بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 19 : تاریخ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله - 5

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

تتمة أبواب أحواله صلی الله علیه و آله من البعثة إلی نزول المدینة

باب 5 دخوله الشعب و ما جری بعده إلی الهجرة و عرض نفسه علی القبائل و بیعة الأنصار و موت أبی طالب و خدیجة رضی الله عنهما

الأخبار

«1»

عم، إعلام الوری ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام اجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ فِی دَارِ النَّدْوَةِ وَ کَتَبُوا صَحِیفَةً بَیْنَهُمْ أَنْ لَا یُؤَاکِلُوا بَنِی هَاشِمٍ وَ لَا یُکَلِّمُوهُمْ وَ لَا یُبَایِعُوهُمْ وَ لَا یُزَوِّجُوهُمْ وَ لَا یَتَزَوَّجُوا إِلَیْهِمْ وَ لَا یَحْضُرُوا مَعَهُمْ حَتَّی یَدْفَعُوا إِلَیْهِمْ مُحَمَّداً فَیَقْتُلُوهُ وَ أَنَّهُمْ یَدٌ وَاحِدَةٌ عَلَی مُحَمَّدٍ یَقْتُلُونَهُ غِیلَةً أَوْ صِرَاحاً فَلَمَّا بَلَغَ ذَلِکَ أَبَا طَالِبٍ جَمَعَ بَنِی هَاشِمٍ وَ دَخَلُوا الشِّعْبَ وَ کَانُوا أَرْبَعِینَ رَجُلًا فَحَلَفَ لَهُمْ أَبُو طَالِبٍ بِالْکَعْبَةِ وَ الْحَرَمِ وَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ إِنْ شَاکَتْ مُحَمَّداً شَوْکَةٌ لَأَثِبَنَّ (1) عَلَیْکُمْ یَا بَنِی هَاشِمٍ وَ حَصَّنَ الشِّعْبَ وَ کَانَ یَحْرُسُهُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَإِذَا جَاءَ اللَّیْلُ یَقُومُ بِالسَّیْفِ عَلَیْهِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُضْطَجِعٌ ثُمَّ یُقِیمُهُ وَ یُضْجِعُهُ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ فَلَا یَزَالُ اللَّیْلَ کُلَّهُ هَکَذَا وَ یُوَکِّلُ وُلْدَهُ وَ وُلْدَ أَخِیهِ بِهِ یَحْرُسُونَهُ بِالنَّهَارِ فَأَصَابَهُمُ الْجَهْدُ وَ کَانَ مَنْ دَخَلَ مَکَّةَ مِنَ الْعَرَبِ لَا یَجْسُرُ أَنْ یَبِیعَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ شَیْئاً وَ مَنْ بَاعَ مِنْهُمْ شَیْئاً انْتَهَبُوا مَالَهُ وَ کَانَ أَبُو جَهْلٍ وَ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ السَّهْمِیُّ وَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ کَلَدَةَ وَ عُقْبَةُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ یَخْرُجُونَ إِلَی الطُّرُقَاتِ الَّتِی تَدْخُلُ مَکَّةَ فَمَنْ رَأَوْهُ مَعَهُ مِیرَةٌ (2) نَهَوْهُ أَنْ یَبِیعَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ شَیْئاً وَ یَحْذَرُونَ إِنْ بَاعَ شَیْئاً مِنْهُمْ أَنْ یَنْهَبُوا مَالَهُ وَ کَانَتْ خَدِیجَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا لَهَا مَالٌ کَثِیرٌ فَأَنْفَقَتْهُ عَلَی

ص: 1


1- لعل الأصحّ: لاتین علیکم. یقال: أتی علیه الدهر أی أهلکه.
2- المیرة: الطعام.

رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الشِّعْبِ وَ لَمْ یَدْخُلْ فِی حَلْفِ الصَّحِیفَةِ مُطْعِمُ بْنُ عَدِیِّ بْنِ نَوْفَلِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ وَ قَالَ هَذَا ظُلْمٌ وَ خَتَمُوا الصَّحِیفَةَ بِأَرْبَعِینَ خَاتَماً خَتَمَهَا کُلُّ رَجُلٍ مِنْ رُؤَسَاءِ قُرَیْشٍ بِخَاتَمِهِ وَ عَلَّقُوهَا فِی الْکَعْبَةِ وَ تَابَعَهُمْ عَلَی ذَلِکَ أَبُو لَهَبٍ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَخْرُجُ فِی کُلِّ مَوْسِمٍ فَیَدُورُ عَلَی قَبَائِلِ الْعَرَبِ فَیَقُولُ لَهُمْ تَمْنَعُونَ لِی جَانِبِی حَتَّی أَتْلُوَ عَلَیْکُمْ کِتَابَ رَبِّکُمْ وَ ثَوَابُکُمُ الْجَنَّةُ عَلَی اللَّهِ وَ أَبُو لَهَبٍ فِی أَثَرِهِ فَیَقُولُ لَا تَقْبَلُوا مِنْهُ فَإِنَّهُ ابْنُ أَخِی وَ هُوَ کَذَّابٌ سَاحِرٌ فَلَمْ یَزَلْ هَذَا حَالَهُمْ (1) وَ بَقُوا فِی الشِّعْبِ أَرْبَعَ سِنِینَ لَا یَأْمَنُونَ إِلَّا مِنْ مَوْسِمٍ إِلَی مَوْسِمٍ وَ لَا یَشْتَرُونَ وَ لَا یُبَایِعُونَ (2) إِلَّا فِی الْمَوْسِمِ وَ کَانَ یَقُومُ بِمَکَّةَ مَوْسِمَانِ فِی کُلِّ سَنَةٍ مَوْسِمُ الْعُمْرَةِ فِی رَجَبٍ وَ مَوْسِمُ الْحَجِّ فِی ذِی الْحِجَّةِ فَکَانَ إِذَا اجْتَمَعَتِ الْمَوَاسِمُ تَخْرُجُ بَنُو هَاشِمٍ مِنَ الشِّعْبِ فَیَشْتَرُونَ وَ یَبِیعُونَ ثُمَّ لَا یَجْسُرُ أَحَدٌ مِنْهُمْ أَنْ یَخْرُجَ إِلَی الْمَوْسِمِ الثَّانِی وَ أَصَابَهُمُ الْجَهْدُ وَ جَاعُوا وَ بَعَثَتْ قُرَیْشٌ إِلَی أَبِی طَالِبٍ ادْفَعْ إِلَیْنَا مُحَمَّداً حَتَّی نَقْتُلَهُ وَ نُمَلِّکَکَ عَلَیْنَا فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَصِیدَتَهُ اللَّامِیَّةَ یَقُولُ فِیهَا:

وَ لَمَّا رَأَیْتُ الْقَوْمَ لَا وُدَّ فِیهِمْ*** وَ قَدْ قَطَعُوا کُلَّ الْعُرَی وَ الْوَسَائِلِ

أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ ابْنَنَا لَا مُکَذَّبٌ*** لَدَیْنَا وَ لَا یَعْنِی بِقَوْلِ الْأَبَاطِلِ

وَ أَبْیَضَ یُسْتَسْقَی الْغَمَامُ بِوَجْهِهِ*** ثِمَالُ الْیَتَامَی عِصْمَةٌ لِلْأَرَامِلِ

یَطُوفُ بِهِ الْهُلَّاکُ مِنْ آلِ هَاشِمِ*** فَهُمْ عِنْدَهُ فِی نِعْمَةٍ وَ فَوَاضِلِ

کَذَبْتُمْ وَ بَیْتِ اللَّهِ یُبْزَی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله (3)*** وَ لَمَّا نُطَاعِنْ دُونَهُ وَ نُقَاتِلْ (4)

وَ نُسْلِمُهُ حَتَّی نُصْرَعَ دُونَهُ***وَ نَذْهَلَ عَنْ أَبْنَائِنَا وَ الْحَلَائِلِ

ص: 2


1- فی نسخة: هذا حاله.
2- فی نسخة: و لا یبیعون.
3- فی النهایة: فی قصیدة أبی طالب یعاتب قریشا فی أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: کذبتم وبیت الله یبزی***ولما نطاعن دونه ونناضل یبزی : یقهر ویغلب ، أراد لا یبزی ، فحذف « لا » من جواب القسم وهی مرادة ، أی لایقهر ولم نقاتل عنه وندافع.
4- فی نسخة: و نناضل.

لَعَمْرِی لَقَدْ کُلِّفْتُ وَجْداً بِأَحْمَدَ*** وَ أَحْبَبْتُهُ حُبَّ الْحَبِیبِ الْمُوَاصِلِ

وَ جُدْتُ بِنَفْسِی دُونَهُ وَ حَمَیْتُهُ*** وَ دَارَأْتُ (1) عَنْهُ بِالذَّرَی وَ الْکَوَاهِلِ (2)

فَلَا زَالَ فِی الدُّنْیَا جَمَالًا لِأَهْلِهَا***وَ شَیْئاً لِمَنْ عَادَی وَ زَیْنَ الْمَحَافِلِ

حَلِیماً رَشِیداً حَازِماً غَیْرَ طَائِشٍ***یُوَالِی إِلَهَ الْحَقِّ لَیْسَ بِمَاحِلٍ (3)

فَأَیَّدَهُ رَبُّ الْعِبَادِ بِنَصْرِهِ*** وَ أَظْهَرَ دِیناً حَقُّهُ غَیْرُ بَاطِلٍ

فَلَمَّا سَمِعُوا هَذِهِ الْقَصِیدَةَ آیَسُوا مِنْهُ وَ کَانَ أَبُو الْعَاصِ بْنُ الرَّبِیعِ وَ هُوَ خَتَنُ رَسُولِ اللَّهِ یَأْتِی بِالْعِیرِ بِاللَّیْلِ عَلَیْهَا الْبُرُّ وَ التَّمْرُ إِلَی بَابِ الشِّعْبِ ثُمَّ یَصِیحُ بِهَا فَتَدْخُلُ الشِّعْبَ فَیَأْکُلُهُ بَنُو هَاشِمٍ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ صَاهَرَنَا أَبُو الْعَاصِ فَأَحْمَدْنَا صِهْرَهُ لَقَدْ کَانَ یَعْمِدُ إِلَی الْعِیرِ وَ نَحْنُ فِی الْحِصَارِ فَیُرْسِلُهَا فِی الشِّعْبِ لَیْلًا وَ لَمَّا أَتَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فِی الشِّعْبِ أَرْبَعُ سِنِینَ بَعَثَ اللَّهُ عَلَی صَحِیفَتِهِمُ الْقَاطِعَةِ دَابَّةَ الْأَرْضِ فَلَحِسَتْ جَمِیعَ مَا فِیهَا مِنْ قَطِیعَةٍ وَ ظُلْمٍ (4) وَ تَرَکَتْ بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ (5) وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَأَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ أَبَا طَالِبٍ فَقَامَ أَبُو طَالِبٍ وَ لَبِسَ ثِیَابَهُ ثُمَّ مَشَی حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ عَلَی قُرَیْشٍ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ فِیهِ فَلَمَّا أَبْصَرُوهُ قَالُوا قَدْ ضَجِرَ أَبُو طَالِبٍ وَ جَاءَ الْآنَ لِیُسَلِّمَ ابْنَ أَخِیهِ فَدَنَا مِنْهُمْ وَ سَلَّمَ عَلَیْهِمْ فَقَامُوا إِلَیْهِ وَ عَظَّمُوهُ وَ قَالُوا قَدْ عَلِمْنَا یَا أَبَا طَالِبٍ أَنَّکَ أَرَدْتَ مُوَاصَلَتَنَا وَ الرُّجُوعَ إِلَی جَمَاعَتِنَا وَ أَنْ تُسَلِّمَ ابْنَ أَخِیکَ إِلَیْنَا قَالَ وَ اللَّهِ مَا جِئْتُ لِهَذَا وَ لَکِنِ ابْنُ أَخِی أَخْبَرَنِی وَ لَمْ یَکْذِبْنِی أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَخْبَرَهُ أَنَّهُ بَعَثَ عَلَی صَحِیفَتِکُمُ الْقَاطِعَةِ دَابَّةَ الْأَرْضِ فَلَحِسَتْ

ص: 3


1- أی دافعت عنه.
2- فی نسخة: و الکواکل. أقول: الذری: أعلی الشی ء، أراد به الرءوس، و الکواهل جمع الکاهل: أعلی الظهر ممّا یلی العنق. و الکلاکل جمع الکلکل: الصدر أو ما بین الترقوتین.
3- فی النهایة: و ما حل مصدق أی خصم یجادل، و قیل: ساع، من قولهم: محل بفلان إذا سعی به إلی السلطان.
4- فی المصدر: من قطیعة رحم و ظلم و جور، و ترکت اسم اللّه.
5- فی نسخة: باسم إله.

جَمِیعَ مَا فِیهَا مِنْ قَطِیعَةِ رَحِمٍ وَ ظُلْمٍ وَ جَوْرٍ وَ ترک (تَرَکَتْ) اسْمَ اللَّهِ فَابْعَثُوا إِلَیَّ صَحِیفَتَکُمْ فَإِنْ کَانَ حَقّاً فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ ارْجِعُوا عَمَّا أَنْتُمْ عَلَیْهِ مِنَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ وَ قَطِیعَةِ الرَّحِمِ وَ إِنْ کَانَ بَاطِلًا دَفَعْتُهُ إِلَیْکُمْ فَإِنْ شِئْتُمْ قَتَلْتُمُوهُ وَ إِنْ شِئْتُمُ اسْتَحْیَیْتُمُوهُ فَبَعَثُوا إِلَی الصَّحِیفَةِ وَ أَنْزَلُوهَا مِنَ الْکَعْبَةِ وَ عَلَیْهَا أَرْبَعُونَ خَاتَماً فَلَمَّا أَتَوْا بِهَا نَظَرَ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ إِلَی خَاتَمِهِ ثُمَّ فَکُّوهَا فَإِذَا لَیْسَ فِیهَا حَرْفٌ وَاحِدٌ إِلَّا بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ فَقَالَ لَهُمْ أَبُو طَالِبٍ یَا قَوْمِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُفُّوا عَمَّا أَنْتُمْ عَلَیْهِ فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ أَحَدٌ وَ رَجَعَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی الشِّعْبِ (1).

**[ترجمه]اعلام الوری: قریش در دار الندوة اجتماع کردند و بین خود قراردادی نوشتند که پس از این با بنی هاشم، چیزی نخورند، با آن ها سخن نگویند، و با آنان ازدواج نکنند، و خرید و فروش ننمایند، و آن­ها را در مجالس و اجتماعات خود شرکت ندهند تا آن گاه که محمد را به آنان تسلیم کنند تا او را بکُشند، و با هم پیمان بستند که به هر وسیله­ای شده آن حضرت را از بین ببرند یا با حیله و یا صراحتاً و آشکارا. هنگامی که ابو طالب از تصمیم کفار قریش مطلع شد، بنی هاشم را جمع کرد و به شِعب درآمد، و در حدود چهل مرد با ابو طالب رفتند، ابو طالب به کعبه و حرم و رکن و مقام سوگند یاد کرد، که اگر خاری به پای محمد برود بر علیه شما قیام خواهم کرد. ابو طالب اطراف شعب را محکم و استوار کرد تا دشمن نتواند ناگهان بر آن­ها یورش برد، شب و روز از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله محافظت می­کرد، هنگامی که شب فرا می­رسید با شمشیر نزد او می ایستاد و پیامبر به خواب می­رفت، پس از مدتی برمی­خواست و جای خواب او را تغییر می­داد.فرزندان و برادرزادگانش را مسئول کرده بود تا از پیامبر نگهداری کنند. به بنی هاشم ناراحتی­های زیادی رسید و سختی­های بی شماری کشیدند، عرب هایی که از خارج وارد مکه می­شدند جرأت نمی­کردند با بنی هاشم خرید و فروش کنند، و اگر کسی با آنان معامله ای انجام می­داد اموال او را غارت می­کردند. ابو جهل به اتفاق عاص بن وائل السهمی و نضر بن حارث و عقبة بن ابی معیط طرق ارتباطی مکه را می­گرفتند، و اگر کسی غذا و آذوقه ای به همراه داشت او را نهی می کردند از این که به بنی هاشم بفروشد و او را تهدید می­کردند که اگر طعام و غذائی را به بنی هاشم بفروشد، اموالش را تاراج خواهند کرد.

خدیجه همسر حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله اموال زیادی داشت که همه را در راه

ص: 1

پیامبر خرج کرد، مطعم بن عدی بن نوفل بن عبد المطلب از کسانی بود که صحیفه را امضاء نکرده بود، وی گفت: این ظلم است که ما در باره بنی هاشم این اعمال را انجام دهیم صحیفه را چهل نفر از رؤسای قریش با انگشترش امضاء کرده بودند که از جمله ابو لهب عموی پیامبر بود، و این صحیفه را از کعبه آویزان کرده بودند. رسول الله صلی اللَّه علیه و آله در موسم حج از شِعب بیرون می­شد، و قبائل عرب را به خود متوجه می­کرد، و می­فرمود: در اطرافم از من محافظت کنید تا کتاب خداوند را برای شما بخوانم و ثواب این عمل شما در نزد پروردگار بهشت خواهد بود. ابو لهب در این موقع دنبال حضرت می­رفت و می­گفت: حرف او را گوش ندهید زیرا این برادرزاده ام است و او ساحر و دروغ گو است! حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله چهار سال در شعب ماند در این مدت کسی با آن­ها معامله و رفت و آمد نمی­کرد و آنان جز در موسم حج که از شعب خارج می­شدند و خرید و فروش می­کردند، و با مردم سخن می­گفتند در ایام دیگر همواره در شعب بودند و ارتباط آن­ها با خارج قطع بود. در مکه سالی دو مرتبه ایام موسم پیش می آمد، اول در ماه رجب که برای عمره حاضر می­شدند، و دوم در ماه ذی حجه که برای حج می­رفتند، بنی هاشم فقط در این دو موسم می­توانستند آذوقه خود را تهیه کنند و در بقیه ایام هیچ یک از آنان جرأت نداشت از شعب خارج شود تا موسم بعدی، و لذا در ناراحتی به سر می­بردند و گرسنگی می­کشیدند. قریش به دنبال ابو طالب فرستادند که: محمد را به ما تحویل بده تا او را بکشیم و تو را سرور خودمان گردانیم. ابو طالب رضی الله عنه قصیده لامیّۀ خود را سرود که در آن می­گوید:

و هنگامی که دیدم در میان قوم هیچ محبت و دوستی وجود ندارد، و همه پیوندها و راه­های صلح را قطع کردند.

آیا نمی­دانید پسرما، در نزد ما تکذیب نشده و مقصودش گفتن سخنان باطل نیست.

سفید رویی که مردم به برکت و رحمت روی او، طلب باران می­کنند، فریادرس یتیمان و پناه بینوایان است.

اطراف او را فدائیان از بنی هشام احاطه کرده­اند و آن­ها نزد او در نعمت و فضیلت به سر می­برند.

قسم به خانه خدا، شما دروغ می گویید، وقتی ما برای دفاع از او بجنگیم و پیکار کنیم، محمد هیچ گاه شکست نمی خورد.

و هیچ گاه او را تسلیم شما نمی کنیم، مگر پس از این که پیرامون او کشته شویم و فرزندان و همسرانمان

ص: 2

را فراموش کنیم.

به جان خودم سوگند اشتیاق به احمد را بر خودم واجب کردم، و همچون دوستدار همیشگی او را دوست می­دارم.

با جانم از او دفاع و پشتیبانی می­کنم و با سر و شانه­هایم از او محافظت می­کنم.

همواره مایه زیبایی دنیا و مردمانش است و برای دشمنان ننگ و برای مجلس دوستانش، زینت است.

بردبار و رشید و دوراندیش است و بی­خردی در وجودش نیست، پروردگار راستین را بی­غل و غشّ دوست دارد.

پروردگار بندگان، با نصرتش او را پشتیبانی نمود و دین حقّ خود را که باطل نیست، آشکار کرد.

چون کفار قریش این قصیده را از ابو طالب شنیدند از وی ناامید شدند. ابو العاص بن ربیع داماد حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله گاهی شبانه کاروانی از گندم و خرما به شعب می­رسانید، و فریاد می زد و داخل شعب می شد و بنی هاشم از این خرماها می خوردند، پیامبر می فرمود: ابو العاص حق دامادی ما را ادا می­کند.

هنگامی که چهار سال از اقامت رسول خدا در شعب گذشت، خداوند موریانه را بر صحیفه مشرکین مسلط فرمود، و آن را پاره پاره کرد و از بین برد، وآن چه از جور و ستم و قطع رحم که در آن بود به وسیله موریانه نابود شد، تنها کلمه ای که از صحیفه مانده بود نام خداوند(بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ) بود. جبرئیل بر خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله نازل شد و جریان صحیفه را به آن حضرت اطلاع داد. پیامبر نیز موضوع را با عمویش ابو طالب در میان نهاد، ابو طالب به پا خواست و لباس خود را پوشید، و به سوی قریش که در مسجد الحرام اجتماع کرده بودند، رفت. هنگامی که او را دیدند گفتند: اینک ابو طالب از اقامت در شعب خسته شده، و آمده تا برادرزاده اش را به ما تسلیم کند. ابو طالب نزد قریش رسید و به آن­ها سلام کرد، آنان برای احترام او از جای خود برخاستند و او را تکریم و تعظیم کردند، و گفتند: یا ابا طالب! ما فهمیدیم شما قصد کرده اید با ما مرواده کنید، و به اجتماع ما برگردید و برادرزاده خود را به ما تسلیم نمائید. ابو طالب گفت: به خدا قسم من برای این مطالب که شما گفتید نیامده ام، برادرزاده ام موضوعی را به من خبر داده و من هم می­دانم که وی به من دروغ نمی­گوید وی گفت: خداوند خبر داده که موریانه صحیفه شما را خورده و مندرجات وی از بین رفته است،

ص: 3

و جز اسم «اللَّه» بقیه مطالب پاک شده است. اینک بنگرید اگر راست می­گوید، و مطالب همین طور است شما دست از تعصب و عناد و لجاجت بردارید و از خداوند بترسید، اگر چنان چه این سخن دروغ است و صحیفه دست نخورده و هم چنان محفوظ می­باشد، من او را به شما تسلیم خواهم کرد اگر میل دارید او را بُکشید، و یا زنده نگه دارید. کفار قریش در این هنگام عده ای را برای تحقیق دنبال صحیفه فرستادند، و آن را از کعبه پائین آوردند، در حالی که چهل مهر بر وی زده شده بود، اشخاصی که بر آن صحیفه مهر داشتند دیدند از مهرها اثری نیست، و جز کلمه «باسمک اللهم» چیزی در آن جا نبود. ابو طالب گفت: ای قوم اکنون از خداوند بترسید، و دست از این ظلم و ستم بردارید، پس از این جریان آن جماعت پراکنده شدند و ابو طالب هم به شعب مراجعت کرد. - . اعلام الوری : 32 - 34 -

**[ترجمه]

«2»

عم، إعلام الوری وَ قَالَ فِی ذَلِکَ قَصِیدَتَهُ الْبَائِیَّةَ الَّتِی أَوَّلُهَا

أَلَا مَنْ لِهَمِّ آخِرِ اللَّیْلِ مَنْصِبٌ*** وَ شَعْبُ الْعَصَا مِنْ قَوْمِکَ الْمُتَشَعِّبُ

(2) وَ فِیهَا:

وَ قَدْ کَانَ فِی أَمْرِ الصَّحِیفَةِ عِبْرَةٌ*** مَتَی مَا یُخْبِرُ غَائِبُ الْقَوْمِ یُعْجِبُ

مَحَا اللَّهُ مِنْهَا کُفْرَهُمْ وَ عُقُوقَهُمْ ***وَ مَا نَقَمُوا مِنْ نَاطِقِ الْحَقِّ مُعْرِبٌ

وَ أَصْبَحَ مَا قَالُوا مِنَ الْأَمْرِ بَاطِلًا ***وَ مَنْ یَخْتَلِقُ مَا لَیْسَ بِالْحَقِّ یَکْذِبُ

وَ أَمْسَی ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ فِینَا مُصَدَّقاً*** عَلَی سَخَطٍ مِنْ قَوْمِنَا غَیْرَ مُعْتِبٍ

وَ لَا تَحْسَبُونَا مُسَلِّمِینَ مُحَمَّداً*** لِذِی عِزَّةٍ مِنَّا (3) وَ لَا مُتَعَزِّبٍ

سَتَمْنَعُهُ مِنَّا یَدٌ هَاشِمِیَّةٌ*** مَرْکَبُهَا فِی النَّاسِ خَیْرُ مَرْکَبٍ

(4).

**[ترجمه]اعلام الوری: و در این مورد قصیده­ای سروده که از جمله آن، این چند بیت است:

هان چه کسی مرا از غمی جانکاه که شب هنگام مرا فرا گرفته، نجات می­دهد، و علت پراکندگی و تفرقه، قوم متفرق او هستند.

در امر صحیفه عبرتی بود، هرگاه مردم غائب از آن خبر داده می­شوند تعجب می­کنند.

خداوند کفر و نافرمانی آن­ها را از آن محو کند، و خداوند آشکار کننده ستم و ناروایی است که می­خواستند در باره گوینده حقّ انجام دهند.

و آن چه آنان در این باره گفتند، باطل شد و هر کس امر ناحقّ را بر زبان آورد، دروغ­گو است.

علی رغم کینه و دشمنی قوم ما، پسر عبدالله در میان ما تصدیق شد، در حالی که آن حضرت هیچ سرزنشی نداشت.

گمان نکنید محمد را به شما تسلیم می­کنیم، او را نه به صاحبان قدرت و نه به افراد تنها و مجرّد تحویل نمی­دهیم.

دستی هاشمی او را برای ما حمایت می­کند، مرکب او در میان مردم بهترین مرکب است. - . اعلام الوری : 13 -

**[ترجمه]

«3»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام وَ قَالَ عِنْدَ ذَلِکَ نَفَرٌ مِنْ بَنِی عَبْدِ مَنَافٍ وَ بَنِی قُصَیٍّ وَ رِجَالٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَلَدَتْهُمْ نِسَاءُ بَنِی هَاشِمٍ مِنْهُمْ مُطْعِمُ بْنُ عَدِیِّ بْنِ عَامِرِ بْنِ لُوِیٍّ وَ کَانَ شَیْخاً کَبِیراً کَثِیرَ الْمَالِ لَهُ أَوْلَادٌ وَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ بْنُ هِشَامٍ وَ زُهَیْرُ بْنُ أُمَیَّةَ الْمَخْزُومِیُّ فِی رِجَالٍ مِنْ أَشْرَافِهِمْ نَحْنُ بُرَآءُ مِمَّا فِی هَذَا الصَّحِیفَةِ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ هَذَا أَمْرٌ قُضِیَ بِلَیْلٍ وَ خَرَجَ النَّبِیُ

ص: 4


1- إعلام الوری: 32- 34، قصص الأنبیاء: مخطوط.
2- فی المصدر: و شعب القضا من قومک المتشعب.
3- فی المصدر: لذی عزة فینا.
4- إعلام الوری: 13.

صلی الله علیه و آله وَ رَهْطُهُ مِنَ الشِّعْبِ وَ خَالَطُوا النَّاسَ وَ مَاتَ أَبُو طَالِبٍ بَعْدَ ذَلِکَ بِشَهْرَیْنِ وَ مَاتَتْ خَدِیجَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا بَعْدَ ذَلِکَ وَ وَرَدَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمْرَانِ عَظِیمَانِ وَ جَزِعَ جَزَعاً شَدِیداً وَ دَخَلَ عَلَی أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ وَ قَالَ یَا عَمِّ رَبَّیْتَ صَغِیراً وَ نَصَرْتَ کَبِیراً وَ کَفَّلْتَ یَتِیماً فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنِّی خَیْرَ الْجَزَاءِ أَعْطِنِی کَلِمَةً أَشْفَعُ لَکَ بِهَا عِنْدَ رَبِّی (1) قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَلَمَّا ثَقُلَ أَبُو طَالِبٍ رُئِیَ یُحَرِّکُ شَفَتَیْهِ فَأَصْغَی إِلَیْهِ الْعَبَّاسُ (2) یَسْمَعُ قَوْلَهُ فَرَفَعَ الْعَبَّاسُ عَنْهُ رَأْسَهُ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ اللَّهِ قَدْ قَالَ الْکَلِمَةَ الَّتِی سَأَلْتَهُ إِیَّاهَا.

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَارَضَ جِنَازَةَ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ وَصَلْتَ رَحِماً (3) وَ جُزِیتَ خَیْراً یَا عَمِّ (4).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: پس از این جریان عده ای از رجال قریش که از اولاد زنان بنی هاشم بودند و از جمله آن­ها مطعم بن عدی که از بزرگان و ثروتمندان محسوب می­شد و اولاد زیادی داشت، و همچنین ابو البختری بن هشام و زهیر بن امیه مخزومی گفتند: ما از این صحیفه و مندرجات او اظهار برائت می­کنیم، ابو جهل گفت: این مطلب ریشه­دار است و دنبال یک توطئه­ای است که شب درباره آن تصمیم گرفته شده است. پس حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله

ص: 4

از شعب بیرون شدند و بقیه نیز همراه او آمدند و با مردم رفت و آمد کردند، پس از دو ماه از این ماجرا ابو طالب وفات یافت و اندکی پس از آن خدیجه از دنیا رفت. و پیامبر از این دو مصیبت بزرگ فوق العاده ناراحت شدند. هنگامی که پیامبر بر ابو طالب وارد شد و او در حالت احتضار بود فرمود: ای عمو مرا در کودکی تربیت کردی و در بزرگی یاری نمودی، و هنگامی که یتیم بودم کفالت مرا به عهده گرفتی، خداوند از جانب من جزای خیر به شما بدهد، اکنون کلمه ای را بگو تا در نزد خداوند شما را شفاعت کنم.

ابن عباس گوید: ابو طالب در هنگام مرگ پیغمبر را از خود راضی ساخت، ابن عباس گوید: هنگامی که ابو طالب سنگین شد، دیدند وی لب های خود را حرکت می­دهد، عباس گوش خود را نزدیک دهان او برد و صدای او را شنید و سرش را بالا آورد و گفت: یا رسول اللَّه! به خداوند قسم کلمه ای را که شما از وی پرسیدی می­گوید.

و نیز ابن عباس گفته: پیغمبر در هنگام تشییع جنازه ابو طالب گفت: ای عمو تو صله رحم را به نیکی به جا آوردی و پاداش نیکی داده شدی. - . قصص الانبیاء : مخطوط -

**[ترجمه]

«4»

عم، إعلام الوری وَ ذَکَرَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ یَسَارٍ أَنَّ خَدِیجَةَ بِنْتَ خُوَیْلِدٍ وَ أَبَا طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا مَاتَا فِی عَامٍ وَاحِدٍ وَ تَتَابَعَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَصَائِبُ بِهَلَاکِ خَدِیجَةَ وَ أَبِی طَالِبٍ وَ کَانَتْ خَدِیجَةُ وَزِیرَةَ صِدْقٍ عَلَی الْإِسْلَامِ وَ کَانَ یَسْکُنُ إِلَیْهَا.

وَ ذَکَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بْنُ مَنْدَةَ فِی کِتَابِ الْمَعْرِفَةِ أَنَّ وَفَاةَ خَدِیجَةَ کَانَتْ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِی طَالِبٍ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ زَعَمَ الْوَاقِدِیُّ أَنَّهُمْ خَرَجُوا مِنَ الشِّعْبِ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِثَلَاثِ سِنِینَ وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ وَ أَبُو طَالِبٍ وَ بَیْنَهُمَا خَمْسٌ وَ ثَلَاثُونَ لَیْلَةً (5).

**[ترجمه]اعلام الوری: محمد بن اسحاق نقل کرده که خدیجه بنت خُوَیْلد و ابو طالب در یک سال فوت شدند، و در اثر درگذشت آن­ها مصیبت های زیادی به پیامبر رسید، خدیجه همواره به حضرت رسول کمک می­کرد و برای آن حضرت به منزله وزیری بود، وی اسلام را تصدیق کرد، و رسول خدا به وسیله او آرامش دل پیدا می­کرد.

ابو عبد اللَّه بن منده در کتاب المعرفۀ گفته: وفات خدیجه سه روز بعد از درگذشت ابو طالب واقع شد، و واقدی گمان کرده که آن­ها سه سال قبل از هجرت از شعب بیرون شدند و در همین سال خدیجه و ابو طالب فوت کردند و فاصله فوت این دو نفر سی و پنج روز بوده است. - . اعلام الوری : 35 -

**[ترجمه]

«5»

عم، إعلام الوری فِی کِتَابِ دَلَائِلِ النُّبُوَّةِ عَنِ الزُّهْرِیِّ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ یَعْرِضُ نَفْسَهُ

ص: 5


1- لعله صلّی اللّه علیه و آله و سلم قال ذلک، لان أبا طالب رضی اللّه عنه کان یتقی من قومه و یکتم إسلامه فأراد أن یعلم قومه ذلک، هذا بعد فرض صحة الروایة و وقوع ذلک، و إلّا فالروایة کما تری مرسلة.
2- فیه تأمل فان العباس کان حینذاک فی حزب المشرکین و لم یکن أسلم، و بقی کذلک إلی أن أسلم فی غزوة بدر الکبری.
3- فی النسخة: وصلتک رحم.
4- قصص الأنبیاء: مخطوط.
5- إعلام الوری: 35.

عَلَی قَبَائِلِ الْعَرَبِ فِی کُلِّ مَوْسِمٍ وَ یُکَلِّمُ کُلَّ شَرِیفِ قَوْمٍ لَا یَسْأَلُهُمْ مَعَ ذَلِکَ إِلَّا أَنْ یُؤْوُوهُ وَ یَمْنَعُوهُ وَ یَقُولُ لَا أُکْرِهُ أَحَداً مِنْکُمْ عَلَی شَیْ ءٍ مَنْ رَضِیَ مِنْکُمْ بِالَّذِی أَدْعُوهُ إِلَیْهِ فَذَاکَ وَ مَنْ کَرِهَ لَمْ أُکْرِهْهُ إِنَّمَا أُرِیدُ أَنْ تُحَرِّزُونِی مِمَّا یُرَادُ بِی مِنَ الْقَتْلِ حَتَّی أُبَلِّغَ رِسَالاتِ رَبِّی وَ حَتَّی یَقْضِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِی وَ لِمَنْ صَحِبَنِی بِمَا شَاءَ اللَّهُ فَلَمْ یَقْبَلْهُ أَحَدٌ مِنْهُمْ وَ لَمْ یَأْتِ أَحَداً مِنْ تِلْکَ الْقَبَائِلِ إِلَّا قَالَ قَوْمُ الرَّجُلِ أَعْلَمُ بِهِ أَ تَرَوْنَ أَنَّ رَجُلًا یُصْلِحُنَا وَ قَدْ أَفْسَدَ قَوْمَهُ وَ لَفَظُوهُ فَلَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ اشْتَدَّ الْبَلَاءُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشَدَّ مَا کَانَ فَعَمَدَ لِثَقِیفٍ بِالطَّائِفِ رَجَاءَ أَنْ یُؤْوُوهُ فَوَجَدَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ مِنْهُمْ هُمْ سَادَاتُ ثَقِیفٍ یَوْمَئْذٍ وَ هُمْ إِخْوَةُ عَبْدِ یَالِیلِ بْنِ عَمْرٍو وَ حَبِیبُ بْنُ عَمْرٍو وَ مَسْعُودُ بْنُ عَمْرٍو فَعَرَضَ عَلَیْهِمْ نَفْسَهُ وَ شَکَا إِلَیْهِمُ الْبَلَاءَ وَ مَا انْتَهَکَ مِنْهُ قَوْمُهُ فَقَالَ أَحَدُهُمْ أَنَا أَسْرِقُ أَسْتَارَ الْکَعْبَةِ إِنْ کَانَ اللَّهُ بَعَثَکَ بِشَیْ ءٍ قَطُّ وَ قَالَ الْآخَرُ أَ عَجْزٌ عَلَی اللَّهِ أَنْ یُرْسِلَ غَیْرَکَ وَ قَالَ الْآخَرُ وَ اللَّهِ لَا أُکَلِّمُکَ بَعْدَ مَجْلِسِکَ هَذَا أَبَداً وَ اللَّهِ لَئِنْ کُنْتَ رَسُولَ اللَّهِ لَأَنْتَ أَعْظَمُ شَرَفاً مِنْ أَنْ أُکَلِّمَکَ وَ لَئِنْ کُنْتَ تَکْذِبُ عَلَی اللَّهِ لَأَنْتَ شَرٌّ مِنْ أَنْ أُکَلِّمَکَ وَ تَهَزَّءُوا بِهِ وَ أَفْشَوْا فِی قَوْمِهِمُ الَّذِی رَاجَعُوهُ بِهِ فَقَعَدُوا لَهُ صَفَّیْنِ عَلَی طَرِیقِهِ فَلَمَّا مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ صَفَّیْهِمْ کَانَ لَا یَرْفَعُ رِجْلَیْهِ وَ لَا یَضَعُهُمَا إِلَّا رَضَخُوهُمَا بِالْحِجَارَةِ وَ قَدْ کَانُوا أَعَدُّوهَا حَتَّی أَدْمَوْا رِجْلَیْهِ فَخَلَصَ مِنْهُمْ وَ رِجْلَاهُ تَسِیلَانِ الدِّمَاءَ فَعَمَدَ إِلَی حَائِطٍ مِنْ حَوَائِطِهِمْ وَ اسْتَظَلَّ فِی ظِلِّ حَبَلَةٍ (1) وَ هُوَ مَکْرُوبٌ مُوجَعٌ فَإِذَا فِی الْحَائِطِ عُتْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ وَ شَیْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ فَلَمَّا رَآهُمَا کَرِهَ مَکَانَهُمَا لِمَا یَعْلَمُ مِنْ عَدَاوَتِهِمَا لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لَمَّا رَأَیَاهُ أَرْسَلَا إِلَیْهِ غُلَاماً لَهُمَا یُدْعَی عَدَّاسٌ وَ هُوَ نَصْرَانِیٌّ مِنْ أَهْلِ نَیْنَوَی مَعَهُ عِنَبٌ فَلَمَّا جَاءَهُ عَدَّاسٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَیِّ أَرْضٍ أَنْتَ قَالَ أَنَا مِنْ أَهْلِ نَیْنَوَی فَقَالَ صلی الله علیه و آله مِنْ مَدِینَةِ الرَّجُلِ الصَّالِحِ یُونُسَ بْنِ مَتَّی فَقَالَ لَهُ عَدَّاسٌ وَ مَا یُدْرِیکَ مَنْ یُونُسُ بْنُ مَتَّی فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ لَا یُحَقِّرُ أَحَداً أَنْ یُبَلِّغَهُ رِسَالَةَ رَبِّهِ أَنَا رَسُولُ اللَّهِ وَ اللَّهُ تَعَالَی أَخْبَرَنِی خَبَرَ یُونُسَ بْنِ مَتَّی فَلَمَّا أَخْبَرَهُ بِمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ

ص: 6


1- حبلة: شجر العنب أو قضبانه. و فی المصدر: فی ظل شجرة منهم.

مِنْ شَأْنِ یُونُسَ بْنِ مَتَّی خَرَّ عَدَّاسٌ سَاجِداً لِلَّهِ وَ جَعَلَ یُقَبِّلُ قَدَمَیْهِ وَ هُمَا تَسِیلَانِ الدِّمَاءَ فَلَمَّا بَصُرَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ مَا یَصْنَعُ غُلَامُهُمَا سَکَتَا فَلَمَّا أَتَاهُمَا قَالا لَهُ مَا شَأْنُکَ سَجَدْتَ لِمُحَمَّدٍ وَ قَبَّلْتَ قَدَمَیْهِ وَ لَمْ نَرَکَ فَعَلْتَهُ بِأَحَدٍ مِنَّا قَالَ هَذَا رَجُلٌ صَالِحٌ أَخْبَرَنِی بِشَیْ ءٍ عَرَفْتُهُ مِنْ شَأْنِ رَسُولٍ بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَیْنَا یُدْعَی یُونُسُ بْنُ مَتَّی فَضَحِکَا وَ قَالا لَا یَفْتِنَنَّکَ عَنْ نَصْرَانِیَّتِکَ فَإِنَّهُ رَجُلٌ خَدَّاعٌ فَرَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی مَکَّةَ.

قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ وَ لَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الطَّائِفِ وَ أَشْرَفَ عَلَی مَکَّةَ وَ هُوَ مُعْتَمِرٌ کَرِهَ أَنْ یَدْخُلَ مَکَّةَ وَ لَیْسَ لَهُ فِیهَا مُجِیرٌ فَنَظَرَ إِلَی رَجُلٍ مِنْ قُرَیْشٍ قَدْ کَانَ أَسْلَمَ سِرّاً فَقَالَ لَهُ ائْتِ الْأَخْنَسَ بْنَ شَرِیقٍ فَقُلْ لَهُ إِنَّ مُحَمَّداً یَسْأَلُکَ أَنْ تُجِیرَهُ حَتَّی یَطُوفَ وَ یَسْعَی فَإِنَّهُ مُعْتَمِرٌ فَأَتَاهُ وَ أَدَّی إِلَیْهِ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ الْأَخْنَسُ إِنِّی لَسْتُ مِنْ قُرَیْشٍ وَ إِنَّمَا أَنَا حَلِیفٌ فِیهِمْ وَ الْحَلِیفُ لَا یُجِیرُ عَلَی الصَّمِیمِ وَ أَخَافُ أَنْ یَخْفِرُوا جِوَارِی فَیَکُونَ ذَلِکَ مَسَبَّةً (1) فَرَجَعَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فَأَخْبَرَهُ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ فِی شِعْبِ حِرَاءَ مُخْتَفِیاً مَعَ زَیْدٍ فَقَالَ لَهُ ائْتِ سُهَیْلَ بْنَ عَمْرٍو فَاسْأَلْهُ أَنْ یُجِیرَنِی حَتَّی أَطُوفَ بِالْبَیْتِ وَ أَسْعَی فَأَتَاهُ وَ أَدَّی إِلَیْهِ قَوْلَهُ فَقَالَ لَهُ لَا أَفْعَلُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ اذْهَبْ إِلَی مُطْعِمِ بْنِ عَدِیٍّ فَاسْأَلْهُ أَنْ یُجِیرَنِی حَتَّی أَطُوفَ وَ أَسْعَی فَجَاءَ إِلَیْهِ وَ أَخْبَرَهُ فَقَالَ أَیْنَ مُحَمَّدٌ فَکَرِهَ أَنْ یُخْبِرَهُ بِمَوْضِعِهِ فَقَالَ هُوَ قَرِیبٌ فَقَالَ ائْتِهِ فَقُلْ لَهُ إِنِّی قَدْ أَجَرْتُکَ فَتَعَالَ وَ طُفْ وَ اسْعَ مَا شِئْتَ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ مُطْعِمٌ لِوُلْدِهِ وَ أَخْتَانِهِ (2) وَ أَخِیهِ طُعَیْمَةَ بْنِ عَدِیٍّ خُذُوا سِلَاحَکُمْ فَإِنِّی قَدْ أَجَرْتُ مُحَمَّداً وَ کُونُوا حَوْلَ الْکَعْبَةِ حَتَّی یَطُوفَ وَ یَسْعَی وَ کَانُوا عَشَرَةً فَأَخَذُوا السِّلَاحَ وَ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ رَآهُ أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ هَذَا مُحَمَّدٌ وَحْدَهُ وَ قَدْ مَاتَ نَاصِرُهُ فَشَأْنُکُمْ بِهِ فَقَالَ لَهُ طُعَیْمَةُ بْنُ عَدِیٍ

ص: 7


1- یقال: هو من صمیم القوم أی من أصلهم و حاصلهم. و خفر فلانا و أخفره: نقض عهده و غدر به. و المسبة: السب.
2- أختان جمع الختن: زوج الابنة. کل من کان من قبل المرأة مثل الأب و الأخ.

یَا عَمِّ لَا تَتَکَلَّمْ فَإِنَّ أَبَا وَهْبٍ قَدْ أَجَارَ مُحَمَّداً فَوَقَفَ أَبُو جَهْلٍ عَلَی مُطْعِمِ بْنِ عَدِیٍّ فَقَالَ أَبَا وَهْبٍ أَ مُجِیرٌ أَمْ صَابِئٌ (1) قَالَ بَلْ مُجِیرٌ قَالَ إِذاً لَا نَخْفِرُ جِوَارَکَ فَلَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ طَوَافِهِ وَ سَعْیِهِ جَاءَ إِلَی مُطْعِمٍ فَقَالَ أَبَا وَهْبٍ قَدْ أَجَرْتَ وَ أَحْسَنْتَ فَرُدَّ عَلَیَّ جِوَارِی قَالَ وَ مَا عَلَیْکَ أَنْ تُقِیمَ فِی جِوَارِی قَالَ أَکْرَهُ أَنْ أُقِیمَ فِی جِوَارِ مُشْرِکٍ أَکْثَرَ مِنْ یَوْمٍ قَالَ مُطْعِمٌ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ إِنَّ مُحَمَّداً قَدْ خَرَجَ مِنْ جِوَارِی.

قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ قَدِمَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ ذَکْوَانُ بْنُ عَبْدِ قَیْسٍ فِی مَوْسِمٍ مِنْ مَوَاسِمِ الْعَرَبِ وَ هُمَا مِنَ الْخَزْرَجِ وَ کَانَ بَیْنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ حَرْبٌ قَدْ بَقُوا فِیهَا دَهْراً طَوِیلًا وَ کَانُوا لَا یَضَعُونَ السِّلَاحَ لَا بِاللَّیْلِ وَ لَا بِالنَّهَارِ وَ کَانَ آخِرُ حَرْبٍ بَیْنَهُمْ یَوْمَ بُعَاثٍ وَ کَانَتْ لِلْأَوْسِ عَلَی الْخَزْرَجِ فَخَرَجَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ ذَکْوَانُ إِلَی مَکَّةَ فِی عُمْرَةِ رَجَبٍ یَسْأَلُونَ الْحِلْفَ عَلَی الْأَوْسِ وَ کَانَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ صَدِیقاً لِعُتْبَةَ بْنِ رَبِیعَةَ فَنَزَلَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّهُ کَانَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ قَوْمِنَا حَرْبٌ وَ قَدْ جِئْنَاکَ نَطْلُبُ الْحِلْفَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ لَهُ عُتْبَةُ بَعُدَتْ دَارُنَا مِنْ دَارِکُمْ وَ لَنَا شُغُلٌ لَا نَتَفَرَّغُ لِشَیْ ءٍ قَالَ وَ مَا شُغُلُکُمْ وَ أَنْتُمْ فِی حَرَمِکُمْ وَ أَمْنِکُمْ قَالَ لَهُ عُتْبَةُ خَرَجَ فِینَا رَجُلٌ یَدَّعِی أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ سَفَّهَ أَحْلَامَنَا وَ سَبَّ آلِهَتَنَا وَ أَفْسَدَ شُبَّانَنَا وَ فَرَّقَ جَمَاعَتَنَا فَقَالَ لَهُ أَسْعَدُ مَنْ هُوَ مِنْکُمْ قَالَ ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ مِنْ أَوْسَطِنَا شَرَفاً وَ أَعْظَمِنَا بَیْتاً وَ کَانَ أَسْعَدُ وَ ذَکْوَانُ وَ جَمِیعُ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ یَسْمَعُونَ مِنَ الْیَهُودِ الَّذِینَ کَانُوا بَیْنَهُمُ النَّضِیرِ وَ قُرَیْظَةَ وَ قَیْنُقَاعٍ أَنَّ هَذَا أَوَانُ نَبِیٍّ یَخْرُجُ بِمَکَّةَ یَکُونُ مُهَاجَرُهُ بِالْمَدِینَةِ لَنَقْتُلَنَّکُمْ بِهِ یَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ أَسْعَدُ وَقَعَ فِی قَلْبِهِ مَا کَانَ سَمِعَ مِنَ الْیَهُودِ قَالَ فَأَیْنَ هُوَ قَالَ جَالِسٌ فِی الْحِجْرِ وَ إِنَّهُمْ لَا یَخْرُجُونَ مِنْ شِعْبِهِمْ إِلَّا فِی الْمَوْسِمِ فَلَا تَسْمَعْ مِنْهُ وَ لَا تُکَلِّمْهُ فَإِنَّهُ سَاحِرٌ یَسْحَرُکَ بِکَلَامِهِ وَ کَانَ هَذَا فِی وَقْتِ مُحَاصَرَةِ بَنِی هَاشِمٍ فِی الشِّعْبِ فَقَالَ لَهُ أَسْعَدُ فَکَیْفَ أَصْنَعُ وَ أَنَا مُعْتَمِرٌ لَا بُدَّ لِی أَنْ أَطُوفَ بِالْبَیْتِ قَالَ ضَعْ فِی أُذُنَیْکَ الْقُطْنَ فَدَخَلَ أَسْعَدُ الْمَسْجِدَ وَ قَدْ حَشَا أُذُنَیْهِ بِالْقُطْنِ فَطَافَ بِالْبَیْتِ وَ رَسُولُ اللَّهِ

ص: 8


1- صبأ فلان: إذا خرج من دین إلی دین آخر.

جَالِسٌ فِی الْحِجْرِ مَعَ قَوْمٍ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ (1) فَنَظَرَ إِلَیْهِ نَظْرَةً فَجَازَهُ فَلَمَّا کَانَ فِی الشَّوْطِ الثَّانِی قَالَ فِی نَفْسِهِ مَا أَجِدُ أَجْهَلَ مِنِّی (2) أَ یَکُونُ مِثْلُ هَذَا الْحَدِیثِ بِمَکَّةَ فَلَا أَتَعَرَّفُهُ حَتَّی أَرْجِعَ إِلَی قَوْمِی فَأُخْبِرَهُمْ ثُمَّ أَخَذَ الْقُطْنَ مِنْ أُذُنَیْهِ وَ رَمَی بِهِ وَ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ أَنْعِمْ صَبَاحاً فَرَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأْسَهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ قَدْ أَبْدَلَنَا اللَّهُ بِهِ مَا هُوَ أَحْسَنُ مِنْ هَذَا تَحِیَّةُ أَهْلِ الْجَنَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ فَقَالَ لَهُ أَسْعَدُ إِنَّ عَهْدَکَ بِهَذَا لَقَرِیبٌ إِلَی مَا تَدْعُو یَا مُحَمَّدُ قَالَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ أَدْعُوکُمْ إِلَی أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ بِالْقِسْطِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (3) فَلَمَّا سَمِعَ أَسْعَدُ هَذَا قَالَ لَهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَنَا مِنْ أَهْلِ یَثْرِبَ مِنَ الْخَزْرَجِ وَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ إِخْوَتِنَا مِنَ الْأَوْسِ حِبَالٌ مَقْطُوعَةٌ فَإِنْ وَصَلَهَا اللَّهُ بِکَ وَ لَا أَجِدُ أَعَزَّ مِنْکَ وَ مَعِی رَجُلٌ مِنْ قَوْمِی فَإِنْ دَخَلَ فِی هَذَا الْأَمْرِ رَجَوْتُ أَنْ یُتَمِّمَ اللَّهُ لَنَا أَمْرَنَا فِیکَ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ کُنَّا نَسْمَعُ مِنَ الْیَهُودِ خَبَرَکَ وَ یُبَشِّرُونَنَا بِمَخْرَجِکَ وَ یُخْبِرُونَنَا بِصِفَتِکَ وَ أَرْجُو أَنْ یَکُونَ دَارُنَا دَارَ هِجْرَتِکَ عِنْدَنَا (4) فَقَدْ أَعْلَمَنَا الْیَهُودُ ذَلِکَ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی سَاقَنِی إِلَیْکَ وَ اللَّهِ مَا جِئْتُ إِلَّا لِنَطْلُبَ الْحَلْفَ عَلَی قَوْمِنَا وَ قَدْ آتَانَا اللَّهُ بِأَفْضَلَ مِمَّا أَتَیْتُ لَهُ ثُمَّ أَقْبَلَ ذَکْوَانُ فَقَالَ لَهُ أَسْعَدُ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ الَّذِی کَانَتِ الْیَهُودُ تُبَشِّرُنَا بِهِ وَ تُخْبِرُنَا

ص: 9


1- فی نسخة: و عنده قوم من بنی هاشم.
2- فی نسخة: ما أحد أجهل منی.
3- الأنعام: 151 و 152.
4- فی المصدر: عندنا مقامک.

بِصِفَتِهِ فَهَلُمَّ فَأَسْلِمْ فَأَسْلَمَ ذَکْوَانُ ثُمَّ قَالا یَا رَسُولَ اللَّهِ ابْعَثْ مَعَنَا رَجُلًا یُعَلِّمُنَا الْقُرْآنَ وَ یَدْعُو النَّاسَ إِلَی أَمْرِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِمُصْعَبِ بْنِ عُمَیْرٍ وَ کَانَ فَتًی حَدَثاً مُتْرَفاً بَیْنَ أَبَوَیْهِ یُکْرِمَانِهِ وَ یُفَضِّلَانِهِ عَلَی أَوْلَادِهِمْ وَ لَمْ یَخْرُجْ مِنْ مَکَّةَ فَلَمَّا أَسْلَمَ جَفَاهُ أَبَوَاهُ وَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ فِی الشِّعْبِ حَتَّی تَغَیَّرَ وَ أَصَابَهُ الْجَهْدُ وَ أَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ بِالْخُرُوجِ مَعَ أَسْعَدَ وَ قَدْ کَانَ تَعَلَّمَ مِنَ الْقُرْآنِ کَثِیراً فَخَرَجَا إِلَی الْمَدِینَةِ وَ مَعَهُمَا مُصْعَبُ بْنُ عُمَیْرٍ فَقَدِمُوا عَلَی قَوْمِهِمْ وَ أَخْبَرُوهُمْ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَبَرِهِ فَأَجَابَ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ الرَّجُلُ وَ الرَّجُلَانِ وَ کَانَ مُصْعَبٌ نَازِلًا عَلَی أَسْعَدَ بْنِ زُرَارَةَ وَ کَانَ یَخْرُجُ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَیَطُوفُ عَلَی مَجَالِسِ الْخَزْرَجِ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ فَیُجِیبُهُ الْأَحْدَاثُ (1) وَ کَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ شَرِیفاً فِی الْخَزْرَجِ وَ قَدْ کَانَ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ اجْتَمَعَتْ عَلَی أَنْ یُمَلِّکُوهُ عَلَیْهِمْ لِشَرَفِهِ وَ سَخَائِهِ وَ قَدْ کَانُوا اتَّخَذُوا لَهُ إِکْلِیلًا (2) احْتَاجُوا فِی تَمَامِهِ إِلَی وَاسِطَةٍ کَانُوا یَطْلُبُونَهَا وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یَدْخُلْ مَعَ قَوْمِهِ الْخَزْرَجِ فِی حَرْبِ بُعَاثٍ وَ لَمْ یُعِنْ عَلَی الْأَوْسِ وَ قَالَ هَذَا ظُلْمٌ مِنْکُمْ لِلْأَوْسِ وَ لَا أُعِینُ عَلَی الظُّلْمِ فَرَضِیَتْ بِهِ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ فَلَمَّا قَدِمَ أَسْعَدُ کَرِهَ عَبْدُ اللَّهِ مَا جَاءَ بِهِ أَسْعَدُ وَ ذَکْوَانُ وَ فَتَرَ أَمْرُهُ فَقَالَ أَسْعَدُ لِمُصْعَبٍ إِنَّ خَالِی سَعْدَ بْنَ مُعَاذٍ مِنْ رُؤَسَاءِ الْأَوْسِ وَ هُوَ رَجُلٌ عَاقِلٌ شَرِیفٌ مُطَاعٌ فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ فَإِنْ دَخَلَ فِی هَذَا الْأَمْرِ تَمَّ لَنَا أَمْرُنَا فَهَلُمَّ نَأْتِی مَحَلَّتَهُمْ فَجَاءَ مُصْعَبٌ مَعَ أَسْعَدَ إِلَی مَحَلَّةِ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ فَقَعَدَ عَلَی بِئْرٍ مِنْ آبَارِهِمْ وَ اجْتَمَعَ إِلَیْهِ قَوْمٌ مِنْ أَحْدَاثِهِمْ وَ هُوَ یَقْرَأُ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ فَبَلَغَ ذَلِکَ سَعْدَ بْنَ مُعَاذٍ فَقَالَ لِأُسَیْدِ بْنِ حُضَیْرٍ وَ کَانَ مِنْ أَشْرَافِهِمْ بَلَغَنِی أَنَّ أَبَا أُمَامَةَ أَسْعَدَ بْنَ زُرَارَةَ قَدْ جَاءَ إِلَی مَحَلَّتِنَا مَعَ هَذَا الْقُرَشِیِّ یُفْسِدُ شُبَّانَنَا فَأْتِهِ وَ انْهَهُ عَنْ ذَلِکَ فَجَاءَ أُسَیْدُ (3) بْنُ حُضَیْرٍ فَنَظَرَ إِلَیْهِ أَسْعَدُ فَقَالَ لِمُصْعَبٍ إِنَّ هَذَا رَجُلٌ شَرِیفٌ فَإِنْ دَخَلَ فِی هَذَا الْأَمْرِ رَجَوْتُ أَنْ یَتِمَّ أَمْرُنَا فَاصْدُقِ اللَّهَ فِیهِ فَلَمَّا قَرُبَ أُسَیْدٌ مِنْهُمْ قَالَ

ص: 10


1- جمع الحدث: الشاب.
2- الاکلیل: التاج.
3- اسید کزبیر، و یقال لابیه: حضیر الکتائب.

یَا أَبَا أُمَامَةَ یَقُولُ لَکَ خَالُکَ لَا تَأْتِنَا فِی نَادِینَا (1) وَ لَا تُفْسِدْ شُبَّانَنَا وَ احْذَرِ الْأَوْسَ عَلَی نَفْسِکَ فَقَالَ مُصْعَبٌ أَ وَ تَجْلِسُ فَنَعْرِضَ عَلَیْکَ أَمْراً فَإِنْ أَحْبَبْتَهُ دَخَلْتَ فِیهِ وَ إِنْ کَرِهْتَهُ نَحَّیْنَا عَنْکَ مَا تَکْرَهُ فَجَلَسَ فَقَرَأَ عَلَیْهِ سُورَةً مِنَ الْقُرْآنِ فَقَالَ کَیْفَ تَصْنَعُونَ إِذَا دَخَلْتُمْ فِی هَذَا الْأَمْرِ قَالَ نَغْتَسِلُ وَ نَلْبَسُ ثَوْبَیْنِ طَاهِرَیْنِ وَ نَشْهَدُ الشَّهَادَتَیْنِ وَ نُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ فَرَمَی بِنَفْسِهِ مَعَ ثِیَابِهِ فِی الْبِئْرِ ثُمَّ خَرَجَ وَ عَصَرَ ثَوْبَهُ ثُمَّ قَالَ اعْرِضْ عَلَیَّ فَعَرَضَ عَلَیْهِ شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَهَا ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ لِأَسْعَدَ یَا أَبَا أُمَامَةَ أَنَا أَبْعَثُ إِلَیْکَ الْآنَ خَالَکَ وَ أَحْتَالُ عَلَیْهِ فِی أَنْ یَجِیئَکَ (2) فَرَجَعَ أُسَیْدٌ إِلَی سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ سَعْدٌ قَالَ أُقْسِمُ أَنَّ أُسَیْداً قَدْ رَجَعَ إِلَیْنَا بِغَیْرِ الْوَجْهِ الَّذِی ذَهَبَ مِنْ عِنْدِنَا وَ أَتَاهُمْ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ فَقَرَأَ عَلَیْهِ مُصْعَبٌ حم تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ (3) فَلَمَّا سَمِعَهَا قَالَ مُصْعَبٌ وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْنَا الْإِسْلَامَ فِی وَجْهِهِ قَبْلَ أَنْ یَتَکَلَّمَ فَبَعَثَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ أُتِیَ بِثَوْبَیْنِ طَاهِرَیْنِ وَ اغْتَسَلَ وَ شَهِدَ الشَّهَادَتَیْنِ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَامَ وَ أَخَذَ بِیَدِ مُصْعَبٍ وَ حَوَّلَهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ أَظْهِرْ أَمْرَکَ وَ لَا تَهَابَنَّ أَحَداً ثُمَّ جَاءَ فَوَقَفَ فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ وَ صَاحَ یَا بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ لَا یَبْقَیَنَّ رَجُلٌ وَ لَا امْرَأَةٌ وَ لَا بِکْرٌ وَ لَا ذَاتُ بَعْلٍ وَ لَا شَیْخٌ وَ لَا صَبِیٌّ إِلَّا أَنْ خَرَجَ فَلَیْسَ هَذَا یَوْمُ سَتْرٍ وَ لَا حِجَابٍ فَلَمَّا اجْتَمَعُوا قَالَ کَیْفَ حَالِی عِنْدَکُمْ قَالُوا أَنْتَ سَیِّدُنَا وَ الْمُطَاعُ فِینَا وَ لَا نَرُدُّ لَکَ أَمْراً فَمُرْنَا بِمَا شِئْتَ فَقَالَ کَلَامُ رِجَالِکُمْ وَ نِسَائِکُمْ وَ صِبْیَانِکُمْ عَلَیَّ حَرَامٌ حَتَّی تَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَنَا بِذَلِکَ وَ هُوَ الَّذِی کَانَتِ الْیَهُودُ تُخْبِرُنَا بِهِ فَمَا بَقِیَ دَارٌ مِنْ دُورِ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ إِلَّا وَ فِیهَا مُسْلِمٌ أَوْ مُسْلِمَةٌ وَ حَوَّلَ مُصْعَبَ بْنَ عُمَیْرٍ إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ أَظْهِرْ أَمْرَکَ وَ ادْعُ النَّاسَ عَلَانِیَةً وَ شَاعَ الْإِسْلَامُ بِالْمَدِینَةِ وَ کَثُرَ وَ دَخَلَ فِیهِ مِنَ الْبَطْنَیْنِ جَمِیعاً أَشْرَافُهُمْ وَ

ص: 11


1- النادی: مجلس القوم و مجتمعهم.
2- فی المصدر: و أحتال علیه فی أن یجیبک.
3- فصّلت: 1 و 2.

ذَلِکَ لِمَا کَانَ عِنْدَهُمْ مِنْ أَخْبَارِ الْیَهُودِ وَ بَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْأَوْسَ وَ الْخَزْرَجَ قَدْ دَخَلُوا فِی الْإِسْلَامِ وَ کَتَبَ إِلَیْهِ مُصْعَبٌ بِذَلِکَ وَ کَانَ کُلُّ مَنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ مِنْ قُرَیْشٍ ضَرَبَهُ قَوْمُهُ وَ عَذَّبُوهُ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُهُمْ أَنْ یَخْرُجُوا إِلَی الْمَدِینَةِ فَکَانُوا یَتَسَلَّلُونَ رَجُلًا فَرَجُلًا (1) فَیَصِیرُونَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَیُنْزِلُهُمُ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ عَلَیْهِمْ وَ یُوَاسُونَهُمْ.

قَالَ فَلَمَّا قَدِمَتِ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ مَکَّةَ جَاءَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُمْ تَمْنَعُونَ لِی جَانِبِی حَتَّی أَتْلُوَ عَلَیْکُمْ کِتَابَ رَبِّکُمْ وَ ثَوَابُکُمْ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةُ قَالُوا نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَخُذْ لِنَفْسِکَ وَ لِرَبِّکَ مَا شِئْتَ فَقَالَ مَوْعِدُکُمُ الْعَقَبَةُ فِی اللَّیْلَةِ الْوُسْطَی مِنْ لَیَالِی التَّشْرِیقِ فَلَمَّا حَجُّوا رَجَعُوا إِلَی مِنًی وَ کَانَ فِیهِمْ مِمَّنْ قَدْ أَسْلَمَ بَشَرٌ کَثِیرٌ وَ کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکِینَ عَلَی دِینِهِمْ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ فِیهِمْ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی مِنْ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ فَاحْضُرُوا دَارَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَلَی الْعَقَبَةِ وَ لَا تُنَبِّهُوا نَائِماً وَ لْیَتَسَلَّلْ وَاحِدٌ فَوَاحِدٌ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَازِلًا فِی دَارِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ حَمْزَةُ وَ عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ مَعَهُ فَجَاءَهُ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ فَدَخَلُوا الدَّارَ فَلَمَّا اجْتَمَعُوا قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَمْنَعُونَ لِی جَانِبِی حَتَّی أَتْلُوَ عَلَیْکُمْ کِتَابَ رَبِّی وَ ثَوَابُکُمْ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةُ فَقَالَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ (2) نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَاشْتَرِطْ لِنَفْسِکَ وَ لِرَبِّکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ تَمْنَعُونَنِی مِمَّا تَمْنَعُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تَمْنَعُونَ أَهْلِی مِمَّا تَمْنَعُونَ أَهْلِیکُمْ وَ أَوْلَادَکُمْ قَالُوا فَمَا لَنَا عَلَی ذَلِکَ قَالَ الْجَنَّةُ تَمْلِکُونَ بِهَا الْعَرَبَ فِی الدُّنْیَا وَ تَدِینُ لَکُمُ الْعَجَمُ وَ تَکُونُونَ مُلُوکاً فَقَالُوا قَدْ رَضِینَا فَقَامَ الْعَبَّاسُ بْنُ نَضْلَةَ وَ کَانَ مِنَ الْأَوْسِ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ تَعْلَمُونَ عَلَی مَا تُقْدِمُونَ عَلَیْهِ إِنَّمَا تُقْدِمُونَ عَلَی حَرْبِ الْأَحْمَرِ وَ الْأَبْیَضِ وَ عَلَی حَرْبِ مُلُوکِ الدُّنْیَا فَإِنْ عَلِمْتُمْ أَنَّهُ إِذَا أَصَابَتْکُمُ الْمُصِیبَةُ فِی أَنْفُسِکُمْ خَذَلْتُمُوهُ وَ تَرَکْتُمُوهُ فَلَا تُغِرُّوهُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنْ کَانَ قَوْمُهُ

ص: 12


1- فی المصدر: رجل فرجل.
2- الصحیح حرام، و هو عبد اللّه بن عمرو بن حرام والد جابر الأنصاریّ.

خَالَفُوهُ فَهُوَ فِی عَزٍّ وَ مَنَعَةٍ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ وَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ مَا لَکَ وَ لِلْکَلَامِ یَا رَسُولَ اللَّهِ بَلْ دَمُنَا بِدَمِکَ وَ أَنْفُسُنَا بِنَفْسِکَ فَاشْتَرِطْ لِرَبِّکَ وَ لِنَفْسِکَ مَا شِئْتَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْرِجُوا إِلَیَّ مِنْکُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً یَکْفُلُونَ عَلَیْکُمْ بِذَلِکَ کَمَا أَخَذَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً فَقَالُوا اخْتَرْ مَنْ شِئْتَ فَأَشَارَ جَبْرَئِیلُ إِلَیْهِمْ فَقَالَ هَذَا نَقِیبٌ وَ هَذَا نَقِیبٌ وَ هَذَا نَقِیبٌ حَتَّی اخْتَارَ تِسْعَةً مِنَ الْخَزْرَجِ وَ هُمْ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ (1) أَبُو جَابِرِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ رَافِعُ بْنُ مَالِکٍ وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ عَمْرٍو وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْأَوْسِ وَ هُمْ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ کَانَ رَجُلًا مِنَ الْیَمَنِ حَلِیفاً فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ سَعْدُ بْنُ خَیْثَمَةَ فَلَمَّا اجْتَمَعُوا وَ بَایَعُوا رَسُولَ اللَّهِ صَاحَ بِهِمْ إِبْلِیسُ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ وَ الْعَرَبِ هَذَا مُحَمَّدٌ وَ الصُّبَاةُ (2) مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ عَلَی جَمْرَةِ الْعَقَبَةِ یُبَایِعُونَهُ عَلَی حَرْبِکُمْ فَأَسْمَعَ أَهْلَ مِنًی فَهَاجَتْ قُرَیْشٌ وَ أَقْبَلُوا بِالسِّلَاحِ وَ سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ النِّدَاءَ فَقَالَ لِلْأَنْصَارِ تَفَرَّقُوا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ أَمَرْتَنَا أَنْ نَمِیلَ عَلَیْهِمْ بِأَسْیَافِنَا فَعَلْنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ أُومَرْ بِذَلِکَ وَ لَمْ یَأْذَنِ اللَّهُ لِی فِی مُحَارَبَتِهِمْ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَتَخْرُجُ مَعَنَا قَالَ أَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ فَجَاءَتْ قُرَیْشٌ عَلَی بَکْرَةِ أَبِیهَا قَدْ أَخَذُوا السِّلَاحَ وَ خَرَجَ حَمْزَةُ وَ مَعَهُ السَّیْفُ فَوَقَفَ عَلَی الْعَقَبَةِ هُوَ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی حَمْزَةَ قَالُوا مَا هَذَا الَّذِی اجْتَمَعْتُمْ عَلَیْهِ قَالَ مَا اجْتَمَعْنَا وَ مَا هَاهُنَا أَحَدٌ وَ اللَّهِ لَا یَجُوزُ أَحَدٌ هَذِهِ الْعَقَبَةَ إِلَّا ضَرَبْتُهُ بِسَیْفِی فَرَجَعُوا وَ غَدَوْا إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ وَ قَالُوا لَهُ قَدْ بَلَغَنَا أَنَّ قَوْمَکَ بَایَعُوا مُحَمَّداً عَلَی حَرْبِنَا فَحَلَفَ لَهُمْ عَبْدُ اللَّهِ أَنَّهُمْ

ص: 13


1- تقدم أن الصحیح: حرام.
2- قال الجزریّ فی النهایة: کانت العرب تسمی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله الصابی لانه خرج من دین قریش إلی دین الإسلام، و یسمون من یدخل فی الإسلام مصبوا، لانهم کانوا لا یهمزون، فأبدلوا من الهمزة واوا، و یسمون المسلمین الصباة بغیر همز کانه جمع الصابی غیر مهموز، کقاض و قضاة، و غاز و غزاة.

لَمْ یَفْعَلُوا وَ لَا عِلْمَ لَهُ بِذَلِکَ وَ أَنَّهُمْ لَمْ یَطَّلِعُوهُ عَلَی أَمْرِهِمْ فَصَدَّقُوهُ وَ تَفَرَّقَتِ الْأَنْصَارُ وَ رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَی مَکَّةَ. (1).

**[ترجمه]اعلام الوری: زهری گوید: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله

ص: 5

در هر موسمی که اعراب در مکه اجتماع داشتند دعوت خود را اظهار می­کرد و با بزرگان هر یک از قبائل عرب به گفتگو می­پرداخت، و از آنان تقاضا می­کرد که وی را در مقابل کفار پشتیبانی کنند و مانع اذیت و آزار آن­ها نسبت به وجود مقدسش بشوند. پیامبر می­فرمود: من کسی را به زور به طرف خود دعوت نمی­کنم، مردم باید از روی میل و رغبت و صفا و صمیمیت گفته های مرا قبول کنند، و هر کس از دعوت من خودداری کند من او را وادار به پذیرفتن مذهب خود نخواهم کرد، لیکن من از شما خواستارم اکنون که مشرکین قریش تصمیم دارند خون مرا بریزند از من دفاع کنید تا من رسالت پروردگار خود را به مردم برسانم، و کلمات خداوند را تبلیغ کنم تا آن گاه که قضاء و قدر پروردگار در باره من و اصحابم در رسد. قبائل عرب در این هنگام به حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله توجهی نکردند، و همگان گفتند: خویشاوندان این مرد از حالات و خصوصیات او اطلاعات کامل دارند تعجب است مردی که خاندان خود را فاسد کرده و از آن­ها رانده شده اینک می­خواهد ما را اصلاح کند؟! پس از این که ابو طالب درگذشت، مصیبت و گرفتاری پیامبر زیاد شد، حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله به طائف رفتند، تا بنی ثقیف او را از آزار و اذیت کفار مکه جلوگیری کنند و او را در شهر و قبیله خود جا دهند. پیامبر سه نفر از بزرگان ثقیف را که با هم برادر بودند کنار یک دیگر مشاهده کردند، این ها عبد یالیل بن عمرو، و حبیب بن عمرو، و مسعود بن عمرو بودند که از رؤساء ثقیف به شمار می­رفتند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله جریان خود را با آنان در میان گذاشت و دعوت خویش را اظهار نمود، و از ظلم و ستم قریش آن­ها را آگاه کرد، یکی از آن­ها گفت: من پرده کعبه را دزدیده باشم اگر تو پیامبر خدا باشی!، دیگری گفت: مگر خداوند عاجز بود که غیر تو را بفرستد، می­خواست دیگری را که قدرت و نیرو داشت برای رسالت بفرستد. سومی گفت: به خدا قسم من پس از این با تو سخن نخواهم گفت، اگر شما پیامبر باشی بزرگتر از این هستی که کسی مانند من با شما گفتگو کند، و اگر دروغ بگوئی و پیامبر نباشی باز هم بدتر از این می­باشی که با شما سخن بگویم؟! این سه برادر حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله را استهزاء و ریشخند نمودند، و جریان او را در میان مردم افشا کردند، هنگامی که پیامبر خواست از طائف بیرون رود، اراذل و ولگردان به تحریک این سه نفر در طرفین راه قرار گرفتند، و خاتم النبیین قدمی بر نمی داشت مگر این که او را سنگ باران کردند، و پاهای مبارک آن بزرگوار را مجروح و خون آلود نمودند. حضرت رسول از دست آن­ها رهائی پیدا کرد در حالی که خون از قدم­هایش جاری بود، در این موقع پیامبر به کنار دیواری رفت و در سایه درختی نشست، در حالی که از شدت درد و رنج بسیار ناراحت به نظر می­رسید، در این هنگام پیامبر صلی اللَّه علیه و آله متوجه شد که عتبه و شیبة پسران ربیعه در میان باغ هستند، و از جهت عداوتی که این دو برادر با حضرت داشتند، پیامبر از دیدن آنان ناراحت گردید. عتبة و شیبة نیز پیغمبر را دیدند که در کنار دیوار باغ آن­ها نشسته، غلام خود را که «عداس» نام داشت و نصرانی بود و از اهل «نینوا» بود با مقداری انگور نزد حضرت رسول فرستادند، هنگامی که عداس خدمت آن حضرت رسید پیامبر از وی سؤال کرد: شما از اهل کجا هستی؟ عرض کرد: من از اهل نینوا می­باشم، فرمود: از شهر بنده صالح یونس بن متّی می­باشی؟ عداس عرض کرد: تو از یونس بن متی چه خبری داری؟ حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله که به هر کس در هر مقامی بود رسالت خود را تبلیغ می­کرد به عداس فرمود: من رسول پروردگار هستم، و خداوند جریان یونس بن متی را برای من نقل کرده است، هنگامی که جریان زندگی و خصوصیات یونس

ص: 6

را شرح داد، عداس به سجده افتاد، و خود را به پاهای خون آلود پیامبر افکند و بوسید. در این هنگام عتبه و شیبه از دور جریان غلام خود را با حضرت رسول مشاهده می­کردند، و چیزی نمی­گفتند، عداس از نزد پیامبر برگشت، و پیش اربابان خود رفت، گفتند: چرا با محمد این گونه رفتار کردی و پاهای او را بوسیدی و حال این که با ما این طرز معاشرت نداری؟! عداس گفت: این مرد صالح و درستکاری است، وی از اخبار پیامبر ما یونس بن متّی مطالبی اظهار داشت، که من قبلا از آن­ها اطلاع داشتم. عتبه و شیبه از حرف غلام خود خندیدند و گفتند: این مرد فریبنده است مواظب باش شما را از نصرانیت بر نگرداند، حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله پس از این جریان به طرف مکه برگشتند.

علی بن ابراهیم گوید: هنگامی که پیامبر از طائف مراجعت کردند و نزدیک مکه رسیدند قصد داشتند برای عمره به مسجد الحرام بروند، و لیکن به علت این که در مکه طرفداری نداشت که از وی حمایت کند لذا از ورود به مکه خودداری می­کرد حضرت رسول در این هنگام مردی از قریش را که در باطن اسلام اختیار کرده بود ملاقات کردند پیامبر به این مرد فرمود: سفارش مرا به اخنس بن شریف برسان و به او بگو: محمد از تو می­خواهد از وی حمایت کنی تا عمره خود را به پایان رساند، این مرد قریشی آمد و پیام حضرت رسول رسانید، اخنس گفت: من از قریش نیستم و لیکن هم­پیمان آن­ها هستم، هم­پیمان نمی­تواند در مقابل خالص کسی را در پناه خود بگیرد، و من می­ترسم قریش پیمان خود را با من بشکنند و این باعث سرافکندگی من بشود. این مرد برگشت و جریان را به پیامبر اطلاع داد و حضرت در این وقت با زید در غار حراء مخفی بود، پیامبر فرمود: نزد سهیل بن عَمرو برو و پیام مرا به او برسان این شخص قرشی نزد سهیل رفت و سفارش حضرت را به او رسانید وی گفت: من نمی­توانم از او حمایت کنم و پناهش دهم، بار دیگر فرمود: نزد مُطعِم بن عدی برو و از وی بخواه از من حمایت نماید تا عمره بگذارم، او فرمایش حضرت رسول را به مطعم بن عدی رسانید. مطعم گفت: محمد کجا است، او ترسید جای پیامبر نشان دهد و گفت: در همین نزدیکی ها می­باشد، مطعم گفت: برو از طرف من به محمد بگو اینک بدون ترس و واهمه بیا و اعمال عمره را انجام بده و من از تو حمایت خواهم کرد، حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله پس از این جریان به مکه داخل شدند. مطعم بن عدی به فرزندان و برادر و خواهرش گفت: من محمد را در پناه خود گرفته ام، اکنون شمشیرهای خود را بردارید، و در اطراف کعبه توقف کنید تا وی آزادانه اعمال خود را پایان دهد، خویشاوندان مطعم که ده نفر بودند اسلحه خود را برداشتند، و پیامبر نیز در حمایت این عده وارد مسجد گردید. در این هنگام ابو جهل دید حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در مسجد الحرام است. گفت: ای گروه قریش اکنون محمد در این جا حاضر است، و حامی و ناصرش نیز مرده است، اینک تصمیم خود را در باره او انجام دهید، طعیمة بن عدی گفت:

ص: 7

ای عمو در باره محمد سخن مگو، زیرا ابو وهب محمد را در پناه خود گرفته است. ابو جهل نزد مطعم بن عدی رفت و گفت: یا ابا وهب! آیا محمد را پناه داده ای و یا دین وی را قبول کرده ای؟ گفت: من او را پناه داده ام، ابو جهل گفت: اینک پیمان خود را با شما نقض نخواهیم کرد، هنگامی که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله از اعمال عمره فارغ گشت، نزد مطعم بن عدی رفت و فرمود: یا ابا وهب! تو ما را پناه دادی و از ما حمایت کردی و نیکی نمودی اینک حق حمایتی که بر شما داشتم به من برگردان. مطعم بن عدی عرض کرد: علت این که در حمایت و پناه من در این جا اقامت نمی­کنی چیست؟ حضرت فرمود: من کراهت دارم از این که بیش از یک روز در پناه مشرکین به سر برم، مطعم گفت: ای جماعت قریش اکنون محمد از حمایت من بیرون شده است.

علی بن ابراهیم گوید: اسعد بن زراره و ذکوان بن عبد قیس که از قبیله خزرج بودند، در یکی از مراسم عرب به مکه آمده بودند، علت این مسافرت این بود که بین اوس و خزرج مدت زیادی جنگ و خون ریزی ادامه داشت، و آنان شب و روز اسلحه را زمین نمی­گذاشتند، و در جنگ بعاث قبیله اوس بر خزرج پیروز شده بودند، و لذا خزرجیان ناراحت بنظر می­رسیدند. برای همین جهت اسعد بن زراره و ذکوان به مکه آمده بودند تا عمره رجب را انجام دهند و از مشرکین قریش برای خود کمک بگیرند، اسعد بن زراره از دوستان عتبة بن ربیعه بود و در خانه وی منزل کرده بود، اسعد بن زراره گفت: بین ما اکنون جنگ است و ما آمده ایم از شما کمک بگیریم تا با مخالفین خود جنگ کنیم. عتبه گفت: محل ما از شما دور است، و ما نیز اکنون گرفتاری داریم، اسعد ابن زراره گفت: گرفتاری شما چیست؟ شما که در حرم امن خداوند هستید، عتبه گفت مردی در میان ما پیدا شده که مدعی است من رسول خدا هستم، وی خدایان ما را دشنام می­دهد، و ما را دیوانه و نادان می­خواند جوانان ما را از راه بیرون می­کند، و اتحاد ما را به هم ریخته است. اسعد گفت: وی در میان شما چگونه کسی است؟ عتبه گفت: او فرزند عبد اللَّه بن عبد المطلب و از شرفاء و بزرگان ما هست، اسعد و ذکوان و همه اوس و خزرج از یهودیان بنی نظیر و قریظه و قینقاع می­شنیدند که همین روزها پیامبری از مکه ظهور خواهد کرد و به مدینه مهاجرت می­نماید، و ما به وسیله او با شما جماعت عرب جنگ خواهیم کرد هنگامی که اسعد بن زراره این موضوع را از عتبه شنید از این گفتار یهودیان چیزی به نظرش رسید، لذا گفت؛ آن کسی که گوئی مدعی رسالت شده در کجاست؟ گفت: اکنون در حِجر نشسته است، و آن­ها جز در موسم نمی­توانند از شعب بیرون شوند، و با مردم معاشرت کنند. این مذاکرات در هنگامی که بنی هاشم در شعب محاصره بودند انجام گرفت. عتبه گفت: مواظب باش از سخن های او چیزی به گوش شما نرسد و با او سخن نیز نگوئی زیرا وی ساحر است و با کلام خود شما را سحر خواهد کرد. اسعد بن زراره گفت: من برای عمره آمده ام و چاره ندارم جز این که طواف کنم، عتبه گفت:

در گوش­های خود پنبه بگذار!، اسعد وارد مسجد گردید در حالی که پنبه در گوش خود گذاشته بود، وی بیت را طواف کرد، و حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله

ص: 8

در حجر نشسته بود و جماعتی از بنی هاشم نیز پیرامون وی را گرفته بودند. در این هنگام چشم اسعد بن زراره به حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله افتاد و لیکن از وی گذشت و التفاتی نکرد. موقعی که در شوط دوم بود با خود گفت: این چه جهل و نادانی است، من به مکه آمده ام و از این خبر مهم بی اطلاع باشم، من اگر به محل خود بر گردم و از من از این موضوع بپرسند من جواب آنان را چه بدهم. پس از این حدیث نفس پنبه را از گوش خود بیرون کرد و به دور انداخت، و به حضرت رسول گفت: «انعم صباحا» پیامبر سر خود را بلند کرد و فرمود: خداوند این طرز سلام کردن را تغییر داده و شما مانند اهل بهشت بگوئید: «السلام علیکم» اسعد گفت: این مطلب تازه ای است شما مردم را به چه دعوت می­کنید؟. حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله فرمود: من مردم را به خدای یگانه و رسالت خود از طرف پروردگار دعوت می­کنم و شما را دعوت می­کنم که: چیزی را با او شریک قرار مدهید و به پدر و مادر احسان کنید و فرزندان خود را از بیم تنگدستی مکشید ما شما و آنان را روزی می رسانیم و به کارهای زشت- چه علنی آن و چه پوشیده [اش]- نزدیک مشوید و نَفْسی را که خدا حرام گردانیده، جز به حق مکشید. این هاست که [خدا] شما را به [انجام دادن] آن سفارش کرده است، باشد که بیندیشد * و به مال یتیم جز به نحوی [هر چه نیکوتر]- نزدیک مشوید، تا به حد رشد خود برسد. و پیمانه و ترازو را به عدالت، تمام بپیمایید. هیچ کس را جز به قدر توانش تکلیف نمی کنیم. و چون [به داوری یا شهادت] سخن گویید دادگری کنید، هر چند [درباره] خویشاوند [شما] باشد. و به پیمان خدا وفا کنید. این هاست که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است، باشد که پند گیرید.» - . انعام / 151 - 152 -

هنگامی که اسعد بن زراره این کلمات شریفه را از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله شنید گفت: «اشهد ان لا اله الّا اللَّه وحده لا شریک له و أنک رسول اللَّه»

گفت یا رسول اللَّه! پدر و مادرم فدای شما گردد من از اهل یثرب و قبیله خزرج هستم مدتی است بین ما و اوس رشته محبت و دوستی و برادری بریده شده است. اکنون اگر خداوند به وسیله شما این رشته گسیخته را به هم پیوند دهد ما گرامی تر از شما نخواهیم داشت، اینک یکی از خویشاوندان من نیز با من در این سفر همراه است و اگر او هم داخل در این امر بشود امید می­رود که خداوند امور ما را به وسیله شما انجام دهد یا رسول اللَّه! به خداوند سوگند ما از یهودیان می­شنیدیم که شما در همین نزدیکی ظهور خواهید کرد. یهودیان ما را به خروج شما مژده می­دادند و از صفات و شمایل شما برای ما می­گفتند اکنون امیدوارم محل و دیار ما اقامتگاه شما قرار گیرد و شما به آن سر زمین مهاجرت کنید همان طور که از یهودیان آن منطقه شنیده ایم. خداوند متعال را ستایش می­کنم و سپاسگزاری می نمایم که مرا به طرف شما رهنمائی کرده، من به این محل آمدم برای این که از قریش کمک بگیرم و لیکن خداوند تفضل فرمود و این سعادت و فضیلت را که از همه بالاتر است به ما مرحمت فرمود. پس از این ذکوان آمد اسعد بن زراره به او گفت: این همان پیامبری است که یهودیان ما را به ظهور او مژده می­دادند

ص: 9

و از صفات وی خبرهائی اظهار می­داشتند اینک بشتاب و اسلام را قبول کن، در این هنگام ذکوان نیز مسلمان شد. بعد از این جریان گفتند: یا رسول اللَّه! مردی را با ما بفرست تا به ما قرآن را تعلیم کند و مردم را به طرف شما دعوت نماید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله این مأموریت را به مصعب بن عمیر که جوانی تازه سال بود واگذار کرد، وی در نزد پدر و مادرش عزیز و محترم بود، و زندگی مجلل و با شکوهی داشت و از مکه خارج نشده بود، هنگامی که اسلام را اختیار کرد پدر و مادرش وی را جفا کردند و از خود راندند، این جوان در شعب با پیامبر زندگی می­کرد و گرفتار مشقت و سختی گردید، و اوضاع و احوالش دگرگون شد. پیامبر این جوان را با اسعد بن زراره به مدینه فرستاد و او از قرآن آیات زیادی را یاد گرفته بود مصعب با اسعد به مدینه وارد شدند و جریان حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله را با مردمان مدینه در میان گذاشتند در این هنگام یک نفر دو نفر از قبائل مختلف دین مقدس اسلام قبول می­کردند. مصعب بن عمیر فرستاده حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله در منزل اسعد بن زراره نازل شد وی روزها در مجالس خزرج حاضر می­شد و آنان را به اسلام دعوت می­کرد، طبقه جوان دعوت او را قبول می­کردند و مسلمان می­شدند. عبد اللَّه بن ابی که شریف و رئیس خزرج بود، و قبیله اوس و خزرج در نظر داشتند وی را برای خود به سلطنت برگزینند، و برای او تاجی هم تهیه دیده بودند و دنبال کسی می­گشتند که این تاج را بر سر وی بگذارند، علت این محبوبیت عبد اللَّه از این جهت بود که وی در جنگ بعاث شرکت نکرد و لذا اوس و خزرج هر دو از وی راضی بودند، وی می­گفت: شما به قبیله أوس ظلم می­کنید و من به ظلم و ستم کمک نمی­کنم. هنگامی که اسعد بن زراره و ذَکْوَان از راه رسیدند و مصعب را نیز با خود آورده بودند، عبد اللَّه از این موضوع ناراضی به نظر می­رسید، زیرا وی می­دانست که این جریان به نفع او نخواهد بود، اسعد به مصعب گفت: دائی من سعد بن معاذ از رؤساء قبیله اوس است و او مردی عاقل و شریف و در میان خویشاوندان خود فرمان­پذیر می­باشد، اگر وی دعوت شما را بپذیرد ما موفق خواهیم شد، اینک لازم است که ما به منزل وی برویم.

مصعب بن عمیر به اتفاق اسعد بن زراره به محله سعد بن معاذ رفتند، و کنار چاهی از چاه های آن ها نشستند، در این هنگام جوانان قبیله پیرامون آن­ها اجتماع کردند و مصعب برای آن­ها مقداری قرآن خواند، این جریان به گوش سعد بن معاذ رسید، وی به اسید بن حضیر گفت: به من اطلاع داده اند که ابو امامه اسعد بن زراره به اتفاق یک نفر قرشی به محله ما آمده و جوانان ما را فاسد می­کنند. اکنون لازم است نزد او بروید و وی را از این جریان بازدارید. اسید بن حضیر آمد، هنگامی که چشم اسعد بر وی افتاد به مصعب گفت: این مرد یکی از اشراف است اگر امر شما را قبول کند امیدوارم موفق گردید، اینک وی را هدایت کنید، اسید نزد آن­ها رسید و گفت:

ص: 10

یا ابا امامه دائی شما می­گوید: در اجتماعات ما شرکت نکن و جوانان ما را فاسد نگردان و از اوس بر خود نگران باش. مصعب گفت: ممکن است مقداری توقف کنید تا مقصود خود را به شما عرضه کنیم، اگر مایل شدید پیشنهاد ما را بپذیرید و اگر مطالب ما را قبول نکردید ما از محله شما خواهیم رفت، اسید نشست مصعب برای او سوره­ای از قرآن را خواند، اسید گفت: شما چگونه داخل این امر می­شوید، گفت: ما ابتداء غسل می­کنیم و پس از آن لباس پاکیزه می­پوشیم و نماز می­گزاریم. در این هنگام اسید بن حضیر خود را در چاه آب افکند، و پس از خروج از چاه لباس های خود را خشک نمود، و گفت: مطالب خود را بر من عرضه کن، مصعب کلمه شهادتین به او تلقین کرد، اسید نیز آن را بر زبان جاری نمود، و بعد از آن دو رکعت نماز نیز خواند. پس از این گفت: یا ابا امامه من اینک دائی شما را به این جا می­فرستم، و به هر وسیله ای باشد او را نزد شما روانه خواهم کرد، اسید از نزد آن­ها به منزل سعد بن معاذ مراجعه کرد، هنگامی که چشم سعد بر وی افتاد گفت: من سوگند یاد می­کنم که اسید قیافه اش تغییر کرده و مانند اول نیست. سعد بن معاذ پس از این که اسید مطالبی را به وی گفت، نزد اسعد بن زراره و مصعب رفت، مصعب هنگامی که سعد را دید سوره حم تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ برای او قرائت کرد، مصعب گوید وقتی که سعد این آیات را شنید من اسلام را در چهره او دیدم پیش از این که وی سخن بگوید، او پس از استماع قرآن سفارش کرد از منزلش لباس تمیز آوردند، پس از این که غسل کرد جامه ها را پوشید و شهادتین را بر زبان جاری و دو رکعت نماز هم خواند. بعد از این جریان دست مصعب را گرفت و او را به منزل خود برد و گفت: اکنون از کسی نترس و تبلیغات خود را ادامه بده، بعد از این سعد بن معاذ در میان بنی عمرو بن عوف فریاد زد: ای فرزندان عمرو بن عوف! همه شما از زن و مرد و دختر و پسر و جوان و پیر اجتماع کنید، هنگامی که آنان پیرامون هم جمع شدند سعد گفت: موقعیت من در میان شما چگونه است؟ گفتند: تو مطاع و سرور ما هستی، هر چه فرمان دهی اطاعت می­کنیم. سعد بن معاذ گفت: اینک تا به وحدانیت خداوند و رسالت محمد بن عبد اللَّه اقرار نکنید من سخن گفتن شما را با خودم تحریم می­کنم، این همان محمد است که یهودیان خیبر ما را از ظهور و خروج وی اطلاع می­دادند. بعد از این گفتار سعد بن معاذ خانه ای از خانه های بنی عَمرو بن عوف نبود مگر این که یک مرد یا زن مسلمان در آن بود، مصعب بن عمیر نزد سعد رفت، و سعد به او گفت: اکنون آشکارا دعوت خود را اظهار کن، و مردم را به طرف اسلام بخوان، در این هنگام دین مقدس اسلام در مدینه شیوع پیدا کرد. اشراف قبیله اوس و خزرج

ص: 11

و بقیه مردمان که خبر حضرت خاتم النبیین را از یهودیان شنیده بودند کم کم رو به اسلام آوردند، خبر مسلمان شدن اوس و خزرج به پیامبر رسید و مصعب نیز جریان را به آن حضرت اطلاع داد، پس از این رسول الله به مسلمانان مکه که از طرف مشرکین آزار و اذیت می­دیدند امر می کرد که به مدینه روند و یکی پس از دیگری مخفیانه به طرف مدینه حرکت کردند، و اوس و خزرج هم وسایل زندگی آن­ها را فراهم می­نمودند.

راوی گوید: هنگامی که عده ای از اوس و خزرج برای انجام مناسک حج به مکه آمده بودند، حضرت رسول به آنان فرمود: شما از من حمایت کنید تا آیات قرآن را برای شما بخوانم، و خداوند برای این عمل شما را به بهشت خواهد برد، گفتند یا رسول اللَّه! هر تصمیم و اراده ای را که داری انجام بده. پیامبر فرمود: وعده ما با شما در شب دوازدهم ماه که از لیالی تشریق است در عقبه خواهد بود هنگامی که افراد اوس و خزرج از اعمال حج فارغ شدند در عقبه حاضر شدند و در میان آنان عده زیادی مسلمان بود و اکثرشان از مشرکین مدینه بودند که عبد اللَّه بن ابی در میان آن ها بود. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: در روز دوازدهم از ایام تشریق در خانه عبد المطلب واقع در عقبه اجتماع کنید، مواظب باشید خوابیده ها را بیدار نکنید، و متفرقا در آن مجلس شرکت کنید، و به طور دسته جمعی نیائید، پیامبر در آن روز در خانه عبد المطلب بودند و حمزة و علی و عباس نیز در خدمت آن حضرت بودند. در این هنگام هفتاد نفر از اوس و خزرج خدمت پیامبر آمدند، و در منزل پیرامون وی اجتماع کردند، پیامبر به آنان فرمود: اینک اطراف مرا داشته باشید تا من کتاب خدا را برای شما بخوانم، و پروردگار در برابر این عمل، بهشت را به شما پاداش خواهد داد. اسعد بن زراره و براء بن معرور و عبد اللَّه بن حزام گفتند: آری یا رسول اللَّه! اینک مطالب خود را اظهار کن و عهد پروردگار را انجام بده، پیامبر فرمود: همان طور که از خودتان دفاع می­کنید از من نیز دفاع کنید و از اهل بیت و خاندان من هم مانند اهل بیت و خاندان خود جانب داری نمائید، گفتند: یا رسول اللَّه! پاداش ما در مقابل این عمل چیست؟ حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: جزاء شما در مقابل این عمل بهشت خواهد بود علاوه بر این نتیجه این کار شما سلطنت بر عرب و عجم خواهد بود، گفتند: ما اکنون راضی شدیم، از این میان عباس بن نضله که از اوس بود به پا خواست و گفت: ای گروه اوس و خزرج! می­دانید شما پس از این با کدام اشخاص روبرو خواهید شد؟ بعد از این شما با ملوک جهان طرف خواهید شد، و با نژاد سفید و قرمز روبرو می­گردید، اینک خوب متوجه قضیه باشید اگر قادر به دفاع از وی نیستید او را فریب ندهید، زیرا حضرت رسول اگر چه خویشاوندانش

ص: 12

او را ترک گفته اند، لیکن وی در عزت و حشمت زندگی می­کند، عبد اللَّه بن حزام و اسعد بن زراره و ابو الهیثم ابن تیهان گفتند: یا رسول اللَّه! چرا از این گونه گفتارها بر زبان جاری می­سازی؟! ما خون خود را در راه شما خواهیم ریخت و از شما حمایت و جانبداری خواهیم کرد، اینک عهد و پیمانی را که با خداوند بسته ای انجام بده. پس از این مذاکرات حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اینک دوازده نفر نقیب (رهبر) از میان خود انتخاب کنید، تا امور شما را اداره کنند، همان طور که موسی بن عمران علیه السّلام از میان بنی اسرائیل دوازده نفر انتخاب کرد، گفتند: اکنون هر کس را میل دارید اختیار کنید، در این وقت جبرئیل آمد و نه نفر از خزرج و سه نفر از اوس را به پیامبر معرفی کرد، و حضرت هم آنان را معرفی فرمود. اسامی نقباء از این قرار بود، از قبیله خزرج نه نفر: اسعد بن زراره، براء بن معرور، عبد اللَّه بن حزام، ابو جابر بن عبد اللَّه، رافع بن مالک، سعد بن عبادة، منذر بن عمرو، عبد اللَّه بن رواحه، سعد بن ربیع، و عبادة بن صامت. و سه نفر نقیب اوس نیز از این قرارند: ابو الهیثم بن تیّهان که از اهل یمن و هم پیمان بنی عمرو ابن عوف بود، اسید بن حضیر، و سعد بن خیثمه. هنگامی که این افراد اجتماع کردند و با حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله بیعت نمودند، شیطان فریاد کشید: ای گروه قریش و ای جماعت عرب! اینک محمد با عده ای از اوس و خزرج که به او گرویده اند در عقبه گرد هم آمده اند، و برای جنگیدن با شما بیعت کردند، مشرکین قریش که در منی بودند فریاد او را شنیدند و با اسلحه به طرف عقبه رو آوردند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فریاد شیطان را شنید و به انصار فرمود: از هم پراکنده شوید، عرض کردند: یا رسول اللَّه! ما را فرمان دهید تا با شمشیرهای خود به آن­ها حمله کنیم، پیامبر فرمود: من به جنگ و قتال مأمور نیستم، و خداوند مرا به جنگیدن اذن نداده است، گفتند: پس اینک شما در این محل خواهید بود یا با ما بیرون می­شوید؟ فرمود: من منتظر امر پروردگار هستم. مشرکین همگان به طور دسته جمعی در حالی که مسلح بودند به طرف حضرت رسول آمدند، در این هنگام حمزة بن عبد المطلب با شمشیر خود راه عقبه را گرفته بود و علی بن ابی طالب نیز با او بود، موقعی که حمزه را دیدند گفتند: این اجتماع شما برای چیست؟ حمزه گفت: ما اجتماعی نداریم و کسی هم در این جا وجود ندارد، به پروردگار سوگند اگر احدی از شما از این عقبه بگذرد با شمشیر او را خواهم زد. مشرکین چون این جریان را دیدند مراجعت کردند، روز بعد نزد عبد اللَّه بن ابی رفتند و گفتند: به ما اطلاع داده اند که خویشاوندان و قبیله شما با محمد بیعت کرده اند تا با ما جنگ کنند، عبد اللَّه سوگند یاد کرد

ص: 13

و از این جریان اظهار بی اطلاعی نمود، مشرکین هم از وی پذیرفتند، در این هنگام انصار متفرق شدند و پیامبر نیز به مکه مراجعت کردند.

**[ترجمه]

بیان

الحبلة بالضم الکرم أو أصل من أصوله و یحرک و السبة بالضم العار و المسبة الذی یسب الناس و قال الفیروزآبادی بعاث بالعین و بالغین کغراب و یثلث موضع بقرب المدینة و یومه معروف قوله إن عهدک بهذا لقریب لعل المعنی أنک قریب العهد بالتحیة التی حییتک بها فإنها کانت عادة قومک أو بهذه التحیة أی ابتداؤها (2) فاصدق الله فیه أی ابذل جهدک فی هدایته لتکون صادقا عند الله فیما تدعی من نصرة دینه و انسل و تسلل خرج فی استخفاء و قال الجزری فی الحدیث جاءت هوازن علی بکرة أبیها هذه کلمة للعرب یریدون بها الکثرة و توفر العدد و أنهم جاءوا جمیعا لم یتخلف منهم أحد و لیس هناک بکرة فی الحقیقة و هی التی یستقی علیها الماء فاستعیرت فی هذا الموضع.

**[ترجمه]«الحلبۀ» با ضمه حاء به معنای درخت انگور یا یکی از ریشه­های آن. و به صورت متحرک نیز می­آید. و «السُبۀ» با ضمه به معنای عار است. و «المسبّۀ» کسی است که مردم را دشنام می­دهد. و فیروز آبادی گوید: «بعاث» با عین و غین بر وزن غراب (با ثاء سه نقطه) مکانی در نزدیکی مدینه است و ماجرای آن مشهور است. «إنّ عهدک بهذا لقریب» شاید مقصود این باشد که این سلامی که دادی، تازه و جدید است. چرا که این عادت قومت است، یا مقصود از «بهذه التحیّۀ» آغاز تحیّت و سلام باشد. «فاصدق الله فیه» یعنی تلاش خود را برای هدایتش به کار بگیر تا در نزد خداوند بر ادعایی که برای یاری دینش کرده­ای، صادق باشی. «اسلّ و تسلّل» یعنی پنهانی بیرون رفت. جزری گوید: در حدیث آمده است: «جاءت هوازان علی بکرۀ ابیها» این عبارتی است که عرب برای بیان کثرت و شمار زیاد به کار می­برند، و این که همگی آنان آمدند و کسی جا نماند و «بکرۀ» که به معنای چرخ آب­کشی است، در این جا به معنای حقیقی به کار نرفته و استعاره شده است.

**[ترجمه]

«6»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ اخْرُجْ مِنْ مَکَّةَ فَلَیْسَ لَکَ بِهَا نَاصِرٌ وَ ثَارَتْ قُرَیْشٌ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ هَارِباً حَتَّی جَاءَ إِلَی جَبَلٍ بِمَکَّةَ یُقَالُ لَهُ الْحَجُونُ فَصَارَ إِلَیْهِ (3).

**[ترجمه]کافی: عبید بن زراره، از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: چون ابو طالب درگذشت، جبرئیل بر رسول خدا نازل شد و گفت: ای محمد! از مکه خارج شو، زیرا دیگر در آن یاوری نداری. با مرگ ابو طالب، قریش بر پیامبر صلی الله علیه و آله شوریدند و آن حضرت ترسان از مکه گریخت تا به کوهی به نام «الحَجُون» رسید و در آن پناه گرفت. - . کافی 1 : 449 -

**[ترجمه]

«7»

قب، المناقب لابن شهرآشوب تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ بَعْدَ نُبُوَّتِهِ بِتِسْعِ سِنِینَ وَ ثَمَانِیَةِ أَشْهُرٍ وَ ذَلِکَ بَعْدَ خُرُوجِهِ مِنَ الشِّعْبِ بِشَهْرَیْنِ وَ زَعَمَ الْوَاقِدِیُّ أَنَّهُمْ خَرَجُوا مِنَ الشِّعْبِ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِثَلَاثِ سِنِینَ وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ وَ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ بَعْدَهُ بِسِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ لَهُ سِتٌّ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ ثَمَانِیَةُ أَشْهُرٍ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ یَوْماً وَ یُقَالُ وَ هُوَ

ص: 14


1- إعلام الوری: 35- 40.
2- لعله اعتذار من تحیته بتحیة الجاهلیة، و ترکه تحیة الإسلام.
3- أصول الکافی: 449.

ابْنُ سَبْعٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ سِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ أَیَّاماً.

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بْنُ مَنْدَةَ (1) فِی کِتَابِ الْمَعْرِفَةِ أَنَّ وَفَاةَ خَدِیجَةَ بَعْدَ مَوْتِ أَبِی طَالِبٍ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ.

الْمَعْرِفَةُ، (2) عَنِ النَّسَوِیِّ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ بِمَکَّةَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُفْرَضَ الصَّلَاةُ عَلَی الْمَوْتَی وَ سُمِّیَ ذَلِکَ الْعَامُ عَامَ الْحُزْنِ وَ لَبِثَ صلی الله علیه و آله بَعْدَهُمَا (3) بِمَکَّةَ ثَلَاثَةَ أَشْهُرٍ فَأَمَرَ أَصْحَابَهُ بِالْهِجْرَةِ إِلَی الْحَبَشَةِ فَخَرَجَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ بِأَهَالِیهِمْ وَ ذَلِکَ بَعْدَ خَمْسٍ مِنْ نُبُوَّتِهِ وَ کَانَ حِصَارُ الشِّعْبِ وَ کِتَابَةُ الصَّحِیفَةِ أَرْبَعَ سِنِینَ وَ قِیلَ ثَلَاثَ سِنِینَ وَ قِیلَ سَنَتَیْنِ فَلَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ خَرَجَ إِلَی الطَّائِفِ وَ أَقَامَ فِیهِ شَهْراً وَ کَانَ مَعَهُ زَیْدُ بْنُ الْحَارِثِ (4) ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَی مَکَّةَ وَ مَکَثَ فِیهَا سَنَةً وَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ (5) فِی جِوَارِ مُطْعِمِ بْنِ عَدِیٍّ وَ کَانَ یَدْعُو القَبَائِلَ فِی الْمَوَاسِمِ فَکَانَتْ بَیْعَةُ الْعَقَبَةِ الْأُولَی بِمِنًی فَبَایَعَهُ خَمْسَةُ نَفَرٍ مِنَ الْخَزْرَجِ وَ وَاحِدٌ مِنَ الْأَوْسِ فِی خُفْیَةٍ مِنْ قَوْمِهِمْ وَ هُمْ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ فِطْنَةُ (6) بْنُ عَامِرِ بْنِ حِزَامٍ وَ عَوْفُ بْنُ الْحَارِثِ وَ حَارِثَةُ بْنُ ثَعْلَبَةَ وَ مَرْثَدُ بْنُ الْأَسَدِ وَ أَبُو أُمَامَةَ ثَعْلَبَةُ بْنُ عَمْرٍو وَ یُقَالُ هُوَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ فَلَمَّا انْصَرَفُوا إِلَی الْمَدِینَةِ وَ ذَکَرُوا الْقِصَّةَ وَ قَرَءُوا الْقُرْآنَ صَدَّقُوهُ وَ فِی السَّنَةِ الْقَابِلَةِ وَ هِیَ الْعَقَبَةُ الثَّانِیَةُ أَنْفَذُوا مَعَهُمْ سِتَّةً أُخْرَی (7) بِالسَّلَامِ وَ الْبَیْعَةِ وَ هُمْ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ ذَکْوَانُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ نَافِعُ بْنُ مَالِکِ بْنِ الْعَجْلَانِ وَ عَبَّاسُ بْنُ عُبَادَةَ بْنِ نَضْلَةَ وَ یَزِیدُ بْنُ ثَعْلَبَةَ حَلِیفٌ لَهُ وَ یُقَالُ مَسْعُودُ بْنُ الْحَارِثِ وَ عُوَیْمُ بْنُ سَاعِدَةَ حَلِیفٌ لَهُمْ ثُمَّ أَنْفَذَ النَّبِیُ

ص: 15


1- أی قال أبو عبد اللّه.
2- أی فی کتاب المعرفة.
3- أی بعد وفاة أبی طالب و خدیجة، و فی المصدر: بعدها أی بعد ذلک العام.
4- فی نسخة: زید بن حارثة.
5- تقدم فی الخبر السابق ما ینافی ذلک فتأمل.
6- فی المنتقی: قطبة بن عامر، یأتی بعد ذلک و هو الصحیح.
7- فی المصدر: آخرین.

مَعَهُمُ ابْنُ عَمِّهِ مُصْعَبُ بْنُ هَاشِمٍ (1) فَنَزَلَ دَارَ أَسْعَدِ بْنِ زُرَارَةَ فَاجْتَمَعُوا عَلَیْهِ وَ أَسْلَمَ أَکْثَرُهُمْ إِلَّا دَارَ أُمَیَّةَ بْنِ زَیْدٍ وَ حَطَمَةَ وَ وَائِلٍ وَ وَاقِفٍ فَإِنَّهُمْ أَسْلَمُوا بَعْدَ بَدْرٍ وَ أُحُدٍ وَ الْخَنْدَقِ وَ فِی السَّنَةِ الْقَابِلَةِ کَانَتْ بَیْعَةُ الحرس (الْحَارِثِ) کَانُوا مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ سَبْعِینَ رَجُلًا وَ امْرَأَتَیْنِ وَ اخْتَارَ صلی الله علیه و آله مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً لِیَکُونُوا کُفَلَاءَ قَوْمِهِ تِسْعَةً مِنَ الْخَزْرَجِ وَ ثَلَاثَةً مِنَ الْأَوْسِ فَمِنَ الْخَزْرَجِ أَسْعَدُ وَ جَابِرٌ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ قَمَرٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ مِنَ الْقَوَافِلِ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ مِنَ الْأَوْسِ أَبُو الْهَیْثَمِ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ سَعِیدُ بْنُ خَیْثَمَةَ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: ابو طالب نه سال و هشت ماه بعد از نبوّت پیامبر یعنی دو ماه پس از بیرون آمدن از شعب درگذشت. واقدی گمان کرده که آنان سه سال پیش از هجرت از شعب خارج شدند و در این سال ابو طالب وفات یافت و خدیجه شش ماه پس از وفات ابو طالب در حالی که چهل و شش سال و هشت ماه و بیست و چهار روز از عمرش سپری شده بود، درگذشت. و گفته می­شود: او

ص: 14

چهل و هفت سال و شش ماه و چند روز عمر کرد.

ابو عبدالله بن منده در کتاب معرفت گوید: وفات خدیجه سه روز پس از وفات ابو طالب بود.

کتاب معرفۀ: نسویّ گوید: خدیجه در مکّه قبل از هجرت پیش از این که نماز بر مرده واجب شود، وفات یافت. و آن سال، سال خزن و اندوه نامگذاری شد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از وفات ابو طالب و خدیجه سه ماه در مکه ماند و به یارانش امر می فرمود که به حبشه هجرت کنند. گروهی از اصحاب به همراه خانواده­های خود به سمت حبشه بیرون رفتند، و این ماجرا پنج سال پس از نبوّت آن حضرت بود. و محاصره شعب و نوشتن قرار داد (صحیفه) چهار سال بود. و گفته شده: سه سال و گفته شده: دو سال بود. هنگامی که ابو طالب درگذشت، پیامبر به طائف رفت و یک ماه در آن جا ماند و زید بن حارث همراه ایشان بود. سپس به مکّه بازگشت و یک سال و شش ماه در آن جا در پناه مطعم بن عدیّ اقامت کرد. و در موسم­های حجّ قبائل را دعوت می­کرد. بیعت عقبه اول در منی اتفاق افتاد و پنج نفر از قبیله خزرج و یک نفر از اوس در پنهانی بی آنکه قبایلشان متوجه شوند با آن حضرت بیعت نمودند. اینان جابر بن عبد الله، فطنۀ بن عامر بن حزام و عوف بن حارث و حارثۀ بن ثعلبۀ و مرثد بن اسد و ابو امامۀ ثعلبۀ بن عمرو بودند. و گفته می­شود این شخص، اسعد بن زرارۀ بود. هنگامی که به مدینه بازگشتند و داستان را بازگو نمودند و قرآن را قرائت کردند، او را تصدیق کردند. در سال بعد یعنی در عقبه دوم، با شش نفر دیگر پیمان صلح و بیعت بستند. این شش نفر: ابو هیثم بن تیهان، عبادۀ بن صامت، ذکوان بن عبد الله و نافع بن مالک بن عجلان و عباس بن عبادۀ بن نضلۀ و یزید بن ثعلبه که هم پیمان او بود. و گفته می­شود: مسعود بن حارث و عویم بن ساعدۀ هم­پیمان آن­ها بودند. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

ص: 15

پسر عمویش مصعب بن هاشم را به نزشان فرستاد. پس به خانه اسعد بن زراره وارد شد و آنان در اطراف او جمع شده و بیشترشان اسلام آوردند به جز امیّۀ بن زید و حطمۀ و وائل و واقف. این افراد پس از جنگ بدر و احد و خندق اسلام آوردند. و در سال بعدی بیعت «حرس» انجام شد و آنان هفتاد مرد و دو زن از قبیله اوس و خزرج بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از میان آنان دوازده نقیب (رهبر و پیشوا) انتخاب کرد تا عهده­دار و مسوؤل قومش باشند. نه نفر از خزرج و سه نفر از اوس بودند. از میان خزرجیان اسعد و جابر و بُراء بن مَعرور و عبد الله بن حزام و سعد بن عبادۀ و منذر بن قمر و عبد الله بن رواحۀ و سعد بن ربیع بودند و از میان قافله­ها عبادۀ بن صامت و از میان اوسیان ابو هیثم و اسید بن حضیر و سعید بن خیثمۀ بودند. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 150 - 151 -

**[ترجمه]

«8»

یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ قُرَیْشاً کُلَّهُمُ اجْتَمَعُوا وَ أَخْرَجُوا بَنِی هَاشِمٍ إِلَی شِعْبِ أَبِی طَالِبٍ وَ مَکَثُوا فِیهِ ثَلَاثَ سِنِینَ إِلَّا شَهْراً ثُمَّ أَنْفَقَ أَبُو طَالِبٍ وَ خَدِیجَةُ جَمِیعَ مَالِهِمَا وَ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی الطَّعَامِ إِلَّا مِنْ مَوْسِمٍ إِلَی مَوْسِمٍ فَلَقُوا مِنَ الْجُوعِ وَ الْعُرْیِ مَا اللَّهُ أَعْلَمُ بِهِ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ عَلَی صَحِیفَتِهِمُ الْأَرَضَةَ فَأَکَلَتْ کُلَّ مَا فِیهَا إِلَّا اسْمَ اللَّهِ فَذَکَرَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِی طَالِبٍ فَمَا رَاعَ قُرَیْشاً إِلَّا وَ بنی (بَنُو) هَاشِمٍ عُنُقٌ (3) وَاحِدٌ قَدْ خَرَجُوا مِنَ الشِّعْبِ فَقَالُوا الْجُوعُ أَخْرَجَهُمْ فَجَاءُوا حَتَّی أَتَوُا الْحِجْرَ وَ جَلَسُوا فِیهِ وَ کَانَ لَا یَقْعُدُ فِیهِ صِبْیَانُ قُرَیْشٍ (4) فَقَالُوا یَا أَبَا طَالِبٍ قَدْ آنَ لَکَ أَنْ تُصَالِحَ قَوْمَکَ قَالَ قَدْ جِئْتُکُمْ مُخْبِراً (5) ابْعَثُوا إِلَیَّ صَحِیفَتَکُمْ لَعَلَّهُ أَنْ یَکُونَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ صُلْحٌ فِیهَا فَبَعَثُوا إِلَیْهَا وَ هِیَ عِنْدَ أُمِّ أَبِی جَهْلٍ وَ کَانَتْ قَبْلُ فِی الْکَعْبَةِ فَخَافُوا عَلَیْهَا السُّرَّاقَ فَوُضِعَتْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ خَوَاتِیمُهُمْ عَلَیْهَا فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ هَلْ تُنْکِرُونَ مِنْهَا شَیْئاً قَالُوا لَا قَالَ إِنَّ ابْنَ أَخِی حَدَّثَنِی

ص: 16


1- تقدم فی الخبر السابق انه مصعب بن عمیر، و سیأتی أیضا، و هو الصحیح، و المصدر خال عن قوله: ابن عمه.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 150 و 151.
3- العنق: الجماعة.
4- فی نسخة: لا یقعد فیه إلا فتیان قریش.
5- فی نسخة: جئتکم بخیر.

وَ لَمْ یَکْذِبْنِی قَطُّ أَنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ عَلَی هَذِهِ الصَّحِیفَةِ الْأَرَضَةَ فَأَکَلَتْ کُلَّ قَطِیعَةٍ وَ إِثْمٍ وَ تَرَکَتْ کُلَّ اسْمٍ هُوَ لِلَّهِ فَإِنْ کَانَ صَادِقاً أَقْلَعْتُمْ عَنْ ظُلْمِنَا وَ إِنْ یَکُنْ کَاذِباً نَدْفَعْهُ إِلَیْکُمْ فَقَتَلْتُمُوهُ فَصَاحَ النَّاسُ أَنْصَفْتَنَا یَا أَبَا طَالِبٍ فَفُتِحَتْ ثُمَّ أُخْرِجَتْ فَإِذَا هِیَ مَشْرَبَةٌ کَمَا قَالَ صلی الله علیه و آله فَکَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ وَ امْتُقِعَتْ (1) وُجُوهُ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ أَ تَبَیَّنَ لَکُمْ أَیُّنَا أَوْلَی بِالسِّحْرِ وَ الْکِهَانَةِ فَأَسْلَمَ یَوْمَئِذٍ عَالَمٌ مِنَ النَّاسِ ثُمَّ رَجَعَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی شِعْبِهِ ثُمَّ عَیَّرَهُمْ هِشَامُ بْنُ عَمْرٍو الْعَامِرِیُّ بِمَا صَنَعُوا بِبَنِی هَاشِمٍ (2).

**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از جمله معجزات آن حضرت این بود که همه قریش جمع شدند بنی هاشم را از مکّه خارج کردند و به شعب ابی طالب رفتند. و در آن جا یک ماه کمتر از سه سال ماندند. حضرت ابو طالب و خدیجه، تمام اموال خود را در آن جا خرج کردند. و فقط در ماه­های حج می توانستند آذوقه تهیه کنند و داد و ستد نمایند، از این جهت گرسنگی و سرمایی متحمل شدند که فقط خداوند می­داند چه اندازه بود. خداوند متعال موریانه را فرستاد و تمام کلمات قطعنامه آنان را خورد، مگر نام خدا را. این راز را پیامبر اکرم به ابو طالب گفت. و تنها چیزی که قریش را به ترس می­افکند این بود که بنی هاشم به صورت گروهی و یکپارچه از شعب بیرون آمده بودند. و گفتند: گرسنگی آنان را بیرون آورده است. قریش آمدند تا به حجر رسیدند و در آن جا نشستند و کودکان قریش بر حجر نمی­نشستند. گفتند: ای ابو طالب وقت آن رسیده که با قومت صلح کنی. گفت: خبری برای شما آورده­ام بگوئید قطعنامه را بیاورند شاید صلح و سازشی میان ما و شما در آن باشد. قطعنامه را که در نزد مادر ابو جهل بود آوردند. و پیش­تر در کعبه بود، و از ترس دزدان نزد خودشان نگاه­داشته بودند و مهرهایشان بر آن بود. ابو طالب گفت: آیا چیزی از آن را انکار می­کنید. گفتند: خیر. گفت: برادرزاده­ام

ص: 16

که هر گز به من دروغ نمی­گوید به من گفته است که خداوند موریانه ای را مأمور کرده و تمام کلمات قطعنامه را خورده است و همه اسماء خداوند را رها کرده است. اگر راست باشد، دست از ظلم خود بردارید و اگر راست نباشد او را تسلیم شما می کنم تا او را بکشید. مردم فریاد کشیدند: عدالت پیشه کردی ای ابو طالب. صندوق را باز کردند همان گونه یافتند که پیامبر خبر داده بود. در این هنگام مسلمانانی که با ابو طالب آمده بودند، تکبیر گفتند و صورت مشرکین دگرگون شد. ابو طالب گفت: معلوم شد که کدام یک از سزاوار است که به سحر و کهانۀ نسبت داده شود. در آن روز گروه­های بسیاری از مردم اسلام آوردند. سپس ابو طالب به شعب برگشت. و هشام بن عمرو عامری، قریش را به خاطر رفتاری که با بنی هاشم داشتند، مواخذه و سرزنش کرد. - . این حدیث را در خرائج چاپ شده نیافتم. -

**[ترجمه]

«9»

قب، المناقب لابن شهرآشوب رَوَی الزُّهْرِیُّ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ الْآیَاتِ (3) قَالَ لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ لَمْ یَجِدِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَاصِراً وَ نَثَرُوا عَلَی رَأْسِهِ التُّرَابَ قَالَ مَا نَالَ مِنِّی قُرَیْشٌ شَیْئاً حَتَّی مَاتَ أَبُو طَالِبٍ وَ کَانَ یَسْتَتِرُ مِنَ الرَّمْیِ بِالْحَجَرِ الَّذِی عِنْدَ بَابِ الْبَیْتِ مِنْ یَسَارِ مَنْ یَدْخُلُ وَ هُوَ ذِرَاعٌ وَ شِبْرٌ فِی ذِرَاعٍ إِذَا جَاءَهُ مِنْ دَارِ أَبِی لَهَبٍ وَ دَارِ عَدِیِّ بْنِ حُمْرَانَ وَ قَالُوا لَوْ کَانَ مُحَمَّدٌ نَبِیّاً لَشَغَلَتْهُ النُّبُوَّةُ عَنِ النِّسَاءِ وَ لَأَمْکَنَهُ جَمِیعُ الْآیَاتِ وَ لَأَمْکَنَهُ مَنْعُ الْمَوْتِ عَنْ أَقَارِبِهِ وَ لَمَّا مَاتَ أَبُو طَالِبٍ وَ خَدِیجَةُ فَنَزَلَ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ (4) الْآیَةَ.

الزُّهْرِیُّ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ (5) الْآیَةَ لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ وَ اشْتَدَّ عَلَیْهِ الْبَلَاءُ عَمَدَ إِلَی ثَقِیفٍ بِالطَّائِفِ رَجَاءَ أَنْ یُؤْوُوهُ سَادَتُهَا فَلَمْ یَقْبَلُوهُ وَ تَبِعَهُ سُفَهَاؤُهُمْ بِالْأَحْجَارِ وَ دَمَّوْا رِجْلَیْهِ فَخَلَصَ مِنْهُمْ وَ اسْتَظَلَّ فِی ظِلِّ حَبَلَةٍ مِنْهُ (6) وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْکُو إِلَیْکَ مِنْ ضَعْفِ قُوَّتِی وَ قِلَّةِ حِیلَتِی وَ نَاصِرِی وَ هَوَانِی عَلَی النَّاسِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ ذَکَرَ حَدِیثَ عَدَّاسٍ کَمَا مَرَّ فِی رِوَایَةِ الطَّبْرِسِیِّ.

ص: 17


1- و امتقع مجهولا: تغیر لونه من حزن أو فزع أو ریبة.
2- لم نجده فی الخرائج المطبوع، و أسلفنا قبلا أن نسخة خرائج المصنّف کانت مختلفة مع المطبوع.
3- الأحقاف: 26 و 27.
4- الرعد: 38.
5- التوبة: 129.
6- أی من بستان کما تقدم.

ابْنُ مَسْعُودٍ لَمَّا دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الطَّائِفَ رَأَی عُتْبَةَ وَ شَیْبَةَ جَالِسَیْنِ عَلَی سَرِیرٍ فَقَالا هُوَ یَقُومُ قِبَلَنَا فَلَمَّا قَرُبَ النَّبِیُّ مِنْهُمَا خَرَّ السَّرِیرُ وَ وَقَعَا عَلَی الْأَرْضِ فَقَالا عَجَزَ سِحْرُکَ عَنْ أَهْلِ مَکَّةَ فَأَتَیْتَ الطَّائِفَ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: زهری در باره این فرموده خداوند: «و لقد مکنّاهم الْآیَاتِ...» گوید: هنگامی که ابو طالب فوت شد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هیچ یاوری نداشت و بر سر مبارک آن حضرت خاک ریختند. فرمود: تا زمانی که ابو طالب زنده بود قریش نتوانستند هیچ آزاری به من برسانند. و آن حضرت در پشت مکان رمی که در سمت چپ ورودی بیت، که یک ذراع و یک وجب در یک ذراع بود، پنهان می­شد. افرادی از دار ابو لهب و دار عدیّ بن حمران آمدند و گفتند: اگر محمد پیامبر می­بود، نبوت او را از زنان باز می­داشت و همه آیات و معجزات برایش ممکن می­ شد و مانع از مرگ نزدیکانش می­شد. هنگامی که ابو طالب و خدیجه وفات یافتند، آیه: «و لقد ارسلنا رسلا من قبلک» - . رعد : 38 - تا پایان آیه.

زهری در باره این فرموده خداوند «فإن تولّوا فقل حسبی الله» - . توبه / 129 - {پس اگر روی برتافتند، بگو: «خدا مرا بس است».} گوید: هنگامی که ابو طالب فوت شد و مصیبت و بلا بر پیامبر سخت و دشوار شد به طائف پناه برد به این امید که بزرگان طائف او را یاری رسانند. اما از او نپذیرفتند و اراذل و دیوانگان آن­ها با سنگ پیامبر را دنبال کردند و پاهای مبارکش را خون­آلود کردند. آن حضرت از دست آن­ها نجات پیدا کرد و در سایه درخت انگور بستانی نشست. و فرمود: پروردگارا از ضعف توان و قلّت چاره و یاور و خواری خود در برابر مردم به نزد تو شکایت می­برم ای أرحم الراحمین. سپس حدیث عداس را بنا بر روایت طبرسی که ذکر کردیم، آورده است.

ص: 17

ابن مسعود گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد طائف شد، عُتبَۀ و شَیبۀ را دید که بر تختی نشسته بودند. گفتند: او به سمت ما می­آید. وقتی پیامبر به آنان نزدیک شد، تخت شکست و بر زمین افتادند و گفتند: سحر و جادویت برای مردم مکّه به کار نیامد، به طائف آمدی. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 61 - 62 -

**[ترجمه]

«10»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: اکْتَتَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَّةَ سِنِینَ لَیْسَ یَظْهَرُ وَ عَلِیٌّ مَعَهُ وَ خَدِیجَةُ ثُمَّ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَصْدَعَ بِمَا یُؤْمَرُ فَظَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَعْرِضُ نَفْسَهُ عَلَی قَبَائِلِ الْعَرَبِ فَإِذَا أَتَاهُمْ قَالُوا کَذَّابٌ امْضِ عَنَّا (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: محمد حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله چند سالی در مکه رسالتش را از مردم پنهان می کرد. علی علیه السلام و خدیجه همراه او بودند. سپس خداوند به او امر کرد که مأموریت خود را آشکار کند و پیامبر چنین کرد. او به نزد قبایل عرب می رفت و سخن خویش را برای آنان عرضه می کرد. آن­ها با دیدن حضرت می گفتند: ای دروغگو! از این جا برو. - . تفسیر عیاشی 2 : 253 -

**[ترجمه]

«11»

أَقُولُ قَالَ الْکَازِرُونِیُّ فِی الْمُنْتَقَی وَ غَیْرِهِ فِی سَنَةِ ثَمَانٍ مِنْ نُبُوَّتِهِ صلی الله علیه و آله تَعَاهَدَ قُرَیْشٌ وَ تَقَاسَمَتْ عَلَی مُعَادَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا أَسْلَمَ حَمْزَةُ وَ حَمَی النَّجَاشِیُّ مَنْ عِنْدَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ حَامَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَمُّهُ أَبُو طَالِبٍ وَ قَامَتْ بَنُو هَاشِمٍ وَ بَنُو عَبْدِ الْمُطَّلِبِ دُونَهُ وَ أَبَوْا أَنْ یُسَلِّمُوهُ فَشَا الْإِسْلَامُ فِی القَبَائِلِ وَ اجْتَهَدَ الْمُشْرِکُونَ فِی إِخْفَاءِ ذَلِکَ النُّورِ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ فَعَرَفَتْ قُرَیْشٌ أَنَّهُ لَا سَبِیلَ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله اجْتَمَعُوا عَلَی أَنْ یَکْتُبُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ عَلَی بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنْ لَا یُنَاکِحُوهُمْ وَ لَا یُبَایِعُوهُمْ فَکَتَبُوا صَحِیفَةً فِی ذَلِکَ وَ کُتِبَ فِیهَا جَمَاعَةٌ (3) وَ عَلَّقُوهَا بِالْکَعْبَةِ ثُمَّ عَدَوْا عَلَی مَنْ أَسْلَمَ فَأَوْثَقُوهُمْ وَ آذَوْهُمْ وَ اشْتَدَّ الْبَلَاءُ عَلَیْهِمْ وَ عَظُمَتِ الْفِتْنَةُ فِیهِمْ وَ زُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِیداً وَ أَبْدَتْ قُرَیْشٌ لِبَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ الْجَفَاءَ وَ ثَارَ بَیْنَهُمْ شَرٌّ وَ قَالُوا لَا صُلْحَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ وَ لَا رَحِمَ إِلَّا عَلَی قَتْلِ هَذَا الصَّابِئِ فَعَمَدَ أَبُو طَالِبٍ فَأَدْخَلَ الشِّعْبَ ابْنَ أَخِیهِ وَ بَنِی أَبِیهِ وَ مَنِ اتَّبَعَهُمْ فَدَخَلُوا شِعْبَ أَبِی طَالِبٍ وَ آذَوُا النَّبِیَّ وَ الْمُؤْمِنِینَ أَذًی شَدِیداً وَ ضَرَبُوهُمْ فِی کُلِّ طَرِیقٍ وَ حَصَرُوهُمْ فِی شِعْبِهِمْ وَ قَطَعُوا عَنْهُمُ الْمَارَّةَ مِنَ الْأَسْوَاقِ (4) وَ نَادَی مُنَادٍ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ فِی قُرَیْشٍ أَیُّمَا رَجُلٍ

ص: 18


1- مناقب آل أبی طالب 1: 61 و 62.
2- تفسیر العیّاشیّ: ج 2: 253.
3- فی المصدر: جماعة من قریش.
4- زاد فی المصدر: فلم یدعوا أحدا من الناس یدخل علیهم طعاما و لا شیئا ممّا یرفق به، و کانوا یخرجون من الشعب إلی الموسم، فکانت قریش تباکرهم إلی الاسواق فیشترونها و یغلونها علیهم.

مِنْهُمْ وَجَدْتُمُوهُ عِنْدَ طَعَامٍ یَشْتَرِیهِ فَزِیدُوا عَلَیْهِ فَبَقُوا عَلَی ذَلِکَ ثَلَاثَ سِنِینَ حَتَّی بَلَغَ الْقَوْمَ الْجَهْدُ الشَّدِیدُ حَتَّی سَمِعُوا أَصْوَاتَ صِبْیَانِهِمْ یَتَضَاغَوْنَ أَیْ یَصِیحُونَ مِنَ الْجُوعِ مِنْ وَرَاءِ الشِّعْبِ وَ کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَکْرَهُونَ مَا فِیهِ بَنُو هَاشِمٍ مِنَ الْبَلَاءِ حَتَّی کَرِهَ عَامَّةُ قُرَیْشٍ مَا أَصَابَ بَنِی هَاشِمٍ وَ أَظْهَرُوا کَرَاهِیَتَهُمْ لِصَحِیفَتِهِمُ الْقَاطِعَةِ الظَّالِمَةِ حَتَّی أَرَادَ رِجَالٌ أَنْ یَبْرَءُوا مِنْهَا وَ کَانَ أَبُو طَالِبٍ یَخَافُ أَنْ یَغْتَالُوا رَسُولَ اللَّهِ لَیْلًا أَوْ سِرّاً وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا أَخَذَ مَضْجَعَهُ أَوْ رَقَدَ جَعَلَهُ أَبُو طَالِبٍ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ بَنِیهِ خَشْیَةَ أَنْ یَقْتُلُوهُ وَ یُصْبِحُ قُرَیْشٌ وَ قَدْ سَمِعُوا أَصْوَاتَ صِبْیَانِ بَنِی هَاشِمٍ مِنَ اللَّیْلِ یَتَضَاغَوْنَ مِنَ الْجُوعِ فَیَجْلِسُونَ عِنْدَ الْکَعْبَةِ فَیَسْأَلُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَیَقُولُ الرَّجُلُ لِأَصْحَابِهِ کَیْفَ بَاتَ أَهْلُکَ الْبَارِحَةَ فَیَقُولُونَ بِخَیْرٍ فَیَقُولُ لَکِنْ إِخْوَانُکُمْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ فِی الشِّعْبِ بَاتَتْ صِبْیَانُهُمْ یَتَضَاغَوْنَ مِنَ الْجُوعِ فَمِنْهُمْ مَنْ یُعْجِبُهُ مَا یَلْقَی مُحَمَّدٌ وَ رَهْطُهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَکْرَهُ ذَلِکَ فَأَتَی (1) مِنْ قُرَیْشٍ عَلَی ذَلِکَ مِنْ أَمْرِهِمْ فِی بَنِی هَاشِمٍ سَنَتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً حَتَّی جَهَدَ الْقَوْمُ جَهْداً شَدِیداً لَا یَصِلُ إِلَیْهِمْ شَیْ ءٌ إِلَّا سِرّاً وَ مستخفی (مُسْتَخْفٍ) بِهِ مِمَّنْ أَرَادَ صِلَتَهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ حَتَّی رُوِیَ أَنَّ حَکِیمَ بْنَ حِزَامٍ خَرَجَ یَوْماً وَ مَعَهُ إِنْسَانٌ یَحْمِلُ طَعَاماً إِلَی عَمَّتِهِ خَدِیجَةَ بِنْتِ خُوَیْلِدٍ وَ هِیَ تَحْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الشِّعْبِ إِذْ لَقِیَهُ أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ تَذْهَبُ بِالطَّعَامِ إِلَی بَنِی هَاشِمٍ وَ اللَّهِ لَا تَبْرَحُ أَنْتَ وَ لَا طَعَامُکَ حَتَّی أَفْضَحُکَ عِنْدَ قُرَیْشٍ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ بْنُ هِشَامِ بْنِ الْحَارِثِ تَمْنَعُهُ أَنْ یُرْسِلَ إِلَی عَمَّتِهِ بِطَعَامٍ کَانَ لَهَا عِنْدَهُ فَأَبَی أَبُو جَهْلٍ أَنْ یَدَعَهُ فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ بِسَاقِ بَعِیرٍ فَشَجَّهُ وَ وَطِئَهُ وَطْئاً شَدِیداً وَ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَرِیبٌ یَرَی ذَلِکَ وَ هُمْ یَکْرَهُونَ أَنْ یَبْلُغَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ وَ أَصْحَابَهُ فَیُشْمَتُوا بِهِمْ وَ حَتَّی رُوِیَ أَنَّ هِشَامَ بْنَ عَمْرِو بْنِ رَبِیعَةَ أَدْخَلَ عَلَی بَنِی هَاشِمٍ فِی لَیْلَةٍ ثَلَاثَةَ أَحْمَالِ طَعَامٍ فَعَلِمَتْ بِذَلِکَ قُرَیْشٌ فَمَشَوْا إِلَیْهِ فَکَلَّمُوهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنِّی غَیْرُ عَائِدٍ لِشَیْ ءٍ یُخَالِفُکُمْ ثُمَّ عَادَ الثَّانِیَةَ فَأَدْخَلَ حَمْلًا أَوْ حَمْلَیْنِ لَیْلًا وَ صَادَفَتْهُ قُرَیْشٌ وَ هَمُّوا بِهِ فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ دَعُوهُ رَجُلٌ وَصَلَ رَحِمَهُ

ص: 19


1- فی المصدر: فأقامت قریش.

أَمَا إِنِّی أَحْلِفُ بِاللَّهِ لَوْ فَعَلْنَا مِثْلَ مَا فَعَلَ کَانَ أَجْمَلَ بِنَا وَ وَفَّقَ اللَّهُ هِشَاماً لِلْإِسْلَامِ یَوْمَ الْفَتْحِ. (1) قَالَ وَ فِی سَنَةِ عَشْرٍ مِنْ نُبُوَّتِهِ صلی الله علیه و آله تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ عَارَضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جِنَازَةَ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ وَصَلَتْکَ رَحِمٌ وَ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً یَا عَمِّ.

وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ بَعْدَ أَبِی طَالِبٍ بِأَیَّامٍ وَ لَمَّا مَرِضَتْ مَرَضَهَا الَّذِی تُوُفِّیَتْ فِیهِ دَخَلَ عَلَیْهَا رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ لَهَا بِالْکُرْهِ مِنِّی مَا أَرَی مِنْکِ یَا خَدِیجَةُ وَ قَدْ یَجْعَلُ اللَّهُ فِی الْکُرْهِ خَیْراً کَثِیراً أَ مَا عَلِمْتِ أَنَّ اللَّهَ قَدْ زَوَّجَنِی مَعَکِ فِی الْجَنَّةِ مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ وَ کُلْثُمَ أُخْتَ مُوسَی وَ آسِیَةَ امْرَأَةَ فِرْعَوْنَ قَالَتْ وَ قَدْ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالَتْ بِالرِّفَاءِ وَ الْبَنِینَ وَ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ وَ هِیَ بِنْتُ خَمْسٍ

ص: 20


1- ذکر فی المصدر: هنا قصة الصحیفة مفصلا، و لعلّ نسخة المصنّف کانت ناقصة، نذکرها مزیدا للفائدة، قال: ثم ان اللّه عزّ و جلّ برحمته أرسل علی صحیفة قریش التی کتبوها- و فیها تظاهرهم علی بنی هاشم- الأرضة، فلم تدع فیها اسما هو للّه عزّ و جلّ الا اکلته، و بقی فیها الظلم و القطیعة و البهتان، فأخبر اللّه عزّ و جلّ بذلک رسوله محمّدا صلّی اللّه علیه و آله فأخبر أبا طالب، فقال أبو طالب: یا ابن أخی من حدثک هذا و لیس یدخل إلینا أحد، و لا تخرج أنت إلی أحد؟ و لست فی نفسی من أهل الکذب، فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: أخبرنی ربی هذا، فقال له عمه: إن ربک لحق، و أنا أشهد انک صادق، فجمع أبو طالب أهله و لم یخبرهم بما أخبره به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کراهیة أن یفشوا ذلک الخبر، فیبلغ المشرکین فیحتالوا للصحیفة البحث و المکر، فانطلق أبو طالب برهطه حتّی دخلوا المسجد و المشرکون من قریش فی ظل الکعبة، فلما ابصروا تباشروا به و ظنوا أن الحصر و البلاء حملهم علی أن یدفعوا إلیهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فیقتلوه، فلما انتهی إلیهم أبو طالب و رهطه رحبوا بهم و قالوا: قد آن لک أن تطیب نفسک عن قتل رجل فی قتله صلاحکم و جماعتکم و فی حیاته فرقتکم و فسادکم، فقال أبو طالب: قد جئتکم فی امر لعله یکون فیه صلاح و جماعة، فاقبلوا ذلک منا، هلموا صحیفتکم التی فیها تظاهرکم علینا، فجاءوا بها و لا یشکون الا انهم سیدفعون رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إلیهم إذا نشروها، فلما جاءوا بصحیفتهم قال أبو طالب: صحیفتکم بینی و بینکم، فان ابن أخی قد أخبرنی و لم یکذبنی ان اللّه عزّ و جلّ قد بعث علی صحیفتکم الأرضة، فلم تدع للّه فیها اسما الا أکلته، و بقی فیها الظلم و القطیعة و البهتان، فان کان کاذبا فلکم علی ان ادفعه إلیکم تقتلونه، و إن کان صادقا فهل ذلک ناهیکم عن تظاهرکم علینا ، فأخذ علیهم المواثیق واخذوا علیه ، فلما نشروها فاذا هی کما قال رسول الله صلی الله علیه و آله ، وکانوا هم بالغدر أولی منهم ، واستبشر أبوطالب وأصحابه ، وقالوا : أینا أولی بالقطیعة والبهتان؟ فقال المطعم بن عدی بن نوفل بن عبد مناف ، وهشام ابن عمرو أخو عامر بن لوی بن حارثة ، نحن براء من هذه الصحیفة القاطعة العادیة الظالمة ، ولن نمالی أحدا فی فساد أنفسنا ، وتتابع علی ذلک ناس من اشراف قریش فخرج قوم من شعبهم وقد أصابهم الجهد الشدید ، فقال أبوطالب فی ذلک أشعارا منها : وقد جربوا فیما مضی غب أمرهم***وما عالم امرا کمن لا یجرب وقد کان فی أمر الصحیفة عبرة***متی ما یخبر غائب القوم یعجب محا الله منهم کفرهم وعقوقهم***وما نقموا من باطل الحق مغرب فاصبح ما قالوا من الامر باطلا***ومن یختلق ما لیس بالحق یکذب فامسی ابن عبدالله فینا مصدقا***علی سخط من قومنا غیر معتب فلا تحسبونا مسلمین محمدا***لدی عزمة منا ولا متعزب ستمنعه منا ید هاشمیة***مرکبها فی الناس خیر مرکب وکان الذی کتب الصحیفة منصور بن عکرمة بن هاشم فشلت یده فیما یزعمون ، وفی روایة ان الله تعالی اطلع نبیه صلی الله علیه و آله علی أمر صحیفتهم ، وأن الارضة قد أکلت ما کان فیها من جور وظلم ، وبقی ما کان من ذکر الله عزوجل فی موضعی القصة. انتهی. أقول : الروایة الثانیه أصح لما تقدم فی الاخبار وفی شعر أبی طالب.

وَ سِتِّینَ وَ دُفِنَتْ بِالْحَجُونِ وَ نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبْرَهَا وَ لَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ سُنَّةُ الْجَنَازَةِ وَ الصَّلَاةِ عَلَیْهَا.

وَ رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ ثَعْلَبَةَ بْنِ صَغِیرٍ قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ وَ خَدِیجَةُ وَ کَانَ بَیْنَهُمَا شَهْرٌ وَ خَمْسَةُ أَیَّامٍ اجْتَمَعَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُصِیبَتَانِ فَلَزِمَ بَیْتَهُ وَ أَقَلَّ الْخُرُوجَ وَ نَالَتْ مِنْهُ قُرَیْشٌ مَا لَمْ تَکُنْ تَنَالُ وَ لَا تَطْمَعُ فَبَلَغَ ذَلِکَ أَبَا لَهَبٍ فَجَاءَهُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ امْضِ لِمَا أَرَدْتَ وَ مَا کُنْتَ صَانِعاً إِذْ کَانَ أَبُو طَالِبٍ حَیّاً فَاصْنَعْهُ لَا وَ اللَّاتِ لَا یُوصَلُ إِلَیْکَ حَتَّی أَمُوتَ وَ سَبَّ ابْنُ غَیْطَلَةَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ أَبُو لَهَبٍ فَنَالَ مِنْهُ فَوَلَّی یَصِیحُ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ صَبَأَ أَبُو عُتْبَةَ فَأَقْبَلَتْ قُرَیْشٌ حَتَّی وَقَفُوا عَلَی أَبِی لَهَبٍ فَقَالَ مَا فَارَقْتُ دِینَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ لَکِنِّی أَمْنَعُ ابْنَ أَخِی أَنْ یُضَامَ (1) حَتَّی یَمْضِیَ لِمَا یُرِیدُ قَالُوا أَحْسَنْتَ وَ أَجْمَلْتَ وَ وَصَلْتَ الرَّحِمَ فَمَکَثَ

ص: 21


1- أی یظلم و یقهر.

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ أَیَّاماً یَذْهَبُ وَ یَأْتِی لَا یَتَعَرَّضُ لَهُ أَحَدٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ هَابُوا أَبَا لَهَبٍ إِذاً جَاءَ عُقْبَةُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ وَ أَبُو جَهْلٍ إِلَی أَبِی لَهَبٍ فَاحْتَالا حَتَّی صَرَفَاهُ عَنْ نُصْرَتِهِ صلی الله علیه و آله. (1) وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ خَرَجَ إِلَی الطَّائِفِ وَ إِلَی ثَقِیفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُبَیْرٍ قَالَ لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ تَنَاوَلَتْ قُرَیْشٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ إِلَی الطَّائِفِ وَ مَعَهُ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ وَ ذَلِکَ فِی لَیَالٍ بَقِینَ مِنْ شَوَّالٍ سَنَةَ عَشْرٍ مِنَ النُّبُوَّةِ فَأَقَامَ بِهَا عَشَرَةَ أَیَّامٍ وَ قِیلَ شَهْراً فَآذَوْهُ وَ رَمَوْهُ بِالْحِجَارَةِ فَانْصَرَفَ إِلَی مَکَّةَ فَلَمَّا نَزَلَ نَخْلَةَ صَرَفَ اللَّهُ إِلَیْهِ النَّفْرَ مِنَ الْجِنِّ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا انْصَرَفَ مِنَ الطَّائِفِ عَمَدَ إِلَی ظِلِّ حَبَلَةٍ مِنْ عِنَبٍ فَجَلَسَ فِیهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْکُو إِلَیْکَ ضَعْفَ قُوَّتِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی وَ هَوَانِی عَلَی النَّاسِ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ أَنْتَ رَبُّ الْمُسْتَضْعَفِینَ وَ أَنْتَ رَبِّی إِلَی مَنْ تَکِلُنِی إِلَی بَعِیدٍ یَتَجَهَّمُنِی (2) أَوْ إِلَی عَدُوٍّ مَلَّکْتَهُ أَمْرِی إِنْ لَمْ یَکُنْ بِکَ عَلَیَّ غَضَبٌ فَلَا أُبَالِی وَ لَکِنْ عَافِیَتُکَ هِیَ أَوْسَعُ لِی أَعُوذُ بِنُورِ وَجْهِکَ الَّذِی أَشْرَقَتْ لَهُ الظُّلُمَاتُ وَ صَلَحَ عَلَیْهِ أَمْرُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مِنْ أَنْ یَنْزِلَ بِی غَضَبُکَ أَوْ یَحِلَّ عَلَیَّ سَخَطُکَ لَکِنْ لَکَ الْعُتْبَی (3) حَتَّی تَرْضَی وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِکَ

ص: 22


1- هکذا فی النسخ، و الموجود فی المصدر یغایره و هو هکذا: إذ جاء عقبة ابن أبی معیط و أبو جهل إلی ابی لهب فقالا له: أخبرک ابن أخیک این مدخل أبیک؟ فقال له أبو لهب: یا محمّد این مدخل عبد المطلب؟ قال: مع قومه، فخرج أبو لهب إلیهم فقال:
2- تجهمه: استقبله بوجه عبوس کریه.
3- العتبی: الرضی.

قَالَ وَ لَمَّا دَخَلَ مَکَّةَ کَانَ یَقِفُ بِالْمَوْسِمِ عَلَی القَبَائِلِ فَیَقُولُ یَا بَنِی فُلَانٍ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ کَانَ خَلْفَهُ أَبُو لَهَبٍ فَیَقُولُ لَا تُطِیعُوهُ وَ أَتَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کِنْدَةَ فِی مَنَازِلِهِمْ فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَبَوْا وَ أَتَی کَلْباً فِی مَنَازِلِهِمْ فَلَمْ یَقْبَلُوا مِنْهُ وَ أَتَی بَنِی حَنِیفَةَ فِی مَنَازِلِهِمْ فَرَدُّوا عَلَیْهِ أَقْبَحَ رَدٍّ.

وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ تَزَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ بِعَائِشَةَ وَ سَوْدَةَ وَ کَانَتْ عَائِشَةُ بِنْتَ سِتِّ سِنِینَ حِینَئِذٍ وَ رُوِیَ لَمَّا هَلَکَتْ خَدِیجَةُ جَاءَتْ خَوْلَةُ بِنْتُ حَکِیمٍ امْرَأَةُ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَا تَتَزَوَّجُ قَالَ مَنْ قَالَتْ إِنْ شِئْتَ بِکْراً وَ إِنْ شِئْتَ ثَیِّباً قَالَ فَمَنِ الْبِکْرُ قَالَتْ بِنْتُ أَبِی بَکْرٍ قَالَ وَ مَنِ الثَّیِّبُ قَالَتْ سَوْدَةُ بِنْتُ زَمْعَةَ قَدْ آمَنَتْ بِکَ وَ اٍتَّبَعَتْکَ عَلَی مَا تَقُولُ قَالَ فَاذْهَبِی فَاذْکُرِیهِمَا عَلَیَّ فَذَهَبَتْ إِلَی أَبَوَیْهِمَا وَ خَطَبَتْهُمَا فَقَبِلَا وَ تَزَوَّجَهُمَا وَ فِی سَنَةِ إِحْدَی عَشْرَةَ مِنْ نُبُوَّتِهِ کَانَ بَدْءُ إِسْلَامِ الْأَنْصَارِ وَ ذَلِکَ مَا رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ فِی الْمَوْسِمِ یَعْرِضُ نَفْسَهُ عَلَی القَبَائِلِ فَبَیْنَا هُوَ عَلَی الْعَقَبَةِ إِذْ لَقِیَ رَهْطاً مِنَ الْخَزْرَجِ فَقَالَ مَنْ أَنْتُمْ فَقَالُوا مِنَ الْخَزْرَجِ قَالَ أَ فَلَا تَجْلِسُونَ أُکَلِّمُکُمْ قَالُوا بَلَی فَجَلَسُوا مَعَهُ فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَرَضَ عَلَیْهِمُ الْإِسْلَامَ وَ تَلَا عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ وَ کَانَ أُولَئِکَ یَسْمَعُونَ مِنَ الْیَهُودِ أَنَّهُ قَدْ أَظَلَّ زَمَانُ نَبِیٍّ یُبْعَثُ فَلَمَّا کَلَّمَهُمْ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَلنَّبِیُّ الَّذِی یَعِدُکُمْ بِهِ الْیَهُودُ فَلَا یَسْبِقَنَّکُمْ إِلَیْهِ وَ انْصَرَفُوا رَاجِعِینَ إِلَی بِلَادِهِمْ وَ قَدْ آمَنُوا وَ کَانُوا سِتَّةَ أَنْفُسٍ أَسْعَدَ بْنَ زُرَارَةَ وَ عَوْنَ بْنَ الْحَارِثِ وَ هُوَ ابْنُ عَفْرَاءَ وَ رَافِعَ بْنَ مَالِکِ بْنِ عَجْلَانَ وَ قُطَبَةَ بْنَ عَامِرِ بْنِ حَدِیدَةَ وَ عُقْبَةَ بْنَ عَامِرٍ وَ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ فَلَمَّا قَدِمُوا الْمَدِینَةَ عَلَی قَوْمِهِمْ ذَکَرُوا لَهُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَعَوْهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ حَتَّی فَشَا فِیهِمْ دِینَهُمْ فَلَمْ یَبْقَ دَارٌ مِنْ دُورِ الْأَنْصَارِ إِلَّا وَ فِیهَا ذِکْرُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ فِی سَنَةِ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ مِنْ نُبُوَّتِهِ کَانَ الْمِعْرَاجُ وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ کَانَتْ بِیعَةُ الْعَقَبَةِ الْأُولَی وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ عَامَئِذٍ إِلَی الْمَوْسِمِ وَ قَدْ قَدِمَ مِنَ الْأَنْصَارِ

ص: 23

اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا فَلَقُوهُ بِالْعَقَبَةِ وَ هِیَ الْعَقَبَةُ الْأُولَی فَبَایَعَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ بَایَعَنَا رَسُولُ اللَّهِ لَیْلَةَ الْعَقَبَةِ الْأُولَی وَ نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا أَنَا أَحَدُهُمْ فَلَمَّا انْصَرَفُوا بَعَثَ مَعَهُمْ مُصْعَبَ بْنَ عُمَیْرٍ إِلَی الْمَدِینَةِ یُفَقِّهُ أَهْلَهَا وَ یُقْرِئُهُمُ الْقُرْآنَ.

وَ فِی سَنَةِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ کَانَتْ بِیعَةُ الْعَقَبَةِ الثَّانِیَةُ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ إِلَی الْمَوْسِمِ فَلَقِیَهُ جَمَاعَةٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَوَاعَدُوهُ الْعَقَبَةَ مِنْ أَوْسَطِ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ قَالَ کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ اجْتَمَعْنَا فِی الشِّعْبِ عِنْدَ الْعَقَبَةِ وَ نَحْنُ سَبْعُونَ رَجُلًا وَ مَعَهُمُ امْرَأَتَانِ مِنْ نِسَائِهِمْ نَسِیبَةُ بِنْتُ کَعْبٍ أُمُّ عُمَارَةَ وَ أَسْمَاءُ بِنْتُ عَمْرِو بْنِ عَدِیٍّ وَ هِیَ أُمُّ مَنِیعٍ فَبَایَعَنَا وَ جَعَلَ عَلَیْنَا اثنا (اثْنَیْ) عَشَرَ نَقِیباً مِنَّا تِسْعَةً مِنَ الْخَزْرَجِ وَ ثَلَاثَةً مِنَ الْأَوْسِ ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ بِالْخُرُوجِ إِلَی الْمَدِینَةِ فَخَرَجُوا أَرْسَالًا وَ أَقَامَ هُوَ بِمَکَّةَ یَنْتَظِرُ أَنْ یُؤْذَنَ لَهُ (1).

**[ترجمه]می­گویم: کازرونی در المنتقی گوید: در سال هشتم نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قریش عهد و سوگند بستند که با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دشمنی کنند. و سبب این بود که چون حمزه اسلام آورد و نجاشی از عده­ای از مسلمانان که پیش او بودند، حمایت کرد و ابو طالب عموی پیامبر از ایشان حمایت نمود و بنو هاشم و بنو عبدالمطلب بر محافظت پیامبر متفق بودند و نپذیرفتند که آن حضرت را تسلیم کنند، اسلام در میان قبایل رواج پیدا کرد و مشرکان در خاموش کردن نور نبوّت کوشیدند ولی خداوند نمی گذارد، تا نور خود را کامل کند، پس قریش دریافتند که هیچ راهی برای دستیابی به محمد صلی الله علیه و آله ندارند، بر این نظر اتفاق نظر کردند که عهدنامه­ای میان خود بنویسند مبنی بر این که با بنی هاشم و بنی عبد المطلب خویشاوندی و ازدواج نکنند، و با آنان معامله نکنند. پس معاهده نامه­ای در این باره نوشتند و عده­ای امضا کرده و بر کعبه آویختند. سپس بر کسانی که اسلام آورده بودند تعدی و دشمنی کرده و آنان را به بند کشیده و آزار دادند. و سختی بر آنان شدّت گرفت و فتنه در میانشان بالا گرفت و تزلزلی عظیم به حال مسلمانان پیدا شد و قریش در حقّ بنی عبد المطلب ستم روا داشتند و میان آنان شرّ و فتنه افکندند و گفتند: هیچ صلح و خویشاوندی و قرابتی میان ما نیست مگر این که این جوان نادان کشته شود. پس ابوطالب دست به کار شد و برادرزاده­اش و فرزندان پدرش و کسانی که از آنان پیروی می­کردند، را به شعب برد. قریش وارد شعب شدند و پیامبر و مؤمنان را به شدت آزردند و در سر راه­ها آنان را می­زدند و در شعب آنان را محاصره کردند و نمی­گذاشتند از بازارها چیزی برایشان بیاورند. و ولید بن مغیره در میان قریش ندا می­کرد: هر کدام از آنان

ص: 18

را دیدید که طعامی می­خرد از او بیشتر بستانید. سه سال بر همین منوال بودند تا این که سختی و مشقت طاقت­فرسائی متحمل شدند تا جایی که صدای کودکان مردم شعب شنیده می­شد که از گرسنگی شدید فریاد می­کشیدند. مشرکان از بلا و مصیبتی که بنی هاشم بدان گرفتار آمده بودند کراهت داشتند و حتی عموم مردم قریش سختی­ها و مشقت­های وارده به بنی هاشم را ناپسند می­دانستند و کراهیت و نارضایتی خود را نسبت به قطعنامه ظالمانه خود ابراز کردند تا جایی که افرادی خواستند از دست آن خلاص شوند. ابو طالب از این می­ترسید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را شبانه یا در پنهانی ترور کنند، از این جهت هرگاه پیامبر می­خوابید، از ترس این که آن حضرت را به قتل برسانند او را در میان خود و پسرانش قرا می­داد. و قریش صبح­هنگام صدای کودکان بنی هاشم را شنیدند که از گرسنگی فریاد می­کشند. پس در کنار کعبه می­نشستند و از همدیگر در این باره می­پرسیدند. شخص به دوستانش می­گفت: عیالت دیشب را چگونه سپری کردند؟ می­گفتند: به خوبی. می­گفت: اما کودکان برادران شما، کسانی که در شعب هستند، از گرسنگی فریاد می­کشیدند و می­نالیدند. برخی از آن چه بر سر محمد و پیروانش آمده بود، خوشحال بودند و برخی ناراحت و ناراضی. دو یا سه سال بر این منوال گذشت تا جایی که مردم شعب سختی و مشقت زیادی متحمل شدند به نحوی که طعامی به دست آن­ها نمی­رسید مگر به صورت پنهانی و در خفا، توسط کسانی از قریش که پیوند خویشاوندی با آنان داشتند. روایت شده که روزی حکیم بن حزام بیرون رفت و مردی همراه او بود که طعامی با خود داشت تا برای عمّه خود خدیجه بنت خویلد که در شعب با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود، ببرد. ابو جهل به او رسید و گفت: غذا برای بنی هاشم می­بری؟ سوگند به خدا با غذایت تکان نمی­خوری تا تو را در نزد قریش رسوا کنم. ابو بختری بن هشام بن حارث به او گفت: مانع از این می­شوی تا طعام عمّه­اش را که در نزد او بوده، برایش ببرد؟ ابو جهل قبول نکرد که او را رها کند. ابو بختری ساق شتری برداشت و بر سر او زد و بشدت سرش را زخمی کرد. حمزه بن عبد المطلب نزدیک بود و این صحنه را دید. و آنان دوست نداشتند که این ماجرا به پیامبر و یارانش برسد و آنان را شماتت کنند. و روایت شده که هشام بن عمرو بن ربیعه در یکی از شب­ها سه بارِ طعام برای بنی هاشم آورد. قریش از این امر با خبر شدند و به نزدش آمدند و در این باره با او سخن گفتند. گفت: من دیگر کاری برخلاف شما انجام نمی­دهم. سپس برای بار دوم شبی یک بار یا دو بارِ طعام برد. قریش او را دیدند و خواستند به او آسیب برسانند. ابو سفیان گفت: رهایش کنید تا به خویشاوند خود صله کند،

ص: 19

اما من به خدا سوگند یاد می­کنم اگر ما اینچنین کاری می­کردیم برایمان سزاوارتر بود. و خداوند در روز فتح مکه به هشام، توفیق مسلمان شدن عطا فرمود.

گوید: در سال دهم از نبوّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ابو طالب وفات یافت. ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیش جنازه ابو طالب آمد و فرمود: صله رحم به جا آوردی و خداوند به تو جزای خیر دهاد، ای عمو.

در این سال خدیجه چند روز پس از ابو طالب وفات یافت و هنگامی که به بیماری­ای دچار شد که در اثرِ آن وفات یافت، رسول خدا به نزد او آمد و فرمود:

برای من بسیار دشوار و ناگوار است این که می­بینم تو بیماری، ای خدیجه، و چه بسا خداوند در امور ناخوشایند خیر بسیاری قرار دهد. آیا نمی­دانی که خداوند به همراه تو در بهشت مریم بنت عمران و کلثوم خواهر موسی و آسیه زن فرعون را به ازدواج من درآورده است؟ خدیجه گفت: خداوند اینگونه خواسته، ای رسول خدا؟ فرمود: آری. گفت: مبارک باشد. و خدیجه در سن شصت

ص: 20

و پنج سالگی وفات یافت و در حَجون به خاک سپرده شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر قبر او آمد و در آن وقت سنّت مراسم جنازه و نماز میّت تشریع نشده بود.

از عبدالله بن ثعلبه بن صغیر روایت شده که گوید: زمانی که ابوطالب و خدیجه درگذشتند، - و فاصله زمانی وفات آن دو یک ماه و پنج روز بود - دو مصیبت بر پیامبر وارد آمد، پس خانه نشین شد و کمتر بیرون می­رفت. و قریش درباره آن حضرت به خواسته­هایی رسیدند که پیش­تر بدان نرسیده و طمع دستیابی به آن­ها را نداشتند. این خبر به ابو لهب رسید و به نزد پیامبر آمد و گفت: ای محمد به خواسته و هدفت ادامه بده. و کارهایی را که در زمان حیات ابو طالب می­کردی انجام بده. سوگند به لات (بت مکه) تا زمانی که من زنده­ام به تو نمی رسد. ابن غیطلۀ پیامبر را دشنام داد. پس ابو لهب آمد و او را تأدیب کرد. ابن غیطلۀ برگشت و فریاد برآورد: ای مردم قریش، ابو عتبۀ صابئ شد. قریش آمدند تا به نزد ابو لهب رسیدند. ابو لهب گفت: من دین عبد المطلب را ترک نکرده­ام اما از برادرزاده­ام حمایت می­کنم تا مورد ستم قرار نگیرد و آن چه می­خواهد انجام بدهد. گفتند: کار نیک و پسندیده کردی و پیوند خویشاوندی را رعایت کردی.

ص: 21

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چند روزی را اینگونه به سر برد و رفت و آمد می­کرد و کسی از قریش متعرّض او نمی­شد زیرا آنان از ابو لهب می­ترسیدند. تا این که عقبۀ بن ابی معیط و ابو جهل به نزد ابو لهب آمده و نیرنگی به کار بستند و توانستند او را از یاری و پشتیبانی پیامبر منصرف کنند. - . ماجرا از این قرار بود که: عقبه بن ابی معیط و ابو جهل به نزد ابو لهب آمدند و گفتند: برادرزاده­ات به تو گفته که جایگاه پدرت در آخرت کجاست؟ ابو لهب به پیامبر گفت: ای محمد! جایگاه عبد المطلب در آخرت کجاست. فرمود: همراه قومش است. ابو لهب بیرون رفت و گفت: گفته است: همراه قومش است. گفتند: مقصودش این است که در آتش است. ابو لهب به پیامبر گفت: ای محمد آیا عبد المطلب در آتش است؟ پیامبر فرمود: آری. و هر کس بر آن چه عبد المطلب مرده، بمیرد در آتش است. گفت: تا زمانی که گمان می­کنی عبد المطلب در آتش است با تو دشمن می­مانم. می گویم: این که مولف این روایت و ماجرا را خلاصه کرده است به دلیل غریب بودن مضمون و بر خلاف اعتقادات شیعه بودن آن می باشد. داستان ابولهب از آغاز تا پایان آن تنها یک روایت است که ما در روایتی دیگر بخش اول آن را نبافتیم. در هر صورت انتهای این روایت با اعتقاد شیعه مبنی بر ایمان داشتن و موحد بودن پدران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در تعارض است. این روایت سست و ضعیف و غیر قابل اعتماد است، چرا که تنها از طریق سنی ها روایت شده است. (مصحح متن عربی بحار) -

و در این سال پیامبر به طائف و ثقیف بیرون رفت. محمد بن جبیر گوید: زمانی که ابو طالب وفات یافت، قریش به آزار و اذیت پیامبر پرداختند. پس آن حضرت به همراه زید بن حارثۀ در آخر ماه شوّال سال دهم از نبوّت به سمت طائف بیرون رفت و ده روز در آن جا ماند. و گفته شده: یک ماه در آن جا ماند. مردم طائف آن حضرت را آزار دادند و ایشان را سنگ­باران کردند. پس به مکه بازگشت. و هنگامی که در کنار نخلی استراحت می­کرد خداوند گروهی از جنّیان را به نزدش فرستاد. و روایت شده که وقتی از طائف برمی­گشت به سایه درخت انگوری پناه برد و نشست و فرمود: پروردگارا از ضعف توان و قلّت چاره و یاور، و خواریم در برابر مردم به نزد تو شکایت می­برم ای أرحم الراحمین، ای پروردگار مستضعفان، و تو پروردگار من هستی، مرا به چه کسی واگذار می­کنی، به دوری که با روی ترش و چهره گرفته از من اسقبال کند، یا به دشمنی که او را بر من مسلّط بگردانی؟ اگر تو بر من غضب نگیری، به هیچ چیز اهمیتی نمی­دهم، و اما عافیت تو برایم فراخ­تر است. به نور ذات خداوندی­ات که تاریکی­ها با آن نورانی شده و امور دنیا و آخرتم بدان صلاح یافته، به تو پناه می­برم از این که غضب خویش را بر من نازل کنی، یا خشمت را بر من وارد کنی، اما رضایت بی­پایان از آنِ توست تا خشنود گردی، و هیچ قدرت و تغییری جز با تو ممکن نیست.

ص: 22

گوید: هنگامی که وارد مکه شد در موسم حجّ در میان قبیله­ها می­ایستاد و می­فرمود: ای بنی فلان! من فرستاده خداوند به سوی شما هستم، خداوند شما را امر می­کند که او را عبادت کنید و و هیچ چیز را شریک برای او قرار ندهید. ابو لهب پشت سر او بود و می­گفت: از او اطاعت نکنید. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به منازل بنی کندۀ آمد و آنان را به سوی خداوند عزّ و جلّ دعوت کرد اما ابا کردند و نپذیرفتند. و وارد منازل بنی کلب شد اما دعوتش را قبول نکردند و نیز به منازل بنی حنیفۀ آمد و به زشت­ترین شیوه دعوتش را ردّ کردند.

در این سال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با عائشۀ و سوده ازدواج نمود و عائشه در آن هنگام شش ساله بود. و روایت شده هنگامی که خدیجه وفات یافت، خولۀ دختر حکیم زن عثمان بن مظعون آمد و گفت: ای رسول خدا آیا ازدواج نمی­کنی؟ فرمود: با چه کسی؟ گفت: اگر می­خواهی با باکره یا با بیوه. فرمود: باکره کیست؟ گفت: دختر ابو بکر. فرمود: و بیوه کیست؟ گفت: سودۀ دختر زمعۀ، او به تو ایمان آورده و به آن چه می­گویی از تو پیروی می­کند. فرمود: برو و با هر دو در باره من صحبت کن. خولۀ نزد پدر آن دو رفت و از آن­ها خواستگاری نمود و آنان قبول کرده و دخترانشان را به ازدواج پیامبر درآوردند.

در سال یازدهم از نبوّت پیامبر، آغاز اسلام آوردن انصار بود. چنانچه روایت می­کنند رسول خدا در موسم حجّ بیرون رفت تا خود را بر قبیله­ها معرفی کند. در حالی که بر بالای عقبه بود گروهی از انصار را دید. فرمود: شما کیستید؟ گفتند: از قبیله خزرج هستیم. فرمود: آیا نمی­نشینید تا با شما سخن بگویم؟ گفتند: البته. نشستند و پیامبر آنان را به سوی خداوند عزّ و جلّ دعوت نمود و اسلام را بر آنان عرضه نمود و قرآن بر آنان تلاوت کرد. اینان از یهودیان می­شنیدند که زمان آن رسیده که پیامبری مبعوث شود. چون پیامبر با آنان سخن گفت: به یکدیگر گفتند: سوگند به خدا او پیامبری است که یهود شما را به او وعده داده­اند، پس در ایمان به او کسی از شما پیشی نگیرد. پس در حالی که ایمان آورده ­بودند به سرزمین خود بازگشتند. اینان شش نفر بودند: اسعد بن زرارۀ، عون بن حارث که همان ابن عفراء بود، رافع بن مالک بن عجلان، قطبۀ بن عامر بن حدیدۀ، عقبۀ بن عامر، و جابر بن عبدالله. چون در مدینه پیش قوم خود آمدند، ماجرای رسول خدا را برای آن­ها باز گفتند و آن­ها را به اسلام دعوت نمودند تا این که اسلام در میانشان رواج یافت و هیچ یک از خانه­های انصار نماند مگر این که در آن از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم یاد می شد.

در سال دوازدهم از نبوّت، پیامبر به معراج رفت و در این سال پیمان عقبه اول بسته شد. و ماجرا اینگونه بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آن سال برای موسم حج بیرون رفت و دوازده مرد از انصار

ص: 23

به مکّه آمده بودند و با پیامبر در عقبه، که عقبه اول بود، دیدار کردند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با آنان بیعت نمود. عُبَادة ابن صامت گوید: رسول خدا شب عقبه اول با ما بیعت کرد و ما دوازده مرد بودیم که یکی از آنان من بودم. چون بازگشتند، پیامبر مصعب بن عمیر را به همراه آنان به مدینه فرستاد تا اهل مدینه را تعلیم دهد و قرآن را بر آنان بخواند.

در سال سیزدهم از نبوت پیمان عقبه دوم صورت گرفت، و اینگونه بود که رسول خدا در موسم بیرون رفت و گروهی از انصار با آن حضرت دیدار کردند و به پیامبر وعده دادند که در روز دوم ایام تشریق در عقبه حاضر شوند. کعب بن مالک گوید: ما در شعب در کنار عقبه گرد آمدیم در حالی که هفتاد مرد و دو زن بودیم، این دو زن: نسیبۀ دختر کعب مادر عُمارة، و اسماء دختر عمرو بن عدیّ که مادر مَنیع بود. ما بیعت کردیم و پیامبر دوازده نقیب (رهبر) برای ما تعیین نمود: نه نفر از خزرج و سه نفر از اوس. سپس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به یارانش امر فرمود که به مدینه بروند و آنان گروه گروه بیرون رفتند و خود حضرت در مکّه اقامت گزید و منتظر ماند که اذن هجرت به او داده شود. - . المنتقی فی مولود المصطفی : 65 - 77 -

**[ترجمه]

بیان

الأرسال بالفتح جمع الرسل بالتحریک و هو القطیع من کل شی ء أی زمرا زمرا و یحتمل الإرسال بالکسر و هو الرفق و التؤدة.

**[ترجمه]«الارسال» با فتحه جمع «الرسل» با حرکت حروف به معنای پاره و گروه از هر چیزی است. یعنی گروه گروه. و ممکن است «الارسال» با کسره باشد به معنای نرمی و مهربانی.

**[ترجمه]

«12»

یه، من لا یحضره الفقیه دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی خَدِیجَةَ وَ هِیَ لِمَا بِهَا فَقَالَ لَهَا بِالرَّغْمِ مِنَّا مَا نَرَی بِکِ یَا خَدِیجَةُ فَإِذَا قَدِمْتِ عَلَی ضَرَائِرِکِ فَأَقْرِئِیهِنَّ السَّلَامَ فَقَالَتْ مَنْ هُنَّ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ کُلْثُمُ أُخْتُ مُوسَی وَ آسِیَةُ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ قَالَتْ بِالرِّفَاءِ یَا رَسُولَ اللَّهِ.

**[ترجمه]من لا یحضره الفقیه: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر خدیجه وارد شد در حالی که در حال احتضار بود. به او فرمود: دیدن این وضعیت تو برایمان ناخوشایند است ای خدیجه، اگر به همگنان (هوو) رسیدی سلام ما را به آن­ها برسان. خدیجه گفت: آنان چه کسانی هستند ای رسول خدا!؟ فرمود: مریم دختر عمران، کلثم خواهر موسی، و آسیه همسر فرعون. خدیجه گفت: مبارک باد ای رسول خدا.

**[ترجمه]

بیان

قوله هی لما بها اللام ظرفیة أو بمعنی إلی و المعنی أنها کانت فی الاحتضار قوله صلی الله علیه و آله بالرغم منا ما نری بک قوله ما نری مبتدأ و بالرغم خبر أی ما نری بک متلبس بالرغم و الکراهة منا و الرفاء بالکسر الاتفاق و الالتیام و البرکة و النماء

**[ترجمه]سخن او «هی لما بها» لام، ظرفیه است یا به معنای «الی» می­باشد یعنی او در حالت احتضار بود. در فرموده آن حضرت: «بالرغم منّا ما نری بک» «ما نری» مبتدا و «بالرغم» خبر است. یعنی: دیدن وضعیت تو، بر خلاف میل ما و ناخوشایند ماست. و «الرِفّاء» با کسره فاء به معنای توافق و پیوند و برکت و فزونی است.

**[ترجمه]

«13»

مصبا، المصباحین فی السادس و العشرین من شهر رجب کانت وفاة أبی طالب رحمة الله

ص: 24


1- المنتقی فی مولود المصطفی: 65- 77، الباب الخامس فیما کان سنة ثمان من نبوّته صلّی اللّه علیه و آله إلی الباب التاسع فیما کان سنة ثلاث عشر من نبوّته. و اختصر المصنّف القضایا المنقولة فیه، و نقل بعضها معنی.

علیه علی قول ابن عیاش (1).

**[ترجمه]مصباح: بنا بر گفته ابن عیّاش وفات ابو طالب رحمه الله در بیست و ششم ماه رجب بود. - . مصباح : 566 -

ص: 24

**[ترجمه]

«14»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام إِنَّ أَبَا طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ تُوُفِّیَ فِی آخِرِ السَّنَةِ الْعَاشِرَةِ مِنْ مَبْعَثِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا بَعْدَ أَبِی طَالِبٍ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فَسَمَّی رَسُولُ اللَّهِ ذَلِکَ الْعَامَ عَامَ الْحُزْنِ فَقَالَ مَا زَالَتْ قُرَیْشٌ قَاعِدَةً عَنِّی حَتَّی مَاتَ أَبُو طَالِبٍ (2).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: ابو طالب رضی الله عنه در اواخر سال دهم از بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وفات یافت. سپس خدیجه رضی الله عنها سه روز پس از ابو طالب درگذشت. و پیامبر آن سال را عام الحزن (سال اندوه) نام نهاد. و فرمود: همچنان قریش از من بازمانده بودند (دسترسی نداشتند) تا این که ابو طالب فوت شد. - . قصص الانبیاء : مخطوط -

**[ترجمه]

«15»

قب، المناقب لابن شهرآشوب کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَعْرِضُ نَفْسَهُ عَلَی قَبَائِلِ الْعَرَبِ فِی الْمَوْسِمِ فَلَقِیَ رَهْطاً مِنَ الْخَزْرَجِ فَقَالَ أَ لَا تَجْلِسُونَ أُحَدِّثْکُمْ قَالُوا بَلَی فَجَلَسُوا إِلَیْهِ فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ تَلَا عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ یَا قَوْمِ تَعْلَمُونَ وَ اللَّهِ أَنَّهُ النَّبِیُّ الَّذِی کَانَ یُوعِدُکُمْ بِهِ الْیَهُودُ فَلَا یَسْبِقَنَّکُمْ إِلَیْهِ أَحَدٌ فَأَجَابُوهُ وَ قَالُوا لَهُ إِنَّا قَدْ تَرَکْنَا قَوْمَنَا وَ لَا قَوْمَ بَیْنَهُمْ مِنَ الْعَدَاوَةِ وَ الشَّرِّ مِثْلَ مَا بَیْنَهُمْ وَ عَسَی أَنْ یَجْمَعَ اللَّهُ بَیْنَهُمْ بِکَ فَسَتَقْدِمُ (3) عَلَیْهِمْ وَ تَدْعُوهُمْ إِلَی أَمْرِکَ وَ کَانُوا سِتَّةَ نَفَرٍ قَالَ فَلَمَّا قَدِمُوا الْمَدِینَةَ فَأَخْبَرُوا قَوْمَهُمْ بِالْخَبَرِ فَمَا دَارَ حَوْلٌ إِلَّا وَ فِیهَا حَدِیثُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی إِذَا کَانَ الْعَامُ الْمُقْبِلُ أَتَی الْمَوْسِمَ مِنَ الْأَنْصَارِ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا فَلَقُوا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَبَایَعُوهُ عَلَی بَیْعَةِ النِّسَاءِ (4) أَلَّا یُشْرِکُوا بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لَا یَسْرِقُوا إِلَی آخِرِهَا ثُمَّ انْصَرَفُوا وَ بَعَثَ مَعَهُمْ مُصْعَبَ بْنَ عُمَیْرٍ یُصَلِّی بِهِمْ وَ کَانَ بَیْنَهُمْ بِالْمَدِینَةِ یُسَمَّی الْمُقْرِئَ فَلَمْ یَبْقَ دَارٌ فِی الْمَدِینَةِ إِلَّا وَ فِیهَا رِجَالٌ وَ نِسَاءٌ مُسْلِمُونَ إِلَّا دَارُ أُمَیَّةَ وَ حُطَیْمَةَ وَ وَائِلٍ وَ هُمْ مِنَ الْأَوْسِ ثُمَّ عَادَ مُصْعَبٌ إِلَی مَکَّةَ وَ خَرَجَ مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَی الْمَوْسِمِ مَعَ حُجَّاجِ قَوْمِهِمْ فَاجْتَمَعُوا فِی الشِّعْبِ عِنْدَ الْعَقَبَةِ ثَلَاثَةٌ وَ سَبْعُونَ رَجُلًا وَ امْرَأَتَانِ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ بِاللَّیْلِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أُبَایِعُکُمْ عَلَی الْإِسْلَامِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُهُمْ

ص: 25


1- المصباح: 566.
2- قصص الأنبیاء: مخطوط.
3- فی المصدر: فتقدم.
4- المراد ببیعة النساء ما ورد فی سورة الممتحنة من قوله تعالی: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ» إلی آخر الآیة: 12.

نُرِیدُ أَنْ تُعَرِّفَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِلَّهِ عَلَیْنَا وَ مَا لَکَ عَلَیْنَا وَ مَا لَنَا عَلَی اللَّهِ فَقَالَ أَمَّا مَا لِلَّهِ عَلَیْکُمْ فَأَنْ تَعْبُدُوهُ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ أَمَّا مَا لِی عَلَیْکُمْ فَتَنْصُرُونَنِی مِثْلَ نِسَائِکُمْ وَ أَبْنَائِکُمْ وَ أَنْ تَصْبِرُوا عَلَی عَضِّ السَّیْفِ وَ إِنْ یُقْتَلَ خِیَارُکُمْ قَالُوا فَإِذَا فَعَلْنَا ذَلِکَ مَا لَنَا عَلَی اللَّهِ قَالَ أَمَّا فِی الدُّنْیَا فَالظُّهُورُ عَلَی مَنْ عَادَاکُمْ وَ فِی الْآخِرَةِ رِضْوَانُهُ وَ الْجَنَّةُ فَأَخَذَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ لَنَمْنَعُکَ (1) بِمَا نَمْنَعُ بِهِ أُزُرَنَا فَبَایِعْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَنَحْنُ وَ اللَّهِ أَهْلُ الْحُرُوبِ وَ أَهْلُ الْحَلَفَةِ وَرِثْنَاهَا کِبَاراً عَنْ کِبَارٍ فَقَالَ أَبُو الْهَیْثَمِ إِنَّ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ الرِّجَالِ حِبَالًا وَ إِنَّا إِنْ قَطَعْنَاهَا أَوْ قَطَعُوهَا فَهَلْ عَسَیْتَ إِنْ فَعَلْنَا ذَلِکَ ثُمَّ أَظْهَرَکَ اللَّهُ أَنْ تَرْجِعَ إِلَی قَوْمِکَ وَ تَدَعَنَا فَتَبَسَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ بَلِ الدَّمُ الدَّمُ وَ الْهَدْمُ الْهَدْمُ أُحَارِبُ مَنْ حَارَبْتُمْ وَ أُسَالِمُ مَنْ سَالَمْتُمْ ثُمَّ قَالَ أَخْرِجُوا إِلَیَّ مِنْکُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً فَاخْتَارُوا ثُمَّ قَالَ أُبَایِعُکُمْ کَبَیْعَةِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ لِلْحَوَارِیِّینَ کُفَلَاءَ عَلَی قَوْمِهِمْ بِمَا فِیهِمْ وَ عَلَی أَنْ تَمْنَعُونِی مِمَّا تَمْنَعُونَ مِنْهُ نِسَاءَکُمْ وَ أَبْنَاءَکُمْ فَبَایَعُوهُ عَلَی ذَلِکَ فَصَرَخَ الشَّیْطَانُ فِی الْعَقَبَةِ یَا أَهْلَ الْجَبَاجِبِ هَلْ لَکُمْ فِی مُحَمَّدٍ وَ الصُّبَاةِ مَعَهُ قَدِ اجْتَمَعُوا عَلَی حَرْبِکُمْ ثُمَّ نَفَرَ النَّاسُ مِنْ مِنًی وَ فَشَا الْخَبَرُ فَخَرَجُوا فِی الطَّلَبِ فَأَدْرَکُوا سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ وَ الْمُنْذِرَ بْنَ عَمْرٍو فَأَمَّا الْمُنْذِرُ فَأَعْجَزَ الْقَوْمَ وَ أَمَّا سَعْدٌ فَأَخَذُوهُ وَ رَبَطُوهُ بِنِسْعِ (2) رَحْلِهِ وَ أَدْخَلُوهُ مَکَّةَ یَضْرِبُونَهُ فَبَلَغَ خَبَرُهُ إِلَی جُبَیْرِ بْنِ مُطْعِمٍ وَ الْحَارِثِ بْنِ حَرْبِ بْنِ أُمَیَّةَ فَأَتَیَاهُ وَ خَلَّصَاهُ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمْ یُؤْمَرْ إِلَّا بِالدُّعَاءِ وَ الصَّبْرِ عَلَی الْأَذَی وَ الصَّفْحِ عَنِ الْجَاهِلِ فَطَالَتْ قُرَیْشٌ عَلَی الْمُسْلِمِینَ فَلَمَّا کَثُرَ عُتُوُّهُمْ أُمِرَ بِالْهِجْرَةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَ لَکُمْ دَاراً وَ إِخْوَاناً تَأْمَنُونَ بِهَا فَخَرَجُوا أَرْسَالًا حَتَّی لَمْ یَبْقَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَّا عَلِیٌّ وَ أَبُو بَکْرٍ فَحَذَرَتْ قُرَیْشٌ خُرُوجَهُ وَ عَرَفُوا أَنَّهُ قَدْ أَجْمَعَ لِحَرْبِهِمْ فَاجْتَمَعُوا فِی دَارِ النَّدْوَةِ وَ هِیَ دَارُ قُصَیِّ بْنِ

ص: 26


1- فی نسخة: لنمنعنک.
2- النسع: سیر أو حبل عریض طویل تشد به الرحال.

کِلَابٍ یَتَشَاوَرُونَ فِی أَمْرِهِ (1) وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی فِی الْبَابِ الْآتِی بِرِوَایَةِ الشَّیْخِ عَنِ ابْنِ أَبِی هَالَةَ.

**[ترجمه]مناقب: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در موسم حجّ خود را به قبائل معرفی می­کرد. آن حضرت با گروهی از قبیله خزرج دیدار کرد و فرمود: آیا نمی­نشینید تا با شما سخن بگویم؟ گفتند: البته. آنان در برابر پیامبر نشستند و آن حضرت آن­ها را به سوی خداوند دعوت کرد و قرآن بر آنان تلاوت نمود. پس به یکدیگر گفتند: ای قوم می­دانید؟ سوگند به خدا او پیامبری است که یهودیان به شما وعده داده بودند، پس مبادا کسی در ایمان آوردن به او بر شما پیشی بگیرد. پس دعوتش را اجابت کرده و به پیامبر گفتند: ما قوم خود را ترک کردیم، و در میان هیچ قومی به اندازه قوم ما دشمنی و فتنه نیست و امید است خداوند به واسطه شما آنان را متحّد سازد و به نزدشان بروی و آنان را به امر و فرمان خود فرا بخوانی. اینان شش نفر بودند. گوید: چون به مدینه درآمدند و قوم خود را به خبر بعثت پیامبر آگاه کردند، هیچ خانه­ای نبود مگر این که در آن در باره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سخن ردّ و بدل می­شد. و چون سال بعد فرا رسید، دوازده نفر از انصار به موسم حج آمدند و با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دیدار کردند. و بر بیعت زنان، با آن حضرت بیعت کردند که به خداوند شرک نورزند و دزدی نکنند تا آخر آیه. سپس بازگشتند و پیامبر همراهشان مصعب بن عمیر را فرستاد تا با آنان نماز بگذارد و در مدینه او را «مقریء» می­نامیدند. پس هیچ خانه­ای در مدینه نماند مگر این که در آن مردان و زنانی مسلمان بودند به جز خانه امیّۀ و حطیمۀ و وائل که هر سه از قبیله اوس بودند. سپس مصعب به مکّه بازگشت، و شمار زیادی از انصار به همراه حجاج قوم خود برای موسم بیرون آمدند و در شعب در کنار عقبه، هفتاد و سه مرد و دو زن، شب هنگام در ایام تشریق گرد آمدند. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: بر اسلام با شما بیعت می­کنم. برخی از آنان به پیامبر گفتند:

ص: 25

می­خواهیم برای ما توضیح دهید که خداوند چه حقوقی بر گردن ما دارد، و شما چه حقوقی بر ما دارید، و از جانب خداوند چه چیز برای ما است. فرمود: آن چه خدا بر عهده شما نهاده این است که او را پرستش کنید و شریکی برای او نگیرید. اما وظیفه شما در باره من این است که مرا همچون زنان و فرزندانتان یاری کنید، و بر گزند شمشیرصبر پیشه کنید هر چند بهترین شما کشته شود. گفتند: اگر این کارها را انجام دادیم خداوند چه چیز به ما می­دهد؟ فرمود: در دنیا، پیروزی و استیلاء بر دشمنانتان، و در آخرت رضایت و بهشت خداوند از آنِ شما خواهد بود. پس براء بن معرور دست پیامبر را گرفت و گفت: سوگند به خداوندی که تو را به حقّ مبعوث داشت از تو حمایت می­کنیم همانگونه که از زنان و خانواده خود حمایت می­کنیم، ای رسول خدا، با ما بیعت کن سوگند به خدا ما اهل جنگ، و اهل پیمان هستیم و این­ها را از اجداد بزرگ خود به ارث برده­ایم. ابو هیثم گفت: ما با این افراد عهد و پیمان داریم، و اگر عهدها را بشکنیم یا آن­ها نقض عهد کنند، آیا این احتمال وجود دارد که اگر ما این کار را انجام دهیم و خداوند تو را پیروز گرداند، به نزد قومت بازگردی و ما رها کنی؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم لبخندی زد و فرمود: خونخواهی شما خونخواهی من است و اگر خون شما بریزد خون من ریخته شده است. با کسانی می­جنگم که شما با آن­ها می­جنگید و با کسانی صلح می­کنم که شما با آن­ها صلح می­کنید. سپس فرمود: دوازده رهبر و نقیب از شما به نزد من بیاید. آنان، انتخاب کردند. سپس پیامبر فرمود: با شما بیعت می­کنم همانگونه که عیسی بن مریم با حواریون بیعت کرد و آنان را کفیل و عهده­دار امور قومشان گردانید، و من بر این با شما بیعت می­کنم که همانطور که از زنان و فرزندانتان حمایت می­کنید از من حمایت کنید. پس بر همان چیز با او بیعت کردند. شیطان در عقبه فریاد کشید: ای اهل منازل جباجب! آیا در جریان هستید که محمد و صابئی­های همراه او برای جنگیدن با شما گرد آمده­اند. سپس مردم در منی پراکنده شده و خبر پخش شد. قریش به دنبال آنان بیرون آمده و سعد بن عبادۀ و منذر بن عمرو را گرفتند. منذر قوم را ناتوان کرد و اما سعد را گرفته و او را به طناب بار شترش بستند و وارد مکّه کرده و او را می­زدند. خبر مربوط به او به جُبیر بن مطعم و حارث بن حرب بن امیّۀ رسید. آن دو آمدند و سعد را از دست قریش رهانیدند. پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم جز به دعا و صبر پیشه­کردن بر آزار و اذیت و چشم­پوشی از جاهلان به چیز دیگر امر نمی­فرمود. پس قریش بر مسلمانان تجاوز و دست­درازی کردند. و هنگامی که سرکشی و ستم آنان زیاد شد به هجرت به مدینه امر فرمود. و فرمود: همانا خداوند برای شما دیار و برادرانی قرار داده که در آن به آسایش و امنیت دست خواهید یافت. مسلمانان گروه گروه به مدینه هجرت کردند تا جایی که جز علی و ابوبکر کسی همراه پیامبر باقی نماند. قریش بر حذر بودند که پیامبر از مکّه خارج نشود و دریافتند که او، تصمیم گرفته با آنان بجنگد. پس در دار الندوۀ گرد آمدند و آن جا خانه قصیّ بن

ص: 26

کلاب بود که در آن جا جمع می­شدند و درباره امور به مشورت و تبادل نظر می­پرداختند. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 156 - 158 - و حدیث را ادامه داده تا پایان آن چه در مبحث بعدی با روایت شیخ از ابن ابی هالۀ می­آید.

**[ترجمه]

بیان

یسمی المقرئ لأنه کان یقرئهم القرآن و قال الجزری فی حدیث بیعة العقبة لنمنعک مما نمنع منه أزرنا أی نساءنا و أهلنا کنی عنهن بالأزر و قیل أراد أنفسنا و قد یکنی عن النفس بالأزر و قال فی قوله و الهدم الهدم یروی بسکون الدال و فتحها فالهدم بالتحریک القبر یعنی أنی أقبر حیث تقبرون و قیل هو المنزل أی منزلکم منزلی و فی الحدیث الآخر المحیا محیاکم و الممات مماتکم أی لا أفارقکم و الهدم بالسکون و الفتح أیضا هو إهدار دم القتیل یقال دماؤهم بینهم هدم أی مهدرة و المعنی إن طلب دمکم فقد طلب دمی و إن أهدر دمکم فقد أهدر دمی لاستحکام الألفة بیننا و هو قول معروف للعرب یقولون دمی دمک و هدمی هدمک و ذلک عند المعاهدة و النصرة و قال فی حدیث بیعة الأنصار نادی الشیطان یا أصحاب الجباجب هی جمع جبجب بالضم و هو المستوی من الأرض لیس بحزن و هی هاهنا أسماء منازل سمیت به قیل لأن کروش الأضاحی تلقی فیها أیام الحج و الجبجبة الکرش یجعل فیها اللحم یتزود فی الأسفار.

ص: 27


1- مناقب آل أبی طالب 1: 156- 158.

**[ترجمه]مصعب را «مقریء» می­خواندند از این جهت که بر آنان قرآن قرائت می­کرد. جزری گوید: در حدیث بیعت عقبه آمده است: «لنمنعک مما نمنع منه اُزرنا» یعنی همچون زنان و خانوده خود از تو حمایت می­کنیم. که از آنان با «اُزر» (پشت) کنایه آورده است. و گفته شده: مقصود جان خود است. و گاهی با «اُزر» از جان کنایه آورده می­شود. و در باره این فرموده: «الهدم الهدم» گوید: با سکون و فتحه دال روایت شده است، و «الهدم» با حرکت حروف به معنای قبر است. یعنی: من به صورتی به خاک سپرده می­شوم که شما به خاک سپرده شوید. و گفته شده: به معنای منزل است یعنی منزل شما منزل من است. و در حدیث دیگر آمده است: «المحیی محیاکم، و الممات مماتکم» یعنی هرگز از شما جدا نمی­شوم. و «الهدم» با سکون فتحه دال نیز به معنای ریخته شدن خون مقتول است. گفته می­شود: «دماؤهم بینهم هدم» یعنی خون­هایشان ریخته شده است. و معنای عبارت پیامبر به این صورت است که: خونخواهی شما خونخواهی من است، و اگر خون شما ریخته شود خون من نیز می­ریزد، تا الفت و دوستی میان ما استحکام یابد. و این عبارت سخن مشهور عرب است که می­گویند: «دمی دمکم و هدمی هدمکم» و این جمله را در هنگام بستن عهد و پیمان و نصرت یکدیگر به کار می­برند. و گوید: در حدیث بیعت انصار آمده است: «نادی الشیطان یا اصحاب الجباجب» جباجب جمع «جبجب» با ضمه جیم است و به معنای قسمت هموار زمین است که سفت نباشد و در این جا نام منازلی است که بدان نام گذاری شده است. گفته شده: دلیل نام گذاری از این جهت است که شکمبه قربانی­ها را در ایام حجّ در آن جا می­انداختند. و «الجبجبۀ» به معنای شکمبه است که در آن گوشت می­گذارند تا در سفرها به عنوان توشه برگیرند.

ص: 27

**[ترجمه]

باب 6 الهجرة و مبادیها و مبیت علی علیه السلام علی فراش النبی صلی الله علیه و آله و ما جری بعد ذلک إلی دخول المدینة

الآیات

النساء: «إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً*إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا* فَأُولئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً* وَ مَنْ یُهاجِرْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یَجِدْ فِی الْأَرْضِ مُراغَماً کَثِیراً وَ سَعَةً وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً»(97-100)

الأنفال: «وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ»(30)

(و قال تعالی): «وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ»(34)

(و قال تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ* وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ* وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ* وَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولئِکَ مِنْکُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی

ص: 28

بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ»(72-75)

التوبة: «إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی وَ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ»(39)

النحل: «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ* الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ»(41-42)

(و قال تعالی): «مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (إلی قوله تعالی): ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ»(106-110)

الحج: «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ* لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ»(58-59)

العنکبوت: «یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ (إلی قوله تعالی): وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(56-60)

محمد: «وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ»(13)

المزمل: «وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا»(10)

lt;meta info="- إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا فَأُوْلَئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِیرًا * إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً * فَأُوْلَئِکَ عَسَی اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَکَانَ اللّهُ عَفُوًّا غَفُورًا * وَمَن یُهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللّهِ یَجِدْ فِی الأَرْضِ مُرَاغَمًا کَثِیرًا وَسَعَةً وَمَن یَخْرُجْ مِن بَیْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَی اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلی اللّهِ وَکَانَ اللّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا. - . نساء / 97 - 100 -

{کسانی که بر خویشتن ستمکار بوده اند، [وقتی] فرشتگان جانشان را می گیرند، می گویند: «در چه [حال] بودید؟» پاسخ می دهند: «ما در زمین از مستضعفان بودیم.» می گویند: «مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید؟» پس آنان جایگاهشان دوزخ است، و [دوزخ] بد سرانجامی است. مگر آن مردان و زنان و کودکان فرودستی که چاره جویی نتوانند و راهی نیابند. پس آنان [که فی الجمله عذری دارند] باشد که خدا از ایشان درگذرد، که خدا همواره خطابخش و آمرزنده است. و هر که در راه خدا هجرت کند، در زمین اقامتگاه های فراوان و گشایشها خواهد یافت و هر کس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پیامبر او، از خانه اش به درآید، سپس مرگش دررسد، پاداش او قطعاً بر خداست، و خدا آمرزنده مهربان است.}

- وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ. - . انفال / 30 -

{و [یاد کن] هنگامی را که کافران در باره تو نیرنگ می کردند تا تو را به بند کَشَند یا بکُشند یا [از مکّه] اخراج کنند، و نیرنگ می زدند، و خدا تدبیر می کرد، و خدا بهترین تدبیرکنندگان است.}

- وَمَا لَهُمْ أَلاَّ یُعَذِّبَهُمُ اللّهُ وَهُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا کَانُواْ أَوْلِیَاءهُ إِنْ أَوْلِیَآؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ. - . انفال / 34 -

{چرا خدا [در آخرت] عذابشان نکند، با این که آنان [مردم را] از [زیارت] مسجد الحرام باز می دارند در حالی که ایشان سرپرست آن نباشند. چرا که سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند، ولی بیشترشان نمی دانند.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُوْلَئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَلَمْ یُهَاجِرُواْ مَا لَکُم مِّن وَلاَیَتِهِم مِّن شَیْءٍ حَتَّی یُهَاجِرُواْ وَإِنِ اسْتَنصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلاَّ عَلَی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُم مِّیثَاقٌ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ * وَالَّذینَ کَفَرُواْ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ إِلاَّ تَفْعَلُوهُ تَکُن فِتْنَةٌ فِی الأَرْضِ وَفَسَادٌ کَبِیرٌ * وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُولَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَّهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ * وَالَّذِینَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَکُمْ فَأُوْلَئِکَ مِنکُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی

ص: 28

بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ. - . انفال / 72 - 75 -

{کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده اند و در راه خدا با مال و جان خود جهاد نموده اند و کسانی که [مهاجران را] پناه داده اند و یاری کرده اند، آنان یاران یکدیگرند و کسانی که ایمان آورده اند ولی مهاجرت نکرده اند هیچ گونه خویشاوندی [دینی] با شما ندارند مگر آنکه [در راهِ خدا] هجرت کنند و اگر در [کار] دین از شما یاری جویند، یاری آنان بر شما [واجب] است، مگر بر علیه گروهی باشد که میان شما و میان آنان پیمانی [منعقد شده] است، و خدا به آن چه انجام می دهید بیناست. و کسانی که کفر ورزیدند یاران یکدیگرند. اگر این [دستور] را به کار نبندید، در زمین فتنه و فسادی بزرگ پدید خواهد آمد. و کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا به جهاد پرداخته، و کسانی که [مهاجران را] پناه داده و یاری کرده اند، آنان همان مؤمنان واقعی اند، برای آنان بخشایش و روزی شایسته ای خواهد بود. و کسانی که بعداً ایمان آورده و هجرت نموده و همراه شما جهاد کرده اند، اینان از زمره شمایند، و خویشاوندان نسبت به یکدیگر [از دیگران] در کتاب خدا سزاوارترند. آری، خدا به هر چیزی داناست.}

- إِلاَّ تَنصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَ تَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنَا فَأَنزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَأَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَّمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُواْ السُّفْلَی وَکَلِمَةُ اللّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَاللّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ. - . توبه / 40 -

{اگر او [پیامبر] را یاری نکنید، قطعاً خدا او را یاری کرد: هنگامی که کسانی که کفر ورزیدند، او را [از مکّه] بیرون کردند، و او نفر دوم از دو تن بود، آن گاه که در غار [ثَور] بودند، وقتی به همراه خود می گفت: «اندوه مدار که خدا با ماست.» پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد، و او را با سپاهیانی که آن ها را نمی دیدید تأیید کرد، و کلمه کسانی را که کفر ورزیدند پست تر گردانید، و کلمه خداست که برتر است، و خدا شکست ناپذیر حکیم است.}

- وَالَّذِینَ هَاجَرُواْ فِی اللّهِ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُواْ یَعْلَمُونَ * الَّذِینَ صَبَرُواْ وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ. - . نحل / 41 - 42 -

{ و کسانی که پس از ستمدیدگی، در راه خدا هجرت کرده اند، در این دنیا جای نیکویی به آنان می دهیم، و اگر بدانند، قطعاً پاداش آخرت بزرگتر خواهد بود. همانان که صبر نمودند و بر پروردگارشان توکّل می کنند.}

- مَن کَفَرَ بِاللّهِ مِن بَعْدِ إیمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِیمَانِ وَلَکِن مَّن شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْرًا فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ * ذَلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّواْ الْحَیَاةَ الْدُّنْیَا عَلَی الآخِرَةِ وَأَنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ * أُولَئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ * لاَ جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الآخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرونَ * ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هَاجَرُواْ مِن بَعْدِ مَا فُتِنُواْ ثُمَّ جَاهَدُواْ وَصَبَرُواْ إِنَّ رَبَّکَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ. - . نحل / 106 - 110 -

{ هر کس پس از ایمان آوردن خود، به خدا کفر ورزد [عذابی سخت خواهد داشت] مگر آن کس که مجبور شده و [لی] قلبش به ایمان اطمینان دارد. لیکن هر که سینه اش به کفر گشاده گردد خشم خدا بر آنان است و برایشان عذابی بزرگ خواهد بود، زیرا آنان زندگی دنیا را بر آخرت برتری دادند و [هم] این که خدا گروه کافران را هدایت نمی کند. آنان کسانی اند که خدا بر دلها و گوش و دیدگانشان مُهر نهاده و آنان خود غافلانند. شک نیست که آن ها در آخرت همان زیانکارانند. با این حال، پروردگار تو نسبت به کسانی که پس از [آن همه] زجر کشیدن، هجرت کرده و سپس جهاد نمودند و صبر پیشه ساختند، پروردگارت [نسبت به آنان] بعد از آن [همه مصایب] قطعاً آمرزنده و مهربان است.}

- وَالَّذِینَ هَاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ * لَیُدْخِلَنَّهُم مُّدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ. - . حج / 58 - 59 -

{ و آنان که در راه خدا مهاجرت کرده، و آن گاه کشته شده یا مرده اند، قطعاً خداوند به آنان رزقی نیکو می بخشد. و راستی این خداست که بهترین روزی دهندگان است. آنان را به جایگاهی که آن را می پسندند درخواهد آورد، و شک نیست که خداوند دانایی بردبار است.}

- یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ * کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ * وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُم مِّنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ * الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ * وَکَأَیِّن مِن دَابَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ. - . عنکبوت / 56 - 60 -

{ «ای بندگان من که ایمان آورده اید، زمین من فراخ است تنها مرا بپرستید.» هر نفسی چشنده مرگ است، آن گاه به سوی ما بازگردانیده خواهید شد. و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، قطعاً آنان را در غرفه هایی از بهشت جای می دهیم که از زیر آن ها جویها روان است، جاودان در آن جا خواهند بود چه نیکوست پاداش عمل کنندگان! همان کسانی که شکیبایی ورزیده و بر پروردگارشان توکّل نموده اند. و چه بسیار جاندارانی که نمی توانند متحمّل روزی خود شوند. خداست که آن ها و شما را روزی می دهد، و اوست شنوای دانا.}

- وَکَأَیِّن مِّن قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِّن قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْنَاهُمْ فَلَا نَاصِرَ لَهُمْ. - . محمد / 13 -

{ و بسا شهرها که نیرومندتر از آن شهری بود که تو را [از خود] بیرون راند، که ما هلاکشان کردیم و برای آن ها یار [و یاوری] نبود.}

- وَاصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا. - . مزمل / 10 -

{ و بر آن چه می گویند شکیبا باش و از آنان با دوری گزیدنی خوش فاصله بگیر.}

**[ترجمه]

تفسیر

قوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ

قال الطبرسی رحمه الله: قال أبو حمزة الثمالی: بلغنا أن المشرکین یوم بدر لم یخلفوا إذ خرجوا أحدا إلا صبیا أو شیخا کبیرا أو مریضا فخرج معهم ناس ممن تکلم بالإسلام فلما التقی المشرکون و

ص: 29

رسول الله صلی الله علیه و آله نظر الذین کانوا قد تکلموا بالإسلام إلی قلة المسلمین فارتابوا فأصیبوا فیمن أصیب من المشرکین فنزلت فیهم الآیة- و هو المروی عن ابن عباس و السدی و قتادة.

و قیل إنهم قیس بن الفاکهة بن المغیرة و الحارث بن زمعة بن الأسود و قیس بن الولید بن المغیرة و أبو العاص بن المنبه بن الحجاج و علی بن أمیة بن خلف عن عکرمة و رواه أبو الجارود عن أبی جعفر علیه السلام قال ابن عباس کنت أنا من المستضعفین و کنت غلاما صغیرا و ذکر عنه أیضا أنه قال کان أبی من المستضعفین من الرجال و کانت أمی من المستضعفات من النساء و کنت أنا من المستضعفین من الولدان تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ أی تقبض أرواحهم فِیمَ کُنْتُمْ أی فی أی شی ء کنتم من دینکم علی وجه التقریر أو التوبیخ مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ أی یستضعفنا أهل الشرک بالله فی أرضنا و بلادنا یمنعوننا من الإیمان قالُوا أی الملائکة فَتُهاجِرُوا فِیها أی فتخرجوا من أرضکم و تفارقوا من یمنعکم من الإیمان إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ أی الذین استضعفهم المشرکون (1) و یعجزون عن الهجرة لإعسارهم و قلة حیلتهم وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا فی الخلاص من مکة مُراغَماً کَثِیراً وَ سَعَةً أی متحولا من الأرض و سعة فی الرزق و قیل مزحزحا عما یکره و سعة من الضلالة إلی الهدی و قیل مهاجرا فسیحا و متسعا مما کان فیه من الضیق وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ قیل لما نزلت آیات الهجرة سمعها رجل من المسلمین و هو جندع أو جندب بن ضمرة و کان بمکة فقال و الله ما أنا ممن استثنی الله إنی لأجد قوة و إنی لعالم بالطریق و کان مریضا شدید المرض فقال لبنیه و الله لا أبیت بمکة حتی أخرج منها فإنی أخاف أن أموت فیها فخرجوا یحملونه علی سریر حتی إذا بلغ التنعیم مات فنزلت الآیة عن أبی حمزة الثمالی و عن قتادة و عن سعید بن جبیر و قال عکرمة و خرج جماعة من مکة مهاجرین فلحقهم المشرکون و فتنوهم عن دینهم فافتتنوا فأنزل الله فیهم وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ فکتب بها المسلمون إلیهم ثم نزلت فیهم

ص: 30


1- فی المصدر: «مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ»* و هم الذین یعجزون.

ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ مهاجرا من أرض الشرک فارا بدینه إلی الله و رسوله ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ قبل بلوغه دار الهجرة فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ أی ثواب عمله و جزاء هجرته علی الله

وَ رَوَی الْحَسَنُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ فَرَّ بِدِینِهِ مِنْ أَرْضٍ إِلَی أَرْضٍ وَ إِنْ کَانَ شِبْراً مِنَ الْأَرْضِ اسْتَوْجَبَ الْجَنَّةَ وَ کَانَ رَفِیقَ إِبْرَاهِیمَ وَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ آلِهِمَا (1).

وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ قَالَ الْمُفَسِّرُونَ إِنَّهَا نَزَلَتْ فِی قِصَّةِ دَارِ النَّدْوَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّ نَفَراً مِنْ قُرَیْشٍ اجْتَمَعُوا فِیهَا وَ هِیَ دَارُ قُصَیِّ بْنِ کِلَابٍ وَ تَئَامَرُوا فِی أَمْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عُرْوَةُ بْنُ هِشَامٍ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ وَ قَالَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ أَخْرِجُوهُ عَنْکُمْ تَسْتَرِیحُوا مِنْ أَذَاهُ وَ قَالَ أَبُو جَهْلٍ مَا هَذَا بِرَأْیٍ وَ لَکِنِ اقْتُلُوهُ بِأَنْ یَجْتَمِعَ عَلَیْهِ مِنْ کُلِّ بَطْنِ رَجُلٍ فَیَضْرِبُوهُ بِأَسْیَافِهِمْ ضَرْبَةَ رَجُلٍ وَاحِدٍ فَتَرْضَی حِینَئِذٍ بَنُو هَاشِمٍ بِالدِّیَةِ فَصَوَّبَ إِبْلِیسُ هَذَا الرَّأْیَ وَ کَانَ قَدْ جَاءَهُمْ فِی صُورَةِ شَیْخٍ کَبِیرٍ مِنْ أَهْلِ نَجْدٍ وَ خَطَّأَ الْأَوَّلِینَ فَاتَّفَقُوا عَلَی هَذَا الرَّأْیِ وَ أَعَدُّوا الرِّجَالَ وَ السِّلَاحَ وَ جَاءَ جَبْرَئِیلُ فَأَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ إِلَی الْغَارِ وَ أَمَرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَبَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ فَلَمَّا أَصْبَحُوا وَ فَتَّشُوا عَنِ الْفِرَاشِ وَجَدُوا عَلِیّاً وَ قَدْ رَدَّ اللَّهُ مَکْرَهُمْ وَ قَالُوا أَیْنَ مُحَمَّدٌ قَالَ لَا أَدْرِی فَاقْتَصُّوا أَثَرَهُ وَ أَرْسَلُوا فِی طَلَبِهِ فَلَمَّا بَلَغُوا الْجَبَلَ وَ مَرُّوا بِالْغَارِ رَأَوْا عَلَی بَابِهِ نَسْجَ الْعَنْکَبُوتِ فَقَالُوا لَوْ کَانَ هَاهُنَا لَمْ یَکُنْ نَسْجُ الْعَنْکَبُوتِ عَلَی بَابِهِ فَمَکَثَ فِیهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ قَدِمَ الْمَدِینَةَ.

الَّذِینَ کَفَرُوا و هم مشرکو العرب و منهم عتبة و شیبة ابنا ربیعة و النضر بن حارث و أبو جهل بن هشام و أبو البختری بن هشام و زمعة بن الأسود و حکیم بن حزام و أمیة بن خلف و غیرهم لِیُثْبِتُوکَ أی لیقیدوک فیثبتوک فی الوثاق أو فی الحبس و یسجنوک فی بیت و قیل لیثخنوک بالجراحة و الضرب عن أبان بن

ص: 31


1- مجمع البیان 3: 98- 100.

تغلب و غیره أَوْ یُخْرِجُوکَ أی من مکة إلی طرف من أطراف الأرض و قیل أو یخرجوک علی بعیر و یطردونه حتی یذهب فی وجهه (1) قال و لما هموا بقتل رسول الله صلی الله علیه و آله و أخرجوه من مکة أنزل الله سبحانه وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ الآیة فعذبهم الله بالسیف یوم بدر وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ أی ما کان المشرکون أولیاء المسجد الحرام و إن سعوا فی عمارته و ما أولیاء المسجد الحرام إلا المتقون (2) عن الحسن و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام و قیل ما کانوا أولیاء الله إن أولیاء الله إلا المتقون و قال رحمه الله فی قوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا قیل نزلت فی المیراث و کانوا یتوارثون بالهجرة و جعل الله المیراث للمهاجرین و الأنصار دون ذوی الأرحام و کان الذی آمن و لم یهاجر لم یرث من أجل أنه لم یهاجر و لم ینصر و کانوا یعملون بذلک حتی نزل وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ فنسخت هذا و صار المیراث لذوی الأرحام المؤمنین (3) عن ابن عباس و الحسن و قتادة و مجاهد و السدی وَ الَّذِینَ آوَوْا أی النبی صلی الله علیه و آله و المهاجرین بالمدینة و هم الأنصار أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ فی النصرة أو التوارث و قیل فی نفوذ أمان بعضهم علی بعض (4)

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُمْ کَانُوا یَتَوَارَثُونَ بِالْمُؤَاخَاةِ الْأُولَی.

وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ أی إن طلب المؤمنون الذین لم یهاجروا منکم النصرة لهم علی الکفار و إعانتهم فی الدین فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ (5) و المعونة لهم فی

ص: 32


1- مجمع البیان 4: 537.
2- مجمع البیان 4: 539 و 540.
3- زاد فی المصدر: و لا یتوارث أهل الملتین.
4- زاد فی المصدر: فان واحدا من المسلمین لو أمن إنسانا نفذ أمانه علی سائر المسلمین «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا» إلی المدینة «ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا» أی ما لکم من میراثهم من شی ء حتّی یهاجروا، فحینئذ یحصل بینکم التوارث، فان المیراث کان منقطعا فی ذلک الوقت بین المهاجرین و غیر المهاجرین، و روی عن أبی جعفر علیه السلام اه.
5- فی المصدر: فعلیکم النصر، و المعونة، و لیس علیکم نصرتهم فی غیر الدین.

الدین إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ أی إلا أن یطلبوا منکم النصرة علی قوم من المشرکین بینکم و بینهم أمان و عهد یجب الوفاء به فلا تنصروهم علیهم لما فیه من نقض العهد وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ أی أنصار بعض أو أولی ببعض فی المیراث إِلَّا تَفْعَلُوهُ أی ما أمرتم به فی الآیة الأولی و الثانیة تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ علی المؤمنین الذین لم یهاجروا و الفتنة المحنة بالمیل إلی الضلال و الفساد الکبیر ضعف الإیمان. (1) و قال فی قوله تعالی إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ أی إن لم تنصروا النبی صلی الله علیه و آله علی قتال العدو فقد فعل الله به النصر إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا من مکة فخرج یرید المدینة ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ یعنی أنه کان هو و أبو بکر فی الغار لیس معهما ثالث (2) و أراد به هنا غار ثور و هو جبل بمکة إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ أی إذ یقول الرسول صلی الله علیه و آله لأبی بکر لا تَحْزَنْ أی لا تخف إِنَّ اللَّهَ مَعَنا یرید أنه مطلع علینا عالم بحالنا فهو یحفظنا و ینصرنا

قال الزهری لما دخل رسول الله صلی الله علیه و آله و أبو بکر الغار أرسل الله زوجا من الحمام حتی باضا فی أسفل الثقب (3) و العنکبوت حتی نسج بیتا فلما جاء سراقة بن مالک فی طلبهما فرأی بیض الحمام و بیت العنکبوت قال لو دخله أحد لانکسر البیض و تفسخ (4) بیت العنکبوت فانصرف و قال النبی صلی الله علیه و آله اللهم أعم أبصارهم فعمیت أبصارهم عن دخوله و جعلوا یضربون یمینا و شمالا حول الغار و قال أبو بکر لو نظروا (5) إلی أقدامهم لرأونا و نزل رجل من قریش فبال علی باب الغار فقال أبو بکر قد أبصرونا یا رسول الله فقال رسول الله صلی الله علیه و آله لو أبصرونا ما استقبلونا بعوراتهم.

ص: 33


1- مجمع البیان 4: 561 و 562.
2- زاد فی المصدر: أی و هو أحد اثنین، و معناه فقد نصره اللّه منفردا من کل شی ء الا من أبی بکر.
3- فی نسخة: فی اسفل النقب.
4- فی نسخة: و تفتح بیت العنکبوت.
5- فی نسخة، لو نزلوا.

فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ یعنی علی محمد صلی الله علیه و آله أی ألقی فی قلبه ما سکن به وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها أی بملائکة یضربون وجوه الکفار و أبصارهم عن أن یروه و قیل قواه بالملائکة (1) یدعون الله تعالی له و قیل أعانه بالملائکة یوم بدر و قال بعضهم یجوز أن یکون الهاء فی علیه راجعة إلی أبی بکر و هذا بعید لأن الضمائر قبل هذا و بعده تعود إلی النبی صلی الله علیه و آله بلا خلاف (2) فکیف یتخللها ضمیر عائد إلی غیره هذا و قد قال سبحانه فی هذه السورة ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (3) و قال فی سورة الفتح کذلک (4) فتخصیص النبی فی هذه الآیة بالسکینة یدل علی عدم إیمان من معه (5) وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی المراد بکلمتهم وعیدهم النبی صلی الله علیه و آله و تخویفهم له أو کلمة الشرک و کلمة الله وعده بالنصر أو کلمة التوحید. (6) و قال فی قوله تعالی وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ نزلت فی المعذبین بمکة مثل صهیب و بلال و عمار و خباب (7) و غیرهم مکنهم الله فی المدینة و ذکر أن

ص: 34


1- فی المصدر: بملائکة.
2- فی المصدر: و ذلک فی قوله: «إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ» و فی قوله: «إِذْ أَخْرَجَهُ» و قوله: «لِصاحِبِهِ» و قوله فیما بعده: «وَ أَیَّدَهُ».
3- الآیة: 28.
4- فی المصدر: و قال فی سورة الفتح: «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ» أقول: هذا هو الصحیح راجع سورة الفتح 48: 26.
5- لم نجد قوله: «فتخصیص النبیّ صلّی اللّه علیه و آله» إلی هما فی المصدر، بل الموجود مکانه هکذا: و قد ذکرت الشیعة فی تخصیص النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم فی هذه الآیة بالسکینة کلاما رأینا الاضراب عن ذکره أحری لئلا ینسبنا ناسب إلی شی ء انتهی.
6- مجمع البیان 5: 31 و 32.
7- خباب بتشدید الباء الأول کشداد هو خباب بن الارت التمیمی أبو عبد اللّه من السابقین إلی الإسلام، و کان یعذب فی اللّه، شهد بدرا ثمّ نزل الکوفة و مات بها سنة 37 «و قیل: 39» و ترحم علیه أمیر المؤمنین علیه السلام و قال: رحم اللّه خبابا، أسلم راغبا، و هاجر طائعا، و عاش مجاهدا، و ابتلی فی جسمه احوالا، و لن یضیع اللّه أجر من أحسن عملا.

صهیبا قال لاهل مکة : أنا رجل کبیر إن کنت معکم لم أنفعکم ، وإن کنت علیکم لم أضررکم ، فخذوا مالی ودعونی ، فأعطاهم ماله ، وهاجر إلی رسول الله صلی الله علیه و آله ، فقال له أبوبکر : ربح البیع یا صهیب(1) لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً أی بلدة حسنة و هی المدینة أو حالة حسنة و هی النصر علی الأعداء. (2) و قال فی قوله تعالی إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ نزل فی جماعة أکرهوا و هم عمار و یاسر أبوه و أمه سمیة و صهیب و بلال و خباب عذبوا و قتل أبو عمار و أمه فأعطاهم عمار بلسانه مما أرادوا منه ثم أخبر بذلک رسول الله صلی الله علیه و آله فقال قوم کفر عمار

فَقَالَ صلی الله علیه و آله کَلَّا إِنَّ عَمَّاراً مَلِی ءٌ إِیمَاناً مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ وَ اخْتَلَطَ الْإِیمَانُ بِلَحْمِهِ وَ دَمِهِ وَ جَاءَ عَمَّارٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَبْکِی فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَا وَرَاکَ قَالَ شَرٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا تُرِکْتُ حَتَّی نِلْتُ مِنْکَ وَ ذَکَرْتُ آلِهَتَهُمْ بِخَیْرٍ فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَمْسَحُ عَیْنَیْهِ وَ یَقُولُ إِنْ عَادُوا لَکَ فَعُدْ لَهُمْ بِمَا قُلْتَ فَنَزَلَتِ الْآیَةُ-

عن ابن عباس و قتادة،و قیل نزلت فی ناس من أهل مکة آمنوا و خرجوا یریدون المدینة فأدرکهم قریش و فتنوهم فتکلموا بکلمة الکفر کارهین عن مجاهد و قیل إن یاسر و سمیة أبوا (3) عمار أول شهیدین فی الإسلام و قوله مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ و مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً هو عبد الله بن سعید (4) بن أبی سرح من بنی عامر بن لوی و أما قوله ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا الآیة قیل إنها نزلت فی عباس (5) بن أبی ربیعة أخی أبی جهل من الرضاعة و أبی جندل بن سهیل بن عمرو

ص: 35


1- فی سیرة ابن هشام ٢ : ٨٩ : فقال رسول الله صلی الله علیه و آله ربح صهیب ، ربح صهیب.
2- مجمع البیان 6: 361.
3- فی المصدر: أبوی عمار.
4- فی المصدر: عبد اللّه بن سعد.
5- فی المصدر: عیاش، و هو الصحیح، و الرجل هو عیّاش بن أبی ربیعة بن المغیرة بن عبد اللّه بن عمر بن مخزوم القرشیّ المخزومی، و اسم ابیه عمرو و یلقب ذا الرمحین، أسلم قدیما و هاجر الهجرتین. استشهد بالیمامة و قیل: بالیرموک، و قیل: مات سنة 15.

و الولید بن المغیرة و غیرهم من أهل مکة فتنهم المشرکون فأعطوهم بعض ما أرادوا ثم إنهم هاجروا بعد ذلک و جاهدوا فنزلت الآیة فیهم وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ أی ساکن بِالْإِیمانِ ثابت علیه فلا حرج علیه فی ذلک وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً أی من اتسع قلبه للکفر و طابت نفسه به مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا أی عذبوا فی الله و ارتدوا علی الکفر فأعطوهم بعض ما أرادوا لیسلموا من شرهم ثُمَّ جاهَدُوا مع النبی صلی الله علیه و آله وَ صَبَرُوا علی الدین و الجهاد إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها أی من بعد تلک الفتنة أو الفعلة التی فعلوها من التفوه بکلمة الکفر. (1) و قال فی قوله تعالی یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا قیل إنها نزلت فی المستضعفین من المؤمنین بمکة أمروا بالهجرة عنها و نزل قوله وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ فی جماعة کانوا بمکة یؤذیهم المشرکون فأمروا بالهجرة إلی المدینة فقالوا کیف نخرج إلیها و لیس لنا بها دار و لا عقار من یطعمنا و من یسقینا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فاهربوا من أرض یمنعکم أهلها من الإیمان و الإخلاص فی عبادتی.

و قال أبو عبد الله علیه السلام معناه إذا عصی الله فی أرض أنت فیها فاخرج منها إلی غیرها.

وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ أی و کم من دابة لا یکون رزقها مدخرا معدا و قیل معناه لا تطیق حمل رزقها لضعفها و تأکل بأفواهها. (2) و فی قوله تعالی مِنْ قَرْیَتِکَ یعنی مکة الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أی أخرجک أهلها و المعنی کم من رجال هم أشد من أهل مکة أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ یدفع عنهم إهلاکنا إیاهم فما الذی یؤمن هؤلاء أن أفعل بهم مثل ذلک. (3) قوله تعالی وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا ذهب المفسرون إلی أن المراد مجانبتهم و مداراتهم و عدم مکافأتهم و لا یبعد أن یکون المراد الهجرة من مکة إلی المدینة.

ص: 36


1- مجمع البیان 6: 387 و 388.
2- مجمع البیان 8: 290 و 291.
3- مجمع البیان 9: 100.

**[ترجمه]طبرسی رحمه الله در باره این فرموده خداوند «انّ الذین توفّاهم الملائکۀ» گوید: ابو حمزه ثمالی گوید: به ما خبر رسیده است که مشرکین در روز بدر، هنگامی که خارج شدند، هیچ­کس را به جز پیران و کودکان و بیماران به جای نگذاشتند، از این رو عده ای از کسانی که به اسلام تکلم کرده بودند، با ایشان حرکت کردند. هنگامی که مشرکین

ص: 29

رو در روی پیامبر گرامی اسلام، قرار گرفتند، این عده، به کمی جمعیت مسلمانان نگریستند و در باره گفته خود نسبت به اسلام به تردید افتادند و در گروه مشرکین، گرفتار و کشته شدند. از این رو در باره ایشان، این آیه نازل گردید. از ابن عباس و سعدی و قتاده نیز، همین طور نقل شده است، عکرمه گوید: این عده، عبارت بودند از: قیس بن فاکهه بن مغیره، حارث بن زمعة بن اسود، قیس بن ولید بن مغیره و ابو العاص بن منبه بن حجاج و علی بن امیة بن خلف. ابو الجارود نیز از امام باقر علیه السلام همین طور روایت کرده است. ابن عباس گوید: در آن زمان من طفلی صغیر و از «مستضعفین» بودم و نیز از وی نقل شده است که گفت: پدرم مردی پیر و مادرم زنی پیر و من کودکی خردسال و همگی از «مستضعفین» بودیم. «تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ» آنان که به وسیله فرشتگان قبض روح می شوند. «قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ» فرشتگان به ایشان گویند: بر چه دینی و در چه روشی بوده اید؟! بدیهی است که این سؤال، حقیقی نیست بلکه به منظور توبیخ و سرزنش ایشان یا به منظور تقریر و به اقرار وا داشتن ایشان است. «قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ» گویند: ما در بلاد خود در برابر اهل شرک، ناتوان بودیم، و ما را از ایمان به خدا و پیروی پیامبرش باز می داشتند. «قالُوا» یعنی فرشتگان می­گویند. « فَتُهاجِرُوا فِیها» از خانه ها و سرزمین خود خارج گردید و از کسانی که شما را از ایمان به خدا و پیامبر منع می کردند، جدا شوید. «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ» به جز مردان و کودکان و زنانی که مشرکان آن­ها را ضعیف ساخته، به واسطه دشواری و بلد نبودن راه و نداشتن تدبیر نتوانند مهاجرت کنند. «وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا» یعنی راهی بلد نیستند که خود را از مکه، خلاص کنند. مجاهد و قتاده و جماعتی از مفسران گویند: بواسطه این که راه را نمی شناسند، نمی توانند راه مدینه را پیدا کنند. «مراغماً کثیراً و سعۀً» یعنی در روی زمین جاها و جولان­گاه­های بسیار و گشایشی در روزی به دست خواهند آورد. و گفته شده: راه فرار از سختی­ها و گشایشی نسبت به نجات از گمراهی و رسیدن به هدایت به دست می­آورند. و گفته شده: از تنگنای سخت گیری­های مشرکان نجات می­یابند و به جایگاهی می­رسند که از گشایش آزادی و امنیت برخوردار خواهند بود. ابو حمزة ثمالی و قتاده و سعید بن جبیر گویند: پس از نزول آیات هجرت، مردی مسلمان به نام جندع یا جندب بن ضمره که در مکه بود، آیات را شنید. گفت: به خدا من ضعیف نیستم، من قوتی برای مهاجرت دارم و راه را می شناسم و معذور نیستم و در حالی که به سختی بیمار بود به فرزندانش گفت: من باید از مکه خارج شود، زیرا می ترسم در این جا بمیرم او را بر تختی نهادند و از مکه خارج کردند. هنگامی که به تنعیم رسید، جان سپرد، از اینرو آیه شریفه نازل گردید. عکرمه گوید: گروهی از مکه به قصد مهاجرت خارج شدند، مشرکین به آن­ها پیوستند و آنان را در امر دین وسوسه کردند و به فتنه افکندند و ایشان تسلیم شدند. پس خداوند این آیه را نازل کرد: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ» مسلمانان، این آیه را برای ایشان نوشتند. سپس این آیه نازل شد:

ص: 30

«ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ» هر کس بخاطر دین از وطن خود فرار کند و به سوی خدا و رسول بشتابد. «ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ» پیش از رسیدن به سرزمین اسلام- مدینه- مرگش فرا رسد، «فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّه» و ثواب عمل و پاداش هجرتش بر خداوند متعال است.

حسن از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است که فرمود: کسی که به خاطر دینش از سرزمینی به سرزمینی دیگر و لو به اندازه یک وجب فاصله باشد، برود سزاوار بهشت است و رفیق محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ابراهیم علیه السلام خواهد بود. - . مجمع البیان 3 : 98 - 100 -

و طبرسی رحمه الله در باره این فرموده خداوند متعال «و اذ یمکر بک» گوید: مفسران گویند: این آیه در باره داستان دار الندوه نازل شده است. ماجرا این است که گروهی از قریش در آن یعنی در خانه قصی بن کلاب، اجتماع کردند و در باره پیامبر به مشورت و توطئه­چینی پرداختند. عروة بن هشام گفت: صبر می کنیم تا مرگش فرا برسد. ابو البختری گفت: از مکه اخراجش کنید تا از دست او راحت شوید. ابو جهل گفت: این رأی ها صحیح نیست. او را بکشید، برای کشتن او از هر قبیله ای یک نفر انتخاب کنید، تا دسته جمعی او را بکشند و در این صورت بنی هاشم به گرفتن دیه راضی می­شوند. ابلیس این رأی را تصدیق و رای اول را تخطئه کرد و او به صورت پیر مردی از اهل نجد در بین ایشان بود و آنان بر این رأی اتفاق کردند و برای کشتن پیامبر افراد و سلاح آماده کردند. جبرئیل گزارش شورای مشرکین را به اطلاع پیامبر رسانید. پیامبر هنگام شب به غار ثور رفت و علی را در بستر خود خوابانید. بامدادان که برکنار بستر آمدند، با علی روبرو شدند و خداوند نیرنگشان را باطل کرد. پرسیدند: محمد کجاست؟ گفت: نمی­دانم. گروهی به جستجوی پیامبر پرداختند تا بر در غار رسیدند. بر در غار، تار عنکبوت تنیده شده بود! گفتند: اگر در این جا بود، بر در غار تار عنکبوت، وجود نداشت: پیامبر سه روز در آن جا توقف کرد. آن گاه رهسپار مدینه شد.

«الَّذِینَ کَفَرُوا» آنام مشرکان عرب بودند، اشخاصی همچون: عتبه و شیبه، پسران ربیعه و نضر بن حارث و ابو جهل بن هشام و ابو البختری بن هشام و زمعة بن اسود و حکیم بن حزام و امیة بن خلف و دیگران. «لِیُثْبِتُوکَ» یعنی می خواستند تو را به بند بکشند و در بند بنهند، یا تو را در زندان افکنند و در خانه زندانیت کنند. و گفته شده: یعنی می خواستند با جراحت و ضربه­های کاری تو را ضعیف و ناتوان کنند.آن را أبان بن

ص: 31

تغلب گفته. «أَوْ یُخْرِجُوکَ» یعنی از مکه به جایی دیگر بفرستند. برخی گویند یعنی: تو را بر شتری سوار و او را رها کنند تا به هر جا می خواهد تو را ببرد.

گوید: هنگامی که تصمیم به قتل پیامبر گرفتند و او را از مکه خارج کردند، خداوند این آیه را نازل فرمود: «وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ» در نتیجه، در جنگ بدر آن­ها را به شمشیر عذاب کرد. «وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ» حسن گوید: یعنی مشرکان دوستان مسجد الحرام نیستند، اگر چه در تعمیرات آن بکوشند و دوستان مسجد الحرام کسانی هستند که تقوی دارند. از امام باقر علیه السلام نیز همین طور روایت شده است. و گفته شده: «إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ» . در باره این فرموده خداوند «ان الذین آمنوا و هاجروا» گوید: گفته شده: در باره میراث نازل شد و آنان بر اساس هجرت ارث می­بردند و خداوند میراث را برای مهاجران و انصار قرار داد غیر از خویشاوندی. و کسی که ایمان آورد و هجرت نمی­کرد از این جهت که هجرت نمی­کرد ارثی نمی­برد و یاری نمی­شد و مسلمانان بر این اساس عمل می­کردند تا این که این آیه نازل شد: « و اولوا الارحام بعضهم اولی ببعض فی کتاب الله» پس این آیه نسخ شد و میراث به مؤمنان خویشاوند تعلق گرفت. این قول از ابن عباس و حسن و قتاده و مجاهد و سدیّ روایت شده است. «و الذین آووا» یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مهاجران را در مدینه پناه داد و این افراد، انصار بودند. «اولئک بعضهم اولیاء بعض» در نصرت و ارث بردن. برخی گویند: این نسبت، از این لحاظ است که اگر یکی از آن ها به کسی امان داد، دیگران باید امان او را محترم شمارند. و از امام باقر علیه السلام روایت شده که مسلمانان به وسیله همان پیمان برادری نخستین، از یکدیگر ارث می­بردند. «وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ» اگر مؤمنین غیر مهاجر از شما بخواهند که آن­ها را در راه دین، کمک کنید و با کافران به مبارزه برخیزید، « فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ» بر شما لازم است که آن­ها را در امر

ص: 32

دین کمک کنید. «إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ» مگر این که از شما برای جنگ با کسانی که میان شما و ایشان پیمانی هست، کمک بخواهند. در این صورت، به هیچ عنوان نباید آن­ها را کمک کنید، زیرا پیمان شکنی است. «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ» یعنی مردم کافر یاران یکدیگرند، در ارث بردن بر یکدیگر سزاوراتر اند. «إِلَّا تَفْعَلُوهُ» اگر آن چه در خصوص همکاری و کمک و تبری از کفار، به شما دستور داده شد، انجام ندهید، «تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ» در روی زمین فتنه و فسادی بزرگ واقع می شود. مقصود از فتنه، در این جا گرفتاریی است که از راه تمایل به گمراهی، پیدا می شود و مقصود از فساد بزرگ، ضعف ایمان است.

و در باره این فرموده خداوند: «إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ» گوید: یعنی اگر شما پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را در جنگ با دشمنان یاری نمی­کنید خدا او را یاری کرده است. «إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا» هنگامی که کافران او را از مکه بیرون کردند و او به سوی مدینه رهسپار شد. «ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ» یعنی هنگامی که آن دو، پیامبر و ابوبکر در غار بودند و شخص سومی با آن دو نبود و منظور از این غار، غار ثور است، و ثور نام کوهی است در مکه. «اِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ» هنگامی که پیامبر به ابو بکر گفت: «لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا» یعنی نترس که خدا به وضع ما مطلع و به حال ما آگاه است، و او ما را نگه داشته و یاری می­کند. زهری گفته: هنگامی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم با ابو بکر داخل غار شدند خداوند یک جفت کبوتر فرستاد تا بر در غار تخم گذاردند، و عنکبوت را مأمور کرد تا بر آن جا تاری تنید، و چون سراقة بن مالک به جستجوی آن دو آمد و تخم کبوتران و تار عنکبوت را مشاهده کرد، گفت: اگر کسی داخل این غار شده بود این تخم­ها شکسته شده بود و تار عنکبوت از هم گسیخته بود، و به همین جهت از آن جا گذشت. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نیز دعا کرد و فرمود: خدایا چشمشان را کور کن، و در اثر همان دعا نتوانستند داخل غار گردند و شروع به گردش اطراف غار کردند، در آن حال ابو بکر گفت: اگر این ها به پاهای خود نگاه کرده بودند ما را می­دیدند. در آن حال مردی از قریش بر در غار نشست و بول کرد، ابو بکر گفت: ای رسول خدا این­ها ما را دیدند؟ حضرت فرمود: اگر ما را دیده بودند با عورت باز روبروی ما نمی­آمدند.

ص: 33

«فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ» یعنی بر دل محمد صلی اللَّه علیه و آله آرامش فرستاد. «وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها» یعنی به فرشتگانی که در روی کفار و دیدگانشان در آمده و مانع شدند که آن­ها رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را ببینند. و گفته شده: یعنی به فرشتگانی او را نیرومند ساخت که آن­ها برای نجات آن حضرت دعا کردند. و گفته اند: معنایش آن است که خداوند او را با فرشتگان در جنگ بدر کمک کرد. و برخی گفته اند: ضمیر در «علیه» به ابو بکر برمی­گردد ولی این سخن بعید است زیرا همه مفسرین گفته اند: ضمائر پیش از این جمله و بعد از آن همگی به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بر می­گردد. و با این ترتیب چگونه ممکن است در این میان تنها ضمیر در جمله «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ» به ابوبکر برگردد. گذشته از این که در همین سوره خداوند (در داستان جنگ حنین) فرموده است: «ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ» و در سوره فتح فرماید: «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ». تخصیص پیامبر در این آیه به داشتن سکینه دلالت بر عدم ایمان کسی که با او بود می کند. «وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی» مقصود از کلمه آنان، تهدیدات و ارعابی است که آن­ها به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله داده بودند. یا مقصود کلمه شرک است. و کلمه خداوند وعده به نصرت است، یا کلمه توحید است. - . مجمع البیان 5 : 31 - 32 -

و در باره این فرموده خداوند متعال «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّه» گوید: در باره کسانی نازل شده است که در مکه دچار شکنجه شدند، مثل صهیب و عمار و بلال و خباب و دیگران. خداوند به آنان در مدینه قدرت بخشید. نقل کرده اند که:

ص: 34

صهیب به اهل مکه گفت: من پیر مردی هستم. اگر با شما باشم سودی به حال شما ندارم و اگر با پیامبر باشم، ضرری برای شما ندارم. مال مرا بگیرید و مرا آزاد گذارید. آن­ها مالش را دادند و او به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هجرت کرد. ابو بکر گفت: معامله صهیب، سودمند بود! «لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَۀً» یعنی جایی نیکو و آن مدینه است. یا وضعیت نیکو و آن پیروزی بر دشمنان است. - . مجمع البیان 6 : 361 -

و در باره این فرموده خداوند: «إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ» گوید: در باره گروهی از مسلمانان نازل شد که مجبور(به ابراز کفر) شدند، و اینان عمار و پدرش یاسر و مادرش سمیه و صهیب و بلال و خباب بودند. اینان مورد شکنجه کفار واقع شدند. پدر و مادر عمار به قتل رسیدند و عمار، هر چه می خواستند به زبان آورد و نجات یافت. پس از آن خداوند پیامبر را از ماجرا خبر داد، برخی گفتند: عمار کافر شده است. فرمود: هرگز، عمار از سر تا پایش پر از ایمان است و ایمان با خون و گوشت او در آمیخته است. عمار با چشم گریان، شرفیاب حضور پیامبر شد. پیامبر فرمود: چه پشت سر داری؟ عرض کرد: یا رسول اللَّه، بدی و زشتی. من خدایان آن­ها را به نیکی یاد کردم و خودم را به شما رسانیدم. پیامبر در حالی که چشمانش را مسح می کرد، فرمود: اگر باز هم در چنگ آن­ها گرفتار شدی، سخن گذشته را تکرار کن. این قول از ابن عباس و قتاده است. و گفته شده: در باره مردمی از اهل مکه، نازل شده است که ایمان آورده، به عزم مدینه از مکه خارج شدند. قریش به آن­ها رسیدند و گرفتارشان کردند و آن­ها از روی کراهت، سخن کفر بر زبان آوردند. برخی گفته اند: پدر و مادر عمار، نخستین شهیدان اسلام هستند. منظور از «مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ و مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً» عبد اللَّه بن سعد بن ابی سرح از قبیله بنی عامر است. گویند: آیه ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا » درباره عباس بن ابی ربیعه، برادر رضاعی ابو جهل، و ابی جندل بن سهیل بن عمرو

ص: 35

و ولید بن مغیره و افراد دیگری از اهل مکه نازل شده است. اینان در چنگ مشرکین گرفتار شدند و به میل آن­ها سخن گفته، رهایی یافتند، سپس مهاجرت کردند و این آیه در باره آنان نازل شد. «وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ» دلش به ایمان، اطمینان داشته باشد. در این صورت، وی را گناهی نیست. «وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً» لکن کسانی که قلبشان آمادگی پذیرش کفر دارد، و بدان خشنود می­گردد. «مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا» آنان که در راه خدا عذاب دیدند و برای رهایی از شرّ مشرکین سخن کفر بر زبان آوردند، سپس مهاجرت کردند. «ثمّ جاهدوا» و در خدمت پیامبر، به جهاد پرداختند، «و صبروا» و بر دین و جهاد صبر پیشه کردند. «إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها» یعنی پس از آن فتنه و عملی که انجام دادند و کلمه کفر بر زبان آوردند. - . مجمع البیان 6 : 387 - 388 -

و در باره این فرموده خداوند «یا عبادی الذین آمنوا» گوید: در باره مستضعفین و مسلمانان تهی دست که ساکن مکه بوده و به مهاجرت امر شدند نازل شد. و «کأین من دابۀ» در باره گروهی نازل شد که در مکّه بودند و مشرکان آنان را آزار می­دادند. و آن­ها مأمور به هجرت به مدینه گشتند. پس گفتند: چگونه به سوی مدینه هجرت کنیم و حال آنکه در آن جا خانه و زمینی نداریم و کسی که متکفل نان و آب ما باشد نیست. «إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ» اگر در شهری مشرکین از احساسات مذهبی و ایمان و اخلاص عبادت شما برای من جلوگیری می­نمایند به شهر و دیار دیگری هجرت کنید.

امام صادق علیه السلام فرمود: مقصود آن است که اگر در شهری که تو هستی گناهان و نافرمانی خدا انجام می­شود، پس از آن جا به شهر دیگر هجرت کن.

«وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا» بسا جنبنده ای که روزیش آماده نبود و غذای خویشتن را آماده و ذخیره نداشت. و گفته شده: مقصود آن است که چون آن جنبنده زبون و ناتوان است نمی­تواند روزیش را با خود حمل کند بلکه هر مقدار که شد با دهان می­خورد. - . مجمع البیان 8 : 290 - 291 -

«مِنْ قَرْیَتِکَ» یعنی: مکّه. «الَّتِی أَخْرَجَتْکَ» یعنی: که اهل آن قریه تو را بیرون کردند، یعنی: بسیار مردانی بوده اند که از مردم مکه نیرومندتر بوده اند. «أَهْلَکْناهُم فَلا ناصِرَ لَهُمْ» یاوری ندارند که از آنان حمایت کند و نگذارد ما ایشان را هلاک کنیم، یعنی: اگر ما بخواهیم اینان را هلاک کنیم چه کسی هست که آنان را در امان قرار دهد؟

در باره فرموده خداوند «و اهجرهم هجراً جمیلاً» مفسران بر این نظرند که مقصود از آن دوری و مدارا و عدم مجازات آنان می­باشد و بعید نیست که مقصود از آن هجرت از مکه به مدینه باشد.

ص: 36

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ یَعْنِی قُرَیْشاً مَا کَانُوا أَوْلِیَاءَ مَکَّةَ إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ یَا مُحَمَّدُ فَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ بِالسَّیْفِ یَوْمَ بَدْرٍ فَقُتِلُوا (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: « و ما کانوا اولیاءه» یعنی قریش دوستان مکه نبودند. «ان اولیاؤه الا المتّقون» تو و یارانت ای محمد. و خداوند آنان را در روز بدر با شمشیر عذاب کرد و کشته شدند. - . تفسیر قمی : 253 - 254 -

**[ترجمه]

«2»

فس، تفسیر القمی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا إِلَی قَوْلِهِ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ فَإِنَّ الْحُکْمَ کَانَ فِی أَوَّلِ النُّبُوَّةِ أَنَّ الْمَوَارِیثَ کَانَتْ عَلَی الْأُخُوَّةِ لَا عَلَی الْوِلَادَةِ فَلَمَّا هَاجَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ آخَی بَیْنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ بَیْنَ الْأَنْصَارِ وَ الْأَنْصَارِ وَ آخَی بَیْنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَکَانَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ (2) یَرِثُهُ أَخُوهُ فِی الدِّینِ وَ یَأْخُذُ الْمَالَ وَ کَانَ مَا تَرَکَ لَهُ دُونَ وَرَثَتِهِ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ بَدْرٍ أَنْزَلَ اللَّهُ النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلی أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً (3) فَنَسَخَتْ آیَةَ الْأُخُوَّةِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ قَوْلُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا الْآیَةَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی الْأَعْرَابِ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَالَحَهُمْ عَلَی أَنْ یَدَعَهُمْ فِی دِیَارِهِمْ وَ لَا یُهَاجِرُوا إِلَی الْمَدِینَةِ وَ عَلَی أَنَّهُ إِنْ أَرَادَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَزَا بِهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ فِی الْغَنِیمَةِ شَیْ ءٌ وَ أَوْجَبُوا عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ إِنْ أَرَادَهُمُ الْأَعْرَابُ مِنْ غَیْرِهِمْ أَوْ دَهَاهُمْ دَهْمٌ مِنْ عَدُوِّهِمْ أَنْ یَنْصُرَهُمْ إِلَّا عَلَی قَوْمٍ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله عَهْدٌ وَ مِیثَاقٌ إِلَی مُدَّةٍ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَعْنِی یُوَالِی بَعْضُهُمْ بَعْضاً ثُمَّ قَالَ إِلَّا تَفْعَلُوهُ یَعْنِی إِنْ لَمْ تَفْعَلُوهُ فَوُضِعَ حَرْفٌ مَکَانَ حَرْفٍ تَکُنْ فِتْنَةٌ أَیْ کُفْرٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولئِکَ مِنْکُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ قَالَ نَسَخَتْ قَوْلَهُ وَ الَّذِینَ عَقَدَتْ (4) أَیْمانُکُمْ فَآتُوهُمْ نَصِیبَهُمْ (5).

ص: 37


1- تفسیر القمّیّ: ص 253 و 254.
2- فی المصدر: فلما هاجر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إلی المدینة آخی بین المهاجرین و بین الأنصار، فکان إذا مات الرجل إه.
3- الأحزاب: 6.
4- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: «وَ الَّذِینَ عَقَدَتْ» و هو الصحیح راجع سورة النساء: 33.
5- تفسیر القمّیّ: ص 256 و 257.

**[ترجمه]تفسیر قمی: «ان الذین آمنوا و هاجروا» تا این فرموده «اولیاءُ بعض» حکم در آغاز پیامبری چنین بود که ارثیه بر اساس (پیمان) برادری تقسیم می­شد، نه بر اساس ولادت. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه هجرت کرد؛ میان مهاجرین و انصار پیمان برادری بست. هر گاه کسی از آنان می مرد، برادر دینی او، از او ارث می برد و مال را می گرفت و آن چه را برای او باقی می گذاشت، به ورثه او نمی رسید. سپس خدا این آیه را نازل فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَی أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفًا» - . احزاب / 6 -

{پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر (و نزدیکتر) است و همسرانش مادران ایشانند و خویشاوندان (طبق) کتاب خدا، بعضی (نسبت) به بعضی اولویت دارند (و) بر مؤمنان و مهاجران (مقدمند)، مگر آن که بخواهید به دوستان (مؤمن) خود (وصیت یا) احسانی کنید.} پس آیه برادری با این فرموده خدای متعال: «وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ» [و خویشاوندان (طبق) کتاب خدا بعضی (نسبت) به بعضی اولویت دارند] منسوخ شد. «و الذین آمنوا و لم یهاجروا» این آیه در باره اعراب (بادیه نشینان) نازل شد. بدین ترتیب که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با آنان به این شرط صلح کرد که آنان در دیار خود باقی بمانند و به مدینه هجرت نکنند، به این شرط که هر گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بخواهد جنگ کند، آنان را احضار کند و بهره ای از غنیمت ندارند و آنان بر پیامبر صلی الله علیه و آله، شرط کردند که هر گاه اعراب بادیه نشین به آنان حمله کنند یا دشمنانشان به آنان گزند برسانند، آنان را یاری کنند، مگر قومی که میان آنان و رسول خدا تا مدتی عهد و پیمان وجود داشته باشد. «وَالَّذینَ کَفَرُواْ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ» یعنی همدیگر را مودت و یاری می کنند. سپس می­گوید: «إِلاَّ تَفْعَلُوهُ» یعنی« ان لم تفعلوه» اگر آن کار را انجام ندهی. و حرفی در جای حرف دیگر قرار داده شده است «تَکُن فِتْنَةٌ» یعنی کفر در زمین. «وَفَسَادٌ کَبِیرٌ» سپس فرموده است: «وَالَّذِینَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَکُمْ فَأُوْلَ-ئِکَ مِنکُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللّهِ» می­گوید: آیه فوق، این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَالَّذِینَ عَقَدَتْ أَیْمَانُکُمْ» - . نساء / 33 -

[و کسانی که شما (با آنان) پیمان بسته اید] را منسوخ کرده است. - . تفسیر قمی : 256 - 257 -

ص: 37

**[ترجمه]

«3»

فس، تفسیر القمی وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ أَیْ هَاجَرُوا وَ تَرَکُوا الْکُفَّارَ فِی اللَّهِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ أَیْ لَنُثَبِّتَنَّهُمْ (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: «و الذین هاجروا فی الله» یعنی به خاطر خدا هجرت کردند و کفار را ترک کردند. « لَنُبَوِّئَنَّهُم» یعنی آنان را ثابت قدم می­کنیم. - . تفسیر قمی : 360 -

**[ترجمه]

«4»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ یَقُولُ لَا تُطِیعُوا أَهْلَ الْفِسْقِ مِنَ الْمُلُوکِ فَإِنْ خِفْتُمُوهُمْ أَنْ یَفْتِنُوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ فَإِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: در روایت ابو جارود از امام باقر علیه السلام در باره این فرموده خداوند «یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ» آمده که است که می­فرمود: از پادشاهان فاسق اطاعت نکنید، پس اگر ترسیدید که در امر دین شما را به فتنه بیندازند، زمین من پهناور است (و مهاجرت کنید). - . تفسیر قمی : 497 -

**[ترجمه]

«5»

فس، تفسیر القمی وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ الْآیَةَ قَالَ إِنَّ الَّذِینَ أَهْلَکْنَاهُمْ مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ کَانُوا أَشَدَّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ یَعْنِی أَهْلَ مَکَّةَ الَّذِینَ أَخْرَجُوکَ مِنْهَا فَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ (3).

**[ترجمه]تفسیر قمی: «و کأیّن من دابّۀ» تا پایان آیه. گوید: یعنی آن امت های پیشین که آن ها را نابود کردیم از قوم تو یعنی ساکنان مکه که تو را از شهرشان بیرون راندند، نیرومندتر بودند. کسی هم به یاری آن اقوام نشتافت. - . تفسیر قمی : 626 -

**[ترجمه]

«6»

أَقُولُ قَالَ فِی الْمُنْتَقَی کَانَتِ الْهِجْرَةُ سَنَةَ أَرْبَعَ عَشْرَةَ مِنَ الْمَبْعَثِ وَ هِیَ سَنَةُ أَرْبَعٍ وَ ثَلَاثِینَ مِنْ مُلْکِ کِسْرَی پَرْوِیزَ سَنَةَ تِسْعٍ لِهِرَقْلَ (4) وَ أَوَّلُ هَذِهِ السَّنَةِ الْمُحَرَّمُ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُقِیماً بِمَکَّةَ لَمْ یَخْرُجْ مِنْهَا وَ قَدْ کَانَ جَمَاعَةٌ خَرَجُوا فِی ذِی الْحِجَّةِ وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ کَعْبٍ الْقُرَظِیُّ (5) اجْتَمَعَ قُرَیْشٌ عَلَی بَابِهِ وَ قَالُوا إِنَّ مُحَمَّداً یَزْعُمُ أَنَّکُمْ إِنْ بَایَعْتُمُوهُ کُنْتُمْ مُلُوکَ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ ثُمَّ بُعِثْتُمْ بَعْدَ مَوْتِکُمْ فَجُعِلَ لَکُمْ جِنَانٌ کَجِنَانِ الْأَرْضِ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُوا کَانَ لَکُمْ مِنْهُ الذَّبْحُ ثُمَّ بُعِثْتُمْ بَعْدَ مَوْتِکُمْ فَجُعِلَتْ لَکُمْ نَارٌ تُحْرَقُونَ بِهَا فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ حَفْنَةً (6) مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ نَعَمْ أَنَا أَقُولُ ذَلِکَ فَنَثَرَ التُّرَابَ عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ هُوَ یَقْرَأُ یس (7) إِلَی قَوْلِهِ

ص: 38


1- تفسیر القمّیّ: 360.
2- تفسیر القمّیّ: 497.
3- تفسیر القمّیّ: 626.
4- هرقل بکسر الهاء و فتح الراء و سکون القاف أو کزبرج: ملک الروم، اول من ضرب الدنانیر، و اول من أحدث البیعة.
5- بضم القاف و فتح الراء منسوب إلی قریظة، و الرجل هو محمّد بن کعب بن سلیم بن أسد أبو حمزة القرظی المدنیّ، کان من فضلاء المدینة، نزل الکوفة مدة، ولد سنة أربعین و توفی بالمدینة سنة 120 و قیل: قبل ذلک، یروی عن ابن عبّاس و ابن عمر و غیرهما.
6- الحفنة: مل ء الکفین.
7- السورة: 36.

وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (1) فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ رَجُلٌ وَضَعَ عَلَی رَأْسِهِ التُّرَابَ إِلَّا قُتِلَ یَوْمَ بَدْرٍ ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَی حَیْثُ أَرَادَ فَأَتَاهُمْ آتٍ لَمْ یَکُنْ مَعَهُمْ فَقَالَ مَا تَنْتَظِرُونَ هَاهُنَا قَالُوا مُحَمَّداً قَالَ قَدْ وَ اللَّهِ خَرَجَ مُحَمَّدٌ عَلَیْکُمْ ثُمَّ مَا تَرَکَ مِنْکُمْ رَجُلًا إِلَّا وَ قَدْ وَضَعَ عَلَی رَأْسِهِ التُّرَابَ وَ انْطَلَقَ لِحَاجَتِهِ فَوَضَعَ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ فَإِذَا عَلَیْهِ التُّرَابُ ثُمَّ جَعَلُوا یَطَّلِعُونَ فَیَرَوْنَ عَلِیّاً عَلَی الْفِرَاشِ مُتَّشِحاً (2) بِبُرْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُونَ إِنَّ هَذَا لَمُحَمَّدٌ نَائِمٌ عَلَیْهِ بُرْدُهُ فَلَمْ یَبْرَحُوا کَذَلِکَ حَتَّی أَصْبَحُوا فَقَامَ عَلِیٌّ مِنَ الْفِرَاشِ فَقَالُوا وَ اللَّهِ لَقَدْ صَدَقَنَا الَّذِی کَانَ حَدَّثَنَا بِهِ.

وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ عَنْ أَشْیَاخِهِ أَنَّ الَّذِینَ کَانُوا یَنْتَظِرُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تِلْکَ اللَّیْلَةَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ أَبُو جَهْلٍ وَ الْحَکَمُ بْنُ أَبِی الْعَاصِ وَ عُقْبَةُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ وَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ وَ أُمَیَّةُ بْنُ خَلَفٍ وَ ابْنُ الْغَیْطَلَةَ وَ زَمْعَةُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ طُعْمَةُ بْنُ عَدِیٍّ وَ أَبُو لَهَبٍ وَ أُبَیُّ بْنُ خَلَفٍ وَ نَبِیهٌ وَ مُنَبِّهٌ ابْنَا الْحَجَّاجِ فَلَمَّا أَصْبَحُوا قَامَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْفِرَاشِ فَسَأَلُوهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَا عِلْمَ لِی بِهِ.

و روی أنهم ضربوا علیا و حبسوه ساعة ثم ترکوه.

وَ أَوْرَدَ الْغَزَالِیُّ فِی کِتَابِ إِحْیَاءِ الْعُلُومِ أَنَّ لَیْلَةَ بَاتَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ أَنِّی آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ الْآخَرِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ صَاحِبَهُ بِحَیَاتِهِ فَاخْتَارَ کُلٌّ مِنْهُمَا الْحَیَاةَ وَ أَحْبَاهَا فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِمَا أَ فَلَا کُنْتُمَا مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ فَبَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ یَفْدِیهِ بِنَفْسِهِ وَ یُؤْثِرُهُ بِالْحَیَاةِ اهْبِطَا إِلَی الْأَرْضِ فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَکَانَ جَبْرَئِیلُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُنَادِی بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ یُبَاهِی اللَّهُ بِکَ الْمَلَائِکَةَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ

ص: 39


1- الآیة: 9.
2- توشح بثوبه: لبسه أو أدخله تحت ابطه فالقاه علی منکبه.

وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (1).

أَقُولُ وَ سَاقَ حَدِیثَ الْغَارِ إِلَی أَنْ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أَتَی الْغَارَ دَعَا بِشَجَرَةٍ فَأَتَتْهُ فَأَمَرَهَا أَنْ تَکُونَ عَلَی بَابِ الْغَارِ وَ بَعَثَ اللَّهُ حَمَامَتَیْنِ فَکَانَتَا عَلَی فَمِ الْغَارِ وَ نَسَجَ الْعَنْکَبُوتُ عَلَی فَمِ الْغَارِ ثُمَّ أَقْبَلَ فِتْیَانُ قُرَیْشٍ وَ کَانَ أَبُو جَهْلٍ قَدْ أَمَرَ مُنَادِیاً یُنَادِی بِأَعْلَی مَکَّةَ وَ أَسْفَلِهَا مَنْ جَاءَ بِمُحَمَّدٍ أَوْ دَلَّ عَلَیْهِ فَلَهُ مِائَةُ بَعِیرٍ أَوْ جَاءَ بِابْنِ أَبِی قُحَافَةَ أَوْ دَلَّ عَلَیْهِ فَلَهُ مِائَةُ بَعِیرٍ فَلَمَّا رَأَوُا الْحَمَامَتَیْنِ وَ نَسْجَ الْعَنْکَبُوتِ عَلَی فَمِ الْغَارِ انْصَرَفُوا فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِلْحَمَامِ وَ فَرَضَ جَزَاءَهُنَّ وَ انْحَدَرْنَ فِی الْحَرَمِ وَ نَهَی عَنْ قَتْلِ الْعَنْکَبُوتِ وَ قَالَ هِیَ جُنْدٌ مِنْ جُنُودِ اللَّهِ.

وَ رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُرَیْدَةَ عَنْ أَبِیهِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ لَا یَتَطَیَّرُ وَ کَانَ یَتَفَأَّلُ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ جَعَلَتْ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ فِیمَنْ یَأْخُذُ نَبِیَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَرُدُّهُ عَلَیْهِمْ حِینَ تَوَجَّهَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَرَکِبَ بُرَیْدَةُ (2) فِی سَبْعِینَ رَاکِباً مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ مِنْ بَنِی سَهْمٍ فَتَلَقَّی نَبِیَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا بُرَیْدَةُ فَالْتَفَتَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ بَرَدَ أَمْرُنَا وَ صَلُحَ ثُمَّ قَالَ وَ مِمَّنْ أَنْتَ قَالَ مِنْ أَسْلَمَ قَالَ صلی الله علیه و آله سَلِمْنَا قَالَ مِمَّنْ قَالَ مِنْ بَنِی سَهْمٍ قَالَ خَرَجَ سَهْمُکَ فَقَالَ بُرَیْدَةُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ بُرَیْدَةُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ فَأَسْلَمَ بُرَیْدَةُ وَ أَسْلَمَ مَنْ کَانَ مَعَهُ جَمِیعاً فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ بُرَیْدَةُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَا تَدْخُلِ الْمَدِینَةَ إِلَّا وَ مَعَکَ لِوَاءٌ فَحَلَّ عِمَامَتَهُ ثُمَّ شَدَّهَا فِی رُمْحٍ ثُمَّ مَشَی بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ تَنْزِلُ عَلَیَّ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ نَاقَتِی هَذِهِ مَأْمُورَةٌ قَالَ بُرَیْدَةُ الْحَمْدُ لِلَّهِ أَسْلَمَتْ بَنُو سَهْمٍ طَائِعِینَ غَیْرَ مُکْرَهِینَ (3).

ص: 40


1- البقرة: 207.
2- من المدینة متوجها الی مکّة. و الرجل هو بریدة بن الحصیب أبو سهل الاسلمی.
3- المنتقی فی مولود المصطفی: الفصل الثانی فی خروجه صلّی اللّه علیه و آله و سلم و خروج أبی بکر إلی الغار.

**[ترجمه]می­گویم: در المنتقی گوید: هجرت در سال چهاردهم از بعثت پیامبر اتفاق افتاد و آن، سال سی و چهارم از پادشاهی کسری پرویز، و سال نهم از پادشاهی هرقل بود. اول این سال ماه محرم بود. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مکه اقامت داشت و از آن جا بیرون نرفته بود. و گروهی از مسلمانان در ماه ذی الحجّۀ از مکه خارج شدند. محمد بن کعب قُرَظی گوید: قریش بر در خانه پیامبر جمع شده و گفتند: محمد گمان می­کند اگر با او بیعت کنید، پادشاه عرب و عجم خواهید شد و سپس پس از مرگ برانگیخته می­شوید و باغ­های همچون باغ­های زمین برای شما قرار داده می­شود، و اگر بیعت نکنید در جنگ با او کشته خواهید شد و پس از مرگ برانگیخته می­شوید و آتش برای شما قرار داده می­شود که در آن خواهید سوخت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیرون آمد و دو مشت خاک برداشت و فرمود: آری من آن را می­گویم، و خاک را بر سر آنان پاشید در حالی که سوره «یس» را قرائت می­کرد تا این فرموده خداوند:

ص: 38

«وَجَعَلْنَا مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ» - . یس / 9 - {و [ما] فراروی آن­ها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند.} هیچ کدام از آنان نبود که خاک بر سرش ریخت مگر این که در روز بدر کشته شد. سپس رسول خدا به جایی که خواست رهسپار شد. شخصی که با مشرکان نبود آمد و گفت: در این جا انتظار چه چیز را می­کشید؟ گفتند: محمد. گفت: سوگند به خدا محمد بر شما بیرون آمد و هیچ یک از شما را باقی نگذاشت مگر این که بر سرش خاک ریخت و به دنبال کار خویش رفت. هر یک از آن­ها دست بر سرش می­گذاشت و متوجه شد که خاک بر سرش ریخته است. سپس پی­گیری کردند و دیدند که علی بر رختخواب پیامبر است و لحاف پیامبر را بر خود کشیده است. و می­گفتند: این محمد است که خوابیده است و لحاف بر خود کشیده است. بر این حالت تا صبح ماندند. علی از رختخواب بلند شد. پس گفتند: به خدا سوگند آن مرد که در باره او برای ما بازگو کرد راست گفته است.

واقدی از مشایخ خود روایت کرده که کسانی از مشرکان که آن شب در انتظار قتل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نشستند، ابو جهل، حکم بن ابی عاص، عقبۀ بن ابی معیط، نضر بن حارث، امیۀ بن خلف، ابن غیطلۀ، زمعۀ بن اسود، طعمۀ بن عدیّ، ابو لهب و اُبیّ بن خلف و نبیه و منبّه دو پسر حجّاج بودند. چون به بامداد درآمدند علی علیه السلام از رختخواب برخاست. آنان در باره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از او پرسیدند. گفت: من در باره او چیزی نمی­دانم.

و روایت شده که آنان علی علیه السلام را زدند و یک ساعت او را محبوس کردند سپس رهایش کردند.

غزالی در کتاب احیاء العلوم آورده است که شبی که علی بن ابی طالب علیه السلام در رختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خوابید، خداوند به جبرئیل و میکائیل وحی نمود که من بین شما پیوند برادری ایجاد نمودم و عمر یکی از شما را طولانی تر از عمر دیگری قرار دادم. پس کدام یک از شما برادرش را بر خود ترجیح می دهد. هر دو آن­ها از مرگ بیزار بودند و زندگی را ترجیح دادند. پس خداوند به آن دو وحی نمود: آیا (نمی خواهید) مثل علی بن ابی طالب باشید که میان او و محمد، پیامبرم عقد اخوت بستم و علی، جان پیامبر را بر خود ترجیح داد و در بستر او خوابید تا با فدا کردن جان خود، از جان پیامبر صلی الله علیه و آله محافظت کند. هر دو به زمین فرود آیید و از او در مقابل دشمنش محافظت کنید. جبرئیل فرود آمده و در کنار سر حضرت نشست و میکائیل در کنار پاهای حضرت قرار گرفت و جبرئیل شروع به تکرار این جمله کرد: آفرین! آفرین! به انسانی همچون تو ای پسر ابی طالب! خدا به تو بر فرشتگان افتخار می کنند! پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه

ص: 39

وَاللّه رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» - . بقره / 207 -

{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.}

می­گویم: و داستان غار را بیان کرده تا این جا که گفته است: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که به غار آمد درختی را فرا خواند و درخت نزد او آمد و به آن دستور داد که بر در غار باشد. و خداوند دو کبوتر را فرستاد و بر دهانه غار نشستند و عنکبوت بر دهانه غار تار تنید. سپس جوانان قریش آمدند و ابو جهل به شخصی دستور داد که در بالا و پایین مکه ندا کند: هر کس محمد را بیاورد یا مکانش را به ما نشان دهد، صد شتر جایزه می­گیرد، یا هر کس ابوبکر را بیاورد یا جایش را به ما نشان دهد صد شتر جایزه می­گیرد. هنگامی که دو کبوتر را دیدند و متوجه شدند عنکبوت بر دهانه غار تار تنیده است، بازگشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کبوتر را دعا کرد و مجازاتی بر قتل این کبوتران واجب شد و در حرم آزاد شدند. و همچنین از کشتن عنکبوت نهی کرد و فرمود: عنکبوت از سربازان خداوند است.

و از عبدالله بن بریدۀ از پدرش روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فال بد نمی­زد و فال نیک می­زد. و قریش صد شتر پاداش برای کسی قرار داده بود که پیامبر خدا را در زمانی که به سوی مدینه می­رفت، اسیر کند و به نزدشان بازگرداند. بریده همراه با هفتاد سوار از اهل بیت خود که از قبیله بنی سهم بودند سوار شد و با پیامبر مواجه شد. پیامبر فرمود: تو کیستی؟ گفت: من بریدۀ هستم. پیامبر رو به سوی ابوبکر کرد و فرمود: ای ابوبکر! (بَرَدَ أَمْرُنَا)کار آسان و نیکو گشت. سپس فرمود: از کدام قبیله­ای؟ گفت: از اسلم. فرمود: (سَلِمْنَا)سلامت یافتیم. فرمود: از کدام طایفه. گفت: از بنو سهم. فرمود: (خَرَجَ سَهْمُکَ)پیروز شدی. بریدۀ گفت: تو کیستی؟ فرمود: من محمد بن عبدالله رسول خدا هستم. بریده گفت: اشهد ان لا اله الا الله و اشهد انّ محمدا عبده و رسوله. پس بریده اسلام آورد و همه کسانی که با او بودند اسلام آوردند. چون به بامدادان در آمدند بریده به پیامبر گفت: وارد مدینه نمی­شوی مگر این که پرچم برافراشته باشی. پس عمامه­اش را باز کرد و بر نیزه­ای بست و در پیش رسول خدا به راه افتاد. و گفت: ای پیامبر خدا به منزل من می­آیی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این شتر من مامور است. بریده گفت: شکر برای خداوند که بنو سهم از روی اختیار و بدون اجبار اسلام آوردند. - . المنتقی فی مولود المصطفی : فصل دوم در بیان رفتن پیامبر و ابوبکر به غار. -

ص: 40

**[ترجمه]

بیان

قال فی الفائق برد أمرنا أی سهل من العیش البارد و هو الناعم السهل و قیل ثبت من برد لی علیه حق خرج سهمک أی ظفرت و أصله أن یجیلوا السهام علی شی ء فمن خرج سهمه حازه.

ثم قال فی المنتقی و روی بالإسناد المتصل عن خرام (1) بن هشام بن جیش (2) عن أبیه عن جده صاحب رسول الله صلی الله علیه و آله أن النبی صلی الله علیه و آله لما خرج مهاجرا من مکة خرج هو و أبو بکر و مولی أبی بکر عامر بن فهیرة و دلیلهم عبد الله بن الأریقط فمروا علی خیمة أم معبد الخزاعیة و کانت برزة جلدة تحتبی بفناء الخیمة ثم تسقی و تطعم فسألوها تمرا و لحما یشترون فلم یصیبوا عندها شیئا من ذلک فإذا القوم مرملون مسنتون فقالت و الله لو کان عندنا شی ء ما أعوزناکم القری فنظر رسول الله صلی الله علیه و آله إلی شاة فی کسر الخیمة فقال ما هذه الشاة یا أم معبد فقالت شاة خلفها الجهد من الغنم قال هل بها من لبن قالت هی أجهد من ذلک قال أ تأذنین أن أحلبها قالت نعم بأبی أنت و أمی إن رأیت بها حلبا فاحلبها فدعا بها رسول الله صلی الله علیه و آله فمسح بیده ضرعها و سمی الله عز و جل و دعا لها فی شاتها فتفاجت علیه و درت و اجترت و دعا بإناء یربض الرهط فحلب فیه ثجا حتی علاه البهاء ثم سقاها حتی رویت و سقی أصحابه حتی رووا ثم شرب رسول الله صلی الله علیه و آله آخرهم ثم أراضوا ثم حلب ثانیا بعد بدء (3) حتی امتلأ الإناء ثم غادره عندها ثم بایعها و ارتحلوا فقل ما لبثت حتی جاء زوجها أبو معبد یسوق أعنزا عجافا یتساوکن هزالا مخاخهن قلیل فلما رأی أبو معبد اللبن عجب و قال من أین لک هذا اللبن یا أم معبد و الشاة عازب (4) حیال و لا حلوبة بالبیت قالت لا و الله إلا أنه مر بنا رجل مبارک من حاله کذا و کذا قال صفیه لی یا أم معبد قالت رأیت رجلا ظاهر الوضاءة

ص: 41


1- فی المصدر: حزام بالحاء المهملة و الزای المعجمة و لعله الصواب.
2- فی نسخة: حبش، و فی أخری: حبیش و لعله الصحیح.
3- فی نسخة: بعد بداء.
4- أی بعید من المرعی.

أبلج الوجه حسن الخلق لم تعبه ثجلة و فی روایة نحلة و لم یزریه (1) صقلة وسیم قسیم فی عینیه دعج و فی أشفاره غطفة و فی صوته صهل و فی عنقه سطع و فی لحیته کثافة (2) أزج أقرن إن صمت فعلیه الوقار و إن تکلم سما به و علاه البهاء أکمل الناس و أبهاه من بعید و أحسنه و علاه من قریب حلو المنطق فصل لا نزر و لا هذر کأن منطقه خرزات نظم یتحدرن ربعة (3) لا یأس من طول و لا تقتحمه العین من قصر غصن بین غصنین فهو أنضر الثلاثة منظرا و أحسنهم قدرا له رفقاء یحفون به إن قال نصتوا لقوله و إن أمر تبادروا إلی أمره محفود محشود لا عابس و لا مفند. (4) قال أبو معبد هذا و الله صاحب قریش الذی ذکروا لنا من أمره ما ذکر بمکة و لقد هممت أن أصحبه و لأفعلن إن وجدت إلی ذلک سبیلا فأصبح صوت بمکة عالیا یسمعون الصوت و لا یدرون من صاحبه أبیاتا منها. (5)

فیا لقصی ما زوی الله عنکم ***به من فعال لا یجازی و سودد

ص: 42


1- فی المصدر: و لم یؤذ به صقله و قال: الصقل: منقطع الاضلاع.
2- قال الجزریّ فی النهایة: فی صفته کث اللحیة، الکثاثة فی اللحیة أن تکون غیر دقیقة و لا طویلة انتهی أقول: الکثافة: الغلظ و الخشونة و الکثرة، و من المحتمل أن یکون الکثافة مصحفا من الکثاثة.
3- فی النهایة: فی صفته صلّی اللّه علیه و آله: أطول من المربوع، هو بین الطویل و القصیر یقال: رجل ربعة و مربوع.
4- فی نسخة: و لا معتد به.
5- قوله: «ابیاتا منها» المصدر خال عنه، و لعله من المصنّف، أی ثمّ ذکر ابیاتا منها و ذکر فی المصدر فی صدر الأبیات بیتین لم یذکرهما المصنّف و هما:

لیهن بنی کعب مقام فتاتهم*** و مقعدها للمؤمنین بمرصد

سلوا أختکم عن شاتها و إنائها*** فإنکم إن تسألوا الشاة تشهد

دعاها بشاة حائل فتحلبت*** علیه صریحا ضرة الشاة مزبد

فغادرها رهنا لدیها لحالب*** یرددها فی مصدر ثم مورد (1).

فأصبح القوم قد فقدوا نبیهم*** و أخذوا علی خیمتی أم معبد فلما سمع بذلک حسان بن ثابت نشب (2)

یجاوب الهاتفر لقد خاب قوم زال عنهم نبیهم*** و قدس من یسری إلیهم و یقتدی (3)

ترحل عن قوم فزالت عقولهم***و حل علی قوم بنور مجدد

هداهم به بعد الضلالة ربهم***و أرشدهم من یتبع الحق یرشد (4)

نبی یری ما لا یری الناس حوله*** و یتلو کتاب الله فی کل مشهد(5)

لیهن بنی کعب مقام فتاتهم***و مقعدها للمؤمنین بمرصد. (6)

ص: 43


1- فی المصدر فی آخر الأبیات بیت هو: لیهن ابا بکر سعادة جده***بصحبته من یسعد الله یسعد
2- فی المصدر : شبب.
3- فی المصدر: و یفتدی. و فی المناقب: و یغتدی. راجع ج 18 ص 93.
4- زاد فی المصدر هنا بیتان هما: وهل یستوی ضلال قوم تسفهوا***عمایتهم هادی به کل مهتد وقد نزلت منه علی أهل یثرب***رکاب هدی حلت علیهم بأسعد
5- فی المصدر هنا ایضا بیتان هما : وان قال فی یوم مقالة غائب***فتصدیقها فی الیوم أو فی ضحی الغد لیهن أبابکر صحابة جده***بصحبته من یسعد الله یسعد أقول : فی المناقب : فتصدیقها فی ضحوة العید أو غد. راجع ج ١٨ ص ٩٣.
6- المنتقی فی مولود المصطفی: الفصل الثالث فیما جری له و طریقه إلی المدینة و قصة أم معبد. أقول : ذکر الطبری فی تاریخه ٢ : ١٠٥ باسناده إلی عبدالحمید بن أبی عبس بن محمد بن أبی عبس بن جبیر ، عن أبیه قال : سمعت قریش قائلا یقول فی اللیل علی أبی قبیس فان یسلم السعدان یصبح محمد * بمکة لا یخشی خلاف المخالف. فلما أصبحوا قال أبوسفیان : من السعدان؟ سعد بکر ، سعد تمیم ، سعد هذیم؟ فلما کان فی اللیلة الثالثة سمعوه یقول : أیا سعد سعد الاوس کن انت ناصرا***ویا سعد سعد الخزرجین الغطارف أجیبا إلی داعی الهدی وتمنیا***علی الله فی الفردوس منیة عارف فان ثواب الله للطالب الهدی***جنان من الفردوس ذات رفارف فلما اصبحوا قال أبوسفیان : هو والله سعد بن معاذ وسعد بن عبادة.

**[ترجمه]در فائق آمده است: «برد امرنا» یعنی کار آسان گشت. که از «العیش البارد» به معنای زندگی مرفه و آسان است. و گفته شده: یعنی: ثابت شد. از «برد لی علیه حقّ». «خرج سهمک» یعنی پیروز شدی و اصل آن این است که تیرها را بر چیزی بیندازی و هر کس تیرش بیرون رود، برنده می­شود.

سپس در المنتقی گوید: با اسناد متصل از خرام بن هشام بن حبیش از پدرش از جدّش که از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود روایت کرده که: هنگامی که آن حضرت از مکه به طرف مدینه مهاجرت می­فرمود ابو بکر و غلام ابوبکر عامر بن فهیره همراه ایشان بودند و راهنمای آنان عبد اللَّه بن اریقط لیثی بود. در این هنگام بر امّ معبد خزاعی گذر کردند، امّ معبد زنی مسنّ و عاقل بود و در حالی که جامه ای را به خود پیچیده بود، در کنار خیمه خود نشسته بود. حضرت رسول و همراهان از وی مقداری گوشت و خرما خواستند تا از او بخرند لیکن وی چیزی نداشت تا به آنان بفروشد در این موقع حضرت و همراهانش زاد و توشه ای نداشتند و دچار بی­آبی و قحطی شده بودند. و لذا از این زن طعام و غذا طلب کردند، ام معبد گفت: به خدا سوگند اگر ما چیزی داشتیم احتیاجات شما را رفع می­کردیم، و نمی­گذاشتیم شما از بی طعامی ناراحت شوید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به گوشه خیمه نظر افکند، فرمود: ای ام معبد پس این گوسفند چیست؟ عرض کرد: این گوسفند به علت مرضی که دارد از سایر گوسفندان باز مانده است، حضرت فرمود: آیا در پستان او شیری وجود دارد؟ عرض کرد: این گوسفند لاغرتر از آن است که شیر بدهد. حضرت فرمود: آیا اجازه می­دهی من او را بدوشم؟ عرض کرد: آری پدر و مادرم فدایت گردد، اگر در پستان او چیزی باشد شما در دوشیدن مجاز هستید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله گوسفند را طلبید و با دست مبارک خود پستان او را گرفت، و نام خدا را بر زبان جاری کرد و برای گوسفند او دعا کرد. در این هنگام گوسفند پاهای خود را از هم باز کرد و شیر از پستانش جاری گردید و نشخوار کرد. حضرت ظرفی را طلب کرد تا با دست خود شیر گوسفند را بدوشد در این موقع ظرفی که وسیله آب­خوری آن جماعت بود خدمت پیامبر آوردند، حضرت از گوسفند مقداری شیر دوشید به اندازه­ای که روغن و چربی آن بالا آمد. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله ابتدا از آن شیر مقداری به ام معبد مرحمت فرمودند و او از آن آشامید تا آن گاه که سیر شد، و پس از این اصحاب خود را نیز سیراب کرد و در آخر همه، خودش هم میل فرمود. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله بار دیگر از این گوسفند شیر دوشید تا این که ظرف پر شد و آن ظرف را برای امّ معبد گذاشت و بهایش را به او پرداخت کرد و از این محل گذشتند، پس از این که پیامبر تشریف بردند زوج این زن ابو معبد از راه رسید، و چند عدد بز لاغری هم با خود آورده بود، که از ضعف، کج و متمایل حرکت می­کردند و مغز استخوانشان اندک بود. هنگامی که چشمش به شیر افتاد شگفت زده شد و گفت: این شیر را از کجا آورده اید؟ در این جا گوسفندی که شیر بدهد موجود نبود و بقیه گوسفندان هم از این محل دور بودند و گوسفند حامله نداریم. ام معبد گفت: نه به خدا قسم مرد با برکتی با فلان و فلان ویژگی از منزل ما عبور کرد. گفت: ای امّ معبد او را برای من توصیف کن. گفت: مردی را دیدم که

ص: 41

چهره­ای زیبا و نورانی داشت، اخلاقی نیکو داشت، بزرگی شکم او را معیوب نکرده و در روایتی: لاغری او را معیوب نکرده، و پهلوهایش سبب حقارتش نشده، زیباروی و خوش­سیما بود، چشمان درشت و سیاه داشت، و لبانش نرم و دراز، و در صدایش تیزی و صلابت بود، و گردنش بلند و ریش پرپُشتی داشت، ابرهایش باریک و به هم پیوسته بود، اگر ساکت بود آثار متانت و وقار بر او ظاهر می­شد و اگر به سخن می­آمد بر همه مردم اطرافش اوج می­گرفت، از دور کامل­ترین و زیباترین مردم به نظر می­رسید، در نزدیک از همه زیباتر و برتر بود. شیرین سخن بود و کلامش فصل الخطاب بود، کم حرف بود و پُر حرف نبود. گویی سخنانش مهره­هایی بودند که فرو بریزند، از درازی­اش باکی نبود و از کوتاهی­اش هیچ چشمی او را حقیر نمی­شمرد، همچون شاخه­ای تر میان دو شاخه دیگر بود، چهره او از دیگران شاداب­تر و زیباتر بود و ارزش او بالاتر و نیکوتر بود. دوستانی دارد که او را احاطه کرده­اند، اگر سخن می­گفت، به سخنش گوش می­سپردند و اگر امر می­کرد در فرمانبرداری او مبادرت می­ورزیدند، مردم گردش جمع شده و خدمتش می­کردند، ترش رو نبود و او را به جهل و نادانی نسبت نمی­دادند.

ابو معبد گفت: سوگند به خدا این همان صاحب قریش است که در مکّه از احوالش برای ما بازگفتند. و من قصد داشتم همراه او شوم و اگر برایم فراهم شود این کار را انجام می­دهم. در این حال آوازی از مکه آمد که آواز می­شنیدند و و صاحب آواز و صدا را نمی­دیدند و او را نمی­شناختند. که ابیات زیر از همان صدا شنیده شد:

ص: 42

ای قوم قصی بن کلاب، کارهایی که خداوند از شما دریغ کرد، با سروری جزا داده نمی­شود.

مبارک باد برای بنی کعب جایگاه جوانانشان، و همه مؤمنان به دنبال جایگاه او هستند.

از خواهرتان در باره گوسفند و ظرفش بپرسید، و اگر از همان گوسفند بپرسید، گواهی می­دهد.

آن گوسفند نازا را فرا خواند و بر دست پیامبر شیر خالص داد به نحوی که سر پستانش کف درآورد.

پس آن گوسفند را به عنوان معجزه­ای برای کسانی که آن را بدوشند رها کرد تا چندین بار در بازگشتن و آمدن آن را بدوشد.

مردم به بامداد درآمدند در حالی که پیامبرشان را گم کرده بودند و به خیمه امّ معبد رفتند. حسّان بن ثابت با شنیدن این ماجرا، با سرودن ابیات زیر آن صدا را جواب داد:

یقینا! قومی که پیامبرشان از میان آن رفت، ناامید شدند و کسانی که پیامبر در شب و روز به نزدشان آمد، شادمان گشتند.

از میان قومی کوچ کرد و خردهای آنان از بین رفت، بر قومی دیگر با نور تجدید شونده وارد شد.

پروردگارشان آنان را پس از گمراهی هدایت و راهنمایی کرد، و هرکس طالب حق باشد، هدایت می­یابد.

پیامبری است که چیزهایی می­بیند که مردم در اطراف او نمی­بینند، و در هر مجتمعی کتاب خداوند را تلاوت می­کند.

مبارک باد برای بنی کعب جایگاه، دخترشان، و همه مؤمنان به دنبال جایگاه او هستند. - . المنتقی فی مولود المصطفی : فصل سوم در بیان آن چه در راه مدینه برای پیامبر اتفاق افتاد و در بیان داستان ام معبد.

-

ص: 43

**[ترجمه]

قوله برزة أی کبیرة السن تبرز للناس و لا تستر منهم و فی النهایة یقال امرأة برزة إذا کانت کهلة لا تحتجب احتجاب الشواب و مع ذلک عفیفة عاقلة تجلس للناس و تحدثهم من البروز و هو الظهور و الخروج جلدة أی عاقلة و الاحتباء نوع للجلوس معروف و المرملون الذین فنیت أزوادهم و أصله من الرمل کأنهم لصقوا بالرمل کما قیل للفقیر الترب و المسنتون الذین لم یصب أرضهم مطر فلم تنبت شیئا و التاء التی فی آخره بدل من حروف العلة الملقاة و صارت کالأصلیة فیه و کسر الخیمة بکسر الکاف و فتحها الشقة السفلی من الخباء ترفع وقتا و ترخی وقتا و قیل هی فی مقدم الخیمة و قیل فی مؤخرها و قیل لکل بیت کسران عن یمین و شمال خلفها الجهد بالفتح أی المشقة و الهزال و التفاج المبالغة فی التفریج ما بین الرجلین درت أرسلت اللبن و اجترت من الجرة (1) و هی ما یخرجها البهیمة من کرشها تمضغها و إنما یفعل ذلک الممتلئ علفا فصارت هذه الشاة کذلک مع ما بها من قلة الاعتلاف یربض أی یروی الرهط حتی یربضوا أی یقعوا علی الأرض للنوم و الاستراحة یحکی سعة الإناء و عظمه و الثج السیلان أی لبنا سائلا کثیرا و البهاء و بیض رغوة اللبن ثم أراضوا و فی بعض الروایات حتی أراضوا أی شربوا عللا بعد نهل حتی رووا من أراض الوادی إذا استنقع فیه الماء و قیل أراضوا أی ناموا علی الأرض و هو البساط و قیل حتی صبوا اللبن علی الأرض قوله ثم بایعها أی أعطاها ثمن اللبن أو اشتری منها شیئا آخر و یحتمل البیعة أیضا عازب أی بعیدة المرعی لا تأوی إلی المنزل

ص: 44


1- بالفتح و الکسر.

فی اللیل غادره أی ترکه یتساوکن هزالا أی یتمایلن من الضعف و فی بعض روایاتهم تساوک هزالا و فی بعضها ما تساوک یقال تساوکت الإبل إذا اضطربت أعناقها من الهزال و یقال أیضا جاءت الإبل ما تساوک هزالا أی ما تحرک رءوسها و المخاخ جمع مخ مثل کم و کمام و إنما لم یقل قلیلة لأنه أراد أن مخاخهن شی ء قلیل قال عبید الله بن حر الجعفی.

إلی الله نشکو ما نری من جیادنا***تساوک هزلی مخهن قلیل.

و قلة المخ و رقته تدل علی الهزال (1) حیال أی لم تحمل و الوضاءة الحسن أبلج الوجه مشرقه و لیس المراد بلج الحاجب و هو نقارة بین الحاجبین لأنها وصفه بالأقرن (2) نحلة من رواه بالنون و الحاء قال من نحل جسمه نحولا و من رواه بالثاء و الجیم قال هو من قولهم رجل أثجل أی عظیم البطن و لم یزریه صقلة أی لم یصر سببا لحقارته و نحوله و قیل أرادت أنه لم یکن منتفخ الخاصرة جدا و لا ناحلا جدا و یروی بالسین بالإبدال من الصاد و یروی بالصاد و العین و هی صغر الرأس و الوسامة و القسامة الحسن و الغطف بالغین المعجمة طول الأشفار و انعطافها و روی بالعین و هو التثنی و قیل أی طول کأنه طال و انعطف و فی روایة وطف و هو الطول أیضا صهل أی حدة و صلابة من صهیل الخیل و فی روایة صحل بالحاء و هو کالبحة فی الصوت و السطع طول العنق و سما به أی علا به و ارتفع أی بکلامه علی من حوله و قیل علا برأسه أو بیده فصل أی بین ظاهر یفصل بین الحق و الباطل و النزر القلیل و الهذر من الکلام ما لا فائدة فیه قوله لا یأس أی لا یؤیس من طوله لأنه کان إلی الطول أقرب منه إلی القصر و روی لا یائس قیل معناه لا میئوس من أجل طوله فاعل بمعنی مفعول أی لا ییأس مباریه من مطاولته و روی لا باین من طول أی لا یجاوز الناس طولا لا تقتحمه أی لا تحقره أنضر الثلاثة من النضرة و هی الحسن و النعمة محفود أی مخدوم محشود أی تجتمع الناس حوالیه و لا مفند أی لا ینسب إلی الجهل و روی و لا معتد أی

ص: 45


1- الزیادة من النسخة المخطوطة.
2- الزیادة من النسخة المخطوطة.

ظالم و اللام فی قوله یا لقصی للتعجب نحو یا للماء قوله ما زوی الله عنکم أی ما قبضه منکم و منعه عنکم قوله لیهن أصلها الهناء و طرح الهمزة منه تخفیف و تمهید لوزن الشعر و الصریح اللبن الخالص الذی لم یمزج و الضرة الضرع و قیل لحمه و المزبد الذی علاه الزبد و هو معنی قوله حتی علاه البهاء و هو صفة الصریح و إعرابه بخلاف إعرابه و قیل إنه جر علی الجوار قوله فغادرها رهنا أی ترک الشاة لتکون معجزة له عند من أراد حلبها و تصدیقا لحکایة أم معبد عنه و المرصد موضع الرصد و هم القوم الذین یرصدون الطرق قوله نشب بالنون أی أخذ فی الشعر و علق فیه و یروی شبب أی ابتدأ فی جوابه من تشبیب الکتب و هو الابتداء بها و الأخذ فیها و لیس من تشبیب النساء فی الشعر.

**[ترجمه]«برزۀ» یعنی زن مسنّ که در مقابل مردم ظاهر می­شود و خود را از آنان نمی­پوشاند. و در نهایۀ آمده است: گفته می­شود: «امرأۀ برزۀ» هرگاه مسنّ باشد و به مانند زنان جوان خود را نپوشاند. و با این وجود عفیف و عاقل است و با مردم می­نشیند و با آنان سخن می­گوید. که از «البروز» به معنای ظهور و بیرون آمدن است. «جلدۀ» یعنی زن عاقل. و «الاحتباء» یک نوع نشستن معروف است. «المرملّون» کسانی که توشه­شان تمام شده است. و اصل آن از «الرمل» است گویی به شِن چسبیده­اند و خاک نشین شده­اند. همانطور که به فقیر گوید: «التَرِب» و «المسنّتون» کسانی که باران به سرزمینشان نباریده و چیزی نرویانیده است. و تاء در آخر این کلمه، بدل از حروف علّه­ای است که افتاده است و همچون حروف اصلی آن شده است. و «کسر الخیمۀ» با کسره و فتحه کاف: شکاف پایین چادر است که گاهی بالا زده می­شود و گاهی بسته می­شود. و گفته شده: در جلو خیمه است و گفته شده: در انتهای خیمه است. و گفته شده: هر خانه­ای از سمت راست و چپ دو شکاف دارد. «خلّفها الجهد» با فتحه جیم یعنی مشقّت و لاغری. «التفاجّ» مبالغه در باز شدن میان پاهایش است. «درّت» یعنی شیرش آن سرازیر شد. و «اجترّت» از «الجرّۀ» است و آن، چیزی است که چهارپا از شکمش بیرون آورده و می­جود و نشخوار می­ کند و حیوانی این کار را می­کند که شکمش پر از علف باشد و این گوسفند علی رغم علف خوردن اندکش این کار را انجام داد. «یربض» یعنی گروه مردم را سیراب کرد «حتی یربضوا» یعنی این که برای خواب و استراحت بر زمین دراز کشیدند. و این مطلب حاکی از فراخی و بزرگی ظرف آب دارد. «الثجّ» یعنی سیلان و ریزش زیاد. یعنی شیری روان و بسیار. «البهاء» سفیدی کف شیر. «ثمّ اراضوا» - در برخی روایت­ها حتی اراضوا ذکر شده - یعنی پس از بار اول، بار دیگر نوشیدند تا این که سیراب شدند. و از این عبارت است: «اراض الوادی» هرگاه آب در آن وادی راکد شود. و گفته شده: «اراضوا» یعنی بر زمین خوابیدند و «ارض» به معنای فرش است. و گفته شده: تا این که شیر را بر زمین ریختند. سخن او: «ثم بایعها» یعنی بهای شیر را به او پرداخت کردند، یا این که چیز دیگری از او خریداری کردند و ممکن است معنای فروش نیز داشته باشد. «عازب» یعنی حیوانی که برای چرا به مکان دور برده شده است، و شب هنگام به منزل باز نمی­گردد.

ص: 44

«غادره» یعنی او را ترک کرد. «یتساوکن هزالاً» یعنی از ضعف، کج راه می­روند. و در برخی روایت­ها «تساوک هزالاً» و در برخی «ما تساوک» ذکر شده. گفته می­شود: «تساوکت الابل» هرگاه از شدت لاغری گردن­هایشان مضطرب و متمایل باشد. و نیز گفته می­شود: «جاءت الابل ما تساوک هزالاً»یعنی سرهایشان را حرکت نمی­دادند. و «المخاخ» جمه «مخّ» مانند «کمّ کمام» است و در این جا نگفته اشت: «قلیلۀ» زیرا مقصودش این بوده که «مخاخهنّ شیء قلیل» عبید الله بن حرّ جعفی سروده است:

از آن چه در مرکب­هایمان می­بینیم به نزد خدا شکایت می­بریم، از شدت لاغری متمایل راه می­روند و مغز استخوانشان اندک است.

و اندکی استخوان مغز و نازکی آن دالّ بر لاغری است. «حیال» یعنی حامله نیست. «الوضاءۀ» یعنی نیکویی و زیبائی. «ابلح الوجه» یعنی نورانی. و مقصود «بلج الحاجب» به معنای گشادگی میان دو ابرو نیست زیرا در ادامه او را به پیوستگی ابروان توصیف کرده است. «نحلۀ» کسانی که آن را با نون و حاء روایت کرده اند گویند، از «نحل جسمه نحولاً» گرفته شده و کسی که با ثاء و جیم روایت کرده گوید: از این سخنشان است که گویند: «رجل أثجل» یعنی مرد شکم بزرگ. «لم یزریه صقلۀ» یعنی موجب کوچکی و لاغری او نشده است. و گفته شده: مقصود این بوده که لگن خاصره او زیاد باد نکرده است و خیلی هم لاغر نیست. و با سین به جای صاد روایت می­شود و با صاد و عین نیز «صعلۀ» به معنای کوچکی سر، روایت می­شود. «الوسامۀ و القسامۀ» یعنی نیکویی و خوش سیمایی چهره. «الغطف» با غین: درازی و نرمی لب­ها است. و با عین به معنای خمیدگی لب­ها روایت شده است. و گفته شده: یعنی درازی لب­هایش به گونه­ای است که گویی دراز و انعطاف پذیر است. و در روایتی به صورت «الوطف» ذکر شده که این کلمه نیز به معنای درازی است. «صهل» یعنی تیزی و صلابت. که از «صهیل الخیل» می­باشد. و در روایتی «صحل» با حاء به معنای کلفتی و خشونت در صدا است مانند «البحّۀ» در صدا. «السطع» درازی گردن است. «سما به» یعنی او را بالا و بلند مرتبه می­گرداند. یعنی: با سخن گفتنش از اطرافیانش بالا می­رود و مرتبه­اش از آنان بالا می­رود. و گفته شده: به سر یا دستش بالاتر می­ شود. «فصل» یعنی آشکار و واضح به نحوی که حقّ و باطل را از هم جدا می­کند. «النزر» به معنای اندک است. و «الهذر» یعنی سخن بی­فایده. «لا یأس» یعنی از از درازی آن کسی ناامید نمی­شود، زیرا بیشتر از آنکه کوتاه باشد دراز است. و به صورت «لا یائس» روایت شده است، گفته شده بدین معنا است که: کسی به خاطر درازی آن مایوس نمی­شود. و اسم فاعلی است که معنای اسم مفعول می­دهد. یعنی رقیبان او از مدارا با وی ناامید نمی­شوند. و به صورت «لا باین من طول» روایت شده، یعنی: از لحاظ درازی از مردم تجاوز نمی­کند. «لا تقتحمه» یعنی او را تحقیر و خوار نمی­سازد. «أنضر الثلاثه» از «النضرۀ» به معنای نیکویی و نعمت است. «محفود» یعنی به او خدمت می­شود. «محشود» یعنی مردم بر گرد او جمع می­شوند. «لا مفنّد» یعنی نسبت جهل به او نمی­دهند. و به صورت «لا معتدّ» روایت شده است،

ص: 45

یعنی: ستمگر نیست. «لام» در «یا لقصیّ» برای اظهار شگفتی است. مانند «یا للماء». «ما زوی الله عنکم» یعنی آن چه خداوند از شما گرفت و شما را از آن منع کرد. سخن او «لیهمن» اصل آن از «الهناء» می­باشد و افتادن همزه از آن به جهت تخفیف و مراعات و آماده کردن وزن شعر است. «الصریح» شیر خالصی است که با چیزی آمیخته نشود. «الضرّۀ» به معنای پستان است و گفته شده: گوشت پستان است.

«المزبد» چیزی است که کف بر آن قرار گیرد. و این همان معنای سخنش «حتی علاه البهاء» است و «المزبد» صفت «الصریح» است و اعراب آن بر خلاف اعراب «الصریح» است. و گفته شده اعراب آن بنا بر مجاورت، جرّ است. سخن او «فغادرها رهناً» یعنی گوسفند را برای کسی که بخواهد آن را بدوشد به معنوان معجزه­، و تصدیق داستان ام معبد در باره پیامبر، به جای گذاشت. «المرصد» مکان پائیدن است. و آنان کسانی بودند که راه­ها را می­پائیدند. سخن او «نشب» با نون یعنی شروع به سرودن شعر کرد و خود را به سرودن آن درگیر کرد. و به صورت «شبّب» روایت شده، یعنی: جواب دادن به او را آغاز کرد. از «تشبیب الکتب» یعنی: خواندن کتاب را آغاز کرد. و از «تشبیب النساء» (اظهار عشق به زنان) در شعر نیست.

**[ترجمه]

«7»

ل، الخصال قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی جَوَابِ الْیَهُودِیِّ الَّذِی سَأَلَ عَمَّا فِیهِ مِنْ عَلَامَاتِ الْأَوْصِیَاءِ فَقَالَ فِیمَا قَالَ وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ یَا أَخَا الْیَهُودِ فَإِنَّ قُرَیْشاً لَمْ تَزَلْ تَخَیَّلُ الْآرَاءَ وَ تَعْمَلُ الْحِیَلَ فِی قَتْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَتَّی کَانَ آخِرُ مَا اجْتَمَعَتْ فِی ذَلِکَ یَوْمَ الدَّارِ دَارِ النَّدْوَةِ وَ إِبْلِیسُ الْمَلْعُونُ حَاضِرٌ فِی صُورَةِ أَعْوَرِ ثَقِیفٍ فَلَمْ تَزَلْ تَضْرِبُ أَمْرَهَا ظَهْراً لِبَطْنٍ حَتَّی اجْتَمَعَتْ آرَاؤُهَا عَلَی أَنْ یَنْتَدِبَ مِنْ کُلِّ فَخِذٍ مِنْ قُرَیْشٍ رَجُلٌ ثُمَّ یَأْخُذَ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ سَیْفَهُ ثُمَّ یَأْتِیَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ نَائِمٌ عَلَی فِرَاشِهِ فَیَضْرِبُوهُ جَمِیعاً بِأَسْیَافِهِمْ ضَرْبَةَ رَجُلٍ وَاحِدٍ فَیَقْتُلُوهُ فَإِذَا قَتَلُوهُ مَنَعَتْ قُرَیْشٌ رِجَالَهَا وَ لَمْ تُسَلِّمْهَا فَیَمْضِی دَمُهُ هَدَراً فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَنْبَأَهُ بِذَلِکَ وَ أَخْبَرَهُ بِاللَّیْلَةِ الَّتِی یَجْتَمِعُونَ فِیهَا وَ السَّاعَةِ الَّتِی یَأْتُونَ فِرَاشَهُ فِیهَا وَ أَمَرَهُ بِالْخُرُوجِ فِی الْوَقْتِ الَّذِی خَرَجَ فِیهِ إِلَی الْغَارِ فَأَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْخَبَرِ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَضْطَجِعَ فِی مَضْجَعِهِ وَ أَقِیَهُ بِنَفْسِی فَأَسْرَعْتُ إِلَی ذَلِکَ مُطِیعاً لَهُ مَسْرُوراً لِنَفْسِی بِأَنْ أُقْتَلَ دُونَهُ فَمَضَی صلی الله علیه و آله لِوَجْهِهِ وَ اضْطَجَعْتُ فِی مَضْجَعِهِ وَ أَقْبَلَتْ رِجَالاتُ قُرَیْشٍ مُوقِنَةً فِی أَنْفُسِهَا أَنْ تُقْتَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا اسْتَوَی بِی وَ بِهِمُ الْبَیْتُ الَّذِی أَنَا فِیهِ نَاهَضْتُهُمْ بِسَیْفِی فَدَفَعْتُهُمْ عَنْ نَفْسِی بِمَا قَدْ عَلَّمَهُ اللَّهُ وَ النَّاسُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی أَصْحَابِهِ

ص: 46

فَقَالَ أَ لَیْسَ کَذَلِکَ قَالُوا بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (1).

**[ترجمه]خصال: امیر المؤمنین علیه السلام در جواب شخص یهودی که درباره علامات اوصیاء پرسید، فرمود و از جمله سخنان آن حضرت این بود: و اما دوّمین آن­ها، ای برادر یهودی، قریش در اندیشه کشتن پیامبر بودند و نقشه ها می کشیدند، تا این که آخرین بار در یوم الدار و در محلی به نام دار الندوة اجتماع کردند و شیطان ملعون نیز به شکل مرد یک چشم از قبیله ثقیف حاضر بود، آن­ها در این کار مشورت کردند و به طور جمعی به این نتیجه رسیدند که از هر طایفه ای از قریش مردی انتخاب شود و هر کدام از آن­ها شمشیر خود را بردارد و به سوی پیامبر در حالی که در رختخواب خود خوابیده است بروند و با شمشیرهای خود او را بزنند به طوری که گویا یک نفر شمشیر زده است و او را بکشند و چون او را کشتند قریش این اشخاص را منع می کند و تحویل نمی دهد و خون او به هدر می رود، پس جبرئیل به پیامبر نازل و این جریان را به او خبر داد و شبی را که بنا بود این کار انجام شود و لحظه ای را که به سوی بستر او خواهند آمد خبر داد و به او دستور داد که در آن ساعت از خانه خارج شود و به سوی غار برود، پیامبر مرا از این موضوع باخبر ساخت و به من دستور داد که در رختخواب او بخوابم و جانم را سپر بلای او کنم و من با شتاب و شادمانی به این کار اقدام کردم تا به جای او کشته شوم، او رفت و من در رختخواب او خوابیدم و مردان قریش روی آوردند و یقین داشتند که پیامبر کشته می شود و چون در آن خانه من و آن­ها روبروی هم قرار گرفتیم، من با شمشیر خودم بلند شدم و آن­ها را از خودم دور کردم به گونه ای که خدا و مردم می دانند. سپس علی علیه السلام رو به اصحاب خود کرد

ص: 46

و فرمود: آیا چنین نبود؟ گفتند: آری یا امیر المؤمنین! - . خصال 2 : 14 - 15 -

**[ترجمه]

«8»

عم، إعلام الوری ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام فس، تفسیر القمی وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ بِمَکَّةَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ وَ کَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّهُ لَمَّا أَظْهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الدَّعْوَةَ بِمَکَّةَ قَدِمَتْ عَلَیْهِ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَمْنَعُونِّی وَ تَکُونُونَ لِی جَاراً حَتَّی أَتْلُوَ عَلَیْکُمْ کِتَابَ رَبِّی وَ ثَوَابُکُمْ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةُ فَقَالُوا نَعَمْ خُذْ لِرَبِّکَ وَ لِنَفْسِکَ مَا شِئْتَ فَقَالَ لَهُمْ مَوْعِدُکُمُ الْعَقَبَةُ فِی اللَّیْلَةِ الْوُسْطَی مِنْ لَیَالِی التَّشْرِیقِ فَحَجُّوا وَ رَجَعُوا إِلَی مِنًی وَ کَانَ فِیهِمْ مِمَّنْ قَدْ حَجَّ بَشَرٌ کَثِیرٌ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّانِی مِنْ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ اللَّیْلُ فَاحْضُرُوا دَارَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَلَی الْعَقَبَةِ وَ لَا تُنَبِّهُوا نَائِماً وَ لْیَنْسَلَّ (2) وَاحِدٌ فَوَاحِدٌ فَجَاءَ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ فَدَخَلُوا الدَّارَ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَمْنَعُونِّی وَ تُجِیرُونِّی حَتَّی أَتْلُوَ عَلَیْکُمْ کِتَابَ رَبِّی وَ ثَوَابُکُمْ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةُ فَقَالَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ (3) نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ اشْتَرِطْ لِرَبِّکَ وَ لِنَفْسِکَ مَا شِئْتَ فَقَالَ أَمَّا مَا أَشْتَرِطُ لِرَبِّی فَأَنْ تَعْبُدُوهُ وَ لَا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ أَشْتَرِطُ لِنَفْسِی أَنْ تَمْنَعُونِی مِمَّا تَمْنَعُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تَمْنَعُونَ أَهْلِی مِمَّا تَمْنَعُونَ أَهَالِیَکُمْ وَ أَوْلَادَکُمْ فَقَالُوا فَمَا لَنَا عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ الْجَنَّةُ فِی الْآخِرَةِ وَ تَمْلِکُونَ الْعَرَبَ وَ تَدِینُ لَکُمُ الْعَجَمُ فِی الدُّنْیَا وَ تَکُونُونَ مُلُوکاً فِی الْجَنَّةِ (4) فَقَالُوا قَدْ رَضِینَا فَقَالَ أَخْرِجُوا إِلَیَّ مِنْکُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً یَکُونُونَ شُهَدَاءَ عَلَیْکُمْ بِذَلِکَ کَمَا أَخَذَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً فَأَشَارَ إِلَیْهِمْ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذَا نَقِیبٌ وَ هَذَا نَقِیبٌ تِسْعَةٌ مِنَ الْخَزْرَجِ وَ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْأَوْسِ فَمِنَ الْخَزْرَجِ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ (5) أَبُو جَابِرِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ رَافِعُ بْنُ

ص: 47


1- الخصال 2: 14 و 15.
2- انسل، انطلق فی استخفاء.
3- الصحیح: حرام.
4- قوله: «تکونون ملوکا فی الجنة» تفسیر القمّیّ خال عنه.
5- الصحیح: حرام.

مَالِکٍ وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ عُمَرَ (1) وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ مِنَ الْأَوْسِ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ هُوَ مِنَ الْیَمَنِ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ (2) وَ سَعْدُ بْنُ خَیْثَمَةَ (3) فَلَمَّا اجْتَمَعُوا وَ بَایَعُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صَاحَ إِبْلِیسُ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ وَ الْعَرَبِ هَذَا مُحَمَّدٌ وَ الصُّبَاةُ مِنْ أَهْلِ یَثْرِبَ عَلَی جَمْرَةِ الْعَقَبَةِ یُبَایِعُونَهُ عَلَی حَرْبِکُمْ فَأَسْمَعَ أَهْلُ مِنًی وَ هَاجَتْ قُرَیْشٌ فَأَقْبَلُوا بِالسِّلَاحِ وَ سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النِّدَاءَ فَقَالَ لِلْأَنْصَارِ تَفَرَّقُوا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ أَمَرْتَنَا أَنْ نَمِیلَ عَلَیْهِمْ بِأَسْیَافِنَا فَعَلْنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ أُومَرْ بِذَلِکَ وَ لَمْ یَأْذَنِ اللَّهُ لِی فِی مُحَارَبَتِهِمْ قَالُوا فَتَخْرُجُ مَعَنَا قَالَ أَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ فَجَاءَتْ قُرَیْشٌ عَلَی بَکْرَةِ أَبِیهَا قَدْ أَخَذُوا السِّلَاحَ وَ خَرَجَ حَمْزَةُ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ مَعَهُمَا السَّیْفُ فَوَقَفَا عَلَی الْعَقَبَةِ فَلَمَّا نَظَرَتْ قُرَیْشٌ إِلَیْهِمَا قَالُوا مَا هَذَا الَّذِی اجْتَمَعْتُمْ لَهُ فَقَالَ حَمْزَةُ مَا اجْتَمَعْنَا وَ مَا هَاهُنَا أَحَدٌ وَ اللَّهِ لَا یَجُوزُ هَذِهِ الْعَقَبَةَ أَحَدٌ إِلَّا ضَرَبْتُهُ بِسَیْفِی (4) فَرَجَعُوا إِلَی مَکَّةَ وَ قَالُوا لَا نَأْمَنُ أَنْ یُفْسِدَ أَمْرَنَا وَ یُدْخِلَ وَاحِدٌ مِنْ مَشَایِخِ قُرَیْشٍ فِی دِینِ مُحَمَّدٍ فَاجْتَمَعُوا فِی دَارِ النَّدْوَةِ وَ کَانَ لَا یَدْخُلُ دَارَ النَّدْوَةِ إِلَّا مَنْ أَتَی عَلَیْهِ أَرْبَعُونَ سَنَةً فَدَخَلُوا أَرْبَعِینَ رَجُلًا مِنْ مَشَایِخِ قُرَیْشٍ وَ جَاءَ إِبْلِیسُ فِی صُورَةِ شَیْخٍ کَبِیرٍ فَقَالَ لَهُ الْبَوَّابُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا شَیْخٌ مِنْ أَهْلِ نَجْدٍ لَا یَعْدَمُکُمْ (5) مِنِّی رَأْیٌ صَائِبٌ إِنِّی حَیْثُ بَلَغَنِی اجْتِمَاعُکُمْ فِی أَمْرِ هَذَا الرَّجُلِ فَجِئْتُ لِأُشِیرَ عَلَیْکُمْ فَقَالَ ادْخُلْ فَدَخَلَ إِبْلِیسُ فَلَمَّا أَخَذُوا مَجْلِسَهُمْ قَالَ أَبُو جَهْلٍ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ إِنَّهُ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ أَعَزَّ مِنَّا نَحْنُ أَهْلُ اللَّهِ تَفِدُ إِلَیْنَا الْعَرَبُ فِی السَّنَةِ

ص: 48


1- هکذا فی النسخ، و الصحیح المنذر بن عمرو.
2- فی نسخة: اسید بن حصین، و فی أخری: أسد بن حضیر و کلاهما مصحفان، و اسید بضم الهمزة، و حضیر بضم الحاء المهملة و فتح الضاد المعجمة، و الرجل هو اسید بن حضیر بن سماک ابن عتیک الأنصاریّ الاشهلی أبو یحیی صحابی، مات سنة 20- 1 و- 21.
3- فی بعض المصادر خثیمة بتقدیم الثاء و هو مصحف، و الصحیح خیثمة بتقدیم الیاء علی الثاء.
4- فی نسخة: الا رویت سیفی هذا من دمه.
5- فی نسخة: لا یعدوکم.

مَرَّتَیْنِ وَ یُکْرِمُونَنَا وَ نَحْنُ فِی حَرَمِ اللَّهِ لَا یَطْمَعُ فِینَا طَامِعٌ فَلَمْ نَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی نَشَأَ فِینَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فَکُنَّا نُسَمِّیهِ الْأَمِینَ لِصَلَاحِهِ وَ سُکُونِهِ وَ صِدْقِ لَهْجَتِهِ حَتَّی إِذَا بَلَغَ مَا بَلَغَ وَ أَکْرَمْنَاهُ ادَّعَی أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ أَخْبَارَ السَّمَاءِ تَأْتِیهِ فَسَفَّهَ أَحْلَامَنَا وَ سَبَّ آلِهَتَنَا وَ أَفْسَدَ شُبَّانَنَا وَ فَرَّقَ جَمَاعَتَنَا وَ زَعَمَ أَنَّهُ مَنْ مَاتَ مِنْ أَسْلَافِنَا فَفِی النَّارِ فَلَمْ یَرِدْ عَلَیْنَا شَیْ ءٌ أَعْظَمُ مِنْ هَذَا وَ قَدْ رَأَیْتُ فِیهِ رَأْیاً قَالُوا وَ مَا رَأَیْتَ قَالَ رَأَیْتُ أَنْ نَدُسَّ إِلَیْهِ رَجُلًا مِنَّا لِیَقْتُلَهُ فَإِنْ طَلَبَتْ بَنُو هَاشِمٍ بِدَمِهِ (1) أَعْطَیْنَاهُمْ عَشْرَ دِیَاتٍ فَقَالَ الْخَبِیثُ هَذَا رَأْیٌ خَبِیثٌ قَالُوا وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّ قَاتِلَ مُحَمَّدٍ مَقْتُولٌ لَا مَحَالَةَ فَمَنْ هَذَا الَّذِی یَبْذُلُ نَفْسَهُ لِلْقَتْلِ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ إِذَا قُتِلَ مُحَمَّدٌ تَعَصَّبَ (2) بَنُو هَاشِمٍ وَ حُلَفَاؤُهُمْ مِنْ خُزَاعَةَ وَ إِنَّ بَنِی هَاشِمٍ لَا تَرْضَی أَنْ یَمْشِیَ قَاتِلُ مُحَمَّدٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَیَقَعُ بَیْنَکُمُ الْحُرُوبُ فِی حَرَمِکُمْ وَ تَتَفَانَوْا فَقَالَ آخَرُ مِنْهُمْ فَعِنْدِی رَأْیٌ آخَرُ قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ نُلْقِیهِ فِی بَیْتٍ وَ نُلْقِی إِلَیْهِ (3) قُوتَهُ حَتَّی یَأْتِیَهُ رَیْبُ الْمَنُونِ (4) فَیَمُوتَ کَمَا مَاتَ زُهَیْرٌ وَ النَّابِغَةُ وَ إِمْرُؤُ الْقَیْسِ فَقَالَ إِبْلِیسُ هَذَا أَخْبَثُ مِنَ الْآخَرِ قَالَ (5) وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّ بَنِی هَاشِمٍ لَا تَرْضَی بِذَلِکَ فَإِذَا جَاءَ مَوْسِمٌ مِنْ مَوَاسِمِ الْعَرَبِ اسْتَغَاثُوا بِهِمْ وَ اجْتَمَعُوا عَلَیْکُمْ فَأَخْرَجُوهُ قَالَ آخَرُ مِنْهُمْ لَا وَ لَکِنَّا نُخْرِجُهُ مِنْ بِلَادِنَا وَ نَتَفَرَّغُ نَحْنُ لِعِبَادَةِ آلِهَتِنَا فَقَالَ إِبْلِیسُ هَذَا أَخْبَثُ مِنَ الرَّأْیَیْنِ الْمُتَقَدِّمَیْنِ قَالُوا وَ کَیْفَ قَالَ لِأَنَّکُمْ تَعْمَدُونَ إِلَی أَصْبَحِ النَّاسِ وَجْهاً وَ أَنْطَقِ النَّاسِ لِسَاناً وَ أَفْصَحِهِمْ لَهْجَةً فتحملوه (فَتَحْمِلُونَهُ) إِلَی بَوَادِی الْعَرَبِ فَیَخْدَعُهُمْ وَ یَسْحَرُهُمْ بِلِسَانِهِ فَلَا یَفْجَؤُکُمْ إِلَّا وَ قَدْ مَلَأَهَا عَلَیْکُمْ خَیْلًا وَ رَجْلًا فَبَقُوا حَائِرِینَ ثُمَّ قَالُوا لِإِبْلِیسَ فَمَا الرَّأْیُ فِیهِ یَا شَیْخُ قَالَ مَا فِیهِ إِلَّا رَأْیٌ وَاحِدٌ

ص: 49


1- فی تفسیر القمّیّ: فان طلبت بنو هاشم بدیته. و فی إعلام الوری: فان طلبت بنو هاشم دمه.
2- فی نسخة: تعصب. و فی التفسیر: تغضب.
3- فی نسخة: تلقی إلیه. و فی أخری: تلقی علیه. و فی التفسیر: نثبته فی بیت و یلقی علیه قوته.
4- فی نسخة: حتی یأتی علیه ریب المنون.
5- فی نسخة: قالوا.

قَالُوا وَ مَا هِیَ (1) قَالَ یَجْتَمِعُ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ مِنْ بُطُونِ قُرَیْشٍ وَ قَبَائِلِ الْعَرَبِ مَا أَمْکَنَ وَ یَکُونُ مَعَهُمْ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ رَجُلٌ فَیَأْخُذُونَ سِکِّینَةً أَوْ حَدِیدَةً أَوْ سَیْفاً فَیَدْخُلُونَ عَلَیْهِ فَیَضْرِبُونَهُ کُلُّهُمْ ضَرْبَةً وَاحِدَةً حَتَّی یَتَفَرَّقَ دَمُهُ فِی قُرَیْشٍ کُلِّهَا فَلَا یَسْتَطِیعُ بَنُو هَاشِمٍ أَنْ یَطْلُبُوا بِدَمِهِ وَ قَدْ شَارَکُوهُ فِیهِ فَإِنْ سَأَلُوکُمْ أَنْ تُعْطُوهُمُ الدِّیَةَ فَأَعْطُوهُمْ ثَلَاثَ دِیَاتٍ فَقَالُوا نَعَمْ وَ عَشْرَ دِیَاتٍ ثُمَّ قَالَ (2) الرَّأْیُ رَأْیُ الشَّیْخِ النَّجْدِیِّ فَاجْتَمَعُوا فِیهِ وَ دَخَلَ مَعَهُمْ فِی ذَلِکَ أَبُو لَهَبٍ عَمُّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَهُ أَنَّ قُرَیْشاً قَدِ اجْتَمَعَتْ فِی دَارِ النَّدْوَةِ یُدَبِّرُونَ عَلَیْکَ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ وَ اجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ أَنْ یَدْخُلُوا عَلَیْهِ لَیْلًا فَیَقْتُلُوهُ وَ خَرَجُوا (3) إِلَی الْمَسْجِدِ یُصَفِّرُونَ وَ یُصَفِّقُونَ وَ یَطُوفُونَ بِالْبَیْتِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَةً (4).

فالمکاء التصفیر و التصدیة صفق الیدین و هذه الآیة معطوفة علی قوله وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا و قد کتبت بعد آیات کثیرة.

فَلَمَّا أَمْسَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَتْ قُرَیْشٌ لِیَدْخُلُوا عَلَیْهِ فَقَالَ أَبُو لَهَبٍ لَا أَدَعُکُمْ أَنْ تَدْخُلُوا عَلَیْهِ بِاللَّیْلِ فَإِنَّ فِی الدَّارِ صِبْیَاناً وَ نِسَاءً وَ لَا نَأْمَنُ أَنْ تَقَعَ یَدٌ خَاطِئَةٌ فَنَحْرِسُهُ اللَّیْلَةَ فَإِذَا أَصْبَحْنَا دَخَلْنَا عَلَیْهِ فَنَامُوا حَوْلَ حُجْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُفْرَشَ لَهُ فَفُرِشَ لَهُ فَقَالَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ افْدِنِی بِنَفْسِکَ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَمْ عَلَی فِرَاشِی وَ الْتَحِفْ بِبُرْدَتِی فَنَامَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْتَحَفَ بِبُرْدَتِهِ وَ جَاءَ جَبْرَئِیلُ فَأَخَذَ بِیَدِ رَسُولِ اللَّهِ فَأَخْرَجَهُ عَلَی قُرَیْشٍ وَ هُمْ نِیَامٌ وَ هُوَ یَقْرَأُ عَلَیْهِمْ (5) وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ

ص: 50


1- فی التفسیر: و ما هو؟.
2- فی التفسیر: ثم قالوا. و فی إعلام الوری: و قالوا باجمعهم.
3- قوله: و خرجوا إلی قوله: فلما أمسی مختص بتفسیر القمّیّ، و إعلام الوری خال عنه، و أمّا کتاب قصص الأنبیاء فلیست عندنا نسخته حتّی نعلم ما فیه.
4- الأنفال: 35.
5- یس: 9.

فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ وَ قَالَ جَبْرَئِیلُ خُذْ عَلَی طَرِیقِ ثَوْرٍ وَ هُوَ جَبَلٌ عَلَی طَرِیقِ مِنًی لَهُ سَنَامٌ (1) کَسَنَامِ الثَّوْرِ فَدَخَلَ الْغَارَ (2) وَ کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا کَانَ فَلَمَّا أَصْبَحَتْ قُرَیْشٌ وَثَبُوا إِلَی الْحُجْرَةِ وَ قَصَدُوا الْفِرَاشَ فَوَثَبَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی وُجُوهِهِمْ فَقَالَ مَا شَأْنُکُمْ قَالُوا لَهُ أَیْنَ مُحَمَّدٌ قَالَ أَ جَعَلْتُمُونِی عَلَیْهِ رَقِیباً أَ لَسْتُمْ قُلْتُمْ نُخْرِجُهُ مِنْ بِلَادِنَا فَقَدْ خَرَجَ عَنْکُمْ فَأَقْبَلُوا عَلَی أَبِی لَهَبٍ یَضْرِبُونَهُ وَ یَقُولُونَ أَنْتَ تَخْدَعُنَا مُنْذُ اللَّیْلَةِ (3) فَتَفَرَّقُوا فِی الْجِبَالِ وَ کَانَ فِیهِمْ رَجُلٌ مِنْ خُزَاعَةَ یُقَالُ لَهُ أَبُو کُرْزٍ یَقْفُو الْآثَارَ فَقَالُوا یَا أَبَا کُرْزٍ الْیَوْمَ الْیَوْمَ فَوَقَفَ بِهِمْ عَلَی بَابِ حُجْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَذِهِ قَدَمُ مُحَمَّدٍ وَ اللَّهِ لِأَنَّهَا لَأُخْتُ الْقَدَمِ الَّتِی فِی الْمَقَامِ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ اسْتَقْبَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَدَّهُ مَعَهُ فَقَالَ أَبُو کُرْزٍ وَ هَذِهِ قَدَمُ أَبِی قُحَافَةَ أَوِ ابْنِهِ ثُمَّ قَالَ وَ هَاهُنَا غَیْرُ (4) ابْنِ أَبِی قُحَافَةَ فَمَا زَالَ بِهِمْ حَتَّی أَوْقَفَهُمْ عَلَی بَابِ الْغَارِ ثُمَّ قَالَ مَا جَازُوا (5) هَذَا الْمَکَانَ إِمَّا أَنْ یَکُونُوا صَعِدُوا إِلَی السَّمَاءِ أَوْ دَخَلُوا (6) تَحْتَ الْأَرْضِ وَ بَعَثَ اللَّهُ الْعَنْکَبُوتَ فَنَسَجَتْ عَلَی بَابِ الْغَارِ وَ جَاءَ فَارِسٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَتَّی وَقَفَ عَلَی بَابِ الْغَارِ ثُمَّ قَالَ مَا فِی الْغَارِ أَحَدٌ فَتَفَرَّقُوا فِی الشِّعَابِ وَ صَرَفَهُمُ اللَّهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَذِنَ لِنَبِیِّهِ فِی الْهِجْرَةِ (7).

**[ترجمه]اعلام الوری، قصص الانبیاء، تفسیر قمی: وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ. - . انفال / 30 -

{و [یاد کن] هنگامی را که کافران در باره تو نیرنگ می کردند تا تو را به بند کَشَند یا بکُشند یا [از مکّه] اخراج کنند، و نیرنگ می زدند، و خدا تدبیر می کرد، و خدا بهترین تدبیرکنندگان است.} این آیه در مکه قبل از هجرت نازل شد و شأن نزول آن چنین است که هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دعوت خویش را در مکه آشکار کرد، اوس و خزرج نزد او آمدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، به آنان فرمودند: آیا حاضرید از من دفاع کنید و همجوار من باشید تا کتاب پروردگارم را بر شما تلاوت کنم و پاداش شما از خدا، بهشت باشد؟ گفتند: هر چه می خواهی برای پروردگارت و خودت از ما بگیر. پس به آنان فرمودند: وعده گاه شما در عقبه، در شب میانی از شب­های تشریق است. و آنان که تعداد زیادی بودند، حج گزاردند و به منی برگشتند. هنگامی که روز دوم از روزهای تشریق فرا رسید، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنان فرمود: هنگامی که شب فرا رسید، در خانه عبد المطلب در عقبه حضور داشته باشید و کسی را از خواب بیدار نکنید و یکی یکی بیرون آیید. پس هفتاد مرد از اوس و خزرج آمدند و وارد خانه شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنان فرمودند: آیا حاضرید از من دفاع کنید و به من کمک کنید تا کتاب پروردگارم را بر شما بخوانم و پاداش شما از خدا بهشت خواهد بود. سعد بن زراره و براء بن معرور و عبدالله بن حرام گفتند: بلی - ای رسول خدا! - هر چه می خواهی برای پروردگارت و خودت بر ما شرط کن. فرمودند: اما شرطی را که برای پروردگارم می­کنم این است که او را عبادت کنید و شریکی برای او قایل نشوید و برای خود شرط می کنم که همان طور که از خودتان دفاع می کنید، از من نیز دفاع کنید و همان گونه که از خانواده و فرزندانتان دفاع می کنید، از خانواده و فرزندانم نیز دفاع کنید. آنان گفتند: در مقابل چه پاداشی خواهیم داشت؟ فرمودند: بهشت در آخرت و این که عرب­ها تابع شما بشوند و عجم به زیر سلطه شما درآیند و در آخرت در بهشت، پادشاه شوید. گفتند: می پذیریم. سپس فرمودند: دوازده نماینده از میان خود جدا کنید، تا در باره آن موضوع بر شما گواهی دهند؛ همچنان که موسی دوازده نماینده از بنی اسرائیل انتخاب کرده بود. پس جبرئیل به آنان چنین توصیه کرد و گفت: این یک نماینده و این هم یک نماینده است (نماینده­ها را جبرییل تعیین کرد)؛ نه نفر از خزرج، و سه نفر از اوس است. از خزرج أسعد بن زراره و براء بن معرور و عبدالله بن حزام - و او پدر جابر بن عبدالله است -. و رافع بن

ص: 47

مالک و سعد بن عباده و منذر بن عمَر و عبدالله بن رواحه و سعد بن ربیع و عبادة بن صامت. و از اوس: ابو هیثم بن تیّهان - که از یمن بود - و أُسَید ابن حُضَیر و سعد بن خیثمه. هنگامی که گرد هم آمدند و با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیعت کردند، ابلیس فریاد زد: ای گروه قریش و عرب! محمد و گروندگان به دین او از اهل یثرب اکنون در جمرة عقبه هستند و با وی بر جنگ با شما بیعت می کنند. پس فریادش به گوش اهل منی رسید و قریش به تکاپو افتاد. آنان با سلاح آمدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فریادشان را شنیده و به انصار فرمودند: از هم جدا شوید. انصار گفتند: ای رسول خدا! اگر به ما دستور دهی که شمشیرهای خود را بر علیه آنان برکشیم، این کار را می کنیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: دستور جنگ به ما نرسیده است و خدا اجازه جنگ با آنان را به من نداده است. گفتند: آیا با ما بیرون می آیی؟ فرمودند: در انتظار دستور خدا می نشینم. تمامی افراد قریش آمدند و هیچ کس از آنان نمانده بود و سلاح­های خود را در دست داشتند. حمزه و امیر مؤمنان علیه السلام نیز با شمشیرهایشان بیرون آمدند و بر روی عقبه ایستادند و به آنان نگاه کردند و گفتند: برای چه گرد هم آمده اید؟ حمزه گفت: نه گرد هم آمدیم و نه کسی را آماده کردیم. به خدا قسم هر که به این عقبه تجاوز کند، من او را با شمشیر خود می زنم. پس قریش به مکه بازگشتند و گفتند: از به هم خوردن جمع خود مطمئن نیستیم و بیم داریم یکی از رؤسای قریش به دین محمد گرایش کند.

سپس در دارالندوه گرد هم آمدند و فقط کسانی که چهل سال به بالا داشتند، حق ورود به دارالندوه را داشتند. چهل مرد از رؤسای قریش وارد شدند و ابلیس در هیئت یک مرد مسنّ وارد شد. دربان به او گفت: که هستی؟ گفت: من شیخی از اهل نجد هستم و می توانم نظری درست به شما ارائه کنم. به مجرد این که خبر اجتماع شما در باره این مرد به من رسید، آمدم تا نظرم را به شما عرضه کنم. گفت: وارد شو. پس ابلیس وارد شد. هنگامی که در جایگاه­های خود نشستند، ابو جهل گفت: ای گروه قریش! همانا کسی از عرب با عزت تر از ما نیست. ما اهل خدا هستیم و عرب ها سالی

ص: 48

دو بار نزد ما می آیند و ما را بزرگ می دارند و ما در حرم خدا به سر می بریم و کسی به ما چشم طمع ندارد. از همان آغاز چنین بوده­ایم تا این که محمد بن عبدالله در میان ما بزرگ شد و او را به جهت شایستگی و متانت و راستگویی اش امین می خواندیم و هنگامی که به این مرحله رسید و او را بزرگ داشتیم، ادعا کرد که پیامبر خداست و خبرهای آسمانی به او می رسد. پس افکار ما را به مسخره گرفت و به خدایان ما دشنام داد و جوانان ما را فاسد نمود و اتحاد ما را متفرق کرد و ادعا کرد که مردگان از پیشینیان ما در آتش هستند. چیزی بزرگتر از این تا به حال برای ما اتفاق نیفتاده است. من در باره او پیشنهادی دارم. گفتند: چه پیشنهادی داری؟ گفت: نظرم این است که مردی را به طور پنهانی به سوی او بفرستیم تا او را بکشد و اگر بنی هاشم دیه خون او را از ما بخواهند، ده برابر به آنان می دهیم. آن مرد خبیث (ابلیس) گفت: این نظر بی ارزش است. گفتند: چگونه؟ گفت: قاتل محمد حتماً کشته خواهد شد. چه کسی از شما حاضر است خود را به کشتن دهد؟ چرا که اگر محمد کشته شود، بنی هاشم و هم پیمانان آنان از خزاعه متحد خواهند شد. بنی هاشم حاضر نیست قاتل محمد را آزاد ببیند، پس جنگها در حرم شما به وقوع خواهد پیوست و همدیگر را خواهید کشت. یکی از آنان گفت: من نظر دیگری دارم. گفتند: چیست؟ گفت: او را در خانه ای زندانی می کنیم و غذایش را می دهیم تا این که مرگ به سراغ او بیاید و بمیرد، چنان که زهیر و نابغه و امرء القیس مردند. ابلیس گفت: این نظر بی ارزش تر از آن نظر است. گفتند: چگونه؟ گفت: زیرا که بنی هاشم آن کار را نمی پذیرد و اگر یکی از مناسبت­های گرد هم آمدن عرب­ها فرا رسد، ازآنان طلب کمک خواهند کرد و بر علیه شما متحد خواهند شد و او را آزاد خواهند کرد. یکی دیگر از آنان گفت: نه، بلکه او را از سرزمینمان می رانیم و به عبادت خدایانمان مشغول می شویم. ابلیس گفت: این نظر از دو نظر گذشته، فاسدتر است. گفتند: چگونه؟ گفت: زیرا در این صورت شما او را که زیباروی ترین و سخنورترین مردم و فصیح ترین آن ها است به بادیه های اعراب می­فرستید؛ او آنان را فریب می دهد و با زبانش شیفته خود می سازد و مدت زیادی نخواهد گذشت که آن بادیه ها را پر از اسب و مردان جنگی خواهد کرد. آنان متحیر ماندند. سپس به ابلیس گفتند: ای شیخ! پیشنهاد شما چیست؟ گفت: فقط یک پیشنهاد وجود دارد.

ص: 49

گفتند: چیست؟ گفت: از هر تیره از تیره های قریش، یک مرد برگزیده شود، به شرط این که یک مرد از بنی هاشم نیز با آنان باشد. پس چاقویی یا تکه آهنی یا شمشیری به دست گیرند و همه آنان با هم او را به یک ضربه بزنند تا خبرش میان همه قریش پخش شود. در این صورت، بنی هاشم نمی­تواند به خونخواهی او برخیزد؛ زیرا که همه در قتل او شرکت داشته­اند. اگر از شما دیه خواستند، به آنان سه دیه بدهید. گفتند: بلکه ده دیه به آنان می پردازیم. سپس گفت: نظر درست، نظر این شیخ نجدی است. پس آنان گرد هم آمدند و ابولهب عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز با آنان بود. جبرئیل علیه السلام بر رسول خدا صلی الله علیه و آله، نازل شد و به او خبر داد که قریش در دارالندوه گرد هم آمدند تا بر علیه تو توطئه چینند و خدا این آیه را در این باره نازل کرد: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ». قریشیان تصمیم گرفتند که شبانه به وی حمله کنند و او را بکشند. آنان به طرف مسجد به راه افتادند در حالی که سوت و کف می زدند و دور خانه خدا طواف می کردند. خدا این آیه را نازل کرد: «وَمَا کَانَ صَلاَتُهُمْ عِندَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکَاء وَتَصْدِیَةً» - . انفال / 35 -

{ و نمازشان در خانه (خدا) جز سوت کشیدن و کف زدن نبود}. مُکاء یعنی سوت زدن و تصدیه به معنای دست زدن است. این آیه به گفته او: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ» معطوف است و پس از آیه های زیادی آمده است. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد شامگاه شد، قریشیان آمدند تا به وی حمله کنند. ابولهب گفت: نمی گذارم شب هنگام به وی حمله کنید، چرا که بچه ها و زنان در خانه هستند و ما می ترسیم به اشتباه یکی از آنان کشته شود. امشب، نگهبانی او را می­دهیم و صبح به او حمله می کنیم. پس آنان پیرامون اتاق رسول خدا صلی الله علیه و آله، خوابیدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، دستور داد که رختخوابش پهن شود و همین کار را کردند. سپس به علی ابن ابی طالب علیه السلام فرمود: خود را فدای من می کنی؟ گفت: اطاعت، ای رسول خدا! سپس به او فرمود: روی رختخوابم بخواب و با بُرده ام خود را بپوشان. علی علیه السلام روی رختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خوابید و با بُرده او خود را پوشانید و جبرئیل علیه السلام آمد و دست رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و آلش باد، را گرفت و او را از میان قریشیان بیرون آورد در حالی که خواب بودند و او این آیه را می خواند: «وَ جَعَلْنَا مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا و مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ

ص: 50

فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ» - . یس / 9 -

و (ما) فراروی آن ها سدی و پشت سرشان سدی نهاده و پرده ای بر (چشمان) آنان فرو گسترده ایم در نتیجه نمی توانند ببینند.} و جبرئیل به او گفت: راه ثور را پیش بگیر و آن کوهی است در راه منی که دارای کوهانی مانند کوهان گاو است. پس وارد غار شد وآن اتفاقاتی را که می دانیم، افتاد. هنگامی که صبح فرا رسید و قریش وارد اتاق شدند و به طرف رختخواب پیامبر رفتند، علی علیه السلام به آنان اعتراض کرد و گفت: چه می­خواهید؟ گفتند: محمد کجاست؟ علی علیه السلام فرمود: مگر مرا به نگهبانی او گماشته بودید؟ مگر نگفتید او را از سرزمین خودتان اخراج خواهید کرد؟ او هم سرزمین شما را ترک کرد. آنان به طرف ابولهب رفتند و او را زدند، در حالی که می گفتند: تو از سر شب ما را فریب داده­ای. پس در کوه­ها پخش شدند و مردی از خزاعه در میان آنان بود که ابو کرز نام داشت و رهگیری می کرد. به او گفتند: ای ابو کرز! امروز باید او را پیدا کنی. او از حجره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شروع به راهنمایی کرد و به آنان گفت: این رد پای محمد است. به خدا قسم این همان رد پایی است که در مقام است. ابوبکر نیز با رسول خدا صلی الله علیه و آله، همراه شده بود. ابو کرز گفت: این نیز رد پای ابو قحافه یا پسرش است. سپس گفت: ابن ابو قحافه از همین جا رد شده است. سپس همچنان آنان را راهنمایی می کرد تا این که آنان را به مدخل غار راهنمایی کرد. سپس گفت: از این جا جلوتر نرفته­اند؛ یا به آسمان بالا رفته اند و یا درون زمین فرو رفته­اند. خدا عنکبوت را فرستاده و بر مدخل غار تاری بافته بود و سوار کاری از فرشتگان آمد و بر در غار ایستاد. آن سوار گفت: کسی در غار نیست. آنان در دره ها پخش شدند و خدا دست آنان را از رسول خویش صلی الله علیه و آله و سلم کوتاه کرد. سپس به پیامبرش اجازه هجرت داد. - . تفسیر قمی : 249 - 253 ، اعلام الوری : 39 - 40 چاپ اول، 69 - 73 چاپ دوم. -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فیه جاءت هوازن علی بکرة أبیها هذه کلمة مثل للعرب

ص: 51


1- السنام: حدبة فی ظهر البعیر و الثور.
2- فی إعلام الوری: فمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و تلقاه أبو بکر فی الطریق فأخذ بیده و مر به، فلما انتهی إلی ثور دخل الغار.
3- فی إعلام الوری: فأقبلوا إلیه یضربونه فمنعهم أبو لهب، و قالوا: أنت کنت تخدعنا منذ اللیلة. أقول: أی قالوا لعلی علیه السلام، لانه بنومه علی فراش رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله خدعهم فکانوا یظنون أنّه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
4- فی نسخة: عبر.
5- فی نسخة: ما جاوزوا.
6- فی نسخة: صعدا و دخلا بالتثنیة، فعلیها، فالصحیح: ما جازا. أیضا.
7- تفسیر القمّیّ: 249- 253 و الألفاظ منه، إعلام الوری: 39 و 40 ط 1 و 69- 73 ط 2، و الفاظه یخالف المنقول، قصص الأنبیاء: مخطوط.

یریدون بها الکثرة و توفر العدد و أنهم جاءوا جمیعا لم یتخلف منهم أحد و لیس هناک بکرة فی الحقیقة و هی التی یستقی علیها الماء فاستعیرت فی هذا الموضع و قال الجوهری الندوة و النادی مجلس القوم و متحدثهم (1) و منه سمیت دار الندوة بمکة التی بناها قصی لأنهم کانوا یندون فیها أی یجتمعون فیها للمشاورة انتهی و الدس الإخفاء و الدسیس من تدسه لیأتیک بالأخبار قوله و هاهنا غیر ابن أبی قحافة لعله استفهام إنکاری أی لیس هاهنا أحد یشبه قدمه هذا القدم إلا ابن أبی قحافة و فی بعض النسخ عبر بالعین المهملة و الباء الموحدة کما فی عم و هو أصوب أی أشار إلی موضع عبوره أو مبدإ لحوقه و علی الأول یحتمل أن لا یکون استفهاما إنکاریا بل یکون إشارة إلی موضع قدم شخص آخر (2) تبعهما إلی الغار ثم رجع کما سیأتی.

**[ترجمه]جزری گوید: در حدیث آمده است که «جاءت هوزان علی بکرۀ ابیها» این عبارت ضرب المثل عرب­ها است

ص: 51

که مقصود از آن کثرت و شمار بسیار است، و این که همه آن­ها آمدند و کسی از آنان جا نماند. و در این مثل «بکرۀ» معنایی حقیقی ندارد و در اصل لغوی به معنای چرخ آب کشی است. و در این جا استعاره شده است. جوهری گوید: «الندوۀ» و «النادی» مجلس قوم، و مکانی است که در آن به سخن می­پردازند. و از همین کلمه، «دار الندوۀ» است که قصیّ در مکّه آن را بنا نهاد، زیرا آنان در این مکان برای مشورت و تبادل نظر گرد می­آمدند. پایان نقل قول. «الدسّ» یعنی پنهان کاری. و «الدسیس» کسی است که مخفیانه او را می­فرستی تا برایت اخبار بیاورد. سخن او: «و هنا غیر ابن ابی قحافۀ» شاید استفهام انکاری باشد. یعنی در این جا کسی نیست که جا پای او شبیه این جا پا باشد، جز ابن ابی قحافۀ. و در برخی نسخه­ها با عین و باء ذکر شده، همانطور که در اعلام الوری آمده است و این وجه، درست­تر است، یعنی به مکان عبورش، یا جای رسیدنش اشاره کرد. و بنا بر وجه اول، ممکن است استفهام انکاری نباشد، بلکه اشاره به جا پای شخص دیگری داشته باشد که پیامبر و ابوبکر را در مسیر رفتن به غار دنبال کرد سپس بازگشت. که در ادامه در این باره سخن خواهیم گفت.

**[ترجمه]

«9»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَیْهِمُ السَّلَامُ أَنَّ قُرَیْشاً اجْتَمَعَتْ فَخَرَجَ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ أُنَاسٌ ثُمَّ انْطَلَقُوا إِلَی دَارِ النَّدْوَةِ لِیُشَاوِرُوا فِیمَا یَصْنَعُونَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا هُمْ بِشَیْخٍ قَائِمٍ عَلَی الْبَابِ وَ إِذَا ذَهَبُوا إِلَیْهِ لِیَدْخُلُوا قَالَ أَدْخِلُونِی مَعَکُمْ قَالُوا وَ مَنْ أَنْتَ یَا شَیْخُ قَالَ أَنَا شَیْخٌ مِنْ مُضَرَ وَ لِی رَأْیٌ أُشِیرُ بِهِ عَلَیْکُمْ فَدَخَلُوا وَ جَلَسُوا وَ تَشَاوَرُوا وَ هُوَ جَالِسٌ وَ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ عَلَی أَنْ یُخْرِجُوهُ فَقَالَ لَیْسَ هَذَا لَکُمْ بِرَأْیٍ إِنْ أَخْرَجْتُمُوهُ أَجْلَبَ (3) عَلَیْکُمُ النَّاسَ فَقَاتَلُوکُمْ قَالُوا صَدَقْتَ مَا هَذَا بِرَأْیٍ ثُمَّ تَشَاوَرُوا فَأَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ عَلَی أَنْ یُوثِقُوهُ- (4) قَالَ هَذَا لَیْسَ بِالرَّأْیِ إِنْ فَعَلْتُمْ هَذَا وَ مُحَمَّدٌ رَجُلٌ حُلْوُ اللِّسَانِ أَفْسَدَ عَلَیْکُمْ أَبْنَاءَکُمْ وَ خَدَمَکُمْ وَ مَا یَنْفَعُکُمْ أَحَدُکُمْ إِذَا فَارَقَهُ (5) أَخُوهُ وَ ابْنُهُ أَوِ امْرَأَتُهُ ثُمَّ تَشَاوَرُوا فَأَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ عَلَی أَنْ

ص: 52


1- متحدث القوم: الموضع الذی یتحدثون فیه.
2- و هو هند بن أبی هالة، أو عبد اللّه بن اریقط اللیثی علی اختلاف یأتی فی الاخبار، و اختار المقریزی الثانی فی امتاع الاسماع: 39.
3- أجلب: أجمع.
4- أی یشدوه بالوثاق. و الوثاق: ما یشد به من قید و حبل و نحوهما.
5- أی فارق أحدکم اخوه و ابنه او امرأته، أی لا ینفع أحدکم أن تصلب فی دینه و لم یقبل قول محمّد و هو یفسد علی عشیرته دینهم فیفارقونه و فی نسخة: و ما ینفع احدکم، و هو الموجود فی البرهان أیضا.

یَقْتُلُوهُ یَخْرُجُونَ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ مِنْهُمْ بِشَاهِرٍ (1) فَیَضْرِبُونَهُ بِأَسْیَافِهِمْ جَمِیعاً عِنْدَ الْکَتِفَیْنِ (2) ثُمَّ قَرَأَ الْآیَةَ وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ (3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: زراره و حُمران و محمد بن مسلم، از یکی از دو امام علیهما السلام روایت کرده است که قریشیان گرد هم آمدند. از هر تیره ای، تعدادی به طرف دارالندوه به راه افتادند تا در باره موضعشان نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چاره اندیشی کنند. ناگاه شیخی را دیدند که نزدیک در ایستاده است. آن شیخ گفت: مرا به خودتان راه دهید. گفتند: ای شیخ! تو که هستی؟ گفت: من شیخی هستم از بنی مُضَر و برای شما پیشنهادی دارم. سپس وارد شدند و نشستند و به رایزنی پرداختند، در حالی که آن شیخ نیز با آنان بود. آنان تصمیم گرفتند که پیامبر را اخراج کنند. اما او گفت: این پیشنهاد مناسبی نیست. اگر او را بیرون کنید، مردم را بر علیه شما می شوراند. گفتند: راست گفتی، این پیشنهاد درستی نیست. سپس به رایزنی پرداختند و تصمیم گرفتند که او را زندانی کنند. گفت: این نیز نظر درستی نیست؛ اگر این کار را بکنید - با توجه به این که محمد دارای بیانی شیرین و جذاب است - فرزندان و خدمتکاران شما را بر علیه شما خواهد شورانید و اگر برادران و فرزندان و زنان شما از شما جدا شوند، چه سودی خواهید برد؟

ص: 52

پس از مشورت با هم، تصمیم گرفتند که از هر طایفه­ای جوانی را انتخاب کنند و با شمشیرهایشان او را بزنند تا کشته شود. خدای عز و جل این آیه را نازل کرد: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ» تا آخر آیه. - . تفسیر عیاشی 2 : 54 ، البرهان 2 : 78 -

**[ترجمه]

«10»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ قَالَ لِأَبِی بَکْرٍ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی سَفِینَةِ جَعْفَرٍ فِی أَصْحَابِهِ (4) یَعُومُ فِی الْبَحْرِ وَ أَنْظُرُ إِلَی الْأَنْصَارِ مُحْتَبِینَ فِی أَفْنِیَتِهِمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ تَرَاهُمْ (5) یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَرِنِیهِمْ فَمَسَحَ عَلَی عَیْنَیْهِ فَرَآهُمْ فَقَالَ فِی نَفْسِهِ الْآنَ صَدَّقْتُ أَنَّکَ سَاحِرٌ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتَ الصِّدِّیقُ (6).

**[ترجمه]تفسیر قمی: پدرم، از برخی رجالش، در حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در غار بود، به ابوبکر فرمود: گویی کشتی جعفر و اصحابش را می بینم که در حال حرکت در دریا است و انصار را می بینم که در حیاط خانه­هایشان نشسته­اند. ابوبکر گفت: ای رسول خدا! آیا آنان را می بینی؟ فرمود: بلی. گفت: آنان را به من نشان ده. پس دستش را بر چشم­هایش کشید و او آنان را دید. او با خودش گفت: اکنون تصدیق می­کنم که تو ساحری. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: تو صدّیق هستی. - . تفسیر قمی : 265 - 266 -

**[ترجمه]

«11»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ (7) عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُفْیَانَ بْنِ الْعَبَّاسِ (8) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدِ بْنِ نَاصِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ وَاقِدٍ الْأَسْلَمِیِّ (9) عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ

ص: 53


1- هکذا فی النسخ، و فی تفسیر البرهان: و یخرجوا من کل بطن منهم بشاب فیضربونه بأسیافهم فأنزل اللّه اه.
2- فی نسخة: عند الکعبین.
3- تفسیر العیّاشیّ: ج 2: 54. و رواه البحرانیّ فی تفسیر البرهان 2: 78.
4- فی نسخة: و أصحابه تعوم، و فی المصدر: فی أصحابه یقوم. و لعله مصحف و تعوم أی تسبح، قال الجزریّ فی النهایة، فی الحدیث: «علموا صبیانکم العوم» العوم: السباحة، یقال عام یعوم عوما.
5- فی نسخة: أ تراهم؟.
6- تفسیر القمّیّ: 265 و 266.
7- فی المصدر: اخبرنا جماعة منهم الحسین بن عبد اللّه (و هو مصحف عبید اللّه أی الغضائری) و أحمد بن عبدون و أبو طالب بن عرفة و أبو الحسن الصفار (الصقال خ) و أبو علیّ الحسن بن إسماعیل بن اشناس قالوا: حدّثنا أبو المفضل محمّد بن عبد اللّه بن المطلب الشیبانی.
8- وصفه فی المصدر بالنحوی.
9- فی نسخة أحمد و هو وهم، و فی المصدر: محمّد بن عمر بن واقد الاسلمی قاضی الشرقیة و هو الصحیح و هو الواقدی المشهور، راجع التقریب: 463 و غیره.

إِسْمَاعِیلَ (1) عَنْ دَاوُدَ بْنِ حُصَیْنٍ عَنْ أَبِی غَطَفَانَ (2) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: اجْتَمَعَ الْمُشْرِکُونَ فِی دَارِ النَّدْوَةِ لِیَتَشَاوَرُوا فِی أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَتَی جَبْرَئِیلُ رَسُولَ اللَّهِ فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ وَ أَمَرَهُ أَنْ لَا یَنَامَ فِی مَضْجَعِهِ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَلَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَبِیتَ أَمَرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یَبِیتَ فِی مَضْجَعِهِ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَبَاتَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ تَغَشَّی بِبُرْدٍ أَخْضَرَ حَضْرَمِیٍّ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَنَامُ فِیهِ وَ جَعَلَ السَّیْفَ إِلَی جَنْبِهِ فَلَمَّا اجْتَمَعَ أُولَئِکَ النَّفَرُ مِنْ قُرَیْشٍ یَطِیفُونَ (3) وَ یَرْصُدُونَهُ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُمْ جُلُوسٌ عَلَی الْبَابِ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ رَجُلًا (4) فَأَخَذَ حَفْنَةً مِنَ الْبَطْحَاءِ ثُمَّ جَعَلَ یَذُرُّهَا (5) عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ هُوَ یَقْرَأُ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ (6) حَتَّی بَلَغَ فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (7) فَقَالَ قَائِلٌ مَا تَنْتَظِرُونَ قَالُوا مُحَمَّداً قَالَ خِبْتُمْ وَ خُزِیتُمْ (8) قَدْ وَ اللَّهِ مَرَّ بِکُمْ فَمَا مِنْکُمْ رَجُلٌ إِلَّا وَ قَدْ جَعَلَ عَلَی رَأْسِهِ تُرَاباً قَالُوا وَ اللَّهِ مَا أَبْصَرْنَاهُ قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ (9).

**[ترجمه]امالی طوسی: ابو غطفان،

ص: 53

از ابن عباس نقل کرده است که گفت: مشرکان در دار الندوه جمع شدند تا درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله مشورت کنند. جبرئیل نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله، آمد و او را باخبر کرد و دستور داد که در آن شب در بسترش نخوابد. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از علی علیه السلام خواست که آن شب را در بستر او بخوابد، علی علیه السلام اطاعت کرد و عبای سبز رنگ حضرمی را که حضرت رسول صلی الله علیه و آله، بر روی خود می کشید، هنگام خواب بر روی خود کشید و شمشیرش را در کنارش قرار داد. هنگامی که آن گروه از قریش جمع شدند تا او را به قتل برسانند، حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم خارج شد، در حالی که آنان بر کنار در نشسته بودند و تعدادشان بیست و پنج نفر بود. رسول خدا مشتی از خاک بطحاء برداشت و آن را بر سرهایشان پاشید، در حالی که چنین می خواند: «یس * وَالْقُرْآنِ الْحَکِیمِ» {یاسین * سوگند به قرآن حکمت آموز} تا به (این آیه) رسید «فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ» {و پرده ای بر (چشمان) آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند} یکی گفت: منتظر چه هستید؟ گفتند: محمد. گفت: شکست خوردید و زیان دیدید (خاک بر سرتان باد) - قسم به خدا - از کنار شما رد شد و خاک را بر سر همه شما پاشید. گفتند: به خدا قسم ما او را ندیدیم. ابن عباس گفت: پس خدای عز و جل این آیه را نازل کرد «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ». - . امالی طوسی : 284 - 285 -

**[ترجمه]

«12»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ صَفْوَانَ عَنْ مَحْفُوظِ بْنِ بَحْرٍ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ جَمِیلٍ عَنْ قَیْسِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ

ص: 54


1- فی المصدر: إبراهیم بن إسماعیل بن أبی حبیبة یعنی الاسلمی. أقول: الرجل مذکور فی التراجم راجع التقریب: 19.
2- بفتحات هو ابن طریف أو ابن مالک المری المدنیّ، قیل: اسمه سعد.
3- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: یطوفون.
4- فی المصدر: عددهم خمسة و عشرون رجلا.
5- أی نثرها.
6- السورة: 36.
7- الآیة: 9.
8- فی المصدر: خبتم و خسرتم.
9- مجالس ابن الشیخ: 284 و 285. و فیه و اللّه لقد مر بکم.

مَرْضاتِ اللَّهِ (1) قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ بَاتَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).

**[ترجمه]امالی طوسی: حکیم بن جُبیر از علی بن حسین علیهما السلام روایت کرده که در باره این فرموده خداوند عزّ و جلّ «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء

ص: 54

مَرْضَاتِ اللّه» - . بقره / 207 -

{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد.} فرمود: در باره علی علیه السلام نازل شد هنگامی که در رختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شب را سپری کرد. - . امالی طوسی : 285 -

**[ترجمه]

«13»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ النَّحْوِیِّ عَنِ الْخَلِیلِ بْنِ أَسَدٍ (3) عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَوْسٍ قَالَ: کَانَ أَبُو عَمْرِو بْنُ الْعَلَاءِ إِذَا قَرَأَ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ قَالَ کَرَّمَ اللَّهُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فِیهِ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ (4).

**[ترجمه]امالی طوسی: سعید بن اوس گوید: ابو عمرو بن علاء هرگاه آیه «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه» {و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد.} را قرائت می­کرد، می­گفت: خداوند علی علیه السلام را کرامت بخشید که این آیه در باره او نازل شد. - . امالی طوسی : 285 -

**[ترجمه]

«14»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ (5) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّبَّاحِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ عَوْفٍ الْأَعْرَابِیِّ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: لَمَّا تَوَجَّهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْغَارِ وَ مَعَهُ أَبُو بَکْرٍ أَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً أَنْ یَنَامَ عَلَی فِرَاشِهِ وَ یَتَغَشَّی بِبُرْدَتِهِ (6) فَبَاتَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُوَطِّناً نَفْسَهُ عَلَی الْقَتْلِ وَ جَاءَتْ رِجَالُ قُرَیْشٍ مِنْ بُطُونِهَا یُرِیدُونَ قَتْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا أَرَادُوا أَنْ یَضَعُوا عَلَیْهِ أَسْیَافَهُمْ لَا یَشُکُّونَ أَنَّهُ مُحَمَّدٌ فَقَالُوا أَیْقِظُوهُ لِیَجِدَ أَلَمَ الْقَتْلِ وَ یَرَی السُّیُوفَ تَأْخُذُهُ فَلَمَّا أَیْقَظُوهُ فَرَأَوْهُ عَلِیّاً تَرَکُوهُ وَ تَفَرَّقُوا فِی طَلَبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (7).

**[ترجمه]امالی طوسی: انس بن مالک روایت می کند که گفت: چون رسول الله صلی الله علیه و آله به همراه ابوبکر، به سوی آن غار رفت، به علی علیه السلام امر فرمود که در بستر او بخوابد و ردای او را بر روی خود بکشد. علی علیه السلام جان خود را در معرض کشته شدن قرار داد و در بستر رسول الله صلی الله علیه و آله خوابید. مردانی از قریش که هر کدام از نسب های مختلف بودند، تصمیم به قتل پیامبر صلی الله علیه و آله گرفتند و چون خواستند که شمشیر را بر او فرود آورند، شکی نداشتند که آن مرد که در بستر خوابیده، محمد صلی الله علیه و آله است. پس به یکدیگر گفتند: بیدارش کنید تا درد کشته شدن را بچشد و این شمشیرها را که جانش را می گیرند با چشمان خود مشاهده کند. چون او را بیدار نمودند و پی بردند که علی علیه السلام در آن بستر خوابیده، او را رها کردند و در جستجوی رسول الله صلی الله علیه و آله هر کدام به سویی رفتند و خداوند، این آیه را نازل فرمود: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه وَاللّه رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» {و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.} - . امالی طوسی : 285 -

**[ترجمه]

«15»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ مُحَمَّدِ

ص: 55


1- البقرة: 207.
2- مجالس ابن الشیخ: 285.
3- فی المصدر: الجلیل بن اسود النوشجانی قال: حدّثنا أبو زید سعید بن اوس یعنی الأنصاریّ النحوی.
4- مجالس ابن الشیخ: 285.
5- وصفه فی المصدر بالباغندی و وصف محمّد بن الصباح بالجرجانی و محمّد بن کثیر بالمدائنی أقول: عوف الاعرابی هو عوف بن أبی جمیلة العبدی الهجری أبو سهل البصری المعروف بالاعرابی، و اسم أبی جمیلة بندویه، و یقال: هو اسم أمه، و اسم أبیه رزینة، وثقه العامّة فی کتب تراجمهم، مات فی 146- او- 147. راجع تهذیب التهذیب 8: 166، و التقریب: 403 و خلاصة التهذیب: 253.
6- فی المصدر: یتوشح ببردته.
7- مجالس ابن الشیخ: 285.

بْنِ عُبَیْدٍ (1) عَنْ أَبِی یَحْیَی التَّیْمِیِّ (2) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ عَنْ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: فَخَرَتْ عَائِشَةُ بِأَبِیهَا وَ مَکَانِهِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ شَدَّادِ بْنِ الْهَادِ (3) وَ أَیْنَ أَنْتَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ حَیْثُ نَامَ فِی مَکَانِهِ وَ هُوَ یَرَی أَنَّهُ یُقْتَلُ فَسَکَتَتْ وَ لَمْ تُحِرْ جَوَاباً (4).

أَقُولُ سَیَأْتِی فِی بَابِ أَحْوَالِ إِبْلِیسَ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: تَمَثَّلَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فِی أَرْبَعِ صُوَرٍ إِلَی أَنْ قَالَ تَصَوَّرَ یَوْمَ اجْتِمَاعِ قُرَیْشٍ فِی دَارِ النَّدْوَةِ فِی صُورَةِ شَیْخٍ مِنْ أَهْلِ نَجْدٍ فَأَشَارَ عَلَیْهِمْ فِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِمَا أَشَارَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا الْآیَةَ.

**[ترجمه]امالی طوسی:

ص: 55

مجاهد گوید: عائشه بر پدرش و جایگاه او در همراهی رسول خدا در غاز فخر می­ورزید. عبدالله بن شداد بن هاد گفت: کجائی تو نسبت به علی بن ابی طاب آنسان که در مکان پیامبر خوابید و می­دانست که کشته می­شود؟ پس او ساکت شد و نتوانست جوابی بدهد. - . امالی طوسی : 285 -

می­گویم: در باب احوال ابلیس روایتی از جابر انصاری می­آید که گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ابلیس که لعنت خدا بر او بود در چهار صورت جلوه­گر شد: تا این جا که فرمود - در هنگام گردهمایی قریشیان در دار الندوۀ به صورت شیخی از اهل نجد درآمده بود و در مشورت به آنان در باره پیامبر مطالبی گفت. و خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ»

**[ترجمه]

«16»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو (5) عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ النُّورِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ الْقُرَشِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: بَاتَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَیْلَةَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمُشْرِکِینَ عَلَی فِرَاشِهِ لِیُعَمِّیَ عَلَی قُرَیْشٍ وَ فِیهِ نَزَلَتْ هَذِهِ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ (6).

**[ترجمه]امالی طوسی: ابن عباس روایت می کند که گفت: علی علیه السلام در شبی که رسول الله صلی الله علیه و آله از دست مشرکان گریخت، در بستر ایشان خوابید تا قریش گمراه شوند و آیه: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه» در شأن علی علیه السلام نازل شده است. - . امالی طوسی : 158 -

**[ترجمه]

«17»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ

ص: 56


1- فی المصدر: محمّد بن عبد المحاربی و فیه وهم و الصحیح عبید، و هو محمّد بن عبید بن محمّد بن واقد المحاربی، أبو جعفر، أو أبو یعلی النحاس الکوفیّ.
2- فی المصدر: التمیمی.
3- هو عبد اللّه بن شداد بن الهاد اللیثی أبو الولید المدنیّ، ولد علی عهد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، کان من کبار التابعین الثقات، و کان معدودا فی الفقهاء قال الواقدی: قتل یوم دجیل سنة 81 و قال الثوری: فقد فی الجماجم (سنة 83). ترجمه العامّة و الخاصّة فی تراجمهم.
4- مجالس ابن الشیخ: 285.
5- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: أبو عمر و هو عبد الواحد بن محمّد بن عبد اللّه بن محمّد ابن مهدیّ، علی ما فی حدیث قبله.
6- مجالس ابن الشیخ: ص 158.

عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَعْدَةَ بْنِ هُبَیْرَةَ عَنْ أُمِّهِ (1) أُمِّ هَانِئٍ بِنْتِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَتْ لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِالْهِجْرَةِ وَ أَنَامَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی فِرَاشِهِ (2) وَ سَجَّاهُ بِبُرْدٍ حَضْرَمِیٍّ ثُمَّ خَرَجَ فَإِذَا وُجُوهُ قُرَیْشٍ عَلَی بَابِهِ فَأَخَذَ حَفْنَةً مِنْ تُرَابٍ فَذَرَّهَا عَلَی رُءُوسِهِمْ فَلَمْ یَشْعُرْ بِهِ أَحَدٌ مِنْهُمْ وَ دَخَلَ عَلَی بَیْتِی فَلَمَّا أَصْبَحَ أَقْبَلَ عَلَیَّ وَ قَالَ أَبْشِرِی یَا أُمَّ هَانِئٍ فَهَذَا جَبْرَئِیلُ یُخْبِرُنِی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَنْجَی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ عَدُوِّهِ قَالَتْ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ جَنَاحِ الصُّبْحِ إِلَی غَارِ ثَوْرٍ فَکَانَ فِیهِ ثَلَاثاً حَتَّی سَکَنَ عَنْهُ الطَّلَبُ ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَمَرَهُ بِأَمْرِهِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ (3).

**[ترجمه]امالی طوسی:

ص: 57

امّ هانیء دختر ابو طالب گوید: هنگامی که خداوند متعال پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم را به هجرت امر فرمود، و علی علیه السلام را در رختخوابش خوابانید و جامه حضرمی خود را بر او پوشانید. سپس بیرون رفت و دید که سرشناسان و بزرگان قریش بر در خانه­اش ایستاده­اند. پس دو مشت خاک برداشت و بر سر آنان ریخت و کسی از آنان متوجه او نشدند و آن حضرت وارد خانه من شد. بامدادان به نزد من آمد و فرمود: مژده بده امّ هانیء، جبرئیل به من خبر می­دهد که خداوند عزّ و جلّ، علیّ علیه السلام را از دست دشمنش نجات داد. ام هانیء گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در ابتدای صبح به سوی غار رهسپار شد، و در آن جا سه روز ماند تا این که مطمئن شد کسی او را دنبال نمی­کند. سپس کسی را به سوی علی علیه السلام فرستاد و او را به امور خود و اداء امانت دستور داد. - . املی طوسی : 285 - 286 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد بجناح الصبح أوله شبه أول امتداد ظهوره بالجناح المبسوط و فی القاموس جنوح اللیل إقباله و الجناح الید و العضد و الجانب و نفس الشی ء و من الدر نظم یعرض أو کل ما جعلته فی نظام و الکنف و الناحیة و الطائفة من الشی ء انتهی و ربما یناسب بعض تلک المعانی مع تکلف.

**[ترجمه]شاید مقصود از «جناح الصبح» ابتدای بامداد باشد. که آغاز امتداد آشکار شدن صبح را به بال گشوده شده تشبیه کرده است. و در قاموس آمده است: «جنوح اللیل» فرا رسیدن شب است. و «الجناح» به این معانی آمده است: دست، بازو، ناحیه و خود بال. و از مروارید: رشته­ای است که تشکیل شود، یا هر مرواریدی است که به رشته درآوری، و به معنای گوشه و ناحیه و گروهی از چیزی است. پایان نقل قول. و چه بسا با تکلف، با آن معانی مناسبت داشته باشد.

**[ترجمه]

«18»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَخْبَرَنَا جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَمَّارٍ الثَّقَفِیُّ سَنَةَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّوْفَلِیُّ سَنَةَ خَمْسِینَ وَ مِائَتَیْنِ قَالَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ حَمْزَةَ أَبُو مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی وَ خَالِی یَعْقُوبُ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ (4) عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ رَبِیعَةَ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَعِیدٍ الْهَاشِمِیِّ (5) قَالَ حَدَّثَنِیهِ أَبُو عُبَیْدَةَ (6) بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بَیْنَ الْقَبْرِ وَ الرَّوْضَةِ عَنْ أَبِیهِ وَ

ص: 57


1- فی المصدر: عن أبیه، عن أم هانئ. و لعلّ فیه تصحیفا و ما فی الصلب اصح.
2- فی المصدر: فی فراشه. و وشحه ببرد له حضرمی.
3- مجالس ابن الشیخ: 285 و 286.
4- فی المصدر: یعقوب بن الفضل، عن عبد الرحمن إه.
5- فی المصدر: زبیر بن سعید الهاشمی، و لعله زبیر بن سعید بن سلیمان بن سعید بن نوفل بن الحارث بن عبد المطلب بن هاشم الهاشمی أبو القاسم نزیل المدائن.
6- عرف بکنیته فقط فلم یذکر اسمه فی التراجم، قال ابن حجر فی التقریب بعد عنوانه بذلک: أخو سلة، و قیل: هو هو.

عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ جَمِیعاً عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَبِی رَافِعٍ مَوْلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ حَدَّثَنِیهِ سِنَانُ بْنُ أَبِی سِنَانٍ الدُّؤَلِیُّ وَ کَانَ مِمَّنْ وُلِدَ عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَنِی سِنَانُ بْنُ أَبِی سِنَانٍ أَنَّ هِنْدَ بْنَ أَبِی هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ الْأُسَیْدِیَّ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِیهِ هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ رَبِیبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أُمِّهِ خَدِیجَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا زَوْجِ النَّبِیِّ وَ أُخْتِهِ لِأُمِّهِ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ کَانَ هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ هِنْدُ بْنُ أَبِی هَالَةَ وَ أَبُو رَافِعٍ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ جَمِیعاً یُحَدِّثُونَ عَنْ هِجْرَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْمَدِینَةِ وَ مَبِیتِهِ قَبْلَ ذَلِکَ عَلَی فِرَاشِهِ قَالَ وَ صَدْرُ هَذَا الْحَدِیثِ عَنْ هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ وَ اقْتِصَاصُهُ عَنِ الثَّلَاثَةِ هِنْدٍ وَ عَمَّارٍ وَ أَبِی رَافِعٍ وَ قَدْ دَخَلَ حَدِیثُ بَعْضِهِمْ فِی بَعْضٍ قَالُوا کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّا یَمْنَعُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِعَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَمَا یَخْلُصُ إِلَیْهِ امْرُؤٌ بِسُوءٍ مِنْ قَوْمِهِ مُدَّةَ حَیَاتِهِ (1) فَلَمَّا مَاتَ أَبُو طَالِبٍ نَالَتْ قُرَیْشٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِغَیَّتِهَا وَ أَصَابَتْهُ بِعَظِیمٍ مِنَ الْأَذَی حَتَّی تَرَکَتْهُ لَقًی فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَأَسْرَعُ مَا وَجَدْنَا فَقْدُکَ یَا عَمِّ وَصَلَتْکَ رَحِمٌ وَ جُزِیتَ خَیْراً یَا عَمِّ ثُمَّ مَاتَتْ خَدِیجَةُ بَعْدَ أَبِی طَالِبٍ بِشَهْرٍ وَ اجْتَمَعَ بِذَلِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حُزْنَانِ حَتَّی عُرِفَ ذَلِکَ فِیهِ قَالَ هِنْدٌ ثُمَّ انْطَلَقَ ذَوُو الطَّوْلِ وَ الشَّرَفِ مِنْ قُرَیْشٍ إِلَی دَارِ النَّدْوَةِ لِیَرْتَئُوا (2) وَ یَأْتَمِرُوا فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَسَرُّوا ذَلِکَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ نَبْنِی لَهُ عَلَماً وَ نَتْرُکُ فُرَجاً نَسْتَوْدِعُهُ فِیهِ فَلَا یَخْلُصُ مِنَ الصُّبَاةِ (3) فِیهِ إِلَیْهِ أَحَدٌ وَ لَا نَزَالُ فِی رَفَقٍ مِنَ الْعَیْشِ حَتَّی یَتَضَیَّفَهُ رَیْبُ الْمَنُونِ (4) وَ صَاحِبُ

ص: 58


1- فی المصدر: فما کان یخلص إلیه من قومه أمر یسوؤه مدة حیاته.
2- ارتأی الامر: نظر فیه. تدبره. و فی المصدر: ثم انطلق ذوو الطول و الشرف من قریش إلی دار الندوة لیأتمروا فی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
3- فلان صبأ: إذا خرج من دین إلی دین غیره، من قولهم: صبأ ناب البعیر: إذ اطلع، و صبأت النجوم: إذا خرجت من مطالعها، و کانت العرب تسمی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم الصابئ لانه خرج من دین قریش إلی دین الإسلام، و یسمون من یدخل الإسلام مصبوا، لانهم کانوا لا یهمزون فابدلوا الهمزة واوا، و یسمون المسلمین الصباة بغیر همزة، کأنّه جمع الصابی غیر مهموز کقاضی و قضاة و غاز و غزاة. قاله الجزریّ فی النهایة.
4- فی المصدر: حتی یذوق طعم المنون.

هَذِهِ الْمَشُورَةِ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ وَ أُمَیَّةُ وَ أُبَیٌّ ابْنَا خَلَفٍ فَقَالَ قَائِلٌ کَلَّا مَا هَذَا لَکُمْ بِرَأْیٍ وَ لَئِنْ صَنَعْتُمْ ذَلِکَ لَیَتَنَمَّرَنَّ لَهُ الْحَدِبُ الْحَمِیمُ (1) وَ الْمَوْلَی الْحَلِیفُ ثُمَّ لَیَأْتِیَنَّ الْمَوَاسِمَ وَ الْأَشْهُرَ الْحُرُمَ بِالْأَمْنِ فَلَیَنْتَزِعَنَّ مِنْ أُنْشُوطَتِکُمْ (2) قُولُوا قَوْلَکُمْ.

فَقَالَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ شَرِکَهُمَا أَبُو سُفْیَانَ قَالُوا فَإِنَّا نَرَی (3) أَنْ نُرْحِلَ بَعِیراً صَعْباً وَ نُوثِقَ مُحَمَّداً عَلَیْهِ کِتَافاً ثُمَّ نَقْطَعَ الْبَعِیرَ بِأَطْرَافِ الرِّمَاحِ (4) فَیُوشِکُ أَنْ یَقْطَعَهُ بَیْنَ الدَّکَادِکِ إِرْباً إِرْباً فَقَالَ صَاحِبُ رَأْیِهِمْ إِنَّکُمْ لَمْ تَصْنَعُوا بِقَوْلِکُمْ هَذَا شَیْئاً أَ رَأَیْتُمْ إِنْ خَلَصَ بِهِ الْبَعِیرُ سَالِماً إِلَی بَعْضِ الْأَفَارِیقِ فَأَخَذَ بِقُلُوبِهِمْ بِسِحْرِهِ وَ بَیَانِهِ وَ طَلَاقَةِ لِسَانِهِ فَصَبَأَ الْقَوْمُ إِلَیْهِ وَ اسْتَجَابَتِ الْقَبَائِلُ لَهُ قَبِیلَةً فَقَبِیلَةً فَلَیَسِیرَنَّ (5) حِینَئِذٍ إِلَیْکُمْ بِالْکَتَائِبِ وَ الْمَقَانِبِ فَلَتَهْلِکُنَّ کَمَا هَلَکَتْ أَیَادٌ وَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ.

قُولُوا قَوْلَکُمْ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَهْلٍ لَکِنْ أَرَی (6) لَکُمْ أَنْ تَعَمَّدُوا إِلَی قَبَائِلِکُمُ الْعَشَرَةِ فَتَنْتَدِبُوا مِنْ کُلِّ قَبِیلَةٍ مِنْهَا رَجُلًا نَجْداً ثُمَّ تُسَلِّحُوهُ حُسَاماً عَضْباً وَ تَمَهَّدَ الْفِتْیَةُ (7) حَتَّی إِذَا غَسَقَ اللَّیْلُ وَ غَوَّرَ بَیَّتُوا (8) بِابْنِ أَبِی کَبْشَةَ بَیَاتاً فَیَذْهَبُ دَمُهُ فِی قَبَائِلِ قُرَیْشٍ جَمِیعاً فَلَا یَسْتَطِیعُ بَنُو هَاشِمٍ وَ بَنُو الْمُطَّلِبِ مُنَاهَضَةَ قَبَائِلِ قُرَیْشٍ فِی صَاحِبِهِمْ فَیَرْضَوْنَ حِینَئِذٍ بِالْعَقْلِ مِنْهُمْ فَقَالَ صَاحِبُ رَأْیِهِمْ أَصَبْتَ یَا بَا الْحَکَمِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ هَذَا الرَّأْیُ فَلَا تَعْدِلُنَّ بِهِ رَأْیاً وَ أَوْکِئُوا فِی ذَلِکَ أَفْوَاهَکُمْ حَتَّی

ص: 59


1- فی المصدر: لتسمعن هذا الحدیث الحمیم و المولی الحلیف.
2- فی المصدر: فلینتزعن من أنشوطتکم إلی خلاصه.
3- فی المصدر: قال عتبة و شرکه أبو سفیان: فانا نری.
4- فی المصدر: ثم نقصع البعیر باطراف الرماح.
5- فی المصدر: فیسیرون.
6- فی المصدر: لکنی أری.
7- فی نسخة: و تمهل الفتیة.
8- أی، هجموا علیه لیلا. و فی المصدر: أتوا ابن أبی کبشة فقتلوه من ید رجل یضربه فیذهب دمه.

یَسْتَتِبَّ أَمْرُکُمْ فَخَرَجَ الْقَوْمُ عِزِینَ وَ سَبَقَهُمْ بِالْوَحْیِ بِمَا کَانَ مِنْ کَیْدِهِمْ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَتَلَا هَذِهِ الْآیَةَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ فَلَمَّا أَخْبَرَهُ جَبْرَئِیلُ بِأَمْرِ اللَّهِ فِی ذَلِکَ وَ وَحْیِهِ وَ مَا عَزَمَ لَهُ مِنَ الْهِجْرَةِ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ لِوَقْتِهِ فَقَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ إِنَّ الرُّوحَ هَبَطَ عَلَیَّ بِهَذِهِ الْآیَةِ آنِفاً یُخْبِرُنِی أَنَّ قُرَیْشاً اجْتَمَعَتْ عَلَی الْمَکْرِ بِی وَ قَتْلِی وَ إِنَّهُ أُوحِیَ إِلَیَّ عَنْ رَبِّی (1) عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَهْجُرَ دَارَ قَوْمِی وَ أَنْ أَنْطَلِقَ (2) إِلَی غَارِ ثَوْرٍ تَحْتَ لَیْلَتِی وَ أَنَّهُ أَمَرَنِی أَنْ آمُرَکَ بِالْمَبِیتِ عَلَی ضِجَاعِی أَوْ قَالَ مَضْجَعِی لِتُخْفِیَ بِمَبِیتِکَ عَلَیْهِ أَثَرِی (3) فَمَا أَنْتَ قَائِلٌ وَ صَانِعٌ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَ وَ تَسْلَمَنَّ بِمَبِیتِی هُنَاکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ فَتَبَسَّمَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ضَاحِکاً وَ أَهْوَی إِلَی الْأَرْضِ سَاجِداً شُکْراً لِمَا أَنْبَأَهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ سَلَامَتِهِ فَکَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَوَّلَ مَنْ سَجَدَ لِلَّهِ شُکْراً وَ أَوَّلَ مَنْ وَضَعَ وَجْهَهُ عَلَی الْأَرْضِ بَعْدَ سَجْدَتِهِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا رَفَعَ رَأْسَهُ قَالَ لَهُ امْضِ لِمَا أُمِرْتَ (4) فِدَاکَ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ سُوَیْدَاءُ قَلْبِی وَ مُرْنِی بِمَا شِئْتَ أَکُنْ فِیهِ کَمَسَرَّتِکَ (5) وَاقِعٌ مِنْهُ بِحَیْثُ مُرَادُکَ وَ إِنْ تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ وَ قَالَ وَ أَنْ أُلْقِیَ عَلَیْکَ شِبْهٌ مِنِّی أَوْ قَالَ شِبْهِی قَالَ إِنْ یَمْنَعْنِی نَعَمْ قَالَ فَارْقُدْ عَلَی فِرَاشِی وَ اشْتَمِلْ بِبُرْدِیَ الْحَضْرَمِیِّ ثُمَّ إِنِّی أُخْبِرُکَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَمْتَحِنُ أَوْلِیَاءَهُ عَلَی قَدْرِ إِیمَانِهِمْ وَ مَنَازِلِهِمْ مِنْ دِینِهِ فَأَشَدُّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِیَاءُ (6) ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ (7) وَ قَدِ امْتَحَنَکَ یَا ابْنَ أُمِّ (8) وَ امْتَحَنَنِی فِیکَ بِمِثْلِ مَا امْتَحَنَ

ص: 60


1- فی المصدر: و أنّه أوحی إلی ربی.
2- فی نسخة: و أنا أنطلق.
3- فی المصدر: لتخفی بمبیتک علیهم أمری (أثری خ).
4- فی المصدر: امض فیما امرت.
5- فی المصدر: اکن فیه لمشیتک واقع منه. و فیه: و ما توفیقی.
6- فی المصدر: الأنبیاء ثمّ الأوصیاء، ثمّ الامثل فالامثل.
7- أی الأشرف فالاشرف، و الأعلی فی الرتبة و المنزلة.
8- فی المصدر: یا بن عم.

بِهِ خَلِیلَهُ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الذَّبِیحَ إِسْمَاعِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَصَبْراً صَبْراً فَ إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ ثُمَّ ضَمَّهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی صَدْرِهِ وَ بَکَی إِلَیْهِ وَجْداً بِهِ وَ بَکَی عَلِیٌّ علیه السلام جَشَعاً لِفِرَاقِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اسْتَتْبَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرِ بْنَ أَبِی قُحَافَةَ وَ هِنْدَ بْنَ أَبِی هَالَةَ فَأَمَرَهُمَا أَنْ یَقْعُدَا لَهُ بِمَکَانٍ ذَکَرَهُ لَهُمَا مِنْ طَرِیقِهِ إِلَی الْغَارِ وَ لَبِثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَانِهِ مَعَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُوصِیهِ وَ یَأْمُرُهُ فِی ذَلِکَ بِالصَّبْرِ حَتَّی صَلَّی الْعِشَاءَیْنِ ثُمَّ خَرَجَ صلی الله علیه و آله فِی فَحْمَةِ الْعِشَاءِ (1) وَ الرَّصَدِ مِنْ قُرَیْشٍ قَدْ أَطَافُوا بِدَارِهِ یَنْتَظِرُونَ أَنْ یَنْتَصِفَ اللَّیْلُ وَ تَنَامَ الْأَعْیُنُ فَخَرَجَ وَ هُوَ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (2) وَ کَانَ بِیَدِهِ قَبْضَةٌ مِنْ تُرَابٍ فَرَمَی بِهَا فِی رُءُوسِهِمْ (3) فَمَا شَعِرَ الْقَوْمُ بِهِ حَتَّی تَجَاوَزَهُمْ وَ مَضَی حَتَّی أَتَی إِلَی هِنْدٍ وَ أَبِی بَکْرٍ فَنَهَضَا مَعَهُ (4) حَتَّی وَصَلُوا إِلَی الْغَارِ ثُمَّ رَجَعَ هِنْدٌ إِلَی مَکَّةَ بِمَا أَمَرَهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی الْغَارِ (5) فَلَمَّا خَلَقَ اللَّیْلُ وَ انْقَطَعَ الْأَثَرُ أَقْبَلَ الْقَوْمُ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَذْفاً بِالْحِجَارَةِ وَ الْحُلُمِ (6) فَلَا یَشُکُّونَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی إِذَا بَرَقَ الْفَجْرُ وَ أَشْفَقُوا أَنْ یَفْضَحَهُمُ الصُّبْحُ هَجَمُوا عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَتْ دُورُ مَکَّةَ یَوْمَئِذٍ سَوَائِبَ لَا أَبْوَابَ لَهَا فَلَمَّا بَصُرَ بِهِمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدِ انْتَضَوُا السُّیُوفَ وَ أَقْبَلُوا عَلَیْهِ بِهَا یَقْدُمُهُمْ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَثَبَ بِهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَخَتَلَهُ وَ هَمَزَ یَدَهُ فَجَعَلَ خَالِدٌ یَقْمُصُ قِمَاصَ

ص: 61


1- فی المصدر: فی فحمة العشاء الآخرة. و فی النهایة فحمة العشاء: هی اقباله و اول سواده یقال للظلمة التی بین صلاتی العشاء: الفحمة.
2- یس: 9.
3- فی المصدر: و اخذ بیده قبضة من تراب فرمی بها علی رءوسهم.
4- فی المصدر: فأنهضهما فنهضا معه.
5- فی المصدر: الغار. من دون حرف الجر.
6- فی المصدر: فلما غلق اللیل أبوابه، و أسدل استاره، و انقطع الاثر أقبل القوم علی علیّ علیه السلام یقذفونه بالحجارة، فلا یشکون.

الْبَکْرِ وَ إِذَا لَهُ رُغَاءٌ فَابْذَعَرَّ الصُّبْحُ (1) وَ هُمْ فِی عَرْجِ الدَّارِ مِنْ خَلْفِهِ وَ شَدَّ عَلَیْهِمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِسَیْفِهِ یَعْنِی سَیْفَ خَالِدٍ فَأَجْفَلُوا أَمَامَهُ إِجْفَالَ النَّعَمِ إِلَی ظَاهِرِ الدَّارِ وَ تَبَصَّرُوهُ فَإِذَا (2) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالُوا وَ إِنَّکَ لَعَلِیٌّ قَالَ أَنَا عَلِیٌّ قَالُوا فَإِنَّا لَمْ نُرِدْکَ فَمَا فَعَلَ صَاحِبُکَ قَالَ لَا عِلْمَ لِی بِهِ وَ قَدْ کَانَ عَلِمَ یَعْنِی عَلِیّاً أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ أَنْجَی نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِمَا کَانَ أَخْبَرَهُ مِنْ مُضِیِّهِ إِلَی الْغَارِ وَ اخْتِبَائِهِ فِیهِ فَأَذْکَتْ قُرَیْشٌ عَلَیْهِ الْعُیُونَ وَ رَکِبَتْ فِی طَلَبِهِ الصَّعْبَ وَ الذَّلُولَ وَ أُمْهِلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَتَّی إِذَا أَعْتَمَ مِنَ اللَّیْلَةِ الْقَابِلَةِ انْطَلَقَ هُوَ وَ هِنْدُ بْنُ أَبِی هَالَةَ حَتَّی دَخَلَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هِنْداً أَنْ یَبْتَاعَ لَهُ وَ لِصَاحِبِهِ بَعِیرَیْنِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ قَدْ کُنْتُ أَعْدَدْتُ لِی وَ لَکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ رَاحِلَتَیْنِ نَرْتَحِلُهُمَا إِلَی یَثْرِبَ فَقَالَ إِنِّی لَا آخُذُهُمَا وَ لَا أَحَدَهُمَا إِلَّا بِالثَّمَنِ قَالَ فَهِیَ لَکَ بِذَلِکَ فَأَمَرَ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَقْبَضَهُ الثَّمَنَ ثُمَّ وَصَّاهُ بِحِفْظِ ذِمَّتِهِ وَ أَدَاءِ أَمَانَتِهِ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ تَدْعُو مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فِی الْجَاهِلِیَّةِ الْأَمِینَ وَ کَانَتْ تَسْتَوْدِعُهُ وَ تَسْتَحْفِظُهُ أَمْوَالَهَا وَ أَمْتِعَتَهَا وَ کَذَلِکَ مَنْ یَقْدَمُ مَکَّةَ مِنَ الْعَرَبِ فِی الْمَوْسِمِ وَ جَاءَتْهُ النُّبُوَّةُ وَ الرِّسَالَةِ وَ الْأَمْرُ کَذَلِکَ فَأَمَرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یُقِیمَ صَارِخاً یَهْتِفُ بِالْأَبْطَحِ غُدْوَةً وَ عَشِیّاً مَنْ کَانَ (3) لَهُ قِبَلَ مُحَمَّدٍ أَمَانَةٌ أَوْ وَدِیعَةٌ فَلْیَأْتِ فَلْنُؤَدِّ إِلَیْهِ أَمَانَتَهُ قَالَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّهُمْ لَنْ یَصِلُوا مِنَ الْآنَ إِلَیْکَ یَا عَلِیُّ بِأَمْرٍ تَکْرَهُهُ حَتَّی تَقْدِمَ عَلَیَّ فَأَدِّ أَمَانَتِی عَلَی أَعْیُنِ النَّاسِ ظَاهِراً ثُمَّ إِنِّی مُسْتَخْلِفُکَ عَلَی فَاطِمَةَ ابْنَتِی وَ مُسْتَخْلِفٌ رَبِّی عَلَیْکُمَا وَ مُسْتَحْفِظُهُ فِیکُمَا فَأَمَرَهُ أَنْ یَبْتَاعَ رَوَاحِلَ لَهُ وَ لِلِفَوَاطِمِ وَ مَنْ أَزْمَعَ لِلْهِجْرَةِ مَعَهُ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ.

قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ فَقُلْتُ لِعُبَیْدِ اللَّهِ یَعْنِی ابْنَ أَبِی رَافِعٍ أَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَجِدُ مَا یُنْفِقُهُ هَکَذَا فَقَالَ إِنِّی سَأَلْتُ أَبِی عَمَّا سَأَلْتَنِی وَ کَانَ یُحَدِّثُ لِی هَذَا الْحَدِیثَ (4)

ص: 62


1- فی المصدر: فجعل خالد یقمص قماص البکر، و یرغو رغاء الجمل، و یذعر و یصیح.
2- فی المصدر: فاذا هو علیّ علیه السلام.
3- فی المصدر: ألا من کان.
4- فی نسخة: یحدث فی هذا الحدیث، و فی المصدر: یحدث بهذا الحدیث.

فَقَالَ وَ أَیْنَ یَذْهَبُ بِکَ عَنْ مَالِ خَدِیجَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا نَفَعَنِی مَالٌ قَطُّ مَا نَفَعَنِی (1) مَالُ خَدِیجَةَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَفُکُّ فِی مَالِهَا الْغَارِمَ وَ الْعَانِیَ وَ یَحْمِلُ الْکُلَّ وَ یُعْطِی فِی النَّائِبَةِ وَ یُرْفِدُ فُقَرَاءَ أَصْحَابِهِ إِذْ کَانَ بِمَکَّةَ وَ یَحْمِلُ مَنْ أَرَادَ مِنْهُمُ الْهِجْرَةَ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ إِذَا رَحَلَتْ عِیرُهَا فِی الرَّحْلَتَیْنِ یَعْنِی رَحْلَةَ الشِّتَاءِ وَ الصَّیْفِ کَانَتْ طَائِفَةٌ مِنَ الْعِیرِ لِخَدِیجَةَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَتْ أَکْثَرَ قُرَیْشٍ مَالًا وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یُنْفِقُ مِنْهُ مَا شَاءَ فِی حَیَاتِهَا ثُمَّ وَرِثَهَا هُوَ وَ وَلَدُهَا (2) قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ یُوصِیهِ فَإِذَا أَبْرَمْتَ مَا أَمَرْتُکَ (3) مِنْ أَمْرٍ فَکُنْ عَلَی أُهْبَةِ (4) الْهِجْرَةِ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ سِرْ إِلَیَّ لِقُدُومِ کِتَابِی عَلَیْکَ وَ لَا تَلْبَثْ (5) وَ انْطَلَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِوَجْهٍ یَؤُمُّ الْمَدِینَةَ وَ کَانَ مُقَامُهُ فِی الْغَارِ ثَلَاثاً وَ مَبِیتُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی الْفِرَاشِ أَوَّلَ لَیْلَةٍ.

قَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ وَ قَدْ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَذْکُرُ (6) مَبِیتَهُ عَلَی الْفِرَاشِ وَ مُقَامَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ:

وَقَیْتُ بِنَفْسِی خَیْرَ مَنْ وَطِئَ الْحَصَی*** وَ مَنْ طَافَ بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ وَ بِالْحِجْرِ

مُحَمَّدٌ لَمَّا خَافَ أَنْ یَمْکُرُوا بِهِ***فَوَقَاهُ رَبِّی ذُو الْجَلَالِ مِنَ الْمَکْرِ

وَ بِتُّ أُرَاعِیهِمْ مَتَی یَنْشُرُونَنِی***وَ قَدْ وَطَّنْتُ نَفْسِی عَلَی الْقَتْلِ وَ الْأَسْرِ (7)

وَ بَاتَ رَسُولُ اللَّهِ فِی الْغَارِ آمِناً***هُنَاکَ وَ فِی حِفْظِ الْإِلَهِ وَ فِی سَتْرٍ

ص: 63


1- فی المصدر: مثل ما نفعنی. و فیه: یفک من مالها.
2- فی المصدر: هو و ولدها بعد مماتها.
3- فی المصدر: و إذا قضیت ما أمرتک.
4- الاهبة: العدة یقال: أخذ للسفر اهبته.
5- فی المصدر: و انتظر قدوم کتابی إلیک و لا تلبث بعده.
6- فی المصدر: و قد قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام شعرا یذکر فیه مبیته علی الفراش.
7- و فی بعض الروایات مکان البیت الثانی و الثالث هکذا: رسول إله خاف أن یمکروا به***فنجاه ذو الطول الاله من المکر وبت اراعیهم وما یثبتوننی***فقد وطنت نفسی علی القتل والاسر منه قدس سرّه

أَقَامَ ثَلَاثاً ثُمَّ زُمَّتْ قَلَائِصُ***قَلَائِصُ یَفْرِینَ الْحَصَی أَیْنَمَا تَفْرِی

وَ لَمَّا وَرَدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ نَزَلَ فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ بِقُبَاءَ فَأَرَادَهُ (1) أَبُو بَکْرٍ عَلَی دُخُولِهِ الْمَدِینَةَ وَ أَلَاصَهُ (2) فِی ذَلِکَ فَقَالَ فَمَا (3) أَنَا بِدَاخِلِهَا حَتَّی یَقْدَمَ ابْنُ أُمِّی وَ ابْنَتِی (4) عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ.

قَالا قَالَ أَبُو الْیَقْظَانِ فَحَدَّثَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ مَعَهُ بِقُبَاءَ عَمَّا أَرَادَتْ قُرَیْشٌ مِنَ الْمَکْرِ بِهِ وَ مَبِیتِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی فِرَاشِهِ قَالَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنِّی قَدْ آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ صَاحِبِهِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ أَخَاهُ وَ کِلَاهُمَا کَرِهَ (5) الْمَوْتَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمَا عَبْدَایَ أَلَّا کُنْتُمَا مِثْلَ وَلِیِّی عَلِیٍّ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ نَبِیِّی فَآثَرَهُ بِالْحَیَاةِ عَلَی نَفْسِهِ ثُمَّ ظَلَّ أَوْ قَالَ رَقَدَ عَلَی فِرَاشِهِ یَقِیهِ (6) بِمُهْجَتِهِ اهْبِطَا إِلَی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَجَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَعَلَ جَبْرَئِیلُ یَقُولُ بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یُبَاهِی بِکَ الْمَلَائِکَةَ قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ مَا کَانَ مِنْ مَبِیتِهِ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ قَالَ أَبِی وَ ابْنُ أَبِی رَافِعٍ ثُمَّ کَتَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ کِتَاباً یَأْمُرُهُ فِیهِ بِالْمَسِیرِ إِلَیْهِ وَ قِلَّةِ التَّلَوُّمِ وَ کَانَ الرَّسُولُ إِلَیْهِ أَبَا وَاقِدٍ اللَّیْثِیَّ (7) فَلَمَّا أَتَاهُ کِتَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَهَیَّأَ لِلْخُرُوجِ وَ الْهِجْرَةِ

ص: 64


1- فی نسخة: أداره أبو بکر علی دخول المدینة. أقول: لعله الصحیح، و المعنی: حاول إلزامه دخول المدینة.
2- من ألاص یلیص.
3- فی المصدر: ما أنا.
4- فی المصدر: حتی یقدم ابن عمی و ابنتی.
5- فی المصدر: و کلاهما کرها الموت.
6- فی المصدر: یفدیه بمهجته.
7- قیل: اسمه الحارث بن مالک، و قیل: ابن عوف، و قیل: اسمه عوف بن الحارث. مات سنة 68 و هو ابن خمس و ثمانین راجع التقریب: 617.

فَأَذِنَ مَنْ کَانَ مَعَهُ مِنْ ضُعَفَاءِ الْمُؤْمِنِینَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَتَسَلَّلُوا وَ یَتَخَفَّفُوا (1) إِذَا مَلَأَ اللَّیْلُ بَطْنَ کُلِّ وَادٍ إِلَی ذِی طُوًی (2) وَ خَرَجَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِفَاطِمَةَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أُمِّهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدِ بْنِ هَاشِمٍ وَ فَاطِمَةَ بِنْتِ الزُّبَیْرِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ قَدْ قِیلَ هِیَ ضُبَاعَةُ وَ تَبِعَهُمْ أَیْمَنُ بْنُ أُمِّ أَیْمَنَ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَبُو وَاقِدٍ رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَسُوقُ بِالرَّوَاحِلِ فَأَعْنَفَ بِهِمْ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ارْفُقْ بِالنِّسْوَةِ أَبَا وَاقِدٍ إِنَّهُنَّ مِنَ الضَّعَائِفِ قَالَ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یُدْرِکَنَا الطَّالِبُ أَوْ قَالَ الطُّلَّبُ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ارْبَعْ عَلَیْکَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِی یَا عَلِیُّ إِنَّهُمْ لَنْ یَصِلُوا مِنَ الْآنَ إِلَیْکَ بِأَمْرٍ تَکْرَهُهُ ثُمَّ جَعَلَ یَعْنِی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَسُوقُ بِهِنَّ سَوْقاً رَفِیقاً وَ هُوَ یَرْتَجِزُ وَ یَقُولُ

لَیْسَ إِلَّا اللَّهَ فَارْفَعْ ظَنَّکَا***یَکْفِیکَ رَبُّ النَّاسِ مَا أَهَمَّکَا

وَ سَارَ فَلَمَّا شَارَفَ ضَجْنَانَ أَدْرَکَهُ الطُّلَّبُ سَبْعُ فَوَارِسَ مِنْ قُرَیْشٍ مُسْتَلْئِمِینَ (3) وَ ثَامِنُهُمْ مَوْلَی الْحَارِثِ بْنِ أُمَیَّةَ یُدْعَی جَنَاحاً فَأَقْبَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی أَیْمَنَ وَ أَبِی وَاقِدٍ وَ قَدْ تَرَاءَی الْقَوْمُ فَقَالَ لَهُمَا أَنِیخَا الْإِبِلَ وَ اعْقِلَاهَا وَ تَقَدَّمَ حَتَّی أَنْزَلَ النِّسْوَةَ وَ دَنَا الْقَوْمُ فَاسْتَقْبَلَهُمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُنْتَضِیاً سَیْفَهُ فَأَقْبَلُوا عَلَیْهِ فَقَالُوا ظَنَنْتَ أَنَّکَ یَا غَدَّارُ نَاجٍ بِالنِّسْوَةِ ارْجِعْ لَا أَبَا لَکَ قَالَ فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ قَالُوا لَتُرْجَعُنَّ رَاغِماً أَوْ لَنَرْجِعَنَّ بِأَکْبَرِکَ سِعْراً (4) وَ أَهْوَنُ بِکَ مِنْ هَالِکٍ وَ دَنَا الْفَوَارِسُ مِنَ النِّسْوَةِ وَ الْمَطَایَا لِیَثُورُوهَا فَحَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهَا فَأَهْوَی لَهُ جَنَاحٌ بِسَیْفِهِ فَرَاغَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ ضَرْبَتِهِ وَ تَخْتُلُهُ عَلِیُّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَضَرَبَهُ عَلَی عَاتِقِهِ فَأَسْرَعَ السَّیْفُ مُضِیّاً فِیهِ حَتَّی مَسَّ کَاثِبَةَ فَرَسِهِ فَکَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَشُدُّ عَلَی قَدَمِهِ شَدَّ الْفَرَسِ أَوِ الْفَارِسِ عَلَی فَرَسِهِ فَشَدَّ عَلَیْهِمْ بِسَیْفِهِ وَ هُوَ یَقُولُ (5)

ص: 65


1- فی المصدر: و یتحفظوا.
2- ذو طوی مثلثة الطاء و ینون: موضع قرب مکّة.
3- فی المصدر: متلثمین.
4- فی نسخة و فی المصدر: باکثرک شعرا.
5- فی المصدر: حتی وصل إلی کائبة فرسه، فکان علیه السلام یشد علی قدمیه شد الفرس أو الفارس علی فرسه فغار علی أصحابه فشد علیهم بسیفه شد ضیغم و هو یرتجز و یقول.

خَلُّوا سَبِیلَ الْجَاهِدِ الْمُجَاهِدِ*** آلَیْتُ (1) لَا أَعْبُدُ غَیْرَ الْوَاحِدِ

فَتَصَدَّعَ الْقَوْمُ عَنْهُ فَقَالُوا لَهُ أَغْنِ (2) عَنَّا نَفْسَکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَإِنِّی مُنْطَلِقٌ إِلَی ابْنِ عَمِّی رَسُولِ اللَّهِ بِیَثْرِبَ فَمَنْ سَرَّهُ أَنْ أَفْرِیَ (3) لَحْمَهُ وَ أُهَرِیقَ دَمَهُ فَلْیَتَّبِعْنِی أَوْ فَلْیَدْنُ مِنِّی ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی صَاحِبَیْهِ أَیْمَنَ وَ أَبِی وَاقِدٍ فَقَالَ لَهُمَا أَطْلِقَا مَطَایَاکُمَا ثُمَّ سَارَ ظَاهِراً قَاهِراً حَتَّی نَزَلَ ضَجْنَانَ (4) فَتَلَوَّمَ (5) بِهَا قَدْرَ یَوْمِهِ وَ لَیْلَتِهِ وَ لَحِقَ بِهِ نَفَرٌ مِنَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ فِیهِمْ أُمُّ أَیْمَنَ مَوْلَاةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی لَیْلَتَهُ تِلْکَ هُوَ وَ الْفَوَاطِمُ أُمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا وَ فَاطِمَةُ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ الزُّبَیْرِ یُصَلُّونَ لِلَّهِ لَیْلَتَهُمْ وَ یَذْکُرُونَهُ قِیَاماً (6) وَ قُعُوداً وَ عَلَی جُنُوبِهِمْ فَلَنْ یَزَالُوا کَذَلِکَ حَتَّی طَلَعَ الْفَجْرُ فَصَلَّی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِهِمْ صَلَاةَ الْفَجْرِ ثُمَّ سَارَ لِوَجْهِهِ فَجَعَلَ وَ هُمْ یَصْنَعُونَ ذَلِکَ مَنْزِلًا بَعْدَ مَنْزِلٍ یَعْبُدُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَرْغَبُونَ إِلَیْهِ کَذَلِکَ حَتَّی قَدِمَ الْمَدِینَةَ (7) وَ قَدْ نَزَلَ الْوَحْیُ بِمَا کَانَ مِنْ شَأْنِهِمْ قَبْلَ قُدُومِهِمْ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا إِلَی قَوْلِهِ فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لا أُضِیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی (8) الذَّکَرُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْأُنْثَی فَاطِمَةُ (9) عَلَیْهَا السَّلَامُ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ یَقُولُ عَلِیٌ

ص: 66


1- أی حلفت.
2- فی نسخة من المصدر: احبس نفسک.
3- أفری الشی ء قطعه و شقه.
4- ضجنان کسکران: جبل قرب مکّة. و جبل آخر بالبادیة.
5- فی المصدر: فلبث.
6- فی المصدر: طورا یصلون، و طورا یذکرون اللّه قیاما إه. و قد سقط تفسیر الفواطم عن المصدر.
7- فی المصدر: ثم سار لوجهه یجوب منزلا بعد منزل لا یفتر عن ذکر اللّه، و الفواطم کذلک و غیرهم ممن صحبه حتّی قدموا المدینة.
8- آل عمران: 191- 195.
9- فی نسخة کررت فاطمة ثلاثا. و فی المصدر: الذکر علی، و الأنثی الفواطم المتقدم ذکرهن و هن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و فاطمة بنت أسد، و فاطمة بنت الزبیر.

مِنْ فَاطِمَةَ أَوْ قَالَ الْفَوَاطِمِ وَ هُنَّ مِنْ عَلِیٍّ (1) فَالَّذِینَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أُوذُوا فِی سَبِیلِی وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ وَ تَلَا صلی الله علیه و آله وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (2) قَالَ وَ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ أَنْتَ أَوَّلُ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِیمَاناً بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَوَّلُهُمْ هِجْرَةً إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ آخِرُهُمْ عَهْداً بِرَسُولِهِ لَا یُحِبُّکَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِلَّا مُؤْمِنٌ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مُنَافِقٌ أَوْ کَافِرٌ. (3).

**[ترجمه]امالی طوسی:

ص: 57

ابو عبیده گفت: سنان بن ابو سنان دُؤَلی(که در عهد نبی به دنیا آمده) برایم نقل کرد که همانا هند بن ابو هند بن ابو هاله اسیدی، از پدرش هند بن ابو هاله پسر خوانده رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم که مادرش خدیجه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله، و خواهر مادری­اش فاطمه علیها السلام است، این حدیث را روایت کرده­اند. ابو عبیده گفت: این راویان سه نفر بودند: هند بن ابو هاله، ابو رافع و عمار بن یاسر. همگی در باره هجرت امیر مؤمنان علی ابن ابو طالب صلوات الله علیه به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله، به مدینه و خوابیدن او قبل از آن در رختخواب پیامبر، حدیث نقل می کردند. - گفت: و ابتدای این حدیث از هند ابن ابو هاله و روایت او از آن سه نفر، هند، و عمار و ابو رافع صادر شده و حدیث برخی از آنان در حدیث برخی دیگر درآمیخته است.- آنان گفتند: خدای عز و جل از پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم به وسیله عمویش ابوطالب حمایت می کرد. و در طول زندگیش هیچ آزاری از طرف قومش به او نرسید. هنگامی که ابوطالب درگذشت، قریش به هدف خود در باره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسید. آنان آزار بسیاری به او می رساندند تا این که او را بر زمین انداختند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: عمو! چه زود، جای تو و خویشاوندی­ تو را خالی یافته ایم، ای عمو! صله رحم کردی و پاداش آن را گرفتی. خدیجه نیز یک ماه پس از ابو طالب درگذشت. پس دو غم و اندوه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را فرا گرفت، چنان که اثر این غم­ها در او آشکار بود. هند گفت: سپس منتقدان و بزرگان قریش در دارالندوه جمع شدند تا به رایزنی بپردازند و علیه رسول خدا صلی الله علیه و آله، توطئه بچینند و این امر را مخفی نگهداشتند. برخی از آنان گفتند: برای او قلعه ای می سازیم و او را در برجی زندانی می­کنیم و دیگر کسی از گروندگان به دین او نخواهد توانست به او دسترسی یابد. او همچنان در تنگنا می ماند تا این که طعم مرگ را بچشد.

ص: 58

صاحبان این پیشنهاد، عاص ابن وائل و امیه و اُبیّ دو فرزند خلف بودند. یکی از آنان گفت: خیر، این پیشنهاد درستی نیست و اگر این کار را انجام دهید، دوستانِ صمیمی او و هم پیمانان او به خشم خواهند آمد. سپس مراسم گرد هم آمدن قبایل و ماههای حرام در حالی فرا خواهد رسید که امنیت از دیار شما سلب خواهد شد. پس تصمیم خود را بگیرید.

عتبه و شیبه همراه با ابوسفیان گفتند: ما پیشنهاد می کنیم که محمد را بر شتری چموش سوار کنیم و در حالی که او را از شانه و دست­ها به غل و زنجیر بسته­ایم، آن شتر را با نوک نیزه ها هی کنیم تا او را در میان زمین­های شنی بکشاند و تکه تکه کند. یکی دیگر از رؤسایشان گفت: این نظر نیز کارساز نیست، چه این که ممکن است که شتر، او را به برخی از قبایل بادیه نشین دور افتاده برساند. پس با افسونگری و بیان و زبان چرب خویش بر دل آنان چیره می شود و این قوم به دین او می گرایند و قبایل یکی پس از دیگری به او می پیوندند و آن گاه با گردان­ها و گروه­های جنگجو به طرف شما خواهد آمد، سپس به هلاکت می رسید، چنان که قبیله أیاد و کسانی که قبل از شما بودند، به هلاکت رسیدند.

پس تصمیم خویش را بگیرید. ابوجهل به او گفت: من پیشنهاد درستی برای شما دارم وآن این است که به قبایل دهگانه تان روی آورید و از هر قبیله یک مرد دلاور انتخاب کنید. سپس شمشیری را در اختیار آنان می گذارید و این جوانان را آماده می کنید و هنگامی که شب تاریک شود و به نیمه برسد، به ابن ابو کبشه (یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم) به طور ناگهانی حمله می کنند و خونش در تمامی قبایل قریش پخش خواهد شد و بنی هاشم و بنی مطلب نخواهد توانست با همه قبایل قریش در باره صاحبشان (یعنی محمد) به مقابله بپردازند و مجبور خواهند شد از ما دیه بخواهند و ما دو دیه به آنان خواهیم داد. رئیس آنان گفت: نظرت درست است ای ابو الحکم! سپس نزد آنان آمد و گفت: این همان نظر درست است و هیچ نظر دیگری ندهید و دهان­هایتان

ص: 59

را ببندید تا این که امر شما استوار گردد. سپس آن قوم تک تک بیرون آمدند، اما جبرئیل توطئه آنان را به وسیله وحی فاش کرده بود. و این آیه را بر رسول خدا صلی الله علیه و آله، خواند: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ»

هنگامی که جبرئیل وحی خدا و دستور او مبنی بر هجرت را به وی رساند، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، علی علیه السلام را صدا کرد و به او گفت: ای علی! همانا روح الامین کمی پیش این آیه را بر من نازل کرد و به من خبر داد که قریش تصمیم گرفته­اند بر علیه من توطئه بچینند و مرا بکشند. از جانب پروردگارم عز و جل به من وحی شد که دیار این قوم را ترک کنم و در تاریکی شب به طرف غار ثور راه بیفتم و به من دستور داد که از تو بخواهم در رختخوابم (ضجاعی) - یا گفت: مَضجعی - بخوابی تا آنان رد مرا گم کنند. حال چه می گویی و چه می­کنی؟ حضرت علی علیه السلام گفت: آیا با خوابیدن من در آن جا تو در امان خواهی بود، ای پیامبر خدا؟ فرمود: بلی. پس علی صلوات الله علیه تبسم کرد و به نشانه تشکر از خدا بر زمین افتاد، زیرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خبر سلامتی خویش را به او دادند. علی صلوات الله علیه نخستین کسی بود که به نشانه شکر برای خدا سجده کرد و نخستین کسی است که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله، صورتش را بعد از سجده بر زمین نهاد. هنگامی که سرش را بالا آورد، به رسول خدا گفت: برو و دستور خداوند را انجام ده. گوش و چشم و سویدای قلبم فدای تو! هر چه می خواهی دستورم ده و همان چیزی را که می خواهی انجام می دهم و توفیق و رستگاریم فقط به کمک خدا است. رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: هر چند که شِبهی [مشکلی] از جانب من در تو افتد - یا فرمود شبیه من - . حضرت علی فرمودند: «البته» - که معنای آن بلی است - . حضرت صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: پس در رختخوابم بخواب و خود را با عبای حضرمیّ من بپوشان. من به تو خبر می دهم ای علی، که خدای عز و جل اولیای خویش را به اندازه ایمان و مراقبتشان در دینشان مورد آزمایش قرار می دهد. پس بلا و آزمایش پیامبران از دیگر مردم شدیدتر است. خود پیامبران بر حسب مقامشان، مورد آزمایش قرار می گیرند و خدا، ای پسر مادرم، تو را مورد آزمایش قرار داده است و مرا به تو آزموده است.

ص: 60

چنان که خلیل وی ابراهیم را به ذبیح خدا اسماعیل آزمود. پس باید صبر پیشه خود سازیم، صبر؛ و همانا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله، او را در آغوش گرفت و سخت گریست و علی علیه السلام به خاطر ناراحتی از دوری از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گریست. رسول خدا صلی الله علیه و آله، ابو بکر بن ابی قُحافه و هند ابن ابو هاله را پیشاپیش فرستاد و به آنان دستور داد، در جایی در راه غار که قبلاً به آنان گفته بود، در انتظار وی بنشینند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با علی علیه السلام ماند و به او وصیت می کرد و به او دستور می داد که صبر را پیشه خود سازد، تا این که نماز مغرب و عشا را به جا آورد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله، در تاریکی میان نماز مغرب و عشا بیرون آمد، در حالی که دیده بانان قریش خانه اش را در محاصره گرفته و در انتظار فرا رسیدن نیمه شب و خوابیدن چشم­ها بودند. پس حضرت صلی الله علیه و آله و سلم بیرون آمد در حالی که این آیه را می خواند: «وَجَعَلْنَا مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ» - . یس / 9 -

{و (ما) فراروی آن­ها سدی و پشت سرشان سدی نهاده و پرده ای بر (چشمان) آنان فرو گسترده ایم؛ در نتیجه نمی توانند ببینند} و مشتی از خاک به دستش بود و آن را بر سر ایشان پرتاب کرد. قوم متوجه او نشدند تا این که آنان را پشت سر گذاشت و به راه افتاد و به هند و ابوبکر رسید و آنان را با خود همراه کرد تا این که به غار رسیدند. سپس هند به مکه بازگشت تا آن چه را رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او دستور داده بود، انجام دهد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و ابوبکر وارد غار شدند. هنگامی که شب ظلمانی شد و پرده هایش را انداخت و ردشان ناپدید شد، قریشیان آمدند و شروع به پرتاب سنگ به سوی علی صلوات الله علیه کردند در حالی که شک نداشتند که او همان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و هنگامی که فجر طلوع کرد و ترسیدند که صبح آنان را رسوا کند، به علی صلوات الله علیه حمله کردند. خانه های مکه در آن زمان بدون حفاظ بود و در نداشت. هنگامی که علی علیه السلام دید که آنان شمشیر به دست به سوی او می­آیند و خالد بن ولید بن مغیره پیشاپیش آنان هستند،

ص: 61

از جا پرید و او را فریب داد و دستش را به شدت پیچاند. خالد از شدت درد، مانند شتر جوان شروع به پیچیدن به دور خود کرد. او سخت وحشت کرده بود و فریاد می زد، در حالی که بقیه آنان پشت در بودند. علی علیه السلام با شمشیر او - یعنی شمشیر خالد - حمله کرد. آنان در برابرش مانند به لرزش در آمدن حیوانات خانگی و فرار آن­ها به پشت خانه، به لرزش درآمدند. چون به دقت به او نگاه کردند، متوجه شدند که او علی علیه السلام است، گفتند: تو علی هستی! فرمود: من علی هستم. گفتند ما با تو کاری نداریم. رفیقت کجاست؟ فرمود: خبری از او ندارم. در حالی که می دانست - یعنی علی علیه السلام - که خدای عز و جل، پیامبرش را صلی الله علیه و آله، نجات داده است. زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی خبر داده بود که به غار می رود و در آن پنهان می شود. پس قریشیان جاسوسانی گماردند و برای یافتن او بر شترانی چموش و رام سوار شدند (یعنی به هر راهی متوسل شدند). هنگامی که شب بعد فرا رسید، او (علی علیه السلام) و هند بن ابو هاله به راه افتادند تا این که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به غار آمدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، به هند دستور داد برای او و رفیقش دو شتر بخرد. ابوبکر گفت: من برای خود و تو ای رسول خدا، دو شتر برای سفر به یثرب آماده کرده­ام. فرمودند: حتی یکی از آن­ها را بدون پرداخت بهای آن نمی گیرم. گفت: پس بهای آن را بده تا برای تو باشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله، به علی علیه السلام دستور داد تا بهای شتران را به او بپردازد، سپس به او سفارش کرد تا امانت­هایی را که به گردن او است، ادا کند. قریشیان، محمد صلی الله علیه و آله و سلم را در جاهلیت، امین می خواندند و اموال و کالاهایشان را به او می سپاردند و عرب­هایی که در مراسم (حج) به مکه می آمدند نیز چنین می­کردند. در زمان نبوت و رسالت خدا نیز چنین بود. پس به علی علیه السلام دستور داد که یک نفر منادی در هنگام صبح و شام بر ابطح بگمارد و چنین ندا دهد: هان! هر که امانت یا ودیعه ای نزد محمد دارد، بیاید تا امانتش را به او برگردانیم. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ای علی! آنان اکنون نمی توانند به تو آسیب برسانند تا این که نزد من بیایی و به من ملحق شوی. پس امانت­هایم را در برابر چشمان مردم و آشکارا ادا کن. مسئولیت دخترم فاطمه را نیز با تو است و شما دو نفر را به خدا می سپارم. و به او دستور داد که شترانی برای او و فواطم (فاطمه­ها) و کسانی از بنی هاشم که عزم هجرت به سوی او را دارند، بخرد.

ابو عبیده گفت: به عبیدالله - ابن ابو رافع - گفتم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله می توانست این همه هزینه را بپردازد؟ گفت: من نیز همین سئوال را از پدرم پرسیدم و او این حدیث را نقل کرد

ص: 62

و گفت: مگر اموال خدیجه علیه السلام از یادت رفته است؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: هیچ مالی مانند مال خدیجه برای من فایده نداشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از مال او حق بدهکاران را می داد و به همه کمک می کرد و در هنگام مصیبت، با آن مال به دیگران یاری می­رساند. در هنگام اقامت در مکه نیز به یاران نیازمندش کمک می کرد و هزینه هجرت کسانی را که مایل به هجرت بودند، می پرداخت. هرگاه کاروان­های قریش برای دو سفر زمستانی و تابستانی خود بیرون می آمدند، قسمتی از کاروان­ها از آن خدیجه بود. خدیجه ثروتمندترین فرد قریش بود و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هر مقداری که می خواست، در هنگام حیات خدیجه از آن مال انفاق می کرد. پس از مرگش، ثروت او را پیامبر و فرزندانش به ارث بردند. - گفت:- رسول خدا صلی الله علیه و آله، به علی علیه السلام چنین سفارش کرد: هرگاه این ماموریت را به انجام رساندی، برای هجرت به سوی خدا و رسولش آماده باش. در انتظار نامه من باش و پس از آن دیگر در مکه نمان. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به سوی مدینه به راه افتاد و مدت اقامت او در غار سه روز بود. خوابیدن علی صلوات الله علیه در بستر، در شب نخست بود.

عبیدالله ابن ابو رافع گفت: علی ابن ابو طالب علیه السلام در وصف خوابیدنش بر بستر پیامبر صلی الله علیه و آله، و اقامت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مدت سه روز در غار، چنین سروده است:

من جان خویش به کف نهادم و از بهترین کسی که بر روی سنگریزه ها گام گذاشت و بهترین کسی که دور بیت العتیق و حجرالاسود طواف کرد، محافظت کردم.

مقصود، محمد است، آن گاه که ترسید دسیسه آنان علیه او کارگر شود؛ پس پروردگار دارای شکوه و عظمت من، او را از آن توطئه نجات بخشید.

شب را به صبح رساندم در این انتظار که آنان اسیرم کنند و خویشتن را برای قتل و اسارت آماده کردم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شب را با امنیت و آرامش در غار سپری کرد؛ او در آن جا در پناه پروردگار و زیر چتر حمایت او بود.

ص: 63

سه روز ماند و آن گاه شتران جوان، بار سفر بسته و آهنگ رفتن کردند؛ شتران چابکی که هر جا بشتابند، سنگریزه ها را زیر پای خویش، خرد می کنند.

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد مدینه شد، نزد بنی عمرو بن عوف در قُباء فرود آمد. ابوبکر خواست تا حضرت وارد مدینه شود و بر این کار پافشاری کرد، ولی ایشان فرمودند: تا پسر عمویم و دخترم از راه نرسند، وارد آن جا نخواهم شد (یعنی علی و فاطمه علیهما السلام.) - گفت - ابو یقظان گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای من (هنگامی که در قبا با او بودیم)، ماجرای قریش و توطئه آنان علیه او و خوابیدن علی علیه السلام در رختخوابش را بازگو کرد و فرمودند: خدای عز و جل به جبرئیل و میکائیل علیهما السلام وحی کرد که: من پیمان برادری را بین شما بستم و عُمرِ یکی از شما را از عمر دیگری قرار دادم. پس کدام یکی از شما برادرش را ترجیح می دهد؟ و هر دوی آنان از مرگ کراهت داشتند. پس خدا به آنان چنین وحی کرد: بندگان من! چرا مانند ولیّ من علی علیه السلام نیستید؟ من پیمان برادری را میان او و پیامبرم محمد صلی الله علیه و آله و سلم بستم. پس زندگی او را بر خود ترجیح داد و در بستر او ماند - یا گفت: خوابید - تا با جانش از او محافظت کند. همه شما به زمین فرود آیید و او را از دشمنانش حفظ کنید. پس جبرئیل فرود آمد و بالای سرش نشست و میکاییل در کنار پاهایش بود. جبرئیل می گفت: خوشا به حالتان، چه کسی مانند شماست - ای پسر ابو طالب! - قسم به خدای عز و جل، فرشتگان به تو افتخار می کنند. - گفت:- خدای عز و جل در باره علی علیه السلام و خوابیدن او در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این آیه را نازل کرد: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» - . بقره / 207 -

{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد و خدا نسبت به (این) بندگان مهربان است}.

ابو عبیده گفت: پدرم و ابن ابو رافع گفتند: سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله، به علی ابن ابی طالب علیه السلام نامه ای نوشت و در آن به وی دستور داد که بدون تأخیر و انتظار نزد او بیاید. فرستاده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ابو واقد لیثی بود. هنگامی که نامه رسول خدا صلی الله علیه و آله، به او رسید، برای بیرون آمدن و هجرت آماده شد

ص: 64

و به کسانی از مؤمنان مستضعفی که همراه وی بودند نیز دستورِ پیامبر را ابلاغ کرد و به آنان دستور داد که به طور مخفیانه بیرون بیایند و عجله کنند. هنگامی که شب، درون هر درّه ای را تا ذی طوی فرا گرفت. علی علیه السلام، فاطمه سلام الله علیها دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مادرش فاطمه بنت اسد فرزند هاشم، و فاطمه دختر زبیر فرزند عبد المطلب را با خود همراه کرد. گفته شد که: این زن، ضُباعه بوده است. أَیْمَن بْن أُمِّ أَیْمَن غلام رسول خدا صلی الله علیه و آله و ابو واقد، فرستاده رسول خدا نیز به دنبال آنان به راه افتادند. او شترها را تند می­راند و با آنان (مسافران) با خشونت رفتار می­کرد. علی علیه السلام فرمودند: - ای ابو واقد! - با زنان، مهربان باش؛ چرا که آنان ضعیف اند. گفت: من می ترسم که جویندگان به ما برسند. علی علیه السلام فرمودند: صبر کن و عجله نکن. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من فرمودند: ای علی! آنان نمی توانند به تو آسیبی برسانند. و خود افسار شتران را در دست گرفت و به آرامی آنان را می­برد و با خود این شعر را زمزمه می­کرد:

کسی نیست جز خدا؛ پس به او گمان نیک داشته باشید و پروردگار آدمیان، آن چه را که تو را محزون ساخته است، کفایت می کند.

هنگامی به کوه ضجنان رسید، تعقیب کنندگان به او رسیدند و تعداد آنان هفت سوار کار از قریش بود که همگی نقاب بر صورت داشتند و هشتمین آنان غلام حارث بن امیه بود که جَناح نام داشت. علی علیه السلام که آن گروه را از دور مشاهده کردند، نزد ایمن و ابو واقد آمدند و به آن دو فرمود: شتران را فرود آورید و آن ها را ببندید و جلو آمد و زنان را پیاده کرد. سواران نزدیک شدند. علی علیه السلام در حالی که شمشیرش را بیرون کشیده بود به مصاف آنان رفت. آنان به طرف او هجوم آوردند و گفتند : ای - مکار - آیا گمان برده ای که تو با زنان نجات خواهی یافت، ای بی پدر، برگرد. فرمود: و اگر این کار را نکنم؟ گفتند: تو را مجبور می کنیم و یا با پر موترین قسمت­های بدنت (یعنی سرت) برخواهیم گشت و مرگ برای تو آسان­تر است. آن سوار کاران به زنان و شتران نزدیک شدند تا شتران را رم دهند. علی علیه السلام جلوی آنان را گرفت و یکی از آنان شمشیرش را بر آن حضرت فرود آورد. حضرت خود را کنار کشید و ضربه شمشیر به او اصابت نکرد و سپس بر او نیرنگی زد و شمشیرش را بر شانه اش فرود آورد. شمشیر در بدنش فرو رفت و به اسب رسید و علی علیه السلام مانند اسبی که روی پاهای خویش بایستد یا مانند سوار کاری بر روی اسب با شمشیرش به آنان حمله ور می­شد، در حالی که این شعر را می سرود:

ص: 65

راه مرا که جاهد و مجاهدم باز کنید. من با خود عهد کرده­ام که کسی را غیر از خدای یکتا نپرستم.

آن گروه در برابر او تار و مار شدند و به او گفتند: ای فرزند ابو طالب! به ما کاری نداشته باش. فرمود: همانا من به سوی پسر عمویم رسول خدا صلی الله علیه و آله در یثرب خواهم رفت، هر کس که می خواهد گوشتش را تکه تکه کنم یا خونش را بریزم، به دنبال من بیاید یا به من نزدیک شود. سپس نزد همسفرانش ایمن و ابو واقد آمد و به آنان گفت: شترانتان را حرکت دهید و سپس پیروزمندانه به راه افتاد تا در ضجنان فرود آمد و در آن جا یک شبانه روز ماندند و گروهی از مؤمنان مستضعف به وی پیوستند. در میان آنان ام ایمن، کنیز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز بود. در آن شب با فواطم نماز گزارد: مادرش فاطمه دختر اسد، فاطمه دختر رسول الله صلی علیه و آله و سلم و فاطمه دختر زبیر. آنان در حالت ایستاده و نشسته و بر پهلوهایشان، به یاد خدا بودند و با ذکر او سپری کردند و تا طلوع بامداد در این حالت بودند و سپس نماز صبح را گزاردند و به راه افتادند. این کاروان کوچک در تمام طول راه ذکر می­گفتند و با خضوع و خشوع، خداوند را عبادت می­کردند تا به مدینه رسیدند، در حالی که فرشته وحی قبل از رسیدن آنان در حالت آنان چنین نازل کرده بود: «الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَیَ جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً» [همانان که خدا را (در همه احوال) ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد می کنند و در آفرینش آسمان­ها و زمین می اندیشند (که) پروردگارا این ها را بیهوده نیافریده ای] تا آن جا که: «فاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لاَ أُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِّنکُم مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی» منظور از ذَکَر، علی علیه السلام و مراد از أُنثی، فاطمه سلام الله علیها است «بَعْضُکُم مِّن بَعْضٍ» [از یکدیگرید] می گوید: علی

ص: 66

از فاطمه سلام الله علیها است - یا گفت: فواطم - و آنان از علی علیه السلام هستند «فَالَّذِینَ هَاجَرُواْ وَأُخْرِجُواْ مِن دِیَارِهِمْ وَأُوذُواْ فِی سَبِیلِی وَقَاتَلُواْ وَقُتِلُواْ لأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَلأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ ثَوَابًا مِّن عِندِ اللّهِ وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ» - . آل عمران / 191 - 195 -

{پس کسانی که هجرت کرده و از خانه های خود رانده شده و در راه من آزار دیده و جنگیده و کشته شده اند، بدی­هایشان را از آنان می زدایم و آنان را در باغ­هایی که از زیر (درختان) آن نهرها روان است، درمی آورم. (این) پاداشی است از جانب خدا و پاداش نیکو نزد خداست} و پیامبر این آیه را خواندند «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» - . بقره / 207 -

{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد و خدا نسبت به (این) بندگان مهربان است}. و به او فرمودند: ای علی! تو در میان امت، نخستین کسی هستی که به خدا و رسولش ایمان آورد و نخستین کسی که به خاطر خدا و رسولش هجرت کرد و آخرین کسی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را قبل از رحلتش دیدار خواهد کرد - و قسم به آن که جانم در دست او است - کسی جز مؤمنی که خدا قلبش را برای ایمان آزموده است، تو را دوست ندارد و کسی جز منافق یا کافر با تو دشمنی نمی کند. - . امالی طوسی : 295 - 301 -

**[ترجمه]

بَیَانٌ

اللَّقَی الْمُلْقَی عَلَی الْأَرْضِ وَ قِیلَ أَصْلُ اللَّقَی أَنَّهُمْ کَانُوا إِذَا طَافُوا خَلَعُوا ثِیَابَهُمْ وَ قَالُوا لَا نَطُوفُ فِی ثِیَابٍ عَصَیْنَا اللَّهَ فِیهَا فَیُلْقُونَهَا عَنْهُمْ وَ یُسَمُّونَ ذَلِکَ الثَّوْبَ لَقًی فَإِذَا قَضَوْا نُسُکَهُمْ لَمْ یَأْخُذُوهَا وَ تَرَکُوهَا بِحَالِهَا مُلْقَاةً وَ الرَّفَقُ بِالتَّحْرِیکِ الْکُدُورَةِ وَ یُقَالُ تَضَیَّفْتُهُ أَیْ نَزَلْتُ بِهِ وَ تَنَمَّرَ تَمَدَّدَ فِی الصَّوْتِ عِنْدَ الْوَعِیدِ وَ تَشَبَّهَ بِالنَّمِرِ وَ لَهُ تَنَکَّرَ وَ تَغَیَّرَ وَ أَوْعَدَهُ وَ حَدِبَ بِالْکَسْرِ تَعَطَّفَ وَ الْأُنْشُوطَةُ کَأُنْبُوبَةُ عُقْدَةٌ یَسْهُلُ انْحِلَالُهَا کَعُقَدِ التِّکَّةِ وَ کَتَفَ فُلَاناً شَدَّ یَدَیْهِ إِلَی خَلْفِهِ بِالْکِتَافِ وَ هُوَ حَبْلٌ یُشَدُّ بِهِ وَ الدَّکَادِکُ جَمْعُ الدَّکْدَاکِ وَ هُوَ أَرْضٌ فِیهَا غِلَظٌ وَ مِنَ الرَّمْلِ مَا تَکَبَّسَ أَوْ مَا الْتَبَدَ مِنْهُ بِالْأَرْضِ وَ الْإِرْبُ بِالْکَسْرِ الْعُضْوُ وَ الْأَفَارِیقُ جَمْعُ أَفْرَاقٍ وَ هُوَ جَمْعُ فِرَقٍ وَ هُوَ جَمْعُ فِرْقَةٍ وَ الطَّلَاوَةُ مُثَلَّثَةً الْحُسْنُ وَ الْبَهْجَةُ وَ الْقَبُولُ وَ الْمَقَانِبُ جَمْعُ الْمِقْنَبِ بِالْکَسْرِ وَ هُوَ جَمَاعَةُ الْخَیْلِ وَ الْفُرْسَانِ وَ النَّجْدُ بِالْفَتْحِ وَ کَکَتِفِ الشُّجَاعُ الْمَاضِی فِیمَا یَعْجِزُ عَنْهُ غَیْرُهُ وَ الْعَضْبُ الْقَطْعُ وَ التَّغْوِیرُ وَ التَّغَوُّرُ الدُّخُولُ فِی الشَّیْ ءِ وَ نَاهَضَهُ قَاوَمَهُ وَ تَنَاهَضُوا فِی الْحَرْبِ یَنْهَضُ کُلٌّ إِلَی صَاحِبِهِ وَ الْعَقْلُ الدِّیَةُ وَ یُقَالُ أَوْکَی عَلَی سَقَائِهِ إِذَا شَدَّهُ بِالْوَکَاءِ وَ هُوَ مَا یُشَدُّ بِهِ رَأْسُ الْقِرْبَةِ وَ اسْتَتَبَّ الْأَمْرُ تَهَیَّأَ وَ اسْتَقَامَ وَ الْعِزَةُ الْفِرْقَةُ مِنَ النَّاسِ وَ الْجَمْعُ عِزُونَ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَی عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ

ص: 67


1- المصدر خال عن قوله: أو قال: الفواطم و هن من علی.
2- أشرنا قبلا، الی موضع الآیة.
3- أمالی ابن الشیخ: 295- 301.

عِزِینَ (1) وَ سُوَیْدَاءُ الْقَلْبِ حَبَّتُهُ وَ الْجَشَعُ أَشَدُّ الْحِرْصِ وَ الرَّصَدُ بِالتَّحْرِیکِ الْقَوْمُ یَرْصُدُونَ وَ یَرْقُبُونَ.

قَوْلُهُ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّیْلُ أَیْ مَضَی کَثِیرٌ مِنْهُ کَمَا أَنَّ الثَّوْبَ یَخْلُقُ بِمُضِیِّ الزَّمَانِ عَلَیْهِ قَوْلُهُ وَ الْحُلُمُ قَالَ الْفِیرُوزَآبَادِیُّ الْحَلَمَةُ شَجَرَةُ السَّعْدَانِ و نَبَاتٌ آخَرُ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ بِالْخَاءِ الْمُعْجَمَةِ قَالَ هُوَ مَرْبِضُ الضَّبْیَةِ أَوْ کُنَاسُهَا قَوْلُهُ سَوَائِبُ تَسْیِیبُ الدَّوَابِّ إِرْسَالُهَا تَذْهَبُ وَ تَجِی ءُ کَیْفَ شَاءَتْ اسْتُعِیرَ هُنَا لِعَدَمِ الْمَنْعِ مِنَ الدَّارِ وَ کَوْنِهَا بِلَا بَابٍ وَ نَضَا السَّیْفَ وَ انْتَضَاهُ سَلَّهُ مِنْ غِمْدِهِ قَوْلُهُ خَتَلَهُ بِالتَّاءِ أَیْ خَدَعَهُ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ بِالْبَاءِ الْمُوَحَّدَةِ أَیْ حَبَسَهُ وَ مَنَعَهُ وَ الْهَمْزُ الْغَمْزُ وَ الضَّغْطُ وَ النَّخْسُ وَ الدَّفْعُ وَ الضَّرْبُ وَ الْعَضُّ وَ الْکَسْرُ وَ الْقَمْصُ الضَّرْبُ بِالرِّجْلِ وَ الْبُکْرُ بِالضَّمِّ وَ الْفَتْحِ وَلَدُ النَّاقَةِ أَوِ الْفَتِیُّ مِنْهَا وَ یُقَالُ رَغَا الْبَعِیرُ یَرْغُو رُغَاءً إِذَا ضَجَّ وَ ابْذَعَرَّ (2) تَفَرَّقَ قَوْلُهُ فِی عَرْجِ الدَّارِ أَیْ مُنْعَطَفِهَا أَوْ مَصْعَدِهَا وَ سُلَّمِهَا وَ أَجْفَلَ الْقَوْمُ هَرَبُوا مُسْرِعِینَ وَ یُقَالُ أَذْکَیْتُ عَلَیْهِ الْعُیُونَ إِذَا أَرْسَلْتَ عَلَیْهِ الطَّلَائِعَ قَوْلُهُ أَعْتَمَ أَیْ دَخَلَ فِی الْعَتَمَةِ وَ أَزْمَعَ عَلَی الْأَمْرِ ثَبَتَ عَلَیْهِ عَزْمُهُ وَ الْعَانِی الْأَسِیرُ وَ الْکَلُّ الْعِیَالُ وَ الثِّقْلُ وَ النَّائِبَةُ الْمُصِیبَةُ وَ النَّازِلَةُ وَ مَا یَقَعُ عَلَی الْقَوْمِ مِنَ الدِّیَاتِ وَ غَیْرِهَا وَ الْقَلَائِصُ جَمْعُ الْقَلُوصِ وَ هِیَ النَّاقَةُ الشَّابَّةُ وَ فَرَی الْأَرْضَ سَارَهَا وَ قَطَعَهَا وَ فِی الدِّیوَانِ الْمَنْسُوبِ إِلَیْهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بَیْتٌ آخَرُ:

أَرَدْتُ بِهِ نَصْرَ الْإِلَهِ تَبَتُّلًا*** وَ أَضْمَرْتُهُ حَتَّی أُوَسَّدَ فِی قَبْرِی

(3) وَ قَالَ الْجَوْهَرِیُّ یُقَالُ أَلَاصَهُ عَلَی کَذَا أَیْ أَدَارَهُ عَلَی الشَّیْ ءِ الَّذِی یَرُومُهُ مِنْهُ انْتَهَی.

أَقُولُ إِنَّمَا قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ابْنُ أُمِّی (4) لِأَنَّ فَاطِمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا کَانَتْ

ص: 68


1- المعارج: 38.
2- قد عرفت قبلا أن الموجود فی المصدر: یذعر و یصیح، و هو الصحیح.
3- الدیوان: 60.
4- قد عرفت قبلا أن الموجود فی المصدر: یا بن عمی.

مُرَبِّیَةً لَهُ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ یُلَقِّبُهَا بِالْأُمِّ وَ لِذَا

قَالَ صلی الله علیه و آله حِینَ قَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَاتَتْ أُمِّی بَلْ وَ اللَّهِ أُمِّی.

وَ التَّلَوُّمُ الِانْتِظَارُ وَ التَّمَکُّثُ قَوْلُهُ أَنْ یَتَسَلَّلُوا أَیْ یَذْهَبُوا خُفْیَةً وَ یَتَخَفَّفُوا أَیْ لَا یَحْمِلُوا مَعَهُمْ شَیْئاً یَثْقُلُ عَلَیْهِمْ وَ رَبَعَ کَمَنَعَ وَقَفَ وَ تَحَبَّسَ وَ مِنْهُ قَوْلُهُمْ ارْبَعْ عَلَیْکَ أَوْ عَلَی نَفْسِکَ أَوْ عَلَی ظَلْعِکَ قَوْلُهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَیْسَ إِلَّا اللَّهَ أَقُولُ فِی الدِّیوَانِ.

لَا شَیْ ءَ إِلَّا اللَّهُ فَارْفَعْ هَمَّکَا

(1) وَ اسْتَلْأَمَ الرَّجُلُ أَیْ لَبِسَ اللَّأْمَةَ وَ هِیَ الدِّرْعُ وَ الرَّوْغُ الْحِیدُ وَ الْمَیْلُ قَوْلُهُ وَ تَخْتُلُهُ لَعَلَّ الْمُرَادُ هُنَا أَنَّهُ أَخَذَ السَّیْفَ مِنْ یَدِهِ وَ الْکَاثِبَةُ مِنَ الْفَرَسِ مُقَدَّمُ الْمَنْسَجِ حَیْثُ تَقَعُ عَلَیْهِ یَدُ الْفَارِسِ.

**[ترجمه]«اللّقی» یعنی بر زمین افتاده. و گفته شده: اصل «اللقی» این است که آنان هرگاه طواف می­کردند لباس­هایشان را در می­آوردند و می­گفتند: در لباس­هایی که در آن خداوند را معصیت کردیم، طواف نمی­کنیم و آن را در آورده و دور می­انداختند. و این لباس را «لقّی» می­نامیدند و چون مناسکشان را انجام می­دادند آن لباس را برنمی­گرفتند و به همان حالتی که بر زمین افتاده بود رها می­کردند. «الرَفَق» با حرکت حروف به معنای کدورت است. و گفته می­شود: «تَضَیَّفْتُهُ» یعنی به عنوان مهمان بر او وارد شدم. «تنمّر» یعنی صدای خود را در هنگام تهدید کشانید و شبیه پلنگ شد. و بر او خشم گرفت و متغیر شد، و او را تهدید کرد. «حَدِبَ» با کسره یعنی: مهربانی و عطوفت کرد. «الْأُنْشُوطَةُ» بر وزن انبوبۀ گره­ای است که به آسانی باز شود مانند گره بند شلوار. «کتف فلاناً» یعنی دستش را با ریسمان از پشت بست. و «الکتاف» ریسمانی است که با چیزی را ببندند.«الدّکادک» جمع «الدکداک» به معنای زمین زبر و خشن است. و نیز شنی است که جمع شود یا به زمین بچسبد. «الارب» با کسره به معنای عضو است. «الافاریق» جمع افراق و آن جمع فِرَق و آن جمع فرقۀ است. «الطلاوۀ» به معنای نیکویی و زیبائی و پسندیدگی است. و «المقانب» جمع المقنب با کسره به معنای گروه اسبان و سوارکاران است. و «النجد» با فتحه است. «ککتف» شخص دلاوری است که به کارهای می­پردازد که دیگران از انجام آن عاجزند. «العضب» یعنی بریدن. «التغویر» و «التغوّر» وارد شدن در چیزی است. «ناهضه» یعنی در برابرش مقاومت کرد. «تناهضوا فی الحرب» یعنی برای جنگ در برابر هم برخاستند. «العقل» به معنای دیه است. و گفته می­شود: «أوکی علی سقائه» هرگاه او را با وکاء ببندد و «الوکاء» چیزی است که با آن سر مُشک را می­بندند. «استتبّ الامر» یعنی کار آماده و استوار شد. «العزۀ» گروهی از مردم است. و جمع آن «عزون» و از همین کلمه سخن خداوند متعال است که می­فرماید: «عن الیمین و عن الشمال

ص: 67

عزین» - . معارج / 38 - و «سویداء القلب» به معنای مرکز و دانه دل است. «الجشع»

یعنی بسیار حریص. و «الرَصد» با حرکت حروف آن، مردمانی هستند که رصد و مراقبت می­کنند.

سخن او: «فلّما خلق اللیل» یعنی هنگامی که قسمت بیشتر شب سپری شد. همانگونه که لباس با گذشت زمان کهنه می­شود. سخن او: «و الحلم» فیروزآبادی گوید: «الحلمۀ» درخت سعدان و گیاه دیگر است. و در برخی نسخه­ها با خاء ذکر شده. گوید: آن، آغل آهو یا لانه آهو است. «سوائب» از تسییب الداوب است، یعنی رها کردن چهارپا که هر طور می­خواهد برود و بیاید. در این جا برای ممانعت نکردن از خانه، بدونِ در بودن آن استعاره آورده شده است. «نضا السیف و انتضاه» یعنی شمشیر را از غلاف بیرون آورد. «ختله» با تاء یعنی او را فریب داد. و در برخی نسخه­ها با باء آمده است، یعنی: او را محبوس و منع کرد. «الهمز» به این معنای آمده است: با گوشه چشم اشاره کردن، فشار، سُک زدن، راندن، زدن، و گاز گرفتن، شکستن. «القمص» با پا زدن. «البکر» با ضمه و فتحه: نوزاد شتر است، یا شتر جوان است. گفته می­شود: «رغا البعیر یرغوا رغاء» هرگاه فریاد کشید. «ابذعرّ» یعنی: متفرق شدند. سخن او: «فی عرج الدار» یعنی در گوشه منزل یا پله­های آن. «اجفل القوم» یعنی شتابان گریختند. و گفته می­شود: «أذکیتُ علیه العیون» هرگاه پیش­قراولان را به سویش بفرستی. سخن او: «اعتمَ» یعنی وارد تاریکی شد. «أزمع علی الامر» یعنی عزمش را بر آن کار جزم نمود. «العانی» یعنی اسیر. «الکَلّ» یعنی فقر و سنگینی. «النائبۀ» یعنی بلا و پیشامد و دیه­ها و چیزهای دیگری که بر مردم واجب می­شود. «القلائص» جمع القَلُوص و آن شتر جوان است. «فری الارض» بر زمین راه رفت و آن را پیمود. و در دیوان منسوب به آن حضرت بیت دیگری آمده است:

به این کار نصرت خدای تعالی را از روی اخلاص و انقطاع به او اراده کردم و این در خاطر من ثابت است تا وقتی که در قبر بخوابم.

جوهری گوید: «الاصه علی کذا» یعنی او را بر چیزی که می­خواست بدست آورد، چرخانید. پایان نقل قول.

می­گویم: به علی علیه السلام فرمود: ابن امّی، زیرا فاطمه رضی الله عنها،

ص: 68

مربّی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود و پیامبر او را با امّ (مادر) خطاب قرار می­داد و از این جهت هنگامی که امیر المؤمنین علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مادرم مُرد، پیامبر فرمود: بله به خدا سوگند مادرم بود.

«التلوُّمُ» یعنی انتظار و درنگ کردن. سخن او: «أن یتسلَّلوا» یعنی در خفا بروند. «یتخفّفوا» یعنی چیزی با خود حمل نکنند که برایشان سنگین باشد و از سرعتشان بکاهد. «ربَعَ» بر وزن منع، یعنی: ایستاد و از آن دور شد. و از همین کلمه گویند: «اربَع علیک» یا «علَی نفسک» یا «علی ظلعک». فرموده آن حضرت: «لیس الا الله» می­گویم: در دیوان آمده است:

در دستگاه آفرینش هیچ چیزی جز خدا نیست، پس باید همّت خود را بالا ببری.

«استلأَم الرجل» یعنی: اللأمۀ پوشید. و «اللأمۀ» به معنای زره است. «الروغ» کجی و انحراف. سخن او: «و تختلّه» شاید مقصود در این جا این باشد که شمشیر را از دستش گرفت. «الکاثبۀ» جلو سر دو کتف اسب، جایی که دست سوارکار قرار می­گیرد.

**[ترجمه]

«19»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام أَقَامَ صلی الله علیه و آله بَعْدَ الْبِعْثَةِ بِمَکَّةَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً ثُمَّ هَاجَرَ مِنْهَا إِلَی الْمَدِینَةِ بَعْدَ أَنِ اسْتَتَرَ فِی الْغَارِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ الْحَادِی عَشَرَ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ بَقِیَ بِهَا عَشْرَ سِنِینَ (2).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از بعثت سیزده سال در مکّه اقامت داشت سپس از آن جا به مدینه هجرت فرمود، پس از آنکه سه روز در غار ماند و در روز دوشنبه یازدهم ماه ربیع الاول وارد مدینه شد و ده سال در آن جا ماندگار شد. - . قصص الانبیاء : مخطوط -

**[ترجمه]

«20»

عم، إعلام الوری ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ أَذِنَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ فِی الْهِجْرَةِ وَ قَالَ اخْرُجْ عَنْ مَکَّةَ یَا مُحَمَّدُ فَلَیْسَ لَکَ بِهَا نَاصِرٌ بَعْدَ أَبِی طَالِبٍ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3) وَ أَقْبَلَ رَاعٍ لِبَعْضِ قُرَیْشٍ یُقَالُ لَهُ ابْنُ أُرَیْقِطٍ فَدَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ أُرَیْقِطٍ آتَمِنُکَ عَلَی دَمِی فَقَالَ إِذاً وَ اللَّهِ أَحْرِسُکَ وَ أَحْفَظُکَ وَ لَا أَدُلُّ عَلَیْکَ فَأَیْنَ تُرِیدُ یَا مُحَمَّدُ قَالَ یَثْرِبَ قَالَ لَأَسْلِکَنَّ بِکَ مَسْلَکاً لَا یَهْتَدِی فِیهَا أَحَدٌ (4) فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ائْتِ عَلِیّاً وَ بَشِّرْهُ بِأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَذِنَ لِی فِی الْهِجْرَةِ فَهَیِّئْ لِی زَاداً وَ رَاحِلَةً وَ قَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ ائْتِ

ص: 69


1- الدیوان: 88.
2- قصص الأنبیاء: مخطوط.
3- فی إعلام الوری: و خرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم من الغار.
4- فی إعلام الوری: لا یهتدی إلیه احد.

أَسْمَاءَ ابْنَتِی وَ قُلْ لَهَا تُهَیِّئُ لِی زَاداً وَ رَاحِلَتَیْنِ وَ أَعْلِمْ عَامِرَ بْنَ فُهَیْرَةَ أَمْرَنَا وَ کَانَ مِنْ مَوَالِی أَبِی بَکْرٍ وَ کَانَ قَدْ أَسْلَمَ وَ قُلْ لَهُ ائْتِنَا بِالزَّادِ وَ الرَّاحِلَتَیْنِ فَجَاءَ ابْنُ أُرَیْقِطٍ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَبَعَثَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِزَادٍ وَ رَاحِلَةٍ وَ بَعَثَ ابْنُ فَهِیرَةَ بِزَادٍ وَ رَاحِلَتَیْنِ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْغَارِ وَ أَخَذَ بِهِ ابْنُ أُرَیْقِطٍ عَلَی طَرِیقِ نَخْلَةَ بَیْنَ الْجِبَالِ فَلَمْ یَرْجِعُوا إِلَی الطَّرِیقِ إِلَّا بِقُدَیْدٍ فَنَزَلُوا عَلَی أُمِّ مَعْبَدٍ هُنَاکَ وَ قَدْ مَرَّ حَدِیثُ شَاةِ أُمِّ مَعْبَدٍ وَ الْمُعْجِزَةُ الَّتِی ظَهَرَتْ فِیهَا فِی أَبْوَابِ الْمُعْجِزَاتِ وَ کَذَا حَدِیثُ سُرَاقَةَ بْنِ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ الْمُدْلِجِیِّ وَ رُسُوخِ قَوَائِمِ فَرَسِهِ فِی الْأَرْضِ وَ غَیْرِهِمَا مِنَ الْمُعْجِزَاتِ فَرَجَعَ عَنْهُ سُرَاقَةُ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ وَافَتْهُ قُرَیْشٌ فَقَالُوا یَا سُرَاقَةُ هَلْ لَکَ عِلْمٌ بِمُحَمَّدٍ فَقَالَ بَلَغَنِی أَنَّهُ خَرَجَ عَنْکُمْ وَ قَدْ نَفَضْتُ (1) هَذِهِ النَّاحِیَةَ لَکُمْ وَ لَمْ أَرَ أَحَداً وَ لَا أَثَراً فَارْجِعُوا فَقَدْ کَفَیْتُکُمْ مَا هَاهُنَا وَ قَدْ کَانَتِ الْأَنْصَارُ بَلَغَهُمْ خُرُوجُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیْهِمْ وَ کَانُوا یَتَوَقَّعُونَ قُدُومَهُ إِلَی أَنْ وَافَی مَسْجِدَ قُبَاءَ وَ نَزَلَ فَخَرَجَ الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ یَسْتَبْشِرُونَ بِقُدُومِهِ (2).

إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی فِی الْبَابِ الْآتِی.

**[ترجمه]اعلام الوری، قصص الانبیاء: حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله سه روز در غار ثور توقف کردند، بعد از آن خداوند وی را اذن داد تا هجرت کند و فرمود یا محمد! اکنون از مکه بیرون شوید زیرا که در این شهر بعد از ابو طالب یاوری ندارید، پیامبر از غار بیرون شد و دید چوپان یکی از افراد قریش به نام «ابن اُرَیقِط» به طرف او می آید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله چوپان را به طرف خود خواند و فرمود: ای پسر اریقط! تو را بر جان خود امین می­گیرم آیا در این امانت خیانت نخواهی کرد؟ عرض کرد: من از تو نگهداری و حراست خواهم کرد، و مشرکین را که در جستجوی تو هستند رهنمائی نمی­کنم، اینک بفرمائید کجا می­خواهید بروید؟ فرمود: قصد کرده ام به یثرب بروم گفت: اکنون راهی را به شما نشان خواهم داد که هیچ کس نتواند شما را پیدا کند. حضرت رسول فرمود: اکنون نزد علی بن ابی طالب بروید و به او مژده دهید که خداوند به من اذن مهاجرت داده و برای من زاد و راحله ای بفرستد، ابو بکر نیز گفت نزد

ص: 69

دخترم اسماء بروید و بگوئید برای من زاد و راحله بفرستد و جریان کار ما را به عامر بن فهیرة نیز اطلاع بده- عامر بن فهیره از غلامان ابو بکر بود که مسلمان شده بود- ابن اریقط آمد و سفارش حضرت رسول را به امیر المؤمنین رسانید، و پیام ابو بکر را هم به اسماء و عامر بن فهیره ابلاغ کرد و برای آن­ها زاد و راحله فرستادند. حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله از غار بیرون شدند و به طرف مدینه حرکت کردند، ابن اریقط پیامبر را از طریق نخلستان های منطقه کوهستان حرکت داد، و آن­ها همواره بیراهه می­رفتند تا در «قُدَید» به راه معمولی رسیدند و در کنار خیمه اُمّ معبد نازل شدند، در این هنگام سراقة بن مالک بن جُعشُم به حضرت رسول رسید و جریان گوسفند امّ معبد و معجزه­ای که درباره او آشکار گردد، در باب معجزات گذشت. موقعی که سراقه برگشت در بین راه جماعتی از کفار قریش را دید، گفتند: یا سراقه! آیا از محمد اطلاعی داری؟ گفت: به من خبر دادند که وی از نزد شما بیرون گردیده، و من هر چه در این ناحیه جستجو کرده ام اثری از وی ندیده ام، اینک شما هم برگردید من کار شما را سبک کرده ام و این منطقه را در نظر گرفته ام. در این هنگام خبر خروج حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله از مکه به انصار در مدینه رسیده بود، و آنان هر آن در انتظار مقدم مبارک آن حضرت بودند، تا این که پیامبر به مسجد قبا رسید. پس مردم از زن و مرد و کودک از منازل بیرون شدند و برای آمدن حضرت رسول خوشوقت گردیدند. تا پایان مبحثی که در باب بعدی می­آید. - . اعلام الوری : 41 - 42 ، قصص الانبیاء : مخطوط -

**[ترجمه]

«21»

یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْفُرَاتِ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُسَاوِرِ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْغَارَ طَلَبَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ خَشِیَ أَنْ یَغْتَالَهُ الْمُشْرِکُونَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی حِرَاءَ وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی ثَبِیرٍ فَبَصُرَ بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا لَکَ یَا عَلِیُّ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی خَشِیتُ أَنْ یَغْتَالَکَ الْمُشْرِکُونَ فَطَلَبْتُکَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَاوِلْنِی یَدَکَ یَا عَلِیُّ فَزَحَفَ الْجَبَلُ حَتَّی خَطَا بِرِجْلِهِ إِلَی الْجَبَلِ الْآخَرِ ثُمَّ رَجَعَ الْجَبَلُ إِلَی قَرَارِهِ (3).

ص: 70


1- نفض المکان: نظر جمیع ما فیه حتّی یتعرفه و نفض الطریق تتبعها.
2- إعلام الوری: 41 و 42، قصص الأنبیاء: مخطوط.
3- بصائر الدرجات: 120.

ختص، الإختصاص إبراهیم بن محمد مثله (1)

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابو جارود مُنذر بن جارود از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به درون غار رفت، علی ابن ابی طالب علیه السلام به دنبال او رفت و ترسید مشرکان او را بکشند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حراء و علی علیه السلام در ثَبیر بود. وقتی که پیامبر که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، او را دید، به او فرمود: تو را چه شده است، ای علی؟ گفت: پدر و مادرم فدایت شوند، ترسیدم مشرکان تو را بکشند، و به دنبال تو افتادم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: دستت را به من بده ای علی! پس کوه به لرزش درآمد تا این که به کوه دیگر رسید. و سپس کوه به جای قبلی اش برگشت. - . بصائر الدرجات : 120 -

ص: 70

اختصاص: ابراهیم بن محمد همین حدیث را روایت کرده است. - . اختصاص : 324 -

**[ترجمه]

بیان

زحف إلیه کمنع مشی قدما و فی بعض النسخ بالراء المهملة و الجیم (2) أی تحرک.

**[ترجمه]«زحف الیه» بر وزن منع: یعنی پیاده به راه افتاد. و در برخی نسخه­ها با راء و جیم «رجف» آمده است، یعنی حرکت کرد.

**[ترجمه]

«22»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی وَ ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ مَعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنِ الْکُنَاسِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ وَ مَعَهُ أَبُو الْفَصِیلِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنِّی لَأَنْظُرُ الْآنَ إِلَی جَعْفَرٍ وَ أَصْحَابِهِ السَّاعَةَ تَعُومُ بِهِمْ سَفِینَتُهُمْ فِی الْبَحْرِ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَی رَهْطٍ مِنَ الْأَنْصَارِ فِی مَجَالِسِهِمْ مُحْتَبِینَ بِأَفْنِیَتِهِمْ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْفَصِیلِ أَ تَرَاهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّاعَةَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَرِنِیهِمْ قَالَ فَمَسَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ انْظُرْ فَنَظَرَ فَرَآهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ رَأَیْتَهُمْ قَالَ نَعَمْ وَ أَسَرَّ فِی نَفْسِهِ أَنَّهُ سَاحِرٌ (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: کُناسی از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به همراه ابو الفَصیل در غار بود. رسول خدا فرمود: من هم اکنون به جعفر و یارانش نگاه می­کنم که کشتی، آنان را در دریا شناور کرد است و انصار را می­بینم که در مجالس خود در حیاط خانه­هایشان نشسته­اند. ابو الفَصیل به او گفت: آیا اکنون آنان را می­بینی؟ فرمود: آری. گفت: آنان را به من نشان بده. گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دست بر چشمان او کشید و فرمود: نگاه کن. او نگاه کرد و آنان را دید. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آیا آنان را دیدی؟ گفت: آری، و با خود گفت که او ساحر است. - . بصائر الدرجات : 125 -

**[ترجمه]

بیان

أبو الفصیل أبو بکر و کان یکنی به فی زمانه أیضا لأن الفصیل ولد الناقة و البکر الفتی من الإبل و العوم السباحة و سیر السفینة.

**[ترجمه]ابو فصیل یعنی أبو بکر و در زمان خودش هم به این لقب مشهور بود چرا که فصیل بچه شتر است و بکر شتر جوان. العوم یعنی شنا و حرکت کشتی

**[ترجمه]

«23»

یر، بصائر الدرجات مُوسَی بْنُ عُمَرَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِیحٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ جُعِلْتُ فِدَاکَ سَمَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرٍ الصِّدِّیقَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَکَیْفَ قَالَ حِینَ کَانَ مَعَهُ فِی الْغَارِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی لَأَرَی سَفِینَةَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ تَضْطَرِبُ فِی الْبَحْرِ ضَالَّةً قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنَّکَ لَتَرَاهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَتَقْدِرُ أَنْ تُرِیَنِیهَا قَالَ ادْنُ مِنِّی قَالَ فَدَنَا مِنْهُ فَمَسَحَ عَلَی عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ انْظُرْ فَنَظَرَ أَبُو بَکْرٍ فَرَأَی السَّفِینَةَ وَ هِیَ تَضْطَرِبُ فِی الْبَحْرِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی قُصُورِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فَقَالَ فِی نَفْسِهِ الْآنَ صَدَّقْتُ أَنَّکَ سَاحِرٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ الصِّدِّیقُ أَنْتَ (4).

ص: 71


1- الاختصاص: 324.
2- هو الموجود فی الاختصاص.
3- بصائر الدرجات: 125.
4- بصائر الدرجات: 125.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: خالد بن نجیح گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: فدایت گردم، آیا پیامبر صلی اللَّه علیه و آله ابو بکر را «صدیق» نامیده است؟ فرمود: آری! پرسید: چطور؟ فرمود: آن گاه که همراه او در غار بود حضرت فرمود: من کشتی جعفر بن ابی طالب را می بینم که در دریا راه را گم کرده و مضطرب است. ابو بکر گفت: یا رسول اللَّه، تو آن را می بینی؟ فرمود: آری. گفت: می توانی آن را به من نشان دهی؟ فرمود: نزدیک من بیا. امام صادق علیه السّلام فرمود: ابو بکر نزد آن حضرت آمد و حضرت دست بر چشمان او کشید و فرمود نگاه کن. ابو بکر نگاه کرد و کشتی را دید که در دریا مضطرب است. سپس خانه های اهل مدینه را دید، پیش خود گفت: الان تصدیق می کنم که تو ساحری!! حضرت فرمود: تو صدِّیق هستی! - . بصائر الدرجات : 125 -

ص: 71

**[ترجمه]

«24»

یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله مَا هُوَ مَشْهُورٌ وَ هُوَ أَنَّهُ فِی تَوَجُّهِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ أَوَی إِلَی غَارٍ بِقُرْبِ مَکَّةَ یَعْتَوِرُهُ النُّزَّالُ وَ یَأْوِی إِلَیْهِ الرِّعَاءُ (1) قَلَّمَا یَخْلُو مِنْ جَمَاعَةٍ نَازِلِینَ یَسْتَرِیحُونَ بِهِ فَأَقَامَ صلی الله علیه و آله بِهِ ثَلَاثاً لَا یَطُورُهُ بَشَرٌ وَ خَرَجَ الْقَوْمُ فِی أَثَرِهِ فَصَدَّهُمُ اللَّهُ عَنْهُ بِأَنْ بَعَثَ عَنْکَبُوتاً فَنَسَجَتْ عَلَیْهِ فَآیَسَهُمْ مِنَ الطَّلَبِ فِیهِ وَ انْصَرَفُوا وَ هُوَ نَصْبُ أَعْیُنِهِمْ.

**[ترجمه]خرائج و الجرائح: این معجزه مشهور است که پیامبر از مکّه به طرف مدینه خارج شد و به غاری در نزدیکی مکّه پناهنده شد. همیشه مسافران در آن جا فرود می­آمدند و چوپان­ها به این غار می آمدند و کمتر پیش می­آمد که از گروهی خالی باشد که در آن فرود آمده و در آن جا به اسراحت می­پرداختند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سه روز در آن جا ماند و احدی به سراغ آن غار نرفت. و قریش آن حضرت را تعقیب کردند؛ امّا خداوند متعال به وسیله تار عنکبوتی، جلو آن­ها را گرفت و آنان نومید و دست خالی برگشتند در حالی که پیامبر در مقابل چشم آن­ها بود.

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فی حدیث علی علیه السلام و الله لا أطور به ما سمر سمیر:أی لا أقربه أبدا.

**[ترجمه]جزری گوید: در حدیث علی علیه السلام آمده است: «و الله لا اطور به ما سمر سمیر» یعنی هرگز بدان اقرار نمی­کنم.

**[ترجمه]

«25»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ نَفَراً مِنْ قُرَیْشٍ اجْتَمَعُوا وَ فِیهِمْ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ أَبُو جَهْلٍ وَ أُمَیَّةُ بْنُ أَبِی خَلَفٍ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ زَعَمَ مُحَمَّدٌ أَنَّکُمْ إِنِ اتَّبَعْتُمُونِی (2) کُنْتُمْ مُلُوکاً فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَامَ عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ قَدْ ضَرَبَ اللَّهُ عَلَی أَبْصَارِهِمْ فَقَبَضَ قَبْضَةً مِنْ تُرَابٍ فَذَرَّهَا عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ قَرَأَ یس حَتَّی بَلَغَ الْعُشْرَ مِنْهَا ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَبَا جَهْلٍ هَذَا یَزْعُمُ أَنِّی أَقُولُ إِنْ خَالَفْتُمُونِی فَإِنَّ لِی فِیکُمْ رِیحاً (3) وَ صَدَقَ وَ أَنَا أَقُولُ ذَلِکَ ثُمَّ انْصَرَفَ فَقَامُوا یَنْفُضُونَ التُّرَابَ عَنْ رُءُوسِهِمْ وَ لَمْ یَشْعُرُوا بِهِ وَ لَا کَانُوا رَأَوْهُ.

**[ترجمه]خرائج: روایت شده که گروهی از قریش گرد آمدند که از جمله آنان عُتبَۀ، شَیبۀ، ابو جهل و اُمیّۀ بن ابی خلَف بودند. ابو جهل گفت: محمد گمان کرده اگر شما از او تبعیت کنید، به پادشاهی می­رسید. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی آنان بیرون آمد و بر بالای سرشان ایستاد و خداوند بر چشمان آنان زد و پیامبر مشتی خاک برداشت و بر سرشان ریخت و سوره یس را قرائت فرموده تا این که به آیه دهم از این سوره رسید. سپس فرمود: این ابو جهل می­پندارد که من می­گویم: اگر با من مخالفت کنید، توسط من کشته خواهید شد. و راست گفته است و من همین را می­گویم. سپس بازگشت. آنان برخاستند و خاک را از سرشان می­تکاندند و متوجه پیامبر نشدند و آن حضرت را ندیده بودند.

**[ترجمه]

«26»

یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی خَرَجَ فِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْغَارِ کَانَتْ قُرَیْشٌ اخْتَارَتْ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ مِنْهُمْ رَجُلًا لِیَقْتُلُوا مُحَمَّداً فَاخْتَارَتْ خَمْسَةَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ خَمْسَةَ عَشَرَ بَطْناً کَانَ فِیهِمْ أَبُو لَهَبٍ مِنْ بَطْنِ بَنِی هَاشِمٍ لِیَتَفَرَّقَ دَمُهُ فِی بُطُونِ قُرَیْشٍ فَلَا یُمْکِنَ بَنِی هَاشِمٍ أَنْ یَأْخُذُوا بَطْناً وَاحِداً

ص: 72


1- یعتوره أی ینزله کثیرا، و أوی البیت و إلی البیت: نزل فیه و الرعاء: جمع الراعی أی رعاة الماشیة.
2- فی نسخة: ان اتبعتموه. و المعنی واحد.
3- فی نسخة: ربحا. و لعله مصحف، و لعلّ المراد الریح التی استأصلتهم فی غزوة بدر أو التی کانت بغزوة الأحزاب و فی سیرة ابن هشام: 2: 95 فیکم ذبح، ثمّ بعثتم من بعد موتکم ثمّ جعلت لکم نار تحرقون فیها و فسر فی هامش نسخة أمین الضرب الریح بالغلبة. و القوّة و الرحمة و النصرة. و الدولة. و الشی ء الطیب و الرائحة. عن القاموس و لعلّ الأصحّ ما فی السیرة.

فَیَرْضَوْنَ عِنْدَ ذَلِکَ بِالدِّیَةِ فَیُعْطَوْنَ عَشْرَ دِیَاتٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ لَا یَخْرُجُ اللَّیْلَةَ أَحَدٌ مِنْ دَارِهِ (1) فَلَمَّا نَامَ الرَّسُولُ قَصَدُوا جَمِیعاً إِلَی بَابِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ لَهُمْ أَبُو لَهَبٍ یَا قَوْمِ إِنَّ فِی هَذِهِ الدَّارِ نِسَاءَ بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنَاتِهِمْ وَ لَا نَأْمَنُ أَنْ تَقَعَ یَدٌ خَاطِئَةٌ إِذَا وَقَعَتِ الصَّیْحَةُ عَلَیْهِنَّ فَیَبْقَی ذَلِکَ عَلَیْنَا مَسَبَّةً وَ عَاراً إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ فِی الْعَرَبِ وَ لَکِنِ اقْعُدُوا بِنَا جَمِیعاً عَلَی الْبَابِ نَحْرِسُ مُحَمَّداً فِی مَرْقَدِهِ (2) فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ تَوَاثَبْنَا إِلَی الدَّارِ فَضَرَبْنَاهُ ضَرْبَةَ رَجُلٍ وَاحِدٍ وَ خَرَجْنَا فَإِلَی أَنْ تَجْتَمِعَ النَّاسُ (3) وَ قَدْ أَضَاءَ الصُّبْحُ فَیَزُولُ عَنَّا الْعَارُ عِنْدَ ذَلِکَ فَقَعَدُوا بِالْبَابِ یَحْرُسُونَهُ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَدَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّ قُرَیْشاً دَبَّرَتْ کَیْتَ وَ کَیْتَ (4) فِی قَتْلِی فَنَمْ عَلَی فِرَاشِی حَتَّی أَخْرُجَ أَنَا مِنْ مَکَّةَ فَقَدْ أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِذَلِکَ فَقُلْتُ لَهُ السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ فَنِمْتُ عَلَی فِرَاشِهِ وَ فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ الْبَابَ وَ خَرَجَ عَلَیْهِمْ وَ هُمْ جَمِیعاً جُلُوسٌ یَنْتَظِرُونَ الْفَجْرَ وَ هُوَ یَقُولُ وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (5) وَ مَضَی وَ هُمْ لَا یَرَوْنَهُ فَرَأَی أَبَا بَکْرٍ قَدْ خَرَجَ فِی اللَّیْلِ یَتَجَسَّسُ مِنْ خَبَرِهِ وَ قَدْ کَانَ وَقَفَ عَلَی تَدْبِیرِ قُرَیْشٍ مِنْ جِهَتِهِمْ فَأَخْرَجَهُ مَعَهُ إِلَی الْغَارِ فَلَمَّا طَلَعَ الْفَجْرُ تَوَاثَبُوا إِلَی الدَّارِ وَ هُمْ یَظُنُّونَ أَنِّی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَوَثَبْتُ فِی وُجُوهِهِمْ وَ صِحْتُ بِهِمْ فَقَالُوا عَلِیٌّ قُلْتُ نَعَمْ قَالُوا وَ أَیْنَ مُحَمَّدٌ قُلْتُ خَرَجَ مِنْ بَلَدِکُمْ قَالُوا إِلَی أَیْنَ خَرَجَ قُلْتُ اللَّهُ أَعْلَمُ فَتَرَکُونِی وَ خَرَجُوا فَاسْتَقْبَلَهُمْ أَبُو کُرْزٍ الْخُزَاعِیُّ وَ کَانَ عَالِماً بِقَصَصِ الْآثَارِ فَقَالُوا یَا أَبَا کُرْزِ الْیَوْمَ نُحِبُّ أَنْ تُسَاعِدَنَا فِی قَصَصِ أَثَرِ مُحَمَّدٍ فَقَدْ خَرَجَ

ص: 73


1- فیه إیعاز إلی أن أبا بکر خرج من داره بعد ما نهاه صلّی اللّه علیه و آله و سلم عن ذلک.
2- المرقد: المضجع.
3- فی نسخة: فلما اجتمع الناس.
4- کیت و کیت بفتح التاء و قد یکسر: یکنی بهما عن الحدیث و الخبر و تستعملان بلا واو أیضا و لا تستعملان إلّا مکررتین.
5- یس: 9.

عَنِ الْبَلَدِ فَوَقَفَ عَلَی بَابِ الدَّارِ فَنَظَرَ إِلَی أَثَرِ رِجْلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَذِهِ أَثَرُ قَدَمِ مُحَمَّدٍ وَ هِیَ وَ اللَّهِ أُخْتُ الْقَدَمِ الَّتِی فِی الْمَقَامِ وَ مَضَی بِهِ عَلَی أَثَرِهِ حَتَّی إِذَا صَارَ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی لَقِیَهُ فِیهِ أَبُو بَکْرٍ قَالَ هُنَا قَدْ صَارَ مَعَ مُحَمَّدٍ آخَرُ وَ هَذِهِ قَدَمُهُ إِمَّا أَنْ تَکُونَ قَدَمَ أَبِی قُحَافَةَ أَوْ قَدَمَ ابْنِهِ فَمَضَی عَلَی ذَلِکَ إِلَی الْغَارِ فَانْقَطَعَ عَنْهُ الْأَثَرُ وَ قَدْ بَعَثَ اللَّهُ قَبْجَةً (1) فَبَاضَتْ عَلَی بَابِ الْغَارِ وَ بَعَثَ اللَّهُ الْعَنْکَبُوتَ فَنَسَجَتْ عَلَی بَابِ الْغَارِ فَقَالَ مَا جَازَ مُحَمَّدٌ هَذَا الْمَوْضِعَ وَ لَا مَنْ مَعَهُ إِمَّا أَنْ یَکُونَا صَعِدَا إِلَی السَّمَاءِ أَوْ نَزَلَا فِی الْأَرْضِ فَإِنَّ بَابَ هَذَا الْغَارِ کَمَا تَرَوْنَ عَلَیْهِ نَسْجُ الْعَنْکَبُوتِ وَ الْقَبْجَةُ حَاضِنَةٌ عَلَی بِیضِهَا بِبَابِ الْغَارِ (2) فَلَمْ یَدْخُلُوا الْغَارَ وَ تَفَرَّقُوا فِی الْجَبَلِ یَطْلُبُونَهُ وَ مِنْهَا أَنَّ أَبَا بَکْرٍ اضْطَرَبَ فِی الْغَارِ اضْطِرَاباً شَدِیداً خَوْفاً مِنْ قُرَیْشٍ فَأَرَادَ الْخُرُوجَ إِلَیْهِمْ فَقَعَدَ وَاحِدٌ مِنْ قُرَیْشٍ مُسْتَقْبِلَ الْغَارِ یَبُولُ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ هَذَا قَدْ رَآنَا قَالَ کَلَّا لَوْ رَآنَا مَا اسْتَقْبَلَنَا بِعَوْرَتِهِ وَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا تَخَفْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا لَنْ یَصِلُوا إِلَیْنَا فَلَمْ یَسْکُنِ اضْطِرَابُهُ فَلَمَّا رَأَی صلی الله علیه و آله ذَلِکَ مِنْهُ رَفَسَ (3) ظَهْرَ الْغَارِ فَانْفَتَحَ مِنْهُ بَابٌ إِلَی بَحْرٍ وَ سَفِینَةٍ فَقَالَ لَهُ اسْکُنْ الْآنَ فَإِنَّهُمْ إِنْ دَخَلُوا مِنْ بَابِ الْغَارِ خَرَجْنَا مِنْ هَذَا الْبَابِ وَ رَکِبْنَا السَّفِینَةَ فَسَکَنَ عِنْدَ ذَلِکَ فَلَمْ یَزَالُوا إِلَی أَنْ یُمْسُوا فِی الطَّلَبِ فَیَئِسُوا وَ انْصَرَفُوا وَ وَافَی ابْنُ الْأُرَیْقِطِ بِأَغْنَامٍ یَرْعَاهَا إِلَی بَابِ الْغَارِ وَقْتَ اللَّیْلِ یُرِیدُ مَکَّةَ بِالْغَنَمِ فَدَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ أَ فِیکَ مُسَاعَدَةٌ لَنَا قَالَ إِی وَ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ مَا جَعَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْقَبْجَةَ عَلَی بَابِ الْغَارِ حَاضِنَةً لِبِیضِهَا وَ لَا نَسَجَ الْعَنْکَبُوتُ عَلَیْهِ إِلَّا وَ أَنْتَ صَادِقٌ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ (4) فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی هِدَایَتِکَ فَصِرِ الْآنَ إِلَی عَلِیٍّ فَعَرِّفْهُ مَوْضِعَنَا وَ مُرَّ بِالْغَنَمِ إِلَی أَهْلِهَا إِذْ نَامَ

ص: 74


1- القبج: طائر یشبه الحجل؛ و قیل: هو معرب کبک.
2- فی نسخة: علی باب الغار.
3- رفسه: ضربه. رفس اللحم و نحوه: دقه.
4- فی نسخة: و أنک رسول اللّه.

النَّاسُ وَ مُرَّ إِلَی عَبْدِ أَبِی بَکْرٍ فَصَارَ ابْنُ الْأُرَیْقِطِ إِلَی مَکَّةَ وَ فَعَلَ مَا أَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَتَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عَبْدُ أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعِدَّ لَنَا یَا أَبَا الْحَسَنِ زَاداً وَ رَاحِلَةً وَ ابْعَثْهَا إِلَیْنَا وَ أَصْلِحْ مَا نَحْتَاجُ إِلَیْهِ وَ احْمِلْ وَالِدَتَکَ (1) وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَقْنَا بِهِمَا إِلَی یَثْرِبَ وَ قَالَ أَبُو بَکْرٍ لِعَبْدِهِ مِثْلَهُ فَفَعَلَا ذَلِکَ فَأَرْدَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ابْنَ الْأُرَیْقِطِ وَ أَبُو بَکْرٍ عَبْدَهُ.

وَ مِنْهَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا خَرَجَ وَ هَؤُلَاءِ أَصْبَحُوا مِنْ تِلْکَ اللَّیْلَةِ الَّتِی خَرَجُوا فِیهَا عَلَی حَیِّ سُرَاقَةَ بْنِ جُعْشُمٍ فَلَمَّا نَظَرَ سُرَاقَةُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَتَّخِذُ یَداً عِنْدَ قُرَیْشٍ وَ رَکِبَ فَرَسَهُ وَ قَصَدَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَالُوا قَدْ لَحِقَ بِنَا هَذَا الشَّیْطَانُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ سَیَکْفِینَا أَمْرَهُ فَلَمَّا قَرُبَ قَالَ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ خُذْهُ فَارْتَطَمَ فَرَسُهُ فِی الْأَرْضِ فَصَاحَ یَا مُحَمَّدُ خَلِّصْ فَرَسِی لَا سَعَیْتُ لَکَ فِی مَکْرُوهٍ أَبَداً وَ عَلِمَ أَنَّ ذَلِکَ بِدُعَاءِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ صَادِقاً فَخَلِّصْهُ فَوَثَبَ الْفَرَسُ فَقَالَ یَا أَبَا الْقَاسِمِ سَتَمُرُّ بِرِعَائِی وَ عَبِیدِی فَخُذْ سَوْطِی فَکُلُّ مَنْ تَمُرُّ بِهِ فَخُذْ مَا شِئْتَ فَقَدْ حَکَّمْتُکَ فِی مَالِی فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِی مَالِکَ قَالَ فَسَلْنِی حَاجَةً قَالَ رُدَّ عَنَّا مَنْ یَطْلُبُنَا مِنْ قُرَیْشٍ فَانْصَرَفَ سُرَاقَةُ فَاسْتَقْبَلَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ فِی الطَّلَبِ فَقَالَ لَهُمُ انْصَرِفُوا عَنْ هَذَا الطَّرِیقِ فَلَمْ یَمُرَّ فِیهِ أَحَدٌ وَ أَنَا أَکْفِیکُمْ هَذَا الطَّرِیقَ فَعَلَیْکُمْ بِطَرِیقِ الْیَمَنِ وَ الطَّائِفِ.

وَ مِنْهَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سَارَ حَتَّی نَزَلَ بِخَیْمَةِ أُمِّ مَعْبَدٍ فَطَلَبُوا عِنْدَهَا قِرًی (2) فَقَالَتْ مَا یَحْضُرُنِی شَیْ ءٌ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی شَاةٍ فِی نَاحِیَةِ الْخَیْمَةِ قَدْ تَخَلَّفَتْ مِنَ الْغَنَمِ لِضُرِّهَا فَقَالَ أَ تَأْذَنِینَ (3) فِی حَلَبِهَا قَالَتْ نَعَمْ وَ لَا خَیْرَ فِیهَا فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی ظَهْرِهَا فَصَارَتْ مِنْ أَسْمَنِ مَا یَکُونُ مِنَ الْغَنَمِ ثُمَّ مَسَحَ یَدَهُ عَلَی ظَهْرِهَا فَأَرْخَتْ ضَرْعاً عَجِیباً وَ دَرَّتْ لَبَناً کَثِیراً فَقَالَ یَا أُمَّ مَعْبَدٍ هَاتِی الْعُسَّ (4) فَشَرِبُوا

ص: 75


1- فی نسخة: و اصلح ما تحتاج إلیه لحمل والدتک.
2- القری: ما یقدم للضیف.
3- فی نسخة: أ تأذنینی.
4- العس بالضم: القدح، أو الاناء الکبیر.

جَمِیعاً حَتَّی رَوُوا فَلَمَّا رَأَتْ أُمُّ مَعْبَدٍ ذَلِکَ قَالَتْ یَا حَسَنَ الْوَجْهِ إِنَّ لِی وَلَداً لَهُ سَبْعُ سِنِینَ وَ هُوَ کَقِطْعَةِ لَحْمٍ لَا یَتَکَلَّمُ وَ لَا یَقُومُ فَأَتَتْهُ بِهِ فَأَخَذَ تَمْرَةً وَ قَدْ بَقِیَتْ فِی الْوِعَاءِ وَ مَضَغَهَا وَ جَعَلَهَا فِی فِیهِ فَنَهَضَ فِی الْحَالِ وَ مَشَی وَ تَکَلَّمَ وَ جَعَلَ نَوَاهَا فِی الْأَرْضِ فَصَارَتْ فِی الْحَالِ نَخْلَةً وَ قَدْ تَهَدَّلَ الرُّطَبُ مِنْهَا وَ کَانَ کَذَلِکَ صَیْفاً وَ شِتَاءً وَ أَشَارَ مِنَ الْجَوَانِبِ فَصَارَ مَا حَوْلَهَا مَرَاعِیَ وَ رَحَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمَّا تُوُفِّیَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ تُرْطِبْ تِلْکَ النَّخْلَةُ وَ کَانَتْ خَضْرَاءَ فَلَمَّا قُتِلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ تَخْضَرَّ بَعْدُ وَ کَانَتْ بَاقِیَةً فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ سَالَ مِنْهَا الدَّمُ فَیَبِسَتْ فَلَمَّا انْصَرَفَ أَبُو مَعْبَدٍ وَ رَأَی ذَلِکَ فَسَأَلَ عَنْ سَبَبِهِ قَالَتْ مَرَّ بِی رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ مِنْ حَالِهِ وَ قِصَّتِهِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ یَا أُمَّ مَعْبَدٍ إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ هُوَ صَاحِبُ أَهْلِ الْمَدِینَةِ الَّذِی هُمْ یَنْتَظِرُونَهُ وَ وَ اللَّهِ مَا أَشُکُّ الْآنَ أَنَّهُ صَادِقٌ فِی قَوْلِهِ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَلَیْسَ هَذَا إِلَّا مِنْ فِعْلِ اللَّهِ ثُمَّ قَصَدَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَآمَنَ هُوَ وَ أَهْلُهُ.

**[ترجمه]خرائج: از جمله معجزات آن حضرت این بود که: شبی که می خواست به سوی غار خارج شود، قریش پانزده نفر از پانزده قبیله انتخاب کرده بودند تا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را به قتل برسانند پس پانزده نفر را از پانزده قبیله انتخاب کردند از بنی هاشم نیز ابو لهب در میان آن­ها بود. تا خونش به گردن همه پانزده قبیله بیفتد و بنی هاشم نتوانند با همه، جنگ بکنند

ص: 72

و به خون بها راضی شوند و دیه ده نفر را به آنان بدهند. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به اصحاب خود فرمود: «امشب هیچ کس از خانه خود بیرون نرود». وقتی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به خواب رفت، افراد مسلح قریش به در خانه عبد المطلب آمدند. ابو لهب گفت: ای مردم! در این خانه، زنان و دختران بنی هاشم هستند. اگر الآن وارد شویم می ترسم کسی از تاریکی شب استفاده کند و به حریم آن­ها تجاوز نماید. و در میان عرب تا ابد برای ما ننگی به بار بیاورد. اما همگی بر در منتظر می­مانیم و محمد را در خوابش می­پاییم. و وقتی که صبح شد وارد شویم و کار او را با یک ضربت، تمام کنیم و بیرون می­آییم و هنگامی که مردم گرد آیند و صبح روشن شود، ننگ و عار در این باره از ما زدوده می­شود. لذا مشرکین، دم در نشستند و نگهبانی دادند. علی علیه السّلام می فرماید: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله مرا صدا کرد و فرمود: «قریش دم در کمین کرده اند و می خواهند مرا بکشند! در جای من بخواب تا از مکّه خارج شوم. خدا مرا به این کار دستور داده است». گفتم: با کمال میل. پس در جای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خوابیدم. حضرت در را باز کرد و بیرون رفت و همه آن­ها نشسته بودند. منتظر طلوع فجر بودند. پیامبر این آیه را خواند «وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ» - . یس / 9 - {و [ما] فراروی آ­ن­ها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند.} رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله رفت و مشرکین اصلا او را ندیدند. در راه به ابو بکر برخورد کرد که بیرون آمده و او را جستجو می کرد. و پیامبر از نقشه قریش با خبر شده بود پس ابوبکر را با خود به غار برد. و هنگامی که صبح دمید قریش به خانه ریختند و خیال کردند که من محمّد صلّی اللَّه علیه و آله هستم. برخاستم: گفتند: علی! تو هستی؟ گفتم: بلی. پرسیدند: محمّد کجا رفت؟ گفتم: از شهر شما رفت. گفتند کجا؟ گفتم خدا می داند. بیرون رفتند و ابو کریز خزاعی به نزدشان آمد و او به ردیابی جای پا (شناختن جای پای اشخاص) تخصص داشت. گفتند: ای ابا کرز دوست داریم امروز در ردیابی محمد به ما کمک کنیم. او از مکّه خارج شده است.

ص: 73

او در خانه ایستاد و به جا پای محمد صلی الله علیه و آله و سلم نگاه کرد و گفت: این اثر پای محمّد است! و این ردّ دیگر پایش است. با اثرش رفت تا به جایی که پیامبر با ابو بکر ملاقات کرده بود و در آن جا گفت: این جا شخص دیگری با او همراه شده است. و این ردّ پایش است، که یا ردّ پای ابو قحافه یا پسر اوست. با رد پا رفت تا به در غار رسید. رد پا تمام شد. خداوند متعال نیز برای حفظ پیامبرش کبوتری را فرستاد تا در آن جا تخم بگذارد و عنکبوتی را فرستاد تا بر در غار، تار بتند. ابو کریز گفت: محمّد و همراهش به غار نرفته اند، یا به آسمان صعود کرده اند و یا به زمین فرو رفته اند! چون همانطور که می­بینید تار عنکبوت سالم است و تخم کبوتر سر جای خودش قرار دارد. در این هنگام متفرق شدند و در کوه به دنبال او گشتند.

و از جمله معجزات این بود که: ابو بکر در غار شدیداً مضطرب شد و ترسید. خواست بیرون برود که یکی از قریشیان جلو غار آمد و بول کرد. ابو بکر گفت: این شخص ما را دید. حضرت فرمود: «اگر ما را دیده بود، هنگام بول، روی خود را به طرف ما بر نمی گرداند. هان! نترس خدا با ماست، آن­ها به ما دسترسی پیدا نمی کنند». اما باز هم اضطراب ابو بکر تمام نشد. وقتی پیامبر وضع او را چنین دید، پای مبارک را به دیواره غار زد، دری به طرف دریا باز شد و یک کشتی در آن جا آماده بود. سپس فرمود: «دیگر آرام باش، اگر وارد غار شوند از این در خارج شده و سوار کشتی می شویم». ابو بکر آرام شد. قریش همچنان به دنبال آن­ها می­گشتند تا این که مأیوس شدند برگشتند. ابن اُریقِط، گوسفندان خود را هنگام شب، کنار غار آورد و می­خواست با گوسفندانش به مکّه برود. حضرت او را صدا کرد و فرمود: «به ما کمک می کنی؟» جواب داد: بلی. به خدا سوگند، خداوند این کبوتر را که بر در غار از تخمش مراقبت می­کند و این تار عنکبوت را قرار نداده مگر این که به راستگویی تو دلالت می کنند. پس من گواهی می­دهم که هیچ معبودی جز خداوند نیست و محمد فرستاده خداوند است. حضرت فرمود: «خدا را به خاطر هدایت تو حمد و ثنا می کنم. وقتی همه خوابیدند، گوسفندان مردم را به خودشان بسپار ص: 74

و جای ما را به علی علیه السّلام بگو و به غلام ابو بکر نیز خبر بده». ابن اریقط به مکه آمد و دستور رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را به انجام رساند. علی علیه السّلام و نیز غلام ابو بکر به غار آمدند. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: «یا علی! مرکب و توشه راه برای ما تهیّه کن و به این جا بفرست. و آن چه نیاز داریم را فراهم کن. آن گاه با مادرت و فاطمه سلام اللَّه علیها به یثرب روانه شو». ابو بکر نیز به غلامش همین دستورات را داد. آن دو دستورات را اجرا کرد. پیامبر ابن اریقط را و ابو بکر، غلامش را به ترک خودشان سوار کردند و به سوی یثرب روانه شدند.

از جمله معجزات دیگر این بود که: در شب هجرت، وقتی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله با همراهان خود به راه افتاد، به قبیله سراقة بن جُعْشُم برخوردند و هنگامی که سراقه به پیامبر نگاه کرد گفت: در نزد قریش جایگاه به دست خواهم آورد، و سوار اسب خود شده به طرف پیامبر آمد. همراهان گفتند: بالأخره این شیطان ما را پیدا کرد. حضرت فرمود: «خدا شرّ او را از ما دفع می کند!». وقتی نزدیکتر آمد. حضرت فرمود: «بار خدایا! او را بگیر!». در این هنگام، پاهای اسب او در زمین فرو رفت و فریاد زد! «ای محمّد! اسبم را آزاد کن. دیگر در دشمنی تو قدمی بر نمی دارم!» او فهمید که این گرفتاری، به خاطر نفرین محمّد صلّی اللَّه علیه و آله است. حضرت فرمود: «خدایا! اگر او راست می گوید، اسبش را آزاد کن». در این هنگام پاهای اسب از زمین بیرون آمد. سراقه گفت: ای ابا القاسم! تو بر چوپانان و غلامان من می­گذری، تازیانه مرا بگیر و به هر کدام از آن­ها که رسیدی هر چه می خواهی از آن­ها بگیر، من اختیار اموالم را به تو دادم. حضرت فرمود: «ما به مال تو احتیاجی نداریم». گفت: چیزی از من بخواه. حضرت فرمود: «قریش را از جستجوی ما منصرف کن». سراقه برگشت و در راه بر عدّه ای از قریش که دنبال پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله بودند، برخورد نمود. در باره پیامبر از او سؤال کردند، گفت: از این راه کسی عبور نکرده است برگردید. من این جا هستم. به جاده یمن و طائف بروید.

از جمله معجزات دیگر این بود که: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در راه هجرت به مدینه، در خیمه ام معبد فرود آمد. از او چیزی برای خوردن خواست. ام معبد گفت: چیزی ندارم. حضرت گوسفندی را کنار خیمه دید که به خاطر ضعف از رفتن به صحرا باز مانده بود. فرمود: «اجازه می دهی این گوسفند را بدوشم؟». زن گفت: بلی، ولی چیزی ندارد. حضرت دستش را بر پشت گوسفند کشید، و از چاق­ترین گوسفندان شد. و با دست بر پشت آن کشید و پستانش به شکلی عجیب آویزان شد و شیر بسیاری از آن سرازیر شد. فرمود: «ای ام معبد! دیگ را بیاور».

ص: 75

دیگ را پر از شیر کرد و همه خوردند و سیر شدند. هنگامی که ام معبد این صحنه را دید گفت: «ای نیک صورت! من یک بچّه هفت ساله دارم مانند پاره ای گوشت است! که نه می تواند سخن بگوید و نه می تواند برخیزد» و او را پیش پیامبر آورد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خرمایی را برداشت و جوید و در دهان بچّه گذاشت. درحال بچّه برخاست و راه رفت و حرف زد! هسته خرما را نیز در زمین کاشت فورا سبز شد و به صورت نخلی در آمد که خرما در آن پدیدار شد و خرما از آن آویزان شد. و همیشه در زمستان و تابستان این گونه بود. حضرت به اطراف درخت اشاره کرد، همه سبز شدند. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و همراهان، از آن جا رفتند. سال­ها پس از آن ماجرا که پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله وفات کرد آن نخل، دیگر خرما نیاورد، ولی سبز بود و هنگامی که علی علیه السّلام شهید شد دیگر سبز هم نشد ولی باقی بود تا این که امام حسین علیه السّلام به شهادت رسید، از آن خون جاری شد و خشکید! اما در همان روز که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله درخت را سبز کرد و کودک را شفا داد، وقتی ابو معبد شوهر آن زن از صحرا برگشت و وضع درخت و کودک و گوسفند را دید از سبب آن پرسید، ام معبد تمام جریان را گفت: «ابو معبد گفت: این شخص همان کسی است که در مدینه انتظار او را می کشیدند. به خدا سوگند تردید ندارم که راست می گوید. او فرستاده خداست؛ چون این کارها فقط از یک قدرت خدایی ساخته است نه غیر آن. سپس با خانواده اش به سوی پیامبر آمد و همه مسلمان شدند.

**[ترجمه]

«27»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ ابْنَ الْکَوَّاءِ قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَیْنَ کُنْتَ حَیْثُ ذَکَرَ اللَّهُ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ (1) فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَیْلَکَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ کُنْتُ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ طَرَحَ عَلَیَّ رَیْطَتَهُ فَأَقْبَلَ قُرَیْشٌ مَعَ کُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ هِرَاوَةٌ فِیهَا شَوْکُهَا (2) فَلَمْ یُبْصِرُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلُوا عَلَیَّ یَضْرِبُونِّی حَتَّی یَنْفَطَ جَسَدِی وَ أَوْثَقُونِی بِالْحَدِیدِ وَ جَعَلُونِی فِی بَیْتٍ وَ اسْتَوْثَقُوا الْبَابَ بِقُفْلٍ وَ جَاءُوا بِعَجُوزٍ تَحْرُسُ الْبَابَ فَسَمِعْتُ صَوْتاً یَقُولُ یَا عَلِیُّ فَسَکَنَ الْوَجَعُ فَلَمْ أَجِدْهُ وَ سَمِعْتُ صَوْتاً آخَرَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ فَإِذَا الْحَدِیدُ الَّذِی عَلَیَّ قَدْ تَقَطَّعَ ثُمَّ سَمِعْتُ صَوْتاً یَا عَلِیُّ فَإِذَا الْبَابُ فُتِحَ وَ خَرَجْتُ وَ الْعَجُوزُ لَا تَعْقِلُ (3).

**[ترجمه]خرائج: ابن کوّاء به علی علیه السّلام گفت: وقتی که خداوند ابو بکر را ذکر کرد و فرمود: «ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ» تو کجا بودی؟ حضرت فرمود: «وای بر تو ای ابن کوّاء! در آن هنگام، من در بستر پیامبر خوابیده بودم و ملافه­ای بر خود کشیده بود. و قریش آمدند و در دست هر کدام چماقی بود که بر سر آن خار (نیزه) بود. وقتی پیامبر را در بستر ندیدند به من رو آوردند و آن­قدر مرا زدند که بدنم مجروح شد و تاول زد. مرا به غل و زنجیر بستند و در را به رویم قفل کردند و پیرزنی را نگهبان گذاشتند. یک دفعه صدایی شنیدم که گفت: «یا علی!» دردهایی که به آن مبتلا بودم، آرام گرفت و خوب شد. صدای دیگری نیز شنیدم که غل و زنجیر باز شد. بار سوم نیز شنیدم که گفت: یا علی! در باز شد، بیرون آمدم و آن پیرزن نفهمید.

**[ترجمه]

بیان

الریطة الملاءة إذا کانت قطعة واحدة و لم تکن لفقین و النفطة

ص: 76


1- التوبة: 40.
2- الهراوة العصا الضخمة کصراوة الفأس و المعول. و الشوک: السلاح.
3- لم نجد الحدیث و لا ما تقدم قبله فی الخرائج المطبوع و قد أشرنا کرارا أن نسخة المؤلّف قدس اللّه سره کانت تزید علی المطبوع، و کان المطبوع مختصرا منها.

الجدری و البثرة و قد نفطت کفه کفرحت قرحت عملا أو مجلت (1) و أنفطها العمل.

**[ترجمه]«الریطۀ» ملافه و پارچه یک تکه که دو تکه نباشد. «النفطۀ»

ص: 76

بیماری آبله است. و «قد نفطت کفّه» بر وزن فرحت یعنی از کار زیاد دستش زخمی شد و تاول زد. و «انفطها العمل».

**[ترجمه]

«28»

قب، المناقب لابن شهرآشوب عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ مَا زَالَ أَبُو کُرْزٍ الْخُزَاعِیُّ یَقْفُو أَثَرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَوَقَفَ عَلَی بَابِ الْحَجَرِ یَعْنِی الْغَارَ فَقَالَ هَذِهِ قَدَمُ مُحَمَّدٍ وَ اللَّهِ أُخْتُ الْقَدَمِ الَّتِی فِی الْمَقَامِ وَ قَالَ هَذِهِ قَدَمُ أَبِی قُحَافَةَ أَوِ ابْنِهِ وَ قَالَ مَا جَازُوا هَذَا الْمَکَانَ إِمَّا أَنْ یَکُونُوا صَعِدُوا فِی السَّمَاءِ أَوْ دَخَلُوا فِی الْأَرْضِ وَ جَاءَ فَارِسٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فِی صُورَةِ الْإِنْسِ فَوَقَفَ عَلَی بَابِ الْغَارِ وَ هُوَ یَقُولُ لَهُمُ اطْلُبُوهُ فِی هَذِهِ الشِّعَابِ فَلَیْسَ هَاهُنَا وَ تَبِعَهُ الْقَوْمُ فَعَمَّی اللَّهُ أَثَرَهُ وَ هُوَ نَصْبُ أَعْیُنِهِمْ وَ صَدَّهُمْ عَنْهُ وَ هُمْ دُهَاةُ الْعَرَبِ وَ کَانَ الْغَارُ ضَیِّقَ الرَّأْسِ فَلَمَّا وَصَلَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اتَّسَعَ بَابُهُ فَدَخَلَ بِالنَّاقَةِ فَعَادَ الْبَابُ وَ ضَاقَ کَمَا کَانَ فِی الْأَوَّلِ.

الْوَاقِدِیُّ لَمَّا خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْغَارِ فَبَلَغَ الْجَبَلَ وَجَدَهُ مُصْمَتاً (2) فَانْفَرَجَ حَتَّی دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْغَارَ.

زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ وَ أَنَسٌ وَ الْمُغِیرَةُ أَمَرَ اللَّهُ شَجَرَةً صَغِیرَةً فَنَبَتَتْ فِی وَجْهِ الْغَارِ وَ أَمَرَ الْعَنْکَبُوتَ فَنَسَجَتْ فِی وَجْهِهِ وَ أَمَرَ حَمَامَتَیْنِ وَحْشِیَّتَیْنِ فَوَقَفَتَا بِفَمِ الْغَارِ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ أَنْبَتَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی بَابِ الْغَارِ ثُمَامَةً وَ هِیَ شَجَرَةٌ صَغِیرَةٌ.

الزُّهْرِیُّ وَ لَمَّا قَرُبُوا مِنَ الْغَارِ بِقَدْرِ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً تَعَجَّلَ بَعْضُهُمْ لِیَنْظُرَ مَنْ فِیهِ فَرَجَعَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالُوا لَهُ مَا لَکَ لَا تَنْظُرُ فِی الْغَارِ فَقَالَ رَأَیْتُ حَمَامَتَیْنِ بِفَمِ الْغَارِ فَعَلِمْتُ أَنْ لَیْسَ فِیهِ أَحَدٌ وَ سَمِعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا قَالَ فَدَعَا لَهُنَّ (3) وَ فَرَضَ جَزَاءَهُنَّ فَانْحَدَرْنَ فِی الْحَرَمِ

ص: 77


1- مجلت یده: ظهر فیها المجل. و المجل أن یکون بین الجلد و اللحم ماء من کثرة العمل. یقال للمجل بالفارسیة: آبله أو تاول.
2- المصمت وزان اسم المفعول: الذی لا جوف له. باب مصمت: مغلق مبهم اغلاقه. حائط مصمت: لا فرجة فیه.
3- أی للحمامات. و الجمع باعتبار جماعة الحمامة و جنسها.

وَ رَأَی أَبُو بَکْرٍ وَاحِداً یَبُولُ قِبَلَهُمْ فَقَالَ قَدْ أَبْصَرُونَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَوْ أَبْصَرُونَا لَمَا اسْتَقْبَلُونَا بِعَوْرَاتِهِمْ (1).

**[ترجمه]مناقب: علی بن ابراهیم بن هاشم گوید: ابو کرز خزاعی جا پای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را دنبال می­کرد تا این که در مقابل در حَجَر یعنی غار ایستاد. گفت: این جا پای محمد است و به خدا سوگند همان جا پایی است که در آن جا دیدیم. و گفت: این جای پاهای ابو قحافه، یا پسرش است. و گفت: از این جا به محل دیگری نرفته­اند یا به آسمان بالا رفته­اند یا در زمین فرو رفته­اند. و سوارکاری از فرشتگان آمد و بر در غار ایستاد و به آنان می­گفت: او در غار نیست، به دنبالش در این درّه­ها بروید. و آن قوم به دنبال او رفتند و خداوند جای پاهای آن حضرت را پاک کرد، در حالی که آن حضرت در مقابل چشمانشان بود، و با وجود این که از افراد با بصیرت و تیزهوش عرب بودند، آنان را از او بازداشت. دهانه آن غار تنگ بود و چون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بدانجا رسید، در غار فراخ و گشاد گردید و آن حضرت با شتر وارد شد و در غار دوباره به شکل اول تنگ شد.

واقدی گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی غار رفت، به کوه رسید و آن کوه را میان­تهی و بی­روزنه یافت. پس کوه باز شد تا این که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد غار شد.

زید بن ارقم و انس و مغیرۀ روایت کرده­اند که: خداوند درختی کوچکی را امر فرمود و در مقابل غار روئید، و عنکبوت را امر کرد و در دهانه آن تار تنید و به دو کبوتر وحشی امر فرمود و در دهانه غار ایستادند.

و ورایت شده که خداوند متعال بر در غار درخت کوچکی را رویاند.

زُهریّ گوید: هنگامی که مشرکان به چهل ذراعی غار نزدیک شدند، یکی از آنان شتافت تا نگاه کند ببیند چه کسی در غار است. پس به نزد دوستانش برگشت. به او گفتند: چرا به غار نگاه نکردی؟ گفت: دو کبوتر را در دهانه غار دیدم و دریافتم که کسی در غار نیست. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سخنان او را شنید و برای کبوتر­ها دعا کرد و برای کشتن آن­ها مجازات قرارد داد و کبوتران به حرم آمدند.

ص: 77

ابوبکر شخصی را دید که در مقابل آن­ها بول می­کند. گفت: این­ها ما را دیدند؟ حضرت فرمود: اگر ما را دیده بودند با عورت باز روبروی ما نمی­آمدند. - . مناقب آل ابی طالب 1: 111 -

**[ترجمه]

«29»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: کَانَتْ خَدِیجَةُ مَاتَتْ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِسَنَةٍ وَ مَاتَ أَبُو طَالِبٍ بَعْدَ مَوْتِ خَدِیجَةَ بِسَنَةٍ فَلَمَّا فَقَدَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَنَأَ (2) الْمُقَامَ بِمَکَّةَ وَ دَخَلَهُ حُزْنٌ شَدِیدٌ وَ أَشْفَقَ عَلَی نَفْسِهِ مِنْ کُفَّارِ قُرَیْشٍ فَشَکَا إِلَی جَبْرَئِیلَ ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا مُحَمَّدُ اخْرُجْ مِنَ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ هَاجِرْ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلَیْسَ لَکَ الْیَوْمَ بِمَکَّةَ نَاصِرٌ وَ انْصِبْ لِلْمُشْرِکِینَ حَرْباً فَعِنْدَ ذَلِکَ تَوَجَّهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ (3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: سعید بن مُسیّب از علی بن حسین علیه السلام روایت کرده که فرمود: حضرت خدیجه یک سال پیش از هجرت پیامبر وفات یافت و ابوطالب نیز یک سال پس از مرگ خدیجه از دنیا رفت. هنگامی که رسول خدا آن دو را از دست داد، ماندن در مکه برای ایشان زجر آور شد و بسیار غمگین بود و به خاطر کفّار قریش، احساس ترس کرد و از این موضوع به جبرئیل شکوه نمود. خداوند بر او وحی نمود: ای محمد! از قریه ای که اهل آن کفّار هستند، خارج شو و به مدینه هجرت کن، امروز در مکه برای تو یاوری نیست و علیه مشرکان جنگی بر پا کن، در همین زمان، پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی مدینه روانه شد. - . تفسیر عیاشی 1 : 257 -

**[ترجمه]

«30»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَمَّا قَوْلُهُ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (4) فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام حِینَ بَذَلَ نَفْسَهُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ اضْطَجَعَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا طَلَبَتْهُ کُفَّارُ قُرَیْشٍ (5).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از جابر، از امام باقر علیه السلام روایت می کند که پیرامون تفسیر آیه: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه وَاللّه رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» فرمود: این آیه، در شأن حضرت علی علیه السلام که در شبی که کفار قریش تصمیم به کشتن رسول الله را داشتند، جان خود را برای خدا و رسولش در طبق اخلاص گذاشت و در بستر رسول الله صلی الله علیه و آله آرمید، نازل شده است. - . تفسیر عیاشی 1 : 101 -

**[ترجمه]

«31»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: فَدَی عَلِیٌّ علیه السلام بِنَفْسِهِ لَبِسَ ثَوْبَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ نَامَ مَکَانَهُ فَکَانَ الْمُشْرِکُونَ یَرْمُونَ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَجَاءَ أَبُو بَکْرٍ وَ عَلِیٌّ علیه السلام نَائِمٌ وَ أَبُو بَکْرٍ یَحْسَبُ أَنَّهُ نَبِیُّ اللَّهِ فَقَالَ أَیْنَ نَبِیُّ اللَّهِ فَقَالَ عَلِیٌّ إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ قَدِ انْطَلَقَ نَحْوَ بِئْرِ مَیْمُونٍ فَأَدْرَکَ قَالَ فَانْطَلَقَ أَبُو بَکْرٍ فَدَخَلَ مَعَهُ الْغَارَ وَ جَعَلَ علیه السلام یُرْمَی بِالْحِجَارَةِ کَمَا کَانَ یُرْمَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَتَضَوَّرُ قَدْ لَفَّ رَأْسَهُ فَقَالُوا إِنَّکَ کُنْتَ (6) لَوْ کَانَ صَاحِبُکَ لَا یَتَضَوَّرُ قَدِ اسْتَنْکَرْنَا

ص: 78


1- مناقب آل أبی طالب 1: 111.
2- أی کره و أبغض المقام بها.
3- تفسیر العیّاشیّ ج 1: 257.
4- البقرة: 206.
5- تفسیر العیّاشیّ ج 1: 101.
6- هذا یوافق ما یأتی عن الطبریّ و ابن حنبل، و أمّا سائر الروایات ففیها انه لقیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم فی الطریق، و لعلّ التوفیق بینهما ان النبیّ صلّی اللّه علیه.

ذَلِکَ مِنْکَ (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از ابن عباس روایت می کند که گفت: علی علیه السلام جان خود را فدای رسول الله قرارداد و لباس حضرت را پوشیده و در بستر او خوابید و مشرکان تصمیم داشتند (که آن شب)، رسول الله صلی الله علیه و آله را به قتل برسانند. و ابوبکر که گمان می کرد رسول الله صلی الله علیه و آله در بستر خود آرمیده به بالین حضرت آمد ولی مشاهده کرد که او علی علیه السلام است. پس به حضرت علی علیه السلام گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله، کجا است؟ علی علیه السلام پاسخ داد: رسول الله صلی الله علیه و آله، به سوی چاه میمون رهسپار شده و به آن جا رسیده است. ابن عباس می گوید: ابوبکر، نیز به راه افتاد و به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله وارد آن غار شد و همان طور که سنگ بر سر رسول الله صلی الله علیه و آله اصابت می کرد، بر سر او(علی علیه السلام) نیز ریخته شد و او خود را پیچیده بود و فریاد می زد و سرش را بسته بود. به او گفتند: همانا تویی! ولی اگر رفیق تو بود فریاد برنمی آورد (و نمی نالید)، ما اشتباه کردیم. - . تفسیر عیاشی 1 : 101 -

ص: 728

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فیه أنه دخل علی امرأة و هی تتضور من شدة الحمی أی تتلوی و تصیح و تتقلب ظهرا لبطن و قیل تتضور تظهر الضور بمعنی الضر یقال ضاره یضوره و یضیره.

**[ترجمه]جزری گوید: در حدیث آمده است که«دخل علی امرأۀ و هی تتضوّر من شدۀ الحمّی» یعنی از شدت تب به خود می­پیچید و فریاد می­کشید و پشت و رو می­شد. و گفته شده: «تتضوّر» یعنی الضور آشکار می­کرد و «الضور» به معنای «الضرّ» (زیان) است. گفته می­شود: «ظارّه یضوره و یضیره».

**[ترجمه]

«32»

قب، المناقب لابن شهرآشوب تَارِیخُ الطَّبْرَسِیِّ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَزَلَ بِقُبَاءَ عَلَی أُمِّ کُلْثُومٍ (2) بِنْتِ هِدْمٍ وَقْتَ الْهِجْرَةِ لَیْلَتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً فَرَآهَا تَخْرُجُ کُلَّ لَیْلَةٍ نِصْفَ اللَّیْلِ

ص: 79


1- أی قالوا ذلک بعد ما عرفوه انه علی. و فی نسخة: قد استکثرنا منک. و روی الحدیث الخوارزمی فی مناقبه: 75 بإسناده عن الشیخ الزاهد ابی الحسن علیّ بن أحمد العاصمی الخوارزمی قال: أخبرنی شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد الواعظ، أخبرنی والدی أبو بکر أحمد بن الحسین البیهقیّ، أخبرنی أبو عبد اللّه الحافظ، أخبرنی أحمد بن جعفر القطیعی، حدّثنی عبد اللّه بن أحمد بن حنبل، أخبرنی أبی، حدّثنی یحیی بن معاذ، حدّثنی أبو عوانة، حدّثنا أبو ثلج حدّثنی عمر بن میمون، عن ابن عبّاس. و فیه: و هو یتضور قد لف رأسه فی الثوب لا یخرجه حتی أصبح، ثمّ کشف عن رأسه، فقالوا: انک لئیم، و قد کان صاحبک لا یتضور و نحن نرمیه و انت تتضور، و قد استنکرنا ذلک. أقول : أبوعبدالله الحافظ هو محمد بن عبدالله الحاکم النیسابوری روی الحدیث فی المستدرک ٣ : ١٣٢ واسناد الخوارزمی فیه أوهام لعلها من النساخ والصحیح کما فی المستدرک یحیی بن حماد « وهو ابن أبی زیاد الشیبانی ختن أبی عوانة » حدثنا ابوعوانة ، حدثنا ابوبلج « بفتح الباء وسکون اللام هو الفزاری الواسطی ، ویقال : الکوفی الکبیر ، واسمه یحیی بن سلیم بن بلج ، ویقال : ابن ابی سلیم ، ویقال : یحیی بن الاسود » حدثنا عمرو بن میمون. « هو عمرو بن میمون الاودی ابوعبدالله ، ویقال : ابویحیی مخضرم مشهور ثقة عابد نزل الکوفة مات سنة ٧٤ _ او _ بعدها » وفی المستدرک : انک للئیم. والحدیث فی تفسیر العیاش : ج ١ : ١٠١. واخرجه البحرانی ایضا فی البرهان : ١ : ٢٠٧. وکذا الحدیث الذی قبله.
2- فیه وهم، و قد دخل حدیث فی حدیث آخر، و الصحیح: نزل علی کلثوم بن هدم کما فی سیرة ابن هشام والطبری وامتاع الاسماع وغیرها والرجل أبوقیس کلثوم بن هدم بن امرئ القیس بن الحارث بن زید بن مالک بن عوف بن عمرو بن عوف بن مالک بن الاوس ، هذا علی قول من یقول : إن النبی صلی الله علیه و آله نزل علی کلثوم ، وما علی ما قیل : من انه نزل علی سعد بن خیثمة ، فیلزم أن یکون نزول علی علیه السلام ایضا علیه ، لان المعروف والمشهور بین أصحاب التواریخ انه نزل مع النبی صلی الله علیه و آله : وقیل : ان علیا نزل علی امرأة مسلمة لا زوج لها. وفی ذلک الحدیث أن سهل بن حنیف یأتیها فیعطیها شیئا إه والحدیث لم نظفر به فی المناقب ، وقد ذکر فی حدیث آخر انه نزل علی کلثوم بن هدم.

إِلَی طَارِقٍ وَ تَأْخُذُ مِنْهُ شَیْئاً فَسَأَلَهَا عَنْ ذَلِکَ فَقَالَتْ هَذَا سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ قَدْ عَرَفَ أَنِّی امْرَأَةٌ لَا أَحَدَ لِی فَإِذَا أَمْسَی عَدَا عَلَی أَوْثَانِ قَوْمِهِ فَکَسَرَهَا ثُمَّ جَاءَنِی بِهَا وَ قَالَ احْتَطِبِی بِهَذَا فَکَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَحْتَرِمُهُ بَعْدَ ذَلِکَ.

**[ترجمه]مناقب: تاریخ طبرسی: امیر المؤمنین در زمان هجرت دو یا سه شب در قباء بر امّ کلثوم دختر هدم وارد شد، و می­دید که او هر شب در نیمه­های شب

ص: 79

به نزد کسی که شب­هنگام می­آید، رفته و از او چیزی می­گیرد. در این باره از او سوال کرد و او گفت: این سهل بن حنیف است و می­داند که من زنی تنها هستم و شب­هنگام به سوی بت­های قومش می­رود و آن­ها را می­شکند و به نزد من می­آورد و گفت: با این­ها هیزم درست کن. و امیر المؤمنین پس از آن ماجرا، سهل را احترام می­گزارد.

**[ترجمه]

«33»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ الثَّانِی علیه السلام وَ مَعِی الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ إِنَّهُمْ یَحْتَجُّونَ عَلَیْنَا بِقَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ قَالَ وَ مَا لَهُمْ فِی ذَلِکَ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَی رَسُولِهِ وَ مَا ذَکَرَهُ فِیهَا بِخَیْرٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ أَنَا جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ هَکَذَا تَقْرَءُونَهَا قَالَ هَکَذَا قَرَأْتُهَا.

قَالَ زُرَارَةُ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَی رَسُولِهِ أَ لَا تَرَی أَنَّ السَّکِینَةَ إِنَّمَا نَزَلَتْ عَلَی رَسُولِهِ وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی فَقَالَ هُوَ الْکَلَامُ الَّذِی یَتَکَلَّمُ بِهِ عَتِیقٌ- رَوَاهُ الْحَلَبِیُّ عَنْهُ (1)

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از عبد الله بن محمّد حجّال نقل کرده است که گفت: نزد امام رضا علیه السلام بودم و حسن بن جَهم همراه من بود. پس حسن به ایشان عرض کرد: همانا آنان با این سخن خدای تبارک و تعالی: «ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ» بر ما احتجاج می کنند. فرمود: چه دلیلی در این آیه برای آنان می تواند باشد، به خدا قسم، خدا فرمود: «فأنزل الله سکینته علی رسوله» {پس خدا سکینه و آرامش خود را بر رسولش نازل کرد.} و او را در این جا به خیر ذکر نکرده است. گفت: من به او عرض کردم: فدایت شوم، این آیه را چنین می خوانید؟ فرمود: بله، چنین خوانده ام.

زُراره می­گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «فأنزل الله سکینته علی رسوله» {پس خدا سکینه و آرامش خود را بر رسولش نازل کرد.} آیا نمی بینی که سِکینت فقط بر رسولش نازل شد. «وَجَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُواْ السُّفْلَی» - زراره می­گوید: - این همان سخنی است که عتیق آن را ایراد کرد. و این حدیث را حلبی ازامام باقر علیه السلام نقل کرده است.

**[ترجمه]

«34»

م، تفسیر الإمام علیه السلام إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی النَّبِیِّ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ الْعَلِیَّ الْأَعْلَی یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ (2) وَ یَقُولُ لَکَ إِنَّ أَبَا جَهْلٍ وَ الْمَلَأَ مِنْ قُرَیْشٍ قَدْ دَبَّرُوا یُرِیدُونَ قَتْلَکَ وَ أَمَرَکَ أَنْ تُبِیتَ (3) عَلِیّاً فِی مَوْضِعِکَ وَ قَالَ لَکَ إِنَّ مَنْزِلَتَهُ مَنْزِلَةُ إِسْمَاعِیلَ الذَّبِیحِ مِنْ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ یَجْعَلُ نَفْسَهُ لِنَفْسِکَ فِدَاءً وَ رُوحَهُ لِرُوحِکَ وِقَاءً وَ أَمَرَکَ

ص: 80


1- تفسیر العیّاشیّ ج 2: 88.
2- فی نسخة: یقرئک السلام.
3- فی نسخة من المصدر: ان تثبت.

أَنْ تَسْتَصْحِبَ أَبَا بَکْرٍ فَإِنَّهُ إِنْ آنَسَکَ وَ سَاعَدَکَ وَ وَازَرَکَ وَ ثَبَتَ عَلَی مَا یُعَاهِدُکَ وَ یُعَاقِدُکَ کَانَ فِی الْجَنَّةِ مِنْ رُفَقَائِکَ وَ فِی غُرُفَاتِهَا مِنْ خُلَصَائِکَ (1) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام أَ رَضِیتَ أَنْ أُطْلَبَ (2) فَلَا أُوْجَدَ وَ تُوجَدَ فَلَعَلَّهُ أَنْ یُبَادِرَ إِلَیْکَ الْجُهَّالُ فَیَقْتُلُوکَ قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ رَضِیتُ أَنْ یَکُونَ رُوحِی لِرُوحِکَ وِقَاءً وَ نَفْسِی لِنَفْسِکَ فِدَاءً بَلْ رَضِیتُ أَنْ یَکُونَ رُوحِی وَ نَفْسِی فِدَاءً لِأَخٍ لَکَ أَوْ قَرِیبٍ أَوْ لِبَعْضِ الْحَیَوَانَاتِ تَمْتَهِنُهَا (3) وَ هَلْ أُحِبُّ الْحَیَاةَ إِلَّا لِخِدْمَتِکَ وَ التَّصَرُّفِ بَیْنَ أَمْرِکَ وَ نَهْیِکَ وَ لِمَحَبَّةِ أَوْلِیَائِکَ وَ نُصْرَةِ أَصْفِیَائِکَ وَ مُجَاهَدَةِ أَعْدَائِکَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمَا أَحْبَبْتُ أَنْ أَعِیشَ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا سَاعَةً وَاحِدَةً فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ قَدْ قَرَأَ عَلَیَّ کَلَامَکَ هَذَا الْمُوَکَّلُونَ بِاللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ وَ قَرَءُوا عَلَیَّ مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَکَ مِنْ ثَوَابِهِ فِی دَارِ الْقَرَارِ مَا لَمْ یَسْمَعْ بِمِثْلِهِ السَّامِعُونَ وَ لَا رَأَی مِثْلَهُ الرَّاءُونَ وَ لَا خَطَرَ مِثْلَهُ بِبَالِ الْمُتَفَکِّرِینَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِی بَکْرٍ أَ رَضِیتَ أَنْ تَکُونَ مَعِی یَا أَبَا بَکْرٍ تُطْلَبُ کَمَا أُطْلَبُ وَ تُعْرَفُ بِأَنَّکَ أَنْتَ الَّذِی تَحْمِلُنِی عَلَی مَا أَدَّعِیهِ فَتَحْمِلُ عَنِّی أَنْوَاعَ الْعَذَابِ قَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَمَّا أَنَا لَوْ عِشْتُ عُمُرَ الدُّنْیَا أُعَذَّبُ فِی جَمِیعِهَا أَشَدَّ عَذَابٍ لَا یَنْزِلُ عَلَیَّ مَوْتٌ مُرِیحٌ وَ لَا مَنْهَجٌ مُتِیحٌ (4) وَ کَانَ ذَلِکَ فِی مَحَبَّتِکَ لَکَانَ ذَلِکَ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَتَنَعَّمَ فِیهَا وَ أَنَا مَالِکٌ لِجَمِیعِ مَمَالِکِ مُلُوکِهَا فِی مُخَالَفَتِکَ وَ هَلْ أَنَا وَ مَالِی وَ وُلْدِی إِلَّا فِدَاؤُکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا جَرَمَ إِنِ اطَّلَعَ اللَّهُ عَلَی قَلْبِکَ وَ وَجَدَ مَا فِیهِ مُوَافِقاً لِمَا جَرَی عَلَی لِسَانِکَ جَعَلَکَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ مَنْزِلَةِ الرُّوحِ مِنَ الْبَدَنِ کَعَلِیٍّ الَّذِی هُوَ مِنِّی کَذَلِکَ وَ عَلَی فَوْقِ ذَلِکَ لِزِیَادَةِ فَضَائِلِهِ وَ شَرَفِ خِصَالِهِ یَا أَبَا بَکْرٍ إِنَّ مَنْ عَاهَدَ (5) ثُمَّ لَمْ یَنْکُثْ وَ لَمْ یُغَیِّرْ وَ لَمْ یُبَدِّلْ وَ لَمْ یَحْسُدْ مَنْ قَدْ أَبَانَهُ اللَّهُ (6)

ص: 81


1- الحدیث متفرد بهذا التفصیل فتأمل.
2- فی نسخة: إذ اطلب.
3- امتهن الشی ء: احتقره و ابتذله.
4- فی المصدر و فی نسخة: و لا فرج متبح، و فی نسخة اخری: و لا فرج منج.
5- فی نسخة: من عامل اللّه. و فی المصدر: من عاهد اللّه ثمّ لم ینکثه.
6- فی نسخة من المصدر: من قد أثابه اللّه.

بِالتَّفْضِیلِ فَهُوَ مَعَنَا فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی وَ إِذَا أَنْتَ مَضَیْتَ عَلَی طَرِیقَةٍ یُحِبُّهَا مِنْکَ رَبُّکَ وَ لَمْ تَتْبَعْهَا بِمَا یُسْخِطُ (1) وَ وَافَیْتَهُ بِهَا إِذَا بَعَثَکَ بَیْنَ یَدَیْهِ کُنْتَ لِوَلَایَةِ اللَّهِ مُسْتَحِقّاً وَ لِمُرَافَقَتِنَا فِی تِلْکَ الْجِنَانِ مُسْتَوْجِباً انْظُرْ أَبَا بَکْرٍ فَنَظَرَ فِی آفَاقِ السَّمَاءِ فَرَأَی أَمْلَاکاً مِنْ نَارٍ عَلَی أَفْرَاسٍ مِنْ نَارٍ بِأَیْدِیهِمْ رِمَاحٌ مِنْ نَارٍ وَ کُلٌّ یُنَادِی یَا مُحَمَّدُ مُرْنَا بِأَمْرِکَ فِی مُخَالِفِیکَ نُطَحْطِحْهُمْ ثُمَّ قَالَ تَسَمَّعْ عَلَی الْأَرْضِ فَتَسَمَّعَ (2) فَإِذَا هِیَ تُنَادِی یَا مُحَمَّدُ مُرْنِی بِأَمْرِکَ فِی أَعْدَائِکَ أَمْتَثِلْ أَمْرَکَ ثُمَّ قَالَ تَسَمَّعْ عَلَی الْجِبَالِ فَسَمِعَهَا تُنَادِی یَا مُحَمَّدُ مُرْنَا بِأَمْرِکَ فِی أَعْدَائِکَ نُهْلِکْهُمْ ثُمَّ قَالَ تَسَمَّعْ عَلَی الْبِحَارِ فَأُحْضِرَتِ الْبِحَارُ بِحَضْرَتِهِ وَ صَاحَتِ أَمْوَاجُهَا یَا مُحَمَّدُ مُرْنَا بِأَمْرِکَ فِی أَعْدَائِکَ نَمْتَثِلْهُ ثُمَّ سَمِعَ السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ الْجِبَالَ وَ الْبِحَارَ کُلٌّ یَقُولُ یَا مُحَمَّدُ مَا أَمَرَکَ رَبُّکَ بِدُخُولِ الْغَارِ لِعَجْزِکَ عَنِ الْکُفَّارِ وَ لَکِنِ امْتِحَاناً وَ ابْتِلَاءً لِیُخَلِّصَ (3) الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ مِنْ عِبَادِهِ وَ إِمَائِهِ بِأَنَاتِکَ (4) وَ صَبْرِکَ وَ حِلْمِکَ عَنْهُمْ یَا مُحَمَّدُ مَنْ وَفَی بِعَهْدِکَ فَهُوَ مِنْ رُفَقَائِکَ فِی الْجِنَانِ وَ مَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ هُوَ مِنْ قُرَنَاءِ إِبْلِیسَ اللَّعِینِ فِی طَبَقَاتِ النِّیرَانِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ الرُّوحِ مِنَ الْبَدَنِ حُبِّبْتَ إِلَیَّ کَالْمَاءِ الْبَارِدِ إِلَی ذِی الْغُلَّةِ الصَّادِی ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا أَبَا حَسَنٍ تَغَشَّ بِبُرْدَتِی فَإِذَا أَتَاکَ الْکَافِرُونَ یُخَاطِبُونَکَ فَإِنَّ اللَّهَ یَقْرِنُ بِکَ تَوْفِیقَهُ وَ بِهِ تُجِیبُهُمْ فَلَمَّا جَاءَ أَبُو جَهْلٍ وَ الْقَوْمُ شَاهِرُونَ سُیُوفَهُمْ قَالَ لَهُمْ أَبُو جَهْلٍ لَا تَقَعُوا بِهِ وَ هُوَ نَائِمٌ لَا یَشْعُرُ وَ لَکِنِ ارْمُوهُ بِالْأَحْجَارِ لِیَتَنَبَّهَ بِهَا ثُمَّ اقْتُلُوهُ فَرَمَوْهُ بِأَحْجَارٍ ثِقَالٍ صَائِبَةٍ فَکَشَفَ عَنْ رَأْسِهِ وَ قَالَ مَا ذَا شَأْنُکُمْ فَعَرَفُوهُ فَإِذَا هُوَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ أَ مَا تَرَوْنَ مُحَمَّداً کَیْفَ أَبَاتَ هَذَا وَ نَجَا بِنَفْسِهِ لِتَشْتَغِلُوا بِهِ

ص: 82


1- فی المصدر: و لا تتبعها بما یسخطه.
2- تسمع الرجل و إلیه: أصغی إلیه.
3- فی المصدر: لیتخلص.
4- الاناة: الوقار و الحلم: الانتظار و التمهل.

وَ یَنْجُو مُحَمَّدٌ لَا تَشْتَغِلُوا بِعَلِیٍّ الْمَخْدُوعِ لِیَنْجُوَ بِهَلَاکِهِ مُحَمَّدٌ وَ إِلَّا فَمَا مَنَعَهُ أَنْ یَبِیتَ فِی مَوْضِعِهِ إِنْ کَانَ رَبُّهُ یَمْنَعُ عَنْهُ کَمَا یَزْعُمُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ لِی (1) تَقُولُ هَذَا یَا بَا جَهْلٍ بَلِ اللَّهُ قَدْ أَعْطَانِی مِنَ الْعَقْلِ مَا لَوْ قُسِمَ عَلَی جَمِیعِ حمقاء (حَمْقَی) الدُّنْیَا وَ مَجَانِینِهَا لَصَارُوا بِهِ عُقَلَاءَ وَ مِنَ الْقُوَّةِ مَا لَوْ قُسِمَ عَلَی جَمِیعِ ضُعَفَاءِ الدُّنْیَا لَصَارُوا بِهِ أَقْوِیَاءَ وَ مِنَ الشَّجَاعَةِ مَا لَوْ قُسِمَ عَلَی جَمِیعِ جُبَنَاءِ الدُّنْیَا لَصَارُوا بِهِ شُجْعَاناً وَ مِنَ الْحِلْمِ مَا لَوْ قُسِمَ عَلَی جَمِیعِ سُفَهَاءِ الدُّنْیَا لَصَارُوا بِهِ حُلَمَاءَ وَ لَوْ لَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَنِی أَنْ لَا أُحْدِثَ حَدَثاً حَتَّی أَلْقَاهُ لَکَانَ لِی وَ لَکُمْ شَأْنٌ وَ لَأَقْتُلَنَّکُمْ قَتْلًا وَیْلَکَ یَا أَبَا جَهْلٍ إِنَّ مُحَمَّداً قَدِ اسْتَأْذَنَهُ فِی طَرِیقِهِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ وَ الْجِبَالُ وَ الْبِحَارُ فِی إِهْلَاکِکُمْ فَأَبَی إِلَّا أَنْ یَرْفُقَ بِکُمْ وَ یُدَارِیَکُمْ لِیُؤْمِنَ مَنْ فِی عِلْمِ اللَّهِ أَنَّهُ لَیُؤْمِنُ مِنْکُمْ وَ یَخْرُجَ مُؤْمِنُونَ مِنْ أَصْلَابِ وَ أَرْحَامِ کَافِرِینَ وَ کَافِرَاتٍ أَحَبَّ اللَّهُ أَنْ لَا یَقْطَعَهُمْ عَنْ کَرَامَتِهِ بِاصْطِلَامِهِمْ (2) وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَأَهْلَکَکُمْ رَبُّکُمْ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ لَا یَدْعُوکُمْ إِلَی طَاعَتِهِ وَ أَنْتُمْ مُضْطَرُّونَ بَلْ مَکَّنَکُمْ بِمَا کَلَّفَکُمْ وَ قَطَعَ مَعَاذِیرَکُمْ فَغَضِبَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ بْنُ هِشَامٍ أَخُو أَبِی جَهْلٍ (3) فَقَصَدَهُ بِسَیْفِهِ فَرَأَی الْجِبَالَ قَدْ أَقْبَلَتْ لِتَقَعَ عَلَیْهِ وَ الْأَرْضَ قَدِ انْشَقَّتْ لِتَخْسِفَ بِهِ وَ أَمْوَاجَ الْبِحَارِ نَحْوَهُ مُقْبِلَةً لِتُغْرِقَهُ فِی الْبَحْرِ وَ رَأَی السَّمَاءَ انْحَطَّتْ لِتَقَعَ عَلَیْهِ فَسَقَطَ سَیْفُهُ وَ خَرَّ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ وَ احْتُمِلَ وَ یَقُولُ أَبُو جَهْلٍ دِیرَ بِهِ (4) لِصَفْرَاءَ هَاجَتْ بِهِ یُرِیدُ أَنْ یُلَبِّسَ عَلَی مَنْ مَعَهُ أَمْرَهُ فَلَمَّا الْتَقَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ رَفَعَ صَوْتَکَ فِی مُخَاطَبَتِکَ

ص: 83


1- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: أنی تقول یا أبا جهل.
2- فی المصدر: أحب اللّه أن لا یقتطعهم عن کرامته باصطلامکم. أقول الاصطلام: الاستئصال.
3- خلا المصدر المطبوع و المخطوط الذی عندی عن قوله: «أخو أبی جهل» و هو الصحیح لان أبا البختری و أبا جهل لیسا بأخوین، فان أبا البختری هو العاص بن هشام بن الحارث بن أسد بن عبد العزی بن کلاب بن مرة بن کعب بن لؤی. علی قول ابن إسحاق و ابن الکلبی، و العاص بن هاشم علی قول ابن هشام و مصعب الزبیری، و أبو جهل هو عمرو بن هشام بن المغیرة بن عبد اللّه بن عمر بن مخزوم بن یقظة بن مرة بن کعب بن لؤی.
4- فی المصدر: دثر به.

أَبَا جَهْلٍ إِلَی الْعُلْوِ وَ بَلَغَهُ إِلَی الْجِنَانِ فَقَالَ مَنْ فِیهَا مِنَ الْخُزَّانِ وَ الْحُورِ الْحِسَانِ مَنْ هَذَا الْمُتَعَصِّبُ لِمُحَمَّدٍ إِذْ قَدْ کَذَّبُوهُ وَ هَجَرُوهُ قِیلَ لَهُمْ هَذَا النَّائِبُ عَنْهُ وَ الْبَائِتُ عَلَی فِرَاشِهِ یَجْعَلُ نَفْسَهُ لِنَفْسِهِ وِقَاءً وَ رُوحَهُ لِرُوحِهِ فِدَاءً فَقَالَ الْخُزَّانُ وَ الْحُورُ الْحِسَانُ یَا رَبَّنَا فَاجْعَلْنَا خُزَّانَهُ وَ قَالَتِ الْحُورُ الْحِسَانُ فَاجْعَلْنَا نِسَاءَهُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَأَنْتُمْ لَهُ وَ لِمَنِ اخْتَارَهُ وَ هُوَ مِنْ أَوْلِیَائِهِ (1) وَ مُحِبِّیهِ یَقْسِمُکُمْ عَلَیْهِمْ بِأَمْرِ اللَّهِ عَلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ بِهِ مِنَ الصَّلَاحِ أَ رَضِیتُمْ قَالُوا بَلَی رَبَّنَا وَ سَیِّدَنَا (2).

**[ترجمه]تفسیر امام عسکری علیه السلام: خداوند متعال به پیامبر وحی کرد که: ای محمد! پروردگار بلند و والا بر تو سلام می­کند و به تو می­گوید: ابوجهل و گروه قریش توطئه چینی کرده و درصدد قتل تو برآمده­اند، پروردگارت تو را امر می­کند که علی را شبانه در جای خود بخوابانی. و به آن حضرت فرمود: جایگاه علی، به مانند جایگاه اسماعیل ذبیح برای ابراهیم خلیل است. او جانش را برای تو فدا می­کند و روح حود را برای محافظت از روح تو قرار می­دهد. و پروردگار تو را امر می­کند

ص: 80

که با ابوبکر همراه شوی. اگر با تو انس گرفت و تو را یاری و پشتیبانی نمود و بر عهد و پیمان تو ثابت­قدم ماند، از رفیقان تو در بهشت، و از دوستان صمیمی و مخلص تو در غرفه­های بهشتی خواهد بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام فرمود: آیا راضی می­شوی اگر کاری از من خواسته شود و من نتوانم انجام بدهم تو برایم انجام دهی؟ چه بسا جاهلان به سویت مبادرت ورزیده و تو را به قتل برسانند؟ فرمود: البته ای رسول خدا، راضی­ام که روحم برای محافظت از روح شما فدا باشد و جانم را فدای جان شما کنم، و حتی راضی می­شوم اگر روح و جانم فدایِ یکی از دوستان یا نزدیکان شما و حتی یکی از حیواناتی که در اختیار دارید و ناچیز می­شمرید، گردد. و آیا من زندگی را جز برای خدمتگذاری و انجام اوامر و نواهی شما، و محبت به دوستداران، و یاری دوستان باوفا، و جهاد با دشمنانتان دوست دارم؟ اگر به خاطر این­ها نبود دوست نمی­داشتم که حتی یک ساعت در این دنیا زندگی کنم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به نزد علی علیه السلام آمد و به او فرمود: ای ابا الحسن! فرشتگان نگهبان لوح محفوظ سخنان تو را بر من خواندند و آن چه را خداوند در سرای پایدار برای تو آماده کرده برای من خواندند، چیزهایی که شنوندگان مانند آن را نشنیده­اند و بینندگان مانند آن را ندیده­اند و به ذهن هیچ متفکّر و اندیشمندی خطور نکرده است. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ابوبکر گفت: آیا راضی هستی که همراهم باشی ای ابابکر، و همانطور که در تعقیب من هستند، در تعقیب تو نیز باشند، و اینگونه تو را بشناسند که تو شخصی هستی که مرا در مُدعا پیامبریم پشتیبانی کردی، و به خاطر من انواع شکنجه و عذاب را متحمل شوی؟ ابوبکر گفت: ای رسول خدا! اگر من به اندازه عمرِ دنیا زندگی کنم - و در همه آن سخت­ترین عذاب­ها را ببینم به نحوی که مرگی آسوده و راه خلاصی از آن برایم نباشد - و همه این عمرم در محبّت شما باشد، برایم بهتر و خوشایندتر از این است که با مخالفت شما در دنیا بهرمند شوم و مالک همه حکومت پادشاهان گردم، و آیا من و اموالم و همه فرزندانم چیزی جز فدا و قربانی شما هستیم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: یقینا اگر خداوند بر قلب تو اطلاع پیدا کند و آن چه را در دل داری با سخنانی که بر زبان آوردی، موافق ببیند، تو را به منزله گوش و چشم و سر از جسم، و به منزله روح از بدن برایم قرار می­دهد، مانند علیّ که او نیز همین جایگاه را در نزد من دارد و علی بالاتر از آن است زیرا فضیلت­هایش بیشتر و صفاتش والا است. ای ابابکر! هر کس عهد ببندد و عهدشکنی نکند، عهد و پیمان را تغییر و دگرگون نکند و بر کسی که خداوند برتری­اش را آشکار کرده، حسادت نورزد، در رفیق اعلی همراه ماست.

ص: 81

و چون تو بر راهی قدم نهادی که پروردگارت از تو می­پسندد و پس از آن کاری انجام ندهی که موجبات خشم خداوند گردد و به نحو کامل راه حقّ را پی­بگیری، چون خداوند تو را بر انگیزد برای ولایت خداوند سزاوار خواهی بود و مستوجب همراهی ما در آن باغ­های بهشت خواهی بود، ابابکر بنگر، او به آفاق آسمان نگریست و فرشتگانی از آتش را دید که بر اسب­های از آتش سوارند و در دستانشان نیزه­های آتشین است، و همه آن­ها فریاد برمی­آورند: ای محمد! به ما دستور بده تا مخالفانت را در هم بکوبیم. سپس فرمود: به زمین گوش فرا بده. او گوش داد و زمین ندا می­کرد: ای محمد در باره دشمنانت به من دستور بده تا فرمان ببرم. سپس فرمود: به کوه­ها گوش فرا بده. و او شنید که کوه­ها صدا می­کنند: ای محمد به ما دستور بده تا دشمنانت را نابود کنیم. سپس فرمود: به دریاها گوش فرا بده. پس دریاها در خدمت پیامبر حاضر شدند و صدای امواج آن­ها بالا رفت که: ای محمد در باره دشمنانت به ما دستور بده تا از تو فرمان ببریم. سپس از آسمان و زمین و کوه­ها و دریاها شنید که همگی می­گفتند: ای محمد! پروردگارت تو را به خاطر عجز و ناتوانی در مقابل کافران امر نفرموده که به غار بروی، بلکه به جهت امتحان و آزمایش است تا به وسیله تأنی و شکیبایی و بردباری تو، بندگان و خدمتگزاران ناپاک خداوند از بندگان پاک شناخته شود. ای محمد! هر کس به عهد تو وفا کند از رفقا و همراهان تو در بهشت است و هر کس عهد شکنی کند در حقیقت به زیان خود پیمان شکنی کرده و در آخرت از همنشینان ابلیس ملعون در طبقات آتش دوزخ است.

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی تو به منزله گوش و چشم و سر از جسم، و روح از بدن برای من هستی، محبت و دوست­داشتن تو برای من همچون آب خنک برای شخص بسیار تشنه است. سپس به او فرمود: ای ابا الحسن، جامه مرا بپوش، و چون کافران به نزد تو بیایند و تو را مخاطب قرار دهند، همانا خداوند توفیقش را قرین تو خواهد نمود و بدان، آنان را پاسخ می­گوید. هنگامی که ابو جهل آمد و قوم شمشیرهایشان را کشیده بودند، ابو جهل به آنان گفت: در حالت خواب که چیزی احساس نمی­کند او را نکُشید، بلکه سنگ به طرف او بیندازید تا هشیار شود و بعد او را بکشید. پس سنگ­های سنگین و درشتی را به سوی او انداختند و او سرش را بیرون آورد و گفت: چه کار می­کنید؟ پس او را شناختند و متوجه شدند که او علی علیه السلام است. ابوجهل گفت: نمی­بینید که چگونه محمد این شخص را در جایش خوابانیده و خودش را نجات داده تا شما به او سرگرم شوید

ص: 82

و محمد نجات یابد. خود را سرگرم علی نکنید که فریب خورده تا با هلاک شدن خویش محمد را نجات دهد، و گرنه چه چیز مانع از این شد که محمد در جایش بخوابد، اگر پروردگارش از او حمایت و محافظت می­کند آنگونه که خود گمان می­کند؟ علی علیه السلام فرمود: ای ابا جهل آیا این سخنان را به من می­گویی؟ البته که خداوند به اندازه­ای عقل و خرد به من بخشیده که اگر آن را در میان همه کودن­ها و دیوانگان دنیا تقسیم می­کرد، به وسیله آن خردمند می­شدند و به اندازه­ای به من قدرت عطا فرموده که اگر در میان همه ضعیفان دنیا تقسیم می­کرد همگی نیرومند می­شدند، و به اندازه­ای دلاوری به من داده است که اگر در میان همه ترسوهای دنیا تقسیم می­کرد همگی شجاع و دلاور می­شدند، و به اندازه­ای به من بردباری و دانایی بخشیده که اگر در میان همه سفیهان تقسیم می­کرد همگی بدان دانا و بردبار می­شدند. و اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من امر نمی­فرمود که دست به انجام کاری نزنم کاری تا با او دیدار می­کنم، با شما می­دانستم چه کار کنم، و شما را قتل عام می­کردم. وای بر تو ای ابا جهل! آسمان و زمین و کوه­ها و دریاها از محمد در مسیرش، اذن خواستند تا شما را هلاک و نابود کنند، اما او نپذیرفت و خواست با شما مهربانی و مدارا کند تا کسانی که در علم خدا ثبت شده که ایمان می­آورند، ایمان آورده و مؤمنانی از پشت و رحم مردان و زنان کافر بیرون آیند. و خداوند به خاطر کرامت پیامبر، پسندیده است که آنان را از ریشه­ برنیندازد. و اگر به خاطر این نبود پروردگارتان شما را هلاک می­گردانید، چرا که او بی­نیاز و شما نیازمندید، در حالت اجبار و اضطرار شما را به طاعت و عبادتش فرا نمی­خواند، بلکه شما را به آن چه بر عهده­تان نهاده، توانایی بخشیده و عذر و بهانه شما را رفع کرده است. ابو بختری بن هشام برادر ابو جهل خشمگین شد و با شمشیرش به طرف او رفت. پس کوه­ها را دید که جلو آمدند تا بر وی بیفند، و زمین را دید که شکافته شد تا او را فرو ببرد، و امواج دریا را دید که به سمتش می­آیند تا او را در دریا غرق کنند، و آسمان را دید که پایین آمد تا بر او بیفتد. پس شمشیر از دستش افتاد و بیهوش بر زمین افتاد و او را از آن جا بردند. ابو جهل می­گفت: به دلیل بیماری صفرا سرش گیج رفت و افتاد، و با این سخنان می­خواست وضعیتی که بدان گرفتار شد را از همراهانش پنهان کند. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با علی علیه السلام ملاقات کرد فرمود: ای علی خداوند صدایت را آن سان که با ابو جهل سخن گفتی،

ص: 83

بالا برد و به بهشت رسانید و نگهبانان و حوریان بهشتی گفتند: این کیست که به محمد گرایش دارد و از او دفاع می­کند وقتی که او را تکذیب و ترک کردند؟ به آنان گفته شد: این نماینده اوست، و کسی است که در رختخوابش شب را سپری کرده و جانش را برای محافظت از او قرار داده و روحش را فدای روح او کرده است. نگهبانان و حوریان بهشتی گفتند: ای پروردگارا، ما را نگهبان او قرار بده. و حوریان بهشتی گفتند: ما را همسران او قرار ده. پس خداوند متعال فرمود: شما برای او، و برای اولیاء و دوستدارانش که آن­ها بر می­گزیند، باشید، شما را به امر خدا برای آن­هایی که می­داند شایسته­تراند تقسیم می­کند، آیا راضی هستید؟ گفتند: آری ای پرودگار ما و ای سرور ما. - . تفسیر منسوب به امام عسکری : 189 - 191 -

**[ترجمه]

بیان

متیح بضم المیم أی مهیئ للنجاة و فی النسخ المصححة منج و هو أظهر معنی و طحطحت الشی ء کسرته و فرقته و الغلة بالضم حرارة العطش و الصدی العطش.

**[ترجمه]«مُتیح» با ضمه میم یعنی: آماده نجات. و در نسخه­های تصحیح شده «منج» ذکر شده که معنای آن آشکارتر است. «طحطحت الشیء» یعنی آن چیز را شکستم و پراکنده ساختم. «الغلّۀ» با ضمه غین: حرات تشنگی و و تشنگی سخت است.

**[ترجمه]

«35»

عم، إعلام الوری قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَمَّا انْطَلَقَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْغَارِ أَنَامَ عَلِیّاً فِی مَکَانِهِ وَ أَلْبَسَهُ بُرْدَهُ فَجَاءَتْ قُرَیْشٌ تُرِیدُ أَنْ یَقْتُلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلُوا یَرْمُونَ عَلِیّاً علیه السلام وَ هُمْ یَرَوْنَ أَنَّهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَتَضَوَّرُ فَلَمَّا نَظَرُوا إِذَا هُوَ عَلِیٌّ علیه السلام.

وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ هَاشِمٍ (3) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَبِی رَافِعٍ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُجَهِّزَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله حِینَ کَانَ فِی الْغَارِ یَأْتِیهِ بِالطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ اسْتَأْجَرَ لَهُ ثَلَاثَ رَوَاحِلَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ لِدَلِیلِهِمْ رقید- (4) (وَ قِیلَ) وَ خَلَّفَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِیُخْرِجَ (5) إِلَیْهِ أَهْلَهُ فَأَخْرَجَهُمْ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُؤَدِّیَ

ص: 84


1- فی المصدر: انتم له و لمن یختاره من اولیائه.
2- التفسیر المنسوب الی الامام العسکریّ علیه السلام: 189- 191.
3- فی نسخة: علی بن إبراهیم بن هاشم. أقول: الأول مختصر.
4- هکذا فی نسخة امین الضرب، و فی النسخة المخطوطة: و قید: و فی المصدر: و قیل:
5- فی نسخة: یتخرج إلیه.

عَنْهُ أَمَانَاتِهِ وَ وَصَایَاهُ وَ مَا کَانَ بِمُؤْتَمَنٍ عَلَیْهِ مِنْ مَالٍ فَأَدَّی عَلِیٌّ علیه السلام أَمَانَاتِهِ (1) کُلَّهَا وَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ قُرَیْشاً لَنْ یَفْتَقِدُونِی مَا رَأَوْکَ فَاضْطَجَعَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَتْ قُرَیْشٌ تَرَی (2) رَجُلًا عَلَی فِرَاشِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُونَ هُوَ مُحَمَّدٌ فَحَبَسَهُمُ اللَّهُ عَنْ طَلَبِهِ وَ خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی الْمَدِینَةِ مَاشِیاً عَلَی رِجْلَیْهِ فَتَوَرَّمَتْ قَدَمَاهُ فَلَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ رَآهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَاعْتَنَقَهُ وَ بَکَی رَحْمَةً (3) مِمَّا رَأَی بِقَدَمَیْهِ مِنَ الْوَرَمِ وَ إِنَّمَا یَقْطُرَانِ دَماً فَدَعَا لَهُ بِالْعَافِیَةِ وَ مَسَحَ رِجْلَیْهِ فَلَمْ یَشْکُهُمَا بَعْدَ ذَلِکَ (4).

**[ترجمه]اعلام الوری: ابن عباس گوید هنگامی که حضرت رسول صلی الله علیه و اله و سلم به طرف غار حرکت کردند علی بن ابی طالب را در جامه خود پیچانید و امر کرد تا در بسترش بخوابد. در این هنگام قریش رسیدند و اراده داشتند پیامبر را از بین ببرند گروه قرشیان به خیال این که پیامبر در بستر قرار دارد به طرف علی حمله آوردند امیر المؤمنین فریاد زد و آن­ها را مورد اعتراض قرار داد کفار قریش چون دیدند علی در بستر خوابیده است به اشتباه خود پی بردند.

ابو رافع گوید: هنگامی که حضرت رسول صلّی اللَّه علیه و آله در غار بودند علی علیه السّلام آب و غذای آن حضرت را فراهم می­کرد و سه مرکب برای او و ابوبکر و راهنمای آن­ها «رقید» اجاره کرد. پیامبر امیر المؤمنین را در مکه به جای خود گذاشتند تا اهل بیتش را به مدینه بیاورد، و او این کار را انجام داد. و به او امر فرمود که

ص: 84

امانت­ها و وصایای او را بپردازد و قرض­های مردم را که در نزد پیامبر بوده، به صاحبانش بازگرداند. علی علیه السلام همه امانت­های پیامبر را انجام داد. پیامبر به علی فرمودند: تا وقتی که قریش تو را در بسترم ببینند هرگز مرا گم شده نمی دانند. علی علیه السّلام در جای پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله خوابیدند کفار قریش دیدند مردی در جای پیامبر خوابیده و آنان با خود می­گفتند: اینک محمد است که در بسترش آرمیده خداوند به این وسیله پیامبرش را از گزند دشمنان نگهداری فرمود. و علی علیه السلام با پای پیاده به سوی مدینه حرکت کرد و پاهایش ورم کرده بود. پس هنگامی که به مدینه رسید پیامبر او را دید و او را در آغوش گرفت و از روی ترحم به آن چه در پاهای حضرت دید به او گریست و خون از پای حضرت می­چکید پیامبر برای او دعای سلامتی کرد و پاهایش را مسح کرد و او دیگر از پاهایش دردی نکشید. - . اعلام الوری : 113 -

**[ترجمه]

«36»

فض، کتاب الروضة یل، الفضائل لابن شاذان قِیلَ لَمَّا آخَی سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی بَیْنَ الْمَلَائِکَةِ آخَی بَیْنَ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی إِنِّی آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ الْآخَرِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ أَخَاهُ بِالْحَیَاةِ عَلَی نَفْسِهِ فَاخْتَارَ کِلَاهُمَا الْحَیَاةَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَ فَلَا تَکُونَا مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ آخَیْتُ (5) بَیْنَهُ وَ بَیْنَ حَبِیبِی مُحَمَّدٍ فَآثَرَهُ بِالْحَیَاةِ عَلَی نَفْسِهِ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ وَ قَدْ بَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ یَفْدِیهِ بِنَفْسِهِ اهْبِطَا فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَهَبَطَا إِلَی الْأَرْضِ فَجَلَسَ جَبْرَئِیلُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ هُمَا یَقُولَانِ بَخْ بَخْ لَکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ مَنْ مِثْلُکَ وَ قَدْ بَاهَی اللَّهُ بِکَ مَلَائِکَةَ

ص: 85


1- قال ابن شهرآشوب فی المناقب 1: 334: و استخلفه الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلم لرد الودائع، لانه کان أمینا، فلما أداها قام علی الکعبة فنادی بصوت رفیع: یا ایها الناس هل من صاحب أمانة؟ هل من صاحب وصیة؟ هل من عدة له قبل رسول اللّه؟ فلما لم یأت احد لحق بالنبی صلّی اللّه علیه و آله. و قال فی ص 396: و قد ولاه فی ردّ الودائع: لما هاجر إلی المدینة استخلف علیّا علیه السلام فی اهله و ماله، و امره ان یؤدی عنه کل دین و کل ودیعة و أوصی إلیه بقضاء دیونه.
2- فی المصدر: تری.
3- فی المصدر: و رآه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم فاعتنقه و بکی رحمة له.
4- إعلام الوری: 113 ط 1 و 191 و 192 ط 2 و فیها: فلم یشتکهما بعد ذلک.
5- فی المصدر: حیث آخیت.

السَّمَاوَاتِ وَ فَاخَرَ بِکَ (1).

**[ترجمه]روضه، فضائل: گفته شده: آنسان که خداوند سبحانه و تعالی میان فرشتگان اخوت برقرار کرد، میان جبرئیل و میکائیل پیوند برادری ایجاد نمود. و فرمود: من میان شما پیوند برادری برقرار کردم، و عُمر یکی از شما را طولانی تر از عمر دیگری قرار دادم. پس کدام یک از شما برادرش را بر خود ترجیح می دهد. هر دو آن­ها از مرگ بیزار بودند و زندگی را انتخاب کردند. پس خداوند به آن دو فرمود: آیا (نمی خواهید) مثل علی بن ابی طالب باشید که میان او و حبیبم محمد، عقد اخوت بستم و علی، جان پیامبر را در این شب بر خود ترجیح داد و در بستر او خوابید تا با فدا کردن جان خود، از جان پیامبر صلی الله علیه و آله محافظت کند. هر دو به زمین فرود آیید و از او در مقابل دشمنش محافظت کنید. جبرئیل فرودآمده و در کنار سر

حضرت نشست و میکائیل در کنار پاهای حضرت قرار گرفت و جبرئیل شروع به تکرار این جمله کرد: آفرین! آفرین! به تو ای پسر ابوطالب. چه کسی مانند توست که خداوند با تو بر فرشتگان

ص: 85

آسمان مباهات و افتخار می کنند! - . الروضه : 119 ، الفضائل : 125 -

**[ترجمه]

«37»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ عَنْ عُمَیْرِ بْنِ مَیْمُونٍ (2) قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ (3) وَ ذَلِکَ حِینَ نَامَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَلْبَسَهُ ثَوْبَهُ وَ جَعَلَهُ مَکَانَهُ وَ کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَتَوَهَّمُونَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ رَوَی الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ قَالَ: لَمَّا أَرَادَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْهِجْرَةَ خَلَّفَ عَلِیّاً علیه السلام لِقَضَاءِ دُیُونِهِ وَ رَدِّ الْوَدَائِعِ الَّتِی کَانَتْ عِنْدَهُ وَ أَمَرَهُ لَیْلَةَ خَرَجَ إِلَی الْغَارِ وَ قَدْ أَحَاطَ الْمُشْرِکُونَ بِالدَّارِ (4) وَ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ اتَّشِحْ بِبُرْدِیَ الْحَضْرَمِیِّ ثُمَّ نَمْ عَلَی فِرَاشِی فَإِنَّهُ لَا یَخْلُصُ (5) إِلَیْکَ مِنْهُمْ مَکْرُوهٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَفَعَلَ مَا أَمَرَهُ فَأَوْحَی عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ أَنِّی قَدْ آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنَ الْآخَرِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ صَاحِبَهُ بِالْحَیَاةِ فَاخْتَارَ کُلٌّ مِنْهُمَا الْحَیَاةَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إلیها (إِلَیْهِمَا) أَلَّا کُنْتُمَا مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَبَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ یَفْدِیهِ بِنَفْسِهِ وَ یُؤْثِرُهُ بِالْحَیَاةِ اهْبِطَا إِلَی الْأَرْضِ

ص: 86


1- الروضة: ص 119، الفضائل: 124 و 125. أقول: روی ذلک الحدیث جماعة من مشایخ العامّة و الخاصّة منهم- علی ما ذکره ابن شهرآشوب- الثعلبی فی تفسیره، و ابن عقب فی ملحمته، و أبو السعادات فی فضائل العشرة، و الغزالی فی الاحیاء و فی کیمیاء السعادة بروایاتهم عن أبی الیقظان، و من الخاصّة: ابن بابویه و ابن شاذان و الکلینی و الطوسیّ و ابن عقدة و البرقی و ابن فیاض، و العبدلی و الصفوانی و الثقفی بأسانیدهم عن ابن عبّاس و أبی رافع و هند ابن أبی هالة. و یأتی ان شاء اللّه فی فضائل علیّ علیه السلام الایعاز إلی غیرهم.
2- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: عمر بن میمون، و فی کلیهما تصحیف، و الصحیح عمرو بن میمون. راجع ما قدمنا ذیل الحدیث: 29.
3- فی المصدر: ذلک علیّ بن أبی طالب علیه السلام، شری نفسه؛ و ذلک حین نام علی فراش رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم.
4- فی المصدر: و أمره لیلة خروجه إلی الغار و قد أحاط المشرکون بالدار أن ینام علی فراشه. و قال له.
5- فی المصدر: لا یلحق.

فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَنَزَلَا فَکَانَ جَبْرَئِیلُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَبْرَئِیلُ یَقُولُ بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ یُبَاهِی اللَّهُ بِکَ مَلَائِکَتَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مُتَوَجِّهٌ إِلَی الْمَدِینَةِ فِی شَأْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ الْآیَةَ.

وَ رَوَی أَخْطَبُ خُوارِزْمَ حَدِیثاً یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَزَلَ عَلَیَّ جَبْرَئِیلُ صَبِیحَةَ یَوْمِ الْغَارِ فَقُلْتُ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ أَرَاکَ فَرِحاً فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ وَ کَیْفَ لَا أَکُونُ کَذَلِکَ وَ قَدْ قَرَّتْ عَیْنِی بِمَا أَکْرَمَ اللَّهُ بِهِ أَخَاکَ وَ وَصِیَّکَ وَ إِمَامَ أُمَّتِکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقُلْتُ بِمَا ذَا أَکْرَمَهُ اللَّهُ قَالَ بَاهَی بِعِبَادَتِهِ الْبَارِحَةَ مَلَائِکَتَهُ وَ قَالَ مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَی حُجَّتِی فِی أَرْضِی بَعْدَ نَبِیِّی وَ قَدْ بَذَلَ نَفْسَهُ وَ عَفَّرَ خَدَّهُ فِی التُّرَابِ تَوَاضُعاً لِعَظَمَتِی أُشْهِدُکُمْ أَنَّهُ إِمَامُ خَلْقِی وَ مَوْلَی بَرِیَّتِی (1).

**[ترجمه]کنز الفوائد: عمیر بن میمون در باره این فرموده خداوند: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه» - . بقره / 207 - {و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد.} گوید: این در زمانی بود که علی علیه السلام در رختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خوابید و آن حضرت لباسش را بر او پوشاند و او را در جای خود قرار داد و مشرکان گمان می­کردند او رسول خدا است.

ثعلبی در تفسیرش گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خواست هجرت کند، علی علیه السلام را جای خود گذاشت تا قرض­هایش را پرداخت کند و امانت­هایی از مردم که نزد پیامبر بود را بازگرداند، و در شبی که به سوی غار رفت و مشرکان خانه را محاصره کرده بودند، او را امر فرمود و به او گفت: ای علیّ! جامه خضرمی مرا بر تن کن، سپس در رختخواب من بخواب، چرا که ان شاء الله از جانب آنان بدی و شرّی به تو نمی­رسد. او نیز دستورات پیامبر را اجرا کرد. پس خداوند به جبرئیل و میکائیل وحی نمود: من میان شما پیوند برادری برقرار کردم، و عمر یکی از شما را طولانی تر از عمر دیگری قرار دادم. پس کدام یک از شما برادرش را بر خود ترجیح می دهد. هر دو آن­ها از مرگ بیزار بودند و زندگی را انتخاب کردند. پس خداوند به آن دو فرمود: آیا (نمی خواهید) مثل علی بن ابی طالب باشید که میان او و محمد، پیامبرم عقد اخوت بستم و علی، جان پیامبر را در این شب بر خود ترجیح داد و در بستر او خوابید تا با فدا کردن جان خود، از جان پیامبر صلی الله علیه و آله محافظت کند. هر دو به زمین فرود آیید

ص: 86

و از او در مقابل دشمنش محافظت کنید. جبرئیل فرودآمده و در کنار سر حضرت نشست و میکائیل در کنار پاهای حضرت قرار گرفت و جبرئیل شروع به تکرار این جمله کرد: آفرین! آفرین! به تو ای پسر ابوطالب. چه کسی مانند توست که خداوند با تو بر فرشتگان آسمان مباهات و افتخار می کنند! پس خداوند عزّ و جلّ در حالی که پیامبر به سوی مدینه حرکت می­کرد این آیه را در باره علیّ بن ابی طالب نازل فرمود: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه» تا پایان آیه.

و اخطب خوارزم این حدیث را به صورت مرفوع با اسنادش به پیامبر می­رساند و گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: صبح روزی که به غار رفتم جبرئیل به نزد من فرود آمد. گفتم: دوست من جبرئیل! تو را شادمان می­بینم. گفت: ای محمد چگونه خوشحال و شادمان نباشم در حالی که به آن چه خداوند در حقّ برادر و وصیّ تو و امام امّتت علی بن ابیطالب اکرام فرمود چشمانم روشن شد. گفتم: پروردگار او را به چه چیز اکرام بخشید؟ گفت: با عبادتی که دیشب انجام داد بر فرشتگان، مباهات و افتخار کرد. و فرمود: ای فرشتگانم! به حجّت من پس از پیامبرم در زمین بنگرید که چگونه جان خویش را فدا نمود و صورتش را برای اظهار فروتنی در مقابل عظمتم به خاک مالید. شما را گواه می­گیرم که او امام مخلوقاتم و مولای آفریدگانم است. - . کنز جامع الفوائد : 40 -

**[ترجمه]

«38»

مصبا، المصباحین فِی أَوَّلِ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ هَاجَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ سَنَةَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ مِنْ مَبْعَثِهِ وَ فِیهَا کَانَ مَبِیتُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی فِرَاشِهِ وَ کَانَتْ لَیْلَةَ الْخَمِیسِ وَ فِی لَیْلَةِ الرَّابِعِ مِنْهُ کَانَ خُرُوجُهُ مِنَ الْغَارِ مُتَوَجِّهاً إِلَی الْمَدِینَةِ.

**[ترجمه]مصباحین: در شب اول ماه ربیع الاول سال سیزدهم بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از مکه به سوی مدینه هجرت کرد و در آن شب امیرالمؤمنین در رختخواب آن حضرت خوابید. و آن شب، شب پنج شنبه بود. و در شب چهارم این ماه پیامبر از غار به سوی مدینه رهسپار شد.

**[ترجمه]

«39»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی عَوَانَةَ عَنْ أَبِی بَلْجٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صلی الله علیه و آله (2) لَمَّا انْطَلَقَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْغَارِ فَأَنَامَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی مَکَانِهِ وَ أَلْبَسَهُ بُرْدَهُ فَجَاءَ (3) قُرَیْشٌ یُرِیدُونَ أَنْ یَقْتُلُوا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَجَعَلُوا یَرْمُونَ عَلِیّاً علیه السلام وَ هُمْ یَرَوْنَ أَنَّهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَلْبَسَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بُرْدَهُ فَجَعَلَ یَتَضَوَّرُ فَنَظَرُوا فَإِذَا هُوَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالُوا إِنَّکَ لَنَائِمٌ وَ لَوْ کَانَ صَاحِبُکَ مَا

ص: 87


1- کنز جامع الفوائد: 40.
2- خلا المصدر عن قوله: فی علیّ بن أبی طالب.
3- فی المصدر: فجاءت قریش.

تَضَوَّرَ لَقَدِ اسْتَنْکَرْنَا ذَلِکَ مِنْکَ (1).

**[ترجمه]تفسیر فرات: ابن عباس رضی الله عنه در باره علی بن ابی طالب علیه السلام گفت: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی غار رهسپار شد، علی را در جای خود خوابانید و لباس خود را به او پوشانید، قریش در حالی که اراده قتل پیامبر را داشتند آمدند و به سمت علی حمله کردند و گمان کردند او که لباس پیامبر را پوشیده پیامبر است و علی از درد به خود می پیچید، پس نگاه کردند دیدند او علی است، گفتند: تو این جا خوابیده­ای؟! و اگر رفیق تو این جا بود

ص: 87

از درد به خود نمی­پیچید و فریاد نمی­کشید، و این کار تو برای ما عجیب است. - . تفسیر فرات 9 - 10 -

**[ترجمه]

«40»

کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ صُهَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَقْبَلَ یَقُولُ لِأَبِی بَکْرٍ فِی الْغَارِ اسْکُنْ فَإِنَّ اللَّهَ مَعَنَا وَ قَدْ أَخَذَتْهُ الرِّعْدَةُ وَ هُوَ لَا یَسْکُنُ فَلَمَّا رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَالَهُ قَالَ لَهُ تُرِیدُ أَنْ أُرِیَکَ أَصْحَابِی مِنَ الْأَنْصَارِ فِی مَجَالِسِهِمْ یَتَحَدَّثُونَ وَ أُرِیَکَ جَعْفَراً وَ أَصْحَابَهُ فِی الْبَحْرِ یَغُوصُونَ (2) قَالَ نَعَمْ فَمَسَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ عَلَی وَجْهِهِ فَنَظَرَ إِلَی الْأَنْصَارِ یَتَحَدَّثُونَ وَ نَظَرَ إِلَی جَعْفَرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَصْحَابِهِ فِی الْبَحْرِ یَغُوصُونَ فَأَضْمَرَ تِلْکَ السَّاعَةَ أَنَّهُ سَاحِرٌ (3).

**[ترجمه]کافی: یوسف بن صهیب از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: همانا رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، در غار به ابوبکر رو کرد و به او فرمود: آرام بگیر، چرا که خدا با ما است. اما ابوبکر دچار لرزش شده بود و آرام نمی گرفت. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حال او را دید، فرمود: آیا می خواهی اصحابم را از انصار (اصحابم انصاری ام) به تو نشان دهم که در مجالس خود مشغول سخن گفتن هستند و جعفر و اصحابش را به تو نشان بدهم در حالی که در دریا فرو می روند؟ گفت: بلی. رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، دستش را روی چهره ابوبکر کشید و او به انصار نگاه کرد در حالی که در مجالس خویش در حال گفتگو بودند و به جعفر و اصحابش نگاه کرد در حالی که در دریا فرو می رفتند. پس در آن ساعت با خود گفت که او (پیامبر) ساحر است. - . روضه کافی : 262 -

**[ترجمه]

«41»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا خَرَجَ مِنَ الْغَارِ مُتَوَجِّهاً إِلَی الْمَدِینَةِ وَ قَدْ کَانَتْ قُرَیْشٌ جَعَلَتْ لِمَنْ أَخَذَهُ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ فَخَرَجَ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ فِیمَنْ یَطْلُبُ فَلَحِقَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ اکْفِنِی شَرَّ سُرَاقَةَ بِمَا شِئْتَ فَسَاخَتْ قَوَائِمُ فَرَسِهِ فَثَنَی رِجْلَهُ ثُمَّ اشْتَدَّ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی عَلِمْتُ أَنَّ الَّذِی أَصَابَ قَوَائِمَ فَرَسِهِ إِنَّمَا هُوَ مِنْ قِبَلِکَ فَادْعُ اللَّهَ أَنْ یُطْلِقَ لِی فَرَسِی فَلَعَمْرِی إِنْ لَمْ یُصِبْکُمْ خَیْرٌ مِنِّی (4) لَمْ یُصِبْکُمْ مِنِّی شَرٌّ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَطْلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَسَهُ فَعَادَ فِی طَلَبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی فَعَلَ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ یَدْعُو رَسُولَ اللَّهِ فَیَأْخُذُ (5) الْأَرْضُ قَوَائِمَ فَرَسِهِ فَلَمَّا أَطْلَقَهُ فِی الثَّالِثَةِ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ إِبِلِی بَیْنَ یَدَیْکَ فِیهَا غُلَامِی وَ إِنِ احْتَجْتَ (6) إِلَی ظَهْرٍ أَوْ لَبَنٍ فَخُذْ مِنْهُ وَ

ص: 88


1- تفسیر فرات: 9 و 10 راجع ما قدمنا ذیل الحدیث: 29.
2- تقدم فی أخبار: یعومون بالعین المهملة، أی یسبحون.
3- روضة الکافی: 262.
4- فی نسخة: ان لم یصبکم منی خیر.
5- فی المصدر: فتأخذ الأرض.
6- فی المصدر: فان احتجت. قوله: إلی ظهر أی مرکوب.

هَذَا سَهْمٌ مِنْ کِنَانَتِی عَلَامَةً وَ أَنَا أَرْجِعُ فَأَرُدُّ عَنْکَ الطَّلَبَ فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِیمَا عِنْدَکَ (1).

**[ترجمه]کافی: معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: همانا رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، هنگامی که غار را به سوی مدینه ترک کرد و قریش صد شتر جایزه برای کسی که او را بگیرد، تعیین کرده بود. سراقة بن مالک بن جُعثم همراه کسانی که برای یافتن رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، خارج شدند، بیرون آمد. او به رسول خدا رسید. رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، فرمود: خدایا! شر سراقه را به هر وسیله ای که می خواهی، از من دور ساز. ناگهان دست و پای مادیانش در شن فرو رفت و از حرکت ایستاد. سراقه گفت: ای محمد! من می دانم که آن چه دست و پای مادیانم دچار آن شد، از سوی تو است، از خدا بخواه که مادیانم را به حرکت در بیاورد. قسم به جانم، اگر خیری از من به شما نرسد، لا اقل شری نیز از من به شما نخواهد رسید. رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، دعا کرد و خدای عز و جل مادیانش را آزاد ساخت. ولی باز هم به دنبال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به راه افتاد تا این که این کار را سه بار انجام داد و در هر بار که زمین دست و پای مادیانش را در خود فرو می برد، رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، دعا می کرد. هنگامی که در مرتبه سوم، او را آزاد ساخت، گفت: ای محمد! شتران و غلام من در اختیار شما است. اگر به مرکوب یا شتری نیازمند شدی از آن بردار

ص: 88

و این تیر از تیردانم را به شما می دهم تا نشانه­ای باشد و من بر می گردم و از تعقیب تو جلوگیری می کنم. رسول خدا فرمود: به آن چه نزد شما است نیازی نداریم. - . روضه کافی : 263 -

**[ترجمه]

«42»

نهج، نهج البلاغة مِنْ کَلَامٍ لَهُ علیه السلام اقْتَصَّ فِیهِ ذِکْرَ مَا کَانَ مِنْهُ بَعْدَ هِجْرَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ لَحَاقَهُ بِهِ فَجَعَلْتُ أَتْبَعُ مَأْخَذَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَطَأُ ذِکْرَهُ حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی الْعَرْجِ.

فی کلام طویل فقوله علیه السلام فأطأ ذکره من الکلام الذی رمی إلی غایتی الإیجاز و الفصاحة و أراد أننی کنت أعطی خبره صلی الله علیه و آله من بدء خروجی إلی أن انتهیت إلی هذا الموضع فکنی ذلک بهذه الکنایة العجیبة (2).

**[ترجمه]نهج البلاغه: سخنی از آن حضرت که در باره هجرت و پیوستن به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تعریف می فرماید: خود را در راهی قرار دادم که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رفته بود، و همه جا از او پرسیدم تا به سرزمین «عرج» رسیدم.

این جملات در یک سخن طولانی آمده است، جمله «فأطأ ذکره» (در همه جا از او می پرسیدم.) یکی از سخنانی است که در اوج فصاحت قرار دارد، یعنی خبر حرکت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از ابتداء حرکت تا پایان به من می رسید، که امام این معنا را با این کنایة شگفت آورده است. - . نهج البلاغه : خطبه 492 -

**[ترجمه]

«43»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ (3) وَ ذَلِکَ أَنَّ الرَّجُلَ کَانَ إِذَا أَرَادَ الْهِجْرَةَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَعَلَّقَ بِهِ ابْنُهُ وَ امْرَأَتُهُ فَقَالُوا نَنْشُدُکَ اللَّهَ أَنْ تَذْهَبَ عَنَّا وَ تَدَعَنَا فَنَضِیعَ بَعْدَکَ فَمِنْهُمْ مَنْ یُطِیعُ أَهْلَهُ فَیُقِیمُ فَحَذَّرَهُمُ اللَّهُ أَبْنَاءَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ نَهَاهُمْ عَنْ طَاعَتِهِمْ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْضِی وَ یَذَرُهُمْ وَ یَقُولُ أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تُهَاجِرُوا مَعِی ثُمَّ جَمَعَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ فِی دَارِ الْهِجْرَةِ لَا أَنْفَعُکُمْ بِشَیْ ءٍ أَبَداً فَلَمَّا جَمَعَ اللَّهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَبُوءَ بِحُسْنٍ وَ بِصِلَةٍ (4) فَقَالَ وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (5).

**[ترجمه]تفسیر قمی: در روایت ابو جارود، از امام محمد باقر علیه السلام در خصوص سخن خداوند تعالی: «إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِکُمْ وَأَوْلَادِکُمْ عَدُوًّا لَّکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ» {ای کسانی که ایمان آورده اید، در حقیقت برخی از همسران شما و فرزندان شما دشمن شمایند، از آنان بر حذر باشید.} آمده است که: آن به این معناست که چون مرد می­خواست به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله را هجرت کند، همسر و فرزند وی، به وی آویزان می شدند و می گفتند: تو را به خداوند قسم می دهیم که از پیش ما نرو و ما را تنها مگذار؛ ما بعد از تو بی سرپرست خواهیم ماند. برخی از آنان سخن خانواده خود را گوش می دادند و هجرت نمی کردند. پس خداوند آن­ها را از فرزندان و همسران خود بر حذر داشت و آن­ها را از اطاعت ایشان نهی کرد. برخی از آنان، آن­ها را تنها می گذاشتند و می رفتند و می گفتند: به هوش باشید، به خدا سوگند! اگر با من هجرت نکنید و سپس خداوند در روز قیامت مرا با شما جمع کند، به هیچ وجه، هیچ سود و فایده ای به شما نخواهم رساند. و هنگامی که خداوند آنان را با همدیگر جمع نماید، خداوند به او امر می کند که خیر را در حق ایشان تمام کرده و نیکی کند و صله رحم داشته باشد و خداوند تعالی می فرماید: «وَإِن تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» - . تغابن / 14 - {و اگر ببخشایید و درگذرید و بیامرزید، به راستی خدا آمرزنده مهربان است}. - . تفسیر قمی : 683 -

**[ترجمه]

«44»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْبَیْهَقِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الصَّوْلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: حَلَفَ رَجُلٌ بِخُرَاسَانَ بِالطَّلَاقِ أَنَّ مُعَاوِیَةَ

ص: 89


1- روضة الکافی 263. و فیه: لا حاجة لنا.
2- نهج البلاغة: القسم الأوّل: 492. فیه و کنی عن ذلک.
3- التغابن: 14.
4- فی نسخة: أمره اللّه أن یتقی و یحسن. و فی المصدر: أمره أن یتوق بحسن وصلة.
5- تفسیر القمّیّ: 683.

لَیْسَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیَّامَ کَانَ الرِّضَا علیه السلام بِهَا فَأَفْتَی الْفُقَهَاءُ بِطَلَاقِهَا فَسُئِلَ الرِّضَا علیه السلام فَأَفْتَی أَنَّهَا لَا تُطَلَّقُ فَکَتَبَ الْفُقَهَاءُ رُقْعَةً فَأَنْفَذُوهَا إِلَیْهِ وَ قَالُوا لَهُ مِنْ أَیْنَ قُلْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَنَّهَا لَمْ تُطَلَّقْ فَوَقَّعَ علیه السلام فِی رُقْعَتِهِمْ (1) قُلْتُ هَذَا مِنْ رِوَایَتِکُمْ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِمُسْلِمَةِ الْفَتْحِ وَ قَدْ کَثُرُوا عَلَیْهِ أَنْتُمْ خَیْرٌ وَ أَصْحَابِی خَیْرٌ وَ لَا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ- (2) فَأَبْطَلَ الْهِجْرَةَ وَ لَمْ یَجْعَلْ هَؤُلَاءِ أَصْحَاباً لَهُ فَرَجَعُوا إِلَی قَوْلِهِ (3).

**[ترجمه]عیون الاخبار: محمّد بن اسحاق طالَقانیّ از پدرش روایت کرده که گفت: شخصی در خراسان سوگند یاد کرد که زنم مطلّقه و بر من حرام باشد اگر راست نگویم که معاویه

ص: 89

از اصحاب رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نبود! و این در هنگامی بود که حضرت رضا علیه السّلام در خراسان بود، فقهای آن جا و اطراف فتوا دادند که زنش مطلّقه است. و از آن حضرت پرسیدند، فرمود: زنش مطلّقه نیست. فقها جمعا نامه ای نوشتند و به آن جناب ارسال داشتند که در آن نوشته بود: از کجا و به چه دلیل گفته ای آن زن مطلّقه نیست ای پسر رسول خدا؟! حضرت در کنار نامه آنان مرقوم فرمودند که: این را از روایتی که خودتان نقل کرده اید از ابو سعید خدریّ که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بعد از فتح مکّه به کسانی که در آن هنگام گرداگردش را فرا گرفته بودند و اظهار اسلام کردند و مسلمان شدند فرمود: شما از خوبانید و اصحاب من نیز از نیکانند، و لیکن پس از فتح هجرتی نیست، و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله هجرت بعد از فتح را باطل گردانید، و آنان را جزء اصحاب نگردانید، فقها چون جواب آن حضرت را دیدند از فتوای خود برگشته و قول امام علیه السّلام را پذیرفتند. - . عیون الاخبارر: 240 -

**[ترجمه]

«45»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالُوا سَأَلْنَاهُمَا عَنْ قَوْلِهِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا (4) قَالا بِأَنَّ أَهْلَ مَکَّةَ لَا یَرِثُونَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ (5).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: زرراه و حمران و محمد بن مسلم از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت کرده است که گفتند: از آن دو درباره این فرموده خدا: «وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَلَمْ یُهَاجِرُواْ مَا لَکُم مِّن وَلاَیَتِهِم مِّن شَیْءٍ حَتَّی یُهَاجِرُواْ» - . انفال / 72 -

{ و کسانی که ایمان آورده اند ولی مهاجرت نکرده اند هیچ گونه خویشاوندی [دینی] با شما ندارند مگر آنکه [در راهِ خدا] هجرت کنند.} پرسیدیم. فرمودند: که اهل مکه از اهل مدینه ارث نمی برند. - . تفسیر عیاشی 2 : 70 ، برهان 2 : 98 -

**[ترجمه]

«46»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ أَکْرَهَهُ أَهْلُ مَکَّةَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمَانِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ (6) فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عِنْدَهَا

ص: 90


1- وقع العهد أو الفرمان: رسم علیه طغراء السلطان. وقع الکتاب أو الصک: وضع اسمه فی ذیله قوله: فوقع فی رقعتهم أی کتب هذا الجواب فی ذیل رقعتهم و وضع اسمه ذیله.
2- رواه الطیالسی فی مسنده: 293 بإسناده عن شعبة، عن عمرو بن مرة سمع أبا البختری یحدث عن أبی سعید قال: لما نزلت هذه الآیة: «إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ» قرأها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حتّی ختمها، ثمّ قال: أنا و اصحابی خیر، و الناس خیر، لا هجرة بعد الفتح.
3- عیون أخبار الرضا: 240. فیه: قال: فرجعوا إلی قوله.
4- الأنفال: 72.
5- تفسیر العیّاشیّ ج 2: 70، و أخرجه البحرانیّ أیضا فی تفسیر البرهان 2: 98.
6- النحل: 106.

یَا عَمَّارُ إِنْ عَادُوا فَعُدْ فَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عُذْرَکَ وَ أَمَرَکَ أَنْ تَعُودَ إِنْ عَادُوا (1).

**[ترجمه]کافی: ابن صدقه از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: اهل مکّه عمّار بن یاسر را وادار به انکار دین کردند در حالی که در قلب او ایمان و اطمینان وجود داشت و خداوند فرمود «إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِیمَانِ» و پیامبر صلی الله علیه و آله با نزول این آیه به عمّار فرمود:

ص: 90

ای عمّار! اگر برگشتند(دوباره تو را به انکار دین وا داشتند)، تو هم برگرد، که خداوند عزّ و جلّ عذر و دلیل تو را نازل کرده و به تو امر کرده که اگر برگشتند تو هم برگردی. - . اصول کافی 2 : 219 -

**[ترجمه]

«47»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا مُنِعَ مِیثَمٌ (2) رَحِمَهُ اللَّهُ مِنَ التَّقِیَّةِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمَ أَنَّ هَذِهِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی عَمَّارٍ وَ أَصْحَابِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ (3).

**[ترجمه]کافی: محمد بن مروان نقل کرده که امام صادق علیه السلام به من فرمود: چه چیزی میثم تمّار را از تقیّه منع کرد؟ به خدا او می دانست که این آیه درباره عمّار و اصحابش نازل شد: «إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِیمَانِ». - . اصول کافی 2 : 220 -

**[ترجمه]

«48»

أَقُولُ فِی تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ بِسَنَدِهِ الْمَذْکُورِ فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا هَاجَرَ إِلَی الْمَدِینَةِ آخَی بَیْنَ أَصْحَابِهِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ جَعَلَ الْمَوَارِیثَ عَلَی الْأُخُوَّةِ فِی الدِّینِ لَا فِی مِیرَاثِ الْأَرْحَامِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا ... فِی سَبِیلِ اللَّهِ ... أُولئِکَ بَعْضُهُمْ (4) أَوْلِیاءُ بَعْضٍ إِلَی قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا فَأَخْرَجَ الْأَقَارِبَ مِنَ الْمِیرَاثِ وَ أَثْبَتَهُ لِأَهْلِ الْهِجْرَةِ وَ أَهْلِ الدِّینِ خَاصَّةً ثُمَّ عَطَفَ بِالْقَوْلِ فَقَالَ تَعَالَی وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ (5) فَکَانَ مَنْ مَاتَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ یَصِیرُ مِیرَاثُهُ وَ تَرِکَتُهُ لِأَخِیهِ فِی الدِّینِ دُونَ الْقَرَابَةِ وَ الرَّحِمِ الْوَشِیجَةِ (6) فَلَمَّا قَوِیَ الْإِسْلَامُ أَنْزَلَ اللَّهُ النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ إِلَّا أَنْ

ص: 91


1- أصول الکافی 2: 219، و للحدیث صدر ترکه المصنّف.
2- هو میثم التمار رضی اللّه عنه من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام له ترجمة ضافیة فی کتب التراجم.
3- أصول الکافی 2: 220.
4- فی الآیة سقط و لعله من النسّاخ: و الصحیح هکذا: «وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا» فعلیه فقوله: «إلی قوله سبحانه» زائد و لعله کان قبل قوله:
5- الأنفال: 72 و 73.
6- الرحم الوشیجة: أی الرحم المتصلة المشتبکة.

تَفْعَلُوا إِلی أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً (1) فَهَذَا مَعْنَی نَسْخِ آیَةِ الْمِیرَاثِ (2).

**[ترجمه]می­گویم: در تفسیر نعمانی با سند مذکور در کتاب القرآن از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که به مدینه مهاجرت کرد، میان اصحاب خود از مهاجرین و انصار پیوند برادری ایجاد نمود و ارث­ها را بر اساس برادری دینی قرار داد نه بر پایه ارث خویشاوندی. و این مصداق سخن خداوند متعال است که فرموده است: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ» تا این فرموده: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا» پس خویشاوندان و نزدیکان را از میراث خارج کرده و آن را فقط برای مهاجران و دین­داران ثابت گردانید. سپس عطف به قول قبلی کرد پس فرمود: «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرُ» - . انفال / 72 - 75 - پس هر کدام از مسلمانان که فوت می­شد ارث و میراث او به برادر دینی­اش می­رسید نه خویشاوندان نزدیکش که با آن­ها پیوند خویشاوندی محکمی داشته است. هنگای که اسلام قدرت گرفت خداوند این آیه را نازل فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ إِلَّا أَنْ

ص: 91

تَفْعَلُوا إِلی أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراَ» - . احزاب / 6 - {پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند، و خویشاوندان [طبقِ] کتاب خدا، بعضی [نسبت] به بعضی اولویّت دارند [و] بر مؤمنان و مهاجران [مقدّمند]، مگر آنکه بخواهید به دوستان [مؤمن] خود [وصیّت یا] احسانی کنید، و این در کتاب [خدا] نگاشته شده است.} و این معنای منسوخ شدن آیه میراث است. - . مجکم و متشابه : 11 - 12 -

**[ترجمه]

«49»

ل، الخصال عَنْ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ فِی خَبَرِ الشُّورَی قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَقَی (3) رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ جَاءَ الْمُشْرِکُونَ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ فَاضْطَجَعْتُ فِی مَضْجَعِهِ وَ ذَهَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَحْوَ الْغَارِ وَ هُمْ یَرَوْنَ أَنِّی أَنَا هُوَ فَقَالُوا أَیْنَ ابْنُ عَمِّکَ فَقُلْتُ لَا أَدْرِی فَضَرَبُونِی حَتَّی کَادُوا یَقْتُلُونَنِی قَالُوا اللَّهُمَّ لَا (4).

**[ترجمه]خصال: عامر بن واثلۀ در روایت روز شوری گوید: امیر المؤمنین علی السلام فرمود: شما را به خدا! آیا در میان شما جز من کسی هست که از جان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم محافظت کرده باشد آن گاه که مشرکان تصمیم به قتل آن حضرت گرفتند، من در بستر حضرتش آرمیدم و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم به سوی غار رهسپار شد، آن­ها گمان می کردند که من او هستم، (وقتی مرا دیدند) گفتند: پسر عمویت کجاست؟ گفتم: نمی دانم، آنقدر مرا زدند که نزدیک بود مرا بکشند. گفتند: نه به خدا سوگند. - . خصال 2 : 123 - 124 -

**[ترجمه]

«50»

ج، الإحتجاج عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْمَ الشُّورَی نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ کَانَ یَبْعَثُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ الطَّعَامَ وَ هُوَ فِی الْغَارِ وَ یُخْبِرُهُ الْأَخْبَارَ (5) غَیْرِی قَالُوا لَا قَالَ نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ اضْطَجَعَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أَرَادَ أَنْ یَسِیرَ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ وَقَاهُ بِنَفْسِهِ مِنَ الْمُشْرِکِینَ حِینَ أَرَادُوا قَتْلَهُ غَیْرِی قَالُوا لَا (6).

**[ترجمه]احتجاج: امام باقر علیه السلام فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: شما را به خدا سوگند! آیا جز من کسی در میان شما هست که برای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در غار؛ آذوقه فرستاده و از اخبار باخبرش ساخته باشد؟ گفتند: نه. فرمود: شما را به خدا سوگند! آیا جز من کسی در میان شما هست که هنگام هجرت پیامبر به مدینه در جای خواب آن حضرت آرمیده باشد و جان خود را در برابر هجوم مشرکین برای قتل آن حضرت فدا کند؟ گفتند: نه. - . احتجاج : 74 - 75 -

**[ترجمه]

«51»

قل، إقبال الأعمال ذکر ما فتحه الله علینا من أسرار هذه المهاجرة و ما فیها من العجائب الباهرة منها تعریف الله جل جلاله لعباده لو أراد قهر أعداء رسوله محمد صلی الله علیه و آله ما کان یحتاج إلی مهاجرة لیلا علی تلک المأثرة (7) و کان قادرا أن ینصره و

ص: 92


1- الأحزاب: 6.
2- المحکم و المتشابه: 11 و 12.
3- فی نسخة: ولی.
4- الخصال 2: 123 و 124.
5- فی نسخة: و یخبره بالاخبار.
6- الاحتجاج: 74 و 75.
7- فی المصدر: ما کان یحتاج إلی مهاجرته لیلا علی تلک المساترة. أقول: قال فی القاموس المأثرة و المأثرة: المکرمة المتوارثة. و الحال غیر المرضیة. و لعلّ الصحیح ما فی المصدر و هو المساترة دون المأثرة.

هو بمکة من غیر مخاطرة بآیات و عنایات باهرة کما أنه کان قادرا أن ینصر عیسی ابن مریم علیه السلام علی الیهود بالآیات و العساکر و الجنود فلم تقتض الحکمة الإلهیة إلا رفعه إلی السماوات العلیة و لم یکن له مصلحة فی مقامه فی الدنیا بالکلیة فلیکن العبد راضیا بما یراه مولاه (1) له من التدبیر فی القلیل و الکثیر و لا یکن الله جل جلاله دون وکیل الإنسان فی أموره الذی یرضی بتدبیره و لا دون جاریته أو زوجته فی داره التی یثق إلیها فی تدبیر أموره.

و منها التنبیه علی أن الذی صحبه إلی الغار علی ما تضمنه (2) وصف صحبته فی الأخبار ما کان یصلح فی تلک الحادثات إلا للهرب و لا فی أوقات الذل و الخوف من الأخطار إلا للتی یصلح لها مثل النساء الضعیفات و الغلمان الذین یصیحون فی الطرقات عند الهرب من المخافات و ما کان یصلح للمقام بعده لیدفع عنه خطر الأعداء و لا أن یکون معه بسلاح و قوة لمنع شی ء من البلاء.

و منها أن الطبری فی تاریخه و أحمد بن حنبل رویا فی کتابیهما أن هذا الرجل المشار إلیه ما کان عارفا بتوجه النبی صلی الله علیه و آله و أنه جاء إلی مولانا علی علیه السلام فسأله عنه فأخبره أنه توجه فتبعه بعد توجهه حتی ظفر به و تأذی رسول الله صلی الله علیه و آله بالخوف منه لما تبعه و عثر بحجر فلق قدمه فقال الطبری فی تاریخه (3) ما هذا لفظه فخرج أبو بکر مسرعا و لحق نبی الله صلی الله علیه و آله فی الطریق فسمع جرس (4) أبی بکر فی ظلمة اللیل فحسبه من المشرکین فأسرع رسول الله صلی الله علیه و آله یمشی فقطع (5) قبال نعله ففلق إبهامه حجر و کثر دمها فأسرع المشی فخاف أبو بکر أن یشق علی

ص: 93


1- فی نسخة: بما یرید.
2- فی هامش المصدر استظهر أن الصحیح: تصمن.
3- تاریخ الطبریّ 2: 100.
4- فی نسخة: جری أبی بکر. و لعله انسب.
5- فی التاریخ: فانقطع قبال نعله. و فیه: و أسرع السعی. أقول: قبال النعل: زمامها.

رسول الله صلی الله علیه و آله (1) حین أتاه فانطلقا و رجل رسول الله صلی الله علیه و آله تسیل (2) دما حتی انتهی إلی الغار مع الصبع فدخلاه و أصبح الذین کانوا یرصدون رسول الله صلی الله علیه و آله فدخلوا الدار و قام علی علیه السلام علی فراشه (3) فلما دنوا منه عرفوه فقالوا له أین صاحبک قال لا أدری أ و رقیبا کنت علیه أمرتموه بالخروج فخرج فانتهروه و ضربوه و أخرجوه إلی المسجد فحبسوه ساعة ثم ترکوه و نجا (4) رسول الله صلی الله علیه و آله.

أقول: و ما کان حیث لقیه یتهیأ أن یترکه النبی صلی الله علیه و آله یبعد منه خوفا أن یلزمه أهل مکة فیخبرهم عنه و هو رجل جبان فیؤخذ النبی صلی الله علیه و آله و یذهب الإسلام بکماله لأن أبا بکر أراد الهرب من مکة و مفارقة النبی صلی الله علیه و آله قبل هجرته

علی ما ذکره الطبری فی حدیث الهجرة فقال ما هذا لفظه و کان أبو بکر کثیرا ما یستأذن رسول الله صلی الله علیه و آله فی الهجرة فیقول له رسول الله صلی الله علیه و آله لا تعجل. (5).

أقول: فإذا کان قد أراد المفارقة قبل طلب الکفار له فکیف یؤمن منه الهرب بعد الطلب و کان أخذه معه حیث أدرکه من الضرورات التی اقتضاها الاستظهار فی حفظ النبی صلوات الله و سلامه علیه من کشف حاله لو ترکه یرجع عنه فی تلک الساعة و قد جرت العادة أن الهرب مقام تخویف یرغب فی الموافقة علیه قلب الجبان الضعیف و لا روی فیما علمت أن أبا بکر کان معه سلاح یدفع به عدوا عن النبی صلی الله علیه و آله و لا حمل معه شیئا یحتاج إلیه و ما أدری کیف اعتقد المخالفون

ص: 94


1- زاد فی التاریخ: فرفع صوته و تکلم فعرفه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم فقام حتّی أتاه.
2- فی التاریخ: تستن دما أقول: أی تنصب. و فی المصدر: تثر، لعله من ثر السحابة أو العین: غزر ماؤها. و فی نسخة منه: تشر و هو مصحف.
3- فی نسخة: و قام علیّ علیه السلام علی فراشه. و فی نسخة من المصدر و فی التاریخ: و قام علیّ علیه السلام عن فراشه.
4- فی التاریخ: و نجی اللّه رسوله من مکرهم و أنزل علیه فی ذلک: «وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا» الآیة انتهی ما فی التاریخ.
5- راجع تاریخ الطبریّ 2: 97، ففیه زیادة، یظهر من ابن طاوس ان نسخته کانت خالیة عنها.

أن لهذا الرجل فضیلة فی الموافقة فی الهرب و قد استأذنه مرارا أن یهرب و یترک النبی صلی الله علیه و آله فی ید الأعداء الذین یتهددونه بالعطب إن اعتقاد فضیلة لأبی بکر فی هذا الذل من أعجب العجب.

و منها التکدیر (1) علی النبی صلی الله علیه و آله بجزع صاحبه فی الغار و قد کان یکفی النبی صلی الله علیه و آله تعلق خاطره المقدس بالسلامة من الکفار فزاده جزع صاحبه شغلا فی خاطره و لو لم یصحبه لاستراح من کدر جزعه و اشتغال سرائره.

و منها أنه لو کان حزنه شفقة علی النبی صلی الله علیه و آله أو علی ذهاب الإسلام ما کان قد نهی عنه و فیه کشف أن حزنه کان مخالفا لما یراد منه.

و منها أن النبی صلی الله علیه و آله ما بقی یأمن إن لم یکن أوحی إلیه أنه لا خوف علیه أن یبلغ صاحبه من الجزع الذی ظهر علیه إلی أن یخرج من الغار و یخبر به الطالبین له من الأشرار فصار معه کالمشغول بحفظ نفسه من ذل صاحبه و ضعفه زیادة علی ما کان مشغولا بحفظ نفسه.

و من أسرار هذه المهاجرة أن مولانا علیا علیه السلام بات علی فراش المخاطرة و جاد بمهجته لمالک الدنیا و الآخرة و لرسوله صلی الله علیه و آله فاتح أبواب النعم الباطنة و الظاهرة و لو لا ذلک المبیت و اعتقاد الأعداء أن النائم علی الفراش هو سید الأنبیاء صلی الله علیه و آله لما کانوا صبروا عن طلبه إلی النهار حتی وصل إلی الغار فکانت سلامة صاحب الرسالة من قبل أهل الضلالة صادرة عن تدبیر الله جل جلاله بمبیت مولانا علی علیه السلام فی مکانه و آیة باهرة لمولانا علی علیه السلام شاهدة بتعظیم شأنه و أنزل الله جل جلاله فی مقدس قرآنه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (2) فأخبر أن لمولانا علی علیه السلام کانت بیعا لنفسه الشریفة (3) و طلبا لرضاء الله جل جلاله دون کل مراد و قد ذکرنا فی الطرائف من روی هذا الحدیث من المخالف و مباهاة الله جل جلاله تلک اللیلة و جبرئیل و میکائیل فی بیع

ص: 95


1- فی نسخة من المصدر: منها التکسر.
2- تقدم الایعاز إلی موضع الآیة.
3- فی المصدر: فأخبر أن سریرة مولانا علیّ علیه السلام کانت بیعا لنفسه الشریفة.

مولانا علی علیه السلام بمهجته و أنه سمح بما لم یسمح (1) به خواص ملائکته.

و منها أن الله جل جلاله زاد مولانا علیا علیه السلام من القوة الإلهیة و القدرة الربانیة إلی أنه ما قنع له أن یفدی النبی صلی الله علیه و آله بنفسه الشریفة حتی أمره أن یکون مقیما بعده فی مکة مهاجرا للأعداء قد هربه منهم و ستره بالمبیت علی الفراش و غطاه عنهم و هذا ما لا یحتمله قوة البشر إلا بآیات باهرة من واهب النفع و دافع الضرر.

و منها أن الله جل جلاله لم یقنع لمولانا علی علیه السلام بهذه الغایة الجلیلة حتی زاده من المناقب الجمیلة و جعله أهلا أن یقیم ثلاثة أیام بمکة لحفظ عیال سیدنا رسول الله صلی الله علیه و آله و أن یسیر بهم ظاهرا علی رغم الأعداء و هو وحید من رجاله (2) و من یساعده علی ما بلغ من المخاطرة إلیه.

و منها أن هذا الاستسلام من مولانا علی علیه السلام للقتل و فدیه النبی صلی الله علیه و آله أظهر مقاما و أعظم تماما (3) من استسلام جده الذبیح إسماعیل لإبراهیم الخلیل علیه و علیهما السلام لأن ذلک استسلام لوالد شفیق یجوز معه أن یرحمه الله جل جلاله و یقیله من ذبح ولده کما جری الحال علیه من التوفیق و مولانا علی علیه السلام استسلم للأعداء الذین لا یرحمون و لا یرجون لمسامحة فی البلاء.

ص: 96


1- أی جاد.
2- قال ابن شهرآشوب فی المناقب 1: 335: محمّد الواقدی و أبو الفرج النجدی و أبو الحسن البکری و إسحاق الطبرانی: إن علیا لما عزم علی الهجرة قال له العباس: إن محمّدا ما خرج الا خفیا و قد طلبته قریش أشدّ طلب، و أنت تخرج جهارا فی اناث و هوادج و مال و رجال و نساء، و تقطع بهم السباسب و الشعاب من بین قبائل قریش؟ ما أری لک أن تمضی الا فی خفارة خزاعة، فقال علیّ علیه السلام: ان المنیة شربة مورودة***ا تنز عن وشد للترحیل ان ابن آمنة النبی محمدا***رجل صدوق قال عن جبریل وبت أراعیهم متی ینشروننی***فالله یردیهم عن التنکیل إنی بربی واثق وبأحمد***وسبیله متلاحق بسبیلی
3- فی نسخة : وأعظم شأنا.

و منها أن إسماعیل کان یجوز أن الله جل جلاله یکرم إیاه (1) بأنه لا یجد للذبح ألما فإن الله تعالی قادر أن یجعله سهلا رحمة لأبیه و تکرما (2) و مولانا علی علیه السلام استسلم للذین طبعهم القتل فی الحال علی الاستقصاء و ترک الإبقاء و التعذیب إذا ظفروا بما قدروا من الابتلاء.

و منها أن ذبح إسماعیل بید أبیه الخلیل علیه السلام ما کان فیه شماتة و مغالبة و مقاهرة من أهل العداوات و إنما هو شی ء من الطاعات المقتضیة للسعادات و العنایات و مولانا علی علیه السلام کان قد خاطر بنفسه لشماتة الأعداء و الفتک به بأبلغ غایات الاشتقاء (3) و الاعتداء و التمثیل بمهجته الشریفة (4) و التعذیب له بکل إرادة من الکفار سخیفة.

و منها أن العادة قاضیة و حاکمة أن زعیم العسکر إذا اختفی و اندفع عن مقام الأخطار و انکسر علم القوة و الاقتدار فإنه لا یکلف رعیة المعلقون علیه (5) أن یقفوا موقفا قد فارقه زعیمهم و کان معذورا فی ترک الصبر علیه و مولانا علی علیه السلام کلف الصبر و الثبات علی مقامات قد اختفی فیها زعیمه الذی یعول علیه و انکسر علم القوة الذی تنظر عیون الجیش إلیه فوقف مولانا علی علیه السلام و زعیمه غیر حاضر فهو موقف قاهر فهذا فضل من الله جل جلاله لمولانا علی علیه السلام باهر بمعجزات تخرق عقول ذوی الألباب و یکشف لک أنه القائم مقامه فی الأسباب.

و منها أن فدیة مولانا علی علیه السلام لسیدنا رسول الله صلی الله علیه و آله کانت من أسباب التمکین من مهاجرته و من کل ما جری من السعادات و العنایات بنبوته فیکون مولانا علی علیه السلام قد صار من أسباب التمکین من کل ما جرت حال الرسالة علیه

ص: 97


1- فی نسخة: یکرم أباه.
2- فی نسخة: و تکریما.
3- فی نسخة من الکتاب و مصدره: الأشیاء.
4- فتک به: انتهز منه فرصة فقتله أو جرحه مجاهرة. و التمثیل: العقوبة و التنکیل. و المهجة: الدم، أو دم القلب. الروح.
5- فی المصدر: المتعلقون علیه.

و مشارکا فی (1) کل خیر فعله النبی صلی الله علیه و آله و بلغ حاله إلیه و قد اقتصرت فی ذکر أسرار المهاجرة الشریفة النبویة علی هذه المقامات الدینیة و لو أردت بالله جل جلاله أوردت مجلدا منفردا فی هذه الحال و لکن هذا کاف شاف للمنصفین و أهل الإقبال (2).

**[ترجمه]اقبال الاعمال: بیان اسرار این مهاجرت و شگفتی­های حیرت­انگیز آن که خداوند بر ما گشود:

از جمله آن: خداوند جلّ جلاله بندگانش را بر این امر آگاه کرد که اگر بخواهد دشمنان رسول خود محمد صلی الله علیه و آله و سلم را مغلوب کند، به مهاجرت شبانه او به آن مکان پوشیده (غار) نیاز نداشت و می­توانست آن حضرت را

ص: 92

در حالی که در مکه بود بدون هیچ خطری، با آیات و عنایات درخشان یاری نماید. همانگونه که قادر بود عیسی بن مریم علیه السلام را در مقابل یهود، با آیات و سپاهیان و سربازان یاری رساند اما حکمت الهی اقتضا کرد که او را به آسمان­های علیا بالا ببرد. و به طور کلّ هیچ منفعتی برای ماندن او در دنیا نبود. پس بنده باید به تدبیری که مولایش در اندک و بسیار برای او اراده کرده و مناسب او دیده، راضی باشد. و خداوند جلّ جلاله پایین­تر از وکیل انسان نیست که در کارهایش به تدبیر و مدیریت او راضی می­شود، و پایین­تر از دختر، یا همسرش در خانه نیست که در تدبیر امورش به او اعتماد می­کند.

و از جمله این اسرار: آگاه کردن بر این مطلب که شخصی که آن حضرت را تا غار همراهی کرد، بر اساس روایت­هایی که در بیان توصیف همراهی او آمده است، در آن رویدادها جز برای فرار نبوده است، و در زمان­های خواری و ترس از خطرها چیزی نبوده جز این که مانند زنان ضعیف و کودکانی که در راه­ها در هنگام فرار از امور ترسناک فریاد می­کشند، و دلیل ماندنش پس از آن جز برای دفع خطر دشمنان نبوده است، و بدین جهت نبوده که سلاح و نیروی همراه داشته تا گرفتاری و مصیبت را دفع کند.

از جمله آن: طبری در تاریخ خود و احمد بن حنبل در کتاب­هایشان روایت کرده­اند که این مردی که بدان اشاره شد، نمی­دانست که پیامبر به کدام سو می­رود و این که او به نزد مولای ما علی علیه السلام آمد و در باره پیامبر پرسید، و علی علیه السلام به او خبر داد که او رهسپار شده است. و او پس از رهسپار شدن پیامبر، آن حضرت را دنبال کرد تا به او رسید. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از ترس دنبال کردن او اذیت شد، و به سنگی خورد و پایش شکافته شد. طبری در تاریخ خود روایت را این گونه نقل کرده است: ابوبکر شتابان بیرون رفت و در راه به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسید. پیامبر صدای پای ابوبکر را در تاریکی شب شنید و گمان کرد او از مشرکان است. پس سریع­تر راه رفت و جلوی کفشش پاره شد و سنگی انگشت ابهامش را شکست، و خون زیادی از آن رفت پس بر سرعت راه رفتنش افزود. پس ابوبکر ترسید که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آزار ببیند تا این که به نزد ایشان رسید.

ص: 93

پس به راه افتادند در حالی که از پای رسول خدا خون می­ریخت تا این که در هنگام صبح به غار رسیدند و وارد غار شدند. کسانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را می­پائیدند و در کمین آن حضرت بودند به بامداد در آمدند و وارد خانه شدند. علی علیه السلام از رختخواب برخاست. هنگامی که به او نزدیک شدند او را شناختند و گفتند: صاحب تو کجاست؟ فرمود: نمی­دانم، آیا تو مراقب او بودی؟ او را به خروج امر کردند و او خارج شد، پس او را نهیب دادند و او را زدند و به سوی مسجد بیرون بردند و ساعتی او را زندانی کرده سپس رهایش کردند، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نجات یافت.

می­گویم: و هنگامی که به پیامبر رسید، آماده نبود که پیامبر او را ترک کند و از او دور ­شود از ترس این که اهل مکه به او برسند و خبرش را به آنان بدهد و او مردی ترسو بود، که در این صورت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اسیر می شد و کل اسلام از بین می رفت. زیرا بنا بر آن چه در حدیث هجرت آورده است، ابوبکر پیش از هجرت می­خواست از مکّه بگریزد و پیامبر را ترک کند. طبری حدیث را اینگونه نقل کرده است: و ابوبکر بارها از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای هجرت اجازه می­گرفت. و یپامبر به او می­فرمود: عجله نکن.

می­گویم: اگر پیش از آنکه کفار به دنبال او باشند، درصدد مفارقت بوده، چگونه می­توان اطمینان داشت که پس از دنبال کردن کفار، فرار نکند ؟ و همراه شدن پیامبر با او پس از رسیدن او به آن حضرت از ضرورت هایی است که آمادگی برای محافظت پیامبر صلی الله علیه و سلم آن را اقتضا می­کرد، چون حالش معلوم بود که اگر وی را ترک کند در همان لحظه از او بازمی­گردد و جریان عادی بر این منوال است که فرار، مقام و جایگاه ترسی است که قلب انسان ترسو و ضعیف به موافقت بر آن تمایل نشان می­دهد. و در آن چه دانستی روایت نشده که ابوبکر همراه خود سلاحی داشته باشد تا با آن در مقابل دشمن پیامبر دفاع کند و چیزی با خود حمل نکرد که پیامبر بدان نیاز داشته باشد. و نمی­دانم چطور مخالفان اعتقاد دارند

ص: 94

که این شخص در موافقت به فرار فضیلت دارد در حالی که بارها از پیامبر اجازه خواسته بود که بگریزد و پیامبر را در دست دشمنانی که او را به قتل و نابودی تهدید می­کردند، ترک کند؟ اعتقاد به فضیلت ابوبکر در این ذلّت از جمله شگفت­ترین امور شگفت است.

و از جمله آن: مکّدر شدن اوقات پیامبر به خاطر جزع و بی­تابی صاحب او در غار، و تعلق خاطر مقدّس پیامبر به سالم ماندن از کفار، برای آن حضرت کفایت می­کرد و بی­تابی صاحبش، دغدغه ذهنی پیامبر را بیشتر کرد و اگر او را همراه نمی­کرد، از اندوه بی­تابی و مشغله ذهنی او رها می­شد.

و از جمله آن: اگر حزن و اندوه او به خاطر دلسوزی پیامبر و به خاطر از بین رفتن اسلام می­بود، از آن نهی نمی­شد و معلوم می­گردد که حزن و اندون او مخالف با آن چیزی است که از آن برداشت شده است.

و از جمله آن: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم امنیت نداشت - اگر به او وحی نمی­شد که هیچ ترسی بر او نیست - که ترس و بی­تابی­ای که بر صاحبش آشکار گردید صاحبش را به جایی برساند که از غار بیرون آید و اشراری را که به دنبال پیامبر بودند با خبر کند، پس در زمانی که او را همراهی کرد همچون کسی بود که علاوه بر مشغول بودن به محافظت از خود، باید خود را از ذلّت و ضعف صاحبش نیز حفظ کند.

و از جمله اسرار این هجرت این است که: مولای ما علی علیه السلام بر رختخوابِ خطر، شب را سپری کرد و جان خود را برای مالک دنیا و آخرت و فرستاده او که فاتح درهای نعمت باطنی و ظاهری است، فدا کرد. و اگر آن شب نمی­خوابید و دشمنان گمان نمی­کردند که شخص خوابیده در رختخواب، سرور پیامبران صلی الله علیه و آله و سلم است، تا هنگام روز که به غار رسید صبر نمی­کردند که به دنبالش بروند. پس عامل و سبب سلامتی صاحب رسالت از دست گمراهان، تدبیر خداوند جلّ جلاله با خوابیدن مولای ما علی علیه السلام در جای آن حضرت است و نشانه آشکار و درخشان برای مولای ما علی علیه السلام گواه بر عظمت مقام و جایگاه اوست. و خداوند جلّ جلاله در قرآن مقدس خود این آیه را نازل فرمود: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه وَاللّه رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» - . بقره / 207 -

{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.} پس خبر داده است که خوابیدنِ مولای ما علی علیه السلام، فروش جان مبارکش و طلب رضایت خداوند جلّ جلاله بود در مقابل هر خواسته­ای. در کتاب طرائف ذکر کردیم که مخالفان این حدیث را روایت کرده­اند که خداوند جلّ جلاله در آن شب به خاطر این که مولای ما علی علیه السلام جان خود را فروخت، بر جبرئیل مباهات و افتخار کرد

ص: 95

و او چیزی را بخشید که فرشتگان مقرب و خواصّ نیز آن را نبخشیدند.

و از جمله آن: خداوند جلّ جلاله نیروی الهی و قدرت ربّانی مولای ما علی علیه السلام را بیشتر نمود تا جایی که برایش بدین بسنده نکرد که جانش را فدای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کند بلکه به او امر فرمود که پس از آن در مکّه بماند و دشمنان را دور گرداند، دشمنانی که پیامبر را از آنان فراری داد و با خوابیدن در رختخواب، آن حضرت را از آن­ها پنهان کرد. و این امر جز با آیات درخشان از جانب خداوندی ممکن است که بخشنده سود و دفع کننده زیان است.

و از جمله آن: خداوند جلّ جلاله برای مولای ما علی علیه السلام به این هدف والا اکتفا نفرموده تا این که صفات و کارهای نیک و پسندیده­ای بر او افزوده است و او را شایسته این دانسته که سه روز در مکّه بماند تا خانواده سرور ما رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را محافظت کند و و بر خلاف میل دشمنان، آنان را آشکار به سوی مدینه حرکت داد و خودش تنها بود و کسی را نداشت که در این خطر بزرگ او را یاری رساند. - . ابن شهر آشوب در مناقب گوید: هنگامی که علی علیه السلام تصمیم به هجرت گرفت عباس به او گفت: محمد مخفیانه هجرت کرد و قریش شدیدا به دنبال او بودند و تو آشکارا بیرون می­روی و زنان و کجاوه­ها و اموال و مردان و زنانی را با خود می­بری و بیابان­ها و درّه­ها را از میان قبیله­های قریش با همراه آنان می­پیمایی؟ نظرم این است که در حمایت بنی خزاعه حرکت کنی. علی علیه السلام در جوابش این ابیات را سرود:

مرگ آبشخوری که همه بر آن وارد می­شوند، بی­تابی نکن و بار و بنه را برای سفر ببند.

پسر آمنه، محمد پیامبر است، مردی راست­گفتار است که درباره جبرئیل سخن می­گوید.

افسار را رها کن و از هیچ مانعی نترس، چرا که خداوند آنان را از عذاب و شکنجه ما باز می­دارد.

من به خداوند و به محمد اطمینان دارم و راه او با راه من به هم پیوسته است. -

و از جمله آن: جایگاه و منزلت این فرمانبرداری مولای ما علی علیه السلام برای کشته شدن و فدا شدن برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از فرمانبرداری جدّش اسماعیل برای ابراهیم خلیل علیهم االسلام بسی والاتر و بزرگتر است. زیرا آن فرمانبرداری برای پدری دلسوز بود که همراه با آن جایز است که خداوند جلّ جلاله به او رحم کند و از او برای ذبح پسرش گذشت کند، همانگونه که وضعیت او با توفیق الهی همین گونه شد. اما مولای ما علی علیه السلام فرمانبردار برای دشمنانی شد که رحم نمی­کنند و در این آزمایش و مصیبت، امید مسامحه و سازش ندارند.

ص: 96

و از جمله آن: جایز است که خداوند جلّ جلاله بر اسماعیل اکرام کند به نحوی در حین ذبح شدن دردی احساس نکند، چرا که خداوند متعال به جهت رحم و تکریم پدرش، قادر است آن را آسان نماید، اما مولای ما علی علیه السلام فرمانبردار و تسلیم کسانی شد که طبیعت و سرشت آن­ها قتل و کشتار فوری پس از جستجو، و ترک وانهادن و شکنجه است اگر به آن چه درصددش هستند دست یابند.

از جمله آن: ذبح اسماعیل با دستان پدرش ابراهیم خلیل علیهما السلام موجب شماتت و غلبه و چیرگی برای دشمنان نبود و در حقیقت یکی از طاعت­هایی بود که مقتضی سعادت­ها و عنایت­ها می­شد، اما مولای ما علی علیه السلام جانش را به خطر انداخت تا موجب شماتت دشمنان شود و با نهایت بی­رحمی بر او حمله­ور شده و جان مبارکش را بگیرند و با همه اراده و عزم سخیفانه کفار مورد شکنجه قرار بگیرد.

و از جمله آن: عادت، حکم می­کند که رهبر لشگر هرگاه پنهان شود و از جایگاه خطرها دور گردد و پرچم قدرت و اقتدار شکسته شود، رعیّتِ زیر دستش را وادار نمی­کند که در مقامی بمانند و ایستادگی کنند که رهبرشان آن را ترک کرده است و اگر بر آن وضعیت صبر نکند معذور است، اما مولای ما علی علیه السلام صبر و پایداری بر جایگاه­هایی پیشه کرد که رهبرش در آن پنهان شد، رهبری که بدو تکیه می­شد و پرچم قدرتی که چشمان لشگر بدو می­نگریستند شکسته شد، پس مولای ما علی علیه السلام ایستاد در حالی که رهبرش حاضر نبود، و این، جایگاهی مقتدرانه است، پس این فضیلتی از جانب خداوند جلّ و جلاله برای مولای ما علی علیه السلام است که با معجزاتی که خردِ خردمندان را می­رباید، برتری یافته است و برای تو روشن گردید که او در اسباب جانشین پیامبر است.

و از جمله آن: فدا شدن مولای ما علی علیه السلام برای سرور ما رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از جمله اسباب میسر کردن مهاجرت پیامبر و تمام سعادت­ها و عنایات به نبوت آن حضرت بود که اتفاق افتاد. پس مولای ما علی علیه السلام از جمله اسباب فراهم آمدن اموری شد که وضعیت رسالت بر آن جاری شد،

ص: 97

و در همه امورِ خیری که پیامبر صلوات الله علیه انجام داد، مشارکت داشت و حال و وضعیتش به او رسید. و من در بیان اسرار این مهاجرت مبارک پیامبر به ذکر این مقامات دینی بسنده نمودم و به خداوند جلّ جلاله سوگند، اگر می­خواستم مطالب بیشتری بیاورم، قطعا یک جلد جداگانه در این باره می­آوردم، اما این مطالب برای انسان­های منصف و عادل و کسانی که به حقّ روی می­آورند، کافی است. - . اقبال : 592 - 596 -

**[ترجمه]

«52»

الْفَائِقُ لِلزَّمَخْشَرِیِّ، خَرَجَ مِنْ مَکَّةَ مُهَاجِراً إِلَی الْمَدِینَةِ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ مَوْلَی أَبِی بَکْرٍ عَامِرُ بْنُ فُهَیْرَةَ وَ دَلِیلُهُمَا (3) اللَّیْثِیُّ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُرَیْقِطٍ فَمَرُّوا عَلَی خَیْمَتَیْ أُمِّ مَعْبَدٍ وَ کَانَتْ بَرْزَةً جَلْدَةً تَحْتَبِی بِفِنَاءِ الْقُبَّةِ ثُمَّ تَسْقِی وَ تُطْعِمُ فَسَأَلُوهَا لَحْماً وَ تَمْراً یَشْتَرُونَهُ مِنْهَا فَلَمْ یُصِیبُوا عِنْدَهَا شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ وَ کَانَ الْقَوْمُ مُرْمِلِینَ مُشْتِینَ وَ رُوِیَ مُسْنِتِینَ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی شَاةٍ فِی کَسْرِ الْخَیْمَةِ فَقَالَ مَا هَذِهِ الشَّاةُ یَا أُمَّ مَعْبَدٍ قَالَتْ شَاةٌ خَلَّفَهَا الْجَهْدُ عَنِ الْغَنَمِ فَقَالَ هَلْ بِهَا مِنْ لَبَنٍ قَالَتْ هِیَ أَجْهَدُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ أَ تَأْذَنِینَ أَنْ أَحْلُبَهَا قَالَتْ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی إِنْ رَأَیْتَ بِهَا حَلَباً فَاحْلُبْهَا.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ نَزَلَ هُوَ وَ أَبُو بَکْرٍ بِأُمِّ مَعْبَدٍ وَذْفَانَ مَخْرَجِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَرْسَلَتْ إِلَیْهِمْ شَاةً فَرَأَی فِیهَا بُصْرَةً مِنْ لَبَنٍ فَنَظَرَ إِلَی ضَرْعِهَا فَقَالَ إِنَّ بِهَذِهِ لَبَناً وَ لَکِنِ ابْغِینِی شَاةً لَیْسَ فِیهَا لَبَنٌ فَبَعَثَتْ إِلَیْهِ بِعِنَاقِ (4) جَذَعَةٍ فَدَعَا بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَسَحَ بِیَدِهِ ضَرْعَهَا وَ سَمَّی اللَّهَ وَ دَعَا لَهَا فِی شَاتِهَا (5) فَتَفَاجَتْ عَلَیْهِ وَ دَرَّتْ وَ اجْتَرَّتْ. (6).

ص: 98


1- فی المصدر: و مشارکا له.
2- الإقبال: 592- 596.
3- فی نسخة: و دلیلهم.
4- فی هامش نسخة امین الضرب: العناق: الأنثی من ولد المعز، و فی حدیث الاضحیة عندی عناق جذعة. أی الأنثی من أولاد المعز ما لم یتم له سنة، و الجذع بفتحتین من ولد الشاة ما دخل فی السنة الثانیة علی ما ذکره الفیروزآبادی و غیره، و عن المغرب: الجذع من المعز لسنة، و من الضأن لثمانیة أشهر، و عن حیاة الحیوان: الجذع من الضأن، ما له سنة تامّة و فیه أقوال أخر نادرة.
5- فی المصدر: و دعا لها فی شأنها.
6- فی نسخة: فاجترت.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ لِابْنِ أُمِّ مَعْبَدٍ یَا غُلَامُ هَاتِ قَرْواً فَأَتَاهُ بِهِ فَضَرَبَ ظَهْرَ الشَّاةِ فَاجْتَرَّتْ وَ دَرَّتْ وَ دَعَا بِإِنَاءٍ یُرْبِضُ الرَّهْطَ فَحَلَبَ فِیهِ ثَجّاً حَتَّی عَلَاهُ الْبَهَاءُ وَ رُوِیَ الثُّمَالُ.

ثُمَّ سَقَاهَا حَتَّی رَوِیَتْ وَ سَقَی أَصْحَابَهُ حَتَّی رَوُوا وَ شَرِبَ آخِرُهُمْ ثُمَّ أَرَاضُوا عَلَلًا بَعْدَ نَهَلٍ ثُمَّ حَلَبَ فِیهِ ثَانِیاً بَعْدَ بَدْءٍ حَتَّی مَلَأَ الْإِنَاءَ ثُمَّ غَادَرَهُ عِنْدَهَا ثُمَّ بَایَعَهَا ثُمَّ ارْتَحَلُوا عَنْهَا فَقَلَّمَا لَبِثَتْ حَتَّی جَاءَ زَوْجُهَا أَبُو مَعْبَدٍ یَسُوقُ أَعْنُزاً عِجَافاً (1) تُشَارِکْنَ هَزْلًا. (2) وَ رُوِیَ تُسَاوِکُ وَ رُوِیَ تُسَاوِقُ. (3) مُخُّهُنَّ قَلِیلٌ فَلَمَّا رَأَی أَبُو مَعْبَدٍ اللَّبَنَ عَجِبَ وَ قَالَ مِنْ أَیْنَ لَکِ هَذَا یَا أُمَّ مَعْبَدٍ وَ الشَّاءُ عَازِبٌ حِیَالٌ (4) وَ لَا حَلُوبَ فِی الْبَیْتِ قَالَتْ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا أَنَّهُ مَرَّ بِنَا رَجُلٌ مُبَارَکٌ مِنْ حَالِهِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ صِفِیهِ لِی یَا أُمَّ مَعْبَدٍ قَالَتْ رَأَیْتُ رَجُلًا ظَاهِرَ الْوَضَاءَةِ أَبْلَجَ الْوَجْهِ حَسَنَ الْخُلُقِ لَمْ تَعِبْهُ ثُجْلَةٌ وَ لَمْ تُزْرِ بِهِ صُقْلَةٌ.

وَ رُوِیَ صَعْلَةٌ وَ رُوِیَ لَمْ یعبه (تَعِبْهُ) نُحْلَةٌ وَ لَمْ تُزْرِ بِهِ صُقْلَةٌ وَسِیماً قَسِیماً فِی عَیْنَیْهِ دَعَجٌ وَ فِی أَشْفَارِهِ عَطَفٌ أَوْ قَالَ غَطَفٌ وَ رُوِیَ وَطَفٌ وَ فِی صَوْتِهِ صَحَلٌ وَ فِی عُنُقِهِ سَطَعٌ وَ فِی لِحْیَتِهِ کَثَاثَةٌ أَزَجَّ أَقْرَنَ إِنْ صَمَتَ فَعَلَیْهِ الْوَقَارُ وَ إِنْ تَکَلَّمَ سَمَا وَ عَلَاهُ الْبَهَاءُ أَجْمَلَ النَّاسِ وَ أَبْهَاهُ مِنْ بَعِیدٍ وَ أَحْسَنَهُ وَ أَجْمَلَهُ مِنْ قَرِیبٍ (5) حُلْوَ الْمَنْطِقِ

ص: 99


1- فی نسخة: عجازا. و فی أخری: عجاجا. و لعلّ الصحیح ما فی المتن، قال الجزریّ فی النهایة: فی حدیث أم معبد: تسوق أعنزا عجافا، جمع عجفاء و هی المهزولة من الغنم و غیرها.
2- فی المصدر: هزالا.
3- فی المصدر: ما تساوق.
4- فی النهایة: فی حدیث أم معبد: و الشاء عازب حیال، أی بعیدة المرعی لا تأوی الی المنزل فی اللیل، و الحیال جمع الحائل، و هی التی لم تحمل.
5- فی المصدر: اجل الناس و أبهاهم من بعید و أحسنهم و أجملهم من قریب.

فَصْلٌ لَا نَزْرٌ وَ لَا هَذْرٌ کَأَنَّمَا مَنْطِقُهُ خَرَزَاتٌ نُظُمٌ یَتَحَدَّرْنَ رَبْعَةٌ لَا یَأْسَ (1) مِنْ طُولٍ وَ لَا تَقْتَحِمُهُ عَیْنٌ مِنْ قَصْرٍ غُصْنٌ بَیْنَ غُصْنَیْنِ فَهُوَ أَنْضَرُ الثَّلَاثَةِ مَنْظَراً وَ أَحْسَنُهُمْ قَدْراً لَهُ رُفَقَاءُ یَحُفُّونَهُ إِنْ قَالَ أَنْصَتُوا لِقَوْلِهِ وَ إِنْ أَمَرَ تَبَادَرُوا إِلَی أَمْرِهِ مَحْفُودٌ مَحْشُودٌ لَا عَابِسٌ وَ لَا مُعْتَدٍ.

قال أبو معبد هو و الله صاحب قریش الذی ذکر لنا من أمره ما ذکر بمکة لقد هممت أن أصحبه و لأفعلن إن وجدت إلی ذلک سبیلا و لقد أصبح (2) صوت بمکة عالیا یسمعون الصوت و لا یدرون من صاحبه:

جزی الله رب الناس خیر جزائه***رفیقین قالا خیمتی أم معبد

هما نزلاها بالهدی و اهتدت بهم***فقد فاز من أمسی رفیق محمد

فیا لقصی ما زوی الله عنکم*** به من فعال لا یجازی (3) و سودد

لیهنئ بنی کعب مقام فتاتهم*** و مقعدها للمؤمنین بمرصد

سلوا أختکم عن شاتها و إنائها***فإنکم إن تسألوا الشاة تشهد

دعاها بشاة حائل فتحلبت*** له بصریح ضرة الشاة مزبد

فغادرها رهنا لدیها بحالب***یرددها فی مصدر ثم مورد (4)

ثم قال الزمخشری البرزة العفیفة الرزینة التی یتحدث إلیها الرجال فتبرز لهم و هی کهلة قد خلا بها سن فخرجت عن حد المحجوبات و قد برزت برازة المرمل الذی نفد زاده و فرقت حاله و سخفت من الرمل و هو نسج سخیف و منه الأرملة لرقة حالها بعد قیمها المشتی الداخل فی الشتاء و المسنت الداخل فی السنة و هی القحط و تاؤه بدل من یاء (5) الکسر بالکسر

ص: 100


1- فی نسخة من الکتاب و مصدره: لا یائس من طول.
2- فی المصدر: فأصبح.
3- فی المصدر: لا تجاری.
4- ذکرنا فی صدر الباب الاشعار و الخلاف فیها. راجعه.
5- فی المصدر: و تاؤه بدل من هاء، لان أصل اسنت اسنهت.

و الفتح جانب البیت.

وذفان مخرجه أی حدثان خروجه و هو من توذف إذا مر مرا سریعا البصرة أثر من اللبن یبصر فی الضرع التفاج تفاعل من الفجج و هو أشد من الفحج و منه قوس فجاء. (1) و عن ابنة الخس فی وصف ناقة ضبعة عینها هاج و صلاها راج (2) و تمشی و تفاج.

القرو إناء صغیر یردد فی الحوائج من قروت الأرض إذا جلت فیها و ترددت الإرباض الإرواء إلی أن یثقل الشارب فیربض.

انتصاب ثجا بفعل مضمر أی یثج ثجا أو یحلب لأن فیه معنی ثج و یحتمل أن یکون بمعنی قولک ثاجا نصبا علی الحال المراد بالبهاء و بیض الرغوة و الثمال جمع ثمالة و هی الرغوة أراضوا من أراض الحوض إذا استنقع فیه الماء أی نقعوا بالری مرة بعد أخری تشارکن هزلا أی عمهن الهزال فکأنهن قد اشترکن فیه و التساوک التمایل من الضعف تساوق الغنم تتابعها فی المسیر کأن بعضها یسوق بعضا و المعنی أنها لضعفها و فرط هزالها تتخاذل و یتخلف بعضها عن بعض و الحلوب التی تحلب و هذا مما یستغربه أهل اللغة زاعمین أنه فعول بمعنی مفعولة نظرا إلی الظاهر و الحقیقة أنه بمعنی فاعلة و الأصل فیه أن الفعل کما یسند إلی مباشرة یسند إلی الحامل علیه و المطرق إلی إحداثه و منه قوله إذا رد عافی (3) القدر من یستعیرها و قولهم هزم الأمیر العدو و

ص: 101


1- قوس فجاء: إذا بان وترها عن کبدها.
2- فی القاموس: الخس. بالضم: ابن حابس، رجل من أیاد، و هو أبو هند بنت الخس.
3- العافی: ما یرد فی القدر من مرقته إذا استعیرت. و الشعر لکمیت، تمامه: فلا تسألینی وأسالی ما خلیقتی *** إذا رد عافی القدر من یستعیرها

بنی المدینة ثم قیل علی هذا النهج ناقة حلوب لأنها تحمل علی احتلابها بکونها ذات حلب فکأنها تحلب نفسها لحملها علی الحلب و من ذلک الماء الشروب و الطریق الرکوب و أشباههما بلج الوجه بیاضه و إشراقه و منه الحق أبلج الثجلة و الثجل عظم البطن و الصقلة و الصقل طول الصقل و هو الخصر و قیل ضمره و قلة لحمه و قد صقل و هو من باب قولهم (1) صقلت الناقة إذا أضمرتها بالسیر و المعنی أنه لم یکن بمنتفخ الخصر و لا ضامره جدا.

و النحل النحول و الصعلة صغر الرأس یقال صعل (2) و أصعل و امرأة صعلاء القسام الجمال و رجل مقسم الوجه و کأن المعنی أخذ کل موضع منه من الجمال قسما فهو جمیل کله لیس فیه شی ء یستقبح.

العطف طول الأشفار و انعطافها أی تثنیها (3) و الغطف انعطافها و انعطف و انغطف و انغضف أخوات و الوطف الطول الصحل صوت فیه بحة لا تبلغ أن تکون جشة (4) و هو یستحسن لخلوه عن الحدة الموذیة للصماخ السطع طول العنق و رجل أسطع و امرأة سطعاء و هو من سطوع النار سما قیل ارتفع و علا علی جلسائه و قیل علا برأسه أو بیده و یجوز أن یکون الفعل للبهاء أی سماه البهاء و علاه علی سبیل التأکید للمبالغة فی وصفه بالبهاء و الرونق إذا أخذ فی الکلام لأنه کان صلی الله علیه و آله أفصح العرب فصل مصدر موضوع موضع اسم الفاعل أی منطقه وسط بین النزر و الهذر فاصل بینهما قالوا رجل ربعة فأنثوا و الموصوف مذکر علی تأویل نفس ربعة و مثله غلام یفعة لا یأس من طول یروی أنه کان فریق الربعة (5) فالمعنی أنه لم یکن فی حد الربعة غیر متجاوز له فجعل ذلک القدر

ص: 102


1- فی المصدر: و هو من قولهم.
2- فی المصدر: یقال: رجل صعل.
3- فی المصدر: العطف: طول الاشفار و تثنیها.
4- الجشة بالفتح و الضم: الصوت الخشن.
5- فی المصدر: فویق الربعة. و هو الصحیح.

من تجاوز حد الربعة عدم یأس من بعض الطول و فی تنکیر الطول دلیل علی معنی البعضیة و روی ربعة لا یائس من طول.

یقال فی المنظر المستقبح اقتحمته العین أی ازدرته کأنها وقعت من قبحه فی قحمة و هی الشدة.

محفود مخدوم و أصل الحفد مدارکة الخطو محشود مجتمع علیه یعنی أن أصحابه یزفون فی خدمته یجتمعون علیه.

خیمتی نصب علی الظرف أجری المحدود مجری المبهم کبیت الکتاب کما عسل الطریق الثعلب.

اللام فی لقصی للتعجب کالتی فی قولهم یا للدواهی و یا للماء و المعنی تعالوا یا قصی لیتعجب (1) منکم فیما أغفلتموه من حظکم و أضعتموه من عزکم بعصیانکم رسول الله و إلجائکم إیاه إلی الخروج من بین أظهرکم.

و قوله ما زوی الله عنکم تعجب أیضا معناه أی شی ء زوی الله عنکم الضرة أصل الضرع الذی لا یخلو من اللبن و قیل هی الضرع کله ما خلا (2) الأَطْبَاء (3).

ص: 103


1- فی المصدر: لنعجب منکم.
2- الاطباء جمع الطبی و هی حلمة الضرع من ذوات خف و ظلف و حافر و السباع.
3- الفائق: 43- 45.

**[ترجمه]الفائق: هنگامی که آن حضرت از مکه به طرف مدینه مهاجرت می­فرمود ابو بکر و عامر بن فُهیره همراه ایشان بودند و راهنمای آنان عبد اللَّه بن اُرَیقِط لیثی بود. در این هنگام بر امّ معبد خزاعی گذر کردند، امّ معبد زنی مسنۀ و عاقل بود و در حالی که جامه ای را به خود پیچیده بود، در کنار خیمه خود نشسته بود و به مردم آب و غذا می­داد. حضرت رسول و همراهان از وی مقداری گوشت و خرما خواستند تا از او بخرند لیکن وی چیزی نداشت تا به آنان بفروشد در این موقع حضرت و همراهانش زاد و توشه ای نداشتند و وارد زمستان شده بودند - و روایت شده: دچار بی­آبی و قحطی شده بودند - حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به گوشه خیمه نظر افکند، فرمود: ای ام معبد پس این گوسفند چیست؟ عرض کرد: این گوسفند به علت مرضی که دارد از سایر گوسفندان باز مانده است، حضرت فرمود: آیا در پستان او شیری وجود دارد؟ عرض کرد: این گوسفند لاغرتر از آن است که شیر بدهد. حضرت فرمود: آیا اجازه می­دهی من او را بدوشم؟ عرض کرد: آری پدر و مادرم فدایت گردد، اگر در پستان او چیزی باشد شما در دوشیدن مجاز هستید.

و روایت شده که پیامبر و ابوبکر در هنگام رفتن به مدینه در نزد امّ معبد فرود آمدند. امّ معبد گوسفندی را برای آنان فرستاد. پیامبر اندکی شیر در گوسفند دید. پس به پستانش نگریست و فرمود: در این گوسفند شیر است، گوسفندی بیاور که شیر نداشته باشد. پس امّ معبد گوسفند جوان ماده­ای را برای پیامبر فرستاد و آن حضرت با دست مبارک خود پستان او را گرفت، و نام خدا را بر زبان جاری کرد و برای گوسفند او دعا کرد. در این هنگام گوسفند پاهای خود را از هم باز کرد و شیر از پستانش جاری گردید و نشخوار کرد.

ص: 98

و روایت شده که آن حضرت به پسر امّ معبد فرمود: ای پسر جوان ظرفی بیاور. او ظرف را آورد و پیامبر بر پشت گوسفند ضربه­ای زد و گوسفند نشخوار کرد و شیر از پستانش سرازیر شد. حضرت ظرفی را طلب کرد که وسیله آب­خوری آن جماعت بود و حضرت از گوسفند مقداری شیر دوشید به اندازه­ای که روغن آن بالا آمد و روایت شده کره بالا آمد.

حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله ابتدا از آن شیر مقداری به ام معبد مرحمت فرمودند و او از آن آشامید تا آن گاه که سیر شد، و پس از این اصحاب خود را نیز سیراب کرد و در آخر همه، خودش هم میل فرمود. سپس پس از بار اول برای بار دوم نوشیدند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله بار دیگر از این گوسفند شیر دوشید تا این که ظرف پر شد و آن ظرف را برای امّ معبد گذاشت و بهایش را به او پرداخت کرد و از این محل گذشتند، اندک زمانی پس از این که پیامبر تشریف بردند زوج این زن ابو معبد از راه رسید، و چند عدد بز لاغری هم با خود آورده بود که در لاغری مثل هم بودند.

و به صورت «تساوک» روایت شده یعنی از ضعف، کج و متمایل حرکت می­کردند و «تساوق» هم ذکر شده یعنی به دنبال هم راه می­رفتند.

مغز استخوانشان اندک بود. هنگامی که چشمش به شیر افتاد شگفت زده شد و گفت: این شیر را از کجا آورده اید؟ در این جا گوسفندی که شیر بدهد موجود نبود و بقیه گوسفندان هم از این محل دور بودند و گوسفند حامله نداریم. ام معبد گفت: نه، به خدا قسم مرد با برکتی با فلان و فلان ویژگی از منزل ما عبور کرد. گفت: ای امّ معبد او را برای من توصیف کن. گفت: مردی را دیدم که چهره­ای زیبا و نورانی، و اخلاقی نیکو داشت، بزرگی شکم او را معیوب نکرده و پهلوهایی سبب حقارتش نشده است.

و نیز به صورت «صعلۀ» (کوچک بودن سر) روایت شده، و در روایتی: لاغری او را معیوب نکرده، زیباروی و خوش­سیما بود، چشمان درشت و سیاه داشت، و لبانش نرم و دراز، یا گفت: «غَطَف» (زیاد بودن مژه­ها) و به صورت: «وطف» (بلندی موهای ابرو و مژه) و در صدایش تیزی و صلابت بود، و گردنش بلند و ریش پرپُشتی داشت، ابرهایش باریک و به هم پیوسته بود، اگر ساکت بود آثار متانت و وقار بر او ظاهر می­شد و اگر به سخن می­آمد بر همه مردم اطرافش اوج می­گرفت، از دور کامل­ترین و زیباترین مردم به نظر می­رسید، در نزدیک از همه زیباتر و برتر بود.

ص: 909

شیرین سخن بود و کلامش فصل خطاب بود، کم حرف و پُر حرف نبود. گویی سخنانش مهره­هایی بودند که فرو بریزند، میان اندام بود و از درازی­اش باکی نبود و از کوتاهی­اش هیچ چشمی او را حقیر نمی­شمرد، همچون شاخه­ای تر میان دو شاخه دیگر بود، چهره او از دیگران شاداب­تر و زیباتر بود و اززش او بالاتر و نیکوتر بود. دوستانی دارد که او را احاطه کرده­اند، اگر سخن می­گفت، به سخنش گوش می­سپردند و اگر امر می­کرد در فرمانبرداری او مبادرت می­ورزیدند، مردم گردش جمع شده و خدمتش می­کردند، ترش­رو نبود و مورد ستم قرار نمی­گیرد.

ابو معبد گفت: سوگند به خدا این همان صاحب قریش است که در مکّه از احوالش برای ما بازگفتند. و من قصد داشتم همراه او شوم و اگر برایم فراهم شود این کار را انجام می­دهم. در این حال آوازی از مکه آمد که آواز می­شنیدند و و صاحب صدا را نمی­دیدند و او را نمی­شناختند. که ابیات زیر از همان صدا شنیده شد:

خداوند که پروردگار مردم است جزای خیر به فرستاده­ای بدهد که وارد دو خیمه امّ معبد شد.

آن دو با هدایت بر او نازل شدند، و امّ معبد هدایت یافت و هر کس رفیق محمد شود پیروز خواهد شد.

ای قوم قصی بن کلاب، کارهای که خداوند از شما دریغ کرد، با سروری جزا داده نمی­شود.

مبارک باد برای بنی کعب جایگاه دخترشان، و همه مؤمنان به دنبال جایگاه او هستند.

از خواهرتان در باره گوسفند و ظرفش بپرسید، و اگر از همان گوسفند بپرسید، گواهی می­دهد.

آن گوسفند نازا را فرا خواند و بر دست پیامبر شیر خالص داد به نحوی که سر پستانش کف درآورد.

پس آن گوسفند را به عنوان معجزه­ای برای کسانی که آن را بدوشند رها کرد تا چندین بار در بازگشتن و آمدن آن را بدوشد.

سپس زمخشری گفته است: «البرزۀ» زن عفیف و باوقاری است که مردان با او سخن می­گویند و او بر ایشان نمایان می­شود و پیر و پا به سن گذاشته است و از حدّ زنان محجّب بیرون آمده است، و خود را آشکار می­کند. «المرمّل» یعنی کسی که توشه­اش تمام شده است، و اوضاعش پریشان و نابسامان شده است. که از «الرمل» به معنای بافت نازک است، و از همین کلمه «الأرملۀ» (بیوه) است زیرا پس از فوت قیّم و شوهرش احوال او ناگوار می­شود. «المشتّی» یعنی کسی که به زمستان در می­آید و «المسنت» کسی که وارد خشکسالی می­گردد. و تاء آن به جای یاء آمده است. «الکسر» با کسره و

ص: 100

فتحه کاف به معنای گوشه خانه است.

«ذفان مخرجه» یعنی به هنگام خروج او. و از «توذّف» است، هرگاه شتابان بگذرد. «البصرۀ» آثار شیر است که بر پستان باشد. «التفاج» باب تفاعل از «الفجج» که از «الفحج» شدیدتر است و از همین کلمه «قوس فجّاء» (کمانی است که زه آن از میانه آن فاصله بگیرد) است.

ابنۀ الخسّ در وصف شتر سروده است:

شتری که چشمانش گود است، و میانه پشتش نزدیک به هم است، وقتی راه می­رود میان پاهایش از هم فاصله دارد.

«القرو» ظرفی کوچک است که در هنگام نیازها گردانده می­شود. از «قروت الارض» هرگاه در زمین بگردی و رفت و آمد کنی. «الارباض» یعنی سیراب شدن تا حدّی که شخص سنگین شده و بخوابد و استراحت کند.

نصب «ثجّاً» با فعلِ در تقدیری است، یعنی: یثجّ ثجّاَ، یا «یحل ثجّا» زیرا در این معنی، «ثجّ» نهفته است. و ممکن است به معنای سخن تو باشد که بگویی: «ثاجّاً» منصوب به حال باشد. مقصود از «البهاء» کف چربی و روغن است. «الثمال» جمع «ثمالۀ» به معنای چربی روی شیر است. «اراضوا» از «اراض الحوض» است هرگاه کف حوض پر از آب شود، یعنی چندین بار سیراب شدند. «تشارکن هزلا» یعنی لاغری آنان را فرا گرفته بود گویی آنان در لاغری با هم اشتراک دارند. «التساوک» یعنی متمایل راه رفتن به جهت ضعف. «تساوق الغنم» یعنی به دنبال هم راه رفتند گویی برخی از آنان برخی دیگر را سوق می­دهند. و بدین معنی است که:

این گوسفندان به جهت ضعف و لاغری شدید، ناتوان شده و از همدیگر جا می­مانند. «الحلوب» گوسفند شیرده است. و این کلمه­ای است که اهل زبان آن را عجیب می­دانند و گمان می­کنند که این کلمه بنا به ظاهر «فعول» به معنای «مفعولۀ» است و حقیقت این است که به معنای اسم فاعل است. و اصل در آن، این است که فعل، همانطور که به مباشر آن اسناد داده می­شود، به چیزی که بر آن حمل می­شود و در به وجود آوردن نقش دارد، نیز اسناد داده می­شود. مانند این سخن شاعر: «اذا ردّ عافی القدر من یستعیرها» (هرگاه کسی که دیگ را قرض گرفته است، باقیمانده غذا در آن را برگرداند) و سخنشان که گویند: «هزم الامیر العدوّ»

ص: 101

و «بنی المدینۀ» سپس گفته شده: که «ناقه حلوب» بر این اسلوب است، زیرا به خاطر این که شیر دارد، شیرش را می­دوشند، گویی از این جهت که شیر را با خود حمل می­کند، خود شیرش را می­دوشد. و مثال دیگر برای آن: «الماء الشروب» و «الطریق الرکوب» و مثال­های دیگر مانند آن­ها.

«بلج الوجه» یعنی سفیدی و درخشش صورت. و از همین کلمه «الحقّ ابلج» گویند.

«الثجلۀ و الثجل» بزرگی شکم است. «الصقلۀ و الصقل» درازی خاصره است. و گفته شده: لاغری و کم گوشت بودن آن است. و «قد صقل» از این سخنشان است که گویند: «صقلت الناقۀ» هرگاه با راه رفتن زیاد بر آن، شتر را لاغر کنی. و بدین معنی است که: خاصره او بزرگ و گنده نیست و بسیار لاغر نیست.

«النحل» لاغری است و «الصعلۀ» کوچک بودن سر است. گفته می­شود: «صعل» و «اصعل» و «إمرأۀ صعلاء» «القسام» یعنی: زیبایی. و «رجل مقسم الوجه» و گویی بدین معنا است که: هر قسمت از اندام او بهره و بخشی از زیبایی را گرفته است، پس او زیبا است و چیزی در او نیست که او را زشت جلوه بدهد.

«العطف» درازی و نرمی لب­ها است. یعنی: خمیدگی لب­ها. «الغطف» انعطاف و نرمی آن است. و «انعطف» و «انغطف» و «انفغضف» به یک معنی می­باشند. «الوطف» درازی است. «الصحل» صدایی است که در آن گرفتگی باشد اما به درجه­ای نیست که خشن باشد. و اینگونه صدا نیکو است زیرا از تیزی­ای که پرده گوش را آزار دهد، خالی است. «السطع» درازی گردن است، و «رجل اسطع» و «إمرأۀ سطعاء» و از «سطوع النار» (بالا گرفتن آتش) است. «سما» گفته شده: یعنی بالا رفت و بر هم­نشینان خود بالاتر رفت. و گفته شده: «علا برأسه أو بیده» و جایز است که فعل برای «البهاء» باشد و یعنی: «سماه البهاء و علاه» به شیوه تاکید در مبالغه وصف او به بزرگی و زیبایی، هرگاه شروع به سخن گفتن کند. زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از فصیح­ترین عرب­ها بود. «فصل» مصدری است که در جای اسم فاعل قرار گرفته است، یعنی منطق و سخن گفتن او میانه کم­گویی و پرگویی است و بین آن­ها جدایی می­افکند. گفته­اند: «رجل ربعۀ» (مرد میانه­اندام) و آن را به صورت مؤنث آورده­اند و موصوف، مذکر است با تأویل «نفس ربعۀ»، و مانند این اسلوب «غلام یفعۀ» است. «لا یأس من طول» روایت شده که این عبارت کمی بالاتر از «ربعۀ» است. پس بدین معنی است که: او در حدّ ربعۀ نیست و از آن تجاوز نمی­کند

ص: 102

و این مقدار از تجاوز از حدّ را عدم یأس از برخی درازی قرار داده است، و در نکره آمدن «الطول» دلیلی بر معنای بعضیه بودن آن است. و به صورت: «ربعۀ لا یائس من طول» نیز روایت شده است.

در باره چهره زشت گفته می­شود: «اقتحمته العین» یعنی چشم آن را تحقیر و خوار می­بیند. گویی چشم، از زشتی آن در «قحمۀ» یعنی، سختی افتاده است.

«محفود» یعنی کسی که به او خدمت می­شود. و اصل «الحفد» شتاب کردن است. «محشود» یعنی بر گرد او جمع شده­اند و مقصود این است که: اصحاب او برای خدمتگزاری او شتاب می­کنند و گرد او جمع می­شوند.

«خیمتی» بنا بر ظرفیه بودن، منصوب شده است و ظرف محدود در جایگاه ظرف مبهم قرار گرفته است مانند «بیت الکتاب» همانند «عسل الطریق الثعلب» روباه به شتاب راه را پیمود.

لام در «لقصیّ» برای اظهار تعجب است مانند این لام در سخنشان که گویند: «یا للدواهی و یا للماء» و بدین معنی است که: ای بنی قصیّ بیاید تا از بخت شما که از آن غافل مانده­اید و با عصیان و سرکشی در برابر پیامبر خدا، آن را از عزّت خود تباه کردید، و او را وادار به بیرون رفتن از میان شما کردید، تعجب شود (کنیم).

و سخن او: «ما زوی الله عنکم» نیز برای اظهار تعجب است، و بدین معنی است که: خداوند چه چیز را از شما دریغ کرد؟ «الضرۀ» اصل پستان است که خالی از شیر نباشد، و گفته شده: کل پستان به جز نوک پستان است. - . فائق : 43 - 45 -

ص: 103

**[ترجمه]

باب 7 نزوله صلی الله علیه و آله المدینة و بناؤه المسجد و البیوت و جمل أحواله إلی شروعه فی الجهاد

الأخبار

«1»

عم، إعلام الوری رُوِیَ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ الزُّهْرِیِّ قَالَ کَانَ بَیْنَ لَیْلَةِ الْعَقَبَةِ وَ بَیْنَ مُهَاجَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ کَانَتْ بَیْعَةُ الْأَنْصَارِ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ الْعَقَبَةِ فِی ذِی الْحِجَّةِ وَ قُدُومُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ فِی شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ لِاثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْهُ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ کَانَتِ الْأَنْصَارُ خَرَجُوا یَتَوَکَّفُونَ أَخْبَارَهُ (1) فَلَمَّا أَیِسُوا رَجَعُوا إِلَی مَنَازِلِهِمْ فَلَمَّا رَجَعُوا أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا وَافَی ذَا الْحُلَیْفَةِ سَأَلَ عَنْ طَرِیقِ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ فَدَلُّوهُ فَرَفَعَهُ الْآلُ فَنَظَرَ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ وَ هُوَ عَلَی أُطُمٍ إِلَی رُکْبَانِ ثَلَاثَةٍ یَمُرُّونَ عَلَی طَرِیقِ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ فَصَاحَ یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمَةِ (2) هَذَا صَاحِبُکُمْ قَدْ وَافَی فَوَقَعَتِ الصَّیْحَةُ بِالْمَدِینَةِ فَخَرَجَ الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ وَ الصِّبْیَانُ مُسْتَبْشِرِینَ لِقُدُومِهِ یَتَعَادَوْنَ (3) فَوَافَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَصَدَ مَسْجِدَ قُبَاءَ وَ نَزَلَ وَ اجْتَمَعَ إِلَیْهِ بَنُو عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ سُرُّوا بِهِ وَ اسْتَبْشَرُوا وَ اجْتَمَعُوا حَوْلَهُ وَ نَزَلَ عَلَی کُلْثُومِ بْنِ الْهِدْمِ شَیْخٍ مِنْ بَنِی عَمْرٍو صَالِحٍ مَکْفُوفِ الْبَصَرِ وَ اجْتَمَعَتْ إِلَیْهِ بُطُونُ الْأَوْسِ وَ کَانَتْ بَیْنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ عَدَاوَةٌ فَلَمْ یَجْسُرُوا أَنْ یَأْتُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِمَا کَانَ بَیْنَهُمْ مِنَ الْحُرُوبِ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَصَفَّحُ الْوُجُوهَ فَلَا یَرَی أَحَداً مِنَ الْخَزْرَجِ وَ قَدْ کَانَ قَدِمَ عَلَی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ قَبْلَ قُدُومِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَاسٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ فَنَزَلُوا فِیهِمْ.

وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ جَاءَ النِّسَاءُ وَ الصِّبْیَانُ فَقُلْنَ

ص: 104


1- أی ینتظرون حضوره، و یستخبرون وروده.
2- فی نسخة یا معشر المسلمین. و فیه. فرفعت الصیحة.
3- تعادی القوم: تسابقوا فی العدو و الرکض.

طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَیْنَا مِنْ ثَنِیَّاتِ (1) الْوَدَاعِ*** وَجَبَ الشُّکْرُ عَلَیْنَا مَا دَعَا لِلَّهِ دَاعٍ

وَ کَانَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ عَبْداً لِبَعْضِ الْیَهُودِ وَ قَدْ کَانَ خَرَجَ مِنْ بِلَادِهِ مِنْ فَارِسَ یَطْلُبُ الدِّینَ الْحَنِیفَ الَّذِی کَانَ أَهْلُ الْکُتُبِ یُخْبِرُونَهُ بِهِ فَوَقَعَ إِلَی رَاهِبٍ مِنْ رُهْبَانِ النَّصَارَی بِالشَّامِ فَسَأَلَهُ عَنْ ذَلِکَ وَ صَحِبَهُ فَقَالَ اطْلُبْهُ بِمَکَّةَ فَثَمَّ مَخْرَجُهُ وَ اطْلُبْهُ بِیَثْرِبَ فَثَمَّ مُهَاجَرُهُ فَقَصَدَ یَثْرِبَ فَأَخَذَهُ بَعْضُ الْأَعْرَابِ فَسَبَوْهُ وَ اشْتَرَاهُ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ فَکَانَ یَعْمَلُ فِی نَخْلِهِ (2) وَ کَانَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ عَلَی النَّخْلَةِ یَصْرِمُهَا (3) فَدَخَلَ عَلَی صَاحِبِهِ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ فَقَالَ یَا بَا فُلَانٍ أَ شَعَرْتَ أَنَّ هَؤُلَاءِ الْمُسْلِمَةَ قَدْ قَدِمَ عَلَیْهِمْ نَبِیُّهُمْ فَقَالَ سَلْمَانُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا الَّذِی تَقُولُ فَقَالَ لَهُ صَاحِبُهُ مَا لَکَ وَ لِلسُّؤَالِ عَنْ هَذَا أَقْبِلْ عَلَی عَمَلِکَ قَالَ فَنَزَلَ وَ أَخَذَ طَبَقاً فَصَیَّرَ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ الرُّطَبِ وَ حَمَلَهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذَا قَالَ هَذِهِ صَدَقَةُ تُمُورِنَا بَلَغَنَا أَنَّکُمْ قَوْمٌ غُرَبَاءُ قَدِمْتُمْ هَذِهِ الْبِلَادَ فَأَحْبَبْتُ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ صَدَقَاتِنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَمُّوا وَ کُلُوا فَقَالَ سَلْمَانُ فِی نَفْسِهِ وَ عَقَدَ بِإِصْبَعِهِ هَذِهِ وَاحِدَةٌ یَقُولُهَا بِالْفَارِسِیَّةِ ثُمَّ أَتَاهُ بِطَبَقٍ آخَرَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذِهِ فَقَالَ لَهُ سَلْمَانُ رَأَیْتُکَ لَا تَأْکُلُ الصَّدَقَةَ وَ هَذِهِ هَدِیَّةٌ أَهْدَیْتُهَا إِلَیْکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله سَمُّوا وَ کُلُوا وَ أَکَلَ علیه السلام فَعَقَدَ سَلْمَانُ بِیَدِهِ اثْنَتَیْنِ وَ قَالَ هَذِهِ آیَتَانِ (4) یَقُولُهَا بِالْفَارِسِیَّةِ

ص: 105


1- قال یاقوت فی معجم البلدان 2: 85: الثنیة فی الأصل: کل عقبة فی الجبل مسلوکة و ثنیة الوداع بفتح الواو: و هو اسم من التودیع عند الرحیل، و هی ثنیة مشرفة علی المدینة یطؤها من یرید مکّة، و اختلف فی تسمیتها بذلک، فقیل: لانها موضع وداع المسافرین من المدینة إلی مکّة، و قیل: لان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله ودع بها بعض من خلفه بالمدینة فی آخر خرجاته، و قیل: فی بعض سرایاه المبعوثة عنه، و قیل: الوداع: اسم واد بالمدینة، و الصحیح انه اسم قدیم جاهلی سمی لتودیع المسافرین انتهی. أقول: و یؤید الأخیر البیت، و یظهر منه انها کانت معروفة عندهم بذلک.
2- فی المصدر: فکان یعمل فی نخلة.
3- صرم النخل و الشجر: جزه.
4- فی المصدر: هذه اثنان.

ثُمَّ دَارَ خَلْفَهُ فَأَلْقَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ کَتِفِهِ الْإِزَارَ فَنَظَرَ سَلْمَانُ إِلَی خَاتَمِ النُّبُوَّةِ وَ الشَّامَةِ (1) فَأَقْبَلَ یُقَبِّلُهَا فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ فَارِسَ قَدْ خَرَجْتُ مِنْ بِلَادِی مُنْذُ کَذَا وَ کَذَا وَ حَدَّثَهُ بِحَدِیثِهِ.

وَ لَهُ حَدِیثٌ فِیهِ طُولٌ. (2) فَأَسْلَمَ وَ بَشَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ أَبْشِرْ وَ اصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ سَیَجْعَلُ لَکَ فَرَجاً مِنْ هَذَا الْیَهُودِیِّ.

فَلَمَّا أَمْسَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَارَقَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ وَ نَزَلَ عَلَی بَعْضِ الْأَنْصَارِ وَ بَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقُبَاءَ نَازِلًا عَلَی کُلْثُومِ بْنِ الْهِدْمِ (3) فَلَمَّا صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ جَاءَهُ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ مُقَنِّعاً فَسَلَّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ فَرِحَ بِقُدُومِهِ ثُمَّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا ظَنَنْتُ أَنْ أَسْمَعَ بِکَ فِی مَکَانٍ فَأَقْعُدَ عَنْکَ إِلَّا أَنَّ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ إِخْوَانِنَا مِنَ الْأَوْسِ مَا تَعْلَمُ فَکَرِهْتُ أَنْ آتِیَهُمْ فَلَمَّا أَنْ کَانَ هَذَا الْوَقْتُ لَمْ أَحْتَمِلْ أَنْ أَقْعُدَ عَنْکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْأَوْسِ مَنْ یُجِیرُهُ مِنْکُمْ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ جِوَارُنَا فِی جِوَارِکَ فَأَجِرْهُ قَالَ لَا بَلْ یُجِیرُهُ بَعْضُکُمْ فَقَالَ عُوَیْمُ بْنُ سَاعِدَةَ وَ سَعْدُ بْنُ خَیْثَمَةَ نَحْنُ نُجِیرُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَجَارُوهُ وَ کَانَ یَخْتَلِفُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَتَحَدَّثُ عِنْدَهُ وَ یُصَلِّی خَلْفَهُ فَبَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ خَمْسَةَ عَشَرَ یَوْماً فَجَاءَهُ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ تَدْخُلُ الْمَدِینَةَ فَإِنَّ الْقَوْمَ مُتَشَوِّقُونَ إِلَی نُزُولِکَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَا أَرِیمُ مِنْ هَذَا الْمَکَانِ حَتَّی یُوَافِیَ أَخِی عَلِیٌّ علیه السلام وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ قَدْ بَعَثَ إِلَیْهِ أَنِ احْمِلِ الْعِیَالَ وَ اقْدَمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ مَا أَحْسَبُ عَلِیّاً یُوَافِی قَالَ بَلَی مَا أَسْرَعَهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَبَقِیَ خَمْسَةَ عَشَرَ یَوْماً فَوَافَی عَلِیٌّ علیه السلام بِعِیَالِهِ. (4)

ص: 106


1- الشامة: الخال. و هو بثرة سوداء فی البدن.
2- یأتی إنشاء اللّه فی موضعه.
3- فی المصدر: نازلا علی بیت کلثوم.
4- فی امتاع الاسماع: 48: و قدم علی رضی اللّه عنه من مکّة للنصف من ربیع الأوّل و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بقباء لم یرم بعد، و قدم معه صهیب، و ذلک بعد ما ادی علی عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله الودائع التی کانت عنده ، وبعد ما کان یسیر اللیل ویکمن النهار حتی تقطرت قدماه ، فاعتنقه النبی صلی الله علیه و آله و بکی رحمة لما بقدمیه من الورم ، وتفل فی یدیه و امرهما علی قدمیه فلم یشتکهما بعد ذلک حتی قتل رضی الله عنه ، ونزل علی کلثوم بن الهدم و قیل : علی امرأة ، والراجح انه نزل مع النبی صلی الله علیه و آله انتهی. أقول : لعل الصحیح أن علیا علیه السلام قدم للنصف من الربیع علی ما فی کلام المقریزی ، ویؤیده ما فی سیرة ابن هشام وتاریخ الطبری من ان علیا علیه السلام اقام بمکة ثلاث لیال وأیامها حتی أدی الودائع ثم لحق برسول الله صلی الله علیه و آله فنزل معه علی کلثوم بن هدم ویؤیده أیضا ما ذکره ابن هشام والطبری أن النبی صلی الله علیه و آله أقام فی بنی عمرو بن عوف یوم الاثنین ویوم الثلثاء ویوم الاربعاء ویوم الخمیس وأسس مسجده مع انهما صرحا بأن علیا علیه السلام شارکه فی بناء المسجد وکان یرتجز ویقول : لا یستوی من یعمر المساجدا***یدأب فیها قائما وقاعدا ومن یری عن الغبار حائدا***وسیأتی فی الاخبار التصریح به أیضا

فَلَمَّا وَافَی کَانَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ یَکْسِرَانِ أَصْنَامَ الْخَزْرَجِ وَ کَانَ کُلُّ رَجُلٍ شَرِیفٍ فِی بَیْتِهِ صَنَمٌ یَمْسَحُهُ وَ یُطَیِّبُهُ وَ لِکُلِّ بَطْنٍ مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ صَنَمٌ فِی بَیْتٍ لِجَمَاعَةٍ یُکْرِمُونَهُ وَ یَجْعَلُونَ عَلَیْهِ مِنْدِیلًا وَ یَذْبَحُونَ لَهُ فَلَمَّا قَدِمَ (1) الِاثْنَا عَشَرَ مِنَ الْأَنْصَارِ أَخْرَجُوهَا مِنْ بُیُوتِهِمْ وَ بُیُوتِ مَنْ أَطَاعَهُمْ فَلَمَّا قَدِمَ السَّبْعُونَ کَثُرَ الْإِسْلَامُ وَ فَشَا وَ جَعَلُوا یَکْسِرُونَ الْأَصْنَامَ.

قَالَ وَ بَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ قُدُومِ عَلِیٍّ علیه السلام یَوْماً أَوْ یَوْمَیْنِ ثُمَّ رَکِبَ رَاحِلَةً فَاجْتَمَعَتْ إِلَیْهِ بَنُو عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ (2) فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَقِمْ عِنْدَنَا فَإِنَّا أَهْلُ الْجَدِّ وَ الْجَلَدِ وَ الْحَلْقَةِ (3) وَ الْمَنَعَةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله خَلُّوا عَنْهَا فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ وَ بَلَغَ الْأَوْسَ وَ الْخَزْرَجَ خُرُوجُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَبِسُوا السِّلَاحَ وَ أَقْبَلُوا یَعْدُونَ حَوْلَ نَاقَتِهِ

ص: 107


1- أی إلی مکّة قبل هجرة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
2- قال الیعقوبی فنزل علی کلثوم بن الهدم فلم یلبث الا أیاما حتّی مات کلثوم، و انتقل فنزل علی سعد بن خیثمة فی بنی عمرو بن عوف فمکث أیاما، ثمّ کان سفهاء بنی عمرو و منافقوهم یرجمونه فی اللیل، فلما رأی ذلک قال: ما هذا الجوار؟ فارتحل عنهم.
3- فی نسخة: الحلفة بالفاء.

لَا یَمُرُّ بِحَیٍّ مِنْ أَحْیَاءِ الْأَنْصَارِ إِلَّا وَثَبُوا فِی وَجْهِهِ وَ أَخَذُوا بِزِمَامِ نَاقَتِهِ وَ تَطَلَّبُوا إِلَیْهِ أَنْ یَنْزِلَ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ خَلُّوا سَبِیلَهَا فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ حَتَّی مَرَّ بِبَنِی سَالِمٍ وَ کَانَ خُرُوجُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ قُبَاءَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَوَافَی بَنِی سَالِمٍ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَتَعَرَّضَتْ لَهُ بَنُو سَالِمٍ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلُمَّ إِلَی الْجَدِّ وَ الْجَلَدِ وَ الْحَلْقَةِ (1) وَ الْمَنَعَةِ فَبَرَکَتْ نَاقَتُهُ عِنْدَ مَسْجِدِهِمْ وَ قَدْ کَانُوا بَنَوْا مَسْجِداً قَبْلَ قُدُومِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَزَلَ فِی مَسْجِدِهِمْ وَ صَلَّی بِهِمُ الظُّهْرَ (2) وَ خَطَبَهُمْ وَ کَانَ أَوَّلَ مَسْجِدٍ خَطَبَ فِیهِ بِالْجُمُعَةِ وَ صَلَّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ کَانَ الَّذِینَ صَلَّوْا مَعَهُ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ مِائَةَ رَجُلٍ ثُمَّ رَکِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَاقَتَهُ وَ أَرْخَی زِمَامَهَا فَانْتَهَی إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ فَوَقَفَ عَلَیْهِ وَ هُوَ یَقْدِرُ أَنَّهُ یُعْرَضُ عَلَیْهِ النُّزُولُ عِنْدَهُ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ بَعْدَ أَنْ ثَارَتِ الْغَیْرَةُ وَ أَخَذَ کُمَّهُ وَ وَضَعَهُ عَلَی أَنْفِهِ یَا هَذَا اذْهَبْ إِلَی الَّذِینَ غَرُّوکَ وَ خَدَعُوکَ وَ أَتَوْا بِکَ فَانْزِلْ عَلَیْهِمْ وَ لَا تَغُشَّنَا فِی دِیَارِنَا فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَی دُورِ بَنِی الْحُبْلَی الذَّرَّ فَخَرَّبَ دُورَهُمْ فَصَارُوا نُزَّالًا عَلَی غَیْرِهِمْ وَ کَانَ جَدُّ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ یُقَالُ لَهُ ابْنُ الْحُبْلَی فَقَامَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَا یَعْرِضُ فِی قَلْبِکَ مِنْ قَوْلِ هَذَا شَیْ ءٌ فَإِنَّا کُنَّا اجْتَمَعْنَا عَلَی أَنْ نُمَلِّکَهُ عَلَیْنَا وَ هُوَ یَرَی الْآنَ أَنَّکَ قَدْ سَلَبْتَهُ أَمْراً قَدْ کَانَ أَشْرَفَ عَلَیْهِ فَانْزِلْ عَلَیَّ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنَّهُ لَیْسَ فِی الْخَزْرَجِ وَ لَا فِی الْأَوْسِ أَکْثَرُ فَمِ بِئْرٍ مِنِّی وَ نَحْنُ أَهْلُ الْجَلَدِ وَ الْعِزِّ فَلَا تُجِزْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَرْخَی زِمَامَ نَاقَتِهِ وَ مَرَّتْ تَخُبُّ بِهِ حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی بَابِ الْمَسْجِدِ الَّذِی هُوَ الْیَوْمَ وَ لَمْ یَکُنْ مَسْجِداً إِنَّمَا کَانَ مِرْبَداً لِیَتِیمَیْنِ مِنَ الْخَزْرَجِ یُقَالُ لَهُمَا سَهْلٌ وَ سُهَیْلٌ وَ کَانَا فِی حَجْرِ أَسْعَدِ بْنِ زُرَارَةَ فَبَرَکَتِ النَّاقَةُ عَلَی بَابِ أَبِی أَیُّوبَ خَالِدِ بْنِ زَیْدٍ (3) فَنَزَلَ عَنْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

ص: 108


1- فی نسخة: الحلفة بالفاء.
2- فی الامتاع و سیرة ابن هشام و تاریخ الطبریّ و غیرها انه صلی بهم الجمعة و یأتی ذلک أیضا فی الاخبار، و لعلّ الطبرسیّ أیضا أراد ذلک خصوصا مع قوله بعد ذلک: و کان أول مسجد خطب فیه بالجمعة.
3- فی المصدر: خالد بن یزید. و هو مصحف، و الصحیح: خالد بن زید کما فی المتن.

فَلَمَّا نَزَلَ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ النَّاسُ وَ سَأَلُوهُ أَنْ یَنْزِلَ عَلَیْهِمْ فَوَثَبَتْ أُمُّ أَبِی أَیُّوبَ إِلَی الرَّحْلِ فَحَلَّتْهُ فَأَدْخَلَتْهُ مَنْزِلَهَا فَلَمَّا أَکْثَرُوا عَلَیْهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیْنَ الرَّحْلُ فَقَالُوا أُمُّ أَبِی أَیُّوبَ قَدْ أَدْخَلَتْهُ بَیْتَهَا فَقَالَ صلی الله علیه و آله الْمَرْءُ مَعَ رَحْلِهِ وَ أَخَذَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ بِزِمَامِ النَّاقَةِ فَحَوَّلَهَا إِلَی مَنْزِلِهِ.

وَ کَانَ أَبُو أَیُّوبَ لَهُ مَنْزِلٌ أَسْفَلُ وَ فَوْقَ الْمَنْزِلِ غُرْفَةٌ فَکَرِهَ أَنْ یَعْلُوَ رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی الْعُلْوُ أَحَبُّ إِلَیْکَ أَمِ السُّفْلُ فَإِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَعْلُوَ فَوْقَکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله السُّفْلُ أَرْفَقُ بِنَا لِمَنْ یَأْتِینَا قَالَ أَبُو أَیُّوبَ فَکُنَّا فِی الْعُلْوِ أَنَا وَ أُمِّی فَکُنْتُ إِذَا اسْتَقَیْتُ الدَّلْوَ أَخَافُ أَنْ یَقَعَ مِنْهُ قَطْرَةٌ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کُنْتُ أَصْعَدُ وَ أُمِّی إِلَی الْعُلْوِ خَفِیّاً مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُ وَ لَا یَحُسُّ بِنَا وَ لَا نَتَکَلَّمُ إِلَّا خَفِیّاً وَ کَانَ إِذَا نَامَ صلی الله علیه و آله لَا نَتَحَرَّکُ وَ رُبَّمَا طَبَخْنَا فِی غُرْفَتِنَا فَنُجِیفُ (1) الْبَابَ عَلَی غُرْفَتِنَا مَخَافَةَ أَنْ یُصِیبَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دُخَانٌ وَ لَقَدْ سَقَطَتْ جَرَّةٌ لَنَا وَ أُهَرِیقَ الْمَاءُ فَقَامَ أُمُّ أَبِی أَیُّوبَ إِلَی قَطِیفَةٍ لَمْ یَکُنْ لَنَا وَ اللَّهِ غَیْرُهَا فَأَلْقَتْهَا عَلَی ذَلِکَ الْمَاءِ تَسْتَنْشِفُ بِهِ مَخَافَةَ أَنْ یَسِیلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ وَ کَانَ یَحْضُرُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُسْلِمُونَ مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ کَانَ أَبُو أُمَامَةَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ یَبْعَثُ إِلَیْهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ غَدَاءً وَ عَشَاءً فِی قَصْعَةِ ثَرِیدٍ عَلَیْهَا عُرَاقٌ فَکَانَ یَأْکُلُ مَعَهُ مَنْ جَاءَ حَتَّی یَشْبَعُونَ ثُمَّ تُرَدُّ الْقَصْعَةُ کَمَا هِیَ وَ کَانَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ یَبْعَثُ إِلَیْهِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ عَشَاءً وَ یَتَعَشَّی مَعَهُ مَنْ حَضَرَهُ وَ تُرَدُّ الْقَصْعَةُ کَمَا هِیَ وَ کَانُوا یَتَنَاوَبُونَ فِی بَعْثِ الْغَدَاءِ وَ الْعَشَاءِ إِلَیْهِ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ سَعْدُ بْنُ خَیْثَمَةَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ عَمْرٍو وَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ قَالَ فَطَبَخَ لَهُ أُسَیْدٌ یَوْماً قِدْراً فَلَمْ یَجِدْ مَنْ یَحْمِلُهَا فَحَمَلَهَا بِنَفْسِهِ وَ کَانَ رَجُلًا شَرِیفاً مِنَ النُّقَبَاءِ فَوَافَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ رَجَعَ مِنَ الصَّلَاةِ فَقَالَ حَمَلْتَهَا بِنَفْسِکَ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَمْ أَجِدْ أَحَداً یَحْمِلُهَا فَقَالَ بَارَکَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ.

وَ فِی کِتَابِ دَلَائِلِ النُّبُوَّةِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ الْمَدِینَةَ فَلَمَّا

ص: 109


1- أجاف الباب: رده.

دَخَلَهَا جَاءَتِ الْأَنْصَارُ بِرِجَالِهَا وَ نِسَائِهَا فَقَالُوا إِلَیْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ دَعُوا النَّاقَةَ فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ فَبَرَکَتْ عَلَی بَابِ أَبِی أَیُّوبَ فَخَرَجَتْ جَوَارٍ مِنْ بَنِی النَّجَّارِ یَضْرِبْنَ بِالدُّفُوفِ وَ هُنَّ یَقُلْنَ

نَحْنُ جَوَارٍ مِنْ بَنِی النَّجَّارِ***یَا حَبَّذَا مُحَمَّدٌ مِنْ جَارٍ

فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَ تُحِبُّونَنِی فَقَالُوا بَلَی (1) وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَنَا وَ اللَّهِ أُحِبُّکُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.

قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ (2) وَ جَاءَتْهُ الْیَهُودُ قُرَیْظَةُ وَ النَّضِیرُ وَ قَیْنُقَاعُ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ إِلَی مَا تَدْعُو قَالَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنِّی الَّذِی تَجِدُونَنِی مَکْتُوباً فِی التَّوْرَاةِ وَ الَّذِی أَخْبَرَکُمْ بِهِ عُلَمَاؤُکُمْ أَنَّ مَخْرَجِی بِمَکَّةَ وَ مُهَاجَرِی فِی هَذِهِ الْحَرَّةِ (3) وَ أَخْبَرَکُمْ عَالِمٌ (4) مِنْکُمْ جَاءَکُمْ مِنَ الشَّامِ فَقَالَ تَرَکْتُ الْخَمْرَ وَ الْخَمِیرَ وَ جِئْتُ إِلَی الْبُؤْسِ (5) وَ التُّمُورِ لِنَبِیٍّ یُبْعَثُ فِی هَذِهِ الْحَرَّةِ مَخْرَجُهُ بِمَکَّةَ وَ مُهَاجَرُهُ هَاهُنَا (6) وَ هُوَ آخِرُ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَفْضَلُهُمْ یَرْکَبُ الْحِمَارَ وَ یَلْبَسُ الشَّمْلَةَ وَ یَجْتَزِئَ بِالْکِسْرَةِ فِی عَیْنَیْهِ حُمْرَةٌ وَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ وَ یَضَعُ سَیْفَهُ عَلَی عَاتِقِهِ لَا یُبَالِی مَنْ لَاقَی وَ هُوَ الضَّحُوکُ الْقَتَّالُ یَبْلُغُ سُلْطَانُهُ مُنْقَطَعَ الْخُفِّ وَ الْحَافِرِ فَقَالُوا لَهُ قَدْ سَمِعْنَا مَا تَقُولُ وَ قَدْ جِئْنَاکَ لِنَطْلُبَ مِنْکَ الْهُدْنَةَ عَلَی أَنْ لَا نَکُونَ لَکَ وَ لَا عَلَیْکَ وَ لَا نُعِینَ عَلَیْکَ أَحَداً وَ لَا نَتَعَرَّضَ لِأَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِکَ وَ لَا تَتَعَرَّضَ لَنَا وَ لَا لِأَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا حَتَّی نَنْظُرَ إِلَی مَا یَصِیرُ أَمْرُکَ وَ أَمْرُ قَوْمِکَ

ص: 110


1- فی المصدر: فقالوا أی.
2- رواه الصدوق فی اکمال الدین: 114 و 115. بإسناده عن علیّ بن إبراهیم. و أخرجه المصنّف فی باب البشائر.
3- فی المصدر: و مهاجری بهذه الحرة.
4- تقدم فی باب البشائر بمولده ان اسمه ابن حواش الحبر راجع ج 15: 206.
5- البؤس: الشدة و الفقر.
6- فی اکمال الدین: لنبی یبعث، هذا أو ان خروجه، یکون مخرجه بمکّة و هذه دار هجرته.

فَأَجَابَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی ذَلِکَ وَ کَتَبَ بَیْنَهُمْ کِتَاباً أَلَّا یُعِینُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِهِ بِلِسَانٍ وَ لَا یَدٍ وَ لَا بِسِلَاحٍ وَ لَا بِکُرَاعٍ (1) فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ لَا بِلَیْلٍ وَ لَا بِنَهَارٍ اللَّهُ بِذَلِکَ عَلَیْهِمْ شَهِیدٌ (2) فَإِنْ فَعَلُوا فَرَسُولُ اللَّهِ فِی حِلٍّ مِنْ سَفْکِ دِمَائِهِمْ وَ سَبْیِ ذَرَارِیِّهِمْ وَ نِسَائِهِمْ وَ أَخْذِ أَمْوَالِهِمْ وَ کَتَبَ لِکُلِّ قَبِیلَةٍ مِنْهُمْ کِتَاباً عَلَی حِدَةٍ وَ کَانَ الَّذِی تَوَلَّی أَمْرَ بَنِی النَّضِیرِ حُیَیُّ (3) بْنُ أَخْطَبَ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ قَالَ لَهُ إِخْوَتُهُ جُدَیُّ (4) بْنُ أَخْطَبَ وَ أَبُو یَاسِرِ بْنُ أَخْطَبَ مَا عِنْدَکَ قَالَ هُوَ الَّذِی نَجِدُهُ فِی التَّوْرَاةِ وَ الَّذِی بَشَّرَنَا بِهِ عُلَمَاؤُنَا وَ لَا أَزَالُ لَهُ عَدُوّاً لِأَنَّ النُّبُوَّةَ خَرَجَتْ مِنْ وُلْدِ إِسْحَاقَ وَ صَارَتْ فِی وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ وَ لَا نَکُونُ تَبَعاً لِوُلْدِ إِسْمَاعِیلَ أَبَداً.

وَ کَانَ الَّذِی وَلِیَ أَمْرَ قُرَیْظَةَ کَعْبَ بْنَ أَسَدٍ وَ الَّذِی وَلِیَ أَمْرَ بَنِی قَیْنُقَاعَ مُخَیْرِیقٌ وَ کَانَ أَکْثَرُهُمْ مَالًا وَ حَدَائِقَ فَقَالَ لِقَوْمِهِ تَعْلَمُونَ (5) أَنَّهُ النَّبِیُّ الْمَبْعُوثُ فَهَلُمُّوا نُؤْمِنُ بِهِ وَ نَکُونُ قَدْ أَدْرَکْنَا الْکِتَابَیْنِ فَلَمْ یُجِبْهُ قَیْنُقَاعُ إِلَی ذَلِکَ.

قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی فِی الْمِرْبَدِ بِأَصْحَابِهِ.

فَقَالَ لِأَسْعَدِ بْنِ زُرَارَةَ اشْتَرِ هَذَا الْمِرْبَدَ مِنْ أَصْحَابِهِ فَسَاوَمَ الْیَتِیمَیْنِ عَلَیْهِ فَقَالا هُوَ لِرَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا إِلَّا بِثَمَنٍ فَاشْتَرَاهُ بِعَشَرَةِ دَنَانِیرَ وَ کَانَ فِیهِ مَاءٌ مُسْتَنْقَعٌ فَأَمَرَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ فَسِیلَ (6) وَ أَمَرَ بِاللَّبِنِ فَضُرِبَ فَبَنَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَفَرَهُ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ أَمَرَ بِالْحِجَارَةِ فَنُقِلَتْ مِنَ الْحَرَّةِ (7) فَکَانَ

ص: 111


1- الکراع یطلق علی الخیل و البغال و الحمیر.
2- فی نسخة: اللّه بذلک علیهم شهید.
3- هکذا فی النسخ، و الصحیح: حیی کسمی.
4- جدی بالضم کسمی.
5- فی المصدر: ان کنتم تعلمون.
6- استنقع الماء فی الغدیر أی اجتمع و ثبت، و سال الماء سیلا و سیلانا: جری، مجهوله.
7- الحرة بالفتح: الأرض ذات حجارة نخرة سود کأنّها أحرقت بالنار.

الْمُسْلِمُونَ یَنْقُلُونَهَا فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَحْمِلُ حَجَراً عَلَی بَطْنِهِ فَاسْتَقْبَلَهُ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَعْطِنِی أَحْمِلْهُ عَنْکَ قَالَ لَا اذْهَبْ فَاحْمِلْ غَیْرَهُ فَنَقَلُوا الْحِجَارَةَ وَ رَفَعُوهَا مِنَ الْحُفْرَةِ حَتَّی بَلَغَ وَجْهَ الْأَرْضِ ثُمَّ بَنَاهُ أَوَّلًا بِالسَّعِیدَةِ لَبِنَةً لَبِنَةً ثُمَّ بَنَاهُ بِالسَّمِیطِ وَ هُوَ لَبِنَةٌ وَ نِصْفٌ ثُمَّ بَنَاهُ بِالْأُنْثَی وَ الذَّکَرِ لَبِنَتَیْنِ مُخَالِفَتَیْنِ وَ رَفَعَ حَائِطَهُ قَامَةً وَ کَانَ مُؤَخَّرُهُ (1) مِائَةَ ذِرَاعٍ ثُمَّ اشْتَدَّ عَلَیْهِمُ الْحَرُّ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ أَظْلَلْتَ عَلَیْهِ ظِلًّا فَرَفَعَ صلی الله علیه و آله أَسَاطِینَهُ فِی مُقَدَّمِ الْمَسْجِدِ إِلَی مَا یَلِی الصَّحْنَ بِالْخَشَبِ ثُمَّ ظَلَّلَهُ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ سَعَفَ النَّخْلِ فَعَاشُوا فِیهِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ سَقَفْتَ سَقْفاً قَالَ لَا عَرِیشٌ کَعَرِیشِ مُوسَی الْأَمْرُ أَعْجَلُ مِنْ ذَلِکَ وَ ابْتَنَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنَازِلَهُ وَ مَنَازِلَ أَصْحَابِهِ حَوْلَ الْمَسْجِدِ وَ خَطَّ لِأَصْحَابِهِ خِطَطاً فَبَنَوْا فِیهِ مَنَازِلَهُمْ وَ کُلٌّ شَرَعَ (2) مِنْهُ بَاباً إِلَی الْمَسْجِدِ وَ خَطَّ لِحَمْزَةَ وَ شَرَعَ بَابَهُ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ خَطَّ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِثْلَ مَا خَطَّ لَهُمْ وَ