بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الأطهار المجلد 25 : کتاب امامت - 3

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

أبواب خلقهم و طینتهم و أرواحهم صلوات الله علیهم

باب 1 بدو أرواحهم و أنوارهم و طینتهم علیهم السلام و أنهم من نور واحد

الأخبار

«1»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهْدِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: دَخَلَ ابْنُ أَبِی سَعِیدٍ الْمُکَارِی (1) عَلَی الرِّضَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ أَبْلَغَ اللَّهُ مِنْ قَدْرِکَ أَنْ تَدَّعِیَ مَا ادَّعَی أَبُوکَ فَقَالَ لَهُ مَا لَکَ أَطْفَأَ اللَّهُ نُورَکَ وَ أَدْخَلَ الْفَقْرَ بَیْتَکَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی عِمْرَانَ أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً فَوَهَبَ لَهُ مَرْیَمَ وَ وَهَبَ لِمَرْیَمَ عِیسَی- فَعِیسَی مِنْ مَرْیَمَ وَ مَرْیَمُ مِنْ عِیسَی وَ مَرْیَمُ وَ عِیسَی شَیْ ءٌ وَاحِدٌ وَ أَنَا مِنْ أَبِی وَ أَبِی مِنِّی وَ أَنَا وَ أَبِی شَیْ ءٌ وَاحِدٌ (2).

فس، تفسیر القمی أبی عن داود النهدی قال دخل أبو سعید المکاری و ذکر مثله (3).

**[ترجمه]معانی الاخبار: ابو سعید مکاری به محضر حضرت رضا علیه السّلام رسید و به ایشان عرض کرد: آیا خداوند به شما به قدری منزلت داده است که بتوانید ادعای پدرتان موسی بن جعفر علیه السّلام را بنمایید؟ حضرت فرمودند: ترا چه شده خداوند نورت را خاموش کند و فقر را به خانه­ات وارد کند! آیا نمی­دانی که خداوند متعال به عمران وحی کرد که من به تو پسری خواهم داد و به او مریم را عطا کرد و به مریم عیسی را؟ پس عیسی از مریم و مریم از عیسی است، و مریم و عیسی یک چیز هستند. من از پدرم هستم و پدرم از من است، و پدرم و من یکی هستیم. - . معانی الاخبار : 65 و 66 -

تفسیر علی بن إبراهیم نیز، مانند همین روایت را نقل کرده است. - . تفسیر قمی : 551 -

**[ترجمه]

«2»

ختص، الإختصاص عَنْهُمْ علیهم السلام إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا قَبْلَ الْخَلْقِ بِأَلْفَیْ أَلْفِ عَامٍ فَسَبَّحْنَا فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِکَةُ لِتَسْبِیحِنَا (4).

ص: 1


1- لعل الصحیح: أبو سعید المکاری.
2- معانی الأخبار: 65 و 66.
3- تفسیر القمّیّ: 551.
4- الاختصاص ...

**[ترجمه]اختصاص: از ائمه علیهم السّلام نقل شده که فرمودند: خداوند ما را دو ملیون سال قبل از خلقت آفرید ما خدا را تسبیح کردیم و ملائکه به تسبیح ما تسبیح نمودند. - . اختصاص : 91 -

ص: 1

**[ترجمه]

«3»

کِتَابُ فَضَائِلِ الشِّیعَةِ، لِلصَّدُوقِ رَحِمَهُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِإِبْلِیسَ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ فَمَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ الَّذِینَ هُمْ أَعْلَی مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ کُنَّا فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ تُسَبِّحُ الْمَلَائِکَةُ بِتَسْبِیحِنَا قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ أَنْ یَسْجُدُوا لَهُ وَ لَمْ یَأْمُرْنَا بِالسُّجُودِ فَسَجَدَتِ الْمَلَائِکَةُ کُلُّهُمْ إِلَّا إِبْلِیسَ فَإِنَّهُ أَبَی أَنْ یَسْجُدَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ أَیْ مِنْ هَؤُلَاءِ الْخَمْسِ الْمَکْتُوبِ أَسْمَاؤُهُمْ فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ فَنَحْنُ بَابُ اللَّهِ الَّذِی یُؤْتَی مِنْهُ بِنَا یَهْتَدِی الْمُهْتَدُونَ فَمَنْ أَحَبَّنَا أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ أَسْکَنَهُ جَنَّتَهُ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا أَبْغَضَهُ اللَّهُ وَ أَسْکَنَهُ نَارَهُ وَ لَا یُحِبُّنَا إِلَّا مَنْ طَابَ مَوْلِدُهُ (1).

**[ترجمه]فضائل الشیعه: شیخ صدوق با اسناد خود از ابو سعید خدری نقل می­کند: ما در محضر رسول الله صلی الله علیه و آله نشسته بودیم که مردی به سوی ایشان آمد و عرض کرد: معنای این آیه که خداوند عزّ و جلّ به شیطان می­فرماید: «أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ» - . ص / 75 - {کبر ورزیدی یا از شخصیت های برجسته خود را انگاشتی} را برایم بگویید، چه کسانی هستند که از ملائکه برترند؟ رسول الله فرمودند: من و علی و فاطمه و حسن و حسین دو هزار سال قبل از خداوند عزّ و جلّ آدم را بیافریند، در سرادق عرش خدا را تسبیح می­کردیم و ملائکه به تسبیح ما تسبیح می کردند. پس از اینکه خداوند عزّ و جلّ آدم را خلق کرد، به ملائکه دستور داد برایش سجده کنند، اما به ما فرمان سجود نداد، همه ملائکه سجده کردند مگر ابلیس که از سجده کردن امتناع کرد. خداوند متعال فرمود: «أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ»{کبر ورزیدی یا از شخصیت های برجسته خود را انگاشتی؟}، یعنی خود را از آن پنج نفر که نامشان در سرادق عرش نوشته شده است به حساب آوردی؟

ما درب به سوی خدا هستیم که از آن باید وارد شد، به وسیله ما هدایت شدگان هدایت یافته اند، هر که ما را دوست بدارد، خدا او را دوست می­دارد و در بهشت خود جایش خواهد داد، و هر که با ما کینه ورزد خدا او را دشمن می­دارد و در جهنم جایش می­دهد. ما را دوست نخواهند داشت مگر کسانی که ولادت پاکی داشته باشند. - . فضائل الشیعه : 7 و 8 -

**[ترجمه]

«4»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ قَبِیصَةَ (2) بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ عِنْدَهُ الدَّوْسُ بْنُ أَبِی الدَّوْسِ وَ ابْنُ ظَبْیَانَ وَ الْقَاسِمُ الصَّیْرَفِیُّ فَسَلَّمْتُ وَ جَلَسْتُ وَ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ أَتَیْتُکَ مُسْتَفِیداً قَالَ سَلْ وَ أَوْجِزْ قُلْتُ أَیْنَ کُنْتُمْ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ سَمَاءً مَبْنِیَّةً وَ أَرْضاً مَدْحِیَّةً أَوْ ظُلْمَةً وَ نُوراً قَالَ یَا قَبِیصَةُ لِمَ سَأَلْتَنَا عَنْ هَذَا الْحَدِیثِ فِی مِثْلِ هَذَا الْوَقْتِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ حُبَّنَا قَدِ اکْتُتِمَ وَ بُغْضَنَا قَدْ فَشَا وَ أَنَّ لَنَا أَعْدَاءً مِنَ الْجِنِّ یُخْرِجُونَ حَدِیثَنَا إِلَی أَعْدَائِنَا مِنَ الْإِنْسِ وَ إِنَّ الْحِیطَانَ لَهَا آذَانٌ کَآذَانِ النَّاسِ قَالَ قُلْتُ قَدْ سَأَلْتُ عَنْ ذَلِکَ قَالَ یَا قَبِیصَةُ کُنَّا أَشْبَاحَ نُورٍ حَوْلَ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ بِخَمْسَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ فَرَّغَنَا فِی صُلْبِهِ فَلَمْ یَزَلْ یَنْقُلُنَا مِنْ صُلْبٍ طَاهِرٍ إِلَی رَحِمٍ مُطَهَّرٍ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَنَحْنُ عُرْوَةُ اللَّهِ الْوُثْقَی مَنِ اسْتَمْسَکَ بِنَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنَّا هَوَی لَا نُدْخِلُهُ (3) فِی بَابِ ضَلَالٍ وَ لَا نُخْرِجُهُ مِنْ بَابِ هُدًی وَ نَحْنُ رُعَاةُ شَمْسِ اللَّهِ وَ نَحْنُ

ص: 2


1- فضائل الشیعة: 7 و 8. و الآیة فی ص: 75.
2- فی المصدر: (فیضة) بالفاء و کذا فیما یأتی.
3- أی لا ندخل من استمسک بنا فی باب ضلالة.

عِتْرَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ الْقُبَّةُ الَّتِی طَالَتْ أَطْنَابُهَا وَ اتَّسَعَ فِنَاؤُهَا مَنْ ضَوَی إِلَیْنَا نَجَا إِلَی الْجَنَّةِ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنَّا هَوَی إِلَی النَّارِ قُلْتُ لِوَجْهِ رَبِّیَ الْحَمْدُ (1).

**[ترجمه]تفسیر فرات: قبیصه بن یزید جعفی می گوید: خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدم و دوس­ بن ابی­الدوس و ابن ظبیان و قاسم صیرفی نیز در محضر ایشان بودند، سلام کردم و نشستم. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! آمده ام از شما بهره مند شوم. فرمودند: سؤال کن اما کوتاه. عرض کردم: شما قبل از این­که خداوند آسمان را افراشته و زمین را گسترده و تاریکی و روشنائی را بیافریند، کجا بودید؟ فرمودند: چرا در این شرایط از این سخن سؤال کردی؟ مگر نمی­دانی که در حال حاضر محبت ما پنهانی و دشمنی با ما آشکار است؟ و ما از میان جنیان هم دشمنانی داریم که سخنان ما را به دشمنان انسانی ما می­رسانند و دیوارها نیز مانند انسان­ها گوش دارند؟ عرض کردم: چنین سؤالی برایم پیش آمده است. فرمودند: ای قبیصه! ما در اطراف عرش اشباحی از جنس نور بودیم و پانزده هزار سال قبل از آفرینش آدم خدا را تسبیح می­کردیم، وقتی خداوندآدم را آفرید، ما را در صلب او قرار دادند و پیوسته از نهادی پاک به رحمی پاک منتقل می­شدیم تا خداوند محمّد صلی الله علیه و آله را برانگیخت، پس ما دستاویز محکم خداییم؛ هر که بما چنگ زند، نجات می یابد و هر که از ما عقب بیفتد، گم می­شود، هر که بما چنگ زند، او را به گمراهی نمی کشانیم و از هدایت خارج نمی کنیم، ما کسانی هستیم که مراقب خورشید خداوندیم، ما

ص: 2

خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله هستیم، و ما آن خیمه ­ای هستیم که طناب­هایش طولانی و داخلش وسیع است، هر که بما پناه آورد، به جانب بهشت رهسپار می­گردد و هر که از ما عقب بیفتد، به جهنم می­رود. گفتم: خدای را بر این نعمت سپاسگزارم. - . تفسیر فرات : 207 و 208 -

**[ترجمه]

بیان

رعاة شمس الله أی نرعیها (2) ترقبا لأوقات الفرائض و النوافل و یحتمل أن یراد بها النبی صلی الله علیه و آله و ضوی إلیه کرمی أوی إلیه و انضم.

lt;meta info="\\"مراقب خورشید خداوندیم\\" یعنی مراقبش هستیم تا اوقات نمازهای واجب و مستحب مشخص باشد. ممکن است منظور از خورشید خداوند، پیامبر صلی الله علیه و آله باشد.

**[ترجمه]

«5»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی الصَّدُوقُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ الْمِعْرَاجِ، عَنْ رِجَالِهِ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ (3) قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یُخَاطِبُ عَلِیّاً علیه السلام وَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ وَ لَا شَیْ ءَ مَعَهُ فَخَلَقَنِی وَ خَلَقَکَ رُوحَیْنِ مِنْ نُورِ جَلَالِهِ فَکُنَّا أَمَامَ عَرْشِ رَبِّ الْعَالَمِینَ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ نُقَدِّسُهُ وَ نُحَمِّدُهُ وَ نُهَلِّلُهُ وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ خَلَقَنِی وَ إِیَّاکَ مِنْ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ وَ عَجَنَنَا بِذَلِکَ النُّورِ وَ غَمَسَنَا فِی جَمِیعِ الْأَنْوَارِ وَ أَنْهَارِ الْجَنَّةِ ثُمَّ خَلَقَ آدَمَ وَ اسْتَوْدَعَ صُلْبَهُ تِلْکَ الطِّینَةَ وَ النُّورَ فَلَمَّا خَلَقَهُ اسْتَخْرَجَ ذُرِّیَّتَهُ مِنْ ظَهْرِهِ فَاسْتَنْطَقَهُمْ وَ قَرَّرَهُمْ (4) بِالرُّبُوبِیَّةِ فَأَوَّلُ خَلْقٍ (5) إِقْرَاراً بِالرُّبُوبِیَّةِ أَنَا وَ أَنْتَ وَ النَّبِیُّونَ عَلَی قَدْرِ مَنَازِلِهِمْ وَ قُرْبِهِمْ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی صَدَقْتُمَا وَ أَقْرَرْتُمَا یَا مُحَمَّدُ وَ یَا عَلِیُّ وَ سَبَقْتُمَا خَلْقِی إِلَی طَاعَتِی وَ کَذَلِکَ کُنْتُمَا فِی سَابِقِ عِلْمِی فِیکُمَا فَأَنْتُمَا صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیَّتِکُمَا وَ شِیعَتُکُمَا وَ کَذَلِکَ خَلَقْتُکُمْ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ فَکَانَتِ الطِّینَةُ فِی صُلْبِ آدَمَ وَ نُورِی وَ نُورُکَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ فَمَا زَالَ ذَلِکَ النُّورُ یَنْتَقِلُ بَیْنَ أَعْیُنِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُنْتَجَبِینَ حَتَّی وَصَلَ النُّورُ وَ الطِّینَةُ إِلَی صُلْبِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَافْتَرَقَ نِصْفَیْنِ فَخَلَقَنِیَ اللَّهُ مِنْ نِصْفِهِ وَ اتَّخَذَنِی نَبِیّاً وَ رَسُولًا وَ خَلَقَکَ مِنَ النِّصْفِ

ص: 3


1- تفسیر فرات: 207 و 208.
2- فی النسخة المصحّحة: مرعاها.
3- فی المصدر: مرفوعا عن ابن عبّاس.
4- فی المصدر: و قررهم بدینه.
5- فاول خلق اللّه خ ل. أقول: فی المصدر: فاول من خلقه فاقر له بالربوبیة.

الْآخَرِ فَاتَّخَذَکَ خَلِیفَةً (1) وَ وَصِیّاً وَ وَلِیّاً فَلَمَّا کُنْتُ مِنْ عَظَمَةِ رَبِّی کَقَابِ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ مَنْ أَطْوَعُ خَلْقِی لَکَ فَقُلْتُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَاتَّخِذْهُ خَلِیفَةً وَ وَصِیّاً فَقَدِ اتَّخَذْتُهُ صَفِیّاً وَ وَلِیّاً یَا مُحَمَّدُ کَتَبْتُ اسْمَکَ وَ اسْمَهُ عَلَی عَرْشِی مِنْ قَبْلِ أَنْ أَخْلُقَ الْخَلْقَ مَحَبَّةً مِنِّی لَکُمَا وَ لِمَنْ أَحَبَّکُمَا وَ تَوَلَّاکُمَا وَ أَطَاعَکُمَا فَمَنْ أَحَبَّکُمَا وَ أطَاعَکُمَا وَ تَوَلَّاکُمَا کَانَ عِنْدِی مِنَ الْمُقَرَّبِینَ وَ مَنْ جَحَدَ وَلَایَتَکُمَا وَ عَدَلَ عَنْکُمَا کَانَ عِنْدِی مِنَ الْکَافِرِینَ الضَّالِّینَ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ فَمَنْ ذَا یَلِجُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ وَ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ فَأَنْتَ أَحَقُّ النَّاسِ بِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ وُلْدُکَ وُلْدِی وَ شِیعَتُکُمْ شِیعَتِی وَ أَوْلِیَاؤُکُمْ أَوْلِیَائِی وَ أَنْتُمْ مَعِی غَداً فِی الْجَنَّةِ (2).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: صدوق رحمة الله علیه، در کتاب معراج از ابن عباس نقل می­کند که: شنیدم رسول الله صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام می فرمودند: یا علی! زمانی بود که خداوند متعال بود و هیچ چیزی وجود نداشت. سپس من و تو را به صورت دو روح از نور جلال خود آفرید، ما در جلو عرش پروردگار جهانیان تسبیح و تقدیس و سپاس و تهلیل خدا می­کردیم. و این پیش از آن بود که آسمان­ها و زمین ها را بیافریند. وقتی خواست آدم را بیافریند، من و تو را از سرشتی واحد از طینت علیین آفرید و ما را با آن نور در آمیخت و در تمام نورها و نهرهای بهشت فرود برد. سپس آدم را آفرید و آن طینت و نور را در نهاد او قرار داد. پس از آفریدن آدم، فرزندان و ذریه او را از نهادش خارج کرد و از آن­ها اعتراف گرفت و آن­ها اقرار به ربوبیت کردند. پس اولین مخلوقی که به ربوبیت اقرار نمود، من و تو بودیم و سپس سایر پیامبران به نسبت مقام و قربشان به خداوند عزّ وجلّ.

خداوند متعال فرمود: ای محمّد و ای علی! راست گفتید و اقرار کردید و از همه خلایق بر طاعت من سبقت گرفتید و در علم سابق من نیز چنین بودید؛ شما دو برگزیده از آفریده های من هستید و ائمه، از نسل و پیروان شمایند و این چنین شما را آفریدم. آن­گاه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: یا علی! طینت و سرشت در صلب آدم بود و نور من و تو در پیشانی او، پیوسته این نور به پیشانی پیامبران و برگزیده­گان منتقل می­شد تا نور و طینت منتهی به صلب عبد المطلب شد، آن­گاه به دو نصف تقسیم گردید، خداوند مرا از یک نیمه آن آفرید و مرا پیامبر و رسول قرار داد و تو را از نیمه دیگر آفرید

ص: 3

و جانشین و وصی و ولی قرار داد. وقتی از عظمت پروردگارم، به فاصله یک زه کمان یا کمتر از آن رسیدم، خداوند به من فرمود: چه کسی بیشتر از تمام بندگانم تو را اطاعت می­کند؟

عرض کردم: علی بن ابی طالب. خداوند عزّ وجلّ فرمود: او را جانشین و وصی خود قرار بده که من او را برگزیده و ولی قرار داده ام. نام تو و او را، به جهت محبتم به شما و کسانی که شما را دوست دارند و از شما اطاعت می­کنند و شما را ولی خود گرفته­اند، قبل از آفرینش بر عرش خود نوشته ام. هر که شما را دوست بدارد و اطاعت کند و شما را ولی خود بگیرد، نزد من از مقربین است. و هر که منکر ولایت شما باشد و از شما روی گرداند، نزد من از کافران گمراه است. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: ای علی! چه کسی می­تواند بین من و تو فاصله بیاندازد، با این­که من و تو از یک نور و یک طینت هستیم؟ تو در دنیا و آخرت، از همه مردم، نسبت به من شایسته تر هستی، فرزندان تو فرزندان من و پیروان تو پیروان من و دوستان تو دوستان منند و شما فردا در بهشت با من خواهید بود. - . کنز الفوائد : 374 و 375 -

**[ترجمه]

«6»

کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ، لِلْحَسَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ مِمَّا رَوَاهُ مِنْ کِتَابِ الْمِعْرَاجِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَاشِدٍ وَ الْفَضْلِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ بِشْرٍ عَنْ لَیْثِ بْنِ أَبِی سُلَیْمٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ ثُمَّ أُهْبِطَ إِلَی الْأَرْضِ یَقُولُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ مِثْلَ مَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ وَ وُلْدُکَ وُلْدِی وَ شِیعَتُکَ شِیعَتِی وَ أَوْلِیَاؤُکَ أَوْلِیَائِی وَ هُمْ مَعَکَ غَداً فِی الْجَنَّةِ جِیرَانِی (3).

**[ترجمه]همین حدیث در کتاب محتضر از صدوق نقل می شود تا آن­جا که می­فرماید: فرزندان تو فرزندان من و شیعیان تو شیعیان من و دوستانت دوستان منند و آن­ها در قیامت با تو هستند و در بهشت همسایه منند. - . المحتضر : 129 -

**[ترجمه]

«7»

وَ مِمَّا رَوَاهُ مِنْ کِتَابِ مَنْهَجِ التَّحْقِیقِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ رَفَعَهُ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ نُوراً مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ قَبْلَ خَلْقِ آدَمَ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ فَهِیَ أَرْوَاحُنَا فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ عُدَّهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَمَنْ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ نُوراً فَقَالَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ وَ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ ثُمَّ عَدَّهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ

ص: 4


1- خلیفة علی خلقه خ ل.
2- کنز الفوائد: 374 و 375.
3- المحتضر: 129.

ثُمَّ قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الْأَوْصِیَاءُ الْخُلَفَاءُ مِنْ بَعْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ الْمَثَانِی الَّتِی أَعْطَاهَا اللَّهُ نَبِیَّنَا وَ نَحْنُ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ وَ مَنْبِتُ الرَّحْمَةِ وَ مَعْدِنُ الْحِکْمَةِ وَ مَصَابِیحُ الْعِلْمِ وَ مَوْضِعُ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِکَةِ وَ مَوْضِعُ سِرِّ اللَّهِ وَ وَدِیعَةُ اللَّهِ جَلَّ اسْمُهُ فِی عِبَادِهِ وَ حَرَمُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ وَ عَهْدُهُ الْمَسْئُولُ عَنْهُ فَمَنْ وَفَی بِعَهْدِنَا فَقَدْ وَفَی بِعَهْدِ اللَّهِ وَ مَنْ خَفَرَهُ (1) فَقَدْ خَفَرَ ذِمَّةَ اللَّهِ وَ عَهْدَهُ عَرَفَنَا مَنْ عَرَفَنَا وَ جَهِلَنَا مَنْ جَهِلَنَا نَحْنُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی الَّتِی لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ عَمَلًا إِلَّا بِمَعْرِفَتِنَا وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الْکَلِمَاتُ الَّتِی تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَنَا فَأَحْسَنَ خَلْقَنَا وَ صَوَّرَنَا فَأَحْسَنَ صُوَرَنَا وَ جَعَلَنَا عَیْنَهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ لِسَانَهُ النَّاطِقَ فِی خَلْقِهِ وَ یَدَهُ الْمَبْسُوطَةَ عَلَیْهِمْ بِالرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ وَجْهَهُ الَّذِی یُؤْتَی مِنْهُ وَ بَابَهُ الَّذِی یَدُلُّ عَلَیْهِ وَ خُزَّانَ عِلْمِهِ وَ تَرَاجِمَةَ وَحْیِهِ وَ أَعْلَامَ دِینِهِ وَ الْعُرْوَةَ الْوُثْقَی وَ الدَّلِیلَ الْوَاضِحَ لِمَنِ اهْتَدَی وَ بِنَا أَثْمَرَتِ الْأَشْجَارُ وَ أَیْنَعَتِ الثِّمَارُ وَ جَرَتِ الْأَنْهَارُ وَ نَزَلَ الْغَیْثُ مِنَ السَّمَاءِ وَ نَبَتَ عُشْبُ الْأَرْضِ وَ بِعِبَادَتِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ لَوْلَانَا مَا عُرِفَ اللَّهُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ لَا وَصِیَّةٌ سَبَقَتْ وَ عَهْدٌ أُخِذَ عَلَیْنَا لَقُلْتُ قَوْلًا یَعْجَبُ مِنْهُ أَوْ یَذْهَلُ مِنْهُ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ (2).

**[ترجمه]منهج التحقیق: جابر از حضرت باقر علیه السّلام نقل می­کند که فرمودند: خداوند چهارده نور از نور عظمت خود را، چهارده هزار سال قبل از آفرینش آدم آفرید که آن­ها ارواح ما هستند. عرض شد: ای فرزند رسول خدا! آن­ها را نام ببرید که آن چهارده نور چه کسانی هستند؟ فرمودند: محمّد و علی و فاطمه، حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین که نهمی آن­ها قائم ایشان است، سپس یکایک ایشان را نام بردند

ص: 4

و بعد فرمودند: به خدا قسم ما اوصیا و جانشینان بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله هستیم، ما آن مثانی هستیم که خداوند به پیامبرمان عنایت کرد، و ما درخت نبوت و زادگاه رحمت و معدن حکمت و چراغ های دانش و پایگاه رسالت و محل رفت و آمد ملائکه و رازداران خداوند و امانت خداوند بلند مرتبه در میان بندگانش و حرم بزرگ خدا و پیمان بازخواست شدنی او هستیم، هر کس پیمان ما را وفادار باشد، عهد خدا را وفا کرده و هر کس پیمان ما را نقض کند، عهد خدا را نقض کرده است. آن­که ما را می­شناسد، ما را می­شناسد و آن­که نمی شناسد، نمی­شناسد. ما آن اسمای حسنایی هستیم که خداوند جز با معرفت ما، عملی را از بندگان قبول نخواهد کرد. و به خدا قسم ما همان کلماتی هستیم که آدم از پروردگارش فرا گرفت و بعد توبه اش پذیرفته شد. خداوند ما را به نیکوترین وجه آفرید به نیکوترین صورت درآورد و ما را چشم خویش بر بندگانش و زبان گویای خویش در میان خلقش قرار داد، و ما را دست رأفت و رحمتش که بر بندگان آرمیده و جهتی که از آن جانب باید به سوی او رفت و دربی که راهنمای به اوست قرار داد و ما را گنجینه های علمش و ترجمان وحیش و برجستگان دینش و دستاویز محکم و دلیل آشکار برای هدایت جویان قرار داد. به سبب ما درختان میوه می­دهند و میوه ها می­رسند و نهرها جاری می­گردند و باران از آسمان می بارد و گیاه در زمین می­روید. با عبادت ماست که خدا پرستش می شود و اگر ما نبودیم، خدا شناخته نمی­شد. به خدا سوگند اگر سفارش قبلی نبود و پیمان از ما نگرفته بودند، سخنی می­گفتم که موجب شگفتی شود یا گذشتگان و آیندگان به حال خود واگذاشته شوند. - . همان :129 -

**[ترجمه]

«8»

وَ مِنْ کِتَابِ الْآلِ، لِابْنِ خَالَوَیْهِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ علیهما السلام تَبَخْتَرَا فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ آدَمُ لِحَوَّاءَ مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً هُوَ أَحْسَنُ مِنَّا فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ أَنِ ائْتِنِی بِعَبْدَتِیَ الَّتِی فِی جَنَّةِ الْفِرْدَوْسِ الْأَعْلَی فَلَمَّا دَخَلَا الْفِرْدَوْسَ نَظَرَا إِلَی جَارِیَةٍ عَلَی دُرْنُوکٍ (3) مِنْ دَرَانِیکِ الْجَنَّةِ عَلَی رَأْسِهَا تَاجٌ مِنْ نُورٍ وَ فِی أُذُنَیْهَا قُرْطَانِ مِنْ نُورٍ قَدْ أَشْرَقَتِ الْجِنَانُ مِنْ حُسْنِ وَجْهِهَا قَالَ آدَمُ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ مَنْ هَذِهِ الْجَارِیَةُ الَّتِی قَدْ أَشْرَقَتِ الْجِنَانُ مِنْ حُسْنِ وَجْهِهَا فَقَالَ هَذِهِ فَاطِمَةُ (4) بِنْتُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله نَبِیٍّ مِنْ وُلْدِکَ یَکُونُ فِی آخِرِ

ص: 5


1- أی و من نقض عهدنا فقد نقض عهد اللّه و غدر به.
2- المحتضر: 129.
3- الدرنوک: نوع من البسط له خمل.
4- لعل المراد مثالها النوریّ.

الزَّمَانِ قَالَ فَمَا هَذَا التَّاجُ الَّذِی عَلَی رَأْسِهَا قَالَ بَعْلُهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَمَا الْقُرْطَانِ اللَّذَانِ فِی أُذُنَیْهَا قَالَ وَلَدَاهَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ قَالَ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ أَ خُلِقُوا قَبْلِی قَالَ هُمْ مَوْجُودُونَ فِی غَامِضِ عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَبْلَ أَنْ تُخْلَقَ بِأَرْبَعَةِ آلَافِ سَنَةٍ (1).

**[ترجمه]ابن خالویه در کتاب آل از حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام و ایشان از پدران خودشان علیهم السلام نقل می­کنند که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: وقتی خداوند آدم و حوا علیهما السلام را آفرید، در بهشت به خویشتن مغرور شدند؛ آدم به حوا گفت: خداوند موجودی از ما نیکوتر نیافریده است. خداوند عزّ وجلّ به جبرئیل وحی کرد که این دو بنده مرا به فردوس اعلی ببر! همین که آن دو وارد فردوس اعلی شدند، چشمشان به دختری افتاد که بر فرشی مرصع از فرش­های بهشت نشسته و بر سر، تاجی از نور و بر دو گوش، دو گوشواره از نور دارد که از زیبایی رویش او بهشت روشن شده است، آدم به جبرئیل گفت: ای حبیب من! این دختر کیست که از نور جمالش بهشت درخشان شده است؟ گفت: این فاطمه دختر محمّد صلی الله علیه و آله، یکی از فرزندان تو است که در آخر الزمان خواهد بود.

ص: 5

گفت: این تاج چیست که بر سر دارد؟ گفت: شوهرش علی بن ابی طالب است. باز گفت: آن دو گوشواره که بر دو گوشش است، چیستند؟ گفت: دو فرزندش حسن و حسین هستند.گفت: ای حبیب من جبرئیل! آیا آن­ها قبل از من آفریده شده اند؟ گفت: آن­ها در علم غامض خداوند عزّ و جلّ، چهار هزار سال پیش از خلقت تو وجود داشتند. - . همان : 131 و 132 -

**[ترجمه]

«9»

وَ مِنْ کِتَابِ السَّیِّدِ حَسَنِ بْنِ کَبْشٍ، مِمَّا أَخَذَهُ مِنَ الْمُقْتَضَبِ وَ وَجَدْتُهُ فِی الْمُقْتَضَبِ أَیْضاً مُسْنَداً عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ قَالَ یَا سَلْمَانُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً وَ لَا رَسُولًا إِلَّا جَعَلَ لَهُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ عَرَفْتُ هَذَا مِنَ الْکِتَابَیْنِ (2) قَالَ یَا سَلْمَانُ فَهَلْ عَلِمْتَ نُقَبَائِیَ الِاثْنَیْ عَشَرَ الَّذِینَ اخْتَارَهُمُ اللَّهُ لِلْإِمَامَةِ مِنْ بَعْدِی فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ یَا سَلْمَانُ خَلَقَنِیَ اللَّهُ مِنْ صَفَاءِ نُورِهِ فَدَعَانِی فَأَطَعْتُهُ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِی عَلِیّاً فَدَعَاهُ إِلَی طَاعَتِهِ فَأَطَاعَهُ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِی وَ نُورِ عَلِیٍّ علیه السلام فَاطِمَةَ فَدَعَاهَا فَأَطَاعَتْهُ وَ خَلَقَ مِنِّی وَ مِنْ عَلِیٍّ وَ مِنْ فَاطِمَةَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ فَدَعَاهُمَا فَأَطَاعَاهُ فَسَمَّانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِخَمْسَةِ أَسْمَاءٍ مِنْ أَسْمَائِهِ فَاللَّهُ الْمَحْمُودُ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ وَ اللَّهُ الْعَلِیُّ وَ هَذَا عَلِیٌّ وَ اللَّهُ فَاطِرٌ وَ هَذِهِ فَاطِمَةُ وَ اللَّهُ الْإِحْسَانُ (3) وَ هَذَا الْحَسَنُ وَ اللَّهُ الْمُحْسِنُ وَ هَذَا الْحُسَیْنُ- ثُمَّ خَلَقَ مِنْ نُورِ الْحُسَیْنِ تِسْعَةَ أَئِمَّةٍ فَدَعَاهُمْ فَأَطَاعُوهُ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ سَمَاءً مَبْنِیَّةً أَوْ أَرْضاً مَدْحِیَّةً أَوْ هَوَاءً أَوْ مَاءً أَوْ مَلَکاً أَوْ بَشَراً وَ کُنَّا بِعِلْمِهِ أَنْوَاراً نُسَبِّحُهُ وَ نَسْمَعُ لَهُ وَ نُطِیعُ فَقَالَ سَلْمَانُ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا لِمَنْ عَرَفَ هَؤُلَاءِ فَقَالَ یَا سَلْمَانُ مَنْ عَرَفَهُمْ حَقَّ مَعْرِفَتِهِمْ وَ اقْتَدَی بِهِمْ فَوَالَی وَلِیَّهُمْ وَ تَبَرَّأَ مِنْ عَدُوِّهِمْ فَهُوَ وَ اللَّهِ مِنَّا یَرِدُ حَیْثُ نَرِدُ وَ یَسْکُنُ حَیْثُ نَسْکُنُ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ یَکُونُ إِیمَانٌ بِهِمْ بِغَیْرِ

ص: 6


1- المحتضر: 131 و 132.
2- أی التوراة و الإنجیل.
3- لعل الصحیح: و اللّه ذو الاحسان، او قدیم الاحسان.

مَعْرِفَتِهِمْ وَ أَسْمَائِهِمْ وَ أَنْسَابِهِمْ فَقَالَ لَا یَا سَلْمَانُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَنَّی لِی بِهِمْ قَالَ قَدْ عَرَفْتَ إِلَی الْحُسَیْنِ ثُمَّ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ ابْنُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ بَاقِرُ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ ثُمَّ ابْنُهُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ لِسَانُ اللَّهِ الصَّادِقُ ثُمَّ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ الْکَاظِمُ غَیْظَهُ صَبْراً فِی اللَّهِ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا لِأَمْرِ اللَّهِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْجَوَادُ الْمُخْتَارُ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَادِی إِلَی اللَّهِ ثُمَّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الصَّامِتُ الْأَمِینُ الْعَسْکَرِیُّ ثُمَّ ابْنُهُ حُجَّةُ بْنُ الْحَسَنِ الْمَهْدِیُّ النَّاطِقُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ سَلْمَانُ فَسَکَتُّ ثُمَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ لِی بِإِدْرَاکِهِمْ قَالَ یَا سَلْمَانُ إِنَّکَ مُدْرِکُهُمْ وَ أَمْثَالُکَ وَ مَنْ تَوَلَّاهُمْ بِحَقِیقَةِ الْمَعْرِفَةِ قَالَ سَلْمَانُ فَشَکَرْتُ اللَّهَ کَثِیراً ثُمَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مُؤَجَّلٌ فِیَّ إِلَی أَنْ أُدْرِکَهُمْ فَقَالَ یَا سَلْمَانُ اقْرَأْ فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولًا ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً (1) قَالَ سَلْمَانُ فَاشْتَدَّ بُکَائِی وَ شَوْقِی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِعَهْدٍ مِنْکَ فَقَالَ إِی وَ الَّذِی أَرْسَلَ مُحَمَّداً إِنَّهُ بِعَهْدٍ مِنِّی وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ تِسْعَةِ أَئِمَّةٍ وَ کُلِّ مَنْ هُوَ مِنَّا وَ مَظْلُومٍ فِینَا إِی وَ اللَّهِ یَا سَلْمَانُ ثُمَّ لَیُحْضَرَنَّ إِبْلِیسُ وَ جُنُودُهُ وَ کُلُّ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً وَ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً حَتَّی یُؤْخَذَ بِالْقِصَاصِ وَ الأوثار (2) (الْأَوْتَارِ) وَ التُّرَاثِ وَ لَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً وَ نَحْنُ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ (3) قَالَ سَلْمَانُ فَقُمْتُ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ

ص: 7


1- الإسراء: 5 و 6.
2- هکذا فی الکتاب و لعلّ الصحیح: الآثار: او الأثآر جمع الثأر و هو أن تطلب المکافاة بجنایة جنیت علیک.
3- القصص: 5 و 6.

وَ مَا یُبَالِی سَلْمَانُ مَتَی لَقِیَ الْمَوْتَ أَوْ لَقِیَهُ (1).

**[ترجمه]کتاب سید حسن بن کبش از مقتضب، که من خود نیز در مقتضب این خبر را مستند به سلمان فارسی مشاهده کردم، نقل می کند که، سلمان می­گوید: خدمت رسول الله صلی اللَّه علیه و آله رسیدم، وقتی مرا دیدند، فرمودند: خداوند هیچ پیامبر و یا رسولی را برنیانگیخت مگر این­که برای او دوازده نقیب قرار داد. عرض کردم: ای رسول خدا! من این را از تورات و انجیل می دانستم. فرمودند: ای سلمان! آیا نقیبان دوازده گانه مرا، که خداوند آن­ها را برای امامت بعد از من برگزیده است، می­شناسی؟ عرض کردم: خدا و رسولش بهتر می­دانند. فرمودند: ای سلمان! خداوند مرا از نور خالص خود آفرید، سپس مرا خواند و من اطاعت نمودم. از نور من علی را آفرید، او را دعوت به اطاعت خود کرد و او اطاعت کرد. از نور من و نور علی فاطمه را آفرید، او را دعوت کرد و او نیز اطاعت نمود. از من و علی و فاطمه، حسن و حسین را آفرید، آن دو را هم خواند، هر دو اطاعت کردند. ما را به پنج اسم از اسمهای خود نامید؛ خداوند محمود است و من محمّد، خداوند علی است و این هم علی، خداوند فاطر است و این فاطمه، خداوند صاحب احسان است و این حسن، او محسن است و این حسین.

آن­گاه از نور حسین نه امام آفرید و آن­ها را دعوت کرد و اطاعت نمودند. این­ها همه، قبل از آن بود که آسمان را افراشته یا زمین را گسترده کند یا هوا و یا آب و ملک یا بشری را بیافریند. ما در علم خدا انواری بودیم که او را تسبیح می­کردیم و به فرمانش گوش می­دادیم و او را اطاعت می­کردیم.

سلمان می­گوید: عرض کردم: پدر و مادرم به فدایتان ای رسول خدا! کسانی که این­ها را بشناسند، چه چیزی در انتظارشان است؟ فرمودند: هر کس آن­ها را به حقیقت معرفت بشناسد و به آن­ها اقتدا کند و دوست­دار دوست آن­ها و بیزار از دشمنانشان باشد، به خدا قسم او از ماست، و به هر جا که ما وارد شویم، وارد خواهد شد و هر جا که منزل بگیریم او نیز منزل بگیرد. عرض کردم: آیا ممکن است، بدون شناختن ایشان و نام و نژادشان، ایمان به آن­ها داشت؟

ص: 6

فرمودند: نه ای سلمان.

عرض کردم: ای رسول خدا! پس من چگونه آن­ها را بشناسم؟ فرمودند: تا حسین علیه السّلام را که شناخته ای، پس از او سید العابدین علی بن الحسین، سپس پسرش محمّد بن علی باقر و شکافنده علم پیشینیان و پسینیان از پیامبران و مرسلین، بعد جعفر بن محمّد زبان راستین خدا، سپس موسی بن جعفر که خشم خود را در راه خدا فرو می­برد، سپس علی بن موسی الرضا که راضی به امر خداست، سپس محمّد بن علی جواد که برگزیده خلق خداست، سپس علی بن محمّد راهنما و هادی به سوی خدا، سپس حسن بن علی خاموش و امین و عسکری، سپس فرزندش حجة بن الحسن المهدی گوینده و قائم به امر خدا. سلمان می­گوید: سپس ایشان ساکت شدند.

آن­گاه عرض کردم: ای رسول خدا! پیش خدا برایم دعا کنید که آن­ها را درک کنم. فرمودند: ای سلمان! تو آن­ها را درک خواهی کرد و همچنین کسانی که مثل تو باشند و هر کس که آن­ها را به حقیقت معرفت دوست بدارد. سلمان می­گوید: خدا را بسیار شکر کردم. بعد عرض کردم: آیا عمر من آن­قدر خواهد شد که ایشان را درک کنم؟ فرمودند: ای سلمان! این آیه را بخوان: «فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولًا * ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً» - . اسراء / 5 و 6 - {پس آنگاه که وعده [تحقق] نخستین آن دو فرا رسد بندگانی از خود را که سخت نیرومندند بر شما می گماریم تا میان خانه ها[یتان برای قتل و غارت شما] به جستجو درآیند و این تهدید تحقق یافتنی است * پس [از چندی] دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم و شما را با اموال و پسران یاری می دهیم و [تعداد] نفرات شما را بیشتر می گرداند}.

سلمان می­گوید: از شوق سخت به گریه افتادم، عرض کردم: آیا چنین تعهدی می­فرمایید؟ فرمودند: آری، قسم به آن خدایی که محمّد را به رسالت برانگیخت، من و علی و فاطمه و حسن و حسین و نه نفر از امامان فرزند حسین، و هر کس از ما محسوب شود و در باره ما به او ستم روا گردد، این تعهد را می­نماییم. ای سلمان! به خدا قسم سپس شیطان و سپاهش حاضر می­شوند و همه کسانی که ایمان واقعی داشته­اند و یا واقعا کافر بوده­اند نیز حاضر می شوند تا این­که قصاص­ها و کیفرها و ارث­ها باز پس گرفته شود و هرگز پروزدگارت به احدی ستم روا نمی­دارد. و ما هستیم تأویل این آیه که: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ * وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ» - . قصص / 5 و 6 - {و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم و ایشان را وارث [زمین] کنیم * و در زمین قدرتشان دهیم و [از طرفی] به فرعون و هامان و لشکریانشان آن­چه را که از جانب آنان بیمناک بودند بنمایانیم}. سلمان می­گوید: از مقابل رسول خدا برخاستم

ص: 7

و دیگر سلمان باکی نداشت که چه وقت مرگ را ملاقات خواهد کرد و یا چه هنگام مرگ در برش بگیرد. - . المحتضر : 152 و 153 -

**[ترجمه]

«10»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّا وَ شِیعَتَنَا خُلِقْنَا مِنْ طِینَةٍ مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خُلِقَ عَدُوُّنَا مِنْ طِینَةِ خَبَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ (2).

**[ترجمه]امالی طوسی: ابوبصیر از حضرت باقر روایت می­کند که فرمودند: ما و شیعیانمان از طینت علیین آفریده شده ایم و دشمنان ما از طینت خبال که گلی سیاه و بدبو است. - . امالی ابن الشیخ : 92 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فیه من شرب الخمر سقاه الله من طینة الخبال یوم القیامة جاء تفسیره فی الحدیث أن الخبال عصارة أهل النار و الخبال فی الأصل الفساد و یکون فی الأفعال و الأبدان و العقول.

**[ترجمه]جزری می­گوید: در آن است که هر که شراب بنوشد، خداوند در روز قیامت به او طینت خبال می­نوشاند، خبال در حیث تفسیر به عصاره اهل آتش شده است و در لغت، خبال به معنای فساد است که در مورد کارها و بدن­ها و عقل­ها گفته می­شود.

**[ترجمه]

«11»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ بِشْرِ بْنِ (أَبِی عُقْبَةَ) (عَنْ) أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله مِنْ طِینَةٍ مِنْ جَوْهَرَةٍ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ إِنَّهُ کَانَ لِطِینَتِهِ نَضْجٌ فَجَبَلَ طِینَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ نَضْجِ طِینَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ لِطِینَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَضْجٌ فَجَبَلَ طِینَتَنَا مِنْ فَضْلِ طِینَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کَانَتْ لِطِینَتِنَا نَضْجٌ فَجَبَلَ طِینَةَ شِیعَتِنَا مِنْ نَضْجِ طِینَتِنَا فَقُلُوبُهُمْ تَحِنُّ إِلَیْنَا وَ قُلُوبُنَا تَعْطِفُ عَلَیْهِمْ تَعَطُّفَ الْوَالِدِ عَلَی الْوَلَدِ وَ نَحْنُ خَیْرٌ لَهُمْ وَ هُمْ خَیْرٌ لَنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ لَنَا خَیْرٌ وَ نَحْنُ لَهُ خَیْرٌ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: بشر بن ابی­جعفر از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: خداوند محمّد صلی اللَّه علیه و آله را، از طینتی که از جنس گوهری در زیر عرش بود، آفرید. در سرشت او یک زیادی بود، که طینت امیرالمؤمنین علیه السلام را از زیادی طینت رسول الله صلی اللَّه علیه و آله آفرید و در طینت امیرالمؤمنین علیه السلام نیز اضافه ای بود، که طینت ما را از زیادی طینت امیرالمؤمنین علیه السلام آفرید، و در طینت ما نیز اضافه ای بود، که طینت شیعیان ما را از آن اضافه طینت ما آفرید، برای همین، دل­های آن­ها به ما کشش دارد و دل­های ما، مانند مهربانی که پدر به فرزند دارد، بر آن­ها مهربان است. ما برای آن­ها خیر هستیم و آن­ها برای ما. و رسول الله برای ما خیر است و ما برای ایشان. - . بصائر الدرجات : 5 -

**[ترجمه]

«12»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَبِی الْحَجَّاجِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا أَبَا الْحَجَّاجِ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ مِنْ طِینَةِ فَوْقِ ذَلِکَ وَ خَلَقَ شِیعَتَنَا مِنْ طِینَةِ دُونِ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ فَقُلُوبُ شِیعَتِنَا مِنْ أَبْدَانِ آلِ مُحَمَّدٍ وَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ عَدُوَّ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ طِینِ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ مِنْ طِینٍ أَخْبَثَ مِنْ ذَلِکَ وَ خَلَقَ شِیعَتَهُمْ مِنْ طِینٍ دُونَ طِینِ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ مِنْ طِینِ سِجِّینٍ فَقُلُوبُهُمْ مِنْ أَبْدَانِ أُولَئِکَ وَ کُلُّ قَلْبٍ یَحِنُّ إِلَی بَدَنِهِ (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابوالحجاج نقل کرده، حضرت باقر علیه السّلام به من فرمودند: ای اباالحجاج! خداوند محمّد و آل محمّد صلی الله علیه و آله را از طینت علیین آفرید و دل­های آن­ها را از طینتی بالاتر از آن آفرید، و شیعیان ما را از طینتی پایین تر از علیین و دل­های آن­ها را از طینت علیین آفرید. بنابراین دل­های شیعیان ما از سرشت بدن­های آل محمّد است. و خداوند دشمنان آل محمّد را از طینت سجین و دل­های آن­ها را از طینتی خبیث تر از سجین آفرید، و پیروان آن­ها را از طینتی بدتر از طینت سجین و دل­های آن­ها را از سجین آفرید. بنابراین دل­های آن­ها از سرشت بدن­های ایشان است و هر دلی متمایل به بدن خود خواهد بود. - . همان : 5 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی سجین کسکین الدائم و الشدید و موضع فیه

ص: 8


1- المحتضر: 152 و 153.
2- أمالی ابن الشیخ: 92.
3- بصائر الدرجات: 5.
4- بصائر الدرجات: 5.

کتاب الفجار و واد فی جهنم أعاذنا الله منها أو حجر فی الأرض السابعة.

**[ترجمه]فیروز آبادی می­گوید: سجین به معنای دائم و شدید است و محلی است

ص: 8

که نامه عمل تبهکاران آنجا است و جای­گاهی است در جهنم و یا سنگی است در زمین هفتم.

**[ترجمه]

«13»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ الْجَازِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ طِینَةِ الْجَنَّةِ وَ خَلَقَ النَّاصِبَ مِنْ طِینَةِ النَّارِ وَ قَالَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً طَیَّبَ رُوحَهُ وَ جَسَدَهُ فَلَا یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ إِلَّا عَرَفَهُ وَ لَا یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الْمُنْکَرِ إِلَّا أَنْکَرَهُ قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الطِّینَاتُ ثَلَاثَةٌ طِینَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُؤْمِنُ مِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ إِلَّا أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ هُمْ صَفْوَتُهَا وَ هُمُ الْأَصْلُ وَ لَهُمْ فَضْلُهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ الْفَرْعُ مِنْ طِینٍ لازِبٍ کَذَلِکَ لَا یُفَرِّقُ اللَّهُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ شِیعَتِهِمْ وَ قَالَ طِینَةُ النَّاصِبِ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ أَمَّا الْمُسْتَضْعَفُونَ فَ مِنْ تُرابٍ لَا یَتَحَوَّلُ مُؤْمِنٌ عَنْ إِیمَانِهِ وَ لَا نَاصِبٌ عَنْ نَصْبِهِ وَ لِلَّهِ الْمَشِیَّةُ فِیهِمْ جَمِیعاً (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبد الغفار جازی از حضرت صادق روایت می کند که فرمودند: خداوند مؤمن را از طینت بهشت آفرید و ناصب را از طینت آتش، و فرمودند: هر گاه خداوند خیر بنده ای را بخواهد روح و بدنش را پاک و طیب می­نماید که هیچ چیز خیری به گوشش نمی­رسد مگر آن­که خیر بودنش را در می­ابد و هیچ منکری را نمی­شنود مگر آن­که آن را طرد کند.

و می­گوید: شنیدم که می­فرمودند: طینت ها بر سه نوعند: طینت انبیاء، که مؤمن از آن طینت است جز این­که طینت انبیاء از قسمت برگزیده آن است و از قسمت اصل آن طینت هستند و فضیلت خود را دارند، ولی مؤمنین فرع آن هستند و از طینتی که به آن چسبیده است. و این­چنین است که خداوند بین انبیاء و پیروانشان فاصله نمی اندازد. و فرمودند: طینت ناصب از گِلی سیاه و بدبو است. و اما مستضعفین از خاک هستند، مؤمن از ایمان خود و ناصب از دشمنی خویش برنمی گردد و خداوند درباره همه آن­ها صاحب مشیت است. - . همان : 6 -

**[ترجمه]

بیان

الظاهر أن الضمیر فی قوله علیه السلام فیهم راجع إلی الجمیع و یحتمل رجوعه إلی المستضعفین لأنه علیه السلام لما ذکر حال الفریقین فالظاهر أن هذا حال الفریق الثالث لکن قوله جمیعا یأبی عن ذلک و لیس فی الکافی و لعله زید من النساخ.

ثم اعلم أن هذا الخبر یدل علی وجه جمع بین الآیات الواردة فی طینة آدم علیه السلام و وصفها مرة باللازب و مرة بالحمإ المسنون و مرة بالطین مطلقا بأن تکون تلک الطینات أجزاء لطینة آدم بسبب الاختلاف الذی یکون فی أولاده فاللازب طینة الشیعة من لزب بمعنی لصق لأنها تلصق و تلحق بطینة أئمتهم علیهم السلام أو بمعنی صلب فإنهم المتصلبون فی دینهم و الحمأ المسنون أی الطین الأسود المتغیر المنتن طینة الکفار و المخالفین و الطین البحت طینة المستضعفین و قد مر القول فی تلک الأخبار فی کتاب العدل و کتاب قصص الأنبیاء علیهم السلام.

**[ترجمه]ظاهراً منظور از \\"آن­ها\\" در جمله آخر همه گروه­ها هستند و ممکن است که منظور فقط مستضعفین باشد؛ زیرا حضرت پیش از این وضع آن دو گروه دیگر را گفته­اند و ظاهراً این جمله وضع گروه سوم است. ولی این که فرموده­اند \\"همه\\" این توضیح را بعید می­نماید. واین کلمه در کافی نیست و شاید از طرف نسخه نویسان زیاد شده باشد.

باید توجه داشت این روایت توجیهی است برای رفع اختلاف بین آیاتی که در باره طینت آدم وجود دارد؛ که گاهی از آن به چسبنده تعبیر می­کند و گاهی به گِل بدبو و گاهی نیز فقط به گِل. به این صورت که این طینت ها، اجزاء طینت آدم است به سبب اختلافی که در اولاد او وجود دارد. لازب به معنای چسبنده، طینت شیعه است زیرا به امامان خود علیهم السلام می­چسبند و به آن­ها ملحق می­شوند. یا به معنای سخت و محکم است که یعنی آن­ها در دین خود محکم هستند. حمأ مسنون، که گِل سیاه و متغیر و بدبوست، طینت کفار و مخالفین است. و گِل خالص که طینت مستضعفین است. بحث در مورد روایات این موضوع، قبلاً در کتاب عدل و کتاب قصص انبیا ذکر شد.

**[ترجمه]

«14»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی (2) عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی نَهْشَلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ

ص: 9


1- بصائر الدرجات: 6.
2- فی المصدر: أحمد بن محمّد.

عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا مِنْ أَعْلَی عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِنَا مِمَّا خَلَقَنَا مِنْهُ وَ خَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ فَقُلُوبُهُمْ تَهْوِی إِلَیْنَا لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقْنَا مِنْهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ وَ خَلَقَ عَدُوَّنَا مِنْ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِهِمْ مِمَّا خَلَقَهُمْ مِنْهُ وَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ فَقُلُوبُهُمْ تَهْوِی إِلَیْهِمْ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقُوا مِنْهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ کِتابٌ مَرْقُومٌ (1)

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ثمالی روایت کرده،

ص: 9

از حضرت باقر علیه السلام شنیدم که می فرمودند: خداوند ما را از اعلی علیین آفرید و دل­های شیعیان ما را از سرشت ما آفرید و بدن­های آن­ها را از سرشتی پایین تر از این سرشت. به همین جهت دل­های ایشان متمایل به ما است؛ زیرا از سرشت ما آفریده شده است. سپس این آیه را تلاوت فرمودند: «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ * وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ * کِتابٌ مَرْقُومٌ * یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ» - . مطففین / 18-21 - {نه چنین است در حقیقت کتاب نیکان در علیون است * و تو چه دانی که علیون چیست * کتابی است نوشته شده * مقربان آن را مشاهده خواهند کرد}. و دشمنان ما را از سجین آفرید و دل­های پیروان ایشان را از سرشت ایشان و بدن های ایشان را از پایین تر از این سرشت آفرید، به همین جهت دل­های ایشان متمایل به آن­ها است؛ چون از سرشت آن­ها آفریده شده است. بعد این آیه را تلاوت فرمودند: «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ * وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ * کِتابٌ مَرْقُومٌ» - . مطففین / 7-9 - {نه چنین است [که می پندارند] که کارنامه بدکاران در سجین است * و تو چه دانی که سجین چیست * کتابی است نوشته شده}. - . بصائر الدرجات : 5 -

**[ترجمه]

بیان

اعلم أن المفسرین اختلفوا فی تفسیر علیین فقیل هی مراتب عالیة محفوفة بالجلالة أو السماء السابعة أو سدرة المنتهی أو الجنة أو لوح من زبرجد أخضر معلق تحت العرش أعمالهم مکتوبة فیه و قال الفراء أی فی ارتفاع بعد ارتفاع لا غایة له و السجین الأرض السابعة أو أسفل منها أو جب فی جهنم و قال أبو عبیدة هو فعیل من السجن.

فالمعنی أن کتابة أعمالهم أو ما یکتب منها فی علیین أی فی دفتر أعمالهم أو المراد أن دفتر أعمالهم فی تلک الأمکنة الشریفة و علی الأخیر فیه حذف مضاف أی و ما أدراک ما کتاب علیین هذا ما قیل فی الآیة و أما استشهاده علیه السلام بها فهو إما لمناسبة کون کتاب أعمالهم فی مکان أخذ منه طینتهم أو هو مبنی علی کون المراد بکتابهم أرواحهم إذ هی محل لارتسام علومهم.

**[ترجمه]مفسرین در تفسیر علیین نظرات متفاوتی دارند؛ بعضی گفته اند: علیون مقام های عالی است که همراه با جلالت است، یا گفته شده: منظور آسمان هفتم است، یا سدرة المنتهی، یا بهشت، یا لوحی از زبرجد سبز که در زیر عرش آویخته شده است و اعمال بندگان در آن مکتوب است. فراء گفته است: علیین یعنی مرتبه بلندی که نهایت ندارد. و سجین زمین هفتم یا پایین تر از آن است، و یا چاهی است در جهنم. ابو عبیده گفته است: بر وزن فعیّل از ریشه سجن است.

پس معنای آیه این می شود که اعمال آن­ها یا آن­چه از اعمال ایشان نوشته می شود در علیین است، یعنی در دفتر اعمال آن­ها یا مراد این است که دفتر اعمال آن­ها در این مکانهای شریف است و بنابراین معنای اخیر، کلمه­ای به \\"علیین\\" مضاف بوده که حذف شده است؛ یعنی و ما ادراک ما کتاب علیین. این بیاناتی بود که درباره آیه گفته شده است. اما این­که امام علیه السلام به این آیه استشهاد می­نمایند، یا به مناسبت این است که کتاب اعمال آن­ها در محلی است که طینت ایشان از آن گرفته شده است، و یا منظور از کتاب، ارواح آن­ها است. زیرا ارواح محل نقش بستن علوم آن­ها می­باشد .

**[ترجمه]

«15»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی (2) عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّا وَ شِیعَتَنَا خُلِقْنَا مِنْ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ وَ خُلِقَ عَدُوُّنَا مِنْ طِینَةِ خَبَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ (3)

ص: 10


1- بصائر الدرجات، 5. فی المطففین: 7- 9 و 18- 21.
2- فی المصدر: أحمد بن محمّد.
3- بصائر الدرجات: 5.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابو بصیر از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: ما و شیعیانمان از یک طینت آفریده شده ایم و دشمنان ما از گِل بدبوی فاسد. - . همان -

ص: 10

**[ترجمه]

«16»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ هَیْثَمٍ عَنْ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ: کُنْتُ مَعَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ یَا جَابِرُ خُلِقْنَا نَحْنُ وَ مُحِبِّینَا مِنْ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ بَیْضَاءَ نَقِیَّةٍ مِنْ أَعْلَی عِلِّیِّینَ فَخُلِقْنَا نَحْنُ مِنْ أَعْلَاهَا وَ خُلِقَ محبینا (1) (مُحِبُّونَا) مِنْ دُونِهَا فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ الْتَفَّتِ (2) الْعُلْیَا بِالسُّفْلَی وَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ ضَرَبْنَا بِأَیْدِینَا إِلَی حُجْزَةِ نَبِیِّنَا وَ ضَرَبَ أَشْیَاعُنَا بِأَیْدِیهِمْ إِلَی حُجْزَتِنَا فَأَیْنَ تَرَی یُصَیِّرُ اللَّهُ نَبِیَّهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ وَ أَیْنَ تَرَی یُصَیِّرُ ذُرِّیَّتُهُ مُحِبِّیهَا فَضَرَبَ جَابِرٌ یَدَهُ عَلَی یَدِهِ فَقَالَ دَخَلْنَاهَا وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ ثَلَاثاً (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: جابر جعفی می گوید: در خدمت حضرت باقر علیه السّلام بودم که فرمودند: ای جابر! ما و دوست­دارانمان از یک طینت آفریده شده ایم؛ سفید، پاک و از اعلی علیین. ما از قسمت برتر این طینت و دوست­دارانمان از قسمتی پایین تر. در روز قیامت که والا و پست به هم می پیوندد، ما دست به دامن پیامبر می­زنیم و پیروان ما نیز دست به دامن ما می­زنند. فکر می­کنی خداوند، پیامبر و ذریه او را کجا خواهد برد و ذریه پیامبر، محبین خود را کجا می برند؟ جابر دست خود را بر هم زده و سه مرتبه گفت: به پروردگار کعبه داخل بهشت شدیم. - . همان : 6 -

**[ترجمه]

«17»

یر، بصائر الدرجات عِمْرَانُ بْنُ مُوسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ (4) الْهَاشِمِیِّ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ (5) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَجَنَ طِینَتَنَا وَ طِینَةَ شِیعَتِنَا فَخَلَطَنَا بِهِمْ وَ خَلَطَهُمْ بِنَا فَمَنْ کَانَ فِی خَلْقِهِ شَیْ ءٌ مِنْ طِینَتِنَا حَنَّ إِلَیْنَا فَأَنْتُمْ وَ اللَّهِ مِنَّا (6).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: حنان بن سدیر از حضرت صادق علیه السّلام روایت می­کند که فرمودند: خداوند طینت ما و شیعیانمان را با هم سرشت و ما را با آن­ها و آن­ها را با ما مخلوط نمود. هر کس در او مقداری از طینت ما است به ما تمایل دارد، پس به خدا قسم شما از ما هستید. - . همان -

**[ترجمه]

«18»

یر، بصائر الدرجات بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَیْمُونٍ (7) عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَنَا مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ مُحِبِّینَا مِنْ دُونِ مَا خَلَقَنَا مِنْهُ وَ خَلَقَ عَدُوَّنَا مِنْ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ مُحِبِّیهِمْ مِمَّا خَلَقَهُمْ مِنْهُ فَلِذَلِکَ یَهْوِی کُلٌّ إِلَی کُلٍّ (8)

**[ترجمه]بصائر الدرجات: حسن بن میمون از شخصی و او از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: خداوند عزّ و جلّ ما را از علیین آفرید و دوست­داران ما را از پایین تر از آن آفرید، و دشمنان ما را از سجین و دوستان آن­ها را هم از آن آفرید. به همین جهت هر کسی متمایل دسته­ای است. - . همان -

**[ترجمه]

«19»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ حَمَّادٍ عَنْ أَخِیهِ أَحْمَدَ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ

ص: 11


1- فی نسخة من الکتاب و المصدر: محبونا.
2- فی نسخة: التقت.
3- بصائر الدرجات: 6.
4- فی نسخة: عن الحسن بن محمّد الهاشمی.
5- فی نسخة و فی المصدر: حنان بن منذر.
6- بصائر الدرجات: 6.
7- الحسن بن شمون خ ل.
8- بصائر الدرجات: 6.

أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ خَلَقَ اللَّهُ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَوْصِیَاءَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخَذَ اللَّهُ فِیهِ مِیثَاقَهُمْ وَ قَالَ خُلِقْنَا نَحْنُ وَ شِیعَتُنَا مِنْ طِینَةٍ مَخْزُونَةٍ لَا یَشِذُّ مِنْهَا شَاذٌّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابراهیم بن عبد الحمید

ص: 11

از پدر خود از حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام نقل می­کند که شنیدم که ایشان می فرمودند: خداوند انبیاء و اوصیا را در روز جمعه آفرید و جمعه روزی است که خداوند میثاق آن­ها را گرفته است. و فرمودند: ما و شیعیانمان از طینتی مخزون و با ارزش آفریده ­ شده ایم که هیچ کدام از آن­ها تا روز قیامت از آن طینت جدا نخواهند شد. - . همان -

**[ترجمه]

«20»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی (2) عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْمُؤْمِنُ مِنْ طِینَةِ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام قَالَ نَعَمْ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: صالح بن سهیل نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا طینت مؤمنین از طینت انبیا علیهم السّلام است؟ فرمودند: آری. - . همان : 6 و 7 -

**[ترجمه]

«21»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عِتْرَتَهُ مِنْ طِینَةِ الْعَرْشِ فَلَا یَنْقُصُ مِنْهُمْ وَاحِدٌ وَ لَا یَزِیدُ مِنْهُمْ وَاحِدٌ (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبد الرحمن بن کثیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: خداوند محمّد و عترتش را از طینت عرش آفرید؛ از آن­ها کسی کم نمی­شود و به آن­ها کسی اضافه نمی­شود. - . همان -

**[ترجمه]

«22»

یر، بصائر الدرجات یَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ زِیَادٍ الْعَبْدِیِّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عِیسَی الْهَاشِمِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَا وَ أَبِی عِیسَی فَقَالَ لَهُ أَ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلْمَانُ رَجُلٌ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ أَیْ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ لَهُ أَیْ مِنْ وُلْدِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ لَهُ إِنِّی لَا أَعْرِفُهُ فَقَالَ فَاعْرِفْهُ یَا عِیسَی فَإِنَّهُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ لَیْسَ حَیْثُ تَذْهَبُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ طِینَتَنَا مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ طِینَةَ شِیعَتِنَا مِنْ دُونِ ذَلِکَ فَهُمْ مِنَّا وَ خَلَقَ طِینَةَ عَدُوِّنَا مِنْ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ طِینَةَ شِیعَتِهِمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ وَ هُمْ مِنْهُمْ وَ سَلْمَانُ خَیْرٌ مِنْ لُقْمَانَ (5).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: فضل بن عیسی هاشمی نقل کرده، به همراه پدرم عیسی خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدیم. پدرم پرسید: آیا این فرمایش رسول الله صلی الله علیه و آله است که: سلمان از ما اهل بیت است؟ فرمودند: آری. پدرم عرض کرد: یعنی از اولاد عبدالمطلب است؟ فرمودند: از ما اهل بیت است. پدرم گفت: یعنی از فرزندان ابو طالب است؟ فرمودند: از ما اهل بیت است. پدرم گفت: من او را نمی شناسم فرمودند: ای عیسی! او را بشناس! او از ما اهل بیت است.

سپس ایشان اشاره به سینه خود نموده و فرمودند: آن طور که تو گمان کرده ای نیست، خداوند طینت ما را از علیین آفرید و شیعیانمان را از طینتی پایین تر آن؛ پس آن­ها از ما هستند. و طینت دشمنان ما را از سجین آفرید و پیروان آن­ها را از پست تر از آن؛ و آن­ها از ایشان­اند. و سلمان بهتر از لقمان است. - . همان -

**[ترجمه]

«23»

یر، بصائر الدرجات بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ مِنْ طِینَةِ فَوْقِ ذَلِکَ وَ خَلَقَ شِیعَتَهُمْ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِهِمْ مِنْ طِینَةِ فَوْقِ عِلِّیِّینَ (6).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبد الرحمن بن حجاج می گوید: خداوند تبارک و تعالی محمّد و آل محمّد را از طینت علیین آفرید و دل­های آن­ها را از طینتی بالاتر آفرید، و شیعیان را از طینت علیین و قلوب آن­ها را از طینتی بالاتر از علیین آفرید. - . همان -

**[ترجمه]

«24»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ قَالَ

ص: 12


1- بصائر الدرجات: 6.
2- فی المصدر: أحمد بن محمّد.
3- بصائر الدرجات: 6 و 7.
4- بصائر الدرجات: 6 و 7.
5- بصائر الدرجات: 6 و 7.
6- بصائر الدرجات: 6 و 7.

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام خَلَقَنَا مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ أَرْوَاحَنَا مِنْ فَوْقِ ذَلِکَ وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ أَجْسَادَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ فَمِنْ أَجَلِ تِلْکَ الْقَرَابَةِ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ قُلُوبُهُمْ تَحِنُّ إِلَیْنَا (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: یکی از اصحاب از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند:

ص: 12

ما را از علیین آفریده اند و ارواح ما را از بالاتر از علیین و ارواح شیعیان ما را از علیین و بدن هایشان از پائین تر از آن و به جهت این نزدیکی است که دل های آن­ها مشتاق به ماست. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

الحنین الشوق و توقان النفس تقول منه حن إلیه یحن حنینا فهو حان ذکره الجوهری.

و فی الکافی و من أجل ذلک القرابة بیننا و بینهم و قلوبهم (2).

**[ترجمه]جوهری گفته است: حنین، به معنای شوق و تمایل نفس است.

و در کتاب کافی قسمت اخیر روایت این گونه نقل شده است: و به جهت این نزدیکی بین ما و ایشان و دل های ایشان است است که دل های آن­ها مشتاق به ماست. - . اصول کافی 1 : 389 -

**[ترجمه]

«25»

یر، بصائر الدرجات عِمْرَانُ بْنُ مُوسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ کَرَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُضَارِبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَنَا مِنْ عِلِّیِّینَ وَ جَعَلَ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا مِمَّا جَعَلَنَا مِنْهُ وَ مِنْ ثَمَّ تَحِنُّ أَرْوَاحُهُمْ إِلَیْنَا وَ خَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ وَ خَلَقَ عَدُوَّنَا مِنْ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِیعَتِهِمْ مِمَّا خَلَقَهُمْ مِنْهُ وَ خَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ وَ مِنْ ثَمَّ تَهْوِی أَرْوَاحُهُمْ إِلَیْهِمْ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمد بن ضارب از حضرت صادق علیه السّلام روایت می­کند که فرمودند: خداوند تبارک و تعالی ما را از علیین آفرید و ارواح شیعیان ما را نیز از همان قرار داد؛ و از همین روست که ارواح ایشان مشتاق به ماست و بدن­های ایشان را از چیزی پایین تر از آن آفرید و دشمن ما را از سجین آفرید و ارواح پیروان آن­ها را هم از همان آفرید و بدن­هایشان را از چیزی پایین تر از آن؛ و از این روست که ارواح آن­ها میل به ایشان دارد. - . بصائر الدرجات : 7 -

**[ترجمه]

«26»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ إِسْحَاقَ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ خَلَقَنَا اللَّهُ (4) مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ ثُمَّ صَوَّرَ خَلْقَنَا (5) مِنْ طِینَةٍ مَخْزُونَةٍ مَکْنُونَةٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ فَأَسْکَنَ ذَلِکَ النُّورَ فِیهِ فَکُنَّا نَحْنُ خَلْقاً وَ بَشَراً نُورَانِیِّینَ (6) لَمْ یَجْعَلْ لِأَحَدٍ فِی مِثْلِ الَّذِی خَلَقَنَا مِنْهُ نَصِیباً وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا مِنْ أَبْدَانِنَا (7) وَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ طِینَةٍ مَخْزُونَةٍ مَکْنُونَةٍ أَسْفَلَ مِنْ ذَلِکَ

ص: 13


1- بصائر الدرجات: 7.
2- أصول الکافی 1: 389.
3- بصائر الدرجات: 7.
4- أی خلق اللّه ارواحنا.
5- لعل المراد الصورة المثالیة.
6- نیرا خ ل.
7- أی من فاضل طینة أبداننا.

الطِّینَةِ وَ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لِأَحَدٍ فِی مِثْلِ ذَلِکَ الَّذِی خَلَقَهُمْ مِنْهُ نَصِیباً إِلَّا الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ فَلِذَلِکَ صِرْنَا نَحْنُ وَ هُمُ النَّاسَ وَ (1) سَائِرُ النَّاسِ هَمَجاً فِی النَّارِ وَ إِلَی النَّارِ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمّد بن مروان می­گوید از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: خداوند ما را از نور عظمت خود آفرید سپس ما را از طینتی مخزون و پنهان از زیر عرش صورت بخشید، آن نور را در این طینت قرار داد؛ بنابراین ما هم از جهت خلقت و هم از جهت بشر بودن نورانی هستیم. و هیچ کس بهره ای از گونه خلقت ما ندارد. و ارواح شیعیان ما را از بدن­های ما آفرید و بدن­هایشان را از طینتی مخزون و پنهان که پایین تر از آن طینت بود.

ص: 13

و برای هیچ کس نصیبی در چگونگی خلقت آن­ها قرار نداد به جز انبیا و مرسلین. و به همین جهت ما و آن­ها انسان هستیم و بقیه مردم مانند همج در آتشند و به سوی آتش رهسپارند. - . همان -

**[ترجمه]

توضیح

فی القاموس الهمج محرکة ذباب صغیر کالبعوض یسقط علی وجوه الغنم و الحمیر و الغنم المهزولة و الحمقی انتهی.

أقول: لعل وجه تشبیههم بالهمج ازدحامهم دفعة علی کل ناعق و تفرقهم عنه بأدنی سبب کما أنها تتفرق بمذبة و المراد بالناس أولا الإنسان بحقیقة الإنسانیة و به ثانیا ما یطلق علیه الإنسان.

**[ترجمه]در قاموس می گوید: همج، جنبنده­ای است مانند پشه کوچک که بر گوسفند و الاغ و چهار پایان لاغر و احمق ها می­نشیند.

می­گویم: شاید وجه تشبیه به همج، ازدحام یکباره آن­ها و نیز پراکنده شدن آن­ها با کوچک­ترین وسیله­ای مانند مگس­پران باشد و منظور از انسان در عبارت اول حقیقت انسانیت و در عبارت دوم هر آن­چه که انسان گفته شود است.

**[ترجمه]

«27»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَتَاهُ رَجُلٌ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَأُحِبُّکَ فِی اللَّهِ وَ أُحِبُّکَ فِی السِّرِّ کَمَا أُحِبُّکَ فِی الْعَلَانِیَةِ وَ أَدِینُ اللَّهَ بِوَلَایَتِکَ فِی السِّرِّ کَمَا أَدِینُ بِهَا فِی الْعَلَانِیَةِ وَ بِیَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عُودٌ فَطَأْطَأَ بِهِ رَأْسَهُ ثُمَّ نَکَتَ (3) بِعُودِهِ فِی الْأَرْضِ سَاعَةً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَدَّثَنِی بِأَلْفِ حَدِیثٍ لِکُلِّ حَدِیثٍ أَلْفُ بَابٍ وَ إِنَّ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ تَلْتَقِی فِی الْهَوَاءِ فَتَشَامُّ فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا ائْتَلَفَ وَ مَا تَنَاکَرَ مِنْهَا اخْتَلَفَ وَیْحَکَ لَقَدْ کَذَبْتَ فَمَا أَعْرِفُ وَجْهَکَ فِی الْوُجُوهِ وَ لَا اسْمَکَ فِی الْأَسْمَاءِ قَالَ ثُمَّ دَخَلَ عَلَیْهِ آخَرُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی أُحِبُّکَ فِی اللَّهِ وَ أُحِبُّکَ فِی السِّرِّ کَمَا أُحِبُّکَ فِی الْعَلَانِیَةِ وَ أَدِینُ اللَّهَ بِوَلَایَتِکَ فِی السِّرِّ کَمَا أَدِینُ اللَّهَ بِهَا فِی الْعَلَانِیَةِ قَالَ فَنَکَتَ بِعُودِهِ الثَّانِیَةَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ صَدَقْتَ إِنَّ طِینَتَنَا طِینَةٌ مَخْزُونَةٌ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَهَا مِنْ صُلْبِ آدَمَ فَلَمْ یَشِذَّ مِنْهَا شَاذٌّ وَ لَا یَدْخُلُ مِنْهَا دَاخِلٌ مِنْ غَیْرِهَا اذْهَبْ وَ اتَّخِذْ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً (4) فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَا عَلِیُّ وَ اللَّهِ الْفَقْرُ أَسْرَعُ

ص: 14


1- فی المصدر: و صار سائر الناس.
2- بصائر الدرجات: 7.
3- نکت الأرض بقضیب او باصبعه: ضربها به حال التفکر فاثر فیها.
4- إشارة الی ما سیبتلی بعده الشیعة من الفقر و الفاقة و ضیق المعیشة فی دولة المخالفین.

إِلَی مُحِبِّینَا مِنَ السَّیْلِ إِلَی بَطْنِ الْوَادِی (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: اصبغ بن نباته می­گوید با امیرالمومنین علیه السلام بودم که شخصی نزد ایشان آمد و عرض سلام کرد و گفت: ای امیرالمومنین! به خدا سوگند من به خاطر خدا دوستدار شمایم و همان­گونه که در جلوت شما را دوست دارم در خلوت هم دوست­دار شمایم و به ولایت شما در خفا پای بندم همان طور که در عیان پای بندم. در دستان امیرالمؤمنیین علیه السلام تکه شاخه ای بود. ایشان سرشان را به زیر انداخته و مدتی آن شاخه روی زمین را حرکت می­دادند. سپس سرشان را بالا آورده و به آن مرد فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله هزار حدیث برایم گفتند که هر کدامشان هزار در دارند، و ارواح مؤمنین در هوا با هم ملاقات می کنند و هم­دیگر را بو می­کشند و آن­ها که با هم آشنایند به هم می­پیوندند و آن­ها که مناسبتی با هم ندارند هم­دیگر را ترک می­کنند. وای بر تو که دروغ گفتی! صورت تو را در میان دوستان نمی­بینم و نام تو در میان نام دوستداران نیست.

اصبغ می­گوید: بعد شخص دیگری نزد حضرت آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین! من دوست­دار شما در راه خدا هستم و و همان­گونه که در جلوت شما را دوست دارم، در خلوت هم دوستدار شمایم و به ولایت شما در خفا پای­بندم همان طور که در عیان پای­بندم. باز هم حضرت آن شاخه روی زمین را حرکت دادند و سپس سرشان را بالا آورده و به آن مرد فرمودند: راست گفتی! طینت ما طینت حفظ شده­ایست که خداوند میثاق آن را در صلب آدم گرفته و هیچ کس از آن منحرف نمی­شود و نیز هیچ کس نمی تواند از بیرون به آن داخل شود. برو و جلبابی از فقر بر تن بیفکن که من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: یا علی به خدا سوگند هجمه فقر بر شیعیان ما

ص: 14

بیش از هجوم سیل بر روی زمین­هاست. - . بصائر الدرجات : 115 -

**[ترجمه]

بیان

تشاما أی شم أحدهما الآخر

وَ قَالَ فِی النِّهَایَةِ فِی حَدِیثِ عَلِیٍّ علیه السلام مَنْ أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَلْیُعِدَّ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً.

أی لیزهد فی الدنیا و لیصبر علی الفقر و القلة و الجلباب الإزار و الرداء و قیل هو کالمقنعة تغطی به المرأة رأسها و ظهرها و صدرها و جمعه جلابیب کنی به عن الصبر لأنه یستر الفقر کما یستر الجلباب البدن.

و قیل إنما کنی بالجلباب عن اشتماله بالفقر أی فلیلبس إزار الفقر و یکون منه علی حالة تعمه و تشمله لأن الغنی من أحوال أهل الدنیا و لا یتهیأ الجمع بین حب الدنیا و حب أهل البیت انتهی.

و فی القاموس الجلباب کسرداب و سنمار القمیص و ثوب واسع للمرأة دون الملحفة أو ما تغطی به ثیابها من فوق کالملحفة أو هو الخمار.

**[ترجمه]در نهایه گفته است: در حدیث علی علیه السلام است که فرمودند: هر کس ما اهل بیت را دوست داشته باشد، جلبابی از فقر برای خود مهیا کند. جلباب، روپوش و رداء را گویند و گفته شده همان مقنعه است که زنان بر سر می­اندازند تا پشت و رویشان پوشیده باشد و در این­جا کنایه از صبر است؛ چرا که صبر، فقر را می­پوشاند همان­طور که مقنعه بدن را می­پوشاند. گفته شده که جلباب فقر، کنایه از پوشیدن لباس فقر است به این معنا که باید به گونه­ای باشد که با فقر همراه باشد، چرا که ثروت از حالات اهل دنیاست و حب دنیا با حب اهل بیت جمع نمی­شود.

در قاموس اللغۀ آمده است: جلباب لباس بلندی است برای زنان که کوچک­تر از ملحفه است، یا آن چیزی را گویند که زن روی لباس­هایش می اندازد یا همان خمار است.

**[ترجمه]

«28»

ک، إکمال الدین الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْعُصْفُرِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الْأَئِمَّةَ الْأَحَدَ عَشَرَ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ أَرْوَاحاً فِی ضِیَاءِ نُورِهِ یَعْبُدُونَهُ قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُقَدِّسُونَهُ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الْهَادِیَةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ (2).

**[ترجمه]إکمال الدین: أبی­حمزه از امام زین العابدین علیه السلام نقل کرده که شنیدم ایشان می­فرمودند: خداوند عزّ و جلّ، محمد و علی و یازده امام را به صورت ارواحی در نورش از نور عظمت خویش آفرید؛ ایشان خداوند را قبل از خلقت اطاعت می­کردند و او را تسبیح و تقدیس می نمودند، و ایشان همان امامان هدایت­گر آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین هستند. - . إکمال الدین : 184 -

**[ترجمه]

«29»

ک، إکمال الدین ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ رِبَاطٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ نُوراً قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ فَهِیَ أَرْوَاحُنَا فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنِ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ فَقَالَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام آخِرُهُمُ الْقَائِمُ الَّذِی یَقُومُ

ص: 15


1- بصائر الدرجات: 115.
2- اکمال الدین: 184.

بَعْدَ غَیْبَتِهِ فَیَقْتُلُ الدَّجَّالَ وَ یُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنْ کُلِّ جَوْرٍ وَ ظُلْمٍ (1).

**[ترجمه]إکمال الدین: مفضل از حضرت صادق علیه السلام روایت می­کند که فرمودند: خداوند تبارک و تعالی چهارده هزار سال قبل از خلقت، چهارده نور را آفرید که آن چهارده نور روح­های ما بودند. شخصی گفت: ای فرزند رسول خدا! آن چهارده نفر چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان از نسل حسین علیهم السلام که آخرینشان قائم است، بعد از غیبتش قیام می­کند

ص: 15

و دجال را می­کشد و زمین را از هر ظلم و جوری پاک می­نماید. - . همان :192 و 193 -

**[ترجمه]

«30»

مِنْ کِتَابِ رِیَاضِ الْجِنَانِ، لِفَضْلِ اللَّهِ بْنِ مَحْمُودٍ الْفَارِسِیِّ بِحَذْفِ الْأَسَانِیدِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَّی صَلَاةَ الْفَجْرِ ثُمَّ اسْتَوَی فِی مِحْرَابِهِ کَالْبَدْرِ فِی تَمَامِهِ فَقُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُفَسِّرَ لَنَا هَذِهِ الْآیَةَ قَوْلَهُ تَعَالَی فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ (2) فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمَّا النَّبِیُّونَ فَأَنَا وَ أَمَّا الصِّدِّیقُونَ فَعَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ أَمَّا الشُّهَدَاءُ فَعَمِّی حَمْزَةُ- وَ أَمَّا الصَّالِحُونَ فَابْنَتِی فَاطِمَةُ وَ وَلَدَاهَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فَنَهَضَ الْعَبَّاسُ مِنْ زَاوِیَةِ الْمَسْجِدِ إِلَی بَیْنِ یَدَیْهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَسْتُ أَنَا وَ أَنْتَ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ مِنْ یَنْبُوعٍ وَاحِدٍ قَالَ صلی الله علیه و آله وَ مَا وَرَاءَ ذَلِکَ یَا عَمَّاهْ قَالَ لِأَنَّکَ لَمْ تَذْکُرْنِی حِینَ ذَکَرْتَهُمْ وَ لَمْ تُشَرِّفْنِی حِینَ شَرَّفْتَهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَمَّاهْ أَمَّا قَوْلُکَ أَنَا وَ أَنْتَ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ مِنْ یَنْبُوعٍ وَاحِدٍ فَصَدَقْتَ وَ لَکِنْ خَلَقَنَا اللَّهُ نَحْنُ حَیْثُ لَا سَمَاءَ مَبْنِیَّةَ وَ لَا أَرْضَ مَدْحِیَّةَ وَ لَا عَرْشَ وَ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ کُنَّا نُسَبِّحُهُ حِینَ لَا تَسْبِیحَ وَ نُقَدِّسُهُ حِینَ لَا تَقْدِیسَ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ بَدْءَ الصَّنْعَةِ فَتَقَ نُورِی فَخَلَقَ مِنْهُ الْعَرْشَ فَنُورُ الْعَرْشِ مِنْ نُورِی وَ نُورِی مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ أَنَا أَفْضَلُ مِنَ الْعَرْشِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ فَخَلَقَ مِنْهُ الْمَلَائِکَةَ فَنُورُ الْمَلَائِکَةِ مِنْ نُورِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ (3) وَ نُورُ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ نُورُ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ أَفْضَلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ فَتَقَ نُورَ ابْنَتِی فَاطِمَةَ مِنْهُ فَخَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فَنُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مِنْ نُورِ ابْنَتِی فَاطِمَةَ وَ نُورُ فَاطِمَةَ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ فَاطِمَةُ أَفْضَلُ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ الْحَسَنِ فَخَلَقَ مِنْهُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ فَنُورُ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ مِنْ نُورِ الْحَسَنِ وَ نُورُ الْحَسَنِ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ الْحَسَنُ أَفْضَلُ مِنَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ الْحُسَیْنِ فَخَلَقَ مِنْهُ الْجَنَّةَ وَ الْحُورَ الْعِینَ فَنُورُ الْجَنَّةِ وَ الْحُورِ

ص: 16


1- اکمال الدین: 192 و 193.
2- النساء: 68.
3- فی النسخة المصحّحة: فنور الملائکة من ابن أبی طالب.

الْعِینِ مِنْ نُورِ الْحُسَیْنِ وَ نُورُ الْحُسَیْنِ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ الْحُسَیْنُ أَفْضَلُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ الْحُورِ الْعِینِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الظُّلْمَةَ بِالْقُدْرَةِ فَأَرْسَلَهَا فِی سَحَائِبِ الْبَصَرِ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبَّنَا مُذْ عَرَفْنَا هَذِهِ الْأَشْبَاحَ مَا رَأَیْنَا سُوءاً فَبِحُرْمَتِهِمْ إِلَّا کَشَفْتَ مَا نَزَلَ بِنَا فَهُنَالِکَ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی قَنَادِیلَ الرَّحْمَةِ وَ عَلَّقَهَا عَلَی سُرَادِقِ الْعَرْشِ فَقَالَتْ إِلَهَنَا لِمَنْ هَذِهِ الْفَضِیلَةُ وَ هَذِهِ الْأَنْوَارُ فَقَالَ هَذَا نُورُ أَمَتِی فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ فَلِذَلِکَ سُمِّیَتْ أَمَتِیَ (1) الزَّهْرَاءَ لِأَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ بِنُورِهَا ظَهَرَتْ وَ هِیَ ابْنَةُ نَبِیِّی وَ زَوْجَةُ وَصِیِّی وَ حُجَّتِی عَلَی خَلْقِی أُشْهِدُکُمْ یَا مَلَائِکَتِی أَنِّی قَدْ جَعَلْتُ ثَوَابَ تَسْبِیحِکُمْ وَ تَقْدِیسِکُمْ لِهَذِهِ الْمَرْأَةِ وَ شِیعَتِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَعِنْدَ ذَلِکَ نَهَضَ الْعَبَّاسُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ لَقَدْ جَعَلَکَ اللَّهُ حُجَّةً بَالِغَةً عَلَی الْعِبَادِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

**[ترجمه]ریاض الجنان: انس بن مالک می­گوید: روزی رسول الله صلی الله علیه و آله به نماز صبح اشتغال داشتند، سپس چون ماه تابان در محرابشان ایستادند. به ایشان عرض کردبم: اگر صلاح بدانید این آیه را برای ما تفسیر فرمایید: «فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ» - . نساء / 69 -

{در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند}. پیامبر فرمودند: منظور از پیامبران من هستم، صدیقین علی بن ابی طالب، شهدا عمویم حمزه و صالحین دخترم زهرا و دو فرزندش حسن و حسین.

در این هنگام عباس از گوشه مسجد برخاست و به مقابل رسول الله صلی الله علیه و آله آمده و گفت: مگر من و شما و علی و فاطمه و حسن و حسین از یک سرچشمه نیستیم؟ فرمودند: ای عمو جان! منظورتان چیست؟ عباس گفت: زیرا مرا در میان ایشان نام نبردی و به این مقام مفتخر نکردی. رسول الله فرمودند: ای عمو جان! این­که گفتی من و تو و علی و حسن و حسین از یک سرچشمه هستیم، صحیح است. ولی خداوند ما را موقعی آفرید که نه آسمان افراشته و نه زمین گسترده شده بود و نه عرش و نه بهشت و جهنمی موجود بود. ما او را تسبیح و تقدیس می کردیم هنگامی که تسبیح و تقدیسی وجود نداشت. وقتی خداوند اراده آفرینش کرد نور مرا شکافت و از آن عرش را آفرید؛ پس نور عرش از نور من است و نور من از نور خداست و من از عرش برترم.

سپس نور علی بن ابی­طالب را شکافت و از آن ملائکه را آفرید؛ پس نور ملائکه از نور علی بن ابی­طالب است و نور پسر ابی­طالب از نور خدا است و نور پسر ابی­طالب برتر از ملائکه است. و نور دخترم فاطمه را از او شکافت و آسمان­ها و زمین را آفرید؛ پس نور آسمان­ها و زمین از نور دخترم فاطمه است و نور فاطمه از نور خدا است و فاطمه بهتر از آسمان­ها و زمین است. سپس نور حسن را شکافت و از آن خورشید و ماه را آفرید؛ پس نور خورشید و ماه از نور حسن است و نور حسن از نور خدا است و حسن از خورشید و ماه بهتر است. آن­گاه نور حسین را شکافت و از آن بهشت و حورالعین را آفرید؛ پس نور بهشت و حور العین

ص: 16

از نور حسین است و نور حسین از نور خداست و حسین از بهشت و حورالعین بهتر است.

سپس خداوند به قدرت خود ظلمت را آفرید و آن را به ابرهای چشم­ فرستاد. ملائکه گفتند: سبوح قدوس، پروردگارا! از وقتی که این اشباح را شناخته­ایم چیز بدی مشاهده نکردیم. تو را به احترام آن­ها سوگند می دهیم که این گرفتاری را از ما برطرف فرمایی! در این هنگام خداوند قندیل های رحمت را آفرید و بر سرادق عرش آویخت. ملائکه گفتند: ای معبود ما! این فضیلت و نورها از آن چه کسانی است؟ خداوند فرمود: این نور کنیزم فاطمه زهرا است و به همین جهت او را زهرا نامیدم. چون آسمان­ها و زمین با نور او پدیدار شد. او دختر پیامبرم و همسر وصی او و حجت من بر خلقم است. ای ملائکه من! شما را گواه می­گیرم که ثواب تسبیح و تقدیس شما را تا روز قیامت به این بانو و شیعیانش دادم. در این هنگام عباس از جای برخاست و پیش علی بن ابی طالب رفت و پیشانی ایشان را بوسید و گفت: یا علی! خدا تو را تا روز قیامت حجت بالغه بر مردم قرار داده است .

**[ترجمه]

«31»

وَ بِإِسْنَادِهِ مَرْفُوعاً إِلَی جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ علیهما السلام یَا جَابِرُ کَانَ اللَّهُ وَ لَا شَیْ ءَ غَیْرُهُ وَ لَا مَعْلُومَ وَ لَا مَجْهُولَ فَأَوَّلُ مَا ابْتَدَأَ مِنْ خَلْقٍ خَلَقَهُ أَنْ خَلَقَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ خَلَقَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ مَعَهُ مِنْ نُورِهِ وَ عَظَمَتِهِ فَأَوْقَفَنَا أَظِلَّةً خَضْرَاءَ بَیْنَ یَدَیْهِ حَیْثُ لَا سَمَاءَ وَ لَا أَرْضَ وَ لَا مَکَانَ وَ لَا لَیْلَ وَ لَا نَهَارَ وَ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ یَفْصِلُ نُورُنَا مِنْ نُورِ رَبِّنَا کَشُعَاعِ الشَّمْسِ مِنَ الشَّمْسِ نُسَبِّحُ اللَّهَ تَعَالَی وَ نُقَدِّسُهُ وَ نَحْمَدُهُ وَ نَعْبُدُهُ حَقَّ عِبَادَتِهِ ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ (2) تَعَالَی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَخْلُقَ الْمَکَانَ فَخَلَقَهُ وَ کَتَبَ عَلَی الْمَکَانِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ- عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَصِیُّهُ بِهِ أَیَّدْتُهُ وَ نَصَرْتُهُ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ الْعَرْشَ فَکَتَبَ عَلَی سُرَادِقَاتِ الْعَرْشِ مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ فَکَتَبَ عَلَی أَطْرَافِهَا مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ فَکَتَبَ عَلَیْهَا مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ خَلَقَ

ص: 17


1- فی النسخة المصحّحة: (سمیت ابنتی الزهراء) و لعلّ فیه تصحیف.
2- فی نسخة: ثم بدأ اللّه و تقدم معنی البداء فی کتاب التوحید.

الْمَلَائِکَةَ وَ أَسْکَنَهُمُ السَّمَاءَ ثُمَّ تَرَاءَی (1) لَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی وَ أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ فَاضْطَرَبَتْ فَرَائِصُ (2) الْمَلَائِکَةِ فَسَخِطَ اللَّهُ عَلَی الْمَلَائِکَةِ وَ احْتَجَبَ عَنْهُمْ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ سَبْعَ سِنِینَ یَسْتَجِیرُونَ اللَّهَ مِنْ سَخَطِهِ وَ یُقِرُّونَ بِمَا أَخَذَ عَلَیْهِمْ وَ یَسْأَلُونَهُ الرِّضَا فَرَضِیَ عَنْهُمْ بَعْدَ مَا أَقَرُّوا بِذَلِکَ وَ أَسْکَنَهُمْ بِذَلِکَ الْإِقْرَارِ السَّمَاءَ وَ اخْتَصَّهُمْ لِنَفْسِهِ وَ اخْتَارَهُمْ لِعِبَادَتِهِ ثُمَّ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْوَارَنَا أَنْ تُسَبِّحَ فَسَبَّحَتْ فَسَبَّحُوا (3) بِتَسْبِیحِنَا وَ لَوْ لَا تَسْبِیحُ أَنْوَارِنَا مَا دَرَوْا کَیْفَ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ وَ لَا کَیْفَ یُقَدِّسُونَهُ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْهَوَاءَ فَکَتَبَ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَصِیُّهُ بِهِ أَیَّدْتُهُ وَ نَصَرْتُهُ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ الْجِنَّ وَ أَسْکَنَهُمُ الْهَوَاءَ وَ أَخَذَ الْمِیثَاقَ مِنْهُمْ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ فَأَقَرَّ مِنْهُمْ بِذَلِکَ مَنْ أَقَرَّ وَ جَحَدَ مِنْهُمْ مَنْ جَحَدَ فَأَوَّلُ مَنْ جَحَدَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فَخُتِمَ لَهُ بِالشَّقَاوَةِ وَ مَا صَارَ إِلَیْهِ ثُمَّ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْوَارَنَا أَنْ تُسَبِّحَ فَسَبَّحَتْ فَسَبَّحُوا (4) بِتَسْبِیحِنَا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا دَرَوْا کَیْفَ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ الْأَرْضَ فَکَتَبَ عَلَی أَطْرَافِهَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَصِیُّهُ بِهِ أَیَّدْتُهُ وَ نَصَرْتُهُ فَبِذَلِکَ یَا جَابِرُ قَامَتِ السَّمَاوَاتُ بِغَیْرِ عَمَدٍ وَ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی آدَمَ علیه السلام مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ فَسَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ ثُمَّ أَخْرَجَ ذُرِّیَّتَهُ مِنْ صُلْبِهِ فَأَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ أَقَرَّ مِنْهُمْ مَنْ أَقَرَّ

ص: 18


1- تراءی له: تصدی له لیراه، و المراد هاهنا أن اللّه عزّ و جلّ عرف نفسه لهم فعرفوه.
2- الفرائص جمع الفریصة: اللحمة بین الجنب و الکتف، او بین الثدی و الکتف ترعد عند الفزع، و المراد أن الملائکة تزلزلوا فی قبول ذلک.
3- أی الملائکة.
4- أی الجن.

وَ جَحَدَ مَنْ جَحَدَ فَکُنَّا أَوَّلَ مَنْ أَقَرَّ بِذَلِکَ ثُمَّ قَالَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عُلُوِّ شَأْنِی لَوْلَاکَ وَ لَوْ لَا عَلِیٌّ وَ عِتْرَتُکُمَا الْهَادُونَ الْمَهْدِیُّونَ الرَّاشِدُونَ مَا خَلَقْتُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ لَا الْمَکَانَ وَ لَا الْأَرْضَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ لَا الْمَلَائِکَةَ وَ لَا خَلْقاً یَعْبُدُنِی یَا مُحَمَّدُ أَنْتَ خَلِیلِی وَ حَبِیبِی وَ صَفِیِّی وَ خِیَرَتِی مِنْ خَلْقِی أَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَیَّ وَ أَوَّلُ مَنِ ابْتَدَأْتُ إِخْرَاجَهُ مِنْ خَلْقِی ثُمَّ مِنْ بَعْدِکَ الصِّدِّیقُ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَصِیُّکَ بِهِ أَیَّدْتُکَ وَ نَصَرْتُکَ وَ جَعَلْتُهُ الْعُرْوَةَ الْوُثْقَی وَ نُورَ أَوْلِیَائِی وَ مَنَارَ الْهُدَی ثُمَّ هَؤُلَاءِ الْهُدَاةُ الْمُهْتَدُونَ مِنْ أَجْلِکُمْ ابْتَدَأْتُ خَلْقَ مَا خَلَقْتُ وَ أَنْتُمْ خِیَارُ خَلْقِی فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَ خَلْقِی خَلَقْتُکُمْ مِنْ نُورِ عَظَمَتِی وَ احْتَجْتُ (1) بِکُمْ عَمَّنْ سِوَاکُمْ مِنْ خَلْقِی وَ جَعَلْتُکُمْ أُسْتَقْبَلُ (2) بِکُمْ وَ أُسْأَلُ بِکُمْ فَکُلُّ شَیْ ءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهِی وَ أَنْتُمْ وَجْهِی (3) لَا تَبِیدُونَ وَ لَا تَهْلِکُونَ وَ لَا یَبِیدُ وَ لَا یَهْلِکُ مَنْ تَوَلَّاکُمْ وَ مَنِ اسْتَقْبَلَنِی (4) بِغَیْرِکُمْ فَقَدْ ضَلَّ وَ هَوَی وَ أَنْتُمْ خِیَارُ خَلْقِی وَ حَمَلَةُ سِرِّی وَ خُزَّانُ عِلْمِی وَ سَادَةُ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی هَبَطَ (5) إِلَی الْأَرْضِ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ أَهْبَطَ أَنْوَارَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ مَعَهُ وَ أَوْقَفَنَا نُوراً صُفُوفاً بَیْنَ یَدَیْهِ (6) نُسَبِّحُهُ فِی أَرْضِهِ کَمَا سَبَّحْنَاهُ فِی سَمَاوَاتِهِ وَ نُقَدِّسُهُ فِی

ص: 19


1- هکذا فی المطبوع و النسخة المصحّحة، و فی نسخة اخری: احتجبت و لعله الصحیح أو: احتججت.
2- استظهر فی الهامش انه مصحف: استقال.
3- النسخة المصحّحة خالیة عن قوله: و أنتم وجهی.
4- استظهر فی الهامش أنّه مصحف: و من استقالنی.
5- فی النسخة المصحّحة: (اهبط) و لعله مصحف، أو الصحیح ما فی نسخة اخری: ( اهبط إلی الارض ظللا من الغمام ) ونسبة الهبوط الیه تعالی للتشریف وعظمة ما أهبط ، أو کنایة عن أمره وتوجهه إلی الارض لجعل الخلیفة فیه.
6- کنایة عن قربهم المعنوی إلیه تعالی و کونهم فی هذا الحال أیضا مشمولین لرحمته و عنایته.

أَرْضِهِ کَمَا قَدَّسْنَاهُ فِی سَمَائِهِ وَ نَعْبُدُهُ فِی أَرْضِهِ کَمَا عَبَدْنَاهُ فِی سَمَائِهِ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ إِخْرَاجَ ذُرِّیَّةِ آدَمَ علیه السلام لِأَخْذِ الْمِیثَاقِ سَلَکَ ذَلِکَ النُّورَ (1) فِیهِ ثُمَّ أَخْرَجَ ذُرِّیَّتَهُ مِنْ صُلْبِهِ یُلَبُّونَ فَسَبَّحْنَاهُ فَسَبَّحُوا بِتَسْبِیحِنَا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَا دَرَوْا کَیْفَ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ تَرَاءَی لَهُمْ بِأَخْذِ الْمِیثَاقِ مِنْهُمْ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ کُنَّا أَوَّلَ مَنْ قَالَ بَلی عِنْدَ قَوْلِهِ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ ثُمَّ أَخَذَ الْمِیثَاقَ مِنْهُمْ بِالنُّبُوَّةِ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ فَأَقَرَّ مَنْ أَقَرَّ وَ جَحَدَ مَنْ جَحَدَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَنَحْنُ أَوَّلُ خَلْقِ اللَّهِ وَ أَوَّلُ خَلْقٍ عَبَدَ اللَّهَ وَ سَبَّحَهُ وَ نَحْنُ سَبَبُ خَلْقِ الْخَلْقِ وَ سَبَبُ تَسْبِیحِهِمْ وَ عِبَادَتِهِمْ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الْآدَمِیِّینَ فَبِنَا عُرِفَ اللَّهُ وَ بِنَا وُحِّدَ اللَّهُ وَ بِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ بِنَا أَکْرَمَ اللَّهُ مَنْ أَکْرَمَ مِنْ جَمِیعِ خَلْقِهِ وَ بِنَا أَثَابَ مَنْ أَثَابَ وَ بِنَا عَاقَبَ مَنْ عَاقَبَ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَی وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ (2) قَوْلَهُ تَعَالَی قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ (3) فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَنْ عَبَدَ اللَّهَ تَعَالَی وَ أَوَّلُ مَنْ أَنْکَرَ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ أَوْ شَرِیکٌ ثُمَّ نَحْنُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ أَوْدَعَنَا بِذَلِکَ النُّورِ صُلْبَ آدَمَ علیه السلام فَمَا زَالَ ذَلِکَ النُّورُ یَنْتَقِلُ مِنَ الْأَصْلَابِ وَ الْأَرْحَامِ مِنْ صُلْبٍ إِلَی صُلْبٍ وَ لَا اسْتَقَرَّ فِی صُلْبٍ إِلَّا تَبَیَّنَ عَنِ الَّذِی انْتَقَلَ مِنْهُ انْتِقَالُهُ وَ شَرَّفَ الَّذِی اسْتَقَرَّ فِیهِ حَتَّی صَارَ فِی صُلْبِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَوَقَعَ بِأُمِّ عَبْدِ اللَّهِ فَاطِمَةَ فَافْتَرَقَ النُّورُ جُزْءَیْنِ جُزْءٌ فِی عَبْدِ اللَّهِ وَ جُزْءٌ فِی أَبِی طَالِبٍ فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (4) یَعْنِی فِی أَصْلَابِ النَّبِیِّینَ وَ أَرْحَامِ نِسَائِهِمْ فَعَلَی هَذَا أَجْرَانَا اللَّهُ تَعَالَی فِی الْأَصْلَابِ وَ الْأَرْحَامِ وَ وَلَّدَنَا الْآبَاءُ وَ الْأُمَّهَاتُ مِنْ لَدُنْ آدَمَ علیه السلام.

ص: 20


1- أی نورهم علیهم السلام.
2- الصافّات: 165 و 166.
3- الزخرف: 81.
4- الشعراء: 219.

**[ترجمه]باز همان کتاب با اسناد خود از جابر بن یزید جعفی نقل کرده که حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: ای جابر! خدا بود و هیچ چیزی غیر از او نبود، نه معلوم و نه مجهول. اولین موجودی که آفرید محمّد صلی الله علیه و آله بود و ما اهل بیت را به همراه ایشان و از نور خود و از عظمتش آفرید و به صورت سایه ای سبز در مقابل خود نگاه­ داشت. در آن هنگام نه آسمان و زمین و نه شب و روز و نه خورشید و ماه، هیچ­کدام وجود نداشتند. نور ما از نور خدا مانند پرتو خورشید از خورشید جدا شد. ما خداوند را تسبیح و تقدیس و ستایش می­کردیم و عبادتی که خداوند شایسته­اش است، می­نمودیم.

بعد خداوند متعال تصمیم گرفت که مکان را بیافریند و آن را آفرید و بر آن نوشت: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ علی امیرالمؤمنین و وصیّه به أیّدتُهُ و نصَرتُه (معبودی جز خدا نیست، محمد فرستاده خداست، علی امیر المؤمنین و وصی اوست، بوسیله علی او را تأیید کردم و نصرت نمودم). سپس عرش را آفرید و بر سرادق­های عرش نیز همان جملات را نوشت. سپس آسمان­ها را آفرید و بر اطراف آن هم همین کلمات را نوشت. بعد بهشت و جهنم را آفرید و بر آن­ها نیز همین جملات را نوشت.

ص: 17

سپس ملائکه را آفرید و آن­ها را ساکن آسمان گردانید. آن­گاه خداوند نفس خود را به آن­ها ارائه نمود - . منظور این است که خداوند عزّ و جلّ خودش را به آن­ها شناساند و آن­ها او را شناختند. -

و از آن­ها پیمان ربوبیت برای خود و نبوت برای محمّد صلی الله علیه و آله و ولایت برای علی علیه السّلام گرفت. فرائص ملائکه مضطرب شد. - . فرائص، جمع فریصه، گوشتی است که بین پهلو و کتف یا بین سینه و کتف قرار دارد. مراد این است که ملائکه در قبول آن متزلزل شدند. - خداوند بر آن­ها خشم گرفت و از آن­ها در حجاب رفت. ملائکه هفت سال به عرش پناهنده شدند و از خدا تقاضا می­کردند آن­ها را از خشم خود پناه دهد و اقرار به پیمان خود می­کردند و تقاضای رضا می نمودند. بعد از اقرار خداوند از آن­ها راضی شد و به جهت همین اقرار آن­ها را ساکن آسمان گردانید و به خدمت­گزاری خویش اختصاص بخشید و آن­ها را برای عبادت اختیار نمود .

آن­گاه خداوند متعال به انوار ما دستور داد تسبیح کنید و انوار ما تسبیح کردند و آن­ها به تسبیح ما تسبیح نمودند و اگر تسبیح ما نبود آن­ها نمی دانستند چگونه خداوند را تسبیح کنند و چگونه تقدیس نمایند.

آن­گاه خداوند عزّ و جلّ هوا را آفرید و بر آن نوشت: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ علی امیرالمؤمنین و وصیّه به أیّدتُهُ و نصَرتُه. سپس جنیان را آفرید و آن­ها را ساکن هوا نمود و از ایشان برای خود ربوبیت و برای محمّد صلی الله علیه و آله به نبوت و برای علی بولایت پیمان گرفت. هر که خواست اقرار کرد و هر که خواست انکار نمود. و اولین کسی که انکار نمود ابلیس بود که خدا او را لعنت کند. کار او منتهی به شقاوت و وضعی که اکنون دارد شد.

بعد خداوند تعالی و عزّ و جلّ به انوار ما امر کرد که تسبیح نمایند و تسبیح کردند. و جنیان به تسبیح ما تسبیح کردند و اگر نه نمی­دانستند چگونه خدا را تسبیح کنند. سپس خداوند زمین را آفرید و در اطراف آن نوشت: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ علی امیرالمؤمنین و وصیّه به أیّدتُهُ و نصَرتُه. ای جابر! به همین جهت است آسمان­ها بدون ستون پا برجاست و زمین استوار است. سپس خداوند آدم را از پهن­دشت زمین آفرید و شکلش داد و از روح خویش در او دمید. آن­گاه ذریه او را از نهادش خارج کرد و از ایشان به ربوبیت خود و نبوت محمّد و ولایت علی پیمان گرفت. هر که خواست اقرار کرد

ص: 18

و هر که خواست انکار نمود.

ما اولین گروهی بودیم که به آن اقرار نمودیم. آن­گاه به محمّد صلی اللَّه علیه و آله فرمود: به عزت و جلال و مقام والایم سوگند که اگر تو و علی و عترت هدایتگر و هدایت شده و رشد یافته تو نمی­بودند، بهشت و جهنم و مکان و زمین و آسمان و ملائکه و هیچ موجودی را که مرا بپرستد نمی آفریدم. ای محمّد تو دوست و حبیب و صفیّ و برگزیده خلق من و محبوبترین آن­ها در نزد منی و اولین کسی هستی که او را از میان مخلوقات خود برمی­گزینم، سپس بعد از تو امیرالمؤمنین، علی صدیق، وصی تو را که به وسیله او تو را نصرت و تأیید نمودم و او را دستاویز محکم و روشنی بخش دوستان و چراغ راهنما قرار دادم. و پس از او این راهنمایان هدایت یافته را. آن­چه آفریدم را به خاطر شما آفریدم. شما برگزیدگان خلق بین من و خلایق دیگرید. شما را از نور عظمتم آفریدم و به شما بر سایر مخلوقات احتجاج می­کنم. و به وسیله شما رو می­کنم - . در حاشیه نسخه آمده که این جمله در اصل این بوده: به وسیله شما می­آمرزم. - و از شما سؤال می­نمایم. به جز وجه من هر چیزی نابود می شود و شما وجه هستید - . نسخه تصحیح شده جمله \\"شما وجه من هستید\\" را ندارد. - که نابود نمی شوید و هلاک نمی گردید. و هر که شما را دوست بدارد نابود و هلاک نمی­شود. هر که بخواهد از راه غیر شما پیش من آید - . در حاشیه آمده که این جمله در اصل این­گونه بوده است: هر که از راهی غیر از شما ازمن طلب آمرزش کند گمراه است. -

گمراه است و عمرش را به هدر داده است. شما برگزیدگان خلق من و حامل اسرار من و گنجینه علم من و سروران اهل آسمان ها و اهل زمین هستید. سپس خداوند متعال در سایبانی از ابر و ملائکه به سمت زمین هبوط کرد - . در نسخه تصحیح شده، هبوط داد آمده است. در نسخه دیگر، سایبانی از لبر را به زمین پایین فرستاد، است. در هر حال، نسبت دادن هبوط به خداوند، برای تشریف و عظمت چیزی است که پایین فرستاده است، یا کنایه از امر و توجهش به زمین برای جعل خلیفه و جانشین روی زمین است. - و انوار ما اهل بیت را با آن به زمین فرستاد و به صورت صفوفی از نور در مقابل خود قرار داد - . کنایه از قرب معنوی ایشان به خداوند متعال و این­که در این حال مشمول رحمت و عنایت خداوند هستند - و ما در زمین، او را همان­طور که در آسمان تسبیح وتقدیس نمودیم، تسبیح و تقدیس می­کردیم

ص: 19

و او را، همان گونه که در آسمان پرستیدیم، می­پرستیدیم. وقتی خداوند خواست ذریه آدم علیه السلام را برای گرفتن پیمان خارج کند، آن نور را - . یعنی نور ائمه علیهم السلام را. - در آن راه داد. آن­گاه ذریه او را از نهادش خارج کرد در حالی که لبیک می­گفتند. ما خدا را تسبیح کردیم و آن­ها به تسبیح ما تسبیح نمودند و اگر نه نمی­دانستند چگونه تسبیح کنند. آن­گاه خداوند عزّ و جلّ برای گرفتن پیمان ربوبیت خود را به آن­ها ارائه نمود. ما اولین کسانی بودیم که وقتی فرمود: \\"آیا پروردگار شما نیستم؟\\" \\"آری\\" گفتیم. سپس برای محمّد صلی الله علیه و آله به نبوت و برای علی علیه السلام به ولایت پیمان گرفت و هر که خواست اقرار کرد و هر که خواست انکار نمود.

سپس حضرت باقر علیه السلام فرمودند: پس ما اولین مخلوق خدا و اولین پرستنده او و اولین تسبیح کننده او هستیم. ما سبب آفرینش موجودات و موجب تسبیح و عبادت ملائکه و انسان­ها هستیم و به وسیله ما خدا شناخته شد و به یکتایی­اش معلوم شد و پرستش گردید. و هر کس از مخلوقات کرامتی یافت به وسیله ما گرامی شد. ما سبب پاداش، پاداش گیران و کیفر تبهکاران هستیم. سپس حضرت این آیه را تلاوت نمودند: «وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ * وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ» - .

الصافات / 165 و 166 - {و در حقیقت ماییم که [برای انجام فرمان خدا] صف بسته ایم * و ماییم که خود تسبیح گویانیم} و بعد این آیه را «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ» - . زخرف / 81 - {بگو اگر برای [خدای] رحمان فرزندی بود خود من نخستین پرستندگان بودم}. بنابراین رسول الله صلی الله علیه و آله اولین کسی است که خدا را پرستش کرده و اول کسی است که منکر فرزند یا شریک داشتن خدا شده و ما پس از رسول الله قرار داریم.

سپس نور ما را در صلب آدم علیه الصلاة و السّلام قرار داد و پیوسته این نور از صلب و رحمی به صلب دیگری منتقل می­گردید. و از هر صلبی که منتقل می­شد کاملا واضح بود که این نور از او منتقل شده است، و در صلب دیگر که قرار می­گرفت شرافت می­یافت تا بالاخره به صلب عبد المطلب رسید و به رحم فاطمه مادر عبد اللَّه منتقل شد در این هنگام به دو قسمت تقسیم گردید: یک قسمت در عبد اللَّه قرار گرفت و قسمت دیگر در ابوطالب. و همان است سخن خداوند که: «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ» - . شعراء / 219 -

{ و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد]} که منظور اصلاب پیامبران و رحم­های زنان ایشان است. بدین طریق خداوند ما را در اصلاب و ارحام پدران و مادران حرکت داد و پدران و مادران از زمان آدم علیه السلام ما را متولد کردند.

ص: 20

**[ترجمه]

«32»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اتَّقُوا فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ قَالَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَیْفَ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ علیه السلام لِأَنَّا خُلِقْنَا مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ خُلِقَ شِیعَتُنَا مِنْ شُعَاعِ نُورِنَا فَهُمْ أَصْفِیَاءُ أَبْرَارٌ أَطْهَارٌ مُتَوَسِّمُونَ نُورُهُمْ یُضِی ءُ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ کَالْبَدْرِ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ.

**[ترجمه]ابن عباس از حضرت امیر المؤمنین علی علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: از تیزهوشی مؤمن بر حذر باشید که مؤمن با نور خدا می­بیند. به ایشان عرض کردم: چگونه مؤمن با نور خداوند عزّ و جلّ می بیند؟ فرمودند: زیرا ما از نور خدا خلق شده ایم و شیعیان ما از پرتو نور ما آفریده شده اند؛ آن­ها برگزیده و پاک و پاکیزه و مشخص هستند. نور آن­ها بر دیگران، مانند قرص کامل ماه در شبی تیره و ظلمانی، درخشش دارد.

**[ترجمه]

«33»

وَ رَوَی صَفْوَانُ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ فَأَمَرَ نُورَیْنِ مِنْ نُورِهِ فَطَافَا حَوْلَ الْعَرْشِ سَبْعِینَ مَرَّةً فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ هَذَانِ نُورَانِ لِی مُطِیعَانِ فَخَلَقَ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ النُّورِ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الْأَصْفِیَاءَ مِنْ وُلْدِهِ علیه السلام وَ خَلَقَ مِنْ نُورِهِمْ شِیعَتَهُمْ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِ شِیعَتِهِمْ ضَوْءَ الْأَبْصَارِ.

**[ترجمه]صفوان از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: وقتی خداوند آسمان­ها و زمین ها را آفرید بر عرش استیلا یافت و به دو نور از نورهای خود دستور داد که هفتاد مرتبه در اطراف عرش طواف کنند. خداوند عزّ و جلّ فرمود: این دو نور از آن من و مطیع و فرمانبردار من هستنند. خداوند از آن نور محمّد و علی و برگزیدگان از نژادش را آفرید و از نور آن­ها شیعیان را آفرید و از نور شیعیان نور چشم ها را آفرید.

**[ترجمه]

«34»

وَ سَأَلَ الْمُفَضَّلُ الصَّادِقَ علیه السلام مَا کُنْتُمْ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ قَالَ علیه السلام کُنَّا أَنْوَاراً حَوْلَ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ نُقَدِّسُهُ حَتَّی خَلَقَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْمَلَائِکَةَ فَقَالَ لَهُمْ سَبِّحُوا فَقَالُوا یَا رَبَّنَا لَا عِلْمَ لَنَا فَقَالَ لَنَا سَبِّحُوا فَسَبَّحْنَا فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِکَةُ بِتَسْبِیحِنَا أَلَا إِنَّا خُلِقْنَا مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ خُلِقَ شِیعَتُنَا مِنْ دُونِ ذَلِکَ النُّورِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ الْتَحَقَتِ السُّفْلَی بِالْعُلیَا ثُمَّ قَرَنَ علیه السلام بَیْنَ إِصْبَعَیْهِ السَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَی وَ قَالَ کَهَاتَیْنِ ثُمَّ قَالَ یَا مُفَضَّلُ أَ تَدْرِی لِمَ سُمِّیَتِ الشِّیعَةُ شِیعَةً یَا مُفَضَّلُ شِیعَتُنَا مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْ شِیعَتِنَا أَ مَا تَرَی هَذِهِ الشَّمْسَ أَیْنَ تَبْدُو قُلْتُ مِنْ مَشْرِقٍ وَ قَالَ إِلَی أَیْنَ تَعُودُ قُلْتُ إِلَی مَغْرِبٍ قَالَ علیه السلام هَکَذَا شِیعَتُنَا مِنَّا بَدَءُوا وَ إِلَیْنَا یَعُودُونَ.

**[ترجمه]مفضل از حضرت صادق علیه السّلام پرسید: شما پیش از آفرینش آسمان­ها و زمین ها چه بودید؟ ایشان فرمودند: ما انواری در اطراف عرش بودیم که به تسبیح و تقدیس خدا می­نمودیم، تا این­که خداوند ملائکه را آفرید و به آن­ها فرمود: تسبیح کنید! عرض کردند: خدایا ما علم و اطلاعی نداریم. خداوند به ما فرمود: تسبیح کنید! ما تسبیح نمودیم و ملائکه به تسبیح ما تسبیح کردند. ما از نور خدا آفریده شده ایم و شیعیان ما از پایین­تر از آن نور آفریده شده اند. در روز قیامت پایین به بالا می پیوندد، در این زمان امام علیه السلام بین دو انگشت سبابه و میانی خود را جمع نموده و فرمودند: مانند این دو.

سپس فرمودند: ای مفضل! آیا می­دانی چرا شیعه را به این نام نامیده اند؟ ای مفضل شیعیان ما از ما و ما از آن­هاییم. آیا می­دانی خورشید از کجا طلوع می­کند؟ گفتم: از مشرق. فرمودند: کجا غروب می­کند؟ گفتم: مغرب. فرمودند: شیعیان ما نیز همین­طورند؛ از ما آغاز شده اند و به ما باز می­گردند.

**[ترجمه]

«35»

وَ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ عَلِیٌّ نُوراً بَیْنَ یَدَیِ الرَّحْمَنِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ عَرْشَهُ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ.

**[ترجمه]احمد بن حنبل از پیامبر اکرم نقل کرده که فرمودند: من و علی، چهارده هزار سال قبل از آفرینش عرش، در برابر خداوند رحمان به صورت نور بودیم.

**[ترجمه]

«36»

وَ مِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ ابْنُ بَابَوَیْهِ مَرْفُوعاً إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ نُورَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَبْلَ الْمَخْلُوقَاتِ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ سَنَةٍ وَ خَلَقَ مَعَهُ اثْنَیْ عَشَرَ حِجَاباً وَ الْمُرَادُ بِالْحُجُبِ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام.

**[ترجمه]و از این قبیل است روایتی که ابن بابویه از عبد اللَّه بن مبارک از حضرت صادق علیه السّلام از قول امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل کرده­اند، که ایشان فرمودند: خداوند نور محمّد صلی اللَّه علیه و آله را چهارده هزار سال قبل از مخلوقات آفرید و به همراه او دوازده حاجب و نگهبان آفرید که مراد از حاجب ائمه علیهم السّلام هستند.

**[ترجمه]

«37»

وَ مِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ

ص: 21

شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی مَا هُوَ فَقَالَ نُورُ نَبِیِّکَ یَا جَابِرُ خَلَقَهُ اللَّهُ ثُمَّ خَلَقَ مِنْهُ کُلَّ خَیْرٍ ثُمَّ أَقَامَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فِی مَقَامِ الْقُرْبِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ جَعَلَهُ أَقْسَاماً فَخَلَقَ الْعَرْشَ مِنْ قِسْمٍ وَ الْکُرْسِیَّ مِنْ قِسْمٍ وَ حَمَلَةَ الْعَرْشِ وَ خَزَنَةَ الْکُرْسِیِّ مِنْ قِسْمٍ وَ أَقَامَ الْقِسْمَ الرَّابِعَ فِی مَقَامِ الْحُبِّ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ جَعَلَهُ أَقْسَاماً فَخَلَقَ الْقَلَمَ مِنْ قِسْمٍ وَ اللَّوْحَ مِنْ قِسْمٍ وَ الْجَنَّةَ مِنْ قِسْمٍ وَ أَقَامَ الْقِسْمَ الرَّابِعَ فِی مَقَامِ الْخَوْفِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ جَعَلَهُ أَجْزَاءً فَخَلَقَ الْمَلَائِکَةَ مِنْ جُزْءٍ وَ الشَّمْسَ مِنْ جُزْءٍ وَ الْقَمَرَ وَ الْکَوَاکِبَ مِنْ جُزْءٍ وَ أَقَامَ الْقِسْمَ الرَّابِعَ فِی مَقَامِ الرَّجَاءِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ جَعَلَهُ أَجْزَاءً فَخَلَقَ الْعَقْلَ مِنْ جُزْءٍ وَ الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ مِنْ جُزْءٍ وَ الْعِصْمَةَ وَ التَّوْفِیقَ مِنْ جُزْءٍ وَ أَقَامَ الْقِسْمَ الرَّابِعَ فِی مَقَامِ الْحَیَاءِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ نَظَرَ إِلَیْهِ بِعَیْنِ الْهَیْبَةِ فَرَشَحَ ذَلِکَ النُّورُ وَ قَطَرَتْ مِنْهُ مِائَةُ أَلْفٍ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ قَطْرَةٍ فَخَلَقَ اللَّهُ مِنْ کُلِّ قَطْرَةٍ رُوحَ نَبِیٍّ وَ رَسُولٍ ثُمَّ تَنَفَّسَتْ أَرْوَاحُ الْأَنْبِیَاءِ فَخَلَقَ اللَّهُ مِنْ أَنْفَاسِهَا أَرْوَاحَ الْأَوْلِیَاءِ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ.

**[ترجمه]و نیز از این قبیل است روایتی که جابر بن عبد اللَّه نقل کرده که: به رسول الله صلی الله علیه و آله عرض کردم: اولین چیزی که

ص: 21

خداوند آفرید چه بود؟ فرمودند: نور پیامبرت، ای جابر! خداوند او را آفرید و از او تمام خوبی­ها را آفرید و سپس او را در مقام قرب خود، در مقابلش، هر چه خواست نگه داشت. و بعد به چند قسمتش نمود؛ از یک قسمت عرش، و از قسمت دیگر کرسی، و از قسمت دیگر حاملین عرش و نگهبانان کرسی و قسمت چهارم را تا وقتی که خواست در مقام حبّ نگه داشت و آن­گاه به چند قسم تقسیم نمود؛ از یک قسمت قلم، از قسمتی لوح و از قسمت دیگر بهشت را آفرید.

قسمت چهارم را تا زمانی که می خواست در مقام خوف نگه داشت و بعد به چند قسمت تقسیم نمود؛ ملائکه را از یک قسمت، خورشید را از قسمت دیگر، و ماه و ستارگان را از قسمت سوم آفرید و قسمت چهارم را تا هنگامی که ­خواست در مقام رجاء نگه داشت و آن­گاه آن را تقسیم کرد. عقل را از یک قسمت، علم و حلم را از قسمت دیگر، و عصمت و توفیق را از قسمت سوم آفرید و قسمت چهارم را تا وقتی که خواست در مقام حیاء قرار داد. سپس با دیده هیبت بر او نگریست و آن نور به صورت قطراتی درآمد و یکصد و بیست و چهار هزار قطره شد و از هر قطره ای روح پیامبر و رسولی را آفرید. سپس ارواح انبیا تنفسی کردند و از تنفس آن­ها ارواح اولیا و شهداء و صالحین را آفرید.

**[ترجمه]

«38»

وَ یُؤَیِّدُ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ (1) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَّهُ نُورِی ابْتَدَعَهُ مِنْ نُورِهِ وَ اشْتَقَّهُ مِنْ جَلَالِ عَظَمَتِهِ فَأَقْبَلَ یَطُوفُ بِالْقُدْرَةِ حَتَّی وَصَلَ إِلَی جَلَالِ الْعَظَمَةِ فِی ثَمَانِینَ أَلْفَ سَنَةٍ ثُمَّ سَجَدَ لِلَّهِ تَعْظِیماً فَفَتَقَ مِنْهُ نُورَ عَلِیٍّ علیه السلام فَکَانَ نُورِی مُحِیطاً بِالْعَظَمَةِ وَ نُورُ عَلِیٍّ مُحِیطاً بِالْقُدْرَةِ ثُمَّ خَلَقَ الْعَرْشَ وَ اللَّوْحَ وَ الشَّمْسَ وَ ضَوْءَ النَّهَارِ وَ نُورَ الْأَبْصَارِ وَ الْعَقْلَ وَ الْمَعْرِفَةَ وَ أَبْصَارَ الْعِبَادِ وَ أَسْمَاعَهُمْ وَ قُلُوبَهُمْ مِنْ نُورِی وَ نُورِی مُشْتَقٌّ مِنْ نُورِهِ فَنَحْنُ الْأَوَّلُونَ وَ نَحْنُ الْآخِرُونَ وَ نَحْنُ السَّابِقُونَ وَ نَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ وَ نَحْنُ الشَّافِعُونَ وَ نَحْنُ کَلِمَةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ خَاصَّةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ أَحِبَّاءُ اللَّهِ وَ نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ وَ نَحْنُ جَنْبُ اللَّهِ وَ نَحْنُ یَمِینُ اللَّهِ وَ نَحْنُ أُمَنَاءُ اللَّهِ وَ نَحْنُ خَزَنَةُ وَحْیِ اللَّهِ وَ سَدَنَةُ (2) غَیْبِ اللَّهِ وَ نَحْنُ مَعْدِنُ التَّنْزِیلِ

ص: 22


1- آل عمران: 110.
2- سدنة جمع سادن: البواب و الحاجب، فکما ان الحاجب یخبر عن الملک فهم أیضا یخبرون عن اللّه تعالی و عما هو یخفی علی الناس.

وَ مَعْنَی التَّأْوِیلِ وَ فِی أَبْیَاتِنَا هَبَطَ جَبْرَئِیلُ وَ نَحْنُ مَحَالُّ قُدْسِ اللَّهِ وَ نَحْنُ مَصَابِیحُ الحِکْمَةِ وَ نَحْنُ مَفَاتِیحُ الرَّحْمَةِ وَ نَحْنُ یَنَابِیعُ النِّعْمَةِ وَ نَحْنُ شَرَفُ الْأُمَّةِ وَ نَحْنُ سَادَةُ الْأَئِمَّةِ وَ نَحْنُ نَوَامِیسُ الْعَصْرِ وَ أَحْبَارُ الدَّهْرِ (1) وَ نَحْنُ سَادَةُ الْعِبَادِ وَ نَحْنُ سَاسَةُ (2) الْبِلَادِ وَ نَحْنُ الْکُفَاةُ وَ الْوُلَاةُ وَ الْحُمَاةُ وَ السُّقَاةُ وَ الرُّعَاةُ وَ طَرِیقُ النَّجَاةِ وَ نَحْنُ السَّبِیلُ وَ السَّلْسَبِیلُ (3) وَ نَحْنُ النَّهْجُ الْقَوِیمُ وَ الطَّرِیقُ الْمُسْتَقِیمُ مَنْ آمَنَ بِنَا آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَنْ رَدَّ عَلَیْنَا رَدَّ عَلَی اللَّهِ وَ مَنْ شَکَّ فِینَا شَکَّ فِی اللَّهِ وَ مَنْ عَرَفَنَا عَرَفَ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّی عَنَّا تَوَلَّی عَنِ اللَّهِ وَ مَنْ أَطَاعَنَا أَطَاعَ اللَّهَ وَ نَحْنُ الْوَسِیلَةُ إِلَی اللَّهِ وَ الْوُصْلَةُ إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ وَ لَنَا الْعِصْمَةُ وَ الْخِلَافَةُ وَ الْهِدَایَةُ وَ فِینَا النُّبُوَّةُ وَ الْوَلَایَةُ وَ الْإِمَامَةُ وَ نَحْنُ مَعْدِنُ الْحِکْمَةِ وَ بَابُ الرَّحْمَةِ وَ شَجَرَةُ الْعِصْمَةِ وَ نَحْنُ کَلِمَةُ التَّقْوَی وَ الْمَثَلُ الْأَعْلَی وَ الْحُجَّةُ الْعُظْمَی وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی الَّتِی مَنْ تَمَسَّکَ بِهَا نَجَا (4).

**[ترجمه]این مطلب را روایتی که جابر بن عبد اللَّه در تفسیر آیه: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ» - . آل عمران / 110 - {شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده اید به کار پسندیده فرمان می دهید} نقل کرده تأیید می­کند. جابر می­گوید: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: اولین چیزی که خداوند آفرید نور من بود؛ آن را از نور خود آفرید و از جلال عظمت خویش جدا کرد. نور شروع به طواف به گرد قدرت الهی نمود تا در هشتاد هزار سال به جلال عظمت رسید. سپس بر عظمت خدا سجده کرد و از آن نور، نور علی علیه السلام جدا گردید. نور من محیط بر عظمت بود و نور علی محیط بر قدرت. آن­گاه خداوند، عرش و لوح و خورشید و روشنایی روز و نور چشم ها و عقل و معرفت و دیده های مردم و گوش ها و دل­های آن­ها را از نور من آفرید. و نور من از نور خدا جدا شده بود.

پس ماییم اولین و ماییم آخرین و ماییم سابقین و ماییم مسبحین و ماییم شافعین. ما کلمة اللَّه و خواص اوییم. ما دوستان خداوند و وجه اللَّه هستیم. ما جنب اللَّه و دست راست خدا و امناء اللَّه هستیم. و ما گنجینه وحی خدا و سدنه - . سدنه جمع سادن و به معنای دربان و نگهبان است. همان­طور که نگهبان از پادشاه خبر می­آورد، ایشان هم از خداوند متعال و آن چه که از مردم مخفی است خبر می­آورند. - غیب خدا و معدن تنزیل

ص: 22

و معنی تأویل هستیم. جبرئیل در خانه های ما فرود می آید. ما جایگاه­های قدس خدا و چراغ های حکمت و کلیدهای رحمت و سرچشمه های نعمتیم و باعث شرافت امتیم. ما پیشوایان بزرگوار و نوامیس دوران و احبار - . یعنی رؤسای عالم هستیم. -

زمانه­ایم­. ما آقا و ساسة - . ساسة، جمع سائس و به معنای کسی است که قوم را تدبیر می­کند و کارشان را به دست می­گیرد و به سیاست می­پردازد. و سیاست به معنای صلاح مردم را خواستن از راه راهنمایی آن­ها به راه نجات­بخش است چه در آینده و چه در زمان حال. و سیاست مدنی، تدبیر زندگانی به همراه عموم بر پایه روش­های عادلانه و درست است. -

بندگان هستیم و ما کافیان و والیان و حامیان خلق و ساقیان و موظفان عالم و راه نجات آن­هاییم. ما سبیل و سلسبیل - . آب گوارایی است که راحت از گلو پایین می­رود. نام چشمه­ایست در بهشت. - ، راه پایدار و طریق مستقیم هستیم.

هر که به ما ایمان آورد، به خدا ایمان آورده و هر که ما را کنار نهد، خدا را کنار نهاده و هر که در ما شک کند، در خدا شک کرده است. هر که ما را بشناسد، خدا را شناخته و هر که به ما پشت کند، به خدا پشت کرده و هر که ما را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده است. ما وسیله به سوی خدا و رساننده به رضوان اوییم. عصمت و خلافت و هدایت متعلق به ما است. نبوت و امامت و ولایت در میان ما است. ما معدن حکمت و درب رحمت و درخت عصمت­ایم. و ما کلمه تقوی و مثل اعلی و حجت کبری و دست­گیره محکم هستیم که هر کس به آن چنگ زند، نجات می یابد. - . ریاض الجنان دست­نویس، نسخه دست­نویس را نیافتیم. -

**[ترجمه]

«39»

أَقُولُ رَوَی الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ، مِنْ کِتَابِ الْوَاحِدَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ تَفَرَّدَ فِی وَحْدَانِیَّتِهِ ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ فَصَارَتْ نُوراً ثُمَّ خَلَقَ مِنْ ذَلِکَ النُّورِ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ عِتْرَتَهُ علیه السلام ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ فَصَارَتْ رُوحاً وَ أَسْکَنَهَا فِی ذَلِکَ النُّورِ وَ أَسْکَنَهُ فِی أَبْدَانِنَا فَنَحْنُ رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ احْتَجَبَ بِنَا عَنْ خَلْقِهِ فَمَا زِلْنَا فِی ظِلِّ عَرْشِهِ خَضْرَاءَ مُسَبِّحِینَ نُسَبِّحُهُ وَ نُقَدِّسُهُ حَیْثُ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ وَ لَا عَیْنَ تَطْرِفُ ثُمَّ خَلَقَ شِیعَتَنَا وَ إِنَّمَا سُمُّوا شِیعَةً لِأَنَّهُمْ خُلِقُوا

ص: 23


1- أی و نحن رؤساء العالم.
2- الساسة جمع السائس: و هو من یدبر القوم و یتولی امرهم و یقوم بالسیاسة.والسیاسة : استصلاح الخلق بارشادهم إلی الطریق المنجی فی العاجل أو الاجل. والسیاسة المدنیة : تدبیر المعاش مع العموم علی سنن العدل والاستقامة.
3- السلسبیل: الماء العذب السهل المساغ. اسم عین فی الجنة.
4- ریاض الجنان: مخطوط، لم نظفر بنسخته.

مِنْ شُعَاعِ نُورِنَا.

**[ترجمه]برسی در مشارق الانوار از کتاب واحده با سند خویش از ثمالی نقل کرده: حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: خداوند سبحان در وحدانیت خویش یکتا بود، به کلمه ای تکلم کرد و آن کلمه تبدیل به نور شد و از آن نور محمّد و علی و عترتش علیهم السلام را آفرید. بعد تکلم به کلمه دیگری کرد که به روحی تبدیل شد و آن روح را در آن نور قرار داد و آن را ساکن بدن­های ما گردانید. از این روست که ما روح اللَّه و کلمه خدا هستیم که در قالب ما از خلق خود در حجاب قرار گرفته است. آن زمان که نه خورشیدی، نه ماهی و نه چشمی بر هم زنی وجود داشت، ما پیوسته در سایه عرش سبز در حال تسبیح و تقدیس بودیم، سپس خداوند شیعیان ما را آفرید. و شیعه را به این نام نامیده اند، چون آن­ها از

ص: 23

شعاع نور ما آفریده شده اند .

**[ترجمه]

«40»

وَ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: دَخَلَتْ حَبَابَةُ الْوَالِبِیَّةُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَتْ أَخْبِرْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَیَّ شَیْ ءٍ کُنْتُمْ فِی الْأَظِلَّةِ فَقَالَ علیه السلام کُنَّا نُوراً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ قَبْلَ خَلْقِ خَلْقِهِ فَلَمَّا خَلَقَ الْخَلْقَ سَبَّحْنَا فَسَبَّحُوا وَ هَلَّلْنَا فَهَلَّلُوا وَ کَبَّرْنَا فَکَبَّرُوا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً (1) الطَّرِیقَةُ حُبُّ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ الْمَاءُ الْغَدَقُ الْمَاءُ الْفُرَاتُ وَ هُوَ وَلَایَةُ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ.

**[ترجمه]ثمالی می گوید حبابه والبیه خدمت حضرت باقر علیه السّلام رسید و عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! برایم بگویید شما در اظله چه بوده­اید؟ امام علیه السلام فرمودند: پیش از آفرینش موجودات ما به صورت نوری در پیشگاه پروردگار بودیم؛ وقتی خداوند خلق را آفرید، ما تسبیح کردیم و خلق هم تسبیح کردند، ما تهلیل کردیم و آن­ها تهلیل کردند، ما تکبیر گفتیم و آن­ها تکبیر گفتند. و همان است سخن خداوند که: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً» - . جن / 16 - { و اگر [مردم] در راه درست پایداری ورزند قطعا آب گوارایی بدیشان نوشانیم} که منظور از \\"طریقه\\" محبت علی علیه السّلام است و منظور از \\"ماء غدق» آب فرات است که همان ولایت آل محمّد علیهم السلام است.

**[ترجمه]

«41»

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: نَحْنُ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنُ الرِّسَالَةِ وَ نَحْنُ عَهْدُ اللَّهِ وَ نَحْنُ ذِمَّةُ اللَّهِ لَمْ نَزَلْ أَنْوَاراً حَوْلَ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ فَیُسَبِّحُ أَهْلُ السَّمَاءِ لِتَسْبِیحِنَا فَلَمَّا نَزَلْنَا إِلَی الْأَرْضِ سَبَّحْنَا فَسَبَّحَ أَهْلُ الْأَرْضِ فَکُلُّ عِلْمٍ خَرَجَ إِلَی أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَمِنَّا وَ عَنَّا وَ کَانَ فِی قَضَاءِ اللَّهِ السَّابِقِ أَنْ لَا یَدْخُلَ النَّارَ مُحِبٌّ لَنَا وَ لَا یَدْخُلَ الْجَنَّةَ مُبْغِضٌ لَنَا لِأَنَّ اللَّهَ یَسْأَلُ الْعِبَادَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَمَّا عَهِدَ إِلَیْهِمْ وَ لَا یَسْأَلُهُمْ عَمَّا قَضَی عَلَیْهِمْ.

**[ترجمه]از حضرت صادق علیه السّلام نقل شده که فرمودند: ما درخت نبوت و معدن رسالت و پیمان خدا و پیماندار او هستیم. پیوسته به صورت انوار در اطراف عرش تسبیح می­کردیم و اهل آسمان به تسبیح ما تسبیح می کردند. وقتی به زمین فرود آمدیم تسبیح نمودیم و اهل زمین به تسبیح ما تسبیح کردند. هر دانشی که به اهل آسمان­ها و زمین می رسد از ماست. در قضای سابق خدا این چنین رقم خورده بود که محب ما که داخل جهنم نشود و دشمن ما داخل بهشت نگردد. زیرا خداوند در روز قیامت از پیمانی که با بندگان بسته است بازخواست می­کند و از آن­چه برای ایشان رقم خورده بازخواست نمی­نماید.

**[ترجمه]

«42»

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَرْحَباً بِمَنْ خَلَقَهُ اللَّهُ قَبْلَ أَبِیهِ بِأَرْبَعِینَ أَلْفَ سَنَةٍ قَالَ فَقُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ کَانَ الِابْنُ قَبْلَ الْأَبِ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنِی وَ عَلِیّاً مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ قَبْلَ خَلْقِ آدَمَ بِهَذِهِ الْمُدَّةِ ثُمَّ قَسَمَهُ نِصْفَیْنِ ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ مِنْ نُورِی وَ نُورِ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ جَعَلَنَا عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ فَسَبَّحْنَا فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِکَةُ فَهَلَّلْنَا فَهَلَّلُوا وَ کَبَّرْنَا فَکَبَّرُوا فَکُلُّ مَنْ سَبَّحَ اللَّهَ وَ کَبَّرَهُ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ تَعْلِیمِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

**[ترجمه]ابن عباس نقل کرده: در خدمت رسول الله صلی الله علیه و آله بودیم که علی بن ابی­طالب علیه السّلام وارد شد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: مرحبا به کسی که خداوند او را چهل هزار سال قبل از پدرش آفرید. عرض کردیم: ای رسول خدا! آیا ممکن است پسر قبل از پدر به وجود بیاید؟ فرمودند: آری، خداوند من و علی را، به همین مدت پیش از آفرینش آدم، از یک نور آفرید؛ سپس آن را به دو قسمت تقسیم کرد و سپس موجودات را از نور من و علی آفرید. بعد ما را در طرف راست عرش قرار داد، ما تسبیح کردیم و ملائکه تسبیح نمودند، تهلیل کردیم و تهلیل کردند و تکبیر گفتیم و تکبیر گفتند. پس هر کس خدا را تسبیح و تکبیر کند از تعلیم علی علیه السّلام است.

**[ترجمه]

«43»

قَالَ وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ بَابَوَیْهِ مَرْفُوعاً إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ نُورَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَبْلَ خَلْقِ الْمَخْلُوقَاتِ کُلِّهَا بِأَرْبَعِمِائَةِ أَلْفِ سَنَةٍ وَ أَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ سَنَةٍ

ص: 24


1- الجن: 16.

وَ خَلَقَ مِنْهُ اثْنَیْ عَشَرَ حِجَاباً وَ الْمُرَادُ بِالْحُجُبِ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام.

**[ترجمه]سفیان ثوری از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که ایشان از قول پدرانشان از امیرالمؤمنین علیهم السلام نقل کردند که: خداوند نور محمد صلی الله علیه و آله را چهارصد و بیست و چهار هزار سال قبل از همه مخلوقات خلق کرد

ص: 24

و از آن نور دوازده نگهبان آفرید که آن نگهبانان، امامان علیهم السلام هستند.

**[ترجمه]

«44»

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام فَذَکَرْتُ اخْتِلَافَ الشِّیعَةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَزَلْ فَرْداً مُتَفَرِّداً فِی وَحْدَانِیَّتِهِ ثُمَّ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ فَمَکَثُوا أَلْفَ أَلْفِ دَهْرٍ ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ وَ أَشْهَدَهُمْ خَلْقَهَا وَ أَجْرَی عَلَیْهَا طَاعَتَهُمْ وَ جَعَلَ فِیهِمْ مِنْهُ مَا شَاءَ وَ فَوَّضَ أَمْرَ الْأَشْیَاءِ إِلَیْهِمْ فَهُمْ قَائِمُونَ مَقَامَهُ یُحَلِّلُونَ مَا شَاءُوا وَ یُحَرِّمُونَ مَا شَاءُوا وَ لَا یَفْعَلُونَ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ فَهَذِهِ الدِّیَانَةُ الَّتِی مَنْ تَقَدَّمَهَا غَرِقَ وَ مَنْ تَأَخَّرَ عَنْهَا مُحِقَ خُذْهَا یَا مُحَمَّدُ فَإِنَّهَا مِنْ مَخْزُونِ الْعِلْمِ وَ مَکْنُونِهِ.

**[ترجمه]محمّد بن سنان نقل کرده: خدمت حضرت امام محمّد تقی علیه السلام بودم؛ سخن از اختلاف شیعه به میان آوردم. ایشان فرمودند: خداوند پیوسته یکتا و تنها در وحدانیت خویش بوده است. سپس محمّد و علی و فاطمه علیهم السّلام را آفرید؛ یک ملیون سال گذشت، آن­گاه مخلوقات را آفرید و آن­ها را گواه بر آفرینش مخلوقات قرار داد و اطاعت ایشان را بر مخلوقات لازم گردانید، و هر چه را که از خود می­خواست در ایشان قرار داد و اختیار مخلوقات را به ایشان سپرد. آن­ها جانشین خدا هستند؛ هر چه را بخواهند حلال و هر چه را بخواهند حرام می­کنند و جز آن­چه خدا بخواهد انجام نمی­دهند.

این دیانتی است که هر که از آن پیشی گیرد غرق می­شود و هر که عقب بماند نابود می­گردد. ای محمد! این مطلب را به خاطر بسپار که از علم مخزون و مکنون می باشد.

**[ترجمه]

«45»

وَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ وَ أَقَامَهُمْ أَشْبَاحاً قَبْلَ الْمَخْلُوقَاتِ ثُمَّ قَالَ أَ تَظُنُّ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً سِوَاکُمْ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ أَلْفَ أَلْفِ آدَمَ وَ أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ فِی آخِرِ تِلْکَ الْعَوَالِمِ (1).

**[ترجمه]ابوحمزه ثمالی نقل کرده، از حضرت زین­العابدین علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: خداوند محمّد و علی و فرزندان پاکش را، قبل از آفرینش مخلوقات، از نور عظمت خود آفرید و آن­ها را به صورت شبح­هایی قرار داد. سپس فرمودند: آیا تو خیال می­کنی خداوند جز شما چیزی نیافریده است؟ بلی، به خدا سوگند هزار هزار آدم و هزار هزار عالم آفریده که تو در آخرین این عوالم قرار گرفته ای. - . مشارق الانوار -

**[ترجمه]

أقول

الأخبار المأخوذة من کتابی الفارسی و البرسی لیست فی مرتبة سائر الأخبار فی الاعتبار و إن کان أکثرها موافقا لسائر الآثار و الله أعلم بأسرار الأئمة الأبرار و الاختلافات الواردة فی أزمنة سبق الأنوار یمکن حملها علی اختلاف معانی الخلق و مراتب ظهوراتهم فی العوالم المختلفة فإن الخلق یکون بمعنی التقدیر و قد ینسب إلی الأرواح و إلی الأجساد المثالیة و إلی الطینات و لکل منها مراتب شتی.

مع أنه قد یطلق العدد و یراد به الکثرة لا خصوص العدد و قد یراعی فی ذلک مراتب عقول المخاطبین و أفهامهم و قد یکون بعضها لعدم ضبط الرواة و سیأتی بعض القول فی ذلک فی کتاب السماء و العالم إن شاء الله تعالی.

**[ترجمه]اخباری که از دو کتاب فارسی و برسی نقل شد گر چه اکثر آن­ها موافق سایر اخبار است، ولی اعتبار سایر اخبار را ندارد و خدا خود داناتر به اسرار ائمه است. اختلافی که در اخبار راجع به زمان آفرینش انوار وجود دارد، ممکن است حمل بر اختلاف معنای خلقت ایشان و مراتب ظهور آن­ها در عوالم مختلف شود. زیرا خلق به معنای تقدیر نیز هست و گاهی به ارواح و اجساد مثالی و گاهی به طینت ها نیز نسبت داده می شود که هر کدام دارای مراتب متعددی هستند.

به علاوه این­که گاهی عددی ذکر می شود و منظور فقط کثرت است نه تعداد معین، و گاهی مراعات عقل و مقدار درک مخاطب را می نمایند. گاهی نیز اختلاف از درست ضبط نکردن راویان است که توضیح بعضی از این مطالب إن شاء الله در کتاب سماء و عالم خواهد آمد.

**[ترجمه]

«46»

وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمَسْعُودِیُّ فِی کِتَابِ إِثْبَاتِ الْوَصِیَّةِ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 25


1- مشارق الأنوار ... أقول: کنت عند اشرافی علی هذا المجلد و تصحیحه معتقلا و لم یکن عندی فی المحبس بعض المصادر، و لذا لم اوفق لاخراج بعض الأحادیث و تطبیقه مع مصادره.

صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ هَذِهِ الْخُطْبَةَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی تَوَحَّدَ بِصُنْعِ الْأَشْیَاءِ وَ فَطَرَ أَجْنَاسَ الْبَرَایَا عَلَی غَیْرِ أَصْلٍ وَ لَا مِثَالٍ سَبَقَهُ فِی إِنْشَائِهَا وَ لَا إِعَانَةِ مُعِینٍ عَلَی ابْتِدَاعِهَا بَلِ ابْتَدَعَهَا بِلُطْفِ قُدْرَتِهِ فَامْتَثَلَتْ فِی مَشِیَّتِهِ (1) خَاضِعَةً ذَلِیلَةً مُسْتَحْدَثَةً لِأَمْرِهِ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ الدَّائِمِ بِغَیْرِ حَدٍّ وَ لَا أَمَدٍ وَ لَا زَوَالٍ وَ لَا نَفَادٍ وَ کَذَلِکَ لَمْ یَزَلْ وَ لَا یَزَالُ لَا تُغَیِّرُهُ الْأَزْمِنَةُ وَ لَا تُحِیطُ بِهِ الْأَمْکِنَةُ وَ لَا تَبْلُغُ صِفَاتِهِ الْأَلْسِنَةُ وَ لَا تَأْخُذُهُ نَوْمٌ وَ لَا سِنَةٌ لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ فَتُخْبِرَ عَنْهُ بِرُؤْیَةٍ وَ لَمْ تَهْجُمْ عَلَیْهِ الْعُقُولُ فَتَتَوَهَّمَ کُنْهَ صِفَتِهِ وَ لَمْ تَدْرِ کَیْفَ هُوَ إِلَّا بِمَا أَخْبَرَ عَنْ نَفْسِهِ لَیْسَ لِقَضَائِهِ مَرَدٌّ وَ لَا لِقَوْلِهِ مُکَذِّبٌ ابْتَدَعَ الْأَشْیَاءَ بِغَیْرِ تَفَکُّرٍ وَ لَا مُعِینٍ (2) وَ لَا ظَهِیرٍ وَ لَا وَزِیرٍ فَطَرَهَا بِقُدْرَتِهِ وَ صَیَّرَهَا إِلَی (3) مَشِیَّتِهِ وَ صَاغَ أَشْبَاحَهَا وَ بَرَأَ أَرْوَاحَهَا وَ اسْتَنْبَطَ أَجْنَاسَهَا خَلْقاً مَبْرُوءاً مَذْرُوءاً (4) فِی أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ لَمْ یَأْتِ بِشَیْ ءٍ عَلَی غَیْرِ مَا أَرَادَ أَنْ یَأْتِیَ عَلَیْهِ لِیُرِیَ عِبَادَهُ آیَاتِ جَلَالِهِ وَ آلَائِهِ فَسُبْحَانَهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً اللَّهُمَّ فَمَنْ جَهِلَ فَضْلَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَإِنِّی مُقِرٌّ بِأَنَّکَ مَا سَطَحْتَ أَرْضاً وَ لَا بَرَأْتَ خَلْقاً حَتَّی أَحْکَمْتَ خَلْقَهُ وَ أَتْقَنْتَهُ مِنْ نُورٍ سَبَقَتْ بِهِ السُّلَالَةُ وَ أَنْشَأْتَ آدَمَ لَهُ جِرْماً فَأَوْدَعْتَهُ مِنْهُ قَرَاراً مَکِیناً وَ مُسْتَوْدَعاً مَأْمُوناً وَ أَعَذْتَهُ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ حَجَبْتَهُ عَنِ الزِّیَادَةِ وَ النُّقْصَانِ (5) وَ حَصَّلْتَ (6) لَهُ الشَّرَفَ الَّذِی یُسَامِی (7) بِهِ عِبَادُکَ

ص: 26


1- فی المصدر: فامتثلت لمشیته.
2- فی المصدر: ابتدع الأشیاء بلا تفکیر و خلقها بلا معین.
3- و صیرها بمشیته.
4- صاغ الشی ء: هیأه علی مثال مستقیم. و الاشباح جمع الشبح: الشخص و استنبط اخترع و المبروء: المخلوق من العدم. و ذرأ اللّه الخلق: خلقه.
5- کنایة عن ملکة العصمة.
6- فی المصدر: و جعلت.
7- سامی الرجل: فاخره و باراه.

فَأَیُّ بَشَرٍ کَانَ مِثْلَ آدَمَ فِیمَا سَابَقَتْ بِهِ الْأَخْبَارُ وَ عَرَّفَتْنَا کُتُبُکَ فِی عَطَایَاکَ أَسْجَدْتَ لَهُ مَلَائِکَتَکَ وَ عَرَّفْتَهُ مَا حَجَبْتَ عَنْهُمْ مِنْ عِلْمِکَ (1) إِذْ تَنَاهَتْ (2) بِهِ قُدْرَتُکَ وَ تَمَّتْ فِیهِ مَشِیَّتُکَ دَعَاکَ بِمَا أَکْنَنْتَ فِیهِ فَأَجَبْتَهُ إِجَابَةَ الْقَبُولِ فَلَمَّا أَذِنْتَ اللَّهُمَّ فِی انْتِقَالِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ صُلْبِ آدَمَ أَلَّفْتَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ زَوْجٍ خَلَقْتَهَا لَهُ سَکَناً وَ وَصَلْتَ لَهُمَا بِهِ سَبَباً فَنَقَلْتَهُ مِنْ بَیْنِهِمَا إِلَی شَیْثٍ اخْتِیَاراً لَهُ بِعِلْمِکَ فَإِنَّهُ بَشَرٌ کَانَ اخْتِصَاصُهُ بِرِسَالَتِکَ ثُمَّ نَقَلْتَهُ إِلَی أَنُوشَ فَکَانَ خَلَفَ أَبِیهِ فِی قَبُولِ کَرَامَتِکَ وَ احْتِمَالِ رِسَالاتِکَ ثُمَّ قَدَّرْتَ الْمَنْقُولَ إِلَیْهِ قَیْنَانَ (3) وَ أَلْحَقْتَهُ فِی الْحُظْوَةِ (4) بِالسَّابِقِینَ وَ فِی الْمِنْحَةِ بِالْبَاقِینَ ثُمَّ جَعَلْتَ مَهْلَائِیلَ رَابِعَ أَجْرَامِهِ قُدْرَةً تُودِعُهَا مِنْ خَلْقِکَ مَنْ تَضْرِبُ (5) لَهُمْ بِسَهْمِ النُّبُوَّةِ وَ شَرَفِ الْأُبُوَّةِ حَتَّی إِذَا قَبِلَهُ (6) بُرْدٌ عَنْ تَقْدِیرِکَ تَنَاهَی بِهِ تَدْبِیرُکَ إِلَی أَخْنُوخَ فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ جَعَلْتَ مِنَ الْأَجْرَامِ نَاقِلًا لِلرِّسَالَةِ وَ حَامِلًا أَعْبَاءَ النُّبُوَّةِ (7) فَتَعَالَیْتَ یَا رَبِّ لَقَدْ لَطُفَ حِلْمُکَ (8) وَ جَلَّ قُدْرَتُکَ (9) عَنِ التَّفْسِیرِ إِلَّا بِمَا دَعَوْتَ إِلَیْهِ مِنَ الْإِقْرَارِ بِرُبُوبِیَّتِکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْأَعْیُنَ لَا تُدْرِکُکَ وَ الْأَوْهَامَ لَا تَلْحَقُکَ وَ الْعُقُولَ لَا تَصِفُکَ وَ الْمَکَانَ لَا یَسَعُکَ وَ کَیْفَ یَسَعُ مَنْ کَانَ قَبْلَ الْمَکَانِ وَ مَنْ خَلَقَ الْمَکَانَ (10)

ص: 27


1- إشارة الی قوله تعالی: وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها. اه.
2- فلما تناهت خ ل.
3- فی المصدر: ثم قدرت نقل النور الی قینان.
4- الحظوة: المکانة و المنزلة.
5- فی المصدر: فیمن تضرب.
6- ذکرنا فیما تقدم فی کتاب النبوّة اختلاف النسخ فی أسماء أولاد آدم؛ راجعه.
7- الاعباء جمع العب ء: الثقل و الحمل.
8- فی المصدر: لطف علمک.
9- فی النسخة المصحّحة: و جل قدرک.
10- فی المصدر: و کیف یسع المکان من خلقه و کان قبله؟.

أَمْ کَیْفَ تُدْرِکُهُ الْأَوْهَامُ وَ لَمْ تُؤَمَّرِ (1) (2) الْأَوْهَامُ عَلَی أَمْرِهِ وَ کَیْفَ تُؤَمَّرُ الْأَوْهَامُ عَلَی أَمْرِهِ وَ هُوَ الَّذِی لَا نِهَایَةَ لَهُ وَ لَا غَایَةَ وَ کَیْفَ تَکُونُ لَهُ نِهَایَةٌ وَ غَایَةٌ وَ هُوَ الَّذِی ابْتَدَأَ الْغَایَاتِ وَ النِّهَایَاتِ أَمْ کَیْفَ تُدْرِکُهُ الْعُقُولُ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهَا سَبِیلًا إِلَی إِدْرَاکِهِ (3) وَ کَیْفَ یَکُونُ لَهُ إِدْرَاکُهُ (4) بِسَبَبٍ وَ قَدْ لَطُفَ بِرُبُوبِیَّتِهِ عَنِ الْمَحَاسَّةِ وَ الْمَجَاسَّةِ (5) وَ کَیْفَ لَا یَلْطُفُ عَنْهُمَا مَنْ لَا یَنْتَقِلُ عَنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ وَ کَیْفَ یَنْتَقِلُ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ وَ قَدْ جَعَلَ الِانْتِقَالَ نَقْصاً وَ زَوَالًا فَسُبْحَانَکَ مَلَأْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ بَایَنْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَأَنْتَ الَّذِی لَا یَفْقِدُکَ شَیْ ءٌ وَ أَنْتَ الْفَعَّالُ لِمَا تَشَاءُ تَبَارَکَ یَا مَنْ کُلُّ مُدْرَکٍ مِنْ خَلْقِهِ وَ کُلُّ مَحْدُودٍ مِنْ صُنْعِهِ أَنْتَ الَّذِی لَا یَسْتَغْنِی عَنْکَ الْمَکَانُ (6) وَ لَا نَعْرِفُکَ إِلَّا بِانْفِرَادِکَ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ الْقُدْرَةِ وَ سُبْحَانَکَ مَا أَبْیَنَ اصْطِفَاءَکَ لِإِدْرِیسَ عَلَی مَنْ سَلَکَ مِنَ الْحَامِلِینَ (7) لَقَدْ جَعَلْتَ لَهُ دَلِیلًا مِنْ کِتَابِکَ إِذْ سَمَّیْتَهُ صِدِّیقاً نَبِیّاً وَ رَفَعْتَهُ مَکَاناً عَلِیّاً وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ نِعْمَةً حَرَّمْتَهَا عَلَی خَلْقِکَ إِلَّا مَنْ نَقَلْتَ إِلَیْهِ نُورَ الْهَاشِمِیِّینَ وَ جَعَلْتَهُ أَوَّلَ مُنْذِرٍ مِنْ أَنْبِیَائِکَ ثُمَّ أَذِنْتَ فِی انْتِقَالِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (8) مِنَ الْقَابِلِینَ لَهُ مُتَوَشْلِخَ وَ لَمَکَ الْمُفْضِیَّیْنِ إِلَی نُوحٍ (9) فَأَیَّ آلَائِکَ یَا رَبِّ عَلَی (10) ذَلِکَ لَمْ تُوَلِّهِ وَ أَیَّ خَوَاصِّ کَرَامَتِکَ لَمْ تُعْطِهِ ثُمَّ أَذِنْتَ فِی إِیدَاعِهِ سَاماً دُونَ حَامٍ وَ یَافِثَ فَضُرِبَ لَهُمَا بِسَهْمٍ فِی الذِّلَّةِ وَ جَعَلْتَ مَا أَخْرَجْتَ

ص: 28


1- تعثر خ ل ظ.
2- تعثر خ ل ظ.
3- فی المصدر: و لم یجعل لها سبیل الی ادراکه.
4- ادراک خ ل.
5- جسه: مسه بیده لیتعرفه.
6- فی المصدر: لا یستغنی عنک المکان و الزمان.
7- فی المصدر: علی سائر خلقک من العالمین.
8- فی المصدر: فی انتقال نور محمد.
9- المفضیین به الی نوح.
10- المصدر خال من: علی ذلک .

مِنْ بَیْنِهِمَا لِنَسْلِ سَامٍ خَوَلًا (1) ثُمَّ تَتَابَعَ عَلَیْهِ الْقَابِلُونَ مِنْ حَامِلٍ إِلَی حَامِلٍ وَ مُودِعٍ إِلَی مُسْتَوْدَعٍ مِنْ عِتْرَتِهِ فِی فَتَرَاتِ الدُّهُورِ حَتَّی قَبِلَهُ تَارُخُ أَطْهَرُ الْأَجْسَامِ وَ أَشْرَفُ الْأَجْرَامِ وَ نَقَلْتَهُ مِنْهُ إِلَی إِبْرَاهِیمَ فَأَسْعَدْتَ بِذَلِکَ جَدَّهُ وَ أَعْظَمْتَ بِهِ مَجْدَهُ وَ قَدَّسْتَهُ فِی الْأَصْفِیَاءِ وَ سَمَّیْتَهُ دُونَ رُسُلِکَ خَلِیلًا ثُمَّ خَصَصْتَ بِهِ إِسْمَاعِیلَ دُونَ وُلْدِ إِبْرَاهِیمَ فَأَنْطَقْتَ لِسَانَهُ بِالْعَرَبِیَّةِ الَّتِی فَضَّلْتَهَا عَلَی سَائِرِ اللُّغَاتِ فَلَمْ تَزَلْ تَنْقُلُهُ مَحْظُوراً عَنِ الِانْتِقَالِ فِی کُلِّ مَقْذُوفٍ مِنْ أَبٍ إِلَی أَبٍ حَتَّی قَبِلَهُ کِنَانَةُ عَنْ مُدْرِکَةَ فَأَخَذْتَ لَهُ مَجَامِعَ الْکَرَامَةِ وَ مَوَاطِنَ السَّلَامَةِ وَ أَجْلَلْتَ لَهُ الْبَلْدَةَ الَّتِی قَضَیْتَ فِیهَا مَخْرَجَهُ فَسُبْحَانَکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَیُّ صُلْبٍ أَسْکَنْتَهُ فِیهِ لَمْ تَرْفَعْ ذِکْرَهُ وَ أَیُّ نَبِیٍّ بُشِّرَ بِهِ فَلَمْ یَتَقَدَّمْ فِی الْأَسْمَاءِ اسْمُهُ وَ أَیُّ سَاحَةٍ مِنَ الْأَرْضِ سَلَکْتَ بِهِ لَمْ تُظْهِرْ بِهَا قُدْسَهُ حَتَّی الْکَعْبَةِ الَّتِی جَعَلْتَ مِنْهَا مَخْرَجَهُ غَرَسْتَ أَسَاسَهَا بِیَاقُوتَةٍ مِنْ جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ أَمَرْتَ الْمَلَکَیْنِ الْمُطَهَّرَیْنِ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ فَتَوَسَّطَا بِهَا أَرْضَکَ وَ سَمَّیْتَهَا بَیْتَکَ وَ اتَّخَذْتَهَا مَعْمَداً (2) لِنَبِیِّکَ وَ حَرَّمْتَ وَحْشَهَا وَ شَجَرَهَا وَ قَدَّسْتَ حَجَرَهَا وَ مَدَرَهَا وَ جَعَلْتَهَا مَسْلَکاً لِوَحْیِکَ وَ مَنْسَکاً لِخَلْقِکَ وَ مَأْمَنَ الْمَأْکُولَاتِ وَ حِجَاباً لِلْآکِلَاتِ الْعَادِیَاتِ تُحَرِّمُ عَلَی أَنْفُسِهَا إِذْعَارَ مَنْ أَجَرْتَ ثُمَّ أَذِنْتَ لِلنَّضْرِ فِی قَبُولِهِ وَ إِیدَاعِهِ مَالِکاً ثُمَّ مِنْ بَعْدِ مَالِکٍ فِهْراً ثُمَّ خَصَصْتَ مِنْ وُلِدَ فِهْرٍ غَالِباً وَ جَعَلْتَ کُلَّ مَنْ تَنْقُلُهُ إِلَیْهِ أَمِیناً لِحَرَمِکَ حَتَّی إِذَا قَبِلَهُ لُؤَیُّ بْنُ غَالِبٍ آنَ لَهُ حَرَکَةُ تَقْدِیسٍ فَلَمْ تُودِعْهُ مِنْ بَعْدِهِ صُلْباً إِلَّا جَلَّلْتَهُ نُوراً تَأْنَسُ بِهِ الْأَبْصَارُ وَ تَطْمَئِنُّ إِلَیْهِ الْقُلُوبُ فَأَنَا یَا إِلَهِی وَ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ الْمُقِرُّ لَکَ بِأَنَّکَ الْفَرْدُ الَّذِی لَا یُنَازَعُ وَ لَا

ص: 29


1- الخول: العبید و الإماء و غیرهم من الحاشیة، و فی النسخة المصحّحة: الحول بالمهملة ای القدرة علی التصرف، الحذق و جودة النظر.
2- فی المصدر: معبدا.

یُغَالَبُ وَ لَا یُشَارَکُ (1) سُبْحَانَکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ مَا لِعَقْلٍ مَوْلُودٍ وَ فَهْمٍ مَفْقُودٍ مُدْحَقٍ مِنْ ظَهْرٍ مَرِیجٍ نَبَعَ مِنْ عَیْنٍ مَشِیجٍ بِمَحِیضِ (2) لَحْمٍ وَ عَلَقٍ وَ دَرٍّ (3) إِلَی فُضَالَةِ الْحَیْضِ وَ عُلَالاتِ الطَّعْمِ وَ شَارَکَتْهُ الْأَسْقَامُ وَ الْتَحَقَتْ (4) عَلَیْهِ الْآلَامُ لَا یَقْدِرُ عَلَی فِعْلٍ وَ لَا یَمْتَنِعُ مِنْ (5) عِلَّةٍ ضَعِیفِ التَّرْکِیبِ وَ الْبَیِّنَةِ مَا لَهُ وَ الِاقْتِحَامَ عَلَی قُدْرَتِکَ وَ الْهُجُومَ عَلَی إِرَادَتِکَ وَ تَفْتِیشَ مَا لَا یَعْلَمُهُ غَیْرُکَ سُبْحَانَکَ أَیُّ عَیْنٍ تَقُومُ نُصْبَ بَهَاءِ نُورِکَ وَ تَرْقَی إِلَی نُورِ ضِیَاءِ قُدْرَتِکَ وَ أَیُّ فَهْمٍ یَفْهَمُ مَا دُونَ ذَلِکَ إِلَّا أَبْصَارٌ (6) کَشَفْتَ عَنْهَا الْأَغْطِیَةَ وَ هَتَکْتَ عَنْهَا الْحُجُبَ الْعَمِیَّةَ فَرَقَتْ أَرْوَاحُهَا إِلَی أَطْرَافِ أَجْنِحَةِ (7) الْأَرْوَاحِ فَنَاجَوْکَ فِی أَرْکَانِکَ وَ أَلَحُّوا بَیْنَ (8) أَنْوَارِ بَهَائِکَ وَ نَظَرُوا مِنْ مُرْتَقَی التُّرْبَةِ إِلَی مُسْتَوَی کِبْرِیَائِکَ فَسَمَّاهُمْ أَهْلُ الْمَلَکُوتِ زُوَّاراً وَ دَعَاهُمْ أَهْلُ الْجَبَرُوتِ عُمَّاراً فَسُبْحَانَکَ یَا مَنْ لَیْسَ فِی الْبِحَارِ قَطَرَاتٌ وَ لَا فِی مُتُونِ الْأَرْضِ جَنَبَاتٌ (9) وَ لَا فِی رِتَاجِ الرِّیَاحِ حَرَکَاتٌ وَ لَا فِی قُلُوبِ الْعِبَادِ خَطَرَاتٌ وَ لَا فِی الْأَبْصَارِ لَمَحَاتٌ وَ لَا عَلَی مُتُونِ السَّحَابِ نَفَحَاتٌ إِلَّا وَ هِیَ فِی قُدْرَتِکَ مُتَحَیِّرَاتٌ أَمَّا السَّمَاءُ فَتُخْبِرُ عَنْ عَجَائِبِکَ وَ أَمَّا الْأَرْضُ فَتَدُلُّ عَلَی مَدَائِحِکَ وَ أَمَّا الرِّیَاحُ

ص: 30


1- فی المصدر: و لا یغالب و لا یجادل و لا یشارک سبحانک سبحانک.
2- بمخیض خ ل.
3- ورد خ ل.
4- و التحفت خ ل.
5- فی المصدر: لا یمتنع من قیل و لا یقدر علی فعل.
6- انصارا: خ ل. أقول: و فی المصدر: بصائر.
7- الأرواح خ ل. أقول: لعل معنی اجنحة الأرواح القوی الروحانیة فتکون الأجنحة کنایة عن القوی و الاستعدادات التی تکون للأرواح.
8- و ولجوا خ ل.
9- فی المصدر: جنات.

فَتَنْشُرُ فَوَائِدَکَ وَ أَمَّا السَّحَابُ فَتُهْطِلُ مَوَاهِبَکَ وَ کُلُّ ذَلِکَ یُحَدِّثُ بِتَحَنُّنِکَ وَ یُخْبِرُ أَفْهَامَ الْعَارِفِینَ بِشَفَقَتِکَ وَ أَنَا الْمُقِرُّ بِمَا أَنْزَلْتَ عَلَی أَلْسُنِ أَصْفِیَائِکَ أَنَّ أَبَانَا آدَمَ عِنْدَ اعْتِدَالِ نَفْسِهِ وَ فَرَاغِکَ مِنْ خَلْقِهِ رَفَعَ وَجْهَهُ فَوَاجَهَهُ مِنْ عَرْشِکَ وَسْمٌ (1) فِیهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ إِلَهِی مَنِ الْمَقْرُونُ بِاسْمِکَ فَقُلْتَ مُحَمَّدٌ خَیْرُ مَنْ أَخْرَجْتُهُ مِنْ صُلْبِکَ وَ اصْطَفَیْتُهُ بَعْدَکَ مِنْ وُلْدِکَ وَ لَوْلَاهُ مَا خَلَقْتُکَ فَسُبْحَانَکَ لَکَ الْعِلْمُ النَّافِذُ وَ الْقَدْرُ الْغَالِبُ لَمْ تَزَلِ الْآبَاءُ تَحْمِلُهُ (2) وَ الْأَصْلَابُ تَنْقُلُهُ کُلَّمَا أَنْزَلْتَهُ سَاحَةَ صُلْبٍ جَعَلْتَ لَهُ فِیهَا صُنْعاً یَحُثُّ الْعُقُولَ عَلَی طَاعَتِهِ وَ یَدْعُوهَا إِلَی مُتَابَعَتِهِ (3) حَتَّی نَقَلْتَهُ إِلَی هَاشِمٍ خَیْرِ آبَائِهِ بَعْدَ إِسْمَاعِیلَ فَأَیَّ أَبٍ وَ جَدٍّ وَ وَالِدِ أُسْرَةٍ (4) وَ مُجْتَمَعِ عِتْرَةٍ وَ مَخْرَجِ طُهْرٍ وَ مَرْجِعِ فَخْرٍ جَعَلْتَ یَا رَبِّ هَاشِماً لَقَدْ أَقَمْتَهُ لَدُنْ بَیْتِکَ وَ جَعَلْتَ لَهُ الْمَشَاعِرَ وَ الْمَتَاجِرَ (5) ثُمَّ نَقَلْتَهُ مِنْ هَاشِمٍ إِلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَأَنْهَجْتَهُ سَبِیلَ إِبْرَاهِیمَ وَ أَلْهَمْتَهُ رُشْداً لِلتَّأْوِیلِ وَ تَفْصِیلِ الْحَقِّ وَ وَهَبْتَ لَهُ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَبَا طَالِبٍ وَ حَمْزَةَ وَ فَدَیْتَهُ فِی الْقُرْبَانِ بِعَبْدِ اللَّهِ کَسِمَتِکَ فِی إِبْرَاهِیمَ بِإِسْمَاعِیلَ وَ وَسَمْتَ بِأَبِی طَالِبٍ (6) فِی وُلْدِهِ کَسِمَتِکَ فِی إِسْحَاقَ بِتَقْدِیسِکَ عَلَیْهِمْ وَ تَقْدِیمِ الصَّفْوَةِ لَهُمْ فَلَقَدْ بَلَّغْتَ إِلَهِی بِبَنِی أَبِی طَالِبٍ الدَّرَجَةَ الَّتِی رَفَعْتَ إِلَیْهَا فَضْلَهُمْ فِی الشَّرَفِ الَّذِی مَدَدْتَ بِهِ أَعْنَاقَهُمْ وَ الذِّکْرِ الَّذِی حَلَّیْتَ بِهِ أَسْمَاءَهُمْ وَ جَعَلْتَهُمْ مَعْدِنَ النُّورِ وَ جَنَّتَهُ وَ صَفْوَةَ الدِّینِ وَ ذِرْوَتَهُ وَ فَرِیضَةَ الْوَحْیِ وَ سُنَّتَهُ ثُمَّ أَذِنْتَ لِعَبْدِ اللَّهِ فِی نَبْذِهِ

ص: 31


1- رسم خ ل.
2- أی تحمل محمّدا صلّی اللّه علیه و آله.
3- إشارة الی خوارق عادة کانت تظهر من آبائه بسببه.
4- الاسرة: اهل الرجل المعروفون بالعائلة.
5- و المفاخر. خ ل.
6- فی أبی طالب خ ل.

عِنْدَ مِیقَاتِ تَطْهِیرِ أَرْضِکَ مِنْ کُفَّارِ الْأُمَمِ الَّذِینَ نَسُوا عِبَادَتَکَ وَ جَهِلُوا مَعْرِفَتَکَ وَ اتَّخَذُوا أَنْدَاداً وَ جَحَدُوا رُبُوبِیَّتَکَ وَ أَنْکَرُوا وَحْدَانِیَّتَکَ وَ جَعَلُوا لَکَ شُرَکَاءَ وَ أَوْلَاداً وَ صَبَوْا إِلَی عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ وَ طَاعَةِ الشَّیْطَانِ فَدَعَاکَ نَبِیُّنَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِنُصْرَتِهِ (1) فَنَصَرْتَهُ بِی وَ بِجَعْفَرٍ وَ حَمْزَةَ فَنَحْنُ الَّذِینَ اخْتَرْتَنَا لَهُ وَ سَمَّیْتَنَا فِی دِینِکَ لِدَعْوَتِکَ أَنْصَاراً لِنَبِیِّکَ قَائِدُنَا إِلَی الْجَنَّةِ خِیَرَتُکَ وَ شَاهِدُنَا أَنْتَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ جَعَلْتَنَا ثَلَاثَةً مَا نَصَبَ لَنَا عَزِیزٌ إِلَّا أَذْلَلْتَهُ بِنَا وَ لَا مَلِکٌ إِلَّا طَحْطَحْتَهُ (2) أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً وَ وَصَفْتَنَا یَا رَبَّنَا بِذَلِکَ وَ أَنْزَلْتَ فِینَا قُرْآناً (3) جَلَّیْتَ بِهِ عَنْ وُجُوهِنَا الظُّلَمَ وَ أَرْهَبْتَ بِصَوْلَتِنَا الْأُمَمَ إِذَا جَاهَدَ مُحَمَّدٌ رَسُولُکَ عَدُوّاً لِدِینِکَ تَلُوذُ بِهِ أُسْرَتَهُ وَ تَحُفُّ بِهِ عِتْرَتَهُ کَأَنَّهُمُ النُّجُومُ الزَّاهِرَةُ إِذَا تَوَسَّطَهُمُ الْقَمَرُ الْمُنِیرُ لَیْلَةَ تَمة (تِمِّهِ) فَصَلَوَاتُکَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ صَفِیِّکَ وَ خِیَرَتِکَ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ أَیُّ مَنِیعَةٍ لَمْ تَهْدِمْهَا دَعْوَتُهُ وَ أَیُّ فَضِیلَةٍ لَمْ تَنَلْهَا عِتْرَتُهُ جَعَلْتَهُمْ خَیْرَ أَئِمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِکَ وَ یَتَوَاصَلُونَ بِدِینِکَ طَهَّرْتَهُمْ بِتَحْرِیمِ الْمَیْتَةِ وَ الدَّمِ وَ لَحْمِ الْخِنْزِیرِ وَ مَا أُهِلَّ وَ نُسِکَ بِهِ لِغَیْرِ اللَّهِ تَشْهَدُ لَهُمْ وَ مَلَائِکَتُکَ أَنَّهُمْ بَاعُوکَ أَنْفُسَهُمْ وَ ابْتَذَلُوا مِنْ هَیْبَتِکَ أَبْدَانَهُمْ شَعِثَةً رُءُوسُهُمْ تَرِبَةً وُجُوهُهُمْ تَکَادُ الْأَرْضُ مِنْ طَهَارَتِهِمْ تَقْبِضُهُمْ إِلَیْهَا وَ مِنْ فَضْلِهِمْ تَمِیدُ بِمَنْ عَلَیْهَا رَفَعْتَ شَأْنَهُمْ بِتَحْرِیمِ أَنْجَاسِ الْمَطَاعِمِ وَ الْمَشَارِبِ مِنْ أَنْوَاعِ الْمُسْکِرِ فَأَیُّ شَرَفٍ یَا رَبِّ جَعَلْتَهُ فِی مُحَمَّدٍ وَ عِتْرَتِهِ فَوَ اللَّهِ لَأَقُولَنَّ قَوْلًا لَا یُطِیقُ أَنْ یَقُولَهُ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِکَ أَنَا عَلَمُ الْهُدَی وَ کَهْفُ

ص: 32


1- فی المصدر: لنصرته.
2- فی المصدر: الا طحطحته بنا.
3- هو قوله تعالی: وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ الآیة. راجع سورة الفتح: 29.

التُّقَی وَ مَحَلُّ السَّخَاءِ وَ بَحْرُ النَّدَی وَ طَوْدُ النُّهَی وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ وَ نُورٌ فِی ظُلَمِ الدُّجَا وَ خَیْرُ مَنْ آمَنَ وَ اتَّقَی وَ أَکْمَلُ مَنْ تَقَمَّصَ وَ ارْتَدَی وَ أَفْضَلُ مَنْ شَهِدَ النَّجْوَی بَعْدَ النَّبِیِّ الْمُصْطَفَی وَ مَا أُزَکِّی نَفْسِی وَ لَکِنْ بِنِعْمَةِ رَبِّی أُحَدِّثُ (1) أَنَا صَاحِبُ الْقِبْلَتَیْنِ وَ حَامِلُ الرَّایَتَیْنِ فَهَلْ یُوَازِی فِیَّ أَحَدٌ وَ أَنَا أَبُو السِّبْطَیْنِ فَهَلْ یُسَاوِی بِی بَشَرٌ وَ أَنَا زَوْجُ خَیْرِ النِّسْوَانِ فَهَلْ یَفُوقُنِی (2) أَحَدٌ وَ أَنَا الْقَمَرُ الزَّاهِرُ بِالْعِلْمِ الَّذِی عَلَّمَنِی رَبِّی وَ الْفُرَاتُ الزَّاخِرُ أَشْبَهْتُ مِنَ الْقَمَرِ نُورَهُ وَ بَهَاءَهُ وَ مِنَ الْفُرَاتِ بَذْلَهُ وَ سَخَاءَهُ أَیُّهَا النَّاسُ بِنَا أَنَارَ اللَّهُ السُّبُلَ وَ أَقَامَ الْمَیَلَ وَ عُبِدَ اللَّهُ فِی أَرْضِهِ وَ تَنَاهَتْ إِلَیْهِ مَعْرِفَةُ خَلْقِهِ وَ قَدَّسَ اللَّهَ جَلَّ وَ تَعَالَی بِإِبْلَاغِنَا الْأَلْسُنُ وَ ابْتَهَلَتْ بِدَعْوَتِنَا الْأَذْهَانُ فَتَوَفَّی اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله سَعِیداً شَهِیداً هَادِیاً مَهْدِیّاً قَائِماً بِمَا اسْتَکْفَاهُ حَافِظاً لِمَا اسْتَرْعَاهُ تَمَّمَ بِهِ الدِّینَ وَ أَوْضَحَ بِهِ الْیَقِینَ وَ أَقَرَّتِ الْعُقُولُ بِدَلَالَتِهِ وَ أَبَانَتْ حُجَجَ أَنْبِیَائِهِ وَ انْدَمَغَ الْبَاطِلُ زَاهِقاً وَ وَضَّحَ الْعَدْلَ نَاطِقاً وَ عَطَّلَ مَظَانَّ الشَّیْطَانِ وَ أَوْضَحَ الْحَقَّ وَ الْبُرْهَانَ اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ فَوَاضِلَ صَلَوَاتِکَ وَ نَوَامِیَ بَرَکَاتِکَ وَ رَأْفَتِکَ وَ رَحْمَتِکَ عَلَی مُحَمَّدٍ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّاهِرِینَ (3).

**[ترجمه]مسعودی در کتاب اثبات­ الوصیه این خطبه را از امیرالمؤمنین صلوات الله علیه و آله نقل می­کند:

ص: 25

ستایش خدایی راست که اشیاء را به تنهایی آفرید و موجودات را آفرید بدون اقتباس و شبه و نظیری که قبلا باشد و کسی در آفرینش به او کمک نکرد، بلکه به لطف قدرت خویش آفرید. و اشیاء با کمال خواری پیرو فرمان و خواست او قرار گرفتند.

یکتای بی همتای دائم و بدون اندازه و زمان و زوال و نیستی، پیوسته خواهد بود. زمان در او تغییری بوجود نیاورد و مکان احاطه اش ننماید، صفاتش را زبانی نتواند بازگو کند و نه خواب سنگین و نه خواب سبک او را نمی­گیرد. چشم­ها از دیدنش عاجزند که خبر از رؤیتش دهند و عقل ها او را نمی یابند تا کنه صفاتش را درک کنند و نمی دانند چگونه است مگر به مقداری که خود خبر داده است. کسی نمی­تواند فرمان او را برگرداند و سخنش را کسی نمی­تواند تکذیب نکند.

اشیاء را بدون فکر و اندیشه و کمک و یاور و پشتیبان آفرید. به قدرت خویش به وجود آورد و تحت مشیت خود قرار داد. پیکرها را صورت بخشید و ارواحشان آفرید و در گوشه و کنار آسمان­ها و زمین ها، به هر صورت که خود می­خواست، موجودات را از عدم بیرون کشید و مگر آن­گونه که خود می خواست چیزی را نیافرید، تا بندگان شاهد نشانه ها و نعمت های او باشند. منزه است پروردگاری که جز او معبودی نیست و او یکتای چیره است و درود و سلام فراوان بر محمّد و آل او باد! بار خدایا! اگر کسی منکر فضل آل محمّد باشد، ولی من اقرار می کنم که زمین را مسطح نکرده ای و موجودی را نیافریده ای مگر این­که آفرینش او را از نوری پیش از سلاله متین و متقن کردی و آدم را جرم آن نور قرار دادی و در جایگاه امن و امان نهادی و از شیطان در پناه داشتی و از کم و زیاد نگه­ داشتی - . کنایه از عصمت است. - و به او شرافتی عنایت کردی که بندگانت به آن تفاخر کنند.

ص: 26

بر حسب اخبار گذشته و آن­چه از کتاب های آسمانی دریافته ایم، کدام بشری مانندآدم بوده است؟ ملائکه را به سجده او واداشتی و به او مطالبی آموختی که از ملائکه پوشانده بودی - . اشاره به آیه: «وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء کُلَّهَا» {[خدا] همه [معانی] نامها را به آدم آموخت}. بقره / 31 - ،

چرا که کمال قدرت و تمام اراده خویش را در او به کار بستی. به وسیله چیزی که در نهادش پنهان کرده بودی، از تو درخواست کرد و دعایش را پذیرفتی. وقتی اذن در انتقال نور محمد صلی الله علیه و آله از نهاد آدم را دادی، بین آدم و همسرش، که مایه آرامش او بود، محبت برقرار کردی و آن دو را وسیله انتقال نور گرداندی. نور را از میان این دو، به علم و دانش خود، به شیث منتقل نمودی که او انسانی بود که به پیامبری برگزیده شد.

سپس به انوش منتقل کردی که او در قبول مقام نبوت جانشین پدرش بود. سپس به قینان منتقل نمودی و او را مفتخر به منزلت سابقین و لطفی که به بعدی­ها داشتی، گردانیدی. پس از آن مهلائیل را چهارمین جرمی قرار دادی که از میان خلایق نور را به امانت گرفت و برایش نبوت و شرافت پدری مرقوم شد. تا تقدیرت به برد رسید و پس از او به اخنوخ انجامید و او اول کسی بود که ناقل رسالت و حامل بار سنگین نبوت بود .

خداوندا، حلم تو لطیف و قدرتت با شکوه، بلند مرتبه تر از از آنی که علم و قدرت تو را تفسیر نمایند مگر به همان اندازه ای که بندگان را دعوت کرده ای که اقرار به ربوبیت تو کنند. گواهی می­دهم که دیده ها تو را درک نمی­کنند و اوهام تو را نمی ­ماند و عقلها نمی توانند تو را وصف نمایند و مکان تو را در بر نمی­گیرد. و چگونه مکان کسی که قبل از مکان بوده و آن را آفریده را در برگیرد؟

ص: 27

و یا چگونه اوهام تو را دریابد، با این­که به اوهام چنین اختیاری داده نشده است؟ و چگونه می­توانند اوهام درک کنند خدایی را که نهایت و اندازه ای ندارد؟ و چگونه او را اندازه و نهایتی است، با این­که تمام اندازه ها و نهایت ها را او آفریده؟ و چگونه عقل­ها او را در یابد، با اینکه راهی به سوی درکش ندارد؟ و چگونه راه به درکش می یابد، با این­که از حس شدن و یا لمس شدن لطیف­تر است؟ و چگونه از حس و لمس به دور نباشد، کسی که تغییر از حالی به حال دیگر در او راه ندارد؟ و چگونه تغییر از حالی به حال دیگر در او راه پیدا کند، با این­که تغییر و انتقال را نقص و زوال قرار داده است؟ منزهی خداوندا! همه جا را پر کرده ای و از همه جدایی، هیچ چیز از اختیار تو خارج نیست و هر چه بخواهی می­کنی. بزرگ است خدایی که هر چه درک می شود مخلوق اوست و هر محدودی مصنوع او. تو آنی هستی که مکان از تو بی نیاز نیست و ما تو را جز به انفراد در وحدانیت و قدرت نمی شناسیم. منزهی تو! چقدر واضح است دلیل گزینش تو ادریس را از سایر مردم برای حمل امانت. دلیلش را خود در کتابت آورده­ای؛ چون او را صدیق و نبی بر شمرده­ای و دارای مقامی رفیع گردانیده ای و به او نعمتی عنایت کرده­ای که دیگران جز آن­ها که محل انتقال نور بنی هاشمند از آن نعمت محرومند و او را اولین بیم دهنده در میان پیامبرانت قرار دادی.

سپس اجازه انتقال محمّد صلی الله علیه وآله را به متوشلخ و لمک که آن دو به نوح رسانیدند، دادی. و خدایا چه نعمتها که به سبب آن به نوح ندادی و چه کرامت های مخصوصی که به او نبخشیدی! بعد اجازه دادی انتقال را به سام و نه به حام و نه به یافث، و آن دو را به تیر خواری زدی و اولاد آن دو را خادمانی برای نسل سام قرار دادی.

ص: 28

سپس حاملین و امانتداران در گذر روزگاران یکی پس از دیگری این نور را از عترت نوح گرفتند تا به تارخ که پاک­ترین و شریف­ترین بود، رسید و از او به ابراهیم منتقل نمودی که جدش را به بخت حمل آن سعادتمند نمودی و مقامش را به آن بزرگ گردانیدی و در میان برگزیدگان قداستش بخشیدی و از میان پیامبران خلیلش نام بنهادی. و سپس از میان فرزندان ابراهیم به اسماعیل اختصاص دادی او را گویا به زبان عربی که بهترین زبان است گردانیدی. پیوسته این نور را، محظور از انتقال به افراد بدنام، از پدر به پدری دیگر منتقل می­کردی تا بالاخره کنانه از مدرکه دریافت کرد؛ به او مجامع کرامت و محل امن و سلامت دادی و برایش سرزمینی را که پیامبرت را از آن­جا مبعوث نمودی، عطا داشتی. منزهی خداوندا که معبودی جز تو نیست! این نور را در کدام نهادی قرار دادی که یادش را نکو نداشته باشی؟ و کدام پیامبر را بشارت به حملش ندادی مگر آن­که نام او را مقدم بر دیگران نداشته باشی؟ و کدام سرزمین را محل حمل او قرار ندادی که قداستش فزونی نگرفته باشد؟ حتی کعبه، که بعثت او را در آن قرار دادی و ریشه آن را با یاقوتی از بهشت عدن بنا نمودی و به دو ملک و فرشته پاک نهاد؛ جبرئیل و میکائیل دستور دادی که وسط زمینش قرار دهند و آن را خانه خود نامیدی و معمد پیامبرت کردی و وحوش و گیاه آن را حرمت نهادی و سنگ و ریگ آن را مقدس کردی و منزل وحی و عبادتگاه خلق و پناه­گاه خورده­شونده­ها و مانع خورنده های متجاوز. هر که را در آن پناه دادی ترسانیدن و آزارش را حرام نمودی.

سپس اجازه دادی که نضر، آن نور را بپذیرد و به مالک بسپارد و پس از مالک فهر و از میان فرزندان فهر غالب را این امتیاز بخشیدی. و هر کس محل انتقال نور قرار می گرفت امین حرم بود، تا رسید به لوی بن غالب که قداست نور جریان

بیشتری در او داشت و پس از آن در هر صلبی که قرار دادی با نوری که دیده ها را مأنوس خویش می کرد و دل ها را اطمینان می­بخشید شکوهش می دادی .

و من ای معبود و سید و مولایم! معترفم تو آن یکتایی هستی که کسی منازع

ص: 29

و غالب و شریک تو نیست. منزهی بارخدایا! جز تو معبودی نیست. چگونه عقل زاییده شده و فهم سردرگم و مدحق از صلب انسانی که مریج از گوشت و پاره­ای خون و شیر و مشیج در محیض است و رهسپار بقیه حیض و مناشئ غذایی است، و پیوسته دچار بیماریها و گرفتار ناراحتی ها است و قدرت بر انجام کاری نداشته و یارای زدودن بیماری ندارد، ترکیبی ضعیف و بنیه ای ناتوان دارد، چگونه می تواند بر قدرت تو استیلا یابد و بر اراده تو پیروز شود و اطلاع از چیزی پیدا کند که جز تو کسی خبر ندارد؟

منزهی بارخدایا! کدام چشم می تواند در مقابل شدت نور تو بایستد و نور درخشان قدرت تو را دریابد و کدام فهمی می تواند حتی کمتر از این را درک کند؟ مگر فهم­هایی که پرده از آن­ها برداشته شده و حجاب های غلیظ و ضخیم از ایشان برطرف گردیده و روحشان تا دو سوی بال­های ارواح - . شاید منظور از بال­های ارواح نیروهای روحانی باشد که با این معنا، بال­ها کنایه از قوا و استعدادهای روح است. - اوج گرفته تا جایی که تو را در اساست مناجات می کنند و در میان انوار تابناکت بر تو التماس می نمایند و از مقام خاکی خود به جایگاه کبریاییت می نگرند. اهل ملکوت آن­ها را زائران می نامند و ساکنان جبروت ایشان را آبادکنندگان.

منزهی خداوندا! ای کسی که نه قطره ای در دریا و نه پهنه ای در زمین ها و نه وزشی در بادها و نه خطوری در دل بندگان و نه بر هم­زدنی در چشم­ها و نه اهتزازی در دل ابرها نیستند، مگر این­که همگی مبهوت قدرت تواند.

اما آسمان، خبر از شگفتی­های توست و زمین رهنمون کننده به ستایش تو و بادها

ص: 30

پخش کننده فایده­هایت و ابرها موهبت های تو را می بارند. تمام این­ها بازگوی مهربانی توست و فهم­­های عارفین خبر دهنده از شفقت تو.

من اقرار می­کنم به آن­چه نازل کرده ای بر زبان برگزیدگانت، که پدرمان آدم هنگام اعتدال نفس و فارغ شدن از خلق محض تو، سر به جانب عرش بلند نمود و دید که آن­جا نوشته شده: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ. و گفت: خدایا این کیست که همراه نام تو است؟ و فرمودی: محمّد است؛ بهترین کسی که از نهاد تو خارج می شود که از بین فرزندان بعد از تو برگزیده ام و اگر او نبود تو را نمی آفریدم.

منزهی ای خدایی که دارای علمی نافذ و مقامی ارجمندی! پیوسته نور محمّد در نهاد پدران حمل می­شد و اصلاب او را چون کلماتی منتقل می­کردند که به هر صلبی وارد می شد، عقل ها را وادار به اطاعت می­کرد - . اشاره­ایست به اعمال غیر عادی که پدران پیامبر به سبب وجود نور ایشان انجام می­دادند. - و به پیروی فرا می­خواند، تا این­که به هاشم بهترین پدران پیامبر پس از اسماعیل منتقل گردید. پس خدایا کدام پدر و کدام جد و کدام بزرگ خاندان و کدام فرمانروای قبیله و منبع پاکی و مرجع فخری را مانند هاشم قرار دادی؟ او را در جوار خانه خود قرار دادی و به او مشاعر و تجارت بخشیدی. سپس از هاشم به عبدالمطلب منتقل کردی و او را به راه ابراهیم راهنما شدی و به او فهم تأویل و قوه تشخیص حق از باطل عطا کردی و عبد اللَّه و ابو طالب و حمزه را به او بخشدی و در قربانی به جای عبد اللَّه فدیه را پذیرفتی مانند همان کاری که با ابراهیم در باره قربان کردن اسماعیل نمودی و او را برجسته کردی به ابو­طالب در نژادش همان امتیازی که به اسحاق دادی، بخشیدی؛ آن­ها را مقدس نمودی و برگزیده ها را در آن­ها قرار دادی. خدایا چنان مقام فرزندان ابوطالب را در شرافت بلند کردی که گردن ها به این امتیاز افراشته شد و نام­های ایشان به آن فضایل در زبان­ها افتاد. آن­ها را معدن نور و بهشت آن و برگزیدگان بزرگان دین و فریضه و سنت وحی قرار دادی، سپس به عبداللَّه اذن در خارج کردن آن نور دادی

ص: 31

در جایی که، زمینش از کافرانی که عبادتت را فراموش کرده و جاهل به معرفتت شده بودند و مشرک شده و ربوبیتت را نفی و یکتاییت را انکار کرده بودند و برایت شریک و فرزند قرار داده و به بت پرستی و پیروی شیطان مشغول شده بودند، مطهر گشته بود. پیامبر ما صلوات الله علیهاز تو درخواست یاری کرد و تو او را به وسیله من و جعفر و حمزه یاری نمودی .

ما کسانی هستیم که برای پیامبر خود انتخاب کردی و ما را یاران او، که پیشوای ما به بهشت خوبانت است، در راه دعوت دین بر شمردی. و گواه ما، خود تو هستی که پروردگار آسمان­ها و زمین­ها می­باشی. ما را آن سه نفری قرار دادی که هر کس که به دشمنی ما برمی­خاست به وسیله ما خوارش می­نمودی و هر پادشاهی را هلاک می­کردی. و این­گونه وصفمان کردی: بر کفار سخت­گیر و در میان خود مهربان و پیوسته به رکوع و سجود - . اشاره به آیه: «وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا» { و کسانی که با اویند بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند آنان را در رکوع و سجود می بینی}. فتح / 29 - .

و قرآنی در میان ما نازل کردی که و با آن ستم را از چهره ما زدودی و از هیبت ما امت های دیگر را به وحشت انداختی. هر گاه محمّد، پیامبرت، با دشمنی از دشمنان دینت پیکار می­کرد، چنان خانواده اش او را در پناه و اقوامش در میان می­گرفتند که گویی ستارگان درخشان­اند که در میان آن­ها ماهی در شب تمام باشد.

صلوات تو بر محمّد بنده و پیامبرت و برگزیده و منتخب تو و بر آل پاکش! کدام منیعه­ای بود که دعوت او منهدمش نکرد و کدام مقام بود که به عترت او ارزانی نداشتی؛ آن­ها را بهترین پیشوا برای مردم قرار دادی، چه این که امر به معروف و نهی از منکر می­کردند و در راه تو پیکار می­نمودند و دینت را به بعدی­هایشان می­رساندند. آن­ها را از مصرف مردار و خون و گوشت خوک و آن­چه نام تو به هنگام ذبح بر آن برده نشده، پاک و پاکیزه کردی. خود و ملائکه ات گواهی دادید که ایشان جان خویش را با تو معامله کرده­اند و از هیبت و جلال خود را کوچک شمردند، سرهایی غبار گرفته و صورت­هایی خاک­آلود، چنان تطهیر شدند که زمین نزدیک بود آن­ها را در برگیرد و از فضلشان با هر آن کس که روی زمین است به حرکت درآید. با حرام نمودن مسکرات چه خوردنی و چه آشامیدنی شأن ایشان را رفیع گردانیدی.

خدایا چه مقام و منزلتی است ای که در محمّد و عترتش قرار دادی! به خدا قسم سخنی می­گویم که احدی از خلق نمی­تواند ادعا کند: من، پس از پیامبر مصطفی، پرچم هدایت و پناهگاه تقوی

ص: 32

و جایگاه سخاوت و دریای جود و کوه بلند عقل و معدن دانش و نور تاریکی­های تیره و بهترین مؤمنان و متقیان و کامل­ترین شخصی که جامه و ردا پوشیده و بالاترین شخصی که شاهد نجوی بوده هستم. من خود را نمی ستایم، بلکه نعمت خدای را بازگو می­کنم - . اشاره به آیه: «وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ» {و از نعمت پروردگار خویش [با مردم] سخن گوی}. ضحی / 11 - . من صاحب دو قبله و حامل دو پرچم هستم. و وقتی من پدر حسن و حسینم آیا کسی با من برابر است؟ آیا کسی مساوی من هست با این­که من همسر بهترین زنان هستم؟ آیا کسی برتر از من هست با اینکه من ماه درخشنده علم، علمی که پروردگارم آموخته، و نهر پر آبی که در نور و درخشش چون ماه است و رودخانه جود و بخشش هستم؟

ای مردم! خداوند به وسیله ما راه­ها را روشن نموده و کجی را راست نموده، و به وسیله ما خداوند پرستش می­شود و معرفت مردم به او منتهی شده. خداوند به واسطه تبلیغ ما زبان­ها را مقدس گردانیده و با دعوت ما ذهن­ها را بتضرع درآورده است. محمّد صلی الله علیه و آله را از دنیا برد در حالی که او سعید و شهید و هادی و مهدی بود و انجام دهنده وظایف و نگهبان دستورات، دین را به او تکمیل کرد و یقین را با او آشکار نمود و عقل­ها گواهی بر راهنمایی او دادند. او دلایل پیامبران را آشکار نمود و باطل را از میان برد و عدالت را به وضوح به سخن در آورد و کمین گاه­های شیطان را تعطیل کرد و حق و برهان را آشکار کرد. خدایا بهترین درودها و بالاترین برکات و رأفت­ها و رحمت­های خود را بر محمّد، پیامبر رحمت، و اهل بیت پاکش نازل گردان! - . اثبات الوصیة : 100-105 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام خلقه الظاهر أن الضمیر راجع إلی النبی صلی الله علیه و آله و قوله سبقت به السلالة لعل فیه تصحیفا و یحتمل أن یکون المراد أن السلالة إنما سبقت خلقته لأجل ذلک النور و لیکون محلا له.

و المراد بالسلالة آدم علیه السلام کما قال تعالی وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ و یحتمل أن یکون صغت فصحف و فی القاموس الجرم بالکسر الجسد قوله بما أکننت أی دعاک مستشفعا بالنور الذی سترته فیه و قوله قدرة إن لم یکن تصحیفا فهو حال عن ضمیر أجرامه.

و برد هو الخامس من الآباء وقع هنا مکان زیادا و ماردا و إیادا و أدد فی الأخبار

ص: 33


1- إشارة الی قوله تعالی: وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ.
2- فی المصدر: فهل یفوقنی رجل.
3- اثبات الوصیة: 100- 105.

الأخر و قوله أول من جعلت یدل علی أن من بینه و بین آدم لم یکونوا رسلا و لا ینافی کونهم أنبیاء قوله و لم تؤمر الأوهام علی بناء التفعیل بصیغة المجهول أی لم تجعل الأوهام أمیرا علی أمر معرفته أو بالتخفیف بتضمین أو یکون علی بمعنی الباء أی لم یأمر الله الأوهام بمعرفته و الظاهر لم یعثر کما فی موضع آخر من العثور بمعنی الاطلاع.

و قوله من خلقه خبر کل قوله علیه السلام سلک أی مضی أو انسلک فی سلک الحاملین لکن لا یساعده اللغة قوله المفضیین أی قبل النور متوشلخ ثم لمک و أوصلاه إلی نوح علیه السلام قوله علی ذلک أی بسبب قبول النور و ضمیرا لم توله و لم تعطه راجعان إلی نوح.

قوله محظورا أی ممنوعا من أن ینتقل إلی من یقذف بسوء و قوله من أب متعلق بقوله تنقله و مدرکة اسم والد خزیمة و خزیمة والد کنانة قوله معمدا کمقصد بمعناه أی قبلة یتوجهون إلیه فی الصلاة أو یقصدونه للحج و العمرة و الإذعار التخویف.

قوله علیه السلام إن له حرکة تقدیس أی صار النور بعد ذلک أظهر و تأثیر الکرامة للآباء لقربهم أکثر و قال فی القاموس دحقه کمنعه طرده و أبعده کأدحقه و الرحم بالماء رمته و لم تقبله و المریج المختلط و المضطرب و یقال خوط مریج أی متداخل فی الأغصان.

و المشیج المختلط من کل شی ء و جمعه أمشاج قوله بمحیض فی المنقول منه بالحاء المهملة فیکون متعلقا بمشیج أی مختلط بالحیض و یحتمل أن یکون بالمعجمة من قولهم مخض اللبن إذا أخذ زبده فهو مخیض و مخض الشی ء حرکه شدیدا فالباء زائدة أو للملابسة أو علی التجرید.

و الحاصل أنه شبه النطفة بلبن مخیض إذ هی تحصل من الحرکة و هی تخرج من اللحم و تنعقد من الدم و علی الأول لحم و علق بدلان من قوله مدحق لبیان تغیراتها و انقلاباتها و الفضالة بالضم البقیة و العالة بالضم ما یتعلل به و بقیة

ص: 34

اللبن و غیره و قوله ما له تأکید لقوله ما لعقل.

قوله الحجب العمیة أی الکثیفة الحاجبة قال الجزری فی حدیث الصوم فإن عمی علیکم قیل هو من العماء السحاب الرقیق أی حال دونه ما أعمی الأبصار عن رؤیته و فیه من قتل تحت رایة عمیة قیل هو من فعیلة من العمی الضلالة قوله أجنحة الأرواح هو إما جمع الروح بمعنی الرحمة أو الراحة أو جمع الریح بمعنی الرحمة أو الغلبة و النصرة و کان یحتمل المنقول منه الدال المهملة جمع دوح و هو جمع دوحة الشجرة العظیمة و الجنبات جمع جنبة بالتحریک و هو من الوادی ناحیته. قوله علیه السلام و لا فی رتاج الریاح الرتاج ککتاب الباب المغلق و لا یناسب المقام إلا بتکلف و یحتمل أن یکون من قولهم رتج البحر أی هاج و کثر ماؤه فغمر کل شی ء و یحتمل أن یکون رجاج الریاح من الرج و هو التحریک و التحرک و الاهتزاز و الرجرجة الاضطراب و الهطل تتابع المطر و الصنع بالضم المعروف.

قوله فی نبذه الضمیر راجع إلی النور و یقال صبا إلی الشی ء إذا حن و مال و قوله قائدنا صفة لنبیک و کذا خیرتک و یحتمل أن یکون قائدنا مبتدأ و خیرتک خبره کما أن شاهدنا مبتدأ و أنت خبره و یقال نصب لفلان أی عاداه و له الحرب وضعها و کلما رفع و استقبل به شی ء فقد نصب ذکره الفیروزآبادی فیمکن أن یقرأ هنا علی المعلوم و المجهول و یقال طحطح أی کسر و فرق و بدد إهلاکا.

قوله علیه السلام لیلة تمه بکسر التاء و فتحها و ضمها أی تمامه قال الجوهری قمر تمام و تمام إذا تم لیلة البدر و لیلة التمام مکسور و هو أطول لیلة فی السنة و یقال أبی قائلها إلا تما و تما و تما ثلاث لغات أی تماما و مضی علی قوله لم یرجع منه و الکسر أفصح.

قوله علیه السلام أی منیعة أی بنیة رفیعة حصینة من أبنیة الضلالة و ابتذال الثوب

ص: 35

و غیره امتهانه تکاد الأرض أی کانت الأرض تحبهم بحیث تکاد تقبضهم إلیها و تهتز بکونهم علیها بحیث یخاف أن تمید بمن علیها فرحا و السخاء ممدود و لعله قصره لرعایة السجع و الندی بالقصر الجود و المطر و البلل و الطود الجبل العظیم و النهی بضم النون جمع نهیة و هی العقل.

قوله علیه السلام من شهد النجوی أی أفضل الأفاضل فإنهم یشهدون النجوی و المشورة أو أفضل من اطلع علی نجوی الخلق و أسرارهم بنور الإمامة قوله علیه السلام و أقام المیل لعله بالتحریک و هو ما کان من المیل و الاعوجاج بحسب الخلقة فهو أوفق لفظا و أبلغ معنی.

قوله علیه السلام و تناهت یقال تناهی أی بلغ أی بنا اختبر الله الخلق و اطلع علی أحوالهم اطلاعا یوجب الثواب و العقاب أو بنا عرف الخلق ربهم فانتهی معرفتهم إلیهم و اعلم أن النسخة کانت سقیمة جدا فصححناها بحسب الإمکان.

lt;meta info="\\"مگر این­که آفرینش او را از نوری پیش از سلاله متین و متقن کردی\\" ظاهراً ضمیر \\"او\\" به پیامبر صلی الله علیه و آله برمی­گردد. و \\"پیش از سلاله\\" ظاهراً اشتباه نسخه­برداری باشد و ممکن است منظور این باشد که سلاله هم به خاطر آن نور است زودتر آفریده شد تا محلی برای آن نور باشد.

منظور از سلاله، آدم علی نبینا و آله و علیه السلام است که خداوند متعال در قرآن فرموده است: «و لقد خلقنا الانسان من سلالة من طین» - . مؤمنون / 12 - {و به یقین انسان را از عصاره ای از گل آفریدیم} و محتمل است که به جای \\"سبقت\\"، \\"صغت\\" به معنای ساخته شد، بوده باشد که مورد تصحیف واقع شده است. \\"جرم\\" به کسر یعنی جسد. \\"به وسیله چیزی که در نهادش پنهان کرده بودی\\" یعنی با نوری که در وجودش پنهان کرده بودی. قدرت اگر غلط نسخه­برداری نباشد، حال از اجرام است.

\\"برد\\"، پنجمین پدر بوده است. در روایات دیگر در به جای برد زیاد و مارد و ایاد و ادد نیز واردشده است.

ص: 33

\\"او اول کسی بود که ناقل رسالت و حامل بار نبوت بود\\" این­که اخنوخ را اولین رسول بعد از آدم نام برده شده نشان می­دهد که بین او و آدم فرستاده ای نبوده است و البته این با وجود مقام نبوت برای ایشان منافات ندارد. \\"به اوهام چنین اختیاری داده نشده است\\" این معنا بنابر این است که \\"لم تؤمر الاوهام علی أمره\\" از باب تفعیل و به ساخت مجهولی باشد. ممکن است میم \\"لم تؤمر\\" مشدد نباشد و \\"علی\\" هم به معنای باء باشد که یعنی خداوند اوهام را امر به شناخت خود نکرده است.

\\"سپس اجازه انتقال محمّد... دادی\\" یعنی اجازه انتقال نور محمد را دادی. \\"به سبب آن\\" یعنی به سبب حمل آن نور.

\\"محظور از انتقال به افراد بدنام\\" یعنی مانع از انتقال این نور به افراد بدنام می­شدی. \\"مدرکه\\" پدر خزیمه و خزیمه پدر \\"کنانه\\" است.

\\"معمد پیامبرت کردی\\" معمد بر وزن مقصد و به همان معنای مقصد است، یعنی قبله ای که در نماز به سمت آن بایستند و برای حج و عمره به سمت آن بیایند .

\\"که قداست نور جریان بیشتری در او داشت\\" یعنی هر چه پدران نزدیک­تر می­شدند، نور در آن­ها ظاهرتر و تأثیر کرامت در آن­ها به جهت نزدیک­تر شدن بیشتر می­شد. \\"مدحق\\" دَحَقَه بر وزن مَنَعَه، همانند أدحَقَه به معنای طرد و دور کردن است و أدحق الرحم بالماء، یعنی آن را پرت کرد و قبول نکرد. مریج یعنی مخلوط شده و مضطرب، و گفته می­شود خوط مریج، یعنی در داخل استخوان­ها.

\\"مشیج\\" به معنای مختلط از هر چیزی است و جمع آن امشاج است. و \\"محیض\\" متعلق به مشیج است، یعنی مخلوط شده با حیض. و ممکن است مخیض بوده که به معنای عصاره و زبده شیر است.

حاصل این­که نطفه، به شیر مخیض تشبیه شده است؛ چون از از گوشت بیرون می­آید و از خون تشکیل می­شود.

ص: 34

\\"ارواح\\" یا جمع روح است و منظور از دو بال آن رحمت و آسایش است و یا جمع ریح به معنای رحمت است و دو بال آن پیروزی و نصرت می باشد. و محتمل است که ادواح بوده باشد که در مراحل نسخه­برداری به این شکل درآمده است. ادواح جمع و دوحة، به معنای درخت بزرگ است.

\\"نه وزشی در بادها\\". رتاج الریاح، رتاج بر وزن کتاب، درب بسته شده را گویند و این معنا به سختی مناسب این­جاست. و ممکن است از رتج البحر گرفته شده باشد که یعنی آب دریا زیاد شد و همه چیز را در خود غرق کرد. و ممکن است رجاج الریاح بوده که از رجّ و به معنای تحریک و تحرک و اهتزاز و رجرجه به معنای اضطراب است.

\\"ماهی در شب تمام\\" لیلة تمّة، جوهری می­گوید: به کسر و فتح و ضم تاء، و به معنای تمام است. و قمر تِمام و تَمام، یعنی قرص ماه کامل. و لیلة التِمام یعنی بلنترین شب سال.

کدام منیعه­ای بود... یعنی بنای بلند و ایمنی از بناهای ضلالت. زمین نزدیک بود

ص: 35

آن­ها را در برگیرد یعنی به قدری آن­ها را دوست داشت، می­خواست آن­ها را در خود بکشد و به جهت وجود ایشان بر رویش طوری از روی شادی خود را تکان دهد که اهل زمین به هراس بیافتند.

\\"شاهد نجوی\\" یعنی با فضل­ترین فضیلت­داران که نجوی و مشورت را مشاهده می­کنند، یا بهترین کسی که بر نجوا و اسرار مردمان، به سبب نور امامت، آگاه است.

\\"معرفت مردم به او منتهی شده\\" یعنی معرفت مردم به او رسیده است. یعنی به وسیله ما خداوند مردم را به بوته آزمایش نهاده و بر احوال آن­ها برای دادن پاداش و کیفر مطلع می­شود. یا این­که معنا این است که به وسیله ما مردمان پروردگارشان را می­شناسند .

**[ترجمه]

باب 2 أحوال ولادتهم علیهم السلام و انعقاد نطفهم و أحوالهم فی الرحم و... عند الولادة و برکات ولادتهم صلوات الله علیهم و فیه بعض غرائب علومهم و شئونهم *

الأخبار

«1»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُوسَی بْنِ طَلْحَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی یُولَدُ فِیهَا الْإِمَامُ لَا یُولَدُ فِیهَا مَوْلُودٌ إِلَّا کَانَ مُؤْمِناً وَ إِنْ وُلِدَ فِی أَرْضِ الشِّرْکِ نَقَلَهُ اللَّهُ إِلَی الْإِیمَانِ بِبَرَکَةِ الْإِمَامِ (1).

**[ترجمه]أمالی طوسی: ابو بصیر نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که فرمودند: در شبی که امام متولد می شود هیچ فرزندی متولد نخواهد شد مگر این­که مؤمن باشد و اگر هم در بلاد کفر متولد شود، خداوند به برکت امام او را به ایمان رهبری می­کند. - . أمالی إبن طوسی : 263 -

**[ترجمه]

«2»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا خَلَقَ اللَّهُ الْإِمَامَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ یَکْتُبُ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً

ص: 36


1- أمالی ابن الطوسیّ: 263.

وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: ابن مسکان از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: وقتی خداوند امام را در رحم مادر می آفریند بر بازوی راست او نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً

ص: 36

وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}.

**[ترجمه]

«3»

وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ حُمَیْدِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَحَبَّ أَنْ یَخْلُقَ (1) الْإِمَامَ أَخَذَ شَرْبَةً مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ فَأَعْطَاهَا مَلَکاً فَسَقَاهَا إِیَّاهَا (2) فَمِنْ ذَلِکَ یَخْلُقُ الْإِمَامَ فَإِذَا وُلِدَ بَعَثَ اللَّهُ ذَلِکَ الْمَلَکَ إِلَی الْإِمَامِ فَکَتَبَ (3) بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا مَضَی ذَلِکَ الْإِمَامُ الَّذِی قَبْلَهُ رَفَعَ لَهُ مَنَاراً یُبْصِرُ بِهِ أَعْمَالَ الْعِبَادِ فَلِذَلِکَ یَحْتَجُّ بِهِ عَلَی خَلْقِهِ (4).

**[ترجمه]حسن بن راشد نقل کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امام را بیافریند شربتی از زیر عرش بر می­گیرد و به فرشته ای می­دهد تا به مادر او بخوراند - . در بعضی نسخه ها آمده: أباه: به پدرش، و در مصدر إیّاه: به خودش، آمده است. - و امام از آن شربت آفریده می شود. پس از تولد خداوند همان فرشته را می­فرستد و تا در پیشانی امام بنویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} و وقتی آن امام قبلی از دنیا برود برایش ستونی می­افرازد که اعمال بندگان را ببیند و از همین طریق، خداوند خلقش احتجاج می­کند. - . تفسیر قمی : 202 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام إیاها أی أُم الإمام علیه السلام و فی بعض النسخ إیاه کما فی الکافی و فی بعضها أباه بالموحدة و مفادهما واحد قوله فلذلک فی بعض النسخ فبذلک أی یرفع المنار حیث یطلعه علی أعمالهم فیصیر شاهدا علیهم یحتج به یوم القیامة علیهم و فی الکافی و فیما سیأتی و بهذا یحتج الله علی خلقه أی بمثل هذا الرجل المتصف بتلک الأوصاف یحتج الله علی خلقه و یوجب علی الناس طاعته.

**[ترجمه]یعنی در آن محل رفیع می­برد تا اعمال بندگان را دیده به عنوان شاهد در روز قیامت بر اعمالشان شهادت دهد. در کتاب کافی و نیز احادیث بعدی این­گونه آمده است: با این خداوند بر مردم احتجاج می کند؛ یعنی با مردی که چنین اوصافی دارد خداوند حجت را بر خلق تمام کرده و اطاعت خویش را بر آن­ها واجب می­کند.

**[ترجمه]

«4»

یر، بصائر الدرجات عَبَّادُ بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ نُطْفَةَ الْإِمَامِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ إِذَا وَقَعَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ إِلَی الْأَرْضِ وَقَعَ وَ هُوَ وَاضِعٌ یَدَهُ إِلَی الْأَرْضِ رَافِعٌ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ علیه السلام لِأَنَّ مُنَادِیاً یُنَادِیهِ مِنْ جَوِّ السَّمَاءِ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ مِنَ الْأُفُقِ الْأَعْلَی یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ اثْبُتْ فَإِنَّکَ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی وَ عَیْبَةُ عِلْمِی وَ لَکَ وَ لِمَنْ تَوَلَّاکَ أَوْجَبْتُ رَحْمَتِی وَ مَنَحْتُ جِنَانِی وَ أُحِلُّکَ جِوَارِی ثُمَّ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأُصْلِیَنَّ مَنْ عَادَاکَ أَشَدَّ عَذَابِی وَ إِنْ أَوْسَعْتُ عَلَیْهِمْ فِی دُنْیَایَ مِنْ سَعَةِ رِزْقِی قَالَ فَإِذَا انْقَضَی صَوْتُ الْمُنَادِی أَجَابَهُ هُوَ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا

ص: 37


1- لما أحبّ ان خلق خ ل.
2- فی نسخة: اباه و فی المصدر: ایاه و لعله مصحف.
3- فی المصدر: أن یکتب.
4- تفسیر القمّیّ: 202. و الآیة فی سورة الأنعام: 115.

إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ فَإِذَا قَالَهَا أَعْطَاهُ اللَّهُ الْعِلْمَ الْأَوَّلَ وَ الْعِلْمَ الْآخِرَ وَ اسْتَحَقَّ زِیَادَةَ الرُّوحِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: سلیمان دیلمی از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که ایشان فرمودند: نطفه امام از بهشت است و وقتی از شکم مادرش به زمین گذاشته می­شود دست بر زمین می­گذارد و سر به آسمان بلند می­کند. عرض کردم: فدایتان شوم، چرا چنین می­کند؟ فرمودند: زیرا یک منادی از آسمان، از بطن عرش و افق اعلی فریاد ندا می­دهد: ای فلانی پسر فلانی! پایدار باش که تو برگزیده ی من از میان خلقی و گنجینه ی دانشم هستی، رحمت خود را برای تو و کسی که تو را دوست داشته باشد لازم گردانیم و بهشت را به تو بخشیدم و همسایگی خویش را بر تو حلال می کنم.

به عزت و جلالم سوگند هر که تو را دشمن بدارد گرفتار بدترین عذاب خود می­کنم، گر چه در دنیا رزق خود را بر آن­ها وسعت دهم. فرمودند: وقتی صدای منادی پایان می یابد امام او را چنین جواب می­دهد: «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا

ص: 37

إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» - . آل عمران / 18 - {خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهی می دهد که جز او هیچ معبودی نیست و فرشتگان [او] و دانشوران [نیز گواهی می دهند که] جز او که توانا و حکیم است هیچ معبودی نیست}. وقتی این کلمات را بگوید خداوند به او علم اول و علم آخر را عطا می­کند و در شب قدر مستحق زیادت روح می­گردد. - . بصائر الدرجات : 61 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فیه ینادی مناد من بطنان العرش أی من وسطه و قیل من أصله و قیل البطنان جمع بطن و هو الغامض من الأرض یرید من دواخل العرش أقول لعل المراد بالعلم الأول علوم الأنبیاء و الأوصیاء السابقین و بالعلم الآخر علوم خاتم الأنبیاء أو بالأول العلم بأحوال المبدإ و أسرار التوحید و علم ما مضی و ما هو کائن فی النشأة الأولی و الشرائع و الأحکام و بالآخر العلم بأحوال المعاد و الجنة و النار و ما بعد الموت من أحوال البرزخ و غیر ذلک و الأول أظهر.

**[ترجمه]جزری می­گوید: بطن عرش یعنی وسط آن و گفته شده که یعنی ریشه آن و گفته شده مراد اعماق عرش است. شاید مراد از علم اول، علوم انبیا و اوصیای گذشته و منظور از علم آخر، علوم خاتم­الانبیاء باشد، و شاید هم مراد از علم اول، علم به احوال مبدء آفرینش و أسرار توحید و علم به هر آن­چه که در این دنیا گذشته و خواهد آمد و علم به شرایع و احکام باشد و مراد از علم آخر، علم به احوال معاد و بهشت و جهنم و اتفاقات بعد از مرگ و احوال برزخ و غیر آن باشد. معنای اول ظهور بیشتری دارد.

**[ترجمه]

«5»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ الْإِمَامَ أَنْزَلَ قَطْرَةً مِنْ مَاءِ الْمُزْنِ فَیَقَعُ عَلَی کُلِّ شَجَرَةٍ فَیَأْکُلُ مِنْهُ ثُمَّ یُوَاقِعُ فَیَخْلُقُ اللَّهُ مِنْهُ الْإِمَامَ فَیَسْمَعُ الصَّوْتَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ رُفِعَ لَهُ مَنَارٌ مِنْ نُورٍ یَرَی أَعْمَالَ الْعِبَادِ فَإِذَا تَرَعْرَعَ کُتِبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (2)

**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمّد بن مروان نقل کرده که از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امام را بیافریند، قطره ای از آب مزن فرو می­ریزد که بر هر درختی فرو می­افتد. پدر امام آن را می­خورد و بعد با همسر خود همبستر می شود و خداوند امام را از آن می آفریند. او در شکم مادرش صداها را می­شنود و وقتی بر زمین قرار گرفت، مناره ای از نور برایش افراشته می شود که اعمال بندگان را می بیند، و وقتی به حرکت در آمد و رشد کرد، بر بازوی راست او نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. - . بصائر الدرجات : 127 و 128 -

**[ترجمه]

بیان

الأکثر فسروا المزن بالسحاب أو أبیضه أو ذی الماء و یظهر من الأخبار أنه اسم للماء الذی تحت العرش.

**[ترجمه]بیشتر مفسیرین مزن را به ابر یا ابر سفید ابر باران زا تفسیر کرده­اند، و از روایات استفاده می­شود که مزن نام آبی است در زیر عرش .

**[ترجمه]

«6»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِذَا دَخَلَ أَحَدُکُمْ عَلَی الْإِمَامِ فَلْیَنْظُرْ مَا یَتَکَلَّمُ بِهِ فَإِنَّ الْإِمَامَ یَسْمَعُ الْکَلَامَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا هِیَ وَضَعَتْهُ سَطَعَ لَهَا نُورٌ سَاطِعٌ إِلَی السَّمَاءِ وَ سَقَطَ وَ فِی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ مَکْتُوبٌ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا هُوَ تَکَلَّمَ رَفَعَ اللَّهُ لَهُ عَمُوداً یُشْرِفُ (3) بِهِ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ یَعْلَمُ بِهِ أَعْمَالَهُمْ (4).

ص: 38


1- بصائر الدرجات: 61 و الآیة فی آل عمران: 18.
2- بصائر الدرجات: 127 و 128.
3- أشرف علیه: اطلع علیه من فوق.
4- بصائر الدرجات: 128 و الآیة فی الانعام: 115.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمد بن مروان روایت کرده، حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: وقتی یکی از شما به خدمت امام می­رسد، مراقب باشد که چه می­گوید؛ زیرا امام سخن گفتن را حتی وقتی در شکم مادر است هم می­شنود و وقتی مادر او را می­زاید، نوری به طرف آسمان برایش می­درخشد و در حالی که بر بازوی راستش نوشته شده: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. و وقتی شروع به سخن گفتن کرد، خداوند برایش ستونی مرتفع می­افرازد که با آن مشرف بر اهل زمین می­گردد و اعمال بندگان را می­داند. - . بصائر الدرجات : 128 -

ص: 38

**[ترجمه]

«7»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْإِمَامُ یَسْمَعُ الصَّوْتَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا سَقَطَ إِلَی الْأَرْضِ کُتِبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا تَرَعْرَعَ نَصَبَ لَهُ عَمُوداً مِنْ نُورٍ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ یَرَی بِهِ أَعْمَالَ الْعِبَادِ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: اسحاق بن عمار از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: امام در شکم مادر صداها را می­شنود و وقتی به زمین پای گذارد، بر بازوی راست او نوشته می­شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} و وقتی بر پای خود بایستد، ستونی از نور از زمین به آسمان برایش نصب می شود که اعمال بندگان را با آن می­بیند. - . بصائر الدرجات : 128 و 129 -

**[ترجمه]

«8»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ الْهَمَدَانِیِّ وَ غَیْرِهِ رَوَاهُ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَقْبِضَ رُوحَ إِمَامٍ وَ یَخْلُقَ مِنْ بَعْدِهِ إِمَاماً أَنْزَلَ قَطْرَةً مِنْ مَاءٍ تَحْتَ الْعَرْشِ إِلَی الْأَرْضِ فَیُلْقِیهَا عَلَی ثَمَرَةٍ أَوْ عَلَی بَقْلَةٍ فَیَأْکُلُ تِلْکَ الثَّمَرَةَ أَوْ تِلْکَ الْبَقْلَةَ الْإِمَامُ الَّذِی یَخْلُقُ اللَّهُ مِنْهُ نُطْفَةَ الْإِمَامِ الَّذِی یَقُومُ مِنْ بَعْدِهِ قَالَ فَیَخْلُقُ اللَّهُ مِنْ تِلْکَ الْقَطْرَةِ نُطْفَةً فِی الصُّلْبِ ثُمَّ یَصِیرُ إِلَی الرَّحِمِ فَیَمْکُثُ فِیهَا أَرْبَعِینَ لَیْلَةً فَإِذَا مَضَی لَهُ أَرْبَعُونَ لَیْلَةً سَمِعَ الصَّوْتَ فَإِذَا مَضَی لَهُ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ کُتِبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا خَرَجَ إِلَی الْأَرْضِ أُوتِیَ الْحِکْمَةَ وَ زُیِّنَ بِالْعِلْمِ وَ الْوَقَارِ وَ أُلْبِسَ الْهَیْبَةَ وَ جُعِلَ لَهُ مِصْبَاحٌ مِنْ نُورٍ یَعْرِفُ بِهِ الضَّمِیرَ وَ یَرَی بِهِ أَعْمَالَ الْعِبَادِ (2).

یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن الأهوازی عن مقاتل عن الحسین بن أحمد عن یونس بن ظبیان مثله (3)

- یر، بصائر الدرجات محمد بن عبد الجبار عن ابن أبی نجران عن ابن محبوب عن مقاتل مثله (4) بتغییر ما أوردناه فی باب صفات الإمام علیه السلام شی، تفسیر العیاشی عن یونس مثله (5).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: یونس بن ظبیان روایت کرده، حضرت صادق علیه السلام فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امامی را قبض روح کند و امام بعد از او را بیافریند، قطره ای از آب زیر عرش فرو می­فرستد و آن را بر میوه و یا دانه ای قرار می­دهد. او از آن میوه یا دانه می­خورد و خداوند از همان قطره نطفه امام بعدی را در صلب او می آفریند. سپس منتقل به رحم مادر می شود و پس از چهل شب، صدا را در رحم مادر می­شنود و پس از این­که چهار ماه گذشت، بر بازوی راستش نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. و وقتی بر زمین قرار گیرد به او حکمت داده می شود و به علم و وقار آراسته می گردد و هیبت و جلال بر پیکرش پوشانده می­شود و برایش چراغی از نور قرار داده می­شود که با آن ضمیر مردمان را می فهمد و اعمال مردم را می­بیند. - . بصائر الدرجات : 128 و 129 -

بصائر الدرجات، با سندی دیگر نیز این روایت را از یونس بن ظبیان نقل کرده است. - . همان -

بصائر الدرجات، باز با سندی متفاوت این روایت را نقل کرده که ما آن را در باب صفات امام آورده­ایم. - . همان -

تفسیر عیاشی نیز مانند همین روایت را از یونس نقل کرده است. - . تفسیر عیاشی 1 : 374 -

**[ترجمه]

«9»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا أَحَبَّ أَنْ

ص: 39


1- بصائر الدرجات: 128 و 129. و الآیة فی الانعام: 115.
2- بصائر الدرجات: 128 و 129. و الآیة فی الانعام: 115.
3- بصائر الدرجات: 128 و 129. و الآیة فی الانعام: 115.
4- بصائر الدرجات: 128 و 129. و الآیة فی الانعام: 115.
5- تفسیر العیّاشیّ 1: 374.

یَخْلُقَ الْإِمَامَ أَمَرَ مَلَکاً أَنْ یَأْخُذَ شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ تَحْتَ الْعَرْشِ فَیَسْقِیَهَا إِیَّاهُ فَمِنْ ذَلِکَ یَخْلُقُ الْإِمَامَ وَ یَمْکُثُ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ لَیْلَةً فِی بَطْنِ أُمِّهِ لَا یَسْمَعُ الصَّوْتَ ثُمَّ یَسْمَعُ بَعْدَ ذَلِکَ الْکَلَامَ فَإِذَا وُلِدَ بَعَثَ ذَلِکَ الْمَلَکَ فَیَکْتُبُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا مَضَی الْإِمَامُ الَّذِی کَانَ مِنْ قَبْلِهِ رَفَعَ لِهَذَا مَنَاراً مِنْ نُورٍ یَنْظُرُ بِهِ إِلَی أَعْمَالِ الْخَلَائِقِ فَبِهَذَا یَحْتَجُّ اللَّهُ عَلَی خَلْقِهِ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: حسن بن راشد نقل کرده، شنیدم که حضرت صادق علیه السّلام می­فرمودند: وقتی خداوند تبارک و تعالی دوست داشته باشد

ص: 39

امام را بیافریند، فرشته­ای را دستور می­دهد تا شربتی از زیر عرش بگیرد وآن را به پدرش بنوشاند. امام از همان آفریده می­شود و چهل روز و چهل شب در شکم مادرش می­ماند که صدا را نمی­شنود و بعد از آن صدا را می­شنود. وقتی زاده می­شود، خداوند آن فرشته را بر می­انگیزد تا در بین دو چشمانش بنویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. وقتی امام قبلی از دنیا می­رود برای این امام مناره­ای از نور بالا می رود که با آن اعمال خلایق را می­نگرد و با همین خداوند بر خلق خود احتجاج می­کند. - . بصائر الدرجات : 128 -

**[ترجمه]

«10»

یر، بصائر الدرجات الْهَیْثَمُ بْنُ أَبِی مَسْرُوقٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْإِمَامَ مِنَّا یَسْمَعُ الْکَلَامَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ بَعَثَ اللَّهُ مَلَکاً فَکَتَبَ عَلَی عَضُدِهِ (2) وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ثُمَّ یُرْفَعُ لَهُ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ یَرَی بِهِ أَعْمَالَ الْعِبَادِ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمد بن مروان نقل کرده، شنیدم که امام صادق علیه السلام می­فرمودند: امام از ما کلام را در شکم مادر می­شنود. هنگامی که امام به دنیا می­آید خداوند فرشته­ای را بر می­انگیزد و بر بازویش - . در مصدر این­طور است: بر بازوی راستش. - می­نویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. و بعد عمودی از نور برایش بر می­افرازد که با آن اعمال بندگان را می­بیند. - . بصائر الدرجات : 128 -

**[ترجمه]

«11»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحُصَیْنِ الْحُصَیْنِیِّ وَ الْمُخْتَارِ بْنِ زِیَادٍ جَمِیعاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی سُکَیْنَةَ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أُوَدِّعُهُ فَقَالَ اجْلِسْ شِبْهَ الْمُغْضَبِ ثُمَّ قَالَ یَا إِسْحَاقُ کَأَنَّکَ تَرَی أَنَّا مِنْ هَذَا الْخَلْقِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْإِمَامَ مِنَّا بَعْدَ الْإِمَامِ یَسْمَعُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وَضَعَتْهُ أُمُّهُ کَتَبَ اللَّهُ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا شَبَّ وَ تَرَعْرَعَ نُصِبَ لَهُ عَمُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ یَنْظُرُ بِهِ إِلَی أَعْمَالِ الْعِبَادِ (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: اسحاق بن عمار نقل کرده، برای وداع به محضر حضرت صادق علیه السّلام رسیدم. با حالتی شبیه به عصبانیت فرمودند: بنشین! آن­گاه فرمودند: ای اسحاق! مثل این­که تو فکر می­کنی من هم مانند همین مردمم؟ مگر نمی­دانی امامان یکی پس از دیگری در شکم مادر صدا را می­شنوند وقتی از مادر متولد شدند، بر بازوی راست آن­ها نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} و همین که بزرگ شد و شروع به حرکت و رشد کرد، ستونی از آسمان تا زمین برایش نصب می شود که با آن اعمال بندگان را می بیند. - . بصائر الدرجات : 128 -

**[ترجمه]

بیان

شب أی صار شابا و ترعرع الصبی تحرک و نشأ.

و اعلم أنه لا تنافی بین تلک الأخبار إذ یحتمل أن تکون الکتابة فی جمیع المواضع و الأوقات المذکورة إما حقیقة أو تجوزا کنایة عن جعله مستعدا للإمامة و الخلافة و محلا لإفاضة العلوم الربانیة و مستنبطا منه آثار العلم و الحکمة من جمیع جهاته و حرکاته و سکناته و کذا عمود النور إما المراد به النور حقیقة بأن یخلق الله تعالی

ص: 40


1- بصائر الدرجات: 128.
2- فی المصدر: فکتب علی عضده الایمن. ظ.
3- بصائر الدرجات: 128.
4- بصائر الدرجات: 128.

له نورا یظهر فیه أعمال العباد أو هو کنایة عن روح القدس کما سیأتی فی الخبر أو ملک یأتی بالأخبار إلیه کما دلت روایة علیه أو جعله محلا للإلهامات الربانیة و الإفاضات السبحانیة و الله یعلم.

**[ترجمه]باید توجه داشت که منافاتی بین این اخبار نیست؛ زیرا ممکن است این کتابت و نوشتن، واقعی و در زمان­های مختلف باشد، و یا مجاز و کنایه باشد از مستعد شدن برای امامت و خلافت و افاضه علوم الهی، که از آن آثار علم و حکمت در تمام جهات و حرکات و سکناتش استنباط می شود. همین­طور است ستون نور، که یا واقعا خداوند برایش نوری می آفریند،

ص: 40

که اعمال مردم در آن نور برای امام آشکار می­شود، و یا کنایه از روح­القدس است چنان­چه در روایتی خواهد آمد، و یا همان­طور که روایتی دیگر شاهد بر این مطلب است مراد، فرشته دیگری است که اخبار را به او می­رساند، و یا امام را محل الهام های ربانی و افاضات الهی قرار می­دهد. خدا خودش می­داند.

**[ترجمه]

«12»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ یُونُسَ (1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ خَلْقَ إِمَامٍ أَنْزَلَ قَطْرَةً مِنْ تَحْتِ عَرْشِهِ عَلَی بَقْلَةٍ مِنْ بَقْلِ الْأَرْضِ أَوْ ثَمَرَةٍ مِنْ ثِمَارِهَا فَأَکَلَهَا الْإِمَامُ الَّذِی یَکُونُ مِنْهُ الْإِمَامُ فَکَانَتِ النُّطْفَةُ مِنْ تِلْکَ الْقَطْرَةِ فَإِذَا مَکَثَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَرْبَعِینَ یَوْماً سَمِعَ الصَّوْتَ فَإِذَا مَضَی أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ کُتِبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا سَقَطَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ أُوتِیَ الْحِکْمَةَ وَ جُعِلَ لَهُ مِصْبَاحٌ یَرَی بِهِ أَعْمَالَهُمْ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: یونس - . منظور یونس بن ظبیان است. - روایت کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امامی را خلق کند، قطره­ای را از زیر عرش خود بر دانه­ای از دانه­های زمین یا میوه­ای از میوه­های زمین فرو می­ربزد و امامی که قرار است امام بعدی از او متولد شود، آن را می­خورد و نطفه از همان قطره شکل می­گیرد. وقتی چهل روز در شکم مادر بر او بگذرد، صدا را می­شنود و وقتی چهار ماه بگذرد، بر بازوی راستش نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}، و وقتی از شکم مادر متولد شد به او حکمت داده می­شود و چراغی برایش افروخته می­شود که اعمالشان را می­بیند. - . بصائر الدرجات : 128-130 -

**[ترجمه]

«13»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ خَالِدٍ الْجَوَّانِ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: إِنَّ الْإِمَامَ لَیَسْمَعُ الصَّوْتَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا فُصِلَ مِنْ أُمِّهِ کُتِبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا أُفْضِیَتْ إِلَیْهِ الْأُمُورُ رُفِعَ لَهُ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ یَرَی بِهِ أَعْمَالَ الْخَلَائِقِ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: خالد الجوان از یکی از دو امام (امام باقر و امام صادق علیهما السلام) نقل کرده که فرمودند: امام قطعاً صدا را در شکم مادرش می­شنود و وقتی از شکم مادرش جدا شود، بر بازوی راستش نوشته می­شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} و وقتی امور به او واگذار می­شود، عمودی از نور برایش بالا برده می­شود که اعمال بندگان را می­بیند. - . بصائر الدرجات : 128-130 -

**[ترجمه]

«14»

یر، بصائر الدرجات عَمَّارُ بْنُ یُونُسَ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا مُحَمَّدُ إِنَّ الْإِمَامَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وُلِدَ خُطَّ عَلَی مَنْکِبَیْهِ خَطٌّ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا بِیَدِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (4)

**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمد بن مروان از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمودند: ای محمد! امام صدا را در شکم مادرش می­شنود؛ وقتی متولد شود بر دو کتفش چیزی نوشته می­شود. سپس فرمودند: بر دستانش این قول خداوند نوشته می­شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. - . بصائر الدرجات : 128-130 -

**[ترجمه]

«15»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُحْبَلَ بِإِمَامٍ أُوتِیَ بِسَبْعِ وَرَقَاتٍ مِنَ الْجَنَّةِ فَأَکَلَهُنَّ قَبْلَ أَنْ یَقَعَ فَإِذَا وَقَعَ فِی الرَّحِمِ سَمِعَ الْکَلَامَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وَضَعَتْهُ رُفِعَ لَهُ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ فِیمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ کَتَبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ

ص: 41


1- أی یونس بن ظبیان.
2- بصائر الدرجات: 128- 130 و الآیة فی الانعام: 115.
3- بصائر الدرجات: 128- 130 و الآیة فی الانعام: 115.
4- بصائر الدرجات: 128- 130 و الآیة فی الانعام: 115.

وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (1)

شی، تفسیر العیاشی عن یونس مثله (2)

**[ترجمه]بصائر الدرجات: یونس بن ظبیان نقل کرده، از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امامی در حمل قرار بگیرد، هفت برگ از بهشت به او داده می­شود که قبل از آمیزش آن­ها را ­بخورد. وقتی امام در رحم قرار گرفت، در شکم مادر سخن را می­شنود. وقتی متولد شد، ستونی از نور، بین آسمان و زمین، برایش افراشته می شود و بر بازوی راستش نوشته می شود:

ص: 41

«وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. - . بصائر الدرجات : 130 -

تفسیر عیاشی نیز، مانند همین روایت را از یونس نقل کرده است. - . تفسیر عیاشی 1 : 374 -

**[ترجمه]

بیان

أوتی أی أبوه بقرینة المقام أو یکون الإسناد فیه و فی الأکل علی المجاز فإنه لما کان مادة له فکأنه أکله و یمکن الجمع بینه و بین سائر الأخبار الواردة فی مادة نطفة الإمام بتحقق جمیع تلک الأمور و انعقادها منها جمیعا أو بأنه لا بد من تحقق أحدها و الأول أظهر.

lt;meta info="\\"به او داده می­شود\\" به تناسب مقام پدر امام منظور است، و یا بگوییم اسناد در آن و در خوردن اسنادی مجازی است؛ زیرا از آن­جا که ماده اولیه امام در آن است، گویی که خود امام آن را خورده است. توجیه اختلاف این روایت و سایر روایات، درباره تفاوت ماده نطفه ی امام، ممکن است این­گونه باشد: همه آن امور اتفاق می­افتد و نطفه امام از تمام آن­ها ترکیب می شود، و یا این­که باید یکی از این­ها منشأ نطفه شود. توجیه اول ظهور بیشتری دارد.

**[ترجمه]

«16»

یر، بصائر الدرجات عَبَّادُ بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا اسْتَقَرَّتْ نُطْفَةُ الْإِمَامِ فِی الرَّحِمِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً نَصَبَ اللَّهُ لَهُ عَمُوداً مِنْ نُورٍ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا تَمَّ لَهُ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَتَاهُ مَلَکٌ یُقَالُ لَهُ حَیَوَانُ فَیَکْتُبُ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (3)

**[ترجمه]بصائر الدرجات: سلیمان دیلمی از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمودند: وقتی نطفه امام چهل روز در رحم مادر می­ماند، خداوند ستونی از نور در شکم مادر برایش بر می­افرازد. وقتی چهار ماه بر او گذشت، فرشته­ای که حیوان نام دارد، نزدش می­آید و بر بازوی راستش می­نویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. - . بصائر الدرجات : 130 -

**[ترجمه]

«17»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْمُخْتَارِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمٍ (4) عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی السَّنَةِ الَّتِی وُلِدَ فِیهَا ابْنُهُ مُوسَی علیه السلام فَلَمَّا نَزَلْنَا الْأَبْوَاءَ وَضَعَ لَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْغَدَاءَ وَ لِأَصْحَابِهِ وَ أَکْثَرَهُ وَ أَطَابَهُ فَبَیْنَا نَحْنُ نَتَغَدَّی إِذْ أَتَاهُ رَسُولُ حَمِیدَةَ أَنَّ الطَّلْقَ قَدْ ضَرَبَنِی وَ قَدْ أَمَرْتَنِی أَنْ لَا أَسْبِقَکَ بِابْنِکَ هَذَا فَقَامَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَرِحاً مَسْرُوراً فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ عَادَ إِلَیْنَا حَاسِراً عَنْ ذِرَاعَیْهِ ضَاحِکاً سِنُّهُ فَقُلْنَا أَضْحَکَ اللَّهُ سِنَّکَ وَ أَقَرَّ عَیْنَکَ مَا صَنَعَتْ حَمِیدَةُ فَقَالَ وَهَبَ اللَّهُ لِی غُلَاماً وَ هُوَ خَیْرُ مَنْ بَرَأَ اللَّهُ وَ لَقَدْ خَبَّرَتْنِی عَنْهُ بِأَمْرٍ کُنْتُ أَعْلَمَ بِهِ مِنْهَا قُلْتُ

ص: 42


1- بصائر الدرجات: 130 و الآیة فی الانعام: 115.
2- تفسیر العیّاشیّ 1: 374.
3- بصائر الدرجات: 130.
4- فی نسخة: سلیمان و فی المصدر: مسلم.

جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا خَبَّرَتْکَ عَنْهُ حَمِیدَةُ قَالَ ذَکَرَتْ أَنَّهُ لَمَّا وَقَعَ مِنْ بَطْنِهَا وَقَعَ وَاضِعاً یَدَیْهِ عَلَی الْأَرْضِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَأَخْبَرْتُهَا أَنَّ تِلْکَ أَمَارَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَارَةُ الْإِمَامِ مِنْ بَعْدِهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا تِلْکَ مِنْ عَلَامَةِ الْإِمَامِ فَقَالَ إِنَّهُ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ بِجَدِّی فِیهَا أَتَی آتٍ جَدَّ أَبِی وَ هُوَ رَاقِدٌ فَأَتَاهُ بِکَأْسٍ فِیهَا شَرْبَةٌ أَرَقُّ مِنَ الْمَاءِ وَ أَبْیَضُ مِنَ اللَّبَنِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ وَ أَبْرَدُ مِنَ الثَّلْجِ فَسَقَاهُ إِیَّاهُ وَ أَمَرَهُ بِالْجِمَاعِ فَقَامَ فَرِحاً مَسْرُوراً فَجَامَعَ فَعُلِقَ فِیهَا بِجَدِّی وَ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِأَبِی أَتَی آتٍ جَدِّی فَسَقَاهُ کَمَا سَقَی (1) جَدَّ أَبِی وَ أَمَرَهُ بِالْجِمَاعِ فَقَامَ فَرِحاً مَسْرُوراً فَجَامَعَ فَعُلِقَ بِأَبِی وَ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ بِی فِیهَا أَتَی آتٍ أَبِی فَسَقَاهُ وَ أَمَرَهُ کَمَا أَمَرَهُمْ فَقَامَ فَرِحاً مَسْرُوراً فَجَامَعَ فَعُلِقَ بِی وَ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِابْنِی هَذَا أَتَانِی آتٍ کَمَا أَتَی جَدَّ أَبِی وَ جَدِّی وَ أَبِی فَسَقَانِی کَمَا سَقَاهُمْ وَ أَمَرَنِی کَمَا أَمَرَهُمْ فَقُمْتُ فَرِحاً مَسْرُوراً بِعِلْمِ اللَّهِ (2) بِمَا وَهَبَ لِی فَجَامَعْتُ فَعُلِقَ بِابْنِی وَ إِنَّ نُطْفَةَ الْإِمَامِ مِمَّا أَخْبَرْتُکَ فَإِذَا اسْتَقَرَّتْ فِی الرَّحِمِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً نَصَبَ اللَّهُ لَهُ عَمُوداً مِنْ نُورٍ فِی بَطْنِ أُمِّهِ یَنْظُرُ مِنْهُ مَدَّ بَصَرِهِ فَإِذَا تَمَّتْ لَهُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ أَتَاهُ مَلَکٌ یُقَالُ لَهُ حَیَوَانُ وَ کَتَبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا وَقَعَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ وَقَعَ وَاضِعاً یَدَهُ عَلَی الْأَرْضِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَإِذَا وَضَعَ یَدَهُ إِلَی الْأَرْضِ فَإِنَّهُ یَقْبِضُ کُلَّ عِلْمٍ أَنْزَلَهُ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ أَمَّا رَفْعُهُ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَإِنَّ مُنَادِیاً یُنَادِی مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ مِنْ قِبَلِ رَبِّ الْعِزَّةِ

ص: 43


1- فی المصدر: کما سقاه.
2- فی نسخة: بعلمی بما وهب.

مِنَ الْأُفُقِ الْأَعْلَی بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ یَقُولُ یَا فُلَانُ اثْبُتْ ثَبَّتَکَ اللَّهُ فَلِعَظِیمٍ مَا خَلْقُکَ (1) أَنْتَ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی وَ مَوْضِعُ سِرِّی وَ عَیْبَةُ عِلْمِی لَکَ وَ لِمَنْ تَوَلَّاکَ أَوْجَبْتُ رَحْمَتِی وَ أَسْکَنْتُ جَنَّتِی وَ أَحْلَلْتُ جِوَارِی ثُمَّ وَ عِزَّتِی لَأُصْلِیَنَّ مَنْ عَادَاکَ أَشَدَّ عَذَابِی وَ إِنْ أَوْسَعْتُ عَلَیْهِمْ مِنْ سَعَةِ رِزْقِی فَإِذَا انْقَضَی صَوْتُ الْمُنَادِی أَجَابَهُ الْوَصِیُّ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ (2) إِلَی آخِرِهَا فَإِذَا قَالَهَا أَعْطَاهُ اللَّهُ عِلْمَ الْأَوَّلِ وَ عِلْمَ الْآخِرِ وَ اسْتَوْجَبَ زِیَارَةَ الرُّوحِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَیْسَ الرُّوحُ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحُ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابو بصیر نقل کرده، من سالی که امام موسی علیه السّلام متولد شدند، در محضر امام صادق علیه السّلام بودم. وقتی به ابواء وارد شدیم، امام علیه السّلام برای ما و اصحابشان، صبحانه ای فراوان و نیکو تدارک دیدند. ما مشغول صرف صبحانه بودیم که پیکی از جانب حمیده آمد و از طرف او پیغام آورد که: حالت زایمان به من دست داده است؛ به من امر کرده بودید که در مورد این فرزند از قبل شما را مطلع نمایم.

حضرت صادق علیه السّلام با شادی و شفقت برخاستند. طولی نکشید که آستین بالا زده و خنده به لب بازگشتند. عرض کردیم: خدا لبانتان را خندان و چشمتان را روشن بگرداند! حمیده چه کرد؟ فرمودند: خداوند به من پسری عنایت کرده که بهترین خلق خدا است، مادرش چیزی برایم نقل کرد که خودم بهتر از او می­دانستم، عرض کردم:

ص: 42

فدایتان شوم، حمیده چه چیزی نقل کرد؟ فرمودند: گفت که وقتی طفل متولد شد، دو دست خود را بر زمین گذاشت و سر به آسمان بلند کرد. به او گفتم: این نشانه پیامبر اکرم و نشان امام های بعد از او است.

عرض کردم: چگونه این جریان علامت امام است؟ فرمودند: در آن شبی که نطفه جدم بسته شد، شخصی در حال خواب نزد جد پدرم آمد و ظرفی آورد که در آن شربتی رقیق تر از آب و سفیدتر از شیر و گواراتر از کره و شیرینتر از عسل و سردتر از یخ قرار داشت و آن را به او خورانید و او را امر به همبستر شدن نمود. ایشان شادمان برخاسته و آمیزش نمودند و نطفه جدم در آن شب منعقد شد. در شبی که نطفه پدرم بسته شد، شخصی پیش جدم آمد همان شربتی که برای جد پدرم آورده بود را به او نیز داد و امر به آمیزش کرد. جدم با شادی و سرور برخاست و آمیزش کرد و نطفه پدرم بسته شد.

و شبی که نطفه من بسته شد، شخصی پیش پدرم آمد و همان شربت را آورد و همان دستور را داد. پدرم با شادی و سرور برخاست و همبستر شد و نطفه من منعقد گردید. و شبی که نطفه این فرزندم بسته شد، شخصی آمد، همان­طور که پیش جد پدرم و جدم و پدرم آمده بود، و به من از همان شربت خورانید و همان دستور را داد با شادی برخاستم، می­دانستم خداوند چه چیزی به من موهبت کرده است، همبستر شدم و نطفه فرزندم بسته شد. و نطفه امام از همان چیزی که گفتم بسته می شود.

وقتی چهل شبانه روز در رحم استقرار یافت، خداوند ستونی از نور در رحم مادر برایش قرار می­دهد که با آن نور به اندازه دید چشم می بیند. پس از چهار ماه در شکم مادر فرشته ای به نام حیوان می آید و بر بازوی راست او می­نویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} .

وقتی از مادر متولد می­شود، دست بر زمین می­گذارد و سر به آسمان بلند می­کند؛ وقتی دست بر زمین می­گذارد هر دانشی که خداوند از آسمان به زمین نازل کرده را فرا می­گیرد، و اما سربلند کردن به آسمان به این دلیل است که منادی از بطن عرش از جانب پروردگار عزیز،

ص: 42

از افق اعلی او را به نام و نام پدرش صدا می­زند و می­گوید: ای فلان! ثابت قدم باش! خدا پایدارت بدارد! به جهت عظمت خلقتت، تو برگزیده من از میان خلقی و محل اسرار و گنجینه دانش منی، تو و هر که تو را دوست داشته باشد، مستوجب رحمت من است و ساکن بهشت می شود و همسایه من می­گردد.

به عزت و جلالم سوگند کسی که تو را دشمن بدارد، گر چه در دنیا برایش توسعه ای در رزق قرار دهم، در آخرت گرفتار شدیدترین عذاب خود می­کنم. وقتی صدای منادی پایان یافت، امام جواب می­دهد: «شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِکَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَآئِمًَا بِالْقِسْطِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» - . آل عمران / 18 - {خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهی می دهد که جز او هیچ معبودی نیست و فرشتگان [او] و دانشوران [نیز گواهی می دهند که] جز او که توانا و حکیم است هیچ معبودی نیست}، و وقتی این را بگوید، خداوند به او علم اول و علم آخر را عنایت می­کند و مستوجب زیادی روح در شب قدر می­گردد. عرض کردم: فدایتان شوم، مگر روح جبرئیل نیست؟

فرمودند: جبرئیل، از جمله ملائکه است و روح آفرینشی عظیم تر از ملائکه دارد. مگر خداوند نفرموده: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ» - . قدر / 4 - . - . بصائرالدرجات : 130 و131 -

**[ترجمه]

«18»

یر، بصائر الدرجات الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْإِمَامَ یَعْرِفُ نُطْفَةَ الْإِمَامِ الَّتِی یَکُونُ مِنْهَا إِمَامٌ بَعْدَهُ (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابوبصیر روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: امام می­داند نطفه کسی که پس از او امام می شود، کدام است. - . همان : 141 -

**[ترجمه]

«19»

ک، إکمال الدین ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام یَقُولُ لَمَّا وُلِدَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ ابْنِی هَذَا وُلِدَ مَخْتُوناً طَاهِراً مُطَهَّراً وَ لَیْسَ مِنَ الْأَئِمَّةِ أَحَدٌ یُولَدُ إِلَّا مَخْتُوناً طَاهِراً مُطَهَّراً وَ لَکِنَّا سَنُمِرُّ الْمُوسَی (5) لِإِصَابَةِ السُّنَّةِ وَ اتِّبَاعِ الْحَنِیفِیَّةِ.

**[ترجمه]اکمال الدین: محمّد بن زیاد ازدی نقل کرده، وقتی حضرت رضا علیه السّلام متولد شده بودند، از حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: این پسرم ختنه شده و پاک و پاکیزه متولد شده است و هیچ یک از امامان متولد نمی­شوند مگر پاک و پاکیزه. ولی ما به جهت انجام سنت پیامبر اکرم و پیروی از آیین حنفیت تیغ را به­ کار می بریم.

**[ترجمه]

«20»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنِ الْخَیْبَرِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ثُمَّ قَالَ هَذَا حَرْفٌ فِی الْأَئِمَّةِ خَاصَّةً ثُمَّ قَالَ یَا یُونُسُ إِنَّ الْإِمَامَ

ص: 44


1- خلقتک خ ل.
2- آل عمران: 18.
3- بصائر الدرجات: 130 و 131. و الآیة الأخیرة فی القدر: 4.
4- بصائر الدرجات: 141.
5- الموسی مقصورا: آلة یحلق بها، یقال لها بالفارسیة: تیغ.

یَخْلُقُهُ اللَّهُ بِیَدِهِ لَا یَلِیهِ أَحَدٌ غَیْرُهُ وَ هُوَ جَعَلَهُ یَسْمَعُ وَ یَرَی فِی بَطْنِ أُمِّهِ حَتَّی إِذَا صَارَ إِلَی الْأَرْضِ خَطَّ کَتِفَیْهِ (1) وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ الْآیَةَ (2).

**[ترجمه]بصائرالدرجات: یونس بن ظبیان روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام تلاوت کردند: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. سپس فرمودند: این حرف اختصاص به امامان دارد. و بعد فرمودند: ای یونس! امام را

ص: 44

خداوند به دست خود می آفریند و آفرینشش را به احدی نمی سپارد، و اوست که در شکم مادر، شنوا و بینایش می­کند. وقتی که بر زمین قرار گرفت، بر شانه اش نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ». - . بصائرالدرجات : 130 -

**[ترجمه]

«21»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ رَوَاهُ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَا تَکَلَّمُوا فِی الْإِمَامِ فَإِنَّ الْإِمَامَ یَسْمَعُ الْکَلَامَ وَ هُوَ جَنِینٌ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وَضَعَتْهُ کَتَبَ الْمَلَکُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ (3) فَإِذَا قَامَ بِالْأَمْرِ رَفَعَ اللَّهُ لَهُ فِی کُلِّ بَلَدٍ مَنَاراً یَنْظُرُ بِهِ إِلَی أَعْمَالِ (4) الْخَلَائِقِ (5).

یر، بصائر الدرجات أحمد بن الحسین عن الحسین بن سعید عن علی بن حدید مثله (6)

- کا، الکافی العدة عن أحمد بن محمد عن ابن حدید عن جمیل بن دراج قال روی غیر واحد من أصحابنا أنه قال لا تتکلموا و ذکر مثله (7)

**[ترجمه]بصائرالدرجات: منصور بن یونس از عده­ای از اصحاب نقل کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: در مورد امام سخنی نگویید که امام در زمان جنینی در شکم مادر هم صدا را می­شنود، وقتی زاییده می­شود فرشته­ای در بین دو چشمش می­نویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ - . در اصول کافی، «وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» هم آورده شده است. - » - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست} و وقتی به امامت برسد، خداوند در هر سرزمینی ستونی می افرازد که از آن به اعمال خلایق - . در بصائر الدرجات، \\"اعمال بندگان\\" آمده است. - می­نگرد. - . بصائرالدرجات : 129 -

بصائرالدرجات با طریقی دیگر نیز، مانند همین را نقل کرده است. - . همان -

کافی نیز مانند همین روایت را - . در کافی نیز، \\"اعمال بندگان\\" آمده است. - از جمیل بن دراج نقل کرده است. - . اصول کافی 1 : 388 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام لا تتکلموا أی فی نصب الإمام و تعیینه بآرائکم أو فی توصیفه لأن أمره عجیب لا تصل إلیه أحلامکم.

lt;meta info="\\"سخن نگویید\\" منظور این است که در نصب و تعیین امام سخن نگویید، یا در وصف امام سخن نگویید؛ چون امر عجیبی است که درک شما به آن نمی­رسد.

**[ترجمه]

«22»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ إِسْحَاقَ بْنَ جَعْفَرٍ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ الْأَوْصِیَاءُ إِذَا حَمَلَتْ بِهِمْ أُمَّهَاتُهُمْ أَصَابَهَا فَتْرَةٌ شِبْهُ الْغَشْیَةِ فَأَقَامَتْ فِی ذَلِکَ یَوْمَهَا ذَلِکَ إِنْ

ص: 45


1- فی المصدر: خط بین کتفیه.
2- بصائر الدرجات: 130.
3- فی الکافی: و هو السمیع العلیم.
4- أعمال العباد خ ل.
5- بصائر الدرجات: 129. فیه: رفع اللّه له فی کل بلد منارا من نور ینظر به الی أعمال العباد.
6- بصائر الدرجات: 129.
7- أصول الکافی 1: 388. فیه: رفع له فی کل بلدة منار ینظر منه الی اعمال العباد.

کَانَ نَهَاراً أَوْ لَیْلَتَهَا إِنْ کَانَ لَیْلًا ثُمَّ تَرَی فِی مَنَامِهَا رَجُلًا یُبَشِّرُهَا بِغُلَامٍ عَلِیمٍ حَلِیمٍ فَتَفْرَحُ لِذَلِکَ ثُمَّ تَنْتَبِهُ مِنْ نَوْمِهَا فَتَسْمَعُ مِنْ جَانِبِهَا الْأَیْمَنِ فِی جَانِبِ الْبَیْتِ صَوْتاً یَقُولُ حَمَلْتِ بِخَیْرٍ وَ تَصِیرِینَ إِلَی خَیْرٍ وَ جِئْتِ بِخَیْرٍ أَبْشِرِی بِغُلَامٍ عَلِیمٍ حَلِیمٍ وَ تَجِدُ خِفَّةً فِی بَدَنِهَا لَمْ تَجِدْ بَعْدَ ذَلِکَ امْتِنَاعاً (1) مِنْ جَنْبَیْهَا وَ بَطْنِهَا فَإِذَا کَانَ لِتِسْعٍ مِنْ شَهْرِهَا (2) سَمِعَتْ فِی الْبَیْتِ حِسّاً شَدِیداً فَإِذَا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی تَلِدُ فِیهَا ظَهَرَ لَهَا فِی الْبَیْتِ نُورٌ تَرَاهُ لَا یَرَاهُ غَیْرُهَا إِلَّا أَبُوهُ فَإِذَا وَلَدَتْهُ وَلَدَتْهُ قَاعِداً وَ تَفَتَّحَتْ لَهُ حَتَّی یَخْرُجَ مُتَرَبِّعاً ثُمَّ یَسْتَدِیرُ بَعْدَ وُقُوعِهِ إِلَی الْأَرْضِ فَلَا یُخْطِئُ الْقِبْلَةَ حَتَّی کَانَتْ (3) بِوَجْهِهِ ثُمَّ یَعْطِسُ ثَلَاثاً یُشِیرُ بِإِصْبَعِهِ بِالتَّحْمِیدِ وَ یَقَعُ مَسْرُوراً مَخْتُوناً وَ رَبَاعِیَتَاهُ مِنْ فَوْقٍ وَ أَسْفَلَ وَ نَابَاهُ وَ ضَاحِکَاهُ وَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ مِثْلُ سَبِیکَةِ الذَّهَبِ نُورٌ وَ یُقِیمُ یَوْمَهُ وَ لَیْلَتَهُ تَسِیلُ یَدَاهُ ذَهَباً وَ کَذَلِکَ الْأَنْبِیَاءُ إِذَا وُلِدُوا وَ إِنَّمَا الْأَوْصِیَاءُ أَعْلَاقٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (4).

**[ترجمه]کافی: ابراهیم جعفری نقل کرده، از اسحاق بن جعفر شنیدم که می­گفت: از پدرم شنیدم که می­فرمودند: وقتی مادر اوصیاء به آن­ها حامله می­شود، حالتی شبیه غش آن­ها را می­گیرد که اگر روز باشد، تمام روز را

ص: 45

و اگر شب باشد، همه شب را به همان حالت می­ماند. سپس مردی را در خواب می بیند که او را به پسری دانا و حلیم مژده می­دهد و به این مژده شادمان می­گردد. سپس از خواب بیدار می­شود و از طرف راست خود، از کنار خانه، صدایی می­شنود که می­گوید: به بهترین فرد حامله شده ای و به نیکی رهسپار می­شوی و به خوبی آمده­ای. مژده باد تو را به پسری علیم و حلیم! و در خود احساس سبکی می­کند و دیگر ناراحتی از جنین و شکم خود ندارد.

وقتی نه ماه گذشت، در خانه حس شدیدی را می­شنود. در آن شبی که فرزندش متولد می­گردد، نوری در خانه مشاهده می­کند که جز او و پدرش، کسی آن نور را نمی بیند، هنگام زایمان او را نشسته می­زاید، چنان گشوده می­گردد که چهار زانو متولد می شود. سپس بعد از قرار گرفتن روی زمین، دور می­زند و در قبله اشتباه نمی­کند. بعد سه مرتبه عطسه می­کند و با انگشت خود به نشانه حمد اشاره می­نماید. ناف­بریده و ختنه­شده متولد می­گردد و دندان­­های جلویش از بالا و پایین قبل و دو دندان نیش دو پیشین او، در مقابل رویش چون نور شمش طلا می­درخشد. در طول آن شب و روز پیوسته از دو دستش طلا می­ریزد. پیامبران نیز این­گونه متولد می شوند و حقیقتا اوصیاء اعلاق انبیاء هستند. - . همان : 387 و 388 -

**[ترجمه]

توضیح

قوله حتی کانت کأنه غایة للاستدارة أی یستدیر حتی تصیر القبلة محاذیة لوجهه و فی بعض النسخ (5) حیث کانت فقوله بوجهه متعلق بقوله لا یخطئ أی لا یخطئ القبلة بوجهه حیث کانت القبلة.

قوله علیه السلام و رباعیتاه لعل نبات خصوص تلک الأسنان لمزید مدخلیتها فی الجمال مع أنه یحتمل أن یکون المراد کل الأسنان و إنما ذکرت تلک علی سبیل المثال قوله مثل سبیکة الذهب أی نور أصفر أو أحمر شبیه بها و المسرور مقطوع السرة و الأعلاق جمع علق بالکسر و هو النفیس من کل شی ء أی أشرف أولادهم أو من أشرف أجزائهم و طینتهم.

ص: 46


1- ثم تجد بعد ذلک اتساعا خ ل.
2- من شهورها خ ل.
3- حیث کانت خ ل.
4- أصول الکافی 1: 387 و 388.
5- و هو الموجود فی المصدر المطبوع.

أقول: أثبتنا بعض الأخبار المناسبة لهذا الباب فی باب صفات الإمام و باب أنهم کلمات الله و أبواب علمهم و باب ولادة کل منهم علیهم السلام.

lt;meta info="\\"دور می­زند و در قبله اشتباه نمی­کند\\" یعنی رویش را دقیقاً به سوی قبله می­کند و در این اشتباه نمی­کند.

دندان­­های جلویش شاید به خاطر تأثیر بیشتر دندان­­های جلو در زیبایی است و یا منظور همه دندان­هاست و دندان­­های جلو به عنوان مثال آمده است. \\"چون نور شمش طلا\\" مراد نوری زرد یا قرمز شبیه به طلا است. \\"اعلاق\\" جمع علق و نفیس ترین فرد هر چیزی را گویند؛ یعنی اشرف فرزندان پیامبران یا از شریف­ترین اجزاء و گِل پیامبران.

ص: 46

بعضی روایات مناسب با این باب را در باب \\"صفات امام\\" و باب \\"امامان کلمات خداوند و درهای علم او هستند\\" و نیز باب \\"ولادت هر یک از ایشان\\" آورده­ایم .

**[ترجمه]

باب 3 الأرواح التی فیهم و أنهم مؤیدون بروح القدس و نور إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ و بیان نزول السورة فیهم علیهم السلام

الآیات

النحل: «یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ»(2)

الإسراء: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا»(85)

المؤمن: «یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ»(15)

النبأ: «یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا»(38)

lt;meta info="-«یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ.» - . نحل / 2 - {فرشتگان را با روح به فرمان خود بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل می کند که بیم دهید که معبودی جز من نیست پس از من پروا کنید}

-«وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا.» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است و به شما از دانش جز اندکی داده نشده است}

-«یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ.» - . غافر / 15 - {به هر کس از بندگانش که خواهد آن روح [=فرشته] را به فرمان خویش می فرستد}

-«یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا.» - . نبأ / 38 - {روزی که روح و فرشتگان به صف می ایستند}

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی- حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: هُوَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است} ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: روح فرشته­ ایست بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه و آله بود و با ائمه علیهم السّلام نیز هست. - . تفسیر قمی : 388 -

**[ترجمه]

«2»

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ هُوَ مِنَ الْمَلَکُوتِ (2).

**[ترجمه]در روایت دیگر آمده است: روح از ملکوت است. - . همان : 388 -

**[ترجمه]

«3»

فس، تفسیر القمی رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ قَالَ رُوحُ الْقُدُسِ وَ هُوَ خَاصٌّ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْأَئِمَّةِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» - . غافر / 15 -

{بالابرنده درجات خداوند عرش به هر کس از بندگانش که خواهد آن روح [=فرشته] را به فرمان خویش می فرستد}. فرمودند: روح القدس است که اختصاص به رسول الله صلی الله علیه و آله و ائمه صلوات الله علیهم اجمعین دارد. - . تفسیر قمی : 584 -

**[ترجمه]

«4»

فس، تفسیر القمی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ قَالَ رُوحُ الْقُدُسِ هِیَ الَّتِی قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ

ص: 47


1- تفسیر القمّیّ: 388 و الآیة فی الاسراء: 85.
2- تفسیر القمّیّ: 388 و الآیة فی الاسراء: 85.
3- تفسیر القمّیّ: 584 و الآیة فی المؤمن: 15.

الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ هُوَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ ثُمَّ کَنَی عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا (1) وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ النُّورَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَوْلُهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ الْآیَةَ (2).

أَقُولُ سَیَأْتِی فِی بَابِ جِهَاتِ عُلُومِهِمْ أَنَّهُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام وَ إِنَّ مِنَّا لَمَنْ یَأْتِیهِ صُورَةٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» - . شوری / 52 - {وهمین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]}، منظور روح­القدس است، همان که حضرت صادق علیه السلام در باره آیه: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ

ص: 47

الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است} فرمودند که: او فرشته­ایست بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه و آله بود و با ائمه علیهم السّلام نیز هست. سپس از امیر المؤمنین علیه السّلام یاد کردند و در مورد ایشان فرمودند: «وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا» - . شوری / 52 - {ولی آن را نوری گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نماییم } و دلیل بر این­که \\"نور\\" در این آیه امیر المؤمنین علیه السّلام است این آیه است: «وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ» - . اعراف / 157 -

{و نوری را که با او نازل شده است پیروی کردند}. - . تفسیر قمی : 605 و 606 -

می­گویم: در باب جهات علوم امامان خواهد آمد که، حضرت صادق علیه السّلام می­فرمایند: از خاندان ما کسانی هستند که بر آن­ها صورتی بزرگتر از جبرئیل و میکائیل وارد می شود.

**[ترجمه]

«5»

فس، تفسیر القمی أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ هُمُ الْأَئِمَّةُ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ قَالَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ» - . مجادله / 22 - {در دل این­هاست که [خدا] ایمان را نوشته}، منظور ائمه علیهم السّلام است. «وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» - . مجادله / 22 -

{آن­ها را با روحی از جانب خود تایید کرده است}، فرمودند: فرشته­ایست بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه و آله بود و با ائمه علیهم السّلام نیز هست. - . تفسیر قمی : 671 -

**[ترجمه]

«6»

فس، تفسیر القمی جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ قَالَ (4) السَّمَاءُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الطَّارِقُ الَّذِی یَطْرُقُ الْأَئِمَّةَ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِمْ مِمَّا یَحْدُثُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ هُوَ الرُّوحُ الَّذِی مَعَ الْأَئِمَّةِ یُسَدِّدُهُمْ قُلْتُ وَ النَّجْمُ الثَّاقِبُ قَالَ ذَاکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (5).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: ابابصیر از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه: « وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ» - . طارق / 1 - {سوگند به آسمان و آن اختر شبگرد} نقل کرده که فرمودند: سماء در این آیه امیرالمؤمنین علیه السّلام است، و طارق همان است که از طرف پروردگار بر ائمه نازل می شود و وقایع شبانه روز را برایشان بازگو می­کند و او همان روحی است که با ائمه است و ایشان را ثابت­قدم می کند. عرض کردم: «النَّجْمُ الثَّاقِبُ» - . طارق / 3 - { آن اختر فروزان} فرمودند: منظور رسول الله صلی الله علیه و آله است. - . تفسیر قمی : 820 -

**[ترجمه]

«7»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَیَّدَنَا بِرُوحٍ مِنْهُ مُقَدَّسَةٍ مُطَهَّرَةٍ لَیْسَتْ بِمَلَکٍ لَمْ تَکُنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَی إِلَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هِیَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنَّا تُسَدِّدُهُمْ وَ تُوَفِّقُهُمْ وَ هُوَ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْخَبَرَ (6).

ص: 48


1- الشوری: 52.
2- تفسیر القمّیّ: 605- 606 و الآیة الأخیرة فی الأعراف، 157.
3- تفسیر القمّیّ: 671 و الآیة فی المجادلة: 22.
4- فی نسخة: قال: قال.
5- تفسیر القمّیّ: 820 و الآیتان فی الطارق 1 و 3.
6- عیون الأخبار: 324.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: حسن بن جهم از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: خداوند ما را به روحی مقدس و پاک از جانب خود تأیید کرد که آن روح، فرشته نیست، با هیچ یک از گذشتگان جز رسول الله صلی الله علیه و آله نبوده است. آن روح با ائمه است که ایشان را ثابت­قدم می کند و موفق می­دارد. او ستونی از نور، بین ما و بین خداوند عزّ و جلّ است. - . عیون اخبار الرضا : 324 -

ص: 48

**[ترجمه]

«8»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ رُوحُ الْقُدُسِ قَالَ الرُّوحُ هُوَ جَبْرَئِیلُ وَ الْقُدُسُ الطَّاهِرُ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ (1)

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: أبی­جارود روایت کرده که حضرت باقر علیه السّلام در باره آیه «رُوحُ الْقُدُسِ» - . نحل / 102 - فرمودند: روح همان جبرئیل است و قدس یعنی پاک، «لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا» - . همان - {تا کسانی را که ایمان آورده اند، استوار گرداند}، منظور آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله هستند. «وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ» - . همان - {و برای مسلمانان هدایت و بشارتی است}. - . تفسیر قمی : 365 و 366 -

**[ترجمه]

«9»

یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ حَسَّانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَطِیَّةَ الزَّیَّاتِ یَرْفَعُهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ نَهَراً دُونَ عَرْشِهِ وَ دُونَ النَّهَرِ الَّذِی دُونَ عَرْشِهِ نُورٌ مِنْ نُورِهِ وَ إِنَّ فِی حَافَتَیِ النَّهَرِ (2) رُوحَیْنِ مَخْلُوقَیْنِ- رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحٌ مِنْ أَمْرِهِ وَ إِنَّ لِلَّهِ عَشْرَ طِینَاتٍ خَمْسَةً مِنَ الْجَنَّةِ وَ خَمْسَةً مِنَ الْأَرْضِ فَفَسَّرَ الْجِنَانَ وَ فَسَّرَ الْأَرْضَ ثُمَّ قَالَ مَا مِنْ نَبِیٍّ وَ لَا مَلَکٍ إِلَّا وَ مِنْ بَعْدِ جَبْلِهِ نَفَخَ فِیهِ مِنْ إِحْدَی الرُّوحَیْنِ وَ جَعَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مِنْ إِحْدَی الطِّینَتَیْنِ فَقُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام (3) مَا الْجَبْلُ قَالَ الْخَلْقُ غَیْرَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا مِنَ الْعَشْرِ الطِّینَاتِ جَمِیعاً وَ نَفَخَ فِینَا مِنَ الرُّوحَیْنِ جَمِیعاً فَأَطْیِبْ (4) بِهَا طِیباً (5).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: علی بن عطیه زیات در سندی که آن را به امیرالمؤمنین علیه السّلام می­رساند، نقل می­کند که ایشان فرمودند: خداوند در پایین عرش نهری دارد که پایین آن نهر نوری از نور خداست و در دو طرف نهر - . در مصدر \\"بر دو طرف نهر\\" آمده است. - دو روح آفریده است: روح­القدس و روحٌ من أمره. خداوند ده طینت و سرشت دارد: پنج سرشت از بهشت و پنج سرشت از زمین. سپس ایشان بهشت و زمین را تفسیر نمود. بعد فرمودند: هیچ پیامبر و فرشته ای نیست مگر این­که پس از جبلش، در او یکی از این دو روح دمیده می شود. و پیامبر صلی الله علیه و آله را از یکی از این دو سرشت قرار داد. راوی می­گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: جبل چیست؟ فرمودند: آفرینش، البته غیر از ما اهل ­بیت، چون خداوند ما را از تمام ده طینت و سرشت آفرید و در ما از هر دو روح دمید و چه سرشت خوبیست. - . بصائر الدرجات : 132 -

**[ترجمه]

«10»

وَ رَوَی غَیْرُهُ عَنْ أَبِی الصَّامِتِ قَالَ طِینُ الْجِنَانِ جَنَّةُ عَدْنٍ وَ جَنَّةُ الْمَأْوَی وَ النَّعِیمِ وَ الْفِرْدَوْسُ وَ الْخُلْدُ وَ طِینُ الْأَرْضِ مَکَّةُ وَ الْمَدِینَةُ وَ الْکُوفَةُ وَ بَیْتُ الْمَقْدِسِ (6) وَ الْحَیْرُ (7).

کا، الکافی علی بن إبراهیم عن علی بن حسان و محمد بن یحیی عن سلمة بن الخطاب و غیره عن علی بن حسان عن علی بن عطیة عن علی بن رئاب رفعه إلی أمیر المؤمنین علیه السلام و ذکر مثله (8)

ص: 49


1- تفسیر القمّیّ: 365 و 366 و الآیة فی النحل: 102.
2- فی المصدر: علی حافتی النهر.
3- فی المصدر: قلت لابی الحسن علیه السّلام.
4- فی المصدر: فأطیبها طینتنا.
5- بصائر الدرجات: 132.
6- فی نسخة: (و الحائر) و هو الموجود فی الکافی.
7- بصائر الدرجات: 132.
8- أصول الکافی 1: 389 و 390 فیه: و لا ملک من بعده جبله الا نفخ فیه و فیه: لابی الحسن الأول و فیه: و جنة النعیم.

**[ترجمه]ابوصامت از غیر از او نقل کرده که ایشان فرمودند: سرشت بهشت، جنت عدن و جنة المأوی و نعیم و فردوس و خلد و سرشت زمین، مکّه و مدینه و کوفه و بیت المقدس و حیر - . در نیخه دیگر بصائر الدرجات و کافی به جای حیر، \\"حائر\\" آمده است. -

است. - . بصائر الدرجات : 132 -

اصول کافی نیز، مانند همین را از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کرده است. - . اصول کافی 1 : 389 و 390 -

\\"ابوصامت از غیر او نقل کرده\\" ضمیر او به علی علیه السلام یا به زیات بر می گردد و منظور از \\"ایشان\\" در \\"که ایشان فرمودند\\" امیرالمؤمنین یا امام باقر و یا امام صادق علیهما السلام است. و \\"حیر\\" حائر و گنبد حسینی است.

ص: 49

**[ترجمه]

بیان

حافتا النهر بتخفیف الفاء جانباه قوله ففسر الجنان أی بما سیأتی فی روایة أبی الصامت قوله علیه السلام إلا و من بعد جبله فی الکافی و لا ملک من بعده جبله إلا نفخ فقوله من بعده أی من بعد النبی صلی الله علیه و آله فإن الملک بعده فی الرتبة و إرجاع الضمیر إلی الله بعید و یقال جبله الله أی خلقه و جبله علی الشی ء تبعه علیه و جبره.

قوله و جعل النبی صلی الله علیه و آله إنما لم یذکر الملک هنا لأنه لیس للملک جسد مثل جسد الإنسان قوله ما الجبل هو بسکون الباء سؤال عن مصدر الفعل المتقدم علی ما فی الکافی و قوله الخلق غیرنا الأظهر عندی أن قوله الخلق تفسیر للجبل و قوله غیرنا تتمة للکلام السابق علی الاستثناء المنقطع و إنما اعترض السؤال و الجواب بین الکلام قبل تمامه.

و قال الشیخ البهائی قدس الله روحه یعنی مادة بدننا لا تسمی جبلة لأنها خلقت من العشر طینات و قیل حاصله أن مصداق الجبل فی الکلام المتقدم خلق غیرنا أهل البیت لأن الله تعالی خلق طینتنا من عشر طینات و لأجل ذلک شیعتنا منتشرة فی الأرضین و السماوات.

أقول: و هذا أیضا وجه قریب و قوله فأطیب بها طیبا صیغة التعجب و فی بعض النسخ طینا بالنون و نصبه علی التمیز أی ما أطیبها من طینة. (1) و روی غیره کلام الصفار و الضمیر لعلی أو للزیات و ضمیر قال لأمیر المؤمنین أو الباقر أو الصادق علیهم السلام لأن أبا الصامت راویهما و الحیر حائر الحسین علیه السلام.

lt;meta info="\\" بهشت و زمین را تفسیر نمود\\" یعنی تفسیر نمود به آن­چه که در روایت ابوصامت خواهد آمد. در کافی عبارت به این شکل آمده است: \\"هیچ پیامبری و هیچ فرشته­ای که بعد از او جبل نشده، مگر این که در او یکی از این دو روح دمیده می شود\\" که بعد از او یعنی بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله، چرا که فرشته از جهت رتبه بعد از ایشان است و این­که ضمیر به خدا برگردد، بعید است. \\"جبل\\" به معنای خلق است.

و این که گفته پیامبر را از یکی از این دو طینت قرار داده و فرشته را نگفته، از این روست که فرشته مانند انسان دارای جسد نیست. در \\"آفرینش غیر از ما خانواده\\" به نظر می رسد این آفرینش در اینجا همان تفسیر جبل باشد.

شیخ بهایی قدس الله روحه گفته است: یعنی به ماده بدن ما جبل گفته نمی­شود؛ زیرا از طینت­های دهگانه آفریده شده است. و گفته شده منظور امام این است که : ما اهل بیت مصداق جبل نیستیم، زیرا خداوند طینت ما را از ده طینت آفریده است و از همین رو شیعیان ما در جاهای مختلف زمین وجود دارند.

**[ترجمه]

«11»

یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الزَّیَّاتِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ مِنَّا لَمَنْ یُعَایِنُ مُعَایَنَةً وَ إِنَ

ص: 50


1- و الصحیح ما تقدم ان الموجود فی المصدر: فأطیبها طینتنا.

مِنَّا لَمَنْ یُنْقَرُ فِی قَلْبِهِ کَیْتَ وَ کَیْتَ وَ إِنَّ مِنَّا لَمَنْ یَسْمَعُ کَوَقْعِ السِّلْسِلَةِ تَقَعُ فِی الطَّسْتِ (1) قَالَ قُلْتُ فَالَّذِینَ یُعَایِنُونَ مَا هُمْ قَالَ خَلْقٌ (2) أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، شنیدم حضرت صادق علیه السّلام می­فرمودند: بعضی از ما کاملا با چشم می­بیند، بعضی

ص: 50

از ما به دلش خطور می شود که چنین و چنان است، بعضی از ما صدائی، مانند صدای زنجیری که به روی طشتی بیافتد، می­شنود. عرض کردم: آن­هایی که با چشم می بینند، چه چیزی می­بینند؟ فرمودند: آفریده­ای بزرگتر از جبرئیل و میکائیل. - . بصائر الدرجات : 63 -

**[ترجمه]

«12»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبَّاسِ بْنِ جَرِیشٍ (4) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ عَنْ سُورَةِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فَقَالَ وَیْلَکَ سَأَلْتَ عَنْ عَظِیمٍ إِیَّاکَ وَ السُّؤَالَ عَنْ مِثْلِ هَذَا فَقَامَ الرَّجُلُ قَالَ فَأَتَیْتُهُ یَوْماً فَأَقْبَلْتُ عَلَیْهِ فَسَأَلْتُهُ فَقَالَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ نُورٌ عِنْدَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ لَا یُرِیدُونَ حَاجَةً مِنَ السَّمَاءِ وَ لَا مِنَ الْأَرْضِ إِلَّا ذَکَرُوهَا لِذَلِکَ النُّورِ فَأَتَاهُمْ بِهَا فَإِنَّ مِمَّا ذَکَرَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِنَ الْحَوَائِجِ أَنَّهُ قَالَ لِأَبِی بَکْرٍ یَوْماً لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ فَاشْهَدْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ مَاتَ شَهِیداً فَإِیَّاکَ أَنْ تَقُولُ إِنَّهُ مَیِّتٌ وَ اللَّهِ لَیَأْتِیَنَّکَ فَاتَّقِ اللَّهَ إِذَا جَاءَکَ الشَّیْطَانُ غَیْرَ مُتَمَثِّلٍ بِهِ فَبَعَثَ (5) بِهِ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ إِنْ جَاءَنِی وَ اللَّهِ أَطَعْتُهُ وَ خَرَجْتُ مِمَّا أَنَا فِیهِ قَالَ وَ ذَکَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِذَلِکَ النُّورِ فَعَرَجَ إِلَی أَرْوَاحِ النَّبِیِّینَ فَإِذَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَدْ أُلْبِسَ وَجْهَهُ ذَلِکَ النُّورُ وَ أَتَی وَ هُوَ یَقُولُ یَا أَبَا بَکْرٍ آمِنْ بِعَلِیٍّ علیه السلام وَ بِأَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِهِ إِنَّهُمْ مِثْلِی إِلَّا النُّبُوَّةَ وَ تُبْ إِلَی اللَّهِ بِرَدِّ مَا فِی یَدَیْکَ إِلَیْهِمْ فَإِنَّهُ لَا حَقَّ لَکَ فِیهِ قَالَ ثُمَّ ذَهَبَ فَلَمْ یُرَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ أَجْمَعُ النَّاسَ فَأَخْطُبُهُمْ بِمَا رَأَیْتُ وَ أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِمَّا أَنَا فِیهِ إِلَیْکَ

ص: 51


1- فی نسخة: لمن یسمع کما تقع السلسلة فی الطست و یوجد ذلک فی المصدر مع تصحیف.
2- خلق اللّه خ.
3- بصائر الدرجات: 63.
4- لعل الصحیح: حریش بالحاء المهملة. و فی الرجل و حدیثه هذا کلام للنجاشیّ راجع فهرسته.
5- فی نسخة: فبعث به و فی أخری: فلعب به.

یَا عَلِیُّ عَلَی أَنْ تُؤْمِنَنِی قَالَ مَا أَنْتَ بِفَاعِلٍ وَ لَوْ لَا أَنَّکَ تَنْسَی مَا رَأَیْتَ لَفَعَلْتَ (1) قَالَ فَانْطَلَقَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی عُمَرَ وَ رَجَعَ نُورُ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ قَدِ اجْتَمَعَ أَبُو بَکْرٍ مَعَ عُمَرَ فَقُلْتُ أَ وَ عَلِمَ النُّورُ قَالَ إِنَّ لَهُ لِسَاناً نَاطِقاً وَ بَصَراً نَافِذاً یَتَجَسَّسُ الْأَخْبَارَ لِلْأَوْصِیَاءِ وَ یَسْتَمِعُ الْأَسْرَارَ (2) وَ یَأْتِیهِمْ بِتَفْسِیرِ کُلِّ أَمْرٍ یَکْتَتِمُ بِهِ أَعْدَاؤُهُمْ فَلَمَّا أَخْبَرَ أَبُو بَکْرٍ الْخَبَرَ عُمَرَ قَالَ سَحَرَکَ وَ إِنَّهَا لَفِی بَنِی هَاشِمٍ لَقَدِیمَةٌ قَالَ ثُمَّ قَامَا یُخْبِرَانِ النَّاسَ فَمَا دَرَیَا مَا یَقُولَانِ قُلْتُ لِمَا ذَا قَالَ لِأَنَّهُمَا قَدْ نَسِیَاهُ وَ جَاءَ النُّورُ فَأَخْبَرَ عَلِیّاً علیه السلام خَبَرَهُمَا فَقَالَ بُعْداً لَهُمَا کَما بَعِدَتْ ثَمُودُ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: عباس بن جریش - . شاید صحیحش حریش باشد. نجاشی در مورد او و این روایتش کلامی دارد، به فهرست نجاشی رجوع کنید. - از حضرت جواد علیه السّلام نقل می­کند که فرمودند: شخصی از خویشاوندان امام صادق علیه السّلام از ایشان درباره سوره «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» - . قدر / 1 - { ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم} سؤال کرد؛ ایشان فرمودند: سؤال بزرگی کردی، از چنین سؤال­هایی بپرهیز! آن مرد از برخاست و رفت.

یک روز من به محضرشان رسیدم و رو به ایشان نموده و همان سؤال را کردم، فرمودند: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ» نوری است در نزد انبیاء و اوصیاء که هر حاجتی در آسمان یا زمین داشته باشند به آن نور می­گویند و او آن را برآورده می کند. از جمله حوائجی که امیرالمؤمنین علیه السلام به این نور گفت، آن بود که: روزی ایشان به ابوبکر فرمودند: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ» - . آل عمران / 169 - {هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار! بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند}. من گواهی می­دهم که رسول الله صلی الله علیه و آله، شهید از دنیا رفتند، مبادا بگویی: ایشان مرده­اند! به خدا قسم ایشان را برای تو حاضر می کنم. از خدا بترس وقتی شیطان با شکلی متفاوت پیش تو بیاید.

ابابکر برای ایشان پیغام فرستاد - . در یکی از نسخه­ها، به جای \\"ابابکر برای ایشان پیغام فرستاد\\"، \\"ابابکر این سخن را به شوخی گرفت\\" آمده و در نسخه دیگری، \\" ابابکر این سخن را به بازی گرفت\\" آمده است. - که: به خدا قسم اگر پیامبر را حاضر کنی، از او اطاعت می کنم و دست از خلافت برمی­دارم. امیرالمؤمنین به آن نور دستور دادند؛ او به جانب ارواح پیامبران رفت، ناگاه محمّد صلی الله علیه و آله در حالی که صورتش غرق در آن نور بود آمدند و فرمودند: ای ابابکر! به علی و یازده فرزندش ایمان بیاور! آن­ها جز در نبوت، همانند منند. با برگرداندن آن­چه در اختیار گرفته ای به خدا توبه کن که تو حقی در آن مقام نداری. سپس ایشان رفتند و دیگر دیده نشدند.

ابو بکر گفت: ای علی! مردم را جمع کن تا با آن­ها در مورد آن­چه دیده ام صحبت کنم و خود را نزد خداوند از این چیزی که هستم تبرئه کنم،

ص: 51

مشروط بر این که به من امان دهی. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: تو چنین کاری نمی کنی، ولی اگر آن­چه را که دیدی فراموش نکنی، کاری خواهی کرد. - . در حاشیه نسخه تصحیح شده آمده که: یعنی اگر آن­چه را که دیدی فراموش نکنی، خود را تبرئه می­کنی و خلافت را بر می­گردانی. -

ابو بکر پیش عمر رفت و نور إنا انزلناه پیش علی علیه السّلام بازگشت و به ایشان گفت: ابو بکر پیش عمر رفته است. به ایشان عرض کردم: مگر نور می­دانست؟ فرمودند: او دارای زبانی گویا و چشمی بیناست؛ خبرها را برای اوصیا پیدا می کند و اسرار را می­شنود و تمام نقشه های پنهان دشمنان را برای ایشان فاش می­کند.

وقتی ابابکر جریان را به عمر خبر داد، او گفت: سحرت کرده، جادوگری از قدیم در میان بنی هاشم بوده است. بعد هر دو از جای برخاستند که به مردم خبر دهند، ولی ندانستند چه­ بگویند. پرسیدم: چرا؟ فرمودند: زیرا فراموش کرده بودند. آن نور پیش علی علیه السّلام آمد و جریان آن دو را برای ایشان نقل کرد. ایشان فرمودند: آن دو از رحمت خدا دور باشند، چنانچه قوم ثمود دور شدند! - . بصائر الدرجات : 80 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام لفعلت لعل المعنی لفعلت أشیاء أخر من التشنیع و النسبة إلی السحر و غیرهما کما یومی إلیه آخر الخبر و یمکن أن یقرأ علی صیغة المتکلم لکنه یأبی عنه ما بعده فی الجملة.

lt;meta info="\\"کاری خواهی کرد\\" شاید معنایش این است که مسخره می­کنی و مرا به سحر نسبت می­دهی و کارهای دیگری می­کنی، چنان­چه در آخر روایت هم به آن اشاره شده است.

**[ترجمه]

«13»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا جَابِرُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ النَّاسَ ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی وَ کُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ فَالسَّابِقُونَ هُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَاصَّةُ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ جَعَلَ فِیهِمْ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ أَیَّدَهُمْ بِرُوحِ الْقُدُسِ فَبِهِ بُعِثُوا أَنْبِیَاءَ (4) وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحِ الْإِیمَانِ فَبِهِ خَافُوا اللَّهَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحِ الْقُوَّةِ فَبِهِ قَوُوا عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ فَبِهِ اشْتَهَوْا طَاعَةَ اللَّهِ وَ کَرِهُوا مَعْصِیَتَهُ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الْمَدْرَجِ الَّذِی یَذْهَبُ بِهِ النَّاسُ وَ یَجِیئُونَ

ص: 52


1- فی هامش النسخة المصحّحة: أی ان کنت لا تنسی ما رأیت لفعلت الابراء و لرددت الخلافة.
2- فی نسخة من الکتاب و فی المصدر: و یسمع الاسرار.
3- بصائر الدرجات: 80.
4- فبه عرفوا الأشیاء. خ ل.

وَ جَعَلَ فِی الْمُؤْمِنِینَ أَصْحَابِ الْمَیْمَنَةِ رُوحَ الْإِیمَانِ فَبِهِ خَافُوا اللَّهَ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الْقُوَّةِ فَبِهِ قَوُوا عَلَی الطَّاعَةِ مِنَ اللَّهِ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الشَّهْوَةِ فَبِهِ اشْتَهَوْا طَاعَةَ اللَّهِ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الْمَدْرَجِ الَّذِی یَذْهَبُ النَّاسُ بِهِ وَ یَجِیئُونَ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: جابر جعفی روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: ای جابر! خداوند مردم را سه گونه آفریده است؛ این آیه اشاره به همین است «وَ کُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً * فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ * وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ * وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ.» - . واقعه / 7-11 - {و شما سه دسته شوید: یاران دست راست کدامند یاران دست راست و یاران چپ کدامند یاران چپ و سبقت گیرندگان مقدمند. آنانند همان مقربان [خدا] }

سابقون رسول الله صلی الله علیه و آله و خواص خدا از میان خلق هستند، که در آن­ها پنج روح قرار داده است: به روح القدس تأییدشان نموده است، که به سبب آن به مقام پیامبری مبعوث شده اند. به روح ایمان تأییدشان کرده است، که به سبب آن از خدا خوف دارند. و به روح قوت تأییدشان کرده، که به سبب آن بر اطاعت خدا نیرو می گیرند. و با روح شهوت تأییدشان کرده، که به سبب آن میل به اطاعت خدا دارند و از معصیت بیزارند. و در آن­ها روح مدرج قرار داده که با مردم با آن می­روند و می­آیند.

ص: 52

و در مؤمنین که اصحاب میمنة هستند روح ایمان قرار داده، که به سبب آن از خدا خوف دارند. و در آن­ها روح قوت قرار داده، که با آن بر اطاعت خدا قوت می­گیرند. و در آن­ها روح شهوت قرار داده، که با آن میل به اطاعت خدا دارند. و در آن­ها روح مدرج قرار داده، که با مردم با آن می­روند و می­آیند. - . بصائر الدرجات : 132 -

**[ترجمه]

تبیین

أَزْواجاً أی أَصْنَافاً ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ الاستفهام للتعجب من علو حالهم و الجملة الاستفهامیة خبر بإقامة الظاهر مقام الضمیر و سموا بذلک لأنهم عند المیثاق کانوا علی الیمین أو یکونون فی الحشر عن یمین العرش أو یؤتون صحائفهم بأیمانهم أو لأنهم أهل الیمن و البرکة و أصحاب المشأمة علی خلاف ذلک وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أی الذین سبقوا إلی الإیمان و الطاعة أو إلی حیازة الفضائل أو الأنبیاء (2) و الأوصیاء فإنهم مقدمو أهل الإیمان هم الذین عرفت حالهم و مآلهم و الذین سبقوا إلی الجنة أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ أی الذین قربت درجاتهم فی الجنة و أعلیت مراتبهم و خاصة الله أی سائر الأنبیاء و جمیع الأوصیاء الذین اختصهم الله لخلافته.

ثم اعلم أن الروح یطلق علی النفس الناطقة و علی النفس الحیوانیة الساریة فی البدن و علی خلق عظیم إما من جنس الملائکة أو أعظم منهم و الأرواح المذکورة هنا یمکن أن تکون أرواحا مختلفة متباینة بعضها فی البدن و بعضها خارجة عنه أو یکون المراد بالجمیع النفس الناطقة باعتبار أعمالها و أحوالها و درجاتها و مراتبها أو أطلقت علی تلک الأحوال و الدرجات کما أنه تطلق علیها النفس الأمارة و اللوامة و الملهمة و المطمئنة بحسب درجاتها و مراتبها فی الطاعة و العقل الهیولانی و بالملکة و بالفعل و المستفاد بحسب مراتبها فی العلم و المعرفة. و یحتمل أن تکون روح القوة و الشهوة و المدرج کلها الروح الحیوانیة و روح الإیمان و روح القدس النفس الناطقة بحسب کمالاتها أو تکون الأربعة سوی روح

ص: 53


1- بصائر الدرجات: 132. و الآیات فی الواقعة: 7- 11.
2- فی نسخة: و هم الأنبیاء.

القدس مراتب النفس و روح القدس الخلق الأعظم و یحتمل أن یکون ارتباط روح القدس متفرعا علی حصول تلک الحالة القدسیة للنفس فتطلق روح القدس علی النفس فی تلک الحالة و علی تلک الحالة و علی الجوهر القدسی الذی یحصل له الارتباط بالنفس فی تلک الحالة کما تقول الحکماء فی ارتباط النفس بالعقل الفعال بزعمهم و به یؤولون أکثر الآیات و الأخبار اعتمادا علی عقولهم القاصرة و أفکارهم الخاسرة.

فبه قووا علی طاعة الله أقول روح القوة روح بها یقوون علی الأعمال و هی مشترکة بین الفریقین لکن لما کان أصحاب الیمین یصرفونها إلی طاعة الله عبر عنها کذلک و کذا روح الشهوة هی ما یصیر سببا للمیل إلی المشتهیات فأصحاب الشمال یستعملونها فی المشتهیات الجسمانیة و أصحاب الیمین فی اللذات الروحانیة و عدم ذکر أصحاب المشأمة لظهور أحوالهم مما مر لأنه لیس لهم روح القدس و لا روح الإیمان ففیهم الثلاثة الباقیة التی هی موجودة فی الحیوانات أیضا کما قال سبحانه إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا (1) و سیأتی تفصیل القول فی ذلک فی کتاب السماء و العالم إن شاء الله تعالی.

**[ترجمه]ازواج در آیه به معنای اصناف است و استفهام در «ما أصحاب المیمنة» برای تعجب از بلندی مقامشان می­باشد. از این رو اصحاب یمین نامیده شده­اند، چون در هنگام میثاق بر جانب راست بوده­اند، یا در وقت حشر در سمت راست عرش خواهند بود، یا کتاب اعمالشان به دست راستشان سپرده می­شود و یا چون اهل یمن و برکت­اند. و اصحاب مشئمه، بر خلاف این­ها هستند. «السابقون السابقون» یعنی کسانی که بر ایمان و اطاعت خداوند یا در کسب فضائل سبقت گرفته­اند، یا منظور انبیا و اوصیاست؛ چرا که آن­ها اولین ایمان آورندگان­اند، که حال و عاقبت آن­ها را دانستی، همان­ها که سبقت به بهشت گرفته­اند. «اولئک المقربون» یعنی کسانی که از مقربین بهشت و بلند مرتبگان جنت­اند و خواص خدایند؛ یعنی سایر انبیا و اوصیا که خداوند آن­ها را جانشینان خود در زمین قرار داده است.

باید توجه داشت که کلمه روح در مورد نفس ناطقه، آن روح حیوانی که در بدن جاری است، و آفریده ای عظیم که یا از جنس ملائکه است و یا بزرگتر از آن­هاست، نیز گفته می شود. روح هایی که در این روایت نام برده شده، ممکن است ارواح مختلف و متغایر با هم باشند که بعضی در بدن هستند و برخی خارج از بدن، و ممکن است منظور از همه­اشان نفس ناطقه به اعتبار اعمال و احوال و درجات و مراتب آن باشد، و یا این که بر خود همین احوال و درجات، روح اطلاق شده باشد. چنان­چه به حسب درجه و مراتب آن در اطاعت خدا، نفس امّاره و لوّامه و ملهمه و مطمئنّه نیز بر آن اطلاق می شود و به حسب علم و معرفتش، عقل هیولانی و ملکه و فصل و مستفاد نیز گفته می شود.

ممکن است روح­القوة و روح­الشهوة و روح­المدرج، همگی روح حیوانی باشند و روح­الایمان و روح­القدس، نفس ناطقه به حسب کمالات آن باشد. و یا چهار روح غیر از روح­القدس

ص: 53

مراتب و درجات نفس باشند و روح­القدس خلقت بزرگتری باشد که بعد از حصول آن حالت قدسی برای نفس به وجود می­آید، و در آن حالت به آن روح­القدس گفته می­شود، یا به خود این حالت یا به آن جوهر قدسی که در این حالت ارتباط با نفس برایش حاصل می شود، روح­القدس گفته می­شود، چنان­چه نظر حکما درباره ارتباط نفس با عقل فعال همین طور است و اکثر آیات و روایات را به اتکای عقل قاصر و افکار ناموزون خود و به همین معنی تأویل می­کنند.

\\" که به سبب آن بر اطاعت خدا نیرو می گیرند.\\" این روح بین هر دو دسته مشترک است، ولی چون اصحاب یمین این روح را صرف در اطاعت خدا می­کنند، در این­جا از آن چنین تعبیر شده است. روح شهوت، که موجب میل به مشتهیات است، نیز همین ­طور است؛ اصحاب شمال آن را در مشتهیات جسمانی به کار می­گیرند و اصحاب یمین در لذتهای روحانی. این که در روایت ذکری از اصحاب شمال نشده، چون حال آن­ها معلوم است؛ زیرا دارای روح القدس و روح ایمان نیستند.یعنی در آن­ها، آن سه روح دیگر وجود دارد که در حیوانات نیز هست. چنان­چه خداوند سبحان می­فرماید: «إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا» - . فرقان / 44 - {آنان جز مانند ستوران نیستند بلکه گمراه ترند}. و تفصیل این بحث إن شاء الله در کتاب آسمان و جهان خواهد آمد.

**[ترجمه]

«14»

یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ (2) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: فِی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ خَمْسَةُ أَرْوَاحٍ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ رُوحُ الْإِیمَانِ وَ فِی الْمُؤْمِنِینَ أَرْبَعَةُ أَرْوَاحٍ أَفْقَدَهَا رُوحَ الْقُدُسِ (3) رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ رُوحُ الْإِیمَانِ وَ فِی الْکُفَّارِ ثَلَاثَةُ أَرْوَاحٍ رُوحُ الْبَدَنِ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ ثُمَّ قَالَ رُوحُ الْإِیمَانِ یُلَازِمُ الْجَسَدَ مَا لَمْ یَعْمَلْ بِکَبِیرَةٍ فَإِذَا عَمِلَ بِکَبِیرَةٍ

ص: 54


1- الفرقان: 44.
2- فی المصدر: عن الحسن بن جهم.
3- انما فقدوا روح القدس. خ ل ظ.

فَارَقَهُ الرُّوحُ وَ رُوحُ الْقُدُسِ مَنْ سَکَنَ فِیهِ فَإِنَّهُ لَا یَعْمَلُ بِکَبِیرَةٍ أَبَداً (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: حسن بن ابراهیم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: در انبیاء و اوصیاء پنج روح است: روح­البدن و روح­القدس و روح­القوة و روح­الشهوة و روح­الایمان. و در مؤمنین چهار روح است: که روح القدس را ندارند ولی روح­البدن و روح­القوة و روح­الشهوة و روح­الایمان را دارند. و در کفار سه روح است: روح­البدن و روح­القوة و روح­الشهوة.

سپس فرمودند: روح ایمان، تا وقتی که مرتکب گناه کبیره ای نشده باشد، همراه با جسد هست، وقتی کبیره ای انجام داد،

ص: 54

روح از او جدا می شود. ولی اگر روح­القدس در کسی موجود باشد، هرگز گناه کبیره­ای انجام نمی­دهد. - . بصائر الدرجات : 132 -

**[ترجمه]

«15»

یر، بصائر الدرجات بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْمُنَخَّلِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ عِلْمِ الْعَالِمِ فَقَالَ یَا جَابِرُ إِنَّ فِی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْقُدُسِ وَ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ رُوحَ الْحَیَاةِ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ فَبِرُوحِ الْقُدُسِ یَا جَابِرُ عَرَفُوا (2) مَا تَحْتَ الْعَرْشِ إِلَی مَا تَحْتَ الثَّرَی ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ إِنَّ هَذِهِ الْأَرْوَاحَ یُصِیبُهَا الْحَدَثَانُ إِلَّا أَنَّ رُوحَ الْقُدُسِ (3) لَا یَلْهُو وَ لَا یَلْعَبُ (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: جابر از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده که فرمودند: ای جابر! در انبیاء و اوصیا پنج روح است: روح­القدس و روح­الایمان و روح­الحیاة و روح­القوة و روح­الشهوة؛ ای جابر! به وسیله روح­القدس از زیر عرش تا زیر زمین را می­دانند. سپس فرمودند: ای جابر! این ارواح دستخوش حدثان می­شوند، ولی در روح­القدس، لهو و لعب راهی ندارد. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

روح الحیاة هنا هی روح المدرج.

و فی الصحاح حدث أمر أی وقع و الحدث و الحادثة و الحدثان کله بمعنی و المراد هنا ما یمنعها عن أعمالها کرفع بعض الشهوات عند الشیخوخة و ضعف القوی بها و بالأمراض و مفارقة روح الإیمان بارتکاب الکبائر و أما من أعطی روح القدس فلا یصیبه ما یمنعه عن العلم و المعرفة و لا یلهو أی لا یغفل و لا یسهو عن أمر و لا یلعب أی لا یرتکب أمرا لا منفعة فیه.

**[ترجمه]مراد از حدثان، چیزی است که روح را از کارهایش باز دارد؛ مانند مرتفع شدن برخی شهوات و ضعیف شدن آن­ها به هنگام پیری و بیماری­ها. لهو در روح القدس راه ندارد؛ یعنی از کاری غافل نمی­ماند و اشتباهی نمی­کند و لعب در آن راه ندارد؛ یعنی کاری که در آن نفعی نباشد، انجام نمی­دهد.

**[ترجمه]

«16»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ مَعْرُوفٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ تُسْأَلُونَ عَنِ الشَّیْ ءِ فَلَا یَکُونُ عِنْدَکُمْ عِلْمُهُ فَقَالَ رُبَّمَا کَانَ ذَلِکَ قَالَ قُلْتُ کَیْفَ تَصْنَعُونَ قَالَ تَتَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (5).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: یکی از اصحاب حضرت صادق علیه السلام نقل کرده که به ایشان عرض کردم: فدایتان شوم، آیا شده از شما چیزی بپرسند که جواب آن را ندانید؟ فرمودند: گاهی اتفاق می افتد. عرض کردم: در این مواقع چه می­کنید؟ فرمودند: روح­القدس ما را در جریان می­گذارد. - . همان : 133 و 134 -

**[ترجمه]

«17»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ وَ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِ

ص: 55


1- بصائر الدرجات: 132.
2- فی المصدر: علمنا.
3- الأرواح القدس فانها. خ ل.
4- بصائر الدرجات: 132.
5- بصائر الدرجات: 133 و 134.

عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ جُعَیْدٍ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِأَیِّ حُکْمٍ تَحْکُمُونَ قَالَ نَحْکُمُ بِحُکْمِ آلِ دَاوُدَ فَإِنْ عَیِینَا شَیْئاً تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: جعید همدانی نقل کرده،

ص: 55

به امام زین­العابدین علیه السلام عرض کردم: با چه چیزی در میان مردم قضاوت می­کنید؟ فرمودند: با حکم آل داود حکم می­کنیم، اگر چیزی از ما پوشیده ماند، روح­القدس ما را در جریان می­گذارد. - .

همان : 134 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام بحکم آل داود أی نحکم بعلمنا و لا نسأل بینة کما کان داود علیه السلام أحیانا یفعله.

lt;meta info="\\"حکم آل داود\\" یعنی با علم خود قضاوت می­نماییم و احتیاج به شاهد نداریم. همان­طور که حضرت داود گاهی این­گونه حکم می­کردند.

**[ترجمه]

«18»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ السَّابَاطِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِمَا تَحْکُمُونَ إِذَا حَکَمْتُمْ فَقَالَ بِحُکْمِ اللَّهِ وَ حُکْمِ دَاوُدَ فَإِذَا وَرَدَ عَلَیْنَا شَیْ ءٌ لَیْسَ عِنْدَنَا تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ساباطی نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: وقتی حکم می­کنید، بر چه اساسی حکم می­کنید؟ فرمودند: به حکم خدا و حکم داود، و وقتی چیزی پیش بیاید که پیش ما نباشد، روح­القدس آن را به ما القا می­کند. - . همان -

**[ترجمه]

«19»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی الْجَهْمِ عَنْ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ تُسْأَلُونَ عَنِ الشَّیْ ءِ فَلَا یَکُونُ عِنْدَکُمْ عِلْمُهُ قَالَ رُبَّمَا کَانَ ذَلِکَ قُلْتُ کَیْفَ تَصْنَعُونَ قَالَ تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: اسباط نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا شده سؤالی از شما بپرسند که علمش نزد شما نباشد؟ فرمودند: گاهی اتفاق می­افتد. عرض کردم: چه می­کنید؟ فرمودند: روح­القدس آن را به ما القا می­کند. - . همان -

**[ترجمه]

«20»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْقَمَّاطِ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنْبِیَاءُ أَنْتُمْ قَالَ لَا قُلْتُ فَقَدْ حَدَّثَنِی مَنْ لَا أَتَّهِمُ أَنَّکَ قُلْتَ إِنَّا أَنْبِیَاءُ قَالَ مَنْ هُوَ أَبُو الْخَطَّابِ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ کُنْتُ إِذاً أَهْجُرُ قَالَ قُلْتُ فَبِمَا تَحْکُمُونَ قَالَ بِحُکْمِ آلِ دَاوُدَ فَإِذَا وَرَدَ عَلَیْنَا شَیْ ءٌ لَیْسَ عِنْدَنَا تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: حمران بن أعین نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا شما پیامبر هستید؟ فرمودند: خیر. عرض کردم: شخصی که او را راست­گو می­دانم برایم گفته که شما فرموده­اید: ما پیامبر هستیم. فرمودند: چه کسی؟ ابوالخطاب؟ گفتم: آری. فرمودند: در این صورت هذیان ­گفته­ام. عرض کردم: پس با چه چیزی حکم می­کنید؟ فرمودند: با حکم آل داود، و وقتی چیزی پیش بیاید که حکمش را ندانیم روح­القدس آن را به ما القا می­کند. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام کنت إذا أهجر أی لم أقل ذلک و کذب علی إذ لو قلت ذلک لکان هذیانا و لا یصدر مثله عن مثلی.

lt;meta info="\\"در این صورت هذیان ­گفته­ام\\" یعنی من آن را نگفته­ام و بر من دروغ بسته است؛ چون اگر من آن را گفته باشم، هذیان گفته­ام و از مثل منی هذیان صادر نمی­شود.

**[ترجمه]

«21»

خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ عَمَّارٍ أَوْ غَیْرِهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَبِمَا تَحْکُمُونَ إِذَا حَکَمْتُمْ فَقَالَ بِحُکْمِ اللَّهِ وَ حُکْمِ دَاوُدَ وَ حُکْمِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَإِذَا وَرَدَ عَلَیْنَا مَا لَیْسَ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ وَ أَلْهَمَنَا اللَّهُ إِلْهَاماً (5).

ص: 56


1- بصائر الدرجات: 134.
2- بصائر الدرجات: 134.
3- بصائر الدرجات: 134.
4- بصائر الدرجات: 134.
5- مختصر بصائر الدرجات: 1، بصائر الدرجات: 134.

**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: عمار یا شخص دیگری نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: وقتی حکم می­کنید بر چه اساسی حکم می­کنید؟ فرمودند: به حکم خدا و حکم داود و حکم محمد صلی الله علیه و آله، وقتی چیزی پیش آید که حکمش در کتاب علی علیه السلام نباشد روح­القدس آن را به ما القا می­کند و خداوند به ما الهام می­نماید. - . مختصر بصائر الدرجات : 1 ،بصائر الدرجات : 134 -

ص: 56

**[ترجمه]

«22»

خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ بَشِیرٍ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ جُعَیْدٍ الْهَمْدَانِیِّ وَ کَانَ جُعَیْدٌ مِمَّنْ خَرَجَ مَعَ الْحُسَیْنِ علیه السلام بِکَرْبَلَاءَ (1) قَالَ: فَقُلْتُ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ بِأَیِّ شَیْ ءٍ تَحْکُمُونَ قَالَ یَا جُعَیْدُ نَحْکُمُ بِحُکْمِ آلِ دَاوُدَ فَإِذَا عَیِینَا (2) عَنْ شَیْ ءٍ تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (3).

**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: جعید همدانی که از کسانی است به همراه امام حسین علیه السلام به سمت کربلا حرکت کرد - . در منتخب البصائر این جمله هم آمده است: و \\"در کربلا کشته شد\\". گویا همان که در خود بصائر الدرجات آمده است، صحیح باشد؛ چون شیخ در رجالش، او را از جمله اصحاب علی و حسن و حسین و علی بن الحسین علیهم السلام، ذکر کرده است، و او را از شهدای کربلا نشمرده است. کمی قبل گذشت که او این روایت را از علی بن الحسین علیه السلام نقل کرده است. شاید یکی از این دو، ناشی از اشتباه در نسخه­برداری باشد، اگرچه احتمال دارد این را، از هر دو امام علیهما السلام روایت کرده باشد. - ، نقل کرده، به امام حسین علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! شما با چه چیزی حکم می­کنید؟ فرمودند: ای جعید! به حکم آل داود، و وقتی چیزی بر ما پوشیده باشد، روح­القدس آن را به ما القا می­کند. - . مختصر بصائر الدرجات : 1 ،بصائر الدرجات : 134 -

**[ترجمه]

«23»

خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات عِمْرَانُ بْنُ مُوسَی عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَجَّهَ عَلِیّاً علیه السلام إِلَی الْیَمَنِ لِیَقْضِیَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَا وَرَدَتْ عَلَیَّ قَضِیَّةٌ إِلَّا حَکَمْتُ فِیهَا بِحُکْمِ اللَّهِ وَ حُکْمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ صَدَقُوا قُلْتُ وَ کَیْفَ ذَاکَ وَ لَمْ یَکُنْ أُنْزِلَ الْقُرْآنُ کُلُّهُ وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَائِباً عَنْهُ فَقَالَ تَتَلَقَّاهُ بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (4).

**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: علی بن عبدالعزیز از پدر خود نقل کرده که به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! مردم می­گویند: رسول الله صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام را به یمن فرستادند، تا ایشان بین مردم قضاوت کنند. و علی علیه السلام فرموده است: در هیچ قضیه­ای برایم پیش نیامد، مگر این­که به حکم خدا و حکم رسول الله صلی الله علیه و آله، قضاوت کردم. حضرت فرمودند: درست می­گویند. عرض کردم: این چگونه ممکن است با این­که هنوز تمام قرآن نازل نشده بود و رسول الله صلی الله علیه و آله نیز، در آن­جا حضور نداشتند؟ فرمودند: روح­القدس به ایشان القا می­نمود. - . همان -

**[ترجمه]

«24»

خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات أَبُو عَلِیٍّ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ جَرِیشٍ (5) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ علیهما السلام إِنَّ الْأَوْصِیَاءَ مُحَدَّثُونَ یُحَدِّثُهُمْ رُوحُ الْقُدُسِ وَ لَا یَرَوْنَهُ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَعْرِضُ عَلَی رُوحِ الْقُدُسِ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ فَیُوجِسُ فِی نَفْسِهِ أَنْ قَدْ أَصَبْتَ (6) بِالْجَوَابِ فَیُخْبَرُ فَیَکُونُ کَمَا قَالَ (7).

**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: حسن بن عباس بن جریش از قول امام جواد علیه السلام از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: اوصیاء محدث هستند، روح­القدس با آن­ها صحبت می­کند، ولی او را نمی بینند. حضرت علی علیه السلام آن­چه از او می پرسیدند را به روح­القدس عرضه می­داشت و در دل خود احساس می­کرد که به جواب رسیده است، بعد جواب را می­گفت، جواب همان بود که فرموده بود. - . مختصر بصائر الدرجات : 1 و 2 ، بصائر الدرجات : 134 -

**[ترجمه]

«25»

یر، بصائر الدرجات الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ

ص: 57


1- فی منتخب البصائر: (فقتل بکربلا) و کأنّ ما فی کتاب الصفار أصح لان الشیخ فی الرجال عده من أصحاب علی و الحسن و الحسین و علیّ بن الحسین علیهم السلام، و لم یعد من الشهداء و قد مرّ أنّه روی هذا الخبر عن علیّ بن الحسین، و کأنّ أحدهما تصحیف الآخر و ان احتمل روایته عنهما معا. منه مد ظله.
2- غیبنا خ ل.
3- مختصر بصائر الدرجات: 1، بصائر الدرجات: 134.
4- مختصر بصائر الدرجات: 1، بصائر الدرجات: 134.
5- لعل الصحیح: حریش بالحاء المهملة.
6- اصیب خ ل.
7- مختصر بصائر الدرجات: 1 و 2، بصائر الدرجات: 134.

عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سَأَلْتُهُ عَنْ عِلْمِ الْإِمَامِ (1) بِمَا فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ وَ هُوَ فِی بَیْتِهِ مُرْخًی عَلَیْهِ سِتْرُهُ فَقَالَ یَا مُفَضَّلُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْحَیَاةِ فَبِهِ دَبَّ وَ دَرَجَ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ فَبِهِ نَهَضَ وَ جَاهَدَ (2) وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ فَبِهِ أَکَلَ وَ شَرِبَ وَ أَتَی النِّسَاءَ مِنَ الْحَلَالِ وَ رُوحَ الْإِیمَانِ فَبِهِ أَمَرَ وَ عَدَلَ وَ رُوحَ الْقُدُسِ فَبِهِ حَمَلَ النُّبُوَّةَ فَإِذَا (3) قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله انْتَقَلَ رُوحُ الْقُدُسِ فَصَارَ فِی الْإِمَامِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ لَا یَنَامُ وَ لَا یَغْفُلُ وَ لَا یَلْهُو وَ لَا یَسْهُو وَ الْأَرْبَعَةُ الْأَرْوَاحُ تَنَامُ وَ تَلْهُو وَ تَغْفُلُ وَ تَسْهُو وَ رُوحُ الْقُدُسِ ثَابِتٌ یَرَی بِهِ مَا فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا وَ بَرِّهَا وَ بَحْرِهَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَتَنَاوَلُ الْإِمَامُ مَا بِبَغْدَادَ بِیَدِهِ قَالَ نَعَمْ وَ مَا دُونَ الْعَرْشِ (4).

خص، منتخب البصائر سعد عن إسماعیل بن محمد البصری عن عبد الله بن إدریس مثله (5).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: مفضل بن عمر نقل کرده،

ص: 57

از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم: چگونه امام از همه جای زمین اطلاع دارد با این­که در خانه نشسته و پرده خانه­اش آویخته است. فرمودند: ای مفضل! خداوند برای پیامبر صلی الله علیه و آله پنج روح قرار داده است: روح­الحیات که با آن می­رود و می­آید، و روح­القوة که با آن قیام می­کند و جهاد می نماید - . در مختصر البصائر این­گونه است: با دشمنش جهاد می­کند. - ، و روح­الشهوة با آن می­خورد و می آشامد و از حلال با زنان همبستر می شود، و روح­الایمان که با آن دستور می­دهد و عدالت می­ورزد، و روح­القدس که با آن بار نبوت را بر می­دارد، وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت، روح القدس منتقل شد و در امام قرار گرفت.

و روح­القدس به خواب نمی­رود و غافل نمی­شود و عمل لهو انجام نمی­دهد و سهو ندارد، ولی چهار روح دیگر می­خوابند و دارای لهو و غفلت و سهو هستند. روح­القدس ثابت است، به وسیله­اش آن­چه در شرق و غرب زمین و خشکی و دریا است دیده می­شود. عرض کردم: آیا امام می­تواند چیزی را که در بغداد است، با دست خود بردارد؟ فرمودند: آری، و هر چه پائین تر از عرش را می­تواند. - . بصائر الدرجات : 134 -

منتخب البصائر نیز مانند این روایت را با طریقی دیگر نقل کرده است. - . مختصر بصائر الدرجات : 2 -

**[ترجمه]

«26»

یر، بصائر الدرجات بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ جَابِرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَئِمَّةَ عَلَی خَمْسَةِ أَرْوَاحٍ رُوحِ الْإِیمَانِ وَ رُوحِ الْحَیَاةِ وَ رُوحِ الْقُوَّةِ وَ رُوحِ الشَّهْوَةِ وَ رُوحِ الْقُدُسِ فَرُوحُ الْقُدُسِ مِنَ اللَّهِ وَ سَائِرُ هَذِهِ الْأَرْوَاحِ یُصِیبُهَا الْحَدَثَانُ فَرُوحُ الْقُدُسِ لَا یَلْهُو وَ لَا یَتَغَیَّرُ وَ لَا یَلْعَبُ وَ بِرُوحِ الْقُدُسِ عَلِمُوا یَا جَابِرُ مَا دُونَ الْعَرْشِ إِلَی مَا تَحْتَ الثَّرَی (6).

خص، منتخب البصائر سعد عن موسی بن عمر مثله (7).

ص: 58


1- فی مختصر البصائر: سألت أبا عبد اللّه علیه السّلام عن علم الامام.
2- فی مختصر البصائر: و جاهد عدوه.
3- فی مختصر البصائر: و لما قبض.
4- بصائر الدرجات: 134.
5- مختصر بصائر الدرجات: 2. فیه: و بروح القدس کان یری ما فی شرق الأرض.
6- بصائر الدرجات: 134.
7- مختصر بصائر الدرجات: 2. فیه: و بروح القدس یا جابر علمنا ما دون العرش.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: جابر از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده که فرمودند: خداوند پیامبران و امامان را بر پنج روح آفریده است؛ روح­الایمان و روح­الحیاة و روح­القوة و روح­الشهوة و و روح­القدس. روح­القدس از خداوند است و دیگر روح ها دست­خوش تغییرند. ولی روح­القدس دچار لهو انجام نمی­دهد و متغیر نمی­شود و لعب نمی­کند. ای جابر! با روح­القدس است که آن­ها از زیر عرش تا زیر زمین را می­دانند. - . بصائر الدرجات : 134 -

منتخب البصائر نیز مانند این روایت را با طریقی دیگر نقل کرده است. - . مختصر بصائر الدرجات : 2 -

ص: 58

**[ترجمه]

«27»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ صِراطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ قَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ خَلْقٌ (1) وَ اللَّهِ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ قَدْ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ وَ یُسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام یُخْبِرُهُمْ وَ یُسَدِّدُهُمْ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: فدایتان شوم! درباره این سخن خداوند تبارک و تعالی برایم توضیح فرمایید: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ * صِراطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ.» - . شوری / 52 و 53 - {وهمین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است] ولی آن را نوری گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نماییم و به راستی که تو به خوبی به راه راست هدایت می کنی * راه همان خدایی که آن­چه در آسمانها و آن­چه در زمین است از آن اوست هش دار که [همه] کارها به خدا بازمی گردد}

فرمودند: ای ابامحمّد! به خدا قسم آفریده ای است - . منظور، روح است. -

بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، که با رسول الله صلی اللَّه علیه و آله بود و به او خبر می­داد و او را ثابت­ قدم می­کرد. او با ائمه نیز هست و آن­ها را خبر می­دهد و ثابت­ قدم می کند. - . بصائر الدرجات : 135 -

**[ترجمه]

«28»

خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ قَالَ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ وَ یُسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ (3).

**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، از حضرت صادق علیه السلام در مورد این سخن خداوند تبارک و تعالی: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» - . شوری / 52 - {وهمین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]} سؤال کردم. ایشان فرمودند: آفریده­ای از آفریدگان خداست، بزرگتر از جبرئیل و میکائیل است، با رسول الله صلی اللَّه علیه و آله بود و به او خبر می­داد و او را ثابت­ قدم می­کرد و با امامان بعد از او نیز هست. - . مختصر بصائر الدرجات : 2 ، بصائر الدرجات : 135 -

**[ترجمه]

«29»

یر، بصائر الدرجات الْعَبَّاسُ بْنُ مَعْرُوفٍ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: الرُّوحُ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُسَدِّدُهُ وَ یُوَفِّقُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: أبان بن تغلب می­گوید: روح، آفریده­ای بزرگتر از جبرئیل و میکائیل است که با رسول الله صلی اللَّه علیه و آله بود، او را ثابت­ قدم می­کرد و توفیق می­داد و با امامان بعد از او نیز هست. - . بصائر الدرجات : 135 -

**[ترجمه]

«30»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَخْبِرْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ عَنِ الْعِلْمِ الَّذِی تُحَدِّثُونَّا بِهِ أَ مِنْ صُحُفٍ عِنْدَکُمْ أَمْ مِنْ رِوَایَةٍ یَرْوِیهَا بَعْضُکُمْ عَنْ بَعْضٍ أَوْ کَیْفَ حَالُ الْعِلْمِ عِنْدَکُمْ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ الْأَمْرُ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ وَ أَجَلُّ أَ مَا تَقْرَأُ کِتَابَ اللَّهِ قُلْتُ بَلَی قَالَ أَ مَا تَقْرَأُ

ص: 59


1- أی الروح.
2- بصائر الدرجات: 135. و الآیتان فی الشوری: 52 و 53.
3- مختصر بصائر الدرجات: 2 بصائر الدرجات: 135. و الآیة فی الشوری: 52.
4- بصائر الدرجات: 135.

وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ أَ فَتَرَوْنَ أَنَّهُ کَانَ فِی حَالٍ لَا یَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَ لَا الْإِیمَانُ قَالَ قُلْتُ هَکَذَا نَقْرَؤُهَا قَالَ نَعَمْ قَدْ کَانَ فِی حَالٍ لَا یَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَ لَا الْإِیمَانُ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ تِلْکَ الرُّوحَ فَعَلَّمَهُ بِهَا الْعِلْمَ وَ الْفَهْمَ وَ کَذَلِکَ تَجْرِی تِلْکَ الرُّوحُ إِذَا بَعَثَهَا اللَّهُ إِلَی عَبْدٍ عَلَّمَهُ بِهَا الْعِلْمَ وَ الْفَهْمَ (1).

یر، بصائر الدرجات محمد بن عبد الحمید عن منصور بن یونس عن أبی الصباح الکنانی عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (2)

یر، بصائر الدرجات إبراهیم بن هاشم عن أبی عبد الله البرقی عن ابن سنان أو غیره عن عبد الله بن طلحة مثله (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمد بن عیسی از عبد اللَّه بن طلحه نقل کرده، به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! به من بگویید آیا علمی که برای ما بیان می­کنید، از نوشته­هایی است که در نزد شماست، یا از طریق روایت­هایی است که هر کدام از یک­دیگر نقل می­کنید؟ به هر صورت، حال علمی که پیش شماست، چگونه است؟ فرمودند: جریان بزرگتر و عظیم تر از آن­چه تو می­گویی است؛ مگر قرآن نخوانده ای؟ عرض کردم: بله،

ص: 59

خوانده­ام. فرمودند: این آیه را نخوانده ای: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» - . شوری / 52 - { وهمین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]}؟ آیا به نظر شما این یعنی پیامبر قبلاً در حالی بوده که کتاب و ایمان را نمی­دانسته است؟ عرض کردم: ما این طور می­خوانیم. فرمودند: آری، در یک زمان کتاب و ایمان را نمی­دانست، تا آن­که خداوند آن روح را فرستاد و او به پیامبر علم و فهم را آموخت. و همین­طور این روح در جریان است؛ وقتی خداوند آن را به سوی بنده ای برانگیزد، به وسیله آن علم و فهم را به او می آموزد. - . بصائر الدرجات : 135 و 136 -

بصائر الدرجات مانند همین روایت را از طریق ابی الصباح کنانی نیز، از عبدالله بن طلحه نقل کرده است. - . این حدیث را با مانند همین الفاظ نیافتیم. بله، در بصائر : 135 حدیثی که سندش همین سند و متنش موافق حدیث رقم 29 این­جاست، وجود دارد. شاید تقدیم و تأخیری در این­جا اتفاق افتاده است. -

بصائر الدرجات از ابن سنان یا شخصی غیر از او نیز مانند همین روایت را از عبدالله بن طلحه نقل کرده است. - . بصائر الدرجات : 136 -

**[ترجمه]

«31»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الرُّوحَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُسَدِّدُهُ وَ یُرْشِدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: سماعة بن مهران نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: روح آفریده­ایست عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه وآله بود و ایشان را ثابت­ قدم می­کرد و ارشاد می­نمود و با اوصیای بعد از او نیز هست. - . همان : 135 -

**[ترجمه]

«32»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَسْبَاطٍ بَیَّاعِ الزُّطِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ هِیتَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ قَالَ فَقَالَ مَلَکٌ مُنْذُ أَنْزَلَ اللَّهُ ذَلِکَ الْمَلَکَ لَمْ یَصْعَدْ إِلَی السَّمَاءِ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ یُسَدِّدُهُمْ (5).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: اسباط بیاع زطی نقل کرده، مردی از اهالی هیت، این سخن خداوند عزّ و جلّ «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» را برای امام صادق علیه السّلام خواند؛ ایشان فرمودند: روح فرشته ای است که از زمانی که خداوند آن را به زمین نازل کرده، دیگر به آسمان صعود نکرده است، پیوسته با رسول الله صلی اللَّه علیه و آله بود، و با امامان نیز هست، آن­ها را ثابت­ قدم می­کند. - . همان -

**[ترجمه]

«33»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا قَالَ هُوَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ

ص: 60


1- بصائر الدرجات: 135 و 136.
2- لم نجد الحدیث بهذه الألفاظ: نعم یوجد فی البصائر ص 135 حدیث بالاسناد یوافق متنه ما تقدم تحت رقم 29. و لعلّ هنا وقع تقدیم و تأخیر.
3- بصائر الدرجات: 136.
4- بصائر الدرجات: 135.
5- بصائر الدرجات: 135.

جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وُکِّلَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ وَ یُسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ یُخْبِرُهُمْ وَ یُسَدِّدُهُمْ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: أبابصیر نقل کرده، این سخن خدا را: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم} عرض کردم، گفتند: آفریده­ای عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل است

ص: 60

که همگام با محمد صلی الله علیه وآله بود و ایشان را خبر می­داد و ثابت قدم می­نمود. و با امامان هم هست و ایشان را خبر می­دهد و ثابت قدم می­کند. - . بصائر الدرجات : 135 -

**[ترجمه]

«34»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَاصِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ فَقَالَ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ وَ یُسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمد بن مسلم در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]} از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمودند: آفریده­ایست از آفریدگان خداوند، عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه وآله بود، ایشان را خبر می­داد و ثابت قدم می­نمود و با اوصیای بعد از او نیز هست. - . بصائر الدرجات : 135 -

**[ترجمه]

«35»

یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّهُ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ یُوَفِّقُهُ وَ یُسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ (3).

**[ترجمه]أبی اصباح کنانی نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: با رسول الله صلی الله علیه وآله آفریده­ای بزرگتر از جبرئیل و میکائیل بود، ایشان را توفیق می­داد و ثابت قدم می­نمود و با امامان بعد از او نیز هست. - . همان -

**[ترجمه]

«36»

یر، بصائر الدرجات الْبَرْقِیُّ (4) عَنْ أَبِی الْجَهْمِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا فَقَالَ مُنْذُ أَنْزَلَ اللَّهُ ذَلِکَ الرُّوحَ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَمْ یَصْعَدْ إِلَی السَّمَاءِ وَ إِنَّهُ لَفِینَا (5).

یر، بصائر الدرجات محمد بن الحسین عن ابن أسباط مثله (6).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: أبی­الجهم إبن أسباط نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السلام بودم که شخصی از ایشان در مورد این سخن خداوند «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم} سؤال کرد؛ ایشان فرمودند: از زمانی که خداوند آن روح را به محمد صلی الله علیه وآله نازل کرده، دیگر به آسمان صعود نکرده است و به راستی که او در میان ماست. - . بصائر الدرجات : 135. در بصائر آمده است: در محضر ایشان بودم که شخصی از اهل هیت از ایشان سؤال کرد. -

بصائر الدرجات این روایت را، از طریق محمد بن حسین نیز از إبن أسباط نقل کرده است. - . بصائر الدرجات : 135 -

**[ترجمه]

«37»

خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مُنْذُ أَنْزَلَ اللَّهُ ذَلِکَ الرُّوحَ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله مَا صَعِدَ إِلَی السَّمَاءِ وَ إِنَّهُ لَفِینَا (7).

ص: 61


1- بصائر الدرجات: 135.
2- بصائر الدرجات: 135.
3- بصائر الدرجات: 135.
4- فی المصدر: أحمد بن محمّد عن البرقی.
5- بصائر الدرجات: 135 فیه: سأله رجل من أهل هیت و انا حاضر و فیه: ما صعد.
6- بصائر الدرجات: 135 فیه: سأله رجل من أهل هیت و انا حاضر و فیه: ما صعد.
7- مختصر بصائر الدرجات: 2 و 3، بصائر الدرجات: 135.

**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: زراره روایت کرده، امام باقر علیه السلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا» - . شوری / 52 -

فرمودند: از زمانی که خداوند آن روح را بر پیامبرش صلی الله علیه وآله نازل کرده، دیگر به آسمان صعود نکرده است و به راستی که او در میان ماست. - . مختصر بصائر الدرجات : 2 و 3 ، بصائر الدرجات : 135 -

ص: 61

**[ترجمه]

«38»

یر، بصائر الدرجات سَلَمَةُ بْنُ الْخَطَّابِ عَنْ یَحْیَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَدَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ هِیتَ فَقَالَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا قَالَ علیه السلام ذَلِکَ فِینَا مُنْذُ هَبَطَهُ اللَّهُ إِلَی الْأَرْضِ وَ مَا یَعْرُجُ إِلَی السَّمَاءِ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: أسباط بن سالم نقل کرده، خدمت امام صادق علیه السلام بودم که شخصی از اهالی هیت به محضر ایشان رسید و گفت: خداوند شما را صلاح دهد! این سخن خداوند تبارک و تعالی در قرآن: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم}؟ ایشان فرمودند: آن روح از زمانی که خداوند او را به زمین فرو فرستاده، در بین ماست و به آسمان نمی­رود. - . بصائر الدرجات : 135 -

**[ترجمه]

«39»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْأَحْوَلِ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام وَ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا فَقَالَ الرُّوحُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا فَإِنَّهُ هَبَطَ مِنَ السَّمَاءِ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ لَمْ یَصْعَدْ إِلَی السَّمَاءِ مُنْذُ هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: سلام بن المستنیر نقل کرده از حضرت باقر علیه السلام، هنگامی که از ایشان در مورد این سخن خداوند که «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم} سؤال شده بود، شنیدم که فرمودند: آن روحی که خداوند فرموده: «أَوْحَیْنا - . شاید در در مرحله نقل افتادگی صورت گرفته باشد و صحیحش، «و کذلک آوحینا» باشد. شاید هم اختصارگویی شده است. -

إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» از آسمان بر محمد صلی الله علیه وآله فرود آمد و از آن زمان که فرود آمده، هنوز به آسمان نرفته است. - . بصائر الدرجات : 135 -

**[ترجمه]

«40»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنِ الْعِلْمِ الَّذِی تَعْلَمُونَهُ أَ هُوَ شَیْ ءٌ تَعَلَّمُونَهُ مِنْ أَفْوَاهِ الرِّجَالِ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ أَوْ شَیْ ءٌ مَکْتُوبٌ عِنْدَکُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْأَمْرُ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ قَالَ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَلَمَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ تِلْکَ الرُّوحَ عَلِمَ بِهَا وَ کَذَلِکَ هِیَ إِذَا انْتَهَتْ إِلَی عَبْدٍ عَلِمَ بِهَا الْعِلْمَ وَ الْفَهْمَ یُعَرِّضُ بِنَفْسِهِ علیه السلام (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابراهیم بن عمر نقل کرده، به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: در مورد علمی که می آموزید، آیا شفاهی از یک­دیگر استفاده می­کنید، یا نوشته ای از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم در نزد شماست؟ فرمودند: بزرگتر از این است؛ آیا این سخن خداوند عزّ و جلّ در کتابش را شنیده ای که: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]}؟ عرض کردم: بله. فرمودند: وقتی خداوند این روح را به پیامبر عطا کرد، به سبب آن دانا شد. و همین­طور این روح وقتی به یکی از بندگان خدا برسد به وسیله او علم و فهم می­یابد. منظور ایشان خودشان بود. - . بصائر الدرجات : 136 -

**[ترجمه]

«41»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ أَبِی الْحَلَّالِ قَالَ: کُنْتُ سَمِعْتُ مِنْ جَابِرٍ أَحَادِیثَ فَاضْطَرَبَ فِیهَا فُؤَادِی وَ ضِقْتُ فِیهَا ضَیْقاً شَدِیداً فَقُلْتُ وَ اللَّهِ إِنَّ الْمُسْتَرَاحَ لَقَرِیبٌ وَ إِنِّی عَلَیْهِ لِقَوِیٌّ فَابْتَعْتُ بَعِیراً وَ خَرَجْتُ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ طَلَبْتُ الْإِذْنَ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَذِنَ لِی فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ قَالَ رَحِمَ اللَّهُ جَابِراً کَانَ یَصْدُقُ عَلَیْنَا وَ لَعَنَ اللَّهُ الْمُغِیرَةَ فَإِنَّهُ کَانَ یَکْذِبُ عَلَیْنَا قَالَ ثُمَّ قَالَ

ص: 62


1- بصائر الدرجات: 135 فیه: و ما یخرج الی السماء.
2- بصائر الدرجات: 135 فیه: هبط من السماء الی محمّد صلی الله علیه و آله قوله: (و أوحینا) لعل فیه سقط و صحیحه: و کذلک اوحینا أو فیه اختصار.
3- بصائر الدرجات: 136.

فِینَا رُوحُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: زیاد بن ابی حلال نقل کرده، از جابر احادیثی می­شنیدم که بسیار مضطرب می­شدم و به شدت در مضیقه می­افتادم. با خود گفتم که: به خدا سوگند به زودی به آرامش خواهم رسید، می­توانم دلم را آرام کنم، شتری خریدم و راه مدینه را پیش گرفتم. برای شرفیابی خدمت حضرت صادق علیه السّلام اذن خواستم و ایشان اجازه دادند. همین که چشمشان به من افتاد، فرمودند: خداوند جابر را رحمت کند! همواره از ما به راستی نقل می­کرد، و خدا مغیره را لعنت کند که پیوسته بر ما دروغ می بست. سپس فرمودند:

ص: 62

روح پیامبر صلی اللَّه علیه و آله در میان ماست. - . همان -

**[ترجمه]

«42»

خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات أَبُو مُحَمَّدٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی (2) عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْعِلْمِ مَا هُوَ أَ عِلْمٌ یَتَعَلَّمُهُ الْعَالِمُ مِنْ أَفْوَاهِ الرِّجَالِ أَوْ فِی کِتَابٍ عِنْدَکُمْ تَقْرَءُونَهُ فَتَعَلَّمُونَ مِنْهُ (3) فَقَالَ الْأَمْرُ أَعْظَمُ مِنْ ذَاکَ وَ أَجَلُّ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ تَبَارَکَ تَعَالَی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ ثُمَّ قَالَ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ یَقُولُ أَصْحَابُکُمْ فِی هَذِهِ الْآیَةِ یَرَوْنَ أَنَّهُ کَانَ فِی حَالٍ لَا یَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَ لَا الْإِیمَانُ حَتَّی (4) بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِ تِلْکَ الرُّوحَ الَّتِی یُعْطِیهَا اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ فَإِذَا أَعْطَاهَا اللَّهُ عَبْداً عَلَّمَهُ الْفَهْمَ وَ الْعِلْمَ (5).

**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: أبی­حمزه نقل کرده، از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم که: علم چیست؟ آیا همان که عالم آن را از زبان مردم فرا می­گیرد، علم است؟ یا در کتابی نزد شماست که آن را می­خوانید و فرا می­گیرید؟ فرمودند: عظیم تر و جلیل تر از این است؛ آیا این سخن خداوند تبارک و تعالی را شنیده­ای که: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]}؟ سپس فرمودند: اصحاب شما در مورد این آیه چه می­گویند؟ فکر می­کنند پیامبر زمانی از کتاب و ایمان چبزی نمی­ دانسته، - . در مصدر تصحیح شده­­ای که پیش ماست، در این قسمت این جملات هم وجود دارد: فدایتان شوم! نمی­دانم چه می­گویند. فرمودند: بله، زمانی ایشان نمی­دانستند کتاب و ایمان چیست تا این­که... -

تا این که خداوند آن روح را، که به هر کس می­خواهد عطا می­کند، برایشان بر­انگیخت و وقتی که آن را به بنده ای عطا کند فهم و علم را به او می­آموزد. - . مختصر البصائر : 3 ، بصائر الدرجات : 136 -

**[ترجمه]

«43»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ (6) عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ الَّذِی نُزِّلَ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّوحُ تَکُونُ مَعَهُمْ وَ مَعَ الْأَوْصِیَاءِ لَا تُفَارِقُهُمْ تُفَقِّهُهُمْ وَ تُسَدِّدُهُمْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ بِهِمَا عُبِدَ اللَّهُ وَ اسْتَعْبَدَ اللَّهُ عَلَی هَذَا الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ وَ الْمَلَائِکَةَ وَ لَمْ یَعْبُدِ اللَّهَ مَلَکٌ وَ لَا نَبِیٌّ وَ لَا إِنْسَانٌ وَ لَا جَانٌّ إِلَّا بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً إِلَّا لِلْعِبَادَةِ (7).

ص: 63


1- بصائر الدرجات: 136.
2- فی البصائر: ابو محمّد عن حمران بن موسی.
3- فی المصدر: فتتعلمون منه.
4- زاد فی المصدر المصحح الذی عندی: فقلت: لا أدری جعلت فداک ما یقولون قال: بلی قد کان فی حال لا یدری ما الکتاب و لا الایمان حتّی.
5- مختصر البصائر: 3. بصائر الدرجات: 136.
6- فی المصدر: عن عبید بن اسباط.
7- بصائر الدرجات: 137. و الآیة فی النحل: 2.

خص، منتخب البصائر سعد عن محمد بن عیسی و محمد بن الحسین و موسی بن عمر عن ابن أسباط مثله (1)

- یر، بصائر الدرجات بعض أصحابنا عن موسی بن عمر عن علی بن أسباط هذا الحدیث بهذا الإسناد بعینه (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابابصیر می­گوید از امام باقر علیه السّلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ «یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» - . نحل / 2 - {فرشتگان را با روح به فرمان خود بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل می کند} سؤال کردم؛ فرمودند: جبرئیل است که بر انبیاء نازل می شود، ولی روح با آن­ها و اوصیاء همراه هست و هرگز از آن­ها جدا نمی­شود، آن­ها را می­فهماند و از جانب خدا ایشان را ثابت قدم می کند، و این­که: هیچ معبودی جز خدا نیست و محمد فرستاده اوست. با این دو جمله خدا پرستش شده است، و از جن و انس و ملائکه تسلیم در برابر همین را خواسته اند، و هیچ­یک از فرشتگان و پیامبران و انسان­ها و جنّیان خداوند را پرستش نکرده­اند مگر به شهادتین لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ و مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ. و خداوند هیچ موجودی را نیافریده، مگر برای عبادت کردن. - . بصائر الدرجات : 137 -

ص: 63

در منتخب البصائر مانند همین روایت، با طریقی دیگر نقل شده است. - . منتخب بصائر الدرجات : 3 و 4 -

در بصائر الدرجات نیز مانند همین، با سندی متفاوت آورده شده است. - . بصائر الدرجات : 137 -

**[ترجمه]

«44»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ قَالَ: أَتَی رَجُلٌ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَسْأَلُهُ عَنِ الرُّوحِ أَ لَیْسَ هُوَ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام جَبْرَئِیلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحُ غَیْرُ جَبْرَئِیلَ وَ کَرَّرَ ذَلِکَ عَلَی الرَّجُلِ فَقَالَ لَهُ لَقَدْ قُلْتَ عَظِیماً مِنَ الْقَوْلِ مَا أَحَدٌ یَزْعُمُ أَنَّ الرُّوحَ غَیْرُ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّکَ ضَالٌّ تَرْوِی عَنْ أَهْلِ الضَّلَالِ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ وَ الرُّوحُ غَیْرُ الْمَلَائِکَةِ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: سعد اسکاف نقل کرده، مردی خدمت امیرالمؤمنین علیه السّلام آمد و سؤال از روح کرد که آیا روح همان جبرئیل نیست؟ علی علیه السّلام فرمودند: جبرئیل از ملائکه است و روح غیر جبرئیل است و این سخن را چند مرتبه برای آن مرد تکرار کردند. آن مرد عرض کرد: سخن بزرگی را مدعی شدی، هیچ کس نمی­گوید که روح چیزی غیر از جبرئیل است. امیرالمؤمنین علیه السّلام به او فرمودند: تو هم گمراهی و هم از گمراهان نقل می­کنی، خداوند تبارک و تعالی به پیامبرش صلی الله علیه و آله می­فرماید: «أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ * یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ» - . نحل / 1 و 2 - {[هان] امر خدا در رسید، پس در آن شتاب مکنید او منزه و فراتر است از آن­چه [با وی] شریک می سازند * فرشتگان را با روح نازل می کند}، پس روح غیر از ملائکه است. - . بصائر الدرجات : 137 -

**[ترجمه]

«45»

خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْمُخْتَارِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَذَکَرَ شَیْئاً مِنْ أَمْرِ الْإِمَامِ إِذَا وُلِدَ قَالَ وَ اسْتَوْجَبَ زِیَارَةَ الرُّوحِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ لَیْسَ الرُّوحُ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحُ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ (4)

**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السّلام بودم که صحبت از زمان تولد امام شد. ایشان فرمودند: در شب قدر روح بر امام نازل می شود. عرض کردم فدایتان شوم! مگر روح همان جبرئیل نیست؟ فرمودند: جبرئیل از ملائکه است و روح موجودی بزرگتر از ملائکه است. مگر خداوند نمی فرماید: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ» - . قدر / 4 - {فرشتگان با روح فرود می آیند}. - . مختصر بصائر الدرجات : 4 ، بصائر الدرجات : 137 -

**[ترجمه]

«46»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: أَتَی رَجُلٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ أُنَاسٌ یَزْعُمُونَ أَنَّ الْعَبْدَ لَا یَزْنِی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یَسْرِقُ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یَشْرَبُ الْخَمْرَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یَأْکُلُ الرِّبَا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یَسْفِکُ الدَّمَ الْحَرَامَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَقَدْ کَبُرَ هَذَا

ص: 64


1- مختصر بصائر الدرجات: 3 و 4.
2- بصائر الدرجات: 137.
3- بصائر الدرجات: 137. و الآیتان فی النحل: 1 و 2.
4- مختصر بصائر الدرجات: 4، بصائر الدرجات: 137. و الآیة فی القدر: 4.

عَلَیَّ وَ حَرِجَ مِنْهُ صَدْرِی (1) حَتَّی زُعِمَ أَنَّ هَذَا الْعَبْدَ الَّذِی یُصَلِّی إِلَی قِبْلَتِی وَ یَدْعُو دَعْوَتِی وَ یُنَاکِحُنِی وَ أُنَاکِحُهُ وَ یُوَارِثُنِی وَ أُوَارِثُهُ فَأُخْرِجُهُ مِنَ الْإِیمَانِ مِنْ أَجْلِ ذَنْبٍ یَسِیرٍ أَصَابَهُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام صَدَقَکَ أَخُوکَ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقُولُ خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ وَ هُوَ عَلَی ثَلَاثِ طَبَقَاتٍ وَ أَنْزَلَهُمْ ثَلَاثَ مَنَازِلَ فَذَلِکَ قَوْلُهُ فِی الْکِتَابِ أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ (2) فَأَمَّا مَا ذَکَرْتُ مِنَ السَّابِقِینَ فَأَنْبِیَاءُ مُرْسَلُونَ وَ غَیْرُ مُرْسَلِینَ جَعَلَ اللَّهُ فِیهِمْ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ- رُوحَ الْقُدُسِ وَ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ فَبِرُوحِ الْقُدُسِ بُعِثُوا أَنْبِیَاءَ مُرْسَلِینَ وَ غَیْرَ مُرْسَلِینَ وَ بِرُوحِ الْإِیمَانِ عَبَدُوا اللَّهَ وَ لَمْ یُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِرُوحِ الْقُوَّةِ جَاهَدُوا عَدُوَّهُمْ وَ عَالَجُوا مَعَایِشَهُمْ وَ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ أَصَابُوا اللَّذِیذَ مِنَ الطَّعَامِ وَ نَکَحُوا الْحَلَالَ مِنْ شَبَابِ النِّسَاءِ وَ بِرُوحِ الْبَدَنِ دَبُّوا وَ دَرَجُوا ثُمَّ قَالَ تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ (3) ثُمَّ قَالَ فِی جَمَاعَتِهِمْ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ (4) یَقُولُ أَکْرَمَهُمْ بِهَا وَ فَضَّلَهُمْ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتُ مِنْ أَصْحَابِ الْمَیْمَنَةِ فَهُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً بِأَعْیَانِهِمْ فَجَعَلَ فِیهِمْ أَرْبَعَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ وَ لَا یَزَالُ الْعَبْدُ یُسْتَکْمَلُ بِهَذِهِ الْأَرْوَاحِ حَتَّی تَأْتِیَ حَالاتٌ قَالَ وَ مَا هَذِهِ الْحَالاتُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَّا أَوَّلُهُنَّ فَهُوَ کَمَا قَالَ اللَّهُ

ص: 65


1- أی و ضاق منه صدری.
2- زاد فی نسخة و فی المصدر: اولئک المقربون أقول: و الآیات فی الواقعة: 8-10 و فیها اختصار.
3- البقرة: 253.
4- المجادلة: 22.

وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْ لا یَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَیْئاً (1) فَهَذَا یَنْتَقِصُ مِنْهُ جَمِیعُ الْأَرْوَاحِ وَ لَیْسَ مِنَ الَّذِی یَخْرُجُ مِنْ دِینِ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ الْفَاعِلَ ذَلِکَ بِهِ رَدَّهُ إِلَی أَرْذَلِ عُمُرِهِ فَهُوَ لَا یَعْرِفُ لِلصَّلَاةِ وَقْتاً وَ لَا یَسْتَطِیعُ التَّهَجُّدَ بِاللَّیْلِ وَ لَا الصِّیَامَ بِالنَّهَارِ وَ لَا الْقِیَامَ فِی صَفٍّ مَعَ النَّاسِ (2) فَهَذَا نُقْصَانٌ مِنْ رُوحِ الْإِیمَانِ فَلَیْسَ یَضُرُّهُ شَیْ ءٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ یَنْتَقِصُ مِنْهُ رُوحُ الْقُوَّةِ فَلَا یَسْتَطِیعُ جِهَادَ عَدُوِّهِ وَ لَا یَسْتَطِیعُ طَلَبَ الْمَعِیشَةِ وَ یَنْتَقِصُ مِنْهُ رُوحُ الشَّهْوَةِ فَلَوْ مَرَّتْ بِهِ أَصْبَحُ بَنَاتِ آدَمَ لَمْ یَحِنَّ إِلَیْهَا (3) وَ لَمْ یَقُمْ وَ یَبْقَی رُوحُ الْبَدَنِ فَهُوَ یَدِبُّ وَ یَدْرُجُ حَتَّی یَأْتِیَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَهَذَا حَالٌ خَیْرٌ لِأَنَّ اللَّهَ فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ وَ قَدْ تَأْتِی عَلَیْهِ حَالاتٌ فِی قُوَّتِهِ وَ شَبَابِهِ یَهُمُّ بِالْخَطِیئَةِ فَتُشَجِّعُهُ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ تُزَیِّنُ لَهُ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ تَقُودُهُ رُوحُ الْبَدَنِ حَتَّی تُوقِعَهُ فِی الْخَطِیئَةِ فَإِذَا مَسَّهَا انْتَقَصَ مِنَ الْإِیمَانِ وَ نُقْصَانُهُ مِنَ الْإِیمَانِ لَیْسَ بِعَائِدٍ فِیهِ أَبَداً أَوْ یَتُوبَ (4) فَإِنْ تَابَ وَ عَرَفَ الْوَلَایَةَ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَادَ وَ هُوَ تَارِکُ الْوَلَایَةِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ نَارَ جَهَنَّمَ وَ أَمَّا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ فَهُمُ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ فِی مَنَازِلِهِمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ الرَّسُولُ مِنَ اللَّهِ إِلَیْهِمْ بِالْحَقِّ ِّ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (5) فَلَمَّا جَحَدُوا مَا عَرَفُوا ابْتَلَاهُمُ اللَّهُ بِذَلِکَ الذَّمِّ فَسَلَبَهُمْ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ أَسْکَنَ أَبْدَانَهُمْ ثَلَاثَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ ثُمَّ أَضَافَهُمْ إِلَی الْأَنْعَامِ فَقَالَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا (6) لِأَنَّ الدَّابَّةَ إِنَّمَا تَحْمِلُ بِرُوحِ الْقُوَّةِ

ص: 66


1- النحل: 70.
2- فی المصدر: فی صف من الناس.
3- صبح: کان وضیئا لامعا. حن إلیه: اشتاق.
4- أی الا ان یتوب.
5- البقرة: 146 و 147.
6- الفرقان: 44.

وَ تَعْتَلِفُ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ وَ تَسِیرُ بِرُوحِ الْبَدَنِ فَقَالَ لَهُ السَّائِلُ أَحْیَیْتَ قَلْبِی بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: اصبغ بن نباته روایت کرده مردی پیش امیرالمؤمنین علیه السّلام آمد و عرض کرد: بعضی هستند که معتقدند، بنده­ای که مؤمن است زنا نمی کند و دزدی نمی­کند و شراب نمی­خورد و ربا نمی­خورد و خون حرام نمی­ریزد؛ این مطلب خیلی برایم گران است

ص: 64

و بر سینه­ام سنگینی می­کند. او حتی معتقد است، همین غلامان و کنیزانی که به قبله من نماز می­خوانند و مانند من دعا می­کنند و با آن ها ازدواج می­نمایم و به آن ها زن می­دهم از من ارث می­برند و من از آن­ها ارث می برم، با گناهی کوچک از ایمان خارج می شوند. علی علیه السّلام فرمودند: او درست گفته است، من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می­فرمودند: خداوند مردم را سه دسته آفریده و ایشان را در سه جایگاه قرار داده است. و به همین اشاره دارد آیه شریفه «فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ * وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ * وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ» - . واقعه / 8-10 - {یاران دست راست کدامند یاران دست راست * و یاران چپ کدامند یاران چپ * و سبقت گیرندگان مقدمند}. اما سابقین عبارتند از: انبیاء، چه آن­ها که رسول هم هستند و چه غیر رسولان، که خداوند در آن­ها پنج روح قرار داده: روح­القدس و روح­الایمان و روح­القوة و روح­الشهوة و روح­البدن.

چه رسولان و چه غیر رسولانشان با روح­القدس به مقام پیامبری مبعوث شده اند، با روح­الایمان خدا را پرستش می­کنند و شریکی برایش قرار نمی­دهند، و با روح­القوة به پیکار دشمنان و امور زندگی خود می پردازند، و با روح­الشهوة از غذاهای لذیذ بهره می­برند و با زنان جوان از راه حلال نکاح می­کنند، و با روح­البدن در رفت و آمدند. سپس فرمودند: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ» - . بقره / 253 - {برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضی از آنان را بالا برد و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم و او را به وسیله روح­القدس تایید کردیم} و درباره همه پیامبران می فرماید: «وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» - . مجادله / 22 - {و آن­ها را با روحی از جانب خود تایید کرده است} به وسیله آن روح ایشان را گرامی داشته و بر دیگران فضیلت بخشیده است.

اما اصحاب میمنه، همان مؤمنین واقعی هستند که در آن ها چهار روح قرار داده شده است: روح­الایمان و روح­القوة و روح­الشهوة و روح­البدن. و پیوسته این ارواح در عبد کامل­تر می­شود تا حالاتی در او پیدا شود.

آن مرد عرض کرد: آن حالات چیست؟ علی علیه السلام فرمودند: اولین حالت همان است که خداوند می فرماید:

ص: 65

«وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً» - . نحل / 70 - {و بعضی از شما تا خوارترین [دوره] سال­های زندگی [فرتوتی] بازگردانده می شود به طوری که بعد از [آن همه] دانستن [دیگر] چیزی نمی دانند}، به سبب این حالت همه روح ها در او رو به نقصان می­رود، اما نه این که از ایمان خارج شود؛ زیرا خداوند چنین کاری را با او کرده و او را به دوره فرتوتی زندگی رسانیده است که نه وقت نماز را می­داند و نه قدرت تهجد و نافله نیمه شب را دارد و نه می­تواند روزه بگیرد و نه در صف با مردم بایستد.

این نقصان در روح­الایمان است، اما إن شاء اللَّه موجب زیان برای او نخواهد شد. روح­القوة نیز به سبب آن حالت کم می شود، که دیگر نه قادر به جهاد و نه توانا بر جستجوی روزی است. روح­الشهوة نیز در او کم می شود، که اگر زیباترین دختران آدم از جلو او بگذرد، اشتیاقی به او ندارد و حرکتی نمی­کند. و فقط روح­البدن باقی می­ماند که رفت و آمدی دارد، تا وقتی فرشته مرگ به سراغش آید. این حال خوبی است، زیرا خداوند این حالت را به او داده است. و گاهی در حال قدرت و جوانی برایش حالاتی پیش می آید که به سوی گناه می­رود، روح­القوة او را تشویق می­کند و روح­الشهوة برایش جلوه می­دهد و روح­البدن او را می کشاند، تا بالاخره گناه می­کند، وقتی گناه کرد از ایمان او کاسته می گردد و این ایمان دیگر باز نمی­گردد، مگر این­که توبه کند. اگر توبه کرد و ولایت را بازشناخت خدا از او می گذرد. اگر باز تکرار کرد و ولایت را ترک کرد، خداوند او را داخل در آتش جهنم می کند.

اما اصحاب مشئمه، که یهود و نصاری هستند. خداوند متعال می فرماید: «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ * الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ، رسول به حق از جانب خدا بر آن­ها فرستاده شده بود، فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ» - . بقره / 146 و 147 - {کسانی که به ایشان کتاب [آسمانی] داده ایم همان­گونه که پسران خود را [در منزل هایشان] می شناسند او [=محمد] را می شناسند و مسلما گروهی از ایشان حقیقت را نهفته می دارند و خودشان [هم] می دانند * حق از جانب پروردگار توست پس مبادا از تردیدکنندگان باشی}. چون پیامبری که می شناختند را انکار کردند، خداوند آن­ها را مبتلا به آن سرزنش نمود و روح­الایمان را از آن­ها سلب نمود و در بدن­های آن­ها سه روح قرار داد: روح­القوة و روح­الشهوة و روح­البدن. بعد آن­ها را به چارپایان نسبت می­دهد؛ فرمود: «إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا» - . فرقان / 44 - {آنان جز مانند ستوران نیستند بلکه گمراه ترند}، چون چهارپا با روح­القوة بار می برد

ص: 66

و با روح­الشهوة علوفه می­خورد و با روح­البدن راه می­رود. آن مرد گفت: دلم را به اذن خدای متعال زنده کردی. - . بصائر الدرجات : 133 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی القاموس دب یدب دبا و دبیبا مشی علی هنیئة و قال الجوهری درج الرجل مشی و درج أی مضی.

**[ترجمه]قال فی القاموس دب یدب دبا و دبیبا مشی علی هنیئة و قال الجوهری درج الرجل مشی و درج أی مضی.

**[ترجمه]

«47»

خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ خَلْقِ جَبْرَئِیلَ (1) وَ مِیکَائِیلَ لَمْ یَکُنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَی غَیْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ یُوَفِّقُهُمْ وَ یُسَدِّدُهُمْ وَ لَیْسَ کُلُّ مَا طُلِبَ وُجِدَ (2).

**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: هشام بن سالم نقل کرده، از امام صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسراء / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}. فرمودند: آفریده ایست عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل. جز پیامبر اسلام، با هیچ یک از گذشتگان نبوده است، و او با ائمه علیهم السّلام نیز هست آن­ها را توفیق می­دهد و ثابت قدم می­گرداند. و این­گونه نیست که هر که بجوید، آن را بیابد. - . مختصر بصائر الدرجات : 3 ، بصائر الدرجات : 136 -

**[ترجمه]

«48»

یر، بصائر الدرجات إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ (3) (4).

**[ترجمه]بصائر الدجات: أبا بصیر نیز، مانند همین را از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است. - . بصائر الدرجات : 136 -

**[ترجمه]

توضیح

هذا الخبر یدل علی اختصاص الروح بالنبی و الأئمة صلوات الله علیهم و قد اشتملت الأخبار السالفة علی أن روح القدس یکون فی الأنبیاء أیضا و یمکن الجمع بوجهین الأول أن یکون روح القدس مشترکا و الروح الذی من أمر الرب مختصا و قد دل علی مغایرتهما بعض الأخبار السالفة.

و الثانی أن یکون روح القدس نوعا تحته أفراد کثیرة فالفرد الذی فی النبی صلی الله علیه و آله و الأئمة علیهم السلام أو الصنف الذی فیهم لم یکن مع من مضی و علی القول بالصنف یرتفع التنافی بین ما دل علی کون نقل الروح إلی الإمام بعد فوت النبی صلی الله علیه و آله و بین ما دل علی کون الروح مع الإمام من عند ولادته فلا تغفل.

ص: 67


1- بصائر الدرجات: 133.
2- فی المختصر: أعظم من جبرئیل.
3- مختصر بصائر الدرجات: 3، بصائر الدرجات: 136. و الآیة فی الاسراء: 85.
4- بصائر الدرجات: 136.

قوله علیه السلام و لیس کل ما طلب وجد أی لیس حصول تلک المرتبة الجلیلة یتیسر بالطلب بل ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء أو ذلک الروح قد یحضر و قد یغیب و لیس کل ما طلب وجد فلذا قد یتأخر جوابهم حتی یحضر و الأول أظهر.

**[ترجمه]این خبر نشان می دهد، روح اختصاص به پیامبر و ائمه علیهم السّلام دارد، با این­که اخبار دیگر حکایت داشت که روح­القدس در سایر انبیاء نیز هست. ممکن است بین آن­ها به دو صورت جمع نمود: اول این که بگوییم: روح­القدس مشترک است, ولی روح من أمر ربّ، به پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السّلام اختصاص دارد. بعضی از روایات شاهدی بر مغایرت بین این دو روح بود.

و دوم این­که: ممکن است روح­القدس دارای افراد یا انواع زیادی باشد و آن فرد یا نوعی که با پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام است با قبلی­ها نبوده است. با این توجیه بین روایاتی که دلالت می کنند روح پس از فوت پیامبر صلی الله علیه و آله، به ائمه علیهم السلام منتقل شده با روایاتی که دلالت دارد که روح از هنگام ولادت با ائمه علیهم السلام است، نیز رفع تنافی می شود.

ص: 67

این که فرمودند: \\"این گونه نیست که هر که بجوید، آن را بیابد\\" یعنی: رسیدن به آن مرتبه گران سنگ با جستجو کردن نیست، بلکه آن فضلی است که خداوند به هر کس که بخواهد می­دهد و یا به این معناست که: گاهی آن روح حاضر است و گاهی غایب، و این­طور نیست که هر چه بخواهد را بیابد و برای همین گاهی وقت ها جواب آن­ها به تأخیر می­افتد. معنای اول ظهور بیشتری دارد.

**[ترجمه]

«49»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ لَمْ یَکُنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَی غَیْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ وَ لَیْسَ کُلُّ مَا طُلِبَ وُجِدَ (1).

**[ترجمه]بصائر الدجات: أبی­أیوب خزاز نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسراء / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}. فرمودند: فرشته­ایست عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل که جز محمد صلی الله علیه و آله با هیچ یک از گذشتگان نبوده، او همراه ائمه علیهم السّلام نیز هست و این­طور نیست که هر که بجوید، آن را بیابد. - . بصائر الدرجات : 136 -

**[ترجمه]

«50»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ (2).

**[ترجمه]بصائر الدجات: حفص بن بختری نیز مانند همین را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد بالملک فی تلک الأخبار مثله فی الخلق و الروحانیة لا الملک حقیقة.

**[ترجمه]شاید منظور از فرشته در این روایات موجودی باشد که در خلقت و روحانیت مانند فرشته است، نه این که منظور فرشته حقیقی باشد .

**[ترجمه]

«51»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا قَالَ هُوَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُوَفِّقُهُ وَ هُوَ مَعَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (3).

یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن علی بن الحکم عن حفص الکلبی عن أبی بصیر مثله (4).

**[ترجمه]بصائر الدجات: أبابصیر نقل کرده، برای حضرت صادق علیه السّلام این آیه را خواندم: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَمَا أُوتِیتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِیلًا» - . اسراء / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است و به شما از دانش جز اندکی داده نشده است}، فرمودند: آفریده­ایست بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه و آله بود و توفیقش می­داد و با ما اهل بیت نیز هست. - . بصائر الدرجات : 136 -

بصائر الدجات مانند همین روایت را با سندی دیگر نیز، از أبابصیر نقل شده است. - . همان -

**[ترجمه]

«52»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ (5).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: أسباط بن سالم نقل کرده، از امام صادق علیه السّلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسراء / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}پرسیدم. ایشان فرمودند: موجودی است عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل، او با امامان علیهم السلام هست. - . بصائر الدرجات : 136 -

**[ترجمه]

«53»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ:

ص: 68


1- بصائر الدرجات: 136.
2- بصائر الدرجات: 136.
3- بصائر الدرجات: 136.
4- بصائر الدرجات: 136، فیه: هو شی ء أعظم من جبرئیل.
5- بصائر الدرجات: 136 و الآیة فی الاسراء: 85.

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ یُفَقِّهُهُمْ قُلْتُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ قَالَ مِنْ قُدْرَتِهِ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده،

ص: 68

از امام صادق علیه السّلام این آیه را پرسیدم: «عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسراء / 85 - {در باره روح، بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}، فرمودند: آفریده ای عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل است و با ائمه است و به آن­ها می­فهماند. عرض کردم: «وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ» - . سجده / 9 - {و از روح خویش در او دمید}، فرمودند: یعنی از قدرت خود. - . بصائر الدرجات : 136 -

**[ترجمه]

«54»

یر، بصائر الدرجات إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی عِمْرَانَ عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ وَ هُوَ مِنَ الْمَلَکُوتِ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابو بصیر نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ پرسیدم: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}. فرمودند: خلقی بزرگتر از جبرئیل و میکائیل است، با رسول الله صلی الله علیه و آله بوده و با ائمه علیهم السّلام نیز هست و از ملکوت است. - . بصائر الدرجات : 136 و 137 -

**[ترجمه]

بیان

أی من السماویات و قیل أی من المجردات (3) و لم یثبت هذا الاصطلاح فی الأخبار و لم یثبت وجود مجرد سوی الله تعالی.

lt;meta info="\\"از ملکوت است\\" یعنی از موجوداتی آسمانی است. بعضی گفته اند: یعنی از مجردات است، - . و محتمل است ملکوت به معنای نیرویی باشد که موجودات به آن قائمند و قوامشان که با آن به ملک درمی­آیند به آن است. مثلاً می­گویند: ملاک امر، که قوام آن با آن به ملک درمی­آید و این آیه «بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ» یس / 83 هم از این باب است -

ولی این اصطلاح در روایات به اثبات نرسیده و وجود مجردی غیر از خدای متعال ثابت نشده است.

**[ترجمه]

«55»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ الْقَلَانِسِیِّ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی هَذِهِ الْآیَةِ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ لَمْ یَکُنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَی غَیْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ وَ لَیْسَ کَمَا ظَنَنْتَ (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: حسین قلانسی نقل کرده، درباره این آیه: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است} شنیدم که می­فرمودند: فرشته­ای عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل است، با هیچ­یک از گذشتگان غیر از محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم نبوده و با ائمه هم هست و آن­طور که تو خیال کرده ای نیست. - . بصائر الدرجات : 137 -

**[ترجمه]

«56»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ مِثْلَهُ (5).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: أبابصیر نیز مانند همین روایت را نقل کرده است. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد أنه لیس کما ظننت أنه روح الله حقیقة أو لیس کما ظننت أنه روح سائر الخلق (6).

ص: 69


1- بصائر الدرجات: 136. و الآیة الأخیرة فی سورة السجدة: 9.
2- بصائر الدرجات: 136 و 137.
3- و یحتمل أن یکون الملکوت بمعنی القوّة التی تقوم بها الأشیاء و بها قوامها التی تملک بها، من قولهم: ملاک الامر ای قوامه الذی یملک به، و منه قوله تعالی: (بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ).
4- بصائر الدرجات: 137.
5- بصائر الدرجات: 137.
6- أو أنّه مختص بالنبی (صلی الله علیه و آله).

**[ترجمه]شاید منظور از جمله \\"آن­طور که تو خیال کرده ای نیست\\" یعنی آن ­طور نیست که روح، حقیقتاً روح خدا باشد، یا روح سایر موجودات باشد. - . یا این­که مربوط به پیامبر صلی الله علیه و آله باشد. -

ص: 69

**[ترجمه]

«57»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ ابْنُ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَحَدٌ صَمَدٌ وَ الصَّمَدُ الشَّیْ ءُ الَّذِی لَیْسَ لَهُ جَوْفٌ وَ إِنَّمَا الرُّوحُ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِهِ لَهُ بَصَرٌ وَ قُوَّةٌ وَ تَأْیِیدٌ یَجْعَلُهُ اللَّهُ فِی قُلُوبِ الرُّسُلِ وَ الْمُؤْمِنِینَ (1).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمّد حلبی از حضرت صادق علیه السّلام درباره آیه «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است} نقل کرده که ایشان فرمودند: خداوند تبارک و تعالی یکتا و صمد است و صمد چیزی است که درون ندارد. ولی روح یکی از مخلوقات خداست که دارای چشم و قدرت و تأیید است، که خداوند آن را در دل پیامبران و مؤمنین قرار می­دهد. - . بصائر الدرجات : 137 -

**[ترجمه]

«58»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ (2) الصَّیْرَفِیِّ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ رُوحَ الْقُدُسِ وَ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً أَقْرَبَ إِلَیْهِ مِنْهَا وَ لَیْسَتْ بِأَکْرَمِ خَلْقِهِ عَلَیْهِ فَإِذَا أَرَادَ أَمْراً أَلْقَاهُ إِلَیْهَا فَأَلْقَاهُ إِلَی النُّجُومِ فَجَرَتْ بِهِ (3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: صیرفی از شخصی نقل کرده که حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: خداوند تبارک و تعالی روح­القدس را آفرید و مخلوقی نزدیکتر از او به خودش نیافرید، نه این­که بهترین مخلوق خدا باشد. هر گاه کاری را بخواهد به او القا می کند آن­گاه او به ستارگان القا می­نماید و آن­ها به آن عمل می کنند. - . تفسیر عیاشی 2 :270 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام و لیست بأکرم خلقه علیه أی هی أقرب خلق الله إلیه من جهة الوحی و لیست بأکرم خلق الله إذ النبی و الأئمة صلوات علیهم الذین خلق الروح لهم أکرم علی الله منها و الظاهر أن المراد بالنجوم الأئمة علیهم السلام و جریانها به کنایة عن عملهم بما یلقی إلیهم و نشر ذلک بین الخلق و حملها علی النجوم حقیقة لدلالتها علی الحوادث بعید.

lt;meta info="\\"نه این­که بهترین مخلوق خدا باشد\\" یعنی او از جهت وحی نزدیک­ترین موجود به خداوند است، ولی بهترین آن­ها نیست؛ چون پیامبر و امامان صلوات الله علیهم که روح برای ایشان آفریده شده در نزد خدا از روح گرامی­ترند. و ظاهراً \\"ستارگان\\" کنایه از أئمه علیهم السلام می­باشند، و این که، از آن­جا که ستارگان دلالت بر رویدادها می­کنند، مراد ستارگان واقعی باشد، بعید است.

**[ترجمه]

«59»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ مِنْ مُلْکِ بَنِی أُمَیَّةَ قَالَ وَ قَوْلُهُ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ أَیْ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِمْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ بِکُلِّ أَمْرٍ سَلَامٍ (4).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: ابابصیر از امام صادق علیه السلام در باره آیه: «خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» - . قدر / 3 - {از هزار ماه ارجمندتر است} نقل کرده که فرمودند: منظور از ملک بنی­امیه است. و درباره: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» - . قدر / 4 - {در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان فرود آیند} فرمودند: یعنی از نزد پروردگارشان بر محمّد و آل محمّد در باره هر کار سلامی. - . کنز الفوائد : 395 -

**[ترجمه]

«60»

وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ بِإِسْنَادِهِ (5) عَنْ أَبِی

ص: 70


1- بصائر الدرجات: 137.
2- هکذا فی النسخة المصحّحة، و فی نسخة اخری و فی المصدر: محمّد بن عرامة.
3- تفسیر العیّاشیّ 2: 270.
4- کنز الفوائد: 395. و الآیات فی سورة القدر.
5- الاسناد هکذا: إبراهیم بن إسحاق عن عبد اللّه بن حماد عن ابی یحیی الصنعانی عن أبی عبد اللّه علیه السّلام.

عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ قَالَ لِی أَبِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ قَرَأَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ عِنْدَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام یَا أَبَتَا کَأَنَّ بِهَا مِنْ فِیکَ حَلَاوَةً فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنِی إِنِّی أَعْلَمُ فِیهَا مَا لَمْ تَعْلَمْ إِنَّهَا لَمَّا نَزَلَتْ بَعَثَ إِلَیَّ جَدُّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَرَأَهَا عَلَیَّ ثُمَّ ضَرَبَ عَلَی کَتِفِیَ الْأَیْمَنِ وَ قَالَ یَا أَخِی وَ وَصِیِّی وَ وَالِیَ أُمَّتِی (1) بَعْدِی وَ حَرْبَ أَعْدَائِی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ هَذِهِ السُّورَةُ لَکَ مِنْ بَعْدِی وَ لِوُلْدِکَ مِنْ بَعْدِکَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَخِی مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَدَّثَ إِلَیَّ أَحْدَاثَ أُمَّتِی فِی سُنَّتِهَا وَ إِنَّهُ لَیُحَدِّثُ ذَلِکَ إِلَیْکَ کَأَحْدَاثِ النُّبُوَّةِ وَ لَهَا نُورٌ سَاطِعٌ فِی قَلْبِکَ وَ قُلُوبِ أَوْصِیَائِکَ إِلَی مَطْلَعِ فَجْرِ الْقَائِمِ علیه السلام (2).

**[ترجمه]ابراهیم بن اسحاق با اسناد خود از شخصی نقل می­کند که از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: پدرم حضرت باقر علیه السّلام به من فرمود: علی بن ابی­طالب علیه السّلام این آیه را قرائت کردند: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» - . قدر / 1 - {ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم} و در نزدشان حضرت امام حسن و امام حسین علیهما السلام نیز حضور داشتند. امام حسین علیه السلام عرض کردند: پدر جان مثل این­که از این آیه در دهان خود شیرینی مخصوصی احساس می کنید؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: ای فرزند رسول خدا و ای پسرم! من در مورد این آیه چیزی می دانم که تو نمی­دانی؛ وقتی این آیه نازل شد، جدت رسول الله در پی من فرستاد و آن را بر من قرائت فرمودند، سپس دست بر شانه راستم گذاشتند و فرمودند: ای برادر من و وصی و فرمانروای امتم بعد از من و ای جنگجوی با دشمنان تا روز قیامت! این سوره پس از من برای تو است و بعد از تو برای فرزندانت. برادرم جبرئیل برایم پیش آمدهای امت را نقل کرده، و برای تو هم، مانند زمان نبوت، آن­ها را خواهد گفت و برای این سوره نوری درخشان در قلب تو و قلوب اوصیاء و جانشینانت تا طلوع فجر قائم علیه السلام خواهد بود. - . کنز الفوائد : 396 -

**[ترجمه]

«61»

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی قَالَ کَانَ (3) عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ مَا اجْتَمَعَ التَّیْمِیُّ وَ الْعَدَوِیُّ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقْرَأُ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ بِتَخَشُّعٍ وَ بُکَاءٍ إِلَّا وَ یَقُولَانِ مَا أَشَدَّ رِقَّتَکَ لِهَذِهِ السُّورَةِ فَیَقُولُ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِمَا رَأَتْ عَیْنِی وَ وَعَاهُ قَلْبِی وَ لِمَا یَلْقَی قَلْبُ هَذَا مِنْ بَعْدِی فَیَقُولَانِ وَ مَا الَّذِی رَأَیْتَ وَ مَا الَّذِی یَلْقَی فَیَکْتُبُ لَهُمَا فِی التُّرَابِ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ قَالَ ثُمَّ یَقُولُ لَهُمَا هَلْ بَقِیَ شَیْ ءٌ بَعْدَ قَوْلِهِ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ فَیَقُولَانِ لَا فَیَقُولُ فَهَلْ تَعْلَمَانِ مَنِ الْمُنْزَلُ إِلَیْهِ ذَلِکَ الْأَمْرُ فَیَقُولَانِ أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَیَقُولُ نَعَمْ فَیَقُولُ هَلْ تَکُونُ لَیْلَةُ الْقَدْرِ مِنْ بَعْدِی وَ هَلْ یَنْزِلُ ذَلِکَ الْأَمْرُ فِیهَا فَیَقُولَانِ نَعَمْ فَیَقُولُ فَإِلَی مَنْ فَیَقُولَانِ لَا نَدْرِی فَیَأْخُذُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِرَأْسِی وَ یَقُولُ إِنْ لَمْ تَدْرِیَا فَادْرِیَا هُوَ هَذَا مِنْ بَعْدِی قَالَ وَ إِنَّهُمَا کَانَا لَیَعْرِفَانِ تِلْکَ اللَّیْلَةَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ شِدَّةِ مَا یُدَاخِلُهُمَا مِنَ الرُّعْبِ (4).

**[ترجمه]حضرت جواد علیه السّلام فرمودند: امیرالمؤمنین علیه السّلام بارها می­فرمودند: هیچ گاه نشد که تیمی و عدوی در محضر رسول الله صلی الله علیه و آله باشند و ایشان نیز در حال خواندن «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» - . قدر / 1 - {ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم}، با خشوع و گریه باشند، مگر این که آن­دو بگویند: چقدر شما نسبت به این سوره رقت قلب دارید؟ و رسول الله صلی الله علیه و آله به آن­دو بفرمایند: این رقت به سبب چیزی است که با چشمم دیده­ام و دلم آن را در بر گرفته است، همان چیزی که پس از من بر دل این شخص وارد می شود. آن­دو می ­گفتند: شما چه دیده اید و او چه خواهد دید؟ آن­گاه روی خاک برای آن ها می نوشت: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» - . همان / 4 - {در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان برای هر کاری [که مقرر شده است] فرود آیند}. سپس می فرمودند: آیا بعد از این­که خداوند می فرماید: «مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» دیگر چیزی باقی می ماند؟ آن ها در جواب می گفتند: نه. ایشان می پرسیدند: آیا می دانید این امر به چه کسی نازل می شود؟ می گفتند: به شما؟ می فرمودند: آری. باز می پرسیدند: آیا لیلة­القدری بعد از من نیز هست؟ و آیا این امر پس از من نیز نازل می شود؟ جواب می­دادند: آری. ایشان سؤال می کردند: بر که نازل می شود؟ در جواب می گفتند: نمی دانیم. پیامبر دست بر سر من می­گذاشتند و می فرمودند: اگر نمی دانید اینک بدانید! آن شخص بعد از من این است. و آن دو این شب را پس از رحلت رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم، به جهت وحشت شدیدی که در جانشان انداخته بود، به خاطر داشتند. - . کنز الفوائد : 396 -

**[ترجمه]

«62»

وَ رُوِیَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ خَاصِمُوا

ص: 71


1- فی المصدر و ولی امتی بعدی.
2- کنز الفوائد: 396.
3- فی المصدر: و عن أبی عبد اللّه علیه السّلام کان علی علیه السّلام کثیرا ما یقول.
4- کنز الفوائد: 396.

بِسُورَةِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ (1) فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ تَفْلُجُوا (2) فَوَ اللَّهِ إِنَّهَا لَحُجَّةُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّهَا لَسَیِّدَةُ دِینِکُمْ وَ إِنَّهَا لَغَایَةُ عِلْمِنَا یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ خَاصِمُوا بِ حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ (3) فَإِنَّهَا لِوُلَاةِ الْأَمْرِ خَاصَّةً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ (4) فَقِیلَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ نَذِیرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَالَ صَدَقْتَ فَهَلْ کَانَ نَذِیرٌ وَ هُوَ حَیٌّ مِنَ الْبَعْثَةِ فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ فَقَالَ السَّائِلُ لَا (5) فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَ رَأَیْتَ أَنَّ بَعِیثَهُ لَیْسَ نَذِیرَهُ کَمَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بِعْثَتِهِ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی نَذِیرٌ فَقَالَ بَلَی قَالَ فَکَذَلِکَ لَمْ یَمُتْ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِلَّا وَ لَهُ بَعِیثٌ نَذِیرٌ فَإِنْ قُلْتَ لَا فَقَدْ ضَیَّعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ مِنْ أُمَّتِهِ فَقَالَ السَّائِلُ أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمُ الْقُرْآنُ قَالَ بَلَی إِنْ وَجَدُوا لَهُ مُفَسِّراً قَالَ أَ وَ مَا فَسَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ فَسَّرَهُ لِرَجُلٍ وَاحِدٍ وَ فَسَّرَ لِلْأُمَّةِ شَأْنَ ذَلِکَ الرَّجُلِ وَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ السَّائِلُ یَا أَبَا جَعْفَرٍ کَأَنَّ هَذَا الْأَمْرَ خَاصٌّ لَا یَحْتَمِلُهُ الْعَامَّةُ قَالَ نَعَمْ أَبَی اللَّهُ أَنْ یُعْبَدَ إِلَّا سِرّاً حَتَّی یَأْتِیَ إِبَّانُ أَجَلِهِ (6) الَّذِی یُظْهِرُ فِیهِ دِینَهُ کَمَا أَنَّهُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ خَدِیجَةَ علیها السلام مُسْتَتِراً حَتَّی أُمِرَ بِالْإِعْلَانِ قَالَ السَّائِلُ أَ یَنْبَغِی

ص: 72


1- السورة: 97.
2- فلج و أفلج علی خصمه. استظهر علیه و فاز.
3- سورة الدخان: 1 و 2. و زاد فی المصدر: انا انزلناه فی لیلة مبارکة انا کنا منذرین فیها یفرق کل امر حکیم.
4- فاطر: 24.
5- فی المصدر: فهل کان بد من البعثة فی اقطار الأرض فقال السائل فقال أقول:فیه سقط ولعل الصحیح : ( فقال السائل : نعم فقال ) وهو اصح مما فی المتن.
6- ابان الشی ء: اوله. حینه.

لِصَاحِبِ هَذَا الدِّینِ أَنْ یَکْتُمَ قَالَ أَ وَ مَا کَتَمَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَوْمَ أَسْلَمَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَظْهَرَ أَمْرَهُ قَالَ بَلَی قَالَ فَکَذَلِکَ أَمْرُنَا حَتَّی یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ.

**[ترجمه]و با همین سند از اباجعفر علیه السّلام روایت شده که فرمودند: ای گروه شیعه بر مخالفین خود

ص: 71

با سوره «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» - . قدر / 1 - {ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم} استدلال کنید که سرفراز می شوید. به خدا قسم آن حجت خدای متعال بر مردم، پس از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم است، و آن سوره از امتیازات دین شماست و نیز نهایت دانش ما اهل بیت. ای شیعیان! با سوره «حم * وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ» - . دخان / 1 و 2 - { حاء میم * سوگند به کتاب روشنگر} بر دشمنان خود استدلال کنید، زیرا این آیات اختصاص به والیان امر پس از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم دارد. ای شیعیان! خداوند تبارک و تعالی می فرماید: «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیر» - . فاطر / 24 - {و هیچ امتی نبوده مگر اینکه در آن هشداردهنده ای گذشته است} شخصی عرض کرد: ای أباجعفر! نذیر این امت محمّد صلی اللَّه علیه و آله است. فرمودند: درست است، آیا در همان زمان که پیامبر زنده و از مبعوث شدگان بود، روی زمین نذیر دیگری وجود داشت؟ آن شخص جواب داد: نه. حضرت فرمودند: به نظر تو آیا فرستاده خدا همان نذیر او نیست؟ همان طور که رسول الله صلی اللَّه علیه و آله هم فرستاده از جانب خداوند و هم نذیر بود؟ آن شخص عرض کرد: بله، هست. حضرت فرمودند: محمّد صلی اللَّه علیه و آله نیز باید قبل از این که از دنیا برود، نذیر و جانشینی تعیین کند. اگر بگویی نه، پس رسول الله صلی اللَّه علیه و آله، آن­هایی را که در صلب و نهاد امتش بوده­اند، به حال خود رها کرده است. سائل عرض کرد: مگر قرآن برای آن­ها کافی نیست؟ فرمودند: کافی است، اگر مفسری برایش داشته باشند.آن شخص عرض کرد: مگر رسول الله صلی اللَّه علیه و آله برای آن­ها تفسیر نکرده است؟ حضرت فرمودند: تفسیر کرده ولی فقط برای یک نفر، و برای امت خصوصیات او را مشخص نموده است و او علی بن ابی­طالب علیه السّلام است.

سائل عرض کرد: ای اباجعفر! گویا این مطلب خاصی است که عموم مردم تاب تحمل آن را ندارند. فرمودند: آری، خداوند می­خواهد تا وقتی که زمان اظهار دین فرا برسد، در نهان پرستش شود. همان­طور که رسول الله صلی اللَّه علیه و آله با خدیجه پنهان پرستش می کردند، تا وقتی که دستور رسید که آشکار کنند. سائل عرض کرد: آیا رواست

ص: 72

که صاحب این دین پنهان باشد؟ فرمودند: مگر علی بن ابی­طالب علیه السلام روزی را که پیش رسول الله صلی اللَّه علیه و آله اسلام آورد، تا زمان علنی نمودن دین پنهان نکرد؟ عرض کرد: بله، کرد. فرمودند: همین­طور است وضع ما تا موقعی که وقتش برسد.

**[ترجمه]

«63»

وَ رُوِیَ أَیْضاً بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی لَیْلَةَ الْقَدْرِ أَوَّلَ مَا خَلَقَ الدُّنْیَا وَ لَقَدْ خَلَقَ فِیهَا أَوَّلَ نَبِیٍّ یَکُونُ وَ أَوَّلَ وَصِیٍّ یَکُونُ وَ لَقَدْ قَضَی أَنْ یَکُونَ فِی کُلِّ سَنَةٍ لَیْلَةٌ یَهْبِطُ فِیهَا بِتَفْسِیرِ الْأُمُورِ إِلَی مِثْلِهَا مِنَ السَّنَةِ الْمُقْبِلَةِ فَمَنْ جَحَدَ ذَلِکَ فَقَدْ رَدَّ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی عِلْمَهُ لِأَنَّهُ لَا یَقُومُ الْأَنْبِیَاءُ وَ الرُّسُلُ وَ الْمُحَدَّثُونَ إِلَّا أَنْ یَکُونَ عَلَیْهِمْ حُجَّةٌ بِمَا یَأْتِیهِمْ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ مَعَ الْحُجَّةِ الَّتِی یَأْتِیهِمْ مَعَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام قَالَ قُلْتُ وَ الْمُحَدَّثُونَ أَیْضاً یَأْتِیهِمْ جَبْرَئِیلُ أَوْ غَیْرُهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قَالَ أَمَّا الْأَنْبِیَاءُ وَ الرُّسُلُ فَلَا شَکَّ فِی ذَلِکَ وَ لَا بُدَّ لِمَنْ سِوَاهُمْ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ خُلِقَتْ فِیهِ الْأَرْضُ إِلَی آخِرِ فَنَاءِ الدُّنْیَا مِنْ أَنْ یَکُونَ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ حُجَّةٌ یَنْزِلُ ذَلِکَ الْأَمْرُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ إِلَی مَنْ أَحَبَّ مِنْ عِبَادِهِ وَ هُوَ الْحُجَّةُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَقَدْ نَزَلَ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّوحُ بِالْأَمْرِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ عَلَی آدَمَ علیه السلام وَ ایْمُ اللَّهِ مَا مَاتَ آدَمُ إِلَّا وَ لَهُ وَصِیٌّ (1) وَ کُلُّ مَنْ بَعْدَ آدَمَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ قَدْ أَتَاهُ الْأَمْرُ فِیهَا وَ وَصَفَهُ لِوَصِیِّهِ (2) مِنْ بَعْدِهِ وَ ایْمُ اللَّهُ إِنَّهُ کَانَ لَیُؤْمَرُ النَّبِیُّ فِیمَا یَأْتِیهِ مِنَ الْأَمْرِ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ مِنْ آدَمَ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَنْ أَوْصِ إِلَی فُلَانٍ وَ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ لِوُلَاةِ الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله خَاصَّةً وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ إِلَی قَوْلِهِ هُمُ الْفاسِقُونَ (3) یَقُولُ أَسْتَخْلِفُکُمْ لِعِلْمِی وَ دِینِی وَ عِبَادَتِی بَعْدَ نَبِیِّکُمْ کَمَا اسْتَخْلَفْتُ وُصَاةَ آدَمَ مِنْ بَعْدِهِ حَتَّی یَبْعَثَ النَّبِیَّ الَّذِی یَلِیهِ یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً یَقُولُ

ص: 73


1- فی المصدر: الا و أوصی.
2- فی الکافی: و وضع لوصیه.
3- النور: 55.

یَعْبُدُونَنِی بِإِیمَانٍ أَنْ لَا نَبِیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَمَنْ قَالَ غَیْرَ ذَلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ فَقَدْ مَکَّنَ وُلَاةَ الْأَمْرِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ بِالْعِلْمِ وَ نَحْنُ هُمْ فَاسْأَلُونَا فَإِنْ صَدَقْنَاکُمْ فَأَقِرُّوا وَ مَا أَنْتُمْ بِفَاعِلِینَ أَمَّا عِلْمُنَا فَظَاهِرٌ وَ أَمَّا إِبَّانُ أَجَلِنَا الَّذِی یَظْهَرُ فِیهِ الدِّینُ مِنَّا حَتَّی لَا یَکُونَ بَیْنَ النَّاسِ اخْتِلَافٌ فَإِنَّ لَهُ أَجَلًا مِنْ مَمَرِّ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ إِذَا أَتَی ظَهَرَ الدِّینُ وَ کَانَ الْأَمْرُ وَاحِداً وَ ایْمُ اللَّهِ لَقَدْ قُضِیَ الْأَمْرُ أَنْ لَا یَکُونَ بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ اخْتِلَافٌ وَ لِذَلِکَ جَعَلَهُمُ اللَّهُ شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ لِیَشْهَدَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله عَلَیْنَا وَ لِنَشْهَدَ نَحْنُ عَلَی شِیعَتِنَا وَ لِتَشْهَدَ شِیعَتُنَا عَلَی النَّاسِ أَبَی اللَّهُ أَنْ یَکُونَ فِی حُکْمِهِ اخْتِلَافٌ أَوْ بَیْنَ أَهْلِ عِلْمِهِ تَنَاقُضٌ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَفَضْلُ إِیمَانِ الْمُؤْمِنِ بِحَمْلِهِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ بِتَفْسِیرِهَا عَلَی مَنْ لَیْسَ مِثْلَهُ فِی الْإِیمَانِ بِهَا کَفَضْلِ الْإِنْسَانِ عَلَی الْبَهَائِمِ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَیَدْفَعُ بِالْمُؤْمِنِینَ بِهَا عَنِ الْجَاحِدِینَ لَهَا فِی الدُّنْیَا لِکَمَالِ عَذَابِ الْآخِرَةِ لِمَنْ عَلِمَ أَنَّهُ لَا یَتُوبُ مِنْهُمْ مَا یَدْفَعُ بِالْمُجَاهِدِینَ عَنِ الْقَاعِدِینَ وَ لَا أَعْلَمُ فِی هَذَا الزَّمَانِ جِهَاداً إِلَّا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ وَ الْجِوَارَ (1).

**[ترجمه]با همین اسناد از آن حضرت نقل شده که فرمودند: خداوند لیلة­القدر را در اول آفرینش دنیا آفرید و در آن شب اولین پیامبر و اولین وصی را نیز آفرید، و مقرر نمود که در هر سال یک شب باشد که تفسیر تمام جریان­ها را تا سال آینده در آن شب نازل کند. هر کس منکر این مطلب باشد، ردّ علم خدا را نموده است؛ زیرا پیامبران و رسل و پیشوایان کاری نمی­کنند، مگر به وسیله آن­چه که در این شب بر آن­ها وارد می شود و حجتی که جبرئیل برای آن­ها می آورد.

راوی می­گوید پرسیدم: آیا بر ائمه هم جبرئیل یا ملائکه دیگری نازل می شود؟ فرمودند: در مورد انبیا و رسل که شکّی نیست، و برای دیگران نیز، از اول آفرینش زمین تا آخر زوال دنیا، باید حجتی، از هر یک از بندگان خدا که خود بخواهد، بر روی زمین وجود داشته باشد که آن امر در آن شب بر او نازل شود که او همان حجت است. به خدا سوگند که ملائکه و روح در شب قدر بر آدم علیه السلام نازل شدند .

و به خدا سوگند آدم از دنیا نرفت مگر اینکه وصیی برای خود داشت، و همه پیامبران پس از آدم، در شب قدر برایش مأموریت می­آمد و آن را برای وصی بعد از خود توصیف می­نمود. به خدا قسم از جمله چیزهایی که پیامبران از آدم گرفته تا محمد صلی اللَّه علیه و آله، در این شب به آن مأمور می شدند این بود که: فلان کس را وصیّ خود قرار بده! خداوند متعال در کتابش، درباره والیان امر بعد محمد صلی اللَّه علیه و آله می فرماید: « وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ» - . نور / 55 - {خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند وعده داده است که حتما آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید آنانند که نافرمانند} می فرماید: شما را پس از پیامبرتان جانشین خود در علم و دین و عبادت قرار دادم، چنان­چه جانشینان آدم بعد از او همین مرتبه را داشتند تا وقتی که پیامبر بعد مبعوث شود. «یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً» - . همان -

{ [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند}

ص: 73

یعنی مرا به این ایمان که بعد از محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم پیامبری نیست، بپرستند و هر کس جز این بگوید از فاسقین است. خداوند در اختیار والیان امر بعد از محمّد، علم قرار داده و ما آن والیان امر هستیم. از ما بپرسید؛ اگر درست گفتیم، تصدیق کنید و اگر نه، تصدیق نکنید.

اما دانش و علم ما آشکار است. و اما زمان ما که در آن دین، از طرف ما، طوری که اختلافی بین مردم نباشد، آشکار گردد، یک زمان معینی در گذر شب­ها و روزها دارد، که وقتی فرا برسد، دین آشکار خواهد شد و آن هنگام فقط یک امر خواهد بود. به خدا سوگند، خداوند چنین قرار داده که روزی برسد که بین مؤمنان اختلافی نباشد. و به همین جهت مؤمنان را گواه بر مردم قرار داده است، تا محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم گواه بر ما باشد و ما گواه بر شیعیان و شیعیان ما گواه بر مردم. هرگز خدا حکم خود را تغییر نمی­دهد و بین اهل علمش تناقضی نمی­اندازد.

سپس فرمودند: فضیلت ایمان مؤمنی که حامل إنا انزلناه و تفسیر آن است بر کسی که در ایمان مانند او نیست، مانند فضیلت انسان است بر چهارپایان است. خداوند، همان­طور به سبب مجاهدین بلا را از قاعدین و کناره گیران از جنگ دفع می­کند، به سبب کسانی که ایمان به این سوره دارند بلا را از کسانی که منکر آن هستند دفع می­کند چه این که عذاب آخرت برای آن­هایی که می­داند توبه نمی­کنند، کافی و کامل است. در این زمان جهادی جز حج و عمره و حسن جوار نیست. - . کنز الفوائد : 395 و 398 -

**[ترجمه]

«64»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْجَرِیشِ (2) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بَیْنَا أَبِی علیه السلام یَطُوفُ بِالْکَعْبَةِ إِذَا رَجُلٌ مُعْتَجِرٌ قَدْ قُیِّضَ لَهُ فَقَطَعَ عَلَیْهِ أُسْبُوعَهُ حَتَّی أَدْخَلَهُ إِلَی دَارٍ جَنْبَ الصَّفَا فَأَرْسَلَ إِلَیَّ فَکُنَّا ثَلَاثَةً فَقَالَ مَرْحَباً یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِی وَ قَالَ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ بَعْدَ آبَائِهِ یَا بَا جَعْفَرٍ إِنْ شِئْتَ فَأَخْبِرْنِی وَ إِنْ شِئْتَ فَأَخْبَرْتُکَ وَ إِنْ شِئْتَ سَلْنِی وَ إِنْ شِئْتَ سَأَلْتُکَ وَ إِنْ شِئْتَ فَاصْدُقْنِی وَ إِنْ شِئْتَ صَدَقْتُکَ قَالَ کُلَّ ذَلِکَ أَشَاءُ قَالَ فَإِیَّاکَ أَنْ یَنْطِقَ لِسَانُکَ عِنْدَ مَسْأَلَتِی بِأَمْرٍ تُضْمِرُ لِی غَیْرَهُ قَالَ إِنَّمَا یَفْعَلُ ذَلِکَ مَنْ فِی قَلْبِهِ عِلْمَانِ یُخَالِفُ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَبَی أَنْ یَکُونَ لَهُ

ص: 74


1- کنز الفوائد: 395 و 398.
2- فی المصدر: الحریش بالمهملة.

عِلْمٌ فِیهِ اخْتِلَافٌ قَالَ هَذِهِ مَسْأَلَتِی وَ قَدْ فَسَّرْتَ طَرَفاً مِنْهَا أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا الْعِلْمِ الَّذِی لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ مَنْ یَعْلَمُهُ قَالَ أَمَّا جُمْلَةُ الْعِلْمِ فَعِنْدَ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ أَمَّا مَا لَا بُدَّ لِلْعِبَادِ مِنْهُ فَعِنْدَ الْأَوْصِیَاءِ قَالَ فَفَتَحَ الرَّجُلُ عُجْرَتَهُ (1) وَ اسْتَوَی جَالِساً وَ تَهَلَّلَ وَجْهُهُ وَ قَالَ هَذِهِ أَرَدْتُ وَ لَهَا أَتَیْتُ وَ زَعَمْتُ أَنَّ عِلْمَ مَا لَا اخْتِلَافَ فِیهِ مِنَ الْعِلْمِ عِنْدَ الْأَوْصِیَاءِ فَکَیْفَ یَعْلَمُونَهُ قَالَ کَمَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْلَمُهُ إِلَّا أَنَّهُمْ لَا یَرَوْنَ مَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَرَی لِأَنَّهُ کَانَ نَبِیّاً وَ هُمْ مُحَدَّثُونَ وَ أَنَّهُ کَانَ یَفِدُ إِلَی اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ فَیَسْمَعُ الْوَحْیَ وَ هُمْ لَا یَسْمَعُونَ فَقَالَ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ سَآتِیکَ بِمَسْأَلَةٍ صَعْبَةٍ أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا الْعِلْمِ مَا لَهُ لَا یَظْهَرُ کَمَا کَانَ یَظْهَرُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَضَحِکَ أَبِی علیه السلام وَ قَالَ أَبَی اللَّهُ أَنْ یُطْلِعَ عَلَی عِلْمِهِ إِلَّا مُمْتَحَناً لِلْإِیمَانِ بِهِ کَمَا قَضَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَصْبِرَ عَلَی أَذَی قَوْمِهِ وَ لَا یُجَاهِدَهُمْ إِلَّا بِأَمْرِهِ فَکَمْ مِنِ اکْتِتَامٍ قَدِ اکْتَتَمَ بِهِ حَتَّی قِیلَ لَهُ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ (2) وَ ایْمُ اللَّهِ أَنْ لَوْ صَدَعَ قَبْلَ ذَلِکَ لَکَانَ آمِناً وَ لَکِنَّهُ إِنَّمَا نَظَرَ فِی الطَّاعَةِ وَ خَافَ الْخِلَافَ فَلِذَلِکَ کَفَّ فَوَدِدْتُ أَنَّ عَیْنَکَ تَکُونُ مَعَ مَهْدِیِّ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ الْمَلَائِکَةُ بِسُیُوفِ آلِ دَاوُدَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ تُعَذِّبُ أَرْوَاحَ الْکَفَرَةِ مِنَ الْأَمْوَاتِ وَ تُلْحِقُ بِهِمْ أَرْوَاحَ أَشْبَاهِهِمْ مِنَ الْأَحْیَاءِ ثُمَّ أَخْرَجَ سَیْفاً ثُمَّ قَالَ هَا إِنَّ هَذَا مِنْهَا قَالَ فَقَالَ أَبِی إِی وَ الَّذِی اصْطَفَی مُحَمَّداً عَلَی الْبَشَرِ قَالَ فَرَدَّ الرَّجُلُ اعْتِجَارَهُ وَ قَالَ أَنَا إِلْیَاسُ مَا سَأَلْتُکَ عَنْ أَمْرِکَ وَ بِی بِهِ جَهَالَةٌ غَیْرَ أَنِّی أَحْبَبْتُ أَنْ یَکُونَ هَذَا الْحَدِیثُ قُوَّةً لِأَصْحَابِکَ وَ سَأُخْبِرُکَ بِآیَةٍ أَنْتَ تَعْرِفُهَا إِنْ خَاصَمُوا بِهَا فَلَجُوا قَالَ فَقَالَ لَهُ أَبِی إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ بِهَا قَالَ قَدْ شِئْتُ قَالَ إِنَّ شِیعَتَنَا إِنْ قَالُوا لِأَهْلِ الْخِلَافِ لَنَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ لِرَسُولِهِ

ص: 75


1- عجیرته خ ل.
2- الحجر: 94.

إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ إِلَی آخِرِهَا فَهَلْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْلَمُ مِنَ الْعِلْمِ شَیْئاً لَا یَعْلَمُهُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أَوْ یَأْتِیهِ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فِی غَیْرِهَا فَإِنَّهُمْ سَیَقُولُونَ لَا فَقُلْ لَهُمْ فَهَلْ کَانَ لِمَا عَلِمَ بُدٌّ مِنْ أَنْ یُظْهِرَ فَیَقُولُونَ لَا فَقُلْ لَهُمْ فَهَلْ کَانَ فِیمَا أَظْهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ اخْتِلَافٌ فَإِنْ قَالُوا لَا فَقُلْ لَهُمْ فَمَنْ حَکَمَ بِحُکْمِ اللَّهِ فِیهِ اخْتِلَافٌ فَهَلْ خَالَفَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُونَ نَعَمْ فَإِنْ قَالُوا لَا فَقَدْ نَقَضُوا أَوَّلَ کَلَامِهِمْ فَقُلْ لَهُمْ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ فَإِنْ قَالُوا مَنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ فَقُلْ مَنْ لَا یُخْتَلَفُ فِی عِلْمِهِ فَإِنْ قَالُوا فَمَنْ هُوَ ذَاکَ فَقُلْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَاحِبَ ذَلِکَ فَهَلْ بَلَّغَ أَوْ لَا فَإِنْ قَالُوا قَدْ بَلَّغَ فَقُلْ فَهَلْ مَاتَ صلی الله علیه و آله وَ الْخَلِیفَةُ مِنْ بَعْدِهِ یَعْلَمُ عِلْماً لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ فَإِنْ قَالُوا لَا فَقُلْ إِنَّ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُؤَیَّدٌ وَ لَا یَسْتَخْلِفُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا مَنْ یَحْکُمُ بِحُکْمِهِ وَ إِلَّا مَنْ یَکُونُ مِثْلَهُ إِلَّا النُّبُوَّةَ (1) فَإِنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَسْتَخْلِفْ فِی عِلْمِهِ أَحَداً فَقَدْ ضَیَّعَ مَنْ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ مِمَّنْ یَکُونُ بَعْدَهُ فَإِنْ قَالُوا لَکَ فَإِنَّ عِلْمَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ مِنَ الْقُرْآنِ فَقُلْ حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ (2) فَإِنْ قَالُوا لَکَ لَا یُرْسِلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا إِلَی نَبِیٍّ فَقُلْ هَذَا الْأَمْرُ الْحَکِیمُ الَّذِی یُفْرَقُ فِیهِ هُوَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ الَّتِی تَنْزِلُ مِنْ سَمَاءٍ إِلَی سَمَاءٍ أَوْ مِنْ سَمَاءٍ إِلَی الْأَرْضِ (3) فَإِنْ قَالُوا مِنْ سَمَاءٍ إِلَی سَمَاءٍ فَلَیْسَ فِی السَّمَاءِ أَحَدٌ یَرْجِعُ مِنْ طَاعَةٍ إِلَی مَعْصِیَةٍ فَإِنْ قَالُوا مِنْ سَمَاءٍ إِلَی أَرْضٍ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ أَحْوَجُ الْخَلْقِ إِلَی ذَلِکَ فَقُلْ فَهَلْ لَهُمْ بُدٌّ مِنْ سَیِّدٍ یَتَحَاکَمُونَ إِلَیْهِ

ص: 76


1- أی إلا فی النبوّة.
2- الدخان: 1- 5.
3- فی المصدر: من سماء الی ارض.

فَإِنْ قَالُوا فَإِنَّ الْخَلِیفَةَ هُوَ حَکَمُهُمْ فَقُلْ اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ إِلَی قَوْلِهِ خالِدُونَ (1) لَعَمْرِی مَا فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ وَلِیٌّ لِلَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ إِلَّا وَ هُوَ مُؤَیَّدٌ وَ مَنْ أُیِّدَ لَمْ یُخْطِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ عَدُوٌّ لِلَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ إِلَّا وَ هُوَ مَخْذُولٌ وَ مَنْ خُذِلَ لَمْ یُصِبْ کَمَا أَنَّ الْأَمْرَ لَا بُدَّ مِنْ تَنْزِیلِهِ مِنَ السَّمَاءِ یَحْکُمُ بِهِ أَهْلُ الْأَرْضِ کَذَلِکَ لَا بُدَّ مِنْ وَالٍ فَإِنْ قَالُوا لَا نَعْرِفُ هَذَا فَقُلْ لَهُمْ قُولُوا مَا أَحْبَبْتُمْ أَبَی اللَّهُ بَعْدَ مُحَمَّدٍ أَنْ یَتْرُکَ الْعِبَادَ وَ لَا حُجَّةَ عَلَیْهِمْ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ وَقَفَ فَقَالَ هَاهُنَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ بَابٌ غَامِضٌ أَ رَأَیْتَ إِنْ قَالُوا حُجَّةُ اللَّهِ الْقُرْآنُ قَالَ إِذَنْ أَقُولَ لَهُمْ إِنَّ الْقُرْآنَ لَیْسَ بِنَاطِقٍ یَأْمُرُ وَ یَنْهَی وَ لَکِنْ لِلْقُرْآنِ أَهْلٌ یَأْمُرُونَ وَ یَنْهَوْنَ وَ أَقُولُ قَدْ عَرَضَتْ لِبَعْضِ أَهْلِ الْأَرْضِ مُصِیبَةٌ مَا هِیَ فِی السُّنَّةِ وَ الْحُکْمِ الَّذِی لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ وَ لَیْسَتْ فِی الْقُرْآنِ أَبَی اللَّهُ لِعِلْمِهِ بِتِلْکَ الْفِتْنَةِ أَنْ تَظْهَرَ فِی الْأَرْضِ وَ لَیْسَ فِی حُکْمِهِ رَادٌّ لَهَا وَ مُفَرِّجٌ عَنْ أَهْلِهَا فَقَالَ هَاهُنَا یَفْلُجُونَ (2) یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ قَدْ عَلِمَ بِمَا یُصِیبُ الْخَلْقَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ أَوْ فِی أَنْفُسِهِمْ مِنَ الدِّینِ أَوْ غَیْرِهِ فَوَضَعَ الْقُرْآنَ دَلِیلًا قَالَ فَقَالَ الرَّجُلُ هَلْ تَدْرِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ دَلِیلَ مَا هُوَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام نَعَمْ فِیهِ جُمَلُ الْحُدُودِ وَ تَفْسِیرُهَا عِنْدَ الْحَکَمِ فَقَدْ أَبَی (3) اللَّهُ أَنْ یُصِیبَ عَبْداً بِمُصِیبَةٍ فِی دِینِهِ أَوْ فِی نَفْسِهِ أَوْ مَالِهِ لَیْسَ فِی أَرْضِهِ مِنْ حَکَمٍ قَاضٍ بِالصَّوَابِ فِی تِلْکَ الْمُصِیبَةِ قَالَ فَقَالَ الرَّجُلُ أَمَّا فِی هَذَا الْبَابِ فَقَدْ فَلَجْتُمْ بِحُجَّةٍ إِلَّا أَنْ یَفْتَرِیَ خَصْمُکُمْ عَلَی اللَّهِ فَیَقُولَ لَیْسَ لِلَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ حُجَّةٌ وَ لَکِنْ أَخْبِرْنِی عَنْ تَفْسِیرِ لِکَیْلا تَأْسَوْا

ص: 77


1- البقرة: 257.
2- فی المصدر: تفلجون.
3- فی نسخة: فقال أبی اللّه.

عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ قَالَ فِی أَبِی فُلَانٍ وَ أَصْحَابِهِ وَاحِدَةٌ مُقَدِّمَةٌ وَ وَاحِدَةٌ مُؤَخِّرَةٌ لَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ مِمَّا خُصَّ بِهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ لَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ مِنَ الْفِتْنَةِ الَّتِی عَرَضَتْ لَکُمْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ الرَّجُلُ أَشْهَدُ أَنَّکُمْ أَصْحَابُ الْحُکْمِ الَّذِی لَا اخْتِلَافَ فِیهِ ثُمَّ قَامَ الرَّجُلُ وَ ذَهَبَ فَلَمْ أَرَهُ (1).

**[ترجمه]کافی: عباس بن جریش از ابو جعفر حضرت جواد علیه السّلام روایت کرده که ایشان از قول امام صادق علیه السلام فرمودند: پدرم (امام باقر علیه السلام) مشغول طواف خانه کعبه بود که مردی، که مقداری از عمامه خود را به صورت بسته بود، راه بر او گرفت و نگذاشت هفت مرتبه طواف خود را تمام کند. تا این­که او را به خانه ای نزدیک صفا برد و به من هم پیغام داد تا که با هم، سه نفر شدیم. سپس گفت: مرحبا به فرزند رسول خدا! و بعد دستش را روی سر من گذاشت و گفت: خداوند برکت تو را افزون نماید ای امانت­دار خدا پس از پدرانت! ای ابوجعفر! اکنون اگر می­خواهید، شما به من بگویید و اگر بخواهید، من به شما می­گویم، اگر می­خواهید، شما از من بپرسید و اگر بخواهید، من از شما سؤال می­کنم، اگر خواستید، شما مرا تصدیق کنید و اگر خواستید، من شما را تصدیق کنم، حضرت باقر علیه السلام فرمودند: من همه این­ها را می­خواهم.

گفت: مبادا در جواب من سخنی نگویید که غیر از آن را در دل خود پنهان نموده باشید. حضرت فرمودند: چنین کاری را کسی می کند که در دلش، دو علم با هم متفاوت داشته باشد و خداوند عزّ و جلّ امتناع دارد از این که

ص: 74

در علمش اختلاف باشد. آن مرد گفت: همین سؤال من بود که مقداری از آن را روشن نمودی، برای من بگویید، این علمی که در آن اختلافی نیست را چه کسی می­داند؟ فرمودند: آن علم مجموعش در نزد خداست، اما مقداری که برای بندگان لازم است، در نزد اوصیاء است.

در این موقع آن مرد روبند خود را گشود و درست نشست و برق شادی در چهره اش نمایان شد و گفت: منظورم همین بود و برای همین آمده بودم؛ شما مدعی هستید علمی که اختلافی در آن نیست، نزد اوصیاء است، از کجا این علم را به دست می آورند؟

ایشان فرمودند: همان طوری که پیامبر به دست می آورد، جز این­که آن­ها آن­چه را که رسول الله صلی الله علیه و آله می دیدند، نمی بینند. زیرا او پیامبر بود و آن­ها محدثند، و او پیش خدا می­رفت و استماع وحی می­نمود، اما به آن­ها وحی نمی­شود. آن مرد عرض کرد: درست فرمودید. اینک سؤالی مشکل می­کنم؛ بگو این علم چرا همان­طور که در زمان رسول الله صلی اللَّه علیه و آله آشکار می­شد، آشکار نمی­شود؟ پدرم خندیدند و فرمودند: خداوند امتناع دارد از این که، مگر کسی ­که ایمانش را آزموده باشد، بر علمش مطلع نماید. چنان­چه مقدر کرده بود پیامبر بر آزار قریش صبر کند و جز به فرمان خدا با آن­ها پیکار نکند. چه مسائل زیادی بود که ایشان پنهان می­کردند تا وقتی که دستور رسید: «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ» - . حجر / 94 - {پس آن­چه را بدان ماموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب} و به خدا سوگند، اگر قبل از این فرمان، علنی می­نمود، باز هم در امان بود. ولی مقید به انجام دستور بود و از مخالفت می­ترسید و به همین جهت خودداری می­کرد. مایل بودم چشمت به مهدی این امت می افتاد، در حالی که فرشتگان با شمشیرهای آل داود بین آسمان و زمین­اند و ارواح کفار مرده را عذاب می­کنند و ارواح اشخاص زنده شبیه ایشان را هم، به آن­ها ملحق می­نمایند. در این هنگام آن مرد شمشیری را بیرون آورد و گفت: آیا این هم از همان شمشیرها است؟ پدرم فرمودند: به آن خدایی که محمّد مصطفی را برای بشر برانگیخته است، آری.

مرد روبند خود را دو مرتبه بست و گفت: من الیاسم. این سؤال­هایی که کردم چنان نبود که خود جوابشان را ندانم، فقط می­خواستم این حدیث قوتی برای اصحاب شما باشد. اکنون آیه­ای را که خود می­دانید می گویم که اگر شیعیان با آن استدلال نمایند، پیروز می­شوند. پدرم به او فرمودند: اگر مایلی من می­گویم. گفت: آری. فرمودند: اگر شیعیان ما به مخالفین خود بگویند: خداوند به پیامبرش می فرماید:

ص: 75

«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» تا آخر سوره، حال، آیا رسول الله صلی الله علیه و آله چیزی از علمش را در غیر از آن شب آموخته بود یا جبرئیل در غیر از آن شب چیزی برایش آورده بود؟ آن­ها خواهند گفت: نه. به ایشان بگو: آیا ایشان چاره ای جز اظهار آن­چه می­دانستند را داشتند؟ آن­ها خواهند گفت: نه. بگو: آیا در آن­چه رسول الله صلی الله علیه و آله از علم خداوند بلندمرتبه اظهار می­کرد، اختلافی وجود داشت؟ اگر گفتند: نه، بگو: پس آیا کسی که به حکم خدایی که در آن اختلاف باشد حکم کند، مخالفت با رسول الله صلی الله علیه و آله نموده است؟ می­گویند: آری. اگر بگویند نه، حرف اول خود را نقض کرده­اند. به آن­ها بگو: «ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» - . آل عمران / 7 - {با آن­که تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند}. اگر گفتند: راسخین در علم کیانند؟ بگو: کسی که در علمش اختلافی نباشد. اگر پرسیدند: آن شخص کیست؟ بگو: خود رسول الله صلی الله علیه و آله باید این شخص را معرفی کند، آیا او را معرفی کرده یا نه؟

اگر گفتند: معرفی کرده است. بگو: آیا پس از در گذشت پیامبر، جانشینش دارای علمی بود که اختلاف در آن نباشد؟ اگر گفتند: نه، بگو: خلیفه رسول الله صلی الله علیه و آله از جانب خدا تأیید می شود و رسول الله صلی الله علیه و آله کسی را به جانشینی خود انتخاب می­کند که مانند خود او حکم نماید و جز در نبوت، شبیه خودش باشد. اگر کسی را به جانشینی در علم انتخاب نکرده باشد امت آینده خویش را که در اصلاب مردم است به حال خویش رها نموده است.

اگر گفتند: علم پیامبر از قرآن بود. بگو: «حم * وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ * إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ * فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ * أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ» - . دخان / 1- 5 -

{ حاء میم * سوگند به کتاب روشنگر * [که] ما آن را در شبی فرخنده نازل کردیم [زیرا] که ما هشداردهنده بودیم * در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد * [این] کاری است [که] از جانب ما [صورت می گیرد] ما فرستنده [پیامبران] بودیم}. اگر آن­ها مدعی شدند که خداوند ملائکه را فقط بر پیامبران نازل می­کند، بگو: این امر حکیم که با آن همه چیز فیصله داده می شود، آیا از ملائکه و یا روحی است که از آسمانی به آسمان دیگر می­روند، یا از آسمان به زمین؟ اگر گفتند: از آسمانی به آسمان دیگر، باید گفت که در آسمان کسی نیست که به معصیت آلوده باشد و در صورتی که قبول کنند از آسمان به زمین و حال آن که اهل زمین از همه بیشتر احتیاج به آن دارند، بگو: آیا چاره ای جز این هست که کسی بین آن­ها باشد که گرفتاری­های خود را به او مراجعه کنند؟

ص: 76

اگر گفتند: همان خلیفه داور و رفع کننده گرفتاری­های آن­هاست، بگو: «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ تا آن جا که می فرماید: خالِدُونَ» - . بقره / 257 - {خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده اند آنان را از تاریکیها به سوی روشنایی به در می برد و[لی] کسانی که کفر ورزیده اند سرورانشان [همان عصیانگران=] طاغوتند که آنان را از روشنایی به سوی تاریکیها به در می برند آنان اهل آتشند که خود در آن جاودانند}. به جان خود سوگند یاد می­کنم در زمین و آسمان کسی ولیّ خداوند بلند مرتبه نیست، مگر این که خدا او را تأیید کرده باشد، و هر کسی خدا تأییدش کند خطا نمی­کند و در زمین دشمنی برای خداوند بلند مرتبه نیست، مگر این­که خوار است و هر که مورد خواری و خذلان قرار گیرد، به هدفش نمی رسد. همان­طوری که لازم است امر از آسمان نازل شود و اهل زمین در آن باره حکم کنند، همچنین لازم است فرمانروایی در زمین باشد. اگر گفتند: ما چنین فرمانروایی نمی شناسیم، بگو: هر چه دوست دارید بگویید. هرگز خداوند امت محمّد را پس از درگذشت او بی سرپرست و بدون حجت رها نمی­کند.

حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: او ایستاد، سپس گفت: ای فرزند رسول خدا! این­جا بابب غامضی است؛ اگر آن­ها بگویند: حجت خدا قرآن است چه جوابی باید داد؟ فرمودند: من خواهم گفت: قرآن دارای زبان نیست که امر و نهی کند، ولی قرآن اهلی دارد که امر و نهی می­کنند و نیز می­گویم: پیش­آمدی برای مردم اتفاق می افتد که نه در سنّت، نه در حکم بی اختلاف و نه در قرآن در موردش چیزی نیست، هرگز خدایی که واقف به این پیش­آمد است، این فتنه را در زمین ظاهر نمی­کند که اهل زمین راه و چاره ­ای برای دفع آن و گشوده­شدنش نداشته باشند .

آن مرد گفت: ای فرزند رسول خدا! با این سخن آن­ها از پای در می­آیند. من گواهی می­دهم که خداوند می­داند به خلایق چه مصیبت­هایی، چه در زمین چه در خودشان از دین گرفته تا مسائل دیگر، می­رسد و قرآن را راهنما قرار داده است.

باز گفت: ای فرزند رسول خدا! آیا می­دانی قرآن دلیل و راهنمای چیست؟ حضرت باقر علیه السلام فرمودند: آری، در قرآن جملاتی از حدود هست که تفسیر آن نزد حاکم است. هرگز خداوند مردم را رها نخواهد کرد که در زمین یا جانشان و یا مالشان پیش­آمدی روی دهد و قاضی عادلی نباشد که حکم صحیح را در آن مورد بگوید.

مرد گفت: در این مورد شما پیروز شدید، مگر این­که دشمن شما بر خداوند افترا بزند و بگوید: خداوند را حجتی نیست. اینک برایم بگویید تفسیر این آیه را: «لِکَیْلا تَأْسَوْا

ص: 77

عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ» - . حدید / 23 - {تا بر آن­چه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به [سبب] آن­چه به شما داده است شادمانی نکنید} فرمودند: این آیه درباره أبافلان و یارانش است؛ قسمتی مربوط به گذشته و قسمتی مربوط به بعد است؛ یعنی در باره چیزی که به علی علیه السلام اختصاص یافت، متأثر و ناراحت نشوید و از فتنه و آشوبی که بعد از پیامبر، به نفع شما روی می دهد، شاد نباشید. مرد گفت: من گواهی می­دهم که شما همان حاکمان که در حکمشان اختلافی نیست. سپس برخاست و رفت و دیگر او را ندیدم. - . اصول کافی : 242 و 247 -

**[ترجمه]

«65»

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا أَبِی علیه السلام جَالِسٌ وَ عِنْدَهُ نَفَرٌ إِذَا اسْتَضْحَکَ حَتَّی اغْرَوْرَقَتْ عَیْنَاهُ دُمُوعاً ثُمَّ قَالَ هَلْ تَدْرُونَ مَا أَضْحَکَنِی قَالَ فَقَالُوا لَا قَالَ زَعَمَ ابْنُ عَبَّاسٍ أَنَّهُ مِنَ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَقُلْتُ لَهُ هَلْ رَأَیْتَ الْمَلَائِکَةَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ تُخْبِرُکَ بِوَلَایَتِهَا لَکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَعَ الْأَمْنِ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْحُزْنِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ (2) وَ قَدْ دَخَلَ فِی هَذَا جَمِیعُ الْأُمَّةِ فَاسْتَضْحَکْتُ ثُمَّ قُلْتُ صَدَقْتَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ أَنْشُدُکَ اللَّهَ هَلْ فِی حُکْمِ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ اخْتِلَافٌ قَالَ فَقَالَ لَا فَقُلْتُ مَا تَرَی فِی رَجُلٍ ضَرَبَ رَجُلًا أَصَابِعَهُ بِالسَّیْفِ حَتَّی سَقَطَتْ ثُمَّ ذَهَبَ وَ أَتَی رَجُلٌ آخَرُ فَأَطَارَ کَفَّهُ فَأُتِیَ بِهِ إِلَیْکَ وَ أَنْتَ قَاضٍ کَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ بِهِ قَالَ أَقُولُ لِهَذَا الْقَاطِعِ أَعْطِهِ دِیَةَ کَفِّهِ وَ أَقُولُ لِهَذَا الْمَقْطُوعِ صَالِحْهُ عَلَی مَا شِئْتَ وَ أَبْعَثُ بِهِ إِلَی ذَوَیْ عَدْلٍ قُلْتُ جَاءَ الِاخْتِلَافُ فِی حُکْمِ اللَّهِ (3) جَلَّ ذِکْرُهُ وَ نَقَضْتَ الْقَوْلَ الْأَوَّلَ أَبَی اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ أَنْ یُحْدِثَ فِی خَلْقِهِ شَیْئاً مِنَ الْحُدُودِ فَلَیْسَ تَفْسِیرُهُ فِی الْأَرْضِ اقْطَعْ قَاطِعَ الْکَفِّ أَصْلًا ثُمَّ أَعْطِهِ دِیَةَ الْأَصَابِعِ هَکَذَا حُکْمُ اللَّهِ لَیْلَةً یَنْزِلُ فِیهَا أَمْرُهُ إِنْ جَحَدْتَهَا بَعْدَ مَا سَمِعْتَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَدْخَلَکَ اللَّهُ النَّارَ کَمَا أَعْمَی بَصَرَکَ یَوْمَ جَحَدْتَهَا عَلَی ابْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَلِذَلِکَ عَمِیَ بَصَرِی قَالَ وَ مَا عِلْمُکَ بِذَلِکَ فَوَ اللَّهِ إِنْ عَمَی بَصَرِهِ (4)

ص: 78


1- أصول الکافی 1: 242 و 247.
2- الظاهر أنّه استدلّ بها علی اشتراک المؤمنین فی جمیع الصفات و الکمالات فیمکنهم ان یشترکوا و یکونوا من الذین قالوا: ربنا اللّه، فلا یکون علیهم خوف و لا هم یحزنون.
3- فی نسخة: هذا حکم اللّه.
4- فی نسخة: بصری.

إِلَّا مِنْ صَفْقَةِ جَنَاحِ الْمَلَکِ قَالَ فَاسْتَضْحَکْتُ ثُمَّ تَرَکْتُهُ یَوْمَهُ ذَلِکَ لِسَخَافَةِ عَقْلِهِ ثُمَّ لَقِیتُهُ فَقُلْتُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا تَکَلَّمْتَ بِصِدْقٍ مِثْلَ أَمْسِ قَالَ لَکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ إِنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ فِی کُلِّ سَنَةٍ وَ إِنَّهُ یَنْزِلُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أَمْرُ السَّنَةِ (1) وَ إِنَّ لِذَلِکَ الْأَمْرِ وُلَاةً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتَ مَنْ هُمْ فَقَالَ أَنَا وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبِی أَئِمَّةٌ مُحَدَّثُونَ فَقُلْتَ لَا أَرَاهَا کَانَتْ إِلَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَبَدَّی لَکَ الْمَلَکُ الَّذِی یُحَدِّثُهُ فَقَالَ کَذَبْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ رأیت (رَأَتْ) عَیْنَایَ الَّذِی حَدَّثَکَ بِهِ عَلِیٌّ وَ لَمْ تَرَهُ عَیْنَاهُ وَ لَکِنْ وَعَی قَلْبُهُ وَ وَقَرَ فِی سَمْعِهِ ثُمَّ صَفَقَکَ بِجَنَاحَیْهِ فَعَمِیتَ قَالَ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ مَا اخْتَلَفْنَا فِی شَیْ ءٍ فَحُکْمُهُ إِلَی اللَّهِ فَقُلْتُ لَهُ فَهَلْ حَکَمَ اللَّهُ فِی حُکْمٍ مِنْ حُکْمِهِ بِأَمْرَیْنِ قَالَ لَا فَقُلْتُ هَاهُنَا هَلَکْتَ وَ أَهْلَکْتَ (2).

**[ترجمه]از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: روزی در خدمت پدرم نشسته بودم و گروهی نیز حضور داشتند. ناگاه پدرم به شدت خندیدند طوری که چشم­هایشان پر از اشک شد، سپس فرمودند: می­دانید چه چیز موجب خنده من شد؟ گفتند: نه. فرمودند: ابن­عباس فکر می­کند که او از آن­هاییست که خداوند درباره آن­ها فرموده: «الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا» - . فصلت / 30 - {در حقیقت کسانی که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگی کردند}. به او گفتم: آیا هرگز ملائکه را دیده ای که به تو بگویند: تو در دنیا و آخرت با ملائکه­ای و از خوف و اندوه در امان خواهی بود؟ او گفت: خداوند می­فرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» - . حجرات / 10 - {در حقیقت مؤمنان با هم برادرند} - . ظاهراً او با این آیه قصد داشته که بر اشتراک مؤمنین در همه صفات و کمالات دلیل بیاورد، که در آن صورت ممکن است همگی مشترک باشند و همگی از کسانی باشند که می­گویند: پروردگار ما خداست، پس نباید ترس و نگرانی داشته باشند. - و همه امت در این عموم داخل هستند، که من خنده ام گرفت .

سپس گفتم: درست است ای ابن­عباس! تو را به خدا قسم آیا در حکم خدا اختلافی وجود دارد؟ گفت: نه. گفتم: کسی با شمشیر انگشتان یک نفر را قطع کرده و رفته است، مرد دیگری آمده و دست همان شخص را بریده است. او را پیش تو می­آورند و تو قاضی هستی؛ چه حکمی درباره او می­کنی؟ گفت: به شخصی که دست را قطع نموده، می­گویم: خونبهای دست او را بده، و به این مرد که دستش قطع شده می­گویم: به هر مقدار که مایلی با او مصالحه کن، و او را پیش دو نفر عادل می­فرستم تا تعیین مبلغ کنند.

گفتم: در حکم خدا اختلاف پیدا شد و آن حرف اولت را نقض کردی؛ هرگز خداوند در میان مردم پیش آمدی از حدود را به وجود نمی آورد که حکم آن در زمین نباشد. باید دست کسی که قطع کرده را، از همان جایی که قطع نموده، ببری و بعد خون­بهای انگشتان را به او بدهی. این است حکم خدا که در شب قدر نازل شده است، اگر بعد از این­که آن را از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیدی منکرش شوی، خداوند تو را به آتش جهنم می­اندازد؛ همان طور که روزی که منکر علی بن ابی­طالب شدی، چشمت را کور کرد.

ابن­عباس گفت: بله، چشمان من برای همین کور شدند. ولی شما از کجا می­دانید؟

سپس امام باقر علیه السلام به جمع حاضر فرمودند: به خدا سوگند کوری چشم او دلیلش،

ص: 78

جز برخورد بال ملائکه نبود.

من خندیدم و آن روز به سبب کم خردی­اش، رهایش کردم. بعد که او را دیدم، گفتم: ای ابن­عباس! تا به حال مانند دیروز راست نگفته بودی. علی بن ابی­طالب به تو فرمود: در هر سال یک شب قدر وجود دارد، و در آن شب تکلیف کل سال نازل می شود و آن امر در اختیار فرمانروایان و پیشوایان پس از رسول الله صلی الله علیه و آله است. تو به ایشان گفتی: آن­ها کیانند؟ فرمودند: من و یازده فرزندم؛ ائمه­ای که ملائکه با ما صحبت می­کنند. تو گفتی: من ملائکه را مگر به همراه رسول الله صلی اللَّه علیه و آله نمی ­دانم. در آن وقت فرشته ای که با علی سخن می­گفت آشکار شد و به تو گفت: دروغ گفتی بنده ی خدا! چشمان من آن­چه که علی درباره­اش به تو می­گفت را دید. اما او آن­ها را نمی دید، بلکه بر دلش خطور می­کرد و گوشش می شنید. سپس در این موقع با بال خود بر چشم تو زد و کور شدی.

ابن عباس گفت: ما در هر چیزی که اختلاف کنیم، حکمش در نزد خداست. گفتم: آیا خداوند در یک چیز هست که دو حکم نموده باشد؟ گفت: نه. گفتم: همین است که خود و دیگران را هلاک نموده ای. - . اصول کافی 1 : 247 و 248 -

**[ترجمه]

«66»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ (3) یَقُولُ یَنْزِلُ فِیهَا کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ وَ الْمُحْکَمُ لَیْسَ بِشَیْئَیْنِ إِنَّمَا هُوَ شَیْ ءٌ وَاحِدٌ فَمَنْ حَکَمَ بِمَا لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ فَحُکْمُهُ مِنْ حُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ حَکَمَ بِأَمْرٍ فِیهِ اخْتِلَافٌ فَرَأَی أَنَّهُ مُصِیبٌ فَقَدْ حَکَمَ بِحُکْمِ الطَّاغُوتِ إِنَّهُ لَیَنْزِلُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ إِلَی وَلِیِّ الْأَمْرِ تَفْسِیرُ الْأُمُورِ سَنَةً سَنَةً یُؤْمَرُ فِیهَا فِی أَمْرِ نَفْسِهِ بِکَذَا وَ کَذَا وَ فِی أَمْرِ النَّاسِ بِکَذَا وَ کَذَا وَ إِنَّهُ لَیَحْدُثُ لِوَلِیِّ الْأَمْرِ سِوَی ذَلِکَ کُلَّ یَوْمٍ عِلْمُ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ الْخَاصُّ وَ الْمَکْنُونُ الْعَجِیبُ الْمَخْزُونُ مِثْلَ مَا یَنْزِلُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ مِنَ الْأَمْرِ ثُمَّ قَرَأَ وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (4)

ص: 79


1- فی نسخة: امر تلک السنة.
2- أصول الکافی 1: 247 و 248.
3- الدخان: 3.
4- أصول الکافی 1: 248 و الآیة الأخیرة فی لقمان: 27.

**[ترجمه]و با همین اسناد از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده که فرمودند: خداوند در باره شب قدر می­فرماید: «فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» - . دخان / 4 - {در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد} می­فرماید: هر امر حکیم در شب قدر نازل می شود. آن­چه محکم است دو چیز نمی­شود، محکم فقط یک چیز است. هر کس به چیزی حکم کند که در آن اختلاف نباشد، حکمش، حکم خداوند عزّ و جلّ است و هر کس به چیزی حکم کند که در آن اختلاف است و مدعی باشد که صحیح است، به حکم طاغوت حکم کرده است. در شب قدر، امور کل سال تا سال دیگر، به ولی امر نازل می شود، به او دستور می­دهند که در مورد خود چنین و چنان کن و در مورد مردم چنان و چنین، و برای ولی امر در غیر از این شب هم، هر روز علم خدا که خاص و مخزون و مکنون عجیب است، مانند همان شب قدر، بازگو می­شود. سپس این آیه را قرائت کردند: «وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.» - . لقمان / 27 - {و اگر آن چه درخت در زمین است قلم باشد و دریا را هفت دریای دیگر به یاری آید سخنان خدا پایان نپذیرد قطعا خداست که شکست ناپذیر حکیم است}. - . اصول کافی 1 : 248 -

ص: 79

**[ترجمه]

«67»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ صَدَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَ اللَّهُ الْقُرْآنَ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا أَدْرِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ لَیْسَ فِیهَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَلْ تَدْرِی لِمَ هِیَ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ لَا قَالَ لِأَنَّهَا تَنَزَّلُ فِیهَا الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّوحُ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ وَ إِذَا أَذِنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِشَیْ ءٍ فَقَدْ رَضِیَهُ سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ یَقُولُ یُسَلِّمُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ مَلَائِکَتِی وَ رُوحِی بِسَلَامِی مِنْ أَوَّلِ مَا یَهْبِطُونَ إِلَی مَطْلَعِ الْفَجْرِ ثُمَّ قَالَ فِی بَعْضِ کِتَابِهِ وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً (1) فِی إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ قَالَ فِی بَعْضِ کِتَابِهِ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ (2) یَقُولُ فِی الْآیَةِ الْأُولَی إِنَّ مُحَمَّداً حِینَ یَمُوتُ یَقُولُ أَهْلُ الْخِلَافِ لِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَضَتْ لَیْلَةُ الْقَدْرِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَذِهِ فِتْنَةٌ أَصَابَتْهُمْ خَاصَّةً وَ بِهَا ارْتَدُّوا عَلَی أَعْقَابِهِمْ لِأَنَّهُمْ إِنْ قَالُوا لَمْ یَذْهَبْ (3) فَلَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا أَمْرٌ وَ إِذَا أَقَرُّوا بِالْأَمْرِ لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنْ صَاحِبٍ بُدٌّ (4).

**[ترجمه]با همین سند از حضرت صادق علیه السّلام نقل شده که فرمودند: حضرت زین العابدین علیه السّلام می­فرمود: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» - . قدر / 1 - {ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم}، خداوند عزّ و جلّ راست فرموده که قرآن را در شب قدر نازل کرده است. «وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ» - . همان / 2 - {و از شب قدر چه آگاهت کرد}، رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: نمی­دانم. خداوند عزّ و جلّ فرمود: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» - . همان / 3 - {شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است}، آیا می­دانی چرا شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ فرمودند: نه. خداوند فرمود: به جهت آن­که ملائکه و روح در این شب با اجازه پروردگار از هر امری نازل می­شوند و وقتی خداوند عزّ و جلّ چیزی را اجازه می­دهد، قطعا به آن راضی است: «سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» - . همان / 5 - {[آن شب] تا دم صبح صلح و سلام است}، می­فرماید: ای محمد! ملائکه­ام و روحم، از همان اول که فرود می آیند تا هنگام فجر، به سلام من بر تو سلام می­کنند.

سپس خداوند در جای دیگری از قرآن در مورد «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» می­فرماید: «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً» - . انفال / 25 - {و از فتنه ای که تنها به ستمکاران شما نمی رسد بترسید} و در جای دیگری می­فرماید: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ» - . آل عمران / 144 - {محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمی گردید و هر کس از عقیده خود بازگردد هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رساند و به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش می دهد}

در آیه اول می­فرماید: وقتی محمّد از دنیا برود، مخالفین امر خدا می­گویند: لیلة­القدر با رسول الله صلی الله علیه و آله از میان رفت. و این فتنه و آشوبی است که دامن آن­ها را خصوصا می­گیرد و موجب بازگشت آن­ها به کفر اول می شود؛ زیرا اگر بگویند لیلة­القدر از بین نرفته، باید خداوند در شب قدر امری نازل کند و اگر اقرار به امر خدا در شب قدر نمایند، چاره­ای نیست که صاحبی داشته باشد. - . اصول کافی 1 : 248 و 249 -

**[ترجمه]

«68»

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام کَثِیراً مَا یَقُولُ مَا اجْتَمَعَ التَّیْمِیُّ وَ الْعَدَوِیُّ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْوَ مَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ وَ الْجِوَارَ.

قَالَ وَ قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَا تَغْضَبُ عَلَیَّ قَالَ

ص: 80


1- الأنفال: 25.
2- آل عمران: 144.
3- فی المصدر: لم تذهب.
4- أصول الکافی 1: 248 و 249.

لِمَا ذَا قَالَ لِمَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْهُ قَالَ قُلْ قَالَ وَ لَا تَغْضَبُ قَالَ وَ لَا أَغْضَبُ قَالَ أَ رَأَیْتَ قَوْلَکَ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ تَنَزُّلِ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ فِیهَا إِلَی الْأَوْصِیَاءِ یَأْتُونَهُمْ بِأَمْرٍ لَمْ یَکُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ عَلِمَهُ أَوْ یَأْتُونَهُمْ بِأَمْرٍ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْلَمُهُ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَاتَ وَ لَیْسَ مِنْ عِلْمِهِ شَیْ ءٌ إِلَّا وَ عَلِیٌّ علیه السلام لَهُ وَاعٍ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا لِی وَ لَکَ أَیُّهَا الرَّجُلُ وَ مَنْ أَدْخَلَکَ عَلَیَّ قَالَ أَدْخَلَنِی الْقَضَاءُ لِطَلَبِ الدِّینِ قَالَ فَافْهَمْ مَا أَقُولُ لَکَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ لَمْ یَهْبِطْ حَتَّی أَعْلَمَهُ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ عِلْمَ مَا قَدْ کَانَ وَ مَا سَیَکُونُ وَ کَانَ کَثِیرٌ مِنْ عِلْمِهِ ذَلِکَ جُمَلًا یَأْتِی تَفْسِیرُهَا فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ کَذَلِکَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَدْ عَلِمَ جُمَلَ الْعِلْمِ وَ یَأْتِی تَفْسِیرُهُ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ کَمَا کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ السَّائِلُ أَ وَ مَا کَانَ فِی الْجُمَلِ تَفْسِیرٌ قَالَ بَلَی وَ لَکِنَّهُ إِنَّمَا یَأْتِی بِالْأَمْرِ مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی لَیَالِی الْقَدْرِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ إِلَی الْأَوْصِیَاءِ افْعَلْ کَذَا وَ کَذَا لِأَمْرٍ (1) قَدْ کَانُوا عَلِمُوهُ أُمِرُوا کَیْفَ یَعْمَلُونَ فِیهِ قُلْتُ فَسِّرْ لِی هَذَا قَالَ لَمْ یَمُتْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا حَافِظاً لِجُمْلَةِ الْعِلْمِ وَ تَفْسِیرِهِ قُلْتُ فَالَّذِی کَانَ یَأْتِیهِ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ عِلْمُ مَا هُوَ قَالَ الْأَمْرُ وَ الْیُسْرُ فِیمَا کَانَ قَدْ عَلِمَ قَالَ السَّائِلُ فَمَا یَحْدُثُ لَهُمْ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ عِلْمٌ سِوَی مَا عَلِمُوا قَالَ هَذَا مِمَّا أُمِرُوا بِکِتْمَانِهِ وَ لَا یَعْلَمُ تَفْسِیرَ مَا سَأَلْتَ عَنْهُ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ السَّائِلُ فَهَلْ یَعْلَمُ الْأَوْصِیَاءُ مَا لَمْ یَعْلَمِ الْأَنْبِیَاءُ (2) قَالَ لَا وَ کَیْفَ یَعْلَمُ وَصِیٌّ غَیْرَ عِلْمِ مَا أُوصِیَ إِلَیْهِ قَالَ السَّائِلُ فَهَلْ یَسَعُنَا أَنْ نَقُولَ إِنَّ أَحَداً مِنَ الْأَوْصِیَاءِ یَعْلَمُ مَا لَا یَعْلَمُ الْآخَرُ قَالَ لَا لَمْ یَمُتْ نَبِیٌّ إِلَّا وَ عِلْمُهُ فِی جَوْفِ وَصِیِّهِ وَ إِنَّمَا تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ بِالْحُکْمِ الَّذِی یَحْکُمُ بِهِ بَیْنَ الْعِبَادِ قَالَ السَّائِلُ وَ مَا کَانُوا عَلِمُوا ذَلِکَ الْحُکْمَ قَالَ بَلَی قَدْ عَلِمُوهُ وَ لَکِنَّهُمْ

ص: 81


1- الامر. خ ل.
2- فی المصدر: ما لا یعلم الأنبیاء؟.

لَا یَسْتَطِیعُونَ إِمْضَاءَ شَیْ ءٍ مِنْهُ حَتَّی یُؤْمَرُوا فِی لَیَالِی الْقَدْرِ کَیْفَ یَصْنَعُونَ إِلَی السَّنَةِ الْمُقْبِلَةِ قَالَ السَّائِلُ یَا أَبَا جَعْفَرٍ لَا أَسْتَطِیعُ إِنْکَارَ هَذَا قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَنْ أَنْکَرَهُ فَلَیْسَ مِنَّا قَالَ السَّائِلُ یَا أَبَا جَعْفَرٍ أَ رَأَیْتَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله هَلْ کَانَ یَأْتِیهِ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ شَیْ ءٌ لَمْ یَکُنْ عَلِمَهُ قَالَ لَا یَحِلُّ لَکَ أَنْ تَسْأَلَنِی (1) عَنْ هَذَا أَمَّا عِلْمُ مَا کَانَ وَ مَا سَیَکُونُ فَلَیْسَ یَمُوتُ نَبِیٌّ وَ لَا وَصِیٌّ إِلَّا وَ الْوَصِیُّ الَّذِی بَعْدَهُ یَعْلَمُهُ أَمَّا هَذَا الْعِلْمُ الَّذِی تَسْأَلُ عَنْهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ عَلَا أَبَی أَنْ یُطْلِعَ الْأَوْصِیَاءَ عَلَیْهِ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ قَالَ السَّائِلُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ کَیْفَ أَعْرِفُ أَنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ تَکُونُ فِی کُلِّ سَنَةٍ قَالَ إِذَا أَتَی شَهْرُ رَمَضَانَ فَاقْرَأْ سُورَةَ الدُّخَانِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مِائَةَ مَرَّةٍ فَإِذَا أَتَتْ لَیْلَةُ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ فَإِنَّکَ نَاظِرٌ إِلَی تَصْدِیقِ الَّذِی سَأَلْتَ عَنْهُ (2) وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَمَا یَزُورُ (3) مَنْ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلشَّقَاءِ عَلَی أَهْلِ الضَّلَالَةِ مِنْ أَجْنَادِ الشَّیَاطِینِ وَ أَرْوَاحِهِمْ أَکْثَرُ مِمَّا أَنْ یَزُورَ (4) خَلِیفَةَ اللَّهِ الَّذِی بَعَثَهُ لِلْعَدْلِ وَ الصَّوَابِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قِیلَ یَا بَا جَعْفَرٍ وَ کَیْفَ یَکُونُ شَیْ ءٌ أَکْثَرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قَالَ کَمَا شَاءَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ السَّائِلُ یَا بَا جَعْفَرٍ إِنِّی لَوْ حَدَّثْتُ بَعْضَ الشِّیعَةِ بِهَذَا الْحَدِیثِ لَأَنْکَرُوهُ قَالَ کَیْفَ یُنْکِرُونَهُ قَالَ یَقُولُونَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ علیهم السلام أَکْثَرُ مِنَ الشَّیَاطِینِ قَالَ صَدَقْتَ افْهَمْ عَنِّی مَا أَقُولُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ یَوْمٍ وَ لَا لَیْلَةٍ إِلَّا وَ جَمِیعُ الْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ تَزُورُ أَئِمَّةَ الضَّلَالَةِ وَ یَزُورُ إِمَامَ الْهُدَی عَدَدُهُمْ مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَتَّی إِذَا أَتَتْ لَیْلَةُ الْقَدْرِ فَیَهْبِطُ فِیهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِلَی وَلِیِّ الْأَمْرِ خَلَقَ اللَّهُ أَوْ قَالَ قَیَّضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الشَّیَاطِینِ بِعَدَدِهِمْ ثُمَّ زَارُوا وَلِیَّ الضَّلَالَةِ فَأَتَوْهُ بِالْإِفْکِ وَ الْکَذِبِ حَتَّی لَعَلَّهُ یُصْبِحُ فَیَقُولُ رَأَیْتُ کَذَا

ص: 82


1- فی المصدر: أن تسأل.
2- أصول الکافی 1: 249 و 251 و 252.
3- فی نسخة: لما ترون و هو الموجود فی المصدر. و فی أخری: ما تزور.
4- فی نسخة: مما ترون و هو الموجود فی المصدر.

وَ کَذَا فَلَوْ سَأَلَ وَلِیَّ الْأَمْرِ عَنْ ذَلِکَ لَقَالَ رَأَیْتَ شَیْطَاناً أَخْبَرَکَ بِکَذَا وَ کَذَا حَتَّی یُفَسِّرَ لَهُ تَفْسِیرَهَا (1) وَ یُعْلِمَهُ الضَّلَالَةَ الَّتِی هُوَ عَلَیْهَا وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّ مَنْ صَدَّقَ بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ لَعَلِمَ (2) أَنَّهَا لَنَا خَاصَّةً لِقَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ حِینَ دَنَا مَوْتُهُ هَذَا وَلِیُّکُمْ مِنْ بَعْدِی فَإِنْ أَطَعْتُمُوهُ رَشَدْتُمْ وَ لَکِنْ مَنْ لَا یُؤْمِنُ بِمَا فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ مُنْکِرٌ وَ مَنْ آمَنَ بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ مِمَّنْ عَلَی غَیْرِ رَأْیِنَا فَإِنَّهُ لَا یَسَعُهُ فِی الصِّدْقِ إِلَّا أَنْ یَقُولَ إِنَّهَا لَنَا وَ مَنْ لَمْ یَقُلْ فَإِنَّهُ کَاذِبٌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یُنَزِّلَ الْأَمْرَ مَعَ الرُّوحِ وَ الْمَلَائِکَةِ إِلَی کَافِرٍ فَاسِقٍ فَإِنْ قَالَ إِنَّهُ یُنَزِّلُ إِلَی الْخَلِیفَةِ الَّذِی هُوَ عَلَیْهَا فَلَیْسَ قَوْلُهُمْ ذَلِکَ بِشَیْ ءٍ وَ إِنْ قَالُوا إِنَّهُ لَیْسَ یُنَزِّلُ إِلَی أَحَدٍ فَلَا یَکُونُ أَنْ یُنَزَّلَ شَیْ ءٌ إِلَی غَیْرِ شَیْ ءٍ وَ إِنْ قَالُوا وَ سَیَقُولُونَ لَیْسَ هَذَا بِشَیْ ءٍ فَ قَدْ ضَلُّوا ضَلالًا بَعِیداً (3).

**[ترجمه]از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: علی علیه السلام بارها می­فرمودند: هیچ­گاه نشد که تیمی و عدوی ... و مانند حدیث سابق را تا، مگر حج و عمره و جوار، آوردند.

و فرمودند: مردی به حضرت باقر علیه السّلام عرض کرد: آقا بر من خشم نگیرید! فرمودند:

ص: 80

برای چه؟ مرد گفت: از سؤالی که می­خواهم بکنم، فرمودند: بگو! باز گفت خشمگین نمی­شوید؟ فرمودند: خشمگین نمی­شوم.

عرض کرد: در شب قدر که ملائکه و روح به اوصیاء نازل می شوند، آیا امری می آورند که رسول الله صلی الله علیه و آله آن را نمی دانست یا امری می آورند که رسول الله صلی الله علیه و آله از آن اطلاع داشت؟ با این­که همان­طور که می­دانید رسول الله صلی الله علیه و آله از دنیا رفت و تمام علوم ایشان به علی علیه السّلام سپرده شد.

حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: من و شما را به این کارها چه؟ چه کسی تو را به این­جا آورده؟ مرد گفت: قضای الهی من را برای طلب دین آورده است. فرمودند: این­هایی که می­گویم را خوب درک کن! شبی که رسول الله صلی الله علیه و آله به معراج رفتند، خداوند او را به تمام علوم گذشته و آینده دانا کرد، اما بیشتر آن­ها جمله­هایی بود که تفسیر آن­ها در شب قدر نازل می­شد. علی بن ابی­طالب علیه السّلام نیز همانند رسول الله صلی اللَّه علیه و آله، جمله­هایی از علم پیش خود داشت که تفسیر آن در شب قدر می آمد.

آن مرد پرسید: مگر در خود جمله ها تفسیرش نبود؟ فرمودند: بود، ولی در شب قدر است که امر از جانب خدا برای رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و اوصیا می آید که درباره چیزی که می­دانند این­طور یا آ­­ن­طور کنند و در مورد آن چگونه عمل کنند. به ایشان عرض کردم: این مطلب را برایم توضیح دهید! فرمودند: رسول الله صلی اللَّه علیه و آله از دنیا نرفت مگر این­که حافظ تمام علم و تفسیر آن بود. گفتم: پس در شب قدر برایش علم چه چیزی را می آوردند؟ فرمودند: امر و یسر چیزی که قبلاً می دانستند. آن شخص پرسید؟ آیا آن­چه در شب قدر برای آن­ها پیش می آمد، غیر از مطالبی بود که می دانستند؟ فرمودند: این از مطالبی است که دستور دارند پنهان کنند و توضیح آن­چه پرسیدی را جز خدا کسی نمی­داند. سائل گفت: آیا اوصیاء مطالبی را می­دانند که پیامبران نمی­دانستند. فرمودند: خیر، چگونه وصی غیر از آن­چه که از نبی به او وصیت می­شود، چیزی بداند؟ و پرسید: آیا می­توانیم بگوییم که ممکن است یکی از اوصیا چیزی می­داند که آن دیگری نداند؟ فرمودند: نه، هیچ پیامبری از دنیا نرفت مگر این که علمش در وجود وصیش قرار گرفت، و ملائکه و روح در شب قدر حکمی را که، بر اساس آن بین بندگان قضاوت می­شود، نازل می­کنند.

مرد پرسید: آیا خودشان آن حکم را نمی­دانستند؟ فرمودند: آری، می­دانستند،

ص: 81

ولی نمی­توانستند کاری را انجام دهند، در شب قدر به آن­ها دستور داده می­شد که تا سال دیگر چه کنند.

مرد گفت: ای أباجعفر! نمی توانم این مطالب را انکار کنم. فرمودند هر کس انکار کند از ما نیست.

باز پرسید: ای أباجعفر! آیا در شب قدر برای پیامبر صلی اللَّه علیه و آله مطلبی می آید که اطلاع نداشته باشند؟ فرمودند: تو مجاز نیستی در این مورد از من سؤال کنی، اما علم گذشته و آینده؛ پیامبر و یا وصی نمی­میرد مگر آن که کسی که وصی بعد از اوست آن را می­داند، اما این علمی که از آن سؤال کردی؛ خداوند نمی­گذارد، که غیر از خود اوصیا از آن مطلع شوند.

مرد پرسید: ای فرزند رسول خدا! از کجا بدانم که در هر سال شب قدری هست؟ فرمودند: هر وقت ماه رمضان آمد، سوره دخان را در هر شب صد مرتبه بخوان، شب بیست و سوم که رسید، تو شاهد مطلبی خواهی بود که تصدیق جواب سؤال خود را خواهی نمود. - . اصول کافی 1 : 249 و 251 و 252 -

و نیز فرمودند: که حضرت باقر علیه السلام فرمودند: سوگند می­خورم که آن­هایی که خداوند عزّ و جلّ از میان جنود و ارواح شیاطین برای ظلم بر گمراهان برانگیخته است، بیشتر از خلیفة اللهی که خداوند او را برای عدالت و درستی از میان فرشتگان بر انگیخته است دیده می­شوند. شخصی گفت: چطور می­شود چیزی بیشتر از ملائکه باشد؟ فرمودند: همان­طور که خداوند عزّ و جلّ می­خواهد.

سائل گفت: یا أباجعفر! اگر این را بگویم بعضی شیعیان آن را انکار می­کنند. فرمودند؟ انکارشان چگونه است؟ شخص گفت: می­گویند: ملائکه علیهم السلام

بیشتر از شیاطین­اند. فرمودند: درست است، در آن­چه که می­گویم دقت کن! در هر شب و روز، تمامی جنیان و شیاطین، ائمه ضلالت را زیارت می­کنند. ولی ائمه هدایت را فقط گروهی از ملائکه زیارت می­کنند، تا آن­که شب قدر برسد، که در آن شب همه ملائکه به سوی ولیّ امر فرود می آیند. یا این­که فرمودند: خداوند گروهی از شیاطین را می­آورد. سپس آن­ها پیشوای ضلالت را دیدار می­کنند و برایش مطالبی نادرست و دروغ می­برند تا صبح شود، بعد او می­گوید چنین و چنان دیدم.

ص: 82

و اگر تفسیر آن­ها را از ولیّ امر بپرسد، او خواهد فرمود که شیطانی را مشاهده کردی که به تو چنین و چنان گفته است، تا این­که تمام آن­ها را برایش تفسیر می­کند و ضلالتی که در آن است را برایش توضیح می­دهد .

به خدا سوگند هر کس شب قدر را تصدیق نماید، خواهد دانست که شب قدر به ما اختصاص دارد؛ به جهت فرمایش رسول الله صلی الله علیه و آله هنگامی که رحلتشان نزدیک شده بود، که به علی صلوات الله علیه فرمودند: این شخص بعد از من ولی شما است؛ اگر پیرو او باشید، رشد می کنید. ولی کسی که ایمان به آن­چه در شب قدر نازل می شود نداشته باشد، منکر خواهد بود. هر کس ایمان به شب قدر داشته باشد ولی معتقد به ما نباشد، او را چاره ای نیست مگر این­که بگوید شب قدر اختصاص به ما دارد. اگر قبول نکند دروغگو است. زیرا خداوند بزرگتر از آن است که امر را با روح و ملائکه بر شخص کافر فاسق نازل کند.

اگر بگوید در شب قدر روح و ملائکه بر همین خلیفه که بر مصدر خلافت تکیه زده نازل می شود، مسلم است که این ادعا قابل قبول نیست و اگر بگویند که به هیچ کس نازل نمی شود و چیزی بر چیزی نازل نمی شود، چه این که خواهند گفت، در گمراهی دوردستی قرار گرفته اند. - . اصول کافی 1 : 252 و 253 -

**[ترجمه]

بیان

الاعتجار التنقب ببعض العمامة و یقال قیض الله فلانا بفلان أی جاء به و أتاحه له قوله یا با جعفر أی ثم التفت إلی أبی و قال یا با جعفر قوله بأمر تضمر لی غیره أی لا تخبرنی بشی ء یکون فی علمک شی ء آخر یلزمک لأجله القول بخلاف ما أخبرت کما فی أکثر علوم أهل الضلال فإنه یلزمهم أشیاء لا یقولون بها أو المعنی أخبرنی بعلم یقینی لا یکون عندک احتمال خلافه فقوله علیه السلام علمان أی احتمالان متناقضان أو المراد به لا تکتم عنی شیئا من الأسرار فقوله علیه السلام إنما یفعل ذلک أی فی غیر مقام التقیة و هو بعید.

و یقال: تهلل وجهه أی استنار و ظهرت علیه أمارات السرور أن علم ما لا اختلاف فیه العلم مصدر مضاف إلی المفعول و من فی قوله من العلم إما للبیان و العلم بمعنی المعلوم أو للتبعیض قوله کما کان رسول الله صلی الله علیه و آله یعلمه أی بعض علومهم

ص: 83


1- تفسیرا. خ ل.
2- فی المصدر: لیعلم.
3- أصول الکافی 1: 253 و 253.

کذلک وفد إلیه و علیه قدم و ورد.

قوله علیه السلام فضحک أبی لعل الضحک کان لهذا النوع من السؤال الذی ظاهره إرادة الامتحان تجاهلا مع علمه بأنه عارف بحاله أو لعده المسألة صعبة و لیست عنده علیه السلام کذلک و حاصل الجواب أن ظهور هذا العلم مع رسول الله صلی الله علیه و آله دائما فی محل المنع فإنه کان فی سنین من أول بعثته مکتتما إلا عن أهله لخوف عدم قبول الخلق منه حتی أمر بإعلانه فکذلک الأئمة علیهم السلام یکتمون عمن لا یقبل منهم حتی یؤمروا بإعلانه فی زمن القائم علیه السلام.

و یقال: صدع بالحق أی تکلم به جهارا و أعرض عن المشرکین أی لا تلتفت إلی ما یقولون من استهزاء و غیره فی الطاعة أی طاعة الأمة أو طاعة الله.

قوله ثم أخرج أی إلیاس علیه السلام سیفا ثم قال ها و هو حرف تنبیه أو بمعنی خذ إن هذا منها أی من تلک السیوف الشاهرة فی زمانه علیه السلام لأن إلیاس من أعوانه و لعل رد الاعتجار لأنه مأمور بأن لا یراه أحد بعد المعرفة الظاهرة.

قوله قوة لأصحابک أی بعد أن تخبرهم به أنت أو أولادک المعصومون قوله إن خاصموا بها أی أصحابک أهل الخلاف فلجوا أی ظفروا و غلبوا.

ثم اعلم أن حاصل هذا الاستدلال هو أنه قد ثبت أن الله سبحانه أنزل القرآن فی لیلة القدر علی نبیه صلی الله علیه و آله و أنه کان ینزل الملائکة و الروح فیها من کل أمر ببیان و تأویل سنة فسنة کما یدل علیه فعل المستقبل الدال علی التجدد الاستمراری فنقول هل کان لرسول الله طریق إلی العلم الذی یحتاج إلیه الأمة سوی ما یأتیه من السماء من عند الله سبحانه إما فی لیلة القدر أو فی غیرها أم لا و الأول باطل لقوله تعالی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی (1) فثبت الثانی ثم نقول فهل یجوز أن لا یظهر هذا العلم الذی یحتاج إلیه الأمة أم لا بد من ظهوره لهم و الأول باطل لأنه إنما یوحی إلیه لیبلغ إلیهم و یهدیهم إلی الله عز و جل فثبت الثانی ثم نقول فهل

ص: 84


1- النجم: 4.

لذلک العلم النازل من السماء من عند الله إلی الرسول اختلاف بأن یحکم فی أمر فی زمان بحکم ثم یحکم فی ذلک الأمر بعینه فی ذلک الزمان بعینه بحکم آخر أم لا و الأول باطل لأن الحکم إنما هو من عند الله عز و جل و هو متعال عن ذلک کما قال تعالی وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً (1) ثم نقول فمن حکم بحکم فیه اختلاف کالاجتهادات المتناقضة هل وافق رسول الله صلی الله علیه و آله فی فعله ذلک أم خالفه و الأول باطل لأنه صلی الله علیه و آله لم یکن فی حکمه اختلاف فثبت الثانی.

ثم نقول فمن لم یکن فی حکمه اختلاف فهل له طریق إلی ذلک الحکم من غیر جهة الله إما بغیر واسطة أو بواسطة و من دون أن یعلم تأویل المتشابه الذی بسببه یقع الاختلاف أم لا و الأول باطل فثبت الثانی ثم نقول فهل یعلم تأویل المتشابه إلا الله و الراسخون فی العلم الذین لیس فی علمهم اختلاف أم لا و الأول باطل لقوله تعالی وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ (2) ثم نقول فرسول الله الذی هو من الراسخین هل مات و ذهب بعلمه ذلک و لم یبلغ طریق علمه بالمتشابه إلی خلیفته أم بلغه و الأول باطل لأنه لو فعل ذلک فقد ضیع من فی أصلاب الرجال ممن یکون بعده فثبت الثانی.

ثم نقول فهل خلیفته من بعد کسائر آحاد الناس یجوز علیه الخطاء و الاختلاف فی العلم أم هو مؤید من عند الله یحکم بحکم رسول الله صلی الله علیه و آله بأن یأتیه الملک فیحدثه من غیر وحی و رؤیة أو ما یجری مجری ذلک و هو مثله إلا فی النبوة و الأول باطل لعدم إغنائه حینئذ لأن من یجوز علیه الاختلاف لا یؤمن علیه الاختلاف فی الحکم و یلزم التضییع من ذلک أیضا فثبت الثانی.

ص: 85


1- النساء: 87.
2- آل عمران: 9.

فلا بد من خلیفة بعد رسول الله صلی الله علیه و آله راسخ فی العلم عالم بتأویل المتشابه مؤید من عند الله لا یجوز علیه الخطاء و لا الاختلاف فی العلم یکون حجة علی العباد و هو المطلوب هذا إن جعلنا الکل دلیلا واحدا و یحتمل أن یکون دلائل کما سنشیر إلیه و لعله أظهر.

قوله علیه السلام أو یأتیه معطوف علی یعلمه فینسحب علیه النفی و المعنی هل له علم من غیر تینک الجهتین کما عرفت قوله فقد نقضوا أول کلامهم حیث قالوا لا اختلاف فیما أظهر رسول الله من علم الله فهذا یقتضی أن لا یکون فی علم من لا یخالفه فی العلم أیضا اختلاف و بهذا یتم دلیل علی وجود الإمام لأن من لیس فی علمه اختلاف لیس إلا المعصوم المؤید من عند الله تعالی.

قوله فقل لهم ما یعلم تأویله هذا إما دلیل آخر سوی مناقضة کلامهم علی أنهم خالفوا رسول الله أو علی أصل المدعی أی إثبات الإمام.

قوله علیه السلام فقل من لا یختلف فی علمه لعله استدل علیه السلام علی ذلک بمدلول لفظ الرسوخ فإنه بمعنی الثبوت و المتزلزل فی علمه المنتقل عنه إلی غیره لیس بثابت فیه. قوله علیه السلام فإن قالوا لک إن علم رسول الله صلی الله علیه و آله کان من القرآن لعل هذا إیراد علی الحجة تقریره أن علم رسول الله صلی الله علیه و آله لعله کان من القرآن فقط و لیس مما یتجدد فی لیلة القدر شی ء فأجاب علیه السلام بأن الله تعالی یقول فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ (1) فهذه الآیة تدل علی تجدد الفرق و الإرسال فی تلک اللیلة المبارکة بإنزال الملائکة و الروح فیها من السماء إلی الأرض دائما و لا بد من وجود من یرسل إلیه الأمر دائما.

ثم قوله فإن قالوا لک سؤال آخر تقریره أنه یلزم مما ذکرتم جواز إرسال

ص: 86


1- الدخان: 4.

الملائکة إلی غیر النبی مع أنه لا یجوز ذلک فأجاب عنه بالمعارضة بمدلول الآیة التی لا مرد لها. و قوله علیه السلام و أهل الأرض جملة حالیة قوله فهل لهم بد لعله مؤید للدلیل السابق بأنه کما أنه لا بد من مؤید ینزل إلیه فی لیلة القدر فکذلک لا بد من سید یتحاکم العباد إلیه فإن العقل یحکم بأن الفساد و النزاع بین الخلق لا یرتفع إلا به فهذا مؤید لنزول الملائکة و الروح علی رجل لیعلم ما یفصل به بین العباد و یحتمل أن یکون استئناف دلیل آخر علی وجود الإمام.

فإن قالوا فإن الخلیفة التی فی کل عصر هو حکمهم بالتحریک فقل إذا لم یکن الخلیفة مؤیدا معصوما محفوظا من الخطاء فکیف یخرجه الله و یخرج به عباده من الظلمات إلی النور و قد قال سبحانه اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا (1) الآیة.

و الحاصل أن من لم یکن عالما بجمیع الأحکام و کان ممن یجوز علیه الخطاء فهو أیضا محتاج إلی خلیفة آخر لرفع جهله و النزاع الناشی بینه و بین غیره.

و أقول: یمکن أن یکون الاستدلال بالآیة من جهة أنه تعالی نسب إخراج المؤمنین من ظلمات الجهل و الکفر إلی نور العلم إلی نفسه فلا بد من أن یکون من یهدیهم منصوبا من قبل الله تعالی مؤیدا من عنده و المنصوب من قبل الناس طاغوت یخرجهم من النور إلی الظلمات لعمری بالفتح قسم بالحیاة إلا و هو مؤید لقوله تعالی یُخْرِجُهُمْ (2) و لما مر أنه لو لم یکن کذلک کان محتاجا إلی إمام آخر کذلک لا بد من وال أی من یلی الأمر و یتلقاه من الملائکة و الروح.

فإن قالوا لا نعرف هذا أی الوالی أو الاستدلال المذکور نظیر قوله تعالی قالُوا یا شُعَیْبُ ما نَفْقَهُ کَثِیراً مِمَّا تَقُولُ (3) و قولوا ما أحببتم نظیر قوله تعالی اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ (4) و قوله تَمَتَّعُوا قَلِیلًا (5) قوله ثم وقف أی ترک أبی الکلام فقال أی

ص: 87


1- البقرة: 257.
2- البقرة: 257.
3- هود: 19.
4- فصّلت: 40.
5- المرسلات: 46.

إلیاس علیه السلام أو ضمیر وقف أیضا لإلیاس أی قام تعظیما.

باب غامض أی شبهة مشکلة استشکلها المخالفون لقول عمر حسبنا کتاب الله و قیل الغامض بمعنی السائر المشهور من قولهم غمض فی الأرض أی ذهب و سار إن القرآن لیس بناطق أی لیس القرآن بحیث یفهم منه الأحکام کل من نظر فیه فإن کثیرا من الأحکام لیست فی ظاهر القرآن و ما فیه أیضا تختلف فیه الأمة و فی فهمه فظهر أن القرآن إنما یفهمه الإمام و هو دلیل له علی معرفة الأحکام أو المراد أن القرآن لا یکفی لسیاسة الأمة و إن سلم أنهم یفهمون معانیه بل لا بد من آمر و ناه و زاجر یحملهم علی العمل بالقرآن و یکون معصوما عاملا بجمیع ما فیه فقوله علیه السلام و أقول قد عرضت مشیرا إلی ما ذکرنا أولا دلیل آخر و الحکم الذی لیس فیه اختلاف ضروریات الدین أو السنة المتواترة أو ما أجمعت علیه الأمة و لیست فی القرآن أی فی ظاهره الذی یفهمه الناس و إن کان فی باطنه ما یفهمه الإمام علیه السلام.

قوله ثم وقف أی أبو جعفر علیه السلام فقال أی إلیاس قوله أن تظهر أی الفتنة و هو مفعول أبی و قوله و لیس فی حکمه جملة حالیة و الضمیر فی حکمه راجع إلی الله قوله فی الأرض أی فی غیر أنفسهم کالمال أو فی أنفسهم کالدین أو القصاص إلا أن یفتری خصمکم أی یکابر بعد إتمام الحجة معاندة أو مانعا للطف أو اشتراط التکلیف بالعلم.

قوله قال فی أبی فلان و أصحابه أقول یحتمل وجوها.

الأول ما خطر ببالی و هو أن الآیة نزلت فی أبی بکر و أصحابه أی عمر و عثمان و الخطاب معهم فقوله لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ أی لا تحزنوا علی ما فاتکم من النص و التعیین للخلافة و الإمامة و خص علی علیه السلام به حیث نص الرسول صلی الله علیه و آله علیه بالخلافة و حرمکم عنها وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ من الخلافة الظاهریة بعد الرسول صلی الله علیه و آله أی مکنکم من غصبها من مستحقها و لم یجبرکم علی ترک ذلک واحدة مقدمة أی قوله لِکَیْلا تَأْسَوْا إشارة إلی قضیة متقدمة و هی النص

ص: 88

بالخلافة فی حیاة الرسول صلی الله علیه و آله و واحدة مؤخرة أی قوله وَ لا تَفْرَحُوا إشارة إلی واقعة مؤخرة و هی غصب الخلافة بعد الرسول صلی الله علیه و آله.

و لا یخفی شدة انطباق هذا التأویل علی الآیة حیث قال ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها (1) أی ما یحدث مصیبة و قضیة فی الأرض و فی أنفسکم إلا و قد کتبناها و الحکم المتعلق بها فی کتاب من قبل أن نخلق المصیبة أو الأنفس لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ من الخلافة و تعلموا أن الخلافة لا یستحقها إلا من ینزل علیه الملائکة و الروح بالوقائع و الأحکام المکتوبة فی ذلک الکتاب و لا تفرحوا بما تیسر لکم من الخلافة و تعلموا أنکم لا تستحقونه و أنه غصب و سیصیبکم وباله. فظهر أن ما ذکره الباقر علیه السلام قبل ذلک السؤال أیضا کان إشارة إلی تأویل صدر تلک الآیة فلذا سأل إلیاس علیه السلام عن تتمة الآیة و یحتمل وجها آخر مع قطع النظر عما أشار علیه السلام إلیه أولا بأنا قدرنا المصائب الواردة علی الأنفس قبل خلقها و قدرنا الثواب علی من وقعت علیه و العقاب علی من تسبب لها لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ و تعلموا أنها لم تکن مقدرة لکم فلذا لم یعطکم الرسول صلی الله علیه و آله وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ للعقاب المترتب علیه. الثانی ما أفاده الوالد العلامة قدس الله روحه و هو أن السؤال عن هذه الآیة لبیان أنه لا یعلم علم القرآن غیر الحکم إذ کل من یسمع تلک الآیة یتبادر إلی ذهنه أن الخطابین لواحد لاجتماعهما فی محل واحد و الحال أن الخطاب فی قوله لِکَیْلا تَأْسَوْا لعلی علیه السلام لما فاته من الخلافة و فی قوله وَ لا تَفْرَحُوا لأبی بکر و أصحابه لما غصبوا من الخلافة فقوله واحدة مقدمة و واحدة مؤخرة لبیان اتصالهما و انتظامهما فی آیة واحدة فلذا قال الرجل أشهد أنکم أصحاب الحکم الذی لا اختلاف فیه حیث تعلمون بطون الآیات و تأویلاتها و أسرارها.

الثالث ما ذکره المولی محمد أمین الأسترآبادی رحمه الله حیث قال لِکَیْلا تَأْسَوْا

ص: 89


1- الحدید: 22.

خطاب مع أهل البیت علیهم السلام أی لا تحزنوا علی مصیبتکم للذی فات عنکم وَ لا تَفْرَحُوا خطاب مع المخالفین أی لا تفرحوا بالخلافة التی أعطاکم الله إیاها بسبب سوء اختیارکم و إحدی الآیتین مقدمة و الأخری مؤخرة فاجتمعتا فی مکان واحد فی تألیف عثمان الرابع ما قیل إن قوله لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ خطاب للشیعة حیث فاتهم خلافة علی علیه السلام. وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ خطاب لمخالفیهم حیث أصابتهم الخلافة المغصوبة و إحدی القضیتین مقدمة علی الأخری.

أقول: إذا تأملت فی تلک الوجوه لا یخفی علیک حسن ما ذکرنا أولا و شدة انطباقه علی الآیة و الخبر أولا و آخرا و الله یعلم حقائق أخبار حججه علیهم السلام.

قوله علیه السلام إذا استضحک کأنه مبالغة فی الضحک و یقال اغرورقت عیناه أی دمعتا کأنهما غرقتا فی دمعهما.

قوله علیه السلام هل رأیت الملائکة إشارة إلی تتمة الآیة إذ هی هکذا إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ فیظهر منه أنه علیه السلام فسر الآیة بأن هذا الخطاب من الملائکة سیکون فی الدنیا بحیث یسمعون کلامهم و ذهب جماعة إلی أن الخطاب فی الدنیا و هم لا یسمعون أو عند الموت و هم یسمعون و ما ذکره علیه السلام ألصق بالآیة فالمراد بالاستقامة الاستقامة علی الحق فی جمیع الأقوال و الأفعال و هو ملزوم العصمة قوله علیه السلام صدقت أی فی قولک إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ لکن لا ینفعک إذ الأخوة لا یستلزم الاشتراک فی جمیع الکمالات أو قال ذلک علی سبیل المماشاة و التسلیم أو علی التهکم و إنما ضحک علیه السلام لوهن کلامه و عدم استقامته.

قوله علیه السلام و أبعث به إلی ذوی عدل لعل ذلک للأرش و قد قال ابن إدریس و بعض أصحابنا فیه بالأرش و الاختلاف الذی ألزمه علیه السلام علیه إما بین قوله صالحه و قوله و ابعث لتنافیهما أو بینهما و بین قوله أعطه دیة کفه أو لاختلاف تقویم المقومین فلا یبتنی علیه حکم الله و فیه شی ء أو المراد بالاختلاف

ص: 90

الحکم بالظن الذی یزول بظن آخر کما مر.

قوله اقطع قاطع الکف عمل به أکثر أصحابنا و إن ضعف الخبر عندهم قوله فلذلک عمی بصری هذا اعتراف منه کما یدل علیه ما سیأتی لا استفهام إنکار کما یتراءی من ظاهره ثم بعد اعترافه قال له علیه السلام و ما علمک بذلک و قوله فو الله من کلام الباقر علیه السلام و قائل فاستضحک أیضا الباقر علیه السلام و قوله ما تکلمت بصدق إشارة إلی اعترافه.

ثم لما استبعد ابن عباس فی الیوم السابق علمه علیه السلام بتلک الواقعة ذکر علیه السلام تفصیلها بقوله قال لک علی بن أبی طالب لیظهر لابن عباس علمه بتفاصیل تلک الواقعة قوله تتبدا لک الملک یمکن أن یکون المراد ظهور کلامه له و علی التقدیرین لعله بإعجاز أمیر المؤمنین علیه السلام فقال أی الملک رأت عینای ما حدثک به علی علیه السلام من نزول الملائکة لأنی من جملة الملائکة النازلین علیه و لم تره عینا علی لأنه محدث و لا یری الملک فی وقت إلقاء الحکم.

وقر فی سمعه کوعد أی سکن و ثبت ثم صفقک أی الملک و هو کلام الباقر علیه السلام و الصفقة الضربة یسمع لها صوت قوله ما اختلفنا فی شی ء لعل غرضه أن الله یعلم المحق منا و المبطل تعریضا بأنه محق أو غرضه الرجوع إلی القرآن فی الأحکام فأجاب علیه السلام بأنه لا ینفع لرفع الاختلاف و کان هذه المناظرة بین الباقر علیه السلام و ابن عباس فی صغره و فی حیاة أبیه علیه السلام إذ ولادته علیه السلام کانت فی سنة سبع و خمسین و وفاة ابن عباس سنة ثمان و ستین و وفاة سید الساجدین علیه السلام سنة خمس و تسعین.

قوله علیه السلام و المحکم لیس بشیئین الحکیم فعیل بمعنی مفعول أی المعلوم الیقینی من حکمه کنصره إذا أتقنه کأحکمه و المراد بشیئین أمران متنافیان (1) کما یکون فی المظنونات و المراد بالعلم الخاص العلوم اللدنیة (2) من المعارف

ص: 91


1- فی النسخة المصحّحة: امران متباینان.
2- فی النسخة المصحّحة: من العلوم الدینیة.

الإلهیة و بالمکنون العجیب المغیبات البدائیة أسرار القضاء و القدر کما سیأتی إن شاء الله.

قوله فقد رضیه إما تفسیر للإذن بالرضا أو هو لبیان أن من ینزلون علیه هو مرضی لله یسلم علیک التخصیص علی المثال أو لأنه کان مصداقه فی زمان نزول الآیة.

قوله علیه السلام فهذه فتنة أقول فی الآیة قراءتان إحداهما لا تُصِیبَنَّ و هی المشهورة و الأخری لَتُصِیبَنَّ باللام المفتوحة و قال الطبرسی هی قراءة أمیر المؤمنین علیه السلام و زید بن ثابت و أبو جعفر الباقر علیهما السلام و غیرهم (1) فعلی الأول قیل إنه جواب الأمر علی معنی إن أصابتکم لا تصیب الظالمین منکم خاصة و قیل صفة لفتنة و لا للنفی أو للنهی علی إرادة القول و قیل جواب قسم محذوف و قیل إنه نهی بعد الأمر باتقاء الذنب عن التعرض للظلم فإن وباله یصیب الظالم خاصة و قیل کلمة لا زائدة و قیل إن أصلها لتصیبن فزید الألف للإشباع و علی القراءة الثانیة جواب القسم.

فما ذکره علیه السلام شدید الانطباق علی القراءة الثانیة و کذا ینطبق علی بعض محتملات القراءة الأولی ککونه نهیا أو لا زائدة أو مشبعة و أما علی سائر المحتملات فیمکن أن یقال إنه لما ظهر من الآیة انقسام الفتنة إلی ما یصیب الظالمین خاصة و ما یعمهم و غیرهم فسر علیه السلام الأولی بما أصاب الثلاثة الغاصبین للخلافة و أتباعهم الذین أنکروا کون لیلة القدر بعد الرسول صلی الله علیه و آله و وجود إمام بعده تنزل الملائکة و الروح علی أحد بعده.

و أیده بآیة أخری نزلت فی الذین فروا یوم أحد مرتدین علی أعقابهم و هم الذین غصبوا الخلافة بعده و أنکروا الإمامة جهارا و أما الفتنة العامة فهی التی شملت عامة الخلق من اشتباه الأمر علیهم و تمسکهم بالبیعة الباطلة و الإجماع المفتری

ص: 92


1- مجمع البیان 4: 532.

و التحذیر إنما هو عن هذه الفتنة.

قوله علیه السلام (1) و إنها لسیدة دینکم أی الحجة القویة التی ترجعون إلیها فی أمر دینکم و إنها لغایة علمنا أی دالة علی غایة علمنا قوله فإنها أی الآیات لولاة الأمر أی الأئمة علیهم السلام و فی شأنهم و الإنزال إنما هو علیهم بعده و الإنذار بهم.

ثم استشهد علیه السلام بقوله وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ حیث یدل علی وجود المنذر فی کل عصر من الماضین فکیف لا یکون فی الأعصار بعده نذیر و النبی صلی الله علیه و آله لم یکف لإنذار من بعده بدون نائب یبلغ عنه کما أنه فی زمانه صلی الله علیه و آله بعث قوما لإنذار من بعد عنه و الفرق بین بعثته فی حال الحیاة و المنذر بعد الوفاة أن فی الأول لم یشترط العصمة بخلاف الثانی لأنه إن ظهر منهم فسق فی حیاته کان یمکنه عزلهم بخلاف ما بعد الوفاة.

قوله من البعثة هی بالتحریک أی المبعوثین و إبان الشی ء بکسر الهمزة و تشدید الباء حینه أو أوله قوله فقد رد علی الله عز و جل علمه أی معلومه و هو ما یعلمه من نزول العلوم فیها علی الأوصیاء أو علمه الذی أهبطه علی أولیائه لأن علم الله فی الأمور المتجددة فی کل سنة لا بد أن ینزل فی لیلة القدر إلی الأرض لیکون حجة علی الأنبیاء و المحدثین لنبوتهم و ولایتهم فالراد للیلة القدر هو الراد علی الله علمه الجاحد أن کون علمه فی الأرض.

قوله صلی الله علیه و آله فلا شک أی فی نزول جبرئیل علیهم و إنما أبهم علیهم السلام الأمر فی الأوصیاء إما للتقیة أو لقصور عقل السائل لئلا یتوهم النبوة فیهم قوله و وصفه أی وصف الأمر لوصیه و فی نسخ الکافی و وضع علی بناء المعلوم أو المجهول أی وضع الله و قرر نزول الأمر لوصیه و ربما یقرأ و وضع بالتنوین عوضا عن المضاف إلیه عطفا علی الأمر قوله علیه السلام أستخلفکم بصیغة المتکلم بعلمی أی لحفظه.

ص: 93


1- فی الحدیث المتقدم تحت رقم: 62.

قوله صلی الله علیه و آله یعبدوننی بإیمان کأنه علیه السلام فسر الشرک باعتقاد النبوة فی الخلیفة فمن قال غیر ذلک هذا تفسیر لقوله وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ یعنی و من کفر بهذا الوعد بأن قال مثل هذا الخلیفة لا یکون إلا نبیا و لا نبی بعد محمد فالوعد غیر صادق أو کفر بالموعود بأن قال إذا ظهر أمره هذا نبی أو قال لیس بخلیفة لإنکار العامة المرتبة المتوسطة بین النبوة و آحاد الرعیة.

فقد مکن إشارة إلی قوله لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ فهذا یشمل جمیعهم و قوله وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ إشارة إلی غلبتهم فی زمان القائم علیه السلام فظاهر أی فی کل زمان و أما إبان أجلنا أی تبدیل الأمن بالخوف.

قوله و کان الأمر أی الدین واحدا لا اختلاف فیه قوله علیه السلام و لذلک أی لعدم الاختلاف جعلهم شهداء لأن شهادة بعضهم علی بعض بالحقیة لا یکون إلا مع التوافق و کذا علی غیرهم لا یتأتی إلا مع ذلک إذ الاختلاف فی الشهادة موجب لرد الحکم و یحتمل أن یکون المراد بالمؤمنین الأئمة علیهم السلام أی حکم الله حکما حتما أن لا یکون بین أئمة المسلمین اختلاف و أن یکونوا مؤیدین من عنده تعالی و لکونهم کذلک جعلهم شهداء علی الناس قوله لمن علم أی کون الدفع لکمال عذاب الآخرة و شدته إنما هو لمن علم أنه لا یتوب و أما من علم أنه یتوب فإنما یدفع عنه لعلمه بأنه یتوب قوله علیه السلام (1) و الجوار أی المحافظة علی الذمة و الأمان أو رعایة حق المجاورین فی المنزل أو مطلق المجاورین و المعاشرین و التقیة منهم و حسن المعاشرة معهم و الصبر علی أذاهم.

قوله علیه السلام الأمر و الیسر لعل المراد أنه کان یعلم العلوم علی الوجه الکلی الذی یمکنه استنباط الجزئیات منه و إنما یأتیه فی لیلة القدر تفصیل أفراد تلک الکلیات لمزید التوضیح و لتسهیل الأمر علیه فی استعلام الجزئیات ثم ذکر علیه السلام بعد ذلک فائدة أخری لنزول لیلة القدر و هی أن إخبار ما یلزمهم إخباره و إمضاء ما أمروا به من التکالیف موقوف علی تکریر الإعلام فی لیلة القدر و یحتمل أن یکون المراد

ص: 94


1- فی الحدیث المتقدم تحت رقم: 68.

بالجمل ما یقبل البداء من الأمور و بالتفسیر و التفصیل تعیین ما هو محتوم و ما یقبل البداء کما یظهر من سائر الأخبار و لما کان علم البداء غامضا و فهمه مشکلا أبهم علیهم السلام علی السائل و لم یوضحه له فقوله هذا مما أمروا بکتمان أمر البداء من غیر أهله لقصور فهمهم أو أنهم قبل أن یعین لهم الأمور البدائیة و المحتومة لا یجوز لهم الإخبار بها و لذا

قال أمیر المؤمنین علیه السلام لو لا آیة فی کتاب الله لأخبرت بما یکون إلی یوم القیامة.

فقوله لا یعلم تفسیر ما سألت أی لا یعلم ما یکون محتوما و ما لیس بمحتوم فی السنة قبل نزول الملائکة و الروح إلا الله و أما قوله علیه السلام لا یحل لک فهو إما لقصوره عن فهم معنی البداء أو لأن توضیح ما ینزل فی لیلة القدر و العلم بخصوصیاته مما لا یمکن لسائر الناس غیر الأوصیاء علیهم السلام الإحاطة به و یؤید هذا قوله فإن الله عز و جل أبی و علی الأول یمکن تعمیم الأنفس علی وجه یشمل خواص أصحابهم و أصحاب أسرارهم مجازا و الحاصل أن توضیح أمر البداء و تفصیله لأکثر الخلق ینافی حکمة البداء و تعیینه إذ هذه الحکمة لا تحصل لهم إلا بجهلهم بأصله لیصیر سببا لإتیانهم بالخیرات و ترکهم الشرور کما أومأنا إلیه فی باب البداء أو بالعلم بکنه حقیقة ذلک و هذا العلم لا یتیسر لعامة الخلق و لذا منعوا الناس عن تعلم علم النجوم و التفکر فی مسائل القضاء و القدر و هذا بین لمن تأمل فیه و أیضا الإحاطة بتفاصیل کیفیات ما ینزل فی لیلة القدر و کنه حقیقتها إنما یتأتی بعد الإحاطة بغرائب أحوالهم و شئونهم و هذا مما تعجز عنه عقول عامة الخلق و لو أحاطوا بشی ء من ذلک لطاروا إلی درجة الغلو و الارتفاع و لذا کانوا علیهم السلام یتقون من شیعتهم أکثر من مخالفیهم و یخفون أحوالهم و أسرارهم منهم خوفا من ذلک

وَ لِذَا قَالُوا علیهم السلام إِنَّ عِلْمَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ.

و فی بعض الأخبار لا یحتمله ملک مقرب کما مر و سیأتی.

قوله لما یزور کذا ینبغی و فی أکثر النسخ لما یرون و هو تصحیف و کذا فیما سیأتی من قوله مما یزور خلیفة الله و اللام موطئة للقسم و الموصول مبتدأ و أکثر

ص: 95

خبره و فی هذا السؤال و الجواب أیضا تشویش و إعضال و یمکن توجیههما بأن یکون ما یزور أئمة الضلال من الشیاطین مع ما یخلق الله منهم فی لیلة القدر أکثر من الملائکة النازلین علی الإمام و إن کان جمیع الملائکة أکثر من الشیاطین فیستقیم قوله علیه السلام صدقت و یمکن حمل الکلام علی جمیع الملائکة و قوله صدقت علی أن التصدیق لقول الشیعة لا لقولهم و هذا أنسب بقوله کما شاء الله لکنه مخالف للأخبار الدالة علی أن الملائکة أکثر من سائر الخلق.

قوله فلو سأل أی إمام الجور و ولی الأمر و هو المسئول.

قوله لقال أی ولی الأمر و قوله رأیت علی صیغة الخطاب قوله الذی هو علیها الظاهر أن المراد به خلیفة الجور و ضمیر علیها راجع إلی الضلالة أو الخلافة و قیل ضمیر علیها راجع إلی خلیفة الجور و المراد بالخلیفة خلیفة العدل و لا یخفی بعده علی الأول فالمراد بقوله لیس بشی ء أن بطلانه ظاهر لما تقدم و علی الثانی المراد به أنه مخالف لمذهبهم و قوله و سیقولون جملة حالیة نظیر قوله تعالی فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا (1) لیس هذا بشی ء أی هذا الکلام الأخیر أو سائر ما مر مباهتة و عنادا و قیل أی إن قالوا لا ینزل إلی أحد فسیقولون بعد التنبیه إنه لیس بشی ء و لا یخفی ما فیه.أَقُولُ وَ رَوَی الشَّیْخُ شَرَفُ الدِّینِ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ تَأْوِیلِ الْآیَاتِ الْبَاهِرَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ هُوَ سُلْطَانُ بَنِی أُمَیَّةَ وَ قَالَ لَیْلَةٌ مِنْ إِمَامٍ عَدْلٍ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ مِنْ مُلْکِ بَنِی أُمَیَّةَ وَ قَالَ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ أَیْ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِمْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِکُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ (2)

ص: 96


1- البقرة: 24.
2- کنز الفوائد: 373 (النسخة الرضویة) و روی أیضا فی ص 475 بإسناده عن محمّد بن العباس رحمه اللّه عن أحمد بن القاسم عن أحمد بن محمّد عن محمّد بن خالد عن صفوان عن ابن مسکان عن ابی بصیر عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی قوله عزّ و جلّ: «خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» قال: من ملک بنی أمیّة قال: و قوله: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» ای من عند ربهم علی محمّد و آل محمد «بکل امر سلام».

lt;meta info="\\"مبادا در جواب من سخنی بگویید که غیر از آن را در دل پنهان نموده باشید\\" یعنی: مبادا به خاطر چیز دیگری که در دل دارید مجبور به سخنی غیر از جواب واقعی شوید، همان­طور که در بیشتر علوم اهل گمراهی این­گونه است که مجبور به سخنانی می­شوند که خودشان آن­ها را قبول ندارند. یا یعنی: طوری جواب من را بدهید که در آن احتمال خلافی نباشد. و یا منظور این است که، چیزی از اسرار را از من پنهان نکنید.\\" دو علم مختلف با هم\\" یعنی دو احتمال متناقض .

ص: 83

\\" پدرم خندید\\" شاید دلیل خنده این بوده که، ایشان می­دانستند که سائل جواب سؤال را می­داند و با این حال برای امتحان کردن ایشان، وانمود به ندانستن می­کند، یا به خاطر این بوده که این پرسش در نزد سائل سخت بوده است، ولی در نزد ایشان نه. و محصل جواب ایشان این است که: همان­طور که پیامبر در آغاز بعثت از خوف عدم قبول دعوت خود را، تا زمانی که مأمور به علنی کردن شود، پنهان می­داشتند، امامان علیهم السلام نیز از کسی که نمی­پذیرد، پنهان می­کنند تا زمانی که در زمان قائم علیه السلام مأمور به آشکار کردن شوند.

\\"این هم از همان شمشیرها است؟\\" یعنی از آن شمشیرهایی که در زمان قائم علیه السلام بیرون کشیده می­شود، زیرا إلیاس علیه السلام از یاران ایشان خواهد بود.

\\"مرد روبند خود را دو مرتبه بست\\" شاید به این دلیل بوده که او مأمور به این بوده بعد از این که برای آن دو امام بزرگوار شناخته شده دیگر نمی­بایست دیده شود.

\\"این حدیث قوتی برای اصحاب شما باشد\\" یعنی بعد از این­که شما و فرزندان معصومتان این قضیه را برای آن­ها نقل کنند.

بیان استدلال امام این است که: این ثابت است که خداوند قرآن را در شب قدر بر پیامبرش نازل فرموده است و ملائکه و روح، هر سال در آن شب، هر امری را با بیان و تأویلش فرو می­آورند. حال می­گوییم: رسول الله برای علمی که امت به آن احتیاج دارند، یا راهی جز آن چه در شب قدر یا غیر از آن شب، از آسمان، از جانب خداوند برایش می­آید دارد و یا ندارد، فرض اول نادرست است؛ چون خداوند می­فرماید: «إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی» - . نجم / 4 - {این سخن بجز وحیی که وحی می شود نیست}، پس دومی درست است. سپس می­گوییم: آیا رسول الله می­تواند این علمی را که امت به آن احتیاج دارند، اظهار نکند یا باید حتماً اظهارش کند؟ اولی نادرست است، چون به این سبب به ایشان وحی می­شود تا به مردم برساند و به سوی خدا هدایتشان کند. پس دومی ثابت می­شود. بعد می­گوییم: آیا

ص: 84

در این علمی، که از آسمان و از سوی خدا به رسول نازل می­شود اختلافی وجود دارد؛ به این شکل که در زمانی خاص، در مورد چیزی، طوری حکم کند و سپس در مورد همان چیز، در همان زمان طور دیگری حکم کند؟ اولی نادرست است، چرا که حکم از جانب خداست و او بلند مرتبه تر از آن است، همان طور که خود فرموده است: « وَلَوْ کَانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ اخْتِلاَفًا کَثِیرًا» - . نساء / 82 - {اگر از جانب غیر خدا بود قطعا در آن اختلاف بسیاری می یافتند}. سپس می­گوییم: آیا کسی که حکمی می­کند که در آن اختلاف وجود دارد، مانند اجتهادهایی که با هم تناقض دارد، موافق با رسول الله عمل کرده یا مخالف ایشان؟ اولی نادرست است، چون در حکم ایشان اختلافی وجود نداشت. پس دومی ثابت می­شود.

سپس می­گوییم: کسی که در حکم او اختلافی نباشد، آیا جز از طریق خداوند، با واسطه یا بدون واسطه، و بدون این که تأویل متشابهاتی که سبب اختلاف در حکم می­شوند را بداند، راهی برای رسیدن به حکم دارد یا ندارد؟ اولی نادرست است؛ پس دومی ثابت می­شود. سپس می­گوییم: آیا تأویل متشابهات را جز خدا و راسخان در علم، که در علمشان اختلافی وجود ندارد، کسی می­داند یا نه؟ اولی نادرست است؛ چون خداوند می­فرماید: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» - . آل عمران / 7 - {با آن­که تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند}.

سپس می­گوییم: رسول الله که از راسخان در علم بوده، آیا با رحلتشان، علم خویش را هم برده­اند و راه علم به متشابه را به جانشین بعد از خودشان نیاموخته اند یا آموخته­اند؟ اولی نادرست است؛ زیرا اگر ایشان این کار را نکرده باشند، در آن صورت، امت اسلام را بعد از خودشان به حال خویش رها کرده­اند. پس دومی ثابت می­شود .

سپس می­گوییم: آیا جانشین ایشان نیز مانند سایر مردمان، اشتباه می­کند و در علمش اختلافی وجود دارد، یا باید کسی باشد که از جانب خدا تأیید شده باشد و به حکم رسول الله حکم کند؟ به این صورت که همانند رسول الله جز در نبوت، فرشته ای پیش او بیاید و بدون اینکه به صورت وحی یا مانند آن باشد با او سخن بگوید. اولی نادرست است؛ چون در آن صورت دیگر نمی­تواند جای رسول الله را بگیرد، و کسی که در علمش اختلاف وجود دارد، ایمنی از اختلاف در حکم ندارد. و در نتیجه این هم منجر به رها گذاشتن امت به حال خود می­شود، پس دومی ثابت می شود.

ص: 85

پس چاره­ای نیست جز این که جانشین رسول الله، راسخ در علم، دانای به تأویل متشابهات و تأیید شده از جانب خدا باشد، خطا از او سر نزند و در علمش اختلافی نباشد تا حجت خداوند بر مردم باشد و این همان است که مقصود ما بود.

\\" حرف اول خود را نقض کرده اند.\\" زیرا قبلا گفته بودند: در علمی که رسول الله آن را اظهار می­کند اختلافی نیست، پس باید در علم کسی که در علم با رسول الله اختلافی ندارد نیز اختلافی نباشد و با این دلیل، وجود امام ضرورت می­یابد؛ چون تنها کسی که در علمش اختلافی وجود ندارد، امام معصومی است که از جانب خدا تأیید شده باشد.

به آن­ها بگو: «ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» - . آل عمران / 7 - {با آن­که تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند}، این دلیل یا دلیل دیگری غیر از تناقضی است که در سخن آن­ها وجود داشت؛ بنابراین که آن­ها با رسول الله مخالفت کردند، و یا دلیلی بر اصل کلام، یعنی اثبات امام است.

\\"بگو: کسی که در علمش اختلافی نباشد.\\" شاید این استدلال، به جهت معنای کلمه رسوخ که به معنای ثبوت است، باشد. و کسی که در علمی که از او به دیگری منتقل می­شود متزلزل باشد، در آن ثابت نیست .

\\" اگر گفتند: علم پیامبر از قرآن بود.\\" این ایرادی است که به استدلال وارد شده به این صورت که: شاید علم رسول الله فقط از قرآن باشد و نیاز به تجدید در شب قدر نداشته باشد. امام علیه السلام ایراد را با آیه­ای از قرآن پاسخ می­دهند: «فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» - . دخان / 4 - {در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد}؛ که این آیه دلالت بر این دارد که پیوسته در آن شب مبارک، با فرود آمدن ملائکه و روح از آسمان به زمین، رسالت تجدید می شود و باید همیشه کسی وجود داشته باشد که امر به او نازل شود.

ص: 86

\\" اگر آن­ها مدعی شدند که خداوند ملائکه را فقط بر پیامبران نازل می­کند\\" سؤال دیگریست که جوابش با مدلول آیه داده شده است.

آیا چاره ای جز این هست که کسی بین آن­ها باشد شاید این مؤیدی برای دلیل سابق باشد، همان­طور که لازم است شخصی که از جانب خدا تأیید شده، وجود داشته باشد که در شب قدر بر او نازل شود، باید کسی باشد که بندگان برای قضاوت پیش او روند. عقل حکم می­کند که فساد و نزاع بین مردم جز با وجود چنین شخصی مرتفع نمی­شود. این خود مؤید این است ملائکه و روح بر کسی نازل می­شوند تا آن شخص بدین وسیله آن­چه که با آن بین بندگان تفصیل داده شود را بداند. احتمال هم دارد که این خودش دلیل دیگری بر وجود امام باشد.

\\" اگر گفتند: همان خلیفه داور و رفع کننده گرفتاری­های آن­ها است\\" بگو: اگر خلیفه از جانب خدا تأیید نشده باشد و معصوم و ایمن از خطا نباشد، خداوند چگونه او را و بندگان را به واسطه او، از تاریکی­ها به سوی نور ببرد؟ در حالی که خداوند فرموده: «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا...» - . بقره / 257 - {خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده اند...} حاصل آن که، کسی که به همه احکام دانا نباشد و راه خطا برایش باز باشد، خود محتاج به خلیفه دیگری است تا جهالتش را برطرف کند و نزاع بین او و دیگران را حل کند.

ممکن است استدلال به این آیه به آن جهت باشد که: خداوند در این آیه، خودش عهده­دار بیرون آوردن مؤمنان از تاریکی­ها به سوی نور شده است، پس باید شخصی از جانب خدا برای هدایت مؤمنان نصب شده باشد، که مورد تأیید خدا باشد. و کسی که از جانب مردم نصب شده باشد، طاغوت است و آن ها را از نور به تاریکی می­برد.

\\"لازم است فرمانروایی در زمین باشد\\" یعنی کسی که امر را به عهده بگیرد و آن را از ملائکه و روح دریافت کند.

\\"ما چنین فرمانروایی را نمی شناسیم\\" این استدلال آن­ها مانند این آیه است: «قَالُواْ یَا شُعَیْبُ مَا نَفْقَهُ کَثِیرًا مِّمَّا تَقُولُ» - . هود / 91 - {گفتند: ای شعیب بسیاری از آن­چه را که می گویی نمی فهمیم}، و \\"هر چه دوست دارید بگویید\\" مانند این آیه که: «اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ» - . فصلت / 40 - {هر چه می خواهید بکنید} یا این آیه که: «تَمَتَّعُوا قَلِیلًا» - . مرسلات / 46 - {اندکی برخوردار شوید}. \\"او ایستاد، سپس گفت\\" یعنی پدرم از سخن باز ایستاد و الیاس گفت.

ص: 87

یا این­که منظور از \\"ایستاد\\" برخاستن الیاس جهت احترام است.

معمولاً اشکالی پیش می آید یعنی شبهه­ای که مخالفین آن را، به جهت سخن عمر که گفت: کتاب خدا برای ما کافیست، مطرح می­کنند

\\" قرآن دارای زبان نیست\\" یعنی طوری نیست که هر کس در آن بنگرد، بتواند احکام را بفهمد. چه این­که بسیاری از احکام در ظاهر قرآن وجود ندارد، و آن­هایی که هست نیز در فهمش، بین امت اختلاف است. پس معلوم می­شود قرآن را تنها، امام می­فهمد و امام است که احکام را از قرآن در می­یابد. یا شاید مراد این باشد که ، حتی اگر بپذیریم که معانی قرآن قابل فهم است، ولی برای راه­بری امت کافی نیست و نیاز به فرمان­دهنده و نهی­کننده و بازدارنده­ایست که امت را بر عمل به قرآن وادارد و خود معصوم باشد و به تمام آن­چه در آن است عمل کند.

\\" حکم بی اختلاف\\" منظور حکمی است که از ضروریات دین و یا سنتی قطعی باشد، و یا مورد اتفاق همگان باشد، هر چند در قرآن نیامده باشد. یعنی بی­اختلاف از جهت ظاهری، که مردم هم آن را می­فهمند، اگرچه از جهت باطنی، فقط امام علیه السلام است که آن را می­فهمد.

\\"مگر این­که دشمن شما بر خداوند افترا بزند\\" یعنی بعد از این­که حجت بر او تمام شد، از سر عناد یا منع لطف و یا شرط کردن علم در تکلیف، این­گونه بگوید.

\\"این آیه در باره أبافلان و یارانش است؛\\" چند احتمال در این کلام هست:

احتمال اول: این که آیه در مورد ابوبکر و یاران او یعنی عمر و عثمان نازل شده است. بنابراین، «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ» یعنی بر چیزی که از دستتان رفته، یعنی نص و تعیین برای خلافت و امامت، محزون نشوید که آن به علی علیه السلام اختصاص دارد، چرا که رسول الله تصریح به او کرد و شما را از آن محروم نمود.

ص: 88

و به خلافتی که بعد از رسول الله ظاهراً به شما رسیده شادمان نشوید. و \\" قسمتی مربوط به بعد است \\" منظور «ولا تفرحوا» است که اشاره به واقعه­ای­ایست که بعد اتفاق افتاده است، یعنی غصب خلافت بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله.

و پوشیده نیست که این احتمال بر آیه تطبیق زیادی دارد؛ چرا که خداوند می­فرماید: « مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا فِی أَنفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا» - . حدید / 22 - {هیچ

مصیبتی نه در زمین و نه در نفسهای شما [= به شما] نرسد مگر آن­که پیش از آنکه آن را پدید آوریم در کتابی است}، یعنی هیچ رویدادی در زمین و در شما رخ نمی­دهد مگر آن­که قبلاً مقدرش کرده­ایم و حکم آن، قبل از این که آن مصیبت را و قبل از این که شما را بیافرینیم، در کتابی موجود است تا شما بر خلافت از دست رفته حسرت نخورید و بدانید که فقط کسی که ملائکه و روح، با وقایعی که در آن کتاب نوشته شده، بر او نازل می­شوند مستحق خلافت است و به خلافتی که ظاهراً برای شما میسر شده شادمان نشوید و بدانید که شما مستحق آن نیستید و آن را غصب نموده­اید و وبالش دامنتان را می گیرد.

معلوم می­شود آن­چه امام باقر علیه السلام قبل از این سؤال فرموده بودند، اشاره­ای به صدر همین آیه بوده است، و الیاس علیه السلام هم برای همین از ادامه آیه سؤال کرده است. ممکن است با قطع نظر از اشاره حضرت، وجه دیگری در میان باشد به این صورت که: مصیبت­هایی که بر ما وارد می­شود و همچنین ثواب­ها و عقاب­ها، از قبل در تقدیر الهی وجود داشته است، بنابراین، شما نباید بر حرمان از خلافت رسول الله حسرت نخورید و بدانید که چون در تقدیر شما نبوده است، رسول الله خلافت را به شما ندادند. و برای این که الان خلافت به شما رسیده خوشحال نباشید؛ زیرا که به دنبالش عقاب است.

احتمال دوم، که پدر علامه قدس ­الله­ روحه آن را بیان کرده­اند: سؤال از این آیه، به جهت بیان این مطلب است که، غیر از حاکم کسی علم قرآن را نمی­داند؛ زیرا هر کس این آیه را بشنود، این به ذهنش می­رسد که هر دو خطاب متوجه یک نفر است، در حالی که مخاطب «لِکَیْلا تَأْسَوْا» علی علیه السلام است که خلافت از دست او در آمده و «ولا تفرحوا» متوجه ابوبکر و یارانش است که خلافت را غصب کرده­اند. بنابراین \\"قسمتی مربوط به گذشته و قسمتی مربوط به بعد است\\" برای بیان اتصال این دو و آمدن هر دو در یک سیاق است. و به همین جهت الیاس گفت: من گواهی می­دهم که شما همان حاکمان و فرمانروایانی هستید که در ایشان اختلافی نیست.

احتمال سوم که امین استرآبادی آن را ذکر کرده: خطاب «لا تَأْسَوْا»

ص: 89

با اهل بیت علیهم السلام است؛ یعنی بر این مصیبت که خلافت از دستتان رفت محزون نباشید، و خطاب «لا تفرحوا» با مخالفین است؛ یعنی به آن خلافتی که خداوند به سبب تصمیم غلطتان به شما داده، شادمان نشوید. یکی از این دو آیه متقدم و دیگری متأخر است و در قرآنی که در عهد عثمان جمع آوری شده به یک آیه تبدیل شده­اند.

احتمال چهارم: گفته شده «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ» خطاب به شیعه است که خلافت علی علیه السلام را از دست داده­اند. «وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ» خطاب به مخالفین شیعه است که به خلافتی غصبی دست یافتند و یکی از این دو مقدم بر دیگری شده است.

من می­گویم: اگر در این این احتمالات تأملی کنید، پوشیده نخواهد ماند که آن­چه که ما در اول گفتیم، چه از جهت انطباق بیشتر با آیه و چه از جهت هماهنگی با روایت، نیکوتر است و البته خود خداوند بهتر معنای حقیقی روایات ائمه علیهم السلام را می­داند.

\\"آیا هرگز ملائکه را دیده ای\\" اشاره­ایست به ادامه آیه که این چنین است: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ» - . فصلت / 30 - {در حقیقت کسانی که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگی کردند فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند] هان بیم مدارید و غمین مباشید و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید}. از این معلوم می­شود که امام علیه السلام آیه را تفسیر کرده­اند به این که: این خطاب ملائکه، در همین دنیاست، طوری که صدایشان را می­شنوند. و بعضی گفته­اند: خطاب در دنیاست ولی صدا را نمی­شنوند، یا در وقت مرگ است و صدا را می­شنوند. ولی آن­چه امام علیه السلام فرموده­اند، بیشتر با آیه سازگار است. بنابراین مراد از ایستادگی، ایستادگی بر حق در همه اقوال و افعال است که لازمه اش عصمت است.

\\"درست گفتی\\" یعنی این­که گفتی: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» را درست گفتی، ولی چون برادر بودن مستلزم اشتراک در همه کمالات نیست، این آیه سودی برای مقصود تو ندارد. یا این­که حضرت \\"درست گفتی\\" را برای مماشات با ابن عباس و یا برای قوت کلام خود فرموده­اند. و خنده ایشان هم به جهت سستی کلام ابن عباس بوده است.

\\" و او را پیش دو نفر عادل می­فرستم\\" شاید فرستادن آن شخص به جهت أرش بوده است. ابن ادریس و بعضی فقهای دیگر در این مسأله قائل به أرش شده­ اند. و آن اختلافی که حضرت در کلام ابن عباس خاطر نشان کرده اند که: \\"در حکم خدا اختلاف پیدا شد و آن حرف اولت را از نقض کردی\\" یا بین این دو حرف ابن عباس است که: \\"می­گویم مصالحه کن\\" و \\" او را پیش دو نفر عادل می­فرستم\\" زیرا این دو با هم ناسازگارند، و یا به جهت اختلافی است که بین این دو کلام و \\" خون­بهای دست او را بده\\" وجود دارد، و یا به جهت اختلاف دو کارشناس قیمت، در قیمتی که تعیین می­کنند، می­باشد. در هر حال حکم خداوند نمی­شود که این­طور باشد. و یا مراد از اختلاف،

ص: 90

حکم کردن بر اساس گمانی است که با آمدن گمان بعدی از میان برود.

\\"تا به حال مانند دیروز راست نگفته بودی\\" اشاره به اعتراف ابن عباس است که گفته بود: \\"چشمان من برای همین کور شدند\\"

\\" چشمان من آن­چه که علی درباره­اش به تو می­گفت را دید\\" یعنی سخنان ایشان درباره نزول ملائکه را دید و شنید، چون من از ملائکه ای هستم که بر او نازل می­شوم، ول چشم علی علیه السلام آن­ها را نمی­بیند، چون او محدث است و محدثان در وقت القای حکم فرشته را نمی­بینند.

\\"ما در هر چیزی که اختلاف کنیم حکمش در نزد خدا است\\" این گفته ابن عباس، شاید کنایه­ایست بر این که خودش بر حق است، و یا منظورش رجوع به قرآن در احکام است. که امام جواب داده­اند: برای رفع اختلاف کافی نیست.

این مناظره در سنین نوجوانی امام باقر علیه السلام و در زمان حیات پدرشان امام زین العابدین علیه السلام بوده است، زیرا ولادت ایشان در سال 57 هجری و وفات ابن عباس در سال 68 بوده است و وفات امام زین العابدین در سال 95 هجری.

\\"آنچه محکم است دو چیز نمی شود\\" محکم یعنی معلوم یقینی، یعنی دو چیز متنافی نمی­تواند درست باشد، مانند مظنونات که این اتفاق در مورد آن­ها می­افتد.

\\"علم خدا که خاص و مخزون و مکنون عجیب است\\" مراد از علم خاص، علوم لدنّی از معارف الهی

ص: 91

و منظور از مکنون، علم عجیب و علم غیب و اسرار قضا و قدر می باشد.

\\"قطعا به آن راضی است\\" یا تفسیر همان اجازه است، یا به معنای این است که کسی که ملائکه بر او نازل می­شوند، مورد رضای الهی است. بر تو سلام می­کنند تخصیص آیه به ایشان یا بنابر مثال است، و یا به جهت این است که ایشان مصداق ولی امر در زمان نزول آیه بودند.

«وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً» - . انفال / 25 - {و از فتنه ای که تنها به ستمکاران شما نمی رسد بترسید}، این آیه دو گونه قرائت شده است: یکی همین قرائت مشهور، و دیگری با لام مفتوحه، یعنی: «لَتُصِیبنَّ» که طبرسی قائل است قرائت امیرالمؤمنین علیه السلام و زید بن ثابت و امام باقر علیه السلام این طور بوده است. - . مجمع البیان 4 : 532 -

بنا بر قرائت اول، گفته شده، «لا تُصِیبَنَّ» جواب امر است و معنا این گونه می­شود: اگر فتنه برسد، فقط به ظالمین نمی­رسد. و گفته شده صفت «فِتْنَةً» است و «لا» یا برای نفی و یا برای نهی است، و گفته شده جواب قسم محذوف است، و گفته شده نهیی است بعد از امر، به این معنا که: اول امر شده که از ظلم بپرهیزید، وبال ظلم فقط ظالم را می­گیرد. و گفته شده «لا» زائده است. و گفته شده اصل آن «لَتُصِیبنَّ» بوده و الف برای اشباع اضافه شده است.

بنا بر قرائت دوم، «لَتُصِیبنَّ» جواب قسم است.

بیان امام علیه السلام در این روایت با قرائت دوم سازگاری بیشتری دارد، و البته با بعضی از احتمالات قرائت اول هم همخوانی دارد؛ مانند این که «لا» برای نهی باشد، یا زائده و یا برای اشباع باشد. اما بنا بر احتمالات دیگر می­توان گفت: از آن­جا که در ظاهر آیه، فتنه، به دو نوع تقسیم شده است؛ که قسمی از فتنه ها، فقط به ظالمین می­رسد و قسمی دیگر شامل همه می­شود، امام علیه السلام اولی را تفسیر به فتنه­ای کردند که شامل سه غاصب خلافت و همراهانشان شده، که وجود شب قدر و نیز وجود امامی که بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله ملائکه و روح بر او نازل می­شوند، را انکار کردند. و این مطلب را با آیه­ای، که درباره کسانی که در جنگ احد به عقب گریختند نازل شده، تأیید کردند. و آن­ها کسانی هستند که بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله خلافت را غصب کرده و آشکارا امامت را انکار کردند. و اما فتنه عام همان است که شامل عموم مردم شد؛ که امر بر آن­ها مشتبه شد و به بیعتی باطل و شورایی بی اساس

ص: 92

و دروغین تن دادند.

\\"آن سوره از امتیازات دین شما است\\" یعنی حجتی قوی است که در امور دینی آن را مرجع قرار ­دهید.

\\"نهایت دانش ما\\" یعنی نشان گر نهایت علم ماست .

امام علیه السلام آیه: «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیر» - . فاطر / 24 - {و هیچ امتی نبوده مگر اینکه در آن هشداردهنده ای گذشته است} را شاهد قرار می­دهند که: این آیه بر وجود بیم دهنده­ای در همه دوران­های گذشته خبر می­دهد، پس چطور دوران­های آینده می­توانند بدون منذر باشند؟ و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، برای انذار بعد از خود جانشین اعلام کرده­اند، همان­طور که در زمان خودشان نیز گروهی را برای انذار به دوردست­ها می­فرستادند، و فرق بین آن­ها که در زمان حیات از طرف ایشان و کسانی که بعد از وفات ایشان مأمور به به انذار می­شدند این است که، در اوّلی عصمت لازم نیست، ولی در دومی عصمت شرط است؛ زیرا به خلاف بعد از وفات، اگر در زمان حیات ایشان، فسقی از گروهی که ایشان برای انذار گسیل کرده­اند سر بزند، ایشان می­توانند آن­ها را عزل کنند.

\\"ردّ علم خدا را نموده است\\" یعنی معلوم خدا که نزول علوم بر اوصیا باشد را رد نموده است یا علمش به آن­چه که بر اولیای خود فرو می­فرستد را رد نموده است، چرا که علم خدا در اموری که هر سال تجدید می­شود، باید در شب قدر هر سال به زمین فرستاده شود تا نشانه­ای باشد بر نبوت انبیا و ولایت امامان، پس کسی که شب قدر را انکار کند علم خدا در زمین را انکار کرده است.

\\"در مورد انبیا و رسل که شکّی نیست\\" یعنی در نزول جبرئیل بر آن­ها شکی نیست، امام علیه السلام یا از جهت تقیه این سخن را در مورد امامان رها کرده است و یا به خاطر کوتاهی اندازه فهم سائل نفرموده­اند، چون امکان داشته او توهم نبوت در مورد ائمه علیهم السلام کند.

ص: 93

\\"یعنی مرا به این ایمان که بعد از محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم پیامبری نیست، بپرستند\\" گویا امام علیه السلام شرک را به اعتقاد نبوت در خلیفه تفسیر کرده­اند .

\\"و هر کس جز این بگوید\\" این کلام تفسیر این قسمت از آیه است: «وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ» یعنی کسی که این وعده را منکر شود و بگوید: تنها پیامبران می­توانند چنین خصوصیاتی داشته باشند و از آن­جا که بعد از محمد صلی الله علیه و آله پیامبری نخواهد آمد، پس این وعده درست نیست. یا این­که منظور کسی است که موعود را انکار کند و وقتی ظهور کرد بگوید این پیامبر است، یا بگوید این جانشین نیست؛ چرا که وجود داشتن مرتبه­ای بین نبوت و سایر رعیت، برای مردم عامی دشوار است.

\\"آن هنگام فقط یک امر خواهد بود\\" یعنی دین واحدی که اختلافی در آن نباشد.

\\"خداوند در اختیار والیان امر بعد از محمّد، علم قرار داده\\" اشاره به «وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ» که این همه را شامل می­شود و «وَلَیُبَدِّلَنَّهُم» اشاره به پیروزی آن­ها در زمان قائم علیه السلام است. \\"اما دانش و علم ما آشکار است\\" یعنی در هر زمانی آشکار است. \\"و اما زمان ما\\" یعنی زمانی که خوف به امنیت تبدیل می­شود.

\\"و به همین جهت مؤمنان را گواه بر مردم قرار داده است...\\" یعنی به جهت عدم اختلاف، زیرا شهادت بعضی از ایشان به حق­بودن بعضی دیگر و نیز بر غیر مؤمنان، ممکن نیست مگر با توافق، زیرا اختلاف در شهادت موجب رد

حکم می­شود. و ممکن است مراد از مؤمنین، أئمه علیهم السلام باشند، یعنی این حکم قطعی خداوند است که بین ائمه مسلمانان اختلافی نباشد و ایشان از جانب خداوند مورد تأیید باشند و به خاطر همین ایشان را گواه بر مردم قرار داده است. \\"برای آن­هایی که می­داند توبه نمی­کنند\\" عذاب کامل آخرت و شدت آن برای کسانی است که خدا می­داند توبه نمی­کنند، اما کسانی که می­داند که توبه می­کنند، عذاب را از آن­ها دفع می­کند.

\\"جوار\\" یعنی محافظت از آن­هایی که در امان قرار گرفته­اند، یا به معنای رعایت حقوق همسایگان و یا رعایت حقوق همه نزدیکان و آشنایان و گزند نرساندن به آن­ها و خوش­رفتاری با ایشان و صبر بر آزار ایشان است.

\\"امر و یسر چیزی که قبلاً می دانستند\\" شاید مراد این است که رسول الله صلی الله علیه و آله، علوم را به صورت کلی، که جزئیات از دل آن کلیات بیرون آید، می­دانستند و در شب قدر جزئیات برای توضیح بیشتر و آسان شدن، نازل می­شده است. سپس امام علیه السلام فایده دیگری برای نزول در شب قدر بیان می­کنند: خبرهایی که باید به آن­ها داده شود و انجام دادن تکالیفی که به آن مأمور شده­اند، متوقف بر این است که در شب قدر دوباره اعلام شود. و شاید هم

ص: 94

\\"جمله ها\\" اموری که قابل تغییر و پذیرای بداء هستند و \\"تفسیر و تفصیل\\" اموری شامل حتمی­ها و تغییر پذیرها باشد، و چون علم بداء علمی دشوار و فهم آن برای سائل سخت بوده، امام آن را توضیح نداده­اند و فرموده­اند \\" این از مطالبی است که دستور داشتند پنهان کنند\\". یا این که منظور ایشان این است که: آن­ها نمی­توانند قبل از این که امور بدائیه و حتمیه برایشان معین شود از آن خبر دهند و از همین رو امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: اگر به خاطر آیه ای که در قرآن است نبود، تمامی رویدادهای عالم را تا روز قیامت بازگو می کردم.

\\"و تفسیر آن­چه پرسیدی را جز خدا کسی نمی­داند\\" یعنی این­که قبل از نزول ملائکه و روح در شب قدر، چه چیزی در سال آینده حتمی است و چه چیزی حتمی نیست را، تنها خدا می­داند.

\\"تو مجاز نیستی در این مورد از من سؤال کنی\\" یا به جهت قصور فهم معنای بداء است که ممکن است اصحاب خاص را نیز به نحو مجاز شامل شود، و یا به این جهت است که توضیح آن­چه که در شب قدر نازل می­شود و علم به خصوصیات آن، غیر از اوصیا برای سایر مردم قابل درک نیست. و این احتمال با این سخن امام که \\"خداوند نمی­گذارد که غیر از اوصیا، کسی از آن مطلع شود\\" هم­خوانی دارد. و حاصل این که توضیح دادن بداء برای بیشتر مردم با حکمت بداء سازگار نیست؛ چرا که همان­طور که در باب بداء به آن اشاره کردیم، حکمت بداء، بدون جهل به اصلش، که موجب می­شود کارهای نیک را انجام دهند و بدی­ها را ترک کنند، نصیب آن­ها نمی­شود، و این علم برای همه مقدور نیست و از همین روست که معصمومین علیهم السلام ما را از پیگیری علم ستارگان و مسائل قضا و قدر منع کرده­اند. همچنین دانستن جزئیات و تفاصیل آن­چه که در شب قدر بر ایشان نازل می­شود ممکن نیست مگر بعد از احاطه به حالات و شؤون عجیب و غریب ایشان که عقل مردمان عادی از آن عاجز است، که اگر چیزی از آن را در بیابند مرتکب غلو و بالابینی می­شوند. از همین رو ایشان از شیعیان بیشتر از مخالفانشان بر حذر بودند و احوال و اسرارشان را از خوف این مطلب از آن­ها مخفی می­نمودند و فرموده­اند علم ما، مشکل و بسیار سخت است که جز فرشتگان مقرب و پیامبران مرسل و بنده مؤمنی که خداوند قلب او را برای ایمان آزموده آن را بر نمی­تابد .

ص: 95

\\"آن­هایی که خداوند عزّ وجلّ از میان جنود و ارواح شیاطین...\\" در این سؤال و جواب تشویش و به هم­ریختگی وجود دارد. در توجیه می­توان گفت: تعداد زائران پیشوایان گمراهی که شیاطین و همدستان آن­ها می­باشند، بیشتر از تعداد ملائکه­ای است که در شب قدر بر امام نازل می­شوند، اگر چه تعداد مجموع ملائکه از مجموع شیاطین بیشتر است. با این توجیه، این سخن امام که فرمودند: \\"درست است\\" هم موجه می­شود. ممکن هم است که بگوییم منظور همه ملائکه است و \\"درست است\\" تصدیق عقیده شیعیان باشد که این با \\"همان طور که خدا می­خواهد\\" نیز بیشتر سازگار است، ولی مخالف روایاتی است که دلالت دارند که ملائکه بیشترین مخلوقات خداوند هستند.

شیخ شرف الدین - خدایش بیامرزد- در کتاب تأویل الآیات الباهرة با سند خویش از ابابصیر روایت کرده که حضرت صادق علیه السلام فرمودند: «خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ» - . قدر / 3 - {از هزار ماه ارجمندتر است}، منظور از هزار ماه، سلطنت بنی­امیه است و یک شب امامت امام عادل، از هزار ماه حکومت بنی­امیه بهتر است. و فرمودند: « تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم» - . همان / 4 - {در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان فرود آیند} یعنی از جانب پروردگارشان بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله، با هر امر سلامی، فرود می­آیند.

ص: 96

**[ترجمه]

«69»

وَ رَوَی أَیْضاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَمَّا یُفْرَقُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ هَلْ هُوَ مَا یُقَدِّرُ اللَّهُ فِیهَا قَالَ لَا تُوصَفُ قُدْرَةُ اللَّهِ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ فَکَیْفَ یَکُونُ حَکِیماً إِلَّا مَا فُرِقَ وَ لَا تُوصَفُ قُدْرَةُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ لِأَنَّهُ یُحْدِثُ مَا یَشَاءُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ یَعْنِی فَاطِمَةَ علیها السلام وَ قَوْلُهُ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها وَ الْمَلَائِکَةُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ یَمْلِکُونَ عِلْمَ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَ الرُّوحُ رُوحُ الْقُدُسِ وَ هُوَ فِی فَاطِمَةَ علیها السلام مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ یَقُولُ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ مُسَلَّمَةٍ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ یَعْنِی حَتَّی یَقُومَ الْقَائِمُ علیه السلام.

**[ترجمه]حمران نقل کرده که از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدم: در شب قدر چه چیزی مشخص و توضیح داده می شود؟ آیا همان چیزهائی که خدا مقدر کرده است؟ فرمودند: قدرت خداوند را نمی­توان توصیف کرد، مگر این که فرموده است: «فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» - . دخان / 4 - { در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد} چگونه می تواند چیزی محکم باشد مگر این­که جدا و معین شود، قدرت خداوند سبحان توصیف نمی­شود؛ زیرا او هر چه را بخواهد انجام می­ دهد. اما این آیه: « لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» - . قدر / 3 - {شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است}، یعنی فاطمه علیها السّلام. و این آیه: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها» - . همان / 4 - {در آن [شب] فرشتگان با روح فرود آیند}، ملائکه در اینجا مؤمنینی هستند که دارای علم آل محمّد علیهم السلام­اند. روح عبارت از روح القدس است که در فاطمه علیها السّلام است «مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ» - . همان / 4 و 5 - {هر کار سلامی} می­فرماید: از هر امری در سلامت هستند. «حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» - . همان / 5 - {تا دم صبح}، یعنی تا وقتی که قائم علیه السلام قیام کند.

**[ترجمه]

«70»

قَالَ وَ فِی هَذَا الْمَعْنَی مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِیُّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ السَّکُونِیِّ قَالَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ بَیْتُ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ مِنْ حُجْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ سَقْفُ بَیْتِهِمْ عَرْشُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ فِی قَعْرِ بُیُوتِهِمْ فُرْجَةٌ مَکْشُوطَةٌ إِلَی الْعَرْشِ مِعْرَاجُ الْوَحْیِ وَ الْمَلَائِکَةُ تَنْزِلُ عَلَیْهِمْ بِالْوَحْیِ صَبَاحاً وَ مَسَاءً وَ فِی کُلِّ سَاعَةٍ وَ طَرْفَةِ عَیْنٍ وَ الْمَلَائِکَةُ لَا یَنْقَطِعُ فَوْجُهُمْ فَوْجٌ یَنْزِلُ وَ فَوْجٌ یَصْعَدُ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَشَطَ لِإِبْرَاهِیمَ علیه السلام عَنِ السَّمَاوَاتِ حَتَّی أَبْصَرَ الْعَرْشَ وَ زَادَ اللَّهُ فِی قُوَّةِ نَاظِرِهِ وَ إِنَّ اللَّهَ زَادَ فِی قُوَّةِ نَاظِرَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ کَانُوا یُبْصِرُونَ الْعَرْشَ (1) وَ لَا یَجِدُونَ لِبُیُوتِهِمْ سَقْفاً غَیْرَ الْعَرْشِ فَبُیُوتُهُمْ مُسَقَّفَةٌ بِعَرْشِ الرَّحْمَنِ وَ مَعَارِجُ مِعْرَاجُ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ فَوْجٍ بَعْدَ فَوْجٍ لَا انْقِطَاعَ لَهُمْ وَ مَا مِنْ بَیْتٍ مِنْ بُیُوتِ الْأَئِمَّةِ مِنَّا إِلَّا وَ فِیهِ مِعْرَاجُ الْمَلَائِکَةِ لِقَوْلِ اللَّهِ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ قَالَ قُلْتُ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ قَالَ بِکُلِّ أَمْرٍ قُلْتُ هَذَا التَّنْزِیلُ قَالَ نَعَمْ (2).

**[ترجمه]در همین معناست آن­چه شیخ طوسی در رجال خود از عبد اللَّه بن عجلان سکونی روایت نموده که: از حضرت باقر علیه السلام شنیدم که می­فرمود: خانه علی و فاطمه از خانه رسول الله صلوات الله علیهم است و سقف خانه آن­ها عرش پروردگار است و در دل خانه آن­ها شکافی است تا عرش، که معراج وحی است و ملائکه در شب و روز بر آن­ها وحی نازل می­کنند و در هیچ ساعت و هیچ چشم به هم­زدنی، فوج از فوج ملائکه قطع نمی­شود، فوجی فرود می آیند و فوجی صعود می­کنند، خداوند تبارک و تعالی آسمان­ها را برای ابراهیم گشود تا عرش را دید و خداوند قدرت چشم او را افزون کرد. و خداوند قدرت دید محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین صلوات اللَّه علیهم را افزایش داد، تا جایی که عرش را در میان خانه خود مشاهده می­کردند و برای خانه آن­ها سقفی جز عرش نبود. پس سقف خانه های آن­ها عرش خداست و محل عروج بدون انقطاع فوج فوج ملائکه. و همه خانه های ما ائمه معراج ملائکه است، به دلیل این سخن خداوند:« تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» - . همان / 4 - بکل «أَمْرٍ سَلامٌ». گفتم آیه: «مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» است. فرمودند: « بکل امر». گفتم: این­طور نازل شده؟ فرمودند: آری. - . کنز الفوائد : 473 و 474 -

**[ترجمه]

«71»

قَالَ وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّهُ قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْلَةُ

ص: 97


1- أی یبصرون ملکوت السماوات و الأرض او یدرکون علوم اللّه تبارک و تعالی و معارفه و آیاته.
2- کنز الفوائد: 473 و 474 (النسخة الرضویة).

الْقَدْرِ شَیْ ءٌ یَکُونُ عَلَی عَهْدِ الْأَنْبِیَاءِ یَنْزِلُ فِیهَا عَلَیْهِمْ الْأَمْرُ فَإِذَا مَضَوْا رُفِعَتْ قَالَ لَا بَلْ هِیَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).

**[ترجمه]از ابوذر رضوان الله علیه روایت شده که: عرض کردم: ای رسول خدا! آیا شب قدر

ص: 97

که امر در آن فرود می­آید، فقط در زمان پیامبران است و وقتی آن­ها از دنیا بروند دیگر شب قدری نخواهد بود؟ فرمودند: نه، بلکه تا روز قیامت ادامه دارد. - . کنز الفوائد : 474 -

**[ترجمه]

«72»

وَ جَاءَ فِی حَدِیثِ الْمِعْرَاجِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا عُرِجَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلَّمَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْأَذَانَ وَ الْإِقَامَةَ وَ الصَّلَاةَ فَلَمَّا صَلَّی أَمَرَهُ سُبْحَانَهُ أَنْ یَقْرَأَ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی بِالْحَمْدِ وَ التَّوْحِیدِ وَ قَالَ لَهُ هَذَا نِسْبَتِی وَ فِی الثَّانِیَةِ بِالْحَمْدِ وَ سُورَةِ الْقَدْرِ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ (2) هَذِهِ نِسْبَتُکَ وَ نِسْبَةُ أَهْلِ بَیْتِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (3).

**[ترجمه]در حدیث معراج که از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده، آمده است که: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به معراج رفت و خداوند اذان و اقامه و نماز را به ایشان آموخت. وقتی نماز خواندند، خداوند دستور داد که در رکعت اول حمد و سوره توحید را بخواند و به ایشان فرمود: این سوره مربوط به من است و در رکعت دوم حمد و سوره قدر را و فرمود: یا محمّد! این سوره مربوط به تو و خانواده تو تا روز قیامت است. - . همان : 475 -

**[ترجمه]

«73»

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّهَا (4) بَاقِیَةٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لِأَنَّهَا لَوْ رُفِعَتْ لَارْتَفَعَ الْقُرْآنُ (5).

**[ترجمه]از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: سوره قدر تا روز قیامت باقیست، زیرا اگر برداشته شود، قرآن هم از میان می­رود. - . همان : 474 . نویسنده کنزالفوائد بر این حدیث استدلال کرده که، در این سوره، نزول ملائکه و روح با لفظ مستقبل آمده و نگفته \\"نزّل\\" که با لفظ ماضی است. و این حق است، زیرا آن­ها برای گروه خاصی یا دیگر مخلوقات نازل نمی­شوند، پس باید شخصی وجود داشته باشد که ملائکه و روح امر محتوم هر سال را بر او نازل کنند، اگر این­طور نباشد، دیگر \\"بکلّ امر\\" صدق نمی­کند. در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله بر ایشان نازل می­کردند و بعد از ایشان بر اوصیای ایشان که اولین آن­ها امیرالمؤمنین و آخرین آن­ها قائم علیهم السلام است که تا روز قیامت بر ایشان نازل می­شود؛ زیرا زمین از حجت خدا بر روی آن خالی نمی­شود، و ایشان حجت باقی خدا تا روز قیامت هستند. -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام فی الخبر الأول بکل أمر سلام لعل تقدیره لهم بکل أمر سلام أی یسلمون علی الإمام بسبب کل أمر أو مع کل أمر یفضون إلیه و یحتمل أن یکون سلام متعلقا بما بعده و لم یذکر علیه السلام تتمة الآیة اختصارا قوله علیه السلام لا توصف قدرة الله لعله علیه السلام لم یبین کیفیة التقدیر للسائل لما ذکرنا فی الخبر السابق من المصالح بل قال ینبغی أن تعلم أن الأمر المحکم المتقن الذی یفضی إلی الإمام لا یکون إلا مفروقا مبینا واضحا غیر ملتبس علیه و لکن مع ذلک لا ینافی احتمال البداء فی

ص: 98


1- کنز الفوائد: 474 (النسخة الرضویة).
2- أی سورة القدر.
3- کنز الفوائد: 475.
4- أی سورة القدر.
5- کنز الفوائد: 474. و استدلّ مصنف الکنز لذلک بان فیها تنزیل الملائکة و الروح بلفظ المستقبل و لم یقل: نزل، بلفظ الماضی و ذلک حقّ لأنّها لا تجی ء لقوم دون قوم بل لسائر الخلق فلا بد من رجل تنزل علیه الملائکة و الروح فیها بالامر المحتوم فی لیلة القدر فی کل سنة و لو لم یکن کذلک لم یکن بکل امر، ففی زمن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله کان هو المنزل علیه، و من بعده علی اوصیائه اولهم أمیر المؤمنین و آخرهم القائم علیهم السلام و هو المنزل علیه الی یوم القیامة لان الأرض لا تخلو من حجة اللّه علیها و هو الحجة الباقیة الی یوم القیامة.

تلک الأمور أیضا لأنه تعالی یحدث ما یشاء فی أی وقت شاء أو المراد أن فی تلک اللیلة تفرق کل أمر محکم لا بداء فیه و أما سائر الأمور فلله فیه البداء و الحاصل أن فی لیلة القدر یمیز للإمام علیه السلام بین الأمور الحتمیة و الأمور التی تحتمل البداء لیخبر بالأمور الأولة حتما و بالأمور الثانیة علی وجه إن ظهر خلافه لا ینسب إلی الکذب و سیأتی مزید تحقیق لذلک.

و أما تأویله علیه السلام لیلة القدر بفاطمة علیها السلام فهذا بطن من بطون الآیة و تشبیهها باللیلة إما لسترها و عفافها أو لما یغشاها من ظلمات الظلم و الجور و تأویل الفجر بقیام القائم بالثانی أنسب فإنه عند ذلک یسفر الحق و تنجلی عنهم ظلمات الجور و الظلم و عن أبصار الناس أغشیة الشبه فیهم و یحتمل أن یکون طلوع الفجر إشارة إلی طلوع الفجر من جهة المغرب الذی هو من علامات ظهوره و المراد بالمؤمنون الأئمة علیهم السلام و بین علیه السلام أنهم إنما سموا ملائکة لأنهم یملکون علم آل محمد صلی الله علیه و آله و یحفظونها و نزولهم فیها کنایة عن حصولهم منها موافقا لما ورد فی تأویل آیة سورة الدخان أن الکتاب المبین أمیر المؤمنین علیه السلام و اللیلة المبارکة فاطمة علیها السلام فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ أی حکیم بعد حکیم و إمام بعد إمام.

و قوله مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ هِیَ علی هذا التأویل هی مبتدأ و سلام خبره أی ذات سلامة و من کل أمر متعلق بسلام أی لا یضرها و أولادها ظلم الظالمین و لا ینقص من درجاتهم المعنویة شیئا أو العصمة محفوظة فیهم فهم معصومون من الذنوب و الخطاء و الزلل إلی أن تظهر دولتهم و یتبین لجمیع الناس فضلهم.

ص: 99

lt;meta info="\\"با هر امر سلامی\\" شاید معنا این باشد: به سبب هر امری یا با هر امری که برایش می­برند بر امام سلام می­دهند. امام علیه السلام ادامه آیه را به جهت اختصار ذکر نکرده­اند.

\\"قدرت خداوند را نمی­توان توصیف کرد\\" شاید ایشان به جهت مصالحی که در روایت سابق گفته شد کیفیت تقدیر را بیان نکرده­اند و فرموده­اند: بهتر است بدانی آن امر محکم و متقنی که پیش امام آورده می­شود، جدا شده، واضح و بی ابهام است. ولی با این حال همچنان در آن احتمال بداء وجود دارد،

ص: 98

چرا که خداوند در هر زمان که بخواهد، هر کاری که بخواهد انجام می­دهد. و یا مراد این است که در آن شب آن اموری محکمی که بداء در آن­ها راه ندارد، توزیع می­شود، ولی سایر امور همچنان قابل تغییرند. حاصل این­که، در شب قدر امور حتمی و امور قابل تغییر برای امام علیه السلام جدا می­شوند تا در هنگام خبر دادن از امور حتمی به صورت قطعی خبر دهند، و از امور قابل تغییر طوری خبر دهند که اگر خلاف آن روی بدهد، متهم به کذب نشوند .

اما در مورد این که ایشان شب قدر را به فاطمه علیها السلام تأویل کردند؛ این یکی از معانی پنهان آیه است و تشبیه ایشان به شب، یا به جهت پوشیده بودن و عفاف ایشان است یا به جهت تاریک ظلم و جوری است که به ایشان رفته، که در این صورت فجر به قیام قائم تأویل می­شود؛ که در آن هنگام پرده از حق برداشته می­شود و تاریکی جور و ستم بر طرف می­شود و لایه­هایی که مانع دید می­شوند، از مقابل چشم­ها کنار می­روند. و ممکن است طلوع فجر اشاره­ای به طلوع خورشید از سمت مغرب باشد که از نشانه های ظهور قائم علیه السلام می باشد.

\\"ملائکه در اینجا مؤمنینی هستند\\" منظور از مؤمنین، أئمه علیهم السلام هستند و امام علیه السلام بیان کرده­اند که چرا از ائمه تعبیر به مَلِک شده است؛ زیرا آن ها مالک علوم آل محمد صلی الله علیه و آله هستند و آن را حفظ می­کنند. و نزول آن­ها در شب قدر کنایه از به وجود آمدن آن­ها از شب قدر است، چنان­چه این مطلب موافق با چیزی است که در تأویل آیات اول سوره دخان وارد شده است که: «الکتاب المبین»، امیرالمؤمنین علیه السلام و «اللیلة المبارکة»، فاطمه علیها السلام است و «فیها یفرق کل أمر حکیم» یعنی حکیمی بعد حکیمی و امامی بعد امامی.

\\"از هر امری در سلامت هستند\\" یعنی ظلم ستم کاران به فاطمه علیها السلام و اولادش زیانی نمی­رساند و از درجات معنوی ایشان کم نمی­شود. یا این­که مراد این است که: عصمت همیشه در بین ایشان است و آن­ها از گناه و اشتباه و لغزش ایمن­اند، تا زمانی برسد که دولتشان آشکار و فضلشان برای همگان مشخص شود.

ص: 99

**[ترجمه]

باب 4 أحوالهم علیهم السلام فی السن

الأخبار

«1»

یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام قَدْ خَرَجَ عَلَیَّ فَأَحْدَدْتُ (1) النَّظَرَ إِلَیْهِ وَ إِلَی رَأْسِهِ وَ إِلَی رِجْلِهِ لِأَصِفَ قَامَتَهُ لِأَصْحَابِنَا بِمِصْرَ فَخَرَّ سَاجِداً وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ احْتَجَّ فِی الْإِمَامَةِ بِمِثْلِ مَا احْتَجَّ فِی النُّبُوَّةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا (2) وَ قَالَ اللَّهُ وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ (3) وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً (4) فَقَدْ یَجُوزُ أَنْ یُؤْتَی الْحِکْمَةَ وَ هُوَ صَبِیٌّ وَ یَجُوزُ أَنْ یُؤْتَی وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعِینَ سَنَةً (5).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: علی بن أسباط نقل کرده، حضرت جواد علیه السلام را دیدم که می آید، با دقت چشم به سر و پای ایشان دوختم تا قامت ایشان را برای دوستان در مصر تعریف کنم. در این هنگام به سجده افتادند و فرمودند: خداوند در مورد امامت همان استدلالی را می­کند که در مورد نبوت کرده است. خداوند می­فرماید: «وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا» - . مریم / 12 - {و از کودکی به او نبوت دادیم} و می­فرماید: «و لما بَلَغَ أَشُدَّهُ» - . یوسف / 22 - {و چون به حد رشد رسید} «وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً» - . احقاف / 15 - {و به چهل سال برسد}. جایز است حکمت را در حال صباوت بدهد و جایز است در حال چهل سالگی بدهد. - . بصائر الدرجات : 65 -

**[ترجمه]

بیان

فی الکافی بعد قوله بمصر فبینا أنا کذلک حتی قعد (6) فقال یا علی إن الله إلخ. (7) ثم اعلم أن قوله وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ إلخ (8) لا یطابق ما فی المصاحف فإن مثله فی القرآن فی ثلاث مواضع أحدها فی سورة یوسف وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ

ص: 100


1- احد إلیه النظر: بالغ فی النظر إلیه.
2- مریم: 12.
3- یوسف: 22.
4- الأحقاف: 14.
5- بصائر الدرجات: 65.
6- فی نسخة: حتی بعد.
7- أصول الکافی: 1: 384 فیه: فجعلت انظر الی رأسه و الی رجلیه و فیه: (ما احتج به فی النبوة) وفیه یؤتاها ابن اربعین سنة.
8- مجموعها لیست آیة واحدة بل هما آیتان ذکر علیه السّلام من کل جزءا.

حُکْماً وَ عِلْماً (1) و ثانیها فی الأحقاف حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی (2) الآیة و ثالثها فی القصص فی قصة موسی علیه السلام وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً (3) و فی الکافی أیضا کما هنا و لعله من تصحیف الرواة و النساخ و الصواب ما سیأتی فی روایة العیاشی مع أن الراوی فیهما واحد.

و یحتمل أن یکون علیه السلام نقل الآیة بالمعنی إشارة إلی آیتی سورة یوسف و الأحقاف و حاصله حینئذ أنه تعالی قال فی سورة یوسف وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً و فسر الأشد فی الأحقاف بقوله وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً کما حمله علیه جماعة من المفسرین فیتم الاستدلال بل یحتمل کونه إشارة إلی الآیات الثلاث جمیعا.

**[ترجمه]در کافی پس از جمله \\"برای دوستان در مصر تعریف کنم\\" این جمله است: در آن بین که تماشا می­کردم امام علیه السّلام روی زمین نشست و فرمود: ای علی! خداوند در مورد امامت... تا آخر. - . اصول کافی 1 : 384 -

ضمنا باید توجه داشت «و لما بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً» مطابق قرآن نیست؛ زیرا این جمله در سه جای قرآن هست: یکی در سوره یوسف: «لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً» - . یوسف / 22 - {و چون به حد رشد رسید او را حکمت و دانش عطا کردیم}.

ص: 100

دوم: در سوره احقاف: «حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی» - . احقاف / 15 - {تا آن­گاه که به رشد کامل خود برسد و به چهل سال برسد می گوید پروردگارا بر دلم بیفکن}. و سومی: در سوره قصص، داستان موسی علیه السّلام: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً» - . قصص / 14 - {و چون به رشد و کمال خویش رسید به او حکمت و دانش عطا کردیم}. در کافی نیز همین طور است که در این­جاست. شاید این تغییر به وسیله راویان یا نسخه­برداران صورت گرفته باشد. صحیحش آن است که در روایت عیاشی خواهد آمد، با این که راوی در هر دو روایت یک نفر است.

و احتمال دارد که حضرت آیه را نقل به معنی فرموده باشند و با بیان واحدی اشاره به آیه سوره یوسف و احقاف نموده باشند. در این صورت حاصل این می شود که: خداوند در سوره یوسف می­فرماید: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً» و رشد را با آیه سوره احقاف تفسیر فرموده­اند: «وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً» یعنی رشدش وقتی بود که به چهل سالگی رسید. گروهی از مفسرین نیز معنی را بر همین حمل کرده اند که در این صورت استدلال کامل است. بلکه محتمل است اشاره به هر سه آیه باشد.

**[ترجمه]

«2»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهُمْ یَقُولُونَ فِی الْحَدَاثَةِ (4) قَالَ وَ أَیَّ شَیْ ءٍ یَقُولُونَ (5) إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی (6) فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ اتَّبَعَهُ إِلَّا عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ ابْنُ سَبْعِ سِنِینَ (7) وَ مَضَی أَبِی وَ أَنَا ابْنُ تِسْعِ سِنِینَ فَمَا عَسَی أَنْ یَقُولُوا (8) إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ إِلَی قَوْلِهِ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (9).

ص: 101


1- یوسف: 22.
2- الأحقاف: 15.
3- القصص: 14.
4- فی نسخة من المصدر: فی حداثة سنک.
5- فی المصدر: و لیس شی ء یقولون.
6- یوسف: 108.
7- فی المصدر: و هو ابن تسع سنین.
8- زاد هنا فی المصدر: قال: ثم کانت أمارات فیها و قبلها اقوام، الطریقان فی العاقبة سواء الظاهر مختلف هو رأس الیقین: ان اللّه یقول فی کتابه.
9- تفسیر العیّاشیّ 2: 200 و الآیة فی النساء: 65.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: علی بن أسباط نقل کرده، به حضرت جواد علیه السلام عرض کردم: مردم در مورد کم سن و سالی حرف­هایی می­زنند. فرمودند: چه می­ گویند؟ - . در مصدر به جای \\"چه می­گویند؟\\" عبارت \\"چیزی نیست که بگویند\\" آمده است. -

خداوند متعال می­فرماید: «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی» - . یوسف / 108 - {بگو این است راه من که من و هر کس پیروی ام کرد با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم}. به خدا قسم در آن زمان کسی جز علی علیه السّلام، ­که در آن وقت هفت ساله بود، - . در مصدر آمده است: \\"در آن وقت هفت ساله بود آمده است\\". -

پیامبر را پیروی نکرد و وقتی پدرم از دنیا رفت من نه ساله بودم، چه می­خواهند بگویند؟ - . در مصدر، در این قسمت این جملات نیز آمده است: سپس در آن نشلنه­هایی بود که عده­ای قبول کردند. هر دو را در نتیجه یکی­اند. ظاهر مختلف است که رأس یقین است. -

خداوند می­فرماید: «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ تا وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً» - . نساء / 65 - {­ولی چنین نیست به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آن­که تو را در مورد آن­چه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند}. - . تفسیر عیاشی 2 : 200 -

ص: 101

**[ترجمه]

بیان

ما کان اتبعه أی أولا أو حین نزول الآیة فلما خصه الله تعالی بالدعوة إلی الله مع الرسول صلی الله علیه و آله و قرنه به فهو دلیل علی أنه سیأتی الدعوة إلی الله ممن لم یبلغ الحلم و یکون فی مثل هذا السن و أنه تعالی لما وصفه بالمتابعة و مدحه بها دل علی أن المتابعة معتبرة فی هذا السن فدل علی أن الأحکام تختلف بالنظر إلی الأشخاص و المواد فجاز أن یحصل لی الإمامة فی هذا السن.

lt;meta info="\\"کسی جز علی علیه السّلام پیامبر را پیروی نکرد\\" یعنی اولین نفری که از پیامبر پیروی کرد، یا این که در هنگام نزول این آیه، کسی جز علی علیه السّلام، پیامبر را پیروی نکرد. و این­که خداوند متعال، امیرالمؤمنین را به همراه رسول صلی اللَّه علیه و آله به دعوت به خویش مخصوص کرده و قرین با ایشان داده نشان می­دهد، دعوت به سوی خدا از کسی که به بلوغ نرسیده و دارای چنین سنّی باشد نیز بر می­آید و از آن­جا که خداوند ایشان را به متابعت توصیف و مدح نموده، معلوم می شود متابعت در چنین سنّی نیز معتبر است که این خود دلیلی است بر این­که احکام به تناسب اشخاص مختلف، مختلف می شود. پس جایز است که من (امام جواد علیه السلام) هم در این سن امام باشم.

**[ترجمه]

«3»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: قَدِمْتُ الْمَدِینَةَ وَ أَنَا أُرِیدُ مِصْرَ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ إِذْ ذَاکَ خُمَاسِیٌّ فَجَعَلْتُ أَتَأَمَّلُهُ لِأَصِفَهُ لِأَصْحَابِنَا بِمِصْرَ فَنَظَرَ إِلَیَّ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ أَخَذَ فِی الْإِمَامَةِ کَمَا أَخَذَ فِی النُّبُوَّةِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ عَنْ یُوسُفَ وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ قَالَ عَنْ یَحْیَی وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا (1).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: علی بن أسباط نقل کرده، وارد مدینه شدم و می­خواستم به مصر بروم. به محضر امام جواد علیه السلام رسیدم، ایشان در آن هنگام پنج سال داشتند. در ایشان دقت کردم تا برای دوستانمان در مصر وصفشان کنم. ایشان به من نگاه کرده و فرمودند: ای علی! خداوند همان­گونه که در نبوت شروع کرد، در امامت نیز شروع کرده است. خداوند سبحان در مورد یوسف فرموده: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً» - . یوسف / 108 - {و چون به رشد و کمال خویش رسید به او حکمت و دانش عطا کردیم} و در مورد یحیی فرمود: «وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا» - . مریم / 12 - {و از کودکی به او نبوت دادیم}. - . کنزالفوائد : 151 -

**[ترجمه]

«4»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام قَدْ کُنَّا نَسْأَلُکَ قَبْلَ أَنْ یَهَبَ اللَّهُ لَکَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَکُنْتَ تَقُولُ یَهَبُ اللَّهُ لِی غُلَاماً فَقَدْ وَهَبَ اللَّهُ لَکَ فَقَرَّ عُیُونُنَا فَلَا أَرَانَا اللَّهُ یَوْمَکَ فَإِنْ کَانَ کَوْنٌ فَإِلَی مَنْ فَأَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هُوَ قَائِمٌ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا ابْنُ ثَلَاثِ سِنِینَ قَالَ وَ مَا یَضُرُّهُ مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ قَدْ قَامَ عِیسَی علیه السلام بِالْحُجَّةِ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثِ سِنِینَ (2).

**[ترجمه]کافی: صفوان نقل کرده، به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: قبل از این که خداوند به شما امام جواد علیه السّلام را موهبت کند، ما همیشه در مورد فرزند از شما سؤال می­کردیم و شما می­فرمودید: خداوند به من پسری خواهد داد. اینک که خداوند به شما ایشان را موهبت کرده و چشمان ما را روشن نموده است، خدا آن روز را نیاورد که شما از بین ما بروید! اگر چنین چیزی پیش بیاید، چه کسی امام خواهد بود؟ حضرت با دست اشاره به امام جواد علیه السلام، که روبرویش ایستاده بودند، نمودند. عرض کردم: فدایتان شوم! او که سه ساله است. فرمودند: این مسأله مشکلی به وجود نمی­آورد؛ عیسی علیه السلام هم حجت بود، او در سه سالگی. - . اصول کافی 1 : 383 -

**[ترجمه]

بیان

أی کان فی ثلاث سنین حجة و إن کان قبله أیضا کذلک فلا ینافی ما دل علی أنه علیه السلام کان فی المهد حجة و یمکن أن یکون ضمیر هو راجعا إلی أبی جعفر علیه السلام أی قام عیسی بالحجة فی المهد و أبو جعفر علیه السلام ابن ثلاث سنین فلم لا یجوز أن یقوم بالحجة و فیه بعد.

**[ترجمه]منظور این است که عیسی در سه سالگی حجت بوده است، اگرچه قبل از آن هم همین­طور بود. پس منافاتی ندارد که او در گهواره هم حجت بوده است. شاید هم منظور \\" در سه سالگی\\" امام جواد علیه السلام باشد، که یعنی عیسی در گهواره حجت بود، آیا امام جواد علیه السلام که سه ساله­اند نمی­تواند حجت باشد؟ البته این احتمال بعید است .

**[ترجمه]

«5»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرُهُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ مُصْعَبٍ عَنْ مَسْعَدَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ أَبُو بَصِیرٍ دَخَلْتُ إِلَیْهِ وَ مَعِی غُلَامٌ خُمَاسِیٌّ لَمْ یَبْلُغْ

ص: 102


1- کنز الفوائد: 151. و الآیة الأولی فی سورة یوسف: 22 و الثانیة فی مریم: 12.
2- أصول الکافی 1: 383.

فَقَالَ (1) کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا احْتُجَّ عَلَیْکُمْ (2) بِمِثْلِ سِنِّهِ (3).

**[ترجمه]کافی: ابابصیر نقل کرده، به محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم در حالی که پسری خماسی هم با من بود که بالغ نشده بود.

ص: 102

ایشان فرمودند: اگر زمانی برای شما حجتی با این سن و سال قرار دهند، چگونه­اید؟ - . همان -

**[ترجمه]

بیان

الخماسی من کان طوله خمسة أشبار کما ذکره اللغویون و قد یطلق فی العرف علی من له خمس سنین فعلی الأول إشارة إلی الجواد علیه السلام و علی الثانی إلی القائم علیه السلام مع أنه یحتمل أن یکون التشبیه فی محض عدم البلوغ.

**[ترجمه]خماسی، در لغت یعنی کسی که پنج وجب قامت او باشد و گاهی در عرف به کسی که پنج ساله باشد نیز گفته می­شود. بنا بر معنای اول اشاره به حضرت جواد علیه السلام است و بنابر معنای دوم اشاره به حضرت قائم علیه السلام. و هم احتمال دارد تشبیه فقط در مورد بالغ نبودن باشد.

**[ترجمه]

«6»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ یَعْنِی أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الْإِمَامِ فَقُلْتُ یَکُونُ الْإِمَامُ ابْنَ أَقَلَّ مِنْ سَبْعِ سِنِینَ فَقَالَ نَعَمْ وَ أَقَلَّ مِنْ خَمْسِ سِنِینَ (4).

**[ترجمه]کافی: ابن بزیع نقل کرده، از حضرت جواد علیه السّلام سؤالی در مورد امامت کردم؛ عرض کردم: ممکن است امام کمتر از هفت سال داشته باشد؟ فرمودند: آری، و همین طور کمتر از پنج سال. - . همان : 383 و 384 -

**[ترجمه]

بیان

إشارة إلی القائم علیه السلام لأنه علیه السلام علی أکثر الروایات کان ابن أقل من خمس سنین بأشهر أو بسنة و أشهر.

ص: 103


1- فی المصدر: و معی غلام یقودنی خماسی لم یبلغ، فقال لی.
2- فی نسخة من المصدر: او قال: سیلی علیکم بمثل سنه.
3- أصول الکافی 1: 383.
4- أصول الکافی 1: 383 و 384.

**[ترجمه]اشاره به حضرت قائم علیه السلام است؛ چون ایشان بنا بر اکثر روایات، وقتی پدرشان از دنیا رفتند، چند ماه یا یک سال و چند ماه از پنج سالگی کمتر داشتند .

ص: 103

**[ترجمه]

أبواب علامات الإمام و صفاته و شرائطه و ما ینبغی أن ینسب إلیه و ما لا ینبغی

باب 1 أن الأئمة من قریش و أنه لم سمی الإمام إماما

الأخبار

«1»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ (1).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: تمیمی از حضرت رضا و ایشان از پدران خودشان علیهم السلام روایت کردند که، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ائمه از قریش هستند. - . عیون اخبار الرضا : 223 . اهل سنت نیز این روایت را در کتاب­هایشان آورده­اند. -

**[ترجمه]

«2»

مع، معانی الأخبار سُمِّیَ الْإِمَامُ إِمَاماً لِأَنَّهُ قُدْوَةٌ لِلنَّاسِ مَنْصُوبٌ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ عَلَی الْعِبَادِ (2).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام را امام نامیده اند؛ چون پیشوای مردم است و از جانب خدای متعال تعیین شده و اطاعت او بر مردم واجب است. - . معانی الأخبار : 64 -

**[ترجمه]

«3»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قَالَ فَقَالَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّ اسْماً أَفْضَلُ مِنْهُ لَسَمَّانَا بِهِ (3).

ص: 104


1- عیون الأخبار: 223. رواها العامّة أیضا فی کتبهم.
2- معانی الأخبار: 64.
3- تفسیر العیّاشیّ 1: 58.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: هشام بن حکم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که ایشان در باره آیه «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» - . بقره / 124 - {من تو را پیشوای مردم قرار دادم} فرمودند: اگر خداوند بهتر از این (امام) نامی را سراغ داشت، ما را به آن نام می نامید. - . تفسیر عیاشی 1 : 58 -

ص: 104

**[ترجمه]

باب 2 أنه لا یکون إمامان فی زمان واحد إلا و أحدهما صامت

الأخبار

«1»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی عِلَلِ الْفَضْلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فَإِنْ قَالَ (1)

فَلِمَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ فِی الْأَرْضِ إِمَامَانِ فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ أَوْ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ قِیلَ لِعِلَلٍ مِنْهَا أَنَّ الْوَاحِدَ لَا یَخْتَلِفُ فِعْلُهُ وَ تَدْبِیرُهُ وَ الِاثْنَیْنِ لَا یَتَّفِقُ فِعْلُهُمَا وَ تَدْبِیرُهُمَا وَ ذَلِکَ أَنَّا لَمْ نَجِدِ اثْنَیْنِ إِلَّا مُخْتَلِفَیِ الْهِمَمِ وَ الْإِرَادَةِ فَإِذَا کَانَا اثْنَیْنِ ثُمَّ اخْتَلَفَ هَمُّهُمَا وَ إِرَادَتُهُمَا وَ تَدْبِیرُهُمَا وَ کَانَا کِلَاهُمَا مُفْتَرَضَیِ الطَّاعَةِ لَمْ یَکُنْ أَحَدُهُمَا أَوْلَی بِالطَّاعَةِ مِنْ صَاحِبِهِ فَکَانَ یَکُونُ اخْتِلَافُ الْخَلْقِ وَ التَّشَاجُرُ وَ الْفَسَادُ ثُمَّ لَا یَکُونُ أَحَدٌ مُطِیعاً لِأَحَدِهِمَا إِلَّا وَ هُوَ عَاصٍ لِلْآخَرِ فَتَعُمُّ الْمَعْصِیَةُ أَهْلَ الْأَرْضِ ثُمَّ لَا یَکُونُ لَهُمْ مَعَ ذَلِکَ السَّبِیلُ إِلَی الطَّاعَةِ وَ الْإِیمَانِ وَ یَکُونُونَ (2) إِنَّمَا أُتُوْا فِی ذَلِکَ مِنْ قِبَلِ الصَّانِعِ الَّذِی وَضَعَ لَهُمْ بَابَ الِاخْتِلَافِ وَ التَّشَاجُرِ (3) إِذْ أَمَرَهُمْ بِاتِّبَاعِ الْمُخْتَلِفَیْنِ وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَوْ کَانَ إِمَامَانِ لَکَانَ لِکُلٍّ مِنَ الْخَصْمَیْنِ أَنْ یَدْعُوَ إِلَی غَیْرِ مَا یَدْعُو إِلَیْهِ صَاحِبُهُ فِی الْحُکُومَةِ (4) ثُمَّ لَا یَکُونُ أَحَدُهُمَا أَوْلَی بِأَنْ یُتَّبَعَ مِنْ صَاحِبِهِ فَتَبْطُلُ الْحُقُوقُ وَ الْأَحْکَامُ وَ الْحُدُودُ وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَا یَکُونُ وَاحِدٌ مِنَ الْحُجَّتَیْنِ أَوْلَی بِالنُّطْقِ (5) وَ الْحُکْمِ وَ الْأَمْرِ

ص: 105


1- فی المصدر: فان قیل.
2- فی نسخة: و یکونوا.
3- فی المصدر: و سبب التشاجر.
4- فی المصدر: الی غیر الذی یدعو إلیه الآخر فی الحکومة.
5- فی المصدر: اولی بالنظر.

وَ النَّهْیِ مِنَ الْآخَرِ فَإِذَا کَانَ هَذَا کَذَلِکَ وَجَبَ عَلَیْهِمَا أَنْ یَبْتَدِئَا بِالْکَلَامِ وَ لَیْسَ لِأَحَدِهِمَا أَنْ یَسْبِقَ صَاحِبَهُ بِشَیْ ءٍ إِذَا کَانَا فِی الْإِمَامَةِ شَرَعاً وَاحِداً فَإِنْ جَازَ لِأَحَدِهِمَا السُّکُوتُ جَازَ السُّکُوتُ لِلْآخَرِ مِثْلَ ذَلِکَ (1) وَ إِذَا جَازَ لَهُمَا السُّکُوتُ بَطَلَتِ الْحُقُوقُ وَ الْأَحْکَامُ وَ عُطِّلَتِ الْحُدُودُ وَ صَارَ (2) النَّاسُ کَأَنَّهُمْ لَا إِمَامَ لَهُمْ (3).

**[ترجمه]علل الشرائع، عیون اخبار الرضا: در قسمت علت­های برتری امام، از حضرت رضا علیه السّلام نقل شده که فرمودند: اگر کسی بگوید: چرا نمی­شود که در زمین دو امام یا بیشتر در یک زمان وجود داشته باشند؟ در جواب گفته می شود: به چند دلیل؛ که از آن جمله است: یک امام، کار و تدبیرش اختلاف پذیر نیست و دو تا، کار و تدبیرشان اتفاق پذیر نخواهد بود، زیرا اگر دو نفر باشند و سپس تصمیم و اراده و تدبیرشان مختلف شود و هر دو واجب­الاطاعه باشند، هیچ کدام در فرمانبرداری مقدم بر دیگری نیستند، در نتیجه بین مردم اختلاف و مشاجره و فساد به وجود خواهد آمد. همچنین اگر کسی مطیع یکی از آن دو باشد، نسبت به دیگری عاصی و نافرمان است، در نتیجه تمام اهل زمین معصیت­کار خواهند بود.

و با وجود دو امام، مردم راهی بر اطاعت و ایمان نخواهند داشت و این گرفتاری برای آن­ها از جانب خدا به وجود آمده، که با دستورش مبنی بر پیروی ازدو نفر مختلف باب اختلاف و مشاجره را گشوده است.

دلیل دیگر این که: اگر دو امام وجود داشته باشند، هر کدام از آن دو امام می­توانند در مورد دو نفری که با هم اختلاف دارند، حکمی مخالف با حکم دیگری بنمایند و هیچ کدام مزیتی بر دیگری در پیروی و اطاعت نداشته باشند که در نتیجه حقوق و احکام و حدود از میان می­رود .

دلیل دیگر این که: هیچ کدام از دو امام صلاحیت بیشتری از دیگری درمورد سخن گفتن و حکم و امر و نهی،

ص: 105

نخواهند داشت، در چنین صورتی، هر دو باید با هم شروع به حرف­زدن کنند، و وقتی هر دو در امامت مساوی­اند، هیچ کدام نمی تواند جلوتر از دیگری تصمیمی بگیرد، در نتیجه اگر برای یکی از آن دو سکوت جایز باشد، برای دیگری نیز مانند آن جایز خواهد بود، و وقتی برای هر دو سکوت جایز باشد، حقوق و احکام باطل و حدود تعطیل می شود و مانند آن می­شود مردم که امامی نداشته باشند. - . علل الشرایع / 95، عیون اخبار الرضا : 249 و 250 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد نفی إمامة من کان فی عصر الأئمة علیهم السلام من أئمة الضلال إذ کانت أحکامهم مخالفة لأحکام أئمتنا و أفعالهم مناقضة لأفعالهم و یحتمل أن یکون إلزاما علی المخالفین القائلین باجتهاد النبی و الأئمة صلوات الله علیهم إذ فی الاجتهاد لا بد من الاختلاف کما قالوا فی علی علیه السلام و معاویة.

ثم المراد إما الإمامان علی طائفة واحدة أو الإمام الذی له الرئاسة العامة لئلا ینافی تعدد أنبیاء بنی إسرائیل فی عصر واحد.

**[ترجمه]شاید منظور، نفی امامت ائمه ضلالت در زمان ائمه علیهم السّلام است که احکام آن­ها مخالف احکام ائمه ما بوده و در افعالشان نیز در جهت خلاف کردار ائمه علیهم السلام بوده است. و احتمال دارد که رد بر مخالفین باشد که معتقدند: پیامبر و ائمه صلوات الله علیهم دارای اجتهاد هستند؛ زیرا در اجتهاد، بدون شک، اختلاف وجود دارد. چنان­چه درباره علی علیه السّلام و معاویه چنین می­گویند.

ضمنا منظور ایشان، یا دو امامی است که در میان یک طایفه و گروه باشند و یا دو امامی که ریاست عامه دارد تا با تعدد انبیاء بنی اسرائیل در یک زمان واحد، منافات نداشته باشد.

**[ترجمه]

«2»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِی عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ یُتْرَکُ الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ قَالَ لَا قُلْتُ فَیَکُونُ إِمَامَانِ قَالَ لَا إِلَّا وَ أَحَدُهُمَا صَامِتٌ (4).

**[ترجمه]اکمال الدین: إبن ابی­یعفور نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام سؤال کردم: آیا ممکن است زمین بدون امام باشد؟ فرمودند: خیر. عرض کردم: آیا دو امام امکان دارد؟ فرمودند: خیر، مگر این که یکی از آن دو صامت و خاموش باشد. - . اکمال الدین : 135 -

**[ترجمه]

«3»

ک، إکمال الدین الطَّالَقَانِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام هَلْ یَکُونُ إِمَامَانِ فِی وَقْتٍ (5) قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَکُونَ أَحَدُهُمَا صَامِتاً مَأْمُوماً لِصَاحِبِهِ وَ الْآخَرُ نَاطِقاً إِمَاماً لِصَاحِبِهِ وَ أَمَّا أَنْ یکون (یَکُونَا) إِمَامَیْنِ نَاطِقَیْنِ فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ فَلَا (6).

ص: 106


1- فی العلل: جاز للآخر مثل ذلک.
2- فی نسخة من المصدر: و حار الناس.
3- علل الشرائع: 95، عیون أخبار الرضا: 249 و 250.
4- اکمال الدین: 135.
5- فی المصدر: فی وقت واحد.
6- اکمال الدین: 232.

**[ترجمه]اکمال الدین: هشام بن سالم روایت کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: ممکن است دو امام در یک زمان باشند؟ فرمودند: خیر، مگر این­­که یکی خاموش و مأمور بر پیروی از دیگری باشد و دیگری گویا و امام بر او باشد. اما دو امام ناطق در یک زمان ممکن نیست. - . همان : 232 -

ص: 106

**[ترجمه]

«4»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ (1) فَقَالَ الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ الْإِمَامُ الصَّامِتُ وَ الْقَصْرُ الْمَشِیدُ الْإِمَامُ النَّاطِقُ (2).

**[ترجمه]اکمال الدین: ابابصیر روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه: «وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ» - . حج / 45 - {چاههای متروک و کوشکهای افراشته را} فرمودند: بئر معطله امام صامت و قصر مشید امام ناطق است. - . اکمال الدین : 232 -

**[ترجمه]

«5»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا یَکُونُ إِمَامَانِ إِلَّا وَ أَحَدُهُمَا صَامِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ حَتَّی یَمْضِیَ الْأَوَّلُ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابن ابی­یعفور از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: دو امام نخواهند بود، مگر این­که یکی از آن­دو، تا زمانی که امام دیگر از دنیا برود، خاموش باشد و سخنی نگوید. - . بصائر الدرجات : 150 . ابتدای این روایت چنین است: علی بن أبی­طالب، عالم این امت بود و علم به ارث می­رسد. هیچ کس از ما نمی­میرد مگر این­که علمش را به فرزندش، که علم او را فرا می­گیرد، نشان دهد و زمین یک روز هم بدون امامی از ما، که امت به او بگرایند، باقی نمی­ماند. عرض کردم: دو امام ممکن است؟ فرمودند: خیر، مگر این­که... -

**[ترجمه]

«6»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تُرِکَ الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ قَالَ لَا قُلْنَا تَکُونُ الْأَرْضُ وَ فِیهَا إِمَامَانِ قَالَ لَا إِلَّا إِمَامَانِ أَحَدُهُمَا صَامِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ وَ یَتَکَلَّمُ الَّذِی قَبْلَهُ وَ الْإِمَامُ یَعْرِفُ الْإِمَامَ الَّذِی بَعْدَهُ (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبید بن زرارة نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا ممکن است زمین بدون امام باشد؟ فرمودند: خیر. عرض کردیم: آیا می شود در زمین دو امام باشد؟ فرمودند: خیر، مگر دو امامی که یکی از آن­ها خاموش باشد و سخن نگوید و امام قبل از او سخن بگوید. فقط امام است که امام بعد از خود را می شناسد. - . بصائر الدرجات : 151 -

**[ترجمه]

«7»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ (5) عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ تَکُونُ الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ قَالَ لَا قُلْتُ أَ فَیَکُونُ إِمَامَانِ فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ قَالَ لَا إِلَّا وَ أَحَدُهُمَا صَامِتٌ قُلْتُ فَالْإِمَامُ یَعْرِفُ الْإِمَامَ الَّذِی مِنْ بَعْدِهِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ الْقَائِمُ

ص: 107


1- الحجّ: 45.
2- اکمال الدین: 232.
3- بصائر الدرجات: 150 صدره هکذا: قال کان علیّ بن أبی طالب عالم هذه الأمة و العلم یتوارث و لیس یمضی منا أحد حتّی یری من ولده من یعلم علمه و لا تبقی الأرض یوما بغیر امام منا تفرغ إلیه الأمة قلت: یکون امامان؟ قال: لا، الا.
4- بصائر الدرجات: 151.
5- فی المصدر: علی بن مهزیار عن فضالة عن أبان بن عثمان عن ابن أبی عمیر راجعه فانه لا یخلو عن تصحیف.

إِمَامٌ قَالَ نَعَمْ إِمَامٌ ابْنُ إِمَامٍ وَ قَدْ أُوذِنْتُمْ (1) بِهِ قَبْلَ ذَلِکَ (2).

**[ترجمه]اکمال الدین: حسین بن ابی­العلا نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا زمین بدون امام می شود؟ فرمودند: خیر. عرض کردم: ممکن است دو امام در یک زمان باشد؟ فرمودند: خیر، مگر این­که یکی از آن دو خاموش باشد. عرض کردم: آیا امام می­داند چه کسی بعد از او امام می­شود؟ فرمودند: آری. عرض کردم: قائم، امام است؟

ص: 107

فرمودند: آری، هم امام است و هم پسر امام، امامت او را - . در یکی از نسخه­ها این­طور آمده است: او قبل از این هم به امامت پذیرفته شده است. -

پیش از این به شما اعلان کرده­اند. - . اکمال الدین : 129 -

**[ترجمه]

«8»

یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَکُونُ الْأَرْضُ وَ فِیهَا إِمَامَانِ قَالَ لَا إِلَّا إِمَامٌ صَامِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ وَ یَتَکَلَّمُ الَّذِی قَبْلَهُ (3)

**[ترجمه]بصائر الدرجات: حسین بن ابی العلا نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: ممکن است در روی زمین دو امام باشد؟ فرمودند: نه، مگر این­که یک امام خاموش باشد و سخنی نگوید و امام پیش از او سخن بگوید. - . بصائر الدرجات : 143 -

**[ترجمه]

رفع شبهة

اعلم أن قوما من الجهال ظنوا أن تلک الأخبار منافیة للأخبار الدالة علی رجعة النبی و الأئمة صلوات الله علیهم و بذلک اجترءوا علی رد الأخبار المستفیضة بل المتواترة المأثورة عن الأئمة الأطهار و هو فاسد من وجوه:

الأول أنه لیس فی أکثر أخبار الرجعة التصریح باجتماعهم فی عصر واحد فلا تنافی بل ظاهر بعض الأخبار أن رجعة بعض الأئمة علیهم السلام بعد القائم علیه السلام أو فی آخر زمانه و ما روی أن بعد القائم علیه السلام تقوم الساعة بعد أربعین یوما فهو خبر واحد لا یعارض الأخبار الکثیرة.

مع أنه قال بعض علمائنا فی کتاب کتبه فی الرجعة إن للقائم علیه السلام أیضا رجعة بعد موته فیحتمل أن یکون مورد الخبر الموت بعد الرجعة و یؤیده الأخبار الکثیرة الدالة علی أن لکل من المؤمنین موتا و قتلا فإن مات فی تلک الحیاة یقتل فی الرجعة و إن قتل فی تلک الحیاة یموت فی الرجعة و الأخبار الدالة علی عدم خلو الأرض من حجة لا ینافی ذلک بوجه.

الثانی أن ظاهر تلک الأخبار عدم اجتماع إمامین فی تلک الحیاة المعروفة بل بعضها صریح فی ذلک و لو تنزلنا عن ظهورها فی ذلک فلا بد من الحمل علیه قضیة للجمع (4) بین الأخبار إذ الظاهر أن زمان الرجعة لیس زمان تکلیف فقط بل هو

ص: 108


1- فی نسخة: قد اؤتم به.
2- اکمال الدین: 129.
3- بصائر الدرجات: 143 صدره: تترک الأرض بغیر امام؟ قال: لا فقلنا له: تکون.
4- لعل الصحیح: قضیة الجمع.

واسطة بین الدنیا و الآخرة بالنسبة إلی جماعة دار تکلیف و بالنسبة إلی جماعة دار جزاء فکما یجوز اجتماعهم فی القیامة لا یبعد اجتماعهم فی ذلک الزمان.

الثالث أن أخبار الرجعة أکثر و أقوی من تلک الأخبار فلا ینبغی ردها و الأخذ بهذه و منهم من یشبه علی العوام و الجهال فیقول مع اجتماعهم أیهم یتقدم فی الصلاة و الحکم و القضاء مع أن القائم علیه السلام هو صاحب العصر و الجواب أنا لم نکلف بالعلم بذلک و لیس لنا رد أخبارهم المستفیضة بمحض الاستبعادات الوهمیة و نعلم مجملا أنهم یعملون فی ذلک و غیره بما أمروا به.

و هذا القائل لم یعرف أنه لا فرق بین حیهم و میتهم و أنه لیس بینهم اختلاف و إن کلا منهم إمام أبدا و أنهم علیهم السلام نواب النبی صلی الله علیه و آله فی حیاته و بعد وفاته و أیضا مع اجتماعهم فی الزمان لا یلزم اجتماعهم فی المکان مع أنه یحتمل أن یکون اجتماعهم فی زمان قلیل و أیضا یحتمل أن یکون رجوعهم علیهم السلام بعد انقضاء زمان حکومة القائم علیه السلام و جهاده و ما أمر به منفردا مع أن هذا الزمان الطویل الذی مضی من زمانه یکفی لما توهمتم.

و إن قلتم إنه علیه السلام کان مخفیا و لم یکن باسط الید فأکثر أئمتنا علیهم السلام کانوا مختفین خائفین غیر متمکنین ثم نقول قد وردت أخبار مستفیضة فی أن النبی صلی الله علیه و آله ظهر فی مسجد قباء لأبی بکر و أمره برد الحق إلی أمیر المؤمنین علیه السلام و أنه ظهر أمیر المؤمنین و بعض الأئمة علیهم السلام بعد موتهم للإمام الذی بعدهم فیلزم رد تلک الأخبار أیضا لتلک العلل. و لو کان عدم العلم بخصوصیات أمر مجوزا لرده لجاز رد المعاد للاختلاف الکثیر فیه و ورود الشبه المختلفة فی خصوصیاته و لجاز نفی علمه تعالی للاختلاف فی خصوصیاته و لجاز نفی علم الأئمة علیهم السلام للأخبار المختلفة فی جهات علومهم و بأمثال هذه تطرقت الشبه و الشکوک و الرد و الإنکار فی أکثر ضروریات الدین فی زماننا إذ لو کان محض استبعاد الوهم مجوزا لرد الأخبار المستفیضة کانت الشبه القویة التی عجزت عقول أکثر الخلق عن حلها أولی بالتجویز.

ص: 109

فلذا تراهم یقولون بقدم العالم تارة و بنفی المعراج أخری و ینفون المعاد الجسمانی و الجنة و النار و غیرها من ضروریات الدین المبین أعاذ الله الإیمان و المؤمنین من شر الشیاطین و المضلین من الجنة و الناس أجمعین.

**[ترجمه]گروهی از نادانان خیال کرده اند این اخبار منافی با اخبار رجعت پیامبر و ائمه صلوات الله علیهم است و به همین جهت بی محابا این اخبار مستفیضه و بلکه متواتره که از ائمه علیهم السّلام نقل شده است را رد کرده اند. ادعای آن­ها از چند جهت باطل است:

اول این که: در بیشتر اخبار رجعت، تصریح نشده که آن­ها در یک زمان با هم اجتماع دارند، پس منافاتی نخواهد بود. بلکه ظاهر بعضی از اخبار چنین است که رجعت ائمه علیهم السّلام پس از حضرت قائم است یا در انتهای دوره ایشان است. و روایتی که می­گوید \\"چهل روز بعد از قائم علیه السّلام قیامت خواهد شد\\" خبری واحد است که یارای معارضه با اخبار فراوان را ندارد.

علاوه بر این، یکی از دانشمندان شیعه در کتاب رجعت خود می نویسد: \\"قائم علیه السلام نیز پس از فوتش رجعت خواهد کرد\\" پس ممکن است روایت \\"چهل روز بعد از قائم علیه السّلام قیامت خواهد شد\\" مربوط به بعد از رجعت ایشان باشد. و مؤید این مطلب روایات فراوانی است که دلالت دارند بر این که: هر مؤمنی یک مرگی دارد و یک کشته شدن و شهادتی، اگر در این زندگی بمیرد در رجعت کشته می شود و اگر در این زندگی به شهادت برسد در رجعت می­میرد. و نیز اخباری که دلالت دارند بر این که: زمین از حجت خالی نمی­شود. پس به هیچ وجه منافاتی وجود ندارد.

دوم این که: ظاهر این روایات عدم اجتماع دو امام در این دوره از زندگی است، و بلکه بعضی از آن­ها در این معنی صراحت دارد. اگر هم ظهور در این معنی را نپذیریم، ناچاریم به جهت جمع بین روایات، حمل بر همین معنی کنیم؛ زیرا ظاهراً زمان رجعت دار تکلیف نیست، بلکه

ص: 108

فاصله­ایست بین دنیا و آخرت که نسبت به دسته ای دار تکلیف و نسبت به دسته ای دیگر دار جزاست. و همان­طور که اجتماع ائمه در قیامت جای اشکال ندارد، اجتماعشان در این زمان نیز بعید نیست.

سوم این که: روایات رجعت، بیشتر و قوی تر از این دسته روایات است و نمی توان آن­ها را رد کرد و به این اخبار تمسک جست. بعضی از ایرادگیران برای مردم عوام و جاهلان شبهه می­کنند که: اگر ائمه با هم باشند، با این­که حضرت قائم علیه السلام امام عصر است، کدام یک تقدم در نماز و حکومت و قضاوت خواهند داشت؟ جواب این است که لزومی ندارد ما این مطلب را بدانیم، و از طرف دیگر به ما اجازه داده نشده که اخبار مستفیض را با مختصر استبعادهای واهی رد کنیم. ما به طور خلاصه می­دانیم که ائمه علیهم السّلام در این موارد و غیر این طبق دستور خدا عمل می­کنند. این ایرادگیر نمی­داند که فرقی بین مرده و زنده ائمه علیهم السّلام نیست و بین ایشان هیچ اختلافی وجود ندارد. آن­ها برای همیشه امام و نماینده های پیامبر صلی الله علیه و آله چه در حیات و چه بعد از وفاتش هستند. و گذشته از این با فرض اجتماعشان در یک زمان، لزومی ندارد که همگی در یک مکان اجتماع داشته باشند، و نیز محتمل است که مدت کمی با هم اجتماع داشته باشند، و این احتمال نیز هست که رجوع ائمه علیهم السلام پس از اتمام حکومت قائم علیه السلام و جهاد و دستورات خصوصی ایشان باشد. به علاوه، همین زمان طولانی که از دوره ایشان گذشته، برای جواب به این توهم شما کافی است.

و این­که می­گویید امام علیه السلام مخفی­اند و دستشان باز نیست، باید گفت بیشتر ائمه ما علیهم السلام پنهان و بیمناک بوده­اند و اختیاردار نبوده­اند. سپس می­ گوییم روایات مستفیضی رسیده که پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد قبا برای ابابکر ظاهر شده و به او دستور داده­اند که حق را به امیرالمؤمنین علیه السّلام برگرداند و امیرالمؤمنین و بعضی از ائمه علیهم السّلام پس از مرگشان برای امام بعد ظاهر شده اند. پس باید این اخبار را هم به همان دلایل شما کنار بگذاریم.

اگر نداشتن اطلاع از خصوصیات مطلبی، مجوز رد آن باشد، می­توانیم معاد را هم به خاطر اختلاف زیادی که در آن هست و شبهات زیادی که درباره خصوصیات آن وجود دارد منکر شویم. و همچنین می­توان منکر علم خدا شد؛ چون در خصوصیات آن اختلاف وجود دارد و نیز منکر علم ائمه علیهم السّلام؛ زیرا روایات مختلفی در کیفیت علم ایشان به دست ما رسیده است. و به این طریق در زمان ما، در بیشتر ضروریات دین شبهه و شک و رد و انکار راه می­یابد. زیرا در صورتی که مجرد یک استبعاد، مجوز رد روایات مستفیض بشود، شبهه های قوی­ای که عقل اکثر مردم عاجز از حلّ آن­ها است، بیشتر جای رد و انکار دارد.

ص: 109

به همین جهت بعضی معتقد به قدم عالم می­شوند و برخی منکر معراج، و برخی دیگر معاد جسمانی و بهشت و جهنم و دیگر ضروریات دین را انکار می­کنند. خداوند ایمان و مؤمنین را از شر شیاطین و گمراه کنندگان پناه دهد .

**[ترجمه]

باب 3 عقاب من ادعی الإمامة بغیر حق أو رفع رایة جور أو أطاع إماما جائرا

الأخبار

«1»

ثو، ثواب الأعمال ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَأُعَذِّبَنَّ کُلَّ رَعِیَّةٍ فِی الْإِسْلَامِ أَطَاعَتْ إِمَاماً جَائِراً لَیْسَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ کَانَتِ الرَّعِیَّةُ فِی أَعْمَالِهَا بَرَّةً تَقِیَّةً وَ لَأَعْفُوَنَّ عَنْ کُلِّ رَعِیَّةٍ فِی الْإِسْلَامِ أَطَاعَتْ إِمَاماً هَادِیاً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ کَانَتِ الرَّعِیَّةُ فِی أَعْمَالِهَا ظَالِمَةً مُسِیئَةً (1).

سن، المحاسن أبی عن ابن محبوب مثله (2).

**[ترجمه]ثواب الأعمال: حبیب سجستانی از زبان حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده: رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمودند: خداوند عزّ و جلّ فرمودند: هر گروهی از مسلمانان که از امام ستمگری، که جانب خدا نیست، اطاعت کنند را کیفر خواهم نمود، اگرچه آن گروه اعمال و کردار نیک داشته باشند و هر گروه مسلمان که از امامی هدایتگر، که از جانب خداست اطاعت کنند را خواهم بخشید، اگر چه آن­ها ستم­کار و بدکردار باشند. - . ثواب الأعمال : 198 و 199 -

محاسن نیز مانند همین روایت را با طریقی متفاوت نقل کرده است. - . محاسن برقی : 94 -

**[ترجمه]

«2»

سن، المحاسن مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ أَئِمَّةَ الْجَوْرِ وَ أَتْبَاعَهُمْ لَمَعْزُولُونَ عَنْ دِینِ اللَّهِ وَ الْحَقِّ قَدْ ضَلُّوا بِأَعْمَالِهِمُ الَّتِی یَعْمَلُونَهَا کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی شَیْ ءٍ مِمَّا کَسَبُوا ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ (3).

**[ترجمه]محاسن: محمد نقل کرده، از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: پیشوایان ستمگر و پیروان آن­ها از دین خدا و حق برکنارند، به جهت اعمالی که انجام می­دهند، چنان گمراه شده اند که مانند خاکستری که طوفانی سهمگین بر آن بوزد، به هیچ یک از نتایج کردارهای خوب خود هم نمی­رسند و این همان گمراهی آشکار است. - . همان : 93 -

**[ترجمه]

«3»

سن، المحاسن ابْنُ عِیسَی (4) عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ

ص: 110


1- ثواب الأعمال: 198 و 199.
2- محاسن البرقی: 94.
3- محاسن البرقی: 93.
4- المصدر خال عن (ابن عیسی).

أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ أَرْبَعٌ مِنْ قَوَاصِمِ الظَّهْرِ مِنْهَا إِمَامٌ یَعْصِی اللَّهَ وَ یُطَاعُ أَمْرُهُ (1).

**[ترجمه]محاسن: محمّد بن مسلم روایت کرده که: از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم

ص: 110

که می­فرمودند: چهار چیز کمرشکن است: یکی از آن­ها امامی است که معصیت می­کند و امرش پیروی می­شود. - . محاسن برقی : 94 -

**[ترجمه]

«4»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: ثَلَاثَةٌ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ ... وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللَّهِ أَوِ ادَّعَی إِمَاماً مِنْ غَیْرِ اللَّهِ أَوْ زَعَمَ أَنَّ لِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ فِی الْإِسْلَامِ (2) نَصِیباً (3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ثمالی از حضرت زین­العابدین علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: سه دسته هستند که خدا در قیامت با آن­ها سخن نمی­گوید و به آن­ها توجهی دارد و آن­ها را پاک نمی­گرداند و عذابی دردناک در پیش دارند: کسی که امامی از جانب خدا را انکار کند، یا امامی از غیر خدا را بپذیرد، یا گمان کند که فلانی و فلانی در اسلام - . در یکی از نسخه­ها این­طور است: فلانی و فلانی در بهشت نصیبی دارند. -

بهره و نصیبی داشته اند. - . تفسیر عیاشی 1 : 178 -

**[ترجمه]

«5»

مع، معانی الأخبار مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ فُرَاتِ بْنِ أَحْنَفَ قَالَ: سَأَلَ رِجَالٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ مَنْ قِبَلَنَا یَقُولُونَ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ الشَّیْطَانِ وَ شَرِّ السُّلْطَانِ وَ شَرِّ النَّبَطِیِّ إِذَا اسْتَعْرَبَ فَقَالَ نَعَمْ أَ لَا أَزِیدُکَ مِنْهُ قَالَ بَلَی قَالَ وَ مِنْ شَرِّ الْعَرَبِیِّ إِذَا اسْتَنْبَطَ فَقُلْتُ وَ کَیْفَ ذَاکَ فَقَالَ مَنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ فَادَّعَی مَوْلًی غَیْرَنَا فَقَدْ تَعَرَّبَ بَعْدَ هِجْرَتِهِ فَهَذَا النَّبَطِیُّ إِذَا اسْتَعْرَبَ وَ أَمَّا الْعَرَبِیُّ إِذَا اسْتَنْبَطَ فَمَنْ أَقَرَّ بِوَلَایَةِ (4) مَنْ دَخَلَ بِهِ فِی الْإِسْلَامِ فَادَّعَاهُ دُونَنَا فَهَذَا قَدِ اسْتَنْبَطَ (5).

**[ترجمه]معانی الأخبار: فرات بن احنف نقل کرده: مردی از حضرت صادق علیه السّلام پرسید: در میان ما کسانی هستند که می­گویند: پناه می بریم به خدا از شر شیطان و شر سلطان و شر نبطی که اعرابی شود. امام علیه السّلام فرمودند: آری، مایلی من هم چیز دیگری بیافزایم؟ مرد گفت: بلی. فرمودند: و از شر اعرابی که از نبطیها گردد. من عرض کردم: چطور؟ فرمودند: هر کس مسلمان شود و مولایی غیر از ما را بپذیرد، پس از هجرت بادیه نشینی را اختیار کرده است، این همان نبطی است که اعرابی شده است. و اما اعرابی که نبطی شود، کسی است که اقرار به ولایت کسی - . در یکی از نسخه­ها و نیز در مصدر این­طور است: کسی است که اقرار به ولایت ما بکند و ... - که به وسیله او در اسلام داخل شده بکند و آن­گاه آن را برای خود و نه برای ما ادعا نماید. این اعرابی است که نبطی شده است. - . معانی الأخبار : 47 -

**[ترجمه]

بیان

فادعاه أی الولاء یعنی ادعی الخلافة بعد ما بایع الخلیفة و أقر به کعمر أو المعنی أقر بالنبی صلی الله علیه و آله أو بأمیر المؤمنین الذی دخل بسببه فی الإسلام و أنکر إمامة سائر الأئمة علیهم السلام و الأول أظهر (6) و إطلاق النبطی علی من دخل فی الإسلام لأنه استنبط العلم کما ورد فی الخبر أو لأنه خرج عن کونه أعرابیا و المراد بالعربی هنا الأعرابی العاری عن العلم و الدین.

lt;meta info="\\"آن­گاه آن را برای خود و نه ما ادعا نماید\\" یعنی بعد از آن که با خلیفه بیعت کرده و به آن اقرار نموده است آن را برای خود ادعا کند مانند عمر. (یا معنایش این است که: به پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین، که باعث مسلمان شدن او شده، اقرار کند و سایر أئمه را انکار نماید. معنای اول ظهور بیشتری دارد.) - . مابین دو پرانتز فقط در نسخه چاپ شده وجود دارد و دو نسخه خطی آن را ندارند. -

و این­که به کسی که مسلمان می­شود، همان­طور در روایت آمده است، نبطی گفته شده، از این روست که علم را استنباط می­کند. یا به این خاطر است که از بادیه­نشینی و اعرابی بودن خارج شده است. منظور از از اعرابی در این­جا بادیه­نشینان عاری از علم و دین هستند.

**[ترجمه]

«6»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ قَالَ مَنِ ادَّعَی

ص: 111


1- محاسن البرقی: 94.
2- فی نسخة: فی الجنة نصیبا.
3- تفسیر العیّاشیّ 1: 178.
4- فی نسخة و فی المصدر: فمن اقر بولایتنا.
5- معانی الأخبار: 47.
6- ما بین الهلالین مختص بالمطبوع و النسختان المخطوطتان خالیتان عنه.

أَنَّهُ إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ قُلْتُ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً قَالَ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً (1).

ثو، ثواب الأعمال أبی عن سعد عن ابن أبی الخطاب عن ابن فضال عن معاویة بن وهب عن أبی سلام عن سورة بن کلیب عن أبی جعفر علیه الصلاة و السلام مثله و فیه من زعم أنه إمام (2)

- نی، الغیبة للنعمانی ابن عقدة عن علی بن الحسن بن فضال عن العباس بن عامر عن أبی المغراء عن أبی سلام عن سورة مثله (3).

**[ترجمه]تفسیر قمی: ابی­المغرا نقل کرده، حضرت صادق علیه السّلام درباره آیه: «وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ» - . زمر / 60 - {روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته اند رو سیاه می بینی} فرمودند: کسی است که،

ص: 111

با این­که امام نیست، مدعی امامت شود. به ایشان عرض کردم: حتی اگر از سادات علوی فاطمی باشد؟ فرمودند: حتی اگر علوی فاطمی باشد. - . تفسیر قمی : 579 -

ثواب الاعمال: سورة بن کلیب نیز از حضرت باقر علیه السّلام مانند همین را نقل کرده که در آن این­گونه آمده است: هر کس که گمان کند امام است. - . ثواب الأعمال : 206 -

در غیبت نعمانی نیز، همین روایت با طریقی دیگر از سورة نقل شده است. - . غیبت نعمانی : 55 -

**[ترجمه]

«7»

ثو، ثواب الأعمال ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنِ ادَّعَی الْإِمَامَةَ وَ لَیْسَ مِنْ أَهْلِهَا فَهُوَ کَافِرٌ (4).

**[ترجمه]ثواب الأعمال: مفضل از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: هر کس ادعای امامت کند با این­که اهل آن نیست، کافر است. - . ثواب الأعمال: 206 -

**[ترجمه]

«8»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنِ ادَّعَی الْإِمَامَةَ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ فَقَدْ افْتَرَی عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ عَلَیْنَا (5).

**[ترجمه]ثواب الأعمال: داود بن فرقد از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: هر کس با این­که امام نیست، ادعای امامت کند، بر خدا و بر پیامبر و بر ما افترا زده است. - . همان -

**[ترجمه]

«9»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ یَحْیَی أَخِی أُدَیْمٍ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَدَّعِیهِ غَیْرُ صَاحِبِهِ إِلَّا بَتَرَ اللَّهُ (6) عُمُرَهُ (7).

**[ترجمه]ثواب الأعمال: ولید بن صبیح نقل کرده از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: ادعای این مقام را غیر از صاحب آن نمی­کند، مگر این­که خداوند عمرش را قطع نماید. - . ثواب الأعمال: 206 -

**[ترجمه]

«10»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَیْمُونٍ الصَّائِغِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ

ص: 112


1- تفسیر القمّیّ: 579. و الآیة فی سورة الزمر.
2- ثواب الأعمال: 206.
3- غیبة النعمانیّ: 55.
4- ثواب الأعمال: 206.
5- ثواب الأعمال: 206.
6- بتره: قطعه.
7- ثواب الأعمال: 206.

علیه السلام یَقُولُ ثَلَاثَةٌ لا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ (1) وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ مَنِ ادَّعَی إِمَامَةً مِنَ اللَّهِ لَیْسَتْ لَهُ وَ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللَّهِ وَ مَنْ قَالَ إِنَّ لِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً (2).

نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن الحسین بن محمد عن المعلی عن أبی داود المسترق عن علی بن میمون مثله (3)

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابن ابی­یعفور نقل کرده، از حضرت صادق علیه السلام شنیدم

ص: 112

که فرمودند: سه گروه هستند که خداوند در روز قیامت به آن­ها نگاه نمی­کند - . در غیبت نعمانی آمده است: که خداوند در روز قیامت با آن­ها صحبت نمی­کند. - و آن­ها را پاک نمی­گرداند و عذاب دردناکی پیش رو دارند: کسی که ادعای امامت از طرف خدا بکند با این­که این مقام را ندارد، و کسی که امامی که از جانب خداست را انکار کند، و کسی که بگوید: فلان و فلان در اسلام حقی دارند. - . تفسیر عیاشی 1 : 178 -

غیبت نعمانی نیز مانند همین روایت را آورده است. - . غیبت نعمانی : 55 . در غیبت نعمانی این­گونه است: کسی که فکر کند آن­دو در اسلام نصیبی دارند. -

**[ترجمه]

«11»

نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ مَرْزُبَانَ الْقُمِّیِّ عَنْ حُمْرَانَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام مِثْلَهُ (4)

**[ترجمه]غیبت نعمانی: عمران اشعری نیز مانند روایت قبل را از حضرت صادق علیه السلام نقل کرده است. - . غیبت نعمانی : 55 ، که در آن روایت به این صورت است: کسی که فکر کند امام است، حال آن که امام نیست. کسی که امامی که حقیقتاً امام است را امام نداند. و کسی که فکر کند آن­دو در اسلام نصیبی دارند. -

**[ترجمه]

«12»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ قَالَ مَنِ ادَّعَی الْإِمَامَةَ دُونَ الْإِمَامِ علیه السلام (5).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابابصیر نقل کرده، حضرت باقر علیه السّلام در مورد آیه «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ» - . انعام / 93 - {کیست ستم­کارتر از آن کس که بر خدا دروغ می بندد یا می گوید به من وحی شده در حالی که چیزی به او وحی نشده باشد و آن کس که می گوید به زودی نظیر آن­چه را خدا نازل کرده است نازل می کنم} فرمودند: کسی است که در مقابل امام علیه السلام ادعای امامت نماید. - . تفسیر عیاشی 1 : 370 -

**[ترجمه]

«13»

نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ (6) عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمُقْرِی عَنِ ابْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ قَالَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ (7).

**[ترجمه]غیبت نعمانی: ابن ظبیان روایت کرده امام صادق علیه السلام درباره آیه «وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُواْ عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُم مُّسْوَدَّةٌ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًی لِّلْمُتَکَبِّرِینَ» - . زمر / 60 - {روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته اند رو سیاه می بینی آیا جای سرکشان در جهنم نیست} فرمودند: کسی است که ادعای امامت کند در حالی که امام نیست. - . غیبت نعمانی : 54 -

**[ترجمه]

«14»

نی، الغیبة للنعمانی عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ

ص: 113


1- فی الغیبة: ثلاثة لا یکلمهم اللّه یوم القیامة.
2- تفسیر العیّاشیّ 1: 178.
3- غیبة النعمانیّ: 55 فیه: و من زعم ان لهما فی الإسلام.
4- غیبة النعمانیّ: 55 فیه: من زعم انه امام و لیس بامام، و من زعم فی امام حق أنه لیس بامام و من زعم ان لهما فی الإسلام نصیبا.
5- تفسیر العیّاشیّ 1: 370. و الآیة فی الانعام: 93.
6- فی المصدر: حمید بن زیاد عن جعفر بن إسماعیل المقری قال: اخبرنی شیخ بمصر یقال له: الحسین بن أحمد المقری.
7- غیبة النعمانیّ: 54. و الآیة فی الزمر: 60.

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَلَّامٍ عَنْ سَوْرَةَ بْنِ کُلَیْبٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام فِی قَوْلِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ قَالَ مَنْ قَالَ إِنِّی إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ قُلْتُ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً قَالَ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً قُلْتُ وَ إِنْ کَانَ مِنْ وُلْدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ وَ إِنْ کَانَ مِنْ وُلْدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (1).

نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن محمد بن سنان مثله (2).

**[ترجمه]غیبت نعمانی: سورة بن کلیب روایت کرده،

ص: 113

حضرت باقر علیه السلام درباره آیه «وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُواْ عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُم مُّسْوَدَّةٌ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًی لِّلْمُتَکَبِّرِینَ» - . زمر / 60 - {روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته اند رو سیاه می بینی آیا جای سرکشان در جهنم نیست} فرمودند: کسی است که می­گوید من امام هستم، حال آن­که امام نیست. عرض کردم: حتی اگر علوی فاطمی باشد؟ فرمودند: حتی اگر علوی فاطمی باشد. گفتم: حتی اگر از فرزندان علی بن ابی­طالب باشد؟ فرمودند: حتی اگر از فرزندان علی بن ابیطالب باشد. - . غیبت نعمانی : 56 -

غیبت نعمانی نیز مانند این روایت با طریقی متفاوت نقل کرده است. - . همان -

**[ترجمه]

«15»

نی، الغیبة للنعمانی عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رَبَاحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ (3) عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کُلُّ رَایَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ رَایَةِ الْقَائِمِ علیه السلام صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ (4).

**[ترجمه]غیبت نعمانی: مالک بن اعین نقل کرده، حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: هر پرچمی که قبل از قیام قائم علیه السّلام برافراشته گردد، صاحبش طاغوت است. - . همان -

**[ترجمه]

«16»

نی، الغیبة للنعمانی عَبْدُ الْوَاحِدِ عَنِ ابْنِ رَبَاحٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ الْخَثْعَمِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی الْفَضْلِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَنِ ادَّعَی مَقَامَنَا یَعْنِی الْإِمَامَةَ (5) فَهُوَ کَافِرٌ أَوْ قَالَ مُشْرِکٌ (6).

**[ترجمه]غیبت نعمانی: ابو الفضل روایت کرده، حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: هر کس ادعای مقام ما یعنی امامت را بنماید کافر است. یا فرمودند: مشرک است. - . همان : 56 و 57 -

**[ترجمه]

«17»

نی، الغیبة للنعمانی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کُلُّ رَایَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِمِ صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ (7).

ص: 114


1- غیبة النعمانیّ: 56.
2- غیبة النعمانیّ: 56.
3- فی المصدر: أحمد بن محمّد بن رباح الزهری قال: حدّثنا محمّد بن العباس بن عیسی الحسینی.
4- غیبة النعمانیّ: 56.
5- فی نسخة من المصدر: من ادعی مقاما لیس له.
6- غیبة النعمانیّ: 56 و 57.
7- غیبة النعمانیّ: 57. و رواه أیضا عن علیّ بن أحمد البندنیجی عن عبد اللّه بن موسی العلوی عن إبراهیم بن هشام (علی بن إبراهیم بن هاشم، فی) عن أبیه عن عبد اللّه بن المغیرة عن عبد اللّه بن مسکان.

**[ترجمه]غیبت نعمانی: مالک جهنی روایت کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: هر پرچمی قبل از قیام قائم برافراشته شود، صاحبش طاغوت است. - . همان: 57 -

ص: 114

**[ترجمه]

«18»

نی، الغیبة للنعمانی عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ (1) عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْفُضَیْلِ (2) قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ مَنْ خَرَجَ یَدْعُو النَّاسَ وَ فِیهِمْ مَنْ هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ فَهُوَ ضَالٌّ مُبْتَدِعٌ (3).

**[ترجمه]غیبت نعمانی: فضیل - . در مصدر، فضیل بن یسار است. -

نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: هر کس قیام کند و مردم را به اطاعت خویش دعوت نماید، در حالی که در میان آن­ها شخصی برتر از او هست، گمراه و بدعت گذار است. - . غیبت نعمانی : 57 ، برقی در محاسن : 93 ، در حدیثی که سند آن به وسیله پدر عرزمی تا رسول الله صلی الله علیه بالا برده شده، آورده است: هر کس بر قومی امامت کند حال آن­که در میان آن قوم عالم­تر و فقیه­تر از او هم وجود داشته باشد، کار آن قوم تا روز قیامت در فرودستی خواهد بود. مصنف نیز این روایت را با همین سند و نیز سندی دیگر، در کتاب صلاة جماعت آورده است. -

**[ترجمه]

باب 4 جامع فی صفات الإمام و شرائط الإمامة

الآیات

البقرة: «قالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ»(247)

یونس: «أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ»(35)

lt;meta info="- إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ. - . بقره / 247 - {در حقیقت خدا او را بر شما برتری داده و او را در دانش و [نیروی] بدنی بر شما برتری بخشیده است و خداوند پادشاهی خود را به هر کس که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست}

- أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ. - . یونس / 35 - {آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی نماید مگر آنکه [خود] هدایت شود شما را چه شده چگونه داوری می کنید}

**[ترجمه]

تفسیر

لا یخفی علی منصف أن تعلیق الاصطفاء و تعلیله فی الآیة الأولی علی زیادة البسطة فی العلم و الجسم یدل علی أن الأعلم و الأشجع أولی بالخلافة و الإمامة و بیان أولویة متابعة من یهدی إلی الحق علی متابعة من یحتاج إلی التعلم و السؤال علی أبلغ وجه و أتمه فی الثانیة یدل علی أن الأعلم أولی بالخلافة و لا خلاف فی أن أمیر المؤمنین صلوات الله علیه کان أعلم و أشجع من المتقدمین علیه و لا فی أن کلا من أئمتنا علیهم السلام کان أعلم ممن کان فی زمانه من المدعین للخلافة و بالجملة دلالة الآیتین

ص: 115


1- فی المصدر: علی بن عبد اللّه بن موسی عن أحمد بن محمّد بن خالد.
2- فی المصدر: الفضیل بن یسار.
3- غیبة النعمانیّ: 57. اقول: و روی البرقی فی المحاسن: 93 عن أبیه عن القاسم الجوهریّ عن الحسن بن أبی العلا عن العرزمی عن أبیه رفع الحدیث الی رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: من أم قوما و فیهم اعلم منه او افقه منه لم یزل امرهم فی سفال الی یوم القیامة و رواه المصنّف عنه و عن غیره فی کتاب صلاة الجماعة.

علی اشتراط الأعلمیة و الأشجعیة فی الإمام ظاهر.

قال البیضاوی فی تفسیر الآیة الأولی لما استبعدوا تملکه لفقره و سقوط نسبه رد علیهم ذلک أولا بأن العمدة فیه اصطفاء الله و قد اختاره علیکم و هو أعلم بالمصالح منکم و ثانیا بأن الشرط فیه وفور العلم لیتمکن به من معرفة الأمور السیاسیة و جسامة البدن لیکون أعظم خطرا فی القلوب و أقوی علی مقاومة العدو و مکابدة الحروب و قد زاده فیهما.

و ثالثا بأنه تعالی مالک الملک علی الإطلاق فله أن یؤتیه من یشاء.

و رابعا بأنه واسع الفضل یوسع علی الفقیر و یغنیه علیم بمن یلیق الملک انتهی. (1)

أقول: إذا تأملت فی کلامه یظهر لک وجوه من الحجة علیه کما أومأنا إلیه و قد مر سائر الآیات فی أوائل هذا المجلد و ستأتی فی المجلدات الآتیة لا سیما المجلد التاسع فلم نوردها هاهنا