سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-
موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
**[ترجمه]
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
**[ترجمه]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
الحمد لله الذی أوضح لنا مسالک الدین بأعلامه و نور لنا بمصابیح الیقین لیالیه کأیامه فمن اهتدی فقد اقتدی بحجته و إمامه و من ضل فقد باء بأوزاره و آثامه و صلی الله علی من بعثه بشرائعه و أحکامه محمد المخصوص من بین سائر الرسل بمزید إکرامه و أهل بیته الأطهرین الذین بهم أفاض علی الخلق سوابغ إنعامه و بهم ینجو من نجا یوم یدعی کل أناس بإمامه.
أما بعد هذا هو المجلد من کتاب بحار الأنوار مما ألفه أحوج الخلق إلی رحمة الکریم الغفار ابن محمد التقی حشره الله تعالی مع الأئمة الأبرار محمد المدعو بباقر رزقه الله العثور علی خفایا الأسرار و صانه عن الخطإ و الزلل فی معارج الأنظار و مناهج الأفکار و هو مشتمل علی ما وقع من الجور و الظلم و البغی و العدوان علی أئمة الدین و أهل بیت سید المرسلین بعد وفاته صلوات الله علیه و علیهم أجمعین و توضیح کفر المنافقین و المرتدین الغاصبین للخلافة من أهلها و النازعین لها من مقرها و أعوانهم من الملحدین و بیان کفر الناکثین و القاسطین و المارقین الذین اقتدوا بمن کان قبلهم من الظالمین و حاربوا أمیر المؤمنین صلوات الله علیه و علی أولاده الطاهرین و أنکروا حقه مع وضوحه علی العالمین و ما جری
ص: 1
فی تلک الغزوات و ما لحقها و بیان أحوال بعض الممدوحین و المذمومین من الصحابة و التابعین مقتصرا فی جمیع ذلک علی نقل الأخبار و توضیحها و الإیماء إلی بعض الحجج من غیر تعرض لبسط القول فیها و تنقیحها و إیراد الشبه و تزییفها و تقبیحها فإن ذلک مما یکبر به حجم الکتاب و یورث إعراض الناس عنه و تعریضهم بالإطناب و الإسهاب و الله الموفق للصواب.
**[ترجمه]بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
الحمد لله الذی أوضح لنا مسالک الدین بأعلامه و نور لنا بمصابیح الیقین لیالیه کأیامه فمن اهتدی فقد اقتدی بحجته و إمامه و من ضل فقد باء بأوزاره و آثامه و صلی الله علی من بعثه بشرائعه و أحکامه محمد المخصوص من بین سائر الرسل بمزید إکرامه و أهل بیته الأطهرین الذین بهم أفاض علی الخلق سوابغ إنعامه و بهم ینجو من نجا یوم یدعی کل أناس بإمامه.
أما بعد هذا هو المجلد من کتاب بحار الأنوار مما ألفه أحوج الخلق إلی رحمة الکریم الغفار ابن محمد التقی حشره الله تعالی مع الأئمة الأبرار محمد المدعو بباقر رزقه الله العثور علی خفایا الأسرار و صانه عن الخطإ و الزلل فی معارج الأنظار و مناهج الأفکار و هو مشتمل علی ما وقع من الجور و الظلم و البغی و العدوان علی أئمة الدین و أهل بیت سید المرسلین بعد وفاته صلوات الله علیه و علیهم أجمعین و توضیح کفر المنافقین و المرتدین الغاصبین للخلافة من أهلها و النازعین لها من مقرها و أعوانهم من الملحدین و بیان کفر الناکثین و القاسطین و المارقین الذین اقتدوا بمن کان قبلهم من الظالمین و حاربوا أمیر المؤمنین صلوات الله علیه و علی أولاده الطاهرین و أنکروا حقه مع وضوحه علی العالمین و ما جری
ص: 1
فی تلک الغزوات و ما لحقها و بیان أحوال بعض الممدوحین و المذمومین من الصحابة و التابعین مقتصرا فی جمیع ذلک علی نقل الأخبار و توضیحها و الإیماء إلی بعض الحجج من غیر تعرض لبسط القول فیها و تنقیحها و إیراد الشبه و تزییفها و تقبیحها فإن ذلک مما یکبر به حجم الکتاب و یورث إعراض الناس عنه و تعریضهم بالإطناب و الإسهاب و الله الموفق للصواب.
**[ترجمه]
الأحزاب: «سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا» (1)
فاطر: «فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا» (2)
الإنشقاق: «فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ* وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ* وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ* لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ» (3)
lt;meta info="- «سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلاً»
{در باره کسانی که پیشتر بوده اند [همین] سنّت خدا [جاری بوده] است و در سنّت خدا هرگز تغییری نخواهی یافت} - . احزاب/62 -
- «فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّة الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّة اللَّهِ تَبْدِیلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَحْوِیلاً»
{پس آیا جز سنّت [و سرنوشتِ شوم] پیشینیان را انتظار می برند؟ و هرگز برای سنّت خدا تبدیلی نمی یابی و هرگز برای سنّت خدا دگرگونی نخواهی یافت} - . فاطر/43 -
- «فَلَا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ * وَاللَّیْلِ وَمَا وَسَقَ * وَالْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ * لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَن طَبَقٍ»
{نه، نه، سوگند به شَفَق، * سوگند به شب و آنچه [شب] فروپوشاند * سوگند به ماه چون [بَدْرِ] تمام شود * که قطعاً از حالی به حالی برخواهید نشست} - . انشقاق/16- 19 -
**[ترجمه]
سنة الله تعالی طریقته و عادته الجاریة المستمرة و هی جاریة
ص: 2
فی الآخرین کما جرت فی الأولین فی المصالح المشترکة التی لا تتبدل بتبدل الأزمان و هو المراد هنا لا جمیع السنن و الأحکام لیدل علی عدم النسخ قوله تعالی وَ ما وَسَقَ أی ما جمعه و ستره من الدواب و غیرها أو طردها إلی أماکنها قوله تعالی اتَّسَقَ أی اجتمع و تم بدرا قوله طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ قال أکثر المفسرین أی حالا بعد حال مطابقة لأختها فی الشدة أو مراتب من الشدة بعد المراتب و هی الموت و مواطن القیامة و أهوالها أو هی و ما قبلها من الدواهی و سیظهر من أخبارهم علیهم السلام أنهم فسروها بما ارتکبت هذه الأمة من الضلالة و الارتداد و التفرق مطابقة لما صدر عن الأمم السالفة.
**[ترجمه]سنت خداوند متعال، شیوه و عادت همیشگی و مستمر اوست که در مورد مصالح مشترکی که با تغییر زمان تغییر نمیکند، در بستر آیندگان نیز چون پیشینیان جاریست. و منظور از سنت در اینجا این است، نه اینکه مراد تمام احکام و سنتها باشد و دلالت بر عدم نسخ کند. این سخن خداوند متعال که «وَ مَا وَسَقَ»، یعنی آن جانداران یا چیزهای دیگری که جمع کرده و پوشانده است و یا اینکه به مکانهای خودشان برگردانده است. این سخن خداوند متعال که «اتَّسَقَ»، یعنی وقتی ماه تمام شود و قرص کامل گردد. «طَبَقاً عَن طَبَقٍ»، بیشتر مفسرین گفتهاند که یعنی حالی بعد از حالی که با هم مطابق باشند، یا مرتبهای از سختی که به دنبال مرتبهای دیگر بیاید که همان مرگ و مواطن و اهوال قیامت است، یا مرگ و دشواریهای قبل از آن است. از روایات ائمه علیهم السلام چنین برداشت میشود که که ایشان این آیه را به کارهایی از قبیل گمراهی و ارتداد و تفرقه که این امت مرتکب میشوند، تفسیر نمودهاند.
**[ترجمه]
ل، الخصال ابْنُ بُنْدَارَ عَنْ مُجَاهِدِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنِ ابْنِ لَهِیعَةَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَبِی هِلَالٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ تَفَرَّقَتْ عَلَی عِیسَی علیه السلام إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فَهَلَکَ سَبْعُونَ فِرْقَةً وَ تَخَلَّصَ فِرْقَةٌ وَ إِنَّ أُمَّتِی سَتَفَرَّقُ عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فَتَهْلِکُ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ وَ تَتَخَلَّصُ فِرْقَةٌ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ تِلْکَ الْفِرْقَةُ قَالَ الْجَمَاعَةُ الْجَمَاعَةُ.
قال الصدوق رحمه الله الجماعة أهل الحق و إن قلوا
وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: الْمُؤْمِنُ وَحْدَهُ حُجَّةٌ وَ الْمُؤْمِنُ وَحْدَهُ جَمَاعَةٌ (1)
**[ترجمه]الخصال: أنس بن مالک نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله -فرمودند: بنیاسرائیل بعد از عیسی – علیه السلام -، هفتاد و یک فرقه شدند؛ هفتاد فرقه آنها هلاک شدند و یک فرقه نجات یافت. و امت من بعد از من هفتاد و دو فرقه خواهند شد و یک فرقه نجات مییابد. گفتند: ای رسول خدا! آن گرون چه کسانی هستند؟ ایشان فرمودند: جماعت، جماعت.
صدوق – رحمه الله – مینویسد: منظور از جماعت، اهل حقاند، اگر چه کم باشند. از پیامبر - صلی الله علیه و آله – روایت شده است که ایشان فرمودند: مؤمن به تنهایی حجت است، و مؤمن به تنهایی جماعت است. - . الخصال : 584 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ زَیْدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ تَفَرَّقَتْ أُمَّةُ مُوسَی علیه السلام عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ مِلَّةً سَبْعُونَ مِنْهَا فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ تَفَرَّقَتْ أُمَّةُ عِیسَی علیه السلام عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً إِحْدَی وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ تَعْلُو أُمَّتِی عَلَی الْفِرْقَتَیْنِ جَمِیعاً بِمِلَّةٍ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ ثِنْتَانِ وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ قَالُوا مَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْجَمَاعَاتُ الْجَمَاعَاتُ قَالَ یَعْقُوبُ بْنُ زَیْدٍ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِذَا حَدَّثَ هَذَا الْحَدِیثَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَلَا فِیهِ قُرْآناً وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ
ص: 3
سَیِّئاتِهِمْ إِلَی قَوْلِهِ ساءَ ما یَعْمَلُونَ (1) وَ تَلَا أَیْضاً وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ (2) یَعْنِی أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (3).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: أنس بن مالک نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله – پیوسته میفرمودند: امت موسی – علیه السلام -، هفتاد و یک ملت شدند که هفتاد تای آنها در آتشاند و یک فرقه در بهشتاند، و امت عیسی – علیه السلام -، هفتاد و دو فرقه شدند که هفتاد و یک فرقه از آنها در آتش و یکی از آنها در بهشت است، و از امت من نیز یک ملت بالاتر از این دو فرقه در بهشتاند و هفتاد و دو ملتشان در آتش. گفتند: ای رسول خدا! آنها کیانند. ایشان فرمودند: جماعات، جماعات.
یعقوب بن یزید نقل کرده، علی بن أبیطالب – علیه السلام – هرگاه این حدیث را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله – بازگو میکردند، این آیه قرآن را نیز تلاوت میکردند: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتَابِ آمَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَکَفَّرْنَا عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِم»{و اگر اهل کتاب ایمان آورده و پرهیزگاری کرده بودند، قطعا گناهانشان را می زدودیم}، - . مائده / 65 -
تا میرسد آنجا که: «وَکَثِیرٌ مِّنْهُمْ سَاء مَا یَعْمَلُونَ»{بسیاری از ایشان بد رفتار می کنند.}. - . مائده/66 -
و همچنین این آیه را تلاوت مینمودند: «وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ»{و از میان کسانی که آفریده ایم، گروهی هستند که به حقّ هدایت می کنند و به حقّ داوری می نمایند.}. - . اعراف/181 - یعنی امت محمد - صلی الله علیه و آله -. - . تفسیر العیاشی 1 : 331 -
**[ترجمه]
ل، الخصال الْعِجْلِیُّ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ أُمَّةَ مُوسَی علیه السلام افْتَرَقَتْ بَعْدَهُ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِیَةٌ وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ وَ افْتَرَقَتْ أُمَّةُ عِیسَی علیه السلام بَعْدَهُ عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِیَةٌ وَ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ وَ إِنَّ أُمَّتِی سَتَفَرَّقُ بَعْدِی عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِیَةٌ وَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ (4).
**[ترجمه]الخصال: سلیمان بن مهران از امام صادق – علیه السلام - و ایشان از پدران خویش از علی بن أبیطالب - علیهم السلام - نقل کردهاند: از رسول خدا - صلی الله علیه و آله – شنیدم که فرمودند: امت موسی - علیه السلام - پس از او هفتاد و یک فرقه شدند که یک فرقه آنان اهل نجات و هفتاد فرقه آنان در آتشند، و امت عیسی - علیه السلام - پس از او هفتاد و دو فرقه شدند که یک فرقه آنها اهل نجات و هفتاد و یک فرقه در آتشند، و امت من پس از من هفتاد و سه فرقه خواهند شد که یک فرقه آنها اهل نجات و هفتاد و دو فرقه دیگر در آتشاند. - . الخصال : 585 -
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ التَّمِیمِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِدْرِیسَ الشَّامِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِسْرَائِیلَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنِ الْإِفْرِیقِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَیَأْتِی عَلَی أُمَّتِی مَا أَتَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ مِثْلٌ بِمِثْلٍ وَ إِنَّهُمْ تَفَرَّقُوا عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ مِلَّةً وَ سَتَفَرَّقُ أُمَّتِی عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ مِلَّةً تَزِیدُ عَلَیْهِمْ وَاحِدَةً کُلُّهَا فِی النَّارِ غَیْرَ وَاحِدَةٍ قَالَ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا تِلْکَ الْوَاحِدَةُ قَالَ هُوَ مَا نَحْنُ عَلَیْهِ الْیَوْمَ أَنَا وَ أَهْلُ بَیْتِی (5).
**[ترجمه]معانی الأخبار: عبدالله بن عمر روایت میکند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: درست همان سرنوشتی که بر قوم بنی اسرائیل گذشت، بر سر امت من نیز خواهد آمد؛ آنها به هفتاد و دو ملت تقسیم شدند و امت من به هفتاد و سه ملت تقسیم میشوند که یکی بیشتر از آنهاست. همه در آتشاند جز یک ملت. گفتند: آن یک یکی کدام است؟ فرمودند: آنانی که ما امروز بر آن هستیم؛ من و اهل بیتم. - . معانی الأخبار : 323 ، در معانی الأخبار اینطور آمده است: من و أصحابم. -
**[ترجمه]
ج، الإحتجاج رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِرَأْسِ الْیَهُودِ عَلَی کَمِ افْتَرَقْتُمْ قَالَ عَلَی کَذَا وَ کَذَا فِرْقَةً فَقَالَ علیه السلام کَذَبْتَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَوْ ثُنِیَتْ لِیَ الْوِسَادَةُ لَقَضَیْتُ بَیْنَ أَهْلِ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْقُرْآنِ بِقُرْآنِهِمْ افْتَرَقَتِ الْیَهُودُ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً سَبْعُونَ مِنْهَا فِی
ص: 4
النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ نَاجِیَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَصِیَّ مُوسَی علیه السلام وَ افْتَرَقَتِ النَّصَارَی عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً إِحْدَی وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ شَمْعُونَ وَصِیَّ عِیسَی علیه السلام وَ تَفْتَرِقُ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً مِنَ الثَّلَاثِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا تَنْتَحِلُ مَوَدَّتِی وَ حُبِّی وَاحِدَةٌ مِنْهَا فِی الْجَنَّةِ وَ هُمُ النَّمَطُ الْأَوْسَطُ وَ اثْنَتَا عَشْرَةَ فِی النَّارِ (1).
**[ترجمه]الإحتجاج: روایت شده که امیرالمؤمنین - علیه السلام - به رئیس یهودیان فرمودند: شما به چند فرقه تقسیم شدید؟ او گفت: به فلان تعداد فرقه. ایشان- علیه السلام - فرمودند: غلط گفتی. آنگاه رو به مردم کرده و فرمودند: به خدا سوگند اگر مسند قضاوت برایم میگذاشتند، میان اهل تورات با توراتشان و میان اهل انجیل با انجیلشان و میان اهل قرآن با قرآنشان قضاوت میکردم. یهودیان به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند، که هفتاد تای آنها در آتش و یکی اهل نجات و در بهشت هستند، که این دسته همانهایی هستند که از یوشع بن نوح، وصی حضرت موسی - علیه السلام - تبعیت نمودند. و نصرانیان به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند، که هفتاد و یک فرقه از آنان در آتش و یک فرقهاشان در بهشت هستند، که همانهایی هستند که از شمعون، وصی عیسی - علیه السلام - تبعیت نمودند. و این امت به هفتاد و سه فرقه تقسیم میشوند که هفتاد و دو فرقه آنها در آتش و یکی در بهشت است، که همانهایی هستند که از وصی محمد - صلی الله علیه و آله -، - در این هنگام حضرت با دست بر سینه خویش زد - پیروی کردهاند. سپس فرمودند: سیزده فرقه از این هفتاد و سه فرقه، به دوستی و محبت من میگروند، و فقط یک فرقه از آنان در بهشت است، همان فرقهای که میانهروی را در پیش میگیرد، و دوازده تای دیگر در آتشاند. - . الإحتجاج : 140 و 141 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی بإسناد المجاشعی عن الصادق علیه السلام عن آبائه علیهم السلام مثله (2):
أقول: وجدت فی کتاب سلیم بن قیس عن أبان عنه علیه الصلاة و السلام مثله سواء (3)
lt;meta info=". أمالی الطوسی: مجاشعی نیز مانند همین را از امام صادق - علیه السلام – از پدران خود – علیهم السلام - روایت کرده است. - . أمالی طوسی 2 : 137 -
مولف: در کتاب سلیم بن قیس نیز، مانند این روایت را به نقل ابان از حضرت صادق - علیه السلام – از پدرانش - علیهم السلام - یافتم. - . کتاب سلیم : 96 -
**[ترجمه]
ثنی الوسادة کنایة عن التمکن فی الأمر لأن الناس یثنون الوسائد للأمراء و السلاطین لیجلسوا علیها و قد مر مرارا. و النمط بالتحریک ضرب من البسط معروف و الطریقة و النوع من الشی ء و جماعة أمرهم واحد و فی بعض المعانی لا بد من استعارة أو تقدیر و أوسط الأنماط فی المجالس معد لأشارف أهلها و أوسط کل شی ء أعدله و أفضله.
**[ترجمه]«ثنی الوسادة» کنایه از توانایی انجام کار است؛ زیرا مردم متکّاها را برای امیران و پادشاهان خم میکردند تا بر آن تکیه دهند. توضیح این عبارت بارها پیش از این آمده است. واژه «النمط» نیز با فتحه حرف اول و دوم، به نوعی فرش یا شیوه یا نوعی از چیزی و یا به معنای گروهی که در امری اتفاق نظر دارند، گفته می شود. در برخی از معانی این واژه بایستی چیزی را در تقدیر گرفت، یا آن را استعاره به شمار آورد. مناسبترین فرشها در مجالس برای اشراف آن قوم فراهم می شد. میانه هر چیزی نیکوتر و بهتر است.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی الصُّهْبَانِ الْبَکْرِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ قَدْ دَعَا رَأْسَ الْجَالُوتِ وَ أُسْقُفَّ النَّصَارَی فَقَالَ إِنِّی سَائِلُکُمَا عَنْ أَمْرٍ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْکُمَا فَلَا تَکْتُمَانِی یَا رَأْسَ الْجَالُوتِ بِالَّذِی أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَی مُوسَی علیه السلام وَ أَطْعَمَکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی وَ ضَرَبَ لَکُمْ فِی الْبَحْرِ طَرِیقاً یَبَساً وَ فَجَّرَ لَکُمْ مِنَ الْحَجَرِ الطُّورِیِّ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ عَیْناً لِکُلِّ سِبْطٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ عَیْناً إِلَّا مَا أَخْبَرْتَنِی عَلَی کَمِ افْتَرَقَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ بَعْدَ مُوسَی فَقَالَ وَ لَا إِلَّا فِرْقَةً وَاحِدَةً فَقَالَ کَذَبْتَ وَ الَّذِی لَا إِلَهَ
ص: 5
غَیْرُهُ لَقَدِ افْتَرَقَتْ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا فِی النَّارِ إِلَّا وَاحِدَةً فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ (1) فَهَذِهِ الَّتِی تَنْجُو (2).
**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از ابوصهبان بکری نقل است که میگوید: از علی بن ابی طالب علیه السلام، هنگامی که رأس الجالوت و اسقف نصاری را فرا خوانده بود، شنیدم که فرمودند: من در باره چیزی از شما سوال می کنم و حال آن که نسبت به آن از شما آگاه ترم. پس آنچه میدانید از من پنهان نکنید. ای رأس جالوت! سوگند به آن کسی که تورات را بر موسی – علیه السلام - نازل نمود و قوم شما را گزانگبین و بلدرچین خورانید و برایتان راهی خشک در دل دریا باز کرد و از سنگ کوه طور دوازده چشمه برایتان جوشانید که برای هر قبیله از بنی اسرائیل یک چشمه قرار دهد، به من بگو که بنی اسرائیل پس از موسی چند فرقه شدند؟ رأس الجالوت گفت: بیشتر از یک فرقه نشدند. حضرت فرمودند: غلط گفتی؛ به خداوند بی همتا سوگند که آنها هفتاد و یک فرقه شدند که به جز یک فرقه، بقیه در آتش دوزخاند. خداوند میفرماید: «وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ» {و از میان قوم موسی جماعتی هستند که به حقّ راهنمایی می کنند و به حق داوری می نمایند.} - . أعراف/159 - .
این همان گروهی است که نجات می یابد. - 2. تفسیر العیاشی 2 : 32. و ابو صهبان به ضم صاد آن را در کتاب « توضیح الإشتباه » ضبط کرده است. -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی أَبُو الصُّهْبَانِ الْبَکْرِیُّ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَفَرَّقَنَّ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا فِی النَّارِ إِلَّا فِرْقَةً وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ (3) فَهَذِهِ الَّتِی تَنْجُو مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ (4).
lt;meta info=". تفسیر العیاشی: ابوصهبان بکری میگوید: از امیرالمؤمنین - علیه السلام - شنیدم که فرمودند: سوگند به آن کسی که جانم در دست اوست این امت هفتاد و سه فرقه خواهند شد که همگی آنان جز یک فرقه در آتش دوزخاند: «وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ» {و از میان کسانی که آفریده ایم، گروهی هستند که به حقّ هدایت می کنند و به حقّ داوری می نمایند.} - . أعراف / 181 - ،
و این همان گروهی است که نجات مییابند. - . تفسیر العیاشی 2 : 43 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ قَالَ یَعْنِی أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (5).
**[ترجمه]تفسیر العیاشی: یعقوب بن یزید نقل میکند که امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: «وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ» {و از میان کسانی که آفریده ایم، گروهی هستند که به حقّ هدایت می کنند و به حقّ داوری می نمایند.} - . أعراف / 181 - ، یعنی امّت محمد - صلی الله علیه و آله -. - 2. تفسیر العیاشی2 : 43 -
**[ترجمه]
لعل المعنی أن هذه الآیة فی أمّة محمد صلی الله علیه و آله أو المراد بقوله تعالی یَهْدُونَ أی بعضهم
قال الطبرسی رحمه الله تعالی رَوَی ابْنُ جُرَیْجٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: هِیَ لِأُمَّتِی بِالْحَقِّ یَأْخُذُونَ وَ بِالْحَقِّ یُعْطَوْنَ وَ قَدْ أُعْطِیَ الْقَوْمُ بَیْنَ أَیْدِیکُمْ مِثْلَهَا وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ
وَ قَالَ الرَّبِیعُ بْنُ أَنَسٍ قَرَأَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ فَقَالَ إِنَّ مِنْ أُمَّتِی قَوْماً عَلَی الْحَقِّ حَتَّی یَنْزِلَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ.
ثم نقل روایة العیاشی
ثُمَّ قَالَ وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهَما قَالا نَحْنُ هُمْ (6)
**[ترجمه]شاید معنا این باشد که این آیه در مورد امت محمد - صلی الله علیه و آله و سلم – است. یا مراد از «یَهدُون»، برخی از افراد این امت باشد. طبرسی - رحمه الله تعالی - مینویسد: ابن جریج از پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل میکند که ایشان فرمودند: این آیه درباره امت من است؛ امتی که به حق میگیرند و به حق میبخشند. مانند همین مطلب در مورد قومی که در مقابل شماست نیز نازل شده است. «وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ»{و از میان قوم موسی جماعتی هستند که به حقّ راهنمایی می کنند و به حق داوری می نمایند.} - . أعراف/159 - . ربیع بن أنس نقل میکند که پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - این آیه را قرائت کردند و فرمودند: قومی از امّت من همواره بر راه حق خواهند بود، تا زمانی که عیسی بن مریم پایین بیاید. سپس روایت عیاشی را نقل کرده و بعد میگوید: از امام باقر و امام صادق - علیهما السلام – روایت شده است که فرمودند: مقصود از آن قوم، ما هستیم. - .[1] مجمع البیان 4 : 503 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی مَعْشَرٍ عَنْ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَأْخُذُونَ
ص: 6
کَمَا أَخَذَتِ الْأُمَمُ مِنْ قِبْلِکُمْ ذِرَاعاً بِذِرَاعِ وَ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ بَاعاً بِبَاعٍ حَتَّی لَوْ أَنَّ أَحَداً مِنْ أُولَئِکَ دَخَلَ جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ قَالَ (1) قَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ إِنْ شِئْتُمْ فَاقْرَءُوا الْقُرْآنَ کَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْکُمْ قُوَّةً وَ أَکْثَرَ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ قَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ الْخَلَاقُ الدِّینُ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِکُمْ کَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ بِخَلاقِهِمْ (2) حَتَّی فَرَغَ مِنَ الْآیَةِ قَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَمَا صَنَعَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی قَالَ وَ مَا النَّاسُ إِلَّا هُمْ (3).
**[ترجمه]أمالی الطوسی: أبوهُرَیْره از پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل میکند که ایشان فرمودند: شما ذراع به ذراع و وجب به وجب و قدم به قدم همان راهی را میروید که امت های پیشین رفته اند؛ حتی اگر یکی از آنان به لانه سوسماری داخل شده باشد، شما نیز این کار را میکنید.
راوی میگوید: ابوهریره گفت: اگر میخواهید، قرآن بخوانید؛ «کَالَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ کَانُواْ أَشَدَّ مِنکُمْ قُوَّةً وَأَکْثَرَ أَمْوَالاً وَأَوْلاَداً فَاسْتَمْتَعُواْ بِخَلاقِهِمْ »{[حال شما] چون کسانی است که پیش از شما بودند: آنان از شما نیرومندتر و دارای اموال و فرزندان بیشتر بودند، پس، از نصیب خویش [در دنیا] برخوردار شدند.} - . توبه/ 69 - ، ابوهریره گفت: «خلاق» یعنی دین «فَاسْتَمْتَعْتُم بِخَلاَقِکُمْ کَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ بِخَلاَقِهِمْ» {و شما [در باطل] فرو رفتید همان گونه که آنان فرو رفتند} - . همان - و آیه را تا پایان خواند.
گفتند: ای پیامبر خدا! یهود و نصاری چه کردند؟ ایشان در جواب فرمودند: مقصود از مردم همانها هستند. - 3. أمالی طوسی 1 : 272 و 273 -
**[ترجمه]
تفسیر الخلاق بالدین غریب و المشهور فی اللغة و التفسیر أنه بمعنی النصیب و لعل المعنی أنهم جعلوا ما أصابهم من الدین وسیلة لتحصیل اللذات الفانیة الدنیویة.
قال الطبرسی رحمه الله تعالی فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ أی بنصیبهم و حظهم من الدنیا أی صرفوها فی شهواتهم المحرمة علیهم و فیما نهاهم الله عنه ثم أهلکوا وَ خُضْتُمْ أی دخلتم فی الباطل (4).
وَ قَالَ وَرَدَتِ الرِّوَایَةُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ فِی هَذِهِ الْآیَةِ مَا أَشْبَهَ اللَّیْلَةَ بِالْبَارِحَةِ کَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ هَؤُلَاءِ بَنُو إِسْرَائِیلُ شُبِّهْنَا بِهِمْ لَا أَعْلَمُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَتَّبَعُنَّهُمْ حَتَّی لَوْ دَخَلَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ. (5).
ص: 7
وَ رُوِیَ مِثْلُ ذَلِکَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَتَأْخُذُنَّ کَمَا أَخَذَتِ الْأُمَمُ مِنْ قَبْلِکُمْ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ وَ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ بَاعاً بِبَاعٍ حَتَّی لَوْ أَنَّ أَحَداً مِنْ أُولَئِکَ دَخَلَ جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمَا صَنَعَتْ فَارِسُ وَ الرُّومُ وَ أَهْلُ الْکِتَابِ قَالَ فَهَلِ النَّاسُ إِلَّا هُمْ (1).
وَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ أَنْتُمْ أَشْبَهُ الْأُمَمِ بِبَنِی إِسْرَائِیلَ سَمْتاً وَ هَدْیاً تَتَّبِعُونَ عَمَلَهُمْ حَذْوَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ غَیْرَ أَنِّی لَا أَدْرِی أَ تَعْبُدُونَ الْعِجْلَ أَمْ لَا.
و
قَالَ حُذَیْفَةُ الْمُنَافِقُونَ الَّذِینَ فِیکُمُ الْیَوْمَ شَرٌّ مِنَ الْمُنَافِقِینَ الَّذِینَ کَانُوا عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْنَا وَ کَیْفَ قَالَ أُولَئِکَ کَانُوا یُخْفُونَ نِفَاقَهُمْ وَ هَؤُلَاءِ أَعْلَنُوهُ.
أورد جمیعها الثعلبی فی تفسیره (2).
**[ترجمه]تفسیر واژه «الخلاق» به دین تفسیر نامأنوسی است. از نظر لغوی و تفسیری مشهور است که «الخلاق» به معنای بهره و نصیب است. شاید معنای آیه این گونه باشد که آنان دینی که به آنها رسیده است را وسیله ای برای کسب لذتهای ناپایدار دنیوی قرار دادند.
طبرسی - رحمه الله تعالی – مینویسد: «فَاستمتعوا بخلاقهم» یعنی به نصیب و بهرهاشان از دنیا، یعنی نصیبشان از دنیا را در شهواتی که بر آنها حرام بود خدا آنها را از آن نهی کرده بود به کار بستند و سپس به هلاکت رسیدند. «خُضتم»، یعنی در راه باطل گام نهادید. - 4. مجمع البیان 5 : 48 -
وی همچنین میگوید: از ابن عباس روایت شده که در مورد این آیه چنین گفت: ما أشبه اللیلةُ بالبارحة { امشب چقدر شبیه دیشب است}، منظور از «کالذین من قبلکم» این قوم بنیاسرائیل هستند که ما به آنها تشبیه شدیم. من چیزی در این مورد نمیدانم، فقط میدانم که پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، شما نیز از به راه آنان میروید؛ حتی اگر یکی از آنها به لانه سوسماری داخل شده باشد، شما نیز داخل خواهید شد. - . به در السیوطی 3 : 255 مراجعه کنید. -
مانند همین روایت از ابوسعید خدری نیز روایت شده است که پیامبر - صلی الله علیه و آله – فرمودند: «شما ذراع ذراع و وجب وجب و قدم به قدم همان راهی را در پیش میگیرید که امتهای قبل از شما در پیش گرفتند؛ حتی اگر یکی از آنها به لانه سوسماری داخل شده باشد، شما نیز داخل خواهید شد. گفتند: ای رسول خدا! همانطور که فارسها و رومیان و اهل کتاب عمل کردند؟ فرمودند: مگر منظور از مردم غیر از اینهاست!؟ - . این حدیث را میتوان در این منابع دید: صحیح بخاری: باب 50 کتاب الأنبیاء و باب 14 کتاب الإعتصام، صحیح مسلم: حدیث 6 کتاب العلم، سنن إبن ماجه: باب 17 کتاب الفتن، مسند الإمام أحمد بن حنبل:2 : 325 ، 327 ، 336 ، 367 ، 450 ، 511 ، 527 و 3 : 84 ، 89 ، 94 -
عبدالله بن مسعود گفته است: در میان امتها، شبیهترین امت به قوم بنیاسرائیل از نظرسمت و سو و هدایت، شما هستید. گام به گام اعمال آنان را تقلید میکنید. فقط نمیدانم آیا گوسالهپرست هم میشوید یا نه؟ و حذیفه نیز گفته است: منافقانی که امروز در میان شما هستند، بدتر از منافقان دوره رسول خدا - صلی الله علیه و آله - میباشند. گفتیم: چطور؟ گفت: منافقان آن زمان نفاق خود را پنهان میکردند، اما اینان نفاقشان را آشکار میکنند. همه اینها را ثعلبی را در تفسیر خود آورده است. - 2. مجمع البیان 5 : 49 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ (3) یَقُولُ حَالًا بَعْدَ حَالٍ لَتَرْکَبُنَّ سُنَّةَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ لَا تُخْطِئُونَ طَرِیقَهُمْ وَ لَا یُخْطِئُ شِبْرٌ بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعٌ بِذِرَاعٍ وَ بَاعٌ بِبَاعٍ حَتَّی أَنْ لَوْ کَانَ مَنْ قَبْلَکُمْ دَخَلَ جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ قَالُوا الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی تَعْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَنْ أَعْنِی لَتَنْقُضُنَّ عُرَی الْإِسْلَامِ عُرْوَةً عُرْوَةً فَیَکُونُ أَوَّلُ مَا تَنْقُضُونَ مِنْ دِینِکُمُ الْأَمَانَةَ وَ آخِرُهُ الصَّلَاةَ (4).
**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَن طَبَقٍ» {که قطعاً از حالی به حالی برخواهید نشست} - 3. انشقاق/ 19 -
وی مینویسد: از حالی به دنبال حالی؛ یعنی شما گام به گام و مو به مو بر سنت پیشینیان عمل میکنید و از راهی که آنان رفتهاند منحرف نمیشوید و وجب به وجب و ذراع به ذراع و قدم به قدم به همان راه میروید؛ به گونهای که اگر فردی از پیشینیان شما به لانه سوسماری داخل شده باشد، شما نیز داخل میشوید. گفتند: ای رسول خدا! منطورتان یهودیان و نصرانیان است؟ فرمودند: پس منظورم چه کسی است!؟ سوگند که شما ریسمانهای اسلام را یکی پس از دیگری از هم میگسلید، اولین چیزی که از دینتان تباه میکنید امانت است و آخرینِ آنها نماز است. - .[2]
تفسیر القمی : 718 . و مانند همین در مسند ابن حنبل 4 : 125 نیز آمده است. -
**[ترجمه]
قال فی النهایة القذذ ریش السهم و منه
الحدیث لَتَرْکَبُنَّ سَنَنَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ حَذْوَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ.
أی کما یقدر کل واحدة منها علی قدر صاحبتها
ص: 8
و تقطع یضرب مثلا للشیئین یستویان و لا یتفاوتان.
**[ترجمه]مؤلف النهایه نوشته است: «القَذَذ» به معنی پرهای اطراف تیر است. از همین باب است این حدیث که میفرماید: شما مو به مو بر سنّتهای پیشینیان خود خواهید رفت؛ یعنی همانطور که هر یک از پرهای تیر به اندازه پرهای دیگر آن اندازهگیری و بریده می شود. این مثَل برای بیان تساوی دو چیز که هیچ تفاوتی با هم ندارند، زده میشود.
**[ترجمه]
جا، المجالس للمفید مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْجَوَّانِیُّ عَنِ الْمُظَفَّرِ الْعَلَوِیِّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ نُصَیْرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَفْصٍ عَنْ خَالِدٍ الْقَطَوَانِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ أَرْقَمَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الْخَنْسَاءِ عَنْ زِیَادِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ فَرْوَةَ الظَّفَارِیِّ قَالَ سَمِعْتُ سَلْمَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَفْتَرِقُ أُمَّتِی ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ عَلَی الْحَقِّ لَا یَنْقُصُ الْبَاطِلُ مِنْهُ شَیْئاً یُحِبُّونَنِی وَ یُحِبُّونَ أَهْلَ بَیْتِی مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الذَّهَبِ الْجَیِّدِ کُلَّمَا أَدْخَلْتَهُ النَّارَ فَأَوْقَدْتَ عَلَیْهِ لَمْ یَزِدْهُ إِلَّا جَوْدَةً وَ فِرْقَةٌ عَلَی الْبَاطِلِ لَا یَنْقُصُ الْحَقُّ مِنْهُ شَیْئاً یُبْغِضُونَنِی وَ یُبْغِضُونَ أَهْلَ بَیْتِی مَثَلُهُمْ مَثَلُ الْحَدِیدِ کُلَّمَا أَدْخَلْتَهُ النَّارَ فَأَوْقَدْتَ عَلَیْهِ لَمْ یَزِدْهُ إِلَّا شَرّاً وَ فِرْقَةٌ مُدَهْدَهَةٌ عَلَی مِلَّةِ السَّامِرِیِّ لَا یَقُولُونَ لا مِساسَ لَکِنَّهُمْ یَقُولُونَ لَا قِتَالَ إِمَامُهُمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ قَیْسٍ الْأَشْعَرِیُّ (1).
**[ترجمه]مجالس مفید: فروة ظفاری نقل کرده، از سلمان – رضی الله عنه - شنیدم که میگفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: امت من به سه فرقه تقسیم میشوند؛ یک فرقه بر حق بوده و باطل در آنها راه پیدا نمیکند و به من و اهل بیتم محبت دارند و مانند طلای ناب هستند که هرگاه به آتش بیندازی و شعله آتش را بر آن افزون کنی، بر مرغوبیت آن افزوده میشود. فرقهای دیگر بر باطلاند و بهرهای از حق ندارند و بر من و اهل بیتم بغض میورزند و مانند آهن هستند که هرگاه آن را به آتش بیفکنی و شعله آتش را بر آن افزون کنی، چیزی جز پلیدی به آن افزوده نمیشود. فرقهای دیگر در نوساناند و برآیین سامریاند، «لا مِساسَ» {به من نزدیک نشوید} نمیگویند؛ ولی میگویند «لا قتالَ» {جنگ نکنید}، پیشوای این فرقه عبدالله بن قیس اشعری است. - .[1]امالی المفید : 26 -
**[ترجمه]
دهدهت الحجر أی دحرجته و لعله کنایة عن اضطرابهم فی الدین و تزلزلهم بشبهات المضلین.
lt;meta info="\\"دَهدهتُ الحجرَ\\" یعنی سنگ را غلتاندم. شاید این تعبیر کنایه از تشویش در دین و تزلزل آنان با شبهههای گمراهان است.
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ قَالَ یَا زُرَارَةُ أَ وَ لَمْ تَرْکَبْ هَذِهِ الْأُمَّةُ بَعْدَ نَبِیِّهَا طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ فِی أَمْرِ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ (2).
**[ترجمه]تفسیر علی بن إبراهیم: زراره از امام باقر- علیه السلام – نقل کرده که ایشان درباره آیه «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَق»{قطعاً از حالی به حالی برخواهید نشست.} - . انشقاق / 19 - فرمودند: ای زراره! آیا این امت بعد از پیامبرشان در مورد فلانی و فلانی و فلانی از حالی بر ننشستند؟ - . تفسیر القمی : 718 -
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَیْفٍ عَنْ أَخِیهِ عَنْ أَبِیهِ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَارِدٍ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ حَدِیثٌ یَرْوِیهِ النَّاسُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ حَدِّثْ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لَا حَرَجَ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَنُحَدِّثُ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ بِمَا سَمِعْنَاهُ وَ لَا حَرَجَ عَلَیْنَا قَالَ أَ مَا سَمِعْتَ مَا قَالَ کَفَی بِالْمَرْءِ کَذِباً أَنْ یُحَدِّثَ بِکُلِّ مَا سَمِعَ
ص: 9
فَقُلْتُ وَ کَیْفَ هَذَا قَالَ مَا کَانَ فِی الْکِتَابِ أَنَّهُ کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ یحدث (فَحَدِّثْ) أَنَّهُ کَائِنٌ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَا حَرَجَ (1).
**[ترجمه]معانی الأخبار: عبدالأعلی بن أعین نقل کرده، به امام صادق - علیه السلام - عرض کردم: فدایتان شوم! مردم حدیثی از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - روایت میکنند که ایشان فرمودهاند: هر چه در مورد بنیاسرائیل میدانید بر زبان آورید که اشکالی ندارد؟ امام فرمودند: آری. عرض کردم: یعنی اگر چیزهایی که در مورد بنی اسرائیل شنیدهایم را به زبان بیاوریم، اشکالی بر ما نیست؟ فرمودند: آیا این سخن را نشنیدهای که میگویند: برای دروغگو بودن آدمی کافیست هر آنچه را که شنیده نقل کند؟ عرض کردم: پس معنای این حدیث چیست؟ فرمودند: یعنی هر چه که در قرآن در مورد بنیاسرائیل آمده است گفته میشود، در این امت نیز بیاشکال مانند آن اتفاق میافتد. - .[4] معانی الأخبار : 158 -
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلُّ مَا کَانَ فِی الْأُمَمِ السَّالِفَةِ فَإِنَّهُ یَکُونُ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ مِثْلُهُ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ (2).
**[ترجمه]إکمال الدین: غیاث بن إبراهیم از امام صادق و ایشان از پدرانشان - علیهم السلام - نقل میکردهاند که رسول خدا – صلی الله علیه و آله - فرمودند: هر آنچه بر سر امّت های پیشین رفته است، مانند آن قدم به قدم و مو به مو بر سر این امّت نیز خواهد آمد. - 4. کمال الدین : 567 -
**[ترجمه]
شف، کشف الیقین مِنْ کِتَابِ أَحْمَدَ بْنِ مَرْدَوَیْهِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ جَنْدَلِ بْنِ وَالِقٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ عُلَیْمٍ عَنْ سَلْمَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَیْضاً مِنْ کِتَابِ أَخْطَبِ خُوارِزْمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَغْدَادِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الزَّیْنَبِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُرَّةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَاصِمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ أَبِی الشَّوَارِبِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ سَلْمَانَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَفْتَرِقُ أُمَّتِی بَعْدِی ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ أَهْلُ حَقٍّ لَا یَشُوبُونَهُ بِبَاطِلٍ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الذَّهَبِ کُلَّمَا فَتَنْتَهُ بِالنَّارِ ازْدَادَ جَوْدَةً وَ طِیباً وَ إِمَامُهُمْ هَذَا لَأَحَدُ الثَّلَاثَةِ وَ هُوَ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ بِهِ فِی کِتَابِهِ إِماماً وَ رَحْمَةً وَ فِرْقَةٌ أَهْلُ بَاطِلٍ لَا یَشُوبُونَهُ بِحَقٍّ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ خَبَثِ الْحَدِیدِ کُلَّمَا فتنتهم (فَتَنْتَهُ) بِالنَّارِ ازْدَادَ خَبَثاً وَ نَتْناً وَ إِمَامُهُمْ هَذَا لَأَحَدُ الثَّلَاثَةِ وَ فِرْقَةٌ أَهْلُ ضَلَالَةٍ مُذَبْذَبِینَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ إِمَامُهُمْ هَذَا لَأَحَدُ الثَّلَاثَةِ قَالَ فَسَأَلْتُهُ عَنْ أَهْلِ الْحَقِّ وَ إِمَامِهِمْ فَقَالَ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ أَمْسَکَ عَنِ الِاثْنَیْنِ فَجَهَدْتُ أَنْ یُسَمِّیَهُمَا فَلَمْ یَفْعَلْ (3).
**[ترجمه]کشف الیقین: نیز از کتاب احمد بن مردویه همین حدیث را از سلمان – رضی الله عنه - نقل کرده است.
همچنین در کتاب أخطب خوارزم از أصبغ بن نباته از سلمان نقل شده که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: امت من، پس از من به سه فرقه تقسیم میشوند؛ یک فرقه اهل حقاند و باطل در آنها راه نمییابد، مثَل آنها مانند طلای نابی است که هر چه آن را با آتش بگدازانی، مرغوبیت و خلوصش بیشتر میشود. پیشوایشان این شخص – از بین این سه - است که او همان است که خداوند در قرآن به پیروی او امر کرده است: «اماماً و رحمة». فرقه دیگر اهل باطل بوده و حق در آنها راهی ندارد، مثَل آنها مانند آهن فاسدی است که هر چه آن را در آتش گداخته کنید، فساد و تعفن آن بیشترمیشود. پیشوایشان، این شخص - از بین این سه - میباشد. و فرقهای اهل ضلالتاند، و متحیرند و نه متمایل به فرقه اول بوده و نه متمایل به فرقه دوم، و پیشوایشان این شخص - از بین این سه - است. سلمان میگوید: از ایشان راجع به اهل حق و پیشوایشان پرسیدم؛ ایشان فرمودند: پیشوایشان علی بن ابیطالب، امام متقین است و از معرفی نام آن دو نفر دیگر خودداری نمودند؛ اصرار کردم که نام آن دو را هم بگویند، ولی نام نبردند. - . الیقین فی إمرة امیرالمؤمنین -
**[ترجمه]
جا، المجالس للمفید الْمَرَاغِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ
ص: 10
الضَّرِیرِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ أَرْقَمَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی عَقِیلٍ قَالَ:: کُنَّا عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَتَفَرَّقَنَّ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ الْفِرَقَ کُلَّهَا ضَالَّةٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَنِی وَ کَانَ مِنْ شِیعَتِی (1).
**[ترجمه]مجالس المفید: ابوعقیل نقل کرده، روزی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بودیم، ایشان فرمودند: یقیناً این امت هفتاد و سه فرقه خواهند شد، و سوگند به آن که جانم در دست اوست، همه این فرقهها در گمراهیاند، مگر فرقهای که از من پیروی کنند و از شیعیان من باشد. - .[2]
امالی المفید : 132 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُهَاجِرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: ارْتَدَّ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ وَ نَاسٌ مِنَ الْعَرَبِ لَمَّا مَاتَ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا نُصَلِّی وَ لَا نُؤَدِّی الزَّکَاةَ فَأَبَی عَلَیْهِمْ أَبُو بَکْرٍ ذَلِکَ وَ قَالَ لَا أَحُلُّ عُقْدَةً عَقَدَهَا رَسُولُ اللَّهِ وَ لَا أَنْقُصُکُمْ شَیْئاً مِمَّا أَخَذَ مِنْکُمْ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَأُجَاهِدَنَّکُمْ وَ لَوْ مَنَعْتُمُونِی عِقَالًا مِمَّا أَخَذَ مِنْکُمْ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَجَاهَدْتُکُمْ عَلَیْهِ ثُمَّ قَرَأَ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ (2) حَتَّی فَرَغَ مِنَ الْآیَةِ فَتَحَصَّنَ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ هُوَ وَ نَاسٌ مِنْ قَوْمِهِ فِی حِصْنٍ وَ قَالَ الْأَشْعَثُ اجْعَلُوا لِسَبْعِینَ مِنَّا أَمَاناً فَجَعَلَ لَهُمْ وَ نَزَلَ فَعَدَّ سَبْعِینَ وَ لَمْ یُدْخِلْ نَفْسَهُ فِیهِمْ فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ إِنَّهُ لَا أَمَانَ لَکَ إِنَّا قَاتِلُوکَ قَالَ أَ فَلَا أَدُلُّکَ عَلَی خَیْرٍ مِنْ ذَلِکَ تَسْتَعِینُ بِی عَلَی عَدُوِّکَ وَ تُزَوِّجُنِی أُخْتَکَ فَفَعَلَ (3).
أقول: قال السید بن طاوس رحمه الله ذکر العباس بن عبد الرحیم المروزی فی تاریخه لم یلبث الإسلام بعد فوت النبی صلی الله علیه و آله فی طوائف العرب إلا فی أهل المدینة و أهل مکة و أهل الطائف و ارتد سائر الناس ثم قال ارتدت بنو تمیم و الرباب (4)
ص: 11
و اجتمعوا علی مالک بن نویرة الیربوعی و ارتدت ربیعة کلها و کانت لهم ثلاثة عساکر عسکر بالیمامة مع مسیلمة الکذاب و عسکر مع معرور الشیبانی و فیه بنو شیبان و عامة بکر بن وائل و عسکر مع الحطیم العبدی و ارتد أهل الیمن ارتد الأشعث بن قیس فی کندة و ارتد أهل مأرب مع الأسود العنسی و ارتدت بنو عامر إلا علقمة بن علاثة.
**[ترجمه]امالی الطوسی: ابراهیم نقل کرده، وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله – وفات کردند، أشعث بن قیس و عدهای دیگر مرتد شدند و گفتند که ما نماز میخوانیم ولی دیگر زکات نمیدهیم. ابوبکر زیر بار این سخن آنها نرفت و گفت که من گرهای را که پیامبر بسته است باز نمیکنم و چیزی کمتر از آنچه که پیامبر از شما میگرفت، کم نمیکنم و با شما مبارزه میکنم، و اگر ذرهای از زکاتی را که پیامبر خدا از شما میگرفت به من ندهید، با شما خواهم جنگید. سپس این آیه را خواند: «وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ» {و محمد، جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند، نیست.} - . آل عمران / 144 -
تا پایان آیه. أشعث بن قیس و تعدادی از افراد قبیلهاش در قلعهای پناه گرفتند و أشعث گفت: برای هفتاد نفر از ما امان قرار دهید. ابوبکر قبول کرد و آنها از قلعه پایین آمدند، اشعث هفتاد نفر شمرد، ولی خودش را در میان آنها نشمرد. ابوبکر به او گفت: تو در امان نیستی و ما تو را میکشیم. أشعث گفت: میخواهی پیشنهادی بهتری به تو کنم؟ از من در برابر دشمنانت کمک بگیر و در مقابل خواهرت را به عقد من در آور. ابوبکر نیز چنین کرد. - 2. امالی الطوسی 1 : 268-269 -
میگویم: سید بن طاووس - رحمه الله – میگوید: عباس بن عبدالرحیم مروزی در تاریخ خود نقل کرده است: پس از وفات پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم - دین اسلام تنها در مدینه، مکه و طایف باقی ماند و سایر مردم مرتد شدند. سپس میگوید: قبیله بنیتمیم - 3. بنو تمیم قبیله بزرگی که از شاخه عدنانی بوده و نسب این قبیله به تمیم بن مر بن أدّ بن طابجه بن الیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان، میرسد. تمیم بطون زیادی داشته و بیش از بیست تیره داشته است. در سال نهم هجری، حدود هفتاد یا هشتاد تن از سران این قبیله برای بیعت نزد پیامبر صلی الله علیه و آله جمع شدند و ماجرای اجتماع آنها در تواریخ آمده است. به سیره ابن هشام 2 : 56 ، تاریخ طبری 3 : 115 ، صحیح بخاری 3 : 52 و ترمذی باب 73 کتاب المناقب مراجعه کنید. -
و رباب مرتد شدند و به گرد مالک بن نویره یربوعی جمع شدند. قبیله ربیعه نیز که دارای سه لشکر بودند به کلی مرتد شدند؛ لشکری در یمامه با مسیلمه کذّاب، لشکری با معرور شیبانی که متشکل از بنیشیبان و همه خاندان بکر بن وائل بود، و لشکری با حطیم عبدی. علاوه بر این، اهل یمن نیز مرتد شدند و أشعث بن قیس هم در کنده مرتد شد. اهل مأرب نیز با أسود عنسی مرتد شدند، و بنیعامر هم به جز علقمه بن علاثه، همگی مرتد شدند.
**[ترجمه]
وَ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ تَفْسِیرِ الثَّعْلَبِیِّ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً (1) بِإِسْنَادِهِ عَنْ ذَاذَانَ أَبِی عُمَرَ قَالَ قَالَ لِی عَلِیٌّ علیه السلام أَبَا عُمَرَ أَ تَدْرِی کَمِ افْتَرَقَتِ الْیَهُودُ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ افْتَرَقَتْ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا فِی الْهَاوِیَةِ إِلَّا وَاحِدَةً هِیَ نَاجِیَةٌ أَ تَدْرِی عَلَی کَمِ افْتَرَقَتِ النَّصَارَی قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ افْتَرَقَتْ عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا فِی الْهَاوِیَةِ إِلَّا وَاحِدَةً هِیَ النَّاجِیَةُ أَ تَدْرِی عَلَی کَمْ تَفْتَرِقُ هَذِهِ الْأُمَّةُ قُلْتُ اللَّهُ أَعْلَمُ قَالَ تَفْتَرِقُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا فِی الْهَاوِیَةِ إِلَّا وَاحِدَةً هِیَ النَّاجِیَةُ وَ أَنْتَ مِنْهُمْ یَا أَبَا عُمَرَ (2).
ص: 12
**[ترجمه]ابن بطریق - رحمه الله تعالی - از تفسیر ثعلبی در ذیل این سخن خداوند متعال که: «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً» {کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و فرقه فرقه شدند} - . انعام / 159 -
به سند خود از ذاذان أباعمر نقل کرده که: امام علی - علیه السلام - به من فرمودند: ای اباعمر! آیا میدانی که قوم یهود به چند فرقه تقسیم شدند؟ گفتم: خدا و رسولش بهتر میدانند. ایشان فرمودند: آنها به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند که جز یک فرقه که نجات مییابند، همگی آنها در جهنم هستند. میدانی که نصاری به چند فرقه تقسیم شدند؟ گفتم: خدا و رسولش بهتر میدانند. ایشان فرمودند: آنها به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند که جز یک فرقه که نجات مییابند، همگی آنها در جهنم هستند. میدانی این امت به چند فرقه تقسیم میشوند؟ گفتم: خدا بهتر میداند. فرمودند: این امت به هفتاد و سه فرقه تقسیم میشوند و جز یک فرقه که نجات مییابند و تو نیز ای اباعمر از آنها خواهی بود، همگی در جهنم هستند. - 2. عمده إبن بطریق : 241 -
**[ترجمه]
یل، الفضائل لابن شاذان فض، کتاب الروضة بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ النَّاسُ حَوْلَهُ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ رَأْسُ الْیَهُودِ وَ رَأْسُ النَّصَارَی فَسَلَّمَا وَ جَلَسَا فَقَالَ الْجَمَاعَةُ بِاللَّهِ عَلَیْکَ یَا مَوْلَانَا اسْأَلْهُمْ حَتَّی نَنْظُرَ مَا یَعْمَلُونَ قَالَ علیه السلام لِرَأْسِ الْیَهُودِ یَا أَخَا الْیَهُودِ قَالَ لَبَّیْکَ قَالَ عَلَی کَمِ انْقَسَمَتْ أُمَّةُ نَبِیِّکُمْ قَالَ هُوَ عِنْدِی فِی کِتَابٍ مَکْنُونٍ قَالَ علیه السلام قَاتَلَ اللَّهُ قَوْماً أَنْتَ زَعِیمُهُمْ یُسْأَلُ عَنْ أَمْرِ دِینِهِ فَیَقُولُ هُوَ عِنْدِی فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی رَأْسِ النَّصَارَی وَ قَالَ لَهُ کَمِ انْقَسَمَتْ أُمَّةُ نَبِیِّکُمْ قَالَ عَلَی کَذَا وَ کَذَا فَأَخْطَأَ فَقَالَ علیه السلام لَوْ قُلْتَ مِثْلَ قَوْلِ صَاحِبِکَ لَکَانَ خَیْراً لَکَ مِنْ أَنْ تَقُولَ وَ تُخْطِئَ وَ لَا تَعْلَمُ ثُمَّ أَقْبَلَ علیه السلام عِنْدَ ذَلِکَ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أَنَا أَعْلَمُ مِنْ أَهْلِ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ وَ أَعْلَمُ مِنْ أَهْلِ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ وَ أَعْلَمُ مِنْ أَهْلِ الْقُرْآنِ بِقُرْآنِهِمْ أَنَا أَعْرَفُ کَمِ انْقَسَمَتِ الْأُمَمُ أَخْبَرَنِی بِهِ أَخِی وَ حَبِیبِی وَ قُرَّةُ عَیْنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ قَالَ افْتَرَقَتِ الْیَهُودُ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ وَصِیَّهُ وَ افْتَرَقَتِ النَّصَارَی عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فَإِحْدَی وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ وَصِیَّهُ وَ سَتَفَرَّقُ أُمَّتِی عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ وَصِیِّی وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی مَنْکِبِی ثُمَّ قَالَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً حَلَّتْ عُقَدَ الْإِلَهِ فِیکَ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّخَذَتْ مَحَبَّتَکَ وَ هُمْ شِیعَتُکَ (1).
**[ترجمه]الفضائل، الروضة: سُلیم بن قیس نقل کرده، در مسجد کوفه در محضر علی بن أبیطالب - علیه السلام - بودم و در حالی که مردم به دور ایشان جمع بودند، رئیس یهودیان و رئیس نصرانیان وارد شدند و سلام کردند و نشستند. مردم گفتند: ای مولای ما! شما را به خدا از آنها سؤال کنید تا ببینیم آنها چه میکنند. امام - علیه السلام - به رئیس یهودیان فرمودند: ای برادر یهودی! گفت: بفرمایید. فرمودند: امتِ پیامبرِ شما به چند دسته تقسیم شدند؟ او گفت: جواب این سوال در کتابی نزد من محفوظ است. امام - علیه السلام - فرمودند: خدا بکشد آنهایی را که تو زعیمشان باشی؛ از او در مورد دینشان بپرسند و او بگوید جوابش در کتابی نزد من محفوظ است. سپس روی به رئیس نصرانیان کرده و به او فرمودند: امتِ پیامبر شما به چند دسته تقسیم شدند؟ گفت: به فلان تعداد دسته. امام - علیه السلام - فرمودند: اگر مانند همراهت جواب میدادی، بهتر از این بود که سخن بگویی و خطا کنی و ندانی.
سپس امام - علیه السلام - رو به مردم کرده و فرمودند: ای مردم من داناتر از اهل تورات به توراتشان و داناتر از اهل انجیل به انجیلشان و داناتر از اهل قرآن به قرآنشان هستم؛ من میدانم که امتها به چند فرقه تقسیم شدند. برادر و محبوب و نور چشمم، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مرا آگاه نمود و گفت: یهودیان به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند که هفتاد تای آنها در آتشاند و تنها یک فرقهاشان که از وصی پیامبرشان پیروی کردند در بهشتاند، و نصرانیان به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند که هفتاد و یک فرقه از آنها در آتشاند و تنها یک فرقهاشان که از وصی پیامبرشان پیروی کردند در بهشتاند، و امت من نیز به هفتاد و سه فرقه تقسیم خواهند شد که هفتاد و دو فرقه آنها در آتشاند و یک فرقه در بهشت هستند و آنها همانهایی هستند که از وصی من پیروی کنند و دستشان را بر شانه من زدند.
سپس فرمودند: هفتاد و دو فرقه، عهد معبود در مورد تو را نقض میکنند و فقط یک فرقه در بهشت خواهند بود؛ همانهایی که محبت تو را در پیش گرفتهاند که همان شیعیان تو باشند. - . کتاب سلیم مقدمه : 25 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا (2) قَالَ أَمَّا
ص: 13
الَّذِی فِیهِ شُرَکَاءُ مُتَشَاکِسُونَ فُلَانٌ الْأَوَّلُ یُجْمِعُ الْمُتَفَرِّقُونَ وِلَایَتَهُ وَ هُمْ فِی ذَلِکَ یَلْعَنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ یَبْرَأُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ فَأَمَّا رَجُلٌ سَلَمٌ لِرَجُلٍ فَإِنَّهُ الْأَوَّلُ حَقّاً وَ شِیعَتُهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْیَهُودَ تَفَرَّقُوا مِنْ بَعْدِ مُوسَی عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً مِنْهَا فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ تَفَرَّقَتِ النَّصَارَی بَعْدَ عِیسَی عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا فِی الْجَنَّةِ وَ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ وَ تَفَرَّقَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ بَعْدَ نَبِیِّهَا صلی الله علیه و آله عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ مِنَ الثَّلَاثِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً تَنْتَحِلُ وَلَایَتَنَا وَ مَوَدَّتَنَا اثْنَتَا عَشْرَةَ فِرْقَةً مِنْهَا فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ سِتُّونَ فِرْقَةً مِنْ سَائِرِ النَّاسِ فِی النَّارِ (1).
**[ترجمه]کافی: ابوخالد کابلی نقل کرده که امام باقر - علیه السلام - فرمودند: «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا» {مَثَلی زده است: مردی است که چند خواجه ناسازگار در [مالکیّت] او شرکت دارند [و هر یک او را به کاری می گمارند] و مردی است که تنها فرمانبر یک مرد است. آیا این دو در مَثَل یکسانند؟} - . زمر / 29 - ، فرمودند: منظور از کسی که چند خواجه ناسازگار در [مالکیّت] او شراکت دارند، فلان اول است که از همگسیختگان تحت ولایت اویند و برخی از آنان برخی دیگر را لعنت میکنند و بعضی از بعضی دیگر تبری میجویند. و اما مراد از مردی که تنها فرمانبر یک مرد است، همانا کسی است که به حق اول است و همچنین شیعیان او.
سپس فرمودند: قوم یهود بعد از موسی هفتاد و یک فرقه شدند که یک فرقه از آنها در بهشت و هفتاد فرقه دیگر در آتشاند. و نصرانیان بعد از عیسی - علیه السلام - هفتاد و دو فرقه شدند که که یک فرقه از آنها در بهشت و هفتاد و یک فرقه دیگر در آتشاند. و این امت نیز بعد از پیامبرشان - صلی الله علیه و آله - هفتاد و سه فرقه شدند که هفتاد و دو فرقه آنها در آتش و یک فرقه در بهشت خواهند بود. از میان این هفتاد و سه فرقه، سیزده فرقه مدعی ولایت و دوستی ما هستند که دوازده تای آنها در آتش و تنها یکی از آنان در بهشت خواهند بود. و در میان دیگران همگی شصت فرقه دیگر در آتش خواهند بود. - 1. الکافی 8 : 224 -
**[ترجمه]
أَقُولُ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ، عَنْ سَلْمَانَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَتَرْکَبُنَّ أُمَّتِی سُنَّةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ حَذْوَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ وَ بَاعاً بِبَاعٍ حَتَّی لَوْ دَخَلُوا جُحْراً لَدَخَلُوا فِیهِ مَعَهُمْ إِنَّ التَّوْرَاةَ وَ الْقُرْآنَ کَتَبَتْهُ یَدٌ وَاحِدَةٌ فِی رَقٍّ وَاحِدٍ بِقَلَمٍ وَاحِدٍ وَ جَرَتِ الْأَمْثَالُ وَ السُّنَنُ سَوَاءً (2) ثُمَّ قَالَ أَبَانٌ قَالَ سُلَیْمٌ وَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَقُولُ إِنَّ الْأُمَّةَ سَتَفَرَّقُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً مِنَ الثَّلَاثِ وَ سَبْعِینَ تَنْتَحِلُ مَحَبَّتَنَا أَهْلَ الْبَیْتَ وَاحِدَةٌ مِنْهَا فِی الْجَنَّةِ وَ اثْنَتَا عَشْرَةَ فِی النَّارِ وَ أَمَّا الْفِرْقَةُ النَّاجِیَةُ الْمَهْدِیَّةُ الْمُؤْمِنَةُ الْمُسْلِمَةُ الْمُوَفَّقَةُ الْمُرْشَدَةُ فَهِیَ الْمُؤْتَمَّةُ بِی الْمُسْلِمَةُ لِأَمْرِی الْمُطِیعَةُ لِی الْمُتَبَرِّئَةُ مِنْ عَدُوِّی الْمُحِبَّةُ لِی الْمُبْغِضَةُ لِعَدُوِّی الَّتِی قَدْ عَرَفَتْ حَقِّی وَ إِمَامَتِی وَ فَرْضَ طَاعَتِی مِنْ کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ فَلَمْ تَرْتَدَّ وَ لَمْ تَشُکَّ لِمَا قَدْ نَوَّرَ اللَّهُ فِی قَلْبِهَا مِنْ مَعْرِفَةِ حَقِّنَا وَ عَرَّفَهَا مِنْ فَضْلِنَا وَ أَلْهَمَهَا وَ أَخَذَ بِنَوَاصِیهَا فَأَدْخَلَهَا فِی شِیعَتِنَا حَتَّی اطْمَأَنَّتْ
ص: 14
قُلُوبُهَا وَ اسْتَیْقَنَتْ یَقِیناً لَا یُخَالِطُهُ شَکٌّ أَنِّی أَنَا وَ أَوْصِیَائِی بَعْدِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ هُدَاةٌ مُهْتَدُونَ الَّذِینَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ نَبِیِّهِ فِی آیٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ کَثِیرَةٍ وَ طَهَّرَنَا وَ عَصَمَنَا وَ جَعَلَنَا شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِهِ وَ حُجَّتَهُ فِی أَرْضِهِ وَ خُزَّانَهُ عَلَی عِلْمِهِ وَ مَعَادِنَ حُکْمِهِ وَ تَرَاجِمَةَ وَحْیِهِ وَ جَعَلَنَا مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنَ مَعَنَا لَا نُفَارِقُهُ وَ لَا یُفَارِقُنَا حَتَّی نَرِدَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَوْضَهُ کَمَا قَالَ: وَ تِلْکَ الْفِرْقَةُ الْوَاحِدَةُ مِنَ الثَّلَاثِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَةً هِیَ النَّاجِیَةُ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ جَمِیعِ الْفِتَنِ وَ الضَّلَالاتِ وَ الشُّبُهَاتِ هُمْ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ حَقّاً هُمْ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ... بِغَیْرِ حِسابٍ وَ جَمِیعُ تِلْکَ الْفِرَقِ الِاثْنَتَیْنِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَةً هُمُ الْمُتَدَیِّنُونَ بِغَیْرِ الْحَقِّ النَّاصِرُونَ دِینَ الشَّیْطَانِ الْآخِذُونَ عَنْ إِبْلِیسَ وَ أَوْلِیَائِهِ هُمْ أَعْدَاءُ اللَّهِ وَ أَعْدَاءُ رَسُولِهِ وَ أَعْدَاءُ الْمُؤْمِنِینَ یَدْخُلُونَ النَّارَ بِغَیْرِ حِسَابٍ بَرَءُوا مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ وَ أَشْرَکُوا بِاللَّهِ وَ کَفَرُوا بِهِ وَ عَبَدُوا غَیْرَ اللَّهِ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً یَقُولُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ یَحْلِفُونَ لِلَّهِ کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْ ءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُونَ قَالَ قِیلَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ رَأَیْتَ مَنْ قَدْ وَقَفَ فَلَمْ یَأْتَمَّ بِکُمْ وَ لَمْ یُضَادَّکُمْ وَ لَمْ یَنْصِبْ لَکُمْ وَ لَمْ یَتَوَلَّکُمْ وَ لَمْ یَتَبَرَّأْ مِنْ عَدُوِّکُمْ وَ قَالَ لَا أَدْرِی وَ هُوَ صَادِقٌ قَالَ لَیْسَ أُولَئِکَ مِنَ الثَّلَاثِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَةً إِنَّمَا عَنَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالثَّلَاثِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَةً الْبَاغِینَ النَّصَّابِینَ الَّذِینَ قَدْ شَهَرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ دَعَوْا إِلَی دِینِهِمْ فَفِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ مِنْهَا تَدِینُ بِدِینِ الرَّحْمَنِ وَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ تَدِینُ بِدِینِ الشَّیْطَانِ وَ تَتَوَلَّی عَلَی قَبُولِهَا وَ تَتَبَرَّأُ مِمَّنْ خَالَفَهَا فَأَمَّا مَنْ وَحَّدَ اللَّهَ وَ آمَنَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَعْرِفْ وَلَایَتَنَا وَ لَا ضَلَالَةَ عَدُوِّنَا وَ لَمْ یَنْصِبْ شَیْئاً وَ لَمْ یُحِلَّ وَ لَمْ یُحَرِّمْ وَ أَخَذَ بِجَمِیعِ مَا لَیْسَ بَیْنَ الْمُخْتَلِفِینَ مِنَ الْأُمَّةِ خِلَافٌ فِی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ بِهِ أَوْ نَهَی عَنْهُ وَ کَفَّ عَمَّا بَیْنَ الْمُخْتَلِفِینَ مِنَ الْأُمَّةِ خِلَافٌ فِی أَنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِهِ أَوْ نَهَی عَنْهُ فَلَمْ یَنْصِبْ شَیْئاً وَ لَمْ یُحَلِّلْ وَ لَمْ یُحَرِّمْ وَ لَا یَعْلَمُ وَ رَدَّ عِلْمَ مَا أَشْکَلَ عَلَیْهِ إِلَی اللَّهِ فَهَذَا نَاجٍ وَ هَذِهِ الطَّبَقَةُ بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ بَیْنَ الْمُشْرِکِینَ هُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ وَ جُلُّهُمْ وَ هُمْ أَصْحَابُ الْحِسَابِ وَ الْمَوَازِینِ
ص: 15
وَ الْأَعْرَافِ وَ الْجَهَنَّمِیُّونَ الَّذِینَ یَشْفَعُ لَهُمُ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْمَلَائِکَةُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ یُخْرَجُونَ مِنَ النَّارِ فَیُسَمَّوْنَ الْجَهَنَّمِیِّینَ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَیُنْجَوْنَ وَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ... بِغَیْرِ حِسابٍ وَ إِنَّمَا الْحِسَابُ عَلَی أَهْلِ هَذِهِ الصِّفَاتِ بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ الْمُقْتَرِفَةِ وَ الَّذِینَ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ الَّذِینَ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا لَا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةَ الْکُفْرِ وَ الشِّرْکِ وَ لَا یُحْسِنُونَ أَنْ یَنْصِبُوا وَ لَا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا إِلَی أَنْ یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ عَارِفِینَ فَهُمْ أَصْحابُ الْأَعْرافِ وَ هَؤُلَاءِ کُلُّهُمْ لِلَّهِ فِیهِمُ الْمَشِیَّةُ إِنْ أَدْخَلَ أَحَدَهُمُ النَّارَ فَبِذَنْبِهِ وَ إِنْ تَجَاوَزَ عَنْهُ فَبِرَحْمَتِهِ قُلْتُ أَ یَدْخُلُ النَّارَ الْمُؤْمِنُ الْعَارِفُ الدَّاعِی قَالَ لَا قُلْتُ أَ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ قُلْتُ أَ یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا کَافِرٌ أَوْ مُشْرِکٌ قَالَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا کَافِرٌ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ قُلْتُ فَمَنْ لَقِیَ اللَّهَ مُؤْمِناً عَارِفاً بِإِمَامِهِ مُطِیعاً لَهُ أَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ هُوَ قَالَ نَعَمْ إِذَا لَقِیَ اللَّهَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ قُلْتُ فَمَنْ لَقِیَ اللَّهَ مِنْهُمْ عَلَی الْکَبَائِرِ قَالَ هُوَ فِی مَشِیَّتِهِ إِنْ عَذَّبَهُ فَبِذَنْبِهِ وَ إِنْ تَجَاوَزَ عَنْهُ فَبِرَحْمَتِهِ قُلْتُ فَیُدْخِلُهُ النَّارَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ قَالَ نَعَمْ بِذَنْبِهِ لِأَنَّهُ لَیْسَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ عَنَی أَنَّهُ لَهُمْ وَلِیٌّ وَ أَنَّهُ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ یَتَّقُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ وَ الَّذِینَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ (1).
وَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادَ یَقُولُونَ إِنَّا لَقُعُودٌ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مَعَنَا غَیْرُنَا إِذَا رَهْطٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ کُلُّهُمْ بَدْرِیُّونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَفْتَرِقُ أُمَّتِی بَعْدِی ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ عَلَی الْحَقِّ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الذَّهَبِ کُلَّمَا سَبَکْتَهُ عَلَی النَّارِ ازْدَادَ طِیباً وَ جَوْدَةً إِمَامُهُمْ هَذَا أَحَدُ الثَّلَاثَةِ وَ فِرْقَةٌ أَهْلُ بَاطِلٍ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الْحَدِیدِ کُلَّمَا أَدْخَلْتَهُ النَّارَ ازْدَادَ خَبَثاً وَ نَتْناً إِمَامُهُمْ هَذَا أَحَدُ
ص: 16
الثَّلَاثَةِ وَ فِرْقَةٌ مُذَبْذَبِینَ ضُلَّالًا لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ إِمَامُهُمْ هَذَا أَحَدُ الثَّلَاثَةِ فَسَأَلْتُهُمْ عَنِ الثَّلَاثَةِ فَقَالُوا إِمَامُ الْحَقِّ وَ الْهُدَی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ سَعْدٌ (1) إِمَامُ الْمُذَبْذَبِینَ وَ حَرَصْتُ أَنْ یُسَمُّوا لِیَ الثَّالِثَ فَأَبَوْا عَلَیَّ وَ عَرَّضُوا لِی حَتَّی عَرَفْتُ مَنْ یَعْنُونَ (2).
**[ترجمه]میگویم: در کتاب سلیم بن قیس روایتی را از سلمان یافتم که امیر المؤمنین - علیه السلام - فرمودند: از پیامبر - صلی الله علیه و آله - شنیدم که فرمود: امت من مو به مو و وجب به وجب و ذراع به ذراع، قدم به قدم، همان راهی را خواهند رفت که قوم بنیاسرائیل در آن رفتند؛ حتی اگر آنها به سوراخی وارد شده باشند، امت من نیز وارد خواهند شد. تورات و قرآن را یک دست، بر ورقی یکسان و با یک قلم به نگارش در آورده است و مثَلها و سنتها به یک شیوه جاریست. - . کتاب سلیم : 93 -
سپس أبان میگوید: و سلیم نقل کرده، از علی بن أبیطالب علیه السلام شنیدم که فرمودند: امت اسلام به هفتاد و سه دسته تقسیم خواهند شد که هفتاد و دو دسته در آتش و یک دسته در بهشتاند. از میان آنها سیزده فرقه مدعی محبت ما اهل بیت میشوند که فقط یک فرقه در بهشت خواهند بود و دوازده تای دیگر در آتشاند. و آن یک گروه که نجاتیافته و هدایتشده و مؤمن و مسلمان و موفق و رشیدیافتهاند، آنانی هستند که به من اقتدا میکنند و تسلیم امر من و مطیع فرمان مناند و از دشمنم تبری میجویند و نسبت به من محبت و نسبت به دشمن من بغض میورزند، همانها که حق من و امامتم را شناختهاند و برطبق کتاب خدا و سنت پیامبرش اطاعت از من را واجب میشمرند و لحظهای مردد نشدهاند و شک نورزیدهاند؛ زیرا خداوند دل آنها را از معرفت حق ما نورانی ساخته، و فضل ما را به آنان شناسانده و الهام کرده، و پیشانی آنان را گرفته و در زمره شیعه ما داخل کرده است، طوری که دلهایشان اطمینان یافته و به یقنی بیشائبه از شک رسیدهاند که من و جانشینان بعد از من تا روز قیامت، هدایتگر و هدایت یافته خواهیم بود؛ ما کسانی هستیم که خداوند در آیات زیادی از قرآن ما را قرین خود و پیامبرش قرار داده و پاک گردانده و معصوم نموده و گواهان بر خلق خود و حجتش در زمین و خزانهداران علمش و معادن حکمتش و مفسران وحیش قرار داده است. ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داده است و نه ما هرگز از آن جدا میشویم و نه آن از ما جدا میشود، تا زمانی که در حوض، به محضر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وارد شویم. همانطور که ایشان فرمودند: تنها آن یک فرقه از میان هفتاد و سه فرقه از آتش و همه فتنهها و گمراهیها و شبهات نجات خواهد یافت، آنانند که حقیقتاً اهل بهشت هستند و بدون محاسبه وارد آن میشوند، و همه هفتاد و دو فرقه دیگر به چیزی جز حق گرویدهاند و یاوران دین شیطان و پیروان ابلیس و دوستداران اویند و دشمنان خدا و رسولش و دشمنان مؤمنین هستند و بدون محاسبه وارد آتش میشوند. اینان از خدا و رسولش برائت جسته و به خداوند شرک ورزیدهاند و کافر شدهاند و بدون اینکه خود بدانند غیر خدا را عبادت کردهاند و گمان میکنند که کار نیک انجام میدهند. در روز قیامت میگویند: «وَ اللّهِ رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ» {به خدا پروردگارمان سوگند که ما مشرک نبودیم} - . انعام / 23 - و به خدا سوگند میخورند «کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْ ءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُون» {همان گونه که برای شما سوگند یاد می کردند برای او [نیز] سوگند یاد می کنند و چنان پندارند که حقّ به جانب آنهاست. آگاه باش که آنان همان دروغگویانند.} - . مجادله / 18 -
گفتند: ای امیرالمؤمنین! از نظر شما حال کسی که توقف کرده و به شما اقتدا نکرده، و با شما مخالفت هم نورزیده و ناصب نبوده و تحت ولایت شما نبوده و از دشمنانتان برائت نجسته و بگوید نمیدانم و راست هم بگوید، چگونه است؟ فرمودند: آنان جزء آن هفتاد و سه فرقه نیستند. منظور رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از هفتاد و سه فرقه، ستمگران و دشمنانی هستند که خود را مشهور ساختهاند و [مردم] را به دین خود فرا میخوانند، که یک فرقه از آنها بر دین خداوند رحماناند و هفتاد و دو فرقه دیگر بر دین شیطان، و به پذیرش آن متعهد میشوند و از کسانی که با آن ها مخالفت ورزند، بیزاری میجویند. و اما کسی که خداوند را یگانه بداند و به رسولش - صلی الله علیه و آله - ایمان آورد و ولایت ما را نشناخته باشد و از گمراهی دشمنان ما آگاه نباشد و چیز دیگری را نپرستد و از پیش خود چیزی را حلال و حرام نکند و هر چیزی را که اهل حل و عقد این امت در آن اختلاف دارند که آیا خداوند به آن امر کرده است یا نه، انجام دهد [و از هر چیزی که اهل حل و عقد این امت در آن اختلاف دارند که آیا خداوند از آن نهی کرده است یا نه، خودداری کند] و غیر خدا را نپرستد و و اگر نمیداند چیزی را حلال و حرام نکند و علم آنچه را که برایش مشکل است به خدا واگذار نماید، از اهل نجات است و چنین طبقهای در میان مؤمنان و مشرکان، بیشترین افراد را تشکیل میدهند و اینان همان اهل حساب و موازین و أعراف و جهنمیانی هستند که پیامبران و ملائکه و مومنان برای آنها شفاعت میکنند و از آتش خارج میشوند و از جهنمیها اوج میگیرند. اما مؤمنان، نجات مییابند و بدون محاسبه وارد بهشت میشوند. حساب و کتاب تنها در مورد کسانی است که چنین اوصافی دارند، حال چه در میان مؤمنان باشند چه در میان مشرکان، یا از مؤلفة قلوبهم، یا از مالاندوزان، و یا از کسانی که عملی صالح را با عملی بد درآمیخته اند، و یا از مستضعفانی که چاره ای نداشتهاند و راهی برای هدایت نیافتهاند و ناگزیر از کفر و شرک بودهاند و نمیتوانستهاند عبادت کنند و به راهی هدایت نشدهاند که مؤمن و اهل معرفت شوند. اینان هستند که اصحاب أعراف هستند و همه آنها مشمول خواست خداوند هستند و اگر خداوند یکی از آنها را وارد آتش کند، به جهت گناه اوست و اگر از او درگذرد، به جهت رحمتش میباشد.
گفتم: آیا انسان مؤمن و عارف و دعوتگر [به راه حق] نیز وارد آتش میشود؟ فرمودند: نه. گفتم: آیا کسی که امام خود را نمیشناسد، وارد بهشت میشود؟ فرمودند: نه، مگر اینکه خدا بخواهد. گفتم: آیا غیر از کافران و مشرکان، کسی وارد آتش میشود؟ فرمودند: تنها کافران وارد آتش میشوند، مگر کسی که خدا بخواهد کس دیگری غیر از آنها هم وارد شود. گفتم: پس آیا اگر کسی در حالی که مؤمن است و عارف به امام خویش و مطیع اوست خدا را ملاقات کند، از اهل بهشت خواهد بود؟ فرمودند: آری اگر آن فرد در آن زمان که خدا را ملاقات میکند مؤمن باشد، خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ»{کسانی که به خدا ایمان آورده و عمل صالح انجام دادند.} - . بقره / 25 - ، «الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ»{همانان که ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیده اند.} - . یونس / 63 - ، «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ»{کسانی که ایمان آورده و ایمان خود را به شرک نیالوده اند.} - . أنعام / 82 - . گفتم: اگر یکی از مؤمنان در حالی که گناهان کبیرهای دارد خدا را ملاقات کند، چه حالی خواهد داشت؟ فرمودند: به خواست خداوند بستگی دارد؛ اگر عذابس کند، به جهت گناهانش است و اگر از او درگذرد، به جهت رحمتش است. گفتم: یعنی ممکن است با این که مؤمن است، او را داخل آتش کند؟ فرمودند: آری، به جهت گناهانش؛ زیرا او در زمره مؤمنانی نیست که خداوند ولی آنهاست و هیچ ترس و اندوهی بر آنها نخواهد بود، آنها مؤمنانی هستند که تقوا پیشه میکنند و عمل صالح انجام میدهند و ایمان خویش را به ظلم آلوده نمیسازند. - 3. کتاب سلیم : 96 - 98 -
ابان از سلیم نقل کرده، از ابوذر و سلمان و مقداد شنیدم که میگفتند: ما نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشسته بودیم و کسی غیر از ما آنجا نبود. یکباره گروهی از مهاجران، که همه از شرکتکنندگان در جنگ بدر بودند آمدند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: امت من پس از من، به سه گروه تقسیم میشوند؛ یک گروه از آنان بر حقاند و مثَل آنها چون طلا است که هرگاه آن را در آتش ذوب کنی، بر نیکویی و مرغوبیت آن افزوده میشود، پیشوای این گروه یکی از سه نفر است. گروه دیگر اهل باطلاند و مانند آهنی هستند که هرگاه آن را در آتش قرار دهی، تباهی و فساد آن بیشتر میشود، پیشوایشان یکی از سه نفر است. و گروه دیگری در نوسان و گمراهیاند؛ نه با این گروه هستنند و نه با آن گروه، پیشوایشان یکی از سه نفر است. از ایشان در باره آن سه نفر پرسیدم؛ فرمودند: پیشوای حق و هدایت علی بن ابیطالب است، و سعد - 4. مراد سعد بن أبی الوقاص است که کناره گرفت و عزلت اختیار کرد و نه با علی - علیه السلام - همراهی نمود و نه با مخالفین ایشان از اصحاب جمل و صفین. از اینجا معلوم میشود که منظور از شخص سوم معاویة بن أبیسفیان است. - پیشوای گروه در نوسان است. اصرار نمودم نام سومی را هم بگویند، ولی خودداری نمودند و به گونهای کنایهوار گفتند که فهمیدم مقصودشان کیست. - . کتاب سلیم بن قیس : 227 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُعَاذٍ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ عَدِیٍّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِیلٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عَلَی الْمِنْبَرِ مَا بَالُ أَقْوَامٍ یَقُولُونَ إِنَّ رَحِمَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَشْفَعُ (3) یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَلَی وَ اللَّهِ إِنَّ رَحِمِی لَمَوْصُولَةٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ إِنِّی أَیُّهَا النَّاسُ فَرَطُکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی الْحَوْضِ فَإِذَا جِئْتُمْ قَالَ الرَّجُلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ فَأَقُولُ أَمَّا النَّسَبُ فَقَدْ عَرَفْتُهُ وَ لَکِنَّکُمْ أَخَذْتُمْ بَعْدِی ذَاتَ الشِّمَالِ وَ ارْتَدَدْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمُ الْقَهْقَرَی (4).
**[ترجمه]الأمالی الطوسی: أبوسعید خدری از پدرش نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بر بالای منبر فرمودند: عدهای را چه میشود که میگویند خویشاوندان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نمیتوانند در روز قیامت شفاعت کنند!؟ - . در یکی نسخهها به جای \\"شفاعت نمیکنند\\"، \\"نفعی نمیبرند\\" آمده است. - بلی، به خدا سوگند که رشته خویشاوندان من در دنیا و آخرت به هم پیوسته است، و ای مردم! بدانید که در روز قیامت من پیشقدم شما بر حوض خواهم بود. زمانی که شما بیایید، مردی بگوید: ای رسول خدا! من فلانی پسر فلانی هستم، و من به او میگویم اینکه که هستی را شناختم، اما شما بعد از من طرف چپ را در پیش گرفتید و به سوی پیشینیان خود عقبگرد کردید. - .[4]امالی الطوسی : 92 -
**[ترجمه]
قال الجزری فیه أنا فرطکم علی الحوض أی متقدمکم إلیه یقال فرط یفرط فهو فارط و فرط إذا تقدم و سبق القوم لیرتاد لهم الماء و یهیئ لهم الدلاء و الأرشیة.
**[ترجمه]جزری مینویسد: منظور از «أنا فَرَطُکم علی الحوض» یعنی من زودتر از شما بر آن وارد میشوم. گفته میشود: \\"فرَط یفرُط، فهو فارط\\" و فرط یعنی جلوتر و زودتر از سایرین برود تا وضعیت آب را بررسی کند و دلو و ریسمان را آماده کند.
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِیلٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَ تَزْعُمُونَ أَنَّ رَحِمَ نَبِیِّ اللَّهِ لَا یَشْفَعُ قَوْمَهُ یَوْمَ
ص: 17
الْقِیَامَةِ بَلَی وَ اللَّهِ إِنَّ رَحِمِی لَمَوْصُولَةٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنَا فَرَطُکُمْ عَلَی الْحَوْضِ فَإِذَا جِئْتُ قَامَ رِجَالٌ یَقُولُونَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ وَ قَالَ آخَرُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ وَ قَالَ آخَرُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ فَأَقُولُ أَمَّا النَّسَبَ فَقَدْ عَرَفْتُ وَ لَکِنَّکُمْ أَحْدَثْتُمْ بَعْدِی وَ ارْتَدَدْتُمُ الْقَهْقَرَی (1).
**[ترجمه]الأمالی: أبوسعید خدری از پدرش نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند:آیا فکر میکنید که خویشاوندان پیامبر خدا در روز قیامت قومشان را شفاعت نمیکنند!؟ بلی، به خدا سوگند که رشته خویشاوندان من در دنیا و آخرت به هم پیوسته است. سپس فرمودند: ای مردم! من زودتر از شما بر حوض وارد میشوم، وقتی وارد بر حوض شوم، مردانی بر میخیزند و میگویند: ای پیامبر خدا! من فلانی پسر فلانی هستم، و دیگری میگوید: ای پیامبر خدا! من فلانی پسر فلانی هستم، و دیگری میگوید: ای پیامبر خدا! من فلانی پسر فلانی هستم. و من میگویم: اینکه که هستید را شناختم، اما شما بعد از من بدعت نهادید و به گذشته خود بازگشتید. - . أمالی الطوسی 1 : 275 ، أمالی المفید : 202 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ مُجَاهِدِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَبَّادِ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ مُجَالِدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ خَیْرِ بْنِ نَوْفٍ أَبِی الْوَدَّاکِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ اللَّهِ مَا یَأْتِی عَلَیْنَا عَامٌ إِلَّا وَ هُوَ شَرٌّ مِنَ الْمَاضِی وَ لَا أَمِیرٌ إِلَّا وَ هُوَ شَرٌّ مِمَّنْ کَانَ قَبْلَهُ فَقَالَ أَبُو سَعِیدٍ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَا تَقُولُ وَ لَکِنْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَا یَزَالُ بِکُمُ الْأَمْرُ حَتَّی یُولَدَ فِی الْفِتْنَةِ وَ الْجَوْرِ مَنْ لَا یُعْرَفُ عَدَدُهَا حَتَّی تُمْلَأَ الْأَرْضُ جَوْراً فَلَا یَقْدِرُ أَحَدٌ یَقُولُ اللَّهَ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَجُلًا مِنِّی وَ مِنْ عِتْرَتِی فَیَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مَلَأَهَا مَنْ کَانَ قَبْلَهُ جَوْراً وَ یُخْرِجُ لَهُ الْأَرْضُ أَفْلَاذَ کَبِدِهَا وَ یَحْثُو الْمَالَ حَثْواً وَ لَا یَعُدُّهُ عَدّاً وَ ذَلِکَ حِینَ یَضْرِبُ الْإِسْلَامُ بِجِرَانِهِ (2).
**[ترجمه]الأمالی: خیر بن نوف أبیالوداک نقل کرده، به ابوسعید خدری گفتم: به خدا سوگند هر سالی بر ما میگذرد، بدتر از سال قبلش میشود و هر فرمانروایی که بر ما مسلط میشود بدتر از فرمانروای قبلی است. ابوسعید گفت: مانند همینکه را که میگویی را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نیز شنیدم، و این را هم از از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمودند: همواره وضعتان بدین گونه پیش خواهد رفت، تا جایی که آنهایی که در فتنه و ستم متولد میشوند، تعداد فتنهها را ندانند و تا جایی که زمین چنان پر از ستم شود که کسی قادر به گفتن کلمه «الله» نباشد. آنگاه است که خداوند عزّ و جلّ مردی از من و خاندان من بر میانگیزد، و او چنان زمین را با عدل پر میکند که کسی که پیش از او با ستم پر کرده بود و زمین پارههای جگر خود را برای او بیرون میآورد و چنان ثروت میپراکند که قابل شمارش نیست، و این در زمانی خواهد بود که اسلام استقرار یافته است. - . امالی الطوسی 2 : 126 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة فی أشراط الساعة و تقی ء الأرض أفلاذ کبدها أی تخرج کنوزها المدفونة فیها و هو استعارة و الأفلاذ جمع فلذ و الفلذ جمع فلذة و هی القطعة المقطوعة طولا و الحثو رمی التراب و نحوه و هو کنایة عن کثرة العطاء و قال فی النهایة و منه حتی ضرب الحق بجرانه أی قر قراره و استقام کما أن البعیر إذا برک و استراح مد عنقه علی الأرض.
**[ترجمه]مؤلف النهایة در بخش حوادث قبل از قیامت مینویسد: پارههای جگر خود را بالا میآورد، یعنی گنج های نهفته در دل خود را بیرون میآورد. \\"أفلاذ\\" جمع \\"فلذة\\" و به معنای قطعهای است که به درازا بریده شده باشد. \\"حثو\\" در لغت به معنای پاشیدن خاک است و کنایه از عطای زیاد است. در النهایة مینویسد: \\"حتی ضرب الحق بِجِرانه\\" یعنی به آرامش و قرار برسد و مستحکم شود، همانطور که شتر هنگامی که زانو میزند و استراحت میکند، گردن خود را بر زمین میگسترد.
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْبَیْهَقِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الصَّوْلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ نَصْرٍ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سُئِلَ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِ النَّبِیِّ ص
ص: 18
أَصْحَابِی کَالنُّجُومِ بِأَیِّهِمُ اقْتَدَیْتُمُ اهْتَدَیْتُمْ (1) وَ عَنْ قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله دَعُوا لِی أَصْحَابِی فَقَالَ هَذَا صَحِیحٌ یُرِیدُ مَنْ لَمْ یُغَیِّرْ بَعْدَهُ وَ لَمْ یُبَدِّلْ قِیلَ وَ کَیْفَ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ قَدْ غَیَّرُوا وَ بَدَّلُوا قَالَ لِمَا یَرْوُونَهُ مِنْ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ لَیُذَادَنَّ رِجَالٌ مِنْ أَصْحَابِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَنْ حَوْضِی کَمَا تُذَادُ غَرَائِبُ الْإِبِلِ عَنِ الْمَاءِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ لِی إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأَقُولُ بُعْداً لَهُمْ وَ سُحْقاً أَ فَتَرَی هَذَا لِمَنْ لَمْ یُغَیِّرْ وَ لَمْ یُبَدِّلْ (2).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: موسی بن نصر رازی از پدرش نقل کرده، از امام رضا - علیه السلام - درباره این فرمایش پیامبر - صلی الله علیه و آله - که: \\"اصحاب من همانند ستارگانند؛ به هر کدام از آنها اقتدا کنید، رستگار میشوید\\" و این فرمایش ایشان - صلی الله علیه و آله - : \\"اصحابم را بگویید بیایند\\"، سؤال شد؛ امام فرمودند: این درست است، ولی منظور آن اصحابی است که بعد از ایشان تغییر ندادند و جابهجا نکردند. گفته شد: از کجا معلوم که آنها تغییر دادند و جابهجا کردند؟ امام فرمود: به جهت روایتی که نقل کردهاند که ایشان - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: \\"همانا مردانی از اصحاب من در روز قیامت از حوض رانده میشوند، همان طور که شترانِ غریبه از آب رانده میشوند. در آن زمان من میگویم: خدایا اینان اصحاب من هستند، اینان اصحاب من هستند. به من خطاب میشود: تو نمیدانی پس از تو چه کردند. آنگاه آنها را از جانب چپ میبرند و من میگویم: از رحمت خدا دور باشند و مرگ بر آنان باد!\\" به نظر شما آیا این سخن مربوط به کسی که تغییر نداده و جابهجا نکرده است!؟ - . عیون الأخبار 2 : 87 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة فی الحدیث فلیذادن رجال عن حوضی أی لیطردن.
ص: 19
**[ترجمه]در النهایة میگوید: \\"لَیُذادنّ رِجالٌ عن حوضی\\"، یعنی رانده میشوند.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ الْعَامَّةَ تَزْعُمُ أَنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ حَیْثُ اجْتَمَعَ لَهَا النَّاسُ کَانَتْ رِضًا لِلَّهِ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَفْتِنَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَا یَقْرَءُونَ کِتَابَ اللَّهِ أَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ (1) الْآیَةَ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّهُمْ یُفَسِّرُونَ هَذَا عَلَی وَجْهٍ آخَرَ قَالَ فَقَالَ أَ وَ لَیْسَ قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْأُمَمِ أَنَّهُمُ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ حِینَ قَالَ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ إِلَی قَوْلِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ (2) الْآیَةَ فَفِی هَذَا مَا یُسْتَدَلُّ بِهِ عَلَی أَنَّ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ قَدِ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ (3).
**[ترجمه]تفسیر العیاشی: عمرو بن أبیالمقدام از پدرش نقل کرده، به حضرت باقر - علیه السلام - عرض کردم: عامه مردم بر این باورند که از آنجایی مردم در بیعت با ابوبکر اجتماع کردند، این بیعت مورد رضایت خدا بوده و خداوند امت محمد را بعد از او هیچگاه مورد آزمایش قرار نداده است. حضرت باقر - علیه السلام - فرمودند: مگر آنها قرآن نمیخوانند!؟ مگر خداوند نمیفرماید: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ»{و محمد، جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند، نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمی گردید؟} - . آل عمران / 144 - !؟
به ایشان عرض کردم: آنها این آیه را طور دیگری تفسیر میکنند. ایشان فرمودند: آیا خداوند در قرآن از امتهای پیشین خبر نداده که بعد از اینکه نشانههای روشن بر آنها فرستاده شده بود، باز هم دچار اختلاف شدند؟ آنجا که میفرماید: «وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ» {و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم، و او را به وسیله روح القدس تأیید کردیم.} - . بقره / 253 - تا آنجا که میفرماید:«فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَر» {پس، بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند، و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند.} - . همان - از این آیه میتوان استدلال نمود که اصحاب محمد - علیه الصلاة و السلام - پس از ایشان دچار اختلاف شدند؛ عدهای ایمان آورده و عدهای دیگر کفر ورزیدند. - [3]. تفسیر العیاشی 1 : 200 -
**[ترجمه]
الآیة هکذا تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ و الاستدلال بها من وجهین الأول شمولها لأمة نبینا صلی الله علیه و آله.
و الثانی بانضمام ما تواتر عن النبی صلی الله علیه و آله أن کل ما وقع فی الأمم السالفة یقع فی هذه الأمة و یحتمل أیضا أن یکون الغرض دفع الاستبعاد عن وقوعه فی تلک الأمة کما هو ظاهر الخبر.
**[ترجمه]آیه فوق به صورت کامل این گونه است: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ. {برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم. از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضی از آنان را بالا برد و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم، و او را به وسیله روح القدس تأیید کردیم و اگر خدا می خواست، کسانی که پس از آنان بودند، بعد از آن [همه] دلایل روشن که برایشان آمد، به کشتار یکدیگر نمی پرداختند، ولی با هم اختلاف کردند پس، بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند، و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند و اگر خدا می خواست با یکدیگر جنگ نمی کردند، ولی خداوند آنچه را می خواهد انجام می دهد.} و استدلال به آن به دو وجه ممکن است:
وجه اول: آیه شامل امت پیامبر ما - صلی الله علیه و آله - نیز میشود.
وجه دوم: به انضمام این حدیث متواتر از پیامبر - صلی الله علیه و آله - که هر اتفاقی بر سر امتهای گذشته آمده، بر سر این امت نیز واقع میشود. و محتمل است مقصود این باشد که بعید نیست آن اتفاقات، در این امت نیز واقع شود؛ چنانچه از ظاهر روایت چنین برداشت میشود .
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَبْدُ الصَّمَدِ بْنُ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَدْرُونَ مَاتَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَوْ قُتِلَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ فَسُمَ
ص: 20
قَبْلَ الْمَوْتِ إِنَّهُمَا سَمَّتَاهُ فَقُلْنَا إِنَّهُمَا وَ أَبَوَیْهِمَا شَرُّ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ (1).
**[ترجمه]تفسیر العیاشی: عبدالصمد بن بشیر نقل کرده، امام صادق - علیه السلام - فرمودند: آیا میدانید که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به مرگ طبیعی از دنیا رفتند، یا کشته شدند؟ خداوند میفرماید: «أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ» {آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمی گردید؟} - . آل عمران/144 - ؛ ایشان قبل از مرگ مسموم شدند، آن دو نفر ایشان را مسموم کردند. گفتیم: پس آن دو و پدر و مادرشان بدترین مخلوقات خداوند هستند. - 2. تفسیر العیاشی 1 :200 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی الْحُسَیْنُ بْنُ الْمُنْذِرِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ الْقَتْلُ أَمِ الْمَوْتُ قَالَ یَعْنِی أَصْحَابَهُ الَّذِینَ فَعَلُوا مَا فَعَلُوا (2).
ص: 21
**[ترجمه]تفسیر العیاشی: حسین بن منذر نقل کرده، از امام صادق - علیه السلام - در مورد این سخن خداوند: «أفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ» سؤال کردم که کدام یک بود؛ مرگ یا قتل؟ فرمودند: منظور اصحاب ایشان است که آن کارها را کردند. - . همان -
**[ترجمه]
جا، المجالس للمفید الْجِعَابِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی مُوسَی عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ المستعطفی (الْمُسْتَعْطِفِ) عَنْ عَفَّانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ وُهَیْبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی مُلَیْکَةَ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنِّی عَلَی الْحَوْضِ أَنْظُرُ مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ مِنْکُمْ وَ لَیُقْطَعَنَّ بِرِجَالٍ دُونِی فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا عَمِلُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمْ مَا زَالُوا یَرْجِعُونَ عَلَی أَعْقَابِهِمُ الْقَهْقَرَی (1).
**[ترجمه]مجالس المفید: أبیملیکة از عایشه نقل کرده، از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمودند: من در حوض به کسانی که بر من وارد میشوند نظاره خواهم کرد؛ مردانی را از جلوی من دور میکنند من میگویم: پروردگارا! اینها اصحابم هستند، اصحابم. گفته میشود: نمیدانی که اینها پس از تو چه کردند؟ اینان همینطور به پیشینیان خود عقبگرد نمودند. - . أمالی المفید : 31 ، نیز الزوائد 1 : 112 -
**[ترجمه]
جا، المجالس للمفید بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عِیسَی عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ شَقِیقٍ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ زَوْجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: دَخَلَ عَلَیْهَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ فَقَالَ یَا أُمَّهْ قَدْ خِفْتُ أَنْ یُهْلِکَنِی کَثْرَةُ مَالِی أَنَا أَکْثَرُ قُرَیْشٍ مَالًا قَالَتْ یَا بُنَیَّ فَأَنْفِقْ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مِنْ أَصْحَابِی مَنْ لَا یَرَانِی بَعْدَ أَنْ أُفَارِقَهُ قَالَ فَخَرَجَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ فَلَقِیَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ فَأَخْبَرَهُ بِالَّذِی قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ فَجَاءَ یَشْتَدُّ حَتَّی دَخَلَ عَلَیْهَا فَقَالَ بِاللَّهِ یَا أُمَّهْ أَنَا مِنْهُمْ فَقَالَتْ لَا أَعْلَمُ وَ لَنْ أُبْرِئَ بَعْدَکَ أَحَداً (2).
**[ترجمه]مجالس المفید: شقیق از أمّ سلمه همسر پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - نقل کرده، عبدالرحمن بن عوف پیش او رفته و به او گفته: ای مادر! من میترسم زیادی ثروتم سبب هلاکتم گردد؛ من ثروتمندترین مرد قریشام. أمه سلمه به او گفته: فرزندم! انفاق کن! من از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمودند: در میان اصحابم کسانی هستند که پس از اینکه از آنها جدا شدم، دیگر مرا نمیبینند. عبدالرحمان از پیش أم سلمه خارج شد و عمر بن خطاب را دید و جریانی که أمسلمه به او گفته بود را برایش بازگو کرد. عمر برآشفت و پیش أمه سلمه رفت و به او گفت: تو را به خدا ای مادر! آیا من هم از آنها هستم؟ گفت: نمیدانم، بعد از تو نیز کسی را مبرا نخواهم ساخت. - . أمالی المفید : 31 -
**[ترجمه]
کشف، کشف الغمة عَنْ کِفَایَةِ الطَّالِبِ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّکُمْ مَحْشُورُونَ حُفَاةً عُرَاةً غُرْلًا ثُمَّ قَرَأَ کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ (3) أَلَا وَ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ یُکْسَی إِبْرَاهِیمُ علیه السلام أَلَا وَ إِنَّ نَاساً مِنْ أَصْحَابِی یُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأَقُولُ أُصَیْحَابِی أُصَیْحَابِی قَالَ
ص: 22
فَیُقَالُ إِنَّهُمْ لَمْ یَزَالُوا مُرْتَدِّینَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ مُذْ فَارَقْتَهُمْ فَأَقُولُ کَمَا قَالَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ عِیسَی علیه السلام وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ إِلَی قَوْلِهِ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (1).
قلت (2) هذا حدیث صحیح متفق علی صحته من حدیث المغیرة بن النعمان- رواه البخاری فی صحیحه عن محمد بن کثیر عن سفیان و رواه مسلم فی صحیحه عن محمد بن بشار بن بندار عن محمد بن جعفر غندر عن شعبة و رزقناه بحمد الله عالیا من هذا الطریق هذا آخر کلامه: (3)
**[ترجمه]کشف الغمة: ابنعباس نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: شما پابرهنه و عریان و ختنهناشده برانگیخه میشوید و سپس این آیه را قرائت نمودند: «کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِین» {همان گونه که بار نخست آفرینش را آغاز کردیم، دوباره آن را بازمی گردانیم. وعده ای است بر عهده ما، که ما انجام دهنده آنیم.} - . انبیاء / 104 - و فرمودند: اولین کسی که پوشانده میشود ابراهیم - علیه السلام - است، آگاه باشید که گروهی از اصحاب مرا به سمت چپ میبرند و من میگویم اصحاب منند، اصحاب منند، و گفته میشود: اینها از آن زمان که تو از میانشان رفتی، همینطور به پیشینیان خود بازگشتند. آنگاه من هم همان چیزی را میگویم که عبد صالح، عیسی - علیه السلام - فرمود که: «وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ ... الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» {و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم پس چون روح مرا گرفتی، تو خود بر آنان نگهبان بودی، و تو بر هر چیز گواهی.} - . مائده / 117 -
میگویم: این حدیث، صحیح است و از جمله آن دسته از احادیث مغیرة بن نعمان است که همه بر صحت آن متفقند، بخاری در صحیحش آن را، از محمد بن کثیر، از سفیان نقل کرده و مسلم در صحیحش آن را از محمد بن بشار بن بندار، از محمد بن جعفر غندر، از شعبة روایت کرده است و ما به حمد خدا با سندی نیکو از همین طریق به آن دست یافتهایم. این پایان کلام صاحب کشف الغمة است. - [4]. کشف الغمة 1: 147 -
**[ترجمه]
الغرل بضم الغین المعجمة ثم الراء المهملة جمع الأغرل و هو الأغلف.
lt;meta info="\\"غُرل\\" به ضم عین، جمع أغرل و به معنای کسی است که ختنه نشده است.
**[ترجمه]
أَقُولُ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیَجِیئَنَّ قَوْمٌ مِنْ أَصْحَابِی مِنْ أَهْلِ الْعِلْیَةِ وَ الْمَکَانَةِ مِنِّی لِیَمُرُّوا
ص: 23
عَلَی الصِّرَاطِ فَإِذَا رَأَیْتُهُمْ وَ رَأَوْنِی وَ عَرَفْتُهُمْ وَ عَرَفُونِی اخْتَلَجُوا دُونِی فَأَقُولُ أَیْ رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ مَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمْ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ حَیْثُ فَارَقْتَهُمْ فَأَقُولُ بُعْداً وَ سُحْقاً (1).
**[ترجمه]میگویم: در کتاب سلیم بن قیس یافتم که امیرالمؤمنین - علیه السلام -نقل کردهاند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: گروهی از اصحاب من که از مرتبت و منزلت بالایی در نزد من برخوردارند، میآیند که از پل صراط عبور کنند؛ وقتی من آنها را میبینم و آنها نیز مرا میبینند و آنان را میشناسم و آنان نیز مرا میشناسند، آنها را از مقابل من دور میکنند، من میگویم: پروردگارا! آنها اصحاب منند، اصحاب من، گفته میشود: تو نمیدانی آنان پس از تو چه کردند؛ آنان پس از اینکه تو از میانشان رفتی، به گذشته خود بازگشتند. و من میگویم: از رحمت خدا به دور باشند و مرگ بر آنان باد! - 1. کتاب سلیم : 93 -
**[ترجمه]
قال الجوهری یقال فلان من علیة الناس و هو جمع رجل علی أی شریف رفیع مثل صبی و صبیة و العلیة الغرفة و فی القاموس علا السطح یعلیه علیا و علیا صعده و قال فی النهایة الخلج الجذب و النزع و منه
الحدیث لَیَرِدَنَّ عَلَیَّ الْحَوْضَ أَقْوَامٌ ثُمَّ لَیَخْتَلِجَنَّ دُونِی.
أی یجتذبون و یقتطعون و
قال فی حدیث الحوض فَأَقُولُ سُحْقاً سُحْقاً.
أی بعدا بعدا و مَکانٍ سَحِیقٍ بعید.
**[ترجمه]جوهری مینویسد: گفته میشود: \\"فلان من علیّة الناس\\" علیة، جمع علیّ است و یعنی شریف و بلند مرتبه، مانند صبیّ و صبیّة. العلیّة به معنای اتاق است و در قاموس آمده است: \\"عَلا السطح علیاً، یعلیه عَلیاً و عُلیاً\\" یعنی بالای بام رفت. خَلج به معنای کشیدن و بیرون آوردن است. چنانچه در حدیث آمده که گروهی بر حوض بر من وارد میشوند و سپس از من رانده میشوند؛ یعنی گرفته میشوند و برده میشوند. و در حدیث حوض آمده است: \\"فأقول سُحقاً سُحقاً\\" یعنی دور باد و دور باد! و مکانُ سحیق به معنای مکان دور است.
**[ترجمه]
مد، العمدة بِإِسْنَادِهِ إِلَی الثَّعْلَبِیِّ مِنْ تَفْسِیرِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ عَنِ ابْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّهُ کَانَ یُحَدِّثُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَرِدُ عَلَیَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَهْطٌ مِنْ أَصْحَابِی فَیُحَلَّئُونَ عَنِ الْحَوْضِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا عِلْمَ لَکَ بِمَا أَحْدَثُوا ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ الْقَهْقَرَی (2).
**[ترجمه]العمدة: ابن مسیب نقل کرده که ابوهریره میگفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: در روز قیامت گروهی از اصحابم بر من وارد میشوند، اما از ورودشان به حوض جلوگیری میشود. من میگویم: پروردگارا! آنها اصحابم هستند، اصحابم، گفته میشود: تو نمیدانی که پس از تو چه کردند، آنها به گذشته خود عقبگرد نمودند. - 2. عمدة ابن طریق : 242 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة فیه یَرِدُ عَلَیَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَهْطٌ فَیُحَلَّئُونَ عَنِ الْحَوْضِ أی یصدون عنه و یمنعون من وروده.
**[ترجمه]در النهایة مینویسد: \\"فَیُحَلََّئونَ عَنِ الْحَوْض\\" یعنی جلویشان را میگیرند و مانع از ورودشان میشوند.
**[ترجمه]
یف، الطرائف مد، العمدة بِإِسْنَادِهِمَا إِلَی صَحِیحَیِ الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ وَ الْجَمْعِ بَیْنَ
ص: 24
الصَّحِیحَیْنِ بِإِسْنَادِهِمْ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ مَحْشُورُونَ إِلَی اللَّهِ عُرَاةً حُفَاتاً غُرْلًا ثُمَّ تَلَا کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ (1) ثُمَّ قَالَ أَلَا وَ إِنَّ أَوَّلَ الْخَلَائِقِ یُکْسَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِبْرَاهِیمُ وَ إِنَّهُ یُجَاءُ بِرِجَالٍ مِنْ أُمَّتِی فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ فَأَقُولُ کَمَا قَالَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ (2) فَیُقَالُ إِنَّ هَؤُلَاءِ لَمْ یَزَالُوا مُرْتَدِّینَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ مُنْذُ فَارَقْتَهُمْ.
قَالَ مُسْلِمٌ وَ فِی حَدِیثِ وَکِیعٍ وَ مُعَاذٍ فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ (3)
**[ترجمه]الطرائف، العمدة: ابن عباس نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مردم خطبهای خواندند و فرمودند: ای مردم! شما عریان و پابرهنه و ختنهناشده به پیش خدا محشور می شوید. سپس این آیه را تلاوت نمودند: «کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ» {همان گونه که بار نخست آفرینش را آغاز کردیم، دوباره آن را بازمی گردانیم. وعده ای است بر عهده ما، که ما انجام دهنده آنیم} - 1. انبیاء / 104 - و بعد فرمودند: آگاه باشید که اولین کسی که در روز قیامت میپوشانند، ابراهیم علیه السلام است. گروهی از امت مرا به میآورند و به جانب چپ میبرند، من میگویم: پروردگارا! اینان اصحاب من هستند، گفته میشود: تو نمیدانی که اینان پس از تو چه کردند، و من نیز همان سخن عبد صالح را میگویم: «وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ» {و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم پس چون روح مرا گرفتی، تو خود بر آنان نگهبان بودی، و تو بر هر چیز گواهی}. - .[2] مائده / 117 - گفته میشود: آنها از زمانی که تو از میانشان رفتی، همینطور به پیشینیان خود عقبگرد نمودند.
مسلم گفته است: در حدیث وکیع و معاذ اینگونه آمده است: گفته میشود: تو نمیدانی که اینان بعد از تو چه کردند. - . طرائف : 113 ، عمدة ابن طریق : 242 -
**[ترجمه]
مد، العمدة مِنَ الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ مِنَ الْمُتَّفَقِ عَلَیْهِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَذُودَنَّ رِجَالًا عَنْ حَوْضِی کَمَا تُذَادُ الْغَرِیبَةُ مِنَ الْإِبِلِ عَنِ الْحَوْضِ.
قَالَ وَ أَخْرَجَهُ الْبُخَارِیُّ مِنْ حَدِیثِ الزُّهْرِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ أَنَّهُ کَانَ یُحَدِّثُ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَهْطٌ مِنْ أَصْحَابِی فَیُحَلَّئُونَ عَنِ الْحَوْضِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّهُ لَا عِلْمَ لَکَ بِمَا
ص: 25
أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمُ ارْتَدُّوا عَلَی أَعْقَابِهِمُ الْقَهْقَرَی.
فقال
قال البخاری و قال شعیب عن الزهری کان أبو هریرة یحدث عن النبی صلی الله علیه و آله فیجلون.
و
قال عقیل فیحلئون (1)
**[ترجمه]العمدة: ابوهریره نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، مردانی از حوض من رانده میشوند، چنانچه شتران غریبه از حوض رانده میشوند.
بخاری از سعید بن مسیّب نقل کرده که یکی از اصحاب پیامبر - صلی الله علیه و آله – برایش نقل کرده که ایشان فرمودند: در روز قیامت گروهی از اصحابم در حوض، بر من وارد میشوند، اما از ورودشان به حوض جلوگیری میشود؛ من میگویم: پروردگارا! آنها اصحاب من هستند، گفته میشود: تو نمیدانی که آنها پس از تو چه کردند. آنها به گذشته خود عقبگرد کردند.
زهری از ابوهریره نقل کرده که او در حدیثش از پیامبر \\"فَیجلونَ\\" را روایت میکرد و عقیل \\"فَیحلّئونَ\\" روایت کرده است. - 3. عمدة ابن البطریق :242 -
**[ترجمه]
أَقُولُ رَوَی ابْنُ الْأَثِیرِ فِی کِتَابِ جَامِعِ الْأُصُولِ مِمَّا أَخْرَجَهُ مِنْ صَحِیحِ الْبُخَارِیِّ وَ صَحِیحِ مُسْلِمٍ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا فَرَطُکُمْ عَلَی الْحَوْضِ وَ لَیُرْفَعَنَّ إِلَیَّ رِجَالٌ مِنْکُمْ حَتَّی إِذَا أَهْوَیْتُ إِلَیْهِمْ لِأُنَاوِلَهُمُ اخْتَلَجُوا دُونِی فَأَقُولُ أَیْ رَبِّ أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ (2).
وَ مِنَ الصَّحِیحَیْنِ أَیْضاً عَنْ أَنَسٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَیَرِدَنَّ عَلَیَّ الْحَوْضَ رِجَالٌ مِمَّنْ صَاحَبَنِی حَتَّی إِذَا رَأَیْتُهُمْ وَ رُفِعُوا إِلَیَّ اخْتَلَجُوا دُونِی فَلَأَقُولَنَّ أَیْ رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَلَیُقَالَنَّ لِی إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ.
وَ زِیدَ فِی بَعْضِ الرِّوَایَاتِ قَوْلُهُ فَأَقُولُ سُحْقاً لِمَنْ بَدَّلَ بَعْدِی (3)
وَ أَیْضاً مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَبِی حَازِمٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَنَا فَرَطُکُمْ عَلَی الْحَوْضِ مَنْ وَرَدَ شَرِبَ وَ مَنْ شَرِبَ لَمْ یَظْمَأْ أَبَداً وَ لَیَرِدَنَّ عَلَیَّ أَقْوَامٌ أَعْرِفُهُمْ وَ یَعْرِفُونَنِی ثُمَّ یُحَالُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ قَالَ أَبُو حَازِمٍ فَسَمِعَ النُّعْمَانُ بْنُ أَبِی عَیَّاشٍ وَ أَنَا أُحَدِّثُهُمْ بِهَذَا الْحَدِیثِ فَقَالَ هَکَذَا سَمِعْتَ سَهْلًا یَقُولُ فَقُلْتُ نَعَمْ قَالَ وَ أَنَا أَشْهَدُ عَلَی أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ سَمِعْتُهُ یَزِیدُ
ص: 26
فَیَقُولُ فَإِنَّهُمْ مِنِّی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ فَأَقُولُ سُحْقاً سُحْقاً لِمَنْ بَدَّلَ بَعْدِی (1).
وَ أَیْضاً مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَرِدُ عَلَیَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَهْطٌ مِنْ أَصْحَابِی أَوْ قَالَ مِنْ أُمَّتِی فَیُحَلَّئُونَ عَنِ الْحَوْضِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی فَیَقُولُ لَا عِلْمَ لَکَ بِمَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمُ ارْتَدُّوا عَلَی أَعْقَابِهِمُ الْقَهْقَرَی وَ فِی رِوَایَةٍ فَیُجْلَوْنَ (2).
وَ مِنَ الْبُخَارِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: بَیْنَا أَنَا قَائِمٌ عَلَی الْحَوْضِ إِذَا زُمْرَةٌ حَتَّی إِذَا عَرَفْتُهُمْ خَرَجَ رَجُلٌ مِنْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ لَهُمْ هَلُمَّ (3) قُلْتُ إِلَی أَیْنَ قَالَ إِلَی النَّارِ وَ اللَّهِ فَقُلْتُ وَ مَا شَأْنُهُمْ قَالَ إِنَّهُمْ قَدِ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ الْقَهْقَرَی ثُمَّ إِذَا زُمْرَةٌ أُخْرَی حَتَّی إِذَا عَرَفْتُهُمْ خَرَجَ رَجُلٌ مِنْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ لَهُمْ هَلُمَّ فَقُلْتُ إِلَی أَیْنَ قَالَ إِلَی النَّارِ وَ اللَّهِ قُلْتُ مَا شَأْنُهُمْ قَالَ إِنَّهُمْ قَدِ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ فَلَا أُرَاهُ یَخْلُصُ مِنْهُمْ إِلَّا مِثْلُ هَمَلِ النَّعَمِ (4).
ص: 27
وَ عَنْ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَرِدُ عَلَیَّ أُمَّتِیَ الْحَوْضَ وَ أَنَا أَذُودُ النَّاسَ کَمَا یَذُودُ الرَّجُلُ إِبِلَ الرَّجُلِ عَنْ إِبِلِهِ قَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ تَعْرِفُنَا قَالَ نَعَمْ لَکُمْ سِیمَاءُ لَیْسَتْ لِأَحَدٍ غَیْرِکُمْ تَرِدُونَ عَلَیَّ غُرّاً مُحَجَّلِینَ مِنْ آثَارِ الْوُضُوءِ وَ لَیُصَدَّنَّ عَنِّی طَائِفَةٌ مِنْکُمْ فَلَا یَصِلُونَ فَأَقُولُ یَا رَبِّ هَؤُلَاءِ مِنْ أَصْحَابِی فَیَجِیئُنِی (1) مَلَکٌ فَیَقُولُ وَ هَلْ تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ (2).
وَ مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ أَیْضاً عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ وَ هُوَ بَیْنَ ظَهْرَانَیْ أَصْحَابِهِ إِنِّی عَلَی الْحَوْضِ أَنْتَظِرُ مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ مِنْکُمْ فَلَیُقْتَطَعَنَّ دُونِی رِجَالٌ فَلَأَقُولَنَّ أَیْ رَبِّ مِنِّی وَ مِنْ أُمَّتِی فَیَقُولُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ مَا زَالُوا یَرْجِعُونَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ (3).
وَ مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ أَبِی بَکْرٍ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی عَلَی الْحَوْضِ أَنْظُرُ مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ مِنْکُمْ وَ سَیُؤْخَذُ نَاسٌ دُونِی فَأَقُولُ یَا رَبِّ مِنِّی وَ مِنْ أُمَّتِی وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی فَأَقُولُ أَصْحَابِی فَیُقَالُ هَلْ شَعَرْتَ مَا عَمِلُوا بَعْدَکَ وَ اللَّهِ مَا بَرِحُوا یَرْجِعُونَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ.
وَ مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ:
ص: 28
إِنِّی لَکُمْ فَرَطٌ عَلَی الْحَوْضِ فَإِیَّایَ لَا یَأْتِیَنَّ أَحَدُکُمْ فَیُذَبَّ عَنِّی کَمَا یُذَبُّ الْبَعِیرُ الضَّالُّ فَأَقُولَ فِیمَ هَذَا فَیُقَالَ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ فَأَقُولَ سُحْقاً (1).
وَ مِنَ الْبُخَارِیِّ عَنِ ابْنِ الْمُسَیَّبِ أَنَّهُ کَانَ یُحَدِّثُ عَنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ النَّبِیَّ قَالَ: یَرِدَنَّ عَلَیَّ الْحَوْضَ رِجَالٌ مِنْ أَصْحَابِی فَیُحَلَّئُونَ عَنْهُ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی فَیَقُولُ إِنَّکَ لَا عِلْمَ لَکَ بِمَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمُ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ الْقَهْقَرَی (2).
وَ مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَذُودَنَّ رِجَالًا عَنْ حَوْضِی کَمَا تُذَادُ الْغَرِیبَةُ مِنَ الْإِبِلِ عَنِ الْحَوْضِ (3).
وَ مِنْهُمَا عَنْ حُذَیْفَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ حَوْضِی لَأَبْعَدُ مِنْ أَیْلَةَ إِلَی عَدَنٍ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَذُودَنَّ عَنْهُ الرِّجَالَ کَمَا یَذُودُ الرَّجُلُ الْإِبِلَ الْغَرِیبَةَ عَنْ حَوْضِهِ (4).
وَ رُوِیَ مِنْ سُنَنِ أَبِی دَاوُدَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَفَرَّقَتِ الْیَهُودُ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً أَوِ اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ وَ النَّصَارَی مِثْلَ ذَلِکَ وَ سَتَفْتَرِقُ أُمَّتِی عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً (5).
وَ مِنْ صَحِیحِ التِّرْمِذِیِّ عَنِ ابْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 29
لَیَأْتِیَنَّ عَلَی أُمَّتِی مَا أَتَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ حَتَّی إِنْ کَانَ مِنْهُمْ مَنْ أَتَی أُمَّهُ عَلَانِیَةً لَیَکُونَنَّ فِی أُمَّتِی مَنْ یَصْنَعُ ذَلِکَ وَ إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ تَفَرَّقَتْ عَلَی ثِنْتَیْنِ وَ سَبْعِینَ مِلَّةً وَ سَتَفْتَرِقُ أُمَّتِی عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ مِلَّةً کُلُّهَا فِی النَّارِ إِلَّا مِلَّةً وَاحِدَةً قَالُوا مَنْ هِیَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ کَانَ عَلَی مَا أَنَا عَلَیْهِ وَ أَصْحَابِی (1).
وَ مِنْ صَحِیحِ التِّرْمِذِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَرْکَبُنَّ سَنَنَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ زَادَ رَزِینٌ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ حَتَّی إِنْ کَانَ فِیهِمْ مَنْ أَتَی أُمَّهُ یَکُونُ فِیکُمْ فَلَا أَدْرِی أَ تَعْبُدُونَ الْعِجْلَ أَمْ لَا (2).
وَ مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَتَتَّبِعُنَّ سَنَنَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ حَتَّی لَوْ دَخَلُوا جُحْرَ ضَبٍّ لَتَبِعْتُمُوهُمْ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی قَالَ فَمَنْ (3).
وَ مِنْ صَحِیحِ الْبُخَارِیِّ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا تَقُومُ السَّاعَةُ
ص: 30
حَتَّی تَأْخُذَ أُمَّتِی مَأْخَذَ الْقُرُونِ قَبْلَهَا شِبْراً بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ قِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَفَارِسَ وَ الرُّومِ قَالَ مَنِ النَّاسُ إِلَّا أُولَئِکَ (1).
وَ مِنَ التِّرْمِذِیِ وَ سُنَنِ أَبِی دَاوُدَ لَا تَزَالُ طَائِفَةٌ مِنْ أُمَّتِی عَلَی الْحَقِّ (2).
انتهی ما أخرجناه من جامع الأصول و روی السید فی الطرائف (3) هذه الأخبار من الجمع بین الصحیحین للحمیدی و رواها ابن البطریق فی العمدة (4) من صحاحهم و لا حاجة لنا إلی إیرادها لأنا أخرجناها من أصولها.
و قال السید روی الحمیدی فی الجمع بین الصحیحین من مسند أبی الدرداء فی الحدیث الأول من صحیح البخاری قالت أم الدرداء. دخل علی أبو الدرداء و هو مغضب فقلت ما أغضبک فقال و الله ما أعرف من أمر محمد صلی الله علیه و آله شیئا إلا أنهم یصلون جمیعا (5).
و
روی أیضا من صحیح البخاری من مسند أنس بن مالک عن الزهری قال.
دخلت علی أنس بن مالک بدمشق و هو یبکی فقلت ما یبکیک قال لا أعرف شیئا
ص: 31
مما أدرکت إلا هذه الصلاة و هذه الصلاة قد ضیعت (1).
و
فی حدیث آخر منه. ما أعرف شیئا مما کان علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله قیل الصلاة قال أ لیس ضیعتم ما ضیعتم فیها (2).
وَ رَوَی الْحُمَیْدِیُّ أَیْضاً مِنْ مُسْنَدِ أَبِی مَالِکٍ وَ أَبِی عَامِرٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَوَّلُ دِینِکُمْ نُبُوَّةٌ وَ رَحْمَةٌ ثُمَّ مُلْکٌ وَ رَحْمَةٌ ثُمَّ مُلْکٌ وَ جَبَرِیَّةٌ ثُمَّ مُلْکٌ عَضٌّ یُسْتَحَلُّ فِیهِ الْخَزُّ وَ الْحَرِیرُ (3).
وَ مِنَ الْمُتَّفَقِ عَلَیْهِ مِنْ مُسْنَدِ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله فِی أَوَاخِرِ الْحَدِیثِ الْمَذْکُورِ إِنَّ مَثَلِی کَمَثَلِ رَجُلٍ اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ جَعَلَ الْفَرَاشُ وَ هَذِهِ الدَّوَابُّ الَّتِی تَقَعُ فِی النَّارِ تَقَعُ فِیهَا وَ جَعَلَ یَحْجُزُهُنَّ فَیَغْلِبْنَ وَ یَقْتَحِمْنَ فِیهَا قَالَ وَ ذَلِکَ مَثَلِی وَ مَثَلُکُمْ أَنَا آخِذٌ بِحُجْزَتِکُمْ هَلُمُّوا عَنِ النَّارِ هَلُمُّوا عَنِ النَّارِ فَتَغْلِبُونَنِی وَ تَقْتَحِمُونَ فِیهَا (4).
وَ مِنْ مُسْنَدِ ثَوْبَانَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا أَخَافُ عَلَی أُمَّتِی الْأَئِمَّةَ الْمُضِلِّینَ وَ إِذَا وَقَعَ عَلَیْهِمُ السَّیْفُ لَمْ یُرْفَعْ عَنْهُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی یَلْحَقَ حَیٌّ مِنْ أُمَّتِی بِالْمُشْرِکِینَ وَ حَتَّی تُعْبَدَ فِی أُمَّتِیَ الْأَوْثَانُ (5).
ص: 32
ثم قال السید هذه بعض أحادیثهم الصحاح مما ذکروه عن صحابة نبیهم و عن أمته و ما یقع منهم من الضلال بعد وفاته (1) و سأذکر فیما بعد طرفا من أحادیثهم
ص: 33
الصحاح المتضمنة لمخالفتهم له و ذمه لهم فی حیاته.
فإذا کان قد شهد علی جماعة من أصحابه بالضلال و الهلاک و أنهم ممن کان یحسن ظنه بهم فی حیاته و لحسن ظنه بهم قال أی رب أصحابی ثم یکون ضلالهم قد بلغ إلی حد لا تقبل شفاعة نبیهم فیهم و یختلجون دونه و تارة یبلغ غضب نبیهم علیهم إلی أن یقول سحقا سحقا و تارة یقال إنهم لم یزالوا مرتدین علی أعقابهم و تارة یشهد علیهم أبو الدرداء و أنس بن مالک و هما من أعیان الصحابة عندهم بأنه ما بقی من شریعة محمد صلی الله علیه و آله إلا الاجتماع فی الصلاة ثم یقول أنس و قد ضیعوا الصلاة و تارة یشهد نبیهم أن بعد وفاته یکون دینهم ملکا و رحمة و ملکا و جبریة علی عادة الملوک المتغلبین ففیهم الرحیم و المتجبر و تارة یشهد علی قوم من أصحابه أنه یشفق علیهم و یأخذ بحجزهم عن النار و ینهاهم مرارا بلسان الحال و المقال فیغلبونه و یسقطون فیها و تارة یخاف علی أمته من أئمة مضلین ینزلون علیهم و تارة یشهد باتباع ما أتی به القرون السالفة فی الضلال و اختلال الأحوال.
ثم قد أدوا عنه بغیر خلاف من المسلمین أن أمة موسی افترقت بعده إحدی و سبعین فرقة واحدة ناجیة و الباقون فی النار و أمة عیسی افترقت اثنتین و سبعین فرقة واحدة ناجیة و الباقون فی النار و أمته تفترق ثلاثا و سبعین فرقة واحدة ناجیة و اثنتان و سبعون فی النار و قد تضمن کتابهم وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ (1) فکیف یجوز لمسلم أن یرد شهادة الله و شهادة رسوله عندهم بضلال
ص: 34
کثیر من صحابة نبیهم و هلاک أکثر أمته و اختلال أموره بعد وفاته و هل یرد ذلک من المسلمین إلا من هو شاک فی قول الله و قول نبیه أو مکابر للعیان و کیف یلام أو یذم من صدق الله و رسوله فی ذم بعض أصحابه و أکثر أمته
ص: 35
أو اعتقاد ضلال بعضهم و کیف استحسنوا لأنفسهم أن یرووا مثل هذه الأخبار الصحاح ثم ینکروا علی الفرقة المعروفة بالرافضة ما أقروا لهم بأعظم منه و کیف یرغب ذو بصیرة فی اتباع هؤلاء الأربعة المذاهب (1).
**[ترجمه]میگویم: ابن أثیر در کتاب جامع الأصول، از صحیح بخاری و صحیح مسلم از ابن مسعود نقل کرده که پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: من زودتر از شما وارد حوض میشوم و مردانی از شما را پیش من میآورند، من پایین میروم تا آنها را از آب کوثر سیراب کنم، ولی آنها از من دور میشوند؛ من میگویم: پروردگارا! اینان اصحاب من هستند، گفته میشود: تو نمیدانی که اینها پس از تو چه کردند. - . جامع الاصول 11 : 119 -
همچنین از صحیحین از أنس نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: مردانی از اصحابم در حوض بر من وارد میشوند، وقتی چشم من به آنها میافتد و آنها را تا پیش من بالا میآورند، خودشان را از من دور میکنند؛ من خواهم گفت: پروردگارا! اینها اصحاب منند، اصحاب من. گفته میشود: تو نمیدانی که اینان پس از تو چه کردند.
در بعضی از روایات، این جمله هم اضافه شده است: و من میگویم از رحمت خدا به دور باشد کسی که بعد از من تغییری بوجود آورد. - . جامع الاصول 11 : 120 -
همچنین از صحیحین از ابوحازم از سهل بن سعد نقل کرده، از پیامبر - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمودند: من پیش از شما وارد حوض میشوم؛ هرکس وارد آن شود، از آن مینوشد و هر که از آن بنوشد، هرگز تشنه نمیشود. گروهی نزد من میآیند که آنها را میشناسم و آنها نیز مرا میشناسند. سپس بین من و آنها مانع ایجاد میشود. ابوحازم نقل کرده، وقتی من این روایت را نقل می کردم، نعمان بن أبیعیّاش شنید و گفت: آیا تو به این صورت از سهل شنیدی؟ گفتم: آری، من گواهی میدهم که از ابوسعید خدری شنیدم که این جمله را نیز اضافه میکرد که پیامبر بعد از این فرمودند: آنها از من هستند. گفته میشود: تو نمیدانی که اینان پس از تو چه کردند و من میگویم: از رحمت به خدا دور باشند آنهایی که بعد از من تغییر ایجاد کردند! - . همان ، صحیح مسلم 7 : 66 -
و باز از صحیحین از ابوهریره نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: در روز قیامت گروهی از اصحاب [یا فرمودند گروهی از امتم] پیش من میآیند، اما از ورود آنها به حوض جلوگیری میشود؛ من میگویم: پروردگارا! اینان اصحاب من هستند. گفته میشود: تو نمیدانی که اینها پس از تو چه کردند؛ اینها به گذشتگان خود عقبگرد کردند در روایت دیگر اینچنین آمده است: اما از حوض رانده میشوند. - . جامع الاصول 11 : 120 -
و از بخاری نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: وقتی که من در حوض ایستادهام، گروهی میآیند؛ وقتی که آنها را میشناسم، مردی از میان من و ایشان بیرون آمده و به آنها میگوید: بیایید! من میگویم به کجا؟ میگوید: به خدا سوگند به آتش. میگویم: مگر آنها چه کردهاند؟ میگوید: اینان به گذشتگان خود عقبگرد نمودند. سپس گروه دیگری میآیند، وقتی که آنها را میشناسم، مردی از میان من و ایشان بیرون آمده و خطاب به آنها میگوید: بیایید! من میگویم به کجا؟ میگوید: به خدا سوگند به آتش. میگویم: مگر آنها چه کردهاند؟ میگوید: اینان به گذشتگان خود بازگشتند. نمیبینم که کسی از آنان خلاص شود، مگر جز اندکی. - 2. همان : 120 و 121 -
و از صحیح مسلم از ابوهریره نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: امتم در روز قیامت در حوض بر من وارد میشوند و من آنها را چنانچه مرد شتران دیگری را از شتران خود طرد میکند، از خود طرد میکنم. گفتند: ای پیامبر خدا! آیا در آن میان ما را از سایرین تشخیص میدهید؟ فرمودند: آری شما چهرهای دارید که دیگران آن را ندارند؛ شما با صورتهایی نورانی و سفید از آثار وضو پیش من میآیید، اما گروهی از شما را از رسیدن به من باز میدارند و به من نمیرسند. من میگویم: پروردگارا! اینها از اصحاب من هستند. فرشتهای پیش من میآید و میگوید: آیا میدانی که اینان بعد از تو چه کردند؟ - . همان : 121 -
و از صحیح مسلم از عائشه نقل کرده، شنیدم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در جمع صحابه خویش فرمودند: من در حوض منتظر میشوم تا ببینم چه کسی از شماها پیش من میآید. گروهی را از آمدن به پیش من منع میکنند. من میگویم: پروردگارا! اینها از من و از امت من هستند. میگوید: تو نمیدانی که اینان پس از تو چه کردند،؛ اینان همینطور به گذشتگان خود عقبگرد نمودند. - . همان -
و از صحیحین از أسماء دختر ابوبکر نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: من بر حوض نظاره میکنم که چه کسانی از شما به من میپیوندد؛ عدهای را از مقابل من دور میکنند. من میگویم: ای پروردگار! اینان از من و از امت هستند. [در روایتی دیگر آمده که: من میگویم: اینان اصحاب من هستند.] کفته میشود: آیا فهمیدی بعد از تو چه کارهایی کردند؟ به خدا سوگند که آنها همینطور به گذشتگان خود بازگشتند. - . همان -
و از صحیح مسلم از أمّ سلمة - رضی الله عنه - نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: من زودتر از شما بر حوض وارد میشوم؛ هیچیک از شما پیش من نمیآید مگر این که او را مانند شتر گمشدهای میرانند. میگویم: این کار برای چیست؟ گفته میشود: تو نمیدانی اینان پس از تو چه کردند. میگویم: از رحمت خدا به دور باشید. - . همان : 123 -
و از صحیح بخاری نقل کرده که ابن مسیّب از صحابه پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل کرده که ایشان فرمودند: مردانی از صحابهام در حوض پیش من میآیند، ولی آنها را از حوض طرد میکنند؛ من میگویم: ای پروردگار! اینان اصحاب من هستند، گفته میشود: تو نمیدانی که اینها بعد از تو چه کردند، اینها به گذشتگان خود عقبگرد نمودند. - . همان : 122 -
و از صحیحین از ابوهریره نقل کرده, رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، مردانی را از حوض میرانم، چنانچه شتر غریبه از حوض آب رانده میشود. - . همان -
و از صحیحین از حذیفه نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: همانا طور حوض من از فاصله ما بین أیلة تا عدن نیز بیشتر است. و سوگند به کسی که جانم در دست اوست مردانی را از آن میرانم، چنانچه مرد شتر غریبه را از حوض خود میراند. - . همان -
و از سنن أبیداود از أبوهریره روایت کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: یهودیان هفتاد و یک [یا هفتاد و دو] فرقه شدند و نصارانیان نیز همین-طور، و امت من نیز هفتاد و سه فرقه خواهند شد. - . جامع الاصول 1 : 408 -
و از صحیح ترمذی از عمرو بن عاص نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: آنچه بر سر امت بنی اسرائیل رفته، گام به گام بر سر امت من نیز خواهد آمد، حتی اگر یکی از آنها با مادرش به صورت علنی نزدیکی کرده باشد، در امت من نیز کسی این چنین خواهد کرد. قوم بنیاسرائیل هفتاد و دو ملت شدند و امت من نیز هفتاد و سه ملت خواهند شد که همه آنها جز یک ملت در آتشاند. گفتند: ای رسول خدا! آن یک ملت کیانند؟ فرمودند: کسانی که پیرو آیین من و اصحابم باشند. - . همان 408 و 409 -
و از صحیح ترمذی از پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل کرده که ایشان فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، شما نیز بر سنتهای پیشینیان خود سیر میکنید، [در نقل رزین این قسمت هم آمده است: گام به گام و مو به مو] چنانچه اگر در میان گذشتکان کسی باشد که با مادرش نزدیکی کرده باشد، در میان شما هم چنین کسی خواهد بود. نمیدانم که آیا گوسالهپرست هم میشوید یا نه؟ - .[5] جامع الاصول 1 : 408 و 409 -
و از صحیحین از ابوسعید خدری نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: همانا شما نیز سنتهای پیشینیان خود را وجب به وجب و ذراع به ذراع پیروی خواهید کرد؛ حتی اگر آنها داخل لانه سوسماری شده باشند، شما نیز از آنها پیروی میکنید. گفتیم: ای رسول خدا! منظورتان یهود و نصاری است؟ فرمودند: پس منظورم چه کسانی میتواند باشد!؟ - . جامع الاصول 1 : 409 ، مشکاة المصابیح : 458 -
و از صحیح بخاری از ابوهریره نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: قیامت برپا نمیشود مگر آنکه امت من نیز وجب به وجب و ذراع به ذراع کارهای امتهای پیشین را در پیش گیرند. گفته شد: ای رسول خدا! مانند ایرانیان و رومیان؟ فرمودند: مردم، جز آنها چه کسانیاند!؟ - . مشکاة المصابیح : 409 -
و از ترمذی و سنن ابیداود نقل کرده، یک گروه از امت من همواره بر حق خواهند بود. - . جامع الاصول 12 :62 و 10 :410 -
احادیثی که از کتاب جامع الاصول استخراج کردیم در اینجا تمام میشود.
این روایات را سید در کتاب طرائف - . الطرائف : 113 و 114 - از کتاب الجمع بین الصحیحین حمیدی و ابن بطریق در العمدة - . العمدة : 241 و 242 - از صحاح اهل سنت روایت کرده است. ما نیازی به آوردن آنها نمیبینیم؛ زیرا ما خود آنها را از کتابهای مرجع استخراج نمودیم.
سید گفته است: حمیدی در الجمع بین الصحیحین در مورد حدیث اول از صحیح بخاری، از مسند أبیادرداء نقل کرده، أم درداء گفت: روزی أبوالدرداء غضبناک پیش من آمد؛ گفتم: چرا خشمگین هستی؟ گفت: به خدا سوگند تنها چیزی که از دین محمد - صلی الله علیه و آله - میدانم این است که آنها همگی نماز میخوانند. - . الطرائف : 113 ، به صحیح بخاری، کتاب الاذان، حدیث 31 و مسند احمد بن حنبل 5 : 195 و 6 : 443 مراجعه کنید. -
همچنین از صحیح بخاری به نقل از مسند أنس بن مالک از زهری نقل کرده، در دمشق پیش أنس بن مالک رفتم؛ او در حال گریه بود، گفتم: چرا گریه میکنی؟ - . الطرائف : 113 ، و در صحیح بخاری در کتاب المواقیت شماره 7 - گفت: از آنچه درک کردهام چیزی نمیدانم جز این نماز، که این هم ضایع شده است.
در روایتی دیگر از الزهری اینچنین آمده است: از چیزهایی که در دوران رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده، هیچ چیز نمیدانم. گفتند: نماز. گفت: آیا جز این است که آن را تباه کردهاید!؟ - . همان -
حمیدی همچنین از مسند أبیمالک و أبیعامر روایت کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: سرآغاز دین شما نبوت و رحمت، و سپس پادشاهی و رحمت، و سپس پادشاهی و ظلم و پس از آن پادشاهی بسیار سختگیرانهای است که در آن خزّ و ابریشم حلال میشود. - 3. الطرائف : 113 ، مشکاة المصابیح : 456 و 460 .[3] -
و از آن قسمت مورد اتفاق مسند ابوهریره، از پیامبر - صلی الله علیه و آله - در قسمت پایانی حدیث فوق نقل شده: مثَل من مانند مردی است که آتشی افروخته و وقتی آتش اطرافش را روشن میکند، ذرات معلق و جنبندگانی که در آتش میافتند، شروع به وارد شدن در آتش میکنند و آن مرد تلاش میکند تا مانع آنها شود، اما آنها بر او غلبه میکنند و در آتش فرو میروند. این مثال مانند من و شماست؛ من پیراهنهای شما را میگیرم و میگویم از آتش دور شوید! از آتش دور شوید! اما شما بر من غلبه میکنید و در آتش فرو میروید. - 4. الطرائف : 114 ، به صحیح بخاری، کتاب الأنبیاء، حدیث 40 و کتاب الرقاق حدیث 6 ، صحیح مسلم، کتاب الفضائل، الحدیث 17 - 19 ، سنن ترمذی، کتاب الأدب ، 82 و مسند إبن حنبل 2 : 244 و 312 مراجعه کنید. -
و از مسند ثوبان نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: من بر امتم تنها از پیشوایان گمراهگر بیم دارم؛ و اگر شمشیر بر آنان بیفتد، تا قیامت از میانشان برداشته نمیشود، و رستاخیز رخ نمیدهد مگر اینکه گروهی از امت من به مشرکان بپیوندند و مگر اینکه در میان امتم بتها پرستیده شوند. - .[1]الطرائف: 114 -
سپس سید میگوید: اینها برخی از روایات صحیح آنها بود که در مورد صحابه پیامبرشان و امت پیامبر و گمراهیهایی که پس از فوت ایشان برای آنها پیش میآید. در بخشهای بعدی قسمتی از احادیث صحیح آنها که متضمن مخالفتشان با پیامبر و نکوهش ایشان توسط آن حضرت در زمان حیات ایشان میباشد را ذکر میکنیم.
از آنجا که پیامبر بر گروهی از صحابه خویش شهادت به گمراهی و هلاکت داده بودهاند و آنها از کسانی بودهاند که ایشان در زمان حیاتشان به آنها حسن ظن داشتهاند و به جهت همین حسن ظن بوده که فرمودهاند پروردگارا! [اینان] اصحاب من هستند، و بعد ضلالت و گمراهی این افراد به حدی رسیده که شفاعت پیامبرشان در مورد آنها قبول نمیشود و آنان را از ایشان دور میکنند و از یک طرف غضب پیامبرشان بر آنها میرسد و ایشان خطاب به آنها میگویند: هلاک شوید! هلاک شوید! و از سوی دیگر گفته میشود: آنها همینطور به گذشتگان خود بازگشتند، و از طرف دیگر نیز ابوالدرداء و أنس بن مالک - که از بزرگان صحابه در نزد ایشان به شمار میروند - علیه آنها گواهی میدهند که از شریعت محمد - صلی الله علیه و آله - تنها اجتماع در نماز باقی مانده است. و أنَس بعد میگوید که نماز را هم تباه کردهاند، و از دیگر جهت پیامبرشان گواهی میدهد که پس از وفاتش، کار دین آنها به پادشاهی و رحمت و سپس پادشاهی و ظلم بر شیوه عادت پادشاهان زورگو کشیده میشود که مهربان و زورگو در میانشان خواهد بود، و از طرف دیگر پیامبر شهادت میدهند که از عاقبت برخی از صحابه خویش بیمناکند و پیراهنهای آنها را میگیرند تا مانع افتادن آنها به آتش شوند و آنها را بارها با زبان حال و مقال نهی میکنند، ولی آنان بر ایشان غلبه میکنند و در آتش فرو میافتند، و از سوی دیگر نیز ائمه ضلالت که بر سر امت ایشان قرار میگیرند، میهراسند و از سوی دیگر شهادت میدهند به اینکه آنان از ضلالتها و دگرگونیهایی که بر امتهای سابق گذشته، تبعیت کنند.
سپس به گونهای که هیچ کس از مسلمین مخالفت نکردهاست، از ایشان نقل میکنند که امت موسی هفتاد و یک فرقه شدند که یکی از آنها نجات مییابد و بقیه در آتشاند، و امت عیسی هفتاد و دو فرقه شدند که یکی از آنها نجات مییابد و بقیه در آتشاند، و امت ایشان هفتاد و سه فرقه خواهند شد که که یکی از آنها نجات مییابد و هفتاد و دو فرقه دیگر در آتشاند. و حال آنکه چنین مضمونی در قرآن آمده است: «وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ» {و برخی از بادیه نشینانی که پیرامون شما هستند منافقند، و از ساکنانِ مدینه [نیز عدّه ای] بر نفاق خو گرفته اند. تو آنان را نمی شناسی، ما آنان را می شناسیم. به زودی آنان را دو بار عذاب می کنیم}. - . توبه / 101 - بنابراین چطور ممکن است مسلمانی شهادت خدا و رسولش مبنی بر گمراهی تعداد زیادی از صحابه پیامبر و به هلاکت رسیدن اکثر امت او و به هم ریختن امور پس از وفات ایشان را رد کند!؟ آیا در میان مسلمانان جز کسی که در سخن خدا و پیامبرش شک دارد و یا کسی که بخواهد واضحات را انکار کند، میتواند این سخنان را رد کند!؟ و یا چگونه کسی که خداوند و پیامبرش را در نکوهش برخی از اصحابشان و اکثر امتشان یا اعتقاد به گمراهی برخی از آنان تصدیق میکند، مورد ملامت و سرزنش واقع میشود!؟ و چگونه برای خود روا میدانند که مانند این احادیث صحیح را روایت کنند و سپس در مورد فرقه معروف به رافضی منکر چیزی شوند که خودشان به چیزی بزرگتر از آن به نفع ایشان اقرار کردهاند!؟ و چگونه شخص با بصیرت رغبت به پیروی از این چهار مذهب میکند!؟ - .[2] الطرائف : 113 - 115 -
**[ترجمه]
اعلم أن أکثر العامة علی أن الصحابة کلهم عدول و قیل هم کغیرهم مطلقا و قیل هم کغیرهم إلی حین ظهور الفتن بین علی علیه السلام و معاویة و أما بعدها فلا یقبل الداخلون فیها مطلقا و قالت المعتزلة هم عدول إلا من علم أنه قاتل علیا علیه السلام فإنه مردود و ذهبت الإمامیة إلی أنهم کسائر الناس من أن فیهم المنافق و الفاسق و الضال بل کان أکثرهم کذلک و لا أظنک ترتاب بعد ملاحظة تلک الأخبار المأثورة من الجانبین المتواترة بالمعنی فی صحة هذا القول و سینفعک تذکرها فی المطالب المذکورة فی الأبواب الآتیة إن شاء الله تعالی
ص: 36
**[ترجمه]بدان که اکثر عامه بر این باورند که تمامی صحابه عادل هستند، عدهای قائلند که آنها بدون هیچ قید و شرطی مثل سایرین هستند، و عدهای دیگر بر این باورند که آنان تا زمان بروز فتنه بین علی - علیه السلام - و معاویه، چون دیگران بودهاند، اما پس از آن جریان، آن عدهای که در آن فتنه وارد شدند، به هیچ روی مورد پذیرش نیستند. معتزله میگویند: همگی صحابه عادلند، مگر کسانی که مشخصاً با علی علیه السلام مبارزه کردهاند که آنها مردود هستند. امامیه معتقد است که صحابه مانند سایر مردم هستند و مانند سایرین در میانشان منافق، فاسق و گمراه وجود دارد و بلکه اکثر آنها این گونهاند. گمان نمیکنم که شما نیز پس از ملاحظه این روایاتی که از شیعه و سنی نقل شده و از جهت معنا متواتر است، در درستی این سخن جای شکی داشته باشید. یادآوری این روایات در فهم مطالبی که إن شاء الله در بخشهای آتی خواهد آمد مفید خواهد بود .
**[ترجمه]
لی، الأمالی للصدوق ابْنُ مُوسَی عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ جَالِساً ذَاتَ یَوْمٍ إِذَا أَقْبَلَ الْحَسَنُ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ إِلَیَّ یَا بُنَیَّ فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ عَلَی فَخِذِهِ الْیُمْنَی ثُمَّ أَقْبَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ إِلَیَّ یَا بُنَیَّ فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ عَلَی فَخِذِهِ الْیُسْرَی ثُمَّ أَقْبَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَلَمَّا رَآهَا بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ إِلَیَّ یَا بُنَیَّةِ فَأَجْلَسَهَا بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ إِلَیَّ یَا أَخِی فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ إِلَی جَنْبِهِ الْأَیْمَنِ فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا تَرَی وَاحِداً مِنْ هَؤُلَاءِ إِلَّا بَکَیْتَ أَ وَ مَا فِیهِمْ مَنْ تُسَرُّ بِرُؤْیَتِهِ فَقَالَ علیه السلام وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالنُّبُوَّةِ وَ اصْطَفَانِی عَلَی جَمِیعِ الْبَرِیَّةِ إِنِّی وَ إِیَّاهُمْ لَأَکْرَمُ الْخَلْقِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ نَسَمَةٌ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْهُمْ أَمَّا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِنَّهُ أَخِی وَ شَقِیقِی وَ صَاحِبُ الْأَمْرِ بَعْدِی وَ صَاحِبُ لِوَائِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ صَاحِبُ حَوْضِی وَ شَفَاعَتِی وَ هُوَ مَوْلَی کُلِ
ص: 37
مُسْلِمٍ وَ إِمَامُ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ قَائِدُ کُلِّ تَقِیٍّ وَ هُوَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی عَلَی أَهْلِی وَ أُمَّتِی فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی مُحِبُّهُ مُحِبِّی وَ مُبْغِضُهُ مُبْغِضِی وَ بِوَلَایَتِهِ صَارَتْ أُمَّتِی مَرْحُومَةً وَ بِعَدَاوَتِهِ صَارَتِ الْمُخَالِفَةُ لَهُ مِنْهَا مَلْعُونَةً وَ إِنِّی بَکَیْتُ حِینَ أَقْبَلَ لِأَنِّی ذَکَرْتُ غَدْرَ الْأُمَّةِ بِهِ بَعْدِی حَتَّی إِنَّهُ لَیُزَالُ عَنْ مَقْعَدِی وَ قَدْ جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ بَعْدِی ثُمَّ لَا یَزَالُ الْأَمْرُ بِهِ حَتَّی یُضْرَبَ عَلَی قَرْنِهِ ضَرْبَةً تُخْضَبُ مِنْهَا لِحْیَتُهُ فِی أَفْضَلِ الشُّهُورِ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ (1) وَ أَمَّا ابْنَتِی فَاطِمَةُ فَإِنَّهَا سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ هِیَ بَضْعَةٌ مِنِّی وَ هِیَ نُورُ عَیْنِی وَ هِیَ ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ هِیَ رُوحِیَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیَّ وَ هِیَ الْحَوْرَاءُ الْإِنْسِیَّةُ مَتَی قَامَتْ فِی مِحْرَابِهَا بَیْنَ یَدِی رَبِّهَا جَلَّ جَلَالُهُ زَهَرَ نُورُهَا لِمَلَائِکَةِ السَّمَاءِ کَمَا یَزْهَرُ نُورُ الْکَوَاکِبِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ وَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَلَائِکَتِهِ یَا مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَی أَمَتِی فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ إِمَائِی قَائِمَةً بَیْنَ یَدِیَّ تَرْتَعِدُ فَرَائِصُهَا مِنْ خِیفَتِی وَ قَدْ أَقْبَلَتْ بِقَلْبِهَا عَلَی عِبَادَتِی أُشْهِدُکُمْ أَنِّی قَدْ آمَنْتُ شِیعَتَهَا مِنَ النَّارِ وَ أَنِّی لَمَّا رَأَیْتُهَا ذَکَرْتُ مَا یُصْنَعُ بِهَا بَعْدِی کَأَنِّی بِهَا وَ قَدْ دَخَلَ الذُّلُّ بَیْتَهَا وَ انْتُهِکَتْ حُرْمَتُهَا وَ غُصِبَتْ حَقَّهَا وَ مُنِعَتْ إِرْثَهَا وَ کُسِرَتْ جَنْبَتُهَا وَ أَسْقَطَتْ جَنِینَهَا وَ هِیَ تُنَادِی یَا مُحَمَّدَاهْ فَلَا تُجَابُ وَ تَسْتَغِیثُ فَلَا تُغَاثُ فَلَا تَزَالُ بَعْدِی مَحْزُونَةً مَکْرُوبَةً بَاکِیَةً تَتَذَکَّرُ انْقِطَاعَ الْوَحْیِ عَنْ بَیْتِهَا مَرَّةً وَ تَتَذَکَّرُ فِرَاقِی أُخْرَی وَ تَسْتَوْحِشُ إِذَا جَنَّهَا اللَّیْلُ لِفَقْدِ صَوْتِیَ الَّذِی کَانَتْ تَسْتَمِعُ إِلَیْهِ إِذَا تَهَجَّدْتُ بِالْقُرْآنِ ثُمَّ تَرَی نَفْسَهَا ذَلِیلَةً بَعْدَ أَنْ کَانَتْ فِی أَیَّامِ أَبِیهَا عَزِیزَةً فَعِنْدَ ذَلِکَ یُؤْنِسُهَا اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ بِالْمَلَائِکَةِ فَنَادَتْهَا بِمَا نَادَتْ بِهِ مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ فَتَقُولُ یَا فَاطِمَةُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ (2) یَا فَاطِمَةُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی
ص: 38
وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ (1) ثُمَّ یَبْتَدِئُ بِهَا الْوَجَعُ فَتَمْرَضُ فَیَبْعَثُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ تُمَرِّضُهَا وَ تُؤْنِسُهَا فِی عِلَّتِهَا فَتَقُولُ عِنْدَ ذَلِکَ یَا رَبِّ إِنِّی سَئِمْتُ الْحَیَاةَ وَ تَبَرَّمْتُ بِأَهْلِ الدُّنْیَا فَأَلْحِقْنِی بِأَبِی فَیُلْحِقُهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِی فَتَکُونُ أَوَّلَ مَنْ یَلْحَقُنِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فَتَقْدَمُ عَلَیَّ مَحْزُونَةً مَکْرُوبَةً مَغْمُومَةً مَغْصُوبَةً مَقْتُولَةً فَأَقُولُ عِنْدَ ذَلِکَ اللَّهُمَّ الْعَنْ مَنْ ظَلَمَهَا وَ عَاقِبْ مَنْ غَصَبَهَا وَ ذَلِّلْ مَنْ أَذَلَّهَا وَ خَلِّدْ فِی نَارِکَ مَنْ ضَرَبَ جَنْبَیْهَا حَتَّی أَلْقَتْ وَلَدَهَا فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ عِنْدَ ذَلِکَ آمِینَ وَ أَمَّا الْحَسَنُ علیه السلام فَإِنَّهُ ابْنِی وَ وَلَدِی وَ مِنِّی وَ قُرَّةُ عَیْنِی وَ ضِیَاءُ قَلْبِی وَ ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ هُوَ سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی الْأُمَّةِ أَمْرُهُ أَمْرِی وَ قَوْلُهُ قَوْلِی مَنْ تَبِعَهُ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَاهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ إِنِّی لَمَّا نَظَرْتُ إِلَیْهِ تَذَکَّرْتُ مَا یَجْرِی عَلَیْهِ مِنَ الذُّلِّ بَعْدِی فَلَا یَزَالُ الْأَمْرُ بِهِ حَتَّی یُقْتَلَ بِالسَّمِّ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً فَعِنْدَ ذَلِکَ تَبْکِی الْمَلَائِکَةُ وَ السَّبْعُ الشِّدَادُ لِمَوْتِهِ وَ یَبْکِیهِ کُلُّ شَیْ ءٍ حَتَّی الطَّیْرُ فِی جَوِّ السَّمَاءِ وَ الْحِیتَانُ فِی جَوْفِ الْمَاءِ فَمَنْ بَکَاهُ لَمْ تَعْمَ عَیْنُهُ یَوْمَ تَعْمَی الْعُیُونُ وَ مَنْ حَزِنَ عَلَیْهِ لَمْ یَحْزَنْ قَلْبُهُ یَوْمَ تَحْزَنُ الْقُلُوبُ وَ مَنْ زَارَهُ فِی بَقِیعِهِ ثَبَتَتْ قَدَمُهُ عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ وَ أَمَّا الْحُسَیْنُ علیه السلام فَإِنَّهُ مِنِّی وَ هُوَ ابْنِی وَ وَلَدِی وَ خَیْرُ الْخَلْقِ بَعْدَ أَخِیهِ وَ هُوَ إِمَامُ الْمُسْلِمِینَ وَ مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ خَلِیفَةُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ غِیَاثُ الْمُسْتَغِیثِینَ وَ کَهْفُ الْمُسْتَجِیرِینَ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ أَجْمَعِینَ وَ هُوَ سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ بَابُ نَجَاةِ الْأُمَّةِ أَمْرُهُ أَمْرِی وَ طَاعَتُهُ طَاعَتِی مَنْ تَبِعَهُ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَاهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُهُ تَذَکَّرْتُ مَا یُصْنَعُ بِهِ بَعْدِی کَأَنِّی بِهِ وَ قَدِ اسْتَجَارَ بِحَرَمِی وَ قُرْبِی فَلَا یُجَارُ فَأَضُمُّهُ فِی مَنَامِی إِلَی صَدْرِی وَ آمُرُهُ بِالرِّحْلَةِ عَنْ دَارِ هِجْرَتِی وَ أُبَشِّرُهُ بِالشَّهَادَةِ فَیَرْتَحِلُ عَنْهَا إِلَی أَرْضِ مَقْتَلِهِ وَ مَوْضِعِ مَصْرَعِهِ أَرْضِ
ص: 39
کَرْبٍ وَ بَلَاءٍ وَ قَتْلٍ وَ فَنَاءٍ تَنْصُرُهُ عِصَابَةٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ أُولَئِکَ مِنْ سَادَةِ شُهَدَاءِ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ قَدْ رُمِیَ بِسَهْمٍ فَخَرَّ عَنْ فَرَسِهِ صَرِیعاً ثُمَّ یُذْبَحُ کَمَا یُذْبَحُ الْکَبْشُ مَظْلُوماً ثُمَّ بَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَکَی مَنْ حَوْلَهُ وَ ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمْ بِالضَّجِیجِ ثُمَّ قَامَ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْکُو إِلَیْکَ مَا یَلْقَی أَهْلُ بَیْتِی بَعْدِی ثُمَّ دَخَلَ مَنْزِلَهُ (1).
**[ترجمه]الأمالی: ابن عباس نقل کرده، روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشسته بودند که امام حسن - علیه السلام- آمدند؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: پسر عزیزم! پسر عزیزم! جلو بیا، جلو بیا. ایشان را نزدیک خود کردند روی پای راستشان نشاندند. سپس امام حسین - علیه السلام – آمدند؛ وقتی ایشان را دیدند نیز گریستند و بعد فرمودند: پسر عزیزم! پسر عزیزم! جلو بیا، جلو بیا. ایشان را نزدیک خود کردند و روی پای چپ خویش نشاندند. سپس حضرت فاطمه - علیها سلام – آمدند؛ وقتی ایشان را دیدند، گریستند و بعد فرمودند: دختر عزیزم! جلو بیا، جلو بیا. ایشان را در رو به روی خود نشاندند. سپس امیرالمؤمنین - علیه السلام – آمدند؛ وقتی ایشان را دیدند گریستند و بعد فرمودند: برادرم! جلو بیا، جلو بیا. و ایشان را در سمت راست خویش نشاندند.
اصحاب به ایشان عرض کردند: ای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ! هر کدام از اینان را که دیدید گریستید، آیا در بین آنها کسی نبود که شما با دیدنش شادمان شوید؟ ایشان فرمودند: سوگند به خدایی که مرا به پیامبری مبعوث نمود و بر تمامی انسان ها برگزید، من و ایشان، گرامیترین خلایق در پیشگاه خداوند عزّ و جلّ هستیم و در روی زمین هیچکسی نزد من محبوبتر از اینها نیست. اما علی بن ابیطالب - علیه السلام - ؛ برادر و همسان من بوده و صاحبالامر پس از من، و صاحب لوای من در دنیا و آخرت، و صاحب حوض و شفاعت من است. او مولای هر فرد مسلمان و امام هر مؤمن و پیشوای هر فرد با تقوا و وصی و جانشین من بر اهل بیت و امتم، چه در حیات و چه پس از مرگ من است. دوستدار او دوستدار من، و دشمن او دشمن من است. و با ولایت اوست که امت من مورد رحمت قرار میگیرند، و با دشمنی با اوست که مخالفینش از امت من لعنت میشوند. وقتی او آمد، من بدان جهت گریستم که به یاد نیرنگ امتم پس از من در حق وی افتادم که با اینکه خداوند او را جانشین پس از من قرار داده، از جای خویش کنار زده میشود و سپس کارش به جایی میرسد که در بهترین ماهها که؛ «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ»{ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابی] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است.} - . بقره / 185 - ، ضربتی بر سرش میزنند که ریش او از آن ضربت خونآلود میشود.
اما دخترم فاطمه؛ که سالار همه زنان جهانیان از اول تا آخر است و پاره تن من و نور چشم من و میوه دل من و روح بین دو پهلویم است و حوریهای انسانی است که هرگاه در محراب، در پیشگاه پروردگارش - جلّ جلاله - میایستد، نور او برای فرشتگان آسمان میدرخشد، چنانچه نور ستارگان برای اهل زمین میدرخشد و خداوند عزّ و جلّ به فرشتگان خویش میفرماید: \\"ای فرشتگان من! به بنده من فاطمه، سالارزن بندگان من بنگرید که در پیشگاه من ایستاده و استخوانهایش از خوف من میلرزد و با قلب خویش به عبادت من آمده است؛ شما را گواه میگیرم که پیروان او را از آتش امان دادم.\\" وقتی که او را دیدم، به یاد اتفاقاتی افتادم که پس از من بر او روا میدارند؛ گویی من هستم که خواری به خانه او وارد شده و حرمتش زیر پا گذاشته شده و حقوقش غضب شده و از ارثش محروم شده و پهلویش شکسته و جنینش سقط شده و او فریاد میزند که یا محمداه! و جوابی نمیشنود و استغاثه میکند و کسی به دادش نمیرسد. او پس از من همواره غمگین و مصیبتزده و گریان خواهد بود و در یاد انقطاع وحی از خانه خود، که یکباره اتفاق افتاده میباشد و فراق مرا به یاد میآورد و شبها از اینکه صدای تلاوت قرآن مرا نمیشنود، احساس وحشت میکند و خود را ذلیل میبیند، در حالی که در زمان پدرش عزیز بود. و خداوند متعال در آن هنگام خاطر او را با فرشتگان مأنوس میکند و فرشتگان او را همانگونه که مریم دختر عمران را مورد خطاب قرار دادند، مورد خطاب قرار داده و میگویند: ای فاطمه! «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ{خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و تو را بر زنان جهان برتری داده است}. - .[1]
آل عمران / 42 -
ای فاطمه! «اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ»{فرمانبرِ پروردگار خود باش و سجده کن و با رکوع کنندگان رکوع نما}. - . آل عمران / 43 - سپس درد او آغاز میشود و مریض میگردد. پس خداوند عزّ و جلّ مریم دختر عمران را به پرستاری او میفرستد تا در هنگام مریضی مؤنس او باشد، و او در آن زمان میگوید: پروردگارا! دیگر از زندگی ملول شدهام و از اهل دنیا خسته شدهام؛ مرا به پدرم ملحق نما! و خداوند عزّ و جلّ وی را به من ملحق میسازد و او اولین کسی است که از میان اهل بیتم به من میپیوندد و با حالی غمگین و مصیبت زده و غمدیده و غصب شده از حق و کشتهشده پیش من میآید و آنگاه من میگویم: خدایا بر کسی که به وی ظلم کرده لعنت فرست و کسی که حقش را غصب کرده را عقوبت فرما و کسی که او را ذلیل نموده خوار گردان و آن کسی که پهلوی وی را شکسته و موجب سقط بچه او شده را تا ابد در آتش جهنم گرفتار کن! در آن هنگام فرشتگان آمین میگویند.
اما حسن علیه السلام؛ او پسر من و فرزند من است و از من است و نور چشمم و روشنی قلبم و میوه دلم است. او سرور جوانان اهل بهشت و حجت خداوند در میان امت است که امر او، امر من و گفتار او، گفتار من میباشد. هر کس از او پیروی نماید از من بوده و هرکس با او مخالفت ورزد از من نیست. زمانی که او را دیدم، به یاد ذلتی که پس از من بر او خواهد رفت، افتادم. تا جایی که در نهایت از سر ظلم و عداوت، به وسیله سمّ کشته میشود و فرشتگان و آسمانهای هفتگانه برایش میگریند و تمامی موجودات، حتی پرندگان در آسمان و ماهیان در دل آب نیز بر او گریه میکنند؛ هر کس بر او گریه کند، چشمان او در روزی که همه چشمها نابینا میشوند، نابینا نخواهد شد و هر کسی که دلش بر او محزون شود، در روزی که همه دلها در آن محزون خواهند شد، محزون نخواهد بود و هر کس که در بقیعش او را زیارت کند، در روزی که گامها بر پل صراط میلغزند، ثابت قدم خواهد بود.
اما حسین - علیه السلام - ؛ او از من است و پسر من و فرزند من است. او برترین خلق بعد از برادرش بوده و امام مسلمانان و مولای مومنان و جانشین خداوند جهانیان و فریادرس درماندگان و پناه پناهندگان و حجت خداوند بر همه مخلوقات است. او سرور جوانان بهشت و درب نجات امت است. امر او امر من، اطاعت از او اطاعت از من است. هر که از او پیروی کند از من است و هر که با او مخالفت ورزد، از من نیست. وقتی او را دیدم، به یاد آنچه افتادم که پس از من با میکنند؛ گویی من آنجا هستم که برای حرم و خویشاوندان من پناه میطلبد، ولی پناه داده نمیشود. من در خوابم او را در آغوش میگیرم و او را به کوچ از مدینه امر میکنم و شهادت را بر وی بشارت میدهم. او نیز حرکت میکند و به قتلگاه و محل به زمین افتادن خویش، سرزمین کرب و بلا و قتل و فَناء میرود و گروهی از مسلمانان نیز که سروران شهیدان امت من در روز قیامت خواهند بود، او را یاری میکنند. گویا هماکنون دارم او را میبینم که به سمتش تیری پرتاب شده و او از اسب بر زمین میافتد سپس سر او را با حالتی مظلومانه مانند سر گوسفند، از تن جدا میکنند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و اطرافیان او پس از این سخنان گریه کردند و صدای ضجه آنها بلند شد. سپس حضرت برخاسته و فرمودند: بارخدایا! از آنچه که پس از من بر سر اهل بیتم میآید به تو شکایت میکنم. و بعد وارد خانه خود شدند. - . أمالی الصدوق : 71 - 68 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة
فِی الْحَدِیثِ فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی.
بالفتح القطعة من اللحم و قد تکسر أی أنها جزء منی و فی القاموس التمریض حسن القیام علی المریض و قال الصرع الطرح علی الأرض کالمصرع کمقعد و هو موضعه أیضا.
**[ترجمه]مؤلف النهایة گفته است: در حدیث آمده، \\"فاطمة بضعة مِنّی\\" بَضعة، در لغت به معنای یک تکه از گوشت است و گاهی حرف اول آن مکسور است که یعنی جزئی از من است. در قاموس آمده است: \\"تمریض\\" یعنی خوب پرستاری کردن از مریض، و گفته است: الصرع، به معنای بر زمین افتادن است و مصرع بر وزن مقعد به معنای مکان بر زمین افتادن است .
**[ترجمه]
جا (2)، المجالس للمفید ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الْمَرْزُبَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیلٍ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِنْقَرٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ قَالَ حَدَّثَنَا شُرَحْبِیلُ عَنْ أُمِّ الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَتْ لَمَّا ثَقُلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ أَفَاقَ إِفَاقَةً وَ نَحْنُ نَبْکِی فَقَالَ مَا الَّذِی یُبْکِیکُمْ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهُ نَبْکِی لِغَیْرِ خَصْلَةٍ نَبْکِی لِفِرَاقِکَ إِیَّانَا وَ لِانْقِطَاعِ خَبَرِ السَّمَاءِ عَنَّا وَ نَبْکِی الْأُمَّةَ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَمَا إِنَّکُمُ الْمَقْهُورُونَ وَ الْمُسْتَضْعَفُونَ مِنْ بَعْدِی (3).
**[ترجمه]مجالس المفید، أمالی الطوسی: أمّ الفضل بن عباس نقل کرده، وقتی بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ، که در نهایت به وفات ایشان منجر شد، شدت یافت، ایشان لحظهای به هوش آمدند، ما در حال گریستن بودیم؛ ایشان فرمودند: چرا گریه میکنید؟ گفتیم: ای رسول خدا برای چیزهای زیادی؛ بر فراق شما، بر متوقف شدن وحی از آسمان و برای امت پس از شما گریه میکنیم، فرمودند: پس از من شما مغلوب و مستضعف میشوید. - . أمالی الطوسی 1 : 122 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی الْحَارِثِ شُرَیْحٍ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ الْبَاهِلِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَتُنْقَضَنَّ عُرَی الْإِسْلَامِ عُرْوَةً عُرْوَةً کُلَّمَا نُقِضَتْ عُرْوَةٌ تَشَبَّثَ النَّاسُ بِالَّتِی تَلِیهَا فَأَوَّلُهُنَّ نَقْضُ
ص: 40
الْحُکْمِ وَ آخِرُهُنَّ الصَّلَاةُ (1).
**[ترجمه]أمالی الطوسی: أبی أمامة باهلی روایت کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ریسمانهای اسلام یکی پس از دیگری قطع خواهند شد و هر ریسمانی که قطع میشود، مردم به ریسمان بعدی چنگ میزنند. اولین ریسمانی که قطع میشود، نقض حکم و آخرین آنها نماز خواهد بود. - . همان : 189 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ: لَمَّا حَضَرَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْوَفَاةُ بَکَی حَتَّی بَلَّتْ دُمُوعُهُ لِحْیَتَهُ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکِیکَ فَقَالَ أَبْکِی لِذُرِّیَّتِی وَ مَا تَصْنَعُ بِهِمْ شِرَارُ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی کَأَنِّی بِفَاطِمَةَ بِنْتِی وَ قَدْ ظُلِمَتْ بَعْدِی وَ هِیَ تُنَادِی یَا أَبَتَاهْ یَا أَبَتَاهْ فَلَا یُعِینُهَا أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی فَسَمِعَتْ ذَلِکَ فَاطِمَةُ علیها السلام فَبَکَتْ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَبْکِیَنَّ یَا بُنَیَّةِ فَقَالَتْ لَسْتُ أَبْکِی لِمَا یُصْنَعُ بِی مِنْ بَعْدِکَ وَ لَکِنِّی أَبْکِی لِفِرَاقِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهَا أَبْشِرِی یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ بِسُرْعَةِ اللَّحَاقِ بِی فَإِنَّکِ أَوَّلُ مَنْ یَلْحَقُ بِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی (2).
**[ترجمه]أمالی الطوسی: عبدالله بن عباس نقل کرده، وقتی وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رسید، چنان گریستند که ریشهای ایشان از اشکشان خیس شد. گفتند: ای رسول خدا! چرا گریه میکنید؟ ایشان فرمودند: برای ذرّیه خویش گریه میکنم و کاری که بَدان امت من پس از من با آنها میکنند؛ گویی میبینم که پس از من، به دخترم فاطمه ظلم میشود و او فریاد میزند که ای پدر جان! ای پدر جان! و هیچیک از افراد امتم به کمک او نمیروند. فاطمه - علیها السلام - این را شنید و گریست. رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به ایشان فرمودند: گریه نکن ای دخترم! ایشان عرض کردند: من بر آنچه پس از شما با من میکنند نمیگریم، بلکه برای جدایی از شما میگریم ای رسول خدا. حضرت فرمودند: ای دختر محمد، بشارت باد تو را که سریع به من ملحق خواهی شد. اولین کسی که از اهل بیتم به من میپیوندد، تو هستی. - . همان : 191 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَخْلَدٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ عَبَّادِ بْنِ سَعِیدٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی الْبُهْلُولِ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ سَالِمٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ هُوَ فِی الرَّحْبَةِ جَالِسٌ انْتَدِبُوا وَ هُوَ عَلَی الْمَسِیرِ مِنَ السَّوَادِ فَانْتَدَبُوا نحو (نَحْواً) مِنْ مِائَةٍ فَقَالَ وَ رَبِّ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لَقَدْ حَدَّثَنِی خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِی مِنْ بَعْدِهِ عَهْداً مَعْهُوداً وَ قَضَاءً مَقْضِیّاً وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَری (3).
**[ترجمه]أمالی الطوسی: سالم جعفی نقل کرده، امام علی صلوات الله علیه در میدان شهر که محل عبور و مرور بود نشسته بودند و فرمودند: جمع شوید. حدود صد نفر جمع شدند. آنگاه فرمودند: سوگند به پروردگار آسمان و زمین، دوستم رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خطاب به من فرمودند: امت اسلام پس از ایشان به من نیرنگ میزنند و این عهدی معهود و تقدیری حتمی است. و هر که دروغ بندد ناامید گردد.
**[ترجمه]
انتدب أجاب.
lt;meta info="\\"إنتدبَ\\" یعنی اجابت کرد.
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مَعْمَرٍ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ نَصْرِ بْنِ عَاصِمٍ اللَّیْثِیِّ عَنْ خَالِدِ بْنِ خَالِدٍ الْیَشْکُرِیِّ قَالَ: خَرَجْتُ سَنَةَ فَتْحِ تُسْتَرَ حَتَّی قَدِمْتُ الْکُوفَةَ فَدَخَلْتُ الْمَسْجِدَ
ص: 41
فَإِذَا أَنَا بِحَلْقَةٍ فِیهَا رَجُلٌ جَهْمٌ مِنَ الرِّجَالِ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا فَقَالَ الْقَوْمُ أَ مَا تَعْرِفُهُ فَقُلْتُ لَا فَقَالُوا هَذَا حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَقَعَدْتُ إِلَیْهِ فَحَدَّثَ الْقَوْمَ فَقَالَ کَانَ النَّاسُ یَسْأَلُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْخَیْرِ وَ کُنْتُ أَسْأَلُهُ عَنِ الشَّرِّ فَأَنْکَرَ ذَلِکَ الْقَوْمُ عَلَیْهِ فَقَالَ سَأُحَدِّثُکُمْ بِمَا أَنْکَرْتُمْ إِنَّهُ جَاءَ أَمْرُ الْإِسْلَامِ فَجَاءَ أَمْرٌ لَیْسَ کَأَمْرِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ کُنْتُ أُعْطِیتُ مِنَ الْقُرْآنِ فِقْهاً وَ کَانَ رِجَالٌ یَجِیئُونَ فَیَسْأَلُونَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ یَکُونُ بَعْدَ هَذَا الْخَیْرِ شَرٌّ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَمَا الْعِصْمَةُ مِنْهُ قَالَ السَّیْفُ قَالَ قُلْتُ وَ مَا بَعْدَ السَّیْفِ بَقِیَّةٌ قَالَ نَعَمْ یَکُونُ إِمَارَةٌ عَلَی أَقْذَاءٍ وَ هُدْنَةٌ عَلَی دَخَنٍ قَالَ قُلْتُ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ تَفْشُو رُعَاةُ الضَّلَالَةِ فَإِنْ رَأَیْتَ یَوْمَئِذٍ خَلِیفَةَ عَدْلٍ فَالْزَمْهُ وَ إِلَّا فَمُتْ عَاضّاً عَلَی جِذْلِ شَجَرَةٍ (1).
**[ترجمه]أمالی الطوسی: خالد بن خالد یشکری نقل کرده، در سالی که شوشتر فتح شد، به کوفه رفتم؛ وارد مسجد شدم و دیدم چند نفر به دور پیرمردی ناتوان حلقه زدهاند؛ گفتم: این کیست؟ گفتند: مگر او را نمی شناسی!؟ گفتم: نه. گفتند: این حذیفه بن یمان صحابه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - است. پیش او نشستم، برای آنها حدیث کرد و گفت: مردم همیشه از رسول خدا- صلی الله علیه و آله - در مورد خیر میپرسیدند و من همواره از ایشان در مورد شر میپرسیدم. حاضران این کار او را بد شمردند. او گفت: در مورد آنچه که بدتان آمد برایتان بگویم؛ وقتی اسلام آمد، شباهتی به جاهلیت نداشت. از فهم قرآن مقداری به من عطا میشد و عدهای میآمدند و از پیامبر - صلی الله علیه و آله - سوال میکردند و من گفتم: ای رسول خدا! آیا پس از این خیر، شری هم خواهد آمد؟ فرمودند: آری. گفتم: چگونه میتوان از آن در امان بود؟ فرمودند: با شمشیر. گفتم: آیا پس از شمشیر چیزی هم باقی میماند؟ فرمودند: آری، إمارتی خار در چشم و صلحی همراه با کینه. گفتم: بعد چه میشود؟ فرمودند: بعد سردمداران گمراهی در زمین پخش میشوند؛ در آن زمان اگر خلیفه عادلی یافتی، به فرمان او گردن بنه، وگرنه ریشه درخت بر دندان بگیر و بمیر. - . امالی الطوسی 1 : 241 -
**[ترجمه]
الجهم العاجز الضعیف.
وَ رَوَی الْحُسَیْنُ بْنُ مَسْعُودٍ الْفَرَّاءُ فِی شَرْحِ السُّنَّةِ هَذِهِ الرِّوَایَةَ عَنِ الْیَشْکُرِیِّ هَکَذَا خَرَجْتُ زَمَنَ فُتِحَتْ تُسْتَرُ حَتَّی قَدِمْتُ الْکُوفَةَ وَ دَخَلْتُ الْمَسْجِدَ فَإِذَا أَنَا بِحَلْقَةٍ فِیهَا رَجُلٌ صَدَعٌ مِنَ الرِّجَالِ حَسَنُ الثَّغْرِ یُعْرَفُ فِیهِ أَنَّهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْحِجَازِ قَالَ فَقُلْتُ مَنِ الرَّجُلُ فَقَالَ الْقَوْمُ أَ وَ مَا تَعْرِفُهُ قُلْتُ لَا قَالُوا هَذَا حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَقَعَدْتُ وَ حَدَّثَ الْقَوْمَ فَقَالَ إِنَّ النَّاسَ کَانُوا یَسْأَلُونَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنِ الْخَیْرِ وَ کُنْتُ أَسْأَلُهُ عَنِ الشَّرِّ فَأَنْکَرَ ذَلِکَ الْقَوْمُ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُمْ سَأُخْبِرُکُمْ بِمَا أَنْکَرْتُمْ مِنْ ذَلِکَ جَاءَ الْإِسْلَامُ حِینَ جَاءَ فَجَاءَ أَمْرٌ لَیْسَ کَأَمْرِ الْجَاهِلِیَّةِ فَکُنْتُ قَدْ أُعْطِیتُ فَهْماً فِی الْقُرْآنِ فَکَانَ رِجَالٌ یَجِیئُونَ وَ یَسْأَلُونَ عَنِ الْخَیْرِ وَ کُنْتُ أَسْأَلُهُ عَنِ الشَّرِّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ یَکُونُ بَعْدَ هَذَا الْخَیْرِ شَرٌّ کَمَا کَانَ قَبْلَهُ شَرٌّ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَمَا الْعِصْمَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله السَّیْفُ قُلْتُ وَ هَلْ بَعْدَ السَّیْفِ بَقِیَّةٌ قَالَ نَعَمْ إِمَارَةٌ عَلَی أَقْذَاءٍ وَ هُدْنَةٌ عَلَی دَخَنٍ قَالَ قُلْتُ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ یَنْشَأُ رُعَاةُ الضَّلَالَةِ فَإِنْ کَانَ لِلَّهِ فِی الْأَرْضِ
ص: 42
خَلِیفَةٌ جَلَدَ ظَهْرَکَ وَ أَخَذَ مَالَکَ فَالْزَمْهُ وَ إِلَّا فَمُتْ وَ أَنْتَ عَاضٌّ عَلَی جِذْلِ شَجَرَةٍ قُلْتُ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ یَخْرُجُ الدَّجَّالُ بَعْدَ ذَلِکَ مَعَهُ نَهْرٌ وَ نَارٌ فَمَنْ وَقَعَ فِی نَارِهِ وَجَبَ أَجْرُهُ وَ حُطَّ وِزْرُهُ وَ مَنْ وَقَعَ فِی نَهْرِهِ وَجَبَ وِزْرُهُ وَ حُطَّ أَجْرُهُ قَالَ قُلْتُ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ یُنْتَجُ الْمُهْرُ فَلَا یُرْکَبُ حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ (1).
ثم قال الصدع مفتوحة الدال من الرجال الشاب المعتدل و یقال الصدع الربعة فی خلقة الرجل بین الرجلین و قوله هدنة علی دخن معناه صلح علی بقایا من الضغن و ذلک أن الدخان أثرَ النارِ یدل علی بقیة منها و قال أبو عبید أصل الدخن أن یکون فی لون الدابة أو الثوب أو غیره ذلک کدورة إلی سواد
وَ فِی
ص: 43
بَعْضِ الرِّوَایَاتِ (1)
قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْهُدْنَةُ عَلَی الدَّخَنِ مَا هِیَ قَالَ لَا یَرْجِعُ قُلُوبُ أَقْوَامٍ عَلَی الَّذِی کَانَتْ عَلَیْهِ.
و یروی «جماعة علی أقذاء» یقول یکون اجتماعهم علی فساد من القلوب شبّهه بأقذاء العین انتهی.
و أقول:
رواه فی جامع الأصول (2) بأسانید عن البخاری و مسلم و أبی داود و فی بعض روایاته و هل للسیف من تقیة.
و
فی بعضها قلت و بعد السیف قال تقیة علی أقذاء و هدنة علی دخن.
و فی شرح السنة و غیره بقیة بالباء الموحدة و المعانی متقاربة أی هل بعد السیف شی ء یتقی به من الفتنة أو یتقی و یشفق به علی النفس و جذل الشجرة بالکسر أصلها و المعنی مت معتزلا عن الخلق حتی تموت و لو احتجت إلی أن تأکل أصول الأشجار و یحتمل أن یکون کنایة عن شدة الغیظ.
**[ترجمه]جهم به معنای ناتوان و ضعیف است.
حسین بن مسعود فرّاء در کتاب شرح السّنّة این روایت را از یشکری چنین نقل کرده است:
هنگامی که شوشتر فتح شد از دیار خود خارج شدم و به کوفه رفتم و وارد مسجد شدم؛ دیدم عدهای گرد مردی نحیف که دندانهای جلویش زیبا بود و به نظر اهل حجاز میآمد حلقه زدهاند؛ گفتم: این مرد کیست؟ گفتند: مگر او را نمی شناسی؟ گفتم: نه. گفتند: این حذیفه بن یمان صحابه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - است. در جمعشان نشستم، برای حاضرین حدیث کرد و گفت: مردم همیشه از رسول خدا- صلی الله علیه و آله - در مورد خیر میپرسیدند و من همواره از ایشان در مورد شر میپرسیدم. حاضران این کار او را بد شمردند. وی گفت: درباره آنچه که بدتان آمد، برایتان خواهم گفت؛ وقتی اسلام آمد، شباهتی به جاهلیت نداشت. من به فهم مقداری از قرآن نایل شده بودم، مردانی میآمدند و درباره امور خیر سوال میکردند و من از ایشان در مورد امور شر میپرسیدم؛ گفتم: ای رسول خدا! آیا پس از این خیر، شرّی هم، مانند آنچه که قبل از آن بوده، خواهد بود؟ فرمودند: آری. گفتم: ای رسول خدا! چگونه میتوان از آن در امان ماند؟ فرمودند: با شمشیر. گفتم: آیا پس از شمشیر چیزی هم باقی میماند؟ گفتند: آری، إمارتی خار در چشم و صلحی همراه با کینه. گفتم: بعد میشود؟ فرمودند: بعد سردمداران گمراهی نشأت میگیرند، در آن هنگام حتی اگر خلیفه برای خدا روی زمین بود که بر پشت تو تازیانه بزند و اموال تو را تصاحب کند، باز هم پیوسته ملازم او باش. وگرنه ریشه درخت را به دندان بگیر و بمیر. گفتم: بعد میشود؟ فرمودند: سپس دجال به همراه رودخانه و آتش ظهور میکند؛ هر کس در آتش او بیفتد، اجرش واجب و وزر و وبالش ساقط میشود و هر کس در رودخانه او بیفتد، وزر و وبالش سنگین و اجرش ساقط میشود. گفتم: بعد چه میشود؟ فرمودند: آن کره اسب زاده میشود و تا هنگام رستاخیز کسی بر آن سوار نمیشود. - 1. این حدیث در مشکاة المصابیح : 461 ، صحیح بخاری، کتاب الفتن : 11 و کتاب المناقب : 25 و 65 ، صحیح مسلم، کتاب الإمارة، حدیث 51 ، سنن أبی داود، کتاب الفتن، شماره 1 ، مسند الإمام ابن حنبل : 5 : 386 ، 391 ، 399 ، 403 ، 404 ، 406 دیده میشود. -
سپس گفت: الصّدَع به معنای مردی است که جوان و نیکرفتار باشد، گفته میشود: صدع به معنای کوتاهتر بودن یکی از دو پا نسبت به دیگری است. و منظور از \\"هدنة علی دخن\\" صلح همراه با کینه است؛ این تعبیر به آن جهت است که دود نشانه آتش بوده و بر باقی ماندن آثار آتش دلالت میکند. ابو عبید میگوید: اصل معنای دخن این است که در رنگ حیوان یا لباس و غیره، تیرگی مایل به سیاه باشد .
در برخی از روایات - . مشکاة المصابیح : 463 - این قسمت هم آمده است که: گفتم: ای رسول خدا! منظورتان از \\"الهُدنة علی الدّخن\\" چیست؟ فرمودند: یعنی دلهای عدهای از آن وضعیت قبلیشان تغییر نمیکند. و در مورد \\"جماعة علی أقذاء\\" نقل میکند که میگفتند: منظور این است که با هم بودن آنان بر محور فساد دلهاست که به خار در چشم تشبیه کردهاند. در اینجا نقل سخن ابوعبید تمام میشود.
میگویم: مؤلف جامع الأصول این روایت را با چند سند از بخاری و مسلم و أبوداود نقل کرده - . جامع الاصول 10 : 414 - 417 - و در بضی از آنها چنین آمده است: \\"و هل للسیفٍ تقیة\\" [آیا برای شمشیر تقیهای وجود دارد!؟] و در برخی آمده که: گفتم: بعد از شمشیر چه میشود؟ فرمودند: \\"تقیة علی أقذاء و هدنة علی دخن\\" [ تقیه بر خار چشم و صلحی همراه با کینه]. ذکر شده و در کتاب شرح السنة و برخی دیگر از منابع، به جای کلمه تقیه، بقیّة با باء آمده است و معانی همه این تعبیرات به هم نزدیکاند؛ یعنی آیا پس از شمشیر چیزی هست که بشود با آن از فتنه پرهیز کرد، یا بتوان با آن نفس را نگه داشت و بر آن مهربان بود؟ منظور از \\"جذل الشجرة\\"، ریشه درخت است و معنایش این است که: از خلق کناره بگیر تا بمیری، حتی اگر نیازمند آن شوی که ریشه درختان را بخوری. محتمل است تعبیر ریشه درخت به دندان گرفتن، کنایه از شدت خشم باشد.
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْفَضْلِ عَنْ مُسَدَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ یَسَارٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ دُکَیْنٍ عَنْ مَطَرِ بْنِ خَلِیفَةَ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ
ص: 44
مُرْشِدٍ الْحِمَّانِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَعَهِدَ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ إِلَیَّ أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ بَعْدِی (1).
**[ترجمه]أمالی الطوسی: ثعلبة بن مرشد الحمانی نقل کرده، از حضرت علی - صلوات الله علیه - شنیدم که فرمودند: به خدا سوگند، پیامبر امّی به من این چنین گوشزد نمود: پس از من این امت با تو نیرنگ میکنند. - . أمالی الطوسی 2 : 90 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحَفَّارُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الْخَزَّازِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْهَاشِمِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی قِلَابَةَ عَنْ بِشْرِ بْنِ عُمَرَ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَنَسٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَةَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی قَالَ قَالَ أَبِی دَفَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الرَّایَةَ یَوْمَ خَیْبَرَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَفَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَوْقَفَهُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ فَأَعْلَمَ النَّاسَ أَنَّهُ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ مِنِّی وَ أَنَا مِنْکَ وَ قَالَ لَهُ تُقَاتِلُ عَلَی التَّأْوِیلِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی التَّنْزِیلِ وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ قَالَ لَهُ أَنَا سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمْتَ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبْتَ وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ تُبَیِّنُ لَهُمْ مَا اشْتَبَهَ عَلَیْهِمْ بَعْدِی وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ إِمَامُ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ وَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ بَعْدِی وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ (2) وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ الْآخِذُ بِسُنَّتِی وَ الذَّابُّ عَنْ مِلَّتِی وَ قَالَ لَهُ أَنَا أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ عَنْهُ وَ أَنْتَ مَعِی وَ قَالَ لَهُ أَنَا عِنْدَ الْحَوْضِ وَ أَنْتَ مَعِی وَ قَالَ لَهُ أَنَا أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ أَنْتَ بَعْدِی تَدْخُلُهَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ فَاطِمَةُ علیهم السلام وَ قَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیَّ بِأَنْ أَقُومَ بِفَضْلِکَ فَقُمْتُ بِهِ فِی النَّاسِ وَ بَلَّغْتُهُمْ مَا أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِتَبْلِیغِهِ وَ قَالَ لَهُ اتَّقِ الضَّغَائِنَ الَّتِی لَکَ فِی صُدُورِ مَنْ لَا یُظْهِرُهَا إِلَّا بَعْدَ مَوْتِی أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ ثُمَّ بَکَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ مِمَّ بُکَاؤُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنَّهُمْ یَظْلِمُونَهُ وَ یَمْنَعُونَهُ حَقَّهُ وَ یُقَاتِلُونَهُ وَ یَقْتُلُونَ وُلْدَهُ وَ یَظْلِمُونَهُمْ بَعْدَهُ وَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ ذَلِکَ یَزُولُ إِذَا قَامَ قَائِمُهُمْ وَ عَلَتْ کَلِمَتُهُمْ وَ أَجْمَعَتِ الْأُمَّةُ عَلَی مَحَبَّتِهِمْ وَ کَانَ
ص: 45
الشَّانِئُ لَهُمْ قَلِیلًا وَ الْکَارِهُ لَهُمْ ذَلِیلًا وَ کَثُرَ الْمَادِحُ لَهُمْ وَ ذَلِکَ حِینَ تَغَیُّرِ الْبِلَادِ وَ تَضَعُّفِ الْعِبَادِ وَ الْإِیَاسِ مِنَ الْفَرَجِ وَ عِنْدَ ذَلِکَ یَظْهَرُ الْقَائِمُ فِیهِمْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اسْمُهُ کَاسْمِی وَ اسْمُ أَبِیهِ کَاسْمِ ابْنِی (1) وَ هُوَ مِنْ وُلْدِ ابْنَتِی یُظْهِرُ اللَّهُ الْحَقَّ بِهِمْ وَ یُخْمِدُ الْبَاطِلَ بِأَسْیَافِهِمْ وَ یَتَّبِعُهُمُ النَّاسُ بَیْنَ رَاغِبٍ إِلَیْهِمْ وَ خَائِفٍ لَهُمْ قَالَ وَ سَکَنَ الْبُکَاءُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَعَاشِرَ الْمُؤْمِنِینَ أَبْشِرُوا بِالْفَرَجِ فَإِنَّ وَعْدَ اللَّهِ لَا یُخْلَفُ وَ قَضَاءَهُ لَا یُرَدُّ وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ فَإِنَّ فَتْحَ اللَّهِ قَرِیبٌ اللَّهُمَّ إِنَّهُمْ أَهْلِی فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً اللَّهُمَّ اکْلَأْهُمْ وَ احْفَظْهُمْ وَ ارْعَهُمْ وَ کُنْ لَهُمْ
ص: 46
وَ انْصُرْهُمْ وَ أَعِنْهُمْ وَ أَعِزَّهُمْ وَ لَا تُذِلَّهُمْ وَ اخْلُفْنِی فِیهِمْ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (1).
**[ترجمه]أمالی الطوسی: عبدالرحمان بن ابی لیلی از پدرش نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - در روز خیبر پرچم را به علی بن أبیطالب - علیه السلام - داد و خداوند او را بر خیبر پیروز گردانید، و در روز غدیر خم ایشان را ایستاند و به مردم اعلام کرد که \\"او مولای هر مرد و زن مؤمنی است\\" و خطاب به ایشان فرمود: \\"تو از منی و من از تو\\"، و فرمود: تو بر تأویل خواهی جنگید، همانطور که من برای تنزیل جنگیدم\\"، و فرمود: \\"تو در نزد من به منزله هارون برای موسی هستی\\"، و فرمود: \\"من با کسی که تو با او در صلح باشی، در صلحم و با کسی که تو با او در جنگ باشی، در جنگم\\"، و فرمود: \\"تو آن ریسمان ناگسستنی هستی\\"، و فرمود: \\"تو روشنگر هستی در امور مشتبهای که برایشان پس از من پیش میآید» و فرمود: \\"تو بعد از من، امام هر مرد و زن مؤمن و ولی هر مرد و زن مؤمن هستی\\"، و فرمود: \\"و تو همان کسی هستی که خداوند این آیه را در شان او نازل کرده است: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَر»{و [این آیات] اعلامی است از جانب خدا و پیامبرش به مردم در روز حجّ اکبر} - . توبه / 3 - ، و فرمود: \\"تو هستی که به سنت من عمل میکنی و از مذهب من حمایت میکنی\\"، و فرمود: \\"من اولین کسی هستم که زمین برایش شکافته میشود و تو نیز همراه منی\\"، و فرمود: \\"من کنار حوض هستم و تو همراه منی\\"، و فرمود: \\"من اولین کسی هستم که به بهشت داخل میشوم و سپس تو داخل میشوی و سپس حسن، حسین و فاطمه علیهم السلام\\"، و فرمود: \\"خداوند به من وحی کرد تا فضیلت تو را بر پای دارم؛ و من آن را در میان مردم به پا داشتم و آنچه خداوند امر کرده بود تبلیغ کنم را تبلیغ کردم\\"، و فرمود: \\"از کینههایی که از تو در سینه بعضیها وجود دارد و تا من زندهام آن را اظهار نمیکنند، بر حذر باش که خداوند آنان را خدا لعنت می کند، و لعنت کنندگان لعنتشان می کنند\\". سپس پیامبر - صلی الله علیه و آله - گریستند؛ به ایشان عرض شد: ای رسول خدا! سبب گریه شما چیست؟ فرمودند: جبرئیل - علیه السلام - به من گفت که آنان بر او ظلم کرده و او را از باز میدارند و با او جنگ میکنند فرزندانش را میکشند و پس از او بر آنها ظلم مینمایند. جبرئیل از جانب پروردگارش عزّ و جلّ این خبر را برایم آورد که این روند ادامه خواهد داشت تا زمانی که قائمشان قیام کند و کلمه ایشان رفیع گشته و همه امت بر محبتشان یکدل شوند و دشمنان ایشان اندک و بدخواهانشان خوار و مدحکنندگانشان فراوان گردد؛ این زمان خواهد بود که شهرها تحول یافته و بندگان ناتوان شده و از فرج و گشایش ناامید گشتهاند، آن وقت است که قائم در آنها ظهور میکند. پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: نامش مانند نام من، و نام پدرش همانند نام پسرم است و او از نوادگان دخترم میباشد که خداوند حق را به وسیله آنها آشکار میکند و باطل را با شمشیر آنان محو میسازد و مردم یا از سر رغبت و یا از سر ترس، از آنان پیروی میکنند. فرمودند: در این هنگام گریه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آرام شد و فرمودند: ای گروه مومنان! به فرج بشارت دهید که وعده خداوند تخلفپذیر نیست و قضای او بازگشت ندارد و اوست که حکیم و آگاه است، همانا که فتح خداوند نزدیک است. خداوندا! آنها اهل بیت من هستند؛ پلیدی را از آنها دور بدار و آنها را پاک و مطهر گردان! خداوندا! آنها را مراقب باش و حفظ نما و حمایت کن! برای ایشان باش و آنان را نصرت و یاری فرما! آنها را عزیز گردان و خوار مکن! جانشین من در میان ایشان باش که تو بر هر چیز توانایی. - . أمالی الطوسی 1 : 360 - 363 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی عَنْ عَمْرِو بْنِ شَاکِرٍ مِنْ أَهْلِ الْمَصِّیصَةِ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ الصَّابِرُ مِنْهُمْ عَلَی دِینِهِ کَالْقَابِضِ عَلَی الْجَمْرِ (2).
**[ترجمه]أمالی الطوسی: عمرو بن شاکر از أنس نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: زمانی بر مردم فرا میرسد که شکیبایی بر دین مانند نگهداشتن پارههای اخگر در دست باشد. - . همان 2 : 99 -
**[ترجمه]
الجمر بالفتح جمع الجمرة و هی النار المتقدة.
**[ترجمه]الجمر با فتحه، جمع جمرة به معنای آتش شعلهور است.
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ الصَّابِرُ مِنْهُمْ عَلَی دِینِهِ لَهُ أَجْرُ خَمْسِینَ مِنْکُمْ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَجْرُ خَمْسِینَ مِنَّا قَالَ نَعَمْ أَجْرُ خَمْسِینَ مِنْکُمْ قَالَهَا ثَلَاثاً (3).
**[ترجمه]أمالیالطوسی: و با همین سند از پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل کرده که فرمودند: زمانی فرا میرسد که اگر کسی بر دینش شکیبایی ورزد، اجر پنجاه تن از شما را دارد. گفتند: ای رسول خدا! - صلی الله علیه و آله - اجر پنجاه تن؟ فرمودند: آری، اجر پنجاه تن از شما. و این سخن را سه بار تکرار کردند. - . همان -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الثَّقَفِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ أَبِی إِسْرَائِیلَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: أَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام بِمَا یَلْقَی بَعْدَهُ فَبَکَی عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَسْأَلُکَ بِحَقِّی عَلَیْکَ وَ حَقِّ قَرَابَتِی وَ حَقِّ صُحْبَتِی لَمَّا دَعَوْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَقْبِضَنِی إِلَیْهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 47
تَسْأَلُنِی أَنْ أَدْعُوَ رَبِّی لِأَجَلٍ مُؤَجَّلٍ قَالَ فَعَلَی مَا أُقَاتِلُهُمْ قَالَ عَلَی الْإِحْدَاثِ فِی الدِّینِ (1).
**[ترجمه]أمالی الطوسی: أبیسعید خدری نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - علی - علیه السلام - را به اتفاقاتی پس از ایشان بر سر او میآید آگاه کردند؛ علی - علیه السلام - گریستند و فرمودند: ای رسول خدا! - صلی الله علیه و آله و سلم - به حقی که بر تو دارم و حق خویشاوندی و حق همراهیم با شما، از شما می خواهم که از خداوند عزّ و جلّ بخواهید که جان مرا بستاند؟ رسول الله - صلی الله علیه و آله - فرمودند: از من میخواهی که جلوافتادن چیزی که زمان مخصوص خود دارد را از خدا بخواهم!؟ امام فرمودند: پس برای چه با آنها بجنگم؟ پیامبر فرمودند: برای بدعتهایی که در دین میگذارند. - . همان : 115 -
**[ترجمه]
قوله صلی الله علیه و آله لأجل مؤجل أی لأمر محتوم لا یمکن تغییره.
**[ترجمه]لأجل مؤجّل، یعنی امری که حتمی و غیر قابل تغییر است.
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُعْبَةَ عَنْ سَالِمِ بْنِ جُنَادَةَ عَنْ وَکِیعٍ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْحَضْرَمِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ نَائِمٌ وَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِی فَتَذَاکَرْنَا الدَّجَّالَ فَاسْتَیْقَظَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُحْمَرّاً وَجْهُهُ فَقَالَ لَغَیْرُ الدَّجَّالِ أَخْوَفُ عَلَیْکُمْ مِنَ الدَّجَّالِ الْأَئِمَّةُ الْمُضِلُّونَ وَ سَفْکُ دِمَاءِ عِتْرَتِی مِنْ بَعْدِی أَنَا حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَهُمْ وَ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَهُمْ (2).
**[ترجمه]أمالی الطوسی: یحیی بن حضرمی نقل کرده، از علی - علیه السلام - شنیدم که میفرمودند: نزد پیامبر - صلی الله علیه و آله - نشسته بودیم؛ ایشان خوابیده بودند و سرشان در دامن بود. ما داشتیم در مورد دجال گفتگو میکردیم، پیامبر - صلی الله علیه و آله - در حالی که صورتشان سرخ شده بود از خواب بیدار شدند و فرمودند: من برای شما از غیر دجال بیشتر میترسم تا دجال؛ منظورم پیشوایان گمراه است و ریختن خون عترت من بعد از من. من با هر کس که با عترت من در جنگ باشد در جنگم و با هر کس که با آنها در صلح باشد در صلحم. - . همان : 126 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی بِإِسْنَادِ الْمُجَاشِعِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ یَذُوبُ فِیهِ قَلْبُ الْمُؤْمِنِ فِی جَوْفِهِ کَمَا یَذُوبُ الْآنُکُ فِی النَّارِ یَعْنِی الرَّصَاصَ وَ مَا ذَاکَ إِلَّا لِمَا یَرَی مِنَ الْبَلَاءِ وَ الْإِحْدَاثِ فِی دِینِهِمْ لَا یَسْتَطِیعُ لَهُ غِیَراً (3).
**[ترجمه]أمالی الطوسی: مجاشعی از امام صادق و ایشان از پدرانشان - علیهم السلام - خویش نقل کردهاند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: روزگاری فرا میرسد که در آن قلب انسان مومن مانند سرب در آتش ذوب میشود و این تنها به سبب بلاها و بدعتهایی است که در دینش میبیند و نمیتواند تغییری در آن دهد. - . همان : 132 -
**[ترجمه]
قال فی القاموس غیره جعله غیر ما کان و حوله و بدله و الاسم الغیر و غیر الدهر کعنب أحداثه المغیرة.
**[ترجمه]در قاموس آمده، \\"غیره\\" یعنی آن را به غیر آنچه که قبلاً بود، تغییر داد و تبدیل کرد، و اسم آن الغیر است و \\"غِیَر الدهر\\" یعنی حوادث دگرگون شده روزگار.
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ قَالَ: هَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَیْهِ قَبَاءٌ أَسْوَدُ وَ مِنْطَقَةٌ فِیهَا خَنْجَرٌ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذَا الزِّیُّ قَالَ زِیُّ وُلْدِ عَمِّکَ الْعَبَّاسِ یَا مُحَمَّدُ وَیْلٌ لِوُلْدِکَ مِنْ وُلْدِ الْعَبَّاسِ فَجَزِعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا عَمِّ وَیْلٌ لِوُلْدِی مِنْ وُلْدِکَ فَقَالَ
ص: 48
یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ فَأَجُبُّ نَفْسِی قَالَ جَفَّ الْقَلَمُ بِمَا فِیهِ (1).
**[ترجمه]علل الشرائع: از محمد بن معاویه با اسناد خود نقل کرده که گفت: جبرئیل - علیه السلام - با قبایی سیاه و حمایلی که در آن خنجر بود بر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرود آمد؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمود: ای جبرئیل! این چه لباسی است؟ گفت: این لباس پسر عمویت عباس است ای محمد! وای بر آنچه که از فرزندان عباس بر فرزندان تو میرسد! پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - بیتاب شدند و فرمودند: ای عمو جان! وای بر آنچه که از فرزندان تو بر فرزندان من میرسد! او گفت: ای رسول خدا! آیا خودم را خواجه کنم؟ فرمودند: قلم و آنچه در آن است خشک شد. - . علل الشرایع 2 : 37 -
**[ترجمه]
الجب استیصال الخصیة و لعل المراد بجف القلم جریان القضاء و الحکم
ص: 49
الإلهی بعدم معاقبة رجل لفعل آخر و عدم المعاقبة قبل صدور الذنب أو أنه ولد عبد الله الذی یکون هذا النسل الخبیث منه فلا ینفع الجب و بالجملة إنه من أسرار القضاء و القدر التی تحیر فیها عقول أکثر البشر (1).
lt;meta info="\\"الجب\\" به معنای درآوردن خصیتین است. و شاید مراد از جَفّ القلم، جریان یافتن قضا و حکم الهی مبنی است به اینکه هیچکس را به سبب کار دیگری مجازات نمیکنند و قبل از انجام گناه، مجازات روا نیست. و یا اینکه عباس در آن زمان عبدالله را که این نسل خبیث از او متولد خواهد شد، به دنیا آورده بود ، پس خواجه کردن سودی نداشته است. در مجموع، این حادثه از رموز قضا و قدر الهی است که عقل بیشتر انسانها در آن متحیر است.
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ لِبَنِی هَاشِمٍ أَنْتُمُ الْمُسْتَضْعَفُونَ بَعْدِی (2).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: تمیمی از امام رضا و ایشان از پدران خویش - علیهم السلام - نقل کردهاند که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به بنیهاشم فرمودند: مستضعفان بعد از من شما هستید. - . عیون الأخبار 2 : 61 -
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام إِذَا مِتُّ ظَهَرَتْ لَکَ ضَغَائِنُ فِی صُدُورِ قَوْمٍ یَتَمَالَئُونَ عَلَیْکَ وَ یَمْنَعُونَکَ حَقَّکَ (3).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: با همین سند نقل شده که پیامبر - صلی الله علیه وآله - به علی - علیه السلام - فرمودند: پس از وفات من کینههای در دل مانده اینان برایت آشکار میشود؛ علیه تو اجتماع میکنند و مانع از رسیدن تو به حقت میشوند. - . همان : 67 -
**[ترجمه]
فی القاموس ملأه علی الأمر ساعده و شایعه کمالأه و تمالئوا علیه اجتمعوا.
**[ترجمه]قاموس گفته: \\"ملأه علی الأمر\\" یعنی به او یاری رساند و او را مشایعت کرد مانند \\"مالأه\\" که همین معنا را دارد، و \\"تمالؤوا علیه\\" یعنی اجتماع کردند .
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ أُمَّتِی سَتَغْدِرُ بِکَ بَعْدِی وَ یَتَّبِعُ ذَلِکَ بَرُّهَا وَ فَاجِرُهَا (4).
ص: 50
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: با همین سند نقل شده که پیامبر - صلی الله علیه وآله - به علی - علیه السلام - فرمودند: امت من، پس از من با تو نیرنگ میکنند و نیکوکار و بدکار، از آن پیروی میکنند. - . همان : 67 -
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی دَارِمٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ لَا یَحْفَظُنِی فِیکَ إِلَّا الْأَتْقِیَاءُ الْأَبْرَارُ الْأَصْفِیَاءُ وَ مَا هُمْ فِی أُمَّتِی إِلَّا کَالشَّعْرَةِ الْبَیْضَاءِ فِی الثَّوْرِ الْأَسْوَدِ فِی اللَّیْلِ الْغَابِرِ (1).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: دارم از امام رضا و ایشان از پدرانشان - علیهم السلام - نقل کردهاند که رسول خدا - صلی الله علیه وآله - فرمودند: ای علی! کسی وصیت من در مورد تو را حفظ نمیکند مگر متقیان نیک و برگزیده؛ که تعداد آنها در امت من مانند موی سفید در بدن گاو سیاه در شب تاریک است. - . همان : 132. درستش \\"اللیل الغامر\\" به معنای تاریکی شدید است نه اللیل الغابر. -
**[ترجمه]
فی اللیل الغابر أی الذی مضی کثیر منه و اشتد لذلک ظلامه.
lt;meta info="\\"الّلیل الغابر\\" یعنی شبی که بیشتر آن سپری شده و برای همین تاریکیاش زیاد شده است.
19. تفسیر علی بن إبراهیم: «وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ»{و پیش از تو برای هیچ بشری جاودانگی [در دنیا] قرار ندادیم. آیا اگر تو از دنیا بروی آنان جاویدانند؟} - . انبیاء / 34 - : زمانی که خداوند پیامبرش را از آنچه که پس از ایشان بر سر اهل بیتش خواهد آمد آگاه کرد و جریان مدعی خلافت شدن کسی غیر از اهل بیت را به ایشان خبر داد، رسول خدا - صلی الله علیه وآله - اندوهگین شد؛ آنگاه خداوند عزّ و جلّ این آیات را نازل فرمود: «وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ * کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً»{و پیش از تو برای هیچ بشری جاودانگی [در دنیا] قرار ندادیم. آیا اگر تو از دنیا بروی آنان جاویدانند؟ هر نفسی چشنده مرگ است، و شما را از راه آزمایش به بد و نیک مبتلا خواهیم نمود} - . همان / 34 و 35 - یعنی آنان را آزمایش میکنیم، «وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ»{و به سوی ما بازگردانیده می شوید}. - .[5]
همان / 35 - بدین ترتیب خداوند رسول خدا - صلی الله علیه وآله - را آگاه کرد که همگان عاقبت باید بمیرند. - . تفسیر قمی : 428 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ (2) فَإِنَّهُ لَمَّا أَخْبَرَ اللَّهُ نَبِیَّهُ بِمَا یُصِیبُ أَهْلَ بَیْتِهِ بَعْدَهُ وَ ادِّعَاءِ مَنِ ادَّعَی الْخِلَافَةَ دُونَهُمْ اغْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً أَیْ نَخْتَبِرُهُمْ وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ فَأَعْلَمَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَا بُدَّ أَنْ یَمُوتَ کُلُّ نَفْسٍ (3).
**[ترجمه]أمالی الصدوق: محمد بن عبدالرحمن از پدرش روایت کرده، حضرت علی - علیه السلام- فرمودند: روزی من و فاطمه و حسن و حسین نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - بودیم که ایشان ناگاه رو به ما کرده و گریستند. عرض کردم: ای رسول خدا! چرا گریه میکنید؟ فرمودند: به آنچه که پس از من بر شما خواهد آمد، گریه میکنم. گفتم: ای رسول خدا! مگر چه بر سر ما خواهد آمد؟ فرمودند: گریه من از ضربتی است که بر سر تو فرود میآید، از اینکه فاطمه بر گونهاش لطمه میزند، از نیزهای که به ران حسن میزنند و سمی که به او نوشانده میشود، و از کشته شدن حسین. در این هنگام اهل بیت همگی گریستند. گفتم: ای رسول خدا! آیا خداوند جز برای امتحان ما را خلق کرده است؟ فرمودند: ای علی! بشارت بده که همانا خداوند عزّ و جلّ به من فرموده که تنها مؤمنان، محب تو هستند و فقط منافقان، دشمن تو میباشند. - . أمالی الصدوق : 81 و 82 -
**[ترجمه]
لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُتْبَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: بَیْنَا أَنَا وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذِ الْتَفَتَ إِلَیْنَا فَبَکَی فَقُلْتُ مَا یُبْکِیکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَبْکِی مِمَّا یُصْنَعُ بِکُمْ بَعْدِی فَقُلْتُ وَ مَا ذَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَبْکِی مِنْ ضَرْبَتِکَ عَلَی الْقَرْنِ وَ لَطْمِ فَاطِمَةَ خَدَّهَا وَ طَعْنَةِ الْحَسَنِ فِی الْفَخِذِ وَ السَّمِّ الَّذِی یُسْقَی وَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ قَالَ فَبَکَی أَهْلُ الْبَیْتِ جَمِیعاً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا خَلَقَنَا رَبُّنَا إِلَّا لِلْبَلَاءِ قَالَ أَبْشِرْ یَا عَلِیُّ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ أَنَّهُ لَا یُحِبُّکَ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مُنَافِقٌ (4).
ص: 51
**[ترجمه]إکمال الدین: سلیم بن قیس هلالی نقل کردهاز سلمان فارسی - رضی الله عنه - شنیدم که میگفت: در آن بیماری که به وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شد، در مقابل ایشان نشسته بودم که فاطمه علیها السلام وارد شد؛ وقتی ضعف پدرش را دید، گریست و اشکش بر گونههایش جاری شد. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به او فرمودند: ای فاطمه! چرا گریه میکنی؟ عرض کرد: از بیکس شدن خود و فرزندانم پس از شما میترسم. چشمان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پر از اشک شد؛ سپس فرمودند: ای فاطمه! مگر نمیدانی که خدا برای ما اهل بیت آخرت را بر دنیا ترجیح داده و مرگ را بر تمامی مخلوقات خویش حتمی نموده است و خداوند تبارک و تعالی که به زمین إشراف یافت و از میان اهل آن مرا انتخاب کرد و پیامبر قرار داد و سپس بار دیگر به زمین إشراف یافت و شوهر تو از میان آنها برگزید و به من وحی کرد تا تو را به ازدواج او در بیاورم و او را ولی و وزیر خود بگیرم و جانشین خود در امتم قرار دهم. پس پدر تو برترین پیامبران و فرستادگان خداست و شوهرت برترین اوصیاء است و تو اولین کسی هستی که از میان اهل بیتم به من میپیوندی. سپس خداوند برای بار سوم بر زمین اشراف یافت و تو و فرزندانت را بر گزید و تو سرور زنان بهشت هستی و پسرانت حسن و حسین، سرور جوانان بهشت و فرزندان شوهرت، که همه آنها هدایتگر و هدایتشده هستند تا روز قیامت اوصیای من خواهند بود. و أوصیای بعد از من که اولی آنها برادرم علی، و سپس حسن و حسین و سپس نه نفر از فرزندان حسین هستند، همدرجه من هستند و در بهشت درجهای نیست که از درجه من و اوصیای من و پدرم ابراهیم به خداوند عزّ و جلّ نزدیکتر باشد!؟ دخترم مگر نمیدانی که از کرامات خداوند عزّ و جلّ بر تو این است که همسر تو بهترین فرد امت من و بهترین اهل بیت من است؛ زودتر از همه اسلام آورد و بزرگترین بردباریها را کرد و بیشتر اط همه علم دارد. حضرت فاطمه از سخنانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به او فرمودند، شاد شد و مسرور گشت.
سپس پیامبر به او فرمودند: دخترم! شوهرت منقبتهای زیادی دارد: ایمانش به خدا و فرستادهاش قبل از هر کس دیگری؛ که هیچیک از امت من در این زمینه بر او پیشی نگرفت، علم او به کتاب خداوند عزّ و جلّ و سنت من؛ در میان امت من کسی جز علی - علیه السلام - نیست که تمام علم مرا بداند، خداوند عزّ و جلّ مرا علمی آموخت و به کسی غیر از من آن را نیاموخته و به فرشتگان و رسولانش نیز علمی آموخت و من هر چه که به فرشتگان و رسولانش آموخته را میدانم، و به من امر کرد تا آنها را به علی - علیه السلام - تعلیم دهم و من چنین کردم؛ از میان امت من جز او کسی همه علم و فهم و حکمت مرا نمیداند. و تو ای دخترم! همسر او هستی و پسرانش، حسن و حسین نوههای من و نوه های امتم و امر به معروف او و نهی از منکر او هستند. خداوند عزب و جلّ به همسرت حکمت و فصل الخطاب عنایت کرده است. ای دخترم! ما اهل بیتی هستیم که خداوند متعال هفت خصلت به ما عطا کرده است، که آنها را نه به کسی از گذشتگان داده و نه به کسی از آیندگان خواهد داد؛ پیامبر ما سرور رسولان است که پدر توست، وصی ما سید اوصیاء است که شوهر توست، و شهید ما سرور شهیدان است که حمزه بن عبدالمطّلب عموی پدر تو است. فاطمه - علیها السلام - عرض کرد: ای رسول خدا! آیا حمزه فقط سرور شهیدانی است که با شما شهید شدهاند؟ فرمودند: نه، حمزه سالار همه شهیدانی است که قبلاً شهید شدهاند و یا در آینده شهید خواهند شد، جز پیامبران و أوصیاء. و جعفر بن ابیطالب صاحب دو بال که در بهشت با فرشتگان پرواز میکند، و حسن و حسین پسران تواند که نوههای امت من و دو سرور جوانان اهل بهشتاند. و قسم به خدایی که جانم در دست اوست مهدی این امت، که زمین را بعد از فرا گیری ظلم و جور پر از قسط و عدل میکند، نیز از ماست.
فاطمه - علیها السلام - عرض کردند: کدام یک ار اینان که نام بردید، برتر از دیگران هستند؟ پیامبر فرمودند: علی پس از من برترین فرد امتم است و پس از علی - علیه السلام - و تو و پسران من و نوههایم، یعنی حسن و حسین و بعد از اوصیای زاده این پسرم - و به حسین علیه السلام اشاره کردند - که مهدی نیز از آنهاست، حمزه و جعفر برترینهای اهل بیت من هستند؛ ما اهل بیتی هستیم که خداوند برای ما آخرت رابر دنیا برگزیده است.
رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سپس به فاطمه و شوهرش و دو پسرش نگاه کردند و فرمودند: ای سلمان ! خدا را گواه میگیرم که من با کسی که با اینها به مدارا رفتار کند، در صلحم و با کسی که با اینان به جنگ برخیزد، در جنگم. همانا آنان در بهشت با من هستند؛ سپس روی به علی - علیه السلام - کرده و فرمودند: ای برادر! تو پس از من باقی خواهی ماند و از قریش به جهت همدستیاشان علیه تو و ظلمشان بر تو سختی خواهی دید؛ پس اگر یارانی برای خودت یافتی، با کمک آنان که با تو موافقند علیه آنان که با تو مخالفت میکنند بجنگ و اگر یارانی برای خودت نیافتی، صبر در پیش گیر و دست نگه دار و خود را به هلاکت نینداز. تو در نزد من به منزله هارون برای موسی هستی و هارون، در آن هنگام که قومش او را ضعیف یافتند و نزدیک بود او را بکشند، اسوهای نیکو برای توست. پس بر ظلم قریش بر خودت و همدستی آنان علیه خودت صبر کن که تو برای من به منزله هارون برای موسی و پیروانش هستی و آنها و پیروانشان به منزله گوساله میباشند.
ای علی! خداوند تبارک و تعالی مقدر نموده که این امت به تفرقه و اختلاف دچار شوند، و اگر خدا میخواست همه افراد این امت را هدایت میکرد، به طوری که حتی دو نفر هم با هم اختلافی نداشته باشند و بر سر چیزی با هم نزاع نکنند و هیچ مفضولی فضل و برتری صاحب فضل را انکار نکند. اگر خدا میخواست نقمت و دگرگونی را جلو میانداخت تا ظالم تکذیب شود و عاقبت حق آشکار گردد. ولی خداوند دنیا را سرای عمل و آخرت را سرای قرار داد تا کسانی را که کارهای زشت انجام دادهاند را مجازات و کسانی که کار نیک انجام دادهاند را پاداش دهد. علی - علیه السلام - فرمودند: الحمدلله به جهت شکر بر نعمتهایش و صبر بر آزمونهایش. - . کمال الدین : 262 - 264 -
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ وَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرْضَتِهِ الَّتِی قُبِضَ فِیهَا فَدَخَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَلَمَّا رَأَتْ مَا بِأَبِیهَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ الضَّعْفِ بَکَتْ حَتَّی جَرَتْ دُمُوعُهَا عَلَی خَدَّیْهَا فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا یُبْکِیکِ یَا فَاطِمَةُ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْشَی الضَّیْعَةَ عَلَی نَفْسِی وَ وُلْدِی بَعْدَکَ فَاغْرَوْرَقَتْ عَیْنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْبُکَاءِ ثُمَّ قَالَ یَا فَاطِمَةُ أَ مَا عَلِمْتِ أَنَّا أَهْلُ بَیْتٍ اخْتَارَ اللَّهُ لَنَا الْآخِرَةَ عَلَی الدُّنْیَا وَ أَنَّهُ حَتَمَ الْفَنَاءَ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ وَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اطَّلَعَ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَاخْتَارَنِی مِنْهُمْ وَ جَعَلَنِی نَبِیّاً وَ اطَّلَعَ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً ثَانِیَةً فَاخْتَارَ مِنْهَا زَوْجَکِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیَّ أَنْ أُزَوِّجَکِ إِیَّاهُ وَ أَنْ أَتَّخِذَهُ وَلِیّاً وَ وَزِیراً وَ أَنْ أَجْعَلَهُ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی فَأَبُوکِ خَیْرُ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ بَعْلُکِ خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ وَ أَنْتِ أَوَّلُ مَنْ یَلْحَقُ بِی مِنْ أَهْلِی ثُمَّ اطَّلَعَ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً ثَالِثَةً فَاخْتَارَکِ (1) وَ وُلْدَکِ وَ أَنْتِ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ ابْنَاکِ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَبْنَاءُ بَعْلِکِ أَوْصِیَائِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ کُلُّهُمْ هَادُونَ مَهْدِیُّونَ وَ الْأَوْصِیَاءُ بَعْدِی أَخِی عَلِیٌّ ثُمَّ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ فِی دَرَجَتِی وَ لَیْسَ فِی الْجَنَّةِ دَرَجَةٌ أَقْرَبُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ دَرَجَتِی وَ دَرَجَةِ أَوْصِیَائِی وَ أَبِی إِبْرَاهِیمَ أَ مَا تَعْلَمِینَ یَا بُنَیَّةِ أَنَّ مِنْ کَرَامَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِیَّاکِ زَوَّجَکِ خَیْرَ أُمَّتِی وَ خَیْرَ أَهْلِ بَیْتِی أَقْدَمَهُمْ سِلْماً وَ أَعْظَمَهُمْ حِلْماً وَ أَکْثَرَهُمْ عِلْماً فَاسْتَبْشَرَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ فَرِحَتْ بِمَا قَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ لَهَا یَا بُنَیَّةِ إِنَّ لِبَعْلِکِ (2) مَنَاقِبَ إِیمَانَهُ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ قَبْلَ کُلِ
ص: 52
أَحَدٍ لَمْ یَسْبِقْهُ إِلَی ذَلِکَ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی وَ عِلْمَهُ بِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُنَّتِی وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی یَعْلَمُ جَمِیعَ عِلْمِی غَیْرُ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَّمَنِی عِلْماً لَا یَعْلَمُهُ غَیْرِی وَ عَلَّمَ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ عِلْماً وَ کُلُّ مَا عَلَّمَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَأَنَا أَعْلَمُ بِهِ وَ أَمَرَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أُعَلِّمَهُ إِیَّاهُ فَفَعَلْتُ فَلَیْسَ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی یَعْلَمُ جَمِیعَ عِلْمِی وَ فَهْمِی وَ حِکَمِی غَیْرُهُ وَ إِنَّکِ یَا بُنَیَّةِ زَوْجَتُهُ وَ ابْنَاهُ سِبْطَایَ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ وَ هُمَا سِبْطَا أُمَّتِی وَ أَمْرُهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهْیُهُ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ آتَاهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ یَا بُنَیَّةِ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ أَعْطَانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سَبْعَ خِصَالٍ لَمْ یُعْطِهَا أَحَداً مِنَ الْأَوَّلِینَ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ لَا یُعْطِیهَا أَحَداً مِنَ الْآخِرِینَ غَیْرَنَا نَبِیُّنَا سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ هُوَ أَبُوکِ وَ وَصِیُّنَا سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ وَ هُوَ بَعْلُکِ وَ شَهِیدُنَا سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ هُوَ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ هُوَ عَمُّ أَبِیکِ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ هُوَ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ الَّذِینَ قُتِلُوا مَعَکَ قَالَ لَا بَلْ سَیِّدُ شُهَدَاءِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مَا خَلَا الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَوْصِیَاءَ وَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (1) ذُو الْجَنَاحَیْنِ الطَّیَّارُ فِی الْجَنَّةِ مَعَ الْمَلَائِکَةِ وَ ابْنَاکِ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ سِبْطَا أُمَّتِی وَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مِنَّا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ الَّذِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً قَالَتْ فَأَیُّ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ سَمَّیْتَ أَفْضَلُ قَالَ عَلِیٌّ بَعْدِی أَفْضَلُ أُمَّتِی وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ أَفْضَلُ أَهْلِ بَیْتِی بَعْدَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ بَعْدَکِ وَ بَعْدَ ابْنَیَّ وَ سِبْطَیَّ حَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ وَ بَعْدَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِ ابْنِی هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی الْحُسَیْنِ وَ مِنْهُمُ الْمَهْدِیُّ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ اخْتَارَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَنَا الْآخِرَةَ عَلَی الدُّنْیَا ثُمَّ نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیْهَا وَ إِلَی بَعْلِهَا وَ إِلَی ابْنَیْهَا فَقَالَ یَا سَلْمَانُ أُشْهِدُ اللَّهَ أَنِّی سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَهُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَهُمْ أَمَا إِنَّهُمْ مَعِی فِی الْجَنَّةِ ثُمَّ أَقْبَلَ
ص: 53
عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَخِی إِنَّکَ سَتَبْقَی بَعْدِی وَ سَتَلْقَی مِنْ قُرَیْشٍ شِدَّةً مِنْ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْکَ وَ ظُلْمِهِمْ لَکَ فَإِنْ وَجَدْتَ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً فَقَاتِلْ مَنْ خَالَفَکَ بِمَنْ وَافَقَکَ وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاصْبِرْ وَ کُفَّ یَدَکَ وَ لَا تَلْقَ بِهَا إِلَی التَّهْلُکَةِ فَإِنَّکَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ لَکَ بِهَارُونَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ إِذِ اسْتَضْعَفَهُ قَوْمُهُ وَ کَادُوا یَقْتُلُونَهُ فَاصْبِرْ لِظُلْمِ قُرَیْشٍ إِیَّاکَ وَ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْکَ فَإِنَّکَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ هُمْ بِمَنْزِلَةِ الْعِجْلِ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ قَضَی الْفُرْقَةَ وَ الِاخْتِلَافَ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَوْ شَاءَ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی حَتَّی لَا یَخْتَلِفَ اثْنَانِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَا یُنَازَعَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِهِ وَ لَا یَجْحَدَ الْمَفْضُولُ ذَا الْفَضْلِ فَضْلَهُ وَ لَوْ شَاءَ لَعَجَّلَ النَّقِمَةَ وَ التَّغْیِیرَ حَتَّی یُکَذَّبَ الظَّالِمُ وَ یُعْلَمَ الْحَقُّ أَیْنَ مَصِیرُهُ وَ لَکِنَّهُ جَعَلَ الدُّنْیَا دَارَ الْأَعْمَالِ وَ جَعَلَ الْآخِرَةَ دَارَ الْقَرَارِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ شُکْراً عَلَی نَعْمَائِهِ وَ صَبْراً عَلَی بَلَائِهِ (1).
**[ترجمه]میگویم: مانند این روایت را در اصل کتاب هلالی مانند یافتم تا آنجا که: هارون برای تو اسوهای نیکوست، آنگاه که به برادرش موسی گفت: «إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی»{این قوم مرا ضعیف و ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که قصد جانم را کنند.}. - . کتاب سلیم : 69 و 70 - سلیم نقل کرده، علی - علیه السلام - نقل کردند: روزی با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در یکی از کوچههای مدینه قدم میزدیم که به باغی رسیدیم؛ من گفتم: ای رسول خدا! چه باغ زیبایی! ایشان فرمودند: بله، چه زیباست، و تو در بهشت زیباتر از این داری. سپس به باغی دیگر رسیدیم، من گفتم: ای رسول خدا! چه باغ زیبایی! ایشان فرمودند: بله، چه زیباست، و تو در بهشت زیباتر از این داری. ما از کنار هفت باغ گذشتیم و من میگفتم: ای رسول خدا! چه باغ زیبایی! و ایشان میفرمودند: بله، چه زیباست، و تو در بهشت از این زیباتر داری. وقتی که راه خلوت شد، مرا در آغوش گرفتند و بغض نموده و گریه کردند و فرمودند: به پدر تنهای شهیدم سوگند میخورم. گفتم: ای رسول خدا! چرا گریه میکنید؟ فرمود: کینههایی در دل عدهای پنهان است که تا وقتی که من زنده هستم، آنها را برایت آشکار نمیکنند؛ کینههای جنگ بدر و خونخواهیهای جنگ احد. گفتم: آیا دینم سالم میماند؟ فرمودند: دینت سالم میماند، ای علی! مژده باد تو را که زندگانی و مرگت با من است و تو برادر، وصی، برگزیده، وزیر، وارث من و انجامدهنده وصیایای من هستی، و تو هستی که قرض مرا ادا میکنی و به وعدههایم عمل مینمایی و ذمه مرا از دوشم بر میداری و امانت مرا ادا میکنی، و طبق سنت من با ناکثان و قاسطان و مارقان امت من پیکار میکنی. تو برای من به منزله هارون برای موسی هستی و هارون، در آن هنگام که قومش او را ضعیف یافتند و نزدیک بود او را بکشند، اسوهای نیکو برای توست. پس در برابر ظلمی که قریش بر تو روا میدارند و در مقابل تو میایستند، صبر پیشه کن؛ زیرا تو همانند هارون برای موسی و پیروانش هستی و آنها به منزله گوساله و پیروان آن هستند. موسی آنگاه که هارون را جانشین خود قرار داد به وی امر کرد که اگر آنان گمراهی شدند، یارانی برای پیکار یافت، با آنها مبارزه کند و در غیر این صورت، دست بکشد و خونش را محفوظ بدارد و بینشان تفرقه نیندازد.
ای علی! هر پیامبری که خداوند مبعوث کرد، عدهای از سر رغبت و عدهای دیگر از سر اجبار تسلیم او شدند، و بعد خداوند آن کسانی که از روی بی میلی تسلیم حق شده بودند را بر آنان که از سر رغبت تسلیم گشته بودند مسلط گرداند، و آنها را کشتند تا ایشان به پاداش بزرگتری دست یابند. ای علی! هیچ امتی بعد از پیامبرشان دچار اختلاف نشدند مگر آنکه اهل باطل آنها بر اهل حقشان غلبه یافتند. خداوند تفرقه و اختلاف را برای این امت نیز مقدر ساخته است. و روایت را ادامه داد تا این سخن که: الحمدلله به جهت صبر بر آزمونهایش و تسلیم و رضا در برابر قضایش. - . کتاب سلیم : 72 - 74 -
**[ترجمه]
أَقُولُ وَجَدْتُ فِی أَصْلِ کِتَابِ الْهِلَالِیِّ، مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ لَکَ بِهَارُونَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ إِذْ قَالَ لِأَخِیهِ مُوسَی إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی (2) قَالَ سُلَیْمٌ وَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: کُنْتُ أَمْشِی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ طُرُقِ الْمَدِینَةِ فَأَتَیْنَا عَلَی حَدِیقَةٍ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهَا مِنْ حَدِیقَةٍ قَالَ صلی الله علیه و آله مَا أَحْسَنَهَا وَ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا ثُمَّ أَتَیْنَا عَلَی حَدِیقَةٍ أُخْرَی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهَا مِنْ حَدِیقَةٍ قَالَ مَا أَحْسَنَهَا وَ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا حَتَّی أَتَیْنَا عَلَی سَبْعِ حَدَائِقَ أَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أَحْسَنَهَا وَ یَقُولُ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا فَلَمَّا خَلَا لَهُ الطَّرِیقُ اعْتَنَقَنِی ثُمَّ أَجْهَشَ بَاکِیاً وَ قَالَ بِأَبِی الْوَحِیدُ الشَّهِیدُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکِیکَ فَقَالَ ضَغَائِنُ فِی صُدُورِ أَقْوَامٍ لَا یُبْدُونَهَا لَکَ إِلَّا مِنْ
ص: 54
بَعْدِی أَحْقَادُ بَدْرٍ وَ تِرَاتُ أُحُدٍ قُلْتُ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دَیْنِی قَالَ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِکَ فَأَبْشِرْ یَا عَلِیُّ فَإِنَّ حَیَاتَکَ وَ مَوْتَکَ مَعِی وَ أَنْتَ أَخِی وَ أَنْتَ وَصِیِّی وَ أَنْتَ صَفِیِّی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ الْمُؤَدِّی عَنِّی وَ أَنْتَ تَقْضِی دَیْنِی وَ تُنْجِزُ عِدَاتِی عَنِّی وَ أَنْتَ تُبْرِئُ ذِمَّتِی وَ تُؤَدِّی أَمَانَتِی وَ تُقَاتِلُ عَلَی سُنَّتِی النَّاکِثِینَ مِنْ أُمَّتِی وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ لَکَ بِهَارُونَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ إِذِ اسْتَضْعَفَهُ قَوْمُهُ وَ کَادُوا یَقْتُلُونَهُ فَاصْبِرْ لِظُلْمِ قُرَیْشٍ إِیَّاکَ وَ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْکَ فَإِنَّکَ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ هُمْ بِمَنْزِلَةِ الْعِجْلِ وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ إِنَّ مُوسَی أَمَرَ هَارُونَ حِینَ اسْتَخْلَفَهُ عَلَیْهِمْ إِنْ ضَلُّوا فَوَجَدَ أَعْوَاناً أَنْ یُجَاهِدَهُمْ بِهِمْ وَ إِنْ لَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً أَنْ یَکُفَّ یَدَهُ وَ یَحْقُنَ دَمَهُ وَ لَا یُفَرِّقَ بَیْنَهُمْ یَا عَلِیُّ مَا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا إِلَّا وَ أَسْلَمَ مَعَهُ قَوْمُهُ طَوْعاً وَ قَوْمٌ آخَرُونَ کَرْهاً فَسَلَّطَ اللَّهُ الَّذِینَ أَسْلَمُوا کَرْهاً عَلَی الَّذِینَ أَسْلَمُوا طَوْعاً فَقَتَلُوهُمْ لِیَکُونَ أَعْظَمَ لِأُجُورِهِمْ یَا عَلِیُّ إِنَّهُ مَا اخْتَلَفَتْ أُمَّةٌ بَعْدَ نَبِیِّهَا إِلَّا ظَهْرَ أَهْلُ بَاطِلِهَا عَلَی أَهْلِ حَقِّهَا وَ إِنَّ اللَّهَ قَضَی الْفُرْقَةَ وَ الِاخْتِلَافَ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ سَاقَ الْخَبَرَ إِلَی قَوْلِهِ وَ صَبْراً عَلَی بَلَائِهِ وَ تَسْلِیماً وَ رِضًا بِقَضَائِهِ (1).
**[ترجمه]جزری میگوید: \\"الجهش\\" یعنی انسان در حالی که میخواهد بگرید به کسی پناه ببرد، همانطور که کودک به مادر خویش پناه میبرد. گفته میشود: جهشت و أجهشت.
**[ترجمه]
قال الجزری الجهش أن یفزع الإنسان إلی الإنسان و یلجأ إلیه و هو مع ذلک یرید البکاء کما یفزع الصبی إلی أمه یقال جهشت و أجهشت.
**[ترجمه]کامل الزیارات: قدامة بن زایده از پدرش نقل کرده، امام علی بن الحسین - علیهما السلام - فرمودند: ای زائده! شنیدهام تو هر از چند گاهی به زیارت قبر پدرم أباعبدالله - علیه السلام - میروی؟ عرض کردم: آری همینطور است که شنیدهاید. ایشان به من فرمودند: چرا این کار را میکنی در حالی که از منزلت خوبی نزد حاکم خود برخورداری؛ حاکمی که تحمل نمیکند کسی به ما محبت داشته باشد و ما را برتر بداند و چیزی از فضائل ما و حق واجبی که ما بر این امت داریم را ذکر کند؟ عرض کردم: به خدا سوگند که این کار را فقط به خاطر خدا و رسولش انجام میدهم و اعتنایی نمیکنم که کسی خشمگین شود و هر چه بدی در این راه ببینم در نظرم چیزی نیست. سه بار به من فرمودند: تو را به به خدا سوگند آیا واقعا همینطور است که میگویی؟ و من هم در هر سه دفعه همان جواب را دادم. امام فرمودند: بشارت باد تو را! بشارت باد تو را! بشارت باد تو را! الآن به تو چیزی میگویم که از گزیدههای ارزشمند و پنهان نزد من است: وقتی در طفّ آن مصائب بر سر ما آمد و پدرم – علیه السلام - و همراهان و پسران و برادران و دیگر اهل بیتش به شهادت رسیدند و اهل حرم و زنانش را سوار بر شتر کرده و به سمت کوفه حرکت دادند، من شروع به نگاه کردن به آنان کردم که بر زمین افتاده بودند و دفن نشده بودند و خیلی بر من گران آمد و چنان از دیدن ایشان اندوهگین شدم که نزدیک بود روحم از بدنم خارج شود. عمهام زینب، دختر بزرگ علی - علیه السلام - به حالم پی برد و گفت: ای تنها باز مانده جد و پدر و برادرانم! چرا اینقدر بیتابی و داری خود را به کشتن میدهی؟ گفتم: چطور بی قرار نباشم و جزع نکنم، و حال آنکه میبینم که آقایم و برادرانم و عموهایم و پسر عموهایم و خانوادهام در خون خود غلتیده و بر ریگهای بیابان، غارتشدهاند کفن نشده و دفن نشدهاند و کسی بر بالای سرشان نیست و هیچکس به آنها نزدیک نمیشود، و گویا اینان خانوادهای از دیلم و خزر هستند. عمهام گفت: آنچه که میبینی بیتابت نکند که به خدا سوگند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - این اتفاقات را از پیش به جد و پدر و عمویت خبر داده بود. خداوند از عدهای از افراد این امت، که فرعونهای زمین آنان را نمیشناسند، ولی در نزد اهل آسمانها شناختهشده هستند، پیمان گرفته و آنان این اعضای پراکنده و این بدنهای خونین را جمع میکنند و دفن مینمایند و در این بیابان، نشانهای بر آرامگاه پدرت سید الشهداء - علیه السلام - نصب میکنند که با گذشتن روزگاران اثر آن از کهنه نمیشود و بر نشانهاش خاک نمینشیند و هر چه ائمه کفر و پیروان ضلالت هر تلاش میکنند که آن را محو و نابود کنند، اثرش واضحتر میشود و کارش بالاتر میگیرد .
گفتم: آن عهد چیست و آن خبر کدام است؟ فرمود: أمّ أیمن به من گفت که روزی از روزها رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به زیارت خانه فاطمه - علیها السلام - آمد. فاطمه برای ایشان حریرهای درست کرد و علی - علیه السلام - بشقابی از خرما برای ایشان آورد. من نیز کاسهای از شیر و سرشیر برای آنها آوردم. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - از آن حریره خوردند و بعد ابتدا رسول خدا و بعد آنها از آن شیر نوشیدند و سپس اول ایشان و بعد آنها از آن خرما و سرشیر خوردند. سپس رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دست خود را با آبی که علی - علیه السلام - میریختند شستند.
وقتی ایشان از شستن دست فارغ شدند، به علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - نگاهی که خوشحالی از آن معلوم بود انداختند. سپس مدتی به طرف آسمان چشم دوختند و بعد روی خود را به سمت قبله کرده و دستانشان را گشودند و دعا نمودند. سپس هق هق کنان به سجده افتادند و مدتی طولانی در همین حال بودند و با صدای بلند نالهها کردند و اشکشان سرازیر شد. سپس سر از سجده بلند کرده و در حالی که اشکهایشان همچون قطرات باران فرو میریخت، سرشان را پایین انداختند. فاطمه و علی و حسن و حسین علیهم السلام و من نیز به همراه ایشان، از دیدن این حالات رسول خدا صلی الله علیه و آله اندوهگین شدیم و نتوانستیم از ایشان چیزی بپرسیم. تا اینکه این حالت طولانی شد. علی و فاطمه به ایشان عرض کردند: ای رسول خدا! خداوند چشمانتان را گریان نکند! چرا گریه میکنید؟ دلهایمان از این حال شما جریحهدار شد.
پیامبر فرمودند: ای برادرم از حضور شما چنان دلشاد شدم که تا به حال اینچنین دلشاد نشده بودم؛ داشتم به شما مینگریستم و خدا را بر این نعمت که شما را به من داده سپاس مینمودم که جبرئیل بر من فرود آمد و گفت: ای محمد! خداوند متعال از دل تو آگاه شد و خشنودی تو از برادر و دختر و نوههایت را فهمید و نعمت خود را بر تو کامل گردانید و به تو هدیهای عطا کرد که ایشان و ذریّه و محبان و شعییانشان را در بهشت با تو قرار دهد و شما را از همدیگر جدا نکند و آنها را مانند تو متنعم کند و مانند تو عطا نماید تا اینکه راضی شوی و حتی بالاتر از رضایت. در مقابل در دنیا بلاهای زیادی به آنها میرسد و به دست مردمی که خود را پیرو آیین تو میدانند و گمان میکنند که از امت تو هستند، مصیبتها به آنها میرسد، حال آنکه با تکتک خطاها و قتلهایشان از خدا و تو دور میشوند. قتلگاههایشان [اهل بیت] از هم جدا و قبرهایشان از یکدیگر دور بوده و خداوند این سرانجام را برای آنها، و تو نیز در میان آنها اختیار نموده است. پس خداوند عزوجل را به سبب اختیارش سپاسگزار باش و به قضای او رضایت ده. من نیز خدا را سپاس نمودم و به قضای او در مورد آنچه که برای شما اختیار کرده راضی گشتم.
جبرئیل سپس گفت: ای محمد! برادرت پس از تو مورد جفا واقع میشود و به دست امتت مغلوب میگردد و از جانب دشمنانت رنج میبیند و سپس به دست شرورترین مخلوقات و شقیترین فرد بشر، مانند کسی که شتر ذبح میکند و در سرزمینی که به آن هجرت میکند و محل رشد شیعیانش و شیعیان فرزندانش خواهد بود و آنها در آنجا زیاد مورد امتحان قرار میگیرند و مصیبتهای بزرگی میبینند، به شهادت میرسد.
این نوهات - با دستش به امام حسین - علیه السلام - اشاره کرد - به همراه گروهی از ذرّیه و اهل بیتت و عدهای از برگزیدگان امتت در کنار رود فرات، به شهادت می رسند؛ در سرزمینی که کربلا نامیده می شود و به همین جهت بر دشمنان تو و دشمنان ذرّیه تو کرب و بلای فراوانی وارد میشود، و در روزی که کرب و سختیاش تمام نشود و حسرتش پایان نپذیرد. و آن سرزمین پاکترین مکان زمین و باحرمتترین آنها است و یکی از دشتهای بهشت است. وقتی روزی که نوه تو و خانوادهش در آن به شهادت میرسند فرا برسد و لشگریان کفر و لعنت آنها را محاصره کنند، همه گوشه و کنار زمین به لرزه درمیآید و کوهها با تکانهای زیاد به حرکت در میآیند و امواج دریاها به خروش میآید و اهل آسمان آشفته میشوند؛ و این نیست جز به سبب خشم از مصیبتی که بر تو ای محمد و خاندان تو رفته است و گرانآمدن هتک حرمتی که نسبت به تو شده و زشتی کاری که با خاندان و عترت تو شده است، البته وضع به همان منوال باقی نمیماند و خداوند عزّ و جلّ، نصرت و یاری خانواده مستضعف و مظلوم تو را اعلام میدارد؛ همان کسانی که بعد از تو حجت خدا بر آفریدگان هستند. سپس خداوند به آسمانها و زمین و کوهها و دریاها و هر موجودی که در آنها هست، وحی میکند که: من آن خداوند فرمانروا و قادری هستم که هیچ گریزندهای از او نگریزد و هیچ مانعی بر سر راهش نباشد، و من قادرترین کس بر نصرت ایشان و انتقام از دشمنانشان هستم؛ به عزت و جلالم سوگند که کسانی که با فرستاده و برگزیدهام عداوت کردند و حرمت او را زیر پا گذاشتند و و خاندان او را
کشتند و پیمان وی را شکستند و به اهل بیتش ظلم نمودند را چنان عذاب می کنم که هیچ یک از جهانیان را آنگونه عذاب نکرده باشم.
در آن زمان هر چه در آسمانها و زمین هست به ضجّه در آمده و به کسانی که به عترت تو ظلم کرده و حرمت تو را زیر پا گذاشتهاند لعنت میفرستند. هنگامی که آن گروه شهید میشوند، خداوند عزّ و جلّ خودش آنها را قبض روح میکند و فرشتگانی از آسمان هفتم بر زمین فرود میآیند که همراهشان ظرفهایی از یاقوت و زمرد است که پر از آب زندگانی و حلههای بهشتی و عطرهای بهشتی میباشد و پیکرهایشان را با آن آب غسل داده و آن حلهها را به آنها میپوشانند و با آن عطرها حنوط میکنند و فرشتگان صف به صف بر ایشان نماز میگذارند.
سپس خداوند قومی را که نه با سخن و نه با عمل و نه با نیت در این جنایت شرکت نداشتهاند و کفار آنها را نمیشناسند را از میان امتت بر میانگیزد که پیکرهای آنها را دفن میکنند و بر آرامگاه سیدالشهداء در آن دشت نشانهای قرار میدهند که علامتی برای اهل حق و سببی برای رستگاری مؤمنان باشد، و در هر شبانه روز صد هزار فرشته از هر آسمان به گرد آن جمع میشوند و بر او درود میفرستند و خدا را در نزد او تسبیح میکنند و از خدا برای زائران او طلب مغفرت مینمایند و نام کسانی از امت تو را که برای تقرب به خدا و تو به زیارت او میآیند را به همراه نام پدران و خویشاوندان و سرزمینشان مینویسند و در چهرههایشان این نشانه از نور عرش الهی را قرار میدهند که: \\"این زائر قبر بهترین شهید و فرزند بهترین پیامبر است\\". وقتی روز قیامت برسد، بر اثر آن نشانه، نوری از چهرههای آنها ساطع میشود که چشم ها را خیره میکند و آنها با آن نور مشخص میشوند و از دیگران بازشناخته میشوند.
ای محمد! گویی تو را میبینم که بین من و میکائیل هستی و علی در مقابل ماست و فرشتگانی که تعدادشان قابل شمارش نیست، همراه ما هستند و با هم زائرانی که این نشانه در چهره آنان وجود دارد را از بین سایرین برمیگیریم تا خداوند آنها را از هول و سختیهای آن روز نجات دهد. این است حکم و عطای خداوند به کسانی که قبر تو را ای محمد، یا قبر برادرت و یا قبر دو نوهات را فقط به نیت خداوند عزّ و جلّ زیارت کنند. به زودی برخی از مردم - که لعنت و غضب خدا بر آنها حتمی گشته است - پیدا میشوند که میخواهند نشانه آن قبر را نابود و اثرش را محو کنند، ولی خداوند تبارک و تعالی آنان راهی برای این مقصودشان قرار نمیدهد.
سپس رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: این سخنان بود که باعث گریه و حزن من شد. زینب - علیها السلام - فرمودند: زمانی که ابن ملجم - که لعنت خدا بر او باد - پدرم را ضربت زد و من نشانههای مرگ را در پدرم دیدم، گفتم: پدر جان! أمّ أیمن برایم حدیثی چنین و چنان گفت؛ دوست دارم آن را از زبان شما هم بشنوم. فرمودند: دخترم! همانطور است که أمّ أیمن گفته است. گویی من، تو و دختران خانوادهات را میبینم که در این سرزمین، اسیر و ذلیل و بیمناک شدهاید و میترسید که مردم شما را بربایند؛ پس صبر بورزید! سوگند به خدایی که دانه را شکافت و موجودات را آفرید، خداوند در آن روز، جز شما و محبان و شعیانتان ولیّای روی زمین ندارد.
وقتی رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - زمانی این حدیث را برای ما میگفتند، فرمودند: ابلیس در آن روز از خوشحالی پرواز میکند و در تمام زمین بر فراز شیطانها و عفریتههای خود عبور میکند و میگوید: ای گروه شیطانها! ما به چیزی که از فرزندان آدم میخواستیم، رسیدیم و آنها را به غایت هلاکت کشاندیم و شر و بدی را در میان همه آنها، جز پناهآورندگان به این گروه، به ارث گذاشتیم؛ پس تمام عزم خود را بکار گیرید تا مردم در مورد اینها به تردید بیاندازید و آنها را به دشمنی به این گروه وادار سازید و علیه اینان و دوستانشان بشورانید، تا گمراهی و کفر خلق استحکام یابد و احدی از آنها نجات نیابد. «وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ» {و قطعاً شیطان گمان خود را در مورد آنها راست یافت.} - . سبأ / 20 - و او بسیار دروغگوست. هیچ عمل نیکی با دشمنی شما [اهل بیت] سودی نخواهد داشت و هیچ گناهی، جز گناهان کبیره، با محبت و دوستی شما ضرری به صاحبش نمیرساند.
زائده نقل کرده، پس از اینکه علی بن الحسین - علیهما السلام - این حدیث را برای من نقل کردند، فرمودند: این حدیث را نزد خودت داشته باش که اگر در طلب آن یک سال هم بر پشت شتران بزنند، باز کم است. - . کامل الزیارات : 259 - 266 -
**[ترجمه]
مل، کامل الزیارات عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ هِلَالٍ (2) عَنْ سَعِیدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ
ص: 55
بْنِ سَلَّامٍ الْکُوفِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ أَبِی شَیْبَةَ الْقَاضِی عَنْ نُوحِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ قُدَامَةَ بْنِ زَائِدَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام بَلَغَنِی یَا زَائِدَةُ أَنَّکَ تَزُورُ قَبْرَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَحْیَاناً فَقُلْتُ إِنَّ ذَلِکَ لَکَمَا
ص: 56
بَلَغَکَ فَقَالَ لِی فَلِمَا ذَا تَفْعَلُ ذَلِکَ وَ لَکَ مَکَانٌ عِنْدَ سُلْطَانِکَ الَّذِی لَا یَحْتَمِلُ أَحَداً عَلَی مَحَبَّتِنَا وَ تَفْضِیلِنَا وَ ذِکْرِ فَضَائِلِنَا وَ الْوَاجِبِ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ حَقِّنَا فَقُلْتُ وَ اللَّهِ مَا أُرِیدُ بِذَلِکَ إِلَّا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَا أَحْفِلُ بِسَخَطِ مَنْ سَخِطَ وَ لَا یَکْبُرُ فِی صَدْرِی مَکْرُوهٌ یَنَالُنِی بِسَبَبِهِ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنَّ ذَلِکَ لَکَذَلِکَ یَقُولُهَا ثَلَاثاً وَ أَقُولُهَا ثَلَاثاً فَقَالَ أَبْشِرْ ثُمَّ أَبْشِرْ ثُمَّ أَبْشِرْ فَلَأُخْبِرَنَّکَ بِخَبَرٍ کَانَ عِنْدِی فِی النُّخَبِ الْمَخْزُونَةِ إِنَّهُ لَمَّا أَصَابَنَا بِالطَّفِّ مَا أَصَابَنَا وَ قُتِلَ أَبِی علیه السلام وَ قُتِلَ مَنْ کَانَ مَعَهُ مِنْ وُلْدِهِ وَ إِخْوَتِهِ وَ سَائِرِ أَهْلِهِ وَ حُمِلَتْ حَرَمُهُ وَ نِسَاؤُهُ عَلَی الْأَقْتَابِ یُرَادُ بِنَا الْکُوفَةَ فَجَعَلْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ صَرْعَی وَ لَمْ یُوَارَوْا فَیَعْظُمُ ذَلِکَ فِی صَدْرِی وَ یَشْتَدُّ لِمَا أَرَی مِنْهُمْ قَلَقِی فَکَادَتْ نَفْسِی تَخْرُجُ وَ تَبَیَّنَتْ ذَلِکَ مِنِّی عَمَّتِی زَیْنَبُ بِنْتُ عَلِیٍّ الْکُبْرَی فَقَالَتْ مَا لِی أَرَاکَ تَجُودُ بِنَفْسِکَ یَا بَقِیَّةَ جَدِّی وَ أَبِی وَ إِخْوَتِی فَقُلْتُ وَ کَیْفَ لَا أَجْزَعُ وَ لَا أَهْلَعُ وَ قَدْ أَرَی سَیِّدِی وَ إِخْوَتِی وَ عُمُومَتِی وَ وُلْدَ عَمِّی وَ أَهْلِی مُصْرَعِینَ بِدِمَائِهِمْ مُرَمَّلِینَ بِالْعَرَاءِ مُسَلَّبِینَ لَا یُکَفَّنُونَ وَ لَا یُوَارَوْنَ وَ لَا یُعَرِّجُ عَلَیْهِمْ أَحَدٌ وَ لَا یَقْرَبُهُمْ بَشَرٌ کَأَنَّهُمْ أَهْلُ بَیْتٍ مِنَ الدَّیْلَمِ وَ الْخَزَرِ فَقَالَتْ لَا یُجْزِعَنَّکَ مَا تَرَی فَوَ اللَّهِ إِنَّ ذَلِکَ لَعَهْدٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی جَدِّکَ وَ أَبِیکَ وَ عَمِّکَ وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ أُنَاسٍ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ لَا تَعْرِفُهُمْ فَرَاعِنَةُ هَذِهِ الْأَرْضِ وَ هُمْ مَعْرُوفُونَ فِی أَهْلِ السَّمَاوَاتِ أَنَّهُمْ یَجْمَعُونَ هَذِهِ الْأَعْضَاءَ الْمُتَفَرِّقَةَ فَیُوَارُونَهَا وَ هَذِهِ الْجُسُومَ الْمُضَرَّجَةَ وَ یَنْصِبُونَ لِهَذَا الْطَّفِّ عَلَماً لِقَبْرِ أَبِیکَ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ علیه السلام لَا یَدْرُسُ أَثَرُهُ وَ لَا یَعْفُو رَسْمُهُ عَلَی کُرُورِ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ وَ لَیَجْتَهِدَنَّ أَئِمَّةُ الْکُفْرِ وَ أَشْیَاعُ الضَّلَالَةِ فِی مَحْوِهِ وَ تَطْمِیسِهِ فَلَا یَزْدَادُ أَثَرُهُ إِلَّا ظُهُوراً وَ أَمْرُهُ إِلَّا عُلُوّاً فَقُلْتُ وَ مَا هَذَا الْعَهْدُ وَ مَا هَذَا الْخَبَرُ فَقَالَتْ حَدَّثَتْنِی أُمُّ أَیْمَنَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله زَارَ مَنْزِلَ فَاطِمَةَ علیها السلام فِی یَوْمٍ مِنَ الْأَیَّامِ فَعَمِلْتُ لَهُ حَرِیرَةً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ أَتَاهُ عَلِیٌّ علیه السلام بِطَبَقٍ فِیهِ تَمْرٌ ثُمَّ قَالَتْ أُمُّ أَیْمَنَ فَأَتَیْتُهُمْ بِعُسٍّ فِیهِ لَبَنٌ
ص: 57
وَ زُبْدٌ فَأَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام مِنْ تِلْکَ الْحَرِیرَةِ وَ شَرِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ شَرِبُوا مِنْ ذَلِکَ اللَّبَنِ ثُمَّ أَکَلَ وَ أَکَلُوا مِنْ ذَلِکَ التَّمْرِ وَ الزَّبَدِ ثُمَّ غَسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ وَ عَلِیٌّ علیه السلام یَصُبُّ عَلَیْهِ الْمَاءَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ غَسْلِ یَدِهِ مَسَحَ وَجْهَهُ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام نَظَراً عَرَفْنَا فِیهِ السُّرُورَ فِی وَجْهِهِ ثُمَّ رَمَقَ بِطَرْفِهِ نَحْوَ السَّمَاءِ مَلِیّاً ثُمَّ وَجَّهَ وَجْهَهُ نَحْوَ الْقِبْلَةِ وَ بَسَطَ یَدَیْهِ وَ دَعَا ثُمَّ خَرَّ سَاجِداً وَ هُوَ یَنْشِجُ فَأَطَالَ النُّشُوجَ وَ عَلَا نَحِیبُهُ وَ جَرَتْ دُمُوعُهُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ أَطْرَقَ إِلَی الْأَرْضِ وَ دُمُوعُهُ تَقْطُرُ کَأَنَّهَا صَوْبُ الْمَطَرِ فَحَزِنَتْ فَاطِمَةُ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ حَزِنْتُ مَعَهُمْ لِمَا رَأَیْنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هِبْنَاهُ أَنْ نَسْأَلَهُ حَتَّی إِذَا طَالَ ذَلِکَ قَالَ لَهُ عَلَیٌّ وَ قَالَتْ لَهُ فَاطِمَةُ مَا یُبْکِیکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَا أَبْکَی اللَّهُ عَیْنَیْکَ فَقَدْ أَقْرَحَ قُلُوبَنَا مَا نَرَی مِنْ حَالِکَ فَقَالَ یَا أَخِی سُرِرْتُ بِکُمْ سُرُوراً مَا سُرِرْتُ مِثْلَهُ قَطُّ (1) وَ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَیْکُمْ وَ أَحْمَدُ اللَّهَ عَلَی نِعْمَتِهِ عَلَیَّ فِیکُمْ إِذْ هَبَطَ عَلَیَّ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اطَّلَعَ عَلَی مَا فِی نَفْسِکَ وَ عَرَفَ سُرُورَکَ بِأَخِیکَ وَ ابْنَتِکَ وَ سِبْطَیْکَ فَأَکْمَلَ لَکَ النِّعْمَةَ وَ هَنَّأَکَ الْعَطِیَّةَ بِأَنْ جَعَلَهُمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ مُحِبِّیهِمْ وَ شِیعَتَهُمْ مَعَکَ فِی الْجَنَّةِ لَا یُفَرِّقُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ یُحْبَوْنَ کَمَا تُحْبَی وَ یُعْطَوْنَ کَمَا تُعْطَی حَتَّی تَرْضَی وَ فَوْقَ الرِّضَا عَلَی بَلْوَی کَثِیرَةٍ تَنَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ مَکَارِهَ تُصِیبُهُمْ بِأَیْدِی أُنَاسٍ یَنْتَحِلُونَ مِلَّتَکَ وَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ مِنْ أُمَّتِکَ بِرَاءً مِنَ اللَّهِ وَ مِنْکَ خَبَطاً خَبَطاً وَ قَتْلًا قَتْلًا شَتَّی مَصَارِعُهُمْ نَائِیَةً قُبُورُهُمْ خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ لَهُمْ وَ لَکَ فِیهِمْ فَاحْمَدِ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ عَلَی خِیَرَتِهِ وَ ارْضَ بِقَضَائِهِ فَحَمِدْتُ اللَّهَ وَ رَضِیتُ بِقَضَائِهِ بِمَا اخْتَارَهُ لَکُمْ ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ أَخَاکَ مُضْطَهَدٌ بَعْدَکَ مَغْلُوبٌ عَلَی أُمَّتِکَ مَتْعُوبٌ مِنْ أَعْدَائِکَ ثُمَّ مَقْتُولٌ بَعْدَکَ یَقْتُلُهُ أَشَرُّ الْخَلْقِ وَ الْخَلِیقَةِ وَ أَشْقَی الْبَرِیَّةِ نَظِیرُ
ص: 58
عَاقِرِ النَّاقَةِ بِبَلَدٍ تَکُونُ إِلَیْهِ هِجْرَتُهُ وَ هُوَ مَغْرِسُ شِیعَتِهِ وَ شِیعَةِ وُلْدِهِ وَ فِیهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ یَکْثُرُ بَلْوَاهُمْ وَ یَعْظُمُ مُصَابُهُمْ وَ إِنَّ سِبْطَکَ هَذَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام مَقْتُولٌ فِی عِصَابَةٍ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ وَ أَهْلِ بَیْتِکَ وَ أَخْیَارٍ مِنْ أُمَّتِکَ بِضَفَّةِ الْفُرَاتِ بِأَرْضٍ تُدْعَی کَرْبَلَاءَ مِنْ أَجْلِهَا یَکْثُرُ الْکَرْبُ وَ الْبَلَاءُ عَلَی أَعْدَائِکَ وَ أَعْدَاءِ ذُرِّیَّتِکَ فِی الْیَوْمِ الَّذِی لَا یَنْقَضِی کَرْبُهُ وَ لَا تَفْنَی حَسْرَتُهُ وَ هِیَ أَطْهَرُ بِقَاعِ الْأَرْضِ وَ أَعْظَمُهَا حُرْمَةً وَ إِنَّهَا لَمِنْ بَطْحَاءِ الْجَنَّةِ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی یُقْتَلُ فِیهِ سِبْطُکَ وَ أَهْلُهُ وَ أَحَاطَتْ بِهِمْ کَتَائِبُ أَهْلِ الْکُفْرِ وَ اللَّعْنَةِ تَزَعْزَعَتِ الْأَرْضُ مِنْ أَقْطَارِهَا وَ مَادَتِ الْجِبَالُ وَ کَثُرَ اضْطِرَابُهَا وَ اصْطَفَقَتِ الْبِحَارُ بِأَمْوَاجِهَا وَ مَاجَتِ السَّمَاوَاتُ بِأَهْلِهَا غَضَباً لَکَ یَا مُحَمَّدُ وَ لِذُرِّیَّتِکَ وَ اسْتِعْظَاماً لِمَا یُنْتَهَکُ مِنْ حُرْمَتِکَ وَ لِشَرِّ مَا تُکَافَی بِهِ فِی ذُرِّیَّتِکَ وَ عِتْرَتِکَ وَ لَا یَبْقَی شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ إِلَّا اسْتَأْذَنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی نُصْرَةِ أَهْلِکَ الْمُسْتَضْعَفِینَ الْمَظْلُومِینَ الَّذِینَ هُمْ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ بَعْدَکَ فَیُوحِی اللَّهُ إِلَی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ وَ الْبِحَارِ وَ مَنْ فِیهِنَّ أَنِّی أَنَا اللَّهُ الْمَلِکُ الْقَادِرُ الَّذِی لَا یَفُوتُهُ هَارِبٌ وَ لَا یُعْجِزُهُ مُمْتَنِعٌ وَ أَنَا أَقْدَرُ فِیهِ عَلَی الِانْتِصَارِ وَ الِانْتِقَامِ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأُعَذِّبَنَّ مَنْ وَتَرَ رَسُولِی وَ صَفِیِّی وَ انْتَهَکَ حُرْمَتَهُ وَ قَتَلَ عِتْرَتَهُ وَ نَبَذَ عَهْدَهُ وَ ظَلَمَ أَهْلَهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَضِجُّ کُلُّ شَیْ ءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ بِلَعْنِ مَنْ ظَلَمَ عِتْرَتَکَ وَ اسْتَحَلَّ حُرْمَتَکَ فَإِذَا بَرَزَتْ تِلْکَ الْعِصَابَةُ إِلَی مَضَاجِعِهَا تَوَلَّی اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ قَبْضَ أَرْوَاحِهَا بِیَدِهِ وَ هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ مَلَائِکَةٌ مِنَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ مَعَهُمْ آنِیَةٌ مِنَ الْیَاقُوتِ وَ الزُّمُرُّدِ مَمْلُوءَةٌ مِنْ مَاءِ الْحَیَاةِ وَ حُلَلٌ مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ وَ طِیبٌ مِنْ طِیبِ الْجَنَّةِ فَغَسَّلُوا جُثَثَهُمْ بِذَلِکَ الْمَاءِ وَ أَلْبَسُوهَا الْحُلَلَ وَ حَنَّطُوهَا بِذَلِکَ الطِّیبِ وَ صَلَّی الْمَلَائِکَةُ صَفّاً صَفّاً عَلَیْهِمْ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ قَوْماً مِنْ أُمَّتِکَ لَا یَعْرِفُهُمُ الْکُفَّارُ لَمْ یَشْرَکُوا فِی تِلْکَ الدِّمَاءِ بِقَوْلٍ وَ لَا فِعْلٍ وَ لَا نِیَّةٍ فَیُوَارُونَ أَجْسَامَهُمْ وَ یُقِیمُونَ رَسْماً لِقَبْرِ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ بِتِلْکَ
ص: 59
الْبَطْحَاءِ یَکُونُ عَلَماً لِأَهْلِ الْحَقِّ وَ سَبَباً لِلْمُؤْمِنِینَ إِلَی الْفَوْزِ وَ تَحُفُّهُ مَلَائِکَةٌ مِنْ کُلِّ سَمَاءٍ مِائَةُ أَلْفِ مَلَکٍ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ وَ یُصَلُّونَ عَلَیْهِ وَ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ عِنْدَهُ وَ یَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لِزُوَّارِهِ وَ یَکْتُبُونَ أَسْمَاءَ مَنْ یَأْتِیهِ زَائِراً مِنْ أُمَّتِکَ مُتَقَرِّباً إِلَی اللَّهِ وَ إِلَیْکَ بِذَلِکَ وَ أَسْمَاءَ آبَائِهِمْ وَ عَشَائِرِهِمْ وَ بُلْدَانِهِمْ وَ یُسَمُّونَ فِی وُجُوهِهِمْ بِمِیسَمِ نُورِ عَرْشِ اللَّهِ هَذَا زَائِرُ قَبْرِ خَیْرِ الشُّهَدَاءِ وَ ابْنِ خَیْرِ الْأَنْبِیَاءِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ سَطَعَ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ ذَلِکَ الْمِیسَمِ نُورٌ تُغْشَی مِنْهُ الْأَبْصَارُ یَدُلُّ عَلَیْهِمْ وَ یُعْرَفُونَ بِهِ وَ کَأَنِّی بِکَ یَا مُحَمَّدُ بَیْنِی وَ بَیْنَ مِیکَائِیلَ وَ عَلِیٌّ أَمَامَنَا وَ مَعَنَا مِنْ مَلَائِکَةِ اللَّهِ مَا لَا یُحْصَی عَدَدُهُ وَ نَحْنُ نَلْتَقِطُ مَنْ ذَلِکَ الْمِیسَمُ فِی وَجْهِهِ مِنْ بَیْنِ الْخَلَائِقِ حَتَّی یُنْجِیَهُمُ اللَّهُ مِنْ هَوْلِ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ شَدَائِدِهِ وَ ذَلِکَ حُکْمُ اللَّهِ وَ عَطَاؤُهُ لِمَنْ زَارَ قَبْرَکَ یَا مُحَمَّدُ أَوْ قَبْرَ أَخِیکَ أَوْ قَبْرَ سِبْطَیْکَ لَا یُرِیدُ بِهِ غَیْرَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ سَیَجِدُّ أُنَاسٌ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ مِنَ اللَّهِ اللَّعْنَةُ وَ السُّخْطُ أَنْ یَعْفُوا رَسْمَ ذَلِکَ الْقَبْرِ وَ یَمْحُوا أَثَرَهُ فَلَا یَجْعَلُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَهُمْ إِلَی ذَلِکَ سَبِیلًا ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَذَا أَبْکَانِی وَ أَحْزَنَنِی قَالَتْ زَیْنَبُ فَلَمَّا ضَرَبَ ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ أَبِی علیه السلام وَ رَأَیْتُ أَثَرَ الْمَوْتِ مِنْهُ قُلْتُ لَهُ یَا أَبَهْ حَدَّثَتْنِی أُمُّ أَیْمَنَ بِکَذَا وَ کَذَا وَ قَدْ أَحْبَبْتُ أَنْ أَسْمَعَهُ مِنْکَ فَقَالَ یَا بُنَیَّةِ الْحَدِیثُ کَمَا حَدَّثَتْکَ أُمُّ أَیْمَنَ وَ کَأَنِّی بِکِ وَ بِبَنَاتِ أَهْلِکِ سَبَایَا بِهَذَا الْبَلَدِ أَذِلَّاءَ خَاشِعِینَ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَصَبْراً فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ مَا لِلَّهِ عَلَی الْأَرْضِ یَوْمَئِذٍ وَلِیٌّ غَیْرُکُمْ وَ غَیْرُ مُحِبِّیکُمْ وَ شِیعَتِکُمْ وَ لَقَدْ قَالَ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أَخْبَرَنَا بِهَذَا الْخَبَرِ أَنَّ إِبْلِیسَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ یَطِیرُ فَرَحاً فَیَجُولُ الْأَرْضَ کُلَّهَا فِی شَیَاطِینِهِ وَ عَفَارِیتِهِ فَیَقُولُ یَا مَعْشَرَ الشَّیَاطِینِ قَدْ أَدْرَکْنَا مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ الطَّلِبَةَ وَ بَلَغْنَا فِی هَلَاکِهِمُ الْغَایَةَ وَ أَوْرَثْنَاهُمُ السُّوءَ إِلَّا مَنِ اعْتَصَمَ بِهَذِهِ الْعِصَابَةِ فَاجْعَلُوا شُغُلَکُمْ بِتَشْکِیکِ النَّاسِ فِیهِمْ وَ حَمْلِهِمْ عَلَی عَدَاوَتِهِمْ وَ إِغْرَائِهِمْ بِهِمْ وَ بِأَوْلِیَائِهِمْ حَتَّی تَسْتَحْکِمَ ضَلَالَةُ الْخَلْقِ وَ کُفْرُهُمْ وَ لَا
ص: 60
یَنْجُوَ مِنْهُمْ نَاجٍ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ وَ هُوَ کَذُوبٌ إِنَّهُ لَا یَنْفَعُ مَعَ عَدَاوَتِکُمْ عَمَلٌ صَالِحٌ وَ لَا یَضُرُّ مَعَ مَحَبَّتِکُمْ وَ مُوَالاتِکُمْ ذَنْبٌ غَیْرُ الْکَبَائِرِ قَالَ زَائِدَةُ ثُمَّ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام بَعْدَ أَنْ حَدَّثَنِی بِهَذَا الْحَدِیثِ خُذْهُ إِلَیْکَ أَمَا لَوْ ضَرَبْتَ فِی طَلَبِهِ آبَاطَ الْإِبِلِ حَوْلًا لَکَانَ قَلِیلًا (1).
**[ترجمه]الطّفّ: اسمی است برای کربلا. فیروزآبادی گفته است: طف، مکانی است در نزدیکی کوفه. الصّرع، به زمین افتادن، و تصریع، به شدت بر روی زمین افتادن را گویند. رمل الثوب، یعنی آن را به خون آغشته کرد، و أرمل السّهم یعنی تیر به خون آغشته شد. عراء به فضای باز و آزادی که نمیتوان چیزی در آن پنهان کرد میگویند. تعریج علی الشیء، یعنی برپا داشتن آن و تضرّج بالدم یعنی با خون آغشته شد. ضرّج أنفه بدم، یعنی آن را خونین کرد. درس الرسم دروساً، یعنی از بین رفت. دَرَسَتهُ الریح، به صورت لازم و متعدی به کار میرود. حریرة آردی است که با شیر پخته میشود. العُس، کاسه بزرگ را گویند. رمق بطرفه: نگاه کرد. نشَجَ الباکی نشیجاً، وقتی بغض انسان بدون اینکه گریه کند در حلقش گیر کند. نشج بصوته نشیجا: صدایش را در سینه محبوس ساخت. صوب، یعنی ریختن و باریدن باران از آسمان. خبطه، یعنی او را شدیدا زد. خبط القوم بسیفه، یعنی آنان را زد. مضطهَد به معنای مقهور و مضطر و ضِفة النهر، کنار رودخانه را گویند. کتیبة یعنی سپاه و تزعزع به معنای تحرک است. مید نیز به همین معناست. اصطفاق یعنی اضطراب و موتور کسی است که فردی از خاندانش کشته شده باشد و انتقام او را نگرفته باشد. ضرب آباط الإبل، کنایه از دویدن و شتاب است .
بدان که روایت کردن این حدیث توسط امام سجاد - علیه السلام - به نقل از عمهاشان و استماع آن از ایشان، منافاتی با این که امام بدان خبر آگاهی داشته است، ندارد؛ زیرا گاهی از کس دیگری در روایت شدن مصلحتی دارد، و گاهی گوش سپردن به سخنی که انسان آن را میداند تاثیر تازهای بر حزن آدمی میگذارد. علاوه بر این محتمل است که ایشان برای آرامش خاطر عمه خود - رضی الله عنها - چنین حدیث را استماع کرده باشند.
**[ترجمه]
الطف اسم لکربلاء قال الفیروزآبادی الطف موضع قرب الکوفة و الصرع الطرح علی الأرض و التصریع الصرع بشدة و رمل الثوب لطخه بالدم و أَرْمَلَ السَّهْمُ تلطخ بالدم و العراء الفضاء لا یستر فیه بشی ء و التعریج علی الشی ء الإقامة علیه و تضرج بالدم أی تلطخ و ضرج أنفه بدم بالتشدید أی أدماه و درس الرسم دروسا عفا و درسته الریح لازم و متعد و الحریرة دقیق یطبخ بلبن و العس بالضم القدح العظیم و رمق بطرفه أی نظر و نشج الباکی کضرب نشیجا إذا غص بالبکاء فی حلقه من غیر انتحاب و نشج بصوته نشیجا ردده فی صدره و الصوب الانصباب و مجی ء السماء بالمطر و خبطه ضربه شدیدا و القوم بسیفه جلدهم و المضطهد بالفتح المقهور المضطر و ضفّة النهر بالکسر جانبه و الکتیبة الجیش و التزعزع التحرک و کذلک المید و الاصطفاق الاضطراب و الموتور من قتل له قتیل فلم یدرک بدمه و ضرب آباط الإبل کنایة عن الرکض و الاستعجال.
ثم اعلم أن روایة سید الساجدین علیه السلام هذا الخبر عن عمته و استماعه لها لا ینافی کونه علیه السلام عالما بذلک قبله إذ قد تکون فی الروایة عن الغیر مصلحة و قد یکون للاستماع إلی حدیث یعرفه الإنسان تأثیر جدید فی أحوال الحزن مع أنه یحتمل أن یکون الاستماع لتطییب قلب عمته رضی الله عنها.
**[ترجمه]کامل الزیارات: حماد بن عثمان نقل کرده، امام صادق - علیه السلام - فرمودند: وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله - به معراج برده شد، به او گفتند: خداوند تو را در سه چیز میآزماید تا میزان صبر تو را بسنجد. ایشان فرمودند: ای پروردگار! در برابر امر تو تسلیمام و جز با یاری تو توان صبر ندارم؛ آن سه چیز چیستند؟ گفتند: اولی گرسنگی و ترجیح دادن نیازمندان بر خود و اهل بیتت. ایشان فرمودند: پروردگارا! پذیرفتم و راضی و تسلیم هستم و توفیق و صبر تنها از جانب توست.
اما دومی، مورد تکذیب قرار گرفتن و ترس شدید و بذل جانت در راه من و با مال و جان با اهل کفر مبارزه کردن و صبر پیشه کردن بر آزاری که که از آنها و اهل نفاق بر تو میرسد و درد و جراحت یافتن در جنگ است؛ ایشان فرمودند: پروردگارا! پذیرفتم و راضی و تسلیم هستم و توفیق و صبر از توست.
و اما سومی، کشتاری است که اهل بیتت پس از تو به آن دچار میشوند: اما برادرت، از طرف امتت مورد فحش و بیمهری و توبیخ و حرمان و درماندگی و ظلم و در نهایت قتل قرار میگیرد؛ پیامبر فرمودند: پروردگارا! تسلیم شدم و پذیرفتم و توفیق و صبر تنها از جانب توست.
اما دخترت مورد ظلم و حرمان واقع میگیرد و حقی که تو برایش قرار دادهای غصب میشود و در حالی که باردار است کتک میخورد و بدون اجازه بر حریم و منزلش تجاوز میشود و سپس مبتلا به خواری و ذلت شده و هیچ دفاعی برای خود نمییابد و به سبب آن کتکی که خورده سقط جنین کرده و بر اثر همان کتک از دنیا میرود؛ پیامبر فرمودند: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُون،َ پروردگارا! پذیرفتم و تسلیم هستم و توفیق و صبر تنها از جانب توست.
فاطمه از برادرت دو فرزند خواهد داشت که یکی از آنها با نیرنگ کشته میشود و غارت میشود و به طرفش تیر میاندازند، و این کارها را امت تو با او میکنند؛ پیامبر فرمودند: پروردگارا! پذیرفتم و إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجعون، تسلیم هستم و توفیق و صبر تنها از توست.
اما آن فرزند دیگرش؛ امتت او را برای جهاد دعوت میکنند و او را به زور میکشند و فرزندان و نیز تمام اهل بیت همراهش را میکشند و سپس حرمش را غارت میکنند؛ او از من یاری میطلبد، ولی قضا و تقدیرم چنین است که او و همراهانش به شهادت برسند و قتل او حجتی برای همه کسانی که در هر گوشه و کنار زمین هستند باشد. پس اهل آسمانها و زمینها از بیتابی، بر او میگریند و فرشتگانی که به فیض یاری او نرسیدهاند نیز میگریند. سپس از صلب او فرزندی به دنیا میآورم که تو را با او یاری میکنم؛ همانا سایه او در زیر عرش نزد من است. در نسخه دیگری چنین آمده: سپس از صلب او فرزندی به دنیا میآورم و او را به یاریاش میفرستم؛ همانا سایه او در زیر عرش نزد من است. او زمین را پر از عدل کرده و با قسط میپوشاند، رعب به همراهش حرکت میکند و آنقدر میکشد تا از او بخواهند. گفتم: إنّا لله. به من گفتند: سرت را بلند کن! وقتی بلند کردم، مردی دیدم که در میان مردمان نیکوترین صورت و خوشبوترین است و از بالا و پایین او نور ساطع میشود. او را فرا خواندم و او با لباسی از نور سیمایی از همه خوبیها به جانب من آمد و پیشانی مرا بوسید. به فرشتگانی که اطراف او را گرفته بودند و غیر از خداوند عزّ و جلّ کسی نمیتوانست آنها را بشمرد نگاه کردم. گفتم: پروردگارا! این مرد بر چه کسانی غضب میکند و این فرشتگان را برای چه کسانی مهیا ساختهای که وعده پیروزی آنها را به من دادهای و من منتظر آن پیروزی از تو هستم؟ اینان خانواده و اهل بیت من هستند و تو مرا از آنچه که بعد از من بر سر اینها میآید، آگاه ساختی که اگر بخواهی، پیروزی آنها را بر کسانی که در حقشان ظلم میکنند را بر من عطا مینمایی و من تسلیم شدهام و پذیرفتهام و راضی گشتهام، و توفیق و رضایت و کمک بر صبر تنها از جانب توست.
به من گفته شد: اما برادرت، پاداش او در نزد من، جنة المأوی است که به سبب صبرش در آنجا منزل مییابد؛ در روز قیامت حجت او را بر خلایق غلبه میدهم و او را بر حوض تو میگمارم که دوستداران شما را از آن سیراب کند و دشمنانتان را آن باز دارد. جهنم را برای او سرد و سلامت قرار میدهم تا وارد آن شود و هر کسی را که ذرهای از مودت در دلش باشد، از آن خارج کند و منزلت شما را در بهشت یکسان قرار میدهم.
اما فرزندت که خوار میشود و کشته میشود و آن دیگری که با خیانت و به زور کشته میشود؛ آنها کسانی هستند که عرشم را با آن دو مزین میکنم و جدای از آن، آندو کرامتی دارند که در دل هیچ بشری خطور نکند، و این به خاطر مصیبتهایی است که کشیدهاند. این پاداش برای هر کسی که قبر او را زیارت کند نیز خواهد بود؛ زیرا زائران او، زائران تو هستند و زائران تو، زائران منند و بر من است که زائرم را تکریم کنم و هر چه بخواهد، به او بدهم و طوری او را پاداش میدهم که هر کسی تعظیم من نسبت به او و کرامتی که برایش فراهم کردهام را ببیند، غبطه بخورد.
اما دخترت، او را در عرشم ایستاده میدارم و در آنجا به او گفته میشود: خدا تو را در میان خلقش قاضی نموده است؛ هر کسی که به تو و فرزندانت ستم روا داشته است، هر حکمی که دوست داری در موردش بنمای که من حکم تو را در موردشان عملی میسازم. او در عرصه قیامت حاضر میشود و فردی که به او ستم کرده ایستانده میشود و او امر میکند که او را به جهنم ببرند. آن شخص میگوید: دریغا بر آنچه که در حضور خدا کوتاهی ورزیدم. و آرزوی بازگشت به دنیا را میکند. «وَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا * یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلاً»{و ستمکار دستهای خود را می گَزد [و] می گوید: «ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم * ای وای کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم } - . فرقان / 27 و 28 - و میگوید: «حَتَّی إِذا جاءَنا قالَ یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ * وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ»{تا آنگاه که او [با دمسازش] به حضور ما آید، [خطاب به شیطان] گوید: ای کاش میان من و تو، فاصله خاور و باختر بود، که چه بد دمسازی هستی! * و امروز هرگز [پشیمانی] برای شما سود نمی بخشد، چون ستم کردید در حقیقت شما در عذاب مشترک خواهید بود.} - . زخرف / 38 و 39 - و ظالم میگوید: «أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ»{تو خود در میان بندگانت بر سر آنچه اختلاف می کردند، داوری می کنی} - . زمر / 46 - یا کسی دیگر حکم میکند؟ آن وقت به آن دو گفته میشود: «أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ»{هان! لعنت خدا بر ستمگران باد! * همانان که [مردم را] از راه خدا باز می دارند و آن را کج می شمارند و خود، آخرت را باور ندارند}. - . هود / 17 و 18 -
و اولین کسی که دربارهاش حکم میکند، قاتل محسّن بن علی - علیه السلام - است و بعد درباره قنفذ؛ او و همراهش را میآورند و آن دو را با شلاقهایی از آتش میزنند، شلاقهایی که اگر یک ضربه آن بر دریاها بخورد، از شرق تا غرب به جوش میآیند و اگر بر کوههای دنیا بخورد، ذوب شده و تبدیل به خاکستر میگردند، پس آن دو را با آن شلاقها میزنند.
سپس امیرالمؤمنین صلوات الله علیه برای محکوم نمودن با نفر چهارم در پیشگاه خدا به زانو مینشیند و آن سه تن داخل در گودالی میشوند و بر روی آن سرپوشی میگذارند که هیچکس آنان را نمیبیند و آن سه نیز کسی را نمیبینند. در این هنگام آنانی که در ولایت آنها بودهاند، میگویند: «رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ»{پروردگارا! آن دو [گمراه گری] از جنّ و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا آنها را زیر قدمهایمان بگذاریم تا زبون شوند}. - . فصلت / 29 - خداوند عزّ و جلّ میفرماید: «وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ»{وامروز هرگز [پشیمانی] برای شما سود نمی بخشد، چون ستم کردید در حقیقت، شما در عذاب، مشترک خواهید بود}. - . زخرف/39 - در آن هنگام ندای نابودی و هلاکت بر آنها سر داده میشود؛ آن دو، در حالی که نگهبانانی همراهشان است، پیش حوض میآیند و از امیرالمؤمنین - علیه السلام - تقاضا میکنند و میگویند: از ما در گذر و ما را سیراب گردان و نجاتمان بده! به آنها گفته میشود: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ»{وآن گاه که آن [لحظه موعود] را نزدیک ببینند، چهره های کسانی که کافر شده اند در هم رود، و گفته شود: «این است همان چیزی که آن را ادعا مینمودید} - . ملک/27 - که امیر مؤمنان هستید؛ با تشنگی و عطشتان به سوی آتش بازگردید که نوشیدنی شما جز آبی داغ و چرکین نیست و شفاعتِ شفاعتکنندگان برای شما سودی ندارد. - . کامل الزیارات : 332 - 335 -
**[ترجمه]
مل، کامل الزیارات مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصَمِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قِیلَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ مُخْتَبِرُکَ فِی ثَلَاثٍ لِیَنْظُرَ
ص: 61
کَیْفَ صَبْرُکَ قَالَ أُسْلِمُ لِأَمْرِکَ یَا رَبِّ وَ لَا قُوَّةَ لِی عَلَی الصَّبْرِ إِلَّا بِکَ فَمَا هُنَّ قِیلَ أَوَّلُهُنَّ الْجُوعُ وَ الْأَثَرَةُ عَلَی نَفْسِکَ وَ عَلَی أَهْلِکَ لِأَهْلِ الْحَاجَةِ قَالَ قَبِلْتُ یَا رَبِّ وَ رَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ فَالتَّکْذِیبُ وَ الْخَوْفُ الشَّدِیدُ وَ بَذْلُکَ مُهْجَتَکَ فِیَّ وَ مُحَارَبَةُ أَهْلِ الْکُفْرِ بِمَالِکَ وَ نَفْسِکَ وَ الصَّبْرُ عَلَی مَا یُصِیبُکَ مِنْهُمْ مِنَ الْأَذَی وَ مِنْ أَهْلِ النِّفَاقِ وَ الْأَلَمِ فِی الْحَرْبِ وَ الْجِرَاحِ قَالَ یَا رَبِّ قَبِلْتُ وَ رَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ فَمَا یَلْقَی أَهْلُ بَیْتِکَ مِنْ بَعْدِکَ مِنَ الْقَتْلِ أَمَّا أَخُوکَ فَیَلْقَی مِنْ أُمَّتِکَ الشَّتْمَ وَ التَّعْنِیفَ وَ التَّوْبِیخَ وَ الْحِرْمَانَ وَ الْجَهْدَ وَ الظُّلْمَ وَ آخِرُ ذَلِکَ الْقَتْلُ فَقَالَ یَا رَبِّ سَلَّمْتُ وَ قَبِلْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ أَمَّا ابْنَتُکَ فَتُظْلَمُ وَ تُحْرَمُ وَ یُؤْخَذُ حَقُّهَا غَصْباً الَّذِی تَجْعَلُهُ لَهَا وَ تُضْرَبُ وَ هِیَ حَامِلٌ وَ یُدْخَلُ عَلَی حَرِیمِهَا وَ مَنْزِلِهَا بِغَیْرِ إِذْنٍ ثُمَّ یَمَسُّهَا هَوَانٌ وَ ذُلٌّ ثُمَّ لَا تَجِدُ مَانِعاً وَ تَطْرَحُ مَا فِی بَطْنِهَا مِنَ الضَّرْبِ وَ تَمُوتُ مِنْ ذَلِکَ الضَّرْبِ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ قَبِلْتُ یَا رَبِّ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ یَکُونُ لَهَا مِنْ أَخِیکَ ابْنَانِ یُقْتَلُ أَحَدُهُمَا غَدْراً وَ یُسْلَبُ وَ یُطْعَنُ یَفْعَلُ بِهِ ذَلِکَ أُمَّتُکَ قَالَ قَبِلْتُ یَا رَبِّ وَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ أَمَّا ابْنُهَا الْآخَرُ فَتَدْعُوهُ أُمَّتُکَ إِلَی الْجِهَادِ ثُمَّ یَقْتُلُونَهُ صَبْراً وَ یَقْتُلُونَ وُلْدَهُ وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ ثُمَّ یَسْلُبُونَ حَرَمَهُ فَیَسْتَعِینُ بِی وَ قَدْ مَضَی الْقَضَاءُ مِنِّی فِیهِ بِالشَّهَادَةِ لَهُ وَ لِمَنْ مَعَهُ وَ یَکُونُ قَتْلُهُ حُجَّةً عَلَی مَنْ بَیْنَ قُطْرَیْهَا فَتَبْکِیهِ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ جَزَعاً عَلَیْهِ وَ تَبْکِیهِ مَلَائِکَةٌ لَمْ یُدْرِکُوا نُصْرَتَهُ ثُمَّ أُخْرِجُ مِنْ صُلْبِهِ ذَکَراً بِهِ أَنْصُرُکَ وَ إِنَّ شَبَحَهُ عِنْدِی تَحْتَ الْعَرْشِ وَ فِی نُسْخَهٍ أُخْرَی ثُمَّ أُخْرِجُ مِنْ صُلْبِهِ ذَکَراً أَنْتَصِرُ لَهُ بِهِ وَ إِنَّ شَبَحَهُ عِنْدِی تَحْتَ الْعَرْشِ یَمْلَأُ الْأَرْضَ بِالْعَدْلِ وَ یُطْفِئُهَا (1) بِالْقِسْطِ یَسِیرُ مَعَهُ الرُّعْبُ یَقْتُلُ حَتَّی یُسْأَلَ فِیهِ قُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ
ص: 62
فَقِیلَ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَنَظَرْتُ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ صُورَةً وَ أَطْیَبِهِ رِیحاً وَ النُّورُ یَسْطَعُ مِنْ فَوْقِهِ وَ مِنْ تَحْتِهِ فَدَعَوْتُهُ فَأَقْبَلَ إِلَیَّ وَ عَلَیْهِ ثِیَابُ النُّورِ وَ سِیمَاءُ کُلِّ خَیْرٍ حَتَّی قَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیَّ وَ نَظَرْتُ إِلَی مَلَائِکَةٍ قَدْ حَفُّوا بِهِ لَا یُحْصِیهِمْ إِلَّا اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ فَقُلْتُ یَا رَبِّ لِمَنْ یَغْضَبُ هَذَا وَ لِمَنْ أَعْدَدْتَ هَؤُلَاءِ وَ قَدْ وَعَدْتَنِی النَّصْرَ فِیهِمْ فَأَنَا أَنْتَظِرُهُ مِنْکَ فَهَؤُلَاءِ أَهْلِی وَ أَهْلُ بَیْتِی وَ قَدْ أَخْبَرْتَنِی بِمَا یَلْقَوْنَ مِنْ بَعْدِی وَ لَوْ شِئْتَ لَأَعْطَیْتَنِی النَّصْرَ فِیهِمْ عَلَی مَنْ بَغَی عَلَیْهِمْ وَ قَدْ سَلَّمْتُ وَ قَبِلْتُ وَ رَضِیتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الرِّضَا وَ الْعَوْنُ عَلَی الصَّبْرِ فَقِیلَ لِی أَمَّا أَخُوکَ فَجَزَاؤُهُ عِنْدِی جَنَّةُ الْمَأْوَی نُزُلًا بِصَبْرِهِ أُفْلِجُ حُجَّتَهُ عَلَی الْخَلَائِقِ یَوْمَ الْبَعْثِ وَ أُوَلِّیهِ حَوْضَکَ یَسْقِی مِنْهُ أَوْلِیَاءَکُمْ وَ یَمْنَعُ مِنْهُ أَعْدَاءَکُمْ وَ أَجْعَلُ جَهَنَّمَ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً یَدْخُلُهَا فَیُخْرِجُ مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ مِنَ الْمَوَدَّةِ وَ أَجْعَلُ مَنْزِلَتَکُمْ فِی دَرَجَةٍ وَاحِدَةٍ مِنَ الْجَنَّةِ وَ أَمَّا ابْنُکَ الْمَقْتُولُ الْمَخْذُولُ وَ ابْنُکَ الْمَغْدُورُ الْمَقْتُولُ صَبْراً فَإِنَّهُمَا مِمَّا أُزَیِّنُ بِهِمَا عَرْشِی وَ لَهُمَا مِنَ الْکَرَامَةِ سِوَی ذَلِکَ مَا لَا یَخْطُرُ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ لِمَا أَصَابَهُمَا مِنَ الْبَلَاءِ (1) وَ لِکُلِّ مَنْ أَتَی قَبْرَهُ مِنَ الْخَلْقِ (2) لِأَنَّ زُوَّارَهُ زُوَّارُکَ وَ زُوَّارُکَ زُوَّارِی وَ عَلَیَّ کَرَامَةُ زَائِرِی وَ أَنَا أُعْطِیهِ مَا سَأَلَ وَ أَجْزِیهِ جَزَاءً یَغْبِطُهُ مَنْ نَظَرَ إِلَی تَعْظِیمِی لَهُ وَ مَا أَعْدَدْتُ لَهُ مِنْ کَرَامَتِی وَ أَمَّا ابْنَتُکَ فَإِنِّی أُوْقِفُهَا عِنْدَ عَرْشِی فَیُقَالُ لَهَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَّمَکِ فِی خَلْقِهِ فَمَنْ ظَلَمَکِ وَ ظَلَمَ وُلْدَکِ فَاحْکُمِی فِیهِ بِمَا أَحْبَبْتِ فَإِنِّی أُجِیزُ حُکُومَتَکِ فِیهِمْ فَتَشْهَدُ الْعَرْصَةَ فَإِذَا أُوقِفَ مَنْ ظَلَمَهَا أَمَرَتْ بِهِ إِلَی النَّارِ فَیَقُولُ الظَّالِمُ وَا حَسْرَتَاهْ عَلی ما
ص: 63
فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ یَتَمَنَّی الْکَرَّةَ وَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا وَ قَالَ حَتَّی إِذا جاءَنا قالَ یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ فَیَقُولُ الظَّالِمُ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ أَوِ الْحُکْمُ لِغَیْرِکَ فَیُقَالُ لَهُمَا أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ وَ أَوَّلُ مَنْ یُحْکَمُ فِیهِ مُحَسِّنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی قَاتِلِهِ ثُمَّ فِی قُنْفُذٍ فَیُؤْتَیَانِ هُوَ وَ صَاحِبُهُ فَیُضْرَبَانِ بِسِیَاطٍ مِنْ نَارٍ لَوْ وَقَعَ سَوْطٌ مِنْهَا عَلَی الْبِحَارِ لَغَلَتْ مِنْ مَشْرِقِهَا إِلَی مَغْرِبِهَا وَ لَوْ وُضِعَتْ عَلَی جِبَالِ الدُّنْیَا لَذَابَتْ حَتَّی تَصِیرَ رَمَاداً فَیُضْرَبَانِ بِهَا ثُمَّ یَجْثُو أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ لِلْخُصُومَةِ مَعَ الرَّابِعِ وَ تُدْخَلُ الثَّلَاثَةُ فِی جُبٍّ فَیُطْبَقُ عَلَیْهِمْ لَا یَرَاهُمْ أَحَدٌ وَ لَا یَرَوْنَ أَحَداً فَیَقُولُ الَّذِینَ کَانُوا فِی وَلَایَتِهِمْ رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ فَعِنْدَ ذَلِکَ یُنَادُونَ بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ وَ یَأْتِیَانِ الْحَوْضَ یَسْأَلَانِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مَعَهُمْ حَفَظَةٌ فَیَقُولَانِ اعْفُ عَنَّا وَ اسْقِنَا وَ خَلِّصْنَا فَیُقَالُ لَهُمْ فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ ارْجِعُوا ظِمَاءً مُظْمَئِینَ إِلَی النَّارِ فَمَا شَرَابُکُمْ إِلَّا الْحَمِیمُ وَ الْغِسْلِینُ وَ مَا تَنْفَعُکُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ (1).
**[ترجمه]شاید مرجع ضمیر \\"یطفیها\\"، زمین و اسناد آن مجازی باشد؛ یعنی آتشهای فتنه و ظلم آن را خاموش میکند یا اینکه ضمیر به قرینه مقام، به فتنهها بازگردد. در بعضی از نسخهها \\"و یطبّقها\\" آمده که یعنی آن را در برگرفت، که این ظهور بیشتری دارد. \\"آنقدر میکشد تا از او بخواهند\\" یعنی عده زیادی را به قتل میرساند، تا اینکه مردم سبب این کشتار فراوان را از او میپرسند. پس ضمیر به قتل برمیگردد. و ضمیر در جمله \\"لِکلّ مَن أتی قبره\\" به امام حسین -علیه السلام - برمیگردد. و شاید مقداری از روایت افتاده باشد.
**[ترجمه]
قوله یطفیها لعل الضمیر راجع إلی الأرض و فی الإسناد تجوز أی یطفئ نیران فتنتها و ظلمها أو إلی الفتن بقرینة المقام و فی بعض النسخ و یطبقها أی یعمها و هو أظهر قوله و حتی یسأل فیه (2) أی یقتل الناس کثیرا
ص: 64
حتی یسأله الناس عن سبب کثرة القتل فالضمیر راجع إلی القتل و الضمیر فی قوله و لکل من أتی قبره إلی الحسین علیه السلام و لعله سقط من الخبر شی ء.
**[ترجمه]الإرشاد: ابو إدریس أودی نقل کرده، از امام علی - علیه السلام - شنیدم که میفرمودند: یکی از چیزهایی که پیامبر امی خبرش را به من داد، این بود که پس از او امتش با من نیرنگ خواهند نمود. - . إرشاد المفید : 136 -
**[ترجمه]
شا، الإرشاد رَوَی إِسْمَاعِیلُ بْنُ سَالِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی إِدْرِیسَ الْأَوْدِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ إِنَّ فِیمَا عَهِدَ إِلَیَّ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ مِنْ بَعْدِی (1).
ص: 65
**[ترجمه]تفسیر الإمام العسکری: این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ»{و قطعاً موسی برای شما معجزات آشکاری آورد، سپس آن گوساله را در غیاب وی [به خدایی] گرفتید، و ستمکار شدید.}؛ - . بقره / 92 - امام فرمودند: خداوند متعال به قوم یهود که پیشتر سخن درباره آنان بوده است، فرمود: ««وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ»{و قطعاً موسی برای شما معجزات آشکاری آورد} که نشانگر نبوت او بودند و بر فضل و شرافت محمد - صلی الله علیه و آله - بر جهانیان دلالت داشتند و خلافت امام علی علیه السلام و وصیبودن ایشان و جانشینان ایشان را برای موسی روشن ساخته بودند. «ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ»{سپس گوساله را} «مِن بَعدِهِ»{پس از او} یعنی پس اینکه به کوه رفت، خدای خود گرفتید و با جانشینی که او مشخص کرده بود و بر شما گمارده بود، یعنی هارون مخالفت کردید، «وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ» یعنی شما به خاطر آنچه انجام دادید، ظالم و کافر شدید.
رسول خدا - صلی الله علیه و آله - با علی - علیه السلام - قدم زنان از مقابل باغ زیبایی میگذشتند. علی - علیه السلام - فرمودند: عجب باغ زیبایی! پیامبر فرمودند: ای علی! تو در بهشت باغی داری که زیباتر از این است. همینطور از هفت باغ عبور کردند و بر هر کدام که میرسیدند، علی - علیه السلام - میفرمودند: عجب باغ زیبایی! و رسول خدا- صلی الله علیه و آله - میفرمودند: ای علی! تو در بهشت باغی داری که زیباتر از این است. سپس رسول خدا - صلی الله علیه و آله- به شدت گریستند و علی - علیه السلام - نیز به خاطر گریه پیامبر گریه کردند و بعد فرمودند: ای رسول خدا! برای چه گریه میکنید؟ پیامبر فرمودند: ای برادرم! ای اباالحسن! در سینه عدهای کینههایی نسبت به تو هست که پس از مرگ من آن را آشکار میسازند. علی - علیه السلام - فرمودند: ای رسول خدا! آیا دینم سالم میماند؟ پیامبر فرمودند: آری، دینت سالم میماند. علی - علیه السلام - فرمودند: اگر دینم برایم سالم بماند، مرا باکی نیست.
رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: به همین خاطر خداوند تو را شخص بعد از محمد، و دعوتگر به رضوان و غفران خود، و خبر دهنده هدایت یا گمراهی انسانها به سبب حبشان به تو و بغضشان از تو، و حامل پرچم محمد - صلی الله علیه و آله - در روز قیامت، و پیشرو پیامبران و رسولانی که در زیر پرچم من به سوی بهشتهای پر نعمت حرکت میکنند، قرار داده است.
ای علی! اصحاب موسی پس از او گوسالهپرستی را در پیش گرفته و با جانشین او مخالفت ورزیدند. امت من نیز پس از من، گوسالهای و گوسالهای و گوسالهای را اتخاذ میکنند و با تو مخالفت میکنند، و حال آنکه تو جانشین من بر اینان هستی و آنها مانند گوسالهپرستان قوم موسی هستند. هان که هر که با تو موافقت کند و از تو اطاعت کند، در رفیق اعلی با ما خواهد بود و هر که پس از من گوساله را اتخاذ کند و با تو مخالفت کند و توبه ننماید، به همراه کسانی که در زمان موسی گوسالهپرست شدند و توبه نکردند، برای همیشه در آتش جهنم جاویدان خواهند بود. - . تفسیر الإمام : 185 و 186 -
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ (1) قَالَ الْإِمَامُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِلْیَهُودِ الَّذِینَ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُمْ وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ الدَّالَّاتِ عَلَی نُبُوَّتِهِ وَ عَلَی مَا وَصَفَهُ مِنْ فَضْلِ مُحَمَّدٍ وَ شَرَفِهِ عَلَی الْخَلَائِقِ وَ أَبَانَ عَنْهُ مِنْ خِلَافَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ وَصِیَّتِهِ وَ أَمْرِ خُلَفَائِهِ بَعْدَهُ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ إِلَهاً مِنْ بَعْدِهِ بَعْدَ انْطِلَاقِهِ إِلَی الْجَبَلِ وَ خَالَفْتُمْ خَلِیفَتَهُ الَّذِی نَصَّ عَلَیْهِ وَ تَرَکَهُ عَلَیْکُمْ وَ هُوَ هَارُونُ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ کَافِرُونَ بِمَا فَعَلْتُمْ مِنْ ذَلِکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ قَدْ مَرَّ مَعَهُ بِحَدِیقَةٍ حَسَنَةٍ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا أَحْسَنَهَا مِنْ حَدِیقَةٍ فَقَالَ یَا عَلِیُّ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا إِلَی أَنْ مَرَّ بِسَبْعِ حَدَائِقَ کُلَّ ذَلِکَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ مَا أَحْسَنَهَا وَ یَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا ثُمَّ بَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بُکَاءً شَدِیداً فَبَکَی عَلِیٌّ علیه السلام لِبُکَائِهِ ثُمَّ قَالَ مَا یُبْکِیکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ یَا أَخِی یَا أَبَا الْحَسَنِ ضَغَائِنُ فِی صُدُورِ قَوْمٍ یُبْدُونَهَا لَکَ بَعْدِی قَالَ عَلِیٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دَیْنِی قَالَ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِذَا سَلِمَ لِی دِینِی فَمَا یَسُوؤُنِی ذَلِکَ (2)
ص: 66
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِذَلِکَ جَعَلَکَ اللَّهُ لِمُحَمَّدٍ تَالِیاً وَ إِلَی رِضْوَانِهِ وَ غُفْرَانِهِ دَاعِیاً وَ عَنْ أَوْلَادِ الرِّشْدَةِ وَ الْبَغْیِ بِحُبِّهِمْ لَکَ وَ بُغْضِهِمْ مُنْبِئاً وَ لِلِوَاءِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَامِلًا وَ لِلْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ الصَّائِرِینَ تَحْتَ لِوَائِی إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ قَائِداً یَا عَلِیُّ إِنَّ أَصْحَابَ مُوسَی اتَّخَذُوا بَعْدَهُ عِجْلًا فَخَالَفُوا خَلِیفَتَهُ وَ سَتَتَّخِذُ أُمَّتِی بَعْدِی عِجْلًا ثُمَّ عِجْلًا ثُمَّ عِجْلًا وَ یُخَالِفُونَک وَ أَنْتَ خَلِیفَتِی عَلَی هَؤُلَاءِ یُضَاهِئُونَ أُولَئِکَ فِی اتِّخَاذِهِمُ الْعِجْلَ أَلَا فَمَنْ وَافَقَکَ وَ أَطَاعَکَ فَهُوَ مَعَنَا فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی وَ مَنِ اتَّخَذَ بَعْدِیَ الْعِجْلَ وَ خَالَفَکَ وَ لَمْ یَتُبْ فَأُولَئِکَ مَعَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ زَمَانَ
ص: 67
مُوسَی وَ لَمْ یَتُوبُوا فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ مُخَلَّدِینَ (1).
**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: أبوطالب هروی از علقمه و أبو أیوب نقل کرده، زمانی که آیات: «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ ...»{الف، لام، میم. * آیا مردم پنداشتند ...} - . عنکبوت / 1 و 2 - نازل شد، پیامبر - صلی الله علیه و آله - به عمّار فرمودند: پس از من اتفاقات بدی میافتد؛ بر همدیگر شمشیر میکشند و بعضی از آنها بعضی دیگر را میکشند و عدهای از یکدیگر تبری میجویند، وقتی دیدی چنین شده است، بر تو باد به این مرد که موهای جلوی سرش ریخته و در طرف راست من نشسته است، یعنی علی بن أبیطالب - علیه السلام - . اگر همه مردم به یک سمت رفتند [و علی به سمت دیگری]، تو به آن سمتی برو که علی میرود و مردم را رها کن. ای عمار! علی تو را از هدایت باز نمیدارد و تو را به تباهی نمیکشاند. ای عمار! اطاعت از علی، اطاعت از من و اطاعت از من، اطاعت از خداست. - . المناقب 3 : 203 -
در روایت ناصر از جابر انصاری و ظریف عبدی و أبیعبدالرحمن آمده است که: امام علی - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند این آیات درباره من و شیعیانم، و دشمنان من و پیروانشان نازل شده است. - . همان -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب أَبُو طَالِبٍ الْهَرَوِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلْقَمَةَ وَ أَبِی أَیُّوبَ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ الْآیَاتِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَمَّارٍ إِنَّهُ سَیَکُونُ بَعْدِی هَنَاتٌ حَتَّی یَخْتَلِفَ السَّیْفَ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ حَتَّی یَقْتُلَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ حَتَّی یَتَبَرَّأَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ فَإِذَا رَأَیْتَ ذَلِکَ فَعَلَیْکَ بِهَذَا الْأَصْلَعِ عَنْ یَمِینِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِنْ سَلَکَ النَّاسُ کُلُّهُمْ وَادِیاً وَ سَلَکَ عَلِیٌّ وَادِیاً فَاسْلُکْ وَادِیَ عَلِیٍّ وَ خَلِّ عَنِ النَّاسِ یَا عَمَّارُ إِنَّ عَلِیّاً لَا یَرُدُّکَ عَنْ هُدًی وَ لَا یَرُدُّکَ إِلَی رَدًی یَا عَمَّارُ طَاعَةُ عَلِیٍّ طَاعَتِی وَ طَاعَتِی طَاعَةُ اللَّهِ (2).
وَ فِی رِوَایَةِ النَّاصِرِ (3) بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ وَ ظَرِیفٍ الْعَبْدِیِّ وَ أَبِی عَبْدِ
ص: 68
الرَّحْمَنِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَاتُ فِیَّ وَ فِی شِیعَتِی وَ فِی عَدُوِّی وَ فِی أَشْیَاعِهِمْ (1).
**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: امام حسین بن علی از پدرش - علیهما السلام - نقل کردند که وقتی آیات «الم * أَ حَسِبَ النَّاسُ...» نازل شد، عرض کردم: ای رسول خدا! این آزمایش که در این آیه آمده، چیست؟ فرمودند: ای علی! تو آزمایش میشوی و امت اسلام در مورد تو در آزمون قرار میگیرند، و تو باید محاکمه کنی؛ خودت را برای محاکمه آماده کن. - . همان -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ الْآیَاتِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذِهِ الْفِتْنَةُ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّکَ مُبْتَلًی وَ مُبْتَلًی بِکَ وَ إِنَّکَ مُخَاصَمٌ فَأَعِدَّ لِلْخُصُومَةِ (2).
**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: جابر از امام باقر و ایشان از پدرشان علیهما السلام روایت کردهاند که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به علی - علیه السلام - فرمودند: ای علی! اگر بعد از من فلانی خلافت را در دست بگیرد، چه کار میکنی؟ علی - علیه السلام - فرمودند: شمشیرم را بین ایشان و خلافت میگردانم. پیامبر فرمودند: اگر صبور باشی و چشمپوشی کنی، برایت بهتر خواهد بود. علی - علیه السلام - فرمودند: اگر این کار برایم بهتر است، پس صبر میکنم و چشمپوشی مینمایم. سپس پیامبر در مورد فلانی و فلانی نیز همینها را گفتند و بعد فرمودند: اگر با تو بعیت کنند و بعد تو را از مقامت خلع کنند، چه کار میکنی؟ علی - علیه السلام -چیزی نفرمودند؛ پیامبر فرمودند: ای علی! بین شمشیر و آتش یکی را انتخاب کن. علی - علیه السلام -فرمودند: هر چه وضعیتم را زیر و رو میکنم، جز جنگ با این قوم و مبارزه با آنان انتخابی ندارم. - . همان -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب جَابِرٌ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام کَیْفَ بِکَ یَا عَلِیُّ إِذَا وَلَّوْهَا مِنْ بَعْدِی فُلَاناً قَالَ هَذَا سَیْفِی أَحُولُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهَا قَالَ النَّبِیُّ أَوْ تَکُونُ صَابِراً مُحْتَسِباً فَهُوَ خَیْرٌ لَکَ مِنْهَا قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَإِذَا کَانَ خَیْراً لِی فَأَصْبِرُ وَ أَحْتَسِبُ ثُمَّ ذَکَرَ فُلَاناً وَ فُلَاناً کَذَلِکَ ثُمَّ قَالَ کَیْفَ بِکَ إِذَا بُویِعْتَ ثُمَّ خُلِعْتَ فَأَمْسَکَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ اخْتَرْ یَا عَلِیُّ السَّیْفَ أَوِ النَّارَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَا زِلْتُ أَضْرِبُ أَمْرِی ظَهْراً لِبَطْنٍ فَمَا یَسَعُنِی إِلَّا جِهَادُ الْقَوْمِ وَ قِتَالُهُمْ (3).
ص: 69
**[ترجمه]مجالس المفید: زید بن علی بن الحسین از پدرش علیهما السلام نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله – در آن بیماری که منجر به وفات ایشان شد، سرشان را بر دامن أمّ الفضل گذاشته و ازهوش رفتند؛ قطرهای از اشک أمّ الفضل بر گونه ایشان چکید و ایشان چشمان خود را گشودند و به او فرمودند: ای أم الفضل! تو را چه شده است؟ ام الفضل گفت: مرگتان را به ما گفتید و خبر وفات خود را به ما دادید، حال اگر اوضاع به نفع ما پیش خواهد رفت، بشارتمان دهید و اگر به نفع دیگران خواهد بود، وصیتی به ما نمایید. پیامبر - صلی الله علیه و آله - به او فرمودند: شما بعد از من مستضعف و مقهور میشوید. - . أمالی المفید : 24 - 31 -
**[ترجمه]
جا، المجالس للمفید مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمُقْرِی عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ زَیْدِ بْنِ الْمُعَدِّلِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ رَأْسَهُ فِی حَجْرِ أُمِّ الْفَضْلِ وَ أُغْمِیَ عَلَیْهِ فَقَطَرَتْ قَطْرَةٌ مِنْ دُمُوعِهَا عَلَی خَدَّیْهِ فَفَتَحَ عَیْنَیْهِ وَ قَالَ لَهَا مَا لَکِ یَا أُمَّ الْفَضْلِ قَالَتْ نَعَیْتَ إِلَیْنَا نَفْسَکَ وَ أَخْبَرْتَنَا أَنَّکَ مَیِّتٌ فَإِنْ یَکُنِ الْأَمْرُ لَنَا فَبَشِّرْنَا وَ إِنْ یَکُنْ فِی غَیْرِنَا فَأَوْصِ بِنَا قَالَ فَقَالَ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْتُمُ الْمَقْهُورُونَ الْمُسْتَضْعَفُونَ بَعْدِی (1).
**[ترجمه]النعی، یعنی دادن خبر مرگ.
**[ترجمه]
النعی خبر الموت.
**[ترجمه]غیبة النعمانی: عمرو بن سعید نقل کرده، روزی امیرالمؤمنین علی بن أبیطالب - علیه السلام - به حذیفه بن یمان فرمودند: ای حذیفه! برای مردم درباره چیزهایی که نمیدانند حدیث مگو؛ زیرا طغیان کرده و کافر میشوند. تحمل [و پذیرش] بعضی از علوم به قدری سخت است که اگر بر روی کوهها هم گذاشته شوند، از حمل آن ناتوانند. علم ما اهل بیت مورد انکار قرار میگیرد و باطل دانسته میشود و روایتگران آن کشته میشوند و در حق کسی که آن را بخواند بدی میشود و اینها نیست جز به جهت ظلم و حسادت به فضیلتی که خداوند عترت وصی پیامبر - صلی الله علیه و آله - را با آن برتری داده است.
ای ابن یمان! پیامبر - صلی الله علیه و آله - بزاقش را در دهان من گذاشت و دستش را بر سینه من کشید و فرمود: خدایا به جانشین من، وصی من، ادا کننده قرض من، به جا آورنده وعده و امانت من، ولیّ من، ولیّ حوض من، یاری کننده من علیه دشمن تو و دشمن من و از بینبرنده غم و اندوه از چهره من، علم که به آدم عطا کردی و حلمی که به نوح عطا کردی، عترت پاک و بخشندهای که به ابراهیم عطا کردی، صبری که به ایوب هنگام بلا عطا کردی، صلابتی که به داود در رویارویی با دشمنان عطا کردی، و فهمی که به سلیمان عطا کردی، عطا بفرما! چیزی از این دنیا را بر علی پوشیده مگذار و چنان کن که تمام دنیا در میان دو چشم او مانند سفره کوچکی در مقابلش باشد! خدایا به او پایداری موسی عطا کن و در نسل او همانند مانند عیسی قرار بده! خدایا تو جانشین من بر او و بر عترت و ذریّه پاک و مطهرش که رجس و پلیدی را از آنها دور ساختهای و آنها را از آسیب شیطان در امان نگه داشتهای، هستی؛ خدایا اگر قریش در حق او ظلم کرد و دیگری را بر او مقدم داشت، او را به منزله هارون، زمانی که موسی از پیش او رفت قرار بده!
سپس فرمودند: ای علی! چه بسیار از فرزندان فاضل تو را که خواهند کشت و مردم ایستاده و تماشا میکنند و هیچ کاری نمیکنند. شرم باد بر امتی که ببینند فرزندان پیامبرشان را میکشند و هیچ کاری نکنند! بیشک، هم قاتل و هم کسی که دستور قتل داده و هم آن کسی که کاری نمیکند، همگی در گناه و لعنت شریکند.
ای ابن یمان! قریش جز با کراهت و کوری و طغیان، بر بیعت و دوستی علی - علیه السلام - تن نمیدهند و دلهایشان راضی نمیشود و زبانشان بر بیعت تکلم نمیکند. ای ابن یمان! قریش با علی - علیه السلام - بعیت خواهند کرد و سپس بیعت خود را شکسته و با او به جنگ برمیخیزند و بر او تیراندازی میکنند و تهمتهای بزرگ بر او میزنند. پس از علی- علیه السلام -، حسن - علیه السلام - جانشینش میشود و با او نیز بیعت شکنی میکنند، و سپس نوبت حسین - علیه السلام - میرسد، که کشته میشود. لعنت بر امتی که پسر دختر پیامبرشان را میکشند! و هیچ امتی با وجود لعنت رهبر ساماندهنده سپاهیانش، عزیز نخواهد شد.
سوگند به کسی که جان علی در دست اوست، این امت پس از قتل پسرم حسین همواره در گمراهی و ظلمت و کژی و ستم و اختلاف در دین و تغییر و تبدیل آنچه که خدا در کتابش نازل کرده و بدعتگذاری روی آورده و زیر پا گذاشتن سنت و اختلاف و قیاس متشابهات و ترک محکمات خواهند بود و تا اینکه در نهایت از اسلام بیرون میشوند و در کوری و سرگردانی و تحیر داخل میشوند.
تو را چه شده است ای بنیامیه! هدایت نیابید ای بنی امیه! تو را چه شده است ای بنی فلان! هلاک شوید! در میان بنیفلان کسی نیست مگر اینکه ظالم و متجاوز و اهل تمرد بر خدا با معاصی و بسیارکشنده فرزندان من و هتک کننده پرده حرمت من است. این امت همواره زورگو بوده و برای حرام دنیا همدیگر را میدَرند و در دریاهای هلاکت و در وادی های خون فرو میروند، تا زمانی که آن فرزند غایبم امام غایب از دیدگان مردم پنهان شود و مردم با فقدان او، یا کشته شدن و یا مرگ او به جنب و جوش بیفتند و فتنه سر برسد و بلا نازل شود و عصبیت فرود آید و مردم در دینشان غلو کنند و با هم متفق شوند که حجت رفته و امامت باطل گشته است و در آن سال گروهی از شیعیان علی و نیز عدهای از ناصبیها به حج میروند تا از جانشین جانشین جستجو کنند؛ ولی اثری از او نمیبینند و جانشینی برای او نمییابند.
در آن هنگام شیعیان علی را به جهت دشنام بر دشمنانشان مورد دشنام قرار میگیرند و اشرار و فاسقین با برهانهایشان بر آنها غلبه پیدا میکنند؛ تا اینکه امت خسته و سرگردان میشود و عدهای زیادی از آنها میگویند که حجت هلاک شده و امامت باطل گشته است. به پروردگار علی که حجتشان بر آنها برپای بوده و در راههای آنها قدم میزند و به خانهها و قصرهای آنان داخل میشود و شرق و غرب زمین را را دور میزند و سخنان را میشنود و بر آنها سلام میکند؛ او میبیند، ولی تا وقتی که آن روز معلوم و وعده داده شده که در آن منادی بانگ برمیزند، نرسیده است دیده نمیشود؛ آن روز، روز خوشحالی فرزندان و شیعیان علی - علیه السلام - است. - . غیبة النعمانی : 70 - 72 -
**[ترجمه]
نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الدِّینَوَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ عَمِیرَةَ بِنْتِ أَوْسٍ قَالَتْ حَدَّثَنِی جَدِّی الْخَضِرُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ یَوْماً لِحُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ یَا حُذَیْفَةُ لَا تُحَدِّثِ النَّاسَ بِمَا لَا یَعْلَمُونَ فَیَطْغَوْا وَ یَکْفُرُوا إِنَّ مِنَ الْعِلْمِ صَعْباً شَدِیداً مَحْمَلُهُ (2) لَوْ حُمِّلَتْهُ الْجِبَالُ عَجَزَتْ عَنْ حَمْلِهِ إِنَّ عِلْمَنَا
ص: 70
أَهْلَ الْبَیْتِ یُسْتَنْکَرُ وَ یُبْطَلُ وَ یُقْتَلُ رُوَاتُهُ وَ یُسَاءُ إِلَی مَنْ یَتْلُوهُ بَغْیاً وَ حَسَداً لِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ عِتْرَةَ الْوَصِیِّ وَصِیِّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَا ابْنَ الْیَمَانِ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله تَفَلَ فِی فَمِی وَ أَمَرَّ یَدَهُ عَلَی صَدْرِی وَ قَالَ اللَّهُمَّ أَعْطِ خَلِیفَتِی وَ وَصِیِّی وَ قَاضِیَ دَیْنِی وَ مُنْجِزَ وَعْدِی وَ أَمَانَتِی وَ وَلِیِّی وَ وَلِیَّ حَوْضِی وَ نَاصِرِی عَلَی عَدُوِّکَ وَ عَدُوِّی وَ مُفَرِّجَ الْکَرْبِ عَنْ وَجْهِی مَا أَعْطَیْتَ آدَمَ مِنَ الْعِلْمِ وَ مَا أَعْطَیْتَ نُوحاً مِنَ الْحِلْمِ وَ مَا أَعْطَیْتَ إِبْرَاهِیمَ مِنَ الْعِتْرَةِ الطَّیِّبَةِ وَ السَّمَاحَةِ وَ مَا أَعْطَیْتَ أَیُّوبَ مِنَ الصَّبْرِ عِنْدَ الْبَلَاءِ وَ مَا أَعْطَیْتَ دَاوُدَ مِنَ الشِّدَّةِ عِنْدَ مُنَازَلَةِ الْأَقْرَانِ وَ مَا أَعْطَیْتَ سُلَیْمَانَ مِنَ الْفَهْمِ لَا تُخْفِ عَنْ عَلِیٍّ شَیْئاً مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی تَجْعَلَهَا کُلَّهَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ مِثْلَ الْمَائِدَةِ الصَّغِیرَةِ بَیْنَ یَدَیْهِ اللَّهُمَّ أَعْطِهِ جَلَادَةَ مُوسَی وَ اجْعَلْ فِی نَسْلِهِ شَبِیهَ عِیسَی اللَّهُمَّ إِنَّکَ خَلِیفَتِی عَلَیْهِ وَ عَلَی عِتْرَتِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ الطَّیِّبَةِ الْمُطَهَّرَةِ الَّتِی أَذْهَبْتَ عَنْهَا الرِّجْسَ وَ النِّجْسَ وَ صَرَفْتَ عَنْهَا مُلَامَسَةَ الشَّیْطَانِ اللَّهُمَّ إِنْ بَغَتْ قُرَیْشٌ عَلَیْهِ وَ قَدَّمَتْ غَیْرَهُ عَلَیْهِ فَاجْعَلْهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ إِذْ غَابَ عَنْهُ مُوسَی ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ کَمْ من (فِی) وُلْدِکَ مِنْ وَلَدٍ فَاضِلٍ یُقْتَلُ وَ النَّاسُ قِیَامٌ یَنْظُرُونَ لَا یَغِیرُونَ فَقَبُحَتْ أُمَّةٌ تَرَی أَوْلَادَ نَبِیِّهَا یُقْتَلُونَ ظُلْماً وَ لَا یَغِیرُونَ إِنَّ الْقَاتِلَ وَ الْآمِرَ وَ الْمُسَاعِدَ الَّذِی لَا یَغِیرُ کُلُّهُمْ فِی الْإِثْمِ وَ اللِّعَانِ مُشْتَرِکُونَ یَا ابْنَ الْیَمَانِ إِنَّ قُرَیْشاً لَا تَنْشَرِحُ صُدُورُهَا وَ لَا تَرْضَی قُلُوبُهَا وَ لَا تَجْرِی أَلْسِنَتُهَا بِبَیْعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ مُوَالاتِهِ إِلَّا عَلَی الْکُرْهِ وَ الْعَمَی وَ الطُّغْیَانِ یَا ابْنَ الْیَمَانِ سَتُبَایِعُ قُرَیْشٌ عَلِیّاً ثُمَّ تَنْکُثُ عَلَیْهِ وَ تُحَارِبُهُ وَ تُنَاضِلُهُ وَ تَرْمِیهِ بِالْعَظَائِمِ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ یَلِی الْحَسَنُ وَ سَیُنْکَثُ عَلَیْهِ ثُمَّ یَلِی الْحُسَیْنُ علیه السلام فَیُقْتَلُ فَلُعِنَتْ أُمَّةٌ تَقْتُلُ ابْنَ بِنْتِ نَبِیِّهَا وَ لَا تَعِزُّ مِنْ أُمَّةٍ وَ لُعِنَ الْقَائِدُ لَهَا وَ الْمُرَتِّبُ لِجَیْشِهَا فَوَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَا تَزَالُ هَذِهِ الْأُمَّةُ بَعْدَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ ابْنِی فِی ضَلَالٍ وَ ظُلْمَةٍ وَ عسفة (عَسْفٍ) وَ جَوْرٍ وَ اخْتِلَافٍ فِی الدِّینِ وَ تَغْیِیرٍ وَ تَبْدِیلٍ لِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ إِظْهَارِ الْبِدَعِ وَ إِبْطَالِ السُّنَنِ وَ اخْتِلَافٍ وَ قِیَاسِ مُشْتَبِهَاتٍ وَ تَرْکِ مُحْکَمَاتٍ حَتَّی
ص: 71
تَنْسَلِخَ مِنَ الْإِسْلَامِ وَ تَدْخُلَ فِی الْعَمَی وَ التَّلَدُّدِ وَ التَّسَکُّعِ (1) مَا لَکَ یَا بَنِی أُمَیَّةَ لَا هُدِیتَ یَا بَنِی أُمَیَّةَ وَ مَا لَکَ یَا بَنِی فُلَانٍ لَکَ الْإِتْعَاسُ فَمَا فِی بَنِی فُلَانٍ إِلَّا ظَالِمٌ مُعْتَدٍ مُتَمَرِّدٌ عَلَی اللَّهِ بِالْمَعَاصِی قَتَّالٌ لِوُلْدِی هَتَّاکٌ لِسَتْرِ حُرْمَتِی فَلَا تَزَالُ هَذِهِ الْأُمَّةُ جَبَّارِینَ یَتَکَالَبُونَ عَلَی حَرَامِ الدُّنْیَا مُنْغَمِسِینَ فِی بِحَارِ الْهَلَکَاتِ فِی أَوْدِیَةِ الدِّمَاءِ حَتَّی إِذَا غَابَ الْمُتَغَیِّبُ مِنْ وُلْدِی عَنْ عُیُونِ النَّاسِ وَ مَاجَ النَّاسُ بِفَقْدِهِ أَوْ بِقَتْلِهِ أَوْ بِمَوْتِهِ أَطْلَعَتِ الْفِتْنَةُ وَ نَزَلَتِ الْبَلِیَّةُ وَ أُتِیحَتِ الْعَصَبِیَّةُ وَ غَلَا النَّاسُ فِی دِینِهِمْ وَ اجْتَمَعُوا عَلَی أَنَّ الْحُجَّةَ ذَاهِبَةٌ وَ الْإِمَامَةَ بَاطِلَةٌ وَ یَحُجُّ حَجِیجُ النَّاسِ فِی تِلْکَ السَّنَةِ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ وَ نَوَاصِبِهِمْ لِلتَّمَکُّنِ وَ التَّجَسُّسِ عَنْ خَلَفِ الْخَلَفِ فَلَا یُرَی لَهُ أَثَرٌ وَ لَا یُعْرَفُ لَهُ خَلَفٌ فَعِنْدَ ذَلِکَ سُبَّتْ شِیعَةُ عَلِیٍّ سَبَّهَا أَعْدَاؤُهَا وَ غَلَبَتْ عَلَیْهَا الْأَشْرَارُ وَ الْفُسَّاقُ بِاحْتِجَاجِهَا حَتَّی إِذَا تَعِبَتِ الْأُمَّةُ وَ تَدَلَّهَتْ أَکْثَرَتْ فِی قَوْلِهَا إِنَّ الْحُجَّةَ هَالِکَةٌ وَ الْإِمَامَةَ بَاطِلَةٌ فَوَ رَبِّ عَلِیٍّ إِنَّ حُجَّتَهَا عَلَیْهَا قَائِمَةٌ مَاشِیَةٌ فِی طُرُقَاتِهَا دَاخِلَةٌ فِی دُورِهَا وَ قُصُورِهَا جَوَّالَةٌ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا یَسْمَعُ الْکَلَامَ وَ یُسَلِّمُ عَلَی الْجَمَاعَةِ یَرَی وَ لَا یُرَی إِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ وَ الْوَعْدِ وَ نِدَاءِ الْمُنَادِی مِنَ السَّمَاءِ ذَلِکَ یَوْمُ سُرُورِ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام (2).
**[ترجمه]محملة، مجهول و از باب افعال یا تفعیل است. یعنی امکان حمل آن وجود ندارد مگر با کمک خداوند متعال وگرنه با مشقت است. در قاموس آمده است: تحامل فی الأمر و به، آن را با مشقت به عهده گرفت و تحامل علیه، یعنی او را به کاری که توان آن را نداشت مکلّف کرد. أحمله الحمل، یعنی به او در سوار شدن بر شتر کمک کرد و حمله، یعنی او را سوار نمود. در اینجا نقل از قاموس تمام میشود. معنایش این است که به چند وجه میتوان آن را تأویل نمود. این سخن ایشان
که: \\"ببیعة علی\\" این قسمت و ما بعدش یا از سخنان امیرالمؤمنین - علیه السلام - است که به گونه التفات مطرح شده، و یا از سخن رسول - صلی الله علیه و آله - است که در زمانی دیگر به حذیفه فرمودهاند و او آن را به این روایت الحاق کرده است. و جوهری گفته است: فلان یتلدّد، یعنی به سمت چپ و راست توجه کرد و رجلٌ ألدّ بیم اللدد، یعنی مردی که خصومت و دشمنی شدیدی دارد. و گفته است: التّکسع، فرو رفتن در باطل است و التّعس، یعنی هلاکت. در اینجا نقل از جوهری تمام میشود .
منظور از بنیفلان، بنیعباس هستند. یتکالبون علی کذا برای آن بر سر یکدیگر میپرند.
این سخن ایشان که: \\"یحجّ حجیج النّاس\\" یعنی شیعیان و ناصبیها در آن سال برای تفحص از حجت، به حج میروند. بنابراین تمکن و تجسس، لف و نشر مشوش است. این سخن ایشان که: سُبّها أعداؤها، یا مصدر است که مخالفان شیعه را، به همان صورت که شیعه آنها را دشنام میدهد، دشنام میدهند و یا فعل بوده و أعداؤها فاعل آن است. غلبة الأشرار علیهم بالإحتجاج، مراد غلبه در مناظره در نزد عوام است؛ زیرا آنها بر شما احتجاج میکنند که شما ادعا میکنید هیچ زمانی خالی از حجت نیست، ولی حجت خود در این زمان را نمیشناسید، و برای همین آنها را به بطلان و دروغ و افتراء نسبت میدهند. التدلّه، زائل شدن عقل در اثر خواستهها را گویند، مثلاً گفته میشود: دلّهَه الحبّ، یعنی عشق او را حیران و مدهوش ساخت و او حیران شد.
**[ترجمه]
محمله علی بناء المجهول من باب الإفعال أو التفعیل أی لا یمکن حمله إلا بإعانة من الله تعالی و إلا بمشقة قال فی القاموس تحامل فی الأمر و به تکلفه علی مشقة و علیه کلفه ما لا یطیقه و أحمله الحمل أعانه علیه و حمله فعل ذلک به انتهی و المعنی أنه یحتمل وجوها من التأویل قوله علیه السلام ببیعة علی هذا الفصل و ما بعده إما من کلام أمیر المؤمنین علیه السلام أیضا جری علی وجه الالتفات أو من کلام الرسول صلی الله علیه و آله قال لحذیفة فی وقت آخر فألحقه بهذا الخبر
ص: 72
و قال الجوهری فلان یتلدد أی یلتفت یمینا و شمالا و رجل ألد بین اللدد و هو الشدید الخصومة و قال التسکع التمادی فی الباطل و قال التعس الهلاک انتهی و المراد ببنی فلان بنو العباس و یقال یتکالبون علی کذا أی یتواثبون علیه.
قوله علیه السلام و یحج حجیج الناس أی تذهب الشیعة و النواصب فی تلک السنة إلی الحج لتفحص الحجة و التمکن منه فالتمکن و التجسس نشر علی خلاف اللف و قوله سبها أعداؤها إما مصدر أی یسب المخالفون الشیعة کما کانت الشیعة یسبونهم أو فعل و أعداؤها مرفوع و غلبة الأشرار علیهم بالاحتجاج أرید بها الغلبة عند العوام لأنهم یحتجون علیهم بأنکم تدّعون عدم خلو الزمان من الحجة و فی هذا الزمان لا تعرفون حجتکم و لذا ینسبونهم بالبطلان و الکذب و الافتراء و التدله ذهاب العقل من الهوی یقال دلهه الحب أی حیره و أدهشه فتدله.
**[ترجمه]الروضة، الفضائل: سلیم بن قیس نقل کرده، زمانی که حسین بن علی بن أبیطالب - علیهما السلام - کشته شد، ابن عباس به شدت گریه کرد و گفت: این امت پس از پیامبر خود چه چیزهایی دید؛ خدایا تو را گواه میگیرم که من نسبت به علی بن أبیطالب و فرزندانش دوستدار و نسبت به دشمنانش دشمنم و از دشمنان فرزنداش برائت میجویم و نسبت به امر ایشان تسلیم هستم.
روزی در ذی قار به حضور پسر عموی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رفتم؛ ایشان به من فرمودند: ای ابنعباس! این کتابی است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آن را بر من املا کرد و من با آن را دست خود نوشتم؛ گفتم: ای امیرالمؤمنین! آن را برایم بخوانید. ایشان آن را خواند و دیدم هر چیزی که از زمان وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - اتفاق افتاده در آن هست و نیز اینکه حسین چگونه کشته میشود و چه کسانی او را میکشند و چه کسانی او را یاری میکنند و چه کسانی با او به شهادت میرسند، در آن آمده است. ایشان به شدت گریستند و و مرا نیز گریاندند؛ در آن نوشته، اینکه با خود ایشان چه میکنند و فاطمه - علیها السلام - چگونه به شهادت میرسند و حسن علیه السلام چگونه شهید میشوند و این امت چگونه با او نیرنگ میکنند نیز آمده بود. وقتی جریان کشته شدن حسین - علیه السلام - و اینکه چه کسانی او را میکشند را میخواندند، گریهاشان بیشتر شد. سپس کتاب را بستند؛ کتابی که اخبار گذشتگان و آیندگان تا روز قیامت، همگی در آن آمده بود.
از جمله چیزهایی که خواندند، ماجرای ابوبکر و عمر و عثمان بود و اینکه هر یک از آنان چقدر خلافت میکنند و چگونه بعد از آن خلافت به علی بن أبیطالب - علیه السلام - میرسد و واقعه جمل و ماجرای حرکت عائشه و طلحه و زبیر و واقعه صفین و اینکه چه کسانی در آن کشته میشوند و واقعه نهروان و ماجرای حکمین و به حکومت رسیدن معاویه و شیعیانی که او به قتل میرساند و اینکه مردم با حسن چه میکنند و ماجرای یزید بن معاویه، تا آنجا که کار به کشتهشدن حسین - علیه السلام - میانجامد. من آنها را شنیدم و دقیقاً و بدون هیچ کم و کاستی همانطور شد که ایشان خواندند و دستخط امام را در آن نامه دیدم که تغییری نیافته بود و غبار آلود نشده بود.
وقتی کتاب را بستند، گفتم: ای امیرالمؤمنین! آیا میشود بقیه آن را هم برایم بخوانید؟ فرمودند: نه، ولی آن قسمتی که درباره و تو و فرزندانت است و چیز بسیار بدی میباشد را برایت میگویم؛ آنها خاندان ما را میکشند و با ما دشمنی کرده و به حکومتی بد و قدرتی شوم میرسند. از این روی دوست ندارم خواندن نامه را ادامه بدهم و مایه اندوه تو شوم، ولی این را برایت میگویم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در هنگام مرگشان، دست مرا گرفتند و هزار باب علم را بر من گشودند که از هر باب آن هزار باب دیگر بر من گشوده شد، ابوبکر و عمر در حال نگاهکردن به من بودند؛ پیامبر به من اشاره نمود که آنها دارند نگاه میکنند. وقتی بیرون آمدم، آن دو گفتند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به تو چه گفت؟ من هم به آن دو گفتم که ایشان به من چه گفت؛ دستهای خود را تکان دادند و سخن مرا تکرار کردند و رفتند.
ای ابن عباس! زمانی که حکومت بنیامیه زوال پذیرد، اولین کسانی که از بنیهاشم به پادشاهی میرسند، فرزندان تو هستند و آن کارها را انجام میدهند. ابن عباس گفت: اگر آن کتاب را برایم نسخهبرداری کرده بود، برایم از هر آنچه که خورشید بر آن طلوع کرده بود محبوبتر بود.
**[ترجمه]
فض، کتاب الروضة یل، الفضائل لابن شاذان بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام بَکَی ابْنُ عَبَّاسٍ بُکَاءً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ مَا لَقِیَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ بَعْدَ نَبِیِّهَا اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنِّی لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ لِوُلْدِهِ وَلِیٌّ وَ لِعَدُوِّهِ عَدُوٌّ وَ مِنْ عَدُوِّ وُلْدِهِ بَرِی ءٌ وَ أَنِّی سِلْمٌ لِأَمْرِهِمْ وَ لَقَدْ دَخَلْتُ عَلَی ابْنِ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِذِی قَارٍ فَأَخْرَجَ لِی صَحِیفَةً وَ قَالَ لِی یَا ابْنَ عَبَّاسٍ هَذِهِ صَحِیفَةٌ أَمْلَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَطِّی بِیَدِی قَالَ فَأَخْرَجَ لِیَ الصَّحِیفَةَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اقْرَأْهَا عَلَیَّ فَقَرَأَهَا وَ إِذَا فِیهَا کُلُّ شَیْ ءٍ مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَیْفَ یُقْتَلُ الْحُسَیْنُ وَ مَنْ یَقْتُلُهُ وَ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ مَنْ یُسْتَشْهَدُ مَعَهُ وَ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً وَ أَبْکَانِی وَ کَانَ فِیمَا قَرَأَهُ کَیْفَ یُصْنَعُ بِهِ وَ کَیْفَ تُسْتَشْهَدُ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ کَیْفَ یُسْتَشْهَدُ الْحَسَنُ علیه السلام وَ کَیْفَ تَغْدِرُ بِهِ الْأُمَّةُ فَلَمَّا قَرَأَ مَقْتَلَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ مَنْ یَقْتُلُهُ أَکْثَرَ الْبُکَاءَ ثُمَّ أَدْرَجَ الصَّحِیفَةَ وَ فِیهَا مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ کَانَ فِیمَا قَرَأَ أَمْرُ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ وَ کَمْ یَمْلِکُ کُلُ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ وَ
ص: 73
کَیْفَ یَقَعُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ وَقْعَةُ الْجَمَلِ وَ مَسِیرُ عَائِشَةَ وَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ وَقْعَةُ صِفِّینَ وَ مَنْ یُقْتَلُ بِهَا وَ وَقْعَةُ النَّهْرَوَانِ وَ أَمْرُ الْحَکَمَیْنِ وَ مُلْکُ مُعَاوِیَةَ وَ مَنْ یَقْتُلُ مِنَ الشِّیعَةِ وَ مَا تَصْنَعُ النَّاسُ بِالْحَسَنِ وَ أَمْرُ یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی قَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَسَمِعْتُ ذَلِکَ فَکَانَ کَمَا قَرَأَ لَمْ یَزِدْ وَ لَمْ یَنْقُصْ وَ رَأَیْتُ خَطَّهُ فِی الصَّحِیفَةِ لَمْ یَتَغَیَّرْ وَ لَمْ یَعْفَرْ فَلَمَّا أَدْرَجَ الصَّحِیفَةَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ کُنْتَ قَرَأْتَ عَلَیَّ بَقِیَّةَ الصَّحِیفَةِ قَالَ لَا وَ لَکِنِّی أُحَدِّثُکَ بِمَا فِیهَا مِنْ أَمْرِ بَیْتِکَ وَ وُلْدِکَ وَ هُوَ أَمْرٌ فَضِیحٌ مِنْ قَتْلِهِمْ لَنَا وَ عَدَاوَتِهِمْ لَنَا وَ سُوءِ مُلْکِهِمْ وَ شُومِ قُدْرَتِهِمْ فَأَکْرَهُ أَنْ تَسْمَعَهُ فَتَغْتَمَّ وَ لَکِنِّی أُحَدِّثُکَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ مَوْتِهِ بِیَدِی فَفَتَحَ لِی أَلْفَ بَابٍ مِنَ الْعِلْمِ فَفَتَحَ لِی مِنْ کُلِّ بَابٍ أَلْفَ بَابٍ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ یَنْظُرَانِ إِلَیَّ وَ هُوَ یُشِیرُ إِلَیَّ بِذَلِکَ فَلَمَّا خَرَجْتُ قَالا لِی مَا قَالَ لَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَدَّثْتُهُمَا بِمَا قَالَ لِی فَحَرَّکَا أَیْدِیَهُمَا ثُمَّ حَکَیَا قَوْلِی ثُمَّ وَلَّیَا یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنَّ مُلْکَ بَنِی أُمَیَّةَ إِذَا زَالَ أَوَّلُ مَنْ یَمْلِکُ وُلْدُکَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَیَفْعَلُونَ الْأَفَاعِیلَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَئِنْ نَسَخَنِی ذَلِکَ الْکِتَابَ کَانَ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ (1).
ص: 74
**[ترجمه]و لم یعفر، یعنی در آن گرد و غبار دیده نمیشد. گفته میشود: عَفَرَه و عَفَّرَه فی التراب، یعنی به خاک مالید. در بعضی از نسخهها \\"لم یصفر\\" آمده است.
**[ترجمه]
و لم یعفر أی لم یظهر فیه أثر التراب و الغبار یقال عفره کضربه و بالتشدید فی التراب أی مرغه و فی بعض النسخ و لم یصفر.
**[ترجمه]کشف الغمة: مؤلف کشف الغمة از مناقب خوارزمی نقل کرده، علی بن أبیطالب - علیه السلام - فرمودند: روزی با پیامبر - صلی الله علیه و آله - در یکی از راههای مدینه قدم میزدیم که به باغی رسیدیم که درختانی داشت؛ من گفتم: ای رسول خدا! این باغ چه زیباست! ایشان فرمودند: چه زیباست، و تو در بهشت زیباتر از این داری. سپس به باغ دیگری رسیدیم و من گفتم: ای رسول خدا! این باغ چه زیباست! ایشان فرمودند: ایشان فرمودند: چه زیباست، و تو در بهشت زیباتر از این داری. تا اینکه از کنار هفت باغ گذشتیم و من در هر یک از آنها میگفتم: ای رسول خدا! چه زیباست! و ایشان میفرمودند: تو در بهشت زیباتر از این داری. وقتی مسیر خلوت شد، ایشان مرا به آغوش گرفته و هق هق کنان گریه کردند؛ گفتم: ای رسول خدا! چرا گریه میکنید؟ فرمودند: کینههایی که در دلهای عدهای هست که تا زمانی که من زنده هستم، آن را آشکار نمیسازند. گفتم: آیا دینم سالم میماند؟ فرمودند: دینت سالم میماند. - . کشف الغمة 1 : 130 -
الطرائف نیز این روایت را به دو طریق از مناقب ابن مردویه از ابن عباس نقل کرده است. - . الطرائف : 129 ، علامه کرکی نیز این حدیث را با همین سند در نفحات اللاهوت نقل کرده است. -
الطرائف با سند خود از ابن مغازلی نقل کرده که: پیامبر - صلی الله علیه و آله - به علی بن أبیطالب - علیه السلام - فرمودند: این امت پس از من با تو نیرنگ خواهند کرد. - . الطرائف : 129 -
**[ترجمه]
کشف، کشف الغمة مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوارِزْمِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: کُنْتُ أَمْشِی مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ طُرُقِ الْمَدِینَةِ فَأَتَیْنَا عَلَی حَدِیقَةٍ وَ هِیَ الرَّوْضَةُ ذَاتُ الشَّجَرِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَ هَذِهِ الْحَدِیقَةَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَا أَحْسَنَهَا وَ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا ثُمَّ أَتَیْنَا عَلَی حَدِیقَةٍ أُخْرَی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهَا مِنْ حَدِیقَةٍ فَقَالَ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا حَتَّی أَتَیْنَا عَلَی سَبْعِ حَدَائِقَ أَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهَا فَیَقُولُ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا فَلَمَّا خَلَا لَهُ الطَّرِیقُ اعْتَنَقَنِی وَ أَجْهَشَ بَاکِیاً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکِیکَ قَالَ ضَغَائِنُ فِی صُدُورِ أَقْوَامٍ لَا یُبْدُونَهَا إِلَّا بَعْدِی فَقُلْتُ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِی قَالَ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِکَ (1).
یف، الطرائف من مناقب ابن مردویه عن ابن عباس مثله بطریقین (2).
یف، الطرائف عَنِ ابْنِ الْمَغَازِلِیِّ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام
ص: 75
إِنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ بَعْدِی (1).
**[ترجمه]کشف الغمة: جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده، فاطمه - علیها السلام - در واپسین لحظههای زندگانی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به نزد ایشان آمدند و گریهکنان بر روی ایشان افتادند؛ ایشان چشمان خود را باز کرده و به هوش آمد و سپس فرمودند: ای دخترم! تو پس از من مظلوم واقع میشوی و بعد از من مستضعف میگردی؛ هر کس به تو آزار برساند، بر من آزار رسانده و هرکس بر تو غیظ کند، بر من غیظ کرده و هر کس تو را خوشحال کند، مرا خوشحال نموده و هر کس که به تو خوبی کند، بر من خوبی کرده و هر کس بر تو جفا کند، بر من جفا نموده و هر کس به تو بپیوندد، بر من پیوسته و هر کس از تو ببرد، از من بریده و هر کس با تو انصاف ورزد، بر من انصاف ورزیده و هر کس به تو ظلم کند، بر من ظلم کرده است؛ زیرا تو از من و من از تو هستم و تو پاره تن من و روحم که در میان دو پهلویم قرار دارد هستی. سپس فرمودند: از کسانی از این امت که بر تو ظلم میکنند به خدا شکایت میبرم. سپس حسن و حسین - علیهما السلام - وارد شدند و گریه کنان بر روی رسول خدا صلی الله علیه و آله افتادند، در حالی که میگفتند: جانهایمان فدای تو باد ای رسول خدا! علی - علیه السلام - رفت تا آن دو را از روی ایشان بردارد؛ حضرت سرشان را بلند کرده و فرمودند: ای برادرم! رهایشان کن تا بوی مرا استشمام کنند و من نیز بوی ایشان را استشمام کنم و از من توشه برگیرند و من نیز از آنها توشه برگیرم؛ این دو پس از من، از روی ظلم و خصومت کشته میشوند، خداوند قاتلین این دو را لعنت کند! سپس فرمودند: ای علی! تو پس از من مظلوم واقع میشوی و من در قیامت با کسی که تو با او دشمن باشی، دشمن هستم. - . کشف الغمة 2 : 58 -
**[ترجمه]
کشف، کشف الغمة رَوَی جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ قَالَ: دَخَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ فِی سَکَرَاتِ الْمَوْتِ فَانْکَبَّتْ عَلَیْهِ تَبْکِی فَفَتَحَ عَیْنَهُ وَ أَفَاقَ ثُمَّ قَالَ یَا بُنَیَّةُ أَنْتِ الْمَظْلُومَةُ بَعْدِی وَ أَنْتِ الْمُسْتَضْعَفَةُ بَعْدِی فَمَنْ آذَاکِ فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ غَاظَکِ فَقَدْ غَاظَنِی وَ مَنْ سَرَّکِ فَقَدْ سَرَّنِی وَ مَنْ بَرَّکِ فَقَدْ بَرَّنِی وَ مَنْ جَفَاکِ فَقَدْ جَفَانِی وَ مَنْ وَصَلَکِ فَقَدْ وَصَلَنِی وَ مَنْ قَطَعَکِ فَقَدْ قَطَعَنِی وَ مَنْ أَنْصَفَکِ فَقَدْ أَنْصَفَنِی وَ مَنْ ظَلَمَکِ فَقَدْ ظَلَمَنِی لِأَنَّکِ مِنِّی وَ أَنَا مِنْکِ وَ أَنْتِ بَضْعَةٌ مِنِّی وَ رُوحِیَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیَّ ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِلَی اللَّهِ أَشْکُو ظَالِمِیکِ مِنْ أُمَّتِی ثُمَّ دَخَلَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام فَانْکَبَّا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُمَا یَبْکِیَانِ وَ یَقُولَانِ أَنْفُسُنَا لِنَفْسِکَ الْفِدَاءُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَذَهَبَ عَلِیٌّ علیه السلام لِیُنَحِّیَهُمَا عَنْهُ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ دَعْهُمَا یَا أَخِی یَشَمَّانِّی وَ أَشَمُّهُمَا وَ یَتَزَوَّدَانِ مِنِّی وَ أَتَزَوَّدُ مِنْهُمَا فَإِنَّهُمَا مَقْتُولَانِ بَعْدِی ظُلْماً وَ عُدْوَاناً فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی مَنْ یَقْتُلُهُمَا ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ الْمَظْلُومُ بَعْدِی وَ أَنَا خَصْمٌ لِمَنْ أَنْتَ خَصْمُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (2).
**[ترجمه]تفسیر فرات: جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده، روزی نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - نشسته بودیم که علی - علیه السلام – آمدند؛ وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله - ایشان را دیدند، فرمودند: سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است که شریکی ندارد. گفتیم: درست است ای رسول خدا! سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است که شریکی ندارد؛ ولی گویا شما از یک چیزی به شگفت آمدید که چنین فرمودید. ایشان فرمودند: آری، وقتی دیدم علی میآید، به یاد سخن جبرئیل - علیه السلام - افتادم که به من گفت: از خدا خواستم تا همه امت بر فرمانبرداری از علی - علیه السلام - متحد شوند، ولی خداوند اراده کرده بود که در مورد او بعضی از امت به وسیله برخی دیگر به محک آزمایش گذاشته شوند تا بدسرشتان و از پاکطینتان شناخته شوند. و این آیه را بر من نازل کرد: «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ»{ الف، لام، میم * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟ * و به یقین، کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد.} - . عنکبوت / 1 و 3 - و گفت: بدان که خداوند در عوض این، هفت خصلت در او قرار داده است: متولی کارهای باقیمانده تو میشود و قرضها و وعده های تو را ادا میکند، در وسط حوضت به همراه توست، در روز قیامت تکیه گاه تو خواهد بود، هرگز پس از ایمان آوردن کافر نمی شود و با وجود برخورداری از همسر حلال، هیچگاه زنا نمیکند. چه بسیار که در مسائل دین با ضرس قاطع عمل میکند و حال آنکه در اسلام پیشکسوت است و عالم به کلام خدا و فقیه در دین خدا است و مضاف بر این، داماد و خویشاوند نزدیک است و شاهرگ جنگها بوده و پیوسته انفاق میکند و امر به معروف و نهی از منکر مینماید و با دوست من دوست و با دشمن من دشمن است. ای محمد! او را به این صفات بشارت بده. - . تفسیر فرات : 117 -
سدی گفته است: منظور از «الَّذِینَ صَدَقُوا» در آیه مذکور، علی و یارانش هستند. - . همان : 118 -
**[ترجمه]
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم أَحْمَدُ بْنُ عِیسَی بْنِ هَارُونَ مُعَنْعَناً عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السلام فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ قَالَ قُلْنَا صَدَقْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ قَدْ ظَنَنَّا أَنَّکَ لَمْ تَقُلْهَا إِلَّا لِعَجَبٍ مِنْ شَیْ ءٍ رَأَیْتَهُ قَالَ نَعَمْ لَمَّا رَأَیْتُ عَلِیّاً مُقْبِلًا ذُکِّرْتُ حَدِیثاً حَدَّثَنِی حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام قَالَ قَالَ إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَجْتَمِعَ الْأُمَّةُ عَلَیْهِ فَأَبَی عَلَیْهِ إِلَّا أَنْ یَبْلُوَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ* وَ أَنْزَلَ عَلَیَّ بِذَلِکَ کِتَاباً الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ أَمَا إِنَّهُ قَدْ عَوَّضَهُ مَکَانَهُ بِسَبْعِ خِصَالٍ یَلِی
ص: 76
سَتْرَ عَوْرَتِکَ وَ یَقْضِی دَیْنَکَ وَ عِدَاتِکَ وَ هُوَ مَعَکَ عَلَی عُقْرِ حَوْضِکَ وَ هُوَ مُتَّکَأٌ لَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَنْ یَرْجِعَ کَافِراً بَعْدَ إِیمَانٍ وَ لَا زَانِیاً بَعْدَ إِحْصَانٍ فَکَمْ مِنْ ضِرْسٍ قَاطِعٍ لَهُ فِی الْإِسْلَامِ مَعَ الْقَدَمِ فِی الْإِسْلَامِ وَ الْعِلْمِ بِکَلَامِ اللَّهِ وَ الْفِقْهِ فِی دِینِ اللَّهِ مَعَ الصِّهْرِ وَ الْقَرَابَةِ وَ النَّجْدَةِ فِی الْحَرْبِ وَ بَذْلِ الْمَاعُونِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْوَلَایَةِ لِوَلِیِّی وَ الْعَدَاوَةِ لِعَدُوِّی وَ بَشِّرْهُ یَا مُحَمَّدُ بِذَلِکَ (1):.
وَ قَالَ السُّدِّیُّ الَّذِینَ صَدَقُوا عَلِیٌّ وَ أَصْحَابُهُ (2).
**[ترجمه]الکافی: علی بن عیسی قماط از طریق عمویش از امام صادق - علیه السلام - نقل کرده که، رسول خدا صلی الله علیه در خواب دیدند که بنی امیه پس از ایشان از منبرشان بالا می روند و مردم را از صراط گمراه نموده و به عقب برمیگردانند. دلشکسته و محزون شدند؛ جبرئیل - علیه السلام - فرود آمد و فرمود: ای رسول خدا! چرا دلشکسته و محزون هستید؟ ایشان فرمودند: ای جبرئیل! امشب در خواب دیدم که بنی امیه بعد از من از منبرم بالا می روند و مردم را از راه راست به عقب باز میگردانند. جبرئیل فرمود: سوگند به آن کسی که تو را به حق به پیامبری مبعوث کرد، من چیزی از این قضیه نمیدانم. به آسمان صعود کرده و پس از مدت کوتاهی با آیاتی از قرآن بازگشت تا پیامبر را دلداری دهد: «أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِینَ * ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانُوا یُوعَدُونَ * ما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یُمَتَّعُونَ»{مگر نمی دانی که اگر سالها آنان را برخوردار کنیم * و آنگاه آنچه که [بدان] بیم داده می شوند بدیشان برسد * آنچه از آن برخوردار می شدند، به کارشان نمی آید [و عذاب را از آنان دفع نمی کند]؟} - .[1]
الشعراء / 205 - 207 - و همچنین این آیات را نازل کرد: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ * وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ * لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»{ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم * و از شب قدر، چه آگاهت کرد * شبِ قدر از هزار ماه ارجمندتر است} - . قدر / 1 - 3 - خداوند عزّ و جلّ شب قدر را برای پیامبرش - صلی الله علیه و آله - بهتر از هزار ماه حکومت بنی امیه قرار داده است. - . الکافی 4 : 159 -
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی الْقَمَّاطِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أُرِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَنَامِهِ بَنِی أُمَیَّةَ یَصْعَدُونَ عَلَی مِنْبَرِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ یُضِلُّونَ النَّاسَ عَنِ الصِّرَاطِ الْقَهْقَرَی فَأَصْبَحَ کَئِیباً حَزِیناً قَالَ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِی أَرَاکَ کَئِیباً حَزِیناً قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ إِنِّی رَأَیْتُ بَنِی أُمَیَّةَ فِی لَیْلَتِی هَذِهِ یَصْعَدُونَ مِنْبَرِی مِنْ بَعْدِی یُضِلُّونَ النَّاسَ عَنِ الصِّرَاطِ الْقَهْقَرَی فَقَالَ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ هَذَا شَیْ ءٌ مَا اطَّلَعْتُ عَلَیْهِ فَعَرَجَ إِلَی السَّمَاءِ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ نَزَلَ عَلَیْهِ بِآیٍ مِنَ الْقُرْآنِ یُؤْنِسُهُ بِهَا قَالَ أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِینَ ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانُوا یُوعَدُونَ ما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یُمَتَّعُونَ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله خَیْراً مِنْ أَلْفِ شَهْرِ مُلْکِ بَنِی أُمَیَّةَ (3).
ص: 77
**[ترجمه]الکافی: یونس روایتی را همانند آن نقل کرده است. - . همان -
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ یُونُسَ مِثْلَهُ (1).
**[ترجمه]تفسیر فرات: أنس بن مالک نقل کرده، روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در حالی که دستشان در دست امیرالمؤمنین علی بن أبیطالب - علیه السلام - بود، آمدند که در راه با مردی برخورد کردند و به او فرمودند: ای فلانی! به علی دشنام ندهید، که هر کس او را دشنام دهد، مرا دشنام داده و هر کس مرا دشنام دهد، خدا به او دشنام می دهد. ای فلانی! به خدا سوگند در آخرالزمان کسی به آنچه که از علی و فرزندان او برجای مانده است ایمان نمی آورد، مگر فرشته مقرب یا بنده ای که خداوند قلبش را برای ایمان امتحان کرده است. ای فلانی! فرزندان عبدالمطلب به بلای شدید و ناگواری و کشتار و آوارگی دچار می شوند؛ پس ای فلانی! خدا را خدا را درباره اصحاب و ذریه و ذمه من، خداوند روزی دارد که در آن داد مظلوم را از ظالم می ستاند. - . تفسیر فرات : 164 -
**[ترجمه]
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَلِیُّ بْنُ حُمْدُونٍ عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ عَنْ فَرَجٍ عَنْ مَسْعَدَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: أَتَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ وَ یَدُهُ فِی یَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ لَقِیَهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ یَا فُلَانُ لَا تَسُبُّوا عَلِیّاً فَإِنَّ مَنْ سَبَّهُ فَقَدْ سَبَّنِی وَ مَنْ سَبَّنِی سَبَّهُ اللَّهُ وَ اللَّهِ یَا فُلَانُ إِنَّهُ لَا یُؤْمِنُ بِمَا یَکُونُ مِنْ عَلِیٍّ وَ وُلْدِ عَلِیٍّ فِی آخِرِ الزَّمَانِ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ عَبْدٌ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ یَا فُلَانُ إِنَّهُ سَیُصِیبُ وُلْدَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بَلَاءٌ شَدِیدٌ وَ أُثْرَةٌ وَ قَتْلٌ وَ تَشْرِیدٌ فَاللَّهَ اللَّهَ یَا فُلَانُ فِی أَصْحَابِی وَ ذُرِّیَّتِی وَ ذِمَّتِی فَإِنَّ لِلَّهِ یَوْماً یَنْتَصِفُ فِیهِ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ (2).
ص: 78
**[ترجمه]تفسیر فرات: زید مردی که شش یا هفت تن از صحابه پیامبر - صلی الله علیه و آله - را درک کرده بود نقل کرده، زمانی که آیه: «إذا جاءَ نَصرُ الله و الفتح»{چون یاری خدا و پیروزی فرا رسد} - . [2]
نصر / 1 - نازل شد، پیامبر -صلی الله علیه و آله - فرمودند: ای علی! ای فاطمه! یاری خدا و پیروزی فرا رسید و می ببینم که مردم دسته دسته در دین خدا در می آیند، پس به ستایش پروردگارم نیایش میکنم و از او آمرزش می خواهم، که وی همواره توبه پذیر است، ای علی! همانا خداوند در فتنه ای که پس از من رخ می دهد، جهاد را بر مومنان مقدر نموده است. علی بن أبیطالب - علیه السلام - فرمودند: ای رسول خدا! چگونه با مومنانی که در آزمایش خود می گویند ما ایمان داریم، جهاد کنیم؟ پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: وقتی آنها در مورد دین به نظر خود عمل کنند، باید با بدعت هایی که در دین رخ می دهد جهاد کرد؛ زیرا در دین تفسیر به رأی در دین جایی ندارد و امر و نهی دین از جانب خداست.
امیرالمؤمنین علی بن أبیطالب - علیه السلام - فرمود: ای رسول خدا! شما زمانی که در جنگ احد شهادت از من سلب شد و عدهای از مومنان به شهادت رسیدند، به من فرمودید: شهادت به دنبال توست. پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: صبرت چطور است هنگامی که این [دستشان را بر ریش ایشان گذاشتند] از [خون] این [دستشان را بر سر ایشان گذاشتند] خضاب شود؟ سپس امیرالمؤمنین فرمودند: ای رسول خدا! آن زمان نوبه صبر نیست، نوبه بشارت روز قیامت است. پیامبر فرمودند: ای علی! خود را برای دادخواهی آماده کن که تو در روز قیامت در مقابل قومت دادخواهی می کنی. - . تفسیر فرات :232 و مانند این روایت در کنز الفوائد کراجی220 موجود است. -
**[ترجمه]
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْخَزَّازِ الْهَمْدَانِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ زَیْدٍ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ قَدْ أَدْرَکَ سِتَّةً أَوْ سَبْعَةً مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالُوا لَمَّا نَزَلَتْ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ یَا فَاطِمَةُ قَدْ جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ وَ رَأَیْتُ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْواجاً فَأُسَبِّحُ رَبِّی بِحَمْدِهِ وَ أَسْتَغْفِرُ رَبِّی إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ قَضَی الْجِهَادَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ فِی الْفِتْنَةِ مِنْ بَعْدِی فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَیْفَ نُجَاهِدُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَقُولُونَ فِی فِتْنَتِهِمْ آمَنَّا قَالَ یُجَاهِدُونَ عَلَی الْإِحْدَاثِ فِی الدِّینِ (1) إِذَا عَمِلُوا بِالرَّأْیِ فِی الدِّینِ وَ لَا رَأْیَ فِی الدِّینِ
ص: 79
إِنَّمَا الدِّینُ مِنَ الرَّبِّ أَمْرُهُ وَ نَهْیُهُ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ قَدْ قُلْتَ لِی حِینَ خُزِلَتْ عَنِّی الشَّهَادَةُ وَ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ أُحُدٍ الشَّهَادَةُ مِنْ وَرَائِکَ قَالَ فَکَیْفَ صَبْرُکَ إِذَا خُضِبَتْ هَذِهِ مِنْ هَذَا وَ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ وَ لِحْیَتِهِ ثُمَّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ حِینَئِذٍ هُوَ مِنْ مَوَاطِنِ الصَّبْرِ وَ لَکِنْ مِنْ مَوَاطِنِ الْبُشْرَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ یَا عَلِیُّ أَعِدَّ خُصُومَتَکَ فَإِنَّکَ مُخَاصِمٌ قَوْمَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (1).
**[ترجمه]خُزلت، به صورت مجهول بوده و یعنی قطع شد .
**[ترجمه]
خزلت علی المجهول أی قطعت.
**[ترجمه]أمالی طوسی: جابر از امام باقر علیه السلام نقل کرده، امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: یک روز که أمّ أیمن شیر و خامه و خرما برایمان آورده بود، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به دیدن ما آمد و ما آنها را جلوی ایشان آوردیم و ایشان از آن میل کردند. سپس برخاستند و به گوشه اتاق رفتند و چند رکعت نماز به جا آوردند و در سجده پایانیاشان به شدت گریست. هیچکدام از ما به رسم ادب چیزی از ایشان نپرسیدیم. حسین - علیه السلام - برخاست و در دامن ایشان نشست و عرض کرد: ای پدر جان! وقتی وارد خانه ما شدید، آنقدر خوشحال شدیم که تاکنون چنان خوشحال نشده بودیم، ولی بعد که گریه کردید ما غمگین شدیم؛ چرا گریه کردید؟ ایشان فرمودند: ای پسرم! همین چند لحظه پیش جبرئیل پیش من آمد و به من خبر داد که شما کشته میشوید و هر یک در جایی متفاوت از دیگری بر زمین میافتید. حسین - علیه السلام - عرض کرد: ای پدر جان! با وجود اینکه قبرهای ما در جاهای مختلفی خواهد بود، اگر کسی که به زیارت ما بیاید، چه چیزی نصیبش میشود؟ پیامبر فرمودند: ای پسرم! گروهی از امتم هستند که شما را زیارت میکنند و از زیارت شما برکت می جویند، و بر من است که در روز قیامت پیش آنها بروم و آنها را از هراسهای روز قیامت، که به سبب گناهانشان مبتلای به آن شدهاند، خلاص کنم و خداوند آنها را در بهشت ساکن میکند. - . أمالی الطوسی 2 : 280 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَبَشِیٍّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ
ص: 80
الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام زَارَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَهْدَتْ لَنَا أُمُّ أَیْمَنَ لَبَناً وَ زَبَداً وَ تَمْراً فَقَدَّمْنَاهُ فَأَکَلَ مِنْهُ ثُمَّ قَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله زَاوِیَةَ الْبَیْتِ وَ صَلَّی رَکَعَاتٍ فَلَمَّا أَنْ کَانَ فِی آخِرِ سُجُودِهِ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً فَلَمْ یَسْأَلْهُ أَحَدٌ مِنَّا إِجْلَالًا لَهُ فَقَامَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَقَعَدَ فِی حَجْرِهِ وَ قَالَ لَهُ یَا أَبَهْ لَقَدْ دَخَلْتَ بَیْتَنَا فَمَا سُرِرْنَا بِشَیْ ءٍ کَسُرُورِنَا بِذَلِکَ ثُمَّ بَکَیْتَ بُکَاءً غَمَّنَا فَلِمَ بَکَیْتَ فَقَالَ بُنَیَّ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ آنِفاً فَأَخْبَرَنِی أَنَّکُمْ قَتْلَی وَ أَنَّ مَصَارِعَکُمْ شَتَّی فَقَالَ یَا أَبَهْ فَمَا لِمَنْ یَزُورُ قُبُورَنَا عَلَی تَشَتُّتِهَا فَقَالَ یَا بُنَیَّ أُولَئِکَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی یَزُورُونَکُمْ یَلْتَمِسُونَ بِذَلِکَ الْبَرَکَةَ وَ حَقِیقٌ عَلَیَّ أَنْ آتِیَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی أُخَلِّصَهُمْ مِنْ أَهْوَالِ السَّاعَةِ مِنْ ذُنُوبِهِمْ وَ یُسْکِنَهُمُ اللَّهُ الْجَنَّةَ (1).
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: عیسی بن داود نجار از امام موسی بن جعفر و ایشان از پدرشان - علیهما السلام - نقل کردهاند که: رسول خدا - صلی الله علیه و آله – امیرالمؤمنین علی بن أبیطالب علیه السلام و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - را در اتاقی جمع کردند و در را بستند و فرمودند: ای اهل بیت من و ای اهل خدا! همانا خداوند عزّ و جلّ بر شما درود می فرستد و این جبرئیل است به همراه شما در این اتاق حضور دارد و می گوید: خداوند عزّ و جلّ میفرماید: من دشمنان شما را به عنوان آزمایشی برای شما قرار دادم؛ چه می گویید؟ فرمودند: ای رسول خدا! ما در برابر امر خدا و تقدیرش بر ما صبر میکنیم تا این که به پیشگاه خداوند عزّ و جلّ برسیم و پاداش فراوانش را به صورت کامل بگیریم؛ ما از خداوند شنیده ایم که او همه خوبیها را به صابران وعده داده است. رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - گریستند، طوری که صدای ناله ایشان از بیرون اتاق شنیده شد، در این هنگام این آیه نازل شد: «وَ جَعَلْنا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ وَ کانَ رَبُّکَ بَصِیراً»{و برخی از شما را برای برخی دیگر [وسیله] آزمایش قرار دادیم. آیا شکیبایی می کنید؟ و پروردگار تو همواره بیناست} - . فرقان / 20 - که آنان صبر خواهند ورزید، یعنی آنها همانطور که خودشان صلوات الله علیهم گفتند، صبر خواهند ورزید. - . کنز الفوائد ، این حدیث را میتوانید در تفسیر عیاشی 1 : 197 نیز ببینید. -
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْعَلَوِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ دَاوُدَ النَّجَّارِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: جَمَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهم السلام وَ أَغْلَقَ عَلَیْهِمُ الْبَابَ وَ قَالَ یَا أَهْلِی وَ یَا أَهْلَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقْرَأُ عَلَیْکُمُ السَّلَامَ وَ هَذَا جَبْرَئِیلُ مَعَکُمْ فِی الْبَیْتِ وَ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ إِنِّی قَدْ جَعَلْتُ عَدُوَّکُمْ لَکُمْ فِتْنَةً فَمَا تَقُولُونَ قَالُوا نَصْبِرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ مَا نَزَلَ مِنْ قَضَائِهِ حَتَّی نَقْدَمَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَسْتَکْمِلَ جَزِیلَ ثَوَابِهِ فَقَدْ سَمِعْنَاهُ یَعِدُ الصَّابِرِینَ الْخَیْرَ کُلَّهُ فَبَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی سُمِعَ نَحِیبُهُ مِنْ خَارِجِ الْبَیْتِ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ جَعَلْنا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ وَ کانَ رَبُّکَ بَصِیراً أَنَّهُمْ سَیَصْبِرُونَ أَیْ سَیَصْبِرُونَ کَمَا قَالُوا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (2).
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: عمرو ثابت نقل کرده، به امام باقر - علیه السلام - عرض کردم: این سخن خداوند عزّ و جلّ به پیامبرش که: «لیس لکَ مِنَ الأمرِ شیءٌ»{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست} - . آل عمران / 128 - را برایم تفسیر نمایید؛ ایشان فرمودند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سخت مشتاق بودند که پس از ایشان علی بن أبیطالب - علیه السلام - پیشوای مردم باشد، ولی نزد خداوند چیزی غیر از این بود، که این آیه خواست خداوند عزّ و جلّ را بیان کرد: «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ»{الف، لام، میم * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟ * و به یقین، کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد}. - . عنکبوت / 1 - 3 - و رسول خدا نیز - صلی الله علیه و آله - به امر خداوند عزّ و جلّ رضایت داد. - . کنز الفوائد و تفسیر العیاشی 1: 197 -
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ إِدْرِیسَ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ
ص: 81
فَسِّرْ لِی قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ (1) فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ حَرِیصاً عَلَی أَنْ یَکُونَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنْ بَعْدِهِ عَلَی النَّاسِ وَ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ خِلَافُ ذَلِکَ فَقَالَ وَ عَنَی بِذَلِکَ قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ قَالَ فَرَضِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (2).43- کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ، لِلْحَسَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الدُّرِّ الْمُنْتَقَی فِی مَنَاقِبِ أَهْلِ التُّقَی یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً إِذْ أَقْبَلَ الْحَسَنُ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ یَا بُنَیَّ فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ عَلَی فَخِذِهِ الْیُمْنَی ثُمَّ أَقْبَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ یَا بُنَیَّ فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ عَلَی فَخِذِهِ الْیُسْرَی ثُمَّ أَقْبَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ یَا بُنَیَّةِ فَمَا زَالَ یُدْنِیهَا حَتَّی أَجْلَسَهَا بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ یَا أَخِی فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ إِلَی جَنْبِهِ الْأَیْمَنِ فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا تَرَی وَاحِداً مِنْ هَؤُلَاءِ إِلَّا بَکَیْتَ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ لَوْ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ الْمُقَرَّبِینَ وَ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْمُرْسَلِینَ اجْتَمَعُوا عَلَی بُغْضِهِ وَ لَنْ یَفْعَلُوا لَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ بِالنَّارِ (3) قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلْ یُبْغِضُهُ أَحَدٌ فَقَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ نَعَمْ قَوْمٌ یَذْکُرُونَ أَنَّهُمْ مِنْ أُمَّتِی لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُمْ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ بُغْضِهِمْ لَهُ تَفْضِیلَ مَنْ هُوَ دُونَهُ عَلَیْهِ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا خَلَقَ اللَّهُ
ص: 82
نَبِیّاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنِّی وَ مَا خَلَقَ وَصِیّاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْ وَصِیِّی عَلِیٍّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَلَمْ أَزَلْ لَهُ کَمَا أَمَرَنِی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصَّانِی بِمَوَدَّتِهِ وَ أَنَّهُ لَأَکْبَرُ عَمَلٍ عِنْدَهُ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ ثُمَّ قَضَی مِنَ الزَّمَانِ وَ حَضَرَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْوَفَاةُ فَحَضَرْتُهُ فَقُلْتُ لَهُ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ دَنَا أَجَلُکَ فَمَا تَأْمُرُنِی فَقَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ خَالِفْ مَنْ خَالَفَ عَلِیّاً وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَیْهِ ظَهِیراً وَ لَا وَلِیّاً قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَلِمَ لَا تَأْمُرُ النَّاسَ بِتَرْکِ مُخَالَفَتِهِ قَالَ فَبَکَی صلی الله علیه و آله حَتَّی أُغْمِیَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ سَبَقَ الْکِتَابُ فِیهِمْ وَ عِلْمُ رَبِّی وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَا یَخْرُجُ أَحَدٌ مِمَّنْ خَالَفَهُ وَ أَنْکَرَ حَقَّهُ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یُغَیِّرَ اللَّهُ مَا بِهِ مِنْ نِعْمَةٍ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنْ أَرَدْتَ وَجْهَ اللَّهِ وَ لِقَاءَهُ وَ هُوَ عَنْکَ رَاضٍ فَاسْلُکْ طَرِیقَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ مِلْ مَعَهُ حَیْثُ مَا مَالَ وَ ارْضَ بِهِ إِمَاماً وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ وَالِ مَنْ وَالاهُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ احْذَرْ أَنْ یَدْخُلَکَ شَکٌّ فِیهِ فَإِنَّ الشَّکَّ فِی عَلِیٍّ کُفْرٌ (1).
أَقُولُ وَجَدْتُ مَنْقُولًا مِنْ خَطِّ شَیْخِنَا الشَّهِیدِ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ رَوَی الدَّارَقُطْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ الْقَاضِی الرَّازِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی حَرْبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِ
ص: 83
بْنِ أُسَامَةَ مِنْ وُلْدِ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ هِنْدٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنْ خَدِیجَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ أَعْطَانِی فِی عَلِیٍّ خِصَالًا تِسْعاً ثَلَاثاً فِی الدُّنْیَا وَ ثَلَاثاً فِی الْآخِرَةِ وَ ثَلَاثاً اثْنَتَانِ أَنَا مِنْهُمَا آمِنٌ وَ وَاحِدَةٌ أَنَا مِنْهَا وَجِلٌ قَالَتْ خَدِیجَةُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَخْبِرْنِی بِهَذِهِ التِّسْعَةِ مَا هِیَ قَالَ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمَّا الثَّلَاثُ الَّتِی فِی الدُّنْیَا یَقْضِی دَیْنِی وَ یُنْجِزُ مَوْعِدِی وَ یَسْتُرُ عَوْرَتِی وَ أَمَّا الثَّلَاثُ الَّتِی فِی الْآخِرَةِ فَمُتَّکَئِی یَوْمَ تَحِلُّ شَفَاعَتِی وَ الْقَائِمُ عَلَی حَوْضِی وَ قَائِدُ أُمَّتِی إِلَی الْجَنَّةِ وَ أَمَّا الِاثْنَتَانِ الَّتِی أَنَا مِنْهُمَا آمِنٌ فَلَا یَرْجِعُ ضَالًّا بَعْدَ هُدًی وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی یُعْطِیَنِی رَبِّی فِیهِ الَّذِی وَعَدَنِی وَ أَمَّا الْوَاحِدَةُ الَّتِی أَنَا مِنْهَا وَجِلٌ فَمَا یَصْنَعُ بِهِ قُرَیْشٌ بَعْدِی (1).
ص: 84
**[ترجمه]کتاب المحتضر: در کتاب الدّر المنتقی فی مناقب أهل التقی به نقل از ابن عباس آمده که، روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشسته بودند که امام حسن - علیه السلام - آمد؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: بیا نزدیک ای پسرم! ایشان را به خود نزدیک نمودند و روی پای راستشان نشاندند .
سپس حسین - علیه السلام – آمد؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: بیا نزدیک ای پسرم! ایشان را به خود نزدیک نمودند و روی پای چپشان نشاندند. سپس فاطمه علیها السلام آمدند؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: بیا نزدیک ای دخترم! ایشان را به خود نزدیک نمودند و رو به روی خود نشاندند. بعد امیرالمؤمنین علی بن آبیطالب - علیه السلام - آمدند؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: بیا نزدیک ای برادرم! ایشان را به خود نزدیک نمودند و در جانب راست خود نشاندند.
اصحاب به ایشان گفتند: ای رسول خدا! چرا هر کدام از ایشان را دیدید، گریه کردید؟ پیامبر فرمودند: ای ابن عباس! اگر فرشتگان مقرب و پیامبران و رسولان خدا بر دشمنی او متفق شوند، حتی اگر هرگز با او دشمنی هم نورزند، خداوند با آتش جهنم آنها را عذاب می کند. عرض کردم: ای رسول خدا! آیا کسی هم با او دشمنی می ورزد؟ فرمودند: آری ای ابن عباس؛ قومی که در ظاهر از امت من هستند، ولی خداون برایشان بهره ای از اسلام قرار نداده است. ای ابن عباس از نشانه های بغض آنها بر او این است که شخص پایینتر از او را بر وی ترجیح می دهند، سوگند به خدایی که مرا به پیامبری مبعوث کرد، خداوند هیچ پیامبری را گرامیتر از من نزد خودش خلق نکرده است و هیچ جانشینی را گرامیتر از وصی من علی نزد خودش خلق نکرده است. ابن عباس می گوید: همواره با علی علیه السلام چنان بودم که پیامبر - صلی الله علیه و آله - مرا به آن امر کرده بود و مرا به مودت او، که نزد ایشان برترین عمل به شمار می رفت، سفارش کرده بود.
ابن عباس نقل کرده، روزگاری گذشت و وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سر رسید؛ نزد ایشان رفتم و عرض کردم: پدر و مادرم فدایتان شوند، اکنون که اجل شما نزدیک شده، چه دستوری به من فرمایید؟ فرمودند: ای ابن عباس! با مخالفان علی مخالفت بورز و پشتیبان آنها نباش و آنها را دوست خود مگیر. عرض کردم: ای رسول خدا! چرا مردم را به ترک مخالفان علی علیه السلام امر نمی کنید؟ ایشان - صلی الله علیه و آله - گریستند و از هوش رفتند. سپس فرمودند: ای ابن عباس! تقدیر و علم پروردگارم در مورد آنها پیشی جسته است. سوگند به کسی که مرا به حق به پیامبری مبعوث کرد، هر یک از مخالفان او و آنها که حق او را انکار کردهاند از دنیا بروند، خداوند هر نعمتی که دارند را دگرگون میسازد. ای ابن عباس! اگر وجه خدا و لقای او را می خواهی و به دنبال رضایت خدا هستی، در راه علی بن أبیطالب گام بگذار و به جانبی که روی آورد، روی آر و به امامت او راضی باش و با دشمنان او دشمنی بورز و با دوستان او دوستی کن. ای ابن عباس! مراقب باش که در مورد او شکی بر دلت نیفتد؛ زیرا شک در باره علی کفر است.
میگویم: نقل به خط استاد شهیدمان - قدس الله روحه - یافتم که ابن عباس از زبان خدیجه - رضی الله عنها - نقل کرده، از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می فرمودند: خداوند در مورد علی، نُه خصلت بر من بخشیده است که سه تای آن در این دنیا و سه تای آن در آخرت است و از آن سه تای دیگر، من از دو تای آن ایمن هستم و از یکی در هراس و ترس. خدیجه گفت: پدر و مادرم فدایتان شوند، به من بگویید آن نُه خصلت چه چیزهایی هستند؛ پیامبر - صلی الله علیه و آله - به او فرمودند: اما آن سه خصلتی که در دنیا به من داده شده است: او قرض مرا پرداخت میکند، وعده مرا انجام میدهد و کارهای مرا تمام میکند. و اما آن سه خصلتی که در آخرت است: او در روزی که شفاعت من شامل بعضی میشود، تکیهگاه من است، بر حوض من میایستد و پیشرو امتم به سوی بهشت است. و دو تایی که از آن ایمن هستم: اینکه پس از هدایت، به گمراهی برنمیگردد و اینکه پیش از آنکه پروردگارم چیزی را که در مورد او به من وعده داده را بر من عطا کند، نمیمیرد. اما آن یکی که از آن در هراسم: کارهایی است که قریش پس از من با او میکنند .
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَرِیرِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کُنْتُ دَخَلْتُ مَعَ أَبِی الْکَعْبَةَ فَصَلَّی عَلَی الرُّخَامَةِ الْحَمْرَاءِ بَیْنَ الْعَمُودَیْنِ فَقَالَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ تَعَاقَدَ الْقَوْمُ إِنْ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ لَا یَرُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ فِی أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ أَبَداً قَالَ قُلْتُ وَ مَنْ کَانَ قَالَ الْأَوَّلُ وَ الثَّانِی وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ سَالِمُ بْنُ الْحَبِیبَةِ (1).
**[ترجمه]کافی: حارث بن حصیره اسدی نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - فرمودند: با پدرم به کعبه رفته بودم؛ ایشان بر سنگ مرمر سرخی که بین دو ستون نماز گزارد و بعد فرمود: در اینجا بود که قوم عهد بستند که اگر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هرگز امر حکومت را به یکی از اهل بیت وی برنگردانند. گفتم: آنان چه کسانی بودند؟ فرمود: اولی و دومی و ابوعبیده بن جراح و سالم بن حبیبه. - . کافی 4 : 545 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ وَ بَکْرِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ قَالا حَدَّثَنَا سُلَیْمَانُ بْنُ خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ قَالَ الثَّانِی قَوْلُهُ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ قَالَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ أَبُو فُلَانٍ أَمِینُهُمْ حِینَ اجْتَمَعُوا وَ دَخَلُوا الْکَعْبَةَ فَکَتَبُوا بَیْنَهُمْ کِتَاباً إِنْ مَاتَ مُحَمَّدٌ أَنْ لَا یَرْجِعَ الْأَمْرُ فِیهِمْ أَبَداً (2).
ص: 85
**[ترجمه]تفسیر علی بن إبراهیم: سلیمان بن خالد نقل کرده، از امام باقر علیه – السلام - در مورد آیه: «إنما النجوی من الشیطان» {چنان نجوایی صرفاً از [القائات] شیطان است} - . مجادله / 10 - پرسیدم؛
ایشان فرمودند: منظور دومی است و در آیه «مَا یَکُونُ مِن نَّجْوَی ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ»{هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آنهاست}، - . مجادله / 7 -
منظور فلانی و فلانی و امین آنان ابوفلان است؛ آن زمانی که جمع شدند و وارد کعبه شدند و نوشتهای بین خود نگاشتند که اگر محمد فوت کرد، هرگز حکومت به خاندان او بازنگردد - . تفسیر القمی : 669 - .
**[ترجمه]
أبو فلان أبو عبیدة.
**[ترجمه]منظور از فلان و فلان، ابوبکر و عمر و مقصود از ابوفلان، ابوعبیده است .
**[ترجمه]
عَفَّانَ آوَی إِلَیْهِ عَمَّهُ الْحَکَمَ بْنَ الْعَاصِ وَ وَلَدَهُ مَرْوَانَ وَ الْحَارِثَ بْنَ الْحَکَمِ وَ وَجَّهَ عُمَّالَهُ فِی الْأَمْصَارِ وَ کَانَ فِیمَنْ وَجَّهَ عُمَرُ بْنُ سُفْیَانَ بْنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ أَبِی الْعَاصِ بْنِ أُمَیَّةَ إِلَی مُشْکَانَ وَ الْحَارِثُ بْنُ الْحَکَمِ إِلَی الْمَدَائِنِ فَأَقَامَ فِیهَا مُدَّةً یَتَعَسَّفُ أَهْلَهَا وَ یُسِی ءُ مُعَامَلَتَهُمْ فَوَفَدَ مِنْهُمْ إِلَی عُثْمَانَ وَفْدٌ شَکَوْا إِلَیْهِ وَ أَعْلَمُوهُ بِسُوءِ مَا یُعَامِلُهُمْ بِهِ وَ أَغْلَظُوا عَلَیْهِ فِی الْقَوْلِ فَوَلَّی حُذَیْفَةَ بْنَ الْیَمَانِ عَلَیْهِمْ وَ ذَلِکَ فِی آخِرِ أَیَّامِهِ فَلَمْ یَنْصَرِفْ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ مِنَ الْمَدَائِنِ إِلَی أَنْ قُتِلَ عُثْمَانُ وَ اسْتُخْلِفَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَأَقَامَ حُذَیْفَةَ عَلَیْهَا وَ کَتَبَ إِلَیْهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ سَلَامٌ عَلَیْکَ فَإِنِّی وَلَّیْتُکَ مَا کُنْتَ تَلِیهِ لِمَنْ کَانَ قَبْلُ مِنْ حَرْفِ الْمَدَائِنِ وَ قَدْ جَعَلْتُ إِلَیْکَ أَعْمَالَ الْخَرَاجِ وَ الرُّسْتَاقِ وَ جِبَایَةَ أَهْلِ الذِّمَّةِ فَاجْمَعْ إِلَیْکَ ثِقَاتِکَ وَ مَنْ أَحْبَبْتَ مِمَّنْ تَرْضَی دِینَهُ وَ أَمَانَتَهُ وَ
ص: 87
اسْتَعِنْ بِهِمْ عَلَی أَعْمَالِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ أَعَزُّ لَکَ وَ لِوَلِیِّکَ وَ أَکْبَتُ لِعَدُوِّکَ وَ إِنِّی آمُرُکَ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ فَاحْذَرْ عِقَابَهُ فِی الْمَغِیبِ وَ الْمَشْهَدِ وَ أَتَقَدَّمُ إِلَیْکَ بِالْإِحْسَانِ إِلَی الْمُحْسِنِ وَ الشِّدَّةِ عَلَی الْمُعَانِدِ وَ آمُرُکَ بِالرِّفْقِ فِی أُمُورِکَ وَ اللِّینِ وَ الْعَدْلِ فِی رَعِیَّتِکَ فَإِنَّکَ مَسْئُولٌ عَنْ ذَلِکَ وَ إِنْصَافِ الْمَظْلُومِ وَ الْعَفْوِ عَنِ النَّاسِ وَ حُسْنِ السِّیرَةِ مَا اسْتَطَعْتَ فَاللَّهُ یَجْزِی الْمُحْسِنِینَ وَ آمُرُکَ أَنْ تَجْبِیَ خَرَاجَ الْأَرَضِینَ عَلَی الْحَقِّ وَ النَّصَفَةِ وَ لَا تَتَجَاوَزْ مَا تَقَدَّمْتُ بِهِ إِلَیْکَ وَ لَا تَدَعْ مِنْهُ شَیْئاً وَ لَا تَبْتَدِعْ فِیهِ أَمْراً ثُمَّ اقْسِمْهُ بَیْنَ أَهْلِهِ بِالسَّوِیَّةِ وَ الْعَدْلِ وَ اخْفِضْ لِرَعِیَّتِکَ جَنَاحَکَ وَ وَاسِ بَیْنَهُمْ فِی مَجْلِسِکَ وَ لْیَکُنِ الْقَرِیبُ وَ الْبَعِیدُ عِنْدَکَ فِی الْحَقِّ سَوَاءً وَ احْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ أَقِمْ فِیهِمْ بِالْقِسْطِ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی وَ لَا تَخَفْ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ فَ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ وَ قَدْ وَجَّهْتُ إِلَیْکَ کِتَاباً لِتَقْرَأَهُ عَلَی أَهْلِ مَمْلَکَتِکَ لِیَعْلَمُوا رَأْیَنَا فِیهِمْ وَ فِی جَمِیعِ الْمُسْلِمِینَ فَأَحْضِرْهُمْ وَ اقْرَأْ عَلَیْهِمْ وَ خُذِ الْبَیْعَةَ لَنَا عَلَی الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ مِنْهُمْ إِنِ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمَّا وَصَلَ عَهْدُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی حُذَیْفَةَ جَمَعَ النَّاسَ فَصَلَّی بِهِمْ ثُمَّ أَمَرَ بِالْکِتَابِ فَقُرِئَ عَلَیْهِمْ وَ هُوَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مَنْ بَلَغَهُ کِتَابِی هَذَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکُمُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فَأَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی اخْتَارَ الْإِسْلَامَ دِیناً لِنَفْسِهِ وَ مَلَائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ إِحْکَاماً لِصُنْعِهِ وَ حُسْنِ تَدْبِیرِهِ وَ نَظَراً مِنْهُ لِعِبَادِهِ وَ خَصَّ مِنْهُ مَنْ أَحَبَّ مِنْ خَلْقِهِ فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَعَلَّمَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ إِکْرَاماً وَ تَفَضُّلًا لِهَذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَدَّبَهُمْ لِکَیْ یَهْتَدُوا وَ جَمَعَهُمْ لِئَلَّا یَتَفَرَّقُوا وَ فَقَّهَهُمْ لِئَلَّا یَجُورُوا فَلَمَّا قَضَی مَا کَانَ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ مَضَی إِلَی رَحْمَةِ رَبِّهِ حَمِیداً مَحْمُوداً ثُمَّ إِنَّ بَعْضَ الْمُسْلِمِینَ أَقَامُوا بَعْدَهُ رَجُلَیْنِ رَضُوا بِهَدْیِهِمَا وَ سِیرَتِهِمَا قَامَا
ص: 88
مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ تَوَفَّاهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ وَلَّوْا بَعْدَهُمَا الثَّالِثَ فَأَحْدَثَ أَحْدَاثاً وَ وَجَدَتِ الْأُمَّةُ عَلَیْهِ فِعَالًا فَاتَّفَقُوا عَلَیْهِ ثُمَّ نَقَمُوا مِنْهُ فَغَیَّرُوا ثُمَّ جَاءُونِی کَتَتَابُعِ الْخَیْلِ فَبَایَعُونِی فَأَنَا أَسْتَهْدِی اللَّهَ بِهُدَاهُ وَ أَسْتَعِینُهُ عَلَی التَّقْوَی أَلَا وَ إِنَّ لَکُمْ عَلَیْنَا الْعَمَلَ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ وَ الْقِیَامَ بِحَقِّهِ وَ إِحْیَاءَ سُنَّتِهِ وَ النُّصْحَ لَکُمْ بِالْمَغِیبِ وَ الْمَشْهَدِ وَ بِاللَّهِ نَسْتَعِینُ عَلَی ذَلِکَ وَ هُوَ حَسْبُنَا وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ وَ قَدْ وَلَّیْتُ أُمُورَکُمْ حُذَیْفَةَ بْنَ الْیَمَانِ وَ هُوَ مِمَّنْ أَرْتَضِی بهداه (بِهَدْیِهِ) وَ أَرْجُو صَلَاحَهُ وَ قَدْ أَمَرْتُهُ بِالْإِحْسَانِ إِلَی مُحْسِنِکُمْ وَ الشِّدَّةِ عَلَی مُرِیبِکُمْ وَ الرِّفْقِ بِجَمِیعِکُمْ أَسْأَلُ اللَّهَ لَنَا وَ لَکُمْ حُسْنَ الْخِیَرَةِ وَ الْإِحْسَانَ وَ رَحْمَتَهُ الْوَاسِعَةَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ قَالَ ثُمَّ إِنِ حُذَیْفَةَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَحْیَا الْحَقَّ وَ أَمَاتَ الْبَاطِلَ وَ جَاءَ بِالْعَدْلِ وَ أَدْحَضَ الْجَوْرَ وَ کَبَتَ الظَّالِمِینَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً حَقّاً وَ خَیْرُ مَنْ نَعْلَمُهُ بَعْدَ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ وَ أَحَقُّهُمْ بِالْأَمْرِ وَ أَقْرَبُهُمْ إِلَی الصِّدْقِ وَ أَرْشَدُهُمْ إِلَی الْعَدْلِ وَ أَهْدَاهُمْ سَبِیلًا وَ أَدْنَاهُمْ إِلَی اللَّهِ وَسِیلَةً وَ أَمَسَّهُمْ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَحِماً أَنِیبُوا إِلَی طَاعَةِ أَوَّلِ النَّاسِ سِلْماً وَ أَکْثَرِهِمْ عِلْماً وَ أَقْصَدِهِمْ طَرِیقاً وَ أَسْبَقِهِمْ إِیمَاناً وَ أَحْسَنِهِمْ یَقِیناً وَ أَکْثَرِهِمْ مَعْرُوفاً وَ أَقْدَمِهِمْ جِهَاداً وَ أَعَزِّهِمْ مَقَاماً أَخِی رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنِ عَمِّهِ وَ أَبِی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ زَوْجِ الزَّهْرَاءِ الْبَتُولِ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ فَقُومُوا أَیُّهَا النَّاسُ فَبَایِعُوا عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ لِلَّهِ فِی ذَلِکَ رِضًی وَ لَکُمْ مَقْنَعٌ وَ صَلَاحٌ وَ السَّلَامُ فَقَامَ النَّاسُ بِأَجْمَعِهِمْ فَبَایَعُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَحْسَنَ بَیْعَةٍ وَ أَجْمَعَهَا فَلَمَّا اسْتَتَمَّتِ الْبَیْعَةُ قَامَ إِلَیْهِ فَتًی مِنْ أَبْنَاءِ الْعَجَمِ وَ وُلَاةِ الْأَنْصَارِ لِمُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ بْنِ التَّیِّهَانِ أخو أبو (أَخِی) أَبِی الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ یُقَالُ لَهُ مُسْلِمٌ مُتَقَلِّداً سَیْفاً فَنَادَاهُ مِنْ أَقْصَی النَّاسِ أَیُّهَا الْأَمِیرُ إِنَّا سَمِعْنَاکَ تَقُولُ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَمِیرُ
ص: 89
الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً حَقّاً تَعْرِیضاً بِمَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْخُلَفَاءِ أَنَّهُمْ لَمْ یَکُونُوا أُمَرَاءَ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً فَعَرِّفْنَا ذَلِکَ أَیُّهَا الْأَمِیرُ رَحِمَکَ اللَّهُ وَ لَا تَکْتُمْنَا فَإِنَّکَ مِمَّنْ شَهِدَ وَ عَایَنَ وَ نَحْنُ مُقَلِّدُون ذَلِکَ أَعْنَاقَهُمْ وَ اللَّهُ شَاهِدٌ عَلَیْکُمْ فِیمَا تَأْتُونَ بِهِ مِنَ النَّصِیحَةِ لِأُمَّتِکُمْ وَ صِدْقِ الْخَبَرِ عَنْ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله فَقَالَ حُذَیْفَةُ أَیُّهَا الرَّجُلُ أَمَّا إِذَا سَأَلْتَ وَ فَحَصْتَ هَکَذَا فَاسْمَعْ وَ افْهَمْ مَا أُخْبِرُکَ بِهِ أَمَّا مَنْ تَقَدَّمَ مِنَ الْخُلَفَاءِ قَبْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِمَّنْ تَسَمَّی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُمْ تَسَمَّوْا بِذَلِکَ فَسَمَّاهُمُ النَّاسُ بِذَلِکَ وَ أَمَّا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام سَمَّاهُ بِهَذَا الِاسْمِ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی وَ شَهِدَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ سَلَامِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام لَهُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَانَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدْعُونَهُ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ الْفَتَی خَبِّرْنَا کَیْفَ کَانَ ذَلِکَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ قَالَ حُذَیْفَةُ إِنَّ النَّاسَ کَانُوا یَدْخُلُونَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبْلَ الْحِجَابِ إِذَا شَاءُوا فَنَهَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَدْخُلَ أَحَدٌ إِلَیْهِ وَ عِنْدَهُ دِحْیَةُ بْنُ خَلِیفَةَ الْکَلْبِیُّ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرَاسِلُ قیصرا (قَیْصَرَ) مَلِکَ الرُّومِ وَ بَنِی حَنِیفَةَ وَ مُلُوکَ بَنِی غَسَّانَ عَلَی یَدِهِ وَ کَانَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَهْبِطُ عَلَی صُورَتِهِ وَ لِذَلِکَ نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَدْخُلَ الْمُسْلِمُونَ عَلَیْهِ إِذَا کَانَ عِنْدَهُ دِحْیَةُ قَالَ حُذَیْفَةُ وَ إِنِّی أَقْبَلْتُ یَوْماً لِبَعْضِ أُمُورِی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُهَجِّراً رَجَاءَ أَنْ أَلْقَاهُ خَالِیاً فَلَمَّا صِرْتُ بِالْبَابِ فَإِذَا أَنَا بِالشَّمْلَةِ قَدْ سُدِلَتْ عَلَی الْبَابِ فَرَفَعْتُهَا وَ هَمَمْتُ بِالدُّخُولِ وَ کَذَلِکَ کُنَّا نَصْنَعُ فَإِذَا أَنَا بِدِحْیَةَ قَاعِدٌ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ النَّبِیُّ نَائِمٌ وَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِ دِحْیَةَ فَلَمَّا رَأَیْتُهُ انْصَرَفْتُ فَلَقِیَنِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ فَقَالَ یَا ابْنَ الْیَمَانِ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قُلْتُ مِنْ عِنْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَ مَا ذَا صَنَعْتَ عِنْدَهُ قُلْتُ أَرَدْتُ الدُّخُولَ عَلَیْهِ فِی کَذَا وَ کَذَا فَذَکَرْتُ الْأَمْرَ الَّذِی جِئْتُ لَهُ فَلَمْ یَتَهَیَّأْ لِی ذَلِکَ قَالَ وَ لِمَ قُلْتُ کَانَ عِنْدَهُ دِحْیَةُ الْکَلْبِیُّ وَ سَأَلْتُ عَلِیّاً علیه السلام مَعُونَتِی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ قَالَ فَارْجِعْ مَعِی فَرَجَعْتُ مَعَهُ
ص: 90
فَلَمَّا صِرْنَا إِلَی بَابِ بالدار (الدَّارِ) جَلَسْتُ بِالْبَابِ وَ رَفَعَ عَلِیٌّ الشَّمْلَةَ وَ دَخَلَهُ وَ سَلَّمَ فَسَمِعْتُ دِحْیَةَ یَقُولُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ ثُمَّ قَالَ اجْلِسْ فَخُذْ رَأْسَ أَخِیکَ وَ ابْنِ عَمِّکِ مِنْ حَجْرِی فَأَنْتَ أَوْلَی النَّاسِ بِهِ فَجَلَسَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَخَذَ رَأْسَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَهُ فِی حَجْرِهِ وَ خَرَجَ دِحْیَةُ مِنَ الْبَیْتِ فَقَالَ عَلِیٌّ ادْخُلْ یَا حُذَیْفَةُ فَدَخَلْتُ وَ جَلَسْتُ فَمَا کَانَ بِأَسْرَعَ أَنِ انْتَبَهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَضَحِکَ فِی وَجْهِ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ مِنْ حَجْرِ مَنْ أَخَذْتَ رَأْسِی فَقَالَ مِنْ حَجْرِ دِحْیَةَ الْکَلْبِیِّ فَقَالَ ذَلِکَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَمَا قُلْتَ لَهُ حِینَ دَخَلْتَ وَ مَا قَالَ لَکَ قَالَ دَخَلْتُ فَسَلَّمْتُ فَقَالَ لِی وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ سَلَّمَتْ عَلَیْکَ مَلَائِکَةُ اللَّهِ وَ سُکَّانُ سَمَاوَاتِهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُسَلِّمَ عَلَیْکَ أَهْلُ الْأَرْضِ یَا عَلِیُّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَعَلَ ذَلِکَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی وَ قَدْ أُوحِیَ إِلَیَّ عَنْ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَبْلِ دُخُولِکَ أَنْ أَفْرِضَ ذَلِکَ عَلَی النَّاسِ وَ أَنَا فَاعِلٌ ذَلِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی نَاحِیَةِ فَدَکَ فِی حَاجَةٍ فَلَبِثْتُ أَیَّاماً فَقَدِمْتُ فَوَجَدْتُ النَّاسَ یَتَحَدَّثُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُسَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَاهُ بِذَلِکَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقُلْتُ صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا قَدْ سَمِعْتُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام یُسَلِّمُ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ حَدَّثْتُهُمُ الْحَدِیثَ فَسَمِعَنِی عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ أَنَا أُحَدِّثُ النَّاسَ فِی الْمَسْجِدِ فَقَالَ لِی أَنْتَ رَأَیْتَ جَبْرَئِیلَ وَ سَمِعْتَهُ اتَّقِ الْقَوْلَ فَقَدْ قُلْتَ قَوْلًا عَظِیماً أَوْ قَدْ خُولِطَ بِکَ فَقُلْتُ نَعَمْ أَنَا سَمِعْتُ ذَلِکَ وَ رَأَیْتُهُ فَأَرْغَمَ اللَّهُ أَنْفَ مَنْ رَغِمَ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتَ وَ سَمِعْتَ عَجَباً قَالَ حُذَیْفَةُ وَ سَمِعَنِی بُرَیْدَةُ بْنُ الْحَصِیبِ الْأَسْلَمِیُّ (1) وَ أَنَا أُحَدِّثُ بِبَعْضِ
ص: 91
مَا رَأَیْتُ وَ سَمِعْتُ فَقَالَ لِی وَ اللَّهِ یَا ابْنَ الْیَمَانِ لَقَدْ أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالسَّلَامِ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ قُلْتُ یَا بُرَیْدَةُ أَ کُنْتَ شَاهِداً ذَلِکَ الْیَوْمَ فَقَالَ نَعَمْ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ فَقُلْتُ لَهُ حَدِّثْنِی بِهِ یَرْحَمُکَ اللَّهُ تَعَالَی فَإِنِّی کُنْتُ عَنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ غَائِباً فَقَالَ بُرَیْدَةُ کُنْتُ أَنَا وَ عَمَّارٌ أَخِی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی نَخِیلِ بَنِی النَّجَّارِ فَدَخَلَ عَلَیْنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَسَلَّمَ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ردنا (رَدَدْنَا) ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ اجْلِسْ هُنَاکَ فَجَلَسَ وَ دَخَلَ رِجَالٌ فَأَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالسَّلَامِ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَسَلَّمُوا وَ مَا کَادُوا ثُمَّ دَخَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَسَلَّمَا فَقَالَ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالا إِنَّ الْأَمْرَ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ دَخَلَ طَلْحَةُ وَ سَعْدُ بْنُ مَالِکٍ فَسَلَّمَا فَقَالَ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالا أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ قَالا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا ثُمَّ دَخَلَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا فَسَلَّمَا فَرَدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَسَلَّمَا وَ لَمْ یَقُولَا شَیْئاً ثُمَّ دَخَلَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ التَّیِّهَانُ فَسَلَّمَا فَرَدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَسَلَّمَا وَ لَمْ یَقُولَا شَیْئاً ثُمَّ دَخَلَ عَمَّارٌ وَ الْمِقْدَادُ فَسَلَّمَا فَرَدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ وَ قَالَ سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَفَعَلَا وَ لَمْ یَقُولَا شَیْئاً ثُمَّ دَخَلَ عُثْمَانُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ فَسَلَّمَا فَرَدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ قَالا عَنِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ قَالَ نَعَمْ ثُمَّ دَخَلَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ عَدَّ جَمَاعَةً مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَبَعْضٌ یُسَلِّمُ وَ لَا یَقُولُ شَیْئاً وَ بَعْضٌ یَقُولُ لِلنَّبِیِّ أَ عَنِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَیَقُولُ نَعَمْ حَتَّی غَصَّ الْمَجْلِسُ بِأَهْلِهِ وَ امْتَلَأَتِ الْحُجْرَةُ وَ جَلَسَ بَعْضٌ عَلَی الْبَابِ وَ فِی الطَّرِیقِ وَ کَانُوا یَدْخُلُونَ فَیُسَلِّمُونَ وَ یَخْرُجُونَ ثُمَّ قَالَ لِی وَ لِأَخِی قُمْ یَا بُرَیْدَةُ أَنْتَ وَ أَخُوکَ فَسَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ
ص: 92
فَقُمْنَا وَ سَلَّمْنَا ثُمَّ عُدْنَا إِلَی مَوَاضِعِنَا قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیْهِمْ جَمِیعاً فَقَالَ اسْمَعُوا وَ عُوا إِنِّی أَمَرْتُکُمْ أَنْ تُسَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّ رِجَالًا سَأَلُونِی أَ ذَلِکَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ مَا کَانَ لِمُحَمَّدٍ أَنْ یَأْتِیَ أَمْراً مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ بَلْ بِوَحْیِ رَبِّهِ وَ أَمْرِهِ أَ فَرَأَیْتُمْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَئِنْ أَبَیْتُمْ وَ نَقَضْتُمُوهُ لَتَکْفُرُنَّ وَ لَتُفَارِقُنَّ مَا بَعَثَنِی بِهِ رَبِّی فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ قَالَ بُرَیْدَةُ فَلَمَّا خَرَجْنَا سَمِعْتُ بَعْضَ أُولَئِکَ الَّذِینَ أُمِرُوا بِالسَّلَامِ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ وَ قَدِ الْتَفَتَ بِهِمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْجُفَاةِ الْبِطَاءِ عَنِ الْإِسْلَامِ مِنْ قُرَیْشٍ أَ مَا رَأَیْتَ مَا صَنَعَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله بِابْنِ عَمِّهِ مِنْ عُلُوِّ الْمَنْزِلَةِ وَ الْمَکَانِ وَ لَوْ یَسْتَطِیعُ وَ اللَّهِ لَجَعَلَهُ نَبِیّاً مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ لَهُ صَاحِبُهُ أَمْسِکْ لَا یَکْبُرَنَّ عَلَیْکَ هَذَا الْأَمْرُ فَلَوْ أَنَّا فَقَدْنَا مُحَمَّداً لَکَانَ فِعْلُهُ هَذَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا فَقَالَ حُذَیْفَةُ وَ مَضَی بُرَیْدَةُ إِلَی بَعْضِ طُرُقِ الشَّامِ وَ رَجَعَ وَ قَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ فَأَقْبَلَ بُرَیْدَةُ وَ قَدْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ عُمَرُ دُونَهُ بِمِرْقَاةٍ فَنَادَاهُمَا مِنْ نَاحِیَةِ الْمَسْجِدِ یَا أَبَا بَکْرٍ وَ یَا عُمَرُ قَالا وَ مَا لَکَ یَا بُرَیْدَةُ أَ جُنِنْتَ فَقَالَ لَهُمَا وَ اللَّهِ مَا جُنِنْتُ وَ لَکِنْ أَیْنَ سَلَامُکُمَا بِالْأَمْسِ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ یَا بُرَیْدَةُ الْأَمْرُ یَحْدُثُ بَعْدَهُ الْأَمْرُ وَ إِنَّکَ غِبْتَ وَ شَهِدْنَا وَ الشَّاهِدُ یَرَی مَا لَا یَرَی الْغَائِبُ فَقَالَ لَهُمَا رَأَیْتُمَا مَا لَمْ یَرَهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ وَفَی لَکَ صَاحِبُکَ بِقَوْلِهِ لَوْ فَقَدْنَا مُحَمَّداً لَکَانَ قَوْلُهُ هَذَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا أَلَا إِنَّ الْمَدِینَةَ حَرَامٌ عَلَیَّ أَنْ أَسْکُنَهَا أَبَداً حَتَّی أَمُوتَ فَخَرَجَ بُرَیْدَةُ بِأَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ فَنَزَلَ بَیْنَ قَوْمِهِ بَنِی أَسْلَمَ فَکَانَ یَطْلُعُ فِی الْوَقْتِ دُونَ الْوَقْتِ فَلَمَّا أَفْضَی الْأَمْرُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَارَ إِلَیْهِ وَ کَانَ مَعَهُ حَتَّی قَدِمَ الْعِرَاقَ فَلَمَّا أُصِیبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَارَ إِلَی خُرَاسَانَ فَنَزَلَهَا وَ لَبِثَ هُنَاکَ إِلَی أَنْ مَاتَ بِرَحْمَةِ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ حُذَیْفَةُ فَهَذَا نَبَأُ مَا سَأَلْتَنِی عَنْهُ فَقَالَ الْفَتَی لَا جَزَی اللَّهُ الَّذِینَ شَهِدُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَمِعُوهُ یَقُولُ هَذَا القَوْلَ فِی عَلِیٍّ خَیْراً فَقَدْ خَانُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ
ص: 93
وَ أَزَالُوا الْأَمْرَ (1) عَنْ وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَقَرُّوهُ فِیمَنْ لَمْ یَرَهُ اللَّهُ وَ لَا رَسُولُهُ لِذَلِکَ أَهْلًا لَا جَرَمَ وَ اللَّهِ لَنْ یُفْلِحُوا بَعْدَهَا أَبَداً فَنَزَلَ حُذَیْفَةُ مِنْ مِنْبَرِهِ فَقَالَ یَا أَخَا الْأَنْصَارِ إِنَّ الْأَمْرَ کَانَ أَعْظَمَ مِمَّا تَظُنُّ أَنَّهُ عَزَبَ وَ اللَّهِ الْبَصَرُ وَ ذَهَبَ الْیَقِینُ وَ کَثُرَ الْمُخَالِفُ وَ قَلَّ النَّاصِرُ لِأَهْلِ الْحَقِّ فَقَالَ لَهُ الْفَتَی فَهَلَّا انْتَضَیْتُمْ أَسْیَافَکُمْ وَ وَضَعْتُمُوهَا عَلَی رِقَابِکُمْ وَ ضَرَبْتُمْ بِهَا الزَّائِلِینَ عَنِ الْحَقِّ قُدُماً قُدُماً حَتَّی تَمُوتُوا أَوْ تُدْرِکُوا الْأَمْرَ الَّذِی تُحِبُّونَهُ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ فَقَالَ لَهُ أَیُّهَا الْفَتَی إِنَّهُ أُخِذَ وَ اللَّهِ بِأَسْمَاعِنَا وَ أَبْصَارِنَا وَ کَرِهْنَا الْمَوْتَ وَ زُیِّنَتْ عِنْدَنَا الدُّنْیَا وَ سَبَقَ عِلْمُ اللَّهِ بِإِمْرَةِ الظَّالِمِینَ وَ نَحْنُ نَسْأَلُ اللَّهَ التَّغَمُّدَ لِذُنُوبِنَا وَ الْعِصْمَةَ فِیمَا بَقِیَ مِنْ آجِلِنَا فَإِنَّهُ مَالِکٌ رَحِیمٌ ثُمَّ انْصَرَفَ حُذَیْفَةُ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَمَةَ (2) فَبَیْنَا أَنَا ذَاتَ یَوْمٍ عِنْدَ حُذَیْفَةَ أَعُودُهُ فِی مَرَضِهِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ وَ قَدْ کَانَ یَوْمَ قَدِمَتْ فِیهِ مِنَ الْکُوفَةِ مِنْ قَبْلِ قُدُومِ عَلِیٍّ علیه السلام إِلَی الْعِرَاقِ فَبَیْنَمَا أَنَا عِنْدَهُ إِذْ جَاءَ الْفَتَی الْأَنْصَارِیُّ فَدَخَلَ عَلَی حُذَیْفَةَ فَرَحَّبَ بِهِ وَ أَدْنَاهُ وَ قَرَّبَهُ مِنْ مَجْلِسِهِ وَ خَرَجَ مَنْ کَانَ عِنْدَ حُذَیْفَةَ مِنْ عُوَّادِهِ وَ أَقْبَلَ عَلَیْهِ الْفَتَی فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ سَمِعْتُکَ یَوْماً تُحَدِّثُ عَنْ بُرَیْدَةَ بْنِ الْحَصِیبِ الْأَسْلَمِیِّ أَنَّهُ سَمِعَ بَعْضَ الْقَوْمِ الَّذِینَ أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُسَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ أَ مَا رَأَیْتَ القوم (الْیَوْمَ) مَا صَنَعَ مُحَمَّدٌ بِابْنِ عَمِّهِ مِنَ التَّشْرِیفِ وَ عُلُوِّ الْمَنْزِلَةِ حَتَّی لَوْ قَدَرَ أَنْ یَجْعَلَهُ نَبِیّاً لَفَعَلَ فَأَجَابَهُ صَاحِبُهُ فَقَالَ لَا یَکْبُرَنَّ عَلَیْکَ فَلَوْ فَقَدْنَا مُحَمَّداً لَکَانَ قَوْلُهُ تَحْتَ أَقْدَامِنَا وَ قَدْ ظَنَنْتُ نِدَاءَ بُرَیْدَةَ لَهُمَا وَ هُمَا عَلَی الْمِنْبَرِ أَنَّهُمَا صَاحِبَا الْقَوْلِ قَالَ حُذَیْفَةُ أَجَلْ الْقَائِلُ عُمَرُ وَ الْمُجِیبُ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ الْفَتَی إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ هَلَکَ وَ اللَّهِ الْقَوْمُ وَ بَطَلَتْ أَعْمَالُهُمْ قَالَ حُذَیْفَةُ وَ لَمْ یَزَلِ الْقَوْمُ عَلَی ذَلِکَ الِارْتِدَادِ وَ مَا یَعْلَمُ اللَّهُ مِنْهُمْ أَکْثَرُ
ص: 94
قَالَ الْفَتَی قَدْ کُنْتُ أُحِبُّ أَنْ أَتَعَرَّفَ هَذَا الْأَمْرَ مِنْ فِعْلِهِمْ وَ لَکِنِّی أَجِدُکَ مَرِیضاً وَ أَنَا أَکْرَهُ أَنْ أَمَلَّکَ بِحَدِیثِی وَ مَسْأَلَتِی وَ قَامَ لِیَنْصَرِفَ فَقَالَ حُذَیْفَةُ لَا بَلِ اجْلِسْ یَا ابْنَ أَخِی وَ تَلَقَّ مِنِّی حَدِیثَهُمْ وَ إِنْ کَرَبَنِی ذَلِکَ فَلَا أَحْسَبُنِی إِلَّا مُفَارِقَکُمْ إِنِّی لَا أُحِبُّ أَنْ تَغْتَرَّ بِمَنْزِلَتِهِمَا فِی النَّاسِ فَهَذَا مَا أَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنَ النَّصِیحَةِ لَکَ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنَ الطَّاعَةِ لَهُ وَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذِکْرِ مَنْزِلَتِهِ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ حَدِّثْنِی بِمَا عِنْدَکَ مِنْ أُمُورِهِمْ لِأَکُونَ عَلَی بَصِیرَةٍ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ حُذَیْفَةُ إِذاً وَ اللَّهِ لَأُخْبِرَنَّکَ بِخَبَرٍ سَمِعْتُهُ وَ رَأَیْتُهُ وَ لَقَدْ وَ اللَّهِ دَلَّنَا عَلَی ذَلِکَ مِنْ فِعْلِهِمْ عَلَی أَنَّهُمْ وَ اللَّهِ مَا آمَنُوا بِاللَّهِ وَ لَا بِرَسُولِهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ أُخْبِرُکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ رَسُولَهُ فِی سَنَةِ عَشْرٍ مِنْ مُهَاجَرَتِهِ مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ أَنْ یَحُجَّ هُوَ وَ یَحُجَّ النَّاسُ مَعَهُ فَأَوْحَی إِلَیْهِ بِذَلِکَ وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ (1) فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُؤَذِّنِینَ فَأَذَّنُوا فِی أَهْلِ السَّافِلِ وَ الْعَالِیَةِ أَلَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ عَزَمَ عَلَی الْحَجِّ فِی عَامِهِ هَذَا لِیُفَهِّمَ النَّاسَ حَجَّهُمْ وَ یُعَلِّمَهُمْ مَنَاسِکَهُمْ فَیَکُونَ سُنَّةً لَهُمْ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ قَالَ فَلَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِمَّنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ إِلَّا حَجَّ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِسَنَةِ عَشْرٍ لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یُعَلِّمَهُمْ حَجَّهُمْ وَ یُعَرِّفَهُمْ مَنَاسِکَهُمْ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالنَّاسِ وَ خَرَجَ بِنِسَائِهِ مَعَهُ وَ هِیَ حَجَّةُ الْوَدَاعِ فَلَمَّا اسْتَتَمَّ حَجُّهُمْ وَ قَضَوْا مَنَاسِکَهُمْ وَ عَرَّفَ النَّاسَ جَمِیعَ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ وَ أَعْلَمَهُمْ أَنَّهُ قَدْ أَقَامَ لَهُمْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ قَدْ أَزَالَ عَنْهُمْ جَمِیعَ مَا أَحْدَثَهُ الْمُشْرِکُونَ بَعْدَهُ وَ رَدَّ الْحَجَرَ (الْحَجَ) إِلَی حَالَتِهِ الْأُولَی وَ دَخَلَ مَکَّةَ فَأَقَامَ بِهَا یَوْماً وَاحِداً فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِأَوَّلِ سُورَةِ الْعَنْکَبُوتِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ اقْرَأْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ فَقَالَ
ص: 95
رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ وَ مَا هَذِهِ الْفِتْنَةُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ إِنِّی مَا أَرْسَلْتُ نَبِیّاً قَبْلَکَ إِلَّا أَمَرْتُهُ عِنْدَ انْقِضَاءِ أَجَلِهِ أَنْ یَسْتَخْلِفَ عَلَی أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ وَ یُحْیِی لَهُمْ سُنَّتَهُ وَ أَحْکَامَهُ فَالْمُطِیعُونَ لِلَّهِ فِیمَا یَأْمُرُهُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ هُمُ الصَّادِقُونَ وَ الْمُخَالِفُونَ عَلَی أَمْرِهِ الْکَاذِبُونَ وَ قَدْ دَنَا یَا مُحَمَّدُ مَصِیرُکَ إِلَی رَبِّکَ وَ جَنَّتِهِ وَ هُوَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَنْصِبَ لِأُمَّتِکَ مِنْ بَعْدِکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ تَعْهَدَ إِلَیْهِ فَهُوَ الْخَلِیفَةُ الْقَائِمُ بِرَعِیَّتِکَ وَ أُمَّتِکَ إِنْ أَطَاعُوهُ وَ إِنْ عَصَوْهُ وَ سَیَفْعَلُونَ ذَلِکَ وَ هِیَ الْفِتْنَةُ الَّتِی تَلَوْتُ الْآیَ فِیهَا وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْمُرُکَ أَنْ تُعَلِّمَهُ جَمِیعَ مَا عَلَّمَکَ وَ تَسْتَحْفِظَهُ جَمِیعَ مَا حَفَّظَکَ وَ اسْتَوْدَعَکَ فَإِنَّهُ الْأَمِینُ الْمُؤْتَمَنُ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی اخْتَرْتُکَ مِنْ عِبَادِی نَبِیّاً وَ اخْتَرْتُهُ لَکَ وَصِیّاً قَالَ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام یَوْماً فَخَلَا بِهِ یَوْمَ ذَلِکَ وَ لَیْلَتَهُ وَ اسْتَوْدَعَهُ الْعِلْمَ وَ الْحِکْمَةَ الَّتِی آتَاهُ إِیَّاهَا وَ عَرَّفَهُ مَا قَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ کَانَ ذَلِکَ فِی یَوْمِ عَائِشَةَ بِنْتِ أَبِی بَکْرٍ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ طَالَتِ اسْتِخْلَاؤُکَ بِعَلِیٍّ علیه السلام مُنْذُ الْیَوْمِ قَالَ فَأَعْرَضَ عَنْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ لِمَ تُعْرِضُ عَنِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَمْرٍ لَعَلَّهُ یَکُونُ لِی صَلَاحاً فَقَالَ صَدَقْتِ وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّهُ لَأَمْرٌ صَلَاحٌ لِمَنْ أَسْعَدَهُ اللَّهُ بِقَبُولِهِ وَ الْإِیمَانِ بِهِ وَ قَدْ أُمِرْتُ بِدُعَاءِ النَّاسِ جَمِیعاً إِلَیْهِ وَ سَتَعْلَمِینَ ذَلِکَ إِذَا أَنَا قُمْتُ بِهِ فِی النَّاسِ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لِمَ لَا تُخْبِرُنِی بِهِ الْآنَ لِأَتَقَدَّمَ بِالْعَمَلِ بِهِ وَ الْأَخْذِ بِمَا فِیهِ الصَّلَاحُ قَالَ سَأُخْبِرُکِ بِهِ فَاحْفَظِیهِ إِلَی أَنْ أُومَرَ بِالْقِیَامِ بِهِ فِی النَّاسِ جَمِیعاً فَإِنَّکِ إِنْ حَفِظْتِیهِ حَفِظَکِ اللَّهُ فِی الْعَاجِلَةِ وَ الْآجِلَةِ جَمِیعاً وَ کَانَتْ لَکِ الْفَضِیلَةُ بِالسَّبْقَةِ وَ الْمُسَارَعَةِ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ أَضَعْتِهِ وَ تَرَکْتِ رِعَایَةَ مَا أُلْقِی إِلَیْکِ مِنْهُ کَفَرْتِ بِرَبِّکِ وَ حَبِطَ أَجْرُکِ وَ بَرِئَتْ مِنْکِ ذِمَّةُ اللَّهِ وَ ذِمَّةُ رَسُولِهِ وَ کُنْتِ مِنَ الْخَاسِرِینَ وَ لَنْ یَضُرَّ اللَّهَ ذَلِکِ وَ لَا رَسُولَهُ فَضَمِنَتْ لَهُ حِفْظَهُ وَ الْإِیمَانَ بِهِ وَ رِعَایَتَهُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَخْبَرَنِی أَنَّ عُمُرِی قَدِ انْقَضَی وَ أَمَرَنِی أَنْ أَنْصِبَ عَلِیّاً لِلنَّاسِ عَلَماً وَ أَجْعَلَهُ فِیهِمْ إِمَاماً وَ أَسْتَخْلِفَهُ
ص: 96
کَمَا اسْتَخْلَفَ الْأَنْبِیَاءُ مِنْ قَبْلِی أَوْصِیَاءَهُمْ وَ إِنِّی صَائِرٌ إِلَی أَمْرِ رَبِّی وَ آخِذٌ فِیهِ بِأَمْرِهِ فَلْیَکُنِ الْأَمْرُ مِنْکِ تَحْتَ سُوَیْدَاءِ قَلْبِکِ إِلَی أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ بِالْقِیَامِ بِهِ فَضَمِنَتْ لَهُ ذَلِکَ وَ قَدِ اطَّلَعَ اللَّهُ نَبِیَّهُ عَلَی مَا یَکُونُ مِنْهَا فِیهِ وَ مِنْ صَاحِبَتِهَا حَفْصَةَ وَ أَبَوَیْهِمَا فَلَمْ تَلْبَثْ أَنْ أَخْبَرَتْ حَفْصَةَ وَ أَخْبَرَتْ کُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا أَبَاهَا فَاجْتَمَعَا وَ أَرْسَلَا إِلَی جَمَاعَةِ الطُّلَقَاءِ وَ الْمُنَافِقِینَ فَخَبَّرَاهُمْ بِالْأَمْرِ فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ قَالُوا إِنَّ مُحَمَّداً یُرِیدُ أَنْ یَجْعَلَ هَذَا الْأَمْرَ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ کَسُنَّةِ کِسْرَی وَ قَیْصَرَ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا لَکُمْ فِی الْحَیَاةِ مِنْ حَظٍّ إِنْ أَفْضَی هَذَا الْأَمْرُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ إِنَّ مُحَمَّداً عَامَلَکُمْ عَلَی ظَاهِرِکُمْ وَ إِنَّ عَلِیّاً یُعَامِلُکُمْ عَلَی مَا یَجِدُ فِی نَفْسِهِ مِنْکُمْ فَأَحْسِنُوا النَّظَرَ لِأَنْفُسِکُمْ فِی ذَلِکَ وَ قَدِّمُوا رَأْیَکُمْ فِیهِ وَ دَارَ الْکَلَامُ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ أَعَادُوا الْخِطَابَ وَ أَجَالُوا الرَّأْیَ فَاتَّفَقُوا عَلَی أَنْ یَنْفِرُوا بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله نَاقَتَهُ عَلَی عَقَبَةِ هَرْشَی (1) وَ قَدْ کَانُوا عَمِلُوا مِثْلَ ذَلِکَ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ (2) فَصَرَفَ اللَّهُ الشَّرَّ عَنْ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَاجْتَمَعُوا فِی أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْقَتْلِ وَ الِاغْتِیَالِ وَ إِسْقَاءِ السَّمِّ عَلَی غَیْرِ وَجْهٍ وَ قَدْ کَانَ اجْتَمَعَ أَعْدَاءُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 97
مِنَ الطُّلَقَاءِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ الْمُنَافِقِینَ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ الِارْتِدَادُ مِنَ الْعَرَبِ فِی الْمَدِینَةِ وَ مَا حَوْلَهَا فَتَعَاقَدُوا وَ تَحَالَفُوا عَلَی أَنْ یَنْفِرُوا بِهِ نَاقَتَهُ وَ کَانُوا أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلًا وَ کَانَ مِنْ عَزْمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُقِیمَ عَلِیّاً علیه السلام وَ یَنْصِبَهُ لِلنَّاسِ بِالْمَدِینَةِ إِذَا قَدِمَ فَسَارَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَیْنِ وَ لَیْلَتَیْنِ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِآخِرِ سُورَةِ الْحِجْرِ فَقَالَ اقْرَأْ فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ (1) قَالَ وَ رَحَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَغَذَّ السَّیْرَ مُسْرِعاً عَلَی دُخُولِهِ الْمَدِینَةَ لِیَنْصِبَ عَلِیّاً علیه السلام عَلَماً لِلنَّاسِ فَلَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الرَّابِعَةُ هَبَطَ جَبْرَئِیلُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ فَقَرَأَ عَلَیْهِ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ (2) وَ هُمُ الَّذِینَ هَمُّوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَرَانِی یَا جَبْرَئِیلُ أُغِذُّ السَّیْرَ مُجِدّاً فِیهِ لِأَدْخُلَ الْمَدِینَةَ فَأَفْرِضَ وَلَایَتَهُ عَلَی الشَّاهِدِ وَ الْغَائِبِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَفْرِضَ وَلَایَتَهُ غَداً إِذَا نَزَلْتَ مَنْزِلَکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَعَمْ یَا جَبْرَئِیلُ غَداً أَفْعَلُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالرَّحِیلِ مِنْ وَقْتِهِ وَ سَارَ النَّاسُ مَعَهُ حَتَّی نَزَلَ بِغَدِیرِ خُمٍّ وَ صَلَّی بِالنَّاسِ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَجْتَمِعُوا إِلَیْهِ وَ دَعَا عَلِیّاً علیه السلام وَ رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَ عَلِیٍّ الْیُسْرَی بِیَدِهِ الْیُمْنَی وَ رَفَعَ صَوْتَهُ بِالْوَلَاءِ لِعَلِیٍّ علیه السلام عَلَی النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ فَرَضَ طَاعَتَهُ عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ لَا یَتَخَلَّفُوا عَلَیْهِ بَعْدَهُ وَ خَبَّرَهُمْ أَنَّ ذَلِکَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ لَهُمْ أَ لَسْتُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ ثُمَّ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُبَایِعُوهُ فَبَایَعَهُ النَّاسُ
ص: 98
جَمِیعاً وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ مِنْهُمْ أَحَدٌ وَ قَدْ کَانَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ تَقَدَّمَا إِلَی الْجُحْفَةِ فَبَعَثَ وَ رَدَّهُمَا ثُمَّ قَالَ لَهُمَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُتَهَجِّماً یَا ابْنَ أَبِی قُحَافَةَ وَ یَا عُمَرُ بَایِعَا عَلِیّاً بِالْوَلَایَةِ مِنْ بَعْدِی فَقَالا أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ فَقَالَ وَ هَلْ یَکُونُ مِثْلُ هَذَا عَنْ غَیْرِ أَمْرِ اللَّهِ نَعَمْ أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ فَقَالَ وَ بَایَعَا ثُمَّ انْصَرَفَا وَ سَارَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَاقِیَ یَوْمِهِ وَ لَیْلَتِهِ حَتَّی إِذَا دَنَوْا مِنْ عَقَبَةِ هَرْشَی تَقَدَّمَهُ الْقَوْمُ فَتَوَارَوْا فِی ثَنِیَّةِ الْعَقَبَةِ وَ قَدْ حَمَلُوا مَعَهُمْ دِبَاباً وَ طَرَحُوا فِیهَا الْحَصَا فَقَالَ حُذَیْفَةُ فَدَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَعَا عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَسُوقَهَا وَ أَنَا أَقُودُهَا حَتَّی إِذَا صِرْنَا رَأْسَ الْعَقَبَةِ ثَارَ الْقَوْمُ مِنْ وَرَائِنَا وَ دَحْرَجُوا الدِّبَابَ بَیْنَ قَوَائِمِ النَّاقَةِ فَذُعِرَتْ وَ کَادَتْ أَنْ تَنْفِرَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَاحَ بِهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنِ اسْکُنِی وَ لَیْسَ عَلَیْکِ بَأْسٌ فَأَنْطَقَهَا اللَّهُ تَعَالَی بِقَوْلٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ فَصِیحٍ فَقَالَتْ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا أَزَلْتُ یَداً عَنْ مُسْتَقَرِّ یَدٍ وَ لَا رِجْلًا عَنْ مَوْضِعِ رِجْلٍ وَ أَنْتَ عَلَی ظَهْرِی فَتَقَدَّمَ الْقَوْمُ إِلَی النَّاقَةِ لِیَدْفَعُوهَا فَأَقْبَلْتُ أَنَا وَ عَمَّارٌ نَضْرِبُ وُجُوهَهُمْ بِأَسْیَافِنَا وَ کَانَتْ لَیْلَةً مُظْلِمَةً فَزَالُوا عَنَّا وَ أَیِسُوا مِمَّا ظَنُّوا وَ قَدَّرُوا وَ دَبَّرُوا فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ الَّذِینَ یُرِیدُونَ مَا تَرَی فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا حُذَیْفَةُ هَؤُلَاءِ الْمُنَافِقُونَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَقُلْتُ أَ لَا تَبْعَثُ إِلَیْهِمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ رَهْطاً فَیَأْتُوا بِرُءُوسِهِمْ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أُعْرِضَ عَنْهُمْ فَأَکْرَهُ أَنْ تَقُولَ النَّاسُ إِنَّهُ دَعَا أُنَاساً مِنْ قَوْمِهِ وَ أَصْحَابِهِ إِلَی دِینِهِ فَاسْتَجَابُوا فَقَاتَلَ بِهِمْ حَتَّی إِذَا ظَهْرَ عَلَی عَدُوِّهِ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ فَقَتَلَهُمْ وَ لَکِنْ دَعْهُمْ یَا حُذَیْفَةُ فَإِنَّ اللَّهَ لَهُمْ بِالْمِرْصَادِ وَ سَیُمْهِلُهُمْ قَلِیلًا ثُمَّ یَضْطَرُّهُمْ إِلی عَذابٍ غَلِیظٍ فَقُلْتُ وَ مَنْ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ الْمُنَافِقُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ أَمْ مِنَ الْأَنْصَارِ فَسَمَّاهُمْ لِی رَجُلًا رَجُلًا حَتَّی فَرَغَ مِنْهُمْ وَ قَدْ کَانَ فِیهِمْ أُنَاسٌ أَنَا کَارِهٌ
ص: 99
أَنْ یَکُونُوا فِیهِمْ فَأَمْسَکْتُ عِنْدَ ذَلِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا حُذَیْفَةُ کَأَنَّکَ شَاکٌّ فِی بَعْضِ مَنْ سَمَّیْتُ لَکَ ارْفَعْ رَأْسَکَ إِلَیْهِمْ فَرَفَعْتُ طَرْفِی إِلَی الْقَوْمِ وَ هُمْ وُقُوفٌ عَلَی الثَّنِیَّةِ فَبَرَقَتْ بَرْقَةٌ فَأَضَاءَتْ جَمِیعَ مَا حَوْلَنَا وَ ثَبَتَتِ الْبَرْقَةُ حَتَّی خِلْتُهَا شَمْساً طَالِعَةً فَنَظَرْتُ وَ اللَّهِ إِلَی الْقَوْمِ فَعَرَفْتُهُمْ رَجُلًا رَجُلًا فَإِذَا هُمْ کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَدَدُ الْقَوْمِ أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلًا تِسْعَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ خَمْسَةٌ مِنْ سَائِرِ النَّاسِ فَقَالَ لَهُ الْفَتَی سَمِّهِمْ لَنَا یَرْحَمُکَ اللَّهُ تَعَالَی قَالَ حُذَیْفَةُ هُمْ وَ اللَّهِ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ طَلْحَةُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ مُعَاوِیَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ هَؤُلَاءِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ أَمَّا الْخَمْسَةُ الْأُخَرُ فَأَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ (1) وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ الثَّقَفِیُّ وَ أَوْسُ بْنُ الْحَدَثَانِ الْبَصْرِیُ
ص: 100
وَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ أَبُو طَلْحَةَ الْأَنْصَارِیُّ قَالَ حُذَیْفَةُ ثُمَّ انْحَدَرْنَا مِنَ الْعَقَبَةِ وَ قَدْ طَلَعَ الْفَجْرُ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَوَضَّأَ وَ انْتَظَرَ أَصْحَابَهُ حَتَّی انْحَدَرُوا مِنَ الْعَقَبَةِ وَ اجْتَمَعُوا فَرَأَیْتُ الْقَوْمَ بِأَجْمَعِهِمْ وَ قَدْ دَخَلُوا مَعَ النَّاسِ وَ صَلَّوْا خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنْ صَلَاتِهِ الْتَفَتَ فَنَظَرَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ یَتَنَاجَوْنَ فَأَمَرَ مُنَادِیاً فَنَادَی فِی النَّاسِ لَا تَجْتَمِعْ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنَ النَّاسِ یَتَنَاجَوْنَ فِیمَا بَیْنَهُمْ بِسِرٍّ وَ ارْتَحَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالنَّاسِ مِنْ مَنْزِلِ الْعَقَبَةِ فَلَمَّا نَزَلَ الْمَنْزِلَ الْآخَرَ رَأَی سَالِمٌ مَوْلَی حُذَیْفَةَ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبَا عُبَیْدَةَ یُسَارُّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَوَقَفَ عَلَیْهِمْ وَ قَالَ أَ لَیْسَ قَدْ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ لَا تَجْتَمِعَ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنَ النَّاسِ عَلَی سِرٍّ وَاحِدٍ وَ اللَّهِ لَتُخْبِرُونِّی فِیمَا أَنْتُمْ وَ إِلَّا أَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أُخْبِرَهُ بِذَلِکَ مِنْکُمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا سَالِمُ عَلَیْکَ عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ لَئِنْ خَبَّرْنَاکَ بِالَّذِی نَحْنُ فِیهِ وَ بِمَا اجْتَمَعْنَا لَهُ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تَدْخُلَ مَعَنَا فِیهِ دَخَلْتَ وَ کُنْتَ رَجُلًا مِنَّا وَ إِنْ کَرِهْتَ ذَلِکَ کَتَمْتَهُ عَلَیْنَا فَقَالَ سَالِمٌ لَکُمْ ذَلِکَ وَ أَعْطَاهُمْ بِذَلِکَ عَهْدَهُ وَ مِیثَاقَهُ وَ کَانَ سَالِمٌ شَدِیدَ الْبُغْضِ وَ الْعَدَاوَةِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ قَدْ عَرَفُوا ذَلِکَ مِنْهُ فَقَالُوا لَهُ إِنَّا قَدِ اجْتَمَعْنَا عَلَی أَنْ نَتَحَالَفَ وَ نَتَعَاقَدَ عَلَی أَنْ لَا نُطِیعَ مُحَمَّداً فِیمَا فَرَضَ عَلَیْنَا مِنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ بَعْدَهُ فَقَالَ لَهُمْ سَالِمٌ عَلَیْکُمْ عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ إِنَّ فِی هَذَا الْأَمْرِ کُنْتُمْ تَخُوضُونَ وَ تَتَنَاجَوْنَ قَالُوا أَجَلْ عَلَیْنَا عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ إِنَّا إِنَّمَا کُنَّا فِی هَذَا الْأَمْرِ بِعَیْنِهِ لَا فِی شَیْ ءٍ سِوَاهُ قَالَ سَالِمٌ وَ أَنَا وَ اللَّهِ أَوَّلُ مَنْ یُعَاقِدُکُمْ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ وَ لَا یُخَالِفُکُمْ عَلَیْهِ إِنَّهُ وَ اللَّهِ مَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ عَلَی أَهْلِ بَیْتٍ أَبْغَضَ إِلَیَّ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ لَا فِی بَنِی هَاشِمٍ أَبْغَضَ إِلَیَّ وَ لَا أَمْقَتَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَاصْنَعُوا فِی
ص: 101
هَذَا الْأَمْرِ مَا بَدَا لَکُمْ فَإِنِّی وَاحِدٌ مِنْکُمْ فَتَعَاقَدُوا مِنْ وَقْتِهِمْ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ ثُمَّ تَفَرَّقُوا فَلَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَسِیرَ أَتَوْهُ فَقَالَ لَهُمْ فِیمَا کُنْتُمْ تَتَنَاجَوْنَ فِی یَوْمِکُمْ هَذَا وَ قَدْ نَهَیْتُکُمْ عَنِ النَّجْوَی فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الْتَقَیْنَا غَیْرَ وَقْتِنَا هَذَا فَنَظَرَ إِلَیْهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَلِیّاً قَالَ لَهُمْ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (1) ثُمَّ سَارَ حَتَّی دَخَلَ الْمَدِینَةَ وَ اجْتَمَعَ الْقَوْمُ جَمِیعاً وَ کَتَبُوا صَحِیفَةً بَیْنَهُمْ عَلَی ذِکْرِ مَا تَعَاهَدُوا عَلَیْهِ فِی هَذَا الْأَمْرِ وَ کَانَ أَوَّلُ مَا فِی الصَّحِیفَةِ النَّکْثَ لِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ أَنَّ الْأَمْرَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ مَعَهُمْ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِنْهُمْ وَ شَهِدَ بِذَلِکَ أَرْبَعَةٌ وَ ثَلَاثُونَ رَجُلًا هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ الْعَقَبَةِ وَ عِشْرُونَ رَجُلًا آخَرَ وَ اسْتَوْدَعُوا الصَّحِیفَةَ أَبَا عُبَیْدَةَ بْنَ الْجَرَّاحِ وَ جَعَلُوهُ أَمِینَهُمْ عَلَیْهَا قَالَ فَقَالَ الْفَتَی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ یَرْحَمُکَ اللَّهُ هَبْنَا نَقُولُ إِنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ رَضُوا بِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ لِأَنَّهُمْ مِنْ مَشِیخَةِ قُرَیْشٍ فَمَا بِالُهُمْ رَضُوا بِسَالِمٍ وَ هُوَ لَیْسَ مِنْ قُرَیْشٍ وَ لَا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ لَا مِنَ الْأَنْصَارِ وَ إِنَّمَا هُوَ عَبْدٌ لِامْرَأَةٍ مِنَ الْأَنْصَارِ قَالَ حُذَیْفَةُ یَا فَتَی إِنَّ الْقَوْمَ أَجْمَعَ تَعَاقَدُوا عَلَی إِزَالَةِ هَذَا الْأَمْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام حَسَداً مِنْهُمْ لَهُ وَ کَرَاهَةً لِأَمْرِهِ وَ اجْتَمَعَ لَهُمْ مَعَ ذَلِکَ مَا کَانَ فِی قُلُوبِ قُرَیْشٍ مِنْ سَفْکِ الدِّمَاءِ وَ کَانَ خَاصَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانُوا یَطْلُبُونَ الثَّأْرَ الَّذِی أَوْقَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ بِهِمْ مِنْ عَلِیٍّ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَإِنَّمَا کَانَ الْعَقْدُ عَلَی إِزَالَةِ الْأَمْرِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ وَ کَانُوا یَرَوْنَ أَنَّ سَالِماً رَجُلٌ مِنْهُمْ فَقَالَ الْفَتَی فَخَبِّرْنِی یَرْحَمُکَ اللَّهُ عَمَّا کَتَبَ جَمِیعُهُمْ فِی الصَّحِیفَةِ لِأَعْرِفَهُ فَقَالَ حُذَیْفَةُ حَدَّثَتْنِی بِذَلِکَ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ الْخَثْعَمِیَّةُ امْرَأَةُ أَبِی بَکْرٍ أَنَّ الْقَوْمَ اجْتَمَعُوا فِی مَنْزِلِ أَبِی بَکْرٍ فَتَآمَرُوا فِی ذَلِکَ وَ أَسْمَاءُ تَسْمَعُهُمْ وَ تَسْمَعُ جَمِیعَ مَا یُدَبِّرُونَهُ فِی ذَلِکَ حَتَّی اجْتَمَعَ رَأْیُهُمْ عَلَی ذَلِکَ فَأَمَرُوا سَعِیدَ بْنَ الْعَاصِ الْأُمَوِیَ
ص: 102
فَکَتَبَ هُوَ الصَّحِیفَةَ بِاتِّفَاقٍ مِنْهُمْ وَ کَانَتْ نُسْخَةُ الصَّحِیفَةِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا اتَّفَقَ عَلَیْهِ الْمَلَأُ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ الَّذِینَ مَدَحَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله اتَّفَقُوا جَمِیعاً بَعْدَ أَنْ أَجْهَدُوا فِی رَأْیِهِمْ وَ تَشَاوَرُوا فِی أَمْرِهِمْ وَ کَتَبُوا هَذِهِ الصَّحِیفَةَ نَظَراً مِنْهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ عَلَی غَابِرِ الْأَیَّامِ وَ بَاقِی الدُّهُورِ لِیَقْتَدِیَ بِهِمْ مَنْ یَأْتِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ بِمَنِّهِ وَ کَرَمِهِ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَسُولًا إِلَی النَّاسِ کَافَّةً بِدِینِهِ الَّذِی ارْتَضَاهُ لِعِبَادِهِ فَأَدَّی مِنْ ذَلِکَ وَ بَلَّغَ مَا أَمَرَهُ اللَّهُ بِهِ وَ أَوْجَبَ عَلَیْنَا الْقِیَامَ بِجَمِیعِهِ حَتَّی إِذَا أَکْمَلَ الدِّینَ وَ فَرَضَ الْفَرَائِضَ وَ أَحْکَمَ السُّنَنَ اخْتَارَ اللَّهُ لَهُ مَا عِنْدَهُ فَقَبَضَهُ إِلَیْهِ مُکْرَماً مَحْبُوراً مِنْ غَیْرِ أَنْ یَسْتَخْلِفَ أَحَداً مِنْ بَعْدِهِ وَ جَعَلَ الِاخْتِیَارَ إِلَی الْمُسْلِمِینَ یَخْتَارُونَ لِأَنْفُسِهِمْ مَنْ وَثِقُوا بِرَأْیِهِ وَ نُصْحِهِ لَهُمْ وَ إِنَّ لِلْمُسْلِمِینَ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةً حَسَنَةً قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ (1) وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَسْتَخْلِفْ أَحَداً لِئَلَّا یَجْرِیَ ذَلِکَ فِی أَهْلِ بَیْتٍ وَاحِدٍ فَیَکُونَ إِرْثاً دُونَ سَائِرِ الْمُسْلِمِینَ وَ لِئَلَّا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْهُمْ وَ لِئَلَّا یَقُولَ الْمُسْتَخْلَفُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ بَاقٍ فِی عَقِبِهِ مِنْ وَالِدٍ إِلَی وَلَدٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ الَّذِی یَجِبُ عَلَی الْمُسْلِمِینَ عِنْدَ مُضِیِّ خَلِیفَةٍ مِنَ الْخُلَفَاءِ أَنْ یَجْتَمِعَ ذَوُو الرَّأْیِ وَ الصَّلَاحِ فَیَتَشَاوَرُوا فِی أُمُورِهِمْ فَمَنْ رَأَوْهُ مُسْتَحِقّاً لَهَا وَلَّوْهُ أُمُورَهُمْ وَ جَعَلُوهُ الْقَیِّمَ عَلَیْهِمْ فَإِنَّهُ لَا یَخْفَی عَلَی أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ مَنْ یَصْلُحُ مِنْهُمْ لِلْخِلَافَةِ فَإِنِ ادَّعَی مُدَّعٍ مِنَ النَّاسِ جَمِیعاً أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اسْتَخْلَفَ رَجُلًا بِعَیْنِهِ نَصَبَهُ لِلنَّاسِ وَ نَصَّ عَلَیْهِ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِهِ فَقَدْ أَبْطَلَ فِی قَوْلِهِ وَ أَتَی بِخِلَافِ مَا یَعْرِفُهُ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَالَفَ عَلَی جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ وَ إِنِ ادَّعَی مُدَّعٍ أَنَّ خِلَافَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِرْثٌ وَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 103
یُورَثُ فَقَدْ أَحَالَ فِی قَوْلِهِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَةٌ وَ إِنِ ادَّعَی مُدَّعٍ أَنَّ الْخِلَافَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا لِرَجُلٍ وَاحِدٍ مِنْ بَیْنِ النَّاسِ وَ أَنَّهَا مَقْصُورَةٌ فِیهِ وَ لَا تَنْبَغِی لِغَیْرِهِ لِأَنَّهَا تَتْلُو النُّبُوَّةَ فَقَدْ کَذَبَ لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ أَصْحَابِی کَالنُّجُومِ بِأَیِّهِمُ اقْتَدَیْتُمُ اهْتَدَیْتُمْ وَ إِنِ ادَّعَی مُدَّعٍ أَنَّهُ مُسْتَحِقٌّ لِلْخِلَافَةِ وَ الْإِمَامَةِ بِقُرْبِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ هِیَ مَقْصُورَةٌ عَلَیْهِ وَ عَلَی عَقِبِهِ یَرِثُهَا الْوَلَدُ مِنْهُمْ عَنْ وَالِدِهِ ثُمَّ هِیَ کَذَلِکَ فِی کُلِّ عَصْرٍ وَ زَمَانٍ لَا تَصْلُحُ لِغَیْرِهِمْ وَ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ لِأَحَدٍ سِوَاهُمْ إِلَی أَنْ یَرِثَ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْها فَلَیْسَ لَهُ وَ لَا لِوُلْدِهِ وَ إِنْ دَنَا مِنَ النَّبِیِّ نَسَبُهُ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ قَوْلُهُ الْقَاضِی عَلَی کُلِّ أَحَدٍ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ ذِمَّةَ الْمُسْلِمِینَ وَاحِدَةٌ یَسْعَی بِهَا أَدْنَاهُمْ وَ کُلُّهُمْ یَدٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ فَمَنْ آمَنَ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ أَقَرَّ بِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدِ اسْتَقَامَ وَ أَنَابَ وَ أَخَذَ بِالصَّوَابِ وَ مَنْ کَرِهَ ذَلِکَ مِنْ فِعَالِهِمْ فَقَدْ خَالَفَ الْحَقَّ وَ الْکِتَابَ وَ فَارَقَ جَمَاعَةَ الْمُسْلِمِینَ فَاقْتُلُوهُ فَإِنَّ فِی قَتْلِهِ صَلَاحاً لِلْأُمَّةِ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ جَاءَ إِلَی أُمَّتِی وَ هُمْ جَمِیعٌ فَفَرَّقَهُمْ فَاقْتُلُوهُ وَ اقْتُلُوا الْفَرْدَ کَائِناً مَنْ کَانَ مِنَ النَّاسِ فَإِنَّ الِاجْتِمَاعَ رَحْمَةٌ وَ الْفُرْقَةَ عَذَابٌ وَ لَا تَجْتَمِعُ أُمَّتِی عَلَی الضَّلَالِ أَبَداً وَ إِنَّ الْمُسْلِمِینَ یَدٌ وَاحِدَةٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ وَ إِنَّهُ لَا یَخْرُجُ مِنْ جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ إِلَّا مُفَارِقٌ وَ مُعَانِدٌ لَهُمْ وَ مُظَاهِرٌ عَلَیْهِمْ أَعْدَاءَهُمْ فَقَدْ أَبَاحَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ دَمَهُ وَ أَحَلَّ قَتْلَهُ وَ کَتَبَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ بِاتِّفَاقٍ مِمَّنْ أَثْبَتَ اسْمَهُ وَ شَهَادَتَهُ آخِرَ هَذِهِ الصَّحِیفَةِ فِی الْمُحَرَّمِ سَنَةَ عَشَرَةٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ثُمَّ دُفِعَتِ الصَّحِیفَةُ إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ الْجَرَّاحِ فَوَجَّهَ بِهَا إِلَی مَکَّةَ فَلَمْ تَزَلِ الصَّحِیفَةُ
ص: 104
فِی الْکَعْبَةِ مَدْفُونَةً إِلَی أَوَانِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَاسْتَخْرَجَهَا مِنْ مَوْضِعِهَا وَ هِیَ الصَّحِیفَةُ الَّتِی تَمَنَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا تُوُفِّیَ عُمَرُ فَوَقَفَ بِهِ وَ هُوَ مُسَجًّی بِثَوْبِهِ قَالَ مَا أَحَبَّ إِلَیَّ أَنْ أَلْقَی اللَّهَ بِصَحِیفَةِ هَذَا الْمُسَجَّی (1) ثُمَّ انْصَرَفُوا وَ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالنَّاسِ صَلَاةَ الْفَجْرِ ثُمَّ جَلَسَ فِی مَجْلِسِهِ یَذْکُرُ اللَّهَ تَعَالَی حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَالْتَفَتَ إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ الْجَرَّاحِ فَقَالَ لَهُ بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ وَ قَدْ أَصْبَحْتَ أَمِینَ هَذِهِ الْأُمَّةِ ثُمَّ تَلَا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ (2) لَقَدْ أَشْبَهَ هَؤُلَاءِ رِجَالٌ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطاً (3)
ص: 105
ثُمَّ قَالَ لَقَدْ أَصْبَحَ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ فِی یَوْمِی هَذَا قَوْمٌ ضَاهُوهُمْ فِی صَحِیفَتِهِمُ الَّتِی کَتَبُوهَا عَلَیْنَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ وَ عَلَّقُوهَا فِی الْکَعْبَةِ (1) وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُمَتِّعُهُمْ لِیَبْتَلِیَهُمْ وَ یَبْتَلِیَ مَنْ یَأْتِی بَعْدَهُمْ تَفْرِقَةً بَیْنَ الْخَبِیثِ وَ الطَّیِّبِ وَ لَوْ لَا أَنَّهُ سُبْحَانَهُ أَمَرَنِی بِالْإِعْرَاضِ عَنْهُمْ لِلْأَمْرِ الَّذِی هُوَ بَالِغُهُ لَقَدَّمْتُهُمْ فَضَرَبْتُ أَعْنَاقَهُمْ قَالَ حُذَیْفَةُ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْنَا هَؤُلَاءِ النَّفَرَ عِنْدَ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْمَقَالَةَ وَ قَدْ أَخَذَتْهُمُ الرِّعْدَةُ فَمَا یَمْلِکُ أَحَدٌ مِنْهُمْ مِنْ نَفْسِهِ شَیْئاً وَ لَمْ یَخْفَ عَلَی أَحَدٍ مِمَّنْ حَضَرَ مَجْلِسَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ الْیَوْمَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِیَّاهُمْ عَنَی بِقَوْلِهِ وَ لَهُمْ ضَرَبَ تِلْکَ الْأَمْثَالَ بِمَا تَلَا مِنَ الْقُرْآنِ قَالَ وَ لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ سَفَرِهِ ذَلِکَ نَزَلَ مَنْزِلَ أُمِّ سَلَمَةَ زَوْجَتِهِ فَأَقَامَ بِهَا شَهْراً لَا یَنْزِلُ مَنْزِلًا سِوَاهُ مِنْ مَنَازِلِ أَزْوَاجِهِ کَمَا کَانَ یَفْعَلُ قَبْلَ ذَلِکَ قَالَ فَشَکَتْ عَائِشَةُ وَ حَفْصَةُ ذَلِکَ إِلَی أَبَوَیْهِمَا فَقَالا لَهُمَا إِنَّا لَنَعْلَمُ لِمَ صَنَعَ ذَلِکَ وَ لِأَیِّ شَیْ ءٍ هُوَ امْضِیَا إِلَیْهِ فَلَاطِفَاهُ فِی الْکَلَامِ وَ خَادِعَاهُ عَنْ نَفْسِهِ فَإِنَّکُمَا تَجِدَانِهِ حَیِیّاً
ص: 106
کَرِیماً فَلَعَلَّکُمَا تَسُلَّانِ مَا فِی قَلْبِهِ وَ تَسْتَخْرِجَانِ سَخِیمَتَهُ قَالَ فَمَضَتْ عَائِشَةُ وَحْدَهَا إِلَیْهِ فَأَصَابَتْهُ فِی مَنْزِلِ أُمِّ سَلَمَةَ وَ عِنْدَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَهَا النَّبِیُّ مَا جَاءَ بِکِ یَا حُمَیْرَاءُ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنْکَرْتُ تَخَلُّفَکَ عَنْ مَنْزِلِکَ هَذِهِ الْمَرَّةَ وَ أَنَا أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سَخَطِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَوْ کَانَ الْأَمْرُ کَمَا تَقُولِینَ لَمَا أَظْهَرْتِ سِرّاً أَوْصَیْتُکِ بِکِتْمَانِهِ لَقَدْ هَلَکْتِ وَ أَهْلَکْتِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ قَالَ ثُمَّ أَمَرَ خَادِمَةً لِأُمِّ سَلَمَةَ فَقَالَ اجْمَعِی هَؤُلَاءِ یَعْنِی نِسَاءَهُ فَجَمَعَتْهُنَّ فِی مَنْزِلِ أُمِّ سَلَمَةَ فَقَالَ لَهُنَّ اسْمَعْنَ مَا أَقُولُ لَکُنَّ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَهُنَّ هَذَا أَخِی وَ وَصِیِّی وَ وَارِثِی وَ الْقَائِمُ فِیکُنَّ وَ فِی الْأُمَّةِ مِنْ بَعْدِی فَأَطِعْنَهُ فِیمَا یَأْمُرُکُنَّ بِهِ وَ لَا تَعْصِینَهُ فَتَهْلُکْنَ بِمَعْصِیَتِهِ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ أُوصِیکَ بِهِنَّ فَأَمْسِکْهُنَّ مَا أَطْعَنَ اللَّهَ وَ أَطَعْنَکَ وَ أَنْفِقْ عَلَیْهِنَّ مِنْ مَالِکَ وَ مُرْهُنَّ بِأَمْرِکَ وَ انْهَهُنَّ عَمَّا یَرِیبُکَ وَ خَلِّ سَبِیلَهُنَّ إِنْ عَصَیْنَکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهُ إِنَّهُنَّ نِسَاءٌ وَ فِیهِنَّ الْوَهْنُ وَ ضَعْفُ الرَّأْیِ فَقَالَ ارْفُقْ بِهِنَّ مَا کَانَ الرِّفْقُ أَمْثَلَ بِهِنَّ فَمَنْ عَصَاکَ مِنْهُنَّ فَطَلِّقْهَا طَلَاقاً یَبْرَأُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهَا قَالَ وَ کُلُّ نِسَاءِ النَّبِیِّ قَدْ صَمَتْنَ فَلَمْ یَقُلْنَ شَیْئاً فَتَکَلَّمَتْ عَائِشَةُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا کُنَّا لِتَأْمُرَنَا بِشَیْ ءٍ فَنُخَالِفَهُ بِمَا سِوَاهُ فَقَالَ لَهَا بَلَی یَا حُمَیْرَاءُ قَدْ خَالَفْتِ أَمْرِی أَشَدَّ خِلَافٍ وَ ایْمُ اللَّهِ لَتُخَالِفِنَّ قَوْلِی هَذَا وَ لَتَعْصِنَّهُ بَعْدِی وَ لَتَخْرُجِنَّ مِنَ الْبَیْتِ الَّذِی أُخَلِّفُکِ فِیهِ مُتَبَرِّجَةً قَدْ حَفَّ بِکِ فِئَامٌ مِنَ النَّاسِ فَتُخَالِفِینَهُ ظَالِمَةً لَهُ عَاصِیَةً لِرَبِّکِ وَ لَتَنْبِحَنَّکِ فِی طَرِیقِکِ کِلَابُ الْحَوْأَبِ أَلَا إِنَّ ذَلِکِ کَائِنٌ ثُمَّ قَالَ قُمْنَ فَانْصَرِفْنَ إِلَی مَنَازِلِکُنَّ قَالَ فَقُمْنَ فَانْصَرَفْنَ قَالَ ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَمَعَ أُولَئِکَ النَّفَرَ وَ مَنْ مَالَأَهُمْ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ طَابَقَهُمْ عَلَی عَدَاوَتِهِ وَ مَنْ کَانَ مِنَ الطُّلَقَاءِ وَ الْمُنَافِقِینَ وَ کَانُوا زُهَاءَ أَرْبَعَةِ آلَافِ رَجُلٍ فَجَعَلَهُمْ تَحْتَ یَدَیْ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ مَوْلَاهُ وَ أَمَّرَهُ عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَهُ بِالْخُرُوجِ إِلَی نَاحِیَةٍ مِنَ الشَّامِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا قَدِمْنَا مِنْ سَفَرِنَا الَّذِی کُنَّا فِیهِ مَعَکَ
ص: 107
وَ نَحْنُ نَسْأَلُکَ أَنْ تَأْذَنَ لَنَا فِی الْمَقَامِ لِنُصْلِحَ مِنْ شَأْنِنَا مَا یُصْلِحُنَا فِی سَفَرِنَا قَالَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَکُونُوا فِی الْمَدِینَةِ رَیْثَمَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ وَ أَمَرَ أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ فَعَسْکَرَ بِهِمْ عَلَی أَمْیَالٍ مِنَ الْمَدِینَةِ فَأَقَامَ بِمَکَانِهِ الَّذِی حَدَّ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُنْتَظِراً لِلْقَوْمِ أَنْ یُوَافُوهُ إِذَا فَرَغُوا مِنْ أُمُورِهِمْ وَ قَضَاءِ حَوَائِجِهِمْ وَ إِنَّمَا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا صَنَعَ مِنْ ذَلِکَ أَنْ تَخْلُوَ الْمَدِینَةُ مِنْهُمْ وَ لَا یَبْقَی بِهَا أَحَدٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ قَالَ فَهُمْ عَلَی ذَلِکَ مِنْ شَأْنِهِمْ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَائِبٌ یَحُثُّهُمْ وَ یَأْمُرُهُمْ بِالْخُرُوجِ وَ التَّعْجِیلِ إِلَی الْوَجْهِ الَّذِی نَدَبَهُمْ إِلَیْهِ إِذْ مَرِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَضَهُ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ فَلَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ تَبَاطَئُوا عَمَّا أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْخُرُوجِ فَأَمَرَ قَیْسَ بْنَ عُبَادَةَ وَ کَانَ سباق (1) (سَیَّافَ) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْحُبَابَ بْنَ الْمُنْذِرِ فِی جَمَاعَةٍ مِنَ الْأَنْصَارِ یَرْحَلُوا بِهِمْ إِلَی عَسْکَرِهِمْ فَأَخْرَجَهُمْ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ وَ الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ حَتَّی أَلْحَقَاهُمْ بِعَسْکَرِهِمْ وَ قَالا لِأُسَامَةَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَمْ یُرَخِّصْ لَکَ فِی التَّخَلُّفِ فَسِرْ مِنْ وَقْتِکَ هَذَا لِیَعْلَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ فَارْتَحَلَ بِهِمْ أُسَامَةُ وَ انْصَرَفَ قَیْسٌ وَ الْحُبَابُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَعْلَمَاهُ بِرِحْلَةِ الْقَوْمِ فَقَالَ لَهُمَا إِنَّ الْقَوْمَ غَیْرُ سَائِرِینَ قَالَ فَخَلَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بِأُسَامَةَ وَ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالُوا إِلَی أَیْنَ نَنْطَلِقُ وَ نُخَلِّی الْمَدِینَةَ وَ نَحْنُ أَحْوَجُ مَا کُنَّا إِلَیْهَا وَ إِلَی الْمُقَامِ بِهَا فَقَالَ لَهُمْ وَ مَا ذَلِکَ قَالُوا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَدْ نَزَلَ بِهِ الْمَوْتُ وَ وَ اللَّهِ لَئِنْ خَلَّیْنَا الْمَدِینَةَ لَتَحْدُثَنَّ بِهَا أُمُورٌ لَا یُمْکِنُ إِصْلَاحُهَا نَنْظُرُ مَا یَکُونُ مِنْ أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ الْمَسِیرُ بَیْنَ أَیْدِینَا قَالَ فَرَجَعَ الْقَوْمُ إِلَی الْمُعَسْکَرِ الْأَوَّلِ وَ أَقَامُوا بِهِ وَ بَعَثُوا رَسُولًا یَتَعَرَّفُ لَهُمْ أَمْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَتَی الرَّسُولُ إِلَی عَائِشَةَ فَسَأَلَهَا عَنْ ذَلِکَ سِرّاً فَقَالَتْ امْضِ إِلَی أَبِی وَ عُمَرَ وَ مَنْ مَعَهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ ثَقُلَ فَلَا یَبْرَحَنَّ أَحَدٌ مِنْکُمْ وَ أَنَا أُعْلِمُکُمْ بِالْخَبَرِ وَقْتاً بَعْدَ وَقْتٍ وَ اشْتَدَّتْ عِلَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَعَتْ عَائِشَةُ صُهَیْباً فَقَالَتْ امْضِ إِلَی أَبِی
ص: 108
بَکْرٍ وَ أَعْلِمْهُ أَنَّ مُحَمَّداً فِی حَالٍ لَا یُرْجَی فَهَلُمَّ إِلَیْنَا أَنْتَ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ مَنْ رَأَیْتُمْ أَنْ یَدْخُلَ مَعَکُمْ وَ لْیَکُنْ دُخُولُکُمْ فِی اللَّیْلِ سِرّاً قَالَ فَأَتَاهُمُ الْخَبَرُ فَأَخَذُوا بِیَدِ صُهَیْبٍ فَأَدْخَلُوهُ إِلَی أُسَامَةَ فَأَخْبَرُوهُ الْخَبَرَ وَ قَالُوا لَهُ کَیْفَ یَنْبَغِی لَنَا أَنْ نَتَخَلَّفَ عَنْ مُشَاهَدَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اسْتَأْذَنُوهُ فِی الدُّخُولِ فَأَذِنَ لَهُمْ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ لَا یَعْلَمَ بِدُخُولِهِمْ أَحَدٌ وَ إِنْ عُوفِیَ رَسُولُ اللَّهُ رَجَعْتُمْ إِلَی عَسْکَرِکُمْ وَ إِنْ حَدَثَ حَادِثُ الْمَوْتِ عَرِّفُونَا ذَلِکَ لِنَکُونَ فِی جَمَاعَةِ النَّاسِ فَدَخَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ لَیْلًا الْمَدِینَةَ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ ثَقُلَ فَأَفَاقَ بَعْضَ الْإِفَاقَةِ فَقَالَ لَقَدْ طَرَقَ لَیْلَتَنَا هَذِهِ الْمَدِینَةَ شَرٌّ عَظِیمٌ فَقِیلَ لَهُ وَ مَا هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ الَّذِینَ کَانُوا فِی جَیْشِ أُسَامَةَ قَدْ رَجَعَ مِنْهُمْ نَفَرٌ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِی أَلَا إِنِّی إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ بَرِی ءٌ وَیْحَکُمْ نَفِّذُوا جَیْشَ أُسَامَةَ فَلَمْ یَزَلْ یَقُولُ ذَلِکَ حَتَّی قَالَهَا مَرَّاتٍ کَثِیرَةً قَالَ وَ کَانَ بِلَالٌ مُؤَذِّنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُؤَذِّنُ بِالصَّلَاةِ فِی کُلِّ وَقْتِ صَلَاةٍ فَإِنْ قَدَرَ عَلَی الْخُرُوجِ تَحَامَلَ وَ خَرَجَ وَ صَلَّی بِالنَّاسِ وَ إِنْ هُوَ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی الْخُرُوجِ أَمَرَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَصَلَّی بِالنَّاسِ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ لَا یُزَایِلَانِهِ فِی مَرَضِهِ ذَلِکَ فَلَمَّا أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ لَیْلَتِهِ تِلْکَ الَّتِی قَدِمَ فِیهَا الْقَوْمُ الَّذِینَ کَانُوا تَحْتَ یَدَیْ أُسَامَةَ أَذَّنَ بِلَالٌ ثُمَّ أَتَاهُ یُخْبِرُهُ کَعَادَتِهِ فَوَجَدَهُ قَدْ ثَقُلَ فَمُنِعَ مِنَ الدُّخُولِ إِلَیْهِ فَأَمَرَتْ عَائِشَةُ صُهَیْباً أَنْ یَمْضِیَ إِلَی أَبِیهَا فَیُعْلِمَهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ ثَقُلَ فِی مَرَضِهِ وَ لَیْسَ یُطِیقُ النُّهُوضَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَدْ شَغَلَ بِهِ وَ بِمُشَاهَدَتِهِ عَنِ الصَّلَاةِ بِالنَّاسِ فَاخْرُجْ أَنْتَ إِلَی الْمَسْجِدِ فَصَلِّ بِالنَّاسِ فَإِنَّهَا حَالَةٌ تَهْنِئُکَ وَ حُجَّةٌ لَکَ بَعْدَ الْیَوْمِ قَالَ فَلَمْ یَشْعُرِ النَّاسُ وَ هُمْ فِی الْمَسْجِدِ یَنْتَظِرُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ عَلِیّاً علیه السلام یُصَلِّی بِهِمْ کَعَادَتِهِ الَّتِی عَرَفُوهَا فِی مَرَضِهِ إِذْ دَخَلَ أَبُو بَکْرٍ الْمَسْجِدَ وَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ ثَقُلَ وَ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ أُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّی لَکَ ذَلِکَ وَ أَنْتَ فِی جَیْشِ أُسَامَةَ وَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَعْلَمُ أَحَداً بَعَثَ إِلَیْکَ وَ لَا أَمَرَکَ بِالصَّلَاةِ
ص: 109
ثُمَّ نَادَی النَّاسَ بِلَالٌ فَقَالَ عَلَی رِسْلِکُمْ رَحِمَکُمُ اللَّهُ لِأَسْتَأْذِنَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ ثُمَّ أَسْرَعَ حَتَّی أَتَی الْبَابَ فَدَقَّهُ دَقّاً شَدِیداً فَسَمِعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا هَذَا الدَّقُّ الْعَنِیفُ فَانْظُرُوا مَا هُوَ قَالَ فَخَرَجَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ فَفَتَحَ الْبَابَ فَإِذَا بِلَالٌ فَقَالَ مَا وَرَاءَکَ یَا بِلَالُ فَقَالَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ قَدْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ قَدْ تَقَدَّمَ حَتَّی وَقَفَ فِی مَقَامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ زَعَمَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَهُ بِذَلِکَ قَالَ أَ وَ لَیْسَ أَبُو بَکْرٍ مَعَ جَیْشِ أُسَامَةَ هَذَا هُوَ وَ اللَّهِ الشَّرُّ الْعَظِیمُ الَّذِی طَرَقَ الْبَارِحَةَ الْمَدِینَةَ لَقَدْ أَخْبَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ وَ دَخَلَ الْفَضْلُ وَ أَدْخَلَ بِلَالًا مَعَهُ فَقَالَ مَا وَرَاءَکَ یَا بِلَالُ فَأَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ الْخَبَرَ فَقَالَ أَقِیمُونِی أَقِیمُونِی أَخْرِجُوا بِی إِلَی الْمَسْجِدِ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ قَدْ نَزَلَتْ بِالْإِسْلَامِ نَازِلَةٌ وَ فِتْنَةٌ عَظِیمَةٌ مِنَ الْفِتَنِ ثُمَّ خَرَجَ مَعْصُوبَ الرَّأْسَ یَتَهَادَی بَیْنَ عَلِیٍّ وَ الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ رِجْلَاهُ تُجَرَّانِ فِی الْأَرْضِ حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ أَبُو بَکْرٍ قَائِمٌ فِی مَقَامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَطَافَ بِهِ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ وَ صُهَیْبٌ وَ النَّفَرُ الَّذِینَ دَخَلُوا وَ أَکْثَرُ النَّاسِ قَدْ وَقَفُوا عَنِ الصَّلَاةِ یَنْتَظِرُونَ مَا یَأْتِی بِلَالٌ فَلَمَّا رَأَی النَّاسُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ هُوَ بِتِلْکَ الْحَالَةِ الْعَظِیمَةِ مِنَ الْمَرَضِ أَعْظَمُوا ذَلِکَ وَ تَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَذَبَ أَبَا بَکْرٍ مِنْ وَرَائِهِ فَنَحَّاهُ عَنِ الْمِحْرَابِ وَ أَقْبَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ النَّفَرُ الَّذِینَ کَانُوا مَعَهُ فَتَوَارَوْا خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَقْبَلَ النَّاسُ فَصَلَّوْا خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ جَالِسٌ وَ بِلَالٌ یُسْمِعُ النَّاسَ التَّکْبِیرَ حَتَّی قَضَی صَلَاتَهُ ثُمَّ الْتَفَتَ فَلَمْ یَرَ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أَ لَا تَعْجَبُونَ مِنِ ابْنِ أَبِی قُحَافَةَ وَ أَصْحَابِهِ الَّذِینَ أَنْفَذْتُهُمْ وَ جَعَلْتُهُمْ تَحْتَ یَدَیْ أُسَامَةَ وَ أَمَرْتُهُمْ بِالْمَسِیرِ إِلَی الْوَجْهِ الَّذِی وُجِّهُوا إِلَیْهِ فَخَالَفُوا ذَلِکَ وَ رَجَعُوا إِلَی الْمَدِینَةِ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَرْکَسَهُمْ فِیهَا اعْرُجُوا بِی إِلَی الْمِنْبَرِ فَقَامَ وَ هُوَ مَرْبُوطٌ حَتَّی قَعَدَ عَلَی أَدْنَی مِرْقَاةٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ
ص: 110
أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ جَاءَنِی مِنْ أَمْرِ رَبِّی مَا النَّاسُ إِلَیْهِ صَائِرُونَ وَ إِنِّی قَدْ تَرَکْتُکُمْ عَلَی الْحُجَّةِ الْوَاضِحَةِ لَیْلُهَا کَنَهَارِهَا فَلَا تَخْتَلِفُوا مِنْ بَعْدِی کَمَا اخْتَلَفَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا أُحِلُّ لَکُمْ إِلَّا مَا أَحَلَّهُ الْقُرْآنُ وَ لَا أُحَرِّمُ عَلَیْکُمْ إِلَّا مَا حَرَّمَهُ الْقُرْآنُ وَ إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا وَ لَنْ تَزِلُّوا کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی هُمَا الْخَلِیفَتَانِ فِیکُمْ وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَأُسَائِلُکُمْ بِمَا ذَا خَلَفْتُمُونِی فِیهِمَا وَ لَیُذَادَنَّ یَوْمَئِذٍ رِجَالٌ عَنْ حَوْضِی کَمَا تُذَادُ الْغَرِیبَةُ مِنَ الْإِبِلَ فَتَقُولُ رِجَالٌ أَنَا فُلَانٌ وَ أَنَا فُلَانٌ فَأَقُولُ أَمَّا الْأَسْمَاءَ فَقَدْ عَرَفْتُ وَ لَکِنَّکُمُ ارْتَدَدْتُمْ مِنْ بَعْدِی فَسُحْقاً لَکُمْ سُحْقاً ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ وَ عَادَ إِلَی حُجْرَتِهِ وَ لَمْ یَظْهَرْ أَبُو بَکْرٍ وَ لَا أَصْحَابُهُ حَتَّی قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ سَعْدٍ مِنَ السَّقِیفَةِ مَا کَانَ فَمَنَعُوا أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّهِمْ حُقُوقَهُمُ الَّتِی جَعَلَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ وَ أَمَّا کِتَابُ اللَّهِ فَمَزَّقُوهُ کُلَّ مُمَزَّقٍ وَ فِیمَا أَخْبَرْتُکَ یَا أَخَا الْأَنْصَارِ مِنْ خَطْبٍ مُعْتَبَرٍ لِمَنْ أَحَبَّ اللَّهُ هِدَایَتَهُ فَقَالَ الْفَتَی سَمِّ لِیَ الْقَوْمَ الْآخَرِینَ الَّذِینَ حَضَرُوا الصَّحِیفَةَ وَ شَهِدُوا فِیهَا فَقَالَ حُذَیْفَةُ أَبُو سُفْیَانَ وَ عِکْرِمَةُ بْنُ أَبِی جَهْلٍ وَ صَفْوَانُ بْنُ أُمَیَّةَ بْنِ خَلَفٍ وَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ عَیَّاشُ بْنُ أَبِی رَبِیعَةَ وَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ وَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو وَ حَکِیمُ بْنُ حِزَامٍ وَ صُهَیْبُ بْنُ سِنَانٍ وَ أَبُو الْأَعْوَرِ السُّلَمِیُّ وَ مُطِیعُ بْنُ الْأَسْوَدِ الْمَدَرِیُّ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ هَؤُلَاءِ مِمَّنْ سَقَطَ عَنِّی إِحْصَاءُ عَدَدِهِمْ فَقَالَ الْفَتَی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا هَؤُلَاءِ فِی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی قَدِ انْقَلَبَ النَّاسُ أَجْمَعُونَ بِسَبَبِهِمْ فَقَالَ حُذَیْفَةُ إِنَّ هَؤُلَاءِ رُءُوسُ الْقَبَائِلِ وَ أَشْرَافُهَا وَ مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْ هَؤُلَاءِ إِلَّا وَ مَعَهُ مِنَ النَّاسِ خَلْقٌ عَظِیمٌ یَسْمَعُونَ لَهُ وَ یُطِیعُونَ وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمْ مِنْ حُبِّ أَبِی بَکْرٍ کَمَا أُشْرِبَ قُلُوبُ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ حُبِّ الْعِجْلِ وَ السَّامِرِیِّ حَتَّی تَرَکُوا هَارُونَ وَ اسْتَضْعَفُوهُ
ص: 111
قَالَ الْفَتَی فَإِنِّی أُقْسِمُ بِاللَّهِ حَقّاً حَقّاً أَنِّی لَا أَزَالُ لَهُمْ مُبْغِضاً وَ إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ وَ مِنْ أَفْعَالِهِمْ مُتَبَرِّئاً وَ لَا زِلْتُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُتَوَالِیاً وَ لِأَعَادِیهِ مُعَادِیاً وَ لَأَلْحَقَنَّ بِهِ وَ إِنِّی لَأُؤَمِّلُ أَنْ أُرْزَقَ الشَّهَادَةَ مَعَهُ وَشِیکاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ وَدَّعَ حُذَیْفَةَ وَ قَالَ هَذَا وَجْهِی إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَخَرَجَ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ اسْتَقْبَلَهُ وَ قَدْ شَخَصَ مِنَ الْمَدِینَةِ یُرِیدُ الْعِرَاقَ فَسَارَ مَعَهُ إِلَی الْبَصْرَةِ فَلَمَّا الْتَقَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَعَ أَصْحَابِ الْجَمَلِ کَانَ ذَلِکَ الْفَتَی أَوَّلَ مَنْ قُتِلَ مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا صَافَّ الْقَوْمُ وَ اجْتَمَعُوا عَلَی الْحَرْبِ أَحَبَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنْ یَسْتَظْهِرَ عَلَیْهِمْ بِدُعَائِهِمْ إِلَی الْقُرْآنِ وَ حُکْمِهِ فَدَعَا بِمُصْحَفٍ وَ قَالَ مَنْ یَأْخُذُ هَذَا الْمُصْحَفَ یَعْرِضُهُ عَلَیْهِمْ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی مَا فِیهِ فَیُحْیِیَ مَا أَحْیَاهُ وَ یُمِیتَ مَا أَمَاتَهُ قَالَ وَ قَدْ شَرَعَتِ الرِّمَاحُ بَیْنَ الْعَسْکَرَیْنِ حَتَّی لَوْ أَرَادَ امْرُؤٌ أَنْ یَمْشِیَ عَلَیْهَا لَمَشَی قَالَ فَقَامَ الْفَتَی فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا آخُذُهُ وَ أَعْرِضُهُ عَلَیْهِمْ وَ أَدْعُوهُمْ إِلَی مَا فِیهِ قَالَ فَأَعْرَضَ عَنْهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ نَادَی الثَّانِیَةَ مَنْ یَأْخُذُ هَذَا الْمُصْحَفَ فَیَعْرِضَهُ عَلَیْهِمْ وَ یَدْعُوَهُمْ إِلَی مَا فِیهِ فَلَمْ یَقُمْ إِلَیْهِ أَحَدٌ فَقَامَ الْفَتَی وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا آخُذُهُ وَ أَعْرِضُهُ عَلَیْهِمْ وَ أَدْعُوهُمْ إِلَی مَا فِیهِ قَالَ فَأَعْرَضَ عَنْهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ نَادَی الثَّالِثَةَ فَلَمْ یَقُمْ إِلَیْهِ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا الْفَتَی وَ قَالَ أَنَا آخُذُهُ وَ أَعْرِضُهُ عَلَیْهِمْ وَ أَدْعُوهُمْ إِلَی مَا فِیهِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّکَ إِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ فَإِنَّکَ لَمَقْتُولٌ فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُرْزَقَ الشَّهَادَةَ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ أَنْ أُقْتَلَ فِی طَاعَتِکَ فَأَعْطَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْمُصْحَفَ فَتَوَجَّهَ بِهِ نَحْوَ عَسْکَرِهِمْ فَنَظَرَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ إِنَّ الْفَتَی مِمَّنْ حَشَا اللَّهُ قَلْبَهُ نُوراً وَ إِیمَاناً وَ هُوَ مَقْتُولٌ وَ لَقَدْ أَشْفَقْتُ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ وَ لَنْ یُفْلِحَ الْقَوْمُ بَعْدَ قَتَلِهِمْ إِیَّاهُ فَمَضَی الْفَتَی بِالْمُصْحَفِ حَتَّی وَقَفَ بِإِزَاءِ عَسْکَرِ عَائِشَةَ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ حِینَئِذٍ عَنْ یَمِینِ الْهَوْدَجِ وَ شِمَالِهِ وَ کَانَ لَهُ صَوْتٌ فَنَادَی بِأَعْلَا صَوْتِهِ مَعَاشِرَ النَّاسِ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَدْعُوکُمْ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ الْحُکْمِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ فَأَنِیبُوا
ص: 112
إِلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ الْعَمَلِ بِکِتَابِهِ قَالَ وَ کَانَتْ عَائِشَةُ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ یَسْمَعُونَ قَوْلَهُ فَأَمْسَکُوا فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ أَهْلُ عَسْکَرِهِمْ بَادَرُوا إِلَی الْفَتَی وَ الْمُصْحَفُ فِی یَمِینِهِ فَقَطَعُوا یَدَهُ الْیُمْنَی فَتَنَاوَلَ الْمُصْحَفَ بِیَدِهِ الْیُسْرَی وَ نَادَاهُمْ بِأَعْلَا صَوْتِهِ مِثْلَ نِدَائِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَبَادَرُوا إِلَیْهِ وَ قَطَعُوا یَدَهُ الْیُسْرَی فَتَنَاوَلَ الْمُصْحَفَ وَ احْتَضَنَهُ وَ دِمَاؤُهُ تَجْرِی عَلَیْهِ وَ نَادَاهُمْ مِثْلَ ذَلِکَ فَشَدُّوا عَلَیْهِ فَقَتَلُوهُ وَ وَقَعَ مَیِّتاً فَقَطَعُوهُ إِرْباً إِرْباً وَ لَقَدْ رَأَیْنَا شَحْمَ بَطْنِهِ أَصْفَرَ قَالَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَاقِفٌ یَرَاهُمْ فَأَقْبَلَ عَلَی أَصْحَابِهِ وَ قَالَ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا کُنْتُ فِی شَکٍّ وَ لَا لَبْسٍ مِنْ ضَلَالَةِ الْقَوْمِ وَ بَاطِلِهِمْ وَ لَکِنْ أَحْبَبْتُ أَنْ یَتَبَیَّنَ لَکُمْ جَمِیعاً ذَلِکَ مِنْ بَعْدِ قَتْلِهِمُ الرَّجُلَ الصَّالِحَ حَکِیمَ بْنَ جَبَلَةَ الْعَبْدِیَّ فِی رِجَالٍ صَالِحِینَ مَعَهُ وَ تَضَاعُفُ ذُنُوبِهِمْ بِهَذَا الْفَتَی وَ هُوَ یَدْعُوهُمْ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ الْحُکْمِ بِهِ وَ الْعَمَلِ بِمُوجَبِهِ فَثَارُوا إِلَیْهِ فَقَتَلُوهُ وَ لَا یَرْتَابُ بِقَتْلِهِمْ مُسْلِمٌ وَ وَقَدَتِ الْحَرْبُ وَ اشْتَدَّتْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام احْمِلُوا بِأَجْمَعِکُمْ عَلَیْهِمْ بِسْمِ اللَّهُ حم لَا یُنْصَرُونَ وَ حَمَلَ هُوَ بِنَفْسِهِ وَ الْحَسَنَانِ وَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَهُ فَغَاصَ فِی الْقَوْمِ بِنَفْسِهِ فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ إِلَّا سَاعَةٌ مِنْ نَهَارٍ حَتَّی رَأَیْنَا الْقَوْمَ کُلَّهُ شَلَایَا یَمِیناً وَ شِمَالًا صَرْعَی تَحْتَ سَنَابِکِ الْخَیْلِ وَ رَجَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُؤَیَّداً مَنْصُوراً وَ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ مَنَحَهُ أَکْتَافَهُمْ وَ أَمَرَ بِذَلِکَ الْفَتَی وَ جَمِیعِ مَنْ قُتِلَ مَعَهُ فَلُفُّوا فِی ثِیَابِهِمْ بِدِمَائِهِمْ لَمْ تُنْزَعْ عَنْهُمْ ثِیَابُهُمْ وَ صَلَّی عَلَیْهِمْ وَ دَفَنَهُمْ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ لَا یُجْهِزُوا عَلَی جَرِیحٍ وَ لَا یَتَّبِعُوا لَهُمْ مُدْبِراً وَ أَمَرَ بِمَا حَوَی الْعَسْکَرُ فَجُمِعَ لَهُ فَقَسَمَهُ بَیْنَ أَصْحَابِهِ وَ أَمَرَ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ أَنْ یُدْخِلَ أُخْتَهُ الْبَصْرَةَ فَیُقِیمَ بِهَا أَیَّاماً ثُمَّ یُرَحِّلَهَا إِلَی مَنْزِلِهَا بِالْمَدِینَةِ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَمَةَ کُنْتُ مِمَّنْ شَهِدَ حَرْبَ أَهْلِ الْجَمَلِ فَلَمَّا وَضَعَتِ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا رَأَیْتُ أُمَّ ذَلِکَ الْفَتَی وَاقِفَةً عَلَیْهِ فَجَعَلَتْ تَبْکِی عَلَیْهِ وَ تُقَبِّلُهُ وَ أَنْشَأَتْ تَقُولُ:
ص: 113
یَا رَبِّ إِنَّ مُسْلِماً أَتَاهُمْ***یَتْلُو کِتَابَ اللَّهِ لَا یَخْشَاهُمْ
یَأْمُرُهُمْ بِالْأَمْرِ مِنْ مَوْلَاهُمْ*** فَخَضَبُوا مِنْ دَمِهِ قَنَاهُمْ
وَ أُمُّهُمْ قَائِمَةٌ تَرَاهُمْ*** تَأْمُرُهُمْ بِالْغَیِّ لَا تَنْهَاهُمْ
(1).
**[ترجمه]إرشاد القلوب: زمانی که عثمان بن عفان به خلافت رسید، عمویش حکم بن عاص و پسرش مروان و حارث بن حکم به وی پناه آوردند. عثمان والیان خود را به نقاط مختلف گسیل داشت که در میان آنها عمر بن سفیان بن مغیرة بن ابیالعاص بن امیه به مُشکان فرستاده شد، حارث بن حکم نیز به مدائن رفت و مدتی در آنجا ماند و بر اهالی آن ظلم نمود و به شیوه بدی با آنها رفتار کرد. گروهی از اهالی آنجا برای شکایت از وی نزد عثمان رفتند و وی را از رفتار ناپسند او آگاه ساختند و با او به تندی سخن گفتند؛ عثمان نیز که روزهای پایانی عمر خود به سر میبرد، حذیفة بن یمان را والی مدائن نمود و او تا زمانی که عثمان کشته شد، در آن منصب باقی بود؛ وقتی علی بن ابیطالب - علیه السلام - به خلافت رسیدند، حذیفه را بر حکومت مدائن ابقاء نمودند و به وی نوشتند: بسم الله الرحمن الرحیم، از بنده خدا علی امیرالمؤمنین - علیه السلام - به حذیفة بن یمان. سلام بر تو. من اموری را که پیش از این در مدائن عهدهدار بودی به تو میسپرم و کارهای مالیات و دستهبندی و جمعآوری مالیات اهل ذمه را به تو واگذار میکنم؛ پس معتمَدان و دوستانی را که به دینداری و امانتداریشان اطمینان داری را گرد خود جمع کن و در امورت از آنها کمک بگیر، که این عمل برای تو و ولی تو عزتمدارتر و برای دشمنانت ذلتآمیزتر خواهد بود.
من تو را به تقوای الهی و اطاعت از او در سرّ و نهان امر میکنم؛ از عقاب خداوند در پنهان و پیدا بر حذر باش. تو را سفارش میکنم تا با نیکوکاران احسان نموده و با دشمنان شدیدا برخورد نمائی. در امورت مدارا داشته باش و با مردم با ملایمت و عدالت برخورد کن؛ چراکه بازخواست خواهی شد. تا میتوانی با مظلوم منصفانه رفتار کن و مردم را عفو کن و رفتاری نیکو در پیش بگیر؛ چرا که خداوند نیکوکاران را پاداش میدهد. تو را امر میکنم تا مالیات زمین ها را به حق و انصاف جمعآوری کنی و از چیزهایی که به تو سفارش کردم تجاوز نکنی و چیزی از آن را ترک نکنی و از خودت چیزی به آن اضافه نکنی، و سپس آن را یکسان و عادلانه میان مستحقانش تقسیم نما. با مردم متواضعانه برخورد کن و در مجالس خود با آنها مواسات در پیش گیر. باید چنان باشد که در نزد تو افراد نزدیک و دور، در مورد حق مساوی باشند. در میان مردم به حق حکم کن و عدالت را در میانشان بر پای دار. از هوای نفس پیروی نکن و در راه خدا از ملامت ملامتگران نهراس؛ چرا که خداوند با کسانی است که تقوا دارند و نیکوکار هستند.
این نوشته را برایت فرستادم تا برای اهل مملکت خویش بخوانی و آنان از نگرش ما در مورد خودشان و تمامی مسلمانان آگاه شوند؛ پس آنها را نزد خود فراخوان و نامه را برایشان بخوان و از کوچک و بزرگشان برای ما بیعت بگیر إن شاء الله تعالی.
هنگامی که حکم امیرالمؤمنین علیه السلام به حذیفه رسید، مردم را جمع کرد و نماز جماعت را اقامه کرد و بعد دستور خواند نامه را داد و نامه را برای مردم خواندند که متن آن به این شرح بود:
بسم الله الرحمن الرحیم، از بنده خدا علی امیرالمؤمنین به مسلمانانی که این نوشته من به سمعشان میرسد: سلام علیکم. در مقابل شما خداوندی که هیچ معبودی جز او نیست را سپاس میگزارم و از او میخواهم بر محمد و آلش درود فرستد. اما بعد، خداوند متعال اسلام را به عنوان دین خود و ملائکه و رسولان خود برگزید و آن را مایه استحکام خلقت و حسن تدبیرش نمود و کرامتی از طرف خود بر بندگانش قرار داد و آن را به بندگان محبوب خود اختصاص داد؛ محمد - صلی الله علیه و آله - را به سوی آنان برانگیخت و به او آنها کتاب و حکمت آموخت تا بدین وسیله آنان را اکرام و تفضل کرده باشد، و مؤدب به آداب نمود تا هدایت یابند، و متحدشان نمود تا پراکنده نگردند، و به آنها فقه بخشید تا ستم نکنند. و وقتی که رسالت خود را به انجام رساند، ستوده و ستوده شده به رحمت الهی پیوست.
سپس برخی از مسلمانان پس از ایشان، دو مردی که به هدایت و رفتار آن دو راضی شدند را به حکومت رساندند و آن دو به مقداری که خدا خواست حکومت کردند و سپس خداوند عزّ و جلّ جان آن دو را ستاند و مردم بعد از آن دو، نفر سومی را متولی امر نمودند که کارهایی کرد و مردم نیز به اعمال او پی بردند و علیه او با هم متحد شدند و از او انتقام گرفتند و وضع را تغییر دادند.آنگاه چون دسته اسبها پیش من آمدند و با من بیعت نمودند. من از هدایت خداوند، هدایت میطلبم و پیشهکردن تقوا از او برای یاری میخواهم. آگاه باشید که حق شما بر ما آنست که ما به کتاب خدا و سنت پیامبرش عمل کنیم، حق او را به پا داشته، سنت او را زنده نموده و در پنهان و آشکار خیرخواه شما باشیم. از خداوند برای انجام این کار کمک می طلبیم و خدا ما را بس است و نیکو حمایتگری است.
امور شما را به حذیفه بن یمان، که به هدایتش راضی هستم و به شایستگیاش امیدوارم واگذار نمودم و به او امر نمودهام تا با نیکوکاران شما به نیکی و با شبهه انگیزانتان به شدت برخورد نماید و با همگی شما به ملایمت رفتار کند. از خداوند برای شما و خود بهترین انتخابها و احسان و رحمت واسع دنیوی و اخرویاش را طلب می نمایم. و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته.
سپس حذیفه بالای منبر رفت و حمد و ثنای خدا را به جای آورد و بر پیامبر و خاندانش دورد فرستاد و بعد گفت: سپاس خدایی را که حق را زنده نمود و باطل را میراند، عدالت را آورد و ستم را نابود ساخت و ستمکاران را به خاک ذلت نشاند. ای مردم همانا که ولیّ حقیقی شما، تنها خدا و پیامبرش و امیرالمؤمنین است، و برترین کسی که پس از پیامبرمان محمد رسول الله می شناسیم و کسی که نسبت به مردم سزاوارتر از خودشان است و شایستهتر از همه به ولایت است و نزدیکتر از همگان به صدق و راهنماییکنندهتر به عدالت و هدایتشدهتر به راه است و دستاویزش به خدا از همه کوتاهتر است و نزدیکترین فرد به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بود. به اطاعت کسی رو آورید که قبل از همه اسلام آورد و علمش بیش از همگان است و میانهروترین فرد است و در ایمان از سایرین پیشی گرفته و یقینش نیکوترین است و بیش از همه به معروف دست یافته و پیش از همه به جهاد پرداخته و مقامش از همه عزیزتر است. برادر رسول خدا و پسرعمویش و پدر حسن و حسین و همسر زهرا بتول سرور زنان عالم است. ای مردم برخیزید و بر کتاب خدا و سنت پیامبرش- صلی الله علیه و آله - بیعت نمایید؛ چرا که رضای خداوند در این است و برای شما در این امر کفایت و صلاح است. والسلام.
مردم همگی برخاستند و به بهترین و کاملترین شکل با امیرالمؤمنین - علیه السلام - بیعت نمودند .
هنگامی که بیعتگیری پایان یافت، جوانی غیر عرب و مسلم نام، که از مولّیان انصار و تحت ولایت محمد بن عماره بن تیهان، برادر ابوهیثم بن تیهان بود، از میان مردم برخاست و در حالی که شمشیری بر کمر داشت، از دور او را صدا زد که: ای امیر شنیدیم که میگویی: همانا ولیّ حقیقی شما، تنها خدا و پیامبرش و امیرالمؤمنین است و با این سخن خود به خلفای پیشین کنایه میزنی که آنان در حقیقت امیراء مؤمنین نبودهاند؛ ای امیر! خدا تو را بیامرزد! این سخن را برایمان تشریح کن و آن را از ما پوشیده مدار؛ چرا که تو از آنانی هستی که خود شاهد بودهای و به چشم خود دیدهای، و ما درستی امیرالمؤمنین بودن آنها را به گردن خودشان انداختهایم، و خداوند شاهد بر خیرخواهی شما برای امّتتان و صحت روایاتی که از پیامبرتان صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکنید، است.
حذیفه گفت: ای مرد! حال که اینگونه پرسیدی و جویا شدی، به سخنانم گوش فرا ده و دریاب چه میگویم؛ اینکه به خلفای پیش از علی بن ابیطالب علیه السلام امیرالمؤمنین گفته میشد، بدان جهت بود که مردم آنها را اینطور صدا میکردند. اما علی بن ابیطالب - علیه السلام - را جبرئیل - علیه السلام - از سوی خداوند متعال به این اسم نامید و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نیز شاهد بود که جبرئیل - علیه السلام - ایشان را با نام امیرالمؤمنین درود فرستاد و اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نیز در طول حیات رسول، علی علیه السلام را امیرالمؤمنین میخواندند.
جوان گفت: خدا تو را بیامرزد! به ما بگو چگونگی این قضیه آگاه ساز.
حذیفه گفت: پیش از آنکه آیه حجاب نازل شود، مردم هر وقت میخواستند، پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - میرفتند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آنها را نهی کرد که زمانی که دحیه بن خلیفه کلبی در نزد ایشان است، کسی پیش ایشان نرود. زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه دحیه مشغول نامهنگاری با قیصر پادشاه روم، و بنیحنیفه و پادشاهان بنیغسان بود و جبرئیل با هیأتی انسانی نازل میشد، از این رو رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مسلمانان را نهی نمود که وقتی دحیه نزد ایشان است، پیش ایشان نروند .
حذیفه گفت: روزی، اواسط روز برای انجام کاری نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله – رفتم، به امید آنکه کسی پیش ایشان نباشد. وقتی به در خانه رسیدم، دیدم که پرده بر در آویزان است، پرده را بالا زده و تصمیم به ورود گرفتم؛ معمولاً همینطور داخل میرفتیم. ناگهان دیدم دحیه نزد رسول خدا نشسته و پیامبر در حالی که سرشان در آغوش دحیه بود، به خواب رفتهاند. وقتی دیدم دحیه آنجاست، برگشتم و در راه بازگشت به علی بن ابیطالب - علیه السلام - برخوردم. ایشان فرمودند: از کجا میآیی ابن یمان؟ گفتم: از نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله- . فرمودند: نزد ایشان چه میکردی؟ گفتم: میخواستم در مورد فلان مسأله با ایشان صحبت کنم، و علت رفتنم پیش ایشان و اینکه موقعیت برایم فراهم نشده بود را برایشان بازگو نمودم. فرمودند: برای چه؟ گفتم: دحیه کلبی نزد ایشان بود. از علی - علیه السلام - خواستم تا کاری کنند که من به حضور رسول خدا برسم. فرمودند: با من بازگرد به آنجا برویم. با ایشان بازگشتم و وقتی به در خانه رسیدیم، من بر در خانه نشستم و علی پرده را بالا زد و وارد خانه شدند و سلام کرد. صدای دحیه را شنیدم که گفت: و علیک السلام یا امیرالمؤمنین و رحمة الله و برکاته، و بعد گفت: بنشین و سر برادر و پسر عمویت را از دامن من بگیر که تو به او اولی هستی. علی - علیه السلام - نشست و سر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را در دامن خود گرفت و دحیه از خانه بیرون آمد. علی فرمود: ای حذیفه! بیا داخل! داخل رفتم و نشستم، چیزی نگذشت که رسول خدا - صلی الله علیه و آله – بیدار شدند رو به چهره علی - علیه السلام - لبخندی زدند و فرمودند: ای علی! سر مرا از دامن چه کسی برگرفتی؟ ایشان گفت: از دامن دحیه کلبی. پیامبر فرمود: او جبرئیل بود؛ هنگامی که وارد شدی چه به او گفتی؟ و او به تو چه گفت؟ علی علیه السلام فرمود: وارد شدم و سلام کردم و او گفت: و علیک السلام یا امیرالمؤمنین و رحمة الله و برکاته. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: ای علی! پیش از آنکه اهل زمین بر تو سلام بفرستند، ملائکه خداوند و ساکنان آسمانها با نام امیرالمؤمنین بر تو سلام فرستادند. ای علی! جبرئیل این کار را به امر خداوند متعال نمود و پیش از اینکه تو به اینجا بیایی، از طرف پروردگارم عزّ و جلّ به من وحی کرد که این کار را بر مردم واجب سازم و إن شاء الله این کار را خواهم نمود.
فردای آن روز رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مرا برای کاری به نواحی فدک فرستادند و چند روزی در آنجا ماندم. وقتی برگشتم، دیدم مردم پیرامون این موضوع سخن میگویند که رسول خدا صلی الله علیه و آله به مردم امر کردهاند علی علیه السلام را با نام امیرالمؤمنین سلام دهند و اینکه جبرئیل - علیه السلام - این امر را از سوی خداوند عزّ و جلّ آورده است. من گفتم: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - درست فرمودهاند و من خودم شنیدهام که جبرئیل - علیه السلام - علی - علیه السلام - را با نام امیرالمؤمنین سلام دادند و قضیه را برایشان گفتم. وقتی داشتم این جریان را در مسجد برای مردم میگفتم، عمر بن خطاب شنید و به من گفت: یعنی تو جبرئیل را دیدهای و صدایش را شنیدهای!؟ مراقب سخنت باش که ادعای بزرگی میکنی، و یا حالت آشفته شده است؟ گفتم: آری صدایش را شنیدم و او را دیدم، خداوند بینی دروغگو را به خاک بمالد.او گفت: ای ابوعبدالله! چیز عجیبی را دیده و شنیدهای.
حذیفه گفت: وقتی داشتم از دیدهها و شنیدههایم سخن میگفتم، بُریده بن حصیب اسلمی شنید و به من گفت: ای ابن یمان! به خدا سوگند رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به آنان امر کرد که تا با نام امیرالمؤمنین بر علی سلام بگویند. گفتم: ای بریده! تو خودت آن روز شاهد بودی؟ گفت: آری، از اول تا آخرش بودم. به او گفتم: خدا تو را بیامرزد! جریان را برایم بگو؛ من آن روز حضور نداشتم. بریده گفت: من و برادرم عمار با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در نخلستان بنینجار بودیم که علی بن ابی طالب - علیه السلام - آمد و سلام کرد و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و ما سلامش را پاسخ دادیم. آنگاه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به او فرمود: ای علی! آنجا بنشین. ایشان نشست و مردانی وارد شدند و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آنها امر فرمود که بر علی علیه السلام با نام امیرالمؤمنین سلام دهند. آنها با اینکه نمیخواستند، این کار را کردند .
سپس ابوبکر و عمر وارد شدند و سلام کردند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آن دو فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. آن دو گفتند: آیا این دستور خدا و رسولش است؟ فرمودند: آری. سپس طلحه و سعد بن مالک آمدند و سلام کردند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آن دو فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. آن دو گفتند: آیا این دستور خدا و رسولش است؟ فرمودند: آری. گفتند: به گوشیم و اطاعت مینماییم. سپس سلمان فارسی و ابوذر غفاری - رضی الله عنهما - آمدند و سلام کردند و رسول خدا جواب سلامشان را دادند و فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام کنید. آن دو اینگونه سلام کردند و چیزی نگفتند. سپس خزیمه بن ثابت و ابوالهیثم تیهان آمدند و سلام کردند و رسول خدا جواب سلامشان را دادند و فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. آن دو اینگونه سلام کردند و چیزی نگفتند. سپس عمار و مقداد وارد شدند و سلام کردند و رسول خدا جواب سلامشان را دادند و فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. آن دو این کار را کردند و چیزی نگفتند. آنگاه عثمان و ابوعبیده وارد شدند و سلام کردند و رسول خدا جواب سلامشان را دادند و فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. گفتند: آیا این دستور خدا و رسولش است؟ فرمودند: آری.
سپس فلان و فلان آمدند و جماعتی از مهاجران و انصار را برشمرد و رسول خدا صلی الله علیه و آله به هر کدام از آنها میفرمود تا به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویند؛ برخی سلام میکردند و چیزی نمیگفتند و برخی به پیامبر میگفتند: آیا این دستور خدا و رسولش است؟ و پیامبر میفرمود: آری. تا اینکه مجلس سرشار از جمعیت شد و اتاق پر شد و برخی بر در ورودی و برخی بر سر راه نشستند و مردم همینطور داخل میآمدند و سلام میکردند و خارج میشدند. آنگاه رسول خدا به من و برادرم فرمودند: ای بریده! با برادرت برخیزید و بر علی با نام امیرالمؤمنین سلام کنید؛ برخاستیم و سلام نمودیم و به جای خود بازگشتیم. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله رو به جمعیت حاضر نمودند و فرمودند: بشنوید و گوش فرا دهید؛ من شما را امر نمودم تا به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید و برخی از من پرسیدند که آیا آن فرمان خدا و رسولش است؟ محمد حق ندارد که امری از جانب خود بیاورد، بلکه هر چه میکند به وحی و امر پروردگارش عمل می نماید. سوگند به خدائی که جانم در دست اوست، اگر این امر را نپذیرید و آن را نقض کنید، کافر میشوید و از آنچه که من به آن مبعوث شدهام، فاصله میگیرید. «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُر»{پس هر که بخواهد بگرود و هر که بخواهد انکار کند} - . کهف / 29 -
وقتی از مجلس خارج شدیم، شنیدم که یکی از آنهایی که به او امر شده بود تا به علی - علیه السلام - با نام امیرالمؤمنین سلام کنند، - در حالی که جمعی از تندخویان قریش و آنانی که دیر به اسلام گرویده بودند، نیز میشنیدند - به دوستش میگفت: دیدی محمد - صلی الله علیه و آله - چه منزلت و جایگاه رفیعی را به پسر عموی خود بخشید!؟ به خدا سوگند اگر میتوانست او را پس از خود پیامبر میکرد. و آن دوستش گفت: دست نگاه دار! برایت دشوار نیاید. اگر محمد از میان ما برود، این کارش را زیر پایمان میگذاریم.
حذیفه ادامه داد: بریده به یکی از سرزمینهای شام رفت، وقتی برگشت، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفته بودند و مردم با ابوبکر بیعت نموده بودند. بریده آمد و داخل مسجد شد و دید که ابوبکر بر بالای منبر است و عمر یک پله پایینتر از او نشسته است. آن دو را از گوشه مسجد صدا زد که: ای ابوبکر و ای عمر! آن دو گفتند: ای بریده! تو را چه شده است؟ دیوانه شدهای؟ بریده به آن دو گفت: به خدا سوگند دیوانه نشدهام، اما سلامی که دیروز به نام امیرالمؤمنینی بر علی - علیه السلام - دادید کجا رفت؟ ابوبکر گفت: ای بریده! اتفاقاتی افتاد، تو نبودی و ما شاهد بودیم و شاهد چیزهایی را صلاح میبیند که غائب نمیبیند. بریده به آن دو گفت: شما چیزی را صلاح دیدهاید که خدا و رسولش صلاح ندیدند، دوستت به تو در سخنش وفادار بود که گفت: \\"اگر محمد از میان ما برود، این را زیر پایمان میگذاریم\\" هان که دیگر تا زمانی که بمیرم، بر من من حرام است که در مدینه بمانم. بریده به زن و فرزندانش از مدینه خارج شد و در میان قوم خود، بنی اسلم منزل کرد و فقط هر از چند گاهی به مدینه میرفت. هنگامی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - به خلافت رسید، پیش ایشان رفت و با ایشان بود تا اینکه همراه ایشان به عراق آمد و زمانی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - ضربت خوردند، به خراسان رفت و تا وقتی که به رحمت خدای متعال رفت، در همان جا ماند.
حذیفه گفت: این است ماجرای چیزی که از من پرسیدی. جوان گفت: خداوند خیر ندهد به آنانی که شاهد بودند و شنیدند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در مورد علی چنین میگفت و با این حال به خدا و رسولش خیانت کردند و حکومت را از وصی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بازستاندند و به کسی سپردند که خدا و رسولش او را شایسته آن امر نمیدانستند. به خدا سوگند که بعد از آن کارشان، هرگز رستگار نخواهند شد.
حذیفه از منبر پایین آمد و گفت: ای برادر انصاری! قضیه، بزرگتر از آنی بود که تو فکر میکنی؛ چشمها ندید و یقینها رفت و مخالفان فراوان و یاوران اهل حق اندک شدند. جوان به او گفت: چرا شمشیرهایتان را نکشیدید و بر گردنتان ننهادید و قدم به قدم با آن منحرفان از حق نجنگیدید که یا بمیرید و یا به آنچه از اطاعت خداوند عزّ و جلّ و رسولش که دوست داشتید، برسید؟ حذیفه گفت: ای جوان! به خدا سوگند گوشها و چشمهایمان از کار افتاد بودند، از مرگ میهراسیدیم و دنیا برایمان زیبا شده بود و تقدیر خدا بر حکومت ظالمان رقم خورده بود؛ ما از خداوند میخواهیم که گناهان ما را ببخشد و در بقیه عمرمان ما را از گناه حفظ کند که اوست که مالک مهربان است. آنگاه حذیفه به منزل خود رفت و مردم نیز پراکنده شدند.
عبدالله بن سلمه نقل کرده، روزی، قبل از اینکه علی - علیه السلام - به عراق تشریف بیاورند، به عیادت حذیفه رفتم؛ او در مرضی به سر میبرد که منتهی به فوت او شد، من همان روز از کوفه رسیده بودم. پیش حذیفه بودم که جوانی انصاری پیش حذیفه آمد و حذیفه به او خوشآمد گفت و او را نزدیک آورد و نزد خود نشاند. پس از اینکه عیادت کنندگان همگی رفتند، جوان رو به حذیفه نمود و گفت: ای اباعبدالله! روزی از تو شنیدم که از بریده بن حصیب اسلمی حدیث کردی که او از یکی از آنهایی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آنها امر نموده بود که با نام امیرالمؤمنین به علی - علیه السلام - سلام دهند، شنیده بود که به دوستش می گفته: ندیدی محمد چه منزلت و جایگاه رفیعی را به پسر عموی خود بخشید!؟ اگر میتوانست او را پس از خود پیامبر بکند، این کار را میکرد و دوستش به او او پاسخ داده: برایت دشوار نیاید، اگر محمد از میان ما برود، این سخنش را زیر پاهایمان میگذاریم. به گمانم بریده آن دو را در حالی که بر منبر نشسته بودند صدا زده بود که شما دو نفر بودید که این حرف را گفتید. حذیفه گفت: آری، گوینده عمر بود و پاسخ دهنده ابوبکر بود. جوان گفت: إنّا لله و إنّا إلیه راجعون، به خدا سوگند این قوم هلاک شدند و اعمالشان باطل گشت. حذیفه گفت: آنها هنوز هم در آن ارتداد هستند، و خدا خود درباره ایشان بیشتر میداند.
جوان گفت: دوست میداشتم، کارهایی که در رابطه با این قضیه انجام دادند را بدانم، اما میبینم تو بیمار هستی و خوش ندارم که با حرفها و پرسش هایم تو را خسته کنم. جوان برخاست تا برود که حذیفه گفت: نه، ای پسر برادرم بنشین و ماجرای آنها را از من بشنو، هر چند سخن از آنان مرا رنجور میسازد، ولی گمان میکنم به زمان مرگم چیزی نمانده است و دوست ندارم که فریب موقیعیت آن دو در میان مردم را بخوری. به این مقدار توانایی دارم که خیرخواه تو باشم و در مورد و اطاعت از امیرالمؤمنین - علیه السلام - و جایگاه و منزلت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - حرف بزنم. جوان گفت: ای اباعبدالله! آنچه در مورد کارهای آنان میدانی برایم بازگو تا بصیرت داشته باشم. حذیفه گفت: بنابراین به خدا قسم چیزی به تو میگویم که خودم آن را شنیده و دیدهام. به خدا سوگند آنها کارهایی کردند که ما فهمیدیم به خدا سوگند حتی یک لحظه نیز به خدا و رسولش ایمان نیاوردند.
برایت بگویم که خداوند متعال ده سال پس از مهاجرت رسولش از مکه به مدینه به او امر کرد که حج گزارد و مردم نیز با او حج گزارند. پس بر ایشان وحی کرد: «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیق»{و در میان مردم برای [ادای] حج بانگ برآور تا [زائران] پیاده و [سوار] بر هر شتر لاغری- که از هر راه دوری می آیند- به سوی تو روی آورند}. - . حج / 27 - رسول
خدا - صلی الله علیه و آله - به مؤذنان امر فرمود که در میان اهالی پایین و بالای مدینه ندا سر دهند: بدانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - امسال قصد گزاردن حج کردهاند تا حج را به مردم بفهمانند و مناسک آن را آموزش دهند و این حج تا پایان روزگار برای آنان سنت باشد. همع کسانی که اسلام آورده بودند، در سال دهم به همراه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - حج گزاردند تا شاهد منافعی برای خویش باشند و ایشان حج را به آنان آموزش دهند و مناسکش را به آنها بشناسانند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه مردم از مدینه خارج شدند و همسران خودشان را نیز با خود بردند، که این همان حجة الوداع بود؛ هنگامی که حج آنان پایان یافت و مناسکشان را به جای آوردند و مردم هر آنچه که به آن نیاز داشتند را فراگرفتند و پیامبر آنان را آگاه ساخت که آیین ابراهیم - علیه السلام - را برایشان به پا داشته است. ایشان هر آنچه را که پس از ابراهیم، مشرکان در حج بدعت نهاده بودند را از آنان زائل کردند و حجر [ یا حج ] را به صورت ابتدائی خود بازگرداندند.
حضرت وارد مکه شدند و یک روز در آنجا اقامت نمودند. جبرئیل ابتدای سوره عنکبوت را نازل نمود و گفت: ای محمد! بخوان: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ * الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبینَ * أَمْ حَسِبَ الَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُون {به نام خداوند رحمتگر مهربان * الف، لام، میم. * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند!؟ * و به یقین، کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد. * آیا کسانی که کارهای بد می کنند، می پندارند که بر ما پیشی خواهند جست؟ چه بد داوری می کنند}. - . عنکبوت / 1 - 4 - رسول
خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: ای جبرئیل این آزمایشی چیست؟ جبرئیل گفت: ای محمد! خداوند بر تو درود میفرستد و میفرماید: من هر پیامبری که پیش از تو مبعوث کردم، در هنگام پایان یافتن مهلتش به او امر نمودم که کسی را تعیین کند که پس از خود جانشین او در میان امتش باشد و سنت و احکام او را برای آنها زنده گرداند. پس آنان خدا را در مورد اوامر رسولش اطاعت کنند، راستگویانند و آنان که با فرمان وی مخالفت می ورزند دروغگویانند. ای محمد بازگشت تو به سوی پروردگار و بهشتش نزدیک شده است و او تو را امر میکند تا برای امتت، علی بن ابیطالب - علیه السلام - را بعد از خود منصوب کنی و برای او از امت پیمان بگیری. پس او خلیفه و برپایدارنده امور رعیت و امت توست؛ چه از وی اطاعت و کنند و چه از وی سرپیچی نمایند که این کار را خواهند کرد و این همان آزمایشی است که این آیات را در مورد آن تلاوت کردم. خداوند عزّ و جلّ تو را فرمان میدهد تا هر آنچه را که به تو آموخته، به علی بیاموزی و هر آنچه را که پیش تو نگه داشته و به امانت سپرده، به او واگذاری، که او امانت داری مورد اعتماد است. ای محمد! من تو را از میان بندگانم به پیامبری برگزیدم و او را وصی تو انتخاب کردم.
روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - علی - علیه السلام - را نزد خود خواند و تمام آن روز و شبش را با وی خلوت نمود و علم و حکمتی را که به وی ارزانی شده بود را در اختیار علی نهاد و او را از سخن جبرئیل - علیه السلام - آگاه ساخت. آن روز، روزی بود که حضرت در خانه عائشه دختر ابوبکر حضور داشتند. عائشه عرض کرد: ای رسول خدا! خلوت شما با علی امروز به درازا کشید؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از عائشه روی برگرداندند. عائشه گفت: ای رسول خدا! چرا در مورد چیزی که شاید صلاحی برای من داشته باشد، از من روی برمیگردانید؟ ایشان فرمودند: درست میگویی؛ به خدا سوگند این امر، صلاح هر کسی است که خدا او را به پذیرش و ایمان به آن سعادتمند کرده باشد و به من امر شده که همه مردم را به آن فراخوانم و تو نیز هرگاه آن را در میان مردم انجام دادم، آن را خواهی دانست.
عائشه گفت: ای رسول خدا! چرا همین حالا به من نمیگویید تا در عمل به آن و رسیدن به مصلحت آن پیشی بگیرم؟ فرمودند: خواهم گفت، ولی این را تا زمانی که به من امر شود که آن را در میان مردم نیز انجام دهم، چون یک راز پیش خود حفظ کن؛ که اگر آن را حفظ بنمایی خداوند تو را هم در دنیا و هم در آخرت حفظ خواهد نمود و برای تو به سبب سبقت و شتاب در ایمان به خدا و رسولش فضیلت خواهد بود، و اگر آن را فاش کنی و آنگونه که باید آن را حفظ نکنی، به پروردگارت کفر ورزیدی و اجرت تباه میشود و خاطر خدا و رسولش از تو بیزار میشود و از زیانکاران خواهی بود که البته به خدا و رسولش هیچ ضرری نمیزند.
عائشه ضمانت نمود که آن را حفظ کند و به آن ایمان آورد و از آن نگهداری نماید. حضرت فرمودند: خداوند متعال به من خبر داد که عمر من رو به پایان است و به من امر فرمود که علی را پیشوای مردم بنمایم و او را امام آنها قرار دهم و همانگونه که پیامبران پیش از من وصیشان را جانشین خودشان قرار میدادند، من نیز او را جانشین خود کنم. من در صدد عمل به امر پروردگارم هستم و فرمان او را در این زمینه اجرا خواهم نمود. این امر باید تا زمانی که خداوند اذن به افشای آن دهد، در وسط قلبت پنهان بماند. عائشه تضمین نمود که چنین شود. خداوند پیامبر خود را از کاری که عائشه و همیارش حفصه و پدران آن دو در این باره انجام دادند، آگاه نمود. دیری نپایید که عایشه جریان را به حفصه گفت و بعد آن دو پدران خود را آگاه ساختند و آن دو نیز جلسهای تشکیل دادند و به دنبال طلقاء و منافقان فرستادند و جریان را به آنها گفتند. آنها نیز رو به یکدیگر کرده و گفتند که محمد میخواهد به شیوه کسری و قیصر، خلافت را تا پایان روزگار در خاندان خود نگه دارد. نه به خدا سوگند، اگر این امر به علی بن ابی طالب - علیه السلام - برسد، شما هیچ بهرهای در زندگانی نخواهید داشت؛ چرا که محمد بر اساس ظاهر شما با شما تعامل میکند، ولی علی بر اساس آنچه که از شما میداند با شما تعامل میکند. خوب در اینباره به خود بیندیشید و نظرتان را بگویید.
سخنانی میان خود رد و بدل کردند و چند بار آن را مطرح نموده و نظرشان را تغییر دادند و ابتدا با هم توافق کردند که شتر پیامبر - صلی الله علیه و آله - را در گردنه هَرشَی رَم دهند. البته در جنگ تبوک نیز چنین کاری را کرده بودند و خداوند شر را از سر پیامبرش - صلی الله علیه و آله و سلم - دفع نموده بود. در نهایت توافق نمودند تا رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم را به قتل برسانند و ترور کنند و به طور غیر مستقیم به ایشان سم بخورانند. همه دشمنان رسول خدا صلی الله علیه و آله اعم از آزادشدگان قریش و منافقان انصار و همه اعراب مدینه و اطراف آن که در دل ارتداد داشتند همرأی و با یکدیگر پیمان بستند و همقسم شدند که شتر پیامبر را رم دهند، که تعدادشان چهارده نفر بود.
رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - تصمیم داشتند که به محض اینکه مدینه برسند، علی - علیه السلام - را جانشین خود گردانند و بر مردم بگمارند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دو شبانه روز از راه [مکه تا مدینه] را طی کردند، روز سوم که رسید، جبرئیل - علیه السلام - آیات پایانی سوره حجر را بر ایشان نازل کرد: «فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ * فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ * وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ * إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ»{پس سوگند به پروردگارت که از همه آنان خواهیم پرسید، * از آنچه انجام می دادند. * پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب * که ما [شرّ] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد}. - . حجر/ 92 - 95 -
رسول خدا - صلی الله علیه و آله - برخاستند و به سرعت رو به مدینه حرکت کردند تا علی - علیه السلام - را به عنوان پیشوای مردم منصوب کنند. شب چهارم که فرا رسید، جبرئیل در آخر شب نازل شد و این آیات را بر ایشان خواند: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ»{ای پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای. و خدا تو را از [گزندِ] مردم نگاه می دارد. آری، خدا گروه کافران را هدایت نمی کند}، - . مائده / 67 - و کافران همانهایی بودند که قصد جان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را نموده بودند. پس رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: ای جبرئیل! آیا نمیبینی که چگونه با شتاب و بی وقفه به سوی مدینه میروم تا ولایت علی را بر شاهدان و غائبان واجب گردانم؟ جبرئیل به ایشان عرض کرد: خداوند تو را فرمان میدهد تا فردا، تا در اولین منزل فرود آمدی، ولایت او را واجب گردانی. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: چشم ای جبرئیل! همین فردا این کار را میکنم إن شاءالله.
رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - امر کردند که همه، همان لحظه راه بیفتند و مردم نیز به همراه ایشان راه افتادند و تا غدیر خم رفتند و در آنجا فرود آمدند. پیامبر در پیشاپیش مردم نماز خواندند و به آنها امر نمودند که همگی نزد ایشان جمع شوند و علی - علیه السلام - را فراخواندند و دست چپ علی را با دست راست خودشان بالا بردند و با صدایی بلند ولایت علی علیه السلام را بر همه مردم اعلام نمودند و اطاعت از وی را بر آنها واجب ساختند و به آنها امر کردند تا پس از ایشان شخص دیگری را بر جای او ننشانند. و به آنها اطلاع دادند که این امر، امر خداوند عزّ و جلّ است و به آنان فرمودند: که آیا من به مؤمنان از خودشان سزاوارتر نیستم؟ گفتند: بله، هستید ای رسول خدا! فرمودند: هر که من مولا و سرپرست اویم، اینک علی مولا و سرپرست اوست؛ خدایا هرکه او را دوست میدارد، دوست بدار و هر که با او دشمنی میکند، دشمن بدار و هرکه یاریگر اوست، یاریش نما و هر که او را تنها گذارد، تنها گذار. سپس به مردم امر کردند تا با علی - علیه السلام - بیعت کنند و مردم همگی با حضرت بیعت کردند و کسی چیزی نگفت.
ابوبکر و عمر پیشتر رفته بودند و به جحفه رسیده بودند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در پی آنان فرستادند و آنان را بازگرداندند و به آن دو فرمودند: ای فرزند أبیقحافه و ای عمر! با علی به عنوان ولی پس از من بیعت کنید. گفتند: آیا این امر خدا و رسولش اوست؟ فرمودند: آیا امری این چنین جز به فرمان الهی میتواند باشد!؟ آری، امری از سوی خدا و رسول اوست. آن دو بیعت کردند و بازگشتند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ادامه آن روز و آن شب را به سیر خود ادامه دادند تا اینکه به گردنه هَرشَی [همان جایی که آن افراد پیشتر به آنجا رفته بودند] نزدیک شدند. آنها در پیچ گردنه پنهان شده بودند و با خود ظرفهایی به همراه داشتند و آن ها را پر از سنگریزه کرده بودند.
حذیفه میگوید: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - من و عمار بن یاسر را فراخواندند و به عمار فرمودند که از پشت شتر را هدایت کند و به من نیز امر کردند که از جلو آن را برانم. تا اینکه به سر گردنه رسیدیم. آن عده از پشت به ما حمله نمودند و ظرفهایشان را میان پاهای شتر غلتاندند، شتر ترسید و نزدیک بود که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را به زمین پرت کند. پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - بر سر شتر فریاد زدند که آرام باش، چیزی نشده است. خداوند متعال شتر را به سخن آورد و شتر به عربی فصیح گفت: ای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ، به خدا سوگند تا هنگامی که شما بر من سوار باشید، هرگز دست و پایم را در غیر از جایی که باید بگذارم، نمیگذارم. آن عده به سمت شتر رفتند تا آن را رم دهند. من و عمار جلو رفتیم تا با شمشیرهایمان آنها را بزنیم، شب تاریکی بود و آنها از چشم ما ناپدید شدند و از عملی کردن چیزی که میپنداشتند و نقشه کشیده بودند و تدبیر کرده بودند، نا امید شدند.
گفتم: ای رسول خدا! اینها که بودند که قصد جان شما را داشتند؟ ایشان صلی الله علیه و آله فرمودند: ای حذیفه! آنان کسانی بودند که در دنیا و آخرت منافقند. گفتم: آیا نمیخواهید عدهای را به سوی آنان بفرستید که سرهایشان را بیاورند؟ فرمودند: خداوند به من امر کرده که از آنان رویگردان باشم، خوش ندارم مردم بگویند که او عدهای از قوم و اصحابش را به دینش دعوت نمود و آنان دعوت او را اجابت کردند و وقتی به کمک آنان بر دشمنان خود غلبه یافت، رو به آنان کرد و آنها را کشت. اما ای حذیفه! آنها را به حال خود واگذار که خداوند در کمین آنان است و مدت کوتاهی به آنان مهلت خواهد داد و سپس به عذابی سخت گرفتارشان خواهد نمود.
عرض کردم: ای رسول خدا! این قوم منافق چه کسانی هستند؟ آیا از مهاجران هستند یا از انصار؟ حضرت نام یکیک آنان را تا انتها به من فرمودند و در میان آنها کسانی بودند که برایم سخت بود که بپذیرم که آنها هم از منافقان باشند، ولی در هنگامی که ایشان نام آنها را میبردند، چیزی نگفتم. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ای حذیفه! گویا تو در مورد برخی از آنهایی که نام میبرم شک داری، سرت را بلند کن و آنان را ببین. چشمم را به سمت آنها، که در پیچ [گردنه] ایستاده بودند دوختم و ناگهان برقی جهید و تمام اطراف ما را روشن کرد و این برق آنقدر ادامه داشت که پنداشتم خورشید طلوع کرده است. به خدا سوگند آنان را خوب دیدیم و تکتکشان را شناختم. همانطور بود که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرموده بودند. تعدادشان چهارده نفر بود: نُه نفر از قریش و پنج نفر از غیر قریش. جوان به حذیفه گفت: خدا تو را بیامرزد! نام آنها را برایمان بگو. حذیفه گفت: به خدا سوگند آنها ابوبکر و عمر و عثمان و طلحه و عبدالرحمن بن عوف و سعد بن أبیوقاص و ابوعبیده بن جراح و معاویه بن أبیسفیان و عمرو بن العاص، که اینها از قریش بودند، و اما پنج نفر دیگر، ابوموسی اشعری و مغیره بن شعبه ثقفی و اوس بن حدثان بصری و ابوهریره و ابوطلحه انصاری بودند.
حذیفه ادامه داد: سپس از گردنه پایین آمدیم، سپیده دم طلوع کرده بود. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از شتر پایین آمدند و وضو گرفتند و منتظر اصحاب ماندند، اصحاب از گردنه پایین آمدند و جمع شدند. دیدم که همگی آن افراد در میان مردم داخل شدند و پشت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نماز گزاردند. وقتی پیامبر از نماز فارغ شدند، برگشتند و نگاهی به ابوبکر و عمر و ابوعبیده که مشغول نجوا با یکدیگر بودند، کردند و به یک منادی امر کردند تا در میان مردم ندا دهد که سه نفری در مورد اسرار خود نجوا نکنند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به همراه مردم از گردنه عبور کردند. وقتی به آخرین منزل رسیدند، سالم مولی حذیفه، دید که ابوبکر و عمر و ابوعبیده در حال نجوای محرمانه هستند؛ پیش آنها رفت و گفت: مگر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - امر نفرمودند که سه نفری نجوای پنهانی نکنید، به خدا سوگند باید به من هم بگویید که با هم چه میگفتید، وگرنه پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - میروم و او را از کاری که کردید آگاه میسازم. ابوبکر گفت: ای سالم! عهد و پیمان خدایی بر تو، که اگر تو را از آنچه با هم میگوییم و برایش جمع شدهایم آگاه ساختیم، اگر دوست داشتی، در جمع ما داخل شو و عضوی از ما باش و اگر بدت آمد، این راز را بر ما پنهان دار. سالم گفت: شرط شما را قبول میکنم و با آنها عهد و پیمان خدایی بست، سالم دشمنی و بغض شدیدی به علی بن أبیطالب در دل داشت و آنها نیز این را میدانستند .
آن سه نفر به سالم گفتند: ما توافق نمودهایم که همقسم و همپیمان شویم تا از محمد در مورد ولایت علی بن ابیطالب که پس از خود بر ما واجب نمود، اطاعت نکنیم. سالم به آنها گفت: عهد و پیمان خدا بر شما که آیا واقعاً داشتید در همین مورد جر و بحث و نجوا میگردید؟ گفتند: آری. سالم گفت: به خدا سوگند من نخستین کسی هستم که در این امر با شما پیمان میبندم و در مورد آن با شما مخالفت ندارم؛ به خدا سوگند خورشید بر خاندانی نتابیده که من بیش از بنیهاشم از آنها بدم بیاید و در میان بنیهاشم نیز هم از هیچکس به اندازه علی بن أبیطالب کینه به دل دارم؛ هر کاری میتوانید در این باره بکنید که من نیز یکی از شما هستم. آنها از همان وقت با هم بر این کار پیمان بستند و بعد متفرق شدند. هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - میخواستند حرکت کنند، آن چند نفر پیش ایشان رفتند و حضرت به آنها فرمودند: امروز در مورد چه چیزی با هم نجوا میکردید، با اینکه من شما را از نجوا نهی کرده بودم؟ گفتند: ای رسول خدا! ما امروز همین حالا یکدیگر را دیدهایم. حضرت مدتی به آنها نگاه کردند و سپس فرمودند: «أ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»{آیا شما بهتر می دانید یا خدا؟ و کیست ستمکارتر از آن کس که شهادتی از خدا را در نزد خویش پوشیده دارد؟}. - . بقره / 140 - سپس پیامبر به راه افتادند و رفتند تا وارد مدینه شدند. آن چند نفر همگی جمع شدند و توماری مبتنی بر آن چیزهایی که در مورد این قضیه با هم پیمان بسته بودند، میان خود نوشتند. و اولین چیزی که در تومار آمده بود شکستن پیمان ولایت علی بن ابیطالب - علیه السلام - بود و اینکه حکومت به ابوبکر و عمر و ابوعبیده واگذار شود و اینکه سالم نیز با آنان است و از جمع آنان خارج نیست و سی و چهار مرد، که چهارده نفرشان همان افراد حاضر در گردنه بودند به اضافه بیست نفر دیگر، بر آن شهادت دادند و تومار را نزد ابوعبیده جراح به امانت گذاردند و او را امین بر آن قرار دادند.
جوان گفت: ای اباعبدالله! خدا تو را بیامرزد! فرض کنیم که این عده از آن رو به ابوبکر و عمر و ابوعبیده رضایت دادند که آنان از ریشسفیدان قریش بودند، اما چرا به سالم رأی مثبت دادند، و حال آنکه سالم نه از قریش و نه از مهاجران و نه از انصار نبود و فقط غلام زنی از انصار بود؟ حذیفه گفت: ای جوان! آنها به جهت حسادت و کراهتی که از جانشینی علی بن ابیطالب - علیه السلام - داشتند، همگی عهد کردند که مانع از رسیدن ایشان آن جایگاه شوند. علاوه بر این، کینههایی که از ریختن خونهای قریش توسط علی در دل آنها جمع شده بود و نیز اینکه او نزدیکترین شخص به رسول خدا - صلی الله علیه و آله – بود، آنها به دنبال انتقام آن کارهای بنیهاشم بودند که رسول خدا، به وسیله علی - علیه السلام - با آنها انجام داده بود. پیمان سلب خلافت از علی - علیه السلام - فقط بین آن چهارده نفر بود و آنها صلاح دیدند سالم نیز یکی از آنان باشد.
جوان گفت: خدا تو را بیامرزد! مرا از آنچه آنها در صحیفه نگاشتند باخبر ساز تا بدانم. حذیفه گفت: أسماء بنت عمیس خثعمیه، همسر ابوبکر برایم نقل کرد که آنها در منزل ابوبکر جمع شدند و درباره آن توطئه با هم مشورت کردند، و اسماء به سخنانشان گوش میداده و تمامی تصمیماتشان را میشنیده است، تا آنکه به اتفاق نظر رسیدند؛ به سعید بن عاص اموی دستور دادند تا صحیفه را بنویسد، او نیز صحیفه را با تأیید همگان نوشت و متن صحیفه بدین شرح بود:
\\"بسم الله الرحمن الرحیم. این چیزی است که جمع بزرگان مهاجران و انصار اصحاب محمد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - که خداوند ایشان را در کتابش بر زبان پیامبرش مدح نموده، بر آن توافق کردهاند؛ آنها پس از اینکه نظرات بسیاری طرح کردند و با هم در مورد این امر مشورت نمودند با یکدیگر توافق کردند و این صحیفه را بر اساس نظری که به اسلام و مسلمانان در گذر ایام و روزگاران آینده داشتند، نگاشتند تا مسلمانان آینده به آنها اقتدا کنند
اما بعد، خداوند به لطف و کرم خود محمد - صلی الله علیه و آله - را به عنوان رسولی بر تمامی انسانها مبعوث ساخت و به همراه او دینی را فرستاد که برای بندگانش برگزیده بود. او نیز رسالت خویش را انجام داد و چیزهایی که خداوند به او امر کرده بود ابلاغ کرد و عمل به همه آنها را بر ما واجب گردانید، وقتی که او دین را کامل نمود و واجبات را واجب و سنتها را استوار ساخت، خداوند آنچه که در نزد خودش بود را برایش پسندید و او را با احترام و در نعمت، بدون آنکه کسی را پس از او به جانشینیاش برگزیند، به نزد خود برد و اختیار را به مسلمانان داد که برای خود کسی را انتخاب کنند که به نظر و نصیحتش اعتماد داشته باشند. و همان رسول خدا برای مسلمانان الگویی نیکو بود؛ خداوند متعال فرمود: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ»{قطعاً برای شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقی نیکوست: برای آن کس که به خدا و روز بازپسین امید دارد}. - . احزاب/21 - و همانا رسول خدا - صلی الله علیه و آله - کسی را به جانشینی خود برنگزیدند، تا امر حکومت تنها در یک خاندان جریان نیابد که مانند ارث فقط برای آنان باشد و نه سایر مسلمانان، و نیز آنگونه نشود که خلافت تنها در میان ثروتمندان جابجا شود و آن کسی که جانشین میشود، ادعا نکند که این امر از پدری به فرزندی و تا روز قیامت فقط در نسل پیامبر باقی خواهد ماند.
وقتی خلیفهای میمیرد، چیزی که بر مسلمانان واجب است این است که صاحبنظران و خیرخواهان آنها جمع شوند و در امور مسلمانان مشورت کنند و هرکه را که مستحق خلافت میبینند، امورشان را به او بسپارند و او را سرپرست خود قرار دهند. زیرا بر مردم هیچ زمانهای پوشیده نیست که کدام یک از آنها شایستگی خلافت را دارد.
اگر کسی از میان مردم ادعا کند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شخصی را به طور مشخص جانشین خود قرار داده و او را بر مردم نصب نموده و صراحتا اسم و نسب وی را بیان داشته است، سخنی باطل گفته است و چیزی برخلاف آنچه اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - میدانند آورده است و با جماعت مسلمانان مخالفت ورزیده است.
و اگر شخصی ادعا کند که جانشینی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - امری موروثی است و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خلافت را به ارث گذاشته است، چیزمحالی گفته است؛ چرا که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ما پیامبران خیراتی که از خود بر جای میگذاریم، به ارث نمیدهیم .
و اگر کسی ادعا کند که از آنجایی که خلافت مقام بعد از نبوت است، فقط یک نفر از میان مردم شایستگی آن را دارد و خلافت مختص به اوست و دیگران شایستگی آن را ندارند، سخنی کذب گفته است؛ چرا که پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: اصحاب من همچون ستارگان آسمانند که به هر یک از آنان اقتدا کنید، هدایت میشوید.
اگر کسی ادعا کند که به دلیل نزدیکی به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خودش مستحق خلافت و امامت است و این امر به نسل او اختصاص دارد و از پدری به فرزندی به ارث میرسد و در هر عصر و زمانهای همینطور خواهد بود و تا زمانی که خداوند زمین و هر آنچه بر آن است را به ارث ببرد، هیچکس جز آنها شایسته خلافت نیست، این گونه نیست و خلافت و برای او فرزندانش نخواهد بود، حتی اگر نسبش به پیامبر نزدیک باشد؛ چرا که خداوند - که سخنش حاکم بر همگان است - میفرماید: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم»{گرامی ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست}. - . حجرات / 13 - و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ذمه مسلمانان یکسان است و پایینترینشان نیز برای رسیدن به آن میکوشد و همه آنها در برابر غیر مسلمانان با هم متحدند.
پس هر کس که به کتاب خدا ایمان بیاورد و به سنت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - اذعان داشته باشد، به راه راست رفته و طاعت خدا نموده و راه درست را در پیش گرفته است و هر کس از کارهای آنان بدش بیاید، با حق و قرآن مخالفت ورزیده و از جمع مسلمانان جدا شده است؛ او را بکشید که کشتن او به صلاح امت است و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: هرکه وارد امت من شود و در اتحاد آنها تفرقه بیاندازد، او را بکشید. و آن فرد را، هر کسی که باشد، بکشید؛ چرا که اتحاد سبب رحمت است و تفرقه مایه عذاب است، و امت من هرگز بر امری ناصحیح با یکدیگر متفق نمیشوند و مسلمانان در برابر غیر خودشان متحد هستند و فقط انسانی که تکرو و معاند است و دشمنان مسلمانان را بر ضد آنها یاری می رساند، از جماعت مسلمانان بیرون میرود، که خدا و رسولش خون چنین کسی را مباح نموده و قتل وی را حلال دانستهاند.\\"
سعید بن عاص با موافقت کسانی که اسم و شهادت آنان آمده بود در پایان صحیفه نوشت: محرم سال دهم هجری، والحمد لله ربّ العالمین و صلّی الله علی سیّدنا محمد و آله و سلّم.
سپس صحیفه به ابوعبیده بن جراح سپرده شد و او نیز آن را به مکه برد. آن صحیفه تا زمان خلافت عمر در خانه کعبه مدفون باقی ماند و عمر آن را از جایش بیرون آورد. این همان صحیفهای بود و امیرالمؤمنین - علیه السلام - پس از مرگ عمر، بر بالای جنازه او که پارچهای بر آن کشیده بودند، ایستادند و آرزو کردند و فرمودند: چقدر دوست دارم که خدا را به همراه صحیفه این جنازه ملاقات کنم. - . حدیث مزبور در مسند أحمد 1 : 109 ذکر شده است. -
آنها متفرق شدند و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نماز صبح را پیشاپیش مردم خواندند و بعد در جای خود نشستند و تا طلوع آفتاب ذکر خداوند گفتند و سپس رو به ابوعبیده بن جراح نموده و فرمودند: آفرین! آفرین! مثل تویی امین این امت شده است!؟ بعد این آیه را تلاوت نمودند: «فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُون»{پس وای بر کسانی که کتاب [تحریف شده ای] با دستهای خود می نویسند، سپس می گویند: «این از جانب خداست»، تا بدان بهای ناچیزی به دست آرند. پس وای بر ایشان از آنچه دستهایشان نوشته، و وای بر ایشان از آنچه [از این راه] به دست می آورند}. - . بقره / 79 - عدهای از این امت به آنهایی شباهت پیدا کردهاند که: «یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطا»{[کارهای ناروای خود را] از مردم پنهان می دارند، و [لی نمی توانند] از خدا پنهان دارند، و چون شبانگاه به چاره اندیشی می پردازند و سخنانی می گویند که وی [بدان] خشنود نیست، او با آنان است. و خدا به آنچه انجام می دهند همواره احاطه دارد.}. - . نساء / 108 -
و آنگاه فرمودند: امروز در این امت، عدهای صبح میکنند که در صحیفه خود به آنهایی شباهت دارند که در زمان جاهلیت علیه ما صحیفه نگاشتند و در کعبه آویختند، و خداوند متعال آنان را موفق میدارد تا ایشان را بیازماید و آنهایی که پس از ایشان میآیند را نیز مورد آزمایش قرار دهد، تا بدسرشتان از پاکطینتان بازشناخته شوند. و اگر خداوند سبحان به من امر نمیفرمود که به جهت امری که او میخواهد به انجام برساند، از آنها روی برگردانم، آنان را جلو میآوردم و سرهایشان را از تنشان جدا میساختم.
حذیفه گفت: به خدا سوگند، زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - این سخن را میفرمودند، ما آن چند نفر را دیدیم که لرزه بر اندامشان افتاده بود و هیچکدامشان نمیتوانستند کاری کنند، و بر هیچیک از آنهایی که در آن روز در مجلس رسول خدا - صلی الله علیه و آله - حضور داشتند پوشیده نماند که منظور رسول خدا همانها بودند و آن آیات قرآن را که تلاوت کردند، بر آنها مثال نمودند.
هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از آن سفر خود بازگشتند، به منزل همسر خود أم سلمه رفتند و یک ماه در آنجا ماندند و بر خلاف رویه همیشگی در این مدت به منزل هیچ یک از همسران خود نرفتند. عائشه و حفصه این کار ایشان را نزد پدران خود شکایت نمودند؛ آن دو گفتند که ما میدانیم چرا اینگونه کرده است و دلیل این کار چه بوده است. پیش او بروید و با ملاطفت با او سخن بگویید و او را بفریبید که او انسانی با حیا و بزرگوار است. شاید بتوانید قلبش را آرام بسازید و غضبش را از قلبش بیرون بیاورید.
عائشه به تنهایی نزد پیامبر رفت و در منزل ام سلمه و در حالی که علی بن ابیطالب - علیه السلام - نیز پیش ایشان بود با ایشان برخورد نمود؛ حضرت به او فرمودند: ای حمیرا! چه چیز تو را به اینجا کشانده است؟ او گفت: ای رسول خدا! به منزل نیامدن شما بر من دشوار آمد و من ای رسول خدا! از خشم شما به خدا پناه میبرم. پیامبر فرمودند: اگر اینطور که میگویی بود، رازی را که سفارش نموده بودم پنهانش داری، آشکار نمیکردی. همانا که خودت و امتی از مردم را هلاک کردهای.
سپس پیامبر به کنیز ام سلمه فرمودند: همسرانم را به اینجا بیاور. او نیز آنها را به منزل ام سلمه آورد. حضرت آنها فرمودند: به آنچه میگویم گوش فرا دهید؛ و در حالی که با دستشان به علی بن ابیطالب - علیه السلام - اشاره نمودند، به آنها فرمودند: این شخص، برادر و وصی و وارث من است و پس از من در میان شما و در میان امت، دین خدا را بر پای خواهد داشت؛ پس هر امری به شما کرد، اطاعت کنید و از او سرپیچی نکنید که در صورت سرپیچی هلاک خواهید شد. سپس فرمودند: ای علی! این زنان را به تو میسپارم؛ تا زمانی که از خدا و از تو اطاعت نمودند، آنان را نزد خود نگاه دار و از اموال خود نفقه آنان را پرداخت کن و آنها را با اوامر خود فرمان ده و از آنچه که شک داری نهی کن. و اگر از تو سرپیچی کردند، آنان را رها کن. علی - علیه السلام - فرمودند: ای رسول خدا! آنها زن هستند و سستی و ضعف عقیده دارند. حضرت فرمود: اگر مدارا بیشتر در آنان اثر میکرد، با آنها مدارا کن و هر یک از آنها که از تو سرپیچی کرد، او را طلاق بده که خدا و رسولش از او بیزارند. زنان پیامبر همگی سکوت کرده بودند و کسی چیزی نمیگفت، تا این که عائشه زبان باز کرد و گفت: ای رسول خدا! ما چنین نبودیم که اگر شما فرمانی بدهید، مخالفت کنیم و طور دیگری عمل کنیم. پیامبر به او فرمود: بله چنین بودهاید ای حمیراء! تو به بدترین شکل با امر من مخالفت نمودی و به خدا سوگند که با این امر من نیز مخالفت خواهی نمود و پس از من از علی سرپیچی خواهی کرد و در حالی که به زیور آراستهای و دستهای از مردم پیرامونت گرد آمدهاند، از خانهای که تو را در آن بر جای میگذارم خارج میشوی و با او مخالفت نموده و و به او ظلم میکنی و بر پروردگارت عصیان مینمایی و سگهای قبیله حوأب در راه بر تو پارس میکنند. هان که اینها اتفاق خواهد افتاد. سپس فرمودند: برخیزید و به منزل های خود بروید! آنها نیز برخاستند و رفتند.
پس از آن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آن چند نفر را که بر ضد علی - علیه السلام - متحد شده بودند را به همراه یاران و موافقین آنها و آزادشدگان و منافقین را، که حدود چهار هزار نفر بودند جمع نمودند و آنها را تحت فرماندهی اسامة بن زید قرار دادند و او را امیر آنان نمود و به اسامه دستور فرمود تا به منطقهای در شام بروند. این عده گفتند: ای رسول خدا! ما تازه از سفری که همراه شما بودیم، بازگشتهایم؛ از شما میخواهیم تا اجازه دهید که مدتی در اینجا بمانیم و خود را برای این سفر آماده کنیم. حضرت امر فرمودند تا به قدری که نیاز دارند در مدینه بمانند و به اسامة بن زید امر نمودند که در فاصله چند میلی مدینه اردو بزند و در مکانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - برایش مشخص نموده بماند و منتظر بماند تا آن عده از امور خود فارغ شوند و حوائجشان را انجام دهند و به او ملحق شوند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - با این عمل خود قصد داشتند که مدینه از این افراد خالی شود و هیچ یک از منافقان در آن نماند.
آنها مشغول امور خود بودند و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به شدت آنها را وا میداشتند و امر مینمودند که از شهر خارج شوند و در انجام امری که به آنها امر نموده بودند عجله کنند، که در همین بین رسول خدا - صلی الله علیه و آله – مبتلا به همان بیماری که بر اثر آن وفات یافتند شدند و آنان نیز وقتی آن وضع را دیدند در امتثال امری که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آنها کرده بودند، تأخیر نمودند. پیامبر به قیس بن عباده که پیشقراول رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بود و حباب بن منذر و عدهای از انصار امر نمودند تا آن افراد را به لشکر اسامه ببرند؛ قیس بن سعد و حباب بن منذر آنها را از مدینه خارج نمودند و به لشکر اسامه رساندند و به اسامه گفتند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دیگر بیش از این اجازه توقف نمیدهند؛ پس همین حالا حرکت کن تا خبر حرکت را به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - برسانیم. اسامه لشکر خود را حرکت داد و قیس و حباب پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بازگشتند و ایشان را از حرکت آنها آگاه ساختند. حضرت به آن دو فرمودند: آن عده نمیروند.
ابوبکر و عمر و ابوعبیده با اسامه و جمعی از یارانش خلوت کرده و گفتند: به کجا برویم و مدینه را ترک کنیم و حال آنکه اکنون بیشتر از همیشه نیاز است که در آنجا باشیم!؟ اسامه به آنها گفت: چه نیازی؟ گفتند: رسول خدا در آستانه وفات قرار گرفته است؛ به خدا سوگند اگر مدینه را خالی کنیم، اتفاقاتی میافتد که دیگر نمیتوان آنها را درست کرد. منتظر میمانیم تا ببینیم سرنوشت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - چه میشود، رفتن، هر وقت که بخواهیم در پیش رویمان است. آنها به اردوگاه سابق بازگشتند و در همانجا ماندند و پیکی را فرستادند تا آنها را از حال رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آگاه سازد. پیک پیش عائشه رفت و پنهانی حال حضرت را از او پرسید، عائشه گفت: نزد پدرم و عمر و همراهان آنها برو و به آنها بگو: وضع رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نامساعد است؛ کسی از شما جایی نرود، من لحظه به لحظه شما را از اخبار آگاه میکنم.
بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شدت یافت و عائشه صهیب را فراخواند و گفت: نزد ابوبکر برو و به او بگو که محمد در حالی قرار گرفته که امیدی به او نیست. شما به همراه عمر و ابوعبیده و هر کسی که صلاح میدانید با شما بیاید، به اینجا بیایید، ولی ورودتان به شهر باید پنهانی و شبانه باشد. صهیب خبر را به آنها رساند و آنها نیز دست صهیب را گرفتند و پیش اسامه بردند و او را از خبر آگاه ساختند و به اسامه گفتند که چگونه سزاوار است از دیدار رسول خدا - صلی الله علیه و آله - محروم شویم؟ و از او اجازه خواستند که به مدینه بروند، اسامه نیز به آنها اجازه داد و به آنها امر کرد که کسی از ورود آنها به شهر آگاه نشود و اگر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بهبود یافتند، به لشگر خود بازگردید و اگر اتفاقی برای ایشان افتاد و وفات نمودند، ما را نیز از این آگاه سازید تا به جماعت مردم بپیوندیم.
ابوبکر، عمر و ابوعبیده شبانه وارد مدینه شدند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بیهوش بودند. ایشان لحظاتی به هوش آمدند و فرمودند: امشب شر بزرگی درب این شهر را زده است. پرسیدند: ای رسول خدا! چه شری؟ فرمودند: عدهای از آنهایی که در سپاه اسامه بودند، بر خلاف فرمان من بازگشتند. هان که من نزد پروردگارم از آنان بیزاری میجویم. وای بر شما! به سپاه اسامه بپیوندید. حضرت چندین بار این سخن را تکرار نمودند. بلال که مؤذن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بود، به هنگام هر نماز اذان میگفت و پیامبر اگر توان داشتند، با هر زحمتی شده از منزل خارج میشدند و بر مردم نماز میگزاردند و اگر نمیتوانستند، به علی بن ابیطالب - علیه السلام - امر میفرمودند که بروند نماز جماعت را بر پای دارند. علی بن ابیطالب - علیه السلام - و فضل بن عباس به هنگام بیماری حضرت، همواره همراه ایشان بودند.
آن شب که در آن گروهی که تحت فرمان اسامه بودند، به شهر آمدند سپری شد و صبح فرا رسید. بلال اذان سر داد و نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آمد تا طبق عادت همیشگی ایشان را باخبر سازد. ولی حال ایشان خیلی بد بود و به او اجازه داخل شدن داده نشد. عائشه به صهیب دستور داد تا نزد پدرش برود و به او بگوید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سخت بیمار است و توان برخاستن و رفتن به مسجد را ندارد و علی بن ابیطالب - علیه السلام - نیز مشغول و مراقب ایشان است و نمیتواند نماز را برگزار کند، تو به مسجد برو و نماز جماعت را بخوان؛ که این حالتی است که برای تو مبارک است و از این پس حجتی برای تو خواهد بود. مردم در مسجد منتظر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - یا علی - علیه السلام - بودند تا مطابق عادت در ایام بیماری پیامبر بیایند و پیشاپیش ایشان نماز گزارد. نفهمیدند چه شد که ناگهان ابوبکر وارد مسجد شد و گفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سخت بیمار هستند و به من امر فرمودند که نماز جماعت را بخوانم. یکی از اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به او گفت: چگونه این امر ممکن است، تو که باید الان در لشگر اسامه باشی؟ نه به خدا سوگند، بعید میدانم ایشان کسی را به دنبال تو فرستاده باشند و به تو امر کرده باشند که نماز بخوانی.
بلال به مردم گفت: خدا شما را بیامرزد! من خودم پیک شما میشوم تا از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در مورد این قضیه اجازه بگیرم. سپس شتابان رفت و به در خانه پیامبر رسید و به شدت در را کوبید، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - صدای در را شنیدند و فرمودند: چه شده است که با این شدت در میزنند؟ ببینید چه کسی است؟ فضل بن عباس رفت و در را گشود و دید بلال است؛ گفت: ای بلال! چه شده است؟ بلال گفت: ابوبکر وارد مسجد شده و جلو رفته و در جای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ایستاده و مدعی است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به وی چنین امر فرموده است. فضل گفت: مگر ابوبکر در لشگر اسامه نیست؟ به خدا سوگند این همان شر بزرگی است که دیشب وارد مدینه شده است. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خبرش را به ما داده بود.. فضل داخل شد و بلال را نیز به همراه خود داخل برد. پیامبر فرمودند: ای بلال! چه شده است؟ بلال خبر را به ایشان رساند. پیامبر فرمودند: مرا بلند کنید، مرا بلند کنید و به مسجد ببرید. سوگند به آنکه جانم در دست اوست، مصیبت و فتنهای بس بزرگ بر اسلام نازل شده است.
حضرت با سری پوشیده و در حالی که علی و فضل بن عباس دو طرف ایشان را گرفته بودند و پاهایشان بر زمین کشیده میشدند، از خانه خارج شدند و وارد مسجد شدند ودیدند که ابوبکر در جایگاه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ایستاده و عمر و ابوعبیده و سالم و صهیب و آن چند نفری که شبانه به همراه آنها وارد شهر شده بودند، بر گرد او میچرخیدند. و بیشتر مردم نماز نخوانده بودند و منتظر خبر بلال بودند. هنگامی که مردم رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را دیدند که با آن حال بدشان به مسجد آمدهاند، شگفتزده شند.
رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پیش رفتند و ابوبکر را از پشت گرفته و وی را از محراب کنار زدند. ابوبکر و همراهانش رویشان را برگرداندند و از جایگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله عقب آمدند و پنهان شدند. مردم آمدند و پشت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - که نشسته نماز میخواندند و بلال تکبیرهای نماز را میگفت، جماعت گزاردند. وقتی حضرت نماز را به پایان رساندند، سر خود را به عقب برگرداندند، ولی ابوبکر را ندیدند. فرمودند: ای مردم! آیا از إبن ابیقحافه و یارانش تعجب نمیکنید که آنها را گسیل داشته بودم و تحت فرماندهی اسامه قرار داده بودم و به آنها فرمان داده بودم تا به آنجایی که باید میرفتند بروند، ولی سرپیچی نموده و برای ایجاد فتنه به مدینه بازگشتهاند؟ هان که خداوند آنها را در این فتنه تباه ساخته است. مرا بالای منبر ببرید.
حضرت با سری بسته برخاستند و بر روی نزدیکترین پلکه منبر نشستند و خداوند را سپاس و ثنا گفته و سپس فرمودند: ای مردم! آن امر پروردگارم که همه انسانها در نهایت روزی به آن میرسند، به سراغ من آمده است و من شما را در حالی ترک میگویم که حجتی برای شما بر جای گذاشتهام که شبش همچون روزش واضح و روشن است؛ بنابراین بعد از من دچار اختلاف نشوید، چنانچه قوم بنی إسرائیل پیش از شما دچار اختلاف شدند. ای مردم! من چیزی جز آنچه قرآن حلال نموده را بر شما حلال نمیکنم و چیزی جز را آنچه قرآن حرام کرده را بر شما حرام نمینمایم. من دو چیز گرانبها را در میان شما باقی میگذارم که تا زمانی که به آن دو تمسک جویید، هرگز دچار گمراهی و لغزش نخواهید شد: کتاب خدا و عترت و اهل بیتم. این دو در میان شما جانشینان من هستند و هرگز از یکدیگر جدا نمیشوند تا زمانی که درحوض بر من وارد شوند و در آنجا از شما در مورد این که با این دو چیز گرانبها چکار کردید سؤال میکنم. آن روز، عدهای همان گونه که شتر غریبه رانده میشود، از حوض من رانده میشوند و برخی از آنها میگویند ما فلانی و فلانی هستیم و من به آنها میگویم که نامهایتان را میدانم، اما شما پس از من از دین خارج شدید. پس رحمت خدا از شما دور باد و دور باد!
حضرت سپس از منبر پایین آمدند و به اتاق خویش بازگشتند. و ابوبکر و همراهانش، تا زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وفات نمودند، در مقابل دیدگان مردم ظاهر نشدند و سپس آن حوادث سقیفه از انصار و سعد سر زد و آنها اهل بیت پیامبرشان را از حقوقی که خداوند عزّ و جلّ برایشان قرار داده بود، منع نمودند و کتاب خدا را تار و مار کردند. ای برادر انصاری! همین مقدار که به تو گفتم برای کسی که خداوند دوست دارد هدایتش کند، کافی و معتبر بود. جوان گفت: نام افراد دیگری را که در ماجرای آن صحیفه حاضر بودند و شاهد آن بودند را برایم بگو. حذیفه گفت: ابوسفیان، عکرمة بن ابیجهل، صفوان بن امیة بن خلف، سعید بن عاص، خالد بن ولید، عیّاش بن أبیربیعه، بشیر بن سعد، سهیل بن عمرو، حکیم بن حزام، صهیب بن سنان، ابوالأعور السلمی، مطیع بن الأسود مدری، و جمعی دیگر از اینان که نام آنها را فراموش کردهام.
جوان گفت: ای اباعبدالله! همه اینها که از اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله – نبودند، پس چرا همه مردم به سبب آنان تغییر کردند؟ حذیفه گفت: این عده سران و اشراف قبایل بودند و هر کدام از اینها در تعداد زیادی از مردم نفوذ داشتند که به حرف آنها گوش میدادند و از آنها اطاعت میکردند. این عده محبت ابوبکر را در دل داشتند، همانطور که بنیإسرائیل حبّ گوساله و سامری در دلشان بود و هارون را ترک گفته و او را ضعیف و ناتوان یافتند. جوان گفت: سوگند به خدا که حقیقتاً همواره کینه این عده را به دل داشته باشم و از آنها و اعمالشان نزد خداوند برائت جویم و همواره دوستدار امیرالمؤمنین علیه السلام و دشمن دشمنانش باشم و به ایشان بپیوندم و امید آن دارم که إن شاء الله به زودی در کنار ایشان به شهادت نائل شوم.
جوان سپس با حذیفه وداع نمود و گفت: به سوی امیرالمؤمنین - علیه السلام - میروم و به سوی مدینه رفت و در راه با ایشان، که از مدینه به سوی عراق در حرکت بودند برخورد نمود و همراه حضرت به بصره رفت. هنگامی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - در مقابل اصحاب جمل صفآرایی نمودند، این جوان اولین شخص از اصحاب امیرالمؤمنین - علیه السلام - بود که به شهادت رسید. ماجرا از این قرار بود که وقتی اصحاب جمل به صف شدند و تصمیم به جنگ گرفتند، امیرالمؤمنین - علیه السلام - ابتدا ترجیح دادند که از طریق دعوت آنها به قرآن و حکم آن غائله را خاتمه دهند. از این رو قرآنی طلبیدند و فرمودند: چه کسی حاضر است این قرآن را بر آنها عرضه دارد و آنها را به آنچه در آن است فرا خواند و آنچه قرآن زنده نموده را زنده بدارد و هر آنچه میرانده را بمیراند؟ جنگ نیزهها میان دو سپاه شروع شده بود و تعداد نیزهها به قدری بود که میشد بر روی آنها راه رفت. جوان برخاست و گفت: ای امیرالمؤمنین! من حاضرم این قرآن را بگیرم و بروم و بر آنان عرضه کنم و آنها را به آنچه در آن است فرا خوانم. امیرالمؤمنین - علیه السلام - اعتنایی نکردند و برای بار دوم ندا دادند که چه کسی حاضر است این قرآن را بگیرد و برود و بر آنها عرضه دارد و آنها را به آنچه در آن است فرا خواند؟ باز کسی برنخاست. جوان برخاست و گفت: ای امیرالمؤمنین! من حاضرم این قرآن را بگیرم و بروم و بر آنان عرضه کنم و آنها را به آنچه در آن است فرا خوانم. امیرالمؤمنین - علیه السلام - باز هم اعتنایی نکردند و برای بار سوم ندا دادند. باز جز آن جوان کسی برخاست، جوان برخاست و گفت: من حاضرم این قرآن را بگیرم و بروم و بر آنان عرضه کنم و آنها را به آنچه در آن است فرا خوانم. امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: اگر این کار را بکنی، کشته خواهی شد. جوان گفت: ای امیرالمؤمنین! به خدا سوگند هیچ چیزی برایم محبوبتر از آن نیست که در جلوی شما شهات روزی من گردد و تحت اطاعت شما کشته شوم. امیرالمؤمنین - علیه السلام - قرآن را به دست او دادند. جوان به سوی سپاه آنها راه افتاد. امیرالمؤمنین علیه السلام
نگاهی به او کردند و فرمودند: این جوان از کسانی است که خداوند قلب او را از نور و ایمان سرشار نموده است، او کشته میشود و دلم برای او سوخت، و این جماعت پس از کشتن او به هیچ وجه رستگار نخواهند شد.
جوان مصحف را با خود برد و در مقابل سپاه عائشه ایستاد، طلحه و زبیر نیز در طرف راست و چپ کجاوه ایستاده بودند. او که صدای رسایی داشت، با صدایی بلند ندا داد: ای مردم! این کتاب خدا است؛ امیرالمؤمنین شما را به کتاب خدا و حکم بر اساس آنچه خداوند در آن نازل کرده دعوت میکند، به اطاعت خداوند و عمل به کتاب او بازگردید. عائشه و طلحه و زبیر نیز سخنان او را شنیدند و چیزی نگفتند. وقتی لشکریان آنها این صحنه را دیدند، به سوی آن جوان حملهور شدند و دست راستش را که قرآن را با آن نگه داشته بود، قطع کردند. جوان قرآن را به دست چپ خود گرفت با صدایی بلند همان سخنان دفعه اول را فریاد زد. بار دیگر به او حمله کردند و دست چپش را قطع کردند. جوان در همان حال که خون از او میرفت، مصحف را به آغوش گرفت و دوباره همان سخنان را ندا داد. به شدت به او حمله کردند و او را به قتل رساندند و جوان بیجان بر زمین افتاد، او را طوری قطعه قطعه نمودند که رنگ زرد چربی شکم او دیده شد.
امیرالمؤمنین - علیه السلام - ایستاده بودند و آنها را میدیدند. حضرت رو به اصحاب خود نموده و فرمودند: به خدا سوگند من در مورد گمراهی این قوم و بر باطل بودن این گروه شکی نداشتم، ولی دوست داشتم این امر با شهادت آن مرد صالح، حکیم بن جلبه عبدی و مردان صالحی که با او بودند بر همه شما روشن شود. گناه اینان با کشتن این جوان که داشت آنها را به کتاب خدا و حکم به آن و عمل به واجبات آن دعوت میکرد، و آنها بر وی یورش بردند، مضاعف شد. دیگر هیچ مسلمانی نباید در کشتن آنان شک کند و اکنون آتش جنگ روشن شده و بالا گرفته است.
امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: به نام خداوند «حم» همگی برآنها حمله برید که آنها یاری نخواهند شد. خود حضرت نیز در حالی که حسن و حسین علیهما السلام و اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ایشان را همراهی میکردند حملهور شدند و به قلب سپاه آنها زدند. به خدا سوگند ساعتی نگذشت که دیدیم همه افراد دشمن مانند تلو تلو خوران به چپ و راست افتادند و در زیر سم اسبان ماندند. امیرالمؤمنین - علیه السلام - پیروز و سرفراز بازگشت و خداوند ایشان را فاتح نمود و دشمنان را به اسارت ایشان در آورد. حضرت دستور داد تا پیکر آن جوان و همه آنهایی که در رکاب ایشان کشته شده بودند را جمع کردند و در همان لباسهای خون آلودشان پیچیدند بدون اینکه لباسها را از تنشان بیرون بیاورند، بر آنها نماز گزاردند و آنها را دفن نمودند. و دستور دادند تا به مجروحان سپاه دشمن کاری نداشته باشند و فراریان را تعقیب نکنند و دستور دادند تا تمامی غنایم را جمع کنند و آنگاه آنها را میان اصحاب خود تقسیم نمودند و به محمد بن أبی بکر فرمان دادند تا خواهر خود را به بصره ببرد و چند روزی در آنجا نگه دارد، و بعد او را به منزل خود در مدینه بازگرداند.
عبدالله بن سلمه نقل کرده، من از جمله کسانی بودم که در جنگ جمل حضور داشتند، زمانی که آتش جنگ فروکش کرد، مادر آن جوان را دیدم که بالای سر فرزندش ایستاده بود. شروع به گریستن کرد و فرزندش را میبوسید و این اشعار را سرود:
- ای پروردگارم! مسلمانی به سراغ آنان رفت و در حالی که هیچ ترسی از آنان نداشت، کتاب خدا را برای آنها تلاوت میکرد.
- و آنان را به فرمان مولایشان امر میکرد، ولی آنها نیزه هایشان را با خون او رنگین کردند .
- و حال آن که مادرشان ایستاده بود و آنان را نگاه میکرد و آنان را به طغیان امر میکرد و از آن بر حذر نمیداشت. - . ارشادالقلوب 2 : 112 - 135 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام من حرف المدائن فی بعض النسخ بالحاء المهملة أی من کسب المدائن من قولهم حرف لعیاله أی کسب أو هو بمعنی الطرف و الذروة لکونه فی جانب من بلاد العراق أو من أعالی البلاد و فی بعضها بالجیم قال فی القاموس الجرف المال من الناطق و الصامت و الخصب و الکلاء الملتف و بالکسر و قد یضم المکان الذی لا یأخذه السیل و بالضم ما تجرفته السیول و أکلته من الأرض و لا یخفی مناسبة أکثرها للمقام و یقال کبت الله العدو أی صرفه و أذله قوله علیه السلام أحمد إلیکم الله و لعله ضمن معنی الإنهاء أی أحمد الله منهیا إلیکم نعمه قال فی النهایة فی کتابه صلی الله علیه و آله أما بعد فإنی أحمد إلیک الله أی أحمده معک فأقام إلی مقام مع و قیل معناه أحمد إلیک نعمة الله بتحدیثک إیاها انتهی و الإدحاض الإبطال و التهجیر و التهجر السیر فی الهاجرة و هی نصف النهار عند اشتداد الحر و الشملة کساء یشتمل به.
قوله: و ما کادوا أی ما کادوا یفعلون ذلک لعسره علیهم کما قال تعالی فَذَبَحُوها وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ و یحتمل أن یکون من الکید أی لم یسألوا شیئا کما سأل المنافقون بعد ذلک کیدا و مکرا و بطؤ ککرم ضد أسرع کأبطأ فالبطاء جمع الباطی و یقال مللته و منه أی سئمته و أملنی و أمل علی أبرمنی و کربه الغم
ص: 114
أحزنه و قال الجزری فیه ذکر العالیة و العوالی فی غیر موضع و هی أماکن بأعلا أراضی المدینة علی أربعة أمیال و أبعدها من جهة نجد ثمانیة.
قوله تعالی فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ أی علما حالیا متعلقا بالموجود و به یکون الثواب و العقاب.
قوله تعالی أَنْ یَسْبِقُونا أی یفوتونا فلا نقدر أن نجازیهم علی مساویهم و قال الجوهری حفظته الکتاب حملته علی حفظه و استحفظته سألته أن یحفظه قوله و أغذ بالمعجمتین أی أسرع قال القاموس و أغذ السیر و فیه أسرع و قال جهمه استقبله بوجه کریه کتجهمه و قال هرشی کسکری ثنیة قرب الجحفة و الحبرة النعمة الحسنة و الدولة بالضم ما تتداوله الأغنیاء و تدور بینهم و أبطل أتی بالباطل و تکلم به کأحال أی أتی بالمحال.
قوله یسعی بها أدناهم أی یجب علی المسلمین إمضاء أمان أدناهم لآحاد المشرکین قوله و کلهم ید أی هم مجتمعون علی دفع أعدائهم لا یسع التخاذل بینهم بل یعاون بعضهم بعضا علی جمیع الأدیان و الملل کأنه جعل أیدیهم یدا واحدة و فعلهم فعلا واحدا.
قوله أحب أن ألقی الله أی أحب أن أخاصمه عند الله بسبب صحیفته التی کتبها و فی بعض النسخ ما أحب إلی أن ألقی الله بصیغة التعجب و المسجی بالتشدید علی بناء المفعول المغطی بثوب و الرعدة بالکسر و الفتح الاضطراب و فی النهایة و الرأب الجمع و الشد یقال رأب الصدع إذا شعبه و رأب الشی ء إذا جمعه و شده برفق و الرسل بالکسر الهنیئة و التأنی یقال افعل کذا علی رسلک أی اتَّئد فیه و
قال فی الحدیث إنه خرج فی مرضه یتهادی بین رجلین.
أی یمشی بینهما معتمدا علیهما من ضعفه و تمایله من تهادت المرأة فی مشیتها إذا تمایلت و کل من فعل ذلک بأحد فهو یهادیه قوله و هو مربوط أی مشدود الرأس معصوب و التمزیق التخریق و المزق أیضا مصدر و الحضن بالکسر ما دون الإبط إلی
ص: 115
الکشح أو الصدر و العضدان و ما بینهما و حضن الشی ء و احتضنه جعله فی حضنه قوله فشدوا أی حملوا علیه و الإرب بالکسر العضو و اللبس بالضم الشبهة.
قوله و وقدت الحرب کوعد أی التهبت نار الحرب و قال الجزری فی حدیث الجهاد إذ أبیتم فقولوا حم لا ینصرون قیل معناه اللهم لا ینصرون و یرید به الخبر لا الدعاء لأنه لو کان دعاء لقال لا ینصروا مجزوما فکأنه قال و الله لا ینصرون و قیل إن السور التی أولها حم سور لها شأن فنبه أن ذکرها لشرف منزلتها مما یستظهر به علی استنزال النصر من الله و قوله لا ینصرون کلام مستأنف کأنه حین قال قولوا حم قیل ما ذا یکون إذا قلناها فقال لا ینصرون.
و فی القاموس الشلو بالکسر العضو و الجسد من کل شی ء کالشلا و کل مسلوخ أکل منه شی ء و بقیت منه بقیة و الجمع أشلاء و الشلیة الفدرة (1) و بقیة المال انتهی قوله و منحه أکتافهم لعله کنایة عن تسلطه علیه السلام کأنه رکب أکتافهم أو عن انهزامهم و تعاقب عسکره علیه السلام لهم کما مر فی حدیث بدر و إلا فارکبوا أکتافهم أی اتبعوهم أو عن الظفر علیهم مکتوفین قولها قناهم هی جمع القناة و هی الرمح.
**[ترجمه]سخن حضرت علیه السلام: \\"من حرف المدائن\\" در برخی از نسخهها حاء آمده است و به معنای پیشههای مدائن است. که برگرفته از جمله \\"حرف لعیاله\\"، به معنی کسب روزی کرد و یا به معنی جانب و جای بلند است. زیرا مدائن در کنار عراق واقع شده و یا از جاهای مرتفع عراق است. و در برخی از نسخهها با جیم آمده است. در قاموس آمده است: \\"جرف\\" یعنی از مال، اعم از ناطق و صامت و حاصلخیز و علفزار، و با کسره و گاهی هم مضموم، یعنی مکانی که سیل به آنجا راه ندارد. با ضمه، آن زمینی است که سیل آن را فرسایش داده و خورده است. پیداست که اکثر این معانی با مقتضای کلام در اینجا مناسبت دارد. گفته میشود: \\"کبت الله العدوّ\\" یعنی خداوند دشمن را برکنار و ذلیل نمود. سخن امام علیه السلام: \\"أحمد إلیکم الله\\" شاید مفهوم پایان دادن را در بر داشته باشد و یعنی خدا را سپاس میگویم که نعمت های خود را بر شما تمام کرد. در نهایة چنین میگوید: در نوشته پیامبر - صلی الله علیه و آله - آمده است: \\"فإنی أحمد إلیک الله\\" یعنی من به همراه تو خدا را سپاس میگویم، یعنی حرف \\"إلی\\" در جای \\"مع\\" استفاده شده است. و گفته شده است که معنای این سخن آن است که من از آن رو که تو سخن از نعمت خدا گفتی نعمت خداوند را سپاس میگویم. در اینجا نقل کلام از نهایة تمام میشود. إدحاض به معنی ابطال است و تهجیر و تهجّر نیز به معنای سیرنمودن در هاجره است و هاجره یعنی نیمه روز و زمانی که گرما شدت مییابد. شمله نیز ردایی است که آن را روی خود میاندازند.
سخن او: \\"و ما کادوا\\" یعنی به دلیل سختی آن عمل قادر به انجام آن نبودند، همانطور که خداوند متعال فرمود: «فذبحوها و ما کادوا یفعلون». و نیز ممکن است از ریشه کید باشد، بدین معنا که آنان مانند منافقان که پس از آن از روی حیله و فریب سؤال نمودند، نبودند و سؤالی نکردند. \\"بطؤ\\" بر وزن کَرُمَ، ضد أسرع است که بر وزن أبطأ میباشد و بطاء جمع باطی است. گفته می شود \\"مللته\\" و \\"مللت منه\\" یعنی از آن به ستوه آمدم و آن امر مرا به تنگ آورد و \\"املّ علیّ\\" یعنی مرا تأیید نمود و \\"کربه الغم\\" یعنی او را محزون ساخت. جزری میگوید: در این متن واژههایی چون عالیه و عوالی در چند جا استعمال شده است که جاهایی هستند که در فاصله چهار میلی بالای مدینه قرار دارند و دورترین آنها از جهت نجد است و هشت میلی با شهر فاصله دارد.
این سخن خداوند متعال که «فلیعلمنّ الله»، یعنی علمی که فعلیت دارد و متعلق به موجود است و به واسطه آن ثواب و عقاب داده میشود.
این سخن خداوند متعال که «أن یسبقونا»، یعنی از چنگ ما بگریزند که در نتیجه ما نتوانیم آنها را به سبب گناهانشان مجازات کنیم. جوهری در مورد \\"حفّظته الکتاب\\" گفته است: یعنی او را مجبور به حفظ آن کردم و \\"استحفظته\\" یعنی از او خواستم تا آن را حفظ نماید. \\"و أغذّ\\" یعنی شتافت. در قاموس آمده است: \\" و أغذّ السیر و فیه\\" یعنی در رفتن و یا در آن امر شتاب نمود. و گفته است: \\"جهمه\\" به مانند \\"تهجّمه\\" یعنی با چهره ای ناخوشایند به استقبالش رفت. و گفته است که \\"هَرشی\\" هم وزن سکری، نام گردنهای است در نزدیکی جحفه. \\"حبره\\" یعنی نعمت نیکو و \\"الدولة\\" به ضم [دال] چیزی است که ثروتمندان آن را دست به دست میکنند و در میانشان در گردش است. \\"أبطل\\" یعنی امری باطل آورد و سخنی باطل گفت، چنانچه \\"أحال\\" یعنی چیزی محال مطرح کرد.
این سخن که \\"یسعی بها أدناهم\\" یعنی بر مسلمانان واجب است که امان نامهای که آنها را به مشرکان نزدیک میگرداند امضا نمایند. \\"و کّلهم ید\\" یعنی آنها در راندن دشمنان خود متحدند و سستی در آنها راه ندارد، بلکه همگی آنها در مقابل ادیان و ملتهای دیگر، همدیگر را یاری مینمایند و گویا دستان همه آنان یک دست است و کارشان نیز یک کار است.
\\"احبّ أن ألقی الله\\"، یعنی دوست دارم به سبب صحیفهای که نگاشته است در نزد خداوند با او مخاصمه نمایم. در برخی از نسخهها \\"ما أحبّ إلیّ أن ألقی الله\\" آمده است که به صیغه تعجب است. المسجیّ با تشدید [یاء] و بر صیغه مفعول، به معنی کسی است که با پارچه یا لباسی پوشانده شده است. \\"الرعدة\\" با کسره و فتحه یعنی اضطراب. در نهایة آمده است: الرأب به معنای جمع کردن و بستن است. گفته میشود \\"رأب الصدع\\" که یعنی شکاف را پر میکند و \\"رأب الشیء\\" که یعنی چیزی را جمع نموده و به آرامی می بندد. الرّسل به کسر [راء]، یعنی خوشایندی و درنگ، گفته می شود \\"افعل کذا علی رسلک\\" یعنی آن کار با درنگ و تأمل انجام بده. در حدیث آمده است \\" إنّه خرج فی مرضه یتهادی بین رجلین\\" یعنی به دلیل ضعف و عدم تعادل، بین دو نفر و با تکیه بر آن دو راه میرود. و \\"تهادت المرأة فی مشیتها\\" یعنی زن در راه رفتن خود تعادل ندارد. و هر که با کسی این کار را کند در موردش جمله و \\"هو یهادیه\\" را به کار میبرند. \\"و هو مربوط\\"، یعنی با سر و پیشانی بسته شده، و التمزیق یعنی پاره نمودن، و الممزق نیز مصدر است. و الحضن به کسر [حاء] پایینتر از زیر بغل تا پهلو را گویند، یا سینه و دو بازو و بین آن دو را گویند. \\"حضن الشیء و احتضنه\\"، یعنی آن را در آغوش گرفت. \\"فشدّوا\\" یعنی بر آن حمل نمودند، الإرب به کسر [الف]، یعنی عضو، و اللبس به ضم [لام]، به معنای شبهه است.
\\"و قددت الحرب\\" بر وزن وَعَدَ، یعنی آتش جنگ شعلهور شد. جزری گفته است: در حدیث جهاد آمده است: \\"إذ أبیتم فقولوا حم لاینصرون\\"؛ گفته شده معنای حدیث آن است که خدایا! آنها یاری نمیشوند و اراده خبر دادن دارد نه دعا کردن، چراکه اگر دعا میبود، میگفت: لاینصروا - یاری نشوند - (به صورت مجزوم). گویا گفته است: به خدا سوگند که آنها یاری نمیشوند. گفته شده که سورههایی که با \\"حم\\" آغاز میشوند، دارای شأن و منزلتی هستند و بدان جهت گفته شده که ذکر آنها به سبب منزلت رفیعی که دارند، باعث فرود آوردن پیروزی از جانب خداوند میشود. \\"لا ینصرون\\" کلامی آغازین است؛ گویا هنگامی که میگوید: بگویید حم، گفته میشود که اگر آن را بگوییم چه اتفاقی میافتد؟ جواب میدهد: آنها یاری نمیشوند.
در قاموس آمده است: شلو به کسر [شین]، به معنای عضو و جسم هر چیزی است، و \\"شلا\\" هم به همین معناست و آن را به هر چیز پوست کندهای میگویند که بخشی از آن خورده شده و باقی آن برجای مانده است و جمع آن \\"اشلاء\\" است. و \\"شلیة\\" به تکهای از گوشت و نیز باقی مانده مال میگویند. در اینجا نقل از کتاب قاموس تمام میشود. \\"و منحه أکتافهم\\" شاید کنایه از سیطره حضرت علیه السلام باشد که گویا حضرت بر شانههای آنان سوار شدهاند، و یا کنایه از شکست آنان و تعقیب آنان توسط لشکر حضرت است. همان گونه که در حدیث بدر آمده بود که \\"و إلا فارکبوا أکتافهم\\" یعنی آنها را تعقیب نمایید، و یا کنایه از پیروزی بر آنان بستن دستهایشان است. \\"قناهم\\" جمع قناة و به معنای نیزه است.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ (2) إِذَا عَایَنُوا عِنْدَ الْمَوْتِ مَا أُعِدَّ لَهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَلِیمِ وَ هُمْ أَصْحَابُ الصَّحِیفَةِ الَّتِی کَتَبُوا عَلَی مُخَالَفَةِ عَلِیٍّ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ
وَ عَنْهُ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً (3) أَعْلَمَهُمْ
ص: 116
بِمَا فِی قُلُوبِهِمْ وَ هُمْ أَصْحَابُ الصَّحِیفَةِ (1).
**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: روایت شده که امام باقر - علیه السلام - درباره این سخن خداوند متعال: «کذلک یریهم أعمالهم حسرات علیهم»{این گونه خداوند، کارهایشان را- که بر آنان مایه حسرتهاست- به ایشان می نمایاند}، - . بقره / 167 -
فرمودند: یعنی هنگامی که آنها در وقت مرگ عذاب دردناکی که برایشان آماده شده است را میبینند، منظور از آنها، همان اصحاب صحیفهای هستند که آن را در مخالفت با علی نگاشتند، «و ما هم بخارجین من النار»{و از آتش بیرون آمدنی نیستند} - . همان - .
و باز از ایشان - علیه السلام - روایت شده که درباره این سخن خداوند متعال: «یا أیها الذین آمنوا لا تتخذوا بطانة»{ای کسانی که ایمان آورده اید، از غیر خودتان، [دوست و] همراز مگیرید}، - . آل عمران / 118 -
فرمودند: آنها را از آنچه در قلبهایشان میگذشت آگاه ساخت، و منظور از آنها، همان اصحاب صحیفه هستند. - . مناقب السروی 3 : 312 - 213 -
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مَعْنَی قَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا نَظَرَ إِلَی الثَّانِی وَ هُوَ مُسَجًّی بِثَوْبِهِ مَا أَحَدٌ أَحَبَّ إِلَیَّ أَنْ أَلْقَی اللَّهَ بِصَحِیفَتِهِ مِنْ هَذَا الْمُسَجَّی فَقَالَ عَنَی بِهَا صَحِیفَتَهُ الَّتِی کُتِبَتْ فِی الْکَعْبَةِ (2).
ص: 117
**[ترجمه]معانی الأخبار: مفضل بن عمر نقل کرده، امام صادق - علیه السلام - در مورد معنای این سخن امیرالمؤمنین - علیه السلام - که در زمانی که به جنازه دومی که در لباسش پوشیده بود نگریستند و فرمودند: \\"در هنگام ملاقات با خدا، برای من هیچ کسی و صحیفهاش محبوبتر از این جنازه در لباس پیچیده شده نیست\\"، سؤال کردم؛ ایشان فرمودند: منظور ایشان صحیفهای بود که در کعبه نوشته شد. - . معانی الأخبار : 412 -
**[ترجمه]
هذا مما عد الجمهور من مناقب عمر زعما منهم أنه علیه السلام أراد بالصحیفة کتاب أعماله و بملاقاة الله بها أن یکون أعماله مثل أعماله المکتوبة
ص: 118
فیه فبین علیه السلام أنه صلی الله علیه و آله أراد بالصحیفة العهد الذی کتبوا ردا علی الله و علی رسوله فی خلافة أمیر المؤمنین علیه السلام أن لا یمکنوه منها و بالملاقاة بها مخاصمة أصحابها عند الله تعالی فیها.
ص: 119
ص: 120
ص: 121
و
قال فی الصراط المستقیم و یعضده (1) ما أسنده سلیم إلی معاذ بن جبل أنه عند وفاته دعا علی نفسه بالویل و الثبور فقیل له لم ذاک قال لموالاتی عتیقا و عمر (رمع) علی أن أزوی خلافة رسول الله صلی الله علیه و آله عن علی علیه السلام و روی مثل ذلک عن ابن عمر أن أباه قاله عند وفاته و کذا أبوبکر (عتیق) و قال هذا رسول الله صلی الله علیه و آله و معه علی بیده الصحیفة التی تعاهدنا علیها فی الکعبة و هو یقول و قد وفیت بها و تظاهرت علی ولی الله أنت و أصحابک فأبشر بالنار فی أسفل السافلین ثم لعن ابن صُهاک و قال هو الذی صدنی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِی
قال العباس بن الحارث لما تعاقدوا علیها نزلت إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ (2) و قد ذکرها أبو إسحاق فی کتابه و ابن حنبل فی مسنده و الحافظ فی حلیته و الزمخشری فی فائقه و نزل وَ مَکَرُوا مَکْراً وَ مَکَرْنا مَکْراً (3) الآیتان.
و عن الصادق علیه السلام نزلت أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ (4) الآیتان و لقد وبخهما النبی صلی الله علیه و آله لما نزلت فأنکرا فنزلت یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ الآیة.
و رووا أن عمر (رمع) أودعها أبا عبیدة فقال له النبی صلی الله علیه و آله أصبحت أمین هذه الأمة
ص: 122
و روته العامة أیضا.
و قال عمر (رمع) عند موته لیتنی خرجت من الدنیا کفافا لا علی و لا لی (1) فقال ابنه تقول هذا فقال دعنی نحن أعلم بما صنعنا أنا و صاحبی و أبو عبیدة و معاذ.
و کان أُبَیٌّ یصیح فی المسجد ألا هلک أهل العقدة فیسأل عنهم فیقول ما ذکرناه ثم قال لئن عشت إلی الجمعة لأبینن للناس أمرهم فمات قبلها (2)
**[ترجمه]اهل تسنن این جمله حضرت را از فضائل عمر میشمردند؛ زیرا میپنداشتند که منظور حضرت - علیه السلام - از صحیفه، نامه اعمال اوست و منظور ایشان از ملاقات خدا با آن صحیفه، آن است که اعمال حضرت، مانند اعمال عمر میباشد که در آن نامه نوشته شده است، لذا حضرت صادق - علیه السلام - تبیین نمودند که مقصود حضرت از صحیفه، عهدنامهای است که آنها در رد فرمان خداوند و رسولش مبنی بر جانشینی امیرالمؤمنین - علیه السلام - آن را نگاشتند تا مانع از به خلافت رسیدن ایشان شوند و منظور از ملاقات خدا همراه آن صحیفه، محاکمه اصحاب آن صحیفه در پیشگاه خداوند متعال، به جهت چیزهایی که در آن نوشته بودند، است.
در کتاب الصراط المستقیم آمده است: مؤید این مطلب جریانی که سلیم از معاذ بن جبل نقل کرده است: معاذ در زمان مرگش بر خودش ناله و نفرین نمود؛ به او گفتند: چرا این گونه میگویی؟ گفت: زیرا برای خلافت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از علی - علیه السلام - دور نگه دارم، ابوبکر و عمر را برگزیدم. و از إبن عمر نیز روایتی مانند این نقل شده که پدرش و همچنین ابوبکر در وقت مرگشان چنین گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و آله را به همراه علی میبینم که آن صحیفه که در مکه بر آن پیمان بستیم در دستشان است و میفرمایند: \\"به صحیفه وفادار بودی و به همراه اصحابت علیه ولی خدا همدست شدید، پس بشارت باد تو را به آتش در اسفل السافلین!\\" و آنگاه ابن صهاک را لعن کرد و گفت: او بود که با اینکه هدایت به طرفم آمده بود، مرا از آن باز داشت.
عباس بن حارث نقل کرده، زمانی که آنها با هم بر آن صحیفه همپیمان شدند، آیه «إنّ الذین ارتدّوا علی أدبارهم»{بی گمان، کسانی که پس از آنکه [راهِ] هدایت بر آنان روشن شد [به حقیقت] پشت کردند}، - . محمد / 25 -
نازل شد. این مطلب را ابو اسحاق در کتاب خود و ابن حنبل در مسندش و حافط در حلیهاش و زمخشری در فائقش نیز ذکر کردهاند و آیه «و مَکروا مَکراً و مَکَرنا مَکراً»{و دست به نیرنگ زدند و [ما نیز] دست به نیرنگ زدیم و خبر نداشتند} - . نمل / 50 - و آیه بعدش نیز در همان زمان نازل شد .
از امام صادق - علیه السلام - روایت شده است که وقتی آیه: «أم أبرموا أمراً فأنّا مُبرمون»{یا در کاری ابرام ورزیده اند؟ ما [نیز] ابرام می ورزیم}، - . [1]
زخرف / 79 -
و آیه بعد از آن نازل شد، پیامبر - صلی الله علیه و آله - آن دو را توبیخ نمودند، اما آن دو انکار کردند. سپس آیه: «یَحلفون بالله ما قالوا و لَقَد قالوا کلمةَ الکفر»{به خدا سوگند می خورند که [سخن ناروا] نگفته اند، در حالی که قطعاً سخن کفر گفته} - . توبه / 74 -
تا آخر آیه، نازل شد.
روایت کردهاند که عمر آن صحیفه را نزد ابوعبیده به امانت سپرد و پیامبر - صلی الله علیه و آله - به (ابوعبیده) فرمود: تو امین این امت شدهای! عامه نیز این روایت را نقل کردهاند.
عمر به هنگام مرگش گفت: کاش با پروندهای خالی که نه چیزی بر ضررم باشد و نه چیزی به نفعم باشد، از دنیا میرفتم. پسرش گفت: چرا چنین میگویی؟ گفت: رهایم کن! ما خودمان، من و رفیقم و ابوعبیده و معاذ، خوب میدانیم چه کردیم.
أبیّ در مسجد فریاد میکشید: هان که هلاکت باد بر اهل آن پیمان! از او پرسیدند منظورش چه کسانی است و او گفت: ما هیچ چیزی در مورد آن به شما نگفتیم، بعد گفت: اگر تا جمعه زنده بمانم، جریان آنان را بر مردم روشن خواهم ساخت. او قبل از جمعه جان سپرد. - . الصراط المستقیم 3 : 151 - 152 -
**[ترجمه]
کا، الکافی بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (3) قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ الْجَرَّاحِ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ وَ سَالِمٍ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ حَیْثُ کَتَبُوا الْکِتَابَ بَیْنَهُمْ وَ تَعَاهَدُوا وَ تَوَافَقُوا لَئِنْ مَضَی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله لَا تَکُونُ الْخِلَافَةُ فِی بَنِی هَاشِمٍ وَ لَا النُّبُوَّةُ أَبَداً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِمْ هَذِهِ الْآیَةَ قَالَ قُلْتُ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ (4) قَالَ وَ هَاتَانِ الْآیَتَانِ نَزَلَتَا فِیهِمْ ذَلِکَ الْیَوْمَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَعَلَّکَ تَرَی أَنَّهُ کَانَ یَوْمٌ یُشْبِهُ یَوْمَ کُتِبَ الْکِتَابُ إِلَّا یَوْمَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ هَکَذَا کَانَ فِی سَابِقِ عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِی أَعْلَمَهُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ إِذَا کُتِبَ الْکِتَابُ قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ خَرَجَ الْمُلْکُ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ
ص: 123
فَقَدْ کَانَ ذَلِکَ کُلُّهُ الْحَدِیثَ (1).
**[ترجمه]الکافی: ابابصیر نقل کرده که امام صادق علیه السلام در مورد آیه: «وَ ما فِی الْأَرْضِ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلاَّ هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلاَّ هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلاَّ هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیم»{هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آنهاست، و نه میان پنج تن مگر اینکه او ششمین آنهاست، و نه کمتر از این [عدد] و نه بیشتر، مگر اینکه هر کجا باشند او با آنهاست. آنگاه روز قیامت آنان را به آنچه کرده اند آگاه خواهد گردانید، زیرا خدا به هر چیزی داناست.} - . مجادله / 7 - فرمودند: این آیه در مورد فلان و فلان و ابوعبیدة بن جراح و عبدالرحمن بن عوف و سالم مولی أبیحذیفه و مغیره بن شعبه نازل شده است؛ آنگاه که آن نوشته را میان خود نگاشتند و با یکدیگر عهد بسته و توافق نمودند که هر گاه محمد - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفت، نه خلافت و نه نبوت هرگز در بنی هاشم باقی نماند، در آن زمان بود که خداوند عزّ و جلّ این آیه را درباره آنان نازل نمود.
گفتم: این سخن خداوند عزّ و جلّ: «أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ یَحْسَبُونَ * أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُون»{یا در کاری ابرام ورزیده اند؟ ما [نیز] ابرام می ورزیم. * آیا می پندارند که ما راز آنها و نجوایشان را نمی شنویم!؟ چرا، و فرشتگان ما پیش آنان [حاضرند و] ثبت می کنند} - . زخرف / 79 - 80 - چطور؟ آیا این دو آیه نیز در همان روز و در مورد آنها نازل شده است؟ امام صادق - علیه السلام - فرمودند: شاید فکر میکنی که جز روزی که حسین علیه السلام به شهادت رسید، هیچ روزی شبیه آن روزی که آن نوشته در آن نگاشته شد نیست؛ در علم سابق خداوند عزّ و جلّ نیز اینگونه بوده است که به رسول خدا - صلی الله علیه و آله – خبر داد که حالا که آن نوشته نگاشته شد، حسین علیه السلام به قتل میرسد و مُلک از خاندان بنی هاشم خارج میشود و همانطور هم شد... حدیث ادامه دارد. - . الکافی 8 : 179 -
**[ترجمه]
أَقُولُ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْهُ قَالَ: شَهِدْتُ أَبَا ذَرٍّ مَرِضَ مَرَضاً عَلَی عَهْدِ عُمَرَ فِی إِمَارَتِهِ فَدَخَلَ عَلَیْهِ عُمَرُ یَعُودُهُ وَ عِنْدَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ وَ قَدْ أَوْصَی أَبُو ذَرٍّ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ کَتَبَ وَ أَشْهَدَ فَلَمَّا خَرَجَ عُمَرُ قَالَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ أَبِی ذَرٍّ مِنْ بَنِی عَمِّهِ بَنِی غِفَارٍ مَا مَنَعَکَ أَنْ تُوصِیَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عُمَرَ قَالَ قَدْ أَوْصَیْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً أَمَرَنَا بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ ثَمَانُونَ رَجُلًا أَرْبَعُونَ رَجُلًا مِنَ الْعَرَبِ وَ أَرْبَعُونَ رَجُلًا مِنَ الْعَجَمِ فَسَلَّمْنَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فِینَا هَذَا الْقَائِمُ الَّذِی سَمَّیْتَهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَا أَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ وَ لَا مِنَ الْمَوَالِی الْعَجَمِ رَاجَعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا هَذَا وَ صُوَیْحَبُهُ الَّذِی اسْتَخْلَفَهُ فَإِنَّهُمَا قَالا أَ حَقٌّ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ حَقٌّ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِذَلِکَ فَآمُرُکُمْ بِهِ قَالَ سُلَیْمٌ فَقُلْتُ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ أَنْتَ یَا سَلْمَانُ وَ أَنْتَ یَا مِقْدَادُ تَقُولُونَ کَمَا قَالَ أَبُو ذَرٍّ قَالُوا نَعَمْ صَدَقَ قُلْتُ أَرْبَعَةُ عُدُولٍ وَ لَوْ لَمْ یُحَدِّثْنِی غَیْرُ وَاحِدٍ مَا شَکَکْتُ فِی صِدْقِهِ وَ لَکِنَّ أَرْبَعَتَکُمْ أَشَدُّ لِنَفْسِی وَ بَصِیرَتِی قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَ تُسَمُّونَ الثَّمَانِینَ مِنَ الْعَرَبِ وَ الْمَوَالِی فَسَمَّاهُمْ سَلْمَانُ رَجُلًا رَجُلًا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ صَدَقَ سَلْمَانُ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ مَغْفِرَتُهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ فَکَانَ مِمَّنْ سَمَّی أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ وَ الْخَمْسَةُ مِنَ الشُّورَی وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی وَ الْخَمْسَةُ أَصْحَابُ الصَّحِیفَةِ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ وَ الْبَاقِی مِنْ صَحَابَةِ الْعَقَبَةِ وَ فِی رِوَایَةٍ وَ النُّقَبَاءُ مِنْ أَصْحَابِ الْعَقَبَةِ وَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ جُلُّهُمْ وَ عُظْمُهُمْ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ وَ عُظْمُهُمْ مِنَ الْأَنْصَارِ فِیهِمْ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ خَالِدُ بْنُ زَیْدٍ أَبُو أَیُّوبَ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ قَالَ سُلَیْمٌ فَأَظُنُّنِی قَدْ لَقِیتُ عِلْیَتَهُمْ فَسَأَلْتُهُمْ وَ خَلَوْتُ بِهِمْ رَجُلًا رَجُلًا فَمِنْهُمْ مَنْ سَکَتَ عَنِّی فَلَمْ یُجِبْنِی
ص: 124
بِشَیْ ءٍ وَ کَتَمَنِی وَ مِنْهُمْ مَنْ حَدَّثَنِی ثُمَّ قَالَ أَصَابَتْنَا فِتْنَةٌ أَخَذَتْ بِقُلُوبِنَا وَ أَسْمَاعِنَا وَ أَبْصَارِنَا وَ ذَلِکَ لَمَّا ادَّعَی أَبُو بَکْرٍ أَنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ بَعْدَ ذَلِکَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ أَکْرَمَنَا اللَّهُ وَ اخْتَارَ لَنَا الْآخِرَةَ عَلَی الدُّنْیَا وَ إِنَّ اللَّهَ أَبَی أَنْ یَجْمَعَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ النُّبُوَّةَ وَ الْخِلَافَةَ (1) فَاحْتَجَّ بِذَلِکَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام حِینَ جِی ءَ بِهِ لِلْبَیْعَةِ
ص: 125
وَ صَدَّقَهُ وَ شَهِدَ لَهُ أَرْبَعَةٌ کَانُوا عِنْدَنَا خِیَاراً غَیْرَ مُتَّهَمِینَ مِنْهُمْ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ وَ عُمَرُ وَ مُعَاذٌ وَ ظَنَنَّا أَنَّهُمْ قَدْ صَدَقُوا فَلَمَّا بَایَعَ عَلِیٌّ علیه السلام خَبَّرَنَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا قَالَهُ وَ أَخْبَرَ أَنَّ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةَ کَتَبُوا بَیْنَهُمْ کِتَاباً تَعَاهَدُوا عَلَیْهِ وَ تَعَاقَدُوا فِی ظِلِّ الْکَعْبَةِ إِنْ مَاتَ مُحَمَّدٌ أَوْ قُتِلَ أَنْ یَتَظَاهَرُوا عَلَیَّ فَیَزْوُوا هَذَا الْأَمْرَ وَ اسْتَشْهَدَ أَرْبَعَةً سَلْمَانَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادَ وَ الزُّبَیْرَ وَ شَهِدُوا لَهُ بَعْدَ مَا وَجَبَتْ فِی أَعْنَاقِنَا لِأَبِی بَکْرٍ بَیْعَتُهُ الْمَلْعُونَةُ الضَّالَّةُ فَعَلِمْنَا أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمْ یَکُنْ لِیَرْوِیَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَاطِلًا وَ شَهِدَ لَهُ الْأَخْیَارُ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ فَقَالَ جُلُّ مَنْ قَالَ هَذِهِ الْمَقَالَةَ إِنَّا تَدَبَّرْنَا الْأَمْرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَذَکَرْنَا قَوْلَ نَبِیِّ اللَّهِ علیه السلام وَ نَحْنُ نَسْمَعُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ أَرْبَعَةً مِنْ
ص: 126
أَصْحَابِی وَ أَمَرَنِی بِحُبِّهِمْ وَ إِنَّ الْجَنَّةَ تَشْتَاقُ إِلَیْهِمْ فَقُلْنَا مَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ بَعْدِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ فِی رِوَایَةٍ أَنَّهُ قَالَ أَلَا إِنَّ عَلِیّاً مِنْهُمْ ثُمَّ سَکَتَ ثُمَّ قَالَ أَلَا إِنَّ عَلِیّاً مِنْهُمْ ثُمَّ سَکَتَ ثُمَّ قَالَ أَلَا إِنَّ عَلِیّاً مِنْهُمْ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ (1) وَ إِنَّا نَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ نَتُوبُ إِلَیْهِ مِمَّا رَکِبْنَاهُ وَ مِمَّا أَتَیْنَاهُ قَدْ سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ قَوْلًا لَمْ نَعْلَمْ تَأْوِیلَهُ وَ مَعْنَاهُ إِلَّا خَیْراً قَالَ لَیَرِدَنَّ عَلَیَّ الْحَوْضَ أَقْوَامٌ مِمَّنْ صَحِبَنِی وَ مِنْ أَهْلِ الْمَکَانَةِ مِنِّی وَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدِی حَتَّی إِذَا وَقَفُوا عَلَی مَرَاتِبِهِمُ اخْتُلِسُوا دُونِی وَ فِی رِوَایَةٍ اخْتُلِجُوا دُونِی وَ أُخِذَ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ وَ إِنَّهُمْ لَمْ یَزَالُوا مُرْتَدِّینَ عَلَی أَدْبَارِهِمُ الْقَهْقَرَی مُنْذُ فَارَقْتَهُمْ (2) وَ لَعَمْرُنَا لَوْ أَنَّا حِینَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلَّمْنَا الْأَمْرَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَأَطَعْنَاهُ وَ تَابَعْنَاهُ وَ بَایَعْنَاهُ لَرَشَدْنَا وَ اهْتَدَیْنَا وَ وُفِّقْنَا وَ لَکِنَّ اللَّهَ قَضَی الِاخْتِلَافَ وَ الْفُرْقَةَ وَ الْبَلَاءَ (3) فَلَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ مَا عَلِمَ اللَّهُ وَ قَضَی وَ قَدَّرَ سُلَیْمُ بْنُ قَیْسٍ قَالَ فَشَهِدْتُ أَبَا ذَرٍّ بِالرَّبَذَةِ حِینَ سَیَّرَهُ عُثْمَانُ وَ أَوْصَی إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فِی أَهْلِهِ وَ مَالِهِ فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ لَوْ کُنْتَ أَوْصَیْتَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عُثْمَانَ فَقَالَ قَدْ أَوْصَیْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ سَلَّمْنَا عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ صلی الله علیه و آله لَنَا سَلِّمُوا عَلَی أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی بِإِمْرَةِ
ص: 127
الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُ زِرُّ الْأَرْضِ الَّذِی تَسْکُنُ إِلَیْهِ وَ لَوْ قَدْ فَقَدْتُمُوهُ أَنْکَرْتُمُ الْأَرْضَ وَ أَهْلَهَا فَرَأَیْتُ عِجْلَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ سَامِرِیَهَا رَاجَعَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالا حَقٌّ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ حَقٌّ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ أَمَرَنِی بِذَلِکَ فَلَمَّا سَلَّمَا عَلَیْهِ أَقْبَلَا عَلَی أَصْحَابِهِمَا سَالِمٍ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ حِینَ خَرَجَا مِنْ بَیْتِ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ بَعْدِ مَا سَلَّمَا عَلَیْهِ فَقَالا لَهُمْ مَا بَالُ هَذَا الرَّجُلِ مَا زَالَ رَفَعَ خَسِیسَةَ ابْنِ عَمِّهِ وَ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنَّهُ أَمَّرَ ابْنَ عَمِّهِ وَ قَالَ الْجَمِیعُ مَا لَنَا عِنْدَهُ خَیْرٌ مَا بَقِیَ عَلِیٌّ قَالَ فَقُلْتُ یَا أَبَا ذَرٍّ هَذَا التَّسْلِیمُ بَعْدَ حَجَّةِ الْوَدَاعِ أَوْ قَبْلَهَا قَالَ أَمَّا التَّسْلِیمَةُ الْأُولَی قَبْلَ حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَ أَمَّا التَّسْلِیمَةُ الْأُخْرَی فَبَعْدَ حَجَّةِ الْوَدَاعِ قُلْتُ فَمُعَاقَدَةُ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةِ مَتَی کَانَ قَالَ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ قُلْتُ أَخْبِرْنِی أَصْلَحَکَ اللَّهُ عَنِ الِاثْنَیْ عَشَرَ أَصْحَابِ الْعَقَبَةِ الْمُتَلَثِّمِینَ الَّذِینَ أَرَادُوا أَنْ یَنْفِرُوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّاقَةَ مَتَی کَانَ ذَلِکَ قَالَ بِغَدِیرِ خُمٍّ مَقْفَلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ تَعْرِفُهُمْ قَالَ إِی وَ اللَّهِ کُلَّهُمْ قُلْتُ مِنْ أَیْنَ تَعْرِفُهُمْ وَ قَدْ أَسَرَّهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی حُذَیْفَةَ قَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ کَانَ قَائِداً وَ حُذَیْفَةُ سَائِقاً فَأَمَرَ حُذَیْفَةَ بِالْکِتْمَانِ (1) وَ لَمْ یَأْمُرْ بِذَلِکَ عَمَّاراً قُلْتُ تُسَمِّیهِمْ لِی قَالَ خَمْسَةٌ أَصْحَابُ الصَّحِیفَةِ وَ الْخَمْسَةُ أَصْحَابُ الشُّورَی وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ مُعَاوِیَةُ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ کَیْفَ تَرَدَّدَ عَمَّارٌ وَ حُذَیْفَةُ فِی أَمْرِهِمْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ رَأَیَاهُمْ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی فَکَیْفَ نَزَلَ عَمَّارٌ وَ حُذَیْفَةُ فِی أَمْرِهِمْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّهُمْ أَظْهَرُوا التَّوْبَةَ وَ النَّدَامَةَ بَعْدَ ذَلِکَ
ص: 128
وَ ادَّعَی عِجْلُهُمْ مَنْزِلَةً وَ شَهِدَ لَهُ سَامِرِیهِمْ وَ الثَّلَاثَةُ مَعَهُ بِأَنَّهُمْ سَمِعُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ ذَلِکَ فَقَالُوا لِعَلِیٍّ علیه السلام هَذَا أَمْرٌ حَدَثَ بَعْدَ الْأَوَّلِ فَشَکَّ مَنْ شَکَّ مِنْهُمْ إِلَّا أَنَّهُمَا تَابَا وَ عَرَفَا وَ سَلَّمَا قَالَ سُلَیْمُ بْنُ قَیْسٍ فَلَقِیتُ عَمَّاراً فِی خِلَافَةِ عُثْمَانَ بَعْدَ مَا مَاتَ أَبُو ذَرٍّ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا قَالَ أَبُو ذَرٍّ فَقَالَ صَدَقَ أَخِی إِنَّهُ لَأَبَرُّ وَ أَصْدَقُ مِنْ أَنْ یُحَدِّثَ عَنْ عَمَّارٍ بِمَا لَا یَسْمَعُ مِنْهُ فَقُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ بِمَا تُصَدِّقُ أَبَا ذَرٍّ قَالَ أَشْهَدُ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ مِنْ ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ وَ لَا أَبَرَّ قُلْتُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ لَا أَهْلِ بَیْتِکَ قَالَ إِنَّمَا أَعْنِی غَیْرَهُمْ مِنَ النَّاسِ ثُمَّ لَقِیتُ حُذَیْفَةَ بِالْمَدَائِنِ رَحَلْتُ إِلَیْهِ مِنَ الْکُوفَةِ فَذَکَرْتُ لَهُ مَا قَالَ أَبُو ذَرٍّ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَبُو ذَرٍّ أَصْدَقُ وَ أَبَرُّ مِنْ أَنْ یُحَدِّثَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِغَیْرِ مَا قَالَ (1).
**[ترجمه]مولف: در کتاب سلیم بن قیس دیدم که ابان بن ابی عیاش از سلیم نقل کرده، شاهد بودم که در دوره خلافت عمر ابوذر به مرضی دچار شد و عمر به عیادت او آمد، امیرالمؤمنین - علیه السلام - و سلمان و مقداد نیز حضور داشتند. ابوذر علی - علیه السلام - را وصی خود قرار داده بود و وصیت خود را نوشت و بر آن شاهد هم گرفت. وقتی عمر خارج شد، یکی از عموزادگان ابوذر که از بنیغفار بود گفت: چرا امیرالمؤمنین عمر را وصی خود ننمودی؟ ابوذر گفت: به امیرالمؤمنین حقیقی وصیت کردم؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به ما هشتاد نفر، که چهل نفر از عرب و چهل نفر از عجم بودیم امر نمود و ما به علی - علیه السلام - با لقب امیرالمؤمنین سلام کردیم، و این کسی که اینجا ایستاده و تو او را امیرالمؤمنین خواندی نیز آنجا در میان ما بود و هیچ یک از عرب و موالی عجم در مورد این امر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - درنگ نکردند، جز همین شخص و آن رفیقش که او را جانشین خود نمود؛ این دو نفر گفتند: آیا حقیقتاً این از جانب خدا و رسولش است؟و رسول خدا فرمودند: حقییقتاً از سوی خدا و رسولش است، خداوند آن را به من امر نمود و من نیز شما را به آن امر میکنم.
سلیم نقل کرده، گفتم ای اباالحسن! و تو ای سلمان! و تو ای مقداد! شما نیز آنچه ابوذر گفت را تصدیق میکنید؟ گفتند: آری، درست است، گفتم چهار شاهد عادل که حتی اگر فقط یکی از شما برایم نقل میکرد، در درستی آن شک نمیکردم، اما تصدیق هر چهار نفر شما برای اطمینان و بصیرت من دلیل محکمتر است. گفتم: خدا شما را خیر دهد! آیا نام آن هشتاد تن از عرب و عجم را برایمان میگویید؟ سلمان نام یکیک آنها را شمرد و علی - علیه السلام - و ابوذر و مقداد گفتند: سلمان درست میگوید. رحمت و مغفرت خداوند بر او و آن سه نفر دیگر باد! از کسانی که سلمان نام آنها را برد، ابوبکر و عمر و ابوعبیده و سالم و آن پنج نفر شوری - و در روایت دیگر چنین آمده است: آن پنج نفر که اصحاب صحیفه بودند - و عمار بن یاسر و سعد بن عباده و معاذ بن جبل و بقیه اصحاب عقبه [گردنه] - در روایت دیگر چنین آمده است: بزرگان اصحاب عقبه - و ابی بن کعب و ابوذر و مقداد که بیشتر و بزرگترینهای اصحاب جنگ بدر و بزرگان انصار از جمله ابو هیثم بن تیهان و خالد بن زید ابو ایوب و اسید بن حضیر و بشیر بن سعد بودند. سلیم نقل کرده، به یاد میآورم که به سراغ بزرگان آنها رفتم و با تک تک آنها خلوت نمودم و از آنها در مورد آن جریان سؤال کردم؛ برخی از آنها سکوت کردند و جوابی ندادند و حقیقت را از من پنهان کردند و برخی از آنها جریان را برایم نقل کردند. سپس گفت: فتنهای دامن ما را گرفت که دلها و گوشها و چشمان ما را از کار انداخت .
این فتنه از آنجا شروع شد که ابوبکر ادعا کرد پس از آن جریان از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیده است که میفرمودند: ما اهل بیتی هستیم که خداوند ما را اکرام نموده و آخرتمان را بر دنیایمان ترجیح داده است. خداوند هم نبوت و هم خلافت، هر دو را برای ما اهل بیت قرار نمیدهد. زمانی که علی - علیه السلام - را برای بیعت دادن آوردند، در مقابل ایشان به این سخن پیامبر - صلی الله علیه و آله - احتجاج نمود و و چهار نفر - ابوعبیده و سالم و عمر و معاذ - که نزد ما از برگزیدگان اصحاب بودند، و هیچ اتهامی متوجه آنان نبود، او را تصدیق نمودند و به درستی سخن او شهادت دادند، و ما نیز پنداشتیم که آنان راست میگویند. زمانی که علی - علیه السلام - بیعت نمود، به ما فرمود که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - چیزهایی به ما فرمودند و خبر دادند که این پنج نفر نوشتهای را بین خود نگاشتهاند و بر آن عهد بستهاند و در زیر کعبه همپیمان شدهاند که اگر محمد از دنیا رفت یا کشته شد، علیه من [علی] همدست شوند و خلافت را به دست گیرند. آنگاه از چهار نفر که سلمان و ابوذر و مقداد و زبیر بودند، شهادت طلبیدند و آنها نیز بر راستی این سخن ایشان شهادت دادند، ولی اینها پس از آن بود که آن بیعت ملعون و گمراه کننده ابوبکر بر گردن ما آمده بود.
فهمیدیم که علی - علیه السلام - هیچگاه سخن باطلی از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سخن روایت نمیکند که اصحاب برگزیده محمد - علیه و آله السلام - نیز بر درستی سخنش شهادت دهند. اغلب کسانی که این جریان را تصدیق کردند، اذعان داشتند که بعدها که ما در مورد این قضیه تأمل نمودیم، سخن پیامبر خدا - صلی الله علیه و آله - که از ایشان شنیده بودیم را به یاد آوردیم که: خداوند چهار تن از اصحاب مرا دوست میدارد و به من نیز فرمان داده تا آنها را دوست بدارم و بهشت مشتاق این افراد است؛ گفتیم: ای رسول خدا! این چهار نفر چه کسانی هستند؟ فرمودند: برادرم و وزیر و ووارث و جانشین من در امتم و ولی همه مؤمنان پس از من، علی بن ابیطالب و سلمان فارسی و ابوذر و مقداد. در روایت دیگری آمده است که ایشان فرمودند: هان که علی نیز جزو آنان است، سپس سکوت کردند و باز فرمودند: علی نیز جزو آنان است، سپس سکوت کردند و باز فرمودند: علی نیز جزو آنان است، به همراه ابوذر و سلمان و مقداد. ما به سبب آنچه مرتکب شدهایم و انجام دادهایم از خداوند طلب مغفرت میکنیم.
از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سخنی شنیدیم که تأویل و معنای آن را چیزی جز خیر نمیدانستیم. ایشان فرمودند: عدهای از اصحابم و کسانی که نزد من جایگاه و منزلتی داشتند، در حوض پیش من میآیند و هنگامی که در مرتبه خود ایستاندند، از من ربوده میشوند - و در روایت دیگر آمده است: از من دور میشوند - به سمت چپ برده میشوند، من میگویم ای پروردگارم! آنها یاران من هستند، یاران من هستند، گفته میشود تو نمیدانی آنها پس از تو چه کارهایی کردند، از زمانی که تو آنان را ترک کردی، آنها همینطور به گذشته خود عقبگرد نمودند.
به جانم سوگند، اگر ما آن هنگام که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفتند، حکومت را به علی - علیه السلام - میسپردیم و از او اطاعت و پیروی میکردیم و با او بیعت مینمودیم، به رشد و هدایت یافته و توفیق میرسیدیم؛ اما خداوند اختلاف و تفرقه و آزمایش را برایمان مقدر نمود و آنچه خداوند تدبیر و تقدیر نموده، باید همان شود.
سلیم بن قیس نقل کرده، وقتی عثمان ابوذر را به ربذه تبعید کرد، شاهد بودم که ابوذر خانواده و اموالش را به علی علیه السلام وصیت نمود. شخصی به او گفت: کاش به امیرالمؤمنین عثمان وصیت کرده بودی! ابوذر گفت: به امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب - علیه السلام - وصیت کردهام، ما در زمان حیات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به دستور رسول خدا به ایشان با لقب امیرالمؤمنین سلام کردیم؛ رسول خدا به ما فرمودند: بر برادر و وزیر و وارث و جانشینم در میان امتم و کسی که پس از من ولی همه مؤمنان است، با لقب امیرالمؤمنین سلام کنید. همانا او مایه قوام زمین است و زمین به سبب او آرام میگیرد، اگر او را از دست دهید، زمین و اهل آن را انکار کردهاید. دیدم که گوساله این امت و سامری آن درنگ کردند و به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - گفتند: آیا این امر حقی از سوی خدا و رسولش است؟ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خشمگین شده و سپس فرمودند: آری، حقی از سوی خداوند و رسولش است، و خدا مرا به آن امر نموده است .
زمانی که آن دو نفر چنان که رسول خدا امر فرموده بودند، به حضرت سلام کردند و از خانه علی - علیه السلام - بیرون رفتند و پیش یاران خود از قبیل سالم و ابوعبیده رفتند به آنها گفتند: این مرد را چه شده است که مدام مقام پسرعموی خود را بالا میبرد. و یکی از آن دو گفت: او جای خود را به پسرعمویش داده است و همگی گفتند: تا زمانی که علی علیه السلام زنده است، ما پیش او خیری نداریم.
گفتم: ای اباذر! جریان این سلام کردن بعد از حجة الوداع بود یا قبل آن؟ گفت: سلام دادن اول، قبل از حجة الوداع بود و سلام کردن دوم بعد از حجة الوداع بود. گفتم: جریان همپیمان شدن آن پنج نفر کی بوده است؟ گفت: در حجة الوداع. گفتم: خدا خیرت دهد! نام آن دوازده نفر از اصحاب عقبه را که صورت خود را پوشانده بودند و میخواستند شتر رسول خدا صلی الله علیه و آله را رم دهند را برایم بگو و بگو که این جریان در چه وقتی بود؟ گفت: هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - غدیر خم بازمیگشتند. گفتم: خدا خیرت دهد! آنها را میشناسی؟ گفت: آری به خدا سوگند، همه آنها را میشناسم. گفتم: تو چگونه آنها را میشناسی، در حالی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آنها را فقط به حذیفه نشان داد و به صورت رازی با او در میان نهاد؟ گفت: عمار بن یاسر از جلو و حذیفه از پشت شتر ایشان را هدایت میکرد. رسول خدا به حذیفه امر کردند که آن جریان را پنهان نگاه دارد، اما به عمار چنین امری نکردند. گفتم: آنها را برایم نام میبری؟ گفت: پنج نفر اصحاب صحیفه و پنج نفر اصحاب شوری و عمرو بن عاص و معاویه. گفتم: خدا خیرت دهد! چگونه عمار و حذیفه که آنان را دیده بودند، بعد از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در کار آنان تردید کردند؟ - در روایت دیگر آمده است: چگونه عمار و حذیفه پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله به حکومت آنان تسلیم شدند؟ - گفت: آنان پس از آن اظهار به توبه و پشیمانی نمودند. گوساله آنان برای خود منزلتی ادعا نمود و سامری آنان و سه نفر همراه آن دو، به نفعش شهادت دادند که از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدند که آن جمله را میفرمودند، سپس به علی - علیه السلام - گفتند: این امری است که پس از اولین خلیفه حادث شد و برخی از آنان شک کردند تا اینکه توبه کرده و اعتراف کردند و - با لفظ امیرالمؤمنین - سلام کردند.
سلیم بن قیس نقل کرده، ابوذر در زمان خلافت عثمان درگذشت و بعدها عمار را دیدم و آنچه ابوذر نقل کرده بود را به او گفتم. عمار گفت: برادرم [ابوذر] راست گفته است؛ او نیکوتر و صادقتر از آن بود که چیزی نقل کند که آن را از عمار نشنیده باشد. گفتم: خدا تو را خیر دهد! چه مقدار ابوذر را تصدیق میکنی؟ گفت: گواهی میدهم که از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمودند: آسمان بر گویندهای راستگوتر و نیکوکارتر از ابوذر سایه نینداخته و زمین کسی چون او را بر خود حمل نکرده است. گفتم: ای پیامبر خدا! حتی اهل بیت شما؟ فرمودند: منظورم مردمان دیگر، غیر از اهل بیتم است.
سپس از کوفه به مدائن سفر کردم و حذیفه را در آنجا ملاقات کردم و جریانی که ابوذر گفته بود را برایش باز گفتم. گفت: سبحان الله! ابوذر راستگوتر و نیکوکارتر از آن است که سخنی غیر از آنچه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرموده باشند را به ایشان نسبت دهد. - . کتاب سلیم : 64 - 169 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة
فی حدیث أبی ذر قال یصف علیا علیه السلام و إنه لعالم الأرض و زرها الذی تسکن إلیه.
أی قوامها و أصله من زر القلب و هو عظم صغیر یکون قوام القلب به و أخرج الهروی هذا الحدیث عن سلمان و قال یقال رفعت خسیسته و من خسیسته إذا فعلت به فعلا یکون فیه رفعته.
ص: 129
**[ترجمه]در نهایة آمده است: سخن ابوذر که در آن علی - علیه السلام - را وصف میکند: \\"و إنه لعالم الأرض و زرها الذی تسکن إلیه\\" یعنی مایه قوام زمین. اصل این کلمه از \\"زر القلب\\" است که استخوان کوچکی است که ثبات قلب به آن است. هروی این حدیث را از قول سلمان نقل کرده و گفته است: \\"رفعتُ خسیسته و من خسیسته\\"، زمانی گفته میشود که عملی را که در آن رفعت و بزرگی اوست انجام شود.
**[ترجمه]
تبیین: و تتمیم (1)
اعلم أنه لما کان أمر الصلاة عمدة ما یصول به المخالفون فی خلافة أبی بکر و ظهر من تلک الأخبار أنه حجة علیهم لا لهم أردت أن أوضح ذلک بنقل أخبارهم و الإشارة إلی بطلان حججهم.
فمن جملة الأخبار التی رووه فی هذا ما أسندوه فی صحاحهم إلی عائشة.
ص: 130
ص: 131
ص: 132
ص: 133
ص: 134
**[ترجمه]بدان از آنجا که جریان نماز، دلیل عمده مخالفان شیعه در اثبات خلافت ابوبکر میباشد و از این روایات چنین بر میآید که این جریان به ضرر آنان است و نه به نفع آنان، میخواهم این جریان را با نقل احادیث آنها و اشاره به بطلان استدلالاتشان توضیح دهم: از جمله احادیثی که آنها در این زمینه روایت کردهاند، چیزهایی است که در کتب صحاح خود به عائشه نسبت دادهاند:
**[ترجمه]
رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ عَنْهَا، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فِی مَرَضِهِ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ قَالَتْ عَائِشَةُ قُلْتُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ إِذَا قَامَ فِی مَقَامِکَ لَمْ یُسْمِعِ النَّاسَ مِنَ الْبُکَاءِ فَمُرْ عُمَرَ فَلْیُصَلِّ فَقَالَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَقَالَتْ عَائِشَةُ فَقُلْتُ لِحَفْصَةَ قُولِی لَهُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ إِذَا قَامَ فِی مَقَامِکَ لَمْ یُسْمِعِ النَّاسَ مِنَ الْبُکَاءِ فَمُرْ عُمَرَ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَفَعَلَتْ حَفْصَةُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّکُنَّ لَأَنْتُنَّ صَوَاحِبُ
ص: 135
یُوسُفَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَقَالَتْ حَفْصَةُ لِعَائِشَةَ مَا کُنْتُ لِأُصِیبَ مِنْکِ خَیْراً (1).
lt;meta info=". جامع الاصول از عائشه روایت کرده، رسول خدا در بیماری آخرشان فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز بخواند. عایشه نقل کرده، من گفتم: اگر ابوبکر در جای شما به نماز بایستد، مردم صدای او را به جهت گریهاش نمیشنوند، به عمر امر کنید تا بر مردم نماز بخواند. فرمودند: به ابوبکر بگویید تا بر مردم نماز بخواند. عایشه نقل کرده، به حفصه گفتم که به ایشان بگو: اگر ابوبکر در جای شما به نماز بایستد، مردم صدای او را به جهت گریهاش نمیشنوند، به عمر امر کنید تا بر مردم نماز بخواند. حفصه نیز چنین گفت؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: شما زنان [در تظاهر کردن و اصرار ورزیدن] مانند زنانی که در اطراف یوسف بودند هستید، به ابوبکر بگویید تا بر مردم نماز بخواند. حفصه به عائشه گفت: از تو هیچگاه خیری به من نمیرسد. - . جامع الأصول 9 : 436 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی فِی الْبَابِ الْمَذْکُورِ أَیْضاً عَنْهَا أَنَّهَا قَالَتْ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرٍ أَنْ یُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فِی مَرَضِهِ وَ کَانَ یُصَلِّی بِهِمْ قَالَ عُرْوَةُ فَوَجَدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ نَفْسِهِ خِفَّةً فَخَرَجَ فَإِذَا أَبُو بَکْرٍ یَؤُمُّ النَّاسَ فَلَمَّا رَآهُ أَبُو بَکْرٍ اسْتَأْخَرَ فَأَشَارَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ کَمَا أَنْتَ فَجَلَسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِذَاءَ أَبِی بَکْرٍ إِلَی جَنْبِهِ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِصَلَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ یُصَلُّونَ بِصَلَاةِ أَبِی بَکْرٍ (2).
ص: 136
**[ترجمه]باز در همان باب از عائشه نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به ابوبکر امر فرمودند تا در زمان بیماری ایشان، او بر مردم نماز گزارد و او نیز بر مردم نماز میگزارد. عروه گفت: رسول خدا کمی احساس بهبود کردند و از منزل خارج شدند و دیدند ابوبکر در حال اقامه نماز جماعت بر مردم است؛ وقتی ابوبکر ایشان را دید، درنگ کرد، اما رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به وی اشاره کرد که به کار خود ادامه دهد. رسول خدا به موازات ابوبکر و در کنارش نشست، ابوبکر به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - اقتدا میکرد و مردم به ابوبکر اقتدا میکردند. - . همان -
**[ترجمه]
قَالَ صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ وَ فِی رِوَایَةٍ قَالَ الْأَسْوَدُ بْنُ یَزِیدَ کُنَّا عِنْدَ عَائِشَةَ فَذَکَرْنَا الْمُوَاظَبَةَ عَلَی الصَّلَاةِ وَ التَّعْظِیمَ لَهَا قَالَتْ لَمَّا مَرِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَضَهُ الَّذِی مَاتَ فِیهِ فَحَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَأَذَّنَ فَقَالَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَقِیلَ لَهُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ رَجُلٌ أَسِیفٌ إِذَا قَامَ مَقَامَکَ لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فَأَعَادَهَا فَأَعَادُوا فَأَعَادَ الثَّالِثَةَ فَقَالَ إِنَّکُنَّ صَوَاحِبُ یُوسُفَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَخَرَجَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی فَوَجَدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ نَفْسِهِ خِفَّةً فَخَرَجَ یُهَادِی بَیْنَ رَجُلَیْنِ کَأَنِّی أَنْظُرُ رِجْلَیْهِ تَخُطَّانِ مِنَ الْوَجَعِ فَأَرَادَ أَبُو بَکْرٍ أَنْ یَتَأَخَّرَ فَأَوْمَأَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْ مَکَانَکَ ثُمَّ أَتَیَا بِهِ حَتَّی جَلَسَ إِلَی جَنْبِهِ فَقِیلَ لِلْأَعْمَشِ فَکَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی وَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِصَلَاتِهِ وَ النَّاسُ یُصَلُّونَ بِصَلَاةِ أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ بِرَأْسِهِ نَعَمْ قَالَ الْبُخَارِیُّ وَ زَادَ أَبُو مُعَاوِیَةَ جَلَسَ عَنْ یَسَارِ أَبِی بَکْرٍ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ قَائِماً (1).
ص: 137
**[ترجمه]مولف کتاب جامع الاصول نقل کرده، در روایتی دیگر آمده است که اسود بن یزید نقل کرده، ما نزد عائشه بودیم در مورد مواظبت بر نماز و بزرگداشت مقام نماز سخن می گفتیم. عائشه گفت: زمانی که رسول خدا- صلی الله علیه و آله - به بیماری آخر عمرشان مبتلا شدند، وقت نماز فرا رسید و اذان گفته شد؛ حضرت فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز بخواند. به ایشان گفته شد که ابوبکر مردی دلنازک است و اگر در جای شما بایستد، نمیتواند بر مردم نماز بخواند. دوباره همان سخن خودشان را فرمودند و باز هم همان جواب قبلی به ایشان گفته شد. برای سومین بار سخن خود را تکرار کردند و فرمودند: شما زنان مانند زنانی که در اطراف یوسف بودند هستید. به ابوبکر بگویید بر مردم نماز بخواند. ابوبکر رفت تا به جای ایشان نماز بخواند؛ پیامبر در خودشان کمی احساس بهبودی نمودند و با کمک دو نفر که از دو طرف ایشان را گرفته بودند و گویی هماکنون در جلو چشمان من هستند که پاهای خود را از شدت درد بر زمین میکشند، از منزل خارج شدند و به مسجد رفتند، ابوبکر خواست عقب برود که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به او اشاره کرد که در همانجا بماند. آن دو نفر پیامبر را بردند و ایشان در کنار ابوبکر نشست. به اعمش گفتند: آیا پیامبر نماز می گزارد و ابوبکر به رسول خدا اقتدا میکرد و مردم به ابوبکر اقتدا میکردند؟ وی با اشاره سر گفت: آری.
بخاری نقل کرده، ابو معاویه اضافه کرده که پیامبر در جانب چپ ابوبکر نشست و ابوبکر ایستاده بود. - . جامع الأصول 9 : 437 -
**[ترجمه]
وَ فِی رِوَایَةٍ لِلْبُخَارِیِّ وَ فِیهِ جَاءَ بِلَالٌ یُؤْذِنُهُ لِلصَّلَاةِ فَقَالَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ قَالَتْ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ رَجُلٌ أَسِیفٌ إِنَّهُ مَتَی یَقُومُ مَقَامَکَ لَا
ص: 138
یُسْمِعُ النَّاسَ فَلَوْ أَمَرْتَ عُمَرَ فَقَالَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ ثُمَّ ذَکَرَ قَوْلَهَا لِحَفْصَةَ وَ قَوْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِنَّکُنَّ لَأَنْتُنَّ صَوَاحِبُ یُوسُفَ وَ أَنَّهُ وَجَدَ مِنْ نَفْسِهِ خِفَّةً فَخَرَجَ ثُمَّ ذَکَرَ إِلَی قَوْلِهِ حَتَّی جَلَسَ عَنْ یَسَارِ أَبِی بَکْرٍ فَکَانَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی قَائِماً وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی قَاعِداً یَقْتَدِی أَبُو بَکْرٍ بِصَلَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ یَقْتَدُونَ بِصَلَاةِ أَبِی بَکْرٍ (1) وَ فِی أُخْرَی نَحْوَهُ وَ فِیهِ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ رَجُلٌ أَسِیفٌ إِنْ یَقُمْ مَقَامَکَ یَبْکِ فَلَا یَقْدِرُ عَلَی الْقِرَاءَةِ وَ لَمْ یَذْکُرْ قَوْلَهَا لِحَفْصَةَ وَ فِی آخِرِهِ فَتَأَخَّرَ أَبُو بَکْرٍ وَ قَعَدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی جَنْبِهِ وَ أَبُو بَکْرٍ یُسْمِعُ النَّاسَ التَّکْبِیرَ (2).
**[ترجمه]در روایت دیگر که از بخاری است، اینچنین آمده است: بلال آمد تا فرارسیدن وقت نماز را به ایشان اعلام کند. حضرت فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز بخواند. عائشه نقل کرده، گفتم: ای رسول خدا! ابوبکر مردی دلنازک است؛ اگر در جای شما بایستد، صدایش به مردم نمیرسد. ای کاش به عمر امر کنید. حضرت فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز بخواند. سپس سخن عائشه به حفصه و این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را که: \\"شما زنان چون زنان اطراف یوسف هستید\\" را ذکر کرده، و اینکه حضرت احساس اندکی بهبودی در خود نمودند و از خانه خارج شدند و نقل خود را تا آنجا ادامه میدهد که حضرت در سمت چپ ابوبکر نشستند و ابوبکر ایستاده نماز میخواند و رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته نماز می خواندند و ابوبکر به نماز رسول خدا - صلی الله علیه و آله - اقتدا می کرد و مردم نیز به نماز ابوبکر [اقتدا مینمودند]. - . همان -
و در روایت دیگری مانند این جریان را نقل کرده که در آن اینچنین آمده است: ابوبکر مردی دلنازک است و اگر در جای شما بایستد، گریهاش میگیرد و نمی تواند قرائت کند، و سخن عائشه به حفصه را ذکر نشده است، و در پایان روایت آمده است که ابوبکر عقب رفت و پیامبر صلی الله علیه و آله کنار او نشست و ابوبکر تکبیرهای نماز را به گوش مردم میرساند. - . همان : 438 -
**[ترجمه]
وَ فِی أُخْرَی لَهُمَا أَنَّ عَائِشَةَ قَالَتْ لَقَدْ رَاجَعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ وَ مَا حَمَلَنِی عَلَی کَثْرَةِ مُرَاجَعَتِهِ إِلَّا أَنَّهُ لَمْ یَقَعْ فِی قَلْبِی أَنْ یُحِبَّ النَّاسُ بَعْدَهُ رَجُلًا قَامَ مَقَامَهُ أَبَداً وَ إِنِّی کُنْتُ أَرَی أَنَّهُ لَنْ یَقُومَ مَقَامَهُ أَحَدٌ إِلَّا تَشَاءَمَ النَّاسُ بِهِ فَأَرَدْتُ أَنْ یَعْدِلَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ أَبِی بَکْرٍ (3).
lt;meta info=". و در روایتی دیگری از آن دو [مؤلف جامع الاصول و بخاری] آمده است که عائشه نقل کرده، من چند بار با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - درباره آن موضوع صحبت کردم و تنها چیزی که مرا وادار به مراجعه زیاد میکرد این بود که دلم قبول نمیکرد که پس از پیامبر، مردم جانشین او را هرگز دوست بدارند و فکر میکردم که هر کسی جای ایشان را بگیرد، مردم نسبت به او بدبین خواهند بود. از این روی میخواستم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در مورد این امر، از ابوبکر صرف نظر کنند. - . همان -
**[ترجمه]
وَ فِی أُخْرَی لَهُمَا قَالَتْ لَمَّا دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْتِی قَالَ مُرُوا
ص: 139
أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ قَالَتْ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ رَجُلٌ رَقِیقٌ إِذَا قَرَأَ الْقُرْآنَ لَا یَمْلِکُ دَمْعَهُ فَلَوْ أَمَرْتَ غَیْرَ أَبِی بَکْرٍ قَالَتْ وَ اللَّهِ مَا بِی إِلَّا کَرَاهَةُ أَنْ یَتَشَاءَمَ النَّاسُ بِأَوَّلِ مَنْ یَقُومُ مَقَامَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتْ فَرَاجَعْتُهُ مَرَّتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً فَقَالَ لِیُصَلِّ بِالنَّاسِ أَبُو بَکْرٍ فَإِنَّکُنَّ صَوَاحِبُ یُوسُفَ (1).
قَالَ صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ فِی بَابِ فَضْلِ أَبِی بَکْرٍ بَعْدَ ذِکْرِ تِلْکَ الرِّوَایَاتِ هَذِهِ رِوَایَاتُ الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ وَ سَیَجِی ءُ لَهُمَا رِوَایَاتٌ فِی مَرَضِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَوْتِهِ فِی کِتَابِ الْمَوْتِ مِنْ حَرْفِ الْمِیمِ قَالَ وَ أَخْرَجَ الْمُوَطَّأُ الرِّوَایَةَ الْأُولَی وَ أَخْرَجَ الرِّوَایَةَ الثَّانِیَةَ عَنْ عُرْوَةَ مُرْسَلًا وَ أَخْرَجَ التِّرْمِذِیُّ الرِّوَایَةَ الْأُولَی وَ أَخْرَجَ النَّسَائِیُّ الْأَوْلَی وَ الثَّانِیَةَ.
lt;meta info=". و در روایتی دیگر از آن دو آمده است که عائشه نقل کرده، وقتی رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به خانه من آمدند، فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز بگزارد. عائشه نقل کرده، من گفتم: ای رسول خدا! ابوبکر مردی رقیقالقلب است و زمانی که قرآن می خواند نمی تواند جلوی اشک خود را بگیرد. ای کاش به شخصی غیر از ابوبکر امر بفرمایید. عائشه گفت: به خدا سوگند فقط از این بیم دارم که مردم نسبت به اولین کسی که در جای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می ایستد بدبین باشند؛ دو یا سه بار این موضوع را به ایشان گفتم، اما حضرت فرمودند: ابوبکر باید بر مردم نماز گزارد، شما زنان چون زنان اطراف یوسف هستید. - . همان -
صاحب کتاب جامع الاصول در باب فضائل ابوبکر بعد از آوردن این روایات مینویسد: اینها روایت های بخاری و مسلم هستند و روایت هایی که آنان پیرامون بیماری پیامبر - صلی الله علیه و آله - و وفات ایشان نقل نمودهاند، در کتاب الموت، ذیل حرف میم خواهد آمد، وی همچنین مینویسد: در کتاب الموطأ، روایت اولی را آورده و روایت دومی را به نقل از عروه و به صورت مرسل نقل کرده است. ترمذی روایت اولی را آورده و نسائی روایت اول و دوم را نقل کرده است.
**[ترجمه]
وَ لَهُ فِی أُخْرَی قَالَتْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ أَبَا بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ وَ قَالَتْ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ یَدَیْ أَبِی بَکْرٍ یُصَلِّی قَاعِداً وَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ وَ النَّاسُ خَلْفَ أَبِی بَکْرٍ (2).
**[ترجمه]او [مؤلف جامع الأصول] در روایتی دیگر از قول عائشه نقل کرد، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به ابوبکر امر فرمودند تا بر مردم نماز گزارد [و عائشه گفت: رسول خدا در جلوی ابوبکر نشسته نماز می گزاردند و ابوبکر نیز بر مردم نماز میخواند] و مردم پشت ابوبکر نماز میخواندند. - همان.[1] -
**[ترجمه]
وَ فِی أُخْرَی لَهُ قَالَتْ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ صَلَّی لِلنَّاسِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الصَّفِّ (3).
lt;meta info=". و در روایتی دیگر عائشه گفت: ابوبکر بر مردم نماز می گزارد و حال آنکه رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در میان صف [نمازگزاران] بودند. - . همان[2] -
**[ترجمه]
وَ أَخْرَجَ أَیْضاً هَاتَیْنِ الرِّوَایَتَیْنِ حَدِیثاً وَاحِداً وَ قَالَ فِیهِ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ رَجُلٌ أَسِیفٌ إِذَا قَامَ مَقَامَکَ لَمْ یُسْمِعْ وَ قَالَ فِی آخِرِهِ فَقَامَ فَکَانَ عَنْ یَسَارِ أَبِی بَکْرٍ جَالِساً وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی بِالنَّاسِ جَالِساً وَ النَّاسُ یَقْتَدُونَ بِصَلَاةِ
ص: 140
أَبِی بَکْرٍ (1).
هَذَا مَا ذَکَرَهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ مِنْ رِوَایَاتِ عَائِشَةَ فِی بَابِ فَضْلِ أَبِی بَکْرٍ.
**[ترجمه]و همچنین این دو روایت [روایت اول و دوم] را در قالب یک روایت نقل کرده و در آن اینچنین آورده است: ابوبکر مردی اندوهگین است و اگر در جای شما بایستد، صدایش به مردم نمیرسد. و در پایان روایت آمده است: ایشان در سمت چپ ابوبکر نشسته بودند. ابوبکر ایستاد، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشسته بر مردم نماز میخواندند و مردم به نماز ابوبکر اقتدا میکردند. - . همان[3] -
اینها روایت هایی بود در باب فضائل ابوبکر جامع الاصول از عائشه نقل شده بود.
**[ترجمه]
وَ رَوَی عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَائِشَةَ فِی بَابِ مَرَضِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَوْتِهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَائِشَةَ فَقُلْتُ لَهَا أَ لَا تُحَدِّثِینِی عَنْ مَرَضِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتْ بَلَی ثَقُلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَ صَلَّی النَّاسُ قُلْنَا لَا هُمْ یَنْتَظِرُونَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ ضَعُوا لِی مَاءً فِی الْمِخْضَبِ قَالَ فَفَعَلْنَا فَاغْتَسَلَ ثُمَّ ذَهَبَ لِیَنُوءَ فَأُغْمِیَ عَلَیْهِ ثُمَّ أَفَاقَ فَقَالَ أَ صَلَّی النَّاسُ فَقُلْنَا لَا هُمْ یَنْتَظِرُونَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ ضَعُوا لِی مَاءً فِی الْمِخْضَبِ فَاغْتَسَلَ ثُمَّ ذَهَبَ لِیَنُوءَ فَأُغْمِیَ عَلَیْهِ ثُمَّ أَفَاقَ فَقَالَ أَ صَلَّی النَّاسُ فَقُلْنَا لَا وَ هُمْ یَنْتَظِرُونَکَ قَالَتْ وَ النَّاسُ عُکُوفٌ فِی الْمَسْجِدِ یَنْتَظِرُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِصَلَاةِ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ قَالَتْ فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی أَبِی بَکْرٍ أَنْ یُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فَأَتَاهُ الرَّسُولُ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ یَأْمُرُکَ أَنْ تُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ کَانَ رَجُلًا رَقِیقاً یَا عُمَرُ صَلِّ بِالنَّاسِ فَقَالَ عُمَرُ أَنْتَ أَحَقُّ بِذَلِکَ قَالَتْ فَصَلَّی بِهِمْ أَبُو بَکْرٍ تِلْکَ الْأَیَّامَ ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَجَدَ فِی نَفْسِهِ خِفَّةً فَخَرَجَ بَیْنَ رَجُلَیْنِ أَحَدُهُمَا الْعَبَّاسُ لِصَلَاةِ الظُّهْرِ وَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ فَلَمَّا رَآهُ أَبُو بَکْرٍ ذَهَبَ لِیَتَأَخَّرَ فَأَوْمَأَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْ لَا یَتَأَخَّرَ فَقَالَ لَهُمَا أَجْلِسَانِی إِلَی جَنْبِهِ فَأَجْلَسَاهُ إِلَی جَنْبِ أَبِی بَکْرٍ فَکَانَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی وَ هُوَ یَأْتَمُّ بِصَلَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ یُصَلُّونَ بِصَلَاةِ أَبِی بَکْرٍ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَاعِدٌ قَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ دَخَلْتُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ فَقُلْتُ أَ لَا أَعْرِضُ عَلَیْکَ مَا حَدَّثَتْنِی
ص: 141
عَائِشَةُ عَنْ مَرَضِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ هَاتِ فَعَرَضْتُ حَدِیثَهَا عَلَیْهِ فَمَا أَنْکَرَ مِنْهُ شَیْئاً غَیْرَ أَنَّهُ قَالَ أَ سَمَّتْ لَکَ الرَّجُلَ الَّذِی کَانَ مَعَ الْعَبَّاسِ قُلْتُ لَا قَالَ هُوَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (1).
وَ هَذَا الْخَبَرُ رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ وَ رَوَاهُ فِی الْمِشْکَاةِ فِی الْفَصْلِ الثَّالِثِ مِنْ بَابِ مَا عَلَی الْمَأْمُومِ مِنَ الْمُتَابَعَةِ وَ عَدَّهُ مِنَ الْمُتَّفَقِ عَلَیْهِ (2).
**[ترجمه]و در باب بیماری پیامبر - صلی الله علیه و آله - و وفات ایشان، از عبیدالله بن عبدالله روایت کرده، پیش عائشه رفتم و به او گفتم: حدیثی از دوران بیماری رسول خدا- صلی الله علیه و آله - برایم نقل میکنی؟ گفت: بلی، زمانی که بیماری پیامبر- صلی الله علیه و آله - سخت شده بود، ایشان فرمودند: مردم نماز خوانده اند؟ گفتیم: نه، آنها منتظر شما هستند ای رسول خدا! فرمودند: قدری آب برایم در تشت بریزید، این کار را کردیم و ایشان غسل کردند و خواستند به هر زحمت که هست بلند شوند که ناگهان از هوش رفتند. سپس به هوش آمدند و فرمودند: مردم نماز خواندهاند؟ گفتیم: نه، آنها منتظر شما هستند ای رسول خدا! مردم در مسجد نشسته بودند و منتظر بودند تا رسول خدا- صلی الله علیه و آله - تا نماز عشاء را اقامه کند.
گفت: رسول خدا- صلی الله علیه و آله - پیکی را پیش ابوبکر فرستاد که او بر مردم نماز گزارد. پیک نزد او رفت و گفت: رسول خدا به تو امر میکند تا بر مردم نماز گزاری. ابوبکر که مردی رقیق القلب بود، گفت: ای عمر! تو بر مردم نماز گزار، عمر به او گفت: تو در این کار استحقاق بیشتری داری. بالأخره ابوبکر در آن چند روز بر مردم نماز گزارد. روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در خود احساس بهبودی کردند و در حالی که دو مرد - که یکی از آنان عباس بود - ایشان را از دو طرف نگه داشته بودند، برای خواندن نماز ظهر از منزل خارج شدند. هنگامی که ابوبکر، که در پیشاپیش مردم آماده خواندن نماز بود ایشان را دید، خواست عقب برود، ولی پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - به او اشاره نمودند که عقب نرود. حضرت به آن دو نفر [که ایشان را از منزل آورده بودند] فرمودند که مرا در کنار او بنشانید. آن دو ایشان را کنار ابوبکر نشاندند، ابوبکر نماز میخواند و در نمازش به نماز پیامبر - صلی الله علیه و آله - که نشسته بودند، اقتدا می کرد و مردم در نمازشان به نماز ابوبکر اقتدا میکردند.
عبید الله نقل کرده، نزد عبدالله بن عباس رفتم و به او گفتم: آیا چیزی را که عائشه، از دوران بیماری پیامبر برایم نقل کرده است بر تو عرضه کنم؟ گفت: بگو. حدیث عائشه را برایش بازگفتم و هیچ کجای آن را رد نکرد و فقط گفت: آیا عائشه نام آن شخص دیگری را که به همراه عباس بود برایت گفت؟ گفتم: نه. گفت: او علی - صلوات الله علیه - بود. - . جامع الأصول 11 : 382 - 383 -
این خبر را بخاری و مسلم نیز نقل نموده اند .
مؤلف المشکوة نیز در فصل سوم از باب \\"متابعتهایی که در نماز بر مأموم واجب است\\" این حدیث را روایت کرده و آن را از احادیثی شمرده است که در مورد آن اتفاق نظر وجود دارد. - . مشکاة المصابیح : 102 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ، فِی فُرُوعِ الِاقْتِدَاءِ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ صَلَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَلْفَ أَبِی بَکْرٍ فِی مَرَضِهِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ قَاعِداً.
قَالَ أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِیُّ (3).
**[ترجمه]در جامع الأصول در بخش فروع اقتداء، از عائشه نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - در زمان ابتلای به آن بیماری که بر اثر آن وفات نمودند، پشت ابوبکر و در حالت نشسته نماز خواندند. و گفته است این حدیث را ترمذی نیز نقل نموده است. - 1. جامع الأصول 6 : 403 ، سنن ترمذی 1 : 226 -
**[ترجمه]
قَالَ وَ قَالَ وَ قَدْ رُوِیَ عَنْهَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ فِی مَرَضِهِ وَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ فَصَلَّی إِلَی جَنْبِ أَبِی بَکْرٍ النَّاسُ یَأْتَمُّونَ بِأَبِی بَکْرٍ وَ أَبُو بَکْرٍ یَأْتَمُّ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (4).
فَهَذِهِ رِوَایَاتٌ یَنْتَهِی سَنَدُهَا إِلَی عَائِشَةَ وَ مِنْ جُمْلَةِ مَا رُوِیَ فِی أَمْرِ الصَّلَاةِ مَا أَسْنَدُوهُ إِلَی أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ.
**[ترجمه]و نیز گفته است: از عائشه روایت شده که پیامبر - صلی الله علیه و آله - در زمان بیماریاشان از منزل خارج شدند و دیدند که ابوبکر بر مردم نماز میگزارد؛ حضرت رفتند و کنار ابوبکر نماز گزاردند: مردم به ابوبکر اقتدا می کردند و ابوبکر به پیامبر اقتدا میکرد. - . همان -
اینها روایاتی است که سندشان به عائشه منتهی میشود.
از جمله روایاتی که در مورد نماز روایت شده است، آنهایی است که به انس بن مالک اسناد دادهاند:
**[ترجمه]
فَمِنْهَا مَا رَوَاهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ فِی فُرُوعِ الِاقْتِدَاءِ عَنْهُ قَالَ: صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرَضِهِ خَلْفَ أَبِی بَکْرٍ قَاعِداً فِی ثَوْبٍ مُتَوَشِّحاً بِهِ.
قَالَ أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِیُّ وَ أَخْرَجَهُ النَّسَائِیُّ وَ لَمْ یَذْکُرْ قَاعِداً وَ قَالَ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ وَ إِنَّهَا آخِرُ صَلَاةٍ
ص: 142
صَلَّاهَا(1).
**[ترجمه]یکی از آنها روایتی است که مؤلف جامع الأصول، در بخش فروع اقتدا از أنس بن مالک روایت کرده است: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در زمان بیماریاشان به حالت نشسته و در حالی که پیراهنشان را به صورت متوشح پوشیده بودند [از زیر بغل راست رد کرده و بر شانه چپ انداخته بودند]، پشت ابوبکر نماز خواندند. گفته است: ترمذی نیز این حدیث را آوردهاند، و نسائی هم این روایت را آورده، ولی چیزی از نشسته نماز خواندن ایشان نگفته است و گفته است: ایشان فقط یک پیراهن بر تنشان بود و آن آخرین نمازی بود که ایشان به جا آوردند. - . همان -
**[ترجمه]
وَ رَوَی عَنْ أَنَسٍ فِی بَابِ فَضْلِ أَبِی بَکْرٍ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ کَانَ یُصَلِّی بِهِمْ فِی وَجَعِ النَّبِیِّ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ حَتَّی إِذَا کَانَ یَوْمُ الْإِثْنَیْنِ وَ هُمْ صُفُوفٌ فِی الصَّلَاةِ کَشَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سِتْرَ الْحُجْرَةِ فَنَظَرَ إِلَیْنَا وَ هُوَ قَائِمٌ کَأَنَّ وَجْهَهُ وَرَقَةُ مُصْحَفٍ ثُمَّ تَبَسَّمَ فَضَحِکَ فَهَمَمْنَا أَنْ نَفْتَتِنَ مِنَ الْفَرَحِ بِرُؤْیَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَنَکَصَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی عَقِبِهِ لَیَصِلَ الصَّفَّ وَ ظَنَّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله خَارِجٌ إِلَی الصَّلَاةِ فَأَشَارَ إِلَیْنَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْ أَتِمُّوا صَلَاتَکُمْ وَ أَرْخَی السِّتْرَ فَتُوُفِّیَ مِنْ یَوْمِهِ (2).
**[ترجمه]و در باب فضائل ابوبکر از انس نقل کرده، ابوبکر در زمان آن بیماری آخر پیامبر که با همان بیماری وفات نمودند، بر مردم نماز می گزارد. تا اینکه روز دوشنبه رسید و در حالی که مردم در صف نماز ایستاده بودند، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پرده حجره را کنار زدند و به حال ایستاده به ما نگاه کردند، گویی صورت حضرت صفحهای از قرآن بود. سپس تبسمی کردند و خندیدند، ما میخواستیم از شادی دیدار پیامبر - صلی الله علیه و آله – نماز خود را بشکنیم، ابوبکر خود را به عقب کشید تا به صف ملحق شود و گمان کرد که پیامبر - صلی الله علیه و آله - میخواهند برای اقامه نماز بیایند. پیامبر به ما اشاره نمودند تا نمازمان را بخوانیم و پرده را انداختند و در همان روز از دنیا رفتند. - . جامع الأصول 9 : 439 -
**[ترجمه]
قَالَ وَ فِی أُخْرَی لَمْ یَخْرُجْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثاً وَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ فَأُقِیمَتِ الصَّلَاةُ فَذَهَبَ أَبُو بَکْرٍ یَتَقَدَّمُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْحِجَابِ فَرَفَعَهُ فَلَمَّا وَضَحَ وَجْهُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا نَظَرْنَا مَنْظَراً کَانَ أَعْجَبَ إِلَیْنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ وَضَحَ لَنَا فَأَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ أَنْ یَتَقَدَّمَ وَ أَرْخَی الْحِجَابَ فَلَمْ نَقْدِرْ عَلَیْهِ حَتَّی مَاتَ (3).
ص: 143
**[ترجمه]و در روایت دیگری آمده است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سه نوبت [یا سه روز] از خانه خارج نشدند و در این مدت ابوبکر بر مردم نماز میگزارد. نوبت بعد [یا روز بعد] که ندای نماز داده شد، وقتی ابوبکر رفت در جلو بایستد، گفت: رسول الله - صلی الله علیه و آله - در پشت پرده هستند، پرده را کنار زد و وقتی چهره رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نمایان شد، تا آن زمان هیچگاه به آن اندازه از دیدن ایشان خوشحال نشده بودیم، وقتی چهره رسول خدا بر ما پدیدار شد. ایشان با دست اشارهای به ابوبکر کردند تا جلو برود و بعد پرده را انداختند و دیگر ایشان را ندیدیم تا این که وفات کردند. - . همان : 440 -
**[ترجمه]
قَالَ وَ فِی أُخْرَی بَیْنَا هُمْ فِی صَلَاةِ الْفَجْرِ مِنْ یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ وَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِهِمْ لَمْ یَفْجَأْهُمْ إِلَّا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ کَشَفَ سِتْرَ حُجْرَةِ عَائِشَةَ فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ وَ هُمْ فِی صُفُوفٍ ثُمَّ تَبَسَّمَ یَضْحَکُ فَنَکَصَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی عَقِبَیْهِ لِیَصِلَ الصَّفَّ وَ ظَنَّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرِیدُ أَنْ یَخْرُجَ إِلَی الصَّلَاةِ قَالَ أَنَسٌ وَ هَمَّ الْمُسْلِمُونَ أَنْ یَفْتَتِنُوا فِی صَلَاتِهِمْ فَرَحاً بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَشَارَ إِلَیْهِمْ بِیَدِهِ أَنْ أَتِمُّوا صَلَاتَکُمْ ثُمَّ دَخَلَ الْحُجْرَةَ وَ أَرْخَی السِّتْرَ (1).
**[ترجمه]و نقل کرده، در روایت دیگری آمده است: مردم روز دوشنبه مشغول نماز صبح بودند و ابوبکر در جلو آنها نماز میخواند که ناگهان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پرده حجره عائشه را کنار زدند و در حالی که جماعت به نماز ایستاده بودند به آنها نگریستند و آنگاه لبخندی زده و خندید. ابوبکر خود را عقب کشید تا به صف ملحق شود و گمان کرد که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - میخواهند برای اقامه نماز بیایند. مسلمانان خواستند از شادی دیدار رسول خدا- صلی الله علیه و آله - نماز خود را بشکنند که حضرت با دست به آنان اشاره نمود که نمازتان را به اتمام برسانید آنگاه داخل اتاق شدند و پرده را انداختند. - . همان -
**[ترجمه]
قَالَ وَ فِی أُخْرَی قَالَ: آخِرُ نَظْرَةٍ نَظَرْتُهَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَشَفَ السِّتَارَةَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ وَ الَّذِی قَبْلَهُ أَتَمُّ (2).
**[ترجمه]در روایت دیگری نقل کرده، آخرین باری که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را دیدم زمانی بود که روز دوشنبه پرده را کنار زدند و از ایجا به بعد مانند روایت قبلی را نقل کرده است. و روایت قبلی کاملتر است. - . همان -
**[ترجمه]
وَ أَخْرَجَ النَّسَائِیُّ هَذِهِ الْأَخِیرَةَ وَ هَذَا لَفْظُهُ قَالَ: آخِرُ نَظْرَةٍ نَظَرْتُهَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَشَفَ السِّتَارَةَ وَ النَّاسُ صُفُوفٌ خَلْفَ أَبِی بَکْرٍ فَأَرَادَ أَبُو بَکْرٍ أَنْ یَرْتَدَّ فَأَشَارَ إِلَیْهِمْ أَنِ امْکُثُوا وَ أَلْقَی السَّجْفَ وَ تُوُفِّیَ مِنْ آخِرِ ذَلِکَ الْیَوْمِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ (3).
هَذِهِ رِوَایَاتُهُ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ.
**[ترجمه]نسائی این روایت اخیر را با این الفاظ آورده است: آخرین باری که رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم، زمانی بود که پرده را کنار زدند و مردم پشت ابوبکر در صفوف نماز بودند. ابوبکر خواست عقب بیاید، که ایشان به آنها اشاره نمودند که به همان حال باقی بمانند و پرده را انداختند و در پایان همان روز که دوشنبه بود، وفات یافتند. - . همان، و سنن نسائی، کتاب الجنائز، باب 7 -
اینها روایات جامع الأصول از انس بن مالک بود.
**[ترجمه]
وَ مِنْ جُمْلَةِ رِوَایَاتِهِمْ فِی أَمْرِ الصَّلَاةِ مَا رَوَاهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ فِی الْبَابِ
ص: 144
الْمَذْکُورِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَمْعَةَ قَالَ: لَمَّا اسْتَعَزَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَجَعُهُ وَ أَنَا عِنْدَهُ فِی نَفَرٍ مِنَ النَّاسِ دَعَاهُ بِلَالٌ إِلَی الصَّلَاةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُرُوا أَبَا بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ قَالَ فَخَرَجْنَا فَإِذَا عُمَرُ فِی النَّاسِ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ غَائِباً فَقُلْتُ یَا عُمَرُ فَقُمْ فَصَلِّ بِالنَّاسِ فَتَقَدَّمَ وَ کَبَّرَ فَلَمَّا سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَوْتَهُ وَ کَانَ عُمَرُ رَجُلًا مِجْهَراً قَالَ فَأَیْنَ أَبُو بَکْرٍ یَأْبَی اللَّهُ ذَلِکَ وَ الْمُسْلِمُونَ (یَأْبَی اللَّهُ ذَلِکَ وَ الْمُسْلِمُونَ یَأْبَی اللَّهُ ذَلِکَ وَ الْمُسْلِمُونَ) فَبَعَثَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَجَاءَ بَعْدَ أَنْ صَلَّی عُمَرُ تِلْکَ الصَّلَاةَ فَصَلَّی بِالنَّاسِ (1).
**[ترجمه]و از جمله روایات آنان در مورد نماز، روایتی است که در همان باب جامع الاصول از عبدالله بن زمعه نقل شده است: زمانی که بیماری رسول خدا صلی الله علیه و آله شدت یافته بود، من و عدهای دیگر نزد ایشان بودیم که بلال ایشان را به نماز فراخواند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز گزارد. ما از محضر ایشان بیرون آمدیم و دیدیم که عمر در میان مردم است و ابوبکر غایب است. گفتم: ای عمر! برخیز و بر مردن نماز گزار! عمر جلو رفت و تکبیر گفت؛ وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله صدای عمر را، که صدایش رسا بود شنیدند، فرمودند: ابوبکر کجاست؟ خداوند و مسلمانان حاضر به پذیرش این نمیشوند. [خداوند و مسلمانان حاضر به پذیرش این نمیشوند، خداوند و مسلمانان حاضر به پذیرش این نمیشوند]. و شخصی را از پی ابوبکر فرستادند و ابوبکر آمد و بعد از آنکه عمر آن نماز را بر مردم خوانده بود، بار دیگر بر مردم نماز گزارد. - . جامع الاصول 9 : 434 -
**[ترجمه]
وَ زَادَ فِی رِوَایَةٍ قَالَ: لَمَّا أَنْ سَمِعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَوْتَ عُمَرَ خَرَجَ النَّبِیُّ حَتَّی أَطْلَعَ رَأْسَهُ مِنْ حُجْرَتِهِ ثُمَّ قَالَ لَا لَا لَا لِیُصَلِّ بِالنَّاسِ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ یَقُولُ ذَلِکَ مُغْضَباً قَالَ أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ (2).
**[ترجمه]و در روایت دیگری این قسمت را هم اضافه کرده که، زمانی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - صدای عمر را شنیدند، سرشان را از اتاقشان بیرون آوردند و با حالتی غضبناک فرمودند: نه، نه، نه، ابن ابیقحافه باید نماز را بخواند. ابوداود نیز این روایت را آورده است. - . همان -
**[ترجمه]
وَ مِنْ جُمْلَتِهَا مَا رَوَاهُ فِی الْبَابِ الْمَذْکُورِ عَنْ أَبِی مُوسَی قَالَ: مَرِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَاشْتَدَّ مَرَضُهُ فَقَالَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ قَالَتْ عَائِشَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ رَجُلٌ رَقِیقٌ إِذَا قَامَ مَقَامَکَ لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَعَاوَدَتْهُ فَقَالَ مُرُوهُ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَإِنَّکُنَّ صَوَاحِبُ یُوسُفَ فَأَتَاهُ الرَّسُولُ فَصَلَّی بِالنَّاسِ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
ص: 145
قَالَ أَخْرَجَهُ الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ (1).
**[ترجمه]یکی دیگر از این روایات، روایتی است که در همان باب از ابوموسی نقل کرده است: پیامبر - صلی الله علیه و آله - بیمار شدند و بیماری ایشان شدید شد؛ حضرت فرمودند: به ابوبکر بگویید که او باید بر مردم نماز بگزارد. عائشه گفت: ای رسول خدا! ابوبکر مردی رقیق القلب است و اگر در جای شما بایستد، نمیتواند بر مردم نماز گزارد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: به ابوبکر بگویید که او باید بر مردم نماز بگزارد. عائشه دوباره آن جمله را تکرار کرد و ایشان باز هم فرمود: به ابوبکر بگویید که او باید بر مردم نماز بگزارد، شما زنان مانند زنان اطراف یوسف هستید. فرستاده پیامبر پیش ابوبکر رفت و ابوبکر در زمان حیات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بر مردم نماز گزارد.
مؤلف جامع الأصول گفته است: بخاری و مسلم نیز این حدیث را نقل کرده اند. - . همان : 435 -
**[ترجمه]
وَ مِنْ جُمْلَتِهَا مَا رَوَاهُ فِی الْبَابِ الْمَذْکُورِ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: لَمَّا اشْتَدَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَجَعُهُ قِیلَ لَهُ فِی الصَّلَاةِ فَقَالَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ قَالَتْ عَائِشَةُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ رَجُلٌ رَقِیقٌ إِذَا قَرَأَ غَلَبَهُ الْبُکَاءُ قَالَ مُرُوهُ فَلْیُصَلِّ إِنَّکُنَّ صَوَاحِبُ یُوسُفَ.
قَالَ أَخْرَجَهُ الْبُخَارِیُّ (2).
**[ترجمه]یکی دیگر از این روایات، روایتی است که در همان باب از إبن عمر نقل کرده است: زمانی که بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شدت یافت، به ایشان برای خواندن نماز ندا دادند؛ ایشان فرمودند: به ابوبکر بگویید که او باید بر مردم نماز بگزارد. عائشه گفت که ابوبکر مردی رقیق القلب است و در حین قرائت نماز، گریه بر وی غالب می شود. فرمودند: به او بگویید که باید بر مردم نماز بگزارد. شما زنان اطراف یوسف هستید. مؤلف جامع الأصول گفته است: بخاری نیز این حدیث را نقل کرده است. - . همان -
**[ترجمه]
وَ مِنْ جُمْلَتِهَا مَا رَوَاهُ ابْنُ عَبْدِ الْبِرِّ فِی الْإِسْتِیعَابِ قَالَ رَوَی الْحَسَنُ الْبَصْرِیُّ عَنْ قَیْسِ بْنِ عَبَّادٍ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرِضَ لَیَالِیَ وَ أَیَّاماً یُنَادَی بِالصَّلَاةِ فنقول (فَیَقُولُ) مُرُوا أَبَا بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَظَرْتُ فَإِذَا الصَّلَاةُ عَلَمُ الْإِسْلَامِ وَ قِوَامُ الدِّینِ فَرَضِینَا لِدُنْیَانَا مَنْ رَضِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِدِینِنَا فَبَایَعْنَا أَبَا بَکْرٍ (3).
فهذه ما وقفت علیه من أخبارهم فی هذا الباب بعد التصفح (4) و لنوضح بعض
ص: 146
ألفاظها قال فی النهایة رجل أسیف أی سریع البکاء و الحزن و قیل هو الرقیق و قال المخضب بالکسر شبه المرکن و هی إجانة یغسل فیها الثیاب و قال ناء ینوء
ص: 147
نوءا نهض قوله أن نفتتن أی نقطع الصلاة مفتونین برؤیته و السجف بالفتح و الکسر الستر و فی النهایة فی حدیث مرض النبی فاستعز برسول الله أی اشتد به
ص: 148
المرض و أشرف علی الموت یقال عز یعز بالفتح إذا اشتد به المرض و غیره و استعز علیه إذا اشتد علیه و غلبه ثم یبنی الفعل للمفعول به الذی هو الجار و المجرور و قال فی حدیث عمر إنه کان مجهرا أی صاحب جهر و رفع لصوته یقال جهر بالقول إذا رفع به صوته فهو جهر و أجهر فهو مجهر إذا عرف بشدة الصوت و قال الجوهری رجل مجهر بکسر المیم إذا کان من عادته أن یجهر بکلامه أقول فإذ قد تبینت لک تلک الأخبار فلنشرع فی الکلام علیها و إبطال التمسک بها فنقول.
أما الجواب عنها علی وجه الإجمال فهو أنها أخبار آحاد لم تبلغ حد التواتر و قد وردت من جانب الخصوم و تعارضها روایاتنا الواردة عن أهل البیت علیهم السلام و قد تقدم بعضها فلا تعویل علیها.
و أما علی التفصیل فإن أکثر الروایات المذکورة تنتهی إلی عائشة و هی امرأة لم تثبت لها العصمة بالاتفاق و توثیقها محل الخلاف بیننا و بین المخالفین و سیأتی فی أخبارنا من ذمها و القدح فیها و أنها کانت ممن یکذب علی رسول الله صلی الله علیه و آله ما فیه کفایة للمستبصر و مع ذلک یقدح فی روایاتها تلک بخصوصها أن فیها التهمة من وجهین.
أحدهما بغضها لأمیر المؤمنین علیه السلام کما ستطلع علیه من الأخبار الواردة فی ذلک من طرق أصحابنا و المخالفین.
و ذکر السید الأجل رضی الله عنه فی الشافی أن محمد بن إسحاق روی أن
ص: 149
عائشة لما وصلت إلی المدینة راجعة من البصرة لم تزل تحرض الناس علی أمیر المؤمنین علیه السلام و کتبت إلی معاویة و أهل الشام مع الأسود بن أبی البختری تحرضهم علیه (1).
قال و روی عن مسروق أنه قال دخلت علی عائشة فجلست إلیها فحدثتنی و استدعت غلاما لها أسود یقال له عبد الرحمن فجاء حتی وقف فقالت یا مسروق أ تدری لم سمیته عبد الرحمن فقلت لا قالت حبا منی لعبد الرحمن بن ملجم (2).
و فی روایة عبید الله بن عبد الله التی ذکرناها فی هذا المقام دلالة واضحة لأولی البصائر علی بغضها حیث سمت أحد الرجلین اللذین خرج رسول الله صلی الله علیه و آله معتمدا علیهما و ترکت تسمیة الآخر و لیس ذلک إلا إخفاء لقربه هذا من الرسول صلی الله علیه و آله و فضله و قد أشعر سؤال ابن عباس بذلک فلا تغفل. (3) و بالجملة بغضها لأمیر المؤمنین علیه السلام أولا و آخرا (4) هو أشهر من کفر إبلیس فلا یؤمن علیها التدلیس و کفی حجة قاطعة علیه قتالها و خروجها علیه
ص: 150
کما أنه کاف فی الدلالة علی کفرها و نفاقها المانعین من قبول روایتها مطلقا و سیأتی فی أبواب فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام من الأخبار العامیة و غیرها الدالة علی کفر مبغضه علیه السلام (1) ما فیه کفایة و لو قبلنا من المخالفین دعواهم الباطل فی توبتها و رجوعها (2) فمن أین لهم إثبات ورود تلک الأخبار بعدها فبطل التمسک بها.
ص: 151
و ثانیهما جر النفع فی الروایات المذکورة للفخر بخلافة أبیها إذ أمر الصلاة کما ستطلع علیه إن شاء الله تعالی کان عمدة أسباب انعقاد الخلافة لأبیها کما رووه فی أخبارهم و أیضا فی أسانید تلک الروایات جماعة من النواصب المبغضین المنحرفین عن أمیر المؤمنین علیه السلام و فی بعضها مکحول و
قد روی فی کتاب الإختصاص عن سعید بن عبد العزیز قال کان الغالب علی مکحول عداوة علی بن أبی طالب صلوات الله علیه و کان إذا ذکر علیا علیه السلام لا یسمیه و یقول أبو زینب (1).
ص: 152
و بعد التنزل عن هذا المقام نقول روایاتها تشتمل علی أنواع من الاختلاف فکثیر منها تدل علی أنه لما جاء رسول الله صلی الله علیه و آله جلس إلی جنب أبی بکر و بعضها یدل علی أنه کان بین یدی أبی بکر یصلی قاعدا و أبو بکر یصلی بالناس و الناس خلف أبی بکر و بعضها یدل علی أن رسول الله صلی الله علیه و آله کان فی الصف و لعل عائشة فی بعض المواطن استحیت فی حضور طائفة من العارفین بصورة الواقعة فقربت کلامها إلی ما رواه أصحابنا من أنه صلی الله علیه و آله تقدمه فی الصلاة و عزله عن الإمامة و فی الجهلة البالغین غایته قالت کان فی صف هذا هو الصحیح فی وجه الجمع بین تلک الأخبار.
و من جملة وجوه اختلافها أن کثیرا منها یدل علی أن الناس کانوا یصلون بصلاة أبی بکر و فی بعض تصریح بأنهم کانوا یأتمون بأبی بکر و فی بعضها أنه یسمعهم التکبیر و تفطن لذلک شارح المواقف ففسر بعد ما ذکر روایة البخاری عن عروة عن أبیه (1) عن عائشة المشتملة علی أن الناس کانوا یصلون بصلاة أبی بکر قال أی بتکبیره و الصحیح فی وجه الجمع هو ما ذکرنا.
و من جملتها أن فی بعض الأخبار أن أبا بکر أراد أن یتأخر فأشار إلیه رسول الله صلی الله علیه و آله أن لا یتأخر و یبعد من دیانة أبی بکر أن یخالف أمره و فی بعضها تصریح بأنه تأخر و قعد رسول الله صلی الله علیه و آله إلی جنبه.
ص: 153
و من جملتها أن أکثرها صریحة فی اقتداء أبی بکر بالنبی صلی الله علیه و آله و فی روایة الترمذی التی ذکرها فی جامع الأصول فی فروع الاقتداء تصریح بأنه صلی الله علیه و آله فی مرضه الذی مات فیه صلی قاعدا خلف أبی بکر و هذا غیر ما ذکرنا من اختلافها فی جلوسه صلی الله علیه و آله و فی اقتداء الناس به فلا تغفل.
و من جملتها أن بعضها یدل علی أن قول الرسول صلی الله علیه و آله إنکن صواحب یوسف کان لمعاودتها القول بأن أبا بکر رجل أسیف لا یقدر علی القراءة و لا یملک نفسه من البکاء و فی بعضها أن ذلک کان لبعث حفصة إلی عمر أن یصلی بالناس و أنها قالت لعائشة ما کنت لأصیب منک خیرا و لیت شعری إذا کان أبو بکر لا یملک نفسه من البکاء و لا یستطیع القراءة لقیامه مقام رسول الله صلی الله علیه و آله فی حیاته و لا ریب أن حزنه و بکاءه کان لاحتمال أن یکون ذلک مرض موته علیه السلام فکیف ملک نفسه فی السعی إلی السقیفة لعقدة البیعة و لم یمنعه الحزن و الأسف عن الحیل و التدابیر فی جلب الخلافة إلی نفسه و عن القیام مقامه صلی الله علیه و آله فی الرئاسة العامة مع أن جسده الطاهر المطهر کان بین أظهرهم لم ینقل إلی مضجعه.
فهذه وجوه التخالف فی أخبار عائشة مع قطع النظر عن مخالفتها لما رواه غیرها.
و أما روایات أنس فأول ما فیها أن أنسا من الثلاثة الکذابین کما سبق (1) فی کتاب أحوال النبی صلی الله علیه و آله و سیأتی و هو الذی دعا علیه أمیر المؤمنین علیه السلام لما أنکر حدیث الغدیر فابتلاه الله بالبرص (2) و بعد قطع النظر عن حاله و حال من روی عنه.
ص: 154
فمن روایاته ما صرحت بأن رسول الله لم یخرج إلی الصلاة فی مرض موته لأنه قال لم یخرج رسول الله ثلاثا و أبو بکر یصلی بالناس و أقیمت الصلاة فذهب أبو بکر یتقدم فرفع رسول الله الحجاب فأومأ إلی أبی بکر أن یتقدم و أرخی الحجاب فلم نقدر علیه حتی مات و سوق الکلام فی بعض روایاته الأخر أیضا یدل علی ذلک و هی مخالفة لروایات عائشة و هو ظاهر و لروایته المذکورة أولا الدالة علی أنه صلی الله علیه و آله صلی خلف أبی بکر فی مرضه و أنها کانت آخِر صلاة صلاها و لعل السر فی وضع أنس تلک الأخبار الدالة علی أنه علیه السلام لم یخرج إلی الصلاة أنه أراد إبطال ما کانت الشیعة یتمسکون به من أنه صلی الله علیه و آله لما سمع صوته خرج إلی الصلاة و أخره عن المحراب فتفطن.
و من وجوه تخالفها أنه قوله فذهب أبو بکر یتقدم و قوله فأومأ بیده إلی أبی بکر أن یتقدم صریح فی أن رفع الحجاب و الإیماء کان قبل الصلاة و قبل أن یتقدم أبو بکر و قوله فی الروایة الأخری بینما هم فی صلاة الفجر و أبو بکر یصلی بهم و قوله فی الروایة الأخری و هَمَّ المسلمون أن یفتتنوا فی صلاتهم و قوله أن أتموا صلاتکم یدل علی أنه کان بعد اشتغالهم بالصلاة و التأویلات البعیدة ظاهرة البطلان.
و أما روایة عبد الله بن زمعة فکونه من رجال أهل الخلاف واضح و ذکره ابن الأثیر (1) و غیره فی کتبهم و لم یذکروا له توثیقا و لا مدحا قالوا عبد الله بن
ص: 155
زمعة بن الأسود بن المطلب بن أسد بن عبد العزی بن قصی القرشی الأسدی عداده فی المدنیین روی عنه عروة بن الزبیر و أبو بکر بن عبد الرحمن و روایته تخالف روایة عبید الله بن عبد الله لدلالتها علی أنه لما قال رسول الله صلی الله علیه و آله مروا أبا بکر یصلی بالناس و جاء الرسول کان أبو بکر غائبا فقام عمر فصلی بالناس تلک الصلاة و لما سمع الرسول صلی الله علیه و آله صوت عمر قال یأبی الله ذلک و المسلمون و کرر ذلک القول و بعث إلی أبی بکر فجاء بعد ما صلی عمر و دلالة روایة عبید الله علی أنه لما أمر رسول الله صلی الله علیه و آله أبا بکر بالصلاة فجاء الرسول خاطب أبا بکر فقال أبو بکر یا عمر صل بالناس فقال عمر أنت أحق بذلک فدلت علی أن أبا بکر کان حاضرا حینئذ.
و من القرائن علی وضع هذه الروایة هذا التکریر المذکور و تکریر لفظة لا ثلاثا و لقد تنبه لذلک صاحب الإستیعاب فحذف هذه التکریرات لئلا یظن الکذب بهذا الراوی تعصبا و ترویجا للباطل بقدر الإمکان و الروایة علی ما ذکره فی الإستیعاب فی ترجمة أبی بکر توافق ما رواه أصحابنا من أنه لم یأمر رسول الله صلی الله علیه و آله أبا بکر علی الخصوص بالصلاة بل قال مروا من یصلی بالناس و أنا أذکرها بلفظها لیتضح هذا المعنی.
قَالَ رَوَی الزُّهْرِیُّ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَمْعَةَ بْنِ الْأَسْوَدِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ عَلِیلٌ فَدَعَاهُ بِلَالٌ إِلَی الصَّلَاةِ فَقَالَ لَنَا مُرُوا مَنْ یُصَلِّی بِالنَّاسِ قَالَ فَخَرَجْتُ فَإِذَا عُمَرُ فِی النَّاسِ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ غَائِباً فَقُلْتُ قُمْ یَا عُمَرُ فَصَلِّ بِالنَّاسِ فَقَامَ عُمَرُ فَلَمَّا کَبَّرَ سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَوْتَهُ وَ کَانَ مِجْهَراً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَیْنَ أَبُو بَکْرٍ یَأْبَی اللَّهُ ذَلِکَ وَ الْمُسْلِمُونَ فَبَعَثَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَجَاءَ بَعْدَ أَنْ صَلَّی عُمَرُ تِلْکَ الصَّلَاةَ فَصَلَّی بِالنَّاسِ طُولَ عِلَّتِهِ حَتَّی مَاتَ صلی الله علیه و آله (1).
ص: 156
ثم إن هاهنا نکتة لا ینبغی الغفلة عنها و هی أنه إذا کان رسول الله صلی الله علیه و آله أمر أولا علی وجه العموم الشامل لکل بر و فاجر أن یصلی بالناس أحد ثم سمع صوت عمر و قال یأبی الله ذلک و المسلمون مرة واحدة علی ما فی هذه الروایة أو کرر هذا القول أو قال لا لا لا ثلاثا و قال لیصل بالناس ابن أبی قحافة مغضبا و قد کان رضی بصلاة عبد الرحمن بن عوف بالناس بل صلی بنفسه خلفه علی ما أطبقت علیه روایاتهم (1) و کان إمامة الصلاة دلیلا علی استحقاق الخلافة کما سیجی ء فی روایاتهم إن شاء الله تعالی من أنه باحتجاج عمر بأمر الصلاة تمت بیعة أبی بکر لکان ذلک دلیلا علی عدم استحقاق عمر للخلافة.
و لو تنزلنا عن ذلک فهل یبقی لأحد ریب بعد ذلک فی أن عبد الرحمن بن عوف الذی صلی رسول الله صلی الله علیه و آله خلفه و لو رکعة واحدة کما ذکره بعضهم کان أولی بالخلافة من عمر بن الخطاب فیکف نص أبو بکر علی عمر فی الخلافة و ترک عبد الرحمن بن عوف.
و کیف کان یقول لطلحة لما خوفه من سؤال الله یوم القیامة أ بالله تخوفنی إذا لقیت ربی فساءلنی قلت استخلفت علیهم خیر أهلک فقال طلحة أ عمر خیر الناس یا خلیفة رسول الله فاشتد غضبه و قال إی و الله هو خیرهم و أنت شرهم.
و کیف قال لعثمان لو ترکت عمر لما عدوتک یا عثمان و قد کان عبد الرحمن بن عوف حاضرا عنده و هو ممن شاوره أبو بکر فی تعیین الخلیفة فعاب عمر بالغلظة ثم لما حکم أبو بکر صریحا بأن طلحة شر الناس و جعل عثمان خیر الناس و أولی بالخلافة بعد عمر کیف جعل عمر طلحة و عثمان عدلین فی الخلافة و الشوری و هل کان ما فعلوه إلا خبطا فی خبط و لا ینفع ابتناء الکلام علی جواز تفضیل
ص: 157
المفضول إذ کلام أبی بکر صریح فی أن خروجه عن عهدة السؤال یوم القیامة یکون باستخلافه الأفضل. (1) فظهر أنه لا یخلو الحال عن أحد الأمرین إما أن لا یدل التقدیم فی الصلاة علی فضل فانهدم أساس خلافتهم أو کان تصریحا أو تلویحا یجری مجری التصریح باستحقاق الخلافة کما صرح به صاحب الإستیعاب فکان أبو بکر یری رأی رسول الله صلی الله علیه و آله باطلا و لذا لم یعد عبد الرحمن فی أمر الخلافة شیئا و کان یجوز مخالفة الرسول صلی الله علیه و آله فی اجتهاده کما زعموه و مع ذلک کان یثب علی عمر بن الخطاب و یجر لحیته لما أشار بعزل أسامة للمصلحة کما سیجی ء إن شاء الله تعالی و کان یقول له ثکلتک أمک یا ابن الخطاب لو اختطفتنی الطیر کان أحب إلی من أن أرد قضاء قضی به رسول الله صلی الله علیه و آله (2) فانظر بعین البصیرة حتی یتضح لک أن القوم لم یسلکوا فی غیهم مسلکا واحدا بل تاهوا فی حیرتهم شمالا و یمینا و خسروا خسرانا مبینا.
و أما أبو موسی و ابن عمر فحالهما فی عداوة أمیر المؤمنین علیه السلام ظاهر لا یحتاج إلی البیان و الظاهر أن روایتهما علی وجه الإرسال عن عائشة و علی تقدیر ادعائهما الحضور لا ینتهض قولهما حجة لکونهما من أهل الخلاف و من المجروحین.
و أما روایة صاحب الإستیعاب عن الحسن البصری ففیها أن الحسن ممن ورد فی ذمه من طرق العامة و الخاصة کقول أمیر المؤمنین علیه السلام فیه هذا سامری هذه الأمة و کدعائه علیه لا زلت مسوءا لما طعن علی أمیر المؤمنین بإراقة دماء المسلمین و غیر ذلک مما سیأتی فی أبواب أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام و قد عده ابن أبی
ص: 158
الحدید (1) من المنحرفین عن علی علیه السلام و حکی أبو المعالی الجوینی علی ما ذکره بعض الأصحاب عن الشافعی أنه قال بعد ذکر الحسن و فیه کلام.
و بعد التنزل عن کونه خصما مجروحا و تسلیم أن الطریق إلیه حسن نقول إذا کان ذلک من کلام أمیر المؤمنین علیه السلام فلما ذا ترک بیعة أبی بکر ستة أشهر أو أقل حتی یقاد بأعنف العنف و یهدد بالقتل بعد ظهور أماراته و کیف کان یتظلم و یبث الشکوی منهم فی کل مشهد و مقام کما سیأتی فی باب الشکوی و إسناد الکذب إلی الحسن أحسن من إسناد التناقض إلی کلامه علیه السلام و غرضه من الوضع علی لسانه علیه السلام إلزام الشیعة و إتمام الحجة علیهم و إلا فإنکاره علیه السلام لصدور الأمر بالصلاة من الرسول صلی الله علیه و آله و تعیینه أبا بکر من المشهورات
و قد روی ابن أبی الحدید عن شیخه أبی یعقوب یوسف بن إسماعیل اللمعانی أن علیا علیه السلام کان ینسب عائشة إلی أنها أمرت بلالا أن یأمر أبا بکر بأن یصلی بالناس و أن رسول الله صلی الله علیه و آله قال لیصل بهم رجل و لم یعین أحدا فقالت مر أبا بکر یصلی بالناس و کان علیه السلام یذکر ذلک لأصحابه فی خلواته کثیرا و یقول إنه لم یقل صلی الله علیه و آله إنّکن کصویحبات یوسف إلا إنکارا لهذه الحال و غضبا منه لأنها و حفصة تبادرتا إلی تعیین أبیهما و أنه استدرکها رسول الله صلی الله علیه و آله بخروجه و صرفه عن المحراب انتهی (2).
ص: 159
فاتضح لک ضعف التمسک بهذه الأخبار سیما فی أرکان الدین.
و قال السید الأجل رضی الله عنه فی موضع من الشافی ذکر فیه تمسک
ص: 160
قاضی القضاة بحکایة الصلاة إن خبر الصلاة خبر واحد و الإذن فیها ورد من جهة عائشة و لیس بمنکر أن یکون الإذن صدر من جهتها لا من جهة الرسول صلی الله علیه و آله و قد استدل أصحابنا علی ذلک بشیئین أحدهما
بقول النبی صلی الله علیه و آله علی ما أتت به الروایة لما عرف تقدم أبی بکر فی الصلاة و سمع قراءته فی المحراب إنّکن کصویحبات یوسف و بخروجه متحاملا من الضعف معتمدا علی أمیر المؤمنین و الفضل بن العباس إلی المسجد و عزله لأبی بکر عن المقام و إقامة الصلاة بنفسه.
و هذا یدل دلالة واضحة علی أن الإذن فی الصلاة لم یکن منه صلی الله علیه و آله.
ص: 161
و قال بعض المخالفین أن السبب فی قوله إن کن صویحبات یوسف إنه صلی الله علیه و آله لما أوذن بالصلاة و قال مروا أبا بکر لیصلی بالناس فقالت له عائشة إن أبا بکر رجل أسیف لا یحتمل قلبه أن یقوم مقامک فی الصلاة و لکن تأمر عمر أن یصلی بالناس فقال عند ذلک إنّکن صویحبات یوسف (1) و هذا لیس بشی ء لأن النبی لا یجوز أن یکون أمثاله إلا وفقا لأغراضه و قد علمنا أن صویحبات یوسف لم یکن منهن خلاف علی یوسف و لا مراجعة له فی شی ء أمرهن به و إنما افتتن بأسرهن بحسنه و أرادت کل واحدة منهن مثل ما أرادته صاحبتها فأشبهت حالهن حال عائشة فی تقدیمها أباها للصلاة للتجمل و الشرف بمقام رسول الله صلی الله علیه و آله و لما یعود بذلک علیها و علی أبیها من الفخر و جمیل الذکر.
و لا عبرة بمن حمل نفسه من المخالفین علی أن یدعی أن الرسول صلی الله علیه و آله لما خرج إلی المسجد لم یعزل أبا بکر عن الصلاة و أقره فی مقامه لأن هذا من قائله غلط فظیع من حیث یستحیل أن یکون النبی صلی الله علیه و آله و هو الإمام المتبع فی سائر الدین متبعا مأموما فی حال من الأحوال (2) و کیف یجوز أن یتقدم علی
ص: 162
النبی صلی الله علیه و آله غیره فی الصلاة و قد دلت الأخبار علی أنه لا یتقدم فیها إلا الأفضل علی الترتیب و التنزیل المعروف. (1) و أقول ذلک من مذهب أصحابنا معلوم لا یحتاج إلی بیان و قد ورد من صحاح الأخبار عند المخالفین ما یدل علیه
رَوَی مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَؤُمُّ الْقَوْمَ أَقْرَؤُهُمْ لِکِتَابِ اللَّهِ فَإِنْ کَانُوا فِی الْقِرَاءَةِ سَوَاءً فَأَعْلَمُهُمْ بِالسُّنَّةِ فَإِنْ کَانُوا فِی السُّنَّةِ سَوَاءً فَأَقْدَمُهُمْ هِجْرَةً فَإِنْ کَانُوا فِی الْهِجْرَةِ سَوَاءً فَأَقْدَمُهُمْ سِنّاً وَ لَا یَؤُمَّنَّ الرَّجُلُ الرَّجُلَ فِی سُلْطَانِهِ وَ لَا یَقْعُدُ فِی بَیْتِهِ عَلَی تَکْرِمَتِهِ إِلَّا بِإِذْنِهِ:
وَ فِی رِوَایَةٍ لَهُ: وَ لَا یَؤُمَّنَّ الرَّجُلُ الرَّجُلَ فِی أَهْلِهِ (2).
و روی فی جامع الأصول ما یدل علی هذا المعنی بتغییر فی اللفظ عن مسلم
ص: 163
و الترمذی و النسائی و أبی داود و قال قال شعبة قلت لإسماعیل ما تکرمته قال فراشه. (1)
وَ رَوَی مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ أَیْضاً عَنْ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ قَالَ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانُوا ثَلَاثَةً فَلْیَؤُمَّهُمْ أَحَدُهُمْ وَ أَحَقُّهُمْ بِالْإِمَامَةِ أَقْرَؤُهُمْ: (2).
وَ رَوَی أَبُو دَاوُدَ فِی صَحِیحِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ ص: لِیُؤَذِّنْ لَکُمْ خِیَارُکُمْ وَ لْیَؤُمَّکُمْ قَرَّاؤُکُمْ (3).
و قد ذکر فی المشکاة هذه الروایات علی الوجه الذی ذکرناها. (4) و قد قال بالترتیب فی الإمامة جمهور العامة و إنما اختلفوا فی تقدم الفقه أو القراءة فذهب أصحاب أبی حنیفة إلی تقدم القراءة لظاهر الخبر و الشافعی و مالک إلی تقدم الفقه علی القراءة فلو دل التقدم علی الأفضلیة فتقدم أحد علی الرسول صلی الله علیه و آله مما لا نزاع فی بطلانه و لو لم یدل علیها و جاز تقدیم المفضول و کان من قبیل ترک الأولی فسقط الاحتجاج بتقدم أبی بکر و أضرابه إذ یجوز حینئذ أن یکون مفضولا بالنسبة إلی کل واحد من مؤتمیه و هو واضح.
و أنت بعد اطلاعک علی أخبارهم السالفة لا ترتاب فی بطلان القول بأنه صلی الله علیه و آله صلی خلف أبی بکر إذ بعض روایات عائشة صریحة فی أنه جلس بین یدی أبی بکر و بعضها صریحة فی أنه اقتدی أبو بکر بصلاته صلی الله علیه و آله و إن کان جلس إلی جنب أبی بکر و بعض روایات أنس دلت علی عدم خروجه فی مرضه إلی الصلاة کما سبق فکان منافیا لما دل علی اقتدائه بأبی بکر و تلک
ص: 164
الروایات أکثر فلا یصلح ما دلت علی أنه صلی الله علیه و آله صلی خلف أبی بکر معارضة لها و لو سلمنا کونها صالحة للمعارضة لها فإذا تعارضتا تساقطتا فبقی ما رواه أصحابنا سلیما عن معارض و قد صرح الثقات عندهم من أرباب السیر کصاحب الکامل و غیره بأنه کان یصلی بصلاة رسول الله صلی الله علیه و آله و کفاک شاهدا علی بطلانه اعتراف قاضی القضاة الذی یتشبث بکل رطب و یابس فلو لا أنه رأی القول بذلک فظیعا ظاهر البطلان لما فاته التمسک به.
فظهر أن ما ذکره المتعصبون من متأخریهم کصاحب المواقف و شارحه و الشارح الجدید للتجرید من أنه صلی الله علیه و آله صلی خلفه و أن الروایات الصحیحة متعاضدة علی ذلک إنما نشأ من فرط الجهل و الطغیان فی العصبیة و لقد أحال السید (1) حیث أورد فی بیان تعاضد الروایات الصحیحة روایتین مجهولتین غیر مسندتین إلی أصل أو کتاب
قال روی عن ابن عباس أنه قال لم یصل النبی صلی الله علیه و آله خلف أحد من أمته إلا خلف أبی بکر و صلی خلف عبد الرحمن بن عوف فی سفر رکعة واحدة.
قال و روی عن رافع بن عمرو بن عبید عن أبیه أنه قال لما ثقل النبی صلی الله علیه و آله عن الخروج أمر أبا بکر أن یقوم مقامه فکان یصلی بالناس و ربما خرج النبی صلی الله علیه و آله بعد ما دخل أبو بکر فی الصلاة فصلی خلفه و لم یصل خلف أحد غیره إلا أنه صلی خلف عبد الرحمن بن عوف رکعة واحدة فی سفر.
ثم ذکر روایة أنس الدالة علی أنه رفع الستر فنظر إلی صلاتهم و تبسم کما سبق ثم قال و أما ما
روی البخاری عن عروة عن أبیه عن عائشة و ذکر الروایة السابقة (2) إلی قولها فکان أبو بکر یصلی بصلاة رسول الله صلی الله علیه و آله و الناس یصلون بصلاة أبی بکر.
ثم فسره فقال أی بتکبیره و جمع بینها و بین الخبرین السابقین
ص: 165
بأن هذا إنما کان فی وقت آخر. (1) و لیت شعری إذا کانت الروایتان صحیحتین فلم لم یسندهما إلی کتاب أو أصل معروف کما أسند روایة عروة عن عائشة و لو کان رسول الله صلی الله علیه و آله صلی خلفه فی مرضه فلم کانت عائشة مع حرصها علی إثبات فضل لأبیها تارة تروی اقتداء الناس بأبی بکر و اقتداء أبی بکر بصلاته صلی الله علیه و آله و تارة جلوسه بین یدی أبی بکر و لم لم یقل عُمَرُ یوم السقیفة أیکم تطیب نفسه أن یتقدم علی من فضله رسول الله صلی الله علیه و آله علی نفسه و صلی خلفه.
و العجب من السید الشریف أنه ترک التمسک بروایة الترمذی عن عائشة (2) و روایته و روایة النسائی عن أنس (3) و تمسک بهاتین لها فعجز عن إسنادهما إلی أصل.
و أما ما ذکره فی وجه الجمع فظاهر البطلان إذ لو کان المراد بوقت آخر غیر مرض موته صلی الله علیه و آله فکثیر من الروایات السابقة مع اتفاق کلمة أرباب السیر یشهد بخلافه و لو کان المراد وقوع الأمرین کلیهما فی مرض الموت کل فی وقت فسوق روایة عبید الله بن عبد الله عن عائشة التی رواها البخاری و مسلم و عدوها من المتفق علیه و سوق کلام أرباب السیر أیضا ینادی بفساده و لو کان المراد أن ما تضمنه خبر رافع بن عمرو بن عبید عن أبیه کان فی غیر مرض موته صلی الله علیه و آله فواضح البطلان إذ لم یذکر أحد من أرباب السیر و الرواة أنه أمر صلی الله علیه و آله أبا بکر أن یصلی بالناس إلا فی تلک الحال و لم یکن أحد یفهم من قولهم لما ثقل النبی صلی الله علیه و آله عن الخروج و من حکایتهم الصلاة فی مرضه و أمره أبا بکر بالصلاة إلا مرض الموت مع أن روایة الترمذی و النسائی صریحة فی وقوعه حینئذ.
ص: 166
علی أن التمسک بصلاته صلی الله علیه و آله خلف أبی بکر فی إثبات الفضل لأبی بکر حماقة عجیبة إذ هو من قبیل الاستدلال بمقدمة مع الاعتراف بنقیضها فإن التقدم فی الصلاة لو دل علی فضل الإمام لکان أبو بکر أفضل من الرسول صلی الله علیه و آله و إلا فانقلع الأساس من أصله و قد نبهناک علیه فلا تغفل.
ثم قال السید رضی الله عنه و مما یدل علی بطلان هذه الدعوی أنه صلی الله علیه و آله لو لم یعزله عند خروجه عن الصلاة لما کان فیما وردت به الروایة من الاختلاف فی أنه صلی الله علیه و آله لما صلی بالناس ابتدأ من القرآن من حیث ابتدأ أبو بکر أو من حیث انتهی معنی علی أنا لا نعلم لو تجاوزنا عن جمیع ما ذکرناه وجها یکون منه خبر الصلاة شبهة فی النص مع تسلیم أن النبی صلی الله علیه و آله أمر بها أیضا لأن الصلاة ولایة مخصوصة فی حالة مخصوصة لا تعلق لها بالإمامة لأن الإمامة تشتمل علی ولایات کثیرة من جملتها الصلاة ثم هی مستمرة فی الأوقات کلها فأی نسبة مع ما ذکرناه بین الأمرین.
علی أنه لو کانت الصلاة دالة علی النص لم یخل من أن یکون دالة من حیث کانت تقدیما فی الصلاة أو من حیث اختصت مع أنها تقدیم فیها بحال المرض فإن دلت من الوجه الأول وجب أن یکون جمیع من قدمه الرسول فی طول حیاته للصلاة إماما للمسلمین و قد علمنا أنه صلی الله علیه و آله قد ولّی الصلاة جماعة لا یجب شی ء من هذا فیهم و إن دلت من الوجه الثانی فالمرض لا تأثیر له فی إیجاب الإمامة فلو دل تقدیمه فی الصلاة فی حال المرض علی الإمامة لدل علی مثله التقدیم فی حال الصحة و لو کان للمرض تأثیر لوجب أن یکون تأمیره أسامة بن زید و تأکیده أمره فی حال المرض مع أن ولایته تشتمل علی الصلاة و غیرها موجبا للإمامة لأنه لا خلاف فی أن النبی صلی الله علیه و آله کان یقول إلی أن فاضت نفسه الکریمة صلوات الله علیه و آله نَفِّذُوا جیش أسامة و یکرر ذلک و یردده.
فإن قیل لم تدل الصلاة علی الإمامة من الوجهین اللذین أفسدتموهما لکن
ص: 167
من حیث کان النبی صلی الله علیه و آله مُؤْتَمّاً بأبی بکر فی الصلاة و مصلیا خلفه قلنا قد مضی ما یبطل هذا الظن فکیف یجعل ما هو مستحیل فی نفسه حجة علی أن الرسول صلی الله علیه و آله عند مخالفینا قد صلی خلف عبد الرحمن بن عوف و لم یکن ذلک مُوجِباً له الإمامةَ و خبر صلاة عبد الرحمن بن عوف أثبت عندهم و أظهر فیهم من صلاته خلف أبی بکر لأن الأکثر منهم یعترف بعزله عن الصلاة عند خروجه صلی الله علیه و آله و قد بینا أن المرض لا تأثیر له فلیس لهم أن یفرقوا بین صلاته خلف عبد الرحمن و بینها خلف أبی بکر للمرض انتهی (1)
أقول: ما ذکره السید رضی الله تعالی عنه من عزله عن الصلاة فقد عرفت اشتمال روایاتهم علیه إذ فی بعض روایات عائشة أن رسول الله صلی الله علیه و آله کان بین یدی أبی بکر یصلی قاعدا و ظهر من روایاتها الأخری التی رواها مسلم و البخاری أن أبا بکر کان یُسْمِعُ الناسَ التکبیرَ و قد عرفت اعتراف شارح المواقف بذلک و تأویله ما فی الروایات الأخر من أن الناس کانوا یصلّون بصلاة أبی بکر بأن المراد یصلّون بتکبیره و لا بد لهم من هذا الجمع و إلا لتناقضت روایاتهم الصحیحة و قد صرح بهذا التأویل بعض فقهائهم بناء علی عدم جواز إمامة المأموم و لعله لم یقل أحد بصحة الصلاة علی هذا الوجه و ظاهر المقام أیضا ذلک إذ ما بال أبی بکر یقتدی برسول الله صلی الله علیه و آله و الناس یقتدون بأبی بکر مع حضوره صلی الله علیه و آله و لم یدل دلیل علی عدم جواز العدول فی نیة الاقتداء بإمام إلی الایتمام بإمام آخر سیما الرسول صلی الله علیه و آله و جواز العدول من الإمامة إلی الایتمام حتی یجوز اقتداء أبی بکر بصلاته صلی الله علیه و آله و لا یجوز اقتداء الناس.
علی أن علم عائشة بأن الناس کانوا یأتمون بأبی بکر لا یخلو عن غرابة إذ یبعد أن تکون عائشة سألت الناس واحدا واحدا فأجابوا بأنا اقتدینا بأبی بکر و مجرد تأخر أفعالهم عن أفعاله علی تقدیر وقوعه لا یدل علی ایتمامهم به و إلا لکان الناس خلف کل إمام مؤتمین بمن یرفع صوته بالتکبیر مع أن أکثر الناس
ص: 168
کانوا لا یرون رسول الله صلی الله علیه و آله لکونه جالسا فکانوا ینتظرون سماع صوت بالتکبیر و نحوه و لا یخفی أن العزل عن الصلاة لیس إلا هذا فعلی تقدیر مساعدتهم علی أنه أمر أبا بکر بالصلاة نقول إنه صلی الله علیه و آله أمر أبا بکر أولا أن یصلی بالناس فلما وجد من نفسه خفة خرج فعزله عنها فظهر أنه قد جرت قصة الصلاة مجری قصة البراءة و الحمد لله وحده.
و أما ما ذکره السید رضوان الله علیه من أنه صلی الله علیه و آله ولّی الصلاةَ جماعةً فمنهم سالم مولی أبی حذیفة (1) علی ما رواه البخاری و أبو داود فی صحیحیهما و حکاه عنهما فی جامع الأصول فی صفة الإمام و ذکره فی المشکاة فی الفصل الثالث من باب الإمامة عن ابن عمر قال لما قدم المهاجرون الأولون المدینة کان یؤمهم سالم مولی أبی حذیفة و فیهم عمر و أبو سلمة بن عبد الأسد.
قال فی جامع الأصول و فی روایة أخری نحوه و فیها و فیهم عمر و أبو سلمة و زید و عامر بن ربیعة أخرجه البخاری و أبو داود و الظاهر أنه کان علی وجه الاستمرار کما یدل علیه لفظة کان و أنه کان بأمره صلی الله علیه و آله عموما أو خصوصا و إلا لعزله و لم یصلّ الأصحاب خلفه.
و منهم ابن أم مکتوم (2) علی ما
رواه أبو داود فی صحیحه و ذکره فی جامع الأصول فی صفة الإمام و أورده فی المشکاة فی الفصل الثانی من الباب المذکور عن أنس قال استخلف رسول الله صلی الله علیه و آله ابن أم مکتوم یؤم الناس و هو أعمی.
و استدلوا بهذا الخبر علی إمامة الأعمی.
و قال فی مصباح الأنوار أمر رسول الله صلی الله علیه و آله ابن عبد المنذر فی غزاة بدر أن یصلی بالناس فلم یزل یصلی بهم حتی انصرف النبی صلی الله علیه و آله و استخلف عام الفتح ابن أم مکتوم الأعمی فلم یزل یصلی بالناس فی المدینة و استخلف فی غزاة حنین کلثوم بن حصین أحد بنی غِفار و استخلف عام خیبر أبا ذر الغفاریَّ و فی غزاة الحدیبیة ابنَ عُرْفُطَةَ و استخلف عَتَّابَ بن أَسِید علی مکة و رسول الله صلی الله علیه و آله
ص: 169
مقیم بالأبطح و أمره أن یصلی بمکة الظهر و العصر و العشاء الآخرة و کان النبی صلی الله علیه و آله یصلی بهم الفجر و المغرب و استخلف فی غزاة ذات السلاسل سعد بن عبادة و استخلف فی طلب کرز بن جابر الفهری زید بن حارثة و استخلف فی غزاة سعد العشیرة أبا سلم بن عبد الأسد المخزومی و استخلف فی غزاة الأُکَیْدَر ابن أم مکتوم و استخلف فی غزاة بدر الموعد عبد الله بن رواحة.
فما ادعی أحد منهم الخلافة و لا طمع فی الإمرة و الولایة انتهی.
و قد ذکر ابن عبد البر فی الإستیعاب استخلاف کلثوم بن حصین الغفاری علی المدینة مرتین مرة فی عمرة القضاء و مرة عام الفتح فی خروجه إلی مکة و حنین و الطائف و استعمال عَتَّابِ بن أَسِید علی مکة عام الفتح حین خرج إلی حنین و أنه أقام للناس الحج تلک السنة و هی سنة ثمان قال فلم یزل عتّاب أمیرا علی مکة حتی قبض صلی الله علیه و آله و أقره أبو بکر علیها إلی أن مات و استعمال زید بن حارثة و عبد الله بن رواحة. (1).
و أما ما ذکره السید رضوان الله علیه من أنهم زعموا أنه صلی الله علیه و آله صلی خلف عبد الرحمن فیدل علیه روایاتهم و کلام علمائهم و قد روی فی جامع الأصول فی باب إمامة الصلاة و فی کتاب الطهارة (2) روایات عدیدة حکاها عن البخاری و مسلم و أبی داود و النسائی و عن الموطإ لا فائدة فی ذکرها بلفظها و قد اعترف بها من المخالفین من ادعی صلاته علیه السلام خلف أبی بکر کشارح المواقف و من اعترف منهم بأنه صلی الله علیه و آله لم یصل خلف أبی بکر کقاضی القضاة.
و قد ذکر ابن عبد البر صلاته صلی الله علیه و آله خلف عبد الرحمن بن عوف و لم یذکر
ص: 170
ما ذکره فی المغنی من ضیق الوقت و کذا لیس ذلک فی روایاتهم التی أشرنا إلیها و لا یذهب علیک أنه اعتذار سخیف إذ علی تقدیر ضیق الوقت کان یجوز له صلی الله علیه و آله أن یصلی منفردا أو یقوم إلی جانب عبد الرحمن و یصلی حتی یصلی عبد الرحمن بصلاته صلی الله علیه و آله و الناس بصلاة عبد الرحمن کما دلت علیه کثیر من روایاتهم التی اعتمدوا علیها فی صلاة أبی بکر أو یصلوا جمیعا بصلاة رسول الله صلی الله علیه و آله فصلاة عبد الرحمن أبلغ و أقوی فی الدلالة علی الخلافة علی ما زعموه مع أنه لم یقل أحد بخلافة عبد الرحمن و لا ادعاها هو و حینئذ فنقول إذا صلی رسول الله صلی الله علیه و آله خلف عبد الرحمن علی ما زعموه و لم یصل خلف أبی بکر فلیس ذلک إلا إزالة لهذه الشبهة الضعیفة و إن کان لو صلی لم یدل علی استحقاقه للإمامة کما لم یدل فی حق عبد الرحمن.
و أما الفرق بین التقدم فی الصلاة و الإمامة فغیر منحصر فیما ذکره السید رضی الله عنه أما علی مذهب الأصحاب من اشتراط العصمة و التنصیص فواضح و أما علی زعم المخالفین فلإطباقهم بل لاتفاق المسلمین علی أن الإمامة لا تکون إلا فی قریش قال صاحب المغنی قد استدل شیوخنا علی ذلک بما
روی عنه صلی الله علیه و آله أن الأئمة من قریش.
و
روی عنه صلی الله علیه و آله أنه قال هذا الأمر لا یصلح إلا فی هذا الحی من قریش.
و قووا ذلک بما کان یوم السقیفة من کون ذلک سببا لصرف الأنصار عما کانوا عزموا علیه لأنهم عند هذه الروایة انصرفوا عن ذلک و ترکوا الخوض فیه و قووا ذلک بأن أحدا لم ینکره فی تلک الحال فإن أبا بکر استشهد فی ذلک بالحاضرین فشهدوا حتی صار خارجا عن باب خبر الواحد إلی الاستفاضة و قووا ذلک بأن ما جری هذا المجری إذا ذکر فی ملإ من الناس و ادعی علیه المعرفة فترکهم النکیر یدل علی صحة الخبر المذکور.
ثم حکی فی فصل آخر عن أبی علی أنه قال إذا لم یوجد فی قریش من یصلح للإمامة یجوز أن ینصب من غیرهم و أما علی تقدیر وجوده فی قریش فلا
ص: 171
خلاف فی عدم جواز العدول عنهم إلی غیرهم و لا خلاف بین الأمة فی أن إمام الصلاة لا یشترط فیه أن یکون قرشیا فالاستدلال بصلوح الرجل لإمامة الصلاة علی کونه صالحا للخلافة باطل باتفاق الکل.
و أیضا اتفق الکل علی اشتراط العدالة فی الإمام و جوزت العامة أن یتقدم فی الصلاة کل بر و فاجر
وَ مِمَّا رَوَوْهُ فِی ذَلِکَ مِنَ الْأَخْبَارِ مَا رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ فِی صَحِیحِهِ وَ رَوَاهُ فِی الْمِشْکَاةِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْجِهَادُ وَاجِبٌ عَلَیْکُمْ مَعَ کُلَّ أَمِیرٍ بَرّاً کَانَ أَوْ فَاجِراً وَ إِنْ عَمِلَ الْکَبَائِرَ وَ الصَّلَاةُ وَاجِبَةٌ عَلَیْکُمْ خَلْفَ کُلِّ مُسْلِمٍ بَرّاً کَانَ أَوْ فَاجِراً وَ إِنْ عَمِلَ الْکَبَائِرَ (1).
و أیضا یشترط فی الإمام الحریة بالاتفاق بخلاف المتقدم فی الصلاة فقد اختلف الأصحاب فی اشتراطها و ذهب أکثر العامة إلی جواز الاقتداء بالعبد من غیر کراهة و استدل علیه فی شرح الوجیز بأن عائشة کان یؤمها عبد لها یکنی أبا عمر (2) و ذهب أبو حنیفة إلی أنه یکره إمامة العبد و أیضا یشترط فی الإمام أن یکون بالغا بالاتفاق و جوز الشافعی الاقتداء بالصبی الممیز و استدلوا علیه بأن عمرو بن سلمة کان یؤم قومه علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله و هو ابن سبع (3) و منع أبو حنیفة و مالک و أحمد من الاقتداء به فی الفریضة و فی النافلة اختلف الروایة عنهم.
ص: 172
و أیضا یشترط فی الإمام بالاتفاق نوع من العلم فیما یتعلق بحقوق الناس و السیاسات و لم یشترط ذلک فی المتقدم فی الصلاة بالاتفاق فظهر أن الإمامة بمراحل عن تولی الصلاة و مع ذلک فقد تم بما تمسک به عمر بن الخطاب یوم السقیفة من إمامة أبی بکر فی الصلاة أمر بیعته و انصرف الأنصار بذلک عن دعواهم
روی ابن عبد البر فی الإستیعاب بإسناده عن عبد الله بن مسعود قال کان رجوع الأنصار یوم سقیفة بنی ساعدة بکلام قاله عمر بن الخطاب نشدتکم الله هل تعلمون أن رسول الله صلی الله علیه و آله أمر أبا بکر أن یصلی بالناس قالوا اللهم نعم قال فأیکم تطیب نفسه أن یزیله عن مقام أقامه فیه رسول الله صلی الله علیه و آله فقالوا کلنا لا تطیب نفسه و نستغفر الله.
و قد روی هذا المعنی کثیر من الثقات عندهم و نقلة آثارهم. (1) فانظر أیها العاقل بعین الإنصاف کیف استزلهم الشیطان و قادهم إلی النار بکلام عمر بن الخطاب کما استهوی قوم موسی بخوار العجل و أنساهم ما نطق به الرسول الأمین صلی الله علیه و آله من النصوص الصریحة فی أمیر المؤمنین علیه السلام کما أغفل بنی
ص: 173
إسرائیل عن آیات رب العالمین فنبذوا الحق وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ و قد أورد السید بن طاوس رضی الله تعالی عنه فی کتاب الطرائف (1) فصلا طویلا فی ذلک ترکناه حذرا من التکرار و الإطناب و فیما أوردناه غنیة لأولی الألباب.
ص: 174
**[ترجمه]و دیگری روایتی است که ابن عبدالبر در استیعاب نقل کرده است: حسن بصری از قیس بن عباد روایت کرده، علی بن ابیطالب - صلوات الله علیه - فرمودند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - چند شب و چند روز بیمار بودند و در آن ایام هر گاه برای نماز ندا داده میشد، ما میگفتیم [ایشان می گفتند] به ابوبکر بگویید که باید بر مردم نماز گزارد. وقتی رسول خدا- صلی الله علیه و آله - از دنیا رفتند، دیدم که نماز نشانه اسلام و قوام دین است و ما در امور دنیایمان به کسی که رسول خدا- صلی الله علیه و آله - برای دین ما به او راضی شدند، راضی شدیم و با ابوبکر بیعت کردیم. - . الإستیعاب و الطبقات 3 : 130 -
اینها مجموعه احادیث آنها در این باب بود که بعد از تأمل در کتب آنها بدان دست یافتم. اکنون باید برخی از الفاظ این احادیث را توضیح بدهم. در نهایه آمده است: \\"رجل اسیف\\" یعنی کسی که زود گریه کرده و زود محزون می شود. و نیز گفته شده به معنای دلنازک است. \\"المخضب\\" به کسر میم و بر وزن مرکن، ظرفی است که در آن لباس می شویند. و گفته میشود: \\"ناء، ینوء، نوءاً\\" یعنی برخاست. \\"أن نفتتن\\" یعنی از شوق دیدار ایشان نماز را قطع کردیم و \\"السجف\\" به فتحه و کسره به معنای پرده است. در نهایه، در ذیل حدیث بیماری پیامبر آمده \\"فاستعزّ برسول الله\\" یعنی بیماری ایشان شدت گرفت و در آستانه وفات قرار گرفتند. و\\"عزَّ یعزُّ\\" به فتح عین وقتی گفته میشود که بیماری یا چیزی غیر از بیماری شدت بگیرد، و \\"استعزّ علیه\\" یعنی بر او شدت گرفت و غلبه کرد، سپس فعل به ساختار مجهولی درآمده و نائب فاعل آن جار و مجرور قرار می گیرد. در حدیث عمر آمده است: \\"إنّه کان مجهراً\\" یعنی دارای صدای رسا و بلند. گفته میشود \\"جَهَرَ بالقول و أجهر\\" یعنی صدایش را بلند نمود، \\"فهو مجهر\\" وقتی به بلندی صدا معروف باشد. جوهری می گوید: \\"رجل مجهر\\" به کسر میم، به کسی میگویند که عادت دارد که بلند صحبت کند.
می گویم: حالا که این احادیث برای شما روشن شد، کلام خود علیه آنها و ابطال تمسک کردن به آنها را آغاز میکنیم و میگوییم: اما پاسخ اجمالی از این احادیث این است که: این احادیث خبر واحد هستند و به حد تواتر نرسیده اند و فقط از طرف مخالفان نقل شدهاند و روایت های ما که از اهل بیت علیهم السلام نقل شده است و برخی از آنها قبلاً ذکر شد، با اینها تعارض دارد؛ بنابراین نمیتوان این احادیث را صحیح شمرد.
و اما به صورت مفصل باید گفت که: سند بیشتر روایت هایی که ذکر شد، به عائشه ختم می شود و او زنی است که همگان بر معصوم نبودنش اتفاق نظر دارند و در مورد اینکه آیا او قابل اعتماد هست یا نه، بین ما و مخالفان اختلاف نظر وجود دارد و مطالبی حاکی از مذمت او و عدم اعتماد به او در احادیث ما وجود دارد که به زودی خواهد آمد و این که او از جمله افرادی بود که به قدری بر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دروغ بسته که همان مقدار برای کسی که به دنبال کسب حقیقت است کافیست. و علاوه بر این روایت های او، در خصوص این مورد قابل اعتماد نیست و او در این روایات از دو جهت مورد اتهام است:
یکی کینه ای است که به امیرالمؤمنین علیه السلام داشته است و شما به زودی با دیدن احادیثی که در این زمینه از طریق اصحاب ما و مخالفان ما نقل شده است، از آن مطلع خواهید شد.
سید بزرگوار - رضی الله عنه - در الشافی نوشته است: محمد بن اسحاق روایت کرده، وقتی عائشه از بصره بازگشت و به مدینه رسید، پیوسته مردم را علیه امیرالمؤمنین - علیه السلام - تحریک میکرد و نامهای به معاویه و اهل شام نوشت و آن را به وسیله اسود بن ابیالبختری فرستاد و در آن نامه، آنها را علیه امیرالمؤمنین - علیه السلام - تحریک کرد. - . الشافی: 466 و تلخیص الشافی 4 : 158 و کتاب الجمل شیخ مفید : 84[1] -
و نوشته است: از مسروق روایت شده است: پیش عائشه رفتم و مقابلش نشستم و او برایم حدیث روایت کرد. غلام سیاهی داشت که به او عبدالرحمن می گفتند، او را صدا زد؛ غلام آمد و ایستاد، عائشه گفت: ای مسروق! می دانی چرا او را عبدالرحمن نامیدم؟ گفتم: نه. گفت: به سبب محبتی که به عبدالرحمن بن ملجم دارم. - . همان -
و در روایتی که از عبیدالله بن عبدالله در این باره آوردیم، برای انسانهای با بصیرت، دلالت واضحی بر بغض عائشه وجود دارد؛ زیرا او یکی از دو نفری که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در هنگام خروج از منزل بر آن دو تکیه نموده بودند را نام برده، ولی اسمی از دیگری به میان نیاورده است، واین فقط از آن جهت است که او میخواسته نزدیکی امیرالمؤمنین علیه السلام به حضرت رسول- صلی الله علیه و آله و - و فضیلت ایشان را پنهان دارد، توجه داشته باشید که پرسش ابن عباس مشعر به همین مطلب است.
به طور کلی اینکه عائشه از همان ابتدا تا انتها، نسبت به امیرالمؤمنین علیه کینه داشته است، از کفر ابلیس هم مشهورتر است؛ بنابراین در مورد این روایات نمیتوان از دروغ او ایمن بود. و برای اثبات بغض او همین دلیل قاطع کافی است که او با حضرت جنگید و بر ایشان شورید؛ چنان که همین امر برای نشان دادن کفر و نفاق او که مطلقا مانع از قبول روایتهای میشود، کفایت میکند. در ابواب فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام به اندازه کافی، روایاتی از عامه و غیره خواهد آمد که نشان میدهد کسی که نسبت به علی - علیه السلام - بغض بورزد، کافر است. اگر هم ادعای باطل مخالفان مبنی بر اینکه عائشه توبه نموده و بازگشته است را بپذیریم، آنها چگونه می توانند اثبات کنند که عائشه این احادیث را بعد از توبه خود روایت کرده باشد!؟ بنابراین تمسک به این احادیث باطل است.
دومین اتهام عائشه این است که، روایاتی که از او آورده شد، همگی به نفع او است؛ زیرا با نقل آنها میتواند به خلافت پدرش فخر بفروشد، چرا که عمده دلیل به خلافت رسیدن پدرش - چنانچه إن شاء الله تعالی به اطلاعتان خواهید رسید - همانطور که در احادیث خود نقل کرده اند، جریان نماز بود. همچنین در اسناد این احادیث افرادی دیده میشود که از ناصبیان کینهتوز و منحرف از امیرالمؤمنین - علیه السلام - به شمار میروند. در برخی از این اسناد روایات، مکحول وجود دارد که در کتاب اختصاص روایت شده که سعید بن عبدالعزیز در موردش گفته است: ویژگی غالب مکحول دشمنی با علی بن أبیطالب - صلوات الله علیه - بود و او وقتی در مورد علی - علیه السلام - سخن میگفت، نام ایشان را نمی آورد و به جایش ابو زینب می گفت. - . الإختصاص : 128 -
از اینها هم که بگذریم، باید بگوییم: این روایت های عائشه، در بردارنده انواع اختلافات است؛ در بسیاری از این روایات آمده است که هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدند، کنار ابوبکر نشستند و در برخی دیگر از آنها آمده که ایشان در جلوی ابوبکر و به حالت نشسته نماز میخواندند و ابوبکر نیز بر مردم نماز می گزارد و مردم پشت ابوبکر قرار داشتند و برخی دیگر حاکی از آن است که رسول خدا در میان صف [نمازگزاران] بودند. شاید عائشه در بعضی از موارد حدیثش را در حضور عده ای از آنانی که واقعیت را می دانستهاند نقل میکرده و شرم نموده و سخنش را به آنچه که اصحاب ما روایت کرده اند که «ایشان - صلی الله علیه و آله - به هنگام نماز جلوی او رفتند و او را از امامت عزل کردند» نزدیک نموده باشد، و در میان کسانی که به هیچ وجه اطلاعی از واقعه نداشتند گفته است: حضرت در میان صف [نمازگزاران] بودند. راه درست برای جمع اختلاف میان آن احادیث همین است.
از دیگر وجوه اختلاف احادیث او این است که بسیاری از این احادیث حاکی از آن است که مردم به نماز ابوبکر نماز میگزاردند، که در تعدادی از آنها تصریح شده است که مردم به ابوبکر اقتدا می کردند، و در برخی دیگر آمده که ابوبکر تکبیرهای نماز را به گوش مردم میرساند. شارح المواقف متوجه این نکته شده است و بعد از اینکه روایت بخاری، مشتمل بر این که مردم به نماز ابوبکر نماز می گزاردند، از عروة از پدرش از عائشه نقل کرده گفته است: یعنی با تکبیر او نماز می خواندند. ولی راه درست برای جمع کردن بین این روایات، همان است که ما گفتیم.
از دیگر وجوه اختلاف این است که در برخی از ایناحادیث آمده است که ابوبکر قصد داشت عقب برود، اما رسول خدا - صلی الله علیه و آله وسلم - به او اشاره نمودند که عقب نرود، و از تقید ابوبکر بعید است که با امر رسول خدا مخالفت نماید و در برخی دیگر صراحتا آمده است که ابوبکر عقب رفت و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در کنار او نشستند.
و مورد دیگر این که بیشتر این احادیث تصریح دارند که ابوبکر به پیامبر اقتدا کرد و در روایت ترمذی که مؤلف جامع الاصول آن را در باب فروع اقتدا آورده، تصریح شده است که پیامبر در زمان بیماری خود - همان بیماری که در اثر آن درگذشتند - در حالت نشسته به ابوبکر اقتدا نمودند. اینها غیر از آن اختلافاتی است که این احادیث در مورد نشستن حضرت - صلی الله علیه و آله - و نیز در مورد اقتدای مردم به ایشان دارند. غفلت نکنید.
و از دیگر وجوه اختلاف این است که بعضی از این احادیث حاکی از آن است که این سخن حضرت که فرمودند: شما مانند زنان اطراف یوسف هستید، به جهت آن بود که عائشه این سخن خود را که: ابوبکر مردی دلنازک است و نمی تواند قرائت را بخواند و نمی تواند جلوی گریه خود را بگیرد، تکرار کرد. و در برخی دیگر از آنها آمده که این سخن حضرت از آن رو بوده که حفصه را در پی عمر فرستادند تا بر مردم نماز گزارد و حفصه به عائشه گفته: هیچگاه از جانب تو خیری به من نمیرسد. ای کاش میفهمیدم که وقتی ابوبکر نمیتوانسته جلوی گریه خود را بگیرد و نمیتوانسته در زمان حیات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در جای ایشان نماز بگزارد، - و شکی نیست که حزن و گریه وی از آن رو بوده که احتمال میداده حضرت بر اثر این بیماری وفات یابند - چگونه توانسته با آن حالش تا سقیفه بدود و از مردم بیعت بگیرد و آن حرن و تأسفش مانع از آن نشده که برای تصاحب خلافت و ایستادن در جایگاه رسول خدا در ریاست بر مردم، آن حیلهها و تدابیر را ترتیب دهد!؟ و حال آن که پیکر پاک و ایشان در میان مردم بود و هنوز به آرامگاهشان منتقل نشده بود.
این ها وجوه اختلاف در احادیث عائشه بود، با صرف نظر از مخالفت این احادیث با آنچه دیگران روایت کردهاند .
اما روایات انس؛ اولین اشکالی که در آنها وجود دارد این است که انس، چنانچه در کتاب احوال نبی گذشت و در کتابهای بعدی نیز خواهد آمد، یکی از سه نفر اشخاص بسیار دروغگو به شمار می رود. او همان کسی است که امیرالمؤمنین به سبب انکار حدیث غدیر، او را نفرین نمود و خداوند وی را به بیماری پیسی مبتلا کرد. با صرف نظر از وضع او و وضع کسانی که از او روایت نمودهاند، در میان روایت های انس، روایتی است که تصریح میکند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در آن بیماری آخرشان که به وفات ایشان منجر شد، برای نماز از منزلشان خارج نشدند. زیرا انس نقل کرده، رسول خدا سه روز [یا سه نوبت] برای نماز از منزل بیرون نیامدند و در این مدت ابوبکر بر مردم نماز را میخواند. ندای نماز داده شد، ابوبکر خواست جلو برود که رسول خدا پرده را بالا زدند و به ابوبکر اشاره نمودند که جلو بایستد و بعد پرده را انداختند و ما دیگر ایشان را تا وقتی که وفات یافتند ندیدیم. و طرز بیان در برخی از روایتهای دیگر انس نیز همین مطلب را نشان میدهد و این روایت ها با روایات عائشه – به طور واضح – و با روایت اول خودش که در آن آمده که حضرت - صلی الله علیه و آله و سلم - در زمان بیماریاشان پشت ابوبکر نماز خواندند و آن نماز آخرین نماز ایشان بود. در تنافی است. شاید سِر آنکه انس این احادیث دالّ بر عدم خروج حضرت جهت اقامه نماز را وضع نموده، آن باشد که وی قصد داشته آنچه را که شیعیان بدان تمسک می جویند که «وقتی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - صدای ابوبکر را شنیدند، برای نماز از منزل خارج شدند و او را از محراب عقب کشیدند» را باطل کند. بیشتر دقت کنید.
یکی از وجوه اختلاف روایات انس این است که این سخن او که \\"ابوبکر خواست جلو رود\\" و این که «ایشان با دست به ابوبکر اشاره نمودند تا جلو برود\\" تصریح دارند که بالا بردن پرده و اشاره حضرت، قبل از نماز و قبل از آن بوده که ابوبکر جلو برود. و این سخن او در روایت دیگرش که \\"وقتی مردم مشغول خواندن نماز صبح بودند و ابوبکر بر آنان نماز می خواند\\" و این سخن روایت دیگرش که \\"نزدیک بود مسلمانان نمازشان را بشکنند\\" و این سخنش که نمازتان را به اتمام برسانید\\" نشان میدهد که اشاره حضرت، پس از آن بوده که آنها مشغول نمازشان شدند. مشخص است که تأویلهای دور از ذهن نیز باطل میباشند.
اما درباره روایت عبدالله بن زمعه، این که او از مخالفین است امری واضح است و ابن اثیر و سایرین در کتب خود نام او را آورده اند و هیچگونه توثیق و یا مدحی برایش ذکر نکرده اند. - . أسد الغابة 3 : 164 -
درباره او گفته اند: \\"نام کاملش عبدالله بن زمعة بن اسود بن المطلب بن أسد بن عبد العزی بن قصی القرشی الأسدی است و از اهالی مدینه به شمار می رود. عروة بن زبیر و ابوبکر بن عبدالرحمن از او حدیث نقل کرده اند.\\" روایت او با روایت عبیدالله بن عبدالله در تنافی است؛ زیرا روایت او دلالت میکند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز گزارد، و فرستاده پیامبر آمد و ابوبکر غایب بود، پس عمر برخاست و بر مردم خواند و وقتی حضرت رسول - صلی الله علیه و آله - صدای عمر را شنیدند، فرمودند: خداوند و مسلمانان حاضر به پذیرش این نمیشوند، و این سخن را تکرار کردند و از پی ابوبکر فرستادند و ابوبکر آمد پس از آنکه عمر نماز را خواند آمد. و روایت عبیدالله که دلالت میکند رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به ابوبکر امر فرمودند تا نماز را بخواند و فرستاده ایشان نزد ابوبکر رفت و پیغام را به او رساند و ابوبکر گفت: ای عمر! تو بر مردم نماز گزار و عمر گفت: تو استحقاق بیشتری در انجام این کار داری، حاکی از آن است که ابوبکر در آن هنگام حاضر بوده است.
از قرائنی که بر جعلی بودن این حدیث دلالت دارد، تکراری است که در آن آمده است و همچنین تکرار سه مرتبهای لفظ \\"نه\\" است. صاحب کتاب الإستیعاب به این امر توجه داشته و این تکرارها را به سبب تعصب و رواج باطل به بیشترین مقدار، حذف نموده تا به راوی این حدیث گمان کذب نرود. آنچه که در مورد شرح حال ابوبکر در کتاب استیعاب روایت شده، با چیزی که اصحاب ما روایت کرده اند همخوانی دارد که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - برای اقامه نماز به طور مشخص به ابوبکر امر نفرمودند، بلکه فرمودند: بگویید یک نفر بر مردم نماز گزارد. و من عین لفظ عبارت را می آورم تا این معنا روشن شود .
می گوید: زهری با دو واسطه [عبدالملک بن ابیبکر بن عبدالرحمن از پدرش] از عبدالله بن زمعة نقل کرده، در زمان بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در محضر ایشان بودم. بلال ایشان را برای اقامه نماز فرا خواندند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به ما فرمود: به یکی بگویید بر مردم نماز گزارد. بیرون آمدم و دیدم که عمر در میان مردم است و ابوبکر غایب است. گفتم: ای عمر! برخیز و بر مردم نماز گزار. هنگامی که عمر تکبیر گفت رسول خدا- صلی الله علیه و آله - صدای او را که رسا و بلند بود شنیدند و فرمودند: ابوبکر کجاست؟ خداوند و مسلمانان حاضر به پذیرش این نمیشوند. آنگاه در پی ابوبکر فرستادند و ابوبکر پس آنکه عمر آن نماز را خوانده بود آمد و از آن به بعد در ایام بیماری حضرت، ابوبکر بر مردم نماز می خواند، تا اینکه حضرت - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفتند. - . الإستیعاب بترجمة أبیبکر، السیرة 2 : 652 و طبقات ابن سعد : 2 - 21 -
در اینجا نکتهای هست که نباید از آن غفلت شود و آن اینکه وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله به طور عموم - که شامل هر نیکوکار و گناهکاری میشود - امر کردهاند تا یکی بر مردم نماز گزارد و بعد صدای عمر را شنیدهاند و بنابر متن این روایت فرمودهاند: خداوند و مسلمانان حاضر به پذیرش این نمیشوند و یا بنا بر متن روایت دیگر این جمله را تکرار کردهاند و یا فرمودهاند: نه، نه، نه، و اینکه با حالتی غضبگونه فرمودهاند: ابن ابیقحافه باید بر مردم نماز گزارد، و مطابق روایاتی که خودشان [مخالفین] نقل کردهاند، به نماز گزاردن عبدالرحمن بن عوف نیز بر مردم راضی بودهاند و بلکه خود حضرت پشت او نماز خواندهاند، - . صحیح مسلم 2 : 26 ، سنن أبیداود، کتاب الطهارة، حدیث شماره 60 ، سنن نسائی، کتاب الطهارة، حدیث شماره 87 ، مسند احمد بن حنبل 4 : 244 ، 249 و 251 -
و همانگونه که إن شاء الله در روایاتشان خواهد آمد، امامت جماعت را دلیلی بر استحقاق خلافت دانستهاند و گفتهاند سبب بیعت مردم با ابوبکر استدلال عمر به مسأله نماز بود، اینها همه می توانند دلیلی بر این باشند که عمر مستحق خلافت نبوده است.
اگر از آن هم بگذریم، آیا بعد از این، شکی برای کسی باقی می ماند که عبدالرحمن بن عوف که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پشت او - اگرچه به اندازه یک رکعت چنانچه بعضی از آنها چنین گفتهاند - نماز خواندهاند، بیش از عمر سزاوار خلافت بوده است!؟ پس چگونه ابوبکر عبدالرحمن بن عوف را رها کرد و خلافت را به عمر سپرد؟
و چگونه ابوبکر، وقتی طلحه را از سؤال و جواب روز قیامت بیم داده ، ابوبکر به او میگوید: مرا از خدا می ترسانی؟ وقتی که پروردگارم را دیدار کنم و او مرا سؤال و جواب کند، به او می گویم: بهترین بنده ات را جانشین خود بر این امت نمودم، و طلحه گفته است: ای خلیفه رسول خدا! آیا عمر بهترین انسان هاست؟ و ابوبکر به شدت خشمگین شده و گفته: آری به خدا سوگند، او بهترین آنهاست و تو بدترین آنها هستی.
و چگونه ابوبکر به عثمان گفته است: ای عثمان! اگر عمر را رها میکردی، با تو دشمنی نمیکردم!؟ در حالی که عبدالرحمن بن عوف نیز حضور داشته و و او از جمله کسانی بوده که ابوبکر در امر تعیین خلیفه با او مشورت نموده است و او عمر را مردی خشن دانسته است. و بعد از اینکه ابوبکر صریحا گفته که طلحه بدترین مردم است و عثمان را بهترین انسان ها و پس از عمر شایستهترین فرد برای خلافت دانسته است، عمر چگونه طلحه و عثمان را در خلافت و مسأله شوری همطراز هم قرار داده است!؟ و آیا کارهایی که اینها کرده اند اشتباه در اشتباه نبوده است؟ و این که بحث را عوض کنند و بگویند ممکن است کسی که شایستگی کمتری دارد بر آنکه شایستگی بیشتری دارد مقدم شود نیز سودی ندارد؛ زیرا سخن ابوبکر صراحت در این دارد که در روز قیامت با این استدلال که برترین فرد را جانشین خود کرده است، از عهده سؤال و جواب بر میآید. - . مراجعه کنید به: شرح نهج البلاغه إبن أبیالحدید 1 : 55[1] -
پس مشخص میشود که این جریان از دو حال خارج نیست: یا مقدم شدن در امر نماز نشاندهنده هیچگونه برتری نیست که در این صورت اساس خلافت آنان متلاشی خواهد شد، و یا اینکه مقدم شدن در امر نماز، یا به صورت صریح و یا به صورت تلویحی که نزدیک به تصریح است و مؤلف الإستیعاب قائل به آن است، نشاندهنده استحقاق خلافت است و ابوبکر نظر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را باطل می دانسته و هیچ حقی برای عبدالرحمن در امر خلافت قائل نبوده است و چنانچه ادعا کردهاند او مخالفت با رسول خدا- صلی الله علیه و آله - در اجتهاد را بیاشکال میدانسته است و در عین حال وقتی عمر بن خطاب به او در مورد عزل مصلحتی اسامه اشاره کرده، - چنانچه إن شاء الله جریانش خواهد آمد - بر او عتاب میکند و ریش او را میکشد و به او میگوید: مادرت به عزایت بنشیند ای فرزند خطاب! اگر پرندگان مرا بربایند برایم محبوبتر از آن است که حکمی را که رسول خدا بدان امر فرموده را رد نمایم. - . مراجعه کنید به: تاریخ طبری 3 : 226 و منتخب کنزالعمال 4 : 185 [1] -
با چشم بصیرت بنگرید تا برایتان روشن شود که اینها در گمراهی خود فقط از یک راه نرفتهاند، بلکه در آن حیرتشان به چپ و راست منحرف شدهاند و زیان آشکاری کردهاند.
اما ابوموسی و إبنعمر؛ دشمنی این دو با امیرالمؤمنین - علیه السلام - امری آشکار است و نیازی به بیان ندارد. ظاهراً روایت این دو از عائشه، روایتی مرسل است و بر فرض که ادعا نمایند که خودشان آن را از عائشه شنیدهاند، سخنشان اعتباری ندارد؛ زیرا آن دو از مخالفین هستند و توثیق آنها خدشهدار شده است.
اما روایت مؤلف استیعاب از حسن بصری؛ این اشکال را دارد که حسن از کسانی است از طریق شیعه و سنی در موردش مذمت رسیده است؛ مانند این سخن امیرالمؤمنین - علیه السلام - درباره او که فرمودند: او سامری این امت است. و مانند این نفرین ایشان در زمانی که او به امیرالمؤمنین علیه السلام طعنه زد که ایشان خون مسلمانان را ریخته است: همیشه بد ببینی! و چیزهایی از این قبیل که در بابهای اصحاب امیرالمؤمنین - علیه السلام - خواهد آمد. ابن ابی الحدید نیز او را از کسانی شمرده است که از راه علی - علیه السلام - منحرف شدند. - . مراجعه کنید به: شرح نهج البلاغه إبن أبی الحدید 1 : 368 [2] - و طبق نقل بعضی از اصحاب، ابوالمعالی جوینی از شافعی نقل کرده که او پس از آوردن نام حسن گفته است: در وثاقت او حرف است. اگر از اینکه او از مخالفین است و شخصیتش خدشهدار است بگذریم و بپذیریم که سند روایتی که از او نقل میشود حسن است، باید بگوییم: اگر امیرالمؤمنین - علیه السلام - چنین سخنی گفتهاند، پس چرا ایشان به مدت شش ماه یا کمتر، با ابوبکر بیعت نکردند و در نهایت ایشان را با بدترین وضع کشیدند و به طور جدی تهدید به قتل تهدید کردند!؟ و چگونه ایشان در هر مکان و مناسبتی که فرصت مییافتند دادخواهی مینمودند و - چنانچه در باب شکوه خواهد آمد - شکوه سر می دادند!؟ و اینکه بگوییم حسن [بصری] دروغ بسته است، خیلی بهتر از آن است که سخنان علی - علیه السلام - را منسوب به تناقض کنیم. هدف او [حسن بصری] از بستن این دروغ بر زبان علی - علیه السلام - ساکت نمودن شیعیان و اتمام حجت بر آنان است، و اگر نه، اینکه علی علیه السلام منکر این شدند که رسول خدا صلی الله علیه و آله امر به نماز نمودهاند و ابوبکر را برای این کار تعیین کردهاند، از مشهورات است.
ابن ابی الحدید از استادش ابویعقوب یوسف بن اسماعیل لمعانی روایت کرده، علی - علیه السلام - به عائشه نسبت میدادند که او به بلال فرمان داده تا به ابوبکر بگوید که بر مردم نماز گزارد، در حالی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فقط فرموده بودند: یک نفر باید بر آنان نماز گزارد، ولی کسی را معین نکرده بودند. ولی عائشه [به بلال] گفته است: به ابوبکر بگو که بر مردم نماز گزارد. علی - علیه السلام - در خلوت با اصحاب خود این مطلب را زیاد یادآور می شدند و می فرمودند که رسول خدا- صلی الله علیه و آله - به جهت انکار این سخن و از روی خشم به آنان فرمودند که شما زنان مانند زنان اطراف یوسف هستید؛ چرا که عائشه و حفصه در رقابت بودند که پدر خودشان برای نماز معین شود و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - با رفتن به مسجد و کنار کشیدن ابوبکر از محراب، این کار عائشه را خنثی کرد. در اینجا نقل کلام إبن أبیالحدید پایان مییابد.
با این توضیحات روشن شد که تمسک به این احادیث، آن هم در ارکان دین کار درستی نیست.
سید بزرگوار - رضی الله عنه - در قسمتی از کتاب شافی که در آن تمسّک قاضی القضاة به ماجرای نماز را آورده، گفته است: روایت نماز خبر واحد است، و جریان اذن در نماز از طریق عائشه وارد شده است، و بعید نیست که اذن نیز از طرف خود او صادر شده باشد نه از طرف حضرت رسول - صلی الله علیه و آله - .
اصحاب ما در مورد این جریان به دو چیز استدلال می کنند: یکی به سخن پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - که همانطور که در روایت آمده است، وقتی ایشان فهمیدند که ابوبکر پیشنماز شده است و صدای قرائت او را در محراب شنیدند فرمودند: شما مانند زنان اطراف یوسف هستید. و دیگری جریان رفتن با مشقت ایشان به مسجد که از ضعف بر امیرالمؤمنین - علیه السلام - و فضل بن عباس تکیه کرده بودند و اینکه ایشان ابوبکر را از آن جایگاه عقب کشیدند و خودشان نماز را اقامه نمودند. و این دلیل واضح و آشکاری است که اذن از جانب ایشان - صلی الله علیه و آله - صادر نشده بود.
یکی از مخالفان گفته است: سبب این که پیامبر فرمودهاند «شما مانند زنان اطراف یوسف هستید» آن بود که ایشان زمانی که اذان نماز گفته شد و فرمودند که به ابوبکر بگویید باید بر مردم نماز بخواند، عائشه به ایشان گفت: ابوبکر مردی دلنازک است و قلب وی تاب آن را ندارد که در جای شما نماز بخواند، به عمر امر کنید تا بر مردم نماز گزارد، و در آن وقت حضرت فرمودند: «شما مانند زنان اطراف یوسف هستید». این سخن ایشان چیز بدی نیست؛ زیرا تردیدی نیست افرادی مثل پیامبر همواره در خدمت اهداف خود هستند، و میدانیم که زنان اطراف یوسف مخالفتب با یوسف نکردند و در اوامری که یوسف به آنان کرده بود تعلل ننمودند، جز اینکه آنها همگی شیفته زیبایی او شده بودند و هر کدامشان همان چیزی را می خواستند که دیگری می خواست. بنابراین حال آنان چون عائشه بود در اینکه عائشه نیز میخواست پدرش را برای نماز مقدم بدارد تا افتخار و شرافت جایگزینی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به پدرش برسد و فخر و خوشنامی کسب جایگاه رسول خدا نصیب او و پدرش شود.
و سخن آن دسته از مخالفین که خود را به تکلف انداختهاند تا ادعا کنند که هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از خانه بیرون آمدند و به مسجد رفتند، ابوبکر را از جای نمازشان کنار نزدند و او را در همان جا باقی گذاشتند نیز اعتباری ندارد؛ زیرا گوینده این سخن دچار اشتباهی بس بزرگ شده است، چون محال است پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که در همه امور دین امام و متبَّع است، در یکی از حالات تابع و مأموم شود. چگونه ممکن است که شخصی غیر از پیامبر در نماز در جلوی ایشان بایستد!؟ احادیث دلالت دارند که کسی که فضیلت بیشتری دارد - به همان ترتیب و تنزیلی که معروف است - باید در نماز جماعت مقدم شود. - . الشافی : 388 و تلخیص الشافی 3 : 30 -
می گویم: این مطلب از مذهب اصحاب ما معلوم است و نیازی به بیان ندارد و احادیث صحیحی دال بر آن نیز از مخالفان نقل شده است: مسلم در صحیحش از ابن مسعود نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: که کسی که بهتر کتاب خدا را قرائت می کند، امام جماعت شود و اگر در قرائت یکسان بودند، کسی که سنت را بهتر می داند و اگر در سنت هم یکی باشند، کسی که در هجرت پیشقدم بوده است و اگر در هجرت نیز یکسان بودند، کسی که سنّش بیشتر است امام جماعت شود. و هیچ کس نباید شخص دیگر را در زمان [یا به دلیل] سلطنتش امام جماعت قرار دهد و نیز هیچ کس نباید در خانه کسی بدون اجازهاش در محل نشیمن او بنشیند.
در روایتی دیگر از او آمده است: هیچ کس نباید شخصی از میان خانوادهاش را امام جماعت قرار دهد. - . صحیح مسلم 2 : 33 -
مؤلف جامع الأصول حدیثی که بر همین معنی دلالت دارد ولی الفاظش متفاوت است را از مسلم و ترمذی و نسائی و ابوداود نقل کرده و گفته است: شعبه نقل کرده، به اسماعیل گفتم: \\"تکرمته\\" به چه معناست؟ او گفت: یعنی بستر او. - . جامع الأصول 6 : 373 -
مسلم همچنین در صحیح خود از ابو سعید روایت کرده که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: اگر سه نفر باشند، کسی امام جماعت شود که استحقاق بیشتری برای امامت دارد و قرائتش بهتر است. - . صحیح مسلم 2 : 133 -
ابو داود در صحیح خود از ابن عباس روایت کرده، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: کسی باید اذان بگوید که در میان شما برگزیده باشد، و کسی باید بر شما امام جماعت شود که قرائتش بهتر از دیگران باشد. - . سنن ابی داود، کتاب الصلاة : 60 و جامع الدصول 6 : 377 -
و مؤلف مشکوة نیز این روایت ها را به همین صورتی که ما ذکر کردیم آورده است. - . مشکاة المصابیح : 100 -
همه اهل تسنن در امام جماعت قائل به ترتیب [در صفات] هستند و فقط در این اختلاف دارند که آیا فقه مقدم است یا قرائت؛ پیروان ابوحنیفه قائلند که بنا بر ظاهر روایت، قرائت مقدم است و شافعی و مالک قائلند که فقه بر قرائت مقدم است. بنا بر این که تقدم نشانگر برتری و فضیلت باشد، در بطلان تقدم هر کسی بر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هیچ نزاعی نیست. اما اگر تقدم دلالتی بر افضلیت نداشته باشد و مقدم نمودن کسی که فضیلت کمتری دارد، جایز باشد و این کار فقط ترک اولی باشد، دیگر استدلال به اینکه ابوبکر و امثال او مقدم بودند، استدلال درستی نخواهد بود؛ زیرا در این صورت ممکن است ابوبکر در مقایسه با هر یک از اقتداکنندگان به وی فضیلت کمتری داشته باشد و این امر واضحی است.
حال که شما به احادیث آنان اطلاع یافتید، هیچ شکی در باطل بودن این سخن که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پشت ابوبکر نماز خواندهاند، نخواهید داشت؛ زیرا برخی از روایات عائشه تصریح دارد که حضرت در جلوی ابوبکر نشستند و برخی دیگر از آنها تصریح دارند که اگر چه حضرت در کنار ابوبکر نشستند، ولی این ابوبکر بود که به حضرت اقتدا کرد. و برخی از روایات انس، همانگونه که گفته شد دال بر آن است که حضرت در زمان بیماریاشان هیچگاه برای نماز از منزل خارج نشدند که این با اقتدای ایشان به ابوبکر منافات دارد. و این روایات تعدادشان بیشتر است، بنابراین روایاتی که دلالت میکنند که رسول خدا پشت ابوبکر نماز خواندند یارای معارضه با این روایات را ندارند. و حتی چنانچه بپذیریم که میتوانند با این روایات معارضه کنند، بعد از تعارض، هر دو از اعتبار ساقط میشوند و در این صورت آنچه که اصحاب ما روایت کرده اند، بدون معارض باقی می ماند. راویان مورد اعتماد آنان و از جمله مؤلفان سیرهها مثل مؤلف کتاب الکامل و دیگران تصریح کردهاند که ابوبکر به رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - اقتدا میکرد و به عنوان شاهدی بر بطلان همین کافیست که قاضی القضاة که خود به هر رطب و یابسی متوسل می شود، به بطلان این احادیث اذعان نموده است؛ و اگر چنین سخنی در نظر او شنیع و آشکارا باطل نبود، حتما بدان تمسک می جست.
معلوم میشود که آنچه متأخرین متعصب اهل سنت، مانند مؤلف المواقف و شارح آن و شارح جدید کتاب التجرید گفتهاند که پیامبر - صلی الله علیه و آله - پشت ابوبکر نماز گزاردند و روایات صحیح در این مطلب یکدیگر را تأیید میکنند، همگی ناشی از جهل و تعصب بیش از اندازه است. سید - . منظور از سید شریف جرجانی شارح کتاب مواقف است. - نیز در هنگام بیان تأیید متقابل روایات صحیحه، دو روایت مجهول که مستند بر هیچ اصل یا کتابی نیست، حواله کرده و گفته است: از ابن عباس روایت شده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - پشت سر هیچ یک از امت خود جز ابوبکر نماز نخواندند و در یکی از سفرهایشان یک رکعت پشت عبدالرحمن بن عوف نیز نماز خواندند.
و گفته: رافع بن عمرو بن عبید از پدرش روایت کرده: زمانی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به دلیل شدت بیماری نتوانستند به مسجد بروند، به ابوبکر امر فرمودند تا در جای ایشان بایستد، او بر مردم نماز می خواند و گاهی اوقات پس از آنکه ابوبکر نماز را شروع کرده بود، پیامبر میآمدند و پشت او نماز میخواندند، و ایشان پشت هیچ کس دیگری غیر او نماز نخواندند و تنها در یکی از سفرهایشان یک رکعت پشت عبدالرحمن بن عوف نماز خواندند.
سپس روایت انس را که - همانطور که گذشت - در آن آمده است پیامبر - صلی الله علیه و آله - پرده را بالا زدند و به نماز آنها نگاه کردند و لبخند زدند، را آورده و گفته است: اما روایتی که بخاری از عروه از پدرش از عائشه نقل کرده، و روایت را - تا آنجا که عائشه گفته است: \\" ابوبکر به رسول خدا صلی الله علیه و آله اقتدا میکرد و مردم نیز به ابوبکر اقتدا می کردند\\" - نقل کرده و بعد آن را تفسیر نموده و گفته است: یعنی مردم با صدای تکبیر ابوبکر نماز میخواندند، و بین این روایت و دو روایت پیشین این گونه جمع شده که این روایت در وقت دیگری اتفاق افتاده است. - . مراجعه کنید به شرح المواقف : 609 -
کاش میدانستم که اگر آن دو روایت صحیح هستند، پس چرا آن دو را مانند روایت عروه از عائشه، به کتاب یا مصدر شناخته شده ای نسبت نداده است!؟ و اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله در هنگام بیماریاشان پشت ابوبکر نماز خواندهاند، پس چرا عائشه با وجود آن حرصی که در اثبات فضل پدرش داشته، گاهی روایت میکند که مردم به ابوبکر اقتدا کردند و ابوبکر به پیامبر - صلی الله علیه و آله - اقتدا کرد، و گاهی روایت میکند که پیامبر در جلوی ابوبکر نشستند!؟ و چرا عمر در روز سقیفه نگفته است که کدام یک از شما دلش میآید که خود را بر کسی که رسول خدا- صلی الله علیه و آله - او را بر خود مقدم داشته و پشت او نماز گزارده، مقدم دارد!؟
از سید شریف تعجب است که روایت ترمذی از عائشه و نیز روایت ترمذی و نسائی از انس را واگذارده و به این دو روایت از عائشه تکیه نموده است که نتوانسته آنها را به اصلی اسناد دهد.
اما آنچه را که او در رابطه با وجه جمع بین روایات گفته، بطلان آن آشکار است؛ زیرا اگر منظورش از \\"وقت دیگر\\" زمانی غیر از ایام بیماری منتهی به وفات حضرت صلی الله علیه و آله بوده باشد، بسیاری از روایت های پیشین و نظر همه سیرهنویسان بر خلاف آن شهادت می دهند، و اگر منظورش این باشد که هر دو اتفاق در ایام بیماری منتهی به وفات ایشان و در دو زمان متفاوت رخ دادهاند، سیاق روایت عبیدالله بن عبدالله از عائشه - که عداوتش مورد اتفاق همگان است - که بخاری و مسلم آن را روایت کردهاند و نیز سیاق سخنان سیرهنویسان، فساد آن را فریاد میزنند، و اگر منظورش این باشد که روایت رافع بن عمرو بن عبید از پدرش، مربوط به زمانی غیر از بیماری منتهی به وفات ایشان - صلی الله علیه و آله - میباشد، که بطلان این امر واضح است؛ زیرا هیچ یک از سیرهنویسان و راویان ذکر نکردهاند که پیامبر -صلی الله علیه و آله - در غیر از بیماری منتهی به وفاتشان به ابوبکر امر کرده باشند که بر مردم نماز گزارد، و هیچ کسی از عبارت: «هنگامی که پیامبر از شدت بیماری نتوانستند به مسجد برود» و از جریان نماز در زمان بیماری ایشان و امر کردن حضرت به ابوبکر برای خواندن نماز، منظوری جز بیماری منتهی به وفات ایشان را نمیفهمد، مضاف بر این، روایت ترمذی و نسائی صراحت دارند که جریان نماز مربوط به همان ایام بوده است.
گذشته از این، تمسک به نماز خواندن پیامبر - صلی الله علیه و آله - پشت ابوبکر برای اثبات فضیلت ابوبکر، یک حماقت عجیب است؛ زیرا این از قبیل استدلال به مقدمه و پذیرفتن نقیض آن است؛ اگر پیشنماز بودن نشانه فضیلت امام جماعت باشد، پس ابوبکر بافضیلتتر از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بوده است و اگر نباشد، اساس این امر از ریشه کنده میشود. ما شما را به این امر توجه داده ایم، از آن غافل نباشید.
با صرف نظر از این سخنان، سید - رضی الله عنه - گفته است: از چیزهایی که بطلان این ادعا را نشان میدهد، آن است که اگر رسول خدا - صلی الله علیه و آله – زمانی که به مسجد رفتهاند ابوبکر را از جای خودشان کنار نزده باشند، دیگر این روایاتی که وارد شده در این امر اختلاف معنا نداشتند که آیا زمانی که رسول خدا به نماز ایستادند، قرائتشان را از جایی که ابوبکر شروع کرده بود شروع نمودند و یا جایی که که او تمام کرده بود. علاوه بر این، اگر ما از همه آنچه گفته ایم بگذریم و نیز قبول کنیم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به نماز امر نمودهاند، وجهی نمیبینیم که حدیث نماز، در نص [پیامبر بر خلافت علی - علیه السلام -] شبههای بوجود آورد. البته با قبول این امر که پیامبر نیز به به نماز امر فرمود، زیرا نماز ولایتی خاص و حالتی مخصوص است که به امامت مرتبط نمی باشد؛ زیرا امامت شامل ولایت های بسیاری می شود که نماز تنها یکی از آنهاست. در ضمن امامت در همه زمانها ادامه دارد، بنابراین با وجود چیزهایی که در مقایسه بین این دو گفتیم، چه نسبتی بین این دو وجود دارد؟
علاوه بر این، اگر جریان نماز نشاندهنده نص [بر خلافت] باشد، ناگزیر باید یا از جهت این که او پیشنماز شده، چنین دلالتی داشته باشد، و یا از این جهت که پیشنماز شدن به او اختصاص یافته است، و حال آنکه این مقدمنمودن او در حالت بیماری حضرت بوده است؛ اگر جریان نماز از راه اول نشاندهنده نص باشد، بایستی همه کسانی که حضرت رسول در طول حیاتشان آنها را پیشنماز کردهاند، امام مسلمانان باشند، و میدانیم که پیامبر صلی الله علیه و آله افرادی را متولی نماز جماعت کرده بود و هیچکدامشان چنین مقامی [امامت] را نداشتهاند. و اگر از راه دوم نشاندهنده نص باشد، باید بگوییم که بیماری حضرت تأثیری در واجب ساختن امامت نداشته است و اگر پیشنماز نمودن در زمان بیماری دلیل بر امامت باشد، پس پیشنماز نمودن در زمان سلامتی نیز باید اینچنین باشد، و اگر بیماری حضرت در این جریان تأثیر داشته است، باید گفت اینکه حضرت در زمان بیماریاشان اسامة بن زید را امیر سپاه نمودند و تأکید کردند که اوامر او - که علاوه بر نماز شامل چیزهای دیگری هم میشد - انجام شود، باید موجب امامت او شود؛ زیرا هیچ اختلافی نیست که پیامبر - صلی الله علیه و آله - تا زمانی که به دیدار حق شتافتند، پیوسته می فرمودند: «به سپاه اسامه بپیوندید» و مدام این را تکرار می نمودند.
اگر گفته شود دلالت نماز بر امامت [و خلافت] از آن دو جهتی که شما آن را باطل نمودید نیست، بلکه از آن جهت است که پیامبر صلی الله علیه و آله در نماز به ابوبکر اقتدا نمود و پشت وی نماز گزاردند؛ می گوییم: چیزهایی که این گمان را باطل می کند، قبلا گفته شد. پس چگونه چیزی که فی نفسه محال است دلیل قرار داده میشود!؟ علاوه بر این از نظر مخالفان ما، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پشت عبدالرحمن بن عوف نماز خواندهاند، ولی این امر سبب امامت او نشده است، چه اینکه نزد آنها روایت نماز عبدالرحمن بن عوف، ثبوت و ظهور بیشتری نسبت به روایات نماز خواندن حضرت پشت ابوبکر دارد؛ چرا که بیشتر آنان اعتراف کردهاند که رسول خدا هنگامی که به مسجد رفتند، او را از نماز کنار زدند. و توضیح دادیم که بیماری حضرت تأثیری نداشته است؛ پس آنها نمی توانند به خاطر بیماری، بین نماز پیامبر پشت عبدالرحمن و نماز ایشان پشت ابوبکر تفاوتی قائل شوند. - . الشافی : 389 و تلخیص الشافی 3 : 31 - در اینجا نقل کلام سید مرتضی تمام میشود.
می گویم: قبلاً ملاحظه کردید که روایت های آنها، مطلبی که سید رضی الله تعالی عنه در مورد به کنار کشاندن ابوبکر از نماز گفته است را آوردهاند؛ زیرا در برخی از روایات عائشه آمده است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به حالت نشسته در جلوی ابوبکر نماز می خواندند، و از روایت های دیگر آنها، که مسلم و بخاری نقل نموده اند بر می آید که ابوبکر تکبیرهای نماز را به گوش مردم میرساند. و نیز ملاحظه کردید که شارح المواقف به این مطلب اعتراف کرده است. و تأویل آن چیزی است که در روایات دیگر آمده است که مراد از اینکه مردم به نماز ابوبکر نماز میخواندند این است که با تکبیر وی نماز میخواندند. و آنها جز این جمع چارهای ندارند، در غیر این صورت روایات صحیح آنها، با هم متناقض خواهند بود. و برخی از فقیهان آنها نیز بنا بر اینکه امامت شخصی که خود مأموم دیگری است جایز نیست، همین تأویل را آورده اند. و شاید هیچ کس به صحت نماز با این صورت قائل نباشد و ظاهر مقام نیز همینطور است؛ زیرا چرا باید ابوبکر به رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - اقتدا کند و مردم با وجود حضور رسول خدا- صلی الله علیه و آله و سلم - به ابوبکر اقتدا نمایند!؟ و دلیلی نداریم که عدول در نیت اقتدا از یک امام به امامی دیگر صحیح نباشد، مخصوصاً که آن امام دوم رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بوده است، و نیز دلیلی نداریم که عدول از امامت به مأمومیت درست باشد، که اقتدای ابوبکر به نماز رسول خدا- صلی الله علیه و آله - تصحیح شود اقتدای مردم به رسول خدا درست نباشد.
به علاوه اینکه عائشه میدانسته که مردم به ابوبکر اقتدا کردهاند، عجیب به نظر میرسد؛ زیرا بعید است که عائشه از تکتک مردم سؤال کرده باشد و آنان پاسخ داده باشند که ما به ابوبکر اقتدا نمودیم. و صرف اینکه افعال نماز مردم از نماز ابوبکز تأخیر داشته باشد، دلیل بر اقتدا نمودن آنها نیست؛ زیرا در این صورت باید گفت که همه آنهایی که پشت سر امامی قرار میگیرند، به کسی که بلند تکبیر می گوید اقتدا نموده اند، به اضافه اینکه بیشتر مردم رسول خدا نمیدیدهاند؛ زیرا ایشان نشسته نماز میخواندهاند، و از این رو مردم منتظر شنیدن صدای تکبیر و چیزی مثل آن بودهاند، و واضح است که معنای عزل کردن از نماز چیزی جز این نیست. پس بر فرض موافقت با آنان در اینکه حضرت به ابوبکر امر کردند که نماز بخواند، میگوییم: حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم ابتدا به ابوبکر امر نمودند تا بر مردم نماز گزارد و بعد که کمی احساس بهبودی کردند، به مسجد آمدند و وی را از نماز عزل کردند. پس چنین می نماید که داستان نماز نیز همانند داستان برائت است. و سپاس محصوص خدای یکتاست.
اما این سخن سید رضوان الله علیه که رسول خدا صلی الله علیه و آله عدهای را متولی امر نماز نمودند؛ یکی از آنها بر اساس آنچه بخاری و ابوداود در صحیح خود آورده اند و جامع الاصول در بخش صفات امام از آن دو روایت کرده است، سالم مولی ابوحذیفه - . جامع الأصول 6 : 378 و مشکاة المصابیح : 100 -
است. مؤلف المشکوة نیز در فصل سوم باب امامت از ابن عمر نقل کرده، زمانی که گروه اول مهاجران وارد مدینه شدند، سالم مولی ابوحذیفه امامت نماز جماعت را بر عهده داشت. در میان آنها عمر و ابوسلمه بن عبدالاسد نیز حضور داشتند.
مؤلف جامع الاصول گفته است: و در روایتی دیگر مشابه این آمده است: \\"و در میان آنها عمر و ابوسلمه و زید و عامر بن ربیعه نیز حضور داشتند.\\" که این حدیث را بخاری و ابو داود در کتابهای خود آوردهاند و چنانچه از لفظ \\"کان\\" بر میآید، ظاهراً این امر استمرار داشته و به امر عام یا خاص رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - بوده است، و اگر نه حضرت او را عزل مینمودند و صحابه پشت او نماز نمی خواندند.
یکی دیگر از آنها، بنابر آنچه ابوداود در صحیحش و مؤلف جامع الأصول در بخش صفات امام و مؤلف مشکوة در فصل دوم باب مذکور از أنس نقل کردهاند إبن أم مکتوم - . همان -
است، انس گفته است: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - إبن أم مکتوم را که مردی نابینا بود، جایگزین خود نمودند. و اینها با این روایت به صحت امامت نابینا استدلال کردهاند.
مؤلف مصباح الانوار نوشته است: رسول خدا صلی الله علیه و آله به إبن عبدالمنذر در جنگ بدر امر فرمودند تا بر مردم نماز گزارد و او تا زمانی که پیامبر [از بدر] به مدینه بازگشتند بر مردم نماز میگزارد. ایشان در سال فتح مکه ابن ام مکتوم نابینا را جایگزین خود نمودند و او در آن مدت در مدینه بر مردم نماز می خواند. حضرت در جنگ حنین، کلثوم بن حصین یکی از افراد قبیله بنی غفار را جایگزین خود نمودند و در سال جنگ خیبر، ابوذر غفاری و در جنگ حدیبیه، ابن عرفطه را جایگزین خود نمودند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در زمانی که در ابطح اقامت داشتند، عتاب بن اسید را در مکه به جای خود گماردند و به او امر نمودند که نماز ظهر و عصر و عشاء را در مکه بگزارد، و نماز نماز صبح و مغرب را خود پیامبر بر مردم می گزاردند. در جنگ ذات السلاسل، سعد ابن عباده و در تعقیب کرز بن جابر فهری، زید بن حارثه و در جنگ سعد العشیرة، اباسلم بن عبد الاسد مخزومی و در جنگ أکیدر، ابن ام مکتوم را و در جنگ بدر الموعد، عبدالله بن رواحه را به این کار گماردند. ولی هیچیک از اینها مدعی خلافت نشدند و طمعی به فرمانروایی و ولایت نداشتند. در اینجا نقل از کتاب مصباح الأنوار تمام میشود.
ابن عبد البر در إستیعاب گفته است که کلثوم بن حصین غفاری دو بار در مدینه جایگزین شد: یک بار در عمرة القضا، و بار دیگر در سال فتح و زمان حرکت حضرت به سمت مکه و حنین و طائف، وی همچنین جریان گماشته شدن عتاب بن اسید بر مکه در سال فتح، در زمانی که حضرت برای جنگ حنین خارج شدند و حج گزاردن عتاب در آن سال، یعنی سال هشتم هجری بر مردم را ذکر کرده و گفته است: عتاب تا زمانیکه پیامبر - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفتند، امیر مکه بود و ابوبکر نیز او را در مکه ابقا کرد، تا اینکه مرگش فرا رسید. ابن عبد البر همچنین جریان جایگزین شدن زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه را نیز گفته است. - . مراجعه کنید به شرح حال این افراد در استیعاب و أسدالغابة، و در مؤلفین سیره نیز در بخشهای رفتن رسول خدا به جنگها همینطور گفتهاند. -
اما این سخن سید - رضوان الله علیه - که آنها بر این باورند که پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - پشت عبدالرحمن نماز خواندهاند، روایات آنها و سخنان علمایشان نشاندهنده همین است: مؤلف جامع الاصول در بخش امامت نماز و در کتاب الطهارة - . جامع الأصول 130 -
روایت های بسیاری از بخاری، مسلم، ابوداود، نسائی و موطّأ نقل کرده که ذکر متن روایات فایده خاصی ندارد. و از مخالفان نیز، چه آنهایی مانند شارح مواقف که ادعا کردهاند که پیامبر - صلی الله علیه و آله - پشت ابوبکر نماز خواندهاند، و چه آنهایی مانند قاضی القضاة که اعتراف کردهاند حضرت - صلی الله علیه و آله - پشت ابوبکر نماز نخواندهاند، بدین امر [نماز خواندن رسول خدا پشت عبدالرحمن] اذعان داشته اند.
ابن عبد البر نیز جریان نماز خواندن حضرت- صلی الله علیه و آله - پشت عبدالرحمن بن عوف را آورده است، ولی سخنی از ضیق وقت، که مؤلف مغنی آن را گفته، نیاورده است. همچنین این مطلب [سخن از ضیق وقت] در روایات آنان که بدانها اشاره نمودیم نیز وجود ندارد و غفلت نکنید که این عذری بسیار ضعیف است؛ زیرا بنا بر فرض ضیق وقت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - میتوانستهاند فرادی نماز بخوانند، و یا کنار عبدالرحمن به نماز بایستند و عبدالرحمن به نماز حضرت- صلی الله علیه و آله - اقتدا کند و مردمنیز به عبدالرحمن اقتدا کنند، چنانچه بسیاری از روایات آنان که در مورد نماز ابوبکر به آنها استناد کردهاند حاوی چنین چیزی است، و یا اینکه همگی به رسول خدا - صلی الله علیه و آله وسلم - اقتدا کنند؛ پس نماز عبدالرحمن - بنابر آنچه اینان پنداشته اند - دلالتی بلیغتر و قویتر بر امر خلافت دارد، حال آنکه کسی قائل به خلافت عبدالرحمن نشده است و خود او نیز چنین ادعایی ننموده است. در نتیجه می گوییم: اگر - چنانچه آنها پنداشتهاند - رسول خدا - صلی الله علیه و آله وسلم - پشت عبدالرحمن نماز خوانده باشند و پشت ابوبکر نماز نخوانده باشند، همین به تنهایی برای رفع این شبهه ضعیف کافیست، و اگر پشت ابوبکر نیز نماز خوانده باشند، دلالتی بر استحقاق او برای امامت نخواهد داشت، همانطور که در باره عبدالرحمن چنین دلالتی نکرد.
اما تفاوت میان تقدم در نماز و امامت، تنها به آنچه سید - رضی الله عنه - گفته منحصر نیست؛ اما بنابر مذهب اصحاب ما که عصمت و نص پیامبر را در امامت لازم میدانند که واضح است، اما طبق ادعای مخالفین، به جهت اینکه همه آنها و بلکه همه مسلمانان اتفاق نظر دارند که امامت تنها در میان قریشیان میباشد؛ مؤلف المغنی گفته است: بزرگان ما به این روایت رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - که امامان همگی از قریش هستند، استدلال کردهاند .
و از ایشان - صلی الله علیه و آله - روایت شده است که، این امر جز در میان این قبیله از قریش سزاوار نیست. و آنها این روایت را اینگونه تقویت کردهاند که در روز سقیفه، طرح این روایت بود که سبب شد که انصار از آنچه در سر داشتند منصرف شوند، زیرا در زمان طرح این روایت بود که انصار از امر خلافت منصرف شدند و از دخالت در آن دست کشیدند. و نیز آن را اینگونه تقویت کردهاند که در آن زمان هیچکسی این روایت را انکار نکرد و ابوبکر از حاضران در این زمینه شهادت خواست و حاضران نیز شهادت دادند بدین ترتیب این روایت از رتبه خبر واحد به استفاضه رسید. و نیز آن را تقویت کردند به این که احادیثی که مانند این روایت است، اگر در میان جمع مردم ذکر شود و همه آن را بدانند و کسی آن را انکار نکند، نشاندهنده صحت آن روایت است.
سپس در فصلی دیگر از ابوعلی نقل کرده که، اگر در میان قریش کسی شایسته امامت یافت نشود، دیگران نیز می توانند عهده دار آن شوند. اما اگر در میان قریش شخصی که شایسته امامت است وجود داشته باشد، جایز نیست به کسی غیر از قریش داده شود. و هیچ اختلافی در میان امت نیست که امام جماعت لازم نیست حتما از قریش باشد، بنابراین اینکه استدلال شود شایستگی کسی برای امامت جماعت نشان میدهد که او شایسته خلافت نیز میباشد، از نظر همگان باطل خواهد بود.
همچنین از نظر همگان یکی از شرایط امام عدالت است، و اهل سنت تجویز کردهاند که هر انسان نیکوکار و بدکاری میتواند پیشنماز شود [بنابراین از نظر خود آنها نیز هر کسی که شایستگی پیشنماز شدن را داشته باشد نمیتواند به امامت برسد]. از جمله روایت هایی که در این زمینه نقل شده، روایت ابوداود در صحیحش است که مؤلف مشکوة آن را از ابوهریره روایت کرده است: پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: جهاد بر شما واجب است؛ چه فرماندهاتان نیکوکار باشد و چه بدکار، حتی اگر گناهاهان کبیره مرتکب شده باشد. نماز نیز پشت هر مسلمانی بر شما واجب است؛ چه نیکوکار باشد و چه بدکار، حتی اگر گناهاهان کبیره مرتکب شده باشد. - . مشکاة المصابیح : 100 -
همچنین از نظر همگان، شرط است که امام حرّ باشد، بر خلاف پیش نماز که پیرامون اشترط حریت در مورد او اصحاب با هم اختلاف دارند و اکثر اهل تسنن اقتدا به برده را، بدون کراهت جایز دانسته اند و در شرح الوجیز این گونه بر آن استدلال شده که عائشه به یکی از بردگانش که به او ابوعمر میگفتند اقتدا می نمود. - . این روایت در کتاب جامع الأصول 6 : 375 به استناد صحاح بخاری، ابو داود و نسائی آورده شده است. -
ابوحنیفه معتقد است که پیشنماز شدن برده کراهت دارد. همچنین از نظر همگان شرط است که امام بالغ باشد، شافعی اقتدا به پسر بچه ممیز را جایز دانسته است؛ و بر آن اینگونه استدلال کردهاند که در زمان رسول خدا - صلی الله علیه و آله -، عمرو ابن سلمه در سن هفت سالگی پیشنماز قوم خود بود. و ابوحنیفه و مالک و احمد اقتدا به پسربچه ممیز را در نمازهای واجب، ممنوع کردهاند و در مورد نماز مستحبی روایت های آنان با هم اختلاف دارند.
همچنین از نظر همگان نوعی از علم که اعم از حقوق مردم و سیاست است، در امام شرط میباشد ولی به اتفاق همگان چنین شرطی در مورد پیشنماز وجود ندارد. پس معلوم میشود که امامت، چندین مرحله بالاتر از پیشنماز شدن است. ولی به هر حال با همان تمسک عمر بن خطاب به پیشنماز شدن ابوبکر بود که در روز سقیفه همه با او بیعت کردند و انصار از ادعای خود منصرف شدند؛ ابن عبدالبر در إستیعاب با سند خود از عبدالله بن مسعود روایت کرده که او گفت: سبب بازگشت انصار در روز سقیفه بنیساعده، سخن عمر بن خطاب بود که گفت: \\"شما را به خداوند سوگند می دهم، آیا می دانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به ابوبکر امر فرمودند که بر مردم نماز گزارد؟ گفتند: آری به خدا. عمر گفت: پس کدام یک از شما خوشش میآید که او را از مقام و جایگاهی که رسول خدا- صلی الله علیه و آله - در آن قرارش داده برکنار نماید؟ گفتند: هیچیک از ما خوشمان نمیآید و ما از خداوند طلب غفران میکنیم. بسیاری از راویان مورد اعتماد آنها و ناقلان آثارشان، چنین مضمونی را روایت نموده اند.
پس ای انسان عاقل! به چشم انصاف بنگر که چگونه شیطان این عده را - مانند قوم موسی که فریب صدای گوساله را خوردند - به لغزش انداخت و با سخن عمر بن خطاب به آتش کشاند و چگونه - همانطور که بنیاسرائیل را از نشانه های پروردگار جهانیان غافل کرد - سخنان صریح رسول امین - صلی الله علیه و آله - در مورد جانشینی امیرالمؤمنین - علیه السلام - را از یاد آنها برد و آنان حق را به پشت انداختند و به بهای اندکی آن را فروختند و چه بد معامله ای نمودند. و آنان که ظلم کرده اند خواهند دانست که چگونه زیر و رو میشوند.
سید ابن طاووس - رضی الله تعالی عنه - نیز در کتاب الطرائف - . الطرائف : 60 - 63 -
فصلی طولانی را در این موضوع آورده است که ما به سبب دوری از تکرار و اطناب آن را ذکر نمیکنیم. و همین مقدار که بیان نمودیم برای صاحبان خرد و اندیشه کافیست .
**[ترجمه]
باب 4 (شرح انعقاد السقیفة و کیفیة السقیفة) (1)
**[ترجمه]باب 4 (شرح انعقاد السقیفة و کیفیة السقیفة)
**[ترجمه]
ج، الإحتجاج عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الشَّیْبَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ الصَّحِیحِ عَنْ رِجَالِهِ
ص: 175
ثِقَةً عَنْ ثِقَةٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ إِلَی الصَّلَاةِ مُتَوَکِّیاً عَلَی الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ غُلَامٍ لَهُ یُقَالُ لَهُ ثَوْبَانُ وَ هِیَ الصَّلَاةُ الَّتِی أَرَادَ التَّخَلُّفَ عَنْهَا لِثِقَلِهِ ثُمَّ حَمَلَ عَلَی نَفْسِهِ صلی الله علیه و آله وَ خَرَجَ فَلَمَّا صَلَّی عَادَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَقَالَ لِغُلَامِهِ اجْلِسْ عَلَی الْبَابِ وَ لَا تَحْجُبْ أَحَداً مِنَ الْأَنْصَارِ وَ تَجَلَّاهُ الْغَشْیُ وَ جَاءَتِ الْأَنْصَارُ
ص: 176
فَأَحْدَقُوا بِالْبَابِ وَ قَالُوا ائْذَنْ لَنَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ هُوَ مَغْشِیٌّ عَلَیْهِ وَ عِنْدَهُ نِسَاؤُهُ فَجَعَلُوا یَبْکُونَ فَسَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْبُکَاءَ فَقَالَ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالُوا الْأَنْصَارُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ هَاهُنَا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی قَالُوا عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ فَدَعَاهُمَا وَ خَرَجَ مُتَوَکِّئاً عَلَیْهِمَا فَاسْتَنَدَ إِلَی جَذَعٍ مِنْ أَسَاطِینِ مَسْجِدِهِ وَ کَانَ الْجَذَعُ جَرِیدُ نَخْلَةٍ فَاجْتَمَعَ النَّاسُ وَ خَطَبَ وَ قَالَ فِی کَلَامِهِ إِنَّهُ لَمْ یَمُتْ نَبِیٌّ قَطُّ إِلَّا خَلَّفَ تَرِکَةً وَ قَدْ خَلَّفْتُ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ أَهْلَ بَیْتِی فَمَنْ ضَیَّعَهُمْ ضَیَّعَهُ اللَّهُ (1) أَلَا وَ إِنَّ الْأَنْصَارَ کَرِشِیَ الَّتِی آوِی إِلَیْهَا وَ إِنِّی أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ الْإِحْسَانِ إِلَیْهِمْ فَاقْبَلُوا مِنْ مُحْسِنِهِمْ وَ تَجَاوَزُوا عَنْ مُسِیئِهِمْ (2)
ص: 177
ثُمَّ دَعَا أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ فَقَالَ سِرْ عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ وَ النَّصْرِ وَ الْعَافِیَةِ حَیْثُ أَمَرْتُکَ بِمَنْ أَمَّرْتُکَ عَلَیْهِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله قَدْ أَمَّرَهُ عَلَی جَمَاعَةٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فِیهِمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ جَمَاعَةٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُغِیرُوا عَلَی مُؤْتَةَ وَادٍ فِی فِلَسْطِینَ فَقَالَ لَهُ أُسَامَةُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تَأْذَنُ لِی فِی الْمُقَامِ أَیَّاماً حَتَّی یَشْفِیَکَ اللَّهُ فَإِنِّی مَتَی خَرَجْتُ وَ أَنْتَ عَلَی هَذِهِ الْحَالَةِ خَرَجْتُ وَ فِی قَلْبِی مِنْکَ قَرْحَةٌ فَقَالَ أَنْفِذْ یَا أُسَامَةُ فَإِنَّ الْقُعُودَ عَنِ الْجِهَادِ لَا یَجِبُ فِی حَالٍ مِنَ الْأَحْوَالِ فَبَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ النَّاسَ طَعَنُوا فِی عَمَلِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلَغَنِی أَنَّکُمْ طَعَنْتُمْ فِی عَمَلِ أُسَامَةَ وَ فِی عَمَلِ أَبِیهِ مِنْ قَبْلُ وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّهُ لَخَلِیقٌ بِالْإِمَارَةِ وَ إِنَّ أَبَاهُ کَانَ خَلِیقاً بِهَا وَ إِنَّهُ مِنْ أَحَبِّ النَّاسِ إِلَیَّ فَأُوصِیکُمْ بِهِ خَیْراً فَلَئِنْ قُلْتُمْ فِی إِمَارَتِهِ فَقَدْ قَالَ قَائِلُکُمْ فِی إِمَارَةِ أَبِیهِ ثُمَّ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی بَیْتِهِ وَ خَرَجَ أُسَامَةُ مِنْ یَوْمِهِ حَتَّی عَسْکَرَ عَلَی رَأْسِ فَرْسَخٍ مِنَ الْمَدِینَةِ (1) وَ نَادَی مُنَادِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ لَا یَتَخَلَّفْ عَنْ أُسَامَةَ أَحَدٌ مِمَّنْ أَمَّرْتُهُ عَلَیْهِ فَلَحِقَ النَّاسُ بِهِ وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ سَارَعَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ فَنَزَلُوا فِی زُقَاقٍ وَاحِدٍ مَعَ جُمْلَةِ أَهْلِ الْعَسْکَرِ قَالَ وَ ثَقُلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ النَّاسُ مِمَّنْ لَمْ یَکُنْ فِی بَعْثِ أُسَامَةَ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِ أَرْسَالًا وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ شَاکٍ (2) فَکَانَ لَا یَدْخُلُ أَحَدٌ مِنَ الْأَنْصَارِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَّا انْصَرَفَ إِلَی سَعْدٍ یَعُودُهُ قَالَ وَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَقْتَ الضُّحَی مِنْ یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ بَعْدَ خُرُوجِ أُسَامَةَ إِلَی مُعَسْکَرِهِ بِیَوْمَیْنِ فَرَجَعَ أَهْلُ الْعَسْکَرِ وَ الْمَدِینَةُ قَدْ رَجَفَتْ بِأَهْلِهَا فَأَقْبَلَ
ص: 178
أَبُو بَکْرٍ عَلَی نَاقَةٍ لَهُ حَتَّی وَقَفَ عَلَی بَابِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ مَا لَکُمْ تَمُوجُونَ إِنْ کَانَ مُحَمَّدٌ قَدْ مَاتَ فَرَبُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَمْ یَمُتْ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً (1) ثُمَّ اجْتَمَعَتِ الْأَنْصَارُ إِلَی سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ جَاءُوا بِهِ إِلَی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ
ص: 179
فَلَمَّا سَمِعَ بِذَلِکَ عُمَرُ أَخْبَرَ بِهِ أَبَا بَکْرٍ وَ مَضَیَا مُسْرِعَیْنِ إِلَی السَّقِیفَةِ وَ مَعَهُمَا أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ فِی السَّقِیفَةِ خَلْقٌ کَثِیرٌ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ بَیْنَهُمْ مَرِیضٌ فَتَنَازَعُوا الْأَمْرَ بَیْنَهُمْ فَآلُ الْأَمْرُ إِلَی أَنْ قَالَ أَبُو بَکْرٍ فِی آخِرِ کَلَامِهِ لِلْأَنْصَارِ إِنَّمَا أَدْعُوکُمْ إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ الْجَرَّاحِ أَوْ إِلَی عُمَرَ وَ کِلَاهُمَا قَدْ رَضِیتُ لِهَذَا الْأَمْرِ وَ کِلَاهُمَا أَرَاهُ لَهُ أَهْلًا فَقَالَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ مَا یَنْبَغِی لَنَا أَنْ نَتَقَدَّمَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ أَنْتَ أَقْدَمُنَا إِسْلَاماً وَ أَنْتَ صَاحِبُ الْغَارِ وَ ثانِیَ اثْنَیْنِ فَأَنْتَ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ وَ أَوْلَانَا بِهِ فَقَالَتِ الْأَنْصَارُ نَحْذَرُ أَنْ یَغْلِبَ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ مَنْ لَیْسَ مِنَّا وَ لَا مِنْکُمْ فَنَجْعَلُ مِنَّا أَمِیراً وَ مِنْکُمْ أَمِیراً وَ نَرْضَی بِهِ عَلَی أَنَّهُ إِنْ هَلَکَ اخْتَرْنَا آخَرَ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ بَعْدَ أَنْ مَدَحَ الْمُهَاجِرِینَ وَ أَنْتُمْ مَعَاشِرَ الْأَنْصَارِ مِمَّنْ لَا یُنْکَرُ فَضْلُهُمْ وَ لَا نِعْمَتُهُمْ الْعَظِیمَةُ فِی الْإِسْلَامِ رَضِیَکُمْ اللَّهُ أَنْصَاراً لِدِینِهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ
ص: 180
جَعَلَ إِلَیْکُمْ مُهَاجَرَتَهُ وَ فِیکُمْ مَحَلَّ أَزْوَاجِهِ فَلَیْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ بَعْدَ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ بِمَنْزِلَتِکُمْ فَهُمُ الْأُمَرَاءُ وَ أَنْتُمُ الْوُزَرَاءُ فَقَامَ الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ أَمْلِکُوا عَلَی أَیْدِیکُمْ وَ إِنَّمَا النَّاسُ فِی فَیْئِکُمْ وَ ظِلَالِکُمْ وَ لَنْ یَجْتَرِئَ مُجْتَرِئٌ عَلَی خِلَافِکُمْ وَ لَنْ یَصْدُرَ النَّاسُ إِلَّا عَنْ رَأْیِکُمْ وَ أَثْنَی عَلَی الْأَنْصَارِ ثُمَّ قَالَ فَإِنْ أَبَی هَؤُلَاءِ تَأْمِیرَکُمْ عَلَیْهِمْ فَلَسْنَا نَرْضَی تَأْمِیرَهُمْ عَلَیْنَا وَ لَا نَقْنَعُ بِدُونِ أَنْ یَکُونَ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْهُمْ أَمِیرٌ فَقَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ هَیْهَاتَ لَا یَجْتَمِعُ سَیْفَانِ فِی غِمْدٍ وَاحِدٍ إِنَّهُ لَا تَرْضَی الْعَرَبُ أَنْ تُؤَمِّرَکُمْ وَ نَبِیُّهَا مِنْ غَیْرِکُمْ وَ لَکِنَّ الْعَرَبَ لَا تَمْتَنِعُ أَنْ تُوَلِّیَ أَمْرَهَا مَنْ کَانَتِ النُّبُوَّةُ فِیهِمْ وَ لَنَا بِذَلِکَ عَلَی مَنْ خَالَفَنَا الْحُجَّةُ الظَّاهِرَةُ وَ السُّلْطَانُ الْبَیِّنُ فَمَا یُنَازِعُنَا فِی سُلْطَانِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ أَوْلِیَاؤُهُ وَ عَشِیرَتُهُ إِلَّا مُدْلٍ بِبَاطِلٍ أَوْ مُتَجَانِفٌ لِإِثْمٍ أَوْ مُتَوَرِّطٌ فِی الْهَلَاکَةِ مُحِبٌّ لِلْفِتْنَةِ فَقَامَ الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ ثَانِیَةً فَقَالَ یَا مَعَاشِرَ الْأَنْصَارِ أَمْسِکُوا عَلَی أَیْدِیکُمْ وَ لَا تَسْمَعُوا مَقَالَةَ هَذَا الْجَاهِلِ وَ أَصْحَابِهِ فَیَذْهَبُوا بِنَصِیبِکُمْ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ إِنْ أَبَوْا أَنْ یَکُونَ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْهُمْ أَمِیرٌ فَأَجْلُوهُمْ عَنْ بِلَادِکُمْ وَ تَوَلَّوْا هَذَا الْأَمْرَ عَلَیْهِمْ فَأَنْتُمْ وَ اللَّهِ أَحَقُّ بِهِ مِنْهُمْ فَقَدْ دَانَ بِأَسْیَافِکُمْ قَبْلَ هَذَا الْوَقْتِ مَنْ لَمْ یَکُنْ یَدِینُ بِغَیْرِهَا وَ أَنَا جُذَیْلُهَا الْمُحَکَّکُ وَ عُذَیْقُهَا الْمُرَجَّبُ وَ اللَّهِ لَئِنْ رَدَّ أَحَدٌ قَوْلِی لَأَحْطِمَنَّ أَنْفَهُ بِالسَّیْفِ قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَلَمَّا کَانَ الْحُبَابُ هُوَ الَّذِی یُجِیبُنِی لَمْ یَکُنْ لِی مَعَهُ کَلَامٌ فَإِنَّهُ جَرَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مُنَازَعَةٌ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَهَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ مُهَاتَرَتِهِ فَحَلَفْتُ أَنْ لَا أُکَلِّمَهُ أَبَداً ثُمَّ قَالَ عُمَرُ لِأَبِی عُبَیْدَةَ یَا أَبَا عُبَیْدَةَ تَکَلَّمْ فَقَامَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ کَثِیرٍ ذَکَرَ فِیهِ فَضَائِلَ الْأَنْصَارِ فَکَانَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ (1) سَیِّدَاً مِنْ سَادَاتِ الْأَنْصَارِ لَمَّا رَأَی اجْتِمَاعَ الْأَنْصَارِ عَلَی سَعْدِ
ص: 181
بْنِ عُبَادَةَ لِتَأْمِیرِهِ حَسَدَهُ وَ سَعَی فِی إِفْسَادِ الْأَمْرِ عَلَیْهِ وَ تَکَلَّمَ فِی ذَلِکَ وَ رَضِیَ بِتَأْمِیرِ قُرَیْشٍ وَ حَثَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ لَا سِیَّمَا الْأَنْصَارِ عَلَی الرِّضَا بِمَا یَفْعَلُهُ الْمُهَاجِرُونَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ هَذَا عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ شَیْخَا قُرَیْشٍ فَبَایِعُوا أَیَّهُمَا شِئْتُمْ فَقَالَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ مَا نَتَوَلَّی هَذَا الْأَمْرَ عَلَیْکَ امْدُدْ یَدَکَ نُبَایِعْکَ فَقَالَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ وَ أَنَا ثَالِثُکُمَا وَ کَانَ سَیِّدَ الْأَوْسِ (1) وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ سَیِّدَ الْخَزْرَجِ فَلَمَّا رَأَتِ الْأَوْسُ صَنِیعَ بَشِیرٍ وَ مَا دَعَتْ إِلَیْهِ الْخَزْرَجُ مِنْ تَأْمِیرِ سَعْدٍ أَکَبُّوا عَلَی أَبِی بَکْرٍ بِالْبَیْعَةِ وَ تَکَاثَرُوا عَلَی ذَلِکَ وَ تَزَاحَمُوا فَجَعَلُوا یَطَئُونَ سَعْداً مِنْ شِدَّةَ الزَّحْمَةِ وَ هُوَ بَیْنَهُمْ عَلَی فِرَاشِهِ مَرِیضٌ فَقَالَ قَتَلْتُمُونِی قَالَ عُمَرُ اقْتُلُوا سَعْداً قَتَلَهُ اللَّهُ فَوَثَبَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ فَأَخَذَ بِلِحْیَةِ عُمَرَ وَ قَالَ وَ اللَّهِ یَا ابْنَ صُهَاکَ الْجَبَانَ الْفَرَّارَ فِی الْحُرُوبِ اللَّیْثَ فِی الْمَلَإِ وَ الْأَمْنِ لَوْ حَرَّکْتَ مِنْهُ شَعْرَةً مَا رَجَعْتَ وَ فِی وَجْهِکَ وَاضِحَةٌ (2) فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ مَهْلًا یَا عُمَرُ فَإِنَّ الرِّفْقَ أَبْلَغُ وَ أَفْضَلُ فَقَالَ سَعْدٌ یَا ابْنَ صُهَاکَ وَ کَانَتْ جَدَّةَ عُمَرَ حَبَشِیَّةً أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ لِی قُوَّةً عَلَی النُّهُوضِ لَسَمِعْتُمَا مِنِّی فِی سِکَکِهَا زَئِیراً یُزْعِجُکَ وَ أَصْحَابَکَ مِنْهَا وَ لَأَلْحَقْتُکُمَا بِقَوْمٍ کُنْتُمْ فِیهِمْ أَذْنَاباً أَذِلَّاءَ تَابِعَیْنِ غَیْرَ مَتْبُوعَیْنِ لَقَدِ اجْتَرَأْتُمَا یَا آلَ الْخَزْرَجِ احْمِلُونِی مِنْ مَکَانِ الْفِتْنَةِ فَحَمَلُوهُ فَأَدْخَلُوهُ مَنْزِلَهُ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ ذَلِکَ بَعَثَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ أَنْ قَدْ بَایَعَ النَّاسُ فَبَایِعْ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی أَرْمِیَکُمْ بِکُلِّ سَهْمٍ فِی کِنَانَتِی وَ أَخْضِبَ مِنْکُمْ سِنَانَ رُمْحِی وَ أَضْرِبَکُمْ بِسَیْفِی مَا أَقَلَّتْ یَدِی فَأُقَاتِلُکُمْ بِمَنْ تَبِعَنِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی وَ عَشِیرَتِی ثُمَّ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوِ اجْتَمَعَ
ص: 182
الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ عَلَیَّ مَا بَایَعْتُکُمَا أَیُّهَا الْغَاصِبَانِ حَتَّی أُعْرَضَ عَلَی رَبِّی وَ أَعْلَمَ مَا حِسَابِی فَلَمَّا جَاءَهُمْ کَلَامُهُ قَالَ عُمَرُ لَا بُدَّ مِنْ بَیْعَتِهِ فَقَالَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ إِنَّهُ قَدْ أَبَی وَ لَجَّ وَ لَیْسَ بِمُبَایِعٍ أَوْ یُقْتَلَ وَ لَیْسَ بِمَقْتُولٍ حَتَّی تُقْتَلَ مَعَهُ الْخَزْرَجُ وَ الْأَوْسُ فَاتْرُکُوهُ وَ لَیْسَ تَرْکُهُ بِضَائِرٍ فَقَبِلُوا قَوْلَهُ وَ تَرَکُوا سَعْداً وَ کَانَ سَعْدٌ لَا یُصَلِّی بِصَلَاتِهِمْ وَ لَا یَقْضِی بِقَضَائِهِمْ (1) وَ لَوْ وَجَدَ أَعْوَاناً لَصَالَ بِهِمْ وَ لَقَاتَلَهُمْ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ فِی وِلَایَةِ أَبِی بَکْرٍ حَتَّی هَلَکَ أَبُو بَکْرٍ ثُمَّ وُلِّیَ عُمَرُ فَکَانَ کَذَلِکَ فَخَشِیَ سَعْدٌ غَائِلَةَ عُمَرَ فَخَرَجَ إِلَی الشَّامِ فَمَاتَ بِحَوْرَانَ فِی وِلَایَةِ عُمَرَ وَ لَمْ یُبَایِعْ أَحَداً وَ کَانَ سَبَبُ مَوْتِهِ أَنْ رُمِیَ بِسَهْمٍ فِی اللَّیْلِ فَقَتَلَهُ وَ زُعِمَ أَنَّ الْجِنَّ رَمَوْهُ وَ قِیلَ أَیْضاً إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ مَسْلَمَةَ الْأَنْصَارِیَّ تَوَلَّی قَتْلَهُ بِجُعْلٍ جُعِلَتْ لَهُ عَلَیْهِ وَ رُوِیَ أَنَّهُ تَوَلَّی ذَلِکَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ (2) قَالَ وَ بَایَعَ جَمَاعَةٌ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ مَنْ حَضَرَ مِنْ غَیْرِهِمْ وَ عَلِیُ
ص: 183
بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مَشْغُولٌ بِجَهَازِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ ذَلِکَ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ یُصَلُّونَ عَلَیْهِ مَنْ بَایَعَ أَبَا بَکْرٍ وَ مَنْ لَمْ یُبَایِعْ جَلَسَ فِی الْمَسْجِدِ فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ بَنُو هَاشِمٍ وَ مَعَهُ الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ وَ اجْتَمَعَتْ بَنُو أُمَیَّةَ إِلَی عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ بَنُو زُهْرَةَ إِلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ فَکَانُوا فِی الْمَسْجِدِ مُجْتَمِعِینَ إِذْ أَقْبَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ فَقَالُوا مَا لَنَا نَرَاکُمْ حَلَقاً شَتَّی قُومُوا فَبَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ فَقَدْ بَایَعَهُ الْأَنْصَارُ وَ النَّاسُ فَقَامَ عُثْمَانُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ مَنْ مَعَهُمَا فَبَایَعُوا وَ انْصَرَفَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ بَنُو هَاشِمٍ إِلَی مَنْزِلِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ مَعَهُمُ الزُّبَیْرُ قَالَ فَذَهَبَ إِلَیْهِمْ عُمَرُ فِی جَمَاعَةٍ مِمَّنْ بَایَعَ فِیهِمْ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ سَلَمَةُ بْنُ سَلَامَةَ (1) فَأَلْفَوْهُمْ مُجْتَمِعِینَ فَقَالُوا لَهُمْ بَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ فَقَدْ بَایَعَهُ النَّاسُ فَوَثَبَ الزُّبَیْرُ إِلَی سَیْفِهِ فَقَالَ عُمَرُ عَلَیْکُمْ بِالْکَلْبِ فَاکْفُونَا شَرَّهُ فَبَادَرَ سَلَمَةُ بْنُ سَلَامَةَ فَانْتَزَعَ السَّیْفَ مِنْ یَدِهِ فَأَخَذَهُ عُمَرُ فَضَرَبَ بِهِ الْأَرْضَ فَکَسَرَهُ (2) وَ أَحْدَقُوا بِمَنْ کَانَ
ص: 184
هُنَاکَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ مَضَوْا بِجَمَاعَتِهِمْ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَلَمَّا حَضَرُوا قَالُوا بَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ فَقَدْ بَایَعَهُ النَّاسُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ أَبَیْتُمْ ذَلِکَ لَنُحَاکِمَنَّکُمْ بِالسَّیْفِ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ بَنُو هَاشِمٍ أَقْبَلَ رَجُلٌ رَجُلٌ فَجَعَلَ یُبَایِعُ حَتَّی لَمْ یَبْقَ مِمَّنْ حَضَرَ إِلَّا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَهُ بَایِعْ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ عَلِیٌّ أَنَا أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْهُ وَ أَنْتُمْ أَوْلَی بِالْبَیْعَةِ لِی أَخَذْتُمْ هَذَا الْأَمْرَ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ احْتَجَجْتُمْ عَلَیْهِمْ بِالْقَرَابَةِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ تَأْخُذُونَهُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ غَصْباً أَ لَسْتُمْ زَعَمْتُمْ لِلْأَنْصَارِ أَنَّکُمْ أَوْلَی بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْهُمْ لِمَکَانِکُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَعْطَوْکُمُ الْمَقَادَةَ وَ سَلَّمُوا لَکُمُ الْإِمَارَةَ وَ أَنَا أَحْتَجُّ عَلَیْکُمْ بِمِثْلِ مَا احْتَجَجْتُمْ عَلَی الْأَنْصَارِ أَنَا أَوْلَی بِرَسُولِ اللَّهِ حَیّاً وَ مَیِّتاً وَ أَنَا وَصِیُّهُ وَ وَزِیرُهُ وَ مُسْتَوْدَعُ سِرِّهِ وَ عِلْمِهِ وَ أَنَا الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ وَ أَحْسَنُکُمْ بَلَاءً فِی جِهَادِ الْمُشْرِکِینَ وَ أَعْرَفُکُمْ بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ أَفْقَهُکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَعْلَمُکُمْ بِعَوَاقِبِ الْأُمُورِ وَ أَذْرَبُکُمْ لِسَاناً وَ أَثْبَتُکُمْ جِنَاناً فَعَلَامَ تُنَازِعُونَّا هَذَا الْأَمْرَ أَنْصِفُونَا إِنْ کُنْتُمْ تَخَافُونَ اللَّهَ مِنْ أَنْفُسِکُمْ وَ اعْرِفُوا لَنَا مِنَ الْأَمْرِ مِثْلَ مَا عَرَفَتْهُ الْأَنْصَارُ لَکُمْ وَ إِلَّا فَبُوءُوا بِالظُّلْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ فَقَالَ عُمَرُ أَ مَا لَکَ بِأَهْلِ بَیْتِکِ أُسْوَةٌ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام سَلُوهُمْ عَنْ ذَلِکَ فَابْتَدَرَ الْقَوْمُ الَّذِینَ بَایَعُوا مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَقَالُوا مَا بَیْعَتُنَا بِحُجَّةٍ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ نَقُولَ إِنَّا نُوَازِیهِ فِی الْهِجْرَةِ وَ حُسْنِ الْجِهَادِ وَ الْمَحَلِّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عُمَرُ إِنَّکَ لَسْتَ مَتْرُوکاً حَتَّی تُبَایِعَ طَوْعاً أَوْ کَرْهاً فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام احْلُبْ حَلْباً لَکَ شَطْرُهُ اشْدُدْ لَهُ الْیَوْمَ لِیَرُدَّ عَلَیْکَ غَداً إِذاً وَ اللَّهِ لَا أَقْبَلَ قَوْلَکَ وَ لَا أَحْفِلَ بِمَقَامِکَ وَ لَا أُبَایِعَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ مَهْلًا یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا نُشَدِّدُ عَلَیْکَ وَ لَا نُکْرِهُکَ فَقَامَ أَبُو عُبَیْدَةَ إِلَی عَلِیٍّ فَقَالَ یَا ابْنَ عَمِّ لَسْنَا نَدْفَعُ قَرَابَتَکَ وَ لَا سَابِقَتَکَ وَ لَا عِلْمَکَ وَ لَا نُصْرَتَکَ وَ لَکِنَّکَ حَدَثُ السِّنِّ وَ کَانَ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَوْمَئِذٍ ثَلَاثٌ وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً وَ أَبُو بَکْرٍ شَیْخٌ مِنْ مَشَایِخِ قَوْمِکَ وَ هُوَ أَحْمَلُ لِثِقَلِ هَذَا الْأَمْرِ وَ قَدْ مَضَی الْأَمْرُ بِمَا فِیهِ فَسَلِّمْ
ص: 185
لَهُ فَإِنْ عَمَّرَکَ اللَّهُ لَسَلَّمُوا هَذَا الْأَمْرَ إِلَیْکَ وَ لَا یَخْتَلِفُ عَلَیْکَ اثْنَانِ بَعْدَ هَذَا إِلَّا وَ أَنْتَ بِهِ خَلِیقٌ وَ لَهُ حَقِیقٌ وَ لَا تَبْعَثِ الْفِتْنَةَ قَبْلَ أَوَانِ الْفِتْنَةِ قَدْ عَرَفْتَ مَا فِی قُلُوبِ الْعَرَبِ وَ غَیْرِهِمْ عَلَیْکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ اللَّهَ اللَّهَ لَا تَنْسَوْا عَهْدَ نَبِیِّکُمْ إِلَیْکُمْ فِی أَمْرِی وَ لَا تُخْرِجُوا سُلْطَانَ مُحَمَّدٍ مِنْ دَارِهِ وَ قَعْرِ بَیْتِهِ إِلَی دُورِکُمْ وَ قَعْرِ بُیُوتِکُمْ وَ تَدْفَعُوا أَهْلَهُ عَنْ حَقِّهِ وَ مَقَامِهِ فِی النَّاسِ یَا مَعَاشِرَ الْجَمْعِ إِنَّ اللَّهَ قَضَی وَ حَکَمَ وَ نَبِیَّهُ أَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ إِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ أَ مَا کَانَ مِنَّا الْقَارِئُ لِکِتَابِ اللَّهِ الْفَقِیهُ فِی دِینِ اللَّهِ الْمُضْطَلِعُ بِأَمْرِ الرَّعِیَّةِ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَفِینَا لَا فِیکُمْ فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَی فَتَزْدَادُوا مِنَ الْحَقِّ بُعْداً وَ تُفْسِدُوا قَدِیمَکُمْ بِشَرٍّ مِنْ حَدِیثِکُمْ فَقَالَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ الْأَنْصَارِیُّ الَّذِی وَطَّأَ الْأَمْرَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ قَالَتْ جَمَاعَةُ الْأَنْصَارِ یَا أَبَا الْحَسَنِ لَوْ کَانَ هَذَا الْکَلَامَ سَمِعَتْهُ الْأَنْصَارُ مِنْکَ قَبْلَ الِانْضِمَامِ لِأَبِی بَکْرٍ مَا اخْتَلَفَ فِیکَ اثْنَانِ (1) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا هَؤُلَاءِ أَ کُنْتُ أَدَعُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُسَجًّی لَا أُوَارِیهِ وَ أَخْرُجُ أُنَازِعُ فِی سُلْطَانِهِ وَ اللَّهِ مَا خِفْتُ أَحَداً یَسْمُو لَهُ وَ یُنَازِعُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فِیهِ وَ یَسْتَحِلُّ مَا اسْتَحْلَلْتُمُوهُ (2) وَ لَا عَلِمْتُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَرَکَ
ص: 186
یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ لِأَحَدٍ حُجَّةً وَ لَا لِقَائِلٍ مَقَالًا فَأَنْشُدُ اللَّهَ رَجُلًا سَمِعَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ یَقُولُ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ أَنْ یَشْهَدَ بِمَا سَمِعَ قَالَ زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ فَشَهِدَ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا بَدْرِیّاً بِذَلِکَ وَ کُنْتُ مِمَّنْ سَمِعَ الْقَوْلَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَتَمْتُ الشَّهَادَةَ یَوْمَئِذٍ فَذَهَبَ بَصَرِی (1) قَالَ وَ کَثُرَ الْکَلَامُ فِی هَذَا الْمَعْنَی وَ ارْتَفَعَ الصَّوْتُ وَ خَشِیَ عُمَرُ أَنْ
ص: 187
یُصْغَی إِلَی قَوْلِ عَلِیٍّ علیه السلام فَفَسَخَ الْمَجْلِسَ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُقَلِّبُ الْقُلُوبَ وَ الْأَبْصَارَ وَ لَا یَزَالُ یَا أَبَا الْحَسَنِ تَرْغَبُ عَنْ قَوْلِ الْجَمَاعَةِ فَانْصَرَفُوا یَوْمَهُمْ ذَلِکَ (1).
**[ترجمه]الاحتجاج: أبیالمفضل محمد بن عبدالله شیبانی با سندی صحیح نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - در زمان بیماری منتهی به وفاتشان از خانه خارج شدند و در حالی که بر فضل بن عباس و غلام خودشان که ثوبان نام داشت، تکیه کرده بودند جهت گذاردن نماز به مسجد رفتند. این همان نمازی بود که قصد داشتند به جهت شدت بیماریاشان در آن شرکت نکنند، اما با هر زحمتی که شده از خانه بیرون آمدند و نماز را برگزار کردند؛ ایشان پس از اقامه نماز به منزلشان بازگشتند و به غلامشان گفتند: جلوی در بایست و مانع ورود هیچیک از انصار مشو. ایشان از هوش رفتند. انصار آمدند و جلوی درب منزل ایشان تجمع کردند و [به غلام] گفتند: از رسول خدا برایمان اجازه ورود بگیر. غلام گفت: ایشان از هوش رفتهاند و زنان ایشان نزد ایشان هستند. انصار شروع به گریستن کردند.
رسول خدا - صلی الله علیه و آله - صدای گریه آنها را شنیدند و فرمودند: اینها که هستند؟ گفتند: انصارند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: از اهل بیت من کسی اینجا هست؟ گفتند: علی و عباس اینجا هستند. ایشان آن دو را فرا خواندند و با تکیه بر آنها بیرون رفتند و به یک درخت خرما که از ستونهای مسجد بود تکیه دادند و مردم جمع شدند و ایشان خطبهای ایراد کردند و در سخنان خود فرمودند: هر پیامبری که از دنیا رفت است، از خود میراثی بر جای گذاشته است. من نیز ثقلین، یعنی کتاب خدا و اهل بیتم را در بین شما بر جای میگذارم؛ هر کس آنها را ضایع کند، خداوند او را ضایع خواهد کرد. همانا انصار مردمانی هستند که من به آنها پناه میآورم، من شما را به تقوای الهی و نیکی با آنان سفارش می کنم، از نیکوکارشان بپیذیرید و از گناهکارشان درگذرید.
سپس اسامه بن زید را فرا خواندند و فرمودند: به برکت خداوند و [به امید] پیروزی و سلامتی به همراه کسانی که تو را امیر آنها نمودم راه بیفت و به همان جایی که به تو امر کردم برو. حضرت اسامه را به فرماندهی گروهی از مهاجرین و انصار، که ابوبکر و عمر و عدهای از مهاجرین اولیه در بین آنها بودند، منصوب کرده بودند و به او امر نموده بودند که روانه موته - جایی در فلسطین - شود. اسامه به ایشان عرض کرد: پدر و مادرم فدایتان شوند ای رسول خدا! اجازه میدهید که چند روزی در کنار شما بمانم تا اینکه خداوند شما را شفا دهد؟ زیرا اگر من شما را با این حالتان ترک کنم، دلم نگران شما خواهد بود. حضرت فرمودند: ای اسامه! حرکت کن؛ چرا که ترک جهاد در هیچ حالی لازم نیست. به رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - خبر رسید که مردم به سِمَت جدید اسامه نیش و کنایه زدهاند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: به من خبر رسیده که شما کار اسامه را به طعن و مسخره گرفتهاید، چنانچه پیش از این با پدرش نیز چنین کرده بودید؛ به خدا سوگند که او لیاقت فرمانروایی را دارد و پدرش نیز لیاقت آن را داشت، او نزد من از محبوبترین مردمان است، شما را به نیکی در حق او سفارش میکنم. اگر در مورد فرمانرواییاش چیزی بگویید، [عجیب نیست، چرا که] آن گوینده شما در مورد فرمانروایی پدرش نیز سخن گفته بود.
رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سپس به خانهاشان رفتند و اسامه در همان روز خارج شد و در فاصله یک فرسخی مدینه اردو زد و یک نفر از طرف
رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در شهر ندا داد که هیچیک از آنهایی که من اسامة را امیر آنان نمودهام، نباید از لشگر اسامه جا بمانند. مردم به او ملحق شدند و اولین کسانی که به سوی اسامه شتافتند، ابوبکر و عمر و ابوعبیدة بن جراح بودند که به همراه بقیه لشگر در مکان باریکی گرد آمدند. بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شدیدتر شد و مردمی که در لشگر اسامه نبودند، گروه گروه پیش ایشان می رفتند. سعد بن عباده نیز مریض بود و هر یک از انصار که نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - میرفت، پس از آنجا به عیادت سعد نیز میرفت.
رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در چاشتگاه روز دوشنبه، دو روز بعد از رفتن اسامه به اردوگاهش رحلت کردند. لشگریان بازگشتند و دیدند همه اهالی مدینه در اضطراب هستند. ابوبکر سوار بر شترش آمد و جلوی در مسجد ایستاد و گفت: ای مردم! چرا به اضطراب افتادهاید، اگر محمد - صلی الله علیه و آله-
رحلت کرده است، پروردگار محمد که رحلت نکرده است؛ «وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ وَمَن یَنقَلِبْ عَلَیَ عَقِبَیْهِ فَلَن یَضُرَّ اللّهَ شَیْئًا» - . آل عمران /144 - {و
محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست؛ آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمی گردید!؟ و هر کس از عقیده خود بازگردد، هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رساند}. سپس انصار دور سعد بن عباده جمع شدند و او را به سقیفه بنیساعده آوردند. هنگامی که عمر این را شنید، به ابوبکر اطلاع داد و هر دوی آنها با شتاب به سوی سقیفه رفتند و ابوعبیدة بن جراح نیز همراه آنان بود. جمع زیادی از انصار در سقیفه حضور یافته بودند و سعد بن عباده - که مریض بود - نیز در بین آنان بود. بین آنها در مورد مسأله خلافت نزاع درگرفت.
کار به جایی رسید که ابوبکر در آخرین سخنانش به انصار گفت: من شما را به طرفداری از ابوعبیدة بن جراح یا عمر دعوت میکنم و به خلافت هر دوی آنها رضایت دارم و هر دوی آنها را شایسته این کار میدانم. سپس عمر و ابوعبیدة گفتند: ای ابوبکر! شایسته نیست که ما بر تو پیشی بگیریم؛ تو زودتر از ما اسلام آوردهای و تو یار غار و دومین آن دو نفر هستی، بنابراین تو به این امر سزاوارتر و برتر از ما هستی. انصار گفتند: ما نمیگذاریم کسی غیر از ما و شما به خلافت برسد، ما از خودمان امیری و از شما نیز امیری برمیگزینیم و همه به او رضایت میدهیم که اگر او بمیرد یکی دیگر از انصار را جایگزین او کنیم .
ابوبکر پس از اینکه مهاجرین را مدح نمود، گفت: و ای گروه انصار، شما کسانی هستید که فضیلت و نعمت بزرگ شما در اسلام قابل انکار نیست، خداوند پسندیده است که شما به عنوان یاران او و رسولش باشید و مهاجرت رسولش را به سوی شما و خانه همسران پیامبر را در میان شما قرار داده است، و پس از مهاجرین اولیه، هیچیک از مردم در منزلت در مرتبه شما نیستند، آنان امیران و شما وزیران هستید.
سپس حباب بن منذر انصاری برخاست و گفت: ای گروه انصار، بر مملکت خود حکومت کنید، همانا مردم تحت فرمان شما هستند، و هیچ کس جرأت مخالفت با شما را ندارد و مردم تنها از نظر شما پیروی می کنند. و انصار را ستود و سپس گفت: اگر اینان امارت شما بر خودشان را نپذیرفتند، ما نیز به اینکه آنها بر ما امیر شوند تن نمیدهیم و به کمتر از این که از ما امیری و از آنان نیز امیری در میان باشد قانع نمیشویم.
عمر بن خطاب برخاست و گفت: هرگز، دو شمشیر در یک غلاف نمیگنجند. عرب، وقتی پیامبرشان از میان شما نیست به خلافت شما راضی نخواهند شد، اما عرب ابایی ندارد از اینکه امورش را کسانی به دست گیرند که نبوت در میان آنان بوده است. و ما در این مورد با هر کسی که با ما مخالفت کند، دلیل واضح و قدرت آشکاری داریم، پس جز کسی که به باطل گراییده و متمایل به گناه است و در هلاکت غوطهور و دوستدار فتنه است، در مورد قدرت محمد - صلی الله علیه و آله - ، با ما که دوستان و خاندان او هستیم نزاع نمیکند.
حباب بن منذر برای بار دوم برخاست و گفت: ای گروه انصار! حق خود را حفظ کنید و به سخنرانی این مرد نادان و یارانش که میخواهند سهم شما از این امر (خلافت) را برای خود ببرند، گوش ندهید. اگر قبول نکردند که یک امیر از ما و یک امیر از آنان بر کار باشد، آنها را از سرزمین خود بیرون برانید و خود متولی این امر بر آنان شوید. به خدا سوگند شما نسبت به این امر از آنان سزاوارترید، شما پیش از این با شمشیرهای خود سرسختان را به این دین درآوردید. منم آن صاحبنظر درستاندیش و آن درخت نخل پربار [و با تجربه]، به خدا سوگند اگر کسی سخن مرا نپذیرد بینی او را با شمشیر خواهم شکست.
عمر بن خطاب گفت: تا زمانی که حباب پاسخ مرا میدهد، من با او حرفی ندارم؛ زیرا در زمان زندگانی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نیز بین من و او مشاجرهای درگرفت و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - من را از مشاجره با او نهی نمودند و قسم خوردم که هرگز با او سخن نگویم. سپس عمر به ابوعبیدة گفت: ای اباعبیده! چیزی بگو! ابوعبیدة برخاست و صحبتهای زیادی کرد و در میان سخنان خود از برتری های انصار نیز سخن گفت. بشیر بن سعد که یکی از بزرگان انصار بود، وقتی دید که انصار همگی بر سعد بن عباده برای امارت اتفاق کردهاند، به او رشک ورزید و سعی کرد تا او را از رسیدن به امارت باز دارد؛ سخنانی گفت و به امارت قریش رضایت داد و همه مردم و مخصوصاً انصار را تشویق کرد که آنچه مهاجران انجام میدهند، راضی شوند.
ابوبکر گفت: عمر و ابو عبیده دو بزرگ قریش هستند؛ با هر کدام از آنها که مایلید بیعت کنید. عمر و ابو عبیده گفتند: تا وقتی که تو باشی ما این امر را به عهده نمی گیریم، دستت را جلو بیاور تا با تو بیعت کنیم. بشیر بن سعد گفت: من سومین شما دو نفر هستم. بشیر بن سعد بزرگ قوم اوس بود و سعد بن عباده بزرگ قوم خزرج، وقتی که اوسیان این عمل بشیر را دیدند و دیدند اینکه خزرجیان خواهان به خلافت رساندن سعد هستند، خود را ملزم به بیعت با ابوبکر دیدند و هجوم آوردند و ازدحام کردند و از شدت ازدحام سعد - که بر بستر بیماریاش در میان آنها حاضر بود - را لگدمال کردند. گفت: مرا کشتید. عمر گفت: سعد را بکشید، خدا او را بکشد. قیس بن سعد برآشفت و ریش عمر را گرفت و گفت: ای فرزند صهاک - مادربزرگ عمر حبشی بود - ترسوی از جنگها فرار کن! به خدا سوگند شیر در بین مردم است و در آرامش، اگر یک تار موی او را بکنی، یک دندان سالم برایت باقی نمیگذارد. ابوبکر گفت: آرام باش ای عمر! مهربانی بهتر است و نیکوتر. سعد گفت: ای فرزند صهاک! به خدا سوگند اگر توانایی برخاستن داشتم، چنان بر تنگنای گوش شما دو نفر میغریدم که در اثر آن تو و یارانت از این شهر بیرون بروید و شما دو نفر را به قومی ملحق میکردم که در میان آنها خوار و ذلیل بودید و فقط دنبالهرو بودید و کسی از شما پیروی نمیکرد. حالا دیگر جسور شدهاید! ای خزرجیان! مرا از این فتنهکده بیرون ببرید. او را بردند و وارد خانهاش کردند.
مدتی بعد ابوبکر در پی او فرستاد که مردم بیعت کردهاند، تو هم بیعت کن. سعد گفت: نه، به خدا سوگند مگر اینکه همه تیرهایم را به سمت شما پرتاب کنم و پیکان نیزههایم را از خون شما رنگین کنم و تا جایی که دستم توان دارد بر شما شمشیر بزنم و به همراه پیروان و خانواده و قبیلهام با شما جنگ کنم. ای غاصبان! به خدا سوگند اگر همه جن و انس نیز علیه من متحد شوند؛ با شما بیعت نخواهم کرد تا زمانی که در پیشگاه پروردگارم حاضر شوم و از حساب [اعمال] خود آگاه شوم. هنگامی که سخنان سعد به گوش آنها رسید، عمر گفت: باید از او بیعت بگیریم. بشیر بن سعد گفت: او این کار را نمیکند و لج کرده است، او بیعت نمیکند تا کشته شود، و وقتی کشته میشود که اوسیان و خزرجیان در رکابش کشته شده باشند؛ او را به حال خودش رها کنید، رها کردن او زیانی ندارد، سخن او را پذیرفتند و سعد را به حال خودش رها کردند. سعد به نماز آنان اقتدا نمیکرد و به دستورات آنها ترتیب اثر نمیداد و اگر یارانی داشت حتما بر آنان میشورید و با آنان به جنگ می پرداخت. سعد تا پایان خلافت ابوبکر و هلاکت او به این رویه خود ادامه داد. اما وقتی عمر کار را به دست گرفت، از خشم عمر ترسید و به شام رفت و در زمان خلافت او در حوران درگذشت و با هیچکس بیعت نکرد. علت مرگ او تیری بود که شبانه به طرف او پرتاب شد و او را کشت. گفته شده که جنیان او را با تیر زدهاند، و نیز گفته شده که محمد بن مسلمه انصاری در ازای پولی که برای کشته شدن او به وی داده بودند سعد را کشت، و روایت شده که مغیره بن شعبه این کار را انجام داد.
گروهی از انصار و عده دیگری که حضور داشتند، بیعت کردند. این در حالی بود که علی بن ابیطالب - علیه السلام - مشغول کفن و دفن رسول - خدا صلی الله علیه و آله – بودند. وقتی ایشان از این کار فارغ شدند و بر بدن پیامبر - صلی الله علیه و آله - نماز خواندند و مردم نیز - چه آنهایی که با ابوبکر بیعت کرده بودند و چه آنهایی که بیعت نکرده بودند - آمدند و بر بدن حضرت نماز خواندند، حضرت [امیرالمؤمنین - علیه السلام -] به همراه زبیر بن عوام آمدند و در مسجد نشستند و بنیهاشم گرد ایشان جمع شدند، و بنیامیه نیز گرد عثمان بن عفان و بنیزهره دور عبد الرحمن بن عوف را گرفتند. همگی در مسجد بودند که ابوبکر و عمر و ابوعبیدة بن جراح آمدند و گفتند: چه شده که هر یک از شما یک دسته شدهاید، برخیزید و با ابوبکر بیعت کنید که انصار و سایر مردم با او بیعت کردهاند. عثمان و عبدالرحمنن بن عوف و همراهان آنها برخاستند و بیعت کردند، ولی علی - علیه السلام - و بنیهاشم به همراه زبیر به منزل علی - علیه السلام - رفتند.
سپس عمر همراه عدهای از کسانی که با ابوبکر بیعت کرده بودند، که در میان آنها أُسید بن حضیر و سلمه بن سلامة نیز بودند، نزد بنیهاشم رفتند و همگی با هم داخل شدند و به آنها گفتند: با ابوبکر بیعت کنید که مردم با او بیعت کردهاند. زبیر دست به شمشیر خود برد؛ عمر گفت: این سگ را بگیرید و ما را از شر او رها کنید. سلمه بن سلامة به سرعت جلو رفت و شمشیر را از دستش گرفت، عمر شمشیر را گرفت و آن را به زمین زد و شکست. اهالی بنیهاشم که در آنجا بودند را محاصره کردند و همگی آنان را نزد ابوبکر بردند. وقتی پیش ابوبکر رسیدند، به آنها گفتند با ابوبکر بیعت کنید که مردم با او بیعت کردهاند. به خدا سوگند اگر بیعت نکنید، با شمشیر بر شما حکم میکنیم.
وقتی بنیهاشم آن وضع را دیدند، یکی یکی جلو آمدند و شروع به بیعت کردن کردند. تا اینکه فقط علی بن أبیطالب - علیه السلام - باقی ماند؛ عمر به او گفت: با ابوبکر بیعت کن. علی - علیه السلام - گفت: من نسبت به این امر از او سزاوارترم و شما نیز باید با من بیعت کنید. خلافت را از انصار گرفتهاید و نزدیکی به رسول خدا را بهانه خود در برابر آنها قرار دادهاید و آن را به زور از ما اهل بیت میگیرید، مگر شما خودتان به انصار نگفتید که شما به جهت قرابتتان به رسول خدا صلی الله علیه و آله سزاوارتر از آنها بر خلافت هستید و آنها نیز رهبری را به شما بخشیدند و امارت را به شما تسلیم کردند!؟ من نیز همان دلیلی که شما برای انصار آوردید را برای شما میآورم، من به زنده و مرده رسول خدا - صلی الله علیه و آله – نزدیکترم و من وصی و وزیر و محل اسرار علم او هستم، و من بزرگترین دوست و نخستین کسی هستم که به ایشان ایمان آوردم و تصدیقشان کردم، و من بهترین شما در زمان آزمایش در میدان جهاد با مشرکین، آگاهترین شما نسبت به کتاب خدا و سنت و فقیهترین شما نسبت به امور دین و داناترین شما نسبت به عاقبت امور هستم، زبانم از همه شما برندهتر و دلم از شما استوارتر است؛ پس چرا بر سر این امر با ما جنگ دارید، اگر از خداوند بر خویشتن میترسید با ما به انصاف برخورد کنید و همان طور که انصار خلافت را برای شما دانستند، شما نیز آن را برای ما بدانید، وگرنه آگاهانه ظلم خود را آغاز کنید.
عمر گفت: مگر تو سرمشق اهل بیتت نیستی؟ علی - علیه السلام - فرمودند: از خودشان بپرس. عدهای از بنیهاشم که بیعت کرده بودند، به سرعت پیش آمدند و گفتند: بیعت ما به منزله مخالفت با خلافت علی - علیه السلام - نبود، پناه بر خدا اگر ما بگوییم که ما در مهاجرت و درجه جهاد و نزدیکی به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در رتبه او هستیم. عمر گفت: تو را رها نمیکنیم، مگر اینکه با میل خود یا از روی اجبار بیعت کنی. علی علیه السلام فرمودند: خوب شیرش را بدوش که قسمتی از آن برای تو خواهد بود و امروز خوب از او [ابوبکر] حمایت کن که فردا به تو باز خواهد گرداند؛ به خدا سوگند سخن تو را نخواهم پذیرفت و گرد تو را نخواهم گرفت و بیعت نمیکنم. ابوبکر گفت: ای ابالحسن! ما بر تو سخت نمیگیریم و تو را اجبار نمیکنیم. ابوعبیدة برخاست و به علی - علیه السلام - گفت: ای عموزاده! ما قرابت و سابقه و دانش و کمکهای تو را انکار نمیکنیم، اما سن تو کم است، - علی - علیه السلام - در آن زمان سی و سه ساله بودند - ابوبکر یکی از بزرگان قوم توست و او بهتر میتواند سنگینی این امر را به دوش بکشد. اینک که دیگر این امر به او سپرده شده است، خلافت را تسلیم او کن و اگر خدا تو را عمر دهد، خلافت به تو بازگردانده خواهد شد و دیگر بعد از آن هیچ کس درباره تو اختلافی نخواهد داشت. آری، تو قطعاً شایسته خلافت هستی و این امر حق توست. تو نیز فتنه بر پا نکن که اکنون زمان فتنه نیست. تو خودت میدانی عرب و غیر عرب نسبت به تو چه کینههایی در دل دارند .
امیرالمومنین - علیه السلام - فرمودند: ای گروه مهاجرین و انصار، شما را به خدا، شما را به خدا پیمانی که پیامبرتان بر خلافت من از شما گرفت را فراموش نکنید و حکومت محمد را از خانه و کاشانه او خارج نکنید و به خانه و کاشانه خود نبرید و خانواده او را از حقشان و جایگاهشان در میان مردم کنار نزنید. ای کسانی که اینجا جمع هستید! خداوند قضاوت و حکم نمود و و پیامبرش داناتر است و شما نیز میدانید که ما اهل بیت بیش از شما بر این امر سزاواریم، اگر در یک نفر باشد که قاری کتاب خدا و فقیه در دین خدا و مسلط به کار رعیت باشد، به خدا سوگند آن یک نفر در میان ماست نه در میان شما؛ بنابراین از هوی و هوس خود پیروی نکنید که از حق دورتر میشوید، و گذشته خود را با شری که اکنون بر پا کردهاید تباه نسازید.
بشیر بن سعد انصاری - که کار را برای خلافت ابوبکر هموار کرده بود - و جماعت انصار گفتند: ای ابالحسن! اگر انصار این سخنان تو را قبل از بیعت با ابوبکر میشنیدند، هرگز در مورد خلافت تو اختلافی پیدا نمیکردند. علی - علیه السلام - فرمودند: ای مردم! شما میخواستید که من بدن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را واگذارم و هنوز ایشان را به خاک نسپرده، بیایم و بر سر جانشینی ایشان نزاع کنم!؟ به خدا قسم فکر نمیکردم که کسی قصد خلافت بکند و در مورد آن با ما اهل بیت به مقابله برخیزد و آنچه را که شما روا دانستید، حلال بداند. و فکر نمیکردم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در روز غدیر خم برای کسی حجت و جای سخنی باقی گذارده باشد. شما را به خدا قسم میدهم، آیا در میان شما کسی نیست که در روز غدیر خم از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده باشد که میفرمایند: \\"هر کس که من مولای او هستم، این علی مولای اوست. خداوندا! کسی که علی را دوست میدارد دوست بدار و کسی که او را دشمن میدارد دشمن بدار. خداوندا! یاریدهندگان او را یاری کن و خوارکنندگان او را خوار گردان\\" که بیاید و به آنچه شنیده است شهادت بدهد؟ زید بن ارقم نقل کرده، دوازده مرد از جنگجویان بدر به این سخنان شهادت دادند. من نیز از جمله کسانی بودم که این سخنان را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیده بودم، ولی آن روز شهادت ندادم و به همین جهت بینایی خود را از دست دادم. صحبتهای زیادی در مورد این سخنان علی -علیه السلام - شد و صداها بالا گرفت. عمر از ترس اینکه مبادا کسی به سخنان علی - علیه السلام - گوش دهد، مجلس را به هم زد و گفت: خداوند متعال دلها و دیدگان را دگرگون میکند و تو ای ابالحسن، همیشه از سخن جمع روی میگردانی. آن روز را همه بازگشتند. - . الاحتجاج از ابی طالب طبرسی : 43 – 47 -
**[ترجمه]
قال فی القاموس الکرش بالکسر ککتف لکل مجتر بمنزلة المعدة للإنسان مؤنثة و عیال الرجل و صغار ولده و الجماعة و فی النهایة فیه الأنصار کرشی و عیبتی أراد أنهم بطانته و موضع سره و أمانته و الذین یعتمد علیهم فی أمره و استعار الکرش و العیبة لذلک لأن المجتر یجمع علفه فی کرشه و الرجل یضع ثیابه فی عیبته و قیل أراد بالکرش الجماعة أی جماعتی و صحابتی یقال علیه کرش من الناس أی جماعة انتهی و فی القاموس الرسل محرکة القطیع من کل شی ء و الجمع أرسال و قال أدلی بحجته أظهرها و تجانف تمایل و فی النهایة ما تجانفنا لإثم أی لم نمل فیه لارتکاب الإثم انتهی و التورط الدخول فی المهالک و ما تعسر النجاة منه.
و قال فی النهایة فی حدیث السقیفة أنا جذیلها المحکک هو تصغیر جذل و هو العود الذی ینصب للإبل لتحتک به و هو تصغیر تعظیم أی أنا ممن یستشفی برأیه کما تستشفی الإبل الجربی بالاحتکاک بهذا العود و قال فی المحکک بعد ذکر هذا المعنی و العود المحکک هو الذی کثر الاحتکاک به و قیل أراد أنه شدید البأس صلب الکسر کالجذل المحکک و قیل معناه أنا دون الأنصار جذل حکاک فبی تقرن الصعبة و قال الرجبة هو أن تعمد النخلة الکریمة ببناء من حجارة أو خشب
ص: 188
إذا خیف علیها لطولها أو کثرة حملها أن تقع و رجبتها فهی مرجبة و العذیق تصغیر العذق بالفتح و هو تصغیر تعظیم و قد یکون ترجیبها بأن یجعل حولها شوک لئلا یرقی إلیها و من الترجیب أن تعمد بخشبة ذات شعبتین و قیل أراد بالترجیب التعظیم یقال رجب فلان مولاه أی عظمه انتهی.
أقول: فعلی الأول التشبیه بالعُذَیْق المخصوص إما لرفعته و کثرة حمله لما ینفع الناس من الآراء المتینة بزعمه أو لأنه یحتاج إلی من یعینه لینتفع به و یقال حطمه أی ضرب أنفه و هاتره سابه بالباطل و الواضحة الأسنان تبدو عند الضحک و یقال زأر الأسد زئیرا إذا صاح و غضب و حوران بالفتح موضع بالشام و فی القاموس أعطاه مقادته انقاد له و الذرابة حدة اللسان و باء إلیه رجع و بذنبه بوءا احتمله و اعترف به و فلان مضطلع علی الأمر أی قوی علیه.
**[ترجمه]در قاموس آمده است: کِرش با کسره و بر وزن کِتف، در هر نشخوارکنندهای وجود دارد و کار معده در انسان را میکند، لفظ آن مونث بوده و به معنای عیال و فرزندان کوچک است، و به معنای جماعت نیز میباشد. در النهایه در مورد آن آمده است: \\"الانصارُ کرشی و عیبتی\\" که منظور این است که انصار، خواص و رازداران و امانتداران ایشان هستند و کسانی هستند که ایشان در کارهای خود به آنها اعتماد میکنند. که کرش [به معنای شکم] و عیبة [به معنای جامهدان] استعاره از این معنا میباشد؛ چرا که علف در شکم نشخوارکننده جمع می شود و مرد لباسهای خود را در جامهدان میگذارد. و گفته شده کرش به معنای جماعت است و \\"کرش من الناس\\" یعنی گروهی از مردم. در اینجا نقل از نهایة تمام میشود. در قاموس آمده است: رِسل به صورت متحرک به معنای دستهای از هر چیز است و جمع آن أرسال میباشد. و گفته است: \\"أدلی بحجّته\\" یعنی دلیلش را آشکار کرد و \\"تَجانف\\" یعنی تمایل پیدا کرد. و در نهایة آمده است که \\"ما تجانفنا لإثم\\" به گناه متمایل نشدیم تا آن را مرتکب شویم. در اینجا نقل از نهایة تمام میشود. و \\"التورّط\\" یعنی داخل شدن در مهلکهها و جاهایی که نجات یافتن از آنها سخت است.
در نهایه آمده است: در حدیث سقیفه آمده است \\"أنا جذیلها المحکک\\"، جذیل اسم تصغیر جَذل است، و جذل چوبی است که برای شترِ گَر نصب میشود تا خود را با آن بخاراند. جذیل تصغیری است به منظور تعظیم، و یعنی من از کسانی هستم که مردم با نظر او شفا مییابند، همانطور که شترِ گَر با مالیدن خود به آن چوب شفا پیدا میکند. و گفته شده که منظورش این بوده که او همچون چوبی که آن را قرار میدهند تا شتر خود را با آن بخاراند، قدرتمند و سفت و استوار است. و گفته شده معنایش این است که من در میان انصار مانند چوب خارش شتر میمانم که مسائل سخت با من آسان میشود. و \\"رجبه\\" درخت خرمای بسیار بزرگی است که آن را به بنایی سنگی یا چوبی تکیه دهند؛ زیرا به خاطر بلندی و سنگینی محصولش احتمال افتادنش وجود دارد، و \\"رجَّبتها فهی مرجبة\\". \\"العُذیق\\" تصغیر عَذق با فتحه است و این نیز تصغیری است به منظور تعظیم، و گاهی ترجیب نخل به این است که در اطراف آن خار و خاشاک بگذارند تا کسی بالای آن نرود. و اینکه نخل را به چوبی دو شعبه تکیه دهند نیز ترجیب گفته میشود. و گفته شده که منظور او از ترجیب، تعظیم است و وقتی گفته میشود: \\"رجّب فلانٌ مولاه\\" یعنی فلانی مولایش را بزرگ داشت. در اینجا نقل از نهایة تمام میشود.
مولف: بنابر معنای اول، این که خود را به عذیق تشبیه کرده، شاید به جهت بلندی و پرباری آن باشد، زیرا به گمان خودش، او از طریق نظرات متین خود به مردم سود میرساند، و یا این که او به کس دیگری نیاز دارد تا به او کمک کند و از او سود ببرد. گفته میشود: \\"حطّمه\\" یعنی به بینی او ضربه زد. و \\"هاتره\\" یعنی دشنامی به ناحق داد. \\"الواضحه\\" به دندانهایی گفته میشود که به هنگام خندیدن آشکار میشوند. و گفته میشود: \\"زأر الاسد زئیراً\\" که یعنی شیر نعره کشید و خشمگین شد. حوران به فتح حاء نام مکانی در شام است. در قاموس آمده است که \\"اعطاه مقادته له\\" یعنی مطیع او شد، \\"الذرابة\\" یعنی تیزی زبان و \\"باء إلیه\\" یعنی در حالی برگشت که گناه را به گردن گرفته بود و به آن اقرار کرده بود. و \\"فلانٌ مضطلع علی الامر\\" یعنی توانایی انجام آن را دارد.
**[ترجمه]
ج، الإحتجاج عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیهما السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ هَلْ کَانَ أَحَدٌ فِی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْکَرَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فِعْلَهُ وَ جُلُوسَهُ مَجْلِسَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ نَعَمْ کَانَ الَّذِی أَنْکَرَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ خَالِدُ بْنُ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ وَ کَانَ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ وَ مِنَ الْأَنْصَارِ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ سَهْلٌ وَ عُثْمَانُ ابْنَا حُنَیْفٍ وَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ ذُو الشَّهَادَتَیْنِ وَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ وَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ قَالَ فَلَمَّا صَعِدَ أَبُو بَکْرٍ الْمِنْبَرَ تَشَاوَرُوا بَیْنَهُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَ اللَّهِ لَنَأْتِیَنَّهُ وَ لَنُنْزِلَنَّهُ عَنْ مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ الْآخَرُونَ مِنْهُمْ وَ اللَّهِ لَئِنْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ إِذاً لَأَعَنْتُمْ عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ قَدْ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ (1) فَانْطَلَقُوا بِنَا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِنَسْتَشِیرَهُ وَ نَسْتَطْلِعَ رَأْیَهُ فَانْطَلَقَ
ص: 189
الْقَوْمُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَجْمَعِهِمْ فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تَرَکْتَ حَقّاً أَنْتَ أَحَقُّ بِهِ وَ أَوْلَی مِنْهُ لِأَنَّا سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ یَمِیلُ
ص: 190
مَعَ الْحَقِّ کَیْفَ مَالَ وَ لَقَدْ هَمَمْنَا أَنْ نَصِیرَ إِلَیْهِ فَنُنْزِلَهُ عَنْ مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجِئنَاکَ نَسْتَشِیرُکَ وَ نَسْتَطْلِعُ رَأْیَکَ فِیمَا تَأْمُرُنَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ لَمَا کُنْتُمْ لَهُمْ إِلَّا حَرْباً وَ لَکِنَّکُمْ کَالْمِلْحِ فِی الزَّادِ وَ کَالْکُحْلِ فِی الْعَیْنِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ لَأَتَیْتُمُونِی شَاهِرِینَ أَسْیَافَکُمْ مُسْتَعِدِّینَ لِلْحَرْبِ وَ الْقِتَالِ إِذَا لأتونی (أَتَوْنِی) فَقَالُوا لِی بَایِعْ وَ إِلَّا قَتَلْنَاکَ فَلَا بُدَّ مِنْ أَنْ أَدْفَعَ الْقَوْمَ عَنْ نَفْسِی وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْعَزَ إِلَیَّ قَبْلَ وَفَاتِهِ قَالَ لِی یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ بَعْدِی وَ تَنْقُضُ فِیکَ عَهْدِی وَ إِنَّکَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ إِنَّ الْأُمَّةَ مِنْ بَعْدِی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ السَّامِرِیِّ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا تَعْهَدُ إِلَیَّ إِذَا کَانَ ذَلِکَ فَقَالَ إِنْ وَجَدْتَ أَعْوَاناً فَبَادِرْ إِلَیْهِمْ وَ جَاهِدْهُمْ وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً کُفَّ یَدَکَ وَ احْقِنْ دَمَکَ حَتَّی تَلْحَقَ بِی مَظْلُوماً وَ لَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اشْتَغَلْتُ بِغُسْلِهِ وَ تَکْفِینِهِ وَ الْفَرَاغِ مِنْ شَأْنِهِ ثُمَّ آلَیْتُ یَمِیناً أَنْ لَا أَرْتَدِیَ إِلَّا لِلصَّلَاةِ حَتَّی أَجْمَعَ الْقُرْآنَ فَفَعَلْتُ ثُمَّ أَخَذْتُ بِیَدِ فَاطِمَةَ وَ ابْنَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَدُرْتُ عَلَی أَهْلِ بَدْرٍ وَ أَهْلِ السَّابِقَةِ فَنَاشَدْتُهُمْ حَقِّی وَ دَعَوْتُهُمْ إِلَی نُصْرَتِی فَمَا أَجَابَنِی مِنْهُمْ إِلَّا أَرْبَعَةُ رَهْطٍ مِنْهُمْ سَلْمَانُ وَ عَمَّارٌ وَ الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ (1) وَ لَقَدْ رَاوَدْتُ فِی ذَلِکَ تَقْیِیدَ بَیِّنَتِی فَاتَّقُوا اللَّهَ عَلَی السُّکُوتِ لِمَا عَلِمْتُمْ
ص: 191
مِنْ وَغْرِ صُدُورِ الْقَوْمِ وَ بُغْضِهِمْ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَانْطَلِقُوا بِأَجْمَعِکُمْ إِلَی الرَّجُلِ فَعَرِّفُوهُ مَا سَمِعْتُمْ مِنْ قَوْلِ رَسُولِکُمْ صلی الله علیه و آله لِیَکُونَ ذَلِکَ أَوْکَدَ لِلْحُجَّةِ وَ أَبْلَغَ لِلْعُذْرِ وَ أَبْعَدَ لَهُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا وَرَدُوا عَلَیْهِ فَسَارَ الْقَوْمُ حَتَّی أَحْدَقُوا بِمِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ فَلَمَّا صَعِدَ أَبُو بَکْرٍ الْمِنْبَرَ قَالَ الْمُهَاجِرُونَ لِلْأَنْصَارِ تَقَدَّمُوا فَتَکَلَّمُوا وَ قَالَ الْأَنْصَارُ لِلْمُهَاجِرِینَ بَلْ تَکَلَّمُوا أَنْتُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدْنَاکُمْ فِی کِتَابِهِ إِذْ قَالَ اللَّهُ لَقَدْ تَابَ اللَّهُ بِالنَّبِیِّ عَلَی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ قَالَ أَبَانٌ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ الْعَامَّةَ لَا تَقْرَأُ کَمَا عِنْدَکَ فَقَالَ وَ کَیْفَ تَقْرَأُ یَا أَبَانُ قَالَ قُلْتُ إِنَّهَا تَقْرَأُ لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ (1) فَقَالَ وَیْلَهُمْ وَ أَیُّ ذَنْبٍ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْهُ إِنَّمَا تَابَ اللَّهُ بِهِ عَلَی أُمَّتِهِ فَأَوَّلُ مَنْ تَکَلَّمَ بِهِ خَالِدُ بْنُ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ ثُمَّ بَاقِی الْمُهَاجِرِینَ ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِمُ الْأَنْصَارُ وَ رُوِیَ أَنَّهُمْ کَانُوا غُیَّباً عَنْ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدِمُوا وَ قَدْ تَوَلَّی أَبُو بَکْرٍ وَ هُمْ یَوْمَئِذٍ أَعْلَامُ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَامَ خَالِدُ بْنُ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ (2) وَ قَالَ
ص: 192
اتَّقِ اللَّهَ یَا أَبَا بَکْرٍ فَقَدْ عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَ نَحْنُ مُحْتَوِشُوهُ یَوْمَ قُرَیْظَةَ حِینَ فَتَحَ اللَّهُ لَهُ وَ قَدْ قَتَلَ عَلِیٌّ یَوْمَئِذٍ عِدَّةً مِنْ صَنَادِیدِ رِجَالِهِمْ وَ أُولِی الْبَأْسِ وَ النَّجْدَةِ مِنْهُمْ یَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِنِّی مُوصِیکُمْ بِوَصِیَّةٍ فَاحْفَظُوهَا وَ مُودِعُکُمْ أَمْراً فَاحْفَظُوهُ أَلَا إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَمِیرُکُمْ بَعْدِی وَ خَلِیفَتِی فِیکُمْ بِذَلِکَ أَوْصَانِی رَبِّی أَلَا وَ إِنَّکُمْ إِنْ لَمْ تَحْفَظُوا فِیهِ وَصِیَّتِی وَ تُوَازِرُوهُ وَ تَنْصُرُوهُ اخْتَلَفْتُمْ فِی أَحْکَامِکُمْ وَ اضْطَرَبَ عَلَیْکُمْ أَمْرُ دِینِکُمْ وَ وَلِیَکُمْ شِرَارُکُمْ أَلَا إِنَّ أَهْلَ بَیْتِی هُمُ الْوَارِثُونَ لِأَمْرِی وَ الْعَالِمُونَ بِأَمْرِ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی اللَّهُمَّ مَنْ أَطَاعَهُمْ مِنْ أُمَّتِی وَ حَفِظَ فِیهِمْ وَصِیَّتِی فَاحْشُرْهُمْ فِی زُمْرَتِی وَ اجْعَلْ لَهُمْ نَصِیباً مِنْ مُرَافَقَتِی یُدْرِکُونَ بِهِ نُورَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ وَ مَنْ أَسَاءَ خِلَافَتِی فِی أَهْلِ بَیْتِی فَاحْرِمْهُ الْجَنَّةَ الَّتِی عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ اسْکُتْ یَا خَالِدُ فَلَسْتَ مِنْ أَهْلِ الْمَشُورَةِ وَ لَا مِمَّنْ یُقْتَدَی بِرَأْیِهِ فَقَالَ خَالِدٌ اسْکُتْ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ فَإِنَّکَ تَنْطِقُ عَنْ لِسَانِ غَیْرِکَ وَ ایْمُ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمَتْ قُرَیْشٌ أَنَّکَ مِنْ أَلْأَمِهَا حَسَباً وَ أَدْنَاهَا مَنْصَباً وَ أَخَسِّهَا قَدْراً وَ أَخْمَلِهَا ذِکْراً وَ أَقَلِّهِمْ غَنَاءً عَنِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنَّکَ لَجَبَانٌ فِی الْحُرُوبِ بَخِیلٌ بِالْمَالِ لَئِیمُ الْعُنْصُرِ مَا لَکَ فِی قُرَیْشٍ مِنْ فَخَرٍ وَ لَا فِی الْحُرُوبِ مِنْ ذِکْرٍ وَ إِنَّکَ فِی هَذَا الْأَمْرِ بِمَنْزِلَةِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ فَکانَ عاقِبَتَهُما أَنَّهُما فِی النَّارِ خالِدَیْنِ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الظَّالِمِینَ فَأَبْلَسَ عُمَرُ وَ جَلَسَ خَالِدُ بْنُ سَعِیدٍ ثُمَّ قَامَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ (1) وَ قَالَ کردید و نکردید و ندانید چه
ص: 193
کردید أَیْ فَعَلْتُمْ وَ لَمْ تَفْعَلُوا وَ مَا عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ وَ امْتَنَعَ مِنَ الْبَیْعَةِ قَبْلَ ذَلِکَ حَتَّی وُجِئَ عُنُقُهُ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ إِلَی مَنْ تُسْنِدُ أَمْرَکَ إِذَا نَزَلَ بِکَ مَا لَا تَعْرِفُهُ
ص: 194
وَ إِلَی مَنْ تَفْزَعُ إِذَا سُئِلْتَ عَمَّا لَا تَعْلَمُهُ وَ مَا عُذْرُکَ فِی تَقَدُّمِ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ وَ أَقْرَبُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَعْلَمُ بِتَأْوِیلِ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ وَ مَنْ قَدَّمَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی حَیَاتِهِ وَ أَوْصَاکُمْ بِهِ عِنْدَ وَفَاتِهِ فَنَبَذْتُمْ قَوْلَهُ وَ تَنَاسَیْتُمْ وَصِیَّتَهُ وَ أَخْلَفْتُمُ الْوَعْدَ وَ نَقَضْتُمُ الْعَهْدَ وَ حَلَلْتُمُ الْعَقْدَ الَّذِی کَانَ عَقَدَهُ عَلَیْکُمْ مِنَ النُّفُوذِ تَحْتَ رَایَةِ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ حَذَراً مِنْ مِثْلِ مَا أَتَیْتُمُوهُ وَ تَنْبِیهاً لِلْأُمَّةِ عَلَی عَظِیمِ مَا اجْتَرَحْتُمُوهُ مِنْ مُخَالَفَةِ أَمْرِهِ فَعَنْ قَلِیلٍ یَصْفُو لَکَ الْأَمْرُ وَ قَدْ أَثْقَلَکَ الْوِزْرُ وَ نُقِلْتَ إِلَی قَبْرِکَ وَ حَمَلْتَ مَعَکَ مَا اکْتَسَبَتْ یَدَاکَ فَلَوْ رَاجَعْتَ الْحَقَّ مِنْ قُرْبٍ وَ تَلَافَیْتَ نَفْسَکَ وَ تُبْتَ إِلَی اللَّهِ مِنْ عَظِیمِ مَا اجْتَرَمْتَ کَانَ ذَلِکَ أَقْرَبَ إِلَی نَجَاتِکَ یَوْمَ تَفَرَّدُ فِی حُفْرَتِکَ وَ یُسَلِّمُکَ ذَوُو نُصْرَتِکَ فَقَدْ سَمِعْتَ کَمَا سَمِعْنَا وَ رَأَیْتَ کَمَا رَأَیْنَا فَلَمْ یَرْدَعْکَ ذَلِکَ عَمَّا أَنْتَ مُتَشَبِّثٌ بِهِ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ الَّذِی لَا عُذْرَ لَکَ فِی تَقَلُّدِهِ وَ لَا حَظَّ لِلدِّینِ وَ الْمُسْلِمِینَ فِی قِیَامِکَ بِهِ فَاللَّهَ اللَّهَ فِی نَفْسِکَ فَقَدْ أَعْذَرَ مَنْ أَنْذَرَ وَ لَا تَکُنْ کَمَنْ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ ثُمَّ قَامَ أَبُو ذَرٍّ فَقَالَ یَا مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ أَصَبْتُمْ قَبَاحَةً وَ تَرَکْتُمْ قَرَابَةً وَ اللَّهِ لَتَرْتَدَّنَّ جَمَاعَةٌ مِنَ الْعَرَبِ (1) وَ لَتَشُکَّنَّ فِی هَذَا الدِّینِ وَ لَوْ جَعَلْتُمُ الْأَمْرَ فِی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ مَا اخْتَلَفَ عَلَیْکُمْ سَیْفَانِ وَ اللَّهِ لَقَدْ صَارَتْ لِمَنْ غَلَبَ وَ لَتَطْمَحَنَ
ص: 195
إِلَیْهَا عَیْنُ مَنْ لَیْسَ مِنْ أَهْلِهَا وَ لَیُسْفَکَنَّ فِی طَلَبِهَا دِمَاءٌ کَثِیرَةٌ فَکَانَ کَمَا قَالَ أَبُو ذَرٍّ ثُمَّ قَالَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ وَ عَلِمَ خِیَارُکُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ الْأَمْرُ بَعْدِی لِعَلِیٍّ ثُمَّ لِابْنَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ثُمَّ لِلطَّاهِرِینَ مِنْ ذُرِّیَّتِی فَاطَّرَحْتُمْ قَوْلَ نَبِیِّکُمْ وَ تَنَاسَیْتُمْ مَا عَهِدَ بِهِ إِلَیْکُمْ فَأَطَعْتُمُ الدُّنْیَا الْفَانِیَةَ وَ بِعْتُمُ الْآخِرَةَ الْبَاقِیَةَ الَّتِی لَا یَهْرَمُ شَبَابُهَا وَ لَا یَزُولُ نَعِیمُهَا وَ لَا یَحْزَنُ أَهْلُهَا وَ لَا تَمُوتُ سُکَّانُهَا بِالْحَقِیرِ التَّافِهِ الْفَانِی الزَّائِلِ وَ کَذَلِکَ الْأُمَمُ مِنْ قَبْلِکُمْ کَفَرَتْ بَعْدَ أَنْبِیَائِهَا وَ نَکَصَتْ عَلَی أَعْقَابِهَا وَ غَیَّرَتْ وَ بَدَّلَتْ وَ اخْتَلَفَتْ فَسَاوَیْتُمُوهُمْ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ وَ عَمَّا قَلِیلٍ تَذُوقُونَ وَبَالَ أَمْرِکُمْ وَ تُجْزَوْنَ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ ثُمَّ قَامَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ قَالَ ارْجِعْ یَا أَبَا بَکْرٍ عَنْ ظُلْمِکَ وَ تُبْ إِلَی رَبِّکَ وَ الْزَمْ بَیْتَکَ وَ ابْکِ عَلَی خَطِیئَتِکَ وَ سَلِّمِ الْأَمْرَ لِصَاحِبِهِ الَّذِی هُوَ أَوْلَی بِهِ مِنْکَ فَقَدْ عَلِمْتَ مَا عَقَدَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عُنُقِکَ مِنْ بَیْعَتِهِ وَ أَلْزَمَکَ مِنَ النُّفُوذِ تَحْتَ رَایَةِ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ وَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ نَبَّهَ عَلَی بُطْلَانِ وُجُوبِ هَذَا الْأَمْرِ لَکَ وَ لِمَنْ عَضَدَکَ عَلَیْهِ بِضَمِّهِ لَکُمَا إِلَی عَلَمِ النِّفَاقِ وَ مَعْدِنِ الشَّنَآنِ وَ الشِّقَاقِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ فَلَا اخْتِلَافَ بَیْنَ أَهْلِ الْعِلْمِ أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَمْرٍو وَ هُوَ کَانَ أَمِیراً عَلَیْکُمَا وَ عَلَی سَائِرِ الْمُنَافِقِینَ فِی الْوَقْتِ الَّذِی أَنْفَذَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزَاةِ ذَاتِ السَّلَاسِلِ (1) وَ أَنَّ عَمْراً قَلَّدَکُمَا حَرْسَ عَسْکَرِهِ فَمِنَ الْحَرْسِ إِلَی الْخِلَافَةِ اتَّقِ اللَّهَ وَ بَادِرِ الِاسْتِقَالَةَ قَبْلَ فَوْتِهَا فَإِنَ
ص: 196
ذَلِکَ أَسْلَمُ لَکَ فِی حَیَاتِکَ وَ بَعْدَ وَفَاتِکَ وَ لَا تَرْکَنْ إِلَی دُنْیَاکَ وَ لَا تَغْرُرْکَ قُرَیْشٌ وَ غَیْرُهَا فَعَنْ قَلِیلٍ تَضْمَحِلُّ عَنْکَ دُنْیَاکَ ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی رَبِّکَ فَیَجْزِیکَ بِعَمَلِکَ وَ قَدْ عَلِمْتَ وَ تَیَقَّنْتَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمَهُ إِلَیْهِ بِمَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ فَإِنَّهُ أَتَمُّ لِسَتْرِکَ وَ أَخَفُّ لِوِزْرِکَ فَقَدْ وَ اللَّهِ نَصَحْتُ لَکَ إِنْ قَبِلْتَ نُصْحِی وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ ثُمَّ قَامَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ (1) فَقَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مَا ذَا لَقِیَ
ص: 197
الْحَقُّ مِنَ الْبَاطِلِ یَا أَبَا بَکْرٍ أَ نَسِیتَ أَمْ تَنَاسَیْتَ أَمْ خَدَعَتْکَ نَفْسُکَ سَوَّلَتْ لَکَ الْأَبَاطِیلَ أَ وَ لَمْ تَذْکُرْ مَا أَمَرَنَا بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ تَسْمِیَةِ عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ النَّبِیُّ بَیْنَ أَظْهُرِنَا وَ قَوْلَهُ فِی عِدَّةِ أَوْقَاتٍ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَاتِلُ الْقَاسِطِینَ فَاتَّقِ اللَّهَ وَ تَدَارَکْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ لَا تُدْرِکَهَا وَ أَنْقِذْهَا مِمَّا یُهْلِکُهُا وَ ارْدُدِ الْأَمْرَ إِلَی مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکَ وَ لَا تَتَمَادَ فِی اغْتِصَابِهِ وَ رَاجِعْ وَ أَنْتَ تَسْتَطِیعُ أَنْ تَرَاجَعَ فَقَدْ مَحَضْتُکَ النُّصْحَ وَ دَلَلْتُکَ عَلَی طَرِیقِ النَّجَاةِ فَلَا تَکُونَنَّ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ ثُمَّ قَامَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَقَالَ یَا مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ یَا مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ إِنْ کُنْتُمْ عَلِمْتُمْ وَ إِلَّا فَاعْلَمُوا أَنَّ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ أَوْلَی بِهِ وَ أَحَقُّ بِإِرْثِهِ وَ أَقْوَمُ بِأُمُورِ الدِّینِ وَ آمَنُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَحْفَظُ لِمِلَّتِهِ وَ أَنْصَحُ لِأُمَّتِهِ فَمُرُوا صَاحِبَکُمْ فَلْیَرُدَّ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ قَبْلَ أَنْ یَضْطَرِبَ حَبْلُکُمْ وَ یَضْعُفَ أَمْرُکُمْ وَ یَظْفَرَ عَدُوُّکُمْ وَ یَظْهَرَ شَتَاتُکُمْ وَ تُعْظُمَ الْفِتْنَةُ بِکُمْ وَ تَخْتَلِفُونَ فِیمَا بَیْنَکُمْ وَ یَطْمَعَ فِیکُمْ عَدُوُّکُمْ فَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ بَنِی هَاشِمٍ أَوْلَی بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ وَ عَلِیٌّ مِنْ بَیْنِهِمْ وَلِیُّکُمْ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ فَرْقٌ ظَاهِرٌ قَدْ عَرَفْتُمُوهُ فِی حَالٍ بَعْدَ حَالٍ عِنْدَ سَدِّ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَبْوَابَکُمُ الَّتِی کَانَتْ إِلَی الْمَسْجِدِ فَسَدَّهَا کُلَّهَا غَیْرَ بَابِهِ (1) وَ إِیثَارِهِ إِیَّاهُ بِکَرِیمَتِهِ فَاطِمَةَ دُونَ
ص: 198
سَائِرِ مَنْ خَطَبَهَا إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَ قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا فَمَنْ أَرَادَ الْحِکْمَةَ فَلْیَأْتِهَا مِنْ بَابِهَا وَ أَنْتُمْ جَمِیعاً مُصْطَرِخُونَ فِیمَا أَشْکَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ أُمُورِ دِینِکُمْ إِلَیْهِ وَ هُوَ مُسْتَغْنٍ عَنْ کُلِّ أَحَدٍ مِنْکُمْ إِلَی مَا لَهُ مِنَ السَّوَابِقِ الَّتِی لَیْسَتْ لِأَفْضَلِکُمْ عِنْدَ نَفْسِهِ فَمَا بَالُکُمْ تَحِیدُونَ عَنْهُ وَ تُغِیرُونَ عَلَی حَقِّهِ وَ تُؤْثِرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَةِ بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا أَعْطُوهُ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ وَ لَا تَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِینَ وَ لَا تَرْتَدُّوا عَلَی أَعْقَابِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ ثُمَّ قَامَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ (1) فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ لَا تَجْحَدْ حَقّاً جَعَلَهُ اللَّهُ لِغَیْرِکَ
ص: 199
وَ لَا تَکُنْ أَوَّلَ مَنْ عَصَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی وَصِیِّهِ وَ صَفِیِّهِ وَ صَدَفَ عَنْ أَمْرِهِ ارْدُدِ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ تَسْلَمْ وَ لَا تَتَمَادَ فِی غَیِّکَ فَتَنْدَمَ وَ بَادِرِ الْإِنَابَةَ یَخِفَّ وِزْرُکَ وَ لَا تُخَصِّصْ بِهَذَا الْأَمْرِ الَّذِی لَمْ یَجْعَلْهُ اللَّهُ لَکَ نَفْسَکَ فَتَلْقَی وَبَالَ عَمَلِکَ فَعَنْ قَلِیلٍ تُفَارِقُ مَا أَنْتَ فِیهِ وَ تَصِیرُ إِلَی رَبِّکَ فَیَسْأَلُکَ عَمَّا جَنَیْتَ وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ ثُمَّ قَامَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبِلَ شَهَادَتِی وَحْدِی وَ لَمْ یُرِدْ مَعِی غَیْرِی قَالُوا بَلَی قَالَ فَأَشْهَدُ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ أَهْلُ بَیْتِی یَفْرُقُونَ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الَّذِینَ یُقْتَدَی بِهِمْ وَ قَدْ قُلْتُ مَا عَلِمْتُ وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ ثُمَّ قَامَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ فَقَالَ وَ أَنَا أَشْهَدُ عَلَی نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله أَنَّهُ أَقَامَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَعْنِی فِی یَوْمِ غَدِیرِ خُمٍّ فَقَالَتِ الْأَنْصَارُ مَا أَقَامَهُ إِلَّا لِلْخِلَافَةِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ مَا أَقَامَهُ إِلَّا لِیَعْلَمَ النَّاسُ أَنَّهُ مَوْلَی مَنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَوْلَاهُ وَ أَکْثَرُوا الْخَوْضَ فِی ذَلِکَ فَبَعَثْنَا رِجَالًا مِنَّا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلُوهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ قُولُوا لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ بَعْدِی وَ أَنْصَحُ النَّاسِ لِأُمَّتِی وَ قَدْ شَهِدْتُ بِمَا حَضَرَنِی فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ مِیقاتاً ثُمَّ قَامَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ اشْهَدُوا عَلَیَّ أَنِّی أَشْهَدُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ رَأَیْتُهُ فِی هَذَا الْمَکَانِ یَعْنِی الرَّوْضَةَ وَ هُوَ آخِذٌ بِیَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ هُوَ یَقُولُ أَیُّهَا
ص: 200
النَّاسُ هَذَا عَلِیٌّ إِمَامُکُمْ مِنْ بَعْدِی وَ وَصِیِّی فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ وَفَاتِی وَ قَاضِی دَینِی وَ مُنْجِزُ وَعْدِی وَ أَوَّلُ مَنْ یُصَافِحُنِی عَلَی حَوْضِی فَطُوبَی لِمَنْ تَبِعَهُ وَ نَصَرَهُ وَ الْوَیْلُ لِمَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ وَ خَذَلَهُ وَ قَامَ مَعَهُ أَخُوهُ عُثْمَانُ بْنُ حُنَیْفٍ فَقَالَ سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَهْلُ بَیْتِی نُجُومُ الْأَرْضِ فَلَا تَتَقَدَّمُوهُمْ وَ قَدِّمُوهُمْ فَهُمُ الْوُلَاةُ بَعْدِی فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَیُّ أَهْلِ بَیْتِکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله عَلَیٌّ وَ الطَّاهِرُونَ مِنْ وُلْدِهِ وَ قَدْ بَیَّنَ علیه السلام فَلَا تَکُنْ یَا أَبَا بَکْرٍ أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ وَ لا تَخُونُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَماناتِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ثُمَّ قَامَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ اتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ فِی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ وَ رُدُّوا إِلَیْهِمْ حَقَّهُمُ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُمْ فَقَدْ سَمِعْتُمْ مِثْلَ مَا سَمِعَ إِخْوَانُنَا فِی مَقَامٍ بَعْدَ مَقَامٍ لِنَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله وَ مَجْلِسٍ بَعْدَ مَجْلِسٍ یَقُولُ أَهْلُ بَیْتِی أَئِمَّتُکُمْ بَعْدِی وَ یُومِئُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ یَقُولُ هَذَا أَمِیرُ الْبَرَرَةِ وَ قَاتِلُ الْکَفَرَةِ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ فَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ مِنْ ظُلْمِکُمْ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ وَ لَا تَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِینَ وَ لَا تَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُعْرِضِینَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَأُفْحِمَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ حَتَّی لَمْ یُحِرْ جَوَاباً ثُمَّ قَالَ وَلِیتُکُمْ وَ لَسْتُ بِخَیْرِکُمْ أَقِیلُونِی أَقِیلُونِی (1) فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ انْزِلْ عَنْهَا یَا لُکَعُ
ص: 201
إِذَا کُنْتَ لَا تَقُومُ بِحُجَجِ قُرَیْشٍ لِمَ أَقَمْتَ نَفْسَکَ هَذَا الْمَقَامَ وَ اللَّهِ لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَخْلَعَکَ وَ أَجْعَلَهَا فِی سَالِمٍ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ قَالَ فَنَزَلَ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِهِ وَ انْطَلَقَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ بَقُوا ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ لَا یَدْخُلُونَ مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الرَّابِعِ جَاءَهُمْ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ مَعَهُ أَلْفُ رَجُلٍ وَ قَالَ لَهُمْ مَا جُلُوسُکُمْ فَقَدْ طَمَعَ فِیهَا وَ اللَّهِ بَنُو هَاشِمٍ وَ جَاءَهُمْ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ مَعَهُ أَلْفُ رَجُلٍ وَ جَاءَهُمْ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ وَ مَعَهُ أَلْفُ رَجُلٍ فَمَا زَالَ یَجْتَمِعُ رَجُلٌ رَجُلٌ حَتَّی اجْتَمَعَ أَرْبَعَةُ آلَافِ رَجُلٍ فَخَرَجُوا شَاهِرِینَ أَسْیَافَهُمْ یَقْدُمُهُمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ حَتَّی وَقَفُوا بِمَسْجِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عُمَرُ وَ اللَّهِ یَا صَحَابَةَ عَلِیٍّ لَئِنْ ذَهَبَ الرَّجُلُ مِنْکُمْ یَتَکَلَّمُ بِالَّذِی تَکَلَّمَ بِهِ بِالْأَمْسِ لَنَأْخُذَنَّ الَّذِی فِیهِ عَیْنَاهُ فَقَامَ إِلَیْهِ خَالِدُ بْنُ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ وَ قَالَ یَا ابْنَ صُهَاکَ الْحَبَشِیَّةِ أَ بِأَسْیَافِکُمْ تُهَدِّدُونَّا أَمْ بِجَمْعِکُمْ تُفْزِعُونَّا وَ اللَّهِ إِنَّ أَسْیَافَنَا أَحَدُّ مِنْ أَسْیَافِکُمْ وَ إِنَّا لَأَکْثَرُ مِنْکُمْ وَ إِنْ کُنَّا قَلِیلِینَ لِأَنَّ حُجَّةَ اللَّهِ فِینَا وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنِّی أَعْلَمُ أَنَّ طَاعَةَ إِمَامِی أَوْلَی بِی لَشَهَرْتُ سَیَفِی وَ لَجَاهَدْتُکُمْ فِی اللَّهِ إِلَی أَنْ أُبْلِیَ عُذْرِی فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ اجْلِسْ یَا خَالِدُ فَقَدْ عَرَفَ اللَّهُ مَقَامَکَ وَ شَکَرَ لَکَ سَعْیَکَ فَجَلَسَ وَ قَامَ إِلَیْهِ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ وَ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِلَّا صَمَّتَا یَقُولُ بَیْنَا أَخِی وَ ابْنُ عَمِّی جَالِسٌ فِی مَسْجِدِی مَعَ نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِذْ یَکْبِسُهُ جَمَاعَةٌ مِنْ کِلَابِ أَهْلِ النَّارِ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ وَ قَتْلَ مَنْ مَعَهُ وَ لَسْتُ أَشُکُّ إِلَّا وَ إِنَّکُمْ هُمْ فَهَمَّ بِهِ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَوَثَبَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَخَذَ بِمَجَامِعِ ثَوْبِهِ ثُمَّ جَلَدَ بِهِ الْأَرْضَ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ صُهَاکَ الْحَبَشِیَّةِ لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ وَ عَهْدٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَقَدَّمَ لَأَرَیْتُکَ أَیُّنَا أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ انْصَرِفُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَوَ اللَّهِ لَا دَخَلْتُ الْمَسْجِدَ إِلَّا کَمَا دَخَلَ أَخَوَایَ مُوسَی وَ هَارُونَ إِذْ قَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ وَ اللَّهِ
ص: 202
لَا أَدْخُلُ إِلَّا لِزِیَارَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ لِقَضِیَّةٍ أَقْضِیهَا فَإِنَّهُ لَا یَجُوزُ لِحُجَّةٍ أَقَامَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُتْرَکَ النَّاسُ فِی حَیْرَةٍ (1).
**[ترجمه]الاحتجاج: أبان بن تغلب نقل کرده، به امام جعفر صادق - علیه السلام - عرض کردم: فدایتان شوم! آیا در میان اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - کسی بود که ابوبکر را در مورد آن کارش و نشستنش بر جای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رد و انکار کند؟ ایشان فرمودند: آنهایی که ابوبکر را بر آن کارش انکار کردند، دوازده نفر بودند که از مهاجرین: خالد بن سعید بن عاص که از بنی امیه بود، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد بن اسود، عمار بن یاسر و بریدة اسلمی و از انصار: ابوالهیثم بن تیهان، سهل و عثمان فرزندان حنیف، خزیمه بن ثابت ذو شهادتین، أبیّ بن کعب، و ابوایوب انصاری بودند.
هنگامی که ابوبکر از منبر بالا رفت، [این افراد] با یکدیگر به مشورت پرداختند و برخی از آنان به برخی دیگر گفتند: به خدا سوگند او را از منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - پایین میآوریم، و آن عده دیگر گفتند: به خدا سوگند اگر این کار را انجام دهید، به مرگ خود کمک کردهاید و خداوند متعال فرموده است: «وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ» - . بقره / 195 - {و
خود را با دست خود به هلاکت میفکنید}، پس همراه با ما بیایید تا نزد امیرالمومنین - علیه السلام - برویم و از ایشان مشورت بگیریم و از نظرشان آگاه شویم. این عده نزد امیرالمومنین - علیه السلام - رفتند و گفتند: ای امیرالمومنین! حقی را رها کردهای که تو نسبت به آن شایستهتر و سزاوارتری؛ زیرا ما از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدیم که میفرمودند: «علی با حق است و حق با علی است، و هر جا که برود علی نیز همراه او میرود»، ما قصد داشتیم که به ابوبکر حمله بریم و او را از منبر رسول خدا 0 صلی الله علیه و آله و سلم - پایین بکشیم، به همین جهت نزد شما آمدیم تا با شما مشورت کنیم و از نظر شما آگاه شویم و ببینیم شما چه امری میفرمایید. امیر المومنین - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند اگر این کار را میکردید، برای آنها چیزی جز جنگ نمیشدید، شما [از جهت تعداد] مانند نمک در غذا و سرمه چشم هستید، به خدا سوگند اگر این کار را میکردید، باید با شمشیرهای آخته و آماده جنگ و کشتار پیش من میآمدید. و آن وقت آنها پیش من میآمدند و میگفتند: بیعت کن و اگرنه تو را میکشیم و من ناچار میشدم در برابر آنها از خود دفاع کنم. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پیش از رحلتشان نزدیک من شدند و فرمودند: ای ابالحسن! این امت پس از من با تو نیرنگ میکنند و پیمانی که با من در مورد بستهاند را میشکنند؛ تو در نزد من به چون هارون برای موسی هستی، و این امت بعد از من چون هارون و پیروان او و سامری و پیروان آن خواهند شد. به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - عرض کردم: در آن زمان که اینطور میشود، چه باید بکنم؟ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: اگر یاورانی برای خود یافتی، به سوی آنها برو و با آنان بجنگ و اگر یاورانی برای خود نیافتی، دست نگه دار و خون خود را حفظ کن تا روزی که مظلومانه به من بپیوندی.
هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - رحلت کردند، من مشغول غسل و تکفین و انجام کارهای ایشان شدم و سوگند خوردم که زمانی که قرآن را گردآوری نکردهام جز برای نماز بیرون نیایم و این کار را انجام دادم. سپس دست فاطمه و دو پسرم حسن و حسین را گرفتم و در میان اهالی جنگ بدر و مسلمانان اولیه چرخیدم و برای گرفتن حقم از آنان کمک خواستم و آنها را به یاری خود فرا خواندم؛ اما تنها چهار نفر، سلمان و عمار و مقداد و ابوذر دعوت مرا پذیرفتند. اکنون تصمیم گرفتهام که شاهدانم محفوظ بمانند. از خدا به خاطر این سکوتتان بترسید، چرا که شما از کینه نهفته در دل این قوم و از بغض آنها نسبت به خداوند و رسولتان و اهل بیت ایشان آگاه هستید. همگی پیش این مرد بروید و او را از آنچه که از پیامبرتان شنیدهاید باخبر سازید تا با این کار حجت تمام شود و جای عذری باقی نماند و آنان وقتی که به حضور رسول خدا - صلی الله علیه و آله – درآیند، از ایشان دورتر شوند.
آن عده رفتند و اطراف منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - گرد آمدند. روز جمعه بود، وقتی ابوبکر بالای منبر رفت، مهاجرین به انصار گفتند که جلو بروید و سخن را شروع کنید. انصار به مهاجرین گفتند: نه، شما سخن را شروع کنید؛ زیرا خداوند متعال شما را در کتاب خود مقدم داشته است و فرموده: «لَقَد تَّابَ الله بالنَّبِیِّ علی َالْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ»{به یقین خدا به سبب پیامبر مهاجران و انصار را بخشید}. أبان نقل کرده، به ایشان [امام صادق - علیه السلام -] عرض کردم: ای پسر رسول خدا! اکثر مردم این آیه مانند شما قرائت نمیکنند، ایشان فرمودند: ای أبان! پس چگونه قرائت میکنند؟ عرض کردم: اینطور قرائت میکنند: «لَقَد تَّابَ الله عَلَی النَّبِیِّ وَالْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ» - . توبه / 117 - {به
یقین خدا بر پیامبر و مهاجران و انصار ببخشود}. ایشان فرمودند: وای بر آنها! رسول خدا - صلی الله علیه و آله - چه گناهی کرده است که خداوند آن گناه او را ببخشد!؟ خداوند به واسطه پیامبر گناهان امتش را بخشید.
نخستین کسی که با با ابوبکر صحبت کرد، خالد بن سعید بن عاص بود، و سپس بقیه مهاجرین، و بعد از آنها انصار صحبت کردند، روایت شده که آنها [همان دوازده نفری که شهادت دادند] در هنگام وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - حضور نداشتند و وقتی آمده بودند که ابوبکر خلافت را بر عهده گرفته بود. آنها در آن زمان افراد سرشناس مسجد رسول خدا - صلی الله علیه و آله – بودند. خالد بن سعید بن عاص برخاست و گفت: ای ابوبکر! از خدا بترس! تو میدانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در جنگ بنیقریظه، در همان روزی که خداوند ایشان را پیروز گردانید و علی - علیه السلام - شماری از پهلوانان و زورمندان و دلاوران آنان را در آن روز کشته بود و ما دور ایشان گرد آمده بودیم، فرمودند: ای گروه مهاجرین و انصار! من به شما وصیتی میکنم که از آن نگهداری کنید و امری را در میان شما به امانت میگذارم که از آن محافظت کنید، بدانید که پس از من علی بن ابیطالب - علیه السلام - امیر شما و جانشین من در بین شماست، این را پروردگارم به من سفارش کرده است. بدانید که اگر وصیت من در مورد او را حفظ نکنید و او را کمک ندهید و یاری نکنید، در احکامتان با اختلاف روبه رو میشوید و امر دینتان بر شما سخت میشود و بَدان شما بر شما مستولی میشوند. بدانید که اهل بیت من وارثان امر من هستند و پس از من دانایان به امور امتم هستند. خداوندا! کسانی از امتم که از آنها پیروی میکنند و به وصیت من در مورد آنها عمل میکنند را با من محشور نما و بهرهای از همراهی من برایشان قرار بده تا با آن نور آخرت را درک کنند. خداوندا! هر کس به جانشینی من در بین اهل بیتم بدی میکند را از بهشت، همان بهشتی که پهنای آن به اندازه پهنای آسمان و زمین است، محروم کن.
عمر بن خطاب به او گفت: ساکت باش ای خالد! تو نه از اهل شور و مشورت هستی و نه از کسانی هستی که به نظرشان اقتدا میشود. خالد گفت: ساکت باش ای ابن خطاب! تو از زبان شخص دیگری سخن میگویی، به خدا سوگند قریشیان میدانند که تو از جهت نسب، پستترین و از جهت منزلت، پایینترین و از جهت مقدار، فرومایهترین و از جهت آوازه، گمنامترین و از جهت بینیازی از خداوند و رسولش، ناتوانترین شخص قریش هستی. تو انسانی هستی که در جنگها ترسو و در اموال بخیل و در ذات پست هستی. تو در میان قریش هیچ افتخاری نداری و در جنگها هیچ حرفی از تو نبوده است. تو در این قضیه [خلافت] به مانند شیطان هستی که به انسان گفت: کافر شو، و هنگامی که انسان کفر ورزید، به او گفت: من از تو بیزارم و از خداوند پروردگار جهانیان می ترسم، و عاقبت آن دو این شد که در آتش جهنم جاودان شدند و آن سزای ستمکاران است. عمر ساکت شد و خالد بن سعید نشست.
سپس سلمان فارسی برخاست و گفت: کردید و نکردید [و ندانید چه کردید]. سلمان که پیش از این از بیعت امتناع کرده بود و در نهایت شمشیر بر گردنش گذاشته بودند، گفت: ای ابابکر! زمانی که چیزی برایت پیش آید که حکم آن را ندانی، به چه کسی مراجعه میکنی؟ و وقتی سؤالی از تو پرسیده شود که جوابش را ندانی، به که پناه میبری؟ و چه عذری داری که بر کسی که از تو داناتر و به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نزدیکتر و به تفسیر کتاب خداوند عزّ و جلّ و سنت پیامبرش آگاهترست، پیشی گرفتهای؟ همان کسی که پیامبر- صلی الله علیه و آله - در زمان حیاتشان او را مقدم نمودند و در هنگام رحلتشان سفارش او را به شما کردند و شما سخن پیامبرتان را وانهادید و وصیت ایشان را فراموش کردید و خلف وعده نمودید و نقض پیمان کردید و شکستید پیمانی که مبنی بر رفتنتان زیر پرچم اسامه از شما گرفته بودند، تا مبادا این کارهایی که کردید را انجام دهید و امت به هوش باشند با مخالفت امر ایشان چه جنایت بزرگی نمودید. به زودی همه چیز برایت صاف و شفاف میشود و وبال این کارت بر تو سنگینی میکند و به قبرت منتقل میشوی و آنچه که با دستان خود کسب کردهای همراه خود میبری. اگر زودتر به سوی حق بازگردی و در صدد جبران برآیی و به خاطر گناه بزرگی که کردهای به سوی خدا توبه کنی، برای نجات تو، در آن روز که به تنهایی در قبرت میروی و یارانت با تو وداع میکنند بهتر خواهد بود. تو نیز همانچه ما شنیدهایم، شنیدهای و همانچه ما دیدهایم، دیدهای. ولی گویا آنها [شنیدهها و دیدههایت] از چنگاندازی به این کار [خلافت] باز نداشته است؛ خلافتی که تو در مورد تصدی آن عذری نخواهی داشت، و دین و مسلمانان بهرهای از خلافت تو نخواهند برد. خدا را، خدا را درباره خودت [که بر حذر باش]. هر آنکه هشدار میدهد، معذور است. و مانند کسی نباش که پشت میکند و کبر میورزد.
سپس ابوذر برخاست و گفت: ای قریشیان! کار زشتی کردید و خویشاوندی را رها کردید. به خدا سوگند گروهی از اعراب از دین باز خواهند گشت و در این دین شک خواهند کرد. اگر این امر [خلافت] را در بین اهل بیت پیامبرتان قرار میدادید، دو شمشیر نیز با شما اختلاف پیدا نمیکرد. به خدا سوگند خلافت به کسی رسیده که به زور آن را گرفته است و قطعاً چشم کسانی که شایسته خلافت نیستند به آن دوخته خواهد شد و در طلب آن خونهای بسیاری ریخته خواهد شد. و همان شد که ابوذر گفت.
[ابوذر] سپس گفت: شما و بزرگانتان میدانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: پس از من خلافت متعلق به علی و سپس متعلق به دو پسرم، حسن و حسین و بعد از آنان متعلق به ذریه پاک من است. ولی شما سخن پیامبر خود را وانهادید و پیمانی را که با شما بستند را فراموش کردید و پیرو دنیای فانی شدید و آخرت جاودانی که در آن جوانی از بین نمیرود و نعمتهایش تمام نمیشود و اهل آن اندوهگین نمیشوند و و ساکنان آن نمیمیرند را به دنیایی حقیر و اندک و فانی و نابودشدنی فروختید. و البته امتهای پیش از شما نیز پس از پیامبرانشان کفر ورزیدند و به گذشته خودشان برگشتند و تغییر دادند و جابجا کردند و با هم اختلاف پیدا کردند. شما نیز قدم به قدم و گام به گام مانند آنها شدید و به زودی کیفر کار خود را خواهید دید و به جزای اعمالی که از پیش فرستادید، میرسید و همانا خداوند به بندگان خود ستم نمیکند.
سپس مقداد بن أسود برخاست و گفت: ای ابابکر! از ستم خود بازگرد و به درگاه پروردگارت توبه کن و به خانهات بازگرد و بر اشتباهت گریه کن. و خلافت را به صاحب آن واگذار که او نسبت به آن امر از تو سزاوارتر است. تو خود میدانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بیعت او را بر گردنت نهاده بود و تو را به قرار گرفتن در زیر پرچم اسامة بن زید - که علی مولای اوست - ملزم نموده بود. و در مورد بطلان استحقاق این امر، برای تو و آن کسی که تو را در رسیدن به آن یاری نمود هشدار داد و آن علم نفاق و معدن تفرقه و چنددستگی، یعنی عمرو بن عاص را که خداوند متعال در مورد او بر پیامبرش - صلی الله علیه و آله - این آیه را نازل کرد: «إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ» - . کوثر / 3 - {دشمنت خود بی تبار خواهد بود} - اختلافی در بین اهل اهل نیست که این آیه در مورد او نازل شده است - را نیز به شما دو نفر ضمیمه کرد. و همو بود که زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را روانه جنگ ذات السلاسل کردند، امیر شما دو نفر و سایر منافقین بود و مسؤولیت حفظ سپاهش را به شما دو نفر سپرد. اکنون از از مسؤلیت سپاه به خلافت رسیدهاید!؟ از خدا تقوا پیشه کن و به سرعت و قبل از اینکه دیر شود، از خلافت کنارهگیری کن، که این کار در زندگانی و بعد از وفات برایت ایمنتر خواهد بود. و به دنیای خود دل مبند، و قریش و غیر آن تو را مغرور نسازند که به زودی دنیای تو از بین خواهد رفت و بعد به به پیشگاه پروردگارت میروی و او تو را به خاطر کردارت مجازات میکند. تو خود میدانی و یقین داری که بعد از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - علی بن ابیطالب - علیه السلام - صاحب این امر است؛ پس آن را به او واگذار کن که خداوند خلافت را برای او قرار داده است؛ با این کار بیشتر در امان میمانی و بارت سبکتر میشود. به خدا سوگند اگر نصیحتم را بپذیری، من خیر تو را خواستهام. همانا بازگشت تمامی امور به سوی خداوند است.
سپس بریده بن اسلمی برخاست و گفت: «إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ » - . بقره / 156 - {
ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم}، ای ابوبکر! حق از باطل چه دیده است!؟ آیا فراموش کردهای، یا خود را به فراموشی زدهای و یا نفست تو را فریفته و سخنان بیهوده تو را وسوسه کرده است!؟ و یا دستور رسول خدا - صلی الله علیه و آله - که علی - علیه السلام - را با نام امیرالمومنین بخوانیم را از یاد بردهای!؟ و حال آنکه پیامبر تازه از دنیا رفتهاند. و یا آن سخن ایشان که چندین بار فرمودند: این شخص امیرالمومنین و کشنده قاسطین است!؟ از خدا تقوا پیشه کن و جانت را پیش از آنکه مرگ آن را بگیرد برهان و آن را از هلاکت نجات بده و این کار را به کسی که شایستگیاش بیش از تو است واگذار کن و این غصب خود را ادامه نده و برگرد، که تو میتوانی برگردی. من فقط خیر تو را خواستم و راه رهایی را به تو نشان دادم؛ بنابراین پشتیبان مجرمان نباش.
سپس عمار بن یاسر برخاست و گفت: ای قریشیان! و ای مسلمانانان! اگر میدانید [که هیچ]، اما اگر نمیدانید، پس بدانید که اهل بیت پیامبر شما نسبت به ایشان و میراث ایشان شایستهتر و سزاوارتر از شمایند و در امور دین پابرجاتر و بر مؤمنان امانتدارتر و بر آیینشان حافظتر و بر امتشان خیرخواهتر هستند؛ پس به این دوستتان بگویید که پیش از آنکه وحدتان متزلزل شود و کارتان رو به سستی نهد و دشمنتان به پیروزی برسد و پراکندگیاتان آشکار شود و فتنه کار را بر شما سخت کند و بر میان خود دچار اختلاف شوید و دشمنتان در شما طمع کند، حق به اهلش بازگرداند. خودتان میدانید که بنی هاشم نسبت در این امر از شما سزاوارترند و از میان آن ها علی - علیه السلام - با پیمان خدا و رسولش ولی شماست. و تفاوتهای آشکاری که چندین بار شاهد آن بودهاید؛ مانند وقتی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - درب خانههای همه شما را که به مسجد باز میشد را بستند جز درب خانه علی - علیه السلام - را، و وقتی دخترشان فاطمه را فقط به ازدواج علی - علیه السلام - درآوردند و به آنهایی از شما که خواستار ایشان بودند تزویج ننمودند، و آن سخن ایشان که فرمودند: من شهر علم و علی درب آن است؛ پس هر کسی حکمت بخواهد، باید از در آن وارد شود. و همه شما در مشکلات دینی خود به او پناه میبرید، و او از تمامی شما بینیاز است، و همچنین سایر سوابقی که بهترینهای شما هم آنها را ندارند. پس شما را چه شده است که او را کنار گذاشتهاید و حق او را غارت کردهاید و زندگانی دنیا را به آخرت ترجیح دادهاید، «بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا»{چه بد جانشینی برای ستمکاران است.}. چیزی که خداوند برای او قرار داده را به او بدهید «و لا تتولّوا عنه مدبرین و لا ترتدّوا علی اعقابکم فتنقلبوا خاسرین»{از او روی گردانی نکنید و به عقب بازنگردید که زیانکار خواهید شد} .
سپس أبی بن کعب برخاست و گفت: ای ابوبکر! حقی را که خداوند برای غیر تو قرار داده است را انکار نکن و نخستین کسی نباش که در مورد وصی و منتخب رسول خدا صلی الله علیه و آله از ایشان نافرمانی کرده و از دستوراتش روی گردان شده است. حق را به اهل آن باز گردان تا نجات یابی. و به گمراهیات ادامه نده که پشیمان شوی. به سرعت توبه کن تا وبالت سبک شود و این امری که خداوند برای تو قرار نداده را از آن خود مدان که سزای کارت را میبینی و به زودی از این جایی که اکنون در آن هستی مفارقت میکنی و به نزد پروردگارت میروی و او درباره جنایتی که کردهای از تو بازخواست میکند «وَ مَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»{و پروردگار تو به بندگان [خود] ستمکار نیست}.
سپس خزیمه بن ثابت برخاست و گفت: ای مردم! آیا نمیدانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شهادت مرا به تنهایی می پذیرفتند و با وجود من شاهد دیگری نمی خواستند؟ گفتند: بلی، همینطور است. گفت: من شهادت میدهم که از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمودند: اهل بیت من حق را از باطل جدا میکنند و آنان پیشوایانی هستند که مردم به آنان اقتدا میکنند. من چیزی را که میدانستم گفتم، «وَ مَا عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ»{و بر پیغام رسان جز ابلاغ آشکار [ماموریتی] نیست}.
سپس ابوهیثم بن تیهان برخاست و گفت: و من نیز شهادت میدهم که پیامبرمان - صلی الله علیه و آله و سلم - علی - علیه السلام - را در روز غدیر خم منصوب نمودند؛ و انصار گفتند که پیامبر او را بر خلافت منصوب نمود، و برخی از آنها گفتند که پیامبر او برای این منصوب کرد که مردم بدانند که او مولای همه آنهایی است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مولای آنهاست. و در این مورد سخنان زیادی گفتند. ما عدهای از خودمان را به نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرستادیم که در این باره از ایشان سوال کنند؛ ایشان فرمودند: به آنها بگویید که علی - علیه السلام - پس از من ولی مومنان و خیرخواهترین مردم بر امت من است. و من به آنچه که در حضورم اتفاق افتاد گواهی دادم؛ «فَمَن شَاء فَلْیُؤْمِن وَ مَن شَاء فَلْیَکْفُرْ»{پس هر که بخواهد بگرود و هر که بخواهد انکار کند}، «إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کَانَ مِیقَاتًا»{قطعا وعدگاه [ما با شما] روز داوری است}.
سپس سهل بن حنیف برخاست و حمد و ثنای خداوند نمود و بر پیامبر
و خاندان ایشان درود فرستاد و سپس گفت: ای قریشیان! گواه باشید که من شهادت میدهم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را در همین مکان، یعنی روضه دیدم که دست علی بن ابیطالب - علیه السلام - را گرفته بودند و میفرمودند: ای مردم! این علی پس از من امام شماست و همو در دوران زندگانی و بعد از مرگم وصی من است. او ادا کننده قرض من و وفا کننده به وعده من است. او نخستین کسی است که در کنار حوضم با من دست میدهد؛ خوشا به حال کسی که از او پیروی کند و او را یاری نماید، و وای بر کسی که از او رویگردان شود و او را خوار سازد.
و برادرش عثمان بن حنیف نیز با او برخاست و گفت: ما شنیدیم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - میفرمودند: اهل بیت من ستارگان زمین هستند؛ از آنها پیشی نگیرید و آنها را پیش بیاندازید، آنانند رهبران پس از من هستند. مردی برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا! کدام اهل بیتتان را میفرمایید؟ پیامبر- صلی الله علیه و آله - فرمودند: علی و اولاد پاک او. ای ابابکر! پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - این مسئله [خلافت] را روشن کردهاند؛ پس تو نخستین کسی نباش که به آن کفر میورزی و «لاَ تَخُونُواْ اللّهَ وَ الرَّسُولَ وَتَخُونُواْ أَمَانَاتِکُمْ وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ» به خدا و پیامبر او خیانت مکنید و [نیز] در امانتهای خود خیانت نورزید و خود می دانید [که نباید خیانت کرد]}.
سپس ابو ایوب انصاری برخاست و گفت: ای بندگان خدا! در مورد اهل بیت پیامبرتان از خدا پروا کنید و حق آنها را، که خداوند برایشان قرار داده است به آنان بازگردانید. شما هم آنچه برادران ما در موقعیتها و مجالس مختلف از پیامبرمان شنیدهاند را شنیدهاید که میفرمودند: اهل بیت من، پس از من پیشوایان شما هستند و و به علی علیه السلام اشاره میکردند و میفرمودند: این امیری نیکان و کشنده کافران است، هر که او را خوار کند، خوار شود و هر که او را یاری کند، یاری شود؛ پس به جهت این ستمی که کردهاید به درگاه خداوند توبه کنید که همانا خداوند توبه پذیر و مهربان است، و پشت به او نکنید و از او روی گردان نشوید.
امام صادق - علیه السلام - فرمودند: ابوبکر بر روی منبر مبهوت شد و جوابی نداشت که بدهد، سپس گفت: من بهترین شما نیستم و بر شما حاکم شدم، مرا برکنار کنید، مرا برکنار کنید. عمر بن خطاب گفت: از منبر پایین بیا ای نادان، تو که به حجتهای قریش پایبند نیستی، پس چرا خود را به این مقام گماردهای؟ به خدا سوگند تصمیم گرفتهام که تو را برکنار کنم و خلافت را به سالم مولی أبیحذیفه واگذار کنم. ابوبکر پایین آمد، سپس دست عمر را گرفت و به خانهاش رفت و سه روز در خانه ماندند و وارد مسجد رسول الله - صلی الله علیه و آله - نشدند. در روز چهارم، خالد بن ولید همراه با هزار مرد نزد آنان آمد و به آنها گفت: چرا نشستهاید؟ به خدا سوگند بنیهاشم به خلافت طمع کردهاند، سالم مولی بنیحذیفه و معاذ بن جبل نیز هر کدام به همراه هزار مرد نزد آنها آمدند و همینطور به شمار آنها افزوده شد تا اینکه چهار هزار نفر شدند و با شمشیرهای آخته و در حالی که عمر بن خطاب پیشاپیش ها بود، راه افتادند و در مسجد پیامبر - صلی الله علیه و آله - ایستادند؛ عمر گفت: ای یاران علی، به خدا سوگند اگر یکی از شما بخواهد سخنان دیروزش را بگوید، سرش را از تنش جدا میکنیم.
خالد بن سعید بن عاص برخاست و گفت: ای فرزند صهاک حبشی! با شمشیرهایتان ما را تهدید می کنید یا با جمعتان ما را میترسانید؟ به خدا سوگند شمشیرهای ما از شمشیرهای شما برندهتر است و با اینکه کم هستیم، ولی از شما بیشتریم؛ چرا که حجت خداوند در بین ماست، به خدا سوگند اگر نمیدانستم که پیروی از امامم بر من واجب است، شمشیر خود را بر می کشیدم و در راه خدا با شما میجنگیدم تا اینکه عذری بر من باقی نماند. امیرالمومنین به او فرمودند: ای خالد! بنشین، خداوند از موضع تو آگاه است و از تلاشت تشکر میکند. خالد نشست.
سلمان فارسی برخاست و گفت: الله اکبر، الله اکبر، شنیدم که - اگر نشنیده باشم، دو گوشم کر شوند - رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - میفرمودند: روزی میرسد که برادرم و پسر عمویم با تعدادی از یارانش در مسجدم نشستهاند که ناگهان گروهی از سگان اهل جهنم به او حمله میکنند و میخواهند او و همراهانش را بکشند، و من تردیدی ندارم که آن گروه شما هستید. عمر خواست که بر سلمان یورش برد، اما امیرالمومنین - علیه السلام - برخاستند و کمربند لباس او را گرفتند و او را به زمین چسباندند و سپس فرمود: ای فرزند صهاک حبشی! اگر تقدیر الهی نبود و با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - عهد نبسته بودم، نشانت میدادم که یاران کدامیک از ما ضعیفتر و کمتعدادترند.. سپس رو به یارانشان کردند و فرمودند: رحمت خدا بر شما باد! بازگردید، به خدا سوگند من نیز مانند دو برادرم موسی و هارون وارد مسجد شدم؛ آن زمان که یارانش به او [موسی] گفتند: «فَاذْهَبْ أَنتَ وَرَبُّکَ فَقَاتِلا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ»{تو و پروردگارت برو[ید] و جنگ کنید که ما همین جا می نشینیم}. به خدا سوگند من تنها برای زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله و انجام قضاوت به مسجد آمده بودم؛ زیرا جایز برای حجتی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آن را تعیین کرده است، جایز نیست که مردم را در سرگردانی رها کند. - . الاحتجاج: 47 – 50 -
**[ترجمه]
أوعز إلیه فی کذا تقدم قوله علیه السلام و لقد راودت فی ذلک تقیید بیّنتی کذا فی أکثر النسخ و لعل فیه تصحیفا و علی تقدیره لعل المعنی أنی کنت أعلم أن ذلک لا ینفع و لکن أردت بذلک أن لا تضیع و تضمحل حجتی علیهم و تکون مقیدة محفوظة مر الدهور لیعلموا بذلک أنی ما بایعت طوعا أو لضبط حجتی عند الله تعالی و فی بعض النسخ و لقد راودت فی ذلک نفسی فیکون کنایة عن التدبر و التأمل.
قوله علیه السلام لقد تاب الله بالنبی.
أقول: قد مر الکلام فی هذه الآیة و روی الطبرسی تلک القراءة عن الرضا علیه السلام (2) و الصندید بالکسر السید الشجاع و النجدة الشجاعة و یقال ما یغنی عنک هذا أی ما یجدی عنک و لا ینفعک و الإبلاس الانکسار و الحزن یقال أبلس فلان إذا سکت غما و یقال وجأت عنقه وجاء أی ضربته و یقال تناساه إذا أری من نفسه أنه نسیه قوله حذرا تعلیل للعقد قوله یصفو لک الأمر لعل المعنی یظهر لک الحق صریحا من غیر شبهة قوله فالله أی اتق الله و القسم بعید قوله فقد أعذر أی صار ذا عذر و بین عذره و قوله فکان کما قال کلام الصادق علیه السلام و التافه الحقیر الیسیر قوله فمن الحرس إلی الخلافة هو استفهام إنکار إلی أ تنتهی أو تترقی من حراسة الجند التی هی أخس الأمور إلی الخلافة الکبری قوله و فرق بالجر عطفا علی العهد أو بالرفع بتقدیر أی له فرق ظاهر و الاستصراخ الاستغاثة و صدف عنه أعرض و أفحم علی بناء المفعول سکت فلم یطق جوابا و یقال ما أحار جوابا أی ما رد و اللکع کصرد اللئیم و
ص: 203
الأحمق و من لا یتجه لمنطق و لا غیره و یقال أبلاه عذرا أی أداه إلیه فقبله.
lt;meta info="\\"أوعز علیه فی کذا\\" یعنی برای فلان کار نزدیک شد و جلو رفت. این سخن حضرت که فرمودند: \\"و لقد راودت فی ذلک تقیید بیّنتی\\" در بیشتر نسخهها همینطور آمده است، شاید اشتباه استنساخ شده باشد، بر فرض صحیح بودن، شاید معنایش این باشد که من میدانستم که این کار فایدهای ندارد، ولی با این کار میخواستم حجتم علیه آنها تضییع نشود و از بین نرود و با گذر زمان پایدار و محفوظ بماند، تا آیندگان بدانند که من از روی رغبت بیعت نکردهام، یا تا حجتم را در نزد خداوند محفوظ بدارم. و در بعضی از نسخهها اینچنین آمده است: \\"و لقد راودت فی ذلک نفسی\\" که کنایه از تدبر و اندیشیدن است.
سخن حضرت که فرمودند: «لقد تاب الله بالنبیّ»
مولف: کلام درباره این آیه قبلاً گذشت. طبرسی نیز این قرائت را از امام رضا علیه السلام - . مجمع البیان 5 :80 و آیه 117 از سوره توبه -
روایت کرده است. و صندید به کسر صاد، به معنای مرد شجاع است و النجدة یعنی شجاعت. و گفته میشود: \\"ما یغنی عنک هذا\\" یعنی به درد تو نمیخورد و برایت سودی ندارد. الإبلاس یعنی شکست و ناراحتی، هنگامی گفته می شود: \\"أبلس فلان\\" که از روی ناراحتی ساکت شود. گفته میشود: \\"وجأت عنقه وجاء\\" یعنی گردنش را زدم. \\"تناساه\\" هنگامی گفته میشود که خود را به فراموشی بزند. \\"حذاراً\\" تعلیلی برای عقد است. این سخن: \\"یصفو لک الامر\\" شاید به این معنا باشد که حق به طور آشکار و بدون شبهه برای تو نمایان می شود، و \\"فالله\\" یعنی از خدا بترس، و بعید است که برای قسم آمده باشد، \\" فقد أعذر\\" معذور شد و عذر خود را بیان کرد. و جمله \\"فکان کما قال\\" از سخنان امام صادق - علیه السلام است. \\"التافه\\" به چیز حقیر و اندک گویند، و \\"فمن الحرس إلی الخلافة!؟\\" یک استفهام انکاری است و یعنی آیا از مسؤلیت سربازان که پستترین امور است، به خلافت که بزرگترین چیز است رسیدهای!؟ و این سخن : \\"و فرق\\" مجرور و عطف به کلمه عهد است، یا مرفوع است و همراه با تقدیر میباشد؛ یعنی در اصل \\"له فرق ظاهر\\". \\"الاستصراخ\\" یعنی طلب کمک، و \\"صدف عنه\\" یعنی از او روی برگرداند. أ\\"ُفحم\\" به صورت مجهول است و یعنی ساکت شد و نتوانست جوابی بدهد. \\"ما أحارَ جواباً\\" یعنی پاسخی نداد، و اللَّکع بر وزن صُرَد، یعنی فرومایه و احمق، و همچنین به کسی میگویند که به هیچ منطق یا چیز دیگری گرایش ندارد. \\"أبلاه عذراً\\" یعنی عذرش را بیان کرد و او آن را پذیرفت.
**[ترجمه]
ج، الإحتجاج عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: ثُمَّ إِنَّ عُمَرَ احْتَزَمَ بِإِزَارِهِ وَ جَعَلَ یَطُوفُ بِالْمَدِینَةِ وَ یُنَادِی أَنَّ أَبَا بَکْرٍ قَدْ بُویِعَ لَهُ فَهَلُمُّوا إِلَی الْبَیْعَةِ (1) فَیَنْثَالُ النَّاسُ فَیُبَایِعُونَ فَعَرَفَ أَنَّ جَمَاعَةً فِی بُیُوتٍ مُسْتَتِرُونَ فَکَانَ یَقْصِدُهُمْ فِی جَمْعٍ فَیَکْبِسُهُمْ وَ یُحْضِرُهُمْ فِی الْمَسْجِدِ فَیُبَایِعُونَ حَتَّی إِذَا مَضَتْ أَیَّامٌ أَقْبَلَ فِی جَمْعٍ کَثِیرٍ إِلَی مَنْزِلِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَطَالَبَهُ بِالْخُرُوجِ فَأَبَی فَدَعَا عُمَرُ بِحَطَبٍ وَ نَارٍ وَ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسُ عُمَرَ بِیَدِهِ لَیَخْرُجَنَّ أَوْ لَأُحْرِقَنَّهُ عَلَی مَا فِیهِ فَقِیلَ لَهُ إِنَّ فِیهِ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وُلْدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ آثَارَ رَسُولِ اللَّهِ فَأَنْکَرَ النَّاسُ ذَلِکَ مِنْ قَوْلِهِ فَلَمَّا عَرَفَ إِنْکَارَهُمْ قَالَ مَا بَالُکُمْ أَ تَرَوْنِی فَعَلْتُ ذَلِکَ إِنَّمَا أَرَدْتُ التَّهْوِیلَ (2) فَرَاسَلَهُمْ عَلِیٌّ أَنْ لَیْسَ إِلَی خُرُوجِی حِیلَةٌ لِأَنِّی فِی جَمْعِ کِتَابِ اللَّهِ الَّذِی قَدْ نَبَذْتُمُوهُ وَ أَلْهَتْکُمُ الدُّنْیَا عَنْهُ وَ قَدْ حَلَفْتُ أَنْ لَا أَخْرُجَ مِنْ بَیْتِی وَ لَا أَضَعَ رِدَائِی عَلَی عَاتِقِی حَتَّی
ص: 204
أَجْمَعَ الْقُرْآنَ (1) قَالَ وَ خَرَجَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیْهِمْ فَوَقَفَتْ عَلَی الْبَابِ ثُمَّ قَالَتْ لَا عَهْدَ لِی بِقَوْمٍ أَسْوَأَ مَحْضَراً مِنْکُمْ تَرَکْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ جِنَازَةً بَیْنَ أَیْدِینَا وَ قَطَعْتُمْ أَمْرَکُمْ فِیمَا بَیْنَکُمْ فَلَمْ تُؤَمِّرُونَا وَ لَمْ تَرَوْا لَنَا حَقَّنَا کَأَنَّکُمْ لَمْ تَعْلَمُوا مَا قَالَ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ وَ اللَّهِ لَقَدْ عَقَدَ لَهُ یَوْمَئِذٍ الْوَلَاءَ لِیَقْطَعَ مِنْکُمْ بِذَلِکَ مِنْهَا الرَّجَاءَ وَ لَکِنَّکُمْ قَطَعْتُمُ الْأَسْبَابَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ نَبِیِّکُمْ وَ اللَّهُ حَسِیبٌ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ (2).
**[ترجمه]إحتجاج: از عبدالله بن عبدالرحمن نقل شده، سپس عمر بند لباس خود محکم کرد و شروع به چرخزدن در مدینه کرد و بانگ میزد که با ابوبکر بیعت شده است، همه بیایند بیعت کنند. مردم پشت سر هم میآمدند و بیعت میکردند. عمر فهمید که گروهی از مردم در تعدادی از خانهها پنهان شده اند؛ با جمعی به سمت آنان میرفت و آنان را بیرون میکشید و به مسجد میآورد و آنها نیز بیعت می کردند. چند روزی که گذشت، به همراه جمع زیادی به خانه علی بن ابیطالب - علیه السلام - رفت و از ایشان خواست که بیرون بیایند؛ ایشان چنین نکردند. عمر هیزم و آتش طلبید و گفت: سوگند به کسی که جان عمر در دست اوست، یا خارج میشوی یا اینکه خانه را با آنچه در آن وجود دارد، به آتش میکشم. به او گفتند که فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و فرزندان رسول خدا و آثار رسول خدا در این خانه است. مردم عمر را به خاطر این حرفش سرزنش کردند. وقتی انکار آنان را دید، گفت: شما را چه شده است؟ آیا فکر میکنید من این کار را انجام میدهم!؟ قصد من ترساندن آنها بود. علی به آنان پیغام داد که من به هیچ وجه نمیتوانم خارج شوم؛ زیرا من در حال جمع کردن کتاب خدا هستم که آن را کنار نهادهاید و دنیا شما را از آن مشغول کرده است، و سوگند خوردهام تا زمانی که قرآن را گردآوری نکردهام، از خانهام بیرون نیایم و ردایم را بر دوش نیاندازم.
فاطمه دختر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بیرون آمدند و جلوی در ایستادند و سپس فرمودند: جمعی به بدی جمع شما سراغ ندارم؛ جنازه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را در بین ما ترک کردید و خلافت را میان خود چرخاندید و ما را امیر ننمودید و حقی برای ما قائل نشدید. گویی نمیدانید که ایشان در روز غدیر خم چه فرمودند!؟ به خدا سوگند ایشان در آن روز تکلیف ولایت را روشن کردند تا با آن کار شما را از رسیدن به آن ناامید کنند. اما شما رشتههای اتصال بین خود و پیامبرتان را قطع کردید. و خداوند در دنیا و آخرت، میان ما و شما کافیست. - . احتجاج : 51 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی بِإِسْنَادٍ سَیَأْتِی فِی بَابِ أَحْوَالِ إِبْلِیسَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ أَنَّهُ قَالَ: تَمَثَّلَ إِبْلِیسُ فِی أَرْبَعِ صُوَرٍ تَصَوَّرَ یَوْمَ قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی صُورَةِ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ لَا تَجْعَلُوهَا کِسْرَوَانِیَّةً وَ لَا قَیْصَرَانِیَّةً وَسِّعُوهَا تَتَّسِعْ فَلَا تَرُدُّوهَا فِی بَنِی هَاشِمٍ فَیُنْتَظَرَ بِهَا الْحَبَالَی (3).
**[ترجمه]امالی طوسی: نقل شده که جابر بن عبدالله انصاری گفت: ابلیس به چهار صورت ظاهر شد؛ در روز وفات پیامبر صلی الله علیه و آله به صورت مغیرة بن شعبة ظاهر شد و گفت: ای مردم! خلافت را مانند پادشاهان ایران و روم قرار ندهید، آن را گسترش دهید تا گسترش یابد، و آن را به خانواده بنیهاشم ندهید که برای خلافت، منتظر نوزادان در شکم مادران باشند. - . امالی الطوسی : 111 -
**[ترجمه]
أی حتی لا یخرجوها منهم بحیث إذا کان منهم حمل فی بطن أمه انتظروا
ص: 205
خروجه و لم یجوزوا لغیره (1).
**[ترجمه]یعنی که خلافت را از میان خودشان خارج نکنند، به طوری که اگر بچهای از آنها در شکم مادر باشد، منتظر بیرون آمدن او باشند و آن را به دیگران ندهند.
**[ترجمه]
ج، الإحتجاج رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا اسْتُخْرِجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مِنْ مَنْزِلِهِ خَرَجَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَمَا بَقِیَتْ هَاشِمِیَّةٌ إِلَّا خَرَجَتْ مَعَهَا حَتَّی انْتَهَتْ قَرِیباً مِنَ الْقَبْرِ فَقَالَتْ خَلُّوا عَنِ ابْنِ عَمِّی فَوَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ لَئِنْ لَمْ تُخَلُّوا عَنْهُ لَأَنْشُرَنَّ شَعْرِی وَ لَأَضَعَنَّ قَمِیصَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی رَأْسِی وَ لَأَصْرُخَنَّ إِلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَمَا نَاقَةُ صَالِحٍ بِأَکْرَمَ عَلَی اللَّهِ مِنِّی وَ لَا الْفَصِیلُ بِأَکْرَمَ عَلَی اللَّهِ مِنْ وُلْدِی قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ کُنْتُ قَرِیباً مِنْهَا فَرَأَیْتُ وَ اللَّهِ أَسَاسَ حِیطَانِ الْمَسْجِدِ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَقَلَّعَتْ مِنْ أَسْفَلِهَا حَتَّی لَوْ أَرَادَ رَجُلٌ أَنْ یَنْفُذَ مِنْ تَحْتِهَا نَفَذَ فَدَنَوْتُ مِنْهَا فَقُلْتُ یَا سَیِّدَتِی وَ مَوْلَاتِی إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ أَبَاکِ رَحْمَةً فَلَا تَکُونِی نَقِمَةً فَرَجَعَتْ وَ رَجَعْتِ الْحِیطَانُ حَتَّی سَطَعَتِ الْغَبَرَةُ مِنْ أَسْفَلِهَا فَدَخَلَتْ فِی خَیَاشِیمِنَا (2).
**[ترجمه]إحتجاج: از امام صادق - علیه السلام - روایت شده که فرمودند: هنگامی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - از منزلشان بیرون آورده شدند، فاطمه - علیها السلام - از خانه بیرون آمدند و تمام زنان بنیهاشم نیز با او بیرون آمدند و رفتند تا به نزدیک قبر [پیامبر] رسیدند و فرمودند: پسر عمویم را رها کنید، قسم به آن خدایی که محمد - صلی الله علیه و آله - را به حق برانگیخت اگر او را رها نکنید، گیسوان خود را پریشان کرده و پیراهن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را بر سر افکنده و به خداوند تبارک و تعالی فریاد خواهم زد. یقین بدانید که ناقه صالح، در نزد خدا از من گرامی تر نبود و بچه ی آن ناقه نیز در نزد خدا از فرزندان من گرامیتر نبود. سلمان - رضی الله عنه - نقل کرده: من نزدیک ایشان [فاطمه - سلام الله علیها -] بودم، به خدا سوگند دیدم که پایه دیوارهای مسجد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از پایین کنده شد، طوری که اگر کسی میخواست، میتوانست از زیر آن بگذرد. نزدیک ایشان شدم و عرض کردم: ای سرور و ای مولای من! خداوند تبارک و تعالی پدرتان را مایه رحمت مبعوث کرد، پس شما مایه مصیبت نباشید. ایشان به خانه بازگشتند و دیوارها نیز به سر جای خود بازگشتند و غباری از پایین آنها بیرون آمد و در بینیهای ما فرو رفت. - . الاحتجاج : 56 و یعقوبی 2 : 116 -
**[ترجمه]
ل، الخصال فِیمَا ذَکَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی جَوَابِ الَّذِی سَأَلَ عَمَّا فِیهِ مِنْ خِصَالِ الْأَوْصِیَاءِ قَالَ علیه السلام وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ یَا أَخَا الْیَهُودِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّرَنِی فِی حَیَاتِهِ عَلَی جَمِیعِ أُمَّتِهِ وَ أَخَذَ عَلَی جَمِیعِ مَنْ حَضَرَهُ مِنْهُمُ الْبَیْعَةَ وَ السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ لِأَمْرِی وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ ذَلِکَ فَکُنْتُ الْمُؤَدِّیَ إِلَیْهِمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمْرَهُ إِذَا حَضَرْتُهُ وَ الْأَمِیرَ عَلَی مَنْ حَضَرَنِی مِنْهُمْ إِذَا فَارَقْتُهُ لَا تَخْتَلِجُ فِی نَفْسِی مُنَازَعَةُ أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ لِی فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْأَمْرِ فِی حَیَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَا بَعْدَ وَفَاتِهِ ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِتَوْجِیهِ الْجَیْشِ الَّذِی وَجَّهَهُ مَعَ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ عِنْدَ الَّذِی أَحْدَثَ اللَّهُ بِهِ مِنَ الْمَرَضِ الَّذِی تَوَفَّاهُ فِیهِ فَلَمْ یَدَعِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَحَداً مِنْ أَفْنَاءِ الْعَرَبِ
ص: 206
وَ لَا مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ وَ غَیْرِهِمْ مِنْ سَائِرِ النَّاسِ مِمَّنْ یَخَافُ عَلَی نَقْضِهِ وَ مُنَازَعَتِهِ وَ لَا أَحَداً مِمَّنْ یَرَانِی بِعَیْنِ الْبَغْضَاءِ مِمَّنْ قَدْ وَتَرْتُهُ بِقَتْلِ أَبِیهِ أَوْ أَخِیهِ أَوْ حَمِیمِهِ إِلَّا وَجَّهَهُ فِی ذَلِکَ الْجَیْشِ وَ لَا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ غَیْرِهِمْ وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ الْمُنَافِقِینَ لِتَصْفُوَ قُلُوبُ مَنْ یَبْقَی مَعِی بِحَضْرَتِهِ وَ لِئَلَّا یَقُولَ قَائِلٌ شَیْئاً مِمَّا أَکْرَهُهُ وَ لَا یَدْفَعَنِی دَافِعٌ عَنِ الْوِلَایَةِ وَ الْقِیَامِ بِأَمْرِ رَعِیَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ کَانَ آخِرَ مَا تَکَلَّمَ بِهِ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ أُمَّتِهِ أَنْ یَمْضِیَ جَیْشُ أُسَامَةَ وَ لَا یَتَخَلَّفَ عَنْهُ أَحَدٌ مِمَّنْ أَنْهَضَ مَعَهُ وَ تَقَدَّمَ فِی ذَلِکَ أَشَدَّ التَّقَدُّمِ وَ أَوْعَزَ فِیهِ أَبْلَغَ الْإِیعَازِ وَ أَکَّدَ فِیهِ أَکْثَرَ التَّأْکِیدِ فَلَمْ أَشْعُرْ بَعْدَ أَنْ قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَّا بِرِجَالٍ مِنْ بَعْثِ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ وَ أَهْلِ عَسْکَرِهِ قَدْ تَرَکُوا مَرَاکِزَهُمْ وَ أَخْلَوْا بِمَوَاضِعِهِمْ وَ خَالَفُوا أَمْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیمَا أَنْهَضَهُمْ لَهُ وَ أَمَرَهُمْ بِهِ وَ تَقَدَّمَ إِلَیْهِمْ مِنْ مُلَازَمَةِ أَمِیرِهِمْ وَ السَّیْرِ مَعَهُ تَحْتَ لِوَائِهِ حَتَّی یُنْفَذَ لِوَجْهِهِ الَّذِی أَنْفَذَهُ إِلَیْهِ فَخَلَّفُوا أَمِیرَهُمْ مُقِیماً فِی عَسْکَرِهِ وَ أَقْبَلُوا یَتَبَادَرُونَ عَلَی الْخَیْلِ رَکْضاً إِلَی حَلِّ عُقْدَةٍ عَقَدَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَسُولُهُ لِی فِی أَعْنَاقِهِمْ فَحَلُّوهَا وَ عَهْدٍ عَاهَدُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَنَکَثُوهُ وَ عَقَدُوا لِأَنْفُسِهِمْ عَقْداً ضَجَّتْ بِهِ أَصْوَاتُهُمْ وَ اخْتَصَّتْ بِهِ آرَاؤُهُمْ مِنْ غَیْرِ مُنَاظَرَةٍ لِأَحَدٍ مِنَّا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَوْ مُشَارَکَةٍ فِی رَأْیٍ أَوِ اسْتِقَالَةٍ لِمَا فِی أَعْنَاقِهِمْ مِنْ بَیْعَتِی فَعَلُوا ذَلِکَ وَ أَنَا بِرَسُولِ اللَّهِ مَشْغُولٌ وَ بِتَجْهِیزِهِ عَنْ سَائِرِ الْأَشْیَاءِ مَصْدُودٌ فَإِنَّهُ کَانَ أَهَمَّهَا وَ أَحَقَّ مَا بُدِئَ بِهِ مِنْهَا فَکَانَ هَذَا یَا أَخَا الْیَهُودِ أَقْرَحَ مَا وَرَدَ عَلَی قَلْبِی مَعَ الَّذِی أَنَا فِیهِ مِنْ عَظِیمِ الرَّزِیَّةِ وَ فَاجِعِ الْمُصِیبَةِ وَ فَقْدِ مَنْ لَا خَلَفَ مِنْهُ إِلَّا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَصَبَرْتُ عَلَیْهَا إِذْ أَتَتْ بَعْدَ أُخْتِهَا عَلَی تَقَارُبِهَا وَ سُرْعَةِ اتِّصَالِهَا ثُمَّ الْتَفَتَ علیه السلام إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَ لَیْسَ کَذَلِکَ قَالُوا بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).
ص: 207
**[ترجمه]خصال: قسمتی از جوابی که امیرالمومنین - علیه السلام - به کسی که پرسیده بود کدامیک از خصلتهای اوصیا در شما وجود دارد: اما دومی ای برادر یهودی؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در زمان حیات خود مرا بر همه امتش امیر نمود و از تمامی کسانی که نزد ایشان حضور داشتند بیعت و پیمان حرفشنوی و اطاعت از اوامر من را گرفتند و به آنان امر نمودند که حاضران آن جریان را به گوش غایبان برسانند. در هنگامی که من پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - حضور داشتم، اوامر ایشان را به اطلاع آنها میرساندم و هنگامی که نزد ایشان حضور نداشتم، امیر بر حاضران بودم. چه در زمان زندگانی پیامبر صلی الله علیه و آله و چه پس از رحلت ایشان، هرگز به ذهنم نمیرسید که احدی از خلایق در این امر با من سر نزاع داشته باشد.
هنگامی که خداوند رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را به آن بیماری که به سبب آن وفات کردند مبتلا نمود، ایشان دستور حرکت سپاهی که اسامه را بر آن گمارده بودند را صادر کردند و همه آنهایی از اعراب و اوسیان و خزرجیان و سایرین که بیم آن می رفت که نقض پیمان کرده و نزاع به پا کنند، و نیز همه آنهایی که به دیده دشمنی در من می نگریستند؛ مانند آنهایی که پدر یا برادر یا نزدیکانشان را کشته بودم و حتی عدهای از مهاجران و انصار و سایر مسلمانان و غیر مسلمانان و مؤلفة قلوبهم و منافقان را به سپاه اسامه فرستادند تا فقط آنهایی که دلشان نسبت به من صاف بود، با من در مدینه بمانند و کسی چیزی که خوشایند من نیست نگوید و کسی مرا از ولایت و به دست گرفتن امور امت کنار نزند. و آخرین دستوری که ایشان به امت خویش دادند این بود که همه به سپاه اسامه بپیوندند و هیچیک از آنهایی که باید بروند در شهر نمانند و تا میتوانستند فرمان خویش را به همه رساندند و آن را علنی کردند و بر آن تأکید نمودند.
نفهمیدم چه شد که پس از وفات پیامبر - صلی الله علیه و آله – عدهای از گسیلشدگان به طرف اسامه و سپاه او مرکز خود را رها کردند و جای خود را خالی نمودند و با فرمان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - که آنها را گسیل داشته بودند و مأمور کرده بود و فرموده بودند که ملازم رکاب فرمانده خود باشند و زیر پرچم او باشند تا او آنها را به جایی که ایشان دستور داده بودند ببرد مخالفت کردند و امیر خود را در اردوگاهش رها کرده و سواره و به تاخت آمدند تا پیمانی که خداوند عزّ و جلّ و رسولش در مورد من بر عهده آنان نهاده بودند را نقض کنند، و نقض کردند. و عهدی که با خدا و رسولش بسته بودند را بشکنند، و شکستند. و برای خود پیمانی بستند که صدایشان را به آن بلند کنند و فقط نظر خود را در آن اعمال کنند، بدون آنکه با کسی از ما فرزندان عبدالمطلب سخنی بگویند و یا از ما نظرخواهی کنند و یا بیایند و بیعتی که از من بر گردن خود داشتند را کنار نهند.
این کار را وقتی کردند که من مشغول رسول خدا و غسل و کفن ایشان بودم و از آنچه پیرامونم میگذشت غافل بودم؛ چرا که آن کار مهمترین کار و سزاوارترین کار برای شروع بود. ای برادر یهودی! در آن هنگام که من در آن داغ بزرگ و آن مصیبت فاجعهبار به سر میبردم و کسی را از دست داده بودم که جز خداوند تبارک و تعالی هیچچیز جای ایشان را برایم پر نمیکرد، این رفتار آنان بزرگترین زخمی بود که بر قلب من وارد شد. و من بر آن مصیبت نیز که بسیار زود و در پی مصیبت فقدان رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد، صبر کردم.
حضرت علیه السلام سپس رو به اصحابشان کردند و فرمودند: آیا اینچنین نیست؟ گفتند: بلی ای امیرالمؤمنین - علیه اسلام -. - . الخصال : 371 – 372 . در الإختصاص : 170 نیز میتوانید آن را ببینید. -
**[ترجمه]
قال الجوهری یقال هو من أفناء الناس إذا لم یعلم ممن هو.
**[ترجمه]جوهری گفته است: وقتی گفته میشود: \\"هو من أفناء الناس\\" که معلوم نباشد او از کدام قوم و قبیله است.
**[ترجمه]
ل، الخصال ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ (1) عَنِ النَّهِیکِیِّ عَنْ خَلَفِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: کَانَ الَّذِینَ أَنْکَرُوا عَلَی أَبِی بَکْرٍ جُلُوسَهُ فِی الْخِلَافَةِ وَ تَقَدُّمَهُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ کَانَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ خَالِدُ بْنِ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ وَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ وَ کَانَ مِنَ الْأَنْصَارِ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ ذُو الشَّهَادَتَیْنِ وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ وَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ غَیْرُهُمْ (2) فَلَمَّا صَعِدَ الْمِنْبَرَ تَشَاوَرُوا بَیْنَهُمْ فِی أَمْرِهِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ هَلَّا نَأْتِیهِ فَنُنْزِلَهُ عَنْ
ص: 208
مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ آخَرُونَ إِنْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ أَعَنْتُمْ عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ وَ لَکِنِ امْضُوا بِنَا إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام نَسْتَشِیرُهُ وَ نَسْتَطْلِعُ أَمْرَهُ فَأَتَوْا عَلِیّاً علیه السلام فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ضَیَّعْتَ نَفْسَکَ وَ تَرَکْتَ حَقّاً أَنْتَ أَوْلَی بِهِ وَ قَدْ أَرَدْنَا أَنْ نَأْتِیَ الرَّجُلَ فَنُنْزِلَهُ عَنْ مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ الْحَقَّ حَقُّکَ وَ أَنْتَ أَوْلَی بِالْأَمْرِ مِنْهُ فَکَرِهْنَا أَنْ نُنْزِلَهُ مِنْ دُونِ مُشَاوَرَتِکَ فَقَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام لَوْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ مَا کُنْتُمْ إِلَّا حَرْباً لَهُمْ وَ لَا کُنْتُمْ إِلَّا کَالْکُحْلِ فِی الْعَیْنِ أَوْ کَالْمِلْحِ فِی الزَّادِ وَ قَدِ اتَّفَقَتْ عَلَیْهِ الْأُمَّةُ التَّارِکَةُ لِقَوْلِ نَبِیِّهَا وَ الْکَاذِبَةُ
ص: 209
عَلَی رَبِّهَا وَ لَقَدْ شَاوَرْتُ فِی ذَلِکَ أَهْلَ بَیْتِی فَأَبَوْا إِلَّا السُّکُوتَ لِمَا یَعْلَمُونَ مِنْ وَغْرِ صُدُورِ الْقَوْمِ وَ بُغْضِهِمْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِأَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّهِ وَ أَنَّهُمْ یُطَالِبُونَ بِثَأْرَاتِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ اللَّهِ لَوْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ لَشَهَرُوا سُیُوفَهُمْ مُسْتَعِدِّینَ لِلْحَرْبِ وَ الْقِتَالِ کَمَا فَعَلُوا ذَلِکَ حَتَّی قَهَرُونِی وَ غَلَبُونِی عَلَی نَفْسِی وَ لَبَّبُونِی وَ قَالُوا لِی بَایِعْ وَ إِلَّا قَتَلْنَاکَ فَلَمْ أَجِدْ حِیلَةً إِلَّا أَنْ أَدْفَعَ الْقَوْمَ عَنْ نَفْسِی وَ ذَاکَ أَنِّی ذَکَرْتُ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ إِنَّ الْقَوْمَ نَقَضُوا أَمْرَکَ وَ اسْتَبَدُّوا بِهَا دُونَکَ وَ عَصَوْنِی فِیکَ فَعَلَیْکَ بِالصَّبْرِ حَتَّی یُنْزِلَ اللَّهُ الْأَمْرَ وَ إِنَّهُمْ سَیَغْدِرُونَ بِکَ لَا مَحَالَةَ فَلَا تَجْعَلْ لَهُمْ سَبِیلًا إِلَی إِذْلَالِکَ وَ سَفْکِ دَمِکَ فَإِنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ بَعْدِی کَذَلِکَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام مِنْ رَبِّی تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ لَکِنِ ائْتُوا الرَّجُلَ فَأَخْبِرُوهُ بِمَا سَمِعْتُمْ مِنْ نَبِیِّکُمْ وَ لَا تَدَعُوهُ فِی الشُّبْهَةِ مِنْ أَمْرِهِ لِیَکُونَ ذَلِکَ أَعْظَمَ لِلْحُجَّةِ عَلَیْهِ وَ أَبْلَغَ فِی عُقُوبَتِهِ إِذَا أَتَی رَبَّهُ وَ قَدْ عَصَی نَبِیَّهُ وَ خَالَفَ أَمْرَهُ قَالَ فَانْطَلَقُوا حَتَّی حَفُّوا بِمِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ جُمُعَةٍ فَقَالُوا لِلْمُهَاجِرِینَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَدَأَ بِکُمْ فِی الْقُرْآنِ فَقَالَ لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ فَبِکُمْ بَدَأَ فَکَانَ أَوَّلُ مَنْ بَدَأَ وَ قَامَ خَالِدَ بْنَ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ بِإِدْلَالِهِ بِبَنِی أُمَیَّةَ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ اتَّقِ اللَّهَ فَقَدْ عَلِمْتَ مَا تَقَدَّمَ لِعَلِیٍّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ لَا تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَنَا وَ نَحْنُ مُحْتَوِشُوهُ فِی یَوْمِ بَنِی قُرَیْظَةَ وَ قَدْ أَقْبَلَ عَلَی رِجَالٍ مِنَّا ذَوِی قَدْرٍ فَقَالَ مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ أُوصِیکُمْ بِوَصِیَّةٍ فَاحْفَظُوهَا وَ إِنِّی مُؤَدٍّ إِلَیْکُمْ أَمْراً فَاقْبَلُوهُ أَلَا إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام أَمِیرُکُمْ مِنْ بَعْدِی وَ خَلِیفَتِی فِیکُمْ أَوْصَانِی بِذَلِکَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ وَ إِنَّکُمْ إِنْ لَمْ تَحْفَظُوا وَصِیَّتِی فِیهِ وَ تُؤْوُوهُ وَ تَنْصُرُوهُ اخْتَلَفْتُمْ فِی أَحْکَامِکُمْ وَ اضْطَرَبَ عَلَیْکُمْ أَمْرُ دِینِکُمْ وَ وَلِیَ عَلَیْکُمُ الْأَمْرَ شِرَارُکُمْ أَلَا وَ إِنَّ أَهْلَ بَیْتِی هُمُ الْوَارِثُونَ أَمْرِی الْقَائِمُونَ بِأَمْرِ أُمَّتِی اللَّهُمَّ فَمَنْ حَفِظَ فِیهِمْ وَصِیَّتِی فَاحْشُرْهُ فِی زُمْرَتِی وَ اجْعَلْ لَهُ مِنْ مُرَافَقَتِی نَصِیباً یُدْرِکُ بِهِ فَوْزَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ وَ مَنْ أَسَاءَ خِلَافَتِی فِی أَهْلِ بَیْتِی فَاحْرِمْهُ الْجَنَّةَ الَّتِی عَرْضُهَا السَّماواتُ
ص: 210
وَ الْأَرْضُ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ اسْکُتْ یَا خَالِدُ فَلَسْتَ مِنْ أَهْلِ الشُّورَی وَ لَا مِمَّنْ یُرْضَی بِقَوْلِهِ فَقَالَ خَالِدٌ بَلْ اسْکُتْ أَنْتَ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ فَوَ اللَّهِ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ أَنَّکَ لَتَنْطِقُ بِغَیْرِ لِسَانِکَ وَ تَعْتَصِمُ بِغَیْرِ أَرْکَانِکَ وَ اللَّهِ إِنَّ قُرَیْشاً لَتَعْلَمُ أَنَّکَ أَلْأَمُهَا حَسَباً وَ أَقَلُّهَا أَدَباً وَ أَخْمَلُهَا ذِکْراً وَ أَقَلُّهَا غَنَاءً عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَنْ رَسُولِهِ وَ إِنَّکَ لَجَبَانٌ عِنْدَ الْحَرْبِ بَخِیلٌ فِی الْجَدْبِ لَئِیمُ الْعُنْصُرِ مَا لَکَ فِی قُرَیْشٍ مَفْخَرٌ قَالَ فَأَسْکَتَهُ خَالِدٌ فَجَلَسَ ثُمَّ قَامَ أَبُو ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ بَعْدَ أَنْ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ أَمَّا بَعْدُ یَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ وَ عَلِمَ خِیَارُکُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ الْأَمْرُ لِعَلِیٍّ علیه السلام بَعْدِی ثُمَّ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ثُمَّ فِی أَهْلِ بَیْتِی مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَاطَّرَحْتُمْ قَوْلَ نَبِیِّکُمْ وَ تَنَاسَیْتُمْ مَا أَوْعَزَ إِلَیْکُمْ وَ اتَّبَعْتُمُ الدُّنْیَا وَ تَرَکْتُمْ نَعِیمَ الْآخِرَةِ الْبَاقِیَةِ الَّتِی لَا یُهْدَمُ بُنْیَانُهَا وَ لَا یَزُولُ نَعِیمُهَا وَ لَا یَحْزَنُ أَهْلُهَا وَ لَا یَمُوتُ سُکَّانُهَا وَ کَذَلِکَ الْأُمَمُ الَّتِی کَفَرَتْ بَعْدَ أَنْبِیَائِهَا فَبَدَّلَتْ وَ غَیَّرَتْ فَحَاذَیْتُمُوهَا حَذْوَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ وَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ فَعَمَّا قَلِیلٍ تَذُوقُونَ وَبَالَ أَمْرِکُمْ وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ ثُمَّ قَامَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ (1) فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ إِلَی مَنْ تُسْنِدُ أَمْرَکَ إِذَا نَزَلَ بِکَ الْقَضَاءُ وَ إِلَی مَنْ تَفْزَعُ إِذَا سُئِلْتَ عَمَّا لَا تَعْلَمُ وَ فِی الْقَوْمِ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ وَ أَکْثَرُ فِی الْخَیْرِ أَعْلَاماً وَ مَنَاقِبَ مِنْکَ وَ أَقْرَبُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَرَابَةً
ص: 211
وَ قِدْمَةً فِی حَیَاتِهِ وَ قَدْ أَوْعَزَ إِلَیْکُمْ فَتَرَکْتُمْ قَوْلَهُ وَ تَنَاسَیْتُمْ وَصِیَّتَهُ فَعَمَّا قَلِیلٍ یَصْفُو لَکَ الْأَمْرُ حِینَ تَزُورُ الْقُبُورَ وَ قَدْ أَثْقَلْتَ ظَهْرَکَ مِنَ الْأَوْزَارِ لَوْ حُمِلْتَ إِلَی قَبْرِکَ لَقَدِمْتَ عَلَی مَا قَدَّمْتَ فَلَوْ رَاجَعْتَ الْحَقَّ وَ أَنْصَفْتَ أَهْلَهُ لَکَانَ ذَلِکَ نَجَاةً لَکَ یَوْمَ تَحْتَاجُ إِلَی عَمَلِکَ وَ تَفَرَّدُ فِی حُفْرَتِکَ بِذُنُوبِکَ وَ قَدْ سَمِعْتَ کَمَا سَمِعْنَا وَ رَأَیْتَ کَمَا رَأَیْنَا فَلَمْ یَرْدَعْکَ ذَلِکَ عَمَّا أَنْتَ لَهُ فَاعِلٌ فَاللَّهَ اللَّهَ فِی نَفْسِکَ فَقَدْ أَعْذَرَ مَنْ أَنْذَرَ ثُمَّ قَامَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ رحمه الله فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ ارْبَعْ عَلَی نَفْسِکَ وَ قِسْ شِبْرَکَ بِفِتْرِکَ وَ الْزَمْ بَیْتَکَ وَ ابْکِ عَلَی خَطِیئَتِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ أَسْلَمُ لَکَ فِی حَیَاتِکَ وَ مَمَاتِکَ وَ رُدَّ هَذَا الْأَمْرَ إِلَی حَیْثُ جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و آله وَ لَا تَرْکَنْ إِلَی الدُّنْیَا وَ لَا یَغُرَّنَّکَ مَنْ قَدْ تَرَی مِنْ أَوْغَادِهَا فَعَمَّا قَلِیلٍ تَضْمَحِلُّ دُنْیَاکَ ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی رَبِّکَ فَیَجْزِیکَ بِعَمَلِکَ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ لِعَلِیٍّ وَ هُوَ صَاحِبُهُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ نَصَحْتُکَ إِنْ قَبِلْتَ نُصْحِی ثُمَّ قَامَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ نَسِیتَ أَمْ تَنَاسَیْتَ أَمْ خَادَعَتْکَ نَفْسُکَ أَ مَا تَذْکُرُ إِذْ أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمْنَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ نَبِیُّنَا بَیْنَ أَظْهُرِنَا فَاتَّقِ اللَّهَ رَبَّکَ وَ أَدْرِکْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ لَا تُدْرِکَهَا وَ أَنْقِذْهَا مِنْ هَلَکَتِهَا وَ دَعْ هَذَا الْأَمْرَ وَ کِلْهُ إِلَی مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکَ وَ لَا تَمَادَ فِی غَیِّکَ وَ ارْجِعْ وَ أَنْتَ تَسْتَطِیعُ الرُّجُوعَ وَ قَدْ مَنَحْتُکَ نُصْحِی وَ بَذَلْتُ لَکَ مَا عِنْدِی وَ إِنْ قَبِلْتَ وُفِّقْتَ وَ رَشَدْتَ ثُمَّ قَامَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ قَدْ عَلِمْتُمْ وَ عَلِمَ خِیَارُکُمْ أَنَّ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ أَقْرَبُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ إِنَّمَا تَدَّعُونَ هَذَا الْأَمْرَ بِقَرَابَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَقُولُونَ إِنَّ السَّابِقَةَ لَنَا فَأَهْلُ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ أَقْرَبُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْکُمْ وَ أَقْدَمُ سَابِقَةً مِنْکُمْ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ بَعْدَ نَبِیِّکُمْ فَأَعْطُوهُ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ وَ لَا تَرْتَدُّوا عَلَی أَعْقَابِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ
ص: 212
ثُمَّ قَامَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رحمه الله فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ لَا تَجْعَلْ لِنَفْسِکَ حَقّاً جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِغَیْرِکَ وَ لَا تَکُنْ أَوَّلَ مَنْ عَصَی رَسُولَ اللَّهِ وَ خَالَفَهُ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ ارْدُدِ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ یَخِفُّ ظَهْرُکَ وَ یَقِلُّ وِزْرُکَ وَ تَلْقَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ عَنْکَ رَاضٍ ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی الرَّحْمَنِ فَیُحَاسِبُکَ بِعَمَلِکَ وَ یَسْأَلُکَ عَمَّا فَعَلْتَ ثُمَّ قَامَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ ذُو الشَّهَادَتَیْنِ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ أَ لَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبِلَ شَهَادَتِی وَحْدِی وَ لَمْ یُرِدْ مَعِی غَیْرِی قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَهْلُ بَیْتِی یَفْرُقُونَ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الَّذِینَ یُقْتَدَی بِهِمْ ثُمَّ قَامَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ فَقَالَ أَنَا أَشْهَدُ عَلَی النَّبِیِّ أَنَّهُ أَقَامَ عَلِیّاً فَقَالَتِ الْأَنْصَارُ مَا أَقَامَهُ إِلَّا لِلْخِلَافَةِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ مَا أَقَامَهُ إِلَّا لِیُعْلِمَ النَّاسَ أَنَّهُ وَلِیُّ مَنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَوْلَاهُ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ أَهْلَ بَیْتِی نُجُومُ أَهْلِ الْأَرْضِ فَقَدِّمُوهُمْ وَ لَا تَقَدَّمُوهُمْ ثُمَّ قَامَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عَلَی الْمِنْبَرِ إِمَامُکُمْ مِنْ بَعْدِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ هُوَ أَنْصَحُ النَّاسِ لِأُمَّتِی ثُمَّ قَامَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ اتَّقُوا اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ وَ رُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ إِلَیْهِمْ فَقَدْ سَمِعْتُمْ کَمَا سَمِعْنَا فِی مَقَامٍ بَعْدَ مَقَامٍ مِنْ نَبِیِّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُمْ أَوْلَی بِهِ مِنْکُمْ ثُمَّ جَلَسَ ثُمَّ قَامَ زَیْدُ بْنُ وَهْبٍ (1) فَتَکَلَّمَ وَ قَامَ جَمَاعَةٌ بَعْدَهُ فَتَکَلَّمُوا بِنَحْوِ هَذَا فَأَخْبَرَ الثِّقَةُ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ أَبَا بَکْرٍ جَلَسَ فِی بَیْتِهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ أَتَاهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ مَعَ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَشَرَةُ رِجَالٍ مِنْ عَشَائِرِهِمْ شَاهِرِینَ لِلسُّیُوفِ فَأَخْرَجُوهُ مِنْ مَنْزِلِهِ وَ عَلَا الْمِنْبَرَ فَقَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ وَ اللَّهِ لَئِنْ عَادَ مِنْکُمْ أَحَدٌ فَتَکَلَّمَ بِمِثْلِ الَّذِی تَکَلَّمَ بِهِ لَنَمْلَأَنَّ أَسْیَافَنَا مِنْهُ
ص: 213
فَجَلَسُوا فِی مَنَازِلِهِمْ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ أَحَدٌ بَعْدَ ذَلِکَ (1).
**[ترجمه]خصال: از زید بن وهب نقل شده، آنهایی که ابوبکر را به خاطر نشستن بر تخت خلافت و پیشیگرفتن بر علی بن ابیطالب - علیه السلام - انکار نمودند، دوازده نفر از مهاجرین و انصار بودند که از مهاجرین: خالد بن سعید بن عاص، مقداد بن اسود، أُبیّ بن کعب، عمار بن یاسر، ابوذر غفاری، سلمان فارسی، عبدالله بن مسعود و بریدة اسلمی و از انصار: خزیمه بن ثابت ذو الشهادتین، سهل بن حنف، ابو ایوب انصاری و ابو الهیثم بن تیهان بودند
هنگامی که ابوبکر بالای منبر رفت، این افراد درباره او با یکدیگر مشورت کردند و برخی از آنها میگفتند: برویم و او را از منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پایین بیاوریم، و برخی دیگر گفتند: اگر این کار را بکنید خود را به کشتن میدهید و خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ» - . بقره / 195 - {و
خود را با دست خود به هلاکت میفکنید}. بیایید نزد علی بن ابی طالب - علیه السلام - برویم و از او مشورت بگیریم و از نظراتش مطلع شویم. نزد علی - علیه السلام - آمدند و گفتند: ای امیر المومنین! خود را تضییع کردهای و حقی که سزاوار تو بود را رها کردی؛ ما میخواستیم برویم و این مرد [ابوبکر] را از منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - پایین بیاوریم، چرا که این حق، حق به شماست و شما نسبت به او برای این کار سزاوارترید. اما اکراه داشتیم که او را بدون مشورت با شما [از منبر رسول خدا] به پایین بکشیم .
علی - علیه السلام - به آنها فرمودند: اگر چنین میکردید، سبب جنگ میشدید، حال آنکه شما از نظر تعداد مانند سرمه در چشم و نمک در غذا هستید. این امت سخن پیامرشان را کنار گذاشتهاند و بر پروردگار خویش دروغ بستهاند و بر خلافت او توافق کردهاند. من در این مورد با اهل بیتم مشورت کردم، اما آنها سکوت کردند؛ زیرا از کینههای موجود در سینه این مردمان و دشمنیاشان با خداوند عزّ و جلّ و اهل بیت پیامبرش آگاهی دارند. آنها به دنبال انتقام عصر جاهلیت هستند. به خدا سوگند اگر شما آن کار را انجام میدادید، قطعا شمشیرهایشان را میکشیدند و برای جنگ و کشتار آماده میشدند، همانطور که این کار را با من کردند و مرا مقهور کردند و بر من چیره شدند و مرا کشیدند و به من گفتند یا بیعت کن، وگرنه تو را می کشیم، من چارهای نیافتم جز اینکه این قوم را از خود دور کنم؛ این بدان جهت بود که سخن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را به یاد آوردم که فرمودند: «ای علی! این قوم با تو نقض پیمان میکنند و سر خود و بدون تو در مورد آن [خلافت] تصمیم میگیرند و در مورد وصیتی که در مورد تو کردم از من سرپیچی میکنند؛ تو باید صبر کنی تا خداوند تقدیر خود را انجام دهد. آنها قطعا به تو خیانت خواهند کرد، پس نباید برای آنها راهی قرار دهی که تو را خوار سازند و خونت را بریزند. این امت پس از من به تو خیانت خواهد کرد، این خبر را جبرئیل - علیه السلام - از جانب پروردگار تبارک و تعالی به من داد». ولی نزد این مرد بروید و آنچه از پیامبرتان شنیدهاید را به اطلاع او برسانید، او را از شبهه و اشتباه خارج کنید تا هنگامی که به پیشگاه پروردگارش میرود، از آن رو که پیامبرش را سرپیچی نموده و با امر او مخالفت نموده است حجت علیه او بزرگتر و علت عذاب رساتر باشد.
آنها از محضر ایشان خارج شدند و در روز جمعه، دور منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - گرد آمدند، و [انصار] به مهاجرین گفتند: خداوند عزّ و جلّ در قرآن ابتدا نام شما را آورده است و فرموده: «لَقَد تَّابَ الله عَلَی النَّبِیِّ وَالْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ» - . توبه / 117 - {به
یقین خدا بر پیامبر و مهاجران و انصار که در آن ساعت دشوار از او پیروی کردند ببخشود}، بنابراین شما نخست شروع کنید؛
نخستین کسی که برخاست، خالد بن سعید بن عاص بود که به بنیامیه اطمینان داشت؛ او گفت: ای ابوبکر! از خدا تقوا کن، تو خود میدانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله- علی - علیه السلام - را مقدم نمود. مگر نمیدانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در روز بنیقریظه، آن زمان که گرد ایشان جمع شده بودیم و ایشان رو به مردان صاحبمنزلت ما کرده و فرمودند: ای گروه مهاجرین و انصار! من به شما سفارشی میکنم، شما نیز آن را حفظ کنید و امانتی را بر شما ادا میکنم، شما هم آن را بپذیرید؛ بدانید که علی - علیه السلام - پس از من امیر شما و جانشین من در میان شما خواهد بود، پروردگار من و پروردگار شما این را به من سفارش کرده است. اگر شما سفارش من در خصوص او را حفظ نکنید و از او حمایت نکنید و یاریاش نکنید، در احکام خود اختلاف پیدا میکنید و امور دینتان بر شما مشوش میشود، و بدترینهای شما متولی امور شما میشوند. بدانید که اهل بیت من وارثان امر من، و برپایدارندگان امور امت من هستند، بارخدایا! هر کس وصیت من در خصوص آنها را حفظ کند، او را در زمره من محشور کن و از همراهی من برایش سهمی قرار ده که با آن به رستگاری آخرت برسد، بارخدایا! هر کس که نسبت به جانشینی من در میان اهل بیتم بدی کند را از بهشتی که گستره آن به اندازه آسمانها و زمین است محروم نما.
عمر بن خطاب به او گفت: ساکت شو ای خالد! تو نه از اهل شوری هستی و نه از آنهایی هستی که سخنش مورد رضایت کسی باشد. خالد گفت: خودت سکت باش ای ابنخطاب! به خدا سوگند خودت هم میدانی که از زبان شخص دیگری حرف میزنی و به پایههای کس دیگری تکیه کردهای. به خدا سوگند قریش میداند که تو بیاصل و نسبترین و بیادبترین و بینام و نشانترین شخص قریش هستی نیازمندترین به خداوند عزّ و جلّ و رسولش میباشی. تو در هنگام جنگ بسیار ترسو، در هنگام قطحی بخیل و شخصی بدذات هستی و در میان قریش هیچ فخری نداری. خالد با این سخنان او را خاموش کرد و نشست.
سپس ابوذر که - رحمة الله علیه - برخاست و بعد از حمد و ستایش خداوند گفت: ای گروه مهاجرین و انصار! شما و منتخبانتان میدانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: پس از من خلافت متعلق به علی - علیه السلام - و سپس متعلق به حسن و حسین و سپس برای اهل بیت من - علیهم السلام - که از اولاد حسین هستند، میباشد. اما شما سخن پیامبر خود را رها کردید، و آنچه که ایشان آن را بر شما سفارش کرده بود را به فراموشی سپردید و تابع دنیا شدید و نعمتهای آخرت جاودان که بنیان آن از بین نمیرود و نعمتهایش تمامی نمیشود و ساکنانش غمگین نمیشوند و اهل آن نمیمیرند را رها کردید. امت هایی که بعد از پیامبرانشان کافر شدند نیز چنین بودند آنها نیز جابجا نمودند و تغییر دادند. و شما نیز قدم به قدم و گام به گام مانند آنها شدید. به زودی وبال کار خود را خواهید چشید «و ما اللَّهَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»{حقا که خدا به بندگان خود بیدادگر نیست}.
سپس سلمان فارسی - رضی الله عنه - برخاست و گفت: ای ابابکر! زمانی که قضای الهی [مرگ] بر تو نازل شود، این کارت را به عهده چه کسی میخواهی بگذاری!؟ و و از تو سؤالی شود که جوابش را نمیدانی، به که میخواهی پناه ببری!؟ و حال آنکه در میان قوم کسی هست که داناتر از تو است و کارهای بزرگ و منقبتهای خیرش بیشتر از تو است و و در زمان حیات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - قرابت و قدمتش نسبت به ایشان بیشتر از تو بود. پیامبر سفارش او را به شما کرد، ولی اما شما سخن ایشان را وانهادید و چنین وانمود کردید که وصیت ایشان فراموش کردهاید. به زودی، هنگامی که به قبر میروی و در حالی که پشتت از وزر و وبال سنگین شده است، این امر برایت شفاف میشود. اگر به قبرت برده شوی، نزد اعمالی میروی که آنها را از پیش فرستادهای؛ پس اگر به سوی حق بازگردی و درباره اهل حق انصاف به خرج دهی، در روزی که به کردارت نیازمند میشوی و همراه گناهانت در قبرت تنها خواهی شد، این کار نجاتت میدهد. تو نیز آنچه که ما شنیدهایم را شنیدهای و آنچه که ما دیدهایم را دیدهای. ولی آنها [شنیدهها و دیده هایت] تو را از کاری که کردی باز نداشته است. از خدا بترس، از خدا بترس در مورد خودت. هر که بیم داد، معذور است.
سپس مقداد بن اسود - رحمه الله - برخاست و گفت: ای ابوبکر! بر خودت رحم کن و شِبر - وجب بزرگ - خود را با فِترت - وجب کوچکت - اندازه بگیر و به خانهات برو و بر خطایت گریه کن؛ چرا که این کار زندگانی دنیوی و اخرویات را بیشتر در امان میدارد. این امر را به جایی که خداوند عزّ و جلّ و رسولش صلی الله علیه و آله آن را در آنجا قرار دادند، برگردان و به دنیا اعتماد نکن و این نابخردان و بیمایگان که دیدی فریبت ندهند. به همین زودی است که دنیایت متلاشی شود و نزد پروردگارت بروی و او تو را بر عملت مجازات کند. تو خودت فهمیدهای که این امر برای علی است و اوست که بعد از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - صاحب این امر است، من خیر تو را خواستم، اگر بپذیری.
سپس بریده اسلمی برخاست و گفت: ای ابوبکر! فراموش کردهای یا خود را به فراموشی زدهای؟ و یا اینکه نفست تو را فریفته است؟ به خاطر نداری آن زمان را که رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما امر کردند که در حضورشان به علی با لقب امیرالمؤمنین سلام کنیم؟ ای ابوبکر! از پروردگارت الله بترس و قبل از اینکه دیگر نتوانی نفست را دریابی، آن را دریاب و از هلاکت نجاتش بده و این امر را رها کن و آن را برای کسی وزن کن که نسبت به تو بر آن سزاوارتر است. و به گمراهیات ادامه نده و برگرد؛ تو [اکنون] توانایی بازگشتن داری. من نصیحت خود را به تو کردم و آنچه را که داشتم به تو عرضه نمودم؛ اگر بپذیری توفیق مییابی و هدایت میشوی.
سپس عبدالله بن مسعود برخاست و گفت: ای قریشیان! شما و بزرگانتان میدانید که اهل بیت پیامبرتان نزدیکتر از شما به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هستند، و اگر چه شما نیز به سبب قرابت با رسول خدا- صلی الله علیه و آله - مدعی این امر [خلافت] شدهاید و میگویید که سابقه ما بیشتر است. ولی اهل بیت پیامبرتان بیشتر از شما به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نزدیکترند و سابقهاشان از شما بیشتر است. و علی بن ابیطالب است که پس از پیامبرتان صاحب این امر است؛ پس آنچه که خداوند برای او قرار داده است را به او واگذار کنید و به پیشینیان خود عقبگرد نکنید که زیانکار خواهید شد.
سپس عمار بن یاسر - رحمه الله - برخاست و گفت: ای ابوبکر! حقی که خداوند عزّ و جلّ برای کسی غیر از تو قرار داده است را از آن خود مدان و نخستین کسی نباش که از رسول خدا سرپیچی میکند و در مورد اهل بیتش با او مخالفت مینماید و این حق را به اهل آن بازگردان تا پشتت سبکتر و وزر و وبالت کمتر شود، تا رسول خدا صلی الله علیه و آله را در حالی ملاقات کنی که از تو خشنود باشند و سپس به سوی [خداوند] رحمن بروی و حساب اعمالت را پس دهی و از آنچه انجام دادهای از تو بپرسد.
سپس خزیمه بن ثابت ذوالشهادتین برخاست و گفت: ای ابوبکر! آیا نمی دانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم شهادت مرا به تنهایی می پذیرفت و با وجود شهادت من شاهد دیگری نمی طلبید؟ ابوبکر گفت: آری. خزیمه گفت: خدا را گواه میگیرم که از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمودند: اهل بیت من حق را از باطل تشخیص میدهند و پیشوایانی هستند که به آنها اقتدا میشود
سپس ابوالهیثم بن تیهان برخاست و گفت: من شهادت میدهم که پیامبر علی را منصوب نمود و انصار گفتند که پیامبر ایشان را بر خلافت منصوب کرد، و برخی [دیگر] از آنان گفتند: پیامبر او را برای این منصوب کرد که به مردم اعلام کند که مولای همه کسانی است که رسول خدا- صلی الله علیه و آله - مولای آنها بوده است. رسول خدا فرمودند: اهل بیت من ستارگان اهل زمیناند؛ آنان را بر خودتان مقدم دارید و بر آنان پیشی نگیرید.
سپس سهل بن حنیف برخاست و گفت: من شهادت میدهم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که بر روی منبر میفرمودند: پس از من علی بن أبیطالب - علیه السلام - امام شماست و او خیرخواهترین شخص نسبت به امت من است .
سپس ابو ایوب انصاری برخاست و گفت: درباره اهل بیت پیامبرتان از خدا تقوا کنید و این امر را به آنان بازگردانید؛ شما نیز مانند ما در در چندین موقعیت از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدهاید که آنها [اهل بیت] بیش از شما سزاوار این امرند. و سپس نشست.
سپس زید بن وهب برخاست و صحبت کرد و و عدهای دیگری هم بعد از او در مورد همین موضوع صحبت کردند. یکی از اصحاب مورد اعتماد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نقل کرده که ابوبکر سه روز در خانه خود نشست. روز سوم که شد، عمر بن خطاب و طلحه و زبیر و عثمان بن عفان و عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابی وقاص و ابوعبیدة جراح در حالی که هر کدام به همراه خود ده نفر از افراد قبیله خودشان را آورده بودند و شمشیرهای خود را برکشیده بودند، پیش ابوبکر رفتند او را از خانهاش بیرون آوردند و او [ابوبکر] بالای منبر رفت. یکی از آنان گفت: به خدا سوگند اگر یکی از شما برگردد و سخنانی مانند آن روز را بگوید، بدنش را پر از شمشیرهای خود میکنیم. آنها نیز در خانه های خود ماندند و دیگر هیچیک سخنی نگفتند. - . خصال : 461 - 465 -
**[ترجمه]
شف، کشف الیقین فیما نذکره عن أحمد بن محمد الطبری المعروف بالخلیلی من رواتهم و رجالهم فیما رواه من إنکار اثنی عشر نفسا علی أبی بکر بصریح مقالهم عقیب ولایته علی المسلمین و ما ذکره بعضهم بما عرف من رسول الله صلی الله علیه و آله أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ و رواه أیضا محمد بن جریر الطبری صاحب التاریخ فی کتاب مناقب أهل البیت علیهم السلام و یزید بعضهم علی بعض فی روایته (2)
اعلم أن هذا الحدیث روته الشیعة متواترین و لو کانت هذه الروایة برجال الشیعة ما نقلناه لأنهم عند مخالفیهم متهمون و لکن نذکره حیث هو من طریقهم الذی یعتمدون علیه و درک ذلک علی من رواه و صنفه فی کتاب المشار إلیه فقال أحمد بن محمد الطبری ما هذا لفظه خبر الاثنی عشر الذین أنکروا علی أبی بکر جلوسه فی مجلس رسول الله صلی الله علیه و آله حدثنا أبو علی الحسن بن علی بن النحاس الکوفی العدل الأسدی قال حدثنا أحمد بن أبی الحسین العامری قال حدثنی عمی أبو معمر شعبة بن خیثم
ص: 214
الأسدی قال حدثنی عثمان الأعشی (1) عن زید بن وهب و ذکر مثله إلی آخر الخبر مع تغییر یسیر (2)
**[ترجمه]کشف الیقین: در میان مطالبی که از احمد بن محمد طبری معروف به خلیلی میآوریم، روایاتی است که از راویان و رجال آنها [اهل تسنن] روایت کرده که دوازده نفر، بلافاصله بعد از اینکه ابوبکر ولایت مسلمانان را به دست گرفت با گفتههای صریح خود، [خلافت] او را انکار کردند. و همچنین این مطلب که برخی از آنان از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیده بودند که همانا علی امیرالمؤمنین است. که این روایت را محمد بن جریر طبری مؤلف التاریخ نیز در کتاب مناقب اهل بیت علیهم السلام روایت کرده است. و برخی از آنان روایات دیگری هم بر روایت او افزودهاند.
بدان که این حدیث را شیعیان به صورت متواتر نقل کردهاند. و اگر این روایت فقط از طریق رجال شیعه رسیده بود، ما آن را نقل نمیکردیم؛ زیرا آنها نزد مخالفانشان مورد اتهام [و ذینفع] هستند، اما از این جهت آن را میآوریم که از طریق خودشان نقل شده و به آن اعتماد میکنند. و درک این مطلب بر عهده کسی است که آن را روایت کرده و در کتاب خود آورده است. احمد بن محمد طبری با این الفاظ گفته است:
داستان آن دوازده نفری که نشستن ابوبکر در جایگاه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را انکار کردند:
ابو علی حسن بن علی بن نحاس کوفی عدل اسدی ما را حدیث نمود و گفت: احمد بن ابیالحسین عامری ما را حدیث نمود و گفت: عمویم ابومعمر شعبة بن خیثم اسدی مرا حدیث کرد و گفت: عثمان اعشی از زید بن وهب برایم حدیث کرد که ... و مانند این حدیث را با اندکی تغییر تا پایان نقل آورده است. - . الیقین فی إمرة امیرالمؤمنین : 108 – 113 -
**[ترجمه]
فی شف کشف الیقین عمرو بن سعید مکان خالد بن سعید و هما أخوان من بنی أمیة أسلما بمکة و هاجرا إلی الحبشة و لعل ما فی شف کشف الیقین أظهر لأن ابن الأثیر و غیره ذکروا أنه کان عند وفاة النبی بالیمن عاملا علی صدقاته و إن أمکن أن یکون جاء فی هذا الوقت.
و أیضا فی شف کشف الیقین لم یذکر عبد الله بن مسعود و عدَّ أبی بن کعب من الأنصار و ذکر فی الأنصار عثمان بن حنیف أیضا فعدّ من کل من المهاجرین و الأنصار ستة و فیه و قال آخرون إنکم إن أتیتموه لتنزلوه عن منبر رسول الله صلی الله علیه و آله أعنتم علی أنفسکم و قد قال رسول الله صلی الله علیه و آله لا ینبغی للمؤمن أن یذل نفسه و لکن امضوا بنا.
و فیه و نعلمه أن الحق حقک و أنک أولی بالأمر منه و کرهنا أن نرکب أمرا من دون مشاورتک و فیه أهل بیتی و صالح المؤمنین فأبوا و فیه و ایم
ص: 215
الله لو فعلتم لکنتم کأنا إذ أتونی و قد شهروا سیوفهم مستعدین للحرب و القتال حتی قهرونی.
و قال الجوهری لبّبت الرجل تلبیبا إذا جمعت ثیابه عند صدره و نحره فی الخصومة ثم جررته و قال هو یدل بفلان أی یثق به و فی شف کشف الیقین فقالوا یا معاشر المهاجرین إن الله قد قدمکم فقال لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ و قال وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ فکان أول من تکلم عمرو بن سعید بن العاص إلی قوله و نحن محتوشوه یوم بنی قریظة إذ فتح الله علی رسول الله صلی الله علیه و آله و قد قتل علی علیه السلام عشرة من رجالهم و أولی النجدة منهم فقال رسول الله صلی الله علیه و آله یا معشر المهاجرین و یقال احتوش القوم علی فلان أی جَعَلُوهُ وَسْطَهُمْ.
و فی شف کشف الیقین ولیکم شرارکم و فیه هم الوارثون لأمری القائمون بأمر أمتی من بعدی اللهم فمن أطاعنی من أمتی و حفظ و فیه و من أساء خلافتی فیهم و فیه اسکت یا عمرو و فیه فقال له عمرو.
قوله تنطق بغیر لسانک أی تنطق بما لیس من شأنک التکلم به أو لأجل غیرک و الأول أظهر و کذا الثانیة و فی شف کشف الیقین ألأمها حسبا و أدناها منصبا قوله فأسکته فی شف کشف الیقین قال فسکت عمر و جعل یقرع سنه بأنامله قوله لا یهدم بنیانها فی شف کشف الیقین لا یهرم شبابها إلی قوله و لا یموت ساکنها بقلیل من الدنیا فَانٍ و کذلک الأمم من قبلکم کفرت قوله قرابة و قدمه فی شف کشف الیقین قرابة منک قد قدمه فی حیاته و أوعز إلیکم عند وفاته فنبذتم قوله إلی قوله و حملت معک إلی قبرک ما قدمت یداک فإن راجعت قوله اربع علی نفسک فی شف کشف الیقین علی ظلعک إلی قوله و قد علمت أن علیا علیه السلام صاحب هذا الأمر من بعد رسول الله صلی الله علیه و آله فاجعله له فإن ذلک أسلم لک و أحسن لذکرک و أعظم لأجرک و قد نصحت لک إن قبلت نصحی و إلی الله ترجع بخیر کان أو بشر و قال الجوهری ربع الرجل یربع إذا
ص: 216
وقف و تحبس و منه قولهم اربع علی نفسک و اربع علی ظلعک أی ارفق بنفسک و کف و لا تحمل علیها أکثر مما تطیق و قال الجزری فی الحدیث فإنه لا یربع علی ظلعک من لیس یحزنه أمرک الظلع بالکسر العرج و قد ظلع یظلع ظلعا فهو ظالع و المعنی لا یقیم علیک فی حال ضعفک و عرجک إلا من یهتم لأمرک و شأنک و یحزنه أمرک انتهی.
و الفتر بالکسر ما بین طرف الإبهام و طرف المسبحة أی کما أن فترک لا یمکن أن یکون بقدر شبرک فکذا مراتب الرجال تختلف بحسب القابلیة و لا یمکن للأدنی الترقی إلی درجة الأعلی و الأوغاد جمع وغد و هو الرجل الدنی الذی یخدم بطعام بطنه قوله و أدرک نفسک فی شف کشف الیقین و تدارک نفسک قبل أن لا تدارکها و ادفع هذا الأمر إلی من هو أحق به منک و لیس فیه قول عبد الله بن مسعود و عدم کون ابن مسعود بین هؤلاء أظهر و أوفق بسائر ما نقل فی أحواله (1)
ص: 217
و لنذکر بعد ذلک تتمة روایة السید للاختلاف الکثیر بین الروایتین و هو هکذا.
ثُمَّ قَامَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَقَالَ مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ هَلْ عَلِمْتُمْ أَنَّ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَمُرُوا صَاحِبَکُمْ فَلْیَرُدَّ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ قَبْلَ أَنْ یَضْطَرِبَ حَبْلُکُمْ وَ یَضْعُفَ مَسْلَکُکُمْ وَ تَخْتَلِفُوا فِیمَا بَیْنَکُمْ فَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ بَنِی هَاشِمٍ أَوْلَی بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ وَ أَقْرَبُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ قُلْتُمْ إِنَّ السَّابِقَةَ لَنَا فَأَهْلُ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ أَقْدَمُ مِنْکُمْ سَابِقَةً وَ أَعْظَمُ غَنَاءً مِنْ صَاحِبِهِمْ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِ نَبِیِّکُمْ فَأَعْطُوهُ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ وَ لا تَرْتَدُّوا عَلی أَدْبارِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ ثُمَّ قَامَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ لَا تَجْحَدْ حَقّاً مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَکَ وَ لَا تَکُنْ أَوَّلَ مَنْ عَصَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَدِّ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ یَخَفَّ ظَهْرُکَ وَ یَقِلَّ وِزْرُکَ وَ تَلْقَی رَسُولَ اللَّهِ رَاضِیاً وَ لَا تَخْتَصَّ بِهِ نَفْسَکَ فَعَمَّا قَلِیلٍ یَنْقَضِی عَنْکَ مَا أَنْتَ فِیهِ ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی الْمَلِکِ الرَّحْمَنِ فَیُحَاسِبُکَ بِعَمَلِکَ وَ یَسْأَلُکَ عَمَّا جِئْتَ لَهُ وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ ثُمَّ قَامَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ ذُو الشَّهَادَتَیْنِ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ أَ لَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبِلَ شَهَادَتِی وَحْدِی وَ لَمْ یُرِدْ مَعِی غَیْرِی قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عَلِیٌّ إِمَامُکُمْ بَعْدِی.
قَالَ وَ قَامَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ
ص: 218
صلی الله علیه و آله یَقُولُ: أَهْلُ بَیْتِی یَفْرُقُونَ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الَّذِینَ یُقْتَدَی بِهِمْ:
وَ قَامَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ فَقَالَ: وَ أَنَا أَشْهَدُ عَلَی نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ أَقَامَ عَلِیّاً لِنُسَلِّمَ لَهُ فَقَالَ بَعْضُهُمْ مَا أَقَامَهُ إِلَّا لِلْخِلَافَةِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ مَا أَقَامَهُ إِلَّا لِیُعْلِمَ النَّاسَ أَنَّهُ مَوْلَی مَنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَوْلَاهُ فَتَشَاجَرُوا فِی ذَلِکَ فَبَعَثُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلًا یَسْأَلُهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ وَلِیُّکُمْ بَعْدِی وَ أَنْصَحُ النَّاسِ لَکُمْ بَعْدَ وَفَاتِی:
وَ قَامَ عُثْمَانُ بْنُ حُنَیْفٍ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: أَهْلُ بَیْتِی نُجُومُ الْأَرْضِ وَ نُورُ الْأَرْضِ فَلَا تَقَدَّمُوهُمْ وَ قَدِّمُوهُمْ فَهُمُ الْوُلَاةُ بَعْدِی فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَیُّ أَهْلِ بَیْتِکَ أَوْلَی بِذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ وَ وُلْدُهُ وَ قَامَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ اتَّقُوا اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ وَ رُدُّوا إِلَیْهِمْ حَقَّهُمُ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُمْ فَقَدْ سَمِعْنَا مِثْلَ مَا سَمِعَ إِخْوَانُنَا فِی مَقَامٍ بَعْدَ مَقَامٍ لِنَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله وَ مَجْلِسٍ بَعْدَ مَجْلِسٍ یَقُولُ أَهْلُ بَیْتِی أَئِمَّتُکُمْ بَعْدِی.
قَالَ فَجَلَسَ أَبُو بَکْرٍ فِی بَیْتِهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَأَتَاهُ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ طَلْحَةُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ سَعِیدُ بْنُ عَمْرِو بْنِ نُفَیْلٍ فَأَتَاهُ کُلٌّ مِنْهُمْ مُتَسَلِّحاً فِی قَوْمِهِ حَتَّی أَخْرَجُوهُ مِنْ بَیْتِهِ ثُمَّ أَصْعَدُوهُ الْمِنْبَرَ وَ قَدْ سَلُّوا سُیُوفَهُمْ فَقَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ وَ اللَّهِ لَئِنْ عَادَ أَحَدٌ مِنْکُمْ بِمِثْلِ مَا تَکَلَّمَ بِهِ رَعَاعٌ مِنْکُمْ بِالْأَمْسِ لَنَمْلَأَنَّ سُیُوفَنَا مِنْهُ فَأَحْجَمَ وَ اللَّهِ الْقَوْمُ وَ کَرِهُوا الْمَوْتَ.
أقول: الرعاع الأحداث الأراذل.
و اعلم أن الظاهر من سائر الأخبار عدم دخول الزبیر فی هؤلاء کما لم یدخل فی روایة السید فإنه کان فی أول الأمر مع أمیر المؤمنین صلوات الله علیه.
ثم اعلم أن فی روایة الصدوق اشتباها بینا حیث ذکر فی الإجمال أبی بن کعب و لم یذکره فی التفصیل و أورد فی التفصیل زید بن وهب و لم یورده فی الإجمال مع أنه هو الراوی للخبر و ذکره بهذا الوجه بعید و لعله وقع اشتباه من النساخ
ص: 219
أو من الرواة و إن کان قوله عند الإجمال و غیرهم مما یومی إلی وجه بعید لتصحیحه فلا تغفل.
**[ترجمه]در کشفالیقین به جای خالد بن سعید، عمرو بن سعید آمده است که این دو با هم برادر و از بنیامیه بودند، در مکه اسلام آوردند و به حبشه مهاجرت کردند. و شاید آنچه که در کتاب کشف الیقین آمده ظهور بیشتری داشته باشد؛ زیرا ابن اثیر و دیگران گفتهاند که خالد بن سعید در زمان وفات پیامبر، عامل جمع آوری صدقات در یمن بوده است. اگرچه امکان دارد که در آن زمان [به مدینه] آمده باشد.
همچنین در کتاب کشف الیقین، عبدالله بن مسعود را نیاورده است، و أُبیّ بن کعب از انصار شمرده شده است، و عثمان بن حنیف نیز در زمره انصار ذکر شده است و بنابراین شش نفر از مهاجرین و شش نفر از انصار نام برده شده است. و همچنین در کشف الیقین آمده که «و برخی دیگر از آنان گفتند: اگر شما نزدیک او بروید و او را از منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پایین بیاورید، به هلاکت خود کمک کردهاید، و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودهاند: سزاوار نیست که مؤمن خودش را ذلیل کند، بیایید نزد علی بن أبیطالب - علیه السلام - برویم ...».
و همچنین آمده است: «ما میدانیم که این حق متعلق به شماست و شما در این از او سزاوارترید؛ اما اکراه داشتیم که بدون مشورت با شما کاری انجام دهیم» و نیز آمده است: «اهل بیت من و مؤمنان صالح [از بیعت] سرباز زدند» و آمده است: «به خدا سوگند اگر این کار را انجام میدادید، به عاقبت من دچار میشدید، که با شمشیرهایشان را کشیدند و آماده جنگ و کشتار نزد من آمدند و بر من چیره شدند».
جوهری گفته است: \\"لببتُ الرجل تلبیباً\\" یعنی به هنگام دعوا پیراهن او را بر روی سینه و گردنش جمع کردم و سپس آن را کشیدم. و گفته است : \\"هو یدلّ بفلان\\" یعنی به او اطمینان دارد. در کتاب کشف الیقین آمده است: « گفتند: ای گروه مهاجران! خداوند شما را مقدم کرده و فرموده است: «لَقَد تَّابَ الله عَلَی النَّبِیِّ وَالْمُهَاجِرِینَ وَ الأَنصَارِ»{به یقین خدا بر پیامبر و مهاجران و انصار ببخشود}، و فرموده است: «وَ السَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الأَنصَارِ»{و پیشگامان نخستین از مهاجران و انصار}. اولین کسی که صحبت کرد، عمرو بن سعید بن عاص بود ... تا آنجا که میگوید: «و ما دور پیامبر گرد آمده بودیم و خداوند به رسولش- صلی الله علیه و آله - پیروزی عنایت کرده بود و علی - علیه السلام - ده نفر از مردان و بزرگان آنها را کشته بود و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: «ای گروه مهاجرین». زمانی گفته میشود: \\"إحتوش القومُ علی فلان\\" که او را در میان وسط قرار دهند.
در کتاب کشف الیقین آمده است: «بدان شما امور شما را به دست میگیرند» و همچنین: « آنها بعد از من وارثان و برپادارندگان امور امتم هستند، بارخدایا هر کس از امتم که از من پیروی کند و [وصیت مرا] حفظ کند» و آمده است: «هر کس به خلافت من در میان آنان بدی کند» و نیز آمده است: «ساکت باش ای عمرو» و: « عمرو به او گفت».
\\"از زبان غیر خودت سخن میگویی\\" یعنی چیزی میگویی که سخن گفتن در مورد آن به تو مربوط نیست، و یا برای دیگری است. معنای اولی ظهور بیشتری دارد، البته دومی هم ظهور دارد. در کشف الیقین آمده است: «بیاصل و نسبترین آنها و کمارزشترین آنها». در کشف الیقین به جای «او را خاموش کرد» جمله « عمر ساکت شد و شروع کرد با انگشتان خود به دندانهایش زدن» و به جای « که بنیان آن از بین نمیرود» جمله «جوانیاش پایان نمیپذیرد» آمده است تا میرسد به جایی که: «ساکنانش نمیمیرند را با متاع اندک دنیای زودگذر عوض کردید، و امت ها پیش از شما نیز همینگونه کافر شدند». در کشف الیقین جمله «قرابت و قدمتش نسبت به ایشان بیشتر از تو بود» به این شکل آمده است: «قرابتش نسبت به ایشان بیشتر از تو بود و او را در زمان حیاتشان مقدم نمود و در زمان وفاتشان سفارش او را به شما کرد، ولی شما سخن ایشان را کنار نهادید»، تا میرسد به آنجا که: «آنچه را که با دستان خود از پیش فرستادهای، به قبر خواهی برد. اما اگر برگردی، ...». بر در کشف الیقین به جای «بر خودت رحم کن» جمله «از کارت دست بکش» آمده است، تا میرسد به آنجا که: «تو خودت فهمیدهای که پس از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - علی صاحب این امر [خلافت] است؛ پس آن را به او واگذار که اگر اینچنین کنی، بیشتر در امان هستی و به نیکی از تو یاد میشود و اجرت بیشتر می شود. من خیر تو را خواستم، اگر بپذیری. و تمامی امور چه خیر و چه شر به سوی خداوند باز میگردد». جوهری گفته است: \\"ربع الرجل، یربع\\" یعنی ایستاد و دست نگه داشت. و \\"اربع علی نفسک و واربع علی ظلعک\\" بر خودت رحم کن و دست نگه دار و بر خودت نفست باری نگذار که توانش را نداشته باشد. جزری در مورد این حدیث گفته است: کسی که نگران تو نباشد، در کنار تو نمینشیند. \\"ظِلع\\" با کسره یعنی لَنگبودن و \\"قد ظلع یظلع ظلعا فهو و ظالع\\" که معنای آن این است که تنها کسی در حالت ضعف و لنگی به کارهای تو میرسد که به تو و حال اهمیت بدهد و حال تو او را غمگین سازد. در اینجا نقل کلام جزری تمام میشود.
\\"الفِتر\\" به کسر، یعنی فاصله میان انگشت سبابه و انگشت شست است؛ یعنی همان طور که امکان ندارد که فتر تو به اندازه شبر تو باشد، همینطور مرتبه هر شخصی بر حسب قابلیتش با دیگری متفاوت است و امکان ندارد که انسان پست به درجهای بالا برسد. \\"اوغاد\\" جمع وغد و به معنای مرد پستی است که در خدمت شکم خود است. در کشف الیقین به جای «خودت را دریاب»، جمله «نفس خود را پیش از آنکه دیگر نتوانی، دریاب و این امر را به کسی واگذار که در به دستگرفتن آن سزاوارتر از تو است». درکشف الیقین سخن عبدالله بن مسعود نیامده است. و نبودن ابن مسعود در میان این افراد ظهور بیشتری دارد با سایر چیزهایی که در مورد احوالات او نقل شده است همخوانی بیشتری دارد. اکنون به جهت اختلاف زیادی که بین دو روایت وجود دارد، ادامه روایت سید را عیناً ذکر میکنیم:
سپس عمار بن یاسر برخاست و گفت: ای قریشیان! آیا میدانید که اهل بیت پیامبرتان نسبت به این امر از شما محقترند؟ پس به صاخب خود بگویید که پیش از آنکه ریسمان [پیوندتان] مضطرب شود و رویهاتان سست شود و در میانتان اختلاف بیفتد، حق را به اهلش بازگرداند. شما میدانید که بنی هاشم نسبت به این امر از شما سزاوارترند و به رسول خدا- صلی الله علیه و آله – نزدیکترند. شما اگر میگویید که ما سابقه بیشتری داریم، اهل بیت پیامبرتان که سابقه بیشتری از شما دارند و از صاحب خود بی نیازترند، علی بن ابیطالب - علیه السلام - است که پس از پیامبرتان صاحب این امر است؛ پس آنچه را که خداوند برای او قرار داده است را به او بدهید و به گذشته خود بازنگردید که زیانکار خواهید شد.
سپس سهل بن حنیف انصاری برخاست و گفت: ای ابوبکر! حقی که خداوند برای تو قرار نداده را انکار نکن و نخستین کسی نباش که از رسول خدا صلی الله علیه و آله در خصوص اهل بیتش سرپیچی می کنی. این حق را به اهل آن بازگردان تا پشتت سبکتر، و وبالت کمتر شود و وقتی به ملاقات رسول خدا میروی، از تو راضی باشد. این امر را به متعلق به خودت مدان؛ چرا که به زودی مهلتت به سر میرسد و به سوی [خداوند] مالک رحمن میروی و تو را به سبب کردارت حساب و کتاب میکند و در مورد اعمالی که با خود آوردهای از تو سؤال میکند «و ما اللَّهَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»{و حقا که خدا به بندگان خود بیدادگر نیست}.
سپس خزیمه بن ثابت ذوالشهادتین برخاست و گفت: ای ابوبکر آیا نمی دانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - شهادت مرا به تنهائی می پذیرفت و با وجود من شاهد دیگری نمی خواست؟ ابوبکر گفت: بلی. خزیمه گفت: خدا را گواه میگیرم که از رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - شنیدم که میفرمودند: پس از من علی امام شماست .
ابی بن کعب انصاری برخاست و گفت: من نیز شهادت میدهم که از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمودند: اهل بیت من حق را از باطل تشخیص میدهند و پیشوایانی هستند که مردم به آنها اقتدا میشود.
و ابوالهیثم بن تیهان برخاست و گفت: من شهادت میدهم که پیامبر علی را منصوب کردند تا ما به ایشان سلام کنیم؛ برخی از آنان گفتند: پیامبر او را تنها برای این منصوب کردند تا به مردم بگویند که هر کس من مولای او هستم، علی مولای اوست. و در این مورد به مشاجره پرداختند و بالأخره مردی را نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرستادند تا در این خصوص از ایشان سوال بپرسد؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: او پس از من ولی شماست و بعد از وفات من خیرخواهترین شخص برای شماست.
عثمان بن حنیف انصاری برخاست و گفت: من از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمودند: اهل بیت من ستارگان زمین و نور زمین هستند؛ از آنان پیشی نگیرید و آنان را بر خود مقدم دارید. آنان والیان پس از من هستند. مردی برخاست و از ایشان پرسید: ای رسول خدا! - صلی الله علیه و آله -، کدام یک از اهل بیت شما برای این امر سزاوارتر است؟ ایشان فرمودند: علی و فرزندانش.
و ابوایوب انصاری برخاست و گفت: در مورد اهل بیت پیامبرتان از خدا تقوا کنید و حقی که خداوند برایشان قرار داده را به آنان بازگردانید. ما هم مثل برادرانمان شنیدهایم در موقعیتها و مجالس مختلف از پیامبرمان- صلی الله علیه و آله - شنیدهایم که میفرمودند: پس از من اهل بیتم پیشوایان شما هستند.
ابوبکر سه روز در خانه خود نشست. عمر و عثمان و طلحة و عبد الرحمن بن عوف و سعد بن ابیوقاص و ابوعبیدة بن جراح و سعید بن عمرو بن نفیل هر کدام به همراه افرادی مسلح از اقوام خود که شمشیرهای خود را کشیده بودند، نزد ابوبکر آمدند و او را از خانهاش بیرون آوردند و بر بالای منبر بردند. یکی از آنان گفت: به خدا سوگند اگر یکی از شما سخنان بخواهد دوباره سخنان آن جوانان ارازل و اوباش که دیروز میگفتند را تکرار کند، بدنش را پر از شمشیرهای خود میکنیم. پس به خدا سوگند آنها دیگر عقب کشیدند و از مرگ ترسیدند .
میگویم: \\"الرعاع\\" یعنی جوانان ارازل و اوباش.
باید گفت که بنابر ظاهر سایر روایات، زبیر داخل در این عده نبوده است، چنانچه در روایت سید نیز نامی از او وجود ندارد. زیرا او در آن اوایل، با امیرالمومنین - صلوات الله علیه - بود.
و نیز باید توجه داشت که در روایت صدوق اشتباهی واضح وجود دارد؛ زیرا نام ابی بن کعب را در إجمال آورده است؛ ولی در تفصیل نامی از او نبرده است و به جایش نام زید بن وهب را که در اجمال نیاورده، آورده است. این در حالی است که او خود راوی این حدیث است و اینگونه حدیث آوردن از او بعید است. شاید اشتباه از نسخهنویسان یا از راویان بوده است، اگر چه این که در اجمال گفته است: \\"و غیرهم\\" میتواند اشاره به وجه بعیدی در تصحیح این حدیث باشد. غافل نباشید.
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ قَالَ ذَلِکَ وَ اللَّهِ یَوْمَ قَالَتِ الْأَنْصَارُ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ (1).
**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: میسر نقل کرده، در حضور امام باقر علیه السلام این آیه را خواندم: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ» - . روم / 41 - { به سبب آنچه دستهای مردم فراهم آورده فساد در خشکی و دریا نمودار شده است}؛ ایشان فرمودند: به خدا سوگند این همان روزی است که انصار گفتند: از ما امیری و از شما نیز امیری باشد. - . تفسیر القمی : 504 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ رَبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُسْلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أُخْرِجَ بِعَلِیٍّ علیه السلام مُلَبَّباً وَقَفَ عِنْدَ قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی قَالَ فَخَرَجَتْ یَدٌ مِنْ قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْرِفُونَ أَنَّهَا یَدُهُ وَ صَوْتٌ یَعْرِفُونَ أَنَّهُ صَوْتُهُ نَحْوَ أَبِی بَکْرٍ یَا هَذَا أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا (2).
قب، المناقب لابن شهرآشوب عن عبد الله: مثله.
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: عبدالله بن سلیمان نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: زمانی که علی - علیه السلام - را [برای گرفتن بیعت] از منزل بیرون آوردند و کشانکشان [به مسجد] بردند، ایشان بالای قبر پیامبر صلی الله علیه و آله ایستادند و فرمودند: یا«ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَکَادُواْ یَقْتُلُونَنِی» - . اعراف / 150 - {ای فرزند مادرم این قوم مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند}. در همان زمان دستی از قبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خارج شد که همه فهمیدند که دست خود ایشان است، و صدایی [شنیده شد] که همه فهمیدند که صدای ایشان است؛ و رو به ابوبکر گفته شد: ای تو! «أَکَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا» - . کهف / 37 - {آیا
به آن کسی که تو را از خاک سپس از نطفه آفرید آنگاه تو را [به صورت] مردی درآورد کافر شدی؟} - . الاختصاص : 274 – 275 ، بصائر الدرجات : 275 -
مناقب ابن شهر آشوب نیز مانند همین روایت را از عبدالله [بن سلیمان] نقل کرده است.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ (بْنُ) مُحَمَّدٍ یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادٍ لَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا اسْتُخْلِفَ أَبُو بَکْرٍ أَقْبَلَ عُمَرُ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ قَدِ اسْتُخْلِفَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَنْ جَعَلَهُ کَذَلِکَ قَالَ الْمُسْلِمُونَ رَضُوا بِذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ لَأَسْرَعَ مَا خَالَفُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَقَضُوا عَهْدَهُ وَ لَقَدْ سَمَّوْهُ بِغَیْرِ اسْمِهِ وَ اللَّهِ مَا اسْتَخْلَفَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3) فَقَالَ عُمَرُ کَذَبْتَ فَعَلَ اللَّهُ بِکَ وَ فَعَلَ فَقَالَ
ص: 220
عَلِیٌّ علیه السلام إِنْ شِئْتَ أَنْ أُرِیَکَ بُرْهَاناً عَلَی ذَلِکَ فَعَلْتُ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ مَا تَزَالُ تَکْذِبُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام انْطَلِقْ بِنَا لِنَعْلَمَ أَیُّنَا الْکَذَّابُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ فَانْطَلَقَ مَعَهُ حَتَّی أَتَی إِلَی الْقَبْرِ فَإِذَا کَفٌّ فِیهَا مَکْتُوبٌ أَ کَفَرْتَ یَا عُمَرُ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَ رَضِیتَ وَ اللَّهِ لَقَدْ جَحَدْتَ اللَّهَ فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ (1).
ختص، الإختصاص ابن عیسی عن علی بن الحکم عن خالد القلانسی و محمد بن حماد عن الطیالسی عن أبیه عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبدالله بن محمد با سندی مرفوع نقل کرده که امام صادق - علیه السلام - فرمودند: زمانی که ابوبکر به خلافت رسید، عمر نزد علی - علیه السلام - رفت و گفت: آیا نمیدانی که ابوبکر خلیفه شده است؟ علی - علیه السلام - فرمودند: چه کسی او را خلیفه کرده است؟ گفت: مسلمانان به این امر رضایت دادهاند. علی - علیه السلام - فرمودند: به خدا قسم، چه سریع با رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - مخالفت کردند و پیمان او را شکستند، مقامی به او دادهاند که برای او نیست، به خدا سوگند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - او را جانشین خود نکرده بودند. عمر گفت: دروغ گفتی، خدا چنین و چنانت کند! علی - علیه السلام - فرمودند: اگر بخواهی در این مورد دلیلی به تو نشان دهم، این کار را میکنم. عمر به ایشان گفت: تو همیشه، هم در زمان زندگانی رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - و هم بعد از رحلت ایشان، به ایشان دروغ میبندی. علی - علیه السلام - فرمودند: بیا برویم تا معلوم شود کدام یک از ما در زمان زندگانی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و بعد از رحلت ایشان به ایشان دروغ می بندد. عمر راه افتاد و همراه ایشان رفت تا به قبر رسول خدا رسید و ناگهان دستی دید که بر کف آن نوشته شده بود: ای عمر! «أَکَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا» - . کهف / 37 - {آیا
به آن کسی که تو را از خاک سپس از نطفه آفرید آنگاه تو را [به صورت] مردی درآورد کافر شدی؟}. علی - علیه السلام - به او فرمودند: حالا راضی شدی؟ به خدا سوگند تو چه در زمان زندگانی و چه بعد از رحلت ایشان، خداوند را انکار کردی. - . بصائر الدرجات : 276 -
اختصاص نیز مانند همین را از طیالسی، و او از پدرش، از امام صادق - علیه السلام - نقل کرده است. - . الاختصاص : 274 -
**[ترجمه]
شف، کشف الیقین مِنْ أَصْلٍ عَتِیقٍ مِنْ رِوَایَةِ الْمُخَالِفِینَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: ثُمَّ قَامَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ أَ تَنَاسَیْتَ أَمْ تَعَاشَیْتَ أَمْ خَادَعَتْکَ نَفْسُکَ أَ مَا تَذْکُرُ إِذْ أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ فَسَلَّمْنَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ بَیْنَ أَظْهُرِنَا فَاتَّقِ اللَّهَ وَ تَدَارَکْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ لَا تُدْرِکَهَا وَ أَنْقِذْهَا مِنْ هَلَکَتِهَا وَ ادْفَعْ هَذَا الْأَمْرَ إِلَی مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکَ مِنْ أَهْلِهِ وَ لَا تَمَادَ فِی اغْتِصَابِهِ وَ ارْجِعْ وَ أَنْتَ تَسْتَطِیعُ أَنْ تَرْجِعَ فَقَدْ مَحَضْتُ نَصِیحَتَکَ وَ بَذَلْتُ لَکَ مَا عِنْدِی مَا إِنْ فَعَلْتَهُ وُفِّقْتَ وَ رَشَدْتَ (3).
**[ترجمه]کشف الیقین: دریک کتاب قدیمی متعلق به اهل تسنن، با اسناد خود مؤلف آمده است: سپس بریده اسلمی برخاست و گفت: ای ابوبکر! آیا خود را به فراموشی زدهای، یا به غفلت وانمود میکنی؟ یا نفست تو را فریب داده است؟ یادت نمیآید آنهنگام که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - زنده بودند، به ما امر کردند که با عنوان امیرالمؤمنین به علی سلام کنیم!؟ از خدا تقوا کن و قبل از اینکه دیر شود، نفست را دریاب و آن را از هلاکت نجات بده. و این امر [خلافت] را به کسی که در آن از تو محقتر است واگذار کن و به غصب آن [خلافت] ادامه نده و تا زمانی که میتوانی برگردی، برگرد. من فقط خیر تو را خواستم و آنچه را که داشتم به تو گفتم؛ اگر آن را انجام دهی، موفق میشوی و هدایت مییابی. - .[3]
کشف الیقین : 171 -
**[ترجمه]
شف، کشف الیقین مِنْ أَصْلٍ عَتِیقٍ مِنْ رِوَایَةِ الْمُخَالِفِینَ بِإِسْنَادِهِ (4) عَنْ یَحْیَی بْنِ
ص: 221
عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَمَّا خَطَبَ أَبُو بَکْرٍ قَامَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ یَوْمَ جُمُعَةٍ وَ کَانَ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ هَاجَرُوا وَ اتَّبَعُوا مَرْضَاةَ الرَّحْمَنِ وَ أَثْنَی اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی الْقُرْآنِ وَ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِیمانَ وَ أَثْنَی اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی الْقُرْآنِ تَنَاسَیْتُمْ أَمْ نَسِیتُمْ أَمْ بَدَّلْتُمْ أَمْ غَیَّرْتُمْ أَمْ خَذَلْتُمْ أَمْ عَجَّزْتُمْ أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَامَ فِینَا مَقَاماً أَقَامَ صلی الله علیه و آله لَنَا عَلِیّاً فَقَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ مَنْ کُنْتُ نَبِیَّهُ فَهَذَا أَمِیرُهُ أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی طَاعَتُکَ وَاجِبَةٌ عَلَی مَنْ بَعْدِی أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أُوصِیکُمْ بِأَهْلِ بَیْتِی خَیْراً فَقَدِّمُوهُمْ وَ لَا تَتَقَدَّمُوهُمْ وَ أَمِّرُوهُمْ وَ لَا تَأَمَّرُوا عَلَیْهِمْ أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَهْلُ بَیْتِی الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِی أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَهْلُ بَیْتِی مَنَارُ الْهُدَی وَ الْمُدِلُّونَ عَلَی اللَّهِ أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ الْهَادِی لِمَنْ ضَلَّ أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ عَلِیٌّ الْمُحْیِی لِسُنَّتِی وَ مُعَلِّمُ أُمَّتِی وَ الْقَائِمُ بِحُجَّتِی وَ خَیْرُ مَنْ أُخَلِّفُ بَعْدِی وَ سَیِّدُ أَهْلِ بَیْتِی وَ أَحَبُّ النَّاسِ إِلَیَّ طَاعَتُهُ مِنْ بَعْدِی کَطَاعَتِی عَلَی أُمَّتِی أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَمْ یُوَلِّ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام أَحَداً مِنْکُمْ وَ وَلَّاهُ فِی کُلِّ غَیْبَةٍ عَلَیْکُمْ أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّهُمَا کَانَا مَنْزِلَتُهُمَا وَاحِداً وَ أَمْرُهُمَا وَاحِداً أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ قَالَ إِذَا غِبْتُ عَنْکُمْ وَ خَلَّفْتُ فِیکُمْ عَلِیّاً فَقَدْ خَلَّفْتُ فِیکُمْ رَجُلًا کَنَفْسِی أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهُ جَمَعَنَا قَبْلَ مَوْتِهِ فِی بَیْتِ ابْنَتِهِ فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ لَنَا إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی مُوسَی أَنِ اتَّخِذْ أَخاً مِنْ أَهْلِکَ أَجْعَلْهُ نَبِیّاً وَ أَجْعَلْ أَهْلَهُ لَکَ وُلْداً وَ أُطَهِّرْهُمْ مِنَ الْآفَاتِ وَ أَخْلَعْهُمْ مِنَ الذُّنُوبِ فَاتَّخَذَ مُوسَی هَارُونَ وَ وُلْدَهُ وَ کَانُوا أَئِمَّةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ الَّذِینَ یَحِلُّ لَهُمْ فِی مَسَاجِدِهُمْ مَا یَحِلُّ لِمُوسَی
ص: 222
أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَیَّ أَنِ اتَّخِذْ عَلِیّاً أَخاً کَمُوسَی اتَّخَذَ هَارُونَ أَخاً وَ اتَّخِذْهُ وُلْداً فَقَدْ طَهَّرْتُهُمْ کَمَا طَهَّرْتُ وُلْدَ هَارُونَ أَلَا وَ إِنِّی خَتَمْتُ بِکَ النَّبِیِّینَ فَلَا نَبِیَّ بَعْدَکَ فَهُمُ الْأَئِمَّةُ (1) أَ فَمَا تَفْقَهُونَ أَ مَا تُبْصِرُونَ أَ مَا تَسْمَعُونَ ضُرِبَتْ عَلَیْکُمُ الشُّبُهَاتُ فَکَانَ مَثَلُکُمْ کَمَثَلِ رَجُلٍ فِی سَفَرٍ أَصَابَهُ عَطَشٌ شَدِیدٌ حَتَّی خَشِیَ أَنْ یَهْلِکَ فَلَقِیَ رَجُلًا هَادِیاً بِالطَّرِیقِ فَسَأَلَهُ عَنِ الْمَاءِ فَقَالَ أَمَامَکَ عَیْنَانِ إِحْدَاهُمَا مَالِحَةٌ وَ الْأُخْرَی عَذْبَةٌ فَإِنْ أَصَبْتَ مِنَ الْمَالِحَةِ ضَلَلْتَ وَ هَلَکْتَ وَ إِنْ أَصَبْتَ مِنَ الْعَذْبَةِ هُدِیتَ وَ رَوِیتَ فَهَذَا مَثَلُکُمْ أَیَّتُهَا الْأُمَّةُ الْمُهْمَلَةُ کَمَا زَعَمْتُمْ وَ ایْمُ اللَّهِ مَا أُهْمِلْتُمْ لَقَدْ نُصِبَ لَکُمْ عَلَمٌ یُحِلُّ لَکُمُ الْحَلَالَ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْکُمُ الْحَرَامَ وَ لَوْ أَطَعْتُمُوهُ مَا اخْتَلَفْتُمْ وَ لَا تَدَابَرْتُمْ وَ لَا تَعَلَّلْتُمْ وَ لَا بَرِئَ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ فَوَ اللَّهِ إِنَّکُمْ بَعْدَهُ لَمُخْتَلِفُونَ فِی أَحْکَامِکُمْ وَ إِنَّکُمْ بَعْدَهُ لَنَاقِضُونَ عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّکُمْ عَلَی عِتْرَتِهِ لَمُخْتَلِفُونَ وَ مُتَبَاغِضُونَ إِنْ سُئِلَ هَذَا عَنْ غَیْرِ مَا عَلِمَ أَفْتَی بِرَأْیِهِ وَ إِنْ سُئِلَ هَذَا عَمَّا یَعْلَمُ أَفْتَی بِرَأْیِهِ فَقَدْ تَحَارَیْتُمْ وَ زَعَمْتُمْ أَنَّ الِاخْتِلَافَ رَحْمَةٌ هَیْهَاتَ أَبَی کِتَابُ اللَّهِ ذَلِکَ عَلَیْکُمْ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (2) وَ أَخْبَرَنَا بِاخْتِلَافِهِمْ فَقَالَ وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ (3) أَیْ لِلرَّحْمَةِ وَ هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ وَ شِیعَتُهُمْ وَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ
ص: 223
ص یَقُولُ یَا عَلِیُّ أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ عَلَی الْفِطْرَةِ وَ النَّاسُ مِنْهَا بِرَاءٌ فَهَلَّا قَبِلْتُمْ مِنْ نَبِیِّکُمْ کَیْفَ وَ هُوَ یُخْبِرُکُمْ بِانْتِکَاصِکُمْ وَ یَنْهَاکُمْ عَنْ خِلَافِ وَصِیِّهِ وَ أَمِینِهِ وَ وَزِیرِهِ وَ أَخِیهِ وَ وَلِیِّهِ أَطْهَرِکُمْ قَلْباً وَ أَعْلَمِکُمْ عِلْماً وَ أَقْدَمِکُمْ إِسْلَاماً وَ أَعْظَمِکُمْ غَنَاءً عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعْطَاهُ تُرَاثَهُ (1) وَ أَوْصَاهُ بِعِدَاتِهِ وَ اسْتَخْلَفَهُ
ص: 224
عَلَی أُمَّتِهِ وَ وَضَعَ عِنْدَهُ رَأْسَهُ فَهُوَ وَلِیُّهُ دُونَکُمْ أَجْمَعِینَ وَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکُمْ أَکْتَعِینَ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ أَفْضَلُ الْمُتَّقِینَ وَ أَطْوَعُ الْأُمَّةِ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ وَ سُلِّمَ عَلَیْهِ بِخِلَافَةِ الْمُؤْمِنِینَ فِی حَیَاةِ سَیِّدِ النَّبِیِّینَ وَ خَاتَمِ الْمُرْسَلِینَ قَدْ أَعْذَرَ مَنْ أَنْذَرَ وَ أَدَّی النَّصِیحَةَ مَنْ وَعَظَ وَ بَصَّرَ مَنْ عَمِیَ وَ تَعَاشَی وَ
ص: 225
رَدِیَ فَقَدْ سَمِعْتُمْ کَمَا سَمِعْنَا وَ رَأَیْتُمْ کَمَا رَأَیْنَا وَ شَهِدْتُمْ کَمَا شَهِدْنَا فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ فَقَالُوا اقْعُدْ یَا أُبَیُّ أَصَابَکَ خَبَلٌ أَمْ أَصَابَتْکَ جُنَّةٌ فَقَالَ بَلِ الْخَبَلُ فِیکُمْ کُنْتُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَلْفَیْتُهُ یُکَلِّمُ رَجُلًا وَ أَسْمَعُ کَلَامَهُ وَ لَا أَرَی وَجْهَهُ فَقَالَ فِیمَا یُخَاطِبُهُ مَا أَنْصَحَهُ لَکَ وَ لِأُمَّتِکَ وَ أَعْلَمَهُ بِسُنَّتِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَ فَتَرَی أُمَّتِی تَنْقَادُ لَهُ مِنْ بَعْدِی قَالَ یَا مُحَمَّدُ یَتْبَعُهُ مِنْ أُمَّتِکَ أَبْرَارُهَا وَ یُخَالِفُ عَلَیْهِ مِنْ أُمَّتِکَ فُجَّارُهَا وَ کَذَلِکَ أَوْصِیَاءُ النَّبِیِّینَ مِنْ قَبْلِکَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ أَوْصَی إِلَی یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَ کَانَ أَعْلَمَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَخْوَفَهُمْ لِلَّهِ وَ أَطْوَعَهُمْ لَهُ وَ أَمَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَتَّخِذَهُ وَصِیّاً کَمَا اتَّخَذْتَ عَلِیّاً وَصِیّاً وَ کَمَا أُمِرْتَ بِذَلِکَ فَحَسَدَهُ بَنُو إِسْرَائِیلَ سِبْطُ مُوسَی خَاصَّةً فَلَعَنُوهُ وَ شَتَمُوهُ وَ عَنَّفُوهُ وَ وَضَعُوا مِنْهُ فَإِنْ أَخَذَتْ أُمَّتُکَ سُنَنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَذَّبُوا وَصِیَّکَ وَ جَحَدُوا أَمْرَهُ وَ ابْتَزُّوا خِلَافَتَهُ وَ غَالَطُوهُ فِی عِلْمِهِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَذَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَةِ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ یُنَبِّئُنِی أَنَّ أُمَّتِی تَخْتَلِفُ عَلَی وَصِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ إِنِّی أُوصِیکَ یَا أُبَیُّ بِوَصِیَّةٍ إِنْ حَفِظْتَهَا لَمْ تَزَلْ بِخَیْرٍ یَا أُبَیُّ عَلَیْکَ بِعَلِیٍّ فَإِنَّهُ الْهَادِی الْمَهْدِیُّ النَّاصِحُ لِأُمَّتِی الْمُحْیِی لِسُنَّتِی وَ هُوَ إِمَامُکُمْ بَعْدِی فَمَنْ رَضِیَ بِذَلِکَ لَقِیَنِی عَلَی مَا فَارَقْتُهُ عَلَیْهِ یَا أُبَیُّ وَ مَنْ غَیَّرَ أَوْ بَدَّلَ لَقِیَنِی نَاکِثاً لِبَیْعَتِی عَاصِیاً أَمْرِی جَاحِداً لِنُبُوَّتِی لَا أَشْفَعُ لَهُ عِنْدَ رَبِّی وَ لَا أَسْقِیهِ مِنْ حَوْضِی فَقَامَتْ إِلَیْهِ رِجَالٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالُوا اقْعُدْ رَحِمَکَ اللَّهُ یَا أُبَیُّ فَقَدْ أَدَّیْتَ مَا سَمِعْتَ وَ وَفَیْتَ بِعَهْدِکَ (1).
**[ترجمه]یک کتاب قدیمی متعلق به اهل تسنن با اسناد خود از یحیی بن عبدالله بن حسن، از پدرش، از جدش روایت کرده است که حضرت علی - علیه السلام - فرمودند: هنگامی که ابوبکر در روز جمعه که اولین روز ماه رمضان بود، خطبه خود را خواند، ابی بن کعب برخاست و گفت: ای گروه مهاجرین که مهاجرت کردند و خشنودی خداوند رحمان را دنبال کردند و خداوند در قرآن بر آنان ثنا گفت! و ای گروه انصار که در خانه [مدینه] و ایمان جای گرفتند و خداوند در قرآن بر آنان ثنا گفت! خود را به فراموشی زدهاید یا فراموش کردهاید!؟ یا جابجا کردهاید، یا تغییر دادهاید، یا خوار شدهاید، یا ناتوان گشتهاید!؟ مگر نمیدانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله موقعی در میان ما برخاستند و علی - علیه السلام - را برای ما منصوب کردند و فرمودند: هر کس من مولای او بودم، علی مولای اوست و هر کس من پیامبرش بودم این [علی] امیر اوست!؟
مگر نمیدانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ای علی! تو برای من مانند هارون برای موسی هستی و پیروی از تو بر کسانی که پس از من میباشند، واجب است!؟ یا مگر نمیدانید که رسول خدا فرمودند: شما را در مورد اهل بیت خودم به خوبیکردن سفارش میکنم؛ آنان را پیش اندازید و بر آنان پیشی نگیرید، آنان را حاکم خود کنید و بر آنان حکومت نکنید؟ یا مگر نمیدانید که رسول خدا فرمودند: اهل بیتم پیشوایان پس از من هستند!؟ یا مگر نمیدانید که رسول خدا فرمودند: اهل بیت من چراغ هدایت و راهنمایان به سوی خداوند هستند!؟ یا مگر نمیدانید که رسول خدا فرمودند: ای علی! تو راهنمای کسانی هستی که گمراه شدهاند؟ یا مگر نمیدانید که رسول خدا فرمودند: علی احیاگر سنت امت و معلم امت من و برپایدارنده حجت من و بهترین جانشین پس از من و سرور اهل بیت من و محبوبترین مردم نزد من است، پیروی از او پس از من، مانند پیروی از من است!؟
یا مگر نمیدانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله هیچیک از شما را بر علی - علیه السلام - نگماردند، و هر بار که غایب بودند او را بر شما میگماردند!؟ یا مگر نمیدانید که منزلت و امر آن دو [یعنی پیامبر و علی] یکسان بود!؟ یا مگر نمیدانید که پیامبر فرمودند: اگر در میان شما نبودم و علی را جانشین خود در میان شما نمودم، مردی همچون خودم را در میان شما به جانشینی برگزیدهام!؟
آیا مگر نمیدانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پیش از رحلتشان ما را در خانه دخترشان فاطمه - علیها السلام - جمع کردند و به ما فرمودند: خداوند به موسی وحی کرد که از میان خانوادهات برادری برگزین تا او را پیامبر قرار دهم و خانواده او را فرزندان تو قرار دهم و آنان را از آفات پاک گردانم و از گناهان دور سازم؛ موسی نیز هارون و فرزندانش را برگزید و آنان پس از او پیشوایان بنیاسرائیل شدند و هر آنچه که در مساجد آنان برای موسی حلال بود، برای ایشان نیز حلال شد؛ آگاه باشید که خداوند متعال به من وحی کرد که علی را به برادری بگیر، همانند موسی که هارون را به برادری گرفت، و [فرزندان] او را فرزندان خود قرار ده که من آنان را پاک گردانیدم، همانطور که فرزندان هارون را پاک گرداندم. آگاه باش که من پیامبران را به تو ختم کردم و بعد از تو پیامبری نخواهد بود و آنها هستند که پیشوایانند.
آیا نمیفهمید!؟ آیا نمیبینید!؟ آیا نمیشنوید!؟ شبههها چنان شما را فرا گرفته که مانند مردی شدهاید که در سفر است و بسیار تشنه شده است، تا جایی که میترسد از تشنگی هلاک شود. در راه مردی راهنما را میبیند و از او سراغ آب را میگیرد و آن مرد به او میگوید که در مقابلت دو چشمه هست؛ یکی از آنها شور و آن دیگری گوارا است؛ اگر به طرف چشمه شور بروی، گمراه میشوی و به هلاکت میرسی و اگر به طرف چشمه گوارا بروی، هدایت مییابی و سیراب میشوی. و چنین است مثَل شما ای امت که خود را رها شده انگاشته اید.
به خدا سوگند که شما به حال خود رها نشدید؛ شخصی برجسته بر شما گمارده شده که حلال را برایتان حلال و حرام را بر شما حرام میدارد، اگر از او پیروی میکردید، دچار اختلاف نمیشدید و به همدیگر پشت نمیکردید و تعلل نمینمودید و برخی از شما از برخی دیگر بیزار نمیشدند. به خدا سوگند شما پس از رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در احکام خود دچار اختلاف شدهاید و پیمان ایشان را شکستهاید و بر سر خاندان ایشان دچار اختلاف گشتهاید و با آنها دشمنی ورزیدهاید. و اگر از این شخص [ابوبکر] چیزی پرسیده شود که جوابش را نداند، به رأی خود فتوا میدهد و نیز اگر از او چیزی پرسیده شود که جوابش را میداند، باز هم به رأی خود فتوا میدهد. شما به ظن خود عمل کردید و پنداشتید که اختلاف مایه رحمت است؛ هرگز! کتاب خدا اختلاف را بر شما ممنوع کرده است؛ خداوند تبارک و تعالی میفرماید: «وَلاَ تَکُونُواْ کَالَّذِینَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَأُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ» - . آل عمران : 105 - {و چون کسانی مباشید که پس از آنکه دلایل آشکار برایشان آمد پراکنده شدند و با هم اختلاف پیدا کردند و برای آنان عذابی سهمگین است}. و خداوند ما را از اختلاف آنان باخبر ساخت و فرمود: «وَلاَ یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ» - . هود / 118 - {در حالی که پیوسته در اختلافند، مگر کسانی که پروردگار تو به آنان رحم کرده و برای همین آنان را آفریده است}. یعنی آنان را برای رحمت خلق کرده است، که آنان همان خاندان محمد و شیعیان آنها هستند. و از رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - شنیدم که میفرمودند: ای علی! تو و شیعیانت بر فطرت هستید و مردم از این مسئله بیبهرهاند.
چرا و چطور از پیامبر خود نپذیرفتید!؟ در حالی که ایشان خبر از پیمانشکنی شما دادند و شما را از مخالفت با وصی و امین و وزیر و برادر و ولیّ خود بازداشتند، همان کسی که پاکدلترین عالمترین شماست و زودتر از همه شما اسلام آورده و از همه شما بینیازتر به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - است. پیامبر میراث خود را به او عطا کردند و او را به وصی وعدههای خویش نمودند و او را جانشین خودشان بر امت گرداندند، و در رأس امتشان قرار دادند. او ولی همه شماهاست و از همه شما بر این امر سزاوارتر است. او سرور جانشینان، و بهترین باتقوایان و مطیعترین شخص امت از پروردگار جهانیان است، او کسی است که در زمان زندگانی سرور پیامبران و آخرین رسولان به او به عنوان خلیفه سلام شده است.
هر کس بیم دهد، معذور است و هر کس پند دهد، رسم خیرخواهی را به جا آورده است و نابینایان و شب کوران و هلاکشدگان را بصیرت داده است. شما هم آنچه ما شنیدیم را شنیدهاید و آنچه ما دیدهایم را دیدهاید و مانند ما شاهد بودهاید.
سپس عبدالرحمن بن عوف و ابو عبیدة بن جراح و معاذ بن جبل برخاستند و گفتند: بنشین ای أبَیّ! عقلت را از دست دادهای، یا دیوانه شدهای؟ أبی گفت: روزی در محضر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بودم و دیدم که ایشان با مردی صحبت میکنند و من صدای آن مرد را میشنیدم اما او را نمیدیدم.
او در میان عرایض خود گفت: او خیرخواهترین فرد برای تو و امت توست و عالمترین شخص به سنت توست. رسول خدا فرمودند: آیا فکر میکنی که امتم پس از من تابع او میشوند؟ او گفت: نیکان امتت از او پیروی میکنند و بدکاران امتت با او مخالفت میکنند، با اوصیای پیامبران پیش از تو نیز چنین کردند .
ای محمد! موسی بن عمران به یوشع بن نون که داناترین و خداترسترین شخص بنیاسرائیل بود و راغبترین آنان به خداوند بود وصیت کرد؛ خداوند عزّ و جلّ به موسی دستور داد تا او را وصی خود گرداند، همانگونه که تو علی را وصی خود نمودی و آن دستور به تو هم داده شد. ولی بنیاسرائیل و مخصوصا نواده موسی به او حسادت ورزیدند و او را لعنت کردند و ناسزا گفتند و او را اذیت کردند و او را از مقامش پایین کشیدند. اگر امتت شیوه بنیاسرائیل را در پیش بگیرند، وصی تو را تکذیب میکنند و امر [خلافت] او را انکار میکنند و خلافت را از او میگیرند و در علم او مغالطه میکنند.
من گفتم: ای رسول خدا! این کیست [که شما با او صحبت میکنید]؟ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: این یکی از فرشتگان پروردگارم عزّ و جلّ است که به من میگوید امتم پس از من در مورد جانشینم علی بن ابیطالب دچار اختلاف میشوند. ای أبَیّ! من به تو نصیحتی میکنم که اگر به آن عمل کنی، همیشه در خیر باقی میمانی؛ ای أبَیّ! تو را سفارش به علی - علیه السلام - میکنم؛ او هدایتگر و هدایتشده و خیرخواه امت من است و سنت من زنده میکند، اوست که پس از من امام شماست. هر کس به این رضایت دهد، با همان حالی که از او جدا شدهام، مرا [در آخرت] ملاقات خواهد کرد. ای أبَیّ! و هر کس که تغییر دهد یا جابجا کند، در حالی مرا ملاقات خواهد کرد که بیعت مرا شکسته و از فرمانم سرپیچی کرده و نبوتم را انکار کرده است. و من نزد پروردگارم برای او شفاعت نمیطلبم و از حوضم او را سیراب نمیکنم. عدهای از انصار برخاستند و نزدیک أبی رفتند و گفتند: ای أبَیّ! خدا تو را مورد رحمتش قرار دهد، بنشین که هر آنچه شنیده بودی را ابراز کردی و به پیمانت وفا کردی. - . کشف الیقین فی إمرة امیرالمؤمنین : 170 – 172 ، و مانند همین حدیث در احتجاج : 69 هم آمده است که إن شاء الله در بخش احتجاج سلمان و ابی بن کعب خواهد آمد. -
**[ترجمه]
الأعشی هو الذی لا یبصر باللیل یقال تعاشی إذا أری من نفسه أنه
ص: 226
أعشی و النکوص الإحجام و أکتعون و أبتعون و أبصعون أتباع لأجمعین لا یأتی مفردا علی المشهور بین أهل اللغة.
أقول: وجدت الخبر هکذا ناقصا فأوردته کما وجدته.
lt;meta info="\\"أعشی\\" کسی است که در شب نمیبیند و \\"تعاشی\\" یعنی خود را به شب کوری زد. \\"النکوص\\" به معنای رویگردانی و خودداری است. أکتعون و أبتعون و أبصعون: تابع اجمعون هستند که بنابر آنچه که نزد اهل لغت مشهور است به صورت مفرد نمیآیند.
میگویم: این خبر را من به همین شکل و به صورت ناقص یافتم و آن را به همان شکلی که یافتم، آوردم.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها قَالَ إِنَّ الْأَرْضَ کَانَتْ فَاسِدَةً فَأَصْلَحَهُ اللَّهُ بِنَبِیِّهِ فَقَالَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها (1).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: میسّر نقل کرده، امام باقر علیه السلام در مورد آیه «لاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا» - .[1]
اعراف / 56 - {در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید}، فرمودند: زمین فاسد بود، خداوند به وسیله پیامبرش آن را اصلاح کرد و سپس فرمود: «لاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا». - . تفسیر عیاشی 2 : 19 -
- . در متن عربی این روایت با شماره 13 آمده است در حالی که باید 14 باشد. (مترجم) -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: مَا أَتَی عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام یَوْمٌ قَطُّ أَعْظَمُ مِنْ یَوْمَیْنِ أَتَیَاهُ فَأَمَّا أَوَّلُ یَوْمٍ فَیَوْمَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا الْیَوْمُ الثَّانِی فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَجَالِسٌ فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ عَنْ یَمِینِ أَبِی بَکْرٍ وَ النَّاسُ یُبَایِعُونَهُ إِذْ قَالَ لَهُ عُمَرُ یَا هَذَا لَیْسَ فِی یَدَیْکَ شَیْ ءٌ مِنْهُ مَا لَمْ یُبَایِعْکَ عَلِیٌّ فَابْعَثْ إِلَیْهِ حَتَّی یَأْتِیَکَ فَیُبَایِعَکَ فَإِنَّمَا هَؤُلَاءِ رَعَاعٌ فَبَعَثَ إِلَیْهِ قُنْفُذاً فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ فَقُلْ لِعَلِیٍّ أَجِبْ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَذَهَبَ قُنْفُذٌ فَمَا لَبِثَ أَنْ رَجَعَ فَقَالَ لِأَبِی بَکْرٍ قَالَ لَکَ مَا خَلَّفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَداً غَیْرِی قَالَ ارْجِعْ إِلَیْهِ فَقُلْ أَجِبْ فَإِنَّ النَّاسَ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَی بَیْعَتِهِمْ إِیَّاهُ وَ هَؤُلَاءِ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ یُبَایِعُونَهُ وَ قُرَیْشٌ وَ إِنَّمَا أَنْتَ رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ لَکَ مَا لَهُمْ وَ عَلَیْکَ مَا عَلَیْهِمْ وَ ذَهَبَ إِلَیْهِ قُنْفُذٌ فَمَا لَبِثَ أَنْ رَجَعَ فَقَالَ قَالَ لَکَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِی وَ أَوْصَانِی إِذَا وَارَیْتُهُ فِی حُفْرَتِهِ أَنْ لَا أَخْرُجَ مِنْ بَیْتِی حَتَّی أُؤَلِّفَ کِتَابَ اللَّهِ فَإِنَّهُ فِی جَرَائِدِ النَّخْلِ وَ فِی أَکْتَافِ الْإِبِلِ قَالَ قَالَ عُمَرُ قُومُوا بِنَا إِلَیْهِ فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ خَالِدُ بْنِ الْوَلِیدِ وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ قُنْفُذٌ وَ قُمْتُ مَعَهُمْ فَلَمَّا انْتَهَیْنَا إِلَی الْبَابِ فَرَأَتْهُمْ فَاطِمَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا أَغْلَقَتِ الْبَابَ فِی وُجُوهِهِمْ وَ هِیَ لَا تَشُکُّ أَنْ لَا یُدْخَلَ عَلَیْهَا إِلَّا بِإِذْنِهَا فَضَرَبَ عُمَرُ الْبَابَ بِرِجْلِهِ فَکَسَرَهُ وَ کَانَ مِنْ سَعَفٍ ثُمَّ دَخَلُوا فَأَخْرَجُوا عَلِیّاً علیه السلام مُلَبَّباً فَخَرَجَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَقَالَتْ یَا أَبَا بَکْرٍ
ص: 227
أَ تُرِیدُ أَنْ تُرْمِلَنِی مِنْ زَوْجِی وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تَکُفَّ عَنْهُ لَأَنْشُرَنَّ شَعْرِی وَ لَأَشُقَّنَ جَیْبِی وَ لَآَتِیَنَّ قَبْرَ أَبِی وَ لَأَصِیحَنَّ إِلَی رَبِّی فَأَخَذَتْ بِیَدِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ خَرَجَتْ تُرِیدُ قَبْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِسَلْمَانَ أَدْرِکْ ابْنَةَ مُحَمَّدٍ فَإِنِّی أَرَی جَنْبَتَیِ الْمَدِینَةِ تُکْفَئَانِ وَ اللَّهِ إِنْ نَشَرَتْ شَعْرَهَا وَ شَقَّتْ جَیْبَهَا وَ أَتَتْ قَبْرَ أَبِیهَا وَ صَاحَتْ إِلَی رَبِّهَا لَا یُنَاظَرُ بِالْمَدِینَةِ أَنْ یُخْسَفَ بِهَا وَ بِمَنْ فِیهَا فَأَدْرَکَهَا سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَالَ یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ أَبَاکِ رَحْمَةً فَارْجِعِی فَقَالَتْ یَا سَلْمَانُ یُرِیدُونَ قَتْلَ عَلِیٍّ مَا عَلَیَّ صَبْرٌ فَدَعْنِی حَتَّی آتِیَ قَبْرَ أَبِی فَأَنْشُرَ شَعْرِی وَ أَشُقَّ جَیْبِی وَ أَصِیحَ إِلَی رَبِّی فَقَالَ سَلْمَانُ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یُخْسَفَ بِالْمَدِینَةِ وَ عَلِیٌّ بَعَثَنِی إِلَیْکِ یَأْمُرُکِ أَنْ تَرْجِعِی لَهُ إِلَی بَیْتِکِ وَ تَنْصَرِفِی فَقَالَتْ إِذاً أَرْجِعُ وَ أَصْبِرُ وَ أَسْمَعُ لَهُ وَ أُطِیعُ قَالَ فَأَخْرَجُوهُ مِنْ مَنْزِلِهِ مُلَبَّباً وَ مَرُّوا بِهِ عَلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی (1) وَ جَلَسَ أَبُو بَکْرٍ فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ وَ قَدِمَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ عُمَرُ بَایِعْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَإِنْ أَنَا لَمْ أَفْعَلْ فَمَهْ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ إِذاً أَضْرِبَ وَ اللَّهِ عُنُقَکَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ إِذاً وَ اللَّهِ
ص: 228
أَکُونَ عَبْدَ اللَّهِ الْمَقْتُولَ وَ أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عُمَرُ أَمَّا عَبْدُ اللَّهِ الْمَقْتُولُ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَا حَتَّی قَالَهَا ثَلَاثاً فَبَلَغَ ذَلِکَ الْعَبَّاسَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَأَقْبَلَ مُسْرِعاً یُهَرْوِلُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ ارْفُقُوا بِابْنِ أَخِی وَ لَکُمْ عَلَیَّ أَنْ یُبَایِعَکُمْ فَأَقْبَلَ الْعَبَّاسُ وَ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام فَمَسَحَهَا عَلَی یَدِ أَبِی بَکْرٍ ثُمَّ خَلَّوْهُ مُغْضَباً فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ وَ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَدْ قَالَ لِی إِنْ تَمُّوا عِشْرِینَ فَجَاهِدْهُمْ وَ هُوَ قَوْلُکَ فِی کِتَابِکَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ اللَّهُمَّ وَ إِنَّهُمْ لَمْ یَتِمُّوا عِشْرِینَ حَتَّی قَالَهَا ثَلَاثاً ثُمَّ انْصَرَفَ (1).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: عمرو بن ابی المقدام از طریق پدرش از پدربزرگش نقل کرده، دو روز بود که هرگز مانند آن دو روز بر علی - علیه السلام - سخت نگذشت؛ اولی روزی بود که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفتند، و به خدا سوگند دومی روزی بود که من در سقیفه بنیساعده در طرف راست ابوبکر نشسته بودم و مردم داشتند با او بیعت میکردند که عمر به او گفت: ای ابوبکر! تا زمانی که از علی بیعت نگیری هیچ چیز به دست نیاوردهای، پس به دنبال او بفرست تا بیاید و با تو بیعت کند، اینها که ارازل و اوباش هستند [و بیعتشان ارزشی ندارد]. ابوبکر نیز قنفذ را در پی ایشان فرستاد و به او گفت: برو و به علی بگو که خلیفهِ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را دریاب. قنفذ رفت و طولی نکشید که برگشت و به ابوبکر گفت که [علی - علیه السلام -] گفت به تو بگویم: رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - خلیفهای جز من ندارد. ابوبکر گفت: پیش او برگرد و بگو اجابت کن که مردم همه با او بیعت کردهاند و مهاجرین و انصار و قریش نیز در حال بیعت با او هستند و تو فقط یکی از مسلمانان هستی و هر چه به نفع آنانست به نفع تو هم هست و هر چه به ضرر آنهاست، به ضرر تو نیز هست. قنفذ نزد ایشان رفت و باز دیری نپایید که برگشت و گفت: گفت به تو بگویم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به من فرمودند و وصیت کردند که هنگامی که ایشان را در قبر نهادم، تا زمانی که کتاب خدا را گردآوری نکردهام، از خانهام خارج نشوم؛ کتاب خدا در حال حاضر فقط بر روی برگهای نخل و روی شانههای شتران است.
عمر گفت: برخیزیم با هم پیش او برویم. ابوبکر و عمر و عثمان و خالد بن ولید و مغیرة بن شعبه و ابوعبیدة بن جراح و سالم مولی أبیحذیفه و قنفذ و من با هم برخاستیم؛ وقتی به در خانه رسیدیم و فاطمه - صلوات الله علیها - آنان را دید، در را به روی آنان بست و قفل کرد و شکی نداشت که هیچ کس بدون اجازه او وارد خانه نخواهد شد. سپس عمر در را، که از شاخه خرما ساخته شده بود با پایش کوبید و آن را شکست، سپس داخل شدند و پیراهن علی - علیه السلام - را گرفتند و او را از خانه بیرون آوردند. فاطمه - علیها السلام - بیرون آمد و فرمود: ای ابوبکر! آیا میخواهی مرا بیوه کنی؟ به خدا سوگند اگر او را رها نکنی، موهایم را بیرون میریزم و پیراهن خود را پاره میکنم و بر سر قبر پدرم میآیم و به سوی پروردگارم ناله بر میآورم. فاطمه - سلام الله علیها - دست حسن و حسین - علیهما السلام - را گرفت و به سمت قبر پیامبر - صلی الله علیه و آله - راه افتاد.
علی - علیه السلام - به سلمان گفت: دختر محمد را دریاب؛ به خدا سوگند اگر موهایش را بیرون بریزد و پیراهن خود را پاره کند و بر سر قبر پدرش برود و به سوی پروردگارش ناله برآورد، میبینم که دو طرف مدینه بر هم قرار میگیرند [مدینه زیر و رو میشود] و در اندک زمانی زمین، مدینه را [به همراه کسانی که در آن هستند] خواهد بلعید. سلمان - رضی الله عنه - خود را به ایشان رساند و عرض کرد: ای دختر محمد! خداوند پدرت را برای رحمت مبعوث نموده است، برگردید. فاطمه گفت: میخواهند علی را بکشند، من نمیتوانم صبر کنم، پس بگذار بر سر قبر پدرم بروم و موهایم را بیرون بریزم و پیراهنم را پاره کنم و به سوی پروردگارم ناله برآورم. سلمان گفت: من میترسم که زمین مدینه را در خود فرو برد، علی مرا پیش شما فرستاده و به شما امر میکند که به خاطر او به خانهاتان برگردید و از این کار منصرف شوید. فاطمه گفت: پس بر میگردم و صبر می کنم و به امر ایشان گوش می کنم و از ایشان اطاعت میکنم .
پیراهن علی - علیه السلام - را گرفتند و ایشان را از منزلشان بیرون آوردند و بر سر قبر پیامبر - صلی الله علیه و آله – بردند. راوی نقل کرده، شنیدم که ایشان میفرمودند: یا«ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَکَادُواْ یَقْتُلُونَنِی»{ای فرزند مادرم این قوم مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند}. ابوبکر در سقیفه بنیساعده نشست و علی - علیه السلام – آمد؛ عمر به او گفت: بیعت کن. علی - علیه السلام - به او فرمودند: اگر بیعت نکنم، چه میشود؟ عمر به ایشان گفت: به خدا سوگند آن وقت گردنت را خواهم زد. علی - علیه السلام - به او فرمودند: به خدا سوگند در آن صورت، بنده کشته شده خدا و برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خواهم بود. عمر گفت: بنده کشته شده خدا آری، ولی برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله – نه. و این جمله را سه بار تکرار کرد. خبر به عباس بن عبد المطلب رسید و به سرعت و دوان دوان آمد. شنیدم که میگفت: شما با پسرعمویم خوب رفتار کنید و در عوض، من ضمانت میدهم که او با شما بیعت کند. عباس جلو آمد و دست علی - علیه السلام - را گرفت و آن را به دست ابوبکر مالید، ایشان را با حالی خشمگین رها کردند؛ شنیدم - در حالی که سر خود را به طرف آسمان بلند کرده بودند - میفرمودند: خدایا تو خود میدانی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به من فرمودند: اگر تعدادتان به بیست نفر رسید، با آنان بجنگید، و این همان سخن تو در کتابت است که: «إِن یَکُن مِّنکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ» - . انفال / 65 - {اگر
از [میان] شما بیست تن شکیبا باشند بر دویست تن چیره می شوند}. و شنیدم که میفرمودند: خدایا آنان به بیست نفر نرسیدند. این جمله را سه بار تکرار کردند و سپس بازگشت. - . تفسیر عیاشی 2 : 67 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص أَخْبَرَنِی عُبَیْدُ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْفَضْلِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَزْدَقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَمْرَوَیْهِ الْوَرَّاقِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ مِثْلَهُ وَ زَادَ بَعْدَ قَوْلِهِ فَأَخْرَجُوهُ مِنْ مَنْزِلِهِ مُلَبَّباً قَالَ وَ أَقْبَلَ الزُّبَیْرُ مُخْتَرِطاً سَیْفَهُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا مَعْشَرَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَ یُفْعَلُ هَذَا بِعَلِیٍّ علیه السلام وَ أَنْتُمْ أَحْیَاءٌ وَ شَدَّ عَلَی عُمَرَ لِیَضْرِبَهُ بِالسَّیْفِ فَرَمَاهُ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ بِصَخْرَةٍ فَأَصَابَتْ قَفَاهُ وَ سَقَطَ السَّیْفُ مِنْ یَدِهِ فَأَخَذَهُ عُمَرُ وَ ضَرَبَهُ عَلَی صَخْرَةٍ فَانْکَسَرَ وَ مَرَّ عَلِیٌّ عَلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا ابْنَ أُمَّ إِلَی آخِرِ الْخَبَر(2).
**[ترجمه]إختصاص نیز مانند همین را از طریق أبیمحمد حسن بن موسی از عمرو بن أبیالمقدام نقل کرده و پس از جمله \\"پیراهن علی - علیه السلام - را گرفتند ...\\" این جملات را نیز آورده است: زبیر در حالی که شمشیر از نیام کشیده بود، آمد و گفت: ای فرزندان عبدالمطلب! شما زندهاید و با علی علیه السلام چنین میکنند!؟ و عمر را محکم گرفت و خواست که با شمشیر او را بزند، اما خالد بن ولید سنگی بزرگ به طرف او پرتاب کرد و سنگ به پشت او اصابت کرد و شمشیر از دستش افتاد،. عمر شمشیر را برداشت و بر آن سنگ کوبید و شکست و علی - علیه السلام - از کنار قبر پیامبر - صلی الله علیه و آله - گذشتند و فرمودند: یا«ابْنَ أُمَّ ... تا آخر حدیث. - . الاختصاص : 185 -
**[ترجمه]
قولها علیها السلام أن ترملنی لیس فیما عندنا من کتب اللغة أرمل أو رمل متعدیا بل قالوا الأرملة المرأة التی لیس لها زوج یقال أرملت و رملت قوله تکفئان بصیغة المجهول من باب الإفعال أو کمنع أو المعلوم من باب التفعل بحذف إحدی التاءین أی تتحرکان و تنقلبان و تضطربان یقال کفأت الإناء و أکفأته أی قلبته قوله علیه السلام یا ابن أمّ إنما قال علیه السلام ذلک للمواخاة الروحانیة التی جددت یوم المؤاخاة فکأنه ابن أمّه مع أنه لا یبعد استعارة الأم للطینة المقدسة التی أخذا
ص: 229
منها أو لأن فاطمة بنت أسد ربته صلی الله علیه و آله فکانت أما مربیة و لذا
قال صلی الله علیه و آله حین أخبره أمیر المؤمنین بموتها و قال ماتت أمی بل أمی (1).
أو أنه علیه السلام قرأ الآیة إشارة إلی مشابهة الواقعتین و الأوسط أظهر.
**[ترجمه]این سخن فاطمه - علیها السلام - \\"أن ترملنی\\"، در کتاب لغتهای موجود در دست ما \\"أرمل\\" یا \\"رمل\\" به صورت متعدی نیامده است، بلکه گفتهاند: \\"الأرملة\\" یعنی زنی که شوهر ندارد، گفته میشود: أرملت و رملت. \\"تکفئان\\" به صیغه مجهول و از باب افعال است، و یا مانند \\"منع\\" و یا به صیغه معلوم و از باب تفعّل است که یکی از دو \\"تا\\"ی آن حذف شده است و یعنی حرکت میکنند و دگرگون و مضطرب میشوند، گفته میشود: \\"کفأت الاناء و أکفأته\\" یعنی آن را وارونه کردم،. و این سخن علی - علیه السلام - \\"یا ابنَ أُمِّ\\"، به جهت برادری روحانی بین ایشان و پیامبر بود که در روز بستن پیمان برادری تجدید شد و گویی پیامبر پسر مادر ایشان است. البته بعید نیست که \\"مادر\\" استعاره از آن گِل پاکی باشد که خلقت آن دو [پیامبر و علی] از آن بوده است. یا به این جهت باشد که فاطمه بنت أسد پیامبر - صلی الله علیه و آله - را بزرگ کرده و دایه ایشان بوده است. و به همین جهت بوده که وقتی امیرالمومنین خبر مرگ مادرشان را به پیامبر دادند و فرمودند که مادرم مرد، پیامبر فرمودند: «مادر من نیز بود». - . و همچنین این سخن پیامبر که فرمودند «اللهم اغفر لامی فاطمه بنت اسد» در این مورد به الاحتجاج 35/179 و 180 مراجعه کنید. - و یا اینکه حضرت - علیه السلام - این آیه را به جهت شباهت این دو اتفاق با هم قرائت کردهاند. وسطی ظهور بیشتری دارد.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ: إِنَّ اللَّهَ قَضَی الِاخْتِلَافَ عَلَی خَلْقِهِ وَ کَانَ أَمْراً قَدْ قَضَاهُ فِی عِلْمِهِ کَمَا قَضَی عَلَی الْأُمَمِ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ هِیَ السُّنَنُ وَ الْأَمْثَالُ یَجْرِی عَلَی النَّاسِ فَجَرَتْ عَلَیْنَا کَمَا جَرَتْ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنَا وَ قَوْلُ اللَّهِ حَقٌّ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنا وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْوِیلًا (2) وَ قَالَ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا (3) وَ قَالَ فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلَّا مِثْلَ أَیَّامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ (4) وَ قَالَ علیه السلام لَا تَبْدِیلَ لِقَوْلِ اللَّهِ (5) وَ قَدْ قَضَی اللَّهُ عَلَی مُوسَی علیه السلام وَ هُوَ مَعَ قَوْمِهِ یُرِیهِمُ الْآیَاتِ وَ النُّذُرَ ثُمَّ مَرُّوا عَلَی قَوْمٍ یَعْبُدُونَ أَصْنَاماً قالُوا یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ (6) فَاسْتَخْلَفَ مُوسَی هَارُونَ فَنَصَبُوا عِجْلًا جَسَداً لَهُ خُوارٌ فَقالُوا هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی وَ تَرَکُوا هَارُونَ فَقَالَ یا قَوْمِ إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ وَ إِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِی وَ أَطِیعُوا أَمْرِی قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عاکِفِینَ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنا مُوسی (7)
ص: 230
فَضَرَبَ لَکُمْ أَمْثَالَهُمْ وَ بَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ صَنَعَ بِهِمْ وَ قَالَ إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یُقْبَضْ حَتَّی أَعْلَمَ النَّاسَ أَمْرَ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ قَالَ إِنَّهُ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی غَیْرَ أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ کَانَ صَاحِبَ رَایَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَوَاطِنِ کُلِّهَا وَ کَانَ مَعَهُ فِی الْمَسْجِدِ یَدْخُلُهُ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ کَانَ أَوَّلَ النَّاسِ إِیمَاناً بِهِ فَلَمَّا قُبِضَ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ الَّذِی کَانَ لِمَا قَدْ قُضِیَ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ عَمَدَ عُمَرُ فَبَایَعَ أَبَا بَکْرٍ وَ لَمْ یُدْفَنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدُ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ رَأَی النَّاسَ قَدْ بَایَعُوا أَبَا بَکْرٍ خَشِیَ أَنْ یَفْتَتِنَ النَّاسُ فَفَرَغَ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ أَخَذَ یَجْمَعُهُ فِی مُصْحَفٍ فَأَرْسَلَ أَبُو بَکْرٍ إِلَیْهِ أَنْ تَعَالَ فَبَایِعْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَا أَخْرُجُ حَتَّی أَجْمَعَ الْقُرْآنَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ مَرَّةً أُخْرَی فَقَالَ لَا أَخْرُجُ حَتَّی أَفْرُغَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ الثَّالِثَةَ عُمَرُ رَجُلًا یُقَالُ لَهُ قُنْفُذٌ فَقَامَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا تَحُولُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَلِیٍّ علیه السلام فَضَرَبَهَا فَانْطَلَقَ قُنْفُذٌ وَ لَیْسَ مَعَهُ عَلِیٌّ فَخَشِیَ أَنْ یَجْمَعَ عَلِیٌّ النَّاسَ فَأَمَرَ بِحَطَبٍ فَجَعَلَ حَوَالَیْ بَیْتِهِ ثُمَّ انْطَلَقَ عُمَرُ بِنَارٍ فَأَرَادَ أَنْ یُحْرِقَ عَلَی عَلِیٍّ بَیْتَهُ وَ عَلَی فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَلَمَّا رَأَی علیه السلام ذَلِکَ خَرَجَ فَبَایَعَ کَارِهاً غَیْرَ طَائِعٍ (1).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: یکی از اصحاب ما از یکی از آن دو نفر نقل کرده: همانا خداوند اختلاف را بر مخلوقاتش مقدر نمود و این چیزی بود که در علم او مقدر شده بود. همچنان که با امتهای پیش از شما نیز چنین کرد، و این سنتها و امثالی است که بر مردم جاری میکند و بر ما نیز مانند گذشتگانمان جاری شد. و سخن خداوند حق است؛ خداوند تبارک و تعالی به محمد - صلی الله علیه و آله - فرمود: «سُنَّةَ مَن قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِن رُّسُلِنَا وَلاَ تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْوِیلًا» - . اسری / 77 - {سنتی که همواره در میان [امتهای] فرستادگانی که پیش از تو گسیل داشته ایم [جاری] بوده است و برای سنت [و قانون] ما تغییری نخواهی یافت} و فرمود: «هَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا» - . فاطر /43 - {پس آیا جز سنت [و سرنوشت شوم] پیشینیان را انتظار می برند و هرگز برای سنت خدا دگرگونی نخواهی یافت} و فرمود: «فَهَلْ یَنتَظِرُونَ إِلاَّ مِثْلَ أَیَّامِ الَّذِینَ خَلَوْاْ مِن قَبْلِهِمْ قُلْ فَانتَظِرُواْ إِنِّی مَعَکُم مِّنَ الْمُنتَظِرِینَ» - . یونس /102 - {پس
آیا جز مانند روزهای کسانی را که پیش از آنان درگذشتند انتظار می برند؟ بگو انتظار برید که من [نیز] با شما از منتظرانم}. پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: «لَا تَبْدِیلَ لِقولِ اللَّهِ» - . روم / 30 - {سخن
خدای تغییرپذیر نیست}، و خداوند بر موسی - علیه السلام - مقدر نمود، در حالی که او همراه قومش بود و آیات و هشدارها را به آنان نشان میداد. سپس آنان از کنار قومی گذشتند که بتها را میپرستیدند؛ گفتند: «اجْعَل لَّنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ» - . اعراف / 138 - {ای
موسی همان گونه که برای آنان خدایانی است برای ما [نیز] خدایی قرار ده گفت راستی شما نادانی می کنید}. موسی، هارون را جانشین خود نمود، [عدهای از] آنها مجسمه گوساله ای که صدایی داشت را برافراشتند و گفتند: این معبود شما و معبود موسی است و هارون را رها کردند. هارون گفت: «یَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنتُم بِهِ وَ إِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِی وَ أَطِیعُوا أَمْرِی * قَالُوا لَن نَّبْرَحَ عَلَیْهِ عَاکِفِینَ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنَا مُوسَی»{ای قوم من شما به وسیله این [گوساله] مورد آزمایش قرار گرفته اید و پروردگار شما [خدای] رحمان است پس مرا پیروی کنید و فرمان مرا پذیرا باشید. * گفتند ما هرگز از پرستش آن دست بر نخواهیم داشت تا موسی به سوی ما بازگردد}. - . طه / 90 و 91 -
خداوند مثالهای آنها را برای شما آورد و به شما گفت که با آنان چه کرده است. پیامبر خدا - صلی الله علیه و آله قبل از رحلتشان، امر [خلافت] علی - علیه السلام - به مردم اعلام کردند و گفتند: هر کس که من مولای او هستم، علی مولای اوست، و گفتند: او برای من همچون هارون نسبت به موسی است، جز اینکه پس از من پیامبری نخواهد بود. او در همه جنگها پرچمدار رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بود و در مسجد پیش ایشان بود و پیامبر همیشه به او اجازه ورود میدادند. او نخستین کسی بود که به پیامبر ایمان آورد. وقتی پیامبر خدا - صلی الله علیه و آله - وفات نمودند، آن اتفاقات افتاد؛ زیرا مقدر شده بود که اختلاف به وجود بیاید و در حالی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هنوز دفن نشده بودند، عمر به عمد با ابوبکر بیعت کرد. وقتی علی علیه السلام آن [وضعیت] را دید و دید که مردم با ابوبکر بیعت کردهاند، ترسید که مردم دچار فتنه شوند و برای همین مشغول کتاب خدا شد و شروع به جمعآوری آن در یک مصحف کرد. سپس ابوبکر در پی ایشان فرستاد که بیاید و بیعت کند، اما علی - علیه السلام - فرمود: تا قرآن را گردآوری نکنم، بیرون نمیآیم. بار دیگر در پی او فرستاد و ایشان باز هم فرمود: تا قرآن را گردآوری نکنم، بیرون نمیآیم. عمر در مرتبه سوم مردی به نام قنفذ را در پی ایشان فرستاد. فاطمه - صلوات الله علیها - دختر رسول خدا، بین او و علی علیه السلام ایستاد و قنفذ ایشان را زد. قنفذ بدون علی بازگشت و ترسید که علی مردم را جمع کند؛ دستور داد هیزم جمع کنند و هیزمها را در اطراف خانه ایشان گذاشت و سپس عمر آتش آورد و خواست که خانه را بر علی و فاطمه و حسن و حسین - صلوات الله علیهم – آتش بزند. وقتی علی - علیه السلام - این را دید، بیرون آمد و با اکراه و بدون میل خود بیعت کرد. - . تفسیر عیاشی 2 : 307 – 308 -
**[ترجمه]
جا، المجالس للمفید الْجِعَابِیُّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عُفَیْرٍ عَنِ ابْنِ لَهِیعَةَ عَنْ خَالِدِ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی هِلَالٍ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: لَمَّا بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ الزُّبَیْرُ وَ الْمِقْدَادُ بَیْتَ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ أَبَوْا أَنْ یَخْرُجُوا فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ أَضْرِمُوا عَلَیْهِمُ الْبَیْتَ نَاراً فَخَرَجَ الزُّبَیْرُ وَ مَعَهُ سَیْفُهُ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ عَلَیْکُمْ بِالْکَلْبِ فَقَصَدُوا نَحْوَهُ فَزَلَّتْ قَدَمُهُ وَ سَقَطَ عَلَی الْأَرْضِ وَ وَقَعَ السَّیْفُ مِنْ یَدِهِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ اضْرِبُوا بِهِ الْحَجَرَ فَضُرِبَ بِهِ الْحَجَرُ حَتَّی انْکَسَرَ وَ خَرَجَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام نَحْوَ الْعَالِیَةِ فَلَقِیَهُ ثَابِتُ بْنُ قَیْسِ بْنِ شَمَّاسٍ (2) فَقَالَ
ص: 231
مَا شَأْنُکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ أَرَادُوا أَنْ یُحْرِقُوا عَلَیَّ بَیْتِی وَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ یُبَایَعُ لَهُ لَا یَدْفَعُ عَنْ ذَلِکَ وَ لَا یُنْکِرُ فَقَالَ لَهُ ثَابِتٌ وَ لَا تُفَارِقُ کَفِّی یَدَکَ أَبَداً حَتَّی أُقْتَلَ دُونَکَ فَانْطَلَقَا جَمِیعاً حَتَّی عاد (عَادَا) إِلَی الْمَدِینَةِ وَ فَاطِمَةُ علیها السلام وَاقِفَةٌ عَلَی بَابِهَا وَ قَدْ خَلَتْ دَارُهَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْقَوْمِ وَ هِیَ تَقُولُ لَا عَهْدَ لِی بِقَوْمٍ أَسْوَأَ مَحْضَراً مِنْکُمْ تَرَکْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جِنَازَةً بَیْنَ أَیْدِینَا وَ قَطَعْتُمْ أَمْرَکُمْ بَیْنَکُمْ لَمْ تَسْتَأْمِرُونَا وَ صَنَعْتُمْ بِنَا مَا صَنَعْتُمْ وَ لَمْ تَرَوْا لَنَا حَقّاً (1).
**[ترجمه]مجالس مفید: مروان بن عثمان نقل کرده، وقتی مردم با ابوبکر بیعت کردند، علی - علیه السلام - و زبیر و مقداد به خانه فاطمه علیها السلام رفتند و حاضر به خروج نشدند. عمر بن خطاب گفت: خانه را بر آنان به آتش بکشید. زبیر با شمشیرش بیرون آمد؛ ابوبکر گفت که آن سگ را بگیرند. به طرف او رفتند و پایش سر خورد و به زمین خورد و شمشیر از دستش افتاد. ابوبکر گفت: شمشیر را بر سنگ بکوبید. آنقدر شمشیر را به سنگ زدند که شکست و علی بن أبیطالب - علیه السلام - بیرون آمدند و به طرف عالیه [جایی در نزدیکی مدینه] رفتند. در راه، ثابت بن قیس شماس ایشان را دید و عرض کرد: ای ابالحسن! چه شده است؟ ایشان فرمودند: میخواستند خانهام را بر سرم به آتش بکشند، ابوبکر بر منبر نشسته و مردم با او بیعت میکنند و جلوی این کار را نمیگیرد و آن را هیچ انکار نمیکند. ثابت به ایشان عرض کرد: هرگز دستم از شما جدا نمیشود، مگر اینکه زودتر از شما کشته شوم. راه افتادند و به مدینه بازگشتند و دیدند فاطمه - علیها السلام - جلوی در خانه ایستادهاند و هیچیک از اقوامشان در خانهاشان نیستند و ایشان میفرمایند: جمعی بدتر از جمع شما سراغ ندارم؛ جنازه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را در بین ما رها کردید و خلافت را برای خودتان بریدید و با ما مشورت نکردید و آن کارها را با ما کردید و حقی برای ما قائل نشدید. - . امالی المفید : 38 -
**[ترجمه]
جا، المجالس للمفید الْکَاتِبُ عَنِ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الثَّقَفِیِّ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ لَهِیعَةَ عَنْ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ قَالَ: لَمَّا بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ خَرَجَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَوَقَفَتْ عَلَی بَابِهَا وَ قَالَتْ مَا رَأَیْتُ کَالْیَوْمِ قَطُّ حَضَرُوا أَسْوَأَ مَحْضَرٍ وَ تَرَکُوا نَبِیَّهُمْ صلی الله علیه و آله جِنَازَةً بَیْنَ أَظْهُرِنَا وَ اسْتَبَدُّوا بِالْأَمْرِ دُونَنَا (2).
**[ترجمه]مجالس امفید: عروة بن زبیر نقل کرده، هنگامی که مردم با ابوبکر بیعت کردند، فاطمه دختر محمد - صلی الله علیه و آله - بیرون آمد و جلوی درخانه خود ایستاد و فرمود: هرگز مانند این روز را ندیدهام؛ در بدترین جا حاضر شدند و جنازه پیامبر - صلی الله علیه و آله - را در بین ما رها کردند و خلافت را فقط برای خود قرار دادند. - . أمالی المفید : 64 ، مثل همین روایت در کتاب الإمامة و السیاسة : 19 نیز آمده است. -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب فَضَائِلُ السَّمْعَانِیِّ وَ أَبِی السَّعَادَاتِ وَ تَارِیخُ الْخَطِیبِ وَ اللَّفْظُ لِلسَّمْعَانِیِّ قَالَ أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ جَاءَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ انْزِلْ عَنْ مَجْلِسِ أَبِی قَالَ صَدَقْتَ إِنَّهُ مَجْلِسُ أَبِیکَ ثُمَّ أَجْلَسَهُ فِی حَجْرِهِ وَ بَکَی فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا کَانَ هَذَا عَنْ أَمْرِی فَقَالَ صَدَّقْتُکَ وَ اللَّهِ مَا اتَّهَمْتُکَ (3).
وَ فِی رِوَایَةِ الْخَطِیبِ أَنَّهُ قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام قُلْتُ لِعُمَرَ انْزِلْ عَنْ مِنْبَرِ أَبِی وَ اذْهَبْ إِلَی مِنْبَرِ أَبِیکَ فَقَالَ عُمَرُ لَمْ یَکُنْ لِأَبِی مِنْبَرٌ وَ أَخَذَنِی وَ أَجْلَسَنِی مَعَهُ ثُمَّ سَأَلَنِی مَنْ عَلَّمَکَ هَذَا فَقُلْتُ وَ اللَّهِ مَا عَلَّمَنِی أَحَدٌ (4).
ص: 232
**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: اسامة بن زید نقل کرده، ابوبکر بر منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشسته بود که حسن بن علی - علیهما السلام - نزد او آمد و فرمود: از جایگاه پدرم پایین بیا! ابوبکر گفت: درست میگویی، این جایگاه برای پدر توست، و سپس ایشان را بر روی دامنش نشاند و گریه کرد؛ علی - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند این کار او به امر من نبود. ابوبکر گفت: به خدا سوگند تو راست میگویی، من تو را متهم نکردم. - . مناقب آل أبیطالب 4 : 40 -
در روایت خطیب آمده است که امام حسین - علیه السلام - فرمودند: به عمر گفتم: از منبر پدرم پایین بیا و بر روی منبر پدر خودت برو. عمر گفت: پدر من منبری نداشت و من را گرفت و پیش خود نشاند. سپس از من پرسید که که چه کسی این را به تو آموخته است؟ گفتم: به خدا سوگند کسی به من نیاموخته است. - . همان -
**[ترجمه]
مَأْخُوذٌ مِنْ مَنَاقِبِ ابْنِ الْجَوْزِیِّ، خُطْبَةٌ خَطَبَ بِهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَوَی مُجَاهِدٌ (1) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا دُفِنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَ الْعَبَّاسُ وَ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ حَرْبٍ وَ نَفَرٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالُوا مُدَّ یَدَکَ نُبَایِعْکَ وَ هَذَا الْیَوْمُ الَّذِی قَالَ فِیهِ أَبُو سُفْیَانَ إِنْ شِئْتَ مَلَأْتُهَا خَیْلًا وَ رَجِلًا وَ حَرَّضُوهُ فَامْتَنَعَ وَ قَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ أَنْتَ وَ اللَّهِ بَعْدَ أَیَّامٍ عَبْدُ الْعَصَا (2) فَخَطَبَ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ شُقُّوا أَمْوَاجَ الْفِتَنِ بِسُفُنِ النَّجَاةِ وَ عَرِّجُوا عَنْ طَرِیقِ
ص: 233
الْمُنَافَرَةِ وَ ضَعُوا تِیجَانَ الْمُفَاخَرَةِ فَقَدْ فَازَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ أَوِ اسْتَسْلَمَ فَارْتَاحَ مَاءٌ آجِنٌ وَ لُقْمَةٌ یَغَصُّ بِهَا آکِلُهَا أَجْدَرُ بِالْعَاقِلِ مِنْ لُقْمَةٍ تخشی (تُحْشَی) بِزُنْبُورٍ وَ مِنْ شَرْبَةٍ تَلَذُّ بِهَا شَارِبُهَا مَعَ تَرْکِ النَّظَرِ فِی عَوَاقِبِ الْأُمُورِ فَإِنْ أَقُلْ یَقُولُوا حَرَصَ عَلَی الْمُلْکِ وَ إِنْ أَسْکُتْ یَقُولُوا جَزِعَ مِنَ الْمَوْتِ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ بَعْدَ اللَّتَیَّا وَ الَّتِی وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِی طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْیِ أُمِّهِ وَ مِنَ الرَّجُلِ بِأَخِیهِ وَ عَمِّهِ وَ لَقَدِ انْدَمَجْتُ عَلَی عِلْمٍ لَوْ بُحْتُ بِهِ لَاضْطَرَبْتُمُ اضْطِرَابَ الْأَرْشِیَةِ فِی الطَّوِیِّ الْبَعِیدَةِ وَ ذَکَرَ کَلَاماً کَثِیراً (1).
**[ترجمه]یکی از چیزهایی که از کتاب مناقب ابن جوزی اخذ شده است، خطبهای است که امیرالمؤمنین - علیه السلام - پس از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ایراد نمودند ، مجاهد از ابن عباس نقل کرده: هنگامی که بدن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به خاک سپرده شد، عباس و ابوسفیان بن حرب و تعدادی از بنیهاشم نزد امیرالمؤمنین - علیه السلام - آمدند و گفتند: دستانت را دراز کن تا با تو بیعت کنیم؛ این همان روزی بود که ابوسفیان درباره آن گفت: اگر میخواستم مدینه را پر از اسب و مرد [جنگی] میکردم. [ و به حضرت در این مورد اصرار کردند، ولی ایشان امتناع کرد. و عباس به ایشان گفت: به خدا سوگند تا چند روز دیگر چوب خواهی خورد].
سپس خطبهای خواندند و فرمودند: ای مردم! موجهای فتنه را با کشتی نجات بشکافید و راه نازیدن به تبار را نروید و تاجهای فخرفروشی را به زمین نهید. هر آن کس که با یاران به پا خاست، یا رستگار شد و یا تسلیم شد و آسوده گشت. این گونه زمامداری مانند آبی بدمزه و لقمهای گلوگیر است که برای عاقل از لقمهای که میترسد در آن زنبور باشد بهتر است و نیز بهتر از آن نوشیدنی است که نوشنده آن لذت میبرد و به عاقبت کارش نظر نمیکند. اگر بگویم، میگویند حریص بر حکومت است و اگر سکوت کنم، میگویند از مرگ ترسید. هرگز، هرگز پس از آن همه جنگ و ستیز، به خدا سوگند مؤانست فرزند ابیطالب به مرگ از أنسی که طفل به پستان مادرش دارد بیشتر است و نیز از أنسی که مرد نسبت به برادر و عموی خود دارد. من چیزهایی میدانم که از شما پوشیده است، که اگر فاش کنم، مانند لرزش ریسمان در چاههای عمیق به لرزه میافتید. و سخنان زیادی فرمودند. - . مناقب ابن جوزی (تذکرة خواص الامه) : 75 -
**[ترجمه]
هذا الکلام أورده السید رضی الله عنه فی نهج البلاغة بأدنی تغییر (2) و قال ابن میثم رحمه الله (3) سبب هذا الکلام ما روی أنه لما تم فی السقیفة أمر البیعة لأبی بکر أراد أبو سفیان أن یوقع الحرب بین المسلمین فمضی إلی العباس فقال له إن هؤلاء ذهبوا بهذا الأمر من بنی هاشم و إنه لیحکم فینا غدا هذا اللفظ الغلیظ من بنی عدی فقم بنا إلی علی علیه السلام حتی نبایعه بالخلافة و أنت عم رسول الله صلی الله علیه و آله و أنا رجل مقبول القول فی قریش فإن دافعونا قاتلناهم و قتلناهم فأتیا أمیر المؤمنین علیه السلام فأجابهم صلوات الله علیه بهذا الکلام.
قوله علیه السلام شقّوا أی اخرجوا من بین أمواج الفتن بما یوجب النجاة منها من المصالح الواقعیة لا بما یورث تکثیر الفتنة فشبه الفتن بالأمواج و السفن بما یوجب النجاة منها و قیل أرید بالسفن هنا أهل البیت علیهم السلام و متابعتهم کما
قال صلی الله علیه و آله مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح.
قوله و عرجوا التعریج علی الشی ء الإقامة علیه و عن الشی ء ترکه و المراد بوضع تیجان المفاخرة ترک لبسها کنایة عن ترک التعظم و التکبر و التوجه إلی ما هو صلاح الدین و المسلمین قوله فقد فاز فی النهج أفلح من نهض بجناح أو استسلم فأراح و قال ابن أبی
ص: 234
الحدید استعار النهوض بالجناح للاعتزال أی نفض یدیه کطائر ینهض بجناحیه و اعتزل عن الناس و ساح فی الأرض أو فارق الدنیا و مات و لو بقی فیهم ترک المنازعة و لا یخفی بعدهما بل الأظهر فی الروایتین أن المعنی فاز من قام بطلب الحق إذا تهیأت أسبابه أو انقاد لما یجری علیه مع فقدها.
و بعد ذلک فی النهج ماء آجن و لقمة یغص بها آکلها و مجتنی الثمرة لغیر وقت إیناعها کالزارع بغیر أرضه فعلی روایة ابن الجوزی الغرض ظاهر أی الصبر علی الشدة و المذلة أولا مع حسن العاقبة أحسن من ارتکاب أمر یوجب اشتداد البلیة و سوء العاقبة و علی الروایة الأخری الأظهر أنه یعود إلی هذا المعنی أی ما تدعونی إلیه و تحملونی علیه ماء آجن أی متغیر الطعم و الرائحة و لقمة یغص بفتح الغین أی ینشب فی حلق آکلها و لا یمکنه إساغتها.
و ذهب شارحوا النهج إلی أن المعنی أن الخلافة و الإمارة مطلقا کالماء و اللقمة تستتبع المتاعب و المشاق فی الدنیا أو عاجلا لو کان حقا و عاجلا و آجلا مع بطلانها و قیل إشارة إلی ما انعقد فی السقیفة و اجتنی الثمرة قطفها أی من اجتنی ثمرة فی غیر وقته لا ینتفع بها کزارع أرض لا یقدر علی الإقامة فیها أو یخرجه عنها مالکها و لعله علیه السلام شبه طلبه فی هذا الوقت بمن یجتنی ثمرته مع عدم إیناعها و شبه اختیار الملعون الخلافة بمن زرع فی غیر أرضه فیفید ما تقدم مع کمال التشبیه فی الفقرتین.
و اللتیا بفتح اللام و تشدید الیاء تصغیر التی و جوز الضم أیضا و اللتیا و التی من أسماء الداهیة فاللتیا للصغیرة و التی للکبیر قیل تزوج رجل امرأة قصیرة سیئة الخلق فقاسی منها شدائد ثم طلقها و تزوج طویلة فقاسی منها أضعاف القصیرة فطلقها و قال بعد اللتیا و التی لا أتزوج أبدا فصار مثلا (1) فالمعنی ما أبعد ظن جزع الموت فی حقی بعد ما ارتکبته من الشدائد و لیس قوله و من الرجل بأخیه و عمه فی النهج و الاندماج الانطواء و باح بالشی ء أعلنه و أظهره
ص: 235
و الأرشیة جمع الرشاء بالکسر و المد و هو الحبل و الطوی بفتح الطاء و کسر الواو و تشدید الیاء البئر المطویة.
**[ترجمه]این سخنان را سید - رضی الله عنه - نیز با اندک در نهج البلاغة - . نهج البلاغة، خطبه 5 -
آورده است. ابن میثم - رحمه الله - گفته است: - . شرح نهج البلاغة بحرانی : 104 - روایت شده علت این سخنرانی آن بود که هنگامی که در سقیفه خلافت به ابوبکر سپرده شد، ابوسفیان بر آن شد که بین مسلمانان جنگ به راه بیاندازد. به همین منظور نزد عباس رفت و به او گفت: اینان خلافت را از دست بنیهاشم درآوردهاند، و از فردا این تندخوی سنگدل [ابوبکر] در بین ما حکم خواهد کرد؛ برخیز تا نزد علی - علیه السلام - برویم و به عنوان خلیفه با او بیعت کنیم، تو عموی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هستی و من نیز در بین قریش سخنم مقبول است. و اگر در برابر ما مقاوت کردند، با آنان میجنگیم و آنها را میکشیم. آن دو نزد امیرالمؤمنین - علیه السلام - آمدند و ایشان صلوات الله علیه - با این سخنان [خطبه فوق] به آنان جواب دادند.
این سخن حضرت - علیه السلام - : \\"شقوا\\" یعنی به وسیله اسباب نجات، که مصلحتهای واقعی باشند، از میان امواج فتنهها بیرون بیایید، نه به وسیله چیزی که باعث افزایش فتنه میشود. ایشان فتنهها را به امواج و کشتیها را به چیزهایی که باعث نجات میشوند تشبیه کردهاند. و گفته میشود که منظور از کشتیها در اینجا، اهل بیت - علیهم السلام - و پیروی از آنها است، چنانچه پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: «مثَل اهل بیت من، مانند مثَل کشتی نوح است». \\"عرّجوا\\"، \\"التعریج علی الشیء\\" یعنی ماندن بر سر چیزی و \\"التعریج عن الشیء\\" یعنی ترک کردن آن چیز. منظور از \\"تاجهای فخرفروشی را به زمین نهید\\" این است که تاجهای فخرفروشی را بر سر نگذارید، که کنایه از این است که بزرگبینی و کبر را کنار بگذارید و به آنچه که صلاح دین و مسلمانان است روی بیاورید. در نهج البلاغة به جای \\"فقد فاز\\" این جمله آمده است: \\"أفلح من نهض بجناح أو استسلم و فأراح\\" که یعنی: هر کس که با یاورانی به پا خیزد، یا رستگار میشود و یا تسلیم میشود و به آرامش میرسد. ابن ابیالحدید میگوید: \\"النهوض بالجناح\\" به معنای برخاستن با کمک بال، استعاره از اعتزال و کنارهگیری و گوشهنشینی آمده است. یعنی دو دستش را مانند پرندهای که بالهای خود را باز میکند باز کرد و از مردم کناره گرفت و به سیاحت در زمین مشغول شد، یا دنیا را ترک کرد و مرد. و اگر در بین آنها باقی بماند، جنگ و درگیری را رها کند. پوشیده نیست که هر دو وجه بعید است، بلکه معنایی که ظهور بیشتری دارد این است: هر کس برای حق قیام کند و اسباب قیام فراهم باشد، و یا اگر فراهم نیست، بر آنچه برایش رخ میدهد تن دهد، رستگار میشود.
در نهج البلاغة پس از این جمله چنین آمده است: «ماء آجن و لقمه یغصّ بها آکلها، و مجتنی الثمره لغیر وقت ایناعها کالزارع بغیر أرضه». بر اساس روایت ابن جوزی، مقصود واضح است و یعنی: صبر در برابر سختیها و خوارشدن اولیه که عاقبتش نیکو باشد بهتر از انجام دادن کاری است که موجب سختتر شدن بلاها و عاقبت بد میشود. و بنا بر روایت دیگر اظهر آن است که به این معنا باز گردد: یعنی آنچه که من را به آن فرا میخوانید و مرا وادار به آن میکنید، مانند \\"ماء آجن\\" یعنی آبی بدمزه و بدبو \\"و لقمة یغصّ\\" با فتح غین، یعنی لقمهای در گلوی خورنده آن گیر میکند و نمیتواند آن را ببلعد.
شارحان نهج البلاغه معتقدند که این جمله بدین معناست که همه خلافتها و امارتها شبیه به آب و لقمه است که اگر به حق باشد، سختیها و زحمتهای دنیا را به دنبال دارد و اگر باطل باشد، سختی دنیا و آخرت را در پی خواهد داشت. و گفته شده که این جمله به آنچه که در سقیفه منعقد شد اشاره دارد. \\"اجتنی الثمره\\" یعنی میوه را چید و معنای جمله این است که هر کس میوهای را در حالی که هنوز زمان چیدنش نرسیده بچیند، سودی از آن نمیبرد، مانند زارع زمینی که نمیتواند در آنجا بماند و یا صاحب آن زمین او را از آنجا بیرون میکند. شاید امام - علیه السلام - به دنبال حکومت رفتن در آن زمان را به کسی تشبیه کرده است که میوه خود نرسیده میچیند، و در اختیار گرفتن خلافت توسط این ملعون را به کسی تشبیه کرده است که در زمین دیگران کشت کرده است. پس باز هم همان تفسیر قبلی را میرساند و تشبیه در هر دو بند کامل و تمام است.
\\"اللّتیّا\\" به فتح لام و تشدید یاء، تصغیر \\"التی\\" است و با ضمه آوردن آن نیز جایز است، \\"اللّتیّا\\" و \\"الّتی\\" از اسماء مصیبت هستند و\\"اللّتیّا\\" برای مصیبت کوچک، و \\"الّتی\\" برای مصیبت بزرگ به کار میرود. نقل شده که مردی با زنی کوتاه قد و بد اخلاق ازدواج کرد و سختیهای زیادی از دست آن زن کشید، سپس او را طلاق داد و با زنی بلندقد ازدواج کرد و چند برابر آن زن کوتاه قد از او سختی کشید و او را هم طلاق داد و گفت: بعد از \\"اللّتیّا\\" و \\"الّتی\\" تا ابد ازدواج نخواهم کرد و این جمله او ضرب المثل شد. - . به مجمع الامثال 1 : 92 در ذیل شماره 440 مراجعه کنید. -
معنای جمله حضرت چنین میشود: چقدر گمان ترس از مرگ، بعد از آن همه سختیها که من کشیدهام در مورد من بعید است. و این سخن ایشان که: در نهج البلاغة جمله «و نیز از أنسی که مرد نسبت به برادر و عموی خود دارد» نیامده است. \\"اندماج\\" یعنی در هم آمیختگی و \\"باح بالشیء\\" یعنی آن را علنی و آشکار کرد و \\"أرشیه\\" جمع رِشاء به کسر راء و مد، یعنی ریسمان و \\"طوی\\" به فتح طاء و کسر واو و تشدید یاء، به معنای چاه عمیق است.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ وَهْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: جَاءَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ غَیْرُهُمْ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالُوا لَهُ أَنْتَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ أَحَقُّ النَّاسِ وَ أَوْلَاهُمْ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله هَلُمَّ یَدَکَ نُبَایِعْکَ فَوَ اللَّهِ لَنَمُوتَنَّ قُدَّامَکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ فَاغْدُوا عَلَیَّ غَداً مُحَلِّقِینَ فَحَلَقَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ حَلَقَ سَلْمَانُ وَ حَلَقَ مِقْدَادٌ وَ حَلَقَ أَبُو ذَرٍّ وَ لَمْ یَحْلِقْ غَیْرُهُمْ ثُمَّ انْصَرَفُوا فَجَاءُوا مَرَّةً أُخْرَی بَعْدَ ذَلِکَ فَقَالُوا لَهُ أَنْتَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْتَ أَحَقُّ النَّاسِ وَ أَوْلَاهُمْ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله هَلُمَّ یَدَکَ نُبَایِعْکَ وَ حَلَفُوا فَقَالَ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ فَاغْدُوا عَلَیَّ مُحَلِّقِینَ فَمَا حَلَّقَ إِلَّا هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ قُلْتُ فَمَا کَانَ فِیهِمْ عَمَّارٌ فَقَالَ لَا قُلْتُ فَعَمَّارٌ مِنْ أَهْلِ الرِّدَّةِ فَقَالَ إِنَّ عَمَّاراً قَدْ قَاتَلَ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام بَعْدُ (1).
قب، المناقب لابن شهرآشوب أبو بصیر عنه علیه السلام مثله (2).
**[ترجمه]رجال کشی: ابابصیر نقل کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: مهاجرین و انصار و دیگران پس از آن جریانها نزد علی - علیه السلام - آمدند و گفتند: به خدا سوگند تو امیرالمؤمنین هستی و به خدا سوگند تو شایستهترین مردم و سزاوارترین آنها نسبت به پیامبر - صلی الله علیه و آله – هستی؛ دستانت را جلو بیاور تا با تو بیعت کنیم، به خدا سوگند پیشاپیش تو میمیریم. علی - علیه السلام - فرمودند: اگر راست میگویید فردا با سرهای تراشیده نزد من بیایید؛ امیرالمومنین - علیه السلام - سر خود را تراشیدند و سلمان و ابوذر و مقداد نیز سرشان را تراشیدند، اما بقیه سر خود را نتراشیدند. آنها برگشتند و بار دیگر نزد علی - علیه السلام - آمدند و به ایشان گفتند: به خدا سوگند تو امیرالمؤمنین هستی و تو شایستهترین مردم و سزاوارترین آنها نسبت به پیامبر - صلی الله علیه و آله – هستی؛ دستانت را جلو بیاور تا با تو بیعت کنیم و سوگند یاد کردند. علی - علیه السلام - به آنان فرمودند: اگر راست میگویید، فردا با سرهای تراشیده پیش من بیایید. اما باز هم جز آن سه نفر کسی سر خود را نتراشید. به ایشان [امام باقر - علیه السلام -] عرض کردم: عمار همراه این سه نفر نبود؟ فرمودند: خیر. عرض کردم: پس آیا عمار از مرتدشدگان بود؟ فرمودند: عمار بعدها در رکاب علی - علیه السلام - به جنگ پرداخت. - . رجال الکشی : 8 – 9 -
در مناقب ابن شهر آشوب نیز مانند همین روایت از ابابصیر، از امام باقر - علیه السلام - نقل شده است. - . مناقب آل أبیطالب -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی أَبُو الْحَسَنِ وَ أَبُو إِسْحَاقَ حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ ابْنَا نُصَیْرٍ قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عُثْمَانَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ النَّاسُ أَهْلَ رِدَّةٍ بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَّا ثَلَاثَةً فَقُلْتُ وَ مَنِ الثَّلَاثَةُ فَقَالَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ ثُمَّ عَرَفَ النَّاسُ بَعْدَ یَسِیرٍ وَ قَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ دَارَتْ عَلَیْهِمُ الرَّحَی وَ أَبَوْا أَنْ یُبَایِعُوا حَتَّی جَاءُوا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُکْرَهاً فَبَایَعَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ
ص: 236
أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ الْآیَةَ (1).
کا، الکافی علی عن أبیه عن حنان: مثله (2)
**[ترجمه]رجال الکشی: حنان بن سدیر از پدرش نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - فرمودند: مردم پس از پیامبر همه مرتد شدند، جز سه نفر آنها. عرض کردم: آن سه نفر چه کسانی بودند؟ فرمود: مقداد بن اسود و ابوذر غفاری و سلمان فارسی، سپس مردم بعد از مدت کمی حق را بازشناختند. و فرمودند: اینها کسانی بودند که سنگ [آسیاب اسلام] بر محور آنان میچرخید و از بیعت سرباز زدند. تا زمانی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - را به زور آوردند و ایشان نیز بیعت کردند. و این همان سخن خداوند عزّ و جلّ بود که فرمود: «وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ» - . آل عمران / 144 - {و
محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست؛ آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمی گردید}. - . رجال الکشی : 16 -
کافی نیز مانند همین را از حنان بن سدیر از پدرش نقل کرده است. - . الکافی 8 : 245 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام بعد یسیر یمکن أن یقرأ بعد بالفتح و الضم و یسیر بالرفع و الجر فلا تغفل و دوران الرحی کنایة عن قرار الإیمان و الإسلام و فائدة نصب الإمام أو بقاء النظام و عدم نزول العذاب علیهم.
**[ترجمه]غافل نباشید که این سخن حضرت - علیه اسلام - که: \\"بعد یسیر\\"، امکان دارد که \\"بعد\\" به فتح و ضم باء و \\"یسیر\\" با رفع و جر خوانده شود. گردش سنگ آسیاب، کنایه از برقراری ایمان و اسلام و فایده نصب امام، و یا کنایه از بقای نظام و عدم نزول عذاب بر آنها باشد.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقُتَیْبِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الرَّازِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ لَمَّا مَرُّوا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ فِی رَقَبَتِهِ حَبْلٌ إِلَی زُرَیْقٍ ضَرَبَ أَبُو ذَرٍّ بِیَدِهِ عَلَی الْأُخْرَی فَقَالَ لَیْتَ السُّیُوفَ قَدْ عَادَتْ بِأَیْدِینَا ثَانِیَةً وَ قَالَ مِقْدَادٌ لَوْ شَاءَ لَدَعَا عَلَیْهِ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ سَلْمَانُ مَوْلَایَ أَعْلَمُ بِمَا هُوَ فِیهِ (3).
**[ترجمه]اباحمزه نقل کرده، از امام باقر علیه السلام شنیدم که میفرمودند: هنگامی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - را در حالی که به گردن ایشان طنابی بسته بودند پیش زریق میبردند، ابوذر یک دست خود را بر دست دیگرش زد و گفت: ای کاش دوباره شمشیرها به دست ما برگردد، و مقداد گفت: اگر ایشان میخواستند چنین شود، دعا می کردند که پرورگارشان عزّ و جلّ چنان کند، و سلمان گفت: مولایم خودش بهتر میداند که در چه شرایطی قرار دارد. - . رجال الکشی: 7 -
**[ترجمه]
لعله عبر عن أبی بکر (الأول) بزریق تشبیها له بطائر یسمی بذلک فی بعض أخلاقه الردیة أو لأن الزرقة مما یتشاءم به العرب أو من الزرق بمعنی العمی و فی القرآن یَوْمَئِذٍ زُرْقاً (4) و فی بعض النسخ آل زریق بإضافة الحبل إلیه و بنو زریق خلق من الأنصار (5) و هذا و إن کان هنا أوفق لکن التعبیر عن أحد الملعونین بهذه الکنایة کثیر فی الأخبار کما مر و سیأتی.
ص: 237
**[ترجمه]شاید سبب اینکه ابوبکر را با عنوان زریق تعبیر نموده این باشد که او را به خاطر برخی از اخلاق های بدش به پرندهای به نام زریق تشبیه کند. یا شاید بدین جهت بوده که عربها به زرقة [یعنی رنگ آبی] بدبین هستند. یا شاید این کلمه از زرق [به معنای کوری] گرفته شده باشد که در قرآن نیز آمده است: «یَوْمَ یُنفَخُ فِی الصُّورِ وَنَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقًا»{در آن روز (مجرمین) را با چشمهای کبود (کور) محشور میکنیم}.
در برخی از نسخهها به جای \\"زریق\\"، \\"آل زریق\\" آمده و حبل به آن اضافه شده است، و بنیزریق قومی از انصار هستند. اگر چه این تعبیر در اینجا مناسبتر به نظر میرسد، اما همچنان که گذشت و در آینده نیز خواهد آمد در بسیاری از احادیث، از یکی از آن دو ملعون با این کنایه [یعنی لفظ زریق] تعبیر شده است.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ: سَمِعْتُ عَبْدَ الْمَلِکِ بْنَ أَعْیَنَ یَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلَمْ یَزَلْ یَسْأَلُهُ حَتَّی قَالَ لَهُ فَهَلَکَ النَّاسُ إِذاً قَالَ إِی وَ اللَّهِ یَا ابْنَ أَعْیَنَ هَلَکَ النَّاسُ أَجْمَعُونَ قُلْتُ مَنْ فِی الشَّرْقِ وَ مَنْ فِی الْغَرْبِ قَالَ فَقَالَ إِنَّهَا فُتِحَتْ عَلَی الضَّلَالِ إِی وَ اللَّهِ هَلَکُوا إِلَّا ثَلَاثَةً ثُمَّ لَحِقَ أَبُو سَاسَانَ وَ عَمَّارٌ وَ شُتَیْرَةُ وَ أَبُو عَمْرَةَ فَصَارُوا سَبْعَةً (1).
**[ترجمه]رجال کشی: حارث بن مغیره نقل کرده، شنیدم که عبدالملک بن اعین از امام صادق - علیه السلام - سؤالاتی میپرسید، تا اینکه در نهایت به ایشان عرض کرد: یعنی مردم هلاک شدند؟ حضرت فرمودند: آری به خدا ای ابن اعین! همه مردم هلاک شدند. من عرض کردم: همه چه در مشرق و چه در مغرب؟ حضرت فرمودند: گمراهی همه آنها را در برگرفت. آری به خدا، همگی هلاک شدند مگر سه نفر که بعدها ابوساسان و عمار و شتیرة و ابوعمرة نیز به آن سه نفر پیوستند و تعداد آنها به هفت نفر رسید. - . رجال کشی: 7 ، شماره 14 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ارْتَدَّ النَّاسُ إِلَّا ثَلَاثَةٌ أَبُو ذَرٍّ وَ سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَیْنَ أَبُو سَاسَانَ وَ أَبُو عَمْرَةَ الْأَنْصَارِیُّ (2).
**[ترجمه]رجال کشی: ابابصیر نقل کرده، به امام صادق - علیه السلام - عرض کردم: آیا همه مردم به جز این سه نفر، ابوذر و مقداد و سلمان، مرتد شدند؟ امام صادق - علیه السلام - فرمودند: پس چرا ابوساسان و ابوعمرة انصاری را نام نبردی؟ - . رجال کشی: 8 ، شماره 17 -
**[ترجمه]
أی هذان لم یستمرا علی الردة أو لم یصدر منهما غیر الشک.
ص: 238
**[ترجمه]یعنی این دو نفر به ارتداد خود ادامه ندادند، یا اینکه آنها فقط شک کردند، نه اینکه به حد ارتداد رسیده باشند.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی عَلِیُّ بْنُ الْحَکَمِ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ارْتَدَّ النَّاسُ إِلَّا ثَلَاثَةُ نَفَرٍ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ قَالَ قُلْتُ فَعَمَّارٌ قَالَ قَدْ کَانَ حَاصَ حَیْصَةً ثُمَّ رَجَعَ قَالَ إِنْ أَرَدْتَ الَّذِی لَمْ یَشُکَّ وَ لَمْ یَدْخُلْهُ شَیْ ءٌ فَالْمِقْدَادُ فَأَمَّا سَلْمَانُ فَإِنَّهُ عَرَضَ فِی قَلْبِهِ عَارِضٌ أَنَّ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ وَ لَوْ تَکَلَّمَ بِهِ لَأَخَذَتْهُمُ الْأَرْضُ وَ هُوَ هَکَذَا فَلُبِّبَ وَ وُجِئَتْ عُنُقُهُ حَتَّی تُرِکَتْ کَالسِّلْعَةِ فَمَرَّ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ هَذَا مِنْ ذَلِکَ بَایِعْ فَبَایَعَ وَ أَمَّا أَبُو ذَرٍّ فَأَمَرَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالسُّکُوتِ وَ لَمْ یَکُنْ یَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ فَأَبَی إِلَّا أَنْ یَتَکَلَّمَ فَمَرَّ بِهِ عُثْمَانُ فَأَمَرَ بِهِ ثُمَّ أَنَابَ النَّاسُ بَعْدُ وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ أَنَابَ أَبُو سَاسَانَ الْأَنْصَارِیُّ وَ أَبُو عَمْرَةَ وَ شُتَیْرَةُ وَ کَانُوا سَبْعَةً فَلَمْ یَکُنْ یَعْرِفُ حَقَّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَّا هَؤُلَاءِ السَّبْعَةُ (1).
**[ترجمه]رجال کشی: ابوبکر خضرمی نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - فرمودند: مردم مرتد شدند، جز این سه نفر: سلمان و ابوذر و مقداد. عرض کردم: پس عمار چه؟ فرمود: او مقداری کج رفت و سپس برگشت. سپس فرمودند: اگر میخواهی بدانی چه کسی یک لحظه هم شک نکرد، او مقداد بود. سلمان نیز به دلش چیزی خطور کرد که اگر امیرالمؤمنین علیه السلام که اسم اعظم خدا را میداند و اگر آن را بگویند، زمین آنان را در خود فرو میبرد، چرا به این حال درآمده و ایشان را میکشند و آنقدر به گردنشان ضربه زدهاند که تاول زده است. امیرالمؤمنین - علیه السلام - از کنار او گذشتند و به او فرمودند: ای اباعبدالله! این از همانهاست، بیعت کن. او نیز بیعت کرد.
اما ابوذر، امیرالمؤمنین - علیه السلام - به او امر نمودند که سکوت کند، او کسی نبود که در راه خدا تحت تأثیر سرزنش سرزنشکنندگان قرار گیرد، بنابراین از سخن گفتن خودداری کرد. عثمان از کنار او گذشت و به او دستور داد. پس از آن بود که مردم برگشتند و نخستین کسانی که برگشتند، ابوساسان انصاری و ابوعمرة و شتیره بودند و تعداد آنها هفت نفر شد. تنها این هفت نفر حق امیرالمؤمنین علیه السلام را شناختند. - . رجال کشی: 11، شماره 24 -
**[ترجمه]
قوله حاص فی أکثر النسخ بالمهملتین یقال حاص عنه یحیص حیصا و حیصة أی عدل و حاد و فی بعض النسخ بالجیم و الصاد المهملة بهذا المعنی و فی بعضها بالمعجمتین بهذا المعنی أیضا و قال الفیروزآبادی السلعة بالکسر کالغدة فی الجسد و یفتح و یحرک و کعنبة أو خراج فی العنق أو غدة فیها قوله فمر به عثمان فأمر به أی فتکلم أو هو یتکلم فی شأنه فأمر به فأخرج من المدینة.
ثم اعلم أنه رواه فی الإختصاص عن علی بن الحسین بن یوسف عن ابن الولید عن الصفار عن محمد بن إسماعیل عن علی بن الحکم مثله و فیه أن عند ذا یعنی أمیر المؤمنین علیه السلام و فیه فمر به من عثمان ما مر به و فیه و أبو عمرة و فلان حتی عقد سبعة (2).
lt;meta info="\\"حاص\\" در اکثر نسخهها به همین صورت، با حاء و صاد آمده است و \\"حاص عنه یحیص حیصا و حیصة\\" یعنی کنار گذاشت و کج رفت. و در برخی دیگر از نسخهها با جیم و صاد آمده که به همین معناست و در برخی دیگر از نسخهها با جیم و ضاد آمده که آن هم به همین معناست. فیروز آبادی گفته است: \\"السلعة\\" به کسر سین، که مانند \\"عِنَبَة\\"، به صورت مفتوح و متحرک هم میآید و به معنای چیزی همچون غده در بدن است، یا به معنای ورمی در گردن و یا به معنای غدهای در گردن میباشد؛ \\"عثمان از کنار او گذشت و به او دستور داد\\" یعنی صحبت کرد، یا ابوذر در مورد عثمان صحبت میکرد و عثمان دستور داد و او را از مدینه اخراج کرد.
بدان که مؤلف اختصاص مانند این روایت را علی بن حکم نقل کرده و در نقل خود این جملات را به این صورت آورده است: «أن عند ذا یعنی امیرالمؤمنین - علیه اسلام -» و « فمرّ به من عثمان ما مرّ به» و «و ابوعمرة و فلان حتی عقد سبعه». - . إختصاص : 10 -
**[ترجمه]
کا، الکافی فِی الرَّوْضَةِ، مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ
ص: 239
عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَیُّوبَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَمْرٍو الْأَوْزَاعِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ عَنْ أَبِی الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَطَبَ النَّاسَ بِالْمَدِینَةِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ کَانَ حَیّاً بِلَا کَیْفٍ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کَانَ وَ لَا کَانَ لِکَانَهُ کَیْفٌ وَ لَا کَانَ لَهُ أَیْنٌ وَ لَا کَانَ فِی شَیْ ءٍ وَ لَا کَانَ عَلَی شَیْ ءٍ وَ لَا ابْتَدَعَ لِکَانَهُ مَکَاناً وَ لَا قَوِیَ بَعْدَ مَا کَوَّنَ شَیْئاً وَ لَا کَانَ ضَعِیفاً قَبْلَ أَنْ یُکَوِّنَ شَیْئاً وَ لَا کَانَ مُسْتَوْحِشاً قَبْلَ أَنْ یَبْتَدِعَ شَیْئاً وَ لَا یُشْبِهُ شَیْئاً وَ لَا کَانَ خِلْواً مِنْ الْمُلْکِ قَبْلَ إِنْشَائِهِ وَ لَا یَکُونُ خِلْواً مِنْهُ بَعْدَ ذَهَابِهِ کَانَ إِلَهاً حَیّاً بِلَا حَیَاةٍ وَ مَالِکاً قَبْلَ أَنْ یُنْشِئَ شَیْئاً وَ مَالِکاً بَعْدَ إِنْشَائِهِ لِلْکَوْنِ وَ لَیْسَ یَکُونُ لِلَّهِ کَیْفٌ وَ لَا أَیْنٌ وَ لَا حَدٌّ یُعْرَفُ وَ لَا شَیْ ءٌ یُشْبِهُهُ وَ لَا یَهْرَمُ لِطُولِ بَقَائِهِ وَ لَا یَضْعُفُ لِذُعْرِهِ وَ لَا یَخَافُ کَمَا یَخَافُ خَلِیقَتُهُ مِنْ شَیْ ءٍ وَ لَکِنْ سَمِیعٌ بِغَیْرِ سَمْعٍ وَ بَصِیرٌ بِغَیْرِ بَصَرٍ وَ قَوِیٌّ بِغَیْرِ قُوَّةٍ مِنْ خَلْقِهِ لَا تُدْرِکُهُ حَدَقُ النَّاظِرِینَ وَ لَا یُحِیطُ بِسَمْعِهِ سَمْعُ السَّامِعِینَ إِذَا أَرَادَ شَیْئاً کَانَ بِلَا مَشُورَةٍ وَ لَا مُظَاهَرَةٍ وَ لَا مُخَابَرَةٍ وَ لَا یَسْأَلُ أَحَداً عَنْ شَیْ ءٍ مِنْ خَلْقِهِ أَرَادَهُ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ فَبَلَّغَ الرِّسَالَةَ وَ أَنْهَجَ الدَّلَالَةَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَیُّهَا الْأُمَّةُ الَّتِی خُدِعَتْ فَانْخَدَعَتْ وَ عَرَفَتْ خَدِیعَةَ مَنْ خَدَعَهَا فَأَصَرَّتْ عَلَی مَا عَرَفَتْ وَ اتَّبَعَتْ أَهْوَاءَهَا وَ ضَرَبَتْ فِی عَشْوَاءِ غوائها (غَوَایَتِهَا) وَ قَدِ اسْتَبَانَ لَهَا الْحَقُ فَصَدَعَتْ عَنْهُ وَ الطَّرِیقُ الْوَاضِحُ فَتَنَکَّبَتْهُ أَمَا وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوِ اقْتَبَسْتُمُ الْعِلْمَ مِنْ مَعْدِنِهِ وَ شَرِبْتُمُ الْمَاءَ بِعُذُوبَتِهِ وَ ادَّخَرْتُمُ الْخَیْرَ مِنْ مَوْضِعِهِ وَ أَخَذْتُمْ مِنَ الطَّرِیقِ وَاضِحَهُ وَ سَلَکْتُمْ مِنَ الْحَقِّ نَهْجَهُ لَنَهَجَتْ بِکُمُ السُّبُلُ وَ بَدَتْ لَکُمُ الْأَعْلَامُ وَ أَضَاءَ لَکُمُ الْإِسْلَامُ فَأَکَلْتُمْ رَغَداً وَ مَا عَالَ فِیکُمْ عَائِلٌ وَ لَا ظُلِمَ مِنْکُمْ مُسْلِمٌ وَ لَا
ص: 240
مُعَاهَدٌ وَ لَکِنْ سَلَکْتُمْ سَبِیلَ الظَّلَامِ فَأَظْلَمَتْ عَلَیْکُمْ دُنْیَاکُمْ بِرُحْبِهَا وَ سُدَّتْ عَلَیْکُمْ أَبْوَابُ الْعِلْمِ فَقُلْتُمْ بِأَهْوَائِکُمْ وَ اخْتَلَفْتُمْ فِی دِینِکُمْ فَأَفْتَیْتُمْ فِی دِینِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ اتَّبَعْتُمُ الْغُوَاةَ فَأَغْوَتْکُمْ وَ تَرَکْتُمُ الْأَئِمَّةَ فَتَرَکُوکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ تَحْکُمُونَ بِأَهْوَائِکُمْ إِذَا ذُکِرَ الْأَمْرُ سَأَلْتُمْ أَهْلَ الذِّکْرِ فَإِذَا أَفْتَوْکُمْ قُلْتُمْ هُوَ الْعِلْمُ بِعَیْنِهِ فَکَیْفَ وَ قَدْ تَرَکْتُمُوهُ وَ نَبَذْتُمُوهُ وَ خَالَفْتُمُوهُ رُوَیْداً عَمَّا قَلِیلٍ تَحْصُدُونَ جَمِیعَ مَا زَرَعْتُمْ وَ تَجِدُونَ وَخِیمَ مَا اجْتَرَمْتُمْ وَ مَا اجْتَلَبْتُمْ وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی صَاحِبُکُمْ وَ الَّذِی بِهِ أُمِرْتُمْ وَ إِنِّی عَالِمُکُمْ وَ الَّذِی بِعِلْمِهِ نَجَاتُکُمْ وَ وَصِیُّ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله وَ خِیَرَةُ رَبِّکُمْ وَ لِسَانُ نُورِکُمْ وَ الْعَالِمُ بِمَا یُصْلِحُکُمْ فَعَنْ قَلِیلٍ رُوَیْداً یَنْزِلُ بِکُمْ مَا وُعِدْتُمْ وَ مَا نَزَلَ بِالْأُمَمِ قَبْلَکُمْ وَ سَیَسْأَلُکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ أَئِمَّتِکُمْ مَعَهُمْ تُحْشَرُونَ وَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ غَداً تَصِیرُونَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ لِی عِدَّةُ أَصْحَابِ طَالُوتَ أَوْ عِدَّةُ أَهْلِ بَدْرٍ وَ هُمْ أَعْدَاؤُکُمْ لَضَرَبْتُکُمْ بِالسَّیْفِ حَتَّی تَئُولُوا إِلَی الْحَقِّ وَ تُنِیبُوا لِلصِّدْقِ فَکَانَ أَرْتَقَ لِلْفَتْقِ وَ آخَذَ بِالرِّفْقِ اللَّهُمَّ فَاحْکُمْ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ قَالَ ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَمَرَّ بِصِیرَةٍ فِیهَا نَحْوٌ مِنْ ثَلَاثِینَ شَاةً فَقَالَ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ لِی رِجَالًا یَنْصَحُونَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِعَدَدِ هَذِهِ الشِّیَاهِ لَأَزَلْتُ ابْنَ آکِلَةِ الذِّبَّانِ عَنْ مُلْکِهِ قَالَ فَلَمَّا أَمْسَی بَایَعَهُ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ سِتُّونَ رَجُلًا عَلَی الْمَوْتِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اغْدُوا بِنَا إِلَی أَحْجَارِ الزَّیْتِ مُحَلِّقِینَ وَ حَلَّقَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَمَا وَافَی مِنَ الْقَوْمِ مُحَلِّقاً إِلَّا أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ جَاءَ سَلْمَانُ فِی آخِرِ الْقَوْمِ فَرَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی کَمَا اسْتَضْعَفَ بَنُو إِسْرَائِیلَ هَارُونَ اللَّهُمَّ فَ إِنَّکَ تَعْلَمُ ما نُخْفِی وَ ما نُعْلِنُ وَ مَا یَخْفَی عَلَیْکَ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ* تَوَفَّنِی مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ
ص: 241
أَمَا وَ الْبَیْتِ وَ الْمُفْضِی إِلَی الْبَیْتِ (1) وَ فِی النُّسْخَةِ وَ الْمُزْدَلِفَةِ وَ الْخِفَافِ إِلَی التَّجْمِیرِ لَوْ لَا عَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَیَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَأَوْرَدْتُ الْمُخَالِفِینَ خَلِیجَ الْمَنِیَّةِ وَ لَأَرْسَلْتُ عَلَیْهِمْ شَآبِیبَ صَوَاعِقِ الْمَوْتِ وَ عَنْ قَلِیلٍ سَیَعْلَمُونَ (2).
**[ترجمه]کافی: ابوالهیثم بن تیهان نقل کرده، امیرالمؤمنین - علیه السلام - در مدینه برای مردم خطبهای خواندند و فرمودند:
سپاس خدایی راست که معبودی جز او نیست. زنده بود، بدون اینکه کیفیت خاصی داشته باشد و برای او مرحله موجودشدنی بوده باشد و یا موجود بودنش نیز کیفت خاصی داشته باشد. یا برای او مکانی بوده باشد و یا در چیزی موجود شده باشد و یا بر روی چیزی موجود شده باشد و یا برای موجود شدنش مکانی ایجاد کرده باشد. و یا اینکه بعد از موجود شدن قوی شده باشد و قبل از موجود شدن ضعیف بوده باشد. و یا قبل از اینکه چیزی را خلق کند وحشت کرده باشد و یا شبیه به چیزی باشد. اینگونه نبوده که پیش از ایجاد خلقت فرمانروای آن نبوده باشد و پس از نابود شدن آن فرمانرواییش تمام شود.
معبودی بود که بدون حیات، زنده بود و پیش از آن که چیزی را ایجاد کند مالک آن بود و پس از ایجاد خلقت نیز مالک آن بود. برای خداوند کیفیت و مکان در کار نیست و حدی شناخته شده ندارد و چیزی مشابه او نیست. از طول بقای خود پیر نمیشود و از ترسش ضعیف نمیشود. مانند مخلوقاتش نیست که از چیزی بترسد. نمیترسد همان طور که مخلوقش از چیزی میترسد، شنواست اما بدون گوش، و بیناست اما بدون چشم و قوی است بدون کمکگرفتن از قوت مخلوقاتش. حدقههای [چشم] ناظران او را درک نمیکنند و گوش شنوندگان، نمیتوانند صدای او را بشنوند. وقتی چیزی را اراده کند، همان میشود؛ بدون مشورت و بدون پشتیبانی و بدون اینکه خبری از آن داده شود. در مورد چیزی که اراده کرده، از هیچ یک از مخلوقاتش سؤالی نمیپرسد. چشمها او را در نمییابند، اما او دیدگان را در مییابد و او لطیف و خبیر است.
شهادت میدهم که خدایی جز الله نیست او تنها است و شریکی ندارد و شهادت میدهم که محمد بنده و فرستاده اوست که او را با هدایت و دین حق فرستاده است، تا او را بر تمام دینها غالب کند، اگر مشرکان بدشان بیاید و ایشان - صلی الله علیه و آله - نیز رسالتشان را ابلاغ کردند و راه هدایت را آشکار ساختند.
ای امتی که فریب داده شدید و فریب خورید، و وقتی قسمتی از فریبهایی که خورده بودید را شناختید، باز هم بر آن اصرار ورزیدید و پیرو هواهای خود شدید و در تاریکیهای گمراهیاش فرو رفتید، و با اینکه حق برایتان آشکار شده بود از پذیرفتن آن خودداری کردید و با اینکه راه روشن را دیدید، از آن روی گرداندید! سوگند به کسی که دانه را شکافت و جانها را خلق کرد، اگر علم را از معدنش فرا میگرفتید و آب با آن گوارایی را مینوشیدید و خیر را از جایگاه آن ذخیره میکردید و راه روشن را میرفتید و به شیوه حق را پیش میگرفتید، راهها در مقابلتان واضح میشدند و نشانهها بر شما آشکار میشدند و اسلام برایتان نور میافروخت و فراوان میخوردید و کسی از شما فقیر نمیشد و به هیچ مسلمان و یا اهل ذمهای ظلمی نمیشد. اما شما راه تاریکی را در پیش گرفتید و از همین رو دنیای شما با همه وسعتش بر شما تاریک شد و درهای علم بر شما بسته شد. بر اساس هواهای خود سخن گفتید و در دینتان با هم اختلاف پیدا کردید و بدون علم در دین خدا فتوا دادید و از گمراهان پیروی کردید و آنان شما را گمراه کردند و امامان را رها کردید و آنها هم شما را رها کردند. چنان شدیدید که بر اساس هواهای خویش حکم می کردید. وقتی حرف از امر میشد، از اهل ذکر سوال کردید و وقتی آنها شما را فتوا دادند، گفتید که او خود علم است؛ پس چطور شد او را رها کردید و وانهادید و با آن مخالفت نمودید!؟ صبر کنید که به زودی همه آنچه کاشتهاید را درو خواهید کرد و پیامد جرمها و کارهایی را که انجام دادهاید را میبینید.
قسم به کسی که دانه را شکافت و جانها را خلق کرد، همانا شما میدانستید که من ولی شما و آن کسی هستم که به شما را به او امر کردهاند، و من عالم شما و کسی هستم که نجات شما در گرو علم اوست. من وصی پیامبر شما و برگزیده پروردگارتان هستم، و من زبان نور شما و دانای به مصلحت شما هستم. صبر کنید که به زودی زود آنچه که به شما وعده داده شده و بر سر امتهای پیش از شما نیز رفته است، بر سرتان خواهد آمد، و خداوند عزّ و جلّ در مورد امامانتان از شما سؤال خواهد کرد. شما همراه آنان محشور می شوید و فردا به محضر خداوند عزّ و جلّ خواهید رفت.
به خدا سوگند اگر عدهای از یاران طالوت، یا اهل بدر را، که دشمنان شما بودند را داشتم آنقدر شما را با شمشیر میزدم که به سوی حق بازگردید و روی به راستی بیاورید، و این بهترین کار برای بازکردن گرهها و دلسوزانهترین برخورد بود. خداوندا! در بین ما به حق داوری کن که تو بهترین داور هستی.
حضرت بعد [از ایراد این سخنان] از مسجد بیرون آمدند و از کنار آغلی که نزدیک به سی رأس گوسفند در آن بود، گذشتند و فرمودند: به خدا سوگند اگر مردمی به تعداد این گوسفندان داشتم که خالصانه در خدمت خداوند عزّ و جلّ و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بودند، فرزند آکلة الذبان را از حکومت پایین میکشیدم.
شب که رسید، سیصد و شصت مرد تا کشته شدن با ایشان بیعت کردند؛ امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: فردا با سرهای تراشیده به أحجارالزیت بیایید. امیرالمومنین - علیه السلام - سر خود را تراشیدند، و از آن همه، تنها ابوذر و مقداد و حذیفه بن یمان و عمار بن یاسر سر خود را تراشیدند و بعد از آنها سلمان نیز آمد. حضرت دستانشان را به آسمان بلند کرده و فرمودند: خداوندا! این قوم مرا ضعیف یافتند، چنانچه بنیاسرائیل هارون را ضعیف یافتند؛ خداوندا تو از پنهان و آشکار ما آگاهی، و چیزی در روی زمین و در آسمان از دید تو پنهان نیست، مرا در حالی که مسلمان هستم بمیران و به نیکوکاران ملحق گردان.
سوگند به این خانه و کسانی که به زیارت این خانه میآیند - و در نسخهای آمده است - و مزدلفه و شتاب برای رمی جمرات، اگر پیمانی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - با من بستند نبود، مخالفان را به خلیج مرگ وارد میکردم و لبه تیز شمشیر را همچون صاعقههای مرگ به سوی آنها روانه میکردم، و به زودی خواهند دانست. - . الکافی 8: 31 – 32 -
**[ترجمه]
کان حیا بلا کیف أی بلا حیاة زائدة یتکیف بها و لا کیفیة من الکیفیات التی تتبع الحیاة فی المخلوقین بل حیاته علمه و قدرته و هما غیر زائدتین علی ذاته و لم یکن له کان الظاهر أن کان اسم لم یکن فنفی علیه السلام ما یوهمه لفظ کان من الزمانیة أو الحدوث و لا کان لکانه کیف یحتمل أن یکون المراد لکونه و یکون القلب علی لغة بنی الحارث بن کعب حیث جوز قلب الواو و الیاء الساکنین أیضا مع انفتاح ما قبلهما ألفا أی لیس له وجود زائد یتکیف به الذات أو لیس وجوده کوجود الممکنات مقرونا بالکیفیات و قد مر فی روایة أخری (3) لمکانه مکانا و یحتمل أن یکون من الأفعال الناقصة أی لیس بزمانی أو لیس وجوده مقرونا بالکیفیات المتغیرة الزائدة و إدخال اللام و الإضافة بتأویل الجملة مفردا أی هذا اللفظ کقولک لزید قائم معنی و لا کان له أین أی مکان و لا کان فی شی ء أی لا کون الجزئی فی الکلی و لا کون الجزء فی الکل و لا کون الحال فی المحل و لا کون المتمکن فی المکان و لا کان علی شی ء هو نفی المکان العرفی کالسریر مثلا و لا ابتدع لکانه فی الروایة المتقدمة لمکانه و لا کان خلوا من الملک قبل إنشائه الملک بالضم و الکسر یکون بمعنی
ص: 242
السلطنة و المالکیة و العظمة و بمعنی ما یملک و الضم فی الأول أشهر فیحتمل أن یکون المراد عند ذکره و عند إرجاع الضمیر إلیه معا هو الأول و یمکن إرادة الأول عند الذکر و الثانی عند الإرجاع علی الاستخدام و یمکن إرجاع الضمیر إلیه تعالی لتکون الإضافة إلی الفاعل لکنه لا یلائم ما بعدها و الحاصل علی التقادیر أن سلطنته تعالی لیس بخلق الأشیاء لغناه عنها بل بقدرته علی خلقها و خلق أضعافها و هی لا تنفک عنه تعالی و فیه رد علی القائلین بالقدم و دلالة هذه الفقرات علی الحدوث ظاهرة بلا حیاة أی زائدة بل بذاته و لا حد أی من الحدود الجسمیة یوصف و یعرف بها أو من الحدود العقلیة المرکبة من الجنس و الفصل لیعرف به إذ کنه الأشیاء یعرف بحدودها کما هو المشهور ففیه استدلال علی عدم إمکان معرفة کنهه تعالی و الأول أظهر.
و لا یضعف و فی بعض النسخ و لا یصعق قال الجوهری صعق الرجل أی غشی علیه و الذعر بالضم الخوف و بالتحریک الدهش بغیر قوة من خلقه أی بأن یتقوی بمخلوقاته کما یتقوی الملوک بجیوشهم و خزائنهم و بغیر قوة زائدة قائمة به و هذه القوة تکون مخلوقة له فیکون محتاجا إلی مخلوق ممکن و هو ینافی وجوب الوجود حدق الناظرین قال الجوهری حدقة العین سوادها الأعظم و الجمع حدق و حداق و لا یحیط بسمعه کأنه مصدر مضاف إلی المفعول و المعنی أنه تعالی لیس من المسموعات کما أن الفقرة السابقة دلت علی أنه لیس من المبصرات و یمکن أن یراد أنه لا یحیط سمع جمیع السامعین بمسموعاته و لا مظاهرة أی معاونة و لا مخابرة المخابرة فی اللغة المزارعة علی النصف و لعل المراد نفی المشارکة أی لم یشارکه أحد فی الخلق و یحتمل أن یکون مشتقا من الخبر بمعنی العلم أو الاختبار.
أرسله بِالْهُدی أی بالحجج و البینات و الدلائل و البراهین وَ دِینِ الْحَقِّ و هو الإسلام و ما تضمنه من الشرائع لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ الضمیر فی لیظهره للدین الحق أی لیعلی دین الإسلام علی جمیع الأدیان بالحجة و الغلبة و القهر
ص: 243
لها و للرسول أی یجعله غالبا علی جمیع أهل الأدیان و قد مر فی الأخبار الکثیرة أنه یکون تمام هذا الوعد عند قیام القائم علیه السلام و أنهج الدلالة أی أوضحها و ضربت فی عشواء غوائها و فی بعض النسخ غوایتها و هو أصوب و الضرب فی الأرض السیر فیها و العشواء بالفتح ممدود الظلمة و الناقة التی لا تبصر أمامها فهی تخبط بیدیها کل شی ء و رکب فلان العشواء إذا خبط فی أمره و یقال أیضا خبط خبط عشواء و ظاهر أن المراد هنا الظلمة أی صارت الأمة فی ظلمة غوایتها و ضلالتها و إن کان بالمعنی الثانی فیحتمل أن یکون فی بمعنی علی أی سارت راکبة علی عشواء غوایتها فصدعت فی بعض النسخ فصدت و الصد المنع و یقال صدع عنه أی صرفه فلق الحبة أی شقها و أخرج منها أنواع النبات و برأ النسمة أی خلق ذوات الأرواح و التخصیص بهذین لأنهما عمدة المخلوقات المحسوسة المشاهدة و یظهر آثار الصنع فیهما أکثر منها فی غیرهما.
لو اقتبستم العلم من معدنه یقال اقتبست النار و العلم أی استفدته و شربتم الماء بعذوبته شبه العلم و الإیمان بالماء لکونهما سببین للحیاة المعنویة و عذوبته کنایة عن خلوصه عن التحریفات و البدع و الجهالات و سلکتم من الحق نهجه قال الفیروزآبادی النَّهْجُ الطریقُ الواضحُ کالمَنْهَج و المِنهاج و أنْهَجَ وضَحَ و أوضح و نَهَجَ کمنع وضَحَ و أَوْضَحَ و الطریقَ سَلَکَهُ و اسْتَنْهَجَ الطریقُ صار نَهْجاً کأنهج و فی بعض النسخ لنهجت بکم السبل أی وضحت بکم أو بسببکم أی کنتم هداة للخلق و فی بعضها لتنهجت و هو قریب مما سبق أی اتضحت و فی بعضها لابتهجت و الابتهاج السرور أی کانت سبل الحق راضیة عنکم مسرورة بکم حیث سلکتموها حق سلوکها و أضاء یتعدی و لا یتعدی و کلاهما مناسب.
فأکلتم رغدا قال الجوهری عیشة رغد أی واسعة طیبة و ما عال یقال عال یعیل عیلة و عیولا إذا افتقر و لا معاهد بفتح الهاء أی من هو فی عهد و أمان کأهل الذمة دنیاکم برحبها دنیاکم فاعل أظلمت و الرحب بالضم السعة أی مع سعتها فکیف و قد ترکتموه أی کیف ینفعکم هذا الإقرار و الإذعان و قد ترکتم متابعة قائله أو کیف
ص: 244
تقولون هذا مع أنه مخالف لأفعالکم و الضمائر إما راجعة إلی الإمام أو إلی علمه رویدا أی مهلا عما قلیل أی بعد زمان قلیل و ما زائدة لتوکید معنی القلة أو نکرة موصوفة وخیم ما اجترمتم قال فی النهایة یقال هذا الأمر وخیم العاقبة أی ثقیل ردئ و الاجترام اکتساب الجرم و الذنب و الاجتلاب جلب الشی ء إلی النفس و فی بعض النسخ اجتنیتم من اجتناء الثمرة أو بمعنی کسب الجرم و الجنایة و الأخیر أنسب لکنه لم یرد فی اللغة صاحبکم أی إمامکم و الذی به أمرتم أی بمتابعته و خیرة ربکم بکسر الخاء و فتح الیاء و سکونها أی مختاره من بین سائر الخلق بعد النبی صلی الله علیه و آله و لسان نورکم المراد بالنور إما الرسول أو الهدایة و العلم أو نور الأنوار تعالی شأنه.
عدة أصحاب طالوت أی الذین لم یشربوا الماء و حضروا لجهاد جالوت و
قد مر مرویا (1) عن الصادق علیه السلام أنهم کانوا ثلاثمائة و ثلاثة عشر رجلا عدة أهل بدر.
فکلمة أو بمعنی الواو أو للتفسیر و هم أعداؤکم أی لم یکونوا مثلکم منافقین بل کانوا ناصرین للحق محبین له معاندین لکم لکفرکم و فی بعض النسخ و هم أعدادکم و لم أعرف له معنی و لعله کان أعدادهم أی أصحاب بدر کانوا بعدد أصحاب طالوت و إنما کررت للتوضیح فصحف حتی تئولوا أی ترجعوا و لتنیبوا من الإنابة و هی الرجوع و فی بعض النسخ و تنبئوا علی البناء للمفعول أی تخبروا بالصدق و تذعنوا به فکان أرتق للفتق الفتق الشق و الرتق ضده أی کان یسد الخلال و الفرج التی حدثت فی الدین و کان الأخذ بالرفق و اللطف للناس أکثر فمر بصیرة الصیرة بالکسر حظیرة الغنم لأزلت ابن آکلة الذباب و فی بعض النسخ الذبان بکسر الذال و تشدید الباء جمع الذباب و المراد به أبو بکر و لعله إشارة إلی واقعة کان اشتهر بها و یحتمل أن یکون کنایة عن دناءة أصله و رداءة نسبه و حسبه علی الموت أی علی أن یلتزموا الموت و یقتلوا فی نصره و قال الفیروزآبادی أحجار الزیت موضع بالمدینة.
ص: 245
أما و البیت و المفضی إلی البیت قال الجوهری الفضاء الساحة و ما اتسع من الأرض یقال أفضیت إذا خرجت إلی الفضاء و أفضیت إلی فلان سری و أفضی الرجل إلی امرأته باشرها و أفضی بیده إلی الأرض إذا مسها بباطن راحته فی سجوده انتهی.
فیحتمل أن یکون المراد القسم بمن یدخل فی الفضاء أی الصحراء متوجها إلی البیت أی الحاج و المعتمر أو من یفضی أسراره إلی البیت أی إلی ربه و یدعو الله عند البیت أو من یفضی الناس إلی البیت و یوصلهم إلی الله و هو الله تعالی أو علی صیغة المفعول أی الحاج الواصلین إلی البیت أو من الإفضاء علی بناء الفاعل بمعنی مس الأرض بالراحة أی المستلمین بأحجار البیت أو من یفضی إلی الأرض بالسجود فی أطراف الأرض متوجها إلی البیت و قال فی النهایة فی حدیث دعائه للنابغة لا یفضی الله فاک و معناه أن لا یجعله فضاء لا سن فیه و الفضاء الخالی الفارغ الواسع من الأرض انتهی.
فیحتمل أن یکون المراد من جعل من أربعة جوانب فضاء غیر معمور إلی البیت لیشق علی الناس قطعها فیکثر ثوابهم و هو الله تعالی و الخفاف إلی التجمیر التجمیر رمی الجمار و الخفاف إما جمع الخف أی خف الإنسان إذ خف البعیر لا یجمع علی الخفاف بل علی أخفاف و المراد أثر الخفاف و أثر أقدام الماشین إلی التجمیر أو جمع الخفیف أی السائرین بخفة و شوق إلی التجمیر و فیه دلالة علی جواز الحلف بشعائر الله و حرماته و سیأتی الکلام فیه فی کتاب الإیمان إن شاء الله تعالی.
لو لا عهد عهده هو ما ورد فی الأخبار المتواترة أن النبی صلی الله علیه و آله أوصی إلیه علیه السلام أنک إن لم تجد ناصرا (1) فوادعهم و صالحهم حتی تجد أعوانا و أیضا
ص: 246
نزل کتاب من السماء مختوم بخواتیم بعدة الأئمة کان یعمل کل منهم بما یخصه خلیج المنیة الخلیج شعبة من البحر و النهر و المنیة الموت و الشآبیب جمع شؤبوب بالضم مهموزا و هو الدفعة من المطر و غیره.
lt;meta info="\\"کان حیا بلا کیف\\" یعنی بدون حیات زائدی که به او کیفیت بخشد و بدون کیفیتی از کیفیتها که بعد از دمیده شدن حیات در مخلوقات بوجود میآید، بلکه حیات او عین علم و قدرت اوست و این دو چیزی زائد بر ذات او نیستند. \\"و لم یکن له کان\\" ظاهراً \\"کان\\" در این جمله اسم \\"لم یکن\\" است، بنابراین حضرت - علیه السلام – زمانیبودن و مخلوقبودن که از لفظ کان تصور میشود را از ذات خداوند نفی کردهاند. \\"و لا کان لکانه کیف\\" احتمال دارد که مراد از \\"لِکانِه\\"، \\"لِکونِه\\" باشد، و تبدیل واو به ال، بنابر گویش قبیله حارث بن کعب است که آنها تبدیل واو و یاء ساکن را نیز، در صورت فتح ماقبل آنها، به الف جایز میدانند، یعنی او دارای وجود زائدی نیست تا ذات او به وسیله آن وجود دارای کیفیتی شود، یا اینکه وجود او مانند وجود ممکنات نیست تا مقرون به کیفیت باشد. در روایت دیگری آمده است: \\"لمکانه مکاناً\\" که احتمال دارد از افعال ناقصه باشد و یعنی او از زمانیات نیست، یا وجود او متصف به کیفیتهای متغیر و زائد بر ذات نیست. و آوردن لام بر سر آن و مضاف واقع شدنش، به جهت تأویل این جمله به مفرد است؛ یعنی این لفظ، و از جهت معنایی مانند وقتی است که به زید گفته شود: \\"قائم\\". \\"و لا کان له أین\\" یعنی هیچ مکانی برای او وجود نداشت. \\"و لا کان فی شیء\\" یعنی نه مانند جزئی در کلی است و نه مانند جزء در کل و نه مانند حالّ در محل و نه مانند متمکن در مکان. \\"و لا کان علی شیء\\" حضرت در این جمله اینکه خداوند، مکان عرفی مانند تخت داشته باشد را نفی کردهاند. \\"و لا ابتدع لکانه\\"، در روایتی که سخن از آن گذشت، به جای \\"لکانه\\"، \\"لمکانه\\" آمده است.
\\"و لا کان خلواً من الملک قبل انشائه\\"، مُلک با ضم و کسر میم، به معنای سلطنت و مالکیت و عظمت است، و به معنای مملوک نیز میباشد، در موارد استعمال در معنای اول، آمدن \\"ملک\\" با ضمه مشهورتر است؛ بنابراین در اینجا، هم در جایی که به صورت صریح آمده و هم در جایی که به صورت ضمیر آمده معنای اول محتمل است. و ممکن است در حالت صریح معنای اول، و در حالت ضمیر، بنابر صنعت استخدام معنای دوم مراد باشد. و ممکن است ضمیر را به خداوند متعال ارجاع داد و ترکیب اضافی \\"انشائه\\" از قبیل اضافه به فاعل باشد، اما در این صورت با جملات بعدش مطابقت ندارد. حاصل این که بنا بر همه فروض، سلطنت خداوند متعال به جهت آفرینش اشیاء نیست؛ زیرا خداوند از آنها بی نیاز است، بلکه سلطنت خداوند به جهت قدرت او بر آفرینش آنها و آفرینش چندین برابر آنهاست که هیچگاه از خداوند متعال جدا نمیشود. این جمله ردّ سخن کسانی است که قائل به قدیم بودن اشیاء هستند، این بندها به روشنی دلالت بر حدوث اشیاء دارند. \\"بلا حیاة\\" یعنی بدون حیات [عرضی و] زائد، بلکه با حیاتی ذات. \\"و لا حدّ\\" یعنی خداوند دارای حدود جسمانی که وصف میشوند و مخلوقات به وسیله آن شناخته میشوند نیست، یا دارای حدود عقلی که مرکب جنس و فصلاند و برای تعریف و شناسایی به کار میروند نیست؛ زیرا بنا بر نظر مشهور کنه اشیاء به وسیله حدودشان شناخته میشوند، و این جمله استدلالی است بر عدم امکان شناخت کنه خداوند تعالی. احتمال اول ظهور بیشتری دارد.
در برخی از نسخهها به جای \\"و لایضعف\\"، \\"و لایصعق\\" آمده است، جوهری گفته است: \\"صعق الرجل\\" یعنی از هوش رفت. \\"الذعر\\" به ضم ذال، یعنی ترس و با تحریک عین به معنای دهشت است. \\"بغیر قوة من خلقه\\" یعنی خداوند اینگونه نیست که مانند پادشاهان که به وسیله سربازان و خزانههایشان قوی میشوند، به وسیله مخلوقاتش نیرومند شود، و اینگونه نیست که دارای نیرویی زائد بر ذات و متکی بر آن باشد که خود آن نیرو را خلق کرده باشد و بدین ترتیب محتاج مخلوقی ممکن الوجود گردد؛ زیرا این منافی با واجبالوجود بودن خداوند است. \\"حدق الناظرین\\" جوهری گفته است: \\"حدقة العین\\" یعنی سیاهی بزرگ چشم، و جمع آن \\"حدق\\" و \\"حداق\\" میباشد. «و لایحیط بسمعه» گوی مصدری مضاف به مفعول باشد و معنای آن اینچنین میشود: خداوند متعال از شنیدنیها نیست، همچنان که بند پیش از این میگفت خداوند از دیدنیها نیست. و شاید منظور این باشد که گوش همه شنوندگان هم نمیتوانند شنیدنیهای او را بشنوند. \\"و لا مظاهره\\" یعنی یاری دادن، \\"و لا مخابره\\" مخابره در لغت به معنای قرارداد مزارعه بر اساس سود و زیان پنجاه درصد است و شاید منظور از آن نفی مشارکت باشد، یعنی هیچ کس در خلقت با او مشارکت ندارد. و شاید مشتق از کلمه خبر و به معنای علم یا آزمون باشد.
\\"أرسله بالهدی\\" یعنی او را با حجتها و بینات و دلایل و براهین فرستاده است. \\"و دین الحق\\" یعنی دین اسلام و شرعیاتی که اسلام در بر دارد. \\"لیظهره علی الدین کلّه\\" ضمیر در \\"لیظهره\\" به \\"دین الحق\\" باز میگردد؛ یعنی تا دین اسلام با حجت و غلبه و چیرگی بر همه دینهای دیگر، و رسول خدا نیز بر همه پیروان دینهای دیگر برتری یابند، قبلاً روایات زیادی آورده شد که این وعده به صورت کاملش در زمان قیام قائم - علیه السلام - عملی میشود. \\"و أنهج الدلاله\\" یعنی دلالت را آشکار کرد، \\"و ضربت فی عشواءِ غوائها\\" و در برخی از نسخهها به جای \\"غوائها\\"، \\"غوایتها\\" آمده، که درستتر است، \\"الضرب فی الارض\\" یعنی سیر بر روی آن، و العشواء با فتحه و به صورت ممدود، یعنی تاریکی، و نیز به شتری گویند که جلوی چشم خود را نمیبیند و همه چیز را با دستان خود لگدمال میکند، و \\"رکب فلان العشواء\\" یعنی فلانی به بیراهه رفت، و همچنین گفته میشود: \\"خبط خبط عشواء\\" و ظاهراً در اینجا تاریکی مراد است؛ یعنی امت به تاریکی بیراهه و گمراهیاشان فرو رفتند. اگر به معنای دوم [یعنی شتری که جلوی چشم خود را نمیبیند] باشد، ممکن است که \\"فی\\" به معنای \\"علی\\" باشد که معنای جمله چنین باشد: بر شتر شبکور گمراهیاش سوار شده است. \\"فصدعت\\" در برخی از نسخهها به صورت \\"فصدت\\" آمده است، \\"الصد\\" یعنی جلوگیری کردن و \\"صدع عنه\\" یعنی او را بازداشت. \\"فلق الحبه\\" یعنی دانه را شکافت و انواع گیاهان را از آن بیرون آورد .
\\"و برأ النسمه\\" یعنی موجودات دارای روح را آفرید. و علت اینکه در بین مخلوقات فقط این دو دسته گفته شده، این است که عمده مخلوقات محسوس و قابل مشاهده این دو دسته هستند و آثار آفریدگار در این دو بیشتر از سایر مخلوقات دیده میشود.
\\"لو اقتبستم العلم من معدنه\\"، \\"اقتبست النار و العلم\\" یعنی از آنها استفاده کردم. \\"شربتم الماء بعذوبته\\" دانش و ایمان را به آب تشبیه شده است؛ زیرا این دو سبب حیات معنوی میباشند، و گوارا بودن آب، کنایه از خالصبودن آن از تحریفها و بدعتها و نادانیهاست. \\"و سلکتم من الحق نهجه\\"، فیروز آبادی گفته است: \\"النهج\\" یعنی راه آشکار، مانند \\"النهج و منهاج\\" و \\"أنهج\\"یعنی نمایان شد و آشکار نمود، و \\"نهج\\" بر وزن \\"منع\\" یعنی نمایان شد و آشکار نمود. و \\"و الطریق سلکه\\" یعنی راه را پیمود، و \\"استنهج الطریق\\": مانند \\"أنهج الطریق\\" یعنی به راهی آشکار تبدیل شد. در برخی از نسخهها \\"لنهجت بکم السبل\\" آمده، که یعنی به وسیله یا به سبب شما راهها آشکار میشوند، یعنی شما هدایتکنندگان مخلوقات هستید. و در بعضی دیگر از نسخهها \\"لتنهجت\\" آمده که معنایش نزدیک به معنای پیشین است و یعنی واضح میشوند. و در برخی دیگر از نسخهها \\"لابتهجت\\" آمده که \\"الابتهاج\\" به معنای شادی است و معنا چنین میشود: یعنی راههای حق هنگامی که حق آنها را به جای آورید و آنها را طی کنید، از شما راضی و خشنود میشوند. \\"و أضاء\\" هم به صورت لازم و هم به صورت متعدی به کار میرود که هر دو از لحاظ معنایی با عبارت همخوانی دارند.
\\"فأکلتم رغداً\\" جوهری گفته است: زندگی رغد، یعنی زندگی گسترده و پاک، \\"و ما عال\\"، \\"عال یعیل عیلة و عیولاً\\" یعنی فقیر شد. \\"و لا معاهد\\" به فتح هاء، یعنی کسی که در عهد و امان است، مانند اهل ذمه. \\"دنیاکم برحبها\\"، \\"دنیاکم\\" فاعل \\"أظلمت\\" است، و \\"الرّحب\\" به ضم راء، یعنی گستردگی و \\"برحبها\\" یعنی با وجود گستردگیاش. \\"فکیف و قد ترکتموه\\" یعنی چگونه این اقرار و اعتراف سودی به شما برساند و حال آن که پیروی از گوینده آن را ترک کردهاید؟ یا چگونه این سخن را میگویید، در حالی که او با کارهای شما مخالف است؟ این ضمیرها یا به امام باز میگردند و یا به علم ایشان. \\"رویداً\\" یعنی مهلت دهید. \\"عما قلیل\\" یعنی اندکی بعد، و \\"ما\\"ی آن زائده است و برای تأکید اندک بودن آمده است، و یا\\"ما\\"ی آن نکره موصوفه است. \\"وخیم ما اجترمتم\\"، مؤلف نهایة گفته است: \\"هذا الامر وخیم العاقبة\\" یعنی عاقبتی سنگین و بد در پی دارد، و \\"الاجترام\\" یعنی ارتکاب جرم و گناه. \\"الاجتلاب\\" یعنی چیزی را به سوی خود کشاندن. و در برخی از نسخهها به جای \\"اجترمتم\\"، \\"اجتنیتم\\" آمده که از \\"اجتناء الثمرة\\" به معنای چیدن میوه، گرفته شده و یا به معنای انجام جرم و جنایت است، این معنای اخیر اگرچه مناسبتر به نظر میرسد، اما در لغت نیامده است. \\"صاحبکم\\" یعنی امام شما. \\"و الّذی به اُمرتم\\" یعنی چیزی که مأمور به اطاعت از آن شدید. \\"و خیرة ربکم\\" به کسر خاء و فتح یاء و سکون آن، یعنی برگزیده از میان مخلوقات، پس از پیامبر - صلی الله و آله و سلم -. \\"و لسان نورکم\\" منظور از نور در اینجا یا پیامبر است، یا هدایت و علم و یا خداوند نور الانوار - تعالی شأنه -.
\\"عدة اصحاب طالوت\\" یعنی آن عدهای که آب ننوشیدند و در مقابل جالوت به نبرد ایستادند. قبلاً روایتی از امام صادق - علیه السلام - نقل کردیم که بر اساس آن تعداد آنها مانند اهل بدر سیصد و سیزده نفر بوده است. بنابراین \\"أو\\" یا به معنای واو است یا برای تفسیر است. \\"و هم أعدائکم\\" یعنی مثل شما منافق نبودند، بلکه یاریکنندگان حق و دوستداران آن بودند و با شما به جهت کفرتان دشمن بودند. در برخی از نسخهها \\"و هم أعدادکم\\" آمده است که من معنای آن را نمیفهمم. و شاید تعداد یاران بدر به اندازه یاران طالوت بوده است، و این امر را برای توضیح تکرار شده باشد و بعد مورد تصحیف نسخهبرداران قرار گرفته است. \\"حتی تؤلوا\\" یعنی تا اینکه بازگردید. \\"لتنیبوا\\" از \\"إنابه\\" و به معنای رجوع است. در برخی از نسخهها \\"و تنبّئوا\\" به صورت مجهول آمده که یعنی خبری راست بشنوید و به آن اعتراف کنید. \\"فکان أرتق للفتق\\"، \\"فتق\\" یعنی شکاف و \\"رتق\\" متضاد آن است و معنای جمله این است که شکاف و رخنهای که در دین به وجود آمده است را پر میکرد و مهربانی و لطف با مردم بیشتر میشد. \\"فمرّ بِصیرة\\"، \\"صیرة\\" به کسر صاد، یعنی آغل گوسفندان. \\"لأزلت ابن آکلة الذباب\\" و در برخی از نسخهها \\"الذبان\\" به کسر ذال و تشدید باء آمده است که جمع ذباب است و منظور ابوبکر است و شاید اشاره به جریانی دارد که ابوبکر بدان مشهور است، و شاید هم کنایه از پستی اصل و حسب و نسب او باشد. \\"علی الموت\\" یعنی تا حد مرگ پایبند شدند و ملتزم شدند که برای یاری ایشان کشته شوند. فیروزآبادی گفته است: \\"أحجار الزیت\\" جایی در مدینه است.
\\"اما و البیت و المفضی إلی البیت\\" جوهری گفته است: \\"الفضاء\\" به معنای میدان و زمین وسیع است و \\"أفضیتُ\\" یعنی به فضای باز رفتم و \\"أفضیت إلی فلان سرّی\\" یعنی رازم را به فلانی گفتم، و \\"أفضی الرجل إلی إمرأته\\" یعنی مرد با زنش همبستر شد، و \\"أفضی إلی الارض\\" یعنی در هنگام سجده با کف دستش را به زمین زد. در اینجا نقل کلام جوهری تمام میشود.
شاید مقصود از این جمله، قسم خوردن به کسی باشد که وارد فضا، یعنی صحرا میشود و قصد زیارت خانه خدا را دارد، یعنی حاجی و عمره گذار و یا مقصود کسی است که رازهای خود را با خانه خداوند یعنی با پروردگارش در میان می گذارد و خداوند را در کنار خانهاش میخواند. یا منظور کسی است که مردم را به خانه خدا میبرد و به خدا میرساند و او خدای متعال است، و یا به صورت صیغه مفعول است و یعنی حاجیانی که به خانه خدا رسیدهاند، یا از \\"إفضاء\\" و بر وزن اسم فاعل باشد و به معنای لمسکردن سنگهای زمین با کف دست، و یا به معنای کسی است که در اطراف و اکناف زمین به سمت خانه خدا به سجده میافتد. مؤلف نهایة در ذیل سخن از دعایی که پیامبر برای نابغه کردهاند که \\"لا یفضی الله فاک\\" میگوید این جمله یعنی دهان تو را به مکانی خالی از دندان تبدیل نکند. \\"فضاء\\" به معنای زمین خالی و گسترده است. در اینجا نقل از کتاب نهایة تمام میشود.
محتمل است که منظور این باشد که خداوند متعال چهار طرف خانه خدا را به صورت فضایی غیر آباد قرار داده تا پیمودن این مسیر برای مردم دشوار باشد و به این طریق ثواب آن بیشتر شود. \\"و الخفاف إلی التجمیر\\"، \\"التجمیر\\" یعنی پرتاب سنگ و \\"الخفاف\\" یا جمع \\"الخفّ\\" به معنای پای انسان است، زیرا سم شتر با \\"خفاف\\" جمع بسته نمیشود و بر \\"أخفاف\\" جمع بسته میشود و مقصود از آن جای پا و اثر گامهای عابرین پیادهای است که برای رمی جمرات میروند، یا اینکه جمع \\"خفیف\\" است و یعنی آنهایی که به راحتی و مشتاقانه به سمت رمی جمرات میروند. این کلام حضرت دلالت میکند که سوگند خوردن به شعائر و چیزهای با حرمت خداوند جایز است، که إن شاء الله در \\"کتاب الایمان\\" در مورد این موضوع خواهیم گفت.
\\"لو لا عهد عهده\\" منظور از این عهد همان است که در روایات متواتر آمده که پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - به امام علی - علیه السلام - وصیت کردند که اگر یاری پیدا نکردی، تا زمانی که یارانی بیابی با آنان آشتی و صلح کن. و همچنین کتابی از آسمان نازل شد که به تعداد امامان مهر و مومهایی داشت و هر یک از ائمه به وظایفی که مخصوص خودشان بود عمل کردند. \\"خلیج المنیة\\"، خلیج یعنی شعبهای از دریا و رودخانه و \\"المنیة\\" یعنی مرگ. الشآبیب: جمع شؤبوب به ضم و همزه، و به معنای یک بار ریزش باران و غیره است.
**[ترجمه]
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی رَجَاءٍ الْعُطَارِدِیِّ قَالَ: لَمَّا بَایَعَ النَّاسُ لِأَبِی بِکْرٍ دَخَلَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ الْمَسْجِدَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ فَأَهْلُ بَیْتَ نَبِیِّکُمْ هُمُ الْآلُ مِنْ إِبْرَاهِیمَ وَ الصَّفْوَةُ وَ السُّلَالَةُ مِنْ إِسْمَاعِیلَ وَ الْعِتْرَةُ الْهَادِیَةُ مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَبِمُحَمَّدٍ شُرِّفَ شَرِیفُهُمْ فَاسْتَوْجَبُوا حَقَّهُمْ وَ نَالُوا الْفَضِیلَةَ مِنَ رَبِّهِمْ کَالسَّمَاءِ الْمَبْنِیَّةِ وَ الْأَرْضِ الْمَدْحِیَّةِ وَ الْجِبَالِ الْمَنْصُوبَةِ وَ الْکَعْبَةِ الْمَسْتُورَةِ وَ الشَّمْسِ الضَّاحِیَةِ وَ النُّجُومِ الْهَادِیَةِ وَ الشَّجَرَةِ النَّبَوِیَّةِ أَضَاءَ زَیْتُهَا وَ بُورِکَ مَا حَوْلَهَا فَمُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَصِیُّ آدَمَ وَ وَارِثُ عِلْمِهِ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ تَأْوِیلُ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ وَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ وَارِثُ عِلْمِهِ وَ أَخُوهُ فَمَا بَالُکُمْ أَیَّتُهَا الْأُمَّةُ الْمُتَحَیِّرَةُ بَعْدَ نَبِیِّهَا لَوْ قَدَّمْتُمْ مَنْ قَدَّمَ اللَّهُ وَ خَلَّفْتُمُ الْوِلَایَةَ لِمَنْ خَلَّفَهَا لَهُ النَّبِیُّ وَ اللَّهِ لَمَا عَالَ وَلِیُّ اللَّهِ وَ لَا اخْتَلَفَ اثْنَانِ فِی حُکْمِ اللَّهِ وَ لَا سَقَطَ سَهْمٌ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ وَ لَا تَنَازَعَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ دِینِهَا إِلَّا وَجَدْتُمْ عِلْمَ ذَلِکَ عِنْدَ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ الْعَزِیزِ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ فَذُوقُوا وَبَالَ مَا فَرَّطْتُمْ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (1).
**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: ابورجاء عطاردی نقل کرده، وقتی مردم با ابوبکر بیعت کردند، ابوذر غفاری - رضی الله عنه - وارد مسجد شد و گفت: ای مردم! «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ * ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» - . آل عمران / 33 - {به
یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است * فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند و خداوند شنوای داناست}، اهل بیت پیامبرتان همان خاندان ابراهیم و برگزیدگان و پاکان نسل اسماعیل و خانواده هدایتگر محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - هستند که شریفانشان به واسطه محمد شرافت یافتند و مستوجب حقشان شدند و از پروردگارشان به فضیلت دست یافتند، آنان همچون آسمان برافراشته شده و زمین گسترده شده و کوههای نصب شده و کعبه پوشیده شده و آفتاب تابنده و ستارگان هدایتگر هستند، آنان درخت نبوی هستند که روغنش مایه روشنایی است و اطرافشان خجسته گشته است. محمد - صلی الله علیه و آله - وصی آدم و وارث علم او و امام متقیان و پیشوای بندگان نیکسرشت و تفسیر قرآن عظیم است، و علی بن ابیطالب - علیه السلام – راستکردار بزرگ و آن بزرگمرد تشخیص حق از باطل و وصی محمد - صلی الله علیه و آله - و وارث علم و برادر اوست.
ای امت سرگردان! پس از پیامبر چه بلایی بر سر شما آمده است؟ اگر شما نیز آن کسی که خداوند او را مقدم نمود را مقدم مینمودید و ولایت را به کسی واگذار میکردید که پیامبر آن را برای او قرار داده بود، به خدا سوگند ولی خدا رها نمیشد و هیچ دو نفری در حکم خدا با هم اختلاف پیدا نمیکردند و بخشی از فرائض خداوند از بین نمیرفت و این امت بر سر هیچیک از امور دینشان با هم کشمکش نمیکردند. آیا علم این امر [خلافت] را در نزد اهل بیت پیامبرتان نیافتید؟ زیرا خداوند متعال در کتاب عزیز خود میفرماید: «الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاَوَتِهِ» - . بقره / 121 - {کسانی که کتاب [آسمانی] به آنان داده ایم [و] آن را چنانکه باید می خوانند}، سزای سهل انگاری خود را بچشید که « وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُونَ» - . شعراء / 227 - {و
کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت}. - . تفسیر فرات : 26 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جا، المجالس للمفید عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَهْدِیٍّ إِمْلَاءً مِنْ
ص: 247
کِتَابِهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: لَمَّا أَتَی أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ إِلَی مَنْزِلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ خَاطَبَاهُ فِی أَمْرِ الْبَیْعَةِ وَ خَرَجَا مِنْ عِنْدِهِ خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الْمَسْجِدِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ بِمَا اصْطَنَعَ عِنْدَهُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ وَ أَذْهَبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً ثُمَّ قَالَ إِنَّ فُلَاناً وَ فُلَاناً أَتَیَانِی وَ طَالَبَانِی بِالْبَیْعَةِ لِمَنْ سَبِیلُهُ أَنْ یُبَایِعَنِی أَنَا ابْنُ عَمِّ النَّبِیِّ وَ أَبُو بَنِیهِ وَ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَقُولُهَا أَحَدٌ غَیْرِی إِلَّا کَاذِبٌ وَ أَسْلَمْتُ وَ صَلَّیْتُ قَبْلَ کُلِّ أَحَدٍ وَ أَنَا وَصِیُّهُ وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدٍ وَ أَبُو حَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ سِبْطَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ أَهْلُ بَیْتِ الرَّحْمَةِ بِنَا هَدَاکُمُ اللَّهُ وَ بِنَا اسْتَنْقَذَکُمْ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ أَنَا صَاحِبُ یَوْمِ الدَّوْحِ (1) وَ فِیَّ نَزَلَتْ سُورَةٌ مِنَ الْقُرْآنِ (2) وَ أَنَا الْوَصِیُّ عَلَی الْأَمْوَاتِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ صلی الله علیه و آله وَ
ص: 248
أَنَا بَقِیَّتُهُ عَلَی الْأَحْیَاءِ مِنْ أُمَّتِهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ وَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ
ص: 249
ثُمَّ رَجَعَ إِلَی بَیْتِهِ (1).
**[ترجمه]أمالی طوسی، مجالس مفید: احمد بن علی بن مهدی از پدرش از امام رضا - علیه السلام - و ایشان از اجدادشان علیهم السلام نقل کردهاند: هنگامی که ابوبکر و عمر به خانه امیرالمؤمنین - علیه السلام - آمدند و با ایشان در مورد بیعت صحبت کردند و از نزد ایشان خارج شدند، امیرالمؤمنین - علیه السلام - به مسجد رفتند و پس از ستایش و ثنای خداوند بر نعماتی که به اهل بیت داده است و سولی از میان آنان به سویشان فرستاده و پلیدی را از آنان دور ساخته و آنان را پاک پاکیزه گردانیده، فرمودند:
فلانی و فلانی نزد من آمدند و خواستار بیعت من با کسی شدند که او باید با من بیعت کند؛ من پسرعموی پیامبر و پدر فرزندان ایشان و صِدّیق اکبر هستم، و اگر غیر از من کسی بگوید که برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - است، دروغ گفته است، من پیش از همه شما اسلام آوردم و نماز خواندم، من وصیایشان و همسر دختر ایشان، سرور زنان عالم فاطمه دختر محمد و و پدر حسن و حسین نوههای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هستم. ما اهل بیت رحمت هستیم؛ خداوند به وسیله ما شما را هدایت کرد، و به وسیله ما شما را از گمراهی نجات داد، من صاحب روز دوح [همان روز غدیر] هستم و یکی از سورههای قرآن در مورد من نازل شده است، من وصی اموات اهل بیت پیامبر- صلی الله علیه و آله – هستم و من جانشین رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بر زندگان امت او هستم. از خداوند تقوا کنید تا گامهای شما را استوار کند و نعمتش را بر شما تمام کند. حضرت سپس به خانه بازگشتند. - . امالی الطوسی 2 :181 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالا إِنَّ فَاطِمَةَ علیها السلام لَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِهِمْ مَا کَانَ أَخَذَتْ بِتَلَابِیبِ عُمَرَ فَجَذَبَتْهُ إِلَیْهَا ثُمَّ قَالَتْ أَمَا وَ اللَّهِ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ لَوْ لَا أَنِّی أَکْرَهُ أَنْ یُصِیبَ الْبَلَاءُ مَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ لَعَلِمْتَ سَأُقْسِمُ عَلَی اللَّهِ ثُمَّ أَجِدُهُ سَرِیعَ الْإِجَابَةِ (2).
**[ترجمه]کافی: عبدالله بن محمد جعفی نقل کرده، امام باقر و امام صادق - علیهما السلام - فرمودند: هنگامی که آن اتفاقات برای اهل بیت افتاد، فاطمه - علیها السلام - یقه پیراهن عمر را گرفتند و به سوی خود کشاندند و سپس فرمودند: ای ابن خطاب! به خدا سوگند اگر اکراهی از این نداشتم که مصیبت دامان بیگناهان را بگیرد، میدیدی که بر خدا سوگند میخوردم و او نیز سریع اجابتم مینمود. - . کافی 1 : 460 -
**[ترجمه]
اللبب المنحر و التلبیب ما فی موضع اللبب من الثیاب.
lt;meta info="\\"اللبب\\"یعنی گلو و \\"التلبیب\\" یعنی یقه پیراهن.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ قَالَ ذَاکَ وَ اللَّهِ حِینَ قَالَتِ الْأَنْصَارُ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ (3).
**[ترجمه]کافی: محمد بن مسلم نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ که: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ» - . روم / 41 -
{به سبب آنچه دستهای مردم فراهم آورده فساد در خشکی و دریا نمودار شده است}، فرمودند: به خدا سوگند تحقق این آیه زمانی بود که انصار گفتند: یک امیر از ما و یک امیر از شما. - . کافی 8 : 58 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها قَالَ فَقَالَ یَا مُیَسِّرُ إِنَّ الْأَرْضَ کَانَتْ فَاسِدَةً فَأَصْلَحَهَا اللَّهُ بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها (4).
ص: 250
**[ترجمه]کافی: میسر نقل کرده، از امام باقر - علیه السلام - خواستم در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ را که: «وَلاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا» - . اعراف / 56 و 85 - {و
در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید}توضیح دهند؛ ایشان فرمودند: ای میسر! زمین فاسد بود و خداوند به وسیله پیامبرش - صلی الله علیه و آله و سلم - آن را اصلاح کرد و فرمود: «وَلاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا». - . کافی 8 : 58 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ سَدِیرٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَذَکَرْنَا مَا أَحْدَثَ النَّاسُ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ صلی الله علیه و آله وَ اسْتِذْلَالَهُمْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَأَیْنَ کَانَ عِزُّ بَنِی هَاشِمٍ وَ مَا کَانُوا فِیهِ مِنَ الْعَدَدِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَنْ کَانَ بَقِیَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ إِنَّمَا کَانَ جَعْفَرٌ وَ حَمْزَةُ فَمَضَیَا وَ بَقِیَ مَعَهُ رَجُلَانِ ضَعِیفَانِ ذَلِیلَانِ حَدِیثَا عَهْدٍ بِالْإِسْلَامِ عَبَّاسٌ وَ عَقِیلٌ وَ کَانَا مِنَ الطُّلَقَاءِ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ حَمْزَةَ وَ جَعْفَراً کَانَا بِحَضْرَتِهِمَا مَا وَصَلَا إِلَیْهِ وَ لَوْ کَانَا شَاهِدَیْهِمَا لَأَتْلَفَا نَفْسَیْهِمَا (1).
**[ترجمه]کافی: سدیر نقل کرده، در محضر امام باقر - علیه السلام - بودیم که صحبت کارهایی که مردم پس از پیامبر - صلی الله علیه و آله - کردند و امیرالمؤمنین - علیه السلام - را خوار کردند شد؛ یکی از ما به ایشان عرض کرد: خداوند خیرتان دهد! پس آن عزت بنیهاشم و تعداد زیاد آنها چه شده بود؟ امام باقر - علیه السلام - فرمودند: مگر از بنیهاشم چه کسانی باقی مانده بودند؟ جعفر و حمزه بودند که درگذشته بودند و دو نفر ضعیف تازه اسلام آورده، یعنی عباس و عقیل با ایشان باقی مانده بودند که هر دو از طلقاء [آزاد شدگان] بودند. به خدا سوگند اگر حمزه و جعفر در حضور آن دو [ابوبکر و عمر] بودند، آن دو هرگز به آنچه که به آن دست یافتند نمیرسیدند، حتی اگر میدیدند که این دو نفر [حمزه و جعفر] در مقابلشان جان خویش را تلف میکردند. - . همان : 190 -
**[ترجمه]
الضمیر فی نفسیهما راجع إلی حمزة و جعفر و إرجاعه إلی أبی بکر و عمر بعید.
**[ترجمه]ضمیر در \\"نفسیهما\\" به حمزه و جعفر برمیگردد، و ارجاع آن به ابوبکر و عمر بعید به نظر میرسد.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُصَیْنِ عَنْ خَالِدِ بْنِ یَزِیدَ الْقُمِّیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ حَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ فِتْنَةٌ قَالَ حَیْثُ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ فَعَمُوا وَ صَمُّوا حَیْثُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ تابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ حَیْثُ قَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا إِلَی السَّاعَةِ (2).
ص: 251
**[ترجمه]کافی: خالد بن یزید قمی از طریق یکی از دوستانش نقل کرده، امام صادق - علیه السلام - در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَحَسِبُواْ أَلاَّ تَکُونَ فِتْنَةٌ» - . مائده / 71 - {پنداشتند
کیفری در کار نیست}، فرمودند: این وقتی بود که پیامبر - صلی الله علیه و آله - هنوز در بین آنها بودند، «فَعَمُواْ وَصَمُّواْ»{پس کور و کر شدند}، این زمانی بود که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رحلت کردند، «ثُمَّ تَابَ اللّهُ عَلَیْهِمْ»{سپس خدا توبه آنان را پذیرفت}، این زمانی بود که امیرالمؤمنین - علیه السلام - به خلافت رسیدند بعد فرمودند: «ثُمَّ عَمُواْ وَصَمُّواْ»{ باز آنها کور و کر شدند} تا روز قیامت. - . کافی 8 : 199 -
**[ترجمه]
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ قَالَ: لَمَّا أُخْرِجَ بِعَلِیٍّ علیه السلام خَرَجَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام وَاضِعَةً قَمِیصَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی رَأْسِهَا آخِذَةً بِیَدَیِ ابْنَیْهَا فَقَالَتْ مَا لِی وَ لَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ تُرِیدُ أَنْ تؤتم (تُوتِمَ) ابْنَیَّ وَ تُرْمِلَنِی مِنْ زَوْجِی وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنْ یَکُونَ سَیِّئَةٌ لَنَشَرْتُ شَعْرِی وَ لَصَرَخْتُ إِلَی رَبِّی فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ مَا تُرِیدُ إِلَی هَذَا ثُمَّ أَخَذَتْ بِیَدِهِ فَانْطَلَقَتْ بِهِ (1).
وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ الطَّائِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَ اللَّهِ لَوْ نَشَرَتْ شَعْرَهَا مَاتُوا طُرّاً (2).
**[ترجمه]کافی: ابان از اباهاشم نقل کرده، هنگامی که علی - علیه السلام - را از خانه بیرون آوردند، فاطمه - علیها السلام - در حالی که پیراهن رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - را بر سر خود انداخته بودند و دست دو پسر خود را گرفته بودند از خانه بیرون آمدند و فرمودند: ای ابوبکر! من چه بدی به تو کردهام که میخواهی دو فرزندم را یتیم و من را بیوه کنی!؟ به خدا سوگند اگر گناه نداشت، موهایم را بیرون میریختم و به سوی پروردگارم فریاد بر میآوردم. مردی از آن قوم گفت: چه میخواهی؟ تا این حد؟ سپس دستشان را گرفت و ایشان را برد. - . همان : 237 -
و با همین سند از أبان از عبدالعزیز از عبدالحمید طایی نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند اگر موهایش را پریشان میکرد، همگی می مردند. - . همان : 238 -
**[ترجمه]
المشهور فی کتب اللغة أن الإیتام ینسب إلی المرأة یقال أیتمت المرأة أی صار أولادها یتامی و التیتیم جعله یتیما و الأرملة المرأة التی لا زوج لها و قولها علیها السلام أن تکون سیئة أی مکافاة السیئة بالسیئة و لیست من عادة الکرام فیکون إطلاق السیئة علیها مجازا أو أرید بها مطلق الإضرار و یمکن أن یراد بها المعصیة أی نهیت عن ذلک و لا یجوز لی فعله قوله ما ترید إلی هذا لعل فیه تضمین معنی القصد أی قال مخاطبا لأبی بکر أو عمر ما ترید بقصدک إلی هذا الفعل أ ترید أن تنزل العذاب علی هذه الأمة و یحتمل أن یکون إلی هذا استفهاما آخر أی أ تنتهی إلی هذا الحد من الشدة و الفضیحة قوله علیه السلام طرا أی
ص: 252
جمیعا و هو منصوب علی المصدر أو الحال.
**[ترجمه]در کتب لغت مشهور است که ایتام به زن نسبت داده میشود و گفته میشود: \\"أیتمت المرأة\\" که یعنی فرزندانش یتیم شدند، و \\"التیتیم\\" یعنی او را یتیم کرد. و \\"الأرملة\\" زنی است که شوهر ندارد. و این سخن ایشان علیها السلام که: \\"أن تکون سیئة\\" یعنی اگر این کار بدی را با بدی جواب دادن، که از عادت بزرگان نیست، نبود. بنابراین گفتن \\"سیئة\\" به آن مجازی است، یا اینکه مقصود از \\"سیئة\\"هر گونه ضرررساندن است، و شاید منظور از آن معصیت باشد و یعنی اگر از این کار منع نشده بودم و انجام آن برایم جایز بود. \\"ما ترید إلی هذا؟\\" شاید متضمن معنای قصد باشد، یعنی آن مرد خطاب به ابوبکر و عمر گفت: از این کار چه قصدی داری؟ آیا میخواهی بر سر این امت عذاب نازل کنی؟ و شاید \\"الی هذا\\" خودش استفهامی مستقل باشد و یعنی آیا به این حد از رسوایی و فضاحت رسیدهای؟ این سخن امام باقر - علیه السلام - : \\"طراً\\" یعنی همگی که نصب آن بنا بر مصدر بودن یا حال بودن است.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ الْعَامَّةَ یَزْعُمُونَ أَنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ حَیْثُ اجْتَمَعَ النَّاسُ کَانَتْ رِضًا لِلَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَفْتِنَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَ وَ مَا یَقْرَءُونَ کِتَابَ اللَّهِ أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّهُمْ یُفَسِّرُونَ عَلَی وَجْهٍ آخَرَ فَقَالَ أَ وَ لَیْسَ قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْأُمَمِ أَنَّهُمْ قَدِ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ حَیْثُ قَالَ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ وَ فِی هَذَا مَا یُسْتَدَلُّ بِهِ عَلَی أَنَّ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَدِ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ (1).
**[ترجمه]کافی: عمرو بن أبیالمقدام از پدرش نقل کرده، به امام باقر - علیه السلام - عرض کردم: عامه مردم [اهل تسنن] معتقدند از آنجا که مردم همگی با ابوبکر بیعت کردند، این کار به رضایت خداوند عزّ و جلّ بوده است و اینگونه نبوده که خداوند عزّ و جلّ امت محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - را پس از ایشان بیازماید. امام باقر - علیه السلام - فرمودند: مگر کتاب خدا را نمیخوانند؟ مگر خداوند نمیفرماید: «وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ وَمَن یَنقَلِبْ عَلَیَ عَقِبَیْهِ فَلَن یَضُرَّ اللّهَ شَیْئًا وَسَیَجْزِی اللّهُ الشَّاکِرِینَ» - . آل عمران / 144 - {و
محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست؛ آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمی گردید؟ و هر کس از عقیده خود بازگردد، هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رساند، و به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش می دهد}. به ایشان عرض کردم: آنها این آیه را به شکل دیگری تفسیر میکنند. ایشان فرمودند: آیا خداوند عزّ و جلّ از امتهای قبل از آنان خبر نداده است که آنها پس از اینکه دلایل روشن برایشان آمد، با هم اختلاف پیدا کردند آنجا که فرمود: «وَآتَیْنَا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَ أَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِن بَعْدِهِم مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَلَکِنِ اخْتَلَفُواْ فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ وَ مِنْهُم مَّن کَفَرَ وَ لَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلُواْ وَ لَکِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ» - . بقره / 253 - {و
به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم و او را به وسیله روح القدس تایید کردیم، و اگر خدا می خواست کسانی که پس از آنان بودند بعد از آن [همه] دلایل روشن که برایشان آمد به کشتار یکدیگر نمی پرداختند. ولی با هم اختلاف کردند؛ پس بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند، و اگر خدا می خواست با یکدیگر جنگ نمی کردند، ولی خداوند آنچه را می خواهد انجام می دهد}، و این آیه نشان میدهد که اصحاب محمد - صلی الله علیه و آله - نیز پس از ایشان با هم اختلاف پیدا کردهاند، و برخی از آنان ایمان آوردند و برخی دیگر کفر ورزیدند. - . کافی 8 : 270 -
**[ترجمه]
قوله لیفتن أی یمتحن و یضل قوله إنهم یفسرون علی وجه آخر أی یقولون إن هذا کلام علی وجه الاستفهام و لا یدل علی وقوع ذلک و کان غرضه علیه السلام أنه تعالی عرض للقوم بما صدر عنهم بعده صلی الله علیه و آله بهذا الکلام و هذا لا ینافی الاستفهام بل التهدید بالعقوبة و بیان أن ارتدادهم لا یضره تعالی ظاهر فی أنه تعالی إنما وبخهم بما علم صدوره منهم (2) و لما غفل السائل عن هذه الوجوه و لم یکن نصا فی الاحتجاج علی الخصم أعرض علیه السلام عن ذلک و استدل علیه بآیة أخری و هی قوله تعالی تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا الآیة.
ص: 253
و یمکن الاستدلال بها من وجوه الأول أن ضمیر الجمع فی قوله تعالی مِنْ بَعْدِهِمْ راجع إلی الرسل فیدل بعمومه علی أن جمیع الرسل یقع الاختلاف بعدهم فیکون فیهم کافر و مؤمن و نبینا صلی الله علیه و آله منهم فیلزم صدور ذلک من أمته.
الثانی أن الآیة تدل علی وقوع الاختلاف و الارتداد بعد عیسی و کثیر من الأنبیاء علیهم السلام فی أممهم و قد قال تعالی وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا و قال النبی صلی الله علیه و آله فی ذلک ما قال کما مر فیلزم صدور مثل ذلک عن هذه الأمة أیضا.
الثالث أن یکون الغرض رفع الاستبعاد الذی بنی القائل کلامه علیه بأنه إذا جاز وقوع ذلک بعد کثیر من الأنبیاء علیهم السلام فلم لم یجز وقوعه بعد نبینا صلی الله علیه و آله فیکون سندا لمنع المقدمة التی أوردها بقوله و ما کان الله لیفتن أمة محمد و لعل هذا بعد الثانی أظهر.
lt;meta info="\\"لیفتن\\" یعنی امتحان کند و گمراه کند. \\"إنهم یفسرون علی وجه آخر\\" یعنی میگویند که این آیه به صورت استفهامی است و دلالتی بر واقع شدن این اتفاق ندارد و مقصود امام - علیه السلام - این است که خداوند متعال با این آیه به کارهایی که این قوم پس از پیامبر - صلی الله علیه و آله - انجام دادند گوشه زده است و این مطلب با استفهامی بودن آیه منافاتی ندارد، بلکه تهدید به کیفر است. و بیان این که ارتداد آنها هیچ زیانی به خداوند متعال نمیرساند آشکار است؛ زیرا خداوند فقط به این جهت آنها را توبیخ کرده که میدانسته چه کارهایی از آنان سر خواهد زد و از آنجایی که شخص سؤالکننده از این امور غافل بوده و این وجوه در هنگام محکومکردن مخالفین در آیه صراحت نداشته، امام علیه السلام از این آیه صرف نظر کردهاند و آیه دیگری را برای استدلال آوردهاند و آن آیه سخن خداوند است که میفرماید: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ مِّنْهُم مَّن کَلَّمَ اللّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَیْنَا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِن بَعْدِهِم مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَلَکِنِ اخْتَلَفُواْ فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ وَمِنْهُم مَّن کَفَرَ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلُواْ وَلَکِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ» - . بقره / 253 - {برخی
از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضی از آنان را بالا برد و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم و او را به وسیله روح القدس تایید کردیم و اگر خدا می خواست کسانی که پس از آنان بودند بعد از آن [همه] دلایل روشن که برایشان آمد به کشتار یکدیگر نمی پرداختند ولی با هم اختلاف کردند پس بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند و اگر خدا می خواست با یکدیگر جنگ نمی کردند ولی خداوند آنچه را می خواهد انجام می دهد} .
از چند جهت میتوان به این آیه استدلال نمود؛ نخست اینکه: ضمیر جمع در \\"من بعدهم\\" به رسل باز گردد و با عمومیت خود دلالت کند که پس از رحلت همه رسولان اختلاف به وجود میآید و برخی کافر و برخی مومن میشوند، و پیامبر ما - صلی الله علیه و آله - نیز یکی از همین پیامبران است و باید چنین کاری از امت ایشان نیز سر بزند.
دوم اینکه: این آیه دلالت میکند که بعد از عیسی اختلاف و ارتداد رخ داد، و در میان امتهای بسیاری از پیامبران علیهم السلام نیز چنین شد. و خداوند متعال [در جای دیگری از قرآن] فرموده است: «وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا» - . احزاب / 62 ، فاطر / 43 ، فتح / 23 - {و در سنت الهی هرگز تغییری نخواهی یافت}، و پیامبر - صلی الله علیه و آله - نیز، چنانچه قبلاً گذشت در این مورد سخن گفتهاند، پس باید آن کارها از این امت نیز سر بزند.
سوم اینکه: غرض این آیه، رفع استبعادی است که گوینده کلام خود را بر اساس آن قرار داده است؛ به این صورت که وقتی این وضعیت پس از بسیاری از پیامبران - علیهم السلام - رخ داده باشد، پس چرا باید پس از پیامبر ما - صلی الله علیه و آله - رخ ندهد!؟ بنابراین این خود سندی است برای رد کردن مقدمهای که قائل با این سخن خود آورده است که: اینگونه نبوده که خداوند عزّ و جلّ امت محمد را پس از ایشان بیازماید. شاید این استدلال بعد از استدلال دوم از ظهور بیشتری برخوردار باشد.
**[ترجمه]
کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکِنْدِیِّ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ وَ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ زَکَرِیَّا النَّقَّاضِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ النَّاسُ صَارُوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَنْزِلَةِ مَنِ اتَّبَعَ هَارُونَ علیه السلام وَ مَنِ اتَّبَعَ الْعِجْلَ وَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ دَعَا فَأَبَی عَلِیٌّ علیه السلام إِلَّا الْقُرْآنَ وَ إِنَّ عُمَرَ دَعَا فَأَبَی عَلِیٌّ علیه السلام إِلَّا الْقُرْآنَ وَ إِنَّ عُثْمَانَ دَعَا فَأَبَی عَلِیٌّ علیه السلام إِلَّا الْقُرْآنَ وَ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَحَدٍ یَدْعُو إِلَی أَنْ یَخْرُجَ الدَّجَّالُ إِلَّا سَیَجِدُ مَنْ یُبَایِعُهُ وَ مَنْ رَفَعَ رَایَةَ ضَلَالٍ فَصَاحِبُهَا طَاغُوتٌ (1).
**[ترجمه]کافی: زکریای نقاض نقل کرده، از امام باقر - علیه السلام - شنیدم که میفرمودند: مردم پس از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مانند پیروان هارون - علیه السلام - و پیروان گوساله شدند و ابوبکر به بیعت فرا خواند، اما علی - علیه السلام - امتناع کردند و حاضر به عمل بر خلاف قرآن نشدند. عمر نیز ایشان را برای بیعت فرا خواند، ولی ایشان باز هم امتناع کردند و حاضر به عمل بر خلاف قرآن نشدند. عثمان نیز ایشان را برای بیعت فرا خواند، ولی ایشان باز هم امتناع کردند و حاضر به عمل بر خلاف قرآن نشدند. و همینطور تا زمان خروج دجال، هر کسی که دیگران را به بیعت فراخواند، کسانی پیدا میشوند که با او بیعت کنند و هر که پرچم ضلالتی را بالا ببرد، طاغوت با او همراه خواهد شد. - . کافی : 8 : 296 -
**[ترجمه]
قوله و إن أبا بکر دعا أی علیا علیه السلام إلی موافقته أو جمیع الناس إلی بیعته و موافقته فلم یعمل أمیر المؤمنین علیه السلام فی زمانه إلا بالقرآن و لم یوافقه فی بدعه.
lt;meta info="\\"و أنّ ابابکر دعا\\" یعنی ابوبکر علی - علیه السلام - را به موافقت با خود فرا خواند، یا همه مردم را برای بیعت و موافقت با خود فرا خواند، ولی امیرالمومنین - علیه السلام - در زمان او تنها به قرآن عمل کرد و در این بدعت با او موافقت نکرد.
**[ترجمه]
کا، الکافی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ
ص: 254
علیه السلام قَالَ: إِنَّ النَّاسَ لَمَّا صَنَعُوا مَا صَنَعُوا إِذْ بَایَعُوا أَبَا بَکْرٍ لَمْ یُمْنَعْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ أَنْ یَدْعُوَ إِلَی نَفْسِهِ إِلَّا نَظَراً لِلنَّاسِ وَ تَخَوُّفاً عَلَیْهِمْ أَنْ یَرْتَدُّوا عَنِ الْإِسْلَامِ فَیَعْبُدُوا الْأَوْثَانَ وَ لَا یَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ کَانَ الْأَحَبَّ إِلَیْهِ أَنْ یُقِرَّهُمْ عَلَی مَا صَنَعُوا مِنْ أَنْ یَرْتَدُّوا عَنِ الْإِسْلَامِ وَ إِنَّمَا هَلَکَ الَّذِینَ رَکِبُوا مَا رَکِبُوا فَأَمَّا مَنْ لَمْ یَصْنَعْ ذَلِکَ وَ دَخَلَ فِیمَا دَخَلَ فِیهِ النَّاسُ عَلَی غَیْرِ عِلْمٍ وَ لَا عَدَاوَةٍ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَإِنَّ ذَلِکَ لَا یُکْفِرُهُ وَ لَا یُخْرِجُهُ مِنَ الْإِسْلَامِ فَلِذَلِکَ کَتَمَ عَلِیٌّ علیه السلام أَمْرَهُ وَ بَایَعَ مُکْرَهاً حَیْثُ لَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً (1).
**[ترجمه]کافی: زراره نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - فرمودند: هنگامی که مردم آن کارها را کردند و با ابوبکر بیعت کردند، امیرالمؤمنین - علیه السلام - تنها به این دلیل مردم را به بیعت با خود دعوت نکردند که ملاحظه حال مردم را کردند و بیم آن داشتند که آنها از اسلام مرتد شوند و بتپرست شوند و دیگر شهادت به لا إله إلا الله و محمد رسول الله ندهند. ایشان دوست داشتند که آنان اقرار کنند که چه کاری کردند و اقرار کنند که آن عده از اسلام مرتد شدهاند. و فقط آنهایی که آن کار را [پایهریزی] کردند، به هلاکت رسیدهاند، ولی آنهایی که در آن [توطئه] دخیل نبودهاند و بدون آگاهی و بدون دشمنی با امیرالمؤمنین - علیه السلام - وارد آن شدهاند، پس کارشان موجب کافرشدنشان نمیشود و آنها را از اسلام خارج نمیکند. به این جهت بود که علی - علیه اسلام - امر [خلافت] خود را کتمان کردند و با اکراه بیعت نمودند زیرا یارانی پیدا نکردند. - .[2]
همان : 295 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام من أن یرتدوا عن الإسلام أی عن ظاهره و التکلم بالشهادتین فإبقاؤهم علی ظاهر الإسلام کان صلاحا للأمة لیکون لهم و لأولادهم طریق إلی قبول الحق و إلی الدخول فی الإیمان فی کرور الأزمان و هذا لا ینافی ما مر و سیأتی أن الناس ارتدوا إلا ثلاثة لأن المراد فیها ارتدادهم عن الدین واقعا و هذا محمول علی بقائهم علی صورة الإسلام و ظاهره و إن کانوا فی أکثر الأحکام الواقعیة فی حکم الکفار و خص علیه السلام هذا بمن لم یسمع النص علی أمیر المؤمنین علیه السلام و لم یبغضه و لم یعاده فإن من فعل شیئا من ذلک فقد أنکر قول النبی صلی الله علیه و آله و کفر ظاهرا أیضا و لم یبق له شی ء من أحکام الإسلام و وجب قتله.
lt;meta info="\\"من أن یرتدّوا عن الإسلام\\" یعنی از اسلام ظاهری و گفتن شهادتین بازگردند؛ باقی ماندن آنها بر اسلام ظاهری به صلاح امت بود؛ زیرا فقط در این صورت بود که در گذر ایام برای آنها و فرزندانشان راهی برای پذیرش حق و داخل شدن در ایمان باقی میماند. این سخن با آنچه که قبلاً گذشت و بعداً نیز خواهد آمد که مردم همه مرتد شدند جز سه نفر از آنان، منافات ندارد؛ زیرا منظور این است که آنان از دین واقعی مرتد شدند، و این یعنی هنوز ظاهر اسلامشان را حفظ کرده بودند اگر چه در بیشتر احکام واقعی در حکم کفار شدند. و امام باقر - علیه السلام - این را به کسانی اختصاص دادند که جریان تعیین شدن امیرالمؤمنین - علیه السلام - را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشنیده بودند و کینهای نسبت به ایشان نداشتند و با ایشان دشمنی نکرده بودند؛ زیرا کسی که هر یک از این کارها را کرده باشد، منکر سخن پیامبر - صلی الله علیه و آله - شده و در ظاهر نیز کفر ورزیده است و چیزی از احکام مسلمانی برای او باقی نمیماند و باید او را کشت.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْقَصِیرِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ النَّاسَ یَفْزَعُونَ إِذَا قُلْنَا إِنَّ النَّاسَ ارْتَدُّوا فَقَالَ یَا عَبْدَ الرَّحِیمِ إِنَّ النَّاسَ عَادُوا بَعْدَ مَا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَهْلَ جَاهِلِیَّةٍ (2) إِنَّ الْأَنْصَارَ
ص: 255
اعْتَزَلَتْ فَلَمْ تَعْتَزِلْ بِخَیْرٍ جَعَلُوا یُبَایِعُونَ سَعْداً وَ هُمْ یَرْتَجِزُونَ ارْتِجَازَ الْجَاهِلِیَّةِ
یَا سَعْدُ أَنْتَ الْمُرَجَّی وَ شَعْرُکَ الْمُرَجَّلُ
وَ فَحْلُکَ الْمُرَجَّمُ
(1).
**[ترجمه]کافی: عبدالرحیم قصیر نقل کرده، به امام باقر - علیه السلام - عرض کردم: ما وقتی میگوییم مردم [بعد از پیامبر] مرتد شدند، مردم میترسند. ایشان فرمودند: ای عبدالرحیم! پس از رحلت پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - مردم به دوران جاهلیت بازگشتند، انصار گوشهنشینی اختیار کردند، اما خیر آنها در این گوشهنشینی نبود. سپس در حالی که رَجَزهای جاهلیت را میخواندند، شروع به بیعت با سعد کردند، آنها میخواندند:
ای سعد! تو مایه امیدی، موهای تو رها، و دشمنت سنگسار شده است.
**[ترجمه]
قوله فلم تعتزل بخیر أی لم یکن اعتزالهم لاختیار الحق أو لترک الباطل بل اختاروا باطلا مکان باطل آخر للحمیة و العصبیة فقال الفیروزآبادی الرجز بالتحریک ضرب من الشعر وزنه مستفعل ست مرات سمی به لتقارب أجزائه و قلة حروفه و زعم الخلیل أنه لیس بشعر و إنما هو أنصاف أبیات و أثلاث قوله
و فحلک المرجم
أی خصمک مرجوم مطرود و قد مر بوجه آخر.
lt;meta info="\\"و لم تعتزل بخیر\\" یعنی گوشهگیری آنان به منظور انتخاب حق و یا ترک باطل نبود، بلکه آنها از روی قومپرستی و تعصب، باطلی را به جای باطل دیگر انتخاب کردند. فیروزآبادی گفته است: رَجَز نوعی شعر است که وزن آن شش بار مستفعلن است، و به خاطر نزدیک بودن بخشهای آن به همدیگر و اندکبودن حروفش رجز نامیده شده است. خلیل معتقد است که رجز شعر نیست و فقط چند نیمبیت و یا چند ثلثبیت است. \\"و فحلک مرجَّم\\" یعنی دشمن تو سنگسار شده و رانده شده است. این رجز قبلاً نیز به شکل دیگری آورده شده بود.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْیَمَانِیِّ عَنْ مَنِیعِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام یَوْمَ الْغَدِیرِ صَرَخَ إِبْلِیسُ فِی جُنُودِهِ صَرْخَةً فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ أَحَدٌ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا أَتَاهُ فَقَالُوا
ص: 256
یَا سَیِّدَهُمْ وَ مَوْلَاهُمْ مَا ذَا دَهَاکَ فَمَا سَمِعْنَا لَکَ صَرْخَةً أَوْحَشَ مِنْ صَرْخَتِکَ هَذِهِ فَقَالَ لَهُمْ فَعَلَ هَذَا النَّبِیُّ فِعْلًا إِنْ تَمَّ لَمْ یُعْصَ اللَّهُ أَبَداً فَقَالُوا یَا سَیِّدَهُمْ أَنْتَ کُنْتَ لِآدَمَ فَلَمَّا قَالَ الْمُنَافِقُونَ إِنَّهُ یَنْطِقُ عَنِ الْهَوَی وَ قَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ أَ مَا تَرَی عَیْنَیْهِ تَدُورَانِ فِی رَأْسِهِ کَأَنَّهُ مَجْنُونٌ یَعْنُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَرَخَ إِبْلِیسُ صَرْخَةً یَطْرَبُ فَجَمَعَ أَوْلِیَاءَهُ فَقَالَ أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنِّی کُنْتُ لآِدَمَ مِنْ قَبْلُ قَالُوا نَعَمْ قَالَ آدَمُ نَقَضَ الْعَهْدَ وَ لَمْ یَکْفُرْ بِالرَّبِّ وَ هَؤُلَاءِ نَقَضُوا الْعَهْدَ وَ کَفَرُوا بِالرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَقَامَ النَّاسُ غَیْرَ عَلِیٍّ لَبِسَ إِبْلِیسُ تَاجَ الْمُلْکِ وَ نَصَبَ مِنْبَراً وَ قَعَدَ فِی الزِّینَةِ وَ جَمَعَ خَیْلَهُ وَ رَجِلَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ اطْرَبُوا لَا یُطَاعُ اللَّهُ حَتَّی یَقُومَ إِمَامٌ وَ تَلَا أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام کَانَ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الظَّنُّ مِنْ إِبْلِیسَ حِینَ قَالُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ یَنْطِقُ عَنِ الْهَوَی فَظَنَّ بِهِمْ إِبْلِیسُ ظَنّاً فَصَدَّقُوا ظَنَّهُ (1).
**[ترجمه]کافی: جابر نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - فرمودند: هنگامی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - در روز غدیر دست علی - علیه السلام - را گرفتند، ابلیس بر سر سربازان خود فریادی زد و تمامی آنها از خشکی و دریا به سوی او آمدند و گفتند: ای سرور و ای مولای ما! چه اتفاقی برایت افتاده است؟ ما تاکنون فریادی به این وحشتناکی از شما نشنیده بودیم، شیطان به آنان گفت: این پیامبر کاری انجام داد که اگر به سرانجام برسد، دیگر هیچکس خداوند را معصیت نمیکند. آنها گفتند: ای سرور ما، شما کسی هستید که با آدم آنچنان کردید .
هنگامی که منافقان گفتند: او از روی هوس سخن میگوید، و یکی از آن دو [ابوبکر و عمر] به دوست خود گفت: آیا نمیبینی که چشمان او چطور مانند دیوانگان در سرش میچرخد و منظورش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بود، شیطان فریاد بلندی از خوشحالی برآورد و دوستان خود را جمع کرد و گفت: آیا از آن کاری که من پیش از این با آدم کردم خبر دارید؟ گفتند: آری. گفت: آدم عهد خدا را شکست، اما به خداوند کافر نشد، اما اینها هم عهد را شکستند و هم به رسول - صلی الله علیه و آله - کافر شدند.
هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رحلت کردند و مردم فردی غیر از علی - علیه السلام - را برای خلافت برگزیدند، شیطان تاج پادشاهی بر سر نهاد و منبری برای خود فراهم نمود و با زیورآلاتش بر آن نشست، و سوارهنظام و پیادهنظام خود را جمع کرد و سپس به آنان گفت: جشن بگیرید که تا زمانی که امامی [در رأس کار] نباشد، خداوند اطاعت نمیشود. و امام باقر - علیه السلام - این آیه را تلاوت کردند: «وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقًا مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ» - . سبأ / 20 - {
و قطعا شیطان گمان خود را در مورد آنها راست یافت و جز گروهی از مؤمنان [بقیه] از او پیروی کردند} و فرمودند: تفسیر این آیه چنین است که هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رحلت کردند، گمان از ابلیس زمانی بود که در مورد رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتند: او از روی هوس سخن میگوید، ابلیس گمانی درباره آنها کرد و آنان نیز گمان او را به تحقق رساندند. - . کافی 8 : 344 -
**[ترجمه]
قوله یا سیدهم أی قالوا یا سیدنا و مولانا و إنما غیره لئلا یوهم انصرافه إلیه و هذا شائع فی کلام البلغاء فی نقل أمر لا یرضی القائل لنفسه کقوله تعالی أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ الْکاذِبِینَ قوله ما ذا دهاک یقال دهاه إذا أصابته داهیة قوله أحدهما لصاحبه یعنی أبا بکر و عمر قوله فی الزینة فی بعض النسخ الوثبة أی الوسادة.
lt;meta info="\\"یا سیدهم\\" یعنی گفتند که ای سرور و ای مولای ما! امام علیه السلام ضمیر متکلم را به ضمیر غایب تبدیل کردهاند تا گمان نشود که منظور از ضمیر خود ایشان است. این صنعت در سخن بلیغان زیاد استفاده میشود و مخصوص به جایی است که گوینده چیزی را نقل میکند که آن را برای خودش نمیپسندد، مانند آیه «أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِن کَانَ مِنَ الْکَاذِبِینَ» - . نور / 7 - {که
[شوهر بگوید] لعنت خدا بر او باد اگر از دروغگویان باشد}. \\"ماذا دهاک\\"، \\"دهاه\\" یعنی مصیبتی به او رسید. و این جمله \\"أحدهما لصاحبه\\" یعنی ابوبکر و عمر. \\"فی الزینة\\" در برخی از نسخهها به جای \\"الزینة\\"، \\"الوثبة\\" آمده که به معنای بالش است.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً کَئِیباً حَزِیناً فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام مَا لِی أَرَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَئِیباً حَزِیناً فَقَالَ وَ کَیْفَ لَا أَکُونُ کَذَلِکَ وَ قَدْ رَأَیْتُ فِی لَیْلَتِی هَذِهِ أَنَّ بَنِی تَیْمٍ وَ بَنِی عَدِیٍّ وَ بَنِی أُمَیَّةَ یَصْعَدُونَ
ص: 257
مِنْبَرِی هَذَا یَرُدُّونَ النَّاسَ عَنِ الْإِسْلَامِ الْقَهْقَرَی فَقُلْتُ یَا رَبِّ فِی حَیَاتِی أَوْ بَعْدَ مَوْتِی فَقَالَ بَعْدَ مَوْتِکَ (1).
ص: 258
**[ترجمه]کافی: زراره از یکی از دو امام [امام باقر و امام صادق] - علیهما السلام - نقل کرده که فرمودند: روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ناراحت و غمگین بودند، علی - علیه السلام - به ایشان عرض کردند: ای رسول خدا! چه شده که شما را ناراحت و غمگین می بینم؟ فرمودند: چگونه ناراحت نباشم؟ دیشب در خواب دیدم که بنیتمیم و بنیعدی و بنیامیه از این منبرم بالا میروند و مردم را از اسلامِ به قهقرا باز میگردانند. گفتم: پروردگارا! [این حادثه] در زمان زندگانیام اتفاق میافتد یا بعد از مرگم؟ پروردگار فرمود: بعد از مرگت. - . کافی 8 : 345 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا قُبِضَ ارْتَدَّ النَّاسُ عَلَی أَعْقَابِهِمُ کُفَّاراً إِلَّا ثَلَاثَةٌ سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ إِنَّهُ لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَ أَرْبَعُونَ رَجُلًا إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالُوا لَا وَ اللَّهِ لَا نُعْطِی أَحَداً طَاعَةً بَعْدَکَ أَبَداً قَالَ وَ لِمَ قَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیکَ یَوْمَ غَدِیرٍ قَالَ وَ تَفْعَلُونَ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَأْتُونِی غَداً مُحَلِّقِینَ قَالَ فَمَا أَتَاهُ إِلَّا هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ قَالَ وَ جَاءَهُ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ بَعْدَ الظُّهْرِ فَضَرَبَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ مَا آنَ لَکَ أَنْ تَسْتَیْقِظَ مِنْ نَوْمَةِ الْغَفْلَةِ ارْجِعُوا فَلَا حَاجَةَ لِی فِیکُمْ أَنْتُمْ لَمْ تُطِیعُونِی فِی حَلْقِ الرَّأْسِ فَکَیْفَ تُطِیعُونِی فِی قِتَالِ جِبَالِ الْحَدِیدِ ارْجِعُوا فَلَا حَاجَةَ لِی فِیکُمْ (1).
**[ترجمه]إختصاص: عمر بن ثابت نقل کرده، از امام صادق - علیه السلام - شنیدیم که میفرمودند: هنگامی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - رحلت کردند، مردم به [شیوه] پیشینیان خود بازگشتند و کافر شدند جز سه نفر از آنان: سلمان و مقداد و ابوذر غفاری. وقتی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رحلت کردند، چهل نفر پیش علی بن أبیطالب - علیه السلام - آمدند و گفتند: نه، به خدا سوگند جز شما با هیچ کس بیعت نخواهیم کرد علی - علیه السلام - فرمود: چرا؟ گفتند: ما در روز غدیر وصیت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در مورد شما را شنیدیم. حضرت فرمودند: و به آن عمل میکنید؟ گفتند: بله. فرمودند: فردا با سرهای تراشیده نزد من بیایید. ولی تنها همین سه نفر آمدند، و عمار بن یاسر نیز بعد از ظهر پیش ایشان آمد و حضرت دست خود را بر سینه او زدند و سپس به او فرمودند: آیا هنوز وقتش نرسیده که از خواب غفلت بیدار شوی؟ برگردید، من نیازی به شما ندارم، شما در تراشیدن سرهایتان هم از من اطاعت نکردید، چگونه میخواهید در جنگ با مردان آهنین از من پیروی کنید؟ بازگردید، من نیازی به شما ندارم. - . اختصاص : 6 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص جَعْفَرُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمُؤْمِنُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی یَرْفَعُهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ سَلْمَانَ کَانَ مِنْهُ إِلَی ارْتِفَاعِ النَّهَارِ (2)
ص: 259
فَعَاقَبَهُ اللَّهُ أَنْ وُجِئَ فِی عُنُقِهِ حَتَّی صُیِّرَتْ کَهَیْئَةِ السِّلْعَةِ حَمْرَاءَ وَ أَبُو ذَرٍّ کَانَ مِنْهُ إِلَی وَقْتِ الظُّهْرِ فَعَاقَبَهُ اللَّهُ إِلَی أَنْ سَلَّطَ عَلَیْهِ عُثْمَانَ حَتَّی حَمَلَهُ عَلَی قَتَبٍ وَ أُکِلَ لَحْمُ أَلْیَتَیْهِ وَ طَرَدَهُ عَنْ جِوَارِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَمَّا الَّذِی لَمْ یَتَغَیَّرْ مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی فَارَقَ الدُّنْیَا طَرْفَةَ عَیْنٍ فَالْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ (1) لَمْ یَزَلْ
ص: 260
قَائِماً قَابِضاً عَلَی قَائِمِ السَّیْفِ عَیْنَاهُ فِی عَیْنَیْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَنْتَظِرُ مَتَی یَأْمُرُهُ فَیَمْضِیَ (1).
**[ترجمه]إختصاص: صفار از ابن عیسی، و او در سندی مرفوع از امام صادق - علیه السلام - نقل کرده، سلمان تا هنگام بالا آمدن آفتاب گرفتار آن - حیرت در تکلیف - بود و خداوند او را با دردی در گردنش که به صورت تاولی قرمز درآمد، مجازات کرد. ابوذر نیز تا وقت ظهر گرفتار آن بود و خداوند او را اینگونه مجازات کرد که عثمان را بر او مسلط نمود که او را آنقدر به پشت نشاند که گوشت کپل های او خورده شد، و او را از شهر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - تبعید کرد، تنها کسی که پس از رحلت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - تا زمانی مرگش تغییری نکرد، مقداد بن اسود بود که همواره آماده و دستش به قبضه شمشیر و چشمانش در چشمان امیرالمؤمنین - علیه السلام - بود و منتظر بود که ایشان چه زمانی به او دستور میدهد تا اطاعت کند. - . همان : 9 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص جَعْفَرُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ کَرَّامٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَمَّا بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ أُتِیَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُلَبَّباً لِیُبَایِعَ قَالَ سَلْمَانُ أَ یُصْنَعُ ذَا بِهَذَا وَ اللَّهِ لَوْ أَقْسَمَ عَلَی اللَّهِ لَانْطَبَقَتْ ذِهْ عَلَی ذِهْ قَالَ وَ قَالَ أَبُو ذَرٍّ وَ قَالَ الْمِقْدَادُ وَ اللَّهِ هَکَذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَکُونَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَانَ الْمِقْدَادُ أَعْظَمَ النَّاسِ إِیمَاناً تِلْکَ السَّاعَةَ (2).
**[ترجمه]اختصاص: مفضل بن عمر نقل کرده، امام صادق - علیه السلام - فرمودند: هنگامی که مردم با ابوبکر بیعت کردند، یقه امیرالمؤمنین - علیه السلام - را گرفتند و ایشان را آوردند تا بیعت کنند، سلمان گفت: آیا آن کار [یعنی بیعت گرفتن] به این صورت درست است؟ به خدا سوگند، اگر ایشان بر خدا قسم بخورند، این روی آن قرار میگیرد [یعنی زمین زیر و رو میشود]. ابوذر نیز همین را گفت. مقداد گفت: به خدا سوگند که خداوند اراده کرده که چنین شود. امام صادق - علیه السلام - فرمودند: در آن زمان مقداد با ایمانترین مردم بود. - . الاختصاص: 11 -
**[ترجمه]
أَقُولُ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ، بِرِوَایَةِ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْهُ مُوَافِقاً لِمَا رَوَاهُ الطَّبْرِسِیُّ رحمه الله عَنْهُ فِی الْإِحْتِجَاجِ (3) سُلَیْمُ بْنُ قَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ رحمه الله قَالَ: لَمَّا أَنْ قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ صَنَعَ النَّاسُ مَا صَنَعُوا جَاءَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ فَخَاصَمُوا الْأَنْصَارَ فَخَصَمُوهُمْ بِحُجَّةِ عَلِیٍّ فَقَالُوا یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ قُرَیْشٌ أَحَقُّ بِالْأَمْرِ مِنْکُمْ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ قُرَیْشٍ وَ الْمُهَاجِرُونَ خَیْرٌ مِنْکُمْ لِأَنَّ اللَّهَ بَدَأَ بِهِمْ فِی کِتَابِهِ وَ فَضَّلَهُمْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ (4)
ص: 261
وَ قَالَ سَلْمَانُ فَأَتَیْتُ عَلِیّاً وَ هُوَ یُغَسِّلُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْصَی عَلِیّاً علیه السلام أَنْ لَا یَلِیَ غُسْلَهُ غَیْرُهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ یُعِینُنِی عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ فَکَانَ عَلِیٌّ علیه السلام لَا یُرِیدُ عُضْواً إِلَّا قُلِّبَ لَهُ فَلَمَّا غَسَّلَهُ وَ حَنَّطَهُ وَ کَفَّنَهُ أَدْخَلَنِی وَ أَدْخَلَ أَبَا ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهم السلام فَتَقَدَّمَ وَ صَفَفْنَا خَلْفَهُ وَ صَلَّی عَلَیْهِ وَ الْعَائِشَةُ فِی الْحُجْرَةِ لَا تَعْلَمُ قَدْ أَخَذَ اللَّهُ بِبَصَرِهَا ثُمَّ أَدْخَلَ عَشَرَةً مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ عَشَرَةً مِنَ الْأَنْصَارِ فَکَانُوا یَدْخُلُونَ وَ یَدْعُونَ وَ یَخْرُجُونَ حَتَّی لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ شَهِدَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِلَّا صَلَّی عَلَیْهِ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ فَأَخْبَرْتُ عَلِیّاً علیه السلام وَ هُوَ یُغَسِّلُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا صَنَعَ الْقَوْمُ وَ قُلْتُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ السَّاعَةَ لَعَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا یَرْضَوْنَ أَنْ یُبَایِعُوا لَهُ بِیَدٍ وَاحِدَةٍ وَ إِنَّهُمْ لَیُبَایِعُونَهُ بِیَدَیْهِ جَمِیعاً بِیَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا سَلْمَانُ وَ هَلْ تَدْرِی مَنْ أَوَّلُ مَنْ بَایَعَهُ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ قُلْتُ لَا إِلَّا أَنِّی رَأَیْتُهُ فِی ظُلَّةِ بَنِی سَاعِدَةَ حِینَ خَصَمَتِ الْأَنْصَارَ وَ کَانَ أَوَّلُ مَنْ بَایَعَهُ الْمُغِیرَةَ بْنَ شُعْبَةَ ثُمَّ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ ثُمَّ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ ثُمَّ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ ثُمَّ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ قَالَ لَسْتُ أَسْأَلُکَ عَنْ هَؤُلَاءِ وَ لَکِنْ تَدْرِی مَنْ أَوَّلُ مَنْ بَایَعَهُ حِینَ صَعِدَ
ص: 262
الْمِنْبَرَ قُلْتُ لَا وَ لَکِنْ رَأَیْتُ شَیْخاً کَبِیراً یَتَوَکَّأُ عَلَی عَصَاهُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ سَجَّادَةٌ شَدِیدُ التَّشْمِیرِ صَعِدَ الْمِنْبَرَ أَوَّلَ مَنْ صَعِدَ وَ خَرَّ وَ هُوَ یَبْکِی وَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُمِتْنِی حَتَّی رَأَیْتُکَ فِی هَذَا الْمَکَانِ ابْسُطْ یَدَکَ فَبَسَطَ یَدَهُ فَبَایَعَهُ ثُمَّ قَالَ یَوْمٌ کَیَوْمِ آدَمَ ثُمَّ نَزَلَ فَخَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ (1) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا سَلْمَانُ أَ تَدْرِی مَنْ هُوَ قُلْتُ لَا وَ لَقَدْ سَاءَتْنِی مَقَالَتُهُ کَأَنَّهُ شَامِتٌ بِمَوْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَإِنَّ ذَلِکَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ أَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ إِبْلِیسَ وَ رُؤَسَاءَ أَصْحَابِهِ شَهِدُوا نَصْبَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِیَّایَ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ بِمَا أَمَرَهُ اللَّهُ فَأَخْبَرَهُمْ بِأَنِّی أَوْلَی بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ فَأَقْبَلَ إِلَی إِبْلِیسَ أَبَالِسَتُهُ وَ مَرَدَةُ أَصْحَابِهِ فَقَالُوا إِنَّ هَذِهِ الْأُمَّةَ أُمَّةٌ مَرْحُومَةٌ مَعْصُومَةٌ فَمَا لَکَ وَ لَا لَنَا عَلَیْهِمْ سَبِیلٌ وَ قَدْ أُعْلِمُوا مَفْزَعَهُمْ وَ إِمَامَهُمْ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ فَانْطَلَقَ إِبْلِیسُ کَئِیباً حَزِیناً وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ لَوْ قُبِضَ أَنَّ النَّاسَ سَیُبَایِعُونَ أَبَا بَکْرٍ فِی ظُلَّةِ بَنِی سَاعِدَةَ بَعْدَ تَخَاصُمِهِمْ بِحَقِّنَا وَ حُجَّتِنَا ثُمَّ یَأْتُونَ الْمَسْجِدَ فَیَکُونُ أَوَّلُ مَنْ یُبَایِعُهُ عَلَی مِنْبَرِی إِبْلِیسَ فِی صُورَةِ شَیْخٍ کَبِیرٍ مُشَمِّرٍ یَقُولُ کَذَا وَ کَذَا ثُمَّ یَخْرُجُ فَیَجْمَعُ شَیَاطِینَهُ وَ أَبَالِسَتَهُ فَیَخِرُّونَ سُجَّداً وَ یَقُولُونَ یَا سَیِّدَهُمْ وَ یَا کَبِیرَهُمْ أَنْتَ الَّذِی أَخْرَجْتَ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ فَیَقُولُ أَیُّ أُمَّةٍ لَمْ تَضِلَّ بَعْدَ نَبِیِّهَا کَلَّا زَعَمْتُمْ أَنْ لَیْسَ لِی عَلَیْهِمْ سَبِیلٌ فَکَیْفَ رَأَیْتُمُونِی صَنَعْتُ بِهِمْ حِینَ تَرَکُوا مَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ مِنْ طَاعَتِهِ وَ أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2) وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (3)
ص: 263
قَالَ سَلْمَانُ فَلَمَّا أَنْ کَانَ اللَّیْلُ حَمَلَ عَلِیٌّ علیه السلام فَاطِمَةَ علیها السلام عَلَی حِمَارٍ وَ أَخَذَ بِیَدِ ابْنَیْهِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَلَمْ یَدَعْ أَحَداً مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ لَا مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَّا أَتَاهُ فِی مَنْزِلِهِ فَذَکَّرَهُمْ حَقَّهُ وَ دَعَاهُمْ إِلَی نُصْرَتِهِ فَمَا اسْتَجَابَ لَهُ مِنْهُمْ إِلَّا أَرْبَعَةٌ وَ أَرْبَعُونَ رَجُلًا فَأَمَرَهُمْ أَنْ یُصْبِحُوا بُکْرَةً مُحَلِّقِینَ رُءُوسَهُمْ مَعَهُمْ سِلَاحُهُمْ لِیُبَایِعُوهُ عَلَی الْمَوْتِ فَأَصْبَحُوا فَلَمْ یُوَافِ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا أَرْبَعَةٌ فَقُلْتُ لِسَلْمَانَ مَنِ الْأَرْبَعَةُ فَقَالَ أَنَا وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ ثُمَّ أَتَاهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام مِنَ اللَّیْلَةِ الْمُقْبِلَةِ فَنَاشَدَهُمْ فَقَالُوا نُصْبِحُکَ بُکْرَةً فَمَا مِنْهُمْ أَحَدٌ أَتَاهُ غَیْرُنَا ثُمَّ أَتَاهُمُ اللَّیْلَةَ الثَّالِثَةَ فَمَا أَتَاهُ غَیْرُنَا (1) فَلَمَّا رَأَی عَلِیٌّ علیه السلام غَدْرَهُمْ وَ قِلَّةَ وَفَائِهِمْ لَهُ لَزِمَ بَیْتَهُ وَ أَقْبَلَ عَلَی الْقُرْآنِ یُؤَلِّفُهُ وَ یَجْمَعُهُ فَلَمْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ حَتَّی جَمَعَهُ وَ کَانَ فِی الصُّحُفِ وَ الشِّظَاظِ وَ الْأَکْتَافِ وَ الرِّقَاعِ فَلَمَّا جَمَعَهُ کُلَّهُ وَ کَتَبَهُ بِیَدِهِ تَنْزِیلَهُ وَ تَأْوِیلَهُ وَ النَّاسِخَ مِنْهُ وَ الْمَنْسُوخَ بَعَثَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ اخْرُجْ فَبَایِعْ فَبَعَثَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام أَنِّی مَشْغُولٌ وَ قَدْ آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی یَمِیناً أَنْ لَا أَرْتَدِیَ بِرِدَاءٍ إِلَّا لِلصَّلَاةِ حَتَّی أُؤَلِّفَ الْقُرْآنَ وَ أَجْمَعَهُ (2)
ص: 264
فَسَکَتُوا عَنْهُ أَیَّاماً فَجَمَعَهُ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ وَ خَتَمَهُ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی النَّاسِ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ مَعَ أَبِی بَکْرٍ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَادَی عَلِیٌّ علیه السلام بِأَعْلَا صَوْتِهِ أَیُّهَا النَّاسُ أَنِّی لَمْ أَزَلْ مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَشْغُولًا بِغُسْلِهِ ثُمَّ بِالْقُرْآنِ حَتَّی جَمَعْتُهُ کُلَّهُ فِی هَذَا الثَّوْبِ الْوَاحِدِ فَلَمْ یُنْزِلِ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ آیَةً مِنْهُ إِلَّا وَ قَدْ جَمَعْتُهَا وَ لَیْسَتْ مِنْهُ آیَةٌ إِلَّا وَ قَدْ أَقْرَأَنِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَّمَنِی تَأْوِیلَهَا ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِئَلَّا تَقُولُوا غَداً إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام لَا تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنِّی لَمْ أَدْعُکُمْ إِلَی نُصْرَتِی وَ لَمْ أُذَکِّرْکُمْ حَقِّی وَ لَمْ أَدْعُکُمْ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ مِنْ فَاتِحَتِهِ إِلَی خَاتِمَتِهِ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ
ص: 265
مَا أَغْنَانَا بِمَا مَعَنَا مِنَ الْقُرْآنِ عَمَّا تَدْعُونَا إِلَیْهِ ثُمَّ دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام بَیْتَهُ وَ قَالَ عُمَرُ لِأَبِی بَکْرٍ أَرْسِلْ إِلَی عَلِیٍّ فَلْیُبَایِعْ فَإِنَّا لَسْنَا فِی شَیْ ءٍ حَتَّی یُبَایِعَ وَ لَوْ قَدْ بَایَعَ أَمِنَّاهُ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ أَجِبْ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَتَاهُ الرَّسُولُ فَقَالَ لَهُ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَسْرَعَ مَا کَذَبْتُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ لَیَعْلَمُ وَ یَعْلَمُ الَّذِینَ حَوْلَهُ أَنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَمْ یَسْتَخْلِفَا غَیْرِی وَ ذَهَبَ الرَّسُولُ فَأَخْبَرَهُ بِمَا قَالَ لَهُ فَقَالَ اذْهَبْ فَقُلْ لَهُ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَبَا بَکْرٍ فَأَتَاهُ فَأَخْبَرَهُ بِمَا قَالَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ مَا وَ اللَّهِ طَالَ الْعَهْدُ فَیَنْسَی وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ أَنَّ هَذَا الِاسْمَ لَا یَصْلُحُ إِلَّا لِی وَ لَقَدْ أَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ سَابِعُ سَبْعَةٍ فَسَلَّمُوا عَلَیَّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ (1) فَاسْتَفْهَمَ هُوَ وَ صَاحِبُهُ مِنْ بَیْنِ السَّبْعَةِ فَقَالا أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَعَمْ حَقّاً مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِنَّهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ صَاحِبُ لِوَاءِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ (2) یُقْعِدُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ
ص: 266
عَلَی الصِّرَاطِ فَیُدْخِلُ أَوْلِیَاءَهُ الْجَنَّةَ وَ أَعْدَاءَهُ النَّارَ (1) فَانْطَلَقَ الرَّسُولُ فَأَخْبَرَهُ بِمَا قَالَ فَسَکَتُوا عَنْهُ یَوْمَهُمْ ذَلِکَ قَالَ فَلَمَّا کَانَ اللَّیْلُ حَمَلَ عَلِیٌّ علیه السلام فَاطِمَةَ علیها السلام عَلَی حِمَارٍ وَ أَخَذَ بِیَدِ ابْنَیْهِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَلَمْ یَدَعْ أَحَداً مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا أَتَاهُ فِی مَنْزِلِهِ فَنَاشَدَهُمُ اللَّهَ حَقَّهُ وَ دَعَاهُمْ إِلَی نُصْرَتِهِ فَمَا اسْتَجَابَ مِنْهُمْ رَجُلٌ غَیْرُنَا أَرْبَعَةٌ (2) فَإِنَّا
ص: 267
حَلَّقْنَا رُءُوسَنَا وَ بَذَلْنَا لَهُ نُصْرَتَنَا وَ کَانَ الزُّبَیْرُ أَشَدَّنَا بَصِیرَةً فِی نُصْرَتِهِ فَلَمَّا أَنْ رَأَی عَلِیٌّ علیه السلام خِذْلَانَ النَّاسِ إِیَّاهُ وَ تَرْکَهُمْ نُصْرَتَهُ وَ اجْتِمَاعَ کَلِمَتِهِمْ مَعَ أَبِی بَکْرٍ وَ تَعْظِیمَهُمْ إِیَّاهُ لَزِمَ بَیْتَهُ فَقَالَ عُمَرُ لِأَبِی بَکْرٍ مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَبْعَثَ إِلَیْهِ فَیُبَایِعَ فَإِنَّهُ لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ إِلَّا وَ قَدْ بَایَعَ غَیْرَهُ وَ غَیْرَ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةِ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ أَرَقَّ الرَّجُلَیْنِ وَ أَرْفَقَهُمَا وَ أَدْهَاهُمَا وَ أَبْعَدَهُمَا غَوْراً وَ الْآخَرُ أَفَظَّهُمَا وَ أَغْلَظَهُمَا وَ أَجْفَاهُمَا فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ مَنْ نُرْسِلُ إِلَیْهِ فَقَالَ عُمَرُ نُرْسِلُ إِلَیْهِ قُنْفُذاً فَهُوَ رَجُلٌ فَظٌّ غَلِیظٌ جَافٍ مِنَ الطُّلَقَاءِ أَحَدُ بَنِی عَدِیِّ بْنِ کَعْبٍ فَأَرْسَلَهُ وَ أَرْسَلَ مَعَهُ أَعْوَاناً وَ انْطَلَقَ فَاسْتَأْذَنَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَأَبَی أَنْ یَأْذَنَ لَهُمْ فَرَجَعَ أَصْحَابُ قُنْفُذٍ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ هُمَا جَالِسَانِ فِی الْمَسْجِدِ وَ النَّاسُ حَوْلَهُمَا فَقَالُوا لَمْ یُؤْذَنْ لَنَا فَقَالَ عُمَرُ اذْهَبُوا فَإِنْ أَذِنَ لَکُمْ وَ إِلَّا فَادْخُلُوا بِغَیْرِ إِذْنٍ فَانْطَلَقُوا فَاسْتَأْذَنُوا فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام أُحَرِّجُ عَلَیْکُمْ أَنْ تَدْخُلُوا عَلَی بَیْتِی بِغَیْرِ إِذْنٍ فَرَجَعُوا وَ ثَبَتَ قُنْفُذٌ الْمَلْعُونُ فَقَالُوا إِنَّ فَاطِمَةَ قَالَتْ کَذَا وَ کَذَا فَتَحَرَّجْنَا أَنْ نَدْخُلَ بَیْتَهَا بِغَیْرِ إِذْنٍ فَغَضِبَ عُمَرُ وَ قَالَ مَا لَنَا وَ لِلنِّسَاءِ ثُمَّ أَمَرَ أُنَاساً حَوْلَهُ بِتَحْصِیلِ الْحَطَبِ (1) وَ حَمَلُوا
ص: 268
الْحَطَبَ وَ حَمَلَ مَعَهُمْ عُمَرُ فَجَعَلُوهُ حَوْلَ مَنْزِلِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ فِیهِ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ ابْنَاهُمَا علیهم السلام ثُمَّ نَادَی عُمَرُ حَتَّی أَسْمَعَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ اللَّهِ لَتَخْرُجَنَّ یَا عَلِیُّ وَ لَتُبَایِعَنَّ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ وَ إِلَّا أَضْرَمْتُ عَلَیْکَ النَّارَ فَقَامَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَقَالَتْ یَا عُمَرُ مَا لَنَا وَ لَکَ فَقَالَ افْتَحِی الْبَابَ وَ إِلَّا أَحْرَقْنَا عَلَیْکُمْ بَیْتَکُمْ فَقَالَتْ یَا عُمَرُ أَ مَا تَتَّقِی اللَّهَ تَدْخُلُ عَلَی بَیْتِی فَأَبَی أَنْ یَنْصَرِفَ وَ دَعَا عُمَرُ بِالنَّارِ فَأَضْرَمَهَا فِی الْبَابِ ثُمَّ دَفَعَهُ فَدَخَلَ فَاسْتَقْبَلَتْهُ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ صَاحَتْ یَا أَبَتَاهْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَرَفَعَ عُمَرُ السَّیْفَ وَ هُوَ فِی غِمْدِهِ فَوَجَأَ بِهِ جَنْبَهَا فَصَرَخَتْ یَا أَبَتَاهْ فَرَفَعَ السَّوْطَ فَضَرَبَ بِهِ ذِرَاعَهَا فَنَادَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَبِئْسَ مَا خَلَفَکَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَوَثَبَ عَلِیٌّ علیه السلام فَأَخَذَ بِتَلَابِیهِ فَصَرَعَهُ وَ وَجَأَ أَنْفَهُ وَ رَقَبَتَهُ وَ هَمَّ بِقَتْلِهِ فَذَکَرَ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا أَوْصَاهُ بِهِ فَقَالَ وَ الَّذِی کَرَّمَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ یَا ابْنَ صُهَاکَ لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ وَ عَهْدٌ عَهِدَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَعَلِمْتَ أَنَّکَ لَا تَدْخُلُ بَیْتِی فَأَرْسَلَ عُمَرُ یَسْتَغِیثُ فَأَقْبَلَ النَّاسُ حَتَّی دَخَلُوا الدَّارَ وَ ثَارَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی سَیْفِهِ فَرَجَعَ قُنْفُذٌ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ یَتَخَوَّفُ أَنْ یَخْرُجَ عَلِیٌّ علیه السلام بِسَیْفِهِ لِمَا قَدْ عَرَفَ مِنْ بَأْسِهِ وَ شِدَّتِهِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ لِقُنْفُذٍ ارْجِعْ فَإِنْ خَرَجَ فَاقْتَحِمْ عَلَیْهِ بَیْتَهُ فَإِنِ امْتَنَعَ فَأَضْرِمْ عَلَیْهِمْ بَیْتَهُمُ النَّارَ (1) فَانْطَلَقَ قُنْفُذٌ الْمَلْعُونُ فَاقْتَحَمَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ بِغَیْرِ إِذْنٍ
ص: 269
وَ ثَارَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی سَیْفِهِ فَسَبَقُوهُ إِلَیْهِ وَ کَاثَرُوهُ فَتَنَاوَلَ بَعْضَ سُیُوفِهِمْ فَکَاثَرُوهُ فَأَلْقَوْا فِی عُنُقِهِ حَبْلًا وَ حَالَتْ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهُ فَاطِمَةُ علیها السلام عِنْدَ بَابِ الْبَیْتِ فَضَرَبَهَا قُنْفُذٌ الْمَلْعُونُ بِالسَّوْطِ فَمَاتَتْ حِینَ مَاتَتْ وَ إِنَّ فِی عَضُدِهَا مِثْلَ الدُّمْلُجِ مِنْ ضَرْبَتِهِ لَعَنَهُ اللَّهُ ثُمَّ انْطَلَقُوا بِعَلِیٍّ علیه السلام یُتَلُّ (1) حَتَّی انْتُهِیَ بِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرُ قَائِمٌ بِالسَّیْفِ عَلَی رَأْسِهِ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ وَ سَائِرُ النَّاسِ حَوْلَ أَبِی بَکْرٍ عَلَیْهِمُ السِّلَاحُ قَالَ قُلْتُ لِسَلْمَانَ أَ دَخَلُوا عَلَی فَاطِمَةَ بِغَیْرِ إِذْنٍ قَالَ إِی وَ اللَّهِ وَ مَا عَلَیْهَا خِمَارٌ فَنَادَتْ یَا أَبَتَاهْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَلَبِئْسَ مَا خَلَفَکَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عَیْنَاکَ لَمْ تَتَفَقَّأْ فِی قَبْرِکَ تُنَادِی بِأَعْلَی صَوْتِهَا فَلَقَدْ رَأَیْتُ أَبَا بَکْرٍ وَ مَنْ حَوْلَهُ یَبْکُونَ مَا فِیهِمْ إِلَّا بَاکٍ غَیْرَ عُمَرَ وَ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ وَ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ وَ عُمَرُ یَقُولُ إِنَّا لَسْنَا مِنَ النِّسَاءِ وَ رَأْیِهِنَّ فِی شَیْ ءٍ قَالَ فَانْتَهَوْا بِعَلِیٍّ علیه السلام إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ یَقُولُ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ وَقَعَ سَیْفِی فِی یَدِی لَعَلِمْتُمْ أَنَّکُمْ لَمْ تَصِلُوا إِلَی هَذَا أَبَداً أَمَا وَ اللَّهِ مَا أَلُومُ نَفْسِی فِی جِهَادِکُمْ وَ لَوْ کُنْتُ أَسْتَمْسِکُ مِنْ أَرْبَعِینَ رَجُلًا لَفَرَّقْتُ جَمَاعَتَکُمْ وَ لَکِنْ لَعَنَ اللَّهُ أَقْوَاماً بَایَعُونِی ثُمَّ خَذَلُونِی وَ لَمَّا أَنْ بَصُرَ بِهِ أَبُو بَکْرٍ صَاحَ خَلُّوا سَبِیلَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا أَبَا بَکْرٍ مَا أَسْرَعَ مَا تَوَثَّبْتُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَیِّ حَقٍّ وَ بِأَیِّ مَنْزِلَةٍ دَعَوْتَ النَّاسَ إِلَی بَیْعَتِکَ أَ لَمْ تُبَایِعْنِی بِالْأَمْسِ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ وَ قَدْ کَانَ قُنْفُذٌ لَعَنَهُ اللَّهُ ضَرَبَ فَاطِمَةَ علیها السلام بِالسَّوْطِ حِینَ حَالَتْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ زَوْجِهَا وَ أَرْسَلَ إِلَیْهِ عُمَرُ إِنْ حَالَتْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فَاطِمَةُ فَاضْرِبْهَا فَأَلْجَأَهَا قُنْفُذٌ إِلَی عِضَادَةِ بَیْتِهَا وَ دَفَعَهَا فَکَسَرَ ضِلْعاً مِنْ جَنْبِهَا فَأَلْقَتْ جَنِیناً
ص: 270
مِنْ بَطْنِهَا (1) فَلَمْ تَزَلْ صَاحِبَةَ فِرَاشٍ حَتَّی مَاتَتْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهَا مِنْ ذَلِکَ شَهِیدَةً قَالَ وَ لَمَّا انْتُهِیَ بِعَلِیٍّ علیه السلام إِلَی أَبِی بَکْرٍ انْتَهَرَهُ عُمَرُ وَ قَالَ لَهُ بَایِعْ وَ دَعْ عَنْکَ هَذِهِ الْأَبَاطِیلَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ فَمَا أَنْتُمْ صَانِعُونَ قَالُوا نَقْتُلُکَ ذُلًّا وَ صَغَاراً فَقَالَ إِذاً تَقْتُلُونَ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَبُو بَکْرٍ أَمَّا عَبْدُ اللَّهِ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَا نُقِرُّ لَکَ بِهَذَا قَالَ أَ تَجْحَدُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آخَی بَیْنِی وَ بَیْنَهُ قَالَ نَعَمْ فَأَعَادَ ذَلِکَ عَلَیْهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (2)
ص: 271
ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ
ص: 272
أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ أَ سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ کَذَا وَ کَذَا وَ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ کَذَا وَ کَذَا فَلَمْ یَدَعْ عَلِیٌّ علیه السلام شَیْئاً قَالَهُ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَانِیَةً لِلْعَامَّةِ إِلَّا
ص: 273
ذَکَّرَهُمْ إِیَّاهُ فَقَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ فَلَمَّا تَخَوَّفَ أَبُو بَکْرٍ أَنْ یَنْصُرَهُ النَّاسُ وَ أَنْ یَمْنَعُوهُ بَادَرَهُمْ فَقَالَ کُلُّ مَا قُلْتَ حَقٌّ قَدْ سَمِعْنَاهُ بِآذَانِنَا وَ وَعَتْهُ قُلُوبُنَا وَ لَکِنْ قَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ بَعْدَ هَذَا إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ اصْطَفَانَا اللَّهُ وَ أَکْرَمَنَا وَ اخْتَارَ لَنَا الْآخِرَةَ عَلَی الدُّنْیَا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُنْ لِیَجْمَعَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ النُّبُوَّةَ وَ الْخِلَافَةَ (1) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام هَلْ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَهِدَ هَذَا مَعَکَ فَقَالَ عُمَرُ صَدَقَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ سَمِعْنَا هَذَا مِنْهُ کَمَا قَالَ (2) وَ قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ قَدْ سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ وَفَیْتُمْ بِصَحِیفَتِکُمْ الْمَلْعُونَةِ الَّتِی قَدْ تَعَاقَدْتُمْ عَلَیْهَا فِی الْکَعْبَةِ إِنْ قَتَلَ اللَّهُ مُحَمَّداً أَوْ مَاتَ لَتَزْوُنَّ هَذَا الْأَمْرَ عَنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ فَمَا عِلْمُکَ بِذَلِکَ مَا أَطْلَعْنَاکَ عَلَیْهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنْتَ یَا زُبَیْرُ وَ أَنْتَ یَا سَلْمَانُ وَ أَنْتَ یَا أَبَا ذَرٍّ وَ أَنْتَ یَا مِقْدَادُ أَسْأَلُکُمْ بِاللَّهِ وَ بِالْإِسْلَامِ أَ مَا سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ ذَلِکَ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ إِنَّ فُلَاناً وَ فُلَاناً حَتَّی عَدَّ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةَ قَدْ کَتَبُوا بَیْنَهُمْ کِتَاباً وَ تَعَاهَدُوا فِیهِ وَ تَعَاقَدُوا عَلَی مَا صَنَعُوا فَقَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَدْ سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ ذَلِکَ لَکَ إِنَّهُمْ قَدْ تَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَی مَا صَنَعُوا وَ کَتَبُوا بَیْنَهُمْ کِتَاباً إِنْ قُتِلْتُ أَوْ مِتُّ أَنْ یَزْوُوا عَنْکَ هَذَا یَا عَلِیُّ فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا تَأْمُرُنِی إِذَا کَانَ ذَلِکَ أَنْ أَفْعَلَ فَقَالَ لَکَ إِنْ وَجَدْتَ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً فَجَاهِدْهُمْ وَ نَابِذْهُمْ وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَبَایِعْهُمْ وَ احْقُنْ دَمَکَ فَقَالَ
ص: 274
عَلِیٌّ علیه السلام أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ أُولَئِکَ الْأَرْبَعِینَ رَجُلًا الَّذِینَ بَایَعُونِی وَفَوْا لِی لَجَاهَدْتُکُمْ فِی اللَّهِ وَ لَکِنْ أَمَا وَ اللَّهِ لَا یَنَالُهَا أَحَدٌ مِنْ عَقِبِکُمَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ فِیمَا یُکَذِّبُ قَوْلَکُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَوْلُ اللَّهِ أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (1) فَالْکِتَابُ النُّبُوَّةُ وَ الْحِکْمَةُ السُّنَّةُ وَ الْمُلْکُ الْخِلَافَةُ وَ نَحْنُ آلُ إِبْرَاهِیمَ فَقَامَ الْمِقْدَادُ فَقَالَ یَا عَلِیُّ بِمَا تَأْمُرُ وَ اللَّهِ إِنْ أَمَرْتَنِی لَأَضْرِبَنَّ بِسَیْفِی وَ إِنْ أَمَرْتَنِی کَفَفْتُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام کُفَّ یَا مِقْدَادُ وَ اذْکُرْ عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا أَوْصَاکَ بِهِ ثُمَّ قُمْتُ وَ قُلْتُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ أَنِّی أَعْلَمُ أَنِّی أَدْفَعُ ضَیْماً وَ أُعِزُّ لِلَّهِ دِیناً لَوَضَعْتُ سَیْفِی عَلَی عُنُقِی ثُمَّ ضَرَبْتُ بِهِ قُدُماً أَ تَثِبُونَ عَلَی أَخِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصِیِّهِ وَ خَلِیفَتِهِ فِی أُمَّتِهِ وَ أَبِی وُلْدِهِ فَأَبْشِرُوا بِالْبَلَاءِ وَ اقْنَطُوا مِنَ الرَّخَاءِ وَ قَامَ أَبُو ذَرٍّ فَقَالَ أَیَّتُهَا الْأُمَّةُ الْمُتَحَیِّرَةُ بَعْدَ نَبِیِّهَا الْمَخْذُولَةُ بِعِصْیَانِهَا إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (2) وَ آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْأَخْلَافُ مِنْ نُوحٍ وَ آلُ إِبْرَاهِیمَ مِنْ إِبْرَاهِیمَ وَ الصَّفْوَةُ وَ السُّلَالَةُ مِنْ إِسْمَاعِیلَ وَ عِتْرَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مُحَمَّدٍ أَهْلُ بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعُ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِکَةِ وَ هُمْ کَالسَّمَاءِ الْمَرْفُوعَةِ وَ الْجِبَالِ الْمَنْصُوبَةِ وَ الْکَعْبَةِ الْمَسْتُورَةِ وَ الْعَیْنِ الصَّافِیَةِ وَ النُّجُومِ الْهَادِیَةِ وَ الشَّجَرَةِ الْمُبَارَکَةِ أَضَاءَ نُورُهَا وَ بُورِکَ زَیْتُهَا مُحَمَّدٌ خَاتَمُ الْأَنْبِیَاءِ وَ سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ عَلِیٌّ وَصِیُّ الْأَوْصِیَاءِ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ هُوَ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ وَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ وَارِثُ عِلْمِهِ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ
ص: 275
بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ (1) فَقَدِّمُوا مَنْ قَدَّمَ اللَّهُ وَ أَخِّرُوا مَنْ أَخَّرَ اللَّهُ وَ اجْعَلُوا الْوِلَایَةَ وَ الْوِزَارَةَ لِمَنْ جَعَلَ اللَّهُ فَقَامَ عُمَرُ فَقَالَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ جَالِسٌ فَوْقَ الْمِنْبَرِ مَا یُجْلِسُکَ فَوْقَ الْمِنْبَرِ وَ هَذَا جَالِسٌ مُحَارِبٌ لَا یَقُومُ فَیُبَایِعَکَ أَ وَ تَأْمُرُ بِهِ فَنَضْرِبَ عُنُقَهُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام قَائِمَانِ فَلَمَّا سَمِعَا مَقَالَةَ عُمَرَ بَکَیَا فَضَمَّهُمَا إِلَی صَدْرِهِ فَقَالَ لَا تَبْکِیَا فَوَ اللَّهِ مَا یَقْدِرَانِ عَلَی قَتْلِ أَبِیکُمَا وَ أَقْبَلَتْ أُمُّ أَیْمَنَ حَاضِنَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فقال (فَقَالَتْ) یَا أَبَا بَکْرٍ مَا أَسْرَعَ مَا أَبْدَیْتُمْ حَسَدَکُمْ وَ نِفَاقَکُمْ فَأَمَرَ بِهَا عُمَرُ فَأُخْرِجَتْ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ قَالَ مَا لَنَا وَ لِلنِّسَاءِ وَ قَامَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ وَ قَالَ یَا عُمَرُ أَ تَثِبُ عَلَی أَخِی رَسُولِ اللَّهِ وَ أَبِی وُلْدِهِ وَ أَنْتَ الَّذِی نَعْرِفُکَ فِی قُرَیْشٍ بِمَا نَعْرِفُکَ أَ لَسْتُمَا اللَّذَیْنِ قَالَ لَکُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله انْطَلِقَا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ سَلِّمَا عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقُلْتُمَا أَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ قَدْ کَانَ ذَلِکَ وَ لَکِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بَعْدَ ذَلِکَ لَا یَجْتَمِعُ لِأَهْلِ بَیْتِی الْخِلَافَةُ وَ النُّبُوَّةُ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا قَالَ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ لَا سَکَنْتُ فِی بَلْدَةٍ أَنْتَ فِیهَا أَمِیرٌ فَأَمَرَ بِهِ عُمَرُ فَضُرِبَ وَ طُرِدَ ثُمَّ قَالَ قُمْ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ فَبَایِعْ فَقَالَ علیه السلام فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ قَالَ إِذاً وَ اللَّهِ نَضْرِبَ عُنُقَکَ فَاحْتَجَّ عَلَیْهِمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ مَدَّ یَدَهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَفْتَحَ کَفَّهُ فَضَرَبَ عَلَیْهَا أَبُو بَکْرٍ وَ رَضِیَ بِذَلِکَ مِنْهُ فَنَادَی عَلِیٌّ علیه السلام قَبْلَ أَنْ یُبَایِعَ وَ الْحَبْلُ فِی عُنُقِهِ یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی وَ قِیلَ لِلزُّبَیْرِ بَایِعْ فَأَبَی فَوَثَبَ عُمَرُ وَ خَالِدٌ وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ فِی أُنَاسٍ فَانْتَزَعُوا سَیْفَهُ فَضَرَبُوا بِهِ الْأَرْضَ حَتَّی کَسَرُوهُ ثُمَّ لَبَّبُوهُ فَقَالَ الزُّبَیْرُ وَ عُمَرُ عَلَی صَدْرِهِ یَا ابْنَ صُهَاکَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ سَیْفِی فِی یَدِی لَحِدْتَ عَنِّی فَبَایَعَ قَالَ سَلْمَانُ ثُمَّ أَخَذُونِی فَوَجَئُوا عُنُقِی حَتَّی تَرَکُوهَا کَالسِّلْعَةِ ثُمَّ أَخَذُوا یَدِی وَ فَتَلُوهَا فَبَایَعْتُ مُکْرَهاً ثُمَّ بَایَعَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ مُکْرَهَیْنِ وَ مَا بَایَعَ أَحَدٌ مِنَ الْأُمَّةِ
ص: 276
مُکْرَهاً غَیْرُ عَلِیٍّ وَ أَرْبَعَتِنَا وَ لَمْ یَکُنْ مِنَّا أَحَدٌ أَشَدَّ قَوْلًا مِنَ الزُّبَیْرِ فَإِنَّهُ لَمَّا بَایَعَ قَالَ یَا ابْنَ صُهَاکَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ لَا هَؤُلَاءِ الطُّغَاةُ الَّذِینَ أَعَانُوکَ لَمَا کُنْتَ تُقْدِمُ عَلَیَّ وَ مَعِی سَیْفِی لِمَا أَعْرِفُ مِنْ جُبْنِکَ وَ لُؤْمِکَ وَ لَکِنْ وَجَدْتَ طُغَاةً تَقْوَی بِهِمْ وَ تَصُولُ فَغَضِبَ عُمَرُ وَ قَالَ أَ تَذْکُرُ صهاکا (صُهَاکَ) فَقَالَ وَ مَنْ صُهَاکُ وَ مَا یَمْنَعُنِی مِنْ ذِکْرِهَا وَ قَدْ کَانَتْ صُهَاکُ زَانِیَةً أَ وَ تُنْکِرُ ذَلِکَ أَ وَ لَیْسَ قَدْ کَانَتْ أَمَةً حَبَشِیَّةً لِجَدِّی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَزَنَی بِهَا جَدُّکَ نُفَیْلٌ فَوَلَدَتْ أَبَاکَ الْخَطَّابَ فَوَهَبَهَا عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لَهُ بَعْدَ مَا زَنَی بِهَا فَوَلَدَتْهُ وَ إِنَّهُ لَعَبْدُ جَدِّی وَلَدُ زِنًا (1) فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمَا أَبُو بَکْرٍ وَ کَفَّ کُلَّ وَاحِدٍ
ص: 277
مِنْهُمَا عَنْ صَاحِبِهِ قَالَ سُلَیْمٌ فَقُلْتُ لِسَلْمَانَ فَبَایَعْتَ أَبَا بَکْرٍ یَا سَلْمَانُ وَ لَمْ تَقُلْ شَیْئاً قَالَ قَدْ قُلْتُ بَعْدَ مَا بَایَعْتُ تَبّاً لَکُمْ سَائِرَ الدَّهْرِ أَ وَ تَدْرُونَ مَا صَنَعْتُمْ بِأَنْفُسِکُمْ أَصَبْتُمْ وَ أَخْطَأْتُمْ أَصَبْتُمْ سُنَّةَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ مِنَ الْفُرْقَةِ وَ الِاخْتِلَافِ وَ أَخْطَأْتُمْ سُنَّةَ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَخْرَجْتُمُوهَا مِنْ مَعْدِنِهَا وَ أَهْلِهَا (1) فَقَالَ عُمَرُ یَا سَلْمَانُ أَمَّا إِذْ بَایَعَ صَاحِبُکَ وَ بَایَعْتَ فَقُلْ مَا شِئْتَ وَ افْعَلْ مَا بَدَا لَکَ وَ لْیَقُلْ صَاحِبُکَ مَا بَدَا لَهُ قَالَ سَلْمَانُ فَقُلْتُ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ عَلَیْکَ وَ عَلَی صَاحِبِکَ الَّذِی بَایَعْتَهُ مِثْلَ ذُنُوبِ أُمَّتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ مِثْلَ عَذَابِهِمْ جَمِیعاً فَقَالَ قُلْ مَا شِئْتَ أَ لَیْسَ قَدْ بَایَعْتَ وَ لَمْ یُقِرَّ اللَّهُ عَیْنَکَ بِأَنْ یَلِیَهَا صَاحِبُکَ فَقُلْتُ أَشْهَدُ أَنِّی قَدْ قَرَأْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ اللَّهِ الْمُنْزَلَةِ أَنَّهُ بِاسْمِکَ وَ نَسَبِکَ وَ صِفَتِکَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ جَهَنَّمَ فَقَالَ لِی قُلْ مَا شِئْتَ أَ لَیْسَ قَدْ أَزَالَهَا اللَّهُ عَنْ أَهْلِ الْبَیْتِ الَّذِینَ اتَّخَذْتُمُوهُمْ أَرْبَاباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقُلْتُ لَهُ أَشْهَدُ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ وَ لا یُوثِقُ وَثاقَهُ أَحَدٌ (2) فَأَخْبَرَنِی أَنَّکَ
ص: 278
أَنْتَ هُوَ فَقَالَ لِی عُمَرُ اسْکُتْ أَسْکَتَ اللَّهُ نَأمَتَکَ أَیُّهَا الْعَبْدُ ابْنَ اللَّخْنَاءِ فَقَالَ لِی عَلِیٌّ علیه السلام أَقْسَمْتُ عَلَیْکَ یَا سَلْمَانُ لَمَّا سَکَتَّ فَقَالَ سَلْمَانُ وَ اللَّهِ لَوْ لَمْ یَأْمُرْنِی عَلِیٌّ علیه السلام بِالسُّکُوتِ لَخَبَّرْتُهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ نَزَلَ فِیهِ وَ کُلِّ شَیْ ءٍ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فِیهِ وَ فِی صَاحِبِهِ فَلَمَّا رَآنِی عُمَرُ قَدْ سَکَتُّ قَالَ إِنَّکَ لَهُ لَمُطِیعٌ مُسَلِّمٌ فَلَمَّا أَنْ بَایَعَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ لَمْ یَقُولَا شَیْئاً قَالَ عُمَرُ یَا سَلْمَانُ أَ لَا تَکُفُّ کَمَا کَفَّ صَاحِبَاکَ وَ اللَّهِ مَا أَنْتَ بِأَشَدَّ حُبّاً لِأَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ مِنْهُمَا وَ لَا أَشَدَّ تَعْظِیماً لِحَقِّهِمْ مِنْهُمَا وَ قَدْ کَفَّا کَمَا تَرَی وَ بَایَعَا قَالَ أَبُو ذَرٍّ أَ فَتُعَیِّرُنَا یَا عُمَرُ بِحُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ تَعْظِیمِهِمْ لَعَنَ اللَّهُ وَ قَدْ فَعَلَ مَنْ أَبْغَضَهُمْ وَ افْتَرَی عَلَیْهِمْ وَ ظَلَمَهُمْ حَقَّهُمْ وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی رِقَابِهِمْ وَ رَدَّ هَذِهِ الْأُمَّةَ الْقَهْقَرَی عَلَی أَدْبَارِهَا فَقَالَ عُمَرُ آمِینَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَهُمْ حُقُوقَهُمْ لَا وَ اللَّهِ مَا لَهُمْ فِیهَا حَقٌّ وَ مَا هُمْ فِیهَا وَ عُرْضُ النَّاسِ إِلَّا سَوَاءً قَالَ أَبُو ذَرٍّ فَلِمَ خَاصَمْتُمُ الْأَنْصَارَ بِحَقِّهِمْ وَ حُجَّتِهِمْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِعُمَرَ یَا ابْنُ صُهَاکَ فَلَیْسَ لَنَا فِیهَا حَقٌّ وَ هِیَ لَکَ وَ لِابْنِ آکِلَةِ الذِّبَّانِ قَالَ عُمَرُ کُفَّ الْآنَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِذْ بَایَعْتَ فَإِنَّ الْعَامَّةَ رَضُوا بِصَاحِبِی وَ لَمْ یَرْضَوْا بِکَ فَمَا ذَنْبِی قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ لَکِنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَمْ یَرْضَیَا إِلَّا بِی فَأَبْشِرْ أَنْتَ وَ صَاحِبُکَ وَ مَنِ اتَّبَعَکُمَا وَ وَازَرَکُمَا بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ عَذَابِهِ وَ خِزْیِهِ وَیْلَکَ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ لَوْ تَدْرِی مِمَّا خَرَجْتَ وَ فِیمَا دَخَلْتَ وَ مَا ذَا جَنَیْتَ عَلَی نَفْسِکَ وَ عَلَی صَاحِبِکَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا عُمَرُ أَمَّا إِذْ قَدْ بَایَعَنَا وَ أَمِنَّا شَرَّهُ وَ فَتْکَهُ وَ غَائِلَتَهُ فَدَعْهُ یَقُولُ مَا شَاءَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَسْتُ بِقَائِلٍ غَیْرَ شَیْ ءٍ وَاحِدٍ أُذَکِّرُکُمْ اللَّهَ أَیُّهَا الْأَرْبَعَةُ قَالَ لِسَلْمَانَ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ الزُّبَیْرِ وَ الْمِقْدَادِ أَ سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ فِی النَّارِ لَتَابُوتاً مِنْ نَارٍ أَرَی فِیهِ اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا سِتَّةً مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّةً مِنَ الْآخِرِینَ فِی جُبٍّ فِی قَعْرِ جَهَنَّمَ فِی تَابُوتٍ مُقَفَّلٍ عَلَی ذَلِکَ الْجُبِّ صَخْرَةٌ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُسَعِّرَ جَهَنَّمَ کَشَفَ تِلْکَ الصَّخْرَةَ عَنْ ذَلِکَ الْجُبِّ فَاسْتَعَرَتْ جَهَنَّمُ مِنْ وَهْجِ ذَلِکَ الْجُبِّ وَ مِنْ حَرِّهِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَسَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْهُمْ وَ أَنْتُمْ شُهُودٌ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَمَّا
ص: 279
الْأَوَّلُونَ فَابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ وَ فِرْعَوْنُ الْفَرَاعِنَةِ وَ الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ وَ رَجُلَانِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ بَدَّلَا کِتَابَهُمْ وَ غَیَّرَا سُنَّتَهُمْ أَمَّا أَحَدُهُمَا فَهَوَّدَ الْیَهُودَ وَ الْآخَرُ نَصَّرَ النَّصَارَی وَ إِبْلِیسُ سَادِسُهُمْ وَ الدَّجَّالُ فِی الْآخِرِینَ وَ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةُ أَصْحَابُ الصَّحِیفَةِ الَّذِینَ تَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَی عَدَاوَتِکَ یَا أَخِی وَ تَظَاهَرُوا عَلَیْکَ بَعْدِی هَذَا وَ هَذَا حَتَّی سَمَّاهُمْ وَ عَدَّهُمْ لَنَا قَالَ سَلْمَانُ فَقُلْنَا صَدَقْتَ نَشْهَدُ أَنَّا سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عُثْمَانُ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَ مَا عِنْدَ أَصْحَابِکَ هَؤُلَاءِ حَدِیثٌ فِیَّ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام بَلَی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَلْعَنُکَ ثُمَّ لَمْ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ لَکَ بَعْدَ مَا لَعَنَکَ (1) فَغَضِبَ عُثْمَانُ
ص: 280
ثُمَّ قَالَ مَا لِی وَ مَا لَکَ لَا تَدَعُنِی عَلَی حَالِی عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَا بَعْدَهُ (1)
ص: 281
فَقَالَ الزُّبَیْرُ نَعَمْ فَأَرْغَمَ اللَّهُ أَنْفَکَ فَقَالَ عُثْمَانُ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ الزُّبَیْرَ یُقْتَلُ مُرْتَدّاً عَنِ الْإِسْلَامِ قَالَ سَلْمَانُ فَقَالَ لِی عَلِیٌّ علیه السلام فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ صَدَقَ عُثْمَانُ وَ ذَلِکَ أَنَّ الزُّبَیْرَ یُبَایِعُنِی بَعْدَ قَتْلِ عُثْمَانَ فَیَنْکُثُ بَیْعَتِی فَیُقْتَلُ مُرْتَدّاً قَالَ سُلَیْمٌ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ سَلْمَانُ فَقَالَ إِنَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ ارْتَدُّوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَیْرَ أَرْبَعَةٍ إِنَّ النَّاسَ صَارُوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ مَنْزِلَةِ الْعِجْلِ وَ مَنْ تَبِعَهُ فَعَلِیٌّ فِی سُنَّةِ هَارُونَ وَ عَتِیقٌ فِی سُنَّةِ الْعِجْلِ وَ عُمَرُ فِی سُنَّةِ السَّامِرِیِّ وَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَتَجِی ءُ قَوْمٌ مِنْ أَصْحَابِی مِنْ أَهْلِ الْعِلْیَةِ وَ الْمَکَانَةِ مِنِّی لِیَمُرُّوا عَلَی الصِّرَاطِ فَإِذَا رَأَیْتُهُمْ وَ رَأَوْنِی وَ عَرَفْتُهُمْ وَ عَرَفُونِی اخْتُلِجُوا دُونِی فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمْ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ حَیْثُ فَارَقْتَهُمْ فَأَقُولُ بُعْداً وَ سُحْقاً (1) وَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَتَرْکَبَنَّ أُمَّتِی سُنَّةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ حَذْوَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ وَ بَاعاً بِبَاعٍ إِذِ التَّوْرَاةُ وَ الْقُرْآنُ کَتَبَهُ یَدٌ وَاحِدَةٌ فِی رَقٍّ بِقَلَمٍ وَاحِدٍ وَ جَرَتِ الْأَمْثَالُ وَ السُّنَنُ سَوَاءً (2).
**[ترجمه]میگویم: در کتاب سلیم بن قیس هلالی روایتی از ابان بن ابیعیاش از سلیم دیدم که طبرسی نیز مانند آن را در احتجاج روایت کرده بود. - . مراجعه کنید به إختصاص: 52 به بعد -
سلیم بن قیس نقل کرده، از سلمان فارسی - رحمة الله علیه - شنیدم که میگفت: زمانی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - رحلت کردند و مردم آن کارها را کردند، ابوبکر و عمر و ابو عبیده جراح آمدند و با انصار به نزاع پرداختند و با دلیلی که در واقع علی علیه السلام باید بدان استدلال میکرد، آنان را ساکت کردند و گفتند: ای گروه انصار! قریش برای این امر [خلافت] بیشتر از شما حق دارد؛ چرا که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از قریش است و مهاجرین بهتر از شما هستند؛ زیرا خداوند در کتاب خود اول اسم آنان را آورده و آنان را برتری داده است. رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: امامان از قریش هستند.
سلمان میگفت: من نزد علی - علیه السلام - آمدم و دیدم ایشان مشغول غسل دادن رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - هستند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به علی - علیه السلام - وصیت کرده بودند که کسی غیر از او ایشان را غسل ندهد و علی- علیه السلام - به ایشان عرض کرده بود: ای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ! چه کسی مرا در این کار کمک میکند؟ و ایشان فرموده بودند: جبرئیل. علی - علیه السلام - هر عضوی از بدن ایشان را که میخواستند غسل دهند، بدن به همان سمت برگردانده میشد. هنگامی که ایشان را غسل دادند و حنوط نمودند و کفن کردند، من ابوذر و مقداد و فاطمه و حسن و حسین را داخل [محل غسل] نمودند و خودشان جلو رفتند و ما پشت سر ایشان صف بستیم و ایشان بر بدن پیامبر نماز گزاردند. این در حالی بود که عائشه در اتاق بود و از این جریان بیخبر بود، خداوند جلوی دیدگان او را گرفته بود. سپس ده نفر از مهاجرین و ده نفر از انصار را داخل نمودند و آنان داخل میشدند و نماز میخواندن و خارج میشدند. تا هنگامی که همه مهاجرین و انصاری که در آنجا حاضر بودند آمدند و بر بدن پیامبر نماز گزاردند.
سلمان فارسی میگفت: هنگامی که علی - علیه السلام - مشغول غسل دادن پیامبر - صلی الله علیه و آله - بودند، ایشان را از کاری که این قوم کرده بودند، باخبر ساختم و گفتم: هماکنون ابوبکر بر بالای منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - است و مردم حتی به یک دست بیعت کردن هم راضی نمیشوند و با هر دو دست او، دست راست و چپش بیعت میکنند. علی - علیه السلام - فرمودند: ای سلمان! آیا میدانی اولین نفری که بر بالای منبر رسول خدا با او بیعت کرد، چه کسی بود؟ عرض کردم: نه، تا جایی که من دیدم، ابوبکر در سقیفه بنیساعده نشسته بود و انصار در حال نزاع بودند که اولین کسی که با او بیعت کرد مغیرة بن شعبه بود، و سپس بشیر بن سعد و سپس ابوعبیدة بن جراح و بعد از آنها عمر بن خطاب و سپس سالم مولی ابیحذیفه و معاذ بن جبل بیعت کردند.
حضرت فرمودند: سؤال من درباره اینها نبود، آیا میدانی اولین کسی که وقتی او [ابوبکر] بالای منبر رفت، با او بیعت کرد، چه کسی بود؟ عرض کردم: نه، ولی پیرمردی را دیدم که بر عصای خود تکیه داده بود و آثار مهر بر پیشانی او آشکار بود و بسیار با استکبار راه میرفت، اولین نفر او بود که بالای منبر رفت و بر دامن ابوبکر افتاد و گریه میکرد و میگفت: سپاس خدایی را که مرا زنده نگه داشت تا تو را در این مکان ببینم، دستانت را باز کن [تا بیعت کنم]. ابوبکر نیز دستانش را باز کرد و او با ابوبکر بیعت کرد و سپس گفت: روزی مانند آن روز آدم، سپس پایین آمد و از مسجد بیرون رفت.
علی - علیه السلام - فرمودند: ای سلمان! آیا میدانی او که بود؟ عرض کردم: نه، اما از حرف زدنش بدم آمد، انگار از رحلت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خوشحال بود. علی - علیه السلام - فرمودند: او ابلیس - لعنه الله - بود، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به من فرمودند که شیطان و بزرگان لشگرش دیدند که رسول خدا در روز غدیر خم مرا به آن چه که خداوند به او دستور داده بود منصوب نمودند و به مردم فرمودند که من از خودشان به خودشان سزاوارترم، و به آنان دستور دادند که این را حاضران به گوش غایبان برسانند. آنگاه دیگر شیاطین و یاران مرتد ابلیس آمدند و به او گفتند که این امت، امتی مورد رحمت و معصوم است و تو و ما نمیتوانیم راهی بر آنان پیدا کنیم، آنها پناهگاه و امام خود پس از پیامبرشان شناختهاند. ابلیس با اندوه و ناراحتی به راه افتاد.
امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به من فرمودند که وقتی ایشان رحلت کنند، مردم در سقیفه بنیساعده، پس از نزاعی که بر سر حق ما و حجت ما با هم میکنند، با ابوبکر بیعت خواهند کرد و بعد به مسجد میآیند و اولین کسی که بر روی منبر من با او بیعت میکند ابلیس است که خود را به صورت پیرمردی پر نخوت در آورده است و چنین و چنان می گوید. سپس [از مسجد] بیرون میآید و شیاطین و ابلیسهایش جمع می شوند و برایش به سجده میافتند و می گویند ای سرور و ای بزرگ آنان! تو کسی هستی که آدم را از بهشت بیرون کردی، و او میگوید کدام امت است که پس از پیامبرش گمراه نشود؟ هرگز، فکر می کردید که من نمیتوانم راهی بر [فریفتن] آنها بیابم؟ دیدید که کاری با آنان کردم که فرمان خداوند مبنی بر اطاعت از او و فرمان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را رها کردند، و این تحقق همان سخن خداوند متعال است که فرمود: «وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقًا مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ» - . سبأ / 20 - {و
قطعا شیطان گمان خود را در مورد آنها راست یافت و جز گروهی از مؤمنان [بقیه] از او پیروی کردند}.
سلمان گفت: هنگامی که شب فرا رسید، علی - علیه السلام - فاطمه - علیها السلام - را سوار بر الاغی کردند و دست دو پسر خود حسن و حسین را گرفتند و به در خانه همه اهالی جنگ بدر و مهاجرین و انصار رفتند و حق خود را به آنان یادآوری کردند و آنان را به یاری خود فرا خواندند. اما تنها چهل و چهار نفر از آنان دعوت ایشان را پذیرفتند. حضرت به آنان امر فرمودند که فردا صبح زود با سرهای تراشیده و همراه با سلاحهای خود نزد ایشان بروند و تا سرحد مرگ با ایشان بیعت کنند. صبح که شد تنها چهار نفر از آنان آمدند. من [سلیم بن قیس] به سلمان گفتم: آن چهار نفر چه کسانی بودند؟ گفت: من و ابوذر و مقداد و زبیر بن عوام. علی - علیه السلام - شب بعد نیز به در خانه آنان رفتند و باز هم آنان را طلبیدند و آنان گفتند صبح زود نزد تو خواهیم آمد. اما باز هم جز ما [چهار نفر] کسی نزد ایشان نیامد. حضرت در شب سوم نیز پیش آنان رفت، اما باز هم فقط ما پیش ایشان رفتیم.
هنگامی که علی - علیه السلام - نیرنگ و بیوفایی آنان را دیدند، در خانه خود نشستند و شروع به تألیف و جمعآوری قرآن نمودند که در آن زمان هنوز بر روی ورقها و تکه چوبها و استخوانهای حیوانات و تکه کاغذها پراکنده بود، و تا زمانی که قرآن را به طور کامل جمع آوری نکردند، از خانه خود بیرون نیامدند. هنگامی که همه قرآن را گردآوری کردند و با دستان خود تنزیل و تأویل و ناسخ و منسوخ آن را نوشتند، ابوبکر در پی ایشان فرستاد که بیایند و بیعت کنند، پس علی - علیه السلام - به او پیغام دادند که من مشغول هستم و سوگند خوردهام تا زمانی که قرآن را ننویسم و گردآوری نکنم تنها برای خواندن نماز عبا بر تن کنم.
چند روزی ایشان را به حال خود گذاشتند تا اینکه قرآن را در یک جلد جمعآوری کردند. سپس حضرت بیرون آمدند و به میان مردم، که در مسجد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - گرد ابوبکر جمع شده بودند، رفتند و صدای بلند فرمودند: ای مردم! من از زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفتند مشغول به غسل و کفن ایشان شدم و بعد از آن مشغول گردآوری قرآن بودم تا اینکه تمام آن را در یک جلد گردآوری کردم و تمام آیاتی که خداوند بر رسول خود نازل کرده بود را جمع نمودم و خود رسول خدا - صلی الله علیه و آله - تکتک آیات را بر من قرائت کردهاند و تفسیر آنها را به من آموختهاند. علی - علیه السلام- سپس فرمودند: [این کار را کردم] تا فردا روز نگویید که ما از این امر غافل بودهایم.
سپس علی - علیه السلام - به آنان فرمودند: روز قیامت نگویید که من شما را برای یاری خود فرا نخواندهام و حق خود را به شما یادآوری نکردهام و شما را به کتاب خدا، از اول تا آخرش فرا نخواندهام. عمر به ایشان گفت: این قرآنی که در نزد ماست، ما را از آنچه که به آن فرا میخوانی بی نیاز میکند. علی - علیه السلام - سپس به خانهاشان رفتند. عمر به ابوبکر گفت: کسی را دنبال علی بفرست که بیاید، او باید بیعت کند؛ زیرا تا زمانی که او بیعت نکند، ما به هیچ چیز نرسیدهایم. و اگر بیعت کند به او امان میدهیم. ابوبکر پیکی را فرستادند که به ایشان بگوید که پیش خلیفه رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - بیاید. پیک نزد ایشان آمد و پیغام را به ایشان رساند؛ علی - علیه السلام - به پیک فرمودند: سبحان الله! چقدر زود بر رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - دروغ بستید! او [ابوبکر] و اطرافیانش میدانند که خداوند و رسولش غیر از من را کسی را خلیفه نکردند. پیک رفت و جواب ایشان را به ابوبکر رساند. ابوبکر گفت: برو و به او بگو پیش امیرالمؤمنین ابوبکر بیاید. پیک نزد ایشان آمد و پیغام را به ایشان رساند؛ علی - علیه السلام - فرمودند: سبحان الله! به خدا سوگند این عهد هنوز آنقدر طولانی نشده که فراموش شود، به خدا سوگند او [ابوبکر] میداند که این نام [امیرالمؤمنین] تنها شایسته من است، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خودشان به او امر کردهاند - و او هفتمین آن هفت نفر بود - که به نام امیرالمؤمنین بر من سلام کنند، و فقط او و دوستش از میان آن هفت نفر پرسیدند و گفتند که آیا این امری از جانب خدا و رسول اوست؟ و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آنان فرمودند: بله، این حقی از طرف خدا و رسول اوست. او امیر مؤمنان و سرور مسلمانان و صاحب پرچم مؤمنان سفیدروی است، در زوز قیامت خداوند عزّ و جلّ او را بر صراط مینشاند و او دوستان خود را وارد بهشت و دشمنان خود را وارد جهنم میکند. پیک پیش او رفت و سخنان ایشان را به او گفت. آن روز ایشان را رها کردند.
هنگامی که شب فرا رسید، علی - علیه السلام - ، فاطمه - علیها السلام - را سوار بر الاغی کردند و دست دو فرزند خود حسن و حسین - علیهما السلام - را گرفتند و به در خانه تکتک اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - رفتند و آنان را درباره حق خودشان، به خدا قسم دادند و به یاری خویش فرا خواندند. اما فقط ما چهار نفر دعوت ایشان را اجابت کردیم و سرهایمان را تراشیدیم و خود را آماده یاری ایشان کردیم، و زبیر در مورد یاری ایشان بیشتر از ما بصیرت داشت. علی - علیه السلام - که دیدند مردم ایشان را رها کردهاند و از یاریاشان دست کشیدهاند و همگی به سراغ ابوبکر رفتهاند و او را احترام میکنند، از آن پس خانهنشین شدند.
عمر به ابوبکر گفت: چرا کسی را در پی او نمیفرستی که بیاید و بیعت کند، زیرا کسی جز علی و این چهار نفر کسی باقی نمانده است که بیعت نکرده باشد. میان آن دو نفر، ابوبکر دلنازکتر و مهربانتر و زیرکتر و عمیقتر، و عمر خشنتر و سختگیرتر و ستمکارتر بود. ابوبکر به او گفت: چه کسی را به دنبال او بفرستیم؟ عمر گفت: قنفذ را به دنبالش میفرستیم؛ زیرا او مردی خشن و سنگدل و ستمگر و یکی از آزادشدگان و یکی از افراد قبیله بنیعدی بن کعب است. او را بفرست و چند نفر را نیز همراه او بفرست. قنفذ رفت و از علی - علیه السلام - اجازه ورود خواست؛ اما ایشان به آنها اجازه ورود ندادند. یاران قنفذ پیش ابوبکر و عمر، که در مسجد نشسته بودند و مردم در اطرافشان بودند، بازگشتند و به آنها گفتند: به ما اجازه ورود نداد.
عمر گفت: بروید، اگر به شما اجازه داد که هیچ، اما اگر اجازه نداد، بدون اجازه وارد شوید. آنها رفتند و اجازه خواستند؛ فاطمه علیها السلام فرمودند: من نمیگذارم که بدون اجازه وارد خانهام شوید. آنان بازگشتند و قنفذ ملعون همانجا ماند. گفتند: فاطمه چنین و چنان گفت و نگذاشت که بدون اجازه وارد خانهاش شویم.
عمر خشمگین شد و گفت: ما را با زنها چه کار؟ سپس به عدهای از آنهایی که در اطرافش بودند دستور داد که هیزم بیاورند. آنها هیزم آوردند و عمر هم همراه آنان هیزم آورد و هیزمها را در اطراف خانه علی - علیه السلام - ، که علی و فاطمه و دو فرزندشان در آن بودند گذاشتند. عمر طوری که علی و فاطمه صدای او را بشنوند فریاد زد: ای علی! به خدا سوگند یا بیرون میایی و با خلیفه رسول خدا بیعت میکنی، و یا اینکه خانهات را بر سرت به آتش میکشم. پس فاطمه - علیها سلام - برخاستند و فرمودند: ای عمر! ما را با تو چه کار؟ عمر گفت: در را باز کن وگرنه خانهتان را بر سرتان به آتش میکشیم. فاطمه فرمودند: ای عمر! آیا از خدا نمیترسی که وارد خانه من شوی؟ عمر منصرف نشد و دستور داد که آتش بیاورند و درب خانه را به آتش کشید و سپس آن را کنار زد و داخل شد.
فاطمه - علیها السلام - خودشان را در جلوی او قرار دادند و فریاد زدند: ای پدر! ای رسول خدا! عمر شمشیرش را به همراه غلافش بالا آورد و ضربهای به پهلوی ایشان زد، فاطمه - علیها السلام - فریاد ای پدر جان برآوردند، عمر تازیانه را بالا آورد و آن را به دست ایشان زد، فاطمه فریاد زد که ای رسول خدا! چه بدجانشینانی برای تو هستند این ابوبکر و عمر. علی - علیه السلام - بر عمر حملهور شدند و یقه او را گرفتند و او را بر زمین زدند و بر بینی و گردن او زدند و خواستند که او را بکشند که به یاد سخن و وصیت رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - که به ایشان سفارش کرده بودند افتادند و فرمودند: ای ابن صهاک! سوگند به آن کسی که محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - را به پیامبری تکریم نمود، اگر به خاطر تقدیر خدا و عهدی که با رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - بستهام نبود، خودت میدانستی که وارد خانه من نمیشدی.
عمر کمک خواست و مردم آمدند و وارد خانه شدند، و علی - علیه السلام - به سمت شمشیر خود رفتند و قنفذ از ترس اینکه علی - علیه السلام - شمشیر خود را بیرون آورند پیش ابوبکر بازگشت؛ زیرا او شجاعت و نیرومندی ایشان را میدانست. ابوبکر به قنفذ گفت: برگرد؛ اگر بیرون آمد، خود را به داخل خانهاش بیانداز و اگر بیرون نیامد، آتش بر خانهاشان بیفکن. قنفذ ملعون به راه افتاد و به همراه یارانش خود را بدون اجازه به داخل خانه انداختند، علی - علیه السلام - به سمت شمشیرشان رفتند، اما آنان که تعدادشان زیاد بود، زودتر پیش رفتند و شمشیر را برداشتند، علی - علیه السلام - شمشیر یکی از آنها را گرفتند، ولی آنها زیاد بودند و بر ایشان غلبه کردند و طنابی دور گردنشان انداختند. فاطمه - علیها السلام - بر در خانه، خود را بین آنها و علی - علیه السلام - قرار دادند، اما قنفذ ملعون با تازیانه ایشان را زد. زمانی که فاطمه- علیها السلام - رحلت کردند، به سبب ضربهای که آن ملعون به ایشان زده بود هنوز چیزی مانند دمل بر بازویشان وجود داشت. سپس علی - علیه السلام - را کشان کشان پیش ابوبکر بردند و عمر با شمشیر بالای سر ایشان ایستاده بود و خالد بن ولید و ابوعبیدة بن جراح و سالم مولی ابیحذیفه و معاذ بن جبل و مغیرة بن شعبة و بشیر بن سعید و سایر مردم سلاح به دست اطراف ابوبکر ایستاده بودند.
سلیم بن قیس نقل کرده، به سلمان گفتم: [آیا ابوبکر گفت] بدون اجازه وارد خانه فاطمه شوید؟ سلمان گفت: آری به خدا سوگند، و این در حالی بود که ایشان روبند هم به سر نداشتند و فریاد میزدند: ای پدر جان! ای رسول خدا! چه بدجانشینانی برای تو هستند این ابوبکر و عمر. چشمانت در قبر نیز باز نشود که فاطمه را در حالی که با صدای بسیار بلند فریاد میزند ببینی! من دیدم که ابوبکر و اطرافیان او همگی داشتند گریه میکردند، جز عمر و خالد بن ولید و مغیرة بن شعبة، و عمر داشت میگفت: ما با زنان و نظرات آنها کاری نداریم. علی - علیه السلام - را پیش ابوبکر بردند، در حالی که ایشان میفرمودند: به خدا سوگند اگر شمشیرم به دستم بیفتد، میفهمیدید که هرگز زنده پیش این شخص [ابوبکر] نمیرسید، اما به خدا سوگند من خودم را به خاطر نجنگیدن با شما سرزنش نمیکنم، اگر چهل مرد در اطاعت خود داشتم، جماعتتان را متفرق میکردم، اما خدا لعنت کند آنهایی که ابتدا با من بیعت نمودند و سپس مرا خوار کردند.
هنگامی که چشم ابوبکر به علی - علیه السلام - افتاد، فریاد زد: رهایش کنید. علی - علیه السلام - فرمودند: ای ابوبکر! چه زود بر رسول خدا صلی الله علیه و آله کارشکنی کردید؛ به کدامین حق و با کدام منزلت مردم را به بیعت کردن با خود فرا خواندهای؟ مگر همین دیروز نبود که به امر خدا و رسول خدا با من بیعت کردی؟ قنفذ - لعنه الله - هنگامی که فاطمه - علیها السلام - خود را میان او و شوهرش قرار دادند، با تازیانه به او زده بود، و عمر به قنفذ پیغام فرستاده بود که اگر فاطمه بین تو و علی قرار گرفت، او را بزن. قنفذ فاطمه - علیها السلام - را به میان در و دیوار خانه پرت کرد و یکی از دندههای پهلوی ایشان شکست و بچهای از شکمشان افتاد، ایشان تا پایان عمرشان در بستر بیماری بودند و در نهایت بر اثر همین ضربات شهید از دنیا رفتند. درود خداوند بر ایشان باد!
زمانی که علی - علیه السلام - را پیش ابوبکر بردند، عمر بعد از نیش و کنایه، به ایشان گفت: بیعت کن و این سخنان باطل را رها کن. علی - علیه السلام - به او فرمودند: اگر این کار را نکنم، چکار می کنید؟ گفتند: با خواری و حقارت تو را میکشیم. علی گفت: در این صورت بنده خدا و برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را کشتهاید. ابوبکر گفت: بنده خدا را راست میگویی، اما ما قبول نداریم که تو برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - باشی. حضرت فرمودند: آیا اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله بین من و خودشان پیوند اخوّت بستند را انکار میکنید؟ ابوبکر گفت: آری. و این را سه بار برای ایشان تکرار کرد.
سپس علی - علیه السلام - رو به مردم کردند و فرمودند: ای گروه مسلمانان و مهاجرین و انصار! شما را به خدا قسم می دهم، آیا شنیدید که رسول خدا در روز غدیر خم چنین و چنان فرمودند و در غزوه تبوک چنان و چنین فرمودند، علی علیه السلام هر چه را که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به صورت علنی در مورد ایشان برای عموم مردم گفته بودند را یادآوری کردند و آنان گفتند: خداوندا آری. ابوبکر ترسید که مردم به یاری علی - علیه السلام - بروند و او را برکنار کنند، برای همین پیشدستی کرد و گفت: هر آنچه که گفتی درست بود و ما این سخنان را با گوشهای خود شنیدهایم و آنها را پذیرفتهایم؛ اما از اینها که بگذریم، من از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمودند: ما اهل بیتی هستیم که خداوند ما را برگزید و اکرام نمود و برای ما آخرت را بر دنیا برگزید و اینگونه نبوده که خداوند خلافت و نبوت هر دو را به ما اهل بیت بدهد. علی - علیه السلام - فرمودند: آیا غیر از تو کسی از اصحاب رسول خدا- صلی الله علیه و آله - هست که شهادت دهد چنین چیزی از ایشان شنیده است؟ عمر گفت: خلیفه رسول خدا راست میگوید، ما نیز این سخن را همانطور که او نقل کرد، از ایشان شنیدهایم. ابوعبیدة و سالم مولی ابیحذیفه و معاذ بن جبل نیز گفتند: ما هم این سخن را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدهایم. علی - علیه السلام - فرمودند: همگیاتان به آن صحیفه ملعونهای که در کعبه و علیه ما بر آن همپیمان شدید که: \\"اگر خداوند محمد را بکشد و یا بمیرد، باید این امر [خلافت] را از ما اهل بیت بیرون بیاورید\\"، وفا کردید. ابوبکر گفت: تو از کجا در مورد آن میدانی؟ ما که چیزی در این باره به تو نگفته بودیم؟ علی - علیه السلام - فرمودند: تو ای زبیر و تو ای سلمان و تو ای ابوذر و تو ای مقداد! شما را به خدا و اسلام قسم، از شما میپرسم که آیا نشنیدید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - این را می فرمود و شما میشنیدید که فلانی و فلانی و اسم همین پنج نفر را بردند و فرمودند که اینها در بین خوشان قراردادی نوشتهاند و بر سر آنچه که اکنون کردهاند با هم عهد و پیمان بستهاند؟ آنها گفتند: خداوندا آری، شنیدیم که رسول خدا این را به شما میگفتند که: آنها بر سر آنچه که اکنون انجام دادهاند، عهد پیمان بستهاند و در بین خودشان قراردادی نوشتهاند که اگر من کشته شدم و یا مُردم، خلافت را از دست تو ای علی دربیاورند، آنگاه شما به ایشان عرض کردید: پدرم فدایتان ای رسول خدا! اگر این اتفاق رخ داد، شما امر میفرمایید من چه کنم؟ و ایشان به شما فرمودند: اگر یاورانی برای رویارویی با آنان یافتی، با آنان بجنگ و مخالفت کن و اگر یاوری برای خود نیافتی، با آنان بیعت کن و خون خودت را حفظ کن. علی - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند اگر آن چهل نفری که با من بیعت کردند به من وفادار میماندند، قطعاً در راه خدا با شما می جنگیدم. اما به خدا سوگند دیگر هیچ کدام از افراد نسل شما دو نفر تا روز قیامت به آن [خلافت] نخواهند رسید، و چیزی که آن سخنی که شما به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بستید را تکذیب میکند، این سخن خداوند است: «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنَآ آلَ إِبْرَاهِیمَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَآتَیْنَاهُم مُّلْکًا عَظِیمًا» - . نساء : 54 - {بلکه
به مردم برای آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده رشک می ورزند، در حقیقت ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و به آنان ملکی بزرگ بخشیدیم}؛ کتاب همان نبوت، و حکمت همان سنت، و ملک همان خلافت است، و ما نیز آل ابراهیم هستیم.
مقداد برخاست و گفت: ای علی! چه دستوری میفرمایید؟ به خدا سوگند اگر دستور دهید، شمشیر میزنم و اگر دستور دهید، دست نگه میدارم. علی - علیه السلام - فرمودند: ای مقداد! دست نگه دار و عهد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و آنچه که ایشان به تو سفارش کرد را به یاد آور.
سپس من برخاستم و گفتم: سوگند به کسی که جانم به دست اوست، اگر بدانم که ستمی را دفع میکنم و دینی را برای خدا عزت میبخشم، شمشیرم را بر روی گردن خود میگذارم و شجاعانه بر آن میزنم؛ آیا بر برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و وصی و خلیفه ایشان در میان امتشان و پدر فرزندانش حمله میکنید؟ پس منتظر مصیبت باشید و از آسایش ناامید باشید.
ابوذر برخاست و گفت: ای امتی که پس از پیامبرشان سرگردان شدید و با سرپیچی از او خوار گشتید! خداوند میفرماید: «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ * ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» - . آل عمران / 33 و 34 - {به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است؛ * فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند و خداوند شنوای داناست}؛ خاندان محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - ، بازماندگان نوح و آل ابراهیم، بازماندگان ابراهیم و برگزیدگان و پاکان، از نسل اسماعیل هستند، و خانواده پیامبر خدا محمد - صلی الله علیه و آله - ، اهل بیت نبوت و جایگاه رسالت و محل رفت و آمد فرشتگان هستند؛ آنان مانند آسمانِ بلند، و کوههای برافراشته و کعبه پوشیده شده و چشمه زلال وستارگان هدایتگرند و شجره مبارکهای هستند که نور آن مایه روشنایی و روغن آن مایه برکت است. محمد خاتم پیامبران و سرور فرزندان آدم است و علی وصی الأوصیاء ، و پیشوای متقیان و مقتدای مؤمنان سفیدروی و صدّیق اکبر و فاروق اعظم و وصی محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - و وارث علم ایشان و بر مومنان از خودشان سزاوارتر است؛ چنانچه خداوند متعال فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ» - . احزاب : 6 - {پیامبر
به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند و خویشاوندان [طبق] کتاب خدا بعضی [نسبت] به بعضی اولویت دارند}. شما نیز کسی که خداوند مقدمش داشته را مقدم بدارید و آن کسانی که خداوند عقب انداخته را مؤخر قرار دهید، و ولایت و وزارت را به کسی بدهید که خداوند آن را برای او قرار داده است.
عمر برخاست و خطاب به ابوبکر که بر بالای منبر نشسته بود گفت: از چه بالای منبر نشستهای و حال آن که این ستیزه جو نشسته است و برای بیعت با تو بر نمی خیزد؟ اگر دستور دهی، گردنش را می زنیم. حسن و حسین - علیهما السلام - نیز که آنجا ایستاده بودند، وقتی سخن عمر را شنیدند، گریستند. علی - علیه السلام - آن دو را در آغوش گرفتند و فرمودند: گریه نکنید؛ به خدا سوگند نمی توانند پدرتان را بکشند. ام أیمن دایه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - جلو آمد و گفت: ای ابوبکر! چه زود حسد و نفاق خود را نمایان ساختید. عمر دستور داد که او را از مسجد بیرون کنند و گفت: ما را با زنان چه کار؟
بریدة اسلمی برخاست و گفت: ای عمر! آیا به برادر رسول خدا و پدر فرزندان او حمله می کنی؟ و حال آن که ما تو را در میان قریش خوب می شناسیم. آیا شما همان دو نفر نیستید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به شما فرمودند که پیش علی - علیه السلام - بروید و به او با نام امیرالمؤمنین سلام کنید و شما گفتید که آیا این فرمان خدا و رسولش است و ایشان فرمودند آری؟ ابوبکر گفت: درست است، اما رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بعدها فرمودند: خلافت و نبوت هر دو در اهل بیت من جمع نمی شوند. بریده گفت: به خدا سوگند رسول خدا - صلی الله علیه و آله - چنین چیزی نفرمودهاند، به خدا سوگند در شهری که تو امیر آن باشی زندگی نخواهم کرد. عمر دستور داد او را بزنند و بیرون اندازند.
سپس گفت: ای إبن ابیطالب! برخیز و بیعت کن. حضرت - علیه السلام - فرمودند: اگر این کار را نکنم، چه میشود؟ عمر گفت: در آن صورت به خدا سوگند گردنت را خواهیم زد. حضرت سه بار علیه آنان احتجاج نمودند و سپس بدون آنکه کف دستشان را بگشایند، دستشان را دراز نمود و ابوبکر دست خود را بر دست ایشان زد و به همین راضی شد. علی - علیه السلام - پیش از آنکه بیعت کنند، در حالی هنوز ریسمان بر گردنشان بود، فریاد برآوردند: یا «ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کَادُواْ یَقْتُلُونَنِی»{ای فرزند مادرم این قوم مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند }.
به زبیر گفته شد: بیعت کن، ولی او بیعت نکرد. عمر و خالد و مغیرة بن شعبه به همراه عده ای دیگر به وی هجوم بردند و شمشیرش را گرفتند و آن را آنقدر بر زمین زدند تا شکسته شد و سپس یقه او را گرفتند؛ زیبر در حالی که عمر بر سینه اش نشسته بود، گفت: ای فرزند صهّاک! به خدا سوگند اگر شمشیرم در دستم بود، از من منصرف میشدی. و بیعت کرد.
سلمان نقل کرده: سپس مرا گرفته و آنقدر بر گردنم زندند که وقتی رهایم کردند، گردنم مانند تاولی برآمده بود. آنگاه دستانم را گرفته و پیچاندند و به زور بیعت کردم. پس از من ابوذر و مقداد نیز به زور بیعت کردند و جز علی و ما چهار نفر کسی از میان مردم به اجبار بیعت نکرد و در میان ما کسی به شدت زبیر سخن نمی گفت. زبیر زمانی که بیعت می نمود گفت: ای فرزند صهاک! بدان که به خدا سوگند اگر این متجاوزانی که تو را یاری کردند نبودند، دستت به من و شمشیرم نمی رسید؛ زیرا من میدانم که تو ترسو و پست هستی، تو این متجاوزان را پیدا کردهای که به وسیله آنان نیرومند شدهای و حمله جرأت یافتهای. عمر خشمناک شد و گفت: آیا صهّاک را به یاد من می آوری؟ زبیر گفت: صهاک که باشد؟ چرا نامش را نبرم؟ او که زنی زناکار بود، مگر منکر این هستی؟ مگر او کنیز حبشی جدم عبدالمطلب نبود که جد تو نفیل، با او زنا کرد و پدرت خطاب را به دنیا آورد و عبدالمطلب پس از آن جریان او [صهاک] را به نفیل بخشید و بعد پدرت متولد شد، پدرت بنده جد من و فرزند زناست. ابوبکر میان آن دو میانجیگری کرد و همدیگر را رها کردند.
سلیم نقل کرده، به سلمان گفتم: ای سلمان! آیا با ابوبکر بدون آنکه سخنی بگویی بیعت نمودی؟ گفت: پس از بیعت به او گفتم: تا روزگار باقیست، هلاکت شدید. می دانید با خود چه کردید؟ درست رفتید و خطا رفتید؛ سنت پیشینیان خود را در تفرقه و اختلاف درست انجام دادید، و در سنت پیامبرتان - صلی الله علیه و آله و سلم - به خطا رفتید و سنت ایشان را از معدن و اهل آن خارج کردید. عمر گفت: ای سلمان! حالا که تو و صاحبت بیعت نمودهاید، هر چه می خواهی بگو و هر آنچه به نظرت میآید انجام بده و آن صاحبت نیز هر چه بخواهد میتواند بگوید. سلمان گفت: از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمودند: تو و آن صاحبت که با او با بیعت کردهای به اندازه گناهان همه امت تا روز قیامت، گناهکار هستید و به اندازه همگی آنان عذاب میشوید. عمر گفت: هر چه می خواهی بگو، مگر نه این است که دیگر بیعت کرده ای؟ خداوند چشمت را به روزی که صاحبت آن [خلافت] را به دست بگیرد، روشن نکند! گفتم: شهادت می دهم که در یکی از کتاب های آسمانی نازل شده از طرف خداوند خواندم که دری از درهای جهنم به نام و نسب و صفت توست. عمر به من گفت: هر چه می خواهی بگو؛ مگر نه این است که خداوند آن [خلافت] را از چنگ آن اهل بیتی که شما آنان را ارباب خود گرفته اید و خدا را رها نموده اید در آورده است؟ گفتم: شهادت می دهم وقتی درباره آیه: «فَیَوْمَئِذٍ لَّا یُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ * وَلَا یُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ» - . فجر/ 25 و 26 - {پس
در آن روز هیچ کس چون عذاب کردن او، عذاب نشود * و هیچ کس چون دربندکشیدن او دربند کشیده نشود} از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سؤال کردم، شنیدم که ایشان میفرمودند: که آن شخص تو هستی. عمر به من گفت: ساکت شو! خدا صدایت را خفه کند! ای عبد که پسر زن ختنه نشدهای. سلمان نقل کرد: علی - علیه السلام - به من فرمودند: ای سلمان! تو را قسم می دهم که سکوت کنی. سلمان گفت: به خدا سوگند اگر علی- علیه السلام - مرا به سکوت امر نکرده بود، او را از هر آنچه که پیرامونش نازل شده بود آگاه می ساختم و هر آنچه که از رسول خدا در مورد او و صاحبش شنیده بودم را به زبان میآوردم. وقتی عمر مرا دید که سکوت کرده ام، گفت: به راستی که تو فرمانبر و تسلیم او هستی.
وقتی ابوذر و مقداد بدون آنکه سخنی بگویند بیعت نمودند، عمر گفت: ای سلمان! آیا نمیخواهی مانند این دو یار خود دست [از این امتناعت] بکشی؟ به خدا سوگند تو بیش از این دو نفر، به اهل این خانه عشق نمیورزی و بیشتر از این دو حق آنها را گرامی نمی داری، همانطور که دیدی این دو دست برداشته اند و بیعت نمودهاند. ابوذر گفت: ای عمر! ما را به واسطه عشق به خاندان محمد و احترام به آنها سرزنش میکنی؟ خدا لعنت کند - و لعنت کرده است - کسی را که با آنان دشمنی ورزد و به آنان افترا بزند و در حق آنان ظلم کند و مردم را بر گردن آنان سوار کند و این امت را به گذشته خود عقب ببرد! عمر گفت: آمین، خدا کسی را که به حقوق آنان ظلم نموده است را لعنت کند؛ نه، به خداسوگند آنان در خلافت حقی ندارند و آنان و سایر مردم در آن [خلافت] یکسان هستند. ابوذر گفت: پس چرا با استفاده از حق و دلیل آنها با انصار مخاصمه نمودید؟
علی - علیه السلام - به عمر فرمودند: ای فرزند صهاک! ما حقی در آن نداریم و آن [خلافت] برای تو و فرزند آکلة الذبان است؟ عمر گفت: ای ابالحسن! حالا که بیعت نمودهای دیگر دست بردار، وقتی عموم مردم به [خلافت] صاحب من رضایت دادند و به تو رضایت ندادند، گناه من چیست؟ علی- علیه السلام - فرمودند: ولی خداوند و رسولش تنها به من رضایت دادند. خودت و صاحبت و هر آنکه از شما پیروی کند و بار شما را به دوش بکشد را بشارت باد به خشم و عذاب و خواری از جانب خداوند. وای بر تو ای فرزند خطاب! کاش می فهمیدی که از کجا خارج شدهای و به کجا داخل شدی و چه جنایتی به خود و صاحبت نموده ای؟ ابوبکر گفت: ای عمر! حالا که بیعت نمودیم و از شر و نیرنگ و شورش او ایمن شدهایم، رهایش کن تا هر چه می خواهد بگوید.
علی - علیه السلام - فرمودند: من فقط یک چیز میگویم؛ حضرت رو به سلمان و ابوذر و زبیر و مقداد نمودند و فرمودند: ای شما چهار نفر! خداوند را به یادتان می آورم؛ آیا از رسول خدا شنیدید که میفرمودند: در جهنم تابوتی از آتش است که در آن دوازده نفر را می بینم، شش نفر از آنها از پیشینیان و شش نفر دیگر از پسینیان هستند. در چاهی در قعر جهنم و در تابوتی قفل شده که بر روی آن چاه سنگی قرار دارد، هنگامی که خداوند بخواهد جهنم را شعله ور سازد، آن سنگ را از روی آن چاه کنار میزند و جهنم از زبانه آتش و حرارت آن چاه شعله ور می شود. علی - علیه السلام - فرمودند: شما شاهد بودید که من از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پرسیدم که آنها [آن دوازده نفر] چه کسانی هستند؟ ایشان فرمودند: اما پیشینیان؛ آن پسر آدم که برادرش را کشت، فرعون فراعنة، آن کسی که با ابراهیم درباره پروردگارش به احتجاج پرداخت، و دو نفر از بنیاسرائیل که کتابشان را تحریف کردند و سنتشان را تغییر دادند که یکی ازآنها یهودیان را به آیین یهود کشاند و دیگری نصرانیان را به آیین نصرانی کشاند، و ششمین نفر آنها ابلیس است. و اما پسینیان؛ دجال و آن پنج تن از اصحاب صحیفه که همعهد و همپیمان شدند تا با تو، ای برادرم دشمنی کنند و پس از من در مقابل تو قرار بگیرند؛ این و این و ... و نام آنها را فرمودند و برایمان برشمردند. سلمان گفت: ما گفتیم راست گفتی، شهادت می دهیم که ما این سخن را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدیم. عثمان گفت: ای ابالحسن! آیا این اصحاب تو حدیثی درباره من هم دارند؟ علی - علیه السلام - به او فرمودند: آری، از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که تو را لعنت می کردند و پس از آن نیز هیچگاه از خداوند برای تو طلب مغفرت ننمودند. عثمان خشمگین شد و گفت: مرا با تو چه کار، نه در زمان پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - به حال خود گذاشتی و نه بعد از ایشان به حال خودم وامیگذاری. زبیر گفت: آری، خدا بینیات را به خاک بمالد! عثمان گفت: به خدا سوگند از رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - شنیدم که می فرمودند: زبیر در حالی که از اسلام خارج شده است کشته خواهد شد. سلمان نقل کرد: علی - علیه السلام - در خلوت به من فرمود: عثمان راست گفت؛ زبیر پس از قتل عثمان با من بیعت خواهد نمود و سپس بیعتم را می شکند و در حال ارتداد کشته خواهد شد. سلیم نقل کرده: سپس سلمان به سمت من آمد و گفت: همه مردم پس از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از دین خارج شدند مگر چهار نفر. مردم پس از رسول خدا- صلی الله علیه و آله - مانند هارون و پیروانش و گوساله و پیروانش شدند؛ علی به منزله هارون و عتیق به منزله گوساله و عمر به منزله سامری است.
از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می فرمودند: عده ای از اصحابم که دارای منزلت و جایگاهی نزد من بودند پیش من میآیند تا از صراط عبور کنند، وقتی آنان را می بینم و آنها نیز مرا میبینند و آنان را می شناسم و آنها نیز مرا می شناسند، آنها را از من دور میکنند؛ من می گویم پروردگارا! آنها اصحاب منند، اصحاب من، گفته میشود: تو نمی دانی که آنان پس از تو چه کردند؛ وقتی از آنها جدا شدی، به پیشینیان خود بازگشتند. و من می گویم: از رحمت خدا دور شوند و هلاکت بر آنان باد.
از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می فرمودند: امت من گام به گام و قدم به قدم و وجب به وجب و ذراع به ذراع و مو به مو، به شیوه بنیاسرائیل خواهند رفت؛ زیرا تورات و قرآن نوشته دستی یکسان هستند و با قلمی یکسان و در یک لوح نوشته شده اند و مثال ها و سنتها یکسان جریان مییابند. - . به نقل مضمون از کتاب سلیم بن قیس:82 - 92 -
**[ترجمه]
روی الکلینی صدر الخبر عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن حماد بن عیسی عن إبراهیم بن عمر الیمانی عن سلیم بن قیس إلی قولهم ثُمَّ یَخْرُجُ فَیَجْمَعُ شَیَاطِینَهُ وَ أَبَالِسَتَهُ فَیَنْخُرُ وَ یَکْسَعُ وَ یَقُولُ کَلَّا زَعَمْتُمْ أَنْ لَیْسَ لِی عَلَیْهِمْ سَبِیلٌ فَکَیْفَ رَأَیْتُمْ مَا صَنَعْتُ بِهِمْ حَتَّی تَرَکُوا أَمْرَ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ طَاعَتَهُ وَ مَا أَمَرَهُمْ بِهِ رَسُولُ
ص: 282
اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).
و قال الجوهری الظلة بالضم کهیئة الصفة و قال السجادة أثر السجود فی الجبهة و قال شمر إزاره تشمیرا رفعه یقال شمر عن ساقه و شمر فی أمره أی خف أقول أرید هنا أنه کان یری من ظاهر حاله الاهتمام بالعبادة قوله ثم قال یوم کیوم آدم هذه الفقرة لم یذکرها فی الإحتجاج و الکافی و المراد بها أن ما فعلت فی هذا الیوم شبیه بما فعلت بآدم و أخرجته من الجنة فی الغرابة و حسن التدبیر و النخیر صوت الأنف و کسعه کمنعه ضرب دبره بیده أو بصدر قدمه و الشظاظ بالکسر العود الذی یدخل فی عروة الجوالق.
و فی الإحتجاج (2) فلم یخرج حتی جمعه کله فکتبه علی تنزیله و الناسخ و المنسوخ فبعث إلی قوله فقد آلیت بیمین إلی قوله و أعلمنی تأویلها ثم دخل بیته فقال عمر إلی قوله فقال عمر أرسل إلیه قنفذا و کان رجلا فظا غلیظا جافیا من الطلقاء أحد بنی تیم إلی قوله ثم أمر أناسا حوله فحملوا حطبا و حمل معهم عمر و جعلوه حول منزله و فیه علی و فاطمة و ابناهما علیهم السلام ثم نادی عمر حتی أسمع علیا علیه السلام و الله لتخرجن و لتبایعن خلیفة رسول الله أو لأضرمن علیک بیتک نارا ثم رجع قنفذ إلی أبی بکر و هو یخاف أن یخرج علی علیه السلام بسیفه لما عرف من بأسه و شدته ثم قال لقنفذ إن خرج و إلا فاقتحم علیه فإن امتنع فأضرم علیهم بیتهم نارا فانطلق قنفذ فاقتحم هو و أصحابه بغیر إذن و ثار علی إلی سیفه فسبقوه إلیه فتناول بعض سیوفهم فکثروا علیه فضبطوه و ألقوا فی عنقه حبلا و حالت فاطمة علیها السلام بین زوجها و بینهم عند باب البیت فضربها قنفذ بالسوط علی عضدها و إن بعضدها مثل الدملوج من ضرب قنفذ إیاها فأرسل أبو بکر إلی قنفذ اضربها فألجأها إلی عضادة باب بیتها فدفعها فکسر ضلعا من جنبها و ألقت جنینا من بطنها فلم تزل صاحبة فراش حتی ماتت من ذلک شهیدة صلوات
ص: 283
الله علیها ثم انطلقوا بعلی علیه السلام ملببا یتل.
إلی قوله و سائر الناس قعود حول أبی بکر علیهم السلاح و دخل علی علیه السلام و هو یقول أما و الله لو وقع سیفی بیدی لعلمتم أنکم لم تصلوا إلی هذا منی و بالله ما ألوم نفسی فی جهد و لو کنت فی أربعین رجلا لفرقت جماعتکم فلعن الله قوما بایعونی ثم خذلونی فانتهره عمر فقال بایع.
و قال فی القاموس کاثروهم فکثروهم غالبوهم فی الکثرة فغلبوهم قال الدملج کجندب فی لغتیه و زنبور المعضد و قال تله صرعه أو ألقاه علی عنقه و خده و التلتلة التحریک و الإقلاق و الزعزعة و الزلزلة و السیر الشدید و السوق العنیف و أتله ارتبطه و اقتاده.
قوله علیه السلام من عقبکما فی الإحتجاج من عقبکم إلی یوم القیامة ثم نادی قبل أن یبایع یا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی إلی قوله أصبتم و أخطأتم أصبتم سنة الأولین و أخطأتم سنة نبیکم.
قوله أسکت الله نأمتک قال الجوهری النأمة بالتسکین الصوت یقال أسکت الله نأمته أی نغمته و صوته و یقال أیضا نامَّته بتشدید المیم فیجعل من المضاعف و قال سعرت النار هیجتها و ألهبتها و استعرت النار و تسعرت أی توقدت.
قوله و إبلیس سادسهم أقول هکذا فی الإحتجاج و فی کتاب سلیم هکذا و عاقر الناقة و قاتل یحیی بن زکریا و فی الآخرین الدجال و هؤلاء الخمسة أصحاب الصحیفة و الکتاب و جبتهم و طاغوتهم الذی تعاهدوا علیه و تعاقدوا علی عداوتک و لا یستقیم إلا بتکلف تام.
قوله قال سلیم فی الإحتجاج هکذا ثم أَقْبَلَ عَلَیَّ سَلْمَانُ فقال إن القوم ارتدوا بعد وفاة رسول الله صلی الله علیه و آله إلا من عصمه الله بآل محمد إن الناس بعد رسول الله صلی الله علیه و آله بمنزلة هارون إلی قوله فی سُنَّةِ السامری و سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله یقول لترکبن إلی قوله و باعا بباع
**[ترجمه]کلینی این روایت را از اول تا آنجا که میگوید: \\"سپس بیرون آمد و شیاطین و ابلیسهای خود را جمع کرد باد در بینیاش میانداخت و را دستش را بر پشت آنها میزد و میگفت هرگز، شما فکر کردید که من راهی بر آنها پیدا نمیکنم، دیدید با آنها چه کردم و چگونه امر و اطاعت از خداوند عزّ ذکره را رها کردند و آنچه که رسول خدا صلی الله علیه و آله به آنها امر کرده بود را کنار نهادند.\\" از علی بن ابراهیم، از پدرش از حماد بن عیسی از ابراهیم بن عمر یمانی از سلیم بن قیس نقل کرده است.
جوهری گفته است: \\"ظلة\\" به ضم ظاء چیزی شبیه به سکو است، و گفته است: \\"سجادة\\" اثر سجده در پیشانی است. \\"شمّر إزاره تشمیراً\\" یعنی آن را بالا برد، گفته میشود: \\"شمّر عن ساقه و شمّر فی امره\\" یعنی سبک گشت. مؤلف میگوید: در اینجا منظور این است که از ظاهر حالت او توجه و اهتمام به عبادت دیده میشد. \\"روزی مانند روز آدم\\" این بخش در احتجاج و کافی نیامده است و منظور از آن این است که کاری که امروز انجام دادم از جهت شگفتی و حسن تدبیر مانند کاری است که با آدم انجام دادم و او را از بهشت بیرون کردم. ،\\"نخیر\\" یعنی صدای بینی، و \\"کَسَعَه\\" بر وزن \\"مَنعَه\\" یعنی با دست یا با جلوی پایش به پشت او زد. \\"شظاظ\\" به کسر شین، چوبی تختی است که در دو طرف خورجین قرار می دهند.
و در احتجاج اینچنین آمده است: \\"تا زمانی که همه قرآن را جمعآوری نمودند و آن را به ترتیب نزول و ناسخ و منسوخ نگاشتند، از خانه خارج نشدند، ابوبکر در پی ایشان فرستاد\\" تا آنجا که \\"سوگند خوردهام\\" تا: \\"تفسیر آنها را به من آموختهاند. علی - علیه السلام - سپس به خانهاشان رفتند\\" تا آنجا که:\\" قنفذ را به دنبالش بفرست؛ او مردی خشن و سنگدل و ستمگر و یکی از آزادشدگان و یکی از افراد قبیله بنیتیم بود\\" تا: \\"سپس به عدهای از آنهایی که در اطرافش بودند دستور داد که هیزم بیاورند. آنها هیزم آوردند و عمر هم همراه آنان هیزم آورد و هیزمها را در اطراف خانه علی - علیه السلام - ، که علی و فاطمه و دو فرزندشان در آن بودند گذاشتند. عمر طوری که علی - علیه السلام - صدای او را بشنوند فریاد زد: ای علی! به خدا سوگند یا بیرون میایی و با خلیفه رسول خدا بیعت میکنی، و یا اینکه خانهات را بر سرت به آتش میکشم. قنفذ در حالی که میترسید علی - علیه السلام - با شمشیر خود بیرون بیایند پیش ابوبکر بازگشت؛ زیرا او نیرومندی و شجاعت ایشان را میدانست. سپس ابوبکر به قنفذ گفت: اگر بیرون آمد که هیچ، وگرنه خود را به داخل خانهاش بیانداز و اگر بیرون نیامد، آتش بر خانهاشان بیفکن. قنفذ به راه افتاد و به همراه یارانش، خودشان را بدون اجازه به داخل خانه انداختند، علی - علیه السلام - به سمت شمشیرشان رفتند، اما آنان زودتر پیش رفتند و شمشیر را برداشتند، علی - علیه السلام - شمشیر یکی از آنها را گرفتند، ولی آنها زیاد بودند و آن شمشیر را از چنگ ایشان درآوردند و طنابی دور گردنشان انداختند. فاطمه - علیها السلام - بر در خانه، خود را بین آنها و علی - علیه السلام - قرار دادند، قنفذ با تازیانه بر بازوی ایشان زد و به سبب ضربهای که قنفذ به ایشان زده بود چیزی مانند دمل بر بازویشان وجود داشت. ابوبکر به قنفذ پیغام فرستاد که فاطمه را بزن، قنفذ فاطمه - علیها السلام - را به میان در و دیوار خانه پرت کرد و یکی از دندههای پهلوی ایشان شکست و جنینی از شکمشان سقط شد، ایشان تا پایان عمرشان در بستر بیماری بودند و در نهایت بر اثر همین ضربات شهید از دنیا رفتند. درود خداوند بر ایشان باد! سپس پیراهن علی - علیه السلام – را گرفتند و ایشان را کشانکشان بردند.\\"
تا این جا که: \\"و سایر مردم مسلح اطراف ابوبکر نشسته بودند، علی - علیه السلام - داخل شدند، در حالی که میفرمودند: به خدا سوگند اگر شمشیرم به دستم میافتاد، میفهمیدید که هرگز نمیتوانستید مرا پیش این شخص [ابوبکر] بیاورید، اما به خدا سوگند من خودم را به خاطر نجنگیدن با شما سرزنش نمیکنم، اگر چهل مرد در اطاعت خود داشتم، جماعتتان را متفرق میکردم، اما خدا لعنت کند آنهایی که ابتدا با من بیعت نمودند و سپس مرا خوار کردند، عمر به ایشان نیش و کنایه زد و گفت: بیعت کن.\\"
مؤلف قاموس گفته است: \\"کاثروهم، فکثروهم\\" یعنی تعدادشان زیادتر بود و غالب شدند. \\"دُملج\\" مانند جندب است در اینکه دو نوع تلفظ دارد [به فتح لام و ضم آن] و \\"دُملُوج\\" بر وزن زنبور، به معنای النگو و خلخال است. \\"تلّه\\" یعنی او را به زمین زد یا او را با گردن و صورتش به زمین زد، \\"التلتلة\\" یعنی به حرکت در آوردن و تکان دادن و مضطرب ساختن و زلزله و به زور راه رفتن و به شدت هل دادن، و \\"أتلّه\\" به بند کشید و آن را کشاند.
در احتجاج بعد از \\"از نسل شما دو نفر\\" اینچنین آمده است: از نسل شما دو نفر تا روز قیامت. سپس پیش از آن که بیعت کنند فریاد زد: ای پسر مادرم! این قوم مرا به ضعیف یافتند\\" تا آنجا که \\"درست رفتید و به خطا رفتید، سنت پیشینیان را درست انجام دادید و سنت پیامبرتان را به خطا رفتید\\"
\\"أسکت الله نأمتک\\" جوهری گفته است: \\"نأمة\\" به سکون همزه یعنی صدا، و گفته میشود: \\"أسکت الله نأمتک\\" یعنی خداوند نغمه و صوت تو را ساکت کند. و نیز گفته میشود: \\"نامّته\\" به تشدید میم، که مضاعف قرار داده میشود. \\"سعرت النار\\" یعنی آتش را شعلهور و فروزان ساخت، و \\"استعرت النار و تسعّرت\\" یعنی آتش شعلهور شد.
\\"و ابلیس سادسهم\\" می گویم: در احتجاج این گونه آمده است. ولی در کتاب سلیم اینطور است: \\"و کسی که شتر صالح را پی نمود، و قاتل یحیی بن زکریا، و از میان پسینیان دجال و این پنج تن اصحاب صحیفه و قرارداد و جبت و طاغوتشان که بر سر آن با یکدیگر هم پیمان شدند و بر دشمنی با تو عهد بستند\\" ولی این جمله جز با تکلف بسیار درست نخواهد بود.
\\"قال سلیم\\" در احتجاج این گونه آمده است: \\"سپس سلمان رو به من کرد و گفت: مردم پس از وفات پیامبر - صلی الله علیه و آله - از دین خارج شدند مگر کسانی که خداوند به سبب آل محمد آنها را حفظ کرد ، مردم پس از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به منزله هارون شدند\\" تا \\"در سنت سامری و از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می فرمودند: امت من گام به گام و ... به شیوه بنیاسرائیل رفتند.\\"
**[ترجمه]
وَ أَیْضاً وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ، أَنَّهُ قَالَ سَمِعْتُ الْبَرَاءَ
ص: 284
بْنَ عَازِبٍ (1) یَقُولُ کُنْتُ أُحِبُّ بَنِی هَاشِمٍ حُبّاً شَدِیداً فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْصَی عَلِیّاً علیه السلام أَنْ لَا یَلِیَ غُسْلَهُ غَیْرُهُ وَ أَنَّهُ لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَرَی عَوْرَتَهُ غَیْرُهُ وَ أَنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ یَرَی عَوْرَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا ذَهَبَ بَصَرُهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَنْ یُعِینُنِی عَلَی غُسْلِکَ قَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فِی جُنُودٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَکَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُغَسِّلُهُ وَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ مَرْبُوطَ الْعَیْنَیْنِ یَصُبُّ الْمَاءَ وَ الْمَلَائِکَةُ یُقَلِّبُونَهُ لَهُ کَیْفَ شَاءَ وَ لَقَدْ أَرَادَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنْ یَنْزِعَ قَمِیصَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَاحَ بِهِ صَائِحٌ لَا تَنْزِعْ قَمِیصَ نَبِیِّکَ یَا عَلِیُّ فَأَدْخَلَ یَدَهُ تَحْتَ الْقَمِیصِ فَغَسَّلَهُ ثُمَّ حَنَّطَهُ وَ کَفَّنَهُ ثُمَّ نَزَعَ الْقَمِیصَ عِنْدَ تَکْفِینِهِ وَ تَحْنِیطِهِ (2) قَالَ الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَخَوَّفْتُ أَنْ یَتَظَاهَرَ قُرَیْشٌ عَلَی إِخْرَاجِ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمَّا صَنَعَ النَّاسُ مَا صَنَعُوا مِنْ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ أَخَذَنِی مَا یَأْخُذُ الْوَالِهَ الثَّکُولَ مَعَ مَا بِی مِنَ الْحُزْنِ لِوَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلْتُ أَتَرَدَّدُ وَ أَرْمُقُ وُجُوهَ النَّاسِ وَ قَدْ خَلَا الْهَاشِمِیُّونَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِغُسْلِهِ وَ تَحْنِیطِهِ وَ قَدْ بَلَغَنِی الَّذِی کَانَ مِنْ قَوْلِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ مِنْ جُمْلَةِ أَصْحَابِهِ فَلَمْ أَحْفِلْ بِهِمْ وَ عَلِمْتُ أَنَّهُ لَا یَئُولُ إِلَی شَیْ ءٍ فَجَعَلْتُ أَتَرَدَّدُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْمَسْجِدِ وَ أَتَفَقَّدُ وُجُوهَ قُرَیْشٍ وَ کَأَنِّی لَکَذَلِکَ
ص: 285
إِذْ فَقَدْتُ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ (1) ثُمَّ لَمْ أَلْبَثْ حَتَّی إِذَا أَنَا بِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ قَدْ أَقْبَلُوا فِی أَهْلِ السَّقِیفَةِ وَ هُمْ مُحْتَجِزُونَ بِالْأُزُرِ الصَّنْعَانِیَةِ لَا یَمُرُّ بِهِمْ أَحَدٌ إِلَّا خَبَطُوهُ فَإِذَا عَرَفُوهُ مَدُّوا یَدَهُ عَلَی یَدِ أَبِی بَکْرٍ شَاءَ ذَلِکَ أَمْ أَبَی فَأَنْکَرْتُ عِنْدَ ذَلِکَ عَقْلِی جَزَعاً مِنْهُ مَعَ الْمُصِیبَةِ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجْتُ مُسْرِعاً حَتَّی أَتَیْتُ الْمَسْجِدَ ثُمَّ أَتَیْتُ بَنِی هَاشِمٍ وَ الْبَابُ مُغْلَقٌ دُونَهُمْ فَضَرَبْتُ الْبَابَ ضَرْباً عَنِیفاً وَ قُلْتُ یَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَخَرَجَ إِلَیَّ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ فَقُلْتُ قَدْ بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ الْعَبَّاسُ قَدْ تَرِبَتْ أَیْدِیکُمْ مِنْهَا آخِرَ الدَّهْرِ أَمَا إِنِّی قَدْ أَمَرْتُکُمْ فَعَصَیْتُمُونِی (2)
ص: 286
فَمَکَثْتُ أُکَابِدُ مَا فِی نَفْسِی فَلَمَّا کَانَ اللَّیْلُ خَرَجْتُ إِلَی الْمَسْجِدِ فَلَمَّا صِرْتُ فِیهِ تَذَکَّرْتُ أَنِّی کُنْتُ أَسْمَعُ هَمْهَمَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْقُرْآنِ فَانْبَعَثْتُ مِنْ مَکَانِی
ص: 287
فَخَرَجْتُ نَحْوَ الْفَضَاءِ فَوَجَدْتُ نَفَراً یَتَنَاجَوْنَ فَلَمَّا دَنَوْتُ مِنْهُمْ سَکَتُوا فَانْصَرَفْتُ
ص: 288
عَنْهُمْ فَعَرَفُونِی وَ مَا عَرَفْتُهُمْ فَدَعَوْنِی فَأَتَیْتُهُمْ وَ إِذَا الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ سَلْمَانُ
ص: 289
وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ وَ الزُّبَیْرُ بْنُ
ص: 290
الْعَوَّامِ (1) وَ حُذَیْفَةُ یَقُولُ وَ اللَّهِ لَیَفْعَلُنَّ مَا أَخْبَرْتُکُمْ بِهِ فَوَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ وَ إِذَا الْقَوْمُ یُرِیدُونَ أَنْ یُعِیدُوا الْأَمْرَ شُورَی بَیْنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ حُذَیْفَةُ انْطَلِقُوا بِنَا إِلَی أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ فَقَدْ عَلِمَ مِثْلَ مَا عَلِمْتُ فَانْطَلَقُوا إِلَی أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ وَ ضَرَبْنَا عَلَیْهِ بَابَهُ فَأَتَی حَتَّی صَارَ خَلْفَ الْبَابِ ثُمَّ قَالَ مَنْ أَنْتُمْ فَکَلَّمَهُ الْمِقْدَادُ فَقَالَ مَا جَاءَ بِکَ فَقَالَ افْتَحْ فَإِنَّ الْأَمْرَ الَّذِی جِئْنَا فِیهِ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَجْرِیَ وَرَاءَ الْبَابِ فَقَالَ مَا أَنَا بِفَاتِحٍ بَابِی وَ قَدْ عَلِمْتُ مَا جِئْتُمْ لَهُ وَ مَا أَنَا بِفَاتِحٍ بَابِی کَأَنَّکُمْ أَرَدْتُمُ النَّظَرَ فِی هَذَا الْعَقْدِ فَقُلْنَا نَعَمْ فَقَالَ أَ فِیکُمْ حُذَیْفَةُ فَقُلْنَا نَعَمْ فَقَالَ الْقَوْلُ مَا قَالَ حُذَیْفَةُ فَأَمَّا أَنَا فَلَا أَفْتَحُ بَابِی حَتَّی یَجْرِیَ عَلَیَّ مَا هُوَ جَارٍ عَلَیْهِ وَ مَا یَکُونُ بَعْدَهَا شَرٌّ مِنْهَا وَ إِلَی اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ الْمُشْتَکَی قَالَ فَرَجَعُوا ثُمَّ دَخَلَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ بَیْتَهُ قَالَ وَ بَلَغَ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ الْخَبَرُ (2) فَأَرْسَلَا إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ الْجَرَّاحِ وَ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ فَسَأَلَاهُمَا الرَّأْیَ فَقَالَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ أَرَی أَنْ تَلْقُوا الْعَبَّاسَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَتُطْمِعُوهُ فِی أَنْ یَکُونَ لَهُ فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیبٌ یَکُونُ لَهُ وَ لِعَقِبِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَتَقْطَعُوهُ بِذَلِکَ عَنِ ابْنِ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّ الْعَبَّاسَ لَوْ صَارَ مَعَکُمْ کَانَتِ الْحُجَّةُ
ص: 291
عَلَی النَّاسِ وَ هَانَ عَلَیْکُمْ أَمْرُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَحْدَهُ قَالَ فَانْطَلَقَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ حَتَّی دَخَلُوا عَلَی الْعَبَّاسِ فِی اللَّیْلَةِ الثَّانِیَةِ مِنْ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَتَکَلَّمَ أَبُو بَکْرٍ فَحَمِدَ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ ابْتَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله نَبِیّاً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَلِیّاً فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ بِکَوْنِهِ بَیْنَ ظَهْرَانَیْهِمْ حَتَّی اخْتَارَ لَهُ مَا عِنْدَهُ وَ تَرَکَ لِلنَّاسِ أَمْرَهُمْ لِیَخْتَارُوا لِأَنْفُسِهِمْ مَصْلَحَتَهُمْ مُتَّفِقِینَ لَا مُخْتَلِفِینَ فَاخْتَارُونِی عَلَیْهِمْ وَالِیاً وَ لِأُمُورِهِمْ رَاعِیاً فَتَوَلَّوْنِی ذَلِکَ وَ مَا أَخَافُ بِعَوْنِ اللَّهِ وَهْناً وَ لَا حَیْرَةً وَ لَا جُبْناً وَ ما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ غَیْرَ أَنِّی لَا أَنْفَکُّ مِنْ طَاعِنٍ یَبْلُغُنِی فَیَقُولُ بِخِلَافِ قَوْلِ الْعَامَّةِ فَیَتَّخِذُکُمْ لَجَأً فَتَکُونُونَ حِصْنَهُ الْمَنِیعَ وَ خَطْبَهُ الْبَدِیعَ فَإِمَّا دَخَلْتُمْ مَعَ النَّاسِ فِیمَا اجْتَمَعُوا عَلَیْهِ أَوْ صَرَفْتُمُوهُمْ عَمَّا مَالُوا إِلَیْهِ فَقَدْ جِئْنَاکَ وَ نَحْنُ نُرِیدُ أَنْ نَجْعَلَ لَکَ فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیباً یَکُونُ لَکَ وَ لِعَقِبِکَ مِنْ بَعْدِکَ إِذْ کُنْتَ عَمَّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ کَانَ النَّاسُ قَدْ رَأَوْا مَکَانَکَ وَ مَکَانَ صَاحِبِکَ فَعَدَلُوا بِهَذَا الْأَمْرِ عَنْکُمَا (1) فَقَالَ عُمَرُ إِی وَ اللَّهِ وَ أُخْرَی یَا بَنِی هَاشِمٍ عَلَی رِسْلِکُمْ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَّا وَ مِنْکُمْ وَ لَمْ نَأْتِکَ حَاجَةً مِنَّا إِلَیْکُمْ وَ لَکِنْ کَرِهْنَا أَنْ یَکُونَ الطَّعْنُ فِیمَا اجْتَمَعَ عَلَیْهِ الْمُسْلِمُونَ فَیَتَفَاقَمَ الْخَطْبُ بِکُمْ وَ بِهِمْ فَانْظُرُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَ لِلْعَامَّةِ فَتَکَلَّمَ الْعَبَّاسُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ ابْتَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله نَبِیّاً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَلِیّاً (2) فَإِنْ
ص: 292
کُنْتَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طَلَبْتَ هَذَا الْأَمْرَ فَحَقَّنَا أَخَذْتَ وَ إِنْ کُنْتَ بِالْمُؤْمِنِینَ طَلَبْتَ فَنَحْنُ مِنْهُمْ مَا تَقَدَّمَ رَأْیُنَا فِی أَمْرِکَ وَ لَا شُوِّرْنَا وَ لَا نُحِبُّ لَکَ ذَلِکَ إِذْ کُنَّا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کُنَّا لَکَ کَارِهِینَ (1) وَ أَمَّا قَوْلُکَ أَنْ تَجْعَلَ لِی فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیباً فَإِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ لَکَ خَاصَّةً فَأَمْسِکْ عَلَیْکَ فَلَسْنَا مُحْتَاجِینَ إِلَیْکَ وَ إِنْ کَانَ حَقَّ الْمُؤْمِنِینَ فَلَیْسَ لَکَ أَنْ تَحْکُمَ فِی حَقِّهِمْ وَ إِنْ کَانَ حَقَّنَا فَإِنَّا لَا نَرْضَی بِبَعْضِهِ دُونَ بَعْضٍ (2) وَ أَمَّا قَوْلُکَ یَا عُمَرُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَّا وَ مِنْکُمْ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَجَرَةٌ نَحْنُ أَغْصَانُهَا وَ أَنْتُمْ جِیرَانُهَا فَنَحْنُ أَوْلَی بِهِ مِنْکُمْ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إنی (إِنَّا) نَخَافُ تَفَاقُمَ الْخَطْبِ بِکُمْ فَهَذَا الَّذِی فَعَلْتُمُوهُ أَوَائِلُ ذَلِکَ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ فَخَرَجُوا مِنْ عِنْدِهِ وَ أَنْشَأَ الْعَبَّاسُ یَقُولُ:
مَا کُنْتُ أَحْسَبُ هَذَا الْأَمْرَ مُنْحَرِفاً***عَنْ هَاشِمٍ ثُمَّ مِنْهَا عَنْ أَبِی حَسَنٍ
أَ لَیْسَ أَوَّلَ مَنْ صَلَّی لِقِبْلَتِکُمْ***وَ أَعْلَمَ النَّاسِ بِالْآثَارِ وَ السُّنَنِ
وَ أَقْرَبَ النَّاسِ عَهْداً بِالنَّبِیِّ وَ مَنْ***جِبْرِیلُ عَوْنٌ لَهُ بِالْغُسْلِ وَ الْکَفَنِ
مَنْ فِیهِ مَا فِی جَمِیعِ النَّاسِ کُلِّهِمْ*** وَ لَیْسَ فِی النَّاسِ مَا فِیهِ مِنَ الْحَسَنِ
مَنْ ذَا الَّذِی رَدَّکُمْ عَنْهُ فَنَعْرِفَهُ*** هَا إِنَّ بَیْعَتَکُمْ مِنْ أَوَّلِ الْفِتَنِ (3)
**[ترجمه]همچنین در کتاب سلیم بن قیس هلالی که نقل کرده، از براء بن عازب شنیدم که می گفت: من چه در زمان حیات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و چه بعد از وفات ایشان به شدت به بنیهاشم عشق می ورزیدم، وقتی وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نزدیک شد، به علی - علیه السلام - وصیت نمودند که کسی غیر از ایشان بدنشان را غسل ندهد و غیر از ایشان هر کس دیگری بدن رسول خدا- صلی الله علیه و آله و سلم - را ببیند، بیناییاش را از دست خواهد داد. علی - علیه السلام - عرض کردند: ای رسول خدا! پس چه کسی مرا در غسل شما یاری میکند؟ پیامبر فرمودند: جبرئیل به همراه لشگری از فرشتگان. علی - علیه السلام - ایشان را غسل می دادند و فضل بن عباس در حالی با چشمانی بسته آب می ریخت و ملائکه نیز بدن ایشان را به هر جهتی که علی - علیه السلام - میخواست میگرداندند، علی - علیه السلام - خواست پیراهن رسول خدا صلی الله علیه و آله را از تن ایشان در آورد که فریادی برآمد: ای علی! پیراهن پیامبرت را در نیاور. علی دستش را به زیر پیراهن رسول خدا برد و ایشان را غسل داد و سپس حنوط کرد و کفن نمود، و در هنگام کفن و حنوط لباس حضرت را از بدنشان بیرون آورد.
براء بن عازب نقل کرده، زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وفات کردند، ترسیدم که قریش به کمک یکدیگر خلافت را از بنیهاشم بیرون آورند. وقتی مردم آن کارها را کردند و با ابوبکر بیعت نمودند، مانند انسانی حیران و داغدار شدم و با آن اندوهی که از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - داشتم، به میان مردم رفتم و به چهرههایشان نگریستم؛ هاشمیان در میانشان نبودند؛ زیرا آنها مشغول غسل و حنوط رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بودند. سخن سعد بن عباده و اصحابش که پیرو او بودند به گوشم رسیده بود، اما توجهی بدان نکردم و می دانستم که به جایی نمیرسد.
میان مردم و مسجد پیوسته در رفت و آمد بودم، و به چهره قریشیان با دقت نگاه میکردم. در همان حال بودم که ناگهان ابوبکر و عمر را گم کردم، ولی اندکی بعد دیدم که ابوبکر و عمر و ابوعبیدة، در حالی که بالاپوش صنعانی به تن داشتند به همراه اهل سقیفهاند و هر کسی از کنارشان می گذشت را می گرفتند و اگر او را می شناختند دستش را دراز میکردند و خواسته و ناخواسته دست او را در دست ابوبکر می گزاردند. از ناراحتی دیدن آن صحنه و مصیبت از دست دادن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - گمان کردم که عقلم را از دست دادهام. به سرعت از آنجا خارج شدم و به مسجد رفتم و سپس نزد بنیهاشم رفتم؛ در بسته بود، به شدت در را کوبیدم و گفتم: ای اهل بیت! فضل بن عباس بیرون آمد. گفتم: مردم با ابوبکر بیعت نموده اند. عباس گفت: به جهت آن کار تا ابدالدهر دستتان زیر خاک رود! مگر به شما فرمان ندادم و شما عصیان نمودهاید. مدتی ماندم تا رنج درونم آرام شود، شب که شد به مسجد رفتم، وقتی داخل مسجد شدم، صدای تلاوت قرآن رسول خدا صلی الله علیه و آله برایم تداعی شد، از جایم برخاستم و به فضای بیرون مسجد آمدم، دیدم چند نفر با یکدیگر نجوا میکنند، وقتی نزدیک آنها شدم، ساکت شدند. آنها را نشناختم و برگشتم، ولی آنها مرا شناختند و صدایم زدند، نزدیکشان رفتم و دیدم مقداد و ابوذر و سلمان و عمار بن یاسر و عبادة بن صامت و حذیفة بن یمان و زبیر بن عوام بودند. حذیفه داشت می گفت: به خدا سوگند آنچه به شما گفتم را انجام خواهند داد، به خدا سوگند نه من دروغ می گویم و نه این جریان دروغ است. معلوم شد که آنها می خواهند تکلیف این امر [خلافت] را به شورایی متشکل از مهاجران و انصار بسپرند. حذیفه گفت: برخیزید به نزد ابی بن کعب برویم، او نیز چیزهایی که من می دانم را میداند.
پیش ابی بن کعب رفتیم و در خانه اش را زدیم؛ تا پشت در آمد و گفت: شما که هستید؟ مقداد پاسخش را داد، گفت: برای چه آمدهای؟ مقداد گفت: باز کن، امری که ما به سبب آن به اینجا آمده ایم مهمتر از آن است که از پشت در گفته شود. گفت: من در خانه ام را باز نمی کنم، میدانم برای چه آمده اید و من در خانهام را باز نمی کنم. گویا می خواهید نظر من را در مورد این پیمان بدانید؟ گفتیم: آری. گفت: حذیفه هم در بین شما هست؟ گفتیم: آری. گفت: حرف همان است که حذیفه گفته است. من در خانهام را باز نمی کنم که آنچه بر سر حذیفه آمده، بر سر من نیز بیاید، و اتفاقاتی که بعد از این خواهد افتاد بدتر هم خواهد بود، و باید به خداوند - جل ثناءه - شکایت بُرد. آنها بازگشتند و ابی بن کعب هم داخل خانه اش شد.
این خبر به ابوبکر و عمر رسید، در پی ابوعبیدة بن جراح و مغیرة بن شعبة فرستادند و نظر آن دو را خواستند. مغیرة گفت: به نظر من با عباس بن عبدالمطلب ملاقاتی داشته باشید و به او وعده دهید که سهمی از این امر خواهد برد و این امر برای خود و فرزندانش خواهد بود، بدین طریق میتوانید او را از برادرزادهاش علی بن ابیطالب جدا کنید. اگر عباس با شما همراه شود، حجتی بر مردم خواهد بود، و دیگر کار علی بن ابیطالب بر شما آسان خواهد شد.
اینگونه بود که ابوبکر و عمر و ابوعبیدة بن جراح و مغیرة بن شعبة در دومین شب بعد از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پیش عباس رفتند؛ ابوبکر سخن را شروع کرد و ابتدا حمد و ثنای خداوند عزّ و جلّ کرد و سپس گفت: خداوند، محمد - صلی الله علیه و آله - را به پیامبری مبعوث کرد و ولی مؤمنان قرار داد و با قرار دادن پیامبر در میان آنها بر آنان منت نهاد، تا اینکه همجواری خودش را برای پیامبرش برگزید و امر مردم را به خودشان واگذار نمود تا آنچه را که به مصلحت شان است به اتفاق و نه با اختلاف انتخاب کنند، آنها نیز مرا به عنوان والی خود برگزیدند و مسؤول امورشان نمودند و متولی آن نمودند. و من به یاری خداوند از سستی و سرگشتگی و ترس نهراسیدم و توفیق من تنها از جانب خداوند است، بر او توکل نمودم و به سوی او بازخواهم گشت.
اما عدهای طعنهزن هستند که وقتی به من میرسند، بر خلاف عامه مردم سخن میگویند و شما را پناه خود قرار میدهند و شما نیز دژی محکم و زبانی شیوا برای آنها هستید. یا شما نیز بیایید داخل در اجتماع و اتفاق مردم شوید و یا آنها را از راهی که میروند بازدارید؛ ما پیش تو آمدهایم و میخواهیم برای تو نیز از این امر سهمی قرار دهیم تا هم خودت و فرزندانت از آن بهرهمند شوید، زیرا تو عموی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هستی، اگر مردم این موضع شما و صاحبتان را ببینند، از شما دو تن رویگردان خواهند شد.
عمر گفت: آری به خدا سوگند، ای بنیهاشم استوار باشید و آرامش خود را حفظ کنید، رسول خدا صلی الله علیه و آله از ما و شما بوده است، ما نیازی به تو نداریم که اینجا آمدهایم، ولی خوش نداریم که در آنچه مسلمانان بر اجتماع نموده اند، طعنه زده شود و رابطه بین شما و مسلمانان خراب شود. مراقب خود و عامه مردم باشید.
عباس شروع به سخن نمود و گفت: خداوند محمد - صلی الله علیه و آله - را به عنوان پیامبر و ولی مؤمنان مبعوث ساخت؛ اگر از جهت [نزدیکی به] رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - این امر [خلافت] را به دست آوردهای، حق ما را گرفتهای و اگر از جهت [توافق] مؤمنان آن را به دست آوردهای، ما نیز از مؤمنان هستیم، نظر ما در کار تو وجود نداشته و مشورتی از ما خواسته نشده است و چون ما نیز از مؤمنان هستیم، خلافت را برای تو نمیپسندیم و از تو بدمان میآید .
اما اینکه گفتی برایم در این جریان برایم سهمی قرار میدهی؛ اگر این امر تنها برای توست، آن را برای خودت نگهدار که ما نیازی به تو نداریم، و اگر حق مؤمنان است، تو حق نداری که در مورد حقوق آنان حکم کنی، و اگر حق ماست، ما به اینکه فقط بخشی از آن را بگیریم رضایت نمیدهیم.
اما سخن تو ای عمر! اینکه گفتی رسول خدا از ما و از شماست؛ به راستی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - درختی است که ما شاخههای آن هستیم و شما همسایگان این درختید، پس ما نسبت به ایشان از شما سزاوارتریم. و اما اینکه گفتی بیم آن داریم که رابطه میانتان خراب شود؛ این کاری که شما کردهاید سرآغاز همین اختلاف است [که میگویید]. و تنها خداوند است که یاری میرساند. آنها از نزد عباس خارج شدند و وی شروع به سرودن این اشعار نمود:
- فکر نمیکردم که امر [خلافت] از بنیهاشم و آن هم از ابوالحسن گرفته شود.
- مگر او اولین کسی نبود که به سمت قبله شما نماز گزارد؟ و مگر او نیست که از همه مردم به احادیث و سنتها آگاهتر است؟
- و مگر او در زمان حیات پیامبر نزدیکترین مردم به ایشان نبود؟ و مگر او نبود که جبرئیل در غسل و کفن رسول خدا یاریش نمود؟
- خوبیهایی که در همه مردم است در او جمع است، و با این حال همه خوبیهای او در مردم یافت نمیشود.
- چه کسی شما را از وی رویگردان کرده است؟ بگویید تا ما هم بدانیم، آری، این بیعت شما از اولین فتنههاست.
**[ترجمه]
روی ابن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة هذا الخبر عن البراء بن عازب أنه قال لم أزل لبنی هاشم محبا فلما قبض رسول الله صلی الله علیه و آله خفت أن تتمالی قریش علی إخراج هذا الأمر من بنی هاشم فأخذنی ما یأخذ الواله العجول و ساق
ص: 293
الحدیث إلی قوله و إن کان المسلمون قد رأوا مکانک من رسول الله صلی الله علیه و آله و مکان أهلک ثم عدلوا بهذا الأمر عنکم و علی رسلکم بنی هاشم فإن رسول الله صلی الله علیه و آله منا و منکم فاعترض کلامه عمر و خرج إلی مذهبه فی الخشونة و الوعید و إتیان الأمر من أصعب جهاته فقال إی و الله و أخری أنا لم نأتکم حاجة إلیکم و لکن کرهنا أن یکون الطعن فیما اجتمع علیه المسلمون منکم و ساق الحدیث إلی قوله و إن کنت بالمؤمنین طلبت فنحن منهم ما تقدمنا فی أمرکم فرطا و لا حللنا منکم وسطا و لا برحنا شحطا فإن کان هذا الأمر یجب لک بالمؤمنین فما وجب إذ کنا کارهین و ما أبعد قولک إنهم طعنوا علیک من قولک إنهم مالوا إلیک و أما ما بذلت لنا فإن یکن حقک أعطیتناه فأمسکه علیک إلی قوله وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ (1).
قال الفیروزآبادی ترب کفرح خسر و افتقر و یداه لا أصاب خیرا و قال خبطه یخبطه ضربه شدیدا و القوم بسیفه جلدهم و الشیطان فلانا مسه و قال الجزری الرسل بالکسر التؤدة و التأنی یقال افعل کذا و کذا علی رسلک بالکسر أی اتئد فیه قوله ما تقدمنا فی أمرکم فَرَطاً أی لم نختر لکم رأیا و أمرا کالفَرَطِ الذی یتقدم القوم یرتاد لهم المکان و لا حللنا وسط مجالسکم عند المشاورة و المحاورة و لا برحنا شحطا أی ما زلنا کنا مبعدین عنکم و عن رأیکم من شحط کمنع و فرح أی بعد و فی بعض النسخ و لا نزحنا بالنون و الزای المعجمة فهو إما من نزح بمعنی بعد و الشحط بمعنی السبق أی لم نتکلم معکم حتی نسبقکم فی الرأی و نبعد عنکم فیه أو من الشحط بمعنی البعد أیضا أی لم نکن منکم فی مکان بعید یکون ذلک عذرا لکم فی ترک مشورتنا أو من نزح البئر و الشحط بمعنی الدلو المملو من قولهم شحط الإناء أی ملأه أی لم نعمل فی أمرکم رأیا مصیبا و فی بعضها بالتاء و الراء المهملة أی لم نحزن و لم نهتم لمفارقتکم عنا و تباعدکم منا
ص: 294
و علی هذا یحتمل أن یکون سخطا بالسین المهملة و الخاء المعجمة و لعل النسخة الأولی أصوب.
**[ترجمه]ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغة این حدیث را به این صورت از براء بن عازب نقل کرده است: \\"من همواره دوستدار بنیهاشم بودم، زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وفات نمودند، ترسیدم که قریش همداستان شوند و خلافت را از میان بنیهاشم بیرون بیاورند، مانند انسانی متحیر و شتابزده شده بودم\\" و حدیث را ادامه میدهد تا آنجا که: \\"و اگر چه مسلمانان با اینکه منزلت تو و اهل بیتت را نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دیدهاند و سپس در این امر شما را بینصیب گذاشتهاند، اما ای بنیهاشم شما آرامش خود را حفظ کنید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از ما و از شماست. عمر کلام او را قطع کرد و با همان شیوه خود که خشونت و تهدید و انتخاب سخت ترین راه بود، گفت: آری به خدا، دیگر اینکه ما نیازی به شما نداشتیم که اینجا آمدهایم، اما خوش نداریم که شما نسبت به چیزی که مسلمانان بر آن متفق شدهاند، طعنه بزنید\\" و حدیث را ادامه میدهد تا آنجا که: و اگر از جهت [توافق] مؤمنان آن را به دست آوردهای، ما نیز از آنان هستیم، ولی ما به شما رأی ندادهایم و در میان جلسات مشورت شما نبودهایم و همواره از شما نظراتتان دوری جستهایم، اگر این امر با رضایت مؤمنان به تو سپرده شده باشد، پس چنین نشده است؛ زیرا ما این را نمیخواهیم. چه قدر فاصله است میان این سخنت که آنها بر تو طعنه میزنند و این سخنت که آنها به تو مایل شدند. اما آنچه به ما بخشیدی؛ اگر از حق خودت عطا کردی، برای خودت نگه دار\\" تا آنجا که: \\"و تنها خداوند است که یاری میرساند.\\"
فیروزآبادی گفته است: \\"تَرِب\\" بر وزن \\"فرح\\" یعنی زیان کرد و فقیر شد و \\"ترب یداه\\" یعنی دستش خیر نبیند. \\"خبطه یخبطه\\" به شدت به او ضربه زد و \\"خبط القومَ بسیفه\\" یعنی آنها را تازیانه زد، \\"خطب الشیطان فلانا\\" یعنی شیطان بسیار به او نزدیک شد جزری گفته است: \\"الرِّسل\\" به کسر راء، یعنی آرامش و تأنّی، گفته می شود: \\"افعل کذا و کذا علی رِسلک\\" یعنی در انجام آن آرامش داشته باش. \\"ما تقدّمنا فی أمرکم فرطا\\" یعنی ما به شما رأی ندادهایم و این امر را به شما نسپردهایم مانند کسی که پیشاپیش گروهی میرود و مکان را برایشان مهیا میکند، و میان جلسات مشورت و صحبت شما نبودهایم. \\"و لا برحنا شحطا\\" یعنی همیشه از شما و نظراتتان دوری جستهایم. و نیز اگر از \\"سحط\\" بر وزن \\"منع\\" و \\"فرح\\" باشد، یعنی دور شد. و در برخی از نسخهها به جای \\"و لا برحنا \\"و لا نزحنا\\" با نون و زاء آمده است، که در این صورت یا از \\"نزح\\" به معنای دور شد، است و \\"شحط\\" به معنای پیشی گرفتن است و معنای جمله چنین میشود: ما اساساً با شما سخن نمیگوییم که بر نظر شما پیشدستی کنیم و نظرمان از شما دور باشد. و یا از \\"شحط\\" است که باز هم به معنی دوری است؛ یعنی ما نسبت به شما در جای دوری نبودهایم تا شما در مشورت نکردن با ما عذری داشته باشید. یا از \\"نزح البئر\\" گرفته شده و \\"شحط\\" نیز به معنای سطل پُر است که از \\"شحط الاناء\\" یعنی ظرف را پر نمود، گرفته شده است و معنای جمله اینچنین میشود: ما در امر شما رأی و نظر صائبی ندادهایم. در بعضی از نسخهها \\"و لا ترحنا\\"، با تاء و راء آمده است که ما از جدا شدن و دور شدن شما از خودمان، محزون نگشتیم و توجهی بدان ننمودیم. و بنا براین قول احتمال دارد کلمه بعدی \\"سخط\\" با سین و خاء باشد. شاید نسخه اول درست تر باشد.
**[ترجمه]
وَ وَجَدْتُ أَیْضاً فِی کِتَابِ سُلَیْمٍ (1)، فِی مَوْضِعٍ آخَرَ قَالَ أَبَانُ بْنُ أَبِی عَیَّاشٍ قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا لَقِینَا أَهْلَ الْبَیْتِ مِنْ ظُلْمِ قُرَیْشٍ وَ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْنَا وَ قَتْلِهِمْ إِیَّانَا وَ مَا لَقِیَتْ شِیعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا مِنَ النَّاسِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُبِضَ وَ قَدْ قَامَ بِحَقِّنَا وَ أَمَرَ بِطَاعَتِنَا وَ فَرَضَ وَلَایَتَنَا وَ مَوَدَّتَنَا وَ أَخْبَرَهُمْ بِأَنَّا أَوْلَی بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَمَرَ أَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ فَتَظَاهَرُوا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَاحْتَجَّ عَلَیْهِمْ بِمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیهِ وَ مَا سَمِعْتِ الْعَامَّةُ فَقَالُوا صَدَقْتَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنْ قَدْ نَسَخَهُ فَقَالَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ أَکْرَمَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اصْطَفَانَا وَ لَمْ یَرْضَ لَنَا بِالدُّنْیَا وَ إِنَّ اللَّهَ لَا یَجْمَعُ لَنَا النُّبُوَّةَ وَ الْخِلَافَةَ (2) فَشَهِدَ
ص: 295
لَهُ بِذَلِکَ أَرْبَعَةُ نَفَرٍ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ وَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ فَشَبَّهُوا عَلَی الْعَامَّةِ وَ صَدَّقُوهُمْ وَ رَدُّوهُمْ عَلَی أَدْبَارِهِمْ وَ أَخْرَجُوهَا مِنْ مَعْدِنِهَا حَیْثُ جَعَلَهَا اللَّهُ وَ احْتَجُّوا عَلَی الْأَنْصَارِ بِحَقِّنَا فَعَقَدُوهَا لِأَبِی بَکْرٍ ثُمَّ رَدَّهَا أَبُو بَکْرٍ إِلَی عُمَرَ یُکَافِیهِ بِهَا ثُمَّ جَعَلَهَا عُمَرُ شُورَی بَیْنَ سِتَّةٍ ثُمَّ جَعَلَهَا ابْنُ عَوْفٍ لِعُثْمَانَ عَلَی أَنْ یَرُدَّهَا عَلَیْهِ (1) فَغَدَرَ بِهِ عُثْمَانُ وَ أَظْهَرَ ابْنُ عَوْفٍ کُفْرَهُ وَ جَهْلَهُ وَ طُعِنَ فِی حَیَاتِهِ وَ زَعَمَ أَنَّ عُثْمَانَ سَمَّهُ فَمَاتَ ثُمَّ قَامَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ فَبَایَعَا عَلِیّاً علیه السلام طَائِعَیْنِ غَیْرَ مُکْرَهَیْنِ ثُمَّ نَکَثَا وَ غَدَرَا
ص: 296
وَ ذَهَبَا بِعَائِشَةَ مَعَهُمَا إِلَی الْبَصْرَةِ ثُمَّ دَعَا مُعَاوِیَةُ طُغَاةَ أَهْلِ الشَّامِ إِلَی الطَّلَبِ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ نَصَبَ لَنَا الْحَرْبَ ثُمَّ خَالَفَهُ أَهْلُ حَرُورَاءَ عَلَی أَنْ یَحُکِّمَ کِتَابَ اللَّهِ وَ سُنَّةَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَلَوْ کَانَا حَکَمَا بِمَا شُرِطَ عَلَیْهِمَا لَحَکَمَا أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِی سُنَّتِهِ فَخَالَفَهُ أَهْلُ النَّهْرَوَانِ وَ قَاتَلُوهُ (1).
أقول: سیأتی تمامه فی باب ما وقع من الظلم علی أهل البیت علیهم السلام فی کتاب الإمامة (2).
**[ترجمه]همچنین در کتاب سلیم بن قیس دیدم که از ابان بن أبیعیاش نقل کرده، امام باقر- علیه السلام - به من فرمودند: قریش به ما اهل بیت ظلمها کردند و علیه ما همدست شدند و ما را به قتل رساندند، و شیعیان و محبان ما رنجها از مردم کشیدند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - قبل از وفاتتشان، حق ما را ادا کردند و فرمان به اطاعت از ما دادند، و ولایت و مودت ما را واجب نمودند و آنان را از این امر آگاه ساختند که ما از خودشان بر آنها سزاوارتریم، و امر کردند که این سخن ایشان را حاضران به غائبان برسانند. اما آنان علیه علی - علیه السلام- همدست شدند، علی علیه السلام نیز در مقابل آنها به آنچه که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرموده بودند و مردم شنیده بودند احتجاج نمود و همه گفتند: درست می گویی، رسول خدا صلی الله علیه و آله این را فرمودند، اما بعدها این سخنشان را نسخ کردهاند و فرمودند: ما اهل بیتی هستیم که خداوند عزّ و جلّ ما را اکرام نمود و برگزید، و برای ما به دنیا راضی نشد، و خداوند پیامبری و خلافت، هر دو را برای ما جمع نمیکند. چهار نفر از آنها نیز، که عمر و ابوعبیدة و معاذ بن جبل و سالم مولی أبیحذیفه بودند به این سخن شهادت دادند، و کار را بر عامه مردم مشتبه ساختند و مردم نیز آنها را تأیید نمودند. آنها نیز مردم را به پیشینیان خود بازگرداندند و آن [خلافت] را از معدن آن، که خداوند در آنجا قرار داده بود، خارج کردند.
با حق ما علیه انصار احتجاج کردند و خلافت را برای ابوبکر پیمان بستند و بعد ابوبکر آن را به عنوان پاداش به عمر واگذار کرد و عمر نیز را به شورای شش نفره سپرد و ابن عوف آن را به عثمان واگذارد تا بعد از خودش به او بازگرداند، اما عثمان با وی نیرنگ کرد و ابن عوف کفر و جهلش را آشکار کرد و در زمان حیاتش بدنام شد و ادعا کرد که عثمان وی را مسموم کرده است و جان سپرد.
سپس طلحه و زبیر برخاستند و با رغبت و بدون اجبار با علی - علیه السلام - بیعت کردند؛ سپس پیمان شکستند و نیرنگ نمودند و عائشه را با خود به بصره بردند. سپس معاویه متجاوزان اهل شام را به خونخواهی عثمان فراخواند و به جنگ ما آمد، سپس اهالی حروراء با ایشان مخالفت ورزیدند که باید کتاب خدا و سنت پیامبرش - صلی الله علیه و آله و سلم - را حَکَم قرار دهد. اگر آن دو [یعنی حکمین] به شروط حکمیت پایبند بودند، قطعاً به این که علی - علیه السلام - در کتاب خدا و بر زبان پیامبر- صلی الله علیه و آله - و در سنت ایشان، امیرالمؤمنین است حکم می نمودند. پس اهل نهروان با ایشان مخالفت ورزیدند و ایشان را کشتند. - . کتاب سلیم : 108 - 111 -
می گویم: ادامه این روایت در باب \\"ظلمهایی که بر اهل بیت - علیهم السلام - وارد شده است\\" در کتاب الإمامة، خواهد آمد.
**[ترجمه]
أَقُولُ وَجَدْتُ أَیْضاً فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ، بِرِوَایَةِ ابْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْهُ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ (3) فِی بَیْتِهِ وَ مَعَنَا جَمَاعَةٌ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَحَدَّثَنَا فَکَانَ فِیمَا حَدَّثَنَا أَنْ قَالَ یَا إِخْوَتِی تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ تُوُفِّیَ فَلَمْ یُوضَعْ فِی حُفْرَتِهِ حَتَّی نَکَثَ النَّاسُ وَ ارْتَدُّوا وَ أَجْمَعُوا عَلَی الْخِلَافِ وَ اشْتَغَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی فَرَغَ مِنْ غُسْلِهِ وَ تَکْفِینِهِ وَ تَحْنِیطِهِ وَ وَضَعَهُ فِی حُفْرَتِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی تَأْلِیفِ الْقُرْآنِ وَ شَغَلَ عَنْهُمْ بِوَصِیَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَکُنْ هِمَّتُهُ الْمُلْکَ لِمَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَهُ عَنِ الْقَوْمِ فَافْتَتَنَ النَّاسُ (4) بِالَّذِی افْتَتَنُوا بِهِ مِنَ الرَّجُلَیْنِ فَلَمْ یَبْقَ إِلَّا عَلِیٌّ علیه السلام وَ بَنُو هَاشِمٍ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ سَلْمَانُ فِی أُنَاسٍ مَعَهُمْ یَسِیرٍ فَقَالَ عُمَرُ لِأَبِی بَکْرٍ یَا هَذَا إِنَّ النَّاسَ أَجْمَعِینَ قَدْ بَایَعُوکَ مَا خَلَا هَذَا الرَّجُلَ وَ أَهْلَ بَیْتِهِ وَ هَؤُلَاءِ النَّفَرَ فَابْعَثْ إِلَیْهِ فَبَعَثَ إِلَیْهِ ابْنَ عَمٍّ لِعُمَرَ یُقَالُ لَهُ قُنْفُذٌ فَقَالَ لَهُ یَا قُنْفُذُ انْطَلِقْ إِلَی عَلِیٍّ فَقُلْ لَهُ أَجِبْ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهُ فَانْطَلَقَ فَأَبْلَغَهُ
ص: 297
فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا أَسْرَعَ مَا کَذَبْتُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ارْتَدَدْتُمْ وَ اللَّهِ مَا اسْتَخْلَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَیْرِی فَارْجِعْ یَا قُنْفُذُ فَإِنَّمَا أَنْتَ رَسُولٌ فَقُلْ لَهُ قَالَ لَکَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا اسْتَخْلَفَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1) وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ مَنْ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ فَأَقْبَلَ قُنْفُذٌ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَبَلَّغَهُ الرِّسَالَةَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ صَدَقَ عَلِیٌّ مَا اسْتَخْلَفَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَغَضِبَ عُمَرُ وَ وَثَبَ وَ قَامَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ اجْلِسْ ثُمَّ قَالَ لِقُنْفُذٍ اذْهَبْ إِلَیْهِ فَقُلْ لَهُ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَبَا بَکْرٍ فَأَقْبَلَ قُنْفُذٌ حَتَّی دَخَلَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَأَبْلَغَهُ الرِّسَالَةَ فَقَالَ کَذَبَ وَ اللَّهِ انْطَلِقْ إِلَیْهِ فَقُلْ لَهُ لَقَدْ تَسَمَّیْتَ بِاسْمٍ لَیْسَ لَکَ فَقَدْ عَلِمْتَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُکَ فَرَجَعَ قُنْفُذٌ فَأَخْبَرَهُمَا فَوَثَبَ عُمَرُ غَضْبَانَ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَعَارِفٌ بِسَخْفِهِ وَ ضَعْفِ رَأْیِهِ وَ إِنَّهُ لَا یَسْتَقِیمُ لَنَا أَمْرٌ حَتَّی نَقْتُلَهُ فَخَلِّنِی آتِیکَ بِرَأْسِهِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ اجْلِسْ فَأَبَی فَأَقْسَمَ عَلَیْهِ فَجَلَسَ ثُمَّ قَالَ یَا قُنْفُذُ انْطَلِقْ فَقُلْ لَهُ أَجِبْ أَبَا بَکْرٍ فَأَقْبَلَ قُنْفُذٌ فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَجِبْ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنِّی لَفِی شُغُلٍ عَنْهُ وَ مَا کُنْتُ بِالَّذِی أَتْرُکُ وَصِیَّةَ
ص: 298
خَلِیلِی وَ أَخِی (1) وَ انْطَلِقْ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ مَا اجْتَمَعْتُمْ عَلَیْهِ مِنَ الْجَوْرِ فَانْطَلَقَ قُنْفُذٌ فَأَخْبَرَ أَبَا بَکْرٍ فَوَثَبَ عُمَرُ غَضْبَانَ فَنَادَی خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ وَ قُنْفُذاً فَأَمَرَهُمَا أَنْ یَحْمِلَا حَطَباً وَ نَاراً ثُمَّ أَقْبَلَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی بَابِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةُ علیهما السلام قَاعِدَةٌ خَلْفَ الْبَابِ قَدْ عَصَبَتْ رَأْسَهَا وَ نَحَلَ جِسْمُهَا فِی وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ عُمَرُ حَتَّی ضَرَبَ الْبَابَ ثُمَّ نَادَی یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ افْتَحِ الْبَابَ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام یَا عُمَرُ مَا لَنَا وَ لَکَ لَا تَدَعُنَا وَ مَا نَحْنُ فِیهِ قَالَ افْتَحِی الْبَابَ وَ إِلَّا أَحْرَقْنَا عَلَیْکُمْ فَقَالَتْ یَا عُمَرُ أَ مَا تَتَّقِی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تَدْخُلُ عَلَی بَیْتِی وَ تَهْجُمُ عَلَی دَارِی فَأَبَی أَنْ یَنْصَرِفَ ثُمَّ عَادَ عُمَرُ بِالنَّارِ فَأَضْرَمَهَا فِی الْبَابِ فَأَحْرَقَ الْبَابَ (2) ثُمَّ دَفَعَهُ عُمَرُ فَاسْتَقْبَلَتْهُ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ صَاحَتْ یَا أَبَتَاهْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَرَفَعَ السَّیْفَ وَ هُوَ فِی غِمْدِهِ فَوَجَأَ بِهِ جَنْبَهَا فَصَرَخَتْ فَرَفَعَ السَّوْطَ فَضَرَبَ بِهِ ذِرَاعَهَا فَصَاحَت یَا أَبَتَاهْ فَوَثَبَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَأَخَذَ بَتَلَابِیبِ عُمَرَ ثُمَّ هَزَّهُ فَصَرَعَهُ وَ وَجَأَ أَنْفَهُ وَ رَقَبَتَهُ وَ هَمَّ بِقَتْلِهِ فَذُکِّرَ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا أَوْصَی بِهِ مِنَ الصَّبْرِ وَ الطَّاعَةِ فَقَالَ وَ الَّذِی کَرَّمَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ یَا ابْنَ صُهَاکَ لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَعَلِمْتَ أَنَّکَ لَا تَدْخُلُ بَیْتِی فَأَرْسَلَ عُمَرُ یَسْتَغِیثُ فَأَقْبَلَ النَّاسُ حَتَّی دَخَلُوا الدَّارَ وَ سَلَّ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ السَّیْفَ لِیَضْرِبَ بِهِ عَلِیّاً علیه السلام فَحَمَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ بِسَیْفِهِ فَأَقْسَمَ عَلَی عَلِیٍّ فَکَفَّ وَ أَقْبَلَ الْمِقْدَادُ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ عَمَّارٌ وَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ حَتَّی دَخَلُوا الدَّارَ أَعْوَاناً لِعَلِیٍّ علیه السلام حَتَّی کَادَتْ تَقَعُ فِتْنَةٌ فَأُخْرِجَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ تَبِعَهُ النَّاسُ وَ اتَّبَعَهُ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارٌ وَ بُرَیْدَةُ وَ هُمْ یَقُولُونَ مَا أَسْرَعَ مَا خُنْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخْرَجْتُمُ الضَّغَائِنَ الَّتِی فِی
ص: 299
صُدُورِکُمْ وَ قَالَ بُرَیْدَةُ بْنُ الْحَصِیبِ الْأَسْلَمِیُّ یَا عُمَرُ أَتَیْتَ عَلَی أَخِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصِیِّهِ وَ عَلَی اِبْنَتِهِ فَتَضْرِبُهَا وَ أَنْتَ الَّذِی تَعْرِفُکَ قُرَیْشٌ بِمَا تَعْرِفُکَ بِهِ فَرَفَعَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ السَّیْفَ لِیَضْرِبَ بُرَیْدَةَ وَ هُوَ فِی غِمْدِهِ فَتَعَلَّقَ بِهِ عُمَرُ وَ مَنَعَهُ مِنْ ذَلِکَ فَانْتَهُوا بِعَلِیٍّ علیه السلام إِلَی أَبِی بَکْرٍ مُلَبَّباً فَلَمَّا نَظَرَ بِهِ أَبُو بَکْرٍ صَاحَ خَلُّوا سَبِیلَهُ فَقَالَ مَا أَسْرَعَ مَا تَوَثَّبْتُمْ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ یَا أَبَا بَکْرٍ بِأَیِّ حَقٍّ وَ بِأَیِّ مِیرَاثٍ وَ بِأَیِّ سَابِقَةٍ تَحُثُّ النَّاسَ إِلَی بَیْعَتِکَ أَ لَمْ تُبَایِعْنِی بِالْأَمْسِ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ عُمَرُ دَعْ هَذَا عَنْکَ یَا عَلِیُّ فَوَ اللَّهِ إِنْ لَمْ تُبَایِعْ لَنَقْتُلَنَّکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِذاً وَ اللَّهِ أَکُونَ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَخَا رَسُولِهِ الْمَقْتُولَ فَقَالَ عُمَرُ أَمَّا عَبْدُ اللَّهِ الْمَقْتُولُ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَخُو رَسُولِ اللَّهِ فَلاَ (1)
فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ لَا قَضَاءٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ وَ عَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَیَّ خَلِیلِی لَسْتُ أَجُوزُهُ لَعَلِمْتَ أَیُّنَا أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً وَ أَبُو بَکْرٍ سَاکِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ فَقَامَ بُرَیْدَةُ فَقَالَ یَا عُمَرُ أَ لَسْتُمَا اللَّذَیْنِ قَالَ لَکُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله انْطَلِقَا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَسَلِّمَا عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ (2) فَقُلْتُمَا أَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ قَدْ کَانَ ذَلِکَ یَا بُرَیْدَةُ وَ لَکِنَّکَ غِبْتَ وَ شَهِدْنَا وَ الْأَمْرُ یَحْدُثُ بَعْدَهُ الْأَمْرُ فَقَالَ عُمَرُ مَا أَنْتَ وَ هَذَا یَا بُرَیْدَةُ وَ مَا یُدْخِلُکَ فِی هَذَا قَالَ بُرَیْدَةُ وَ اللَّهِ لَا سَکَنْتُ فِی بَلْدَةٍ أَنْتُمْ فِیهَا أُمَرَاءُ فَأَمَرَ بِهِ عُمَرُ فَضُرِبَ وَ أُخْرِجَ ثُمَّ قَامَ سَلْمَانُ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ اتَّقِ اللَّهَ وَ قُمْ عَنْ هَذَا الْمَجْلِسِ وَ دَعْهُ لِأَهْلِهِ یَأْکُلُوا بِهِ رَغَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَا یَخْتَلِفْ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ سَیْفَانِ فَلَمْ یُجِبْهُ أَبُو بَکْرٍ فَأَعَادَ سَلْمَانُ فَقَالَ مِثْلَهَا فَانْتَهَرَهُ عُمَرُ وَ قَالَ مَا لَکَ وَ هَذَا الْأَمْرِ وَ مَا یُدْخِلُکَ فِیمَا هَاهُنَا فَقَالَ مَهْلًا یَا عُمَرُ قُمْ یَا أَبَا بَکْرٍ عَنْ هَذَا الْمَجْلِسِ وَ دَعْهُ لِأَهْلِهِ یَأْکُلُوا بِهِ وَ اللَّهِ خُضْراً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِنْ أَبَیْتُمْ لَتَحْلَبُنَّ بِهِ دَماً وَ لَیَطْمَعَنَّ فِیهَا الطُّلَقَاءُ وَ
ص: 300
الطُّرَدَاءُ وَ الْمُنَافِقُونَ (1) وَ اللَّهِ إِنِّی لَوْ أَعْلَمُ أَنِّی أَدْفَعُ ضَیْماً أَوْ أُعِزُّ لِلَّهِ دِیناً لَوَضَعْتُ سَیْفِی عَلَی عُنُقِی ثُمَّ ضَرَبْتُ بِهِ قُدُماً أَ تَثِبُونَ عَلَی وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهُ فَأَبْشِرُوا بِالْبَلَاءِ وَ اقْنَطُوا مِنَ الرَّخَاءِ ثُمَّ قَامَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارٌ فَقَالُوا لِعَلِیٍّ علیه السلام مَا تَأْمُرُ وَ اللَّهِ إِنْ أَمَرْتَنَا لَنَضْرِبَنَّ بِالسَّیْفِ حَتَّی نُقْتَلَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام کُفُّوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ وَ اذْکُرُوا عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا أَوْصَاکُمْ بِهِ فَکَفُّوا فَقَالَ عُمَرُ لِأَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ جَالِسٌ فَوْقَ الْمِنْبَرِ مَا یُجْلِسُکَ فَوْقَ الْمِنْبَرِ وَ هَذَا جَالِسٌ مُحَارِبٌ لَا یَقُومُ فَیُبَایِعَکَ أَ وَ تَأْمُرُ بِهِ فَنَضْرِبَ عُنُقَهُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام قَائِمَانِ عَلَی رَأْسِ عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمَّا سَمِعَا مَقَالَةَ عُمَرَ بَکَیَا وَ رَفَعَا أَصْوَاتَهُمَا یَا جَدَّاهْ یَا رَسُولَ اللَّهُ فَضَمَّهُمَا عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی صَدْرِهِ وَ قَالَ لَا تَبْکِیَا فَوَ اللَّهِ لَا یَقْدِرَانِ عَلَی قَتْلِ أَبِیکُمَا هُمَا أَذَلُّ وَ أَدْخَرُ مِنْ ذَلِکَ وَ أَقْبَلَتْ أُمُّ أَیْمَنَ النُّوبِیَّةُ حَاضِنَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أُمُّ سَلَمَةَ فَقَالَتَا یَا عَتِیقُ مَا أَسْرَعَ مَا أَبْدَیْتُمْ حَسَدَکُمْ لِآلِ مُحَمَّدٍ فَأَمَرَ بِهِمَا عُمَرُ أَنْ تُخْرَجَا مِنَ الْمَسْجِدِ وَ قَالَ مَا لَنَا وَ لِلنِّسَاءِ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ قُمْ بَایِعْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنْ لَمْ أَفْعَلْ قَالَ إِذاً وَ اللَّهِ نَضْرِبَ عُنُقَکَ قَالَ کَذَبْتَ وَ اللَّهِ یَا ابْنَ صُهَاکَ لَا تَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ أَنْتَ أَلْأَمُ وَ أَضْعَفُ مِنْ ذَلِکَ فَوَثَبَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ اخْتَرَطَ سَیْفَهُ وَ قَالَ وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تَفْعَلْ لَأَقْتُلَنَّکَ فَقَامَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَخَذَ بِمَجَامِعِ ثَوْبِهِ ثُمَّ دَفَعَهُ حَتَّی أَلْقَاهُ عَلَی قَفَاهُ وَ وَقَعَ السَّیْفُ مِنْ یَدِهِ فَقَالَ عُمَرُ قُمْ یَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَبَایِعْ قَالَ فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ قَالَ إِذَنْ وَ اللَّهِ نَقْتُلَکَ وَ احْتَجَّ عَلَیْهِمْ عَلِیٌّ علیه السلام ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ مَدَّ یَدَهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَفْتَحَ کَفَّهُ فَضَرَبَ عَلَیْهَا أَبُو بَکْرٍ وَ رَضِیَ بِذَلِکَ ثُمَّ تَوَجَّهَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ تَبِعَهُ النَّاسُ
ص: 301
قَالَ ثُمَّ إِنَّ فَاطِمَةَ علیها السلام بَلَغَهَا أَنَّ أَبَا بَکْرٍ قَبَضَ فَدَکاً (1) فَخَرَجَتْ فِی نِسَاءِ بَنِی هَاشِمٍ حَتَّی دَخَلَتْ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَتْ یَا أَبَا بَکْرٍ تُرِیدُ أَنْ تَأْخُذَ مِنِّی أَرْضاً جَعَلَهَا لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَصَدَّقَ بِهَا عَلَیَّ مِنَ الْوَجِیفِ الَّذِی لَمْ یُوجِفِ الْمُسْلِمُونَ عَلَیْهِ بِ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ أَ مَا کَانَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَرْءُ یُحْفَظُ فِی وُلْدِهِ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله لَمْ یَتْرُکْ لِوُلْدِهِ شَیْئاً غَیْرَهَا فَلَمَّا سَمِعَ أَبُو بَکْرٍ مَقَالَتَهَا وَ النِّسْوَةُ مَعَهَا دَعَا بِدَوَاةٍ لِیَکْتُبَ بِهِ لَهَا فَدَخَلَ عُمَرُ فَقَالَ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَکْتُبْ لَهَا حَتَّی تُقِیمَ الْبَیِّنَةَ بِمَا تَدَّعِی (2) فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام نَعَمْ أُقِیمُ الْبَیِّنَةَ قَالَ مَنْ قَالَتْ عَلِیٌّ وَ أُمُّ أَیْمَنَ فَقَالَ عُمَرُ وَ لَا تُقْبَلُ شَهَادَةُ امْرَأَةٍ أَعْجَمِیَّةٍ لَا تُفْصِحُ وَ أَمَّا عَلِیٌّ فَیَجُرُّ النَّارَ
ص: 302
إِلَی قُرْصَتِهِ فَرَجَعَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ قَدْ دَخَلَهَا مِنَ الْغَیْظِ مَا لَا یُوصَفُ فَمَرِضَتْ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُصَلِّی فِی الْمَسْجِدِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ فَلَمَّا صَلَّی قَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ کَیْفَ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی أَنْ ثَقُلَتْ فَسَأَلَا عَنْهَا وَ قَالا قَدْ کَانَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهَا مَا قَدْ عَلِمْتَ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَأْذَنَ لَنَا لِنَعْتَذِرَ إِلَیْهَا مِنْ ذَنْبِنَا قَالَ ذَلِکَ إِلَیْکُمَا فَقَامَا فَجَلَسَا بِالْبَابِ (1) وَ دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ لَهَا أَیَّتُهَا الْحُرَّةُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ بِالْبَابِ یُرِیدَانِ أَنْ یُسَلِّمَا عَلَیْکِ فَمَا تَرَیْنَ قَالَتْ الْبَیْتُ بَیْتُکَ وَ الْحُرَّةُ زَوْجَتُکَ افْعَلْ مَا تَشَاءُ فَقَالَ سُدِّی قِنَاعَکِ فَسَدَّتْ قِنَاعَهَا وَ حَوَّلَتْ وَجْهَهَا إِلَی الْحَائِطِ فَدَخَلَا وَ سَلَّمَا وَ قَالا ارْضَیْ عَنَّا رَضِیَ اللَّهُ عَنْکِ فَقَالَتْ مَا دَعَاکُمَا إِلَی هَذَا فَقَالا اعْتَرَفْنَا بِالْإِسَاءَةِ وَ رَجَوْنَا أَنْ تَعْفِی عَنَّا وَ تُخْرِجِی سَخِیمَتَکِ فَقَالَتْ إِنْ کُنْتُمَا صَادِقَیْنِ فَأَخْبِرَانِی عَمَّا أَسْأَلُکُمَا عَنْهُ فَإِنِّی لَا أَسْأَلُکُمَا عَنْ أَمْرٍ إِلَّا أَنَا عَارِفَةٌ بِأَنَّکُمَا تَعْلَمَانِهِ فَإِنْ صَدَقْتُمَا عَلِمْتُ أَنَّکُمَا صَادِقَانِ فِی مَجِیئِکُمَا قَالا سَلِی عَمَّا بَدَا لَکِ قَالَتْ نَشَدْتُکُمَا بِاللَّهِ هَلْ سَمِعْتُمَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی فَمَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِی (2) قَالا نَعَمْ فَرَفَعَتْ یَدَهَا إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَتْ اللَّهُمَّ إِنَّهُمَا قَدْ آذَیَانِی فَأَنَا أَشْکُوهُمَا إِلَیْکَ وَ إِلَی رَسُولِکَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَرْضَی عَنْکُمَا أَبَداً حَتَّی أَلْقَی أَبِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأُخْبِرَهُ بِمَا صَنَعْتُمَا فَیَکُونَ هُوَ الْحَاکِمَ فِیکُمَا قَالَ فَعِنْدَ ذَلِکَ دَعَا أَبُو
ص: 303
بَکْرٍ بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ وَ جَزِعَ جَزَعاً شَدِیداً فَقَالَ عُمَرُ تَجْزَعُ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ قَوْلِ امْرَأَةٍ قَالَ فَبَقِیَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام بَعْدَ وَفَاةِ أَبِیهَا رَسُولِ اللَّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً فَلَمَّا اشْتَدَّ بِهَا الْأَمْرُ دَعَتْ عَلِیّاً علیه السلام وَ قَالَتْ یَا ابْنَ عَمِّ مَا أَرَانِی إِلَّا لِمَا بِی وَ أَنَا أُوصِیکَ أَنْ تَتَزَوَّجَ أُمَامَةَ بِنْتَ أُخْتِی زَیْنَبَ تَکُونُ لِوُلْدِی مِثْلِی وَ اتَّخِذْ لِی نَعْشاً فَإِنِّی رَأَیْتُ الْمَلَائِکَةَ یَصِفُونَهُ لِی (1) وَ أَنْ لَا تُشْهِدَ أَحَداً مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ جِنَازَتِی وَ لَا دَفْنِی وَ لَا الصَّلَاةَ عَلَیَّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ هُوَ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَشْیَاءُ لَمْ أَجِدْ إِلَی تَرْکِهِنَّ سَبِیلًا لِأَنَّ الْقُرْآنَ بِهَا أُنْزِلَ عَلَی قَلْبِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قِتَالُ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ الَّذِی أَوْصَانِی وَ عَهِدَ إِلَیَّ خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقِتَالِهِمْ وَ تَزْوِیجُ أُمَامَةَ بِنْتِ زَیْنَبَ أَوْصَتْنِی بِهَا فَاطِمَةُ علیها السلام قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَقُبِضَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام مِنْ یَوْمِهَا فَارْتَجَّتِ الْمَدِینَةُ بِالْبُکَاءِ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ دَهِشَ النَّاسُ کَیَوْمٍ قُبِضَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ یُعَزِّیَانِ عَلِیّاً علیه السلام وَ یَقُولَانِ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ لَا تَسْبِقْنَا بِالصَّلَاةِ عَلَی ابْنَةِ رَسُولِ اللَّهِ فَلَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلِ دَعَا عَلِیٌّ الْعَبَّاسَ وَ الْفَضْلَ وَ الْمِقْدَادَ وَ سَلْمَانَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ عَمَّاراً فَقَدَّمَ الْعَبَّاسَ فَصَلَّی عَلَیْهَا وَ دَفَنُوهَا فَلَمَّا أَصْبَحَ النَّاسُ أَقْبَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ النَّاسُ یُرِیدُونَ الصَّلَاةَ عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ الْمِقْدَادُ قَدْ دَفَنَّا فَاطِمَةَ الْبَارِحَةَ
ص: 304
فَالْتَفَتَ عُمَرُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ لَمْ أَقُلْ لَکَ إِنَّهُمْ سَیَفْعَلُونَ قَالَ الْعَبَّاسُ إِنَّهَا أَوْصَتْ أَنْ لَا تُصَلِّیَا عَلَیْهَا فَقَالَ عُمَرُ لَا تَتْرُکُونَ یَا بَنِی هَاشِمٍ حَسَدَکُمُ الْقَدِیمَ لَنَا أَبَداً إِنَّ هَذِهِ الضَّغَائِنَ الَّتِی فِی صُدُورِکُمْ لَنْ تَذْهَبَ وَ اللَّهِ لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَنْبُشَهَا فَأُصَلِّیَ عَلَیْهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ لَوْ رُمْتَ ذَاکَ یَا ابْنَ صُهَاکَ لَا رَجَعَتْ إِلَیْکَ یَمِینُکَ لَئِنْ سَلَلْتُ سَیْفِی لَا غَمَدْتُهُ دُونَ إِزْهَاقِ نَفْسِکَ فَرُمْ ذَلِکَ فَانْکَسَرَ عُمَرُ وَ سَکَتَ وَ عَلِمَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام إِذَا حَلَفَ صَدَقَ ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا عُمَرُ أَ لَسْتَ الَّذِی هَمَّ بِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَرْسَلَ إِلَیَّ فَجِئْتُ مُتَقَلِّداً بِسَیْفِی ثُمَّ أَقْبَلْتُ نَحْوَکَ لِأَقْتُلَکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلا تَعْجَلْ عَلَیْهِمْ إِنَّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا (1) قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ ثُمَّ إِنَّهُمْ تَآمَرُوا وَ تَذَاکَرُوا فَقَالُوا لَا یَسْتَقِیمُ لَنَا أَمْرٌ مَا دَامَ هَذَا الرَّجُلُ حَیّاً فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ مَنْ لَنَا بِقَتْلِهِ فَقَالَ عُمَرُ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فَأَرْسَلَا إِلَیْهِ فَقَالا یَا خَالِدُ مَا رَأْیُکَ فِی أَمْرٍ نَحْمِلُکَ عَلَیْهِ قَالَ احْمِلَانِی عَلَی مَا شِئْتُمَا فَوَ اللَّهِ إِنْ حَمَلْتُمَانِی عَلَی قَتْلِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ لَفَعَلْتُ فَقَالا وَ اللَّهِ مَا نُرِیدُ غَیْرَهُ قَالَ فَإِنِّی لَهُ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ إِذَا قُمْتُمَا فِی الصَّلَاةِ صَلَاةِ الْفَجْرِ فَقُمْ إِلَی جَانِبِهِ وَ مَعَکَ السَّیْفُ فَإِذَا سَلَّمْتُ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ قَالَ نَعَمْ فَافْتَرَقُوا عَلَی ذَلِکَ ثُمَّ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ تَفَکَّرَ فِیمَا أَمَرَ بِهِ مِنْ قَتْلِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ عَرَفَ إِنْ فَعَلَ ذَلِکَ وَقَعَتْ حُرُوبٌ شَدِیدَةٌ وَ بَلَاءٌ طَوِیلٌ فَنَدِمَ عَلَی مَا أَمَرَ بِهِ فَلَمْ یَنَمْ لَیْلَتَهُ تِلْکَ حَتَّی أَتَی الْمَسْجِدَ وَ قَدْ أُقِیمَتِ الصَّلَاةُ فَتَقَدَّمَ وَ صَلَّی بِالنَّاسِ مُفَکِّراً لَا یَدْرِی مَا یَقُولُ وَ أَقْبَلَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ مُتَقَلِّداً بِالسَّیْفِ حَتَّی قَامَ إِلَی جَانِبِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ قَدْ فَطَنَ عَلِیٌّ علیه السلام بِبَعْضِ ذَلِکَ فَلَمَّا فَرَغَ أَبُو بَکْرٍ مِنْ تَشَهُّدِهِ صَاحَ قَبْلَ أَنْ یُسَلِّمَ یَا خَالِدُ لَا تَفْعَلْ مَا أَمَرْتُکَ
ص: 305
فَإِنْ فَعَلْتَ قَتَلْتُکَ ثُمَّ سَلَّمَ عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ (1) فَوَثَبَ عَلِیٌّ علیه السلام فَأَخَذَ بَتَلَابِیبِ خَالِدٍ وَ انْتَزَعَ السَّیْفَ مِنْ یَدِهِ ثُمَّ صَرَعَهُ وَ جَلَسَ عَلَی صَدْرِهِ وَ أَخَذَ سَیْفَهُ لِیَقْتُلَهُ وَ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ أَهْلُ الْمَسْجِدِ لِیُخَلِّصُوا خَالِداً فَمَا قَدَرُوا عَلَیْهِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ حَلِّفُوهُ بِحَقِّ الْقَبْرِ لَمَّا کَفَفْتَ فَحَلَّفُوهُ بِالْقَبْرِ فَتَرَکُوهُ فَتَرَکَهُ وَ قَامَ فَانْطَلَقَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ جَاءَ الزُّبَیْرُ وَ الْعَبَّاسُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ بَنُو هَاشِمٍ وَ اخْتَرَطُوا السُّیُوفَ وَ قَالُوا وَ اللَّهِ لَا یَنْتَهُونَ حَتَّی یَتَکَلَّمَ وَ یَفْعَلَ وَ اخْتَلَفَ النَّاسُ وَ مَاجُوا وَ اضْطَرَبُوا وَ خَرَجَتْ نِسْوَةُ بَنِی هَاشِمٍ فَصَرَخْنَ وَ قُلْنَ یَا أَعْدَاءَ اللَّهِ مَا أَسْرَعَ مَا أَبْدَیْتُمُ الْعَدَاوَةَ لِرَسُولِ اللَّهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ لَطَالَ مَا أَرَدْتُمْ هَذَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فَلَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْهِ فَقَتَلْتُمُ ابْنَتَهُ بِالْأَمْسِ ثُمَّ تُرِیدُونَ الْیَوْمَ أَنْ تَقْتُلُوا أَخَاهُ وَ ابْنَ عَمِّهِ وَ وَصِیَّهُ وَ أَبَا وُلْدِهِ کَذَبْتُمْ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ وَ مَا کُنْتُمْ تَصِلُونَ إِلَی قَتْلِهِ حَتَّی تَخَوَّفَ النَّاسُ أَنْ تَقَعَ فِتْنَةٌ
ص: 306
عَظِیمَةٌ (1).
**[ترجمه]می گویم: همچنین در کتاب سلیم بن قیس دیدم که از ابن ابی عیاش روایت کرده بود: نزد عبدالله بن عباس در خانهاش بودم و عدهای از شیعیان علی علیه السلام نیز با ما بودند. عبدالله برایمان حدیث میگفت، در میان احادیثش گفت: ای برادرانم! روزی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وفات یافتند، هنوز پیکرشان در قبر گذاشته نشده بود که مردم پیمان شکستند و از دین خارج شدند و همگی ساز مخالفت زدند. علی بن ابیطالب - علیه السلام - مشغول کارهای رسول خدا - صلی الله و علیه و آله - بودند و غسل و کفن و حنوط را انجام دادند و ایشان را داخل قبرشان نهادند و سپس طبق وصیت رسول خدا - صلی الله و علیه و آله - شروع به جمع آوری قرآن نمودند و با مردم کاری نداشتند و توجهی به فرمانروایی نکردند؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ایشان را از کارهایی که امتش [پس از ایشان] خواهند کرد، خبر داده بودند. همه مردم اسیر فتنه آن دو نفر شدند و جز علی - علیه السلام - و بنیهاشم و ابوذر و مقداد و سلمان و عده اندک دیگری کسی باقی نماند .
عمر به ابوبکر گفت: ای تو! همه مردم با تو بیعت کردهاند جز این مرد و اهل بیتش و این چند نفر؛ در پی او بفرست [که بیاید و بیعت کند]. ابوبکر یکی از پسرعموهای عمر که قنفذ نام داشت را در پی ایشان فرستاد و به او گفت: ای قنفذ! نزد علی برو و به او بگو که خلیفه رسول خدا تو را میطلبد. قنفذ رفت و پیغام را رساند. علی - علیه السلام - فرمودند: چه زود بر رسول خدا صلی الله علیه و آله دروغ بستید و از دین خارج شده اید؛ به خدا سوگند رسول خدا کسی جز من را خلیفه خود ننمودند. ای قنفذ! تو یک پیغامرسانی، برگرد و به او بگو: علی - علیه السلام - در جوابت گفت: به خدا سوگند رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - تو را جانشین خود ننموده است و خودت خوب می دانی که چه کسی خلیفه رسول خدا است. قننفذ نزد ابوبکر رفت و این پیغام را به وی رساند، ابوبکر گفت: علی راست گفته است، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مرا جانشین خود ننمودند. - . مراجعه کنید به الإمامة و السیاسة 1 : 19 -
عمر خشمگین شد و برجست و ایستاد. ابوبکر گفت: بنشین، سپس به قنفذ گفت: نزد او برو و به او بگو امیرالمؤمنین ابوبکر تو را طلب میکند. قنفذ رفت و به حضور علی علیه السلام رسید و پیغام را به ایشان رساند. حضرت فرمودند: به خدا سوگند دروغ میگوید، پیش او برو و بگو: نامی را به خود نسبت دادی که از آنِ تو نیست، خودت میدانی که امیرالمؤمنین شخص دیگری است. قنفذ بازگشت و خبر را به آن دو رساند، عمر غضبناک از جا پرید و گفت: به خدا سوگند میدانستم که بیخرد و سسترأی است؛ تا او را نکشیم هیچکاری از پیش نبردهایم، بگذار تا سر او را برایت بیاورم، ابوبکر گفت: بنشین، اما او ننشست. ابوبکر او را قسم داد تا نشست.
سپس گفت: ای قنفذ برو و به او بگو: ابوبکر تو را طلب میکند. قنفذ رفت و گفت: ای علی، ابوبکر تو را طلب میکند. علی - علیه السلام - فرمودند: من مشغولم و کسی هم نیستم که وصیت دوست و برادرم را ترک کنم. پیش ابوبکر برو و به ستمی که بر آن همدست شده اید بپردازید. قنفذ رفت و خبر را ابوبکر رساند.
عمر خشمگین از جای جست و خالد بن ولید و قنفذ را صدا زد و به آن دو فرمان داد که هیزم و آتش بیاورند. سپس راه افتاد و به در خانه علی رفت، فاطمه - علیها السلام - با سری دستار بسته و بدنی نحیف از غم وفات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، پشت در نشسته بود. عمر جلو رفت و در را کوبید و فریاد زد: ای فرزند ابیطالب! در را باز کن. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: ای عمر! تو را با ما چه کار؟ چرا ما را به حال خود رها نمیکنی؟ عمر خطاب به ایشان گفت: در را باز کن، وگرنه خانه را بر سرتان به آتش میکشیم. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: ای عمر! آیا از خداوند عزّ و جل نمیهراسی که داخل خانه ام شوی و به منزلم حمله کنی؟ اما او منصرف نشد، رفت و با آتش برگشت وآتش را بر در انداخت و آن را به آتش کشید. سپس در را هل داد، فاطمه- علیها السلام - جلو آمد و فریاد کشید: ای پدر جان! ای رسول خدا! عمر شمشیر را با غلافش بلند کرد و به پهلوی ایشان زد و ایشان فریاد برآوردند. سپس تازیانه را بالا برد و بر دست ایشان زد، فاطمه فریاد زد: ای پدر جان! علی بن ابیطالب - علیه السلام - برجست و یقه عمر را گرفت و او را بالا برد و به زمین کوفت و بر بینی و گردنش ضربه زد و خواست که او را بکشد که سخن رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - و وصیت ایشان را به یاد آورد که او را به صبر و اطاعت سفارش کرده بودند. آنگاه فرمودند: ای فرزند صهاک! سوگند به آنکه محمد صلی الله علیه و آله را به پیامبری کرامت بخشید، اگر تقدیر الهی نبود، خودت می دانستی که نمیتوانی وارد خانهام شوی. عمر طلب کمک کرد و مردم آمدند و وارد خانه شدند. خالد بن ولید شمشیر کشید تا علی علیه السلام را بزند که علی - علیه السلام - با شمشیرشان به او حمله کردند، او علی را قسم داد و ایشان نیز دست از او برداشتند. مقداد و سلمان و ابوذر و عمار و بریدة اسلمی برای کمک به علی - علیه السلام - وارد خانه شدند و نزدیک بود که آشوبی رخ دهد.
علی - علیه السلام - را بیرون بردند و مردم نیز به دنبال ایشان راه افتادند، سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و بریده نیز در همان حال که به دنبال حضرت میرفتند می گفتند: چه زود به رسول خدا صلی الله علیه و آله خیانت کردید و کینههایی که در دل داشتید را آشکار نمودید.
بریدة بن حصیب اسلمی گفت: ای عمر! به سراغ برادر رسول - خدا صلی الله علیه و آله - و وصی ایشان و نیز دخترشان آمده ای و او را کتک زدهای؟ تو همانی که قریش تو را به صفتی که داری میشناسد. خالد بن ولید شمشیرش را که در غلاف بود، بالا آورد تا بر بریده بکوبد اما عمر او را گرفت و مانع او شد.
یقه علی علیه السلام را گرفتند و به همان صورت پیش ابوبکر بردند، وقتی ابوبکر علی را [این گونه] دید، فریاد زد: رهایش کنید. علی علیه السلام فرمود: چه زود بر اهل بیت پیامبرتان حمله ور شدید! ای ابوبکر! با چه حقی و با چه میراث و با چه پیشینه ای مردم را به بیعت با خود فرا میخوانی؟ آیا همین دیروز نبود که به امر رسول خدا با من بیعت نکرده بودی؟ عمر گفت: علی! این حرفها را رها کن؛ به خدا سوگند اگر بیعت نکنی تو را خواهیم کشت. علی - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند در آن صورت بنده شهید خدا و برادر شهید رسول خدا خواهم بود. عمر گفت: بنده شهید خدا آری، اما برادر رسول خدا نه. علی - علیه السلام - فرمود: به خدا سوگند اگر قضای الهی و پیمانی که خلیلم با من بسته است، آن پیمانی که آن را نمیشکنم نبود، میفهمیدی یاران کدام یک از ما ضعیفتر و کمتر هستند. ابوبکر ساکت بود و چیزی نمیگفت.
بریده برخاست و گفت: ای عمر! آیا شما همان دو نفری نیستید که رسول خدا صلی الله علیه و آله به شما فرمودند: نزد علی - علیه السلام - بروید و با لقب امیرالمؤمنین به ایشان سلام کنید و شما گفتید که آیا این فرمان خدا و فرمان رسولش است و حضرت فرمودند آری؟ ابوبکر گفت: این گونه بوده است، اما ای بریده! تو نبودی و ما شاهد بودیم و بعد از هر امری، امری دیگر اتفاق میافتد. عمر گفت: تو را چه به این امر؟ و چه چیزی تو را در این کار داخل کرده است؟ بریده گفت: به خدا سوگند در سرزمینی که شما امیر آن باشید نخواهم ماند. عمر دستور داد او را کتک زدند و بیرون نمودند.
سپس سلمان برخاست و گفت: ای ابوبکر! از خدا تقوا کن و از این جایگاه برخیز و آن را به کسانی که شایسته آن هستند واگذار که تا روز قیامت بیدردسر در اختیار آنها باشد و دو شمشیر بر این امت حکومت نکند، ابوبکر پاسخ او را نداد. سلمان دوباره سخنش را تکرار کرد، عمر او را تهدید کرد و گفت: تو را چه به این کار؟ و چه چیزی تو را در این کار داخل کرده است؟ گفت: ای عمر! مهلت بده، ای ابوبکر! از این جایگاه برخیز و آن را به کسانی که شایسته آن هستند واگذار که به خدا سوگند تا روز قیامت از آن بهره مند شوند. اگر این کار را نکنید، از آن خون خواهید دوشید و آزادشدگان و طردشدگان و منافقان در آن طمع خواهند کرد. - -
به خدا سوگند اگر بدانم که ظلمی را دفع میکنم و یا دینی را برای خدا عزت میبخشم، شمشیرم را بر روی گردنم میگذارم و سپس با شجاعت آن را میزنم. آیا بر وصی رسول خدا حملهور میشوید؟ شما را بشارت باد بر بلا و نا امید شوید از آسایش.
سپس ابوذر و مقداد و عمار برخاستند و به علی - علیه السلام - عرض کردند: چه فرمان میدهید؟ به خدا سوگند اگر به ما امر کنید، تا زمانی که کشته شویم با شمشیر می جنگیم. علی - علیه السلام - فرمودند: خدا شما را رحمت کند! دست نگهدارید و پیمان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و آنچه به شما وصیت نمودند را به یاد آورید. و آنها دست نگهداشتند.
عمر به ابوبکر که بالای منبر نشسته بود گفت: چگونه بر منبر نشسته ای و حال آنکه این آشوبگر نشسته است و برنمیخیزد با تو بیعت نمیکند؟ یا امر میکنی که گردنش را بزنیم؟ حسن و حسین - علیهما السلام - بر بالای سر علی - علیه السلام - ایستاده بودند، وقتی این سخن عمر را شنیدند، گریستند و با صدای بلند فریاد زدند ای پدربزرگ! ای رسول خدا!. علی - علیه السلام - آن دو را در آغوش کشیدند و فرمودند: گریه نکنید، به خدا سوگند نمیتواننند پدرتان را به قتل برسانند، این دو ذلیل تر و پست تر از آنند. ام ایمن نوبیه که دایه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و ام سلمه پیش آمدند و گفتند: ای عتیق! چه زود حسد خود را به آل محمد آشکار نمودید! عمر به آن دو دستور داد تا از مسجد خارج شوند و گفت: ما را با زنان چه کار؟
سپس گفت: ای علی! برخیز و بیعت کن. علی - علیه السلام - فرمودند: اگر این کار را نکنم؟ گفت: در آن صورت به خدا سوگند گردنت را خواهیم زد. حضرت فرمودند: ای فرزند صهاک! به خدا سوگند دروغ میگویی، تو نمیتوانی این کار را انجام دهی، تو پست تر و ضعیف تر از آنی که این کار را بکنی. خالد بن ولید از جا جست و شمشیرش بیرون را کشید و گفت: به خدا سوگند اگر بیعت نکنی تو را می کشم. علی - علیه السلام - به سمت او رفتند و پیراهنش را گرفتند و او را هل دادند و با پشت به زمین انداختند و شمشیر از دستش افتاد.
عمر گفت: ای علی بن ابیطالب! برخیز و بیعت کن، حضرت فرمودند: اگر این کار را نکنم؟ گفت: به خدا سوگند در آن صورت تو را میکشیم. علی - علیه السلام - سه بار با آنها محاجّه کردند و سپس بدون آنکه کف دستشان را بگشایند، آن را دراز کردند و ابوبکر بر دست حضرت زد و به همین راضی شد. سپس به سمت خانهاشن راه افتادند و مردم نیز ایشان را همراهی کردند.
به فاطمه علیها السلام خبر رسید که ابوبکر فدک را گرفته است. ایشان با جمعی از زنان بنی هاشم از خانه بیرون آمدند و پیش ابوبکر رفتند و فرمودند: ای ابوبکر! آیا میخواهی زمینی که رسول خدا صلی الله علیه و آله برایم قرار داده و به من بخشیده و از مفتوحاتی است که بدون لشگرکشی فتح شده را از من بگیری؟ مگر رسول خدا صلی الله علیه و آله نفرمودهاند که انسان در فرزندانش پاس داشته میشود؟ تو خوب میدانی که ایشان برای فرزندانش غیر از این چیزی به جا نگذاشتند. وقتی ابوبکر سخن ایشان را شنید و دید که چند زن نیز همراه ایشان هستند، قلم و کاغذ خواست، تا فدک را برای ایشان بنویسد. عمر داخل شد و گفت: ای خلیفه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ! تا زمانی که بر مدعایش شاهد نیاورده، برایش چیزی ننویس. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: آری، شاهد میآورم، گفت: چه کسی؟ فرمودند: علی و أم ایمن. عمر گفت: شهادت بک زن غیرعرب که نمیتواند فصیح سخن بگوید قبول نیست، و اما علی، واضح است که او آتش را به طرف نان خود میکشد.
فاطمه - علیها السلام - با خشمی وصفنشدنی بازگشتند و بیمار شدند. علی - علیه السلام - نمازهای یومیهاشان را در مسجد میخواندند. روزی پس از نماز، ابوبکر و عمر به ایشان گفتند: حال دختر رسول خدا چگونه است؟ تا اینکه بیماری فاطمه - علیها السلام - شدید شد. آن دو از حال ایشان جویا شدند و گفتند: تو می دانی که میان ما چه گذشته است، اگر صلاح میدانی به ما اجازه بده برای گناهمان از او عذرخواهی کنیم؟ حضرت فرمودند: اجازه میدهم.
آن دو برخاستند و جلوی درب خانه نشستند و علی علیه السلام داخل شدند و نزد فاطمه- علیها السلام - رفتند و فرمودند: ای زن آزاده! فلانی و فلانی بر در خانه هستند، میخواهند عرض سلامی به شما بکنند، چه صلاح میدانید؟ فاطمه - علیها السلام - فرمودند: خانه، خانه تو و این زن آزاده، همسر توست؛ شما هر کار میخواهید بکنید. علی - علیه السلام - فرمودند: روبند خود را بپوش، ایشان روبند را بستند و صورت خود را به سمت دیوار چرخاندند. آن دو داخل شدند و سلام کردند و گفتند: خدا از تو راضی باشد، از ما راضی باش! فاطمه - علیها السلام -فرمودند: چه چیز سبب شده که به اینجا بیایید؟ گفتند: ما به بدرفتاری خود معترفیم و امید داریم که شما ما را ببخشید [و خشمی که از ما دارید را از دلتان خارج کنید]. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: اگر راست میگویید پاسخ سؤالم را بدهید؛ من سؤالی از شما میپرسم که میدانم از آن آگاهید، اگر راست بگویید، میفهمم که در بیان علت آمدنتان صادق بوده اید. آن دو گفتند: هر چه میخواهید بپرسید. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: شما را به خدا قسم میدهم؛ آیا از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدید که میفرمودند: فاطمه پاره تن من است؛ هر که او را بیازارد، مرا آزرده است؟ گفتند: آری. حضرت دستشان را به طرف آسمان بلند کردند و فرمودند: خداوندا! این دو نفر مرا آزرده اند؛ من از آن دو به تو و به رسولت شکایت دارم. نه به خدا سوگند، هرگز از شما دو نفر راضی نمیشوم، تا زمانی که پدرم رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - را ملاقات کنم و او را از آنچه کردهاید آگاه سازم، تا خود ایشان بر شما دو نفر حکم کنند. ابوبکر با شنیدن این سخن آرزوی مرگ و هلاک کرد و بسیار بیتاب شد. عمر گفت: ای خلیفه رسول خدا! آیا از سخن یک زن بیتاب میشوی؟
فاطمه - علیها السلام - پس از وفات پدرشان رسول خدا، چهل شب زنده ماندند. هنگامی که بیماریاشان شدت یافت، علی - علیه السلام - را فراخواندند و فرمودند: ای پسرعمو! فکر نمیکنم چیزی به پایان عمرم باقی مانده باشد؛ به تو وصیت میکنم تا با امامة، دختر خواهرم زینب، که برای فرزندانم مانند من است ازدواج کنی. برایم تابوتی بساز، ملائکه را دیدم که آن را برایم وصف مینمودند. و اجازه مده احدی از دشمنان خدا در تشییع و دفن و نماز بر من حاضر شوند.
ابن عباس از قول امیرالمؤمنین - علیه السلام - نقل کرده: چند چیز بود که هیچ راهی برای ترک آنها نیافتم؛ چرا که قرآن به سبب آنها بر قلب محمد - صلی الله علیه و آله - نازل شده است: جنگ با ناکثان و قاسطان و مارقان، که خلیلم رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مرا به جنگ با آنان وصیت نمود و از من پیمان گرفت، و دیگری ازدواج با أمامة دختر زینب، که فاطمه - علیها السلام - به من وصیت نمود»
ابن عباس نقل کرده، روزی که فاطمه - علیها السلام - از دنیا رفتند، مدینه از گریه مردان و زنان به لرزه درآمد و مردم مانند روز وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - متحیر شده بودند. ابوبکر و عمر برای تسلیت نزد علی - علیه السلام - آمدند و گفتند: ای ابالحسن! وقت نماز بر دختر رسول خدا ما را خبر کن. شبهنگام علی - علیه السلام - ، عباس و فضل و مقداد و سلمان و ابوذر و عمار را فراخواند و عباس جلو رفت و بر پیکر ایشان نماز گزارد و بعد ایشان را دفن کردند، صبح که شد، ابوبکر و عمر و سایر مردم آمدند تا بر فاطمه - علیها السلام - نماز بخوانند؛ مقداد به آنان گفت: دیشب فاطمه - علیها السلام - را به خاک سپردیم. عمر رو به ابوبکر کرد و گفت: نگفتم که اینچنین خواهند کرد؟ عباس گفت: ایشان وصیت کرده بودند که شما دو نفر بر وی نماز نخوانید. عمر گفت: ای بنی هاشم! شما هرگز حسد دیرین خود را نسبت به ما ترک نمیکنید و این کینههایی که در سینههایتان است هیچگاه از بین نمیرود، به خدا سوگند تصمیم گرفتهام او را نبش قبر کنم و بر وی نماز گزارم.
علی - علیه السلام - فرمودند: ای فرزند صهاک! به خدا سوگند اگر چنین قصدی داشته باشی، دیگر نمیتوانی از قَسَمت برگردی. یقین کن که اگر شمشیرم را بیرون بکشم، تا زمانی که جانت را نگرفتهام، آن را در غلاف نخواهم گذاشت، حال شروع کن. عمر در هم شکست و ساکت شد، او میدانست که علی - علیه السلام - وقتی سوگند بخورد، آن را عملی خواهد نمود.
سپس علی - علیه السلام - فرمودند: ای عمر! آیا تو همانی نیستی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - قصد کشتن تو نمودند و از پی من فرستادند و من با شمشیر حمایل کرده آمدم و رو به تو کردم تا تو را بکشم و در آن لحظه خداوند عزّ و جلّ این آیه را نازل نمود: « فَلَا تَعْجَلْ عَلَیْهِمْ إِنَّمَا نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا » - . مریم/84 - {پس
بر ضد آنان شتاب مکن، که ما [روزها] را برای آنها شماره می کنیم}؟
ابن عباس نقل کرده، پس از این ماجرا آنان به توطئه و مذاکره پرداختند و گفتند: تا زمانی که این مرد زنده است، خلافت به طور کامل در قبضه ما نیست. ابوبکر گفت: چه کسی داریم که او را بکشد؟ عمر گفت: خالد بن ولید. شخصی را در پی او فرستادند و گفتند: ای خالد! نظرت چیست که کاری را به تو واگذاریم؟ او گفت: هر چه می خواهید بر عهدهام گذارید، به خدا سوگند حتی اگر کشتن فرزند ابیطالب را از من بخواهید، انجام میدهم. گفتند: به خدا سوگند چیزی غیر از آن نمی خواهیم. گفت: من برای اویم [برای کشتن او آمادهام]. ابوبکر گفت: هنگامی که شما دو نفر [خالد و علی علیه السلام] برای نماز صبح به مسجد آمدید، در کنارش بایست و شمشیرت نیز همراهت باشد و وقتی من سلام نماز را دادم، گردنش را بزن. گفت: باشد. با این قرار از هم متفرق شدند. سپس ابوبکر در مورد دستوری که مبنی بر قتل علی - علیه السلام - داده بود فکر کرد و به این نتیجه رسید که اگر خالد این کار را بکند، جنگ های شدید و بلای طولانی مدتی روی میدهد. از فرمانش پشیمان شد و آن شب را نخوابید. صبح به مسجد رفت و دید نماز برپا شده و جلو رفت و در حالی که در فکر بود، بر مردم نماز گزارد و نمیفهمید [در نماز] چه میگوید، خالد بن ولید با شمشیر حمایل کرده آمد و کنار علی - علیه السلام – ایستاد. علی - علیه السلام - به چیزهایی پی برده بودند.
وقتی ابوبکر تشهد نماز را خواند، قبل از سلام دادن فریاد زد: ای خالد! فرمانم را اجرا مکن، اگر چنین کنی تو را می کشم. سپس به سمت راست و چپش سلام داد .
علی - علیه السلام - جستند و گریبان خالد را گرفتند و شمشیر را از دستش درآوردند و سپس او را بر زمین کوفتند و بر سینه اش نشستند و شمشیر را برداشتند تا او را بکشند. نمازگزاران جمع شدند تا خالد را نجات دهند، اما نتوانستند. عباس گفت: او را به حق قبر پیامبر قسم بدهید که دست از او بکشد، ایشان را به قبر قسم دادند و رهایشان کردند و ایشان نیز خالد را رها نمودند و برخاستند و به منزلشان بازگشتند.
زبیر و عباس و ابوذر و مقداد و بنیهاشم آمدند و شمشیرها را کشیدند و گفتند به خدا سوگند تا زمانی که [خالد] حرف نزند و کاری که ما می گوییم را انجام ندهد، دست بردار نیستیم. مردم به رفت و آمد و جنب و جوش افتادند و مضطرب شدند. زنان بنی هاشم از خانههایشان بیرون آمدند و فریاد کشیدند و گفتند: ای دشمنان خدا، چه زود دشمنی تان را با رسول خدا و اهل بیتش آشکار نمودید، و چه دیر زمانی است که این را از رسول خدا میخواستید، اما بدان دست نمی یافتید، دیروز دخترش را کشتید و امروز میخواهید برادر و پسرعمو و وصی و پدر فرزندانش را بکشید، به پروردگار کعبه سوگند که دروغ گفتید و نمیتوانید او را بکشید. طوری شد که مردم ترسیدند فتنهای بزرگ به پا شود. - . کتاب سلیم : 249 - 257 -
**[ترجمه]
حلب الدم کنایة عن فعل ما یورث الندم و جلب ما یضرّ جالبه و جرّ النار إلی القرصة (کنایة) عن جلب النفع أی هو یجرّ النفع بشهادته فلا تسمع.
**[ترجمه]خون دوشیدن کنایه از انجام کاری است که موجب پشیمانی شود و برای انجامدهندهاش زیان ببار بیاورد. و آتش را به طرف نان خود کشیدن کنایه از منتفع شدن است. او از شهادت دادنش نفع میبرد، پس شهادتش قبول نیست.
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: جَاءَ الْعَبَّاسُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ انْطَلِقْ نُبَایِعْ لَکَ النَّاسَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَ تَرَاهُمْ فَاعِلِینَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَیْنَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ (2).
بَیَانُ التَّنْزِیلِ، لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ عَنِ الْعَیَّاشِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام مِثْلَهُ.
**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: محمد بن فضیل از امام کاظم - صلوات الله علیه - نقل کرده، عباس نزد امیرالمؤمنین - علیه السلام - آمد و عرض کرد: برخیز برویم تا مردم با تو بیعت کنند. امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: تو فکر میکنی این کار را بکنند؟ عرض کرد: آری. حضرت فرمودند: پس این سخن خداوند چه میشود که: «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ» - . عنکبوت / 1 - 3 - {الف، لام، میم * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟ * و به یقین کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد.} - . تفسیر قمی: 494 -
مانند این حدیث در بیان التنزیل ابن شهر آشوب نیز به نقل از عیاشی از امام کاظم - علیه السلام - آورده شده است.
**[ترجمه]
أَقُولُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمَسْعُودِیُّ فِی کِتَابِ الْوَصِیَّةِ، قَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِأَمْرِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَلَا وَ عُمُرُهُ خَمْسٌ وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً وَ اتَّبَعَهُ الْمُؤْمِنُونَ وَ قَعَدَ عَنْهُ الْمُنَافِقُونَ وَ نَصَبُوا لِلْمُلْکِ وَ أَمْرِ الدُّنْیَا رَجُلًا اخْتَارُوهُ لِأَنْفُسِهِمْ دُونَ مَنِ اخْتَارَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
فَرَوَی أَنَّ الْعَبَّاسَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ صَارَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ امْدُدْ یَدَکَ أُبَایِعْکَ فَقَالَ وَ مَنْ یَطْلُبُ هَذَا الْأَمْرَ وَ مَنْ یَصْلُحُ لَهُ غَیْرُنَا وَ صَارَ إِلَیْهِ نَاسٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ مِنْهُمُ الزُّبَیْرُ وَ أَبُو سُفْیَانَ صَخْرُ بْنُ حَرْبٍ فَأَبَی وَ اخْتَلَفَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ فَقَالَتِ الْأَنْصَارُ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ فَقَالَ قَوْمٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ الْخِلَافَةُ فِی قُرَیْشٍ فَسَلَّمَتِ الْأَنْصَارُ لِقُرَیْشٍ بَعْدَ أَنْ دَاسُوا سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ وَ وَطِئُوا بَطْنَهُ وَ بَایَعَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ أَبَا بَکْرٍ وَ صَفَقَ عَلَی یَدَیْهِ ثُمَّ بَایَعَهُ قَوْمُهُ مِمَّنْ قَدِمَ الْمَدِینَةَ ذَلِکَ الْوَقْتَ مِنَ
ص: 307
الْأَعْرَابِ وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ تَابَعَهُمْ عَلَی ذَلِکَ غَیْرُهُمْ.
وَ اتَّصَلَ الْخَبَرُ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعْدَ فَرَاغِهِ مِنْ غُسْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَحْنِیطِهِ وَ تَکْفِینِهِ وَ تَجْهِیزِهِ وَ دَفْنِهِ بَعْدَ الصَّلَاةِ عَلَیْهِ مَعَ مَنْ حَضَرَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ قَوْمٍ مِنْ صَحَابَتِهِ مِثْلِ سَلْمَانَ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادِ وَ عَمَّارٍ وَ حُذَیْفَةَ وَ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ وَ جَمَاعَةٍ نَحْوَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا فَقَامَ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنْ کَانَتِ الْإِمَامَةُ فِی قُرَیْشٍ فَأَنَا أَحَقُّ قُرَیْشٍ بِهَا وَ إِنْ لَا تَکُنْ فِی قُرَیْشٍ فَالْأَنْصَارُ عَلَی دَعْوَاهُمْ (1) ثُمَّ اعْتَزَلَهُمْ وَ دَخَلَ بَیْتَهُ فَأَقَامَ فِیهِمْ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ قَالَ إِنَّ لِی فِی خَمْسَةٍ مِنَ النَّبِیِّینَ أُسْوَةً نُوحٍ إِذْ قَالَ أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ وَ إِبْرَاهِیمَ إِذْ قَالَ وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لُوطٍ إِذْ قَالَ لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلی رُکْنٍ شَدِیدٍ وَ مُوسَی إِذْ قَالَ فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ وَ هَارُونَ إِذْ قَالَ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی ثُمَّ أَلَّفَ علیه السلام الْقُرْآنَ وَ خَرَجَ إِلَی النَّاسِ وَ قَدْ حَمَلَهُ فِی إِزَارٍ مَعَهُ وَ هُوَ یَئِطُّ مِنْ تَحْتِهِ فَقَالَ لَهُمْ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ قَدْ أَلَّفْتُهُ کَمَا أَمَرَنِی وَ أَوْصَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَمَا أُنْزِلَ فَقَالَ لَهُ بَعْضُهُمْ اتْرُکْهُ وَ امْضِ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَکُمْ إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَإِنْ قَبِلْتُمُوهُ فَاقْبَلُونِی مَعَهُ أَحْکُمْ بَیْنَکُمْ بِمَا فِیهِ مِنْ أَحْکَامِ اللَّهِ فَقَالُوا لَا حَاجَةَ لَنَا فِیهِ وَ لَا فِیکَ فَانْصَرِفْ بِهِ مَعَکَ لَا تُفَارِقْهُ فَانْصَرَفَ عَنْهُمْ. (2) فَأَقَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ شِیعَتِهِ فِی مَنَازِلِهِمْ بِمَا عَهِدَهُ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَجَّهُوا إِلَی مَنْزِلِهِ فَهَجَمُوا عَلَیْهِ وَ أَحْرَقُوا بَابَهُ وَ اسْتَخْرَجُوهُ مِنْهُ کَرْهاً وَ ضَغَطُوا سَیِّدَةَ النِّسَاءِ بِالْبَابِ حَتَّی أَسْقَطَتْ مُحَسِّناً وَ أَخَذُوهُ
ص: 308
بِالْبَیْعَةِ فَامْتَنَعَ وَ قَالَ لَا أَفْعَلُ فَقَالُوا نَقْتُلُکَ فَقَالَ إِنْ تَقْتُلُونِی فَإِنِّی عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ وَ بَسَطُوا یَدَهُ فَقَبَضَهَا وَ عَسُرَ عَلَیْهِمْ فَتْحُهَا فَمَسَحُوا عَلَیْهِ وَ هِیَ مَضْمُومَةٌ. (1) ثُمَّ لَقِیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بَعْدَ هَذَا الْفِعْلِ بِأَیَّامٍ أَحَدَ الْقَوْمِ فَنَاشَدَهُ اللَّهَ وَ ذَکَّرَهُ بِأَیَّامِ اللَّهِ وَ قَالَ لَهُ هَلْ لَکَ أَنْ أَجْمَعَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّی یَأْمُرَکَ وَ یَنْهَاکَ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ فَخَرَجَا إِلَی مَسْجِدِ قُبَاءَ فَأَرَاهُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَاعِداً فِیهِ فَقَالَ لَهُ یَا فُلَانُ عَلَی هَذَا عَاهَدْتُمُونِی فِی تَسْلِیمِ الْأَمْرِ إِلَی عَلِیٍّ وَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَرَجَعَ وَ قَدْ هَمَّ بِتَسْلِیمِ الْأَمْرِ إِلَیْهِ فَمَنَعَهُ صَاحِبُهُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ هَذَا سِحْرٌ مُبِینٌ مَعْرُوفٌ مِنْ سِحْرِ بَنِی هَاشِمٍ أَ وَ مَا تَذْکُرُ یَوْمَ کُنَّا مَعَ ابْنِ أَبِی کَبْشَةَ فَأَمَرَ شَجَرَتَیْنِ فَالْتَقَتَا فَقَضَی حَاجَتَهُ خَلْفَهُمَا ثُمَّ أَمَرَهُمَا فَتَفَرَّقَتَا وَ عَادَتَا إِلَی حَالِهِمَا فَقَالَ لَهُ أَمَا إِنْ ذَکَّرْتَنِی هَذَا فَقَدْ کُنْتُ مَعَهُ فِی الْکَهْفِ فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی وَجْهِی ثُمَّ أَهْوَی بِرِجْلِهِ فَأَرَانِی الْبَحْرَ ثُمَّ أَرَانِی جَعْفَراً وَ أَصْحَابَهُ فِی سَفِینَةٍ تَعُومُ فِی الْبَحْرِ. (2) فَرَجَعَ عَمَّا کَانَ عَزَمَ عَلَیْهِ وَ هَمُّوا بِقَتْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ تَوَاصَوْا وَ تَوَاعَدُوا بِذَلِکَ وَ أَنْ یَتَوَلَّی قَتْلَهُ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فَبَعَثَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ بِجَارِیَةٍ لَهَا فَأَخَذَتْ بِعِضَادَتَیِ الْبَابِ وَ نَادَتْ إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ فَخَرَجَ علیه السلام مُشْتَمِلًا بِسَیْفِهِ وَ کَانَ الْوَعْدُ فِی قَتْلِهِ أَنْ یُسَلِّمَ إِمَامُهُمْ فَیَقُومَ خَالِدٌ إِلَیْهِ بِسَیْفِهِ فَأَحَسُّوا بَأْسَهُ فَقَالَ الْإِمَامُ قَبْلَ أَنْ یُسَلِّمَ لَا تَفْعَلَنَّ خَالِدُ مَا أَمَرْتُ بِهِ. (3) ثُمَّ کَانَ مِنْ أَقَاصِیصِهِمْ مَا رَوَاهُ النَّاسُ.
وَ فِی سَنَتَیْنِ وَ شَهْرَیْنِ وَ سَبْعَةِ أَیَّامٍ مِنْ إِمَامَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مَاتَ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ وَ هُوَ عَتِیقُ بْنُ عُثْمَانَ وَ أَوْصَی بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ إِلَی عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ لِعَهْدٍ کَانَ بَیْنَهُمَا وَ اعْتَزَلَهُ
ص: 309
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَاعْتِزَالِهِ لِصَاحِبِهِ قَبْلَهُ إِلَّا بِمَا لَمْ یَجِدْ مِنْهُ بُدّاً وَ لَا یَنْهَی إِلَّا عَمَّا لَمْ یَجِدْ مِنَ النَّهْیِ عَنْهُ بُدّاً وَ هُمْ فِی خِلَالِ ذَلِکَ یَسْأَلُونَهُ وَ یَسْتَفْتُونَهُ فِی حَلَالِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ وَ فِی تَأْوِیلِ الْکِتَابِ وَ فَصْلِ الْخِطَابِ. (1).
**[ترجمه]می گویم: علی بن حسین مسعودی در کتاب الوصیة نوشته است: امیرالمؤمنین - علیه السلام - در سن سی و پنج سال سالگی مأمور به امر خداوند جل و علا شدند [و به امامت رسیدند] و مؤمنان از ایشان پیروی نمودند و منافقان با ایشان مخالفت کردند و مردی را حاکم و عهده دار امور دنیایشان کردند که خودشان انتخاب کرده بودند، و نه آن کسی که خداوند عزّ و جلّ و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وی را برگزیده بودند.
[مسعودی] سپس روایت کرده که عباس - رضی الله عنه - پس از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نزد امیرالمؤمنین - علیه السلام - رفت و به ایشان عرض کرد: دستت را جلو بیاور تا با تو بیعت کنم. ایشان فرمودند: مگر کسی هست که این امر را بخواهد؟ و مگر جز ما کسی صلاحیت آن را دارد؟ عده ای از مسلمانان، از جمله زبیر و ابوسفیان صخر بن حرب نزد ایشان رفتند، اما ایشان امتناع ورزیدند. مهاجران و انصار اختلاف پیدا کردند؛ انصار گفتند که یک امیر از ما و یک امیر از شما. برخی از مهاجران گفتند: از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدیم که می فرمودند: خلافت باید در قریش باشد، در نتیجه انصار آن را تسلیم قریش کردند و سعد بن عباده را لگدمال کردند و پا بر شکمش گذاشتند. عمر بن خطاب با ابوبکر بیعت کرد و با او دست داد. سپس آن دسته از قوم او که به مدینه آمده بودند، اعم از اعراب و مؤلفة قلوبهم با ابوبکر بیعت کردند و سایر مردم نیز به تبع آنها بیعت کردند.
خبرها وقتی به امیرالمؤمنین - علیه السلام - رسید که ایشان کار غسل و حنوط و تکفین و تجهیز و دفن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را به اتمام رسانده بودند و بعد از آن، حاضرین از بنی هاشم، و عده ای از اصحاب ایشان مانند سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و حذیفه و ابیّ بن کعب و عدهای دیگر که حدود چهل نفر بودند بر حضرت نماز گزارده بودند. وقتی خبر رسید، ایشان به خطبه ایستادند و پس از حمد و ثنای خداوند فرمودند: اگر امامت باید در قریش باشد، پس من در میان قریش سزاوارترین از همه به آن هستم و اگر لازم نیست در قریش باشد، پس انصار هم میتوانند مدعی آن باشند. سپس آنها را ترک نمودند و داخل خانهاشان شدند. ایشان و آن عده از مسلمانانی که پیرو ایشان بودند، به همین وضع ادامه دادند و ایشان فرمودند: در زندگی پنج تن از پیامبران، الگویی برای من وجود دارد: نوح؛ زمانی که گفت: «أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانتَصِرْ» - . قمر / 10 - {من مغلوب شدم به داد من برس}، و ابراهیم؛ آنگاه که گفت: «وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ» - . مریم / 48 - {و
از شما و [از] آنچه غیر از خدا می خوانید کناره می گیرم}، و لوط؛ زمانی که گفت: «لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلَی رُکْنٍ شَدِیدٍ» - . هود / 80 - { [لوط] گفت: کاش برای مقابله با شما قدرتی داشتم یا به تکیه گاهی استوار پناه می جستم}، و موسی؛ زمانی که گفت: «فَفَرَرْتُ مِنکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ» - . الشعراء / 21 - {و چون از شما ترسیدم، از شما گریختم}، و هارون؛ هنگامی که گفت: «إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَکَادُواْ یَقْتُلُونَنِی» - . اعراف / 180 - {این قوم، مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند}. حضرت علی - علیه السلام - سپس قرآن را جمع آوری نمودند و آن را درون پارچهای قرار دادند و به همه سنگینیاش در دست گرفتند و میان مردم رفتند و فرمودند: این کتاب خداست که آن را به همان شیوه که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به من امر کرده و وصیت نموده بودند به ترتیب نزول بازنویسی کردهام. عده ای از آنها به ایشان گفتند: آن را بگذار و برو. ایشان فرمودند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به شما فرمودند: من در میان شما دو چیز گرانبها را به جای می گذارم: کتاب خدا و عترتم؛ که این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا اینکه در کنار حوض بر من وارد شوند، اگر قرآن را پذیرفتهاید، پس مرا نیز با آن بپذیرید تا با آن احکام خداوند که درون آن است، بر شما حکم کنم. گفتند ما را نه نیازی به آن است و نه به تو، آن را با خودت ببر و از او جدا مشو. و ایشان از نزد آنها بازگشتند.
امیرالمؤمنین - علیه السلام - و عده ای از شیعیان ایشان در منازلشان مطابق پیمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله با حضرت بسته بودند، در منازلشان ماندند [و بیرون نیامدند]. مردم به طرف منزل ایشان رفتند و بر آن یورش بردند و درب خانهاشان را آتش زدند و ایشان را به زور از آن بیرون آوردند و فاطمه - علیها السلام - سرور زنان را با در خانه فشار دادند و محسن سقط شد. علی - علیه السلام - را مجبور به بیعت کردند، اما ایشان امتناع نمودند و فرمودند: بیعت نمی کنم، گفتند: تو را میکشیم، حضرت فرمودند: اگر مرا بکشید، من بنده خدا و برادر رسول خدا هستم. دست ایشان را باز کردند، اما حضرت آن را مشت نمودند و آنها نتوانستند آن را بگشایند و در آخر، دستِ مشتشده حضرت را بر دست ابوبکر کشیدند.
چند روز از این کار گذشت و روزی امیرالمؤمنین یکی از آنها [ابوبکر] را دیدند و او را به خدا سوگند دادند و روزهای خدا را به یادش آوردند و به او فرمودند: آیا میخواهی تو را پیش رسول خدا ببرم تا ایشان تو را امر و نهی کنند؟ او به ایشان گفت: آری. با یکدیگر به مسجد قبا رفتند و حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله که در آنجا نشسته بودند را به ابوبکر نشان دادند. رسول خدا به او فرمودند: ای فلانی، این گونه به عهد خودتان عمل کردید و امر [خلافت] را به علی که امیرالمؤمنین است سپردید؟ او بازگشت و تصمیم گرفت امر [خلافت] را به امیرالمؤمنین واگذار نماید، اما دوستش او را از این کار منع نمود و به او گفت: این افسونی است آشکار و از افسونهای معروف بنیهاشم است. آیا به خاطر نداری روزی را که با ابن ابیکبشه بودیم و او [یعنی رسول خدا] به دو درخت دستور داد و آن دو به هم چسبیدند و رفت و پشت آن دو درخت قضای حاجت نمود و سپس باز به آن دو دستور داد و آن دو از یکدیگر جدا شدند و به حالت اول خود بازگشتند؟ گفت: آری. حالا که این را به یادم انداختی، [یادم افتاد به زمانی که] با او در غار بودم؛ او دستش را بر صورتم کشید و پایش را پایین برد و دریا را به من نشان داد، سپس جعفر و اصحابش را نشانم داد که در کشتی و بر دریا شناور بودند. - . اختصاص : 274 -
در نتیجه از تصمیمش منصرف شد و تصمیم گرفتند که امیرالمؤمنین را به قتل برسانند و با یکدیگر به توافق رسیدند و قرار گذاشتند که خالد بن ولید عهدهدار قتل ایشان شود. اسماء بنت عمیس یکی از کنیزانش را نزد امیرالمؤمنین فرستاد و کنیز چهارچوبه در را گرفت و فریاد زد: «إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِین» - . قصص / 20 - {سران قوم در باره تو مشورت می کنند تا تو را بکشند. پس [از شهر] خارج شو. من جدّا از خیرخواهان توام.}. علی - علیه السلام - با شمشیرشان [از خانه] خارج شدند. قرار این بود که پس از آنکه ابوبکر سلام نماز را گفت، خالد با شمشیرش به طرف ایشان برود [و حضرت را به قتل برساند]. هیبت حضرت آنان را گرفت و امام جماعت [ابوبکر] پیش از آنکه سلام نماز را بگوید، گفت: ای خالد! چیزی که به تو امر کردهام را انجام نده. - . اختصاص : 306 -
و سایر داستانهایی که مردم روایت کردهاند.
دو سال و دو ماه و هفت روز از به امامت رسیدن امیرالمؤمنین گذشته بود که ابن ابیقحافه، که نامش عتیق بن عثمان بود جان سپرد و بر اساس پیمانی که میان او و عمر بن خطاب بود، خلافت را به او سپرد و امیرالمؤمنین - علیه السلام - مانند دوران ابوبکر باز هم خانهنشین شدند مگر در مواردی که چارهای نداشتند و تنها در مواقعی که چارهای جز نهی [از منکر] نداشتند، نهی می نمودند. آنان در طول آن مدت از ایشان سؤال می پرسیدند و در مورد حلال و حرام و تأویل قرآن و فصل الخطاب از ایشان استفتاء میکردند. - . إثبات الوصیة : 116 - 119 -
**[ترجمه]
قال الجوهری الأَطِیطُ صوت الرحل و الإبل من ثقل أحمالها.
**[ترجمه]جوهری گفته است \\"الأطیط\\" یعنی صدای کاروان و شتر که ناشی از سنگینی بار است.
**[ترجمه]
وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ عِنْدَ شَرْحِ قَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2)
فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَیْسَ لِی مُعِینٌ إِلَّا أَهْلُ بَیْتِی فَضَنِنْتُ بِهِمْ عَنِ الْمَوْتِ فَأَغْضَیْتُ عَلَی الْقَذَی وَ شَرِبْتُ عَلَی الشَّجَا وَ صَبَرْتُ عَلَی أَخْذِ الْکَظَمِ وَ عَلَی أَمَرَّ مِنْ طَعْمِ الْعَلْقَمِ.
ما هذا لفظه:
اختلفت الروایات فی قصة السقیفة فالذی تقوله الشیعة و قد قال قوم من المحدثین بعضه و
رووا کثیرا منه أن علیا امتنع من البیعة حتی أخرج کرها و أن الزبیر بن العوام امتنع من البیعة و قال لا أبایع إلا علیا و کذلک أبو سفیان بن حرب و خالد بن سعید بن العاص بن أمیة بن عبد شمس و العباس بن عبد المطلب و بنوه و أبو سفیان بن الحارث بن عبد المطلب و جمیع بنی هاشم و قالوا إن الزبیر شهر سیفه فلما جاء عمر و معه جماعة من الأنصار و غیرهم قال فی جملة ما قال خذوا سیف هذا فاضربوا به الحجر و یقال إنه أخذ السیف من ید الزبیر فضرب به حجرا فکسره و ساقهم کلهم بین یدیه إلی أبی بکر فحملهم علی بیعته و لم یتخلف إلا عَلِیٌّ وحده فإنه اعتصم ببیت فاطمة علیها السلام فتحاموا إخراجه منه قسرا فقامت فاطمة علیها السلام إلی باب البیت فأسمعت من جاء یطلبه فتفرقوا و علموا
ص: 310
أنه بمفرده لا یضر شیئا فترکوه و قیل إنهم أخرجوه فیمن أخرج و حمل إلی أبی بکر فبایعه.
و قد روی أبو جعفر محمد بن جریر الطبری (1) کثیرا من هذا فأما حدیث التحریق (2) و ما جری مجراه من الأمور الفظیعة و قول من قال إنهم أخذوا علیا علیه السلام یقاد بعمامته و الناس حوله فأمر بعید و الشیعة تنفرد به علی أن جماعة من أهل الحدیث قد رووا نحوه و سنذکر ذلک.
و
قال أبو جعفر إن الأنصار لما فاتها ما طلبت من الخلافة قالت أو قال بعضها لا نبایع إلا علیا. (3).
ص: 311
و ذکر نحو هذا علی بن عبد الکریم المعروف بابن الأثیر الموصلی فی تاریخه (1) فأما قوله لم یکن لی معین إلا أهل بیتی فضننت بهم عن الموت فنقول ما زال علی علیه السلام یقوله و لقد قاله عقیب وفاة رسول الله صلی الله علیه و آله قال لو وجدت أربعین ذوی عزم ذکر ذلک نصر بن مزاحم فی کتاب صفین و ذکره کثیر من أرباب السیرة و
أما الذی یقوله جمهور المحدثین و أعیانهم فإنه علیه السلام امتنع من البیعة ستة أشهر و لزم بیته فلم یبایع حتی ماتت فاطمة علیها السلام فلما ماتت بایع طوعا. (2).
وَ فِی صَحِیحَیْ مُسْلِمٍ وَ الْبُخَارِیِّ (3)
کَانَتْ وُجُوهُ النَّاسِ إِلَیْهِ وَ فَاطِمَةُ لَمْ تَمُتْ بَعْدُ فَلَمَّا مَاتَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام انْصَرَفَتْ وُجُوهُ النَّاسِ عَنْهُ وَ خَرَجُوا مِنْ بَیْتِهِ فَبَایَعَ أَبَا بَکْرٍ وَ کَانَتْ مُدَّةُ بَقَائِهَا بَعْدَ أَبِیهَا عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ سِتَّةَ أَشْهُرٍ. (4).
ص: 312
قَالَ أَیْضاً رَوَی أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیُّ قَالَ: لَمَّا بُویِعَ لِأَبِی بَکْرٍ کَانَ الزُّبَیْرُ وَ الْمِقْدَادُ یَخْتَلِفَانِ فِی جَمَاعَةٍ مِنَ النَّاسِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ فَیَتَشَاوَرُونَ وَ یَتَرَاجَعُونَ أُمُورَهُمْ فَخَرَجَ عُمَرُ حَتَّی دَخَلَ عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام وَ قَالَ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ أَحَبَّ إِلَیْنَا مِنْ أَبِیکِ وَ مَا مِنْ أَحَدٍ أَحَبَّ إِلَیْنَا مِنْکِ بَعْدَ أَبِیکِ وَ ایْمُ اللَّهِ مَا ذَاکِ بِمَانِعِی إِنِ اجْتَمَعَ هَؤُلَاءِ النَّفَرُ عِنْدَکِ أَنْ آمُرَ بِتَحْرِیقِ الْبَیْتِ عَلَیْهِمْ فَلَمَّا خَرَجَ عُمَرُ جَاءُوهَا فَقَالَتْ تَعْلَمُونَ أَنَّ عُمَرَ جَاءَنِی وَ حَلَفَ لِی بِاللَّهِ إِنْ عُدْتُمْ لَیُحْرِقَنَّ عَلَیْکُمُ الْبَیْتَ وَ ایْمُ اللَّهِ لَیُمْضِیَنَّ لِمَا حَلَفَ لَهُ فَانْصَرِفُوا عَنَّا رَاشِدِینَ فَلَمْ یَرْجِعُوا إِلَی بَیْتِهَا وَ ذَهَبُوا فَبَایَعُوا لِأَبِی بَکْرٍ. (1).
ثم قال و من کلام معاویة المشهور إلی علی علیه السلام و أعهدک أمس تحمل قعیدة بیتک لیلا علی حمار و یداک فی یدی ابنیک حسن و حسین یوم بویع أبو بکر فلم تدع أحدا من أهل بدر و السوابق إلا دعوتهم إلی نفسک و مشیت إلیهم بامرأتک و أدلیت إلیهم بابنیک و استنصرتهم علی صاحب رسول الله صلی الله علیه و آله فلم یجبک منهم إلا أربعة أو خمسة و لعمری لو کنت محقا لأجابوک و لکنک ادعیت باطلا و قلت ما لا یعرف و رمت ما لا یدرک و مهما نسیت فلا أنسی قولک لأبی سفیان لما حرکک و هیجک لو وجدت أربعین ذوی عزم منهم لناهضت القوم فما یوم المسلمین منک بواحد. (2) و
رَوَی أَیْضاً مِنْ کِتَابِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ جَرِیرِ بْنِ الْمُغِیرَةِ أَنَّ سَلْمَانَ وَ الزُّبَیْرَ وَ الْأَنْصَارَ کَانَ هَوَاهُمْ أَنْ یُبَایِعُوا عَلِیّاً علیه السلام بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا بُویِعَ أَبُو بَکْرٍ قَالَ سَلْمَانُ أَصَبْتُمُ الْخِیَرَةَ وَ أَخْطَأْتُمُ الْمَعْدِنَ. (3).
ص: 313
و عن حبیب بن أبی ثابت قال قال سلمان یومئذ أصبتم ذا السن منکم و أخطأتم أهل بیت نبیکم لو جعلتموها فیهم ما اختلف علیکم اثنان و لأکلتموها رغدا.
و روی أیضا عن غسان بن عبد الحمید قال لما أکثر فی تخلف علی علیه السلام عن بیعة أبی بکر و اشتد أبو بکر و عمر علیه فی ذلک خرجت أم مسطح بن أثاثة (1) فوقفت عند القبر و قالت:
کَانَتْ أُمُورٌ وَ أَنْبَاءٌ وَ هَنْبَثَةٌ***لَوْ کُنْتَ شَاهِدَهَا لَمْ تَکْثُرِ الْخُطَبُ
إلی آخر الأبیات المعروفة. (2).
و روی أیضا منه عن أبی الأسود قال غضب رجال من المهاجرین فی بیعة أبی بکر بغیر مشورة و غضب علی علیه السلام و الزبیر فدخلا بیت فاطمة علیها السلام معهما السلاح فجاء عمر فی عصابة منهم أسید بن حضیر و سلمة بن سلامة بن وقش و هما من بنی عبد الأشهل فصاحت فاطمة علیها السلام و ناشدتهم الله فأخذوا سیفی علی و الزبیر فضربوا بهما الجدار حتی کسروهما ثم أخرجهما عمر یسوقهما حتی بایعا ثم قام أبو بکر فخطب الناس و اعتذر إلیهم و قال إن بیعتی کانت فلتة وقی الله شرها و خشیت الفتنة و ایم الله ما حرصت علیها یوما قط و لقد قلدت أمرا عظیما ما لی به طاقة و لا یدان و لوددت أن أقوی الناس علیه مکانی و جعل یعتذر إلیهم فقبل المهاجرون عذره
ص: 314
إلی آخر ما رواه. (1).
و قد روی بإسناد آخر ذکره أن ثابت بن قیس بن شماس کان مع الجماعة الذین حضروا مع عمر فی بیت فاطمة علیها السلام.
قال و روی سعد بن إبراهیم أن عبد الرحمن بن عوف (2) کان مع عمر ذلک الیوم و أن محمد بن مسلمة کان معهم و أنه هو الذی کسر سیف الزبیر.
وَ رَوَی أَیْضاً مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی سَلَمَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: لَمَّا جَلَسَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ الزُّبَیْرُ وَ أُنَاسٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام فَجَاءَ عُمَرُ إِلَیْهِمْ فَقَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَخْرُجُنَّ إِلَی الْبَیْعَةِ أَوْ لَأُحْرِقَنَّ الْبَیْتَ عَلَیْکُمْ فَخَرَجَ الزُّبَیْرُ مُصْلِتاً سَیْفَهُ فَاعْتَنَقَهُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ زِیَادُ بْنُ لَبِیدٍ فَدَقَّ بِهِ فَنَدَرَ السَّیْفُ فَصَاحَ بِهِ أَبُو بَکْرٍ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ اضْرِبْ بِهِ الْحَجَرَ قَالَ أَبُو عَمْرِو بْنِ حِمَاسٍ فَلَقَدْ رَأَیْتُ الْحَجَرَ فِیهِ تِلْکَ الضَّرْبَةُ وَ یُقَالُ هَذِهِ ضَرْبَةُ سَیْفِ الزُّبَیْرِ ثُمَّ قَالَ أَبُو بَکْرٍ دَعُوهُمْ فَسَیَأْتِی اللَّهُ بِهِمْ قَالَ فَخَرَجُوا إِلَیْهِ بَعْدَ ذَلِکَ فَبَایَعُوهُ.
قَالَ الْجَوْهَرِیُّ وَ قَدْ رُوِیَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی أَنَّ سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ کَانَ مَعَهُمْ فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ الْمِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ أَیْضاً وَ أَنَّهُمْ اجْتَمَعُوا عَلَی أَنْ یُبَایِعُوا عَلِیّاً علیه السلام فَأَتَاهُمْ عُمَرُ لِیُحْرِقَ عَلَیْهِمُ الْبَیْتَ فَخَرَجَ إِلَیْهِ الزُّبَیْرُ بِالسَّیْفِ وَ خَرَجَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام تَبْکِی وَ تَصِیحُ فَنَهْنَهَتْ مِنَ النَّاسِ وَ قَالُوا لَیْسَ عِنْدَنَا مَعْصِیَةٌ وَ لَا خِلَافٌ فِی خَیْرٍ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ النَّاسُ وَ إِنَّمَا اجْتَمَعْنَا لِنُؤَلِّفَ الْقُرْآنَ فِی مُصْحَفٍ وَاحِدٍ فَبَایَعُوا
ص: 315
أَبَا بَکْرٍ فَاسْتَمَرَّ الْأَمْرُ وَ اطْمَأَنَّ النَّاسُ (1).
وَ رَوَی الْجَوْهَرِیُّ أَیْضاً عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْمُبَارَکِ قَالَ: أَتَیْنَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ نَحْنُ رَاجِعُونَ مِنَ الْحَجِّ فِی جَمَاعَةٍ فَسَأَلْنَاهُ عَنْ مَسَائِلَ وَ کُنْتُ أَحَدَ مَنْ سَأَلَ فَسَأَلْتُهُ عَنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَقَالَ أُجِیبُکَ بِمَا أَجَابَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ فَإِنَّهُ سُئِلَ عَنْهُمَا فَقَالَ کَانَتْ أُمُّنَا فَاطِمَةَ علیها السلام صِدِّیقَةً ابْنَةَ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ وَ مَاتَتْ وَ هِیَ غَضْبَی عَلَی قَوْمٍ فَنَحْنُ غِضَابٌ لِغَضَبِهَا. (2).
وَ رَوَی أَیْضاً بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ لِی عُمَرُ أَمَا وَ اللَّهِ إِنْ کَانَ صَاحِبُکَ أَوْلَی النَّاسِ بِالْأَمْرِ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا أَنَّا خِفْنَاهُ عَلَی اثْنَتَیْنِ فَقُلْتُ مَا هُمَا قَالَ خَشِینَاهُ عَلَی حَدَاثَةِ سِنِّهِ وَ حُبِّهِ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ. (3).
ص: 316
ثم قال ابن أبی الحدید فأما امتناع علی علیه السلام من البیعة حتی أخرج علی الوجه الذی أخرج علیه فقد ذکره المحدثون و رواة السیر و قد ذکرنا ما قاله الجوهری فی هذا الباب من رجال الحدیث و من الثقات المأمونین و قد ذکر غیره من هذا النحو ما لا یحصی کثرة.
فأما الأمور الشنیعة المستهجنة التی یذکرها الشیعة من إرسال قنفذ إلی بیت فاطمة علیها السلام (1) و أنه ضربها بالسوط فصار فی عضدها کالدملج و بقی أثره إلی أن ماتت و أن عمر أضغطها بین الباب و الجدار فصاحت وا أبتاه یا رسول الله صلی الله علیه و آله و ألقت جنینا میتا (2) و جعل فی عنق علی علیه السلام حبلا یقاد به و هو یعتل و
ص: 317
فاطمة خلفه تصرخ و تنادی بالویل و الثبور و ابناه حسن و حسین علیهما السلام معهما یبکیان (1) و أن علیا علیه السلام لما أحضر سألوه البیعة فامتنع فهدد بالقتل فقال
ص: 318
إذا تقتلون عبد الله و أخا رسول الله فقالوا أما عبد الله فنعم و أما أخو رسول الله فلا و أنه طعن فیهم فی أوجههم بالنفاق و سطر صحیفة الغدر التی اجتمعوا علیها و بأنهم أرادوا أن ینفروا ناقة رسول الله لیلة العقبة (1) فکله لا أصل له عند أصحابنا
ص: 319
من صحابة الرسول صلی الله علیه و آله أرادوا أن ینفروا ناقته لیلة العقبة فی تبوک، فقد جاء ذکرها و التصریح بها فی صحاحهم و مسانیدهم راجع ص 97 ممّا سبق و قد عرفت ص 100 من هذا الجزء أن أبا موسی الأشعریّ کان أحدهم و المرء یعرف بخلیله.
أضف الی ذلک ما أخرجه ابن أبی شیبة علی ما فی منتخب کنز العمّال 5 ر 91 بإسناده عن أبی الطفیل قال: کان بین حذیفة و بین رجل من أهل العقبة بعض ما یکون بین الناس، قال: أنشد اللّه کم کان أصحاب العقبة، فقال أبو موسی الأشعریّ: قد کنا نخبر أنهم أربعة عشر فقال حذیفة: فان کنت فیهم فقد کانوا خمسة عشر، أشهد باللّه أن اثنی عشر منهم حرب للّه و لرسوله فی الحیاة الدنیا و یوم یقوم الاشهاد.
و ما أخرجه ابن عدی فی الکامل و ابن عساکر فی التاریخ علی ما فی منتخب کنز العمّال 5 ر 234 بالاسناد عن ابی نجاء حکیم قال: کنت جالسا مع عمّار فجاء أبو موسی فقال: ما لی و لک؟ أ لست أخاک؟ قال: ما أدری و لکن سمعت رسول اللّه یلعنک لیلة الجبل، قال: انه استغفر لی، قال عمار، قد شهدت اللعن و لم أشهد الاستغفار.
و الاستغفار الذی ذکره أبو موسی الأشعریّ هو ما رووه عن رسول اللّه أنّه قال: «اللّهمّ انما أنا بشر، فأیما عبد من المؤمنین دعوت علیه دعوة فاجعلها له زکاة و رحمة» و هذا مختلق قطعا، فان رسول اللّه صلی الله علیه و آله لم یکن لیدعو علی أحد من دون استحقاق لمکان عصمته صلی الله علیه و آله و علمه ببواطن الامر.
نعم قد أشاعوا هذه الروایة عن رسول اللّه لیلجموا أفواه رجال الحق عن أنفسهم، و لذلک تری عبد اللّه بن عثمان بن خیثم یقول: «دخلت علی أبی الطفیل فوجدته طیب النفس، فقلت: لاغتنمن ذلک منه، فقلت یا أبا الطفیل! النفر الذین لعنهم رسول اللّه من بینهم من هم (من هم ممهم من هم) فهم أن یخبرنی بهم، فقالت له امرأته سودة: مه یا أبا الطفیل! أ ما بلغک أن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: اللّهمّ انما أنا بشر فأیما عبد من المؤمنین دعوت علیه دعوة، فاجعلها له زکاة و رحمة»؟ رواه أحمد فی مسنده 5 ر 454، و الهیتمی فی زوائده 1 ر 111.
بل و روی الشارح نفسه فی أبی موسی الأشعریّ 3 ر 292 بعد ما نقل عن الاستیعاب أنه کان والیا لعثمان علی الکوفة «فلما قتل عثمان عزله علیّ علیه السلام عنها فلم یزل واجدا لذلک علی علیّ علیه السلام حتّی جاء منه ما قال حذیفة فیه، فقد روی حذیفة فیه کلاما کرهت ذکره و اللّه یغفر له» قال الشارح: قلت: الکلام الذی أشار إلیه أبو عمر بن عبد البر، و لم یذکره، قوله فیه و قد ذکر عنده بالدین: «أما أنتم فتقولون ذلک، و أمّا أنا فأشهد أنه عدو للّه و لرسوله و حرب لهما فی الحیاة الدنیا و یوم یقوم الاشهاد، یوم لا ینفع الظالمین معذرتهم و لهم اللعنة و لهم سوء الدار، و کان حذیفة عارفا بالمنافقین أسر إلیه رسول اللّه أمرهم و أعلمه أسماءهم.
قال: و روی أن عمارا سئل عن أبی موسی فقال: لقد سمعت فیه من حذیفة قولا عظیما سمعته یقول: صاحب البرنس الأسود، ثمّ کلح کلوحا علمت منه أنّه کان لیلة العقبة بین ذلک الرهط.
ص: 320
و لا یثبته أحد منهم و إنما هو شی ء تنفرد الشیعة بنقله. (1)
أقول: عدم ثبوت تلک الأخبار عند متعصبی أصحابه لا یدل علی بطلانها مع نقل محدثیهم الذین یعتمدون علی نقلهم موافقا لروایات الإمامیة کما اعترف به مع أن فیما ذکره من الأخبار التی صححها لنا کفایة و ما رواه مخالفا لروایتنا فمما تفردوا بنقله و لا یتم الاحتجاج إلا بالمتفق علیه بین الفریقین.
lt;meta info=". ابن ابی الحدید در شرح این سخن امیرالمؤمنین - علیه السلام - که: «فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَیْسَ لِی مُعِینٌ إِلَّا أَهْلُ بَیْتِی فَضَنِنتُ بِهِمْ عَنِ الْمَوْتِ فَأَغْضَیْتُ عَلَی الْقَذَی وَ شَرِبْتُ عَلَی الشَّجَا وَ صَبَرْتُ عَلَی أَخْذِ الْکَظَمِ وَ عَلَی أَمَرَّ مِنْ طَعْمِ الْعَلْقَمِ» {نگریستم و دیدم غیر از خانوادهام یاوری ندارم، دریغم آمد که به کام مرگ درآیند؛ چشمم را بر خار درونش بستم و بر استخوان در گلو نوشیدم و تا حد جان دادن صبر کردم و بر تلخی طعم آن شکیبایی نمودم}این چنین نوشته است:
روایت ها پیرامون داستان سقیفه متفاوتند؛ آنچه شیعیان گفتهاند و عدهای از محدثان آنها به آن قائلند و بسیاری آن را نقل نموده اند این است که: علی - علیه السلام - از بیعت امتناع نمود و ایشان را به اجبار از خانه بیرون آوردند. زبیر بن عوام نیز از بیعت امتناع کرد و گفت: من تنها با علی بیعت میکنم، و همچنین بودند ابوسفیان بن حرب و خالد بن سعید بن عاص بن امیة بن عبد شمس و عباس بن عبدالمطلب و پسران او و ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب و همه بنی هاشم. نقل کرده اند: زبیر شمشیرش را بیرون کشید؛ وقتی عمر به همراه عده ای از انصار و دیگران آمدند، یکی از جملههای او [یعنی عمر] این بود که: شمشیر این مرد را بگیرید و بر سنگ بزنید. و گفته شده او خودش شمشیر را از دست زبیر گرفت و بر سنگ زد و آن را شکست و همگی آنها را در جلوی خود قرار داد و تا پیش ابوبکر کشاند و به بیعت با او مجبور کرد و فقط علی - علیه السلام - از این کار سرباز زد. ایشان به منزل فاطمه - علیها السلام - پناه بردند. آنها با حمایت همدیگر از یکدیگر تصمیم گرفتند ایشان را به اجبار بیرون بیاورند؛ فاطمه - علیها السلام - بر درب خانه ایستادند و به گوش همه کسانی که در طلب حضرت آمده بودند رساندند [که من اجازه چنین کاری را نمیدهم]. آنها متفرق شدند و پنداشتند که [بیعت نکردن] حضرت به تنهایی ضرری نمیرساند. بنابراین ایشان را رها نمودند. قول دیگر این است که آنها در بین کسانی که به اجبار برده شدند، حضرت را نیز پیش ابوبکر بردند و ایشان نیز با او بیعت نمودند. ابوجعفر محمد بن جریر طبری بیشتر اینها را روایت کرده است. - . تاریخ طبری 3 : 200 - اما قضیه به آتش کشیدن [خانه] و اتفاقات زشتی که در جریان آن اتفاق افتاده است و نیز اینکه آنها علی علیه السلام را گرفته باشند و در حضور مردم ایشان را با عمامهاشان کشیده باشند، بعید است و فقط شیعه آن را نقل کرده است. البته عده ای از اهل حدیث نیز مانند این جریان را نقل کردهاند که آن را خواهیم آورد.
ابوجعفر [طبری ]نقل کرده، زمانی که انصار نتوانستند به خواسته خود یعنی خلافت برسند، همگی و یا عده ای از آنان گفتند: تنها با علی علیه السلام بیعت می کنیم. - . تاریخ طبری 3 : 202 -
علی بن عبدالکریم، معروف به ابن اثیر موصلی نیز در کتاب تاریخ خود مانند همین را نقل کرده است.
اما این سخن ایشان: «لم یکن لی معین إلّا أهل بیتی، فضننت بهم عن الموت»{نگریستم و دیدم غیر از خانوادهام یاوری ندارم، دریغم آمد که به کام مرگ درآیند} ما میگوییم که علی علیه السلام همواره این را می گفتهاند. نصر بن مزاحم در کتاب صفین نقل کرده که حضرت پس از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نیز این را فرمودهاند که: کاش چهل یاور مصمم داشتم. بسیاری از صاحبان سیره نیز این را ذکر نموده اند. اما چیزی که اغلب محدثان و محدثان سرشناس آن را میگویند این است که حضرت - علیه السلام - به مدت شش ماه از بیعتکردن امتناع نمودند و از خانه بیرون نیامدند و تا زمان وفات فاطمه - علیها السلام - بیعت نکردند، و بعد از وفات فاطمه - علیها السلام - به میل خود بیعت نمودند. - . تاریخ طبری 3 : 208 ، تاریخ یعقوبی 2 : 116 -
در صحیح مسلم و بخاری آمده است که تا زمانی که فاطمه - علیها السلام - زنده بودند، مردم روی به ایشان داشتند، اما پس از وفات فاطمه- علیها السلام - از ایشان روگردان شدند و دیگر به خانه ایشان نرفتند و ایشان نیز با ابوبکر بیعت نمودند. مدت زمانی که فاطمه - علیها السلام - پس از وفات پدرشان علیه الصلاة زنده بودند شش ماه بود.
احمد بن عبدالعزیز جوهری روایت کرده، وقتی مردم با ابوبکر بیعت کردند، زبیر و مقداد و عدهای دیگر از مردم برای مشورت و نظرخواهی نزد علی - علیه السلام - که در خانه فاطمه بودند میرفتند. عمر نزد فاطمه - علیها السلام - رفت و گفت: ای دختر رسول خدا! پدرت محبوب ترین شخص نزد ما بود، و پس از پدرت تو محبوب ترین شخص پیش ما هستی؛ ولی به خدا سوگند اگر این عده پیش تو جمع شوند، آن محبوبیت تو مانع از این نمیشود که دستور بدهم خانه را به سرشان آتش بکشند. پس از اینکه عمر از خانه خارج شد، آن عده نزد فاطمه - علیها السلام - آمدند و ایشان به آنان فرمودند: آیا می دانید که عمر نزد من آمده و سوگند خورده است اگر بازگردید خانه را بر سر شما به آتش بکشد؟ به خدا سوگند، به آنچه سوگند خورده عمل خواهد نمود؛ پس به سلامتی بروید و ما را ترک کنید. آنان نیز دیگر به منزل فاطمه - علیها السلام - بازنگشتند و رفتند و با ابوبکر بیعت نمودند. - . شرح نهج البلاغة 1 : 130 ، این جریان در منتخب کنز العمال 2 : 174 نیز به نقل از مسند ابن أبی شیبة آورده شده است. -
یکی از سخنان مشهور معاویه به علی - علیه السلام - این است که : تو را به یاد دیروز می آورم؛ روزی که با ابوبکر بیعت شد و تو شبانه بانوی خانه ات را سوار بر مرکب میکردی و درحالی که دستان حسن و حسین را به دست داشتی، و [به در خانه] همه اهالی بدر و مسلمانان نخستین [رفتی و یکایک آنها] را به [یاری] خود دعوت نمودی و زنت را با خود پیش آنها بردی و دو فرزندت را واسطه قرار دادی و از آنان برای یاور رسول خدا - صلی الله علیه و آله - یاری طلبیدی، ولی فقط چهار یا پنج تن دعوتت را اجابت کردند. به جانم سوگند اگر بر حق بودی، دعوتت را اجابت میکردند، اما ادعای باطلی نمودی و سخن به گزاف گفتی و به دنبال چیزی بودی که نتوان آن را به دست آورد. هرچه را فراموش کنم این سخنت را فراموش نمیکنم که وقتی ابوسفیان تو را تحریک و تهییج کرد به او گفتی: \\"اگر چهل مرد با اراده از میانشان می یافتم، در مقابل این قوم میایستادم.\\" اما امروز مسلمانان با تو مانند آن روز نیستند. - . شرح نهج البلاغة 1 : 131 و مانندش در 3 : 5 نیز آمده است -
و از کتاب جوهری به نقل از جریر بن مغیرة روایت کرده که سلمان و زبیر و انصار خواستشان این بود که پس از پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - با علی - علیه السلام - بیعت کنند. وقتی مردم با ابوبکر بیعت کردند، سلمان گفت: [یک نفر را] انتخاب کردید، ولی به اشتباه انتخاب کردید.
و نیز از حبیب بن ابی ثابت نقل کرده: سلمان در آن روز گفت: آن پیرمرد با سن و سال را انتخاب کردید و اهل بیت پیامبرتان را رها کردید؛ اگر آن [یعنی خلافت] را میان اهل بیت پیامبرتان قرار میدادید، هیچ دو نفری مخالفتی نمی کردند و پیوسته از آن سود میبردید
و از غسان بن عبدالحمید روایت کرده، هنگامی که مدتی زیادی از بیعت نکردن علی - علیه السلام - با ابوبکر گذشت و ابوبکر و عمر بر ایشان سخت گرفتند، امّ مسطح بن اثاثه بر سر قبر پیامبر رفت و اینچنین سرود:
- جریانات و اخبار و اختلافاتی رخ داده است که اگر شما میان ما بودید مصیبت ها اینقدر فراوان نمی شدند.
و ادامه ابیات که معروف است.
و نیز از طریق غسان بن عبدالحمید از ابی الاسود روایت کرده که عده ای از مهاجران، از اینکه بدون مشورت با آنها برای ابوبکر بیعت گرفته شده بود، به خشم آمدند. علی - علیه السلام - و زبیر نیز خشمگین شدند و با سلاح به خانه فاطمه - علیها السلام - رفتند. عمر به همراه عده ای از جمله اسید بن حضیر و سلمة بن سلامة بن وقش که از قبیله بنی عبدالأشهل بودند آمد. فاطمه - علیها السلام - فریاد برآورد و آنان را به خدا سوگند داد. آنان شمشیر علی - علیه السلام - و زبیر را گرفتند و آنقدر بر دیوار زدند که شکسته شدند. عمر سپس آن دو [یعنی - علیه السلام - و زبیر] را از خانه بیرون کشید و برای بیعت برد. ابوبکر برخاست و خطبهای خواند و از آنان معذرت خواست و گفت: بیعت با من یک اتفاق ناگهانی [و از پیش تعیین نشده] بود و من ترسیدم که فتنه برپا شود، ولی با این حال خداوند ما را از شر آن محفوظ داشت. به خدا سوگند هرگز به حکومت طمعی نداشتم و اکنون امری عظیم را به عهده گرفتهام که تاب و طاقت آن را ندارم. خیلی دوست داشتم که نیرومندترین فرد ما برای این مسؤلیت در جای من باشد. و شروع کرد به عذرخواهی از مردم و مهاجران نیز عذر او را پذیرفتند. تا آخر روایت. - . همان 1 : 132 و 2 : 19 -
و نیز با سند دیگری که آن را آورده، روایت کرده که ثابت بن قیس بن شماس نیز از جمله کسانی بود که همراه عمر به خانه فاطمه - علیها السلام - رفته بودند.
و نیز گفته که سعد بن ابراهیم از عبدالرحمن بن عوف روایت کرده که او نیز در آن روز همراه عمر بوده، و محمد بن مسلمه نیز با آنها بوده است و هم او [یعنی محمد بن مسلمه] بود که شمشیر زبیر را شکست.
همچنین از کتاب مذکور از سلمة بن عبدالرحمن روایت کرده، وقتی ابوبکر بر منبر نشست، علی - علیه السلام - و زبیر و عدهای از بنیهاشم در خانه فاطمه - علیها السلام – بودند؛ عمر پیش آنان رفت و گفت: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، یا برای بیعتکردن از خانه خارج میشوید و یا خانه را بر سرتان به آتش میکشم. زبیر با شمشیر آخته بیرون آمد؛ مردی از انصار و زیاد بن لبید گردنش را گرفتند و او را به زمین کوبیدند و شمشیرش افتاد. ابوبکر در همان حال که بر منبر نشسته بود فریاد زد: شمشیر را بر سنگ بکوبید. ابوعمر بن حماس نقل کرده که من آن سنگی که آثار کوبیدن شمشیر زبیر بر آن بود را دیدهام و میگویند که این اثرات مربوط به شمشیر زبیر است. سپس ابوبکر گفت: آنها را رها کنید، خداوند آنها را [نزد ما] خواهد آورد. آنها بعداً پیش ابوبکر رفتند و با او بیعت کردند.
جوهری نقل می کند: در روایت دیگری آمده است که سعد بن ابی وقاص و مقداد نیز به همراه آنان در خانه فاطمه - علیها السلام - بودند و آنان همگی میخواستند با علی- علیه السلام - بیعت کنند، که عمر به سراغشان آمد تا خانه را بر سرشان به آتش بکشد. زبیر با شمشیر بیرون آمد و فاطمه - علیها السلام - نیز با ناله و فریاد بیرون آمدند و مردم را از این کار بازداشتند. [آنهایی که با علی - علیه السلام - بودند] گفتند: ما گناهی نکردهایم و با امر خیری که همه مردم بر آن اتفاق نظر دارند مخالفتی نداریم. ما فقط در اینجا جمع شده ایم تا قرآن را در یک مصحف گرد آوریم. سپس با ابوبکر بیعت نمودند و خلافت او ادامه یافت و مردم به آرامش رسیدند. - . همان 1 : 134 ، 2 : 19 -
جوهری همچنین از داود بن مبارک نقل کرده که در راه بازگشت از حج به همراه عده ای به حضور عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن الحسن بن علی بن ابیطالب علیه السلام رفتیم و سؤالاتی از او پرسیدیم. من هم یکی از سؤالکنندگان بودم و از او در باره ابوبکر و عمر پرسیدم. گفت: همان جوابی که عبدالله بن حسن گفته را به تو میگویم؛ پاسخت را می دهم. از عبدالله بن حسن درباره آن دو نفر سؤال شد و او اینگونه جواب داد: مادر ما فاطمه - علیها السلام - صدیقه و دختر پیامبر فرستادهشده بود. ایشان در حالی از دنیا رفتند که از عده ای غضبناک بودند؛ ما نیز به سبب خشم ایشان از آنها در غضبیم.
[جوهری] همچنین با سند خود از امام صادق و ایشان از پدرشان امام باقر - علیهما السلام - و ایشان از ابن عباس نقل نمودهاند که: عمر به من گفت: به خدا سوگند در حقیقت این دوست تو بود که پس از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از همگان بر خلافت سزاوارتر بود، اما ما از دو چیز او در خوف بودیم؛ پرسیدم آن دو چه بود؟ گفت: ما از سن کم او و عشق او نسبت به بنی عبدالمطلب ترسیدیم. - . همان 1 : 134 ، 2 : 20 -
ابن ابیالحدید سپس گفته است: جریان امتناع علی - علیه السلام - از بیعتکردن و اینکه ایشان به آن صورت از منزلشان بیرون کشیده شده باشند، چیزی است که محدثان و راویان کتب سیره آن را نقل کرده اند، و ما چیزهایی که جوهری از رجال حدیث و ثقات قابل اعتماد در این باب نقل کرده بود را آوردیم و این ماجرا را به این صورت عده بی شمار دیگری نیز آورده اند .
امام جریانات شنیع و زشتی که شیعیان می گویند که قنفذ را به خانه فاطمه - علیها السلام - فرستادند و او بر ایشان تازیانه زد و ساعد ایشان ورم کرد و اثر آن تا زمان وفات ایشان باقی بود و اینکه عُمَر ایشان را میان در و دیوار فشرد و ایشان فریاد زدند ای پدر جان و ای رسول الله و جنینی که در شکم داشتند سقط شد و اینکه [عمر] در گردن علی - علیه السلام - طناب انداخت و ایشان را کشان کشان برد و فاطمه پشت سر ایشان فریاد می کشید و ناله و نفرین سر می داد و دو فرزندشان حسن و حسین علیهما السلام نیز با پدر و مادرشان بودند و می گریستند و اینکه زمانی که علی - علیه السلام - را آوردند، از او خواستند بیعت کند، اما ایشان امتناع کردند و تهدید به قتل شد و ایشان فرمودند که در این صورت بنده خدا و برادر رسول خدا را می کشید و آنها گفتند: بنده خدا آری، اما برادر رسول خدا نه، و اینکه ایشان آنان را در جلوی رویشان متهم به نفاق نمودند و پرده از آن صحیفه نیرنگ که بر آن پیمان بسته بودند برداشتند و اینکه آنان قصد داشتند تا شتر رسول خدا را در لیلة العقبه رَم بدهند؛ از نظر اصحاب هیچکدام از اینها مستند نیست و هیچیک از اصحاب ما اینها را نیاوردهاند، و تنها شیعه اینها را نقل کرده است.
می گویم: اینکه این روایات نزد اصحاب متعصب او ثابت نیست، دلیل بر بطلان آن نمی شود؛ علاوه بر اینکه عدهای از محدثان قابل اعتماد آنها، چنانچه خود او نیز معترف است، روایاتشان را موافق با روایت های امامیه نقل کردهاند. وانگهی همان مقدار روایاتی که او آنها را صحیح دانسته برای ما کافی است. علاوه بر اینها روایاتی که او نقل کرده و با روایات ما مخالف است، فقط خودشان آنها را نقل کردهاند و وقتی احتجاج صحیح خواهد بود که روایاتی که بین هر دو طرف مقبول است به میان گذاشته شود.
**[ترجمه]
وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ أَیْضاً فِی الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ مِنْ کِتَابِ السَّقِیفَةِ لِلْجَوْهَرِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو زَیْدٍ عُمَرُ بْنُ شَبَّةَ عَنْ رِجَالِهِ قَالَ: جَاءَ عُمَرُ إِلَی بَیْتِ فَاطِمَةَ فِی رِجَالٍ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ نَفَرٍ قَلِیلٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ فَقَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَخْرُجُنَّ إِلَی الْبَیْعَةِ أَوْ لَأُحْرِقَنَّ الْبَیْتَ عَلَیْکُمْ فَخَرَجَ الزُّبَیْرُ مُصْلِتاً بِالسَّیْفِ فَاعْتَنَقَهُ زِیَادُ بْنُ لَبِیدٍ الْأَنْصَارِیُّ وَ رَجُلٌ آخَرُ فَنَدَرَ السَّیْفُ مِنْ یَدِهِ فَضَرَبَ بِهِ عُمَرُ الْحَجَرَ
ص: 321
فَکَسَرَهُ ثُمَّ أَخْرَجَهُمْ بِتَلَابِیبِهِمْ یُسَاقَوْنَ سَوْقاً عَنِیفاً حَتَّی بَایَعُوا أَبَا بَکْرٍ (1).
قَالَ أَبُو زَیْدٍ رَوَی النَّضْرُ بْنُ شُمَیْلٍ قَالَ: حُمِلَ سَیْفُ الزُّبَیْرِ لَمَّا نَدَرَ مِنْ یَدِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ یَخْطُبُ فَقَالَ اضْرِبُوا بِهِ الْحَجَرَ وَ قَالَ أَبُو عَمْرِو بْنِ حِمَاسٍ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ الْحَجَرَ وَ فِیهِ تِلْکَ الضَّرْبَةُ وَ النَّاسُ یَقُولُونَ هَذَا أَثَرُ ضَرْبَةِ سَیْفِ الزُّبَیْرِ (2)
وَ رَوَی أَیْضاً عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْبَاهِلِیِّ- عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُجَالِدٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: قَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا عُمَرُ أَیْنَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ قَالَ هُوَ هَذَا فَقَالَ انْطَلِقَا إِلَیْهِمَا یَعْنِی عَلِیّاً علیه السلام وَ الزُّبَیْرَ فَأْتِیَانِی بِهِمَا فَدَخَلَ عُمَرُ وَ وَقَفَ خَالِدٌ عَلَی الْبَابِ مِنْ خَارِجٍ فَقَالَ عُمَرُ لِلزُّبَیْرِ مَا هَذَا السَّیْفُ قَالَ أَعْدَدْتُهُ لِأُبَایِعَ عَلِیّاً قَالَ وَ کَانَ فِی الْبَیْتِ نَاسٌ کَثِیرٌ مِنْهُمُ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ جُمْهُورُ الْهَاشِمِیِّینَ فَاخْتَرَطَ عُمَرُ السَّیْفَ فَضَرَبَ بِهِ صَخْرَةً فِی الْبَیْتِ فَکَسَرَهُ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِ الزُّبَیْرِ فَأَقَامَهُ ثُمَّ دَفَعَهُ فَأَخْرَجَهُ وَ قَالَ یَا خَالِدُ دُونَکَ هَذَا فَأَمْسَکَهُ خَالِدٌ وَ کَانَ فِی الْخَارِجِ مَعَ خَالِدٍ جَمْعٌ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ أَرْسَلَهُمْ أَبُو بَکْرٍ رِدْءاً لَهُمَا ثُمَّ دَخَلَ عُمَرُ فَقَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام قُمْ فَبَایِعْ فَتَلَکَّأَ وَ احْتَبَسَ فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَقَالَ قُمْ فَأَبَی أَنْ یَقُومَ فَحَمَلَهُ وَ دَفَعَهُ کَمَا دَفَعَ الزُّبَیْرَ ثُمَّ أَمْسَکَهُمَا خَالِدٌ وَ سَاقَهُمَا عُمَرُ وَ مَنْ مَعَهُ سَوْقاً عَنِیفاً وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ وَ امْتَلَأَتْ شَوَارِعُ الْمَدِینَةِ بِالرِّجَالِ وَ رَأَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام مَا صَنَعَ عُمَرُ فَصَرَخَتْ وَ وَلْوَلَتْ وَ اجْتَمَعَتْ مَعَهَا نِسْوَةٌ کَثِیرَةٌ مِنَ الْهَاشِمِیَّاتِ وَ غَیْرِهِنَّ فَخَرَجَتْ إِلَی بَابِ حُجْرَتِهَا وَ نَادَتْ یَا أَبَا بَکْرٍ مَا أَسْرَعَ مَا أَغَرْتُمْ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَا أُکَلِّمُ عُمَرَ حَتَّی أَلْقَی اللَّهَ قَالَ فَلَمَّا بَایَعَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ الزُّبَیْرُ وَ هَدَأَتْ تِلْکَ الْفَوْرَةُ مَشَی إِلَیْهَا أَبُو بَکْرٍ بَعْدَ ذَلِکَ فَشَفَعَ لِعُمَرَ وَ طَلَبَ إِلَیْهَا فَرَضِیَتْ عَنْهُ- (3).
قال ابن أبی الحدید بعد إیراد تلک الأخبار و الصحیح عندی أنها ماتت و هی واجدة علی أبی بکر و عمر و أنها أوصت أن لا یصلیا علیها و ذلک عند أصحابنا من الصغائر المغفورة لهما و کان الأولی بهما إکرامها و احترام منزلتها لکنهما خافا
ص: 322
الفرقة و أشفقا الفتنة ففعلا ما هو الأصلح بحسب ظنهما و کانا من الدین و قوة الیقین بمکان مکین و مثل هذا لو ثبت کونه خطأ لم تکن کبیرة بل کان من باب الصغائر التی لا یقتضی التبری و لا یوجب التولی (1)
**[ترجمه]ابن ابیالحدید همچنین در کتاب مذکور، از کتاب سقیفه جوهری نقل کرده، ابوزید عمر بن شبّة با سند خود برایم نقل کرد: عمر با عده ای از انصار و تعداد کمی از مهاجران به خانه فاطمه - علیها السلام - رفت و گفت: سوگند به آنکه جانم در دست اوست یا برای بیعتکردن از خانه خارج می شوید، و یا خانه را بر سرتان به آتش می کشم. زبیر با شمشیری آخته بیرون آمد؛ زیاد بن لبید انصاری و مرد دیگری به گردنش افتادند و شمشیر از دستش افتاد، عمر شمشیر را بر سنگ کوبید و آن را شکست. سپس یقه آنها را گرفت و به شدت و زور آنها را کشید و برد و آنها با ابوبکر بیعت کردند. - . همان 2 : 19 -
ابوزید از نضر بن شمیل روایت کرده، وقتی شمشیر زبیر از دستش افتاد آن را برداشتند و پیش ابوبکر که بالای منبر مشغول خطبه بود بردند؛ او گفت: آن را بر سنگ بزنید. ابوعمرو بن حمّاس نقل کرده که من آن سنگ را دیده ام و اثر آن ضربه در آن وجود داشت و مردم می گویند این همان اثر ضربه شمشیر زبیر است.
جوهری همچنین از ابیبکر باهلی، از اسماعیل بن مجالد، از شعبی نقل کرده، ابوبکر گفت: ای عمر! خالد بن ولید کجاست؟ گفت: او همین جاست. گفت: دو نفری نزد آن دو، یعنی علی- علیه السلام - و زبیر بروید و آن دو را نزد من بیاورید. عمر وارد خانه شد و خالد بیرون خانه جلوی در ایستاد. عمر به زبیر گفت: این شمشیر چیست؟ زبیر گفت: آن را برای بیعت با علی آماده کردهام. عده زیادی از جمله مقداد بن اسود و بیشتر بنیهاشم در خانه حضور داشتند؛ عمر شمشیر را از غلاف بیرون کشید و بر سنگی که در خانه بود زد و آن را شکست. سپس دست زبیر را گرفت و او را بلند کرد و سپس او را با هل داد و بیرون انداخت و گفت: ای خالد! این را بگیر، خالد نیز او را گرفت. بیرون از خانه عده زیادی جمع بودند که ابوبکر آنها را برای حمایت از آن دو فرستاده بود. عمر دوباره وارد خانه شد و به علی - علیه السلام - گفت: برخیز و بیعت کن. علی - علیه السلام - امتناع نمودند و خود را محکم نگه داشتند. عمر دست ایشان را گرفت و گفت: برخیز، اما حضرت بر نخاستند. عمر ایشان را بلند کرد و مانند زبیر به بیرون هل داد و خالد ایشان را گرفت و عمر و همراهانش آن دو را با شدت و خشونت کشیدند و مردم هم جمع شده بودن و نظاره میکردند و خیابانهای مدینه پر از جمعیت شد، فاطمه - علیها السلام - وقتی این رفتار عمر را دیدند، و فریاد زدند و ولوله سر دادند و عده زیادی از زنان بنیهاشم و زنان دیگر جمع شدند. فاطمه - علیها السلام - به طرف در اتاقاشان رفتند و فریاد زدند: ای ابوبکر! چه زود بر اهل بیت رسول خدا پیچیدید! به خدا سوگند تا زمانی که خدا را ملاقات کنم با عمر سخن نخواهم گفت. وقتی علی - علیه السلام - و زبیر بیعت کردند و آن هیاهو آرام شد، ابوبکر نزد فاطمه - علیها السلام - رفت و برای عمر پادرمیانی کرد و شفاعت طلبید، ایشان نیز رضایت دادند. - . همان : 19 -
ابن ابیالحدید بعد از آوردن این روایات چنین می گوید: آنچه از نظر من صحیح میباشد این است که فاطمه - علیها السلام - با غضب از ابوبکر و عمر از دنیا رفتند و وصیت نمودند تا آن دو بر پیکر ایشان نماز نخوانند و این امر از نظر اصحاب ما [اهل تسنن] از گناهان صغیره و بخشیدهشده آن دو است. و بهتر آن بود که آن دو ایشان را اکرام مینمودند و حرمت منزلت ایشان را حفظ می کردند. ولی آن دو از تفرقه و فتنه بیمناک شده بودند و آنچه را که به گمان خودشان بهتر بود انجام دادند. ابوبکر و عمر از دین و یقینشان از جایگاهی ویژه برخوردارند... و اگر هم چنین چیزی اثبات شود، گناه کبیره نیست و بلکه از گناهان صغیره به شمار می آید و نباید به جهت آن تبرّی یا تولی نمود. - . همان : 20 -
**[ترجمه]
و قال فی موضع آخر من الکتاب المذکور بعد ذکر قصة هبار بن الأسود و أن رسول الله صلی الله علیه و آله أباح دمه یوم فتح مکة لأنه روع زینب بنت رسول الله صلی الله علیه و آله بالرمح و هی فی الهودج و کانت حاملا فرأت دما و طرحت ذا بطنها.
قال قرأت هذا الخبر علی النقیب أبی جعفر فقال إذا کان رسول الله صلی الله علیه و آله أباح دم هبار لأنه روع زینب فألقت ذا بطنها فظاهر الحال أنه لو کان حیا لأباح دم من روع فاطمة علیها السلام حتی ألقت ذا بطنها فقلت أروی عنک ما
یقوله قوم إن فاطمة علیها السلام رُوِّعَتْ فألقت المحسن.
فقال لا تروه عنی و لا ترو عنی بطلانه فإنی متوقف فی هذا الموضع لتعارض الأخبار عندی فیه (2).
ص: 323
lt;meta info=". در جای دیگری از همان کتاب پس از نقل داستان هبار بن اسود، و این که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در روز فتح مکه خون او را مباح کردند؛ زیرا او زینب دختر رسول خدا - صلّی الله علیه و آله و سلم - را در حالی که در کجاوه نشسته بود و حامله بود، با نیزه تراسنده بود و زینب خونی دیده بود و از ترس فرزندش را سقط نموده بود، نقل کرده: این روایت را بر استادم ابوجعفر قرائت کردم، او گفت: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله خون هبار را، به این دلیل که زینب را ترسانده بود و بر اثر آن فرزندش سقط شده بود، مباح نمودند، ظاهرا حال این است که اگر در قید حیات بودند، حتما خون کسی را که فاطمه - علیها السلام - را ترساند و سبب سقط فرزند ایشان شد را نیز مباح می نمودند. پرسیدم: آیا میتوانم مطلبی که عده ای روایت می کنند مبنی بر اینکه فاطمه - علیها السلام - ترسیدند و محسن را سقط کردند، را از تو روایت کنم؟ گفت: نه آن روایت را از من نقل کن و نه بطلان آن را از من نقل کن؛ به دلیل تعارض روایات من هنوز خودم هم در مورد این جریان نظری ندارم. - . همان 3 : 359 -
**[ترجمه]
و روی فی موضع آخر عن محمد بن جریر الطبری (1)
أن رسول الله صلی الله علیه و آله لما قبض اجتمعت الأنصار فی سقیفة بنی ساعدة و أخرجوا سعد بن عبادة لیولوه الخلافة و کان مریضا فخطبهم و دعاهم إلی إعطائه الرئاسة و الخلافة فأجابوه ثم ترادوا الکلام فقالوا فإن أبی المهاجرون و قالوا نحن أولیاؤه و عترته فقال قوم من الأنصار نقول منا أمیر و منکم أمیر فقال سعد فهذا أول الوهن و سمع عمر الخبر فأتی منزل رسول الله صلی الله علیه و آله و فیه أبو بکر (2) فأرسل إلیه أن اخرج إلی فأرسل أنی مشغول فأرسل عمر إلیه أن اخرج فقد حدث أمر لا بد أن تحضره فخرج فأعلمه الخبر فمضیا مسرعین نحوهم و معهما أبو عبیدة
ص: 324
فتکلم أبو بکر فذکر قرب المهاجرین من رسول الله صلی الله علیه و آله و أنهم أولیاؤه و عترته ثم قال نحن الأمراء و أنتم الوزراء لا نفتات علیکم بمشورة و لا نقضی دونکم الأمور (1) فقام الحباب بن المنذر بن الجموح فقال یا معشر الأنصار املکوا علیکم أمرکم فإن الناس فی ظلکم و لن یجترئ مجترئ علی خلافکم و لا یصدر أحد إلا عن رأیکم أنتم أهل العزة و المنعة و أولو العدد و الکثرة و ذوو البأس و النجدة و إنما ینظر الناس ما تصنعون فلا تختلفوا فتفسد علیکم أمورکم فإن أبی هؤلاء إلا ما سمعتم فمنا أمیر و منهم أمیر فقال عمر هیهات لا یجتمع سیفان فی غمد و الله لا ترضی العرب أن تؤمرکم و نَبِیُّهَا من غیرکم و لا تمنع العرب أن تولی أمرها من کانت النبوة منهم من ینازعنا سلطان محمد و نحن أولیاؤه و عشیرته فقال الحباب بن المنذر یا معشر الأنصار املکوا أیدیکم و لا تسمعوا مقالة هذا و أصحابه فیذهبوا بنصیبکم من هذا الأمر فإن أبوا علیکم فأجلوهم من هذه البلاد فأنتم أحق بهذا الأمر منهم فإنه بأسیافکم دان الناس بهذا الدین أَنَا جُذَیْلُهَا الْمُحَکَّکُ وَ عُذَیْقُهَا الْمُرَجَّبُ أنا أبو شبل فی عریسة الأسد و الله إن شئتم لنعیدها جذعة فقال عمر إذن یقتلَک الله فقال بل إیاک یقتل فقال أبو عبیدة یا معشر الأنصار إنکم أول من نصر فلا تکونوا أول من بدل أو غیر فقام بشیر بن سعد والد النعمان بن بشیر فقال یا معشر الأنصار ألا إن محمدا من قریش و قومه أولی به و ایم الله لا یرانی الله أنازعهم هذا الأمر فقال أبو بکر هذا عمر و أبو عبیدة بایعوا أیهما شئتم فقالا و الله لا نتولی هذا الأمر علیک و أنت أفضل المهاجرین و خلیفة رسول الله صلی الله علیه و آله فی الصلاة و هی أفضل الدین ابسط یدک فلما بسط یده لیبایعاه سبقهما إلیه بشیر بن سعد فبایعه فناداه الحباب بن المنذر یا بشیر
ص: 325
عَقَّتْکَ عِقَاقٌ أَ نَفِسْتَ علی ابن عمک الإمارةَ فقال أسید بن حضیر رئیس الأوس لأصحابه و الله لئن لم تبایعوا لیکونن للخزرج علیکم الفضیلة أبدا فقاموا فبایعوا أبا بکر فانکسر علی سعد بن عبادة و الخزرج ما اجتمعوا علیه و أقبل الناس یبایعون أبا بکر من کل جانب (1) ثم حمل سعد بن عبادة إلی داره فبقی أیاما فأرسل إلیه أبو بکر لیبایع فقال لا و الله حتی أرمیکم بما فی کنانتی و أخضب سنان رمحی و أضرب بسیفی ما أطاعنی و أقاتلکم بأهل بیتی و من تبعنی و لو اجتمع معکم الجن و الإنس ما بایعتکم حتی أُعْرَضَ علی ربی فقال عمر لا تدعه حتی یبایع فقال بشیر بن سعد إنه قد لج و لیس بمبایع لکم حتی یقتل و لیس بمقتول حتی یقتل معه أهله و طائفة من عشیرته و لا یضرکم ترکه إنما هو رجل واحد فترکوه و جاءت أسلم فبایعت فقویت بهم جانب أبی بکر و بایعه الناس (2).
ثم قال
و روی أبو بکر أحمد بن عبد العزیز- عن أحمد بن إسحاق بن صالح عن عبد الله بن عمر- عن حماد بن زید عن یحیی بن سعید- عن القاسم بن محمد قال لما توفی النبی صلی الله علیه و آله اجتمعت الأنصار إلی سعد بن عبادة فأتاهم أبو بکر و عمر و أبو عبیدة فقال الحباب بن المنذر منا أمیر و منکم أمیر إنا و الله لا نَنْفَسُ هذا الأمرَ علیکم أیها الرهط و لکنا نخاف أن یلیه بعدکم من قتلنا أبناءهم و آباءهم و إخوانهم فقال عمر بن الخطاب إذا کان ذلک فمت إن استطعت فتکلم أبو بکر فقال نحن الأمراء و أنتم الوزراء و الأمر بیننا نصفان کَقَدِّ الْأُبْلُمَةِ فبویع و کان أول من بایعه بشیر بن سعد والد النعمان بن بشیر فلما اجتمع الناس علی أبی بکر قسم قسما بین نساء المهاجرین و الأنصار فبعث إلی امرأة من بنی عدی بن النجار قسمها مع زید بن ثابت فقالت ما هذا
ص: 326
قال قسم قسمه أبو بکر للنساء قالت أ تراشونی عن دینی و الله لا أقبل منه شیئا فردته علیه (1).
ثم قال ابن أبی الحدید قرأت هذا الخبر علی أبی جعفر یحیی بن محمد العلوی قال لقد صدقت فراسة الحباب بن المنذر فإن الذی خافه وقع یوم الْحَرَّةِ و أخذ من الأنصار ثأر المشرکین یوم بدر ثم قال لی رحمه الله و من هذا خاف أیضا رسول الله صلی الله علیه و آله علی ذریته و أهله فإنه کان علیه السلام قد وتر الناس و علم أنه إن مات و ترک ابنته و ولدها سُوقَةً و رَعِیَّةً تحت أیدی الولاة کانوا بعرض خطر عظیم فما زال یقرر لابن عمه قاعدة الأمر بعده حفظا لدمه و دماء أهل بیته فإنهم إذا کانوا ولاة الأمر کانت دماؤهم أقرب إلی الصیانة و العصمة مما إذا کانوا سُوقَةً تحت ید وال من غیرهم فلم یساعده القضاء و القدر و کان من الأمر ما کان ثم أفضی أمر ذریته فیما بعد إلی ما قد علمت (2).
قَالَ وَ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ- عَنْ عُمَرَ بْنِ شَبَّةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مَالِکِ بْنِ دِینَارٍ قَالَ- کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَدْ بَعَثَ أَبَا سُفْیَانَ سَاعِیاً فَرَجَعَ مِنْ سِعَایَتِهِ وَ قَدْ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَقِیَهُ قَوْمٌ فَسَأَلَهُمْ فَقَالُوا مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَنْ وُلِّیَ بَعْدَهُ قِیلَ أَبُو بَکْرٍ قَالَ أَبُو الْفَصِیلِ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَمَا فَعَلَ الْمُسْتَضْعَفَانِ عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ أَمَا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَرْفَعَنَّ لَهُمَا مِنْ أَعْضَادِهِمَا قَالَ أَبُو بَکْرٍ أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ وَ ذَکَرُ جَعْفَرُ بْنُ سُلَیْمَانَ أَنَّ أَبَا سُفْیَانَ قَالَ شَیْئاً آخَرَ لَمْ تَحْفَظْهُ الرُّوَاةُ فَلَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ قَالَ إِنِّی لَأَرَی عَجَاجَةً لَا یُطْفِیهَا إِلَّا الدَّمُ قَالَ فَکَلَّمَ عُمَرُ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ قَدْ قَدِمَ وَ إِنَّا لَا نَأْمَنُ مِنْ شَرِّهِ فَدَعْ
ص: 327
لَهُ مَا فِی یَدِهِ فَتَرَکَهُ فَرَضِیَ (1).
lt;meta info=". در جایی دیگر از محمد بن جریر طبری نقل کرده - . تاریخ طبری 3 : 218 - 222 -
که وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از دنیا رفتند، انصار در سقیفه بنیساعده جمع شدند و سعد بن عباده را که بیمار بود به آنجا آوردند تا او را متولی خلافت کنند. سعد سخنانی گفت و از آنان خواست تا ریاست و خلافت را به وی بدهند، آنان نیز پذیرفتند و بعد از پذیرش باز گفتند: اگر مهاجران بیعت نکردند و گفتند ما دوستان و خانواده پیامبریم، آنگاه چه؟ عده ای از انصار گفتند: می گوییم یک امیر از شما و یک امیر از ما. سعد گفت: این سخن سرآغاز سستی شماست.
خبر به گوش عمر رسید و به در خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله که ابوبکر نیز در آنجا بود رفت و به وی پیغام داد که بیرون بیاید، ابوبکر پیغام داد که مشغول هستم، عمر دوباره پیغام داد که بیرون بیا که اتفاقی رخ داده است که باید تو هم حضور داشته باشی. ابوبکر بیرون آمد و عمر او را باخبر ساخت. آن دو به همراه ابوعبیدة و با سرعت به سمت آنان [در سقیفه] رفتند؛ ابوبکر شروع به صحبت کرد و قرابت و نزدیکی مهاجران به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - یادآور شد و گفت که آنها [یعنی مهاجرین] یاوران و خانواده ایشان هستند، سپس گفت: ما امیر و شما وزیر باشید، ما خود را از مشورت با شما محروم نمیکنیم و بدون شما کاری از پیش نمیبریم.
حباب بن منذر بن جموح برخاست و گفت: ای گروه انصار! زمام امور خود را به دست گیرید؛ مردم در سایه شما هستند، هیچ کس جرأت مخالفت با شما را ندارد و هیچکس جز با نظر شما کاری نمیکند. شما صاحب عزت و مناعت هستید و تعدادتان فراوان است و از شجاعت و شهامت برخوردارید. مردم به عمل شما نگاه میکنند، پس دچار اختلاف نشوید تا امورتان علیه شما خراب نشود. اگر اینان [یعنی مهاجران] چیزی که گفتم را نمیپذیرند، پس یک امیر از ما و یک امیر از آنها .
عمر گفت: هرگز، دو شمشیر هرگز در یک نیام نمیگنجند، به خدا سوگند اعراب به حاکمیت شما تن نمی دهد، زیراپیامبرشان از میان شما نیست. اعراب کسانی را متولی امر خود میکنند که نبوت از میان آنان باشد. چه کسی با ما که دوستان و قبیله محمد هستیم در مورد قدرت محمد نزاعی دارد؟ حباب ابن منذر گفت: ای گروه انصار! زمام امور خود را به دست گیرید و به سخن این مرد و یارانش گوش ندهید که سهم شما را از این امر پایمال کنند. اگر قبول نکردند، آنها را از این سرزمین بیرون کنید، شما سزاوارتر از آنها برای این امر هستید، مردم به واسطه شمشیرهای شما به این دین گرویدند. منم آن صاحبنظر درستاندیش و آن درخت نخل پربار [و با تجربه]، من پدر شیربچه در شکارگاه شیر هستم، به خدا سوگند اگر بخواهید همه چیز را به حال اولش برمیگردانیم [و با هم میجنگیم]. عمر گفت: پس در این صورت، خدا تو را بکشد! حباب گفت: خدا خودت را بکشد! ابوعبیدة گفت: ای گروه انصار! شما اولین کسانی بودید که [دین را] یاری کردید، اولین کسانی نباشید که از جابهجا میکنند و تغییر میدهند. بشیر بن سعد، پدر نعمان بن بشیر برخاست و گفت: ای گروه انصار! بدانید که محمد از قریش است و قوم او بر [جانشینی] او شایستهترند، به خدا سوگند هرگز با آنان نزاع نخواهم نمود. ابوبکر گفت: این عمر و این هم ابوعبیدة؛ با هر کدام که می خواهید بیعت نمایید. آن دو گفتند: به خدا سوگند با وجود تو ما این امر را به عهده نمیگیریم؛ تو برترین مهاجران و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله در اقامه نماز، که بافضیلت ترین عمل دین است؛ دستت را بگشا. وقتی ابوبکر دستش را گشود تا عمر و ابو عبیده با او بیعت کنند، بشیر بن سعد از آن دو پیشی گرفت و با او بیعت کرد. حباب بن منذر او را صدا کرد: ای بشیر! عاقکنندگان تو را عاق کنند! آیا امارت را از عموزادهات دریغ میکنی؟ اسید بن حضیر رئیس قبیله اوس به یارانش گفت: به خدا سوگند اگر بیعت نکنید خزرجیان تا ابد برتر از شما خواهند بود. آنها نیز برخاستند و با ابوبکر بیعت کردند، و چیزی که خزرجیان بر آن متحد شده بودند با شکست مواجه شد و مردم از هر طرف میآمدند و با ابوبکر بیعت میکردند .
سپس سعد بن عباده را به خانه اش بردند، پس از چند روز ابوبکر در پیاش فرستاد که بیاید و بیعت کند؛ سعد گفت: به خدا سوگند تا وقتی که تا تیر آخرم را به سمتتان پرتاب نکنم و و سر نیزه ام را با خونتان رنگین نکنم و تا آخرین رمق با شمشیرم بر شما نزنم و به همراه تمام افراد خانواده و پیروانم با شما نجنگم با شما بیعت نخواهم کرد، و اگر تمام جن وانس به کمک شما بیایند من با شما بیعت نخواهم کرد تا به پیشگاه پروردگارم درآیم. عمر گفت: رهایش نکنید، تا وقتی که بیعت کند. بشیر بن سعد گفت: او لج کرده است و تا زمانی که کشته شود با شما بیعت نخواهد کرد، و کشته نخواهد شد مگر آنکه همه خاندان و گروهی از قبیله اش نیز به همراه او کشته شوند. رها کردن او ضرری برای شما نخواهد داشت، او فقط یک نفر است. بنابراین رهایش نمودند. قبیله اسلم آمدند و با ابوبکر بیعت گردند و با بیعت آنان جانب ابوبکر قوت یافت و مردم نیز با وی بیعت کردند. - . شرح نهج البلاغة 1 : 127 و 128 -
سپس از قاسم بن محمد روایت کرده، زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - وفات یافتند، انصار نزد سعد بن عباده جمع شدند و ابوبکر و عمر و ابوعبیده نیز پیش آنها رفتند. حباب بن منذر گفت: یک امیر از شما و یک امیر از ما، به خدا سوگند ما ما این امر را از قبیله شما دریغ نمیکنیم، اما میترسیم که پس از شما کسانی آن را به دست گیرند که ما فرزندان و پدران و برادرانشان را کشته ایم. عمر بن خطاب گفت: اگر اینطور است، پس اگر میتوانی بمیر. ابوبکر صحبت کرد و گفت: ما امیران و شما وزیران باشید و امر بین ما و شما مانند دو نیمه برگ درخت خرما به طور مساوی تقسیم شود. پس با ابوبکر بیعت کردند و اولین کسی که با او بیعت کرد، بشیر بن سعد پدر نعمان بن بشیر بوده است.
وقتی مردم بر خلافت ابوبکر متفق شدند، او مالی را میان زنان مهاجر و انصار تقسیم نمود و سهم زنی از قبیله بنی عدی بن نجار را به وسیله زید بن ثابت فرستاد. زن گفت: این چیست؟ زید گفت: سهمی است که ابوبکر برای زنان قرار داده است .
زن گفت: آیا در مقابل دینم به من رشوه می دهید؟ به خدا سوگند هیچ چیزی از وی قبول نمیکنم و مال را به زید برگرداند. - . همان : 133 ، این جریان در طبقات ابن سعد 3 : 129 ، أنساب الأشراف بلاذری1 : 580 و منتخب الکنز 2 : 168 نیز آمده است -
سپس ابن ابی الحدید میگوید: این روایت را بر ابیجعفر یحیی بن محمد علوی قرائت کردم، او گفت: فراست حباب بن منذر درست گفته بود؛ چیزی که او از آن میترسید، در جنگ حَرّة اتفاق افتاد و انتقام خون مشرکان در جنگ بدر، از انصار گرفته شد. سپس او - رحمه الله - به من گفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - نیز از وقوع چنین اتفاقی برای فرزندان و خانوادهاش بیم داشتند، ایشان - علیه السلام - مردم را داغدار کرده بودند و می دانستند که اگر وفات کنند و دختر و فرزندانشان را تابع و رعیت زیر دست والیان بگذارند، اهل بیت در معرض خطری بزرگ قرار خواهند گرفت؛ از همین رو پیوسته این امر را پس از خود مختص پسرعموی خود میشمردند، تا جان ایشان و اهل بیتشان در امان بمانند؛ زیرا اگر اهل بیت پیامبر والی امر حکومت میشدند، جانشان بیشتر حفظ میشد و بیشتر در امان میماند، تا وقتی که رعیت و زیر دست والی دیگری میگشتند. اما قضا و قدر با ایشان مساعدت نکرد و آن حوادث اتفاق افتاد، و بعد از آن نیز چیزهایی که می دانی بر اهل بیت پیامبر رفت. - . شرح نهج البلاغة 1 : 133 -
و گفته است: از مالک بن دینار روایت شده که پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - ابوسفیان را برای جمعآوری صدقات به جایی فرستادند، وقتی از مأموریت خود بازگشت رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - وفات یافته بودند. به عدهای برخورد و از آنان پرسید چه شده است، گفتند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - رحلت فرمودند. گفت: چه کسی پس از او به خلافت رسید؟ گفتند: ابوبکر، گفت: همان صاحب بچه شتر؟ گفتند: آری. گفت: پس علی و عباس مستضعف چه کردند؟ سوگند به کسی که جانم به دست اوست، بازوی آن دو را بلند خواهم کرد [و از آنها حمایت و پشتیبانی میکنم] .
ابوبکر احمد بن عبدالعزیز گفته است: جعفر بن سلیمان نقل کرده که ابوسفیان سخن دیگری را هم گفته است که راویان آن را ضبط نکرده اند؛ وقتی ابوسفیان وارد مدینه شد گفت: غوغایی می بینم که تنها خون آن را خاموش می کند. عمر به ابوبکر گفت که ابوسفیان آمده است و ما از شر او در امان نیستیم، آن مقداری [از صدقات] که با خود آورده است را برای خودش بگذار. ابوبکر نیز چنین نمود و او راضی شد. - . همان 130 ، العقد الفرید 2 : 249 و أنساب الأشراف 1 : 589 -
**[ترجمه]
و قال ابن أبی الحدید فی موضع آخر: لما قبض رسول الله صلی الله علیه و آله و اشتغل علی علیه السلام بغسله و دفنه و بویع أبو بکر خلا الزبیر و أبو سفیان و جماعة من المهاجرین بعلی علیه السلام و العباس لإجالة الرأی و تکلموا بکلام یقتضی الاستنهاض و التهییج فقال العباس رضی الله عنه قد سمعنا قولکم فلا لِقِلَّةٍ نستعین بکم و لا لِظِنَّةٍ نترک آراءکم فأمهلونا نراجع الفکر فَإِنْ یَکُنْ لَنَا مِنَ الْإِثْمِ مُخْرَجٌ یَصِرَّ بِنَا وَ بِهِمُ الْحَقُّ صَرِیرَ الْجُدْجُدِ وَ نَبْسُطْ إِلَی الْمَجْدِ أَکُفّاً لَا نَقْبِضُهَا أَوْ نَبْلُغَ الْمَدَی وَ إِنْ تَکُنِ الْأُخْرَی فَلَا لِقِلَّةٍ فِی الْعَدَدِ وَ لَا لِوَهْنٍ فِی الْأَیْدِ و الله لو لا أن الإسلام قید الفتک لتدکدکت جنادل صخر یسمع اصطکاکها من المحل العلی فحل عَلِیٌّ علیه السلام حبوته و قال الصبر حلم و التقوی دین و الحجة محجة و الطریق الصراط أیها الناس شقوا أمواج الفتن إلی آخر ما نقلنا سابقا ثم نهض فدخل إلی منزله و افترق القوم (2)
وَ قَالَ أَیْضاً فِی شَرْحِ هَذَا الْکَلَامِ مِنْهُ علیه السلام لَمَّا اجْتَمَعَ الْمُهَاجِرُونَ عَلَی بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ أَقْبَلَ أَبُو سُفْیَانَ وَ هُوَ یَقُولُ أَمَا وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَرَی عَجَاجَةً لَا یُطْفِیهَا إِلَّا الدَّمُ یَا لِعَبْدِ مَنَافٍ فِیمَ أَبُو بَکْرٍ مِنْ أَمْرِکُمْ أَیْنَ الْمُسْتَضْعَفَانِ أَیْنَ الْأَذَلَّانِ یَعْنِی عَلِیّاً علیه السلام وَ الْعَبَّاسَ مَا بَالُ هَذَا الْأَمْرِ فِی أَقَلِّ حَیٍّ مِنْ قُرَیْشٍ ثُمَّ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام ابْسُطْ یَدَکَ أُبَایِعْکَ فَوَ اللَّهِ إِنْ شِئْتَ لَأَمْلَأَنَّهَا عَلَی أَبِی فَصِیلٍ ... خَیْلًا وَ رَجِلًا فَامْتَنَعَ عَلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام فَلَمَّا یَئِسَ مِنْهُ قَامَ عَنْهُ وَ هُوَ یُنْشِدُ شِعْرَ الْمُتَلَمِّسِ:
وَ لَا یُقِیمُ عَلَی ضَیْمٍ یُرَادُ بِهِ***إِلَّا الْأَذَلَّانِ عَیْرُ الْحَیِّ وَ الْوَتَدُ
هَذَا عَلَی الْخَسْفِ مَرْبُوطٌ بِرُمَّتِهِ***وَ ذَا یُشَجُّ فَلَا یَرْثِی لَهُ أَحَدٌ
(3).
ص: 328
وَ قِیلَ لِأَبِی قُحَافَةَ یَوْمَ وُلِّیَ الْأَمْرَ ابْنُهُ قَدْ وُلِّیَ ابْنُکَ الْخِلَافَةَ فَقَرَأَ قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ ثُمَّ قَالَ لِمَ وَلَّوْهُ قَالُوا لِسِنِّهِ قَالَ فَأَنَا أَسَنُّ مِنْهُ (1).
وَ قَالَ أَیْضاً عِنْدَ مَا ذَکَرَ تَنْفِیذَ جَیْشِ أُسَامَةَ کَمَا سَنَذْکُرُهُ حَیْثُ قَالَ فَلَمَّا رَکِبَ یَعْنِی أُسَامَةَ جَاءَهُ رَسُولُ أُمِّ أَیْمَنَ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَمُوتُ فَأَقْبَلَ وَ مَعَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ فَانْتَهَوْا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ زَالَتِ الشَّمْسُ مِنْ یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ وَ قَدْ مَاتَ وَ اللِّوَاءُ مَعَ بُرَیْدَةَ بْنِ الْخَصِیبِ فَدَخَلَ بِاللِّوَاءِ فَرَکَزَهُ عِنْدَ بَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مُغْلَقٌ وَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ بَعْضُ بَنِی هَاشِمٍ مُشْتَغِلُونَ بِإِعْدَادِ جَهَازِهِ وَ غُسْلِهِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ لِعَلِیٍّ علیه السلام وَ هُمَا فِی الدَّارِ امْدُدْ یَدَکَ أُبَایِعْکَ فَیَقُولَ النَّاسُ عَمُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَایَعَ ابْنَ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ فَلَا یَخْتَلِفَ عَلَیْکَ اثْنَانِ فَقَالَ لَهُ أَ وَ یَطْمَعُ یَا عَمِّ فِیهَا طَامِعٌ غَیْرِی قَالَ سَتَعْلَمُ فَلَمْ یَلْبَثَا أَنْ جَاءَتْهُمَا الْأَخْبَارُ بِأَنَّ الْأَنْصَارَ أَقْعَدَتْ سَعْداً لِتُبَایِعَهُ وَ أَنَّ عُمَرَ جَاءَ بِأَبِی بَکْرٍ فَبَایَعَهُ وَ سَبَقَ الْأَنْصَارُ بِالْبَیْعَةِ فَنَدِمَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی تَفْرِیطِهِ فِی أَمْرِ الْبَیْعَةِ وَ تَقَاعُدِهِ عَنْهَا وَ أَنْشَدَهُ الْعَبَّاسُ قَوْلَ دُرَیْدٍ
أَمَرْتُهُمْ أَمْرِی بِمُنْعَرَجِ اللِّوَی- فَلَمْ یَسْتَبِینُوا النُّصْحَ إِلَّا ضُحَی الْغَدِ
(2).
ص: 329
(.........) (1)
lt;meta info=". ابن ابیالحدید در جایی دیگر گفته است: وقتی رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - وفات یافتند و علی - علیه السلام - مشغول غسل و دفن ایشان شدند و مردم با ابوبکر بیعت کردند، جز زبیر و ابوسفیان و عده ای از مهاجران که نزد علی - علیه السلام - و عباس رفتند تا نظرات خود را مطرح کنند و سخنانی قیامطلبانه و پرهیجان گفتند. عباس - رضی الله عنه - به آنها گفت: سخنان شما را شنیدیم؛ ما فعلاً به جهت کمی نفرات از شما کمک نمی خواهیم، و از سوی دیگر اینطور نیست که به جهت بدگمانی به شما نظراتتان را رها کنیم، به ما مهلت دهید تا فکر کنیم، اگر راهی برای ترک گناه یافتیم، حق همانند صدای جیرجیرک پیوسته ما و ایشان را صدا میکند و دستمان را برای مجد [و کرامت] میگشاییم و تا وقتی که به خواستهامان نرسیم، آن را نخواهیم بست. و اگر راهی نیافتیم، این به دلیل تعداد کم و ضعف نیروی ما نیست؛ به خدا سوگند اگر اسلام کشتار را مقید نکرده بود، صخرههای سخت بر یکدیگر کوفته میشدند که صدای برخوردشان از آسمانها هم شنیده شود. علی - علیه السلام - دستار از خویش گشودند و فرمودند: صبر همان بردباری، و تقوی همان دین، و جاده همان حجت، و راه همان صراط است. ای مردم! امواج فتنه ها را درهم شکنید تا انتها... که ما پیشتر آن را نقل کردیم. حضرت سپس برخاستند و به منزلشان رفتند و آن عده متفرق شدند.
ابن ابیالحدید همچنین در شرح این سخن حضرت - علیه السلام - آورده است: وقتی مهاجران با ابوبکر بیعت کردند، ابوسفیان آمد، در حالی که میگفت: به خدا سوگند غوغایی می بینم که جز با خون خاموش نمی شود. وای از ظلمی که بر عبد مناف رفته است! ابوبکر کجا و امر شما کجا؟ آن دو مستضعف چه شدند؟ آن دو نفری که خوار و ذلیل شدند کجایند؟ - منظورش علی - علیه السلام - و عباس بود - کوچکترین قوم قبیله قریش را به این امر را چه کار. سپس رو به علی - علیه السلام - کرد و گفت: دستت را بگشا تا با تو بیعت کنم، به خدا سوگند اگر بخواهی سواره و پیاده را بر صاحب بچه شتر - یعنی ابوبکر - می تازانم. علی - علیه السلام - امتناع نمودند و زمانی که ابوسفیان از ایشان ناامید شد، از نزد ایشان برخاست و و با خود این شعر متلمس را میخواند:
- ظلم و ستم را کسی تاب نمیآورد مگر دو ذلیل؛ یکی الاغ قبیله و دیگری میخ آن.
- این به طنابش بسته و حبس شده است، و آن یکی بر آن کوبیده میشود و هیج کس برایش سوگواری نمیکند. - . شرح نهج البلاغة 1 : 74 ، الکامل 2 : 220 و تاریخ طبری 3 : 209 -
روزی که ابوبکر به خلافت رسید، به پدرش ابوقحافه گفته شد: پسرت به خلافت رسیده است؛ او قرائت نمود: «قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاء» - . آل عمران / 26 - {بگو: بار خدایا! تویی که فرمانفرمایی؛ هر آن کس را که خواهی، فرمانروایی بخشی و از هر که خواهی، فرمانروایی را باز ستانی}، سپس گفت: چرا او را خلیفه کردند؟ گفتند: به دلیل سنش، گفت: من که از او مسنترم! - . شرح نهج البلاغة 1 : 74 -
همچنین در جایی که ماجرای گسیل سپاه اسامه را نقل کرده، چنین می گوید: وقتی اسامه سوار [بر اسب] شد [که از اردوگاهش راه بیفتد]، پیکی از طرف ام ایمن آمد و گفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در حال وفات هستند. اسامه به همراه ابوبکر و عمر و ابوعبیدة بازگشتند و به هنگام غروب آفتاب روز دوشنبه به پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رسیدند. ایشان فوت کرده بودند. پرچم سپاه در دستان بریده بن خصیب بود، او با پرچم وارد شهر شد و آن را بر در خانه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - که بسته بود، نصب کرد. علی - علیه السلام - و عدهای از بنیهاشم مشغول آماده نمودن پیکر پیامبر و غسل ایشان بودند. عباس هم در خانه بود و به علی - علیه السلام - عرض کرد: دستت را بیاور تا با تو بیعت کنم که مردم بگویند: عموی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - با پسرعموی رسول خدا بیعت کرد، و دیگر هیچ دو نفری بر سر تو اختلاف نکنند. علی - علیه السلام - به او فرمودند: ای عمو! مگر جز من کسی به خلافت طمع دارد؟ گفت: به زودی خواهی دانست. طولی نکشید که اخبار به آن دو رسید که انصار سعد را [در سقیفه] نشاندند تا با او بیعت کنند، ولی عمر ابوبکر را آورد و با او بیعت کرد و از انصار پیشی گرفت. علی - علیه السلام - از کوتاهی و تعلل خود در بیعت نمودن پشیمان شدند و عباس این شعر درید را برای ایشان خواند:
- من در پیچ شنزار به آنها امر کردم؛ ولی تا ظهر فردا نصیحت من برای آنها روشن نشد. - . شرح نهج البلاغة 1 : 53 - 54 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی الشَّیْخُ قُدِّسَ سِرُّهُ فِی تَلْخِیصِ الشَّافِی (2)، عَنْ هِشَامِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی
ص: 330
مِخْنَفٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عُمْرَةَ الْأَنْصَارِیِّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا قُبِضَ اجْتَمَعَتِ الْأَنْصَارُ فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ فَقَالُوا نُوَلِّی هَذَا الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ وَ أَخْرَجُوا سَعْداً إِلَیْهِمْ وَ هُوَ مَرِیضٌ قَالَ فَلَمَّا اجْتَمَعُوا قَالَ لِابْنِهِ أَوْ لِبَعْضِ بَنِی عَمِّهِ إِنِّی لَا أَقْدِرُ لِشَکْوَایَ أَنْ أُسْمِعَ الْقَوْمَ کُلَّهُمْ کَلَامِی وَ لَکِنْ تَلَقَّ مِنِّی قَوْلِی فَأَسْمِعْهُمْ فَکَانَ یَتَکَلَّمُ وَ یَحْفَظُ الرَّجُلُ قَوْلَهُ فَیَرْفَعُ بِهِ صَوْتَهُ وَ یُسْمِعُ بِهِ أَصْحَابَهُ فَقَالَ بَعْدَ أَنْ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ إِنَّ لَکُمْ سَابِقَةً فِی الدِّینِ وَ فَضِیلَةً فِی الْإِسْلَامِ لَیْسَتْ لِقَبِیلَةٍ مِنَ الْعَرَبِ إِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله لَبِثَ بِضْعَ عَشْرَةَ سَنَةً فِی قَوْمِهِ یَدْعُوهُمْ إِلَی عِبَادَةِ الرَّحْمَنِ وَ خَلْعِ الْأَوْثَانِ فَمَا آمَنَ بِهِ مِنْ قَوْمِهِ إِلَّا رِجَالٌ قَلِیلٌ وَ اللَّهِ مَا کَانُوا یَقْدِرُونَ عَلَی أَنْ یَمْنَعُوا رَسُولَهُ وَ لَا أَنْ یُعِزُّوا دِینَهُ وَ لَا أَنْ یَدْفَعُوا عَنْ أَنْفُسِهِمْ ضَیْماً عُمُّوا بِهِ حَتَّی إِذَا أَرَادَ بِکُمْ رَبُّکُمُ الْفَضِیلَةَ وَ سَاقَ إِلَیْکُمُ الْکَرَامَةَ وَ خَصَّکُمْ بِالنِّعْمَةِ وَ رَزَقَکُمُ الْإِیمَانَ بِهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ الْمَنْعَ لَهُ وَ لِأَصْحَابِهِ وَ الْإِعْزَازَ لَهُ وَ لِدِینِهِ وَ الْجِهَادَ لِأَعْدَائِهِ وَ کُنْتُمْ أَشَدَّ النَّاسِ عَلَی عَدُوِّهِ مِنْهُمْ وَ أَثْقَلَهُ عَلَی عَدُوِّهِ مِنْ غَیْرِکُمْ حَتَّی اسْتَقَامَتِ الْعَرَبُ لِأَمْرِ اللَّهِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ أَعْطَی الْبَعِیدُ الْمَقَادَةَ صَاغِراً دَاخِراً وَ حَتَّی أَثْخَنَ اللَّهُ لِرَسُولِهِ بِکُمُ الْأَرْضَ وَ دَانَتْ بِأَسْیَافِکُمْ لَهُ الْعَرَبُ وَ تَوَفَّاهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ هُوَ عَنْکُمْ رَاضٍ وَ بِکُمْ قَرِیرُ عَیْنٍ اسْتَبِدُّوا بِهَذَا الْأَمْرِ دُونَ النَّاسِ فَإِنَّهُ لَکُمْ دُونَ النَّاسِ فَأَجَابُوهُ بِأَجْمَعِهِمْ بِأَنْ قَدْ وُفِّقْتَ فِی الرَّأْیِ وَ أَصَبْتَ فِی الْقَوْلِ وَ لَنْ نَعْدُوَ مَا رَأَیْتَ نُوَلِّیکَ هَذَا الْأَمْرَ فَإِنَّکَ فِینَا مُتَّبَعٌ وَ لِصَالِحِ الْمُؤْمِنِینَ رِضًا ثُمَّ إِنَّهُمْ تَرَادُّوا الْکَلَامَ فَقَالُوا فَإِنْ أَبَتْ مُهَاجِرَةُ قُرَیْشٍ فَقَالُوا نَحْنُ الْمُهَاجِرُونَ وَ صَحَابَةُ رَسُولِ اللَّهِ الْأَوَّلُونَ وَ نَحْنُ عَشِیرَتُهُ وَ أَوْلِیَاؤُهُ فَعَلَامَ تُنَازِعُونَنَا الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ فَإِنَّا نَقُولُ إِذاً مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ وَ لَنْ نَرْضَی بِدُونِ هَذَا أَبَداً فَقَالَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ حِینَ سَمِعَهَا هَذَا أَوَّلُ الْوَهْنِ وَ أَتَی عُمَرَ الْخَبَرُ فَأَقْبَلَ إِلَی مَنْزِلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَرْسَلَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ أَبُو بَکْرٍ
ص: 331
فِی الدَّارِ (1) وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام دَائِبٌ فِی جَهَازِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَرْسَلَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ أَنِ اخْرُجْ إِلَیَّ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ أَنِّی مُشْتَغِلٌ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ أَنَّهُ قَدْ حَدَثَ أَمْرٌ لَا بُدَّ لَکَ مِنْ حُضُورِهِ فَخَرَجَ إِلَیْهِ فَقَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْأَنْصَارَ قَدِ اجْتَمَعَتْ فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ یُرِیدُونَ أَنْ یُوَلُّوا هَذَا الْأَمْرَ سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ وَ أَحْسَنُهُمْ مَقَالَةً مَنْ یَقُولُ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْ قُرَیْشٍ أَمِیرٌ فَمَضَیَا مُسْرِعَیْنِ نَحْوَهُمْ فَلَقِیَا أَبَا عُبَیْدَةَ فَتَمَاشَوْا إِلَیْهِمْ فَلَقِیَهُمْ عَاصِمُ بْنُ عَدِیٍّ وَ عُوَیْمُ بْنُ سَاعِدَةَ (2) فَقَالا لَهُمْ ارْجِعُوا فَإِنَّهُ لَا یَکُونُ إِلَّا مَا تُحِبُّونَ فَقَالُوا
ص: 332
لَا تَفْعَلْ فَجَاءَهُمْ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ أَتَیْنَاهُمْ وَ قَدْ کُنْتُ زَوَّرْتُ کَلَاماً
ص: 333
أَرَدْتُ أَنْ أَقُومَ بِهِ فِیهِمْ فَلَمَّا انْدَفَعْتُ إِلَیْهِمْ ذَهَبْتُ لِأَبْتَدِئَ الْمَنْطِقَ فَقَالَ لِی أَبُو بَکْرٍ رُوَیْداً حَتَّی أَتَکَلَّمَ ثُمَّ انْطِقْ بَعْدُ مَا أَحْبَبْتَ فَنَطَقَ فَقَالَ عُمَرُ فَمَا شَیْ ءٌ کُنْتُ أُرِیدُ أَنْ أَقُولَ بِهِ إِلَّا وَ قَدْ أَتَی بِهِ أَوْ زَادَ عَلَیْهِ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَبَدَأَ أَبُو بَکْرٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَسُولًا إِلَی خَلْقِهِ وَ شَهِیداً عَلَی أُمَّتِهِ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ وَ یُوَحِّدُوهُ وَ هُمْ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً شَتَّی یَزْعُمُونَ أَنَّهَا لِمَنْ عَبَدَهَا شَافِعَةٌ وَ لَهُمْ نَافِعَةٌ وَ إِنَّمَا هِیَ مِنْ حَجَرٍ مَنْحُوتٍ وَ خَشَبٍ مَنْجُورٍ ثُمَّ قَرَأَ وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ (1) وَ قَالُوا ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا
ص: 334
لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی (1) فَعَظُمَ عَلَی الْعَرَبِ أَنْ یَتْرُکُوا دِیْنَ آبَائِهِمْ فَخَصَّ اللَّهُ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ مِنْ قَوْمِهِ بِتَصْدِیقِهِ وَ الْإِیمَانِ بِهِ وَ الْمُوَاسَاةِ لَهُ وَ الصَّبْرِ مَعَهُ عَلَی شِدَّةِ أَذَی قَوْمِهِمْ لَهُمْ وَ تَکْذِیبِهِمْ إِیَّاهُ وَ کُلُّ النَّاسِ لَهُمْ مُخَالِفٌ وَ عَلَیْهِمْ زَارٍ فَلَمْ یَسْتَوْحِشُوا لِقِلَّةِ عَدَدِهِمْ وَ تَشَذُّبِ النَّاسِ عَنْهُمْ وَ إِجْمَاعِ قَوْمِهِمْ عَلَیْهِمْ فَهُمْ أَوَّلُ مَنْ عَبَدَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ وَ آمَنَ بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ هُمْ أَوْلِیَاؤُهُ وَ عَشِیرَتُهُ وَ أَحَقُّ النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِهِ وَ لَا یُنَازِعُهُمْ فِی ذَلِکَ إِلَّا ظَالِمٌ وَ أَنْتُمْ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ مَنْ لَا یُنْکَرُ فَضْلُهُمْ فِی الدِّینِ وَ لَا سَابِقَتُهُمُ الْعَظِیمَةُ فِی الْإِسْلَامِ رَضِیَکُمُ اللَّهُ أَنْصَاراً لِدِینِهِ وَ رَسُولِهِ وَ جَعَلَ إِلَیْکُمْ هِجْرَتَهَ وَ فِیکُمْ جُلَّةُ أَزْوَاجِهِ وَ أَصْحَابِهِ وَ لَیْسَ بَعْدَ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ عِنْدَنَا بِمَنْزِلَتِکُمْ فَنَحْنُ الْأُمَرَاءُ وَ أَنْتُمُ الْوُزَرَاءُ لَا تَفْتَاتُونَ بِمَشُورَةٍ وَ لَا یُقْضَی دُونَکُمُ الْأُمُورُ فَقَامَ الْمُنْذِرُ بْنُ الْحُبَابِ بْنِ الْجَمُوحِ هَکَذَا رَوَی الطَّبَرِیُّ (2) وَ الَّذِی رَوَاهُ غَیْرُهُ أَنَّهُ الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ امْلِکُوا عَلَی أَیْدِیکُمْ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْواً مِمَّا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ عَنِ الطَّبَرِیِّ إِلَی قَوْلِهِ فَقَامُوا إِلَیْهِ فَبَایَعُوهُ فَانْکَسَرَ عَلَی سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ عَلَی الْخَزْرَجِ مَا کَانُوا اجْتَمَعُوا لَهُ مِنْ أَمْرِهِمْ ثُمَّ قَالَ قَالَ هِشَامٌ قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ وَ حَدَّثَنِی أَبُو بَکْرِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْخُزَاعِیُّ أَنَّ أَسْلَمَ أَقْبَلَتْ بِجَمَاعَتِهَا حَتَّی تَضَایَقَتْ بِهِمُ السِّکَکُ لِیُبَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ فَکَانَ عُمَرُ یَقُولُ مَا هُوَ إِلَّا أَنْ رَأَیْتُ أَسْلَمَ فَأَیْقَنْتُ بِالنَّصْرِ (3)
ص: 335
قَالَ هِشَامٌ عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ قَالَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَأَقْبَلَ النَّاسُ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ یُبَایِعُونَ أَبَا بَکْرٍ وَ کَادُوا یَطَئُونَ سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ فَقَالَ نَاسٌ مِنْ أَصْحَابِ سَعْدٍ اتَّقُوا سَعْداً لَا تَطَئُوهُ فَقَالَ عُمَرُ اقْتُلُوهُ قَتَلَهُ اللَّهُ (1) ثُمَّ قَامَ عَلَی رَأْسِهِ فَقَالَ لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَطَأَکَ حَتَّی تَنْدُرَ عَضُدُکَ فَأَخَذَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ (2) بِلِحْیَةِ عُمَرَ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ لَئِنْ حَصْحَصْتَ مِنْهُ شَعْرَةً مَا رَجَعْتَ وَ فِی فِیکَ وَاضِحَةٌ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ مَهْلًا یَا عُمَرُ الرِّفْقُ هَاهُنَا أَبْلَغُ فَأَعْرَضَ عَنْهُ وَ قَالَ سَعْدٌ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَرَی مِنْ قُوَّةٍ مَا أَقْوَی عَلَی النُّهُوضِ لَسَمِعْتُمْ مِنِّی بِأَقْطَارِهَا وَ سِکَکِهَا زَئِیراً یَحْجُرُکَ وَ أَصْحَابَکَ أَمَا وَ اللَّهِ إِذاً لَأُلْحِقَنَّکَ بِقَوْمٍ کُنْتَ فِیهِمْ تَابِعاً غَیْرَ مَتْبُوعٍ احْمِلُونِی مِنْ هَذَا الْمَکَانِ فَحَمَلُوهُ فَأَدْخَلُوهُ دَارَهُ وَ تُرِکَ أَیَّاماً ثُمَّ بُعِثَ إِلَیْهِ أَنْ أَقْبِلْ فَبَایِعْ فَقَدْ بَایَعَ النَّاسُ وَ بَایَعَ قَوْمُکَ فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ حَتَّی أَرْمِیَکُمْ بِمَا فِی کِنَانَتِی مِنْ نَبْلٍ وَ أَخْضِبَ مِنْکُمْ سِنَانَ رُمْحِی وَ أَضْرِبَکُمْ بِسَیْفِی مَا مَلَکَتْهُ یَدِی وَ أُقَاتِلَکُمْ بِأَهْلِ بَیْتِی وَ مَنْ أَطَاعَنِی مِنْ قَوْمِی وَ لَا أَفْعَلُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الْجِنَّ اجْتَمَعَتْ لَکُمْ مَعَ الْإِنْسِ مَا بَایَعْتُکُمْ حَتَّی أُعْرَضَ عَلَی رَبِّی وَ أَعْلَمَ مَا حِسَابِی فَلَمَّا أُتِیَ أَبُو بَکْرٍ بِذَلِکَ قَالَ لَهُ عُمَرُ لَا تَدَعْهُ حَتَّی یُبَایِعَ فَقَالَ لَهُ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ إِنَّهُ قَدْ لَجَّ وَ أَبَی فَلَیْسَ یُبَایِعُکُمْ حَتَّی یُقْتَلَ وَ لَیْسَ بِمَقْتُولٍ حَتَّی یُقْتَلَ مَعَهُ وُلْدُهُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ وَ طَائِفَةٌ مِنْ عَشِیرَتِهِ فَلَیْسَ تَرْکُهُ بِضَارِّکُمْ إِنَّمَا هُوَ رَجُلٌ وَاحِدٌ فَتَرَکُوهُ وَ قَبِلُوا مَشُورَةَ بَشِیرِ بْنِ سَعْدٍ وَ اسْتَنْصَحُوهُ لِمَا بَدَا لَهُمْ مِنْهُ وَ کَانَ سَعْدٌ لَا یُصَلِّی
ص: 336
بِصَلَاتِهِمْ وَ لَا یَجْمَعُ مَعَهُمْ وَ یَحُجُّ وَ لَا یَحُجُّ مَعَهُمْ وَ یُفِیضُ فَلَا یُفِیضُ مَعَهُمْ بِإِفَاضَتِهِمْ (1) فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی هَلَکَ أَبُو بَکْرٍ (2).
lt;meta info=". شیخ - قدّس سره - در تلخیص الشافی - . الشافی : 396 و تاریخ طبری 3 : 218 - به سند خود از عبدالرحمن بن أبی عمره انصاری روایت کرده، وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - وفات یافتند، انصار در سقیفه بنیساعدة جمع شدند و گفتند پس از محمد، این امر را به سعد بن عباده میدهیم؛ رفتند و سعد را که در آن زمان بیمار بود آوردند. وقتی جمعیت حاضر شدند، سعد به فرزند یا یکی از پسرعموهای خود گفت: من نمی توانم طوری سخن بگویم که همه حاضرین سخنم را بشوند؛ تو سخنان مرا طوری که بشنوند برایشان تکرار کن. سعد سخن می گفت و آن مرد سخن وی را به خاطر میسپرد و آن را با صدای بلند برای اصحاب او تکرار میکرد. پس از حمد و ثنای خداوند گفت: ای گروه انصار! شما در دین صاحب پیشینه هستید و در اسلام از فضائلی برخوردارید که هیچیک از قبایل عرب آنها را ندارند. محمد - صلّی الله علیه و آله - نزدیک به ده سال قوم خود را به عبادت خداوند رحمان و ترک عبادت بتها دعوت نمود و تنها افراد اندکی به او ایمان آوردند که به خدا سوگند عده آنها به قدری نبود که بتوانند رسول خدا را محافظت کنند و دین او را عزت [و استحکام] بخشند و ظلمی که ذلیلشان کرده بود را از خود دفع نمایند. تا زمانیکه پروردگارتان به وسیله شما برتری [دینش] را خواست و کرامت را به سوی شما کشاند و شما را مخصوص به نعمت خود نمود و ایمان به خود و رسولش، و حفاظت از او و اصحابش، و عزت او و دینش، و جهاد با دشمنانش را روزی شما نمود. شما با دشمنان او از آنان شدیدتر و سختگیر تر از دیگران بودید. تا اینکه اعراب به رضایت یا اکراه تسلیم امر خدا شدند و مردمان دوردست با ذلت و تحقیر به فرمان درآمدند. و تا اینکه خداوند به وسیله شما زمین را مقهور رسولش کرد و عرب با شمشیرهای شما به فرمان او درآمدند. خداوند ایشان را در حالی که از شما راضی بود نزد خود برد و شما نور چشم او بودید. این امر [خلافت] را در انحصار خود نگهدارید که فقط مختص به شماست.
همه آنها او را تأیید نمودند و گفتند که نظرت صحیح و سخنت صواب است و ما نظر تو را رها نمیکنیم؛ این امر را به تو میسپاریم که تو در میان ما مطاع هستی و به مصلحت مؤمنان رضایت داری.
آنگاه سخن را از سرگرفتند و گفتند اگر مهاجرین قریش نپذیرفتند و گفتند: ما مهاجران و اولین صحابه و خویشاوندان و دوستان رسول خدا هستیم؛ با این اوصاف چرا شما با ما در اینباره نزاع می کنید؟ عده ای از آنان گفتند: ما می گوییم پس یک امیر از شما و یک امیر از شما، و به کمتر از این راضی نخواهیم شد. وقتی سعد بن عباده این سخن را شنید گفت: این شروع ضعف شماست.
خبر به عمر رسید و او به منزل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رفت و به ابوبکر که داخل خانه بود پیغام فرستاد. در آن زمان علی بن ابی طالب - علیه السلام - مشغول کارهای پیکر پیامبر - صلّی الله علیه و آله - در خانه بودند. عمر پیغام فرستاد که بیرون بیاید. او پیغام داد که من مشغولم. عمر باز پیغام داد که اتفاقی رخ داده که تو باید حضور داشته باشی، ابوبکر بیرون آمد. عمر گفت: نمی دانی که انصار در سقیفه بنیساعدة جمع شدهاند و میخواهند این امر را به سعد بن عباده بسپارند و بهترین آنها میگوید: یک امیر از ما و یک امیر از قریش.
به سرعت به سمت آنها رفتند و [در راه] به ابوعبیده برخوردند و او نیز همراه آنها شد. عاصم بن عدی و عویم بن ساعده آنها را دیدند و گفتند: بازگردید که امور مطابق میل شماست. گفتند: این کار را نکن. به میان جمع آنها آمدند. عمر نقل کرده، وقتی پیش آنها رسیدیم، سخنانی در ذهن خود آماده کرده بودم و میخواستم در میان آنان مطرح کنم، ولی همین که خواستم شروع به صحبت کنم، ابوبکر به من گفت درنگ کن تا من سخن بگویم و بعد از آن هر چه دوست داری بگو. ابوبکر شروع به صحبت کرد. عمر نقل کرده، او هر آنچه من قصد داشتم بگویم و بلکه چیزهای بیشتر از آن گفت.
عبدالله بن عبدالرحمن نقل کرده، ابوبکر شروع به سخن کرد و پس از حمد و ثنای خداوند گفت: خداوند محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - را رسولی بر خلق و شاهدی بر امتش برانگیخت تا خداوند را بپرستند و او را یگانه بدانند؛ همانهایی که خدایان دیگری را میپرستیدند و فکر میکردند که آنها شافع بندگان خود خواهند شد و برای آنها مفید خواهند بود و حال آنکه آنها از سنگ های تراشیده و چوب های نجاری شده ساخته شده بودند. سپس این آیه را قرائت کرد: «وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّه» - . یونس / 18 - {و به جای خدا، چیزهایی را می پرستند که نه به آنان زیان می رساند و نه به آنان سود می دهد، و می گویند: اینها نزد خدا شفاعتگران ما هستند.} و میگفتند: «ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی» - . زمر / 3 - {ما آنها را جز برای اینکه ما را هر چه بیشتر به خدا نزدیک گردانند، نمی پرستیم}. بر عرب دشوار آمد که دین پدران خود را رها کنند؛ از این رو خداوند مهاجران اولیه قوم رسول خدا را مخصوص گردانید که رسولش را تصدیق کنند و به او ایمان آورند و او را همیاری کنند و به همراه او بر آزارهای سختی که قومشان بر آنان روا میداشت شکیبا باشند و بر اینکه آنها او را تکذیب می کردند صبر کنند. همه مردم با آنها مخلف بودند و آنها را عتاب مینمودند. اما آنها از کمی نفرات خود و کنارهگیری مردم از آنها و همدستی قومشان علیه خودشان وحشت نکردند .
آنها اولین کسانی بودند که خداوند را در زمین عبادت نمودند و به خدا و رسولش ایمان آوردند. آنها نزدیکان و خاندان رسول خدا و سزاوارترین افراد به خلافت پس از ایشان هستند و فقط شخص ظالم در این امر با آنان به نزاع میکند. ای گروه انصار! شما کسانی هستید که نمی توان فضیلتتان در دین و پیشینه بزرگ شما در اسلام را انکار نمود. خداوند شما را به عنوان یاریدهندگان دین و رسولش برگزید و هجرت ایشان را به سوی شما قرار داد و بیشترین همسران و یاران رسول خدا از میان شماست. بعد از ما مهاجران اولیه نزد ما گروهی به منزلت شما وجود ندارد؛ ما امیران و شما وزیران باشید و از مشورت با شما دریغ نمیشود و امور بدون شما اجرا نخواهد شد.
منذر بن حباب بن الجموح برخاست - طبری این گونه روایت کرده، ولی سایر راویان نام او را حباب بن منذر گفته اند - و گفت: ای گروه انصار! زمام امورتان را خود به دست گیرید - و این حدیث را مانند آنچه که ابن ابی الحدید از طبری روایت کرده میآورد تا آنجا که - پس برخاستند و با او بیعت نمودند و بدین ترتیب هدفی که سعد بن عباده و قبیله خزرج برای آن جمع شده بودند، شکست خورد.
هشام از ابو مخنف نقل کرده، ابوبکر بن محمد خزاعی برایم نقل کرد که همه افراد قبیله اسلم آمدند تا با ابوبکر بیعت کنند، طوری که کوچه از حضور آنها پُر شد. عمر می گفت: همان زمانی که قبیله اسلم را دیدم، به پیروزی یقین پیدا کردم.
هشام از ابو مخنف نقل کرده، عبدالله بن عبدالرحمن میگفت: مردم از هر سو برای بیعت با ابوبکر آمدند و نزدیک بود سعد بن عباده را لگدمال کنند. یکی از اصحاب سعد گفت: مراقب سعد باشید، او را لگد نکنید. عمر گفت: او را بکشید خدا او را بکشد! سپس بالای سر سعد رفت و گفت: تصمیم داشتم آنقدر تو را لگد کنم که دستت از بدنت جدا شود. قیس بن سعد چانه عمر را گرفت و گفت: به خدا سوگند اگر یک موی او تکان بخورد، دندان سالمی در دهانت نمیگذارم. ابوبکر گفت: ای عمر! صبر داشته باش؛ در اینجا مدارا بهتر است. و عمر او را رها کرد. سعد گفت: به خدا سوگند اگر توانایی ایستادن داشتم، در گوشه و کنار و راههای شهر، نعرهای بر شما میزدم که تو و اصحابت به خانههای خود بخزید. و به خدا سوگند تو را به میان همان عدهای که در میانشان فرمانبر و نه فرمانبردار بودی میفرستادم. مرا از اینجا ببرید. وی را به خانهاش بردند و چند روزی او را رها کردند.
سپس پیکی را در پی او فرستادند که بیا و بیعت کن! مردم بیعت کردهاند و قبیلهات نیز بیعت کرده است. گفت: به خدا سوگند تا زمانی که تا آخرین تیر تیردانم را به سوی شما پرتاب نکنم و سرنیزه ام را با خون شما رنگین نسازم و تا آخرین رمق با شمشیرم بر شما نزنم و با خانواده و آن دسته از قوم خود که پیرو من هستند با شما جنگ نکنم، بیعت نمیکنم و چنین نخواهم کرد، به خدا سوگند حتی اگر جن و انس نیز به پشتیبانی شما برخیزند، با شما بیعت نمیکنم تا اینکه به پیشگاه پروردگارم درآیم و از حساب اعمالم باخبر شوم. وقتی این سخن او به ابوبکر رسید، عمر به او گفت: رهایش مکن تا بیعت کند. بشیر بن سعد گفت: او لج کرده و نمیخواهد بیعت کند، و تا زمانی که کشته شود بیعت نمیکند، و زمانی کشته خواهد شد که فرزندان و خانواده و عدهای از قبیلهاش نیز با وی کشته شوند. رها نمودنش ضرری برای شما ندارد. چرا که او فقط یک نفر است. رهایش نمودند و پیشنهاد بشیر بن سعد را پذیرفتنند و خیر خود را در نصیحت او دیدند. سعد در نماز آنها حاضر نمیشد و در جمعشان حضور پیدا نمیکرد و در حج با آنان همراهی نمیکرد و در وقت ترک [عرفات و مشعر] با آنان راه نمیرفت و تا زمان هلاکت ابوبکر بدینگونه بود. - . تلخیص الشافی 3 : 67 - 60 -
**[ترجمه]
أقول: قال السید رضی الله عنه بعد إیراد هذا الخبر: فهذا الخبر یتضمن من شرح أمر السقیفة ما فیه للناظرین معتبر و یستفید الواقف علیه أشیاء منها خلوه من احتجاج قریش علی الأنصار بجعل النبی صلی الله علیه و آله الإمامة فیهم لأنه تضمن من احتجاجهم علیهم ما یخالف ذلک و أنهم إنما ادعوا کونهم أحق بالأمر من حیث کانت النبوة فیهم و من حیث کانوا أقرب إلی النبی صلی الله علیه و آله نسبا و أولهم له اتباعا و منها أن الأمر إنما بنی فی السقیفة علی المغالبة و المخالسة و أن کلا منهم کان یجذبه بما اتفق له و عن حق و باطل و قوی و ضعیف و منها أن سبب ضعف الأنصار و قوة المهاجرین علیهم انحیاز بشیر بن سعد حسدا لسعد بن عبادة و انحیاز الأوس بانحیازه عن الأنصار و منها أن خلاف سعد و أهله و قومه کان باقیا لم یرجعوا عنه و إنما أقعدهم عن الخلاف فیه بالسیف قلة الناصر انتهی کلامه رفع الله مقامه (3).
lt;meta info=". مولف: سید - رضی الله عنه - پس از نقل این خبر میگوید: این خبر شرحی عبرتآمیز از جریان سقیفه است و کسی که در آن بیندیشد به چند چیز پی میبرد
یکی اینکه: قریش در برابر انصار به این که پیامبر - صلی الله علیه و آله - امامت را در میان آنان قرار داده باشد، احتجاج نکردند؛ زیرا اگر چنین دلیلی میآوردند، به ضرر خودشان میشد. آنها فقط ادعا کردند که از آنجا که نبوت در میان آنها بوده است و آنها از جهت نسب به پیامبر- صلی الله علیه و آله - نزدیک ترند و پیروان اولیه ایشان آنها بوده اند، پس برای خلافت سزاوارترند .
دیگر اینکه: بنای خلافت در سقیفه بر این بود که چه کسی غالب و پیروز شود و هر کدام از آنان میخواستند هر طور که شده خلافت را به دست بیاورند؛ چه به حق و چه به باطل، چه قوی باشند و چه ضعیف.
دیگر اینکه: سبب ضعف انصار و برتری مهاجران، جانبداری بشیر بن سعد از مهاجران شد که سببش حسادت به سعد بن عباده بود و افراد قبیله اوس نیز به جهت کنار کشیدن او از انصار بود که جانب قریش را گرفتند.
از آن جمله: مخالفت سعد و خانواده و قومش همچنان باقی ماند و آنها دست از مخالفت برنداشتند، و فقط کمی نفرات بود که مانع از قیام آنها شد. - . الشافی : 395 ، تلخیص الشافی 3 : 67 -
در اینجا نقل کلام سید تمام میشود، خداوند مقامش را بالا ببرد.
**[ترجمه]
و قال ابن الأثیر فی الکامل: لما توفی رسول الله صلی الله علیه و آله اجتمع الأنصار فی سقیفة بنی ساعدة لیبایعوا سعد بن عبادة فبلغ ذلک أبا بکر فأتاهم و معه عمر و أبو عبیدة بن الجراح فقال ما هذا فقالوا منا أمیر و منکم أمیر فقال أبو بکر منا الأمراء و منکم الوزراء ثم قال أبو بکر قد رضیت لکم أحد هذین الرجلین عمر و أبو عبیدة أمین هذه الأمة فقال عمر أیکم یطیب نفسه أن یُخَلِّفَ قَدَمَیْنِ قَدَّمَهُمَا
ص: 337
النبیُّ صلی الله علیه و آله فبایعه عمر و بایعه الناس فقالت الأنصار أو بعضهم لا نبایع إلا علیا قال و تخلف علیٌّ و بنو هاشم و الزبیر و طلحة عن البیعة قال الزبیر لا أغمد سیفی حتی یبایع علیٌّ فقال عمر خذوا سیفه و اضربوا به الحجر ثم أتاهم عمر فأخذهم للبیعة ثم ذکر ما مر من قصة أبی سفیان و العباس.
ثُمَّ رَوَی عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ حَدِیثاً طَوِیلًا وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ- لَمَّا رَجَعَ عُمَرُ مِنَ الْحَجِّ إِلَی الْمَدِینَةِ جَلَسَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ قَالَ بَلَغَنِی أَنَّ قَائِلًا مِنْکُمْ یَقُولُ لَوْ مَاتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بَایَعْتُ فُلَاناً فَلَا یَغُرَّنَّ امْرَأً أَنْ یَقُولَ إِنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ کَانَتْ فَلْتَةً فَقَدْ کَانَتْ کَذَلِکَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ وَقَی شَرَّهَا وَ لَیْسَ مِنْکُمْ مَنْ تَقَطَّعُ إِلَیْهِ الْأَعْنَاقُ مِثْلَ أَبِی بَکْرٍ وَ إِنَّهُ کَانَ حَرِیّاً حِینَ تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام وَ الزُّبَیْرَ وَ مَنْ مَعَهُمَا تَخَلَّفُوا عَنَّا فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ تَخَلَّفَ عَنَّا الْأَنْصَارُ وَ اجْتَمَعَ الْمُهَاجِرُونَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ سَاقَ قِصَّةَ السَّقِیفَةِ نَحْواً مِمَّا مَرَّ (1).
ثُمَّ رَوَی عَنْ أَبِی عَمْرَةَ الْأَنْصَارِیِّ مِثْلَ مَا أَخْرَجْنَاهُ مِنْ تَلْخِیصِ الشَّافِی وَ سَاقَ الْکَلَامَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ قَالَ الزُّهْرِیُّ بَقِیَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ بَنُو هَاشِمٍ وَ الزُّبَیْرُ سِتَّةَ أَشْهُرٍ لَمْ یُبَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ حَتَّی مَاتَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَبَایَعُوهُ فَلَمَّا کَانَ الْغَدُ مِنْ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ جَلَسَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ بَایَعَهُ النَّاسُ بَیْعَةً عَامَّةً انْتَهَی (2).
lt;meta info=". ابن اثیر در کامل گفته است: هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وفات یافتند، انصار در سقیفه بنیساعدة جمع شدند تا با سعد بن عباده بیعت کنند. این خبر به ابوبکر رسید و او به همراه عمر و ابو عبیدة بن جراح پیش آنها رفت و گفت: چه خبر است؟ گفتند: یک امیر از ما و یک امیر از شما. ابوبکر گفت: امیران از ما و وزیران از شما، و سپس گفت: من به یکی از این دو نفر، عمر و ابوعبیدة به عنوان امین این امت راضی هستم. عمر گفت: کدام یک از شما دلش راضی میآید آن دو تقدمی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - آنها را مقدم داشته، واگذارد؟ عمر با او بیعت کرد و مردم نیز بیعت نمودند. انصار و یا عده ای از آنان گفتند: ما فقط با علی بیعت میکنیم. ابن أثیر گفته است: علی و بنیهاشم و زبیر و طلحه از بیعت سر باز زدند. زبیر گفت: تا زمانی که با علی یبعت نشود، شمشیرم را در غلاف نمیگذارم. عمر گفت: شمشیرش را بگیرید و بر سنگ بزنید. سپس عمر پیش آنها رفت و آنان را گرفت و برای بیعت آورد.
سپس داستان ابوسفیان و عباس را که پیشتر ذکر شد، نقل کرده است.
و بعد حدیثی طولانی از ابن عباس از قول عبدالرحمن بن عوف نقل میکند، تا به اینجا میرسد که: زمانی که عمر از سفر حج به مدینه بازگشت، بر منبر نشست و گفت: شنیده ام که یکی از شما گفته است: اگر امیرالمؤمنین بمیرد، با فلانی بیعت می کنم. هیچکس نباید فریب بخورد و بگوید که بیعت با ابوبکر حادثهای ناگهانی بوده است. این گونه بوده است، اما خداوند آن را از شر [شورش] نگهداشت. در میان شما کسی نیست که در خیرات از ابوبکر پیشی گرفته باشد. زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وفات یافتند، او [یعنی ابوبکر] شایسته [حکومت] بود، ولی علی - علیه السلام - و زبیر و همراهانشان در منزل فاطمه علیها السلام جمع شدند و با ما همراهی نکردند و انصار نیز با ما همراهی نکردند. مهاجران نزد ابوبکر جمع شدند و ... داستان سقیفه را چنانچه گفته شد نقل میکند.
سپس از ابیعمرة انصاری جریانی مشابه آنچه از تلخیص شافی نقل کردیم، روایت میکند و اینچنین ادامه میدهد: زهراوی نقل کرده، علی - علیه السلام - و بنیهاشم و زبیر به مدت شش ماه با ابوبکر بیعت نکردند. تا اینکه فاطمه - علیها السلام - وفات نمود و بعد با او بیعت نمودند. فردای این بیعت، ابوبکر بر منبر نشست و مردم با او بیعت عام کردند. - . تاریخ الکامل 2 : 20 - 224 -
در اینجا نقل از کتاب کامل تمام میشود.
**[ترجمه]
وَ قَالَ الْعَلَّامَةُ قُدِّسَ سِرُّهُ فِی کِتَابِ کَشْفِ الْحَقِّ، رَوَی الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ قَالَ: أَتَی عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ مَنْزِلَ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ وَ اللَّهِ لَأُحْرِقَنَّ عَلَیْکُمْ أَوْ لَتَخْرُجُنَ
ص: 338
لِلْبَیْعَةِ (1).
وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ جَاءَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فِی عِصَابَةٍ فِیهِمْ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ سَلَمَةُ بْنُ أَسْلَمَ فَقَالَ اخْرُجُوا أَوْ لَنُحْرِقَنَّهَا عَلَیْکُمْ (2).
وَ رَوَی ابْنُ خِنْزَابَةَ (3) فِی غُرَرِهِ قَالَ زَیْدُ بْنُ أَسْلَمَ- کُنْتُ مِمَّنْ حَمَلَ الْحَطَبَ مَعَ عُمَرَ إِلَی بَابِ فَاطِمَةَ علیها السلام حِینَ امْتَنَعَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَصْحَابُهُ عَنِ الْبَیْعَةِ فَقَالَ عُمَرُ لِفَاطِمَةَ أَخْرِجِی مَنْ فِی الْبَیْتِ أَوْ لَأُحْرِقَنَّهُ وَ مَنْ فِیهِ قَالَ وَ فِی الْبَیْتِ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام أَ تُحْرِقُ عَلِیّاً وَ وُلْدِی قَالَ إِی وَ اللَّهِ أَوْ لَیَخْرُجَنَّ وَ لَیُبَایِعَنَّ (4).
وَ قَالَ ابْنُ عَبْدِ رَبِّهِ (5) وَ هُوَ مِنْ أَعْیَانِهِمْ- فَأَمَّا عَلِیٌّ علیه السلام وَ الْعَبَّاسُ فَقَعَدَا فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ قَالَ أَبُو بَکْرٍ لِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ إِنْ أَبَیَا فَقَاتِلْهُمَا فَأَقْبَلَ بِقَبَسٍ مِنْ نَارٍ عَلَی أَنْ یُضْرِمَ عَلَیْهِمَا النَّارَ فَلَقِیَتْهُ فَاطِمَةُ علیها السلام فَقَالَتْ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ أَ جِئْتَ لِتُحْرِقَ دَارَنَا قَالَ نَعَمْ-.
ص: 339
و نحوه روی مصنف کتاب المحاسن و أنفاس الجواهر انتهی ما رواه العلامة رحمه الله تعالی (1).
lt;meta info=". علامه - قدّس سرّه - در کتاب کشف الحق گفته است: طبری در تاریخ خود روایت کرده، عمر بن خطاب به منزل علی - علیه السلام - رفت و گفت: به خدا سوگند یا [خانه] را بر سرتان به آتش میکشم، یا برای بیعت بیرون میآیید. - . تاریخ طبری 3 : 202 -
واقدی روایت کرده، عمر بن خطاب با عده ای از جمله اسید بن حضیر و سلمة بن اسلم، نزد علی - علیه السلام - رفت و گفت: یا بیرون میآیید، یا [خانه را] بر شما به آتش میکشیم. - . کتاب الواقدی ، شرح نهج البلاغه 1 : 34 -
ابن خنزابه در غرر خود از زید بن اسلم روایت کرده، من از کسانی بودم که وقتی علی - علیه السلام - و یارانش از بیعت امتناع کردند، به همراه عمر به در خانه فاطمه - علیها السلام - هیزم بردم؛ عمر به فاطمه - علیها السلام - گفت: کسانی که در خانهات هستند را بیرون بیانداز، وگرنه خانه را با هر که در آن است به آتش میکشم. این در حالی بود که علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - و عده ای از اصحاب پیامبر - صلی الله علیه و آله - درون خانه بودند. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: آیا [واقعاً] میخواهی علی و فرزندانم را به آتش بکشی؟ گفت: آری به خدا سوگند، مگر اینکه بیرون بیاید و بیعت کند.
ابن عبد ربه - . العقد الفرید 3 : 63 -
که از بزرگان آنها [اهل تسنن] است نقل کرده، اما علی - علیه السلام - و عباس در خانه فاطمه سلام الله علیها نشستند [و بیرون نیامدند]. ابوبکر به عمر گفت که اگر آن دو امتناع کردند با آنها بجنگ. عمر با مشعلی از آتش آمد تا خانه را بر سر آن دو به آتش بکشد. فاطمه - علیها السلام - او را دیدند و فرمودند: ای پسر خطاب! آیا امدهای خانه ما را به آتش بکشی؟ گفت: آری.
مؤلف کتاب المحاسن و أنفاس الجواهر نیز مانند همین را روایت کرده است. - . کشف الحق ، قسمت مطاعن -
در اینجا روایت علامه - رحمه الله تعالی - پایان مییابد.
**[ترجمه]
وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ فِی أَوَّلِ الْمُجَلَّدِ السَّادِسِ مِنْ کِتَابِ السَّقِیفَةِ لِأَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَیَّارٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ کَثِیرٍ الْأَنْصَارِیِّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا قُبِضَ اجْتَمَعَتِ الْأَنْصَارُ فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ فَقَالُوا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ قُبِضَ فَقَالَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ لِابْنِهِ قَیْسٍ أَوْ لِبَعْضِ بَنِیهِ إِنِّی لَا أَسْتَطِیعُ أَنْ أُسْمِعَ النَّاسَ کَلَامِی لِمَرَضِی وَ لَکِنْ تَلَقَّ مِنِّی قَوْلِی فَأَسْمِعْهُمْ فَکَانَ سَعْدٌ یَتَکَلَّمُ وَ یَسْمَعُ ابْنُهُ یَرْفَعُ بِهِ صَوْتَهُ لِیُسْمِعَ قَوْمَهُ فَکَانَ مِنْ قَوْلِهِ بَعْدَ حَمْدِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَیْهِ أَنْ قَالَ.
إِنَّ لَکُمْ سَابِقَةً إِلَی الدِّینِ وَ فَضِیلَةً فِی الْإِسْلَامِ لَیْسَتْ لِقَبِیلَةٍ مِنَ الْعَرَبِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَبِثَ فِی قَوْمِهِ بِضْعَ عَشْرَةَ سَنَةً یَدْعُوهُمْ إِلَی عِبَادَةِ الرَّحْمَنِ وَ خَلْعِ الْأَوْثَانِ فَمَا آمَنَ بِهِ مِنْ قَوْمِهِ إِلَّا قَلِیلٌ وَ اللَّهِ مَا کَانُوا یَقْدِرُونَ أَنْ یَمْنَعُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا یُعِزُّوا دِینَهُ وَ لَا یَدْفَعُوا عَنْهُ عَدَاهُ حَتَّی أَرَادَ اللَّهُ بِکُمْ خَیْرَ الْفَضِیلَةِ وَ سَاقَ إِلَیْکُمُ الْکَرَامَةَ وَ خَصَّکُمْ بِدِینِهِ وَ رَزَقَکُمُ الْإِیمَانَ بِهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ الْإِعْزَازَ لِدِینِهِ وَ الْجِهَادَ لِأَعْدَائِهِ فَکُنْتُمْ أَشَدَّ النَّاسِ عَلَی مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ مِنْکُمْ وَ أَثْقَلَهُمْ عَلَی عَدُوِّهِ مِنْ غَیْرِکُمْ حَتَّی اسْتَقَامُوا لِأَمْرِ اللَّهِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ أَعْطَی الْبَعِیدُ الْمَقَادَةَ بِأَسْیَافِکُمْ صَاغِراً دَاحِضاً حَتَّی أَنْجَزَ اللَّهُ لِنَبِیِّکُمُ الْوَعْدَ وَ دَانَتْ لِأَسْیَافِکُمُ الْعَرَبُ ثُمَّ تَوَفَّاهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ هُوَ عَنْکُمْ رَاضٍ وَ بِکُمْ قَرِیرُ الْعَیْنِ فَشُدُّوا أَیْدِیَکُمْ بِهَذَا الْأَمْرِ فَإِنَّکُمْ أَحَقُّ النَّاسِ وَ أَوْلَاهُمْ بِهِ. (2)
ص: 340
فَأَجَابُوا جَمِیعاً أَنْ وُفِّقْتَ فِی الرَّأْیِ وَ أَصَبْتَ فِی الْقَوْلِ وَ لَنْ نَعْدُوَ مَا أَمَرْتَ نُوَلِّیکَ هَذَا الْأَمْرَ فَأَنْتَ لَنَا مَقْنَعٌ وَ لِصَالِحِ الْمُؤْمِنِینَ رِضًی.
ص: 341
ثُمَّ إِنَّهُمْ تَرَادُّوا الْکَلَامَ بَیْنَهُمْ فَقَالُوا (1) إِنْ أَبَتْ مُهَاجِرُو قُرَیْشٍ فَقَالُوا نَحْنُ الْمُهَاجِرُونَ وَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْأَوَّلُونَ وَ نَحْنُ عَشِیرَتُهُ وَ أَوْلِیَاؤُهُ فَعَلَامَ تُنَازِعُونَّا هَذَا الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ.
فَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ إِذاً نَقُولَ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ لَنْ نَرْضَی بِدُونِ هَذَا أَبَداً لَنَا فِی الْإِیوَاءِ وَ النُّصْرَةِ مَا لَهُمْ فِی الْهِجْرَةِ وَ لَنَا فِی کِتَابِ اللَّهِ مَا لَهُمْ فَلَیْسُوا یَعُدُّونَ شَیْئاً إِلَّا وَ نَعُدُّ مِثْلَهُ وَ لَیْسَ مِنْ رَأْیِنَا الِاسْتِیثَارُ عَلَیْهِمْ فَمِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْهُمْ أَمِیرٌ.
فَقَالَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ هَذَا أَوَّلُ الْوَهْنِ.
وَ أَتَی الْخَبَرُ عُمَرَ فَأَتَی مَنْزِلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَجَدَ أَبَا بَکْرٍ فِی الدَّارِ وَ عَلِیّاً فِی جَهَازِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ الَّذِی أَتَاهُ بِالْخَبَرِ مَعْنَ بْنَ عَدِیٍّ فَأَخَذَ بِیَدِ عُمَرَ وَ قَالَ
ص: 342
قُمْ فَقَالَ عُمَرُ إِنِّی عَنْکَ مَشْغُولٌ فَقَالَ إِنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ قِیَامٍ فَقَامَ مَعَهُ فَقَالَ لَهُ إِنَّ هَذَا الْحَیَّ مِنَ الْأَنْصَارِ قَدِ اجْتَمَعُوا فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ مَعَهُمْ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ یَدُورُونَ حَوْلَهُ أَنْتَ الْمُرَجَّی وَ نَجْلُکَ (1) الْمُرَجَّی وَ ثَمَّ أُنَاسٌ مِنْ أَشْرَافِهِمْ وَ قَدْ خَشِیتُ الْفِتْنَةَ فَانْظُرْ یَا عُمَرُ مَا ذَا تَرَی وَ اذْکُرْ لِإِخْوَتِکَ وَ احْتَالُوا لِأَنْفُسِکُمْ فَإِنِّی أَنْظُرُ إِلَی بَابِ فِتْنَةٍ قَدْ فُتِحَ السَّاعَةَ إِلَّا أَنْ یُغْلِقَهُ اللَّهُ.
فَفَزِعَ عُمَرُ أَشَدَّ الْفَزَعِ حَتَّی أَتَی أَبَا بَکْرٍ فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَقَالَ قُمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ إِنِّی عَنْکَ مَشْغُولٌ فَقَالَ عُمَرُ لَا بُدَّ مِنْ قِیَامٍ وَ سَنَرْجِعُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ مَعَ عُمَرَ فَحَدَّثَهُ الْحَدِیثَ فَفَزِعَ أَبُو بَکْرٍ أَشَدَّ الْفَزَعِ وَ خَرَجَا مُسْرِعَیْنِ إِلَی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ وَ فِیهَا رِجَالٌ مِنْ أَشْرَافِ الْأَنْصَارِ وَ مَعَهُمْ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ هُوَ مَرِیضٌ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ فَأَرَادَ عُمَرُ أَنْ یَتَکَلَّمَ وَ یَمْهَدَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ قَالَ خَشِیتُ أَنْ یَقْصُرَ أَبُو بَکْرٍ عَنْ بَعْضِ الْکَلَامِ فَلَمَّا ابْتَدَأَ عُمَرُ کَفَّهُ أَبُو بَکْرٍ وَ قَالَ عَلَی رِسْلِکَ فَتَلَقَّ الْکَلَامَ ثُمَّ تَکَلَّمْ بَعْدَ کَلَامِی بِمَا بَدَا لَکَ.
فَتَشَهَّدَ أَبُو بَکْرٍ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ فَدَعَا إِلَی الْإِسْلَامِ فَأَخَذَ اللَّهُ بِقُلُوبِنَا وَ نَوَاصِینَا إِلَی مَا دَعَانَا إِلَیْهِ وَ کُنَّا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ أَوَّلَ النَّاسِ إِسْلَاماً وَ النَّاسُ لَنَا فِی ذَلِکَ تَبَعٌ وَ نَحْنُ عَشِیرَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَوْسَطُ الْعَرَبِ أَنْسَاباً لَیْسَ مِنْ قَبَائِلِ الْعَرَبِ قَبِیلَةٌ إِلَّا وَ لِقُرَیْشٍ فِیهَا وِلَادَةٌ وَ أَنْتُمْ أَنْصَارُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ نَصَرْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَنْتُمْ وُزَرَاءُ (2) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِخْوَانُنَا فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ شُرَکَاؤُنَا فِی الدِّینِ وَ فِیمَا کُنَّا فِیهِ مِنْ خَیْرٍ فَأَنْتُمْ أَحَبُّ النَّاسِ إِلَیْنَا وَ أَکْرَمُهُمْ عَلَیْنَا وَ أَحَقُّ النَّاسِ بِالرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ التَّسْلِیمِ لِمَا سَاقَ اللَّهُ إِلَی إِخْوَانِکُمْ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ أَحَقُّ النَّاسِ أَنْ لَا تَحْسُدُوهُمْ فَأَنْتُمُ الْمُؤْثِرُونَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ حِینَ الْخَصَاصَةِ وَ أَحَقُّ النَّاسِ أَنْ لَا یَکُونَ
ص: 343
انْتِقَاضُ هَذَا الْأَمْرِ وَ اخْتِلَاطُهُ عَلَی أَیْدِیکُمْ وَ أَنَا أَدْعُوکُمْ إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ وَ عُمَرَ فَکِلَاهُمَا قَدْ رَضِیتُ لِهَذَا الْأَمْرِ وَ کِلَاهُمَا أَرَاهُ لَهُ أَهْلًا.
فَقَالَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ مَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ أَنْ یَکُونَ فَوْقَکَ أَنْتَ صَاحِبُ الْغَارِ ثانِیَ اثْنَیْنِ وَ أَمَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالصَّلَاةِ فَأَنْتَ أَحَقُّ النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ الْأَنْصَارُ وَ اللَّهِ مَا نَحْسُدُکُمْ عَلَی خَیْرٍ سَاقَهُ اللَّهُ إِلَیْکُمْ وَ لَا أَحَدَ أَحَبُّ إِلَیْنَا وَ لَا أَرْضَی عِنْدَنَا مِنْکُمْ وَ لَکِنَّا نُشْفِقُ مِمَّا بَعْدَ هَذَا الْیَوْمِ وَ نَحْذَرُ أَنْ یَغْلِبَ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ مَنْ لَیْسَ مِنَّا وَ لَا مِنْکُمْ فَلَوْ جَعَلْتُمُ الْیَوْمَ رَجُلًا مِنْکُمْ بَایَعْنَا وَ رَضِینَا عَلَی أَنَّهُ إِذَا هَلَکَ اخْتَرْنَا وَاحِداً مِنَ الْأَنْصَارِ فَإِذَا هَلَکَ کَانَ آخَرُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ أَبَداً مَا بَقِیَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ کَانَ ذَلِکَ أَجْدَرَ أَنْ یُعْدَلَ فِی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَیُشْفِقَ الْأَنْصَارِیُّ أَنْ یَزِیغَ فَیَقْبِضَ عَلَیْهِ الْقُرَشِیُّ وَ یُشْفِقَ الْقُرَشِیُّ أَنْ یَزِیغَ فَیَقْبِضَ عَلَیْهِ الْأَنْصَارِیُّ فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا بُعِثَ عَظُمَ عَلَی الْعَرَبِ أَنْ یَتْرُکُوا دِیْنَ آبَائِهِمْ فَخَالَفُوهُ وَ شَاقُّوهُ وَ خَصَّ اللَّهُ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ بِتَصْدِیقِهِ وَ الْإِیمَانِ بِهِ وَ الْمُوَاسَاةِ لَهُ وَ الصَّبْرِ مَعَهُ عَلَی شِدَّةِ أَذَی قَوْمِهِ وَ لَمْ یَسْتَوْحِشُوا لِکَثْرَةِ عَدُوِّهِمْ فَهُمْ أَوَّلُ مَنْ عَبَدَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ وَ هُمْ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِرَسُولِ اللَّهِ وَ هُمْ أَوْلِیَاؤُهُ وَ عِتْرَتُهُ وَ أَحَقُّ النَّاسِ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ لَا یُنَازِعُهُمْ فِیهِ إِلَّا ظَالِمٌ وَ لَیْسَ أَحَدٌ بَعْدَ الْمُهَاجِرِینَ یُعَدُّ فَضْلًا وَ قَدَماً فِی الْإِسْلَامِ مِثْلَکُمْ فَنَحْنُ الْأُمَرَاءُ وَ أَنْتُمُ الْوُزَرَاءُ لَا نَفْتَاتُ دُونَکُمْ بِمَشُورَةٍ وَ لَا نَقْضِی دُونَکُمُ الْأُمُورَ.
فَقَامَ الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ بْنِ الْجَمُوحِ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ امْلِکُوا عَلَیْکُمْ أَیْدِیَکُمْ إِنَّمَا النَّاسُ فِی فَیْئِکُمْ وَ ظِلِّکُمْ وَ لَنْ یَجْتَرِئَ مُجْتَرِئٌ عَلَی خِلَافِکُمْ وَ لَا یَصْدُرُ النَّاسُ إِلَّا عَنْ أَمْرِکُمْ أَنْتُمْ أَهْلُ الْإِیوَاءِ وَ النُّصْرَةِ وَ إِلَیْکُمْ کَانَتِ الْهِجْرَةُ وَ أَنْتُمْ أَصْحَابُ الدَّارِ وَ الْإِیمَانِ وَ اللَّهِ مَا عُبِدَ اللَّهُ عَلَانِیَةً إِلَّا عِنْدَکُمْ وَ فِی بِلَادِکُمْ وَ لَا جُمِعَتِ الصَّلَاةُ إِلَّا فِی مَسَاجِدِکُمْ وَ لَا عُرِفَ الْإِیمَانُ إِلَّا مِنْ أَسْیَافِکُمْ فَامْلِکُوا عَلَیْکُمْ أَمْرَکُمْ فَإِنْ أَبَی هَؤُلَاءِ إِلَّا مَا سَمِعْتُمْ فَمِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْهُمْ أَمِیرٌ.
ص: 344
فَقَالَ عُمَرٌ هَیْهَاتَ لَا یَجْتَمِعُ سَیْفَانِ فِی غِمْدٍ إِنَّ الْعَرَبَ لَا تَرْضَی أَنْ تُؤَمِّرَکُمْ وَ نَبِیُّهَا مِنْ غَیْرِکُمْ وَ لَیْسَ تَمْتَنِعُ الْعَرَبُ أَنْ تُوَلِّیَ أَمْرَهَا مَنْ کَانَتِ النُّبُوَّةُ فِیهِمْ وَ أَوَّلُ الْأَمْرِ مِنْهُمْ (1) لَنَا بِذَلِکَ الْحُجَّةُ الظَّاهِرَةُ عَلَی مَنْ خَالَفَنَا وَ السُّلْطَانُ الْمُبِینُ عَلَی مَنْ نَازَعَنَا مَنْ ذَا یُخَاصِمُنَا فِی سُلْطَانِ مُحَمَّدٍ وَ مِیرَاثِهِ وَ نَحْنُ أَوْلِیَاؤُهُ وَ عَشِیرَتُهُ إِلَّا مُدْلٍ بِبَاطِلٍ أَوْ مُتَجَانِفٌ لِإِثْمٍ أَوْ مُتَوَرِّطٌ فِی هَلَکَةٍ.
فَقَامَ الْحُبَابُ وَ قَالَ یَا مَعَاشِرَ الْأَنْصَارِ لَا تَسْمَعُوا مَقَالَةَ هَذَا وَ أَصْحَابِهِ فَیَذْهَبُوا بِنَصِیبِکُمْ مِنَ الْأَمْرِ فَإِنْ أَبَوْا عَلَیْکُمْ مَا أَعْطَیْتُمُوهُمْ فَأَجْلُوهُمْ عَنْ بِلَادِکُمْ وَ تَوَلَّوْا هَذَا الْأَمْرَ عَلَیْهِمْ فَأَنْتُمْ أَوْلَی النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ إِنَّهُ دَانَ لِهَذَا الْأَمْرِ بِأَسْیَافِکُمْ مَنْ لَمْ یَکُنْ یَدِینُ لَهُ أَنَا جُذَیْلُهَا الْمُحَکَّکُ وَ عُذَیْقُهَا الْمُرَجَّبُ إِنْ شِئْتُمْ لَنُعِیدَنَّهَا جَذَعَةً وَ اللَّهِ لَا یَرُدُّ أَحَدٌ عَلَیَّ مَا أَقُولُ إِلَّا حَطَمْتُ أَنْفَهُ بِالسَّیْفِ.
قَالَ فَلَمَّا رَأَی بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ الْخَزْرَجِیُّ مَا اجْتَمَعَتْ عَلَیْهِ الْأَنْصَارُ مِنْ أَمْرِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ کَانَ حَاسِداً لَهُ وَ کَانَ مِنْ سَادَةِ الْخَزْرَجِ قَامَ فَقَالَ أَیُّهَا الْأَنْصَارُ إِنَّا وَ إِنْ کُنَّا ذَوِی سَابِقَةٍ فَإِنَّا لَمْ نُرِدْ بِجِهَادِنَا وَ إِسْلَامِنَا إِلَّا رِضَی رَبِّنَا وَ طَاعَةَ نَبِیِّنَا وَ لَا یَنْبَغِی لَنَا أَنْ نَسْتَظْهِرَ بِذَلِکَ عَلَی النَّاسِ وَ لَا نَبْتَغِی بِهِ عِوَضاً مِنَ الدُّنْیَا (2) إِنَّ مُحَمَّداً رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ قَوْمُهُ أَحَقُّ بِمِیرَاثِ أَمْرِهِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَا یَرَانِی اللَّهُ أُنَازِعُهُمْ هَذَا الْأَمْرَ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تُنَازِعُوهُمْ وَ لَا تُخَالِفُوهُمْ.
فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ وَ قَالَ هَذَا عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بَایِعُوا أَیَّهُمَا شِئْتُمْ فَقَالا وَ اللَّهِ لَا نَتَوَلَّی هَذَا الْأَمْرَ عَلَیْکَ وَ أَنْتَ أَفْضَلُ الْمُهَاجِرِینَ وَ ثَانِی اثْنَیْنِ وَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الصَّلَاةِ وَ الصَّلَاةُ أَفْضَلُ الدِّینِ ابْسُطْ یَدَکَ نُبَایِعْکَ
ص: 345
فَلَمَّا بَسَطَ یَدَهُ وَ ذَهَبَا یُبَایِعَانِهِ سَبَقَهُمَا إِلَیْهِ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ فَبَایَعَهُ.
فَنَادَاهُ الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ یَا بَشِیرُ عَقَّتْکَ عِقَاقٌ وَ اللَّهِ مَا اضْطَرَّکَ إِلَی هَذَا إِلَّا الْحَسَدُ لِابْنِ عَمِّکَ فَلَمَّا رَأَتِ الْأَوْسُ أَنَّ رَئِیساً مِنْ رُؤَسَاءِ الْخَزْرَجِ قَدْ بَایَعَ قَامَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ هُوَ رَئِیسُ الْأَوْسِ فَبَایَعَ حَسَداً لِسَعْدٍ أَیْضاً وَ مُنَافَسَةً لَهُ أَنْ یَلِیَ الْأَمْرَ فَبَایَعَتِ الْأَوْسُ کُلُّهَا لَمَّا بَایَعَ أُسَیْدٌ.
وَ حُمِلَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ هُوَ مَرِیضٌ فَأُدْخِلَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَامْتَنَعَ مِنَ الْبَیْعَةِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ فِیمَا بَعْدَهُ وَ أَرَادَ عُمَرُ أَنْ یُکْرِهَهُ عَلَیْهَا فَأُشِیرَ عَلَیْهِ أَنْ لَا یَفْعَلَ وَ أَنَّهُ لَا یُبَایِعُ حَتَّی یُقْتَلَ وَ أَنَّهُ لَا یُقْتَلُ حَتَّی یُقْتَلَ أَهْلُهُ وَ لَا یُقْتَلُ أَهْلُهُ حَتَّی یُقْتَلَ الْخَزْرَجُ کُلُّهَا وَ إِنْ حُورِبَتِ الْخَزْرَجُ کَانَتِ الْأَوْسُ مَعَهَا وَ فَسَدَ الْأَمْرُ فَتَرَکُوهُ فَکَانَ لَا یُصَلِّی بِصَلَاتِهِمْ وَ لَا یُجَمِّعُ بِجَمَاعَتِهِمْ وَ لَا یَقْضِی بِقَضَائِهِمْ وَ لَوْ وَجَدَ أَعْوَاناً لَضَارَبَهُمْ وَ لَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی مَاتَ أَبُو بَکْرٍ ثُمَّ لَقِیَ عُمَرَ فِی خِلَافَتِهِ وَ هُوَ عَلَی فَرَسٍ وَ عُمَرُ عَلَی بَعِیرٍ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ هَیْهَاتَ یَا سَعْدُ فَقَالَ سَعْدٌ هَیْهَاتَ یَا عُمَرُ فَقَالَ أَنْتَ صَاحِبُ مَنْ أَنْتَ صَاحِبُهُ قَالَ نَعَمْ أَنَا ذَاکَ ثُمَّ قَالَ لِعُمَرَ وَ اللَّهِ مَا جَاوَرَنِی أَحَدٌ هُوَ أَبْغَضُ إِلَیَّ جِوَاراً مِنْکَ قَالَ عُمَرُ فَإِنَّهُ مَنْ کَرِهَ جِوَارَ رَجُلٍ انْتَقَلَ عَنْهُ فَقَالَ سَعْدٌ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ أُخَلِّیَهَا لَکَ عَاجِلًا إِلَی جِوَارِ مَنْ هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ جِوَاراً مِنْکَ وَ مِنْ أَصْحَابِکَ فَلَمْ یَلْبَثْ سَعْدٌ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی خَرَجَ إِلَی الشَّامِ فَمَاتَ فِیهَا (1)
ص: 346
وَ لَمْ یُبَایِعْ لِأَحَدٍ لَا لِأَبِی بَکْرٍ وَ لَا لِعُمَرَ وَ لَا لِغَیْرِهِمَا.
قَالَ وَ کَثُرَ النَّاسُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فَبَایَعَهُ مُعْظَمُ الْمُسْلِمِینَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ اجْتَمَعَتْ بَنُو هَاشِمٍ إِلَی بَیْتِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ مَعَهُمُ الزُّبَیْرُ وَ کَانَ یَعُدُّ نَفْسَهُ رَجُلًا مِنْ بَنِی هَاشِمٍ کَانَ عَلِیٌّ یَقُولُ مَا زَالَ الزُّبَیْرُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ حَتَّی نَشَأَ بَنُوهُ فَصَرَفُوهُ عَنَّا وَ اجْتَمَعَتْ بَنُو أُمَیَّةَ إِلَی عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ اجْتَمَعَتْ بَنُو زُهْرَةَ إِلَی
ص: 347
سَعْدٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَأَقْبَلَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ فَقَالَ مَا لِی أَرَاکُمْ حَلَقاً (1) قُومُوا فَبَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ فَقَدْ بَایَعَ لَهُ النَّاسُ وَ بَایَعَهُ الْأَنْصَارُ فَقَامَ عُثْمَانُ وَ مَنْ مَعَهُ وَ قَامَ سَعْدٌ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ مَنْ مَعَهُمَا فَبَایَعُوا أَبَا بَکْرٍ وَ ذَهَبَ عُمَرُ وَ مَعَهُ عِصَابَةٌ إِلَی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام مَعَهُمْ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ سَلَمَةُ بْنُ أَسْلَمَ فَقَالَ لَهُمُ انْطَلِقُوا فَبَایِعُوا فَأَبَوْا عَلَیْهِ وَ خَرَجَ الزُّبَیْرُ بِسَیْفِهِ فَقَالَ عُمَرُ عَلَیْکُمُ الْکَلْبَ فَوَثَبَ عَلَیْهِ سَلَمَةُ بْنُ أَسْلَمَ فَأَخَذَ السَّیْفَ مِنْ یَدِهِ فَضَرَبَ بِهِ الْجِدَارَ ثُمَّ انْطَلَقُوا بِهِ وَ بِعَلِیٍّ وَ مَعَهُمَا بَنُو هَاشِمٍ وَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی انْتَهَوْا بِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقِیلَ لَهُ بَایِعْ فَقَالَ أَنَا أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ لَا أُبَایِعُکُمْ وَ أَنْتُمْ أَوْلَی بِالْبَیْعَةِ لِی أَخَذْتُمْ هَذَا الْأَمْرَ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ احْتَجَجْتُمْ عَلَیْهِمْ بِالْقَرَابَةِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَعْطَوْکُمُ الْمَقَادَةَ وَ سَلَّمُوا إِلَیْکُمُ الْإِمَارَةَ وَ أَنَا أَحْتَجُّ عَلَیْکُمْ بِمِثْلِ مَا احْتَجَجْتُمْ بِهِ عَلَی الْأَنْصَارِ فَأَنْصِفُونَا إِنْ کُنْتُمْ تَخَافُونَ اللَّهَ مِنْ أَنْفُسِکُمْ وَ اعْرِفُوا لَنَا مِنَ الْأَمْرِ مِثْلَ مَا عَرَفَتِ الْأَنْصَارُ لَکُمْ وَ إِلَّا فَبُوءُوا بِالظُّلْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ.صُدُورِکُمْ وَ قَالَ بُرَیْدَةُ بْنُ الْحَصِیبِ الْأَسْلَمِیُّ یَا عُمَرُ أَتَیْتَ عَلَی أَخِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصِیِّهِ وَ عَلَی ابْنَتِهِ فَتَضْرِبُهَا وَ أَنْتَ الَّذِی تَعْرِفُکَ قُرَیْشٌ بِمَا تَعْرِفُکَ بِهِ فَرَفَعَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ السَّیْفَ لِیَضْرِبَ بُرَیْدَةَ وَ هُوَ فِی غِمْدِهِ فَتَعَلَّقَ بِهِ عُمَرُ وَ مَنَعَهُ مِنْ ذَلِکَ فَانْتَهُوا بِعَلِیٍّ علیه السلام إِلَی أَبِی بَکْرٍ مُلَبَّباً فَلَمَّا نَظَرَ بِهِ أَبُو بَکْرٍ صَاحَ خَلُّوا سَبِیلَهُ فَقَالَ مَا أَسْرَعَ مَا تَوَثَّبْتُمْ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ یَا أَبَا بَکْرٍ بِأَیِّ حَقٍّ وَ بِأَیِّ مِیرَاثٍ وَ بِأَیِّ سَابِقَةٍ تَحُثُّ النَّاسَ إِلَی بَیْعَتِکَ أَ لَمْ تُبَایِعْنِی بِالْأَمْسِ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ عُمَرُ دَعْ هَذَا عَنْکَ یَا عَلِیُّ فَوَ اللَّهِ إِنْ لَمْ تُبَایِعْ لَنَقْتُلَنَّکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِذاً وَ اللَّهِ أَکُونَ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَخَا رَسُولِهِ الْمَقْتُولَ فَقَالَ عُمَرُ أَمَّا عَبْدُ اللَّهِ الْمَقْتُولُ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَخُو رَسُولِ اللَّهِ فَلَا (2) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ لَا قَضَاءٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ وَ عَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَیَّ خَلِیلِی لَسْتُ أَجُوزُهُ لَعَلِمْتَ أَیُّنَا أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً وَ أَبُو بَکْرٍ سَاکِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ فَقَامَ بُرَیْدَةُ فَقَالَ یَا عُمَرُ أَ لَسْتُمَا اللَّذَیْنِ قَالَ لَکُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله انْطَلِقَا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَسَلِّمَا عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ (3) فَقُلْتُمَا أَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ قَدْ کَانَ ذَلِکَ یَا بُرَیْدَةُ وَ لَکِنَّکَ غِبْتَ وَ شَهِدْنَا وَ الْأَمْرُ یَحْدُثُ بَعْدَهُ الْأَمْرُ فَقَالَ عُمَرُ مَا أَنْتَ وَ هَذَا یَا بُرَیْدَةُ وَ مَا یُدْخِلُکَ فِی هَذَا قَالَ بُرَیْدَةُ وَ اللَّهِ لَا سَکَنْتُ فِی بَلْدَةٍ أَنْتُمْ فِیهَا أُمَرَاءُ فَأَمَرَ بِهِ عُمَرُ فَضُرِبَ وَ أُخْرِجَ ثُمَّ قَامَ سَلْمَانُ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ اتَّقِ اللَّهَ وَ قُمْ عَنْ هَذَا الْمَجْلِسِ وَ دَعْهُ لِأَهْلِهِ یَأْکُلُوا بِهِ رَغَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَا یَخْتَلِفْ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ سَیْفَانِ فَلَمْ یُجِبْهُ أَبُو بَکْرٍ فَأَعَادَ سَلْمَانُ فَقَالَ مِثْلَهَا فَانْتَهَرَهُ عُمَرُ وَ قَالَ مَا لَکَ وَ هَذَا الْأَمْرِ وَ مَا یُدْخِلُکَ فِیمَا هَاهُنَا فَقَالَ مَهْلًا یَا عُمَرُ قُمْ یَا أَبَا بَکْرٍ عَنْ هَذَا الْمَجْلِسِ وَ دَعْهُ لِأَهْلِهِ یَأْکُلُوا بِهِ وَ اللَّهِ خُضْراً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِنْ أَبَیْتُمْ لَتَحْلَبُنَّ بِهِ دَماً وَ لَیَطْمَعَنَّ فِیهَا الطُّلَقَاءُ وَ
ص: 348
دَارِهِ وَ بَیْتِهِ إِلَی بُیُوتِکُمْ وَ دُورِکُمْ وَ لَا تَدْفَعُوا أَهْلَهُ عَنْ مَقَامِهِ فِی النَّاسِ وَ حَقِّهِ فَوَ اللَّهِ یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ لَنَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ أَ مَا کَانَ مِنَّا الْقَارِی لِکِتَابِ اللَّهِ الْفَقِیهُ فِی دِینِ اللَّهِ الْعَالِمُ بِالسُّنَّةِ الْمُضْطَلِعُ بِأَمْرِ الرَّعِیَّةِ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَفِینَا فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَی فَتَزْدَادُوا مِنَ الْحَقِّ بُعْداً.
فَقَالَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ لَوْ کَانَ هَذَا الْکَلَامُ سَمِعَتْهُ مِنْکَ الْأَنْصَارُ یَا عَلِیُّ قَبْلَ بَیْعَتِهِمْ لِأَبِی بَکْرٍ مَا اخْتَلَفَ عَلَیْکَ اثْنَانِ وَ لَکِنَّهُمْ قَدْ بَایَعُوا وَ انْصَرَفَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی مَنْزِلِهِ وَ لَمْ یُبَایِعْ وَ لَزِمَ بَیْتَهُ حَتَّی مَاتَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَبَایَعَ .. (1).
ثم قال ابن أبی الحدید (2) هذا الحدیث یدل علی أن الخبر المروی فی أبی بکر
ص: 349
فی صحیحی البخاری و مسلم غیر صحیح و هو
مَا رُوِیَ مِنْ قَوْلِهِ علیه السلام لِعَائِشَةَ فِی مَرَضِهِ
ص: 350
ادْعِی لِی أَبَاکِ وَ أَخَاکِ حَتَّی أَکْتُبَ لِأَبِی بَکْرٍ کِتَاباً فَإِنِّی أَخَافُ أَنْ یَقُولَ قَائِلٌ أَوْ یَتَمَنَّی مُتَمَنٍّ وَ یَأْبَی اللَّهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلَّا أَبَا بَکْرٍ. (1).
ثُمَّ رَوَی مِنْ کِتَابِ السَّقِیفَةِ لِأَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ
ص: 351
إِسْحَاقَ عَنِ ابْنِ عُفَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام حَمَلَ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا عَلَی حِمَارٍ وَ سَارَ بِهَا لَیْلًا إِلَی بُیُوتِ الْأَنْصَارِ یَسْأَلُهُمُ النُّصْرَةَ وَ تَسْأَلُهُمْ فَاطِمَةُ علیها السلام الِانْتِصَارَ لَهُ فَکَانُوا یَقُولُونَ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ مَضَتْ بَیْعَتُنَا لِهَذَا الرَّجُلِ لَوْ کَانَ ابْنُ عَمِّکِ سَبَقَ إِلَیْنَا أَبَا بَکْرٍ مَا عَدَلْنَاهُ بِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ کُنْتُ أَتْرُکُ رَسُولَ اللَّهِ مَیْتاً فِی بَیْتِهِ لَا أُجَهِّزُهُ وَ أَخْرُجُ إِلَی النَّاسِ أُنَازِعُهُمْ فِی سُلْطَانِهِ وَ قَالَتْ فَاطِمَةُ مَا صَنَعَ أَبُو الْحَسَنِ إِلَّا مَا کَانَ یَنْبَغِی لَهُ وَ صَنَعُوا هُمْ مَا اللَّهُ حَسِیبُهُمْ عَلَیْهِ. (1).
وَ رَوَی أَیْضاً مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ عَنْ عُمَرَ بْنِ شَبَّةَ عَنْ أَبِی قَبِیصَةَ قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ جَرَی فِی السَّقِیفَةِ مَا جَرَی تَمَثَّلَ عَلِیٌ:
وَ أَصْبَحَ أَقْوَامٌ یَقُولُونَ مَا اشْتَهَوْا***وَ یَطْغَوْنَ لَمَّا غَالَ زَیْداً غَوَائِلُهُ. (2)
وَ قَالَ وَ رَوَی الزُّبَیْرُ بْنُ بَکَّارٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ لَمَّا بُویِعَ افْتَخَرَتْ تَیْمُ بْنُ مُرَّةَ قَالَ وَ کَانَ عَامَّةُ الْمُهَاجِرِینَ وَ جُلُّ الْأَنْصَارِ لَا یَشُکُّونَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام هُوَ صَاحِبُ الْأَمْرِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْفَضْلُ بْنُ عَبَّاسٍ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ وَ خُصُوصاً یَا بَنِی تَیْمٍ إِنَّکُمْ إِنَّمَا أَخَذْتُمُ الْخِلَافَةَ بِالنُّبُوَّةِ وَ نَحْنُ أَهْلُهَا دُونَکُمْ وَ لَوْ طَلَبْنَا هَذَا الْأَمْرَ الَّذِی نَحْنُ أَهْلُهُ لَکَانَتْ کَرَاهَةُ النَّاسِ لَنَا أَعْظَمَ مِنْ کَرَاهَتِهِمْ لِغَیْرِنَا حَسَداً مِنْهُمْ لَنَا وَ حِقْداً عَلَیْنَا وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ عِنْدَ صَاحِبِنَا عَهْداً هُوَ یَنْتَهِی إِلَیْهِ.
و قال بعض ولد أبی لهب بن عبد المطلب شعرا:
مَا کُنْتُ أَحْسَبُ أَنَّ الْأَمْرَ مُنصْرِفٌ***عَنْ هَاشِمٍ ثُمَّ مِنْهَا عَنْ أَبِی حَسَنٍ
أَ لَیْسَ أَوَّلَ مَنْ صَلَّی لِقِبْلَتِکُمْ***وَ أَعْلَمَ النَّاسِ بِالْآثَارِ وَ السُّنَنِ
وَ أَقْرَبَ النَّاسِ عَهْداً بِالنَّبِیِّ وَ مَنْ***جِبْرِیلُ عَوْنٌ لَهُ فِی الْغُسْلِ وَ الْکَفَنِ
مَنْ فِیهِ مَا فِیهِمْ لَا یَمْتَرُونَ بِهِ***وَ لَیْسَ فِی الْقَوْمِ مَا فِیهِ مِنَ الْحَسَنِ
ص: 352
مَا ذَا الَّذِی رَدَّهُمْ عَنْهُ فَنَعْلَمَهُ***هَا إِنَّ ذَا غَبَنٌ مِنْ أَعْظَمِ الْغَبَنِ
قَالَ الزُّبَیْرُ فَبَعَثَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ نَهَاهُ وَ أَمَرَهُ أَنْ لَا یَعُودَ وَ قَالَ سَلَامَةُ الدِّینِ أَحَبُّ إِلَیْنَا مِنْ غَیْرِهِ (1)
ثُمَّ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحَیْنِ بِإِسْنَادِهِمَا إِلَی عَائِشَةَ أَنَّ فَاطِمَةَ وَ الْعَبَّاسَ أَتَیَا أَبَا بَکْرٍ یَلْتَمِسَانِ مِیرَاثَهُمَا مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُمَا یَطْلُبَانِ أَرْضَهُ مِنْ فَدَکَ وَ سَهْمَهُ مِنْ خَیْبَرَ فَقَالَ لَهُمَا أَبُو بَکْرٍ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَةٌ إِنَّمَا یَأْکُلُ آلُ مُحَمَّدٍ مِنْ هَذَا الْمَالِ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَا أَدَعُ أَمْراً رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَصْنَعُهُ إِلَّا صَنَعْتُهُ فَهَجَرَتْهُ فَاطِمَةُ وَ لَمْ تُکَلِّمْهُ فِی ذَلِکَ حَتَّی مَاتَتْ فَدَفَنَهَا عَلِیٌّ علیه السلام لَیْلًا وَ لَمْ یُؤْذِنْ بِهَا أَبَا بَکْرٍ وَ کَانَ لِعَلِیٍّ وَجْهٌ مِنَ النَّاسِ حَیَاةَ فَاطِمَةَ فَلَمَّا تُوُفِّیَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام انْصَرَفَتْ وُجُوهُ النَّاسِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام فَمَکَثَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام سِتَّةَ أَشْهُرٍ ثُمَّ تُوُفِّیَتْ فَقَالَ رَجُلٌ لِلزُّهْرِیِّ وَ هُوَ الرَّاوِی لِهَذَا الْخَبَرِ عَنْ عَائِشَةَ فَلَمْ یُبَایِعْهُ إِلَی سِتَّةِ أَشْهُرٍ قَالَ وَ لَا أَحَدٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ حَتَّی بَایَعَهُ عَلِیٌّ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ ضَرَعَ إِلَی مُبَایَعَةِ أَبِی بَکْرٍ فَأَرْسَلَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ أَنِ ائْتِنَا وَ لَا یَأْتِنَا مَعَکَ أَحَدٌ وَ کَرِهَ أَنْ یَأْتِیَهُ عُمَرُ لِمَا عَرَفَ مِنْ شِدَّتِهِ فَقَالَ عُمَرُ لَا تَأْتِهِمْ وَحْدَکَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ اللَّهِ لَآتِیَنَّهُمْ وَحْدِی وَ مَا عَسَی أَنْ یَصْنَعُوا بِی فَانْطَلَقَ حَتَّی دَخَلَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ قَدْ جَمَعَ بَنِی هَاشِمٍ عِنْدَهُ فَقَامَ عَلِیٌّ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّا لَمْ یَمْنَعْنَا أَنْ نُبَایِعَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ إِنْکَارٌ لِفَضْلِکَ وَ لَا نَفَاسَةٌ لِخَیْرٍ سَاقَهُ اللَّهُ إِلَیْکَ وَ لَکِنَّا کُنَّا نَرَی أَنَّ لَنَا فِی هَذَا الْأَمْرِ حَقّاً فَاسْتَبْدَدْتُمْ بِهِ عَلَیْنَا وَ ذَکَرَ قَرَابَتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَقَّهُ فَلَمْ یَزَلْ یَذْکُرُ ذَلِکَ حَتَّی بَکَی أَبُو بَکْرٍ.
ص: 353
فَلَمَّا صَمَتَ عَلِیٌّ علیه السلام تَشَهَّدَ أَبُو بَکْرٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدَ فَقَرَابَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَبُّ إِلَیَّ أَنْ أَصِلَهَا مِنْ قَرَابَتِی وَ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا آلُوکُمْ مِنْ هَذِهِ الْأَمْوَالِ الَّتِی کَانَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ إِلَّا الْخَیْرَ وَ لَکِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَةٌ وَ إِنَّمَا یَأْکُلُ آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی هَذَا الْمَالِ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَا أَتْرُکُ أَمْراً صَنَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا صَنَعْتُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَوْعِدُکَ الْعَشِیَّةُ لِلْبَیْعَةِ فَلَمَّا صَلَّی أَبُو بَکْرٍ الظُّهْرَ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ ثُمَّ عَذَّرَ عَلِیّاً بِبَعْضِ مَا اعْتَذَرَ بِهِ ثُمَّ قَامَ عَلِیٌّ علیه السلام فَعَظَّمَ مِنْ حَقِّ أَبِی بَکْرٍ وَ ذَکَرَ فَضْلَهُ وَ سَابِقَتَهُ ثُمَّ مَضَی إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَبَایَعَهُ فَأَقْبَلَ النَّاسُ إِلَی عَلِیٍّ فَقَالُوا أَصَبْتَ وَ أَحْسَنْتَ (1).
**[ترجمه]ابن ابیالحدید در ابتدای جلد ششم شرح نهج البلاغة از کتاب سقیفه احمد بن عبدالعزیز جوهری از سعید بن کثیر انصاری روایت کرده، وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - وفات یافتند، انصار در سقیفه بنیساعدة جمع شدند و گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت نمودهاند، سعد بن عباده به پسرش قیس یا یکی دیگر از پسرانش گفت: من به سبب بیماری نمیتوانم بلند سخن بگویم، تو هر آنچه میگویم را بلند برایشان تکرار کن. سعد سخن میگفت و پسرش سخنان او را میشنید و بلند تکرار میکرد تا قومش بشنوند. وی پس از حمد و ثنای خداوند گفت:
شما سابقهای در دین و فضیلتی در اسلام دارید که هیچ قبیلهای از عرب آن را ندارد. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - حدود ده سال میان قوم خود بودند و آنها را به عبادت خداوند رحمن و کنارگذاشتن بتها دعوت نمودند، اما فقط عده ای اندک از آنان به ایشان ایمان آوردند. به خدا سوگند آنها نمیتوانستند از رسول خدا - صلی الله علیه وآله - حفاظت کنند و دینش را عزت دهند و در مقابل دشمنان ایشان بایستند، تا اینکه خداوند بهترین فضیلت را برای شما خواست و کرامت را به طرف شما کشاند و شما را به دین خود مخصوص نمود و ایمان به آن و رسولش و عزیز نمودن دینش و جهاد با دشمنانش را روزیاتان کرد. شما بیش از همه نسبت به کسانی که از ایشان تخلف کردند شدت عمل داشتید و بیش از دیگران بر دشمنان ایشان سنگینی نمودید، تا اینکه آنها چه از سر رضایت و چه اکراه تسلیم امر خدا شدند و مردمان دوردست با شمشیرهای شما، با حقارت و ذلت به اطاعت درآمدند، و سرانجام خداوند به وعده ای که به پیامبر شما داده بود عمل نمود و عرب به شمشیرهای شما گردن نهادند. سپس خداوند ایشان را، در حالی که از شما راضی بودند و شما نور چشم او بودید به نزد خود برد. این امر [یعنی خلافت] را محکم با دستانتان بگیرید که شما بدان شایستهتر و سزاوارترید.
همگی جواب دادند: نظر تو صحیح و سخنت درست است و ما از فرمان تو سرپیچی نمیکنیم و این امر را به تو می سپاریم. تو برای ما کافی و بر مصلحت مؤمنان راضی هستی.
سپس سخن را از سر گرفتند و گفتند اگر مهاجران قریش نپذیرفتند و گفتند: ما مهاجران و اصحاب نخستین رسول خدا صلی الله علیه و آله و خویشان و دوستان ایشان هستیم؛ پس برای چه در این باره با ما نزاع می کنید؟
عدهای از آنان گفتند: در آن صورت می گوییم یک امیر از ما و یک امیر از شما، و هرگز به کمتر از این قانع نمیشویم؛ زیرا ما نیز در نصرت [رسول خدا] و پناه دادن [به مهاجران] فضیلتی مانند آنها در هجرتشان داریم، هر چه در کتاب خدا درباره آنها آمده، درباره ما نیز آمده است و هر چه برای آنها شمرده شده، برای ما نیز شمرده شده است. پس ما قصد برتریجویی بر آنان را نداریم، پس امیری از ما و امیری از آنها.
سعد بن عباده گفت: همین سرآغاز ضعف شماست.
خبر به عمر رسید و بلافاصله به خانه پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - آمد و دید ابوبکر در خانه است و علی علیه السلام مشغول مهیا کردن [پیکر] رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - [برای دفن] هستند. کسی که خبر را به عمر رسانده بود معن بن عدی بود که آمد و دست عمر را گرفت وگفت: برخیز! عمر گفت: من کار دارم و نمیتوانم. معن بن عدی گفت: باید برخیزی، عمر برخاست و او به عمر گفت: این قبیلهی انصار در سقیفه بنیساعدة جمع شدهاند و سعد بن عباده نیز در آنجاست و آنها به دور او میچرخند و رجز میخوانند که تو امید ما هستی و نسل تو امید ماست و بزرگان آنها نیز در آنجا هستند. میترسم که فتنه برپا شود، ای عمر! چه صلاح میبینی؟ برو به برادرانت هم خبر بده و چارهای برای خود بیندیشید؛ من کنون دروازه فتنه مینگرم که باز شده است، مگر اینکه خداوند آن را ببندد.
عمر خیلی مضطرب شد و پیش ابوبکر آمد و دستش را گرفت و گفت: برخیز! ابوبکر گفت: من کار دارم، عمر گفت باید برخیزی، اگر خدا بخواهد به زودی بر میگردیم. ابوبکر به همراه عمر برخاست و عمر جریان را به او گفت، ابوبکر نیز بسیار مضطرب گشت و هر دو با عجله به طرف سقیفه بنیساعدة شتافتند و دیدند بزرگان انصار در آنجا جمعند و سعد بن عباده با آن حال مریضش نیز در میان آنان است. عمر خواست تا باب سخن را بگشاید و بستر را برای ابوبکر فراهم نماید، خودش نقل کرده که ترسیدم ابوبکر کلام نتواند به طور کامل سخن را ادا کند. عمر که شروع کرد، ابوبکر او را بازداشت و گفت: صبر کن تا من حرف بزنم، بعد از سخنان من هرچه میخواهی بگو.
ابوبکر بعد از ذکر شهادتین گفت: همانا خداوند - جلّ ثناءه - محمد را برای هدایت و دین حق مبعوث کرد و او نیز به اسلام فرا خواند. آنگاه خداوند دلها و اختیار ما را به سوی چیزی که ما را به آن دعودت میکرد سوق داد، ما مهاجران اولین کسانی بودیم که اسلام آوردیم، مردم همگی به تبع ما ایمان آوردند، ما خویشاوندان پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - هستیم و به لحاظ نسب در رأس عرب میباشیم، هیچ قبیله عربی نیست، جز اینکه قریش در آن مولودی داشته است. و شما انصار خداوند هستید، شما رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را یاری کردید، شما وزیران رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ، و برادران ما در کتاب خدا، و شریکان ما در دین و هر کار خیری که ما در آن بودهایم میباشید. شما محبوبترین مردم برای ما وگرامیترین آنها در نزد ما هستید و شایستهترین مردم بر رضایت به قضای الهی و تسلیم در مقابل آنچه که خداوند به برادران مهاجرتان بخشیده و در اینکه بر آنها حسادت نورزیدید، شایستهترین افراد هستید، شما بودید که هنگام تنگدستی برای آنها از خود گذشتگی کردید، شما شایستهترین مردمید در اینکه این امر را نقض نکنید و آن را بر دستانتان نچرخانید، من شما را به ابو عبیدة و عمر دعوت میکنم و هر دوی آنها را برای این کار میپسندم و هر دو آنها را شایسته این کار میبینم.
عمر و ابوعبیدة گفتند: شایسته نیست کسی از مردم مافوق تو باشد، تو یار غار و دومین آن دو نفر هستی، و رسول خدا صلی الله علیه و آله بر تو امر کردند که نماز را به پا داری. پس تو شایستهترین مردم برای این کار هستی. انصار گفتند: به خدا سوگند ما بر سر خیری که خداوند آن را به طرف شما کشانده باشد حسادت نمیورزیم، و هیچکس نزد ما محبوبتر و پسندیدهتر از شما نیست، ولی ما بیم فردا را داریم که مبادا کسی بر این کار چیره شود که نه از ماست و نه از شما، پس اگر امروز یکی از خودتان را برای این کار قرار بدهید، ما با او بیعت میکنیم و رضایت داریم که هنگامی که او از دنیا برود یکی از انصار را برای این کار برگزینیم، و وقتی او نیز از دنیا برود شخص دیگری از مهاجران بر سر کار باشد و تا زمانی که این امت باقی است به همین شیوه پیش رود، و این شیوه برای برقراری عدالت در امت محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - مناسبتر است تا طوری نشود که یکی از انصار بیم آن داشته باشد که حقش ضایع شود و فردی از قریش بر او مسلط شود و یا یک قریشی بیم آن داشته باشد که حقش ضایع شود و فردی از انصار بر او مسلط شود.
ابوبکر برخاست و گفت: هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مبعوث شدند، بر عرب دشوار آمد که دین پدرانشان را رها کنند؛ از این رو با او مخالفت کردند و در مقابلش جبههگیری نمودند. خداوند مهاجران نخستین را مختص گرداند به این که او را تصدیق کنند و به او ایمان آورند و با او همیاری نمایند و به همراه او در برابر شدت آزار قومش شکیبایی بورزند، آنها نیز از تعداد زیاد دشمنانشان وحشت نکردند و اولین کسانی بودند که خداوند را در روی زمین بندگی کردند. آنها اولین کسانی بودند که به رسول خدا ایمان آوردند، و آنان دوستان و عترت پیامبر و سزاوارترین مردم برای حکومت بعد از اویند و فقط ظالمان در این حق با آنها نزاع میکنند. و بعد از مهاجران از جهت میزان فضائل و سابقه در اسلام به مانند شما نیست، پس ما امیرانیم و شما وزیران، ما از مشورت با شما دریغ نمیکنیم نمیکنیم و بدون شما کاری انجام نمیدهیم.
حباب بن منذر بن جموح برخاست و گفت: ای گروه انصار! امور را به دست خودتان گیرید، مردم تحت حمایت و در زیر سایه شما هستند و هرگز کسی جرأت مخالفت با شما را ندارد، و مردم جز به فرمان شما کاری انجام نمیدهند. شما پناهدهندگان [به مهاجرین] و یاریدهندگان [پیامبر] هستید و هجرت [پیامبر] به سوی شما بوده است، شما صاحبان خانه و ایمان هستید، به خدا سوگند خداوند آشکارا عبادت نشد مگر توسط شما و در سرزمین شما، و نمازی به جماعت اقامه نشد مگر در مساجد شما، و ایمان شناخته نشد مگر از طریق شمشیرهای شما، پس خودتان امورتان را به دست بگیرید. اگر اینان آنچه شنیدید را نپذیرند، پس یک امیر از ما و یک امیر از آنها.
عمر گفت: هرگز! دو شمشیر در یک غلاف نمیگنجند، عرب رضایت نمیدهد که شما بر آنان حکومت کنید در حالی که پیامبرشان از غیر شماست، و از سوی دیگر عرب مانعی در این نمیبیند که زمام امورش را به کسی بسپارد که نبوّت و سرآغاز دین از میان آنها بوده است، ما در این مورد حجتی آشکار علیه کسانی که با ما مخالف باشند داریم، و دلیلی روشن برای آنها که با نزاع داشته باشند میآوریم. جز کسی که به باطل رهنمون میشود و یا متمایل به گناه باشد و یا در هلاکت غوطهور است، چه کسی بر سر حکومت محمد و میراث او با ما که دوستان و خویشان اوییم، خصومت میورزد؟
حباب برخاست و گفت: ای گروه انصار! به سخنان این مرد و یارانش گوش ندهید که سهم شما از این امر را برای خود ببرند، و اگر آنچه به آنها عطا کردید را از شما نپذیرفتند، آنان را از سرزمینتان بیرون برانید و خود حکومت بر آنها را به دست گیرید، شما برای این کار شایستهترین مردمید؛ زیرا کسانی که به این حکومت تن در نمیدادند به وسیله شمشیرهای شما مطیع آن گشتند. منم آن صاحبنظر درستاندیش و آن درخت نخل پربار [و با تجربه]، اگر بخواهید همه چیز را به حال اولش بازمیگردانیم. به خدا سوگند هر کسی آنچه که گفتم را رد کند، بینیاش را با شمشیر به خاک می مالم.
وقتی بشیر بن سعد خزرجی، که که از بزرگان خزرج بود و نسبت به سعد بن عباده حسادت داشت، دید که انصار در این امر بر سعد بن عباده توافق دارند، برخاست و گفت: ای انصار! اگر چه ما از پیشگامان [در اسلام] بودیم، ولی ما از جهاد کردن و اسلام آوردن خود چیزی جز رضایت پروردگارمان و اطاعت پیامبرمان را نمیخواستیم، شایسته نیست که به خاطر آن خودمان را برتر از دیگران بدانیم، و نباید در عوض آن به دنبال چیزی از دنیا باشیم. محمد مردی از قریش بود و قوم او بر ارث بردن حکومت او سزاوارترند، و به خدا قسم خداوند مرا نبیند که در باره این امر با آنها نزاع کنم، پس تقوای خدا پیشه کنید و با آنها نزاع و مخالفت نکنید.
ابوبکر برخاست و گفت: این عمر و این هم ابوعبیدة، با هر کدام که میخواهید بیعت کنید، عمر و ابوعبیدة گفتند: به خدا سوگند با وجود تو ما این امر را بر عهده نمیگیریم، تو برترین مهاجران و دومین آن دو نفر و جانشین رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در اقامه نماز هستی، و نماز برترین امر دین است، دستت را بگشای تا با تو بیعت کنیم، زمانی که ابوبکر دستش را باز کرد و عمر و ابوعبیدة رفتند که با او بیعت کنند، بشیر بن سعد از آن دو پیشی گرفت و با ابوبکر بیعت نمود.
حباب بن منذر او را صدا زد و گفت: ای بشیر! عاقکنندگان تو را عاق کنند! به خدا سوگند تنها چیزی که تو را بر انجام این کار واداشت حسادت بر پسر عمویت بود، وقتی افراد قبیله اوس دیدند که یکی از روسای قبیله خزرج بیعت کرده، اسید بن حضیر که رئیس قبیله اوس بود برخاست و او نیز به جهت حسادت بر سعد و رقابتی که بر سر حکومت با او داشت بیعت کرد و وقتی اسید بیعت کرد، تمام افراد قبیله اوس بیعت نمودند.
سعد بن عباده بیمار را بلند کردند و به خانهاش بردند. او در آن روز و روزهای بعد از بیعت امتناع کرد، عمر خواست تا به زور سعد را به بیعت وادارد، ولی با او مشورت شد که این کار را انجام ندهد، که او تا کشته نشود، بیعت نمیکند، و وقتی کشته میشود که خانوادهاش کشته شوند، و وقتی خانوادهاش کشته میشوند که همه افراد قبیله خزرج کشته شوند، و اگر با قبیبله خزرج جنگیده شود، قبیله اوس نیز همراه آنان خواهد شد، و به این ترتیب کار خراب میشود. از این رو او را رها کردند. سعد به نماز آنها اقتدا نمیکرد و در جمع آنها حضور نمییافت و به حکم آنان تن در نمیداد و اگر پیروانی مییافت با آنها میجنگید. و به همین حال بود تا زمانیکه ابوبکر از دنیا رفت. در زمان خلافت عمر، روزی عمر را دید که سوار بر شتری است، و حال آنکه خود سعد سوار بر اسب بود. عمر به سعد گفت: وای بر تو ای سعد! سعد به عمر گفت: وای بر تو ای عمر! بعد گفت: آیا تو جانشین دوستت هستی؟ گفت: آری من هستم. و بعد به عمر گفت: به خدا سوگند تو بدترین فردی هستی که در کنار او بودهام. عمر گفت: هر کس از همجواری کسی بدش بیاید، از کنار او میرود. سعد گفت: امیدوارم که به زودی کنار تو را رها کنم و به نزد کسی بروم که همجواری با او از جوار تو واصحابت برایم محبوبتر است. بعد از این جریان سعد مدت کمی زنده بود و رهسپار شام شد و در آنجا درگذشت و نه با ابوبکر و نه با عمر و نه هیچکس دیگری بیعت نکرد.
مردم زیادی پیش ابوبکر رفتند و در آن روز بخش زیادی از مسلمانان با او بیعت کردند. بنیهاشم در خانه علی بن ابیطالب - علیه السلام - جمع شده بودند و زبیر نیز که خود را مردی از بنیهاشم میپنداشت، همراه آنان بود، علی - علیه السلام - میفرمودند: زبیر همیشه با ما اهل بیت بود، تا زمانی که فرزندانش بزرگ شدند و او را از ما دور کردند. بنیامیه نیز دور عثمان بن عفان جمع شده بودند، و بنیزهره نیز گرد سعد و عبدالرحمن را گرفته بودند. عمر و ابوعبیدة آمدند و گفتند: شماها چرا حلقهحلقه شدهاید؟ برخیزید و با ابوبکر بیعت کنید؛ مردم و انصار با او بیعت نمودند، عثمان و اطرافیان او و نیز سعد و عبدالرحمان و همراهان آن دو برخاستند و با ابوبکر بیعت کردهاند. عمر به همراه گروهی که اسید بن حضیر و سلمة بن اسلم نیز در میان آنها بودند، به طرف خانه فاطمه علیها السلام رفتند؛ عمر به آنها گفت: بیایید و بیعت کنید، آنها چنین نکردند و زبیر با شمشیرش بیرون آمد، عمر گفت: سگ را بگیرید، سلمة بن اسلم بر او پرید و شمشیر را از دستش گرفت و به دیوار زد، سپس او و علی و بنیهاشم را [برای بیعت] بردند، و حال آنکه علی - علیه السلام - میفرمودند: من بنده خدا و برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - هستم. ایشان را پیش ابوبکر بردند و گفتند: بیعت کن. ایشان فرمودند: من برای این امر سزاوارتر از شما هستم و با شما بیعت نمیکنم، شما باید با من بیعت کنید، این امر را به دلیل خویشاوندی با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از دست انصار به در آوردهاید و آنها نیز پیشوایی را به شما دادند و امارت را تسلیم شما نمودند؛ من نیز به همان دلیلی که شما با آن بر انصار احتجاج کردید، بر شما استدلال میکنم، پس اگر از خدا بر خودتان بیم دارید، با ما به انصاف رفتار کنید و همانطور که انصار آن را از آن شما شمردند، شما نیز آن را برای ما بدانید، و اگر نه آگاهانه به ظلم خود بپردازید.
عمر گفت: تا بیعت نکنی رهایت نمیکنیم. علی - علیه السلام - به او فرمودند: ای عمر! بدوش که سهمی از آن هم به تو میرسد، امروز امر [خلافت] او را مستحکم کن تا فردا آن را به تو برگرداند. نه به خدا سوگند سخنت را نمیپذیرم و با او بیعت نمیکنم. ابوبکر به او گفت: اگر با من بیعت نمیکنی، تو را وادار به این کار نمیکنم. ابو عبیده به ایشان گفت: ای ابالحسن! تو جوانی کمسن و سال هستی و اینان پیران [و بزرگان] قوم تو، قریش هستند، تو نسبت به امور تجربه و شناخت آنها را نداری و من ابوبکر را برای این کار قویتر از تو و تحملش را بیشتر از تو میبینم، پس این کار را به او بسپار و راضی شو. اگر تو زنده بمانی و عمرت طولانی باشد، آن وقت تویی که به جهت فضل وخویشاوندی و سابقه و جهادی که داری شایسته و سزاوار این امر میگردی.
علی - علیه السلام - فرمودند: ای گروه مهاجران! شما را به خدا، شما را به خدا حکومت محمد - صلی الله علیه و آله - را از خانهاش خارج نکنید و به خانه های خود نبرید، و اهل بیت او را از مقام و حقی که در بین مردم دارند کنار نزنید. ای گروه مهاجران! به خدا سوگند ما اهل بیت پیامبر برای این کار از شما سزاوارتریم، مگر نه این است که قاری کتاب خدا، فقیه در دین خدا، عالم به سنت و آگاه به امور رعیت از میان ماست؟ به خدا سوگند در میان ماست. پس از هوای نفس خود پیروی نکنید تا بیشتر از این از حق دور نشوید.
بشیر بن سعد گفت: ای علی! اگر انصار این سخنان را قبل از بیعت با ابوبکر از تو شنیده بودند، هیچ دو نفری بر سر [خلافت] تو با هم اختلاف نمیکردند، ولی اینان دیگر بیعت کردهاند. علی - علیه السلام - به خانهاشان رفتند و بیعت ننمودند. و همینطور در خانهاشان ماندند، تا زمانی که فاطمه علیها السلام رحلت کردند. سپس بیعت نمودند. - .[1]
این مطلب را بلاذری در 1 : 587 و ابن قتیبه در الإمامة والسیاسة 1: 18 آوردهاند. -
ابن ابیالحدید پس از نقل این مطالب میگوید: - . شرح نهج البلاغة 2 : 3 - 5 - این حدیث نشان میدهد که روایتی که در صحیح بخاری و صحیح مسلم نقل شده - . صحیح مسلم ، فضائل الصحابة شماره 11 ، مسند احمد 6 : 106 ، صحیح بخاری 9 : 100 - نادرست است؛ منظورم روایتی است که حاکی از آن است که پیامبر - صلی الله علیه و آله - در زمان بیماریاشان به عائشه فرمودهاند: بگو پدر و برادرت پیش من بیایند تا نوشتهای برای ابوبکر بنویسم؛ زیرا میترسم کسی مدعی شود و یا آرزومندی تمنایی کند، و حال آنکه خدا و مومنان فقط ابوبکر را [برای این کار] میپسندند.
سپس از کتاب سقیفه، تألیف احمد بن عبدالعزیز جوهری، با سند خود از عبدالله بن عبدالرحمن روایت کرده که محمد بن علی، امام باقر - علیهما السلام - فرمودند: علی - علیه السلام - فاطمه - صلوات الله علیها - را بر الاغی سوار نمودند و به همراه ایشان شبانه به خانههای انصار رفتند تا از آنها یاری بخواهند؛ فاطمه سلام الله علیها از آنها میخواستند تا ایشان را یاری رسانند و آنها میگفتند: ای دختر رسول خدا! ما با این مرد بیعت کردهایم، اگر پسرعمویتان قبل از ابوبکر پیش ما آمده بود، با ابوبکر بیعت نمیکردیم. علی علیه السلام فرمودند: آیا بدن رسول خدا را در خانهاشان رها میکردم و هنوز او را کفن و دفن نکرده، پیش مردم میآمدم تا بر سر حکومت ایشان با آنها نزاع کنم؟ فاطمه علیها السلام فرمودند: ابالحسن کاری انجام دادند که باید انجام میدادند، و آنان کاری کردند که خداوند خود برای [جزای] آنها در آن کار کافی است.
همچنین از همین کتاب از قول عمر بن شبّة از ابوقبیصة روایت کرده، وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله - وفات یافتند و آن جریانات در سقیفه رخ داد، علی - علیه السلام - به این شعر تمثیل نمودند: - . شرح نهج البلاغه 2 : 5 -
- انسانهایی شدند که هر چه میخواهند میگویند، و زمانی که زید سرگرم گرفتاریهایش میباشد، طغیان میکنند. - . الإمامة و السیاسة 1 : 19 -
و نیز گفته است: زبیر بن بکار از محمد بن اسحاق روایت کرده که وقتی با ابوبکر بیعت شد، افراد قبیله تَیم بن مرّة به خود بالیدند. همه مهاجران و بیشتر انصار به یقین میدانستند که بعد از پیامبر - صلی الله علیه و آله - علی - علیه السلام -صاحب امر [خلافت] میباشند. و فضل بن عباس گفت: ای گروه قریش! و به خصوصاً ای قوم بنیتیم! شما خلافت را به جهت نبوت گرفتید، در حالی که ما سزاوار آن بودیم نه شما. و اگر ما که سزاوار آن هستیم، به دنبال این امر رویم، مردم بیش از دیگرانی که به سراغ آن میروند از ما بدشان میآید؛ زیرا انها به ما حسادت میورزند و از ما کینه به دل دارند. ما میدانیم که صاحب ما نیز دورهای دارد که سرانجام آن میرسد.
یکی از پسران ابولهب بن عبدالمطلب این شعر را سرود:
- فکر نمیکردم که امر [خلافت] از بنیهاشم و آن هم از ابوالحسن گرفته شود.
- مگر او اولین کسی نبود که به سمت قبله شما نماز گزارد؟ و مگر او نیست که از همه مردم به قرآن و سنتها آگاهتر است؟
- و مگر او در زمان حیات پیامبر نزدیکترین مردم به ایشان نبود؟ و مگر او نبود که جبرئیل در غسل و کفن رسول خدا یاریش نمود؟ - کسی که همه خوبیهایی آنها، در او وجود دارد و آنها شکی در اینباره ندارند، و حال آنکه خوبیهای او به قدری است که در همه مردم نیز یافت نمیشود.
- چه چیزی آنها را از وی رویگردان نمود؟ بگویید تا ما هم بدانیم، آری، این از بزرگترین زیانهاست.
زبیر نقل کرده: علی علیه السلام به او پیغام دادند و او را نهی نمودند و به او امر کردند که دیگر این کار را نکند و [از این شعرها نسراید،] و فرمودند: سلامت دین نزد ما از هر چیز دیگری محبوبتر است. - . شرح نهج البلاغة 2 : 9 – 8 ، تاریخ یعقوبی 2 : 114 -
ابن ابی الحدید سپس گفته است: بخاری و مسلم در صحیحشان با سند خود از عائشه روایت کردهاند که فاطمه - علیها السلام - و عباس نزد ابوبکر آمدند و میراث خود از پیامبر را از او طلب کردند؛ آنها زمین فدک و سهمشان از خیبر را میخواستند. ابوبکر به آن دو گفت: از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمودند: ما پیامبران چیزی به ارث نمیگذاریم و هر چه از خود به جای گذاریم صدقه است و خاندان محمد نیز به اندازه دیگران از این مال بهره میبرند، به خدا سوگند من هر کاری که دیده باشم رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را انجام میدهند، انجام میدهم و از آن فروگذار نمیکنم. فاطمه - علیها السلام - از او روی برتافتند و دیگر تا زمان وفاتشان در آن مورد با اوحرفی نزدند. علی - علیه السلام - ایشان را شبانه به خاک سپردند و مراسم تشییع ایشان را به ابوبکر خبر ندادند. تا زمانی که فاطمه سلام الله علیها باعث توجه مردم به علی علیه السلام می شد و هنگامی که فاطمه - علیها السلام - زنده بودند، علی - علیه السلام - در میان مردم آبرو [و شخصیتی] داشتند. اما بعد از وفات فاطمه - علیها السلام - مردم روی از علی علیه السلام برگرداند. فاطمه - علیها السلام - شش ماه [پس از پیامبر] زنده ماندند و سپس وفات نمودند. شخصی به زهری که این روایت را از عائشه نقل میکرد، گفت: [آیا علی - علیه السلام -] تا شش ماه با او [یعنی ابوبکر] بیعت نکرد؟ گفت: و هیچیک از بنیهاشم نیز تا زمانیکه ایشان با ابوبکر بیعت نکردند، [بیعت ننمودند]. علی - علیه السلام - وقتی آن وضع را دیدند، به بیعت تن دادند و با او بیعت کردند؛ شخصی را در پی ابوبکر فرستادند و به او فرمودند که پیش ما بیا و کس دیگری به همراهت نیاید. ایشان خوش نداشتند که عمر هم بیاید زیرا او سختگیر بود. عمر گفت: تنها پیش آنها نرو، ابوبکر گفت: به خدا قسم تنها نزد آنها خواهم رفت، چه کار میخواهند با من بکنند. ابوبکر رفت به نزد علی علیه السلام وارد شد ودید عدهای از بنیهاشم نیز نزد ایشان هستند. علی - علیه السلام - برخاستند و خداوند را به آنچه شایسته است حمد و ثنا نمودند و سپس فرمودند: اما بعد ای ابوبکر! اینکه ما با تو بیعت نکردیم، سببش انکار فضل تو و دریغ کردن از خیری که خداوند به سمت تو کشانده نبود؛ ما دیدیم که ما نیز در این امر حقی داریم، ولی شما همه آن را برای خود برداشتید، سپس [حضرت] خویشاوندی خود با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و حق خود را متذکر شدند و همینطور گفتند، و ابوبکر گریست.
وقتی علی - علیه السلام - سخنان خود را تمام کردند، ابوبکر شهادتین بر زبان آورد و و خداوند را به آنچه شایسته است حمد و ثنا نمود و سپس گفت: به خدا سوگند خویشاوندان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نزد من محبوبتر از خویشاوندان خودم هستند، اگر هم تا به حال این اموالی که در اختیارم است را به شما تحویل ندادهام، فقط به قصد خیر بوده است؛ زیرا من از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمود: چیزی به ارث نمیگذاریم و هر چه از خود به جای گذاریم صدقه است و خاندان محمد - صلی الله علیه و آله - نیز به اندازه دیگران از این مال بهره میبرند. به خدا سوگند من تا به حال هر کاری را که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - انجام دادهاند، را فرو نگذاشتم و إن شائ الله فرو نمیگذارم. علی - علیه السلام - فرمودند: قرار ما برای بیعت همین امشب. وقتی ابوبکر نماز ظهر را خواند رو به مردم کرد و در قالب جملاتی قدری از علی - علیه السلام - عذرخواهی کرد. سپس علی - علیه السلام - برخاستند و حق ابوبکر را بزرگ شمردند و به ذکر فضائل و سوابق او پرداختند و سپس به سمت ابوبکر رفتند و با او بیعت کردند. از آن پس بود که مردم رو به علی - علیه السلام - آوردند و به او گفتند: کار درستی کردی و آن را خوب انجام دادی. - . شرح نهج البلاغة 2 : 19- 18 -
**[ترجمه]
أَقُولُ رَوَی أَبُو مُحَمَّدِ بْنُ مُسْلِمِ بْنِ قُتَیْبَةَ مِنْ أَعَاظِمِ عُلَمَاءِ الْمُخَالِفِینَ وَ مُؤَرِّخُهُم فِی تَارِیخِهِ الْمَشْهُورِ عَنْ أَبِی عُفَیْرٍ عَنْ أَبِی عَوْنٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَنْصَارِیِّ قِصَّةَ السَّقِیفَةِ بِطُولِهَا نَحْواً مِمَّا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ مِنْ کِتَابِ السَّقِیفَةِ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ مَکَانَ بَشِیرِ بْنِ سَعْدٍ قَیْسَ بْنَ سَعْدٍ فَسَاقَ الْکَلَامَ إِلَی قَوْلِهِ فَلَمَّا ذَهَبَا أَیْ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ عُمَرُ یُبَایِعَانِهِ سَبَقَهُمَا إِلَیْهِ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ (2) فَبَایَعَهُ فَنَادَی الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ یَا قَیْسَ بْنَ سَعْدٍ عَاقَکَ عَائِقٌ مَا اضْطَرَّکَ إِلَی مَا صَنَعْتَ حَسَدْتَ ابْنَ عَمِّکَ عَلَی الْإِمَارَةِ قَالَ لَا وَ لَکِنِّی کَرِهْتُ أَنْ أُنَازِعَ قَوْماً حَقّاً هُوَ لَهُمْ فَلَمَّا رَأَتِ الْأَوْسُ مَا صَنَعَ قَیْسٌ وَ هُوَ سَیِّدُ الْخَزْرَجِ وَ مَا دُعُوا إِلَیْهِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ مَا یَطْلُبُ الْخَزْرَجُ مِنْ تَأْمِیرِ سَعْدٍ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَ فِیهِمْ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ اللَّهِ لَئِنْ وَلَّیْتُمُوهَا سَعْداً عَلَیْکُمْ مَرَّةً وَاحِدَةً لَا زَالَتْ لَهُمْ بِذَلِکَ عَلَیْکُمُ الْفَضِیلَةُ وَ لَا جَعَلُوا لَکُمْ فِیهَا نَصِیباً أَبَداً فَقُومُوا فَبَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ فَقَامُوا إِلَیْهِ فَبَایَعُوهُ فَقَامَ الْحُبَابُ إِلَی سَیْفِهِ فَأَخَذَهُ فَبَادَرُوا إِلَیْهِ فَأَخَذُوا سَیْفَهُ وَ جَعَلَ یَضْرِبُ بِثَوْبِهِ وُجُوهَهُمْ حَتَّی فَرَغُوا مِنَ الْبَیْعَةِ فَقَالَ فَعَلْتُمُوهَا یَا مَعْشَرَ
ص: 354
الْأَنْصَارِ أَمَا وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی بِأَبْنَائِکُمْ عَلَی أَبْوَابِ أَبْنَائِهِمْ قَدْ وُقِفُوا یَسْأَلُونَهُمْ بِأَکُفِّهِمْ لَا یَسْقُونَهُمُ الْمَاءَ. (1) وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ فَقَالَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ أَمَا لَوْ أَنَّ لِی مَا أَقْوَی بِهِ عَلَی النُّهُوضِ لَسَمِعْتُمْ فِی أَقْطَارِهَا وَ سِکَکِهَا زَئِیراً یُخْرِجُکَ وَ أَصْحَابَکَ وَ لَأَلْحَقْتُکَ بِقَوْمٍ کُنْتَ فِیهِمْ تَابِعاً غَیْرَ مَتْبُوعٍ خَامِلًا غَیْرَ عَزِیزٍ.
ثُمَّ ذَکَرَ أَنَّ سَعْداً لَمْ یُبَایِعْ وَ کَانَ لَا یُصَلِّی بِصَلَاتِهِمْ وَ لَا یُجَمِّعُ بِجُمَعِهِمْ وَ لَا یُفِیضُ بِإِفَاضَتِهِمْ وَ لَوْ یَجِدُ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً لَصَالَ بِهِمْ وَ لَوْ تَابَعَهُ أَحَدٌ عَلَی قِتَالِهِمْ لَقَاتَلَهُمْ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی هَلَکَ أَبُو بَکْرٍ وَ وُلِّیَ عُمَرُ فَخَرَجَ إِلَی الشَّامِ وَ مَاتَ بِهَا وَ لَمْ یُبَایِعْ لِأَحَدٍ ره.
ثُمَّ ذَکَرَ امْتِنَاعَ بَنِی هَاشِمٍ مِنَ الْبَیْعَةِ وَ اجْتِمَاعَهُمْ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَنَّهُ ذَهَبَ عُمَرُ مَعَ جَمَاعَةٍ إِلَیْهِمْ وَ خَرَجَ عَلَیْهِمُ الزُّبَیْرُ بِسَیْفِهِ وَ سَاقَ مَا مَرَّ فِی رِوَایَةِ الْجَوْهَرِیِّ إِلَی أَنْ قَالَ.
ثُمَّ إِنَّ عَلِیّاً أُتِیَ بِهِ أَبَا بَکْرٍ وَ هُوَ یَقُولُ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ فَقِیلَ لَهُ بَایِعْ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ أَنَا أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ لَا أُبَایِعُکُمْ وَ أَنْتُمْ أَوْلَی بِالْبَیْعَةِ لِی أَخَذْتُمْ هَذَا الْأَمْرَ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ احْتَجَجْتُمْ عَلَیْهِمْ بِالْقَرَابَةِ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ تَأْخُذُونَهُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتَ غَصْباً.
ثُمَّ ذَکَرَ مَا احْتَجَّ علیه السلام بِهِ نَحْواً مِمَّا مَرَّ مَعَ زِیَادَاتٍ تَرَکْنَاهَا إِلَی أَنْ قَالَ وَ خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام یَحْمِلُ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی دَابَّةٍ لَیْلًا یَدُورُ فِی مَجَالِسِ الْأَنْصَارِ تَسْأَلُهُمُ النُّصْرَةَ فَکَانُوا یَقُولُونَ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ مَضَتْ بَیْعَتُنَا لِهَذَا الرَّجُلِ وَ لَوْ أَنَّ زَوْجَکِ وَ ابْنَ عَمِّکِ سَبَقَ إِلَیْنَا أَبَا بَکْرٍ مَا عَدَلْنَا بِهِ فَیَقُولُ عَلِیٌّ علیه السلام أَ فَکُنْتُ أَدَعُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِهِ لَمْ أَدْفَنْهُ وَ أَخْرُجُ أُنَازِعُ النَّاسَ سُلْطَانَهُ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ مَا صَنَعَ أَبُو الْحَسَنِ إِلَّا مَا کَانَ یَنْبَغِی لَهُ وَ قَدْ صَنَعُوا مَا اللَّهُ حَسِیبُهُمْ وَ طَالِبُهُمْ.
ص: 355
ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ أُخْبِرَ بِقَوْمٍ تَخَلَّفُوا عَنْ بَیْعَتِهِ عِنْدَ عَلِیٍّ علیه السلام فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ فَجَاءَ َ فَنَادَاهُمْ وَ هُمْ فِی دَارِ عَلِیٍّ علیه السلام فَأَبَوْا أَنْ یَخْرُجُوا فَدَعَا عُمَرُ بِالْحَطَبِ فَقَالَ وَ الَّذِی نَفْسُ عُمَرَ بِیَدِهِ لَتَخْرُجُنَّ أَوْ لَأُحْرِقَنَّهَا عَلَیْکُمْ عَلَی مَنْ فِیهَا فَقِیلَ لَهُ یَا أَبَا حَفْصٍ إِنَّ فِیهَا فَاطِمَةَ فَقَالَ وَ إِنْ.
فَخَرَجُوا فَبَایَعُوا إِلَّا عَلِیٌّ فَإِنَّهُ زُعِمَ أَنَّهُ قَالَ حَلَفْتُ أَنْ لَا أَخْرُجَ وَ لَا أَضَعَ ثَوْبِی عَلَی عَاتِقِی حَتَّی أَجْمَعَ الْقُرْآنَ فَوَقَفَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام عَلَی بَابِهَا فَقَالَتْ لَا عَهْدَ لِی بِقَوْمٍ حَضَرُوا أَسْوَأَ مَحْضَرٍ مِنْکُمْ تَرَکْتُمْ جِنَازَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ أَیْدِینَا وَ قَطَعْتُمْ أَمْرَکُمْ بَیْنَکُمْ لَمْ تُشَاوِرُونَا وَ لَمْ تَرَوْا لَنَا حَقّاً فَأَتَی عُمَرُ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ لَهُ أَ لَا تَأْخُذُ هَذَا الْمُتَخَلِّفَ عَنْکَ بِالْبَیْعَةِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا قُنْفُذُ وَ هُوَ مَوْلًی لَهُ اذْهَبْ فَادْعُ عَلِیّاً قَالَ فَذَهَبَ قُنْفُذٌ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ مَا حَاجَتُکَ قَالَ یَدْعُوکَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَسَرِیعٌ مَا کَذَبْتُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فَرَجَعَ قُنْفُذٌ فَأَبْلَغَ الرِّسَالَةَ قَالَ فَبَکَی أَبُو بَکْرٍ طَوِیلًا فَقَالَ عُمَرُ الثَّانِیَةَ أَ لَا تَضُمُّ هَذَا الْمُتَخَلِّفَ عَنْکَ بِالْبَیْعَةِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ لِقُنْفُذٍ عُدْ إِلَیْهِ فَقُلْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَدْعُوکَ لِتُبَایِعَ فَجَاءَهُ قُنْفُذٌ فَأَدَّی مَا أُمِرَ بِهِ فَرَفَعَ عَلِیٌّ صَوْتَهُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ لَقَدِ ادَّعَی مَا لَیْسَ لَهُ فَرَجَعَ قُنْفُذٌ فَأَبْلَغَ الرِّسَالَةَ قَالَ فَبَکَی أَبُو بَکْرٍ طَوِیلًا.
ثُمَّ قَامَ عُمَرُ فَمَشَی مَعَهُ جَمَاعَةٌ حَتَّی أَتَوْا بَابَ فَاطِمَةَ علیها السلام فَدَقُّوا الْبَابَ فَلَمَّا سَمِعَتْ أَصْوَاتَهُمْ نَادَتْ بِأَعْلَی صَوْتِهَا بَاکِیَةً یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا ذَا لَقِینَا بَعْدَکَ مِنِ ابْنِ الْخَطَّابِ وَ ابْنِ أَبِی قُحَافَةَ فَلَمَّا سَمِعَ الْقَوْمُ صَوْتَهَا وَ بُکَاءَهَا انْصَرَفُوا بَاکِینَ فَکَادَتْ قُلُوبُهُمْ تَتَصَدَّعُ وَ أَکْبَادُهُمْ تَتَفَطَّرُ وَ بَقِیَ عُمَرُ وَ مَعَهُ قَوْمٌ فَأَخْرَجُوا عَلِیّاً وَ مَضَوْا بِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالُوا بَایِعْ فَقَالَ إِنْ أَنَا لَمْ أَفْعَلْ فَمَهْ قَالُوا إِذاً وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ نَضْرِبَ عُنُقَکَ قَالَ إِذاً تَقْتُلُونَ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَخَا رَسُولِهِ فَقَالَ عُمَرُ أَمَّا عَبْدُ اللَّهُ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَخَا رَسُولِهِ فَلَا (1) وَ أَبُو بَکْرٍ سَاکِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ.
ص: 356
فَقَالَ لَهُ عُمَرُ أَ لَا تَأْمُرُ فِیهِ بِأَمْرِکَ فَقَالَ لَا أُکْرِهُهُ عَلَی شَیْ ءٍ مَا کَانَتْ فَاطِمَةُ إِلَی جَنْبِهِ فَلَحِقَ عَلِیٌّ بِقَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَصِیحُ وَ یَبْکِی وَ یُنَادِی یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی فَقَالَ عُمَرُ لِأَبِی بَکْرٍ انْطَلِقْ بِنَا إِلَی فَاطِمَةَ فَإِنَّا قَدْ أَغْضَبْنَاهَا فَانْطَلَقَا جَمِیعاً فَاسْتَأْذَنَا عَلَی فَاطِمَةَ فَلَمْ تَأْذَنْ لَهُمَا فَأَتَیَا عَلِیّاً فَکَلَّمَاهُ فَأَدْخَلَهُمَا عَلَیْهَا فَلَمَّا قَعَدَا عِنْدَهَا حَوَّلَتْ وَجْهَهَا إِلَی الْحَائِطِ فَسَلَّمَا عَلَیْهَا فَلَمْ تَرُدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ فَتَکَلَّمَ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ یَا حَبِیبَةَ رَسُولِ اللَّهِ وَ اللَّهِ إِنَّ قَرَابَةَ رَسُولِ اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیَّ أَنْ أَصِلَ مِنْ قَرَابَتِی وَ إِنَّکِ لَأَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ عَائِشَةَ ابْنَتِی وَ لَوَدِدْتُ یَوْمَ مَاتَ أَبُوکِ أَنِّی مِتُّ وَ لَا أَبْقَی بَعْدَهُ أَ فَتَرَانِی أَعْرِفُکِ وَ أَعْرِفُ فَضْلَکِ وَ شَرَفَکِ وَ أَمْنَعُکِ حَقَّکِ وَ مِیرَاثَکِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ إِلَّا أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ وَ مَا تَرَکْنَاهُ فَهُوَ صَدَقَةٌ فَقَالَتْ أَ رَأَیْتَکُمَا إِنْ حَدَّثْتُکُمَا حَدِیثاً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَعْرِفَانِهِ وَ تَعْقِلَانِهِ قَالا نَعَمْ فَقَالَتْ نَشَدْتُکُمَا بِاللَّهِ أَ لَمْ تَسْمَعَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ رِضَا فَاطِمَةَ مِنْ رِضَایَ وَ سَخَطُ فَاطِمَةَ مِنْ سَخَطِی وَ مَنْ أَحَبَّ فَاطِمَةَ ابْنَتِی فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَرْضَی فَاطِمَةَ فَقَدْ أَرْضَانِی وَ مَنْ أَسْخَطَ فَاطِمَةَ فَقَدْ أَسْخَطَنِی قَالا نَعَمْ سَمِعْنَاهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتْ فَإِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ أَنَّکُمَا أَسْخَطْتُمَانِی وَ مَا أَرْضَیْتُمَانِی وَ لَئِنْ لَقِیتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَأَشْکُوَنَّکُمَا إِلَیْهِ قَالَ أَبُو بَکْرٍ عَائِذاً بِاللَّهِ مِنْ سَخَطِهِ وَ سَخَطِکِ یَا فَاطِمَةُ ثُمَّ انْتَحَبَ أَبُو بَکْرٍ بَاکِیاً یَکَادُ نَفْسُهُ أَنْ تَزْهَقَ وَ هِیَ تَقُولُ وَ اللَّهِ
ص: 357
لَأَدْعُوَنَّ اللَّهَ عَلَیْکَ فِی کُلِّ صَلَاةٍ أُصَلِّیهَا.
ثُمَّ خَرَجَ بَاکِیاً فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ النَّاسُ فَقَالَ لَهُمْ أَ یَبِیتُ کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ مُعَانِقاً لِحَلِیلَتِهِ مَسْرُوراً بِأَهْلِهِ وَ تَرَکْتُمُونِی وَ مَا أَنَا فِیهِ لَا حَاجَةَ لِی فِی بَیْعَتِکُمْ أَقِیلُونِی بَیْعَتِی فَقَالُوا یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَسْتَقِیمُ وَ أَنْتَ أَعْلَمُنَا بِذَلِکَ إِنَّهُ إِنْ کَانَ هَذَا لَا یَقُمْ لِلَّهِ دِینٌ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَوْ لَا ذَلِکَ وَ مَا أَخَافُ مِنْ رَخَاءِ هَذِهِ الْعُرْوَةِ مَا بِتُّ لَیْلَةً وَ لِی فِی عُنُقِ مُسْلِمٍ بَیْعَةٌ بَعْدَ مَا سَمِعْتُ وَ رَأَیْتُ مِنْ فَاطِمَةَ قَالَ فَلَمْ یُبَایِعْ عَلِیٌّ حَتَّی مَاتَتْ فَاطِمَةُ وَ لَمْ تَمْکُثْ بَعْدَ أَبِیهَا إِلَّا خَمْساً وَ سَبْعِینَ لَیْلَةً. (1).
وَ لْنُوضِحْ بَعْضَ مَا رُبَّمَا یَشْتَبِهُ عَلَی النَّاظِرِ فِیمَا أَوْرَدْنَا مِنَ الْأَخْبَارِ السَّالِفَةِ قَالَ الْجَزَرِیُّ الْقَعِیدُ الَّذِی یُصَاحِبُکَ فِی قُعُودِکَ فَعِیلٌ بِمَعْنَی فَاعِلٍ وَ قَالَ الْفِیرُوزَآبَادِیُّ أَدْلَی فُلَانٌ بِرَحِمِهِ تَوَسَّلَ وَ بِحُجَّتِهِ أَحْضَرَهَا وَ إِلَیْهِ مَالَهُ دَفَعَهُ وَ قَالَ نَهْنَهَهُ عَنِ الْأَمْرِ فَتَنَهْنَهَ زَجَرَهُ فَکَفَّ وَ قَالَ تَلَکَّأَ عَلَیْهِ اعْتَلَّ وَ عَنْهُ أَبْطَأَ وَ قَالَ الْجَزَرِیُّ فِی النِّهَایَةِ یُقَالُ تَفَوَّتَ فُلَانٌ عَلَی فُلَانٍ فِی کَذَا وَ افْتَاتَ عَلَیْهِ إِذَا انْفَرَدَ بِرَأْیِهِ دُونَهُ فِی التَّصَرُّفِ فِیهِ وَ لَمَّا ضُمِّنَ مَعْنَی التَّغْلِیبِ عُدِّیَ بِعَلَی وَ مِنْهُ حَدِیثُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ أَ مِثْلِی یُفْتَاتُ عَلَیْهِ فِی بَنَاتِهِ هُوَ افْتَعَلَ مِنَ الْفَوْتِ السَّبْقِ یُقَالُ لِکُلِّ مَنْ أَحْدَثَ شَیْئاً فِی أَمْرِکَ دُونَکَ قَدِ افْتَاتَ عَلَیْهِ فِیهِ.
و الشبل بالکسر ولد الأسد و العِرِّیس و العِرِّیسة بکسر العین و تشدید الراء فیهما مأوی الأسد قوله لنعیدها جذعة أی نعید المحاربة التی کانت فی بدو الأمر مستأنفة جدیدة قال الجوهری قولهم فلان فی هذا الأمر جذع إذا کان أخذ فیه حدیثا قوله عفتک عفاة لعله دعاء له أی أتتک الأضیاف دائما و علیه أی محا أثرک المصائب التی تذهب بالدیار و الآثار قال الجوهری عفت الریح المنزل درسته و قال أیضا العفاة طلاب المعروف و فلان تعفوه الأضیاف و هو کثیر العفاة و فی أکثر النسخ غفتک غفاف بالغین المعجمة و لم أجد له معنی مناسبا و فی أکثر الکتب عقتک عقاق أی کما عققت الرحم و قطعتها عقتک أرحامک العاقة و فی روایة ابن قتیبة عافک (عاقک)
ص: 358
عائق.
و قال الجزری فی حدیث السقیفة الأمر بیننا و بینکم کقد الأبلمة الأبلمة بضم الهمزة و فتحها و کسرها خوصة المقلة و همزتها زائدة یقول نحن و إیاکم فی الحکم سواء لا فضل لأمیر علی مأمور کالخوصة إذا شقت باثنتین متساویتین انتهی.
و کانوا یکنون بأبی الفصیل عن أبی بکر لقرب معنی البکر و الفصیل و العجاجة بالفتح الغبار و قال الجوهری الجدجد بالضم صرار اللیل و هو قفاز و فیه شبه من الجراد و قال الفتک أن یأتی الرجل صاحبه و هو غار غافل حتی یشد علیه فیقتله و
فی الحدیث قَیَّدَ الْإِیمَانُ الْفَتْکَ لَا یَفْتِکُ مُؤْمِنٌ.
و قال تدکدکت الجبال أی صارت دکاوات و هی رواب من طین و الدکداک من الرمل ما التبد منه بالأرض و لم یرتفع و قال الجندل الحجارة و الصراط بالکسر السبیل الواضح و العیر الحمار الوحشی و الأهلی أیضا و الخسف الذل و المشقة و شج الوتد کنایة عن دقه و یقال رثا له أی رق له و منعرج الوادی منعطفه یمنة و یسرة و اللوی کإلی ما التوی من الرمل أی اعوج أو مستدقه و استبان أی أوضح أو وضح لازم و متعد أی لم یعرفوا أنی ناصح إلا ضحی الغد و قد جری ما جری فی الیوم فلم تنفعهم معرفتهم و البیت من قصیدة فی الحماسة و قصته مذکورة فی مواضعها. (1) و النجر نحت الخشب و یقال زری علیه زریا عابه و عاتبه و التشذب التفرق و یقال ندر الشی ء ندورا سقط و الحص حلق الشعر و الزئیر صوت الأسد من صدره و فی بعض النسخ بالباء الموحدة و هو کأمیر الداهیة و فی النهایة ما تجانفنا فیه الإثم أی لم نمل فیه لارتکاب الإثم قوله فقال أنت صاحب من أنت صاحبه الظاهر أن القول لسعد أیضا و المعنی أنک خلیفة من جعلته خلیفة.
ص: 359
**[ترجمه]میگویم: ابومحمد بن مسلم بن قتیبه که از علمای بزرگ اهل تسنن و از تاریخنگاران آنهاست، در کتاب تاریخش داستان سقیفه با تمام طول و تفصیل آن و مطابق آنچه که ابن أبیالحدید نقل کرده آورده است. فقط اینکه او به جای نام بشیر بن سعد، نام قیس بن سعد را آورده و ماجرا را اینگونه ادامه داده است: همین که ابوعبیدة و عمر خواستند با ابوبکر بیعت کنند، قیس بن سعد بر آنها پیشی گرفت و با ابوبکر بیعت کرد. حباب بن منذر او را صدا زد و گفت: ای قیس بن سعد! عاق شوی! چه چیزی تو را بر این کاری وادار کرد؟ آیا بر امیرشدن پسرعمویت حسادت ورزیدی؟ گفت: نه، خوش نداشتم که با قومی بر سر حقی که برای آنهاست کشمکش کنم. وقتی افراد قبیله اوس کار قیس، که بزرگ قبیله خزرج بود، و دعوتی که قریش به ابوبکر مینمودند را دیدند، و دیدند که خزرجیان میخواهند سعد را به امارت برسانند، بعضی از آنها، از جمله اسید بن حضیر به بعضی دیگرشان گفتند: به خدا سوگند حتی اگر سعد همین یک بار عهدهدار این کار شود، آنها برای همیشه برتر از شما خواهند بود و هرگز بهرهای از آن برای شما قرار نخواهند داد؛ پس برخیزید و با ابوبکر بیعت کنید. آنها نیز برخاستند و با او بیعت کردند، حباب به سمت شمشیرش رفت و آن را برداشت، بلافاصله به سوی او رفتند و شمشیرش را گرفتند، او با پیراهنش همینطور بر صورت آنها میزد. وقتی همه بیعت کردند، او گفت: ای انصار! خواهید دانست، به خدا سوگند گویی از هماکنون میبینم که پسران شما بر در خانه پسران آنها ایستادهاند و با دستان خود از آنها گدایی میکنند، ولی آنها حتی آب هم نمیدهند.
و بعد حدیث را به اینجا میرساند که: سعد بن عباده گفت: اگر نیرویی برای برخاستن داشتم، نعرهای میزدم که در همه گوشه و کنار و کوچههای این شهر شنیده شود و تو و اصحابت را از شهر بیرون کند، و تو را به قومی ملحق میکردم که در آن فرمانبر و زیردست بودی نه فرمانده و باعزت .
سپس گفته که سعد بیعت نکرد و به نماز آنها اقتدا نمیکرد و در جمع آنها حضور نمییافت و در حج با آنان همراهی نمیکرد و اگر یارانی مییافت، علیه آنان میشورید و اگر کسی در جنگ با آنها پیرو او میشد با آنان میجنگید. او به همین حال باقی بود تا اینکه ابوبکر مُرد و عمر به حکومت رسید. سعد به شام رفت و در آنجا جان سپرد و با هیچکس بیعت نکرد. سپس جریان امتناع بنیهاشم از بیعت و جمعشدن آنها به گرد علی - علیه السلام - را ذکر کرده و گفته که عمر به همراه عدهای پیش آنها رفت و زبیر با شمشیرش بیرون آمد و مانند آنچه در روایت جوهری ذکر شد را اورده تا اینجا که: علی را در حالی که میفرمود: من بنده خدا و برادر رسول خدا هستم، نزد ابوبکر آوردند و به او گفتند: با ابوبکر بیعت کن، ایشان فرمودند: من سزاوارتر از شما برای این کارم، من با شما بیعت نمیکنم، شما باید با من بیعت کنید. از آن سو این امر را از دست انصار بیرون کشیدید و برای آنها دلیل به خویشاوندی پیامبر آوردید، و از این طرف آن را، از ما که اهل بیت پیامبریم غصب میکنید.
سپس احتجاجات علی - علیه السلام - را به همراه مطالبی افزونتر که ما آنها را ذکر نمیکنیم آورده و به اینجا میرسد که: علی - علیه السلام – شبها فاطمه دختر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را بر چهارپایی سوار میکردند و ایشان را به در خانههای انصار میبردند، و ایشان از آنها طلب یاری میکردند. آنها میگفتند ای دختر رسول خدا - صلی الله علیه و اله و سلم - ! ما با این مرد بیعت کردهایم، و اگر همسر و پسرعموی تو زودتر از ابوبکر پیش ما میآمد، با ابوبکر بیعت نمیکردیم، و علی - علیه السلام - میفرمودند: آیا [درست بود که] بدن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را در خانهاشان رها میکردم و قبل از اینکه ایشان را به خاک بسپارم، بیرون میآمدم و با مردم بر سر حکومت ایشان منازعه میکردم؟ فاطمه فرمودند: ابالحسن کاری را کردند که باید میکردند، و آنها نیز کاری را کردند که خداوند آنها را [به سبب عملشان] مورد محاسبه قرار داده و از آنها بازخواست خواهد کرد .
سپس نقل کرده: به ابوبکر خبر دادند که عدهای نزد علی - علیه السلام - جمع شدهاند و بیعت نمیکنند. ابوبکر نیز عمر بن خطاب را پیش آنها فرستاد. عمر آمد و آنها را که در خانه علی - علیه السلام - بودند صدا زد، ولی آنها بیرون نیامدند، عمر هیزم خواست و گفت قسم به کسی که جان عمر در دست اوست، یا بیرون می آیید، و یا خانه را با هر آنکه درون آن است به آتش میکشم. به او گفتند: ای اباحفص! فاطمه علیها السلام درون خانه است. گفت: حتی اگر او هم درون خانه باشد [، آن را به آتش میکشم].
همگی جز علی - علیه السلام - بیرون آمدند و بیعت کردند. به عمر گفتند که علی - علیه السلام - فرمودند: قسم خوردهام تا زمانی که قرآن را جمعآوری نکردهام بیرون نیایم و لباس بر دوش نیاندازم. فاطمه - سلام الله علیها - بر در خانه ایستادند و فرمودند: قومی سراغ ندارم که حضوری بدتر از شما داشته باشند؛ شما پیکر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را در میان ما رها کردید و امرتان را بین خودتان تمام کردید و با ما مشورت نکردید و حقی برای ما قائل نشدید. عمر نزد ابوبکر آمد و به او گفت: آیا نمیخواهی از این متخلف بیعت بگیری؟ ابوبکر به قنفذ که خدمتکارش بود گفت: ای قنفذ! نزد علی برو و به او بگو بیاید. قنفذ نزد علی - علیه السلام - رفت، ایشان فرمودند: چه می خواهی؟ قنفذ گفت: خلیفه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - تو را میخواند. علی - علیه السلام - فرمودند: چه زود بر رسول خدا دروغ بستید. قنفذ برگشت و پیغام را به ابوبکر رساند. ابوبکر مدت زیادی گریه کرد. عمر برای بار دوم گفت: آیا نمیخواهی این متخلف را برای بیعت بیاوری؟ ابوبکر به قنفذ گفت: نزد علی بازگرد و به او بگو که امیرالمؤمنین تو را برای بیعت فرا میخواند. قنفذ آمد و پیغام را رساند. علی - علیه السلام - صدای خود را بلند نموده و فرمودند: سبحان الله! چیزی را ادعا کرده که برای او نیست، قنفذ بازگشت و پیغام را رساند. ابوبکر مدت زیادی گریست. سپس عمر برخاست و به همراه عدهای راه افتادند و به در خانه فاطمه - علیها السلام - رفتند و در را زدند. وقتی فاطمه صدای آنها را شنید، گریهکنان و با صدای بلندی فریاد برآورد: ای رسول خدا! بعد از تو چهها از پسر خطاب و پسر ابیقحافه چهها دیدیم، وقتی مردم صدا و گریه ایشان را شنیدند، گریهکنان از آنجا برگشتند، و نزدیک بود دلهایشان پارهپاره شود و جگرهایشان تکهتکه گردد. عمر به همراه عدهای در آنجا ماندند و علی علیه السلام را بیرون آوردند و ایشان را نزد ابوبکر بردند و گفتند بیعت کن، ایشان فرمودند: اگر این کار را نکنم، چه میشود؟ گفتند: به خداوندی که معبودی جز او نیست سوگند که اگر بیعت نکنی گردنت را می زنیم. ایشان فرمودند: در این صورت بنده خدا و برادر رسول خدا را کشتهاید. عمر گفت: بنده خدا را آری، ولی برادر رسول خدا را نه. ابوبکر دم فرو بسته بود و چیزی نمیگفت.
عمر به ابوبکر گفت: آیا در مورد او دستوری نمیدهی؟ ابوبکر گفت: تا زمانی که فاطمه در کنار اوست، او را به کاری وادار نمیکنم. علی - علیه السلام - به کنار قبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله – آمدند و در حالی که فریاد میکشیدند و گریه میکرد، صدا زدند: ای پسر مادرم! همانا این قوم مرا ضعیف یافتند و نزدیک بود که مرا به قتل برسانند.
عمر به ابوبکر گفت: بیا با هم نزد فاطمه برویم؛ ما او را غضبناک نمودهایم. با هم راه افتادند و آمدند و از فاطمه اجازه خواستند [که آنها را به حضور بپذیرند]، ولی ایشان به آن دو اجازه ندادند. نزد علی - علیه السلام - که آمدند و با ایشان صحبت کردند، علی علیه السلام آنها را نزد فاطمه آوردند. وقتی نزد فاطمه - علیها السلام - نشستند، ایشان رویشان را به سمت دیوار برگرداندند، آن دو بر ایشان سلام کردند، اما ایشان جواب سلام آنها را ندادند. ابوبکر شروع به صحبت کرد و گفت: ای محبوب رسول خدا! به خدا سوگند خویشاوندان رسول خدا نزد من محبوبتر از خوشاوندان خودم هستند و شما برای من از دخترم عائشه عزیزتر هستید، دوست داشتم روزی که پدرتان وفات یافتند، من نیز میمردم و بعد از ایشان زنده نمیماندم. آیا فکر میکنید که من با این که فضل و شرافت شما را میدانم، شما را از حق و ارثتان از رسول خدا راانکار میکنم؟ ولی من از رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - شنیدم که میفرمودند: ما پیامبران ارثی از خود برجای نمیگذاریم و هر آنچه از ما باقی بماند صدقه است. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: آیا اگر سخنی از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - برای شما نقل کنم، آن را به یاد میآورید و تأیید میکنید؟ گفتند: آری. فرمود: شما را به خدا قسم آیا از رسول خدا صلی الله علیه و آله نشنیدید که میفرمودند: رضایت فاطمه رضایت من، و ناراحتی فاطمه ناراحتی من است، و هر کس دخترم فاطمه را دوست بدارد مرا دوست داشته، و هر کس فاطمه را خشنود کند مرا کرده، و هر کس فاطمه سلام الله علیها را خشمگین کند مرا خشمگین کرده است؟ گفتند: آری، ما این را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدیم، فاطمه - علیها السلام - فرمودند: من خدا و ملائکه خدا را گواه میگیرم که شما مرا خشمگین کردید و مرا خشنود ننمودید و اگر پیامبر صلی الله علیه و آله را ملاقات کنم، حتماً از شما پیش ایشان شکایت خواهم کرد. ابوبکر گفت: ای فاطمه! پناه بر خدا از خشم رسول خدا و خشم تو، سپس ابوبکر به گونهای گریست که نزدیک بود جانش از بدنش درآید. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: به خدا سوگند در همه نمازهایم تو را نفرین میکنم.
سپس [ابوبکر] گریهکنان بیرون آمد و مردم اطراف او گرد آمدند و ابوبکر به آنها گفت: آیا شما با شب را در آغوش زوجه خود میگذرانید و با همسرتان خوش میگذرانید و مرا باید با این وضع رها میکنید؟ من بیعت شما را نمیخواهم. بیعتم را لغو کنید! مردم گفتند: ای جانشین رسول خدا! این کار شدنی نیست و تو داناترین ما نسبت به این امر هستی. اگر این چنین کنی، دین خدا پایدار نمیماند. ابوبکر گفت: به خدا سوگند اگر این نبود و از شلشدن این ریسمان نمیترسیدم، بعد از آنچه از فاطمه دیدم و شنیدم، یک شب را هم با بیعت یک مسلمان به صبح نمیرساندم. علی - علیه السلام - تا زمانی که فاطمه - علیها السلام - از دنیا رفتند، بیعت نکردند، و فاطمه- علیها السلام - تنها هفتاد و پنج روز پس از رحلت پدرشان زیستند. - . الإمامة والسیاسة 1 : 12- 20
-
باید برخی موارد مشتبه در روایات فوق را توضیح بدهیم؛
جزری گفته است: \\"القعید\\" فعیل به معنای فاعل است و یعنی کسی که در نشستن و دستنگهداشتن با انسان همراهی کند. فیروزآبادی گفته است: \\"أدلی فلان برَحِمه\\" یعنی به خویشاوندانش متوسل شد، و \\"أدلی بحجته\\" دلیلش را آورد \\"أدلی إلیه ماله\\" یعنی مالش را به او داد، و \\"نهنهه عن الامر، فتنهنه\\" یعنی او را بازذاشت و وی از آن کار دست کشید، و \\"تلکأ علیه\\" یعنی عذر آورد و به تاخیر انداخت. جرزی در نهایه گفته است: \\"تفوت فلان علی فلان فی کذا و افتأت علیه\\" یعنی با نظر خود در آن تصرف کرد و وقتی که متضمن معنای غلبه باشد با \\"علی\\" متعدی میشود، و از آن جمله است سخن عبدالرحمان بن ابوبکر: \\"أ مثلی یُفتاتُ علیه فی بناته\\" آیا بر کسی مانند من، از راه دخترانش غلبه میکنند، که از باب \\"افتعل\\" و از ریشه \\"فوت\\" به معنای \\"سبق\\" است. به هر کسی که بدون اطلاع در کار انسان دخالت کند، گفته میشود: \\"قد افتأت علیه فیه\\" تو این کار را بدون اجازه او انجام دادی.
\\"شِبل\\" ب کسر شین به بچه شیر گفته میشود، و \\"عِرّیس\\" و \\"عِرّیسة\\" به کسر عین و تشدید راء، به لانه شیر گفته میشود. \\"لنعیدها جذعة\\" یعنی جنگی که در آغاز میان ما بود را از سر میگیریم، جوهری گفته است: \\"فلان فی هذا الامر جذع\\" وقتی گفته میشود که شخص شروع به سخنگفتن در مورد آن نموده باشد. و \\"عفتک عفاة\\" شاید دعا باشد و در مقام خیرخواهی یعنی همیشه مهمان داشته باشی، و در مقام بدخواهی یعنی مصائبی که خانهها و آثار را از بین میبرد، بر تو نازل شود و تو را از روی زمین محو کند. جوهری همچنین گفته است: \\"عفت الریح المنزل\\" یعنی باد خانه را مندرس کرد و \\"العفاة\\" یعنی کسانی که به دنبال چیزهای خوب هستند. \\"فلان تعفوه الأضیاف و هو کثیر العفاة\\" یعنی فلانی غالباً مهمان دارد. در اکثر نسخهها \\"غفّتک غفاف\\" با غین آمده که معنای مناسبی برای آن نیافتم، و در اکثر کتابها \\"عقّتک عقاق\\" آمده که یعنی همانطور که تو رَحِم را قطع کردی، خویشاوندانت نیز تو را قطع رحم کنند. و در روایت ابن قتیبه \\"عافک عائق\\" است.
جرزی گفته است در حدیث سقیفه آمده که: \\"الامر بیننا و بینهم کقد الأبلمة\\"، \\"أبلمة\\" با ضم و فتح و کسر همزه، یعنی فرورفتگی چشم و همزه آن زائد است، منظور این است که ما با شما در حکومت برابریم، هیچ امیری بر مأموری برتری ندارد، مانند برگ خرما که وقتی دو نیم میشود، هر دو کاملاً با هم برابر هستند. در اینجا نقل کلام جزری تمام میشود .
\\"ابوالفصیل\\" کنیه ابوبکر است که به جهت نزدیکی معنای بکر و فصیل به او گفته میشد. \\"عجاجة\\" به فتح عین، یعنی غبار. جوهری گفته است: \\"جدجد\\" حشرهایست شبیه ملخ که در شبها میخواند (جیرجیرک)، \\"الفتک\\" یعنی کسی پیش دیگری برود و در حالی که او فریب خورده و غافل است، او را به قتل برساند. و در حدیث آمده است که «قیَّدَ الإیمانُ الفتکَ و لا یفتک المؤمن» یعنی ایمان مانع کشتن با نیرنگ است و انسان مومن با نیرنگ کسی را نمیکشد.
میگوید: \\"تدکدکت الجبال\\" یعنی کوهها مانند گل شل شدند، \\"دکداک\\" رملی است که به زمین بچسبد و جدا نشود. \\"جندل\\" یعنی سنگ، و \\"صراط\\" به کسر صاد یعنی راه واضح و مشخص، و \\"عیر\\" یعنی الاغ چه وحشی و چه اهلی، و \\"خسف\\" یعنی خواری و مشقت است. \\"شج الوتد\\" کنایه از کوبیدن میخ است و \\"رَثا لَهُ\\" یعنی دلش بر او سوخت. \\"منعرج الوادی\\" مکانی است که درّه به راست و چپ مایل میشود، و \\"لِوی\\" بر وزن \\"إلی\\" جایی است که شن روی آن را گرفته باشد. و إلتوی یعنی کج شد، یا جایی باریک را گویند. \\"استبان\\" یعنی آشکار نمود، یا توضیح دادکه هم به صورت لازم میآید و هم متعدی؛ یعنی تا چاشت فردا نمیفهمند که من خیرشان را میخواهم، ولی فردا اتفاقات امروز رخ داده و دیگر [دیر شده و] فهمیدنشان سودی برایشان ندارد. یک بیت از قصیدهای حماسی است که داستان آن در جای خود ذکر شده است.
\\"نجر\\" تراشیدن چوب است و \\"زری علیه زریاً\\" یعنی او را سرزنش کرد. \\"تشذّب\\" یعنی تفرق و پراکندگی، و \\"ندَر الشیء ندوراً\\" یعنی افتاد. \\"حص\\" به معنای تراشیدن مو است و \\"زئیر\\" صدای شیر است که از سینهاش برآید. در برخی نسخهها \\"زبیر\\" بر وزن امیر آمده که یعنی زیرکی. در نهایه آمده است: \\"ما تجانفنا فیه لاثم\\" یعنی ما برای ارتکاب گناه متمایل به آن نشدیم. \\"أنت صاحب من أنت صاحبه\\" ظاهراً ادامه سخن سعد است و معنی آن این است که تو جانشین کسی هستی که خودت او را خلیفه کردی.
**[ترجمه]
اعلم أیها الطالب للحق و الیقین بعد ما أحطت خُبرا بما أوردنا فی قصة السقیفة من أخبارنا و آثار المخالفین أن الإجماع الذی ادّعوه علی خلافة أبی بکر هذا حاله و لهذا انجر إلی خراب الدین مآله و قد ذکر جل علماء الأصول من المخالفین أن الإجماع عبارة عن اتفاق جمیع أهل الحل و العقد أی المجتهدین و علماء المسلمین علی أمر من الأمور فی وقت واحد و الجمهور أنفسهم تکلموا علی تحقق الإجماع و شرائطه حسبما ذکر فی شرح المختصر العضدی و غیره بأن الإجماع أمر ممکن أو محال و علی تقدیر إمکانه هل له تحقق أم لا و علی التقادیر کلها هل هو حجة و دلیل علی شی ء أم لا و علی تقدیر کونه حجة و دلیلا هل هو کذلک ما لم یصل ثبوته إلی حد التواتر أو لا و فی کل ذلک وقع بین علمائهم التشاجر و التنازع فلا بد لهم من إثبات ذلک کله حتی تثبت إمامة أبی بکر.
و لیت شعری أن من لم یقل منهم بذلک کله کیف یدعی حقیة إمامة أبی بکر و یتصدی لإثباتها ثم بعد ذلک خلاف آخر و هو أنه هل یشترط فی حقیقة الإجماع أن لا یتخلف و لا یخالف أحد من المجمعین إلی أن یموت الکل أم لا و أیضا قد اختلفوا فی أن الإجماع وحده حجة أم لا بد له من سند هو الحجة حقیقة و السند الذی قد ذکر فی دعوی خلافة أبی بکر هو قیاس فقهی حیث قاسوا رئاسة الدین و الدنیا بإمامة الصلاة فی مرضه صلی الله علیه و آله علی ما ادعوه و قد عرفت حقیقته و لا یخفی فساده علی من له أدنی معرفة بالأصول لأن إثبات حجیة القیاس فی غایة الإشکال و علماء أهل البیت علیهم السلام و الظاهریة من أهل السنة (1) و جمهور المعتزلة ینفون حجیته
ص: 360
و یقیمون علی مذهبهم حججا عقلیة و نقلیة و لغیرهم أیضا فی أقسامه و شرائطه اختلاف کثیر.
و علی تقدیر ثبوت جمیع ذلک إنما یکون القیاس فیما إذا کان هناک علة فی الأصل و یکون الفرع مساویا للأصل فی تلک العلة و هاهنا العلة مفقودة بل الفرق ظاهر لأن الصلاة خلف کل بر و فاجر جائز عندهم بخلاف الخلافة إذ شرطوا فیها العدالة و الشجاعة و القرشیة و غیرها و أیضا أمر إمامة الجماعة أمر واحد لا یعتبر فیه العلم الکثیر و لا الشجاعة و التدبیر و غیرها مما یشترط عندهم فی الخلافة فإنها لما کانت سلطنة و حکومة فی جمیع أمور الدین و الدنیا تحتاج إلی علوم و شرائط کثیرة لم یکن شی ء منها موجودا فی أبی بکر و أخویه فلا یصح قیاس هذا بذاک.
و قول بعضهم إن الصلاة من أمور الدین و الخلافة من أمور الدنیا غلط ظاهر لأن المحققین (1) منهم کالشارح الجدید للتجرید عرفوا الإمامة بالحکومة العامة فی الدین و الدنیا و ظاهر أنه کذلک مع أن الأصل لیس بثابت لأن الشیعة ینکرون ذلک أشد الإنکار کما عرفت مما مضی من الأخبار (2) و سیأتی بعضها.
وَ قَالَ (3) بَعْضُهُمْ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَمَرَ النَّاسَ فِی مَرَضِهِ بِالصَّلَاةِ وَ لَمْ یُعَیِّنْ
ص: 361
أَحَداً.
فَقَالَتْ عَائِشَةُ بِنْتُ أَبِی بَکْرٍ لِبِلَالٍ إِنَّهُ صلی الله علیه و آله أَمَرَ أَنَّ یَؤُمَّ أَبُو بَکْرٍ فِی الصَّلَاةِ فَلَمَّا اطَّلَعَ النَّبِیُّ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ وَضَعَ إِحْدَی یَدَیْهِ عَلَی مَنْکِبِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ الْأُخْرَی عَلَی مَنْکِبِ الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ خَرَجَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ نَحَّی أَبَا بَکْرٍ عَنِ الْمِحْرَابِ فَصَلَّی بِالنَّاسِ حَتَّی لَا تَصِیرَ إِمَامَتُهُ موجبا (مُوجِبَةً) لِلْخَلَلِ فِی الدِّینِ.
و یعضده
مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُرْوَةَ (1)
فَوَجَدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ نَفْسِهِ خِفَّةً فَخَرَجَ إِلَی الْمِحْرَابِ فَکَانَ أَبُو بِکْرٍ یُصَلِّی بِصَلَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ یُصَلُّونَ بِصَلَاةِ أَبِی بِکْرٍ أَیْ بِتَکْبِیرِهِ انْتَهَی (2).
و أیضا لو کان خبر تقدیم أبی بکر فی الصلاة صحیحا کما زعموا و کان مع صحته دالا علی إمامته لکان ذلک نصا من النبی صلی الله علیه و آله بالإمامة و متی حصل النص لا یحتاج معه إلی غیره فکیف لم یجعل أبو بکر و أصحاب السقیفة ذلک دلیلا علی إمامة أبی بکر و کیف لم یحتجوا به علی الأنصار فعلم أن ذلک لیس فیه حجة أصلا.
و أیضا ظاهر أن الإمامة من الأصول فلا یصح إثباته بالقیاس علی تقدیر تحقق القیاس الصحیح فإنه علی تقدیر تسلیم حجیته إنما یجری فی الفروع و لو کان
ص: 362
ظن المجتهد کافیا فی مسألة الإمامة کما فی الفروع الفقهیة لزم عدم جواز تخطئة المجتهد الذی ظن أن أبا بکر لم یکن إماما و کان تقلید ذلک المجتهد جائزا مع أنهم لا یقولون به. (1) و أیضا الاستخلاف لا یقتضی الدوام إذ الفعل لا دلالة له علی التکرار و الدوام إن ثبت خلافته بالفعل و إن ثبت بالقول فکذلک کیف و قد جرت العادة بالتبعیة مدة غیبته المستخلفة و الانعزال بعد حضوره.
و أیضا ذلک معارض بأنه صلی الله علیه و آله استخلف علیا علیه السلام فی غزوة تبوک فی المدینة و لم یعزله و إذا کان خلیفة علی المدینة کان خلیفة فی سائر وظائف الأمة لأنه لا قائل بالفصل و الترجیح معنا لأن استخلافه علیه السلام علی المدینة أقرب إلی الإمامة الکبری لأنه متضمن لأمور الدین و الدنیا بخلاف الاستخلاف فی الصلاة کما مر.
و بعد تسلیم ذلک کله نقول إن إجماع الأمة بأجمعهم علی إمامة أبی بکر لم یتحقق فی وقت واحد و هذا واضح مع قطع النظر عن عدم حضور أهل البیت علیهم السلام و سعد بن عبادة سید الأنصار و أولاده و أصحابه و لذا قال صاحب المواقف و شارحه السید الشریف و إذا ثبت حصول الإمامة بالاختیار و البیعة فاعلم أن ذلک الحصول لا یفتقر إلی الإجماع من جمیع أهل الحل و العقد إذ لم یقم علیه دلیل من العقل و السمع بل الواحد و الاثنان من أهل الحل و العقد کاف فی ثبوت الإمامة و وجوب اتباع الإمام علی أهل الإسلام و ذلک لعلمنا بأن الصحابة مع صلابتهم فی الدین اکتفوا فی عقد الإمامة بذلک کعقد عمر لأبی بکر و عقد عبد الرحمن بن عوف لعثمان و لم یشترطوا فی عقدها اجتماع من فی المدینة من أهل الحل و العقد فضلا عن إجماع الأمة من علماء الأمصار هذا و لم ینکر علیهم أحد و علیه أی علی الاکتفاء بالواحد و الاثنین فی عقد الإمامة انطوت
ص: 363
الأعصار بعدهم إلی وقتنا هذا انتهی. (1) و قال التفتازانی فی شرح المقاصد محتجا علی إمامة أبی بکر لنا وجوه الأول و هو العمدة إجماع أهل الحل و العقد علی ذلک و إن کان من البعض بعد تردد و توقف علی ما روی أن الأنصار قالوا منا أمیر و منکم أمیر و إن أبا سفیان قال أ رضیتم یا بنی عبد مناف أن یلی علیکم تیم و الله لأملأن الوادی خَیْلًا و رَجِلًا و ذکر فی صحیح البخاری و غیره من کتب الأصحاب أن بیعة علی کانت بعد توقف و فی إرسال أبی بکر و عمر أبا عبیدة بن الجراح إلی علی علیه السلام رسالة لطیفة روتها الثقات بإسناد صحیح یشتمل علی کلام کثیر من الجانبین و قلیل غلظة من عمر و علی أن علیا علیه السلام جاء إلیهما و دخل فیما دخلت فیه الجماعة و قال حین قام من المجلس بارک الله فیما ساءنی و سرکم فما روی أنه لما بویع لأبی بکر و تخلف علی علیه السلام و الزبیر و مقداد و سلمان و أبو ذر أرسل أبو بکر من الغد إلی علی علیه السلام فأتاه مع أصحابه فبایعه و سائر المتخلفین محل نظر انتهی.
و قال فی موضع آخر من الکتاب المذکور و تنعقد الإمامة بطرق أحدها بیعة أهل الحل و العقد من العلماء و الرؤساء و وجوه الناس من غیر اشتراط عدد و لا اتفاق الکل من سائر البلاد بل لو بایع واحد مطاع کفت بیعته ثم قال فیه طریق ثبوت الإمامة عندنا و عند المعتزلة و الخوارج و الصالحیة خلافا للشیعة اختیار أهل الحل و العقد و بیعتهم من غیر أن یشترط إجماعهم علی ذلک و لا عدد محدود بل ینعقد بعقد واحد منهم و لهذا لم یتوقف أبو بکر إلی انتشار الأخبار فی الأقطار و لم ینکر علیه أحد و قال عمر لأبی عبیدة ابسط یدک لأبایعک فقال أ تقول هذا و أبو بکر حاضر فبایع أبا بکر و هذا مذهب الأشعری إلا أنه یشترط أن یکون ذلک العقد بمشهد من الشهود لئلا یدعی الآخر عقدا سرا متقدما علی هذا العقد انتهی. (2)
ص: 364
و اعترف إمامهم الرازی فی کتاب نهایة العقول بأنه لم ینعقد الإجماع علی خلافة أبی بکر فی زمانه بل إنما تم انعقاده بموت سعد بن عبادة و کان ذلک فی خلافة عمر.
فعلی أحکام هؤلاء السفهاء المدعین للانخراط فی سلک العلماء فلیضحک الضاحکون و فی وقاحتهم و قلة حیائهم فلیتحیر المتحیرون أخزاهم الله ما ذا یصنعون بعهد الله و کیف یلعبون بدین الله و هل یذعن عاقل بأنه یکفی لرئاسة الدین و الدنیا و التصرف فی نفوس جمیع الأمة و أموالهم و أعراضهم بیعة واحد أو اثنین من آحاد الأمة ممن لا یجری حکمه علی نفسه و لم یثبت عصمته و لا تقبل شهادته فی درهم و لا فی نصف درهم.
فإن قیل إن لم یتحقق الإجماع علی خلافة أبی بکر فی یوم السقیفة لکنه بعد ذلک إلی ستة أشهر قد تحقق اتفاق الکل علی خلافته و رضوا بإمامته فتم
ص: 365
الإجماع قلنا ذلک أیضا ممنوع لما عرفت من عدم بیعة علی علیه السلام و أصحابه له بعد ستة أشهر أیضا و لو سلم أنه صفق علی یده کما یفعله أهل البیعة فلا ریب فی أن سعد بن عبادة و أولاده لم یتفقوا علی ذلک و لم یبایعوا أبا بکر و لا عمر کما قال ابن عبد البر فی الإستیعاب (1) فی ترجمة أبی بکر إنه بویع له بالخلافة فی الیوم الذی قبض فیه رسول الله صلی الله علیه و آله فی سقیفة بنی ساعدة ثم بویع البیعة العامة یوم الثلاثاء من غد ذلک الیوم و تخلف عن بیعته سعد بن عبادة و طائفة من الخزرج و فرقة من قریش.
و روی أیضا ابن عبد البر فی الکتاب المذکور (2) و ابن حجر العسقلانی فی الإصابة (3) أن سعدا لم یبایع أحدا من أبی بکر و عمر و لم یقدروا علی إلزامه کإلزامهم لغیره لکثرة أقوامه من الخزرج فاحترزوا عن فتنتهم و لما وصل حکومة أهل الإسلام إلی عمر مر ذات یوم سعد علی سوق المدینة فوقع علیه نظر عمر و قال له ادخل یا سعد فی بیعتنا أو اخرج من هذا البلد فقال سعد حرام علی أن أکون فی بلد أنت أمیره ثم خرج من المدینة إلی الشام و کانت له قبیلة کثیرة فی نواحی دمشق کان یعیش فی کل أسبوع عند طائفة منهم ففی تلک الأیام کان یذهب یوما من قریة إلی أخری فرموه من وراء بستان کان علی طریقه بسهم فقتل.
و قال صاحب روضة الصفا (4) ما معناه إن سعدا لم یبایع أبا بکر و خرج إلی الشام و قتل بعد مدة فیها بتحریک بعض العظماء.
و قال البلاذری فی تاریخه (5) إن عمر بن الخطاب أشار إلی خالد بن الولید و محمد بن
ص: 366
مسلمة الأنصاری بقتل سعد فرماه کل منهما بسهم فقتل ثم أوقعوا فی أوهام الناس أن الجن قتلوه و وضعوا هذا الشعر علی لسانهم:
قد قتلنا سید الخزرج سعد بن عبادة***فرمیناه بسهمین فلم نخط فؤاده
و لو سلم فنقول قد اعتبر فی تعریف الإجماع اتفاق أهله علی أمر واحد فی وقت واحد إذ لو لم یقع ذلک فی وقت واحد احتمل رجوع المتقدم قبل موافقة المتأخر فلا معنی لحصول الإجماع علی خلافة أبی بکر تدریجا و الحاصل أنهم أرادوا بوقوع الإجماع علی خلافته حصول الاتفاق علی ذلک بعد النبی صلی الله علیه و آله بلا فصل أو فی زمان قلیل فهو معلوم البطلان و إن أرادوا تحققه بعد تطاول المدة فمع تسلیمه مخالف لما اعتبر فی حقیقة الإجماع من اتحاد الوقت و أیضا لا یقوم حجة إلا إذا
ص: 367
دخل الباقون طوعا أما إذا استظهر الأکثر و خاف الأقل و دخلوا فیما دخل فیه الأکثر خوفا و کرها فلا.
و لا أظنک تستریب بعد الاطلاع علی ما أوردنا سابقا من روایات الخاصة و العامة أن الحال کانت کذلک و أن بنی هاشم لم یبایعوا أولا ثم قهروا و بایعوا بعد ستة أشهر حتی أن معاویة کتب إلی علی علیه السلام یُؤَنِّبُهُ بذلک حیث یقول إنک کنت تقاد کما یقاد الجمل المخشوش و
کتب علیه السلام فی جوابه و قلت إنی کنت أُقَادُ کما یقاد الجمل المخشوش حتی أبایع و لعمر الله لقد أردت أن تذم فمدحت و أن تفضح فافتضحت و ما علی المسلم من غضاضة فی أن یکون مظلوما ما لم یکن شاکا فی دینه أو مرتابا فی یقینه و هذه حجتی علیک و علی غیرک (1).
و سیأتی فی باب شکواه عن المتقدمین المتغلبین ما فیه کفایة للمعتبرین.
و من الغرائب أنهم اتفقوا جمیعا علی صحة الحدیث
عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ یَدُورُ مَعَهُ حَیْثُ مَا دَارَ (2).
و قد اعترف ابن أبی الحدید بصحته و قال الغزالی مع شدة تعصبه فی کتاب الإحیاء لم یذهب ذو بصیرة ما إلی تخطئة علی علیه السلام قط و
من المتفق علی روایته فی صحاحهم و أصولهم کان
ص: 368
علی دیان هذه الأمة بعد نبیها (1).
و قال الزمخشری و ابن الأثیر عند ذکر الروایة الدیان القهار و قیل القاضی و الحاکم و قد نقلنا ما أوردوه فی صحاحهم من أخبار السفینة (2) و المنزلة (3) و الثقلین (4) و غیرها فی أبواب النصوص علیه علیه السلام و أبواب فضائله و مع ذلک لا یبالون بمخالفته فی إمامة خلفائهم بلی مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ
ص: 369
**[ترجمه]ای جوینده حقیقت و یقین! اکنون که از احادیث و آثار اهل تسنن در مورد داستان سقیفه مطلع شدی، آگاه باش که این است حال و وضع اجماعی که آنها ادعا میکنند در به خلافت رسیدن ابوبکر وجود داشته است، و از همین رو بود که عاقبت آن منجر به تباهی دین گردید. همه دانشمندان اصول اهل تسنن گفتهاند که اجماع عبارت است از متفق شدن همه اهالی حل و عقد، یعنی مجتهدان و علمای مسلمانان، بر سر یک موضوع در یک زمان. بر اساس آنچه که در شرح مختصر عضدی و غیر آن آمده است، خود آنان در مورد تحقق اجماع و شرائط آن بحث کردهاند که آیا تحقق اجماع [با تعریف فوق] ممکن است، یا محال؟ و بر فرض مممکن بودن، آیا وجود هم پیدا کرده است یا نه؟ و با فرض همه اینها، آیا اجماع میتواند حجت و دلیل بر چیزی شود یا نه؟ و با فرض اینکه اجماع بتواند حجت و دلیل قرار بگیرد، آیا حتی اگر ثبوت آن به حد تواتر نرسد، باز هم میتوان حجت و دلیل باشد یا نه؟ و در همه این موارد میان علمای آنها مشاجره و کشمکش واقع شده است، پس آنها برای اثبات امامت ابوبکر، باید همه این موارد را ثابت کنند.
ای کاش میدانستم کسانی از هیچکدام از این موارد را قبول ندارند، چطور ادعای امامت ابوبکر را میکنند و چطور آن را اثبات مینمایند.
بعد از این قبول اینها نیز اختلاف دیگری وجود دارد؛ و آن اینکه آیا در حقانیت اجماع شرط است که هیچیک از اجماع کنندگان نباید تا هنگام مرگشان از مسأله مورد اجماع تخلف کنند و با آن مخالفت ورزند، یا چنین شرطی وجود ندارد؟ آنها همچنین در این مساله اختلاف دارند که آیا اجماع خود به تنهایی حجت است، یا باید سندی داشته باشد که در واقع آن سند حجت حقیقی است؟ سندی که در مساله ادعای خلافت ابوبکر ذکر شده است، یک قیاس فقهی است؛ زیر آنان مطابق آنچه ادعا کردهاند، - البته خوانندگان حقیقت امر را خواندند و دریافتند - ریاست دین و دنیا را قیاس به امامت نماز در زمان بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - کردهاند. و فساد این ادعا بر کسی که شناختی ناچیز از اصول دین داشته باشد، پوشیده نیست، زیرا اثبات حجیت قیاس بسیار مشکل است و علمای شیعه و پیروان مذهب ظاهریه اهل تسنن و همه معتزله حجیت آن را نفی میکنند و هر یک بنا بر مذهب خود دلایل عقلی و نقلی [در نفی حجیت آن] میآورند. سایر فرق و مذاهب نیز در مورد اقسام قیاس و شرائط آن اختلاف زیادی دارند.
با فرض اثبات تمام این موارد، قیاس در جایی است که علتی در اصل وجود دارد و فرع در آن علت با اصل برابر باشد. در اینجا نه تنها علت مفقود است، بلکه تفاوت آشکاری[ میان اصل و فرع] وجود دارد ؛ زیرا از نظر آنها اقتدا به هر فرد نیکوکار یا فاجری در نماز جایز است؛ و حال آنکه در خلافت اینگونه نیست؛ زیرا آنها عدالت و شجاعت و قریشی بودن و چیزهای دیگری را در خلافت شرط دانستهاند. همچنین مسأله امامت جماعت مسأله واحدی است که در آن دانش زیاد و شجاعت و تدبیر و سایر شرایطی که از نظر آنها در خلافت شرط است، معتبر نیست. از آن جایی که خلافت عبارت از حاکمیت و حکومت در همه امور دینی و دنیوی است نیاز به علوم و شرایط زیادی دارد که هیچیک از آنها در ابوبکر و دو خلیفه بعد از او وجود نداشت؛ بنابراین قیاس این به آن صحیح نیست.
و اینکه بعضی از آنها گفتهاند که نماز از امور دینی و خلافت از امور دنیاست، اشتباهی واضح است؛ زیرا محققانی مانند شارح جدید التجرید، امامت را به حکومت عام دینی و دنیوی تعریف کردهاند، - . شرح المواقف 2 : 469 - و ظاهراً همین درست است. مضاف بر اینکه اصل آن [که خلافت از امور دنیوی باشد] هم ثابت نیست؛ زیرا همانطور که قبلاً در روایات گذشت - و به زودی برخی از آنها را میآوریم - شیعیان این موضوع را به شدت انکار میکند.
برخی از آنها گفتهاند: پیامبر - صلی الله علیه و آله - [در هنگام بیماریاشان امر به اقامه نماز کردند، ولی کسی را برای این کار تعیین نکردند، عائشه دختر ابوبکر به بلال گفت: پیامبر - صلی الله علیه و آله - امر کردند که ابوبکر امام جماعت شود. وقتی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مطلع شدند،] یک دست خود را بر شانه علی - علیه السلام - و دست دیگرشان را بر شانه فضل بن عباس گذاشتند و به مسجد رفتند و ابوبکر را از محراب کنار زدند و خودشان بر مردم نماز گزاردند، تا امامت ابوبکر در نماز، موجب خلل در دین نگردد. چیزی که بخاری با سند خود از عروة نقل کرده این قضیه را تقویت میکند: - . صحیح بخاری، کتاب الأذان، باب 39، 2 : 174 - «رسول خدا - صلی الله علیه و آله - اندکی احساس بهبودی کردند و [برای اقامه نماز] به محراب آمدند. ابوبکر به نماز رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نماز میخواند و مردم نیز به نماز ابوبکر، یعنی به تکبیر او نماز میگزاردند.» - . مراجعه کنید به إحقاق الحق 2: 363 - پایان نقل از صحیح بخاری.
و اگر مطابق نظر آنها، روایت مقدمنمودن ابوبکر [از جانب پیامبر] در نماز صحیح باشد، و بر فرض صحت دال بر امامت او باشد، این به منزله نص پیامبر - صلی الله علیه و آله - بر امامت اوست، و وقتی نص موجود باشد، نیاز به هیچ چیز دیگری نیست؛ پس چطور ابوبکر و اصحاب سقیفه این [نص] را به عنوان دلیل برای امامت ابوبکر نیاوردند؟ و چطور به کمک آن بر انصار احتجاج نکردند؟ معلوم میشود که آن [تقدیم ابوبکر در نماز] به هیچ وجه نمیتواند دلیل [بر خلافت] شود.
همچنین واضح است که امامت از اصول دین است، و حتی با فرض اینکه قیاس صحیح باشد، اثبات آن با قیاس صحیح نخواهد بود؛ زیرا با فرض قبول حجیت قیاس، قیاس فقط در فروع دین جاری است، و اگر ظن [ناشی از قیاس] مجتهد، در مساله امامت نیز مانند فروعات فقهی کافی باشد، نباید مجتهدی که ظن به عدم امامت ابوبکر دارد را تخطئه نمود، باید تقلید از آن مجتهد نیز جایز باشد، با اینکه آنها چنین نظری ندارند.
همچنین این که کسی [به هر دلیلی] جانشین شود، اقتضا نمیکند که جانشینیاش باید ادامه بیابد؛ زیرا اگر هم خلافت او به وسیله فعل [ که مثلاً مقدم نمودن در نماز جماعت است] ثابت شود، فعل، دلالت بر تکرار و دوام ندارد. اگر با گفتار هم ثابت شود، همینطور است. چطور میتواند چنین دلالتی داشته باشد و حال آنکه عادت این بود که در زمان غیبت ایشان از جانشین تبعیت میشد، و با حضور مجدد ایشان شخص جانشین به خودی خود از جانشینیاش خود عزل میشد.
همچنین این امر با این مسأله که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در جنگ تبوک، علی - علیه السلام - را جانشین خود در مدینه قرار دادند و بعد از آن هم ایشان را عزل نکردند معارض است. زیرا وقتی علی علیه السلام جانشین حضرت بر مدینه باشند، این بدین معناست که ایشان در سایر مسؤلیتها نیز جانشین پیامبرند؛ زیرا قائل به فصل وجود ندارد [که بگوید ممکن است ایشان در سایر مسؤولیتها جانشین پیامبر نباشند]، و ارجحیت با ماست؛ زیرا جانشینی علی علیه السلام در مدینه، به مقام امامت بزرگ [و عام] نزدیکتر است، چون چنانچه گذشت جانشینی بر یک شهر، امور دینی و دنیوی، هر دو را شامل میشود برخلاف جانشینی در نماز.
از همه اینها هم که بگذریم، در امامت ابوبکر، اجماع همه افراد امت در یک زمان معین واقع نشد و حتی با قطع نظر از عدم حضور اهل بیت - علیهم السلام - و سعد بن عباده که بزرگ انصار بود و فرزندان و اصحاب او نیز این مسأله واضح است. و به همین سبب مؤلف المواقف و شارح آن سید شریف گفتهاند که هرگاه امامت با اختیار و بیعت حاصل شود، بدان که آن حصول، دیگر نیازی به اجماع همه افراد اهل حل و عقد ندارد؛ زیرا ما دلیلی از عقل و نقل بر آن نداریم [که بگوید باید همه اهالی حل و عقد در اجماع موجود باشند]، بلکه وجود یک یا دو نفر از اهل حل و عقد نیز برای ثبوت امامت، و وجوب تبعیت از امام بر مسلمانان کافیست؛ زیرا ما میدانیم که صحابه با وجود آن همه صلابت در دین، در مساله امامت به همین مقدار اکتفا کردند؛ مانند سپردن خلافت به عمر از طرف ابوبکر، و سپردن خلافت به عثمان از جانب عبدالرحمن بن عوف. آنها حتی اینکه همه اهل حل و عقد مدینه در اجماع حاضر باشند را شرط ندانستند، چه برسد به اینکه تمامی علمای شهرهای مختلف در اجماع حاضر باشند. و هیچکس هم این کار آنها را انکار نکرد. و اکتفا به یک یا دو نفر در تعیین امام، مسألهایست که بعد از آنها نیز تا زمان ما بر طبق آن عمل میشده و میشود. - . شرح المواقف 2 : 467 - در اینجا نقل از شرح المواقف تمام میشود.
تفتازانی در شرح المقاصد در استدلال بر امامت ابوبکر میگوید: ما چند دلیل داریم: دلیل اول و عمده دلیل ما اجماع اهل حل و عقد بر آن [یعنی امامت ابوبکر] است، اگر چه بنابر روایات برخی در آغاز تردید و توقف کردند؛ انصار گفتند: یک امیر از ما و یک امیر از شما، و ابوسفیان گفت: ای عبدمناف! آیا راضی شدید که تَیم عهدهدار امور شما شود؟ به خدا سوگند دشت را پر از افراد سواره و پیاده میکنم، و در صحیح بخاری و دیگر کتابهای اصحاب آمده که علی - علیه السلام - بعد از مدتی درنگ بیعت نمودند، و اینکه ابوبکر و عمر، پیغامی ملایم به وسیله ابوعبیدة بن جراح نزد علی - علیه السلام - فرستادند که راویان مورد اعتماد با سند صحیح جریان آن را نقل کردهاند که مشتمل بر سخنان زیادی از جانب دو طرف [یعنی علی - علیه السلام - و ابوبکر] و اندکی از خشونت از جانب عمر است و نیز مشتمل بر این است که علی - علیه السلام - نزد آن دو آمدند و داخل در جماعت شدند [و بیعت کردند] و هنگامی که از مجلس برخاستند [که بروند] فرمودند: خداوند آنچه که مرا ناراحت و شما را خوشحال کرد را مبارک گرداند. بنابراین مطلبی که روایت شده که \\"وقتی مردم با ابوبکر بیعت کردند و علی - علیه السلام - و زبیر و مقداد و سلمان و ابوذر از بیعت سرباز زدند، فردای آن روز ابوبکر در پی علی - علیه السلام - فرستاد و ایشان با اصحابشان پیش او آمدند و ایشان و سایر کسانی که بیعت نکرده بودند، در همان روز با او بیعت نمودند\\"، جای تأمل دارد. در اینجا نقل از شرح المقاصد تفتازانی تمام میشود.
تفتازانی در جای دیگری از همین کتاب گفته است: امامت به چند طریق منعقد میشود: یکی از آنها بیعت اهل حل و عقد علما و سران و چهرههای شاخص مردمی است که مشروط به حضور تعدادی خاص و یا موافقت همه اهالی حل و عقد سایر بلاد نیست، و حتی اگر یک فرد که مردم از او اطاعت میکنند، نیز بیعت نماید کافیست، سپس میگوید: طریق ثبوت امامت نزد ما و معتزله و خوارج و صالحیه، و بر خلاف شیعیان، این است که اهل حل و عقد کسی را انتخاب کنند و با او بیعت نمایند و شرط نیست که همه آنها بر سر او اجماع داشته باشند و یا تعداد مشخصی باشند، بلکه با بیعت یکی از آنها نیز امامت منعقد میگردد، و برای همین ابوبکر منتظر نشد که خبرها به گوشه و کنار قلمرو اسلامی برسد [و بعد از آن بر تخت امامت بنشیند]، و کسی هم بر او ایرادی نگرفت. عمر به ابو عبیدة گفت: دستت را بگشای تا با تو بیعت کنم، ابوعبیده گفت: وقتی ابوبکر هست چگونه این را میگویی؟ در نتیجه با ابوبکر بیعت نمود. و این [که گفتیم] مسلک اشعریها هم همینطور است، جز اینکه اشعریون شرط میکنند که این بیعت و لو یکنفره باید چند شاهد هم داشته باشد، تا کسی ادعا نکند که بیعتی مخفیانه زودتر از این بیعت انجام گرفته است. - . شرح المقاصد 2 : 271 و 272 - در اینجا نقل از شرح المقاصد تفتازانی تمام میشود.
امام فخر رازی در کتاب نهایة العقول اعتراف کرده که در زمان خلافت ابوبکر اجماع محقق نشد، بلکه اجماع در زمان خلافت عمر و بعد از مرگ سعد بن عباده منعقد شد.
بر حکمهای این سفیهان که مدعی حرکت در مسیر علما هستند، باید خندید و در وقاحت و و بیحیایی آنها باید متحیر گشت. خداوند آنها را ذلیل کند که با عهد خدا چنین میکنند و با دین خدا چنین بازی میکنند. آیا هیچ فرد عاقلی قبول میکند که برای ریاست دین و دنیا و تصرف در جان و مال و آبروی همه افراد امت بیعت یک یا دو نفر از مردم، که بر خودشان هم نمیتوانند حکومت کنند و عصمتشان ثابت نشده و شهادتشان بر یک درهم و نیم درهم نیز قبول نمیشود، کفایت کند؟
اگر بگویند: اگرچه در روز سقیفه اجماع بر خلافت ابوبکر حاصل نشد، ولی در عرض شش ماه بعد، همگان بر خلافت او متفق شدند و به امامت او رضایت دادند و بدین ترتیب اجماع کامل گشت، در مقابل میگوییم : این هم درست نیست؛ زیرا دانستید علی - علیه السلام - و اصحاب ایشان بعد از شش ماه نیز بیعت نکردند، و اگر هم بپذیریم که ایشان مانند کسانی که بیعت میکنند، دستشان را بر روی دست او زده باشند، شکی در این نیست که سعد بن عبادة و فرزندان او چنین چیزی را قبول نکردند و با ابوبکر و عمر بیعت ننمودند. همچنان که ابن عبدالبر در کتاب الاستیعاب، در شرح حال ابوبکر گفته که در روزی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وفات یافتند، مردم در سقیفه بنیساعدة برای خلافت با او بیعت کردند، و سپس فردای آن روز، یعنی روز سه شنبه بیعت عمومی با او صورت گرفت و سعد بن عبادة و گروهی از خزرج و گروهی قریش با او بیعت نکردند. - . الاستیعاب 2 : 655 -
همچنین ابن عبدالبر در همان کتاب - . همان 1 : 333 - و ابن حجر عسقلانی در کتاب الإصابة - . الإصابة 2 : 27 - روایت کردند که سعد با هیچیک از ابوبکر و عمر بیعت نکرد و آنها نیز نتوانستند او را مانند افراد دیگر مجبور به بیعت با خودشان نمایند؛ زیرا او اقوام زیادی در میان خزرجیان داشت که از فتنه آنها پرهیز کردند. زمانی که حکومت مسلمانان به عمر رسید، یک روز سعد از بازار مدینه گذر میکرد که نگاه عمر به او افتاد و به او گفت: ای سعد! یا بیا و به بیعت ما درآی، یا از این شهر خارج شو، سعد گفت: بر من حرام باد که در شهری بمانم که تو امیر آن هستی، سپس از مدینه راهی شام شد. سعد در نواحی دمشق اقوام زیادی داشت که در هر هفته نزد یکی از این قبایل زندگی میکرد، در همان ایام، یک روز که داشت از روستایی به روستای دیگر میرفت، از پشت باغی که در مسیر راهش بود تیری به طرف او پرتاب کردند و کشته شد.
مؤلف روضة الصفا - . روضة الصفا 2 : 219 - نیز مطالبی گفته که معنایش این که سعد با ابوبکر بیعت نکرد و به شام رفت و پس از مدتی به تحریک برخی از بزرگان در آنجا کشته شد.
بلاذری در تاریخش گفته است: عمر بن خطاب به خالد بن ولید و محد بن مسلمة گفت که سعد را به قتل برسانند، و هر دو آنها تیری به طرف او پرتاب کردند و او کشته شد، و بعد در میان مردم شایعه کردند که جنیان او را کشتهاند و این شعر را بر سر زبانها انداختند:
- سرور قوم خزرج سعد بن عبادة را کشتیم، دو تیر به سمت او پرتاب کردیم و در نشانهگیری قلب او خطا ننمودیم.
اگر هم این را بپذیریم [که در عرض شش ماه همگان با ابوبکر بیعت کردند]، میگوییم: در تعریف اجماع، شرط شده که اهل اجماع بر یک چیز و در یک زمان متفق شوند؛ چرا که اگر اجماع در یک زمان واحد تحقق نیابد، احتمال میرود که کسی که اول کار موافق بوده، قبل از اینکه نفرات آخر موافقت کنند، از موافقت خود بازگردد [و آن را پس بگیرد]. بنابراین در مورد ابوبکر که موافقتها به تدریج [و در طول زمان] انجام شده، اجماعی محقق نشده است. حاصل اینکه اگر مقصود آنها از واقعشدن اجماع بر خلافت ابوبکر این است که بعد از پیامبر - صلی الله علیه و آله - بلافاصله و یا در یک زمان اندک، همگان بر سر او به اتفاق رسیدند، که بطلانش معلوم است، و اگر مقصودشان این است که اجماع بعد از سپری شدن مدتی طولانی محقق شده است، اگر هم بپذیریم، این فاق شرط تحقق اجماع، یعنی اتحاد وقت میباشد. همچنین اجماع وقتی حجت است که باقی افراد به میل خود وارد آن شوند، اما اگر اکثریت غلبه کنند و اقلیت بترسند و با ترس و اجبار، در آنچه اکثریت به آن در آمدهاند داخل شوند، [اجماع] حجیت نخواهد داشت.
گمان نمیکنم که خواننده بعد از اطلاع از روایات شیعیان و اهل تسنن که قبلاً آوردیم، شک کند که ممکن است حال به آن صورت [که آنها میگویند] بوده باشد، و یا در این تردید کند که بنیهاشم ابتدا بیعت نکردند و سپس مجبور شدند و بعد از شش ماه بیعت نمودند. حتی معاویه هم در نامهای که به علی - علیه السلام – نوشته، ایشان را بر آن جریان [بیعت اجباری] سرزنش کرده و میگوید:\\"تو مانند شتری که در بینیاش چوب کرده باشند، کشیده میشدی\\" و علی - علیه السلام - در جواب او مرقوم فرمودند: \\"گفتی که من مانند شتری که در بینیاش چوب کرده باشند، کشیده میشدم تا بیعت کنم؛ به جانم سوگند خواستی مرا نکوهش کنی، ولی ستایشم کردی و خواستی رسوا کنی، ولی خودت رسوایی به بار آوردی؛ بر مسلمان ننگ نیست که تا زمانی که در دین خود شک نکرده و در یقین خود تردیدی ننموده، مظلوم باشد و این خود حجت من علیه تو و غیر تو است\\". به زودی در فصلی که مربوط به شکایت حضرت از آن افراد قبلی زورگو میباشد، مطالبی خواهد آمد که برای عبرت گیرندگان کفایت میکند.
عجیب این است که همه آنها صحت این حدیث از پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - را قبول دارند که ایشان فرمودند: علی با حق و حق با علی است؛ هر جا که علی برود حق نیز با او میرود. ابن ابیالحدید نیز به صحت آن اعتراف کرده است، و غزالی نیز با همه تعصبش در الإحیاء گفته است: «هیچ انسان بینایی هرگز چیزی ندیده که با آن علی - علیه السلام - را تخطئه کند [و کار ایشان را خطا بداند]. و از جمله روایتهایی که آنها در صحاح و اصول خود بر آن اتفاق نظر دارند این است که [پیامبر فرمودند:] \\"علی دیّان این امت بعد از پیامبرشان است.\\" - . مراجعه کنید به تاج العروس زبیدی، فائق زمخشری و نهایة ابن اثیر، ماده «د ی ن» -
زمخشری و ابن اثیر در ذیل این روایت گفته اند: دیّان یعنی قهار، وگفته شده یعنی قاضی وحاکم. و ما احادیثی مانند حدیث سفینة - . معجم طبرانی صغیر : 78 و 170 ، مستدرک الحاکم 3 : 150 و 2 : 343 ، میزان الإعتدال 1 : 224 ، مجمع الزوائد 9 : 168 ، تاریخ الخلفاء : 573 ، الخصائص الکبری 2 : 266 ، تاریخ بغداد 12 : 91 ، حلیة الأولیاء 4 : 306 ، منتخب کنز العمال 5 : 92 و 95 ، شرح نهج البلاغة إبن أبی الحدید 1 : 73 - و منزلت - . سیره ابن هشام 2 : 520 ، المحبر : 125، مسند الطیالسی 28 شماره 205 ، صحیح بخاری، فضائل اصحاب النبی، باب 9 ، سنن ترمذی، کتاب المناقب، باب 20 ، سنن ابن ماجه، مقدمه، باب 11 ، مسند ابن حنبل 1 : 170 ، 77 ، 179 ، 182 ، 184 ، 185 و 3 : 32 ، خصائص نسائی: 15 ، صحیح مسلم 7 : 120 ، احقاق الحق 5 : 133 - 234 - و ثقلین - . احقاق الحق 9 : 309 - 375 - و احادیث دیگری که آنها در کتابهای صحیحشان آوردهاند را در بخشهای نصوص موجود بر امامت علی - علیه السلام - و ابواب فضائل ایشان آوردهایم. با این همه، آنها
خلفایشان را امام میدانند و دست از مخالفت خود برنمیدارند. آری، هر کس که خداوند نوری برایش قرار ندهد، نوری برایش نخواهد بود.
**[ترجمه]
أحببت أن أورد هاهنا فصلا من کتاب تلخیص الشافی (1) یتضمن کثیرا مما أجاب به السید رضی الله عنه فی الشافی عن شبه المخالفین و أخبارا جمة مأخوذة من کتبهم یؤید ما أسلفناه من الأخبار حیث قال فی الکلام فی خلافة أبی بکر.
و الطریقة الثانیة بنوها علی الإجماع و ادعوا أن الأمة أجمعت علی إمامته و اختیاره و لهم فی ترتیب الإجماع طرق.
منها أن یقولوا انتهی الأمر فی إمامته إلی إن لم یکن فی الزمان إلا راض بإمامته و کاف عن النکیر فلو لم یکن حقا لم یصح ذلک و لا فرق بین أن نبین ذلک فی أول الأمر أو فی بعض الأوقات و إنما یذکرون ذلک لادعائهم من أن ما ظهر من العباس و الزبیر و أبی سفیان و وقع من تأخر أمیر المؤمنین علیه السلام عن بیعته و من غیره زال کل ذلک.
و الآخر أن یقول إن کل من یدعی علیه الخلاف قد ثبت عنه فعلا و قولا الرضا و البیعة ممن یعتمد علیه و یذکرون أن سعد بن عبادة لم یبق علی الخلاف أو لا یعتد بخلافه.
و الثالث أن یقولوا إن إجماعهم علی فرع لأصل یتضمن تثبیت الأصل و قد استقر الإجماع فی أیام عمر علی إمامته و هی فرع لإمامة أبی بکر فیجب بصحتها صحة ذلک أو نبین أن أحدا لم یقل بصحة إمامة أحدهما دون الآخر ففی ثبوت أحدهما ثبوت الآخر من جهة الإجماع الثانی.
قالوا و الکلام فی هذا أوضح لأن أیام عمر امتدت و ظهر للناس الطاعة له و القبول من قبله و حضور مجلسه و المعاضدة له فی الأمور لأن سعد بن عبادة مات فی أوائل أیام عمر فاستقر الإجماع بعده بغیر شبهة.
و لنا فی الکلام علی إبطال هذه الطریقة وجهان من الکلام.
ص: 370
أحدهما أن نبین أن ترک المنازعة و الإمساک عن النکیر اللَّذَیْنِ توصلوا بهما إلی الرضا و الإجماع لم یکونا فی وقت من الأوقات.
و الثانی أن نسلم أن الخلاف فی إمامته بعد ظهوره انقطع غیر أنه لم ینقطع علی وجه یوجب الرضا و إن السخط ممن کان مظهرا للنکیر ثم کف عنه باق فی المستقبل و إن کف عن معاذیر یذکرها.
فأما الکلام فی الوجه الأول فبأن الخلاف ظهر فی أول الأمر ظهورا لا یمکن دفعه من أمیر المؤمنین علیه السلام و العباس رضی الله عنه و جماعة بنی هاشم ثم من الزبیر حتی روی عنه أنه خرج شاهرا سیفه و اسْتُلِبَ من یده فَضُرِبَ بِهِ الصَّفَا ثم من سلمان و خالد بن سعید و أبی سفیان صخر بن حرب فکل هؤلاء قد ظهر من خلافهم ما شهرته تغنی عن ذکره و خلاف سعد و ولده و أهله أیضا معروف و کل هذا کان ظاهرا فی ابتداء الأمر.
ثم إن الخلاف من بعض من ذکرنا بقی و استمر و إن لم یکن ظاهرا منه فی المستقبل علی حد ظهوره فی الماضی إلا أنه منقول معروف فمن أین للمخالف أن الخلاف انقطع و أن الإجماع وقع فی حال من الأحوال فما نراه عَوَّلَ فی ذلک إلا علی الدعوی.
فإن قال أما الخلاف فی الابتداء فقد عرفته و أقررت به و ما تَدَّعُونَهُ من استمراره باطل لأنه غیر منقول و لا معروف فعلی من ادعی استمرار الخلاف أن یبین ذلک فإنی أنکره.
قیل له لا معتبر بإنکارک ما نذکره فی هذا الباب لأنک بین أمرین إما أن تکون منکرا لکونه مرویا فی الجملة و تدعی أن أحدا لم یرو استمرار الخلاف علی وجه من الوجوه أو تعترف بأنَّ قوماً رووه غیرُ ثقاتٍ عندک و لم یظهر ظهور الخلاف و لم ینقله کل من نقل ذلک.
فإن أردت ما ذکرناه ثانیا فقد سبقناک إلی الاعتراف به لأنا لم ندع فی الاستمرار ما حصل فی الابتداء من الظهور و لا ندفع أنک لا توثق أیضا کل من
ص: 371
روی ذلک إلا أن أقل ما فی هذا الباب أن یمنعک هذا من القطع علی أن النکیر زال و ارتفع و الرضا حصل و ثبت و إن أردت ما ذکرناه أولا فهو یجری مجری المشاهدات لأن وجودها فی الروایة أظهر من أن یدفع و لم یزل أمیر المؤمنین علیه السلام متظلِّما متألِّما منذ قبض الرسول صلی الله علیه و آله إلی أن توفاه الله إلی جنته و لم یزل أهله و شیعته یتظلمون له من دفعه عن حقه و کان ذلک منه علیه السلام و منهم یخفی و یظهر و یترتب فی الخفاء و الظهور ترتب الأوقات فی شدتها و سهولتها فکان علیه السلام یظهر من کلامه فی هذا الباب فی أیام أبی بکر ما لم یکن ظاهرا فی أیام عمر ثم قَوِیَ کلامُهُ و صرَّح بکثیر مما فی نفسه فی أیام عثمان ثم ازداد قوة فی أیام تسلیم الأمر إلیه و من عنی بقراءة الآثار علم أن الأمر جری علی ما ذکرناه.
رَوَی أَبُو إِسْحَاقَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعِیدٍ الثَّقَفِیُّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ الْعَبْسِیِّ عَنْ خَالِدٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ خَالِدٍ الْحَذَّاءِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی بَکْرَةَ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام عَلَی الْمِنْبَرِ یَقُولُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا مِنَ النَّاسِ أَحَدٌ أَوْلَی بِهَذَا الْأَمْرِ مِنِّی (1).
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ الثَّقَفِیُّ قَالَ أَخْبَرَنَا عُثْمَانُ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ وَ أَبُو نُعَیْمٍ الْفَضْلُ بْنُ دُکَیْنٍ عَنْ فِطْرِ بْنِ خَلِیفَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ
ص: 372
مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله إِلَی یَوْمِ النَّاسِ هَذَا (1).
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحِمَّانِیِّ وَ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ الْأَسَدِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ عَنْ مُسَیَّبِ بْنِ نَجَبَةَ قَالَ: بَیْنَمَا عَلِیٌّ علیه السلام یَخْطُبُ وَ أَعْرَابِیٌّ یَقُولُ وَا مَظْلِمَتَاهْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام ادْنُ فَدَنَا فَقَالَ لَقَدْ ظُلِمْتُ عَدَدَ الْمَدَرِ وَ الْوَبَرِ.
وَ فِی حَدِیثِ عُبَادَةَ قَالَ: جَاءَ أَعْرَابِیٌّ یَتَخَطَّی فَنَادَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَظْلُومٌ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَیْحَکَ وَ أَنَا مَظْلُومٌ ظُلِمْتُ عَدَدَ الْمَدَرِ وَ الْوَبَرِ (2).
وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ الْفَضْلُ بْنُ دُکَیْنٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبِی مُسْلِمٍ قَالَ کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ جَعْفَرِ بْنِ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ قَالَ حَدَّثَنِی وَالِدِی أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمْ یَقُمْ مَرَّةً عَلَی الْمِنْبَرِ إِلَّا قَالَ فِی آخِرِ کَلَامِهِ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله.
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنِ الْقَنَّادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِی الْجَحَّافِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ ثَعْلَبَةَ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَبِی ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ هُوَ جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ وَ عَلِیٌّ علیه السلام یُصَلِّی أَمَامَهُ فَقَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ أَ لَا تُحَدِّثُنِی بِأَحَبِّ النَّاسِ إِلَیْکَ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُ أَنَ
ص: 373
أَحَبَّهُمْ إِلَیْکَ أَحَبُّهُمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَجَلْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ أَحَبَّهُمْ إِلَیَّ لَأَحَبُّهُمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ هَذَا الشَّیْخُ الْمَظْلُومُ الْمُضْطَهَدُ حَقُّهُ (1).
وَ قَدْ رُوِیَ مِنْ طُرُقٍ کَثِیرَةٍ أَنَّهُ علیه السلام کَانَ یَقُولُ أَنَا أَوَّلُ مَنْ یُحْشَرُ لِلْخُصُومَةِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (2).
وَ
قَوْلُهُ علیه السلام یَا عَجَباً بَیْنَمَا یَسْتَقِیلُهَا فِی حَیَاتِهِ إِذْ عَقَدَهَا لِآخَرَ بَعْدَ وَفَاتِهِ.
مَشْهُورٌ (3).
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَائِشٍ عَنْ أَبِی الْجَحَّافِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ ثَعْلَبَةَ أَنَّهُ قَالَ: أَ لَا أُحَدِّثُکَ حَدِیثاً لَا یَخْتَلِطُ قُلْتُ بَلَی قَالَ مَرِضَ أَبُو ذَرٍّ مَرَضاً شَدِیداً فَأَوْصَی إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَنْ یَدْخُلُ عَلَیْهِ لَوْ أَوْصَیْتَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ کَانَ أَجْمَلَ مِنْ وَصِیَّتِکَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ وَ اللَّهِ قَدْ أَوْصَیْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً (4).
وَ رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَبَلَةَ الْکِنَانِیُّ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّ بُرَیْدَةَ کَانَ غَائِباً بِالشَّامِ فَقَدِمَ وَ قَدْ بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ فَأَتَاهُ فِی مَجْلِسِهِ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ هَلْ نَسِیتَ تَسْلِیمَنَا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَاجِبَةً مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ قَالَ یَا بُرَیْدَةُ إِنَّکَ غِبْتَ وَ شَهِدْنَا وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُحْدِثُ الْأَمْرَ بَعْدَ الْأَمْرِ وَ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَجْمَعَ لِأَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ النُّبُوَّةَ وَ الْمُلْکَ.
و قد روی خطاب بریدة لأبی بکر بهذا المعنی فی ألفاظ مختلفة من طرق کثیرة. (5)
ص: 374
و قد روی أیضا من طرق مختلفة و بألفاظ متقاربة المعانی خطاب سلمان الفارسی رضی الله عنه للقوم و إنکاره ما فعلوه و قوله أصبتم و أخطأتم أصبتم سُنَّةَ الأولین و أخطأتم أهل بیت نبیکم صلی الله علیه و آله و قوله ما أدری أ نسیتم أم تناسیتم أو جهلتم أم تجاهلتم و قوله و الله لو أعلم أنی أعز لله دینا أو أمنع لله ضیما لضربت بسیفی قدما قدما. (1) و لم نذکر أسانید هذه الأخبار و طرقها بألفاظها لئلا یطول به الکتاب و من أراده أخذه من مظانه و هذا الخلاف من سلمان و بریدة لا ینفع فیه أن یقال رضی سلمان بعده و تولَّی الولایات و أمسک بریدة و سلَّم و بایع لأن تصریحهم بسبب الخلاف یقتضی أن الرضا لا یقع منهما أبدا و أنهما و إن کفَّا فی المستقبل عن الإنکار لفقد النُّصَّار و الخوف عن النفس فإن قلوبهم منکرة و لکن لیس لمضطر اختیار.
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ الثَّقَفِیُّ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحِمَّانِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ یَزِیدَ الْحِمَّانِیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ کَانَ فِیمَا عَهِدَ إِلَیَّ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ (2).
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَمْرٍو الْبَجَلِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا هُشَیْمُ بْنُ بَشِیرٍ الْوَاسِطِیُّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَالِمٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِی إِدْرِیسَ الْأَوْدِیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَأَنْ أَخِرَّ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ فَتَخْطَفَنِی الطَّیْرُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَقُولَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ أَسْمَعْهُ قَالَ لِی یَا عَلِیُّ سَتَغْدِرُ بِکَ الْأُمَّةُ بَعْدِی.
وَ رَوَی زَیْدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ بَایَعَ النَّاسُ وَ اللَّهِ أَبَا بَکْرٍ وَ أَنَا أَوْلَی بِهِمْ مِنِّی بِقَمِیصِی هَذَا فَکَظَمْتُ غَیْظِی وَ انْتَظَرْتُ أَمْرِی وَ أَلْزَقْتُ کَلْکَلِی بِالْأَرْضِ ثُمَّ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ هَلَکَ وَ اسْتَخْلَفَ عُمَرَ وَ قَدْ وَ اللَّهِ (أ) عَلِمَ أَنِّی أَوْلَی بِالنَّاسِ مِنِّی بِقَمِیصِی هَذَا فَکَظَمْتُ غَیْظِی وَ انْتَظَرْتُ أَمْرِی ثُمَّ إِنَّ عُمَرَ هَلَکَ وَ جَعَلَهَا شُورَی
ص: 375
وَ جَعَلَنِی فِیهِمْ سَادِسَ سِتَّةٍ کَسَهْمِ الْجَدَّةِ فَقَالَ اقْتُلُوا الْأَقَلَّ فَکَظَمْتُ غَیْظِی وَ انْتَظَرْتُ أَمْرِی وَ أَلْزَقْتُ کَلْکَلِی بِالْأَرْضِ حَتَّی مَا وَجَدْتُ إِلَّا الْقِتَالَ أَوِ الْکُفْرَ بِاللَّهِ (1).
و قوله علیه السلام ما وجدت إلا القتال أو الکفر بالله منبها بذلک علی سبب قتاله لطلحة و الزبیر و معاویة و کفه عمن تقدم لأنه لما وجد الأعوان و الأنصار لزمه الأمر و تعین علیه فرض القتال و الدفاع حتی لم یجد إلا القتال أو الخلاف لله و فی الحال الأولی کان معذورا لفقد النُّصَّارِ و الأعوان. (2).
و روی جمیع أهل السِّیَر أن أمیر المؤمنین علیه السلام و العباس لما تنازعا فی المیراث و تخاصما إلی عمر قال عمر من یعذرنی من هذین ولی أبو بکر فقالا عقَّ و ظلم و الله یعلم أنه کان برا تقیا ثم ولیت فقالا عقَّ و ظلم (3).
و هذا الکلام من أصح دلیل علی أن تظلمه علیه السلام عن القوم کان ظاهرا و غیر خاف علیهم و إنما کانوا یجاملونه و یجاملهم.
وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ فِی کِتَابِ الْجَمَلِ بِإِسْنَادِهِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حِینَ بُویِعَ خَطَبَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ حَقٌّ وَ بَاطِلٌ وَ لِکُلٍّ أَهْلٌ وَ لَئِنْ أَمِرَ الْبَاطِلُ لَقَدِیماً فَعَلَ وَ لَئِنْ قَلَّ الْحَقُّ لَرُبَّمَا وَ لَعَلَّ وَ لَقَلَّمَا أَدْبَرَ شَیْ ءٌ فَأَقْبَلَ وَ إِنِّی لَأَخْشَی أَنْ
ص: 376
تَکُونُوا فِی فَتْرَةٍ وَ مَا عَلَیَّ إِلَّا الِاجْتِهَادُ وَ قَدْ کَانَتْ أُمُورٌ مَضَتْ فَمِلْتُمْ فِیهَا مَیْلَةً کَانَتْ عَلَیْکُمْ مَا کُنْتُمْ فِیهَا عِنْدِی بِمَحْمُودِینَ أَمَا إِنِّی لَوْ أَشَاءُ لَقُلْتُ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ سَبَقَ الرَّجُلَانِ وَ قَامَ الثَّالِثُ کَالْغُرَابِ هِمَّتُهُ بَطْنُهُ یَا وَیْلَهُ لَوْ قُصَّ جَنَاحَاهُ وَ قُطِعَ رَأْسُهُ لَکَانَ خَیْراً لَهُ فِی کَلَامٍ طَوِیلٍ بَعْدَهَا.
و قد رویت هذه الخطبة عن الواقدی: من طرق مختلفة (1)
ص: 377
ثم روی الخطبة الشقشقیة (1) ثم قال و الذی ذکرناه قلیل من کثیر و لو تقصینا جمیع ما روی فی هذا الباب عنه علیه السلام و عن أهله و ولده و شیعته لم یتسع جمیع حجم کتابنا له و فی بعض ما ذکرناه أوضح دلالة علی أن الخلاف ما زال و أنه کان مستمرا و أن الرضا لم یحصل فی حال من الأحوال.
فإن قیل جمیع ما رویتموه أخبار آحاد لا توجب علما و لا یرجع بمثلها عن المعلوم و المعلوم أن الخلاف لم یظهر علی حد ظهوره فی الأول و لم یروها أیضا إلا متعصب غیر موثوق بأمانته.
قلنا أما هذه الأخبار و إن کانت علی التفصیل أخبار آحاد فمعناها متواتر لأنه قد رواه عدد کثیر و جم غفیر و إن کان اللفظ فی التفصیل آحادا ثم لو سلمنا علی اقتراحکم أنها آحاد لیس یجب أن یکون مانعة من القطع علی ارتفاع النکیر و ادعاء العلم بأن الخلاف قد زال و ارتفع لأنه لا یمکن مع هذه الأخبار و هی توجب الظن إن لم توجب العلم أن یدعی العلم بزوال الخلاف.
فأما قول السائل إنا لا نرجع بها عن المعلوم فأی معلوم هاهنا رجعنا بهذه
ص: 378
الأخبار عنه فإن أراد الإجماع و زوال الخلاف فکل ذلک لا یثبت إلا مع فقد ما هو أضعف من هذه الأخبار و زوال الخلاف لا یکون معلوما مع وجداننا روایة واردة به و إنما یتوصل إلی الرضا و الإجماع بالکف عن النکیر و زوال الخلاف و إذا کان الخلاف و النکیر مرویین من جهة ضعیفة أو قویة کیف یقطع علی ارتفاعهما أو زوالهما و أما القدح فی الرواة فأول ما فیه أن أکثر ما رویناه هاهنا وارد من طرق العامة و مسند إلی من لا یتهمونه و لا یجرحونه و من تأمل ذلک علمه ثم لیس یقنع فی جرح الرواة بمحض الدعوی دون أن یشار إلی أمور معروفة و أسباب ظاهرة و إذا رَوَی الخبرَ مَنْ ظاهرُهُ العدالةُ و التدینُ لم یقدح فیه ما جری هذا المجری من القدح.
فإن قیل هذا یؤدی إلی الشک فی ارتفاع کل خلاف.
قلنا إن کان الطریق فیما تشیرون إلیه یجری مجری ما نتکلم علیه فی هذا الباب فلا سبیل إلی القطع علی انتفائه فکیف یقطع علی انتفاء أمر و هو مروی منقول و إنما نقطع علی ذلک فی الموضع الذی لا یُوجَدُ فیه نقلٌ بخلاف و لا روایةٌ لنکیر.
فإن قیل الشی ء إذا کان مما یجب ظهوره إذا کان فإنا نستدل بانتفاء ظهوره علی انتفائه و لا نحتاج إلی أکثر من ذلک و لهذا نقول لو کان القرآن عورض لوجب أن تظهر معارضته علی حد ظهور القرآن فإذا لم نجدها ظاهرة قطعنا علی انتفائها و لو رَوَی لنا راوٍ من طریق الآحاد أن معارضته وقعت لم نلتفت إلی روایته و هذه سبیل ما تَدَّعُونَهُ من النکیر الذی لم یثبت و لم یظهر.
قلنا قد شرطت شرطا کان ینبغی أَنْ تُرَاعِیَهُ و تُوجِدَنَاهُ فیما اختلفنا فیه لأنک قلت إن کل أمر لو کان وجب ظهوره و متی لم یظهر یجب القطع علی انتفائه و هذا صحیح و به تبطل معارضة القرآن علی ما ذکرت لأن الأمر فی أنها لو کانت لوجب ظهورها واضح و علیه بنی الکلام و لیس هذا موجودا فی النکیر علی أصحاب الاختیار لأنک لا تقدر علی أن تدل علی أن نکیرهم یجب ظهوره لو کان و أن الداعی إلیه داع إلی إظهاره بل الأمر بخلاف ذلک لأن الإنکار علی مالک الحل و العقد و
ص: 379
الأمر و النهی و النفع و الضر الذی قد مال إلیه أکثر المسلمین و رضی بإمامته أکثر الأنصار و المهاجرین یجب طیه و ستره و لا یجوز إذاعته و نشره و الدواعی کلها متوفرة إلی إخفائه و ترک إعلانه فأین هذا من المعارضة.
و لو جوزنا فی المعارضة أو غیرها من الأمور أن یکون و لا تدعو الدواعی إلی إظهاره بل إلی طیه و نشره لم یجب القطع علی انتفائه من حیث لم یظهر للکل و لم ینقله الجمیع و لکنا متی وجدنا أیسر روایة فی ذلک نمنع لأجلها من القطع علی انتفاء ذلک الأمر و علی أنه لم یکن و سنشبع الکلام فی السبب المانع من إظهار الخلاف و إعلان النکیر فیما یأتی بمشیة الله.
فأما قولهم إن کل من یدعی علیه الخلاف فإنه ثبت عنه قولا و فعلا الرضا بالبیعة و قد بینا و سنبین أن الأمر بخلافه و أن الذی اعتمدوه من الکف عن النزاع لیس بدلالة علی الرضا لأنه وقع عن أسباب ملجئة و کذلک سائر ما یدعی من ولایة من تولی من قبل القوم ممن کان مقیما علی خلافهم و منکرا لأمرهم.
و أما بناؤهم العقد الأول علی الثانی و أنه لما ظهر فی الثانی من الرضا و الانقیاد لطول الأیام و تمادیها ما لم یظهر فی الأول جاز أن یجعل أصلا له فالکلام علی العقد الأول الذی ذکرناه مستمر فی الثانی بعینه لأن خلاف من حکینا خلافه و روینا عنه ما روینا هو خلاف فی العقدین جمیعا.
ثم لو سلمنا ارتفاع الخلاف علی ما یقترحونه لکان ذلک لا یدل علی الرضا إذا بینا ما أحوج إلیه و ألجأ إلی استعماله.
فأما قولهم إن سعدا لا یعتد بخلافه من حیث طلب الإمامة لنفسه و کان مبطلا فی ذلک و استمر علی هذه الطریقة فلا اعتبار بخلافه فلیس بشی ء یعول علیه لأن أول ما فی ذلک أن الذی ادعوه من أن الأئمة من قریش لیس بمقطوع به و لا رواه أحد من أهل السیر و خلاف سعد فی الإمامة و الأنصار خلاف واحد و نحن نبین ما ذکره أهل السیر من خبر السقیفة لیعلم أن ما ادعوه
ص: 380
لا أصل له. (1) ثم روی ما روینا منه سابقا من أخبار السقیفة (2) فقال و قد روی الطبری و غیره خبر السقیفة من طرق مختلفة خالیة کلها من ذکر الاحتجاج
بالخبر المروی أن الأئمة من قریش.
و یدل علی ضعفه ما روی عن أبی بکر من قوله عند موته (3)
ص: 381
لیتنی کنت سألت رسول الله صلی الله علیه و آله عن ثلاثة أشیاء ذکر من جملتها لیتنی کنت
ص: 382
سألته هل للأنصار فی هذا الأمر حق فکیف یقول هذا القول من یروی عنه علیه السلام أن الأئمة من قریش و أن هذا الأمر لا یصلح إلا لهذا الحی من قریش و یدل علی ضعفه أیضا ما روی أن عمر قال عند موته لو کان سالم حیا ما تخالجنی فیه الشکوک (1) بعد أن ذکر أهل الشوری و طعن علی واحد واحد و سالم لم یکن من قریش فکیف یجوز أن یقول هذا و قد سمع أبا بکر روی هذا الخبر.
وَ رَوَی الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ عَنْ شُیُوخِهِ مِنْ طُرُقٍ مُخْتَلِفَةٍ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ لَمَّا طُعِنَ قِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوِ اسْتَخْلَفْتَ قَالَ مَنْ أَسْتَخْلِفُ لَوْ کَانَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ حَیّاً لَاسْتَخْلَفْتُهُ فَإِنْ سَأَلَنِی رَبِّی قُلْتُ سَمِعْتُ نَبِیَّکَ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّهُ أَمِینُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَوْ کَانَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ حَیّاً اسْتَخْلَفْتُهُ فَإِنْ سَأَلَنِی رَبِّی قُلْتُ سَمِعْتُ نَبِیَّکَ یَقُولُ إِنَّ سَالِماً شَدِیدُ الْحُبِّ لِلَّهِ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ أَدُلُّکَ عَلَیْهِ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ فَقَالَ قَاتَلَکَ اللَّهُ وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتُ اللَّهَ بِهَذَا وَیْحَکَ کَیْفَ أَسْتَخْلِفُ رَجُلًا عَجَزَ عَنْ طَلَاقِ امْرَأَتِهِ (2)..
وَ رَوَی الْبَلاذُرِیُّ فِی کِتَابِهِ الْمَعْرُوفِ بِتَارِیخِ الْأَشْرَافِ عَنْ عَفَّانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی رَافِعٍ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ کَانَ مُسْتَنِداً إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ وَ عِنْدَهُ ابْنُ عُمَرَ وَ سَعِیدُ بْنُ زَیْدٍ فَقَالَ اعْلَمُوا أَنِّی لَمْ أَقُلْ فِی الْکَلَالَةِ شَیْئاً وَ لَمْ أَسْتَخْلِفْ بَعْدِی أَحَداً وَ أَنَّهُ مَنْ أَدْرَکَ وَفَاتِی مِنْ سَبْیِ الْعَرَبِ فَهُوَ حُرٌّ مِنْ مَالِ اللَّهِ قَالَ سَعِیدُ بْنُ زَیْدٍ أَمَا إِنَّکَ لَوْ أَشَرْتَ بِرَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ ائْتَمَنَکَ النَّاسُ فَقَالَ عُمَرُ
ص: 383
لَقَدْ رَأَیْتُ مِنْ أَصْحَابِی حِرْصاً سَیِّئاً وَ أَنَا جَاعِلٌ هَذَا الْأَمْرَ إِلَی النَّفَرِ السِّتَّةِ الَّذِینَ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ عَنْهُمْ رَاضٍ ثُمَّ قَالَ لَوْ أَدْرَکَنِی أَحَدُ رَجُلَیْنِ لَجَعَلْتُ هَذَا الْأَمْرَ إِلَیْهِ وَ لَوَثِقْتُ بِهِ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ.
فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَأَیْنَ أَنْتَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ فَقَالَ لَهُ قَاتَلَکَ اللَّهُ وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتُ اللَّهَ بِهَذَا أَسْتَخْلِفُ رَجُلًا لَمْ یُحْسِنْ أَنْ یُطَلِّقَ امْرَأَتَهُ قَالَ عَفَّانُ یَعْنِی بِالرَّجُلِ الَّذِی أَشَارَ إِلَیْهِ بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ الْمُغِیرَةَ بْنَ شُعْبَةَ (1)..
و هذا کما تری تصریح بأن تمنی سالم إنما کان لأن یستخلفه کما أنه تمنی أبا عبیدة لذلک فأی تأویل یبقی مع هذا الشرح.
و العجب من أن یکون بحضرته مثل أمیر المؤمنین و منزلته فی خلال الفضل منزلته و باقی أهل الشوری الذین کانوا فی الفضل الظاهر علی أعلی طبقاته ثم یتمنی مع ذلک حضور سالم تمنی من لا یجد منه عوضا و إن ذلک لدلیل قوی علی سوء رأیه فی الجماعة (2) و لو کان تمنیه للرأی و المشورة کان یکون أیضا الخطب جلیلا لأنا نعلم أنه لم یکن فی هذه الجماعة التی ذکرناها إلا مَنْ مَوْلَاهُ یُسَاوِی سَالِماً إن لم یَفْضُلْهُ فی الرأی و جودة التحصیل فکیف یرغب عنهم فی الرأی و اختیار من لا یصلح للأمر و یتلهف علی حضور من لا یدانیهم فی علم و لا رأی و کل هذه الأخبار إذا سُلِّمَتْ و أَحْسَنَّا الظنَّ بعمر دلت علی أن
الخبر الذی رووه بأن الأئمة من قریش.
لا أصل له.
فإن قیل کیف تدفعون هذا الخبر و أنتم تقولون بمثل ذلک.
ص: 384
قلنا نحن لا نرجع فی ثبوت إمامة من نقول بإمامته إلی أمثال هذه الأخبار بل لنا علی ذلک أدلة واضحة و حجج بینة و إنما أوردنا خبر السقیفة لیعلم أن خلاف سعد و ذویه کان قادحا.
ثم لو سلمنا أنه کان مُبْطِلًا فی طلب الإمامة لنفسه علی ما یقترحونه لم لا یعتد بخلافه و هو خالف فی أمرین أحدهما أنه اعتقد أن الإمامة تجوز للأنصار و الآخر أنه لم یرض بإمامة أبی بکر و لا بایعه و هذان خلافان لیس کونه مبطلا فی أحدهما یقتضی أن یکون مبطلا فی الآخر و لیس أحدهما مبنیا علی صاحبه فیکون فی إبطال الأصل إبطال الفرع لأن من ذهب إلی جواز الإمامة فی غیر قریش لا یمنع من جوازها فی قریش فکیف یجعل امتناعه من بیعة قریش مبنیا علی أصله فی أن الإمامة تجوز فی غیر قریش دلیلا علی أنه مبطل فی امتناعه من بیعة إنسان بعینه.
و لیس لأحد أن یقول إن سعدا وحده لا یکون محقا و لا یکون خروجه عما علیه الأمة مؤثرا فی الإجماع و ذلک أن هذا استبعاد لا وجه له لأن سعدا مثل غیره من الصحابة الذین إذا خالفوا فی شی ء أثر خلافهم فی الإجماع و لا یعد إجماعا.
فإن قیل إن خلاف واحد و اثنین لا یعتد به لأنه لا یکون سبیلا للمؤمنین و قول الجماعة یصح ذلک فیه.
قیل أول ما فیه أنه کان لسعد من الأولاد من یجوز أن یتناوله الکنایة عن الجماعة لأن أقل من یتناوله اللفظ ثلاثة فصاعدا و بعد فإذا کان لفظ المؤمنین یفید الاستغراق علی وجه الحقیقة فمن حمله علی جماعة دون الاستغراق کان مجازا و إذا جاز حمله علی هذا الضرب من المجاز جاز أن یحمل علی الواحد لأنه قد یعبر عن الواحد بلفظ الجماعة مجازا علی أنا قد بینا فیما تقدم أن هذه الآیات لا دلالة فیها علی صحة التعلق بالإجماع و فی ذلک إسقاط هذا السؤال.
و أما الطریقة الثانیة فهی أن نسلم لهم ترک النکیر و إظهار البیعة و
ص: 385
نقول ما الذی یدل علی أنهم کانوا راضین بها و الرضا من أفعال القلوب لا یعلمه إلا الله تعالی ثم یقال لهم قد علمنا أن أمیر المؤمنین علیه السلام تأخر عن البیعة و امتنع منها علما لا یتخالجنا فیه الشک و اختلف الناس فی مدة تأخرها فمنهم من قال ستةَ أشهر و منهم من قال أربعین یوما (1) و منهم من قال أقل و أکثر و ذلک یدل علی إنکاره للبیعة و تسخطه لها فمن ادعی أنه بایع بعد ذلک مختارا راضیا بالبیعة فعلیه الدلالة.
فإن قیل لو لم یکن راضیا بها لأنکر لأنه کان یتعین علیه الإنکار من حیث إن ما ارتکبوه قبیح و من حیث إنه دفع عن مقامه و استحقاقه فلما لم ینکر دل علی أنه کان راضیا.
قیل و لم زعمتم أنه لا وجه لترک النکیر إلا الرضا دون غیره لأنه إذا کان ترک النکیر قد یقع و یکون الداعی إلیه غیر الرضا کما قد یدعو إلیه الرضا فلیس لأحد أن یجعل فقده دلیل الرضا و النکیر قد یرتفع لأمور منها التقیة و الخوف علی النفس و ما جری مجراها و منها العلم أو الظن بأنه یعقب من النکیر ما هو أعظم من المنکر الذی یراد إنکاره و منها الاستغناء منه بنکیر تقدم و أمور ظهرت ترفع اللبس و الإبهام فی الرضا بمثله و منها أن یکون للرضا و إذا کان ترک النکیر منقسما لم یکن لأحد أن یخصه بوجه واحد و إنما یکون ترک النکیر دلالة علی الرضا فی الموضع الذی لا یکون له وجه سوی الرضا فمن أین لهم أنه لا
ص: 386
وجه لترک النکیر هاهنا إلا الرضا.
فإن قیل لیس الرضا أکثر من ترک النکیر فمتی علمنا ارتفاع النکیر علمنا الرضا.
قلنا هذا مما قد بینا فساده و بینا أن ترک النکیر ینقسم إلی الرضا و غیره و بعد فما الفرق بین من قال هذا و بین من قال و لیس السخط أکثر من ارتفاع الرضا فمتی لم أعلم الرضا و أتحققه قطعت علی السخط فیجب علی من ادعی أن أمیر المؤمنین علیه السلام کان راضیا أن ینقل ما یوجب کونه کذلک و لا یعتمد فی أنه کان راضیا علی أن نکیره ارتفع فإن للمقابل أن یقابل ذلک بما قدمنا ذکره و یجعل دلیل کونه ساخطا ارتفاع رضاه.
فإن قال لیس یجب علینا أن ننقل ما یدل علی رضاه أکثر من بیعته و ترک نکیره لأن الظاهر من ذلک یقتضی ما ذکرناه و علی من ادعی خلافه و أنه کان مبطنا لخلاف الرضا أن یدل علی ذلک فإنه خلاف الظاهر.
قیل له لیس الأمر علی ما قدرته لأن سخط أمیر المؤمنین علیه السلام هو الأصل لأنه لا خلاف بین الأمة فی أنه علیه السلام سخط الأمر و أباه و نازع فیه و تأخر عن البیعة ثم لا خلاف أنه فی المستقبل أظهر البیعة و لم یقم علی ما کان علیه من إظهار الخلاف و النکیر فنقلنا عن أحد الأصلین اللذین کان علیهما من الامتناع عن البیعة و إظهار الخلاف أمر معلوم و لم ینقلنا عن الأصل الآخر الذی هو السخط و الکراهة شی ء فیجب علی من ادعی تغیر الحال أن یدل علی تغیرها و یذکر أمرا معلوما یقتضی ذلک و لا یرجع علینا فیلزمنا أن ندل علی ما ذکرنا لأنا علی ما بیناه متمسکون بالأصل المعلوم و إنما تجب الدلالة علی من ادعی تغییر الحال.
و لیس له أن یجعل البیعة و ترک النکیر دلالة الرضا لأنا قد بینا أن ذلک منقسم و لا ینقل من المعلوم المتحقق بأمر محتمل.
فإن قیل هذه الطریقة التی سلکتموها توجب الشک فی کل إجماع و تمنع
ص: 387
من أن نقطع علی رضا أحد بشی ء من الأشیاء لأنا إنما نعلم الرضا فی کل موضع نثبته فیه بمثل هذه الطریقة و بما هو أضعف منها.
قیل له إن کان لا طریق إلی معرفة الإجماع و رضی الناس بالأمر إلا ما أدعیته فلا طریق إذا إلیه لکن الطریق إلی ذلک واضح و هو أن یعلم أن النکیر لم یرتفع إلا للرضا و أنه لا وجه هناک سواه و هذا قد یعلم ضرورة من شاهد الحال و قد یعلم من غاب عنها بالنقل و غیره حتی لا یرتاب بأن الرضا هو الداعی إلی ترک النکیر أ لا تری أنا نعلم کلنا علما لا یعترضه شک أن بیعة عمر و أبی عبیدة و سالم لأبی بکر کانت عن رضی و موافقة و مبایعة فی الظاهر و الباطن و أنه لا وجه لما أظهروه من البیعة و الموافقة إلا الرضا و لا نعلم ذلک فی أمیر المؤمنین علیه السلام و من جری مجراه فلو کان الطریق واحدا لعلمنا الأمرین علی سواء.
و هذا أحد ما یمکن الاعتماد علیه فی هذا الموضع فیقال لو کان أمیر المؤمنین علیه السلام راضیا و ظاهره کباطنه فی الکف عن النکیر لوجب أن نعلم ذلک من حاله کما علمناه من حال عمر و أبی عبیدة فلما لم یکن ذلک معلوما دل علی اختلاف الحال فیه.
و کیف یشکل علی منصف أن بیعة أمیر المؤمنین علیه السلام لم تکن عن رضا و الأخبار متظاهرة من کل من روی السیر بما یقتضی ذلک حتی أن من تأمل ما روی فی هذا الباب لم یبق علیه شک فی أنه علیه السلام أُلْجِئَ إلی البیعة و صار إلیها بعد المدافعة و المحاجزة لأمور اقتضت ذلک لیس من جملتها الرضا.
فَقَدْ رَوَی أَبُو الْحَسَنِ أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَی بْنِ جَابِرٍ الْبَلاذُرِیُّ وَ حَالُهُ فِی الثِّقَةِ عِنْدَ الْعَامَّةِ وَ الْبُعْدِ عَنْ مُقَارَبَةِ الشِّیعَةِ وَ الضَّبْطِ لِمَا یَرْوِیهِ مَعْرُوفَةٌ قَالَ حَدَّثَنِی بَکْرُ بْنُ الْهَیْثَمِ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مُعَمَّرٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: بَعَثَ أَبُو بَکْرٍ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام حِینَ قَعَدَ عَنْ بَیْعَتِهِ وَ قَالَ ائْتِنِی بِهِ بِأَعْنَفِ الْعُنْفِ فَلَمَّا أَتَاهُ جَرَی بَیْنَهُمَا کَلَامٌ فَقَالَ لَهُ احْلِبْ حَلْباً لَکَ شَطْرُهُ وَ اللَّهِ
ص: 388
مَا حِرْصُکَ عَلَی إِمَارَتِهِ الْیَوْمَ إِلَّا لِیُؤَمِّرَکَ غَداً وَ مَا نَنْفَسُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ هَذَا الْأَمْرَ وَ لَکِنَّا أَنْکَرْنَا تَرْکَکُمْ مُشَاوَرَتَنَا وَ قُلْنَا إِنَّ لَنَا حَقّاً لَا تَجْهَلُونَهُ ثُمَّ أَتَاهُ فَبَایَعَهُ. (1).
و هذا الخبر یتضمن ما جرت علیه الحال و ما تقوله الشیعة بعینه و قد أنطق الله به رواتهم.
وَ قَدْ رَوَی الْبَلاذُرِیُّ عَنِ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ مَسْلَمَةَ بْنِ مُحَارِبٍ عَنْ سُلَیْمَانَ التَّیْمِیِّ عَنِ ابْنِ عَوْنٍ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ أَرْسَلَ عُمَرَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام یُرِیدُهُ إِلَی الْبَیْعَةِ فَلَمْ یُبَایِعْ فَجَاءَ عُمَرُ وَ مَعَهُ قَبَسٌ فَتَلَقَّتْهُ فَاطِمَةُ علیها السلام عَلَی الْبَابِ فَقَالَتْ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ أَ تَرَاکَ مُحْرِقاً عَلَیَّ بَابِی قَالَ نَعَمْ وَ ذَلِکِ أَقْوَی فِیمَا جَاءَ بِهِ أَبُوکِ وَ جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام فَبَایَعَ. (2).
و هذا الخبر قد روته الشیعة من طرق کثیرة و إنما الطریف أن یرویه شیوخ محدثی العامة لکنهم کانوا یروون ما سمعوا بالسلامة و ربما تنبهوا علی ما فی بعض ما یروونه علیهم فکفوا عنه (3) و أی اختیار لمن یحرق علیه بابه حتی یبایع.
ص: 389
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعِیدٍ الثَّقَفِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَمْرٍو الْبَجَلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَبِیبٍ الْعَامِرِیِّ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: وَ اللَّهِ مَا بَایَعَ عَلِیٌّ حَتَّی رَأَی الدُّخَانَ قَدْ دَخَلَ بَیْتَهُ. (1).
وَ رَوَی الْمَدَائِنِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی عَوْنٍ قَالَ: لَمَّا ارْتَدَّتِ الْعَرَبُ مَشَی عُثْمَانُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا ابْنَ عَمِّ إِنَّهُ لَا یَخْرُجُ أَحَدٌ إِلَی قِتَالِ هَذَا الْعَدُوِّ وَ أَنْتَ لَمْ تُبَایِعْ وَ لَمْ یَزَلْ بِهِ حَتَّی مَشَی إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَسُرَّ الْمُسْلِمُونَ بِذَلِکَ وَ جَدَّ
ص: 390
النَّاسُ فِی الْقِتَالِ. (1).
وَ رَوَی الْبَلاذُرِیُّ عَنِ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ أَبِی جزی عَنْ مَعْمَرٍ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عُرْوَةَ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ لَمْ یُبَایِعْ عَلِیٌّ أَبَا بَکْرٍ حَتَّی مَاتَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام بَعْدَ سِتَّةِ أَشْهُرٍ فَلَمَّا مَاتَتْ ضَرَعَ إِلَی صُلْحِ أَبِی بَکْرٍ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ أَنْ یَأْتِیَهُ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ لَا تَأْتِهِ وَحْدَکَ قَالَ فَمَا ذَا یَصْنَعُونَ بِی فَأَتَاهُ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا نَفِسْنَا عَلَیْکَ مَا سَاقَ اللَّهُ إِلَیْکَ مِنْ فَضْلٍ وَ خَیْرٍ وَ لَکِنَّا کُنَّا نَرَی أَنَّ لَنَا فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیباً اسْتُبِدَّ بِهِ عَلَیْنَا فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ اللَّهِ لَقَرَابَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ قَرَابَتِی فَلَمْ یَزَلْ عَلِیٌّ یَذْکُرُ حَقَّهُ وَ قَرَابَتَهُ حَتَّی بَکَی أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ مِیعَادُکَ الْعَشِیَّةُ فَلَمَّا صَلَّی أَبُو بَکْرٍ الظُّهْرَ خَطَبَ فَذَکَرَ عَلِیّاً علیه السلام وَ بَیْعَتَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنِّی لَمْ یَحْبِسْنِی عَنْ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ أَلَّا أَکُونَ عَارِفاً بِحَقِّهِ لَکِنَّا کُنَّا نَرَی أَنَّ لَنَا فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیباً اسْتُبِدَّ بِهِ عَلَیْنَا ثُمَّ بَایَعَ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ الْمُسْلِمُونَ أَصَبْتَ وَ أَحْسَنْتَ. (2).
ص: 391
و من تأمل هذه الأخبار علم کیف وقعت هذه البیعة و ما الداعی إلیها و لو کانت الحال سلیمة و النیات صافیة و التهمة مرتفعة لما منع عمر أبا بکر من أن یصیر إلی أمیر المؤمنین علیه السلام وحده.
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ الثَّقَفِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَرَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الزُّهْرِیِّ قَالَ: مَا بَایَعَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَّا بَعْدَ سِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ مَا اجْتُرِئَ عَلَیْهِ إِلَّا بَعْدَ مَوْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام. (1).
وَ رَوَی الثَّقَفِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَاصِمِ بْنِ عَامِرٍ الْبَجَلِیِّ عَنْ نُوحِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ فَرْوَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: جَاءَ بُرَیْدَةُ حَتَّی رَکَزَ رَایَتَهُ فِی وَسَطِ أَسْلَمَ ثُمَّ قَالَ لَا أُبَایِعُ حَتَّی یُبَایِعَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا بُرَیْدَةُ ادْخُلْ فِیمَا دَخَلَ فِیهِ النَّاسُ فَإِنَّ اجْتِمَاعَهُمْ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنِ اخْتِلَافِهِمُ الْیَوْمَ. (2).
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ لَهُمْ بَایِعُوا فَإِنَّ هَؤُلَاءِ خَیَّرُونِی أَنْ یَأْخُذُوا مَا لَیْسَ لَهُمْ أَوْ أُقَاتِلَهُمْ وَ أُفَرِّقَ أَمْرَ الْمُسْلِمِینَ (3).
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْفُرَاتِ عَنْ قَلِیبِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ قَالَ: أَبَتْ أَسْلَمُ أَنْ تُبَایِعَ فَقَالُوا مَا کُنَّا نُبَایِعُ حَتَّی یُبَایِعَ بُرَیْدَةُ لِقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِبُرَیْدَةَ عَلِیٌّ وَلِیُّکُمْ مِنْ بَعْدِی قَالَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا هَؤُلَاءِ إِنَّ هَؤُلَاءِ خَیَّرُونَّا أَنْ یَظْلِمُونِی حَقِّی وَ أُبَایِعَهُمْ فَارْتَدَّ النَّاسُ حَتَّی بَلَغَتِ
ص: 392
الرِّدَّةُ أَحَداً فَاخْتَرْتُ أَنْ أُظْلَمَ حَقِّی وَ إِنْ فَعَلُوا مَا فَعَلُوا (1).
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ نُوحِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ یَزِیدَ الْأَوْدِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَدِیِّ بْنِ حَاتِمٍ قَالَ: مَا رَحِمْتُ أَحَداً رَحْمَتِی عَلِیّاً حِینَ أُتِیَ بِهِ مُلَبَّباً فَقِیلَ لَهُ بَایِعْ قَالَ فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ قَالُوا إِذاً نَقْتُلَکَ قَالَ إِذاً تَقْتُلُونَ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَخَا رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ بَایَعَ کَذَا وَ ضَمَّ یَدَهُ الْیُمْنَی. (2).
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ خَالِدِ بْنِ مَخْلَدٍ الْبَجَلِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ یَزِیدَ الْأَوْدِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَدِیِّ بْنِ حَاتِمٍ قَالَ: إِنِّی لَجَالِسٌ عِنْدَ أَبِی بَکْرٍ إِذْ جِی ءَ بِعَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ بَایِعْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَإِنْ أَنَا لَمْ أُبَایِعْ قَالَ أَضْرِبُ الَّذِی فِیهِ عَیْنَاکَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ ثُمَّ مَدَّ یَدَهُ فَبَایَعَهُ. (3).
و قد روی هذا المعنی من طرق مختلفة و بألفاظ متقاربة المعنی و إن اختلف لفظها و
أنه علیه السلام کان یقول فی ذلک الیوم لَمَّا أُکْرِهَ علی البیعة و حذر من التقاعد عنها یا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی فَلا تُشْمِتْ بِیَ الْأَعْداءَ وَ لا تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ و یردد ذلک و یکرره.
و ذکر أکثر ما روی فی هذا المعنی یطول (4) فضلا عن ذکر جمیعه و فیما أشرنا إلیه کفایة و دلالة علی أن البیعة لم تکن عن رضا و اختیار.
فإن قیل کل ما رویتموه فی هذا المعنی أخبار آحاد لا توجب علما.
قلنا کل خبر مما ذکرناه و إن کان واردا من طریق الآحاد فإن معناه الذی تضمنه متواتر و المعول علی المعنی دون اللفظ و من استقری الأخبار وجد معنی إکراهه علیه السلام علی البیعة و أنه دخل فیها مستدفعا للشر و خوفا من تفرق کلمة المسلمین و قد وردت به أخبار کثیرة من طرق مختلفة تخرج عن حد الآحاد
ص: 393
إلی التواتر و بعد فأدون منزلة هذه الأخبار إذا کانت آحادا أن تقتضی الظن و تمنع من القطع علی أنه لم یکن هناک خوف و لا إکراه و إذا کنا لا نعلم أن البیعة وقعت عن رضا و اختیار مع التجویز لأن یکون هناک أسباب إکراه فأولی أن لا نقطع علی الرضا و الاختیار مع الظن لأسباب الإکراه و الخوف فإن قیل التقیة لا تکون إلا عن خوف شدید و لا بد له من أسباب و أمارات تظهر فمتی لم تظهر أسبابه لم یسغ تجویزه و إذا کان غیر جائز فلا تقیة قلنا و أی أسباب و أمارات هی أظهر مما ذکرناه و رویناه هذا إن أردتم بالظهور النقل و الروایة علی الجملة و إن أردتم بالظهور أن ینقله جمیع الأمة و یعلموه و لا یرتابوا به فذاک اقتراح منکم لا ترجعون فیه إلی حجة و لنا أن نقول لکم من أین أوجبتم ذلک و ما المانع من أن ینقل أسباب التقیة قوم و یعرض عن نقلها آخرون لأغراض لهم و صوارف تصرفهم عن النقل و لا خفاء بما فی هذه الدعوی و أمثالها.
علی أن الأمر فی ظهور أسباب التقیة أوضح من أن یحتاج فیه إلی روایة خبر و نقل لفظ مخصوص لأنکم تعلمون أن أمیر المؤمنین علیه السلام تأخر عن البیعة تأخرا علم و ارتفع الخلاف فیه ثم بایع بعد زمان متراخ و إن اختلف فی مدته و لم تکن بیعته و إمساکه عن النکیر الذی کان وقع منه إلا بعد أن استقر الأمر لمن عقد له و بایعه الأنصار و المهاجرون و أجمع علیه فی الظاهر المسلمون و شاع بینهم أن بیعته انعقدت بالإجماع و الاتفاق و أن من خالف علیه کان شاقا لعصا المسلمین مبتدعا فی الدین رادا علی الله و علی رسوله و بهذا بعینه احتجوا علی من قعد عن البیعة و تأخر عنها فأی سبب للخوف أظهر مما ذکرناه.
و کیف یراد سبب له و لا شی ء یذکر فی هذا الباب إلا و هو أضعف مما أشرنا إلیه و کیف یمکن أمیرَ المؤمنین علیه السلام المقامُ علی خلاف من بایعه جمیع المسلمین و أظهروا الرضا به و السکون إلیه و أن مخالفه مبتدع خارج عن الملة.
و إنما یصح أن یقال إن الخوف لا بد له من أمارة و أسباب تظهر و إن نفیه
ص: 394
واجب عند ارتفاع أسبابه و لو کان أمیر المؤمنین علیه السلام بایع فی الابتداء من الأمر مبتدئا بالبیعة طالبا لها راغبا فیها من غیر تقاعد و من غیر أن تأخذه الألسن باللوم و العذل فیقول واحد حسدت الرجل و یقول آخر أردت الفرقة و وقوع الاختلاف بین المسلمین و یقول آخر متی أقمت علی هذا لم یقاتل أحد أهل الرِّدَّة و یطمع المرتدون فی المسلمین و من غیر أن یتلوم أو یتربص حتی یجتمع المتفرقون و یدخل الخارجون و لا یبقی إلا راض أو متظاهر بالرضا فَأَمَّا وَ الْأَمْرُ جَرَی عَلَی خِلَافِ ذَلِکَ فَالظَّاهِرُ الذی لا إشکال فیه أنه علیه السلام بایع مستدفعا للشر و فرارا من الفتنة و بعد أن لم یبق عنده بقیة و لا عذر فی المحاجزة و المدافعة.
هذا إذا عوَّلنا فی إمساکه عن النکیر علی الخوف المقتضی للتقیة و قد یجوز أن یکون سبب إمساکه عن النکیر غیر الخوف إما منفردا أو مضموما إلیه و ذلک أنه لا خلاف بیننا و بین من خالفنا فی هذه المسألة أن المنکر إنما یجب إنکاره بشرائط منها أن لا یغلب فی الظن أنه یؤدی إلی منکر هو أعظم منه و أنه متی غلب فی الظن ما ذکرناه لم یجز إنکاره و لعل هذه کانت حال أمیر المؤمنین فی ترک النکیر.
و الشیعة لا تقتصر فی هذا الباب علی التجویز بل تروی روایات کثیرة أن النبی صلی الله علیه و آله عهد إلی أمیر المؤمنین علیه السلام بذلک و أنذره بأن القوم یدفعونه عن الأمر و یغلبونه علیه و أنه متی نازعهم فیه أدی ذلک إلی الرِّدَّة و رجوع الحرب جذعة و أمره بالإغضاء و الإمساک إلی أن یتمکن من القیام بالأمر و التجویز فی هذا الباب لما ذکرنا کاف.
فإن قیل هذا یؤدی إلی أن یجوز فی کل من ترک إنکار منکر هذا الوجه بعینه فلا نذمه علی ترک نکیره و لا نقطع علی رضاه به.
قلنا لا شک فی أن من رأیناه کافّاً عن نکیر منکر و نحن نجوِّز أن یکون إنما کفَّ عن نکیره لظنه أنه یعقب ما هو أعظم منه فإنا لا نذمه و لا نرمیه أیضا
ص: 395
بالرضا به و إنما نفعل ذلک عند علمنا بارتفاع سائر الأعذار و حصول شرائط جمیع إنکار المنکر و ما نعلم بیننا و بینکم خلافا فی هذا الذی ذکرناه علی الجملة و إنما یقع التناسی للأصول إذا بلغ الکلام إلی الإمامة.
و لیس لأحد أن یقول إن غلبة الظن بأن إنکار المنکر یؤدی إلی ما هو أعظم منه لا بد فیه من أمارات تظهر و تنقل و فی فقد علمنا بذلک دلالة علی أنه لم یکن و ذلک أن الأمارات إنما یجب أن تکون ظاهرة لمن شاهد الحال و غلب فی ظنه ما ذکرناه دون من لم تکن هذه حاله و نحن خارجون عن ذلک و الأمارات الظاهرة فی تلک الحال لمن غلب فی ظنه ما یقتضیه لیست مما یُنْقَلُ و یُرْوَی و إنما یُعْرَفُ بشاهد الحال و ربما ظهرت أیضا لبعض الحاضرین دون بعض
علی أن کل هذا الکلام إنما نتکلفه متی لم نبن کلامنا علی صحة النص علی أمیر المؤمنین علیه السلام و متی بنینا الکلام فی أسباب ترک النکیر علی ما قدمناه من صحة النص ظهر الأمر ظهورا یرفع الشبهة لأنه إذا کان هو علیه السلام المنصوصَ علیه بالإمامة و المشارَ إلیه من بینهم بالخلافة ثم رآهم بعد وفاة الرسول صلی الله علیه و آله تنازعوا الأمرَ بینهم تَنَازُعَ من لم یسمعوا فیه نصّا و لا أعطوا فیه عهدا و صاروا إلی إحدی الجهتین بطریقة الاختیار و صمموا علی أن ذلک هو الواجب الذی لا معدل عنه و لا حق سواه علم صلی الله علیه أن ذلک مویس من نزوعهم و رجوعهم و مخیف من ناحیتهم و أنهم إذا استجازوا إطراح عهد الرسول و اتباع الشبهة فیه فهم بأن یطرحوا إنکار غیره و یعرضوا عن وعظه و تذکیره أولی و أحری.
و لا شبهة علی عاقل فی أن النص إن کان حقا علی ما نقوله و دفع ذلک الدفع فإن النکیر هناک لا ینجع و لا ینفع و إنه مؤد إلی غایة مکروه فاعلیه.
فإن قالوا إنما تأخر علیه السلام استیحاشا من استبدادهم بالأمر دون مشاورته و مطالعته أو لاشتغاله بتجهیز الرسول صلی الله علیه و آله ثم بأمر
ص: 396
فاطمة علیها السلام.
قیل هذا لا یصح علی مذهبکم لأن مشاورته لا تجب علیهم و عقد الإمامة یتم بمن عقدها و لا یفتقر فی صحته و تمامه إلی حضوره علیه السلام و ما تدَّعونه من خوف الفتنة فهو علیه السلام کان أعلم به و أخوف له فکیف یتأخر علیه السلام عما یجب علیه من أجل أنهم لم یفعلوا ما لا یجب علیهم و کیف یستوحش ممن عدل عن مشاورته و هی غیر واجبة عندهم فی حال السلم و الأمن و هل هذا إلا سوء ثناء علی أمیر المؤمنین علیه السلام و نسبة له إلی ما یتنزه قدره و دینه عنه.
فإن قیل إن هذا یجری مجری امرأة لها إخوة کبار و صغار فتولی أمرها الصغار فی التزویج فإنه لا بد أن یستوحش الکبار من ذلک.
قیل له إن الکبیر متی کان دَیِّناً خائفا من الله تعالی فإن استیحاشه و ثقل ما یجری علی طبعه لا یجوز أن یبلغ به إلی إظهار الکراهة للعقد و الخلاف فیه و إیهام أنه غیر مُمْضًی و لا صوابٍ و کل هذا جری من أمیر المؤمنین علیه السلام فیکف یضاف إلیه مع المعلوم من خشونة أمیر المؤمنین فی الدین و غضبه له (1) الاستیحاش من الحق و الغضب مما یورد إلیه تحرزا عن الفتنة و تلافیا للفرقة.
و أما الاشتغال بالنبی صلی الله علیه و آله فإنه کان ساعة من نهار و التأخر کان شهورا و المقلل قال أیاما و تلک الساعة أیضا کان یمکن فیها إظهار الرضا و المراسلة به بدلا من إظهار السخط و الخلاف.
و أما فاطمة علیها السلام فإنها توفیت بعد أشهر فکیف یشتغل بوفاتها عن البیعة المتقدمة مع تراخیها و عندهم أیضا أنه تأخر عن البیعة أیاما یسیرة و مکثرهم یقول أربعین یوما فکیف یشتغل ما یکون بعد أشهر عما کان قبلها و من أدل دلیل علی أن کفه عن النکیر و إظهار الرضا لم یکن اختیارا و إیثارا بل کان لبعض
ص: 397
ما ذکرناه أنه لا وجه لمبایعته بعد الإباء إلا ما ذکرناه بعینه فإن إباءه المتقدم لا یخلو من وجوه إما أن یکون لاشتغاله بالنبی و ابنته صلوات الله و سلامه علیهما أو استیحاشا من ترک مشاورته و قد أبطلنا ذلک بما لا زیادة علیه أو لأنه کان ناظرا فی الأمر و مرتئیا فی صحة العقد إما بأن یکون ناظرا فی صلاح المعقود له الإمامة أو فی تکامل شرائط عقد إمامته و وقوعه علی وجه المصلحة فکل ذلک لا یجوز أن یخفی علی أمیر المؤمنین علیه السلام و لا ملتبسا بل کان به أعلم و إلیه أسبق و لو جاز أن یخفی علیه مثله وقتا و وقتین لما جاز أن یستمر علیه الأوقاتَ و یتراخی المدد فی خفائه.
و کیف یشکل علیه صلاح أبی بکر للإمامة و عندهم أن ذلک کان معلوما ضرورة لکل أحد و کذلک عندهم صفات العاقدین و عددهم و شروط العقد الصحیح مما نص النبی صلی الله علیه و آله علیه و أعلم الجماعة به علی سبیل التفصیل فلم یبق شی ء یرتئی فیه مثل أمیر المؤمنین علیه السلام و ینظر فی إصابته النظر الطویل و لم یبق وجه یحمل علیه إباؤه و امتناعه من البیعة فی الأول إلا ما نذکره من أنها وقعت فی غیر حقها و لغیر مستحقها و ذلک یقتضی أن رجوعه إلیها لم یکن إلا لضرب من التدبیر.
فإن استدلوا علی رضاه بما ادعوه من إظهار المعاونة و المعاضدة و إشارته علیه بقتال أهل الردة فکل ذلک قد مضی الجواب عنه و قد بینا أن ذلک دعوی لا یعلم منه علیه السلام معاضدة و لا مشورة و أن الفتیا یجب علیه من حیث لا یجوز للعالم إذا استفتی عن شی ء أن لا یجیب عنه و ما یروی من دفاعه عن المدینة فإنما فعل لوجوب ذلک علیه و علی کل مسلم لا لمکانهم و أمرهم بل لأنه دفع عن حریمه و حرم النبی صلی الله علیه و آله و لیس لهم أن یقولوا إنه لو ادعی الحق لوجد أنصارا کالعباس و الزبیر و أبی سفیان و خالد بن سعید لأنه لا نصرة فیمن ذکر و لا فی أضعافهم إذا کان الجمهور علی خلافه و هذا أظهر من أن یخفی.
و لیس لأحد أن یقول کیف یجوز مع شجاعته و ما خصه الله به من القوة الخارقة للعادة أن یخاف منهم و لا یقدم علی قتالهم لو لا أنهم کانوا محقین و ذلک
ص: 398
أن شجاعته و إن کانت علی ما ذکرت و أفضل فلا تبلغ إلی أن یغلب جمیع الخلق و یحارب سائر الناس و هو مع الشجاعة بشر یقوی و یضعف و یخاف و یأمن و التقیة جائزة علی البشر الذین یضعفون عن دفع المکروه عنهم.
فإن قیل أ لیس الحسین علیه السلام أظهر النکیر علی بنی أمیة من یزید و غیره و کان یجب أن لا ینقص نکیره عن نکیره و لم یکن فزعه من أبی بکر إلا دون فزعه من یزید.
قیل هذا بعید من الصواب لأنا قد بینا الأسباب المانعة من النکیر و لیس الخوف فی تلک الحال کالخوف من یزید و بنی أمیة و کیف یکون الخوف من مظهر للفسوق و الخَلَاعَة و المَجَانَة متهتک لا مُسْکَةَ عنده و لا شبهة فی أن إمامته ملک و غلبة و أنه لا شرط من شرائط الإمامة فیه کالخوف من مقدم معظم جمیل الظاهر یری أکثر الأمة أن الإمامة له دونه و أنها أدنی منازله و ما الجامع بین الأمرین إلا کالجامع بین الضدین.
علی أن القوم الذین امتنعوا من بیعة یزید قد عرف ما جری علیهم من القتل و المکروه فیه.
علی أن الحسین علیه السلام أظهر الخلاف لما وجد بعض الأعوان علیه و طمع فی معاونة من خذله و قعد عنه ثم إن حاله آلت مع اجتهاده علیه السلام و اجتهاد من اجتهد معه فی نصرته إلی ما آلت إلیه.
و لیس لأحد أن یقول إنه کان بعیدا من التقیة لما انتهت الإمامة إلیه و حین ناضل أهل البصرة و صفین کان واجد الأنصار فکان یجب أن یظهر النکیر و ذلک أن کثیرا من التقیة و إن کان زال فی أیامه فقد بقی کثیر منها لأن أکثر من کان معه کان یعتقد إمامة المتقدمین علیه و أن إمامته ثبتت کما ثبتت إمامة من تقدم بالاختیار فلأجل ذلک لم یتمکن من إظهار جمیع ما فی نفسه و لم ینقض أحکام القوم و أمر قضاته علی أن یحکموا بما کانوا یحکمون و قد بینا ذلک فیما تقدم علی وجه لا یخفی علی من أمعن النظر و أنصف من نفسه
ص: 399
فإن قیل لو جاز التقیة مع فقد أسباب التقیة لم نأمن فی أکثر ما ظهر من النبی صلی الله علیه و آله أن یکون علی سبیل التقیة.
قیل هذا باطل لأنا قد بینا أن أسباب التقیة کانت ظاهرة لم تکن مفقودة فأما الرسول صلی الله علیه و آله فإنما لم تجز التقیة علیه لأن الشریعة لا تعرف إلا من جهته و لا یوصل إلیها إلا بقوله فمتی جازت التقیة علیه لم یکن لنا إلی العلم بما کُلِّفْنَاهُ طریقٌ و لیس العلم بأن الإمام منصوص علیه موقوفا علی قول الإمام و لا یعلم إلا من جهته حتی یکون تقیته دافعة لطریق العلم فَبَانَ الفرقُ بین الأمرین (1).
ثم یقال له (2) و قد کان فیمن أنکر و امتنع من البیعة مثل خالد بن سعید بن العاص (3) و سلمان و قوله کردید و نکردید (4) و مثل أبی ذر و عمار و المقداد
ص: 400
و غیرهم و أقوالهم فی ذلک معروفة.
فإن قالوا کل هؤلاء بایعوا و تولوا الأمور من قبله و من قبل غیره فلم یبق منهم خلاف.
قیل نحن نسلم أنهم بایعوا فمن أین أنهم رضوا به لأنا قد بینا فی ذلک ما فیه مقنع و إذا کان أمیر المؤمنین علیه السلام مع عظم قدره و علو منزلته قد ألجأته الحال إلی البیعة فأولی أن تلجئ غیره ممن لا یدانیه فی أفعاله.
فإن قیل المروی عن سلمان أنه قال کردید و نکردید و لیس بمقطوع به.
قلنا إن کان خبر السقیفة و شرح ما جری فیها من الأقوال و الأفعال مقطوعا به فقول سلمان مقطوع به لأن کل من روی السقیفة رواه و لیس هذا مما یختص الشیعة بنقله فیتهمونهم فیه و لیس لهم أن یقولوا کیف خاطبهم بالفارسیة و هم عرب و إن کان فیهم من فهم الفارسیة لا یکون إلا آحادا لا یجب قبول قولهم و ذلک أن سلمان و إن تکلم بالفارسیة فقد فسره بقوله أصبتم و أخطأتم أصبتم سنة الأولین و أخطأتم أهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله و قوله أَمَا و الله لو وضعتموها حیث وضعها الله لأکلتم من فوق رءوسکم و تحت أرجلکم رغدا أما و الله حیث عدلتم بها عن أهل بیت نبیکم لیطمعن فیها الطلقاء و أبناء الطلقاء حتی روی عن ابن عمر أنه قال ما أبغضت أحدا کبغضی سلمان یوم قال هذا القول و إنی قلت یرید شق عصا المسلمین و وقوع الخلاف بینهم و لا أحببت أحدا کحبی له یوم رأیت مروان بن الحکم علی منبر رسول الله صلی الله علیه و آله فقلت رحم الله سلمان لقد طمع فیه الطلقاء و أبناء الطلقاء (1) و غیر ذلک من الألفاظ المنقولة عنه.
و قد یجوز أن یجمع فی إنکاره بین الفارسیة و العربیة لیفهم إنکاره أهل اللغتین معا فَلَمْ یُخَاطِبْ عَلَی هَذَا الْعَرَبَ بِالْفَارْسِیَّةِ فأما قول السائل إِنَّ راوِیَهُ واحدٌ من حیث لا یجوز أن یرویه إلا من فهم الفارسیة فطریف لأن الشی ء قد یرویه من لا یعرف معناه فلعل الناقلین لهذا الکلام کانوا جمیعا أو کان أکثرهم لا یفهم معناه
ص: 401
غیر أنهم نقلوا ما سمعوا و فهم معناه من عرف اللغة أو أخبره عنه من یعرفها.
فإن قالوا قوله کردید و نکردید فیه تثبیت لإمامته قیل هذا باطل لأنه أراد بقوله کردید فعلتم و بقوله نکردید لم تفعلوا و المعنی أنکم عقدتم لمن لا یصلح للأمر و لا یستحقه و عدلتم عن المستحق و هذه عادة الناس فی إنکار ما یجری علی غیر وجهه لأنهم یقولون فعل فلان و لم یفعل و المراد ما ذکرناه و قد صرح سلمان رحمه الله بذلک فی قوله أصبتم سنة الأولین و أخطأتم أهل بیت نبیکم و قد فسر بالعربیة معنی کلامه.
فإن قالوا أراد أصبتم الحق و أخطأتم المعدن لأن عادة الفرس أن لا یزیل المُلْک عن أهل بیت المَلِک.
قیل الذی یبطل هذا الکلام تفسیر سلمان لکلام نفسه فهو أعرف بمعناه علی أن سلمان رحمة الله علیه کان أتقی لله و أعرف به من أن یرید من المسلمین أن یسلکوا سنن الأکاسرة و الجبابرة و یعدلوا عما شرعه لهم نبیهم صلی الله علیه و آله فإن قیل فقد تولی سلمان لعمر المدائن فلو لا أنه کان راضیا بذلک لم یتول ذلک.
قیل ذلک أیضا محمول علی التقیة و ما اقتضی إظهار البیعة و الرضا یقتضیه و لیس لهم أن یقولوا و أی تقیة فی الولایات لأنه غیر ممتنع أن یعرض علیه هذه الولایات لیمتحن بها و یغلب فی ظنه أنه إن عدل عنها و أباها نسب إلی الخلاف و اعتقدت فیه العداوة و لم یأمن المکروه و هذه حال توجب علیه أن یتولی ما عرض علیه و کذلک الکلام فی تولی عمار رحمة الله علیه الکوفة و نفوذ المقداد فی بعوث القوم.
علی أنه یجوز عندنا تولی الأمر من قبل من لا یستحقه إذا ظن أنه یقوم بما أمر الله تعالی و یضع الأشیاء فی مواضعها من الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و لعل القوم علموا ذلک أو ظنوه.
ص: 402
و أما أقوال أبی ذر تصریحا و تلویحا فمعروفة مذکورة و لیس لهم أن یقولوا إنه روی عنه تعظیم القوم و مدحهم و ذلک أن ذلک یمکن إذا سلم حمله علی التقیة و الخوف کما قلناه فیما رووه عن أمیر المؤمنین علیه السلام.
ثم یقال للمعتزلة ما اعتبرتموه من الإجماع فی إمامة أبی بکر یلزم علیه القول بإمامة معاویة لأن الناس بعد صلح الحسن علیه السلام بین نفسین مظهر للرضا ببیعته و بین کافٍّ عن النکیر فیجب أن یکون ذلک دلالة علی إمامته و هم لا یقولون بها فإما أن یقولوا بذلک أو یترکوا الاعتماد علی هذا الضرب من الاستدلال.
فإن قالوا إن معاویة لم یصلح للإمامة لما ظهر منه من الفسق نحو استلحاقه زیادا و قتله حجرا و شقه العصا فی أیام أمیر المؤمنین علیه السلام و مقاتلته إیاه (1) إلی غیر ذلک مما لا یحصی کثرة فلا یصح و الحال هذه أن یدعی الإجماع لأن الإجماع إنما یدعی فیما یصح فأما ما لا یصح فلا یدعی فیه الإجماع و لو ثبت الإجماع علی ما قالوه لعلمنا أنه علی سبیل القهر کما یقع من الملوک علی أنه قد صح و اشتهر الخلاف فی ذلک بل ربما کانوا یظهرون الخلاف بحضرته فلا ینکره و قد کان الحسن و الحسین علیهما السلام و محمد بن علی و ابن عباس و إخوته و غیرهم من قریش یظهرون ذمه و الوقیعة فیه فکیف یدعی الإجماع فی ذلک مع علمنا ضرورة من حال من ذکرناه أنه کان لا یقول بإمامته و لا یدین بها.
قیل هذا تعلیل للنقض لأنه إذا کان لا یصلح للإمامة و قد وجدنا فی الاتفاق علیه و الکف عن منازعته و مخالفته ما وجدناه فیمن تقدم فیجب إما أن یکون إماما أو أن تکون هذه الطریقة لیست مرضیة فی تصحیح الإجماع و کل شی ء یبین به أنه لا یصلح للإمامة یؤکد الإلزام و یؤیده.
و قول السائل إن الإجماع إنما یدل علی ثبوت ما یصح صحیح إلا أنه کان یجب أن یبین أن الإجماع لم یقع هاهنا باعتبار یقتضی أن شروطه لم تتکامل و لا یرجع فی أنه لم یقع مع تکامل شروطه و أسبابه إلی أن المجمع علیه
ص: 403
لا یصلح للإمامة لأن ذلک مناقضة و إن رضوا بهذا القول فالشیعة أیضا یقولون إن من تقدم علی أمیر المؤمنین علیه السلام لا یصلح للإمامة و الإجماع یجب أن یقع علی ما یصح دون ما لا یصح مثل ما قلتموه فأما ادعاء القهر و الغلبة فمما لا یقول لهم المخالف لهم فی إمامة معاویة بمثل ما قالوه لنا فیما تقدم من أن القهر و الغلبة لا بد لهما من أسباب تظهر و تنقل و تعلم فلو کانت هناک غلبة لعلمها الناس کلهم علی سواء و متی ادعوا شیئا مما نقل فی هذا المعنی لم یلتفت إلیه مخالفهم و قال لهم لو کان ذلک صحیحا لنقل إلی و علمته کما علمتموه و قابلهم فی هذا الموضع بمثل ما یقابلنا السائل فی إمامة من تقدم حذو النعل بالنعل و لهذا یقول من ینسب إلی السنة منهم إن إبطال إمامة معاویة و الوقیعة فیه طریق مهیع لأهل الرفض إلی القدح فی إمامة من تقدمه و قولهم إن معاویة کالحلقة للباب یریدون بذلک أن قرع الباب طریق إلی الولوج و سبب للدخول.
فأما ما ادعوه من اشتهار الخلاف من الحسن و الحسین علیهما السلام و فلان و فلان و أنهم کانوا یظهرون ذمه و الوقیعة فیه فیقال لهم من أین علمتم هذا الذی ادعیتموه أ بضرورة أم باستدلال فإن کان بالضرورة قلنا و ما بال علم الضرورة یخصک دون مخالفک و هم أکثر عددا منک و آنس بالأخبار و نقلة الآثار و لیس جاز لک أن تدعی علی مخالفک فی هذا الباب علم الضرورة مع علمک بکثرة عددهم و تدین أکثرهم إلا و تجوزون للشیعة التی تخالفک فی إمامة من تقدم أن تدعی الضرورة علیک فی العلم بإنکار أمیر المؤمنین علیه السلام و أهله و شیعته ظاهرا و باطنا علی المتقدمین علیه و أنه کان یتظلم و یتألم من سلب حقه و الدفع له عن مقامه و هیهات أن یقع بین الأمرین فصل و إن قال أعلم ذلک باستدلال.
قلنا اذکر أیَّ طریق شئت فی تصحیح ما أدعیته من إنکار من سمیته و وصفته حتی نبین بمثله صحة ما رویناه من الإنکار علی من تقدم فإنک لا تقدر إلا أن تروی أخبارا نقلتها أنت و من وافقک و یدفعها مخالفک و یدعی أنها من روایة
ص: 404
أهل الرفض و دسیس من قصده الطعن فی السلف و یقول فیمن یروی هذه الأخبار و یقبلها أکثر مما تقول أنت و أصحابک فیمن یروی ما ذکرناه من الأخبار.
علی أن الظاهر الذی لا یمکن دفعه من القوم الذین أشاروا إلیهم أنهم کانوا یفتخرون علیه بالنسب و ما جری مجراه و کانت تجری بینهم مفاضلة و مفاخرة لا ذکر للإمامة فیها و ما کان یکون ذلک إلا بتعرض من معاویة فإنه کان رجلا عریضا یرید أن یتحدث عنه بالحلم و کان دأبه أن یتحکک (1) بمن یعلم أنه لا یحتمله حتی یصدر منه من الکلام ما یُغْضِی علیه و یعرض عنه فیکون ذلک داعیا إلی وصفه بالحلم و ما کان فی جمیع من ذکره ممن کان یقابله بغلیظ الکلام و شدید إلا من یخاطبه بإمرة المؤمنین فی الحال و یأخذ عطاءه و یتعرض لجوائزه و نوافله فأی إنکار کان مع ما ذکرناه.
و مما یعارض جمیع من خالفنا إجماعهم علی قتل عثمان لأن الناس کانوا بین فریقین أحدهما المؤلب علیه و المتولی لمغالبته و مطالبته بالخلع حتی أدی ذلک إلی قتله و الآخر ممسک عنهم غیر منکر علیهم و ذلک دال عندهم علی الإجماع.
فإن قالوا کیف یدعی الإجماع فی هذا الباب و قد حصل هناک أمران یمنعان من النکیر أحدهما أنه کان غلبة و الثانی ما کان من منع عثمان من القتال فکیف یقابل ما قلناه و قد ثبت أیضا بالنقل ما کان من أمیر المؤمنین علیه السلام من الإنکار حتی بعث الحسن و الحسین علیهما السلام و قنبرا علی ما روی فی ذلک و کیف یدعی فی ذلک الإجماع و عثمان نفسه مع شیعته و أقاربه خارجون منه.
قیل لیس الغلبة أکثر من استیلاء الجمع الکثیر الذین یخشی سطوتهم و یخاف بادرتهم و هذه کانت حال من عقد الإمامة لأبی بکر لأن أکثر الأمة تولاها و مال إلیها و اعتقد أنها السنة و ما یخالفها البدعة فأی غلبة أوضح مما ذکرناه
ص: 405
و کیف یدعی الغلبة فی قتل عثمان و عندهم أن الذین تولوا قتله و باشروا حربه نفر من أهل مصر التف إلیهم قوم من أوباش المدینة ممن یرید الفتنة و یکره الجماعة و أن أکابر المسلمین و وجوه الصحابة و المهاجرین و هم أکثر أهل المدینة و علیهم مدار أمرها و بهم یتم الحل و العقد فیها کانوا لذلک کارهین و علی من أتاه منکرین فأی غلبة یکون من القلیل علی الکثیر و الصغیر علی الکبیر لو لا أن أصحابنا یدفعون الکلام فی الإمامة بما یسنح و یعرض من غیر نکیر فی عواقبه و نتائجه فأما منع عثمان من القتال فعجیب و أی عذر فی منع عثمان لمن قعد عن نصرته و خلا بینه و بین الباغین علیه و النهی عن المنکر واجب و کیف لم یمتنع من القتال لأجل منع عثمان منه من کان معه فی الدار من أقاربه و عبیده و هم له أطوع و بأن ینتهوا إلی أمره أولی و کیف لم یطعه فی المنع من المنکر و الصبر علی إیقاع الفتنة إلا المهاجرون و الأنصار دون أهله و عبیده.
و أما ذکره إنکار أمیر المؤمنین لذلک و بعثه الحسن و الحسین للنصرة و المعاونة فالمعروف أن أمیر المؤمنین علیه السلام کان ینکر قتله و یبرأ من ذلک فی أقوال محفوظة معروفة لأن قتله منکر لا شک فیه و لم یکن لمن تولاه أن یقوم به فأما حصره و مطالبته بخلع نفسه و تسلیم من کان سبب الفتنة ممن کان فی جهته فما یحفظ عن أمیر المؤمنین فی ذلک إنکار بل الظاهر أنه کان بذلک راضیا و بخلافه ساخطا و کیف لا یکون کذلک و هو الذی قام بأمره فی الدفعة الأولی و توسط حتی جری الأمر علی إرادته بعد أن کاد یخرج الأمر إلی ما خرج إلیه فی المرة الثانیة و ضمن عنه لخصومه الإعتاب الجمیل فکان ذلک سببا لتهمته له علیه السلام و مشافهته بأنه لا یتهم سواه فمضی علیه السلام من فوره و جلس فی بیته و أغلق بابه.
فأما بعث الحسن و الحسین فلا نعرفه فی جملة ما یدعی و الذی کان یدعی أنه بعث الحسن علیه السلام و فی ذلک نظر و لو سلم لکان إما بعثه للمنع من الانتهاء بالرجل إلی القتل أو لأنهم کانوا حصروه و منعوه الطعام و الشراب و فی داره حرم و أطفال
ص: 406
و من لا تعلق له بهذا الأمر و هذا منکر یجب علی مثل أمیر المؤمنین علیه السلام دفعه و لو کان أمیر المؤمنین و طلحة و الزبیر و فلان و فلان کارهین لکل ما جری لما وقع شی ء منه و لکانوا متمکنین من دفعه بالید و اللسان و السیف.
فأما قول السائل و کیف یدعی الإجماع و عثمان و شیعته و أقاربه خارجون منه فطریف لأنه إن لم یکن فی هذا الإجماع إلا خروج عثمان عنه فبإزائه خروج سعد بن عبادة و ولده و أهله من الإجماع علی إمامة أبی بکر ممن یقول خصومنا أنا لا نعتد بهم إذا کان فی مقابلته جمیع الأمة فأما من کان معه فی الدار فلم یکن معه من أهله إلا ظاهر الفسق عدو لله تعالی کمروان بن الحکم و ذویه ممن لا یعتبر بخروجه عن الإجماع لارتفاع الشبهة فی أمره أو عبید أوباش طغام لا یَفْرُقُونَ بین الحق و الباطل و لا یکون خلاف مثلهم قادحا فی الإجماع و إذا بلغنا فی هذا الباب إلی أن لا نجد منکرا من جمیع الأمة إلا عبید عثمان و النفر من أقاربه الذین حصروا فی الدار فقد سهلت القضیة و لم یبق فیها شبهة.
و لیس لأحد أن یقول إن هذا طریق إلی إبطال الإجماع فی کل موضع و ذلک أنا قد بینا أن الأمر علی خلاف ما ظنوه و أن الإجماع یثبت و یصح بطرق صحیحة لیست موجودة فیما ادعوه و لا طائل فی إعادة ما مضی (1).
انتهی ملخص تلخیصه قدس سره و کلام أصحابنا فی هذا الباب کثیر لا یناسب ذکره فی هذا الکتاب و فیما أوردنا کفایة لأولی الألباب.
تکملة إذا عرفت أن ما ادعوه من الإجماع الذی هو عمدة الدلیل علی إمامة إمامهم لم یثبت بما أوردوه فی ذلک من الأخبار نرجع و نقول نثبت بتلک الأخبار التی أوردوها لإثبات ذلک عدم استحقاقهم للإمامة بل کفرهم و نفاقهم (2) و وجوب
ص: 407
لعنهم إذ تبین بالمتفق علیه من أخبارهم و أخبارنا أن عمر هم بإحراق بیت فاطمة علیها السلام بأمر أبی بکر أو برضاه و قد کان فیه أمیر المؤمنین و فاطمة و الحسنان صلوات الله علیهم و
ص: 408
هددهم و آذاهم مع أن رفعة شأنهم عند الله و عند رسوله صلی الله علیه و آله مما لا ینکره إلا من خرج عن الإسلام و قد استفاض فی روایاتنا بل فی روایاتهم أیضا أنه روع فاطمة
ص: 409
حتی ألقت ما فی بطنها و قد سبق فی الروایات المتواترة و سیأتی أن إیذاءها صلوات الله علیها إیذاء للرسول صلی الله علیه و آله و آذَیَا علیا علیه السلام و
قَدْ تَوَاتَرَ فِی رِوَایَاتِ الْفَرِیقَیْنِ قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ آذَی عَلِیّاً فَقَدْ آذَانِی (1).
و قد قال الله تعالی إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً (2) و هل یجوّز عاقل خلافة من کان هذا حاله و ماله.
ص: 410
و أجاب عن ذلک قاضی القضاة بأنا لا نصدّق ذلک و لا نجوّزه و لو صح لم یکن طعناً علی عمر لأن له أن یهدّد من امتنع من المبایعة إرادة للخلاف علی المسلمین لکنه غیر ثابت لأن أمیر المؤمنین علیه السلام قد بایع و کذلک الزبیر و المقداد و الجماعة و قد بینا أن التمسک بما تواتر به الخبر من بیعتهم أولی من هذه الروایات الشاذة.
و رد علیه السید رضی الله عنه فی الشافی أولا بأن خبر الإحراق قد رواه غیر الشیعة ممن لا یتهم علی القوم و أن دفع الروایات من غیر حجة لا یجدی شیئا فروی البلاذری و حاله فی الثقة عند العامة و البعد عن مقاربة الشیعة و الضبط لما یرویه معروفة
عن المدائنی عن سلمة بن محارب عن سلیمان التیمی عن ابن عون أن أبا بکر أرسل إلی علی علیه السلام یریده علی البیعة فلم یبایع فجاء عمر و معه قَبَسٌ فَلَقِیَتْهُ فَاطِمَةُ علیها السلام عَلَی الْبَابِ فَقَالَتْ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ أَ تَرَاکَ مُحْرِقاً عَلَیَّ دَارِی قَالَ نَعَمْ وَ ذَلِکَ أَقْوَی فِیمَا جَاءَ بِهِ أَبُوکِ وَ جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام فَبَایَعَ (1).
و هذا الخبر قد روته الشیعة من طرق کثیرة و إنما الطریف أن یرویه شیوخ محدثی العامة.
وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعِیدٍ الثَّقَفِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: وَ اللَّهِ مَا بَایَعَ عَلِیٌّ علیه السلام حَتَّی رَأَی الدُّخَانَ قَدْ دَخَلَ بَیْتَهُ (2).
و ثانیا بأن ما اعتذر به من حدیث الإحراق إذا صح طریف و أی عذر لمن أراد أن یحرق علی أمیر المؤمنین و فاطمة علیها السلام منزلهما و هل یکون فی ذلک علة تصغی إلیه و إنما یکون مخالفا للمسلمین و خارقا لإجماعهم إذا کان الإجماع قد تقرر و ثبت و إنما یصح لهم الإجماع متی کان أمیر المؤمنین و من قعد عن البیعة ممن انحاز إلی بیت فاطمة علیها السلام داخلا فیه و غیر خارج عنه و أی إجماع یصح مع خلاف أمیر المؤمنین علیه السلام وحده فضلا عن أن یتابعه غیره و هذه زلّته من صاحب
ص: 411
المغنی و ممن حکی احتجاجه.
و بعد فلا فرق بین أن یهدد بالإحراق للعلة التی ذکرها و بین ضرب فاطمة علیها السلام لمثل هذه العلة فإن إحراق المنازل أعظم من ضربها و ما یحسن الکبیر بمن أراد الخلاف علی المسلمین أولی بأن یحسن الصغیر فلا وجه لامتعاض صاحب الکتاب من ضربها بالسوط و تکذیب ناقله و اعتذاره فی غیره بمثل هذا الاعتذار (1).
تمّ بحمد اللّه و حسن توفیقه اخراج هذا الجزء من البحار و توشیحه بالتعالیق و الحواشی التی یسرها اللّه توضیحا و تأییدا فی هذه العجالة بعد تحقیق النصوص و تخریجها عن مصادرها و اللّه ولیّ التوفیق
محمد باقر البهبودی ذو الحجة الحرام 1392
ص: 412
**[ترجمه]دوست داشتم در اینجا قسمتی از کتاب تلخیص الشافی - . تلخیص الشافی 3 : 44 به بعد - را بیاورم که در بردارنده جوابهای بسیاری است که سید - رضی الله عنه - در شافی از شبهات مخالفان داده و حاوی احادیث فراوانی است که از کتابهای آنها برداشت نموده و احادیثی که ما آوردیم را تأییید میکند. سید - رضی الله عنه - در بخش سخنی پیرامون خلافت ابوبکر گفته است:
طریقه دوم را بر اجماع بنا کردند و ادعا کردند که همه امت بر امامت ابوبکر اجماع کردند و او را برگزیدند. آنها اجماع را به چند طریق بیان میکنند: یکی اینکه میگویند در دوره امامت او امر به آنجا رسید که همگان به بیعت او راضی شدند و دست از انکار [و مخالفت] کشیدند، و اگر او بر حق نبود چنین نمیشد. و فرقی نمیکند که آن [اجماع] در همان در همان ابتدای امر باشد، یا در زمانی دیگر. آنها این طریق را از آن رو مطرح میکنند که ادعایشان این است که مخالفتی که از ناحیه زبیر و ابوسفیان و عباس آشکار شد و نیز تأخیری که امیرالمؤمنین - علیه السلام - در بیعتنمودن کردند و موارد دیگر، همگی از بین رفتند.
دیگر اینکه میگویند: هر کس که در موردش ادعای مخالفت با ابوبکر میشود، رضایت و بیعت او به صورت زبانی و عملی توسط کسانی که مورد اعتماد هستند ثابت شده است و میگویند سعد بن عباده بر مخالفت خود باقی نماند، یا به مخالفت او اعتنا نمیشود.
سوم اینکه میگویند اجماع آنها بر چیزی که متفرع از اصل است، موجب اثبات اصل نیز میشود، و در روزگار عمر اجماع بر خلافت او حاصل شده است و خلافت او فرع خلافت ابوبکر بود؛ پس با صحت خلافت عمر، صحت خلافت ابوبکر نیز ثابت شود. یا میتوانیم بگوییم که هیچ کس قائل نیست که خلافت یکی از این دو صحیح است و خلافت دیگری صحیح نیست و به جهت این اجماع دوم، ثبوت یکی از آن دو متضمن ثبوت دیگری است.
گفتهاند: سخن در این مورد واضحتر است؛ زیرا روزگار عمر ادامه یافت و مردم از او اطاعت میکردند و از او میپذیرفتند و در مجالسش حضور مییافتند در کارها به او یاری میرساندند. زیرا سعد بن عبادة در روزهای اول خلافت عمر از دنیا رفت و بدون شبهه بعد از او اجماع تحقق یافت.
ما برای ابطال این روش، کافیست یکی از این دو چیز را روشن کنیم:
یا روشن میکنیم که آن ترک نزاع و خودداری از انکار، که آنها میخواهند از طریق اینها رضایت و اجماع را ثابت کنند هیچگاه عملی نشده است.
و یا اگر قبول کردیم که مخالفت با رهبری او فقط در همان ابتدای امر بوده و بعد پایان یافته است، تبیین میکنیم که این عدم مخالفت از روی رضایت نبوده و خشم کسانی که در ابتدا مخالف بودهاند، بعد از کنار گذاشتن مخالفت نیز باقی مانده است، هرچند دیگر از عذر و بهانهها دست کشیدهاند.
اما در حول مورد اول باید گفت که در آغاز کار مخالفت کاملاً آشکار شد و به هیچ وجه نمیتوان مخالفت امیرالمؤمنین - علیه السلام - و عباس - رضی الله عنه - و گروهی از بنی هاشم و همچنین زبیر را انکار کرد. حتی روایت شده که زبیر با شمشیر آخته خود بیرون آمد و به زور شمشیر را از دستش گرفتند و بر سنگ زدند. همچنین سلمان و خالد بن سعید و ابوسفیان صخر بن حرب نیز مخالف بودند و و شهرت مخالفت هر یک از اینها به قدری است که ما را از ذکر آن بینیاز میکند. و مخالفت سعد و پسران و خانوادهاش نیز معروف است، و همه اینها در ابتدای امر آشکار است.
مخالفت برخی از افرادی که ذکر کردیم در ادامه نیز باقی ماند و استمرار یافت؛ اگرچه مخالفت آنها در آینده مانند گذشتهاشان آشکار نبود، ولی [مخالفت آنها در آینده نیز] نقل شده و معروف است. پس مخالف اهل تسنن چگونه میتواند بگوید که مخالفت پایان یافت و به هر صورت که بود در آینده اجماع تحقق یافت ؟ بنابراین ما جز استناد به یک ادعا چیزی نمیبینیم.
اگر گفت: اینکه در ابتدای امر مخالفت بوده را قبول کرده و به آن اعتراف میکنم، اما ادعایی که شما میکنید که این مخالفت استمرار داشته، باطل است؛ زیرا نه نقل شده و نه معروف است، کسی که ادعای استمرار مخالفت میکند باید آن را تبیین نماید، من که آن را انکار میکنم.
به او گفته میشود: آنچه که در این باب ذکر میکنیم، جایی برای نفی و انکار تو نمیگذارد؛ زیرا تو دو راه داری؛ یا چون [وجود مخالفت] اجمالاً [و نه با تفصیل زمانی] روایت شده، آن [یعنی استمرار مخالفت] را انکار کنی و ادعا کنی که به هیچ وجه کسی استمرار مخالفت را روایت نکرده است، و یا اینکه اعتراف کنی این جریان را عدهای که تو به آنها اعتمادی نداری نقل کردهاند و ظهور مخالفت [در آینده] آشکار نیست و همه راویانی که درباره مخالفت مطلبی بیان داشتهاند، [استمرار] آن را نقل نکردهاند .
اگر مقصودت دومی است، ما نیز پیش از تو به آن اعتراف کردهایم؛ زیرا ما در اثبات استمرار مخالفت، به آن مخالفت آغازین استناد نکردیم، و در مورد این که تو به کسانی که آن را روایت کردهاند اعتماد نداری دفاعی نکردیم، ولی روایاتی که در این باب آمده است، حداقل میتوانند مانع از این یقین تو شوند که مخالفتها از بین رفتند و مرتفع شدند و رضایت همگانی حاصل شد. و اگر مقصودت اولی است، باید به مشاهدات رجوع کرد؛ زیرا وجود آن [یعنی استمرار مخالفت] در روایات روشنتر از آن است که انکار شود، و امیرالمؤمنین - علیه السلام - از زمان وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - تا زمانی که خداوند ایشان را در جنت خود جای دادند، همیشه از مظلومیتشان شاکی و دردمند بودند، و خانواده و شیعیان ایشان نیز همیشه از اینکه حق ایشان را سلب کردند شکایت میکردند. و این [شکایتهای] ایشان و اهل بیت و شیعیان، گاهی مخفیانه و گاهی آشکارا بوده و این خفاء و ظهور بستگی به سختگیریها و سهولتهای زمانه داشته است. علی - علیه السلام - در زمان ابوبکر سخنانی در این مسأله آشکار میکنند که در زمان عمر مانند آن را آشکار نمیکنند. سپس در زمان عثمان سخنانشان را قویتر بیان میدارند و بسیاری از آنچه در دل دارند را به صراحت بیان میکنند، و در زمانی که حکومت به ایشان تسلیم میشود، قوت سخنانشان فزونی مییابد. هر کس آثار بر جای مانده از ایشان را مطالعه کند، مطلبی که ما گفتیم را تصدیق میکند.
عبدالرحمن بن ابیبکرة روایت کرده که شنیدم که علی - علیه السلام - بر بالای منبر میفرمودند: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از دنیا رفتند، هیچکس به اندازه من شایسته این امر نبود.
و جعفر عمرو بن حریث از پدرش نقل کرده، شنیدم که علی - علیه السلام - میفرمودند: من از زمانی که خداوند جان پیامبرش - صلی الله علیه و آله - را پیش خود برد تا امروز مورد ظلم واقع شدم.
و مسیب بن نجبة نقل کرده، علی - علیه السلام - مشغول سخنرانی بودند که یک عرب بیابانی آمد و شروع کرد به گفتن این که: بر من ظلم شده است و بر من ظلم شده است؛ حضرت فرمودند: نزدیک بیا! شخص عرب نزدیک رفت؛ ایشان فرمودند: به اندازه همه مردمان روستاها و شهرها به من ظلم شده است. و در حدیث عبادة آمده است: یک عرب بیابانی آمد و در هر قدمش میگفت: ای امیرالمؤمنین به من ظلم شده است؛ علی - علیه السلام - فرمودند: آرام باش! به خود من به اندازه همه مردمان روستاها و شهرها ظلم شده است.
جعفر بن عمرو بن حریث از پدرش نقل کرده، نشد که علی - علیه السلام - یک بار بالای منبر بروند، مگر اینکه در پایان سخنانشان و قبل از این که از منبر پایین بیایند میفرمودند: از زمانی که خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله را پیش خود برد، همیشه مظلوم بودم .
معاویة بن ثعلبة نقل کرده، ابوذر - رضی الله عنه - در مسجد نشسته بود که مردی پیش او آمد، علی - علیه السلام - نیز در مقابلش نماز میخواندند؛ مرد گفت: ای ابوذر! آیا به من میگویی محبوبترین شخص نزد تو چه کسی است؟ به خدا سوگند من میدانم که محبوبترین شخص نزد تو کسی است که نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم نیز محبوبترین شخص بوده است. ابوذر گفت: آری، قسم به کسی که جانم به دست اوست محبوبترین شخص نزد من محبوبترین شخص نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم است، و او همین شیخ مظلوم است که حقش غصب شده است.
به طرق زیادی روایت شده که علی - علیه السلام - چندین بار فرمودند: من اولین کسی هستم که در روز قیامت برای دادخواهی در محضر خداوند حاضر میشوم. و این سخن ایشان نیز مشهور است که: عجبا که در حالی که در زمان زندگیاش داشت از آن [یعنی خلافت] کنارهگیری میکرد، ناگهان بعد از مرگش آن را برای شخص دیگری منعقد نمود.
ابیالجحاف نقل کرده، معاویة بن ثعلبه به من گفت: میخواهی حدیثی کاملاً صحیح برایت بگویم؟ گفتم: آری. گفت: وقتی ابوذر به شدت بیمار شد، علی - علیه السلام - را وصیت خود نمود. یکی از کسانی که پیش او میآمد به او گفت: اگر به امیرالمؤمنین [یعنی عثمان] وصیت میکردی بهتر از این بود که به علی - علیه السلام - وصیت کنی. ابوذر گفت: به خدا سوگند به امیرالمؤمنین حقیقی وصیت نمودهام .
ابوحمزه ثمالی از امام باقر - علیه السلام - روایت کرده که ایشان فرمودند: بریدة نبود و در شام بود، وقتی آمد، دید که مردم با ابوبکر بیعت کردهاند، به مجلس ابوبکر آمد و گفت: ای ابوبکر! آیا فراموش کردی که خداوند و رسولش بر ما واجب کردند که بر علی - علیه السلام - با عنوان امیرالمؤمنین سلام کنیم؟ ابوبکر گفت: ای بریدة! تو غایب نبودی و ما حاضر بودیم، و خداوند متعال بعد از هر کاری، کاری میکند و خدا نخواسته است که نبوت و حکومت هر دو با هم برای اهل این خانه باشد.
گفتگوی بریده با ابوبکر به این مضمون، با الفاظ متفاوت و به طرق مختلف نقل شده است.
همچنین گفتگوی سلمان فارسی با مردم و رد آنها بر کاری که انجام دادند نیز به طرق مختلف و با الفاظی که معنایشان نزدیک به هم است، نقل شده است؛ این سخنش که: \\"درست رفتید و خطا نمودید. سنت پیشینیان را درست رفتید و در مورد اهل بیت پیامبرتان خطا کردید.\\" و این سخن او که: \\"نمیدانم فراموش کردید یا خود را به فراموشی زدید، و نمیدانستید یا خود را به نادانی زدید.\\" و این سخنش: \\"به خدا سوگند اگر میدانستم که دین را برای خدا استوار میکنم و یا از ستمی در راه خدا جلوگیری میکنم با شجاعت تمام شمشیر میزدم.\\"
ما اسناد و طرق این احادیث را به علت طولانی شدن کتاب، به صورت کامل نیاوردیم هر کس بخواهد میتواند آنها را در جای خود ببیند. نمیتوان در مورد این مخالفت سلمان و بریدة گفت: سلمان بعدها راضی شد و از طرف آنها والی چند ولایت شد و بریدة نیز بس کرد و تسلیم شد و بیعت نمود؛ زیرا علتی که آنها در مخالفت خود بدان تصریح کردهاند، نشان میدهد که آنها هرگز به این امر رضایت ندادند، اگر چه بعدها به جهت نبود یاور و ترس جان دست از انکار کشیدند، ولی با این حال در دلشان انکار مینمودند، ولی از آنجا که ناچار بودند اختیاری از خود نداشتند.
ثعلبة بن یزید حمانی نقل کرده که علی - علیه السلام - فرمودند: از جمله اموری که پیامبر امی به من خبر دادند این بود که امت با تو نیرنگ خواهد کرد .
ابوادریس الأودی از حضرت علی - علیه السلام - نقل کرده که فرمودند: اگر از آسمان به زمین بیفتم و پرندگان [بدن] مرا بردارند در نزد من محبوبتر از این است که چیزی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله نشنیدهام را از ایشان نقل کنم؛ ایشان به من فرمودند: ای علی! بعد از من امت با تو نیرنگ خواهد کرد.
زید بن علی بن حسین روایت کرده، علی - علیه السلام - پیوسته میفرمودند: به خدا سوگند مردم در حالی با ابوبکر بیعت نمودند که من با همین پیراهنم برایشان سزاوارتر بودم، خشمم را فرو خوردم و منتظر امر خود ماندم و سرم را به زمین چسباندم. سپس ابوبکر مُرد و عمر را جانشین خود کرد در حالی که به خدا قسم میدانست [یا میدانستم] که من با همین پیراهنم از همه مردم بر این کار سزاوارترم، باز هم خشمم را فرو خوردم و منتظر امر خود ماندم. سپس عمر مُرد و خلافت را شورایی نمود و مرا مانند سهم مادربزرگ ششمین شخص آن شش نفر قرار داد و گفت اقلیت را بکشید [و کنار بگذارید]. باز هم خشمم را فرو خوردم و منتظر امر خود ماندم و سرم را به زمین چسباندم؛ جز جنگ، یا کفر به خدا چارهای نیافتم.
و این سخن حضرت - علیه السلام - که: \\"جز جنگ، یا کفر به خدا چارهای نیافتم.\\" اشارهای است به سبب جنگ ایشان با طلحه و زبیر و معاویه، و دستنگهداشتن از [و نجنگیدن با] کسانی که پیش از اینها بودند؛ زیرا وقتی یاران و کمککارانی یافتند، امر بر ایشان لازم گردید و وجوب جنگ و دفاع بر ایشان متعین شد، و دیگر راهی جز نبرد و یا مخالفت با امر خداوند نیافتند. اما در حالت اول به علت فقدان یار و کمککار معذور بودند.
همه سیرهنویسان روایت کردهاند، زمانی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - و عباس برای پسگرفتن ارثشان پیش عمر رفتند، عمر گفت: چه کسی مرا از این دو معذور میدارد؛ وقتی ابوبکر بر سر کار آمد، این دو گفتند: بیحرمتی کرد و ظلم نمود، خدا میداند که او نیکوکار و متقی بود. سپس بر سر کار آمدم و باز گفتند: بیحرمتی نمود و ظلم کرد. این سخن بهترین دلیل بر آن است که حضرت علیه السلام آشکارا و بدون اینکه از آنها پنهان کنند خود را مظلوم میدانستند و آنها فقط با ایشان مدارا میکردند و ایشان نیز همینطور .
واقدی در کتاب الجمل با سند خود روایت کرده که زمانی که مردم با علی - علیه السلام - بیعت کردند، حضرت خطبهای خواندند و پس از حمد و ثنای خداوند فرمودند: حق [در یک سو] و باطل [در سوی دیگر]، هر کدام اهل خود را دارند؛ اگر باطل زیاد است، از دیرباز چنین بوده است، و اگر حق کم است، چه بسا و شاید [روزی به قدرت برسد]، ولی کم پیش میآید که چیزی که پشت کرده، دوباره روی آورد، و من از این بیم دارم که سستی ورزید، و حال آنکه جز تلاش بر من واجب نیست، در حالی که کارهایی انجام شد و شما در آن به دلخواه خود رفتار نمودید و اموری اتفاق افتاد و شما به راهی نادرست متمایل شدید، که در نزد من پسندیده نبودید، اما من اگر بخواهم میگویم: خداوند از گذشته شما درگذرد! آن دو نفر پیشتر آمدند و سومی مانند کلاغ فقط به فکر شکمش بود. وای بر او! اگر دستانش قطع میشد و سرش را بریده میشد، برایش بهتر بود. و سخنان مفصلی که بعد از آن فرمودند.
این خطبه به طرق مختلف از واقدی روایت شده است.
سید - رضی الله عنه - سپس خطبه شقشقیه را روایت کرده - . الشافی 392 ، تلخیص الشافی3 : 53 - و سپس گفته است: آنچه که گفتیم کمی از بسیار است و اگر همه آنچه را که در این باب از علی - علیه السلام - و خانواده و فرزندان و شیعیانشان روایت شده را میآوردیم، همه کتاب ما نیز گنجایش آن را نداشت. برخی از آنچه ذکر کردیم دلالت آشکاری بر این دارد که مخالفت پیوسته ادامه داشت و هیچگاه رضایت به حاصل نشد.
اگر گفته شود: همه چیزهایی که نقل کردید، خبر واحد است و یقینی نیست و نمیتوان به سبب آن دست از یقینیات کشید، و معلوم است که در زمانهای بعد مخالفتی مانند روزهای اول آشکار نشد، و این روایات فقط از طریق متعصبین غیر قابل اعتماد نقل شده است.
میگوییم: این روایات اگرچه به تنهایی و از جهت لفظی خبر واحدند، اما معنای آنها متواتر است [و تواتر معنوی دارند]؛ زیرا افراد زیادی [مضامین] آنها را روایت کردهاند. حتی اگر نظر شما را بپذیریم که اینها خبر واحدند، باز هم موجب نمیشود که نتواند مانع از یقین بر مرتفع شدن انکارها و ادعای زائل شدن همه مخالفتها شود. زیرا امکان ندارد که با وجود این اخبار - که حتی اگر یقینآور نباشد، دستکم موجب ظن و گمان میشود - مدعی یقین به زائلشدن همه مخالفتها داشت.
اما این سخن که با خبر واحد نمیتوان از یقینیات دست کشید، کدام مطلب یقینی در اینجا وجود دارد که ما بخواهیم با خبر واحد از آن دست بکشیم؛ اگر منظور اجماع و مرتفعشدن مخالفتها است، اینها وقتی ثابتند که روایات ضعیفتر از اینها نیز وجود نداشته باشند، و وقتی ما روایتی در زمینه مخالفت یافتهایم، مرتفعشدن مخالفتها یقینی نیست. راه کشف رضایت [عمومی] و اجماع، دست کشیدن از انکار و عدم مخالفت است، و وقتی مخالفت و انکار روایت شده باشند، چه روایت ضعیف باشد و چه قوی باشد، چطور میتوان بر مرتفع شدن یا از بین رفتن آن یقین داشت. اما در مورد معتمد نبودن راویان؛ نخست این که اکثر احادیثی که در اینجا روایت کردیم، از طریق راویان اهل تسنن نقل شدهاند و افراد موجود در اسناد آن از کسانی هستند که خود اهل تسنن وثاقت آنان را متهم یا خدشهدار نمیکنند. هر کس در آنها تأمل کند، این مطلب را در مییابد. از این گذشته مجرد یک ادعا، بدون اینکه به اسباب معروف خدشه اشاره شود، در مخدوش نمودن وثاقت راویان کافی نیست. و اگر کسی که ظاهری عادل و متدین دارد روایتی نقل کند، نمیتوان اینگونه در وثاقت او خدشه نمود.
اگر گفته شود: بنابر این دلیل، ما باید در وجود هرگونه مخالفتی شک کنیم.
میگوییم: اگر موضوع طریقی که شما میخواهید از آن به هدف خود برسید، همان باشد که ما داریم در مورد آن صحبت میکنیم، راهی برای یقین به نفی اختلاف نیست؛ چطور میتوان در مورد انتفای امری قاطع بود و حال آنکه روایت شده و منقول است. ما فقط در جایی میتوانیم به آن یقین میکنیم که چیزی در مورد اختلاف نقل نشده باشد و روایتی در مورد انکار وجود نداشته باشد.
اگر گفته شود: اگر چیزی [مانند مخالفت باشد که] باید به مرحله آشکار شدن برسد [و تا به این مرحله نرسد هنوز وجود نیافته است]، ما میتوانیم از آشکار نشدن آن به انتفاء [وجود] آن استدلال کنیم و [در اثبات انتفاء آن] به چیزی بیش از این نیاز نداریم، و برای همین است که میگوییم: اگر چیزی معارض با قرآن باشد، باید معارضه آن در حد ظهور [الفاظ] قرآن ظهور داشته باشد، و اگر ظهور معارضه آن را در این اندازه نیافتیم، یقین بر انتفای آن معارضه میکنیم؛ بنابراین اگر روایتگری خبر واحدی را برای ما روایت کند که معارضه با قرآن اتفاق افتاده است. [وجود] انکاری که شما ادعا میکنید نیز همینطور است؛ نه ثابت است و نه آشکار شده است.
میگوییم: شرطی که لازم دانستید در موضوعی که بر سر آن اختلاف داریم نیز وجود دارد، و شایسته است شما آن را در اینجا هم آن را رعایت کنید؛ زیرا شما میگویید اگر چیزی در میان باشد که باید آشکار شود، تا هنگامی که آشکار نشده [به وجودش پی نخواهیم برد و] باید یقین به انتفاء آن داشته باشیم، که سخن درستی است و مطابق آنچه گفتید معارضه با قرآن نیز از طریق همین [استدلال] باطل میشود، زیرا اینکه اگر موجود باشد باید آشکار شود، [مسألهای] روشن است و سخن نیز بر همین اساس بنا شده است. ولی این مسأله [که اگر مخالفتی وجود داشت، باید آشکار شود]، در انکار [و مخالفت با] کسانی که صاحب اختیار هستند [و قدرت در دست آنهاست] وجود ندارد. زیرا نمیتوانید دلیل بیاورید که اگر آنها انکار [و مخالفت]ی داشته باشند، باید آشکار میشد، و هر کسی که مدعی انکار است، در حقیقت مدعی ظهور آن نیز میباشد. بلکه مساله بر خلاف آن است؛ زیرا انکار [و مخالفت با] کسی که مالک حل و عقد و امر و نهی و نفع و ضرر است و اکثر مسلمانان به او متمایل شدهاند و بیشتر انصار و مهاجران به امامت او رضایت دادند، باید مخفی شود و پوشیده بماند و نباید آن را پخش و نشر کرد و همه انگیزهها برای اختفاء و علنی نکردن آن موجود است، پس این کجا و [مسأله] معارضه کجا؟
و اگر بپذیریم که [ممکن است مسأله] معارضه و یا امور دیگر موجود باشد و در عین حال انگیزهای برای آشکار کردن آن نباشد، و بلکه همه انگیزهها بر پنهانکردن و پوشیده نگهداشتن آن باشند، دیگر نمیتوانیم از آن روی که برای همگان آشکار نشده و همگان آن را نقل نکردهاند، یقین به انتفای آن پیدا کنیم. [و در موضوع مورد بحث] حتی اگر ما روایات اندکی درباره این امر [یعنی مخالفت] پیدا کنیم، راهی برای یقین بر انتفای آن و اینکه موجود نبوده است نخواهیم داشت. به خواست خداوند، پیرامون سببی که مانع اظهار مخالفت و اعلان انکار شد، در مطالب پیش روی به تفصیل سخن خواهیم گفت.
اما این سخن که همه آنهایی که در موردشان ادعای مخالفت شده، بعدها در زبان و عمل به بیعت رضایت دانند؛ ما قبلاً توضیح دادهایم و در آینده توضیح خواهیم داد که اینچنین نبوده است و آن دستکشیدن از نزاع که آنها [برای اثبات رضایت] به آن استناد میکنند، نشاندهنده رضایت نیست؛ زیرا دست کشیدن از نزاع به اجبار انجام گرفته است. همینطور است سایر مواردی که ادعا شده است، مانند مسأله والی شدن کسی [یعنی سلمان] که از طرف آنها متولی بر سرزمینی شده، و حال آنکه قبلاً با آنها مخالف بوده و امرآنها را انکار میکرده است [نشاندهنده رضایت عملی اوست].
اما این که خلافت خلیفه دوم را مبتنی بر خلافت خلیفه اول میکنند و میگویند از آنجا که در تمام مدت خلافت خلیفه دوم، وجود رضایت و انقیاد عمومی آشکار بود، و اگرچه چنین چیزی در دوره خلیفه اول آشکار نیست، اما میتوان خلافت خلیفه اول را اصل در خلافت دومی قرار داد [و گفت اگر در فرع چنین رضایتی وجود داشته پس در اصل هم بوده است]؛ [باید گفت] چیزهایی که ما در مورد خلافت نفر اول گفتیم، در دومی هم ادامه داشت؛ زیرا مخالفتهایی که ما حکایت کردیم و از مخالفین روایت نمودیم، مخالفت با هر دو خلافت بود [و چیزهایی نبود که مختص خلافت اولی باشد].
از اینها که بگذریم، اگر ما نیز مانند شما بپذیریم که همه مخالفتها مرتفع شدند، نمیتواند نشاندهنده رضایت باشد؛ زیرا ما توضیح دادیم که آنها نیاز داشتند و مجبور بودند [که مخالفتشان را اظهار نکنند].
اما اینکه گفتند: سعد اگرچه به مخالفت خود ادامه داده است، ولی چون خلافت را برای خود میخواسته و خواستهای باطل داشته است، به مخالفت وی توجهی نمیشود؛ سخنی نیست که بتوان بر آن اعتماد کرد؛ زیرا اولین اشکالی که دارد این است که این مطلب که آنها ادعا کرده باشند \\"امامان از قریش هستند\\"، قطعی نیست و هیچ یک از سیرهنویسان آن را روایت نکردهاند و مخالفت سعد و انصار با مسأله امامت و رهبری، از جهت واحدی بوده است. ما اکنون مطالبی که سیرهنویسان در مورد جریان سقیفه ذکر کردهاند را بیان میکنیم تا مشخص شود ادعای آنها اصالت ندارد. - .[1]
الشافی 395 ، تلخیص الشافی 3 : 60 -
سپس روایاتی که ما در مورد جریان سقیفه قبلاً از ایشان [یعنی سید رضی الله عنه] روایت کردیم را روایت کرده و گفته است: طبری و دیگران خبر سقیفه را به طرق مختلف روایت کردهاند که در هیچ یک آنها خبری از استدلال به این روایت که \\"امامان از قریش هستند\\" نمیباشد، و یکی از چیزهایی که ضعف وجود این ادعا را [در جریان سقیفه] نشان میدهد، چیزی است که از ابوبکر به هنگام مرگش روایت شده است که گفته است: \\"ای کاش سه چیز را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - میپرسیدم\\" و یکی از آنها را اینطور گفته است: \\"ای کاش از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - میپرسیدم که آیا انصار در این امر [یعنی خلافت] حقی دارند؟\\" چگونه ممکن است او چنین سخنی بگوید؟ و حال آنکه که قبلاً از رسول خدا روایت کرده که \\"امامان از قریش هستند\\" و \\"این امر جز برای این طایفه از قریش شایسته [افراد دیگری] نیست\\". و از دیگر چیزهایی که ضعف وجود این ادعا را نشان میدهد، سخنی است که از عمر در هنگام مرگش روایت شده که: \\"اگر سالم زنده بود، درباره [اینکه خلافت را به] او [بسپارم] تردید نمیکردم\\" - . طبقات ابن سعد 3 ق 2 : 248 ، الإستیعاب 2 : 561 ، أسد الغابة 2 : 246 ، تاریخ طبری4 : 227 ، العقد الفرید 2 : 256 ، الامامة والسیاسة 1: 28 ، أعلام النساء 2 : 876 ، منتخب کنز العمال 4 : 427 و 2 : 188 - که این سخن را بعد از آن که اهل شورا را نام میبرد و بر یکایک آنها مورد طعن قرار میدهد گفته است. سالم که از قریش نبوده است، چطور ممکن است که عمر که از ابوبکر این روایت را [یعنی \\"امامان از قیش هستند\\"] شنیده است چنین سخنی بگوید؟
طبری در کتاب تاریخش به طرق مختلف از شیوخ روایتش روایت کرده که وقتی عمر بن خطاب ضربه خورد [و مورد سوء قصد واقع شد]، به او گفتند: ای امیرالمؤمنین! ای کاش کسی را جانشین خود نمایید. او گفت: چه کسی را جانشین کنم؟ اگر ابو عبیدة بن جراح زنده بود، او را جانشین خود میکردم که اگر پروردگارم از من سؤال کند، بگویم: از پیامبرت - صلی الله علیه و آله - شنیدم که میفرمود که او یعنی [ابوعبیدة بن جراح] امین این امت است. و اگر سالم مولی ابیحذیفه زنده بود، او را جانشینی خود میکردم که که اگر پروردگارم از من سؤال کند، بگویم: از پیامبرت شنیدم که میفرمود: سالم خیلی خدا را دوست دارد. مردی به او [عمر] گفت: عبدالله بن عمر برای اینکار چطور است؟ گفت: خدا تو را بکشد! به خدا سوگند منظورت از این حرف رضایت خدا نبود، ای بیچاره! چگونه مردی را به جانشینی خود برگزینم که توانایی طلاق دادن زن خود را هم ندارد؟ - . تاریخ طبری 4 : 227 ، العقد الفرید 2 : 156 ، تاریخ کامل3 : 34 ، الصواعق المحرقة :102 -
بلاذری در کتاب تاریخ خود، أشراف به سند خود از ابورافع روایت کرده، عمر بن خطاب به ابن عباس تکیه کرده بود و فرزندش ابن عمر و سعید بن زید نیز نزد او حاضر بودند؛ [عمر] گفت: بدانید که من در مورد «کلاله» چیزی نگفتهام و کسی را بعد از خود به جانشینی انتخاب نکردهام، و اگر کسی از اعراب در زمان مرگ من اسیر باشد، در راه خدا آزاد است. سعید بن زید گفت: اما اگر مردی از مسلمانان را [برای جانشینی] مشخص میکردی، مردم به تو اعتماد میکردند. عمر گفت: در اطرافیانم طمع بدی میبینم و تکلیف این امر را به آن شش نفری واگذار میکنم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در هنگام وفات از آنها راضی بودند. سپس گفت: اگر یکی از آن دو نفر زنده بودند، این امر را به او میسپردم و به او اطمینان داشتم: سالم مولی ابیحذیفه و ابوعبیدة بن جراح.
مردی به او گفت: ای امیرالمؤمنین! نظرت درباره عبدالله بن عمر چیست؟ عمر گفت: خدا تو را بکشد! به خدا سوگند منظورت از این حرف رضایت خدا نبود، کسی را جانشین خود کنم که قدرت طلاق دادن زن خود را هم ندارد؟ عفان میگوید: مردی که عبدالله بن عمر را پیشنهاد کرد، مغیرة بن شعبة بود .
چنانچه میبینید این روایت صریح در این است که او آرزو سالم زنده میبود تا او را جانشین خود کند چنانچه آرزوی زندهبودن ابوعبیدة را نیز کرده است. با این شرح، چه توجیه دیگری باقی میماند.
عجب است که با اینکه امیرالمؤمنین علی - علیه السلام - با آن همه فضائل و منزلت زنده بودند، و بقیه اهل شورا که با بالاترین درجات فضیلت ظاهری حاضر هستند، او حضور سالم را چنان آرزو میکند که گویا هیچکس در حد او نیست. همین امر دلیلی متقنی است بر اینکه عمر نسبت به این جمع ششنفر نظر مساعد نداشته است. حتی اگر زندهبودن سالم را جهت نظرخواهی و مشورت آرزو میکرد، باز هم حرف بزرگی بود؛ زیرا ما میدانیم افرادی که ما در میان این جماعت از آنان نام بردیم کسانی بودند که غلام آنها نیز از جهت رأی و علم با سالم برابری میکرده است، اگر برتر نبوده باشد؛ پس چگونه در نظرخواهی به آنها توجهی نمیکند و کسی را که صلاحیت ندارد برای این کار برمیگزیند و مشتاق حضور کسانی است که در علم و رای به هیچ وجه در حد آنها نیستند. اگر این روایات درست باشند و ما نسبت به عمر حسن ظن داشته باشیم، نشان میدهد که روایتی که نقل کرده که [آنها در سقیفه ادعا کردهاند که] \\"امامان از قریش هستند\\"، اعتباری ندارد.
اگر گفته شود: شما چگونه این خبر را رد میکنید، با اینکه خود به مانند آن اعتقاد دارید؟
میگوییم: ما در اثبات امامت کسی که به امامتش اعتقاد داریم، به امثال این روایات رجوع نمیکنیم؛ زیرا ما در اثبات آن دلایل آشکار و استدلالهای روشن داریم، و خبر سقیفه را از این رو نقل کردیم که معلوم شود مخالفت سعد و خویشان او [رضایت عمومی را] مخدوش میکند.
از این گذشته، اگر نظر آنها را قبول کنیم که سعد ادعایی باطل داشته و امامت را برای خود میخواسته، چرا به مخالفت او اعتنا نشود، او در دو چیز مخالفت داشت؛ یکی اینکه او معتقد بود امامت برای انصار بیاشکال است، و دیگر اینکه او به خلافت ابوبکر راضی نبود و با او بیعت نکرد؛ اینها دو مخالفت [جدا از یکدیگر] هستند و اینکه ادعای او در یکی از این دو زمینه باطل باشد، موجب نمیشود که ادعای دیگرش نیز باطل باشد، چون اینطور نیست که یکی از آن دو [مخالفت] مبتنی بر دیگری باشد و با ابطال اصل، فرع نیز باطل گردد؛ زیرا هر کس معتقد به امکان به امامت رسیدن شخصی از غیر قریش باشد، امکان امامت در میان قریش را رد نکرده است. پس چگونه امتناع سعد از بیعت با قریش، که مبتنی بر اصل جواز امامت در غیر قریش بوده را دلیل بر این قرار میدهند که امتناع سعد از بیعت با یک انسان به خصوص، نشانه بر باطل بودن اوست.
کسی نگوید که: سعد خود به تنهایی بر حق نیست، و اینکه فقط سعد از اجماع امت خارج باشد، اثری در [حجیت] آن ندارد؛ زیرا نباید این را بعید دانست [که خروج سعد از اجماع در حجیت آن مؤثر باشد]؛ چرا که سعد نیز مانند دیگر صحابه است که اگر با چیزی مخالفت نمایند مخالفتشان در اجماع موثر است و دیگر اجماع محقق نمیشود.
اگر گفته شود: [در تحقق اجماع] به مخالفت یک یا دو نفر اعتنا نمیشود؛ زیرا [جز اجماع] راهی برای مؤمنان نمیباشد و وقتی به مخالفت اعتنا میشود که جماعتی مخالف کنند.
گفته می شود: اولین اشکالی که این سخن دارد این است که سعد به قدری فرزند داشته که بتوان به صورت کنایه از لفظ جماعت در موردشان استفاده کرد؛ زیرا لفظ جماعت در مورد سه نفر به بالا بکار برده میشود. نکته دیگر اینکه اگر لفظ \\"مؤمنین\\" تکتک افراد مؤمن را [بدون استثناء] در بر میگیرد، پس هر کس آن را برای جماعتی که تکتک افراد را در برندارد، به کار ببرد استعمالی مجازی نموده است، و اگر استعمال مجازی آن به این صورت مجاز باشد، ممکن است که در مورد یک نفر هم جماعت گفته شود؛ زیرا گاهی مجازاً از یک نفر نیز تعبیر به جماعت میشود. علاوه بر اینکه ما پیشتر بیان کردهایم که این آیات هیچ دلالتی بر صحت تعلق به اجماع ندارند، در نتیجه این سوال از اعتبار ساقط است.
اما طریق دوم: که این بود که بر فرض قبول کنیم که مخالفین دست از انکار کشیدند و بیعت کردند، میگوییم: از کجا معلوم که آنها با رضایت تن به بیعت دادهاند؟ زیرا رضایت از صفات نفسانی است و فقط خداوند متعال از آن باخبر است .
سپس به آنها گفته میشود: بیتردید مشخص است که امیرالمؤمنین علی - علیه السلام - در بیعت تعلل نمودند و از آن امتناع کردند، و اختلاف فقط در مدت زمان تعلل ایشان است. برخی از آنها میگویند شش ماه، برخی میگویند چهل روز و برخی دیگر نیز کمتر یا بیشتر از این مدت را میگویند. همین تأخیر و تعلل ایشان دلالت بر این دارد که ایشان [حداقل در این مدت] با بیعت مخالف بودند و به آن رضایت نداشتند، حال اگر هر کسی میخواهد ادعا کند که حضرت بعد از این مدت، با اختیار و رضایت بیعت نمودند، باید دلیل بیاورد.
اگر گفته شود: اگر ایشان به بیعت رضایت نداشتند، آن را رد میکردند؛ زیرا بر ایشان واجب بود که آن را رد کنند؛ چرا که کاری که آنها مرتکب شده بودند زشت بود، و ایشان از مقام و حقشان کنار گذاشته شده بودند. پس این که ایشان بیعت را رد نکردند، نشان میدهد که ایشان راضی بودهاند.
در پاسخ گفته می شود: چرا فکر میکنید دستکشیدن از انکار به معنای رضایت است و معنای دیگری ندارد؟ زیرا اگر کسی دست از انکار بکشد همانطور که ممکن است به رضایت رسیده باشد، ممکن است راضی نشده باشد و به سبب دیگری دست از انکار کشیده باشد. پس نمیتوان عدم انکار را نشانه رضایت دانست. ممکن است انسان به جهت اموری مانند تقیه ترس بر جان و از این قبیل چیزها دست از انکار بکشد. یکی از اموری که باعث دست کشیدن از انکار می شود این است که فرد بداند پیامد ادامه دادن انکار، بزرگتر از منکری است که آن را انکار میکند. یکی دیگر از این امور این است که همان انکاری که قبلاً کرده طوری است که به همراه اموری که بعد روشن شده، اشتباه و ابهام را از این رضایت [ظاهری] رفع کند. و یکی هم این است که به جهت رضایت واقعی باشد. بنابراین وقتی دستکشیدن از انکار اقسام مختلفی دارد، نباید آن را مختص به یک وجه کرد. ترک انکار فقط در جایی نشانه رضایت است که تنها وجه آن رضایت واقعی باشد؛ پس آنها چگونه مدعیاند که در اینجا ترک انکار به جهت رضایت بوده است؟
اگر گفته شود: رضایت چیزی جز ترک انکار نیست؛ پس هرگاه به ارتفاع انکار یقین داشتیم، معلوم میشود رضایت نیز وجود دارد .
می گوییم: این چیزی است که فساد آن را بیان کردهایم و روشن نمودیم که ترک انکار، به رضایت و غیر آن تقسیم میشود. و گذشته از این، چه فرقی است میان کسی که این چنین میگوید، و کسی است که میگوید: نارضایتی چیزی جز نبودن رضایت نیست؛ بنابراین هرگاه حصول رضایت معلوم و محقق نباشد، بر وجود سخط یقین می کنیم!؟ از این رو کسانی که ادعا میکنند امیرالمؤمنین - علیه السلام - راضی بودهاند، باید سبب آن را نیز مطرح سازند و تنها بر این که چون انکار ایشان مرتفع شده پس ایشان راضی شدهاند، اعتماد نکنند؛ زیرا طرف مقابل هم میتواند به آنچه که گفتیم ادعا کند و عدم رضایت ایشان را دلیلی بر سخط ایشان بداند.
اگر بگوید: بر لازم نیست برای دلالت بر رضایت ایشان، چیزی بیش از موضوع بیعت و ترک انکار ایشان را نقل کنیم؛ زیرا ظاهر این کار [یعنی بیعت] مقتضی رضایت است، و کسی که خلاف آن را ادعا میکند و میگوید در دل ناراضی بوده، باید دلیل بیاورد؛ زیرا چیزی خلاف ظاهر را ادعا کرده است.
به او گفته می شود: این مسأله آنطور که شما فرض میکنید هم نیست. زیرا [در اینجا] اصل این است که امیرالمؤمنین - علیه السلام - خشمگین بودهاند؛ چرا که در میان امت هیچ اختلافی وجود ندارد که حضرت - علیه السلام - از حکومت خشمگین بودهاند و آن را رد نمودهاند و بر سر آن منازعه کردهاند و در بیعتکردن تعلل ورزیدند. و همچنین [در میان امت] اختلافی نیست که ایشان بعدها بیعت کردهاند و بر اظهار مخالفت و انکار باقی نماندهاند؛ پس انتقال ایشان از یکی از دو حالی که از ابتدا بر آن بودهاند که امتناع از بیعت و اظهار مخالفت باشد، برای ما معلوم است، ولی ما به هیچ وجه از حالت دیگر، که همان نارضایتی و کراهت است منتقل نشدهایم، لذا هر کس که مدعی تغییر حالت است باید برای تغیر آن دلیل بیاورد و مساله معلومی را بگوید که مقتضی این تغیر حال باشد و مسأله را به طرف ما برنگرداند که ما ملزم آوردن دلیل بر ادعای خود هستیم، زیرا چنانچه گفتیم ما به اصلی معلوم [یعنی وجود خشم و سخط ایشان] تمسک جسته ایم و قطعا هر کسی که ادعای تغییر حالت را دارد باید دلیل بیاورد .
و نمیتواند بیعتکردن و ترک انکار را دلیل رضایت قرار دهد؛ زیرا قبلا بیان کردیم که ترک انکار به چند وجه تقسیم میشود، و نمیتوان به خاطر یک امر محتمل، از چیزی که تحققش یقینی است دست برداشت.
اگر گفته شود: این راهی که شما میروید، موجب شک در هر اجماعی می شود و دیگر نمیتوانیم با هیچ وسیلهای به رضایت کسی در مورد چیزی یقین کنیم؛ زیرا ما هر جا که رضایت را ثابت میکنیم از این روش و یا ضعیف تر از این روش به آن یقین می کنیم.
به او گفته می شود: اگر راهی برای پیبردن به اجماع و رضایت مردم در این امر [یعنی خلافت] جز آنچه شما ادعا میکنید وجود نداشته باشد، [سخن شما درست است و] دیگر هیچ راهی باقی نمیماند. ولی راه رسیدن به اجماع واضح است، و آن اینکه بدانیم انکار فقط به دلیل رضایت برطرف شده است و وجه دیگری جز رضایت [برای دست کشیدن از انکار] وجود ندارد. و این گاهی به ضرورت شواهد حال معلوم میشود و گاهی نیز، اگر شخص غائب باشد [و شاهد حال نباشد] به کمک نقل قول و طرق دیگر معلوم میشود، طوری که [شنونده] شک نکند که تنها انگیزه کنار گذاشتن انکار، رضایت بوده است. مگر نه این است که ما همگی به طور قطع می دانیم بیعت عمر و ابوعبیدة و سالم با ابوبکر از سر رضایت و موافقت بوده و آنها در ظاهر و باطن خود بدان راضی بودهاند و تنها وجهی که آنها بیعت کردند و موافقت نمودند رضایت بوده است و حال آنکه چنین قطعی در مورد امیرالمؤمنین - علیه السلام - و دیگر کسانی که مخالفت نمودند نداریم. و اگر راه [اثبات] اجماع یکی میبود، به هر دو مسأله را به صورت یکسان قطع داشتیم.
این یکی از مواردی است که در این موضع می توان بر آن تکیه کرد؛ بنابراین [در جواب] میگوییم: اگر امیرالمؤمنین علیه السلام راضی بودند و باطنا نیز مانند ظاهرشان از انکار دست میکشیدند، ما می بایست این [رضایت باطنی] را از حال ایشان در مییافتیم، چنانچه از حال عمر و ابوعبیدة دانستیم؛ حال که چنین چیزی معلوم نیست دلالت میکند که حال ایشان متفاوت از دیگران بوده است .
چگونه ممکن است انسان منصف در این که بیعت امیرالمؤمنین - علیه السلام - از روی رضایت نبوده، تردید داشته باشد؟ و حال آن که همه سیرهنویسان اخبار فراوانی نقل کردهاند، که این را [که بیعت ایشان از روی رضایت نبوده] اقتضا میکند. طوری که اگر کسی در اخباری که در مورد این موضوع روایت شده، تأمل کند، شکی برایش باقی نمی ماند که ایشان مجبور شدند بیعت کنند، و بعد از دفاع و ممانعت و به جهت اموری که مقتضی بیعت بود و رضایت جزء آنها نبود، اقدام به بیعت نمودند.
ابوالحسن احمد بن یحیی بن جابر بلاذری که حالش از جهت وثاقت نزد اهل تسنن، و به دوریبودن از [افکار] شیعه، و نیز دقت روایات معروف است، به سند خود از ابن عباس نقل کرده، هنگامی که علی - علیه السلام - از بیعت خودداری نمودند، ابوبکر عمر بن خطاب را به نزد ایشان فرستاد و به او گفت: او را به زور و اجبار فراوان نزد من بیاورید. وقتی عمر نزد ایشان آمد، صحبتهایی بین آن دو شد و ایشان به عمر فرمودند: خوب بدوش که سهمی از آن مال توست، به خدا سوگند حرصی که تو امروز بر امارت او میخوری، فقط برای این است که فردا روزی او تو را جانشین خود سازد. ما بر اینکه ابوبکر به امارت رسیده حسادت نمی ورزیم، ولی از آن جهت که شما با ما مشورت نکردید، [بیعت با] شما را انکار کردیم و گفتیم که ما نیز حقی داریم و شما همگی آن را میدانستید. سپس حضرت نزد ابوبکر آمدند و با او بیعت کردند. - . أنساب الأشراف 1 : 587 -
این روایت متضمن شرایط حال ایشان است و همان چیزی است که شیعه می گوید، که خداوند آن را بر زبان راویان آنها جاری کرده است.
بلاذری به سند خود از ابن عون روایت کرده، ابوبکر عمر را نزد علی - علیه السلام - فرستاد و از ایشان خواست که برای بیعت بیایند. ولی ایشان بیعت نکردند. عمر با شعله آتش بازگشت و فاطمه - علیها السلام - بر در خانه جلوی او ایستادند و فرمودند: ای پسر خطاب! میبینم که میخواهی در خانهام را بر من آتش بزنی؟ عمر گفت: آری. این کار آنچه پدرت آورده را قویتر میکند. آنگاه علی - علیه السلام - آمدند و بیعت کردند. - . همان : 586 -
این روایت را شیعیان نیز به طرق زیادی نقل کرده اند و جالب این است که بزرگان محدثان اهل تسنن نیز آن را روایت کردهاند، البته فقط روایاتی که متضمن بیعتی به صحت و سلامت است را روایت کردهاند. چه بسا متوجه شدهاند که با پذیرش بعضی از این روایات، چه اشکالاتی بر آنها وارد میشود و برای همین آنها را نقل نکردهاند. کسی که در خانهاش بر او به آتش کشیده میشود تا بیعت کند، چه اختیاری از خود دارد؟
حمران بن اعین روایت کرده، امام صادق - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند علی علیه السلام زمانی بیعت کردند که دیدند دود به خانه اشان داخل شده است.
مدائنی از عبدالله بن جعفر از ابی عون روایت کرده، وقتی عرب مرتد شدند، عثمان نزد علی - علیه السلام - رفت و گفت: ای عموزاده! تا زمانی که شما بیعت نکرده اید، کسی برای نبرد با این دشمن بیرون نمی آید. وضع به همین منوال بود، تا اینکه علی - علیه السلام - پیش ابوبکر رفتند و مسلمانان از این اقدام خوشحال شدند و مردم در جنگیدن استوار شدند. - . همان : 587
-
بلاذری به سند خود از عائشه روایت کرده، علی - علیه السلام تا زمانی که فاطمه - علیها السلام - رحلت نمودند، یعنی به مدت شش ماه بیعت نکردند. وقتی فاطمه وفات نمود، به بیعت با ابوبکر تسلیم شدند و کسی را نزد ابوبکر فرستادند تا نزد ایشان بیاید. عمر به ابوبکر گفت: تنها نزد او مرو! ابوبکر گفت: چه میخواهند با من بکنند؟ ابوبکر آمد و علی - علیه السلام - به او فرمودند: به خدا قسم ما بر فضل و خیری که خداوند به تو داده حسادت نکردیم، ولی می دیدیم که ما را نیز از این امر بهره ای است که از ما سلب شده است. ابوبکر گفت: به خدا سوگند خویشاوندان رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در نزد من از خویشاوندان خودم محبوبترند. علی علیه السلام آن قدر از حق و قرابت خود سخن گفتند که ابوبکر به گریه افتاد. سپس فرمود: وعده ما شامگاه. وقتی ابوبکر نماز ظهر را خواند، خطبهای خواند و در مورد علی - علیه السلام - و بیعت ایشان سخن گفت، علی - علیه السلام - فرمودند: اینکه من تا به اکنون با ابوبکر بیعت نکرده بودم، به جهت این نبود که حق او را نمیدانستم، ولی می دیدیم که ما را نیز از این امر بهره ای است که از ما سلب شده است، و سپس با ابوبکر بیعت نمودند. مسلمانان گفتند: کار درستی انجام دادی و خوب کردی. - . همان : 586 -
هر کس در این اخبار تأمل کند درمی یابد که این بیعت چگونه واقع شده است، و انگیزه آن چه بوده است و اگر اوضاع سالم و نیت ها صاف و بود و اتهامی در بین نبود، عمر ابوبکر را از تنها پیش امیرالمؤمنین - علیه السلام – رفتن منع نمیکرد.
ابراهیم ثقفی به سند خود از زهری روایت کرده، علی- علیه السلام - بیعت تا شش ماه بیعت نکردند، و تا زمانی که فاطمه علیها السلام زنده بودند، بر ایشان جرأت پیدا نکردند. - . الغارات، نسخه خطی -
ثقفی به سند خود از سفیان بن فروة از پدرش روایت کرده، بریدة آمد و پرچمش را در وسط محله [قبیله] اسلم به زمین کوبید و سپس گفت: من تا زمانی که علی - علیه السلام - بیعت نکرده اند، بیعت نمی کنم. علی - علیه السلام - فرمودند: ای بریدة! تو نیز همان کاری کن که مردم کردند؛ در حال حاضر اتحاد آنها برایم محبوبتر از اختلافشان است. - . همان -
موسی بن عبدالله بن حسن روایت کرده که علی - علیه السلام - به آنها فرمودند: بیعت کنید؛ اینان مرا مخیر کردهاند که یا چیزی که متعلق به آنان نیست را بگیرند، یا با آنان بجنگم و بین مسلمانان تفرقه بیندازم - . همان - .
همچنین موسی بن عبدالله بن حسن روایت کرده، قبیله اسلم از بیعت سر باز زدند و گفتند: تا بریدة بیعت نکند، ما بیعت نمی کنیم؛ پیامبر - صلی الله علیه و آله - به بریدة فرمودهاند: بعد از من علی، ولیّ شماست. علی - علیه السلام - فرمودند: ای قوم! اینان ما را مخیر ساخته اند که یا در حقم ظلم کنند و با آنان بیعت کنم و مردم مرتد شوند تا جایی که کفر به تکتک افراد برسد، من نیز این را برگزیدم که در حقم ظلم شود، و هر کاری میخواهند بکنند.
عدی بن حاتم روایت کرده، برای هیچ کس به اندازه علی - علیه السلام - دلم نسوخت؛ هنگامی که گریبانش را گرفته و آوردند و به او گفتند بیعت کن. و ایشان فرمودند: اگر بیعت نکنم؟ گفتند: در آن صورت تو را می کشیم. فرمودند: در آن صورت، بنده خدا و برادر رسول خدا را میکشید. و سپس در حالی که دست راست خود را مشت کرده بود بیعت کرد.
عدی بن حاتم روایت کرده، من پیش ابوبکر نشسته بودم که علی - علیه السلام - را آوردند. ابوبکر به او گفت: بیعت کن. علی - علیه السلام - به او فرمودند: اگر بیعت نکنم؟ ابوبکر گفت: سرت را با شمشیر میزنم. علی - علیه السلام - سرشان را به سمت آسمان بالا بردند و فرمودند: خدایا شاهد باش. و بعد دست خویش را دراز کردند و با او بیعت نمودند - . همان - .
این معنی به طرق متفاوت و با الفاظی هر چند متفاوت ولی از جهت معنایی نزدیک به هم روایت شده است. علی - علیه السلام - در آن روز وقتی مجبور به بیعت شدند و از تعلل بیشتر حذر کردند، میفرمودند: یا «ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کَادُواْ یَقْتُلُونَنِی فَلاَ تُشْمِتْ بِیَ الأعْدَاء وَلاَ تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» - اعراف / 150.[2] - {ای فرزند مادرم! این قوم مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند؛ پس مرا دشمن شاد مکن و مرا در شمار گروه ستمکاران قرار مده}، و پیوسته آن را تکرار میکردند. آوردن روایات بیشتر در این معنا به طول میانجامد، چه برسد به ذکر همه آنها. و همین مقدار که آوردیم نیز کفایت می کند و دلالت بر این دارد که بیعت از روی رضایت و اختیار نبوده است.
اگر گفته شود: تمام چیزهایی که در این مورد روایت کردید، خبر واحد هستند و موجب یقین نمیشوند.
می گوییم: احادیثی که ما نقل کردیم اگرچه خبر واحدند، ولی معنایی که در بر دارند متواتر است و آنچه که به آن استدلال میشود معناست، نه لفظ. و هر کس تمام روایات را استقراء کند، این معنا که علی - علیه السلام - مجبور به بیعت شدند و به جهت دفع شر و ترس از تفرقه جمعیت مسلمانان شوند بیعت نمودند را در آنها مییابد و در این معنا احادیث از طرق مختلف، و به قدری زیادند که از خبر واحد فراتر رفته و به حد تواتر رسیدهاند. حداقل این است که اگر این احادث اخبار آحاد باشند، موجب ظن [بر این] میشوند [که بیعت از روی رضایت نبوده است] و مانع از این می شوند که قطع پیدا کنیم هیچ خوف و اجباری در میان نبوده است. و وقتی ما یقین ندانیم که بیعت با رضایت و اختیار صورت گرفته است، و احتمال بدهیم که عوامل اجبار در کار بوده است؛ نباید بر رضایت و اختیار قطع داشته باشیم، و حال آنکه گمان بر وجود عوامل اجبار و ترس داریم.
اگر گفته شود: تقیه تنها به جهت ترس شدید است، و باید اسباب ترس و نشانه های آن آشکار باشد، و تا زمانی که اسباب آن آشکار نشده، تقیه جایز نیست، و وقتی جایز نباشد، تقیه لازم نیست.
در پاسخ میگوییم: چه اسباب و نشانه هایی آشکارتر از آنچه گفتیم و روایت کردیم؟ این وقتی است که منظور شما از آشکار شدن، [آشکار شدن به وسیله] نقلیات و روایات باشد، اما اگر منظورتان از ظهور این است که همه افراد امت باید آن را نقل کنند و بدان یقین داشته باشند و در آن تردید نکنند، این نظر شماست که دلیلی برای آن نیاوردهاید، و ما میتوانیم بپرسیم: از کجا این را لازم میدانید؟ و چه مانعی دارد که گروهی اسباب تقیه را نقل کنند و گروهی دیگر به جهت اغراضی که دارند و انگیزههایی که آنها را از نقل باز میدارد، آنها را نقل نکنند؟ و در این ادعا و امثال آن، اغراضی است که پوشیده نیست .
وانگهی مسأله ظهور اسباب تقیه واضحتر از آن است که نیاز به روایت حدیث و نقل لفظ مخصوصی داشته باشد؛ زیراچنانچه شما هم میدانید [و قبول دارید] امیرالمؤمنین - علیه السلام - یقیناً و به طور مسلم در امر بیعت تعلل نمودند و پس از گذشت بیعت کردند، اگرچه در مدت زمان این تعلل اختلاف است. [از طرف دیگر] بیعت نمودن و دستکشیدن ایشان از انکار وقتی بود که خلافت کسی که با او بیعت شده بود استقرار یافته بود و انصار و مهاجران با او بیعت کرده بودند و مسلمانان به ظاهر بر سر آن به اجماع رسیده بودند و در میان آنها چنین مشهور شده بود که این بیعت با اجماع و اتفاق نظر همه صورت گرفته است و هر کس با آن مخالفت کند، در جماعت مسلمانان تفرقه ایجاد کرده و در دین بدعت گذاشته و خدا و رسولش را رد کرده است. آنها نیز دقیقاً با همین دلیل علیه کسانی که از بیعت سرباز زدند و تعلل نمودند احتجاج کردند. پس چه سببی واضحتر از این برای ترس؟
پس چرا باید به دنبال سبب خوف باشیم، و حال آنکه هر چه در این مورد گفته شده ضعیفتر از اسبابی است که ما آنها را ذکر کردیم؟ امیرالمؤمنین - علیه السلام - چگونه میتوانند به مخالفت با کسی ادامه بدهند که همه مسلمانان با وی بیعت کردهاند و رضایت و آرامش خود را نسبت به او نشان دادهاند و مخالفین او را بدعتگذار و خارج از دین میدانند؟
صحیح این است که گفته شود که ترس باید نشانهها و اسبابی آشکار داشته باشد و نفی ترس زمانی است که اسباب آن مرتفع شده باشد. اگر امیرالمؤمنین - علیه السلام - در همان ابتدا بیعت مینمودند و در بیعتکردن نفر اول میبودند و به خواسته خود و با رغبت این کار را میکردند و کاری به زبان مردم و ملامت و سرزنش آنها نداشتند که [اگر بیعت نکنند] عدهای بگویند: به او حسادت کردی، و عدهای دیگر بگویند: تو میخواستی میان مسلمانان اختلاف و تفرقه بیفتد، و یک عده بگویند: تا وقتی که بیعت نکنی، هیچکس به جنگ با کفار نمیرود و کافران در مسلمانان طمع میورزند، و نیز بدون این که درنگ کنند و منتظر بمانند تا همگان جمع شوند و غایبین حاضر شوند تا همگان یا رضایت دهند یا تظاهر به رضایت کنند، بیعت میکردند [سخن شما صحیح میبود]. اما جریان بر خلاف اینها بود؛ پس چیزی که واضح است و اشکالی در آن نیست، این است که آن حضرت برای دفع شر و فرار از فتنه و پس از آنکه یاوری در کنار ایشان باقی نماند و هیچ بهانهای برای ممانعت و دفاع وجود نداشت، بیعت نمودند
این وقتی است که سبب دستکشیدن از انکار ایشان را ترسی بدانیم که موجب تقیه شده باشد، ممکن است سبب کنار گذاشتن مخالف از جانب ایشان را علتی غیر از ترس بدانیم که حالا یا آن علت به تنهایی موجب دستکشیدن از انکار شده باشد یا ترس هم در کنارش بوده است [و هر دو با هم سبب شده باشند]. زیرا میان ما و مخالفان ما اختلافی وجود ندارد که وجب انکار یک منکَر شرایطی دارد که یکی از آنها این است که شخص ظن نداشته باشد که این انکارش موجب ایجاد منکر بزرگتری خواهد شد و چنانچه چنین ظن و گمانی داشته باشد، انکار او جایز نیست و شاید وضع امیرالمؤمنین - علیه السلام - نیز در هنگام ترک انکار چنین بوده است.
شیعان در این مسأله تنها به احتمال اکتفا نمیکنند، بلکه روایتهای بسیاری را روایت میکند که پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - خبر چنین اتفاقاتی را امیرالمؤمنین علیه السلام داده بودند و به ایشان هشدار داده بودند که این قوم، ایشان را از خلافت کنار میگذارند و در این امر بر ایشان غالب میشوند، و اگر ایشان با آنان به نزاع بپردازد، این نزاع منتهی به کفر و شروع همان جنگهای ابتدای اسلام میشود، و به ایشان امر کردند چشمپوشی کنند و دست نگهدارند تا زمان خلافت ایشان برسد. البته در این موضوع احتمال هم [برای اثبات مقصود ما] کافیست.
اگر گفته میشود: این سخن شما موجب میشود تا احتمال این وجه در مورد هر کسی که دست از انکار منکَری میکشد وجود داشته باشد و دیگر مذمت او به جهت ترک انکار منکر صحیح نباشد و نتوانیم قطع به رضایت او بر این کار داشته باشیم.
میگوییم: شکی نیست اگر ما ببینیم کسی منکری را انکار نمیکند و احتمال بدهیم که این ترک انکار او شاید به جهت این باشد که ظن دارد که پیامد انکار منکر او به منکری بزرگتر میانجامد، ما او را مذمت نمیکنیم و به او نسبت رضایت به منکر نمیدهیم. ما تنها در صورتی این کار را میکنیم که یقین داشته باشیم سایر عذرها موجود نیست و تمامی شرایط انکار منکر وجود دارد. تا جایی که ما میدانیم در این زمینه بین ما و شما اختلافی وجود ندارد و تنها وقتی بحث به امامت میرسد، به فراموشی وانمود میشود.
کسی نمیتواند بگوید که ظن بر اینکه انکار منکر، به منکری بزرگتر منتهی خواهد شد، باید نشانه هایی داشته باشد که واضح باشد و نقل شده باشد، و وقتی ما یقین به چنین چیزی نداریم، یعنی این نشانههایی وجود ندارد؛ زیرا اینکه نشانه ها باید آشکار باشند، فقط برای کسانی است که شاهد آن وضع باشند و همچنین ظن به آنچه که گفتیم برایشان حاصل شود نه دیگران، و [اینگونه نیست که برای] ما که شاهد آن وضعیت نبودهایم [نیز باید آشکار باشند]. و نشانه های روشنی که در آن وضعیت، موجب ظن به آنچه که گفتیم میشوند، از چیزهایی نیستند که قابل نقل و روایت باشند و فقط از طریق شواهد حالی فهمیده میشوند، و چه بسا که برای برخی از حاضران نیز آشکار نشود.
علاوه بر اینکه ما همه اینها را وقتی باید متحمل شویم که مبنای سخنانمان را بر صحت نص [پیامبر] بر [امامت] امیرالمؤمنین - علیه السلام - بنا نکرده باشیم. و اگر در باب اسباب ترک انکار، بنای سخن را بر صحت نص، که پیشتر بیان نمودیم میگذاشتیم، مسأله به گونه ای وضوح مییافت که شبهه ای باقی نمی ماند؛ زیرا در صورتی که قبول کنیم با اینکه ایشان - علیه السلام - کسی بودند که امامتشان منصوص بود و از میان آنها تنها ایشان برای خلافت انتخاب شده بودند، ولی با این حال دیدند که آنان پس از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در این امر چنان نزاع نمودند که گویا نه نصی پیرامون آن شنیده اند و نه پیمانی بر آن بستهاند و به اختیار خود به یکی از دو جهت رفتند و چنان رفتند که گویا این همان واجبی است که گریزی از آن نیست و گویا غیر از این حقی وجود ندارد، پی بردند که بعد از این نزاع دیگر امیدی به بازگشتشان نیست و باید از جانب آنها ترسید، و اگر آنان کنار نهادن پیمان رسول و تبعیت از شبهه را جایز میشمرند، پس به طریق اولی می توانند انکار کسی غیر از او را کنار بگذارند و موعظه و یادآوری ایشان را نادیده بگیرند
برای انسان عاقل جای هیچ شبههای باقی نمی ماند که اگر نص، چنانچه ما میگوییم، حق باشد و آن اشکال را دفع کند دیگر انکار نفع و فایدهای ندارد و أنه مؤد إلی غایة مکروه فاعلیه.
اگر گفتند که ایشان فقط از آن رو در بیعت تعلل نمودند که آنان بدون مشورت و اطلاع ایشان، و خودسرانه خلیفه را تعیین کرده بودند و ایشان از این امر به [بهت و] وحشت افتاده بودند، و یا گفتند تعلل ایشان بدان جهت بود که مشغول کفن و دفن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و بعد از آن مشغول امور فاطمه - علیها السلام - بودند.
گفته می شود: این سخن بر اساس مذهب شما صحیح نمی باشد؛ زیرا [از نظر شما] مشورت با ایشان - علیه السلام - بر آنها واجب نبوده و امامت با حضور کسانی که بر آن پیمان میبندند نیز منعقد میشود و صحت و اتمام آن نیازمند حضور ایشان - علیه السلام – نمیباشد. و [در مورد] ترس از فتنهای که شما ادعا میکنید، [باید گفت] خود ایشان - علیه السلام - بیش از دیگران آن را میدانستهاند و از آن در هراس بودهاند؛ پس چگونه ایشان - علیه السلام - به این دلیل که آنها به آنچه وظیفه شان نبوده است عمل نکردهاند، در انجام چیزی که بر ایشان واجب بوده تعلل کردند و چگونه علی علیه السلام از کسانی که با ایشان مشورت نکردند در [بهت و] وحشت باشند، و حال آنکه از نظر آنان در زمان صلح و امنیت، مشورت با ایشان، واجب نیست؟ و آیا این نظر سوء به امیرالمؤمنین - علیه السلام - ، و نسبت دادن چیزی که منزلت و دین ایشان از آن منزه است نیست؟
اگر بگویند: این جریان مانند ماجرای زنی است که برادرانی کوچک و بزرگ دارد و برادران کوچکتر عهده دار ازدواج او می شوند، در این مورد برادران بزرگتر ناچار به [بهت و] وحشت میافتند.
گفته می شود: اگر برادر بزرگتر دیندار و خداترس باشد، این وحشت و گرانآمدن این کار بر او، به حدی نمیرسد که کراهت خود نسبت به عقد را آشکار کند و با آن مخالفت نماید و بقیه را به وهم بیاندازد که این عقد از نظر او نافذ و درست نیست. ولی همه اینها از امیرالمؤمنین - علیه السلام - سر زده است؛ پس چگونه میتوان به ایشان - که خشونت و خشمشان در امور دینی واضح است - نسبت داد که از حق وحشت کردهاند و به جهت جلوگیری از فتنه و ایجاد تفرقه غضب نمودهاند.
اما اینکه [گفتند] ایشان مشغول [امور پیکر] پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - بوده اند؛ این کار بیش از چند ساعت طول نمیکشد، حال آنکه تعلل ایشان از بیعت ماه ها به طول انجامید و کمترین زمانی که برای آن گفته اند چند روز بوده است. و در همان چند ساعت نیز این امکان بای ایشان بود که با فرستادن پیک رضایت خود را اظهار نمایند و از خودشان خشونت و مخالفت ابراز نکنند
اما فاطمه - علیها السلام - پس از چند ماه وفات یافتند و چگونه ممکن است که چون حضرت مشغول امور وفات فاطمه - علیها السلام - بودهاند، به بیعتی که مدتها پیش مطرح شده بود نرسند؟ و عدهای از آنان معتقدند که علی - علیه السلام - فقط چند روزی بیعت نکردند، و بیشترین زمانی که گفتهاند چهل روز بوده است، چگونه میشود ایشان به جهت مشغولیت به امری که ماهها بعد اتفاق افتاده، به بیعت نرسند؟ یکی از دلایل آشکار بر اینکه خودداری از انکار و اظهار رضایت ایشان از روی اختیار و مقدم دانستن [ابوبکر] نبوده است و به جهت دلایل دیگری بوده که ما ذکر کردیم، این است که بعد از اینکه ایشان [در ابتدا از بیعت] امتناع کردند، بیعت کردن نمیتواند دلیلی جز آنچه ما گفتیم داشته باشد؛ زیرا امتناع ابتدایی ایشان، چند وجه میتواند داشته باشد؛ زیرا ایشان مشغول امور پیامبر و دخترشان - صلوات الله و سلامه علیهما - بوده اند، یا از اینکه با ایشان مشورتنشده وحشت کرده بودند، که ما این دو را به حدی که دیگر بیشتر از آن نمیشود باطل نمودیم، و یا اینکه حضرت در این امر تأمل و در صحت آن پیمان نظر داشتهاند؛ حال ایشان یا در [وجود] صلاحیت در کسی که با او پیمان امامت بسته شده بود نظر داشتهاند، و یا در اینکه آیا همه شرایط لازم در پیمان امامت او وجود داشته و آیا وقوع آن به مصلحت بوده یا نه نظر داشتهاند. هیچیک از این امور نمیتواند بر امیرالمؤمنین - علیه السلام - پوشیده یا مشتبه باشد، بلکه ایشان بیش و پیش از هر کس دیگری به آن علم داشتهاند و اگر هم [فرض کنیم] چنین اموری در یک بازه زمانی بر ایشان پوشیده مانده باشد، نمیتوانسته زمانی طولانی بوده باشد.
چگونه ممکن است ایشان در ابتدای امر در صلاحیت ابوبکر برای امامت تردید داشته باشند [و به این جهت بیعت نکرده باشند]، در حالی که به اعتقاد آنها این امر [که ابوبکر واجد صلاحیت بوده] ضرورتاً بر همگان معلوم بود؟ همچنین به جهت مطالبی که پیامبر فرموده بودند و همگان را به تفصیل از آن آگاه کرده بودند، همه میدانستند که کسانی که پیمان میبندند چه شرایطی باید داشته باشند و تعدادشان چه قدر باید باشد شرایط عقد صحیح کدامها هستند. پس چیزی باقی نمیماند که شخصی مانند امیرالمؤمنین در آن نظر داشته باشند و مدتی طولانی در مورد درست بودن بیندیشند، جز آنچه ما بیان کردیم که این بیعت حق نبوده و با کسی که مستحق آن نبوده انجام شده است. و این اقتضا میکند که رجوع ایشان به بیعت، نوعی تدبیر بوده است.
اگر برای اثبات رضایت علی علیه السلام استدلال کنند که ایشان در زمینه جنگ با کفار کمک و همکاری و مشورت نمودند، پاسخ همه اینها را قبلاً گفتهایم و توضیح دادیم که این یک ادعاست و معلوم نیست ایشان همکاری و مشورتی کرده باشند، و اینکه ایشان فتوا میدادهاند از آن جهت بوده که وقتی از عالم درباره چیزی استفتاء می شود جایز نیست جواب آن را ندهد، و روایتی که حاکی از این است که ایشان از مدینه دفاع کردند، به سبب آن بوده این کار، بر ایشان و هر مسلمان دیگری واجب بوده است، نه اینکه به جهت [قبول نمودن] جایگاه و خلافت آنها بوده باشد، بلکه ایشان برای دفاع از حریم خود و حرم پیامبر صلی الله علیه و آله این اقدام را نمودند. آنها نمیتوانند بگویند که اگر ایشان حق خود را ادعا [و طلب] میکردند یارانی مانند عباس و زبیر و ابوسفیان و خالد بن سعید بودند [که ایشان را یاری کنند]؛ ولی وقتی اغلب مردم مخالفند، این چند نفر نمیتوانستند ایشان را یاری کنند. و این امر روشن تر از آن است که بتوان آن را پنهان داشت .
هیچ کس نمی تواند بگوید که چگونه ممکن است که ایشان با آن شجاعتشان و آن قدرت خدادادی و خارق العادهای که داشتند و با اینکه حق با آنان نیست، از آنان بترسند و با آنها جنگ نکنند؟ زیرا اگرچه ایشان به این اندازه و بیشتر از این شجاعت داشتند، ولی به حدی نبود که بر خلایق غلبه کنند و با سایر مردم بجنگند. ایشان با تمام شجاعتی که داشتند، بشر بودند که گاهی قوی و گاهی ضعیف است و گاهی می ترسد و گاه در امان است، و تقیه برای کسانی که قادر به دفع مکروه از خود نیستند، جایز است.
اگر گفته شود: آیا حسین - علیه السلام - مخالفت خود را با بنیامیه از یزید گرفته و تا غیر او آشکار نکرد؟ و حال آنکه مخالفت علی - علیه السلام - نیز نباید از مخالفت حسین - علیه السلام - کمتر بوده باشد، و ترس ایشان از ابوبکر نیز نباید از ترسی که حسین - علیه السلام - از یزید داشت پایینتر بوده باشد.
گفته می شود: این سخن درستی نیست؛ زیرا ما اسباب مانع از مخالفت و انکار را توضیح دادیم، ترس در آن حال، مانند ترس از یزید و بنیامیه نبود. چرا انسان باید از کسی بترسد که آشکارا فسق و قمار و بیبند و باری و بیحرمتی میکند و هیچ تقیدی ندارد، و بیهیچ شبهه ای به زور و غلبه به سلطنت رسیده و هیچیک از شرایط خلافت در او نیست؟ [ترس از چنین شخصی به هیچ وجه] مانند ترس از کسی که [در اسلام] پیشقدم و بزرگ بوده و ظاهری نیکو دارد و اکثر امت فقط او را شایسته امامت میدانند و نه کس دیگری را، و معتقدند که امامت کمترین مقامی است که او باید داشته باشد، نیست. کجای این دو [به هم شباهت دارند و] با هم جمع میشوند ؟ مگر اینکه ضدین با هم جمع شوند!
به علاوه، آن عدهای که از بیعت با یزید امتناع ورزیدند، مشخص است که دچار چه قتلها و مصیبتهایی شدند.
مضاف بر این، [باید گفت:] حسین علیه السلام از آن رو آشکارا با یزید مخالفت نمودند که یارانی برای این کار پیدا کردند و به یاری کسانی که ایشان را خوار کردند و تنها گذاشتند، امید داشتند. و با این همه، باز هم کار ایشان با آن همه تلاش و کوشش خود و یارانشان به آن جریانات منتهی شد .
کسی نمی تواند بگوید که بعید است این اقدام ایشان یعنی [دستکشیدن از مخالفت] از روی تقیه بوده باشد، زیرا ایشان [حتی] در زمانی که خلافت به دستشان رسید و با اهل بصره و صفین مبارزه نمودند و یاورانی یافته بودند [نیز مخالفتی از خود آشکار نکردند]، [و حال آنکه] بر ایشان واجب بود تا مخالفت خود را اظهار نمایند [و از آنجایی که چنین نکردند، پس بعید است دست کشیدن ایشان از مخالفت از روی تقیه بوده باشد]؛ زیرا اگرچه در زمان خلافت ایشان قسمت زیادی از [اسباب] تقیه از بین رفته بود[ند]، ولی همچنان بخش زیادی از آن [ها] باقی مانده بود[ند]، چرا که بیشتر یاران ایشان به امامت خلفای قبل معتقد بودند، و امامت ایشان نیز مانند امامت خلفای پیشین با انتخاب ثابت شد. برای همین ایشان نمیتوانستند هر آنچه در دل داشتند را آشکار کنند و حکمهای خلفای پیشین را نقض کنند، و از همین رو ایشان به قضات خود فرمان دادند که طبق همانچه قبلاً بر اساس حکم میکردند، حکم کنند. ما پیش از این نیز به گونه دیگری اینها را توضیح دادهایم که بر کسانی که دقت کنند پوشیده نیست.
اگر گفته شود: اگر تقیه با وجود نبودن اسباب آن نیز جایز باشد، از این ایمن نخواهیم بود که بیشتر رفتارها و سخنانی که از پیامبر - صلی الله علیه و آله - صادر شده از روی تقیه بوده باشد.
گفته میشود: این سخن باطل است، زیرا ما پیشتر گفتیم که اسباب تقیه باید وجود داشته باشد و آشکار باشد. در ضمن تقیه از جانب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - جایز نیست؛ زیرا [احکام] شریعت تنها از ناحیه ایشان است که شناخته میشود و جز سخنان ایشان راهی برای دستیافتن به آن وجود ندارد، اگر تقیه بر ایشان جایز باشد، ما راهی برای یقین به تکالیفمان نداریم. و اینکه ما یقین بر منصوص بودن یکی از امامان خود داریم، راهش منحصر در تنصیص امام قبلی نیست که [شما بگویید ممکن است امام قبلی در زمان تنصیص در تقیه بوده باشد و در نتیجه] تقیه او مانع از یقین ما [بر امامت امام بعدی] شود. پس فرق بین این دو آشکار است .
سپس به او گفته میشود: افرادی مانند خالد بن سعید بن عاص و سلمان و این سخنش که \\"کردید و نکردید\\" و ابوذر و عمار و مقداد و افراد دیگری هم بودند که از بیعت امتناع کردند و سخنانشان در این زمینه، معروف است.
اگر گفتند: همه این افراد بیعت کردند و بعدها از طرف او [یعنی ابوبکر] و دیگران، عهدهدار امور شدند و دیگر مخالفتی نداشتند.
گفته می شود: ما میپذیریم که اینها بیعت کردند، اما از کجا معلوم که آنان به او رضایت داشتند؟ ما پیش از این به اندازه کافی در اینباره سخن گفتیم. وقتی امیرالمؤمنین - علیه السلام - با آن عظمت و منزلتی که دارند به دلیل شرایط مجبور به بیعت شدند، افراد دیگری که منزلت ایشان را ندارند، به طریق اولی در کار خود مجبور بودهاند.
اگر گفته شود: چیزی که از سلمان روایت شده که گفته است: \\"کردید و نکردید\\" سند قطعی ندارد.
می گوییم: اگر جریان سقیفه و شرح اقوال و افعالی که د آنجا رخ داده، قطعی باشد، پس سخن سلمان نیز قطعی است؛ زیرا هر کس جریان سقیفه را روایت کرده است این سخن سلمان را نیز روایت کرده است و این تنها از طریق شیعه نقل نشده تا آنان در نقلش متهم باشند. آنها نباید بگویند که چگونه سلمان به زبان فارسی سخن گفته، و حال آنکه آنها عرب بوده اند و اگر هم در میان آنان کسانی بودهاند که فارسی را میفهمیدهاند، تعدادشان اندک بوده [و روایت آنها خبر واحد است] و لازم نیست سخن آنها را پذیرفت؛ زیرا سلمان با اینکه [در ابتدا] به فارسی سخن گفته است، ولی سپس آن را [به عربی] تفسیر نموده است و گفته است که - ما در اینجا ترجمه فارسی آن را نقل میکنیم - \\"درست رفتید و خطا نمودید؛ سنت پیشینیان را درست رفتید و در مورد اهل بیت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خطا نمودید\\" و این سخن او که \\"به خدا سوگند اگر خلافت را در جایی که خداوند قرار داده قرار میدادید، نعمت سر تا پایتان را فرا میگرفت. به خدا سوگند این گونه که شما خلافت را از اهل بیت بیامبرتان گرفتید، آزاد شدگان و فرزندان آنها به آن چشم طمع خواهند دوخت\\" به گونهای که از ابنعمر روایت شده، در آن روزی که سلمان این سخن را گفت به قدری از او متنفر شدم که از هیچ کس به آن اندازه تنفر نداشتم، با خودم گفتم او می خواهد اتحاد مسلمانان را بر هم زند و میانشان اختلاف بیاندازد. ولی روزی که مروان حکم را بر منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دیدم هیچکس را به اندازه سلمان دوست نداشتم و با خود گفتم: خدا سلمان را رحمت کند! آزادشدگان و فرزندان آنها نیز در خلافت طمع کردهاند.
و چیزهای دیگری که از او نقل شده است.
می توان گفت که سلمان به دو زبان فارسی و عربی مخالف خود را بیان نموده تا هم فارسزبانان و هم عربزبانان انکار وی را دریابند. اما سخن که این روایت خبر واحد است و تنها کسی که فارسی می دانسته می توانسته این سخن را روایت کند؛ مردود است؛ زیرا گاهی انسان سخنی را نقل می کند که معنای آن را نمی داند و شاید همگی یا بیشتر آنهایی که این سخن را نقل کرده اند، مفهوم آن را نمی دانستهاند، ولی آنچه شنیدهاند را نقل کردهاند و کسانی که زبان فارسی بلد بودند، معنایش را فهمیدهاند، یا کسانی که معنایش را فهمیدهاند به آنها [که نمیفهمیدهاند] گفتهاند.
اگر بگویند این سخن سلمان که \\"کردید و نکردید\\"، به نوعی اثبات امامت ابوبکر است؛ می گوییم: این سخن باطل است، زیرا منظور سلمان از \\"کردید\\"، انجام دادید و منظورش از \\"نکردید\\" انجام ندادید است، و معنایش این است که شما حکومت و خلافت را به کسی سپردید که شایسته آن نیست و استحقاق آن را ندارد، و مستحق واقعی این امر را فروگذاردید. این شیوه، در انکار امری که به درستی انجام نگرفته معمول است، زیرا مردم در این حالت می گویند: \\"فلان شخص انجام داد و انجام نداد\\" و منظور همان است که بیان نمودیم. سلمان - رحمه الله - نیز در در کلام خود به این موضوع تصریح نمود و معنای سخن خود را به عربی توضیح داد و گفت: سنت پیشینیان را درست رفتید و در مورد اهل بیت پیامبرتان خطا کردید.
اگر بگویند: منظورش این بوده که به حق عمل نمودید، اما سرچشمه آن را درست انتخاب نکردید، زیرا در میان پارسیان معمول بوده که حکومت در میان خانواده پادشاه حاکم بماند .
گفته میشود: این ادعا باطل است، زیرا خود سلمان سخن خود را تفسیر کرده است و خود او معنای کلامش را بهتر می داند. علاوه بر این، سلمان باتقواتر و خداشناستر از آن بود که از مسلمانان بخواهد بر طبق سنت کسریها و جباران عمل کنند و از آنچه پیامبرشان - صلی الله علیه و آله - برایشان تشریع نموده، عدول کنند.
اگر گفته شود: سلمان از جانب عمر والی مدائن شد و اگر به [خلافت] رضایت نداشت، آن را نمی پذیرفت.
می گوییم: این کار نیز حمل بر تقیه میشود و دلیلش همانچیزهایی بود که موجب اظهار بیعت و رضایت شد. آنها نباید بگویند: در پذیرش ولایت [و والیشدن] چه تقیه ای وجود دارد؛ زیرا ممکن بود این ولایت به او داده شده باشد تا به مورد امتحان قرار گیرد و او ظن قوی پیدا کرده باشد که اگر این ولایتها را نپذیرد از آن امتناع کند، متهم به مخالفت و دشمنی خواهد شد و از مصیبت های آن در امان نخواهد بود و این حالتی است که او باید آنچه که به وی واگذار می شود را بپذیرد. و همینطور است پذیرفتن ولایت کوفه توسط عمار، و ورود مقداد به لشگریان آنها.
مضاف بر اینها، از نظر ما اگر کسی فکر کند که میتواند امر خدای تعالی را برپای دارد و همه چیز را در جای خود بگذارد و امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهد، والیشدنش از جانب کسی که مستحق حکومت نیست، اشکالی ندارد. شاید این عده نیز در نزد خود چنین فکر میکردهاند.
اما سخنان صریح و تلویحی ابوذر معروف و منقول است و آنها نمی توانند بگویند که روایت شده که ابوذر آنها [یعنی غاصبان خلافت] را بزرگ داشته و مدح کرده است؛ زیرا اگر هم چنین چیزی را قبول کنیم، ممکن است حمل بر تقیه و ترس شود. همانطور که قبلاً در مورد چیزهایی که از امیرالمؤمنین - علیه السلام - روایت کردهاند نیز چنین گفتیم.
در پاسخ معتزله نیز گفته میشود: اجماعی که شما در امامت ابوبکر معتبر دانستید، بر اساس آن باید امامت معاویه را نیز قبول کنید؛ زیرا مردم پس از صلح امام حسن - علیه السلام - نیز دو گروه بودند؛ گروهی که رضایت خود به بیعت را اظهار کردند، و گروهی که از مخالفت خود دست کشدند. پس این باید نشاندهنده امامت معاویه باشد، در حالی که خود آنها [یعنی معتزله] قائل به چنین چیزی نیستند. پس یا باید امامت معاویه را هم بپذیرند، یا باید اینگونه استدلال آوردن را کنار بگذارند.
اگر گفته شود: معاویه به دلیل فسقهایی که مرتکب شد، مانند ملحقشدن به زیاد و کشتن حجر و ایجاد تفرقه در زمان خلافت امیرالمؤمنین - علیه السلام - و مبارزه با ایشان و موارد بی شماری از این قبیل، صلاحیت امامت را نداشته است و در چنین حالتی صحیح نیست که ادعای اجماع شود؛ زیرا اجماع تنها در امور صحیح جاری است، و چیزی که [اساسش] صحیح نیست، نمیتوان در موردش ادعای اجماع نمود. اگر چنانچه گفتهاند اجماعی ثابت شود، درمی یابیم که بر شیوه پادشاهان و از روی اجبار بوده است. چنانچه همین صحیح است و مخالفت در مورد آن مشهور است. بلکه برخی در حضور خود او نیز مخالفتشان را اظهار میکردند و او آن را انکار نمیکرد. حسن و حسین - علیهما السلام - و محمد بن علی و ابن عباس و برادرانش و بعضی دیگر قریشیان به ذم و نکوهش وی میپرداختند. پس چگونه میتوان در مورد او ادعای اجماع کرد، با اینکه ما به طور قطع میدانیم که این افرادی که نام آنها را بردیم امامت معاویه را قبول نداشتند و به آن گردن نمیدادند.
میگوییم: این تعلیلی برای نقیض مطلوب شماست؛ زیرا وقتی معاویه صلاحیت امامت نداشته باشد و با این حال ما ببینیم که همگان بر او اتفاق نظر دارند و از نزاع و مخالفت با او خودداری میکنند، پس یا باید امام باشد، و یا اینکه این شیوه در تصحیح اجماع مورد قبول نباشد و بیان هر چیزی که نشان دهد او صلاحیت امامت نداشته است موجب تأکید و تأیید بیشتر [لزوم] ملزم شدن [او بر خلاف ادعای خودش].
و این سخن که اجماع تنها بر ثبوت امر[ی که به خودی خود] صحیح [باشد] دلالت میکند، سخن درستی است، ولی او در اینجا باید بگوید که اجماع به جهت نبودن شرایط واقع نشده است و نمیتواند سخنش را که گفته بود \\"با اینکه همه شرایط موجود بوده اجماع واقع نشده است\\" را عوض کند و بگوید: شخصی که در موردش اجماع شده بود، صلاحیت امامت را نداشت؛ زیرا این نقیضگویی است. و اگر این سخن را قبول کنند، باید بپذیرد که شیعه نیز بتوانند بگویند کسانی که قبل از امیرالمؤمنین - علیه السلام - به امامت رسیدند، صلاحیت امامت را نداشتند، و [چنانچه شما هم قبول دارید] اجماع باید بر امر صحیح صورت پذیرد [تا حجیت داشته باشد] نه امر ناصحیح. اما ادعای زور و غلبه، از اموری است که مخالفان آنها در مورد امامت معاویه، چیزی که پیشتر به ما [در مورد خلافت ابوبکر] گفتند را به آنها نمیگویند [آنها به ما گفتند]: زور و اجبار باید اسباب داشته باشد که
آشکاری شود و نقل شود و دانسته شود، اگر زور و اجباری در کار بود، همه مردم از آن مطلع میشدند. و اگر چیزی با این مضمون ادعا کنند، مخالفان آنها بدان توجه نمیکنند و نمیگویند: اگر این درست باشد، همانطور که به شما رسیده، به ما هم باید میرسید. و به همان طریقی که با ما در مورد امامت خلفا[ی سهگانه] مقابله کردند با آنها مقابله کنند. از این رو آن عده از آنها [یعنی معتزله] که به [اهل] سنت منتسب هستند، معتقدند که ابطال رهبری معاویه و نکوهش او راهی مهیج برای شیعیان است است که در مورد امامت خلفای پیشین اشکال کنند. و این که آنها میگویند معاویه مانند حلقه در است، مقصودشان این است که کوبه در، راهی برای ورود و وسیلهای برای دخول [در استدلالهای باطلشان] است.
اما اینکه ادعا کردند مخالفت حسن و حسین - علیها السلام - و فلانی و فلانی مشهور است و آنها آشکارا معاویه را مذمت و نکوهش میکردند؛ در پاسخ گفته میشود: از کجا میدانید که آنچه ادعا میکنید بدیهی است یا از روی استدلال است؟ اگر بدیهی باشد، ما میگوییم: چرا این فقط شما علم بدیهی به ای دارید و مخالفین شما چنین علمی ندارند؟ [در حالی که تعداد مخالفان بیشتر از شماست و آنها با اخبار نقل آثار بیشتر از شما مأنوسند و شما نمیتوانید در این مورد ادعایی بالاتر از مخالفان خود بکنید] و حال آنکه شما از زیادی تعداد آنها و دینداری اکثر آنان باخبرید! و از طرف دیگر به شیعیان که در امامت خلفای نخستین با شما مخالفند این اجازه را نمیدهید تا در زمینه انکار [و مخالفت] امیرالمؤمنین - علیه السلام - و اهل بیت و شیعیان ایشان با خلفای پیش از خود ادعای ضرورت و بداهت نمایند و بگویند ایشان از سلب حق و کنار گذاشتهشدن از مقام خود، پیوسته اظهار مظلومیت و دردمندی میکردند. و حال آنکه این دو هرگز با هم تفاوتی ندارند.
اگر بگوید: ما از روی استدلال این را میدانیم.
میگوییم: هر شیوه ای که در تصحیح ادعای خود، در مورد انکار کسانی که نامشان را آوردید ذکر کنید، ما نیز با همان شیوه جریان انکار بر خلفای پیشن که روایت کردیم را تصحیح میکنیم. شما فقط میتوانید احادیثی شما و موافقانتان نقل کردهاید را روایت کنید، که مخالفان شما آنها را رد میکنند و معتقدند آن را شیعیان روایت کردهاند و دسیسهایست از جانب کسانی که قصد خدشهدار نمودن خلفای پیشین را دارند، و پیرامون [نکوهش] کسانی که این احادیث را روایت کردهاند و آنها را پذیرفتهاند، بیش از آن مقداری که شما و اصحابتان درباره افرادی که ما احادیثشان را آوردیم سخن میگویند.
علاوه بر این، مطلب آشکاری که نمیتوان در مورد کسانی که نامشان را بردند انکار نمود، این است که آنان به خاطر نسب و اموری از این قبیل بر معاویه افتخار میکردند و در میانشان فخرفروشیها و فضلفروشیهایی جریان داشته که حرفی از امامت در آنها مطرح نبوده است. و دلیل این امر هم شرارت معاویه بوده است، زیرا او مردی شرور بود و دوست داشت مردم از بردباری او سخن بگویند، و یکی از عادات وی این بود که کسی را که میدانست تحملش کم است، آنقدر تحریک میکرد تا او چیزی بگوی و معاویه از سخن او چشمپوشی کند و از او درگذرد، و به این طریق در میان مردم متصف به حلم و بردباری شود. و همه کسانی که در ابتدا با او با کلام درشت و لحن تند سخن گفتند، مدتی بعد او را امیرالمؤمنین خطاب مینمودند صلههای او را میگرفتند و خود را در معرض جوایز و هدایای او قرار میدادند پس با توجه به اینها که گفتیم، چه انکاری وجود داشته است؟
از جمله چیزهایی که معارض با [سخن] همه مخالفین ما میباشد، اجماع آنان در مورد قتل عثمان است، زیرا مردم [در آن جریان] دو دسته بودند؛ عده ای که علیه او شوریده بودند و قصد شکستدادن او را داشتند و خواهان خلع او بودند، که در انتها نیز به قتل او انجامید، و عده ای دیگر که دست نگهداشتند و با آنان مخالفتی نداشتند، این از نظر آنها دلالت بر اجماع دارد.
اگر بگویند: چگونه در این زمینه ادعای اجماع بشود، و حال آنکه در اینجا دو چیز وجود داشته که مانع از انکار [و مخالفت] بوده است: یکی اینکه او به سرعت میتوانست پیروز شود، و دیگر اینکه عثمان جنگیدن را ممنوع کرد. این چگونه با آنچه ما گفتیم مقابله دارد؟ و از طریق نقلها ثابت است که امیرالمؤمنین - علیه السلام - نیز مخالف بودهاند تا جایی که مطابق آنچه روایت شده حسن و حسین - علیهما السلام - و قنبر را [برای کمک به خانه او] فرستادند. پس چگونه می توان در این مورد ادعای اجماع کرد در حالی که خود عثمان و پیروان و نزدیکانش از این اجماع خارج بودهاند؟
گفته می شود: غلبه، چیزی جز ای نیست که چیرگی عده زیادی که هیبتشان انسان را میگیرد و قدرتشان ترسآور است مستولی شوند. در زمان بیعت برای خلافت ابوبکر نیز اینچنین بوده است؛ زیرا بیشتر مردم آن را پذیرفتند و بدان گرویدند و معتقد بودند که این بیعت سنت است و مخالفت با آن بدعت شمرده میشود. چه غلبه ای واضح تر از این؟ و چگونه مورد قتل عثمان ادعای غلبه میشود، و حال آنکه خود آنان معتقدند کسانی که میخواستند عثمان را به قتل برسانند، عده ای از اهالی مصر بودند که برخی از اوباش مدینه که میخواستند فتنه به پا کنند و از جماعت بدشان میآمد نیز به آنها پیوستند. ولی مسلمانان شناخته شده و صحابه و مهاجران بزرگ که بخش اعظم جمعیت مدینه را تشکیل میدادند و امور شهر و حل و فصل مسائل به دست آنان بود، بدین امر رضایت نداشتند و با کسانی که به سراغ عثمان رفته بودند مخالفت ورزیدند. چگونه تعدادی اندک و جمعی کوچک میتوانند بر تعداد زیاد و جمع بزرگتر غلبه داشته باشند؟ چه خوب میشد که اصحاب ما چیزهایی که در مورد امامت به ذهنشان میرسیده و میآمده را بدون این که پیامدها و نتایج آن را انکار کنند مطرح میکردند .
اما اینکه عثمان از را جنگ منع کرده باشند، امری عجیب است؛ کسی که از یاری عثمان دست کشیده و او را در برابر شورشیان تنها گذاشته، چگونه میتواند عذر بیاورد که عثمان جنگ را ممنوع کرده است؟ و حال آنکه نهی از منکر امری واجب است. و چرا منع عثمان در خویشاوندان و غلامان او که در خانهاش بودند و حرفشنوی بیشتری از او داشتند و امر او را بهتر اطاعت میکردند تأثیری نداشته است؟ و چگونه خویشاوندان و غلامان عثمان در مورد دستور او مبنی بر ترک مخالفت صبر در برابر فتنهافکنی از او اطاعت نکردند و فقط مهاجرین و انصار از وی پیروی کردند؟
اما اینکه گفت امیرالمؤمنین با این امر [یعنی قتل عثمان] مخالف بودند و حسن و حسین - علیهما السلام - را برای یاری و کمک پیش او فرستادند؛ [باید گفت] معروف است که امیرالمؤمنین علیه السلام مطابق سخنانی که از ایشان رسیده و مشخص است، با قتل عثمان مخالف بودهاند و از آن تبری میجستند؛ چراکه بدون شک قتل وی منکر بوده و بر کسی که وی را حاکم می دانسته شایسته نبوده است. اما در مورد جریان محاصره عثمان و اینکه از وی خواسته شد تا از حکومت کناره گیری کند و عاملان فتنه را که همراه وی بودند را تسلیم کند، چیزی دال بر مخالفت امیرالمؤمنین با آن به دست ما نرسیده است، بلکه ظاهر امر آن است که ایشان از این جریان راضی بودهاند و با چیزی غیر از آن مخالف بودند. چگونه چنین نباشد و حال آنکه حضرت در بار اول وساطت نمودند و همه چیز طبق خواسته ایشان پیش رفت، اما در بار دوم امور از دست ایشان خارج شد و حضرت ضمانت کردند که او مخالفان را به شکل نیکویی راضی کند، و این سبب شد که او حضرت علیه السلام را متهم کند و رو در روی ایشان بگوید که او فقط ایشان را در این جریانات متهم میداند و حضرت علیه السلام نیز به سرعت به منزل بروند و در خانه خود بنشینند و در را بر خد ببندند.
اما اینکه ایشان حسن و حسین - علیهما السلام - را [برای کمک به او] فرستاده باشند؛ ما اثری از آن در ادعاهایی که شده نمیبینیم، چیزی که ادعا شده این است که ایشان حسن علیه السلام را فرستادند، که خود این هم جای تأمل دارد. و اگر هم درست باشد، علت آن یا ممانعت از کشته شدن عثمان بوده، و یا از آن رو بوده است که آنها عثمان را محاصره کرده بودند و مانع از رسیدن غذا و آب به او شده بودند، در حالی که در خانه عثمان زنان و کودکان و کسانی بودند که هیچ دخالتی در این قضیه نداشتند و این منکر است و بر کسی چون امیرالمؤمنین - علیه السلام - واجب است که جلوی آن را بگیرند. اگر امیرالمؤمنین و طلحه و زبیر و فلانی و فلانی با همه حوادثی که اتفاق افتاد، مخالف بودند، هیچکدام از آنها اتفاق نمیافتاد و آنها میتوانستند با دست و زبان و شمشیر از او دفاع کنند.
اما این سخن که چگونه میتوان در حالی که عثمان و پیروان و نزدیکانش از اجماع خارج بودند مدعی اجماع شد؟ سخنی نکتهدار است؛ زیرا اگر تنها اشکال این اجماع خروج عثمان باشد، در برابر آن خروج سعد بن عبادة و فرزندان و خانوادهاش از اجماع امت بر امامت ابوبکر قرار دارند که مخالفان ما میگویند: وقتی همه امت در مفابل اینها بودهاند، ما به چند نفر اعتنا نمیکنیم، و کسانی که با او در خانهاش بودند نیز فسقشان آشکار بوده و دشمن خداوند متعال بودند؛ مانند مروان بن حکم و همراهانش که خروج آنها از اجماع اشکالی در آن بوجود نمیآورد؛ زیرا وضع او معلوم و مشخص است و شبههای در مورد او نیست، یا چند برده نوکر پست که نمیتوانند حق و باطل را از هم تشخیص دهند و مخالفت امثال اینها لطمهای به اجماع نمیزند. و وقتی در این مسأله به جایی برسیم که از میان همه مردم تنها بردگان عثمان و تعدادی از نزدیکان وی که در خانهاش محاصره شده بودند مخالف بودهاند، مسأله آسان میشود و شبههای در آن باقی نمیماند.
نبایدگفت که با این روش میتوان در همه جا اجماع را ابطال کرد؛ زیرا ما توضیح دادیم که امور بر خلاف آن چیزی است که آنها گمان کردهاند و اجماع با شیوه های درستی که البته هیچکدام از آنها در مورد ادعای آنان وجود ندارد، قابل اثبات است. و تکرار چیزهایی که قبلاً گفته سودی ندارد.
در اینجا ملخص تلخیص سید - قدس سره - تمام میشود. اصحاب ما در این باره سخنان بسیاری گفتهاند که در این کتاب، مجال بیان آن نیست و همین مقدار که آورده ایم، برای صاحبان بصیرت کفایت میکند .
تکمله:حال که دریافتید ادعای اجماع، که دلیل عمده امامت رهبر ایشان است، با احادیث و اخباری که در این زمینه وارد کردهاند اثبات نمیشود، باز میگردیم و میگوییم: با اخبار و احادیثی که آنها برای اثبات اجماع وارد کردهاند میتوانیم عدم استحقاق آنها برای امامت و بلکه کفر و نفاق و وجوب لعنت بر آنها را اثبات کنیم؛ زیرا از احادیث مورد قبول آنها و ما مشخص شد که عمر به دستور یا به رضایت ابوبکر تصمیم گرفت خانه فاطمه علیها السلام، که امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین - صلوات الله علیهم - در آن بودند را به آتش بکشد و آنها را تهدید کرد و آزار نمود. در حالی که شأن و منزلت این عده نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله به قدری بالابود که فقط کسی که از دین خارج شده میتواند آن را انکار کند. روایات ما و بلکه روایات آنها از این مطلب پر است که عمر فاطمه - علیها السلام - را به گونه ای ترساند که آن حضرت، فرزند درون شکم خود را سقط نمودند. در روایت های متواتر قبلی گفته شد و خواهد آمد که آزار فاطمه - صلوات الله علیها - به منزله آزردن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است. آن دو نفر علی - علیه السلام - را نیز آزاردند و در روایات شیعه و سنی متواتر است که پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: هرکه علی را بیازارد مرا آزرده است. و خداوند متعال فرموده است: «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِینا» - . احزاب/57 - {بی گمان، کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند، خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده و برایشان عذابی خفّت آور آماده ساخته است.}. آیا هیچ انسان عاقلی خلافت کسی را که حال و عاقبتش این است را جایز می شمرد؟
قاضی القضاة در پاسخ گفته است که ما [صحت این جریان را] تصدیق نمیکنیم و آن را قبول نداریم. و اگر هم درست باشد، این کار بر عمر عیب شمرده نمیشود؛ زیرا او این حق را داشت که هر کس که به قصد ایجاد اختلاف میان مسلمانان از بیعت خودداری میکرد را تهدید کند. اما با این حال معلوم نیست او این کارها را کرده باشد؛ زیرا امیرالمؤمنین علیه السلام و نیز زبیر و مقداد و آن عده بیعت کردهاند و ما توضیح دادیم که تمسک به اخبار متواتر که حاکی از بیعت این عده است بهتر از تمسک به این روایات شاذ است.
سید - رضی الله عنه - در شافی این گونه پاسخ او را داده است: اولا جریان آتشکشیدن افراد مورد اطمینان اهل تسنن نیز نقل کردهاند و کنارگذاشتن بیدلیل این روایات فایده ای ندارد، بلاذری که در وثاقت نزد اهل تسنن معروف و به دور بودن از [افکار] شیعه و دقت روایات معروف است، از مدائنی، از سلمة بن محارب، از سلیمان تیمی، از ابن عون، روایت کرده که ابوبکر کسی را نزد علی - علیه السلام - فرستاد و از ایشان خواست که بیایند و بیعت کنند؛ اما ایشان بیعت نکردند، عمر با مشعلی از آتش آمد و فاطمه علیها السلام بر در خانه جلوی او ایستاد و فرمود: ای فرزند خطاب! آیا میخواهی خانه را بر سر من به آتش بکشی؟ گفت: آری، این کار دینی که پدرت آورده را بیشتر تقویت میکند، آنگاه [بود که] علی - علیه السلام - آمدند و بیعت کردند.
شیعه این روایت را به طرق زیادی نقل نموده است و نکته جالب آن است که محدثان بزرگ اهل تسنن نیز آن را روایت کردهاند.
ابراهیم بن سعید ثقفی به سند خود روایت کرده که امام صادق - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند علی علیه السلام تا زمانی که دیدند دود داخل خانهاش شده بیعت نکردند.
ثانیا: عذر که در صورت صحت حدیث آتشزدن آورد، تعجبآور است؛ کسانی که قصد دارد خانه امیرالمؤمنین و فاطمه - علیهما السلام - را بر سرشان به آتش بکشد، چه عذری میتواند داشته باشد؟ و آیا این کار میتواند توجیهی داشته باشد؟ امیرالمؤمنین - علیه السلام - وقتی با مسلمانان مخالف خواهند بود و اجماع آنان به هم میزنند که اجماع مقرر و ثابت شده باشد، و اجماع نیز زمانی صحیح خواهد بود که امیرالمؤمنین و کسانی که در خانه فاطمه بودند و از بیعت سرباز زده بودند نیز در آن [یعنی اجماع] داخل شوند و از آن خارج نباشند، و حتی اگر تنها امیرالمؤمنین - علیه السلام - مخالفت باشند، کدامین اجماع میتواند درست باشد؟ چه رسد به اینکه عده ای نیز از ایشان پیروی بکنند. این استدلال لغزشی از مؤلف مغنی و کسانی است که استدلال او را نقل کردند.
وانگهی اگر علت ان باشد که او میگوید، دیگر فرقی میان تهدید به آتشکشیدن و کتک زدن فاطمه - علیها السلام - وجود ندارد. در حالی که آتش زدن منزل گناهی بزرگتر از زدن ایشان است. و عذری که بتواند گناه بزرگتر را توجیه کند، به طریق اولی میتواند گناه کوچکتر را هم توجیه نماید. پس مؤلف این کتاب نباید از روایتی که حاکی از تازیانه زدن بر ایشان است خشمگین شود و ناقل آن را تکذیب کند، و برای گناه بزرگتر چنین عذری بیاورد.
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
**[ترجمه]
الموضوع/ الصفحه
باب 1 افتراق الأمة بعد النبی صّلی الّله علیه و آله علی ثلاث و سبعین فرقة و أنه یجری فیهم ما جری فی غیرهم من الأمم و ارتدادهم عن الدین 2
باب 2 إخبار اللّه تعالی نبیّه و إخبار النبیّ صّلی الّله علیه و آله أمتّه بما جری علی أهل بیته صلوات اللّه علیهم من الظلم و العدوان 37
باب 3 تمهید غصب الخلافة و قصّة الصحیفة الملعونة 85
باب 4 ما جری فی السقیفة بعد رحلة النبیّ صلی اللّه علیه و آله 175
ص: 413
**[ترجمه]ص: 413
**[ترجمه]