثله أحری بأن یعدّ من البهائم، و لم یقل أحد بأنّ مثله یصلح للإمامة حتی یقاس بفعله فعل من ادّعی الإمامة.

و ما ذکره من أنّ الأحسن کان أن یقول مغمور أو مغلوب بالمرض فهو هذیان کقول إمامه، إذ الکلام فی أنّه لا یجوز الردّ علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله و إنکار قوله صلّی اللّه علیه و آله (2) مطلقا، سواء کان فی حال المرض أو غیره، للآیات و الأخبار الدالّة علی وجوب الانقیاد لأوامره و نواهیه، و أنّه لا ینطق عن الهوی و لا یقول إلّا حقّا، و الهجر و غلبة المرض- و إن کان أمرا شائعا فی أکثر البشر- إلّا أنّه لا استبعاد فی براءة من اصطفاه اللّه علی العالمین عنه، کما أنّ غلبة النوم یعمّ (3) سائر الخلق.

وَ قَدْ رَوَی الْخَاصُّ (4) وَ الْعَامُّ (5)

أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ لَا یَنَامُ قَلْبُهُ إِذَا

ص: 567


1- التوبة: 97.
2- فی (س) : قوله تعالی، بدلا من: قوله صلّی اللّه علیه و آله، و هو خلاف الظاهر.
3- فی (ک) : تعمّ.
4- کما ورد فی تفسیر العسکریّ: 164، و الاحتجاج 1- 23، و بحار الأنوار 9- 286، 307، و الرّوایات فی أنّ نوم الإمام علیه السّلام و یقظته واحدة تجد جملة منها فی بحار الأنوار 25- 157 و 27- 302، و 49- 63، 87، و 50- 290، و 61- 239.
5- کما فی صحیح البخاریّ کتاب التّهجّد باب 16، و کتاب التّراویح باب 1، و کتاب المناقب باب 24، و صحیح مسلم کتاب المسافرین باب 125، و سنن أبی داود کتاب الطّهارة باب 79، و کتاب التّطوّع باب 26، و صحیح التّرمذیّ کتاب المواقیت باب 208، و کتاب الفتن باب 63، و سنن النّسائیّ کتاب اللّیل باب 36، و موطّأ ابن مالک کتاب اللّیل باب 9، و مسند أحمد بن حنبل 1- 220 و 278، و 2- 251، 438، و 5- 40، 50، و 6- 36، 73، 104، و غیرها.

نَامَتْ عَیْنَاهُ.

، و قد اعترف النووی- علی ما نقله عنه الکرمانی فی شرح صحیح البخاری (1)

بأنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله کان معصوما من الکذب و من تغییر الأحکام الشرعیّة فی حال الصحّة و المرض.

و من الغرائب أنّهم یستدلّون علی خلافة عمر بن الخطاب بما نصّ علیه أبو بکر فی مرضه و کتب له، و لم یجوّز أحد فیه أن یکون هجرا و ناشئا من غلبة المرض، مع أنّه أغمی علیه فی أثناء کتابته العهد- کما رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (2) فِی کَیْفِیَّةِ عَقْدِهِ الْخِلَافَةَ لِعُمَرَ مِنْ أَنَّهُ کَانَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ فَأَمَرَ عُثْمَانَ أَنْ یُکْتَبَ عَهْداً، وَ قَالَ: اکْتُبْ:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، هَذَا مَا عَهِدَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُثْمَانَ (3) إِلَی الْمُسْلِمِینَ، أَمَّا بَعْدُ .. ثُمَّ أُغْمِیَ عَلَیْهِ، فَکَتَبَ عُثْمَانُ: قَدِ اسْتَخْلَفْتُ عَلَیْکُمُ ابْنَ الْخَطَّابِ ..

وَ أَفَاقَ أَبُو بَکْرٍ، فَقَالَ: اقْرَأْ، فَقَرَأَهُ، فَکَبَّرَ أَبُو بَکْرٍ وَ قَالَ: أَرَاکَ خِفْتَ أَنْ یَخْتَلِفَ النَّاسُ إِنْ مِتُّ فِی غَشْیَتِی. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ، ثُمَّ أَتَمَّ الْعَهْدَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَقْرَأَ عَلَی النَّاسِ.

و جوّزوا فی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أن یکون عهده هجرا و هذیانا، و قد کان فی کتاب أبی بکر و وصیّته- علی ما ذکره شارح المقاصد (4) و غیره (5)

نوع من التردّد فی شأن عمر، حیث قال: إنّی استخلفت عمر بن الخطاب فإن عدل فذاک ظنّی به و رأیی فیه، و إن بدل و جار فلکلّ امرئ ما اکتسب، و الخیر أردت و لا أعلم الغیب، وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (6) و کان

قَوْلُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: ائْتُونِی بِکِتَابٍ [کَذَا] أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَا تَضِلُّوا بَعْدَهُ ..

خالیا من

ص: 568


1- صحیح البخاریّ- شرح الکرمانی- 2- 128.
2- فی شرحه علی نهج البلاغة 1- 165 باختلاف کثیر، و انظر ما بعدها و ما قبلها.
3- و جاءت فی تاریخ الطّبریّ 4- 52: أبو بکر بن أبی قحافة، بدلا من: عبد اللّه بن عثمان.
4- شرح المقاصد 5- 287.
5- و قد جاءت العبارة فی شرح المواقف 8- 365: إنّی استخلفت علیکم عمر بن الخطّاب فإن أحسن السیرة و ذلک ظنّی به، و الخیر أردت، و إن تکن الأخری فسیعلم الذین .. إلی آخره.
6- الشعراء: 227.

التردّد صریحا فی بعدهم عن الضلال بعد الکتاب، فکتاب أبی بکر من حیث المتن أولی بالشکّ، کما أنّ احتمال الهجر و غلبة المرض فی شأنه کان أظهر، و لم یدلّ دلیل من العقل و النقل علی براءته من الهذیان، و کان کتاب اللّه بین أظهرهم، فکان اللائق بدیانة عمر بن الخطاب أن لا یرضی بذلک الکتاب و یقول حسب الناس کتاب اللّه، و کان الأنسب لأشیاعه الذین یجوّزون الهذیان علی سیّد الأنام صلّی اللّه علیه و آله تصحیحا لقول عمر بن الخطاب أن یتردّدوا فی إمامته و لا یستندوا إلی وصیّة أبی بکر فی شأنه.

ثم إنّ فی (1) قول عمر بن الخطاب فی مقام الردّ علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله: حسبنا کتاب اللّه .. یدلّ علی أنّه لا حاجة إلی الخلیفة مطلقا، فکیف سارع إلی السقیفة لعقد البیعة و جعله أهمّ من دفن سیّد البریّة علیه و آله أکمل الصلاة و التحیّة.

و الحاصل، أنّ من لم یطبع اللّه علی قلبه لم یشکّ فی أنّهم لم یهتمّوا إلّا بنیل حطام الدنیا و زخارفها، و صرف الإمارة و الخلافة عن أهالیها و معادنها.

و اعلم أنّهم عدّوا من فضائل عمر بن الخطاب أنّه کان یرد علی (2) رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی کثیر من المواطن، و کان یرجع إلی قوله و یترک ما حکم به.

فمن ذلک.

مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (3) فِی أَخْبَارِ عُمَرَ فِی الْجُزْءِ الثَّانِیَ عَشَرَ، وَ رَوَاهُ مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ (4) فِی کِتَابِ الْإِیمَانِ، عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ، قَالَ: کُنَّا قُعُوداً حَوْلَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ مَعَنَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ (5) فِی نَفَرٍ، فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ

ص: 569


1- وضع فی (ک) رمز نسخة بدل علی: فی.
2- لا توجد فی (س) : علی.
3- شرح ابن أبی الحدید علی نهج البلاغة 12- 55- 56 [3- 108 و 116 ذات أربع مجلّدات] باختلاف کثیر جدّا.
4- صحیح مسلم 1- 44 باب من لقی اللّه بالإیمان.
5- لا توجد فی المصدر: و معنا أبو بکر و عمر ..

عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مِنْ بَیْنِ أَظْهُرِنَا فَأَبْطَأَ عَلَیْنَا، فَخَشِینَا أَنْ یُقْطَعَ دُونَنَا وَ فَزِعْنَا (1) وَ قُمْنَا، فَکُنْتُ أَوَّلَ مَنْ فَزِعَ، فَخَرَجْتُ أَبْتَغِی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] حَتَّی أَتَیْتُ حَائِطاً لِلْأَنْصَارِ لِقَوْمٍ مِنْ بَنِی النَّجَّارِ فَلَمْ أَجِدْ لَهُ بَاباً، فَإِذَا رَبِیعٌ یَدْخُلُ (2) فِی جَوْفِ حَائِطٍ مِنْ بِئْرٍ خَارِجَةٍ (3)

وَ الرَّبِیعُ: الْجَدْوَلُ (4)

فَاحْتَفَزْتُ فَدَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] (5)، فَقَالَ: أَبُو هُرَیْرَةَ؟. فَقُلْتُ: نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ، قَالَ (6):

مَا شَأْنُکَ؟. قُلْتُ: کُنْتَ بَیْنَ أَظْهُرِنَا فَقُمْتَ فَأَبْطَأْتَ عَلَیْنَا، فَخَشِینَا أَنْ تُقْطَعَ دُونَنَا، فَفَزِعْنَا- فَکُنْتُ أَوَّلَ مَنْ فَزِعَ- فَأَتَیْتُ هَذَا الْحَائِطَ فَاحْتَفَزْتُ (7) کَمَا تَحْتَفِزُ الثَّعْلَبُ وَ هَؤُلَاءِ النَّاسُ وَرَائِی، فَقَالَ: یَا أَبَا هُرَیْرَةَ!- وَ أَعْطَانِی نَعْلَیْهِ، قَالَ (8):

اذْهَبْ بِنَعْلَیَّ هَاتَیْنِ فَمَنْ لَقِیتَ مِنْ وَرَاءِ هَذَا الْحَائِطِ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُسْتَیْقِناً بِهَا قَلْبُهُ فَبَشِّرْهُ بِالْجَنَّةِ، فَکَانَ (9) أَوَّلُ مَنْ لَقِیتُ عُمَرَ، فَقَالَ: مَا هَاتَانِ النَّعْلَانِ یَا أَبَا هُرَیْرَةَ؟. قُلْتُ: هَاتَانِ نَعْلَا رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بَعَثَنِی بِهِمَا مَنْ لَقِیتُ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُسْتَیْقِناً بِهَا قَلْبُهُ بَشَّرْتُهُ بِالْجَنَّةِ، فَضَرَبَ عُمَرُ بِیَدِهِ بَیْنَ ثَدْیَیَّ فَخَرَرْتُ (10) لِاسْتِی، فَقَالَ: ارْجِعْ یَا أَبَا هُرَیْرَةَ!. فَرَجَعْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَأَجْهَشْتُ بِبُکَاءٍ (11) وَ رَکِبَنِی عُمَرُ، فَإِذَا هُوَ عَلَی أَثَرِی، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ

ص: 570


1- لا توجد فی الشّرح: و فزعنا.
2- فی المصدر: إلّا ربیعا فدخلت ..
3- لا توجد فی شرح النّهج: من بئر خارجة.
4- جاء فی مجمع البحرین 4- 332: و الرّبیع: جدول أو ساقیة تجری إلی النّخل أو الزّرع.
5- فی المصدر: فدخلت منه بعد أن احتقرته فإذا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ..
6- فی شرح النّهج: قلت.
7- فی المصدر: فاحتقرته.
8- لا توجد فی الشّرح: و أعطانی نعلیه قال.
9- فی المصدر: بالجنّة فخرجت و کان ..
10- فی الشّرح: فضرب عمر فخررت ..
11- فی المصدر: فقال: ارجع، فأجهشت بالبکاء راجعا.

صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: مَا لَکَ یَا أَبَا هُرَیْرَةَ؟. قُلْتُ (1): لَقِیتُ عُمَرَ فَأَخْبَرْتُهُ بِالَّذِی بَعَثْتَنِی بِهِ، فَضَرَبَ بَیْنَ ثَدْیَیَّ (2)ضَرْبَةً خَرَرْتُ لِاسْتِی، قَالَ: ارْجِعْ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: مَا حَمَلَکَ عَلَی (3)مَا فَعَلْتَ؟. فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (4)! بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی، أَ بَعَثْتَ أَبَا هُرَیْرَةَ بِنَعْلَیْکَ مَنْ لَقِیَ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُسْتَیْقِناً بِهَا (5)قَلْبُهُ بَشَّرَهُ بِالْجَنَّةِ؟. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَلَا تَفْعَلْ، فَإِنِّی أَخْشَی أَنْ یَتَّکِلَ النَّاسُ عَلَیْهَا فَخَلِّهِمْ یَعْمَلُونَ. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): فَخَلِّهِمْ (6).

**[ترجمه]اینکه شیعه و سنی روایت کرده­اند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله به هنگام بیماری­اش خواست نامه­ای برای امتش بنویسد تا بعد از وی گمراه نشده و اختلاف نورزند، به همین خاطر، پیامبر دوات و کتفی [استخوان کتف شتر یا چهارپایان دیگر است که به خاطر پهن بودن، برای نوشتن روی آن استفاده قرار می­گرفت] و یا مانند آن را خواست، ولی عمر مانع آوردن آن شد و گفت : به یقین او هذیان می گوید - ویا چیزی به همین معنا - این در حالی است که خداوند پاک سرشت، پیامبر صلَّی الله علیه و آله را وصف کرد که او را از روی هوی و هوس سخن نمی گوید، و کلام او، به جزء وحی که وحی می شود، نیست. اختلاف حاضران زیاد شد و صدای آن ها بالا گرفت تا اینکه حضرت ناراحت شد و ناراضی گشت. پس یکی از آن­ها گفت، آنچه را خواست، بیاورید و برخی می­گفتند: سخن، سخن عمر است.

و خداوند سبحان می فرماید :«وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَی اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن یَعْصِ

ص: 529

اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِینًا - . احزاب/36 - »، {و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند، برای آنان در کارشان اختیاری باشد و هر کس خدا و فرستاده اش را نافرمانی کند، قطعا دچار گمراهی آشکاری گردیده است.} و در آیه ای دیگر می فرماید: «فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا - . نساء/65 - »،

{ولی چنین نیست، به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند؛ سپس از حکمی که کرده ای، در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند و کاملا سر تسلیم فرود آورند.}

و پیشتر در باب وصیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله - . بحار الانوار22: 465-470، 472-473 - در این باره، اخبار زیادی از شیعه و سنی آوردیم و در اینجا هم، علاوه بر آنچه گذشت، آن اخبار را از هر دو طرف (شیعه و سنی) نقل می­کنیم.

امّا روایت­های اهل سنت: بخاری - . صحیح البخاری4: 85 -

در باب اخراج یهود از جزیرة العرب در کتاب الجهاد و السیر، و مسلم در کتاب الوصایا - . صحیح مسلم5: 75 -

، از سفیان، از سلیمان احول، از سعید بن جبیر روایت می­کند که شنیدم ابن عباس می­گفت: روز پنج شنبه، چه پنج شنبه روزی بود. پس آن قدر گریست که اشک­هایش شن­ها را خیس کرد. من گفتم: ای پسر عباس، پنج شنبه چه روزی است؟ گفت: درد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شدت یافت، حضرت فرمودند: کتفی برایم بیاورید تا نامه­ای برای شما بنویسم که هرگز بعد از آن گمراه نشوید. حاضران نزاع کردند، حال آنکه نزد هیچ پیامبری، نزاع و مشاجره­ جایز نیست. برخی گفتند: او را چه شده، آیا هذیان می­گوید؟ بپرسید چه گفت. حضرت فرمود: مرا رها کنید، آنچه من در آن هستم بهتر از آن است که شما مرا به آن می­خوانید، و به آن­ها به سه چیز دستور داد و فرمود: مشرکان را از جزیرة العرب اخراج کنید، و وَفد (هیئت­هایی که نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله می­آمدند) را همان­گونه که من پاداش و جایزه می­دهم، شما هم پاداش دهید. و سومی: یا ابن عباس آن را نگفت و یا گفته ولی من آن را فراموش کردم - . صحیح البخاری4: 120، و الکامل لابن الاثیر2: 320، و مسند احمد1: 222 - ،

ص: 530

بخاری می­گوید: سفیان گفت: این سخن از سلیمان است.

و در باب جوائز الوفد از کتاب مذکور - . صحیح البخاری4: 4/85 - ، از سلیمان احول، از ابن جبیر، از ابن عباس روایت کرد که ابن عباس گفت: روز پنج شنبه، چه روزی بود؟! سپس آن­قدر گریه کرد که اشک­هایش، شن­ها را خیس کرد. ابن عباس گفت: روز پنج شنبه، درد پیامبر صلَّی الله علیه و آله شدت یافت، پس فرمود: کتابی برایم بیاورید تا نامه­ای برایتان بنویسم که بعد از آن، هرگز گمراه نشوید. و با اینکه نزاع نزد هیچ پیامبری شایسته نیست، حاضران نزاع کردند و گفتند: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هذیان گفت؟ حضرت فرمود: مرا رها کنید، آنچه من در آن هستم بهتر از آن است که شما مرا به آن می­خوانید، و به هنگام وفاتشان به چند چیز وصیت نمودند: مشرکان را از جزیرة العرب اخراج کنید، و به وفد همان­گونه که من پاداش می­دادم، پاداش دهید و... سومی را فراموش کردم.

و بخاری - . صحیح البخاری1: 39 - ،

در باب نوشتن علم از کتاب العلم، از عبیدالله بن عبدالله، از ابن عباس نقل کرده که گفت: چون درد پیامبر صلَّی الله علیه و آله شدت یافت، حضرت فرمود: برگه­ای را برای من بیاورید تا برایتان نامه­ای بنویسم که بعد از آن گمراه نشوید. عمر گفت: درد و بیماری بر پیامبر غلبه یافته است و کتاب خدا نزد ماست و ما را کفایت می کند. پس حاضران مخالفت کردند و سروصدا زیاد شد، پیامبرصلَّی الله علیه و آله فرمود: از نزد من بروید که نزد من نزاع جایز نیست. پس ابن عباس خارج شد، درحالی­که می­گفت: چه مصیبت بزرگی که مانع نوشتن نامه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شد.

ص: 531

ودر باب بیماری پیامبرصلَّی الله علیه و آله - . صحیح بخاری6: 11 - ،

همانند روایت اولی نقل شده است .

و در این باب - . صحیح البخاری4: 11 - ،

از زَهْدی، از عبیدالله بن عبدالله بن عتبه، از ابن عباس نقل شده است که گفت: هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به حال احتضار افتادند، در خانه حضرت مردانی حضور داشتند که عمر بن خطاب جزو آن ها بود. پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: دوات و کتابی برایم بیاورید تا نامه­ای برای شما بنویسم که بعد از آن گمراه نشوید. عمر گفت: درد بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله غلبه یافته است و نزد شما قرآن هست، و کتاب خدا ما را کفایت می­کند. اهل خانه مخالفت کردند و با هم نزاع نمودند، برخی از آن­ها می­گفتند: بیاورید تا برایتان نامه ای بنویسد که بعد از آن گمراه نشوید و برخی دیگر غیر آن را می­گفتند، چون اختلاف و سرو صدا زیاد شد، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: برخیزید.

عبیدالله گفته است: ابن عباس می­گفت: چه مصیبت بزرگی که به خاطر اختلاف و سرو صدای آن­ها، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از نوشتن آن نامه برای آن­ها باز داشت.

و بخاری - . صحیح البخاری6: 11 -

همچنین در باب سخن مریض، این سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله را: «از من دور شوید»، از کتاب المرضی روایت کرده است، و مسلم - . صحیح مسلم5: 76 - در کتاب الوصایا، از زهدی، از عبیدالله بن عبدالله، از ابن عباس نقل کرده­است که ابن عباس گفت: چون رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در حال احتضار قرار گرفت و درحالی­که در خانه حضرت مردانی حضور داشتند که عمربن خطاب جزو آن­ها بود، فرمود: دوات و کتف بیاورید تا نامه­ای برایتان بنویسم... و حدیث را همانند قبلی روایت می­کند.

و مسلم - . صحیح البخاری5: 76 - ،

در کتاب مذکور، از سعید بن جبیر، از ابن عباس نقل کرده است که گفت: پنج شنبه، چه روزی بود؟! سپس شروع کرد به گریه کردن تا این­که دیدم قطره­های اشکش همانند چینش مرواریدها بود. ابن عباس گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: دوات و کتف بیاورید - یا لوح و دوات - تا نامه­ای برای شما بنویسم که هرگز بعد از آن، گمراه نشوید... ولی حاضران گفتند: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هذیان می­گوید.

و در «جامع الاصول - . جامع الاصول11: 69-71، حدیث8533 - »

اخباری در همین معنا و مضمون، از بخاری - . صحیح بخاری6: 11-12 -

و مسلم - . صحیح مسلم3: 1257-1259 -

نقل شده است.

و سید ابن طاووس - قدّس الله روحه - در کتاب «کشف الیقین - . کشف الیقین: 204 - » از کتاب «الجمع بین الصحیحین» که حافظ قرآن، محمد بن ابونصر بن عبدالله حمیدی، از نسخه­ای، چند اخبار سماعی و اجازاتی را جمع کرده است که تاریخ برخی از آن­ها سال 541 هجری است، این روایت را نقل کرده است: محمد می­گوید: ابن عباس گفت: روز پنج شنبه، چه روزی بود؟! (و در روایتی آمده ­است: سپس آن قدر گریست که اشک­هایش شن­ها را خیس کرد)، من گفتم: ای پسر عباس، پنج شنبه چه روزی بود؟ ابن عباس گفت: درد و رنج پیامبر صلَّی الله علیه و آله شدت یافت، پس فرمود: کتفی برایم بیاورید تا نامه­ای برایتان بنویسم که هرگز بعد از آن گمراه نشوید؛ ولی حاضران - درحالی­که نزاع نزد هیچ پیامبری نارواست - نزاع نمودند و گفتند،: او را چه شده است؟ هذیان گفت؟ بپرسید چه گفت. پس پیوسته شروع به جواب دادن به پیامبر کردند، پس حضرت فرمود: مرا ترک کنید، آنچه من در آن هستم بهتر از آن است که شما مرا به آن می­خوانید

و در روایتی از حدیث چهارم از الصحیحین آمده­است: ابن عباس می­گفت: چه مصیبت بزرگی بود که مانع نوشتن نامه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شد.

و در حدیثی متفق علیه از صحیح مسلم، جابر بن عبدالله انصاری، حدیث نامه­ای را که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خواست آن را برای امتش، برای در امان بودن آن­ها از گمراهی در رسالت خویش بنویسد، روایت شده است و در حدیث نود و ششم از افراد مسلم، از مسند جابر بن عبدالله انصاری نقل می­کند که به شرح زیر است: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هنگام وفات، صحیفه­ای طلبیدند و خواستند نامه­ای برای آن­ها بنویسند که بعد از آن، مسلمانان گمراه نشوند، ولی سر و صدا زیاد شد و عمر سخن گفت و پیامبر آن صحیفه را نخواستند.

و سید ابن طاووس - رضی الله عنه - در کتاب «الطرائف - . الطرائف: 431-423 - » گفته است: از امور شگفت مسلمین این است که همه آن­ها شهادت داد­ند که پیامبرشان به هنگام وفاتش خواست نامه­ای برای آن­ها بنویسد که هرگز بعد از آن گمراه نشوند و عمر بن خطاب مانع حضرت از نوشتن نامه و سبب گمراهی گمراهان امت وی و سبب اختلاف مسلمان­ها و ریختن خونشان، و تلف کردن اموال و اختلاف شریعت، و سبب هلاک شدن هفتاد و دو فرقه از اصل فرقه­های اسلام و هم­چنین سبب جاودانگی کسانی شد که در آتش جهنم جاودانه شدند؛ با وجود همه این­ها، بیشتر آن­ها از عمر بن خطاب اطاعت کردند که با این احوال علیه او گواهی دادند ولی او را بزرگ داشتند، و بعد آن، هرکس را به او طعن می­زد، تکفیر کردند و حال آنکه آن­ها از جمله طعن کنندگان­اند، و هر کس که عمر را سرزنش می­کرد، نسبت گمراهی به او دادند و حال آنکه آن­ها از جمله سرزنش کنندگان­اند، و از کسانی که ذکر نام او را قبیح می­دانند، بیزاری جستند، و حال آنکه آن­ها از جمله تقبیح­کنندگان­اند.

و از روایت­های آنان دراین باره، حدیثی است که در صحت آن اتفاق ­است و حمیدی در کتاب «الجمع بین الصحیحین» در حدیث چهارم، آن را از مسند عبدالله بن عباس نقل می­کند و می­گوید: هنگامی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله در حالت احتضار افتادند، در خانه­ ایشان مردانی حضور داشتند که عمر بن خطاب جزو آن­ها بود. پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: نزد من بیایید تا نامه­ای برای شما بنویسم که هرگز بعد از آن گمراه نشوید. ولی عمر بن خطاب گفت: درد بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله غلبه کرده و (هذیان می گوید)، شما قرآن را دارید و کتاب پروردگارتان شما را کافی است - . رجوع کنید به صحیح بخاری5: 127آ و طبقات ابن اسعد2: 242-245 - .

و در روایت ابن­عمر، از منبعی غیر از کتاب الحمیدی آمده است که عمر گفت: این مرد (پیامبر) هذیان می­گوید. و در کتاب الحمیدی آمده است که گفتند: او را چه شده است، هذیان گفت؟

و در جلد دوم از صحیح مسلم آمده است: عمر گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هذیان می­گوید.

حمیدی می­گوید: حاضران نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله مخالفت کردند، و یکی از آن­ها می­گفت: سخن، سخن پیامبر است، پس کتابی را بیاورید تا برایتان بنویسد. و برخی از آن­ها می­گفتند: سخن، سخن عمر است. چون هیاهو و سر و صدا زیاد شد و اختلاف کردند، پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: از نزد من بروید، چرا که نزد من نزاع جایز نیست و ابن عباس گریه می­کرد تا جایی که اشک­هایش شن­ها را خیس کرد، و می­گفت: پنج شنبه، عجب روزی بود؟! راوی می­گوید: من گفتم: ای پسر عباس، پنج شنبه چیست؟ عبدالله بن عباس گفت: روزی را که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از نوشتن آن نامه بازداشتند، و ­گفت: چه مصیبت بزرگی بود که رسول خدا را از نوشتن آن نامه بازداشت - . قاموس المحیط2: 158 - .

مؤلف: «الهجر»: هذیان، پرت و پلا. ابن اثیر در «جامع الاصول» و در شرح غریب المیم - 2. الصحاح2: 851 - گفته است: الهَجْر به فتح هاء: به معنای هذیان است و آن به سخن گفتنی که قابل فهم نباشد، گفته می­شود. «هَجَرَ فلانُ»: هرگاه هذیان بگوید، و «اَهجَرَ»: ناسزا گفت، و «الهُجْر»: ناسزا گفتن.

و در قاموس المحیط آمده است: «هَجَر فی نومه و مرضِه هُجْراً» به ضم هاء: یعنی هذیان گفت. ودر الصحاح آمده است: الهَجر: هذیان، و «قد هجر المریض یهجُر فهو هاجر»: یعنی بیمار هذیان گفت، و «الکلام المهجور»: سخن پرت و بلا. ابوعبید گفته است: آنچه از ابراهیم درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه: «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا مِّنَ الْمُجْرِمِینَ وَ کَفَی بِرَبِّکَ هَادِیًا وَنَصِیرًا - 3. الفرقان/30 - »،

{و پیامبر [خدا] گفت: پروردگارا، قوم من این قرآن را رها کردند.} روایت شده است، این سخن را تأیید می­کند که گفته است: درباره قرآن، غیر حق را به زبان آوردند، آیا نمی­بینی که مریض هر وقت هذیان بگوید، غیر حق را به زبان می­آورد؟ و از مجاهد همانند این روایت نقل شده است.

واضح است، این که برخی از آن­ها، هجر را به معنای هذیان انکار می­کنند، از زشت­ترین هذیان­هاست.

و ابن حجر - با وجود تعصب شدیدش - در مقدمه شرح خود بر صحیح بخاری - 4. هدی الساری، مقدمه فتح الباری لشرح صحیح البخاری: 200 -

اعتراف کرده است که هَجَر به معنای هذیان است. و «اللغط» به تسکین و تحریک غین: صدا و هیاهو یا صداهایی مبهمی که قابل فهم نیست، و «الرزّیة»: مصیبت.

گذشته از این، بدانید که قاضی القضات در «المغنی» برای دفع این طعن از عمر بن خطاب، اقدام نکرده­ است، و همچنین بسیاری از اهل سنت مانند شارح «المقاصد» و دیگران، مبادرت نکرده اند، و سید بزرگوار مرتضی - رضی الله عنه - در «الشافی» برای این که رای او، فقط بر دفع کلام صاحب المغنی منحصر است، این روایت را نقل نکرده است، و قاضی عیاض المالکی در کتابش به نام «الشفاء» به دفع این طعن و توجیه اختلاف ناشی از اصحاب، به شکل­هایی پرداخته که ما آن­ها را به همراه ایرادهایی که بر کلامش وارد است، ذکر می­کنیم. - 1. القاضی عیاض المالکی فی الشفاء2: 191-195 - قاضی می­گوید:

اولاً : اگر بگویید: عصمت پیامبر صلَّی الله علیه و آله در سخنان خود در همه احوالش مسلّم است، و اینکه در سخنان او خلاف و تشویش در عمد و سهو و صحت و بیماری و جدیت و شوخی، و رضا و غضب جایز نیست، پس معنای این حدیث پیامبر صلَّی الله علیه و آله درباره وصیتشان چیست که قاضی ابوعلی، که سند آن را به ابن عباس می­رساند، روایت کرده است، که گفته است:

هنگامی­که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به حال احتضار افتادند و در خانه حضرت مردانی حضور داشتند، پیامبر فرمود: دوات و کتفی برایم بیاورید تا نامه­ای برایتان بنویسم که بعد از آن، هرگز گمراه نشوید. یکی از حاضران گفت: درد و بیماری بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله غلبه کرده ... تا آخر حدیث. و در روایتی: نزد من بیایید تا نامه­ای برایتان بنویسم که هرگز بعد از آن گمراه نشوید. حاضران نزاع کردند و گفتند: او را چه شده؟ آیا هذیان گفت؟ از او بپرسید بفهمیم. پس پیامبر فرمود: مرا رها کنید؛ آنچه من در آن هستم بهتر از ... و در یکی از طرق این حدیث آمده است که پیامبر صلَّی الله علیه و آله هذیان گفت، و در روایتی آمده: دستور پیامبر را رها کردند... و روایت شده است: آیا هذیان گفت، و باز روایت شده است: آیا پیامبر هذیان گفت؟ و درآن حدیث آمده است: پس عمر گفت: درد و بیماری بر پیامبر غلبه کرده است و ما کتاب خدا را داریم و آن برای ما کفایت می­کند، و سر و صدا زیاد شد. پس پیامبر فرمود: از نزد من بلند شوید و بروید و در روایتی: اهل خانه مخالفت کرده و نزاع نمودند، برخی از آن­ها می­گفت: بیاورید تا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نامه ای برایتان بنویسد. و برخی گفتند: سخن، سخن عمر است.

ائمه ما درباره این حدیث گفته­اند: پیامبر صلَّی الله علیه و آله از بیماری­ها مصون نیست، و عوارض آن بیماری­ها از قبیل شدت درد و بیهوشی و مانند آن بر جسم او عارض می­شود، ولی در حین بیماری، از گفتن چیزی که در معجزه او طعن وارد می­کند و منجر به فساد شریعت او می­شود، از قبیل هذیان و اختلال در سخن گفتن، معصوم است، بر این اساس، ظاهر روایت کسی در این حدیث می­گوید: هَجر به معنای هذیان است، و گفته می­شود: هَجَر هَجراً هرگاه هذیان گوید، و اَهجر هجراً: هرگاه ناسزا گوید، و أهجر، متعدی هَجَر است، صحیح نیست و درست نمی­باشد، بلکه صحیح­تر و بهتر این است که گفته شود: أهجَرَ؟ «آیا هذیان گفت»؟ به طریق انکار کسی که گفت: پیامبر نمی­نویسد... و روایت ما در صحیح بخاری به نقل از تمام راویان، و در حدیث قبلی زهری در حدیث محمد بن سلام، از ابن عینینه این گونه است (یعنی به صورت أهجَرَ) و گاهی در روایت راوی، هَجَرَ بدون همزه استفهام نقل شده است، و تقدیر: أهَجراًَ و تقدیر این سخن گویند: هجراً و أهجر... به تعجب گوینده آن و تقدیر حیرت اوست که شاهد وخیم بودن حال رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و شدت درد ایشان و همچنین شاهد هول و هراس مقامی است که درآن مورد اختلاف است و امری که پیامبر در صدد نوشتن آن نامه بود؛ این گوینده لفظ آن را ضبط نکرده است، و هَجر(هذیان) را جاری مجرای شدت درد دانسته است، نه به این خاطر که او معتقد است، هذیان گفتن بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله جایز می­باشد، همان گونه که دلسوزی و شفقت بر مراقبت از او، حاضران را به این سخن واداشته است، و خداوند بلند مرتبه می فرماید: «والله یَعصِمُکَ مِنَ الناس»، - . مائده/67 - { و خداوند تو را از ]گزند[ مردم نگاه می دارد.} و همانند این. و امّا بنابر روایت أهَجْراً، این گفته به کسانی که در محضر پیامبر صلَّی الله علیه و آله اختلاف کرده­اند و همچنین به گفتگوی آن­ها با یکدیگر بر می­گردد، یعنی اینکه: اختلاف خودتان را پیش رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آورده اید و در برابر وی ناسزا گفته و سخن او را انکار می­کنید، و الهُجْر به ضم هاء: ناسزا گفتن است.

و علماء در معنای این حدیث و در چگونگی اختلاف آن­ها، بعد از اینکه پیامبر به آن­ها امر کرد که کتابی برای او بیاورند، اختلاف دارند، یکی از آن­ها گفته است: وجوب دستورهای پیامبرصلَّی الله علیه و آله از لحن آن­ها و جایز بودن از لحن آن با قرینه­هایی، فهمیده می شود، و چه بسا از قرائن سخن پیامبرصلَّی الله علیه و آله، برخی از حاضران این­گونه برداشت کرده­اند که مراد از سخن پیامبر، دستور موکّد نبوده، بلکه پیامبر آن را به اختیار آن­ها گذاشته است؛ ولی بعضی از آن­ها، آن را نفهمید. سپس گفت: از پیامبر بپرسید منظورش چیست و چون حاضران اختلاف کردند و درستی اندیشه عمر را دیدند، پیامبر هم از آن صرف نظر کرد. بنابراین، گفته پیامبر، دستور موکّد نبود. این علماء گفته­اند: مخالفت عمر از روی دلسوزی و شفقت بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله بود، چون نمی­خواست در آن حالت، با نوشتن آن نامه، به سختی و تکلیف بیفتد، همان­گونه که ابن عباس گفت: درد بیماری بر پیامبرصلَّی الله علیه و آله شدت یافت.

و گفته شده است: عمر ترسید از اینکه پیامبر کارها و دستورهایی در آن نامه بنویسند که مسلمانان از انجام آن­ها عاجز شوند و با مخالفت با آن دستورها، در گناه و نافرمانی پیامبر بیفتند، و به این نتیجه رسید که بهترین و مناسب­ترین گزینه برای امت، در آن امور، بازبودن اجتهاد و دادن حکم دقیق و طلب ثواب است، پس در این صورت، هم خطاکار و هم درستکار پاداش می­گیرند و عمر به خوبی دانست که شریعت و اساس ملت ثابت و استوار شده­ است و این که خداوند بلند مرتبه فرموده است: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ»، - . مائده/3 -

{ امروز دین شما را برایتان کامل کردم.} و این که خود حضرت صلَّی الله علیه و آله فرموده­اند: شما را به کتاب خدا و عترتم، خانواده­ام، سفارش می­کنم و این سخن عمر: کتاب خدا ما را کافی است... در ردّ جواب کسی است که با او مخالفت می­کند، نه با دستور پیامبرصلَّی الله علیه و آله.

و نیز گفته شده است: عمر از بیم مخالفت منافقان و کسی که در دلش مرض است، پس از اینکه پیامبر در خلوت، در آن نامه بنویسد، و این که همانند شیعیان رافضی که مدعی­اند پیامبر می­خواست وصیت کند و غیره، حرف­های بیهوده و بی اساس بزنند، با این کار مخالفت کرد.

و نیز گفته شده: این گفته پیامبر صلَّی الله علیه و آله به خاطر مشورت و آزمایش بود که آیا مردم آن را می­پذیرند یا از آن سرباز می­زنند؟ و چون حاضران اختلاف کردند، پیامبر هم آن را رها کرد.

و نیز گروهی دیگر گفته اند: معنای این حدیث، این است که پیامبر صلَّی الله علیه و آله نمی­خواست در این نامه، به آنچه از وی خواسته شده بود جواب دهد، نه به این دلیل که آن آغازی برای فرمان به آن باشد؛ بلکه برخی از اصحاب وی، از حضرت آن را خواستند، پس پیامبر هم خواسته آن­ها را اجابت کرد و دیگران به دلایلی که ذکر کردیم، آن را نپذیرفتند. و در مثل این داستان، به این گفته ابن عباس برای علی علیه السلام استدلال شده است: «ما را نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله ببر و اگر امر(خلافت) در ما بود، می­فهمیم» و همین­طور به نپذیرفتن این­ کار از سوی علی علیه السلام و این سخن او: «به خدا سوگند، آن را انجام نخواهم داد»، استدلال شده است، و نیز به این فرموده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله: «مرا رها کنید، پس آنچه من در آن هستم، بهتر است»، یعنی آنچه من در آن به سر می­برم از رها کردن این امر و از ترک کتاب خدا از جانب شما و این که مرا به خواسته خود خدا بخوانید، بهتر است؛ و گفته شده که آنچه پیامبر می­خواست آن را بنویسد، امر خلافت و تعیین آن بود. سخن قاضی عیاض به پایان رسید.

در وهله اول، چند ایراد بر گفته قاضی و در مرحله دوم بر آنچه از دیگران نقل کرد، وارد می­شود:

امّا آنچه قاضی در تفسیر واژه هَجر و توجیه آن برگزیده، سخنانی یاوه و پوچ است که در آن از امام خود پیروی کرده است، و آنچه بخاری در باب العلم نقل کرده، این را تصریح می­کند که عمر به پیامبر گفت که درد بیماری بر او غلبه کرده است؛ و لازم نیست که در جواب او آن کتاب را بیاوریم، و آنچه نمایان است این است که گوینده: او را چه شده است، آیا هذیان گفت؟ منظور او را پرسید... همان کسی است که گفت: درد و رنج بر پیامبر غلبه کرده است... و مفهوم هر دو عبارت یکی است، و از سیاق همه آن اخبار معلوم می­شود که آن هیاهو و اختلاف در حضور پیامبر صلَّی الله علیه و آله، تنها به خاطر سخن عمر بود، و پیامبرصلَّی الله علیه و آله، به دلیل مخالفت از سوی او، نوشتن نامه را رها کرد، و این که او حضرت را رنجانده و ناراحت کرده­است.

و اما این عذر و بهانه که او (عمر) این سخن را از روی تعجب و شگفتی گفته است، باطل می­باشد؛ برای این که اگر این­گونه بود، باید او همانند مردم عمل می­کرد نه این که به مقام رسول خداصلَّی الله علیه و آله توهین کند...و همچنین اگر او در این درجه از محبت به پیامبرصلَّی الله علیه و آله بود، طوری که با شنیدن احتمال و تصور وفات پیامبرصلَّی الله علیه و آله مضطرب ­شود تا حدی که منجر به اختلال در سخن گفتن او گردد، باید این حالت، بعد از وفات پیامبر شدت بیشتری می یافت، و اگر این گونه بود، قبل از تجهیز و غسل و دفن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به سوی سقیفه نمی­شتافت! اگر آن صحیح هم باشد، فایده و سودی برای او ندارد؛ برای این که دلیل طعن بر او، مخالفت با دستور رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و ممانعت او در چیزی است که تا روز قیامت، موجب صلاح همه مسلمانان خواهد بود، و سهل انگاری در خصوص عبارتی، درآن باره، نفعی نمی­رساند.

و اما ایراداتی که در اعتراض به آنچه از آن قوم نقل کرده است، وارد می­شود، به شرح زیر می­باشد: اوّل: این که در ابتدا نقل کرده که برخی از ائمه ما این­گونه برداشت کردند که امر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به انجام خواسته­اش، به اختیار آن­ها بوده است، فسادش آشکار است، زیرا، این دستور، با این که واجب بودن آن واضح است - همان گونه که در محلش اشاره شد - در آن مقام، به چیزی همراه و ملحق شده است که مراد از مستحب و مباح بودن آن را ردّ می­کند، برای این که پیامبر صلَّی الله علیه و آله برای آن نامه دلیل ­آورد که بعد از آن، دیگر گمراه نخواهید شد، و آشکار است که امر و دستوری که ترک کردن آن باعث گمراهی امت می­شود، نه مباح است و نه مستحب، و تنها دلیل واجب بودن آن امر، تاثیر و اهمیّت مصلحت و شدت فساد و گمراهی است، حال آنکه او (عمر) در توجیه ممانعت از انجام دستور رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به این دلیل متوسل می­شود که پیامبر هذیان می­گوید، همان گونه که روایت دوم پیشین، آن را تصریح می­کند، و یا با این دلیل که درد بیماری بر پیامبرصلَّی الله علیه و آله غلبه یافته، با دستور پیامبر مخالفت می­کند، و پیداست که این سخن قاضی هیچ ارتباطی به فهم مستحب و مباح بودن آن ندارد.

و گفته ما را، این سخن ابن عباس، که عموم راویان به درک و خبرگی او اعتراف کرده­اند، تأیید می­کند که گفته است، چه مصیبت بزرگی بود که مانع شد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نتواند آن نامه را بنویسد... وآیا ابن عباس، از دست رفتن امری مباح و مستحب را مصیبت بزرگ می­نامد و به خاطر آن گریه می­کند، تا اینکه از شدت گریه او، شن­ها خیس می­شود؟! کسی که اندک انس و آشنایی با کلام عرب داشته باشد، می­فهمد که آن­ها در فهم معانی مجازی و نفی معانی حقیقی، به قرینه­هایی اکتفا می­کنند که از این هم پوشیده­تر و مخفی­تر است، چه برسد به معنای حقیقی که در کنار قرینه­ای مانند این، قرار بگیرد؟ با این وجود، مشغول بودن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به نوشتن چیزی که نسبت خیر و شر آن یکسان بوده، به نحوی که پذیرفتن و نپذیرفتن آن در اختیار آن­ها باشد، درحال بیماری و شدت درد و نزدیکی رحلت و فراق امتی که خداوند او را بشارت دهنده و بیم­دهنده برای آنها فرستاد، از جمله اموری است که فقط کسی آن را می­پذیرد و به آن اعتقاد پیدا می­کند که به نهایت نادانی و حماقت برسد، و آن را از موارد استحسانی - استحبابی -، بداند و اگر این امر بر وجه مستحب باشد، پیداست که نپذیرفتن چیزی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله برای اسلام پسندیده و به آن حکم داده، گرچه حکم مستحبی باشد و چنین گمان شود که صواب - صحیح - مخالفت با آن است و آن را هذیان به شمار آورد، تقبیحی است گستاخانه درباره رأی کسی که از روی هوی و هوس سخن نمی گوید و نسبت دادن جهل و گمراهی در حق کسی است که گمراه و اغوا نمی­شود و کلام او جز وحی­ای که وحی می­شود، نیست، و خود این ردّ سخن خداوند پاک و منزه و در حدّ شرک به اوست.

و چه بسا کسانی که اجتهاد را در مقابل نصّ جایز می­دانند - اگر چه بر وجه استحباب باشد - قبول ندارند که نپذیرفتن آن به این شکلی که مشتمل بر بی­ادبی و بی ­اعتنایی است، جایز باشد.

و اگر گفته شود: اگر انجام این دستور پیامبر صلَّی الله علیه و آله از ترس اینکه مبادا با ننوشتن آن، مفسده بزرگی که گمراهی امت است به وجود آید، واجب و الزامی باشد، پس چرا رسول خدا آن را رها نمود و بر خواسته خود اصرار نورزید؟ و آیا این جز کوتاهی در هدایت امت و لطف به آن­ها نیست؟

در جواب آن می­گوییم: چه بسا پیامبر هنگامی که نافرمانی حاضران را از حال و وضعیت آن­ها دید، ترسید از این که با نوشتن وصیت و تعیین کسی که او را برای امامت برمی­گزیند و او را به مردم از خودشان سزاوارتر بداند، باعث تعجیل در فتنه بین مسلمانان و متفرق شدن آن­ها شود، و با این کار، کافران و از دین برگشتگان بر مسلمانان چیره شده و اساس اسلام سرنگون شده و پایه­های دین فرو بریزد؛ و این بدین سبب است که طالبان امامت و حریصان به ملک و خلافت، به خوبی از بیماری حضرت و از اخبار پیامبرصلَّی الله علیه و آله آگاه بوده و آشکارا و نهان در چندین جا می­دانستند که اجل آن حضرت نزدیک گشته و دیگر بهبود نمی­یابند. بنابراین تصمیم گرفتند، اگر آن نامه نوشته شود و بر وصیت تاکید شود، میان مسلمان­ها این شبهه را بیندازند که پیامبرصلَّی الله علیه و آله آن را در حالت هذیان و پریشان گویی به زبان آورده است، تا به این صورت، کسانی که در دل­هایشان بیماری است، آن را پذیرفته و ایمان آورندگان را به این که کلام او جز وحی که وحی می­شود نیست، تکذیب کنند، در نتیجه بین آن­ها جنگ و کشتار به پا شود و وضعیت به این منتهی شود که اهل ایمان ریشه کن شده و اهل شرک و ظلم پا به عرصه بگذارند. به همین دلیل، پیامبرصلَّی الله علیه و آله به نصّ خویش در روز غدیر و جاهای دیگر اکتفا نمودند، چرا که حکم (انتصاب علی علیه السلام را به عنوان امام و وصی) ابلاغ کرده و رسالت پروردگارش را همان گونه که با این فرموده خود: «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ - . مائدة/67 - »، {ای پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده را ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد. آری خدا گروه کافران را هدایت نمی کند.} به ایشان امر کرده بود، به مردم رسانیده بود، و در ننوشتن آن نامه، کوتاهی در تبلیغ دین و رسالت متوجه حضرت نمی­شد و تنها آن گروه از امت که به خاطر شقاوت خودشان، مانع آن کار شدند و باب رحمت الهی را بستند، پس از راه راست گمراه شده و بسیاری را با خود گمراه کردند: «وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُونَ - . شعراء/227 - »،

{به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.} ایراد دوم: این گفته قاضی: «پرسیدن حاضران به این منظور بود که می خواستند بدانند، آیا این دستور، دستور مؤکّد بود یا این که پیامبر صلَّی الله علیه و آله آن را به اختیار آنان گذاشت»، مردود بوده و پذیرفتنی نیست؛ برای این که از این سخن آن­ها: او (پیامبر) را چه شده، آیا هذیان گفت؟ منظورش را بپرسید... کوچکترین هوشیاری و درایتی فهمیده نمی­شود، جز این که این پرسیدن آن­ها عبارت از این باشد که می­خواستند بدانند، آن کلام پیامبر، مانند سخن بیماران از روی پریشان­گویی و هذیان بوده یا این که نه، سخن حضرت درست است، نه این که دستور او به طریق امر مؤکّد و یا به اختیار بوده است، که خود این مسئله، واضح و آشکار است.

و امّا این که گفت: علت انصراف پیامبر از نوشتن آن نامه، درستی اندیشه عمر است، باید بگوییم: در آن کلام چیزی که بر تصدیق رای عمر دلالت کند، وجود ندارد؛ به این دلیل که این فرموده پیامبر: «از نزد من بروید، نزد من شایسته نیست نزاع کنید»، در روایت سوم از روایت­های بخاری، تصریحی آشکار به ناراحتی و آزرده­ شدن حضرت، به سبب مخالفت آن­هاست، و آیا هیچ خردمندی جایز می­داند که در مقام تصدیق رای، با کسی که خداوند سبحان او را به اخلاق بسی والا وصف نموده و او را رحمتی برای جهانیان فرستاده است، این­گونه سخن گفته شود؟ و چگونه پیامبر صلَّی الله علیه و آله، به کسی که وی را با طولانی نشستن در خانه حضرت آزرده می­کرد، دستور نمی­داد برخیزد و از خانه خارج شود و از گفتن و ابراز آن شرم می­داشت، تا این که خداوند نازل کرد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَن یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلَی طَعَامٍ غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَلَکِنْ إِذَا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنکُمْ وَاللَّهُ لَا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ - . احزاب/53 - »،

{ای کسانی که ایمان آورده اید، داخل اتاقهای پیامبر مشوید مگر آنکه برای [خوردن] طعامی به شما اجازه داده شود [آن هم] بی آنکه در انتظار پخته شدن آن باشید، ولی هنگامی که دعوت شدید داخل گردید و وقتی غذا خوردید پراکنده شوید بی آنکه سرگرم سخنی گردید، این [رفتار] شما پیامبر را می رنجاند و[لی] از شما شرم می دارد و حال آنکه خدا از حق[گویی] شرم نمی کند.}، پس چگونه از دستور به بلند شدن کسی که او را می­آزرد و امر به کسی که به درستی و راه راست، هدایت شده شرم داشت، آن هم در چنین امری که نفع ِ آن همه امت را در برمی­گیرد و فاجعه آن گسترش می­یابد.؟

با صرف نظر از آن، در ضعف این رای هیچ شکی نیست؛ زیرا این گفته عمر: «کتاب خدا ما را کافی است»، نشان می­دهد که او هیچ ترس و واهمه­ای از این که امت بعد از کتاب خدا، در حکمی از احکام گمراه شوند، نداشت وگرنه در منع نوشتن آنچه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می­خواست، به آن استناد نمی­ کرد و به تعیین آن تصریح نمی­کرد، و آیاتی که احکام دین از آن­ها استنباط می­شود - همانطور که ذکر کرده­اند - پانصد آیه و یا چیزی نزدیک به این مقدار است، و پیداست که این مقدار آیه در ظاهر، بسیاری از احکام را در برنمی­گیرد، و دلالت آن­ها به گونه­ای نیست که هر کسی بتواند از آن­ها حکم استنباط کند و در فهم آن حکم، اختلافی بین مردم نیفتد تا باب گمراهی مسدود شود. هرکس به کلام مفسرین کمترین مراجعه­ای داشته باشد، می­فهمد که آیه­ای نیست که مفسران در فهم آن و استخراج احکام از آن آیه، بر اقوال متضاد و اشکال مختلف اختلاف نکرده باشند... حال آنکه قرآن کریم مشتمل بر ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، ظاهر و مؤوّل، عام و خاص، مطلق و مقیّد و غیره است که تنها راسخون در علم که از کجی و گمراهی معصومند، می­تواند آن را بفهمند.

از این فهمیده می­شود که هدف پیامبر صلَّی الله علیه و آله، جز تعیین وصیّ و جانشینان خود تا روز قیامت نبوده است؛ برای اینکه هرگاه کتاب خداوند متعال، با طول و تفصیلش، اختلاف بین امت مسلمان را از میان بر ندارد، پس چگونه در آن هنگام، از پیامبرصلَّی الله علیه و آله این گونه متصور می­شود که نوشتن نامه­ای در چند سطر، اختلاف همه امور امت مسلمان را رفع می­کند، مگر این که در هر عصری کسی را تعیین کند که مسلمانان به هنگام اختلاف به او مراجعه کنند، و او هم، آن­ها را به همه خوبی­های دین و دنیا راهنمایی کند و قرآن مجید را برای آن­ها به گونه­ای تفسیر کند که اختلافی بین آن­ها، درباره آن نیفتد؟

و این فرموده امیرمؤمنان علی علیه السلام: «من کلام ناطق خدا و این قرآن، کلام ساکت خداوند است»، آنچه را ذکر نمودیم تأیید می­کند. - . وسائل الشیعة18: 20، الباب5، حدیث12 -

و گفته شده: «این گفته او همچون سخن شخص بیماری است که می­گوید: با وجود کتاب ها پزشکی ای که به ما رسیده است، دیگر نیازی به طبیب نداریم»، واضح است که کتاب­های طبی در شاخه­های پزشکی، از قرآن کریم در جزئیات احکام شرعی، گسترده­تر و شامل­تر است، پس معلوم می­شود، منع نوشتن چیزی که از گمراهی و گمراه کردن و از کثرت اختلاف بین امت و از پراکندگی راه­ها و مذاهب - با وجود حضور کتاب خدا در بین آن­ها - باز می­دارد، دلیل قاطعی است بر آنچه بیان نمودیم.

ایراد سوم: این­که ذکر کرد: عمر از اینکه پیامبر صلَّی الله علیه و آله مشقت نوشتن آن نامه را به همراه سختی درد بیماری تحمل کند، بر حضرت دلسوزی کرده و ترسید، فاسد و پوچ است؛ برای این که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله عادت نداشتند در زمان صحت خود نامه­ای را به دست خود بنویسند، بلکه آنچه را می­خواست، بر کاتب خود دیکته می کردند، یا به این دلیل که حضرت أمیّ بودند و نه می­توانست بخواند و نه بنویسد، و یا به دلایل دیگر، و این امر بر عمر پوشیده نبود، پس چگونه او به خاطر نوشتن آن نامه، دلسوزی و ترحم کرد؟

وامّا درباره املا، عُمَر از کجا می­دانست که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نمی­تواند خواسته خود را با لفظی کوتاه و عبارتی مختصر بیان کند و در املا کردن آن بر کاتب، سختی غیر قابل تحملی نداشته باشد، هر چند که این کار، اولین سختی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در هدایت امتش نیست، پس چگونه است که عمر فقط در آنجا که می­فهمد، مراد رسول خدا تاکید نصّ بر امیرمؤمنان علیه السلام به عنوان جانشین است، - همانطور که به زودی اگر خدا بخواهد بدان تصریح خواهیم کرد - ترحم و دلسوزی می­کند؟ هیچ شکی نیست که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر خویش دلسوزتر و به حال خویش عالم تر از عمربن خطاب بوده­اند.

در کل می­توان گفت که ضعف این عذر و بهانه، از جمله اموری است که خردمند و باهوش در آن شک نمی کند.

و در مورد شدت درد پیامبر صلَّی الله علیه و آله، باید گفت که تنها هدف عمر از استناد به آن، این بود که می­خواست اثبات کند که کلام رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شایسته گوش دادن نیست، برای این که هذیان گفتن ناشی از اختلال عقل به شدت بیماری و غلبه ی درد بوده، همان گونه که از این سخن آنان، در روایت­های پیش واضح است که گفتند: «پیامبر را چه شده، آیا هذیان گفت؟ و یا، او هذیان می­گوید؟»، و نه به خاطر زعم این گوینده (قاضی) که آن هم واضح است.

ایراد چهارم: این که ذکر کرده که عمر از روی اعتدال اندیشید، رها کردن بیان و کلام رسول خداصلَّی الله علیه و آله، برای امت مناسب­تر است، برای این­که هم خطاکار و هم درستکار اهل پاداش شوند؛ و اینکه عمر ترسید پیامبر صلَّی الله علیه و آله مسائلی را بنویسد که از آن­ها عاجز شده و با مخالفت آن­ها، دچار معصیت و نافرمانی شوند... باید در ردّ آن گفت: اگر اوّلی صحت داشت، مردم، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از تبلیغ احکام اسلام منع می­کردند، و بهتر بود که خداوند رسول خود را به سوی خلقش مبعوث نمی­کرد و سختی و امتحان و تحمّل اذیّت در تبلیغ احکام را برایشان تکلیف نمی­نمود، و مردم را بدون پیامبر رها می­کرد تا خودشان اجتهاد کرده و خطاکار یا درستکار، به دنبال اجر و پاداش می­رفتند، و خداوند مصلحت بندگانش را در خلاف حکم رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مبنی بر این که ترک آن حکم باعث گمراهی امت جز مرتدین و کافران می­شود، نمی­دید، و حال آنکه خداوند بلند مرتبه فرموده است: «فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا - . نساء/65 - »،

{ولی چنین نیست، به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند و کاملا سر تسلیم فرود آورند.} و باز خداوند سبحان فرموده: « وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَی اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِینًا - . احزاب/36 - »،

{و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند، برای آنان در کارشان اختیاری باشد و هر کس خدا و فرستاده اش را نافرمانی کند قطعا دچار گمراهی آشکاری گردیده است.}

و امّا ترس از اینکه مبادا پیامبرصلَّی الله علیه و آله امری خارج از توان مردم بنویسد، اگر مراد از آن، ترس از این است که پیامبرصلَّی الله علیه و آله آن­ها را بر بیشتر از طاقتشان مکلّف کند، با دلالت عقل و این فرموده خداوند بلند مرتبه: «لاَ یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا - . بقره/286 - »، {و خداوند هر کس را به اندازه وسعش تکلیف می کند.} و یا دیگر دلایل نقلی، هم برای عمر و هم برای دیگران، آشکار شد که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله امتش را جز کمتر از توان آن­ها تکلیف نمی­کند؛ و اگر مرادش، ترس از تکلیف کردن آن­ها به چیزی باشد که در آن سختی و رنج است، پس چرا عمر و دیگران، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از واجب کردن حج و جهاد و نهی از همبستر شدن با زنی زیبا که از نکاح خودداری می­کند و یا آن که شوهری در نهایت عزب بودن و تمایل نفس داشته باشد، منع نکردند؟ پیداست که بسیاری از مردم، در دستورهای سخت، از خداوند نافرمانی کرده و با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مخالفت می­ورزند.

و امّا مشقت زیادی که در عرف، جزء تنگنا و محدودیت به شمار می رود، اگر خارج از توان باشد، خداوند متعال آن را با این فرموده خویش: «یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ - . بقره/185 - »،

{خدا برای شما آسانی می خواهد و برای شما دشواری نمی خواهد} نفی نموده و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرموده است: با دین حنیف ساده و آسان و آشکار مبعوث شده­ام. - . مسند احمد: 5/266 - پس چگونه او از این فرموده حضرت «تا نامه­ای برایتان بنویسم که بعد از من گمراه نشوید»، فهمید که پیامبرصلَّی الله علیه و آله خواست چیزی را برای آن­ها بنویسد که از انجام دادن آن عاجز می­شوند؟ و چه ارتباطی بین این عذر و بهانه با این گفته او: «درد بر او غلبه کرده»، و یا این گفته او: «او هذیان می­گوید»، وجود دارد؟

خلاصه اینکه نه عمر و نه دیگری، به امر امت و مصلحت آن­ها از کسی که وحی الهی پیاپی به او نازل شده و خداوند آن را با روح القدوس تایید نموده، و کسی که خداوند او را رحمتی برای جهانیان فرستاده، داناتر و نه بر آن­ها دلسوزتر و رئوف­تر نبوده است.

پنجم: و این که گفت: عمر با این فرموده خداوند متعال: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ »، - . مائده/3 -

{امروز دین شما را برایتان کامل کردم.} و این فرموده پیامبرصلَّی الله علیه و آله: شمارا به کتاب خدا و اهل بیتم سفارش می­کنم، دانست که شریعت و دین اسلام کامل و ثابت شده است. در جواب او گفته می­شود: اگر مراد از کامل شدن دین، آنچه او فهمیده است باشد، لازم است که مردم از رسول خداصلَّی الله علیه و آله بی نیاز شده و بعد از نزول آیه در حکمی از احکام دین، به او محتاج نباشند، و امّا این فرموده رسول اکرم صلَّی الله علیه و آله: «شما را به کتاب خدا و عترتم سفارش می­کنم»، هیچ دلالتی بر این که دیگر امر مهمی برای امت باقی نمانده تا نوشته ای که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مرادش بود، لغو و بیهوده باشد، در این فرموده ایشان وجود ندارد، و این که منع وی از آن صحت داشته باشد، و حال آنکه مراد از نوشتن آن نوشته، به خاطر ترس از این که امت به آن دو چنگ نزند و آن­ها را رها کند، تأکید فرمان به تبعیت از کتاب خداوند و عترت پاک و حافظ قرآن و عالم به آنچه در آن است، می باشد. در نتیجه در ورطه­های گمراهی غوطه­ور شده و همان گونه که بسیاری از آن­ها انجام دادند و راه مستقیم را گم کردند و گمراه شدند .

و اگر فرض کنیم که مراد پیامبر صلَّی الله علیه و آله، امری غیر از این بود؛ پس در این صورت، این اعتذار جز التزام به مفسده و اعتقاد به این­که پیامبر صلَّی الله علیه و آله تلاش کرد چیزی بیهوده و بی­فایده را بنویسد، چیز دیگری نیست، و حال آن که این فرموده حضرت: «بعد از این نوشته هرگز گمراه نخواهید شد...» در نظر او ، هذیان محض و پریشان­گویی بود، و اگر مراد، بی­نیازی با آن وصیت بود، پس چرا عمر بعد از پیامبر صلَّی الله علیه و آله به عترت پاک متمسک و متوسل نشد و آن­ها را نه شایسته خلافت دید و نه شایسته مشورت در آن؟ و رسول خدا را بدون کفن و دفن، و اهل بیت ایشان صلوات الله علیهم را رها نموده و برای بستن عقد خلافت برای هم­پیمانش (اصحاب صحیفه) و رفیقش، به سوی سقیفه شتافت؟ و چرا بعد از آن­که، انکار خلافت او را توسط بزرگ اهل بیت علیهم السلام - علی علیه السلام - و عدم پیروی از او را دید، از کرده­ خود برنگشت؟ و حال آنکه در اخبار صحیح آن­ها آمده است که علی علیه السلام و سایر بنی هاشم تا شش ماه با ابوبکر بیعت نکرد­ند؛ و چرا عمر در مقام منع از آماده کردن آنچه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خواسته بود نگفت: قرآن و اهل بیت رسول خدا ما را کفایت می­کند؟

بر انسان صاحب بینش پوشیده نیست که ذکر عترت در این مقام از سوی قاضی، از جمله اموری است که خداوند بلند مرتبه آن را بر زبان این بهانه­جو، به منظور رسوایی­شان و رسوایی مقام او و آشکار کردن گمراهی امامش، جاری کرده است.

ششم: و اینکه گفت: این گفته عمر: کتاب خدا برای ما کافی است... در ردّ کسی است که با او نزاع کرد و نه در ردّ فرمان پیامبرصلَّی الله علیه و آله... سخنی است که فساد آن پوشیده نیست؛ برای این که روایتی را که بخاری در باب کتابة العلم، روایت می­کند، به صراحت اشاره می­کند که سخن عمر در ردّ فرموده پیامبرصلَّی الله علیه و آله است و این که اختلاف حاضران، بعد از آن سخن او بوده است و همین­طور روایت بخاری در باب سخن مریض که از پیامبر صلَّی الله علیه و آله نقل کرده: «مرا ترک کنید»، این گفته را تأیید می­کند .

و اگر بپذیریم که او با آن سخنش، پیامبر صلَّی الله علیه و آله را مدنظر نداشته، بلکه منظورش یکی از مخالفان بوده است، روایت اخیر بخاری نشان می­دهد که یکی از آن دو گروه مخالف همدیگر، می­گفتند: «آنچه را خواست، بیاورید تا نوشته ای برایتان بنویسد که بعد از آن، هرگز گمراه نشوید»، و گروه دیگری می­گفتند: «سخن، سخن عمر است»؛ پس می بینیم که سخن او در ردّ پیامبر اکرم صلَّی الله علیه و آله می­باشد، گرچه منظورش از آن، مخالفان بوده باشد، و این نیز همانند اولی، مستلزم انکار نبوت و کفر است، و اگر چه مخالفت، عمیق­تر از بی­ادبی و بی­شرمی است.

ایراد هفتم: اینکه ذکر کرد که عمر از شورش منافقان و کسانی که در دلشان بیماری است، بعد از نوشته شدن آن­ نامه در خلوت، ترسید و از اینکه مبادا همانند ادعای (شیعه) رافضه مبنی بر وصیت، سخنان یاوه و باطلی بگویند، در جواب او باید گفت:

اوّلاً: این که نوشتن در خلوت بود، دروغ و مخالف آنچه مشهور است می­باشد؛ برای این که مشهور، اجتماع بنی هاشم و بزرگان مهاجرین و انصار نزد پیامبرصلَّی الله علیه و آله در آن روز است، و آن را این گفته ابن عباس در روایت­های پیشین تایید می­کند که گفته است: و در خانه پیامبرصلَّی الله علیه و آله مردانی حضور داشتند که عمر بن خطاب جزو آن­ها بود، و گفته دیگر او: هیاهو زیاد شد، و حاضران در مخالفت و سخنان لغو، زیاده روی کردند.

دوم: این که اگر عمر از آن می­ترسید، نمی­گفت: کتاب خدا برای ما کفایت می­کند، و درد بیماری بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله غلبه کرده است و او هذیان می­گوید... و بهتر آن بود که به پیامبر صلَّی الله علیه و آله پیشنهاد می­داد که شایسته است گروهی مورد اطمینان مردم را احضار کند و شهادت آن­ها حجت و دلیلی نزد عامه باشد تا بر کتابت آن نوشته شهادت دهند و به منظور دفع اختلاف مردم، اقامه شهادت کنند.

سوم: این که نهایت مخالفت و شورش منافقان این می­بود که اختلاف می­افتاد و برخی از مردم به آن وصیت عمل نمی­کردند، و این در مقایسه با ضرر و آسیبی که از منع نوشتن آن نوشته متوجه مسلمانان می­شود، بیشتر نیست تا اینکه احدی به آن عمل نکند؛ و امّا ترس از وقوع فتنه میان مسلمانان، در صورت ننوشتن آن نوشته و وصیت، وجود دارد، بلکه ننوشتن آن، بیشتر موجب وقوع فتنه و برانگیختن شرارت است.

چهارم: این که اگر منظور او از مخالفت منافقان، تنها عیبجویی آن­ها در وصیت است، بدون اینکه تزلزلی متوجه مسلمانان و اسلام شود، مشکلی در آن نیست، و حال آنکه طعن و عیب­جویی آن­ها درباره آن، و در نبودن آن، تمام نمی­شود؛ و اگر منظورش، ضرر رسیدن به مسلمانان و اسلام باشد، فساد گفته او آشکار است، چرا که اگر جهت فساد در آن وصیت و کتابت بیشتر بود، کسی که از هر رئوف دانا، به امتش داناتر و به آن­ها مهربان­تر است، آن را نمی­خواست و آن را با عدم گمراهی آن­ها تحلیل و توجیه نمی­کرد؟

و امّا بطلان اجتهاد بر خلاف قول خود، در محلش آشکار گردید و به زودی درباره آن سخن خواهیم گفت، با این وجود، دفع این ضرری که با نسبت دادن هذیان و ناسزا به پیامبر صلَّی الله علیه و آله و تقبیح رای او و اعتراض بر او مبنی بر این که کتاب خداوند ما را کافی است، توهم کرده­اند، دفع فاسد به فاسد است.

پنجم: این که ادعای رافضه را به مخالفت منافقین تشبیه کرده، در نهایت ضعف و سستی است؛ برای این که آنچه از آن­ها پیداست این است که گمان کرده، ادعای رافضی­ها بزرگ­تر از فساد مخالفت منافقین و بزرگ­تر از یاوه گویی­های آن­ها و یا مانند این­ها است، پیداست که این ادعا، فقط از منع نوشتن آن نوشته حاصل شده و به زعم آن، نه از نوشتن آنچه که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می خواست. و از عایشه روایت کرده­اند که رسول خدا به هنگام بیماری­اش، به او فرمود: پدرت و برادرت را نزد من فرا خوان تا نوشته ای بنویسم، زیرا می­ترسم آرزومندی و طمع­کننده­ای آرزویی کند، و گوینده­ای، چیزی بگوید... پس اگر مخالفت عمر بن خطاب نبود، بی­شک ادعای رافضی ها مسدود می­شد.

خلاصه اینکه شکی نیست که ترک وصیت و ننوشتن نوشته، از گفتن سخنان یاوه و ادعای باطل شایسته­تر است، سوگند به خدا که در ابتدای امر، منافقین و کسی که در دلش بیماری بود، مخالفت کردند، زیرا یکی از آن­ها گفت: درد بیماری بر او غلبه کرده و کتاب خدا ما را کفایت می­کند... و دیگران هم او را تصدیق کرده و گفتند: سخن، سخن عمر است.. پس با این کار خود، در اسلام رخنه­ای ایجاد کرده و پایه ایمان را نابود ساختند، همان گونه که ابن عباس با این گفته خود از آن پرده برداشت: چه مصیبیت بزرگی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از نوشتن آن نوشته برای آن­ها بازداشت.

هشتم: این که حکایت کرد: گروهی دیگر گفته­اند: پیامبر صلَّی الله علیه و آله در این نوشته می­خواست آنچه را از وی خواسته شده بود، اجابت کند، پس خواسته­ آن­ها را اجابت کرد ولی دیگران به دلایلی که ذکر کردیم، آن را نپذیرفتند... این ایراد بر او وارد است که به اتفاق همه مسلمانان در حکم خدا و پیامبرش، هیچ فرقی بین آنچه که در ابتدا بوده و بین آنچه که کسی آن را می­خواسته، نیست؛ پس پیامبر آن را تعیین و حکم را بر آن جاری کرد، همان گونه که انکار اولی و مخالفت با آن، مخالفت با خدا و رسولش صلَّی الله علیه و آله و در حکم شرک به خداوند است، در دومی نیز همین گونه می باشد، و پیشتر ذکر شد که این امر، به انتخاب مردم بر نمی­گردد، بلکه به طریق حتم و ایجاب بوده است؛ و اما کراهت کسی که نوشتن آن نوشته را به دلایل ذکر شده نپذیرفت، فساد آن برای شما همان طور که دانستید، فساد آن دلایل را آشکار می­کند.

نهم: و در ردِّ استدلال او به عدم تمایل علی علیه السلام به خلافت و رغبت عباس و طلب او، گفته می شود: هیچ اختلافی نیست که در بسیاری از امور، بین صحابه پیامبر صلَّی الله علیه و آله و دیگران، اختلاف افتاده است، و آن از جمله اموری است که نه تنها به شاهد نیاز ندارد، بلکه در وقوع اختلاف در حکم رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هم نزاعی نیست، ولی سخن اینجاست که مخالفت با رسول خدا و نپذیرفتن سخن او، به معنای کفر است، و این دلیل با نفی آن، ارتباطی ندارد، با این وجود، آن روایتِ کلام علی علیه السلام و عباس در مورد خلافت و رغبت به آن، از جمله روایاتی است که آن را وضع کرده و برای باطل نمودن تعیین پیامبرصلَّی الله علیه و آله، همان گونه که دانستید، به آن متوسل می­شوند .

دهم: این که او در اثبات اینکه پیامبر صلَّی الله علیه و آله خواست، نوشتن وصیت را که آن­ها می­خواستند، اجابت کند، به این فرموده حضرت: «مرا رها کنید، آنچه من در آن هستم...» متوسل می­شود، در پاسخ او می­گوییم: مخاطب این فرموده پیامبرصلَّی الله علیه و آله: مرا رها کنید، یا همه حاضران، چه کسانی که خواهان نوشتن آن نوشته بودند و چه کسانی که از آن ممانعت می­کردند، و یا برخی از آن­ها بوده. اگر مخاطب وی، اولی باشد، در این صورت، مراد از این فرموده پیامبرصلَّی الله علیه و آله: «آنچه مرا به آن فرامی­خوانید»، گوش دادن حضرت به مشاجره و نزاع آن­ها است، و این مطلب را - دستور دادن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله همه آن­ها را به خروج - با این گفته: «از نزد من بلند شوید»، و منع کردن آن­ها با این گفته: «نزد من شایسته نیست نزاع شود»، تایید می­کند که در روایت­های پیشین آمده است، پس در این صورت، ساقط شدن احتجاج آن آشکار است.

و اگر - مخاطب - دومی باشد، در این صورت جایز نیست که مخاطب کسی باشد که خواهان نوشتن نوشته است، بلکه کسی است که مانع آن می­شود. در غیر این صورت، کلام حضرت که بعد از آن دستور می­دهد که دوات و کتف حاضر کنند تا برای آن­ها آنچه را بنویسند که بعد از آن گمراه نشوند، نقض می­شود، و به گونه­ای حجت و دلیل به ضرر آن­ها تمام می­شود و مراد از آنچه که به آن فرا می­خوانند، رها کردن نوشتن آن نوشته می­شود، و برتری و امتیاز استفاده از این فرموده حضرت پیامبر صلَّی الله علیه و آله: «آنچه من در آنم...» مانند آن در این فرموده خداوند بلند مرتبه می­شود: «قُلْ أَذَلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ کَانَتْ لَهُمْ جَزَاء وَمَصِیرًا - . الفرقان/15 - »،

{بگو: آیا این [عقوبت] بهتر است یا بهشت جاویدان که به پرهیزکاران وعده داده شده است که پاداش و سرانجام آنان است.} و اگر بپذیریم که مراد از «آنچه مرا به آن فرا می­خوانید»، طلب آن نوشته است، می­گویم: باید مانع شدن از نوشتن بر این حمل شود که آن، به دلیل ممانعت مخالفین و ظهور فتنه از سوی مخالفان، ناخوشایند گشت، وگرنه همان گونه که دانستید، لازمه تناقض در سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله می­شود، بنابراین کسی که به این کلام، به هر شکل ممکن متوسل می شود، هیچ سودی برای آن ها ندارد.

و امّا این که ذکر کرده است، مطلوب از پیامبرصلَّی الله علیه و آله، تعیین خلیفه و نوشتن وصیت در این باره بود، اگر چه از این جهت که خواسته رسول خدا برای نوشتن آن وصیت، اقدامی از سوی ایشان بود نه اجابت خواسته کس دیگر، باطل می­باشد، همان گونه که از خالی بودن همه این­ روایت­ها از آن خواسته، آشکار است، ولی شکی نیست که مراد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، وصیت درباره خلافت و تاکید بر تعیین علی علیه السلام به عنوان خلیفه و جانشین خویش بود.

و از جمله مواردی که بر این مسئله دلالت می­کند، روایتی است که ابن ابی الحدید در جلد دوازدهم از شرح خود بر نهج البلاغه - . شرح نهج البلاغة12: 78-79 - ،

آن را در سلسله روایت­هایی از عمر روایت می­کند که از ابن عباس روایت شده که گفت: به همراه عمر به سوی شام خارج شدم. روزی عمر در حالی­که سوار بر شتری بود، تنها شد، پس او را همراهی کردم. عمر به من گفت: ای پسر عباس، از پسرعمویت به تو شکایت می­کنم، از او خواستم که همراه من خارج شود ولی قبول نکرد، و پیوسته می بینم که کینه به دل دارد. راستی، کینه و نفرت او، به نظر تو برای چیست؟ من گفتم: ای امیر المومنین، به یقین شما می­دانید، عمر گفت: گمان می­کنم از این که خلافت را از دست داده، همچنان ناراحت و غمگین است. من گفتم: همین گونه است، او یقین دارد که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله امر خلافت را برای او خواست. عمر گفت: ای پسر عباس! رسول خدا امر خلافت را برای او خواست، پس چه شد که خداوند متعال آن را نخواست؟ رسول الله چیزی را خواست و خداوند غیر از آن را اراده کرد، پس خواسته خداوند اجرا شد، ولی خواسته رسول الله این­گونه نشد، و آیا هر چه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می خواست، شد؟ او (پیامبر) خواست عمویش (ابو طالب) مسلمان شود ولی خداوند آن را نخواست، پس او هم مسلمان نشد .

ابن ابی الحدید می­گوید - . شرح نهج البلاغة12: 79 - :

معنای این خبر با غیر از این لفظ نقل شده است و آن این گفته اوست: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به هنگام بیماری­اش، خواست به این امر اشاره کند، ولی من از ترس فتنه و به خاطر انتشار اسلام، او را از این کار بازداشتم، و چون رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به آنچه در درون من بود پی برد، از آن دست کشید، و خداوند، فقط آنچه حتمی بود را خواست.

و همچنین، در همانجا، از ابن عباس نقل می­کند - . شرح نهج البلاغة12: 20 -

که ابن عباس گفت: در ابتدای خلافت عمر، بر او وارد شدم، درحالی­که پیمانه­ای خرما بر روی زنبیلی برای او گذاشته شده بود، مرا به خوردن دعوت کرد، من خرمایی را برداشتم و خوردم و او شروع به خوردن کرد تا اینکه خرماها را تمام کرد، سپس از کوزه­ای که کنارش بود نوشید، و بر بالش خود خوابید و شروع به حمد و ستایش خدا کرد و آن را تکرار می­کرد. سپس گفت: از کجا می­آیی، ای عبدالله؟ من گفتم: از مسجد می­آیم. او گفت: چگونه پسرعمویت را پشت سر گذاشتی (چگونه رها کردی)؟ من گمان کردم منظورش عبدالله بن جعفر است، گفتم: او را دیدم که با هم سن و سال­های خود بازی می­کرد. عمر گفت: منظورم او نیست، بلکه منظورم بزرگ اهل بیت شما است. گفتم: او را دیدم که نخلستان­های فلانی را با دلو بزرگی آب می­داد و قرآن تلاوت می­کرد. عمر گفت: ای عبدالله! از تو می­پرسم و اگر کتمان کنی، باید شترهای فربه قربانی­ کنی، آیا در درونش چیزی از امر خلافت باقی مانده است؟ گفتم: بله. عمر گفت: آیا گمان می­کند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را برای خلافت برگزید؟ گفتم: آری، و اضافه کردم: از پدرم درباره ادعای او پرسیدم، پدرم گفت: راست گفته است. عمر گفت: پیامبر خدا گاهی سخنان والا و بزرگی بر زبان می­راند که هیچ حجت و برهانی آن را ثابت نمی­کند و عذری را از میان بر نمی­دارد. آری، گاهی این مسئله را گوشزد می­کرد و هنگام بیماری­اش خواست صریحاً نام او را بگوید، من از آنجایی که بر اسلام بیمناک بودم و به آن شفقت داشتم که نکند در این مسیر، خطری آن را تهدید کند، پیامبر را از تصریح به اسم او ممانعت کردم. سوگند به خدای این بنا (کعبه)، هرگز قریش بر این امر (خلافت علی علیه السلام) اجتماع نمی­کنند، و اگر این امر را بر عهده بگیرد، عرب­های اطراف مدینه با او مخالفت می­کنند. و چون رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از نیت من آگاه شد، دست نگه داشت و چیزی نگفت، و خدا هم قضای حتمی خویش را جاری کرد.

ابن ابی الحدید می­گوید - . شرح نهج البلاغة12: 21 - :

احمد بن ابی طاهر، صاحب کتاب تاریخ بغداد، این خبر را در این کتاب، به صورت مستند ذکر کرده است.

این گفته ابن عباس: «علی خَصَفةٍ» به تحریک: زنبیلی که از برگ خرما سازند. و «علیک دماء البُدْن»: سوگندی است که اگر مسئله خلافت را کتمان کند، باید شترهای چاق را قربانی کند. و «ذرءٌ من قول»: یعنی قسمی از آن که کامل نیست و مراد از آن، سخن غیر صریح است. و «ذَرْءٌ من خیر» به همزه: به معنای چیزی از آن است. و «الذَیغ» با زای و یاء و غین: جَور و روی­گردانی از حق و ضمیر در امره به علی علیه السلام برمی­گردد. یعنی در کار علی علیه السلام از حق خارج می شد و منظور او، عذر و بهانه­تراشی از دور کردن علی علیه السلام از چیزی که حیاناً با آن در باطل می­افتاد. و «الاشفاق»: ترس. «الحیطة»: نگهداری و صیانت. جوهری گفته است - .الصحاح3: 1121 - : «مع فلان حیطةٌ لک، و لاتقل علیک»: با او همدردی و دلسوزی می­کنی.

برخی اصحاب برآنچه گذشت، به حسرت خوردن و حزن ابن عباس به هنگامی یادآوری آن واقعه و گریه او تا جایی که اشک او شن­ها را خیس کرد، که پیشتر در روایت­های آن­ها گذشت، استدلال کرده­اند؛ باری، این پیداست که بعد از وفات پیامبر صلَّی الله علیه و آله، مصیبتی و فاجعه ای رخ نداد که موجب این نوع اندوه و تاسف شود، و امت به طور عام و بنی هاشم به طور خاص به آفتی جز خلافت پسر ابو قحافه مبتلا نشدند .

و این مسئله را، اینکه شکی نیست که مقتضای مقام و حال این بوده که منظور پیامبر صلَّی الله علیه و آله، نوشتن وصیت خلافت و امامت باشد، تایید می­کند؛ زیرا از گذشته و حال عادت بر این بوده که کسی که نشانه­های ارتحال از میان قوم خود بر او آشکار می­شد و به نزدیک شدن مرگ و اجل خود یقین پیدا می­کرد، در میان قوم خود، وصیت کند و امر آن­ها را به کسی واگذار کند که آن­ها را در برابر بلاها و آفت­ها حمایت ­کند، و در مصیبت­ها و سختی­ها، پناهگاهی برای آن­ها باشد، و شر دشمنان را از آن­ها دور کند، و هر چقدر سمت و سوی منافع زیاد باشد و جوانب ضررها پراکنده و متنوع شود، این وصیت کردن، واجب­تر و ترک آن ناپسندتر می­باشد؛ و شکی نیست که از انواع ضررهای دنیوی و اُخروی - در صورت رها کردن امت بدون رهبری که از آن­ها مراقبت نموده و بدون هدایت کننده­ای که آن­ها را هدایت کند - بر امت بیمناک می­شود. و آیا هیچ عاقلی گمان می کند که کسی که خداوند او را رحمتی برای جهانیان فرستاده، به امر اسلام و مسلمانان اهتمام نورزد، و برای آن ها وصیّت نکند و وصیّی برای آن ها تعیین نکند که شر دشمنان را از آن­ها دور ­کند و آن­ها را به مصلحتشان هدایت ­کند که هم در آخرت آن­ها و هم در این دنیا برای آن­ها، خیر و برکت است؟ با اینکه، پیامبر صلَّی الله علیه و آله به امتش امر کرد که وصیت کنند و آن­ها را به این امر تشویق نمود.

بنابراین، همان گونه که این گوینده معترف است، پیداست که مراد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، تعیین خلیفه برای خود بود؛ پس اگر مقصود پیامبرصلَّی الله علیه و آله، تاکید بر حدیث غدیر و غیره در باره امیرمؤمنان علیه السلام و تجدید عهد و پیمان امت با آن حضرت باشد، در این صورت، ادعا ما اثبات و طعن در مخالفان تمام می­شود.

و اگر مراد، وصیت به خلافت ابوبکر، همان طور که راویان از عایشه نقل کرده­اند بوده، پس چگونه می­توان از عمر بن خطاب انتظار داشت که از حاضر کردن چیزی که وسیله­ای برای انتخاب جانشینی او می­باشد، ممانعت ­کند، با اینکه رغبت شدیدی به آن داشت؟ و شارح «المقاصد» در داستان فلته، گفته است: چگونه می­توان تصور کرد که عمر، با این که در تعظیم ابوبکر و بیعت با او مبالغه می کرد، و با انتخاب او جانشین او می شد، در امامت ابوبکر طعن ­زند؟ و روایت شده است: هنگامی که ابوبکر وصیت خود را درباره عمر نوشت و آن­را به دست دو نفر داد تا آن را بر مردم بخوانند، آن دو نفر گفتند: این، وصیت ابوبکر است، اگر آن را قبول می­کنید بر شما بخوانیم وگرنه آن را برگردانیم. طلحه گفت: آن را بخوانید، گرچه به عمر وصیت کرده باشد. پس عمر به طلحه گفت: از کجا دانستی که درباره من وصیت کرده است؟ طلحه جواب داد: دیروز تو خلافت و ولایت را به او دادی و امروز اوست که خلافت را به تو می­دهد.

با این حال، در مقام طعن، نیازی به اثبات آنچه به طور خاص مراد پیامبر صلَّی الله علیه و آله بود، نیست، برای اینکه رد آن و گمان این که حقیقت بر خلاف آن چیزی است که آن حضرت حکم کرده است در حکم شرک به خداوند است، اگر چه در انتخاب ابوبکر یا عمر به عنوان جانشین باشد، ولی هدف از ان، روشن نمودن فساد گفته برخی از متعصبان بود که گفته­اند: اعتقاد به این که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خواست بر تعیین علی علیه السلام به عنوان خلیفه تاکید کند، از باب خبر دادن از غیب است، و چرا پیامبر نمی­خواهد بر خلافت ابوبکر تصریح کند؟ حال آنکه این، با آنچه از عایشه روایت کرده­اند مطابق است و آن اینکه پیامبر فرمود: ابوبکر - پدرت - را نزد من فرا خوان تا وصیتی برای او بنویسم؟

هرکس با دیده بصیرت در آنچه گذشت و در سخنان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله روز غدیر خم و غیره بیاندیشد، می­فهمد که مراد وی، تاکید بر آن نص با نوشتن وصیت بود، و فهمیدن از روی قرائن و دلایل، خبر دادن از غیب نیست.

پس ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة1: 183 -

در شرح خطبه شقشقیه، به اعتذار از گفته عمر پرداخته، می­گوید: در اخلاق عمر، خشونت و غرور آشکاری بود که هرکس به کلمات او گوش می­داد، گمان می­کرد که مراد او از این کلمات، چیزی است که منظور او نبوده است؛ و کسی که با او صحبت می­کرد، توهم می­کرد که قصد او از آن کلمات و عبارت ها، چیزی غیر از مقصود اوست. از جمله این سخنان، سخنی است که آن را به هنگام بیماری رسول خدا صلَّی الله علیه و آله گفته است. پناه بر خدا از این که با آن سخن خود، ظاهر آن را قصد کند، ولی او، آن سخن را بر مقتضای خشونت غریزی اش بر زبان آورد و اختیارش را از دست داد. بهتر بود که می گفت: پیامبر صلَّی الله علیه و آله بیهوش شده یا بیماری بر او چیره شده است و از او بعید است که با آن گفته خود، غیر آن را قصد کند و عرب های بادیه نشین درشت خو، در این باره سخنان زیادی دارند.

سلیمان بن عبدالملک از اعرابی شنید که در خشکسالی می گفت:

- ای پروردگار بندگان، ما و تو را چه شده است؟ در گذشته ما را سیراب می کردی، پس تو را چه شده است؟ ای بی پدر! باران را برای ما بباران.

سلیمان می گوید: گواهی می دهم که خداوند نه پدر، نه همسر و نه فرزندانی دارد، پس آن را به بهترین وجه تعبیر کرد.

و به همین معنی، سخن او در صلح حدیبیه توجیه می شود. هنگامی که به پیامبر صلَّی الله علیه و آله گفت: مگر به ما نگفتی که به زودی وارد مکه می شویم؟ و آن را با الفاظی بیان داشت که ما آوردن آن را ناپسند می داریم، تا این که پیامبر صلَّی الله علیه و آله از او به ابوبکر شکایت کرد و تا اینکه ابوبکر به او گفت: دستور او را بپذیر و مخالفت نکن. به خدا قسم او رسول خداست. تمام.

در ردّ گفته او آورده می شود: اولاً ضرورتی ندارد که این کلام بر معناهای دوری حمل شود و بدون هیچ دلیلی از ظاهر کلام خارج شود و ظاهر کلام او، تقبیح رأی رسول خدا بوده است و نپذیرفتن سخن پیامبر زشت تر از آن است و برای عدم جواز خطا و ارتداد عمر بن خطاب، اقامه دلیلی نشده است تا سخن او را با تأویل های دور از ذهن تأویل و تفسیر شود و روایت هایی را که درباره فضل او روایت کرده اند، با این که این روایت ها را جعل کرده اند، در آن ها حجت و دلیلی بر مخالفان وجود ندارد، چون فقط توسط خودشان نقل شده و بیشتر این روایت­ها، دلالتی مفید در این مقام برای آن ها ندارند و شگفت انگیز اینکه، آن ها انواع خطا و گناهان را برای پیامبران علیهم السلام، از روی ظواهر آیات نقل شده درباره آن ها اثبات می کنند و حمل آن سخنان و عبارت ها را به ترک اولی و بر وجوه دیگر بر ما عیب می گیرند - همان گونه که پیشتر در جلد پنجم - 1. بحار الانوار11: 72 - 96

-

بسیاری از آن ها را با آوردن دلایل عقلی و نقلی بر عصمت پیامبران و علو جایگاه آن ها از آن چه آنها درباره پیامبران گمان می کنند، ذکر کردیم - ولی درمورد عمربن خطاب، با این که دلیلی بر عصمت او وجود ندارد و کتاب ها و روایت های آن­ها پر از طعن­ بر اوست که می شنوی، به همانند آن که درباره پیامبران گمان می کنند راضی نمی شوند و اگر به بیراهه نمی رفتند، او را بالاتر از جایگاه پیامبران خدا علیهم السلام قرار نمی دادند.

دوم: این که این طعن و عیب، منحصر در بی ادبی و بیان داشتن عبارت زشت نیست، بلکه در خود او و در ردّ سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و انکار آن، به معنای نپذیرفتن کلام خدا و شرک به او است و اگر چه این سخنان او با کلماتی نیک و بهترین عبارت ادا می شد؛ و آن چه ابن ابی الحدید ذکر می کند، اگر درست باشد، فایده­ای در دفع اولی دارد نه دومی... و اما داستان صلح حدیبیه که ابن الحدید به آن اشاره کرده، به خاطر لفظی که مشتمل بر بی ادبی باشد نیست، حتی اگر تأویل در آن جاری شود، بلکه به خاطر انکار سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و تصدیق نکردن وی بعد از آن که فرمود: «من رسول خدا هستم، آن چه را خداوند به من دستور می دهد انجام می دهم»، بر او طعن وارد است و این کار او، یا تکذیب آشکار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است - اگر در این فرموده او، وی را تصدیق نکند - و یا زشت نشان دادن آشکار امر و قضای الهی است، اگرچه رسول خدا را تصدیق کند.

و خود ابن ابی الحدید، شرح این داستان را در جزء دوازدهم در سلسله اخباری که از عمر روایت کرده، این گونه نقل می کند: هنگامی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله صلح حدیبیه را بین خود و سهیل بن عمرو نوشت، و در آن صلح نامه آمده بود که هرکس از مسلمانان به سوی قریش گریخت، برگردانده نمی شود و هرکس از مشرکان به سوی پیامبر صلَّی الله علیه و آله بگریزد، به مشرکان باز گردانده می شود، عمر غضب کرد و به ابوبکر گفت: این دیگر چیست ای ابوبکر؟ آیا مسلمانان به مشرکان برگردانده می شوند؟! سپس عمر نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمد و در برابر ایشان نشست و گفت: ای رسول خدا، مگر شما فرستاده بر حق خدا نیستی؟ حضرت فرمودند: چرا هستم. عمرگفت: آیا ما به راستی مسلمان نیستیم؟ حضرت فرمودند: آری. عمرگفت: و آن­ها هم کافرند؟ حضرت فرمودند: آری. عمرگفت: پس برای چه این خواری و ذلت را در دین مان می پذیریم؟ حضرت فرمودند: من رسول خدا هستم و آن چه را خداوند به من دستور داده انجام می دهم، خداوند هرگز، مرا ضایع نمی کند. پس عمر درحالی که خشمگین بود، برخاست و گفت: به خدا سوگند، اگر یارانی می یافتم، هرگز به این ذلت و خواری تن نمی دادم؛ و نزد ابوبکر آمد و به او گفت: ای ابوبکر، مگر پیامبر به ما وعده نداد که به زودی وارد مکه می شویم؟ پس وعده­ای که به ما داد کجاست؟ ابوبکر گفت: آیا پیامبر به تو فرمود، امسال وارد مکه می شویم؟ عمرگفت: نه. ابوبکر گفت پس به زودی وارد مکه خواهیم شد. عمر گفت پس این صلح نامه چیست که نوشته؟ و چگونه به این خواری و ذلت بر خودمان راضی شویم؟ ابوبکر گفت: آهای تو! دستورات او را قبول کن، به خدا سوگند که او فرستاده خداوند است و خداوند او را ضایع نمی کند.

چون روز فتح مکه فرا رسید و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله کلیدهای کعبه را گرفتند، فرمودند: عمر را نزد من فرا خوانید. پس عمر آمد و پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمودند: این همان چیزی است که به شما وعده داده بودم.

و بخاری درصحیح خود، در باب شرایط جهاد و صلح با اهل جنگ، از زهری از عروة بن زبیر، از مسور بن محذمه و مروان - هرکدام حدیث دوستش را تصدیق می کند - روایت کرده است که آن دو گفتند: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از حدیبیه خارج شدند .... و حدیث را تا این سخن عمر بن خطاب نقل می کند که گفت: سپس نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله آمدم و گفتم: مگر شما به راستی پیامبر خدا نیستید؟ پیامبر فرمودند: چرا هستم. من گفتم: آیا ما برحق نیستیم و دشمنان ما بر باطل نمی باشند؟ حضرت فرمودند: چرا ما برحقیم و دشمنان ما بر باطل. من گفتم: پس چرا خواری و ذلت در دین خود را قبول می کنیم؟ پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمودند: من رسول خدا هستم و از او نافرمانی نمی کنم و خدوند یاور و پشتیبان من است. من گفتم: مگر شما نبودید که می گفتید ما به زودی به خانه خدا خواهیم رفت و آن را طواف خواهیم نمود؟ حضرت فرمودند: چرا گفتم. آیا من به شما گفتم که امسال به خانه خدا می رویم؟ من گفتم نه. حضرت فرمودند: نگران نباش، تو به خانه خدا می روی و آن را طواف می کنی. عمر می گوید: من نزد ابوبکر آمدم و گفتم: ای ابوبکر، آیا این براستی پیامبر خدا نیست؟ ابوبکر گفت: چرا هست. من گفتم: مگر ما بر حق نبوده و دشمن ما بر باطل نیست؟ ابوبکر گفت: چرا این گونه است. من گفتم: پس چرا ذلت و خواری در دین خود را می پذیریم؟ ابوبکر گفت: به یقین او فرستاده خدا است و نافرمانی پروردگارش را نمی کند و خداوند یاور اوست، پس دستورات او را بپذیر. به خدا سوگند که او بر حق است. من گفتم: مگر او نبود که به ما می گفت به زودی به حج خانه خدا خواهیم رفت و آن را طواف خواهیم کرد؟ ابوبکر گفت: چرا او گفت. آیا او به تو خبر داد که امسال به خانه خدا خواهی رفت؟ من گفتم، نه نگفتند. ابوبکر گفت: پس تو به حج خانه خدا خواهی رفت و آن را طواف خواهی کرد. زهری می گوید: عمر گفت: به خاطر آن، کارهایی انجام دادم.

و بخاری - . صحیح البخاری3: 190 -

در تفسیر سوره فتح در کتاب تفسیر القرآن و مسلم - . صحیح مسلم5: 175 - در کتاب القضاء از حبیب بن ابن ثابت روایت کرده که گفت: نزد ابو وائل آمدم و از او پرسیدم. او گفت: در جنگ صفین حضور داشتیم؛ مؤذنی این آیه را خواند: «أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوْتُواْ نَصِیبًا مِّنَ الْکِتَابِ یُدْعَوْنَ إِلَی کِتَابِ اللّهِ»، {آیا داستان کسانی را که بهره ای از کتاب [تورات] یافته اند ندانسته ای که چون به سوی کتاب خدا فرا خوانده می شوند.} - . آل عمران / 23 - علی علیه السلام فرمود: آری درست است. سهل بن حنیف گفت: خودتان را متهم کنید..روز حدیبیه - صلحی که بین پیامبر صلَّی الله علیه و آله و مشرکان بسته شد - ما را دیدی و اگر جنگی می دیدیم، می جنگیدیم. پس (در آن روز) عمر آمد و گفت: مگر ما بر حق و آن­ها بر باطل نیستند؟ مگر کشته شدگان ما در بهشت و کشته شدگان آن ها در جهنم نیستند؟ پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: چرا همین طور است. عمر گفت: پس چرا تن به ذلت و خواری در دین مان بدهیم و برگردیم؟ برای چه خداوند بین ما حکم نمی کند؟

پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: ای پسر خطاب، من فرستاده خدا هستم و خداوند هرگز مرا ضایع نخواهد کرد. پس عمر خشمگین برگشت و صبر نکرد و نزد ابوبکر آمد و گفت: مگر ما بر حق و آنها بر باطل نیستند؟ ابوبکر گفت: ای پسر خطاب، او رسول خداست و خداوند هرگز او را ضایع نخواهد کرد. پس سوره فتح نازل شد .... در روایت بخاری این گونه آمده است و در روایت مسلم بعد از این سخن ابوبکر: و خداوند هرگز او را ضایع نمی کند، آمده است: سوره فتح بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نازل شد، پس حضرت نزد عمر فرستاد و آن را برای او خواند. عمر گفت: ای رسول خدا، آیا این پیروزی و گشودن مکه است؟ حضرت فرمودند: بله . عمر هم خوشحال شد و برگشت.

ابن اثیر، این روایت ها را در «جامع الاصول» - . جامع الاصول8: 291، حدیث 6108، و 8/330، حدیث 6123 - در باب کتاب الغزوات، حرف غین روایت کرده است.

و شیخ طبرسی - رضی الله عنه - در «مجمع البیان» - . مجمع البیان9: 119 - داستان صلح حدیبیه را به همان شکلی که گذشت، روایت می کند و در آن این گونه آمده است: عمر بن خطاب گفت: به خدا قسم از زمانی که اسلام آورده بودم، جز آن روز شک نکردم. پس نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله آمدم و گفتم: مگر شما پیامبر خدا نیستی.... تا آخر روایت.

هرکس در این اخبار و روایت ها بنگرد، شک نمی کند که او از سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله راضی نشده و از آن چه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله انجام داده بودند، در سینه اش احساس ناراحتی می کرد و خداوند بلندمرتبه فرموده است: «فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیم»، - . النساء/ 65 - {ولی چنین نیست! به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند، سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند و کاملا سر تسلیم فرود آورند.} و گمان کرد که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در وعده خود دروغگو است، وگرنه هیچ معنایی ندارد که بدون این که صبر کند، با ناراحتی و عصبانیت برخیزد و نزد ابوبکر بیاید؛ و این گفته او: اگر یارانی می یافتم هرگز به ذلت و خواری تن نمی دادم؛ و هیچ معنا و مفهومی ندارد که کلام خود را در معرض انکار ابوبکر، بعد از این که رسول خدا فرمودند: من فرستاده خدا هستم و او را نافرمانی نمی کنم، یا من رسول خدا هستم و آن چه را خداوند به من دستور داده انجام می­دهم - با وجود اختلاف الفاظ روایت های پیشین - تکرار نمی کرد؛ و همچنین این گفته او به پیامبر صلَّی الله علیه و آله: این همان چیزی است که به ما وعده دادی .... نشان می دهد که او نسبت به رسول خدا گمان دروغ گویی برد و حضرت بعد از گرفتن کلیدهای کعبه و فرا خواندن او، آیه فتح را بر او تلاوت نمودند.

آن چه را بخاری در باب غزوه حدیبیه از کتاب المغازی، از زید بن اسلم از پدر زید روایت می کند، شدت غضب و خشم رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر عمر را نشان می دهد. جریان این بود که رسول خدا در یکی از سفرهایشان به همراه عمر، شبانه حرکت می کردند. عمر بن خطاب از حضرت درباره چیزی پرسیدند، ولی رسول خدا به او پاسخی ندادند. سپس دوباره از پیامبر پرسید و ایشان دوباره پاسخ ندادند. پس از آن عمر برای بار سوم پرسید، ولی مثل دفعات قبل، پیامبر جواب او را ندادند. عمر بن خطاب [با خود] گفت: ای عمر، مادرت به عزای تو بنشیند! سه بار با سماجت از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پرسیدی، ولی هر سه بار او به تو پاسخی نداد. عمر می گوید: شترم را راندم پس از مدتی از مسلمانان پیش افتادم و ترسیدم که مبادا آیه ای بر من نازل شود، یاد دارم که فریادکننده ای بر من فریاد زد، عمر می گوید: من گفتم: ترسیدم که آیه ای بر من نازل شود و نزد رسول خدا آمدم و بر او سلام کردم. حضرت فرمودند: امشب بر من سوره ای نازل شد که آن برای من از هرچه خورشید بر آن می تابد دوست داشتنی تر است. سپس این آیه را قرائت نمودند: «إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُّبِینًا»، - . فتح / 1 - {ما تو را پیروزی بخشیدیم، [چه] پیروزی درخشانی.}

و ابن اثیر در«النهایه» گفته است: این حدیث عمر که بارها از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره چیزی پرسید ولی پیامبر به او جواب ندادند و عمر با خود گفت: مادرت به عزای تو بنشیند ای عمر، چند بار بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پافشاری کردی ولی او به تو جوابی نمی دهد ... یعنی این که: در آن مسئله بسیار اصرار کردی ولی پیامبر با سکوت خود و جواب ندادنش تو را ادب کرد. گفته می شود: «فلان لایعطی حتی ینذر» یعنی: تا بر او اصرار نکنی چیزی نمی دهد. تمام.

و بر انسان صاحب بینش و آگاهی پوشیده نیست که غضب و ناراحتی که در صلح حدیبیه از سوی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر عمر آشکار شد و همچنین به هنگام بیماری­اش که به همراه مخالفان به او دستور داد از خانه خارج شود، نسبت به هیچ یک از صحابه با وجود اخلاق بزرگوار حضرت و عفو او و ترس از تندخویی و درشت گویی، همان گونه که خداوند می فرماید: «وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ»، - . آل عمران/159 - {و اگر تندخو و سختدل بودی قطعا از پیرامون تو پراکنده می شدند.} دیده نشده است، و آن هم تنها به این خاطر بود که عمر در بی ادبی و بی شرمی و آزار رساندن به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پا از حد خود فراتر نهاده و به نهایت آن رسیده بود و خداوند بلند مرتبه فرمود: «وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ»، - . توبه/61 - {کسانی که پیامبر خدا را آزار می رسانند عذابی پر درد ]در پیش[ خواهند داشت.} و باز خداوند سبحان و بلند مرتبه فرموده است: «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُّهِینًا»، - . احزاب/57 - {بی گمان کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند، خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده و برایشان عذابی خفت آور آماده ساخته است.} این درحالی بود که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر بسیاری از آزار و اذیت ها صبر پیشه می کردند و از بازداشتن آن ها شرم و حیا می کردند. همان گونه که این فرموده حق تعالی آن را نشان می دهد و بر داخل شدن در خانه های پیامبر صلَّی الله علیه و آله بدون اجازه او و غیره اشاره می کند: «إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنکُمْ وَاللَّهُ لَا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ»، - . احزاب: 53 - { این [رفتار] شما پیامبر را می رنجاند و[لی] از شما شرم می دارد و حال آنکه خدا از حق[گویی] شرم نمی کند.} همان طورکه پیشتر ذکر شد.

این درحالی است که پیروان عمر بن خطاب و گروه او، بسیاری از کلمات زشت او و آن چه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره او فرموده است را پنهان کرده اند. همان طور که از این سخن ابن ابی الحدید پیداست: سخنانش را در الفاظی گفته است که گفتن آن را ناپسند می دانیم تا این که پیامبر درباره او به ابوبکر شکایت کرد. - . شرح نهج البلاغه2: 43 -

و این مفهوم را داستان ممانعت از نوشتن وصیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله تأیید می کند که کسی از حاضران جز ابن عباس آن را روایت نکرده است و روایت تصریح می کند که در خانه رسول خدا مردانی حضور داشتند. برخی از آنان گفتند: دوات و کتف بیاورید تا حضرت برایتان وصیت خود را بنویسد. و برخی گفتند: حرف، حرف عمر است و هیاهو زیاد شد و سر و صدای آنها بالا گرفت.

سوم: «و این که عذر و بهانه آورده است که عمر آن کلمات را از روی غریزه و سرشت خشن خود بر زبان می­آورد و قصد او از این کلمات، ظاهر آنها نبود» اعترافی است به این که عمر نمی توانست جلوی زبان خود را بگیرد تا همان گونه که عقلش حکم می کند سخن بگوید، و پیداست مردی که قادر نیست جلوی زبان خود را هنگام سخن گفتن با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله که در دنیا و آخرت در جایگاه والایی قرار دارد بگیرد، نزد عاقلان در زمره دیوانگان قرار می گیرد و شخصی مانند او برای ریاست مردم و خلافت و جانشینی کسی که خداوند او را بر جهانیان برگزیده است شایستگی ندارد و هر کس به امامت کسی راضی شود که به زبان آوردن الفاظ و کلمات او را ناپسند می داند - همان گونه که در کلام ابن ابی الحدید گذشت - به نهایت بی خردی و نادانی رسیده است و از حماقت بیشترین سهم را نصیب خود کرده است.

و اما اعرابی که شارح به شعر او استناد کرده است، از جمله کسانی است که خداوند بلند مرتبه درباره او می فرماید: «الأَعْرَابُ أَشَدُّ کُفْرًا وَنِفَاقًا وَأَجْدَرُ أَلاَّ یَعْلَمُواْ حُدُودَ مَا أَنزَلَ اللّهُ عَلَی رَسُولِهِ»، - . توبه: 97 - {بادیه نشینان عرب در کفر و نفاق [از دیگران] سخت تر و به اینکه حدود آنچه را که خدا بر فرستاده اش نازل کرده ندانند سزاوارترند.} همانند این شخص، شایسته است که از جمله چهارپایان به حساب آید و کسی نپذیرفته است که مثل این شخص برای امامت شایستگی دارد تا عمل او با عمل کسی که مدعی امامت است مقایسه شود. و این که ذکر کرده است بهتر بود عمر می گفت: پیامبر بیهوش است یا بیماری بر او غلبه یافته است، همانند سخن امامش، هذیان و پرت و پلاست. زیرا بحث بر سر این است که مانع رسول خدا شدن و منکر سخن حضرت بودن، اصلا جایز نیست، چه پیامبر در حال بیماری باشند و چه غیر بیماری؛ و آیات و اخبار نشان می دهد که اطاعت و فرمانبرداری از اوامر و نواهی پیامبر واجب است، و حضرت از روی هوی و هوس سخن نمی گویند و جز حق بر زبان چیزی نمی آورند و هذیان گفتن و غلبه بیماری اگر چه در بسیاری از مردم امری شایع است، از کسی که خداوند او را بر تمام جهانیان بر گزیده است، به دور است، همانگونه که خواب بر تمام مخلوقات غلبه می کند و آن ها را در بر می گیرد. و این در حالی است که شیعه و سنی - . تفسیر العسکری: و الاحتجاج 1/ 23 و صحیح البخاری، کتاب التجهد باب 16، و صحیح مسلم، کتاب المسافرین، باب 125، و صحیح ترمزی، کتاب المواقیت باب 208. - روایت کرده­اند که حضرت پیامبر هرگاه چشمانشان به خواب می رفت، قلب او بیدار بود. و خود نووی - بنابر آن چه کرمانی در شرح صحیح بخاری از او روایت کرده است - . شرح کرمانی لصحیح البخاری2: 12 - - اعتراف کرده است که رسول خدا از دروغ و تغییر احکام شرعی در بیماری و سلامتی معصوم بود.

جالب اینجاست که آن ها برای خلافت عمر بن خطاب به تعیین عمر بن خطاب از سوی ابوبکر در هنگام بیماری و وصیت او به عمر استدلال می­کنند، و احدی از آن­ها روا نمی­دارد که این وصیت ابوبکر هذیان بوده و ناشی از غلبه بیماری بر او بوده باشد، با این که او در اثناء نوشتن وصیت خود بیهوش شد، همانطور که ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه1: 16 -

در چگونگی بستن عقد خلافت به عمر از سوی او، روایت کرده که ابوبکر در حال احتضار بود، پس به عثمان دستور داد عهد و پیمانی بنویسد و گفت: «بنویس بسم الله الرحمان الرحیم .... این وصیت و عهدِ عبدالله بن عثمان به مسلمانان است اما بعد ....» سپس بیهوش شد و عثمان اینگونه از خود نوشت: پسر خطاب را به جانشینی و خلافت شما برگزیدم و ابوبکر به هوش می آید و می گوید: بخوان. پس عثمان آن را خواند، پس ابوبکر تمجید کرد و گفت می­بینم که ترسیدی اگر من در بیهوشی بمیرم، مردم اختلاف کنند. عثمان گفت: آری. ابوبکر گفت: خداوند به تو از اسلام و مسلمانان پاداش خوب دهد. سپس وصیت و عهد خود را تمام کرد و دستور داد آن را بر مردم بخواند.

و روا می دارند که عهد و وصیت پیامبر هذیان و پرت و پلا باشد، و حال آن که در نامه ابوبکر و وصیت او بنابرآن چه شارح المقاصد - . شرح المقاصد5: 2 -

و دیگران ذکر می کنند - . شرح المواقف8: 365 - ،

نوعی تردید در امر عمر بود، طوری که ابوبکر گفت: من عمر بن خطاب را به جانشینی خود انتخاب می کنم، پس اگر عدالت کرد و گمان من هم این گونه است، و رأیم بر این است (امید دارم که عدالت پیشه کند) و اگر به گونه ای دیگر رفتار کرد، و ظلم در پیش گرفت، هرکس آنچه اکتساب می کند، بر عهده اوست. من فقط خیر و نیکی برای شما خواستم و علم به غیب ندارم «وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُونَ»، - . شعراء/ 227 - {و کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.} و این فرموده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله: برگه ای برایم بیاورید تا نوشته ای برای شما بنویسم که بعد از آن هرگز گمراه نشوید ... ، خالی از تردید بوده و تصریح می کند که بعد از این نوشته، آن ها از گمراهی دور خواهند شد. ولی نامه ابوبکر از حیث متن جای شک و تردید دارد، همان گونه که احتمال هذیان و غلبه بیماری در کار او واضح تر بود و هیچ دلیل عقلی و نقلی بر برائت او از هذیان گویی دلالت نمی کند و کتاب خداوند در میان آن ها بود و دیانت عمر بن خطاب ایجاب می کرد که به آن نوشته رضایت ندهد و بگوید: مردم را کتاب خدا کافی است ... و بهتر بود که پیروان او که هذیان گفتن سید مخلوقات صلَّی الله علیه و آله را روا می دارند، به منظور تصحیح سخن عمر بن خطاب در امامت او تردید کرده و در این باره به وصیت ابوبکر استناد نکنند.

گذشته از آن، خود سخن عمر بن خطاب در مقام رد سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله که گفت: کتاب خدا ما را کافی است، نشان می دهد که مطلقاً هیچ نیازی به خلیفه نیست، پس چگونه او به منظور بستن عهد بیعت به سقیفه شتافت و بیعت کردن را مهم تر از دفن سید بزرگوار مردم که کامل ترین درودها و سلام ها بر او و اهل بیتش باد، قرارداد؟!

و خلاصه این که هر کس خداوند بر قلب او مهر نزند، شکی نمی کند که تنها اهتمام و توجه آن ها، رسیدن به خورده ریزهای دنیا و تجملات آن و دور کردن امارت و خلافت از اهل آن و جایگاه آن بود.

و بدانید که در فضایل عمر بن خطاب گفته­اند که او در بسیاری از مواقع بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله اعتراض می کرد و سخن او را نمی پذیرفت و پیامبر هم سخن عمر را می پذیرفت و از حکم و دستور خود صرف نظر می کرد ... از جمله این ها، آن چه ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه12: 55-56 - در

اخبار عمر در جزء دوازدهم ذکر کرده است و مسلم آن را در صحیح خود - . صحیح مسلم1: 44 -

در کتاب الایمان از ابی هریره نقل کرده که گفت: گرد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نشسته بودیم و به همراه ما ابوبکر و عمر در میان جماعتی حضور داشتند، رسول خدا از میان ما برخاست و رفت و دیر کرد و ما را منتظر گذاشت. ترسیدیم که در غیاب ما پیشامدی برای ایشان رخ دهد. پس هراسان شدیم و برخاستیم. من اولین کسی بودم که نگران شدم. سپس به دنبال پیامبر صلَّی الله علیه و آله افتادم و دنبال او می گشتم که به دیواری از انصار که برای قومی از بنی­نجار بود رسیدم، ولی دری برای آن نیافتم. ناگهان نهر کوچکی دیدم که از چاهی خارج از دیوار شروع شده و از وسط دیوار رد می شود. سپس نیم خیز از آن گذشتم و بر رسول خدا داخل شدم. حضرت فرمود: تو هستی ابوهریره؟ من عرض کردم: آری، ای رسول خدا. حضرت پرسیدند: چه می کنی؟ من عرض کردم: شما در بین ما بودید. برخاستید و بیرون آمدید و تأخیر کردید، ما ترسیدیم در غیاب ما برای شما حادثه ای رخ دهد و نگران شدیم و من از نخستین کسانی بودم که نگران شدم، پس به کنار این دیوار آمدم و همانند روباه از سوراخ دیوار رد شدم و آن مردم پشت سر من هستند.

حضرت فرمودند: ای ابوهریره این کفش های مرا ببر و هر کس را که پشت این دیوار دیدی که شهادت می دهد خدایی جز او نیست، و قلبش به این شهادت یقین دارد، او را به بهشت بشارت ده. اولین کسی که دیدم، عمر بود. او گفت: ای ابو هریره، این کفش ها دیگر چیست؟ من گفتم: این ها کفش­های رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هستند آن ها را به من داد تا هر کس را دیدم که شهادت دهد خدایی جز او نیست و قلبش به این شهادت یقین دارد، او را به بهشت بشارت دهم.

پس عمر با دستش ضربه ای به سینه من زد و من به زمین افتادم و گفت: ای ابو هریره برگرد. من نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله برگشتم و زیر گریه زدم و عمر از پشت من بالای دیوار رفت. ناگهان دیدم که او پشت سر من است. رسول خدا فرمود: ای ابوهریره تو را چه شده؟ من گفتم: عمر را دیدم و او را از آن چه به من گفته بودید با خبر کردم، ولی او با دست خود ضربه ای بر سینه من زد که به پشت افتادم و گفت: برگرد. پس رسول خدا به عمر فرمودند: چه چیز باعث شد که این کار را انجام بدهی؟ عمر گفت: ای رسول خدا، پدر و مادرم فدایتان باد! آیا شما بودید که ابوهریره را با کفش هایتان فرستاده بودید که هر کس را ببیند که شهادت می دهد خدایی جز او نیست و قلب او به آن یقین پیدا دارد به بهشت بشارت بدهد؟ حضرت فرمودند: آری من گفتم. عمر گفت: این کار را انجام ندهید؛ زیرا می ترسم که مردم بر آن اعتماد کنند؛ پس بگذارید - برای رسیدن به بهشت - اعمال انجام بدهند. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: عیبی ندارد - بگذارید اعمال انجام بدهند -.

**[ترجمه]

قوله

من بین أظهرنا .. أی من بیننا (7).

و یقطع دوننا .. أی یصاب بمکروه من عدوّ و غیره (8).

و بئر خارجة- علی التوصیف- .. أی قلیب (9) خارجة عن البستان، و قیل:

البئر: هو البستان، کقولهم: بئر أریس، و بئر بضاعة (10)، و قیل: الخارجة اسم رجل (11) فیکون علی الإضافة.

ص: 571


1- فی شرح النهج : فقال (صلی الله علیه و آله) : ما لک؟ قلت ..
2- فی المصدر : صدری ، بدلا من : ثدیی.
3- جاء فی الشرح هکذا : وقال : ارجع إلی رسول الله ، فخرج رسول الله فإذا عمر فقال (صلی الله علیه و آله) : ما حملک یا عمر علی ..
4- فی المصدر : فقال عمر : أنت بعثت أبا هریرة بکذا؟. قال : نعم یا رسول الله ..
5- لا توجد فی (س) : بها.
6- أقول : جاءت الروایة فی صحیح مسلم ١ _ ٤٤ ، وسیرة عمر لابن الجوزی : ٣٨ ، وفتح الباری ١ _ ١٨٤ ، وغیرها ، وعلق علیها شیخنا الأمینی فی غدیره ٦ _ ١٧٥ _ ١٧٧ بما هو حری بها ، والفیروزآبادی فی السبعة من السلف : ١٠٧ ، وغیرهما من أعلامنا رضوان الله علیهم.
7- کما فی مجمع البحرین 3- 392، و لسان العرب 4- 523، و القاموس 2- 82، و النهایة 3- 166.
8- قال فی النهایة 4- 82: فخشینا أن یقتطع دوننا .. أی یؤخذ و ینفرد به. و انظر: مجمع البحرین 4- 380.
9- جاء فی لسان العرب 4- 36، و انظر: مجمع البحرین 3- 312.
10- البئر- مهموز الوسط-: و هی الجبّ، و ذکر فی مراصد الاطّلاع 1- 140- 142 أکثر من ثلاثین بئر مسمّاة، و لاحظ: معجم البلدان 1- 298- 302.
11- نصّ علیه فی القاموس 1- 185، و لسان العرب 2- 254.

و احتفزت- بالزای- .. أی تضاممت (1) لیسعنی المدخل کما یفعل الثعلب، و قیل بالراء.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (2) فِی تَفْسِیرِ سُورَةِ بَرَاءَةَ مِنْ کِتَابِ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ، وَ رَوَاهُ مُسْلِمٌ (3) فِی بَابِ فَضَائِلِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ (4): لَمَّا تُوُفِّیَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ جَاءَ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَسَأَلَهُ أَنْ یُعْطِیَهُ قَمِیصَهُ یُکَفِّنُ فِیهِ أَبَاهُ فَأَعْطَاهُ، ثُمَّ سَأَلَهُ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْهِ، فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِیُصَلِّیَ عَلَیْهِ، فَقَامَ عُمَرُ فَأَخَذَ بِثَوْبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ تُصَلِّی عَلَیْهِ (5) وَ قَدْ نَهَاکَ رَبُّکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَیْهِ (6)؟! فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: إِنَّمَا خَیَّرَنِیَ اللَّهُ، فَقَالَ: اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً ... (7) وَ سَأَزِیدُ (8) عَلَی السَّبْعِینَ، فَقَالَ:

إِنَّهُ مُنَافِقٌ. قَالَ: فَصَلَّی عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی:

وَ لا تُصَلِّ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لا تَقُمْ عَلی قَبْرِهِ إِنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ (9).

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی (10) لَهُ عَنْ عُمَرَ: أَنَّهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]:

أَخِّرْ عَنِّی یَا عُمَرُ! فَلَمَّا أَکْثَرْتُ عَلَیْهِ قَالَ: إِنِّی خُیِّرْتُ فَاخْتَرْتُ، لَوْ أَعْلَمُ إِنْ زِدْتُ عَلَی السَّبْعِینَ یُغْفَرْ لَهُ لَزِدْتُ عَلَیْهَا، قَالَ: فَصَلَّی عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ

ص: 572


1- قاله فی مجمع البحرین 4- 16، و النهایة 1- 407 و غیرهما.
2- صحیح البخاریّ 3- 137 [6- 56- 58]، و انظر ما قبلها و ما بعدها من الرّوایات.
3- صحیح مسلم 7- 116، و انظر ما قبلها و ما بعدها من الرّوایات.
4- لا توجد: قال، فی (س) .
5- فی المصدر: تصلّی علیه.
6- فی (س) لا توجد: علیه.
7- التّوبة: 80.
8- فی صحیح البخاریّ: و سأزیده.
9- التّوبة: 84. و لا یوجد ذیلها فی المصدر.
10- جاءت فی الصّحیحین تلو الرّوایة السّابقة.

[وَ آلِهِ] ثُمَّ انْصَرَفَ، فَلَمْ یَمْکُثْ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی نَزَلَتِ الْآیَتَانِ مِنْ بَرَاءَةَ ... قَالَ:

فَعَجِبْتُ بَعْدُ مِنْ جُرْأَتِی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ!.

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1) فِی أَخْبَارِ عُمَرَ قَرِیباً مِنَ الرِّوَایَةِ الْأُولَی، وَ فِیهَا: فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بَیْنَ یَدَیِ الصَّفِّ، فَجَاءَ (2) عُمَرُ فَجَذَبَهُ مِنْ خَلْفِهِ، وَ قَالَ: أَ لَمْ یَنْهَکَ اللَّهُ عَنِ الصَّلَاةِ عَلَی الْمُنَافِقِینَ؟! .. (3) قَالَ: فَعَجِبَ النَّاسُ مِنْ جُرْأَةِ عُمَرَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .

و لا یذهب علیک أنّ الروایة الأولی- مع أنّ راویها أبو هریرة الکذّاب ینادی ببطلانها سخافة أسلوبها، و بعث أبی هریرة مبشّرا للناس، و جعل النعلین علامة لصدقه، و قد أرسل اللّه تعالی رسوله صلّی اللّه علیه و آله مبشّرا و نذیرا للناس، و أمره بأن (4) یبلّغ ما أنزل إلیه من ربّه، و لم یجعل أبا هریرة نائبا له فی ذلک، و لم یکن القوم المبعوث إلیهم أبو هریرة غائبین عنه صلّی اللّه علیه و آله حتّی یتعذّر علیه أن یبشّرهم بنفسه، و کان الأحری تبلیغ تلک البشارة فی المسجد و عند اجتماع الناس لا بعد قیامه من بین القوم و غیبته عنهم و استتاره بالحائط، و لم تکن هذه البشارة ممّا یفوت وقته بالتأخیر إلی حضور الصلاة و اجتماع الناس، أو رجوعه صلّی اللّه علیه و آله عن الحائط، و کیف جعل النعلین علامة لصدق أبی هریرة مع أنّه یتوقّف علی العلم بأنّهما نعلا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و قد جاز أن لا یعلم ذلک من یلقاه أبو هریرة فیبشّره، و إذا کان ممّن یظنّ الکذب بأبی هریرة أمکن أن یظنّ أنّه سرق نعلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فلا یعتمد علی قوله، و لو فرضنا

ص: 573


1- فی شرحه علی نهج البلاغة 12- 55 بتصرف یسیر. و جاءت فی صحیح البخاریّ کتاب اللّباس باب لبس القمیص، و أوردها فی کتاب الجنائز باب الکفن فی القمیص، و فی صحیح التّرمذیّ 2- 185، و صحیح النّسائیّ 1- 269، و سنن ابن ماجة باب الصّلاة علی أهل القبلة، و ابن عبد ربّه فی الاستیعاب 1- 366، و غیرها و غیرهم.
2- فی شرح النّهج: فقام بین یدی الصّفّ یرید ذلک، فجاء ..
3- هنا سقط لم یذکره المصنّف- قدّس سرّه-.
4- فی (س) : أن.

صدق أوّل الخبر أمکن أن یکون ما رواه أخیرا من رجوعه صلّی اللّه علیه و آله إلی قول عمر من أکاذیبه.

و یؤیّده

مَا رَوَاهُ مُسْلِمٌ (1) فِی الْمَوْضِعِ الْمَذْکُورِ وَ رَوَاهُ غَیْرُهُ فِی عِدَّةِ رِوَایَاتٍ أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: بَشَّرَ النَّاسَ بِأَنَّهُ مَنْ مَاتَ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ دَخَلَ الْجَنَّةَ.

، و قد روی أبو هریرة نفسه ما یقرب من هذا المعنی (2).

ثم لو سلّمنا صدق الخبر إلی آخره فلا شکّ فی أنّه یتضمّن أنّ عمر ردّ قول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علی أخشن الوجوه و أقبحها- کما هو دأب الطغام (3) و الأجلاف (4)

، و مع قطع النظر عمّا عرفت و ستعرف من عدم جواز الاجتهاد فی مقابلة النصّ، و أنّ الردّ علیه صلّی اللّه علیه و آله ردّ علی اللّه و علی حدّ الشرک باللّه، کیف یجوز هذا النوع من سوء الأدب و الغلظة فی مقام الردّ علی المجتهد و لو کان مخطئا؟! و هو مأجور فی خطئه، و قد أمکنه أن یردّ أبا هریرة برفق و یناظر برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و یوقفه علی خطئه.

ثم من أین استحقّ أبو هریرة أن یضرب علی صدره حتّی یقع علی استه و لم یقدم علی أمر سوی طاعة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و طاعة اللّه، و قد أمر اللّه تعالی بها فی زهاء (5) عشرین موضعا من کتابه بقوله: أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ (6).

ص: 574


1- صحیح مسلم 1- 43 کتاب الإیمان و کتاب الزّکاة.
2- و قریب منه ما جاء فی مسند أحمد بن حنبل 2- 426، و 4- 345- 346، و 5- 229، و أورده فی صحیح البخاریّ کتاب الجنائز حدیث 1، و کتب أخر، و صحیح الترمذی کتاب الإیمان، و صحیح النسائی فی کتاب الجهاد، و کتاب الزهد لابن ماجة، و غیرها.
3- قال فی النهایة 3- 128، فی حدیث علی: یا طغام الأحلام ..: أی من لا عقل له و لا معرفة، و قیل: هم أوغاد الناس و أراذلهم.
4- قال فی مجمع البحرین 5- 33: یقال: أعرابی جلف .. أی جاف.
5- زهاء- کغراب- بمعنی القدر، کما فی مجمع البحرین 1- 210.
6- النساء: 59، و غیرها من الآیات.

و أمّا رجوعه صلّی اللّه علیه و آله عن الأمر بتبشیر الناس- فعلی تقدیر صحّته لا دلالة فیه علی اجتهاده صلّی اللّه علیه و آله و خطئه فی رأیه، و لا ینفی الشناعة عن فعل عمر، لجواز أن یکون (1) الرجوع من قبیل النسخ بالوحی لمصلحة یعلمها اللّه تعالی، و یمکن أن تکون (2) مصلحة تألیف قلب هذا الفظّ الغلیظ، کما أمر اللّه سبحانه بذلک فی سائر المنافقین لئلّا ینفضّوا عن رسوله صلّی اللّه علیه و آله فیلحق الإسلام ضرر أعظم من فوت المصلحة بترک التبشیر فی ذلک الوقت، و لا یخفی أنّ الاجتهاد المذکور ممّا لم یجوّزه کثیر من العامّة، لکون المسألة ممّا یتعلّق بأمور الدین لا الحروب و أمور الدنیا، و (3) قد صرّح بذلک شارح صحیح مسلم فی شرح هذا الخبر، و قال: عدم جواز الخطإ علیه صلّی اللّه علیه [و آله] فی الأمور الدینیّة مذهب المحقّقین، و حکی عن شیخه أبی عمرو بن الصلاح توجیه النافین للاجتهاد المذکور بأنّه کان لوحی ناسخ للوحی السابق.

و أمّا الروایة الثانیة فسوء الأدب فیها بالأخذ بالثوب و جذبه صلّی اللّه علیه و آله من خلفه واضح، و کذلک الإنکار علی قول الرسول صلّی اللّه علیه و آله کما یظهر من قوله: إنّه منافق- بعد قوله صلّی اللّه علیه و آله: إنّی خیّرت- و قوله: فلمّا أکثرت علیه ..- بعد قوله صلّی اللّه علیه و آله: أخّر عنّی، و نزول الآیة (4)، و النهی

ص: 575


1- فی (س) : أن یکن، و هو سهو.
2- فی (س) : أن یکون.
3- لا توجد الواو فی (س) .
4- إنّ روایاتهم فی نزول الآیة قبل هذه الواقعة أو بعدها مختلفة، فإن کانت الصلاة بعد نزول الآیة فقد علم النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّه مخیّر بین الصلاة علیهم و ترکها، کما صرّح به صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و انتخاب أحد الشقّین لمصلحة و هی عین الحکمة. و إن کانت الصلاة قبل نزول الآیة فنتساءل: من این جاء علم عمر بأنّ الصلاة علیهم منهیّ عنها- مع فرض عدم نزول القرآن و الوحی به؟!-، و إن لم یکن منهیّا عنها فی نظره فلما ذا خاطب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: بأنّ الصلاة علی المنافقین منهیّ عنها، و صرف استحسان ترک الصلاة عنده- مع کون عمل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بخلافه- لا یسوغ فعله و جرأته.

عن الصلاة علی المنافقین لا یدلّ علی تصویبه کما مرّ، و یمکن أن تکون المصلحة فی اختیاره صلّی اللّه علیه و آله الصلاة و نزول النهی أن یظهر للمنافقین أو غیرهم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم یتنفّر عنهم لما یعود إلی البشریّة و الطبع بل لمحض الاتّباع لما أمره اللّه سبحانه، و فی ذلک نوع من الاستمالة و تألیف القلوب.

ثم إنّهم رووا فی أخبارهم من إنکاره و ردّه علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله ما لا یتضمّن الرجوع.

رَوَی الْبُخَارِیُّ فِی صَحِیحِهِ (1) فِی بَابِ مَا جَاءَ فِی الْمُتَأَوِّلِینَ مِنْ کِتَابِهِ اسْتِتَابَةِ الْمُرْتَدِّینَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عُبَیْدَةَ، قَالَ: تَنَازَعَ أَبُو عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ حِبَّانُ (2) بْنُ عَطِیَّةَ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ الرَّحْمَنِ لِحِبَّانَ: لَقَدْ عَلِمْتُ مَا الَّذِی جَرَّأَ صَاحِبَکَ عَلَی الدِّمَاءِ- یَعْنِی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ-؟. قَالَ: مَا هُوَ؟ لَا أَبَا لَکَ!. قَالَ: شَیْ ءٌ سَمِعْتُهُ یَقُولُهُ. قَالَ:

مَا هُوَ؟. قَالَ: بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ الزُّبَیْرَ وَ أَبَا مَرْثَدٍ- وَ کُلُّنَا فَارِسٌ-، فَقَالَ: انْطَلِقُوا حَتَّی تَأْتُوا رَوْضَةَ حَاجٍ ...، فَإِنَّ فِیهَا امْرَأَةً مَعَهَا صَحِیفَةٌ مِنْ حَاطِبِ بْنِ أَبِی بَلْتَعَةَ إِلَی الْمُشْرِکِینَ فَأْتُونِی بِهَا، فَانْطَلَقْنَا عَلَی أَفْرَاسِنَا حَتَّی أَدْرَکْنَاهَا حَیْثُ قَالَ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تَسِیرُ عَلَی بَعِیرٍ لَهَا، وَ کَانَ کَتَبَ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ بِمَسِیرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] إِلَیْهِمْ، فَقُلْنَا: أَیْنَ الْکِتَابُ الَّذِی مَعَکِ؟. قَالَتْ: مَا مَعِی کِتَابٌ، فَأَنَخْنَا بِهَا بَعِیرَهَا، فَابْتَغَیْنَا فِی رَحْلِهَا فَمَا وَجَدْنَا شَیْئاً، فَقَالَ صَاحِبَایَ: مَا نَرَی مَعَهَا کِتَاباً؟. قَالَ: فَقُلْتُ: لَقَدْ عَلِمْنَا مَا کَذَبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ؟ ثُمَّ حَلَفَ عَلِیٌّ: وَ الَّذِی یُحْلَفُ بِهِ لَتُخْرِجِنَّ الْکِتَابَ أَوْ لَأُجَرِّدَنَّکِ، فَأَهْوَتْ إِلَی حُجْزَتِهَا- وَ هِیَ مُحْتَجِزَةٌ بِکِسَاءٍ- فَأَخْرَجَتِ الصَّحِیفَةَ، فَأَتَوْا بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ عُمَرُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! قَدْ خَانَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الْمُؤْمِنِینَ، دَعْنِی فَأَضْرِبَ عُنُقَهُ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ

ص: 576


1- صحیح البخاریّ 4- 199 [9- 23- 24- دار الشعب-].
2- فی المصدر: حبان.

[وَ آلِهِ]: یَا حَاطِبُ! مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا صَنَعْتَ؟. قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَا بِی أَنْ لَا أَکُونَ مُؤْمِناً بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ لَکِنِّی أَرَدْتُ أَنْ تَکُونَ لِی عِنْدَ الْقَوْمِ یَدٌ یَدْفَعُ اللَّهُ بِهَا عَنْ أَهْلِی وَ مَالِی، وَ لَیْسَ مِنْ أَصْحَابِکَ أَحَدٌ إِلَّا وَ لَهُ هُنَاکَ مِنْ قَوْمِهِ مَنْ یَدْفَعُ اللَّهُ بِهِ عَنْ أَهْلِهِ وَ مَالِهِ، قَالَ: صَدَقَ، لَا تَقُولُوا لَهُ إِلَّا (1) خَیْراً، قَالَ: فَعَادَ عُمَرُ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! قَدْ خَانَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الْمُؤْمِنِینَ، دَعْنِی فَلْأَضْرِبْ عُنُقَهُ. قَالَ: أَ وَ لَیْسَ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ، وَ مَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ اللَّهَ اطَّلَعَ عَلَیْهِمْ، فَقَالَ: اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ فَقَدْ أَوْجَبْتُ لَکُمُ (2) الْجَنَّةَ؟، فَاغْرَوْرَقَتْ عَیْنَاهُ، فَقَالَ: اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ.

قال أبو عبد اللّه: خاخ- یعنی بخاءین معجمتین- أصحّ، و لکن کذا قال أبو عوانة: حاج- بالحاء المهملة ثم الجیم- و هو تصحیف، و هو موضع (3).

- وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (4) فِی بَابِ فَضْلِ مَنْ شَهِدَ بَدْراً مِنْ کِتَابِ الْمَغَازِی، عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیِّ، عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (5)

مِثْلَهُ بِتَغْیِیرٍ فِی اللَّفْظِ.

قوله: فأهوت إلی حجزتها .. الحجزة- بضم الحاء المهملة ثم الجیم الساکنة ثم الزای-: معقد الإزار، و حجزة السّراویل: تکّتها (6).

و اغرورقت عیناه: .. أی دمعتا (7).

و أبو عبد اللّه هو: البخاری.

و قال الواقدی: روضة خاخ- بالمعجمتین- قریب من ذی الحلیفة علی برید

ص: 577


1- فی (ک) نسخة بدل: إنّه ..
2- فی (س) : علیکم.
3- إلی هنا کلام البخاری.
4- صحیح البخاریّ 3- 7 [5- 99- دار الشّعب-].
5- لا توجد فی (س) : عن علیّ علیه السّلام.
6- نصّ علیه فی الصحاح 3- 872: و فیه: التی فیها التکّة، بدلا من: تکّتها، و انظر: لسان العرب 5- 332، و مجمع البحرین 4- 14.
7- جاء فی القاموس 3- 271، و مجمع البحرین 5- 221، و انظر: النهایة 3- 361.

من المدینة (1).

أقول: ما فی (2) هذه الروایة من عود عمر إلی قوله: قد خان اللّه و رسوله ..

دعنی فلأضرب عنقه، بعد اعتذار حاطب و تصدیق الرسول صلّی اللّه علیه و آله إیّاه، و قوله: لا تقولوا له إلّا خیرا .. ردّ صریح لقول الرسول صلّی اللّه علیه و آله و ارتکاب لنهیه.

و اعتذار بعض المتعصّبین بأنّه ظنّ أنّ صدقه فی عذره لا یدفع عنه ما یجب علیه من القتل فی غایة السخافة، فإنّ قوله (صلی الله علیه و آله) : لا تقولوا له إلّا خیرا، بعد قوله: صدق، یهدم أساس هذه الأوهام، و لا ریب فی أنّ من ردّ علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی وجهه أحری بضرب العنق ممّن تلقّی الرسول صلّی اللّه علیه و آله عذره بالقبول، و نهی الناس عن تقریعه و توبیخه.

و ممّا یدلّ علی أنّ عمر کان یخالف صریحا قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.

مَا حَکَاهُ فِی کِتَابِ فَتْحِ الْبَارِی (3) فِی شَرْحِ صَحِیحِ الْبُخَارِیِّ فِی بَابِ مَنْ تَرَکَ قِتَالَ الْخَوَارِجِ لِلتَّأْلِیفِ قَالَ: أَخْرَجَ أَحْمَدُ بِسَنَدٍ جَیِّدٍ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ، قَالَ: جَاءَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنِّی مَرَرْتُ بِوَادِی .. کَذَا فَإِذَا رَجُلٌ حَسَنُ الْهَیْئَةِ مُتَخَشِّعٌ یُصَلِّی فِیهِ، فَقَالَ: اذْهَبْ إِلَیْهِ فَاقْتُلْهُ، قَالَ: فَذَهَبَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ (4) فَلَمَّا رَآهُ یُصَلِّی کَرِهَ أَنْ یَقْتُلَهُ، فَرَجَعَ.

فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ لِعُمَرَ: اذْهَبْ فَاقْتُلْهُ، فَذَهَبَ فَرَآهُ

ص: 578


1- قال فی النهایة 2- 86، و القاموس 1- 258: روضة خاخ: موضع بین مکّة و المدینة، و زاد فی الثانی: و خاخ یصرف و یمنع. و راجع معجم البلدان 2- 235- 236، و مراصد الاطّلاع 1- 444. و هناک موضع باسم: حاج، قالوا: ذات حاج موضع بین المدینة و الشام، و ذو حاج: واد لغطفان، کما جاء فی معجم البلدان 2- 204، و مراصد الاطّلاع 1- 370.
2- لا توجد فی (س) : ما فی.
3- فتح الباری 12- 251.
4- لا توجد فی (س) : أبو بکر.

فِی تِلْکَ (1) الْحَالَةِ، فَرَجَعَ.

فَقَالَ: یَا عَلِیُّ! اذْهَبْ إِلَیْهِ فَاقْتُلْهُ، فَذَهَبَ عَلِیٌّ [عَلَیْهِ السَّلَامُ] فَلَمْ یَرَهُ، فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: إِنَّ هَذَا وَ أَصْحَابَهُ یَقْرَءُونَ الْقُرْآنَ لَا یُجَاوِزُ تَرَاقِیَهُمْ (2) یَمْرُقُونَ مِنَ الدِّینِ کَمَا یَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِیَّةِ (3)، لَا یَعُودُونَ فِیهِ، فَاقْتُلُوهُمْ فَهُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ.

قال: و له شاهد من حدیث جابر أخرجه أبو یعلی و رجاله ثقات.

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (4) فِی الْجُزْءِ الثَّانِی فِی شَرْحِ خُطْبَتِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی تَخْوِیفِ أَهْلِ النَّهَرِ. قَالَ: فِی بَعْضِ الصِّحَاحِ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِأَبِی بَکْرٍ، وَ قَدْ غَابَ الرَّجُلُ- یَعْنِی ذَا الْخُوَیْصِرَةِ (5)

عَنْ عَیْنِهِ: قُمْ إِلَی هَذَا فَاقْتُلْهُ، فَقَامَ ثُمَّ عَادَ، وَ قَالَ: وَجَدْتُهُ یُصَلِّی، فَقَالَ لِعُمَرَ: مِثْلَ ذَلِکَ، فَعَادَ وَ قَالَ:

وَجَدْتُهُ یُصَلِّی، فَقَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَ ذَلِکَ، فَعَادَ فَقَالَ: لَمْ أَجِدْهُ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَوْ قُتِلَ هَذَا لَکَانَ (6) أَوَّلَ الْفِتْنَةِ وَ آخِرَهَا، أَمَا إِنَّهُ سَیَخْرُجُ مِنْ ضِئْضِئِ هَذَا قَوْمٌ یَمْرُقُونَ مِنَ الدِّینِ کَمَا یَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِیَّةِ (7) ..

الْحَدِیثَ.

و قال الجزری (8)، فی حدیث الخوارج: «یخرج من ضئضئ هذا قوم ...

یمرقون من الدّین کما یمرق السّهم من الرّمیّة»، الضّئضئ: الأصل یقال:

ص: 579


1- فی (ک) : علی تلک.
2- فی المصدر: ترافیهم، و الظّاهر أنّها سهو.
3- فی فتح الباری زیادة: ثمّ.
4- فی شرح نهج البلاغة 2- 266- 267.
5- لا توجد فی المصدر: یعنی ذا الخویصرة.
6- أقول: إنّ (لو) هنا للتمنی و جوابها محذوف کما هو الغالب، أی لو قتل هذا کان حسنا لکان هو أوّل الفتنة و آخرها، و اللّام فی (لکان) للابتداء و التّأکید. و یحتمل کون: لکان جوابا لها.
7- لا توجد فی شرح النّهج: یمرقون من الدّین کما یمرق السّهم من الرّمیّة.
8- فی النهایة 3- 69.

ضئضئ صدق و ضؤضؤ صدق، و حکی بعضهم: ضئضی ء بوزن قندیل یرید أنّه یخرج من نسله و عقبه، و رواه بعضهم: بالصّاد المهملة و هو بمعناه (1).

یمرقون من الدّین .. أی یجوزونه و یخرقونه و یتعدّونه کما یمرق السّهم الشّی ء المرمیّ به و یخرج منه (2)، و ستأتی الأخبار فی ذلک مشروحة فی باب کفر الخوارج (3).

وَ قَالَ فِی الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ (4): ذَکَرَ الْمَوْصِلِیُّ فِی مُسْنَدِهِ، وَ أَبُو نَعِیمٍ فِی حِلْیَتِهِ، وَ ابْنُ عَبْدِ رَبِّهِ فِی عِقْدِهِ، وَ أَبُو حَاتِمٍ فِی زِینَتِهِ، وَ الشِّیرَازِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ الْمُسْتَخْرَجِ مِنَ الِاثْنَیْ عَشَرَ تَفْسِیراً: أَنَّ الصَّحَابَةَ مَدَحُوا رَجُلًا بِکَثْرَةِ الْعِبَادَةِ فَدَفَعَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] سَیْفَهُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ أَمَرَهُ بِقَتْلِهِ، فَدَخَلَ فَرَآهُ یُصَلِّی فَرَجَعَ، فَدَفَعَهُ إِلَی عُمَرَ وَ أَمَرَهُ بِقَتْلِهِ، فَدَخَلَ فَرَجَعَ، فَدَفَعَهُ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَدَخَلَ فَلَمْ یَجِدْهُ، فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: لَوْ قُتِلَ لَمْ یَقَعْ بَیْنَ أُمَّتِی اخْتِلَافٌ أَبَداً.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: لَکَانَ (5) أَوَّلَ الْفِتْنَةِ وَ آخِرَهَا.

فما أقدم علیه أبو بکر من الرجوع من دون أن یقتله- لکونه یصلّی- لا ریب فی أنّه مخالفة ظاهرة للرسول صلّی اللّه علیه و آله، فإنّ أمره بقتله (6) کان بعد أن وصفه أبو بکر بالصلاة و الخشوع، فلم یکن صلاته شبهة توهم دفع القتل، بل هو تقبیح صریح لأمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بقتله، و تکذیب لما یتضمّنه ذلک من وجوب قتله، و أفحش منه رجوع عمر بن الخطاب معتذرا بعین ذلک الاعتذار الذی ظهر بطلانه ثانیا أیضا بأمره بالقتل بعد رجوع أبی بکر، و اعتذاره و لزمهما بتلک المخالفة الشرکة فی آثام من خرج من ضئضئ هذا الرجل من الخوارج إلی

ص: 580


1- و جاء أیضا فی لسان العرب 1- 110.
2- ذکره فی النهایة 4- 320، و لسان العرب 10- 341، و غیرهما.
3- بحار الأنوار 33- 421- 428.
4- الصّراط المستقیم 3- 8.
5- فی المصدر: و فی قول آخر: لو قتل لکان ..
6- لا توجد فی (س) : بقتله.

یوم القیامة.

و من أمعن النظر فیما سبق من الأخبار و غیرها علم أنّ ردّ عمر علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلوکه مسلک الجفاء، و خلعه جلباب الحیاء لم یکن مخصوصا بما أقدم علیه فی مرضه (صلی الله علیه و آله) ، و منعه عن الوصیّة لم یکن (1) بدعا منه، بل کان ذلک عادة له، و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یصفح عنه و عن غیره من المنافقین و غیرهم خوفا علی الإسلام و إشفاقا من أن ینفضّوا عنه لو قابلهم بمقتضی خشونتهم، و کافاهم بسوء صنیعهم (2).

ص: 581


1- فی (ک) نسخة: و لم یکن- بالواو-.
2- إنّ تجاسر الرجل و تعدّیه علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی مرضه لم یکن إلّا استمرارا لسوء أدبه معه صلّی اللّه علیه و آله فی موارد شتّی و مواضع مختلفة فی أیّام حیاته صلوات اللّه علیه و آله. منها: ما جاء فی حلیة الأولیاء لأبی نعیم 2- 27 بسنده عن ابن مسیّب، قال: خرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم لیلا فدعانی فخرجت إلیه، ثمّ مرّ بأبی بکر فدعاه فخرج، ثمّ مرّ بعمر فدعاه فخرج إلیه، فانطلق حتّی دخل حائطا لبعض الأنصار، فقال لصاحب الحائط: أطعمنا بسرا، فجاء بعذق فوضعه، فأکلوا، ثمّ دعا بماء فشرب، فقال: لیسألن عن هذا یوم القیامة. قال: و أخذ عمر العذق فضرب به الأرض حتّی تناثر البسر نحو وجه رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم، ثمّ قال: یا رسول اللّه! إنّا لمسئولون عن هذا یوم القیامة؟!. قال: نعم ... الحدیث. و ذکره العسقلانی فی الإصابة 7- 131 القسم الأوّل، و قال: أورده البغوی، و رواه أحمد بن حنبل فی مسنده 5- 81، و ابن جریر فی تفسیره 30- 185، و علیّ بن سلطان فی مرقاته 4- 397، و قال: رواه أحمد و البیهقیّ فی شعب الإیمان. و منها: ما رواه مسلم فی صحیحه فی کتاب المساجد باب وقت العشاء و تأخیرها بسنده عن أبی شهاب، عن عروة بن الزبیر: أنّ عائشة زوج النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم قالت: اعتمّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم لیلة من اللیالی بصلاة العشاء- و هی التی تدعی العتمة- فلم یخرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم حتّی قال عمر بن الخطّاب: نام النساء و الصّبیان. فخرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم، فقال لأهل المسجد حین خرج علیهم .. و ساق الحدیث إلی أن قال: قال ابن شهاب و ذکر لی: أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] قال: ما کان لکم أن تنزوا رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم علی الصلاة، و ذلک حین صاح عمر بن الخطّاب. و قد علّق علیهما و علی التی ظهرت منه فی حال مرض النبیّ صلّی اللّه علیه و آله الفیروزآبادی- رحمه اللّه- فی السبعة من السلف: 104- 105.

و قد تبیّن من تفاسیرهم و صحاحهم أنّ عمر (1) کان داخلا فیمن أرید بقوله تعالی: وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ (2) فیکون من الذین قال اللّه تعالی: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ (3)، و قد علم- أیضا ممّا سبق- أنّ الصحابة- إلّا الأصفیاء منهم- لم یقدروا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حقّ قدره، و لذلک مال طائفة إلی قول عمر و طائفة إلی قوله صلّی اللّه علیه و آله، و سوّوا بینه و بین عمر، و جعلوه کواحد من المجتهدین و القائلین برأیهم ما شاءوا فجوّزوا ردّ ما قضی به و الإنکار لقوله صلّی اللّه علیه و آله.

**[ترجمه]«من بین اظهرنا»: از میان ما. و «یقطع دوننا»: از سوی دشمن یا دیگران امری ناگوار بر او پیش آید. و «بئر خارجة» بنا بر صفت بودن خارجة: یعنی چاهی خارج از باغ و بوستان و گفته شده است: بئر همان باغ و بوستان است، همانند این گفته عرب ها: «بئر اریس و بئر بضاعه» و گفته شده: الخارجه: اسم مردی است، که در این صورت مضاف الیه می باشد.

ص: 571

و «احتفزت» با زاء یعنی: برای داخل شدن به سوراخ خود را جمع کردم تا آن مدخل برایم تنگ نشود، همان گونه که روباه این کار را می کند؛ و گفته شده است که این کلمه با راء است.

و بخاری - . صحیح بخاری3: 137 -

در تفسیر سوره برائت، از کتاب تفسیر القرآن و مسلم - . صحیح مسلم7: 116 - در باب فضایل عمر بن خطاب، از عمر نقل می کند که گفت: چون عبدالله بن أبی مُرد، پسرش عبدالله بن عبدالله به حضور رسول خدا صلَّی الله علیه و آله رسید و از وی خواست پیراهنش را به او بدهد تا با آن پدرش را کفن کند. پیامبر هم آن را به او دادند، سپس عبدالله از پیامبر خواست تا بر پدرش نماز بگذارد، پس رسول خدا برخاست تا بر جنازه عبدالله نماز بخواند، در این هنگام عمر پیراهن رسول خدا را گرفت و گفت: ای رسول خدا، آیا بر او نماز می خوانی؟ حال آن که پروردگارت تو را از نماز گزاردن بر او نهی کرده است؟ رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: همانا خداوند مرا مخیّر ساخته و فرموده: «اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاَ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً»، - . توبه: 80 - {چه برای آنان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی [یکسان است، حتی] اگر هفتاد بار برایشان آمرزش بخواهی} و بیش از هفتاد بار برای او آمرزش خواهم خواست. عمر گفت: او منافق است.

ابن عمر می گوید: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر او نماز خواند، پس خداوند بلند مرتبه این آیه را نازل کرد: «وَلاَ تُصَلِّ عَلَی أَحَدٍ مِّنْهُم مَّاتَ أَبَدًا وَلاَ تَقُمْ عَلَیَ قَبْرِهِ إِنَّهُمْ کَفَرُواْ بِاللّهِ»، - . توبه: 84 - {و هرگز بر هیچ مرده ای از آنان نماز مگزار و بر سر قبرش نایست، چرا که آنان به خدا و پیامبر او کافر شدند.}

و در روایتی دیگر از ابن عمر درباره عمر آمده است: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: ای عمر، از من عقب بایست. چون زیاد با او سخن گفتم، پیامبر فرمودند: من مخیر شدم، پس انتخاب کردم. اگر می دانستم که اگر بیش از هفتاد بار بر او استغفار کنم خداوند او را می بخشد، بی شک بر آن مقدار می افزودم. عمر می گوید: پس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر او نماز گزارد و رفت.

ص: 572

دیری نپایید که آن دو آیه از سوره برائت بر پیامبر نازل شد. عمر می گوید: بعداً از جرأت و جسارت خودم بر رسول خدا تعجب کردم و خدا و رسولش داناترند.

و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه12: 55 -

در اخبار عمر، روایت نزدیکی به روایت اولی نقل می کند که در آن آمده است: پس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در برابر صف نمازگزاران ایستاد. در این هنگام عمر آمد و از پشت پیراهن او را کشید و گفت: مگر خداوند تو را از نماز خواندن بر منافقین نهی نکرد؟! راوی می گوید: مردم از جرأت عمر بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تعجب کردند.

فراموش نکنید که در روایت اولی با این که راوی آن ابوهریره کذاب است که سستی اسلوب این روایت و فرستادن ابو هریره کذاب، به عنوان بشارت دهنده به مردم و قرار دادن کفش ها به نشانه صداقت او، بر بطلان این روایت فریاد می زند، حال آن که خداوند بلند مرتبه، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را بشارت دهنده و بیم دهنده برای مردم فرستاد و دستور داد، آن چه از طرف پروردگارش بر او نازل می شود را ابلاغ کند و ابو هریره را نائب پیامبر در آن لحظه قرار نداد و قومی که ابوهریره به سوی آن­ها فرستاده شده بود، از پیامبر غائب نبودند تا نتواند خود بر آن­ها بشارت دهد و بهتر بود آن بشارت در مسجد و در هنگام اجتماع مردم ابلاغ شود نه این که بعد از آن که حضرت از میان آن قوم برخاست و از آن­ها غیبت کرد، پشت دیوار مخفی شود، و این بشارت از جمله اموری نبود که با تأخیر کردن به خاطر حضور در نماز و اجتماع مردم یا به دلیل بازگشت از دیدار زمان آن از دست برود.

و چگونه امکان دارد که پیامبر کفشهایش را علامت صدق ابو هریره قراردهد با اینکه بستگی به این داشت که مردم بدانند که آن کفش ها به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تعلّق دارد. و امکان داشت که هر کس که ابوهریره را می بیند آن را نداند و او را به آن بشارت دهد و اگر کسی باشد که در دروغ گفتن ابوهریره شک داشته باشد، ممکن است شک کند که ابوهریره کفش های پیامبر را دزدیده است و سخن او را نپذیرد؛ و اگر فرض کنیم که

ص: 573

اول خبر صحیح باشد، امکان دارد آخر خبر که به سخن عمر رجوع می کند، از دروغ های او باشد.

آن چه مسلم - . صحیح مسلم1: 43 -

در مکان مذکور روایت می کند، به غیر از او در چند روایت نقل شده و این امر آن را تأیید می کند و آن این که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به مردم بشارت داد که هرکس بمیرد در حالی که می داند خدایی جز او نیست، وارد بهشت می شود و خود ابوهریره روایتی قریب به این معنا را روایت کرده است.

گذشته از آن، اگر صحت این خبر را تا آخر آن بپذیریم، شکی در این نیست که عمر در نهایت درشت گویی و به بدترین وجه ممکن، همان گونه که عادت مردم عوام و بی ادب است، سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را رد می کند و با صرف نظر از این که دانستید و به زودی خواهید دانست که اجتهاد در مقابل نص جایز نیست و مخالفت با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و نپذیرفتن سخن او مخالفت با خدا و در حد شرک به خداوند است، چگونه این گونه بی ادبی و درشت خویی در مقام رد بر مجتهد، گرچه خطا کند، جایز می شود؟! و حال آن که این مجتهد در اشتباهش هم پاداش می گیرد و می توانست با خوشرویی سخن ابوهریره را نپذیرد و با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مناظره کند و او را از خطای خویش آگاه کند.

از این گذشته، از کجا ابوهریره مستحق این بود که ضربه ای بر سینه او زده شود تا به پشت بر زمین بیافتد، حال آن که جز پیروی از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و پیروی از خداوند چیزی مرتکب نشده بود و خداوند بلند مرتبه در بیست موضع از کتاب خود، با این فرموده اش: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَالرَّسُولِ إِن کُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلاً»، - . نساء: 59 و دیگر آیات -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید. پس هر گاه در امری [دینی] اختلاف نظر یافتید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید آن را به [کتاب] خدا و [سنت] پیامبر [او] عرضه بدارید؛ این بهتر و نیک فرجام تر است.} به این کار دستور داده است؟

ص: 574

و اما منصرف شدن رسول خدا از آن امر به بشارت دادن مردم، اگر هم صحیح باشد، دلالتی بر اجتهاد و اشتباه رسول خدا در رای خود نمی کند و زشتی عمل عمر را نفی نمی نماید، برای این که منصرف شدن از قبیل نسخ وحی به دلیل مصلحتی که خداوند متعال آن را می داند، جایز بوده و احتمال دارد که آن مصلحت رام کردن و انس دادن قلب این درشت خوی سنگدل باشد.

همانطورکه خداوند سبحان درباره سایر منافقین به این کار دستور داده تا آنها از پیرامون رسول خدا پراکنده نشوند و با این کار ضرری بزرگتر از فوت آن مصلحت با ترک بشارت دادن در آن زمان بر اسلام وارد شود .

پوشیده نیست که اجتهاد مذکور از جمله اجتهادهایی است که بسیاری از عامه - اهل تسنن - آن را جایز نمی دانند، برای این که این مسئله از جمله اموری است که به امور دین مربوط بوده نه به جنگ ها و امور دنیوی، و شارح صحیح مسلم در شرح این روایت به آن تصریح کرده و گفته است: جایز نبودن اشتباه و خطا از سوی پیامبر صلَّی الله علیه و آله در امور دینی، مذهب محققان است ... و از شیخ خود ابوعمرو بن صلاح، توجیه نفی کنندگان اجتهاد مذکور را این گونه حمایت می کند که وحی، نسخ کننده وحی پیشین بوده است. - . شرح النووی1: 241 -

و اما بی ادبی در روایت دوم با گرفتن پیراهن پیامبر و کشیدن آن از پشت آشکار است و همچنین عیب گرفتن بر سخن پیامبر، همان طورکه از این گفته او «عبدالله منافق است»، بعد از فرموده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله «من مخیر شدم» و این گفته عمر: «چون بر او اصرار کردم.» بعد این فرموده پیامبر: «از من دور بایست» و نزول آیه، آشکار است و نهی

ص: 575

از نماز خواندن بر منافقان همان طورکه گفته شد، بر صحت عمل او دلالت نمی کند و احتمال دارد، مصلحت این که پیامبر بر او نماز گزارد و نزول نهی از این کار، این باشد که بر منافقان و دیگران نشان دهد که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به دلیل انسانیت و سرشت خود از آن ها متنفر نیست بلکه صرفاً از روی پیروی از آن چه خداوند سبحان به او امر کرده است، می باشد، و در این امر، نوعی دلجویی و الفت قرار دادن بین قلب ها وجود دارد و دیگر این که آن­ها در اخبار و روایت هایی از مخالفت او با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و نپذیرفتن کلام او چیزهایی نقل کرده اند که نیازی به رجوع به آن­ها نیست.

و بخاری - . صحیح بخاری4: 199 -

در صحیح خود در باب «ماجاء فی المتأوّلین من کتابة استتابة المرتدین»، از سعد بن عبیده روایت کرده که گفته است: ابوعبدالرحمان و حیان بن عطیه با هم نزاع کردند. ابوعبدالرحمان به حیان گفت به خوبی می دانی که چه چیزی دوست تو (علی علیه السلام) را به ریختن خون جسورتر کرد؟! حیان گفت: آن چیست ای بی پدر ؟ ابوعبدالرحمان گفت چیزی است که شنیدم علی آن را می گفت. حیان گفت: آن چیست؟ گفت: او می­گوید: رسول خدا من و زبیر و ابو مرثد را درحالی که جنگاور بودیم فرستاد و فرمود: رهسپار شوید تا این که به باغ حاج برسید. در آن باغ زنی است که نامه ­ای از حاطب بن بلتعه دارد که می خواهد آن را به مشرکان برساند، آن را برای من بیاورید. ما سوار بر اسبان مان به راه افتادیم تا این که به آن زن که رسول خدا دستور داده بود رسیدیم، در حالی که سوار بر شترش حرکت می کرد. حاطب بن بلتعه به مشرکان اهل مکه نامه نوشته بود و آن ها را از مسیر حرکت رسول خدا به سوی آنها با خبر کرده بود. به آن زن گفتم: نامه ای که به همراه توست، کجاست؟ او گفت: من نامه­ای ندارم. ما در آنجا شتر او را خواباندیم و کجاوه را گشتیم ولی چیزی پیدا نکردیم. دو دوست من گفتند: پس چرا نامه ای نمی بینیم؟ زبیر گفت: من گفتم به خوبی می دانیم که رسول خدا دروغ نمی گوید، پس سوگند خورد و گفت: سوگند به خدایی که به او قسم یاد می شود، یا آن نامه را می دهی یا این که تو را لخت می کنیم.

پس آن زن دست خود را به کمرش برد با لباسی که آن را با پارچه ای بسته بود و نامه را بیرون آورد. ما هم آن نامه را نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آوردیم. عمرگفت: ای رسول خدا، حاطب بر خدا و رسولش و مؤمنان خیانت کرده است، اجازه بدهید تا او را گردن بزنم. رسول خدا فرمودند:

ص: 576

حاطب، چه چیز باعث شده تا این کار را بکنی؟ حاطب عرض کرد: ای رسول خدا، مرا چه می شود که به خدا و رسول خدا ایمان نداشته باشم؟ ولی خواستم نزد اهل مکه دستی داشته باشم که خداوند با آن از خانواده و مالم حمایت کند. همه اصحاب شما در آنجا کسانی از قومشان دارند که خداوند به وسیله آن ها از خانواده و مال آن ها حمایت می کند. حضرت فرمود: راست گفتی، جز نیکی و خیر به او چیزی نگویید. سعد می گوید: عمر برگشت و گفت: ای رسول خدا، او بر خدا و رسولش و مؤمنان خیانت کرده است، اجازه دهید گردن او را بزنم. حضرت فرمود مگر او از بدریان نیست؟ تو چه می دانی؟ چه بسا خداوند از آن­ها خبر دارد. او گفت: هرچه می خواهید انجام دهید، چرا که بهشت بر شما واجب شده است. در این هنگام چشمان او پر از اشک شد و گفت: خداوند و رسولش داناترند.

ابو عبدالله گفته است: صحیح «حاج»، خاخ - با دو خاء - است، ولی ابو عنانه اینگونه گفته است: حاج با حاء بدون نقطه و جیم درست است ولی آن اشتباه است و اسم جایی است .

و بخاری - . صحیح بخاری4: 7 -

در باب فضل کسی که در جنگ بدر حاضر بوده، در کتاب المغازی از ابو عبدالرحمان سلمی، از علی علیه السلام همانند این خبر را با اندکی تغییر در لفظ روایت کرده است.

«فأهوت الی حُجزتها»؛ الحجزه به ضم حاء بدون نقطه سپس جیم ساکنه و بعد از آن زاء: وسط جامه و «حجزه السراویل»: کمر شلوارها. «اغرورقت عیناه»: چشمانش گریست. و ابو عبدالله همان بخاری است و واقدی گفته ­است: روضه خاخ با دو خاء نقطه دار: اسم مکانی است نزدیک به ذی الحلیفه به فاصله دو فرسخ

ص: 577

از مدینه .

مؤلف: این که عمر دوباره این سخن خود: «حاطب بر خدا و رسولش و مؤمنان خیانت کرده است، اجازه دهید گردن او را بزنم» را بعد از آن که حاطب عذر خواهی کرد و پیامبرش او را تصدیق نمود و فرمود: جز خیر و نیکی به او چیزی نگویید تکرار می کند، مخالفت آشکار با فرموده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و نقض نهی حضرت می باشد.

و این که برخی از متعصبان عذر و بهانه آورده­اند که بر فرض این که او در عذر خواهی خود صادق هم باشد، کشتن او را رفع نمی کند، در نهایت پوچی است. زیرا این فرموده پیامبر صلَّی الله علیه و آله: جز خیر و نیکی به او چیزی نگویید، صداقتی است که اساس همه­ این توهم ها را نابود می کند. و شکی در این نیست که کسی که در برابر رسول خدا ایستاده و با او مخالفت می کند، از کسی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله عذر او را می پذیرد و مردم را از سرزنش کردن و آزار رساندن به او نهی می کند، به گردن زدن شایسته تر است.

از جمله روایتی که به صراحت نشان می دهد که عمر با سخن رسول خدا مخالفت می کرد، روایتی است که در فتح الباری - . فتح الباری12: 251 -

در شرح صحیح بخاری در «باب من ترک قتال الخوارج للتألیف» آمده­ است و می گوید: احمد با سند صحیحی آن را از ابوسعید خدری نقل کرده است که گفت: ابوبکر نزد رسول خدا آمد و گفت: ای رسول خدا، من از مکانی می گذشتم ناگهان مردی با هیئتی زیبا دیدم که با خشوع نماز می خواند. پیامبر فرمود: برو و او را بکش. ابو سعید می گوید: ابوبکر برگشت تا او را بکشد، ولی همین که دید او نماز می خواند، اکراه کرد که او را بکشد. پس برگشت. پیامبر فرمود: عمر تو برو و او را بکش. عمر هم رفت و او را در همان حال دید و برگشت.

ص: 578

حضرت فرمود: ای علی، برو و آن مرد را بکش. حضرت علی علیه السلام رفت، ولی او را ندید. پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: این مرد و اصحابش قرآن می خوانند، ولی این قرآن خواندن ها از گلوی آن­ها تجاوز نمی کند (در قلب آن­ها اثر نمی گذارد) و از دین خروج می کنند، همان گونه که تیر از کمان خارج می شود و دیگر به آن باز نمی گردد، بنابراین آن ها را بکشید که بدترین مردمان هستند.

عسقلانی می گوید: و حدیث جابر که ابویعلی آن را نقل کرده و رجال او از افراد موثّق هستند، شاهدی بر این موضوع (مخالفت عمر با پیامبر) می باشد.

و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه2: 266- 267 -

در جزء دوم شرح خطبه امام علی علیه السلام در ترساندن نهروانیان روایت کرده است که در یکی از صحاح سته آمده­ است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابوبکر - در حالی که آن مرد (ذوالخویصره) از چشم او غایب شده بود - فرمود: نزد او برو و او را بکش. پس ابوبکر رفت و پس از مدتی برگشت و گفت: او را در حالی که نماز می خواند، یافتم. پس حضرت همانند آن را به علی علیه السلام فرمود: حضرت برگشت و عرض کرد: او را نیافتم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر آن مرد کشته می­شد، اولین و آخرین فتنه بود، ولی بدانید، به زودی از نسل این مرد قومی به وجود می آید که همانند خارج شدن تیر از کمان، از دین خدا خارج می شوند .... تا آخر حدیث.

و جزری در حدیث خوارج گفته است: از نسل این مرد قومی به وجود می آید که همانند خارج شدن تیر از کمان، از دین خدا خارج می شوند .... «الضِّئضیء»: اصل، گفته می شود:

ص: 579

«ضئضیء صدق و ضؤضوء صدق» و یکی از اهل سخن گفته است: ضئضیء بر وزن قندیل است. و منظور پیامبر این است که قومی از نسل او خارج خواهند شد و یکی از اهل سخن، این کلمه را با صاد بدون نقطه و به همان معنا روایت کرده است. - . النهایة3: 69 -

«یمرُقون من الدین»: از دین خارج شده و آن را منحرف می کنند و از آن تجاوز و تعدی می کنند، همان گونه که تیر از هدف عبور کرده و از آن خارج می شود. و به زودی اخباری به صورت مشروح دراین باره و در باب کفر خوارج خواهد آمد.

و بیاضی در «الصراط المستقیم» گفته است: موصلی در مسند خود، و ابو نعیم در حلیه خود و ابن عبد ربه در العقد الفرید و ابو حاتم در زینت اش و شیرازی در تفسیرش که از دوازده تفسیر استخراج شده است، ذکر کرده است که صحابه مردی را به زیادی عبادتش، ستایش و مدح می کردند، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله شمشیرش را به ابوبکر داد و دستور داد تا او را بکشد. ابوبکر بر آن مرد وارد شد و دید که نماز می خواند، پس برگشت. سپس پیامبر شمشیر خود را به عمر داد و او را مأمور کشتن­اش قرار داد، عمر هم وارد شد و بدون این که او را بکشد، برگشت. پس از آن، حضرت شمشیر را به علی علیه السلام داد، علی رفت و او را نیافت. رسول خدا فرمود: اگر آن مرد کشته می­شد، هرگز بین امتم اختلاف نمی افتاد. (و در روایتی دیگر آمده است: اولین و آخرین فتنه بود.)

بازگشت ابوبکر بدون این که آن مرد را بکشد، به این دلیل که او نماز می خواند، شکی در این نیست که آن مخالفت آشکار با رسول خدا است و دستور قتل او بعد از آن بود که ابوبکر آن را به نمازگزاری و خشوع وصف کرد، پس نماز خواندن او، شبهه توهم داشتن بر قتل او نبود، بلکه زشت جلوه دادن آشکار دستور رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مبنی بر کشتن او و تکذیب کردن ضرورت کشتن او است و زشت تر از آن، بازگشتن عمربن خطاب با همان عذر قبلی است که بطلان آن برای بار دوم آشکار شد و ابوبکر بعد از بازگشت خود عذر و بهانه آورد، و با این مخالفت، در گناهان خوارجی که از نسل این مرد به وجود آمدند، تا

ص: 580

روز قیامت دست خواهند داشت.

و هرکس به خوبی در اخباری که ذکر شد بنگرد، می داند که مخالفت عمر با رسول خدا و رفتار ظالمانه او و خلع حجاب حیا، مختص به آن چه در بیماری پیامبر گذشت و همچنین ممانعت از وصیت، تنها بدعت از او نبوده، بلکه این کار عادت دیرینه او بوده است. و رسول خدا از او و دیگر منافقان و غیر از آن­ها، به دلیل بیم بر دین اسلام، و برای اینکه از پیامبر جدا نشوند، می گذشت و اگر با آن ها با همان تندخویی آن­ها برخورد می کرد، و با آن ها به بدی عمل آنها رفتار می کرد، پراکنده می شدند.

ص: 581

و از تفاسیر و صحاح سنه آن­ها آشکار شد که عمر جزو کسانی است که خداوند متعال با این فرموده خود آن ها را قصد کرده است. «وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ»، - . آل عمران: 159 - {و اگر تندخو و سختدل بودی، قطعا از پیرامون تو پراکنده می شدند.} بنابراین او از جمله کسانی بود که خداوند می فرماید: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَی حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیَا وَالْآخِرَةَ ذَلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ»، - حج: 11 -

{و از میان مردم کسی است که خدا را فقط بر یک حال [و بدون عمل] می پرستد، پس اگر خیری به او برسد بدان اطمینان یابد و چون بلایی بدو رسد روی برتابد. در دنیا و آخرت زیان دیده است، این است همان زیان آشکار.} و همچنین از آن چه گذشت فهمیده شد که صحابه پیامبر - جز پاکدلان آن­ها - آن­طور که باید، مقام و منزلت ایشان را نشناختند. به همین دلیل گروهی به گفته عمر و گروهی به فرموده پیامبر متمایل شدند، و آن دو را مساوی و برابر قرار دادند و او را همچون یکی از مجتهدان و کسانی قرار دادند که هر چه بخواهند به آن قائل می شوند و مخالفت او در آن چه به آن حکم شده و انکار سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله را جایز می دانند.

**[ترجمه]

الطعن الثانی: التخلّف عن جیش أسامة.

و لا خلاف فی أنّ عمر بن الخطاب کان من الجیش، و قد لعن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله المتخلّف عنه.

و قد سبق فی مطاعن أبی بکر ما فیه کفایة فی هذا المعنی، و لا یجری هاهنا ما سبق من الأجوبة الباطلة فی منع الدخول فی الجیش، فتوجّه الطعن علی عمر أظهر.

**[ترجمه]جا ماندن از سپاه اسامه. هیچ اختلافی نسبت به این که عمر جزو سپاهیان اسامه بود و رسول خدا هر که را از آن سپاه تخلّف کرد لعن می کرد و در مطاعن ابوبکر دراین باره به قدر کافی سخن گفتیم. و دیگر نیازی به تکرار جواب های باطل آن ها برعدم حضور او در سپاه که پیشتر ذکر آن­ها گذشت، در اینجا نیست و این طعن بر عمر آشکارتر است.

**[ترجمه]

الطعن الثالث:

أنّه بلغ فی الجهل إلی حیث لم یعلم بأنّ کلّ نفس ذائِقَةُ الْمَوْتِ*، و أنّه یجوز الموت علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أنّه أسوة الأنبیاء فی ذلک، فَقَالَ: وَ اللَّهِ

ص: 582


1- فی (س) : أنّه.
2- آل عمران: 159.
3- الحجّ: 11.

مَا مَاتَ حَتَّی یَقْطَعَ أَیْدِی رِجَالٍ وَ أَرْجُلَهُمْ!، فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ (1)، وَ قَوْلَهُ تَعَالَی: وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ (2) قَالَ: فَلَمَّا سَمِعْتُ ذَلِکَ أَیْقَنْتُ بِوَفَاتِهِ، وَ سَقَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ، وَ عَلِمْتُ أَنَّهُ قَدْ مَاتَ (3).

أقول: و یؤیّد ذلک ما ذکره ابن الأثیر فی النهایة (4) حیث قال: أسن الماء یأسن فهو آسن: إذا تغیّرت ریحه، و مِنْهُ حَدِیثُ الْعَبَّاسِ فِی مَوْتِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ، قَالَ لِعُمَرَ: خَلِّ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ صَاحِبِنَا، فَإِنَّهُ یَأْسَنُ کَمَا یَأْسَنُ النَّاسُ .. أَیْ یَتَغَیَّرُ (5)، وَ ذَلِکَ أَنَّ عُمَرَ کَانَ قَدْ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ لَمْ یَمُتْ وَ لَکِنَّهُ صَعِقَ کَمَا صَعِقَ مُوسَی وَ مَنَعَهُمْ عَنْ دَفْنِهِ.

و أجاب عنه قاضی القضاة (6) بأنّه قَدْ رُوِیَ عَنْ عُمَرَ أَنَّهُ قَالَ: کَیْفَ (7)

ص: 583


1- الزّمر: 30.
2- آل عمران: 144.
3- و یؤیّده ما جاء فی طبقات ابن سعد 2- 54- القسم الثّانی- [267] بسنده عن عائشة، قالت: لمّا توفّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم استأذن عمر و المغیرة بن شعبة فدخلا علیه، فکشفا الثّوب عن وجهه، فقال عمر: وا غشیا! ما أشدّ غشی رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم، ثمّ قاما فلمّا انتهیا إلی الباب قال المغیرة: یا عمر! مات و اللّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله. فقال عمر: کذبت ما مات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله .. إلی أن قال: ثمّ جاء أبو بکر- و عمر یخطب النّاس- فقال له أبو بکر: اسکت!، فسکت، فصعد أبو بکر: فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قرأ: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ»، ثمّ قرأ: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ» ... حتّی فرغ من الآیة- إلی أن قال-: فقال عمر: هذا فی کتاب اللّه؟. قال: نعم .. الحدیث. و رواه بطریق آخر باختلاف فی اللّفظ. و أورده البخاریّ فی صحیحه فی باب مرض النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و وفاته، و فیه: قال عمر: و اللّه ما هو إلّا أن سمعت أبا بکر تلاها.
4- النهایة 1- 49- 50، و جاء بنصّه فی لسان العرب 13- 16 و 18.
5- فی (س) : یغیر.
6- المغنی 20- 9- القسم الثانی-، و نقله ابن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة 12- 195 فما بعدها بتفاوت یسیر، و جاء فی الشافی 4- 173- 176.
7- فی المصدر: روی عنه: کیف.

یَمُوتُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی (1): لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ (2)، وَ قَالَ (3): وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً (4) فلذلک نفی موته صلّی اللّه علیه و آله، لأنّه حمل الآیة علی أنّه (5) خبّر عن ذلک فی حال حیاته حتی قال له أبو بکر: إنّ اللّه وعد بذلک و سیفعله، و تلا علیه (6) فأیقن عند ذلک بموته، و إنّما ظنّ أنّ موته متأخّر (7) عن ذلک الوقت، لا أنّه منع من موته.

ثم قال: فإن قیل: فلم قال لأبی بکر- عند سماع الآیة-: کأنّی لم أسمعها، و وصف نفسه بأنّه أیقن بالوفاة.

قلنا: (8): لمّا کان الوجه فی ظنّه ما أزال الشبهة أبو بکر (9) فیه جاز أن یتیقّن.

ثم سأل (10) نفسه عن سبب یقینه فی ما لا یعلم إلّا بالمشاهدة، و أجاب بأنّ قرینة الحال عند سماع الخبر أفادته الیقین (11)، و لو لم یکن فی ذلک إلّا خبر أبی بکر و ادّعاؤه لذلک و الناس مجتمعون لحصل (12) الیقین.

و قوله: کأنّی لم أسمع بهذه الآیة و لم أقرأها (13) .. تنبیه علی ذهابه عن

ص: 584


1- لا توجد فی المغنی: تعالی.
2- الصّفّ: 9.
3- فی المصدر: قال تعالی.
4- النّور: 55.
5- فی المغنی: لأنّه علی أنّها. أقول: و علیه فی الکلام سقط.
6- فی المغنی: و تلا علیه ما تلا.
7- فی المصدر: یتأخّر.
8- فی المغنی: قیل له.
9- فی المصدر: - بتقدیم و تأخیر-: ما أزال أبو بکر الشبهة.
10- سؤال القاضی فی المغنی 20- 10- القسم الثانی-.
11- فی المصدر: و أجاب لأنّ الحال حال سماع الخبر، بدلا من: بأن .. الیقین.
12- فی المغنی: مجمعون یحصل.
13- فی المصدر: کأنّی لم أقرأ هذه الآیة أو لم أسمعها.

الاستدلال بها، لا أنّه علی (1) الحقیقة لم یقرأها و (2) لم یسمعها، و لا یجب فیمن ذهب عن بعض (3) أحکام الکتاب أن یکون (4) لا یعرف القرآن، لأنّ ذلک لو دلّ لوجب (5) أن لا یحفظ القرآن إلّا من یعرف جمیع أحکامه (6).

و أجاب بنحو ذلک الرازی فی نهایة العقول (7)، و بمثله أجاب صاحب المقاصد (8).

و أجاب السید رضی اللّه عنه فی الشافی (9) عن جواب القاضی بأنّه: لیس یخلو خلاف عمر فی وفاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من أن یکون علی سبیل الإنکار لموته (صلی الله علیه و آله) علی کلّ حال، و الاعتقاد لأنّ (10) الموت لا یجوز علیه (11) أو یکون منکرا لموته فی تلک الحال من حیث لم یظهر دینه علی الدین کلّه .. و ما أشبه ذلک ممّا قال صاحب الکتاب أنّها کانت شبهة فی تأخّر موته عن تلک الحال.

فإن کان الوجه الأول، فهو ممّا لا یجوز خلاف العقلاء فیه (12)، و العلم بجواز الموت علی سائر البشر لا یشکّ فیه عاقل، و العلم من دینه صلّی اللّه علیه و آله بأنّه

ص: 585


1- جاءت: فی، بدلا من: علی، فی المصدر.
2- فی المغنی: أو، بدلا من: الواو.
3- فی المصدر: عنه- مع الضمیر-.
4- لا توجد: یکون، فی المغنی.
5- فی مطبوع البحار: أو وجب، و الظاهر ما أثبتناه.
6- لا توجد: إلّا من یعرف جمیع أحکامه، فی المغنی.
7- نهایة العقول: مخطوط.
8- انظر: شرح المقاصد 5- 281، و قد ذکر متن المقاصد ثمّ أخذ بشرحه فی الصفحة التالیة.
9- الشافی 4- 176- 177.
10- فی المصدر: بأن، و هو الظاهر.
11- فی الشافی زیادة: علی کلّ وجه.
12- فی المصدر: فی مثله.

سیموت کما فات (1) من قبله ضروریّ، و لا (2) یحتاج فی مثل هذا إلی الآیات التی تلاها أبو بکر من قوله تعالی: إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ (3) و ما أشبهه.

و إن کان خلافه علی الوجه الثانی، فأوّل ما فیه أنّ هذا الخلاف لا یلیق بما احتجّ به أبو بکر من قوله تعالی: إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ (4) لأنّه لم ینکر علی هذا جواز الموت، و إنّما خالف فی تقدّمه و إن کان یجب أن یقول و أیّ (5) حجّة فی هذه الآیات علی من جوّز علیه صلّی اللّه علیه و آله الموت فی المستقبل و أنکره فی هذه الحال.

و بعد، فکیف دخلت الشبهة البعیدة علی عمر من بین سائر الخلق؟ و من أین زعم أنّه لا یموت حتّی یقطع أیدی رجال و أرجلهم؟ و کیف حمل معنی قوله تعالی: لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ (6)، و قوله تعالی: وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً (7)، علی أنّ ذلک لا یکون فی المستقبل و (8) بعد الوفاة، و کیف لم یخطر هذا إلّا لعمر وحده؟ و معلوم أنّ ضعف الشبهة إنّما یکون من ضعف الفکرة و قلّة التأمّل و البصیرة، و کیف لم یوقن بموته لمّا رأی علیه أهل الإسلام من اعتقاد موته و ما رکبهم من الحزن و الکآبة لفقده؟ و هلّا دفع بهذا الیقین ذلک التأویل البعید فلم یحتج إلی موقف و معرف، و قد کان یجب- إن کانت هذه شبهة- أن یقول فی حال مرض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و قد رأی جزع أهله و أصحابه و خوفهم علیه الوفاة، حتی یقول أسامة بن زید- معتذرا من تباطئه عن

ص: 586


1- جاءت فی الشافی: مات، بدلا من: فات، و هو الظاهر.
2- فی المصدر: و لیس، بدلا من: و لا.
3- الزمر: 30.
4- الزمر: 30.
5- فی المصدر: و قد کان یجب أن یقول له و أیّ ..
6- الصفّ: 9.
7- النور: 55. و لم تجئ فی المصدر: یعبدوننی لا یشرکون بی شیئا.
8- لا توجد الواو فی الشافی.

الخروج فی الجیش الذی کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یکرّر و یردّد الأمر (1) بتنفیذه-: لم أکن لأسأل عنک الرکب؟ ما هذا الجزع و الهلع و قد أمّنکم اللّه من موته .. بکذا، و من وجه .. کذا (2)، و لیس هذا من أحکام الکتاب التی یعذر من لا یعرفها- علی ما ظنّه- صاحب الکتاب، انتهی کلامه قدّس اللّه روحه.

و أقول (3): و أعجب من قول عمر قول من یتوجّه لتوجیه کلامه! و أیّ أمر أفحش من إنکار مثل هذا الأمر عن مثل عمر- مع اطّلاعه علی مرض النبیّ صلّی اللّه علیه و آله منذ حدث إلی أوان اشتداده، و انتهاء حاله إلی حیث انتهی- و کانت ابنته زوجة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و من ممرّضاته، و قد رجع عن جیش أسامة بعد أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله له بالخروج فی الخارجین (4) خوفا من أن یحضره الوفاة فینقل الأمر إلی من لا یطیب نفسه به، و کان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قد بیّن للناس فی مجالس عدیدة دنوّ أجله و حضور موته، و أوصی للأنصار و أمر الناس باستیفاء حقوقهم کما هو دأب من حضره الموت، کما روی مفصّلا فی صحیح البخاری (5) و صحیح مسلم (6) و صحیح الترمذی (7) و کتاب جامع الأصول (8) و کامل ابن الأثیر (9) و غیرها (10) من کتب السیر و الأخبار.

ص: 587


1- فی الشافی زیادة: حینئذ.
2- جاءت العبارة فی المصدر هکذا: من کذا و کذا من وجه کذا.
3- فی (ک) : أقول،- بلا واو-.
4- فی (س) : بالخارجین.
5- صحیح البخاریّ 5- 227 باب الوصایا و المغازی، باب مرض النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و وفاته، و کتاب فضائل القرآن باب الوصاة بکتاب اللّه عزّ و جلّ.
6- صحیح مسلم کتاب الوصیة باب ترک الوصیة لمن لیس له شی ء یوصی به، حدیث 1634.
7- سنن الترمذی فی الوصایا حدیث 2120.
8- جامع الأصول 11- 634، حدیث 9255 و ما بعده.
9- الکامل لابن الأثیر 2- 215- 218.
10- و جاء فی سنن النسائی 6- 240 فی الوصایا و غیرها.

وَ قَدْ رَوَی مُسْلِمٌ (1) فِی صَحِیحِهِ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ أَنَّهُ قَالَ: قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْماً فِینَا خَطِیباً بِمَاءٍ یُدْعَی خُمّاً (2)

بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ- فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ وَعَظَ وَ ذَکَرَ (3)، ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، أَلَا (4) أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ یُوشِکُ أَنْ یَأْتِیَنِی رَسُولُ رَبِّی فَأُجِیبَ، وَ أَنَا تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ، أَوَّلُهُمَا کِتَابُ اللَّهِ فِیهِ الْهُدَی وَ النُّورُ، فَخُذُوا بِکِتَابِ اللَّهِ وَ اسْتَمْسِکُوا بِهِ .. فَحَثَّ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ رَغَّبَ فِیهِ، ثُمَّ قَالَ: وَ أَهْلُ بَیْتِی، أُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِی .. أُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِی .. (5).

وَ قَدْ رُوِیَ مُتَوَاتِراً مِنَ الطَّرِیقَیْنِ قَوْلُهُ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَتُقَاتِلُ بَعْدِیَ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ (6).

وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ، أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: عَلِیٌّ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی (7).

ص: 588


1- صحیح مسلم 4- 1873، حدیث 2408.
2- فی (س) : ضما، و لا معنی لها، لاحظ عنها معجم البلدان 2- 389- 390، و مراصد الاطّلاع 1- 482.
3- فی (س) : و ذکرتم، بدل: و ذکر.
4- وضع فی (ک) رمز نسخة بدل علی: ألا.
5- و قریب منه ما رواه التّرمذیّ فی سننه کتاب العلم باب 16 برقم 2678، و کتاب المناقب باب 77 برقم 3790 بعدّة طرق، و أبو داود فی سننه، کتاب السّنّة باب لزوم السّنّة برقم 4607، و أحمد فی مسنده 4- 126- 127، و ابن ماجة فی المقدّمة: 42.
6- نذکر جملة من المصادر- مثالا هنا- لکون الحدیث متواترا عند الفریقین، فقد أخرجه الحاکم فی المستدرک 3- 139- 140، و الکنجیّ فی الکفایة: 70، و الخطیب فی تاریخ بغداد 8- 340 و 13- 186- 187، و جاء فی جمع الجوامع- کما فی التّرتیب- 6- 392، و مناقب الخوارزمیّ: 52 و 58، و کنز العمّال 6- 72، 88، 154، 155، و الاستیعاب 3- 53، و تاریخ ابن کثیر 7- 306، و تاریخ ابن عساکر 5- 41. و لا یختلف اثنان من الخاصّة فی صحّة الحدیث و تواتره و لا حاجة لذکر مصادره.
7- جامع الأصول 8- 652، حدیث 6492. و أخرجه التّرمذیّ فی المناقب برقم 3713.

وَ قَدْ رَوَوْا فِی الْمُفْتَرَیَاتِ: اقْتَدُوا بِاللَّذَیْنِ مِنْ بَعْدِی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ (1).

و قد کان کثیر ممّا ذکر ممّا (2) خطب به صلّی اللّه علیه و آله علی رءوس الأشهاد، فهل یجوّز عاقل أن لا یقرع شی ء من ذلک سمع عمر- مع شدّة ملازمته للرسول صلّی اللّه علیه و آله- و من شکّ فی مثل ذلک هل یجوّز من شمّ رائحة من العقل أن یفوّض إلیه أمر بهیمة فضلا عن أن یفوّض إلیه أمر جمیع المسلمین، و یرجع إلیه فی جمیع أحکام الدین.

و أمّا اعتذار ابن أبی الحدید (3) بأنّه لم ینکر ذلک عمر (4) علی وجه الاعتقاد، بل علی الاستصلاح، و للخوف من ثوران الفتنة قبل مجی ء أبی بکر، فلمّا جاء أبو بکر قوی به جأشه (5)فسکت عن هذا (6) الدعوی، لأنّه قد أمن بحضوره من خطب یحدث أو فساد یتجدّد.

فیرد علیه:

أوّلا: أنّه لو کان إنکاره ذلک إیقاعا للشبهة فی قلوب الناس حتّی یحضر أبو بکر لسکت عن دعواه عند حضوره.

و قد روی ابن الأثیر فی الکامل (7) أنّ أبا بکر أمره بالسکوت فأبی، و أقبل أبو بکر علی الناس، فلمّا سمع الناس کلامه أقبلوا علیه و ترکوا عمر.

و ثانیا: أنّه لو کان الأمر کما ذکر لاقتصر علی إنکار واحد بعد حضور أبی

ص: 589


1- یراجع الموضوعات لابن الجوزیّ و غیره. و ناقشه شیخنا المفید طاب ثراه فی الإفصاح المطبوع مع عدّة رسائل: 138- 142، سندا و دلالة، و لعلّه أقل و أحقر من هذا الاهتمام.
2- لا توجد فی (س) : ذکر ممّا.
3- فی شرحه علی نهج البلاغة 2- 42- 43، و هو نقل بالمعنی.
4- فی (س) : عمر ذلک- بتقدیم و تأخیر-.
5- قال فی القاموس 2- 264: الجأش: رواع القلب إذا اضطرب عند الفزع، و نفس الإنسان .. و جاش إلیه- کمنع-: أقبل، و نفسه: ارتفعت من حزن أو فزع.
6- کذا، و الظاهر: هذه.
7- الکامل 2- 324 [2- 219- بیروت-].

بکر، و قد اعترف ابن أبی الحدید (1) بتکرّر الإنکار بعد الحضور أیضا.

و ثالثا: أَنَّهُ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (2): رَوَی جَمِیعُ أَرْبَابِ السِّیرَةِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمَّا تُوُفِّیَ کَانَ (3) أَبُو بَکْرٍ فِی مَنْزِلِهِ بِالسُّنُحِ (4)، فَقَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ: مَا مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَظْهَرَ دِینُهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ، وَ لَیَرْجِعَنَّ فَلَیُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَ رِجَالٍ وَ أَرْجُلَهُمْ مِمَّنْ أَرْجَفَ (5) بِمَوْتِهِ، وَ لَا أَسْمَعُ رَجُلًا یَقُولُ: مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَّا ضَرَبْتُهُ بِسَیْفِی، فَجَاءَ أَبُو بَکْرٍ وَ کَشَفَ عَنْ وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَالَ: بِأَبِی وَ أُمِّی طِبْتَ حَیّاً وَ مَیِّتاً، وَ اللَّهِ لَا یُذِیقُکَ اللَّهُ الْمَوْتَتَیْنِ أَبَداً، ثُمَّ خَرَجَ وَ النَّاسُ حَوْلَ عُمَرَ وَ هُوَ یَقُولُ لَهُمْ: إِنَّهُ لَمْ یَمُتْ، وَ یَحْلِفُ، فَقَالَ لَهُ: أَیُّهَا الْحَالِفُ! عَلَی رِسْلِکَ (6)، ثُمَّ قَالَ: مَنْ کَانَ یَعْبُدُ مُحَمَّداً فَإِنَّ مُحَمَّداً قَدْ مَاتَ، وَ مَنْ کَانَ یَعْبُدُ اللَّهَ، فَإِنَّ اللَّهَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ، قَالَ اللَّهُ تَعَالَی:

إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ (7)، وَ قَالَ: أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ (8)، قَالَ عُمَرُ: فَوَ اللَّهِ مَا مَلَکْتُ نَفْسِی حَیْثُ سَمِعْتُهَا أَنْ سَقَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ، وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ مَاتَ (9).

ص: 590


1- فی شرحه علی النهج 2- 40.
2- شرح النّهج لابن أبی الحدید 2- 40- 41.
3- فی (س) : کان تؤتی کان.
4- جاء فی حاشیة (ک) : قال الجزری: و فی حدیث أبی بکر کان منزله بالسنح- هی بضمّ السّین و النّون، و قیل بسکونها-: موضع بعوالی المدینة فیه منازل بنی الحرث من الخزرج. (منه رحمه اللّه) . انظر: النّهایة 2- 407 و فیها: الحارث بن الخزرج. و لاحظ القاموس 1- 229.
5- قال فی القاموس 3- 142 و 143: أرجف القوم: تهیّئوا للحرب، و الرّعد: ترددت هدهدته فی السّحاب.
6- علی رسلک یقال لمن یتأنّی و یعمل الشّی ء علی هنیئة، قاله فی لسان العرب 11- 382، و غیره.
7- الزّمر: 30.
8- آل عمران: 144.
9- کما صرّح بذلک ابن أبی الحدید فی شرحه علی نهج البلاغة 2- 40- 41، و قریب منه فی صفحة: 43 من نفس المجلّد.

وَ قَدْ رَوَی الْبُخَارِیُّ (1) فِی صَحِیحِهِ، عَنْ عَائِشَةَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مَاتَ وَ أَبُو بَکْرٍ بِالسُّنُحِ، قَالَ: قَالَ إِسْمَاعِیلُ: تَعْنِی بِالْعَالِیَةِ، فَقَامَ عُمَرُ یَقُولُ: وَ اللَّهِ مَا مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) . قَالَتْ: وَ قَالَ عُمَرُ: وَ اللَّهِ مَا کَانَ یَقَعُ فِی نَفْسِی إِلَّا ذَاکَ، وَ لَیَبْعَثَنَّهُ اللَّهُ فَلَیُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَ رِجَالٍ وَ أَرْجُلَهُمْ، فَجَاءَ أَبُو بَکْرٍ فَکَشَفَ عَنْ وَجْهِ (2) رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَبَّلَهُ، وَ قَالَ: بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی طِبْتَ حَیّاً وَ مَیِّتاً، وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا یُذِیقُکَ (3) اللَّهُ الْمَوْتَتَیْنِ أَبَداً، ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ: أَیُّهَا الْحَالِفُ! عَلَی رِسْلِکَ، فَلَمَّا تَکَلَّمَ أَبُو بَکْرٍ جَلَسَ عُمَرُ، فَحَمِدَ اللَّهَ أَبُو بَکْرٍ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، وَ قَالَ: أَلَا مَنْ کَانَ یَعْبُدُ مُحَمَّداً ... الْخَبَرَ (4).

فقوله: فی روایة عائشة: و اللّه ما کان یقع فی نفسی إلّا ذاک .. صریح فی نفی ما (5) ذکره، إذ ظاهر أنّه حکایة کلام عمر بعد تلک الواقعة مؤکّدا بالحلف علیه، بل لا یرتاب ذو فطنة فی أنّ قوله: فو اللّه ما ملکت نفسی حیث سمعتها أن سقطت إلی الأرض و علمت أنّ رسول اللّه قد مات .. ممّا قاله عمر بعد ذلک الیوم و حکایة لما جری فیه، فلو کان للمصلحة لا علی وجه الاعتقاد لبیّن (6) ذلک للناس بعد مجی ء أبی بکر، أو بعد ذلک الیوم و زوال الخوف، و لم ینقل أحد من نقلة الأخبار ذلک، بل رووا ما یدلّ علی خلافه.

قَالَ الْمُفِیدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی الْمَجَالِسِ (7): رُوِیَ عَنْ (8) مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ،

ص: 591


1- صحیح البخاریّ 7- 22- 23 فی فضائل أصحاب النّبیّ (صلی الله علیه و آله) ، و فی الجنائز باب الدّخول علی المیّت بعد الموت إذا أدرج فی کفنه، و فی کتاب المغازی باب مرض النّبی (صلی الله علیه و آله) .
2- لا یوجد فی الجامع: وجه.
3- فی نسخة جاءت فی جامع الأصول: لأیذیقنک.
4- و أورده فی جامع الأصول 4- 85- 87، حدیث 2074.
5- لا توجد: ما، فی (س) .
6- فی (س) : تبیّن.
7- کتاب العیون و المحاسن للشّیخ المفید: 195- 196.
8- لا توجد فی (س) : عن.

عَنِ الزُّهْرِیِّ (1)، عَنْ أَنَسٍ أَنَّهُ لَمَّا بُویِعَ أَبُو بَکْرٍ فِی السَّقِیفَةِ- وَ کَانَ الْغَدُ- جَلَسَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ، فَقَامَ عُمَرُ فَتَکَلَّمَ (2) قَبْلَ أَبِی بَکْرٍ، فَحَمِدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ (3) وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ قَالَ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ! إِنِّی (4) کُنْتُ قُلْتُ لَکُمْ بِالْأَمْسِ مَقَالَةً مَا کَانَتْ إِلَّا عَنْ رَأْیٍ، وَ مَا وَجَدْتُهَا فِی کِتَابِ اللَّهِ، وَ لَا کَانَتْ لِعَهْدٍ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَکِنْ قَدْ کُنْتُ أَرَی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُسْتَدْبِرُ (5) أَمْرِنَا حَتَّی یَکُونَ آخِرَنَا مَوْتاً.

قَالَ: وَ رَوَی عِکْرِمَةُ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَمْشِی مَعَ عُمَرَ فِی خِلَافَتِهِ وَ (6) مَا مَعَهُ غَیْرِی، وَ هُوَ یُحَدِّثُ نَفْسَهُ وَ یَضْرِبُ قَدَمَیْهِ بِدِرَّتِهِ إِذِ الْتَفَتَ إِلَیَّ، فَقَالَ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! هَلْ تَدْرِی مَا حَمَلَنِی عَلَی مَقَالَتِیَ الَّتِی قُلْتُ حِینَ تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟. قَالَ: قُلْتُ: لَا أَدْرِی، أَنْتَ أَعْلَمُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، قَالَ:

فَإِنَّهُ وَ اللَّهِ مَا حَمَلَنِی عَلَی ذَلِکَ إِلَّا أَنِّی (7) کُنْتُ أَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ: وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً (8)، فَکُنْتُ (9) أَظُنُّ أَنَّهُ سَیَبْقَی بَعْدَ أُمَّتِهِ حَتَّی یَشْهَدَ عَلَیْهَا بِآخِرِ (10) أَعْمَالِهَا، فَإِنَّهُ الَّذِی حَمَلَنِی عَلَی أَنْ قُلْتُ مَا قُلْتُ.

و الظاهر أنّه جعل المخاطب بقوله تعالی: وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً .. (11)

ص: 592


1- قد تقرأ فی (س) : الزهیری، و هو غلط.
2- فی المصدر زیادة: من، قبل: قبل.
3- لا توجد: عزّ و جلّ فی (ک) و لا المصدر.
4- فی العیون: قد کنت، بدلا من: إنّی کنت.
5- فی المصدر: سیدبر.
6- لا توجد الواو فی المصدر.
7- فی المصدر: أنّنی.
8- البقرة: 143.
9- فی المصدر: و کنت.
10- فی العیون: تأخّر.
11- البقرة: 143.

جمیع الأمّة، فیلزم علی ما فهم من دلالة الشهادة علی البقاء و تأخّر الموت أن یعتقد تأخّر موت کلّ واحد من الأمّة عن الناس، فکان علیه أن لا یذعن بموت أحد من الأمّة، و لو سامحنا فی کون المراد بعض الأمّة لانهدم أساس إنکاره، إذ لا شکّ فی تأخّر موته صلّی اللّه علیه و آله عن بعض أمّته، و أنّه قد مات قبله کثیر من أمّته، و لو کان المراد ب (البعض) الصحابة لزمه أن لا یذعن بموت أحد منهم، و لم یتعینّ ذلک البعض بوجه آخر حتی یزعم تأخّر موته صلّی اللّه علیه و آله عنهم.

و بالجملة، سوء الفهم و سخافة الرأی فی مثل هذا الاستنباط ممّا لا یریب فیه عاقل، و الظاهر أنّ هذا الاعتلال ممّا تفطّن به بعد حال الإنکار فدفع به بزعمه شناعة إنکاره.

ثم إنّه أجاب شارح المقاصد (1) بوجه آخر، و هو: أنّ ذلک الاشتباه کان لتشوّش البال، و اضطراب الحال، و الذهول عن جلیّات الأحوال.

و حکی شارح کشف الحقّ (2) عن بعضهم أنّه قال: کان هذا الحال من غلبة المحبّة، و شدّة المصیبة، و إنّ قلبه کان لا یأذن له أن یحکم بموت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله .. و هذا أمر کان قد عمّ جمیع المؤمنین بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله حتّی جنّ بعضهم، و أغمی علی بعضهم من کثرة الهمّ، و اختبل بعضهم، فغلب عمر شدّة حال المصیبة، فخرج عن حال العلم و المعرفة و تکلّم بعدم موته و أنّه ذهب إلی مناجاة ربّه .. و أمثال هذا لا یکون طعنا.

و یرد علیه أنّه من الضروریات العادیة أنّ من عظمت علیه المصیبة و جلّت الرزیّة بفقد حبیبه حتی اشتبهت علیه الأمور الضروریّة لا یترک تجهیزه و تکفینه و الصلاة علیه و دفنه، و لا یسرع إلی السقیفة لعقد البیعة و الطمع فی الخلافة

ص: 593


1- شرح المقاصد 5- 282.
2- المراد به: الفضل بن روزبهان المعروف بخواجه مولانا، و خواجة الخنجی، و کتابه هو: إبطال المنهج الباطل فی الردّ علی ابن المطهّر الحلّی، و لا نعرف له نسخة خطیّة أو مطبوعة، سوی ما جاء فی إحقاق الحقّ، و لم نجد هذه العبارة هناک.

و الإمارة؟! و لم لم یتکلّم فی ذلک المجلس من شدّة الحزن و الوجد ما ینافی غرضه و لا یلائم فی (1) تدبیره المیشوم، و لم یأت فی أمر الرئاسة و غصب الخلافة بهجر و لا هذیان، و لم یتخلّل من الزمان ما یسع (2) لاندمال الجرح و نسیان المصیبة؟ و کیف لم یأذن قلبه فی الحکم بموته صلّی اللّه علیه و آله مع أنّه لم یضق صدره بأن یقول فی وجهه الکریم: إنّه لیهجر، و یمنعه من إحضار ما طلب، و یقول: حسبنا کتاب اللّه، الذی هو فی قوّة قوله: لا حاجة لنا بعد موتک إلی کتاب تکتبه لنا!! و من بلغ به الحبّ إلی حیث یخرجه من حدّ العقل لا یجبه حبیبه بمثل هذا القول الشنیع، و لا یرفع صوته فی الردّ علیه، و منازعة المنازعین من حدّ العقل (3) إلی حدّ یخرجه الحبیب و إیّاهم عن البیت و یقول: اعزبوا عنّی و لا ینبغی التنازع عندی (4)، و لا ینکر ذلک إلّا متعنّت لم یشم رائحة الإنصاف، و ما ذکره من جنون بعض الصحابة، و إغماء بعضهم، و خبل الآخرین فشی ء لم نسمعه إلی الآن، نعم، لو عدّ ما أتوا به من ترک جسده المطهّر و المسارعة إلی السقیفة طمعا فی الرئاسة و شوقا إلی الإمارة من فنون الجنون و ضروب الخبل لکان له وجه.

**[ترجمه]و آن که او در نادانی به حدی رسیده بود که نمی دانست هر انسانی مرگ را خواهد چشید و این که نمی دانست رسول خدا هم از این دنیا خواهد رفت و این که وی اسوه پیامبران دراین باره است. پس عمر گفت: به خدا قسم

ص: 582

او نمرده است تا این که دست ها و پاهای مردانی را قطع کند. (می­گفت: هر کس بگوید محمد صلَّی الله علیه و آله مرده است، او را خواهم کشت.)

ابو بکر به او گفت: مگر این فرموده خداوند عزّ و جلّ را نشنیدی: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُم مَّیِّتُونَ»، - زمر/ 30 - { قطعا تو خواهی مرد و آنان [نیز] خواهند مرد.} و این فرموده حق تعالی که درباره پیامبر می فرماید: «وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ»، - آل عمران/ 144 -

{و محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمی گردید؟}.

عمر می گوید: چون این را از ابوبکر شنیدم، به وفات او یقین کردم و بر زمین افتادم و دانستم که او مرده است.

مؤلف: این مطلب را، آن چه ابن اثیر در «النهایه» - النهایه1: 49-50 - ذکر نموده است، تأیید می کنم که گفته است: «أسن الماءُ یأسنُ فهو آسِن»: هرگاه بوی آب تغییر کند. و از جمله آن، حدیث عباس در وفات پیامبر که به عمر گفت: ما را با صاحب مان تنها بگذار، چرا که او همانند دیگر مردمان مرده است (یعنی تغییر کرده است.) و آن بدین خاطر بود که عمر گفته بود رسول خدا نمرده است، ولی همانند موسی بیهوش شده است. و آن­ها را از دفن پیامبر منع کرد.

و قاضی القضات - المغنی20: 9 -

در پاسخ این طعن، گفته است که از عمر روایت شده است که گفت:

ص: 583

چگونه او می میرد و حال آن که خداوند فرموده است: « لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»، - صف: 9 - {تا آن را بر هر چه دین است فائق گرداند.}و باز فرمود: «وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا»، - . نور/ 55 - {و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند.} به همین خاطر عمر وفات پیامبر را انکار کرد؛ زیرا او آیه را بر این حمل کرد که خداوند از آن به هنگام حیات پیامبر خبر داده است، تا این که ابوبکر به او گفت: خداوند به آن وعده داده و به زودی به آن عمل خواهد کرد و آیات را بر او تلاوت کرد. در این هنگام به وفات او یقین حاصل کرد، و عمر گمان کرد که وفات پیامبر از آن وقت دیرتر است نه این که او از دفن پیامبر ممانعت کرده باشد.

سپس می گوید: اگر گفته شود، پس چرا عمر به هنگام شنیدن آن آیه به ابوبکر گفت: گویی من این آیه را نشنیدم ... و خودش را به این وصف کرد که به وفات پیامبر یقین حاصل کرده است؟! در پاسخ می گوییم: وقتی که هدف و مقصود در گمان او، آن چیزی است که ابوبکر شبهه در آن را رفع می کند، جایز است که او یقین حاصل کند.

سپس قاضی از خودش درباره علت یقین عمر در چنین چیزی که تنها با مشاهده آن را می داند پرسیده - . القاضی فی المغنی20: 10 -

و جواب داده ­است که قرینه حال، به هنگام شنیدن آن خبر، یقین را برای او به ارمغان آورده است و اگر تنها در آن مورد، خبر ابوبکر و سرزنش او به خاطر آن نبود، حال آن که مردم جمع شده بودند، این یقین حاصل نمی شد.

و این گفته عمر: «گویی که من این آیه را نشنیدم و نخوانده­ام ....» نشان می دهد که

ص: 584

استدلال به آن آیه، از ذهن عمر دور بود و نه این که واقعاً آن آیه را نشنیده و نخوانده باشد. و اینگونه نیست که کسی که برخی از احکام کتاب خدا را فراموش کرده، علم به قرآن ندارد؛ برای این که اگر این گفته صحیح بود، باید کسی قرآن را حفظ کند که تمام احکام آن را بداند. و فخر رازی در «نهایه العقول» و صاحب المقاصد به همین شکل پاسخ داده اند.

و سید مرتضی - رضی الله عنه - در «الشافی» - . الشافی4: 176- 177 -

در پاسخ قاضی می گوید: مخالفت عمر در وفات پیامبر، به گونه­ای که به صورت انکار وفات وی باشد، به هر حال پوشیده نیست، و اعتقاد به این که مرگ بر پیامبر جایز نبوده یا منکر وفات وی در آن لحظه بشود، به این دلیل که پیامبر خدا صلَّی الله علیه و آله دین خود را بر تمام دین ها فائق نکرده است و شبیه آن، این گفته صاحب المغنی: «آن شبهه ای در تأخیر وفات او از آن حالت بود». اگر وجه اول باشد، (جایز نبودن مرگ پیامبر) خود آن از جمله اموری است که عقلاء در آن اختلافی ندارند. و هیچ عاقلی، در علم به جواز مردن همه بشر شک نمی کند و علم به این که پیامبر صلَّی الله علیه و آله همانگونه که پیشینیان قبل از او مرده­اند،

ص: 585

از دنیا خواهد رفت، از منظر دین حضرت، ضروری است. و در مواقعی مثل این، نیازی به آیاتی نیست که ابوبکر آن ها را از فرموده خداوند متعال: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُم مَّیِّتُونَ»، - . زمر/30 -

{قطعا تو خواهی مرد و آنان [نیز] خواهند مرد.} و مانند آن را تلاوت کرد.

و اگر مخالفت عمر بر وجه دوم بود، اول این که این مخالفت او، شایسته این فرموده خداوند متعال: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُم مَّیِّتُونَ» که ابوبکر به آن احتجاج کرد، نبود؛ برای این که او در این وجه، جواز وفات پیامبر را انکار نکرده است؛ بلکه با تقدم وفات پیامبر مخالفت کرده است و اگرچه باید می گفت: چه حجت و دلیلی در این آیات بر کسی که مردن پیامبر در آینده را جایز دانسته ولی الان آن را انکار کرده است، وجود دارد.

و بعد ... چگونه این شبهه دور از ذهن، از میان سایر مردم، فقط بر عمر داخل شده است؟ و از کجا عمر دانسته است که پیامبر وفات نخواهد کرد تا دست ها و پاهای مردمانی را قطع کند! و چگونه معنای این فرموده خداوند بلند مرتبه: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»، - . صف/ 9 -

{تا آن را بر هرچه دین است فائق گرداند.} را و این فرموده خداوند: «وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا»، - . نور/55 -

{و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند.} را بر آن حمل کرده است، که این امر (فائق آمدن دین) در آینده و پس از وفات پیامبر رخ نخواهد داد؟ و چگونه این فکر فقط به ذهن عمر رسیده است؟ واضح است که ضعف این شبهه از ضعف این فکر و کم اندیشی و بی بصیرتی ناشی شده است. و عمر با این که می بیند مسلمانان به وفات و مرگ پیامبر اعتقاد دارند و به خاطر فقدان رسول خدا، غرق در حزن و ماتم هستند،

چگونه به وفات حضرت یقین نکرده است و چرا با این یقین، آن تاویل دور از ذهن را دفع نکرده که نیازی به کسی که او را آگاه کند، نباشد. و حال آن که اگر این شبهه وجود داشت، عمر باید به هنگام بیماری رسول خدا می گفت: این جزع و بی­تابی برای چیست؟ حال آنکه خداوند شما را از مرگ او بدین گونه و به این سبب، ایمن کرده است، درحالی که شاهد جزع و بی تابی اهل خانه و اصحاب پیامبر و ترس­شان از وفات پیامبر بود، تا این که اسامة بن زید درحالی که از تاخیرش در

ص: 586

خروج سپاه که رسول خدا پیوسته امر به تجهیز و آماده کردن آن می­نمود، عذرخواهی می کرد، بگوید: نخواستم حال شما را از سواران جویا شوم .... و این، از احکام کتاب خدا که کسی که آن احکام را نمی داند بنابرگمان صاحب المغنی معذور است، نیست. سخن مرتضی - قدس الله سحره - به پایان رسید.

مؤلف: و شگفت تر و عجیب تر از سخن عمر، سخن کسی است که در پی توجیه سخن عمر است. کدامین امر، از انکار مانند این امر توسط کسی چون عمر، زشت تر است؟ با این که از بیماری پیامبر صلَّی الله علیه و آله از همان لحظه اول تا هنگام شدت بیماری، آگاه بود و می دانست که نهایت وضعیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله به کجا ختم می شود و دختر او (عمر) همسر پیامبر، از پرستاران حضرت بود. درحالی که از سپاه اسامه بعد از دستور پیامبر مبنی بر خروج از مدینه، به همراه دیگر سپاهیان، از ترس این که مبادا پیامبر از دنیا برود و امر خلافت و امامت به کسی که به آن خوشحال می گردد منتقل شود، تخلف کرده و بازگشته است.

و این در صورتی بود که پیامبر در مجالس متعددی، مردم را از نزدیک شدن اجل و وفاتش با خبر کرده بود و به انصار وصیت نموده و به مردم دستور داده بود که به حقوق خود عمل کنند، همان گونه که عادت هر انسانی است که به هنگام نزدیک شدن وفاتش انجام دهد، که به صورت مفصل در صحیح بخاری - . صحیح بخاری5: 227 -

و صحیح مسلم - .

کتاب الوصیه: باب ترک الوصیه لمن لیس له شیء و یوصی به، حدیث 16/34 -

و صحیح ترمذی - . صحیح ترمزی فی الوصایا و حدیث 212 -

و کتاب جامع الاصول - .

جامع الاصول11: 634، حدیث 9255 و ما بعد -

و کامل ابن اثیر - . الکامل 2: 215-219 -

و دیگر کتابهای شرح حال و اخبار - .

6/ 240 -

ص: 587

نقل شده است .

و مسلم - . صحیح مسلم4: 1873، حدیث 2408 -

در صحیح خود از زید بن ارقم روایت کرده است که وی گفت: روزی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در میان ما برخاست و در کنار برکه ای به نام خمّ، واقع در بین مکه و مدینه خطبه خواند. حضرت حمد و ثنای الهی را بجا آورد و پند و اندرز فرمود، سپس این چنین ادامه دادند: اما بعد .... ای مردم! بدانید که من بشری همانند شما هستم. نزدیک است که فرستاده پروردگارم (عزرائیل) نزد من بیاید و من دعوت او را اجابت کنم و من نزد شما دو چیز گرانبها به امانت می گذارم: اولی کتاب خداست که در آن نور و هدایت وجود دارد، پس کتاب خدا را در برگرفته و به آن چنگ بزنید .... بنابراین پیامبر مردم را به کتاب خدا سفارش نمود و تشویق کرد، سپس فرمود: و دومی اهل بیتم است. شما را در مورد دومی به خدا متذکر می شوم.

و متواتر به دو طریق شیعه و سنی، این فرموده پیامبر به علی علیه السلام روایت شده است: به زودی بعد از من با ناکثین، قاسطین و مارقین جنگ خواهی کرد. - . المستدرک3: 139-140 و تارخ بغداد8: 340 و 13 / 186-187 و تأویل الآیات الظاهرة العمال6: 72، 88،154،155 و شیعه در صحت این حدیث و تواتر آن اختلافی ندارد. -

و در «جامع الاصول» روایت شده است که پیامبر فرمود: علی علیه السلام ولیّ مردم بعد از من است. - . جامع الاصول8: 652،حدیث6492 -

ص: 588

و (راویان اهل سنت) در احادیث ساخته شده و جعلی خود نقل کرده­اند که پیامبر فرمود: به کسانی که بعد از من می آیند (یعنی ابوبکر و عمر) اقتداء کنید. - . الافصاح چاپ شده با چند رساله: 138-142 -

این درحالی است که بسیاری از آن چه ذکرشان رفت، از جمله خطبه های رسول خدا، در انظار مردم بوده است و آیا عاقلی جایز می داند چیزی از این سخنان حضرت، با وجود شدت ملازمت و همراهی او با رسول خدا به گوش او نخورده باشد و هر کس در مثل این شک کند، آیا کسی که بویی از عقل برده، جایز می داند که نگهداری از گوسفندی را به عهده او بگذارد، چه برسد به این که امور همه مسلمانان و خلافت بر آنها را بر عهده او بگذارد و در همه احکام دین به او مراجعه شود.

و اما دفاع و عذر خواهی ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة2: 42-43 - به این طریق که عمر بنا بر وجه اعتقاد، منکر وفات او نبوده بلکه بنا بر مصلحت و به دلیل ترس از وقوع فتنه، قبل از آمدن ابوبکر بوده است و چون ابوبکر آمد آرام گرفت و از کلام خود منصرف شد؛ زیرا با حضور او از پیشامد ناگوار و فسادی که تجدید گردد، احساس امنیت کرد. در رد سخن او گفته می شود:

اولاً: آن انکار او موجب شبهه انداختن در دلهای مردم بود تا ابوبکر حاضر شود. دراین صورت باید عمر هنگام حضور ابوبکر از دعوی خود منصرف می شد. و ابن اثیر در الکامل روایت کرده است که ابوبکر به عمر دستور داد ساکت شود، ولی عمر امتناع کرد و ابوبکر به مردم رو کرد و وقتی که سخن ابوبکر را شنیدند، نزد او آمدند و عمر را رها کردند.

ثانیاً: این که اگر مسئله همان طورکه ابن ابی الحدید ذکر کرد می بود، عمر بعد از حضور ابو

ص: 589

بکر می بایست به یک بار انکار کردن اکتفا می کرد، حال آن که ابن ابی الحدید اعتراف کرده که عمر این انکار را بعد از حاضر شدن ابوبکر هم تکرار کرد.

ثالثاً:

این که ابن ابی الحدید گفته است: همه سیره نویسان روایت کرده اند که هنگامی که رسول خدا قبض روح شدند، ابوبکر در خانه خود در نسح بود. پس عمر برخاست و گفت: رسول خدا نمرده و نمی میرد تا این که دین خود را بر همه دینها نصرت دهد (پیروز گرداند) و به خدا قسم که بر می گردد، و دستان و پاهای کسانی را که به مردن او بهتان زده و دروغ گفته­اند، قطع خواهد کرد، و اگر بشنوم مردی بگوید: رسول خدا مرده ­است، گردنش را با این شمشیرم خواهم زد. پس ابوبکر آمد و چهره پیامبر را آشکار کرد و گفت: پدر و مادرم فدایتان باد! هم در حیات و هم در وفات خود نیکو گشتی، به خدا قسم خداوند هرگز دو مرگ را بر شما نمی چشاند و سپس از خانه خارج شد، درحالی که مردم گرد عمر بودند و عمر به آن­ها می گفت: او نمرده است، و سوگند می خورد. ابوبکر به او گفت: ای سوگند خورنده آرام گیر. هرکس محمد را می پرستید بداند که او مرده است، و هرکس خدا را عبادت می کرد بداند که خداوند زنده­ای است که نمی میرد. خداوند متعال می فرماید «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُم مَّیِّتُونَ»، - . زمر 30 - {قطعا تو خواهی مرد و آنان [نیز] خواهند مرد}و نیز می فرماید: «وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ»، - .[2] آل عمران/ 144 -

{و محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست، آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمی گردید؟} عمر می­گوید: به خدا قسم، هنگامی که این آیه را شنیدم، نتوانستم جلوی خود را بگیرم تا این که بر زمین افتادم و یقین پیدا کردم که رسول خدا مرده است.

ص: 590

و بخاری در صحیح - 3. صحیح البخاری7: 22-23 -

خود، از عایشه نقل کرده است که رسول خدا از دنیا رفت، حال آن که ابوبکر در نسح بود. بخاری می گوید: اسماعیل گفت: یعنی در بالا دست مدینه (جایی که منازل بنی حرث خزرج آنجا بود). پس عمر برخاست، درحالی که می گفت: به خدا قسم که رسول خدا نمرده است. عایشه می گوید: عمر گفت: سوگند به خدا، فقط آن گفته ابوبکر در من تاثیر گذاشت. و به یقین خداوند او را مبعوث می کند و پیامبر دستان و پاهان مردانی را که مدعی وفات او هستند، قطع خواهد کرد. پس ابوبکر آمد و چهره رسول صلَّی الله علیه و آله را گشود، او را بوسید و گفت: پدر و مادرم فدایتان شود! در حیات و وفات خود نیکو گشته ای. سوگند به خدائی که جانم در دست اوست، خداوند هرگز دو مرگ را بر شما نمی چشاند. سپس از خانه خارج شد و گفت: ای کسی که قسم می خوری، آرام گیر و ساکت شو ... وقتی که ابوبکر سخن گفت، عمر نشست. پس ابوبکر حمد و ثنای الهی را به جای آورد و اینگونه گفت: هر کس که محمد را می پرستید (دوست می داشت) بداند ... تمام روایت .

و این گفته عمر در روایت عایشه: سوگند به خدا، فقط آن گفته ابوبکر در من تاثیر گذاشت ...، به صراحت گفته ابن ابی الحدید را نفی می­کند؛ زیرا پیداست که نه تنها حکایت سخن عمر بعد از آن حادثه بوده و با قسم خوردن به آن تاکید می­کرد، بلکه صاحب فراست و اندیشه در این شک نمی­کند که این گفته عمر:«قسم به خدا، چون سخن ابوبکر را شنیدم نتوانستم خود را کنترل کنم تا اینکه بر زمین افتادم و یقین کردم که رسول خدا مرده است»، از جمله سخنانی است که عمر بعد از آن روز (وفات پیامبر) و بعد از حکایت ماجرا گفته است، و اگر این انکار او از روی مصلحت و نه از روی اعتقاد بود، آن، بعد از برگشتن ابوبکر بر مردم آشکار می­گشت، یا بعد از آن روز و بعد از زوال ترس (از وقوع فتنه) بود، حال آن که نه تنها کسی از راویان اخبار آن را نقل نکرده، بلکه آن چه را که خلاف آن را نشان می دهد، روایت کرده اند.

و شیخ مفید - قدّس اللّه روحه - در«المجالس» - 1. العیون و المجالس للشیخ المفید: 195-196 - گفته است: محمد بن اسحاق،

ص: 591

از زهری، از انس روایت کرده که هنگامی که در سقیفه با ابوبکر بیعت شد و روز بعد فرا رسید، ابوبکر بر منبر نشست. در این هنگام عمر برخاست و قبل از ابوبکر سخن گفت. پس حمد و ثنای خداوند عزّوجل را به جا آورد و گفت: ای مردم، من دیروز سخنی به شما گفتم که غیر از اندیشه و رأی خودم نبود، وآن را نه در کتاب یافتم و نه در زمان حیات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود، ولی فکر می کردم که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در کار ما تدبیر نموده و خواهد نگریست و آخرین نفر از ما است که از دنیا خواهد رفت.

شیخ مفید می گوید: و عکرمه از ابن عباس روایت کرد که گفت: به خدا سوگند که به همراه عمر در زمان خلافتش راه می رفتم و جز من کسی با او نبود، و او خود سخن می گفت و پاهایش را با تازیانه خود می زد، ناگهان رو کرد به من و گفت: ای پسر عبّاس، آیا می دانی چه چیز باعث شد، من هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فوت کرد، آن سخن را بگویم؟ ابن عبّاس می گوید: من گفتم: نمی دانم، ای امیرالمؤمنین، شما داناتر هستید. عمر گفت: به خدا قسم می خورم که چیزی مرا براین کار وانداشت، مگرآن که این آیه را می خواندم: «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَکُونُواْ شُهَدَاء عَلَی النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا»، - 2. بقره /143 - {و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد.} وگمان می کردم که پیامبر بعد از امّتش زنده خواهد ماند تا بعدآن ها به آخرین اعمالشان گواهی دهد، این بود که مرا وا داشت تا آن سخنان را بگویم.

ظاهراً عمر، مخاطب این فرموده خداوند: و «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً»، را

ص: 592

تمام امّت قرار داده است، و بنا برآن چه از دلالت این شهادت بر بقاء و تأخیر مرگ فهمیده، باعث شده است که به تأخیر مرگ هر یک از افراد امّت از دیگرمردم، اعتقاد پیدا کند، پس شایسته بود که عمر به مرگ هیچ یک از افراد امّت اذعان نکند، و اگر مسامحه کنیم و بگوییم که مراد او برخی از افراد بوده، اساس انکار او فرو می پاشد؛ برای این که شکّی در این نیست که رسول خدا پس از برخی از افراد امّت، از دنیا می­رود و قبل از حضرت، بسیاری از امّتش مرده بودند. و اگر مراد او برخی از صحابه پیامبر باشد، لازم می آید که عمر به مرگ یکی از آن ها اذعان نکند؛ زیرا آن مقدار به شکلی دیگر تعیین نشده اند تا او گمان به تأخیر وفات پیامبر

صلَّی الله علیه و آله ازآن ها ببرد.

خلاصه کلام این که، هیچ عاقلی در بد فهمی و سست راییِ استنباطی مثل این شک نمی کند، و پیداست که این عذرخواهی از جمله اموری است که عمر بعد از این که وفات پیامبر صلَّی الله علیه و آله را انکار نموده، به آن پی برده است و به پندار غلط خود، زشتی انکار خود را با آن دفع کرده است.

گذشته از این، شارح«المقاصد» - 1. شرح المقاصد5: 282 -

به وجهی دیگر به این مسئله پاسخ داده است و آن، این که این اشتباه عمر، به خاطر آشفتگی خاطر و مضطرب بودن و پریشانی وضعیت روحی و حالات روانی او بوده است .

و شارح «کشف الحق» از یکی از آن ها (راویان اهل سنت) نقل کرده است که این حال عمر، به دلیل غلبه محبت و شدت مصیبت وارده بود، و قلب عمر به او اجازه نمی داد که به وفات پیامبر صلَّی الله علیه و آله حکم کند، و این مصیبت، همه مؤمنان بعد از پیامبر را در برگرفته بود، به طوری که برخی از آن ها از کثرت غم و اندوه فراق پیامبر دیوانه شده، برخی بیهوش شدند و برخی هم عقلشان را از دست دادند. پس شدت مصیبت فقدان پیامبر بر عمر غلبه کرد، از حالت علم و عقل خارج شد و اختیار خود را از دست داد و گفت که او نمرده ­است و رفته تا با پروردگارش مناجات کند، و امثال این امور، طعن و عیب نمی باشد.

در پاسخ او باید گفت: از ضرورت های عادی این است که هرکس مصیبت بزرگی یا از دست دادن دوستش بر او وارد می شود، به گونه ای که امور ضروری و بدیهی بر او مشتبه می گردد، تجهیز و کفن و نماز خواندن برآن و دفن او را رها نمی کند و برای بستن بیعت و طمع در خلافت

ص: 593

و امارت به سرعت به سوی سقیفه نمی شتابد! و دیگر این که چرا درآن مجلس از شدت حزن و اشتیاق خود از چیزی که با غرض او منافات دارد و با تدبیر شوم او تناسب ندارد، سخن نگفت؟ و در امر ریاست و غصب خلافت، بحث هذیان و پرت و پلاگویی را پیش نکشید؟ آیا مدت زمان کافی برای بهبود آن زخم و فراموش کردن آن فاجعه سپری نشده بود؟ و چگونه قلب او به وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله اجازه حُکم نداد، ولی از این که در برابر حضرت به او بگوید: این مرد هذیان می گوید، دلتنگ و ناراحت نشد؟ او از آماده کردن کتفی برای رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ممانعت می کند و می گوید: کتاب خدا ما را کفایت می کند. کسی که توانایی گفتن این را دارد: ما هیچ نیازی بعد از مرگ تو به نامه و وصیّتی که برای ما می نویسی، نداریم؟! کسی که حبّ و محبت به دوستش به جایی می رسد که او را از حد و حدود عقل و تعقل خارج می کند، این گونه و با سخنان زشتی به دوستش پاسخ نمی دهد، و در رد سخن او صدایش را بلند نمی کند، و تنها انسان متعصب و کله شق که بویی از انصاف نبرده است می تواند نزاع مخالفان را انکار کند، نزاعی که به حدی بوده که دوستش (پیامبر) او و آن ها را از خانه اش اخراج می کند و می گوید: مرا تنهایم بگذارید و نزد من نزاع و مشاجره شایسته نیست....

و آن چه درباره جنون برخی از صحابه و بیهوشی و از حال رفتن آن ها ذکر شد، ما تا حالا چیزی درباره آن نشنیده­ایم. آری، اگر او رها کردن جسد مطهر پیامبر صلَّی الله علیه و آله و شتافتن به سوی سقیفه را، به خاطر طمع در ریاست و از روی اشتیاق به امارت، از دیوانگی و انواع بیهوشی به شمار آورد، در این صورت برای گفته و ادعای او، مفهوم و معنایی می توان در نظر گرفت.

**[ترجمه]

الطعن الرابع: أنّه حرّم المتعتین، متعة الحجّ و متعة النساء.

اشاره

الرابع: أنّه حرّم (5) المتعتین، متعة الحجّ و متعة النساء.

و لم یکن له أن یشرّع فی الأحکام و ینسخ ما أمر به سیّد الأنام صلّی اللّه علیه و آله، و یجعل اتّباع نفسه أولی من اتّباع من لا ینطق عن الهوی، و تفصیل القول

ص: 594


1- لا توجد فی (س) : فی.
2- فی (س) : لا یسع.
3- من حدّ العقل، لا توجد فی (س) .
4- ما فی (س) تقرأ: الشارع عنی. و لا معنی لها.
5- فی (س) : حرمة.

فی ذلک (1): أنّ متعة النساء (2) لا خلاف بین الأمّة قاطبة فی أصل شرعیّتها و إن اختلفوا فی نسخها و دوام حکمها (3)، و فیها نزلت قوله تعالی: فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً (4) علی أکثر التفاسیر و أصّحها (5).

ص: 595


1- أقول: لا حاجة لبسط القول فی المتعة بعد ما أغرق البحث فیها محقّقو أصحابنا و لا سیّما الأواخر منهم نظیر: سیّدنا السیّد عبد الحسین شرف الدین، و سیّدنا السیّد المحسن الأمین، و شیخنا الشیخ محمّد الحسین کاشف الغطاء، و أفرد فیها الأستاذ توفیق الفکیکی کتابا و غیرهم، و سبقهم شیخنا المفید فی عدّة رسائل، و کذا سیّدنا المرتضی و غیرهم من أعلامنا طاب ثراهم. و قد أدّوا فیها حقّ المقال. و انظر الغدیر 6- 228 و ما بعدها و غیرها.
2- متعة النساء، أو النکاح، أو الزواج الموقّت باختصار هو عقد مؤجّل بوقت معیّن بمهر معیّن بشرائط قرّرتها الشریعة الإسلامیّة.
3- قد عدّ شیخنا الأمینی فی غدیره 6- 220- 222: أکثر من عشرین مجوّزا من الصحابة و التابعین، و فی 3- 333: قالوا بالإباحة مع وقوفهم علی نهی عمر. و ذکر القرطبیّ فی تفسیره 5- 133، و ابن حجر فی فتح الباری 9- 142، و غیرها: أنّ أهل مکّة و الیمن کلّهم یرون المتعة حلالا.
4- النساء: 24.
5- نذکر جملة من تفاسیر العامّة التی ذکر فیها نزول هذه الآیة فی المتعة، منها: تفسیر أبی حیّان 3- 218 عن جمع من الصحابة و التابعین، و تفسیر الطبریّ 5- 9 عن ابن عبّاس و أبی بن کعب و الحکم و سعید بن جبیر و مجاهد و قتادة و شعبة و أبی ثابت، و تفسیر البغوی 1- 423 عن جمع، و تفسیر الزمخشری 1- 360، و تفسیر القرطبیّ 5- 130 و فیه: قال الجمهور: إنّها فی المتعة، و أحکام القرآن للجصاص 2- 178 حکاه عن عدّة، و أحکام القرآن للقاضی 1- 162 رواه عن جمع، و تفسیر الخازن 1- 357 عن قوم، و تفسیر البیضاوی 1- 269، و تفسیر ابن کثیر 1- 474 عن جمع من الصحابة و التابعین، و تفسیر السیوطی 2- 140 رواه عن جمع من الصحابة و التابعین بطریق الطبرانی و عبد الرزاق و البیهقیّ و ابن جریر و عبد بن حمید و أبی داود و ابن الأنباری [الدرّ المنثور 2- 246- 247]، و تفسیر أبی السعود 3- 251. و نذکر جملة من مصادرهم غیر التفاسیر مثالا: شرح صحیح مسلم للنووی 9- 181، و الجامع الکبیر للسیوطی 8- 293 و 295، و مسند أحمد بن حنبل 3- 356، و 4- 436، و الموطأ لمالک 2- 30، و الفائق للزمخشری 1- 331، و تاریخ ابن خلّکان 1- 359، و المحاضرات للراغب الأصفهانی 2- 94، و فتح الباری لابن حجر 9- 141، و تاریخ الخلفاء للسیوطی: 93. و أورد جملة أخری منها العلّامة المجلسی (ره) فی المتن. و فی هذا کفایة لمن ألقی التعصّب وراء ظهره و نصب الإنصاف بین عینیه و ألقی السمع و هو شهید.

و قد أجمع أهل البیت علیهم السلام علی دوام شرعیّتها، کما ورد فی الأخبار المتواترة (1).

و قال الفخر الرازی فی التفسیر (2): اتّفقت الأمّة علی أنّها کانت مباحة فی ابتداء الإسلام، قال.:

وَ (3) رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ أَنَّهُ لَمَّا قَدِمَ مَکَّةَ فِی عُمْرَتِهِ تَزَیَّنَ نِسَاءُ مَکَّةَ، فَشَکَا أَصْحَابُ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ طُولَ الْعُزْبَةِ، فَقَالَ: اسْتَمْتِعُوا مِنْ هَذِهِ النِّسَاءِ (4).

و قد صرّح بهذا الاتّفاق کثیر من فقهاء الإسلام.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ (5)، وَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (6)، عَنْ قَیْسٍ، قَالَ: سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ (7) یَقُولُ: کُنَّا نَغْزُو مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]

ص: 596


1- انظر: الکافی 2- 44، التهذیب 2- 189، الاستبصار 2- 29، من لا یحضره الفقیه 3- 149، الخصال 1- 75، 106، 396، الاحتجاج 2- 306، 311، قرب الإسناد: 21، 77، 109، 110، 159، 160، 161، تحف العقول: 355، معانی الأخبار: 225، فقه الرضا (علیه السلام) : المحاسن: 330، السرائر: 483، تفسیر علیّ بن إبراهیم 1- 136، 2- 207، تفسیر العیّاشیّ 1- 233 و 234، المقنع للصدوق و الهدایة، و الانتصار للسیّد المرتضی، و المراسم لابن یعلی سلّار الدیلمیّ، و المبسوط و النهایة للشیخ الطوسیّ، و التحریر للعلّامة الحلّی 2- 27، و شرح اللمعة الدمشقیة 2- 82- حجریّة-، و الحدائق الناضرة 6- 152، و جواهر الکلام 5- 165، و رسالة المتعة للشیخ المفید- قدّس سرّه-، و غیرها کثیر.
2- تفسیر الفخر الرازیّ 10- 49 [3- 200]، و فیه: اتّفقوا، بدلا من: اتّفقت الأمّة.
3- لا توجد فی المصدر: قال و.
4- و قد ذکر فیه روایتین عن ابن عبّاس و عمران بحلّیّة المتعة، فراجع.
5- صحیح مسلم کتاب النّکاح باب نکاح المتعة برقم 1404 بطرق عدیدة، و أورده البخاری فی صحیحه 8- 207 فی تفسیر سورة المائدة، و فی النّکاح باب تزویج المعسر الّذی معه القرآن و الإسلام، و باب ما یکره من التّبتّل و الخصاء.
6- جامع الأصول 10- 444 حدیث 8986.
7- فی المصدرین: عبد اللّه بن مسعود.

لَیْسَ لَنَا (1) نِسَاءٌ، فَقُلْنَا: أَ لَا نَسْتَخْصِی (2)؟! فَنَهَانَا عَنْ ذَلِکَ، ثُمَّ رَخَّصَ لَنَا أَنْ نَسْتَمْتِعَ (3)، فَکَانَ أَحَدُنَا یَنْکِحُ الْمَرْأَةَ بِالثَّوْبِ إِلَی أَجَلٍ، ثُمَّ قَرَأَ عَبْدُ اللَّهِ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ (4).

و قد روی هذا الخبر فی المشکاة (5) و عدّه من المتّفق علیه.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (6) وَ مُسْلِمٌ (7) فِی صحیحهما [صَحِیحَیْهِمَا]، وَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (8)، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْأَکْوَعِ وَ عَنْ جَابِرٍ (9)، قَالا: خَرَجَ (10) عَلَیْنَا مُنَادِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَدْ أَذِنَ لَکُمْ أَنْ تَسْتَمْتِعُوا (11) فَاسْتَمْتِعُوا .. یَعْنِی مُتْعَةَ النِّسَاءِ.

وَ عَنْهُمَا: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَتَانَا فَأَذِنَ لَنَا فِی الْمُتْعَةِ.

ص: 597


1- جاءت: معنا، بدلا من: لنا، فی المصدرین.
2- فی مطبوع البحار: أ لا نستحضی. و فی جامع الأصول: لا نختصی. قال فی الصّحاح 6- 2328: و خصیت الفحل خصاء- ممدودا-: إذا سللت خصیته. و کذا فی القاموس المحیط 4- 324، و مجمع البحرین 1- 124.
3- الکلمة مشوشة فی المطبوع من البحار.
4- المائدة: 87. و رواه فی مسند أحمد بن حنبل 1- 420، و بطریق آخر فی صفحة: 432، و سنن البیهقیّ باب نکاح المتعة المجلّد السّابع بأربع طرق، و شرح معانی الآثار کتاب النّکاح باب نکاح المتعة، و مسند الشّافی: 94 قال: ثمّ رخّص لنا أن ننکح المرأة إلی أجل بالمسمی. و انظر صفحة: 216 أیضا.
5- مشکاة المصابیح: 3- 273.
6- صحیح البخاریّ 9- 148 و 149 فی النّکاح باب نهی النّبیّ (صلی الله علیه و آله) عن نکاح المتعة!!.
7- صحیح مسلم کتاب النّکاح باب نکاح المتعة برقم 1405 بطریقین.
8- جامع الأصول 11- 445 حدیث 8988. و رواه أحمد بن حنبل فی مسنده 4- 47 و 51. و جاء فی شرح معانی الآثار للطحاوی کتاب النّکاح، باب نکاح المتعة باختلاف فی اللّفظ.
9- فی المصادر: جابر بن عبد اللّه.
10- فی المصدر: کنّا فی جیش فخرج.
11- فی (ک) : تتمتّعوا، و لا توجد فی المصادر: فاستمتعوا.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (1) فِی صَحِیحِهِ عَنْ عَطَاءٍ، قَالَ: قَدِمَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ مُعْتَمِراً فَجِئْنَاهُ فِی مَنْزِلِهِ، فَسَأَلَهُ الْقَوْمُ عَنْ أَشْیَاءَ ثُمَّ ذَکَرُوا الْمُتْعَةَ، فَقَالَ: نَعَمْ اسْتَمْتَعْنَا عَلَی عَهْدِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ (2).

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (3)

أَیْضاً- وَ ذَکَرَهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (4)، عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ، قَالَ:

سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ: کُنَّا نَسْتَمْتِعُ بِالْقَبْضَةِ مِنَ التَّمْرِ وَ الدَّقِیقِ الْأَیَّامَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ (5) حَتَّی نَهَی عَنْهُ عُمَرُ فِی شَأْنِ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ (6).

وَ عَنْ أَبِی نَضْرَةَ (7) قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ فَأَتَاهُ آتٍ، فَقَالَ: إِنَّ ابْنَ عَبَّاسٍ وَ ابْنَ الزُّبَیْرِ اخْتَلَفَا فِی الْمُتْعَتَیْنِ، فَقَالَ جَابِرٌ: فَعَلْنَاهُمَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی

ص: 598


1- صحیح مسلم 1- 395.
2- و أورده أبو داود فی مسنده المجلّد السّادس عشر باب الصّداق مختصرا، و رواه أحمد فی مسنده 3- 380، و ذکره المتّقی فی کنز العمّال 8- 294. و قال: أخرجه عبد الرّزّاق، و قریب منه ما جاء فی مسند أحمد بن حنبل 3- 304 عن جابر، و فی آخره: حتّی نهانا عمر.
3- صحیح مسلم 1- 395 کتاب النّکاح باب نکاح المتعة حدیث 1405.
4- جامع الأصول 11- 451 حدیث 8993.
5- لا توجد: و عمر، فی جامع الأصول.
6- و رواه البیهقیّ فی سننه المجلّد السّابع باب ما یجوز أن یکون مهرا بطریقین، و ذکره العسقلانیّ فی تهذیب التّهذیب 10- 371، و المتّقی الهندیّ فی کنز العمّال 8- 294، و قال فی آخره: و کنّا نعتدّ من المستمتع منهنّ بحیضة، قال: أخرجه عبد الرّزّاق. و جاء عن أبی سعید الخدریّ- کما فی مسند أحمد بن حنبل 3- 22- أنّه قال: کنّا نتمتّع علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم بالثّوب. و قریب منه ما أخرجه الطّبریّ عن جابر کما فی کنز العمّال 8- 293، و انظر: عمدة القارئ للعینی 8- 310، و بدایة المجتهد 2- 58، و غیرها.
7- صحیح مسلم 1- 395 کتاب الحجّ باب التّقصیر فی العمرة، و انظر: مسند أحمد بن حنبل 1- 52 و 3- 325 و 356، 363 قد رواه بطرق، و سنن البیهقیّ 7- 206، و شرح معانی الآثار للطحاوی کتاب المناسک: 401، و کنز العمّال 5- 21 و 8- 293- 294 قال: أخرجه ابن جریر، و أحکام القرآن للجصاص 2- 178، و تفسیر الرّازیّ 3- 26، و الدّرّ المنثور 1- 216، و مسند الطّیالسیّ: 247.

اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، ثُمَّ نَهَانَا عُمَرُ عَنْهُمَا فَلَمْ نَعُدْ لَهُمَا (1).

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (2)، عَنْ قَتَادَةَ، عَنْ أَبِی نَضْرَةَ، قَالَ: کَانَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَأْمُرُ بِالْمُتْعَةِ وَ کَانَ ابْنُ الزُّبَیْرِ یَنْهَی عَنْهَا، قَالَ: فَذَکَرْتُ ذَلِکَ لِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، فَقَالَ:

عَلَی یَدَیَّ دَارَ الْحَدِیثُ، تَمَتَّعْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَلَمَّا قَامَ عُمَرُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ کَانَ یُحِلُّ لِرَسُولِهِ مَا شَاءَ بِمَا شَاءَ، وَ إِنَّ الْقُرْآنَ قَدْ نَزَلَ مَنَازِلَهُ فَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ کَمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اثبوا [أَبِتُّوا] نِکَاحَ هَذِهِ النِّسَاءِ فَلَنْ أُوتَی بِرَجُلٍ نَکَحَ امْرَأَةً إِلَی أَجَلٍ إِلَّا رَجَمْتُهُ بِالْحِجَارَةِ (3).

ص: 599


1- و یؤیّده ما ذکره الطّحاویّ فی شرح معانی الآثار فی کتاب النّکاح باب نکاح المتعة عن سعید بن جبیر، قال: سمعت عبد اللّه بن الزّبیر یخطب- و هو یعرّض بابن عبّاس یعیب علیه قوله فی المتعة-، فقال ابن عبّاس: یسأل أمّه إن کان صادقا. فسألها، فقالت: صدق ابن عبّاس قد کان ذلک. فقال ابن عبّاس: لو شئت لسمّیت رجالا من قریش ولدوا فیها (یعنی فی المتعة) . و قریب منه ما فی محاضرات الرّاغب 2- 94، و کتاب العلم لابن عمر 2- 196، و مختصره: 226. و قال ابن عبد البرّ فی العقد الفرید 2- 139: قال ابن عبّاس: أوّل مجمر سطع فی المتعة مجمر آل الزّبیر. و یقرب منه ما جاء فی صحیح مسلم أیضا 1- 354 بطریقین عن مسلم القری و عبد الرّحمن، و روی فی مسند أبی داود الطّیالسیّ: 227 عن مسلم القری، قال: دخلنا علی أسماء بنت أبی بکر، فسألناها عن متعة النّساء؟. فقالت: فعلناها علی عهد النّبیّ (صلی الله علیه و آله) . و ما رواه ابن جریر- علی ما ذکره المتّقی الهندیّ فی کنز العمّال 8- 293 و 294، و ما أورده ابن حجر العسقلانیّ فی الإصابة 3- القسم الأوّل-: 114 و 133، 8- القسم الأوّل-: 133، و لاحظ: مسند الشّافعیّ: 132-. و روی ابن القیّم فی زاد المعاد 1- 219، عن أیّوب، قال عروة لابن عبّاس: أ لا تتّقی اللّه! ترخّص فی المتعة؟. فقال ابن عبّاس: سل أمّک یا عریة؟. فقال عروة: أمّا أبو بکر و عمر فلم یفعلا. فقال ابن عبّاس: و اللّه ما أراکم منتهین حتّی یعذبکم اللّه، نحدّثکم عن النّبیّ (صلی الله علیه و آله) و تحدّثون عن أبی بکر و عمر!.
2- صحیح مسلم 1- 467 کتاب النّکاح، باب نکاح المتعة.
3- نقله البیهقیّ فی سننه 7- 206، فقال: أخرجه مسلم فی الصّحیح من وجه آخر عن همّام، و فیه: عن عبد اللّه بن عمر أنّه سئل عن متعة النّساء، فقال: حرام، أما إنّ عمر بن الخطّاب لو أخذ فیها أحدا لرجمه بالحجارة. و فی مسند أبی داود الطّیالسیّ: 247، عن جابر بن عبد اللّه، قال: قال عمر: فلا أوتی برجل تزوّج امرأة إلی أجل إلّا رجمته. تجد قوله برجم المستمتع فی المصادر التالیة: سنن البیهقیّ 5- 21، کنز العمّال 8- 293، أحکام القرآن للجصاص 1- 342 و 345، و 2- 178، تفسیر الرّازیّ 3- 26، الدّر المنثور 1- 216، و غیرها. قال الأمینی- رحمه اللّه- فی غدیره: 6- 211: لمّا لم یکن رجم المتمتّع بالنّساء مشروعا و لم یحکم به فقهاء القوم لشبهة العقد هناک. قال الجصّاص بعد ذکر الحدیث: فذکر عمر الرّجم فی المتعة جائز أن یکون علی جهة الوعید و التّهدید لینزجر النّاس عنها. فتدبّر و تبصّر.

وَ رَوَی التِّرْمِذِیُّ فِی صَحِیحِهِ (1)

عَلَی مَا حَکَاهُ الشَّهِیدُ الثَّانِی (2)، وَ الْعَلَّامَةُ (3) رَحِمَهُمَا اللَّهُ- أَنَّ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الشَّامِ سَأَلَ ابْنَ عُمَرَ عَنْ مُتْعَةِ النِّسَاءِ؟. فَقَالَ:

هِیَ حَلَالٌ. فَقَالَ: إِنَّ أَبَاکَ قَدْ نَهَی عَنْهَا. فَقَالَ ابْنُ عُمَرَ: أَ رَأَیْتَ إِنْ کَانَ أَبِی نَهَی عَنْهَا، وَضَعَهَا (4) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، أَ نَتْرُکُ السُّنَّةَ وَ نَتَّبِعُ قَوْلَ أَبِی؟! (5).

وَ رَوَی شُعْبَةُ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عُتَیْبَةَ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ: فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ ... (6) أَ مَنْسُوخَةٌ هِیَ؟. فَقَالَ: لَا، ثُمَّ قَالَ الْحَکَمُ: قَالَ عَلِیُ

ص: 600


1- صحیح التّرمذیّ 3- 184 [1- 175] و لکنّ اللّفظ فیه: متعة الحجّ. و جاء فی زاد المعاد لابن القیّم 1- 194، و فی هامش شرح المواهب للزرقانی 2- 252.
2- الرّوضة البهیة فی شرح اللّمعة الدّمشقیّة 5- 283.
3- کشف الحقّ (نهج الحقّ و کشف الصّدق) : 283.
4- کذا، و فی المصادر: سنّها، و فی نسخة: صنعها.
5- جاء بنصه فی مسند أحمد بن حنبل بطرق صحیحة عندهم 2- 95 و 104، و 4- 436. و قد روی مثله فی تفسیر القرطبیّ 2- 365 نقلا عن الدّارقطنی. و جاء قول ابن عمر بعبارات مختلفة فی موارد متعدّدة، منها ما ذکره البیهقیّ فی سننه 5- 21: أ فکتاب اللّه عزّ و جلّ أحقّ أن یتّبع أم عمر. و جاء فیه أیضا: أ فرسول اللّه أحقّ أن تتّبعوا سننه أم عمر. نقله فی مجمع الزّوائد 1- 185 أیضا. قال الرّاغب الأصفهانیّ فی محاضراته 2- 94: قال یحیی بن أکثم لشیخ بالبصرة: بمن اقتدیت فی جواز المتعة؟. قال: بعمر بن الخطّاب. قال: کیف و عمر کان أشدّ النّاس فیها؟. قال: لأنّ الخبر الصّحیح أنّه صعد المنبر، فقال: إنّ اللّه و رسوله قد أحلّا لکم متعتین، و إنّی محرّمهما علیکم و أعاقب علیهما، فقبلنا شهادته و لم نقبل تحریمه. و انظر: مسند أحمد بن حنبل 2- 95، و لاحظ تکرار السّؤال عن ابن عمر فی متعة النّساء و متعة الحجّ و جوابه فیهما.
6- النّساء: 24.

بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَوْ لَا أَنَّ عُمَرَ نَهَی عَنِ الْمُتْعَةِ مَا زَنَی إِلَّا شَفًا (1)..

وَ قَالَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی النِّهَایَةِ (2): فِی حَدِیثِ ابْنِ عَبَّاسٍ: «مَا کَانَتِ الْمُتْعَةُ إِلَّا رَحْمَةً رَحِمَ اللَّهُ بِهَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ لَوْ لَا نَهْیُهُ عَنْهَا مَا احْتَاجَ إِلَی الزِّنَا إِلَّا شَفًا».

أی إلّا قلیل من النّاس، من قولهم: غابت الشّمس إلّا شفا .. أی إلّا قلیلا من ضوئها عند غروبها. قال (3):

**[ترجمه]حال آن که او حق نداشت در احکام دین، قانون وضع کند وآن چه را سرور مردمان صلَّی الله علیه و آله به آن دستور داده بود، باطل کند و پیروی از خودش را اولی­تر از پیروی از کسی که از روی هوی و هوس سخن نمی گوید،

ص: 594

قرار دهد.

خلاصه کلام در این باره، این است که: بین همه امّت هیچ اختلافی در اصل شریعت متعه زنان وجود ندارد، اگرچه در نسخ آن و دوام حکم آن اختلاف دارند، و این فرموده خداوند متعال: «فَمَا اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً»، - 1. نساء/24 -

{و زنانی را که متعه کرده اید، مهرشان را به عنوان فریضه ای به آنان بدهید.}

ص: 595

و اهل بیت علیهم السلام بر دوام شریعت آن همان گونه که در اخبار متواتر آمده است، اجماع دارند.

و فخر رازی در تفسیر خود گفته است: - 2.تفسیر فخر الرازی10: 49 -

امّت مسلمان بر این متفق اند که متعه درآغاز اسلام حلال بود. و نیز گفته است، از پیامبر صلَّی الله علیه و آله روایت شده است: هنگامی که پیامبر برای حج عمره خود به مکه آمد، زنان مکه خود را آراستند. سپس اصحاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از طولانی شدن مجردی و دوری از زنان شکایت کردند، پیامبر فرمود: این زنان را متعه کنید. و بسیاری از فقیهان مسلمان به این اتفاق نظر تصریح کرده­اند. و مسلم در صحیح - 3. صحیح مسلم، کتاب النکاح، باب نکاح المتعه، به شماره 1404 - خود،

و ابن اثیر در «جامع الاصول - 4.جامع الاصول10: 444،حدیث8986 - »

از قیس روایت کرده اند که گفت: شنیدم که عبداللّه می گفت: در رکاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله

ص: 596

می جنگیدیم در حالی که زنانی (همراه خود) نداشتیم، گفتم: بهتر نیست خود را اخته کنیم؟! ولی پیامبر ما را از این کار باز داشت. سپس به ما اجازه داد که زنان را متعه کنیم، و یکی از ما زنی را برای مدتی، با لباسش متعه کرد، سپس عبداللّه این آیه را خواند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُحَرِّمُواْ طَیِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللّهُ لَکُمْ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»، - 1. مائده/87 -

{ ای کسانی که ایمان آورده اید چیزهای پاکیزه ای را که خدا برای [استفاده] شما حلال کرده حرام مشمارید و از حد مگذرید که خدا از حدگذرندگان را دوست نمی دارد.} و خطیب تبریزی در«مشکاة المصابیح - 2. مشکاة المصابیح3: 273 - » این خبر را روایت کرده و آن را از جمله روایت های متفق برآن شمرده است.

و بخاری - 3. صحیح البخاری9: 148-149 - و

مسلم - 4. صحیح مسلم،کتاب النکاح،باب نکاح المتعه،شماره 1405 -

در صحیحان خود، و ابن­اثیر در «جامع الاصول - 5. جامع الاصول11: 445، حدیث8988 - »، از سلمة بن الأکوع و از جابر بن عبداللّه انصاری روایت کرده اند که آن دو گفتند: ندا دهنده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر ما خارج شد و گفت: رسول خدا به شما اجازه داد که زنان را متعه کنید. پس آن ها را متعه کنید... یعنی متعه زنان. و نیز از آن دو روایت شده است که رسول خدا نزد ما آمد و اجازه متعه زنان را به ما داد.

و مسلم - 6. صحیح مسلم1: 395 -

در صحیح خود از عطاء نقل کرده که گفت: جابر بن عبداللّه در حالی که عمامه بر سر داشت آمد، پس ما به خانه او رفتیم. حاضران از او درباره چیزهایی پرسیدند، سپس سخن از متعه به میان آمد، جابرگفت: آری، ما در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و ابوبکر و عمر متعه کردیم .

ص: 597

و نیز مسلم - 7. صحیح مسلم1: 395 -

و ابن اثیر در «جامع الاصول - 8. جامع الاصول11: 451،حدیث8993 - »

از ابو زبیر نقل کرده اند که گفت: شنیدم که جابر بن عبداللّه می گفت: ایامی از زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و ابوبکر و عمر، با مشتی خرما و آرد متعه کردیم تا این که عمر به خاطر مسئله عمرو بن حیث از آن نهی کرد.

و ابو نضره - 1. صحیح مسلم1: 359 -

گفته است: نزد جابر بن عبداللّه بودم که شخصی آمد و گفت: ابن عبّاس و ابن زبیر در امر دو متعه (حج تمتع و متعه زنان) اختلاف کرده اند. جابر گفت: به همراه رسول خدا صلَّی

ص: 598

الله علیه و آله هر دو را انجام دادیم، سپس عمر از آن دو نهی کرد و دیگر به آن دو برنگشتیم.

و مسلم - 2. صحیح مسلم1: 467 - ،

از قتاده از ابونضره روایت کرد که گفت: ابن عبّاس به متعه کردن سفارش می کرد، ولی ابن زبیر از آن باز می داشت. ابونضره می گوید: من موضوع را به جابر بن عبداللّه گفتم، جابر گفت: کلید مشکل پیش من است و حدیثی در این باره دارم. ما به همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله متعه کردیم، ولی هنگامی که عمر خلافت را به دست گرفت، گفت: خداوند برای رسولش، آن چه را می خواست، با خواست خویش حلال می کرد، و قرآن برای زمان خود، نازل شده است، سپس حج و عمره را همان گونه که خداوند عزوجل به شما امر کرده، تمام کنید و نکاح این زنان (متعه زنان) را رها کنید و اگر مردی زنی را برای مدتی نکاح (متعه) کند، به یقین او را سنگسار خواهم کرد.

ص: 599

و ترمذی - 3. صحیح التومذی3: 184 -

در صحیح خود، به همان شکل که شهید ثانی - 4. الروضة البهیة فی شرح اللمعة 5: 283 -

و علامه حلی - 5. کشف الحق: 283 -

که خداوند هر دوی آنها را رحمت کند، حکایت کرده­اند، نقل کرده که مردی از اهل شام، از ابن عمر درباره متعه زنان پرسید، ابن عمر گفت: حلال است. آن مرد گفت: ولی پدرت از آن نهی کرده است. ابن عمر گفت: آیا فکر می کنی چون پدرم از آن نهی کرده و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را سنت قرار داده، بایستی سنت را ترک کرده و به گفته پدرم عمل کنیم؟!

شعبه از حکم بن عتبه روایت می کند که گفت: از حکم درباره این آیه «فَمَا اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنْهُنَّ»، - 1.نساء/24 -

{و زنانی را که متعه کرده­اید.} پرسیدم: آیا این آیه منسوخ شده­ است؟ او گفت: نه. سپس حکم گفت: علی

ص: 600

بن ابی طالب علیه السلام فرمود: اگر عمر از متعه کردن نهی نمی کرد، جز انسان بدبخت کسی زنا نمی کرد. - 2. تفسیرطبری5: 9 -

ابن اثیر در« النهایه - 3.النهایة2: 488-489 - »

گفته است: در حدیث ابن عباس آمده است: متعه زنان رحمتی بود که خداوند با آن، امّت محمد صلَّی الله علیه و آله را مورد رحمت خود قرار داد. اگر عمر از این کار نهی نمی کرد، جز اندکی از مردم زنا نمی کردند .....

**[ترجمه]

توضیح

و قال الأزهری: قوله: إلّا شفا .. أی إلّا أن یشفی، یعنی یشرف علی الزّنا و لا یواقعه، فأقام الاسم (4) مقام المصدر الحقیقی، و هو الإشفاء علی الشّی ء، و حرف کلّ شی ء شفاه.

وَ حَکَی الْفَخْرُ الرَّازِیُّ (5) فِی تَفْسِیرِ آیَةِ الْمُتْعَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ (6)، قَالَ: قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَوْ لَا أَنَّ عُمَرَ نَهَی عَنِ الْمُتْعَةِ مَا زَنَی إِلَّا شَقِیٌّ (7).

ص: 601


1- و أورده الطّبریّ فی التّفسیر 5- 9 بإسناد صحیح، و الثّعلبیّ و الرّازیّ فی التّفسیر 10- 50 [3- 200] شطرا منه، و تفسیر أبی حیّان 3- 218، و تفسیر النّیشابوریّ، و الدّر المنثور 2- 140 بعدّة طرق، و فی الکلّ: ما زنی إلّا شقیّ. و قریب منه ورد عن ابن عبّاس، کما فی أحکام القرآن للجصاص 2- 179، و بدایة المجتهد لابن رشد 2- 58، و الفائق للزّمخشریّ 1- 331، و تفسیر القرطبیّ 5- 130 و فیه: إلّا شقیّ، و کذا فی الدّرّ المنثور 2- 140، و لسان العرب لابن منظور 19- 166، و تاج العروس 10- 200، و غیرها.
2- النّهایة 2- 488- 489.
3- أی ابن الأثیر.
4- فی المصدر زیادة: و هو الشفی.
5- تفسیر الفخر الرّازیّ 10- 49 [3- 200].
6- فی تفسیره: 5- 9.
7- و قریب منه ما رواه الطّحاویّ فی شرح معانی الآثار کتاب النّکاح، باب نکاح المتعة، عن عطا، عن ابن عبّاس. و قد جاء بصور مختلفة عن غیر واحد و بطرق عدیدة فی الدّرّ المنثور 2- 110. و قال المتّقی الهندی فی کنز العمّال 8- 294: و أخرج الحافظ عبد الرّزّاق و أبو داود فی ناسخه و ابن جریر الطّبریّ عن أمیر المؤمنین علیه السّلام، قال: لو لا ما سبق من رأی عمر بن الخطّاب لأمرت بالمتعة، ثمّ ما زنی إلّا شقیّ.

وَ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ الْحُصَیْنِ، أَنَّهُ قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْمُتْعَةُ فِی کِتَابِ اللَّهِ لَمْ تَنْزِلْ بَعْدَهَا آیَةٌ تَنْسَخُهَا، وَ أَمَرَنَا بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ تَمَتَّعْنَا بِهَا وَ مَاتَ وَ لَمْ یَنْهَنَا عَنْهُ ثُمَّ قَالَ رَجُلٌ بِرَأْیِهِ مَا شَاءَ (1).

و سیأتی فی خبر طویل رواه المفضّل، عن الصادق (علیه السلام) أوردناه فی المجلد الثالث عشر (2) و هو مشتمل علی سبب تحریمه المتعة (3)، و أنّه کان لمکان أخته عفراء.

ثمّ بعد الإحاطة بما فی المتن و التعالیق من المصادر الکثیرة العدیدة الوثیقة عند العامّة تقرأ فی مثل کتاب الوشیعة فی نقد عقائد الشیعة لموسی جار اللّه: 32 و 166- حیث بسط القول فی المتعة و قال ما ملخّصه-: إنّها من بقایا الأنکحة الجاهلیّة! و لم تکن حکما شرعیّا! و لم تکن مباحة فی شرع الإسلام! و نسخها لم یکن نسخ حکم شرعیّ و إنّما کان نسخ أمر جاهلیّ!، و وقع الإجماع علی تحریمها و لم ینزل فیها قرآن، و لا یوجد فی غیر کتب الشیعة قول لأحد أنّ: «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ» نزل فیها، و لا یقول به جاهل یدعی أو یعی، و کتب الشیعة ترفع القول به إلی الباقر و الصادق، و أحسن الاحتمالین أنّ السند موضوع، و إلّا فالباقر و الصادق جاهل. و لا نعلم هل نضحک أو نبکی، فکأنّ الرجل یتکلّم فی الطیف فی عالم الأضغاث و الأحلام.

و قال العلّامة الأمینی فی الغدیر 3- 324: کنت أودّ أن لا أحدث لهذا الکتاب ذکرا، و أن لا یسمع أحد منه رکزا، فإنّه فی الفضائح أکثر منه فی عداد المؤلّفات، لکن طبع الکتاب و انتشاره حدانی إلی أن أوقف المجتمع علی مقدار الرجل و علی أنموذج ممّا سوّد به صحائفه، و کلّ صحیفة منه عار علی الأمّة و علی قومه أشدّ شنارا. و قد ذکر فی هذا المجلد من الغدیر الأکاذیب المفتراة علی الشیعة من جهّال أهل التسنّن و أجاب عنها بما لا مزید علیه.

ص: 602


1- و ذکر فی التّاج الجامع للأصول 2- 334، باب نکاح المتعة روایتین ممّا سلف و أسقط الباقی!.
2- بحار الأنوار 53- 26- 32، و 103- 297 و 298 و 306- 314، و قد سلف فیه 24- 294.
3- أقول: و الذی یظهر من کلمات عمر أنّه کان یعدّ متعة النساء من السفاح! کما جاء فی کنز العمّال: ٨ _ ٢٩٤، و یرتّب علیها أحکام السفاح من الرجم، کما سلفت الروایات عنه فی ذلک. و عرف أنّه أوّل من نهی عن المتعة، کما عدّ العسکریّ فی أولیّاته، و السیوطی فی تاریخ الخلفاء: 93، و القرمانی فی تاریخه- هامش الکامل- 1- 203، و النووی فی شرح المسلم، و القسطلانی فی الإرشاد 4- 169، و ابن حجر فی فتح الباری 4- 339، و 9- 141. و انظر: صحیح البخاریّ باب التمتّع، و صحیح مسلم 1- 395، 396، و مسند أحمد 3- 356 و 4- 436، و الموطأ لمالک 2- 30، و سنن البیهقیّ 7- 206، و تفسیر الطبریّ 5- 9، و أحکام القرآن للجصّاص 2- 178، و النهایة لابن الأثیر 2- 249، و الغریبین للهروی، و الفائق للزمخشری 1- 331، و تفسیر القرطبیّ 5- 130 و 135، و تاریخ ابن خلّکان 1- 359، و المحاضرات للراغب 2- 94، و تفسیر الرازیّ 3- 201، 202، و تفسیر السیوطی 2- 140، و الجامع الکبیر للسیوطی 8- 293، و شرح التجرید للقوشجی فی مبحث الإمامة، و غیرها کثیر جدّا تربو علی أربعین حدیثا بین صحاح و حسان. و قد عدّ العلّامة الأمینی- رحمه اللّه- فی الغدیر 6- 220- 222 أکثر من عشرین مجوّزا من الصحابة و التابعین.

و أمّا متعة الحجّ (1): فلا خلاف بین المسلمین فی شرعیّتها و بقاء حکمها.

و اختلف فقهاء العامّة (2) فی أنّه هل هی أفضل أنواع الحجّ أم لا؟ فقال الشافعی- فی أحد قولیه (3)

و مالک (4): إنّ التمتّع أفضل، و قال الشافعی فی قوله الآخر (5): إنّ أفضلها الإفراد ثم التمتّع ثم القران.

و یدلّ علی شرعیّتها قوله تعالی: فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ (6).

وَ مِنَ الْأَخْبَارِ الْوَارِدَةِ فِیهَا مَا رَوَاهُ مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ (7) بِأَرْبَعَةِ أَسَانِیدَ،

ص: 603


1- و یقال لها: حجّ التمتّع، و هی باختصار أنّ من لم یکن أهله حاضری المسجد الحرام صحّ له أن یحرم من المیقات للعمرة فی أشهر الحجّ، فیأتی مکّة و یطوف بالبیت سبعا و یصلّی رکعتی الطواف ثمّ یسعی و یقصّر و یحلّ من إحرامه، فیباح له کلّ ما حرم علیه بالإحرام .. و من هنا قیل له التمتّع لکونه مأخوذا من الاستمتاع و الالتذاذ.
2- کما جاء مفصّلا فی الشرح الکبیر 3- 239، و المجموع 7- 152، و 163، و فتح العزیز 7- 106، و المغنی 3- 238، و بدایة المجتهد 1- 335، و التفسیر الکبیر: 155، و نیل الأوطار 5- 41، و معالم السنن 2- 301، و أحکام القرآن للقرطبیّ 2- 387، و غیرها.
3- ذکره فی فتح العزیز 7- 106، و المجموع 7- 151، و التفسیر الکبیر 5- 155، و المنهاج (متن) مغنی المحتاج 1- 514، و المغنی 3- 238، و الشرح الکبیر 3- 239، و القوانین الفقهیّة: 133.
4- ذکره فی التفسیر الکبیر 5- 155، و کذا فی نیل الأوطار 5- 41.
5- قاله فی المجموع 7- 151، و منهاج (متن) مغنی المحتاج 1- 514، و غیرهما.
6- البقرة: 196.
7- صحیح مسلم کتاب الحجّ باب إحرام النّفساء حدیث 1210 و 1218، و باب حجّة النّبیّ (صلی الله علیه و آله) حدیث 1228.

وَ أَوْرَدَهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (1) أَیْضاً، قَالَ (2): وَ أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ (3) بِطُولِهِ، وَ أَخْرَجَ النَّسَائِیُّ (4) أَطْرَافاً مُتَفَرِّقَةً مِنْهُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: دَخَلْتُ (5) عَلَی جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ فَسَأَلَ عَنِ الْقَوْمِ حَتَّی انْتَهَی إِلَیَّ، فَقُلْتُ: أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ، فَأَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی رَأْسِی، فَنَزَعَ زِرِّیَ الْأَعْلَی، ثُمَّ نَزَعَ زِرِّیَ الْأَسْفَلَ ثُمَّ وَضَعَ کَفَّهُ (6) بَیْنَ ثَدْیَیَّ- وَ أَنَا یَوْمَئِذٍ غُلَامٌ شَابٌّ فَقَالَ:

مَرْحَباً بِکَ یَا ابْنَ أَخِی، سَلْ عَمَّا شِئْتَ؟. فَسَأَلْتُهُ- وَ هُوَ أَعْمَی وَ قَدْ (7) حَضَرَ وَقْتُ الصَّلَاةِ، فَقَامَ فِی نِسَاجِهِ مُلْتَحِفاً بِهَا، کُلَّمَا وَضَعَهَا عَلَی مَنْکِبِهِ رَجَعَ طَرَفَاهَا إِلَیْهِ مِنْ صِغَرِهَا، وَ رِدَاؤُهُ إِلَی جَنْبِهِ عَلَی الْمِشْجَبِ (8) فَصَلَّی بِنَا- فَقُلْتُ: أَخْبِرْنِی عَنْ حَجَّةِ

ص: 604


1- ذکر طرفا منه فی جامع الأصول 3- 73 حدیث 1352، و فصله فیه 3- 459- 474 حدیث 1796، فلاحظ.
2- فی (س) : و قال. أی ابن الأثیر فی جامع الأصول.
3- سنن أبی داود کتاب المناسک باب صفة حجّة النّبیّ (صلی الله علیه و آله) حدیث 1905 و 1907 و 1908 و 1909.
4- سنن النّسائیّ 1- 122 و 123 کتاب الطّهارة باب الاغتسال من النّفاس، و 5- 43 و 44، باب کراهیة الثّیاب المصبّغة للمحرم، و باب ترک التّسمیة عند الإهلال، و باب الحجّ بغیر نیّة یقصدها المحرم، و باب العمل فی الإهلال، و باب إهلال النّفساء، و باب سوق الهدی، و باب کیف یطوف أوّل ما یقدم و علی أی شقّیه یأخذ إذا استلم الحجر، و باب ذکر الصّفا و المروة، و باب التّکبیر علی الصّفا، و باب الذّکر و الدّعاء علی الصّفا، و باب القول بعد رکعتی الطّواف، و باب رفع الیدین فی الدّعاء بعرفة، و باب فیمن لم یدرک صلاة الصّبح مع الإمام، و باب إیضاع فی وادی محسّر، و باب عدد الحصی الّتی یرمی بها الجمار، و کتاب مواقیت الصّلاة، باب الجمع بین الظّهر و العصر بعرفة. و فی سنن ابن ماجة کتاب المناسک باب حجّة الرّسول (صلی الله علیه و آله) حدیث 3074.
5- فی جامع الأصول: دخلنا.
6- فی المصدر: یده، بدلا من: کفّه.
7- فی جامع الأصول لا توجد: قد.
8- جاء فی حاشیة (ک) : و فی الحدیث: ذکر المشجب- و هو بکسر المیم-: خشبات تضمّ رءوسها و تفرّج قوائمها یلقی علیها الثّیاب و تعلّق علیه الأسقیة لتبرید الماء. مجمع. انظر: مجمع البحرین 2- 86، و قد تعرّض المصنّف- ره- لمعنی هذه الکلمة فی بیانه.

رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .

فَقَالَ بِیَدِهِ فَعَقَدَ تِسْعاً (1)، فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مَکَثَ تِسْعَ سِنِینَ لَمْ یَحُجَّ، ثُمَّ أُذِّنَ فِی النَّاسِ فِی الْعَاشِرَةِ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] حَاجٌّ فَقَدِمَ الْمَدِینَةَ بَشَرٌ کَثِیرٌ کُلُّهُمْ یَلْتَمِسُ أَنْ یَأْتَمَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ یَعْمَلَ مِثْلَ عَمَلِهِ، فَخَرَجْنَا مَعَهُ حَتَّی إِذَا (2) أَتَیْنَا ذَا الْحُلَیْفَةِ، فَوَلَدَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ (3) مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ، فَأَرْسَلَتْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] کَیْفَ أَصْنَعُ؟. قَالَ:

اغْتَسِلِی وَ اسْتَشْفِرِی (4) بِثَوْبٍ وَ أَحْرِمِی، فَصَلَّی رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی الْمَسْجِدِ فَرَکِبَ (5) الْقَصْوَاءَ حَتَّی إِذَا اسْتَوَتْ بِهِ نَاقَتُهُ إِلَی الْبَیْدَاءِ، نَظَرْتُ إِلَی مَدِّ بَصَرِی بَیْنَ یَدَیْهِ مِنْ رَاکِبٍ وَ مَاشٍ، وَ عَنْ یَمِینِهِ مِثْلُ ذَلِکَ، وَ عَنْ یَسَارِهِ مِثْلُ ذَلِکَ، وَ مِنْ خَلْفِهِ مِثْلُ ذَلِکَ، وَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بَیْنَ أَظْهُرِنَا وَ عَلَیْهِ یَنْزِلُ الْقُرْآنُ وَ هُوَ یَعْرِفُ تَأْوِیلَهُ وَ مَا (6) عَمِلَ بِهِ مِنْ شَیْ ءٍ عَمِلْنَا بِهِ، فَأَهَلَّ بِالتَّوْحِیدِ: «لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ»، وَ أَهَلَّ النَّاسُ بِهَذَا الَّذِی یُهِلُّ (7) بِهِ، فَلَمْ یَزِدْ (8) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] شَیْئاً

ص: 605


1- فی المصدر: فعقد بیده تسعا- من دون: فقال، و بتقدیم و تأخیر-.
2- لا توجد: إذا، فی الجامع.
3- فی (س) : عمیر، و هو غلط.
4- کذا، و فی المصدر: استثفری، و هو الظّاهر. و الاستثفار: أن یدخل إزاره بین فخذیه ملویّا، کما فی القاموس 1- 383. و قال فی النّهایة 1- 214: فیه: أنّه أمر المستحاضة أن تستثفر .. هو أن تشدّ فرجها بخرقة عریضة بعد أن تحتشی قطنا و توثق طرفیها فی شی ء تشدّه علی وسطها فتمنع بذلک سیل الدّم، و هو مأخوذ من ثفر الدّابّة الّذی یجعل تحت ذنبها.
5- فی الجامع: ثمّ رکب.
6- فی (س) : فما. و هی نسخة جاءت فی (ک) .
7- فی المصدر: یهلّون- بصیغة الجمع-.
8- جاء فی (ک) : فلم یزده. و فی المصدر: فلم یردّ.

مِنْهُمْ (1) وَ لَزِمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] تَلْبِیَتَهُ، قَالَ جَابِرٌ: لَسْنَا نَنْوِی إِلَّا الْحَجَّ، لَسْنَا نَعْرِفُ الْعُمْرَةَ حَتَّی إِذَا أَتَیْنَا (2) الْبَیْتَ مَعَهُ اسْتَلَمَ الرُّکْنَ فَرَمَلَ (3) ثَلَاثاً وَ مَشَی أَرْبَعاً، ثُمَّ نَفَذَ إِلَی مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام)، فَقَرَأَ: وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی (4)، فَجَعَلَ الْمَقَامَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْبَیْتِ، وَ کَانَ (5) أَبِی یَقُولُ- وَ لَا أَعْلَمُهُ ذَکَرَهُ إِلَّا عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] - کَانَ یَقْرَأُ (6) فِی الرَّکْعَتَیْنِ: قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ، ثُمَّ رَجَعَ إِلَی الرُّکْنِ فَاسْتَلَمَهُ ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْبَابِ (7) إِلَی الصَّفَا، فَلَمَّا دَنَا مِنَ الصَّفَا قَرَأَ: إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ (8) ابْدَءُوا بِمَا بَدَأَ اللَّهُ بِهِ، فَبَدَأَ بِالصَّفَا فَرَقِیَ عَلَیْهِ حَتَّی رَأَی الْبَیْتَ فَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ، فَوَحَّدَ اللَّهَ وَ کَبَّرَهُ، وَ قَالَ: «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ* وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ، وَ نَصَرَ عَبْدَهُ، وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ»، ثُمَّ دَعَا بَیْنَ ذَلِکَ، فَقَالَ مِثْلَ هَذَا (9) ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ نَزَلَ إِلَی الْمَرْوَةِ حَتَّی إِذَا انْصَبَّتْ (10) قَدَمَاهُ فِی بَطْنِ الْوَادِی، رَمَلَ (11) حَتَّی إِذَا صَعِدْنَا مَشَی حَتَّی أَتَی الْمَرْوَةَ .. فَفَعَلَ عَلَی الْمَرْوَةِ کَمَا فَعَلَ عَلَی الصَّفَا، حَتَّی إِذَا کَانَ آخِرُ طَوَافِهِ (12) عَلَی

ص: 606


1- فی الجامع لابن الأثیر: منه.
2- توجد نسخة بدل فی (ک): لقینا.
3- قال فی النّهایة 2- 265: یقال: رمل یرمل رملا و رملانا: إذا أسرع فی المشی و هزّ منکبیه.
4- البقرة: 125. و لا توجد فی (س): مصلی، و فیها: و کان یقرأ مصلّی. و خطّ علیها فی (ک)، و هو الظّاهر.
5- فی المصدر: فکان.
6- لا توجد: کان یقرأ، فی (س).
7- من الباب لا توجد فی (س).
8- البقرة: 158.
9- فی المصدر: قال: هذا.
10- فی (ک): نصبت.
11- فی صحیح مسلم: سعی، بدلا من: رمل.
12- فی جامع الأصول: طواف- بلا ضمیر-.

الْمَرْوَةِ قَالَ: لَوْ أَنِّی اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَمْ أَسُقِ الْهَدْیَ وَ جَعَلْتُهَا عُمْرَةً، فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ لَیْسَ مَعَهُ هَدْیٌ فَلْیُحِلَّ وَ لْیَجْعَلْهَا عُمْرَةً، فَقَامَ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ لِعَامِنَا هَذَا أَمْ لِلْأَبَدِ؟. فَشَبَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَصَابِعَهُ وَاحِدَةً فِی الْأُخْرَی، وَ قَالَ: دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِی الْحَجِّ هَکَذَا ..

مَرَّتَیْنِ، لَا، بَلْ لِأَبَدِ أَبَدٍ. وَ قَدِمَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْیَمَنِ بِبُدْنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَوَجَدَ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ مِمَّنْ حَلَّ وَ لَبِسَتْ ثِیَاباً صَبِیغاً وَ اکْتَحَلَتْ، فَأَنْکَرَ ذَلِکَ عَلَیْهَا، فَقَالَتْ: إِنَّ أَبِی أَمَرَنِی بِهَذَا. قَالَ: فکأن [وَ کَانَ] (1) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ بِالْعِرَاقِ: فَذَهَبْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- مُحَرِّشاً عَلَی فَاطِمَةَ لِلَّذِی صَنَعَتْ مُسْتَفْتِیاً لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِیمَا ذَکَرَتْ عَنْهُ- فَأَخْبَرْتُهُ أَنِّی أَنْکَرْتُ ذَلِکَ عَلَیْهَا (2)، فَقَالَ: صَدَقَتْ .. صَدَقَتْ، مَا ذَا قُلْتَ حِینَ إِذَا (3) فَرَضْتَ الْحَجَّ؟. قَالَ: قُلْتُ: اللَّهُمَّ إِنِّی أُهِلُّ بِمَا أَهَلَّ بِهِ رَسُولُکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .

فَقَالَ: فَإِنَّ مَعِیَ الْهَدْیَ فَلَا تُحِلَّ. قَالَ (4): فَکَانَ جَمَاعَةُ الْهَدْیِ الَّذِی قَدِمَ بِهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْیَمَنِ وَ الَّذِی أَتَی بِهِ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مِائَةً، قَالَ: فَحَلَّ النَّاسُ کُلُّهُمْ وَ قَصَّرُوا إِلَّا رَسُولَ اللَّهِ (5) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ مَنْ کَانَ مَعَهُ هَدْیٌ، فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ التَّرْوِیَةِ تَوَجَّهُوا إِلَی مِنًی فَأَهَلُّوا بِالْحَجِّ .. وَ سَاقَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ إِلَی قَوْلِهِ: ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَی الْمَنْحَرِ فَنَحَرَ ثَلَاثاً وَ سِتِّینَ بَدَنَةً بِیَدِهِ، ثُمَّ أَعْطَی عَلِیّاً فَنَحَرَ مَا بَقِیَ (6) وَ أَشْرَکَهُ فِی هَدْیِهِ، ثُمَّ أَمَرَ مِنْ کُلِّ بَدَنَةٍ بِبَضْعَةٍ فَجُعِلَتْ فِی قِدْرٍ فَطُبِخَتْ فَأَکَلَا مِنْ لَحْمِهَا وَ شَرِبَا مِنْ مَرَقِهَا، ثُمَّ رَکِبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]

ص: 607


1- فی المصدر: و کان.
2- هنا سقط و هو: فقالت: أبی أمرنی بهذا. جاء فی المصدر.
3- لا توجد: إذا، فی المصدر.
4- فی (س): زیادة: لی، بعد قال، و کتب بعدها رمز نسخة بدل صحیحة (صح د). و لا توجد فی المصدر. و فی (ک): قال: قال لی، و خطّ علی: قال لی.
5- فی جامع الأصول: إلّا النّبی.
6- فی المصدر: ما غبر.

فَأَفَاضَ إِلَی الْبَیْتِ فَصَلَّی بِمَکَّةَ الظُّهْرَ، فَأَتَی بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ یَسْقُونَ (1) عَلَی زَمْزَمَ، فَقَالَ: انْزِعُوا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَلَوْ لَا أَنْ یَغْلِبَکُمُ النَّاسُ عَلَی سِقَایَتِکُمْ لَنَزَعْتُ مَعَکُمْ، فَنَاوَلُوهُ دَلْواً فَشَرِبَ مِنْهُ.

قال فی النهایة (2) فی حدیث جابر: فقام فی نساجة ملتحفا بها: هی (3) ضرب من الملاحف منسوجة کأنّها سمّیت بالمصدر، یقال: نسجت أنسج نسجا و نساجة.

و قال (4): فی حدیث جابر: فقام و ثوبه علی المشجب: هو- بکسر المیم-:

عیدان تضمّ رءوسها و یفرّج بین قوائمها و توضع علیها الثّیاب، و قد یعلّق (5) علیها الأسقیة لتبرید الماء، و هو من تشاجب الأمر: إذا اختلط.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (6) فِی صَحِیحِهِ، عَنْ جَابِرٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَهَلَّ وَ أَصْحَابَهُ بِالْحَجِّ وَ لَیْسَ مَعَ أَحَدٍ مِنْهُمْ هَدْیٌ غَیْرَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ طَلْحَةَ، وَ کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدِمَ (7) مِنَ الْیَمَنِ وَ مَعَهُ الْهَدْیُ، فَقَالَ: أَهْلَلْتُ بِمَا أَهَلَّ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، وَ أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَذِنَ لِأَصْحَابِهِ أَنْ یَجْعَلُوهَا عُمْرَةً یَطُوفُوا بِالْبَیْتِ ثُمَّ یُقَصِّرُوا وَ یُحِلُّوا إِلَّا مَنْ مَعَهُ الْهَدْیُ، فَقَالُوا: أَ نَنْطَلِقُ إِلَی مِنًی وَ ذَکَرُ أَحَدِنَا یَقْطُرُ، فَبَلَغَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ: لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ مَا هَدَیْتُ (8)، وَ لَوْ لَا أَنَّ مَعِیَ الْهَدْیَ

ص: 608


1- جاءت زیادة: و هم، قبل: یسقون، فی المصدر.
2- النهایة 5- 46، و انظر: لسان العرب 2- 376.
3- لا توجد: هی، فی (س).
4- ابن الأثیر فی النهایة 2- 445، و نحوها فی لسان العرب 1- 484، و انظر: مجمع البحرین 2- 86.
5- فی المصدر: و تعلق.
6- صحیح البخاریّ 3- 402 فی کتاب الحجّ فی أبواب متعدّدة.
7- فی المصدر: فقدم علیّ (علیه السلام).
8- فی المصدر: ما أهدیت.

لَأَحْلَلْتُ .. وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ: وَ إِنَّ سُرَاقَةَ بْنَ مَالِکِ بْنِ جُعْثُمٍ (1) لَقِیَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ هُوَ بِالْعَقَبَةِ وَ هُوَ یَرْمِیهَا، فَقَالَ: أَ لَکُمْ هَذِهِ خَاصَّةً یَا رَسُولَ اللَّهِ؟. فَقَالَ: لِلْأَبَدِ (2).

وَ قَدْ رَوَی الْبُخَارِیُّ (3) وَ مُسْلِمٌ (4) وَ النَّسَائِیُّ (5) وَ أَبُو دَاوُدَ (6) قَرِیباً مِنْ هَذِهِ الرِّوَایَةِ بِأَسَانِیدَ مُتَکَثِّرةٍ وَ أَلْفَاظٍ مُتَقَارِبَةٍ عَنْ جَابِرٍ، وَ هِیَ مَذْکُورَةٌ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (7).

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (8)، عَنْ أَبِی مُوسَی الْأَشْعَرِیِّ، قَالَ: قَدِمْتُ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِالْبَطْحَاءِ- وَ هُوَ مُنِیحٌ (9)

فَقَالَ: أَ حَجَجْتَ؟. قُلْتُ: نَعَمْ.

قَالَ: بِمَا أَهْلَلْتَ؟. قُلْتُ: لَبَّیْکَ بِإِهْلَالِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] . قَالَ:

أَحْسَنْتَ، طُفْ بِالْبَیْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ ثُمَّ أَحِلَّ، فَطُفْتُ بِالْبَیْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ ثُمَّ أَتَیْتُ امْرَأَةً مِنْ قَیْسٍ، فقلت [فَفَلَتْ] رَأْسِی، ثُمَّ أَهْلَلْتُ بِالْحَجِّ، فَکُنْتُ أُفْتِی بِهِ حَتَّی کَانَ فِی خِلَافَةِ عُمَرَ، فَقَالَ: إِنْ أَخَذْنَا بِکِتَابِ اللَّهِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُنَا بِالتَّمَامِ، وَ إِنْ أَخَذْنَا بِقَوْلِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَإِنَّهُ لَمْ یُحِلَّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ (10).

ص: 609


1- کذا فی طبعتی البحار، و الظّاهر: جعشم، کما فی المصدر و سیأتی التّصریح به.
2- و جاء باختلاف یسیر فی صحیح مسلم کتاب الحجّ باب بیان وجوب الإحرام حدیث 1213.
3- صحیح البخاریّ 3- 403 فی کتاب الحجّ فی أبواب عدیدة. و نقله عن ابن عبّاس فیه 3- 148.
4- صحیح مسلم کتاب الحجّ باب وجوه الإحرام حدیث 1214، 1215، 1216، و روی عن سراقة بن مالک فیه 1- 346.
5- سنن النّسائیّ 5- 178 و 179 کتاب الحجّ باب إباحة فسخ الحجّ بعمرة لمن لم یسق الهدی.
6- سنن أبی داود کتاب المناسک باب فی إفراد الحجّ، أحادیث 1785، 1786، 1787، 1788، 1789، و أخرج عن سراقة فیه 2- 282.
7- جامع الأصول 3- 127- 134 حدیث 1413 بألفاظ مختلفة و مصادر عدیدة. و رواه أحمد بن حنبل فی المسند 3- 305، و غیره من أئمّة الحدیث منهم.
8- صحیح البخاریّ 3- 491 کتاب الحجّ باب متی یحلّ المعتمر.
9- فی (ک): متیح. و فی المصدر: و هو منیخ بالبطحاء.
10- جاء مقاربا لهذا فی صحیح مسلم کتاب الحجّ باب نسخ التّحلّل من الإحرام و الأمر بالتّمام حدیث 1221.

و مثله روی فی موضع آخر بأدنی تغییر (1).

- وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2)، عَنِ النَّسَائِیِّ (3)

مِثْلَهُ.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (4) أَیْضاً، عَنْ عَائِشَةَ، قَالَتْ: خَرَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] لِخَمْسٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ لَا نَرَی إِلَّا الْحَجَّ، فَلَمَّا دَنَوْنَا مِنْ مَکَّةَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مَنْ لَمْ یَکُنْ مَعَهُ هَدْیٌ إِذَا طَافَ وَ سَعَی بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ أَنْ یُحِلَّ، قَالَ: فَدَخَلَ عَلَیْنَا یَوْمَ النَّحْرِ بِلَحْمِ بَقَرٍ، فَقُلْتُ: مَا هَذَا؟.

فَقِیلَ: ذَبَحَ رَسُولُ اللَّهِ عَنْ أَزْوَاجِهِ.

وَ قَدْ حَکَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (5)، عَنِ الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ (6) وَ أَبِی دَاوُدَ (7) وَ الْمُوَطَّإِ (8) رِوَایَاتٍ کَثِیرَةٍ عَنْ عَائِشَةَ تُؤَدِّی مُؤَدَّی هَذِهِ الرِّوَایَةِ.

ص: 610


1- صحیح البخاریّ کتاب الحجّ باب من أحلّ فی زمن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و باب التمتّع و القران و الإفراد بالحج، و باب الذبح قبل الحلق، و کتاب المغازی باب بعث أبی موسی و معاذ إلی الیمن، باب حجّة الوداع، و الألفاظ مختلفة فیه فراجع. و جاء فی مسند أحمد بن حنبل 4- 393 و 395 و 410 ثلاث روایات أکثر تفصیلا عن أبی موسی، و رواها البیهقیّ فی سننه 4- 388.
2- جامع الأصول 3- 153- 155 حدیث 1417.
3- سنن النّسائیّ 5- 153 کتاب الحجّ باب التّمتّع.
4- صحیح البخاریّ 1- 341 فی الحیض، باب کیف کان بدء الحیض، باب تقضی الحائض المناسک کلّها إلّا الطّواف بالبیت، و کتاب الحجّ باب الحجّ علی الرّحل، و باب قول اللّه تعالی: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ» ..، و أبواب أخر. و نقله عنه فی جامع الأصول 3- 146.
5- جامع الأصول 3- 140- 150 حدیث 1415.
6- صحیح مسلم کتاب الحجّ باب بیان وجوه الإحرام، و أنّه یجوز إفراد الحجّ، حدیث 1211.
7- سنن أبی داود کتاب المناسک باب فی إفراد الحجّ حدیث 1778- 1783.
8- موطّأ مالک 1- 410- 412 کتاب الحجّ باب دخول الحائض مکّة. و انظر سنن النّسائیّ کتاب الحجّ باب إباحة فسخ الحجّ بعمرة لمن لم یسق الهدی حدیث 1775 1778.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (1) أَیْضاً، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ مُتْعَةِ الْحَجِّ، فَقَالَ: أَهَلَّ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ أَزْوَاجُ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَ أَهْلَلْنَا، فَلَمَّا قَدِمْنَا مَکَّةَ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: اجْعَلُوا إِهْلَالَکُمْ بِالْحَجِّ عُمْرَةً إِلَّا مَنْ قَلَّدَ الْهَدْیَ، طُفْنَا بِالْبَیْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ أَتَیْنَا النِّسَاءَ وَ لَبِسْنَا الثِّیَابَ، وَ قَالَ: مَنْ قَلَّدَ الْهَدْیَ فَإِنَّهُ لَا یُحِلُّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ، ثُمَّ أَمَرَنَا عَشِیَّةَ التَّرْوِیَةِ أَنْ نُهِلَّ بِالْحَجِّ، فَإِذَا فَرَغْنَا مِنَ الْمَنَاسِکِ جِئْنَا فَطُفْنَا بِالْبَیْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَقَدْ (2) تَمَّ حَجُّنَا وَ عَلَیْنَا الْهَدْیُ، کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی (3): فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ (4) إِلَی أَمْصَارِکُمْ الشَّاةُ تُجْزِی، فَجَمَعُوا نُسُکَیْنِ فِی عَامٍ (5) بَیْنَ الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ، فَإِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَهُ فِی کِتَابِهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَبَاحَهُ نَاسٌ غَیْرَ أَهْلِ مَکَّةَ، قَالَ اللَّهُ: ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ (6) وَ أَشْهُرُ الْحَجِّ الَّذِی (7) ذَکَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: شَوَّالٌ، وَ ذُو الْقَعْدَةِ، وَ ذُو الْحِجَّةِ، فَمَنْ تَمَتَّعَ فِی هَذِهِ الْأَشْهُرِ فَعَلَیْهِ دَمٌ أَوْ صَوْمٌ،.

**[ترجمه]«شفا»: یعنی تعداد کمی از مردم، که از این سخن عرب گرفته شده است: «غابت الشمس الا شفاً»: خورشید غروب کرد و جز مقدار کمی از نورش باقی ماند. ابن اثیر می گوید: و أزهری گفته است: این گفته ابن عباس: «الا شفاً» یعنی «الا أن یشفی»، به این معنا که (بر زنا اشراف دارد) ولی آن را انجام نمی دهد. این اسم (شفا) به جای مصدر حقیقی که «إشفاء علی الشی» است، نشسته است. و به لبه هر چیزی، شفا گفته می شود.

و فخر رازی - 1. تفسیرفخررازی10: 49 - در

تفسیر آیه متعه، از محمد ­بن ­جریر طبری - 2. تفسیرطبری5: 9 -

نقل می کند که گفته­ است: علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: اگر عمر مردم را از متعه نهی نمی کرد، جز بدبخت کسی زنا نمی کرد.

ص: 601

و از عمر بن حصین نقل شده است که گفت: این آیه متعه در کتاب خدا نازل شد، و پس از آن، آیه ای که آن را منسوخ کند، نازل نشد. و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ما را به این کار(متعه) امر کرد و ما هم متعه کردیم. و پیامبرصلَّی الله علیه و آله از دنیا رفت و ما را از این کار نهی ننمود، پس مردی رأی و خواسته خود را گفت - . التاج الجامع الاصول2: 334 - :

و به زودی، در روایتی طولانی که مفضّل آن را از امام صادق نقل کرده است، خواهیم آورد که آن را در جلد 13 - . بحارالانوار53: 26-32 -

این کتاب آورده ایم، و آن مشتمل بر دلیل تحریم متعه از سوی عمر است و این که آن، به خاطر خواهرش عفراء بود.

و اما در مشروع بودن و بقای حکم متعه حج، هیچ اختلافی بین مسلمانان وجود ندارد. و فقیهان اهل سنت

ص: 602

در این که حج تمتع آیا برترین حج هاست یا نه، اختلاف دارند. شافعی در یکی از دو قول خود - . فتح العزیز7: 106، و التفسیر الکبیر5/155 -

گفته است، و نیز مالک - 6 . التفسیرالکبیر5 : 155 -

گفته است: حج تمتع بهتر است. و شافعی در سخن دیگر خود گفته است - . المجموع7: 151 - : برترین حج ها، افراد سپس تمتع و پس از آن قِران است.

و شرعی بودن آن را، این فرموده خداوند متعال: « فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ»، - . بقره/196 - {پس هر کس از ]اعمال[ عمره به حج پرداخت، ]باید[ آنچه از قربانی میسر است ]قربانی کند[.}

از جمله اخباری که در این باره آمده، روایتی است که مسلم در صحیح خود - . صحیح مسلم، کتاب الحج، باب احرام النفساء، دو حدیث 1210، 1218 -

با چهار اسناد

ص: 603

آن را نقل کرده و نیز ابن اثیر در «جامع الاصول» روایت کرده است.

گفت: و این روایت را، ابو داوود - 3 . سنن ابی داوود، کتاب المناسک، باب صفة حجة الاحادیث 1905،1907،1908،1909 -

با وجود طولانی بودنش اخراج کرده، و نسائی - [9]. سنن النسانی1: 122-123، و 43/5-44 - قسمت های مختلف آن را از جعفر بن محمد از پدرشان علیهم السلام نقل کرده، که فرمود: بر جابر بن عبداللّه انصاری داخل شدم. جابر از جمع حاضر درباره خودشان پرسید تا این که به من رسید، من گفتم: من محمد بن علی بن حسین هستم. در این هنگام جابر دستش را به طرف سر من دراز کرد، و دکمه بالای پیراهنم را باز کرد، پس دکمه پایین را باز کرد، سپس دستش را بر روی سینه من گذاشت - در آن هنگام من نوجوانی بودم - جابر گفت: خوش آمدی، ای برادر زاده ام، هرچه می خواهی از من بپرس، من از او پرسیدم، در حالی که او نابینا بود و وقت نماز نزدیک شده ­بود. پس جابر با ملافه ای که به خود بسته بود، برخاست. هرگاه آن را بردوش خود می انداخت، گوشه های آن - به خاطر کوچکی آن ملافه - برمی گشت، و ردای او در کنار او بر جا لباسی آویزان بود. پس با ما نماز خواند - امام ما بود -. من گفتم: مرا از حج

ص: 604

رسول خدا صلَّی الله علیه و آله باخبر کن. او با دستش اشاره کرد و نُه بار شمرد. سپس جابر گفت: رسول خدا نه سال درنگ کردند و در این مدت حج ننمود، سال دهم به مردم خبر دادند که رسول خدا قصد حج دارد ... بنابراین جمعیت بسیاری به مدینه آمدند و همه آن­ها می خواستند از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پیروی کرده و همانند او اعمال حج را به جا بیاورند.

پس به همراه حضرت از مدینه خارج شدیم، همین که به منطقه ذا الحلیفه رسیدیم، اسماء بنت عمیس، محمد بن ابوبکر را به دنیا آورد. اسماء را نزد پیامبر فرستادند تا ببیند چگونه اعمال را به جا بیاورد؟ پیامبر فرمود: غسل کن و بر خودت پوششی قرار ده و احرام کن. پیامبر صلَّی الله علیه و آله در آن مسجد نماز گذارد، و سپس سوار بر شتر خود، وارد قصراء شد تا این که به بیداء رسید. من تا آنجایی که چشم می دید، نگاه کردم. در برابر حضرت پر از سواران و پیاده ها بود، و سمت چپ و راست و پشت سر وی این گونه بود، و رسول خدا در میان ما بود. بر حضرت قرآن نازل می شد و حضرت تأویل آن را می دانست و هر چه پیامبر انجام می داد، ما هم به آن عمل می کردیم. پس پیامبر با گفتن: لبیک اللهم لبیک .. لبیک لا شریک لک لبیک .. إن الحمد والنعمة لک والملک .. لا شریک لک، محرم شد و مردم هم همانند پیامبر لبیک گفتند، و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله چیزی بر

ص: 605

آن ها اضافه نکرد و تلبیه می گفت .

جابر گفت: تنها نیت مان حج بود و عمره را نمی شناختیم تا این که به همراه پیامبر به کعبه رسیدیم. پیامبر رکن را استلام کرد و سه بار دوان دوان و چهار بار با راه رفتن طواف کرد، سپس به مقام ابراهیم رسید و این آیه را تلاوت کرد: «وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّی»، - .بقره/125 - {ودر

مقام ابراهیم نمازگاهی برای خود اختیار کنید.} پیامبرصلَّی الله علیه و آله مقام را میان خود و کعبه قرار داد (پشت مقام ابراهیم ایستاد) - پدرم می گفت، و من آن را نمی دانم، پدرم آن را فقط از پیامبر ذکر کرده است. - پیامبر در دو رکعت نماز، سوره اخلاص و کافرون را می خواند، پس ازآن به رکن برگشت و استلام کرد، سپس از باب به طرف صفا خارج شد. هنگامی که به صفا نزدیک شد، این آیه را خواند: «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ» - . بقره /158 -

از آن چه خداوند آغاز کرده، شما هم آغاز کنید... بنابراین پیامبر از صفا آغاز کرد و از آن بالا رفت تا این که خانه کعبه را دید، پس رو به قبله کرد، توحید و تکبیر گفت و نیز گفت: لا اله الا اللّه وحده لاشریک له، له الملک و له الحمد و هو علی کل شیء قدیر، لا اله الا اللّه وحدَه انجز وعدَه، و هَزَمَ الحزابَ وحدَه. سپس بین آن دعایی خواند، و همانند این را سه بار گفت، پس از آن به مروه فرود آمد و در وسط وادی ایستاد، پیامبر سعی کرد. همین که ما از صفا بالا رفتیم، حضرت با راه رفتن سعی کرد تا این که به مروه رسید و هرچه را در صفا انجام داده بود، در مروه نیز انجام داد، تا این که وقتی آخرین سعی پیامبر بر

ص: 606

مروه افتاد، فرمود:

اگر من از قبل از آن چه خواهد شد خبر داشتم، با خود قربانی نمی آوردم و آن را عمره قرار می دادم، هر کس از شما قربانی ندارد از احرام خارج شود و عمره بگذارد. سراقة بن مالک بن جعشم برخاست و گفت: ای رسول خدا، آیا این حکم جدید، مخصوص امسال است و یا این که برای همیشه جاری است؟ در این هنگام پیامبر انگشتانش را در همدیگر کرد و فرمود: در حج، اینگونه وارد عمره شدم - دوبار - نه، بلکه برای همیشه جاری است... و علی علیه السلام از یمن با شتران فربه پیامبرصلَّی الله علیه و آله آمد و فاطمه علیها السلام را از جمله کسانی یافت که از احرام خارج شده بود و لباس رنگی پوشیده و سرمه کشیده بود. علی علیه السلام به این خاطر او را سرزنش کرد، حضرت فاطمه سلام الله علیها گفت: پدرم مرا به این کار امر کرده است. جابر می گوید: علی علیه السلام در عراق می فرمود: نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله رفتم در حالی که از فاطمه به خاطر کاری که کرده بود، ناراحت بودم و می خواستم نظر رسول خدا را در آن چه فاطمه گفته بود، جویا شوم. پس حضرت را با خبر کردم که من به خاطر آن کار او را سرزنش کردم و این که فاطمه گفت: پدرم مرا به این کار امر کرده است. پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: فاطمه راست گفته است، ای علی، هنگامی که حج را بر خود واجب کردی، چه گفتی؟ علی علیه السلام می گوید: من عرض کردم، خداوندا، همان گونه که پیامبرت صلَّی الله علیه و آله تلبیه گفته، من هم می گویم. حضرت فرمود: ولی از احرام خارج مشو که به همراه خود قربانی آورده ام.

جابر گفت: شتران قربانی که علی علیه السلام از یمن آورده بود و شترانی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله از مدینه آورده بودند، صد تا بود. جابر گفت: جز رسول خدا و کسانی که قربانی آورده بودند؛ همه مردم از احرام خارج شدند. چون روز ترویه فرا رسید؛ مردم به سوی منی حرکت کردند و تلبیه حج را گفتند...، و این حدیث را با همه طولانی بودنش روایت کرد تا این گفته وی: سپس پیامبر به طرف قربانگاه حرکت کردند و شصت و سه شتر قربانی چاق را با دست خود نحر کرد، سپس بقیه شترها را به علی علیه السلام داد و او هم آن ها را نحر کرد و در قربانی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شرکت جست، پس از آن حضرت دستور داد از هر شتر قربانی، مقداری گوشت بردارند و در دیگ قرار دهند. پس از آن که پخته شد، هر دو از گوشت آن خوردند و از آب گوشت آن نوشیدند. سپس پیامبر سوار بر شتر شد و

ص: 607

به سوی کعبه روانه شد و نماز ظهر را در مکه خواند، و نزد فرزندان عبدالمطلب، درحالی که حاجیان را از زمزم سیراب می کردند، آمد و فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب، برای من آب بکشید، اگر ترس از غلبه مردم بر سقایه شما نبود، به همراه شما از زمزم آب می کشیدم. آن ها هم به حضرت دلوی آب دادند، حضرت از آن نوشید.

در «النهایه» - . النهایه5: 46 -

و در حدیث جابر آمده است: «قام فی نساجةٍ ملتحفاً بها»: نِساجة، نوعی ملافه بافته شده است، گویی به مصدر نام گذاری شده است، گفته می شود: «نسجتُ انسج نسجاً و نساجةً»، یعنی بافتم. و نیز گفته است - . النهایه1: 445 - :

در حدیث جابر آمده است: «فقام و ثوبُه علی المِشْجَب»: مِشْجَب - به کسر میم - چوب هایی هستند که سر آن ها را گرد می کنند و پایه آن ها را در دیوار فرو می برند و لباس ها را بر آن آویزان می کنند؛ جالباسی، چوب لباسی، رخت آویز، و گاهی مشک آب برای خنک کردن آن به آن ها آویزان می شود، و مشجب از «تشاجب الأمر» گرفته شده است: یعنی هر گاه امر مختلط شود.

و بخاری - .صحیح بخاری3: 402 -

در صحیح خود، از جابر روایت کرده است: پیامبر صلَّی الله علیه و آله و اصحابش در حج تلبیه گفتند و جز رسول خدا و طلحه، کسی از آن ها به همراه خود قربانی نداشتند، و علی علیه السلام از یمن آمده بود و به همراه خود شتران قربانی آورده بود. علی علیه السلام فرمود: همانند رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تلبیه گفتم. و پیامبر به اصحابش اجازه داد که حج را عمره قرار دهند. مردم خانه خدا را طواف می کردند، سپس آن را کوتاه کرده و جز کسانی که قربانی آورده بودند، از احرام بیرون آمدند. آن ها گفتند: آیا به سوی مِنی روانه شویم، حال آن که جنب هستیم؟! این سخن آن ها به پیامبر صلَّی الله علیه و آله رسید، حضرت فرمود: اگر از قبل می دانستم چه پیش خواهد آمد، با خود قربانی نمی آوردم. اگر به همراه خود قربانی نیاورده بودم،

ص: 608

از احرام بیرون می آمدم... و حدیث را تا اینجا روایت می کند: و سراقة بن مالک بن جَعْشم، پیامبر صلَّی الله علیه و آله را درحالی دید که رمی عقبه می کرد. سراقة پرسید: ای رسول خدا، آیا این دستور مختص زمان شماست؟ پیامبر فرمود: نه، برای همیشه است .

و بخاری - . صحیح البخاری3: 402 -

و مسلم - . صحیح مسلم: کتاب الحج، باب وجوه لاحرام، احادیث 1214-1216 -

و نسائی - . سنن النسائی5: 178-179 -

و ابو داوود - . سنن ابی داوود، کتاب المناسک، باب فی افراد الحج، احادیث 1214-1216 - ،

با سندهای زیاد و الفاظ نزدیک به حدیث جابر، روایتی نزدیک به این روایت را نقل کرده اند و در جامع الاصول - . جامع الاصول3: 137-134، حدیث 1413 -

ذکر شده است.

و بخاری - . صحیح البخاری3: 491 - ،

از ابوموسی اشعری روایت کرده که گفت: در مکه خدمت پیامبر صلَّی الله علیه و آله رسیدم، پیامبر در آنجا فرود آمده بود. پیامبر پرسید: آیا حجّ به جا آوردید؟ من عرض کردم: آری. حضرت فرمود: به چه چیزی تلبیه و لبیک گفتی؟ من گفتم: همانند تلبیه شما لبیک گفتم. پیامبر فرمود: آفرین بر تو، خانه را طواف کن و سعی صفا و مروه را به جای آور سپس از احرام خارج شو. من طواف خانه خدا را کردم و سعی صفا و مروه به جای آوردم، پس برای حج لبیک گفتم، و تا آخر خلافت عمر به آن فتوا می دادم. پس عمر گفت: اگر کتاب خدا را در نظر بگیریم، ما را به تمام کردن آن امر می کند و اگر سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله را در نظر بگیریم، پیامبر از احرام بیرون نیامد تا این که قربانی ها به محل خود برسند.

ص: 609

و در جایی دیگر با تغییر اندکی، - . صحیح بخاری3: 308 -

همانند این نقل شده است، و در جامع الاصول - . جامع الاصول3: 153-155،حدیث 1417 - از نسائی همانند این - . سنن نسائی5: 153، کتاب الحج باب التمتع -

روایت آمده است، و نیز بخاری - . صحیح بخاری1: 341 -

از عایشه نقل کرده است که گفت: پنج روز مانده به ذی الحجه، به همراه پیامبر به قصد حج از مدینه خارج شدیم. وقتی که به مکه نزدیک شدیم، پیامبر صلَّی الله علیه و آله به کسانی که با خود قربانی نداشتند دستور داد، هرگاه کعبه را طواف کرده و بین صفا و مروه سعی نمودند، از احرام خارج شوند. - گفت: - روز قربانگاه با گوشت گاو بر ما داخل شد، من گفتم: این چیست؟ گفته شد: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به جای همسرانش قربانی کرده است.

و ابن اثیر در جامع الاصول - . جامع الاصول3: 140-150، حدیث 1415 - ،

از بخاری و مسلم - . صحیح مسلم، کتاب الحج، باب بیان وجوه الاحرام و این که حج افراد جایز است، حدیث 1211 -

و ابی داوود - . سنن ابی داوود، کتاب المناسک، باب فی افراد الحج، احادیث 1787-1783 -

و موطأ - . موطأ مالک1: 410-412، کتاب الحج، باب دخول الحائض مکه. -

روایت های زیادی از عایشه حکایت کرده اند که معنا و مفهوم این روایت را می رساند.

ص: 610

و نیز بخاری - . صحیح بخاری3: 345-346، تعلیق فی الحج، باب قول الله تعالی: «ذلک لمن یکن اهلُه حاضری المسجد الحرام». - ،

از ابن عباس روایت کرده است که از او درباره حج تمتع پرسیدند، ابن عباس پاسخ داد: مهاجرین و انصار و زنان پیامبر صلَّی الله علیه و آله در حجة الوداع لبیک گفتند و ما هم لبیک گفتیم، چون به مکه رسیدیم، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: این لبیک گفتن خودتان در حج را عمره قرار دهید، مگر کسانی که به همراه خود قربانی آورده اند. ما طواف خانه خدا را نموده و سعی صفا و مروه را به جا آوردیم و با زنانمان مباشرت کردیم و لباس به تن نمودیم و پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: هر کس با خود قربانی دارد، تا زمانی که آن ها به محلشان نرسیده اند، نمی تواند از احرام بیرون بیاید (حج تمتع کند). سپس شام روز ترویه به ما امر فرمود که در حج لبیک بگوییم، چون از مناسک حج فراغت یافتیم، خانه کعبه را طواف کرده و در صفا و مروه سعی نمودیم، پس حج ما تمام شد و قربانی بر گردن ما بود، همان گونه که خداوند متعال می فرماید: «فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ»، - . بقره/196 - {پس

هر کس از [اعمال] عمره به حج پرداخت [باید] آنچه از قربانی میسر است [قربانی کند] و آن کس که [قربانی] نیافت [باید] در هنگام حج سه روز روزه [بدارد] و چون برگشتید} به وطن خود بازگشتید، و در عوض آن، قربانی گوسفند داده می شود. پس مسلمانان در یک سال، میان حج و عمره، دو عبادت به جا آوردند، و خداوند آن را در کتاب خویش نازل کرد و پیامبرش صلَّی الله علیه و آله آن را سنتی قرار داد و جز بر اهل مکه، آن را حلال کرد. خداوند در این باره فرمود: « ذَلِکَ لِمَن لَّمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ » - . بقره/196 - {این [حج تمتع] برای کسی است که اهل مسجد الحرام [=مکه] نباشد.}و ماه های حجی که خداوند عزوجل ذکر کرده است: شوال و ذی القعده و ذی الحجة است و هر کس در این ماه ها متعه کند، باید یا قربانی کرده و یا روزه بگیرد.

**[ترجمه]

و الرفث: الجماع، و الفسوق: المعاصی، و الجدال:

المراء (8).

وَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ (9)، قَالَ: سَأَلْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ عَنِ الْمُتْعَةِ، فَأَمَرَنِی بِهَا، وَ سَأَلْتُهُ

ص: 611


1- صحیح البخاریّ 3- 345- 346 تعلیق فی الحجّ، باب قول اللّه تعالی: «ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ». باختلاف یسیر.
2- فی المصدر: و قد.
3- خط علی لفظ: تعالی، فی (س). و لا یوجد لفظ الجلالة و أوّل الآیة فی المصدر.
4- البقرة: 196.
5- قد تقرأ الکلمة فی (ک): عامین.
6- البقرة: 196.
7- فی المصدر: الّتی، و هو الظّاهر.
8- و أورده ابن الأثیر فی جامع الأصول 3- 120- 122 حدیث 1404، و حکاه عن الجمع بین الصحیحین للحمیدی، و ذکره الحافظ فی فتح الباری 3- 345.
9- صحیح البخاریّ 3- 426- 428 [3- 114] کتاب الحجّ باب «فمن تمتّع بالعمرة إلی الحجّ».

عَنِ الْهَدْیِ، فَقَالَ: جَزُورٌ (1) أَوْ بَقَرَةٌ أَوْ شَاةٌ أَوْ شَرْکٌ فِی دَمٍ، قَالَ: وَ کَانَ نَاسٌ کَرِهُوهَا، فَنِمْتُ فَرَأَیْتُ فِی الْمَنَامِ کَأَنَّ إِنْسَاناً یُنَادِی: حَجٌّ مَبْرُورٌ وَ عُمْرَةٌ (2) مُتَقَبَّلَةٌ، فَأَتَیْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ فَحَدَّثْتُهُ، فَقَالَ: اللَّهُ أَکْبَرُ (3) سُنَّةُ أَبِی الْقَاسِمِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] (4).

وَ رَوَی مُسْلِمٌ قَرِیباً مِنْهَا (5).

وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (6)، عَنْ مُسْلِمٍ (7) وَ النَّسَائِیِّ (8)، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: هَذِهِ عُمْرَةٌ اسْتَمْتَعْنَا بِهَا، فَمَنْ لَمْ یَکُنْ مَعَهُ الْهَدْیُ فَلْیُحِلَّ الْحِلَّ کُلَّهُ، فَإِنَّ الْعُمْرَةَ قَدْ دَخَلَتْ فِی الْحَجِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

ص: 612


1- فی المصدر: فیها جزور.
2- خ. ل: متعة، جاءت فی المصدر، و وردت فی جامع الأصول.
3- اللّه أکبر، مکررة فی المصدر.
4- و رواه السّیوطیّ فی الدّرّ المنثور 1- 217 نقلا عن البخاریّ، و قال العسقلانی فی إرشاد السّاری 3- 204 فی قوله: و کان ناسا کرهوها ..: یعنی کعمر بن الخطّاب و عثمان بن عفّان و غیرهما ممّن نقل الخلاف فی ذلک.
5- صحیح مسلم کتاب الحجّ باب جواز العمرة فی أشهر الحجّ حدیث 1242. و نقله السّیوطیّ عن مسلم فی الدّرّ المنثور 1- 217. و أورده- و الّذی قبله- ابن الأثیر فی جامع الأصول 3- 124- 125 حدیث 1407.
6- جامع الأصول 3- 134- 138 وسط الحدیث من 1414.
7- صحیح مسلم کتاب الحجّ باب جواز العمرة فی أشهر الحجّ حدیث 1240- 1241.
8- سنن النّسائیّ 5- 180- 202 کتاب الحجّ باب الوقت الّذی وافی فیه النّبیّ (صلی الله علیه و آله) مکّة، و باب إباحة فسخ الحجّ بعمرة لمن لم یسق الهدی. و أخرجه أحمد بن حنبل فی مسنده 1- 252. و بألفاظ مختلفة- و المعنی واحد- جاءت فی صحیح البخاریّ 3- 337- 338 کتاب الحجّ باب التّمتّع و القران و الإفراد بالحجّ، و باب فسخ الحجّ لمن لم یکن معه هدی، و فی کتاب فضائل أصحاب النّبیّ (صلی الله علیه و آله)، و باب أیّام الجاهلیّة، و غیرها.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (1)

أَیْضاً-، عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ، قَالَ: اخْتَلَفَ عَلِیٌّ وَ عُثْمَانُ- وَ هُمْ بِعُسْفَانَ (2)

فِی الْمُتْعَةِ، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا تُرِیدُ إِلَّا أَنْ تَنْهَی عَنْ أَمْرٍ فَعَلَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَلَمَّا رَأَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ذَلِکَ أَهَلَّ بِهِمَا جَمِیعاً.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (3) وَ مُسْلِمٌ (4)، عَنْ مَرْوَانَ بْنِ الْحَکَمِ، أَنَّهُ شَهِدَ عَلِیّاً وَ عُثْمَانَ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ، وَ عُثْمَانُ یَنْهَی عَنِ الْمُتْعَةِ وَ أَنْ یُجْمَعَ بَیْنَهُمَا، فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ عَلِیٌّ أَهَلَّ بِهِمَا: لَبَّیْکَ بِعُمْرَةٍ وَ حَجَّةٍ، فَقَالَ عُثْمَانُ: تَرَانِی أَنْهَی النَّاسَ وَ أَنْتَ تَفْعَلُهُ؟! فَقَالَ:

مَا کُنْتُ لِأَدَعَ سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] لِقَوْلِ أَحَدٍ.

وَ رَوَی النَّسَائِیُّ (5) رِوَایَتَیْنِ فِی هَذَا الْمَعْنَی (6).

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (7) رِوَایَاتٍ فِی هَذَا الْمَعْنَی.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (8)، عَنْ عِمْرَانَ، قَالَ: تَمَتَّعْنَا عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ نَزَلَ الْقُرْآنُ، وَ قَالَ رَجُلٌ بِرَأْیِهِ مَا شَاءَ (9).

ص: 613


1- صحیح البخاریّ 3- 336 کتاب الحجّ باب التّمتّع و القران و الإفراد فی الحجّ، و باب فسخ الحجّ لمن لم یکن معه هدی، و أورده ابن الأثیر- باختلاف یسیر- فی جامع الأصول 3- 109 صدر حدیث 1395.
2- فی (ک): یعسفان، و هو سهو.
3- صحیح البخاریّ 3- 336 فی کتاب الحجّ.
4- صحیح مسلم کتاب الحجّ باب جواز التّمتّع برقم 1223.
5- سنن النّسائیّ 5- 148 کتاب الحجّ باب التّمتّع، و انظر: سنن البیهقیّ 4- 352 و 5- 22.
6- و أخرجهما ابن الأثیر فی جامع الأصول 3- 109- 110 ضمن حدیث 1395.
7- صحیح مسلم کتاب الحجّ باب جواز التّمتّع حدیث 1217. و أورد النّسائیّ فی سننه 5- 152 کتاب الحجّ باب التّمتّع عدّة روایات.
8- صحیح البخاریّ 2- 176 [3- 151] کتاب الحجّ باب التّمتّع حدیث 1.
9- قریب من هذا ما روی عن عمران بن حصین فی صحیح البخاریّ 8- 139 [7- 24] فی تفسیر سورة البقرة، باب فمن تمتّع بالعمرة إلی الحجّ، و کتاب الحجّ باب التّمتّع علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله 2- 172، و صحیح مسلم 1- 474 کتاب الحجّ باب جواز التّمتّع حدیث 1226، و سنن النّسائیّ 5- 149- 155 کتاب الحجّ باب القران، و سنن ابن ماجة: 220، و قد جاء فیه عن عمران بهذا المعنی، و روی أحمد فی المسند 4- 428 و 429 و 434 و 436 و 438 و غیرها روایات عدیدة عنه و عن جمع من أئمّة الحدیث. و أخرجه القرطبیّ- بلفظ مسلم- فی تفسیره 2- 365، و البیهقیّ فی سننه 5- 20، و لم یوردها ابن الأثیر فی جامع الأصول.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (1)، عَنْ مُطَرِّفٍ، قَالَ: قَالَ لِی عِمْرَانُ بْنُ الْحُصَیْنِ: إِنِّی لَأُحَدِّثُکَ بِالْحَدِیثِ الْیَوْمَ یَنْفَعُکَ اللَّهُ بِهِ بَعْدَ الْیَوْمِ، اعْلَمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَدْ أَعْمَرَ طَائِفَةً مِنْ أَهْلِهِ فِی الْعَشْرِ فَلَمْ تَنْزِلْ آیَةٌ تَنْسَخُ ذَلِکَ، وَ لَمْ یَنْهَ عَنْهُ حَتَّی مَضَی لِوَجْهِهِ، ارْتَأَی کُلُّ امْرِئٍ بَعْدُ مَا شَاءَ أَنْ یَرْتَئِیَ.

قَالَ مُسْلِمٌ (2): وَ حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ حَاتِمٍ کِلَاهُمَا، عَنْ (3) وَکِیعٍ، عَنْ سُفْیَانَ، عَنِ الْجَرِیرِیِّ بِهَذَا الْإِسْنَادِ.

و قال ابن حاتم (4) فی روایته: ارتأی رجل برأیه ما شاء- یعنی عمر-.

، و روی بستة أسانید عن عمران ما یؤدّی هذا المعنی.

و حکی فی جامع الأصول (5) ثلاث روایات فی هذا المعنی عن عمران.

منها.:

أَنَّهُ قَالَ: أُنْزِلَتْ آیَةُ الْمُتْعَةِ فِی کِتَابِ اللَّهِ فَفَعَلْنَاهَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ لَمْ یَنْزِلْ قُرْآنٌ یُحَرِّمُهُ وَ لَمْ یَنْهَ عَنْهَا حَتَّی مَاتَ، قَالَ رَجُلٌ بِرَأْیِهِ مَا شَاءَ.

ثُمَّ قَالَ: قَالَ الْبُخَارِیُّ (6): یُقَالُ إِنَّهُ عُمَرُ.

ص: 614


1- صحیح مسلم 1- 474، و أورده ابن حنبل فی مسنده 4- 434، و ابن ماجة فی سننه 2- 229، و ذکره فی السّنن الکبری 4- 344، و فتح الباری 3- 338.
2- صحیح مسلم 1- 474، و جاء فی سنن الدّارمیّ 2- 35، و بصورة أخری فی مسند أحمد بن حنبل 4- 428، و سنن النّسائیّ 5- 149.
3- لا توجد فی (س): عن.
4- صحیح مسلم 1- 474.
5- جامع الأصول 3- 116- 118 حدیث 1402.
6- قال شیخنا الأمینی فی الغدیر 6- 199، و فی بعض نسخ صحیح البخاریّ: قال: محمّد- أی البخاری-: یقال إنّه عمر ..- أی فی صحیحه 7- 124 [8- 139] فی تفسیر سورة البقرة، و فی کتاب الحجّ باب التّمتّع علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله-. قال القسطلانی فی الإرشاد: لأنّه کان ینهی عنها، و ذکر ابن کثیر فی التّفسیر 1- 233 نقلا عن البخاریّ، فقال: هذا الّذی قاله البخاری قد جاء مصرحا به: أنّ عمر کان ینهی النّاس عن التّمتّع. و قال ابن حجر فی فتح الباری 4- 339 و نقله الإسماعیلی عن البخاریّ کذلک، فهو عمدة الحمیدیّ فی ذلک، و لهذا جزم القرطبیّ و النووی و غیرهما.

و حکی عن النسائی (1) أیضا روایتین فی هذا المعنی.

وَ عَنْ مُسْلِمٍ (2) بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: هَذِهِ عُمْرَةٌ اسْتَمْتَعْنَا بِهَا (3) فَمَنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ (4) الْهَدْیُ فَلْیُحْلِلِ الْحِلَّ کُلَّهُ، فَإِنَّ الْعُمْرَةَ قَدْ دَخَلَتْ فِی الْحَجِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (5).

وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَاوُسٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ (6)، قَالَ: کَانُوا یَرَوْنَ أَنَّ الْعُمْرَةَ فِی أَشْهُرِ الْحَجِّ مِنْ أَفْجَرِ الْفُجُورِ فِی الْأَرْضِ وَ یَجْعَلُونَ الْمُحَرَّمَ صَفَراً (7) وَ یَقُولُونَ: إِذَا بَرَأَ الدَّبَرُ (8)، وَ عَفَا الْأَثَرُ، وَ انْسَلَخَ صَفَرٌ حَلَّتِ الْعُمْرَةُ لِمَنِ اعْتَمَرَ،

ص: 615


1- سنن النسائی 5- 149 و 155 کتاب الحجّ باب القران.
2- صحیح مسلم 1- 355 کتاب الحجّ باب جواز العمرة فی أشهر الحجّ حدیث 1241، و أورده ابن الأثیر فی جامع الأصول 3- 136 ذیل حدیث 1414.
3- لا توجد فی (ک): بها.
4- فی المصدر: معه، بدلا من: عنده.
5- و قد جاء فی سنن الدّارمیّ 2- 51، و سنن أبی داود 1- 283، و سنن النّسائیّ 5- 181، و سنن البیهقیّ 4- 344 و 552، و تفسیر ابن کثیر 1- 230 و قد صحّحه، و بهذا المضمون قد جاء عن سراقة بن مالک کما فی مسند أحمد بن حنبل 4- 175، و سنن ابن ماجة 2- 229. و قال التّرمذیّ فی صحیحه 1- 175: و فی الباب عن سراقة بن مالک و جابر بن عبد اللّه- ثمّ قال- و معنی هذا الحدیث: أن لا بأس بالعمرة فی أشهر الحجّ، و هکذا فسّره الشّافعیّ و أحمد و إسحاق، و معنی هذا الحدیث: أنّ أهل الجاهلیّة کانوا لا یعتمرون فی أشهر الحجّ، فلمّا جاء الإسلام رخّص النّبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فقال: دخلت العمرة فی الحجّ إلی یوم القیامة، یعنی لا بأس بالعمرة فی أشهر الحجّ. و ما أورده العینیّ فی عمدة القاری 4- 562 حریّ بالملاحظة.
6- أورده مسلم فی صحیحه کتاب الحجّ باب جواز العمرة فی أشهر الحجّ حدیث 1241، و نقله ابن الأثیر فی جامع الأصول 3- 134- 138 حدیث 1414.
7- فی المصدر: و کانوا یسمّون المحرّم: صفرا.
8- جاء فی حاشیة (ک): قال الجزریّ فی حدیث ابن عبّاس: کانوا یقولون فی الجاهلیّة: إذا برأ الدّبر و عفی الأثر و دخل صفر .. الدّبر- بالتّحریک-: الجرح الّذی یکون فی ظهر البعیر .. و قیل: هو أن یقرح خف البعیر. و عفی الأثر .. أی درس و امّحی، و فی روایة: و أعفی الوبر .. أی کثر وبر الإبل. منه طاب ثراه. انظر: النّهایة 2- 97، و لیس فیه: و دخل صفر. و 3- 266، و فیه: عفی، بدلا من: أعفی. و مثله فی لسان العرب 4- 274 و 15- 76.

قَدِمَ النَّبِیُّ (1) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَصْحَابُهُ صَبِیحَةَ (2) رَابِعَةٍ مُهِلِّینَ بِالْحَجِّ فَأَمَرَهُمْ (3) أَنْ یَجْعَلُوهَا عُمْرَةً، فَتَعَاظَمَ ذَلِکَ عِنْدَهُمْ، فَقَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَیُّ الْحِلِّ؟. قَالَ: الْحِلُّ کُلُّهُ (4).

وَ قَدْ رَوَی هَذِهِ الرِّوَایَةَ الْبُخَارِیُّ (5)، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، وَ رَوَاهَا أَبُو دَاوُدَ (6) وَ النَّسَائِیُّ (7) وَ أَوْرَدَهَا فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (8)، قَالَ (9): وَ أَخْرَجَ أَبُو دَاوُدَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی، أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا أَعْمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] عَائِشَةَ فِی ذِی الْحِجَّةِ إِلَّا لِیَقْطَعَ بِذَلِکَ أَمْرَ أَهْلِ الشِّرْکِ، فَإِنَّ هَذَا الْحَیَّ مِنْ قُرَیْشٍ وَ مَنْ دَانَ بِدِینِهِمْ کَانُوا یَقُولُونَ: إِذَا عَفَا الْأَثَرُ (10)، وَ بَرَأَ الدَّبَرُ، وَ دَخَلَ صَفَرٌ فَقَدْ حَلَّتِ الْعُمْرَةُ

ص: 616


1- فی المصدر: قال: فقدم رسول اللّه.
2- فی (ک) نسخة بدل: لصبیحة.
3- فی جامع الأصول: فأمرهم النّبیّ (صلی الله علیه و آله).
4- و رواه أیضا مسلم فی صحیحه فی کتاب الحجّ باب جواز العمرة فی أشهر الحجّ، و أحمد بن حنبل فی مسنده 1- 252، و البیهقیّ فی سننه 4- 354 و قال: أخرجه البخاریّ و مسلم- یعنی فی صحیحیهما-، و الطّحاویّ فی مشکل الآثار 3- 155، و الزرقانی فی شرح معانی الآثار: 381 کتاب مناسک الحجّ.
5- صحیح البخاریّ 3- 337 و 338 کتاب الحجّ باب التّمتّع و القران و غیره من الأبواب.
6- سنن أبی داود کتاب الحجّ باب العمرة حدیث 1987.
7- سنن النّسائیّ 5- 180 و غیرها من الصفحات، کتاب الحجّ باب الوقت الّذی وافی فیه النّبیّ (صلی الله علیه و آله) مکّة، و غیره من الأبواب.
8- جامع الأصول 3- 134- 138 حدیث 1414.
9- أی ابن الأثیر فی جامع الأصول 3- 136- 137.
10- فی المصدر: الوبر، بدلا من: الأثر.

لِمَنِ اعْتَمَرَ، فَکَانُوا یُحَرِّمُونَ الْعُمْرَةَ حَتَّی یَنْسَلِخَ ذُو الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ (1).

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (2)، عَنْ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِی مُوسَی أَنَّهُ کَانَ یُفْتِی بِالْمُتْعَةِ، فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: رُوَیْدَکَ بَعْضَ (3) فُتْیَاکَ، فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فِی النُّسُکِ بَعْدُ حَتَّی لَقِیَهُ (4) بَعْدُ فَسَأَلَهُ، فَقَالَ عُمَرُ: قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَدْ فَعَلَهُ هُوَ (5) وَ أَصْحَابُهُ، وَ لَکِنْ کَرِهْتُ أَنْ یَظَلُّوا مُعْرِسِینَ بِهِنَّ فِی الْأَرَاکِ یَرُوحُونَ فِی الْحَجِّ یَقْطُرُ (6) رُءُوسُهُمْ (7).

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (8)، عَنْ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِی مُوسَی هَذَا الْخَبَرَ أَبْسَطَ (9) مِنْ ذَلِکَ وَ سَاقَهُ .. إِلَی أَنْ قَالَ: فَکُنْتُ أُفْتِی النَّاسَ بِذَلِکَ (10) فِی إِمَارَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ إِمَارَةِ عُمَرَ، وَ إِنِّی لَقَائِمٌ بِالْمَوْسِمِ إِذْ جَاءَ رَجُلٌ فَقَالَ: إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فِی شَأْنِ النُّسُکِ؟. فَقُلْتُ: أَیُّهَا النَّاسُ! مَنْ کُنَّا أَفْتَیْنَاهُ بِشَیْ ءٍ فَلْیَتَّئِدْ (11)، فَهَذَا أَمِیرُ

ص: 617


1- و أوردها- و غیرها- أحمد بن حنبل فی المسند 1- 261، و روی البیهقیّ جملة من الرّوایات فی سننه 4- 344، و الطّحاویّ فی مشکل الآثار 3- 155 و 156 و غیرهم.
2- صحیح مسلم 1- 472 کتاب الحجّ باب نسخ التّحلّل من الإحرام و الأمر بالتّمام، و نقله فی جامع الأصول 3- 154- 155 ذیل حدیث 1417.
3- فی المصدر: ببعض.
4- لا توجد فی المصدر: فی النّسک بعد حتّی لقیه، و فیه: فلقیه.
5- لا توجد فی (س): هو. و کذا فی جامع الأصول.
6- فی المصدر: ثمّ یروحون فی الحجّ تقطر ..
7- و جاء فی سنن النّسائیّ 5- 153 کتاب الحجّ باب التّمتّع، سنن ابن ماجة 2- 229 فی کتاب المناسک باب التّمتّع بالعمرة إلی الحجّ، و مسند أحمد بن حنبل 1- 49 و 50، و سنن البیهقیّ 5- 20 بطریقین، و تیسیر الوصول 1- 288، شرح الموطأ للزرقانی 2- 179.
8- صحیح مسلم 1- 472 کتاب الحجّ، باب نسخ التّحلّل من الإحرام و الأمر بالتّمام. و أورده فی جامع الأصول 3- 153 حدیث 1417.
9- فی طبعتی البحار: السبط، و هو خلاف الظّاهر.
10- فی المصدر: فلم أزل أفتی بذلک.
11- هو أمر بالتؤدة، و هی التّأنّی و التّثبّت، خلاف العجلة، قاله فی النّهایة 1- 178.

الْمُؤْمِنِینَ قَادِمٌ عَلَیْکُمْ فِیهِ (1) فَائْتَمُّوا، فَلَمَّا قَدِمَ قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! مَا هَذَا الَّذِی أَحْدَثْتَ فِی شَأْنِ النُّسُکِ؟. قَالَ: أَنْ نَأْخُذَ بِکِتَابِ اللَّهِ، فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ (2)، وَ أَنْ تأخذ [نَأْخُذَ] (3) بِسُنَّةِ نَبِیِّنَا فَإِنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] لَمْ یَحِلَّ حَتَّی نَحَرَ الْهَدْیَ (4).

وَ عَنْ عَائِشَةَ (5)، قَالَتْ: قَدِمَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] لِأَرْبَعٍ مَضَیْنَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ أَوْ خَمْسٍ، فَدَخَلَ عَلَیَّ- وَ هُوَ غَضْبَانُ-، فَقُلْتُ مَا (6) أَغْضَبَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟! أَدْخَلَهُ اللَّهُ النَّارَ. قَالَ: أَ وَ مَا شَعَرْتِ أَنِّی أَمَرْتُ النَّاسَ بِأَمْرٍ فَإِذَا هُمْ یَتَرَدَّدُونَ، وَ لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ مَا سُقْتُ الْهَدْیَ مَعِی حَتَّی أَشْتَرِیَهُ، ثُمَّ أُحِلَّ کَمَا أَحَلُّوا (7)..

ص: 618


1- لا توجد فی (س): فیه. و فی المصدر: فیه.
2- البقرة: 126.
3- فی جامع الأصول: نأخذ. و هو الظّاهر.
4- أورده باقی الحفّاظ فی کتبهم کالبخاریّ فی صحیحه 3- 491 کتاب الحجّ باب متی یحلّ المعتمر و أبواب أخر، و النووی فی شرح صحیح مسلم 1- 401، و غیرهم. و أخرج أحمد فی مسنده 1- 49 عن أبی موسی أیضا: أنّ عمر قال: هی سنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله- یعنی المتعة- و لکن أخشی أن یعرّسوا بهنّ تحت الأراک ثمّ یروحوا بهنّ حجّاجا.
5- باختلاف غیر مخلّ أورده مسلم فی صحیحه کتاب الحجّ باب بیان وجوه الإحرام و أنّه یجوز إفراد الحجّ حدیث 1211. و نقله ابن الأثیر فی جامع الأصول 3- 147- 148 ذیل حدیث 1415 عن عدّة مصادر.
6- خ. ل: من، بدلا من: ما، و کذا جاء فی جامع الأصول.
7- قد روی ابن ماجه بسنده عن عازب- فی المناسک باب التّمتّع بالعمرة إلی الحجّ-: أنّه قال: خرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم و أصحابه فأحرمنا بالحجّ، فلمّا قدمنا مکّة قال: اجعلوا حجّتکم عمرة. فقال النّاس: یا رسول اللّه! قد أحرمنا بالحجّ فکیف نجعلها عمرة؟. قال: انظروا ما آمرکم به فافعلوا. فردّوا علیه القول، فغضب فانطلق ثمّ دخل علی عائشة غضبان، فرأت الغضب فی وجهه، فقالت: من أغضبک؟- أغضبه اللّه- قال: و ما لی لا أغضب و أنا آمر أمرا فلا أتبع. و رواه أحمد بن حنبل فی مسنده 4- 286 أیضا.

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ (2)، قَالَ: رَوَی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی زَیْدٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ زَیْدٍ (3)، عَنْ عِمْرَانَ بْنِ سَوَادَةَ (4) اللَّیْثِیِّ، قَالَ: صَلَّیْتُ الصُّبْحَ مَعَ عُمَرَ فَقَرَأَ «سُبْحَانَ» وَ سُورَةً مَعَهَا، ثُمَّ انْصَرَفَ، فَقُمْتُ مَعَهُ، فَقَالَ: أَ حَاجَةٌ؟. قُلْتُ: حَاجَةٌ. قَالَ: فَالْحَقْ. فَلَحِقْتُ، فَلَمَّا دَخَلَ أَذِنَ، فَإِذَا هُوَ عَلَی ومال [رِمَالِ] (5) سَرِیرٍ لَیْسَ فَوْقَهُ شَیْ ءٌ، فَقُلْتُ: نَصِیحَةً!. قَالَ: مَرْحَباً بِالنَّاصِحِ غُدُوّاً وَ عَشِیّاً. قُلْتُ: عَابَتْ أُمَّتُکَ- أَوْ قَالَ: رَعِیَّتُکَ- عَلَیْکَ أَرْبَعاً (6)، فَوَضَعَ عُودَ الدِّرَّةِ ثُمَّ ذَقَنَ عَلَیْهَا- هَکَذَا رَوَی ابْنُ قُتَیْبَةَ- وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ: فَوَضَعَ رَأْسَ دِرَّتِهِ فِی ذَقَنِهِ، وَ وَضَعَ أَسْفَلَهَا عَلَی فَخِذِهِ، وَ قَالَ: هَاتِ. قَالَ: ذَکَرُوا أَنَّکَ حَرَّمْتَ الْمُتْعَةَ فِی أَشْهُرِ الْحَجِّ- وَ زَادَ أَبُو جَعْفَرٍ: وَ هِیَ حَلَالٌ- وَ لَمْ یُحَرِّمْهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ لَا أَبُو بَکْرٍ، فَقَالَ: أَجَلْ! إِنَّکُمْ إِذَا اعْتَمَرْتُمْ فِی أَشْهُرِ حَجِّکُمْ رَأَیْتُمُوهَا مُجْزِئَةً مِنْ حَجِّکُمْ (7)، فَقَرِعَ حَجُّکُمْ (8)، وَ کَانَ قَائِبَةَ (9) قُوبٍ عَامَهَا، وَ الْحَجُّ بَهَاءٌ مِنْ بَهَاءِ اللَّهِ،

ص: 619


1- شرح النّهج لابن أبی الحدید 12- 121- 123.
2- تاریخ الطّبریّ 5- 32 [4- 225]، و نقله العلّامة الأمینیّ فی الغدیر 6- 212- 213 عن الطّبریّ.
3- عن عمر بن زید: لا توجد فی المصدر، و وضع علیها رمز نسخة بدل فی (ک).
4- فی شرح النّهج: سودة.
5- کذا، و فی المصدر: رمال، و هی ساقطة من تاریخ الطّبریّ و الغدیر.
6- فی المصدر زیادة: قال، بعد: أربعا.
7- فی المصدر: عن حجّکم.
8- جاء فی حاشیة (ک): قال الجوهریّ: الأقرع: الّذی ذهب شعر رأسه من آفة و قد قرع فهو أقرع .. و القرع- أیضا- مصدر قولک: قرع الفناء .. أی خلا من الغاشیة، یقال نعوذ باللّه من قرع الفناء و صفر الإناء .. و قال تغلب: باللّه من قرع الفناء- بالتسکین علی غیر قیاس- و فی الحدیث عن عمر .. قرع حجّکم .. أی خلت أیّام الحجّ من النّاس، انتهی. و قال فی النّهایة مثل ذلک و زاد فی آخره: و اجتزءوا بالعمرة. [منه (رحمه اللّه)]. انظر: الصّحاح 3- 1262 فیه: إذا خلا، بدلا من أی خلا، و أیضا: قال ثعلب: نعوذ باللّه. و مثله فی لسان العرب 5- 262 و 268. و لاحظ: النّهایة 4- 45.
9- فی شرح النّهج: و کانت قابیة.

وَ قَدْ أَصَبْتَ.

قَالَ: وَ ذَکَرُوا أَنَّکَ حَرَّمْتَ مُتْعَةَ النِّسَاءِ، وَ قَدْ کَانَتْ رُخْصَةً مِنَ اللَّهِ یُسْتَمْتَعُ بِقَبْضَةٍ وَ یُفَارَقُ مِنْ ثَلَاثٍ (1). قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَحَلَّهَا فِی زَمَانِ ضَرُورَةٍ، وَ رَجَعَ النَّاسُ إِلَی السَّعَةِ، ثُمَّ لَمْ أَجِدْ (2) أَحَداً مِنَ الْمُسْلِمِینَ عَادَ إِلَیْهَا وَ لَا عَمِلَ بِهَا، فَالْآنَ مَنْ شَاءَ نَکَحَ بِقَبْضَةٍ وَ فَارَقَهُ عَنْ طَلَاقٍ بِثَلَاثٍ (3)، وَ قَدْ أَصَبْتَ.

قَالَ: وَ (4) ذَکَرُوا أَنَّکَ أَعْتَقْتَ الْأَمَةَ إِنْ (5) وَضَعَتْ ذَا بَطْنِهَا بِغَیْرِ عَتَاقَةِ سَیِّدِهَا. قَالَ: أَلْحَقْتُ حُرْمَتَهُ بِحُرْمَةٍ، وَ مَا أَرَدْتُ إِلَّا الْخَیْرَ، وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ.

قَالَ: وَ شَکَوْا مِنْکَ عُنْفَ السِّیَاقِ وَ نَهْرَ (6) الرَّعِیَّةِ (7). قَالَ: فَنَزَعَ الدِّرَّةَ ثُمَّ مَسَحَهَا حَتَّی أَتَی عَلَی سُیُورِهَا، وَ قَالَ: وَ (8) أَنَا زَمِیلُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِی غَزَاةِ قَرْقَرَةِ الْکُدْرِ، ثُمَّ فَوَ اللَّهِ (9) إِنِّی لَأُرْتِعُ فَأُشْبِعُ، وَ أَسْقِی فَأُرْوِی (10)، وَ أَضْرِبُ (11) الْعَرُوضَ، وَ أَزْجُرُ الْعَجُولَ، وَ أُؤَدِّبُ قَدْرِی، وَ أَسُوقُ خَطْوَتِی، وَ أَرُدُّ

ص: 620


1- فی المصدر: نستمتع بقبضة و نفارق عن ثلاث.
2- فی شرح النّهج: ثمّ لم أعلم.
3- فی المصدر: فارق عن ثلاث بطلاق.
4- فی شرح النّهج: و قال- بتقدیم و تأخیر-.
5- فی المصدر: إذا، بدلا من: إن.
6- فی (ک) نسخة بدل: نهز.
7- جاء فی حاشیة (ک): نهر الرّعیّة- بالمهملة- و هو الزّجر و المنع، کما ذکره الجوهریّ، أو بالمعجمة بمعنی الدّفع، کما ذکره الجزری. [منه (رحمه اللّه)]. انظر: الصّحاح 2- 840، النّهایة 5- 136، و فی الصّحاح 3- 900 مثله.
8- لا توجد الواو فی (س).
9- فی شرح النّهج: الکدر لم، فو اللّه ..
10- جاءت فی (ک): و أروی- بالواو-.
11- فی المصدر: و إنّی لأضرب.

اللَّفُوتَ (1)، وَ أَضُمُّ الْعَنُودَ (2)، وَ أُکْثِرُ الزَّجْرَ (3)، وَ أُقِلُّ الضَّرْبَ، وَ أَشْهَرُ بِالْعَصَا، وَ أَدْفَعُ بِالْیَدِ، وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَأَعْذَرْتُ.

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ: وَ کَانَ مُعَاوِیَةُ إِذَا حَدَّثَ بِهَذَا الْحَدِیثِ یَقُولُ: کَانَ وَ اللَّهِ عَالِماً بِرَعِیَّتِهِ.

**[ترجمه]«الرفث»: جماع کردن، نزدیکی با زن، و «الفسوق»: گناهان. و «الجدال»: ستیز کردن.

و از ابوحمزه روایت شده است - . صحیح البخاری3: 426-428، کتاب الحج، باب «فَمَن تَمتَّع بالعمره الی الحج» -

که گفت: از ابن عباس درباره حج تمتع پرسیدم، او هم مرا به آن امر کرد، و نیز از او

ص: 611

درباره «هَدَی» سؤال کردم، ابن عباس گفت: هَدَی، شتر قربانی یا گاو و یا گوسفند و یا مشارکت در کشتن قربانی است.

ابوحمزه می گوید: مردمانی از حج تمتع اکراه داشتند و آن را نپسندیدند، من خوابیدم و در خواب دیدم که گویی انسانی ندا می داد: آن، حج و عمره ای مقبول است. پس نزد ابن عباس آمدم و با او درباره آن صحبت کردم. ابن عباس گفت: الله اکبر، حج تمتع، سنت ابوالقاسم (کنیه پیامبر) است و مسلم روایتی قریب به آن را نقل کرده - . صحیح مسلم، کتاب الحج، باب جواز العمرة فی اشهر الحج، حدیث 1242 - و

نیز ابن اثیر در جامع الاصول - . جامع الاصول3: 134 - ،

از مسلم - . صحیح مسلم، کتاب الحج، باب جواز العمرة فی اشهر الحج، حدیثان 1240و 1241 -

و نسائی - . سنن نسائی5: 180 -

از ابن عباس روایت کرده اند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: این، عمره ای است که از آن بهره بردیم، پس هر کس که با خود قربانی نیاورده، باید از احرام بیرون آید، و این عمره تا روز قیامت داخل در حج است.

ص: 612

و نیز بخاری - . صحیح البخاری3: 336 -

از سعید بن مسبّب نقل کرده که گفت: علی و عثمان در عسفان، درباره حج تمتع اختلاف کردند، علی علیه السلام فرمود: تو فقط می خواهی از امری که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را انجام داده، نهی کنی! چون علی علیه السلام این مسأله را دید، هم در حج تمتع و هم حج لبیک گفت.

و بخاری - . صحیح البخاری3، 336 -

و مسلم - . صحیح مسلم، کتاب الحج، باب جواز التمتع، به شماره 1223 - ،

از مروان بن حکم نقل کرده اند که او علی و عثمان را بین مکه و مدینه دید، و عثمان از حج تمتع و از این که هر دو انجام شود، نهی می کرد. چون علی علیه السلام آن را دید، در هر دو، عمره و حج، لبیک گفت. و عثمان گفت: می بینی که من مردم را از آن نهی می کنم و تو به آن عمل می کنی؟! علی علیه السلام فرمود: من به خاطر سخن احدی، سنت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را رها نمی کنم.

و نسائی - . سنن النسائی5: 148 - ،

دو روایت و مسلم - . صحیح مسلم، کتاب الحج، باب جواز التمتع، حدیث 1218 -

روایت هایی دراین باره نقل کرده اند و بخاری - . صحیح البخاری2: 176، کتاب الحج، باب التمتع، حدیث 1 - از عمران نقل کرده است که عمران گفت: در زمان پیامبر صلَّی الله علیه و آله حج تمتع به جا آوردیم و قرآن نازل شد، و کسی آن چه می خواست را طبق نظر خود گفت.

ص: 613

و مسلم - -9. صحیح مسلم1: 474 - ،

از مُطَرَّف روایت کرد که گفت: عمران بن حصین به من گفت: امروز درباره سخنی با تو سخن خواهم گفت که از این به بعد، خداوند با آن به تو سود می رساند: بدان که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به گروهی از اهلش، در دهم ذی الحجة امر کرد که عمره تمتع به جای بیاورند، و آیه ای هم که آن را نسخ کند نازل نشد، و از آن نهی نکرد تا این که حضرت از دنیا رفت، و هر کسی بعد از آن هر چه می خواست نظر داد و تدبیر کرد.

و باز مسلم8 روایت کرده است که اسحاق بن ابراهیم و محمد بن حاتم هر دو، از وکیع، از سفیان، از جریری، با این اسناد به ما خبر داد، و ابن حاتم9 در این روایت خود: مردی در هر چه خواست به رای خود نظر داد، گفته است که او عمر بود، و با شش سند، از عمران، آن چه این معنا را می رساند، روایت کرده است.

و ابن اثیر در «جامع الأصول» - . جامع الأصول3: 116-118 - ،

سه روایت در رابطه با این معنا از عمران حکایت کرده است که از آن جمله، این که عمران گفت: آیه متعه در کتاب خدا نازل شد، ما هم به همراه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را به جا آوردیم و آیه ای نازل نشد که آن را تحریم کند و پیامبر هم از آن نهی نکرد تا این که از دنیا رفت، و مردی نظر خود را در آن چه می خواست گفت؛ سپس می گوید، بخاری گفته است: - . صحیح البخاری7: 124 -

آن مرد، عمر بود.

ص: 614

و نیز از نسائی - . سنن النسائی5: 149و 155 - ،

روایتی در این معنا حکایت شده است.

و از مسلم - . صحیح مسلم1: 355، -

به اسنادش از ابن عباس روایت شده، که ابن عباس گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: این، عمره ای است که از آن بهره مند شدیم، پس هر کس قربانی ندارد، باید به طورکلی از احرام خارج شود و عمره تا روز قیامت در حج داخل شده است.

و از عبدالله بن طاووس، از پدرش، از ابن عباس روایت شده است که گفت: مسلمانان (مردم) می پنداشتند که عمره در ماه های حج از بدترین گناهان در روی زمین است، و محرّم را همانند صفر قرار می دادند و می گفتند: هرگاه زخم پشت شتر التیام یافت و اثر آن باقی نماند و ماه صفر سپری شود، عمره برای کسی که می خواهد آن را به جا بیاورد، جایز می شود.

ص: 615

صبح روز چهارم ماه ذی الحجه، پیامبر صلَّی الله علیه و آله و اصحابش درحالی که برای حج لبیک می گفتند، آمدند، پس پیامبر به آن ها دستور داد که آن را عمره قرار دهند، و ان کار نزد آن ها گران آمد، گفتند: ای رسول خدا، با کدامین حِلّ؟! حضرت فرمود: همه حِلّ.

و نیز، این روایت را، بخاری - 4. صحیح بخاری3: 337-338، کتاب الحج، باب التمتع و القرآن -

از ابن عباس، و ابوداوود - . سنن ابی داوود، کتاب الحج، باب الحمدة، الحدیث1987 -

و نسائی - . سنن انسائی5: 180 - ،

نقل کرده اند و ابن اثیر آن را در جامع الأصول - . جامع الأصول3: 134-138، حدیث1414 - آورده است: و ابوداوود در روایتی دیگر نقل کرده است که گفت: به خدا سوگند، رسول خدا در ذی الحجه به عایشه دستور به جا آوردن عمره را نداد، مگر این­که خواست با این کار، امر مشرکان را قطع کند، زیرا این تیره از قریش و کسانی که مرام آن ها را داشتند، می گفتند، هرگاه اثر زخم از بین رفت و زخم شتر التیام یافت و صفر داخل شد، عمره برای کسی که می خواهد آن را به جا بیاورد، جایز می شود.

ص: 616

و عمره را تا گذشتن ذی الحجه و محرم تحریم می کردند.

و مسلم، از ابراهیم - . جامع الأصول3: 134-138، حدیث1414 - ،

از ابوموسی نقل کرده است که او بر حج تمتع فتوا می داد. مردی به او گفت: در برخی از این فتواهایت درنگ کن، چرا که از آن چه امیرالمؤمنین - منظور عمر بوده - درباره مناسک حج انجام داده، هنوز خبر نداری. تا این که ابوموسی عمر را بعد از مدتی دید و از او پرسید، عمر گفت: می دانم که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و اصحابش آن (تمتع) را به جا آوردند، ولی من کراهت دارم از این که مسلمانان با زنان در أراک نزدیکی کنند و به حج روند، درحالی که آب غسل از سر آنان می چکد.

و مسلم6، از ابراهیم، از ابوموسی، این خبر را به نحو ساده ­تری نسبت به آن نقل کرده و آن را تا این گفته ابوموسی ادامه داده است: در ایام خلافت ابوبکر و عمر، به حج تمتع فتوا می دادم، و قصد موسم حج داشتم که مردی آمد و گفت: آیا تو از آن چه امیرالمؤمنین درباره این عبادت، - بدعت - ایجاد کرده، خبر نداری؟ من گفتم: ای مردم، هر کس از ما درباره چیزی به او فتوا دادیم صبر کند،

ص: 617

که خود امیرالمؤمنین به سوی شما می­آید، پس با او تمام کنید. چون آمد گفتم: ای امیرالمؤمنین! چه چیزی درباره این عبادت (حج) امر کرده ای؟ عمر گفت: اگر قرآن را ملاک خود قرار دهیم، خداوند می فرماید: «وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ»، - . بقره/196 -

{و برای خدا حج و عمره را به پایان رسانید.} و اگر سنت پیامبرمان را ملاک قرار دهیم، پیامبر صلَّی الله علیه و آله تا هنگامی که قربانی ها را نحر نکرد، از احرام خارج نشد.

و از عایشه - 3. صحیح مسلم، کتاب الحج، باب بیان وجوه الاحرام و أنه یجوز افراد الحج، حدیث 1211 -

روایت شده که گفت: چهار یا پنج روز از ذی الحجه گذشته بود که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمد و درحالی که خشمگین بود، بر من داخل شد. من عرض کردم: ای رسول خدا، چه کسی تو را خشمگین کرده است؟ خداوند او را در آتش جهنم داخل کند. پیامبر فرمود: آیا ندیدی که من مردم را به امری فرمان دادم، حال آن که آن ها شک و تردید می کنند؟ اگر از قبل می دانستم که چه چیزی پیش خواهد آمد، به همراه خود قربانی نمی آوردم تا آن را بخرم، سپس همانند آن ها از احرام بیرون می آمدم.

ص: 618

و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه12: 121-123 -

از محمد بن جریر طبری - . تاریخ الطبری5: 32 -

روایت کرده است که محمد گفت: عبدالرحمن بن ابوزید، از عمران بن سواده لیثی نقل کرده است که گفت: نماز صبح را با عمر خواندم، پس عمر «سبحان» و سوره ای را به همراه آن خواند، سپس برخاست، من هم به همراه او برخاستم، عمر گفت: آیا حاجتی داری؟ من گفتم: آری، حاجتی دارم. عمر گفت: با من بیا. من هم به او ملحق شدم، و چون داخل شد، اجازه ورود داد. من داخل شدم، دیدم که او بر سریری از لیف خرما نشسته بود که روی آن چیزی نبود. من گفتم: نصیحتی دارم! عمر گفت: خوش آمدی، صبح و شام بر نصیحت گوی خوش­آمد باد!. من گفتم: امت تو - یا گفت: رعیت تو - بر تو در چهار چیز عیب کرده اند. در این هنگام عمر چوب تازیانه را عمود قرار داد، سپس چانه خود را بر آن تکیه داد، - ابن قتیبه این گونه روایت کرده است و ابوجعفر آورده است: - عمر چانه خود را بر سر تازیانه قرار داد، و انتهای آن را بر سر زانویش گذاشت، و گفت: نصیحتت را بگو. عمران گفت: گفته اند که حج تمتع را در ماه های حج حرام کرده ای - و ابوجعفر افزوده است: و حال آن که آن حلال است - و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و ابوبکر، آن را تحریم نکرده اند. عمر گفت: آری، همین گونه است، شما هرگاه در ماه های حج، عمره را به جا بیاورید، آن را جزئی از حج خودتان قرار می دهید، پس خانه خدا در بقیه سال از مردم خالی گشته و در آن سال همانند پوست تخمی که جوجه آن درآمده باشد، می باشد و این حج لطفی از الطاف الهی است، و تو راست گفتی.

ص: 619

عمران گفت: و نیز گفته اند که متعه زنان را حرام کرده ای، حال آنکه آن، اجازه و گشایشی از جانب خداوند بود که با مشتی (از هر چیزی) متعه می شد و با تفاوتی از سه طلاق. عمر گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله متعه را در زمان ضرورت حلال کرده، ولی الآن مردم به راحتی و گشایش رسیده اند. پس از آن، کسی از مسلمانان را نیافتم که به آن روی آورد و ندیدم که به آن عمل کند، پس الآن هر کس بخواهد، با مشتی نکاح می کند با تفاوتی از سه طلاق، و تو راست گفتی.

عمران گفت: و گفته اند که کنیز را هر گاه بچه اش را به دنیا بیاورد، بدون این که اربابش او را آزاد کند، آزاد کرده ای. عمر گفت: عیال او را به عیالی ملحق کردم، و جز خیر نخواستم، و از خداوند طلب آمرزش می کنم.

عمران گفت: مردم از تندی کلام و از پس راندن رعیت، شکوه کرده اند. - عمران می گوید: در این هنگام، عمر تازیانه را درآورد پس آن را پاک کرد تا این که به بند آن رسید - عمر گفت: من دوست رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در نبرد قرقدة الکُدر بودم. از این گذشته، من رعیت را سرپرستی و سیر می کنم و آب می دهم و سیراب می کنم و کسانی که از راه منحرف شده اند را به راه بازمی گردانم، و شتاب کننده را باز می دارم و به اندازه توانم ادبشان می کنم، و به مقدار گام های خود می رانم، کج خلقان را برگردانده و مخالفان

ص: 620

را به جمع ملحق می کنم، و زیاد از خود می رانم و کم می زنم، عصا برمی کشم و با دستم دفع می کنم، و اگر این تدبیر و سیاست نبود، برخی از آن چه می دانم را رها می کردم.

ابوجعفر گفته است: هرگاه معاویه این حدیث را ذکر می کرد، می گفت: به خدا قسم که او (عمر) عالم به رعیت خود بود.

**[ترجمه]

قال ابن قتیبة: رملت السّریر و أرملته: إذا نسجته بشریط من خوص أو لیف.

و ذقن علیها .. أی وضع علیها ذقنه یستمع الحدیث.

و قوله: فقرع حجّکم .. أی خلت أیّام الحجّ من الناس، و کانوا یتعوّذون من قرع الفناء و (4) ذلک ألّا یکون فیه أهل.

و القائبة (5): قشر البیضة إذا خرج منها الفرخ.

و القوب: الفرخ ..

قوله: إنّی لأرتع و أشبع (6) و أسقی فأروی .. مثل مستعار من رعیّة الإبل، .. أی إذا أرتعت الإبل .. أی أرسلتها ترعی، ترکتها حتّی تشبع، و إذا سقیتها ترکتها حتّی تروی.

و قوله: أضرب العروض .. فالعروض (7): النّاقة تأخذ یمینا و شمالا و لا

ص: 621


1- اللقوت: جاء فی (س).
2- جاء فی حاشیة (ک): قال الجزریّ فی حدیث عمر: و أنهز الفوت و أضمّ العنود .. اللّفوت: هی النّاقة الضجور عند الحلب تلتفت إلی الحالب فتعضه فینهزها بیده فتدور لیفتدی باللّبن من النّهر و هو الضّرب، فضربها مثلا للّذی یستعصی و یخرج عن الطّاعة. منه [ (رحمه اللّه)]. انظر: النّهایة 4- 259، لا توجد فیه: اللّفوت- الثّانی- و فیه أیضا: فتدر لتغتدی.
3- فی المصدر: الضّجر. إلّا أنّه عند نقل کلام ابن قتیبة ذکره بالزای کالمتن.
4- لا توجد الواو فی (س).
5- هنا سقط ذکره فی شرح النهج، و هو: و ذلک ألّا یکون علیه غاشیة و زوّار، و من قرع المراح، و ذلک ألّا یکون فیه إبل، و القابیة.
6- فی المصدر: فأشبع.
7- فی المصدر: العروض- بلا فاء-.

تلزم الحجّة (1) یقول: أضربها حتّی یعود (2) إلی الطریق، و مثله قوله: و أضمّ العنود.

و العجول: البعیر یندّ (3) عن الإبل و (4) یرکب رأسه عجلا و یستقبلها.

و قوله: و أؤدّب قدری .. أی قدر طاقتی.

و قوله: و أسوق خطوتی .. أی قدر خطوتی.

و اللّفوت: البعیر یلتفت یمینا و شمالا و یروغ.

و قوله: و أکثر الزّجر و أقلّ الضرب .. أی إنّه یقتصر من التأدیب فی السیاسة علی ما یکتفی به حتّی یضطرّ إلی ما هو أشدّ منه و أغلظ.

و قوله: و أشهر بالعصا و أدفع بالید .. یرید أنّه یرفع العصاء یرعب (5) بها و لا یستعملها و لکنّه یدفع بیده.

و (6) قوله: و لو لا ذلک لأعذرت .. أی لو لا هذا التدبیر و السیاسة (7) لخلفت بعض ما أسوق، تقول: أعذر الراعی الشاة أو النّاقة (8) .. إذا ترکها، و الشاة العذیرة، و عذرت هی .. إذا تخلّفت عن الغنم، انتهی.

و قد ذکر ابن الأثیر فی النهایة کثیرا من ألفاظ هذه الروایة و فسّرها.

قال (9): فی حدیث عمر: إنّ عمران بن سوادة قال له: أربع خصال

ص: 622


1- فی المصدر: المحجّة.
2- فی الشرح: حتی تعود.
3- فی (س): ینتد.
4- لا توجد الواو فی (س).
5- فی شرح النهج: یرهب.
6- لا توجد الواو فی المصدر.
7- فی الشرح: و هذه السیاسة.
8- جاءت العبارة فی المصدر هکذا: یقال أعذر الراعی الشاة و الناقة.
9- النهایة: 2- 162، و مثله فی لسان العرب 13- 173.

عاتبتک علیها رعیّتک، فوضع عود الدّرّة ثمّ ذقّن علیها و قال: هات. یقال: ذقن علی یده و علی عصاه- بالتّشدید و التّخفیف-: إذا وضعه تحت ذقنه و اتّکأ علیها.

و قال (1) فی قوب: منه .. حدیث (2) عمر إن اعتمرتم فی أشهر الحجّ رأیتموها مجزیة من حجّتکم (3) فکانت قائبة قوب عامها. ضرب هذا مثلا لخلوّ مکّة من المعتمرین فی باقی السّنة، یقال: قیبت البیضة (4) إذا انفلقت عن فرخها و إنّما قیل لها: قائبة (5)، و هی مقوبة علی تقدیر: ذات قوب .. أی ذات فرخ، و المعنی أنّ الفرخ إذا فارق بیضته لم یعد إلیها و کذا إذا اعتمروا فی أشهر الحجّ لم یعودوا إلی مکّة.

و قال (6) فی العنود: و فی حدیث عمر و یذکر سیرته: «و أضمّ العنود» (7) و هو من الإبل: الّذی لا یخالطها و لا یزال منفردا عنها، و أراد: من خرج عن الجماعة أعدته إلیها و عطفته علیها.

وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (8)

وَ فِی حَدِیثِ عُمَرَ، أَنَّهُ قَالَ- فِی مُتْعَةِ الْحَجِّ-: قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَعَلَهَا وَ أَصْحَابَهُ وَ لَکِنْ کَرِهْتُ أَنْ یَظَلُّوا بِهِنَّ مُعْرِسِینَ تَحْتَ الْأَرَاکِ، ثُمَّ یُلَبُّونَ بِالْحَجِّ یَقْطُرُ رُءُوسُهُمْ.

، قال: المعرس: الذی

ص: 623


1- النهایة 4- 118، و انظر: لسان العرب 1- 694.
2- فی المصدر: و فی حدیث، و فی (ک): و منه حدیث.
3- فی النهایة: عن حجّکم.
4- هنا سقط قد جاء فی حاشیة (ک) أیضا و هو: یقال: قیبت البیضة فهو مقوبة: إذا خرج فرخها منها، فالقائبة: البیضة، و القوب: الفرخ، و تقوبت البیضة: إذا انفلقت عن فرخها .. إلی آخر ما فی المتن. نهایة. انظر: النهایة 4- 118.
5- فی (س): إنّما هی قائبة.
6- قاله ابن الأثیر فی النهایة 3- 308، و نحوه فی لسان العرب 3- 308.
7- لا توجد فی المصدر: و أضمّ العنود.
8- شرح ابن أبی الحدید 12- 150- 151.

یغشی امرأته. قال: کره أن یحلّ الرجل من عمرته ثم یأتی النساء، ثم یهلّ بالحجّ (1).

و قال فی النهایة (2) فی الأعراس: و منه حدیث عمر نهی عن متعة الحجّ، و قال: قد علمت أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فعله و لکن (3) کرهت أن یظلّوا بها معرسین- أی ملمّین بنسائهم-.

وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (4)، عَنِ التِّرْمِذِیِّ (5)، عَنْ سَالِمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، أَنَّهُ سَمِعَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الشَّامِ وَ هُوَ یَسْأَلُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ عَنِ التَّمَتُّعِ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ، فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ: أَ رَأَیْتَ إِنْ کَانَ (6) أَبِی یَنْهَی عَنْهَا وَ صَنَعَهَا (7) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، أَمْرُ (8) أَبِی یُتَّبَعُ أَمْ أَمْرُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ؟!. فَقَالَ الرَّجُلُ: بَلْ أَمْرُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)، فَقَالَ: لَقَدْ صَنَعَهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] (9).

ص: 624


1- و انظر: الفائق 2- 136، و جمع الجوامع للسیوطی کما فی ترتیبه 3- 32 نقلا عن جمهرة من الحفّاظ.
2- النهایة 3- 206، و نظیره فی لسان العرب 6- 135.
3- فی المصدر: و لکنّی- بالیاء-.
4- جامع الأصول 3- 115- 116 حدیث 1401، و أورده القرطبیّ فی تفسیره 2- 365 نقلا عن الدّارقطنیّ.
5- سنن التّرمذیّ 1- 157 کتاب الحجّ باب ما جاء فی التّمتّع حدیث 824، ثمّ قال: و إسناده صحیح، و جاء فی زاد المعاد لابن القیّم 1- 194، و شرح المواهب للزرقانی 2- 252، و مجمع الزّوائد 1- 158، و ذکره بصورتین البیهقیّ فی سننه 5- 21، و قال فی الآخر: أ فکتاب اللّه عزّ و جلّ أحقّ أن یتّبع أم عمر؟!.
6- لا توجد: کان، فی (س).
7- الظّاهر أنّ الکلمة فی (س): وضعها. و فی المصدر: نهی عنها.
8- فی المصدر: أ أمر.
9- و قریب منه ما جاء فی مسند أحمد بن حنبل 2- 95 و فی ذیله: أ فرسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم أحقّ أن تتّبع سنّته أم سنّة عمر؟!. و بعد تلک النّصوص الّتی سلفت و تأتی عن صاحب الرّسالة صلوات اللّه علیه و آله و سلّم نجد هناک نصوصا مستفیضة عن عبد اللّه بن عمر تحکی نهی أبیه عنها، نظیر قوله: أ فصّلوا بین حجّکم و عمرتکم .. اجعلوا الحجّ فی أشهر الحجّ .. اجعلوا العمرة فی غیر أشهر الحجّ .. أتم للعمرة أن یعتمر فی غیر أشهر الحجّ و غیرها، کما فی موطّإ مالک 1- 252، و سنن البیهقیّ 5- 5، و تیسیر الوصول 1- 279، و الدّرّ المنثور 1- 218، و غیرها من المصادر.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (1)، عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ، قَالَ: لَقَدْ تَمَتَّعْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، وَ هَذَا- یَعْنِی مُعَاوِیَةَ- کَافِرٌ بِالْعُرُشِ- یَعْنِی بِالْعُرُشِ .. بُیُوتَ مَکَّةَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ-.

قَالَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2)

بَعْدَ حِکَایَتِهَا عَنْ مُسْلِمٍ-: وَ فِی رِوَایَةِ الْمُوَطَّإِ (3) وَ التِّرْمِذِیِّ (4) وَ النَّسَائِیِّ (5)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنَ الْحَارِثِ، أَنَّهُ سَمِعَ سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ وَ الضَّحَّاکَ بْنَ قَیْسٍ عَامَ حَجَّ مُعَاوِیَةُ یَذْکُرَانِ التَّمَتُّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ، فَقَالَ الضَّحَّاکُ: لَا یَصْنَعُ ذَلِکَ إِلَّا مَنْ جَهِلَ أَمْرَ اللَّهِ. فَقَالَ لَهُ سَعْدٌ: بِئْسَمَا قُلْتَ یَا ابْنَ أَخِی. فَقَالَ الضَّحَّاکُ: إِنَّ عُمَرَ قَدْ نَهَی عَنْ ذَلِکَ. فَقَالَ سَعْدٌ: قَدْ صَنَعْنَاهَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِأَمْرِهِ، وَ صَنَعَهَا هُوَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ (6).

ص: 625


1- صحیح مسلم کتاب الحجّ باب جواز التّمتّع حدیث 1225. و انظر ما ذکره فی الغدیر 6- 217.
2- جامع الأصول 3- 113- 114 حدیث 1399.
3- الموطّأ لمالک 1- 344 [1- 148] کتاب الحجّ باب ما جاء فی التّمتّع.
4- سنن التّرمذیّ 1- 157 کتاب الحجّ باب ما جاء فی التّمتّع حدیث 823.
5- سنن النّسائیّ 5- 152- 153 کتاب الحجّ باب التّمتّع باختلاف سندا عمّا هنا، و یشهد له أحادیث فی الباب.
6- و قد جاء فی کتاب الأمّ للشّافعیّ 7- 199، و أحکام القرآن للجصّاص 1- 335، و سنن البیهقیّ 5- 17، و تفسیر القرطبیّ 2- 365 قال: هذا حدیث صحیح، و زاد المعاد لابن القیّم 1- 84، و شرح المواهب للزرقانی 8- 153. و قریب منه ما أورده الدّارمیّ فی سننه 2- 35، و مسلم فی صحیحه کتاب الحجّ باب التّقصیر فی العمرة، و کتاب النّکاح باب نکاح المتعة، و أحمد فی المسند 1- 52 و 174 و 252، و البیهقیّ فی سننه 5- 16، و الطّحاویّ فی معانی الآثار 2- 35. و فی مسند أحمد 1- 337 فی آخر الحدیث جاء: فقال ابن عبّاس: أراهم سیهلکون. أقول: قال النّبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم و یقول: نهی أبو بکر و عمر. و أصرح من ذلک کلّه ما رواه فی 4- 3 منه، فراجع و لاحظ ما ذکره العلّامة الأمینیّ فی غدیره 6- 201، و غیره.

قَالَ (1): لَیْسَ عِنْدَ التِّرْمِذِیِّ: عَامَ حَجَّ مُعَاوِیَةُ.

وَ رَوَی فِی صَحِیحِ مُسْلِمٍ (2) وَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (3) وَ فِی الْمِشْکَاةِ (4) عَنْ عَطَاءٍ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: أَهْلَلْنَا أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِالْحَجِّ خَالِصاً وَحْدَهُ، فَقَدِمَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] صُبْحَ رَابِعَةٍ مَضَتْ (5) مِنْ ذِی الْحِجَّةِ فَأَمَرَنَا أَنْ نُحِلَّ، قَالَ عَطَا: قَالَ: أَحِلُّوا وَ أَصِیبُوا النِّسَاءَ، وَ لَمْ یَعْزِمْ عَلَیْهِمْ وَ لَکِنْ أَحَلَّهُنَّ لَهُمْ. فَقُلْنَا: لَمَّا لَمْ یَکُنْ (6) بَیْنَنَا وَ بَیْنَ عَرَفَةَ إِلَّا خَمْسٌ أَمَرَنَا أَنْ نُفْضِیَ إِلَی نِسَائِنَا فَنَأْتِیَ عَرَفَةَ یَقْطُرُ مَذَاکِیرُنَا الْمَنِیَّ!. قَالَ جَابِرٌ بِیَدِهِ- کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی قَوْلِهِ بِیَدِهِ یُحَرِّکُهَا- (7).

قَالَ: فَقَامَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِینَا فَقَالَ: قَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی أَتْقَاکُمْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَصْدَقُکُمْ وَ أَبَرُّکُمْ، وَ لَوْ لَا هَدْیٌ لَحَلَلْتُ کَمَا تُحِلُّونَ، وَ لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَمْ أَسُقِ الْهَدْیَ، فَحِلُّوا، فَحَلَلْنَا وَ سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا (8) .. إِلَی هُنَا

ص: 626


1- جامع الأصول 3- 115.
2- صحیح مسلم کتاب الحجّ باب بیان وجوه الإحرام حدیث 1214، و انظر ما قبله و ما بعده.
3- جامع الأصول 3- 131- 132 ضمن حدیث 1413.
4- مشکاة المصابیح: 1- 226.
5- لا توجد فی جامع الأصول: مضت.
6- فی (س) نسخة بدل: نکن.
7- فی (ک): تحرّکها.
8- أقول: إنّ جابرا و أمثاله حذوا حذو النّبیّ (صلی الله علیه و آله) و تبعوا سنّته. و أمّا عمر و أضرابه فقد دعوا لمخالفة النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی حال حیاته و بعد مماته و أصرّوا علی شقاق الرّسول صلّی اللّه علیه و آله و قد تقدّمت من الرّوایات ما تضمّنت مخالفته. و قد نقل أبو حنیفة- کما فی زاد المعاد لابن القیّم 1- 220- عن الأسود بن یزید قال: بینما أنا واقف مع عمر بن الخطّاب بعرفة عشیّة عرفة فإذا هو برجل مرجّل شعره یفوح منه ریح الطّیب، فقال له عمر: أ محرم أنت؟. قال: نعم. فقال عمر: ما هیئتک بهیئة محرم، إنّما المحرم الأشعث الأغبر الأذفر. قال: إنّی قدمت متمتّعا و کان معی أهلی، و إنّما أحرمت الیوم. فقال عمر عند ذلک: لا تتمتّعوا فی هذه الأیّام فإنّی لو رخّصت فی المتعة لهم لعرّسوا بهنّ فی الأراک ثمّ راحوا بهنّ حجّاجا. و ذکر ابن القیّم عن ابن حزم، أنّه قال: و کان ما ذا؟! و حبّذا ذلک و قد طاف النّبیّ (صلی الله علیه و آله) علی نسائه ثمّ أصبح محرما، و لا خلاف أنّ الوطء مباح قبل الإحرام بطرفة عین، و اللّه أعلم. و قریب منه ما أخرجه أبو یوسف فی کتاب الآثار: 97 عن أبی حنیفة عن حمّاد عن إبراهیم عن عمر.

روایة البخاری (1).

وَ فِی رِوَایَةِ مُسْلِمٍ (2)، قَالَ جَابِرٌ: فَقَدِمَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ سِعَایَتِهِ (3)، فَقَالَ: بِمَا أَهْلَلْتَ؟. قَالَ: بِمَا أَهَلَّ بِهِ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] . فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: فَأَهْدِ وَ امْکُثْ حَرَاماً، وَ أَهْدَی لَهُ عَلِیٌّ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) هَدْیاً، فَقَالَ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! لِعَامِنَا هَذَا أَمْ لِأَبَدٍ؟.

قَالَ: بَلْ لِأَبَدٍ (4).

ص: 627


1- صحیح البخاریّ 3- 402 و 403 کتاب الحجّ فی أبواب متفرّقة بمضامین متعدّدة، و أورده فی باب المغازی أیضا، و الاعتصام بالکتاب و السّنّة باب نهی النّبیّ (صلی الله علیه و آله) عن التّحریم، و رواه أبو داود فی صحیحه المجلّد الحادی عشر باب إفراد الحجّ باختلاف یسیر، و أحمد بن حنبل فی مسنده 3- 317، و غیرهما ممّن جمع الحدیث کثیر لا حاجة إلی ذکرهم.
2- صحیح مسلم 1- 346.
3- السّعایة: هی العمل و السّعی علی جمع الصّدقات، و کان علیّ علیه السّلام قد أرسله النّبیّ (صلی الله علیه و آله) إلی الیمن لجمع الصّدقات.
4- فی (س): لأبد. و فی المصدر: للأبد. أقول: و قد رواه البخاریّ فی صحیحه 3- 148 کتاب الحجّ باب عمرة التّنعیم، و القاضی أبو یوسف فی کتاب الآثار: 126، و ابن ماجة فی سننه 2- 230، و أحمد بن حنبل فی المسند 3- 388 و 4- 175، و أبو داود فی سننه 2- 282 کتاب الحجّ باب فی إفراد الحجّ، و النّسائیّ فی صحیحه 5- 178 و 179 کتاب الحجّ باب إباحة فسخ الحجّ بعمرة لمن لم یسق الهدی، و البیهقیّ فی سننه 5- 19، و غیرهم. قال شیخنا الأمینیّ فی غدیره 6- 213: .. هذا شطر من أحادیث المتعتین، و هی تربو علی أربعین حدیثا بین صحاح و حسان- تعرب عن أنّ المتعتین کانتا علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و نزل فیهما القرآن و ثبتت إباحتهما بالسّنّة، و أوّل من نهی عنهما عمر، و قد عدّه العسکریّ فی أولیاته، و السّیوطیّ فی تاریخ الخلفاء: 93، و القرمانی فی تاریخه- هامش الکامل- 1- 203 أنّه أوّل من حرّم المتعة. أقول: فی هذا الباب أحادیث کثیرة جدّا عن طریق العامّة دالّة علی إباحتها- إن لم نقل علی استحبابها- لم یتعرّض العلّامة الأمینی لها فی غدیره لخلوها عن نهی عمر، و لعلّ فیما ذکرناه کفایة لمن یستمع القول و یلقی السّمع و یتّبع أحسنه.

فهذه جملة من الأخبار العامیّة.

و أخبار الخاصّة فی ذلک أکثر من أن یمکن إیرادها هنا، و سیأتی بعضها فی کتاب الحجّ (1)، و کتب أخبارنا مشحونة بها (2).

و أجاب المخالفون: أمّا عن متعة النساء، فبأنّها کانت علی عهد الرسول صلّی اللّه علیه و آله ثمّ نسخت، و عوّلوا فی ذلک علی روایات متناقضة أوردوها فی کتبهم ترکناها مخافة الإطناب، و أجیب عنها بوجوه:

**[ترجمه]ابن قتیبه گفته است: «رَمَلْت السریر و ارملتُه»: هرگاه آن با ریسمانی از لیف و یا برگ خرما بافته شود. و «ذقن علیها»: یعنی چانه خود را بر آن قرار داد و به سخن من گوش کرد. و این گفته عمر: «فقرِع حجُّکم»: یعنی ایام حج از مردم خالی می شد، و عرب ها از قرع خانه پناهی می جستند، و آن هنگامی است که در آن اهل و خانواده ای نباشد. و «القائبة»: پوست تخم است، هر گاه جوجه از آن بیرون بیاید. و «القوب»: جوجه. و این گفته عمر: «إنّی لاُرتع و أشبع وأسقی فأروی»: ضرب المثل استعاره شده از چراندن شتران است، یعنی «إذا ارتعت الابل»: شتران را فرستادم تا چرا کنند، و آن ها را رها کردم تا این که سیر شدند و «اذا سقیتها»: رها کردم تا سیراب شوند. و این گفته او: «اضرب العروض»: عروض: شتری است که به چپ و راست متمایل می شود و در وسط راه حرکت نمی کند.

ص: 621

می گوید: آن را می زنم تا به راه باز گردد، و همانند آن، این گفته اوست: و «اضم العنود»: شتر سرکش را به گله برمی گردانم.

و «العجول»: شتری که از گله شتران جدا شود و با عجله بر سرآن سوار می شود و به گله می رسد. و این قول عمر: «و أؤدبّ قدری»: یعنی به اندازه توانم و «اسوق خَطوتی»، یعنی: به اندازه گام برداشتنم. و «اللّفوت»: شتری که به چپ و راست برمی گردد و تند حرکت می کند. و قول او: «وأکثر الزجرو أُقلّ الضرب»: یعنی عمر از تنبیه در سیاست، به چیزی که با آن بی نیاز می شد اکتفا می کرد تا مجبور به شدیدتر و سخت تر از آن شود. و این گفته او: «و أشهر بالعصا و أدفع بالید»: منظورش این است که او عصا را به نشانه تهدید و ترساندن بلند می کرد و آن را به کار نمی گرفت، ولی با دستش جلوگیری می کرد و این قول او: «و لولا ذلک لاعذرت»، یعنی: اگر این تدبیر و سیاست نبود، برخی از آن چه را می راندم، رها می کردم. می گویی: «اعذر الراعی الشاة أو الناقة»: هرگاه آن را ترک کند، و «الشاة العذیرة»، گوسفند رها شده. و «عذرتُ»: هرگاه از گوسفندان عقب بمانی. - . شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید12: 123 -

تمام.

و ابن اثیر در «النهایه» بسیاری از واژه های این روایت را ذکر کرده و تفسیر نموده است. ابن کثیر می گوید: - . شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید12: 118 -

ص: 622

از آن جمله این سخن عمر است: اگر در ماه های حج قصد عمره بکنید، می­بینید که حج شما را کفایت می­کند؛ در این صورت، در آن سال، حج شما همانند پوست تخمی می شود که جوجه اش از آن بیرون آمده است. عمر این مثل را به دلیل خالی شدن مکه از عمره گزاران در بقیه سال آورده است، گفته می شود: «قَیِبَت البیضة»: هرگاه جوجه آن از تخم بیرون بیاید، و به تخم پرنده گفته تشبیه شده، قائبةً و هی مَقوبه بنا بر تقدیر: «ذات قوب» یعنی: صاحب جوجه است و معنای این جمله او این است که جوجه هر گاه از تخم خود بیرون بیاید، دیگر به آن برنمی گردد و همین گونه است، هر گاه حاجیان در ماه های حج قصد عمره کنند، دیگر به مکه برنمی گردند.

و درباره «عنود» می گوید - . شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید3: 308 - :

و در حدیث عمر درحالی که سیره خود را ذکر می کند، آمده است: «و الضمّ العنود...» و عنود شتری است که قاطی گله نمی شود و همیشه جدا از آن حرکت می کند. عمر خواست بگوید: هر کس از جماعت خارج شد، من او را به این جماعت برگرداندم و ملحق به آن ها کردم.

و ابن ابی الحدید می گوید - . شرح نهج البلاغة12: 150-151 - :

در حدیثی از عمر آمده است که او درباره حج تمتع گفت: به خوبی می دانید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و اصحابش تمتع را به جا آوردند، ولی من کراهت دارم از این که زیر درختان أراک با زنان همبستر شوند، سپس برای حج لبیک بگویند، درحالی که جنب هستند .

ابن ابی الحدید می گوید: «المعرّس»: کسی

ص: 623

که با زنش نزدیکی می کند. ابن ابی الحدید می گویند: عمر از این که مرد در عمره خود از احرام بیرون آید و سپس با زنان مباشرت کند و سپس در حج لبیک بگوید، کراهت داشت.

و ابن اثیر در «النهایه» - . النهایة3: 206 -

در ذکر الاعراس گفته است: و از جمله سخن عمر است که در حج تمتع ذکر کرده و گفته است: به خوبی می دانید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تمتع را به جا آورد، ولی من از این که مردم با زنان نزدیکی کنند، کراهت داشتم.

و در جامع الاصول - . جامع الأصول3: 115-116، حدیث1401 -

از ترمذی - . سنن الترمذی1: 157، کتاب الحج، باب ما جاء فی التمتع، حدیث 824 - ،

از سالم بن عبدالله روایت شده است که سالم از مردی شامی شنید که از عبدالله بن عمر، درباره حج تمتع در حج پرسیده بود. عبدالله بن عمر گفت: اگر بدانی که پدرم از آن نهی می کرد و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را به جا می آورد، آیا از دستور پدرم پیروی می کنی یا از فرمان رسول خدا؟ آن مرد گفت: البته که از امر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله. سپس عبدالله گفت: به یقین رسول خدا آن را به جا آورده است.

ص: 624

و مسلم - .

صحیح مسلم، کتاب الحج، باب جواز التمتع، حدیث 1225 - ،

از سعد بن ابی وقّاص روایت کرده است که گفت: به همراه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله حج تمتع را به جا آوردیم، و این مرد - معاویه - در عُرُش کافر بود. مراد از عُرُش، خانه های مکه در جاهلیت است.

ابن اثیر در جامع الاصول - . جامع الأصول3: 113-114، حدیث 1399 - ،

بعد آن که آن را از مسلم حکایت می کند، گفته است: و در روایت الموطأ - . الموطأ مالک1: 344، کتاب الحج، باب ما جاء فی التمتع -

و الترمذی - .

سنن التزمذی1: 157، کتاب الحج، باب ما جاء فی التمتع، حدیث823 -

و نسائی - . سنن النسائی5: 152-153، کتاب الحج، باب التمتع - ،

از محمد بن عبدالله بن حارث آمده است که: محمد، سالی که معاویه به حج رفت، شنید که سعد بن ابی وقّاص و ضحّاک بن قیس درباره روی آوردن از اعمال عمره به حج سخن می گویند، ضحّاک گفت: تنها انسان بی اطلاع از فرمان خداوند آن را انجام می دهد. سعد به او گفت: چه سخن زشتی گفتی، ای برادر زاده ! ضحّاک گفت: عمر از این کار نهی کرده است. سعد گفت: ما به همراه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و به دستور وی آن را به جا آوردیم، و خود پیامبر صلَّی الله علیه و آله آن را به جا آورد.

ص: 625

ابن اثیر - . جامع الأصول3: 115 - می گوید: در روایت ترمذی، عبارت: سالی که معاویه به حج رفت، وجود ندارد.

و در صحیح مسلم - . صحیح مسلم، کتاب الحج، باب بیان وجوه الاحرام، حدیث 1214 -

و در روایت «جامع الأصول - . جامع الآصول3: 131-132، حدیث 1413 - »

و در «مشکاة المصابیح» - . مشکاة المصابیح1: 226 -

از عطاء، از جابر بن عبدالله انصاری روایت شده است که جابر گفت: ما اصحاب محمّد صلَّی الله علیه و آله، در حج برای خداوند یکتا لبیک گفتیم، چون پیامبر صبح روز چهارم ذی الحجه آمد، به ما دستور داد که از احرام بیرون آییم. عطاء می گوید: پیامبر فرمود: از احرام خارج شوید و با زنانتان مباشرت کنید و پیامبر آن ها را مجبور نکرد، ولی زنان را برای آن ها حلال کرد. ما گفتیم: زمانی که بین ما و عرفه جز پنج روز نمانده، ما را امر به مباشرت با زنان می کند، پس به عرفه بیاییم در حالی که جُنُب هستیم! جابر با دستش اشاره کرد، - به نظرم می آید که او دستش را تکان داد - و گفت: پس پیامبر صلَّی الله علیه و آله در میان ما برخاست و فرمود: به خوبی می دانید که من پرهیزکارترین شما برای خداوند و راستگوترین و نیکوکارترین شما هستم. اگر این قربانی ها نبود، همانند شما از احرام بیرون می آمدم و اگر از قبل می دانستم که چنین خواهد شد، با خود قربانی نمی آوردم. پس مردم از احرام خارج شدند، ما هم از احرام بیرون آمدیم و سخن حضرت را شنیدیم و اطاعت نمودیم.

ص: 626

روایت بخاری تا اینجاست. - . صحیح بخاری2: 402-403 -

و در روایت مسلم - . صحیح مسلم1: 346 - ،

آمده ­است که جابر گفت: علی علیه السلام از سفر جمع کردن مالیات برگشت، پیامبر فرمود: به چه چیزی تلبیه گفتی؟ علی علیه السلام گفت: به آن چه پیامبر صلَّی الله علیه و آله تلبیه گفت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی فرمود: قربانی ها را بیاور و از احرام خارج مشو، علی علیه السلام قربانی ها را برای حضرت تقدیم کرد. پس سراقة بن مالک بن جَعشم عرض کرد: ای رسول خدا، آیا این عمل فقط برای این سال است یا برای همیشه؟ حضرت فرمود: آری برای همیشه.

ص: 627

این بود خلاصه ای از اخبار اهل سنت. و اخبار شیعه دراین باره بیشتر از آن است که بتوان در این جا گنجانید، و به زودی برخی از این اخبار را در کتاب الحج خواهد آمد - . بحار الانوار99: 86-101 -

و کتب اخبار ما پر از اخبار دراین باره است. - . رجوع کنید به علل الشرایع: 412-413،415، و عیون اخبار الرضا2: 15، 124، و الخصال للصدوق1: 69،و 2: 394، و دیگر کتب شیعه. -

مخالفان پاسخ داده اند: متعه زنان (ازدواج موقت) در زمان پیامبر صلَّی الله علیه و آله وجود داشت سپس منسوخ شد، و در این رابطه، به روایت های متناقضی که در کتاب هایشان آورده اند، تکیه کرده اند، که ما به خاطر پرهیز از زیاده گویی آن ها را رها کردیم و در پاسخ آن، این گونه گفته می شود:

**[ترجمه]

الأول

أنّ تناقض تلک الروایات تدلّ علی کونها موضوعة، إذ بعضها یدلّ علی أنّها نسخت یوم خیبر، و بعضها یدلّ علی أنّ الإباحة و التحریم کانا فی مکة قبل الخروج منها بعد الفتح، و بعضها یدلّ علی أنّهم شکوا العزوبة فی حجّة الوداع فأذن لهم فی المتعة، و بعضها یدلّ أنّها ما حلّت (3) إلّا فی عمرة القضاء، و کانت بعد فتح خیبر، و قد دلّ بعض روایاتهم علی أنّها نسخت یوم (4) خیبر کما عرفت، و بعضها علی أنّها نسخت فی غزوة تبوک، و بعضها علی أنّها کانت مباحة فی أول الإسلام حتّی نسخت بقوله تعالی: إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ (5).

و لا ریب فی أنّه لا یعبّر عن عام حجّة الوداع و الفتح و خیبر و تبوک بأوّل الإسلام، علی أنّ هذه الآیة- التی تدلّ روایتهم عن ابن عباس علی نسخ المتعة

ص: 628


1- بحار الأنوار 99- 86- 101.
2- انظر: علل الشرائع: 412- 413، 415، و عیون أخبار الرضا (علیه السلام) 2- 15، 124، و خصال الصدوق 1- 69 و 2- 394، و أمالی الشیخ الطوسیّ 2- 15، و قرب الإسناد: 104، 106، 107، 169، و دعائم الإسلام 1- 317 و 318 و 319، و غیرها کثیر.
3- فی (ک): حللت.
4- لا توجد فی (س): یوم. و هی نسخة بدل فی (ک).
5- المؤمنون: 6.

بها- تکرّرت فی سورتین: سورة المعارج (1)، و سورة المؤمنون (2)، و هما مکیّتان کما ذکره المفسّرون (3)، فکیف کان الإذن بها و النهی عنها فی حجّة الوداع، و عام الفتح، و غیرهما؟! و لهذا (4) الاختلاف الفاحش التجئوا إلی التشبّث بوجوه فاسدة سخیفة فی الجمع بینها، کالقول بتکرّر الإباحة و التحریم، و حمل التحریم فی بعضها علی التأبید (5)، و فی بعضها علی التأکید، و ذکروا وجوها سخیفة أخری لا نسوّد (6) الکتاب بذکرها، و ما رووه عن الحسن أنّه: ما حلّت إلّا فی عمرة القضاء (7) ظاهر المناقضة لتلک الوجوه.

و بالجملة، هذا النوع من الاختلاف فی الروایة دلیل واضح علی کذب الراوی.

**[ترجمه]این که تناقض این روایت ها، ساختگی و جعلی بودن این روایت ها را نشان می دهد؛ برای این که برخی از این روایت ها می گوید که متعه در روز خیبر منسوخ شده؛ و برخی دیگر نشان می دهد که جواز و تحریم متعه، در فتح مکه، قبل از خروج از مکه بود؛ و برخی می گوید که مسلمانان از مجردی و دور بودن از زنانشان در حجة الوداع شکایت کردند، پیامبر صلَّی الله علیه و آله هم به آن ها اجازه متعه داد؛ و برخی روایت ها نشان می دهد که متعه فقط در عمره قضا حلال شد، و این عمره، بعد از فتح خیبر بود؛ و برخی از روایت های آن ها نشان داده که متعه همان گونه که دانستید، در روز خیبر منسوخ شده است؛ و برخی دیگر می گوید که در غزوه تبوک منسوخ شد؛ و برخی دیگر می گوید که در آغاز اسلام جایز بود تا این که با این فرموده خداوند: «إِلَّا عَلَی أَزْوَاجِهِمْ أوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ»، - . المومنون/6 - {مگر در مورد همسرانشان یا کنیزانی که به دست آورده اند که در این صورت بر آنان نکوهشی نیست.} منسوخ شد.

هیچ شکی در این نیست که از حجة الوداع و فتح مکه و جنگ تبوک به آغاز اسلام تعبیر نمی شود، بااین حال، این آیه - که روایت آن ها از ابن عباس بر نسخ متعه

ص: 628

در این آیه نشان می دهد - در دو سوره معارج - . معارج/30 -

و مومنون - . المؤمنون/6 -

تکرار شده است و این دو سوره، همان گونه که مفسران قرآن ذکر کرده اند - . الدُّر المنثور5: 3، و 6/415، و الکشاف3: 174 - ،

جزو سوره های مکی هستند. پس چگونه ممکن است اجازه به متعه و نهی از آن در حجة الوداع و سال فتح مکه و غیر از این دو باشد؟ به خاطر همین اختلاف فاحش، به چنگ زدن به شیوه های فاسد و بی ارزش در جمع بین آن ها دست زده اند، همچون پذیرفتن تکرار شدن جواز و تحریم آن و حمل تحریم آن در بعضی از روایت ها بر همیشگی بودن آن، و در برخی روایات دیگر، به تاکید آن حمل کرده اند و مطالب پوچ دیگر ذکر کرده اند که با ذکر آن کتاب را سیاه نمی کنیم؛ و آن چه از حسن روایت کرده اند و آن این که تمتع تنها در عمره قضا جایز بود - . سنن النسائی: 109،121، کتاب المناسک، و غیره - ،

تناقض آن شیوه ها را نمایان می کند.

کوتاه سخن اینکه، این نوع اختلاف در روایت، دلیل آشکاری است بر این که راوی دروغگو است.

**[ترجمه]

الثانی

أنّ ما سبق من روایات جابر و غیرها صریح فی أنّ العمل بإباحة المتعة کان مستمرا إلی منع عمر بن الخطاب عنها. و القول بأنّ جابر أو غیره من الصحابة لم یبلغهم النسخ إلی زمان عمر .. ظاهر الفساد، و هل یجوّز عاقل أن یبعث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله منادیه ینادی بإباحة المتعة بین الناس- کما مرّ- و یبوح بإباحتها (8) و یتلو الآیة الدالّة علی حلّها، ثم لمّا (9) نسخ الحکم یخفیه عن طائفة من أصحابه و لا یعلن به بحیث لم یبلغ نسخ الحکم مثل جابر- مع شدّة ملازمته

ص: 629


1- المعارج: 30.
2- المؤمنون: 6.
3- کما فی الدرّ المنثور 5- 3، 6- 415، و الکشّاف 3- 174، 4- 148، و غیرهما.
4- فی (س): خطّ علی اللام فی: لهذا.
5- فی (ک): التأیید.
6- فی (س): لا تسود، و ما أثبتناه هو الظاهر.
7- کما رواه النسائی فی سننه کتاب المناسک: 109، 121، و الترمذی فی کتاب الأدب: 70، و غیرهما.
8- أی یظهر إباحتها، یقال: باح بسرّه .. أی أظهره، کما فی الصحاح 1- 357.
9- وضع علی: لما، فی (ک) رمز نسخة بدل.

للرسول صلّی اللّه علیه و آله فی السفر و الحضر- حتّی کانوا یداومون علی منکر شنیع یری عمر رجم من ارتکبه، کما رواه مالک فی الموطأ (1).

و بالجملة، دعوی کون الحکم فی نسخ مثل هذا الحکم بحیث یخفی علی مثل جابر و ابن مسعود و ابن عباس و أضرابهم، بل علی أکثر الصحابة- علی ما هو الظاهر من قول جابر: کنّا نستمتع علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و أبی بکر و عمر- دعوی واضح الفساد.

**[ترجمه]روایت هایی از جابر بن عبدالله و دیگر روایت ها که نقل شد، به وضوح نشان می دهد که جواز متعه تا منع عمر بن خطاب ادامه داشت و پذیرفتن این که به جابر یا صحابه دیگر، نسخ تا زمان عمر نرسیده باشد، فساد آن آشکار است، و آیا عاقلی جایز می داند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله منادی خود را که در میان مردم به حلال بودن متعه - همان گونه که گذشت - ندا می داد، بفرستد و حلال بودن آن را مجاز بداند و آیه ای که بر حلال بودنش دلالت می کند، تلاوت کند؛ سپس بعد از نسخ حکم آن، آن را از برخی اصحابش مخفی کند و آشکار ننماید، به گونه ای که نسخ حکم آن به اصحابی چون جابر بن عبدالله، با این که در سفر و حضر ملازم و همراه همیشگی

ص: 629

پیامبرصلَّی الله علیه و آله بود، نرسد، تا این که بر کار منکر زشتی که عمر سنگسار کردن مرتکب آن را روا می داند، ادامه می دادند، همان گونه که مالک آن را در الموطأ روایت می کند؟! - . الموطأ مالک2: 30 -

کوتاه سخن این که ادعای نسخ حکم، در حکمی مانند این، به طوری که بر امثال جابر و ابن مسعود و مانند آن ها، بلکه بر اکثر صحابه پوشیده باشد، بنابر آن چه از این گفته جابر آشکار است: در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و ابوبکر و عمر متعه می کردیم،... ادعایی است که فساد و پوچی آن آشکار است.

**[ترجمه]

الثالث

أَنَّ الرِّوَایَةَ الْمَشْهُورَةَ بَیْنَ الْفَرِیقَیْنِ مِنْ أَنَّهُ قَالَ فِی خُطْبَتِهِ: مُتْعَتَانِ کَانَتَا عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]وَ (2) أَنَا أَنْهَی عَنْهُمَا وَ أُعَاقِبُ عَلَیْهِمَا (3) .. صریحة فی دوام الحکم بحلّها إلی ذلک الزمان، و کذلک یشهد بعدم

ص: 630


1- الموطأ لمالک 2- 30 کتاب النکاح 41، و هناک روایات جمّة فی الباب. و قد أورد بعضها ابن ماجة فی سننه: 44 کتاب النکاح. أقول: قد جاء قول عمر فی رجم رجل تزوّج امرأة إلی أجل فی مصادر متعدّدة بألفاظ مختلفة، و إلیک بعضها: روی مسلم فی صحیحه 1- 476، و الجصّاص فی أحکام القرآن 2- 178، و الرازیّ فی تفسیره 3- 26، و الهندی فی کنز العمّال 8- 293 و قال: أخرجه ابن جریر، و السیوطی فی الدّر المنثور 1- 216 و فیه: قول عمر هکذا: و انتهوا [و ابتوا] عن نکاح هذه النساء، لا أوتی برجل نکح [تزوّج] امرأة إلی أجل إلّا رجمته. و نصّ علی بعضها ابن الجوزی فی مرآة الزمان. و أورده الطیالسی فی مسنده 8- 247 هکذا: و اتّبعوا نکاح هذه النساء، فلا أوتی برجل تزوّج امرأة إلی أجل إلّا رجمته. و أورده البیهقیّ فی سننه الکبری 5- 21 و 7- 206، و بألفاظ أخر: کنکح امرأة .. أو: إلّا غیّبته بالحجارة. و جاء فی مسند الشافعی: 132، عن عروة بن الزبیر- فی حدیث-، قال فیه عمر: هذه المتعة، و لو کنت تقدّمت فیه لرجمت، و قال فی کتاب الأم 7- 219، و ذکر الجصّاص 1- 342 و 345 و 2- 184 قول عمر: و متعة النساء لو تقدّمت لرجمته. و نقل البیهقیّ 7- 206 فی متعة النساء: و لا أقدر علی رجل تزوّج امرأة إلی أجل إلّا غیّبته بالحجارة. و قال: أخرجه مسلم فی الصحیح من وجه آخر عن همّام. و لعلّ هذه الألفاظ الصادرة منه تفسیر لقوله: أعاقب علیهما، علی متعة الحجّ و متعة النساء.
2- لا توجد الواو فی (س).
3- و قد سلفت منّا جملة من مصادر قوله: أنا أنهی عنهما و أعاقب علیهما، و نذکر هنا جملة أخری منها: معانی الآثار للطحاوی، کتاب الحجّ: 374 و 375 و 401، کنز العمّال 8- 293- 294 بطریقین، و قال: أخرجهما ابن جریر، و البیان و التّبیین للجاحظ 2- 223، و أحکام القرآن للجصاص 1- 242 و 245 و 2- 184، و تفسیر القرطبیّ 2- 370، و المبسوط للسرخسی باب القران من کتاب الحجّ و صحّحه، و جاء فی زاد المعاد لابن القیّم 1- 444، و قال: ثبت عن عمر، و تفسیر الفخر الرّازیّ 2- 167 و 3- 201، 222، و ضوء الشّمس 2- 94، و تاریخ ابن خلّکان 2- 359، و غیرها.

نسخها عدم اعتذار عمر بالنسخ فی الروایة السابقة، و اعتذاره بأنّ حلّها کان فی زمان ضرورة، و هل یجوّز عاقل أنّه کان عالما بنسخها و نهی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله عنها و مع ذلک یعتذر بمثل هذا العذر الظاهر الفساد؟! فإنّ إباحة حکم فی زمان لا یقتضی تقیید الإباحة بها، و ترک عمل الصحابة بأمر مباح- علی تقدیر تسلیمه- لا یدلّ علی عدم (1) إباحته (2)، علی أنّ ذلک شهادة نفی فی أمر محصور، و یکذّبه قول جابر و غیره: کنّا نستمتع .. إلی زمن نهیه، و لو کان مستنده عدم اطّلاعه علی عمل الصحابة بها بعد زمان (3) الضرورة فبطلانه أوضح.

**[ترجمه]روایت مشهور بین شیعه و سنی در این که عمر در خطبه خود گفت: دو متعه در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود و من از آن دو نهی می کنم و هر کس آن را انجام دهد، تنبیه خواهم کرد، به صراحت نشان می دهد که حکم حلال بودن آن تا آن زمان ادامه داشت، و

ص: 630

همچنین عدم اعتذار عمر به منسوخ کردن آن در روایت پیشین، بر عدم نسخ آن شهادت می دهد و اعتذار او بر اینکه حلال بودن آن در آن موقع به خاطر ضرورتی بود، و آیا عاقل می پذیرد که عمر به باطل شدن آن حکم و نهی پیامبر صلَّی الله علیه و آله از آن، عالم بوده است. با این وجود به همانند این عذر که فسادش آشکار است، عذر و بهانه بیاورد؟! و مباح بودن حکمی در یک زمان، محدودیت حلال بودن آن را اقتضا نمی کند، و رها کردن امر مباح و حلالی از سوی صحابه - اگر صحت آن را بپذیریم - بر حلال نبودن آن دلالت نمی کند. با این حال، آن شهادت نفی در امری محدود است، و این گفته جابر و دیگران: در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله متعه می کردیم... تا زمان نهی آن، آن را تکذیب می کند، و اگر دلیل آن، عدم آگاهی وی از عمل کردن صحابه به آن بعد از زمان ضرورت باشد، بطلان این واضح تر است.

**[ترجمه]

الرابع

أنّ المتعة لو کانت منسوخة لما خفی ذلک علی أهل بیته صلّی اللّه علیه و آله- و هم أعلم بما فی البیت- و قد أجمعوا علی حلّها، و إجماعهم حجّة، و إنکار قولهم بذلک مکابرة واضحة.

و أمّا متعة الحجّ، فقد عوّلوا فی دفع الطعن فیها علی أنّه نهی عنه عمر و کذلک عثمان- کما سبق- علی وجه التنزیه، لکون الإفراد أفضل لا علی وجه التحریم، و فیه نظر من وجوه:

**[ترجمه]اگر متعه منسوخ بود، این امر به اهل بیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله که به داخل خانه عالم­ترند، مخفی نمی ماند، حال آن که بر حلال بودن آن اجماع دارند و خود این اجماع آن ها حجت و دلیل است، و انکار نمودن سخن آنان دراین باره، لجاجتی آشکار است.

و اما در باره متعه حج و دفع طعن، به این تکیه کرده اند که عمر و نیز عثمان - همان طورکه گذشت - به دلیل بهتر بودن حج افراد، از جهاتی بر آن اشکال کرده و از آن بر وجه تنزیه نهی کرده اند، نه بر وجه تحریم، وارد است:

**[ترجمه]

الأول أنّ قول عمر: أنا أحرّمهما ..

الأول أنّ قول عمر: أنا أحرّمهما .. ظاهر فی التحریم، و لو سلّمنا کون بعض الروایات: أنا أنهی عنهما و أعاقب علیهما .. فمع (4) أنّ الظاهر من لفظ

ص: 631


1- لا توجد: عدم، فی (س).
2- فی (ک): إباحة- بلا ضمیر-.
3- فی (ک): الزمان، و هو خلاف الظاهر.
4- فی المطبوع من البحار: و فمع. و لا معنی لها.

النهی أیضا التحریم، قد قرن بالتحریم و النهی قوله: أعاقب علیهما، و لا ریب فی أنّ المعاقبة تنافی التنزیه.

**[ترجمه]این که، این سخن عمر: «من آن را تحریم می کنم»، تحریم آن را نشان می دهد، و اگر صحت برخی از این روایت ها را: من از آن دو نهی می کنم و به خاطر آن دو مجازات می کنم، بپذیریم، با این حال آن چه از لفظ

ص: 631

نهی آشکار می شود، باز هم تحریم است، و این گفته او: به خاطر آن مجازات می کنم، تحریم و نهی را جمع کرده است، و شکی در این نیست که مجازات با تنزیه آن منافات دارد.

**[ترجمه]

الثانی

أنّه لو کان نهیه عن متعة الحجّ للتنزیه لکان نهیه عن متعة النساء أیضا کذلک، للتعبیر عنهما بلفظ واحد، و لم یقل أحد بأنّه نهی عن متعة النساء تنزیها، مع أنّه قد مرّ أنّه أوعد علیها بالرجم، و قد سبق فی روایة عائشة أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله دخل علیها غضبان لذلک، و کیف یغضب صلّی اللّه علیه و آله لعدول الناس فی عبادة ربّهم إلی الأفضل أو لتردّدهم فیه، بل لا یشکّ منصف فی أنّ ما تضافرت به الروایات من

قَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَمَا سُقْتُ الْهَدْیَ، وَ لَوْ لَا أَنَّ مَعِیَ الْهَدْیَ لَأَحْلَلْتُ ..

دلیل قاطع علی بطلان أفضلیّة الإفراد کما زعموه.

و بالجملة، القول بأنّ أمره صلّی اللّه علیه و آله بالإحلال و العدول إلی التمتّع کان أمرا بالمرجوح لبیان الجواز، ظاهر الفساد.

**[ترجمه]اگر نهی کردن او از حج تمتع به خاطر تقدیس بود، باید نهی او از متعه زنان نیز این گونه باشد، برای این که آن دو را با لفظ واحدی بیان داشته است، و کسی اظهار نکرده است که عمر از روی تنزیه از متعه نهی کرد، با این وجود، پیش از این ذکر شد که عمر به خاطر آن، با سنگسار کردن، ترسانید - تهدید کرد -، و در روایت عایشه گذشت که پیامبر صلَّی الله علیه و آله به خاطر آن، غضبناک بر عایشه داخل شد، و چگونه رسول خدا به دلیل عدول مردم به برترین اعمال در عبادت پروردگارشان، یا به دلیل تردید آن ها در این مورد، غضب می کند، بلکه انسان عادلی در این شک نمی کند که روایات وارد شده فراوان در این فرموده پیامبرصلَّی الله علیه و آله: اگر از پیش می دانستم که این گونه خواهد شد، با خود قربانی نمی آوردم، و اگر قربانی به همراه خود نداشتم از احرام خارج می شدم... دلیل قاطعی است بر بطلان برتری حج افراد، همان گونه که آنان گمان کرده اند .

خلاصه سخن، پذیرفتن این که امر به خروج از احرام و روی آوردن به تمتع از سوی رسول خدا، امری به مرجوح برای بیان جواز آن است، فسادش آشکار است.

**[ترجمه]

الثالث

أنّ روایة عمران بن سوادة اللیثی واضحة الدلالة علی أنّ نهیه عنها کان علی وجه التحریم، کما لا یخفی علی من تأمّل فیها، و لو کان نهیه علی وجه التنزیه لقال: إنّی ما حرّمتها علیهم و لکنّی أمرتهم بأفضل الأفراد، و قد تقدّم فی روایة ابن حصین قوله: لم ینزل قرآن یحرّمه و لم ینه عنها حتّی مات. قال رجل برأیه ما شاء (1).

و قال البخاری: یقال إنّه عمر (2)، و من تأمّل فی الأخبار لا یشکّ فی أنّه لم یکن الکلام فی أفضلیّة التمتّع أو الإفراد، بل فی جواز التمتّع أو حرمته.

**[ترجمه]این که روایت عمران بن سواده لیثی، خود به درستی نشان می دهد که ممانعت عمر از حج تمتع، به صورت حرام کردن آن بود. همان طورکه بر کسی که دراین باره بیاندیشد، پوشیده نیست، و اگر نهی او از روی تنزیه بود، باید می گفت: من تمتع را بر شما حرام نکردم، ولی شما را به برترین [حج] افراد امر نمودم، و پیشتر در روایت ابن حصین، این گفته او ذکر شد: نه آیه ای که آن را تحریم کند، نازل شد و نه پیامبر صلَّی الله علیه و آله از آن نهی کرد تا این که از دنیا رفت، و مردی هر آن چه را که می خواست گفت.

و بخاری گفته است: گفته می شود: آن مرد عمر بوده است... و هر کس در این اخبار تامل کند، در این که کلام او در برتری تمتع یا افراد نبوده است، شک نمی کند، بلکه می­بیند که در جواز یا تحریم حج تمتع بوده است.

**[ترجمه]

الرابع

أنّه لو کان نهی عمر و عثمان عن المتعة أمرا بالأفضل فلما ذا کان أمیر

ص: 632


1- قد مرّت الروایة بمصادرها.
2- و قد جاءت فی بعض نسخ صحیح البخاریّ، کما نصّ علی ذلک العلّامة الأمینی فی الغدیر 6- 199، و حکی عن غیر واحد منهم، کما نقله الإسماعیلی عن البخاری، و لعلّه حذف منه أو حرّف. و انظر: تفسیر ابن کثیر 10- 233، و فتح الباری لابن حجر 4- 339، و الإرشاد للقسطلانی 4- 169، و شرح مسلم للنووی، و غیرها.

المؤمنین علیه السلام ینازع عثمان، و عثمان ینازعه، کما مرّ.

وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (1)، عَنِ الْمُوَطَّإِ (2) بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ [عَلَیْهِمَا السَّلَامُ]أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الْمِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ دَخَلَ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ [عَلَیْهِ السَّلَامُ] بِالسُّقْیَا، وَ هُوَ یَنْجَعُ بَکَرَاتٍ لَهُ دَقِیقاً وَ خَبَطاً. فَقَالَ: هَذَا عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ یَنْهَی أَنْ یُقْرَنَ بَیْنَ الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ، فَخَرَجَ عَلِیٌّ [عَلَیْهِ السَّلَامُ]وَ عَلَی یَدَیْهِ أَثَرُ الدَّقِیقِ وَ الْخَبَطِ،- فَمَا أَنْسَی الْخَبَطَ وَ الدَّقِیقَ عَلَی ذِرَاعَیْهِ- حَتَّی دَخَلَ عَلَی عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ، فَقَالَ: أَنْتَ تَنْهَی عَنْ أَنْ یُقْرَنَ بَیْنَ الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ؟. فَقَالَ عُثْمَانُ:

ذَلِکَ رَأْیٌ. فَخَرَجَ (3) عَلِیٌّ [عَلَیْهِ السَّلَامُ] مُغْضَباً وَ هُوَ یَقُولُ: لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ (4) بِحَجَّةٍ وَ عُمْرَةٍ مَعاً.

و معلوم من سیرته علیه السلام أنّه کان لا یجاهر الخلفاء بالخلاف و لا یعارضهم إلّا فی عظائم الأمور، بل کان یداریهم و یتّقی (5) شرّهم ما استطاع، و لا یظهر الخلاف إلّا فی البدع الشنیعة، و هل یجوّز عاقل أن یأمر عثمان بطاعة (6) اللّه تعالی بما هو أرضی عنده ثم یقول أمیر المؤمنین علیه السلام: ما ترید إلّا أن تنهی عن أمر فعله النبیّ صلّی اللّه علیه و آله؟. و یرفع صوته بین الناس بما نهی عنه مع علمه بأنّ ذلک یثمر العداوة و یثیر الفتنة.

**[ترجمه]این که اگر نهی عمر و عثمان از حج تمتع، امر به برتری و افضل بوده است، پس چرا امیر

ص: 632

مؤمنان علی علیه السلام با عثمان و عثمان با امیرالمؤمنین، همان گونه که گذشت، نزاع می کردند؟

و در «جامع الأصول» - . جامع الأصول3: 105، حدیث 1391 - از

«موطأ» - . الموطأمالک1: 336 -

با اسناد آن از جعفر بن محمد، از پدرش نقل شده است که گفت: مقداد بن اسود بر علی بن ابی طالب، در سقیا داخل شد، درحالی که حضرت برای شتران خود آرد و علف مخلوط می کرد، مقداد عرض کرد: عثمان بن عفّان از این که حج و عمره جمع شود، نهی می کند. پس علی علیه السلام درحالی که بر دستانش آثار آرد و علف بود، خارج شد، - و آثار آرد و علف بر بازوهایش را به یاد دارم - تا این که بر عثمان بن عفّان داخل شد و گفت: آیا تو از این که حج با عمره جمع شود، ممانعت می کنی؟ عثمان گفت: این، یک رأی است. در این هنگام، علی علیه السلام غضبناک خارج شد، درحالی که می گفت: لبیک اللهم به حج و عمره با هم.

آن چه از سیره علی علیه السلام نمایان است، این است که حضرت آشکارا با خلفا مخالفت نمی کرد مگر در امور مهم و بزرگ، بلکه تا آنجایی که می توانست با آن ها مدارا می کرد و از شر آن ها دوری می کرد، و جز در بدعت های زشت آنان، آشکارا مخالفت نمی نمود. و آیا عاقلی جایز می داند که عثمان به اطاعت از خداوند متعال در آن چه نزد او پسندیده است، امر کند، و امیرمؤمنان علی علیه السلام بگوید: با این کار فقط خواستی از امری که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله انجام داده بود، نهی کنی؟ و درمیان مردم، به خاطر این عمل او، صدای خویش را بلند می کند، با وجود این که می داند، این کار دشمنی به بار می آورد و فتنه انگیز است؟!.

**[ترجمه]

توضیح

و البکرة: الفتیة من الإبل (7).

ص: 633


1- جامع الأصول 3- 105 حدیث 1391.
2- الموطأ 1- 336 کتاب الحجّ، باب القران فی الحجّ، و جاء ما بمعناه فی الصّحیحین و غیرهما کما تقدّم.
3- لا توجد: فخرج، فی (س).
4- فی المصدر: لبّیک اللّهمّ لبّیک.
5- فی (ک): و ینفی.
6- جاء فی (س): فی طاعة.
7- کما ذکره ابن الأثیر فی النهایة 1- 149، و الجوهریّ فی الصحاح 2- 595، و الطریحی فی مجمع البحرین 3- 229، و غیرهم.

و الخبط- بالتحریک-: الورق السّاقط من الشّجر، و هو من علف الإبل (1).

و ینجع .. أی یعلفها النّجوع، و النّجیع: و هو أن یخلط العلف من الخبط و الدّقیق بالماء ثمّ تسقی الإبل (2).

و السّقیا- بالضم-: منزل بین مکّة و المدینة (3).

**[ترجمه]«البکرة»: شتر جوان.

ص: 633

و «الخَبَط» به تحریک خاء و باء: برگ های ریخته شده درختان، که جزء علوفه شتران می باشد. و «ینجع»: یعنی به شتران نُجوع می داد، و «النجیع»: این که خَبَط و آرد با آب قاطی شود سپس به شترها خورانده شود. و «السُقیا» به ضم سین: منزلی بین مکه و مدینه است.

**[ترجمه]

تذییل

اعلم، أنّه لا یشکّ عاقل- بعد التأمّل فِیمَا رَوَتِ الْخَاصَّةُ وَ الْعَامَّةُ فِی تِلْکَ الْقِصَّةِ- أَنَّ هَذَا الشَّقِیَّ جَبَهَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالرَّدِّ حِینَ أَدَّی عَنِ اللَّهِ تَعَالَی حُکْمَ التَّمَتُّعِ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ، وَ وَاجَهَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِأَلْفَاظٍ رَکِیکَةٍ، بَعْدَ قَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: هَذَا جَبْرَئِیلُ یَأْمُرُنِی أَنْ آمُرَ مَنْ لَمْ یَسُقْ هَدْیاً أَنْ یُحِلَّ ..

وَ لَجَّ فِی ذَلِکَ حَتَّی أَغْضَبَهُ وَ أَحْزَنَهُ- کَمَا مَرَّ فِی خَبَرِ عَائِشَةَ- وَ قَالَ: إِنَّکَ لَمْ تُؤْمِنْ بِهَذَا أَبَداً،.

کما ورد فی روایات أهل البیت علیهم السلام (4).

ثم لمّا لم یمکنه رفع هذا الخبر أضمر فی نفسه الخبیثة ذلک إلی أن استولی علی الأمر و تمکّن، فقام خطیبا و صرّح بأنّه یحرّم ما أحلّه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و حثّ علیه، و أحیا سنّة أهل الشرک و الجاهلیّة، و شنع علیه صلّی اللّه علیه و آله بالوجوه الرکیکة التی ذکرها اعتذارا من ذلک، فکیف یکون مثل هذا مؤمنا؟! و قد قال عزّ و جلّ: فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا

ص: 634


1- جاء فی النهایة 2- 7، و انظر: مجمع البحرین 4- 224، و القاموس 2- 356، و غیرهما.
2- ذکره ابن الأثیر فی النهایة 5- 22 مع الفقرة الأولی من الروایة، و ابن منظور فی لسانه 8- 348.
3- انظر: معجم البلدان 3- 228، و مراصد الاطّلاع 2- 721، و قد جاء أیضا فی نهایة ابن الأثیر 2- 382، و لاحظ: مجمع البحرین 1- 221، و القاموس 4- 343.
4- کما جاءت فی علل الشرائع للصدوق: 412 و 413، و بحار الأنوار 99- 88- 89 و 90، و وسائل الشیعة 8- 150- 154 و 157- 158 و 164 و 165- 166 و 168- 169، و تهذیب الشیخ الطوسیّ 1- 576، و فروع الکافی 1- 233 و 234، و من لا یحضره الفقیه 1- 84 و 112، و عیون أخبار الرضا (علیه السلام): 263 و 264، و إعلام الوری: 80 [138]، و غیرها کثیر.

فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (1).

**[ترجمه]بدانید که عاقلی - بعد از اندیشیدن در آن چه شیعه و سنی در آن خبر روایت کرده اند - در این شک نمی کند که این بدبخت، هنگامی که پیامبرصلَّی الله علیه و آله حکم پرداختن از عمره به حج را از خداوند ابلاغ کرد، به آن اعتراض و ردّ کرد، و با الفاظ رکیک با پیامبرصلَّی الله علیه و آله روبه رو شد، این درحالی که بود که پیامبر فرمود: این جبرئیل است که به من امر می کند که به هر کسی با خود قربانی نیاورده دستور دهم از احرام خارج شود. و او (عمر) دراین باره لجاجت کرد تا حضرت را خشمگین و ناراحت کرد، همان گونه که درخبر عایشه آمد، و پیامبر فرمود: تو هرگز به این حکم (حج تمتع) ایمان نخواهی آورد، همان گونه که در روایت های اهل بیت علیهم السلام آمده است - . علل الشرایع للصدوق: 412، 413، وو وسائل الشیعه8: 150-154،157-158،164-169 - .

گذشته از این، زمانی که عمر نتوانست این حکم را منسوخ کند، آن را در نفس خبیث خود پنهان داشت تا این که امر خلافت را به دست گرفت و بر این کار توانا شد، پس برخاست و خطبه خواند و تصریح کرد که او آن چه را پیامبرصلَّی الله علیه و آله حلال نموده، حرام می کند و بر این کار تشویق کرد، و سنت مشرکان و جاهلیت را زنده کرد و آن را بر رسول خدا، به صورت های رکیکی که از روی عذر و بهانه ذکر می کرد، خرده می گرفت؛ پس چگونه مانند این شخص مؤمن می باشد؟! حال آن که خداوند بلند مرتبه فرموده است: «فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا»، - . نساء/65 - {ولی چنین نیست، به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند، سپس از حکمی که کرده ای

ص: 634

در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند و کاملا سر تسلیم فرود آورند.}

**[ترجمه]

تتمیم

أجاب الفخر الرازی فی تفسیره (2) عن الطعن بنهیه عن متعة الحجّ بوجه آخر، حیث قال: التمتّع (3) بالعمرة إلی الحجّ هو أن یقدم مکة فیعتمر فی أشهر الحجّ ثم یقیم حلالا بمکة (4) حتی ینشئ منها الحجّ فیحجّ فی (5) عامه ذلک ..، و هذا (6) صحیح و (7) لا کراهة فیه (8)، و هاهنا نوع آخر (9) مکروه، و هو الذی خطب به عمر (10)، و هو أن یجمع بین الإحرامین ثم یفسخ الحجّ إلی العمرة فیتمتّع (11) بها إلی الحجّ.

و روی أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم أذن لأصحابه فی ذلک، ثم نسخ.

و هو باطل بوجوه:

**[ترجمه]فخر رازی در تفسیر خود - . تفسیر الفخر الرازی5: 153 -

در جواب طعن نهی از حج تمتع به گونه ای دیگر پاسخ داده است، به طوری که می گوید: پرداختن از عمره به حج، این است که حاجی به مکه بیاید و در ماه های حج، عمره به جای آورد، پس در مکه از احرام خارج شود تا این که از مکه حج خود را شروع کند و در آن سال حج کند، و این صحیح بوده و کراهتی در آن نیست، و بدانید که نوعی دیگر وجود دارد که آن مکروه است، و آن همان حجی است که عمر از آن نهی کرد و آن بدین صورت است که بین دو احرام جمع شود، سپس احرام حج را فسخ کند و بعد از انجام عمره به حج بپردازد.

و روایت شده است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله اجازه آن را به اصحابش داد، سپس آن را فسخ نمود. و این گفته او به دلایل زیر باطل است:

**[ترجمه]

الأول

أنّ هذا المعنی لا یفهم من التمتّع عند الإطلاق، و إنّما یفهم منه المعنی المعروف عند فقهاء الفریقین، و لا ریب فی أنّ الناس قدیما و حدیثا لم یفهموا

ص: 635


1- النساء: 65.
2- تفسیر الفخر الرازیّ 5- 153.
3- فی المصدر: المتمتّع.
4- فی التفسیر: بمکّة حلالا- بتقدیم و تأخیر-، و لا توجد فیه: حتی.
5- فی المصدر: من، بدلا من: فی.
6- ذکر الفخر الرازیّ وجه التسمیة ثمّ قال: و التمتّع علی هذا الوجه ..
7- لا توجد الواو فی المصدر.
8- لا توجد: فیه، فی (س).
9- نوع آخر من التمتّع: هکذا جاء فی المصدر.
10- فی التفسیر: حذر عنه عمر. و هنا سقط جاء فیه، و هو: و قال: متعتان کانتا علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم و أنا أنهی عنهما و أعاقب علیهما: متعة النساء و متعة الحجّ. و المراد من هذه المتعة أن یجمع.
11- فی المصدر: و یتمتّع.

من المتعة و منعها غیر المعنی المعروف، و إنّما ذلک معنی تکلّفه المتعصّبون لضیق الخناق.

**[ترجمه]اینکه این معنی به هیچ وجه از تمتع فهمیده نمی شود، و تنها معنای معروف نزد فقیهان هر دو گروه، از آن فهمیده می شود، و شکی نیست که مردم هم در قدیم و هم اکنون، از حج تمتع و منع آن جز آن معنای معروف نفهمیده اند،

ص: 635

و این گفته او برداشتی است که متعصبانی به دلیل در تنگنا بودنشان آن را ساخته اند.

**[ترجمه]

الثانی

أنّ روایات عمران بن حصین فی أنّ: ما نهی عنه الرجل و قال فیه برأیه ما شاء، هو المعنی المعروف، و إیقاع العمرة فی أشهر الحجّ، و ظاهر أنّ النهی عن المتعة و القول بالرأی فیها لم یکن من غیر عمر، و لذا لم یصرّح عمران به تقیّة (1).

**[ترجمه]این که روایت عمران بن حصین در این که آن مرد از آن نهی کرد و آن چه می خواست به رای خود گفت، همان معنای معروف قرار دادن عمره در ماه های حج است، و آن چه نمایان است این است که نهی از حج تمتع و اظهار نظر دراین باره، تنها از سوی عمر بوده، و به همین سبب عمران از روی تقیه بدان تصریح نکرده است.

**[ترجمه]

الثالث

أنّه قد مرّ فی روایة أبی موسی، أنّه علّل عمر ما أحدثه فی شأن النسک بقوله، کرهت أن یظلّوا معرسین .. و ظاهر أن هذا التعلیل یقتضی (2) المنع عن المتعة بالمعنی المعروف، و الروایة صریحة فی أنّ أبا موسی کان یفتی بالمتعة فحذّره الرجل عن مخالفة عمر.

**[ترجمه]این که پیشتر در روایت ابوموسی ذکر شد که علت این که عمر درباره این عبادت، بدعت ایجاد کرد، مباشرت با زنان دانست و پیداست که این تعلیل، منع از تمتع به همراه آن معنای معروف را اقتضا می کند، و آن روایت به صراحت نشان می دهد که ابوموسی به حج تمتع فتوا می داد، و آن مرد او را از مخالفت با عمر بر حذر داشته است.

**[ترجمه]

الرابع

أنّ روایة عمران بن سوادة صریحة فی اعتراف عمر بأنّه حرّم المتعة فی أشهر الحجّ معلّلا بما ذکر فیها، و کذا روایة الترمذی عن ابن عمر صریحة فی أنّه نهی عن التمتّع بالعمرة إلی الحجّ، و کذا غیرهما ممّا سبق من الروایات.

**[ترجمه]این که روایت عمران بن سواده آشکارا نشان می دهد که عمر خود اعتراف کرده که او تمتع را در ماه های حج حرام کرده است و در این مورد به آن چه ذکر شد، تعلیل نموده است. و همین گونه روایت ترمذی از ابن عمر نشان می دهد که عمر از پرداختن اعمال عمره به حج نهی کرده است و غیر از این دو روایت، روایت هایی که پیشتر ذکرشان رفت، همین گونه اند.

**[ترجمه]

الخامس

أنّه لو کان ما نهی عنه و حرّمه عمر أمرا منسوخا فی زمن الرسول (صلی الله علیه و آله) لأنکر علی عمران بن سوادة قوله: لم یحرّمهما رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و لا أبو بکر، و قد صدّقه و علّل التحریم بما سبق.

و بالجملة، لا مجال للشکّ فی أنّ ما حرمه عمر هو التمتّع بالعمرة إلی الحجّ الذی صرّحت روایات الفریقین (3) بأنّه حکمه باق إلی یوم القیامة، و أنّه للأبد،

ص: 636


1- و قد مرّت القصّة بمصادرها، و نزیدها بما أخرجه القرطبیّ فی تفسیره 2- 365، و عدّ لها العلّامة الأمینی فی غدیره 6- 198- 199 جملة من المصادر، فلاحظ.
2- فی (ک): یقضی.
3- قد سلفت مجموعة کبیرة من الروایات بهذا المضمون کادت أن تکون متواترة، انظر: صحیح النسائی 2- 23، و صحیح ابن ماجة: 220 أبواب المناسک، صحیح أبی داود 11 باب إفراد الحجّ، مسند أحمد بن حنبل 1- 236، 253 و 259 و 292 و 366 و 388، و غیرها من مواضع کتابه و کتب أخری منهم.

و أبد الأبد، بل إنّه نهی عن أعمّ منه و هو الاعتمار فی أشهر الحجّ (1).

و لنعم ما حکی الشهید الثانی، قال (2): وجدت فی بعض کتب الجمهور أنّ رجلا کان یتمتّع بالنساء، فقیل له: عمّن أخذت حلّها؟. قال: عن عمر. قیل له: کیف ذلک و عمر هو الذی نهی عنها و عاقب علیها؟. فقال: لِقَوْلِهِ: مُتْعَتَانِ کَانَتَا عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنَا أُحَرِّمُهُمَا (3) وَ أُعَاقِبُ عَلَیْهِمَا، مُتْعَةُ

ص: 637


1- عدّ شیخنا الأمینی- رحمه اللّه- فی الغدیر 6- 214- 220 جملة من الشبهات و ناقشها بما لا مزید علیه، و لا نری حاجة لسردها.
2- انظر: الروضة البهیّة فی شرح اللمعة الدمشقیة 5- 245- 284.
3- أقول: إنّ العلّة فی تحریم عمر لمتعة الحجّ- و قد أحلّها اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و آله للأبد! کما مرّ- ففیها جملة روایات نذکر منها مثالا: منها: ما ورد فی صحیح مسلم کتاب الحجّ باب فی نسخ التّحلّل عن أبی موسی الأشعریّ فی حدیث، و فیه .. فقال عمر: قد علمت أنّ النّبیّ (صلی الله علیه و آله) قد فعله و أصحابه و لکن کرهت أن یظلّوا معرّسین بهنّ فی الأراک، ثمّ یروحون فی الحجّ تقطر رءوسهم. و سنن النّسائیّ 2- 15، و صحیح ابن ماجة أبواب المناسک، باب التّمتّع بالعمرة إلی الحجّ، و مسند أحمد بن حنبل 1- 49، 50، و سنن البیهقیّ 5- 5، 20 بطریقین، و غیرها. و انظر: شرح معانی الآثار للطحاوی فی کتاب مناسک الحجّ: 375 و 401 عدّة روایات، و حلیة الأولیاء لابن نعیم 5- 205 فیه روایتان و غیرها. و قد أفاد السّیّد الفیروزآبادیّ- رحمه اللّه- فی کتابه السّبعة من السّلف: 69 علّة التّحریم بما حاصله: أنّ العلّة فی نهیه عن متعة الحجّ هو إحیاء سنّة الجاهلیّة و أهل الشّرک، لما مرّ من الرّوایات فی الباب من أنّ العمرة فی أشهر الحجّ کانت من أفجر الفجور عندهم فی الأرض، و کانوا یقولون: إذا برأ الدبر و عفا الأثر و انسلخ صفر حلّت العمرة لمن اعتمر .. فراجع. و انظر أیضا ما فصّله شیخنا الأمینی- رحمه اللّه- فی الغدیر 6- 213- 216. و قد تعجب ابن عبّاس ممّن ترک سنّة النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و اتّبع قول أبی بکر و عمر، حیث روی سعید بن جبیر، عن ابن عبّاس قال: تمتّع رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم، فقال عروة: نهی أبو بکر و عمر عن المتعة؟. فقال ابن عبّاس: ما یقول عریة؟!. قال: یقول نهی أبو بکر و عمر عن المتعة. فقال ابن عبّاس: أراهم سیهلکون، أقول: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم و یقولون: قال أبو بکر و عمر. ذکره أحمد بن حنبل فی مسنده 1- 337، و أبو عمر فی کتاب مختصر العلم: 226، و الذهبی فی تذکرة الحفّاظ 3- 53، و ابن القیّم فی زاد المعاد 1- 219. أقول: و یظهر من هذه الرّوایة أنّ النّهی عن المتعة کان فی زمان أبی بکر أیضا، و لکنّ التّهدید و إسقاط المتعة عن جامعة المسلمین حدثت فی زمن عمر کما فی الرّوایات الآخر، فتدبّر. و یکفینا فی المقام ما جاء عن حبر الأمّة- ابن عبّاس- إذ یقول: و اللّه ما أعمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عائشة فی ذی الحجّة إلّا لیقطع بذلک أمر أهل الشّرک. و قال: کانوا یرون أنّ العمرة فی أشهر الحجّ من أفجر الفجور فی الأرض. کما ذکره البخاریّ فی صحیحه 3- 69، و مسلم فی صحیحه 1- 355، و البیهقیّ فی سننه 4- 345، و النّسائیّ فی سننه 5- 180، و غیرهم.

الْحَجِّ وَ مُتْعَةُ النِّسَاءِ، فأنا أقبل روایته فی شرعیّتها علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و لا أقبل نهیه (1) من قبل نفسه (2).

ص: 638


1- جاء عن ابن عبّاس- کما أخرجه النسائی فی سننه 5- 153- أنّه قال: سمعت عمر یقول: و اللّه إنّی لأنهاکم عن المتعة، و إنّها لفی کتاب اللّه، و لقد فعلها رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم!! یعنی العمرة فی الحجّ. و إنّ ابن عبّاس قال- لمن کان یعارضه فی متعة الحجّ بأبی بکر و عمر-: فقد تمتّعنا مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم و لم ینهنا عن ذلک، فأضرب عن ذلک عمر، و أراد أن ینهی عن حلل الحبرة لأنّها تصبغ بالبول، فقال له أبیّ: لیس لک ذلک، قد لبسهنّ النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم و لبسناهنّ فی عهده. أخرجه إمام الحنابلة فی مسنده 5- 143، و ذکره البیهقیّ فی مجمع الزوائد 3- 246 نقلا عن أحمد، و قال: رجاله رجال صحیح، و السیوطی فی جمع الجوامع، کما فی ترتیبه 3- 33 نقلا عن أحمد، و قریب منه ما فی الدرّ المنثور 1- 216 نقلا عن مسند ابن راهویه و أحمد. و روی ابن القیّم الجوزیة فی زیاد المعاد 1- 220 عن طریق علیّ بن عبد العزیز البغوی: أنّ عمر أراد أن یأخذ مال الکعبة و قال: الکعبة غنیّة عن ذلک المال، و أراد أن ینهی أهل الیمن أن یصبغوا بالبول، و أراد أن ینهی عن متعة الحجّ، فقال أبیّ بن کعب: قد رأی رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم و أصحابه هذا المال و به و بأصحابه حاجة إلیه فلم یأخذه و أنت فلا تأخذه، و قد کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم و أصحابه یلبسون الثیاب الیمانیة فلم ینه عنها، و قد علم أنّها تصبغ بالبول، و قد تمتّعنا مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فلم ینه عنها و لم ینزل اللّه تعالی فیها نهیا، قد سلف.
2- ذکر الطعن الرابع العلّامة الأمینی فی غدیره مفصّلا 3- 306 و 329- 333 و 6- 198- 240، و أجمله السیّد الفیروزآبادی فی السبعة من السلف: 56- 77، و تعرّض له غیرهما من أعلامنا طاب ثراهم.

**[ترجمه]این که اگر آن چه عمر از آن نهی نمود و تحریم کرد، امری منسوخ در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود، حتماً این گفته عمران بن سواده: نه رسول خدا و نه ابوبکر از آن دو (متعه و تمتع) نهی نکردند، انکار می شد، حال آن که آن را تصدیق نموده و بنا به آن چه گذشت، تحریم آن ها را تعلیل نمود.

و کوتاه سخن این که، نه تنها جای هیچ شکی در این نیست که آن چه عمر از آن نهی کرد، پرداختن از اعمال عمره به حج است که روایات هر دو گروه (شیعه و سنی) تصریح می کند که حکم آن تا روز قیامت باقی مانده و برای همیشه

ص: 636

و تا ابد است، بلکه او از عام تر از آن، یعنی به جا آوردن عمره در ماه های حج نهی کرد .

و چه نیک، شهید ثانی حکایت کرده است و گفته است: - . الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة5: 245-248 - در یکی از کتاب های جمهور راویان یافتم که مردی زنان را متعه می کرد، پس به او گفته شد: حکم حلال بودن آن را از چه کسی گرفته ای؟ آن مرد گفت: از عمر. به او گفته شد: چگونه؟ و حال آن که خود عمر از این کار نهی کرده و عقوبت نموده است؟ او گفت: من از این گفته عمر: دو متعه

ص: 637

حج تمتع و متعه زنان در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود و من آن دو را حرام می کنم و هر کس آن را انجام دهد، مجازات می نمایم، حکم حلال بودن آن را گرفتم. بنابراین، من روایت او را در شرعی بودن آن در زمان رسول خدا را می پذیرم، و نهی او از سوی خودش را قبول نمی کنم.

ص: 638

**[ترجمه]

الطعن الخامس:

إنّه عطّل حدّ اللّه فی المغیرة بن شعبة لمّا شهدوا علیه بالزنا، و لقّن الشاهد الرابع الامتناع من الشهادة اتّباعا لهواه، فلمّا فعل ذلک عاد إلی الشهود و فضحهم و حدّهم، فتجنّب أن یفضح المغیرة- و هو واحد و کان آثما- و فضح الثلاثة، و عطّل حدّ اللّه و وضعه فی غیر موضعه.

قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1): - رَوَی الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ (2)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ عُتْبَةَ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: کَانَ الْمُغِیرَةُ یَخْتَلِفُ إِلَی أُمِّ جَمِیلٍ- امْرَأَةٍ مِنْ بَنِی هِلَالِ بْنِ عَامِرٍ- وَ کَانَ لَهَا زَوْجٌ مِنْ ثَقِیفٍ هَلَکَ قَبْلَ ذَلِکَ یُقَالُ لَهُ: الْحَجَّاجُ بْنُ عُبَیْدٍ، وَ کَانَ الْمُغِیرَةُ- وَ هُوَ أَمِیرُ الْبَصْرَةِ- یَخْتَلِفُ إِلَیْهَا سِرّاً، فَبَلَغَ ذَلِکَ أَهْلَ الْبَصْرَةِ فَأَعْظَمُوا، فَخَرَجَ الْمُغِیرَةُ یَوْماً مِنَ الْأَیَّامِ (3) فَدَخَلَ عَلَیْهَا- وَ قَدْ وَضَعُوا عَلَیْهِمَا الرَّصَدَ- فَانْطَلَقَ الْقَوْمُ الَّذِینَ شَهِدُوا عِنْدَ عُمَرَ فَکَشَفُوا السِّتْرَ فَرَأَوْهُ قَدْ وَاقَعَهَا، فَکَتَبُوا بِذَلِکَ إِلَی عُمَرَ، وَ أَوْفَدُوا إِلَیْهِ بِالْکِتَابِ أَبَا بَکْرَةَ، فَانْتَهَی أَبُو بَکْرَةَ إِلَی الْمَدِینَةِ، وَ جَاءَ إِلَی بَابِ عُمَرَ فَسَمِعَ صَوْتَهُ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ حِجَابٌ، فَقَالَ: أَبُو بَکْرَةَ؟. فَقَالَ: نَعَمْ. قَالَ: لَقَدْ جِئْتَ لِشَرٍّ!. قَالَ: إِنَّمَا جَاءَ بِهِ (4) الْمُغِیرَةُ .. ثُمَّ قَصَّ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ وَ عَرَضَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ، فَبَعَثَ (5) أَبَا مُوسَی عَامِلًا وَ أَمَرَهُ أَنْ یَبْعَثَ إِلَیْهِ الْمُغِیرَةَ، فَلَمَّا دَخَلَ أَبُو مُوسَی الْبَصْرَةَ وَ قَعَدَ فِی الْإِمَارَةِ أَهْدَی إِلَیْهِ الْمُغِیرَةُ عَقِیلَةَ (6)، وَ قَالَ: وَ إِنَّنِی قَدْ رَضِیتُهَا

ص: 639


1- شرح ابن أبی الحدید 12- 231- 234 [3- 161 أربع مجلّدات] بتصرف.
2- تاریخ الطّبریّ 4- 207 [3- 168] باختصار و اختلاف یسیر.
3- فی الشّرح زیادة: إلی المرأة.
4- فی الطّبریّ: بی، بدلا من: به.
5- فی الطّبریّ زیادة: عمر.
6- جاء فی حاشیة (ک) ما یلی: قال الفیروزآبادی: العقیلة- کسفینة- الکریمة المخدّرة، و من القوم: سیّدهم، و من کلّ شی ء: أکرمه. و قال: الغرمول- بالضّمّ-: الذّکر. و قال: ناغاه: أی باراه و عارضه. [منه (رحمه اللّه تعالی)]. انظر: القاموس 4- 19 فی مادّة عقل، و 4- 24 فی مادّة غرمول- بالغین المعجمة و الرّاء المهملة و قال فی 4- 394: ناغاه: داناه و باراه، و المرأة: غازلها.

لَکَ، فَبَعَثَ أَبُو مُوسَی بِالْمُغِیرَةِ إِلَی عُمَرَ.

قَالَ الطَّبَرِیُّ (1): وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ (2)، عَنْ مَالِکِ بْنِ أَوْسٍ (3)، قَالَ: قَدِمَ الْمُغِیرَةُ عَلَی عُمَرَ فَتَزَوَّجَ فِی طَرِیقِهِ امْرَأَةً مِنْ بَنِی مُرَّةَ، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: إِنَّکَ لَفَارِغُ الْقَلْبِ شَدِیدٌ الشَّبَقِ، طَوِیلُ العزمول [الْغُرْمُولِ] (4). ثُمَّ سَأَلَ عَنِ الْمَرْأَةِ فَقِیلَ لَهُ: یُقَالُ لَهَا:

الرَّقْطَاءُ، کَانَ زَوْجُهَا مِنْ ثَقِیفٍ، وَ هِیَ مِنْ بَنِی هِلَالٍ.

قَالَ الطَّبَرِیُّ (5): وَ کَتَبَ إِلَیَّ السَّرِیُّ، عَنْ شُعَیْبٍ، عَنْ سَیْفٍ: أَنَّ الْمُغِیرَةَ کَانَ یُبْغِضُ أَبَا بَکْرَةَ، وَ کَانَ أَبُو بَکْرَةَ یُبْغِضُهُ، وَ یُنَاغِی (6) کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا صَاحِبَهُ وَ یُنَافِرُهُ عِنْدَ کُلِّ مَا یَکُونُ مِنْهُ، وَ کَانَا مُتَجَاوِرَیْنِ بِالْبَصْرَةِ بَیْنَهُمَا طَرِیقٌ، وَ هُمَا فِی مَشْرَبَتَیْنِ مُتَقَابِلَتَیْنِ، فَهُمَا فِی دَارَیْهِمَا فِی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا کُوَّةٌ مُقَابِلَةُ الْأُخْرَی، فَاجْتَمَعَ إِلَی أَبِی بَکْرَةَ نَفَرٌ یَتَحَدَّثُونَ فِی مَشْرَبَتِهِ، فَهَبَّتْ رِیحٌ فَفَتَحَتْ بَابَ الْکُوَّةِ، فَقَامَ أَبُو بَکْرَةَ لِیَصْفِقَهُ فَبَصُرَ بِالْمُغِیرَةِ وَ قَدْ فَتَحَ (7) الرِّیحُ بِالْکُوَّةِ الَّتِی فِی مَشْرَبَتِهِ، وَ هُوَ بَیْنَ رِجْلَیِ امْرَأَةٍ، فَقَالَ لِلنَّفَرِ: قُومُوا فَانْظُرُوا، فَقَامُوا فَنَظَرُوا، ثُمَّ قَالَ: اشْهَدُوا، قَالُوا: وَ مَنْ هَذِهِ؟. قَالَ: أُمُّ جَمِیلٍ بِنْتُ الْأَفْقَمِ، وَ کَانَتْ أُمُّ جَمِیلٍ إِحْدَی بَنِی عَامِرِ (8)

ص: 640


1- تاریخ الطّبریّ 3- 169 بتصرف.
2- هنا سقط فی السّند جاء فی المصدر و شرح النّهج لابن أبی الحدید، و هو: قال: حدّثنی عبد الرّحمن بن محمّد بن أبی بکر بن محمّد بن الطّبریّ عمرو بن حزم الأنصاریّ عن أبیه ..
3- فی المصدر و الشّرح زیادة: بن الحدثان.
4- فی شرح النّهج: الغرمول- بالغین المعجمة و الرّاء المهملة- و هو الظّاهر کما تقدّم.
5- تاریخ الطّبریّ 3- 169 باختلاف کثیر و اختصار شدید فی الإسناد و المتن.
6- فی (ک): یناعی.
7- فی الشّرح: صحّت. و فی الطّبریّ: و فتحت.
8- جاءت العبارة فی شرح النّهج هکذا: قال: أمّ جمیل إحدی نساء بنی عامر.

بْنِ صَعْصَعَةَ، فَقَالُوا (1): إِنَّمَا رَأَیْنَا أَعْجَازاً وَ لَا نَدْرِی مَا الْوُجُوهُ (2)؟. فَلَمَّا قَامَتْ صَمَّمُوا، وَ خَرَجَ الْمُغِیرَةُ إِلَی الصَّلَاةِ، فَحَالَ أَبُو بَکْرَةَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الصَّلَاةِ، وَ قَالَ: لَا تُصَلِّ بِنَا، وَ کَتَبُوا إِلَی عُمَرَ بِذَلِکَ، وَ کَتَبَ الْمُغِیرَةُ إِلَیْهِ أَیْضاً، فَأَرْسَلَ عُمَرُ إِلَی أَبِی مُوسَی، فَقَالَ: یَا أَبَا مُوسَی! إِنِّی مُسْتَعْمِلُکَ، وَ إِنِّی بَاعِثُکَ إِلَی أَرْضٍ قَدْ (3) بَاضَ فِیهَا الشَّیْطَانُ وَ فَرَّخَ، فَالْزَمْ مَا تَعْرِفُ، وَ لَا تَسْتَبْدِلْ فَیَسْتَبْدِلَ اللَّهُ بِکَ. فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَعِنِّی بِعِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، فَإِنِّی وَجَدْتُهُمْ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ هَذِهِ الْأَعْمَالِ کَالْمِلْحِ لَا یَصْلُحُ الطَّعَامُ إِلَّا بِهِ. قَالَ: فَاسْتَعِنْ بِمَنْ أَحْبَبْتَ، فَاسْتَعَانَ بِتِسْعَةٍ وَ عِشْرِینَ رَجُلًا مِنْهُمْ: أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ وَ عَمَّارُ (4) بْنُ حُصَیْنٍ وَ هِشَامُ بْنُ عَامِرٍ .. وَ خَرَجَ أَبُو مُوسَی بِهِمْ حَتَّی أَنَاخَ بِالْبَصْرَةِ فِی الْمِرْبَدِ (5)، وَ بَلَغَ الْمُغِیرَةَ أَنَّ أَبَا مُوسَی قَدْ أَنَاخَ بِالْمِرْبَدِ، فَقَالَ: وَ اللَّهِ مَا جَاءَ أَبُو مُوسَی تَاجِراً وَ لَا زَائِراً (6) وَ لَکِنَّهُ جَاءَ أَمِیراً، وَ إِنَّهُمْ لَفِی ذَلِکَ إِذْ جَاءَ أَبُو مُوسَی حَتَّی دَخَلَ عَلَیْهِمْ، فَدَفَعَ إِلَی الْمُغِیرَةِ کِتَاباً مِنْ عُمَرَ- إِنَّهُ لَأَزْجَرُ (7) کِتَابٍ کَتَبَ بِهِ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ- أَرْبَعَ کَلِمٍ عَزَلَ فِیهَا وَ عَاتَبَ (8) وَ اسْتَحَثَّ وَ أَمَّرَ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّهُ بَلَغَنِی نَبَأٌ عَظِیمٌ فَبَعَثْتُ أَبَا مُوسَی (9) فَسَلِّمْ مَا فِی یَدَیْکَ إِلَیْهِ وَ الْعَجَلَ. وَ کَتَبَ إِلَی

ص: 641


1- هنا عبارة سقطت- و قد جاءت فی الطّبریّ-.
2- فی الطّبریّ: الوجه.
3- فی شرح النّهج: الأرض الّتی قد ..
4- کذا، و فی المصدر و الشّرح: عمران، و هو الظّاهر.
5- جاء فی حاشیة (ک) ما یلی: المربد: الموضع الّذی یحبس فیه الإبل و غیرها، و منه یسمّی مربد البصرة. ذکره الجوهریّ، و قال: الفارهة: الجاریة الجمیلة. [منه (رحمه اللّه)]. انظر: الصّحاح 2- 471 فی مادّة: ربد، و فیه: تحبس. و ما ذکره للفارهة من المعنی لم نجده فی الصّحاح. قال فی القاموس 4- 289: و الفارهة: الجاریة الملیحة، و الفتیة.
6- فی شرح النّهج و الطّبریّ: لا زائرا و لا تاجرا- بتقدیم و تأخیر-.
7- فی المصدر و الشّرح: لأوجز، و هو الظّاهر.
8- فی الطّبریّ: عزل منها و عاتب.
9- جاءت زیادة کلمة: أمیرا، فی الطّبریّ.

أَهْلِ الْبَصْرَةِ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّی قَدْ بَعَثْتُ أَبَا مُوسَی أَمِیراً عَلَیْکُمْ لِیَأْخُذَ لِضَعِیفِکُمْ مِنْ قَوِیِّکُمْ، وَ لِیُقَاتِلَ بِکُمْ عَدُوَّکُمْ، وَ لِیَدْفَعَ عَنْ ذِمَّتِکُمْ، وَ لِیَجْبِیَ (1) لَکُمْ فَیْئَکُمْ، وَ لِیُقَسِّمَ فِیکُمْ (2)، وَ لِیَحْمِیَ لَکُمْ طُرُقَکُمْ (3).

فَأَهْدَی إِلَیْهِ الْمُغِیرَةُ وَلِیدَةً مِنْ مُوَلَّدَاتِ الطَّائِفِ تُدْعَی: عَقِیلَةَ، فَقَالَ: إِنِّی قَدْ رَضِیتُهَا لَکَ- وَ کَانَتْ فَارِهَةً-، وَ ارْتَحَلَ الْمُغِیرَةُ وَ أَبُو بَکْرَةَ وَ نَافِعُ بْنُ کَلَدَةَ وَ زِیَادٌ وَ شِبْلُ بْنُ مَعْبَدٍ الْبَجَلِیُّ حَتَّی قَدِمُوا عَلَی عُمَرَ، فَجَمَعَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْمُغِیرَةِ، فَقَالَ الْمُغِیرَةُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! سَلْ هَؤُلَاءِ الْأَعْبُدَ کَیْفَ رَأَوْنِی مُسْتَقْبِلَهُمْ أَمْ مُسْتَدْبِرَهُمْ؟

فَکَیْفَ رَأَوُا الْمَرْأَةَ وَ عَرَفُوهَا؟ فَإِنْ کَانُوا مُسْتَقْبِلِیَّ فَکَیْفَ لَمْ أَسْتَتِرْ! وَ إِنْ کَانُوا مُسْتَدْبِرِیَّ فَبِأَیِّ شَیْ ءٍ اسْتَحَلُّوا النَّظَرَ إِلَیَّ فِی مَنْزِلِی عَلَی امْرَأَتِی! وَ اللَّهِ مَا أَتَیْتُ إِلَّا امْرَأَتِی، فَبَدَأَ بِأَبِی بَکْرَةَ فَشَهِدَ عَلَیْهِ أَنَّهُ رَآهُ بَیْنَ رِجْلَیْ أُمِّ جَمِیلٍ، وَ هُوَ یُدْخِلُهُ وَ یُخْرِجُهُ (4)، قَالَ عُمَرُ:

کَیْفَ رَأَیْتَهُمَا؟. قَالَ: مُسْتَدْبِرَهُمَا. قَالَ: کَیْفَ اسْتَبَنْتَ (5) رَأْسَهَا؟. قَالَ:

تَخَافَیْتُ (6). فَدَعَا بِشِبْلِ بْنِ مَعْبَدٍ فَشَهِدَ مِثْلَ ذَلِکَ، وَ قَالَ: اسْتَقْبَلْتُهُمَا وَ اسْتَدْبَرْتُهُمَا (7)، وَ شَهِدَ نَافِعٌ بِمِثْلِ شَهَادَةِ أَبِی بَکْرَةَ، وَ لَمْ یَشْهَدْ زِیَادٌ بِمِثْلِ شَهَادَتِهِمْ، قَالَ: رَأَیْتُهُ جَالِساً بَیْنَ رِجْلَیِ امْرَأَةٍ، وَ رَأَیْتُ قَدَمَیْنِ مَرْفُوعَیْنِ یَخْفِقَانِ (8)، وَ اسْتَیْنِ

ص: 642


1- فی (س): و لتجئ. و فی الطّبریّ: و لیحصی.
2- فی (س): طرفکم. و فی الطّبریّ: لینقی لکم طرقکم.
3- فی الطّبریّ: ثمّ لیقسمه بینکم و لینقی ..
4- فی الطّبریّ زیادة: کالمیل فی المکحلة.
5- فی المصدر و الشّرح: فکیف استثبت.
6- فی شرح النّهج: تجافیت. و فی الطّبریّ: تحاملت.
7- فی الطّبریّ: فقال: استدبرتهما أو استقبلتهما؟. قال: استقبلتهما.
8- جاء فی حاشیة (ک): خفقت الرّایة: اضطربت و تحرّکت. و فی الطّبریّ: قدمین مخضوبتین تخفقان. و حفز المرأة- بالحاء المهملة و الزّای المعجمة-: جامعها، و کذا بالمهملتین. و فی النّهایة: الحفز: الحثّ و الإعجال، و منه حدیث أبی بکرة، أنّه دبّ إلی الصّفّ راکعا و قد حفزه النّفس. و قال الرّاجز: الحفز: النّفس الشّدید المتتابع الّذی کأنّه یدفع من سیاق. [منه (رحمه اللّه)]. انظر: القاموس 3- 228 فی مادّة: خفق، و 2- 12 فی مادّة: حفر و حفز. و النّهایة 1- 407 فی مادّة: حفز، و حکی الجوهریّ فی الصّحاح 3- 874 فی مادّة: حفز، قول الرّاجز. و فی الطّبریّ: حفزانا.

مَکْشُوفَیْنِ، وَ سَمِعْتُ حَفْزاً شَدِیداً، قَالَ عُمَرُ: فَهَلْ رَأَیْتَهُ فِیهَا کَالْمِیلِ فِی الْمُکْحُلَةِ؟.

قَالَ: لَا. قَالَ: فَهَلْ تَعْرِفُ الْمَرْأَةَ؟. قَالَ: لَا، وَ لَکِنْ أُشَبِّهُهَا .. فَأَمَرَ عُمَرُ بِالثَّلَاثَةِ الْحَدَّ (1) وَ قَرَأَ: فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَداءِ فَأُولئِکَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْکاذِبُونَ (2)، فَقَالَ الْمُغِیرَةُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَخْزَاکُمْ، فَصَاحَ بِهِ عُمَرُ: اسْکُتْ .. (3) أَسْکَتَ اللَّهُ نَأْمَتَکَ (4)، أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ تَمَّتِ الشَّهَادَةُ لَرَجَمْتُکَ بِأَحْجَارِکَ، فَهَذَا مَا ذَکَرَهُ الطَّبَرِیُّ (5)

أقول: ثم رَوَی (6) مِنْ کِتَابِ الْأَغَانِی (7) لِأَبِی الْفَرَجِ الْأَصْفَهَانِیِّ رِوَایَاتٍ مُخْتَلِفَةٍ تُؤَدِّی مُؤَدَّی تِلْکَ الرِّوَایَةِ .. إِلَی أَنْ قَالَ (8): قَالَ أَبُو الْفَرَجِ: قَالَ أَبُو زَیْدٍ عُمَرُ بْنُ شَیْبَةَ (9): فَجَلَسَ لَهُ عُمَرُ وَ دَعَا بِهِ وَ بِالشُّهُودِ، فَتَقَدَّمَ أَبُو بَکْرَةَ، فَقَالَ:

أَ رَأَیْتَهُ بَیْنَ فَخِذَیْهَا؟. قَالَ: نَعَمْ، وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی تَشْرِیمِ (10) جُدَرِیٍّ بِفَخِذَیْهَا.

ص: 643


1- فی الشّرح: فجلدوا الحدّ. و فی الطّبریّ: قال: فتح و أمر بالثّلاثة فجلدوا الحدّ.
2- النّور: 13.
3- فی الطّبریّ: فقال المغیرة: اشفنی من الأعبد. فقال: اسکت.
4- فی حاشیة (ک): قال الجوهریّ: النأمة- بالتسکین-: الصّوت، یقال: أسکت اللّه نأمته: .. أی نغمته و صوته. [منه (رحمه اللّه)]. انظر: الصّحاح 5- 2038.
5- تاریخ الطّبریّ 4- 207 [3- 169- 170] حوادث سنة 17 ه.
6- أی ابن أبی الحدید فی شرحه 12- 234- 236.
7- الأغانی 14- 77- 100.
8- شرح ابن أبی الحدید 12- 236- 237.
9- فی المصدر: عمر بن شبة.
10- جاء فی حاشیة (ک): التّشریم: التّشقیق، و قال الجوهریّ: ألا یألو .. أی قصّر. [منه (قدّس سرّه)]. انظر: الصّحاح 5- 1959، و جاء فی القاموس 4- 136، و النّهایة 2- 468، و مجمع البحرین 6- 99 فی مادّة: شرم، و الصّحاح 6- 2270- أیضا- فی مادّة: ألی.

فَقَالَ الْمُغِیرَةُ: لَقَدْ أَلْطَفْتَ النَّظَرَ. قَالَ: لَمْ آلُ أَنْ أُثْبِتَ مَا یُخْزِیکَ اللَّهُ بِهِ. فَقَالَ عُمَرُ: لَا وَ اللَّهِ حَتَّی تَشْهَدَ، لَقَدْ رَأَیْتَهُ یَلِجُ فِیهَا کَمَا یَلِجُ الْمِرْوَدُ فِی الْمُکْحُلَةِ. قَالَ:

نَعَمْ، أَشْهَدُ عَلَی ذَلِکَ. فَقَالَ عُمَرُ: أَذْهَبَ عَنْکَ، مُغِیرَةُ ذَهَبَ (1) رُبُعُکَ.

قَالَ أَبُو الْفَرَجِ: وَ یُقَالُ: إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ هُوَ قَائِلُ هَذَا الْقَوْلِ، ثُمَّ دَعَا نَافِعاً، فَقَالَ: عَلَی مَا تَشْهَدُ؟. قَالَ: عَلَی مِثْلِ شَهَادَةِ أَبِی بَکْرَةَ. فَقَالَ عُمَرُ: لَا، حَتَّی تَشْهَدَ أَنَّکَ رَأَیْتَهُ یَلِجُ فِیهَا وُلُوجَ الْمِرْوَدِ فِی الْمُکْحُلَةِ. قَالَ: نَعَمْ، حَتَّی بَلَغَ قُذَذَهُ (2). فَقَالَ: أَذْهَبَ عَنْکَ، مُغِیرَةُ ذَهَبَ نِصْفُکَ، ثُمَّ دَعَا الثَّالِثَ- وَ هُوَ شِبْلُ بْنُ مَعْبَدٍ- فَقَالَ: عَلَی مَا ذَا (3) تَشْهَدُ؟. قَالَ: عَلَی مِثْلِ شَهَادَةِ صَاحِبَیَّ؟. فَقَالَ:

أَذْهَبَ عَنْکَ، مُغِیرَةُ ذَهَبَ ثَلَاثَةُ أَرْبَاعِکَ. قَالَ: فَجَعَلَ الْمُغِیرَةُ یَبْکِی إِلَی الْمُهَاجِرِینَ فَبَکَوْا مَعَهُ، وَ بَکَی إِلَی أُمَّهَاتِ الْمُؤْمِنِینَ حَتَّی بَکَیْنَ مَعَهُ، قَالَ: وَ لَمْ یَکُنْ زِیَادٌ حَضَرَ ذَلِکَ الْمَجْلِسَ، فَأَمَرَ عُمَرُ أَنْ یُنَحَّی الشُّهُودُ الثَّلَاثَةُ وَ أَنْ لَا یُجَالِسَهُمْ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ، وَ انْتَظَرَ قُدُومَ زِیَادٍ، فَلَمَّا قَدِمَ جَلَسَ لَهُ فِی الْمَسْجِدِ وَ اجْتَمَعَ رُءُوسُ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، قَالَ الْمُغِیرَةُ- وَ کُنْتُ قَدْ أَعْدَدْتُ کَلِمَةً أَقُولُهَا- فَلَمَّا رَأَی عُمَرُ زِیَاداً مُقْبِلًا قَالَ: إِنِّی لَأَرَی رَجُلًا لَنْ یُخْزِیَ اللَّهُ عَلَی لِسَانِهِ رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ (4).

ص: 644


1- فی (س): و ذهب.
2- القذذ: ریش السّهم، الواحدة القذّة. قاله فی الصّحاح 2- 568، و القاموس 1- 357، و النّهایة 4- 28، و مجمع البحرین 3- 186.
3- فی المصدر: علی م.
4- و فی فتوح البلدان: 3- 352: أما إنّی أری وجه رجل أرجو أن لا یرجم رجل من أصحاب رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) علی یده و لا یخزی بشهادته، و فی لفظ المتّقی الهندیّ فی کنز العمّال 3- 18: إنّی أری غلاما کیّسا لن یشهد- إن شاء اللّه- إلّا بحقّ!. و أوردها البیهقیّ فی سننه 8- 235. و قد أورد القصّة بتفصیلها شیخنا الأمینی فی الغدیر 6- 137- 144 عن عدّة مصادر، و ذکرها ابن الأثیر فی الکامل 2- 288، و ابن خلّکان فی تاریخه 2- 455، و ابن کثیر فی تاریخه 7- 81، و فی عمدة القاری 6- 340، و فی أخبار عمر لعلیّ و ناجی الطنطاوی: 59 (ط: دار الفکر)، تاریخ أبی الفداء 1- 174، و کنز العمّال 3- 88 [8- 235]، و غیرها من المصادر.

قَالَ أَبُو الْفَرَجِ: وَ فِی حَدِیثِ أَبِی زَیْدٍ (1)، عَنِ السَّرِیِّ، عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ رُشَیْدٍ، عَنْ أَبِی عُثْمَانَ النَّهْدِیِّ أَنَّهُ لَمَّا شَهِدَ الشَّاهِدُ الْأَوَّلُ عِنْدَ عُمَرَ تَغَیَّرَ (2) لَوْنُ عُمَرَ، ثُمَّ جَاءَ الثَّانِی فَشَهِدَ فَانْکَسَرَ لِذَلِکَ انْکِسَاراً شَدِیداً، ثُمَّ جَاءَ الثَّالِثُ فَشَهِدَ فَکَأَنَّ الرَّمَادَ نُثِرَ عَلَی وَجْهِ عُمَرَ، فَلَمَّا جَاءَ زِیَادٌ جَاءَ شَابٌّ یَخْطِرُ (3) بِیَدَیْهِ، فَرَفَعَ عُمَرُ رَأْسَهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ: مَا عِنْدَکَ أَنْتَ یَا سَلْحَ (4) الْعُقَابِ؟ وَ صَاحَ أَبُو عُثْمَانَ النَّهْدِیُّ صَیْحَةً یَحْکِی (5) صَیْحَةَ عُمَرَ، قَالَ عَبْدُ الْکَرِیمِ (6): لَقَدْ کِدْتُ أَنْ یُغْشَی عَلَیَّ لِصَیْحَتِهِ.

قَالَ أَبُو الْفَرَجِ: فَکَانَ الْمُغِیرَةُ یُحَدِّثُ، قَالَ: فَقُمْتُ إِلَی زِیَادٍ، فَقُلْتُ: لَا مَخْبَأَ لِعِطْرٍ بَعْدَ عَرُوسٍ (7)، یَا زِیَادُ! أُذَکِّرُکَ اللَّهَ وَ أُذَکِّرُکَ مَوْقِفَ الْقِیَامَةِ وَ کِتَابَهُ وَ رَسُولَهُ أَنْ

ص: 645


1- فی شرح النّهج: زید بن عمر بن شبة.
2- فی المصدر: تغیّر الثّالث لذلک. و الظّاهر زیادة کلمة: الثّالث، و کونها للسطر الآتی. أقول: إنّ ملاحظة القصّة بصدرها و ذیلها تعطی علّة تغیّر لون عمر أوّلا، و انکساره ثانیا، و صیرورته کأنّ الرّماد نثر علی وجهه ثالثا، و إیعازه إلی رابع الأربعة فی الشّهادة بکتمان شهادته رابعا، و لعلّ لمثل هذه الأوصاف و الأفعال صار مثلا للعدل عند أهل التسنن؟!.
3- جاء فی حاشیة (ک): و الخطر- بالکسر-: نبات یختضب به. صحاح. انظر: الصّحاح 2- 648. أقول: المعنی المناسب للمقام ما جاء فی النّهایة لابن الأثیر 3- 46: یخطر بسیفه .. أی یهزّه معجبا بنفسه.
4- جاء فی حاشیة (ک): فی مصباح اللّغة: سلح الطّائر سلحا- من باب نفع-: هو منه کالتغوط من الإنسان، و هو سلحه تسمیة بالمصدر. [منه (رحمه اللّه)]. انظر: المصباح المنیر 1- 343، و فیه زیادة الواو بعد: نفع.
5- فی شرح النّهج: تحکی.
6- فی المصدر: عبد الکریم بن رشید.
7- جاء فی حاشیة (ک): ما یلی: قال المیدانی فی مجمع الأمثال: لا مخبأ لعطر بعد العرس، و یروی لا عطر بعد العروس، قال المفضّل: أوّل من قال ذلک امرأة من عذرة یقال لها: أسماء بنت عبد اللّه، و کان لها زوج من بنی عمّها یقال له: عروس فمات عنها فتزوّجها رجل من قومها یقال له: نوفل، و کان أعسر أبخر بخیلا دمیما، فلمّا أراد أن یظعن بها قالت له: لو أذنت لی فرثیت ابن عمّی و بکیت عند رمسه؟. فقال: افعلی، فقالت: أبکیک یا عروس الأعراس، یا ثعلبا فی أهله و أسدا عند البأس مع أشیاء لیس یعلمها النّاس. قال: و ما تلک الأشیاء؟. قالت: کان عن الهمّة غیر نعّاس و یعمل السیف صبیحات البأس. ثمّ قالت: یا عروس الأعز الأزهر الطیب الخیم الکلیم المحضر مع أشیاء له لا تذکر. قال: و ما تلک الأشیاء؟. قالت: کان عیوفا للخنا و المنکر، طیّب النّکهة غیر أبخر، أیسر غیر أعسر، فعرف الزّوج أنّها تعرّض به، فلمّا رحل بها قال سمی إلیک عطرک .. و قد نظر إلی قشوة عطرها مطروحة. فقالت: لا عطر بعد عروس .. فذهبت مثلا. و یقال: إنّ رجلا تزوّج امرأة فأهدیت إلیه فوجدها تفلة، فقال لها: أین الطّیب؟. فقالت: خبأته. فقال لها: لا مخبأ لعطر بعد عروس .. فذهبت مثلا، یضرب لمن لا یدّخر عنه نفیس. و قیل: عروس اسم رجل مات فحملت امرأته أوانی العطر فکسرتها و صبّت العطر، فوبّخها بعض معارفها، فقالت ذلک. یضرب علی الأوّل فی ذمّ ادّخار الشّی ء وقت الحاجة إلیه، و علی الثّانی فی الاستغناء عن ادّخار الشّی ء لعدم من یدّخر له، انتهی. و لعلّ المناسب هنا الأوّل من المعنیین الأخیرین. [منه (رحمه اللّه)]. انظر: مجمع الأمثال 2- 112- 113 برقم 3491 بتصرف. و جاءت الفقرة الأخیرة فی المستقصی لأمثال العرب للزّمخشریّ 2- 264 برقم 991.

تَتَجَاوَزَ إِلَی مَا لَمْ تَرَ، ثُمَّ صِحْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنَّ هَؤُلَاءِ قَدِ احْتَقَنُوا (1) دَمِی، فَاللَّهَ اللَّهَ فِی دَمِی، قَالَ: فَرَتَقَتْ (2) عَیْنَا زِیَادٍ وَ احْمَرَّ وَجْهُهُ، وَ قَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَمَّا أَنْ أَحُقَّ مَا حَقَّ الْقَوْمُ فَلَیْسَ عِنْدِی، وَ لَکِنِّی رَأَیْتُ مَجْلِساً قَبِیحاً، وَ سَمِعْتُ نَفَساً حَثِیثاً وَ انْتِهَاراً، وَ رَأَیْتُهُ مُتَبَطِّنَهَا. فَقَالَ عُمَرُ: رَأَیْتَهُ یُدْخِلُ فِی فَرْجِهَا کَالْمِیلِ فِی الْمُکْحُلَةِ (3)؟. قَالَ: لَا.

قَالَ أَبُو الْفَرَجِ: وَ رَوَی کَثِیرٌ مِنَ الرُّوَاةِ أَنَّهُ قَالَ: رَأَیْتُهُ رَافِعاً رِجْلَیْهَا، وَ رَأَیْتُ خُصْیَیْهِ مُتَرَدِّدَیْنِ بَیْنَ فَخِذَیْهَا، وَ رَأَیْتُ حَفْزاً شَدِیداً، وَ سَمِعْتُ نَفَساً عَالِیاً، فَقَالَ عُمَرُ: رَأَیْتَهُ یُدْخِلُهُ وَ یُخْرِجُهُ کَالْمِیلِ فِی الْمُکْحُلَةِ؟. قَالَ: لَا. قَالَ عُمَرُ: اللَّهُ أَکْبَرُ، قُمْ یَا مُغِیرَةُ إِلَیْهِمْ فَاضْرِبْهُمْ، فَقَامَ الْمُغِیرَةُ إِلَی أَبِی بَکْرَةَ فَضَرَبَهُ ثَمَانِینَ (4) وَ ضَرَبَ

ص: 646


1- کذا، فی المصدر: احتقروا. و هو الظّاهر.
2- فی شرح النّهج: فترنقت.
3- فی المصدر: أ رأیته یدخل و یخرج کالمیل فی المکحلة؟.
4- فی (ک): ثمانین جلدة.

الْبَاقِینَ.

وَ رَوَی قَوْمٌ أَنَّ الضَّارِبَ لَهُمُ الْحَدَّ لَمْ یَکُنِ الْمُغِیرَةَ.

قَالَ (1): وَ أَعْجَبَ عُمَرَ قَوْلُ زِیَادٍ: وَ دَرَأَ الْحَدَّ عَنِ الْمُغِیرَةِ، فَقَالَ أَبُو بَکْرَةَ بَعْدَ أَنْ ضُرِبَ: أَشْهَدُ أَنَّ الْمُغِیرَةَ فَعَلَ کَذَا .. وَ کَذَا، فَهَمَّ عُمَرُ بِضَرْبِهِ، فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنْ ضَرَبْتَهُ رَجَمْتُ (2) صَاحِبَکَ، وَ نَهَاهُ عَنْ ذَلِکَ (3).

قَالَ أَبُو الْفَرَجِ: یَعْنِی إِنْ ضَرَبَهُ یَصِیرُ شَهَادَتُهُ شَهَادَتَیْنِ فَیُوجِبُ بِذَلِکَ الرَّجْمَ عَلَی الْمُغِیرَةِ. قَالَ: وَ اسْتَتَابَ (4) عُمَرُ أَبَا بَکْرَةَ، قَالَ: إِنَّمَا تَسْتَتِیبُنِی لِتَقْبَلَ (5) شَهَادَتِی؟. قَالَ: أَجَلْ. قَالَ: فَإِنِّی لَا أَشْهَدُ بَیْنَ اثْنَیْنِ مَا بَقِیتُ فِی الدُّنْیَا.

قَالَ: فَلَمَّا ضُرِبُوا الْحَدَّ، قَالَ الْمُغِیرَةُ: اللَّهُ أَکْبَرُ! الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَخْزَاکُمْ.

فَقَالَ عُمَرُ: اسْکُتْ أَخْزَی اللَّهُ مَکَاناً رَأَوْکَ فِیهِ. قَالَ: وَ قَامَ أَبُو بَکْرَةَ عَلَی قَوْلِهِ، وَ کَانَ یَقُولُ: وَ اللَّهِ مَا أَنْسَی قَطُّ فَخِذَیْهَا، وَ تَابَ الِاثْنَانِ فَقَبِلَ شَهَادَتَهُمَا، وَ کَانَ أَبُو بَکْرَةَ بَعْدَ ذَلِکَ إِذَا طُلِبَ إِلَی شَهَادَةٍ یَقُولُ: اطْلُبُوا غَیْرِی، فَإِنَّ زِیَاداً أَفْسَدَ عَلَیَّ شَهَادَتِی ..

قَالَ (6) أَبُو الْفَرَجِ: وَ حَجَّ عُمَرُ بَعْدَ ذَلِکَ مَرَّةً فَوَافَقَ الرَّقْطَاءَ بِالْمَوْسِمِ، فَرَآهَا وَ کَانَتِ (7) الْمُغِیرَةُ یَوْمَئِذٍ هُنَاکَ- فَقَالَ عُمَرُ لِلْمُغِیرَةِ: وَیْحَکَ! أَ تَتَجَاهَلُ عَلَیَّ، وَ اللَّهِ مَا أَظُنُّ أَبَا بَکْرَةَ کَذَبَ عَلَیْکَ، وَ مَا رَأَیْتُکَ إِلَّا خِفْتُ أَنْ أُرْمَی بِحِجَارَةٍ مِنْ السَّمَاءِ (8).

ص: 647


1- قال .. أی ابن أبی الحدید فی الشّرح 12- 237.
2- فی (ک): وجّهت. و فی (س) نسخة بدل: رحمت، و قد تقرأ: رجمت، و هو الظّاهر.
3- و جاء فی سنن البیهقیّ 8- 235 قول علیّ علیه السّلام بلفظ: إن کانت شهادة أبی بکرة شهادة رجلین فارجم صاحبک و إلّا فقد جلدتموه، تارة، و بلفظ: إن جلدته فارجم صاحبک، ثانیة، و بلفظ: لئن ضربت هذا فارجم ذاک، ثالثة.
4- فی شرح النّهج: فاستتاب.
5- لا توجد: لتقبل فی (س).
6- شرح النّهج لابن أبی الحدید 12- 238.
7- کذا، و فی المصدر: و کان. و هو الظّاهر.
8- لیت شعری لما ذا کان عمر یخاف أن یرمی بالحجارة من السّماء؟ إنّها الرّدّة حقّا! و حاشا اللّه أن یرمی مقیم الحقّ، أو لتعطیله الحکم؟ أو لجلده مثل أبی بکرة- الّذی عدّوه من خیار الصّحابة. و کان من العبادة کالنّصل-؟!. انظر: الغدیر 6- 140.

قَالَ: وَ کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ- بَعْدَ ذَلِکَ- یَقُولُ: إِنْ ظَفِرْتُ بِالْمُغِیرَةِ لَأَتْبَعْتُهُ أَحْجَارَهُ (1).

قال ابن أبی الحدید (2)

بعد إیراد تلک الأخبار و غیرها-: فهذه الأخبار کما تراها تدلّ متأمّلها علی أنّ الرجل زنی بالمرأة لا محالة، و کلّ کتب التواریخ و السیر یشهد (3) بذلک، و إنّما اقتصرنا نحن منها علی ما فی هذین الکتابین.

وَ قَدْ رَوَی الْمَدَائِنِیُّ أَنَّ الْمُغِیرَةَ کَانَ أَزْنَی النَّاسِ فِی الْجَاهِلِیَّةِ، فَلَمَّا دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ قَیَّدَهُ الْإِسْلَامُ، وَ بَقِیَتْ عِنْدَهُ مِنْهُ بَقِیَّةٌ ظَهَرَتْ فِی أَیَّامِ وِلَایَتِهِ بِالْبَصْرَةِ (4)، ثم أورد فی ذلک روایات أخر ترکناها اختصارا.

و قال الشیخ قدّس اللّه روحه فی تلخیص الشافی (5): فإن قالوا: لم یعطّل الحدّ و إنّما لم یتکامل الشهادة، و إرادة الرابع لأن یشهد لا تکمل بها البیّنة و إنّما تکمل بإقامتها ..

و قوله: أری وجه رجل لا یفضح اللّه علی یده رجلا .. سائغ صحیح، فجری مجری

مَا رُوِیَ عَنْهُ (صلی الله علیه و آله) مِنْ أَنَّهُ أُتِیَ بِسَارِقٍ فَقَالَ لَهُ (6): لَا تُقِرَّ.

وَ قَالَ لِصَفْوَانَ بْنِ أُمَیَّةَ- لَمَّا أَتَاهُ بِالسَّارِقِ وَ أَمَرَ بِقَطْعِهِ- فَقَالَ: هِیَ لَهُ- یَعْنِی مَا سَرَقَ- هَلَّا قَبْلَ أَنْ تَأْتِیَنِی بِهِ.

، فلا یمتنع أن یجب (7) أن لا تکمل الشهادة، و ینبّه الشاهد علی

ص: 648


1- و فی الأغانی 14- 147: قال علیه السّلام: لئن لم ینته المغیرة لأتبعنّه أحجاره. و فیه أیضا: لئن أخذت المغیرة لأتبعنّه أحجاره.
2- شرح النهج 2- 239 [3- 163].
3- لا توجد: یشهد، فی (س). و فی المصدر: تشهد. و هو الظاهر.
4- إلی هنا کلام ابن أبی الحدید فی شرحه علی النّهج 12- 239 بتصرف.
5- تلخیص الشافی 4- 21- 25.
6- لا توجد: له، فی (س).
7- کذا، و الظاهر: أن یحب- بالحاء المهملة-. و فی المصدر: أنّه.

أن لا یشهد، و جلد الثلاثة من حیث صاروا قذفة، قالوا (1): لیس حالهم (2) و قد شهدوا کحال من لم تتکامل الشهادة علیه، لأنّ الحیلة فی إزالة الحدّ عنه- و لمّا تکاملت الشهادة- ممکنة بتلقین و تنبیه و غیره، و لا حیلة فیما قد وقع من الشهادة، فلذلک حدّهم، و لیس فی إقامة الحدّ علیهم من الفضیحة ما فی تکامل الشهادة علی المغیرة، لأنّه یتصوّر بأنّه زان و یحکم بذلک فیه، و لیس کذلک حال الشهود، لأنّهم لا یتصوّرون بذلک و إن وجب فی الحکم أن یجعلوا فی حکم القذفة، علی أنّه قیل إنّ القذف منهم کان (3) تقدّم بالبصرة، لأنّهم صاحوا به فی نواحی (4) المسجد بأنّا نشهد بأنّک زان، فلو لم یعیدوا الشهادة لکان یحدّهم لا محالة، فلم یمکن (5) فی إزالة الحدّ عنهم ما أمکن فی المغیرة، و ما روی من أنّ عمر إذا رآه کان یقول: لقد خفت أن یرمینی اللّه بحجارة من السماء ..، غیر صحیح، و لو صحّ لکان تأویله التخویف و إظهار قوّة الظنّ بصدق القوم لما شهدوا علیه ردعا (6) له، و غیر ممتنع أن یحب (7) أن لا یفتضح لما کان متولّیا للبصرة من قبله، و سکوت زیاد عن إقامة الشهادة لا یوجب تفسیقه، لأنّا علمنا بالشرع أنّ له السکوت، و لو کان فسقا لما ولّاه أمیر المؤمنین علیه السلام فارس، و لما ائتمنه (8) علی أموال المسلمین و دمائهم.

قیل (9) لهم: إنّما نسب عمر إلی تعطیل الحدّ من حیث کان فی حکم

ص: 649


1- لا توجد: قالوا، فی المصدر، و وضع علیها فی (ک) رمز نسخة بدل.
2- فی (س) زیادة هنا و هی: فی إقامة الحدّ شی ء.
3- فی (ک): و کان.
4- فی تلخیص الشافی: من نواحی.
5- فی (ک): فلم یکن.
6- فی المصدر: و دعاه.
7- فی (ک): یجب- بالجیم المعجمة-.
8- فی (س): یأتمنه.
9- قیل جواب و جزاء لقوله: فإن قالوا ..

الثابت، و إنّما بتلقینه لم تکمل الشهادة، لأنّ زیادا ما حضر إلّا لیشهد بما شهد به أصحابه، و قد صرّح بذلک کما صرّحوا قبل حضورهم، و لو لم یکن هذا هکذا لما شهد القوم قبله و هم لا یعلمون هل حال زیاد فی (1) ذلک کحالهم، لکنّه أحجم (2) فی الشهادة لما رأی کراهیّة متولّی الأمر لکمالها، و تصریحه بأنّه لا یرید أن یعمل بموجبها.

و من العجائب أن یطلب الحیلة فی دفع الحدّ عن واحد و هو لا یندفع إلّا بانصرافه إلی ثلاثة، فإن کان درأ الحدّ و الاحتیال فی دفعه من السنن المتّبعة، فدرؤه عن ثلاثة أولی من درئه عن واحد.

و قولهم: إن درء (3) الحدّ عن المغیرة ممکن، و درؤه (4) عن الثلاثة- و قد شهدوا غیر ممکن طریف، لأنّه لو لم یلقّن الشاهد الرابع الامتناع من الشهادة لاندفع عن الثلاثة الحدّ، فکیف لا تکون الحیلة ممکنة فیما ذکروه، بل لو أمسک عن الاحتیال جملة لما لحق الثلاثة حدّ.

و قولهم: إنّ المغیرة یتصوّر بصورة زان لو تکاملت الشهادة، و فی هذا من الفضیحة ما لیس فی حدّ الثلاثة .. غیر صحیح؟ لأنّ الحکم فی الأمرین واحد، لأنّ الثلاثة إذا حدّوا یظنّ بهم الکذب و إن جوّز (5) أن یکونوا صادقین، و المغیرة لو کملت (6) الشهادة علیه بالزنا ظنّ ذلک به مع التجویز لأن یکون (7) الشهود کذبة، فلیس فی أحد الأمرین إلّا ما (8) فی الآخر.

ص: 650


1- فی (س) زیادة: حاله، قبل: حال زیاد، خطّ علیها فی (ک). و فی المصدر: هل حاله فی ذلک ..
2- فی تلخیص الشافی: لجلج.
3- فی المصدر: دفع، و هی نسخة بدل فی (ک).
4- فی المصدر: دفعه، و هی نسخة بدل فی (ک).
5- فی المصدر: جوّزوا.
6- فی التلخیص: لو کانت.
7- جاءت فی المصدر: تکون- بالتاء-.
8- لا توجد: ما، فی المصدر.

و ما

رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ أَنَّهُ أُتِیَ بِسَارِقٍ فَقَالَ لَهُ: لَا تُقِرَّ.

- إن کان صحیحا- لا یشبه ما نحن فیه، لأنّه لیس فی دفع الحدّ عن السارق، إیقاع غیره فی المکروه، و قصّة المغیرة تخالف ذلک (1)، لما ذکرناه.

و أمّا

قَوْلُهُ (2) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِصَفْوَانَ: هَلَّا (3) قَبْلَ أَنْ تَأْتِیَنِی بِهِ ..

فلا یشبه ما نحن فیه، لأنّه بیّن أنّ ذلک القول کان یسقط الحدّ لو تقدّم، و لیس فیه تلقین یوجب إسقاط الحدود.

و أمّا قولهم: إنّ القذف منهم کان قد (4) تقدّم فغیر معروف، و المرویّ خلافه، و الظاهر أنّه إنّما حدّهم عند نکول زیاد عن الشهادة، و أنّ ذلک کان السبب فی إیقاع الحدّ بهم. و تأویلهم لقول عمر: لقد خفت أن یرمینی اللّه بحجارة .. لا یلیق بما قالوه، لأنّه یقتضی (5) التندّم و التأسّف علی تفریط وقع، و لم یخاف أن یرمی بالحجارة و هو لم یدرأ الحدّ (6) عن مستحقّ له، و لو أراد الردع و التخویف لمغیرة لأتی بکلام یلیق بذلک و لا یقتضی إضافة التفریط إلی نفسه، و کونه والیا من قبله لا یقتضی أن یدرأ الحدّ عنه (7) و یعدل به إلی غیره.

و أمّا قولهم (8): إنّا ما کنّا نعلم أنّ زیادا کان یتمّم الشهادة .. فقد بینا أنّ ذلک کان (9) معلوما بالظاهر، و من قرأ ما روی فی هذه القصّة علم- بلا شکّ- أنّ

ص: 651


1- ذلک، لا توجد فی التلخیص.
2- فی المصدر: فأمّا.
3- فی (س): هل.
4- قد، لا توجد فی المصدر و (س).
5- فی المصدر: لأنّه لا یقتضی، و هو الظاهر.
6- فی (س): الحق.
7- فی (ک) زیادة: الحق.
8- فی المصدر: و قولهم.
9- لا توجد: کان، فی تلخیص الشافی.

حال زیاد کحال الثلاثة فی أنّه إنّما حضر للشهادة، و إنّما عدل عنها لکلام عمر.

و قولهم: إنّ الشرع یبیحه السکوت. لیس بصحیح، لأنّ الشرع قد حظر کتمان الشهادة.

و قولهم: لم یفسق زیاد لأنّ أمیر المؤمنین علیه السلام ولّاه فارس .. فلیس بشی ء یعتمد، لأنّه لا یمتنع أن یکون تاب بعد ذلک و أظهر توبته له علیه السلام، فجاز أن یولّیه.

و کان بعض أصحابنا یقول فی قصّة المغیرة شیئا طیّبا- و هو معتمد فی باب الحجّة- و هو (1) أنّ زیادا إنّما امتنع من التصریح بالشهادة المطلوبة فی الزنا، و قد شهد بأنّه شاهده بین شعبها الأربع و سمع نفسا عالیا، فقد صحّ علی المغیرة بشهادة الأربعة جلوسه منها جلوس مجلس (2) الفاحشة .. إلی غیر ذلک من مقدمات الزنا و أسبابه، فألّا ضمّ إلی جلد الثلاثة تعزیر هذا الذی صحّ عنده بشهادة الأربعة ما (3) صحّ من الفاحشة مثل (4) تعریک (5) أذنه أو ما جری مجراه من خفیف التعزیر و یسیره؟!، و هل فی العدول عن ذلک حین عدل (6) عن لومه و توبیخه و الاستخفاف به إلّا ما ذکروه من السبب الذی یشهد الحال به، انتهی کلامه رفع اللّه مقامه.

و أقول: اعترض ابن أبی الحدید (7) و غیره (8) علی هذا الکلام بوجوه سخیفة لا طائل فی التعرّض لها لوهنها.

ص: 652


1- لا توجد: و هو، فی المصدر.
2- مجلس: لا توجد فی (س) و المصدر.
3- فی (ک) نسخة بدل: من، بدلا من: ما.
4- لا توجد: مثل، فی تلخیص الشافی.
5- قال فی الصحاح 4- 1599: عرکت الشی ء أعرکه عرکا: دلکته.
6- لا توجد: حین عدل، فی المصدر، و فیه: حتی، و هو الظاهر.
7- فی شرحه علی النهج: 12- 244.
8- کما فی المواقف و شرحها، و المقاصد و شرحها، کما سیأتی.

و قال ابن أبی الحدید (1)

فی تضاعیف کلامه-: ورد فی الخبر أنّ عمر قال للمغیرة: ما أظنّ أبا بکرة کذب علیک .. و قال: تقدیره أظنّه لم یکذب علیک، انتهی.

و لا یخفی أنّ هذا إسناد معصیته (2) إلی عمر، إذ لو لم یکن ذلک قذفا صریحا یوجب الحدّ فلا أقلّ یکون تعریضا یوجب التعزیر، بل کذلک قوله: ما رأیتک إلّا خفت أن یرمینی اللّه بحجارة من السماء (3)؟! و هل یقال مثل ذلک لمن ندب اللّه إلی درء الحدّ عنه و سمّی فی کتابه من رماه بالفجور کاذبا؟!، و لو أراد عمر أن یعظ المغیرة أمکنه أن یذکّره عذاب اللّه و یأمره (4) بالاجتناب عن ارتکاب مساخطه علی وجه لا یوجب قذفا، و لا یتضمّن تعریضا.

ثم إنّ ما ذکروه أنّ سبب حبّه للمغیرة أنّه کان والیا من قبله فلا وجه له، بل لا یخفی علی من تتبّع أحوالهما أنّه لم یکن الباعث علی الحبّ و علی جعله والیا إلّا الاتّفاق فی النفاق و الاشتراک فی بغض أمیر المؤمنین علیه السلام (5).

ص: 653


1- شرح ابن أبی الحدید 12- 238 [3- 162].
2- کذا، و الظاهر: معصیة- بلا ضمیر-.
3- الأغانی 14- 147، و نقله فی شرح النهج لابن أبی الحدید 12- 238 [3- 162].
4- فی (س): یأمر- بدون ضمیر-.
5- کان المغیرة فی مقدم أناس کانوا ینالون علیّا أمیر المؤمنین علیه السلام. انظر: رسائل الجاحظ: 92 و الأذکیاء: 98، و مسند أحمد بن حنبل 1- 188، و 4- 369، و غیرها. قال ابن الجوزی: قدمت الخطباء إلی المغیرة بن شعبة بالکوفة، فقام صعصعة بن صوحان فتکلّم، فقال المغیرة: أخرجوه، فأقیموه علی المصطبة فیلعن علیّا. فقال: لعن اللّه من لعن اللّه و لعن علیّ بن أبی طالب .. إلی آخره. و ذکر إمام الحنابلة فی مسنده 4- 369 بإسناده، قال: نال المغیرة بن شعبة من علیّ، فقال زید ابن أرقم: قد علمت أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کان ینهی عن سبّ الموتی، فلم تسبّ علیّا و قد مات؟!!. و غیره من روایات الباب هناک. و یکفی هذا و غیره فی إثبات نفاقه أو کفره أو کونه ولد زنا لما ثبت بالنصوص الصریحة المستفیضة من أنّه من أبغض علیّا (علیه السلام) کان أحد هؤلاء الثلاثة.

کما روی أنّه کان من أصحاب الصحیفة الملعونة (1) التی کتبوها لإخراج الخلافة عن أهل البیت علیهم السلام، و لو لم یکن یحبّه حبّا شدیدا فلم کان یتغیّر عند شهادة کلّ شاهد علی الوجه المتقدّم؟!، مع أنّ المغیرة لم یکن ذا سابقة فی الإسلام، و من أهل الورع و الاجتهاد حتی یتوهّم أنّه کان مثل ذلک سببا لحبّه، و بغض المغیرة لأمیر المؤمنین علیه السلام کان أظهر من الشمس، و قد اعترف ابن أبی الحدید (2) بذلک حیث قال: قال أصحابنا البغدادیّون: من کان إسلامه علی هذا الوجه- أی علی الخوف و المصلحة- و کانت خاتمته ما تواتر الخبر به من لعن علیّ علیه السلام علی المنابر إلی أن مات علی هذا الفعل، و کان المتوسط من عمره الزّنا (3)، و إعطاء البطن و الفرج سؤالهما، و ممالاة الفاسقین، و صرف الوقت إلی غیر طاعة اللّه، کیف نتولّاه؟! و أیّ عذر لنا فی الإمساک عنه؟ و أن لا نکشف للناس فسقه ...

و ذکر (4) أخبارا کثیرة فی أنّه- لعنه اللّه- کان یلعن علیّا علیه السلام علی المنبر و یأمر بذلک، و کذا اشتهاره بالزنا فی الجاهلیّة و الإسلام ممّا اعترف به ابن أبی الحدید (5)، فکفی طعنا لعمر حبّه لمثل هذا الرجل مثل هذا الحبّ، و هل یظنّ أحد بعمر أنّه لم یکن یعلم بغضه لأمیر المؤمنین علیه السلام، و قد کان

سمع النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: لَا یُحِبُّ عَلِیّاً إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُهُ إِلَّا کَافِرٌ (6) مُنَافِقٌ (7)

ص: 654


1- قد مرّت مفصّلا فی بحار الأنوار 28- 85- 100 [الحجریّة کمبانی 8- 19 و 23 و 54].
2- فی شرحه علی النهج: 20- 10، و ذکر عن الأغانی فیه: کیفیّة إسلام المغیرة، فهی حریّة بالملاحظة.
3- فی المصدر: الفسق و الفجور، بدلا من: الزنا.
4- فی شرح النهج لابن أبی الحدید 20- 10.
5- انظر: شرحه علی النهج 4- 69، و 6- 288، و غیرها. و قد مرّت آنفا مصادر أخری فی ذلک، فراجع.
6- لا توجد: کافر، فی (س).
7- جاء بألفاظ مختلفة و بأسانید متعدّدة- و المعنی واحد-، مثل: لا یحبّ علیّا المنافق و لا یبغضه المؤمن. أو بزیادة: و لا یحبّه إلّا مؤمن. أو قوله (صلی الله علیه و آله): لا یحبّک إلّا مؤمن، و لا یبغضک إلّا منافق. ذکر فی الغدیر 3- 183- 188 أکثر من ثلاثین مصدرا ینتهی إسنادها إلی ابن عبّاس، و سلمان، و أبی ذرّ، و حذیفة الیمانیّ، و أبی لیلی الغفاریّ، و غیرهم، أخرج عنهم جمع کبیر من الحفّاظ و الأعلام، فراجع. و أورده الحمیدیّ أبو بکر عبد اللّه بن الزّبیر- المتوفّی سنة 219 ه- فی مسنده 1- 31 حدیث 58، و التّرمذیّ عن طریق یحیی بن عیسی 4- 332، و غیرهما. و قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی أهل البیت (علیهم السلام) : لا یحبّهم إلّا سعید الجد طیّب المولد و لا یبغضهم .. الرّیاض النضرة 2- 189، و تاریخ بغداد 3- 289. و قول علیّ علیه السّلام: لا یحبّنی کافر و لا ولد زنا. کما فی شرح ابن أبی الحدید 1- 373.

**[ترجمه]این که او حدّ خداوند را در مورد مغیرة بن شعبه، هنگامی که بر زنا کردن او شهادت دادند رها کرد، و به شاهد چهارم یاد داد که به خاطر پیروی از هوا و هوس او، از شهادت دادن امتناع ورزد، و چون آن شاهد این کار را کرد، عمر به شاهدان برگشت و آن ها را رسوا کرد و حد را بر آن ها جاری ساخت، و از این که مغیره رسوا شود، اجتناب نمود، حال آن که او یک نفر و گناهکار بود، و سه نفر را رسوا کرد و حد خداوند را رها نمود و آن را در غیر جای خود جاری ساخت.

ابن ابی الحدید گفته است - . شرح نهج البلاغة12: 231-234 - :

طبری در تاریخ خود - . تاریخ الطبری4: 207 - ،

از محمد بن یعقوب بن عتبه و او از پدرش روایت کرده است که گفت: مغیره نزد امّ جمیل - زنی از بنی هلال بن عامر - رفت و آمد می کرد و این زن، شوهری از قبیله ثقیف به نام حجاج بن عبید داشت که مرده بود. مغیره درحالی که امیر بصره بود، پنهانی نزد او می رفت، این مسأله به گوش بصریان رسید و آن ها هم موضوع را بزرگ دانستند. پس روزی از روزها مغیره از خانه خود خارج شد و درحالی که مردم بر آن دو مراقب گذاشته بودند، بر آن زن داخل شد. بنابراین گروهی که به عنوان شاهد نزد عمر رفته بودند، پرده از عمل او کنار زده و دیدند که او با آن زن نزدیکی می کند. پس نامه ای دراین باره برای عمر نوشتند، و به همراه آن نامه، ابوبکره را فرستادند. ابوبکره به مدینه رسید و به در خانه عمر آمد. عمر هم - درحالی که میان او و عمر پرده ای بود - به سخنان او گوش داد و گفت: ابوبکره تویی؟ او گفت: آری، من هستم. عمر گفت: به یقین، برای شرّی آمده ای! ابوبکره گفت: شر را خود مغیره آورده است نه من. سپس ماجرا را به او گفت و نامه را به او داد. پس عمر، ابوموسی را به عنوان عامل فرستاد و به او امر کرد که مغیره را نزد او بفرستد، هنگامی که ابوموسی وارد بصره شد و در امارت بصره نشست، مغیره خانم بزرگواری را به او هدیه کرد، و گفت: من راضی شدم

ص: 639

که او برای تو باشد، پس ابوموسی مغیره را نزد عمر فرستاد.

طبری آورده است - . تاریخ الطبری3: 169 - :

و واقدی، از مالک بن اوس نقل کرده است که گفت: مغیره نزد عمر آمد و در راه، با زنی از بنی مرّه ازدواج کرد. عمر به او گفت: قطعاً تو آدمی شهوتران و زن باره هستی. سپس در باره آن زن پرسید، به او گفته شد: به او رقطاء می گویند، همسر او از ثقیف بود و خود او از بنی هلال است.

طبری گفته است - . تاریخ الطبری3: 169 - :

سریّ، از شعیب، از سیف برای من نوشت: مغیره از ابوبکره کینه داشت و ابوبکره هم نسبت به او دشمنی می کرد و هر وقت از طرف مقابلش سخنی به میان می­آمد، هر یک از آن دو با دوستش درگوشی سخن می­گفت و از او بد می­گفت. آن دو در بصره همسایه هم بودند و خانه­های آن در نزدیکی و روبه روی هم قرار داشتند. آن خانه ها، پنجره ای رو به دیگری داشت. روزی تنی چند در خانه ابوبکره و روبروی اتاق مغیره گفتگو می کردند. ناگهان بادی وزید و درب پنجره را باز کرد. ابوبکره برای بستن آن پنجره برخاست و ناگهان دید که باد پنجره ای اتاق مغیره را نیز باز کرده و او را دید که با زنی درآویخته است. ابوبکره به حاضران گفت: برخیزید و بنگرید. آن ها هم برخاستند و دیدند، سپس ابوبکره گفت: شاهد باشید. حاضران گفتند: این زن کیست؟ ابوبکره گفت: آن زن، ام جمیل دختر أفقم است - ام جمیل یکی از زنان بنی عامر

ص: 640

بن صعصعه بود - حاضران گفتند: ما فقط از پشت آن ها را دیدیم و آن­ها را به چهره ندیدیم. چون آن زن برخاست، دقت کردند و چهره آن دو را دیدند. مغیره برای نماز از خانه خارج شد، ابوبکره او را از نماز خواندن باز داشت و گفت: با ما نماز مخوان. و آن ماجرا را برای عمر نوشتند و مغیره هم نامه ای برای عمر نوشت.

پس عمر ابوموسی را فرا خواند و گفت: ای ابوموسی، من تو را به کاری - امارت - می گمارم و تو را به جایی می فرستم که شیطان در آن تخم گذاشته و جوجه درآورده است. به آن چه می دانی ملزم باش و در پی تبدیل و تغییر مباش که خداوند به جای تو جانشینی قرار دهد. ابوموسی گفت: ای امیرالمؤمنین، مرا با تنی چند از اصحاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از مهاجرین و انصار یاری کن، چرا که من آن ها را در این امت و در رفتار، همچون نمکی یافتم که طعام فقط با آن گوارا می شود. عمر گفت: از هر کس که دوست داری، طلب یاری کن. پس ابوموسی از بیست و نه مرد کمک طلبید که در بین آن، انس بن مالک، عمار بن حصین و هشام بن عامر بودند. ابوموسی به همراه آنان از مدینه خارج شد تا این که در مِرْبَد واقع در بصره اقامت نمود. به مغیره خبر رسید که ابوموسی در مربد اقامت کرده است. مغیره گفت: به خدا قسم، ابوموسی نه به عنوان تاجر و نه به عنوان زائر به اینجا نیامده است، بلکه به عنوان امیر به بصره قدم گذاشته است.

آن ها در این اندیشه بودند که ابوموسی آمد و برآن ها وارد شد، و نامه ای از عمر به مغیره داد. آن نامه، سرزنش کننده ترین نامه ای بود که به کسی از مردم و تنها با چهار کلمه نوشته شده بود. در این چهار کلمه هم عَزل کرده و هم سرزنش نموده و هم تحریک کرده و هم امیری را [به جای او] قرار داده بود: امّا بعد... خبر بسیار مهمی به من رسیده است، به همین سبب ابوموسی را فرستادم. آن چه در دست داری به او واگذار و به سوی من بشتاب... و به

ص: 641

اهل بصره نوشت: امّا بعد... همانا من ابوموسی را به عنوان امیر شما برایتان فرستادم تا حق ناتوان شما را از توانگرتان بستاند و با شما با دشمنتان پیکار نماید و از ذمه شما دفاع کرده و مالیات را برای شما جمع نموده و میانتان تقسیم کند و راه هایتان را برای شما حفاظت نماید.

پس مغیره دختری به نام عقیله، از زنان غیر عرب طائف به ابوموسی هدیه داد و گفت: من راضی شدم که او برای تو باشد. آن دختر بسیار زیبا بود. مغیره و ابوبکره و نافع بن کلاه و زیاد و شِبل بن مَعبد بَجَلی به راه افتادند تا اینکه بر عمر وارد شدند. عمر هم آن ها و مغیره را جمع کرد. مغیره گفت: ای امیرالمؤمنین، از این فرومایگان (بندگان) بپرسید چگونه مرا دیدند؟ آیا من رو به روی آن ها بودم یا پشت به آن ها. اگر من جلوی آن ها بودم، آن ها آن زن را چگونه دیدند و شناختند و چطور شد که خود را از آن ها نپوشاندم؟ و اگر من پشت به آن ها بودم، آن ها به کدام حق، نگاه کردن به من در خانه ام و بر زنم را جایز دانسته اند؟ به خدا سوگند که جز با زنم نزدیکی نکردم.

سپس از ابوبکره آغاز کرد و او بر مغیره شهادت داد که او را در حال نزدیکی با ام جمیل دیده است، عمر گفت: چگونه آن دو را دیدی؟ ابوبکره گفت: از پشت آن دو را دیدم. عمر پرسید: چگونه سر آن زن را دیدی و تشخیص دادی؟ ابوبکره گفت: خود را پنهان کردم. سپس عمر شبل بن معبد را فرا خواند و او هم همانند ابوبکره شهادت داد و گفت: آن دو را هم از روبه رو و هم از پشت دیدم. و نافع نیز همانند شهادت ابوبکره شهادت داد، ولی شهادت او با آن دو تفاوت داشت، بلکه گفت: مغیره را در برابر زنی نشسته و عریان دیدم و....... همچنین صدای نفس کشیدن

ص: 642

پی در پی را شنیدم. عمر گفت: آیا دیدی که دخول کند؟ زیاد گفت: نه، ندیدم. عمر پرسید: آن زن را می شناسی؟ زیاد گفت: نه، نمی شناسم، ولی او را شبیه زنی یافتم. پس عمر دستور داد به آن سه نفر حدّ تازیانه بزنند و این آیه را خواند: «لَوْلَا جَاؤُوا عَلَیْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاء فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَدَاء فَأُوْلَئِکَ عِندَ اللَّهِ هُمُ الْکَاذِبُونَ»، - . نور/13 - {چرا چهار گواه بر [صحت] آن [بهتان] نیاوردند؟ پس چون گواهان [لازم] را نیاورده اند، اینانند که نزد خدا دروغگویانند.} در این هنگام مغیره گفت: سپاس خدایی را که شما را رسوا کرد. عمر بر او فریاد کشید: خفه شو. خداوند تو را خفه کند، بدان که به خدا سوگند اگر چهار شاهد کامل می شد، تو را با سنگ هایت، سنگسار می کردم. این بود آن چه طبری ذکر کرده است - . تاریخ الطبری4: 207 - .

مؤلف: گذشته از آن، ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید12: 234-236 - از کتاب «الاغانی» ابوالفرج اصفهانی، روایت های مختلفی نقل کرده است که معنا و مفهوم این روایت را می رساند، تا این که گفته است: ابوالفرج آورده است: ابوزید بن عمر بن شیبه گفت: عمر چون از ماجرا مطلع شد، مجلسی ترتیب داد و مغیره و شاهدان را فرا خواند. ابوبکره پیش آمد. عمر گفت: آیا او را درحال زنا با آن زن دیدی؟ ابوبکره گفت: آری، به خدا سوگند گویی که به بازشدن برآمدگی ران هایش می نگرم.

ص: 643

مغیره گفت: بی شک به دقت نگاه کرده ای! در ثابت کردن آن چه که مایه رسوایی توست، کوتاهی نکردم. عمر گفت: نه، به خدا قسم اجازه نمی دهم تا این که شهادت بدهی، آیا دیدی که مانند ورود میل در سرمه­دان دخول کند؟ ابوبکره گفت: آری و بر آن شهادت می دهم. عمر گفت: ای مغیره، خودت را فراموش کن، یک چهارم تو رفت!

ابوالفرج می گوید: گفته می شود: علی علیه السلام این سخن را گفته است.

سپس عمر نافع را فرا خواند و گفت: بر چه شهادت می دهی؟ او گفت: بر آن چه ابوبکره شهادت داد. عمر گفت: نه، باید شهادت دهی که مغیره را دیدی که مانند ورود میل در سرمه­دان دخول کرده است. نافع گفت: آری، این گونه است تا آخرش. عمر گفت: ای مغیره، خودت را فراموش کن، نصف تو رفت! سپس شاهد سوم، شبل بن معبد را فرا خواند و بر چه شهادت می دهی؟ شبل گفت: بر آن چه دو دوستم شهادت دادند. عمر گفت: ای مغیره، خودت را فراموش کن، سه چهارم تو رفت.

ابوزید می گوید: مغیره نزد مهاجرین گریه کرد و آن ها هم با او گریه نمودند. و می­گوید: زیاد در آن مجلس حاضر نبود، پس عمر دستور داد که از آن سه شاهد دور باشد و کسی از اهل مدینه با آن ها سخن نگوید، و منتظر آمدن زیاد بود. چون زیاد آمد، عمر مجلسی برای او در مسجد ترتیب داد و بزرگان مهاجر و انصار گرد آمدند، مغیره گفت: سخنی را آماده کردم بودم تا بگویم. ولی هنگامی که عمر دید زیاد می آید، گفت: من مردی را می بینم که خداوند هرگز مردی از مهاجرین را بر زبان او رسوا نمی کند.

ص: 644

ابوالفرج می گوید: و در حدیث زید، از سَری، از عبدالکریم بن رشید، از ابوعثمان نَهدی آمده است که هنگامی که شاهد اول شهادت داد، رنگ عمر پرید، سپس دومی آمد و شهادت داد و با شهادت او عمر بسیار ناراحت شد، سپس سومی آمد و علیه مغیره شهادت داد، گویی خاکستر بر صورت عمر پاشیدند. چون زیاد آمد، همچون جوانی خرامان در برابر او حاضر شد. پس عمر سرش را به سوی او بلند کرد و گفت: با خود چه آورده ای، ای فضله عقاب؟ و ابو عثمان نیز بانگی همچون بانگ عمر زد. عبدالکریم می گوید: نزدیک بود از هول صدای او از هوش بروم.

ابوالفرج می گوید: مغیره می­گفت: من نزد زیاد رفتم و به او گفتم: دیگر فایده ای ندارد، ای زیاد، خدا و روز قیامت و کتاب و پیامبرش

ص: 645

را به تو یادآور می شوم که از حدی که دیده ای نگذری. سپس فریاد زدم: ای امیر المؤمنین، این ها خون مرا مباح کرده اند، تو را به خدا قسم می دهم، نگذار خون مرا بریزند! مغیره می گوید: چشمان زیاد بسته شد و چهره اش سرخ گشت، و گفت: ای امیرالمؤمنین، آن حقیقتی را که قوم بر آن شهادت داده اند، نزد من نیست. من منظره را آن گونه که آن ها دیده اند، ندیدم؛ صحنه زشتی دیدم و صدای نفس کشیدن پیاپی و آه و ناله شنیدم و مغیره را بر آن زن دیدم. عمر گفت: آیا دیدی که مانند ورود میل در سرمه­دان دخول کند؟ زیاد گفت: نه.

ابوالفرج اصفهانی می گوید: بسیاری از راویان نقل کرده اند که زیاد گفت: او را در حال نزدیکی با آن زن دیدم.... عمر گفت: آیا دیدی که دخول کند؟ زیاد گفت: نه. عمر گفت: الله اکبر، ای مغیره، برخیز و نزد آن ها برو و آن ها را تازیانه بزن، مغیره هم نزد ابوبکره رفت و هشتاد ضربه شلاق به او

ص: 646

و بقیه زد.

گروهی گفته اند: کسی که برآن ها حدّ زد، مغیره نبود .

ابن ابی الحدید می گوید - . شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید12: 237 - :

عمر گفته زیاد را پسندید و حد را از مغیره دور کرد. ابوبکره بعد از آن که هشتاد ضربه شلاق خورد، گفت: شهادت می دهم که مغیره چنین و چنان کرد. در این هنگام عمر خواست او را بزند که علی علیه السلام فرمود: اگر او را بزنی رفیقت را سنگسار خواهم کرد، و او را از این کار باز داشت.

ابوالفرج می گوید: منظور علی علیه السلام این است که اگر او را بزند، شهادت او دو شهادت حساب می شود و با آن، سنگسار کردن مغیره واجب می گردد. راوی می گوید: عمر از ابوبکره خواست، از این کرده خود توبه کند. ابوبکره گفت: تو برای این که شهادتم را بپذیری، از من می خواهی توبه کنم؟ عمر گفت: آری. ابوبکره گفت: تا زنده هستم، دیگر میان دو شخص شهادت نخواهم داد.

ابوالفرج می گوید: چون حدّ را بر آن ها جاری کردند، مغیره گفت: الله اکبر! شکر خدایی را که طعم ذلت و خواری را بر شما چشاند. عمر گفت: خداوند مکانی را که در آن تو را دیده اند، خراب کند! راوی می گوید: ابوبکره به خاطر گفته او برخاست و می گفت: به خدا سوگند، هیچ وقت عورت آن زن را فراموش نمی کنم. و این دو توبه کردند و عمر شهادت آن دو را پذیرفت. بعد از آن ماجرا، هر گاه ابوبکره را برای شهادتی می خواستند می گفت: جز مرا فرا خوانید، چرا که زیاد شهادت مرا تباه کرد.

ابوالفرج می گوید: یک بار عمر به حج رفت و در موسم حج با رقطاء ملاقات کرد، و درحالی که در آن روز مغیره آنجا بود، آن زن را دید، عمر به مغیره گفت: وای برتو! آیا می پنداری که من نادانم؟ به خدا سوگند، گمان نمی کنم ابوبکره بر تو دروغ بسته باشد. چون تو را دیدم، ترسیدم که با سنگی از سوی آسمان هدف قرار گیرم! - . شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید12: 238 -

ص: 647

ابن ابی الحدید می گوید: بعد از این قضیه، علی علیه السلام می فرمود: اگر بر مغیره دست یابم، حتماً او را سنگسار خواهم کرد .

ابن ابی الحدید، بعد از آوردن این اخبار و اخبار دیگر می گوید: همان گونه که می بینی، این اخبار، بر هر آن که در آن ها نیک بیاندیشد، نشان می دهد که آن مرد با آن زن زنا کرده و جای هیچ شک و تردیدی نیست و همه کتاب های تاریخ و شرح حال بر این امر شهادت می دهند. و ما از این اخبار، بر آن چه در این دو کتاب (اغانی و شرح نهج البلاغه) آمده است، اکتفا نمودیم.

و مدائنی روایت کرده است که مغیره زناکارترین مردم در جاهلیت بود هنگامی که اسلام آورد، اسلامش مانع او شد، ولی اندکی از زناکاری او در وی باقی مانده بود که در روزهای ولایتش بر بصره آشکار گشت. - . شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید12: 239 -

پس مدائنی در این باره روایت های دیگری آورده است که ما به خاطر اختصار آن ها را رها کردیم.

و شیخ طوسی - قدّس الله روحه - در تلخیص الشافی گفته است:

اگر بگویند: عمر حدّ را تعطیل نکرد، بلکه شهادت چهار نفر کامل نشد و با اراده شاهد چهارم برای شهادت دادن، حجت و دلیل کامل نمی شود و شهادت فقط با اقامه دلیل و برهان کامل می شود و این گفته عمر: چهره مردی را می بینم که خداوند مردی را به دست او رسوا نمی کند، سخنی است درست که همانند آن چه از حضرت صلَّی الله علیه و آله روایت شده است، می باشد و آن این که سارقی نزد پیامبر آورده شد، حضرت به او فرمود: اقرار به دزدی خود مکن و هنگامی که صفوان بن أُمیّه آن سارق را نزد ایشان آورد و دستور به قطع دست او داد، به صفوان فرمود: آن، مال اوست - یعنی آن چه دزدی کرده است - چرا قبل از آوردن او (دزد) - نگفتی -، بنابراین بعید نیست که عمر دوست می­داشت شهادت کامل نشود، و شاهد چهارم را آگاه کند که شهادت ندهد،

ص: 648

و آن سه شاهد را، از این جهت که در مورد زنا افترا زده اند، حدّ زد. گفته اند: وضعیت آن ها و حال آن که شهادت داده اند، همانند وضعیت کسی که شهادت علیه او تکمیل نشده است، نیست؛ زیرا تدبیر در دور کردن حدّ از مغیره - هنگامی که شهادت تکمیل شود - با تلقین و آگاه نمودن و غیره ممکن است، و چاره ای در شهادتی که روی داده نیست، به همین خاطر عمر آن ها را حدّ زد، و فضاحت و رسوایی که در اجرای حد برآن ها وجود داشت، به اندازه رسوایی تکمیل شهادت علیه مغیره نبود؛ زیرا تصور می شود که او زناکار است، و به همین سبب، درباره او حکم شود، حال آن که وضعیت آن شاهدان این گونه نبود؛ برای این که اگرچه حکم این که آن ها را در حکم افترا در زنا قرار داده می شوند، واجب شود، آن ها این گونه متصور نمی شوند. با وجود این که گفته شده است: قذف - افترای - آن ها - پیشتر در بصره بود؛ زیرا آن ها در اطراف مسجد فریاد زدند که ما شهادت می دهیم که تو زناکار هستی. پس اگر آن ها دوباره شهادت هم نمی دادند، بی گمان عمر آن ها را حدّ می زد، بنابراین ازاله حدّی که در مغیره امکان داشت، در دور کردن حدّ از آن ها امکان پذیر نبود. و این که گفته شده است، عمر هرگاه مغیره را می دید، می گفت: می ترسم خداوند با سنگی از آسمان مرا بزند. صحت ندارد، و اگر هم صحت داشته باشد، تاویل آن، ترساندن و اظهار گمان قوی بر صداقت آن گروه، آن گاه که علیه مغیره شهادت دادند می باشد، و بعید نیست که عمر دوست داشته باشد به خاطره مغیره که از سوی وی حاکم بصره بود، رسوا نشود، و لب بستن زیاد از شهادت دادن، موجب فاسق دانستن او نیست؛ برای این که در شرع دانستیم که او می تواند سکوت اختیار کند، و اگر مغیره فاسق بود، امیرالمؤمنین علیه السلام او را حاکم فارس (ایران) نمی کرد و بر اموال و جان مسلمانان به او اعتماد نمی کرد.

در پاسخ این سخنان گفته شده است: رها کردن حد، تنها از این جهت که در حکمِ

ص: 649

ثابت بوده، به عمر نسبت داده شده است، ولی با تلقین او، شهادت کامل نشده است؛ برای این که زیاد در بین شاهدان حاضر نبود تا این که به آن چه دوستانش شهادت دادند، شهادت بدهد؛ حال آن که زیاد، همان طورکه دوستانش قبل از حاضر شدن در مجلس عمر به زناکردن مغیره تصریح کرده بودند، به این امر تصریح کرده بود، و اگر این گونه نبود، آن گروه قبل از او، درحالی که آن ها نمی دانستند حال زیاد در این مورد همانند حال و وضعیت آن هاست، شهادت نمی دادند؛ ولی زیاد هنگامی که نارضایتی ولیّ امر از کامل شدن شهادت، و تصریح او بر این که او نمی خواهد به موجب آن شهادت عمل شود را دید، از شهادت دادن خودداری نمود. و از شگفتی ها این است که در دفع حدّ از یک نفر، و حال آن که این حدّ جز با متوجه شدن آن به سه نفر دفع نمی شود، چاره و تدبیری به کار می گیرد؛ پس اگر دفع حد و متوسل شدن به حیله در دفع آن؛ از سنت های دنبال شده باشد؛ بی شک دفع کردن حدّ از سه نفر؛ اولاتر بود از دفع حد از یک نفر.

و این گفته آن ها: دفع حدّ از مغیره ممکن بود، و دفع آن از سه نفر در حالی که آن ها شهادت داده بودند، غیر ممکن بود، سخنی شگفت است؛ برای این که اگر عمر بر شاهد چهارم تلقین نمی کرد که از شهادت دادن خودداری کند، حدّ از آن سه نفر دفع می شد، پس چگونه است که حیله و تدبیر در آن چه خودشان ذکر کرده اند، ممکن نمی باشد؟! بلکه باید گفت، اگر عمر از متوسل شدن به حیله و تدبیر خودداری می کرد، هیچ حدّی بر آن سه نفر جاری نمی شد.

و این که گفته اند: اگر شهادت کامل می شد، به مغیره به چشم زناکار نگریسته می شد و رسوایی که در این است، در حدّ زدن آن سه نفر وجود نداشت، صحیح نیست؛ چرا که حکم در هر دو امر یکسان است؛ زیرا هرگاه به آن سه نفر حدّ زده شود، اگرچه راستگو بودن آن ها را ممکن بدانند، ولی گمان دروغ به آن ها می رود؛ و اگر شهادت چهار نفر در زناکردن مغیره کامل می­شد، با وجود این که دروغگو بودن شاهدان را ممکن بدانند، گمان زنا به مغیره می رفت؛ پس در یکی از دو امر چیزی نیست مگر آن که در دیگری هم هست.

ص: 650

و این که از پیامبر صلَّی الله علیه و آله روایت شده است که دزدی را نزد وی آوردند و حضرت به او فرمود: اقرار نکن... اگر این روایت صحیح باشد، به آن چه ما در صدد آن هستیم شباهتی ندارد، برای این که در رفع حدّ از آن سارق، دیگری در مشکل نمی افتاد، و داستان مغیره با این، به سبب آن چه آوردیم، متفاوت است.

و امّا این فرموده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به صفوان: چرا قبل از آوردن او (دزد) نگفتی... این هم هیچ شباهتی به آن چه ما در پی آن هستیم، ندارد، برای این که این فرموده حضرت نشان می دهد که اگر این سخن پیشتر ذکر می شد، حدّ را اسقاط می کرد، و دراین گفته، تلقینی که منجر به اسقاط حدود شود وجود ندارد .

و امّا این گفته آن ها: قذف آنها پیشتر - در بصره - بود... سخنی است غیر معروف و آن چه روایت شده، خلاف آن است، و پیداست که عمر هنگامی که زیاد از شهادت دادن امتناع کرد، آن ها را حدّ زد، و خود این مسأله باعث حدّ زدن آن ها شد.

و تاویل آن ها در مورد گفته عمر: ترسیدم که خداوند مرا با سنگی از سوی آسمان هدف قرار دهد... شایسته گفته آنان نیست؛ زیرا اقتضای پشیمانی و تأسف خوردن بر کوتاهی و غفلتی است که از او سر زده است، وگرنه برای چه از این که با سنگی مورد اصابت قرار گیرد می ترسد، حال آن که حدّ را از مستحق آن دفع نکرد؟ و اگر می خواست مغیره را منع کند و بترساند، سخنی می گفت که شایسته آن باشد نه اینکه با مربوط کردن آن، کوتاهی به خودش را اقتضا کند... و این که مغیره از سوی عمر والی باشد، اقتضا نمی کند که حد زنا را از او بردارد و دیگری را حدّ بزند.

و امّا این سخن آنان: ما نمی دانستیم که زیاد شهادت را تمام می کند... به خوبی بیان داشتیم که آن از ظاهر معلوم بود، و هرکس آن چه را که در این داستان روایت شده بخواند، بی شک پی خواهد برد که

ص: 651

حال زیاد همانند حال آن سه نفر بود، هنگامی که برای شهادت حاضر شده بود، و فقط به خاطر سخن عمر از شهادت دادن خودداری کرد. و این که گفته اند: شرع اجازه سکوت را به او می دهد... درست نیست؛ برای این که شرع پنهان کردن شهادت را ممنوع کرده است.

و این گفته آن ها: زیاد فسق نکرد؛ برای این که امیرمؤمنان علی علیه السلام او را حاکم فارس (ایران) قرار داد... چیزی نیست که بشود به آن تکیه کرد؛ زیرا بعید نیست که زیاد بعد از آن ماجرا توبه نموده و توبه اش را بر حضرت علیه السلام آشکار کرده باشد، پس جایز است که او را امیر و حاکم انتخاب کند.

یکی از اصحاب ما، در داستان مغیره نکته ظریفی که در باب حجت مورد اعتماد است، می گفت، و آن این که زیاد از آشکارکردن شهادتی که در زنا خواسته شده بود امتناع ورزید، و این درحالی بود که شهادت داد که مغیره را نشسته در میان پاهای آن زن دیده و صدای نفس بلندی را شنیده؛ پس نشستن مغیره در برابر آن زن همانند زن بدکاره و علاوه بر آن، مقدمات زنا و اسباب آن، شهادت چهار نفر بر زنا کردن او را تصریح کرده است. پس چرا در کنار اجرای حدّ بر آن سه نفر، این شخص - مغیره - را که اثبات فاحشه در نزد او با شهادت چهار نفر عادل صحیح بوده است، تعزیر نکرد، مثلا او را گوشمالی دهد یا کاری شبیه آن یعنی اندکی تعزیر کند؟ و آیا در عدول از آن و حتی عدول از سرزنش و توبیخ و تحقیر او، دلیلی جز آن که حال و وضعیت بدان شهادت می دهد و ذکر کرده اند، وجود دارد؟ - . تلخیص الشافی4: 25 - سخن او که خداوند جایگاه او را رفیع گرداند، تمام شد.

مؤلف: ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة12: 244 -

و دیگران به شکل­های سخیف و بی اساس، بر این سخن سیّد اعتراض کرده­اند که به دلیل ضعف آن ها پرداختن به آن ها سودی ندارد.

ص: 652

ابن ابی الحدید در بین سخنان خود گفته است: - . شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید12: 238 - در خبر آمده است که عمر به مغیره گفت: گمان نمی کنم که ابوبکره بر تو دروغ بندد. و ابن ابی الحدید می گوید: تقدیر سخن او این است که گمان می کنم او بر تو دروغ نبسته است. تمام.

پیدا است که خود این سخن، معصیتی را به عمر مستند می کند؛ زیرا اگر این،

افترایی آشکار بر زنا که موجب حدّ است نباشد، حداقل نه تنها تعریضی است که موجب سرزنش کردن است، بلکه این گفته او: همین که تو را دیدم ترسیدم خداوند مرا با سنگی از آسمان مورد هدف قرار دهد، همین گونه است. آیا سخنی مانند آن، به کسی که خداوند از اجرا نکردن حد بر او توصیه می کند و در کتابش کسی را که او را به فسق و فجور متهم می کند، دروغگو خوانده باشد؟! و اگر عمر می خواست مغیره را نصیحت کند، می توانست او را به یاد عذاب خداوند بیندازد و به او امر کند که از ارتکاب آن چه مایه خشم خداوند است، اجتناب کند، به گونه ای که موجب افترا زدن نشود و متضمن تعریض نباشد.

و این که ذکر نموده اند، دلیل علاقه عمر به مغیره این بوده که مغیره از سوی او والی بوده، هیچ صحتی ندارد، بلکه بر کسی که احوال آن دو را بررسی کند، آشکار می گردد که تنها انگیزه و دلیل این حب و دوستی و قرار دادن مغیره به عنوان والی و حاکم، همدستی و دورویی و شریک بودن آن ها در بغض نسبت به امیرمؤمنان علی علیه السلام است.

ص: 653

همان گونه که روایت شده است، مغیره از اصحاب و امضا کنندگان آن پیمان شومی - . بحار الانوار28: 85-100 -

بود که آن را به منظور به چنگ گرفتن خلافت از دست اهل بیت علیهم السلام نوشتند، و اگر عمر او را بسیار دوست نمی داشت، پس چرا به هنگام شهادت دادن هر شاهدی به طرز پیشین، رنگ چهره او می پرید و تغییر می یافت؟ این در صورتی است که مغیره سابقه آن چنانی در اسلام نداشت و از اهل تقوا و اجتهاد هم نبود تا این توهم پیش آید که چنین چیزی، دلیل حب عمر به مغیره بوده است...

و کینه و نفرت مغیره نسبت به امیرمؤمنان علی علیه السلام آشکارتر از خورشید است، و خود ابن ابی الحدید به این امر اعتراف نموده - . شرح نهج البلاغة20: 10 - ، می گوید: اصحاب بغدادی ما گفته اند: کسی که اسلام او این گونه باشد - یعنی به خاطر ترس و مصلحت اسلام بیاورد - و پایان او همان گونه که به تواتر نقل شده، به لعن علی علیه السلام بر بالا منبر باشد تا این که بر همین عمل بمیرد، و کسی که میانگین عمرش در زنا و برآوردن هوس های شکم و شهوت جنسی اش و همنشینی با فاسقان و صرف وقت به غیر اطاعت خداوند بوده، چگونه می توانیم او را دوست داشته باشیم؟ و کدامین عذر در دست برداشتن از او و این که فسق او را بر مردم برملا نکنیم، باقی مانده است؟

و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة20: 10 -

اخبار زیادی در این که مغیره - خداوند او را لعنت کند - علی علیه السلام را بر بالای منبر لعن می کرد و به این امر دستور می داد، و همچنین در مشهور بودن او به زنا در جاهلیت و اسلام ذکر نموده و بدان معترف است. - . شرح نهج البلاغة4: 69 - و این طعن بر عمر کافی است که علاقه او نسبت به مثل این مرد، به این حد بود! و آیا کسی گمان می کند که او از کینه و نفرت مغیره نسبت به امیرمؤمنان علی علیه السلام با خبر نبوده است وحال آن که از پیامبر صلَّی الله علیه و آله شنید که می فرمود: جز مؤمن علی علیه السلام را دوست نمی دارد و جز کافر منافق به او کینه نمی ورزد؟!

ص: 654

**[ترجمه]

الطعن السادس: أنّه منع من المغالاة فی صدقات النساء

وَ قَالَ: مَنْ غَالَی فِی مَهْرِ ابْنَتِهِ أَجْعَلْهُ فِی بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ (1)، لِشُبْهَةِ

أَنَّهُ رَأَی النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ زَوَّجَ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ بِخَمْسِمِائَةِ دِرْهَمٍ.

، فَقَامَتْ إِلَیْهِ امْرَأَةٌ وَ نَبَّهَتْهُ بِقَوْلِهِ تَعَالَی:

وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً (2) عَلَی جَوَازِ الْمُغَالاةِ، فَقَالَ: کُلُّ النَّاسِ أَفْقَهُ مِنْ عُمَرَ حَتَّی الْمُخَدَّرَاتُ فِی الْبُیُوتِ (3).

ص: 655


1- جعله فی بیت المال جاء بألفاظ شتّی و طرق عدیدة جدّا نذکر جملة منها: الدّرّ المنثور 2- 133، و سیرة عمر لابن الجوزیّ: 129، و الأذکیاء له أیضا: 162، و جمع الجوامع- کما فی ترتیب السّیوطیّ الکنز- 8- 298، و سنن البیهقیّ 7- 233، و تفسیر القرطبیّ 5- 99، و تفسیر ابن کثیر 1- 467، و حاشیة سنن ابن ماجة للسندی 1- 583 و 584، و کشف الخفاء للعجلونی 1- 269 و 270 و 2- 118، و المستطرف 1- 70، و غیرها. و أخرجه الزّبیر بن بکّار فی الموفّقیّات، و ابن عبد البرّ فی جامع العلوم، کما فی مختصره: 66.
2- النّساء: 20.
3- للقصة صور عدیدة بألفاظ مختلفة و أسانید متظافرة متحدة المعنی، سبق بعضها و سیأتی الآخر، تجدها فی: المسند الکبیر لأبی یعلی، و سنن سعید بن منصور، و أمالی المحاملیّ، و سیرة عمر لابن الجوزیّ: 129، و تفسیر ابن کثیر 10- 467 عن أبی یعلی، و مجمع الزّوائد للهیثمی 4- 284، و الدّرّ المنثور للسّیوطیّ 2- 133، و جمع الجوامع- کما فی ترتیبه الکنز- 8- 298، الدّرر المنتثرة: 243 نقلا عن سبعة من الحفّاظ، و فتح الغدیر للشوکانی 1- 407، و تفسیر الکاشف 1- 357، تفسیر القرطبیّ 5- 99، تفسیر النّیسابوریّ فی سورة النّساء، و تفسیر الخازن 1- 353، و الفتوحات الإسلامیّة 2- 477، و الأربعین للرازی: 467، و التمهید للباقلانی: 199، و قد جاءت القصّة فی المصادر کلّها مذیلة بقول عمر: کلّ النّاس أفقه من عمر، و فی بعضها زیادة: حتّی النّساء، و فی بعضها الآخر: حتّی المخدّرات فی البیوت. قال ابن درویش الحوت فی أسنی المطالب: 166: حدیث کلّ أحد أعلم أو أفقه من عمر، قاله عمر لمّا نهی عن المغالاة فی الصّداق. و قد جاءت مذیّلة بقوله: کلّ أحد أعلم من عمر، فی: تفسیر الکشّاف 1- 357، إرشاد السّاریّ فی شرح صحیح البخاریّ للعسقلانی 8- 57، تفسیر النسفیّ- هامش الخازن 1- 353، کشف الخفاء 1- 388. کما و قد وردت مع قوله: امرأة أصابت و رجل أخطأ فی: الموفّقیّات للزّبیر بن بکّار، و جامع العلم لابن عبد البرّ- کما فی مختصره: 66-، سیرة عمر لابن الجوزیّ: 129، و الأذکیاء لابن الجوزیّ: 162 و تفسیر القرطبیّ 5- 99، و تفسیر ابن کثیر 1- 467، و الدّرّ المنثور 2- 133، و جمع الجوامع- کما فی ترتیب السّیوطیّ- 8- 298 نقلا عن ابن بکّار و ابن عبد البرّ، و حاشیة سنن ابن ماجة للسندی 1- 584، و کشف الخفاء للعجلونی 1- 269، 270، 388 و 2- 118. و جاءت فی تفسیر الخازن 1- 353 بلفظ عمر: امرأة أصابت و أمیر أخطأ. و أخرجها البیهقیّ فی سننه 7- 233 عن الشعبی، قال: خطب عمر بن الخطّاب النّاس فحمد اللّه و أثنی علیه و قال: ألا لا تغالوا فی صداق النّساء فإنّه لا یبلغنی عن أحد ساق أکثر من شی ء ساقه رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم أو سبق إلیه إلّا جعلت فضل ذلک فی بیت المال، ثمّ نزل. عرضت له امرأة من قریش، فقالت: یا أمیر المؤمنین! أ کتاب اللّه أحقّ أن یتّبع أو قولک؟. قال: بل کتاب اللّه تعالی .. فما ذاک؟. قالت: نهیت النّاس آنفا: أن یغالوا فی صداق النّساء، و اللّه تعالی یقول فی کتابه: «وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً». فقال عمر: کلّ أحد أفقه من عمر .. مرّتین أو ثلاثا. الحدیث. و أورده المتّقی الهندی فی کنز العمّال 8- 297- 298. و جاء فی بعض المصادر- ذیله- أنّه قال لأصحابه: تسمعونی أقول مثل القول فلا تنکرونه علیّ حتّی ترد علیّ امرأة لیست من أعلم النّساء!. کما فی تفسیر الکاشف 1- 357، و شرح صحیح البخاریّ للقسطلانی 8- 57، و سبقهم السّندیّ فی حاشیة السّنن لابن ماجة 1- 583، و العجلونی فی کشف الخفاء 1- 269، و 2- 118، و غیرهم. و انظر خیانة الخطیب البغدادیّ فی تاریخه 3- 257. و من هذا و غیره یظهر مدی الاستبداد الدینی الحاکم و الضّغط السیاسی المتسلّط من قبل الخلیفة آنذاک، و إلّا فلا یعقل عدم التفات المسلمین لمثل هذا الحکم. و جمع الحاکم النّیسابوریّ طرق هذه الخطبة لعمر بن الخطّاب فی جزء کبیر- کما قاله فی المستدرک 2- 277- و قال: تواترت الأسانید الصّحیحة بصحّة خطبة أمیر المؤمنین! عمر بن الخطّاب بذلک، و أقرّه الذهبی فی تلخیص المستدرک، و أخرجها الخطیب البغدادیّ فی تاریخه 3- 257 بعدّة طرق و صحّحها، غیر أنّه لم یذکر الحدیث بتمامه. و ذکره السّیوطیّ فی جمع الجوامع- کما فی الکنز 8- 298- نقلا عن سنن سعید بن منصور و البیهقیّ، و رواه السّندیّ فی حاشیة سنن ابن ماجة 1- 583، و العجلونی فی کشف الخفاء 1- 269 و 2- 118. و أخرج الحافظ الطّبریّ فی الرّیاض النّضرة فی أنّه دخل علیّ علیه السّلام علی عمر- و إذا امرأة حبلی تقاد ترجم- فقال: ما شأن هذه؟. فقالت: یذهبون لیرجمونی .. و فی ذیلها: فقال عمر: کلّ أحد أفقه منّی- ثلاث مرّات .. و حکاه الحافظ الکنجیّ فی الکفایة: 105، و قال فی ذخائر العقبی: 81 . هذه غیر تلک- أی القصّة الّتی مرّت للمرأة الحامل، لأنّ اعتراف تلک کان بعد تخویف فلم یصحّ فلم ترجم، و هذه رجمت، کما مرّ. و قد ذکر العلّامة الأمینی- رحمه اللّه- فی الغدیر 6- 95- 99 صورا تسعا من هذه القصّة، و أورد المصادر العدیدة، فراجع. و جاء فی العقد الفرید 3- 416: لمّا قیل له نهاک اللّه عن التّجسّس تجسست، و نهاک عن الدّخول بغیر إذن فدخلت، فقال: هاتان بهاتین، و هو یقول: کلّ النّاس أفقه من عمر.

ص: 656

و أجیب بأنّه لم ینه نهی تحریم بل نهی تنزیه، و قوله: کلّ الناس أفقه من عمر .. علی طریق التواضع و کسر النفس (1).

و أجاب السید المرتضی (2) رضی اللّه عنه بأنّ (3): المرویّ أنّه منع من ذلک و حظره حتّی قالت له المرأة ما قالت، و لو کان غیر حاظر للمغالاة لما (4) کان فی الآیة حجّة علیه، و لا کان لکلام المرأة موقع، و لا کان یعترف لها بأنّها أفقه منه،

ص: 657


1- کما فی المغنی للقاضی 20- 14- القسم الأوّل-.
2- الشافی 4- 185.
3- فی المصدر: فهو دفع للعیان، لأن ..
4- فی الشافی: و لو کان راغبا عن المغالاة و غیر حاظر لها لما ..

بل کان الواجب علیه (1) أن یردّ علیها و یوبّخها و یعرّفها أنّه ما حظر ذلک و إنّما تکون الآیة حجّة علیه لو (2) کان حاظرا مانعا.

و أمّا التواضع فلا یقتضی إظهار القبیح و تصویب الخطإ، إذ (3) لو کان الأمر علی ما توهّمه المجیب (4) لکان (5) هو المصیب و المرأة مخطئة، و کیف یتواضع بکلام یوهم أنّه المخطئ و هی المصیبة؟ انتهی.

أقول: و ممّا یدلّ علی بطلان کون هذا (6) الأمر للاستحباب مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (7) فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ أَنَّهُ خَطَبَ فَقَالَ: لَا یَبْلُغُنِی أَنَّ امْرَأَةً تَجَاوَزَ صَدَاقُهَا صَدَاقَ زَوْجَاتِ رَسُولِ اللَّهِ (8) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] إِلَّا ارْتَجَعْتُ ذَلِکَ مِنْهَا، فَقَامَتْ إِلَیْهِ امْرَأَةٌ فَقَالَتْ: وَ اللَّهِ مَا جَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ لَکَ (9)، إِنَّهُ تَعَالَی یَقُولُ: وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً ... (10)، فَقَالَ عُمَرُ: لَا تَعْجَبُونَ (11) مِنْ إِمَامٍ أَخْطَأَ وَ امْرَأَةٍ أَصَابَتْ، نَاضَلَتْ إِمَامَکُمْ فَنَضَلَتْهُ! (12).

و المناضلة: المغالبة فی الرّمی، و نضلته .. أی غلبته فیه (13)، فإنّ کراهة

ص: 658


1- لا توجد: علیه، فی المصدر.
2- فی (ک): و لو.
3- فی الشافی: الواو، بدلا من: إذ.
4- فی المصدر: صاحب الکتاب.
5- فی (س): لو کان.
6- لا توجد: هذا، فی (س).
7- شرح النّهج لابن أبی الحدید 1- 182 [1- 61]، و أشار إلیه فی 12- 208 [3- 96]، و غیرها من الموارد. و قریب منه فی تفسیر الخازن 1- 353، و تفسیر القرطبیّ 5- 99، و الأربعین للرازی: و التمهید للباقلانی: 199، و غیرهم.
8- فی المصدر: صداق نساء النّبیّ.
9- فی شرح النّهج: فقالت له امرأة: ما جعل لک ذلک.
10- النّساء: 20.
11- فی المصدر: فقال: کلّ النّاس أفقه من عمر حتّی ربّات الحجال، ألا تعجبون، و هو الظّاهر.
12- فی شرح النّهج: فاضلت إمامکم ففضلته.
13- کما فی المصباح المنیر 2- 317، و انظر: مجمع البحرین 5- 484، و الصحاح 5- 1831، و القاموس 4- 58، و النهایة 5- 72، و غیرها.

المغالاة لا یقتضی جواز الارتجاع، بل استلزام الحرمة له أیضا محلّ تأمّل.

وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1)

أَیْضاً- فِی شَرْحِ غَرِیبِ أَلْفَاظِ عُمَرَ فِی حَدِیثِهِ أَنَّهُ خَطَبَ، فَقَالَ: أَلَا لَا تُغَالُوا فِی صَدَاقِ النِّسَاءِ، فَإِنَّ الرَّجُلَ یُغَالِی بِصَدَاقِ الْمَرْأَةِ حَتَّی یَکُونُ ذَلِکَ لَهَا فِی قَلْبِهِ عَدَاوَةٌ، یَقُولُ جَشِمْتُ إِلَیْکِ عَرَقَ الْقِرْبَةِ (2).

قال أبو عبیدة: معناه: تکلّفت لک حتی عرقت عرق القربة، و عرقها:

سیلان مائها.

وَ قَالَ الْفَخْرُ الرَّازِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ (3): رُوِیَ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ (4) قَالَ عَلَی الْمِنْبَرِ: أَلَا لَا تُغَالُوا فِی مُهُورِ نِسَائِکُمْ، فَقَامَتِ امْرَأَةٌ فَقَالَتْ: یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! اللَّهُ یُعْطِینَا وَ أَنْتَ تَمْنَعُنَا (5)، وَ تَلَتْ (6) قَوْلَهُ تَعَالَی: وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً ... (7)

ص: 659


1- فی شرحه علی النّهج 12- 134- 135 بتصرف. و انظر: الفائق 2- 135، و غیرهما.
2- جاء فی حاشیة (ک) حاشیة لم یعلم علیها، و لعلّ محلها هنا، و هی: قال الجوهریّ: قال الأصمعیّ: یقال: لقیت من فلان عرق القربة، و معناه: الشّدّة، و لا أدری ما أصله. و قال غیره: العرق إنّما هو للرّجل لا للقربة. قال: و أصله: أنّ القرب إنّما تحملها الإماء الزوافر، و من لا معین له، و ربّما افتقر الرّجل الکریم و احتاج إلی حملها بنفسه فیعرق لما یلحقه من المشقّة و الحیاء من النّاس، فیقال: تجشّمت لک عرق القربة. و فی النّهایة، فی حدیث عمر: جشمت إلیک عرق القربة .. أی تکلّفت إلیک و تعبت حتّی عرقت کعرق القربة، و عرقها سیلان مائها. و قیل: أراد بعرق القربة عرق حاملها من ثقلها. و قیل: أراد أنّی قصدتک و سافرت إلیک و احتجت إلی عرق القربة و هو ماؤها. و قیل: أراد تکلّفت لک ما لم یبلغه أحد و ما لا یکون، لأنّ القربة لا تعرق. [منه (قدّس سرّه)]. انظر: الصّحاح 4- 1522- 1523، و النّهایة 3- 220- 221.
3- تفسیر الفخر الرّازیّ 10- 13.
4- لا توجد فی المصدر: بن الخطّاب.
5- فی التّفسیر: و أنت تمنع.
6- فی (س): ثلث، و فی نسخة جاءت علیها: تلت. و فی المصدر: و تلت هذه الآیة.
7- النّساء: 20.

الْآیَةَ، فَقَالَ عُمَرُ: کُلُّ النَّاسِ أَفْقَهُ مِنْکَ یَا عُمَرُ! (1)، وَ رَجَعَ عَنْ کَرَاهَةِ الْمُغَالاةِ.

ثم قال (2): و عندی أنّ الآیة لا دلالة فیها علی جواز المغالاة (3)، لأنّه لا یلزم من جعل الشی ء شرطا لآخر (4) کون ذلک الشرط جائز الوقوع فی نفسه، کما یقول (5) الرجل: لو کان الإله جسما لکان محدثا، انتهی.

و الظاهر أنّه حذف منها ارتجاع المهر دفعا للطعن بذلک، و لیتمکّن من حملها علی الکراهة، إلّا (6) أنّه مع قطع النظر عنه لا یدفع الطعن، فإنّ الآیة- بعد تسلیم دلالتها علی جواز إیتاء القنطار- لا شکّ فی عدم دلالتها علی نفی کراهة المغالاة، فرجوع عمر عن القول بالکراهة- کما اعترف به- و اعترافه بالخطإ بما تلت (7) علیه المرأة دلیل واضح علی جهله، و لو حمل منعه علی التحریم لم یظهر جهله بتلک المثابة، و إن کان أفحش فی مخالفته الشرع، فظهر أنّ الحمل علی الکراهة لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ و الظاهر من روایة ابن أبی الحدید أنّه منع من المغالاة علی سبیل الاجتهاد، لظنّه أنّه مثمر للعداوة فی قلب الزوج، فرجوعه عن ذلک القول- بعد سماع الآیة کما دلّت علیه الروایات- یدلّ علی جواز الاجتهاد فی مقابلة النصّ، و إلّا لما اعترف بالخطإ و لم یرجع عن قوله، و لو جاز فرجوعه عن اجتهاده (8) بسماع الآیة دلیل واضح علی جهله، فظهر توجّه الطعن سواء کانت المغالاة مباحة أو محرّمة أو مکروهة.

ص: 660


1- فی تفسیر الفخر: أفقه من عمر.
2- الفخر الرازیّ فی تفسیره 10- 13- 14.
3- هنا سقط جاء فی المصدر.
4- فی التفسیر: لشی ء آخر.
5- فی المصدر: الشرط فی نفسه جائز الوقوع، و قد یقول: .. و قبلها سقط جاء فیه، فلاحظ.
6- فی (ک): لا.
7- الکلمة فی المطبوع مشوّشة و ما أثبتناه أولی، و قد تقرأ: قلت، و لا معنی لها.
8- فی (س): اجتهاد،- بلا ضمیر-.

**[ترجمه]و گفت: هر کس در مهریه دخترش زیاده روی کند، من آن مهریه را جزو بیت المال مسلمانان قرار خواهم داد...و آن به خاطر شبهه ای بود که دیده بود، پیامبر صلَّی الله علیه و آله حضرت فاطمه سلام الله علیها را با پانصد درهم به ازدواج علی علیه السلام در آورده بود. همین که عمر این این سخن را گفت، زنی برخاست و او را با این فرموده خداوند متعال: «وَآتَیْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنطَارًا فَلاَ تَأْخُذُواْ مِنْهُ شَیْئًا»، - . نساء/20 - {و اگر خواستید همسری [دیگر] به جای همسر [پیشین خود] ستانید و به یکی از آنان مال فراوانی داده باشید، چیزی از او پس مگیرید.} - . نساء/20 -

از جایز بودن زیاده روی و افزایش مهریه آگاه نمود. عمر گفت: همه مردم، حتی زنان پرده نشین از عمر فقیه ترند. - . تفسیر ابن کثیر10: 467، ومجمع الزوائد للهیثمی4: 284 -

ص: 655

ص: 656

در پاسخ این طعنه گفته شده است: نهی عمر از این کار، نهی تحریم نبوده است بلکه نهی تنزیه بوده است ...و این گفته او: همه مردم از عمر فقیه ترند ...از روی تواضع و شکسته نفسی است . - . المغنی للقاضی20: 14 -

و سید مرتضی - رضی الله عنه - در پاسخ آن می گوید - . الشافی4: 185 - : روایت شده است که عمر از این کار بازداشت و آن را ممنوع کرد تا این که آن زن به او آن چه را نباید می گفت گفت. و اگر عمر از زیاده روی منع نمی کرد، در آن آیه حجتی علیه او نبود، و نه جایی برای گفتن آن سخن زن بود، و نه عمر به آن زن اعتراف می کرد که از او فقیه تر است،

ص: 657

بلکه عمر می بایست سخن او را رد می کرد و او را توبیخ می کرد و به او می فهماند که از این کار نهی نکرده است و اگر عمر از این کار نهی می کرد، خود این آیه، برهان و حجتی علیه او بود .

و اما تواضع او اقتضا نمی کند که خطا را آشکار کرده و خطا را درست جلوه دهد، برای این که اگر مساله همان گونه که پاسخ دهنده توهم کرده می بود، باید حق با عمر بوده وآن زن بر خطا باشد. چگونه می توان از سخنی که این شک و وهم را ایجاد می کند که او اشتباه کرده و آن زن درست گفته است، تواضع و فروتنی فهمید؟ سخن او تمام شد.

مؤلف: از جمله آن چه بر بطلان این که، این کار عمر برای استحباب بوده، دلالت دارد، این روایت ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه - . شرح نهج البلاغه1: 182 - است که عمر در خطبه اش گفت: اگر با خبر شوم که مهریه زنی از مهریه زنان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تجاوز کند، قطعا آن مهریه را از او باز خواهم گرداند. در این هنگام زنی برخاست وگفت: سوگند به خدا، که خداوند این حق را برای تو قرار نداده است، چرا که پروردگار بلند مرتبه می فرماید: «وَآتَیْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنطَارًا فَلاَ تَأْخُذُواْ مِنْهُ شَیْئًا»،{و اگر خواستید همسری [دیگر] به جای همسر [پیشین خود] ستانید و به یکی از آنان مال فراوانی داده باشید، چیزی از او پس مگیرید.} عمر گفت: آیا از امامی که اشتباه می کند و زنی که حقیقت را می گوید، در شگفت نیستید؟! این زن با امام شما مجادله کرد و بر او غلبه یافت!

توضیح: «المناضله»: رقابت در تیراندازی با یکدیگر، و «نضلته»: یعنی در این مساله بر او غلبه یافت، و کراهت افراط و زیاده روی در مهریه،

ص: 658

نه تنها جواز برگرداندن آن را اقتضا نمی کند بلکه استلزام حرمت آن نیز جای تأمل است.

و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة12: 134-135 - ،

همچنین در شرح الفاظ غریب عمر در حدیث خود گفته است که عمر خطبه خواند وگفت: آگاه باشید که در مهریه زنانتان افراط نکنید، زیرا مرد که در مهریه زن افراط می کند تا این که این کار برای زن در قلب آن مرد تبدیل به دشمنی می شود، و می گوید، به خاطر تو بسیار سختی کشیدم .

ابوعبیده گفته است: معنای این سخن این است که: به خاطر تو (زن) بسیار متحمل مشقت و سختی شدم، حتی همانند ریختن آب مشک عرق ریختم، و «عرقها»: جاری شدن آب مشک. و فخر رازی در تفسیر خود گفته است - . تفسیر الفخر رازی10: 13 - : روایت شده است که عمربن خطاب بالای منبر گفت: آگاه باشید که در مهریه زنانتان افراط نکنید. در این هنگام زنی برخاست و گفت: ای پسر خطاب، خداوند آن را به ما ارزانی می دارد و تو ما را ازآن باز می داری، و این فرموده خداوند را تلاوت نمود: «وَآتَیْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنطَارًا فَلاَ تَأْخُذُواْ مِنْهُ شَیْئًا»، - . نساء/20 -

ص: 659

{و اگر خواستید همسری [دیگر] به جای همسر [پیشین خود] ستانید و به یکی از آنان مال فراوانی داده باشید، چیزی از او پس مگیرید.}

سپس می گوید - . تفسیر الفخر رازی10: 13-14 - :

به نظر من این آیه هیچ دلالتی بر جایز بودن افراط و زیاده روی در در مهریه ندارد، برای این که قرار دادن چیزی شرطی برای چیز دیگر، مستلزم این نیست که وقوع آن شرط، فی نفسه جایز باشد، همان گونه که شخص بگوید: اگر خداوند جسم بود، محدث بود. تمام

پیداست که فخر رازی برای این که بتواند این طعن را در این باره و حمل آن بر کراهت را دفع کند، بازگرداندن مهریه را از روایت حذف نموده است، جز این که با صرف نظر از آن، این طعن را دفع نمی کند، زیرا آیه مذکور پس از این که دلالت آن را بر جایز بودن دادن مال فراوان پذیرفته است، شکی در عدم دلالت آن بر نفی کراهت افراط در مهریه نیست، و اعراض عمر از گفتن کراهت آن، همانگونه که اعتراف او بر خطایش با توجه به آیه­ای که آن زن بر او خواند آن را نشان می دهد، خود دلیل آشکاری بر جهل او است؛ و اگر منع کردن او بر تحریم حمل می­شد، جهل او به این گونه آشکار نمی شد، اگرچه در مخالفت او با شرع آشکارتر بود. پس پیداست که حمل آن بر کراهت، هیچ فایده ای ندارد .

وآن چه از روایت ابن ابی الحدید پیداست این است که عمر به خاطر گمانش در این که این کار موجب ایجاد دشمنی و کینه در دل همسر است، از روی اجتهاد، از زیاده روی و افراط ممانعت کرد، بنابراین روی گرداندن او از آن گفته، بعد از شنیدن آیه - همان گونه که روایت ها بر آن دلالت می کنند - جایز بودن اجتهاد در برابر نص را آشکار می کند، وگرنه بر خطای خود اعتراف نمی کرد و از سخن خودش برنمی گشت. و اگر آن جایز باشد، رجوع او از اجتهادش با شنیدن آیه، دلیل واضحی بر جهل اوست، بنابراین، چه این مغالاة، جایز یا حرام یا مکروه باشد، طعن بر او متوجه می شود.

ص: 660

**[ترجمه]

الطعن السابع:

مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1) وَ غَیْرُهُ (2): أَنَّ عُمَرَ کَانَ یَعُسُّ (3) لَیْلَةً فَمَرَّ بِدَارٍ سَمِعَ فِیهَا صَوْتاً فَارْتَابَ وَ تَسَوَّرَ فَوَجَدَ رَجُلًا عِنْدَهُ امْرَأَةٌ وَ زِقُّ (4) خَمْرٍ، فَقَالَ: یَا عَدُوَّ اللَّهِ! أَ ظَنَنْتَ أَنَّ اللَّهَ یَسْتُرُکَ وَ أَنْتَ عَلَی مَعْصِیَتِهِ؟!. فَقَالَ: لَا تَعْجَلْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنْ کُنْتُ أَخْطَأْتُ فِی وَاحِدَةٍ فَقَدْ أَخْطَأْتَ فِی ثَلَاثٍ، قَالَ اللَّهُ: وَ لا تَجَسَّسُوا (5) وَ تَجَسَّسْتَ، وَ قَالَ: وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها (6) وَ قَدْ تَسَوَّرْتَ،

ص: 661


1- شرح النّهج لابن أبی الحدید 12- 17- 18 [3- 96] بتصرف، و ذکره فی 1- 182 [1- 61] و لم یأت بذیله.
2- أورده محبّ الدّین فی الرّیاض 2- 46، و السّیوطیّ فی الدّرّ المنثور 6- 93، و أوردها مفصّلا و بشکل آخر فی الفتوحات الإسلامیّة 2- 476- 477، و الکامل لابن الأثیر 4- 28، و کنز العمّال 2- 167، و جاء بها فی نفس المجلّد: 141 بشکل آخر عن السدی مقتصرا علی الفقرة الأولی. و جاء شهاب الدّین الأبشیهی فی المستطرف 2- 115 باب 61 بقضیّة غیر ما مرّت فی عس عمر و مواجهة من نبّهه علی الخطایا الثّلاث. و نقل فی العقد الفرید 3- 416 قضیّة ثالثة فی عسه و رجوعه نادما، و فیه: همّ بتأدیبهم فقالوا: یا أمیر المؤمنین! نهاک اللّه عن التّجسّس تجسّست، و نهاک عن الدّخول بغیر إذن فدخلت. فقال: هاتین بهاتین و انصرف و هو یقول: کلّ النّاس أفقه منک یا عمر. أقول: انظروا إلی مصالحة الخلیفة مع الأمّة فی الخطإ و ما تبعت هذه المصالحة من الآثار. و أخذ بتکرارها و لکن نصح له عبد الرّحمن بن عوف فامتنع، و قد جاء فی سنن البیهقیّ 8- 334، و الإصابة 1- 531، و الدّرّ المنثور 6- 93، و السّیرة الحلبیة 3- 293، و الفتوحات الإسلامیّة 2- 472: قال عمر: هذا بیت ربیعة بن أمیّة بن خلف و هم الآن شرب، فما تری؟. قال عبد الرّحمن: أری قد أتینا ما نهی اللّه عنه: «وَ لا تَجَسَّسُوا» فقد تجسسنا فانصرف عنهم عمر و ترکهم.
3- قال فی النّهایة 3- 236: و فی حدیث عمر: أنّه کان یعسّ بالمدینة .. أی یطوف باللّیل یحرس النّاس و یکشف أهل الرّیبة.
4- قال فی القاموس 3- 241: الزّقّ- بالکسر-: السّقّاء أو جلد یجزّ و ینتف للشّراب و غیره.
5- الحجرات: 12.
6- البقرة: 189.

وَ قَالَ: فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا (1) وَ مَا سَلَّمْتَ. قَالَ: فَهَلْ عِنْدَکَ مِنْ خَیْرٍ إِنْ (2) عَفَوْتُ عَنْکَ؟. قَالَ: نَعَمْ- وَ اللَّهِ- لَا أَعُودُ. فَقَالَ: اذْهَبْ فَقَدْ عَفَوْتُ عَنْکَ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی (3): فَلَحِقَهُ الخجل. و قد حکی تلک القصّة فی الصراط المستقیم (4)، عن الطبری (5)، و الرازی، و الثعلبی، و القزوینی، و البصری، و عن الراغب فی محاضراته، و الغزالی فی الإحیاء (6)، و المالکی فی قوت القلوب.

و قال الشیخ الطبرسی رحمه اللّه فی مجمع البیان (7): وَ رُوِیَ (8) عَنْ أَبِی قِلَابَةَ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ حُدِّثَ أَنَّ أَبَا مِحْجَنٍ الثَّقَفِیَّ یَشْرَبُ الْخَمْرَ فِی بَیْتِهِ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ، فَانْطَلَقَ عُمَرُ حَتَّی دَخَلَ عَلَیْهِ، فَإِذَا لَیْسَ عِنْدَهُ إِلَّا رَجُلٌ، فَقَالَ أَبُو الْمِحْجَنِ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنَّ هَذَا لَا یَحِلُّ لَکَ، قَدْ نَهَاکَ اللَّهُ عَنِ التَّجَسُّسِ!. فَقَالَ عُمَرُ: مَا یَقُولُ هَذَا؟. فَقَالَ زَیْدُ بْنُ ثَابِتٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْأَرْقَمِ: صَدَقَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!. قَالَ: فَخَرَجَ عُمَرُ وَ تَرَکَهُ، وَ خَرَجَ مَعَ (9) عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ أَیْضاً (10) عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ (11) فَتَبَیَّنَتْ لَهُمَا نَارٌ فَأَتَیَا وَ اسْتَأْذَنَا فَفُتِحَ الْبَابُ فَدَخَلَا، فَإِذَا رَجُلٌ وَ امْرَأَةٌ تُغَنِّی وَ عَلَی یَدِ الرَّجُلِ قَدَحٌ، فَقَالَ عُمَرُ: مَنْ هَذِهِ مِنْکَ؟. قَالَ: امْرَأَتِی.

قَالَ: وَ مَا فِی هَذَا الْقَدَحِ؟. قَالَ: الْمَاءُ، فَقَالَ لِلْمَرْأَةِ مَا الَّذِی تُغَنِّینَ، قَالَتْ: أَقُولُ:

ص: 662


1- النّور: 61.
2- فی (س): فإن.
3- جاءت فی المغنی للقاضی 20- 14- القسم الثّانی- حیث قال: و إنّما لحقه علی ما یروی فی الخبر الخجل ..
4- الصراط المستقیم 3- 20.
5- تاریخ الطبریّ 5- 20 [طبع مصر].
6- إحیاء العلوم 2- 201.
7- مجمع البیان 9- 135.
8- فی (س): روی- بلا واو-.
9- لا توجد: مع، فی المصدر.
10- فی مجمع البیان زیادة: و معه.
11- فی المصدر زیادة: یعسان.

تَطَاوَلَ هَذَا اللَّیْلُ وَ اسْوَدَّ جَانِبُهُ*** وَ أَرَّقَنِی إِلَّا حَبِیبٌ أُلَاعِبُهُ

فَوَ اللَّهِ لَوْ لَا خَشْیَةُ اللَّهِ وَ التُّقَی*** لَزُعْزِعَ مِنْ هَذَا السَّرِیرِ جَوَانِبُهُ

وَ لَکِنَّ عَقْلِی وَ الْهَوَاءَ (1) یَکُفُّنِی*** وَ أُکْرِمُ بَعْلِی أَنْ تُنَالَ مَرَاکِبُهُ

فَقَالَ (2) الرَّجُلُ: مَا بِهَذَا أُمِرْنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: وَ لا تَجَسَّسُوا (3)، فَقَالَ عُمَرُ: صَدَقْتَ، وَ انْصَرَفَ (4).

ص: 663


1- فی (ک) نسخة بدل: الحیاء.
2- فی المصدر: ثمّ قال.
3- الحجرات: 12.
4- هذا، و إنّ شرب الخلیفة للخمر من المسلّمات، ألا تری إلی ما ذکره الزّمخشریّ فی ربیع الأبرار 4- 51- 52، باب اللّهو و اللّذّات و القصف و اللّعب، و الأبشیهی فی المستطرف: 260 [2- 291] .. و غیرهما فی قصّة تدرّج نزول آیات النّهی عن الخمر، و فیها: حتّی شربها عمر فأخذ لحی بعیر فشجّ رأس عبد الرّحمن بن عوف، ثمّ قعد ینوح علی قتلی بدر بشعر الأسود بن عبد یغوث [أبی یعفور، بن یعفور]، و فیها: أ یوعدنا ابن کبشة ( قال ابن الأثیر فی النّهایة 4- 144، فی حدیث أبی سفیان: لقد أمر ابن أبی کبشة .. کان المشرکون ینسبون النّبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم إلی أبی کبشة و هو رجل من خزاعة خالف قریشا فی عبادة الأوثان و عبد الشعری العبور فلمّا خالفهم النّبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فی عبادة الأوثان شبّهوه به، و قیل: إنّه کان جدّ النّبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم من قبل أمّه فأرادوا أنّه نزع فی الشّبه إلیه.) أن سنحیا***و کیف حیاة أصداء و هام أ یعجز أن یردّ الموت عنّی***و ینشرنی إذا بلیت عظامی ألا من مبلغ الرّحمن عنّی***بأنّی تارک شهر الصّیام فقل للّه یمنعنی شرابی!***و قل للّه یمنعنی طعامی! فبلغ ذلک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فخرج مغضبا یجرّ رداءه، فرفع شیئا کان فی یده لیضربه .. و حرّف القصّة الطّبریّ فی تفسیره 2- 203 بوضع کلمة رجل بدلا من: عمر، و ناقشها شیخنا الأمینی- رحمه اللّه- فی غدیره 6- 251- 261 بذکر موارد النّقض و ما یرد علی الخلیفة. أقول: بعد نزول آیة تحریم الخمر، قال الخلیفة: انتهینا انتهینا .. فلم نجده قد انتهی، إذ ها هو یقول- کما فی السّنن الکبری 8- 299، و المحاضرات للراغب الأصفهانیّ 1- 319، و کنز العمّال للمتّقی الهندیّ 3- 109 بألفاظ متعدّدة و غیرهم-: إنّا نشرب هذا الشّراب الشّدید لنقطع به لحوم الإبل فی بطوننا أن تؤذینا، فمن رابه من شرابه شی ء فلیمزجه بالماء!. و أورد الهندیّ فی کنزه، و الطّبرانیّ فی الجامع الکبیر 6- 156، و ابن عبد البرّ فی العقد الفرید 3- 416، و غیرهم أنّه شرب و شرب إلی أن مات، فها هم یقولون: و کان یشرب النّبیذ الشّدید إلی آخر نفس لفظه. قال عمر ابن میمون: شهدت عمر حین طعن أتی بنبیذ فشربه .. و لاحظ ما أورده الجصّاص فی أحکام القرآن 2- 565، بل جاء فی جامع مسانید أبی حنیفة 2- 192 أنّه کان یحبّ الشّراب الشّدید، و عنه قوله فی الخمر: هکذا فاکسروه بالماء إذا غلبکم شیطانه. و جاء فی سنن النّسائیّ 8- 326 عنه: إذا خشیتم من نبیذ شدّته فاکسروه بالماء .. و غیرها، هذا مع تواتر نصوص الفریقین- کما فی سنن أبی داود 2- 129، و مسند أحمد 2- 167، 3- 343، و صحیح التّرمذیّ 1- 342، و سنن ابن ماجة 2- 332، و سنن النّسائیّ 8- 30، و سنن البیهقیّ 8- 296، و غیرهم کثیر- مع أنّ: ما أسکر کثیره فقلیله حرام .. و غیره من نصوص الباب.

و أجیب (1) بأنّ للإمام أن یجتهد فی إزالة المنکر بهذا الجنس من الفعل، و إنّما لحقه الخجل .. (2) لأنّه لم یصادف الأمر علی ما ألقی إلیه فی إقدامهم علی المنکر.

و أجاب السید المرتضی (3) رضوان اللّه علیه ب: أنّ التجسّس محظور (4) بالقرآن و السنّة، و لیس للإمام أن یجتهد فیما یؤدّی إلی مخالفة الکتاب و السنة، و قد کان یجب- إن کان هذا عذرا صحیحا- أن یعتذر به إلی من خطّأه فی وجهه، و قال له: إنّک أخطأت السنّة من وجوه، فإنّه بمعاذیر نفسه أعلم من غیره (5)، و تلک الحال حال (6) تدعو إلی الاحتجاج و إقامة العذر، و کلّ هذا تلزیق و تلفیق. انتهی.

و لا یخفی أنّ قولهم: إنّما لحقه الخجل لعدم مصادفته الأمر علی ما ألقی إلیه .. مخالف لما رواه ابن أبی الحدید (7) و غیره کما عرفت.

ص: 664


1- و المجیب: هو القاضی فی المغنی 20- 14- القسم الثانی-.
2- فی المصدر زیادة: علی ما روی فی الخبر. و فی الأصل: علی ما یروی.
3- فی الشافی 4- 185.
4- فی المصدر: فأمّا التجسّس فهو محظور.
5- فی (س): من غیرها. و فی المصدر: من صاحب الکتاب.
6- لا توجد: حال- الثانیة-، فی المصدر.
7- فی شرح النهج 12- 18.

ثم إنّهم عدّوا من فضائل عمر (1) أنّه أوّل من عسّ فی عمله نفسه، لزعمهم أنّ ذلک أحری بسیاسة الرعیّة، و قد ظهر من مخالفته لصریح الآیة أنّه من جملة مطاعنه، و لو کان خیرا لما ترکه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و لکان اللّه تعالی یأمر بذلک، فعدّهم ذلک من فضائله ترجیح لرأی عمر علی ما قضی اللّه و رسوله به، و هل هذا إلّا کفر صریح؟!.

**[ترجمه]ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة12: 17-18 -

و دیگران - . الریاض2: 46، و الدر المنثور للسبوطی 6: 93 -

روایت کرده اند که که شبی عمر نزدیک خانه ای نگهبانی می داد، از داخل خانه صدایی شنید و شک کرد و از دیوار بالا رفت. زنی و کوزه شرابی را نزد مردی یافت و گفت: ای دشمن خدا، آیا پنداشتی که خداوند تو را درحالی که معصیت او را می کنی می پوشاند؟! آن مرد گفت: ای امیرالمومنین عجله مکن، اگر من مرتکب یک خطا شده باشم، شما در سه چیز خطا کرده اید: خداوند می فرماید: «وَلَا تَجَسَّسُوا»، - . حجرات/12 - {جاسوسی مکنید.}ولی شما جاسوسی کرده­اید؛ و باز می فرماید: «وَأْتُواْ الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا»، - . بقره/189 - {وبه

خانه ها از در [ورودی]آن هادرآیید.}و حال آن که از دیوار خانه بالا آمده ای؛

ص: 661

و باز می فرماید: «فَإِذَا دَخَلْتُم بُیُوتًا فَسَلِّمُوا»، - . نور/61 - {چون

برخانه هایی وارد شدید، سلام کنید.}و شما سلام ندادید. عمر گفت: اگر از تو بگذرم، آیا چیزی داری؟آن مرد گفت: به خدا قسم دیگر معصیت نخواهم کرد. عمر گفت: برو که از تو گذشتم. (ودر روایت دیگری، عمر شرمگین شد.). - . المغنی للقاضی20: 14 -

واین داستان در «الصراط مستقیم» - . الصراط المستقیم3: 20 - ، از طبری - . تاریخ الطبری5: 20 - ،

واز رازی و ثعلبی و قزوینی و بصری و راغب اصفهانی در «محاضرات»، و غزالی در «احیاء العلوم» - . احیاء العلوم2: 201 -

و مالکی در «قوت القلوب» نقل شده است. و شیخ طبرسی - رحمه الله - در «مجمع البیان» گفته است: - . مجمع البیان9: 135 -

از ابی قلابه روایت شده است که به عمر گفته شد، ابومحجن ثقفی و دوستانش در خانه او شراب می خورند. پس به راه افتاد تا این که وارد خانه او شد، ولی جز مردی کسی نزد او نبود. ابو محجن گفت: ای امیر المومنین، این کار بر شما جایز نیست (حق ندارید)، چرا که خداوند شما را از جاسوسی کردن باز داشته است. عمر گفت: این مردک چه می گوید؟ زید بن ثابت و عبدالله بن ارقم گفتند: ای امیرالمومنین! او راست می گوید. ابوقلامه می گوید: سپس عمر از خانه خارج شد و او را ترک کرد و به همراه عمر بن خطاب، عبدالرحمان ابن عوف نیز خارج شد. پس روشنایی از خانه ای برای آن دو نمایان گشت، به سوی آن رفتند و اجازه ورود خواستند. در خانه باز شد و آن دو داخل شدند، ناگهان مردی و زنی را دیدند که آواز می خواند و در دست آن مرد پیاله ای بود، عمر گفت: این زن چه نسبتی با تو دارد ؟ مرد گفت: زنم است. عمر گفت: در این پیاله چیست؟ مرد جواب داد: آب است. عمر به زن گفت: چه می خواندی؟ زن گفت: می خواندم:

ص: 662

- این شب تاریک برمن طولانی گشت و دوستی که با آن عشق بازی می کنم، خواب را از چشم من ربود.

- سوگند به خدا، اگر ترس از خدا و پرهیزکاری نبود، به یقین پایه های این تخت می لرزید.

- ولی چه کنم که عقل و حیای من مرا باز می دارد و من شوهرم را گرامی می دارم .

آن مرد گفت: ای امیرمؤمنان، ما به این کار مامور نشدیم، خداوند متعال می فرماید: «وَلَا تَجَسَّسُوا»، - . حجرات/12 - {جاسوسی

نکنید.} عمر گفت: راست گفتی و از آنجا رفت. در پاسخ این طعن گفته اند: امام حق دارد در از بین بردن امری منکر به این نوع اجتهاد کند، و از این جهت او شرمنده و شرمسار شد که آن گونه که به او گزارش داده بودند، آن­ها را در ارتکاب منکرات ندید. - .

ص: 663

المغنی للقاضی20: 14 -

و سید مرتضی - رضوان الله علیه - این گونه پاسخ داده است که تجسس هم در قرآن و هم در سنت ممنوع است، و امام حق ندارد در آن چه منجر به مخالفت با کتاب خدا و سنت پیامبر صلَّی الله علیه و آله می شود، اجتهاد کند، و حال آنکه اگر این عذر (اجتهاد کردن) پذیرفته بود، در مقابل کسی که در برابر او ایستاد و به او گفت: تو در سنت پیامبر از جهاتی خطا نمودی، عذر و دلیل نمی­آورد (که من اجتهاد کردم)، زیرا او به عذر و بهانه های نفس خود از دیگری داناتر است. و آن حال او، حالی بود که به احتجاج وعذرخواهی فرامی خواند و همه این ها وصله و پینه کردن - جعلی و ساختگی - است. - . الشافی4: 185 - تمام

و پیداست که این گفته آن ها: عمر به این دلیل شرمسار شد که آن گونه که گزارش داده بودند و توقع داشت، آنها را در آن حالت نیافت... همان گونه که دانستید، مخالف آن چه ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة12: 18 -

و دیگران روایت کرده اند، می باشد.

ص: 664

سپس آنان، این را که عمر اولین کسی است که در عملش پاسبانی کرده را از فضایل او به شمار آورده اند - . الاوائل للعسکری: 105-108 -

و به زعم ایشان، این عمل شایسته سیاست رعیت است، حال آن که از مخالفت او با آیه صریح قرآن پیداست که این کار او از جمله طعن های اوست، و اگر این کار او خوب بود، حتما رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را رها نمی کرد و خداوند متعال به آن امر می کرد؛ و این که آنان این کار عمر را از فضایل او به حساب آورده­اند و رای عمر را بر آن چه خداوند و رسولش بدان امر نموده اند، ترجیح داده­اند، آیا چیزی جز کفر آشکار است؟!

**[ترجمه]

الطعن الثامن:

ما ورد فی جمیع صحاحهم- و إن لم یتعرّض له أکثر أصحابنا، و هو عندی من أفحش مطاعنه و أثبتها- و هو أنّه ترک الصلاة لفقد الماء، و أمر من أجنب و لم یجد الماء أن لا یصلّی من غیر استناد إلی شبهة، کما رَوَی الْبُخَارِیُّ (2) وَ مُسْلِمٌ (3) وَ أَبُو دَاوُدَ (4) وَ النَّسَائِیُّ (5) وَ صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ (6)، عَنْ شَقِیقٍ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً مَعَ عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی مُوسَی الْأَشْعَرِیِّ، فَقَالَ لَهُ أَبُو مُوسَی (7): لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَجْنَبَ وَ لَمْ یَجِدِ الْمَاءَ شَهْراً (8) أَ مَا کَانَ یَتَیَمَّمُ وَ یُصَلِّی؟! وَ (9) کَیْفَ تَصْنَعُونَ بِهَذِهِ الْآیَةِ فِی سُورَةِ

ص: 665


1- کما فی کتاب الأوائل للعسکری: 105- 108، و ذکر قصصا ظریفة عن الخلیفة، کما و قد عدّ ابن الجوزی هذه المخزاة من مناقب و فضائل عمر! و تبعه شاعر النیل حافظ إبراهیم فی قصیدته العمریة، کما جاء فی دیوانه المطبوع سنة 1937 م.
2- صحیح البخاریّ 1- 385 کتاب التّیمّم باب إذا خاف الجنب علی نفسه و أبواب أخر.
3- صحیح مسلم کتاب الحیض باب التّیمّم حدیث 368.
4- سنن أبی داود حدیث 321 کتاب الطّهارة باب التّیمّم.
5- النّسائیّ 1- 170 کتاب الطّهارة باب تیمّم الجنب.
6- جامع الأصول 7- 252- 254 حدیث 5289 باختلاف أشرنا إلی غالبه.
7- فی المصدر زیادة: أ رأیت یا أبا عبد الرّحمن.
8- هنا سقط جاء فی المصدر و هو: کیف یصنع بالصّلاة؟ فقال عبد اللّه: لا یتیمّم و إن لم یجد الماء شهرا. فقال أبو موسی: فکیف بهذه .. و لا توجد فیه: أ ما کان یتیمّم و یصلّی و کیف تصنعون؟.
9- لا توجد الواو فی (ک).

الْمَائِدَةِ: فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً (1)، فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ: لَوْ رُخِّصَ لَهُمْ فِی هَذَا لَأَوْشَکُوا (2) إِذَا بَرُدَ عَلَیْهِمُ الْمَاءُ أَنْ یَتَیَمَّمُوا الصَّعِیدَ (3). قُلْتُ: وَ إِنَّمَا کَرِهْتُمْ هَذَا لِذَا (4). قَالَ: نَعَمْ. فَقَالَ لَهُ أَبُو مُوسَی (5): أَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَ عَمَّارٍ لِعُمَرَ: بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِی حَاجَةٍ فَأَجْنَبْتُ فَلَمْ أَجِدِ الْمَاءَ فَتَمَرَّغْتُ فِی الصَّعِیدِ کَمَا یَتَمَرَّغُ (6) الدَّابَّةُ (7)، فَذَکَرْتُ ذَلِکَ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ:

إِنَّمَا کَانَ (8) یَکْفِیکَ أَنْ تَصْنَعَ هَکَذَا .. فَضَرَبَ بِکَفِّهِ (9) ضَرْبَةً عَلَی الْأَرْضِ ثُمَّ نَفَضَهَا ثُمَّ مَسَحَ (10) ظَهْرَ کَفِّهِ بِشِمَالِهِ، أَوْ (11) ظَهْرَ شِمَالِهِ بِکَفِّهِ، ثُمَّ مَسَحَ بِهِمَا وَجْهَهُ، فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ: أَ لَمْ تَرَ عُمَرَ لَمْ یَقْنَعْ بِقَوْلِ عَمَّارٍ (12).

قَالَ الْبُخَارِیُّ (13): وَ زَادَ یَعْلَی، عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ شَقِیقٍ، قَالَ: کُنْتُ مَعَ عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی مُوسَی، فَقَالَ لَهُ (14) أَبُو مُوسَی: أَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَ عَمَّارٍ لِعُمَرَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بَعَثَنِی أَنَا وَ أَنْتَ، فَأَجْنَبْتُ، فَتَمَعَّکْتُ فِی الصَّعِیدِ (15) فَأَتَیْنَا

ص: 666


1- المائدة: 6.
2- فی جامع الأصول: لو رخّص لهم فی هذه الآیة لأوشک ..
3- فی المصدر: بالصّعید.
4- لا توجد فی صحیح مسلم: و إنّما کرهتم هذا لذا.
5- فی جامع الأصول: فقال أبو موسی لعبد اللّه.
6- فی صحیح البخاریّ: تتمرّغ، و فی جامع الأصول: تمرّغ.
7- هنا سقط جاء فی المصادر: ثمّ أتیت النّبیّ (صلی الله علیه و آله).
8- لا توجد: کان .. فی جامع الأصول. و وضع علیها رمز نسخة بدل فی البحار.
9- فی المصادر: و ضرب بکفّیه.
10- فی المصادر: ثمّ مسح بها.
11- فی (ک): لو، بدلا من: أو.
12- ورد الذّیل فی صحیح البخاریّ و مسلم، کما فی الغدیر 6- 91.
13- صحیح البخاریّ 1- 96 کتاب التّیمّم باب التّیمّم بضربة.
14- لا توجد: له، فی بعض نسخ صحیح البخاریّ.
15- فی المصدر: بالصّعید.

رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَأَخْبَرْنَاهُ، فَقَالَ: إِنَّمَا (1) یَکْفِیکَ هَکَذَا .. وَ مَسَحَ وَجْهَهُ وَ کَفَّیْهِ وَاحِدَةً.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (2)

أَیْضاً- فِی مَوْضِعٍ آخَرَ، عَنْ شَقِیقِ بْنِ سَلَمَةَ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی مُوسَی، فَقَالَ لَهُ أَبُو مُوسَی: أَ رَأَیْتَ- یَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ إِذَا أَجْنَبَ فَلَمْ یَجِدْ مَاءً کَیْفَ یَصْنَعُ؟. فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ: لَا یُصَلِّی حَتَّی یَجِدَ الْمَاءَ.

فَقَالَ أَبُو مُوسَی: کَیْفَ (3) تَصْنَعُ بِقَوْلِ عَمَّارٍ حِینَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: کَانَ یَکْفِیکَ .. قَالَ: أَ لَمْ تَرَ عُمَرَ لَمْ یَقْنَعْ بِذَلِکَ! فَقَالَ أَبُو مُوسَی: فَدَعْنَا مِنْ قَوْلِ (4) عَمَّارٍ، کَیْفَ تَصْنَعُ بِهَذِهِ الْآیَةِ؟، فَمَا دَرَی عَبْدُ اللَّهِ مَا یَقُولُ!، فَقَالَ: إِنَّا لَوْ رَخَّصْنَا لَهُمْ فِی هَذَا لَأَوْشَکَ إِذَا بَرَدَ عَلَی أَحَدِهِمُ الْمَاءُ أَنْ یَدَعَهُ وَ یَتَیَمَّمَ، قَالَ الْأَعْمَشُ: فَقُلْتُ لِشَقِیقٍ: فَإِنَّهَا کَرِهَ عَبْدُ اللَّهِ لِهَذَا. قَالَ: نَعَمْ (5).

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (6)

أَیْضاً-، عَنْ أَبِی وَابِلٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو مُوسَی لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ: إِذَا لَمْ یَجِدِ الْمَاءَ لَا یُصَلِّی؟. قَالَ عَبْدُ اللَّهِ: لَوْ رَخَّصْتُ لَهُمْ فِی هَذَا کَانَ إِذَا وَجَدَ أَحَدُهُمُ الْبَرْدَ قَالَ هَکَذَا- یَعْنِی تَیَمَّمَ- وَ صَلَّی، قَالَ: قُلْتُ: فَأَیْنَ قَوْلُ عَمَّارٍ لِعُمَرَ؟. قَالَ: إِنِّی لَمْ أَرَ عُمَرَ قَنِعَ بِقَوْلِ عَمَّارٍ (7).

وَ رَوَی (8) أَیْضاً، عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی

ص: 667


1- فی صحیح البخاریّ زیادة: کان، بعد: إنّما.
2- صحیح البخاریّ 1- 95 کتاب الطّهارة باب إذا خاف الجنب علی نفسه.
3- فی المصدر: فکیف.
4- فی (س): بقول.
5- و أخرجه مسلم فی صحیحه 1- 110، و أبو داود فی سننه 1- 53، و البیهقیّ فی سننه 1- 226، و قال فی تیسیر الوصول 3- 97: أخرجه الخمسة إلّا التّرمذیّ.
6- صحیح البخاریّ 1- 95 کتاب الطّهارة- التّیمّم- باب إذا خاف الجنب.
7- و جاء فی سنن البیهقیّ 1- 226، و تیسیر الوصول 3- 97.
8- البخاریّ فی صحیحه 1- 92- 93 [1- 45] حدیث 2 فی باب المتیمّم هل ینفخ فیهما .. من کتاب الطّهارة. و أورده فی الأبواب الّتی بعده، إلّا أنّه حرّفه و دلّس فیه صونا لمقام الخلیفة و قدسیّته، فقد حذف الکلمة: لا تصلّ، أو قوله: أمّا أنا فلم أکن لأصلّی .. ذاهلا عن أنّ کلام عمّار عندئذ لا یرتبط بشی ء، و لعلّ هذا عنده أخفّ وطأة من إخراج الحدیث علی ما هو علیه. و رواه مسلم فی صحیحه باب التّیمّم بأربعة طرق. و ذکره البیهقیّ محرفا فی سننه 1- 209 نقلا عن الصّحیحین، و أخرجه النّسائیّ فی سننه 1- 60 و فیه مکان جواب عمر: فلم یدر ما یقول، و أخرجه البغویّ فی المصابیح 1- 36 و عدّه من الصّحاح غیر أنّه حذف صدر الحدیث و ذکر مجی ء عمّار إلی رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) فقط. و کذا حرّفه الذهبی فی تذکرته 3- 152. إلّا أنّ ابن حجر فی فتح الباری فی شرح صحیح البخاریّ 1- 352 قال: إنّ هذا مذهب مشهور من عمر. و أورده العینیّ فی عمدة القاری 2- 172، و قال: إنّ عمر لم یکن یری للجنب التّیمّم لتأدیة اجتهاده إلی أنّ الآیة مختصّة بالحدث الأصغر. و أورد الواقعة العلّامة الأمینی فی غدیره 6- 83- 92 و ناقشها بما لا مزید علیه.

عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَقَالَ: إِنِّی أَجْنَبْتُ فَلَمْ أُصِبِ الْمَاءَ؟. فَقَالَ عُمَرُ: لَا تُصَلِّ.

فَقَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ لِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ: أَ مَا تَذْکُرُ أَنَّا کُنَّا فِی سَفَرٍ أَنَا وَ أَنْتَ، فَأَمَّا أَنْتَ فَلَمْ تُصَلِّ، وَ أَمَّا أَنَا فَتَمَعَّکْتُ فَصَلَّیْتُ، فَذَکَرْتُ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: إِنَّمَا کَانَ یَکْفِیکَ هَکَذَا .. فَضَرَبَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِکَفَّیْهِ الْأَرْضَ وَ نَفَخَ فِیهِمَا، ثُمَّ مَسَحَ بِهِمَا وَجْهَهُ وَ کَفَّیْهِ (1).

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (2) بِالْإِسْنَادِ الْمَذْکُورِ إِلَی قَوْلِهِ: ثُمَّ تَمْسَحُ بِهِمَا وَجْهَکَ وَ کَفَّیْکَ، فَقَالَ عُمَرُ: اتَّقِ اللَّهَ یَا عَمَّارُ!. فَقَالَ: إِنْ شِئْتَ لَمْ أُحَدِّثْ (3) بِهِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ (4) أُخْرَی لِمُسْلِمٍ، فَقَالَ عُمَرُ: نُوَلِّیکَ مَا تَوَلَّیْتَ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی لَهُ (5)، قَالَ عَمَّارٌ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنْ شِئْتَ لِمَا جَعَلَ اللَّهُ عَلَیَّ مِنْ حَقِّکَ- أَلَّا أُحَدِّثَ بِهِ أَحَداً (6).

ص: 668


1- و جاءت فی سنن أبی داود 1- 53، سنن ابن ماجة 1- 200، مسند أحمد بن حنبل 4- 265 و 319، و سنن النّسائیّ 1- 59، 61.
2- صحیح مسلم کتاب الطّهارة باب التّیمّم. و جاء فی سنن ابن ماجة 1- 200.
3- فی (ک) زیادة: أحدا، بعد: أحدّث، و فی صحیح مسلم: لم أحدّث به.
4- صحیح مسلم کتاب الطّهارة باب التّیمّم.
5- صحیح مسلم کتاب الطّهارة باب التّیمّم.
6- و أورده و السّابق أبو داود فی سننه 1- 53، و ابن ماجة فی صحیحه: 43، و أحمد فی مسنده 4- 265 و 319، و النّسائیّ فی سننه 1- 59 و 60 و 61. و جاءا فی سنن البیهقیّ 1- 209 بطرق عدیدة، و شرح معانی الآثار للطحاوی 1- 67.

وَ قَالَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (1)

بَعْدَ حِکَایَةِ رِوَایَةِ الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ: - وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی دَاوُدَ أَنَّهُ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ عُمَرَ فَجَاءَهُ رَجُلٌ، فَقَالَ: إِنَّا نَکُونُ بِالْمَکَانِ الشَّهْرَ وَ الشَّهْرَیْنِ، فَقَالَ عُمَرُ: أَمَّا أَنَا فَلَمْ أَکُنْ أُصَلِّی حَتَّی أَجِدَ الْمَاءَ. قَالَ: فَقَالَ عَمَّارٌ:

یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَ مَا تَذْکُرُ (2) إِذْ کُنْتُ أَنَا وَ أَنْتَ فِی الْإِبِلِ فَأَصَابَتْنَا جَنَابَةٌ، فَأَمَّا أَنَا فَتَمَعَّکْتُ فَأَتَیْتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَذَکَرْتُ ذَلِکَ (3)، فَقَالَ: إِنَّمَا یَکُونُ (4) یَکْفِیکَ أَنْ تَقُولُ هَکَذَا .. وَ ضَرَبَ بِیَدَیْهِ الْأَرْضَ (5) ثُمَّ نَفَخَهُمَا ثُمَّ مَسَحَ بِهِمَا وَجْهَهُ وَ یَدَیْهِ إِلَی نِصْفِ الذِّرَاعِ. فَقَالَ عُمَرُ: یَا عَمَّارُ! اتَّقِ اللَّهَ. فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنْ شِئْتَ وَ اللَّهِ لَمْ أَذْکُرْهُ أَبَداً. فَقَالَ عُمَرُ: کَلَّا! وَ اللَّهِ لَنُوَلِّیَنَّکَ مِنْ ذَلِکَ مَا تَوَلَّیْتَ ..

ثم ذکر أربع (6) روایات فی ذلک عن أبی داود.

و روی (7) عن النسائی أیضا أخبار (8) قریبة المضامین من الأخبار الأخیرة (9).

**[ترجمه]آن چه در همه صحاح (صحاح سته) آن ها آمده است، اگرچه بسیاری از اصحاب ما به آن نپرداخته­اند و نزد من از زشت ترین طعن های او و موثق ترین آن هاست، این است که عمر به دلیل نبودن آب، نماز را ترک کرد، و دستور داد هرکس جنب شد و آب پیدا نکرد، بدون استناد به شبهه ای، نماز نخواند؛ همان طورکه بخاری - . صحیح البخاری1: 385، کتاب التیمم، باب إذا خاف الجنب علی نفسه -

و مسلم - . صحیح مسلم: کتاب الحیض، باب التیمم، حدیث368 -

و ابوداوود - سنن اب داوود، کتاب الطهارة، باب التیمم، حدیث321 -

و نسائی - . نسائی1: 170، کتاب الطهارة، باب التیمم الجنب - و

صاحب جامع الاصول - . جامع الاصول 2: 252- 254 حدیث 5289 - ،

از شفیق روایت کرده­اند که شفیق گفت: با عبدالله و ابوموسی اشعری نشسته بودم، ابوموسی به او گفت: اگر مرد جنب شود و یک ماه آب پیدا نکند، نباید تیمم کند و نماز بگذارد؟ و چگونه به این آیه در سوره

ص: 665

مائده عمل می کنید: «فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَیَمَّمُواْ صَعِیدًا طَیِّبًا»، - . مائده/6 - {و اگر آبی نیافتید، پس با خاک پاک تیمم کنید.} عبدالله گفت: اگر در این امر به آن ها اجازه داده شود، باکی ندارند که هرگاه آب سرد باشد هم با خاک تیمم کنند. من گفتم: شما فقط از این کار، به این دلیل کراهت داشتید؟ او گفت: آری. ابوموسی به او گفت: مگر سخن عمار به عمر را نشنیده ای که گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مرا برای کاری فرستادند، من جنب شدم و آب پیدا نکردم، سپس همانند غلتیدن چهارپایان در خاک غلتیدم. آن را به پیامبر صلَّی الله علیه و آله عرض داشتم، حضرت فرمود: فقط کافی بود این گونه عمل کنی: سپس حضرت یک بار کف دستش را برزمین زد، سپس آن را تکان داد، سپس پشت دست راستش را با کف دست چپ و پشت دست چپش را با کف دست راست خود مسح نمود، سپس با دو دستانش صورت خود را مسح کرد، عبدالله گفت: آیا ندیدی که عمر به سخن عمار قانع نشد؟

بخاری - . صحیح بخاری1: 96،کتاب التیمم،باب التیمم بضربه -

گفته است: یعلی از اعمش، از شقیق بر آن افزوده که: با عبدالله و ابوموسی بودم، ابو موسی به عبدالله گفت: آیا این سخن عمار به عمر را نشنیده ای که گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله من و تو (عمر) را برای امری فرستاد، من جنب شدم و خودم را در خاک مالیدم، سپس نزد

ص: 666

رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمدیم و ایشان را از آن باخبر کردیم. حضرت فرمود: فقط کافی بود این چنین عمل کنید: و صورت و کف دستش رایک بار مسح نمود؟

و همچنین بخاری، در جایی دیگر - . صحیح بخاری1: 95، کتاب الطهاره، باب اذا خاف الجنب علی نفسه - ،

از شقیق بن سلمه نقل کرده است که گفت: نزد عبدالله و ابوموسی بودم، ابوموسی به عبدالله گفت: ای ابوعبدالرحمان، اگر ببینی کسی جنب شود و آبی پیدا نکند، به نظر تو، او باید چه کند؟ عبدالله گفت: نماز نمی خواند تا آب پیدا کند. ابو موسی گفت: با این گفته عمار، هنگامی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله به او فرمود: فقط کافی بود اینچنین بکنی ...، چه می کنی؟ عبدالله گفت: مگرندیدی که عمر به این قانع نشد؟! ابوموسی گفت: اگر سخن عمار را رها کنیم، با این آیه چه کار می کنی ؟ عبدالله ندانست که او چه می گوید، پس گفت: ما اگر به آن­ها در این امر اجازه دهیم، هرگاه آب بر یکی از آنها سرد باشد، خیلی زود آن را ترک کرده و تیمم می کنند. اعمش می گوید: من به شقیق گفتم: عبدالله فقط به این دلیل از آن کراهت داشت؟ شقیق گفت: آری همین طور است.

و بخاری - . صحیح بخاری1: 95، کتاب الطهاره، باب اذا خاف الجنب -

همچنین، از ابی وائل روایت کرده است که گفت: ابوموسی به عبدالله بن مسعود گفت: هرگاه شخص جنب آبی پیدا نکند، نماز نمی گذارد؟ عبدالله گفت: اگر به مردم در این امر اجازه دهیم، هرگاه یکی از آن­ها آب سردی بیابد - این گونه گفت: - تیمم می کند و نماز می خواند (یعنی در این صورت، هرگاه آب سرد باشد، هیچ مسلمانی وضو نخواهد گرفت بلکه تیمم کرده، نماز خواهد خواند) .

ابوموسی می گوید: گفتم: پس سخن عمار به عمر چه می شود؟ عبدالله گفت: من ندیدم که عمر به سخن عمار قانع شود.

و باز از سعید بن عبدالرحمان، از پدرش روایت شد که گفت: مردی نزد

ص: 667

عمر بن خطاب آمد وگفت: من جنب شدم و آبی برای غسل نیافتم. عمر گفت: نماز نخوان. عمار بن یاسر به عمر بن خطاب گفت: آیا به یاد نداری که ما به سفر رفته بودیم و جنب شدیم، تو نماز نخواندی ولی من در خاک غلتیدم و نماز خواندم، سپس آن را به پیامبر صلَّی الله علیه و آله گفتیم و فرمود: فقط کافی بود این گونه می کردید: پس حضرت دستانش را بر زمین زد و آن ها را فوت کرد، سپس با آن دو، بر صورت و پشت دستانش مسح کشید . - . صحیح بخاری1: 92-93 -

و مسلم به اسناد مذکور تا این گفته روای نقل کرده است: سپس با دستانت، صورت و پشت آن ها را مسح می کنی. عمر گفت: ای عمار! از خدا بترس. عمار گفت: اگر نمی خواهی، در این باره سخن نگویم. - . صحیح مسلم، کتاب الطهاره، باب التیمم -

ودر روایتی دیگر - . صحیح مسلم، کتاب الطهاره، باب التیمم -

از مسلم آمده است: عمر گفت: برآن چه مأمور شدی تو را امین می دانیم. و در روایت دیگری از او نقل شده است که عمار گفت: ای امیر المومنین، اگر بخواهی، به خاطر حق شما که خداوند آن را برعهده من گذاشته، در این باره با کسی سخن نگویم.

ص: 668

و ابن اثیر در «جامع الاصول» - . جامع الاصول7: 256 -

بعد از حکایت روایت بخاری و مسلم می گوید: و در روایت ابی داوود آمده است که راوی گفت: نزد عمر بودم که مردی پیش او آمد و گفت: ما ماهی یا دو ماهی در مکانی می باشیم (و برای غسل کردن آبی نمی یابیم). عمر گفت: من نماز نمی گذارم تا آب پیدا کنم. راوی می گوید: عمار گفت: ای امیرالمومنین، آیا به یاد ندارید، هنگامی که من و شما در صحرا برای چراندن شتران رفته بودیم، ما جنب شدیم، من در خاک غلتیدم سپس در نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله آمدم و ماجرا را به ایشان عرض کردم، حضرت فرمود: فقط کافی بود که این گونه انجام دهی: و حضرت دستانش را به زمین زد، سپس بر آن ها دمید، سپس با آنها صورت و دستانش را تا نصف بازو مسح نمود. عمر گفت: ای عمار، از خدا بترس. عمار گفت: ای امیر المومنین، به خدا سوگند، اگر بخواهی، دیگر از آن سخن نمی گویم. پس عمر گفت: هرگز، از این به بعد به آن چه مامور شده ای عمل خواهیم کرد. سپس ابن اثیر چهار روایت دراین باره از ابو داوود ذکر کرده است.

واز نسائی - . النسائی1: 170، کتاب الطهارة، باب تیمم الجنب، باب التیمم فی الحضر مَرّة و فی السفر أخری -

هم اخباری نزدیک به مضمون اخبار اخیر نقل شده است. - . جامع الاصول7: 256 -

**[ترجمه]

بیان

و التمعّک: (10) التمرّغ (11).

ص: 669


1- جامع الأصول 7- 255- 256 ذیل حدیث 5290.
2- فی (س): ما تذکر.
3- فی المصدر: ذلک له.
4- فی جامع الأصول: إنّما کان .. و هو الظّاهر.
5- فی المصدر: إلی الأرض.
6- فی جامع الأصول عندنا: خمسة، یظهر من خامستها أنّها فی نسخة من جامع الأصول.
7- جامع الأصول 7- 256.
8- کذا، و الظاهر: أخبارا- بالنصب-، لأنّها رویت عن جامع الأصول.
9- انظر: النسائی 1- 170 کتاب الطهارة باب تیمّم الجنب باب التیمّم فی الحضر مرّة، و فی السفر أخری، و کلّ منهما باختلاف یسیر فی اللفظ. و رواه أبو داود فی صحیحه باب التیمّم بطرق، و أحمد ابن حنبل فی مسنده 4- 319، و قریب منه ما ذکره فی 4- 265 بطریقین، و کذا فی 4- 320، و المتّقی الهندی فی کنز العمّال 5- 143 و قال: أخرجه عبد الرزاق. و لاحظ: مسند الطیالسی 3- 88 و 89 بطرق عدیدة.
10- توجد الواو فی (س) هنا قبل: التمرغ.
11- نصّ علیه الطریحی فی مجمع البحرین 5- 288، و ابن الأثیر فی النهایة 4- 343، و الفیروزآبادی فی القاموس 3- 319.

و قال فی جامع الأصول (1) فی قوله (2): نولّیک ما تولّیت .. أی نکلک إلی ما قلت، و نرد إلیک ما ولّیته نفسک و رضیت لها به.

فإذا وقفت علی هذه الأخبار التی لا یتطرّق للمخالفین فیها سبیل إلی الإنکار فنقول:

لا تخلو الحال من أن یکون عمر حین أمر السائل بترک الصلاة لفقدان الماء و عدم إذعانه لقول عمّار، و قوله: أمّا أنا فلم أکن أصلّی حتّی أجد الماء .. عالما بشرعیّة التیمّم و وجوب الصلاة علی فاقد الماء، متذکّرا للآیة و أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أو جاهلا بذلک غیر متذکّر للکتاب و السنّة.

فإن کان الأول- کما هو الظاهر- کان إنکاره التیمّم ردّا صریحا علی اللّه و علی رسوله صلّی اللّه علیه و آله و لیس تخصیصا أو تقییدا للنصّ بالاجتهاد، بل رفعا لحکمه رأسا لظنّ استلزامه الفساد، و هو إسناد للأمر بالقبیح إلی اللّه عزّ و جلّ و تجهیل له، تعالی عن ذلک علوّا کبیرا، و ذلک کفر صریح.

و إن کان الثانی، کان ذلک دلیلا واضحا علی غایة جهله و عدم صلوحه للإمامة، فإنّ من لم یعلم- فی أزید من عشرین سنة- مثل هذا الحکم الذی تعمّ بلواه و لا یخفی علی العوامّ، و کان مصرّحا به فی موضعین من کتاب اللّه عزّ و جلّ، و لعلّه لعمله تعالی بإنکار هذا اللعین کرّره فی الکتاب المبین و أمر به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی غیر موطن، کما یظهر بالرجوع إلی روایاتهم المنقولة فی جامع الأصول و سائر کتبهم، و استمرّ علیه عمل الأمّة فی تلک المدّة مع تکرّر وقوعه، کیف یکون أهلا للإمامة صالحا للرئاسة العامّة؟! لا سیّما و فی القوم صادق مصدّق

یَقُولُ: سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی (3) فَلَأَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ أَعْلَمُ مِنِّی بِطُرُقِ

ص: 670


1- جامع الأصول 7- 259.
2- هنا فی (س) زیادة کلمة: تعالی، و قد خطّ علیها فی (ک).
3- أخرجه إمام الحنابلة أحمد، و قال: روی عنه نحو هذا کثیر، و جاء فی ینابیع المودّة: 274، و فی فرائد السّمطین عن أبی سعید. قال سعید بن المسیّب: لم یکن أحد من الصّحابة یقول: سلونی .. إلّا علیّ بن أبی طالب. أخرجه أحمد بن حنبل فی المناقب، و البغوی فی المعجم، و أبو عمر فی العلم 1- 114، و فی مختصره: 58 و الطّبریّ فی الرّیاض 2- 198، و ابن حجر فی الصّواعق: 76، و الحافظ العاصمیّ فی زین الفتی شرح سورة هل أتی، و القالی فی أمالیه، و الحصری القیروانیّ فی زهر الأدب 1- 38، و السّیوطیّ فی جمع الجوامع- کما فی ترتیبه- 5- 242، و الزّبیدی الحنفی فی تاج العروس 5- 268 نقلا عن الأمالی، و غیرهم فی غیرها. و قد ورد بألفاظ مختلفة تؤدّی هذا المعنی: منها: قوله علیه السّلام: سلونی قبل أن لا تسألونی و لن تسألوا بعدی مثلی. أخرجه الحاکم فی المستدرک 2- 466، و صحّحه هو و الذهبی فی تلخیصه. و منها: قوله علیه السّلام: لا تسألونی عن آیة فی کتاب اللّه و لا سنة عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلّا أنبأتکم بذلک. أخرجه ابن کثیر فی التّفسیر 4- 231 من طریقین، و قال: و ثبت أیضا من غیر وجه. و منها: قوله صلوات اللّه علیه: سلونی و اللّه لا تسألونّی عن شی ء یکون إلی یوم القیامة إلّا أخبرتکم، و سلونی عن کتاب اللّه، فو اللّه ما من آیة إلّا و أنا أعلم أ بلیل نزلت أم بنهار فی سهل أم فی جبل. نقله أبو عمر فی جامع بیان العلم 1- 114، و المحبّ الطّبریّ فی الرّیاض 2- 198، و السّیوطیّ فی تاریخ الخلفاء: 124، و الإتقان له 2- 319، و ابن حجر فی فتح الباری 8- 452، و تهذیب التّهذیب 7- 338، و العینی فی عمدة القاری 9- 167، و مفتاح السّعادة 1- 400. و منها: قوله سلام اللّه علیه: أ لا رجل یسأل فینتفع و ینفع جلساءه. أورده أبو عمر فی جامع بیان العلم 1- 144، و فی مختصره: 57. و منها: قوله علیه السّلام: و اللّه ما نزلت آیة إلّا و قد علمت فیم نزلت، و أین نزلت، إنّ ربّی وهب لی قلبا عقولا و لسانا سئولا. جاء فی حلیة الأولیاء 1- 68، و مفتاح السّعادة 1- 400. و منها: قوله صلوات اللّه علیه: سلونی و لا تسألونی عن شی ء إلّا أنبأتکم به. أورده البخاریّ فی صحیحه 1- 46 و 10- 240، 241، و أحمد فی مسنده 1- 278، و أبو داود فی مسنده: 356. قال ابن عبّاس حبر الأمّة: و اللّه لقد أعطی علیّ بن أبی طالب تسعة أعشار العلم، و ایم اللّه لقد شارککم فی العشر العاشر. حکاه فی الاستیعاب 3- 40، و الرّیاض 2- 194، و مطالب السّئول: 30

الْأَرْضِ.

ص: 671

وَ یَقُولُ: لَوْ ثُنِیَتْ لِیَ الْوِسَادَةُ (1) لَحَکَمْتُ بَیْنَ أَهْلِ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ، وَ بَیْنَ أَهْلِ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ، وَ بَیْنَ أَهْلِ الْفُرْقَانِ بِفُرْقَانِهِمْ، حَتَّی یَزْهَرَ کُلٌّ إِلَی رَبِّهِ وَ یَقُولَ إِنَّ عَلِیّاً قَضَی فِینَا بِقَضَائِکَ،.

وَ یَقُولُ: عَلَّمَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَلْفَ بَابٍ یُفْتَحُ مِنْ کُلِّ بَابٍ أَلْفُ بَابٍ.

وَ یَشْهَدُ لَهُ الرَّسُولُ الْأَمِینُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِأَنَّهُ: بَابُ مَدِینَةِ الْعِلْمِ (2)، وَ أَقْضَی الْأُمَّةِ (3).

و العجب أنّه ... لم یکن یجوّز خلافة عبد اللّه ابنه عند موته معتلا بأنّه لم یعرف کیف یطلق امرأته (4)، و من یجهل مثل ذلک لا یصلح للإمامة! فکیف یجوّز اتّباعه و (5) إمامته مع جهله مثل هذا الحکم البیّن المنصوص علیه بالکتاب و السنّة؟!.

و لا یخفی علی المتأمّل الفرق بین الأمرین من وجوه شتّی:

ص: 672


1- قوله علیه السّلام هذا تجده فی مصادر کثیرة من الخاصّة، و انظر مثالا: بحار الأنوار 26- 182، 28- 4، 35- 387- 391، 40- 136، 153، 178، 92- 87 و 95، و إحقاق الحقّ 7- 579 581 و 615، و لاحظ ما ذکره فیه من مصادر العامّة.
2- مرّت مصادره فی أوّل تحقیقاتنا، و انظر: الغدیر 3- 95- 101، و غیره.
3- قد ورد بلفظ: أقضی أمّتی علیّ، فی مصابیح البغویّ 2- 277، الرّیاض النضرة 2- 198، و مناقب الخوارزمیّ: 50، و فتح الباری 8- 136، و بغیة الوعاة: 447، و غیرها. و بلفظ: أقضاکم علیّ، فی الاستیعاب 3- 28- هامش الإصابة-، و مواقف للإیجی 3- 276، و مطالب السّئول: 23، تمییز الطّیّب من الخبیث: 25، کفایة السنقیطی: 46، و شرح النّهج لابن أبی الحدید 2- 235. و قریب منه فی حلیة الأولیاء 1- 66، و الرّیاض النّضرة 2- 198، و مطالب السّئول: 34، و کفایة الکنجیّ: 139، و کنز العمّال 6- 153، و غیرها. و کفاک فیه ما ذکره فضل بن روزبهان ردّا علی العلّامة- ذیل هذه الأحادیث-: و أمّا ما ذکره المصنّف- من علم أمیر المؤمنین- فلا شکّ فی أنّه من علماء الأمّة و النّاس محتاجون إلیه فیه، و کیف لا و هو وصیّ النّبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فی إبلاغ العلم و ودائع حقائق المعارف، فلا نزاع لأحد فیه! ..
4- ستأتی مصادره فی الطعن الثامن عشر.
5- لا توجد الواو فی (س).

منها: أنّ الطلاق أمر نادر الوقوع، و الصلاة بالتیمّم أکثر وقوعا.

و منها: أنّ الصلاة أدخل فی الدین من النکاح و الطلاق.

و منها: أنّ بطلان هذا النوع من الطلاق لم یظهر من الکتاب و السنّة ظهور وجوب التیمّم.

و منها: أنّ فعل ابنه کان فی زمن الرسول صلّی اللّه علیه و آله و بدو نزول الحکم، و إنکاره کان بعد ظهور الإسلام و انتشار الأحکام.

و منها: أنّ جهل ابنه ارتفع بالتنبیه، و هو قد أصرّ بعد التذکیر و الإعلام.

و فی الفرق وجوه أخر ترکناها للمتدبّر.

و الحقّ أنّ ادّعاء الجهل منه فی مثل تلک المسألة الضروریّة المتکرّرة الوقوع لیس من ادّعاء الشبهة المحتملة، بل یجب الحکم بکفره بمجرّد ذلک الإنکار، و یدلّ علی أنّ إنکاره لم یکن للجهل، بل کان ردّا علی اللّه سبحانه و تعالی و تقبیحا لحکمه، إنّه لو کان للجهل لسأل غیره من الصحابة حتی یظهر له صدق ما ذکره عمّار أو کذبه، فیحکم بعد ذلک بما کان یظهر له، فإنّ ترک الخوض فی تحقیق الحکم- مع کون الخطب فیه جلیلا لإفضائه إلی ترک الصلاة التی هی أعظم أرکان الدین، مع قرب العهد و سهولة تحقیق الحال- لیس إلّا تخریبا للشریعة و إفسادا (1) فی الدین.

و قال بعض الأفاضل: یمکن أن یستدلّ به [علیه] بوجه أخصّ، و هو أنّه لا خلاف فی أنّ من استحلّ ترک الصلاة فهو کافر، و لا ریب فی أنّ قوله: أمّا أنا فلم أکن أصلّی حتّی أجد الماء، بعد قول الرجل السائل: إنّا نکون بالمکان الشهر و الشهرین .. و نهیه السائل عن الصلاة- کما فی الروایات الأخر- استحلال لترک الصلاة مع فقد الماء، و هو داخل فی عموم

قَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ تَرَکَ

ص: 673


1- فی (س): أو فسادا.

الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ کَفَرَ (1) ..

و لم (2) یخصّصه أحدا (3) إلّا بالمستحلّ (4).

ص: 674


1- هذا من ضروریّات مذهب الإمامیّة، و الرّوایات علیه عند العامّة متضافرة. انظر: صحیح التّرمذیّ کتاب الإیمان باب 9 حدیث 40، و سنن النّسائیّ کتاب الصّلاة باب 8، و سنن ابن ماجة کتاب الإقامة: 77، و مسند أحمد بن حنبل 5- 342، و غیرها.
2- فی (س): فلم.
3- کذا، و الظاهر: أحد- بالرفع-.
4- أقول: إنّ اجتهاد عمر و جهله فی باب الصلاة أکثر من أن یذکر هنا، و نضیف إلی ما ذکره المصنّف- رحمه اللّه- اثنین: أحدهما: اجتهاده فی قراءة الصلاة. فعن عبد الرحمن بن حنظلة بن الراهب: أنّ عمر بن الخطّاب صلّی بنا المغرب فلم یقرأ فی الرکعة الأولی، فلما کانت الثانیة قرأ بفاتحة الکتاب مرتین، فلمّا فرغ و سلّم سجد سجدتی السهو. أخرجه ابن حجر فی فتح الباری 3- 69 و قال رجاله ثقات و کأنّه مذهب لعمر. و ذکره البیهقیّ فی السنن الکبری 2- 382، و السیوطی فی جمع الجوامع کما فی کنز العمّال 4- 213 عن جمع من الحفّاظ باختلاف فی اللفظ. و قریب منه ما فی سنن البیهقیّ 2- 281، 347 و 382، و ترتیب جمع الجوامع 4- 213، و کنز العمّال 4- 213، و فتح الباری 3- 69، و غیرها. و قد أورد العلّامة الأمینی- رحمه اللّه- فی غدیره 6- 108- 109 روایات عن مصادر عدّة، و قال فی آخرها: یظهر من هذه الموارد و تکرّر القصّة فیها أنّ الخلیفة لم یستند فی صلاته هاتیک إلی أصل مسلّم، فمرّة لم یقرأ فی الرکعة الأولی فیقضیها فی الثانیة و یسجد سجدتی السهو قبل السلام أو بعده، و أخری اکتفی بحسن الرکوع و السجود عن الإعادة و سجدتی السهو، و طورا نراه یحتاط بالإعادة، أو أنّه یری ما أتی به باطلا فیعید و یعیدون .. فهل هذه اجتهادات وقتیّة، أو أنّه لم یعرف للمسألة ملاکا یرجع إلیه؟!. و العجب من ابن حجر أنّه یعدّ الشذوذ عن الطریقة المثلی مذهبا. الثانی: جهله فی أحکام الشکوک فی الصلاة. فقد أخرجه أحمد بن حنبل فی مسنده 1- 192، و بلفظ آخر فی 1- 190 و 195، و ذکره البیهقیّ فی سننه 2- 332 بعدّة طرق- و اللفظ مختلف و المعنی واحد- من أنّه سئل عنها، فقال: لا أعرف، مع أنّه مبتلی بها فی الیوم و اللیلة خمسا، و هو إمام للمسلمین جماعة و خلیفة لهم و مرجع!!. و ها هو خلیفة المسلمین و إمامهم یروی عنه محمّد بن سیرین- کما فی طبقات ابن سعد 3- 286 قال: کان عمر بن الخطّاب قد اعتراه نسیان فی الصلاة، فجعل رجل خلفه یلقّنه، فإذا أومأ إلیه أن یسجد أو یقوم فعل.

**[ترجمه]«التمعّک»: غلتیدن در خاک. و ابن اثیر در جامع الاصول - . جامع الاصول7: 259 -

ص: 669

درباره این گفته عمر: «نولّیک ما تولّیت» گفته است: یعنی تو را به آن چه گفتی وامی­گذارم، وآن چه را خودت را مامور یافتی و به آن راضی شدی، به تو برمی گردانیم.

هرگاه به این اخباری که راه انکاری در آن­ها بر مخالفین وجود ندارد، بنگریم، می گوییم: این حالت نشان می دهد که عمر، هنگامی که به سؤال کننده به دلیل نبود آب، دستور داد نماز را رها کند و عدم اذعان او به گفته عمار و این گفته او: - نماز نمی خوانم تا آب پیدا کنم - نسبت به شرعی بودن تیمم و واجب بودن نماز بر کسی که آب پیدا نمی کند، عالم نبوده، در حالی که به آن آیه و امر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله متذکر بوده؛ و یا به این امر جاهل بوده و نسبت به کتاب و سنت متذکر نشده است. اگر اولی را بپذیریم، چنان که ظاهر است، انکار تیمم از سوی او، رد آشکار فرموده خداوند و فرستاده اش صلَّی الله علیه و آله می باشد و مختص و مقید به نص در مقابل اجتهاد نیست، بلکه به گمان این که مستلزم فساد است، حکم او را رفع و ردّ کرده است، و آن، نسبت دادن کار زشت به خداوند بلند مرتبه و نسبت دادن جهل به او است. خداوند از این بسیار منزه و برتر است و آن کفری آشکار است .

و اگر دومی را بپذیریم، باید گفت که آن دلیل واضحی بر نهایت جهل و عدم شایستگی او بر امامت است. بنابراین کسی که در مدت بیش از بیست سال از حکمی مانند این که فراگیر شده و بر عوام پوشیده نیست - و در دو جا از کتاب خداوند عزوجل بدان تصریح گشته، وچه بسا خداوند به خاطر علم به انکار آن ...آن تیمم را در کتاب مبین خود تکرار نموده و در چندین جا به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به آن امر کرده است، همان گونه که با مراجعه به روایت های نقل شده در جامع الاصول و سایر کتب آن ها پیداست، و امت در این مدت به همراه تکرار وقوع آن، پیوسته به آن عمل کرده اند - کسی که از این حکم خبر ندارد، چگونه می تواند اهل امامت و شایسته ریاست بر همه باشد؟! به ویژه که در میان مسلمانان، راستگویی تصدیق شده حضور داشت که می فرمود: پیش از این که مرا نیابید، آن چه را می خواهید از من بپرسید، که من راه­های آسمان را بهتر از راه­های

ص: 670

زمین می شناسم

ص: 671

و می فرمود: اگر تکیه گاه حکومت برای من آماده می شد، بین اهل تورات با توراتشان، و بین اهل انجیل با انجیلشان و بین اهل قرآن با قرآنشان قضاوت می نمودم، تا هر کتابی ظاهر و روشن گردد و بگوید: به درستی که علی به حکم تو قضاوت کرد - . الغدیر3: 95-101، و غیره -

و باز می فرمود: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هزار باب به من آموخت که از هر کدام، بابی دیگر گشوده می شود و پیامبر امین صلَّی الله علیه و آله بر او گواهی داد که او دروازه شهر علم - . مصابیح البغوی2: 277، و الریاض النضدة: 2/198 -

و قاضی ترین امت است. - . الاستیعاب 3 : 28 -

جالب این که او... پسرش عبدالله را، به هنگام مرگش، به این دلیل که نمی دانست چگونه زنش را طلاق دهد، برای خلافت شایسته نمی دید. و کسی که همانند این حکم را نمی داند و شایسته امامت نیست، چگونه ممکن است پیروی از او و امامتش، با جهلش بر این حکم آشکار که از سوی کتاب و سنت مشخص شده، جایز است؟! و بر تأمل کننده در این مساله، پوشیده نیست که فرق بین دو امر از جهات مختلفی است:

ص: 672

از جمله: این که طلاق امری است که به ندرت اتفاق می افتد، ولی نماز با تیمم بیشتر رخ می دهد؛ و دیگر این که نماز نسبت به نکاح و طلاق داخل تر در دین است؛

دیگر این که باطل بودن این نوع طلاق همانند واجب بودن تیمم، از کتاب و سنت ظاهر نگشته است؛ و اینکه آن عمل پسرش در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و آغاز نزول حکم طلاق بود، و اما انکار او بعد از ظهور اسلام و انتشار احکام بود؛ و دیگر اینکه جهل پسرش با آگاهی رفع شده، اما او بعد از یادآوری و اعلام به او بر موضع خودش اصرار کرد. و در فرق بین آن دو، جهات دیگری است که آن را برای تدبرکننده گذاشتیم که خود بیندیشد.

و حقیقت آن است که ادعای جهل او، در مانند این مساله ضروری که بارها اتفاق می افتد و نه تنها از نوع ادعای شبه احتمالی نیست، بلکه باید تنها به خاطر این انکار، حکم به کفرش داده شود. و دلیل بر این امر که انکار او به سبب جهل او نبوده، بلکه رد فرموده خداوند سبحان و زشت نشان دادن حکم او بوده، این است که اگر به خاطر جهل او بوده، حتما از صحابه می پرسید تا درستی گفته یا دروغ عمار بر او آشکار می گشت، و پس از آن، به آن چه بر او نمایان گشته حکم می کرد، چرا که - رها کردن تحقیق در حکم - با این که مسئله مسئله ای بزرگ بود، به دلیل منتهی شدن آن به ترک نماز که از بزرگترین پایه های دین است و نزدیکی به زمان پیامبر و سهولت بررسی حال، آشکار و نمایان - بوده است - ، جز تیشه زدن به ریشه شریعت و تباهی در دین نیست.

و یکی از فاضلان گفته است: می توان با آن، به شکل اخص بر آن استدلال کرد، وآن این که هیچ اختلافی در این نیست که هر کس ترک نماز را جایز بداند، کافر است و هیچ شکی نیست که این گفته او: من تا آب پیدا نکنم نماز نمی خوانم ... بعد از این گفته مرد سؤال کننده: ما در مکانی هستیم که یک ماه و دو ماه آب برای غسل کردن پیدا نمی کنیم ...و باز داشتن سؤال کننده از نماز همان گونه که در روایات دیگر آمده، جایز دانستن ترک نماز در صورت نبودن آب می باشد، و او در عموم این گفته پیامبر صلَّی الله علیه و آله داخل است: هر کس عمداً نمازش را ترک کند،

ص: 673

کافر است - . صحیح ترمذی: کتاب الایمان، باب 9،حدیث 40، وسنن النسائی ، کتاب الصلاه، باب 8 -

... و کسی آن [حکم را] را جز به جایز دانستن ترک نماز اختصاص نداده است.

ص: 674

**[ترجمه]

تنبیه:

اعلم أنّه یظهر من تلک الواقعة ضعف ما یتشبّث به المخالفون فی کثیر من المواضع من ترک النکیر، فإنّ بطلان هذا الحکم و مخالفته للإجماع أمر واضح، و لم ینقل عن أحد من الصحابة إنکار ذلک علیه، و قد قال عمّار- بعد تذکیره بأمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله-: إن شئت لم أحدّث به أحدا .. خوفا من أن یلحقه ضرر بالردّ علیه و الإنکار لفتیاه، و لم یکن عمّار فی شکّ من روایته حتی یکون ترکه الإنکار لفتیاه، و لم یکن عمّار فی شکّ من روایته حتی یکون ترکه الإنکار تصویبا لرأی عمر و تصدیقا له، و إذا کان ترک الإنکار فی أمر التیمّم- مع عدم تعلّق الأغراض الدنیویّة به للخوف أو غیر ذلک- ممّا لا یدلّ علی التصویب، فأمور الخلافة و السلطنة أحری بأن لا یکون ترک الإنکار فیها حجّة علی صوابها..

**[ترجمه]بدانید که از این واقعه، ضعف ترک انکار که مخالفان در بسیاری از مواقع آن را دستمایه خود قرار داده­اند، پیداست؛ زیرا پوچی این حکم او و مخالفت آن با اجماع، امری آشکار است، و از صحابه هم نقل شده است که آن را بر او عیب گرفتند، و عمار بعد از یادآوری او به امر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، از ترس این که مبادا ضرری با رد کردن سخن و انکار فتوای او، متوجه او شود، گفته است: اگر نخواهید، آن را به کسی نگویم ...، و عمار در روایت خود شکی نداشت تا عدم انکار او، درستی رای عمر را نشان دهد و آن را تصدیق نماید، و اگر رها کردن انکار حکم او در امر تیمم، با وجود عدم بستگی آن به خواسته های دنیوی، به دلیل ترس یا غیره، از جمله اموری است که بر تصویب - درست و صحیح دانستن رای او - دلالت نمی کند، پس در مسائل خلافت و فرمانروایی، شایسته­تر است که ترک انکار و عیب گرفتن در آن، دلیلی بر درستی آن نباشد.

**[ترجمه]

الطعن التاسع:

إِنَّهُ أَمَرَ بِرَجْمِ حَامِلٍ حَتَّی نَبَّهَهُ مُعَاذٌ، وَ قَالَ: إِنْ یَکُنْ لَکَ سَبِیلٌ عَلَیْهَا فَلَا سَبِیلِ لَکَ عَلَی مَا فِی بَطْنِهَا، فَرَجَعَ عَنْ حُکْمِهِ، وَ قَالَ: لَوْ لَا مُعَاذٌ لَهَلَکَ عُمَرُ (1).

ص: 675


1- و قد جاء بأکثر من لفظ فی مصادر عدیدة نذکر منها مثالا: سنن البیهقیّ 7- 443، و کتاب العلم لأبی عمر: 150، و کنز العمّال 7- 82 عن ابن أبی شیبة، و فتح الباری لابن حجر 12- 120 و قال فیه: أخرجه ابن أبی شیبة و رجاله ثقات، و الإصابة 3- 427 نقلا عن فوائد محمّد بن مخلد العطّار، و أوعز إلیه فی التمهید: 199. و قال ابن أبی الحدید فی شرحه 12- 204 [3- 150]- بعد نقل القصّة و قول السّیّد المرتضی فیها-: و أمّا قول المرتضی: کان یجب أن یسأل عن الحمل، لأنّه أحد الموانع من الرّجم .. فکلام صحیح لازم، و لا ریب أنّ ترک السّؤال عن ذلک نوع من الخطإ .. أقول: قد تکرّر هذا من عمر و نبّهه علی خطئه أکثر من واحد- کما مرّ و سیأتی-. منها: ما جاء فی الرّیاض النّضرة 2- 196، و ذخائر العقبی: 80، و مطالب السّئول: 139 و الأربعین للفخر الرّازیّ: 466: من أنّ علیّا أمیر المؤمنین علیه السّلام قال: ما بال هذه- المرأة الحامل-؟. فقالوا: أمر عمر برجمها. فردّها علیّ و قال: هذا سلطانک علیها فما سلطانک علی ما فی بطنها و لعلّک انتهرتها أو أخفتها؟. قال: قد کان ذلک. قال: أو ما سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم قال: لا حدّ علی معترف بعد بلاء، إنّه من قیّد أو حبس أو تهدّد فلا إقرار له. فخلّی سبیلها ثمّ قال: عجزت النّساء أن تلدن مثل علیّ بن أبی طالب، لو لا علیّ لهلک عمر. و یأتی فی صفحة: 666، عن المناقب للخوارزمیّ: 48. و منها: ما أخرجه الحافظ محبّ الدّین الطّبریّ فی الرّیاض 2- 196، و الحافظ الکنجی فی الکفایة: 105. و قال فی ذخائر العقبی: 81- بعد نقله-: هذه غیر تلک القضیّة- القضیّة السّابقة لأنّ اعتراف تلک کان بعد تخویف فلم یصحّ فلم ترجم، و هذه رجمت.

و من جهل هذا القدر لا یجوز أن یکون إماما، لأنّه یجری مجری أصول الشرائع، بل العقل یدلّ علیه، لأنّ (1) الرجم عقوبة، و لا یجوز أن یعاقب من لا یستحقّ.

و أجاب عنه قاضی القضاة (2) بأنّه لیس فی الخبر أنّه أمر برجمها مع علمه بأنّها حامل، لأنّه لیس ممّن یخفی علیه هذا القدر- و هو أنّ الحامل لا ترجم حتی تضع و إنّما ثبت عنده زناها فأمر برجمها علی الظاهر، و إنّما قال ما قال (3) فی معاذ لأنّه نبّهه علی أنّها حامل.

قال: فإن قیل: إذا لم یکن (4) منه معصیة فکیف یهلک لو لا معاذ؟!.

قلنا (5): لم یرد الهلک من جهة العذاب (6)، و إنّما أراد أن یجری (7) بقوله:

قتل من لا یستحقّ القتل، کما یقال للرجل هلک من الفقر، و صار سبب القتل (8) خطأ. و یجوز أن یرید بذلک تقصیره فی تعرّف حالها (9)، لأنّ ذلک لا یمتنع أن

ص: 676


1- فی (س): لأنّه.
2- المغنی 20- 12- القسم الثانی-، و جاء بعینه فی الشافی 4- 179- 180، و نقله أیضا فی شرح ابن أبی الحدید 12- 203 [3- 150].
3- لا توجد فی المصدر: ما قال.
4- فی الشافی: لم تکن.
5- فی المغنی: قیل له.
6- فی المصدر: لهلک عمر من جهة العقاب.
7- فی المغنی: یجزی- بالزای المعجمة-.
8- جاءت العبارة فی المصدر هکذا: هلک إذا افتقر أو صار سببا لقتل ..
9- فی المغنی: فی تعرفه حاله.

یکون خطیئة و إن صغرت.

و أورد علیه السید المرتضی (1) رضوان اللّه علیه بأنّه: لو کان الأمر علی ما ظنّه (2) لم یکن تنبیه معاذ علی هذا الوجه، بل کان یجب أن ینبّهه بأن یقول (3): هی حامل، و لا یقول له: إن کان لک علیها سبیل (4) فلا سبیل لک علی ما فی بطنها، لأنّ ذلک (5) قول من عنده أنّه یرجمها مع العلم بحالها (6)، و أقلّ ما یجب- لو کان الأمر کما ظنّه (7)

أن یقول لمعاذ: ما ذهب علیّ (8) أنّ الحامل لا ترجم، و إنّما أمرت برجمها لفقد علمی بحملها، فکان ینفی بهذا القول عن نفسه الشبهة. و فی إمساکه عنه- مع شدّة الحاجة إلیه- دلیل علی صحّة قولنا، و قد کان یجب أیضا أن یسأل عن الحمل لأنّه أحد الموانع من الرجم، فإذا علم انتفاؤه (9) أمر بالرجم، و صاحب الکتاب قد اعترف بأنّ ترک المسألة عن ذلک تقصیر و خطیئة (10)، و ادّعی أنّهما (11) صغیرة، و (12) من أین له ذلک و لا دلیل عنده یدلّ (13) فی غیر الأنبیاء علیهم السلام أنّ معصیته بعینها صغیرة.

ص: 677


1- الشافی 4- 180.
2- فی المصدر: ظننته.
3- جاءت زیادة: له، فی الشافی.
4- فی المصدر: سبیل علیها- بتقدیم و تأخیر-.
5- هذا، بدلا من: ذلک، فی المصدر.
6- فی الشافی: أنّه أمر برجمها مع العلم بأنّها حامل.
7- فی المصدر: کما ظنّه صاحب الکتاب.
8- أی ما خفی علیّ.
9- فی الشافی: ارتفاعه .. أی الحمل.
10- فی (س): تقصیره و خطیئته.
11- فی المصدر: أنّها. و هو الظاهر.
12- لا توجد الواو فی (ک).
13- فی الشافی: یدلّ عنده- بتقدیم و تأخیر-.

فأمّا إقراره بالهلاک لو لا تنبیه معاذ .. فهو یقتضی التفخیم و التعظیم (1) لشأن الفعل، و لا یلیق ذلک إلّا بالتقصیر الواقع، إمّا فی الأمر برجمها مع العلم بأنّها حامل، أو ترک البحث عن ذلک و المسألة عنه، و أیّ لوم (2) فی أن یجری بقوله قتل من لا یستحقّ القتل إذا لم یکن ذلک عن تفریط و لا تقصیر. انتهی کلامه رفع اللّه مقامه.

وَ مِمَّا یُؤَیِّدُهُ (3) هَذِهِ الْقِصَّةُ، مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی الْإِرْشَادِ (4)

أَنَّهُ أُتِیَ عُمَرُ بِحَامِلٍ قَدْ زَنَتْ فَأَمَرَ بِرَجْمِهَا، فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هَبْ أَنَّ لَکَ سَبِیلًا عَلَیْهَا، أَیُّ سَبِیلٍ لَکَ عَلَی مَا فِی (5) بَطْنِهَا؟! وَ اللَّهُ تَعَالَی یَقُولُ: وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری (6). فَقَالَ عُمَرُ: لَا عِشْتُ لِمُعْضِلَةٍ لَا یَکُونُ لَهَا أَبُو الْحَسَنِ (7).

ص: 678


1- فی الشافی: التعظیم و التفخیم.
2- جاءت زیادة: علیه، فی المصدر.
3- کذا، و الظّاهر زیادة الضّمیر.
4- الإرشاد: 109.
5- لا یوجد فی المطبوع من البحار: فی.
6- جاءت هذه الآیة مکررة فی سور: الأنعام: 164، الإسراء: 15، فاطر: 18، الزّمر: 7.
7- و قد تکرّر من عمر قوله فی ذیل القصّة فی غیر مورد بألفاظ مختلفة نشیر إلی بعضها: منها: قوله: اللّهمّ لا تبقنی لمعضلة لیس لها ابن أبی طالب. کما فی تذکرة السّبط: 87، مناقب الخوارزمیّ: 58، و مقتله 1- 45. و منها: قوله: لا أبقانی اللّه بأرض لست فیها یا أبا الحسن!. ذکره فی إرشاد السّاری 3- 195. و منها: قوله: لا أبقانی اللّه بعدک یا علیّ!. أورده فی الرّیاض النّضرة 2- 197، و مناقب الخوارزمیّ: 60، و تذکرة السّبط: 88، و فیض القدیر 4- 357. و منها: قوله: أعوذ باللّه من معضلة و لا أبو الحسن لها. کما رواه ابن کثیر فی تاریخه 7- 359، و الفتوحات الإسلامیّة 2- 306. و جاء بألفاظ متقاربة فی الرّیاض النّضرة 2- 194 و 197، و منتخب کنز العمّال فی هامش مسند أحمد 2- 352، و فیض القدیر 4- 357، و أخرجه ابن البختری کما فی الرّیاض 2- 194، و أحمد فی المناقب، و الدّارقطنی عن أبی سعید، یوجد فی الاستیعاب- هامش الإصابة- 3- 39، صفوة الصّفوة 1- 121، تذکرة الخواصّ: 85، طبقات الشّافعیّة للشیرازی: 10، الإصابة 2- 509، الصّواعق: 76، ترجمة علیّ بن أبی طالب: 79، حاشیة شرح العزیزی 2- 417، مصباح الظّلام 2- 56، و غیرها من المصادر الکثیرة جدّا.

وَ حَکَی فِی کَشْفِ الْغُمَّةِ (1) مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوَارِزْمِیِّ (2) أَنَّهُ قَالَ: أُتِیَ عُمَرُ فِی وِلَایَتِهِ بِامْرَأَةٍ حَامِلَةٍ فَسَأَلَهَا عُمَرُ فَاعْتَرَفَتْ بِالْفُجُورِ، فَأَمَرَ بِهَا عُمَرُ أَنْ تُرْجَمَ، فَلَقِیَهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: مَا بَالُ هَذِهِ؟. فَقَالُوا: أَمَرَ بِهَا عُمَرُ أَنْ تُرْجَمَ، فَرَدَّهَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: أَمَرْتَ بِهَا أَنْ تُرْجَمَ؟!. فَقَالَ: نَعَمْ، اعْتَرَفَتْ عِنْدِی بِالْفُجُورِ. فَقَالَ: هَذَا سُلْطَانُکَ عَلَیْهَا، فَمَا سُلْطَانُکَ عَلَی مَا فِی بَطْنِهَا؟. ثُمَّ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَلَعَلَّکَ انْتَهَرْتَهَا أَوْ أَخَفْتَهَا. فَقَالَ: قَدْ کَانَ ذَاکَ. قَالَ: أَ وَ مَا سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: لَا حَدَّ عَلَی مُعْتَرِفٍ بَعْدَ بَلَاءٍ (3)، إِنَّهُ مَنْ قَیَّدْتَ أَوْ حَبَسْتَ أَوْ تَهَدَّدْتَ فَلَا إِقْرَارَ لَهُ. فَخَلَّی عُمَرُ سَبِیلَهَا،. ثُمَّ قَالَ: عَجَزَتِ النِّسَاءُ أَنْ یَلِدْنَ (4) مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) (5)، لَوْ لَا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ (6).

ص: 679


1- کشف الغمّة 1- 149- 150، باختلاف یسیر.
2- مناقب الخوارزمیّ: 39 و 48 بألفاظ مقاربة، و لها نظائر هناک. و قد مرّت الرّوایة فی هامش صفحة (675) قریبا بمصادر أخری باختلاف یسیر.
3- جاء فی بعض نسخ المصدر: البلاء.
4- فی کشف الغمّة: تلد.
5- و قد جاءت هذه الفقرة باختصار فی الرّیاض النّضرة 2- 196، و ذخائر العقبی: 80، و مطالب السّئول: 13، و الأربعین للفخر الرّازیّ: 466.
6- قولة عمر: لو لا علیّ لهلک عمر .. جاءت بألفاظ متعدّدة و موارد کثیرة و فی أکثر من واقعة، فقد قالها عند ما نهاه علیه السّلام عن رجم امرأة ولدت لستّة أشهر مستدلّا بآیة الرّضاع مع آیة الحمل و الفصال کما أخرجه الحافظان ابن أبی حاتم و البیهقیّ و کذا الکنجیّ و النّیسابوریّ. و جاء فی لفظ سبط ابن الجوزیّ و جمع: اللّهمّ لا تبقنی لمعضلة لیس لها ابن أبی طالب، انظر من المصادر: السّنن الکبری 7- 442، و مختصر جامع العلم: 150، و الرّیاض النّضرة 2- 194، و ذخائر العقبی: 82، و تفسیر الفخر الرّازیّ 7- 484، و أربعین الرّازی: 466، و تفسیر النّیسابوریّ: 3- سورة الأحقاف-، و الکفایة للکنجی: 105، و مناقب الخوارزمیّ: 57، و تذکرة سبط ابن الجوزیّ: 87، و الدّرّ المنثور 1- 288، 6- 40، و کنز العمّال 3- 96 و 228 نقلا عن غیر واحد من أئمّة الحدیث و الحفّاظ، و أشار إلیه فی الاستیعاب 2- 461. و جاء بیان العجز العلمی للخلیفة و فقره لباب مدینة العلم بألفاظ کثیرة جدّا و مواقع لا تعدّ کثرة. منها: قول عمر: أبا حسن! لا أبقانی اللّه لشدّة لست لها، و لا فی بلد لست فیه، کما أورده المتّقی الهندی فی کنز العمّال 3- 179، و الجردانی فی مصباح الظّلام 2- 56 و غیرهما، فی قصّة عجیبة حریّة بالتأمل. و جاء فی الکنز 3- 179 قولة عمر: یا ابن أبی طالب! فما زلت کاشف کلّ شبهة و موضّح کلّ حکم .. و انظر جملة من مراجعات الخلیفة الثّانی لأبی الحسنین سلام اللّه علیه و آله فی مسائل کثیرة جدّا، ذکر جملة منها ابن حزم فی المحلّی 7- 76 فی مسألة الموقف فی الحجّ، و الرّیاض النّضرة 2- 195، و ذخائر العقبی: 79، و قد عدّ الطّبریّ فی اختصاص أمیر المؤمنین عدّة روایات فی إحالة جمع من الصّحابة عند جهلهم علیه. و انظر الغدیر 6- 327- 328 فی بیان مصادر قولة عمر: لو لا علیّ لهلک عمر، و اختلاف ألفاظها. و لاحظ الغدیر 6- 302- 308.

و ستأتی الأخبار فی ذلک فی باب قضایاه (1) علیه السلام.

**[ترجمه]وآن این که دستور داد زن بارداری را سنگسار کنند، تا این که معاذ او را از خطایش آگاه کرد و گفت: گرچه می توانی او را مجازات کنی، ولی در آن چه در شکم اوست، حقی نداری. بنابراین حکمش را پس گرفت و گفت: اگر معاذ نبود، به یقین عمر هلاک می شد. - . سنن بیهقی7: 443، کنزالعمال 7: 82، وفتح الباری لابن حجر 12: 120 -

پس هر آن که به این

ص: 675

اندازه جاهل باشد، جایز نیست امام باشد؛ برای این که این مساله نه تنها همانند اصول شرایع است، بلکه عقل بر آن حکم می کند؛ زیرا سنگسار کردن مجازات است و جایز نیست کسی که مستحق مجازات نبوده، مجازات شود.

قاضی القضات - . المفنی20: 12 -

در رد این طعن پاسخ داده: که در روایت نیامده که او با این که می دانست زن باردار است، دستور داده باشد او را سنگسار کنند؛ چرا که او کسی نیست که این اندازه مسئله - و این که زن حامله سنگسار نمی شود تا وضع حمل کند - بر او پوشیده باشد؛ و چون زنا کردن آن زن بر او ثابت شده بود، بنابر ظاهر، امر به سنگسار کردن او کرده است، و آن چه را که درباره معاذ گفت، به این دلیل بود که معاذ او را آگاه کرد که زن حامله است.

قاضی می گوید: اگر گفته شود: اگر معصیتی از جانب او سر نزده، پس چگونه امکان دارد که عمر در صورت نبودن معاذ هلاک شود؟

در پاسخ می گوییم: مراد عمر از هلاکت، از جهت عذاب نبوده، بلکه خواست همان گونه که به مرد گفته می شود: از فقر هلاک شد، بگوید: کسی که مستحق قتل نیست، کشته شد، و آن قتل به خاطر خطا و اشتباه صورت می گیرد و جایز است که مراد از آن گفته، تقصیر و کوتاهی او در شناخت وضعیت آن زن باشد؛ زیرا ممتنع نیست

ص: 676

که این کوتاهی گناه باشد، گرچه گناه کوچکی باشد.

سید مرتضی - . الشافی4: 180 -

- رضوان الله علیه - در پاسخ او آورده است که اگر مسئله همان گونه که قاضی گمان می کند باشد، آگاهاندن معاذ به این صورت نبوده، بلکه می بایست معاذ او را این گونه آگاه می کرد که او حامله است و نه این که به او بگوید: اگرچه می توانی او را مجازات کنی، ولی در مورد بچه او حقی نداری؛ زیرا با وجود این که از وضعیت آن زن باخبر بود، گفت که او سنگسار شود، و اگر مسأله همان گونه که قاضی گمان کرده می بود، حداقل باید به معاذ می گفت: از ذهنم بیرون نرفته که زن باردار سنگسار نمی شود، بلکه چون از حامله بودن او خبر نداشتم، به سنگسار کردن او دستور دادم، و با این گفته، شبهه را از خودش دور می کرد؛ نگفتن این جمله با وجود نیاز شدید به آن، دلیلی بر صحت گفته ماست؛ و همچنین باید درباره نوزاد می پرسید؛ چرا که یکی از موانع سنگسار کردن، وجود نوزاد در داخل شکم زن است، و چون از منتفی بودن آن باخبر می­شد، امر به سنگسار کردن زن می­نمود. و صاحب کتاب المغنی اعتراف کرده که ترک سؤال کردن از آن، کوتاهی و گناه است، و ادعا کرده که آن گناه صغیره است! او این را از کجا آورده است، حال آن که هیچ دلیلی ندارد که دلالت کند، در غیر پیامبران علیهم السلام، آن معصیت، بخصوص او صغیره است؟

ص: 677

و اما اقرار او به هلاک در صورت آگاهی ندادن معاذ، بزرگ و خطیر بودن این عمل را نشان می دهد، و این مساله جز در تقصیری که واقع شده است، مناسب نیست: یا در امر به سنگسار کردن او با اینکه می دانست حامله است، یا رها کردن جستجو درباره آن و پرسش از آن. و کدامین سرزنش جاری است در این که با این گفته او: کشتن کسی که مستحق قتل نیست، جایز می باشد، اگر آن از روی تفریط یا از کوتاهی نبوده است؟ کلام سید که خداوند مقام وی را بلند گرداند، تمام شد.

از جمله آن چه این داستان را تایید می کند، روایتی است که شیخ مفید - رحمة الله علیه - در ارشاد القلوب - . الارشاد: 109 -

نقل می کند که: زن حامله ای را که مرتکب زنا شده بود، بود، نزد عم.ر آوردند سپس عمر دستور داد او را سنگسار کنند. امیرالمؤمنین علی علیه السلام به او فرمود: فرض کن که در مجازات زن راهی داری، ولی درباره آن چه در بطن اوست، راهی نداری، حال آن که خداوند متعال می فرماید: «وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی»، - . انعام: 164 - {و هیچ باربرداری بار [گناه] دیگری را برنمی دارد.} عمر گفت: زنده نباشم برای هیچ امر دشواری که ابوالحسن در آن نباشد. - . تذکرة السبط: 87، و مناقب الخوارزمی:58 -

ص: 678

و در کشف الغمه، از مناقب خوارزمی نقل شده است که در زمان خلافت عمر، زن حامله ای را نزد او آوردند، سپس عمر از او درباره جرمش پرسید، زن به زنا اعتراف کرد، پس عمر دستور داد که زن سنگسار شود. علی ابن ابی طالب علیه السلام آن زن را دید و گفت: جرم این زن چیست؟ گفتند: عمر دستور داده که سنگسار شود. علی علیه السلام آن زن را برگرداند و به عمر گفت: آیا دستور داده ای که این زن سنگسار شود؟ عمر گفت: آری، او نزد من به این کار اعتراف کرد. حضرت فرمود: این دلیل تو درباره زن است، ولی دلیل تو بر بچه داخل شکم او چیست؟ سپس علی علیه السلام به او فرمود: چه بسا بر سر او فریاد زده­ای و او را ترسانده­ای؟ عمر گفت: این طور است. حضرت فرمود: آیا نشنیدی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می فرمود: اعتراف با شکنجه اعتبار ندارد و حد بر معترف جاری نمی شود، و از کسی که با به بند کشیدن یا زندانی نمودن یا تهدید اعتراف بگیری، اعتبار ندارد. پس عمر آن زن را رها نمود، سپس گفت: زنان از به دنیا آوردن کسی چون علی ابن ابی­طالب ناتوان و عاجزند. اگر علی نبود به یقین عمر هلاک می شد.

ص: 679

و به زودی اخبار این داستان درباب قضاوت های علی علیه السلام خواهد آمد. - . بحار الانوار40: 217-218 -

**[ترجمه]

الطعن العاشر:

أَنَّهُ أَمَرَ بِرَجْمِ الْمَجْنُونَةِ فَنَبَّهَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ: إِنَّ الْقَلَمَ مَرْفُوعٌ (2) عَنِ الْمَجْنُونِ حَتَّی یُفِیقَ. فَقَالَ: لَوْ لَا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ (3).

ص: 680


1- بحار الأنوار 40- 217- 218.
2- فی (س): موضوع.
3- قضاء الخلیفة علی مجنونة قد زنت قد ورد عن ابن عبّاس و غیره فی صور متعدّدة: منها: أنّه أمر عمر برجم زانیة فمرّ علیها علیّ بن أبی طالب علیه السّلام فی أثناء الرّجم فخلصها، فلمّا أخبر عمر بذلک قال: إنّه لا یفعل ذلک إلّا عن شی ء، فلمّا سأله قال: إنّها مبتلاة بنی فلان فلعلّه أتاها و هو بها، فقال عمر: لو لا علیّ لهلک عمر. أورده أبو داود فی سننه بعدّة طرق 2- 227، و ابن ماجة فی سننه 2- 227، و الحاکم فی المستدرک 2- 59، و 4- 389 و صحّحه، و البیهقیّ فی سننه 8- 264 بعدّة طرق، و الطّبریّ فی الرّیاض النّضرة 2- 196، و القسطلانی فی إرشاد السّاری 10- 9، و ابن الجوزیّ فی تذکرته: 57، و ابن حجر فی فتح الباری 12- 101، و العینی فی عمدة القاری 11- 151، و المناوی فی فیض القدیر المجلّد الرّابع، و المتّقی فی کنز العمّال المجلّد الثّالث. و تجد قول عمر: لو لا علیّ لهلک عمر، فی الاستیعاب 3- 39، و تفسیر النّیسابوریّ فی سورة الأحقاف، شرح الجامع الصّغیر للشّیخ محمّد الحنفیّ: 417 هامش السّراج المنیر، و تذکرة السّبط: 87 و فیض القدیر 3- 97، و مرّ فی الطّعن السّابق، و ذکرنا هناک جملة أخری من المصادر. أقول: قد حرّف الحدیث- کأکثر ما ورد من الطّعون- البخاریّ فی ما سمّاه بالصحیح، کتاب المحاربین، باب لا یرجم المجنون و المجنونة، و حذف صدر الرّوایة لما فیه من مسّ بکرامة خلیفته.

و هذا یدلّ علی أنّه لم یکن یعرف الظاهر من الشریعة.

و قد اعترف قاضی القضاة (1) و ابن أبی الحدید (2) و سائر من تصدّی للجواب عنه بصحّته.

وَ قَدْ حَکَی فِی کَشْفِ الْغُمَّةِ (3) مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوَارِزْمِیِّ (4) مَرْفُوعاً عَنِ الْحَسَنِ، أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ أُتِیَ بِامْرَأَةٍ مَجْنُونَةٍ (5) قَدْ زَنَتْ، فَأَرَادَ أَنْ یَرْجُمَهَا، فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا عُمَرُ (6)! أَ مَا سَمِعْتَ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟. قَالَ:

وَ مَا قَالَ؟. قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: رُفِعَ الْقَلَمُ عَنْ ثَلَاثَةٍ: عَنِ الْمَجْنُونِ حَتَّی یَبْرَأَ، وَ عَنِ الْغُلَامِ حَتَّی یُدْرِکَ (7)، وَ عَنِ النَّائِمِ حَتَّی یَسْتَیْقِظَ. قَالَ:

فَخَلَّی عَنْهَا.

وَ حَکَی فِی الطَّرَائِفِ (8)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ فِی مُسْنَدِهِ (9)، عَنِ الْحَسَنِ، مِثْلَهُ.

قَالَ: وَ ذَکَرَ أَحْمَدُ فِی مُسْنَدِهِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ، قَالَ: کَانَ یَتَعَوَّذُ بِاللَّهِ

ص: 681


1- المغنی 20- 13- القسم الثانی-.
2- شرح ابن أبی الحدید 12- 205 [3- 150].
3- کشف الغمّة 1- 149.
4- مناقب الخوارزمیّ: 38.
5- فی المصدرین زیادة کلمة: حبلی.
6- لا توجد: یا عمر، فی المناقب.
7- فی مناقب الخوارزمیّ: یحتلم، بدلا من: یدرک.
8- الطّرائف 2- 473.
9- مسند أحمد بن حنبل 1- 140، و قریب منه بإسناد آخر فی 1- 155، و بتحریف و إسقاط لأوّله فی 1- 158.

مِنْ مُعْضِلَةٍ لَمْ یَکُنْ لَهَا أَبُو حَسَنٍ (1).

و حکاه العلّامة رحمه اللّه فی کشف الحقّ (2) من مسند أحمد (3).

و أجاب عنه قاضی القضاة (4) بأنّه: لیس فی الخبر أنّه عرف جنونها، فیجوز أن یکون الذی نبّه علیه أمیر المؤمنین علیه السلام هو (5) جنونها دون الحکم، لأنّه کان یعلم أنّ الحدّ لا یقام (6) فی حال الجنون (7)، و إنّما قال: لو لا علیّ لهلک عمر، لا من جهة المعصیة و الإثم، لکن من جهة أنّ (8) حکمه لو نفذ لعظم غمّه، و یقال فی شدّة الغمّ أنّه هلاک، کما یقال فی الفقر و غیره، و ذلک مبالغة منه لما کان یلحقه من الغمّ الذی زال بهذا التنبیه، علی أنّ هذا الوجه ممّا لا یمتنع فی الشرع أن یکون صحیحا، و أن یقال إذا کانت مستحقّة للحدّ فإقامته علیها صحیحة (9) و إن لم یکن لها عقل، لأنّه لا یخرج الحدّ من أن یکون واقعا موقعه، و یکون (10) قوله علیه السلام: رفع القلم عن ثلاثة .. یراد به (11) زوال التکلیف عنهم دون زوال

ص: 682


1- کذا، و فی المصدر المطبوع: و کان عمر یتعوّذ من معضلة لیس بها أبو الحسن حاضرا، یعنی علیّا علیه السّلام. أقول: و قد جاء الحدیث فی الرّیاض النّضرة 2- 197، و الاستیعاب 3- 39، و ذخائر العقبی: 82 و أسد الغابة 4- 22، و الإصابة 2- 509، و غیرها.
2- کشف الحقّ (نهج الحقّ و کشف الصدق): 350.
3- وضع علی: أحمد، فی مطبوع البحار رمز نسخة بدل.
4- المغنی 20- 13- القسم الثانی-.
5- لا توجد فی المصدر: علیه أمیر المؤمنین علیه السلام هو.
6- فی (س): الحکم لا یقال.
7- کذا. و جاءت العبارة فی المغنی هکذا: إنّ فی حال الجنون لا یقام الحدّ علیه- بتقدیم و تأخیر و زیادة و تغییر-.
8- لا توجد: من جهة أن، فی المصدر.
9- فی المغنی: یصحّ.
10- فی المصدر: و یقال.
11- فی المغنی: بذلک، بدلا من: به.

إجراء (1) الحکم علیهم، و ما هذه (2) حاله لا یمتنع أن یکون مشتبها فیرجع فیه إلی غیره، فلا یکون الخطأ فیه ممّا یعظم فیمنع من صحّة الإمامة.

و أورد علیه السید المرتضی (3) رضوان اللّه علیه: بأنّه لو کان أمر برجم المجنونة من غیر علم بجنونها لما قال له أمیر المؤمنین علیه السلام: أ ما علمت أنّ القلم مرفوع عن المجنون حتّی یفیق؟! بل کان یقول له بدلا عن (4) ذلک: هی مجنونة، و کان (5) ینبغی أن یکون عمر لمّا سمع من التنبیه له علی ما یقتضی الاعتقاد فیه أنّه أمر برجمها مع العلم بجنونها، یقول متبرّئا من (6) الشبهة: ما علمت بجنونها، و لست ممّن یذهب علیه أنّ المجنون لا یرجم، فلمّا رأیناه استعظم ما أمر به و قال (7): لو لا علیّ لهلک عمر .. دلّنا (8) علی أنّه کان تأثّم و تحرّج بوقوع الأمر بالرجم، و أنّه ممّا لا یجوز و لا یحلّ (9)، و إلّا فلا معنی لهذا الکلام.

و أمّا ما ذکره من الغمّ الذی کان یلحقه .. فأیّ غمّ یلحقه (10) إذا فعل ما له أن یفعله، و لم یکن منه تفریط و لا تقصیر (11)؟. لأنّه إذا کان جنونها لم یعلم به، و کانت المسألة عن حالها و البحث لا یجبان علیه، فأیّ وجه لتأمّله (12) و توجّعه

ص: 683


1- فی (س): أجراه.
2- فی المصدر: هذا.
3- الشافی 4- 181- 183.
4- فی المصدر: من، بدلا من: عن.
5- فی الشافی: و لکان أیضا، و لا توجد فیه: ینبغی أن یکون عمر.
6- جاءت: عن، بدل: من، فی المصدر.
7- فی الشافی: و قوله.
8- فی المصدر: یدلّ.
9- زیادة: له أن یأمر به، جاءت فی المصدر.
10- و أمّا ذکره الغمّ فأیّ غمّ کان یلحقه؟!، کذا جاء فی الشافی- بتقدیم و تأخیر و نقص-.
11- فی الشافی: تقصیر و لا تفریط- بتقدیم و تأخیر-.
12- کذا، و الظاهر: لتألّمه، کما فی المصدر.

و استعظامه لما فعله؟! و هل هذا إلّا کرجم المشهود (1) علیه بالزنا فی أنّه لو ظهر للإمام بعد ذلک براءة ساحته لم یجب أن یندم علی فعله و یستعظمه، لأنّه وقع صوابا مستحقّا؟.

و أمّا قوله: إن (2) کان لا یمتنع فی الشرع (3) أن یقام الحدّ علی المجنون (4) و تأوّله الخبر المرویّ علی أنّه (5) یقتضی زوال التکلیف دون الأحکام .. فإن أراد أنّه لا یمتنع فی العقل أن یقام علی المجنون ما هو من جنس الحدّ بغیر استخفاف و لا إهانة فذلک صحیح کما یقام علی التأدیب (6)، و أمّا الحدّ فی الحقیقة- و هو (7) الذی یضامه الاستخفاف و الإهانة فلا یقام إلّا علی المکلّفین و مستحقّی العقاب، و بالجنون قد زال التکلیف فزال (8) استحقاق العقاب الذی یتبعه الحدّ.

و قوله: لا یمتنع أن یرجع فیما هذا حاله من المشتبه إلی غیره .. فلیس هذا من المشتبه الغامض، بل یجب أن یعرفه العوام (9) فضلا عن العلماء، علی أنّا قد بیّنا أنّه (10) لا یجوز أن یرجع الإمام (11) فی جلی و لا مشتبه من أحکام الدین إلی غیره (12).

ص: 684


1- فی (ک): المشهور.
2- لا توجد: إن، فی الشافی.
3- فی المصدر: العقل، بدل: الشرع.
4- فی الشافی: علی المجنون الحدّ- بتقدیم و تأخیر-.
5- جاءت فی المصدر: بما، بدلا من: علی أنّه.
6- فی الشافی: علی التائب.
7- فی المصدر: فهو.
8- فی (س): فیزال.
9- فی (س): الإمام، و هو خلاف الظاهر.
10- فی المصدر: أن الإمام.
11- جاءت: إلی غیره، بدلا من: الإمام، فی الشافی.
12- لا توجد فی المصدر: إلی غیره.

و قوله: إنّ الخطأ فی ذلک لا یعظم فیمنع من صحّة الإمامة .. اقتراح (1) بغیر حجّة، لأنّه إذا اعترف بالخطإ فلا (2) سبیل للقطع (3) علی أنّه صغیر. انتهی کلامه قدّس سرّه.

أقول: و یرد علی ما ذکره من أنّ الأمر فی حدّ المجنون مقام الاشتباه فلا طعن فی جهل عمر به، و أن یرجع فیه إلی غیره .. أنّه لو کانت الشبهة لعمر ما ذکره، لکانت القصّة دلیلا علی جهله من وجه آخر، و هو أنّه إذا زعم عمر أنّ رفع القلم إنّما یستلزم زوال التکلیف دون إجراء الحکم (4)

کما صرّح به- کیف یکون تذکیر أمیر المؤمنین علیه السلام إیّاه بالحدیث النبویّ دافعا للشبهة، و إنّما النزاع حینئذ فی دلالة الخبر علی عدم جواز إجراء الحدّ علیه، فرجوع عمر عند سماعه عمّا زعمه دلیل واضح علی غایة جهله، فإن ذکر الروایة حینئذ لیس إلّا من قبیل إعادة المدّعی.

ثم اعلم أنّ الظاهر من کلام القاضی و غیره فی هذا المقام عدم تجویز الخطإ الفاحش علی الإمام و إن جوّزوا علیه الخطأ فی الاجتهاد، و لعلّهم لم یجوّزوا ذلک لکونه کاشفا عن عدم أهلیّة صاحبه (5) للاجتهاد، إذ لیس أهلیّة الاجتهاد غالبا ممّا یقوم علیه دلیل سوی الآثار الدالّة علیها، و ظاهر أنّ الأوهام الفاضحة کاشفة عن عدم تلک الأهلیّة، فهی معارضة لما یستدلّ به علیها، و لذا تشبّث القاضی فی مقام الجواب بکون الأمر فی رجم المجنونة مشتبها، و استند إلی عدم دلالة

قَوْلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: رُفِعَ الْقَلَمُ عَنِ الْمَجْنُونِ ..

علی عدم إجراء الحکم، إذ یمکن أن یکون المراد به زوال التکلیف فقط، و قد عرفت أنّ ذلک لا یصلح منشأ للاشتباه، لکون

ص: 685


1- فی الشافی زیادة: فقد بیّنا أنّه، قبل کلمة: اقتراح.
2- لا توجد: فلا، فی (س).
3- فی المصدر: إلی القطع.
4- فی (س): العلم، بدل: الحکم، و هو سهو.
5- فی (س): صاحب- بلا ضمیر-، و هو خلاف الظاهر.

الخطأ حینئذ بالانتهاء عند سماع الخبر من دون إقامة دلیل علی وجه الدلالة فیه أفحش، فظهر أنّه لا یمکنهم الجواب فی هذا المقام بأنّه إنّما کان خطأ عمر من قبیل خطإ المجتهد، و لیس یلحقه بذلک ذنب صغیرا و کبیرا، و لذلک طووا کشحا عمّا هو معقلهم الحصین- بزعمهم- من حدیث الاجتهاد، و سلّموا علی تقدیر علم عمر بجنونها کون الأمر بالرجم خطیئة.

فظهر ضعف ما أجاب به شارح المقاصد (1) عن الطعن برجم الحامل و المجنونة و منع المغالاة فی الصداق من: أنّ الخطأ فی مسألة و أکثر لا ینافی الاجتهاد، و لا یقدح فی الإمامة، و الاعتراف بالنقصان هضم النفس و دلیل علی الکمال ..

و ذلک لأنّا لو تنزّلنا عن اشتراط العصمة فی الإمام و جوّزنا له الاجتهاد فی الأحکام، فلا ریب فی أنّ الخطأ الفاحش و الغلط الفاضح مانع عن الإمامة، و إنّما لا یقدح- علی فرض الجواز- ما لا یدلّ علی الغباوة الکاملة و البلادة البالغة، و عدم استیهال صاحبه لفهم المسائل و استنباط الأحکام و ردّ الفروع إلی الأصول، فإذا تواتر الخبط و ترادفت الزلّة- لا سیّما فی الأمور الظاهرة و الأحکام الواضحة- فهل یبقی مجال للشکّ فی منعه عن استیهال الاجتهاد و صلوح الإمامة؟ و لیت شعری، من أین هذا الیقین الکامل و الاعتقاد الجازم لهؤلاء القوم باجتهاد إمامهم و بلوغه فی العلم حدّ الکمال، مع (2) ما یرون و یروون فی کتبهم من خطبه و خطأه و اعترافه بالزلّة، و العجز موطنا بعد موطن، و مقاما بعد مقام (3)، و قد بذلوا مجهودهم فی

ص: 686


1- شرح المقاصد 5- 282.
2- لا توجد فی (س): مع.
3- و منها: ما روی عن عبد الرحمن السلمی، قال: أتی عمر بامرأة- أجهدها العطش، فمرّت علی راع فاستسقته فأبی أن یسقیها إلّا أن تمکّنه من نفسها، ففعلت- فشاور الناس فی رجمها، فقال علیّ: هذه مضطرّة أری أن یخلّی سبیلها، ففعل. جاءت فی سنن البیهقیّ 8- 236، الریاض النضرة 2- 196، ذخائر العقبی: 81، الطرق الحکمیّة: 53، و قریب منها فی کنز العمّال 3- 96. أقول: هناک جملة وقائع رائعة لقضاء أمیر المؤمنین علیه السلام و وقوفه أمام جهل الخلفاء و تعسّفهم تجدها فی الطرق الحکمیّة لابن القیّم و غیره، فراجع.

إظهار فضله فلم یظفروا له علی استنباط لطیف و استخراج دقیق فی مسألة واحدة یدلّ علی جودة قریحته و ذکاء فطرته، و لیس ما رووا عنه إلّا من محاورات العوام و محاضرات الأوغاد و الطغام (1).

**[ترجمه]این که عمر دستور داد زن دیوانه ای را سنگسار کنند و امیرمؤمنان علی علیه السلام او را آگاه کرد و فرمود: قلم تکلیف از دیوانه برداشته شده است، تا بهبود یابد و عاقل گردد. پس عمرگفت: اگر علی نبود به یقین عمر هلاک می شد.

ص: 680

و این خود نشان می دهد که او ظاهر شریعت را نمی دانست.

و قاضی القضات - . المغنی:20/13 -

و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة: 12/205 -

و دیگرانی که در صدد جواب دادن به این طعن برآمدند، به صحت این روایت اعتراف کرده اند.

و در کشف الغمه - . کشف الغمّة:1/149 -

از مناقب خوارزمی - . مناقب خوارزمی: 38 -

که سند آن به امام حسین علیه السلام می رسد، نقل شده است که زن دیوانه ای را که زنا کرده بود، نزد عمر بن خطاب آوردند. چون عمر خواست او را سنگسار کند، علی علیه السلام به او فرمود: آیا نشنیده ای که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله چه فرمود؟ عمر گفت چه فرموده است، حضرت فرمود: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: قلم تکلیف از سه شخص برداشته شده است: دیوانه تا عاقل گردد، کودک تا بالغ شود و خوابیده تا بیدار گردد. امام علیه السلام می گوید: عمر آن زن را رها کرد. و در طرائف - . طوائف:20/13 - ،

از احمد ابن حنبل در مسندش - . مسند احمد: 1/104 - ،

از امام حسن علیه السلام، همانند این روایت نقل شده است .

گفت: و احمد ابن حنبل در مسند خویش، از سعید بن مسبب ذکر کرده است که سعید گفت: عمر از

ص: 681

کار دشواری که ابوالحسن در آن نباشد به خداوند پناه می برد.

و علامه - رحمة الله علیه - در کشف الحق - . کشف الحق:350 - از مسند احمد آن را نقل کرده است.

و قاضی القضات - . المغنی: 20/13 -

در پاسخ به این طعن گفته است که در این خبر نیامده که عمر از دیوانه بودن او باخبر بود، و جایز است که آن چه را که علی علیه السلام به آن خبر داد، دیوانه بودن آن زن باشد نه حکم آن؛ چرا که عمر می دانست که حد در حالت دیوانگی جاری نمی شود و این که گفت: اگر علی نبود به یقین عمر هلاک می شد ...از جهت معصیت و گناه نگفت، بلکه از جهت این گفت که اگر حکم او اجرا می شد، غم واندوه او بسیار و بزرگ می شد و در شدت غم گفته می شود که آن هلاکت است، همانگونه که در فقر و غیره گفته می شود. و این سخن او - عمر - مبالغه است، به خاطر غم و اندوهی که اگر این آگاهاندن نبود، به او می رسید. با این حال، این وجه از جمله مواردی است که ممتنع - بعید- نیست که در شرع صحیح باشد و این که گفته شود: اگر آن زن مستحق حد بود، اقامه حد بر او از سوی عمر صحیح است و اگرچه عقل نداشته باشد؛ زیرا حد از این که در جای خود اجرا شود، خارج نمی­شود، و منظور از این فرموده علی علیه السلام: قلم تکلیف از سه کس برداشته شده ...برداشتن تکلیف از آنها بدون از بین رفتن

ص: 682

اجرای حکم برآنها است، و کسی که وضعیت او این باشد، ممتنع و بعید نیست اشتباه کند، پس در آن به شخص دیگری مراجعه کند؛ پس خطا در آن از مواردی نیست که بزرگ باشد و از صحت امامت منع کند .

سید مرتضی - . الشافی4: 181-183 - -

رضوان الله علیه - در رد سخن او آورده است که اگر امر به سنگسار کردن آن زن دیوانه، بدون علم به دیوانه بودن او بود، امیرمؤمنان علی علیه السلام به او نمی فرمود: آیا نمی دانستی که قلم تکلیف از دیوانه برداشته شده است تا بهبود یابد؟ بلکه به جای آن می فرمود: این زن دیوانه است، و شایسته بود که عمر هنگامی که تنبیه حضرت را شنید که او را آگاهی داد، از این که با وجود علم به جنون آن زن، حکم به رجم او را داده است، باید از شبهه دوری می کرد و می گفت: نمی دانستم که او دیوانه است و از کسانی نیستم که نمی دانند که دیوانه سنگسار نمی شود. پس چون می بینیم که آن چه را که به آن دستور داده، بزرگ می پندارد و می گوید: «اگر علی نبود عمر هلاک می شد»، ما را به این رهنمون می کند که عمر از امر به سنگسار کردن آن زن احساس گناه می کند، و این که این مساله از جمله اموری است که نه جایز بوده و نه حلال است، و اگر نه این سخن او هیچ معنایی ندارد.

واما درباره غم و اندوهی که بر او عارض می شد، باید گفت: کدامین غم و اندوه بر او عارض می شد، وقتی آن چه را که می توانسته انجام بدهد، انجام داده است، حال آن که نه تفریط بوده و نه تقصیر؟ برای این که زمانی که از دیوانه بودن او خبر ندارد و پرسیدن از حال او و بررسی مسئله بر او واجب نباشد، چه ضرورتی دارد که تا تامل نکرده، احساس ناراحتی نموده و کرده خود را بزرگ بدارد؟ مگر عمل او چیزی غیر از سنگسار کردن کسی است که

ص: 683

علیه او به زنا شهادت داده­اند؟ واین که اگر بعد از آن، برای امام بیگناهی او روشن شود، نباید بر کرده خویش پشیمان شود و آن را بزرگ شمارد؛ چرا که امری صحیح و مستحق اتفاق افتاده است؟

واما این گفته او: «در شرع مانعی ندارد که حد زنا بر دیوانه جاری شود و تأویل خبر روایت شده بر این که زوال تکلیف را بدون برطرف شدن اجرای حکم بر او اقتضا می کند»، اگر منظور او این است که عقلا بر شخص دیوانه، مجازاتی از جنس حد بدون تحقیر و اهانت جاری شود، مانعی ندارد، و همان گونه که در مقام مجازات و تأدیب جاری است، صحیح می باشد، و اما حدی که با تحقیر و اهانت همراه است، در حقیقت جز بر مکلفین و کسانی که مستحق مجازاتند، جاری نمی شود و با دیوانگی، تکلیف از دوش انسان برداشته شده است و به تبع آن، استحقاق مجازاتی که در پی آن حد است، از بین می رود .

و این گفته او: مانعی نیست که او به دلیل مشتبه بودن آن حالت، به رای دیگری رجوع کند. باید گفت که این مساله مشتبه و مبهم نبوده، بلکه باید عوام نیز آن را بدانند چه رسد به عالمان و فاضلان. با این حال بیان داشتیم که جایز نیست که امام، چه در احکام آشکار دین و چه مشتبه، به رای دیگری رجوع کند.

ص: 684

و این سخن او: اشتباه در آن، آنقدر بزرگ نیست که صحت امامت را نفی کند، اظهار عقیده­ای بدون دلیل و برهان است؛ چرا که زمانی که او به خطای خود اعتراف می کند، دیگر راهی برای یقین پیدا کردن به این که خطای او کوچک است، وجود ندارد. - . الشافی4: 183 -

کلام مرتضی رضی - قدس سره - به پایان رسید.

مؤلف: بر آن چه ذکر کرد، مبنی بر اینکه موضوع حد زدن دیوانه، در مقام امور مشتبه است، پس از جهت اینکه عمر نسبت به آن جهل داشته، هیچ طعنی متوجه او نمی شود، این ایراد وارد می شود که: اگر شبهه عمر، آن چه که ذکر کرده باشد، این داستان به گونه ای دیگر، دلیلی بر جهل اوست، و آن این که زمانی که عمر گمان کند که رفع قلم تکلیف فقط مستلزم از میان رفتن تکلیف بدون اجرای حکم، همان گونه که به آن تصریح کرده می باشد، پس چگونه است که یادآوری حدیث نبوی توسط امیرمؤمنان علی علیه السلام، شُبهه او را دفع می کند؟ و در این صورت، نزاع بر سر دلالت خبر بر عدم جواز اجرای حد بر اوست. پس برگشتن رأی عمر از آن چه گمان کرده بود، به هنگام شنیدن آن، دلیل آشکاری بر نهایت جهل اوست، بنابراین ذکر این روایت در این صورت، تنها از قبیل تکرار مدعاست.

گذشته از این، بدان که ظاهر کلام قاضی و دیگران در این مقام، عدم جواز خطای فاحش بر امام را نشان می دهد، اگر چه خطا در اجتهاد را برای او جایز دانسته اند، و شاید آن را به این دلیل که از عدم صلاحیت صاحب آن در اجتهاد پرده برمی­دارد، جایز ندانسته­اند؛ چرا که شایستگی اجتهاد غالبا از مواردی نیست که دلیلی جز آثاری که برآن دلالت می کند، بر آن اقامه شود، و ظاهر است که خیالات رسواکننده، از آن عدم شایستگی پرده برمی­دارد، پس این موضوع با آنچه که با آن بر موضوع مورد نظر استدلال کرد، در تعارض است. و به همین دلیل قاضی القضات در مقام جواب به این که امر در سنگسار کردن آن زن دیوانه مشتبه بوده است، چنگ زد و به عدم دلالت این فرموده حضرت علی علیه السلام: قلم تکلیف از دیوانه برداشته شده است ...بر عدم اجرای حکم استناد کرده است؛ زیرا امکان دارد که مراد ازآن، فقط از میان رفتن تکلیف باشد. در حالی که دانستی که آن نمی­تواند منشأ اشتباه باشد، زیرا در این صورت،

ص: 685

کنار گذاشتن خطا به هنگام شنیدن خبر، بدون اقامه دلیلی بر وجه دلالت در آن، زشت تر می باشد؛ و آشکار گشت که آن ها در این مقام نمی تواند جواب دهند که خطای عمر فقط از قبیل خطای مجتهد بوده است، و به این ترتیب، گناه بزرگ یا کوچکی به او متوجه او نمی شود و برای همین از آن چه به زعمشان دژ استوارشان است، یعنی حدیث اجتهاد اعراض کرده­اند و با فرض علم عمر به جنون آن زن، پذیرفته­اند که دستور سنگسار کردن، گناه بوده است.

پس ضعف جواب شارح المقاصد - . شرح المقاصد5: 282 -

در رد طعن سنگسار کردن زن باردار و دیوانه و منع مغالاة - زیاده­روی - در مهریه، که گفته است: اشتباه در یک مساله­ و یا بیشتر، با اجتهاد کردن منافاتی ندارد و آسیبی به امامت نمی­رساند و اعتراف کردن به عیب و نقص خود، شکسته نفسی و دلیل کامل بودن است، آشکار شد، زیرا اگر ما از شرط معصوم بودن امام صرف نظر کنیم و اجتهاد در احکام دین را برای او جایز بدانیم، شکی نیست که خطای فاحش و اشتباه مفتضح، مانع امامت است، و اگر چیزی که بر حماقت کامل و نادانی آشکار و عدم شایستگی صاحب آن بر فهم مسایل و استنباط احکام و ردّ فروع به اصلشان دلالت کند، بر امامت عیبی وارد نمی کند، پس هرگاه بی خردی ادامه پیدا کند و لغزش تکرار شود، به ویژه در امور ظاهری و احکام واضح، آیا جایی برای شک در منع او از شایستگی اجتهاد و صلاحیت برای امامت باقی می ماند؟

ای کاش می دانستم این یقین کامل و اعتقاد قاطعانه این قوم به اجتهاد امامشان و رسیدن به حد کمال در علم از کجاست؟ با این که در کتابهایشان، خطا و بی خردی و اعتراف او به لغزش و ناتوانی را در همه جا و در همه حال می بینند و روایت می کنند، و حال آن که همه تلاش خود را

ص: 686

در اظهار فضل او به کار گرفته­اند، ولی حتی در یک مسئله نتوانستند نکته ظریفی را استنباط کنند که بر ذوق عالی و هشیاری فطرت او دلالت کند، و آن چه از او روایت می کنند، جز سخنان مردم عوام و یاوه­گویی­های انسان های پست و فرومایه نیست؟!

**[ترجمه]

الطعن الحادی عشر:

مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ (2) وَ مُسْلِمٌ (3) وَ غَیْرُهُمَا (4) بِعِدَّةِ طُرُقٍ، عَنْ عُبَیْدِ بْنِ عُمَیْرٍ وَ أَبِی مُوسَی الْأَشْعَرِیِّ، قَالَ: اسْتَأْذَنَ أَبُو مُوسَی عَلَی عُمَرَ فَکَأَنَّهُ وَجَدَهُ مَشْغُولًا فَرَجَعَ، فَقَالَ عُمَرُ: أَ لَمْ تَسْمَعْ صَوْتَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ قَیْسٍ؟، ائْذَنُوا لَهُ، فَدُعِیَ لَهُ (5)، فَقَالَ: مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا صَنَعْتَ؟. فَقَالَ: إِنَّا کُنَّا نُؤْمَرُ بِهَذَا. فَقَالَ: فَائْتِنِی عَلَی (6) هَذَا بِبَیِّنَةٍ (7) أَوْ لَأَفْعَلَنَّ بِکَ (8)!، فَانْطَلَقَ إِلَی مَجْلِسٍ مِنَ الْأَنْصَارِ، فَقَالُوا: لَا یَشْهَدُ لَکَ إِلَّا أَصَاغِرُنَا (9)، فَقَامَ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ فَقَالَ: قَدْ کُنَّا نُؤْمَرُ بِهَذَا. فَقَالَ عُمَرُ:

ص: 687


1- الوغد: الأحمق الضعیف الرذل الدنیّ، أو الضعیف جسما، و جمعه أوغاد، کما فی القاموس 1- 346. و الطغام- کسحاب-: أوغاد الناس، ذکره الفیروزآبادی فی القاموس المحیط 4- 144.
2- صحیح البخاریّ 3- 837 [طبعة الهند].
3- صحیح مسلم 2- 234 کتاب الآداب.
4- کما جاء فی مسند أحمد بن حنبل 3- 19، و سنن الدّارمیّ 2- 274، و سنن أبی داود 2- 340، و مشکل الآثار 1- 499، و غیرها.
5- فی المصدر: به، بدلا من: له.
6- لا توجد: علی، فی (س).
7- فی بعض المصادر: لتقیمنّ علی هذا بیّنة أو لأفعلنّ. و فی لفظ: فو اللّه لأوجعنّ ظهرک و بطنک، و فی لفظ الطّحاویّ: و اللّه لأضربنّ بطنک و ظهرک أو لتأتینّی بمن یشهد لک.
8- فی المصادر زیادة: فخرج.
9- جاءت العبارة فی المصادر هکذا: لا یشهد لک علی هذا إلّا أصغرنا.

خَفِیَ عَلَیَّ هَذَا مِنْ أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، أَلْهَانِی (1) الصَّفْقُ بِالْأَسْوَاقِ (2).

وَ لَا خَفَاءَ فِی أَنَّ مَا خَفِیَ عَلَی عُمَرَ مِنْ ذَلِکَ أَمْرٌ مُتَکَرَّرُ الْوُقُوعِ مِنَ الْعَادَةِ وَ السُّنَنِ الَّتِی کَانَ یَعْلَمُهَا الْمُعَاشِرُونَ لَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَکَیْفَ خَفِیَ عَلَی هَذَا الرَّجُلِ الَّذِی یَدَّعُونَ أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ یُشَاوِرُهُ فِی الْأُمُورِ وَ یَسْتَمِدُّ بِتَدْبِیرِهِ؟!، فَلَیْسَ هَذَا إِلَّا مِنْ فَرْطِ غَبَاوَتِهِ، أَوْ قِلَّةِ اعْتِنَائِهِ بِأُمُورِ الدِّینِ، أَوِ إِنْکَارِهِ لِأُمُورِ الشَّرْعِ مُخَالَفَةً لِسَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ.

**[ترجمه]آن چه بخاری1 ومسلم2و جز این دو3 به چندین طریق، از عبیدة بن عمیر و ابوموسی اشعری نقل کرده­اند که گفت: ابوموسی اجازه ورود بر عمر خواست و گویا چون او را مشغول یافت برگشت، عمر به حاجب گفت: آیا صدای عبدالله بن قیس (ابوموسی) را نشنیدی؟ به او اجازه دهید داخل شود. پس ابوموسی را فراخواندند. عمر گفت: چه چیز باعث شد که برگردی؟ ابوموسی گفت ما به این سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله که فرمود: هرگاه برای داخل شدن به منزلی سه بار اجازه خواستید و کسی جواب نداد برگردید، امر شده­ایم. عمر گفت: یا بر این گفته خود شاهدی می آوری. یا تو را مجازات خواهم کرد. پس ابوموسی به مجلس انصار رفت و دراین باره با آن­ها صحبت کرد. انصار گفتند: جز افراد فرودست ما، برای تو گواهی نمی دهند. در این هنگام ابو سعید خدری برخاست و گفت: ما به این عمل امر می شدیم. عمر گفت:

ص: 687

این امر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر من پوشیده ماند، و معامله در بازارها - تجارت - مرا از این کار بازداشت.

پیداست که این مساله که بر عمر پوشیده مانده، از عادت و سنت هایی است که پیوسته تکرار می شده و اصحاب پیامبر بر این مسئله واقف بودند، پس چگونه امکان دارد که آن برمردی پوشیده ماند که ادعا می کنند رسول خدا صلَّی الله علیه و آله با او در کارهایش مشورت می­کرده و از تدبیر او یاری می­جسته است؟! واین جز از زیادی حماقت و نادانی و یا از کم اعتنایی به امور دین یا انکار امور شرع به خاطر مخالفت با سید مرسلین نیست.

**[ترجمه]

الطعن الثانی عشر:

مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (3)، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ، قَالَ: حَجَجْنَا مَعَ عُمَرَ أَوَّلَ حَجَّةٍ حَجَّهَا فِی خِلَافَتِهِ، فَلَمَّا دَخَلَ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ، دَنَا مِنَ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ فَقَبَّلَهُ وَ اسْتَلَمَهُ، فَقَالَ: إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّکَ حَجَرٌ لَا تَضُرُّ وَ لَا تَنْفَعُ (4)، وَ لَوْ لَا أَنِّی رَأَیْتُ

ص: 688


1- فی المصادر زیادة: عنه.
2- قال النّوویّ فی شرحه: فمعناه أنّ هذا حدیث مشهور بیننا معروف لکبارنا و صغارنا، حتّی أنّ أصغرنا یحفظه، و سمعه من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، کما حکاه الأمینی فی الغدیر 6- 158- 159، و علّق علیه بما هو جدیر بالملاحظة.
3- شرح النّهج لابن أبی الحدید 12- 100- 101 [3- 123].
4- جاء قوله: للحجر بعبارات مختلفة و ألفاظ متعدّدة فی مصادر عدیدة: منها: ما ذکر المصنّف- رحمه اللّه- فی المتن، و تجده فی صحیح البخاریّ کتاب الحجّ باب ما ذکره فی حجر الأسود بسنده عن عابس بن ربیعة، و صحیح التّرمذیّ 2- 163، و صحیح النّسائیّ 2- 37، سنن أبی داود فی المجلّد الحادی عشر باب تقبیل الحجر، و مسند أحمد بن حنبل 1- 16 و 26 و 42، سنن البیهقیّ فی المجلّد الخامس باب تقبیل الحجر. و روی البخاریّ فی صحیحه کتاب الحجّ باب الرّمل فی الحجّ و العمرة بسنده عن أسلم، و البیهقیّ فی سننه 5- 82. و أورده مسلم فی صحیحه کتاب الحجّ باب استحباب تقبیل الحجر الأسود عن عبد اللّه بن سرجس، و ابن ماجة فی صحیحه فی أبواب المناسک باب استلام الحجر، و أحمد بن حنبل فی المسند 1- 34 و 50. و أخرجه النّسائیّ فی صحیحه 2- 38 عن طاوس بن عبّاس، و قریب منه ما فی مسند أحمد بن حنبل 1- 39. و منها: قوله: لو لا أنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم قبّلک ما قبّلتک. و منها: قوله: إنّی لأعلم أنّک حجر و لو لم أر حبیبی قبّلک أو استلمک ما استلمتک و لا قبّلتک. رواه أحمد فی مسنده 1- 21، و قریب منه ما ذکره فیه 1- 34.

رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَبَّلَکَ وَ اسْتَلَمَکَ لَمَا قَبَّلْتُکَ وَ لَا اسْتَلَمْتُکَ.

فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَلَی- یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- إِنَّهُ لَیَضُرُّ وَ یَنْفَعُ (1)، وَ لَوْ عَلِمْتَ تَأْوِیلَ ذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ لَعَلِمْتَ أَنَّ الَّذِی أَقُولُ لَکَ کَمَا أَقُولُ، قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ

ص: 689


1- قد جاء فی فضل الحجر الأسود کثیر من الرّوایات من طرق الخاصّة و العامّة، و نحن نذکر نموذجا ممّا جاء من طرق العامّة: أخرج التّرمذیّ فی صحیحه 1- 180 بسنده عن سعید بن جبیر، عن ابن عبّاس، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فی الحجر: و اللّه لیبعثنّه اللّه یوم القیامة له عینان یبصر بهما و لسان ینطق به یشهد علی من استلمه بحقّ. و رواه ابن ماجة فی صحیحه باب استلام الحجر، و أحمد بن حنبل فی المسند 1- 247 و 291 و 307، و البیهقیّ فی سننه 5- 75، و أبو نعیم فی حلیته 4- 306 باختلاف فی اللّفظ، و جاء فی فیض القدیر 1- 527 باختلاف یسیر. و أورد أحمد بن حنبل فی المسند 1- 373، و الخطیب البغدادیّ 7- 361، عن أنس، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم: الحجر الأسود من الجنّة و کان أشدّ بیاضا من الثّلج حتّی سوّدته خطایا أهل الشّرک. و هو مذکور فی فیض القدیر 4- 546. و قد جاء فی صحیح النّسائیّ 2- 37، عن سعید بن جبیر، عن ابن عبّاس، و کذا فی مسند أحمد ابن حنبل 3- 277، و فی سنن البیهقیّ 5- 75، عن ابن عبّاس، فقرة منه. و قریب منه ما فی صحیح التّرمذیّ 1- 166، و مسند أحمد بن حنبل 1- 307 و 329، فیض القدیر 3- 409، طبقات ابن سعد 1- 12- القسم الأوّل-، و سنن البیهقیّ باب ما ورد فی الحجر الأسود فی المجلّد الخامس، و کون الحجر الأسود من الجنّة أو من حجارة الجنّة بنصّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. نقله النّسائیّ فی صحیحه 2- 37، عن سعید بن جبیر، عن ابن عبّاس، و أحمد بن حنبل فی مسنده 5- 75، و غیرهما.

أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی (1)، فَلَمَّا أَشْهَدَهُمْ وَ أَقَرُّوا لَهُ بِأَنَّهُ (2) الرَّبُّ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنَّهُمُ الْعَبِیدُ، کَتَبَ مِیثَاقَهُمْ فِی رَقٍّ ثُمَّ أَلْقَمَهُ هَذَا الْحَجَرَ، وَ إِنَّ لَهُ (3) لَ عَیْنَیْنِ وَ لِساناً وَ شَفَتَیْنِ، یَشْهَدُ (4) بِالْمُوَافَاةِ، فَهُوَ أَمِینُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی هَذَا الْمَکَانِ.

فَقَالَ عُمَرُ: لَا أَبْقَانِیَ اللَّهُ بِأَرْضٍ لَسْتَ بِهَا یَا أَبَا الْحَسَنِ (5).

وَ رَوَاهُ الْغَزَالِیُّ فِی کِتَابِ إِحْیَاءِ الْعُلُومِ (6).

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (7) وَ مُسْلِمٌ (8) فِی (9) صَحِیحِهِمَا وَ لَمْ یَذْکُرَا تَنْبِیهَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِیَّاهُ.

وَ اعْتَذَرَ عَنْهُ فِی الْمِنْهَاجِ (10) بِأَنَّهُ: إِنَّمَا قَالَ ذَلِکَ لِئَلَّا یَغْتَرَّ بَعْضُ قَرِیبِی الْعَهْدِ بِالْإِسْلَامِ الَّذِی قَدْ أَلِفُوا (11) عِبَادَةَ الْأَحْجَارِ وَ تَعْظِیمَهَا (12) رَجَاءَ نَفْعِهَا وَ خَوْفَ

ص: 690


1- الأعراف: 172.
2- فی المصدر: أنّه- من دون باء-.
3- فی (س): و أنّه- من دون لام-.
4- فی شرح ابن أبی الحدید: تشهد لمن وافاه.
5- و فی لفظ: أعوذ باللّه أن أعیش فی قوم لست فیهم یا أبا الحسن!. و أخرجه الحاکم فی المستدرک 1- 457، و المتّقی الهندیّ فی الکنز 3- 35، و ابن الجوزیّ فی سیرة عمر: 106، و الأزرقی فی تاریخ مکّة، کما فی العمدة، و القسطلانی فی إرشاد السّاری 3- 195، و العینی فی عمدة القارئ 4- 606 بلفظیه، و السّیوطیّ فی الدّرّ المنثور من سورة الأنعام، و فی الجامع الکبیر- کما فی ترتیبه- 3- 35، و أحمد زینی دحلان فی الفتوحات الإسلامیّة 2- 486، و الفخر الرّازیّ فی تفسیره فی تفسیر سورة التّین باختلاف فی النّقل. و هو کاشف عن جهل الخلیفة بتأویل کتاب اللّه کجهله به.
6- إحیاء علوم الدّین 1- 241- 242.
7- صحیح البخاریّ فی کتاب الحجّ باب ما ذکر فی الحجر الأسود، و باب الرّمل فی الحجّ و العمرة، و باب تقبیل الحجر.
8- صحیح مسلم کتاب الحجّ باب استحباب تقبیل الحجر الأسود.
9- لا توجد فی (س): فی.
10- المنهاج (شرح صحیح مسلم للنووی) 9- 16- 17.
11- فی شرح الصحیح: الذین کانوا ألفوا.
12- فی المصدر زیادة: واو، هنا.

ضَرَرِهَا (1).

وَ مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (2) یُبْطِلُ هَذَا الِاعْتِذَارَ، إِذْ لَوْ کَانَ مُرَادُهُ ذَلِکَ لَبَیَّنَ عُذْرَهُ وَ لَمْ یَقُلْ: لَا أَبْقَانِیَ اللَّهُ بِأَرْضٍ لَسْتَ بِهَا، إِذْ ظَاهِرٌ أَنَّ هَذَا کَلَامُ الْمُقِرِّ بِالْجَهْلِ الْمُعْتَرِفِ بِالْخَطَإِ، وَ إِنَّمَا حَذَفُوا التَّتِمَّةَ (3) لِیَتَمَکَّنُوا مِنْ مِثْلِ هَذَا الِاعْتِذَارِ.

**[ترجمه]ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة12: 100-101 - ،

از ابوسعید خدری نقل می کند که گفت: در اولین سفر حجی که عمر در خلافتش رفت، به همراه او بودیم، چون عمر وارد مسجد الحرام شد، به حجرالاسود نزدیک گشت وآن را بوسید و لمس کرد و گفت: به خوبی می­دانم که تو فقط تکه سنگی هستی که نه ضرر رسانده و نه نفعی می رسانی، و اگر نمی دیدم که

ص: 688

رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تو را می بوسید و لمس می کرد، هرگز تو را نمی بوسیدم و بر تو دست نمی کشیدم.

علی علیه السلام به او فرمود: ای امیرالمومنین، بلکه آن ضرر و سود دارد. اگر به تاویل کتاب خداوند آگاه بودی، می دانستی که این را که به تو می گویم حقیقت دارد. خداوند بلند مرتبه می فرماید: «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَی أَنفُسِهِمْ

ص: 689

أَلَسْتَ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَی»، - . اعراف/ 172 -

{و هنگامی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا گواهی دادیم.} و چون آن­ها بر این امر شهادت دادند و اقرار کردند که خداوند عزوجل پروردگار آن­هاست وآن ها بندگان اویند، عهد و پیمان آن­ها را در پوستی نوشت، سپس آن را این سنگ بلعید، و این سنگ دو چشم و دو لب و زبانی دارد که به حج کردن مسلمانان شهادت می دهد و امینِ خداوند بلند مرتبه در این مکان است. در این هنگام عمر گفت: ای ابوالحسن، خداوند مرا در زمینی که تو نیستی، نگه ندارد.

و غزالی در کتاب «احیاءالعلوم» - . احیاء علوم الدین1: 241-242 -

این داستان را نقل کرده است. و بخاری - . صحیح البخاری، کتاب الحج، باب ما ذکر فی الحجر الاسود، و باب الرمل فی الحج و العمرة و باب تقبیل الحجر -

و مسلم - . صحیح مسلم، کتاب الحج، باب استحباب تقبیل الحجر الاسود -

در صحیح خود این را نقل کرده­اند ولی تذکر و آگاهی امیرمؤمنان علی علیه السلام را ذکر نکرده­اند .

در کتاب «المنهاج» - . المنهاج9: 16-17 -

این گونه توجیه کرده است که عمر فقط آن را به این دلیل گفت که برخی از تازه مسلمانانی که به عبادت سنگ ها و بزرگداشت آن ها به خاطر نفع آن ها و ترس

ص: 690

از ضرر آن ها مانوس شده اند، گمراه نشوند.

و روایت ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغة12: 102 - ،

این تعلیل و توجیه او را باطل می کند، زیرا اگر مراد وی همین بود، بی شک عذر و بهانه خود را بیان می­داشت و نمی گفت: خداوند مرا در زمینی که تو نیستی، نگه ندارد؛ چراکه پیداست که این، سخنِ اقرار کننده به جهل و اعتراف کننده به خطا می باشد و فقط برای این که از چنین اعتذاری رهایی یابند، آخر روایت را حذف کردند.

**[ترجمه]

الطعن الثالث عشر:

أشیاء کثیرة و أحکام غزیرة تحیّر فیها و هداه غیره إلی الصواب فیها .. و هذا یدلّ علی غایة جهله و عدم استئهاله للإمامة، و سنورد أکثرها فی أبواب علم أمیر المؤمنین علیه السلام و قضایاه فی المجلد التاسع (4)، و بعضها فی کتاب القضاء (5)، و کتاب الحدود (6).

و لنورد هاهنا قلیلا منها من کتب المخالفین:

فمنها: مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ (7) فِی صَحِیحِهِ، عَنْ أَنَسٍ، قَالَ: کُنَّا عِنْدَ عُمَرَ، فَقَالَ: نَهَانَا عَنِ التَّکَلُّفِ.

- وَ قَالَ ابْنُ حَجَرٍ فِی شَرْحِهِ (8): ذَکَرَ الْحُمَیْدِیُّ، عَنْ ثَابِتٍ، عَنْ أَنَسٍ: أَنَ

ص: 691


1- فی المنهاج: و خوف الضرر بالتقصیر فی تعظیمها .. أقول: إنّ هذا الاعتذار یستلزم تجهیل و غفلة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله- و العیاذ باللّه- مع قرب عهده (صلی الله علیه و آله) من الجاهلیة.
2- فی شرحه علی النهج 12- 102.
3- فی (س): السمة.
4- بحار الأنوار 40- 149- 154 و 225- 235، و غیرهما.
5- انظر: بحار الأنوار 104- 216- 273.
6- بحار الأنوار 104- 401.
7- صحیح البخاریّ کتاب الاعتصام باب ما یکره من کثرة السّؤال. و قال العلّامة الأمینی- رحمه اللّه- فی الغدیر 6- 100- 101: هذا الحدیث أخرجه البخاریّ فی صحیحه غیر أنّه سترا علی جهل الخلیفة بالأب حذف صدر الحدیث و أخرج ذیله و تکلّف بعد النّهی عن التّکلّف، و لا یهمّه جهل الأمّة عندئذ بمغزی قول عمر .. و کم و کم فی صحیح البخاریّ من أحادیث لعبت بها ید تحریفه.
8- فتح الباری فی شرح صحیح البخاریّ 13- 230، بتصرف.

عُمَرَ قَرَأَ: وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا (1)، فَقَالَ: مَا الْأَبُّ؟. ثُمَّ قَالَ: مَا کُلِّفْنَا- أَوْ قَالَ: مَا أُمِرْنَا- بِهَذَا. ثُمَّ قَالَ ابْنُ حَجَرٍ: قُلْتُ: هُوَ عِنْدَ الْإِسْمَاعِیلِیِّ (2) مِنْ رِوَایَةِ هِشَامٍ، عَنْ ثَابِتٍ: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ عَنْ قَوْلِهِ: وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا (3)، مَا الْأَبُّ؟. فَقَالَ عُمَرُ: نُهِینَا عَنِ التَّعَمُّقِ وَ التَّکَلُّفِ .. و هذا أولی أن یکمل به الحدیث الذی أخرجه البخاری، و أولی منه مَا (4) أَخْرَجَهُ أَبُو نُعَیْمٍ ..، عَنْ أَنَسٍ، قَالَ: کُنَّا عِنْدَ عُمَرَ وَ عَلَیْهِ قَمِیصٌ فِی ظَهْرِهِ أَرْبَعُ رِقَاعٍ یَقْرَأُ (5): وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا (6)، فَقَالَ: هَذِهِ الْفَاکِهَةُ قَدْ عَرَفْنَاهَا، فَمَا الْأَبُّ؟. ثُمَّ قَالَ: مَهْ! نُهِینَا عَنِ التَّکَلُّفِ (7).

وَ قَدْ أَخْرَجَهُ (8) عَبْدُ بْنُ حُمَیْدٍ فِی تَفْسِیرِهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ، وَ قَالَ بَعْدَ قَوْلِهِ (9): فَمَا الْأَبُّ؟ ثُمَّ قَالَ: یَا ابْنَ أُمِّ عُمَرَ! إِنَّ هَذَا هُوَ التَّکَلُّفُ، وَ مَا عَلَیْکَ أَنْ

ص: 692


1- عبس: 31.
2- فی (ک) نسخة بدل: الإسماعیل.
3- عبس: 31.
4- لا توجد: ما، فی (س).
5- فی المصدر: فقرأ.
6- عبس: 31.
7- و جاء بألفاظ متعدّدة فی موارد مختلفة فی المصادر الأصلیّة عند العامّة، و نکتفی بذکر لفظ آخر: قال أنس بن مالک: إنّ عمر قرأ علی المنبر: «فَأَنْبَتْنا فِیها حَبًّا وَ عِنَباً وَ قَضْباً وَ زَیْتُوناً وَ نَخْلًا وَ حَدائِقَ غُلْباً وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا» (سورة عبس)، قال: کلّ هذا عرفناه فما الأبّ؟، ثمّ رفض عصا کانت فی یده، فقال: هذا- لعمر اللّه- هو التّکلّف، فما علیک أن لا تدری ما الأبّ! اتّبعوا ما بیّن لکم هداه من الکتاب فاعملوا به و ما لم تعرفوه فکلوه إلی ربّه. و تجد ما روی عن أنس فی المتن فی: تفسیر ابن جریر 30- 38، مستدرک الحاکم 2- 514 و صحّحه، تاریخ بغداد 11- 468، و الکشّاف 3- 253، و الرّیاض النّضرة للطّبریّ 2- 49، و الموفقات للشاطی 1- 21 و 25، و سیرة ابن عمر لابن الجوزیّ: 120، و النّهایة 1- 10، و أصول التّفسیر لابن تیمیة: 30، و تفسیر ابن کثیر 4- 473 و صحّحه، و کنز العمّال 1- 227، و إرشاد السّاری 10- 298، و عمدة القاری 11- 468، و غیرها کثیر.
8- أی ابن حجر فی شرح صحیح البخاریّ.
9- فی (س): فقوله.

لَا تَدْرِیَ مَا الْأَبُّ! (1).

وَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ یَزِیدَ: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ عُمَرَ عَنْ: فاکِهَةً وَ أَبًّا (2)، فَلَمَّا رَآهُمْ عُمَرُ یَقُولُونَ، أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ بِالدِّرَّةِ (3).

وَ مِنْ وَجْهٍ آخَرَ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ النَّخَعِیِّ، قَالَ: قَرَأَ أَبُو بَکْرٍ الصِّدِّیقُ:

وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا (4)، فَقِیلَ: مَا الْأَبُّ؟. فَقِیلَ: کَذَا .. وَ کَذَا، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِنَّ هَذَا هُوَ التَّکَلُّفُ، أَیُّ أَرْضٍ تُقِلُّنِی؟ وَ أَیُّ سَمَاءٍ تُظِلُّنِی؟ إِذَا قُلْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ مَا لَا أَعْلَمُ!.

و من طریق إبراهیم التمیمی نحوه. انتهی مختصر کلام ابن حجر.

و قد ظهر ممّا رواه (5) أنّ تفسیر «الأبّ» کان عند الشیخین معضلة لم یوفّقا للعلم به مع أنّه یعرفها کلّ، و قولهما: إنّ هذا هو التکلّف .. لا یخلوا عن منافرة لقوله تعالی: أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها (6)، و فی حذف البخاری حکایة الجهل بالأب دلالة علی تعصّبه و أنّه لا یذکر فی أکثر المواضع ما فیه فضیحة للخلفاء.

و منها:

مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ (7) وَ مُسْلِمٌ (8) وَ أَبُو دَاوُدَ (9) وَ التِّرْمِذِیُّ (10)

ص: 693


1- و قریب منه ما ذکره ابن سعد فی طبقاته 3- 327، و الحاکم فی مستدرکه 2- 514 عن أنس.
2- عبس: 31.
3- و ذکره الهیثمیّ فی مجمع الزّوائد 5- 8.
4- عبس: 31.
5- فی المطبوع: روه، و لعلّه: رووه، و ما أثبتناه أولی.
6- سورة محمد (صلی الله علیه و آله): 24.
7- صحیح البخاریّ 12- 222 کتاب الدّیات باب جنین المرأة، و فی کتاب الاعتصام باب ما جاء فی اجتهاد القضاة بما أنزل اللّه.
8- صحیح مسلم کتاب القسامة باب دیة الجنین رقم الحدیث 1682.
9- سنن أبی داود کتاب الدّیات باب دیة الجنین برقم 4568 و 4569 و 4570.
10- سنن التّرمذیّ کتاب الدّیات باب ما جاء فی دیة الجنین حدیث 1411.

وَ النَّسَائِیُّ (1) وَ صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ (2) بِأَسَانِیدِهِمْ، عَنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ، قَالَ: سُئِلَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ عَنْ إِمْلَاصِ (3) الْمَرْأَةِ- وَ هِیَ الَّتِی تُضْرَبُ بَطْنُهَا فَیُلْقَی (4) جَنِینُهَا-، فَقَالَ: أَیُّکُمْ سَمِعَ مِنَ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فِیهِ شَیْئاً؟. قَالَ: فَقُلْتُ: أَنَا. قَالَ:

مَا هُوَ؟. قُلْتُ: سَمِعْتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَقُولُ: فِیهِ غُرَّةُ عَبْدٍ أَوْ أَمَةٍ، قَالَ: لَا تَبْرَحْ حَتَّی تَجِیئَنِی بِالْمُخْرِجِ مِمَّا قُلْتَ. فَخَرَجْتُ فَوَجَدْتُ مُحَمَّدَ بْنَ سَلَمَةَ (5): فَجِئْتُ بِهِ فَشَهِدَ مَعِی أَنَّهُ سَمِعَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَقُولُ فِیهِ:

غُرَّةُ عَبْدٍ أَوْ أَمَةٍ.

هذه روایة البخاری و مسلم، و باقی الروایات علی ما أورده فی جامع الأصول (6) قریبة منها.

و منها.:

مَا رَوَاهُ فِی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ (7): أَنَّهُ ذُکِرَ عِنْدَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ حَلْیُ الْکَعْبَةِ وَ کَثْرَتُهُ، فَقَالَ قَوْمٌ: لَوْ أَخَذْتَ فَجَهَّزْتَ بِهِ جُیُوشَ الْمُسْلِمِینَ کَانَ أَعْظَمَ لِلْأَجْرِ، وَ مَا تَصْنَعُ الْکَعْبَةُ بِالْحَلْیِ؟. فَهَمَّ عُمَرُ بِذَلِکَ وَ سَأَلَ عَنْهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ:

إِنَّ الْقُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ (8) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ الْأَمْوَالُ الْأَرْبَعَةُ (9): أَمْوَالُ

ص: 694


1- سنن النّسائیّ 8- 49 و 50 و 51 کتاب القسامة باب دیة جنین المرأة.
2- جامع الأصول 4- 431- 433 حدیث 2509.
3- قال فی النّهایة 4- 356، فی حدیث عمر: أنّه سئل عن إملاص المرأة الجنین .. هو أن تزلق الجنین قبل وقت الولادة. و فی صحاح اللّغة 3- 1057: و أملصت المرأة بولدها: أسقطت.
4- فی المصدر: فتلقی. و هو الظّاهر.
5- فی المصدر: محمّد بن مسلمة.
6- و انظر: جامع الأصول 4- 428- 437 حدیث 2508- 2513. و أورده فی مسند أحمد 4- 244 و 253، و سنن البیهقیّ 8- 114، و تذکرة الحفّاظ 1- 7، الإصابة 2- 259، تهذیب التهذیب 3- 36، و غیرها.
7- نهج البلاغة 3- 201 حکمه علیه السّلام، و فی طبعة صبحی الصّالح: 523.
8- فی المصدر: إنّ هذا القرآن أنزل علی النّبیّ ..
9- فی النّهج: أربعة. و هو الظّاهر.

الْمُسْلِمِینَ فَقَسَمَهَا بَیْنَ الْوَرَثَةِ فِی الْفَرِیضَةِ (1)، وَ الْفَیْ ءُ فَقَسَمَهُ عَلَی مُسْتَحِقِّهِ (2)، وَ الْخُمُسُ فَوَضَعَهُ اللَّهُ حَیْثُ وَضَعَهُ، وَ الصَّدَقَاتُ فَجَعَلَهَا اللَّهُ حَیْثُ جَعَلَهَا، وَ کَانَ حَلْیُ الْکَعْبَةِ فِیهَا یَوْمَئِذٍ فَتَرَکَهُ اللَّهُ عَلَی حَالِهِ، وَ لَمْ یَتْرُکْهُ نِسْیَاناً، وَ لَمْ یَخْفَ عَلَیْهِ مَکَانٌ (3)، فَأَقِرَّهُ حَیْثُ أَقَرَّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ. فَقَالَ (4) عُمَرُ: لَوْلَاکَ لَافْتَضَحْنَا، وَ تَرَکَ الْحَلْیَ بِحَالِهِ.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (5)، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی وَائِلٍ، قَالَ: جَلَسْتُ مَعَ شَیْبَةَ عَلَی الْکُرْسِیِّ فِی الْکَعْبَةِ، فَقَالَ: لَقَدْ جَلَسَ هَذَا الْمَجْلِسَ عُمَرُ، فَقَالَ: لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ لَا أَدَعَ فِیهَا صَفْرَاءَ وَ لَا بَیْضَاءَ إِلَّا قَسَمْتُهُ. قُلْتُ: إِنَّ صَاحِبَیْکَ لَمْ یَفْعَلَا. قَالَ: هُمَا الْمَرْءَانِ أَقْتَدِی بِهِمَا.

وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (6)، عَنْ شَقِیقٍ، قَالَ: إِنَّ شَیْبَةَ بْنَ عُثْمَانَ قَالَ لَهُ:

قَعَدَ عُمَرُ مَقْعَدَکَ الَّذِی أَنْتَ فِیهِ. فَقَالَ: لَا أَخْرُجُ حَتَّی أَقْسِمَ مَالَ الْکَعْبَةِ. قُلْتُ:

مَا أَنْتَ بِفَاعِلٍ. قَالَ: بَلَی، لَأَفْعَلَنَّ. قُلْتُ: مَا أَنْتَ بِفَاعِلٍ. قَالَ: لِمَ؟. قُلْتُ:

مَضَی النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَبُو بَکْرٍ (7) وَ هُمَا أَحْوَجُ مِنْکَ إِلَی الْمَالِ فَلَمْ یُخْرِجَاهُ، فَقَامَ وَ خَرَجَ. قَالَ: أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ (8).

ص: 695


1- فی المصدر: فی الفرائض.
2- فی النّهج: مستحقّیه.
3- فی المصدر: مکانا- بالنّصب-.
4- زیادة: له، جاءت فی المصدر.
5- صحیح البخاریّ 3- 81 [2- 183] کتاب الحجّ باب کسوة الکعبة، و جاء فی کتاب الاعتصام أیضا. و جاء اجتهاد الخلیفة فی حلی الکعبة فی: سنن أبی داود 1- 317، و سنن ابن ماجة 2- 269، و سنن البیهقیّ 5- 159، فتوح البلدان للبلاذری: 55، و فتح الباری 3- 356، و کنز العمّال 7- 145 بألفاظ متعدّدة و أسانید متنوعة.
6- جامع الأصول 9- 282، حدیث 6893.
7- فی الجامع: قلت: لأنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] قد رأی مکانه و أبو بکر ..
8- سنن أبی داود 1- 317 کتاب المناسک باب فی مال الکعبة حدیث 2031، و قریب منه رواه البخاریّ فی صحیحه 13- 211 و 212 فی الاعتصام، باب الاقتداء بسنن رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم، و فی الحجّ، باب کسوة الکعبة. أقول: و نظیر هذا موارد: منها: ما عن نافع و غیره: کان النّاس یأتون الشّجرة الّتی بایع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله تحتها بیعة الرّضوان فیصلّون عندها، فبلغ ذلک عمر فأوعدهم فیها و أمر بها فقطعت. کما أوردها جمع من أعلامهم کابن الجوزیّ فی سیرة عمر: 107، و شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 1- 178، 3- 123 [1- 60 أربع مجلّدات] ، و السّیرة الحلبیّة: 3- 29، و ابن حجر فی فتح الباری 7- 361، و إرشاد السّاری 6- 337، و الدّرّ المنثور 6- 73، و غیرها. و منها: ما أورده ابن الجوزیّ فی سیرة عمر: 107، و ابن أبی الحدید فی شرحه علی نهج البلاغة 3- 122، و العسقلانیّ فی فتح الباری 1- 450، و غیرهم فی نهیه عن الصّلاة فی مسجد صلّی به رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و آله). و منها: تزهّده و تظاهره أمام المسلمین بالتّقشّف و التّقوی مع ما له من قصّة مفصّلة فی هدیّة ملک الرّوم له الّتی أوردها فی الفتوحات الإسلامیّة 2- 413.

و منها: مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1)، قَالَ: مَرَّ عُمَرُ بِشَابٍّ مِنَ الْأَنْصَارِ (2) وَ هُوَ ظَمْآنُ فَاسْتَسْقَاهُ فَمَاصَ (3) لَهُ عَسَلًا، فَرَدَّهُ وَ لَمْ یَشْرَبْ، وَ قَالَ: إِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ سُبْحَانَهُ (4) یَقُولُ: أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها (5).

وَ قَالَ الْفَتَی (6): إِنَّهَا وَ اللَّهِ (7) لَیْسَتْ لَکَ (8)، اقْرَأْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (9) مَا قَبْلَهَا:

ص: 696


1- فی شرح النّهج 1- 182 [1- 61].
2- فی المصدر: و مرّ یوما بشابّ من فتیان الأنصار.
3- فی (س): فماض له. و فی المصدر: فجدع .. أی خلط. و المض: المص أو أبلغ منه کما فی القاموس 2- 318. و جاء فیه 2- 344: مض الشّی ء مضیضا: شرب ..
4- و جاءت العبارة فی شرح النّهج هکذا: فجدح له ماء بعسل فلم یشربه و قال: إنّ اللّه تعالی ..
5- الأحقاف: 20. و لم یذکر ذیلها فی المصدر.
6- فی الشّرح زیادة: له، قبل الفتی، و أمیر المؤمنین، بعدها.
7- لا توجد: و اللّه، فی المصدر.
8- فی الشّرح زیادة: و لا لأحد من هذه القبیلة ..
9- لا توجد فی المصدر: یا أمیر المؤمنین.

وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا (1) فَنَحْنُ مِنْهُمْ؟ فَشَرِبَ (2)، وَ قَالَ (3): کُلُّ النَّاسِ أَفْقَهُ مِنْ عُمَرَ (4).

أقول: لعلّه کان فی رجوعه أبین خطأ من ابتدائه، فتدبّر.

و الأخبار فی ذلک کثیرة فی کتبنا و کتبهم لا نطیل الکلام بإیرادها (5).

ص: 697


1- الأحقاف: 20.
2- لا توجد فی شرح النّهج: فنحن منهم فشرب.
3- فی المصدر: فقال عمر.
4- و قد کرّر قوله هذا فی أکثر من مورد، و قد أشرنا إلی جملة من هذه الموارد و إلیک مورد آخر: أخرج جمع من الحفّاظ: أنّ رجلا قال عند عمر: اللّهمّ اجعلنی من القلیل. فقال عمر: ما هذا الدّعاء؟. فقال الرّجل: إنّما سمعت اللّه یقول: «وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ». فأنا أدعوه أن یجعلنی من ذلک القلیل. فقال عمر: کلّ النّاس أفقه من عمر. تفسیر السّیوطیّ 5- 229، و فی لفظ القرطبیّ فی تفسیره 14- 277: کلّ النّاس أعلم منک یا عمر، و فی تفسیر الکشّاف 2- 445: کلّ النّاس أعلم من عمر. و فی قصّة مرّت جاء فی آخرها: کلّ واحد أفقه منک حتّی العجائز یا عمر .. کما وردت فی الرّیاض النّضرة 2- 57، و الفتوحات الإسلامیّة 2- 408، و نور الأبصار: 65، و غیرهم. و هناک ألفاظ أخر مرّت و ستأتی.
5- و نحن تبعا لشیخنا العلّامة أعلی اللّه مقامه نستدرک جملة ممّا جهله معدن الجهل و جوهره و أسّ الانحراف و أساسه، بعد أن استدرکنا الکثیر علیه فی مطاعنه السالفة، و سنأتی علی غیرها فی آخره بإذن اللّه، فنقول: و منها: جهله لما لا یجهله الصبیان و العوام و هی معانی الألفاظ، و هی کثیرة جدا نعرض عن ذکرها و ندرج بعض مصادرها. منها: ما ذکره الزمخشری فی تفسیره الکشّاف 2- 165، و القرطبیّ فی تفسیره 10- 110، و البیضاوی فی تفسیره 1- 667، و غیرهم. و منها: ما ذکره ابن کثیر فی تفسیره 1- 175، و تفسیر الخازن 2- 53، و السیوطی فی الدرّ المنثور 3- 45، و الهندی فی کنز العمّال 1- 285،. و ذکر واقعة أخری فی کنزه 1- 257، و قصّة رابعة أوردها الحاکم النیسابوریّ فی مستدرکه 3- 305 .. و غیرهم و غیرها ممّا یخجلنا نقلها و سردها، فراجعها. و منها: ما أورده ابن القیّم الجوزیة فی کتابه الطرق الحکمیة: 46 من جهل الخلیفة بمعاریض الکلم و فی أکثر من قصّة، و ذکرت لها عدّة موارد أورد بعضها الکنجی فی الکفایة: 96، و ابن الصباغ المالکی فی الفصول المهمّة: 18، و نظیرها فی نور الأبصار للشبلنجی: 79، و مقارب لها فی تفسیر الکشّاف 2- 445، و تفسیر السیوطی 5- 229، و تفسیر القرطبیّ 14- 277، و حکی بعض مواردها الدولابی فی الکنی و الألقاب 1- 192، و الجاحظ فی الأذکیاء: 49، 142، و ابن أبی الحدید فی شرح النهج 3- 105، و السیوطی فی تاریخ الخلفاء: 96، و ابن حجر فی الإصابة 3- 315 .. و غیرهم. و من جهل الألفاظ و معاریض الکلام کیف ینتظر منه درکه لمعانی القرآن أو أحکام اللّه سبحانه و سنّة نبیّه و ..!؟. و منها: حکم الخلیفة الثانی فی التحلیل من الإحرام فی الحجّ، و نقض الصحابة طرّا علیه، کما جاء فی الموطإ لمالک: 285، و صحیح الترمذی 1- 173، و سنن البیهقیّ 5- 204، و جامع بیان العلم 2- 197، و الإصابة للزرکشی: 88، و غیرهم کثیر. و منها: ما ارتآه الخلیفة فی الحائض بعد الإفاضة، فعن ابن عمر أنّه قال: طافت امرأة بالبیت یوم النحر ثمّ حاضت، فأمر عمر بحبسها بمکّة بعد أن ینفر الناس حتّی تطهر و تطوف البیت. کما أخرجها البخاری فی صحیحه- کتاب الحجّ- باب إذا حاضت المرأة، و کتاب الحیض باب المرأة تحیض بعد الإفاضة، و کتاب الحجّ باب المرأة إذا حاضت بعد الإفاضة. کما و أخرجها مسلم فی صحیحه فی تلک الأبواب. و قد خان الشیخان هنا إذ أسقطا ذیل الروایة التی ذکرها فی فتح الباری 3- 462 فی قولة عمر هنا: یکون آخر عهدها بالبیت!. و أورد القصّة الدارمیّ فی سننه 2- 68، و أبو داود فی سننه 1- 313 بشکل آخر و إسناد مغایر، و قالها الترمذی فی سننه 1- 177، و ابن ماجة فی کتابه 2- 68، و البیهقیّ فی سننه 5- 162، و البغوی فی مصابیح السنّة 1- 182، و غیرهم. و منها: جهله بکفّارة بیض النعم، إذ جاء فی الریاض النضرة 2- 50 و 194، و ذخائر العقبی: 82 و الکفایة للشنقیطی: 57، و غیرهم فی قصّة حاصلها: أنّ قوما أصابوا بیض النعم و سألوا الخلیفة و جهل الحکم، ثمّ رجعوا إلی باب مدینة العلم سلام اللّه علیه، فقال: یضربون الفحل قلائص أبکارا بعدد البیض فما نتج منها أهدوه. قال عمر: فإنّ الإبل تخرج. قال علیّ علیه السلام: و البیض یمرض. فلما أدبر، قال عمر: اللّهم لا تنزل بی شدیدة إلّا و أبو الحسن إلی جنبی!. و منها: جهل الخلیفة بحکم المجوس، و قوله: ما أدری ما أصنع بالمجوس و لیسوا أهل الکتاب ..، و فی لفظ آخر: ما أدری کیف أصنع فی أمرهم؟ .. فقال له عبد الرحمن بن عوف: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول: سنّوا بهم سنّة أهل الکتاب. قاله مالک فی الموطإ 1- 207، و البخاری فی صحیحه- کتاب الجهاد- باب الجزیة 6- 158، و أحمد بن حنبل فی مسنده 1- 190- 191، و الترمذی فی الجامع 1- 192 [طبعة أخری: 1- 300] و قد أورده بعدّة طرق مصحّحة، و الدارمیّ فی سننه 2- 234، و أبو داود فی سننه 2- 45، و الجصّاص فی أحکام القرآن 3- 114، و البیهقیّ فی السنن الکبری 8- 248، 9- 189، و تیسیر الوصول 1- 245، و سیرة عمر لابن الجوزی: 114 و ما بعدها .. و غیرهم. و هذا حکم جهله إلی سنة قبل موته کما نصّ علیه الخطیب التبریزی: 344 و جمع. و منها: ما رواه الطبریّ فی تفسیره 6- 68، و ابن کثیر فی تفسیره 3- 239، و القرطبیّ فی تفسیره 12- 107، و غیرهم فی قصّة حاصلها: أنّ امرأة تسرّرت غلامها، فذکر ذلک لعمر، فسألها: ما حملک علی ذلک؟. قال: کنت أراه یحلّ لی بملک یمینی کما یحلّ للرجل المرأة بملک الیمن، فاستشار عمر فی رجمها أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فقالوا: تأوّلت کتاب اللّه عزّ و جلّ علی غیر تأویله، لا رجم علیها. فقال عمر: لا جرم، و اللّه لا أحلّک لحرّ بعده أبدا!!. و منها: ما أخرجه أبو داود فی سننه 2- 242 فی حدیث: جلد أبو بکر فی الخمر أربعین، ثمّ جلد عمر صدرا من إمارته أربعین، ثمّ جلد ثمانین فی آخر خلافته، و جلد عثمان الحدّین کلیهما ثمانین و أربعین!، ثمّ أثبت معاویة الحدّ علی الثمانین!. و أورده فی السنن 2- 240 عن أنس بن مالک بشکل آخر- من أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم أتی برجل قد شرب الخمر فجلده بجریدتین نحو أربعین، و فعل أبو بکر، فلما کان عمر استشار الناس، فقال عبد الرحمن بن عوف: أخفّ الحدود ثمانون! فأمر به عمر .. و جاء بصور متعدّدة و بطرق متضافرة. انظر: صحیح مسلم- باب حدّ الخمر- 2- 38، 52، سنن الدارمیّ 2- 175، سنن أبی داود 2- 240، مسند أبی داود الطیالسی: 265، سنن البیهقیّ 8- 319، 320، تیسیر الوصول 2- 17، کنز العمّال 3- 102، و غیرهم. و منها: جهله فی حدّ الأمة، فقد رواه الشافعی فی کتاب الأم 1- 135، و أورد بعض وجوه الحدیث فی هامشه 7- 144، و حکاه بطرقه البیهقیّ فی السنن الکبری 8- 238، و کتاب العلم لأبی عمر: 148 و غیرهم. و قال الأول: فخالف علیّا و عبد الرحمن فلم یحدّها حدّها عندهما- و هو الرجم-، و خالف عثمان لا یحدّها بحال، و جلدها مائة و غرّبها عاما .. و قد ناقش الواقعة شیخنا الأمینی فی غدیره 6- 174- 175 بشکل رائع، فلاحظ. و منها: ما ورد من أنّه أتی عمر بامرأة قد نکحت فی عدّتها، ففرّق بینهما، و جعل مهرها فی بیت المال، و قال: لا یجتمعان أبدا، فبلغ علیّا علیه السلام، فقال: إن کان جهلا فلها المهر بما استحلّ من فرجها، و یفرّق بینهما، فإذا انقضت عدّتها فهو خاطب من الخطّاب. فخطب عمر و قال: ردّوا الجهالات إلی السنّة، فرجع إلی قول علیّ علیه السلام، و فی لفظ الخوارزمی فی مناقبه: 57: ردّوا قول عمر إلی علیّ. و فی التذکرة- لسبط ابن الجوزی-: 87: فقال عمر: لو لا علیّ لهلک عمر .. و جاءت الواقعة بألفاظ عدیدة، و قد فصّلها الجصّاص فی أحکام القرآن 1- 504، و أوردها البیهقیّ فی السنن الکبری 7- 441- 442، و جاءت فی الریاض النضرة 2- 196، و ذخائر العقبی: 81، و غیرها. و منها: ما أورده المتّقی الهندی فی کنز العمّال 5- 161 عن قتادة، من أنّه سئل عمر بن الخطّاب عن رجل طلّق امرأته فی الجاهلیة تطلیقتین و فی الإسلام تطلیقة، فقال: لا آمرک و لا أنهاک. فقال عبد الرحمن: لکن آمرک، لیس طلاقک فی الشرک بشی ء. و جاء فی هامش مسند أحمد بن حنبل 3- 482. و منها: ما أورده جمع من الحفّاظ منهم فی حکم الخلیفة فی المتسابّین، أوردها العلّامة الأمینی فی غدیره 6- 144- 146 و ناقشها بما لا مزید علیه. و منها: ما حکاه فی السنن الکبری 8- 252 عن جمع من أعلامهم من قول ابن عمر: کان عمر یضرب الحدّ فی التعریض .. مع ما تواتر عن الفریقین من قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: ادرءوا الحدود بالشبهات. و منها: ما جاء عن أبی عمر الشیبانی أنّه قال: خبّر عمر بن الخطّاب برجل یصوم الدهر، فجعل یضربه بمخفقته و یقول: کل یا دهر یا دهر. هذا مع أنّ جمعا من أعلامهم عرفوا بذلک، و قامت علیه النصوص من العامّة و الخاصّة، و ناقشها صاحب الغدیر مفصّلا 6- 322- 325. و منها: جهله بالصلاة بعد العصر، فعن وبرة قال: رأی عمر تمیما الداری یصلّی العصر فضربه بالدرة!، فقال تمیم: لم یا عمر! تضربنی علی صلاة صلّیتها مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله. فقال عمر: یا تمیم! لیس کلّ الناس یعلم ما تعلم!!. و عن السائب بن یزید أنّه رأی عمر بن الخطّاب یضرب المنکدر فی الصلاة بعد العصر. و عن الأسود: أنّ عمر کان یضرب علی الرکعتین بعد العصر .. و غیرها. انظر: صحیح مسلم 1- 310، مسند أحمد 4- 102، 115، موطأ مالک 1- 90، مجمع الزوائد 2- 222، تیسیر الوصول 2- 295، فتح الباری 2- 51 و 3- 82، کنز العمّال 4- 225، شرح الموطإ للزرقانی 1- 398، سنن أبی داود 1- 201، سنن الدارمیّ 1- 334، سنن البیهقیّ 2- 458 .. و قد جاء الحکم بألفاظ مختلفة فی وقائع متعدّدة. و منها: ما أورده البیهقیّ فی السنن الکبری 8- 274، و المتّقی الهندی فی کنز العمّال 3- 118 و غیرهما من حکم الخلیفة فی قطع رجل سارق أقطع الید و الرجل قد سرق، و ما أرشده مولی الکونین أبو الحسن علیه السلام لحکم المسألة. و منها: ما جاء عن سعید بن المسیّب، أنّ عمر بن الخطّاب قضی فی الأصابع من الإبهام بثلاثة عشر، و فی التی تلیها باثنی عشر، و فی الوسطی بعشرة، و فی التی تلیها بتسع، و فی الخنصر بست!! و قد حکی عنه أقوال أخر. کما أوردها الشافعی فی کتابه الأم 1- 58 و 134 و هامشه 7- 140، و فی کتابه الرسالة: 113، و انظر السنن الکبری للبیهقیّ 8- 93 و غیرها. هذا مع ما أورده حفّاظهم و محدّثیهم فی صحاحهم و مسانیدهم من أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: فی الأصابع عشر عشر. و منها: ما جاء فی السنن للدارقطنی- کتاب الصوم- باب القبلة للصائم- عن سعید بن المسیّب: أنّ عمر خرج علی أصحابه، فقال: ما ترون فی شی ء صنعت الیوم؟ أصبحت صائما فمرّت بی جاریة فأعجبتنی فأصبت منها .. فعظم القوم علیه ما صنع- و علیّ علیه السلام ساکت- فقال: ما تقول؟. قال: أتیت حلالا، و یوم مکان یوم. قال: أنت خیرهم فتوی. و رواه ابن سعد أیضا فی طبقاته 3- 102- القسم الثانی-. و منها: ما أورده مسلم فی صحیحه 1- 242، و أبو داود فی سننه 2- 28، و مالک فی الموطإ 1- 147، و ابن ماجة فی سننه 1- 188، و الترمذی فی صحیحه 1- 106، و النسائی فی سننه 3- 184، و البیهقیّ فی سننه 3- 294 و غیرهم، و اللفظ لابن ماجة عن عبید اللّه، قال: خرج عمر یوم عید فأرسل إلی أبی واقد اللیثی: بأیّ شی ء کان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله یقرأ فی مثل هذا الیوم؟. فقال: ب «ق» و «اقتربت». و منها: جهله بلیلة القدر، و عدّه العلم بها تکلّفا، کما جاء فی مسند عمر: 87، و مستدرک الحاکم 1- 438، و سنن البیهقیّ 4- 313، و تفسیر ابن کثیر 4- 533، و الدرّ المنثور 6- 374، و فتح الباری 4- 211، و غیرها. و منها: ما رآه فی دیة الجنین و سؤاله من المغیرة بن شعبة (أزنی ثقیف و أکذبها) و محمّد بن مسلم و غیرهما عن ذلک، و قال: إن کدنا أن نقضی فی مثل هذا برأینا .. کما جاء فی صحیح البخاریّ- کتاب الدیات- باب جنین المرأة، و صحیح مسلم 2- 41، و سنن أبی داود 2- 255 و 256، و مسند أحمد ابن حنبل 4- 244، 253، و سنن البیهقیّ 8- 114، و تذکرة الحفّاظ 1- 7، و الإصابة 2- 259، و تهذیب التهذیب 3- 36، و غیرها. و لا نعلم هل کان الخلیفة یعلم و یخالف، أم لم یعلم و حکم بهواه، کما هو الأقوی .. و نعم ما قال الشاعر: فإن کنت لا تدری فتلک مصیبة .... و منها: ما نصّ علیه سعید بن المسیّب علی أنّ عمر بن الخطّاب کان یقول: الدیة للعاقلة و لا ترث المرأة من دیة زوجها شیئا .. حتی أخبره الضحّاک بن سفیان أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله کتب إلیه أن یورث امرأة أشیم الضبّی من دیته .. و جاءت الروایة بألفاظ أخر أوردها جمع من الحفّاظ، کأبی داود فی سننه 2- 22، و أحمد بن حنبل فی سننه 3- 452، و الترمذی فی صحیحه 1- 265، و ابن ماجة فی سننه 2- 142، و البیهقیّ فی سننه الکبری 8- 134، و الخطیب البغدادیّ فی تاریخه 8- 343، و الشافعی فی کتابه الأم 6- 77، و الرسالة له: 113، و اختلاف الحدیث- هامش کتاب الأم 7- 20 ... و غیرهم. هذا و الخلیفة کان ناسیا أو جاهلا بقوله تعالی: «فَدِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلی أَهْلِهِ». و غیرها من الآیات مع جهله بالسنّة المطهّرة. و منها: جهله بمعنی الکلالة .. و هی قصّة مضحکة مبکیة سبقت من الخلیفة الأول مفصّلا، و تضاربت أقوالهم جدّا، أطبق علی ذکرها الحفّاظ و أهل المسانید و السنن، فقد جاء فی السنن الکبری 6- 224: أنّ عمر قال: أتی علیّ زمان لا أدری ما الکلالة، و إذا الکلالة من لا أب له و لا ولد. و قال فی تفسیر القرطبیّ 5- 77: إنّ أبا بکر و عمر قالا: إنّ الکلالة من لا ولد له خاصّة، ثمّ رجعا عنه. و روی مسلم فی صحیحه- کتاب الفرائض- 2- 3، و أحمد بن حنبل فی مسنده 1- 48، و ابن ماجة فی سننه 2- 163، و الجصّاص فی أحکام القرآن 2- 106، و البیهقیّ- أیضا- فی سننه 8- 150، و القرطبیّ فی تفسیره 6- 29، و السیوطی فی الدرّ المنثور 2- 251، و غیرهم، و بألفاظ مختلفة و المعنی واحد فی خطبة لعمر و فیها: .. ثم إنّی لا أدع بعدی شیئا أهمّ عندی من الکلالة، ما راجعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی شی ء ما راجعته فی الکلالة، و ما أغلظ لی فی شی ء ما أغلظ لی فیه .. حتی طعن بإصبعه فی صدری و قال: یا عمر! أ لا یکفیک آیة الصیف التی فی آخر سورة النساء. و إنّی إن عشت أقض فیها [یقضی] بقضیة بقضاء بها من یقرأ القرآن و من لم یقرأ القرآن!!. و قریب منه فی تفسیر ابن کثیر 1- 594، و تفسیر الطبریّ 6- 60، و تفسیر السیوطی 2- 249، و قد جاء فی کنز العمّال 6- 20 قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لحفصة حین سألتها عنه: أبوک ذکر لک هذا، ما أری أباک یعلمها أبدا، فکان عمر یقول ما أرانی أعلمها أبدا، و قال فیه: أخرجه ابن راهویه و ابن مردویه و هو صحیح. و لاحظ: کتاب السبعة من السلف: 85. و ها هو یقول- کما حدّثنا مرة بن شرحبیل-: ثلاث لأن یکون رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بینهنّ أحبّ إلیّ من الدنیا و ما فیها: الکلالة، و الربا، و الخلافة!!. کما أورده ابن ماجة فی سننه 2- 164، و ابن جریر فی تفسیره 6- 30، و الجصّاص فی أحکام القرآن 2- 105، و الحاکم فی المستدرک 2- 304، و القرطبیّ فی تفسیره 6- 29، و السیوطی فی الدرّ المنثور 2- 250 ... و غیرهم. و أورده البیهقیّ فی السنن الکبری 6- 225، و الحاکم فی المستدرک علی الصحیحین 2- 304، و ذکره الذهبی فی تلخیصه للمستدرک و أقرّ تصحیح الحاکم له، و ابن کثیر فی تفسیره 1- 595، و ذکر تصحیح الحاکم و أقرّه علیه. و عن ابن عبّاس قال: کنت آخر الناس عهدا بعمر، فسمعته یقول: القول ما قلت. قلت: و ما قلت؟. قال: الکلالة من لا ولد له. و جاء فی تفسیر ابن کثیر 1- 595: قال ابن عبّاس: کنت آخر الناس عهدا بعمر بن الخطّاب، قال: اختلفت أنا و أبو بکر فی الکلالة و القول ما قلت!. و قال العلّامة الأمینی فی غدیره 7- 104: أخرج أئمة الحدیث بإسناد صحیح رجاله ثقات، عن الشعبی قال: سئل أبو بکر عن الکلالة، قال: إنّی سأقول فیها برأی فإن یکن صوابا فمن اللّه و إن یکن خطأ فمنّی و من الشیطان و اللّه و رسوله بریئان منه، أراه ما خلا الولد و الوالد. فلما استخلف عمر قال: إنّی لأستحیی اللّه أن أرد شیئا قاله أبو بکر!!. أخرجه سعد بن منصور و عبد الرزاق و ابن أبی شیبة و غیرهم، و أورده الدارمیّ فی سننه 2- 365، و الطبریّ فی تفسیره 6- 30، و البیهقیّ فی سننه 6- 223، و حکی عنهم السیوطی فی الجامع الکبیر- کما فی ترتیبه- 6- 20، و ذکره ابن کثیر فی تفسیره 1- 260، و الخازن فی تفسیره 1- 367، و ابن القیّم فی أعلام الموقعین: 29، و غیرهم. و جاء فی کنز العمّال 6- 20 بزیادة قوله (صلی الله علیه و آله) لحفصة سألها عنه: أبوک ذکر لک هذا، ما أری أباک یعلمها أبدا، فکان عمر یقول: ما أرانی أعلمها أبدا و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ما قال. قال فی الکنز: أخرجه ابن راهویه و ابن مردویه و هو صحیح. و قد فصّل القول فیها و علّق علیها و أجاد شیخنا الأمینی رحمه اللّه فی غدیره 6- 127- 131، و السیّد الفیروزآبادی فی السبعة من السلف: 85، و غیرهما من أعلامنا رضوان اللّه علیهم.

ص: 698

ص: 699

ص: 700

ص: 701

ص: 702

و سیأتی بعضها فی أبواب علم أمیر المؤمنین علیه السلام (1).

و من أعجب العجب أنّ أتباعه- مع نقلهم تلک الروایات- یدّعون تقدّمه فی العلم و الفضل، مع أنّه لیس أمرا یمکن أن یدّعی فیه البداهة، و لم یقم دلیل من العقل و النقل علی أنّه یجب أن یکون عمر من العلماء، و إنّما یعلم علم مثله و جهله بما یؤثر عنه و یظهر من فتاواه و أحکامه و سائر أخباره، و لم یکن عمر فی أیّام کفره من المشتغلین بتحصیل العلوم و مدارسة المسائل، بل کان تارة من رعاة الإبل، و تارة حطّابا، و أحیانا مبرطسا و أجیرا لولید بن المغیرة و نحوه (2) فی الأسفار لخدمة الإبل و غیرها، و لم یکن من أحبار الیهود و أساقفة النصاری و علماء المشرکین، و فی الإسلام أیضا لم یکن من المشتغلین بمدارسة المسائل، و أکثر

ص: 703


1- بحار الأنوار 40- 149- 154 و 225- 236، و غیرهما.
2- فی (س): و نحو- بلا ضمیر-.

اشتغاله کان بالبرطسة (1) و الصفق بالأسواق (2)، و قد حصروا مرویّاته- مع طول صحبته، و اهتمام أتباعه بروایة ما یؤثر عنه- فی خمسمائة و تسعة و ثلاثین، منها ستة و عشرون من المتّفق علیه، و أربعة و ثلاثون من إفراد البخاری، و أحد و عشرون من إفراد مسلم، و قد رووا عن أبی هریرة فی أقلّ من السنتین من الصحبة خمسة آلاف و ثلاثمائة و أربعة و سبعین حدیثا، و عن ابن عمر ألفین و ستمائة و ثلاثین، و عن عائشة و أنس قریبا من ذلک (3)، و لیس فی مرویّاته مسألة دقیقة یستنبط منها علمه و فضله، و کذلک ما حکی عنه من أخباره و سیره، و لم ینقلوا عنه مناظرة لعالم من

ص: 704


1- جاء فی حاشیة (ک) ما یلی: و فی النهایة: کان عمر فی الجاهلیّة مبرشطا .. هو السّاعی بین البائع و المشتری، شبه الدّلّال، و یروی بالسّین المهملة بمعناه. محمد خلیل الموسوی. انظر: نهایة ابن الأثیر 1- 119. و فیه: مبرطشا- بتقدیم الطاء المهملة علی الشین المعجمة-. أقول: کونه ممتهنا للبرطشة جاء فی النهایة 1- 78، و قاموس اللغة 2- 262، و تاج العروس 4- 721. و قال الأخیر: هو الذی یکتری للناس الإبل و الحمیر و یأخذ علیها جعلا.
2- حسب عمر قوله فی أکثر من مورد: خفی علیّ هذا من أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، ألهانی عنه الصفق بالأسواق. کما أورده مسلم فی صحیحه 2- 234 کتاب الآداب، و البخاری فی صحیحه 3- 837 [طبعة الهند]، و أحمد بن حنبل فی المسند 3- 19، و الدارمیّ فی سننه 2- 274، و أبو داود فی سننه 2- 340، و غیرهم. و جاء صفقه بالأسواق فی مشکل الآثار 1- 499. و انظر مخاطبة أبیّ بن کعب عمر- بعد ما جهل القراءة القرآنیّة-: أقرأنیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و إنّک لتبیع القرظ بالبقیع. قال: صدقت، و إن شئت قلت: شهدنا و غبتم، و نصرنا و خذلتم، و آوینا و طردتم .. إلی آخره. کما فی تفسیر الطبریّ 1- 7، و مستدرک الحاکم 3- 305، و تفسیر القرطبیّ 8- 238، و تفسیر ابن کثیر 2- 383، و تفسیر الزمخشری 2- 46، و الدرّ المنثور 3- 269، و کنز العمّال 1- 287، و تفسیر الشوکانی 2- 379، و تفسیر روح المعانی 1- 8- طبع المنیریة-، و غیرها. و قال لعمر مرّة: إنّه کان یلهینی القرآن و یلهیک الصفق بالأسواق. کما فی سنن البیهقیّ 7- 69، و تفسیر القرطبیّ 14- 126، و کنز العمّال 1- 279، و غیرها.
3- شیخ المضیرة أبو هریرة لمحمود أبی ریّة: 124، أسماء الصحابة لابن حزم: 275 و ما بعدها، السنّة قبل التدوین: 411- 480، البارع الفصیح فی شرح الجامع الصحیح 1- 9 و ما بعدها، و غیرها.

علماء الملل و لا لعلماء الإسلام غلب علیهم فیها، بل کتبهم مشحونة بعثراته و زلّاته، و اعترافه بالجهل- کما أفصح عنه

قول أمیر المؤمنین علیه السلام (1)

و یکثر العثار (2) و الاعتذار منها (3)

ص: 705


1- فی الخطبة الشقشقیّة فی نهج البلاغة- محمّد عبده- 1- 33، و طبعة صبحی الصالح: 48. و کفی بقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شاهدا علی ما ذکره، حیث أخرج الهیثمی عن أبی سعید الخدری فی المجمع 2- 62، قال: کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم یصلّی فمرّ أعرابیّ بحلوبة له فأشار إلیه النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فلم یفهم، فناداه عمر: یا أعرابیّ! وراءک، فلما سلّم النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم قال: من المتکلّم؟. قالوا: عمر. قال: ما لهذا فقه. قال رواه الطبرانی فی الأوسط.
2- فی المصدر زیادة: فیها، بعد: العثار.
3- قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من تولّی من أمر المسلمین شیئا فاستعمل علیهم رجلا و هو یعلم أنّ فیهم من هو أولی بذلک و أعلم منه بکتاب اللّه و سنّة رسوله فقد خان اللّه و رسوله و جمیع المؤمنین. مجمع الزوائد للحافظ الهیثمی 5- 211 عن عدّة مصادر. و هذه خیانة تصدق علی من جلس مجلس رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و علی من تولّی عنهم، و من رضی بهم أو أقرّهم .. فما لهؤلاء القوم لا یکادون یفقهون حدیثا. فها هو خلیفتهم- کما رواه جمع من حفّاظهم- قد خطب الناس [فی الجابیة]، فقال: من أراد أن یسأل عن القرآن فلیأت أبیّ بن کعب، و من أراد أن یسأل عن الحلال و الحرام فلیأت معاذ بن جبل، و من أراد أن یسأل عن الفرائض فلیأت زید بن ثابت، و من أراد أن یسأل عن المال فلیأتنی فإنّی له خازن. و فی لفظ: فإنّ اللّه تعالی جعلنی خازنا و قاسما .. أوردها أبو عبیدة فی الأموال: 223 و البیهقیّ فی السنن الکبری 6- 210، و الحاکم فی المستدرک 3- 271، و ابن عبد البرّ فی العقد الفرید 2- 132، و ابن الجوزی فی سیرة عمر: 87 ... و غیرهم. فهذا خلیفة اللّه و رسوله (صلی الله علیه و آله) علی أمّته فی شرعه و دینه و کتابه و سنّته و فرائضه و علومه فاقد لهاتیک العلوم بإقراره! و ما هو إلّا خازن مال، فعلام یا تری هذه الخلافة، و أمامه رجل قال: سلونی قبل أن تفقدونی (* انظر مصادر الحدیث فی الغدیر 6- 193- 195.) ... أکثر من مرّة، و ما عرف له جهل بمسألة و لا حکم و لا واقعة، و ها هو عمر یقول- کما فی سیرته لابن الجوزی: 100، 102، 161-: لیس جهل أبغض إلی اللّه و لا أعمّ ضرّا من جهل إمام و خرقه. و ها هو یقول: تفقّهوا قبل أن تسوّدوا .. صحیح البخاریّ- کتاب العلم- باب الاغتباط بالعلم و الحکمة 1- 38، و سنن الدارمیّ فی المقدّمة: 26.

ص: 706

**[ترجمه]چیزهای زیاد و احکام بسیاری است که عمر در آن ها سرگشته و حیران شده و دیگری او را به صواب درآن ها هدایت کرده است، و این خود بر نهایت جهل او و عدم شایستگی او بر امامت دلالت می کند، و بیشتر این احکام را در ابواب علم و قضاوت­های امیرمؤمنان علی علیه السلام در جلد نهم - . بحار الانوار4: 149- 154و 255-235 -

خواهیم آورد. و برخی از آن ها در کتاب القضاء - . بحار الانوار104: 216-273 - و کتاب الحدود - . بحار الانوار104: 401 -

می باشد. و در اینجا کمی از آن ها را از کتاب های مخالفان عامّه می آوریم:

ازآن جمله: بخاری - . صحیح البخاری، کتاب الاعتصام، باب مایکره من تأویل الآیات الظاهرة السؤال -

در صحیح خود، از انس نقل کرده است که گفت: نزد عمر بودیم، و عمر ما را از تکلّف نهی کرد.

ابن حجرعسقلانی در شرح خود - . فتح الباری فی شرح صحیح البخاری13: 230 -

برصحیح بخاری گفته است، حمیدی، از ثابت، از انس نقل کرد که

ص: 691

عمر این آیه را خواند: «وَفَاکِهَةً وَأَبًّا»، - . عبس/31 -

{و میوه و چراگاه.} و گفت أبّ چیست؟ سپس گفت: ما به این مکلف نشده­ایم - یا گفت: به این مامورنشده­ایم - پس ابن حجر می گوید: گفتم: این روایت نزد اسماعیلی از روایت هشام، از ثابت است که: مردی از عمر بن خطاب درباره این فرموده خداوند «وَفَاکِهَةً وَأَبًّا» - . عبس/31 - پرسید که ابّ چیست؟ عمر گفت: از تعمق و به مشقت انداختن خودمان نهی شده­ایم ...واین خبر مناسب­تر است که حدیثی که بخاری نقل کرده با آن تکمیل شود، و مناسب­تر از آن، روایت ابو نعیم است که از انس نقل کرده که انس گفت: نزد عمر بودیم در حالی که پیراهنی پوشیده بود که پشت آن چهار وصله داشت و این آیه را می خواند: «وَفَاکِهَةً وَأَبًّا»، عمر گفت: فاکهه را شناختیم، اما أبّ چیست؟ سپس گفت: کافی است! از تکلف نهی شده­ایم. و عبد بن حمید در تفسیر خود، از حماد بن سلمه آن را اخراج کرده و بعد از گفته عمر: أبّ چیست؟ گفته است: پس عمر گفت: ای پسر ام عامر، همانا این تکلف است و

ص: 692

لازم نیست که بدانی أب چیست؟

و از عبدالرحمان بن یزید روایت شده است که مردی از عمر درباره «وَفَاکِهَةً وَأَبًّا» پرسید، هنگامی که عمر دید آن ها صحبت می کنند، با تازیانه به سوی آن ها آمد...و از طرف دیگر، از ابراهیم نخعی نقل شده است که گفت: ابوبکر صدیق خواند: «وَفَاکِهَةً وَأَبًّا»، پرسیده شد: أبّ چیست؟ گفته شد: این چنین و آن چنان. ابوبکر گفت: همانا این تکلف است، کدام زمین مرا بر روی خود قرار می دهد و کدام آسمان برمن سایه می افکند، هرگاه درباره کتاب خدا چیزی را بگویم که نمی دانم (ندانسته چیزی نمی گویم)!

و از طریق ابراهیم تمیمی همانند این روایت نقل شده است. خلاصه کدام ابن حجر به پایان رسید.

و در آن چه روایت کرده­اند، پیداست که تفسیر واژه أبّ در قرآن، نزد شیخان (ابوبکر و عمر) مسئله ای سخت بود که با وجود این که همه آن را می دانستند، آن دو توفیق علم آن را نداشتند...و این گفته آن دو: این خود تکلّف است، خالی از منافات با این فرموده خداوند متعال نیست: «أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»، - . محمد/24 -

{آیا به آیات قرآن نمی اندیشند یا [مگر] بر دلهایشان قفلهایی نهاده شده است؟}و این که بخاری حکایت جهل او نسبت به أبّ را حذف کرده، نشان دهنده تعصب اوست و این که در بسیاری مواقع، آن چه را که موجب رسوایی خلفاست، ذکر نمی کند.

از دیگر طعن های او: روایتی است که بخاری - . صحیح بخاری12: 222 کتاب الدیات، باب جنین المرأة - و مسلم - . صحیح مسلم: کتاب القسامه، باب دیه الجنین، حدیث 1682 -

و ابی داوود - . سنن ابی داوود،

کتاب الدیات، باب دیه الجنین، احادیث 4568_4580 -

و ترمذی - . سنن الترمذی،

کتاب الدیات، باب ماجاء فی دیه الجین، حدیث 1411 -

ص: 693

و نسائی - . سنن النسائی8: 49_51، کتاب القسامه باب دیه جنین امراه -

و صاحب جامع الاصول - . . جامع الاصول4: 431_433، حدیث 2509 -

با اسناد خودشان از مغیرة بن شعبه نقل کرده اند که مغیره گفت: از عمر بن خطاب درباره املاص زن پرسیده شد (و املاص زن این است که زن به خود ضربه بزند و سقط جنین کند): عمر گفت: کدام یک از شما چیزی در این­باره از پیامبر شنیده­اید؟ مغیره می گوید: گفتم: من شنیده ام. عمر گفت: آن چیست؟ من گفتم: شنیده­ام که پیامبر صلَّی الله علیه و آله می فرمود: دیه برده یا کنیز را دارد. عمر گفت: باید برای گفته خود شاهدی بیاوری. پس بیرون آمدم و محمد بن سلمه را یافتم و او را آوردم و او هم به همراه من شهادت داد که از پیامبر صلَّی الله علیه و آله شنیده که درباره املاص می فرمود: دیه برده یا کنیزی است...این روایت بخاری و مسلم است، و باقی روایت­ها نزدیک به آن چه در جامع الاصول آمده است، می باشد.

و از آن جمله: در نهج البلاغه - . نهج البلاغه، طبعه صبحی صالح، حکمت 270 -

روایت شده است که نزد عمر سخن از زیورها و هدایای کعبه و زیادی آن سخن به میان آمد. گروهی گفتند: اگر آن­ها را می گرفتید و با آن سپاه مسلمانان را تجهیز می کردید، پاداش بسیاری داشت، کعبه چه نیازی به آنها دارد؟پس عمر به آن اهتمام ورزید و درباره­ آن از امیرمؤمنان علی علیه السلام پرسید. حضرت فرمود: قرآن بر محمد صلَّی الله علیه و آله نازل شد و اموال چهار نوع بود: اموال

ص: 694

مسلمانان که خداوند آن را بین وارثان بر اساس قرآن تقسیم نمود، و غنیمت جنگی را بر مستحق آن تقسیم کرد، و خمس را بر جایش قرار داد، و صدقات را در مصرف­های معیّنش مقرر نمود. در آن روز کعبه دارای زیور و زینت بود، و خداوند آن را به صورتی که بود گذاشت، البته از روی فراموشی رها نکرد، و جای آن بر خدا پنهان نبود. تو هم آن را همان جایی که خدا و رسول خدا قرار دادند، به حال خود بگذار. عمر گفت: اگر تو نبودی ما رسوا می­شدیم، و زینت کعبه را به حال خود گذاشت.

و بخاری - . صحیح بخاری3: 81،کتاب الحج،باب کسوه الکعبه -

به اسناد خود از ابی وائل روایت کرد که گفت: به همراه شیبه، بر کرسی در کعبه نشستم. شیبه گفت: عمر در اینجا نشسته بود، و می­گفت: تصمیم گرفتم هر چه از طلا و جواهر در کعبه هست را تقسیم کنم. من به او گفتم: دو دوست تو (پیامبر و ابوبکر) این کار را نکردند. عمر گفت آن دو تنها مردانی هستند که به آن­ها اقتدا می­کنم .

و در جامع الاصول - . جامع الاصول9: 282،حدیث 6893 -

، از شقیق روایت شده است که گفت: شیبة بن عثمان به ابی وائل گفت: عمر در مکانی که تو نشسته­ای، نشست و گفت: از اینجا خارج نمی­شوم تا مال آن را تقسیم کنم. من گفتم: تو نمی­توانی این کار را انجام دهی. عمر گفت: چرا که نه، به یقین خواهم کرد. من گفتم: تو نمیت­وانی. عمر پرسید برای چه؟ گفتم: پیامبر و ابوبکر درحالی از دنیا رفتند که نیازمندتر از تو به این مال بودند، ولی آن را خارج نکردند. پس عمر برخاست و از کعبه خارج شد. ابن اثیر می­گوید: این روایت را ابوداوود اخراج کرده است - . سنن ابو داوود1: 317،کتاب المناسک، باب فی مال الکعبه، حدیث 2031 - .

ص: 695

از دیگر طعن­های او: ابن ابی الحدید نقل می­کند - . شرح نهج البلاغة1: 182 - ، راوی می­گوید: عمر از جوانی که تشنه بود و آب می طلبید، گذشت. عمر به او شرابی عسلی داد، ولی آن جوان آن را پس داد و ننوشید. عمر گفت: شنیدم که خداوند سبحان می­فرماید: «أَذْهَبْتُمْ طَیِّبَاتِکُمْ فِی حَیَاتِکُمُ الدُّنْیَا وَاسْتَمْتَعْتُم بِهَا»، - . احقاف/20 -

{[به آنان می گویند] نعمتهای پاکیزه خود را در زندگی دنیایتان [خودخواهانه] صرف کردید و از آن­ها برخوردار شدید.}آن جوان گفت به خدا سوگند که این آیه در حق شما نیست ای امیر مؤمنان! قبل آن را بخوانید:

ص: 696

«وَیَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَیِّبَاتِکُمْ فِی حَیَاتِکُمُ الدُّنْیَا»، - . احقاف/20 - {و آن روز آنهایی را که کفر ورزیده اند بر آتش عرضه می دارند. [به آنان می گویند] نعمتهای پاکیزه خود را در زندگی دنیایتان [خودخواهانه] صرف کردید.} آیا ما جزو این ها هستیم؟ پس عمر آن را نوشید و گفت: همه مردم از عمر فقیه ترند.

مؤلف: چه بسا خطا در برگشت عمر (از حرفش)، آشکارتر از ابتدای آن بوده است، پس در این امر بیاندیش.

اخبار زیادی در این باره در کتاب های ما و کتاب های آنها وجود دارد که با آوردن آن­ها سخن را به درازا نمی کشیم،

ص: 697

ص: 698

ص: 699

ص: 700

ص: 701

ص: 702

و به زودی برخی از آنها را در ابواب علم امیرالمؤمنین علی علیه السلام خواهیم آورد. - . بحار الانوار20: 149-154، 225-236 -

و شگفت تر از همه این که پیروان او با این که این روایت ها را نقل کرده­اند، مدعی تقدم او در علم و فضایل هستند. با وجود این که امری نیست که بتوانند در باره آن به فراست و بداهت مدعی شوند، و دلیل عقلی و نقلی بر این که عمر از علما باشد وجود ندارد، چرا که به علم و جهلی مانند علم و جهل او، از طریق آن چه از او نقل شده و از فتواها و احکام و سایر اخبار او پیداست، پی برده می شود. عمر در روزگاری که کافر بود، مشغول به تحصیل علوم و بررسی مسائل نبود،

ص: 703

بلکه گاهی شترچران و گاهی هیزم شکن و احیانا دلال و اجیر ولید بن مغیره و همانند آن در سفرها برای رسیدگی به شترها و غیره بود، و از عالمان یهود و اسقف های نصاری

و دانشمندان مشرکین هم نبود. در اسلام هم مشغول به بررسی مسائل نبود و بیشتر شغل او دلالی و تجارت بود و روایت های او با وجود همنشینی طولانی با پیامبر و توجه پیروانش به روایت کردن آن چه از او نقل می­شود، در پانصد و سی و نه روایت جمع شده است که از این مقدار، بیست و شش روایت را بر آن متفق اند، و سی و چهار تا را بخاری خود به تنهایی نقل کرده و بیست و یکی را مسلم خود نقل نموده است، حال آن که از ابوهریره در کمتر از دو سال همنشینی با پیامبر صلَّی الله علیه و آله، پنج هزار و سیصد و هفتاد و چهار حدیث و از ابن عمر دو هزار و ششصد و سی و از عایشه و انس هم نزدیک به همین مقدار نقل کرده اند و در روایاتشان و همچنین در اخبار و سیره­ای که­ او نقل شده است، مسئله دقیقی که از آن فضل و علم او استنباط شود وجود ندارد، و از او مناظره­ای با دانشمندی از

ص: 704

دانشمندان ملتها و عالمان اسلام که در آن بر آنها غلبه کند، نقل نکرده اند، بلکه کتاب های آن­ها پر از لغزش ها و خطاها و اعتراف او به جهل است، همان طور که امیرمؤمنان علی علیه السلام از این مسئله پرده برداشته و فرموده است: پیوسته اشتباه می کرد و پوزش می طلبید. - . نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، خطبه3 -

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

ص: 705

ص: 706

**[ترجمه]

تعريف مرکز

بسم الله الرحمن الرحیم
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
(التوبه : 41)
منذ عدة سنوات حتى الآن ، يقوم مركز القائمية لأبحاث الكمبيوتر بإنتاج برامج الهاتف المحمول والمكتبات الرقمية وتقديمها مجانًا. يحظى هذا المركز بشعبية كبيرة ويدعمه الهدايا والنذور والأوقاف وتخصيص النصيب المبارك للإمام علیه السلام. لمزيد من الخدمة ، يمكنك أيضًا الانضمام إلى الأشخاص الخيريين في المركز أينما كنت.
هل تعلم أن ليس كل مال يستحق أن ينفق على طريق أهل البيت عليهم السلام؟
ولن ينال كل شخص هذا النجاح؟
تهانينا لكم.
رقم البطاقة :
6104-3388-0008-7732
رقم حساب بنك ميلات:
9586839652
رقم حساب شيبا:
IR390120020000009586839652
المسمى: (معهد الغيمية لبحوث الحاسوب).
قم بإيداع مبالغ الهدية الخاصة بك.

عنوان المکتب المرکزي :
أصفهان، شارع عبد الرزاق، سوق حاج محمد جعفر آباده ای، زقاق الشهید محمد حسن التوکلی، الرقم 129، الطبقة الأولی.

عنوان الموقع : : www.ghbook.ir
البرید الالکتروني : Info@ghbook.ir
هاتف المکتب المرکزي 03134490125
هاتف المکتب في طهران 88318722 ـ 021
قسم البیع 09132000109شؤون المستخدمین 09132000109.